Landform Analysis, Vol. 16: 20–25 (2011)

Wielkopolska krainą grodów – krajobraz kulturowy kolebkipaństwa polskiego w świetle nowych ustaleń chronologicznych

Michał Kara1, Mirosław Makohonienko2

1Instytut Archeologii i Etnologii PAN, Oddział w Poznaniu, ul. Rubież 46, 61-612 Poznańe-mail: michal.kara@iaepan.poznan.pl2 Instytut Geoekologii i Geoinformacji, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza, ul. Dzięgielowa 27, 61-680 Poznańe-mail: makoho@amu.edu.pl

Abstract: Development of the Early Medieval stronghold settlements in Wielkopolska (Great Poland) connected with theprocess of Polish state formation has been outlined. The new established chronology of the strongholds based ondendrodates, showed their younger age than it was previously deduced from archaeological chronology. The stronghold ar-chitecture was the main feature of the medieval cultural landscape of the region. In the light of historical records, archaeo-logical data and palaeobotanical reconstructions, the Early Medieval Great Poland was a land of strongholds and arablefields.

Key words: Wielkopolska, Early Medieval period, cultural landscape, stronghold settlements, dendrochronology

Krajobraz kształtowany przez człowieka, określanyjako kulturowy, wraz z rozwojem technologicznym,demograficznym i światopoglądowym społeczeństwulega stałym przemianom. W długiej perspektywierozwoju kultury człowieka jego wyraźniejsze obliczeobserwuje się powszechniej od czasu przejścia od go-spodarki przyswajalnej do gospodarki wytwórczej, cona ziemiach polskich nastąpiło około 7,5 tys. lat temuwraz z początkiem neolitu. Zarówno źródła arche-ologiczne, jak i przyrodnicze pokazują, że w historiirozwoju krajobrazu Wielkopolski istniały wydzie-lające się okresy intensyfikacji osadnictwa oraz fazyosłabienia bądź zaniku, pozwalające na samoistnąregenerację zasobów przyrody. W przeszłości Wiel-kopolski ostatnią fazą odtwarzania naturalnego kra-jobrazu był okres wędrówek ludów, podczas któregona wielu obszarach działalność osadnicza całkowiciezanikła lub uległa silnemu ograniczeniu. Od wcze-snego średniowiecza Wielkopolska weszła w fazęprzekształceń krajobrazu w skali wcześniej niespoty-kanej, czego dobrą ilustracją są profile palinologicz-ne pokazujące proces wylesień, rozwoju obszarówpolnych, łąk i pastwisk oraz siedlisk związanych z sie-dzibami ludzkimi.

Na kulturowej mapie wczesnośredniowiecznejPolski obszar Niziny Wielkopolsko-Kujawskiej wyróż-

nia się obecnością licznych grodów – osad obronnychmających potężne umocnienia w postaci pierścienio-watych wałów w konstrukcji drewniano-ziemnej bądźstożkowatych nasypów zwieńczonych drewnianymikonstrukcjami obronnymi. Pełną inwentaryzację gro-dów wielkopolskich przedstawił Władysław Kowalen-ko w roku 1938, podając łącznie 544 grodziska. W śre-dniowiecznym krajobrazie Wielkopolski grody obokpól uprawnych stanowiły jego najbardziej charaktery-styczną cechę, a region ten określić można „krainągrodów”, podobnie jak ówczesną Ruś, która przezprzybyłych drogą z północy wikingów nazwana zostałaGardarike, tj. kraj grodów.

W historycznym procesie formowania się monar-chii Piastów – zalążka obecnej Polski – Wielkopolskazajmowała miejsce szczególne. W ostatnich latachnastąpiła intensyfikacja badań nad procesem formo-wania się państwowości, w tym zagadnieniami roz-woju grodzisk wielkopolskich, wnoszących zmiany wdotychczasowych ujęciach chronologicznych. Po-nownie przeprowadzone analizy zespołów zabytkówz grodzisk i osad otwartych, srebrnych skarbów orazznalezisk nekropolicznych pozwoliły sformułowaćszereg nowych wniosków.

