Rajoni i Europës dhe Azisë QendroreBANKA BOTËRORE Zhvillimi i Qëndrueshëm Mjedisor dhe Social

Shqipëria:Politika Strategjike për një Sektor Bujqësor më Konkurrues

Qershor 2007

1

2

TABELA E PËRMBAJTJES

SHKURTIME DHE AKRONIME.............................................................................6PËRMBLEDHJE EKZEKUTIVE DHE REKOMANDIME.....................................8

1. BUJQËSIA SHQIPTARE NË TRANZICION....................................................10Roli në ndryshim i bujqësise në ekonomi............................................................10Gjendja e sektorit rural.........................................................................................14Tendencat në prodhimin bujqësor dhe burimet e rritjes.......................................18Sfidat kryesore në fushën e politikave.................................................................24

2. KAPËRCIMI I PENGESAVE TË KONKURRENCËS PËRGJATË ZINXHIRIT TË FURNIZIMIT.........................................................................................................27

Permbledhje e rekomandime................................................................................27Karakteristikat kryesore të zinxhirit ushqimor dhe vështirësitë e rritjes..............28

Qumështi dhe Bulmeti......................................................................................34Rrushi dhe vera................................................................................................35Ullinjtë dhe vaji i ullirit....................................................................................38Mishi i freskët..................................................................................................39Perpunimi i mishit............................................................................................40

Rekomandime në aspektin e politikave për të arritur konsolidimin e hallkave të zinxhirit ushqimor................................................................................................41

3. POLITIKAT E SIGURISË USHQIMORE, VETERINARISE DHE ATO FITOSANITARE.........................................................................................................47

Përmbledhje e rekomandimeve............................................................................47Rëndësia e ndërtimit të sistemeve efektive të sigurisë ushqimore.......................48Gjendja e kuadrit rregullator................................................................................51Implikime për sektorin agro-ushqimor.................................................................53Kuadri institucional..............................................................................................56Rekomandime në drejtim të politikave për konsolidimin e zinxhireve ushqimore..............................................................................................................................59

4. KRIJIMI I NJE KUADRI TE ASISTENCES BUJQESORE NE PERPUTHJE ME STANDARTET E BASHKIMIT EVROPIAN................................................65

Permbledhje e rekomandimeve............................................................................66Asistenca e BE per Shqiperine tani dhe ne te ardhmen.......................................66Krijimi i nje programi zhvillimi rural tip BE.......................................................70Krijimi i kapacitetit thithes te perfituesve per fonde te zhvillimti rural..............74Pergatitja e politikes per bujqesine ne perputhje me politiken bujqesore te bashkimit evropian...............................................................................................75Permbledhje e rekomandimeve............................................................................78

3

GrafikëFigura 1. Bujqësia është duke u rritur me ritme më të ulëta sesa pjesa tjetër e ekonomisë, dhe kontributi i saj në PPB është në rënie................................................10Figura 2. Kontributi i bujqësisë në PPB është më i lartë, dhe e ardhura për frymë më e ulët, në Shqipëri krahasuar me vendet fqinje dhe shtetet e reja anëtare të BE...........12Figura 3. Vlera e prodhimit bujqësor është rritur, si rezultat e rritjes së prodhimit të frutave dhe atij blegtoral (PIN = 2000)........................................................................18Figura 4. Prodhuesit shqiptarë do të fitojnë ndjeshëm nëse ata plotësojnë standartet për eksport në tregjet e BE (Cmimet e tregut vendas të shumicës krahasuar me ato të BE 2006)......................................................................................................................28Figura 5. Sëmundjet me bazë ushqimore shkaktuar nga kontaminimi mikrobiologjik mbeten një problem kyc i shëndetit publik në Shqipëri (incidenca tek njerëzit; PIN = 1990)............................................................................................................................48Figura 6. Mungesa e bashkëpunimit dhe bashkërendimit ndërmjet organeve të kontrollit ka rritur në mënyrë të konsiderueshme ndërlikimin, anashkalimin dhe harresën në procedurat e inspektimit dhe të zbatimit të ligjit......................................57Figura 38. Evolucionii CAP (2000-2013)....................................................................75Figura 9. Buxheti vjetor i Shqiperise për varies bujqesore..........................................94

TabelaTabela 1. Produktiviteti i fuqisë punëtore në sektorin bujqësor është i ulët krahasuar me Shtetet e Reja Anëtare dhe vendet fqinje...............................................................16Tabela 2. Pjesa dërrmuese e fermave familjare janë shumë të vogla...........................17Tabela 3. Pavarësisht disa luhatjeve vjetore, rendimentet janë në rritje, (kv/ha; PIN = 2000)............................................................................................................................19Tabela 4. Prodhimi blegtoral ka ardhur në rritje.........................................................20Tabela 5. Krahasimet ndërmjet rendimenteve nxjerrin në pah potenciale për kulturat frutore...........................................................................................................................21Tabela 6. Sektori agro-përpunimit është zgjeruar në mënyrë të ndjeshme..................23Tabela7. Shqipëria po regjistron një rritje të konsiderueshme në infeksionin e brucelozës tek ripërtypësit............................................................................................51Tabela 9. Alokimet vjetore te para futjes ne BE per zhvillimin rural jane ne nivelet nga €5 – 13 per ha te tokes bujqesore.........................................................................69Tabela 10. Shpenzimet per zhvillimin rural mund te rriten ndjeshem.........................69Tabela 11. Shume fonde nevojiten per te bere operacionale Agjensine Paguese te programit te Zhvillimit Rural ne perputhje me meodelin e BE-se...............................71Tabela 12. Shpenzimet e personelit ne përqindje te buxhetit te Ministrisë se Bujqësisë jane me te larta se ne shumicën e vendeve fqinje........................................................93Tabela 13. Te dhena mbi Shpenzimet Publike ne Bujqesi te Vendeve Krahasuese (te dhena te përafërta)........................................................................................................96 KutiKutia 1. Reforma në vazhdimësi e tokës ka përmirësuar kushtet për konsolidimin e tokës.............................................................................................................................45Kutia 2. Shpenzimet bujqësore dhe rritja ekonomike—Kqyrje faktesh...................110

4

SHKURTIME DHE AKRONIME

PPB Politikat e Përbashketa Bujqësore (BE)MESH Memorandumi Ekonomik i VenditICK Indeksi i Cmimeve për KonsumatorinBK Bordet e KullimitFEBZHR Fondi Europian Bujqësor për Zhvillimin RuralKE Komisioni EuropianBE Bashkimi EuropianIHD Investimet e Huaja te DrejtpërdrejtaMTL Marrëveshjet e Tregëtise së LirëPPB Prodhimi i Pergjithshëm BrutoPKVQ Plani Kombëtar i Veprimit të QeverisëINF Institucionet Ndërkombëtare të FinancimitFMN Fondi Monetar NdërkombëtarINSTAT Instituti Kombëtar i StatistikaveIAPP Instrument për Asistencën Para-pranuese (BE)SPI Sistem i Planifikimit të IntegruarMBUMK Ministria e Bujqësisë, Ushqimit dhe Mbrojtjes së KonsumatoritMIE Ministria e Integrimit EuropianMETE Ministria e Ekonomisë, Tregëtisë dhe EnergjitikësMAMPU Ministria e Administrimit të Mjedisit, Pyjeve dhe UjëraveMF Ministria e FinancaveMB Ministria e BrendshmePBAM Programi i Buxhetit Afat-mesëmKSHAGJ Kuadri i Shpenzimeve afat-gjataOJQ Organizata Jo-qeveritareSHRA Shtetet e Reja Anëtare (BE)SKZHI Strategjia Kombëtare për Zhvillim dhe IntegrimSKZHSE Strategjia Kombetare per Zhvillim Socio-ekonomikO&M Operim dhe MirembajtjePEIR Pasqyrë e Shpenzimeve Publike dhe InstitucionalePSHP Pasqyrë e Shpenzimeve PublikeMSA Marrëveshja e Stabilizim Asocimit (BE)BB Banka BotëroreOBT Organizata Botërore e TregëtisëSHPU Shoqata e Përdoruesve të Ujit

5

MONEDHA Leku Shqiptar (Lek)

Kursi i këmbimit më 3 Tetor , 2006USD 1 = 102 Lekë EUR 1 = 129 Lekë

6

PËRMBLEDHJE EKZEKUTIVE DHE REKOMANDIME

Tendencat e fundit reflektojnë potenciale për një sektor bujqësor më modern dhe konkurues, nëse kryhen investime private të mjaftueshme dhe ndërtohet një kuadër adekuat politikash. Sfidat kryesore për politikë-bërësit ruralë dhe bujqësore janë transformimi i bujqësise, larg prodhimit të orientuar për konsum, ne një sektor modern, komercial dhe konkurues, paralel me krijimin e mundësive për të ardhura alternative për popullsinë rurale që po e lë sektorin. Ndonëse ekzistojne potenciale të mëdha për rritjen e sektorit bujqësor, meqënëse sektorët e tjerë vazhdojnë të përjetojne rritje, parashikohet që kontributi i bujqësisë në PPB të pësojë një rënie nga niveli aktual i lartë prej 21 përqind; numri i te punësuarve në bujqësi lipset të reduktohet proporcionalisht nga ai aktual prej 58 përqind. Në të njëjtën kohë, me përmirësimin e konkurrencës nëpërmjet rritjes së prodhimit dhe cilësisë, reformat e politikave bujqësore duhen ndërmarrë brenda kontekstit të kërkesave aktuale dhe atyre të perspektivës, të BE, përfshirë harmonizimin me legjislacionin dhe standartet e BE. Rekomandimet e mëposhtme synojne jo vetëm të identifikojnë aktivitetet për përmirësimin e sektorit bujqësor, por gjithashtu për të ofruar një udhëzim/orientim në rradhën e këtyre aktiviteteve.

1) Përmirësimi i kapaciteteve të MBUMK për të implementuar politika dhe maksimizuar impaktin e shpenzimeve publike në sektorin bujqësor. Përmirësimi i impaktit të shpenzimeve publike është një para-kusht i rëndësishëm për rritjen e buxhetit për bujqësinë dhe për t’a përgatitur Shqipërinë që në mënyrë potenciale të përfitojë fonde të konsiderueshme nga BE. MBUMK ka nevojë të përmirësojë planifikimin, menaxhimin dhe zbatimin e shpenzimeve publike, dhe përmirësojë efektivitetin e shpenzimeve të caktuara; përmirësojë menaxhimin e përgjithshëm të shpenzimeve qeveritare, përfshirë kapacitetet e qeverisë për të parashikuar të ardhurat; dhe përmirësimi në menaxhimin e buxhetit brënda Ministrisë. Kjo e fundit përfshin fuqizimin e lidhjeve ndërmjet planifikimit në aspektin e politikave dhe funksioneve buxhetuese në MBUMK; konsolidimin e menaxhimit të burimeve buxhetore brënda MBUMK përgjatë gjithë ciklit buxhetor; dhe përmirësimin e mekanizmave te kontabilizimit dhe monitorim-vlerësimit, për të siguruar efektivitet të shpenzimeve dhe për të bërë te mundur rritjen e fondeve buxhetore për bujqësinë. Në dritën e burimeve të kufizuara dhe të një axhende të gjerë për sektorin bujqësor, vendim-marrja strategjike dhe renditja e saktë e ndërhyrjeve janë shumë të rëndësishme, përvec ri-shpëndarjes së shpenzimeve jo-eficiente. (Shih kapitullin 5).

2) Hartimi i ndërhyrjeve të modeluara sipas ndryshimeve të konsiderueshme në kontekstin e rrethanave dhe faktoreve pengues, nëpër zona të ndryshme gjeografike të Shqipërisë. Politikat duhet të modelohen për të përballuar sfida të ndryshme në rajone të ndryshme, për shembull, zona relativisht e begatë bregdetare përkundrejt zonave malore më të varfëra në Lindje dhe Veri-lindje të Shqipërisë. Ndërsa zonat më të begata do të përfitojnë nga politikat dhe infrastruktura bujqësore, në zonat e varfëra, theks më i madh do të vendoset në politikat jo-bujqësore—

7

shërbimet publike dhe asistencën sociale dhe infrastrukturën e përshtatshme—për të nxitur rritjen dhe zbutur varfërine rurale. (Shih kapitullin 2)

3) Hartimi dhe implementimi i një programi të zhvillimit rural i cili do të ndihmojë fermerët të bëjnë investimet e duhura për përmirësimin e teknikave dhe rritjes së prodhimit, cilësisë e sigurisë ushqimore. Një program i tillë investimesh do të ishte më pak i deformuar dhe më shumë eficient sesa një mbeshtetje e orientuar drejt subvencioneve, duke i lënë fermerët të vendosin vetë për investimet e tyre më të përshtatshme. Një kuadër efektiv për mbështetje investimesh është një program i granteve konkuruese, forma të të cilit janë implementuar suksesshëm në Shqipëri dhe mund të përdorën si një bazë për një program të ardhshëm. Këto programe mund të ndërtohen për të inkurajuar përputhjen e kryqezuar me sigurinë ushqimore, duke kombinuar kështu një përqasje të “karrotave ” -nxitësave (në formën e granteve të kushtëzuara) me “shkopinjtë” (zbatimin e rregullave të sigurisë ushqimore) për të promovuar gradualisht përputhshmërinë me kërkesat e BE për sigurinë ushqimore dhe përmirësuar industrinë agro-ushqimore në një formë të tillë që ajo të mund t’i ndihmojë prodhuesit e jo t’i demtojë. Një program i zhvillimit rural mund të formojë gjithashtu bazën e një programi të ardhshëm IPARD, duke përgatitur në të njëjtën kohë terrenin për plotësimin e kushteve të pranimit në BE dhe përgatitjen e programeve për të ardhmen. (Shih kapitullin 2)

4) Përmirësimi gradual në zbatimin e rregullave të sigurisë ushqimore. Një gjë e tillë lipset të kryhet në kuadrin e një përqsjeje të sinkronizuar i cili të kombinojë asistencën financiare me nxitësat për plotësim të standarteve, në një mënyrë të tillë që industria të mos dëmtohet, por të ndihmohet, dhe të hidhen themelet për adoptimin e standarteve të BE. Këtu do të përfshiheshin ndërtimi i planeve për koordinimin e aktiviteteve të agjencive përgjegjëse për zbatimin e ligjit për të shmangur mbivendosjen e inspektimeve dhe për të siguruar integrimin e planeve te kontrollit dhe aktiviteteve të laboratorit. (Shih kapitullin 3)

5) Adpotimi gradual i elementeve strategjikë të Acquis Communautaire. Si pjesë e objektivit strategjik të pranimit në BE, Shqipëria do të duhet të harmonizojë legjislacionin e saj me Acquis Communautaire të BE, pjesa më e madhe e të cilit lidhet me sektorin bujqësor. Masa të përzgjedhura do të përmirësojnë aftësinë e Shqipërisë për të konkuruar në tregjet rajonale dhe ato me vlera të larta të BE, dhe mund të lehtësojnë mundësinë për asistencë ndaj Shqipërisë në të ardhmen. Shqipëria duhet të vazhdojë të realizojë një reformë në fushën e politikave në përputhje me kërkesat e BE sipas një plani të sinkronizuar me kujdes, duke ndërtuar në mënyrë graduale institucionet që lipsen për të arritur progres në plotësimin e kushteve dhe duke i mbajtur institucionet ekzistuese sa më pak të ngarkuara. Përsa i takon sigurisë ushqimore, Shqipëria duhet të vazhdojë një harmonizim gradual të legjislacionit kombëtar të sigurisë ushqimore me kuadrin e përbashkët të BE për sigurinë ushqimore. (Shih kapitullin 4)

Ndërsa i afrohemi këtyre aktiviteteve dhe investimeve, një vëmendje e vecantë duhet t’i kushtohet investimit në aspektin strategjik për të zbutur pengesat e zhvillimit, koordinimin me agjenci te tjera, dhe lënien mënjanë e fushave ku sektori privat mund të ketë avantazhe. Në kushtet e një axhende të gjerë për politikat bujqësore dhe kapaciteve dhe burimeve të kufizuara brënda qeverisë, është e nevojshme një vendim-marrje strategjike për të prioritizuar dhe renditur aktivitetet dhe investimet në sektorin bujqësor. Fushat që kanë nevojë për investime përfshijne infrastrukturën

8

rurale dhe shërbimet publike; infrastrukturën e ujitjes dhe kullimit, rehabilitimin dhe menaxhimin, sigurinë e digave; shërbimet e ekstensionit dhe sistemin e regjistrimit të tokës. Investime të kombinuara sektoriale sic janë infrastruktura dhe mjedisi i biznesit, do të mbeshteten në një shkallë të gjerë tek aktorët qeveritarë, përfshirë Ministrinë e Financave, Punëve Publike, etj. Para së gjithash, në kushtet e kapaciteteve dhe burimeve të kufizuara, qeveria duhet të jetë përzgjedhëse ndërsa zgjedh fushat për investime, dhe duke shmangur ato fusha ku sektori privat mund të ketë avantazhe.

