wetenschappelijke verhandeling · 2021. 3. 19. · (maart 2016) verklaard kan worden door het...
TRANSCRIPT
UNIVERSITEIT GENT
FACULTEIT POLITIEKE EN SOCIALE WETENSCHAPPEN
Een klimaat van angst? Een kritische discoursanalyse van twee Vlaamse kranten naar de
aanwezigheid van morele paniek ten aanzien van moslims in Vlaanderen
Wetenschappelijke verhandeling
Lisa De Roeck
MASTERPROEF POLITIEKE WETENSCHAPPEN
afstudeerrichting INTERNATIONALE POLITIEK
PROMOTOR: (PROF.) DR. (Sami Zemni)
COMMISSARIS: (PROF.) DR. (Sigrid Vertommen)
ACADEMIEJAAR 2015 – 2016
aantal woorden:26 424
Deze pagina is niet beschikbaar omdat ze persoonsgegevens bevat.Universiteitsbibliotheek Gent, 2021.
This page is not available because it contains personal information.Ghent University, Library, 2021.
Lisa De Roeck
3
Abstract
Binnen deze masterproef beargumenteren we dat de negatieve focus op islam in het publieke debat
in Vlaanderen (deels) verklaard kan worden door de aanwezigheid van een morele paniek. Een
episode van morele paniek wordt gekenmerkt door een verhoogde (gepercipieerde) bedreiging ten
aanzien van een specifiek afgebakende groep in de samenleving. Aan de hand van een kritische
discoursanalyse van twee Vlaamse kranten bekijken we of deze negatieve focus in Vlaanderen, vanaf
de aanslagen op het Charlie Hebdo kantoor te Parijs (januari 2015) tot na de aanslagen in Brussel
(maart 2016) verklaard kan worden door het concept van morele paniek. Daarbij hebben we zowel
aandacht voor het niveau van de tekst, de discursieve praktijk en de sociale context (Fairclough,
2003). We stellen vast dat moslims als afzonderlijke categorie in de samenleving worden
geportretteerd. Hierbij wordt er zowel door journalisten, opiniemakers als politici gebruik gemaakt
van een sterk wij-zij discours. Op deze manier worden moslims niet als volwaardige actor binnen de
Vlaamse samenleving beschouwd. Dit zorgt voor een versterkte nadruk op islam in het algemeen en
moslims als een bedreiging in het bijzonder. Bij de verwerking van de resultaten maken we gebruik
van vijf indicatoren van een morele paniek, zoals opgesteld door Goode & Ben-Yehuda (1994). We
zullen zien dat de afgebakende situatie grotendeels voldoet aan deze indicatoren.
Lisa De Roeck
4
DANKWOORD
Graag neem ik hier de gelegenheid om mijn promotor, professor Sami Zemni te bedanken voor de
hulp, inzichten en inspiratie die hij mij geboden heeft. Niet enkel het voorbije academiejaar, maar
ook in mijn eerste jaar aan de universiteit, waarbij ik onder andere door het vak ‘Politieke en sociale
leerstelsels’ de overstap maakte van communicatiewetenschappen naar politieke wetenschappen.
Een keuze waar ik tot op de dag van vandaag nog altijd zeer blij mee ben.
Ook wens ik mijn ouders te bedanken, voor het nalezen maar vooral voor hun onvoorwaardelijke
liefde en steun die ze doorheen mijn jaren aan de universiteit geboden hebben.
Lisa De Roeck
5
INHOUD Abstract ............................................................................................................................................... 3
Dankwoord .............................................................................................................................................. 4
Inhoud ................................................................................................................................. 5
Hoofdstuk 1: Uiteenzetting onderzoek ................................................................................................... 8
1. Inleiding ........................................................................................................................................... 8
1.2 Onderzoeksvragen ........................................................................................................ 10
2. Literatuuroverzicht........................................................................................................................ 11
2.1 Morele Paniek: ontstaan en betekenis ........................................................................... 11
2.2 Volksduivels .................................................................................................................. 13
2.3. Belang van media ......................................................................................................... 14
2.4 Bedenkingen bij morele paniek ..................................................................................... 15
3. Theoretische verklaringen ............................................................................................................ 17
3.1 Het Grassroots-model: .................................................................................................. 17
3.2 Het elite-engineerd model ............................................................................................. 17
3.3 De interest-groep theorie: ............................................................................................. 18
4. Afbakening onderzoek .................................................................................................................. 19
4.1 Afbakening in de tijd ..................................................................................................... 19
4.2 Afbakening in de ruimte ................................................................................................ 19
5. Onderzoeksdesign en methodologie ............................................................................................ 20
5.1 Gebruikte methode: kritische discoursanalyse ............................................................... 20
5.2 De Benadering van Fairclough ....................................................................................... 22
5.3 Keuze dataverzameling en steekproefselectie ................................................................ 23
5.4 Data-analyse ................................................................................................................. 24
5.4.1 Analyse van de tekst ........................................................................................................ 25
Benoemen van actoren ......................................................................................................... 25
De individualisering of collectivisering van sociale actoren: ............................................ 25
Algemene categorie versus specifiek kenmerk ................................................................. 26
Aggregatie van actoren: .................................................................................................... 26
Anonimisatie van bronnen ................................................................................................ 26
Het gebruik van ‘wij’ tegenover ‘zij’ .................................................................................. 26
Vooronderstellingen ............................................................................................................. 27
Retorisch tropen ................................................................................................................... 27
Hyperbolen ........................................................................................................................ 27
Metaforen ......................................................................................................................... 27
Neologismen ..................................................................................................................... 28
Lisa De Roeck
6
Transitiviteit .......................................................................................................................... 28
Modaliteit .............................................................................................................................. 29
5.4.2 Analyse van de discursieve praktijk................................................................................ 30
5.4.3 Analyse van de sociale praktijk ....................................................................................... 30
5.5 Kwaliteitscriteria en kritiek............................................................................................ 30
5.6 Indicatoren van een morele paniek ................................................................................ 31
Hoofdstuk 2: Resultaten onderzoek ...................................................................................................... 33
1. Analyse van de data ...................................................................................................................... 33
1.1 Inleiding en bespreking codering ................................................................................... 33
1.2. Bezorgdheid: ................................................................................................................ 35
1.2.1 Vooronderstellingen ........................................................................................................ 35
1.2.2 Metaforen ........................................................................................................................ 38
1.3 Vijandigheid .................................................................................................................. 39
1.3.1 Collectivisering van actoren: ............................................................................................ 40
1.3.2 Actoren als algemene categorie: ..................................................................................... 42
1.3.3 Wij tegenover zij? ............................................................................................................ 45
1.3.4 Metaforen ........................................................................................................................ 47
1.3.5 Neologismen .................................................................................................................... 49
1.3.5 Transitiviteit ..................................................................................................................... 50
1.4 Consensus ..................................................................................................................... 51
1.4.1 Modaliteiten..................................................................................................................... 52
1.5 Disproportionaliteit....................................................................................................... 54
1.5.1 Representatie van actoren ............................................................................................... 54
1.5.1.1 Aggregatie van actoren ............................................................................................ 54
1.5.1.2 Anonimisatie van bronnen: ....................................................................................... 57
1.6 Volatiliteit ..................................................................................................................... 60
1.6.1 Moslims in Vlaanderen? ................................................................................................... 61
1.6.1.1 Beeldvorming rond moslims ...................................................................................... 61
1.6.1.2 Sociale en economische status van moslims ............................................................. 61
1.6.1.3 Het publieke debat met betrekking tot moslims ....................................................... 62
1.7 Analyse van de discursieve praktijk ............................................................................... 64
1.7.1 Context van de nieuwsproductie ..................................................................................... 65
1.7.1.1 Context van Het Laatste Nieuws ............................................................................... 66
1.7.1.2 Context van De Standaard ........................................................................................ 66
1.7.2 Nieuwsbronnen ................................................................................................................ 66
1.7.2.1 Bronnen in Het Laatste Nieuws: ................................................................................ 67
Lisa De Roeck
7
1.7.2.1 Bronnen in De Standaard .......................................................................................... 67
1.7.2.3 Mag ‘de moslim’ ook iets zeggen? ............................................................................ 67
1.7.3 Nieuwswaarden ............................................................................................................... 68
1.7.3.1 Resultaten analyse .................................................................................................... 69
1.7.4 Onderwerpen .................................................................................................................. 70
1.7.4.1 Resultaten analyse .................................................................................................... 70
Hoofdstuk 3: Conclusie en discussie ..................................................................................................... 71
Bibliografie ............................................................................................................................................ 74
Bijlage nr. 1: CD-ROM ........................................................................................................................... 79
Bijlage nr. 2: Lijst gebruikte artikels per krant ...................................................................................... 79
Lisa De Roeck
8
HOOFDSTUK 1: UITEENZETTING ONDERZOEK
1. Inleiding Binnen Vlaanderen heerst er (volgens sommige auteurs) een demoniserende discours ten aanzien
van islam, met negatieve stereotypering van moslims als gevolg. Moslims en hun geloof worden vaak
gepositioneerd in de massamedia als het tegenovergestelde van, en zelfs een bedreiging voor de
westerse cultuur (Maly, 2009). Deze masterproef tracht de negatieve focus op moslims te verklaren
aan de hand van de aanwezigheid van een morele paniek binnen Vlaanderen ten aanzien van islam
en moslims. Morele paniek is een concept uit de sociologie en doet zich voor wanneer er een echte
of gepercipieerde bedreiging is voor de sociale orde of welvaart van een samenleving, waardoor er
grootschalige sociale mobilisatie komt met legale, politieke of sociale gevolgen (Odartey-Wellington,
2011). De reacties op deze bedreiging zijn achteraf gezien vaak buitenproportioneel.
Met behulp van een aantal indicatoren uit de literatuur, onderzoeken we of we binnen
Vlaanderen inderdaad kunnen spreken van een morele paniek. We bekijken dit binnen een
afgebakende periode, waarin de aandacht voor moslims en islam binnen Vlaamse media een
ongekend hoogtepunt heeft bereikt (januari 2015 tot en met april 2016). Dit doen we aan de hand
van een kritische discoursanalyse van krantenartikelen afkomstig uit twee Vlaamse kranten (De
Standaard en Het Laatste Nieuws). Aanvullend trachten we hierbij te achterhalen welk theoretisch
model deze morele paniek kan verklaren en welke actoren daarbij een rol spelen. De gebruikte
indicatoren, in hoofdzaak ontwikkeld door Goode en Ben-Yehuda (1994), zijn van essentieel belang
voor deze masterproef, aangezien zij ons criteria aanreiken om een episode van morele paniek te
analyseren. Verderop bespreken we in detail de verschillende indicatoren maar we nemen hier de
kans om ze reeds kort toe te lichten. De eerste indicator is bezorgdheid: er is een bepaalde
gebeurtenis of er wordt bepaald deviant gedrag gesteld in de samenleving, waardoor er onrust
ontstaat. De tweede indicator is vijandigheid: we merken een verhoogd niveau van vijandigheid ten
opzichte van diegene die verantwoordelijk worden geacht voor het gestelde gedrag. De derde
indicator heeft betrekking op de mate van consensus: er moet een bepaalde mate van
overeenstemming zijn binnen de samenleving (of toch binnen een deel daarvan) dat er een
bedreiging is, en over wie deze bedreiging veroorzaakt. De vierde indicator gaat over
disproportionaliteit: de bezorgdheid over de (gepercipieerde) bedreiging is disproportioneel groter
dan de eigenlijke aard van de bedreiging. De laatste indicator is volatiliteit: de morele paniek
ontstaat meestal vrij plots en verdwijnt al even vlug als ze gekomen is (Goode & Ben-Yehuda, 1994,
p. 31-57).
Lisa De Roeck
9
Morele paniek helpt ons bepaalde sociale reacties binnen een samenleving te begrijpen. Tijdens een
episode van morele paniek wordt er een bepaalde bedreiging waargenomen, waardoor er een
behoefte komt vanuit de maatschappij naar het ondernemen van actie daartegen. Deze behoefte
wordt vertaald in nieuwe wetgeving, meer politiekrachten, hardere straffen, strengere controle, enz.
(Goode & Ben-Yehuda, 1994). Door gebruik te maken van morele paniek kunnen we deze
gebeurtenissen beter plaatsen. Goode en Ben-Yehuda (1994) vergelijken een episode van morele
paniek met een soort koorts: we hebben te maken met verhoogde emoties, angst, vijandigheid en
een sterke drang naar rechtvaardigheid.
Een analyse naar de aanwezigheid van morele paniek binnen de Vlaamse samenleving helpt
ons bovendien niet enkel te begrijpen waar bepaalde reacties vandaan komen, maar ook dat deze
reacties niet altijd gebaseerd zijn op realistische en rationele overwegingen. Aan de hand van het
morele paniek-concept kunnen we eveneens sociale structuren, processen en veranderingen beter
begrijpen. Hierdoor worden de normatieve grenzen van de samenleving duidelijker. Volgens Goode
en Ben-Yehuda (1994) komt een morele paniek veel vaker voor tijdens onrustige tijden, wanneer er
al een bedreiging wordt aangevoeld tegen bepaalde belangen of waarden van de maatschappij:
‘Moral panics, arise, the literature tells us, during troubled, difficult, disturbing, threatening times, or
to groups or categories who experience trouble, difficulty, disturbances in their lives’ (Goode & Ben-
Yehuda, 1994, p. 32). Ook volgens Thompson (1998) zien we morele paniek vaker voorkomen in
tijden van crisis of wanneer de maatschappij bepaalde veranderingen doormaakt, die aanleiding
geven tot stress. Morele paniek helpt ons te begrijpen wat er in een diverse samenleving als
bedreigend wordt ervaren en waarom dit zo is in een specifieke tijdsperiode.
Uit onderzoek van het Britse marktonderzoek bureau Ipsos Mori (2015) blijkt dat de inwoners van
België het aantal moslims in België zwaar overschatten1. Dit kan niet verbazen gezien de alom
vertegenwoordiging van islam in het publieke debat en in de media. Ons onderzoeksdoel is dan ook
of we deze media aandacht, met veelal een negatieve focus, kunnen verklaren door de aanwezigheid
van een morele paniek, zoals opgevat in de klassieke betekenis van Cohen (1980).
1 Dit is overigens ook het geval in de andere onderzochte Europese landen.
Lisa De Roeck
10
1.2 Onderzoeksvragen De centrale onderzoeksvraag van dit onderzoek luidt als volgt: Is er sprake van morele paniek binnen
Vlaanderen ten aanzien van islam en moslims? Uit deze vraag vloeien een aantal specifieke
deelvragen voort die hieronder besproken worden.
Via de eerste onderzoeksvraag willen we achterhalen of er sprake is van (verhoogde) bezorgdheid
ten aanzien van moslims in Vlaanderen.
● Is er sprake van bezorgdheid binnen Vlaanderen omtrent islam en moslims? Hoe uit zich dit?
De tweede onderzoeksvraag kijkt naar de focus op islam en de voorstelling van moslims als
volksduivels. We trachten te achterhalen of moslims, zoals de literatuur beweert, op een stereotype
wijze worden voorgesteld waarbij hun gedrag een bedreiging vormt voor de maatschappij.
● Verklaart de morele paniek een buitensporige focus op moslims in Vlaanderen? Indien ja,
worden moslims voorgesteld als volksduivels en dus een bedreiging voor de Vlaamse
samenleving?
De derde onderzoeksvraag heeft betrekking op de indicator van consensus:
● Is er een consensuele reactie in Vlaanderen (of binnen een deel van Vlaanderen) met
betrekking tot de vermeende bedreiging? Hoe kunnen we dit zien?
Via de vierde onderzoeksvraag willen we achterhalen welke specifieke processen aan de basis liggen
van de morele paniek. Verschillende auteurs wijzen er op dat we ook aandacht moeten hebben voor
het onderliggende conflict dat aan de basis ligt van een morele paniek:
● Waarom duikt deze morele paniek nu, binnen deze specifieke tijdsbepaling op?
De vijfde onderzoeksvraag focust op de disproportionaliteit van morele paniek:
● Is de reactie op moslims binnen Vlaanderen disproportioneel?
De zesde onderzoeksvraag heeft betrekking op de verschillende theoretisch kaders waarin we een
morele paniek kunnen plaatsen. Dit helpt ons te begrijpen welke belangen en welke actoren een rol
hebben bij de morele paniek:
Lisa De Roeck
11
● Met behulp van welk theoretisch model(len) kunnen we deze morele paniek verklaren?
In de volgende paragraaf bekijken we de theoretisch invulling van het concept van morele paniek,
via een literatuuroverzicht, aangevuld met enkele concrete voorbeelden uit de praktijk. We
bespreken tevens twee belangrijke actoren, de volksduivels en de media. Aansluitend volgen de
verschillende theorieën die een morele paniek kunnen verklaren. Dit wordt gevolgd door
uiteenzetting van de gebruikte methodologie. Ten slotte gaan we over tot de resultaten van de data-
analyse.
2. Literatuuroverzicht
2.1 Morele Paniek: ontstaan en betekenis
Dit sociologische begrip werd voor het eerst gebruikt door Young en daarna verder ontwikkeld door
Stanley Cohen in 1972 in zijn boek ‘Folk devils and moral panics: the creation of the mods and
rockers’. Cohen wordt gezien als de grondlegger van het concept omdat hij de term systematisch
introduceerde binnen de sociologie (Thompson, 1998). Dit deed hij als reactie op de paniek die
ontstaan was in de media rond de ‘Clacton disturbances’ in Groot-Brittannië. Cohen wou hierdoor
ingaan tegen de heersende stereotypering en massahysterie die in de media werd gecreëerd rond
het vermeende geweld van twee rivaliserende jeugdbendes, namelijk de Mods en de Rockers
(Goode & Ben-Yehuda, 1994). Hij deed dit door een paradigma aan te bieden waardoor de labeling
van deviant gedrag, door onder andere de media, beter te begrijpen valt (Goode en Ben-Yehuda,
1994, p24). Cohen (1980) definieert morele paniek als volgt:
'A condition, episode, person or group of persons emerges to become defined as a threat to societal
values and interests; its nature is presented in a stylized and stereotypical fashion by the mass media;
the moral barricades are manned by editors, bishops, politicians and other right-thinking people;
socially accredited experts pronounce their diagnosis and solutions; ways of coping are evolved or
(more often) resorted to; the condition then disappears, submerges or deteriorates and becomes
more visible. Sometimes the object of the panic is quite novel and sometimes it is something which
has been in existence long enough, but suddenly appears in the limelight. Sometimes the panic
passes over and is forgotten, except in folklore and collective memory; at other times it has more
serious and long-lasting repercussions and might produce such changes as those in legal and social
policy or even in the way society conceives itself.' (Cohen,1980, p.9)
Lisa De Roeck
12
Volgens Thompson (1998) zijn er vijf belangrijke elementen uit de definitie van Cohen te halen die
een morele paniek vorm geven:
(1) Iets of iemand wordt gezien als een bedreiging voor de waarden of belangen binnen de
maatschappij;
(2) deze bedreiging wordt voorgesteld op een herkenbare manier in de media;
(3) er is een snelle toename van publieke bezorgdheid;
(4) er volgt een respons van de autoriteiten of opiniemakers;
(5) de paniek loopt terug of zorgt voor sociale veranderingen.
Morele paniek brengt een gevoel van bedreiging met zich mee. Dit wordt vaak vertaald in een
unanieme behoefte naar actie binnen de samenleving. Bedreigingen zijn, net als andere
sociologische fenomenen, cultureel en politiek bepaald dus uiteindelijk een product van de
menselijke verbeelding (Goode en Ben-Yehuda, 1994). De reactie die volgt op een morele paniek
heeft meestal betrekking op het versterken van sociale controle, door onder andere striktere of
nieuwe wetgeving, verhoogde publieke bezorgdheid en politieacties (Goode & Ben-Yehuda, 1994).
Episodes van morele paniek verschillen in intensiteit, focus, sociale impact en duur (Garland,
2008). Zo zien we dat de morele paniek rond LSD in de jaren ‘60 slechts een korte periode in beslag
nam (Goode & Ben-Yehuda,1994). Een bekende studie van morele paniek betreft het onderzoek van
Hall et al. (1978) over straat-overvallen in de jaren ‘70 in Groot-Brittannië. Dit onderzoek was een
belangrijk omslagpunt in de literatuur over morele paniek, aangezien de auteurs wezen op het
gebruik van het concept voor het ondersteunen van een dominantie ideologie (McRobbie &
Thornton, 1995). Andere bekende voorbeelden zijn morele paniek met betrekking tot AIDS, morele
paniek over schietpartijen in scholen in de VS, en meer recenter, de studies over morele paniek
betreffende gamegedrag bij kinderen (Goode & Ben-Yehuda, 1994, Thompson, 1998, Critcher, 2003).
Een morele paniek kan een verandering van de gehele maatschappij teweeg brengen, maar
evengoed geen tot weinig sporen na laten. Bovendien kan een morele paniek ook verankerd geraken
in de structuren van de maatschappij. Zo stelt Schinkel (2008) dat de morele paniek in Nederland
rond zinloos geweld jarenlang duurde (van 1997 tot 2003) en uiteindelijk voor een 'institutionalisme
van angst' zorgde, waardoor de morele paniek langer duurde en ook invloed uitoefende op de
politici. Ook al is de morele paniek niet gebaseerd op een concrete dreiging, de gevolgen ervan
kunnen wel reëel zijn.
Lisa De Roeck
13
Cohen (1980) stelt verschillende actoren voorop die van belang zijn bij een morele paniek. In de
volgende paragrafen zullen we de twee belangrijkste bekijken, namelijk de volksduivels en de pers.
De volksduivels zijn diegene de focus van een morele paniek uit maken, terwijl de pers een
invloedrijke rol speelt bij de creatie van sociale problemen en dus ook in het doen ontstaan en in
stand houden van een morele paniek (Cohen, 1980).
2.2 Volksduivels Morele paniek heeft in de klassieke betekenis (voornamelijk) betrekking op deviant gedrag. Cohen
(1980) merkt terecht op dat de samenleving zelf bepaalt welk gedrag deviant is. Ook Young (2009)
wijst er op dat ‘deviatie’ geen vaste betekenis heeft maar een geconstrueerde categorie is. Becker
(1966) stelt dat : ‘(...) social groups create deviance by making the rules whose infraction constitutes
deviance and by applying those rules to particular persons and labeling them as outsiders.’ (Becker,
1966, p.9). Cohen (1980) gaat hier dieper op in door het concept van volksduivels uit te werken. Dit
zijn volgens hem deviante stereotypen die verantwoordelijk worden geacht voor de bedreigingen die
zich voordoen in de maatschappij. De volksduivels worden geportretteerd als vijanden van de
maatschappij en hun gedrag schadelijk voor de waarden en normen of zelfs het bestaansrecht van
diezelfde maatschappij (Goode en Ben-Yehuda, 1994; Garland, 2008). Bijgevolg verdienen zij
publieke vijandigheid en bestraffing (Burns & Crawford, 1999).
De angst voor en de bezorgdheid over deze volksduivels zijn overdreven en staan dus boven de
empirische waarnemingen van het concrete gevaar (Cohen, 1980; Goode en Ben-Yehuda, 1994).
Volgens Garland (2008) is de aanwezigheid van een gemarginaliseerde outsider-groep, waarvan de
leden worden voorgesteld als volksduivels, een faciliterende factor voor een morele paniek.
Odartey-Wellington (2011) ziet in volksduivels de ideologische of symbolische voorstelling van de
dieperliggende angsten van de maatschappij. DeYoung (1998) stelt dat het demoniseren van deze
volksduivels relatief eenvoudig gaat, aangezien het meestal al een gemarginaliseerde groep betreft,
die niet de middelen of de geloofwaardigheid heeft om in te gaan tegen deze stigmatisering. Ook
Garland (2008) wijst er op dat de keuze van de volksduivels niet toevallig is. Hij spreekt in dit opzicht
over 'cultural scapegoats'. Volgens hem wordt een specifieke groep van mensen afgezonderd en
geportretteerd als vijanden van de maatschappij, net omdat ze bepaalde karaktereigenschappen
bezitten waar de maatschappij hun eigen (schuld)gevoelens op kunnen projecteren. Dit wordt
bevestigd door Young (2015) die beweert dat de categorie van mensen die de focus worden van de
morele paniek, meestal sterk verbonden zijn met de bron van de onrust in de samenleving.
Lisa De Roeck
14
Volgens Garland (2008) is er een wederkerende relatie tussen morele paniek en de volksduivels die
het onderwerp van de paniek zijn. Hij verwijst hieromtrent naar het 'looping-effect' van Hacking in
verband met sociale reacties: sociale reacties staan in interactie met het fenomeen waar de reacties
betrekking op hebben. Garland (2008) ziet dit ook gebeuren bij een morele paniek: het ontstaan van
een morele paniek zorgt ervoor dat het gedrag in kwestie verandert, versterkt of wordt stopgezet.
Ook Young (2009) wijst er op dat een stigmatisering van een bepaalde groep kan leiden tot een
‘selffulfilling prophecy’, waarbij leden van de groep worden zoals het label dat hun is opgeplakt.
Naast volksduivels spelen ook morele entrepreneurs een belangrijke rol bij het ontstaan en in stand
houden van een morele paniek. Morele entrepreneurs (diegene die volgens Cohen 'de morele
barricades' bemannen) zijn diegene die trachten de publieke opinie via de media te beïnvloeden, en
door het leiden van sociale bewegingen, de autoriteiten tot actie toe te dwingen (Thompson, 1998,
p. 12). Deze morele entrepreneurs hebben elk hun eigen belangen en kunnen de vorm aannemen
van politici, journalisten, wetgevers, lokale belangengroepen, enz. Het zijn vaak de morele
entrepreneurs die een morele kruistocht starten, wat kan uitmonden in een morele paniek. Bij een
morele paniek is er sprake van een wijdverspreide publieke bezorgdheid, terwijl dat bij een morele
kruistocht niet het geval is (Goode & Ben-Yehuda, 1994, p. 20).
2.3. Belang van media Media is een belangrijk middel waardoor een morele paniek wordt overgedragen en in stand
gehouden (Goode en Ben-Yehuda, 1994, p. 137). Young (geciteerd in Garland, 2008) stelt zelfs dat de
commerciële media een geïnstitutionaliseerde noodzaak hebben aan de creatie van morele paniek.
Volgens Cohen (1980) kan het verslag doen in de media over bepaalde gebeurtenissen of feiten
leiden tot een algemeen gevoel van angst, bezorgdheid of zelfs paniek. Hij stelt dat ‘When such
feelings coincide with a perception that particular values need to be protected, the preconditions for
new rule creation or social problem definition are present.’ (Cohen, 1980, p.16). Na verslag uit te
brengen over bepaalde gebeurtenissen, laten media vaak vage gevoelens achter bij het publiek.
Deze vage gevoelens, aldus Cohen (1980), zijn cruciaal in het verder uitwerken van sociale
problemen en dus ook een morele paniek. Garland (2008) meent dat de aanwezigheid van
sensationele massamedia2, net als het bestaan van een outsider-groep, een faciliterende factor is
voor een morele paniek. Andere faciliterende factoren zijn volgens Garland: nog niet gerapporteerde
vormen van afwijkend gedrag en een publiek dat al gevoelig of geprikkeld is. Erikson (1966, geciteerd
in Cohen, 1980) meent dat een groot deel van wat wij nieuws noemen, deviant gedrag betreft en de
2 Toch was er ook al sprake van morele paniek, nog voor dat deze media bestond. Zo worden de periodes van
heksenvervolging tijdens verschillende eeuwen in Europa algemeen gesproken bestempeld als een morele
paniek (Goode & Ben-Yehuda, 1994).
Lisa De Roeck
15
(negatieve) gevolgen daarvan. Volgens hem is dit soort nieuws een belangrijke bron van informatie
over de normatieve grenzen van onze samenleving. Het leert ons iets over wat goed is en wat slecht
is en draagt daarnaast bij tot de creatie en de beeldvorming van de volksduivels (Cohen, 1980). De
massamedia speelt dus een belangrijke rol in het construeren en demoniseren van het gedrag van
individuen (Cohen, 1980; Altheide, 2009).
In zijn studie over de Mods en de Rockers bekijkt Cohen (1980) de verslaggeving in de media
aan de hand van drie zaken: (1) overdrijving en vervorming, (2) voorspelling en (3) symbolizatie
(symbolization). Overdrijving heeft betrekking op cijfers, zoals het aantal personen die deelnemen
aan het geweld, het aantal incidenten en de gevolgen ervan. Vervorming gaat onder andere over
sensationele krantenkoppen, melodramatisch taalgebruik en doelbewust bepaalde zaken en
gebeurtenissen rond het incident brengen als nieuws (Thompson, 1998); Voorspelling slaat op het
constante voorspellen van nieuwe gebeurtenissen die nog grotere of negatievere gevolgen zouden
hebben (Thompson, 1998, p.34). Symbolisatie, ten slotte, is het proces waarbij bepaalde belangrijke
elementen betreffende de situatie hun neutrale of positieve connotatie verliezen en slechts nog een
negatieve bijklank krijgen (Thompson, 1998). Deze symbolisatie in de media zorgt voor een
sensibilisering van het grote publiek voor tekenen van een bedreiging. Daardoor gaan bepaalde
gebeurtenissen aan elkaar gelinkt worden, wat in andere omstandigheden niet het geval zou zijn.
Uiteindelijk worden deze incidenten beschouwd als een symptoom van het hetzelfde bedreigende
gedrag. (Thompson, 1998, p. 36). Ook Goode & Ben-Yehuda (1994) menen dat eens een bepaalde
categorie van volksduivels is vastgesteld, kleine afwijkingen van de norm meteen worden
opgemerkt.