Wśród średniowiecznych grodzisk ziemi gnieźnień-skiej oraz jej pogranicza nie stwierdzono – z wyjąt-

20

kiem Giecza – obiektów, które można by przeko-nująco łączyć z najstarszymi fazami wczesnego śre-dniowiecza, tj. z okresem między VI a drugą połowąIX w.Dotyczy to również warowni w Poznaniu i Gnie-źnie, których związek z historyczną monarchią Pia-stów poświadczony jest w „Kronice polskiej” GallaAnonima. Do grupy najstarszych warowni ziemi gnie-źnieńskiej (wraz z peryferiami) zaliczono grody: Bnin,Chłądowo, Giecz-Grodziszczko, Glinno (pod Pozna-niem), Gniezno-Góra Lecha, Grzybowo-Rabieżyce,Góra, Kłecko, Kociałkowa Górka, Kołdrąb, Ląd (Ry-dlowa Góra), Małachowo-Złych Miejsc, Moraczewo,Ostrów Lednicki, Ośno, Pawłowice (pod Poznaniem),Poznań-Ostrów Tumski, Rogoźno i Trzek. Metodądendrochronologiczną datowano grodziska w Bninie,Gieczu, Gnieźnie, Grzybowie, Lądzie, Poznaniu i na

Ostrowie Lednickim. Datowanie izotopem węgla ra-dioaktywnego metodą AMS uzyskano dla reliktówgrodu w Poznaniu, Gieczu oraz w Moraczewie.

Analizowane grody to założenia pobudowane na„surowym korzeniu” ewentualnie poprzedzoneosadnictwem otwartym, a rejestrowane w nich ze-społy zabytków pozostają bez odpowiedników na sta-nowiskach z IX w. Wcześniejszą metrykę wśród gro-dów ziemi gnieźnieńskiej ujawniła tylko najstarszawarownia w Gieczu wzniesiona w drugiej połowie IXw., według wskazań dendrochronologicznych okołoroku 865 (–7/+8). Być może przed rokiem 900 pobu-dowano jeszcze gród w Glinnie pod Poznaniem orazgród w Lądzie nad Wartą, aczkolwiek w świetle do-stępnych aktualnie źródeł archeologicznych początkiobu warowni są niepewne.

21

Wielkopolska krainą grodów – krajobraz kulturowy kolebki państwa polskiego...

Ryc. 1. Państwo Mieszka I, około 960–992 AD (oprac. M. Kara na podstawie publikacji Kurnatowskiej; rys. P. Namiota)1 – grody centralne na ziemi gnieźnieńskiej i inne główne grody piastowskie, 2 – grody o niższym statusie w strukturze państwa wczesno-piastowskiego, 3 – dendrodaty (Anno Domini) podające chronologię konstrukcji grodu lub jego przebudowy, 4 – obszar pierwotny dome-ny piastowskiej (ziemia gnieźnieńska z najbliższymi obszarami peryferyjnymi), 5 – zasięg państwa Civitas Schinesghe w końcu X w.

Wyróżniony na ziemi gnieźnieńskiej najstarszygrodowy horyzont kulturowy (1 poł.–początek 2 poł.X w.) ujawnia wyraźne zapożyczenia z kultury elitstrefy nadbałtyckiej, po części też z elitarnej kulturystrefy tzw. południowej, która czerpała z dorobkuWielkich Moraw oraz cesarstwa Karolingów i Otto-nów. Ramy chronologiczne wspomnianego horyzon-tu kulturowego wypada osadzić między IX/X apoczątkiem trzeciej ćwierci X stulecia. Terytorialniepokrywa się on z Wysoczyzną Gnieźnieńską oraz jejnajbliższym pograniczem.

Treść kulturowa tego horyzontu nie ma analogiiw wieku IX, wykazuje natomiast wyraźne związkichronologiczne, funkcjonalne i przestrzenne z hory-zontem kulturowym datowanym na trzecią ćwierć Xoraz początek czwartej ćwierci X stulecia, znanymjuż z obszaru całej Wielkopolski, łącznie z Kujawa-mi, Pałukami, ziemią sieradzko-łęczycką orazwschodnią częścią ziemi lubuskiej.