1. BUJQËSIA SHQIPTARE NË TRANZICION

Tendencat e fundit reflektojnë potenciale për një sektor bujqësor më modern dhe konkurues, me kusht që të ketë investime private të mjaftueshme dhe një kuadër adekuat politikash. Ky kapitull hedh një vështrim mbi rolin e bujqësise në ekonomi dhe gjendjen ekzistuese të sektorit, si dhe përvijon sugjerime për modernizimin dhe transformimin e bujqësise në zonat rurale. Më tej ai vijon në identifikimin e tendencave dhe burimeve të rritjes për sektorin bujqësor, dhe konkludon duke prezantuar sfidat kryesore në aspektin e politikave për sektorin. Që me fillimin e tranzicionit të saj drejt ekonomisë së tregut në 1991, ekonomia shqiptare ka bërë një progres mbresëlënës, me të ardhura të rikthyera në nivel e para-tranzicionit, por me një sektor bujqësor që ka mbetur prapa. Sektori shpesh luan një rol mbështetes deficitar me të ardhura në zonat e varfëra rurale, dhe mbetet ndjeshëm prapa nivelit të sektorit bujqësor të fqinjëve dhe pjesës tjetër të Europës. Prodhimtaria ka pësuar një rritje këto vitet e fundit, ndoshta si një funksion i kapitalit, dhe sektori shfaqet të ketë potenciale për rritjen e mëtejshme të tij. Por, lipset te kapercehen pengesa te konsiderueshme qe lidhen me aftesine konkuruese, në kushtet e një sfondi të një konkurence rajonale në rritje dhe nevojës eventuale për të harmonizuar legjislacionin vendas me atë BE dhe plotësuar standartet. Për të përballuar këto sfida, sektori duhet të modernizohet, një transformim ky që do të ketë pasojat e tij për zonat rurale.

ROLI NË NDRYSHIM I BUJQËSISE NË EKONOMI

Bujqësia luan një rol të rëndësishëm në Shqipëri, ndonëse në një masë të madhe deri në nivelin e plotësimit të nevojave të jetesës. Sektori bujqësor Shqiptar ka qenë dominuar nga ekonomitë e vogla private që prej rënies së shtetit komunist në 1991, kur fermerët fshatarë shpërbenë fermat kolektive thuajse shtetërore. Për pasojë, bujqësia u bë një burim i rëndësishëm të ardhurash në zonat rurale, dhe tashmë eshtë duke përjetuar një tranzicion nga niveli i plotësimit të nevojave të jetesës në një sektor komercial. Rreth 40 përqind e 28,748 km2 të sipërfaqes së pëergjithshme të Shqipërisë, klasifikohet si tokë bujqësore (24 përqind tokë arë dhe 15 përqind kullota), ndërsa pjesa tjetër e ndarë ndërmjet pyjeve (36 përqind) dhe funksioneve të tjera. Më shumë se 75 përqind e territorit të Shqipërisë është kodrinor dhe malor, dhe një pjesë e konsiderueshme e tokës bujqësore është kodrinore. Në pjesën dërrmuese të territorit të saj, kryesisht në veri dhe lindje, Shqipëria ështe vend malor, me tokë bujqësore të përqëndruar në pjesën më të populluar të ultësirës perëndimore

9

bregdetare(43 përqind të tokës arë). Rreth 34 përqind e tokës bujqësore shtrihet në lugina lumenjsh, dhe 23 përqind në zonën malore. Shqipëria bën pjesë në zonën klimatike mesdhetare, me dimër të shkurtër dhe verë të nxehtë dhe të thatë. Ajo paraqitet me reshje të bollshme (1,430 mm reshje vjetore) të përqëndruara në vjeshtë dhe dimër, me thatësira të shpeshta në stinën e verës. Ajo ka gjithashtu burime të konsiderueshme ujore të nëndheshme. 55 përqind e popullsisë së përgjithshme të Shqipërise prej 3.1 milion banorësh, jeton në zonën rurale, duke e bërë fuqinë punëtore në bujqësi të bollshme dhe të lirë. Ky fakt, shtuar edhe pozicionin e avantazhuar për tregëti të huaj, klimën e favorshme dhe tokën relativisht të lirë, përbëjnë avantazhet krahasuese të Shqipërisë në bujqësi. Kulturat e arës, kryesisht drithërat (gruri dhe misri), perimet, foragjeret dhe disa kultura industriale,zinin një sipërfaqe prej rreth 400,500 ha në 2005. Zonat kodrinore, në pjesën më të madhe të tyre, janë të mbjella me pemë frutore, ullinj dhe rrush, ndërsa zonat e brendshme malore janë kryesisht pyje dhe kullota.

Ndersa sektoret e tjere kane ardhur duke u rritur, kontributi i sektorit bujqesor ne PPB eshte tkurrur në mënyrë dramatike dhe do të vazhdojë kështu edhe në të ardhmen. Shqipëria ka përjetuar një rritje të ndjeshme në vitet e fundit; që prej vitit 2000 rritja vjetore e PPB ka qenë 5.6 përqind, dhe rritja e PPB të sektorit ka qenë 4.2 përqind.1 Pas një krize në fillim vitet ‘90, bujqësia Shqiptare ka përjetuar një rritje të shtrirë në një hapësirë të gjatë kohore, e ruajtur nga ndryshimet në elementet nxitës (kalimi nga fermat koletive në ekonomitë private), diversifikimi, kryesisht në blegtori dhe perime, dhe rritja në agro-përpunim. Megjithatë, ndërsa ndodhte transformimi strukturor i ekonomisë, dhe barrierat ende në fuqi në sektorin bujqësor (sipërfaqja e vogël e tokës, përdorimi i kufizuar i inputeve moderne, infrastruktura e varfër dhe po kështu edhe aksesi në tregje, kapacitetet përpunuese të dobëta) minonin qëndrueshmerine e rritjes, dhe sektorët e tjerë rriteshin, kontributi i bujqësisë vinte ne rënie (Figura 1). Ngadalësimi i rritjes së sektorit bujqësor prej rreth 3 përqind në vit në periudhën ndërmjet 2002 dhe 2005, dhe rritja e prodhimit në sektorët e tjerë, ka cuar në uljen e përqindjes së bujqësisë në PPB nga 35 përqind në vitin 1995, në 21 përqind në 2006. Ndërtimi, shërbimet dhe sektorët e tjerë janë zgjeruar me ritme të shpejta gjatë dekadës së fundit dhe janë bëre kontribues më të rëndësishëm në PPB, si rezultat i ndryshimeve ekonomike dhe shoqërore dhe të kalimit nga sektorë më pak produktivë në sektorë, firma dhe aktivitete 2 më shumë produktive. Megjithatë, kontributi në PPB është ende shumë i lartë krahasuar me vendet fqinje dhe shtetet e reja anëtare të BE (Figura 2), duke reflektuar një hapësirë të konsiderueshme për ekonominë që ajo të modernizohet dhe të përfitojë nga ekspansioni në sektorë të tjerë. Në të njëjtën kohë, ekzistojnë potenciale të mëdha për rritjen e sektorit bujqësor.

Figura 1. Bujqësia është duke u rritur me ritme më të ulëta sesa pjesa tjetër e ekonomisë, dhe kontributi i saj në PPB është në rënie

1 Përvec vitit 1997, kur rënia e skemave investuese piramidale shkaktoi një tkurrje ekonomike prej 10.9 përqind, PPB real u rrit me më shumë se 7 përqind cdo vit në periudhën nga 1993 deri në 2001, falë implementimit nga qeveria të një programi të suksesshëm të stabilizimit ekonomik (duke e vënë deficitin buxhetor, rritjen monetare dhe nivelin e inflacionit nën kontroll), liberalizimit të cmimeve dhe tregëtisë së jashtme dhe privatizimit të tokës bujqësore.2 Banka Botërore, 2004a.

10

-20.0

-15.0

-10.0

-5.0

0.0

5.0

10.0

15.0

1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005

grow

th ra

tes %

-20

-10

0

10

20

30

40

agric

ultu

re a

s % o

f GD

P

GDP real growthAgriculture VA growth

Agriculture % of GDP

Burimi: Aneksi B Tabela B1.

11

Figura 2. Kontributi i bujqësisë në PPB është më i lartë, dhe e ardhura për frymë më e ulët, në Shqipëri krahasuar me vendet fqinje dhe shtetet e reja anëtare të BE

Shënim: Shqipëia ështe pika më e largët në boshtin x . Vendet e tjera, nga e djathta në të majtë përgjatë boshtit x, janë: Sllovenia, Republika Ceke, Polonia, Hungaria, Sllovakia, Letonia, Estonia, Lituania, Kroacia, Bullgaria, Bosnja dhe Hercegovina, Maqedonia, Rumania, dhe Serbia e Mali i Zi. Burimi: Baza e te dhenave te Bankes Boterore, Eurostat. Kontributi i bujqësisë në treguesit e PPB është për vitin 2004, me përjashtim të Shqipërisë, ku treguesi i përket 2005. Të dhënat e të ardhurës për frymë janë të vitit 2005.

Përqindja e eksporteve agro-ushqimore përkundrejt atyre totale ka ngelur në nivelin e 8 përqindshit. Eksportet shqiptare janë shumë të varfëra, në përgjithësi vetëm 26 përqind të importeve (në terma të vlerës), dhe deficiti i përgjithshëm tregëtar ka pësuar rritje me 18 përqind në periudhën ndërmjet 2001 dhe 2004. Eksportet agro-ushqimore janë vecanërisht në nivele të ulëta, vetëm 8 përqind e eksporteve totale, ndërsa importet agro-ushqimore përbëjnë 18 përqind të importeve totale. Eskportet agro-ushqimore përfaqëojne vetë 12 përqind e importeve agro-ushqimore në vitet e fundit. Kjo është një përqindje e ulët krahasuar me kontributin e bujqësise në ekonomi si dhe me vendet fqinje; në Maqedoni produktet agro-ushqimore përbëjnë 16 përqind të eksporteve dhe 14 përqind të importeve, dhe në Serbi, ato zënë 20 përqind të eksporteve dhe 7 përqind të importeve. Eksportet kryesore agro-ushqimore përbëhen nga perimet, kulturat e arës, bimët mjekësore, bagëtia e gjallë, vezët, dhe produktet e përpunuara, përfshirë peshkun dhe perimet e konservuara, ujin mineral dhe duhanin. Destinacionet kryesore të eksporteve agro-ushqimore janë Italia, Kosova, Greqia, Gjermania dhe SHBA. Vini re që disbalanca tregëtare reflekton jo vetëm marrëdhënien ndërmjet kostove të brendshme dhe atyre të importit, por edhe statusin e Shqipërise si një destinacion për damping nga vendet fqinje.

Bujqësia është shumë e rëndësishme për ekonominë rurale. Ndonëse përqindja e bujqësisë në PPB dhe tregëti është në rënie, ajo mbetet tepër e rëndësishme për zonat rurale, ku jeton 55 përqind e popullsisë. 58 përqind e fuqisë punëtore është e punësuar në bujqësi.3

3 Ndonëse ky nivel i punësimit të fuqisë punëtore në sektorin bujqësor mund të duket i lartë krahasuar me popullsine rurale, nuk duhet harruar që shkalla e pjesëmarrjes së fuqisë punëtore është mëe e lartë

0

2000

40006000

8000

10000

12000

1400016000

18000

20000

0 5 10 15 20 25

Pwrqindja e sektorit bujqwsor nw PPB (pwrqindje)

E

ardh

ura

pw

r fr

ymw

(M

eto

da

Atla

s, U

S$)

12

Shqipwria

Të dhënat për sektorin bujqësor nuk janë të besueshme, por të përforcuara nga të dhënat e vëzhgimit mbi buxhetin e familjeve fermere. Analiza e mëposhtme bazohet në një shkallë të gjerë në të dhënat e zyrës statistikore qeveritare dhe FAO. Besueshmëria e të dhënave statistikore ështe një fushë ku janë bërë përmirësime; për të përforcuar gjetjet, të dhënat statistikore qeveritare janë plotësuar aty ku ka qenë e mundur, me ato të vëzhgimit mbi buxhetin e familjeve fermere, analizuar në Vlerësimin e Bankës Botërore për Varfërinë4, viti 2007.

GJENDJA E SEKTORIT RURAL

Aktiviteti bujqësor praktikohet gjerësisht në të gjithë Shqipërinë. Shqipëria ka rreth 375,000 ferma familjare dhe një popullsi të përgjithshme rurale prej 1.8 milion —që do të thotë se pjesa dërrmuese e familjeve rurale merren me aktivitet bujqësor, duke filluar që nga angazhimi me kohë të pjesshme dhe për arësye ekzistence deri në nivel komercial. Përvec kulturave të arës, 91 përqind e fermave kanë bagëti dhe 37 përqind pemë frutore.

Nivelet e varfërise rurale jane ulur më pak se ato të varfërise urbane. Ritmet e larta të rritjes së PPB në Shqipëri janë shoqëruar nga një reduktim masiv i varfërisë. Ajo pjesë e popullsisë, konsumi real mujor për frymë i së cilës është nën 4,900 Lekë (reference cmimet e vitit 2002), ështe tkurrur 25.4 përqind në vitin 2002 në 18.5 përqind në 2005. Popullsia tejet e varfër (ata individë me vështirësi në përmbushjen e nevojave ushqimore bazë) ka pësuar rënie nga rreth 5 përqind në 3.5 përqind , dhe hendeku i varfërise (intensiteti i varfërise) dhe ashpërsia e varfërisë gjithashtu, kanë pësuar rënie.5 Megjithatë, varfëria rurale është reduktuar me ritme më të ngadalta sesa varfëria urbane. Ndërsa kjo e fundit, u ul me 41 përqind në periudhën 2002-2005, varfëria rurale pësoi një rënie me rreth 24 përqind, me nivelin me të lartë prej 24.2 përqind. Një pasojë e këtij reduktimi të diferencuar në nivelin e varfërise, është më shumë përqendrim i të varfërve në zonat rurale; ndërsa të varfërit rurale përbënin 66 përqind të numrit total të të varfërve në vitin 2002, në vitin 2005, ato përbënin 75 perqind. Faktet gjithashtu tregojne që varfëria është me sipërfaqësore në zonat urbane sesa ato rurale, ku hendeku i varfërise prej 5.3 përqind, është më shumë se dyfishi i atij të zonave rurale. Një gjë e tillë pasqyrohet edhe në faktin që mesatarisht popullsia rurale ka patur rreth 14 përqind më pak konsum për frymë sesa popullsia urbane.6 Me kalimin e kohës, ky hendek ka mbetur i njëjtë, që do të thotë se popullsia rurale ka përfituar nga rritja ekonomike në të njëjtën masë me atë urbane.

në zonat rurale se ato urbane (67.1 përqind përkundrejt 54.1 përqind); dhe papunësia është shumë më e lartë në zonat urbane sesa ato rurale (13.3 përqind përkundrejt 2.4 përqind). 4 Shqipëria: Rritja urbane, Amullia Rurale dhe Migrimi,Një vlerësim i varfërisë.5 Analiza për varfërinë dhe eficiencen është marrë nga Vlerësimi i Varfërisë e vitit 2007, bërë nga Banka Botërore, Shqipëria: Rritja urbane, Amullia Rurale dhe Migrimi,Një vlerësim i varfërisë. Hendeku i varfërisë (ose intensiteti i varfërisë) është nxjerrë duke pjesëtuar shumën e hendeqeve në konsumin e të varfërve me popullsinë e përgjithshme (që do të thotë kufiri i varfërisë minus konsumin) dhe shprehur si përqindje e kufirit të varfërisë. Kështu, një hendek varfërie prej 5 përqind, do të thotë se numri total i të varfërve nën kufirin e varfërise është i barabartë me popullsinë shumëzuar me 5 përqind të kufirit te varfërisë. Avantazhi kryesor i hendekut të varfërisë është se sa më i varfër të jetë individi, aq më i madh është kontributi i tij në varfërinë e përgjithshme.Masa e dytë alternative për të matur është ashpërsia e varfërisë, e cila është e ndjeshme ndaj pabarazisë midis të varfërve. Hendeku shqiptar i varfërise ra nga 5.7 përqind në vitin 2002 në 4.0 përqind në 2005, ndërsa ashpërsia e saj pësoi një rënie nga 2 përqind në 1.3 përqind në të njëjtën periudhe.6 Ky tregues është real pas kontrollit të efekteve specifike të rajonit (Aneksi A Tabela A1). Ai është rreth 16 përqind, kur efektet rajonale nuk merren parasysh.