2.4 Bedenkingen bij morele paniek Morele paniek is niet geheel onbetwist. Ten eerste heeft het concept een negatieve lading. Alleen
het gebruik al van het woord paniek geeft aan dat het gestelde gedrag irrationeel zou zijn
(Thompson, 1998). Bovendien houdt het label morele paniek een bepaald waarde oordeel in,
namelijk dat wat er gaande is in de samenleving eigenlijk ongepast is, slecht beoordeelt wordt of
disproportioneel is ten aanzien van de bedreiging (Garland, 2008). De term wordt altijd gebruikt
door een outsider en bovendien zullen mensen die het onderwerp zijn van het label hier vaak niet
mee akkoord gaan (Garland, 2008). Bovendien moeten we ook bepaalde ethische overwegingen
Lisa De Roeck
16
hierbij in acht nemen3. Ook Altheide (2009) benadrukt voorzichtigheid bij het gebruik van morele
paniek. Volgens hem is dit één van de weinige sociologische concepten die zo goed zijn weg
gevonden heeft naar het grote publiek. Hij stelt dat het begrip, voornamelijk in Groot-Brittannië,
onderdeel geworden is van het dagelijks discours in de media, zeker in kranten. Door de verspreiding
ervan, in bijvoorbeeld opiniestukken, zien we een proces waarbij het concept steeds losser en in
bredere zin wordt gebruikt. Hierbij gaat men uit van een bepaalde vertrouwdheid of bekendheid van
het begrip bij het grote publiek. Vaak wordt het concept gezien als zelf-verklarend waardoor het
theoretisch aspect ervan buiten beschouwing wordt gelaten (Thompson, 1998). Zowel politici als
journalisten maken ten pas en ten onpas gebruik van de term, waardoor het een deel van zijn
waarde heeft verloren (Garland, 2008). Sinds het midden van de jaren ‘90 is morele paniek in de
media een synoniem geworden voor paniek en overreactie (Altheide, 2011). Daarnaast stelt Altheide
(2011) dat het claimen van een morele paniek rond een bepaalde situatie ook een aanvallende zet
kan zijn, om bijvoorbeeld kritiek te vermijden.4 Bovendien wordt het opeisen van een morele paniek
soms gebruikt als een manier om beweringen over sociale en politieke problemen aan te vechten.
Dit gebeurt voornamelijk als de oplossingen voor deze problemen zouden kunnen resulteren in
strengere politieke acties en sancties (Altheide, 2011).
Ten tweede zijn er moeilijkheden met de mogelijkheden om het concept empirisch te
onderzoeken. Volgens Waddington (1986, geciteerd in Thompson, 1998) is morele paniek eerder
een polemisch concept in de plaats van een analytisch concept. We beschikken namelijk niet over
criteria om disproportionaliteit van een reactie aan te tonen. Voor sommige condities zal het
inderdaad moeilijk zijn om de omvang van het risico te bepalen (zoals bijvoorbeeld het risico op een
nucleaire oorlog). Daarnaast zijn er soms enkel subjectieve criteria die een bezorgdheid
voortbrengen.5 Om aan deze kritiek te gemoed te komen, hebben Goode & Ben-Yehuda criteria
opgesteld om de aanwezigheid van een morele paniek te kunnen evalueren. Deze criteria bestaan
uit vijf indicatoren: bezorgdheid, vijandigheid, consensus, disproportionaliteit en volatiliteit (Goode
& Ben-Yehuda, 1994; Flinders & Wood, 2015). Hierdoor wordt morele paniek een concept dat we
3 Garland (2008) verwijst hierbij naar de periode na 9/11. Dit zou perfect gekaderd kunnen worden als een morele paniek,
echter gezien het grote trauma dat hieraan verbonden zat, wou geen enkele auteur in de eerste jaren erna, zich hieraan
wagen.
4 In dit opzicht verwijst Altheide bijvoorbeeld naar verschillende artikels die ingaan tegen een morele paniek over het
pedofiele gedrag bij bepaalde Katholieke priesters (Altheide, 2011, p. 111).
5Volgens Thompson (1998) was dit bijvoorbeeld het geval bij de morele paniek rond pornografie in de jaren ‘70. Ook al zou
er geen wezenlijke bedreiging zijn, volgens de feministische beweging was het hele bestaan van porno schadelijk voor
vrouwen (Thompson, 1998, p. 10).
Lisa De Roeck
17
analytisch kunnen benaderen. Thompson (1998) meent dat er binnen de literatuur eensgezindheid
heerst over ten minste drie indicatoren, namelijk het verhoogd niveau van bezorgdheid, een
verhoogd niveau van vijandigheid en de aanwezigheid van disproportionaliteit.
Ten slotte klinkt er een steeds luidere kreet om een aanpassing van het concept. De
maatschappelijke condities waarin morele paniek ontwikkeld werd, zijn vanzelfsprekend gewijzigd
(Young, 2015). Bovendien zien we volgens Flinders en Wood (2015) in de literatuur sinds midden de
jaren ‘90 een stroming opduiken waarbij onderzoekers het concept, samen met dat van de
volksduivels, in vraag stellen. Zo stellen McRobbie en Thornton (1995) dat volksduivels niet meer de
gemarginaliseerde zijn, waar dit voorheen wel het geval was. Onder andere door de expansie van de
media en het verhoogde aantal deelnemers in het publieke debat krijgen zij vaak wel de kans om
zich te verdedigen tegen de stigmatisering. Ook Garland (2008) stelt dat de relatie tussen morele
entrepreneurs en volksduivels steeds minder asymmetrisch is.
3. Theoretische verklaringen Goode & Ben-Yehuda (1994) hebben drie verschillende theorieën ontwikkeld om een morele paniek
te verklaren.
3.1 Het Grassroots-model: Binnen het eerste model ontstaat een morele paniek bij het grote publiek. De bezorgdheid over een
bepaalde kwestie ontwikkelt zich min of meer spontaan, al heeft ze soms wel een katalysator nodig.
De bezorgdheid is wijdverspreid en wezenlijk, ook al blijkt die achteraf onterecht te zijn. Wanneer de
onrust ook door andere actoren wordt geuit, zoals de media, politici of de wetgevende macht, is dit
slechts een uiting van een meer wijdverspreide bezorgdheid. Zowel politici als media zijn niet in staat
paniek over een bepaalde kwestie te genereren, wanneer er nog geen latente bezorgdheid aanwezig
is in de samenleving over deze specifieke kwestie (Goode & Ben-Yehuda, 1994). Er moet dus sprake
zijn van: (...) ‘deeply felt attitudes and beliefs on the part of a broad sector of the society that a given
phenomenon is a real and present threat to their values, their safety, of even their very existence.’
(Goode & Ben-Yehuda, 1994, p. 128).
3.2 Het elite-engineerd model De tweede theorie is gebaseerd op de overtuiging dat elites enorm veel macht hebben over de rest
van de maatschappij. In dit model wordt een morele paniek veroorzaakt door een elite, die bewust
en moedwillig bezorgdheid veroorzaakt over een bepaalde kwestie en die tevens deze bezorgdheid
Lisa De Roeck
18
tracht in stand te houden. Meestal zal men dit doen om de aandacht weg te leiden van de echte
problemen in de maatschappij, aangezien de oplossingen voor deze problemen een bedreiging zijn
voor de belagen van de elite (Goode en Ben-Yehuda, 1994, p.135). Het meest bekende voorbeeld
van deze theorie is de analyse van Hall et al. (1978, geciteerd in Goode & Ben-Yehuda, 1994) over
straat-overvallen in de jaren ‘70 in Groot-Brittannië. Volgens Hall et al. (1978) was deze morele
paniek op touw gezet door de kapitalistische klasse en was deze dus niet ontstaan vanuit de massa.
De elite had belang bij het creëren van bezorgdheid over deze kwestie, want zo kon de aandacht
weg worden genomen van het echte probleem, namelijk de economische recessie die toen Groot-
Brittannië in zijn greep had (Goode & Ben-Yehuda, 1994, p. 136). De gecreëerde morele paniek was
op die manier een middel voor de elite om hun eigen (economische) belangen te behartigen.
3.3 De interest-groep theorie: Dit model gaat ervan uit dat de maatschappij niet persé gecontroleerd wordt vanuit de elite. Ook
een belangengroep is in staat om een morele paniek te doen ontstaan, waarbij zij de inhoud, richting
of timing van de paniek bepalen. Een morele paniek ontstaat dus vanuit belangengroepen of
middengroepen, zoals de politie, media of bepaalde religieuze groepen (Goode & Ben-Yehuda, 1994,
p. 126). Een groep gaat ten strijde trekken tegen bepaald gedrag dat volgens hen schadelijk is voor
de samenleving. Dit kan tegelijk ook voor een verbetering zorgen van de materiële belangen of de
status van die groep. Soms gaat men uit van een cynische visie op belangengroepen binnen deze
theorie. De belangengroep zou enkel een morele paniek starten ten voordele van de eigen belangen.
Dat is echter niet noodzakelijk. ‘Interest-groups activists may sincerely believe that their efforts will
advance a noble cause - one in wich they sincerely believe’. (Goode & Ben-Yehuda, 1994, p. 139). In
de praktijk is het echter moeilijk om dit onderscheid - is het vanwege materiële belangen of uit
morele overweging - te maken. De belangrijkste vraag bij deze aanpak is: wie haalt er iets uit?
Volgens Goode & Ben-Yehuda (1994) wordt deze theorie het vaakst gebruikt om een morele paniek
te verklaren. Volgens de interest-groep theorie hebben belangengroepen vaak belangen die
verschillend of tegenovergestelde zijn van die van de elite. Het is dan ook mogelijk dat zij een paniek
starten, ondanks tegenstand van de elite. Wanneer deze verklaring wordt toegepast, zijn
belangengroepen dus belangrijker dan elites in het bepalen van de inhoud, richting of timing van een
morele paniek (Goode & Ben-Yehuda, 1994, p. 139).
Lisa De Roeck
19
4. Afbakening onderzoek
4.1 Afbakening in de tijd We kiezen ervoor om de data-analyse uit te voeren op de berichtgeving in de periode tussen de
aanslagen op het Charlie Hebdo-kantoor in januari 2015 tot en met april 2016. Onze
onderzoeksperiode loopt specifiek van 7 januari 2015 tot 22 april 2016. Hierdoor zorgen we ervoor
dat de berichtgeving in verband met de aanslagen in Brussel op 22 maart 2016 nog betrokken
worden in ons onderzoek. Daarbovenop zien we binnen deze periode allerlei andere zaken die
bijdragen tot een ruimere focus op islam in Vlaanderen. Op internationaal vlak denken we hierbij
aan de burgeroorlog in Syrië en de opkomst van Islamitische Staat (IS) in Syrië en Irak, wat leidde tot
een vluchtelingenkwestie in Europa, die haar hoogtepunt kende in de zomer van 2015. Bovendien
wordt Vlaanderen sinds 2012 geconfronteerd met het fenomeen van Syriëstrijders, islamitische
jongeren die uit Vlaanderen vertrokken naar Syrië en Irak. Deze specifieke periode zou dan ook een
omkeerpunt of kritieke periode kunnen vormen in het debat over moslims in Vlaanderen.
4.2 Afbakening in de ruimte We zullen binnen deze masterproef enkel de focus leggen op Vlaanderen. België is een federale
staat die bestaat uit verschillende gewesten, elk met hun eigen context. Het debat rond de
multiculturele samenleving en dus ook islam, wordt op een andere manier gevoerd in Vlaanderen
aan de ene kant en in Brussel en Wallonië aan de andere kant (Bousseta & Jacobs, 2006). Zo kent
Vlaanderen bijvoorbeeld een extreemrechtse en racistische partij, het Vlaams Belang, die in het
verleden al expliciete anti-moslim uitspraken gedaan heeft. Ook in Wallonië zijn er extreemrechtse
partijen. Deze hebben echter nooit het electoraal succes van het voormalig Vlaams Blok ervaren.
Bovendien leven en wonen de meeste moslims in Vlaanderen. Volgens Blommaert en Verschueren
(1998) overheerst er in Vlaanderen de idee dat de ideale samenleving zo homogeen mogelijk moet
zijn en wordt diversiteit in het algemeen dus niet aanvaard. Dit is volgens hen het geval voor heel
België, maar komt overeenkomstig hun eigen onderzoek, meer naar voren in Vlaanderen. Deze
auteurs hebben het over ‘homogeneism’: homogeniteit wordt beschouwd als de norm (lees: de
meest normale manifestatie van een menselijke samenleving) en het meest wenselijke (Blommaert
& Verschueren, 1998, p 117). De aanwezigheid van vreemdelingen binnen de samenleving wordt als
abnormaal beschouwd, terwijl de negatieve reacties van de autochtone bevolking op migranten
worden genormaliseerd (Blommaert & Verschueren, 1998, p 117). Omdat dit meer expliciet
aanwezig is binnen Vlaanderen en vanwege het numerieke overwicht van moslims in Vlaanderen,
bekijken we het discours rond moslims enkel in Vlaamse kranten
Lisa De Roeck
20
5. Onderzoeksdesign en methodologie We maken gebruik van een kwalitatieve meetmethode, aangezien we op zoek gaan naar betekenis
binnen de sociale werkelijkheid. Een onderzoeker die een kwalitatieve methode hanteert zal
aandacht hebben voor de sociale of culturele context in alle fases van het onderzoeksproces
(Mortelmans, 2013). We vatten dit hoofdstuk aan met een korte beschouwing betreffende onze
methode, gevolgd door een uiteenzetting van de gebruikte concepten binnen deze methode. Hierna
bespreken we de methode van dataverzameling en uiteindelijk de specifiek gebruikte data-analyse.
5.1 Gebruikte methode: kritische discoursanalyse Een kritische discoursanalyse (KDA) is een interpretatief en verklarende methode, die gebruikt
maakt van een systematische methodologie om sociale problemen te onderzoeken (Montesano
Montessori, Schuman & de Lange, 2012). Het doel van een KDA is achterhalen welke sociale
machtsrelaties aanwezig zijn in teksten, zowel impliciet als expliciet (Van Dijk, 1993). Kritische
discoursanalyse wordt op verschillende wijzen gedefinieerd binnen de wetenschappelijke literatuur.
In deze masterproef hanteren we de definitie volgens Meyer (2001), die een omvattend beeld
schetst van wat KDA precies inhoudt en welke verschillende aspecten hierbij aan bod kunnen
komen. Meyer (2001) stelt dat KDA:
‘ (...) (is) fundamentally concerned with analysing opaque as well as transparent structural
relationships of dominance, discrimination, power and control as manifested in language. In other
words, CDA aims to invistigate critically social inequality as it is expressed, signalled, constituted,
legitimized and so on by language use (or in discourse).’ (Meyer, 2001, p.2).
Een discours is de manier waarop we de wereld begrijpen en er erover praten (Jørgensen & Philips,
2014). Volgens Fairclough (1995) is een discours dialectisch verbonden met de maatschappij,
doordat deze bepaald wordt door maatschappelijke structuren, maar ook invloed hier op uitoefent.
Een discours is dus een sociale praktijk, die vorm geeft aan de maatschappij (door bijvoorbeeld het
reproduceren van bestaande machtsongelijkheden), maar zelf ook wordt bepaald door sociale
structuren van de maatschappij (Montesano Montessori, Schuman & de Lange, 2012). Blommaert
(2005) stelt dat een discours een instrument van macht is en bovendien van toenemend belang is in
de huidige maatschappij. Een discours is altijd verbonden aan een macro-onderwerp en is
opgebouwd uit een netwerk van relaties rond datzelfde macro-onderwerp (Montesano Montessori,
Schuman & de Lange, 2012, p.37). Binnen dit netwerk zitten impliciete normen en waarden vervat
(Montesano Montessori, Schuman & de Lange, 2012, p.37).
Lisa De Roeck
21
Binnen KDA staat de relatie tussen context en taal centraal (Blommaert, 2005). Een kritische
discoursanalyse stelt ons in staat om te bekijken hoe machtsrelaties via taal tot stand komen en
gereproduceerd worden (Van Dijk, 2009). Het is een sociaal-constructivistische benadering die ervan
uit gaat dat taal niet neutraal is (Richardson, 2007) en waarbij er telkens wordt uitgegaan van een
maatschappelijk probleem (Montesano Montessori, Schuman & de Lange, 2012). Taal is in zekere
mate, aldus Montesano Montessori, Schuman & de Lange (2012), sturend voor de manier waarop
mensen zich verhouden tot de wereld om zich heen. KDA stelt ons in staat om de dominantie en
machtsongelijkheid die in stand wordt gehouden door een tekst, weer te geven, in een sociale en
politieke context (Van Dijk, 2009). KDA maakt deel uit van de kritische sociale wetenschappen
(Fairclough, 2001). Het kritische aspect van een discoursanalyse zit verder ook in de kritische
oriëntatie van de onderzoeker tegenover ‘ongelijkwaardige machtsverhoudingen in de maatschappij
en de relatie tussen de manier waarop er over bepaalde onderwerpen gecommuniceerd wordt in
relatie tot andere sociale elementen, zoals macht, institutionele en materiële praktijken, en normen
en waarden.’ (Montesano Montessori, Schuman & de Lange, 2012, p. 45).
Binnen deze masterproef trachten we na te gaan of er een morele paniek wordt
geconstrueerd binnen Vlaanderen rond (het gedrag van) een bepaalde minderheidsgroep, namelijk
moslims. Wanneer een morele paniek inderdaad aanwezig is, worden zij op een stereotype wijze
voorgesteld als volksduivels. Algemeen gesproken zal er sprake zijn van een asymmetrische
machtsrelatie. Daarnaast zorgt een episode van morele paniek vaak, zoals eerder vermeld, voor
veranderende sociale processen binnen een maatschappij. Deze sociale processen (die hun
oorsprong hebben in sociale relaties) krijgen door middel van taalgebruik betekenis (Montesano
Montessori, Schuman & de Lange, 2012). Een discours van morele paniek zal bepaalde groepen
uitsluiten en vertelt ons hoe we naar een bepaalde kwestie moeten kijken (Critcher, 2003, p. 168).
Nieuwsberichtgeving speelt hierbij een belangrijke rol. Deze reproduceren op een latente manier de
ongelijkheden en machtsrelaties binnen een samenleving en zijn tevens een uiting van de dominante
ideologieën binnen de maatschappij (Van Dijk, 2009). KDA stelt ons in staat om strategieën te
ontdekken, die op het eerste zicht neutraal lijken, maar in feite ideologisch bepaald zijn en bepaalde
gebeurtenissen of personen op een welbepaalde wijze willen voorstellen (Machin & Mayr, 2012, p.
5).
Een laatste belangrijk aspect binnen KDA is ideologie. Volgens Blommaert & Verschuren (1998) zijn
ideologie en discours ontologisch verbonden en is discours tevens de meest tastbare manifestatie
van een ideologie. Algemeen gesproken is een ideologie een specifieke set van overtuigingen en
assumpties die mensen hebben over wat goed en slecht is en wat normaal en abnormaal is (Jones,
Lisa De Roeck
22
2012, p.11). Bovendien bezorgt een ideologie ons een model over hoe de wereld zou moeten zijn
(Jones, 2012, p. 11). Het bepaalt voor een deel hoe we naar de wereld kijken en kan zorgen voor een
marginalisering van bepaalde personen, zaken en ideeën die niet binnen dit model passen (Jones,
2012, p. 11). Fairclough (2003) hanteert een meer kritische notie van ideologie, in die zin dat hij
ideologie beschouwt als een bepaling van macht. Ideologie is volgens hem een representatie van de
wereld of een deel daarvan, wat bijdraagt tot ‘establishing, maintaining and changing social
relations of power, domination and exploitation.’ (Fairclough, 2003, p.9). Volgens Fairclough (2003)
kunnen we via KDA ook ideologische representaties achterhalen uit teksten. Dit onderscheidt KDA
van andere discoursanalyses. Dit moet echter telkens gebeuren in samenhang met een analyse van
de sociale praktijk (Fairclough, 2003).
In de literatuur komen er verschillende onderzoekstrategieën naar voren om een kritisch
discoursanalyse uit te voeren. Een vaak gebruikte benadering is die van Fairclough, die zowel een
uitgebreid als een toegankelijk methodologisch design heeft ontwikkeld (Blommaert, 2005;
Richardson, 2007). Ook binnen dit onderzoeksopzet zullen we hiervan gebruik maken. Aangezien de
benadering van Fairclough ook uitgebreid aandacht schenkt aan de sociale context, is dit een
uitgelezen methode om onze probleemstelling mee te benaderen. We vullen tevens deze methode
aan met inzichten van verscheidene andere auteurs.
5.2 De Benadering van Fairclough Fairclough (1995) legt in zijn benadering de focus op drie dimensies: tekst, discursieve praktijken en
sociale praktijken. Deze dimensies hebben alle drie nood aan een eigen analyseniveau (Fairclough,
1995). Zo zorgt deze auteur dus voor zowel een theoretische als een methodologische aanpak
(Richardson, 2007). De eerste dimensie heeft betrekking op de tekst, waarbij er een schematische
analyse gemaakt van de gekozen woordenschat (zoals het gebruik van metaforen) en de gebruikte
grammatica. Bovendien bekijken we ook de structuur en de samenhang van de tekst. Binnen de
dimensie van de discursieve praktijk nemen we de context van de auteur en die van de
tekstgebruikers in acht, waarbij we de verschillende aspecten van het proces van de productie en de
consumptie van een tekst onderzoeken (Richardson, 2011, p. 49). Tekst wordt gevormd door
bepaalde keuzes van de auteur (welke zienswijze het haalt over een andere bijvoorbeeld) maar heeft
ook een invloed op de producent en de consument. Deze laatsten hebben telkens elk hun eigen
perspectieven, agenda’s en achtergrondkennis om een tekst te consumeren, aldus Richardson
(2007). De sociale praktijk is de derde dimensie. Hierbinnen wordt de discoursanalyse
teruggekoppeld aan een breder theoretisch kader. We bekijken de relatie tussen de communicatieve
Lisa De Roeck
23
gebeurtenis (in dit geval de krantenartikelen) en de bredere maatschappelijke krachtlijnen of de
socio-culturele realiteit (Fairclough, 1995).
5.3 Keuze dataverzameling en steekproefselectie Binnen dit onderzoek hebben we gekozen om een KDA toe te passen op de nieuwsberichtgeving
rond moslims, afkomstig uit twee Vlaamse kranten. De keuze voor krantenartikelen vloeit ten eerste
voort uit het feit dat kranten nog steeds een invloedrijk medium zijn in de hedendaagse
maatschappij (Richardson, 2007). Ze zijn alomtegenwoordig en genieten veel publieke aandacht en
politieke invloed (Mautner, 2008, p. 32). Ten tweede zijn krantenartikelen (net als andere
tekstvormen) een subjectieve recontextualisering van een wereld die buiten de tekst bestaat en
ervaren wordt (Bernstein, 1990; geciteerd in Montesano Montessori, Schuman & de Lange, 2012).
De inhoud van nieuwsmedia wordt gevormd door acties en meningen (van meestal machtige)
sociale groepen (Richardson, 2007, p. 1). Deze informatie draagt in belangrijke mate bij tot de
constructie van onze alledaagse wereld en onze verwachtingen hierover (Machin & Mayr, 2012, p.
104). Deze twee factoren maken krantenartikelen, in het bijzonder diegene afkomstig uit de grote
dagbladen, een passende onderzoekseenheid voor het onderzoeken van een dominant discours
binnen een samenleving met betrekking tot de representatie van een minderheid (Mautner, 2008, p.
33). Bovendien werd het eerder al duidelijk uit de literatuur dat (print) media een belangrijke rol
spelen bij de creatie en de instandhouding van een morele paniek. Voorts volgen we Fowler (1991)
die stelt dat inhoud van krantenartikelen geen weergaven zijn van feiten, maar eerder een algemene
uitdrukking van ideeën.
In een kwalitatief onderzoek maken we doorgaans niet gebruik van een random
steekproefselectie (Mortelmans, 2013). Het is noodzakelijk dat we informatierijke cases selecteren
die ons helpen de onderzoeksvraag te beantwoorden. Daarom maken we gebruik van een
doelgerichte steekproef (Mortelmans, 2013). Volgens verschillende auteurs is het raadzaam om
cyclisch te werk te gaan, waarbij eerst een klein aantal relevante en homogene cases worden
geselecteerd en geanalyseerd. Hierna volgt een volgende data-selectie op basis van de eerste
bevindingen (Mautner, 2008, p.35; Montesano Montessori, Schuman & de Lange, 2012). Eerst en
vooral hebben we een selectie van twee Vlaamse kranten gemaakt. We kozen voor Het Laatste
Nieuws en De Standaard. De twee tegenhangers van deze kranten, namelijk Het Nieuwsblad (van
Het Laatste Nieuws) en De Morgen (van De Standaard) hebben we niet geselecteerd om te
vermijden dat we kranten betrekken die tot hetzelfde mediabedrijf behoren. Ook de regionale
kranten hebben we buiten beschouwing gelaten, zodat we enkel krantenartikelen in de steekproef
opnemen die in heel Vlaanderen geconsumeerd worden. Het Laatste Nieuws wordt algemeen
gesproken gezien als een populaire krant, terwijl De Standaard de naam van een kwaliteitskrant
Lisa De Roeck
24
heeft. Op deze manier verzekeren we een zekere variëteit in ons onderzoek op zowel het vlak van
doelpubliek als inhoud. Samen hebben deze beide kranten een aanzienlijk bereik in de Vlaamse
samenleving.
Naast de selectie van kranten maken we ook een selectie op het niveau van de artikelen. Dit
gebeurt ten eerste aan de hand van volgende zoektermen: (islam* OR moslim*) in te voeren in Go
Press databank. Om een optimaal zoekresultaat te verkrijgen, maken we gebruik van de Booleaanse
operator ‘OR’. Ook wordt er een * toegevoegd aan de zoektermen, zodat verscheidene vormen van
de gehanteerde termen in de zoekresultaten worden opgenomen, zoals islamitisch en moslims (Van
Bauwel, Deprez, Vande Winkel, 2011). Ten tweede maakten we ook een selectie binnen deze
artikelen: enkel diegene die relevant zijn voor ons onderzoek worden opgenomen in de steekproef.
Zo richten we ons enkel op binnenlandse berichtgeving met betrekking tot islam en moslims.
Wanneer artikelen betreffende buitenlandse berichtgeving ook relevant zijn voor de Vlaamse
context worden deze wel opgenomen in de steekproef, anders niet. Ook lezersbrieven worden niet
in de steekproef opgenomen, aangezien zij niet per sé het gehanteerde discours van de kranten
hanteren. De artikelen die duidelijk één van onze sleutelwoorden of allebei behandelde, of die deze
sleutelwoorden als onderwerp hadden, worden wel opgenomen in de steekproef. Veel van onze
geselecteerde artikelen dateren van periodes net na één van de drie aanslagen die plaats vonden in
onze afgebakende periode. Een belangrijke opmerking bij de data-selectie is dat we opmerkzaam
moeten zijn voor ‘skewed sampling’ (Mautner, 2008, p. 37). Dit houdt in dat we als onderzoeker
enkel cases zouden selecteren die onze eigen overtuigingen staven (Mautner, 2008). Uiteindelijk
werden 224 artikelen in de steekproef opgenomen. We zijn ons bewust van het feit dat deze
steekproef te beperkt is om algemene conclusies te kunnen trekken over de hele Vlaamse
samenleving.
5.4 Data-analyse Het analyse proces binnen een KDA moet op een systematische wijze gebeuren (Richardson, 2007).
We beschikken echter niet over een onmiddellijk toepasbaar analytisch stappenplan om KDA toe te
passen. KDA is een kader, waarvan de methodologie meestal per onderzoek opnieuw bekeken en
verantwoord moet worden. De onderzoeker moet zelf op zoek gaan naar de onderzoekstrategie om
de doelen van het onderzoek te bereiken, waarbij bepaalde onderzoeksinstrumenten worden
geselecteerd (Montesano Montessori, Schuman & de Lange, 2012, p. 165). Aangezien we de
benadering van Fairclough volgen, zullen we drie analyseniveaus onderscheiden. De volgende
paragraaf is grotendeels gebaseerd op Richardson (2007, p.46-74) die een duidelijke uiteenzetting
Lisa De Roeck
25
biedt over de verschillende analyse-mogelijkheden van krantenartikelen. Deze mogelijkheden zijn
vanzelfsprekend ook het gevolg van een keuze gemaakt door de auteur en zijn niet limitatief. Ook
het data-analyse proces binnen een KDA verloopt op een cyclische wijze, wat wil zeggen dat de fases
van analyse zich afwisselen met fases van data-verzameling (Mortelmans, 2013).
5.4.1 Analyse van de tekst De tekstuele analyse gebeurt aan de hand van een aantal linguïstische concepten. Binnen dit
onderzoek richten we ons op zeven manieren om een tekst te analyseren. Als inleiding willen we
benadrukken dat we Blommaert en Verschueren (1998) volgen wanneer ze stellen dat we
systematisch op zoek moeten gaan naar patronen en strategieën van bewoording. Betekenis vloeit
betekenis voort uit de grammaticale en lexicale keuzes gemaakt door taalgebruikers, in relatie tot
het onderwerp en de context (Blommaert & Verschueren, 1998, p. 33).