Symptomatyczne są również grody centralnejWielkopolski z pierwszej połowy do początku drugiejpołowy X w., które wyznaczają najstarsze w tej częścidorzecza Warty średniowieczne osadnictwo obronne.W obrębie Wysoczyzny Gnieźnieńskiej tworzą onewyraźne skupisko: od południa i zachodu ograniczonezakolem rzeki Warty, od wschodu Wrześnicą i górnąWełną, a od północy środkowym oraz dolnym odcin-kiem rzeki Wełny. W większości były to obiekty roz-ległe jedno- lub dwuczłonowe, obronne z natury, okonfiguracji przestrzennej ściśle podporządkowanejwarunkom topograficznym. Zostały pobudowane nakulminacjach niewielkich wypiętrzonych wysp (Gnie-zno i Poznań), w obrębie trudno dostępnych półwy-spów (Bnin; Glinno; Giecz) lub na terenach zabagnio-nych rozciętych ciekiem wodnym (Moraczewo;Grzybowo-Rabieżyce). Analizowane grodziska ujaw-niły planową infrastrukturę z zabudową w partii przy-wałowej, w tym relikty naziemnych domostw o zrębo-wej konstrukcji ścian, z dranicową podłogą ikamiennym paleniskiem we wnętrzu. Potężne obwa-rowania spięte w system drewniano-ziemnych umoc-nień, stabilizowane czasami odsadzką w formie tzw.suchego muru kamiennego (Moraczewo; Gnie-zno-Góra Lecha; Ostrów Lednicki) lub płaszczem ka-miennym (Giecz; Góra), lokują omawiane grody wgrupie szczytowych rozwiązań ówczesnej sztuki forty-fikacyjnej Słowian Zachodnich. Wały wznoszonowedług ujednoliconego planu, preferując obwarowa-nia drewniano-ziemne złożone z piaszczysto-gliniane-go nasypu, który przykrywał twardy dębowy szkielet wkonstrukcji rusztowo-przekładkowej z wiązaniem ha-kowym, uszczelniony piaskiem bądź gliną. Wał stabili-zowała co najmniej jedna odsadzka drewniano-ziem-na, zazwyczaj spięta hakowatymi belkami. Nie ulegawątpliwości, że budowa tego rodzaju grodów wyma-gała znacznego nakładu sił i środków oraz sprawnejorganizacji, a także kierownictwa dysponującego du-żymi prerogatywami oraz prestiżem społecznym. Do

takich wniosków skłaniają wymiary wałów, którychwysokość oscylowała wokół 10 m, a szerokość u pod-stawy (łącznie z odsadzkami) wynosiła około 15–20 m.Wspomnijmy o skomplikowanych technikach budow-lanych oraz wyjątkowej ilości surowca (zwłaszcza dę-biny) niezbędnych do wzniesienia tego rodzaju kon-strukcji, nadto o ujawnionych dendrochronologiczniekrótkich odcinkach czasu, w jakich stawiano obwaro-wania (nawet do 2 lat – gród w Bninie). Poszczególnestosy danego fragmentu wału układano jednocześniew ramach wyznaczonych działek, co stwierdzono naprzykład w Gnieźnie. Grody zlokalizowano nad cieka-mi bądź zbiornikami wodnymi połączonymi z Wartą,a grody w Poznaniu i Lądzie wzniesiono w pobliżubrodów warciańskich położonych na przeciwległychskrajach ziemi gnieźnieńskiej.