13

Fakti që nivelet e varfërise rurale kanë renë më pak se ato urbane, nënkupton më tej se popullsia rurale në skajin më të largët të shtrirjes së saj, ka përfituar më pak nga rritja ekonomike krahasuar me popullsine urbane në skajin më fundor të shpërndarjes së saj. Në një notë pak më pozitive, ka pasur më pak diferenca në rritjen e konsumit përgjate gjithë zonës së shtrirjes së popullsisë rurale, gjë që tregon se rritja rurale, ndërsa në nivele më të ulëta, ka qenë më egalitare.7

Kjo është arësyeja përse rritja rurale ka mbetur pas. Ndryshimet në varfëri mund të zbërthehen në komponentë si pasojë e rritjes, ri-shpërndarjes dhe tepricave; faktet tregojne që rritja shpjegon të gjithë uljen e nivelit te varfërisë.8 Ato gjithashtu tregojnë se ndërmjet vitit 2002 dhe 2005, reduktimi i varfërisë rurale ka ndodhur me ritme më të ngadalshme sesa ajo urbane, pjesërisht sepse rritja rurale ka mbetur prapa. Sic shihet sa më lart, pas rritjes me dy shifra ne vitet ’90, ritmet e rritjes së bujqësisë janë ngadalësuar me rreth 3 përqind në vit. E ardhura mesatare bruto për fermë është vlerësuar në rreth 184,300 Lekë(rreth US$ 1,800), përkundrejt një mesatareje për frymë prej US$ 2,580 në vitin 2005.9 Meqënëse historia e përgjithshme e rritjes së sektorit përfshin ferma më të mëdha të cilat shfrytëzojnë ekonomitë potenciale të shkallëzuara si dhe tregje fitimprurëse eksportesh, është më se e mundur që rritja për shumicën e fermerëve të vegjël është edhe më e ulët sesa 3 përqindëshi i vlerësuar i rritjes. Përmirësimi i produktivitetit bujqësor për këtë kategori fermerësh, ose përmirësimi i oportuniteteve në sektorin jo-bujqësor, jane themelore për reduktimin e varfërisë rurale.

Shumë ferma të vogla nuk janë të orientuara drejt tregëtisë, dhe të ardhurat prej aktivitetit bujqësor janë të ulëta. Pjesa më e madhe e fermave (91 përqind) janë një përzierje kulturash dhe bagëtish, ndërsa pjesa tjetër janë ferma të mirëfillta blegtorale. Treguesit mbi të ardhurën bruto nga kulturat bujqësore dhe blegtoria tregojne se shumë ferma të vogla prodhojnë në një masë të konsiderueshme për vetë-konsum. Vlerësohet se vetëm 30 përqind e prodhimit blegtoral dhe bujqësor është i orientuar në treg.10 9 përqind e fermave marrin me pak se 10,000 Lekë(rreth US$ 92) në vit nga shitja e kulturave bujqësore dhe produkteve blegtorale, dhe mesatarisht 2,600 Lekë. 32 përqind e tyre fitojnë mesatarisht 55,400 Lekë(US$ 540) në vit nga shitja e prodhimeve bujqësore dhe blegtorale. 11 Prodhimet e fermes shpesh janë shumë të diversifikuara për të shpërndare riskun, i cili pengon specializimin e kërkuar për një eficiencë më të lartë.

Pjesa më e madhe e fermave janë jo-eficiente, gjë që frenon produktivitetin. Analiza empirike tregojnë se më shumë se 55 përqind e luhatjes së vënë re në prodhimin e fermerëve i atribuohet diferencave në eficiencen teknike, që do të thotë sesa afër një fermer është me potencialin më të lartë prodhues falë burimeve natyrore (shprehur gjithashtu si pika në të cilën prodhuesit qëndrojne brenda kufirit të mundshëm të prodhimit).12 Mesatarisht, eficienca teknike e fermerëve të

7 Rritja mesatare për 20 nga 90 përqind e popullsisë rurale paraqitet në nivelin e 10 përqindshit, ndërsa është më e përhapur për familjet urbane.8 Analizë e Vëzhgimit mbi Buxhetin e Familjeve Fermere. 9 Metoda Atlas , monedha US$. Burimi: MBUMK, 2005.Faqe 32. E ardhura kombëtare bruto për frymë nga të dhënat për zhvillim të Bankës Botërore.10 MBUMK, 2007.11 MBUMK, 2005. Faqe 32. ?Këto tregues ndoshta duhet të merren si të dhëna referuese, pasi besueshmëria (për aq sa deklarohet), është e vështirë të provohet.12 Analizë e Vëzhgimit të Buxhetit të Familjeve Fermere. Aneksi A Tabela A4.

14

vegjël është vetëm 28 përqind, që do të thotë se një fermer i mesëm operon vetëm me një të tretën e potencialeve të tij, mjaftueshëm brenda kufirit të mundshëm të prodhimit (Aneksi A, Tabela A4).

Produktiviteti i fuqisë punëtore është i ulët, dhe sektorit do t’i duhet të braktisë më tej fuqi punëtore paralel me rënien e kontributit të tij në PPB. Përqindja e fuqisë punëtore punësuar në bujqësi është tejet e lartë (58 përqind), pasojë e rolit të bujqësisë si një rrjet i sigurt punësimi dhe të ardhurash dhe mungesës së oportuniteteve në sektorë të tjerë të ekonomisë. Me rreth 756,000 të punësuar në bujqësi, vlera e shtuar vjetore për punonjës është vlerësuar në 200,000 Lekë(EUR 1,700). Ky tregues është i ulët krahasuar me EUR 26,000 për 15 shtete të BE dhe EUR 6,500 për Shtetet e Reja Anëtare (Tabela 1). Gjithashtu, me vazhdimin e tkurrjes së kontributit të bujqësisë në PPB, (paragrafi 1.3), sektorit do t’i duhet të reduktojë më tej fuqinë punetorë , në mënyrë që të ruajë nivelet e produktivitetit të kësaj fuqie punëtore. Oportunitetet jashtë ferme janë të nevojshme për të thithur fuqine punëtore të dalë si e tepërt.

Tabela 1. Produktiviteti i fuqisë punëtore në sektorin bujqësor është i ulët krahasuar me Shtetet e Reja Anëtare dhe vendet fqinje.  PPB bujqësor për cdo të punësuar në (US$)Sllovenia 79,230 Kroacia 20,149 Bosnja dhe Hercegovina 13,630 Bullgaria 11,711 Hungaria 9,153 Republika Ceke 8,958 Lituania 8,327 Maqedonia 7,575 Rumania 7,324 Estonia 7,081 Sllovakia 5,737 Serbia dhe Mali i Zi 4,900 Letonia 4,688 Polonia 3,811 Shqipëria 2,550

Burimet: Të dhëna për PPB nga Treguesit e Zhvillimit të Bankës Botërore për vitin 2005 (me përjashtim të tt dhënave të Hungarisë, të cilat i përkasin vitit 2004); të dhëna për punësimin në sektorin bujqësor nga Përmbledhja e FAO, të Treguesve të Ushqimit dhe Bujqësise, 2006.

Një numër i madh dhe i fragmentuar fermash nevojitet të behen më eficiente apo të konsolidohen. Madhësia mesatare e fermës familjare është 1.1 ha (Tabela 2), referuar statistikave zyrtare, ose 0.8 sipas Vëzhgimit të Buxhetit të Familjeve Fermere. Ky tregues është krahasuar me një mesatare prej 5 ha për vendet e Europës Qendrore dhe Lindore dhe 27 ha për Europën Perëndimore.13 Ai është i shpërndarë në një mesatare prej 3.9 parcelash, me mesatare të madhësisë për parcele prej 0.28 ha. Madhësia e fermës dhe parcelës është më e vogël në rajonet e varfëra të Kukësit (mesatarisht 0.54 ha dhe 0.17 ha) dhe Dibër (0.55 ha dhe 0.15 ha), duke shprehur një korrelacion pozitiv ndërmjet madhësisë së fermës dhe konsolidimit të saj, dhe të ardhurave. Analiza empirike sugjerojnë që një 10 përqindësh rritje i tokës së lirë për fermerët, do të rriste vlerën e prodhimit bujqësor me 5 përqind (Aneksi A

13 Mesatarja e vendeve të Europës Qendrore dhe Lindore ka dalë nga Instituti Leibniz i Zhvillimit Bujqësor në Europën Qendrore dhe Lindore (IAMO), 2004. fq. 13. Mesatarja e Europës Perëndimore është e Nagayets, 2005.

15

Tabela A4).14 Ato sugjerojnë gjithashtu se rritja e sipërfaqes së fermes me më shumë tokë është e domosdoshme më shumë për përmirësimin e eficiencës dhe të ardhurave, sesa të konsolidimit të saj.15 Numri i madh i fermave të vogla përbën gjithashtu një faktor kontribues në dobësinë e sektorit bujqësor, duke qenë se ai shton vështirësitë në ofrimin e një mbështetjeje efektive qeveritare për sektorin (sic janë skemat mbështetëse dhe rregulloret efektive). Për aq kohë sa sektori jo-bujqësor do të mbetet i dobët, pronarët e vegjël me shumë pak gjasa do t’a shesin apo japin me qera token nga e cila ata varen për sigurinë e të ardhurave të tyre. Megjithatë, kjo tokë lipset të zhvendoset drejt një përdorimi më produktiv si pjesë e tranzicionit dhe modernizimit të sektorit bujqësor. Qe kjo të ndodhë,duhet të përmirësohen tregjet e qera-dhënies si dhe duhet të ketë oportunitetete të mjaftueshme në sektorin jo-bujqësor që prodhuesit të dalin nga sektori bujqësor. Tabela 2. Pjesa dërrmuese e fermave familjare janë shumë të vogla

Madhësia e fermës (ha) Përqindja e fermave familjare0.1 - 0.5 290.6 - 1.0 251.1 - 2.0 36> 2.0 10

Burimi: MBUMK, 2005.

Faktet flasin se shumë banore rurale janë duke e lënë sektorin. Ndonëse popullsia rurale në tërësinë e saj është shumë e re (mosha mesatare është 31.7 vjec), popullsia fermere vjen duke u plakur. Pothuaj gjysma e operatorëve fermerë janë më shumë se 54 vjec, 24 përqind me moshë nga 55-64 dhe 23 përqind 65 vjec e sipër. Shumë banorë ruralë janë duke migruar drejt zonave urbane, vecanërisht nga zonat më të varfëra veriore, si kundërveprim ndaj të ardhurave të ulëta nga aktiviteti bujqësor,oportunitetet jashtë sektorit bujqësor të kufizuara dhe infrastrukturës së varfër e sherbimeve publike.16

Të ardhurat e konsiderueshme nga punësimi jashtë fermës dhe dërgesat e emigrantëve do të lehtësojne lëvizjen e fermave të vogla drejt një aktiviteti bujqësor më komercial, apo daljen jashtë sektorit. Nga një total mesatar prej 465 ditësh shpenzuar si ditë pune nga cdo familje fermere në vit, 36 përqind e këtyre ditëve shpenzohet në funksion të kulturave bujqësore, 32 përqind për blegtorinë, 8 përqind për pemet frutore, dhe 24 përqind për aktivitetet jo-bujqësore. Rreth një e treta e familjeve fermere marrin të ardhura nga punësimi jashtë fermës, me 24 përqind të këtyre të ardhurave në nivelin mbi 200,000 Lekë nga këto aktivitete. Kjo tregon që për ferma të tilla, procesi i tranzicionit nga sektori bujqësor drejt sektorëve të tjerë do të lehtësohet ndjeshëm. Migracioni dhe dërgesat e emigrantëve (remitancat) janë gjithashtu një faktor i rëndësishëm në të ardhurat rurale. Rreth një e treta e familjeve fermere marrin të ardhura nga remitancat, dhe 60 përqind të tyre fitojne mbi 200,000 Lekë nga ky burim.17 Një total prej 75,000 emigrantësh permanentë dhe 166,000 emigrantë periodikë i përkasin familjeve fermere. Në një studim të fundit, McCarthy et al (2006) konstatoi se familjet me emigrantë jashtë vendit kanë më shumë ferma

14 Analizë e të dhënave të Vëzhgimit të Buxhetit të Familjeve Fermere, Aneksi A Tabela A4.15 Kjo nuk do të thotë se konsolidimi nuk është i rëndësishëm apo që ai nuk duhet të jetë prioritet, por që të mirat e ofrimit të aksesit për më shumë toke për prodhuesit produktivë, nuk janë marrë plotësisht. 16 Popullsia rurale pësoi nje rënie nga 57.3 përqind në vitin 2001 ne 55 pëerqind në 2004. 17 MBUMK, 2005. P. 24. 52 përqind e familjeve fitojnë prej punësimit jashtë fermës, dhe 29 përqind e atyre që marrin remitanca, përfitojnë 50,001 - 200,000 Lekë nga këto burime.

16

blegtorale dhe shpërndajnë më shumë tokë për aktivitetet plotësuese të foragjereve dhe kullotave. Ata e bëjnë një gjë të tillë, pikë së pari pasi anëtaret e tyre emigrantë ulin fuqinë punëtore të familjes, duke e bërë pak të mundur që ato të angazhohen në aktivitete që kërkojne punë intensive. Së dyti, anëtaret emigrantë dërgojnë remitanca të cilat reduktojnë vështirësitë paguese dhe i mundësojne familjeve fermere të zgjedhin aktivitete me më shumë risk, por gjithsesi më fitimprurëse dhe që kanë nevojë për më pak punë intensive. Studimi gjeti që familje te tilla kishin të ardhura më të larta bujqësore dhe të pergjithshme.

Kushtet dhe të ardhurat variojnë ndjeshëm sipas rajoneve gjeografike . Ekzistojnë diferenca të mëdha në konsumin për fryme në rajone të ndryshme. Duke hedhur vështrimin në një model të përzgjedhur nga Vëzhgimi mbi Buxhetin e Familjes Fermere (HBS), mesatarja e popullsisë në zonën malore reflekton 12 përqind më pak konsum real për frymë sesa mesatarja e popullsisë rurale. Si kontrast, mesatarja e popullsisë rurale në zonën bregdetare ka një konsum për frymë 17 përqind dhe 34 përqind më të lartë sesa mesatarja e popullsisë rurale qendrore dhe malore respektivisht.18 Zonat malore të veriut dhe veri-lindjes janë më të varfërat. Zonat malore kanë gjithashtu infrastrukturën dhe shërbimet publike më të varfëra ( arësimi, kujdesi shëndetësor, transporti dhe uji i rrjedhshëm), si në aspektin e cilësise ashtu edhe të mbulimit19. Familjet e izoluara (ato që ndodhen larg shërbimeve sociale, psh. larg shkollës më të afërt), kanë konsum për frymë më të ulët, ndonëse ky disavantazh mund të jetë drejt zhdukjes. Duke përdorur këtë njësi matjeje, një përqind rritje në distancën me shkollën më të afërt nënkupton një rënie prej 4 përqind të konsumit për frymë. Kushtet për aktivitet bujqësor ndryshojnë ndjeshëm nga ultësira bregdetare (paragrafi 1.2) dhe distanca me tregjet dhe infrastruktura rurale e pamjaftueshme përbëjnë një pengesë të rëndësishme për përmirësimin e sektorit bujqësor.

TENDENCAT NË PRODHIMIN BUJQËSOR DHE BURIMET E RRITJES

Rritja bujqësore në vitet e fundit është kryesuar nga frutat dhe blegtoria. Që prej vitit 2000, vlera bruto e prodhimit primar është rritur me 12 përqind në terma reale për të gjitha kategoritë kryesore të prodhimit bujqësor, në 198,900 milion Lekë (Figura 3).20 Kjo rritje është kryesuar nga frutat, prodhimi i të cilave u rrit 34 përqind; dhe blegtoria , e cila pësoi një rritje prej 17 përqind. Kulturat e fushës u rritën vetëm me 3 përqind. Frutat u rritën nga 9 ne 11 përqind të prodhimit të përgjithshëm parësor dhe blegtoral nga 44 në 45 përqind. Kulturat e arës kanë pësuar një rënie nga 47 në 44 përqind. Këto tendenca korrespondojnë me burimet natyrore të Shqipërisë (paragrafi 1.3), të cilat do të përbënin një avantazh krahasues në këto nën-sektorë.

Figura 3. Vlera e prodhimit bujqësor është rritur, si rezultat e rritjes së prodhimit të frutave dhe atij blegtoral (PIN = 2000)

18 Aneksi A, Tabela A2.19 Banka Botërore. 2006.20 Statistikat dhe tendencat në vlerën bruto të prodhimit bujqësor janë përmbledhur në Aneksin B, Tabela B3.