Benoemen van actoren
Het benoemen van sociale actoren in nieuwsberichtgeving is altijd een journalistieke keuze. Door
een benaming te kiezen (wat noodzakelijk is), worden actoren in een bepaalde categorie
opgenomen en tegelijkertijd uitgesloten van andere categorieën (Richardson, 2007). De gemaakte
keuzes leggen de nadruk op een bepaalde aspect van de identiteit van deze actor (Machin & Mayr,
2012). De manier waarop actoren benoemd worden heeft ook invloed op de wijze waarop deze
actoren gezien worden door anderen (Richardson, 2007, p.49). Daarbovenop zegt het ook iets over
de relatie tussen diegene die benoemd wordt en diegene die benoemt (Blommaert, 2005)6.
De individualisering of collectivisering van sociale actoren:
Actoren kunnen individueel worden benoemd, door ze bijvoorbeeld bij naam te noemen. Hierdoor
worden ze persoonlijker en dichter bij de lezer gebracht. Ook het vermelden van bijkomende
informatie zorgt voor een verdere individualisering, wat empathie kan oproepen. Door een actor te
collectiviseren, krijgt hij de eigenschappen van een bepaald groep mee, wat op zijn beurt gepaard
gaat met impliciete en expliciete betekenissen (Richardson, 2007, p.50). Volgens Machin en Mayr
(2012, p. 80) krijgen we doorgaans geen bijkomende informatie als het bijvoorbeeld om terroristen
of terreurverdachten gaat, aangezien dit voor een humanisering zorgt van actoren. Bovendien
worden migranten volgens Machin & Mayr (2012), meestal als groep voorgesteld, wat een
homogeniserend effect kan hebben.
6 Als voorbeeld haalt Blommaert (2005) het Engelse woord sir aan, wat een index is voor een bepaalde sociale
status en de mate van respect en beleefdheid die deze status met zich meebrengt.
Lisa De Roeck
26
Algemene categorie versus specifiek kenmerk
Actoren kunnen op basis van een algemene categorie worden voorgesteld, of aan de hand van een
specifiek kenmerk (Hansen & Machin, 2013, p. 127). Door bijvoorbeeld het gebruik van de algemene
categorie moslim kan het verhaal op een bepaalde wijze geframed7 worden, waarbij de nadruk komt
te liggen op hun culturele en religieuze ‘otherness’ (Machin & Mayr, 2012, p. 81). De benoeming van
een actor als moslim kan hierbij kaderen in een ‘frame’ van moslims als een probleem (Hansen &
Machin, 2013, p. 127).
Aggregatie van actoren:
Actoren kunnen ook worden geaggregeerd, waarbij ze op een hoger abstractieniveau worden
voorgesteld. Actoren worden daarbij voorgesteld als ‘statistieken’ (Hansen & Machin, 2013). Dit
wekt de indruk dat het gaat om objectieve informatie en zorgt voor meer geloofwaardigheid, hoewel
we geen concrete cijfers aangereikt krijgen (Van Dijk, 1991, geciteerd in Hansen & Machin, 2013,
p.129). Hierbij wordt veelal gebruik gemaakt van termen zoals: ‘velen’, ‘een hoop’, ‘duizenden’, etc.
Het gebruik van velen, bijvoorbeeld, laat ons achter met een aantal vragen, zoals: om hoe veel
actoren gaat het specifiek en waarom wordt dit niet vermeld? (Hansen & Machin, 2013, p. 129).
Anonimisatie van bronnen
Actoren kunnen op een anonieme wijze worden voorgesteld. Dit zien we zowel in journalistieke
teksten, als in politieke retoriek (Hansen & Machin, 2013). Normaal gezien gaan we ervan uit dat een
journalist beschikt over betrouwbare bronnen. Volgens Machin & Hansen (2013) vermijdt de spreker
door het gebruik van anonimisatie de nood aan specificatie of gedetailleerde argumenten.
Het gebruik van ‘wij’ tegenover ‘zij’
De zelfstandige naamwoorden wij, ons, zij en hun kunnen gebruikt worden om nieuwsconsumenten
te winnen voor een bepaald idee (Machin & Mayr, 2012, p.84). Dit gaat vaak gepaard met het
gebruik van het concept ‘wij’ waarbij het niet duidelijk is op wie of wat dit slaat. Bovendien wordt er
een gezamenlijke ‘zij’ gecreëerd door de auteur, een andere die ingaat tegen ‘onze ideeën’ (Hansen
& Machin, 2013, p. 129). Vaak wordt ‘wij’ gebruikt door politici in de media, om vage uitspraken te
doen, die wezenlijke machtsrelaties verdoezelen (Machin & Mayr, 2012).
7 Een frame is een structuur waar iets aan ophangen wordt en wat zorgt voor een gestructureerde manier om
informatie te verwerken (Montesano Montessori, Schuman & de Lange, 2012, p.71-72). Framing gebeurt door
woorden te gebruiken die een bepaalde connotatie hebben (Machin & Mayr, 2012).
Lisa De Roeck
27
Vooronderstellingen
Ten tweede hebben we aandacht voor vooronderstellingen. Dit is een manier om zaken als
vanzelfsprekend voor te stellen, die dat eigenlijk niet zijn. Wat als vanzelfsprekend wordt gezien (en
dus geen verdere definiëring vereist) is vaak ideologisch bepaald (Machin & Mayr, 2012, p. 153).
Aangezien taal gebruikt wordt om bepaalde zaken te accentueren, benadrukken of net te verzwijgen
is het interessant om te kijken welke vooronderstellingen er worden gemaakt binnen een tekst
(Hansen & Machin, 2013, p. 133). Bovendien worden vooronderstellingen geregeld gebruikt om een
hier uit voortvloeiend argument te staven (Hansen & Machin, 2013, p. 133). Sommige
werkwoorden, die een verandering van een toestand aangeven, kunnen een indicatie zijn van
vooronderstellingen, zoals stoppen, beginnen of doorgaan (Richardson, 2007, p. 63). Ook het gebruik
van het bepaald lidwoord de en bezittelijke artikels (zijn/haar/hun) kunnen aanleiding geven tot
vooronderstellingen.8 Ook het gebruik van waarom-, wanneer, wie- etc-vragen geven bepaalde
vooronderstellingen aan (Richardson, 2007).
Retorisch tropen
Ten derde bekijken we het gebruik van retorische tropen in een tekst. Een stijlfiguur (of troop) zorgt
er volgens Richardson (2007) voor dat woorden een andere betekenis krijgen dan hun normale
betekenis. Er kan sprake zijn van een betekenisoverdracht, zowel binnen een semantisch veld als
tussen semantische velden (Montesano Montessori, Schuman & de Lange, 2012, p. 209) en is tevens
zeer gebruikelijk binnen politieke retoriek (Hansen & Machin, 2013). We bekijken kort drie vaak
voorkomende retorische tropen:
Hyperbolen
Een hyperbool is een uitgesproken overdrijving die wordt toegepast voor een retorisch effect
(Richardson, 2007). Het gebruik van hyperbolen kan gevaarlijke effecten hebben (Richardson, 2007).
Zo toont de studie van Van Dijk (1991) aan dat in berichtgeving rond minderheden hyperbolen
selectief worden toegepast, waarbij er een negatieve focus op hen wordt geplaatst (Richardson,
2007, p. 65-66). Door aandacht te hebben voor hyperbolen binnen een tekst, kunnen we
achterhalen wat er achter deze overdrijving verscholen zit en hoe mensen, plaatsen en
gebeurtenissen hierdoor geëvalueerd worden (Machin & Mayr, 2012, p. 170).
Metaforen
Metaforen voegen impliciet een betekenislaag toe aan een woord door een vergelijking zonder als te
maken (Montesano Montessori, Schuman & de Lange, 2012). Zowel in het dagelijkse leven als in de
constructie van de maatschappelijke en politieke realiteit spelen ze een belangrijke rol (Montesano
8 . Een vaak voorkomend voorbeeld hiervan is het gebruik van het concept ‘de islam’.
Lisa De Roeck
28
Montessori, Schuman & de Lange, 2012). Zo maken mensen continue gebruik van verwijzingen naar
andere zaken om de sociale werkelijkheid voor te stellen (Machin & Mayr, 2012, p. 13). Daarnaast
kunnen metaforen (net als andere retorische tropen) gebruikt worden om bepaalde aspecten te
belichten, terwijl andere zaken zo onderbelicht blijven (Machin & Mayr, 2012, p. 13).
Neologismen
Neologismen zorgen ervoor dat woorden nieuwe betekenissen krijgen. Dit kan gebeuren door de
grammaticale functie van een woord te veranderen - zoals het woord ‘Google’ als een werkwoord
(googlen) te gaan gebruiken - of door het ontwikkelen van een nieuwe eufemistische betekenis voor
het woord (Richardson, 2007)9.
Transitiviteit
Ten vierde bekijken we transitiviteit in een tekst. Algemeen gesproken gaat het over wie doet wat
ten opzichte van wie en hoe (Machin & Mayr, 2012, p. 104). Met andere woorden, wat is de relatie
tussen de participanten en wat is de rol die ze spelen in het proces dat beschreven wordt
(Richardson, 2007, p. 54). Transitiviteit zorgt voor verschillende constructies van de realiteit. De
woorden die we kiezen om een bepaald proces te omschrijven en te linken aan participanten, zorgen
namelijk voor een verschillende blik op datzelfde proces (Jones, 2012).10
Bij een analyse van de transitiviteit zullen we telkens kijken naar wie een subject-positie
heeft gekregen en wie of wat de object-positie (Machin & Mayr, p.104). Een tekst bevat telkens drie
elementen die veranderd kunnen worden: de participanten, het proces11 zelf en de omstandigheden
die samenhangen met het proces (Machin & Mayr, 2012). Volgens Richardson (2007) is het van
belang dat we kijken naar de constructie van het proces. Een belangrijk onderscheid hierbij is deze
tussen een actieve zinsconstructie en een passieve zinsconstructie. Bij een actieve zinsconstructie
wordt het werkwoord op een actieve wijze gebruikt waarbij het onderwerp van de zin (de actor)
voor het object komt (bijvoorbeeld: ‘Tom leest het boek’). De persoon die de handeling uitvoert, is
dus het onderwerp van de zin. Een passieve constructie daarentegen, gebruikt een passieve vorm
van een werkwoord, en plaatst het object voor het onderwerp (de actor) (bijvoorbeeld: ‘Het boek
wordt gelezen door Tom’). De actor kan zelfs volledig worden weggelaten, waardoor het niet meer
9 Een voorbeeld van deze laatste toepassing vinden we terug in oorlogsverslaggeving, door bijvoorbeeld het
gebruik van het woord neutraliseren in de plaats van doden (Richardson, 2007, p. 69).
10 Mautner (2008) geeft hierbij drie voorbeelden, die telkens dezelfde situatie beschrijven maar toch een
verschillende uitkomst hebben: ‘The immigrant left’ ; ‘The immigrant was deported’ en ‘Immigration officials
deported the immigrant’.
11 Verschilllende processen van Halliday (LEG UIT)
Lisa De Roeck
29
duidelijk is wie de actie uitvoert die beschreven wordt in de zin (‘Het boek wordt gelezen’). Om er
achter te komen wie de actie uitvoert moeten we de zin eerst actief maken, waarbij de actor weer
duidelijk wordt (Machin & Mayr, 2012). Op deze manier wordt de specifieke aard van de bepaling
weggenomen en wordt de zin minder persoonlijk. Welke zinsbouw gekozen wordt, brengt impliciete
betekenissen met zich mee. Doordat de actor uit beeld wordt gelaten, lijkt het een normale gang van
zaken die beschreven wordt (Joye, 2009). Van Dijk (2000) toonde in zijn onderzoek aan dat etnische
minderheden enkel als actieve actoren worden gebruikt wanneer ze iets negatiefs doen. Wanneer er
daarentegen sprake is van een positieve actie, worden ze algemeen gesproken voorgesteld in een
passieve rol (Machin & Mayr, 2012, p. 106). Of actoren al dan niet worden voorgesteld als een
actieve participant, kan dus ideologisch bepaald zijn (Jones, 2012, p. 13).
Modaliteit
Ten slotte hebben we aandacht voor modaliteiten. Modaliteit gaat over de relatie tussen sprekers en
gemaakte statements (Richardson, 2007). Het verwijst naar de mate waarin de spreker of schrijver
toegewijd is aan de claim die hij of zij maakt (Machin & Mayr, 2012). Modaliteiten worden
uitgedrukt door de hulp van modale werkwoorden, zoals zullen, moeten, kunnen, willen en bevatten
elk soort taalgebruik dat betrekking heeft op de persoonlijke opinie van de spreker of schrijver, ten
opzichte van wat er gezegd wordt (Richardson, 2007; Machin & Mayr, 2012).
Een modaliteit kan in het algemeen worden uitgedrukt op twee wijzen: een waarheids-
modaliteit of een verplichtings-modaliteit (Richardson, 2007). Een waarheidsmodaliteit kan in
sterkte variëren (bijvoorbeeld: ‘Het conflict zal blijven opspelen’ of ‘Het conflict kan blijven duren als
er geen politieke stappen ondernomen worden’ of ‘Het conflict zal enkel blijven duren als er niet
wordt ingegrepen’). Het gebruik van sterke waarheidsmodalititeiten (zoals zullen) straalt meer
autoriteit uit zullen daardoor vaker gebruikt worden (Richardson, 2007, p. 60). Een
verplichtingsmodaliteit verwijst naar toekomstige gebeurtenissen en de mate waarin de spreker
overtuigd is dat een bepaalde actie of beslissing genomen moet worden (bijvoorbeeld: ‘We moeten
actie ondernemen tegen IS’). Bepaalde patronen van modaliteiten komen bovendien overeen met
bepaalde discursieve praktijken (Mautner, 2008, p.42). Zo zouden tabloids vaak meningen van de
redactie uiten en een zwart-wit beeld van de wereld schetsen, waarbij er gebruik wordt gemaakt van
een sterke waarheidsmodaliteit (Mautner, 2008). Richardson (2007) benadrukt dat de studie van
modaliteiten zeker geen bijkomstigheid is, aangezien ze in belangrijke mate invloed hebben op hoe
nieuwsconsumenten processen en gebeurtenissen percipiëren. Daarnaast kunnen modaliteiten ook
wijzen op de (zelf)aangenomen status van personen, of een manier zijn om (opzettelijk)
dubbelzinnigheid hierover te produceren (Machin & Mayr, 2012). Zo heeft het verwijzen naar een
‘elite-bron’ (zoals bijvoorbeeld de veiligheidsdiensten) een legitimatiefunctie, die de opinie van de
Lisa De Roeck
30
auteur van een artikel kan versterken (Mautner, 2008, p. 42). Modaliteiten vertellen ons dus iets
over de opvattingen, meningen of politieke overtuigingen van de auteur van een tekst, waardoor ze
ons helpen de (mogelijke) politieke functies van teksten te achterhalen (Richardson, 2007, p.62).
5.4.2 Analyse van de discursieve praktijk Deze dimensie analyseert wat de processen zijn die ervoor zorgen dat een journalist een tekst
produceert op een welbepaalde wijze en hoe een lezer deze tekst begrijpt. Vooraleer een bepaalde
gebeurtenis besproken wordt in de media, zal de gebeurtenis het onderwerp zijn van een
selectieproces. Dit proces wordt bepaald door economische, politieke, culturele en sociale
structuren die zich uiten via institutionele praktijken (Mautner, 2008, p.33). Deze praktijken zijn
bovendien in hoge mate geroutineerd, waardoor ze normaal en onvermijdelijk lijken (Mautner,
2008, p.33). Binnen dit deel van de analyse zullen we aandacht hebben voor de volgende zaken:
nieuwsbronnen, nieuwswaarden, en onderwerpen.
5.4.3 Analyse van de sociale praktijk De laatste analyse-dimensie slaat op de contextualisering van de tekst. Volgens Richardson (2007)
betreft de sociale praktijk de relatie tussen journalistiek en de wijdere wereld waarbij we zowel
economische, politieke als ideologische praktijken in beschouwing moeten nemen. De
maatschappelijke instituties, structuren en normen bepalen namelijk het kader waarbinnen
journalistiek fungeert (Richardson, 2007). KDA heeft als doelstelling het achterhalen van
achterliggende ideologieën en machtsstructuren (Fairclough, 1995). Hierbij trachten we duiding te
geven bij het huidige maatschappelijke debat rond moslims in Vlaanderen en de verschillende
dimensies die het debat mee vorm hebben gegeven.
5.5 Kwaliteitscriteria en kritiek ‘Kwaliteit’ in de kwalitatieve onderzoeksmethoden is een gevoelig thema (Mortelmans, 2013). Er
wordt vaak gesteld dat kwaliteit afhangt van de betrouwbaarheid12 en validiteit13 van het onderzoek.
KDA is een interpretatieve methode, wat wil zeggen dat de onderzoeker interpretaties van
12 Volgens Mortelmans (2013, p. 473) heeft betrouwbaarheid te maken met consistentie en repliceerbaarheid.
Krippendorff (2013) stelt dat een onderzoeksmethode betrouwbaar is wanneer het dezelfde uitkomst geeft bij
hetzelfde fenomeen ongeacht de wijzigingen in de omstandigheden.
13 Validiteit heeft betrekking op meten wat je zegt dat je meet (Mortelmans, 2013).
Lisa De Roeck
31
betekenissen gaat aanbieden en dus niet enkel kwantificeerbare tekstuele eigenschappen beschrijft
(Richardson, 2007). Om de kwaliteit binnen een KDA te garanderen, is het van belang dat de
onderzoeker in kwestie op een transparante wijze rapporteert over de gemaakte keuzes. Dit slaat
zowel op de keuze van het onderzoeksonderwerp als op de methodologische keuzes (Montesano
Montessori, Schuman & de Lange, 2012, p. 170). Ook is het van belang dat we blijven doen aan
zelfreflectie doorheen het gehele onderzoek (Joye, 2009). Net zoals andere onderzoeksmethoden, is
KDA niet vrij van onvolmaaktheden. Kritieken op KDA focussen zich veelal op het methodologische
aspect (Machin & Mayr, 2012). Zoals eerder gesteld beschikken we niet over een onmiddellijk
toepasbaar methodologisch kader om KDA toe te passen. Daarom hebben we getracht een eigen
kader op te stellen, aan de hand van het werk van auteurs die zich binnen deze onderzoekstraditie
situeren. KDA wordt vaak beticht enkel een interpretatieve methode te zijn in de plaats van een
analytische. Aangezien de rol van de onderzoeker centraal staat zal er inderdaad onvermijdelijk
sprake zijn van subjectiviteit en spelen interpretaties een grote rol. Toch hoeft dit niet per sé
problematisch te zijn. Volgens Machin en Mayr (2012) biedt KDA middelen om verder te gaan dan
enkel interpretaties en op een systematisch en gecontroleerde wijze analyses uit te voeren, die
tevens door anderen empirisch herhaald kunnen worden.
5.6 Indicatoren van een morele paniek Aan de hand van de krantenberichtgeving met betrekking tot moslims bekijken we of de vijf
indicatoren van morele paniek, zoals opgesteld door Goode en Ben-Yehuda (1994) aanwezig zijn in
het discours rond moslims. Onze resultaten zullen tevens opgebouwd worden rond deze
indicatoren:
1. Bezorgdheid: Er ontstaat onrust tegenover een bepaalde groep, gebeurtenis of thema in de
samenleving. Wat we hier willen weten is of er sprake is van onrust en angstige gevoelens in
Vlaanderen tegenover moslims. In het geval van een morele paniek moet deze bezorgdheid
aantoonbaar zijn.
2. Vijandigheid: Er is sprake van een verhoogde mate van vijandigheid tegenover de categorie
of groep van mensen die verantwoordelijk wordt gesteld voor het deviante gedrag. De leden
van deze groep worden voorgesteld als volksduivels en dus als een vijand (of zelfs dé vijand)
van de maatschappij. Er moet sprake zijn van een specifiek, identificeerbare groep binnen de
samenleving die verantwoordelijk wordt geacht voor de bedreiging. Hierdoor ontstaat er
een scheiding tussen ‘wij en zij’, waaruit een stereotypering volgt van de zij-categorie
(Goode & Ben-Yehuda, 1994, p. 33-34). Wanneer we ervan uit gaan dat er een morele
Lisa De Roeck
32
paniek aanwezig is in Vlaanderen, kunnen we veronderstellen dat moslims worden
voorgesteld als volksduivels. We zullen dan ook op zoek gaan in de geselecteerde
krantenartikelen of dit inderdaad het geval is.
3. Consensus: Er is een wijdverspreide (of toch een substantiële) consensus in de gehele
maatschappij of een deel daarvan over de gepercipieerde bedreiging en wie deze
veroorzaakt. Het moet dus niet gaan over de meerderheid van de bevolking, aangezien
morele paniek ook kan bestaan binnen een bepaalde groep van de bevolking. Wel moet de
negatieve reactie op het fenomeen breed en eensgezind zijn (Garland, 2008). De
aanwezigheid van deze indicator uit zich vaak in de reacties door verschillende
belangengroepen op de (vermeende) bedreiging.
4. Disproportionaliteit: De hantering van het concept van morele paniek houdt impliciet al in
dat de reactie op de bedreiging disproportioneel is ten opzichte van de aard van diezelfde
bedreiging. Het gaat er om dat de angst ten aanzien van het fenomeen, groter is dan bij
andere, vergelijkbare, fenomenen (Goode & Ben-Yehuda, 1994, p. 36). Desalniettemin is de
disproportionaliteit van een sociale reactie moeilijk aan te tonen. Daarom is het belangrijk
dat we de aanwezigheid van deze indicator kunnen staven aan de hand van empirische data.
5. Volatiliteit: De laatste indicator houdt in dat een episode van morele paniek vrij plots kan
opkomen en even snel weer kan verdwijnen. Dit houdt echter niet in dat de morele paniek
geen lange aanloop kan hebben. Sommige factoren die aanzet gaven tot de morele paniek
kunnen al eerder latent aanwezig geweest zijn in de samenleving. Daarnaast kan morele
paniek ook geïnstitutionaliseerd raken in de structuren van de maatschappij. Om binnen dit
onderzoek te achterhalen of de indicator van volatiliteit aan de orde is, kijken we naar de
aanvangscondities van morele paniek. Hierbij is het belangrijk om de grote sociale
veranderingen die in de wereld en in de Vlaamse context aan de orde zijn, in acht te nemen.
Lisa De Roeck
33
HOOFDSTUK 2: RESULTATEN ONDERZOEK
1. Analyse van de data
1.1 Inleiding en bespreking codering
Eerst en vooral hebben we op basis van twee sleutelwoorden (islam en moslim) een zoekopdracht
uitgevoerd via de Go Press Academic databank. Uit deze zoekresultaten hebben we 224 artikelen
geselecteerd, waarvan 116 afkomstig waren uit De Standaard en 108 uit Het Laatste Nieuws.
Na de selectie starten we de data-analyse met een algemene lezing van de geselecteerde artikelen.
Onze discoursanalyse laten we voorafgaan door een korte kwalitatieve inhoudsanalyse. Dit houdt
een classificatie in van de data, om uiteindelijk expliciete en impliciete dimensies en structuren van
betekenis in de tekst te ontdekken. (Flick, 2014, p.370). .Aan de hand hiervan kunnen we de data
coderen (Krippendorff, 2013), waarbij de data wordt opgedeeld in kleinere delen (Mortelmans,
2013). Om het data-analyse proces op een gesystematiseerde wijze te laten verlopen, verdelen we
de artikelen in twee verschillende soorten categorieën. Ten eerste kunnen we de artikelen opdelen
naargelang hun (journalistieke) genre. We onderscheidden drie soorten genres binnen onze
steekproef:
● Editorialen en opiniestukken (code: E): Deze code bevat ten eerste de artikelen die
geschreven zijn door de redactie van een krant en dus meestal de mening van de
hoofdredacteur reflecteren. Daarnaast worden ook opiniestukken in deze code opgenomen.
Deze kunnen worden geschreven door allerlei verschillende (prominente) figuren aanwezig
in het publieke debat.
● Nieuwsbericht (Code: B): Artikels die deze code krijgen zijn een feitelijke weergave van een
nieuwsgebeurtenis. Er wordt geen voorkennis verwacht van de lezer. Meestal wordt bij het
begin van het artikel vermeld waar en wanneer een bepaald nieuwsfeit zich heeft
voorgedaan. De rest van het artikel vermeldt vervolgens hoe en waarom iets gebeurd is
(NRC Stijlboek, 2015).
● Nieuwsanalyses (code: A): Binnen deze code worden de artikelen opgenomen die een
analytische weergave brengen van een bepaalde gebeurtenis. Vaak worden hierbij bepaalde
experten aan het woord gelaten en vormen deze artikelen een interpretatie van een krant.
De feitelijke gebeurtenissen worden binnen deze artikelen nog eens herhaald. De analyse
leidt naar een bepaalde conclusie, waarbij er echter ook nog andere interpretaties mogelijk
zijn (NRC Stijlboek, 2015).
Lisa De Roeck
34
Voor het gehele steekproefkader kunnen we dit voorstellen in volgende tabel:
Tabel 1: Artikels volgens genre
De Standaard Het Laatste Nieuws Totaal
Editorialen en
opiniestukken
43 40 83
Nieuwsberichten 21 33 54
Nieuwsanalyses 49 38 87
Ten tweede kunnen we de artikelen een code toekennen naargelang hun inhoud. Uiteindelijk
kwamen we uit op 4 verschillende codes, die in onderstaande tabel worden weergegeven:
Tabel 2: Artikels opgedeeld volgens inhoud
De Standaard Het Laatste Nieuws Totaal
Aanslagen 31 26 57
Radicalisering/Syriëstrij
ders
31 30 61
Vluchtelingen 28 32 60
Restcategorie 24 22 46
We voorzagen bovendien een restcategorie waarin de artikelen werden opgenomen die niet bij de
andere codes kunnen worden ingedeeld, maar niet op zich een categorie kunnen vormen.
Vanzelfsprekend zit er geregeld overlapping in bij deze codes. We trachten telkens opzoek te gaan
Lisa De Roeck
35
naar welke code het meest passend is voor het artikel. Hierbij kijken we naar welke code overheerst
binnen het artikel.
1.2. Bezorgdheid: Bij een episode van morele paniek zal er sprake zijn van een verhoogd niveau van bezorgdheid met
betrekking tot een bepaald thema, groep of gebeurtenis. Deze bezorgdheid heeft eveneens
betrekking op de vermeende gevolgen, waarbij het gedrag van de volksduivels beschouwd wordt als
een bedreiging voor (een deel van) de maatschappij. Na de analyse van de berichtgeving in Het
Laatste Nieuws en De Standaard zien we dat bezorgdheid met betrekking tot moslims in Vlaanderen
op verschillende wijzen kan worden vastgesteld, namelijk via het gebruik van vooronderstellingen en
via bepaalde metaforen.
1.2.1 Vooronderstellingen Zowel in taalgebruik van journalisten als politici zien we het gebruik van vooronderstellingen. Ten
eerste vooronderstellen verschillende auteurs (zowel in Het Laatste Nieuws14 als in De Standaard15)
meermaals dat er geen kritische houding tegenover islam in Vlaanderen kan worden aangenomen,
zonder beticht te worden van ‘islamofobie, racisme, xenofobie of polariserend te zijn’. We zien dat
auteurs zich hierover bezorgd uitspreken. Jan Segers (hoofdredacteur van HLN) stelt bijvoorbeeld
het volgende: ‘Zorgelijk wordt het echter als elke kritische opmerking over de islam meteen als
polariserend en dus onverantwoord wordt afgedaan.’ (10/01/2015). Na de aanslagen in november
2015 stelt hij: ‘Zelfs na Parijs wordt elke kritische kanttekening bij de islam afgedaan als een poging
tot polarisatie.’ (HLN, 20/11/2015). Hierbij wordt er veronderstelt dat dit eerder ook al zo was. Mia
Doornaert, vaste columniste van De Standaard, haalt dit in meerdere columns aan, bijvoorbeeld:
1. ‘Waarom is de verdediging van die seculiere maatschappij plots ‘populistisch’ geworden?
Waarom is kritiek op een bepaalde godsdienst een vorm van racisme geworden?’
(26/03/2016).
2. De simplistische gelijkstelling van 'islamofobie' met 'racisme' ondergraaft bovendien de
seculiere staat.’ (20/04/2015).
In dit laatste voorbeeld veronderstelt Doornaert dat de gelijkstelling van islamofobie met racisme
simplistisch is en dat dit bovendien een bedreiging is voor de seculiere staat. Ook politici zoals Bart
De Wever, veronderstellen dat kritiek op islam niet mogelijk is: ‘Als dit al niet meer mag gezegd
worden, boeten we in op de vrijheid van mening en debat die we zo koesteren.' (DS, 10/01/2015).
14 (10/01/2015; 12/01/2015; 19/01/2015; 17/11/2015; 24/03/2016; 19/04/2016)
15 (8/01/2015; 10/01/2015; 12/01/2015; 20/04/2015; 12/08/2015; 9/11/2015; 23/03/2016; 26/03/2016; 16/04/2016)
Lisa De Roeck
36
Men gaat er telkens van uit dat een kritische houding tegenover islam in Vlaanderen onmogelijk is of
monddood wordt gemaakt.