W okrzepłym terytorialnie patrimonium Piastówszczególną rolę pełniły grody w Poznaniu, Gnieźnie,Gieczu oraz na Ostrowie Lednickim, przy czymwyjątkowa, ponadlokalna pozycja warowni lednic-kiej zarysowała się raczej dopiero od lat 60. X w., wzwiązku z chrystianizacją oraz gruntowną przebu-dową dotychczasowej struktury organizacyjno-osad-niczej państwa przez Mieszka I. Przypisane im w X w.funkcje centrów kultowych, gospodarczych oraz mili-tarnych, przede wszystkim jednak nadrzędnychośrodków sprawowania władzy zwierzchniej przezPiastów, warownie te zachowały do kryzysu państwaw latach 30. XI stulecia. W zestawieniu ze współcze-snymi im mniejszymi grodami z centralnej Wielko-polski – o wymiarach wnętrza nieprzekraczających50–80 m (np. Moraczewo, Bnin czy Kłecko podGnieznem) – cechowała je szczególna lokalizacja,wyjątkowo rozległy areał, wieloczłonowa konfigura-cja przestrzenna, potęga umocnień, jak również za-stosowanie surowca kamiennego w konstrukcji ob-warowań, a po roku 950 także w architekturzemonumentalnej (kościoły i palatia). Ze względu nafunkcje i charakter były to główne ośrodki monar-chii, tzw. grody centralne o szczególnych konota-cjach symboliczno-prestiżowych.

Pobudowany na tzw. Górze Lecha gród gnieźnień-ski pełnił od początku rolę ideologicznej stolicy pań-stwa, a od roku 1000 również stolicy arcybiskupstwa.Prymat ów zachowało Gniezno do początków rządówBolesława Chrobrego, natomiast po roku 1000, tzn. wmomencie przekształcenia państwa gnieźnieńskiegow rozległe, zespolone już regnum chrześcijańskie, ide-ologiczne funkcje Gniezna jako stołecznego ośrodkapaństwa Piastów pełnić zaczął też gród w Krakowie,wzniesiony na skale wawelskiej.

Zaobserwowane w Wielkopolsce centralnej skupi-sko wczesnośredniowiecznych grodów pobudowa-nych w pierwszej połowie oraz na początku drugiejpołowy X w. ma analogie w Czechach, Danii, Bułgariii na Rusi Kijowskiej, gdzie tego rodzaju strukturyosadnicze uznawane są za wyznaczniki najstarszegoetapu formowania się organizmów państwowych w ty-

22

Michał Kara, Mirosław Makohonienko

23

Wielkopolska krainą grodów – krajobraz kulturowy kolebki państwa polskiego...

Ryc

.2.(

A)

Lok

aliz

acja

osie

dlio

twar

tych

igro

dzis

kz

końc

atz

w.d

oby

plem

ienn

ejw

środ

kow

ejW

ielk

opol

sce,

wot

ocze

niu

Pozn

ania

,dat

owan

ych

nast

arsz

efa

zyw

czes

nego

śre-

dnio

wie

cza

1–

grod

zisk

o,2

–em

pori

um,3

–os

ady

otw

arte

,4–

ślad

osad

nicz

y,5

–że

lazn

aos

trog

atz

w.h

aczy

kow

ata,

6–

frag

men

tżel

azne

gogr

otu

włó

czni

lub

oszc

zepu

,7–

żele

źce

topo

ra/s

ieki

ery,

8–

relik

tyw

arsz

tatu

kow

alsk

o-od

lew

nicz

ego,

9–

dend

roda

tyw

lata

chA

D,1

0–

dato

wan

yel

emen

tkon

stru

kcji

zezł

oża

wtó

rneg

o,11

–pr

zedz

iałk

alib

row

aneg

ow

ieku

kale

ndar

zow

ego

(opr

ac.M

.Kar

a,ry

s.P.

Nam

iota

)(B

)O

sadn

ictw

ow

środ

kow

ejW

ielk

opol

sce,

wot

ocze

niu

Pozn

ania

z1

poł.

(głó

wni

e2

ćw.)

X–p

oczą

tku

3ćw

.Xw

.1

–gr

odzi

sko,

2–

grod

zisk

oz

otw

artą

osad

ąlu

bos

adam

iprz

ygro

dow

ymi,

3–

skar

bsr

ebrn

yuk

ryty

nagr

odzi

e,4

–em

pori

um,5

–os

ada

tzw

.otw

arta

,6–

ślad

osad

nicz

y,7

–pł

aski

ecm

enta

rzys

koci

ałop

alne

,8–

skar

bdi

rhem

ówlu

bdi

rhem

ówz

niew

ielk

ądo

mie

szką

mon

eteu

rope

jski

ch,p

odan

ote

rmin

usa

quo

(taq

)lub

term

inus

post

quem

(tpq

)ukr

ycia

depo

zytu

,9–

loka

lizac

jaor

ient

acyj

na,1

0–

dend

roda

tyw

lata

chka

lend

arzo

wyc

hA

D,1

1–

prze

dzia

łkal

ibro

wan

ego

wie

kuka

lend

arzo

weg

o(o

prac

.M.K

ara,

rys.