17

70

80

90

100

110

120

130

140

2000 2001 2002 2003 2004 2005

PIN

= 2

000 Livestock

Field Crop

Fruit

Total

Burimi: MBUMK, 2005. faqe 29.

Prodhimi i kulturave bujqësore ka ardhur në rritje, pavarësisht sipërfaqes së vogël të mbjellë, rritje e cila vjen nga rritja e produktivitetit (rendimenteve). Në 2005, sipërfaqja e kultivueshme ishte mbjellë me 46 përqind foragjere, 37 përqind drithëra, 11 përqind perime dhe patate dhe 6 përqind të tjera. Që nga viti 2000, sipërfaqja e përgjithshme e mbjellë me kultura të arës u ul nga 419,300 në 400,500 ha, duke vazhduar tendencën në rënie të dhjetë viteve të fundit. Rënia më e madhe u regjistrua në drithëra (nga 178,200 në 147,700 ha), ndërsa foragjeret pësuan një rritje nga 165,000 në 191,000 ha; ndërsa pjesa tjetër mbeti e qendrueshme. Gjatë kësaj periudhe, prodhimi i perimeve u rrit nga 620,000 në 685,000 ton; i drithërave nga 566,000 në 511,000 ton; dhe foragjerereve (të rëndësishme për rritjen e prodhimit blegtoral) pësuan një rritje nga 4.7 në 5.2 milion tonë. Produktet e tjera mbetën të qëndrueshme, përvec rënies së shënuar në kulturën e duhanit dhe lules së diellit. Këto tregues flasin për një rritje të produktivitetit të drithërave, perimeve, patateve dhe të gjithë kulturave të arës, përvec foragjereve (Tabela 3), me disa luhatje vjetore.21

Tabela 3. Pavarësisht disa luhatjeve vjetore, rendimentet janë në rritje, (kv/ha; PIN = 2000).2000 2001 2002 2003 2004 2005

Drithëra 100 95 103 103 109 109Perime 100 103 105 111 112 112Patate 100 104 109 105 107 119Duhan 100 90 106 79 101 117Foragjere 100 101 96 95 101 88Mollë 100 139 134 145 156 -Rrush 100 102 93 107 89 -Pjeshkë 100 195 115 129 135 -Kumbulla 100 179 160 169 198 -

Burimi: MBUMK, 2005. Të dhënat për pemet frutore janë të FAO.

Prodhimi i perimeve dhe frutave reflekton të njëjtat tendenca. Ndërsa sipërfaqja e perimeve të kultivuara në fushë ka mbetur e pandryshuar vitet e fundit, sipërfaqja nën sera ka pësuar një rritje me më shumë se 40 përqind gjatë periudhës nga 2000-2005, duke u rritur nga 462 në 650 ha, dhe vellimi i prodhimit me mbi 52 21 MBUMK, 2005. fq.59.Të dhëna statistikore të FAO, të cilat masin rendimentin në hg/ha, reflektojnë të njëjtat tendenca.

18

përqind, d.m.th nga 38,600 në 54,700 tonë. Rendimentet u rritën nga 835 në 902 kv/ha. Serat ofrojnë një zgjidhje të pjesëshme për fragmentimin e fermave shqiptare, duke i lejuar fermerët të zgjerojnë dhe kultivojnë kultura bujqësore përgjatë gjithë vitit, duke mundësuar potenciale të mira eksportuese sidomos për perimet jashtë sezonit.22 Pemët frutore kanë përbërë një nga sektorët më dinamikë të bujqësisë shqiptare. Menjëherë pasi sistemi i fermave kolektive ra, rreth 60 përqind e pemëve frutore dhe vreshtave u braktisën apo asgjësuan. Mollët dhe disa fruta të tjera filluan të ri-mbilleshin në vitet ‘90, ndjekur nga agrumet dhe vreshtat gjatë periudhës 2000-2005, dhe nga ullinjtë, në një masë më të vogël. Në vitin 2005, prodhimi i frutave vlerësohej të zinte rreth 6 përqind të vlerës totale të prodhimit bujqësor, dhe ështe ende në rritje. Pjesëmarrja në prodhimin e drurëve frutorë është rritur ndjeshëm nga 54 përqind e familjeve në vitin 2002 në 83 përqind në 2005. Shitjet e frutave pësuan gjithashtu rritje nga 14 përqind në 18 përqind gjatë së njëjtës periudhë.23 Po kështu, janë rritur edhe rendimentet (Tabela 3).

Prodhimi është rritur edhe në sektorin e blegtorisë. Blegtoria —51 përqind gjedhë, 31 përqind dele dhe dhi, 11 përqind derra dhe 7 përqind shpendë—konsiderohet gjithashtu të jetë një sektor për rritje potenciale. Prodhimi pësoi një rritje për të gjitha llojet e bagëtive, përfshirë qumështin (Tabela 4), vezët (39 përqind rritje), leshin, mjaltin (70 përqind rritje), dhe peshës së gjallë për kafshët (p.sh. dyfishimi i prodhimit të mishit të shpendëve, rritja në prodhimin e mishit të ripërtypësve të vegjël në masën 17 përqind). Duke qenë që numri i bagëtisë nuk u rrit në mënyrë ekuivalente, rritja në prodhim duket të jetë rezultat i rritjes së rendimentit. Në periudhën ndërmjet 2004 dhe 2005, numri i fermave me gjedhë, shpendë dhe zgjonj, u rrit, ndërsa pësoi një rënie ai i atyre me shpendë (për veze), gjela deti dhe derra.24

Tabela 4. Prodhimi blegtoral ka ardhur në rritje.2000

(‘000 krerë)2005

(‘000 krerë)Ndryshimi ndërmjet 2000 dhe

2005 (%)Gjedhë 728 655 (10)Të leshta dhe të dhirta 3,045 2,701 (11)Derra 103 147 42Shpendë 5,291 6,432 22Zgjonj 76 157 207Qumësht lope (‘000 Mt) 807 930 15Qumësht dele (‘000 Mt) 70 75 7Totali i qumështit (‘000 Mt) 948 1,076 14

Burimi: MBUMK, 2005. fq. 81. Vini re se diferenca ndërmjet 2005 dhe 2000 reflekton rritje relativisht të qëndrueshme, kështu që këto tregues përfaqësojnë tendenca.

Rritja në të ardhmen do të vijë nga intensifikimi, me fokus në produktet me vlerë të lartë dhe diversifikimi. Është e vështirë të përcaktosh nëse rendimentet e rritura janë rezultat i përmirësimeve në inpute dhe teknologji apo një kombinim faktorësh, gjithsesi modernizimi i sektorit duket që është në rrugë e sipër, me një impakt pozitiv në rendimente. Krahasimet me vendet fqinje dhe 15 shtete të BE

22 Fermerët shqiptarë janë në gjendje të prodhojnë jashtë sezoni në sera disa perime (p.sh. domate) me kosto të ulët aq sa për të justifikuar eksportimin e tyre në vendet fqinje. Ky avantazh qëndron në bollshmërinë e ditëve me diell në Shqipëri gjatë muajve të vjeshtës, krahasuar me vendet fqinje, gjë që redukton koston e ngrohjes për serën. 23 Analizë e të Dhënave të HBS .24 MBUMK, 2005. Faqe 25.

19

nxjerrin në pah potenciale për përmirësime të mëtejshme në rendimente, nëpërmjet një intensifikimi më të madh (Tabela 5). Këto të dhëna orientojnë që Shqipëria duhet të fokusohet më shumë në avantazhet e saj të qarta krahasuese në fruta dhe perime, nën-sektorë me performance të mirë krahasuar me vendet fqinje (ndryshe nga drithërat, ku performanca është e dobët). Si oportunitete të mëdha për rritjen e sektorit konsiderohen kryesisht kulturat me vlerë të lartë sic janë frutat dhe perimet; blegtoria (vecanërisht qumështi dhe leshi); agro-përpunimi; dhe disa produkte me avantazhe në treg, të cilat shfrytëzojnë bollshmërinë me fuqi punëtore të Shqipërisë në sektorin bujqësor (erëzat dhe bimët mjekësore, vaji i ullirit, mjalti, prodhimi i ushqimeve organike).25 Ekzistojnë gjithashtu lidhje të fuqishme ndërmjet bujqësisë, turizmit dhe ambientit. Turizmi ështe relativisht një sektor që po përjeton një rritje të shpejtë në Shqipëri, duke demonstruar se agro-turizmi dhe sektorët që lidhen me të sic janë produktet ushqimore të traditës, përbëjnë një fushë potenciale për rritje, me lidhje të fuqishme me ambientin.

Tabela 5. Krahasimet ndërmjet rendimenteve nxjerrin në pah potenciale për kulturat frutore.

KulturaPërqindja e BE 15

(%)Renditja në rajon

(1=maja, 11=fundi)Domate 48 2Kumbulla 85 3Pjeshka 70 1Rrush 214 1Mollë 25 8Patate 42 5Farë lule dielli 81 6Grurë 52 8Elb 55 8Misër 46 7

Burimi: Statistikat e FAO. Vende rajonale me të cilat bëhet krahasimi janë Bosnja dhe Hercegovina, Bullgaria, Kroatia, Republika Ceke, Hungaria, Maqedonia, Rumania, Serbia dhe Mali i Zi, dhe Sllovakia.

Keto janë gjithashtu nën-sektorë me potenciale më të mëdha për sigurim të ardhurash. Të dhënat HBS tregojnë që prodhimi blegtoral dhe ai i pemëve frutore janë gjithashtu fusha të rëndësishme për reduktimin e varfërisë. Rrirja e pjesëmarrjes në prodhimin dhe shitjen e prodhimeve të pemëve frutore dhe atyre blegtorale tregon se aktivitete të tilla kanë prodhuar oportunitete të leverdisshme për familjet fermere në Shqipërinë rurale. Analizat tregojnë se si të ardhurat bujqësore ashtu edhe ato të përgjithshme për familjet fermere, ndikohen pozitivisht dhe ndjeshëm nga sipërfaqja e tokës e kultivuar me pemë frutore dhe pronësia e gjësë së gjallë.26 Është vendimtare për prodhuesit shqiptarë, që mbarështimi i gjësë së gjallë të kryhet në shkallë të vogël dhe t’i përshtatet strukturave prodhuese të fermave private të vogla shqiptare, duke shërbyer gjithashtu si garanci për të ardhura rurale. Prodhimi blegtoral , vecanërisht i ripërtypësve të vegjël, është i rëndësishëm si burim jetese në zonat malore. Vështirësitë e zbutura për likuiditete dhe mungesa e fuqisë punëtore (paragrafi 1.14) i bëjnë investimet në blegtori më tëerheqëse për fermerët shqiptarë, në mënyrë që të përmirësohet e ardhura bujqësore dhe ajo e përgjithshme. Në fakt, prodhimi blegtoral dhe nën-produktet e tij përbëjnë pothuaj 80 përqind të vlerës totale të prodhimit

25 Bazuar në tendencat, potencialet e rritjes, aftësia për gjenerimin e të ardhurave dhe kushtet e tregut, SSAF identifikon sektorët strategjikë si vijojnë: frutikultura dhe vreshtaria; hortikultura; blegtoria; përpunim industrial i frutave dhe perimeve, përpunimi i qumështit dhe mishit.26 Analizë e të dhënave të HBS .

20

bujqësor të familjeve fermere.27 Ekzistojnë gjithashtu potenciale për një shtrirje komerciale: shumë vende fqinje janë importues të mëdhenj të mishit të qingjit, i cili mund të furnizohet nga Shqipëria, nëse përmirësohet cilësia dhe infrastruktura e transportit.

Ka shenja të një komercializimi në rritje të disa fermave, gjë që përfaqëson një tendencë të rëndësishme. Ka sinjale që disa ferma janë duke u orientuar gjithnjë e më shumë drejt tregut, ndërsa diferencat e mëdha të raportuara në të ardhurat nga ferma, flasin për grupe të ndryshme të ardhurash bujqësore. Niveli i fundit prej 9 përqind i fermave fitojnë një të ardhur bujqësore mesatarisht prej 2,600 Lekë; 32 përqind një mesatare prej 55,400 Lekë; 49 përqind rreth 212,800 Lekë; dhe niveli me i larte i cili perfaqesohet me 10 perqind te fermave, realizon një mesatare të ardhurash prej 621,900 Lekë. Duke qenë se kufiri i nivelit të varfërisë është 4,891 Lekë për frymë konsum mujor (marrë si referencë cmimet e vitit 2002), dhe që 24.2 përqind e popullsisë rurale jetonte në varfëri në 2005, cdokush mund të konkludojë se një pjesë e mirë e fermave të dy kategorive të para të të ardhurës bujqësore, merren me aktivitet bujqësor për të plotësuar burimet e tjera të të ardhurave, gjë që do të thotë se angazhimi i tyre në bujqësi nuk është primar. Prodhimet e perimeve dhe frutave janë më të mundshme të shiten në treg, krahasuar me drithërat, dhe tendenca në rritje e prodhimit të tyre mund të interpretohet gjithashtu si një levizje drejt prodhimit të orientuar drejt tregut. Në prodhimin blegtoral, numri i fermave të mëdha blegtorale po vjen duke u rritur, gjë që pasqyrohet në rritjen e numrit të fermave me 5 – 10 dhe 11 – 50 krerë gjedhë, dhe një rritje e ngjashme vihet re edhe në ripërtypësit e vegjël. Kjo tregon se sektori po shtresëzohet në operacione të qendrueshme të cilat mund të specializohen, shkallëzohen dhe komercializohen, ndërsa fermat e vogla do të vazhdojnë të prodhojnë gjerësisht për vetë-konsum.

Sektori agro-përpunimit është zgjeruar ndjeshëm. Sektori i agro-përpunimit ka përjetuar një rritje të shpejtë, me një prodhim të produkteve ushqimore të perzgjedhura në 2005, në masën 278 përqind të niveleve të vitit 2000 , dhe pijet alkolike në masën 205 përqind. Rritja mesatare vjetore ka qenë me shumë se 15 përqind (dukshëm më e madhe sesa sektori bujqësor i marrë në tërësi), dhe agro-përpunimi përfaqëson aktualisht 19 përqind të prodhimit bujqësor.28 Vlera e përgjithshme e prodhimit u rrit me 58 përqind, ndërsa numri i ndërmarrjeve nga 1,844 u bë 2,060 (Tabela 6).29 Rritja më e madhe u shënua në ndërmarrjet të cilat prodhonin fruta dhe perime të konservuara, vajëra të rafinuar, produkte bulmeti, bukë dhe ëmbëlsira, biskota dhe verë. Një pjesë e konsiderueshme e lëndeë së parë për agro-përpunim importohet, për sembull, vaji vegjetal i cili më pas vetëm futet ne shishe (botilohet); rrushi për verë; mishi për përpunim; dhe perimet. Investimet në agro-përpunim u rritën me 225 përqind, dhe agro-biznesi shihet si një nga katër sektorët më potencialë tregëtues dhe fitimprurës për ekonominë.30 Ndërsa të dhënat tregojnë që një sasi relativisht e pakët prodhimi eksportohet,31 vlera e eksporteve të agro-industrisë ka 27Analizë e të dhënave të HBS; Aneksi A Tabela A3.28 MBUMK, 2005. 29 Nga keto ndërmarrje, 45 përqind prodhojnë bukë dhe ëmbëlsira; 19 përqind produkte bulmeti; 13 përqind merren me bluarje; 6 përqind prodhojne vaj vegjetal, ndërsa pjesa tjetër prodhon birrë, mish dhe pije të tjera alkolike. Ndërmarrjet janë të përqëndruara në Tiranë (425), Fier (294) dhe Korcë (216), ndërsa numri më i vogël ndodhet në rajonet më të varfëra si Lezha (82), Dibra (67) dhe Kukësi (26). Burimi: MBUMK, 2005. 30 Banka Botërore, 2004a. Kjo bazohet në fuqinë e industrisë përpara viteve ‘90 dhe rritjen e fundit të sektorit.31 MBUMK, 2005. Fq 98, 108, 114.

21

pësuar një rritje prej 68 përqind, që do të thotë se nga 2,000 milion Lekë që ishte në 2000, u rrit në 3,400 milionë Lekë në 2005, duke e kthyer sektorin në një kryesues të rritjes në eskportet bujqësore gjatë kësaj periudhe.32 Megjithatë, sektori i agro-përpunimit ka nevojë për investime të konsiderueshme. Pjesa më e madhe e ndërmarrjeve agro-përpunuese janë shumë të vogla: 89 përqind e tyre kanë vetëm 1-5 punëtorë, 7 përqind nga 6-10, dhe 4 përqind mbi 10 të punësuar. Shumica nuk mund të prodhojnë për eksport, dhe vetëm disa prej tyre kanë adoptuar standartet HACCP dhe ISO. Gjithashtu, është e domosdoshme futja e teknologjive të përmirësuara. Këto nevoja për investime mund të vendosin rregullsi të konsiderueshme në funksionimin e sektorit, por zgjerimi i përshkruar më lart tregon për potenciale të fuqishme për rritje të vazhdueshme. Të dhëat nuk janëte mjaftueshme pë të identifikuar se ku importet po zëvendësohen me eksportet, dhe këto produkte vazhdojnë të importohen në sasi të mëdha. Sektori i agro-përpunimit është analizuar në mënyrë më të detajuar në Kapitullin 2.