Een tweede vooronderstelling die meerdere malen uit de analyse naar boven komt, is de
twijfel over het bestaan van ‘gematigde moslims’. Men haalt bijvoorbeeld aan dat er wel beweert
wordt dat veel moslims ‘gematigd zijn’, maar dat de mogelijkheid bestaat dat de meeste moslims dat
eigenlijk niet zijn. Zo lezen we in het editoriaal van Jan Segers van 17 november 2015 het
volgende:‘(...) want velen onder hen, zelfs zij die ogenschijnlijk goed geïntegreerd zijn, laten nooit het
achterste van hun tong zien.’ Hiermee wordt er gesuggereerd dat veel moslims eigenlijk toch
‘verdacht’ zijn. In een andere editorial van 9 januari 2015 verwoordt Segers het als volgt: ‘(...) is die
scheidingslijn tussen radicaal en gematigd wel zo strikt?’ Hierbij gaat hij er van uit dat er een
scheidingslijn is tussen ‘radicale’ en gematigde moslims, en dat die eigenlijk minder strikt is dan men
zou denken. We zien dit ook in andere artikelen van Het Laatste Nieuws16 voorkomen, net als in De
Standaard17. Meermaals zien we bovendien zowel in Het Laatste Nieuws18 als in De Standaard19 dat
moslims worden opgeroepen om zich expliciet uit te spreken tegen geweld en terreur, gepleegd in
de naam van ‘de islam’. Wanneer zij dit niet doen, wordt er veronderstelt dat de kans bestaat dat zij
hier toch akkoord mee gaan. Deze vooronderstelling leidt tot een constante sfeer van wantrouwen
tegenover de algemene moslim-populatie:
‘Is de meerderheid van de moslims gematigd, zoals dat heet? Precies omdat ze meestal
zwijgt, die meerderheid, bestaat daar buiten de moslimgemeenschap wel eens twijfel over.’ (...) ‘Stel
dat ze bestaat, die gematigde overgrote meerderheid, waarom komt ze dan na de gruwel van Parijs
niet massaal op straat om haar afschuw uit te schreeuwen?’
(HLN, 21/11/2015)
We zien in het bovenstaande voorbeeld dat er wordt uitgegaan dat moslims meestal zwijgen en
daarom eigenlijk allemaal verdacht zijn. Ook in onderstaande voorbeeld zien we duidelijk dat er
twijfel wordt gesuggereerd over het feit of moslims akkoord gaan met terreur:
‘(...) als jullie niet akkoord gaan met zij die de islam als Kalasjnikovs gebruiken, kruip dan op
het dak van de moskee, neem een megafoon en laat het ons weten.’ (HLN, 10/01/2015).
16 (HLN: 9/01/2015; 10/01/2015; 27/08/2015; 28/08/2015; 17/11/2015; 21/11/2015; 19/04/2016)
17 (DS: 20/04/2015; 25/04/2015; 1/07/2015; 9/11/2015; 16/11/2015)
18 (HLN: 10/01/2015; 21/11/2015; 21/11/2015; 23/11/2015)
19 (DS: 12/01/2015; 16/01/2015; 26/03/2016; 25/04/2015)
Lisa De Roeck
37
Aansluitend stellen we de vooronderstelling vast dat moslims, de moslimgemeenschap of imams in
het verleden zich niet, of niet luid genoeg, hebben uitgesproken tegen terreur in de naam van hun
geloof (HLN; 9/01/2015; 21/11/2015 DS: 12/01/2015 16/01/2015; 20/04/2016):
‘Maar zou het net daarom geen goed idee zijn mochten ze voor één keer massaal hun afschuw
uitschreeuwen voor hun geloofsgenoten?’ (HLN, 21/11/2015).
Door expliciet deze ‘voor één keer’ te gebruiken, wordt er veronderstelt dat dit bij andere situaties
niet gebeurd is.
Een derde vastgestelde vooronderstelling, die tevens aansluit bij de voorgaande, is dat
geweld en terreur, gepleegd door moslims, voortvloeit uit het islamitisch geloof of uit de Koran.
Deze vooronderstelling komt frequent voor in Het Laatste Nieuws20 en De Standaard21. We zien
bijvoorbeeld volgende zin:‘(...) andermaal wijst alles op terreur die zijn inspiratie haalt uit een geloof:
de islam.’ (HLN, 14/11/2015). Door het gebruik van andermaal veronderstelt men dat dit eerder ook
al het geval was. Ook Mia Doornaert onderschrijft deze visie: ‘als geweld in de naam van Allah 'niets
met de islam' te maken heeft, dan hadden de kruistochten en de inquisitie niets met de katholieke
Kerk te maken (...)’ (DS, 12/01/2015), net als Luckas Vander Taelen in Het Laatste Nieuws van 24
maart 2016: ‘Als we nog eens gaan beweren dat er geen probleem met godsdienst is, dan is het
hopeloos verloren.’ Ten slotte zien we dat bijvoorbeeld Bart De Wever hier ook van uit gaat: ‘En
waarom polariseer ik? Omdat ik dingen zeg waarvan iedereen weet dat ze kloppen, maar die dezer
dagen blijkbaar iets te gevoelig liggen. Dat de aanslag op 'Charlie Hebdo' net als ander geweld door
moslims wel degelijk iets te maken heeft met de islam, bijvoorbeeld.’ (HLN, 12/01/2015).
Een vierde categorie van vooronderstellingen gaan ervan uit dat het beleidmakers in België
te laks zijn omgegaan met radicalisering bij moslims. Daarbij wordt veelal specifiek de nadruk gelegd
op Brussel en Molenbeek. Verschillende auteurs en politici menen zowel in Het Laatste Nieuws22 als
in De Standaard23 dat er ‘te vaak is weggekeken’ of ‘is geminimaliseerd’. Zo stelt Bart De Wever in De
Standaard van 8 januari 2015 dat: ‘'Moslimradicalisme mag niet langer geminimaliseerd worden”
(...).’ Deze uitspraak impliceert dat moslimradicalisme voorheen wel geminimaliseerd werd. Een
20 (HLN: 12/01/2015; 10/01/2015; 17/11/2015; 20/11/2015; 24/03/2016; 29/03/2016; 28/08/2015)
21 (DS: 12/01/2015; 12/02/2015; 20/04/2015; 5/09/2015; 17/11/2015; 26/03/2016
22 (HLN: 13/01/2015; 14/11/2015; 16/11/2015; 19/03/2016; 23/03/2016; 19/04/2016)
23 (DS: 8/01/2015; 12/01/2015; 20/04/2015; 9/11/2015; 23/03/2016; 24/04/2016)
Lisa De Roeck
38
ander voorbeeld vinden we in een column van Luckas Vander Taelen in De Standaard van 24 april
2016: ‘Kunnen we eindelijk, (...), definitief ophouden met de waarheid verdringen: dat men hier een
perfecte biotoop heeft laten groeien voor nietsontziende religieuze fanatici?’ Ook Segers maakt in
zijn editorial van 19 maart 2016 in dit verband een vooronderstelling met betrekking tot Brussel: ‘(...)
de nuchtere vaststelling dat het terrorisme in onze hoofdstad rustig rijpen kan en na gedane arbeid
hier op adem mag komen.’ of op 17 maart 2016: ‘Hoeft het dan te verbazen dat laag-Vorst vandaag
fysiek onderdak en mentale beschutting biedt aan salafisten en terroristen?’
1.2.2 Metaforen Ten tweede merken we ook een verhoogde bezorgdheid op, via het gebruik van bepaalde
metaforen. De keuze voor welbepaalde metaforen zijn niet neutraal en kunnen zowel een positieve
als een negatieve bijklank hebben. De auteur van een tekst kunnen deze metaforen gebruiken om
bepaalde zaken te belichten. Een vaak voorkomende metafoor heeft betrekking op het omschrijven
van Brussel, Molenbeek, Verviers, Vorst of Schaarbeek. Daarbij maakt men frequent gebruik van
‘broeihaard’ als omschrijving. De nadruk wordt zo gelegd op de negatieve eigenschappen van deze
plaatsen. Er zijn vijf artikels met een titel die gebruik maakt van een metafoor om deze plaatsen zo
(of op een soortgelijke manier) te omschrijven: DS (16/11/2015): ‘Sint-Jans-Molenbeek broeihaard
van terrorisme’; DS (18/11/2015) ‘Niet alleen Molenbeek, héél Brussel is een broeihaard van
jihadisme; HLN (17/11/2015); ‘Molenbeek als ‘thuisbasis van het jihadisme’ DS (16/01/2015): ‘Arm
stadje broeihaard extreme moslims’; HLN (16/11/2015) ‘Jihad-hoofdstad van Europa ‘dankzij’
Philippe Moureax’. Binnen deze artikelen en in verscheidene andere wordt dit verder herhaald.
Over Molenbeek lezen we bijvoorbeeld: ‘de hub van het moslimfundamentalisme’ (DS,
20/11/2015); ‘De realiteit is echter dat niet alleen Molenbeek, maar héél Brussel sinds het begin van
de jaren 90 een broeinest van radicalisme is.’ (DS, 18/11/2015); ‘Waarom is ‘1080’ zo’n kweekvijver
van extremisten?’ (DS 17/11/2015); ‘(...) dat rovershol waar zelfmoordterroristen en extremisten
onschendbaar blijven (...).’ (HLN, 17/11/2015).
Soortgelijke geluiden zijn te horen over Verviers: ‘Verviers staat sowieso bekend als een
bolwerk van de radicale islam (...)’ (HLN, 16/01/2015). ‘(...) 'een van de belangrijkste kweekvijvers
van islamisten van België.' (DS, 16/11/2015), alsook over Brussel in het algemeen: ‘Illegalen,
criminelen en terroristen voelen er zich als een vis in het water.’ (HLN, 23/03/2016).
Lisa De Roeck
39
Ook politici maken gebruik van deze metafoor. Zo zien we in De Standaard van 10 januari 2015
volgende uitspraak van Bart De Wever: ‘Maar op een moment dat een ideologie oproept om het vrije
westen aan te vallen en een kweekvijver heeft in onze multiculturele steden (...)’ Door het gebruik
van deze negatieve metafoor, alsook de vele herhaling ervan zien we een retorisch effect optreden.
Door te verwijzen naar de plaatsten als ‘broeihaard’ impliceert men dat die plekken vervat zitten
met iets wat moet of kan verdreven worden. Soms wijst men bovendien expliciet op de hoge
concentratie moslims in deze regio’s (bijvoorbeeld: DS, 16/01/2015). Overigens wordt er niet enkel
verwezen naar deze plaatsten als broeihaarden, maar wijst men ook op de mogelijk gevaarlijke
situaties die daar aanwezig zijn, via metaforen: De smeltkroes aan culturen die op een zakdoek
samenhokken (...) leveren daarboven de perfecte ingrediënten voor een kruitvat.’ (DS, 17/11/2015).
Ook Filip De Winter van het Vlaams Belang maakt hier gebruik van: “Maar het is slechts een kwestie
van tijd voor het kruitvat hier ook ontploft.” (HLN, 9/01/2016). Een uitbreiding van deze metafoor
vinden we bovendien ook in het woordgebruik van Jan Jambon, minister van binnenlandse zaken die
stelde dat ‘Molenbeek moet worden opgekuist’ (DS, 16/11/2015).
Aangezien bezorgdheid een subjectief criteria is, is dit niet eenvoudig aantoonbaar. Toch menen we
dat we aan de hand van de data een zekere mate van bezorgdheid kunnen vaststellen. De
aangehaalde vooronderstellingen wijzen op een latente onrust en bezorgdheid met betrekking tot
moslims. Zo maken deze bijvoorbeeld duidelijk dat er constante wantrouwen tegenover moslims in
het discours aanwezig is. Ook zien we een grote bezorgdheid vanwege het zogenaamde lakse
vroegere beleid. Hierdoor ontstaat er een discours dat stelt dat moslimradicalisme te lang kon
gedijen in de samenleving. Deze bezorgdheid zien we eveneens terugkomen in het gebruik van
metaforen, waarbij verschillende steden worden voorgesteld als broeihaarden van radicalisme.
1.3 Vijandigheid Tijdens een episode van morele paniek zal een verhoogd niveau van vijandigheid tegen een
zogenaamde groep van ‘volksduivels’ aanwezig en waarneembaar zijn. Deze volksduivels worden
geportretteerd als vijanden van de maatschappij en hun gedrag schadelijk voor de waarden en
normen, of zelfs het bestaansrecht van diezelfde maatschappij. We gaan ervan uit dat moslims
binnen Vlaanderen op dit moment worden gezien als volksduivels en dus ook op een stereotype
wijze worden voorgesteld in de media. Een bevolkingsgroep op een stereotype wijze voor stellen kan
gebeuren door onder andere misrepresentatie- en simplificatie van deze groep (Cohen, 1980). Uit de
analyse van onze data blijkt dat vijandigheid tegenover moslims sterk aanwezig is in het gehanteerde
discours in de geselecteerde kranten. Dit kan op twee manier worden vastgesteld, namelijk: de
Lisa De Roeck
40
benoeming van actoren, waarbij we een sterke wij-zij indeling vaststellen en het gebruik van
bepaalde retorische stijlfiguren zoals metaforen en hyperbolen.
1.3.1 Collectivisering van actoren: Aan de hand van de literatuur verwachten we dat minderheden ( in dit geval moslims) voornamelijk
op een collectieve wijze worden voorgesteld. Dit zien we inderdaad weergegeven in onze resultaten.
Eerst en vooral stellen we vast dat moslims, voornamelijk collectief worden voorgesteld, waarbij ze
vaak als één homogeen blok worden geportretteerd. Zo spreekt men ook geregeld over ‘de
moslims’. Bovendien krijgen op deze manier al deze actoren dezelfde eigenschappen aangemeten.
We zien deze collectieve representatie zowel in Het Laatste Nieuws24 als in De Standaard25. Soms
wordt er ook gebruik gemaakt van andere benamingen, zoals nieuwkomers, allochtonen of
migranten, wanneer men het heeft over moslims We zien dit in Het Laatste Nieuws (13/01/2015;
20/01/2015; 20/08/2015; 10/12/2015; 26/03/2016) en in De Standaard (12/01/2015; 9/11/2015;
16/11/2015; 16/11/2015; 21/11/2015; 19/04/2016). In wat volgt bespreken we een aantal
voorbeelden: Ten eerste stelt Karel De Gucht stelt in zijn column het volgende: ‘Het kan niet ontkend
worden dat het vrouwenbeeld van moslims verschilt van het onze (HLN, 30/01/2016). Door gebruik
te maken van deze collectivisering, wordt er een homogeniserend effect gecreëerd. Op deze manier
krijgen alle moslims dezelfde eigenschap mee, namelijk een ander vrouwenbeeld dan het ‘onze’. Dit
zien we ook in onderstaande voorbeelden:
‘Maar hébben moslims de aanslagen ook verheerlijkt? (DS, 19/01/2016).
‘Nu de zaken op scherp komen te staan, beseffen we plotseling dat in het kostbare weefsel
van onze maatschappij de moslims helemaal niet ingeweven zijn.’ (DS, 4 /02/2015)
‘Durf te zeggen dat de integratie van (een goed deel van) de moslim-immigranten mank
loopt, en je bent een racist.’ (DS, 9/11/2015, Hardnekkige blinde vlek - Mia Doornaert)
Bij het gebruik van ‘moslims’ of ‘de moslims’ is het bovendien niet altijd duidelijk wie er nu juist mee
bedoeld wordt. Als voorbeeld geven we hierbij een artikel uit De Standaard van 24 maart 2016. Dit
artikel, twee dagen na de aanslagen in Brussel, vormt eigenlijk een relaas van een interview door
redacteur Yves Delepeleire met Brahim Laytouss, een imam uit Gent. De titel van het artikel luidt als
volgt: ‘Schijnheiligheid bij moslims moet stoppen’. Deze titel zou de indruk kunnen wekken dat
24 (HLN: 7/01/2015; 10/01/2015; 26/03/2015; 20/04/2015; 17/11/2015; 21/11/2015; 22/01/2016; 1/04/2016; 2/04/2016;
2/04/2016; 19/04/2016)
25 (DS: 9/01/2015; 10/01/2015; 12/01/2015; 16/01/2015; 4/02/2015; 12/02/2015; 1/07/2015; 16/11/2015; 17/11/2015;
17/11/2015; 19/11/2015; 24/03/2016; 20/04/2016; 19/04/2016)
Lisa De Roeck
41
diegene die aan het woord is, vindt dat (alle) moslims schijnheilig zijn. Wanneer we verder lezen in
het artikel, wordt het echter duidelijk dat Laytouss het heeft over, wat in het artikel omschreven
wordt als, ‘de institutionele islam’:
‘Laytouss is streng voor de moslimgemeenschap, voorval voor de ‘institutionele islam’, die volgens
hem warm en koud blaast. ‘De schijnheiligheid moet stoppen.’’
In een ander artikel van DS op 24 maart komen we bovendien vraagstelling tegen; ‘Klonk de stem
van de moslims de afgelopen dagen luid genoeg?’ De geïnterviewde antwoordt hierop: ‘De
(moslim)Executieve heeft inderdaad een communicatieprobleem.’ Wat we hier zien is dus een
gelijkschakeling van ‘de moslims’ met de Moslimexecutieve. Dat kan bij de lezer de indruk wekken
dat de Moslimexecutieve spreekt uit naam van (alle) moslims. Uit de inhoudsanalyse blijkt echter dat
er net problemen zijn met de vertegenwoordiging van de Moslim executieve.
Ten tweede zien we geregeld het gebruik van ‘de moslimgemeenschap’. Ook deze
gemeenschap wordt als een collectieve actor voorgesteld, die daaropvolgend ook collectief kan
handelen. Dit zorgt tevens voor een homogeniserend effect. We zien dit zowel voorkomen in Het
Laatste Nieuws26 als in De Standaard27. Daarbij is het vaak niet duidelijk over welke gemeenschap het
nu juist gaat. Soms heeft dit betrekking op een lokale gemeenschap rond een moskee, andere keren
betreft het de Belgische moslimgemeenschap in het algemeen. Dit zorgt voor heel wat semantische
verwarring:
‘(...) iemand zal toch echt eens alle gemeenschappen moeten responsabiliseren - zeker de
moslimgemeenschap .’ (HLN, 24/03/2016).
‘De moslimgemeenschap waarin hij (Salah Abdselam) vertoefde, is dus gesloten en niet
geneigd om wie dan ook bij de politie te verklikken.’ (HLN, 23/03/2016)
In het eerste voorbeeld verwijst de auteur waarschijnlijk naar de algemene
moslimgemeenschap binnen België, waarbij er vanuit wordt gegaan dat deze collectief kan
handelen. In het tweede voorbeeld wordt er specifiek verwezen naar de moslimgemeenschap rond
Salah Abdseslam. In andere voorbeelden is het veel minder duidelijk welke gemeenschap er wordt
26 (HLN: 9/01/2015; 12/01/2015, 12/01/2015; 3/10/2015; 17/11/2015, 21/11/2015; 18/01/2016; 23/03/2016;
24/03/2016)
27 (DS: 9/01/2015; 9/01/2015; 12/01/2015; 12/01/2015; 16/01/2015; 22/04/2015; 25/04/2015; 16/11/2015; 17/11/2015;
18/11/2015; 18/01/2016; 23/03/2016; 23/03/2016 19/04/2016; 22/04/2016 )
Lisa De Roeck
42
bedoeld: “Die (Salah Abdselam) moet wel steun gekregen hebben van de moslimgemeenschap om
onder te duiken”, aldus de minister.’ (HLN, 18/01/2016). Het is eerder onwaarschijnlijk dat de
minister (Jan Jambon) de gehele Belgische moslimgemeenschap bedoelde, maar door de collectieve
representatie van de actoren zorgt dit toch voor heel wat semantische onduidelijkheid.
Ten derde stellen we vast dat niet enkel actoren collectief worden voorgesteld, maar ook het
islamitisch geloof in de geselecteerde artikelen vaak als een (collectieve) actor wordt geportretteerd.
Zo spreekt men herhaaldelijk van ‘de islam’. Dit houdt eigenlijk al de vooronderstelling in dat ‘de
islam’ bestaat, maar ook dat ‘de islam’ kan handelen en zichzelf bijvoorbeeld kan wijzigen of zich
ergens kan tegen uitspreken. ‘De islam’ komt zowel geregeld voor in Het Laatste Nieuws28 als in De
Standaard29. Bovendien zorgt dit voor een perceptie van deze religie als één monolithisch blok (Maly,
2009). Deze bevindingen bevestigen wat Zemni (2008) de constructie noemt van een
allesoverheersende, over-determinerende islam, waarbij de aandacht voor de individuele moslim en
zijn handelen volledig verloren gaat. Deze constructie is duidelijk te zien in volgende voorbeelden:
‘Er is een probleem met de islam in Europa,' zo reageerde Antwerps burgemeester Bart De
Wever (N-VA) op de gebeurtenissen in Parijs.’ (DS, 9/01/2015).
‘(...). Dat zal onder meer vereisen dat de islam zichzelf compatibel maakt met moderne en
democratische gevoeligheden.’
(DS, 18/08/2015).
1.3.2 Actoren als algemene categorie: Machin & Mayr (2012) stellen dat etnische minderheden, en meer specifiek moslims, vaak als een
algemene categorie worden omschreven, wat de nadruk legt op hun anders zijn. Ook dit kunnen we
terugvinden in ons onderzoek. Ten eerste zien we dat actoren op de algemene wijze van moslim
worden omschreven. Dit zorgt er meteen voor dat de nadruk enkel gelegd wordt op de religieuze
identiteit van een actor. Dit zien we overwegend vaker terugkomen in Het Laatste Nieuws30 dan in
28 (HLN: 10/01/2015; 10/01/2015; 12/01/2015; 24/01/2015; 21/02/2015; 19/05/2015; 27/08/2015; 14/11/2015;
17/11/2015; 20/11/2015; 21/11/2015; 19/02/2016; 29/03/2016; 1/04/2016 )
29 (DS: 9/01/2015; 12/01/2015; 12/01/2015; 25/03/2015; 1/04/2016 20/04/2015; 25/04/2015; 5/06/2015 4/07/2015;
18/08/2015; 5/09/2015; 3/10/2015; 20/10/2015; 7/11/2015; 9/11/2015; 10/11/2015; 17/11/2015; 18/11/2015;
18/11/2015; 26/03/2016; 2/04/2016; 19/04/2016)
30 (HLN: 8/01/2015; 9/01/015; 10/01/2015; 10/01/2015; 12/01/2015; 19/01/2015; 23/01/2015; 19/02/2015; 12/03/2015;
13/03/2015; 1/04/2015; 21/04/2015; 9/06/2015; 8/05/2015; 27/05/2015; 27/08/2015; 4/09/2015; 29/09/2015;
1/10/2015; 3/10/2015; 17/11/2015; 19/11/2015; 21/11/2015; 23/11/2015; 9/12/2015; 17/03/2016; 24/03/2016;
26/03/2016; 29/03/2016; 2/04/2016; 16/04/2016; 19/04/2016; 19/04/2016)
Lisa De Roeck
43
De Standaard31 Zo vinden we in Het Laatste Nieuws van 9 december 2015 een artikel met volgende
titel terug: ‘Kritiek op moslim die Tobback wil opvolgen’. De nadruk wordt meteen gelegd op het
moslim-zijn van de mogelijke opvolger van Tobback. Het artikel zelf gaat weliswaar over de vele
(overwegend negatieve) reacties op het feit dat een man die moslim is, de huidige burgemeester van
Leuven zou willen opvolgen. Toch zorgt de krant zelf voor een extra benadrukking van de religieuze
identiteit van de actor door dit specifiek in de titel al te benoemen. Bij de andere voorbeelden
hieronder zien we tevens dat de actor benoemd wordt als moslim:
‘Onder anderen een moslim uit Beringen schreef dat vrije meningsuiting ook voor hem van
toepassing (...).’ (HLN 10/01/2015).
‘Een 17-jarige Joodse jongen is vorige week aangevallen in Antwerpen door twee
moslimjongeren.’ (HLN, 19/02/2015)
In het laatste voorbeeld is de representatie van de daders als ‘twee moslimjongeren’ opmerkelijk,
aangezien we verder in het artikel lezen dat de daders verdwenen waren nog voor de politie ter
plaatste kon komen. Geen enkel ander element uit het artikel wijst er op dat er duidelijkheid is over
het feit dat de daders moslims zijn.
Ten tweede zien we het samenvoegen van de algemene categorie moslim met terrorisme,
terroristen of terreur, zowel in Het Laatste Nieuws (9/01/2015; 16/01/2015, 21/11/2015) als in De
Standaard (31/12/2015; 24/03/2016). Ook wordt er vaak gebruik gemaakt van de term ‘radicale
moslim(s)’ om actoren te representeren, zowel in Het Laatste Nieuws32 als De Standaard33. Deze
(wederkerende) samenvoeging van woorden kan echter voor een problematische gelijkschakeling
zorgen bij de lezer van moslims met terreur of radicalisering. Door de herhaaldelijke samenvoeging
wordt het moeilijk om radicalisering los te koppelen van moslims, net zoals radicalisering vaak niet
meer los kan worden gezien van geweld. Ook de samenvoeging van islam met terreur of radicalisme
komt voor in zowel Het Laatste Nieuws (16/01/2015; 20/01/2015: 9/07/2015 16/11/2015) als De
Standaard (9/01/2015; 9/04/2015, 28/07/2015; 24/02/2016; 19/04/2016; 22/04/2016).
31 (DS: 12/01/2015; 16/01/2015; 30/01/2015; 24/01/2015; 4/02/2015; 12/02/2015; 20/04/2015; 25/04/2015; 4/05/2015;
5/06/2015; 18/08/2015; 5/09/2015; 17/10/2015; 16/11/2015; 17/11/2015; 17/11/2015; 20/11/2015; 21/11/2015;
21/11/2015; 24/11/2015; 26/03/2016; 20/04/2016; 20/04/2016)
32 (HLN: 10/01/2015; 12/01/2015; 16/01/2015; 17/01/2015; 10/02/2015; 11/02/2015; 21/02/2015;
23/03/2015;14/07/2015; 28/08/2015; 21/11/2015; 23/03/2015; 19/02/2016)
33 (DS: 8/01/2015; 9/01/2015; 13/01/2015; 16/01/2015; 24/01/2015; 4/02/2015; 17/11/2015)
Lisa De Roeck
44
‘Hoe geloofwaardig is onze opgevoerde strijd tegen het islamterrorisme (...)?’ (HLN,
20/01/2015).
‘Er is een dominante minderheid van radicale moslims die bereid zijn om terreurdaden te
plegen, en ze houden zich op in Molenbeek. (DS 17/11/2015).
Tevens zien we een discursieve gelijkschakeling van extremisme en radicalisme met salafisme34. In
verscheidene artikelen wordt er geen onderscheid gemaakt tussen deze fundamentalistische
stroming binnen islam langs de ene kant en extremisme, terreur en geweld langs de andere kant. We
zien dat extremisme, salafisme en terrorisme onderling verwisseld met elkaar worden. We zien dit
voorkomen in Het Laatste Nieuws35 en in mindere mate ook in De Standaard36. In Het Laatste Nieuws
van 19 februari 2015 vinden we bijvoorbeeld volgende paragraaf:
‘Enkele jaren geleden circuleerde nog een intern rapport van het leger waarin met bezorgdheid werd
gesproken over een tiental soldaten van moslimorigine die er extremistische ideeën op nahielden.
Gevreesd werd dat de salafisten, getraind door het Belgisch leger, naar het buitenland zouden
trekken om daar als jihadist te strijden.’ (HLN, 19/02/2015).
Er wordt gesproken over soldaten die mogelijk extremistische ideeën zouden hebben. In de
volgende zin worden deze echter meteen benoemd via de algemene categorie ‘salafisten’. Ook in De
Standaard vinden we deze gelijkschakeling terug. Op 17 november 2015 wordt er een artikel
gepubliceerd met volgende titel: ‘Helft van Brusselse moskeeën salafistische neigingen’. We kunnen
stellen dat dit een behoorlijk sterke uitspraak is. In het artikel vinden we echter geen informatie die
deze claim kan staven. We lezen: ‘Uit onderzoek in 2013 bleek wel dat veel Brusselse moskeeën
flirten met het extremistische gedachtegoed. Bijna de helft van de moskeeën die bezocht worden
door Marokkaanse Brusselaars, had toen salafistische neigingen.’ Er wordt hierbij geen bijkomende
informatie over salafisme aangeboden. We zien enkel de verwijzing naar ‘extremistisch
gedachtegoed’. Op deze manier wordt er voorbijgegaan aan het feit dat salafisme ook een
vreedzame uitoefening kan kennen. Bovendien gaat het om cijfers uit 2013, die tevens enkel
betrekking hebben op moskeeën die bezocht worden door Marokkaanse Brusselaars, en niet alle
Brusselse moskeeën, zoals de titel suggereert.
34 Salafisme is één bepaalde interpretatie van de soennitische islam die een bijzondere nadruk legt op het
bereiken van een bepaalde levensstijl, namelijk die van de eerste moslims (Rabasa & Benard, 2015).
35 (HLN: 20/01/2015; 24/01/2015; 12/02/2015; 19/02/2015, 9/06/2015; 16/11/2015; 17/11/2015)
36 (DS: 24/01/2015; 9/06/2015; 25/03/2015; 17/11/2015)
Lisa De Roeck
45
Ten derde zien we niet alleen de representatie van de actor als een algemene categorie,
maar tevens dat er een nadrukkelijk onderscheid wordt gemaakt tussen moslims en andere actoren.