P.N

amio

taiM

.Śni

edzi

ewsk

a-L

ercz

ak)

pie monarchii militarnej, o silnie scentralizowanymaparacie władzy. Wśród ufortyfikowanych warowniotoczonych otwartymi osadami, z wykształconymzapleczem wiejskim, rysuje się kilka większych o roz-budowanej konfiguracji przestrzennej. W Czechachi na Rusi, o czym informują wczesnośredniowieczneźródła pisane, grody te obsadzone były członkami dy-nastii, która kontrolowała sytuację w państwie. Wspo-mniane grody lokalizowano w strategicznych punk-tach dalekosiężnych szlaków handlowych, łączącychpaństwo z ośrodkami wysoko rozwiniętych cywilizacjieuro-azjatyckich. Napływający tą drogą kruszec orazluksusowe towary (głównie uzbrojenie, oporządzeniejeździeckie, elementy paradnego stroju, drogocennetkaniny, wykwintna żywność), będące wyznacznikamiprestiżu w społecznościach stanowiących wzorzec dlaelit danego państwa, decydowały o bogactwie dynastiii związanych z nią możnych.

Wnosząc z zarejestrowanych znalezisk, najstarszegrody piastowskie zamieszkiwali możni z rodzinami iczeladzią. Ci ostatni również żyli w rodzinach; była tozapewne ludność wolna, o czym sądzimy na podsta-wie informacji Galla Anonima, odnoszących się jed-nak do czasów Bolesława Chrobrego. Obecność wgrodzie ludności służebnej najwyraźniej potwier-dziły, jak dotąd, wykopaliska na Ostrowie Tumskimw Poznaniu. W południowym członie grodu, pobu-dowanym na Zagórzu, odsłonięto zespół jam piekar-niczych, służących najprawdopodobniej do wypiekuciast, prażenia zboża, pieczenia mięsa i ryb oraz osu-szania tych ostatnich przed wędzeniem. Lokalizacja,wymiary oraz charakter jam wskazują, że odsłoniętofragment gospodarczego zaplecza, które pracowałona użytek ludności uprzywilejowanej, po części sku-pionej w niewielkim silnie ufortyfikowanym grodziepółnocnym, po części zamieszkującej rozległą wa-rownię południową na Zagórzu. W obrębie tej ostat-niej znajdował się zapewne wydzielony plac targowy,o czym informują przedmioty związane z wymianąhandlową, stwierdzone stosunkowo licznie już w naj-starszych poziomach osadniczych grodziska (bryłkibursztynu, szklane i bursztynowe paciorki, żelaznesztabki – zapewne grzywny). Na Zagórzu, wewnątrztamtejszego grodu, wznosił się znany z XII-wiecznejwzmianki kronikarskiej kościół pw. św. Mikołaja –patrona kupców i żeglarzy, co sugeruje tradycję miej-sca targowego.

Uprzywilejowaną warstwę grodzian stanowiliurzędnicy książęcy oraz elitarni wojownicy konni lubspieszeni, pozostający wraz z rodzinami na utrzyma-niu władcy, co sugeruje informacja żydowskiego po-dróżnika z arabskiej Hiszpanii Ibrahima ibn Jakuba zroku 961/962 lub 965/966.

W żadnej z rozpoznanych osad najstarszego pań-stwa piastowskiego nie natrafiono na ślady rozwinię-tej, stacjonarnej działalności rzemieślniczej, co różnije od współczesnych im ośrodków wczesnomiejskichz basenu Morza Bałtyckiego oraz strefy naddunaj-

skiej. Luksusowe towary, jakie trafiały w ręce ówcze-snej arystokracji oraz związanej z nią ludnościsłużebnej, to bez wyjątku przedmioty obcej prowe-niencji, które do Wielkopolski dotarły w wyniku da-lekosiężnej wymiany handlowej względnie zostaływykonane głównie przez tzw. wędrownego rzemieśl-nika. Wypada podkreślić, że większość luksusowychprzedmiotów, jakie dostały się do Wielkopolski wpierwszej połowie X stulecia, pochodziła z północy.