Tabela 6. Sektori agro-përpunimit është zgjeruar në mënyrë të ndjeshme.

  2000 2001 2002 2003 2004 2005

Ndryshimi në periudhën ndërmjet 2000 dhe 2005 (%)

Numri i ndërmarrjeve 1,844 1,950 1,972 1,937 2,021 2,060 12Numri i të punësuarve 9,076 8,655 8,783 9,371 9,933 9,865 9Vlera e prodhimit (Mil. Lekë, cmimet e 2000) 27,834 29,994 33,913 37,358 41,549 43,905 58Totali i investimeve (Mil. Lekë) 898 1,021 1,012 2,093 2,298 2,917 225Kredi e huaj (Mil. Lekë) 50 20 7 8 788 237 374Hua bankare (Mil. Lekë) 17 29 102 102 208 1,444 8,394

Burimi: MBUMK, 2005.

Rritja e kapitalit prezantohet si nxitësi kryesor i rritjes, që do të thotë përdorim i më shumë inputeve dhe teknologjive. Faktet se përdorimi i inputeve po vjen duke u rritur dhe investimet në agro-përpunim po ashtu (paragrafi 2.32 dhe Kutia 1), provojnë që rritja e kohëve të fundit mund t’i atribuohet zbutjes së faktorëve pengues. Megjithatë, fakti që rritja është ende minimale, pavarësisht përmirësimeve, shpjegon se pengesa të tjera si infrastruktura e varfër rurale, janë pengesa kryesore e rritjes.

Pas shfrytëzimit jo-eficient të fermave dhe produktivitetit të ulët, vështirësitë e lidhura me tokën, përbejnë relativisht një faktor themelor. Cuditërisht, eficienca teknike (trajtuar në paragrafin 1.11), nuk paraqitet si e luhatshme në varësi të madhësise së tokës; eficienca mesatare për fermerët me më pak se 0.25 ha është 24 përqind, ndërsa eficienca mesatare për fermerët ne kuartilin kryesues (ata që kanë nga 1.16 në 11.5 ha) është vetëm 31 përqind (Shih Aneksin A, Tabela A7). Megjithatë, duke qenë se mesatarja e madhësisë së fermës është shumë e vogël, mund të argumentohet që fragmentimi i tokës imponon pengesa të ashpra ndaj përmirësimit të eficiencës së fermave, duke krijuar kosto të mëdha transaksionale; përdorim jo-eficient të inputeve dhe vështirësi në adoptimin e teknologjive në ekonomi të shkallëzuara. Po kështu, fermat shumë të vogla nuk mund të sigurojnë të

32 MBUMK, 2005. Fq. 107. Përvec një rënieje në 2002, rritja ka qenë në përgjithësi e qendrueshme. Vini re se eksportet e produkteve agro-ushqimore pësuan një rritje gjatë kësaj periudhe, nga 4027 milione Lekë ne 5,746 milionë Lekë, që shprehur në përqindje do të thotë 43 përqind.

22

ardhura të mjaftueshme për të mbajtur familjet e tyre, sic shihet edhe nga të dhënat mbi mesataren e të ardhures bujqësore në paragrafin 1.10.

Përmirësimi i cilësisë përbën një burim të rëndësishëm rritjeje. Përmirësimi i cilësisë së prodhimit, vecanërisht në kategorizimin, paketimin, sigurinë ushqimore dhe marketingun, përfaqëson gjithashtu një potencial të fuqishëm për rritjen e sektorit. Kjo do t’i mundësoje fermerëve të marrin pjesë në hallkat e furnizimit, të cilat vlerësojnë standartizimin, respektimin e standarteve të sigurisë ushqimore dhe cilesisë, dhe rregullshmërinë e furnizimit, për shembull për agro-përpunuesit, supermarketet dhe tregjet e eksportit. Aktualisht, vetëm një pjesë e vogël e prodhimit që shitet (1.8 përqind e kulturave bujqësore dhe 1.9 përqind e pemëve frutore) i shitet agro-përpunuesve, shumë prej të cilëve preferojnë të përdorin lëndë të para të importit të lira, me cilësi më të lartë dhe me kanale të besueshme furnizimi (shih Kapitullin 2). Niveli i lartë i importeve bujqësore dhe ai i ulët i eksporteve, tregojnë gjithashtu se fermerët Shqiptarë nuk mund të plotësojnë standartet e cilësisë së konkurenteve të tyre.

SFIDAT KRYESORE NË FUSHËN E POLITIKAVE

Bujqësia lipset të vazhdojë transformimin e saj drejt një sektori modern. Bujqësia Shqiptare ka potenciale të konsiderueshme për rritje të mëtejshme. Rritja e garantuar ekonomike krijon më shumë oportunitete përtej sektorit bujqësor në zonat rurale, dhe modernizimi i sektorit rural dhe bujqësor shqiptar do të përjetojë një largim gradual të fermave të orientuara për vetë-konsum drejt oportuniteteve më të leverdisshme jashtë sektorit. Kjo do t’a lirojë hapësirën e tokës në funksion të operacioneve bujqësore të qëndrueshme, për të vijuar shkallëzimin dhe komercializimin, dhe rritur asetet e përgjithshme të sektorit. Kjo tendencë pajtohet plotësisht me ato të shumë vendeve të reja anëtare të BE, ku ekonomitë bujqësore aspak ekonomike mund të zhvendosen drejt oportuniteve jo-bujqësore, skemave të mbështetjes me të ardhura, daljes së parakohshme në pension, skemave të agro-mjedisit, etj.. Kjo përbën gjithashtu, një parakusht të rëndësishëm për një sektor bujqësor konkurues. Politikat e BE për zhvillimin rural e nxisin këtë tranzicion drejt një një sektori më modern dhe konkurues, duke shënjestruar instrumenta të ndryshëm asistence për fermat, sipas llojit tyre: ferma që prodhojnë për vetë-konsum dhe gjysëm për vetë-konsum dhe gjysëm për shitje. Me aspiratat e saj për t’u pranuar në BE dhe nevojën respektive për të përshtatur politikat e saj bujqësore me ato të BE, Shqipëria do të vijojë të ndjekë këtë tendencë, por ajo duhet gjithashtu të formulojë politika në përputhje me rrethanat. Megjithatë, varet nga ekzistenca e oportuniteteve të sigurimit të të ardhurave jashtë fermës, që fermerët e vegjël të heqin dorë nga e ardhura e garantuar nga aktiviteti bujqësor për motive jetese.

Nje numër faktorësh frenues pengojnë bujqësinë të bëhet më konkuruese, sic janë ato që lidhen me infrastrukturën, mjedisin e biznesit dhe zinxhirin e furnizimit. Produktet shqiptare përgjithësisht janë jo-konkuruese si pasojë e kostove të larta të prodhimit dhe cilësisë së dobët, ndërsa cmimet e fermës shpesh janë më të larta sesa ato të vendeve te BE. Shumë produkte janë konkuruese falë sistemit të dobët dhe tepër të fragmentuar të shitjes me pakicë, i cili integrohet shumë keq në sistemin e shitjes me shumicë, duke i dhënë produkteve lokale një avantazh artificial. Pengesat më të cilat përballen prodhuesit bujqësorë në Shqipëri, të analizuara në mënyrë më të detajuar në Kapitullin 2, mund të tipizohen në një kuadër më të gjerë në tre kategori: probleme të zinxhirit të furnizimit, i orientuar drejt sektorit

23

privat, për shembull madhësia e vogël e fermave dhe shkalla e ulët e prodhimit, sasia e vogël dhe cilësi e ulët e inputeve, si rezultat i cmimeve të larta të inputeve dhe shkallës së ulët të ndërgjegjësimit midis fermerëve; mjedisi i biznesit; dhe infrastruktura dhe shërbimet publike rurale të varfëra. Kapërcimi i këtyre vështirësive, do të kërkonte përpjekje të konsiderueshme si nga sektori privat ashtu edhe ai publik në vitet në vazhdim.

Tregjet rajonale dhe ato perëndimore janë duke u bërë gjithnjë e më konkurues, duke krijuar më shumë sfida për bujqësinë Shqiptare. Tregëtia e produkteve agro-ushqimore tregon se bujqësia shqiptare nuk është konkuruese në tregjet lokale dhe rajonale (ndonëse kjo është një pasojë e të qenurit të Shqipërisë një vend subjekt i dampingut. Situata pritet të bëhet më e vështirë ndërsa preferencat e konsumatorit udhëhiqen nga kërkesa për siguri dhe cilësi; ndryshimet në hallkat e shpërndarjes vënë theks më të madh në kanalet më të integruara të furnizimit (Kapitulli 2); dhe vendet fqinje po punojnë të rrisin konkurencen e tyre. Pa perpjekje të koordinuara për t’iu përshtatur vendeve fqinje, prodhuesit dhe agro-përpunuesit do të bëhen gjithnjë e më tepër të margjinalizuar nga kanalet e brendshme dhe të jashtme të furnizimit agro-ushqimor.

Reforma në politikat bujqësore duhet kryer brenda kontekstit të kërkesave aktuale dhe të perspektives të BE. Një objektiv strategjik i MBUMK është të harmonizojë politikat bujqësore të Shqipërisë me ato të BE—një proces që do të kërkojë ndryshime legjislative radikale dhe rritje investimesh në institucione të reja. Arritja e progresit në disa fusha, për shembull, siguria ushqimore, do t’a ndihmojë Shqipërinë të përmirësojë aftësine e saj konkuruese dhe hyrjen në tregje perëndimore me vlerë të lartë. Përfundimisht, përpjekje të tilla mund edhe të lehtësojnë progresin në plotësimin e kushteve të para-pranimit të Shqipërisë në BE (Shih kapitullin 4).

Duke shkuar më tej, qeveria lipset të shmangë ndërhyrjet në fusha ku sektori privat është më efektiv, dhe të fokusohet më shumë në ofrimin e të mirave publike dhe krijimin e mjedisit të përshtatshëm për funksionimin e sektorit privat. Rritja e konkurrencës bujqësore, duke iu përgjigjur paralelisht këtij mjedisi në përmirësim, do të krijonte sfida të konsiderueshme në aspektin e politikave për qeverinë Shqiptare. Që prej vitit 1993, Shqipëria vijoi një cmontim të gjerë të kontrollit mbi cmimet dhe tregëtinë, shpërndarje të shpejtë të tokës bujqësore dhe të aseteve të tjera të fermave shtetërore dhe kolektive, dhe privatizim të pjesës më të madhe të ndërmarrjeve tregëtuese dhe agro-përpunuese. Që prej asaj kohe, mjedisi i politikave bujqësore ka qenë relativisht i hapur ndaj cdo deformimi (nuk ka patur kontroll mbi cmimet, subvencionet kanë qenë të kufizuara, politika tregëtare liberale me tarifa përgjithësisht të ulëta për inputet dhe produktet bujqësore).33 Rritja në këto kushte, kërkon që sektori bujqësor në Shqipëri të bëhet konkurues. Duke shkuar më tej, qeveria duhet të vazhdojë të shmangë ndërhyrjet në fusha ku sektori privat është më efektiv, vecanërisht duke patur parasysh vështirësitë në burime të shkaktuara nga tkurrja e zarfit financiar të donatorëve.34 Ajo duhet të fokusohet më shumë në krijimin

33 Shqipëria u be anëtare e Organizatës Botërore të Tregëtisë (OBT) në Shtator 2000, anëtaresim që mbart një detyrim për të ruajtur një politikë tregëtare të hapur dhe vendosur nivele tarifash të detyruara. Në varësi të masës së liberalizimit të tregëtise dhe politikave të cmimit, anëtarësimi në OBT, më shumë ka konsoliduar reformat e mëparshme në politikat tregëtare, sesa ka nxitur reforma të reja.34 Qeveria paralajmëron se projektet aktuale të donatorëve në sektorin e bujqësisë janë përcaktuar të mbyllen në fund të vitit 2009, duke e lënë sektorin fare pa mbështetje donatorësh në 2010.

24

e mjedisit politik që nxit investimet dhe forcon sic duhet institucionet.35 Kjo do të përkthehej në përmirësim të mjedisit të biznesit dhe zbatim të shtetit të së drejtës, ri-strukturim dhe ndërtim institucionesh duke ofruar shërbime ekstensioni dhe nxitur e mbrojtur të drejtën për tokën; perpjekje drejt harmonizimit të legjislacionit vendas me atë të BE; përmirësim i standarteve të sigurisë ushqimore ; dhe ndërtim i një strategjie gjithëpërfshirëse të zhvillimit rural.

Pjesa e mbetur e këtij raporti analizon sfidat me të cilat përballet sektori bujqësor dhe rekomandon politikat për adresimin e tyre. Këto sfida analizohen në mënyrë më të thellë, duke dhënë edhe rekomandime më specifike në fushën e politikave, në kapitujt në vijim, të cilët fokusohen në fuqizimin e kanaleve te furnizimit; permiresimin e sigurise ushqimore; dhe garantimin qe reformat te kryhen ne perputhje me legjislacionin e BE. Kapitulli i fundit hedh nje veshtrim ne ate sesi menaxhohen shpenzimet publike ne sektorin bujqesor, ne funksion te arritjes se objektivave ne aspektin e politikave.

35 Banka Botërore. 2006.

25

2. KAPËRCIMI I PENGESAVE TË KONKURRENCËS PËRGJATË ZINXHIRIT TË FURNIZIMIT

Për të kapërcyer pengesat në bujqësi, politikat qeveritare duhet të inkurajojnë dhe lehtësojnë investimet e sektorit privat në fusha kyce si dhe të krijojnë një mjedis të përshtatshëm për rritje. Ky kapitull siguron më shumë informacion mbi vështirësitë me të cilat ballafaqohen prodhuesit shqiptarë, dhe rekomandon politika për kapërcimin e tyre. Ai fillon me një përmbledhje të vështirësive kryesore me të cilat ndeshet sektori bujqësor, si në nivelin e prodhuesve ashtu edhe atë strukturor. Ai vazhdon më tej duke hedhur një vështrim më të detajuar në kanalet kryesore të furnizimit në shfaqje e sipër(bulmeti, rrushi dhe vera, ullinjtë dhe vaji i ullirit, mishi i freskët dhe i përpunuar). Kapitulli identifikon më tej dhe rekomandon ndërhyrjet e duhura në sektorin publik për të kontribuar në ndërtimin dhe konsolidimin e kanaleve të furnizimit, si në nivelin e prodhuesve fillestarë ashtu edhe atë të agro-përpunuesve.

PERMBLEDHJE E REKOMANDIME

Projektimi i ndërhyrjeve të modeluara në funksion të diferencave të konsiderueshme në kushte dhe faktorë frenues, sipas zonave gjeografike të Shqipërisë. Zonat përreth Tiranës dhe Durrësit janë relativisht të begata dhe me lidhje të mira me tregjet, dhe si të tilla ato do t’i përgjigjen mirë politikave bujqësore dhe rritjes së investimeve në sektor, p.sh. në sektorin e ujitjes. Megjithatë, zonat më të varfëra, kryesisht ato në zonën veriore dhe veri-lindore, vazhdojnë të ndeshen me vështirësi detyruese , në formën e infrastrukturës së pazhvilluar, shërbimeve publike të dobëta dhe varfërise më të madhe. Për pasojë, lipsen të modelohen politika që të adresojnë këto sfida të ndryshme. Në zonat më të varfëra, theks më i madh do të vihet mbi politikat jo-bujqësore—duke përmirësuar shërbimet publike, ofruar asistencë sociale dhe disa investime të përshtatshme në infrastrukturë—për të nxitur rritjen dhe zbutur varfërine rurale.

Hartimi dhe implementimi i një programi të zhvillimit rural, i cili do t’i ndihmojë fermerët të bëjnë investimet e nevojshme për përmirësimin e teknikave të prodhimit dhe rritjen e rendimenteve dhe cilësisë. Një program i tillë investimesh do të ishte më pak deformues dhe më shumë eficient sesa një mbështetje e orientuar drejt subvencioneve, duke i lënë fermerët të vendosin vetë për investimet që ju duken më të përshtatshme. Një kuadër efektiv për mbështetje me investime është një program grantesh me konkurim, i cili mund të projektohet për të inkurajuar përputhjen e integruar me standartet e sigurisë ushqimore.