Hierbij wordt de indruk gewekt dat moslims anders zijn en aparte categorie binnen de samenleving
vormen. We vinden dit zowel terug in Het Laatste Nieuws (12/01/2015; 31/01/2015; 24/03/2016;
29/03/2016 ) als in De Standaard (30/01/2015; 4/02/2015; 4/05/2015; 5/06/2015; 20/11/2015;
24/11/2015) Bijvoorbeeld: ‘De moslimmama’s kunnen op veel sympathie van leerkrachten én
Vlaamse mama’s rekenen (HLN, 24/03/2016). Door de aparte benaming van ‘moslimmama’s’, wordt
er gesuggereerd dat zij geen Vlaamse moeders zijn of toch op zijn minst anders zijn dan Vlaamse
moeders. Ook in De Standaard vinden we deze aparte categorisering terug:
‘Maar de koning is duidelijk bezorgd over de polarisering van het debat en de manier waarop dit de
verdere samenleving van autochtonen, moslims en joden zal beïnvloeden.’ (30/01/2015).
Deze aparte opdeling wekt de suggestie dat moslims, net als joden, geen autochtonen (kunnen) zijn.
Ook wordt er een onderscheid gemaakt tussen moslims en Europese jongeren: ‘En niet alleen
moslimjongeren, maar ook Europese jongens en meisjes manifesteren zich plots als gewelddadige
jihadi’s.’ (DS, 24/11/2015). Deze bewoording wekt de suggestie dat moslimjongeren geen Europese
jongeren zijn. Dit terwijl de meeste aanslagplegers van de voorbije terroristische aanslagen, net als
de meeste Syriëstrijders, in Europa geboren zijn en opgegroeid zijn op het Europese continent. Het
onderscheid tussen moslims en niet-moslims komt ook duidelijk aan bod in de berichtgeving in de
nasleep van de verschillende aanslagen in onze afgebakende periode. Hierbij geven we volgend
voorbeeld uit HLN van 29 maart 2016: ‘Naast de gewone Bruggelingen en toeristen kwam ook een
ruime delegatie van de islamitische gemeenschap’. Dit wekt de suggestie dat leden van de
islamitische gemeenschap geen gewone Bruggelingen zijn.
1.3.3 Wij tegenover zij? Vanuit de literatuur kunnen we verwachten dat er een wij-zij deling wordt gecreëerd, waarbij de
maatschappij volgens de spreker of auteur uit twee kampen bestaat. Volgens Van Dijk (2000) zal dit
soort polarisatie veelal aanwezig zijn in berichtgeving rond minderheden. Uit onze analyse blijkt dat
er inderdaad een vaak terugkomend discours is van wij tegenover zij, waarbij niet enkel ‘radicale
moslims’ als de zij-categorie worden voorgesteld, maar ook moslims in het algemeen. De wij-
categorie wordt voornamelijk bevolkt door ‘de westerse samenleving’, ‘de autochtone bevolking van
België (of specifiek Vlaanderen), ‘de seculiere samenleving’ of ‘de Europeanen’. De zij-categorie
bestaat uit ‘diegene die radicaliseren, degene die de westerse waarden niet respecteren of naleven’
maar ook ‘de gewone moslim’. Bovendien wordt er vaak gebruik gemaakt van de notie van ‘onze
Lisa De Roeck
46
waarden en normen’. Deze waarden en normen worden veelal aangeduid als ‘westers, vrij,
democratisch of seculier’. Vaak wordt er echter niet gespecificeerd wat er nu precies bedoeld wordt
met deze concepten. Overeenkomstig met wat we vermoeden uit de literatuur zijn het vaak politici
die deze categorisering gebruiken (HLN, 8/01/2015; HLN, 13/01/2015; HLN 13/03/2015; HLN,
23/03/2016; HLN, 29/03/2016; DS, 25/04/2015; DS, 5/06/2015; DS; 21/11/2015; DS, 19/04/2016)
ook al zien we dit nog vaker terugkomen bij columnisten en journalisten van zowel Het Laatste
Nieuws37 als De Standaard38. Opvallend is de sterke aanwezigheid van dit discours binnen de
editorialen van de hoofdredacteur van HLN, Jan Segers. Een aantal artikels hebben eveneens een
titel met een expliciete wij-zij indeling: ‘Het is wij’ tegen ‘zij’ (DS, 26/03/2016); ‘Wij gaan winnen.
Maar zij kunnen nog veel miserie veroorzaken’ (HLN 29/03/2016).
Als voorbeeld geven we hierbij volgende uitspraak van huidig Vlaams minister-president,
Geert Bourgeois in De Standaard van 4 april 2016: ‘Geen millimeter mogen we toegeven op onze
gedeelde waarden en vrijheden. Die vormen de basis van onze samenleving.’ Zoals verwacht wordt er
niet gespecificeerd wat deze waarden en vrijheden inhouden. Jan Jambon verklaart eveneens het
volgende: ‘(...) die extremisten voeren een uitzichtloze strijd, als ze denken dat ze onze vrije
maatschappij gaan omverwerpen. (...) ‘De strijd is een wij-zij-verhaal. Maar de grens is niet moslims
en niet-moslims, de grens loopt dwars door de moslimgemeenschap heen.’ (HLN, 29/03/2016). Ook
columniste Mia Doornaert van De Standaard maakt geregeld gebruik van een wij-zij categorisering
om actoren voor te stellen:
Mensen die hun godsdienst boven de wet stellen en onze seculiere samenleving verwerpen moeten
we scherp en openlijk veroordelen, wat ook onze overtuiging is. (...) ‘Wij’ zijn allen die, ongeacht
afkomst en overtuiging, aan de kant staan van een seculiere, vreedzame samenleving. ‘Zij’ zijn
degenen die de ‘ander’, wie dat ook is, afwijzen en soms vermoorden.’ (DS, 26/03/2016).
Daarnaast zien we dat ook de moslimgemeenschap(pen) vaak ingedeeld worden aan de ‘zij-kant’. Zo
stelt Karel De Gucht het volgende over de islamitische gemeenschap: ‘Zij is als gemeenschap veel
hechter dan onze seculiere maatschappij; de families zijn niet beperkt tot het gezin maar uitgebreid
zoals in traditionele gemeenschappen.’ (HLN, 24/03/2016).
37 (HLN: 9/01/2015; 10/01/2015; 8/05/2015; 20/08/2015; 27/08/2015; 28/08/2015; 14/11/2015; 17/11/2015; 24/03/2016;
26/03/2016)
38 (DS: 15/01/2015; 28/09/2015; 18/08/2015; 16/11/2015; 19/11/2015; 19/11/2015; 23/03/2016)
Lisa De Roeck
47
We stellen echter ook vast dat dit discours van wij tegenover zij niet door iedereen in het debat
wordt gedeeld (HLN, 8/01/2016, DS, 16/11/2015; DS, 21/03/2016; DS, 1/04/2016). Bepaalde auteurs
waarschuwen bovendien expliciet voor de gevaren hiervan:
‘Het zou vermijden om in de val te trappen van ‘wij’ en ‘zij’, een dichotomie die haaks staat op het
idee van een samenleving.’(DS, 1/04/2016).
1.3.4 Metaforen Uit onze resultaten zien we een aantal metaforen met negatieve bijklank terugkeren: Ten eerste
stellen we vast dat metaforen gebruikt worden om te waarschuwen op de eventuele gevaren van
islam en voor diegene die dit gevaar niet zouden willen inzien. Zo zien we dat Jan Segers,
hoofdredacteur van Het Laatste Nieuws meerdere keren gebruik maakt van volgende metafoor,
waarbij hij benadrukt dat, wanneer de gevaren niet worden ingezien, de persoon in kwestie blind is:
‘Ofwel kraamt Michel die onzin uit tegen beter weten in. Ofwel meent hij het en is hij ziende blind.’
(HLN, 17/11/2015)
‘Tegelijk moet je ziende blind zijn om te ontkennen dat dit soort geweld wortelt in een
weliswaar verwrongen lezing van de Koran.’ (HLN, 10/01/2015)
‘Alleen een blinde zal ontkennen dat moslims, en zeker de gevluchte nieuwkomers onder hen,
met een verwrongen vrouwbeeld worstelen (...) (HLN, 26/01/2016).
‘Je moet ziende blind zijn om de schande van Keulen te herleiden tot het geslacht van de
daders en er niet de afdruk van hun cultuur en hun religie te herkennen. Het gaat om moslims.’ (HLN,
7/01/2016)
Ook Mia Doornaert maakt gebruik van een soortgelijke metafoor: ‘(...) de hardnekkige blinde vlek in
het weldenkende discours.’ (DS, 9/11/2015). Jan Jambon waarschuwt dan weer voor ‘de gevaren van
de moslimfundamentalisten die hier letterlijk aan de deur staan.’ (DS, 4/07/2015). Ook in De
Standaard van 9 maart 2016 lezen we een soortgelijke metafoor: ‘Ze komen door de grote poort
weer naar binnen, eerst via de georganiseerde misdaad en vervolgens via het islamitische
fundamentalisme’. Of met betrekking tot IS: ‘IS staat voor poort van Europa’ (HLN, 17/02/2015). Dit
Lisa De Roeck
48
is tevens de kop van het artikel. Bovendien wijst men er op dat de vijand niet enkel aan de deur
staat: ‘De angst grijpt al enige tijd in Europa om zich heen dat de vijand binnenin groeit.’ (DS,
9/01/2015). “De islam stopt niet aan de stadsgrenzen en sluipt ondertussen maar verder” (HLN,
19/05/2015). ‘Als een splinterbom heeft de rabiate islam zich ook hier verspreid.’, aldus Jan Segers in
zijn editorial van 16 januari 2015. Deze metaforen benadrukken duidelijk het gevaar dat islam
volgens de auteur in houdt.
Ten tweede merken we ook verscheidene metaforen op om maatregelen tegen terreur of
terroristen te beschrijven. Zo zien we dat er vaak gebruik wordt gemaakt van taalgebruik dat
betrekking heeft op vechten, boksen of strijden. Zo stelt Bart De Wever het volgende: ‘We moeten
dat homegrown terrorisme met wortel en tak uitroeien.' (HLN, 9/01/2015). Een soortgelijke metafoor
zien we in De Standaard van 20 november: ‘De regering-Michel wil het kwaad met de wortel
uitroeien.’ Ook huidig premier Charles Michel stelt dat: ‘We moeten ons arsenaal tegen terreur
aanpassen en uitbreiden.’ (HLN, 2/04/2016). Deze laatste metafoor verwijst duidelijk naar
oorlogstaal, terwijl Bart De Wever de homegrown terroristen eerder als onkruid beschouwd. In Het
Laatste Nieuws van 16 november 2015 lezen we volgende uitspraak: ‘We moeten krachtig
terugslaan. We staan in de boksring en moeten ervoor zorgen dat onze arm langer is dan die van de
vijand.
Een derde categorie van metaforen wordt gebruikt om IS, hun aanhangers of andere extremisten te
omschrijven. Vanzelfsprekend wordt hierbij gebruik gemaakt van negatieve metaforen: ‘(...)
pogingen van gematigde moslims om ‘hun’ geloof te heroveren op de zwarte brigade.’ (DS
21/11/2015). Jan Jambon stelt het als volgt: ‘(...) de overtuiging dat de terroristen slechts de 'puisten'
zijn van een dieperliggende 'kanker'.’ (DS, 19/04/2016). Bart De Wever ziet het dan weer zo: “(...) IS
(mag) tot de laatste man uitgeroeid worden, want het is ongedierte.” (HLN, 16/11/2015). Geert
Bourgeois omschrijft IS dan weer als ‘de bron van het kwaad.’ (DS, 4/04/2016).
Ten vierde zien we het gebruik van metaforen om de ondergang van Europa aan te kondigen,
waarbij het islamitisch geloof hiervoor verantwoordelijk wordt geacht. Zo stelt Bart De Wever het
volgende: ‘Europa, dat op het vlak van godsdienst een leeg vat is geworden (...) overmorgen in
handen valt van een religie die nog heel performant is, dan is dat een prikkelende roman.’
(10/01/2015). Dit zien we tevens in De Standaard van 9 januari 2015: 'Europa is een lege doos van
Lisa De Roeck
49
waarden geworden (...) 'Dan kan het gebeuren dat onze hardware met andere (lees islamitische)
software wordt geladen.' Ook Mia Doornaert verwijst naar de uitdaging die islam zou stellen voor
Europa: ‘Nu (...) de Koran de grote ideologische uitdager van onze maatschappijen is geworden,
wordt Europa’s veerkracht sterk op de proef gesteld.’ (DS, 28/09/2015). Of in De Standaard van 14
september 2015: ‘Tegenover een brandend, agressief geloof staat een hedonistisch continent dat
niet langer het eigen erfgoed durft te affirmeren.’
1.3.5 Neologismen Het neologisme ‘islamisering’ komt regelmatig terug in de geselecteerde krantenartikelen. De term
wordt gebruikt veelal als waarschuwing voor de zogenaamde ‘overname van Europa, België of
Vlaanderen door moslims en de islamitische cultuur’. Uit onze analyse blijkt dat dit voornamelijk door
personen wordt gehanteerd die zich in het extreemrechtse spectrum van het politieke veld bevinden
of om deze actoren te beschrijven. We zien dit frequenter voorkomen in Het Laatste Nieuws39: dan
in De Standaard40. In Het Laatste Nieuws wordt Pegida bijvoorbeeld omschreven als: ‘de verenging
tegen de islamisering van Europa’ (17/11/2015). Ook Filip De Winter, voorzitter van de Vlaams-
nationalistische en extreemrechtse partij Vlaams Belang, haalt ‘de dreigende islamisering’ aan,
bijvoorbeeld naar aanleiding van de Ramadan: ‘Als we capituleren voor ramadangebruiken leidt dit
tot de islamisering van onze cultuur.’ (HLN, 24/06/2015). Opvallend hierbij is ook het gebruik van het
werkwoord capituleren, dat duidelijk een negatieve bijklank heeft. In een ander artikel uit Het
Laatste Nieuws stelt hij bovendien dat “dat het inzake de islamisering van onze cultuur vijf na twaalf
is.” (HLN, 9/07/2015). Deze mening wordt ook gedeeld door de voorzitter van Pegida: “Het is niet vijf
voor, maar vijf na twaalf. We spreken niet meer van islamisering en massa-immigratie maar
islamisering en massa-invasie.” Maar ook journalisten zelf maken gebruiken van deze term. Zo wordt
er volgende vraag in Het Laatste Nieuws gesteld, in de nasleep van de aanslagen in november 2015:
‘Moeten we bang zijn voor de islamisering van Europa?’ (21/11/2015). Uit deze vraagstellingen
zouden we kunnen afleiden dat deze ‘islamisering’ aan de gang is. In het editoriaal van Segers van 17
maart 2016 heeft hij het over: ‘Laksheid, niet tegenover het gapende gat in de begroting, maar
tegenover de sluipende islamisering van het Brussels Gewest.’ In De Standaard van 1 april 2015 lezen
we het volgende: ‘Sinds de vluchtelingencrisis vrezen sommigen voor een islamisering.’ Karel
39 (HLN: 9/04/2015; 27/04/2015; 17/06/2015; 24/06/2015; 1/07/2015; 9/07/2015; 21/11/2015; 10/03/2016; 17/03/2016)
40 (DS: 9/01/2015; 10/01/2015; 15/01/2015; 1/04/2015; 19/11/2015)
Lisa De Roeck
50
Verhoeven, hoofdredacteur van De Standaard stelt ten slotte dat: ‘De sluipende islamisering is het
angstbeeld.’ (9/01/2015).
1.3.5 Transitiviteit Auteurs en sprekers proberen vaak te verhullen, verbergen of verwarring te zaaien over wie het het
subject is en wie het object (Hansen & Machin, 2013, p.144). Uit de literatuur verwachten we dat er
een passieve zinsconstructie gebruikt wordt, wanneer de actor een moslim is en er een positieve
daad wordt verricht. Dit in tegenstelling tot wanneer er iets negatiefs gebeurt in verband met
moslim. Dan zal er een actieve zinsconstructie worden gebruikt.
Deze verwachtingen worden gedeeltelijk ondersteund door onze resultaten. Ten eerste blijkt
uit de artikels dat politici en overheids- en veiligheidsdiensten, meestal het subject zijn (dus de
participant) in een actieve zinsconstructie. We zien bijvoorbeeld volgende uitspraak van Geert
Bourgeois: ‘Het baart mij grote zorgen dat een groep in onze samenleving de fundamentele
basisbeginselen van onze democratische rechtstaat de rug toekeert. Na de aanslagen in Parijs ben ik
erin geslaagd om alle levensbeschouwingen in ons land samen te brengen.’ (DS, 23/03/2016). In deze
uitspraak is Geert Bourgeois de actor, waarbij er gebruik wordt gemaakt van een actieve
zinsconstructie en een positieve actie werd uitgevoerd door de actor. Een ander voorbeeld vinden
we in Het Laatste Nieuws: ‘België steekt nog een tandje bij in zijn strijd tegen terreur door radicale
moslims.’ (20/01/2015).
In aanvulling hiervan stellen we bovendien vast dat moslims vaak het object zijn:
‘De overheid moet de godsdienstvrijheid van moslima’s garanderen, dus haar ook beschermen tegen
een godsdienstige houding of praktijk die haar wordt opgedrongen.’ (HLN, 3/10/2015).
‘Velen wijzen naar oud-burgemeester Phillipe Moureaux (PS), die zijn moslimelectoraat twintig jaar
lang geen strobreed in de weg wilde leggen.’(DS, 17/11/2015).
‘Philippe Moureaux wordt verweten dat hij de samenlevingsproblemen systematisch
minimaliseerde en de moslims pamperde omdat/opdat ze massaal op hem stemden.’
Dat moslims enkel actief worden voorgesteld bij een negatieve actie komt niet overeen met onze
resultaten. Zo vinden we artikels terug met volgende titels: ‘Vlaamse moslims herdenken aanslag’
(HLN, 29/03/2016), ‘Jonge Gentse imam biedt weerwerk op school’ (DS, 20/10/2015) en ‘Moslims
houden ingetogen optocht tegen terreur’ (HLN, 2/04/2016). In De Standaard van 26 maart 2016
Lisa De Roeck
51
lezen we het volgende: ‘De drie islamitische gemeenschappen die Mechelen rijk is, hebben de handen
in elkaar geslagen om de inhoud van de preek breed uit te dragen.’
Er zijn echter ook heel wat voorbeelden waarbij moslims wel de actor zijn, bij een negatieve
activiteit: ‘Die stelling is dat er een groep allochtonen is, moslims bij veronderstelling, die zich niet
met de samenleving identificeren waarin ze wonen, maar er een fundamentele afkeer voor koesteren
(DS, 19/04/2016). Of: ‘Het is bijna mode onder de puberende jeugd in sommige gemeenschappen om
te radicaliseren en zich aan te sluiten bij IS’ (DS, 2/04/2016).
Ten derde stellen we vast dat soms de actor ook wordt weggelaten, waarbij een proces als
een feit wordt voorgesteld: (....). Of volgende uitspraak van Premier Charles Michel: ‘Het zijn niet
alleen mensen die vandaag onder vuur worden genomen, het is een samenlevingsmodel dat wordt
aangevallen (HLN, 2/04/2016). ‘Gevreesd werd dat de salafisten, getraind door het Belgisch leger,
naar het buitenland zouden trekken om daar als jihadist te strijden’ (HLN, 19/02/2015).
Het criteria van vijandigheid zien we duidelijk terugkomen in de data, door een sterk wij-zij discours.
Hierbij worden moslims ingedeeld in de zij-categorie en dus beschouwd als ‘de andere’, die niet
‘onze waarden en normen’ deelt. We zien dat moslims collectief geïdentificeerd worden als een
afzonderlijke categorie, waarbij er vaak een expliciet onderscheid wordt gemaakt tussen moslims en
andere leden van de samenleving. Hierbij kan het lijken alsof moslims geen, of toch geen volwaardig,
deel uit maken van ‘onze’ maatschappij. ‘De moslims’ worden eveneens geportretteerd alsof ze allen
dezelfde eigenschappen hebben. Bovendien zien we ook een frequent voorkomende samenvoeging
van moslims met terreur en terrorisme. Door deze herhaaldelijke samenvoeging wordt het voor de
tekstconsument moeilijk om een loskoppeling te maken van deze twee woorden. Ook metaforen
worden gebruikt om dreigende situaties te schetsen. Ten slotte wordt er ook gebruik gemaakt van
het neologisme ‘islamisering’ telkens, in samenhang met een (nakende) bedreiging of angstbeeld
voor de ondergang van ‘onze cultuur’.
1.4 Consensus Een derde indicator van een morele paniek houdt in dat er een algemene consensus is in de
samenleving betreffende de bedreiging en wie deze veroorzaakt. Garland (2008) relativeert het
belang van deze indicator door er op te wijzen dat we tegenwoordig steeds minder kunnen spreken
van een consensuele reactie tijdens een episode van morele paniek. Garland (2008) verklaart dit
doordat veel meer mensen toegang hebben tot media, het bestaan van jeugd-media en de
Lisa De Roeck
52
aanwezigheid van experten, tegen-experten en activisten in het publieke debat. Om na te gaan of er
binnen Vlaanderen sprake is van een consensuele reactie over de bedreiging die moslims zouden
vormen, kijken we naar de verschillende oplossingen die de verscheidene actoren hebben
aangedragen.
1.4.1 Modaliteiten Ten eerste stellen we vast, aan de hand van waarheidsmodaliteiten, dat de reacties die volgen op de
verschillende aanslagen grotendeels in dezelfde lijn liggen. Zowel politici, columnisten als
journalisten wijzen ten eerste op een noodzaak tot juridische actie, door middel van strengere
wetgeving en meer controle. Zo stelt onder meer Geert Bourgeouis: ‘(..) we zullen de afweging
moeten maken tussen privacy en veiligheid.’ (DS, 23/03/2016). In een opiniestuk van José
Masschelin, de justitie-expert van het Laatste Nieuws lezen we: ‘We zullen een stuk van onze
vrijheid, comfort en privacy moeten opgeven voor meer veiligheid. We hebben geen
keuze.’(16/11/2015). Een ander voorbeeld hiervan vinden we in Het Laatste Nieuws van 10 januari
2015: (...) marsen ter verdediging van de westerse waarden alleen zullen niet volstaan. Het juridisch
instrumentarium om jihadisten, radicale imams en ronselaars in de gaten te houden, op te sporen en
zo nodig te arresteren, zal aangepast en uitgebreid moeten worden.’ Ook Jan Jambon houdt een
soortgelijk pleidooi: " (...) het reisverkeer binnen de Schengenzone van radicale moslims per vliegtuig
of hogesnelheidstrein kunnen helpen in de jacht op Syriëstrijders.” Ook via verschillende
verplichtingsmodaliteiten wordt er opgeroepen tot meer controle, zoals in volgend voorbeeld: ‘‘We
moeten ook de immigratiestroom veel beter controleren. Al wie de EU binnenkomt, moet van kop tot
(teen) gescreend worden. Hij moet zich integreren én werken.’ (HLN, 16/11/2015). ‘De haat en
terrorismepredikers die jongeren het hoofd op hol brengen om naar Syrië te trekken of hier terreur te
zaaien, moeten de mond gesnoerd worden.’ Elke burger moet ook controle uitoefenen en niet de
andere kant opkijken als hij verdachte handelingen of zaken ziet.’ Bovendien wordt er niet enkel
opgeroepen tot juridische acties. Zo stelt Bart De Wever bijvoorbeeld: ‘Wij moeten ook duidelijk
stelling nemen tegen zij die onze waarden verwerpen of bestrijden.’ (HLN, 8/01/2015).
Een tweede consensuele reactie vinden we terug in de vele oproepen, vaak via sterke
waarheidsmodaliteiten, tot een verandering van het islamitisch geloof. Zo zien we dat er onder
andere gepleit wordt voor een ‘meer westerse islam’, ‘moderne islam’ of ‘meer gematigde islam’.
We vinden dit terug in Het Laatste Nieuws (24/01/2015; 24/03/2015) en De Standaard (18/08/2015;
17/11/2015). Een voorbeeld hiervan zien we in De Standaard van 17 november 2015: ‘En zolang er
geen intellectuelen de moed hebben om de islam grondig te herdenken, zal er niets veranderen.’, net
Lisa De Roeck
53
als in De Standaard van 18 augustus 2015: ‘Dat zal onder meer vereisen dat de islam zichzelf
compatibel maakt met moderne en democratische gevoeligheden.’ In dit laatste voorbeeld zien we
tevens de vooronderstelling dat dit nu niet het geval is. Dit zien we ook in het opiniestuk van Wouter
Beke in De Standaard van 25 april 2015: ‘Maar de islam kan alleen duurzaam gedragen worden als
hij zelf aantoont dat hij bereid is zich in te bedden in onze fundamentele waarden en die
ondubbelzinnig te onderschrijven.’ Daarnaast wordt er opgeroepen tot verandering bij moslims in
het algemeen of een verandering van ‘de moslimgemeenschap(pen)’. In onderstaand voorbeeld
wordt er hierbij gebruik gemaakt van een verplichtingsmodaliteit:
‘Dat er iets moet veranderen binnen de moslimgemeenschap staat als een paal boven water.’ (DS,
26/03/2016).
In de volgende voorbeelden zien we eveneens deze oproep, via een verplichtingsmodaliteit.
Bovendien zien we de eerder aanbod gekomen vooronderstellingen hier ook terug:
‘De hele islamitische gemeenschap moet actief stelling nemen tegen de mogelijke plegers van
aanslagen, hun uit hun midden bannen.’ (HLN, 8/01/2015)
‘Om een minimumpakket aan waarden samen te stellen waaraan elke moslim zich houdt, niet alleen
omdat het wettelijk zo hoort maar graag ook uit overtuiging en liefst zelfs van harte. Dat, en niet de
uitwas die het terrorisme is, moet onze echte zorg zijn.’ (HLN, 10/01/2015)
Ten derde stellen we een consensus vast over de toekomst die er niet bepaald rooskleurig uit ziet.
Zowel door journalisten als politici waarschuwen over de gevaren die nog zullen volgen: De
bloederige conflicten zullen zich ook almaar uitbreiden. Ze willen de hele wereld. Onze waarden
staan op het spel.’ (HLN, 16/11/2015). Of zoals we zien in de volgende uitspraak van Charles Michel:
‘We gaan deze oorlog winnen, maar we zullen nog veldslagen verliezen. Er zullen nog aanslagen
volgen. Er zullen nog doden vallen.’ (DS, 2/04/2016). Een ander voorbeeld zien we in Het Laatste
Nieuws van 16 januari 2015: ‘En dus moeten we leren leven met de idee dat op een dag de
moslimterroristen politie en inlichtingendiensten een stap zullen voor zijn.’ . Bovendien gaat het niet
enkel over de dreiging die IS zou kunnen stellen. Zo vinden we bijvoorbeeld in Het Laatste Nieuws
van 12 januari 2015 een artikel met volgende titel terug: ‘We moeten leren leven in een onveilige
wereld’. In De Standaard van 22 april 2016 lezen we ten slotte: Het respect voor een niet-gedeelde
Lisa De Roeck
54
zienswijze is gesneuveld onder wantrouwen en rancune. De gevolgen hiervan zullen we jaren
meeslepen.’
1.5 Disproportionaliteit De disproportionaliteit van een reactie ten gevolge van een bedreiging is een essentieel onderdeel
van een morele paniek. Vaak is het echter moeilijk om deze disproportionaliteit aan te tonen.
Bovendien kunnen we nooit van zekerheden spreken, enkel van probabiliteiten (Goode & Ben-
Yehuda, 1994, p.38). Volgens Goode & Ben-Yehuda (1994) zijn er vier criteria die mee helpen
bepalen of een reactie al dan niet disproportioneel is:
(1) Wanneer de cijfers die gebruikt worden om de breedte van het probleem aan te geven
grofweg overdreven zijn;
(2) wanneer de bedreiging die gevreesd wordt, na bekijken van alle mogelijke bewijs, niet-
bestaande blijkt te zijn;
(3) wanneer de aandacht die wordt besteed aan dit specifiek fenomeen enorm veel groter is
dan aan die van een ander fenomeen, terwijl de bedreiging uitgaande van de eerste conditie niet
groter is;
(4) Wanneer de aandacht die wordt besteed aan een specifieke conditie enorm veel groter is
op een bepaald moment dan voorheen, terwijl de bedreiging niet groter geworden is.
Aan de hand van onze analyse menen we een aantal disproportionele reacties waar te nemen. Eerst
en vooral stellen we dit vast bij de representatie van de actoren, meer bepaald door de aggregatie
van actoren en de anonimisatie van bronnen. Ten tweede wijzen het gebruik van bepaalde
hyperbolen hier ook op.
1.5.1 Representatie van actoren
1.5.1.1 Aggregatie van actoren
Uit onze resultaten blijkt dat actoren op hoger abstractie niveau worden voorgesteld, vaak om een
bewering met betrekking tot moslims te beargumenteren. zowel in Het Laatste Nieuws41 als in De
Standaard42. We zien dat dit dikwijls wordt toegepast wanneer er een negatieve claim volgt. Zo lezen
we in De Standaard dat: ‘Veel moslims vinden dat Charlie Hebdo gekregen heeft wat het verdiende.'