Pod koniec pierwszej połowy X w. (najpóźniej ok.roku 950) nastąpiła gwałtowna ekspansja militarnaPiastów na tereny ościenne. W rezultacie doszło doinkorporacji pozostałych ziem historycznej Wielko-polski, którą poprzedziło unicestwienie organizacjispołecznej podbitych wspólnot. W miejsce zniszczo-nych warowni (horyzont katastrof z tego czasu ujaw-niły m.in. grody położone w południowo-zachodniejWielkopolsce) wzniesiono nowe niewielkie castra oodmiennej funkcji (głównie administracyjnej i mili-tarnej). Pustki osadnicze zasiedlono ludnością qu-asi-jeniecką, sprowadzoną z pogańskiego Pomorzaewentualnie z terenów Związku Wieleckiego, przyczym osadzano ją na peryferiach skupisk osadni-czych. Zorganizowano w ten sposób państwo, którezasięgiem obejmowało już całą Wielkopolskę z bez-pośrednim zapleczem. Współcześni określali je jako„państwo Mieszka” (np. Ibrahim ibn Jakub), a samMieszko w dokumencie wystawionym tuż przedśmiercią w roku 992 jako Civitas Schinesghe cumpertinentiis.

Publikacja przygotowana w ramach projektuMNiSW N N305 059140.

Literatura

Dylik J., 1936. Analiza geograficznego położeniagrodzisk i uwagi o osadnictwie wczesnohistorycz-nym Wielkopolski, Badania Geograficzne. PraceInstytutu Geograficznego Uniwersytetu Pozna-ńskiego, 16–17: 50–72.

Hładyłowicz K.J., 1932. Zmiany krajobrazu i rozwójosadnictwa w Wielkopolsce od XIV do XIX wieku.Badania z Dziejów Społecznych i Gospodarczych,12: 1–256.

Kara M., 2000. Anfänge der Bildung des Piastensta-ates im Lichte neuer archäologischer Ermittlun-gen. Quaestiones Medii Aevi Novae, 5: 57–85.

Kara M., 2004. Archeologia o początkach państwaPiastów (wybrane zagadnienia). W: W. Fałkowski(red.), Kolory i struktury średniowiecza. Wydaw-nictwo DiG, Warszawa, s. 253–317.

Kara M., 2010. Najstarsze państwo Piastów – rezultatprzełomu czy kontynuacji? Studium archeologicz-ne. Instytut Archeologii i Etnologii Polskiej Aka-demii Nauk, Poznań.

Kobusiewicz M. (red.), 2008. Pradzieje Wielkopol-ski. Od epoki kamienia do średniowiecza. Mu-

24

Michał Kara, Mirosław Makohonienko

zeum Archeologii i Etnologii PAN, Oddział w Po-znaniu.

Kurnatowska Z., 2000. Wielkopolska w X wieku iformowanie się państwa polskiego. W: H. Samso-nowicz (red.), Ziemie polskie w X wieku i ich zna-czenie w kształtowaniu się nowej mapy Europy.Kraków, s. 99–117.

Kowalenko W., 1938. Grody i osadnictwo grodoweWielkopolski wczesnohistorycznej (od VII do XIIw.). Biblioteka Prehistoryczna, 3: 1–217.

Krąpiec M., 1998. Dendrochronological dating ofearly medieval fortified settlements in Poland. W:J. Henning, A.T. Ruttkay (red.), Frühmittelalter-licher Burgenbau in Mittel- und Osteuropa. Bonn,s. 257–266.

Krąpiec M., 1998. Oak dendrochronology of theNeoholocene in Poland. Folia Quaternaria, 69:5–133.

25

Wielkopolska krainą grodów – krajobraz kulturowy kolebki państwa polskiego...