Përmirësimi gradual në zbatimin e standarteve të sigurisë ushqimore. Ky proces lipset të kryhet sipas një përqasjeje të shkallëzuar në terma kohore, duke kombinuar asistencën financiare me nxitësat për zbatim rregullash dhe standartesh, në

26

një mënyrë të tillë që të ndihmojë dhe jo dëmtojë industrinë, si dhe të hedhë themelet për adoptimin e standarteve të kerkuara nga BE.

Adoptimi i elementëve strategjikë të Acquis Communautaire. Si pjesë e objektivit të saj strategjik për pranim në BE, Shqipëria do të duhet të harmonizojë legjislacionin e saj me atë të Acquis Communautaire të BE, një pjesë e konsiderueshme e të cilit ka të bëjë me sektorin bujqësor. Ky harmonizim mund të shërbejë për të inkurajuar shoqatat e prodhuesve dhe krijuar një regjim taksash më të favorshëm për fermerët.

Investimi në infrastrukturën rurale. Infrastruktura rurale e pazhvilluar sa duhet—rrugët, uji dhe energjia—përbën një faktor të qëndrueshëm që pengon zhvillimin e kanaleve të integruara të furnizimit. Investimet në infrastrukturë janë tepër të rëndësishme dhe trajtohen në Kapitullin 5. Ky rekomandim do të kërkonte bashkëpunim ndër-sektorial me ministritë e linjës (Ministria e Financave, Punëve Publike, etj.).

Investime në infrastrukturën e ujitjes, rehabilitimit dhe menaxhimit. Investimet nevojiten për rehabilitimin e mëtejshëm, dhe përmirësimin e menaxhimit të ujitjes dhe sigurisë së digave.

Përmirësimi i tregut të qeradhënies së tokës. Konsolidimi i mëtejshëm i sektorit bujqësor tejet të fragmentuar, është domosdoshmërisht i nevojshëm, për të rritur eficiencën dhe të ardhurat bujqësore; përmirësimi i tregut të dhënies me qera të tokës duket që të jetë rruga më e lehtë për t’a lehtësuar këtë proces, për shembull, nëpërmjet përmirësimit të sigurisë së titujve të pronësisë nëpërmjet një sistemi më të mirë të regjistrimit të tokës.

Përmirësimi i shërbimeve të ekstensionit. Që të mundësohet zhvillimi rural, lipset të ndërtohen institucione të konsoliduara. E rëndësishme për këto institucione është që ato t’i përgjigjen nevojave të fermerëve, të cilët po ndërmarrin aktivitete të reja, për shembull prodhimi blegtoral dhe ai i pemëve frutore. Që Shqipëria të shfrytëzojë avantazhet e saj krahasuese në këto fusha, institucionet plotësuese në fushën e sigurisë ushqimore dhe transferimit të teknologjisë janë të domosdoshme. Po kështu, nevojitet përmirësimi i shërbimeve këshillimore, për t’i ndihmuar prodhuesit për të aplikuar për fonde që mbështesin zhvillimin rural.

KARAKTERISTIKAT KRYESORE TË ZINXHIRIT USHQIMOR DHE VËSHTIRËSITË E RRITJES

Zinxhiri agro-ushqimor në Shqipëri ështe në zhvillim e sipër, por ende integrimi vertikal dhe konsolidimi i tij janë tejet të kufizuar. Pas shkatërrimit thuajse të plotë në vitet ‘90, rimëkëmbja e sektorit agro-ushqimor ka ecur me ritme të ngadalta, me pak investime private. Në tre vitet e fundit, zhvillimi është përshpejtuar dhe zgjeruar nëpërmjet rritjes së numrit të kanaleve të furnizimit. Megjithatë, ende ekzistojnë dallime të mëdha ndërmjet nivelit të zhvillimit të kanaleve të ndryshme të furnizimit, dhe ndërmjet segmenteve të ndryshëm të njëjtave kanale. Me përjashtim të prodhimit të perimeve të freskëta, procesi i rimëkëmbjes dhe zhvillimit është udhëhequr nga industria e përpunimit të produkteve ushqimore—agro-përpunuesit. Konsolidimi filloi në sektorët me akses në lëndë të para të lira dhe

27

me cilësi të lartë ardhur nga importi, gjë që e cliroi sektorin në fjalë nga varësia e furnizimit të c’rregullt me lëndë të parë vendi.36 Në zinxhirin e frutave dhe perimeve, aktorët udhëheqës në shfaqje e sipër janë infrastrukturat e shpërndarjes me shumicë, d.m.th. tregjet e shumicës pranë zonave kryesore të prodhimit dhe konsumit. Procesi i konsolidimit të biznesit është më evident në industrinë e përpunimit të mishit; perimeve të freskëta; dhe, së fundi, i industrisë së verës—ndonëse këto industri shpesh nuk janë një gjendje të konkurojnë në nivelin ndërkombëtar, duke qenë që kostot e tyre të prodhimit janë më të larta se të rivaleve të tyre, dhe se ata nuk janë në gjendje të përmbushin kërkesën për cilësi. Industria e peshkut ka ndjekur një rrugë tjetër zhvillimi, me një leader të qartë tregu të shfaqur shumë herët, ndërsa aktorët e tjerë kanë filluar shumë më vonë; ajo trajtohet në një strategji të vecantë për zhvillimin e këtij sektori.37 Ata që mbeten pas janë prodhimi i qumështit dhe bulmetit; mishit të freskët; përpunimi i fruta-perimeve dhe prodhimi i frutave të freskëta.

Prodhimi me cilësi të ulët, një rrjet i dobët i shitjes me pakicë dhe agro-përpunues të pakët në numër, të gjithë këta faktorë pengojnë vlerën e shtuar në sektorin bujqësor. Prodhimi në nivel ferme është tejet i fragmentuar dhe përpjekjet për t’a organizuar atë për efekt të marketingut apo për të blerë inpute, janë të kufizuara. Shumë pak aktorë të bazës (në nivelet e agro-përpunimit dhe shitjes me pakicë) janë shfaqur nëpër kanalet e furnizimit, pjesërisht për arësye të tregut të vogël vendas dhe fuqisë së ulët blerëse të konsumatorëve shqiptarë. Në kushtet e një dobësie të aktorëve të drejtpërdrejtë dhe atyre ndërmjëtësues nëpër kanalet e furnizimit, një sasi e konsiderueshme e produkteve bujqësore lokale përfundon e shitur në tregje informale, me pak vlerë të shtuar nga përpunimi dhe diversifikimi i produkteve.

Nëse fermerët shqiptarë mund të prodhojne sipas standarteve të kërkuara për eksport, ata do të arrijnë t’a përmirësojnë leverdishmërinë e investimit të tyre. Figura 4 tregon të mirat e mundshme për sektorin e bujqësisë shqiptare, nëse përmirësohet cilësia e produktit dhe menaxhimi i zinxhirit furnizues sipas standarteve të BE. Për pjesën më të madhe të produkteve nga frutat dhe perimet, cmimet me shumicë të tregut, sic janë cmimet mesatare për tregun e shumicës së Fasanos në Itali, janë dukshëm më të larta sesa cmimet me shumicë të tregut vendas. Nëse kostot shtesë për nivele të rritura të cilësisë së produktit dhe menaxhimit të kanaleve furnizues do të mbeten më të vogla se këto ndryshime në cmime, sektori i bujqësise shqiptare mund të përfitonte ndjeshëm nga oportunitetet e ekportimit në tregjet e BE.

Figura 4. Prodhuesit shqiptarë do të fitojnë ndjeshëm nëse ata plotësojnë standartet për eksport në tregjet e BE (Cmimet e tregut vendas të shumicës krahasuar me ato të BE 2006)

36 Me përjashtim të përpunimit të peshkut. Përvec shembujve të rrushit për verë dhe mishit përshkruar në material, rreth 90 përqind e lëndës së parë për përpunimin e perimeve importohet nga Greqia, Italia, dhe Maqedonia. 37 Ministria e Administrimit të Mjedisit, Pyjeve dhe Ujerave, 2006.

28

050

100150200

250300

Cucum

bers

(*)

Green Pep

pers

Tomato

es

Wate

rmelo

ns

Peac

hes

Grapes

2006

Pric

e (A

LL/K

g)Average DomesticWholesale Market Price

Average Fasano (Italy)Wholesale Market Price

Shënim: (*) 2005 Cmimet mesatare të tregjeve të shumicësBurimi: MBUMK, 2006.

Shumë probleme që ndeshen në zinxhirin e furnizimit kërkojnë investime private të medha. Një temë e rimarrë shpesh në kuadrin e zinxhirit të furnizimit, analizuar më poshtë, është dobësia e prodhimit fillestar në terma të cilësisë së prodhimit dhe shpërndarjes pas vjeljes (post-harvest), rënduar më shumë nga infrastruktura e varfër rurale. Si pasojë e kësaj dobësie që kanë sektorët më të suksesshëm të përpunimit, në pjesën më të madhe , ata perdorin lëndë të para importi. Është e nevojshme që fermerët t’i kapërcejnë dobësitë e mëposhtme në prodhimin fillestar.

Fermerët ende nuk kanë akses në blerjen dhe përdorimin e inputeve të mjaftueshme. Janë bërë përpjekje të koordinuara për të përmirësuar aksesin e fermerëve në inpute cilësore, dhe në fakt situata ështe përmirësuar disi.38

Mungesës së konkurencës në tregjet e inputeve, i është kundërvënë një rritje e madhe në numër dhe gamë të furnizuesve të inputeve (tregëtare të makinerive të vogla, farmaci veterinare, furnizues të ushqimit blegtoral, prodhues të farërave dhe fidanave dhe tregëtarë të plehërave kimike dhe materialeve të mbrojtjes së bimëve). Po kështu, është përmirësuar cilësia e inputeve, për shembull, në farërat dhe fidanat, ndonëse etiketimi është i dobët dhe shpesh i pasaktë.39 Por, përdorimi i inputeve është ende në nivel të ulët- vetëm 55 përqind e fermave përdorin pesticide, 40—dhe faktet tregojnë se kostot e disa inputeve kanë pësuar rritje të mëtejshme.41

Fermerët vazhdojnë të përdorin teknologji të vjetëruara dhe kanë ambiente të pamjaftueshme për magazinimin e prodhimit pas vjeljes, paketimin dhe

38 Për shembull, Projekti i Shërbimeve Bujqësore i mbështetur nga Banka Botërore, 2001.39 Përmirësime në disponueshmërinë, cilësinë dhe sasinë e farërave janë regjistruar në raportin afat-mesëm të Projektit të Shërbimeve Bujqësore. Gjithnjë e më tepër fermeret po perdorin farëra të certifikuara që nga viti 2001, dhe biznesi i tregetimit të farërave është zgjeruar. Janë kultivuar varietete të reja. 40 Përqindja më e lartë gjendet në Berat (83 përqind dhe më e ulëta në Lezhë (42 përqind). Cilësia e pesticideve mbetet një problem. Në të gjithë vendin, 92 përqind e fermave përdorin plehëra kimike; pothuaj 100 përqind në Tiranë, Berat, Vlorë dhe Elbasan, dhe më pak në Kukës dhe Gjirokastër (rreth 80 përqind). MBUMK, 2005. Nuk duket të ketë një korrelacion ndërmjet cmimeve të plehërave kimike dhe përdorimit të tyre, duke treguar që janë faktorë të tjerë që ndikojnë në përdorimin e tyre.41 Lemel, Harold, 2005.

29

kategorizimin. Ndonëse 73 përqind e fermave përdorin traktorë për të pluguar fushat, 63 përqind e tyre plugojnë edhe me dorë dhe 24 përqind përdorin kafshët.42 Fermat e vogla janë më pak të mekanizuara; vetëm 57 përqind e fermave me sipërfaqe nën 1 ha, përdorin traktorët, përqindje e cila vjen duke u rritur në 90 përqind për fermat nga 1.1 në 2 ha. Arësyet e përdorimit të ulët të traktorëve lidhen me nivelin e lartë të tarifave të shërbimit aplikuar nga pronarët e pajisjeve dhe sipërfaqen e vogël te fermave. Edhe pse infrastruktura e tregjeve ka ardhur në përmirësim, duke krijuar kështu një diference të ndjeshme për prodhuesit që janë pranë tyre, nevojiten investime më të mëdha në infrastrukturën dhe shërbimet pas-vjeljes.

Siguria ushqimore dhe cilësia kanë nevojë për përmirësim. Sic edhe shihet nga deficiti i saj i lartë tregetar, Shqipëria nuk ka qenë në gjendje të përfitojë në mënyrë të plotë nga anëtarësimi në OBT dhe trajtimi preferencial në tregjet e BE. Përvec vëllimit të pamjaftueshëm të prodhimit, një arësye kryesore është paaftesia për të kryer testimin e përshtatshëm dhe të njohur nga BE, dhe për të bërë certifikimin e produkteve që plotësojnë specifikimet dhe rregullat teknike (më shumë detaje në Kapitullin 3). Siguria dhe cilësia ushqimore e pagarantuar, minojne konkurencën në tregjet e brendshme, dobësi kjo që do të theksohet më shumë me rrijen e mesatares së të ardhurave dhe evoluimin e preferencave të konsumatorit. Kanë ndodhur disa përmirësime në sigurinë ushqimore, por gjithsesi sfida të rëndësishme qëndrojnë ende përpara.

Ka shumë pak integrim vertikal, që do të thotë mbështetje midis prodhuesve. Shoqatat e fermerëve, të cilat kanë ekzistuar për një periudhë relativisht të shkurtër, përfaqësojnë një instrument të rëndësishëm për të përmirësuar produktivitetin dhe konkurencën, si dhe për të kapërcyer disa nga pengesat e trajtuara në këtë dokument.43 Për shembull, ato mund të shërbejnë si një instrument për ndërhyrje të koordinuara kundër dëmtuesve dhe për një blerje në masë të inputeve, si dhe të promovojne dije për dhe akses në teknika të përmirësuara prodhimi. Megjithatë, ato janë ende të pakta dhe ndeshen me vështirësi të karakterit ligjor.

Shumë vështirësi rrjedhin nga problemet strukturore, dhe do të kërkojnë reagime të kujdesshme në drejtim të politikave, në mënyrë që të kapërcehen pengesat dhe të krijohet një mjedis i përshtatshëm për një rritje pararojë të sektorit privat.

Financimet për investimet e nevojshme janë të pakta. Treguesit në rritje të kredive bankare për sektorin bujqësor dhe atë të agro-përpunimit në vitin 2006, tregojnë se kredia është më e përhapur, kryesisht për prodhimin blegtoral dhe atë të frutave.44 Megjithatë, për pjesën më të madhe të prodhuesve, vështirësitë në kreditim përbëjnë një burim kryesor të ineficiencës (paragrafi 1.11). pak më shumë se një e treta e të gjitha familjeve fermere raportojnë të kenë akses në kreditim, dhe vetëm 10 përqind e tyre kanë marrë kredi nga një bankë qeveritare

42 MBUMK, 2005. faqe 72. E njëjta fermë mund të zbatojë më shumë sesa një metodë plugimi. 43 Programi i IFDC, i cili filloi në mesin e viteve ‘90, ka ngritur më shumë se 12 shoqata kombëtare efektive, përfshirë shoqatat e prodhuesve të bulmetit dhe blegtorëve dhe një Shoqatë Kombëtare të Fermerëve. 44 Në 2005, 50 përqind e fondeve të investuara në agro-përpunim përfaqësohen nga kreditë bankare, të plotësuara nga fonde vetjake (42 përqind) dhe kredi e huaj (8 përqind). MBUMK, 2005. Statistikat e vitit 2006 tregojnë një rritje dramatike prej 853 përqind në kredi bankare për sektorin bujqësor privat, nga 48,278 milion Lekë në 411,932 milion . MBUMK, 2007.