(12/01/2015). Het gebruik van ‘veel moslims’ vertelt ons niets over hoeveel moslims het concreet
41 (HLN: 13/01/2015; 16/01/2015; 29/01/2015; 20/08/2015; 16/11/2015; 17/11/2015; 21/11/2015; 19/02/2016;
23/03/2016; 7/04/2016; 19/04/2016; 19/04/2016; 22/04/2016)
42 (DS: 12/01/2015; 25/04/2015; 28/07/2015; 18/11/2015; 1/04/2016; 2/04/2016; 19/04/2016; 19/04/2016; 22/04/2016;
22/04/2016)
Lisa De Roeck
55
gaat, wat nochtans een belangrijke factor is aangaande deze bewering. In De Standaard van 28 juli
2015 lezen we: ‘In 2013 werd al gewaarschuwd voor tientallen militairen met radicaal islamitische
overtuigingen in het Belgische leger.’ Als nieuwsconsument blijven we met de vraag achter om
hoeveel militairen het gaat. Ook met betrekking tot het aantal mogelijk geradicaliseerde personen in
het algemeen, zien we dat er gebruik wordt gemaakt van aggregatie:
‘Hoeveel moslims zich in die zone bevinden, valt onmogelijk te zeggen, want velen onder hen,
zelfs zij die ogenschijnlijk goed geïntegreerd zijn, laten nooit het achterste van hun tong zien.’ (HLN,
17/11/2015)
.
‘Het probleem is dat het aantal mensen die in dit radicale discours geloven heel hoog ligt.’ (HLN,
16/11/2015).
‘(...) het aantal jongeren die geweld à la IS geoorloofd vinden niet mogen onderschatten. "Het gaat
om tienduizenden Belgische jongeren." (HLN, 19/04/2016).
Een vaak terugkerende aggregatie stellen we tevens vast bij de berichtgeving rond de arrestatie van
Salah Abdeslam: ‘Alles wijst erop dat Abdeslam sinds de aanslagen in Parijs vier maanden lang in
Brussel leefde en dat veel mensen dit ook wisten.’ (HLN, 23/03/2016). Het feit dat het geweten was
dat Salah Abdeslam nog in Molenbeek zien we tevens verderop ook terugkomen, bij de anonimisatie
van bronnen. Bovendien wordt er vaak gebruik gemaakt van specifieke cijfers en statistieken,
waarbij we echter geen duiding krijgen over de wijze waarop deze informatie is verkregen. In een
opiniestuk van DS (25/03/2015) geschreven door Wouter Beke (de huidige voorzitter van CD&V)
lezen we bijvoorbeeld het volgende:
‘ Bijna de helft van de moslimjongeren wil het homohuwelijk terugschroeven. Een vierde van
hen vindt geweld tegen homo's terecht. Een vijfde is van oordeel dat homo's terechtstellen
gerechtvaardigd is. Daartegen zeggen wij radicaal nee, en dat is ook wat men binnen de
moslimgemeenschap zelf uitdrukkelijk zou moeten zeggen.’
Nergens in dit stuk vinden we echter concrete informatie terug over hoe Beke aan deze cijfers
gekomen is. Het gaat hier om behoorlijk omstreden uitspraken, dus is het op zijn minst opmerkelijk
te noemen dat de nieuwsconsument geen extra uitleg krijgt op welke informatie deze verklaringen
zijn gebaseerd. Bovendien zien we het gebruik van de vooronderstelling dat de moslimgemeenschap
hier niet tegen in gaat. Ook in Het Laatste Nieuws vinden we het gebruik van onduidelijke cijfers
terug:
‘Enkele jaren geleden al, in onverdachte tijden, legde een peiling van ‘Gazet van Antwerpen’ bij 15 tot
25 jarige Antwerpse Marokkanen een onrustwekkende evolutie bloot. De helft van die jongemannen
vond dat een vrouw in boerka moest kunnen rondlopen. 10% vond dat imams haat mochten prediken
Lisa De Roeck
56
tegenover het Westen en ongelovigen. 16% van hen vond terreurdaden aanvaardbaar. Alles wijst
erop dat de radicalisering sindsdien alleen maar is toegenomen, in Antwerpen, Brussel en ver
daarbuiten.’(21/11/2015).
Er wordt hierbij geen enkele achtergrond informatie gegeven over hoeveel personen zijn
ondervraagd en hoe deze enquête is afgenomen. Ook Jan Segers verwijst in zijn editorial van 9
januari 2015 naar deze cijfers, om zijn claim te beargumenteren dat grote groep binnen de
moslimgemeenschap de westerse waarden verwerpt. Bovendien gaan deze specifieke cijfers over
een peiling Antwerpse Marokkanen en dus niet over moslims in het algemeen. Overigens zien we
dat Segers in een zijn editorial van 28 augustus 2015 ook van gebruik maakt van cijfers die bijzonder
onduidelijk zijn. Met betrekking tot vluchtelingen stelt hij het volgende:
‘Als ze niettemin zoveel weerstand oproept in brede lagen van de bevolking, dat is dat omwille van
één factor die zelfs Bart De Wever zedig onbenoemd laat: dat het om moslims gaat, en daarvan zijn
er volgens twee derde tot drie kwart van de Vlamingen al genoeg. De vrees bestaat dat er ook tussen
die nieuwelingen nogal wat radicalen zitten die onze westerse waarden niet delen, potentiële
terroristen zelfs.’
Waar komen deze specifieke cijfers vandaan? Segers verwijst in de inleiding van zijn stuk naar een
peiling die werd uitgevoerd door Het Laatste Nieuws. Wanneer we het artikel met betrekking tot de
peiling in kwestie raadplegen, lezen we het volgende: ‘Samen met 'VTM Nieuws' lieten we
onderzoeksbureau IVOX een online peiling afnemen bij 2.000 landgenoten tussen 18 en 79 jaar. Het
gaat om 1.170 Vlamingen, 638 Walen en 193 Brusselaars. (...) De maximale foutenmarge bedraagt
2,1%.’ (HLN, 28/08/2015). Met betrekking tot de resultaten lezen we: ‘74% wil meer grenscontroles.
8 op de 10 Belgen vindt niet dat we meer asielzoekers moeten opvangen en 73 % ziet geen
economische meerwaarde in vluchtelingen.’ (HLN, 28/08/2015). Nergens wordt er echter iets
vermeld over wat Belgen (of Vlamingen) vinden over moslims. Toch vermeldt Segers specifiek dat
Vlaanderen, volgens twee derde van de Vlamingen, al genoeg moslims heeft. We zien dus dat er een
claim wordt gemaakt met betrekking tot het aantal moslims en de reactie hierop van de bevolking.
Deze claim wordt echter niet ondersteund door het aangereikte cijfermateriaal. Ook in een andere
editorial van Segers (HLN, 20/08/2015) vinden we onduidelijke aggregatie van actoren terug, zonder
specifiek cijfermateriaal:
‘Het wantrouwen van de Belgen zit diep, getuige de 6 op de 10 die niet geloven in de meerwaarde
van al die nieuwkomers. Het is te simpel om dat wantrouwen af te doen als een botte blijk van
xenofobie of islamofobie’
Ook hierbij hebben we echter geen idee waar deze informatie vandaan komt. We zouden kunnen
veronderstellen dat de auteur verwijst naar de bovengenoemde peiling. Echter zijn de peiling en de
Lisa De Roeck
57
resultaten maar naar buiten gebracht op 27 augustus, terwijl deze editorial verschenen is op 20
augustus. Nieuwsconsumenten beschikten toen dus nog niet over de gegeven informatie.
1.5.1.2 Anonimisatie van bronnen:
Ten tweede stellen we vast dat bronnen, die journalisten of politici aanhalen, soms geanonimiseerd
worden, zowel In Het Laatste Nieuws43 als in De Standaard44. Zo stelt Jan Jambon in Het Laatste
Nieuws van 29 maart 2016 het volgende: ‘Er zijn mensen die vrezen dat IS het einde van onze
beschaving inluidt.’ We hebben hier echter geen idee over wie of hoeveel mensen het gaat. Een
ander voorbeeld hiervan vinden we in De Standaard van 1 april 2015: ‘Sinds de vluchtelingencrisis
vrezen sommigen voor een islamisering.’ We zien ook het gebruik van anonieme bronnen na de
arrestatie van Salah Abdselam. In Het Laatste Nieuws van 19 maart 2016 verschijnt er een artikel
met als titel: ‘Iedereen wist hem zitten’. In het artikel zelf worden drie anonieme bronnen aan het
woord gelaten, om deze claim uit de titel kracht bij te zetten: “Iedereen heeft hier altijd geweten dat
Salah er nog was”, ‘zegt een vrouw, bijgetreden door twee andere buurtbewoners’.
De meest opmerkelijke uiting hiervan vinden we echter terug in de uitspraken van Jan
Jambon in de nasleep van de aanslagen op 22 maart in Brussel. Op 29 maart 2016 stelt hij in een
interview in Het Laatst Nieuws het volgende: ‘Weet u dat er dinsdag (22 maart) in sommige buurten
van Brussel gedanst is na de aanslagen?’ We zien dat Jambon verwijst naar sommige buurten, maar
we krijgen geen bijkomende informatie over welke buurten het precies gaat of hoe hij deze
informatie verkregen heeft. Deze uitspraak werd niet meteen overgenomen door andere media-
kanalen. Dit in tegenstelling tot zijn uitspraak in De Standaard van 16 april 2016. In dit artikel stelde
hij dat: ‘Een significant deel van de moslimgemeenschap danste naar aanleiding van de aanslagen.’
We zien tevens dat Jambon gebruikt maak van aggregatie van actoren door te wijzen op ‘een
significant deel’. Ook hier krijgt de lezer geen extra informatie over op welke bronnen deze uitspraak
gebaseerd is. Op deze uitspraak volgde heel wat controverse en kritiek in Vlaanderen (en België in
het algemeen). Er volgden heel wat follow-up artikelen, zowel in De Standaard als in Het Laatste
Nieuws. In Het Laatste Nieuws van 19 april lezen we het volgende:
‘Brussels minister-president Rudi Vervoort (PS) heeft weet van één zaak in de zone Brussel-Elsene,
waarbij twee personen wilden feesten in de buurt van een woning van één van de terreurverdachten.
Ze werden administratief aangehouden. Het parket van Brussel kent nog een ander incident: de
politie kreeg op de avond van 22 maart informatie dat mensen in de Versailles-wijk in Neder-Over-
Heembeek de aanslagen vierden. "Het ging om 6 minder- en meerderjarigen. Die mensen werden
43 (HLN: 16/01/2015; 20/01/2015; 31/01/2015; 16/11/2015; 26/03/2016 29/03/2016; 29/03/2016)
44 (DS: 24/01/2015; 12/02/2015; 1/04/2016; 2/04/2016; 20/04/2016; 22/04/2016).
Lisa De Roeck
58
opgepakt, meegenomen voor verhoor en ter beschikking gesteld van het parket. Uit niets bleek
echter dat zij iets deden dat kon doen vermoeden dat ze de aanslagen aan het vieren waren." Het
incident werd dan ook geseponeerd.” (...) Daarnaast deden twee leerlingen van een atheneum in
Laken ook enkele uitspraken waaruit bleek dat ze de aanslagen goedkeurden. De jongeren
beweerden al snel dat het om een grap ging, maar de school zette toch de tuchtprocedure in gang.
Politie en parket werden ingelicht. Ten slotte is er één man die na de aanslagen daadwerkelijk enkele
vreugdedansjes deed in een supermarkt en bankkantoor en riep: "Jullie hebben er zelf om gevraagd”.
Jambon stelde in ditzelfde artikel nog: “Alle ondersteunende diensten zeiden dat dit is
gebeurd op 22 maart." Maar uit de follow-up berichtgeving kunnen we dus niet achterhalen over
hoe groot dit significant deel nu precies is alsook op welke concrete informatie deze uitspraak is
gebaseerd.
Een ander sprekend voorbeeld van anonimisatie van bronnen vinden we in De Standaard
van 22 april 2016. Hierbij gaat het om uitspraken (die dateren van 20 maart 2016) van Yves
Goldstein, de kabinetschef van de Brusselse minister-president Rudi Vervoort (PS): 'Volgens
bevriende leerkrachten beschouwt 90 procent van de leerlingen van 17 en 18 jaar de terroristen van
Parijs als helden. In de tram hoorde ik dat sommige jonge reizigers Salah Abdeslam verheerlijkten.'’
(DS 22/04/2016). Vooral de eerste zin kunnen we beschouwen als een omstreden uitspraak. Door
het gebruik van anonieme bronnen kunnen we echter op geen enkele wijze achterhalen waar deze
informatie is op gebaseerd.
1.5.2 Hyperbolen:
Ten eerste stellen we vast dat hyperbolen, net zoals metaforen, gebruikt worden om de negatieve
eigenschappen van bepaalde plaatsten te benadrukken. Zo spreekt men van een islamitische gordel
in Brussel: ‘(...) het verarmde noorden van Vorst ligt wel in het verlengde van de ‘islamitische gordel’
in Brussel (…).’ (HLN, 16/03/2016). Jan Segers heeft het ‘(...) de vermeende terreurfabriek
België’(HLN, 10/12/2015).. Over Brussel stelt hij: ‘De hoofdstad is de psychose nabij.’ (HLN,
21/11/2015). We vinden tevens een artikel in De Standaard van 23 maart 2016 getiteld: ‘Hellhole
Brussels’. In dit stuk schrijft Luckas Vander Taelen (over Molenbeek specifiek): ‘(...) waar het
blijkbaar een publiek geheim was dat de meest gezochte terrorist van Europa er zich schuilhield.’ Er is
echter geen sterk empirisch bewijs waarmee we kunnen aantonen dat veel mensen wisten dat Salah
Abdslam nog in Molenbeek was. Bovendien wordt er een beeld geschetst dat deze gemeentes vol
met gevaarlijke terroristen zitten, op elk moment klaar om toe te slaan: ‘Voor elke uitgeschakelde
Salah wordt er in Vorst, Schaarbeek of Molenbeek wel weer een nieuwe ingeschakeld.’(HLN,
19/03/2016). Over Vorst lezen we: ‘Radicaal is er het nieuwe normaal.’ (HLN, 17/03/2016). Over
Lisa De Roeck
59
Molenbeek ten slotte: (...) de 'urban jungle' van Molenbeek (...)’ (HLN, 24/01/2015) en ‘Alle wegen
leiden naar Molenbeek’ (DS, 17/112015).
Ten tweede zien we ook de toepassing van hyperbolen, om te waarschuwen voor bedreigingen in
het algemeen: ‘Aan de top van IS wemelt het van de Belgen die zich willen wreken.’ (HLN,
29/01/2015). Deze openingszin van een artikel in Het Laatste Nieuws klinkt bijzonder
onrustwekkend. Wanneer we vervolgens de rest van het artikel raadplegen, komen we tot de
vaststelling dat er slechts één persoon genoemd wordt die een hoge positie binnen IS zou bemannen
(namelijk: Hicham Chaïb). Behalve deze man wordt er zelfs geen enkele andere persoon vermeld in
het artikel. We zien hier dus de toepassing van een hyperbool om een dreigende situatie te
schetsen, terwijl dit niet overeen komt met de informatie die wordt aangereikt. In Het Laatste
Nieuws van 21 november 2015 vinden we volgend artikel terug met als titel van: ‘Is de islam Europa
aan het veroveren?’ Verder in het artikel lezen we: ‘Is de islam goed op weg om Europa in te
palmen?’ Door gebruik van de werkwoorden veroveren en in palmen wordt een negatieve
bedreigende situatie aangekondigd, waarbij islam wordt gezien als de gevaarlijke factor. In Het
Laatste Nieuws van 2015 vinden we volgend artikel terug: ‘Met moslims aan de macht wordt België
islamstaat’. Deze titel slaat op een passage uit de roman van de Franse schrijver Michel Houellebecq,
maar klinkt in eerste instantie toch behoorlijk controversieel en sensationeel. Bovendien is het
gevaar ook steeds aanwezig, aldus Karel De Gucht: ‘Het is normaal dat mensen angst hebben en des
te meer voor een onzichtbare vijand die om elke hoek kan loeren.’ (HLN, 16/04/2016).
Na de verschillende aanslagen is het logisch dat er meer aandacht wordt besteed aan dit fenomeen.
Ter vergelijking kijken we echter nog naar de cijfers met betrekking tot het aantal verkeersdoden in
België. Volgens informatie van het BIVV45· vielen er in 715 doden ten gevolge van verkeersongevallen
in 2014. Dit is een daling ten opzichte van 2013 (724 doden). Desalniettemin ligt dit cijfer bijzonder
hoog, aangezien dit in principe neerkomt op twee doden per dag (KLD, De Standaard, 17/03/2015).
Volgens de ramingen van het BIVV (2016) zou het aantal verkeersdoden in 2015 nog gestegen zijn,
waarbij het totale aantal neerkomt op 755. In vergelijking: volgens het TE-SAT46 van 2015 vond er in
2014 één aanslag plaats binnen België door een teruggekeerde Syriëstrijder. Hierbij kwamen vier
45 Belgisch Instituut voor Verkeersveiligheid
46 European Union Terrorism and Situation Trend Report
Lisa De Roeck
60
mensen om het leven. Dit is tevens de enige terroristische aanslag binnen het grondgebied van de
EU in dat jaar waarbij er doden vielen. Het was tevens ook de enige religieuze geïnspireerde aanslag
van dat jaar. In het algemeen werden er in 2014 door zeven Europese lidstaten melding gemaakt van
in totaal 201 terroristische aanslagen. Bij de meerderheid van deze aanslagen was het niet duidelijk
welk het motief van de dader was (116) of ging het om een separatistische terreurdaad (67). Volgens
het TE-SAT van 2016 werden er in 2015 door 6 Europese lidstaten melding gemaakt van 211
terroristische aanslagen. Daarvan zouden er 17 vanuit een jihadistische motief47 zijn gepleegd. Meer
specifiek zien we dat er in Frankrijk melding werd gemaakt van 15 aanslagen uit jihadistische hoek,
terwijl er 47 afkomstig waren vanuit een separatistische hoek. In het algemeen zouden we kunnen
stellen dat we nog steeds angstiger moeten zijn tegenover automobilisten, dan tegenover de
mogelijkheid van een terroristische aanslag. Coolsaet (2014) wijst er echter op dat terrorisme een
gevoel van allesoverheersende bedreiging na laat, waarbij andere bedreigingen ver achter zich
worden gelaten.
Toch kunnen we stellen dat er in zekere mate voldaan wordt aan de indicator van
disproportionaliteit. We zien bijvoorbeeld dat er een discours van angst wordt gecreëerd, door
opiniemakers en politici, op basis van informatie die onvolledig of gedeeltelijk onjuist is. Bovendien
wordt er gebruik gemaakt van bepaalde hyperbolen, die bedreigende situaties schetsen, terwijl daar
zeker niet altijd rede toe is.
1.6 Volatiliteit Ook de aanvangscondities van een episode van een morele paniek zijn niet onbelangrijk. We
trachten namelijk te begrijpen waarom er net nu verhoogde bezorgdheid en vijandigheid is. Daarbij
moeten we aandacht hebben voor de ruimere context. Deze indicator valt grotendeels samen met
het derde analyseniveau van Fairclough (1995), namelijk de analyse van de sociale praktijk. Binnen
deze paragraaf proberen we de twee dan ook met elkaar te verbinden. De sociale fenomenen die
hierbij aan bod komen, bestonden al voor onze afgebakende periode en kunnen dus bepalend zijn
voor het creëren van nieuwsartikelen (Richardson, 2004, p.5). Eerst en vooral bekijken we de
bestaande beeldvorming in Vlaanderen van moslims is. Daarna verlaten we de specifieke media-
47 Jihadisme is tevens een vaak voorkomend neologisme, waarbij de focus wordt gelegd op de mogelijke
gewelddadige aard van het concept ‘jihad’. In de pers wordt dit veelal omschreven als de gewelddadige strijd
tegen ongelovigen (Brachman, 2009).
Lisa De Roeck
61
context en we richten ons op de sociale en economische status van moslims in Vlaanderen, het
publieke debat rond islam in Vlaanderen en debat rond radicalisering bij moslims.
1.6.1 Moslims in Vlaanderen?
1.6.1.1 Beeldvorming rond moslims
Beeldvorming is volgens Maly (2008) een talig fenomeen, dat niet enkel verwijst naar de
woordentaal maar ook de beeldentaal, alsook een combinatie van beide. Zemni (2008) stelt dat ‘de
moslim’ vandaag in de Vlaamse media wordt voorgesteld als ‘de Andere’. België werd de afgelopen
jaren al meerdere malen op de vingers getikt door verschillende overkoepelende instellingen (zoals
de ENAR) over de negatieve beeldvorming rond islam in de Belgische samenleving (BRON). In 2009
waarschuwde Jozef De Witte, toenmalig voorzitter van UNIA48 voor de toenemende islamofobie
binnen België (De Morgen, 8 juli, 2009). In 2014 opende UNIA 260 nieuwe dossiers over
discriminatie en haatboodschappen tegenover moslims (met betrekking tot hun geloof). Van de 297
nieuwe dossiers die geopend werden in 2014, houden negen op de tien dus verband met moslims. In
hun cijferverslag van 2014 formuleert het Centrum het als volgt:
‘Het steeds grotere aantal meldingen over islamofobie toont aan dat een andere vorm van racisme –
cultureel racisme – de kop opsteekt. Dat kadert in een context waarin het islamradicalisme wordt
veroordeeld, maar waarbij alles wat met islam te maken heeft op één hoop dreigt gegooid te
worden.’ (2014, p. 32).
Bovendien hebben de verscheidene terroristische aanslagen waarmee de westerse wereld de
afgelopen vijftien jaar te maken kreeg, gezorgd dat de media wereldwijd een steeds negatiever en
smaller framework van islam en moslims kan ophangen (Poole, 2006). De Ridder (2010) heeft het in
haar boek ‘De witte media’ over de doorbraak van de ‘media-allochtoon’ in Vlaanderen. Door de
alsmaar toenemende islamfixatie door de media is deze echter vervangen door de ‘media-moslim’.
Dit is een voortvloeisel uit de media-islam, wat Zemni (2009) beschrijft als: ‘een virtuele islam die in
werkelijkheid niet bestaat, waarbij alle moslims gericht zijn om niet-gelovigen te onderwerpen.’ (De
Ridder, 2010, p. 31).
1.6.1.2 Sociale en economische status van moslims
Het is geen eenvoudige zaak om concrete cijfers te vergaren over het precieze aantal moslims in
Vlaanderen. Volgens cijfers, berekend door Jan Hertogen en gepubliceerd in De Standaard op 19
48Het voormalig Interfederaal Centrum voor Gelijke Kansen en Bestrijding van Discriminatie en Racisme
Lisa De Roeck
62
maart 2016, leven en wonen er momenteel zo’n 728 000 moslims in België. Dit wil zeggen dat
moslims goed zijn voor zeven procent van de Belgische bevolking.
Verschillende onderzoeken tonen aan dat de socio-economische status van moslims in westerse
landen erg verschilt van die van de algemene populatie (Veldhuis & Staun, 2009). In vergelijking met
andere Europese landen, scoort België bijzonder slecht in dit opzicht. De kloof tussen migranten (van
buiten de EU) en niet-migranten, in termen van werkloosheid en scholingsgraad, is aanzienlijk hoger
in België dan in andere landen (Coolsaet, 2015, p. 15-16). Ook cijfers van het OECD tonen
bijvoorbeeld aan dat België, na Noorwegen, het slechtste scoort op vlak van de ratio werkloosheid
bij personen die niet geboren zijn in België ten opzichte van personen die wel geboren zijn in België.
Voorts staat België volgens de OECD ook op de tweede plaats wat betreft het verschil in (relatieve)
armoede-graad, tussen personen met een Belgische nationaliteit en personen afkomstig uit ‘de
derde wereld’. Daarboven op zijn er in Vlaanderen grote problemen met discriminatie van moslims
op de huizen- en arbeidsmarkt (Homans, 2015). Volgens Coolsaet (2015) zorgt dit veelal bij jonge
moslims voor de perceptie van een klimaat van ongelijke kansen.
1.6.1.3 Het publieke debat met betrekking tot moslims
Net zoals in vele andere Europese landen wordt in België (en dus bij uitbreiding in Vlaanderen) het
debat rond islam gezien als één van de meest urgente en bedreigende kwesties van vandaag. Het
debat rond moslims en islam in Vlaanderen kent echter een lange aanloop. Sinds het midden van de
jaren ‘60 kende Vlaanderen een stijgend aantal moslims, voornamelijk door arbeidsimmigratie.
Hierbij zien we sinds de jaren 1980 een verhoogde dramatisering en alarmering in het debat, aldus
Bousseta en Jacobs (2006).49 Het discours rond moslims dat hier uit voort vloeide werd voornamelijk
geproduceerd door anderen, lang voordat moslims zich zelf als actoren in het publieke debat konden
manifesteren (Bousseta & Jacobs, 2006, p. 29). In dit discours wordt islam voornamelijk
gerepresenteerd in termen van angst, onrust en vijandigheid (Bousseta & Jacobs, 2006, p.32).
Volgens Blommaert & Verschueren (1998) is het migranten-debat in België gebaseerd op een
afstandelijke en een conflicterende zienswijze op ‘wij’ versus ‘zij’. De wij-categorie wordt
genormaliseerd in het debat, terwijl de zij-categorie wordt ‘geabnormaliseerd’. De invloed van (de
electorale doorbraak) van extreemrechts mag hierbij niet onderschat worden. Zo is er veel beleid
met betrekking tot immigranten ontstaan, deels als reactie op dit succes (Blommaert & Verschueren,
1998, p. 29). De representatie van het ‘migranten problemen’ is deels geïnspireerd door het
49 die uitvoerig werden behandeld in de media, zoals het electoraal succes van extreem-rechts in
Antwerpen, de hetze rond de Bijbelversen van Rushdie en de moord op de imam van de Brusselse
moskee
Lisa De Roeck
63
toenmalig Vlaams Blok, waarbij de partij in staat was (of is) om druk uit te oefenen op de regering
(Blommaert & Verschueren, 1998, p. 29). Triandafyllidou (2015) stelt bovendien dat sinds de jaren
‘90, migranten in Europa overwegend gecategoriseerd worden op basis van hun religieuze identiteit
in de plaats van op hun etnisch-culturele achtergrond. Hierdoor komt de focus bij het debat over
integratie en tolerantie op moslims te liggen en wordt hun religie vaak geassocieerd met een
potentieel conflict. Publieke discussies vinden dan ook vaak plaats in een raamwerk van 'wij vs. zij',
waarbij islam vaak wordt gekaderd als het tegenovergestelde van ‘westerse’ waarden als democratie
en gelijkheid (Triandafyllidou, 2015).
We kunnen dus stellen dat er binnen Vlaanderen sprake is van een discours waarbij moslims worden
voorgesteld als een bedreiging, waarbij onder andere politici en opiniemakers er voor gezorgd
hebben dat islam veelal verstaan wordt als een politiek probleem (Zemni, 2011). De socio-
economische problemen waarmee moslims geconfronteerd worden, zoals hierboven beschreven,
worden vaak toegeschreven aan niet alleen hun religie, maar ook hun ‘cultuur’ (Zemni, 2011). Waar
de nadruk in het debat vroeger lag op migranten in het algemeen, zien we dat nu steeds vaker de
focus ligt op islam en moslims in het bijzonder. Ook in de media is er in toenemende mate sprake
van ‘islamfixatie’ (De Ridder, 2009). Deze culturalisatie van het probleem is volgens Zemni (2011) in
grote mate doorgedrongen tot allerlei beleidskringen. Ook buiten de Vlaamse context zien we dit,
waarbij denkers als Lewis stellen dat de islamitische cultuur onvermijdelijk botst met de moderniteit
(Kundnani, 2014). Islam wordt hierbij gezien als een inherente vijand of vreemdeling van het westen.
In Vlaanderen wordt de aanwezigheid van moslims bijvoorbeeld vaak aangehaald als een bedreiging
voor de scheiding van Kerk en Staat (Zemni, 2009, p. 106). Bovendien wordt het islamitisch geloof
gezien als één van de grootste obstakels in de emancipatie van ‘allochtonen’ binnen de Vlaamse
samenleving (Zemni, 2009). Dit soort analyses bieden volgens Kundnani (2014) een gemakkelijk
kader om de islamitische wereld te begrijpen, aangezien er van uit wordt gegaan dat islam maar één
juiste betekenis heeft. Dit in tegenstelling tot de ‘westerse cultuur’, die gekenmerkt wordt door
diversiteit. Binnen dit denkkader speelt cultuur dezelfde rol als ras:
‘a hidden force that underlies a whole people’s behavior: a single rule that can be applied everywhere
to explain anything that Muslims do (...) Muslims live hermetically sealed within their homogenous
culture, their lives entirly determined by it, whereas Westernes exist outside any specific culture in
the universal space of modernity. In the West, people make culture, in Islam, culture makes people.’
(Kundnani, 2014, p.58).
Ook in Vlaanderen zien we dat moslims verondersteld worden een homogene gemeenschap te zijn,
die bovendien te onderscheiden valt van de rest van de bevolking (Zemni, 2011). Zoals eerder
Lisa De Roeck
64
vermeld, zien we dit ook duidelijk terugkomen in de analyse, bij de representatie van actoren. Islam
en moslims worden op deze manier buiten de Europese samenleving geplaatst. Bijkomend bestaat
bovendien de idee dat islam een uitzondering vormt op andere religies, wegens zijn specifieke aard
(Zemni, 2009, p. 89). Maar wat kunnen moslims dan doen om toch tot de westerse samenleving
gerekend te worden? Het enige wat de ‘ultieme Andere’ volgens Zemni (2009) kan doen om alle
achterdocht weg te werken, is worden zoals ‘ons’. Dit veronderstelt een verlating van de religieuze
identiteit en de volledige omarming van het universalisme (Zemni, 2009). Ook Kudnani (2014) stelt
dat moslims enkel volledig aanvaard zouden kunnen worden, wanneer zij hun religie achterwege
laten. Zoals we ook zagen in de analyse volstaat ‘de volledige integratie’ van moslims in de
maatschappij niet om deze achterdocht weg te werken: ‘Afgaande op de erg uiteenlopende profielen
van Syriëstrijders en moslimterroristen kan blijkbaar elke moslim radicaliseren’ (HLN, 21/11/2016).