30

ose private, me vendndodhje jashtë komunitetit. Sa më e vogël sipërfaqja e tokës në pronësi, aq me shume bie aftesia per te perfituar kredi; vetem 28 perqind e familjeve fermere që ndodhen në kuartilin më të ulët të sipërfaqes së tokes, kanë akses në kreditim, krahasuar me 42 përqind të atyre që ndodhen në një nga katër kategoritë më të larta. 45 Nivele të tilla të ulëta të kreditimit i pengojne familjet fermere nga ndërmarrja e aktiviteteve intensive të padobishme apo aktivitete të cilat bartin një risk dhe fitim të lartë. Edhe burimi i kreditimit është i rëndësishëm; ndërsa aksesi në kreditim nga banka private dhe qeveria shoqërohet me rritje të eficiencës, aksesi në kreditim brenda komunitetit—marrë nga huadhenësit lokalë—redukton eficiencën. Kjo për arësye se kjo kredi ofrohet mbi bazën e ndihmës lokale.46 Mënyra më eficiente dhe efektive për të përmirësuar kreditimin rural është të zgjidhen problemet strukturore të cilat pengojnë aktivitetin bankar në sektorin bujqësor, për shembull procedurat tepër të vështira për heqjen e të drejtës së pronësisë mbi një pronë të hipotekuar.47

Bankat mund të ndihmohen gjithashtu me trainim për të mësuar sesi duhet të punojnë me fermerët, të vlerësojnë riskun në sektorin bujqësor dhe të identifikojnë forma alternative të kolateralit, sic janë fondet nga programet e grateve. Kredia rurale ështe trajtuar në mënyrë më të detajuar në një raport të Bankës Botërore për aksesin në kreditim në Shqipëri.48

Ujitja dhe kullimi kanë nevojë për rehabilitim dhe reformim të mëtejshëm Nga një total prej 52 përqind të tokës arë në Shqipëri që mund të ujitet, ujitet vetëm 27 përqind e saj. Sistemi i kullimit mbulon vetëm dy të tretat e sipërfaqes potenciale, dhe më pak se një e gjashta e 639 stacioneve të pompimit janë aktualisht në punë. Vetëm gjysma e sistemeve të ujitjes menaxhohet nga Shoqatat dhe Federatat e Përdoruesve të Ujit (SHPU të dhe FPU të), të cilat edhe ato kanë nevojë për konsolidim dhe fuqizim.49 Ndonëse investime të vazhdueshme janë bërë për rehabilitimin e infrastrukturës së ujitjes (paragrafi 5.21), investime të cilat zënë një përqindje të madhe të shpenzimeve publike në bujqësi, nevojat janë ende të konsiderueshme për të garantuar rehabilitimin, mirëmbajtjen dhe menaxhimin adekuat. Për shembull, edhe aty ku fermerët kanë akses në ujitje, ai nuk është i vazhdueshëm dhe ka një një impakt të ulët në produktivitet; investimet në prita janë të nevojshme për të garantuar sigurinë; cilësia e ujit në zonat bregdetare është në rënie dhe aktualisht nuk është në monitorim; kapaciteti i mbledhjes së ujërave nuk ështe i mjaftueshëm; dhe menaxhimi i nevojave të ujitjes lipset të përmirësohet më tej, si në terma të kapaciteteve njerëzore dhe institucionale dhe të përdorimit të teknologjisë.50

Analizat empirike tregojnë që pjesëmarrja në ujitje rrit eficiencën (sic përcakton 45 Analizë e të dhënave të HBS . 46 Aktualisht, Shqipëria ka dy institucione financiare të cilat synojnë të rrisin prezencën e kredisë rurale, Fondi i Financimit të Zonave Malore dhe Unioni i Shoqatave të Kursim Kredisë.47 Banka Botërore. 2006b. fq. 24. Po bëhet një pune e vazhdueshme në sektorin ekonomik në lidhje me mjaftueshmërine e kredisë në Shqipëri. 48 Shqipëria: Aksesi në kreditim. Banka Botërore, Qershor 2007.49 Teorikisht, 95 përqind e sistemit ujitës është nën menaxhimin e SHPU ve (për sistemet terciare) dhe FPUve (sistemet sekondare dhe primare).Në realitet, vetëm një e treta e SHPUve janë funksionale dhe vetëm 12 nga 22 FPU. Një raport afat-mesëm i Projektit të Menaxhimit të Burimeve Ujore financuar nga Banka Botërore që do të daëe në Shtator 2007, do të hedhë më shumë dritë mbi këto shifra. 50 Këto nevoja janë përvijuar në SSAF, MBUMK, 2007. Projekti i Menaxhimit të Burimeve Ujore financuar nga Banka Botërore është fokusuar në (i) perfundimin e procesit të ngritjes së SHPUve dhe FPUve dhe konsolidimin e tyre të mëtejshem; (ii) ristrukturimi i ndërmarrjeve të ujit; (iii) ndërtimi i procedurave për pjesëmarrje në financime, në rastin e investimeve për ujitjen dhe kullimin; dhe (iv) transformimi i rolit të MBUMK në lidhje me sektorin e ujitjes dhe kullimit.

31

paragrafi 1.26, që sesa pranë një fermer është potencialeve më të larta prodhuese, në kushtet e burimeve natyrore).51 Vetëm 40 përqind e të gjitha ngastrave kanë akses në ujitje dhe shumë sisteme nuk funksionojnë në mënyre optimale. Të marre së bashku, të gjithë këta tregues provojnë se ka potenciale të tjera për të përmirësuar prodhimin bujqësor, duke përdorur më shumë ujitjen që është shfrytëzuar deri më sot.

Institucionet bujqësore nuk janë adekuate, psh. shërbimet e ekstensionit. MBUMK ka punësuar 245 specialistë bujqesorë në rrjetin e saj të shërbimeve të ekstensionit, por ekzistojnë edhe ofrues privatë të këtij lloj shërbimi. Analiza empirike e të dhënave të HBS, tregon se fermerët të cilët kanë përfituar nga shërbimet e ekstensionit, kryesisht këshillim për përmirësimin e cilësisë së tokës dhe teknikave të përmirësimit të tokës nga një oficer bujqësor ekstensioni, ishin 72 përqind me eficientë sesa fermerët që nuk morën këshillim,52 gjë që tregon se një shërbim ekstensioni dhe pro-aktiv mund t’i shtojë shumë vlerë aktivitetit bujqësor të fermerëve. Ende, pak familje fermere shfrytëzojnë apo shërbehen nga shërbimet e ekstensionit në lidhje me farërat, kulturat dhe dëmtuesit, dhe akoma më pak nga programe për inputet (plehërat kimike) dhe inseminimin artificial (programet për blegtorinë). Shërbimet e ekstensionit mbulojnë efektivisht 34 përqind të popullsisë së përgjithshme rurale, kryesisht në formën e këshillimit veterinar dhe për blegtorinë. Zonat rurale bregdetare përfitojnë më shumë nga shërbimet e ekstensionit, sic janë familjet në grupin me të ardhura më të larta (28 përqind e familjeve në grupin me të ardhura më të ulëta, përfitojnë nga shërbimet e ekstensionit, përkundrejt 41 përqind të familjeve në kuantilin me të ardhura më të larta).53

Ineficiencat që rrjedhin nga sipërfaqja e vogël e tokës, dhe që amplifikohen më tej nga shitjet e pakta të tokës dhe tregjet e dobëta të qeradhënies, përbëjnë një nga pengesat më të mëdha për rritjen e sektorit bujqësor dhe për të ardhurat rurale. Sic vihet re në paragrafin 1.12, fermat në shumicën e tyre janë të vogla (mesatarisht 0.8 – 1.1 ha) dhe të fragmentuara, gjë që minon eficiencën dhe produktivitetin bujqësor e të ardhurat. Tregjet shqiptare të tokës, si ato të shitjes ashtu edhe të dhënies me qera, aktualisht janë shumë të dobëta; më pak se 2 përqind e familjeve shesin tokë dhe vetëm 3.6 përqind e japin atë me qera. Por, fakti që rreth 6 përqind e fermerëve marrin tokë me qera, tregon se ata janë duke u pergatitur t’a kalojnë tokën nga një shfrytëzim më pak produktiv në një shfrytëzim më produktiv.

Mjedisi i biznesit frenon investime shumë të domosdoshme. Më shumë tregues korrupsioni,54 ligje dhe procedura, dhe cilësi burokratike, Shqipëria mbetet prapa vendeve të tjera, duke krijuar një mjedis aspak tërheqës për biznesin. Kjo reflektohet në nivelet e ulëta të investimeve të huaja (3.6 përqind e PPB).

51 Analizë e të dhënave të HBS. Aneksi A Tabela A5. Ujitja rrit gjithashtu vlerën e prodhimit bujqësor, vlera e të cilit varet nga sasia e reshjeve vjetore të matura, e cila ndryshon shumë. 52 Analizë e të dhënave të HBS, Aneksi A Tabela A5.53 Analizë e të dhënave të HBS.54 Një Kërkim nga Transparency International pasqyron që Shqipëria është e renditur në vendin e 126 nga 159 vende të vëzhguara në vitin 2005, nga e renditur e 108 ndër 149 vende të vëzhguara në 2004. Kryeministri i ri në Shtator 2005 e shpalli luftën kundër korrupsionit një prioritet numër një për qeverinë tij. Gjithsesi, renditja e Shqipërisë në 2006 eshte në vendin e 111të.

32

Infrastruktura rurale dhe shërbimet publike të varfëra frenojnë produktivitetin bujqësor. Fragmentimi i prodhimit bujqësor (numër shumë i madh fermash të vogla), së bashku me lidhjet e dobëta të transportit dhe vështirësitë në grumbullimin e prodhimit dhe marketing, rrisin kostot e prodhimit bujqësor. Investmet në infrastrukturën rurale kanë ardhur duke u rritur, për shembull rrugët rurale, të cilat kanë krijuar një përmirësim të ndjeshëm për prodhuesit në zonat përreth.

Qumështi dhe Bulmeti

Industria Shqiptare e bulmetit, ndonëse e krijuar prej një kohë të gjatë, ështe tepër e fragmentuar, pa aktorë në udhëheqje të konsolidimit të zinxhirit të furnizimit. Rreth 90 përqind e fermave shqiptare mbajnë gjedhë dhe ripërtypës të vegjël, me një mesatare për ekonomi nga 2 gjedhë dhe 8 ripërtypës të vegjël. Gjithashtu ekzistojnë rreth 1,000 ndërmarrje të specializuara në rritjen e gjedhit për prodhim qumështi. Në nivel përpunimi, 375 fabrika bulmeti kanë të punësuar 1,200 njerëz, dhe përpunojnë përafërsisht 187,000 Mt qumësht në vit për të prodhuar qumësht të pasterizuar, kos dhe gjizë (tregues të vitit 2003).55 Ka edhe 800 punishte të paregjistruara (dhe të pamonitoruara) që përpunojnë disa qindra litra qumësht në ditë për prodhimin e djathit të bardhë. Këto shifra flasin për një industri shumë të fragmentuar, me një mesatare prej 3 punëtoresh për njësi dhe kapacitet përpunues prej 1,000 – 2,000 lt qumësht në ditë. Ndryshe nga hallkat e tjera të zinxhirit ushqimor, asnjë aktor (prodhues, përpunues apo shpërndarës) nuk është shfaqur si leader potencial për të ndërtuar dhe modernizuar zinxhirin ushqimor.

Cilësia dhe siguria e qumështit përbën shqetësim të madh dhe lipset të përmirësohet, Sic shihet në Kapitullin 1, rendimentet në rritje janë duke kontribuar në rritjen e prodhimit të qumështit të lopës. Megjithatë, garantimi i flukseve të rregullta me qumësht të sigurt dhe cilësor për fabrikat e përpunimit, është një problem i qenësishëm. Në nivel ferme, pak progres ka në kontrollimin e sëmundjeve të kafshëve dhe masa të pamjaftueshme higjiene gjatë mjeljes. Situata rëndohet më shumë nga mungesa e një rrjeti të përshtatshëm ftohës. Pjesë e problemit është edhe kapaciteti i dobët i sigurisë ushqimore në nivel shtetëror, për te ndihmuar ne kontrollimin e semundjeve, p.sh. ekzistenca e nje sistemi jo te kompletuar për monitorimin e sëmundjeve të kafshëve dhe identifikimi jo i plotë i kafshëve (shih Kapitullin 3). Pjesë e problemit ështe sektori privat dhe mungesa e nxitësave për funksionimin e tregut. Baxhot tentojnë të ofrojnë cmime më të mira për qumësht me një cilësi më të lartë, gjë që largon tek fermerët motivimin për të përmirësuar cilësinë. Kufijtë e cmimit për fermerin janë të ulët, me një cmim për qumësht të papërpunuar nga 25 në 30 ALL/lt. Kjo e bën të vështirë për fermat-baxho me më pak se 15 lopë të jenë fitimprurëse, sidomos nëse fermerët nuk munden që ushqimin për bagëtine t’a prodhojnë vetë.

Cilësia dhe siguria e përpunimit janë shumë të paqëndrueshme. Pothuaj 90 përqind e qumështit nuk përpunohet në fabrika të regjistruara për prodhimin e produkteve të bulmetit, ai shitet i papasterizuar ose i përpunuar nga vetë prodhuesit. Abuzimet me produktet ushqimore janë shumë të përhapura, sic është shtimi i qumështit me niseshte për të prodhuar djathë me kosto më të lirë.

55 Statistikat evidentojne rreth 12,000 Mt. djath në vit, përkundrejt një kuote importi prej rreth 1,200 Mt. MBUMK, 2005.

33

Ka pasur relativisht shume pak diversifikim apo branding dhe cmimet janë të ulëta. Aktualisht prodhohen dy tipe të përgjithshme djathrash, tradicionalisht popullorë në Shqipëri: Një djathë i bardhë i ngjashëm me djathin feta dhe djathi “kashkaval” i fortë, të dy të prodhuar me qumësht lope ose deleje.56 Ndonëse ka njëfare njohje të cilësive të ndryshme—djathi i bardhë nga Saranda dhe djathi i fortë i Gjirokastrës konsiderohen më të mirët—në përgjithësi, kërkesa për një produkt të zakonshëm, e bën të vështirë për përpunuesit të tregëtojnë produktet e tyre. Në mungesë të dallimeve të dukshme midis produkteve, konkurenca bazohet në cmim, dhe kufijtë e ulët që pasojnë për prodhuesit dhe përpunuesit, frenojnë zhvillimin e mëtejshem të industrisë.57

Iniciativa të rëndësishme janë në rrugë e sipër për të përmirësuar cilësinë dhe marketingun. Ka shenja që industria e produkteve të bulmetit është duke u modernizuar dhe konsoliduar, me një mori iniciativash për të përmirësuar ambientet e përpunimit.58 Mendohet që aftësia për të prodhuar produkte të një cilësie më të lartë, do t’i motivojë përpunuesit drejt ofrimit të një premiumi për prodhuesit që sigurojnë qumësht të papërpunuar të një cilësie më të mirë. Pas dështimit të shumë përpjekjeve në fundin e viteve ‘90, disa përpunues janë duke prodhuar qumësht në shishe plastike, ndonëse një cilësi e dobët të qumështit të papërpunuar, nënkupton cilësi të ulët për produktin perfundimtar. Disa baxho janë duke u përpjekur të zgjerojnë gamën e produkteve, për shembull, duke prodhuar djath të tipit mozzarella, por gjithsesi të një raporti cilësi-cmim që ende favorizon produktet e importit.

Rrushi dhe vera

Prodhimi i rrushit po vjen duke u rritur. Afërsisht 300,000 ferma merren me prodhimin e rrushit, me një madhësi mesatare të vreshtit nga 0.1 – 0.3 ha. Prodhimi, ndonëse ende i ulët, është duke u rritur me ritme të shpejta: në periudhën ndërmjet vitit 2000 dhe 2005, sipërfaqja e kultivuar u rrit me 30 përqind, d.m.th. 13,300 ha, dhe prodhimi me 45 përqind, si rezultat i rritjes së rendimenteve. Importe të konsiderueshme nga Greqia dhe Italia dhe shitja e rrushit për verë si rrush tavoline, tregojnë se prodhimi vendas nuk është ende në gjendje për të plotësuar kërkesën për rrush tavoline.

Cilësia e prodhimit të rrushit është e ulët dhe ka nevojë për përmirësim. Menaxhimi i vreshtave në përgjithësi është i dobët, si pasojë e praktikave bujqësore jo të përshtatshme, mungesës së vemendjes ndaj kontrollit të dëmtuesve/sëmundjeve, cilësisë së ulët të fidanave dhe përdorimit jo të mjaftueshëm të plehrave kimike dhe inputeve të tjera. Zakonisht matet produktiviteti dhe jo cilësia. Pjesa më e madhe e vreshtarëve prodhojnë si rrush tavoline për konsum të freskët, ashtu edhe rrush për verë, ndonëse ka dallime të konsiderueshme ndërmjet këtyre dy lloj kategorive.59

56 Nevojiten mesatarisht 4 lt qumësht për të prodhuar 1kg djathë të bardhë dhe 6 lt për 1 kg djathë të fortë. Djathi i deles është i kushtueshëm, ai mund të kushtojë dyfish më shumë (deri në 730Lekë/kg në pikat e pakicës) se ai i lopës (i cili shitet minimalisht me 300 Lelë/kg). Vëzhgim tregu. 57 Cmimi për qumështin-lëndë e parë varion nga 25 to 35 Lekë/lt, dhe në disa raste deri në 40 Lekë/lt.58 Sic është programi i menaxhimit të praktikave të mira, drejtuar nga USAID dhe financuar nga Land O’Lakes , nëpërmjet të cilit trainohen fermerë në zhvillimin e produktit, grumbullimin e qumështit, menaxhimin e biznesit, higjienën. Janë duke u bërë investime të rëndësishme në fabrikat e prodhimit të djathit në jug të Shqipërisë, ndonëse leverdisshmëria e këtyre iniciativave është ende e pasigurt.59 Rrushi i verës ka më shumë fara dhe lëkurë më të trashë.