Uiteindelijk zien we dat er niet volledig wordt voldaan aan de indicator van volatiliteit. We
hebben namelijk niet te maken met een kortstondige, koortsachtige opstoot van bezorgdheid en
vijandigheid. Het debat is al veel langer gaande. Wel wordt er steeds meer de nadruk gelegd op de
mogelijke bedreiging die radicalisering50 bij moslims vormt voor de Vlaamse samenleving. We
kunnen dit verklaren door onder andere het hoge aantal Syriëstrijders afkomstig uit België en de
aanslagen die gepleegd zijn door teruggekeerden. Het discours dat naar voren komt, vloeit echter
voort uit zowel nationale als internationale geïnstitutionaliseerde processen, zoals de categorisering
van moslims op basis van hun religieuze identiteit en de onvermijdelijke categorisatie van de moslim
als de andere.
1.7 Analyse van de discursieve praktijk Ten slotte bekijken we de discursieve praktijk, waarbij we ons focussen op de productie en
distributie van artikelen met betrekking tot moslims. Onze beeldvorming met betrekking tot moslims
wordt, onder andere, gevormd door nieuwsartikelen. De informatie die in artikelen vervat zit, is
telkens het resultaat van een proces, verschillende gehanteerde filters en discursieve praktijken
(Richardson, 2004, p. 33). Deze drie zijn telkens afhankelijk van het genre en de organisatie van de
krant en kunnen tevens verschillen over de tijd heen (Richardson, 2004, p. 33). Wanneer de
dominante beeldvorming rond moslims in de media overwegend negatief is, zal dit vanzelfsprekend
50 Ook in beleidskringen zien we de terugkerende benoeming van zowel gewelddadig radicalisme als
moslimsradicalisme. Radicalisering is nochtans niet voorbehouden aan geweld of aan één specifieke religie of
ideologie (Coolsaet, 2015). Toch zien we dat de term radicalisering als het ware geïslamiseerd is (Benhaddou,
2016, persoonlijke communicatie).
Lisa De Roeck
65
ook een grote rol spelen op hoe de Vlaamse samenleving met moslims omgaat. Het blijkt namelijk
voor velen zo te zijn dat media het enige informatiekanaal is over ‘de moslim” of ‘de allochtoon’ (De
Ridder, 2009, p. 33).
1.7.1 Context van de nieuwsproductie Volgens Richardson (2004) moeten we in ons achterhoofd houden dat kranten onderdeel zijn van
een industrie. De output van kranten wordt niet alleen bepaald worden door hun nood aan winst
maar ook de manier waarop deze industrie georganiseerd is, wat de relatie is met andere
industrieën en ook wat de gangbare journalistieke praktijken zijn (Fowler, 1991, p. 20). Volgens
Richardson (2004) is dit een politiek economisch model van nieuwsproductie. Uit deze
(kapitalistische) denkwijze vloeien twee belangrijke principes voort, namelijk: (1) het lezerspubliek
wordt voorgesteld als een markt, aangezien nieuws een commercieel product is. (Richardson, 2004,
p. 35). Er wordt vastgesteld wie het doelpubliek is en via deze logica zal nieuws in de kranten veelal
beheerst worden door verhalen die relateren aan het doelpubliek, alsook amusant en aangenaam
zijn (Richardson, 2004). Deze focus komt zo te liggen op de meerderheid van de (‘witte’) bevolking;
(2) Ook reclame-inkomsten hebben een belangrijke invloed op het maken of bepalen van het nieuws
dat terecht komt in kranten (Richardson, 2004). Adverteerders zijn voornamelijk geïnteresseerd in
een publiek dat bereid is te consumeren. Wat hieruit volgt is de segmentatie van media-publiek in
aantrekkelijke en minder aantrekkelijke markten van publiek (Richardson, 2007, p. 79). Voor
adverteerders is het niet zo zeer belangrijk om een zo groot mogelijk publiek te bereiken, maar wel
welk soort publiek dat wordt aangetrokken (Richardson, 2007). Niet elk publiek zal even aanlokkelijk
zijn voor adverteerders, want ‘not all audiences are equally valued in the market’. (Richardson, 2007,
p.80). We zagen eerder al dat moslims oververtegenwoordigd zijn in de statistieken met betrekking
tot armoedecijfers, werkloosheid en lage scholingsgraad. We kunnen in deze logica er dus van uit
gaan dat zij als een minder aantrekkelijk publiek gezien worden voor adverteerders en in navolging
hiervan dus ook voor kranten in het algemeen.
Ook Maly (2009) meent dat de commercialisering van media uitstrekkende gevolgen heeft voor de
productie van het nieuws. Hij wijst op bepaalde ontwikkelingen die hier een invloed op hebben
gehad, zoals de introductie van VTM in Vlaanderen en de wereldwijde introductie van het
liberalisme als ‘enige alternatief’ (Maly, 2009, p. 45). Dit alles heeft, aldus Maly (2009), gezorgd voor
meer sensatie, meer focus op misdaadberichtgeving en de introductie van ‘onder de
kerktorenjournalistiek’. Bovendien stelt De Ridder (2009), in navolging van Davies ‘Flath earth news’,
dat journalisten bepaalde selectiemechanismen volgen bij het selecteren van nieuws. Wat
Lisa De Roeck
66
voornamelijk geselecteerd wordt door redacties, zijn verhalen waarover er al een ‘brede
maatschappelijke consensus is’ (De Ridder, 2009, p. 35). Afwijkende verhalen (van de mainstream)
zullen dus niet of weinig het nieuws halen (De Ridder, 2009). Dit heeft natuurlijk grote gevolgen voor
de representatie van minderheden in het nieuws. Bovendien heeft niet iedereen gelijke toegang tot
de media. De politieke, economische en culturele elite bepaalt veelal wat er in het nieuws wordt
gezegd (De Ridder, 2009) en dus ook wat er niet gezegd wordt.
1.7.1.1 Context van Het Laatste Nieuws
Het Laatste Nieuws (plus De Nieuwe Gazet) is de grootste krant van Vlaanderen met 281.652
verkochte exemplaren in 2014. Deze krant wordt gezien als een populair dagblad, met voornamelijk
onderwerpen als human interest, sport en regionaal nieuws (De Bens, 2001). Ze is afkomstig uit de
Vlaamse liberale zuil, hoewel dit niet meer volledig overeenkomt met het lezerspubliek van vandaag
(De Bens, 2001). De krant behoort momenteel tot het mediabedrijf de Persgroep.
1.7.1.2 Context van De Standaard
Volgens het Centrum van Informatie over de Media (CIM) lagen de verkoopcijfers van De Standaard
in 2014 op 100.786 exemplaren (zowel print als digitaal). De Standaard is opgericht als een katholiek
Vlaams dagblad (De Bens, 2001). Ook dit is niet meer volledig in overeenstemming met de lezers van
de krant (De Bens, 2001). De krant is lid van Het Mediahuis. Algemeen gesproken wordt De
Standaard beschouwd als een gezaghebbende krant, met een aanzienlijke invloed in het politieke
landschap in Vlaanderen (Blommaert & Verschueren, 1998, p. 31).
1.7.2 Nieuwsbronnen Mautner (2008) wijst op verschillende soorten nieuwsbronnen waarvan journalisten gebruik maken,
zoals nieuwsagentschappen, persconferenties, voorgaande berichtgeving over het onderwerp, etc.
Vaak hebben de bronnen die journalisten gebruiken, een georganiseerde relatie met de pers (Van
Dijk, 1988, p.120; Mautner, 2008, p. 33). Voorbeelden hiervan zijn: prominente politieke figuren,
rapporten van commissies en gelekte papers (Mautner, 2008, p. 33). Deze bronnen zijn in staat om
hun eigen agenda’s alsook hun kaders en frames waaruit ze de wereld bekijken binnen de media
naar voren te schuiven (Tuchman, 2002, p. 89, geciteerd in Mautner, 2008). Dit levert, aldus
Fairclough (1995, p.49) een overwegend ‘establishment view of the world’ op. Via een kritische
discoursanalyse is het mogelijk om aan te tonen dat taalgebruik in media een instrument is om deze
blik op de wereld op te bouwen (Mautner, 2008, p. 33). Volgens Van Dijk (1998) hebben
minderheden in het algemeen minder toegang tot de media. Daarbovenop komt dat slechts een
Lisa De Roeck
67
klein percentage van de Vlaamse beroepsjournalisten etnisch diverse roots hebben (De Ridder,
2010). Al zou enkel een stijging van het aantal allochtone journalisten geen verandering brengen in
de dominante visie die op moslims aldus De Ridder (2010), aangezien journalisten overwegend het
dominante maatschappelijke discours volgen.
1.7.2.1 Bronnen in Het Laatste Nieuws:
De meest voorkomende bronnen in Het Laatste Nieuws zijn (belangrijke) politici, experten van
allerlei soorten (bijvoorbeeld leden van veiligheidsdiensten) maar ook de ‘de man in de straat’ en
andere media(-kanalen). Zo verwijst men geregeld naar informatie afkomstig uit Franstalige kranten.
Over het algemeen zien we dat elite-bronnen zoals politici het meest aan het woord komen.
Bovendien zijn er ook een aantal interviews met politici in onze steeproef opgenomen, bijvoorbeeld
met Jan Jambon (29/03/2016). We zien in de nasleep van de aanslagen in Brussel dat er ook veel
‘gewone Vlamingen’ aan het woord worden gelaten, net als lokale politici. Voorts heeft Het Laatste
Nieuws ook een aantal terugkerende auteurs, zoals hoofdredacteur Jan Segers. In zijn editorialen
bericht hij vaak over thema’s gerelateerd aan moslims of islam. Bovendien haalt hij daarbij ook vaak
uitspraken van prominente politici aan zoals Bart De Wever of Jan Jambon aan. Ook in de vaste
column van Karel De Gucht komen moslims en hun geloof vaak aan bod.
1.7.2.1 Bronnen in De Standaard Net zoals Het Laatste Nieuws maakt De Standaard voornamelijk gebruik van belangrijke politici,
(overheids-) rapporten, experten op allerlei vlakken: ‘radicaliserings’-experten, imams,
veiligheidsdiensten en hun woordvoerders maar ook lokale politici, burgemeesters en in minder
mate ook ‘de gewone Vlaming’. Er zijn een aantal vaste columnisten van De Standaard die relatief
vaak stukken schrijven met betrekking tot moslims zoals Mia Doornaert en Luckas Vander Taelen.
Ook academici krijgen geregeld de kans om een stuk te publiceren.
1.7.2.3 Mag ‘de moslim’ ook iets zeggen?
In De Standaard zien we op regelmatige basis een aantal personen met een islamitische achtergrond
aan het woord. Er verschijnen bijvoorbeeld frequent artikelen van Chams Eddine Zaougui, die zich
kritisch opstelt tegen de huidige omgang met moslims in Vlaanderen (16/11/2015; 21/03/2016). Een
ander voorbeeld is: Fouad Gandoul over een nieuwe visie op islam (18/11/2015). Sinds maart 2016
heeft De Standaard bovendien een speciale redacteur ‘moslims in België’, namelijk Ruben Mooijman.
In het introductiestuk van deze reeks lezen we het volgende:
Lisa De Roeck
68
‘Onze chef Economie Ruben Mooijman weet evenveel van moslims als van breipatronen,
computerchips of de bananenteelt. Weinig dus.’ (...) Hij vindt dat de moslims als deel van de
Belgische samenleving onderbelicht blijven. Daarom laat hij een half jaar lang het economische wel
en wee in België en de wereld aan zich voorbijgaan, om zich met een gezonde dosis nieuwsgierigheid
te begeven onder de Belgische moslims. (...) 'Maar wat denken de moslims daar zelf over? Wat houdt
hen bezig? Veranderen de moslims inderdaad de Vlaamse samenleving, of verandert de samenleving
hen? En wat betekent dat voor de andere Belgen? Met andere woorden: voor u en mij? (…)’
(16/03/2016)
Het Laatste Nieuws heeft geen vaste auteurs met een specifieke islamitische achtergrond. Wel
worden geregeld vertegenwoordigers van lokale moslimgemeenschappen aan het woord gelaten.
We zien dit bijvoorbeeld telkens in de nasleep van een aanslag, waarbij een imam gevraagd wordt of
het iets met islam te maken heeft (16/11/2015; 26/03/2016). Ook de vertegenwoordiging van de
Moslim executieve komt frequent aan het woord, zowel in HLN als DS. Toch zien we dat dit
voornamelijk het geval is, na een negatieve gebeurtenis, zoals een aanslag.
In het algemeen zien we dat moslims wel degelijk aan het woord komen in de
krantenartikelen. Echter is dit relatief vaak het geval wanneer zij duiding moeten geven bij een
negatieve gebeurtenis, of geacht worden een verklaring hiervoor te geven. Wanneer men het heeft
over de identiteit van moslims in het algemeen, zien we dat voornamelijk andere actoren het woord
krijgen. Hierbij merken we een grote aanwezigheid op van columnisten van zowel HLN als DS.
1.7.3 Nieuwswaarden Naast bronnen is er nog een tweede belangrijk aspect die het nieuws bepaalt, namelijk
nieuwswaarden. Dit zijn factoren die ervoor zorgen dat een gebeurtenis een hoge
nieuwswaardigheid heeft. Wat als nieuws wordt gezien, is het resultaat van een gatekeeping-proces
(Maly, 2009). Zoals eerder gesteld zullen de economische processen hierbij een belangrijke rol
spelen. Volgens Maly (2009) worden criteria als ‘waarheid’ en ‘maatschappelijke impact’ hiervoor
vaak aan de kant geschoven. Het publiceren van ‘polariserende, ongenuanceerde en sensationele
stukken’ vormt dan ook geen uitzondering (Maly, 2009, p. 48).
Harcup en O’Neill (2016) hebben een lijst van 10 nieuwswaarden opgesteld, die bepalend zijn of een
gebeurtenis wordt geselecteerd als ‘nieuws’ (Richardson, 2007, p. 92). Een gebeurtenis of verhaal
Lisa De Roeck
69
moet dus voldoen aan één of meerdere van deze criteria om in de krant te verschijnen (Hacrup &
O’Neill, 2016):
1. Verwijzing naar de machtselite: Verhalen aangaande machtige individuen,
organisaties of instituties.
2. Verwijzing naar beroemdheden: Verhalen met betrekking tot personen die al
beroemd zijn.
3. Entertainment: Verhalen aangaande showbusiness, seks, human interest, dieren,
een ontluikend drama, een mogelijk humoristisch component, entertainende foto’s
of gevatte koppen.
4. Verrassing-element: Verhalen die een verrassingselement of een contrast bevatten.
5. Goed nieuws: Verhalen met een overwegend positieve ondertoon, zoals genezingen
of reddingen.
6. Slecht nieuws: Verhalen met een overwegende negatieve ondertoon, zoals conflict
of tragedie.
7. Omvang: Verhalen die significant genoeg zijn in ofwel het aantal personen
betrokken of in hun mogelijke impact.
8. Relevantie: Verhalen over zaken, gebeurtenissen of landen die interessant en
relevant zijn voor het doelpubliek.
9. Follow-up: verhalen over zaken of gebeurtenissen die al in het nieuws aanwezig zijn.
10. Agenda van de krant: Verhalen die passen bij de agenda van het mediabedrijf.
1.7.3.1 Resultaten analyse
Zowel in De Standaard als in Het Laatste Nieuws komen we voornamelijk artikelen tegen die
verwijzen naar de machtselite, follow-up verhalen, verhalen die grote relevantie hebben of een
grote omvang en slecht-nieuws verhalen. De verwijzing naar de machtselite heeft vooral betrekking
op uitspraken of voorstellen van politici of opiniestukken van belangrijke stemmen in het huidige
debat zoals Mia Doornaert. Verhalen die grote relevante hebben zijn veelal reportages en
berichtgeving over de verschillende aanslagen en de connectie van de daders met België. Dit
bewerkstelligt eveneens de waarde van omvang, aangezien er aanslagen zowel in België als in een
buurland plaatsvonden. De follow-up verhalen zijn onder andere de artikelen met betrekking tot
radicalisering bij moslims en de verhalen over (teruggekeerde) Syriëstrijders. De slecht nieuws
verhalen hebben vanzelfsprekend ook betrekking op de artikelen over de aanslagen, maar ook op
artikelen die wijzen op slecht beleid of mogelijke nieuwe aanslagen. Overigens zien we ook een klein
aantal goed-nieuws verhalen, LEG UIT
Lisa De Roeck
70
1.7.4 Onderwerpen Volgens Van Dijk (2000) blijkt uit onderzoek dat nieuws rond etnische minderheden vaak beperkt is
tot een aantal onderwerpen. Hij maakt een onderscheid tussen 10 soorten onderwerpen die
geregeld voorkomen: (1) Nieuwe (illegale) immigranten die toekomen; (2) politieke reactie op beleid
met betrekking tot (nieuwe) immigratie; (3) ontvangst problemen (zoals huisvesting); (4) sociale
problemen, zoals werkloosheid; (5) reactie van de bevolking (zoals weerstand); (6) culturele
karakteristieken waarbij de nadruk ligt op verschil; (7) Moeilijkheden en negatieve karakteristieken
(8) focus op bedreigingen zoals geweld, drugs en misdaad, (9) Politieke reacties om migratie halt toe
te roepen en (10) conflicten met betrekking tot integratie.
1.7.4.1 Resultaten analyse
Uit onze analyse komt naar boven dat de berichtgeving met betrekking tot moslims in zowel Het
Laatste Nieuws als De Standaard veelal betrekking heeft op volgende onderwerpen: focus op
bedreigingen, politieke reacties, culturele karakteristieken met de nadruk op verschil, moeilijkheden
en negatieve karakteristieken, en reacties van de bevolking. De focus op bedreiging zien we zeer
duidelijk in beide kranten waarbij ‘moslim-radicalisering’ en extremisme maar ook de aanwezigheid
van moslims in het algemeen geschetst wordt als een bedreiging. Uiteraard worden hierbij ook de
artikelen met betrekking tot de aanslagen aangehaald, net als die over jihadisten en Syriëstrijders.
Veel artikelen hebben als onderwerp politieke reacties, voornamelijk dan van politici die nu in de
federale of Vlaamse regering zitten. Deze reacties houden vaak nieuw beleidsvoorstellen, kritiek op
het vorig beleid of benadrukken de noodzaak van een versterking van de huidige wetgeving,
bijvoorbeeld met betrekking tot teruggekeerde Syriëstrijders. Ook artikelen met als onderwerp het
verschil in culturele karakteristieken komen zeer duidelijk naar voren in de data. Zo wordt er in veel
artikelen bijvoorbeeld gewezen op het ‘verwrongen vrouwenbeeld van moslims’ of het feit dat ze
niet bekend zouden zijn met de scheiding van Kerk en staat. In het algemeen kunnen we stellen dat
men hierbij sterk de nadruk legt op ‘het anders zijn’ van moslims. We zien tevens veel artikelen
aangaande moeilijkheden en negatieve karakteristieken, zoals de geslotenheid van vele
moslimgemeenschappen. Ten slotte gaan heel wat artikelen over de reactie van de bevolking. In Het
Laatste Nieuws wordt bijvoorbeeld af en toe geschetst hoe een lokale gemeenschap tegenstand
biedt tegen de komst van een nieuwe moskee. Ook stellen een aantal auteurs (zoals Jan Segers en
Etienne Vermeersch) dat de komst van nog meer moslims naar Vlaanderen slecht onthaald zou
worden bij de algemene bevolking.
Lisa De Roeck
71
HOOFDSTUK 3: CONCLUSIE EN DISCUSSIE
Het doel van dit onderzoek bestond er uit de grote media-aandacht voor moslims te verklaren aan
de hand van de aanwezigheid van een morele paniek. We stellen vast dat de onderzochte periode
grotendeels voldoet aan de criteria die opgesteld werden door Goode en Ben-Yehuda (1994).
Ten eerste concluderen we dat er binnen Vlaanderen wel degelijk signalen zijn die op een verhoogde
bezorgdheid wijzen tegenover de aanwezigheid van moslims in de samenleving. In de twee
geselecteerde kranten zien we namelijk een discours dat gebaseerd is op een aantal
vooronderstellingen, die (latente) gevoelens van onrust aan duiden. Zo stellen we bijvoorbeeld een
terugkerend wantrouwen vast tegenover moslims, zowel in uitspraken van politici als in
opiniestukken en editorialen van journalisten. Bovendien wordt er een grote bezorgdheid
vastgesteld, gebaseerd op de vooronderstelling van de laksheid van het vroegere beleid. Hierdoor
wordt er aangenomen dat radicalisering bij moslims te lang heeft kunnen gedijen in de Vlaamse
samenleving. Ook het gebruik van bepaalde metaforen bevestigen dit, waarbij verschillende steden
worden voorgesteld als zogenaamde broeihaarden van radicalisme.
Ten tweede vinden we in de data een systematische onderscheid terug tussen moslims en niet-
moslims. Dit gebeurt door de aparte benoeming van moslims, maar ook door een sterk
wederkerende wij-zij indeling. Moslims worden hierbij ingedeeld in de ‘zij’ categorie. Op deze
manier worden ze buiten de Vlaamse maatschappij gesteld en bovendien vaak gezien als een
bedreiging ‘voor onze waarden en normen’. Hun gedrag wordt ook vaak geporteerd als schadelijk
voor de maatschappij. Tevens zien we een homogeniserend effect optreden, door het collectiviseren
van moslims. De actoren krijgen op deze manier allen dezelfde (negatieve) eigenschappen
aangemeten. Dit kan zorgen voor een vijandig of demoniserend discours. Verder zien we ook
frequent de samenvoeging van moslim met terrorisme of radicalisering. Deze herhaaldelijke
discursieve samenvoeging zorgt ervoor dat deze concepten onlosmakelijk met elkaar verbonden
lijken. Bovendien stellen we vast dat veel van de berichtgeving rond moslims de nadruk legt op
negatieve eigenschappen, culturele verschillen en de focus op bedreigingen. Dit komt volgens
verschillende auteurs overeen met het discours dat voorheen al aanwezig was.
Ten derde stellen we in zekere mate een consensuele reactie vast, meer bepaald onder journalisten
en (bepaalde) politici. Hierbij wordt de nadruk gelegd op de nood aan een meer uitgebreid
wetgevend kader om bijvoorbeeld radicalisering tegen te gaan. Voorts zien we ook de terugkerende
oproep aan moslims of de moslimgemeenschap(pen) om zich expliciet uit te spreken tegen geweld
en terreur. We stellen hierbij een zekere verdachtmaking vast: al wie dit niet doet, is misschien
Lisa De Roeck
72
stiekem toch een terrorist? Overigens komt ook de vraag naar verandering terug. Opiniemakers en
politici roepen op tot een ‘verwestering’ van islam.
Ten vierde stellen we vast dat er binnen Vlaanderen al langer sprake is van een negatief en
stereotyperend discours tegenover moslims. In de onderzochte periode zien we een bevestiging van
dit discours, alsook een sterke nadruk op de bedreiging die uitgaat van (mogelijke) radicalisering van
moslims. De aanvangscondities zijn internationaal gezien, het conflict in Syrië, wat zorgt voor een
verhoogd aantal vluchtelingen en lokaal gezien, het hoge aantal Syriëstrijders die vertrekken vanuit
België. Bovendien zorgden de aanslagen, gepleegd door terroristen die een islamitisch motief
uitdragen, voor een toename in media-aandacht.
Ten vijfde werd het duidelijk dat er zowel in Het Laatste Nieuws als in De Standaard gebruik wordt
gemaakt van informatie, waarbij er vaak geen duidelijkheid is waar deze vandaan komt. Ook worden
er bepaalde claims gemaakt, die niet gestaafd worden door empirische bevindingen. We zien dit
zowel bij verscheidene prominente politici als opiniemakers van beide kranten. Deze onvolledige of
gedeeltelijke onjuiste claims kunnen bijdragen aan een versterkt discours van angst. Daarnaast
stellen we ook overdrijvingen vast, via het gebruik van hyperbolen. Veelal worden deze gebruikt om
(toekomstige) bedreigende situaties te schetsen. Daar is echter zeker niet altijd rede toe.
Ten zesde kunnen we concluderen dat deze morele paniek ten aanzien van islam en moslims,
grotendeels past binnen het interest-group model. Opmerkelijk is namelijk de grote aanwezigheid
van opiniemakers bij het in stand houden van het bestaande (negatieve) discours. Zo zien we dat de
hoofdredacteur van Het Laatste Nieuws veel editorialen besteed aan kwesties rond islam. Ook veel
opiniestukken in De Standaard hebben betrekking op de aanwezigheid van moslims, waarbij er vaak
gewezen wordt op de gevaarlijke situaties die hieruit voort zouden kunnen vloeien. We zouden dus
in de woorden van Cohen (1980) kunnen stellen dat zij de morele barricades bemannen. Echter zien
we ook dat politici sterke (negatieve) claims betreffende moslims uitdragen en oproepen tot actie,
zoals meer wetgeving, maar ook bijvoorbeeld verandering binnen de verschillende
moslimgemeenschappen. Dit komt grotendeels overeen met het elite-engineerd model. Toch mogen
we niet uit het oog verliezen dat, zoals eerder gesteld, media vaak een representatie of
recontextualisering zijn van de sociale werkelijkheid. Binnen de bredere lagen van de bevolking zal
een gelijkaardig discours aanwezig moeten zijn.
Ten slotte wijzen we er op dat het discours binnen de afgebakende periode, zoals uitgedragen door
Het Laatste Nieuws en De Standaard, ook voldoet aan de vaststellingen van Cohen (1980). We
stellen namelijk ten eerste, net zoals Cohen (1980) een zekere vervorming van de realiteit vast, door
onder andere het gebruik van sensationele krantenkopen: ‘België is het rotte hart van Europa' (DS,
Lisa De Roeck
73
24 maart 2016); “Ooit zijn ze ons voor" (HLN, 28 november 2015); ‘JA Er is een nieuwe wereldoorlog
begonnen’ (HLN, 16 november 2015). Ook overdrijvingen kunnen we waarnemen. We zouden
bijvoorbeeld kunnen stellen dat de uitspraken over ‘het significante deel van de moslims die dansten
na de aanslagen’ een overdrijving zijn van feiten, aangezien er nergens informatie aangereikt wordt
om dit te staven. Ten tweede zien we ook de terugkerende voorspellingen van nieuwe negatieve
gebeurtenissen: ‘Islamitische Staat stuurt op dit moment strijders naar België en de rest van Europa
om aanslagen te plegen.’ (HLN, 20 april 2016). ‘En dus moeten we leren leven met de idee dat op een
dag de moslimterroristen politie en inlichtingendiensten een stap zullen voor zijn.’ (HLN, 16 januari
2015). Ten derde zien we ook dat bepaalde elementen enkel nog een negatieve connotatie krijgen.
Zo zien we dat radicalisering consequent als gewelddadig geframed wordt en bovendien
onlosmakelijk verbonden lijkt met moslims en islam. Bovendien wordt het echt gevaarlijk wanneer
terreur en islam niet meer los worden gekoppeld van elkaar.
Ook aan de klassieke definitie van Cohen wordt voldaan. Als we de vijf kernelementen
(volgens Thompson, 1998) nog eens op een rij zetten, zien we dat: (1) moslims in het algemeen
worden gezien als een bedreiging van de maatschappij; (2) we kunnen een herkenbare manier
onderscheiden waarop moslims worden voorgesteld (denk aan ‘de moslims’ en ‘de islam’); (3) door
allerlei maatschappelijke condities zien we een toename van publieke bezorgdheid, onder meer
specifiek met betrekking tot radicalisering bij moslims; (4) we zien dat autoriteiten en opiniemakers
hier op reageren. Zo weerklinkt er vaak een oproep tot verandering en het opnemen van
verantwoordelijkheid ten aanzien van de moslimgemeenschappen en (5) hoogstwaarschijnlijk zal de
paniek voor sociale veranderingen zorgen en bovendien ook juridische gevolgen hebben.
Ook al is het debat rond moslims en islam alomtegenwoordig, ‘de moslim’ wordt veelal niet
als een volwaardige burger van de Vlaamse samenleving beschouwd. Moslims worden systematisch
als collectieve actor voorgesteld. Dit maakt het mogelijk om hen te identificeren als de moderne
volksduivels. Het aanwezige klimaat van angst dat hier uit voort vloeit, heeft uiteindelijk niet zo zeer
betrekking op de individuele moslim maar des te meer op ‘de moslims’, het collectieve,
monolithische blok van actoren zoals deze worden geprojecteerd in de media. Vanzelfsprekend
heeft dit wel een effect op het alledaagse leven van moslims en hoe de Vlaamse samenleving een
perceptie van hen maakt.
Lisa De Roeck
74
BIBLIOGRAFIE
Altheide, D. L. (1996). Qualitative media analysis. Thousand Oaks (Calif.): Sage.
Altheide, D. L. (2009). Terror post 9/11 and the media. New York: Peter Lang.
Becker, H.S., Outsiders: Studies in the Sociology of Deviance, (London: The Free Press, 1963).
Benhaddou, K. (2016, 13 april). Debat: Strafrecht als middel tegen radicalisering, voorgesteld te
Gent.
BIVV (22 maart 2016). Stijgingen van het aantal verkeersdoden in 2015 (Persbericht). Geraadpleegd
van http://www.bivv.be/nl/bivv/nieuws-pers/stijging-van-het-aantal-verkeersdoden-in-2015/
Blommaert, J. (2005). Discourse: a critical introduction. Cambridge (etc): Cambridge University Press.
Blommaert, J., & Verschueren, J. (1998). Debating diversity : analysing the discourse of tolerance.
London: Routledge.
Brachman, J. M. (2009). Global Jihadism: Theory and Practice. Oxon: Routledge.
Burns, R. & Crawford, C. (1999). School shootings, the media and public fear: Ingredients for a moral
panic. Crime, Law & Social Change, 32, 147-168.
CIM (2015). Echtverklaringsresultaten. Beschikbaar op 28 april 2016 van
http://www.cim.be/nl/pers/echtverklaring-resultaten
Cohen, S. (1980). Folk Devils and Moral Panics: The Creation of the Mods and the Rockers (new ed.).
Oxford: Billing and Sons Limited.
Critcher, C. (2003). Moral panics and the media. Buckingham: Open university press.
De Bens, E. (2001). De pers in België : het verhaal van de Belgische dagbladpers gisteren, vandaag en
morgen. 2e dr. Tielt: Lannoo.
De Ridder, K. (2010). De witte media: of waarom ‘allochtonen’ altijd slecht nieuws zijn. Tielt: Lannoo.
deYoung M. (1998). Another look at moral panics: The case of santanic day care centers. Deviant
Behavoir, 19(3), 257-278.
Fowler, R. (1991). Language in the news : discourse and ideology in the press. London ; New York:
Routledge.
Lisa De Roeck
75
Fairclough, N. (1995). Critical discourse analysis : the critical study of language. London: Longman.
Fairclough, N. (2003). Analysing discourse : textual analysis for social research. London: Routledge.
Flick, U. (2014). The SAGE handbook of qualitative data analysis. London: Sage.
Flinders, M. & Wood, M. (2015). From Folk Devils to Folk Heroes: Rethinking the Theory of Moral
Panics. Deviant Behavior, 36(8), 640-656.
Garland, D. (2008). On the concept of moral panic. Crime Media Culture, 4(1), 9-30.
Coolsaet, R. (Ed.) (2014). Macht en waarden in de wereldpolitiek: Actuele vraagstukken in de
internationale politiek, editie 2014-2015. Gent: Academia Press
Coolsaet, R. (2015). What drives Europeans to Syria, and to IS? Insights from the Belgian case.
Egmont Papers, 75. Gent: Academia Press
Goode, E., & Ben-Yehuda, N. (1994a). Moral panics: the social construction of deviance. Oxford:
Blackwell.
Goode, E. & Ben-Yehuda, N. (1994b). Moral Panics: Culture, Politics and Social Construction. Annual
Review of Sociology, 20, 149-171.
Hansen, A., & Machin, D. (2013). Media and communication research methods. Basingstoke:
Palgrave Macmillan.
Harcup, T., & O'Neill, D. (2016). What is news? News values revisited (again). Journalism Studies, 1-
19.
Homans, L. (2015). Actieplan ter preventie van radicaliseringsprocessen die kunnen leiden tot
extremisme en terrorisme. Brussel: VVSG.
Humphrey, M. (2007). Culturalising the Abject: Islam, Law and Moral Panic in the West. Australian
Journal of Social Issues, 42(1), 9-25.
Interpol (2015). European Union Terrorism Situation and Trend Report (TE-SAT) 2015. Geraadpleegd
van: https://www.europol.europa.eu/content/european-union-terrorism-situation-and-trend-
report-2015
Interpol (2016). European Union Terrorism Situation and Trend Report (TE-SAT) 2016. Geraadpleegd
van: https://www.europol.europa.eu/content/european-union-terrorism-situation-and-trend-
report-te-sat-2016
Lisa De Roeck
76
Ipsos Mori (2015). Perils of Perception 2015. Geraadpleegd van: https://www.ipsos-
mori.com/researchpublications/researcharchive/3664/Perils-of-Perception-2015.aspx
Jones, R. H. (2012). Discourse analysis : a resource book for students. Abingdon: Routledge.
Joye, S. (2010). News discourses on distant suffering: A critical discourse analysis of the 2003 SARS
outbreak. Discourse & Society, 21(5), 586–601.
Jørgensen, M., & Phillips, L. (2010). Discourse analysis as theory and method. London: Sage
Publications.
Krippendorff, K. (2013). Content analysis : an introduction to its methodology. 3rd ed. Los Angeles:
SAGE.
KLD (2015, 17maart). Meer verkeersdoden in Vlaanderen, minder in België. De Standaard
Kundnani, A. (2014) The Muslims are coming! London: Verso.
Machin, D. & Mayr, A. (2012). How to do critical discourse analysis : a multimodal approach.
Thousand Oaks, CA: Sage Publications.
Maly, I. (red.) (2007). Cultu(u)rENpolitiek. Over media, globalisering en culturele identiteiten.
Antwerpen: Garant.
Maly, I. (2009). De beschavingsmachine/ wij en de islam. Berchem: EPO.
Mautner, G. (2008). Analyzing Newspapers, Magazines and Other Print Media. in Wodak, R., &
Krzyżanowski, M. (2008). Qualitative discourse analysis in the social sciences. Basingstoke: Palgrave
Macmillan.
McRobbie, A. & Thornton, S. L. (1995). Rethinking ‘Moral Panic’ for Multi-Mediated Social Worlds.
The British Jounral of Sociology, 46(4), 559-574.
Montesano Montessori, N., de Lange, R., & Schuman, H. (2012). Kritische discoursanalyse. De macht
en kracht van taal en tekst. Brussel: Academic & Scientific Publ.
Mortelmans, D. (2013). Handboek kwalitatieve onderzoeksmethoden. 4e, herz. dr. Leuven: Acco.
NRC Stijlboek. Beschikbaar op 13 mei 2016 van https://apps.nrc.nl/stijlboek/stijlgids/journalistieke-
genres
Odartey-Wellington, F. (2009). Racial Profiling and Moral Panic: Operation Thread and the Al-Qaeda
Sleeper Cell that Never was. Global Media Journal - Canadian Edition, 2(2), 25-40.
Lisa De Roeck
77
Poole, E. (2006). The Effects of September 11 and the War in Iraq on British Newspaper coverage. In
Poole, E., & Richardson, J. E. (2006). Muslims and the news media. London: Tauris.,
Rabasa, A. & Benard, C. (2015). Eurojihad. Patterns of Islamist Radicalization and Terrorism in
Europe. New York: Cambridge University Press.
Richardson, J. E. (2004). (Mis)Representing Islam : the racism and rhetoric of British broadsheet
newspapers. Amsterdam: Benjamins.
Richardson, J. E. (2007). Analysing newspapers : an approach from critical discourse analysis. New
York: Palgrave Macmillan.
Richardson, J. E. & Burridge, J. D. (2011). Analysing media discourses. London: Routledge.
Schinkel, W. (2008). The Moral Panic over ‘Senseless Violence’ in the Netherlands. Current Sociology,
56(5), 735-756.
Thompson, K. (1998). Moral panics. London: Routledge.
Triandafyllidou, A. (2015). European muslims: Caught between local integration challenges and
global terrorism discourses. IAI Working Papers, 15. Rome: IAI.
Van Bouwel, S., Deprez, A., Vande Winkel, R. (2011). Lezen en schrijven in de communicatie-
wetenschappen. Gent: Academia Press.
Van Dijk, T. A. (1991). Racism and the press. London: Routledge.
Van Dijk, T. A. (2000). New(s) racism: A discourse analytical approach. In Cottle, S. (2000). Ethnic
minorities and the media : changing cultural boundaries. Buckingham: Open university press.
Van Dijk, T. A. (2008). Discourse and power. New York: Palgrave Macmillan.
Van Dijk, T. A. (2009). Society and discourse : how social contexts influence text and talk. Cambridge:
Cambridge university press.
Veldhuis, T. & Staun, J. (2009). Islamist Radicalisation: A Root Cause model. Den Haag: Netherlands
Institute of International Relations Clingendael.
Verschuren, P. & Doorewaard, H. (2010). Designing a Research Project. The Hague: Eleven
International Publishing
Wodak, R., & Meyer, M. (2016). Methods of critical discourse studies. 3rd ed. Los Angeles (Calif.):
SAGE.
Lisa De Roeck
78
Young, J. (2009). Moral Panic. Its Origins in Resistance, Ressentiment and the Translation of Fantasy
into Reality. British Journal of Criminology, 49, 4-16.
Zemni, S. (2009). Het Islamdebat. Berchem: EPO.
Zemni, S. (2011) The Shaping of Islam and Islamophobia in Belgium. Race & Class, 53(1), 28-44.
Lisa De Roeck
79
BIJLAGE NR. 1: CD-ROM Inhoud:
- Krantenartikelen De Standaard
- Krantenartikelen Het Laatste Nieuws
BIJLAGE NR. 2: LIJST GEBRUIKTE ARTIKELS PER KRANT
1. Het Laatste Nieuws
Aelberts, J. (2016, 1 april). "We hebben meer flikken nodig die Arabisch spreken" AHV (2015, 17 juni). Schriekenaar nieuwe woordvoerder Pegida Bartolomivis, B. (2016, 4 januari). "België heeft ons geholpen. Nu is het onze beurt" (positief verhaal) BE. (2015, 16 november). JIHAD-HOOFDSTAD VAN EUROPA ‘dankzij’ Philippe Moureaux Bernaerts, N. (2016, 2 april). Moslims houden ingetogen optocht tegen terreur BMK (2015, 29 september). Ophef rond boerkini-verbod BMK (2015, 9 december). Kritiek op moslim die Tobback wil opvolgen Claes, B. (24/01/2015). "Met humor hebben we geen probleem MAAR JE SPOT NIET MET ONZE PROFEET" De Bleser, K. (2015, 17 november). “Natuurlijk zijn we hierdoor geraakt” De Coster, L. (2015, 20 maart). Oorlogsfotograaf ontvlucht Molenbeek Drayer, E. (2015, 23 november). En als het nu eens NIET onze fout was? Brans, J. (2015, 17 november). “Gruwel is té groot. Ook voor moslims” Brans, J. (2016, 8 januari). “Een vrouw als vuil behandelen, dat is kwestie van cultuur” DDW (2015, 8 januari). De Wever wil leger inzetten bij terreurdreiging DDW (2015, 30 januari). Koning over dreiging: "Niet in val van terroristen getrapt" DDW/PhT (2015, 16 november). “Hopelijk is Parijs kantelmoment”
Lisa De Roeck
80
DDW/MU (2015, 30 november). Bikkelen over Brussel De Gucht, K. (2015,29 augustus). KAREL DE GUCHT De Gucht, K. (2015,12 september). KAREL DE GUCHT De Gucht, K. (2015, 3 oktober). KAREL DE GUCHT De Gucht, K. (2015, 31 oktober). KAREL DE GUCHT De Gucht, K. (2015, 21 november). KAREL DE GUCHT De Gucht, K. (2016, 30 januari). KAREL DE GUCHT De Gucht, K. (2016, 26 maart). KAREL DE GUCHT De Gucht, K. (2016, 16 april). KAREL DE GUCHT
De Spiegeleir, Y. (2016, 26 maart). Imam roept moslims op massaal naar wake te komen Dierickx, R. & Vanhinsberg, M. (19 november). “ZO BANG dat mijn zoon aanslag zal plegen” Dooms, N. (2015, 7 november). Pegida wil einde aan vluchtelingenopvang Dujardin, D. & Gorle, P. (2015, 13 januari). "Miserie leidt tot fanatisme" - "Onzin. Alsof je gaat moorden uit armoede" Dujardin, D. & Van Horenbeek, J. (2016, 29 maart). "WIJ GAAN WINNEN. Maar zij kunnen nog veel miserie veroorzaken" Dujardin, D. (19, november). Onze opinie Eeckhout, F. (2016, 30 januari). Petitie voor komst gebedshuis FEL/KAV/PLA/GVV (2016, 4, februari). "Ik hoop dat hij snel als martelaar sterft" FSE (2016, 11 februari). Districtsbestuur wil geen moskee in vroegere Bosschool Huysentryt, B. (2016, 29 maart). Met 500 stil tegen terreur K.A.V. (2016, 26 maart). Moslims over terroristen: "Hebben die ooit een koran vastgehad?" Grobben, A. (2015, 21 februari). "Het geweld komt te dichtbij. Ik ben hier weg" G.,V.V. (2016, 16 maart). "VORST? Da's niet ver van Molenbeek" IVDE (2016, 19 april). Jambon zet kwaad bloed met "dansende moslims" Kerckhoven, B. & Vierendeels, T. (2015, 17 november). ‘Het komt akelig dichtbij’.
Lisa De Roeck
81
Leman, J. (2016, 23 januari). De Moslimexecutieve gewikt en gewogen Lievens, R. (2016, 25 januari). "Ook moslims vieren carnaval" Lievens, R. (2016, 26 maart). "Baardapen? Dat is Vlaams Belang-praat" Lievens, R. (2016, 29 maart). Geen excuses voor 'baardapen' LPS (216, 10 maart). Belang verzet zich tegen Moskee Maeckelbergh, B. (2015, 21 april). Extremist loopt stage bij politietop Maeckelbergh, B. (2015, 8 mei). Politie zeurt over verplicht moskeebezoek Maeckelbergh, B. & Van Vlierden, G. (2016, 23 maart). "Abdeslam wist hiervan" Marsboom, F. (2015, 9 juli). Expo Mohammedcartoons ingekort Masschelin, J. (2015, 16 november). JA Er is een nieuwe wereldoorlog begonnen Masschelin, J. (2016, 23 maart). ONS SYSTEEM FAALT M., B. J. (2016, 4 april). Radicalisering in gevangenissen jarenlang genegeerd MVHB/SRB/GVV (2016, 17 februari). "Jihadi's hebben kerncentrales in vizier" PhG (2015, 10 februari). Islamleraar woont in paleis PLA (2015, 29 januari). Er zitten wraaklustige landgenoten aan de top PLA/KAV (2015, 1 oktober). Student kondigt bloedbad aan op Twitter. PVMB (2015, 10 januari 2015). Onderzoek naar vergoelijkende reacties op Facebook SSB (2015, 10 januari). "Laat ons met mekaars zever lachen" S., D.B. (2016, 7 april). Mogelijke verhuis Turks ontmoetingscentrum veroorzaakt onrust Segers, J. (2015, 9 januari). Onze opinie Segers, J. (2015, 10 januari). Onze opinie Segers, J. (2015, 12 januari). "Die eenheid is flinterdun, helaas" Segers, J. (2015, 16 januari). Onze opinie Segers, J. (2015, 22 januari). Onze opinie Segers, J. (2015, 22 januari). Onze opinie Segers, J. (2015, 23 januari). Onze opinie
Lisa De Roeck
82
Segers, J. (2015, 19 augustus). Onze opinie Segers, J. (2015, 20 augustus). Onze opinie Segers, J. (2015, 22 augustus). Onze opinie Segers, J. (2015, 25 augustus). Onze opinie Segers, J. (2015, 27 augustus). Onze opinie Segers, J. (2015, 28 augustus). Onze opinie Segers, J. (2015, 4 september). Onze opinie Segers, J. (2015, 5 september). Onze opinie Segers, J. (2015, 14 november). Onze opinie Segers, J. (2015, 19 november). Onze opinie Segers, J. (2015, 17 november). Onze opinie Segers, J. (2015, 20 november). Onze opinie Segers, J. (2015, 21 november). Onze opinie Segers, J. (2015, 10 december). Onze opinie Segers, J. (2016, 7 januari). Onze opinie Segers, J (2016, 9 januari). Over veiligheid en vluchtelingen schuiven alle Vlaamse partijen dezelfde kant op, stelt JAN SEGERS vast Segers, J. (2016, 23 januari). Onze opinie Segers, J. (2016, 26 januari). Onze opinie Segers, J. (2016, 30 januari). Onze opinie Segers, J. (2016, 4 februari). Onze opinie Segers, J. (2016, 17 maart). Onze opinie Segers, J. (2016, 25 maart). Onze opinie Segers, J. (2016, 26 maart). "Wij waren niet goed genoeg, maar DIT VIEL NIET TE VERMIJDEN" Segers, J. (2016, 29 maart). Onze opinie Segers, J. (2016, 2 april). "NOOIT HEB IK ME ZO EENZAAM GEVOELD"
Lisa De Roeck
83
Segers, J. (2016, 19 april). De waarheid die kwetst Stragier, K. & Marsboom, F. (2015, 10 januari). België maakt zich klaar Swinnen, S. (2015, 7 januari). "Met moslims aan de macht wordt BELGIË ISLAMSTAAT" Swinnen, S. (2015, 18 november). “Haatpredikers vind je op café, niet in moskee” Swinnen, S. (2015, 17 november). “PROBLEMEN GENOEG, maar overdag zie je die mannen met baarden niet” Truyts, P. (2016, 9 januari). "Sluit nu meteen zes moskeeën" Van den Eynde, I. (2015, 20 januari). Jambon wil alle reizigers screenen Van den Eynde, I. (2015, 14 juli). Nog twee haatpredikers in het vizier. Van den Eynde, I. (2016, 19 april). GEEN cijfers, GEEN feiten, GEEN excuses Vanhinsberg, M. (2015, 1 december). "Systeem tegen radicalisering werkt niet" Van Huffel, E. (2015, 24 januari). Dit zegt de Koran Van Vlierden, G. (2015, 15 januari). "We komen. Of jullie dat willen of niet" Van Vlierden, G. (2015, 16 januari). Gevaar Syriëstrijders nog eens bewezen Verhoeven, E. (2015, 28 november). "Ooit zijn ze ons voor" Verhoeven, E. (2015, 28 november). Iedereen kan radicaliseren Vermeiren, S. (2016, 23 maart). “PRAAT. Als het gaat” V.S.H (2016, 29 maart). Vlaamse moslims herdenken aanslag Werteleaers, K. (2016, 20 april). Niemand weet van waar ze komen HLN (2015, 10 september). Zullen we onze goedheid op termijn niet duur betalen? Het Laatste Nieuws (2015, 16 november). “Daders liegen als ze zeggen dat ze doden in naam van Allah” Het Laatste Nieuws (2015, 28 augustus). PEILING GEEFT DE WEVER GELIJK Het Laatste Nieuws (2015, 28 augustus). Zo is enquête afgenomen Het Laatste Nieuws (2015, 21november). Waar komt afkeer van onze levensstijl vandaan? Het Laatste Nieuws (2015, 21november). Is de islam Europa aan het veroveren? Het Laatste Nieuws (2016 13 februari). België telt 30 salafistische moskeeën
Lisa De Roeck
84
Het Laatste Nieuws (2016, 5, april). Al uw vragen over islam: (of radicalisering) één nummer Het Laatste Nieuws (2016, 21 april). Verborgen gebedsruimte ontdekt tussen koffers 2. De Standaard Abbeloos, J. (2015, 20 november). ‘Dit vormt geen bedreiging voor onze vrijheden’ Abbeloos, J. (2015, 26 december). Hoe rechts zijn inconvenient truths op de agenda kreeg Alsteens, L. (2016, 26 februari). 'We wilden moslims opvangen en plots werd de wachtlijst korter' Aziz, R. (2015, 14 maart). Heksenjacht in de 21ste eeuw Aziz, R. (2016, 6 februari). Moslims zijn de nieuwe Joden Bedert, K. (2015, 19 november). Het gevaar van ‘de waarheid’ Beeckman, T. (2015, 19 januari). Politiek als Rancuneleer Beeckman, T. (2015, 7 september). Emoties en sentimentaliteit Beeckman, T. (2015, 16 november). Helder rollenpatroon Beke, W. (2015, 25 april). Welkom onder voorwaarden Benyaich, B. (2015, 17 december). De N-VA en radicalisering: le nouveau PS est arrivé? Bergmans, E. (2015, 24 januari). 'Dit gesprek is afgelopen als u de Profeet beledigt' Bergmans, E. (2015, 24 januari). Facebook en Twitter De online-moskeeën van radicale moslims Bergmans, E. (2015, 14 februari). Zeg niet zomaar Syriëstrijder tegen een Syriëstrijder Bergmans, E. (2015, 1 juli). 'Takiyya: heilige deugd der hypocrisie Bergmans, E. (2016, 21 januari). 'Hardliners saboteren Europese islam' Bergmans, E. & Sioen, L. (2015, 17 oktober). ‘Het extremisme neemt overal toe, maar we mogen ons niet laten meeslepen.’ (Sulayman) Bergmans, E. (2015, 16 november). Sint-Jans-Molenbeek, broeihaard van terrorisme. Bergmans E. & Ghijs, I. (2015, 17 november). Helft van Brusselse moskeeën heeft salafistische neigingen’ Bermans, E. & Eeckhaut, M. (2016, 19 april). Wie danste er na terreuraanslagen? Brinckman, B. (2015, 9 januari). ''Er is een probleem met de islam in Europa'
Lisa De Roeck
85
Brinckman, B. (2015, 10 januari). 'Het gaat ook om onze terroristen. Die zijn hier geboren' Brinckman, B. & Justaert, M. (2016, 6 februari). 'Ik stel de Conventie van Genève niet in vraag. Ze is nu gewoon niet van toepassing' Brinckman, B. (2016, 21 april). 'Plicht om te detecteren en actie te ondernemen' Brinckman, B. (2016, 9 januari). Jan Jambon trekt uitspraken niet in C.V. (2016, 23 maart). Geert Bourgeois: 'Privacy moet kunnen wijken voor veiligheid' Deborsu, C. (2015, 16 december). Ik-ben-geen-racist-maar De Foer, S. (2015, 21 november). 'Deze keer hebben ook wij schrik' De Greef, A. (2016, 24 maart). 'België is het rotte hart van Europa' Delepeleire, Y. (2015, 28 december). 'Ze hebben nog nooit een vrouw in bikini gezien' Delepeleire, Y. (2016, 24maart). ‘Schijnheiligheid bij moslims moet stoppen.’ Delepeleire, Y. (2016, 25 maart). In Brussel lukt het van geen kanten De Lille, B. (2015, 4 mei). Trots zijn op je homo's Delvaux, B. (2015, 25 november). Brussel? Who gives a fuck? Depraetere, I. (2016, 17 maart). Honderd bezwaarschriften ingediend tegen verbouwing en uitbreiding moskee in Halle De Roover, P. (2015, 5 februari). Een nieuw 'ons', of respect voor verschil? DKA & GJS (2015, 28 juli). Erewoord, ik ben geen terrorist. Doornaert, M. (2015, 12 januari). Wir sind das Volk Doornaert, M. (2015, 20 april). De eenzaamheid van Hirsi Ali Doornaert, M. (2015, 14 september). Weer onze schuld. Doornaert, M. (2015, 28 september). De les van het Romeinse rijk Doornaert, M. (2015, 9 november). Hardnekkige blinde vlek. Doornaert, M. (2016, 26 maart). Het is 'wij' tegen 'zij' Doornaert, M. (2016, 11 april). De oude traditie van links Doornaert, M. (2016, 4 januari). Denken als mensen, niet als computers
Lisa De Roeck
86
Eeckhout, M. (2015, 12 januari). ''We zullen moeten leven met terreur” Eeckhout, M. (2015, 24 januari). 'Er is nood aan een Belgische islam' Eeckhout, M. (2015, 10 november). Ik ben een politiek gevangene. Eeckhaut, M. (2016, 18 november). Niet alleen Molenbeek, héél Brussel is een broeihaard van jihadisme Gandoul, F. (2015, 18 november). Werk aan de winkel, de moskee en de school. Geenens, R. (2015, 18 augustus). Beste moslims, dit is slechts het begin Goossens, R. & Sioen, L. (2015, 3 oktober). ‘Onze kinderen zullen geen bange blanke mannen worden’ Goossens, R. (2016, 18 april). Gezocht: 'significant deel' van moslims dat danste na terreur JVDE (2016, 2 april). Jihadist radicaliseert al in 30 dagen Justaert, M. & Brinckman, B. (2015, 4 juli). 'De hele moslimgemeenschap tot vijand bombarderen, is het domste wat we kunnen doen' Justaert, M. & Ysebaert, T. (2015, 17 november). De wielklem rond ‘Molem’ Justaert, M. (2015, 21 november). 'De repressieve aanpak hoeft ons niet te verdelen, als de regering het hoofd koel houdt' Justaert, M. (2015, 28 november). ‘'Hard en vastberaden optreden, maar zonder geweld' Justaert, M. (2015, 26 december). ‘De democratie zal winnen’ M.J.U. (2016, 4 april) Bourgeois wil meer 'westerse' islam MJU (2015, 26 november). 'Militaire inlichtingendienst moet alerter zijn voor extremisme in leger' Moerman, B. (2016, 31 maart). Terroristen werkten met verkenners Mooijman, R. (2016, 19 maart). Islam is de grootste religie van het land Mooijman, R. (2016, 19 maart). Moslimmeerderheid komt er alleen in Molenbeek Mooijman, R. (2016, 21 maart). Wissel aan top moslimexecutieve Mooijman, R. (2016, 24 maart). 'Ik wil werken aan een moderne, open islam' Mooijman, R. (2016, 26 maart). Geen preek als alle andere Mooijman, R. (30 maart 2016). Hulplijn tegen radicalisering Mooijman, R. (2016, 2 april). 'Er schuilt een politieke boodschap achter de aanslagen'
Lisa De Roeck
87
Neefs, E. (2016, 17 november). ‘Terreur heeft wortels in islam.’ Neels, L. (2016, 1 april). Een symbool is ook iets waard Phu (2015, 30 december). 'Geschrokken van hulp aan terroristen' Reynebeau, M. (2015, 7 november). Oorlog, eerst in de geest. Rogiers, F. (2015, 21 november). Hand in hand ten oorlog Roox, I. (2016, 23 maart). 'Je moet idioot zijn als je nu blij bent' Roox, I. (2016, 24 maart). Op zoek naar loutering, status, of avontuur SCO (2015, 8 december). 'Het is niet fijn dat jullie kinderen Sinterklaas voor hen verpesten' Sturtewagen, B. (2016, 22 april). Antwoorden verderaf dan een maand geleden Sturtewagen, B. (2015, 16 juli). Harde vuist makkelijker dan helpende hand Sturtewagen, B. (2015, 31 december). Waarom zou 2016 niet positief verrassen? Sturtewagen, B. (2016, 24 februari). Waakzaamheid bij het bereiken van een grens. Sturtewagen, B. (2016, 19 maart). Succes zonder glorie Sturtewagen, B. (2016, 19 april). Benoemen moet precies zijn TY/SCO (2016, 16 januari). Arm stadje broeihaard extreme moslims Van den Broeck, S. (2015, 13 januari). 'Religie is het beste wapen tegen radicalisme' Vandecandelaere, H. (2015, 30 november). We moeten luisteren naar Molenbeek Vandecandelaere, H. (2016, 20 november). Stop niet bij ‘ opkuisen’. Vankersscheaever, S. (2015, 17 april). 'Stel je voor dat we elkaar allemaal begrijpen' Vander Taelen, L. (2015, 12 augustus). Godsdienstfobie is geen racisme. Vander Taelen, L. (2016, 23 maart). Hellhole Brussels Vander Taelen, L. (2016, 30 maart). Van 'opkuisen' tot 'bevuilen' Vanhecke, N. (2015, 18 november). Vage criteria maken lijst Syriëstrijders onwerkbaar Van Looveren, F. (2015, 24 november). Het is ons nihilisme dat in ons gezicht ontploft Van Ruyskensvelde, S. (2015, 30 januari). De school mag het weer oplossen
Lisa De Roeck
88
Van San, M. (2015, 2 februari). Hoe beter geïntegreerd, hoe meer kans op radicalisering Verhoeven, K. (2015, 8 januari). We moeten blijven lachen Verhoeven, K. (2015, 4 februari). Die achterdocht voelt helaas vertrouwd aan Verhoeven, K. (2016, 22 janauri). Het wondermiddel dat de kwaad verergert. Verhoeven, K. (2016, 23 maart). Zij die gekozen hebben onze vijand te zijn Vermeersch, E. (2015, 12 februari). Een losse flodder over de hoofddoek? Vermeersch, E. (2015, 12 augustus). Lees de Koran eens goed. Vermeersch, E. (2016, 13 februari). Het moeilijke kan het goede in de weg staan VRB & KHO (2015, 7 augustus). ‘Wat als kerstbomen verboden werden?’ WD (2015, 13 november). Autochtonen en allochtonen vinden dat school voor helft uit Belgische kinderen moet bestaan Winckelmans, W. (2016, 22 april). Ook PS zit met een zaak-Jambon Winckelmans, W. (2015, 17 november). 'Er is hier een kanker uitgezaaid' Woussen, W. (2015; 5 september). ‘Het is flauwekul om te zeggen dat we die vreemdelingen nodig hebben’ Woussen, W. (2016, 26 maart). 'Als discriminatie of armoede een bepalende factor was, waarom levert Molenbeek dan niet méér jihadisten?' Ysebaert, T. (2015, 20 oktober). Jonge Gentse imam biedt weerwerk op school. Ysebaert, T. (2015, 21 november). 'Wat moet er van die jongens worden?' Zaougui, C. E.(2015, 16 november). Ook een beschavingsoorlog voer je beschaafd. Zaougui, C. E. (2016, 21 maart). Het ultieme kwaad De Standaard (2016, 24 maart). Is een Europese islam wel mogelijk?