34

Problemet me shpërndarjen pas-vjeljes reduktojnë konkurencën. Mungesa e investimeve në magazina ftohëse dhe infrastruktura dhe shërbime te tjera pas-vjeljes (post- harvest), pengojnë seriozisht zgjerimin e prodhimit në zona të cilat janë tepër të përshtatshme për prodhimin e rrushit (p.sh. Berati dhe Përmeti), por që ndodhen jashtë zonës Tiranë-Durrës, ku është e përqëndruar edhe kërkesa (përvec kërkesës për rrush tavoline, 40 përqind e verës Shqiptare prodhohet në Durrës).60

Prodhimi i rrushit ështe me leverdi të lartë, por jo konkurues. Cmimi mesatar i shumicës për rrushin e tavolinës është relativisht i lartë: 60 – 70 Lekë për prodhimin vendas, përkundrejt cmimit prej 85 – 100 Lekë për prodhimin e importuar. Me kosto prodhimi 29 Lekë/kg, kjo provokon një ngritje cmimi prej rreth 140 përqind.61 Prodhimi në zonën Tiranë-Durrës, pranë qendrave ku është përqëndruar kërkesa, është shumë fitimprurës. Megjithatë, sipërfaqja tepër e vogël e fermës, kostot e larta të inputeve, humbjet relativisht të larta si rezultat i praktikave të papërshtatshme bujqësore, dhe cilësia e dobët e fidanave, të gjitha këto kontribuojnë në rritjen e kostove të prodhimit dhe konkurencën e dobët. Për fermat që ndahen nga qendrat kryesore të kërkesës nëpërmjet një infrastrukture të dobët, fitimi është më i ulët. Megjithatë, përmirësimet në infrastrukturë dhe magazinimin me ftohje dhe shpërndarje, do të ndikojnë në rritjen e konkurencës së importeve me prodhimin vendas.

Fermerët që prodhojnë rrush për verë nuk janë në gjendje t’a tregëtojnë produktin e tyre në mënyre efektive. Cmimi i ulët që pagohet nga kantinat për rrushin, i motivon fermerët drejt shitjes së rrushit të verës për konsum të freskët ose duke e përpunuar atë vetë, tradicionalisht për të prodhuar raki rrushi. Kërkesa në rënie për Raki i ka detyruar fermerët të gjejnë rrugë të reja per t’a tregëtuar prodhimin e tyre. Disa prej tyre kanë zgjedhur t’a përpunojnë rrushin për vere, ndonëse kjo mund të jetë një zgjedhje e kushtueshme dhe e vështirë, dhe për pasojë jo e qëndrueshme. Zgjidhje potenciale si ngritja e kantinave të përbashkëta, ose specializimi i mëtejshëm në prodhimin e rrushit (përkundër atij të përpunimit), nuk janë përqafuar ende nga fermerët.

Prodhimi i verës është rimëkëmbur ndjeshëm në vitet e fundit. Kantinat kanë qenë të konsoliduara përpara viteve ‘90, kur ekzistonin 22 fabrika të mëdha përpunimi të cilat prodhonin 200,000 hl verë, pije alkolike dhe uthull. Prodhimi i verës ishte një nga industritë e para që do të rimëkëmbej dhe tërhiqte investime: në 1999 ai ishte i dobët dhe i fragmentuar, i përbërë vetëm nga rreth 100 kantina të vogla, 20 përqind e të cilave regjistruar në mënyre të rregullt; në 2003, konsolidimi i sektorit coi në rreth 40 apo 50 kantina funksionale, numër që është rritur në dy vitet e fundit falë investimeve të reja. Konsolidimi i industrisë së verës dhe pijeve alkolike është duke fituar terren me më shumë konkurentë në sektor,cilësi drejt përmirësimit dhe kërkesë të brendshme në rritje. Durrësi është zona kryesore e prodhimit të verës, me shtatë kantina të cilat prodhojnë gati 40 përqind të prodhimit total kombëtar. Zona të tjera të rëndësishme janë Tirana, Berati dhe Përmeti.

60 Gjysma e popullsisë të vendit jeton ne zonën Tiranë-Durrës, e cila vlerësohet të përbejë 60 përqind të fuqisë së përgjithshme blerëse në rang vendi.61 Cmimi i shumicës është 60 – 70 Lekë/kg (€ 0.5 – 0.6) për rrushin vendas dhe 85 - 100 Lekë/kg (€ 0.7 to 0.8) për atë të importit. Kosto e prodhimit është 29 Lekë/kg. Kjo do të thotë që një vresht i kultivuar me 40% rrush tavoline dhe 60% rrush për verë, mund t’i mbuloje të gjitha kostot e prodhimit (përfshirë koston oportune të krahut familjar të punës) vetëm nëpërmjet rrushit të tavolinës; ndërsa e ardhura që del nga rrushi për verë apo vera e prodhuar përbën fitimin.

35

Industria e verës varet nga rrushi i importit. Prodhimi lokal i rrushit nuk është në gjendje t’i përgjigjet nevojave të industrisë. Një arësye e ripërtëritjes së industrisë së verës në vitet ’90, ishte aftësia për të importuar verë Italiane të hapur me cmim të lirë, e cila përdorej për përpunim të mëtejshëm apo për botilim. Pas 1996, kjo panoramë e zëvendësua me kuota të rritura importi të rrushit Maqedonas, rrush që kishte një raport të kënaqshëm cmim-cilësi. Vlerësohet se 50 përqind e verës shqiptare të tregëtuar në mënyrë formale prodhohet nga rrushi i importit, dhe 30 përqind nga ai Maqedonas. Ndërsa rrushi shqiptar i verës është më i lire (37 Lekë/Kg, perkundrejt 56 Lekë/Kg që është cmimi CIF për rrushin Maqedonas të një cilësie të mirë), rrushi i importit favorizohet për shumë arësye. Importimi i rrushit është më i lehtë në kuptim të logjistikës dhe kërkon thjesht një kontratë. TVSH është më e ulët, duke qenë se paguhet mbi vlerën e shtuar, dhe me një pagesë për lëndën e parë të reduktuar. Cilësia më e ulët e rrushit shqiptar e bën prodhimin e verës më të kushtueshëm.

Investime lipset të bëhen në drejtim të përmirësimit të teknologjisë. Ndonëse investimet e orientuara për sektorin janë në rritje, si psh. rinovim pajisjesh, pjesa më e madhe e pajisjeve që prodhojnë verë janë të vjetëruara si dhe mungojnë kapacitetet e përshtatshme dhe të sigurta për magazinimin me ftohje. Vihet re një mungesë e aftësive për të prodhuar verë të mirë, ndonëse prodhuesit gjithnjë e më shumë janë duke blerë shërbime nga enologët.

Marketingu po shkon drejt përmirësimit. Shpërndarja e verës lokale është në përmirësim e sipër, me 24 marka shqiptare të verës të cilat shiten rregullisht nëpër të gjithë vendin.62 Varietetet lokale (si shesh dhe kallmet të kuq dhe të zi) janë më pak popullore, për arësye të preferencave të konsumatorit dhe cilësisë më të ulët të variteteve lokale.

Prodhimi i verës mbart leverdishmëri të lartë. Një krahasim i cmimeve të references tregon se vera mund të prodhohet me kosto më të ulët gjetkë.63 Pavarësisht konkurencës së fortë nga Italia dhe vendet fqinje, shumë prodhues vere ushtrojnë aktivitet fitimprurës, kryesisht ata që ndodhen në zonën Tiranë-Durrës, të cilat mund t’ia shesin prodhimin restoranteve dhe bareve pa faturë dhe taksë- shpesh duke fituar 100 përqind mbi kostot e prodhimit.

Ullinjtë dhe vaji i ullirit

Cilësia e ulët në prodhimin e ullinjve përbën edhe hallkën më të dobët në këtë zinxhir ushqimor. Gjatë procesit të privatizimit, 19,000 ha rrënjë ullinj ju shpërndanë 110,000 familjeve, duke cuar në një prodhim tepër të fragmentuar të ullinjve. Ullinjtë, në shumicën e rasteve zënë një përqindje të ulët brenda të ardhurave totale të fermës, që do të thotë se investimet me fuqi punëtore dhe kapital janë të vogla, ndërsa cilësisë dhe rendimenteve u kushtohet vëmendje jo e mjaftueshme. Ullishtat shërbehen varfër, me një përdorim të pamjaftueshëm të plehrave kimke dhe pesticideve; po kështu edhe vjelja dhe përpunimi i ullinjve kryhen në mënyrë shumë

62Dhjetor 2005, vëzhgim tregu.63 Cmimi i referencës është relativisht i lartë dhe varion nga 250 në 300 Lekë për verën në shishe dhe 200 për verën e hapur. Si një term reference, është plotësisht e mundur të besojmë se në Itali, mund të blihen me cmim pakice, shumë verëra IGT (me indikacionin gjeografik) për 1 eur/shishja (125 Lekë) dhe disa verëra të lira DOC (verëra me origjinë të përcaktuar) për 1.7 eur/shishja (212 Lekë).

36

të varfër. Nuk ka asnjë organizim ndërmjet prodhuesve, ndërsa përpjekjet për të vendosur një sistem origjinal dhe novativ për kontrollin e integruar të dëmtuesve kanë provuar të jenë të paqëndrueshme.

Industria e vajit të ullirit pengohet nga vartësia e saj ndaj lëndëve të para lokale. Industria e vajit të ullirit përbëhet nga rreth 140 përpunues, 90 prej të cilëve janë të asociuar. Industria është në proces konsolidimi dhe diversifikimi, por gjithsesi frenohet më shumë nga varësia që ka ndaj lëndës së parë lokale, sesa nga importet më të lira dhe me cilësi më të lartë. Ndërsa është mirë për prodhuesit vendas të vajit të ullirit që lënda e parë të sigurohet nga burimet lokale, lipset të përmirësohet produktiviteti dhe cilësia e ullinjve, nëse kërkojmë që industria e vajit të ullirit të jetë e suksesshme. Nëse ajo do të arrijë të jetë e tillë, vaji i ullirit do të jetë agro-industria e parë që do të zhvillohet dhe konsolidohet pa u mbështetur në lëndën e parë të importit.

Prodhimi i vajit të ullirit është fokusuar më shumë tek sasia, në kurriz të cilësisë. Cilësia e vajit shqiptar të ullirit është në përmirësim, gama e produkteve po rritet dhe konkurenca ndërmjet prodhuesve vendas po forcohet. Megjithatë, ende ka probleme të mëdha të cilësisë së paqëndrueshme nga i njëjti prodhues dhe brenda të njëjtit vit.

Marketingu ka bërë progres të konsiderueshem, por lipset të përmirësohet më tej, duke vënë theksin në preferencat në evoluim të konsumatorit. Pjesa më e madhe e konsumatorëve ende e konsideron vajin e ullirit një produkt homogjen, dhe kufijtë ruhen pikë së pari nga shpërndarja e një produkti të cilësisë mesatare. Abuzimet me vlerat ushqyese janë tepër të përhapura dhe të lehta për t’u realizuar,64 dhe grosistët e nivelit shpërndarës dhe supermarketet luajnë ende një rol periferik. Megjithatë, kërkesa për vaj ulliri po vjen duke u rritur, dhe po shfaqet në skenë segmentimi i tregut. Pjesërisht si rezultat i rritjes së të ardhurave, konsumatorët urbanë po bëhen gjithnjë e më të vetëdijshëm për diferencën ndërmjet vajit të ullirit dhe vajërave të tjerë vegjetalë, dhe llojeve të ndryshme të vajit të ullirit. Zinxhiri furnizues i vajit të ullirit është duke përjetuar një proces transformimi, motivuar pjesërisht nga roli në rritje ne procesin e shperndarjes me pakice te supermarketeve, te cilet kerkojne nje gamë më të gjerë produktesh. Një numër gjithnjë në rritje prodhuesish janë duke ofruar vaj ulliri ekstra të virgjër, dhe po shtohet vemendja ndaj marketingut, paketimit dhe një etiketimi më të mirë. Disa ndërmarrje po fillojnë të organizohen dhe të zgjerojnë forcat e tyre të shitjes dhe/ose rrjetet e shitjes me shumicë; 15 prodhues janë mjaftueshem të mëdhenj për të përballuar një politikë rajonale dhe kombëtare të shpërndarjes.65

Kostot e larta të prodhimit përkthehen në konkurencë të ulët të vajit të ullirit. Vështirësia në sigurimin e ullinjve të cilësisë së mirë për të prodhuar vaj ulliri ekstra të virgjër—i cili kërkon një fuqi punëtore të trainuar mirë dhe logjistikë adekuate—e ka cuar koston e ullinjve drejt niveleve aspak konkuruese. Ka një ndërgjegjësim të dobet ndermjet fermereve për cilësitë e ndryshme të ullinjve dhe vajit të ullirit dhe niveleve të ndryshme të cmimeve. Sic ndodh edhe me hallka të tjera të zinxhirit ushqimor, mungesa dhe kosto e lartë e lëndës së parë të një cilësie të mirë, 64 Një përllogaritje bazë e kostove të prodhimit tregon se cfarë shitet në masë dhe në mënyrë informale si vaj ulliri në shishe plastike të ri-cikluara, mund të jetë, në rastin më të mirë një lloj vaji tjetër ushqimor i përzier me vaj ulliri të gradës së ulët.65 Vëzhgim tregu-Dhjetor 2006.

37

dhe ekzistenca e shumë përpunuesve të vegjël—d.m.th. mungesa e konsolidimit—sjellin kosto prodhimi përfundimtare tepër të larta dhe vështirësi në konkurimin me vajin e ullirit të importit.

Mishi i freskët

Cilësia dhe siguria në prodhimin e mishit të freskët janë të pagarantuara. Përvec ekonomive të vogla blegtorale të trajtuara më sipër (2.6), Shqipëria ka 725 ndërmarrje të specializuara në rritjen e gjedhit për prodhim mishi. Në zonat rurale, ripërtypësit e vegjël peëbëjnë shumicën e mishit të konsumuar. Në këtë sasi futen zakonisht vetë-konsumi i një kafshe të rritur dhe therur brenda fermës, dhe ndonëse therja kryhet jashtë cdo sistemi kontrolli , risku i infektimit është i kufizuar, pasi kemi të bëjmë me një transport në distancë minimale. Kërkesa urbane për mish, kryesisht për mish vici dhe shpendësh, kërkon një logjistikë prodhimi shumë më ekstensive, duke qenë se bagëtia e gjallë zakonisht transportohet nëpër thertore në ose pranë zonave urbane (si përgjigje ndaj preferences së konsumatorit për mish të sapo therur). Në kushtet e mungesës së një sistemi të saktë monitorimi epidemiologjik, rreziku mbetet i lartë që kafshët e infektuara të shiten për t’u therur. Hapat e mëtejshëm brenda zinxhirit kontrollohen në mënyrë shumë të dobët dhe risku i infektimit është i lartë, vecanërisht duke patur përhapjen e tregjeve të gjësë së gjallë dhe transportimin. Vetëm tre thertore në Shqipëri konsiderohen të përshtatshme për prodhimin e mishit, por shfrytëzimi i tyre është tepër i kufizuar, duke nënkuptuar qe prodhimi ekstensiv kryhet ne ambiente te pasigurta. Po keshtu, shume pak kontrolle kryhen mbi shitjen e mishit; rreth gjysma e dyqaneve te mishit ne Tirane, nuk kane licence te rregullt, edhe nese ato kontrollohen nga sherbimi veterinar. Pasojat negative per shendetin publik si dhe konkurencen, trajtohen ne menyre me te detajuar ne Kapitullin 3.

Përmirësimet në këtë hallkë të zinxhirit ushqimor nevojiten të udhëhiqen nga zbatimi i ligjit dhe preferencat e konsumatorit. Dobësitë në standartet e cilësisë dhe sigurisë nëpër të gjithë zinxhirin e furnizimit me mish të freskët, mund t’i atribuohen një numri faktorësh, analizuar më nga afër në kapitullin që vijon. Këto faktorë përfshijnë mungesën e nxitësave të tregut që motivojnë cilësi më të lartë, dhe mungesën e zbatimit të rregullave efektive të sigurisë ushqimore nga shërbimi veterinar. Ndonëse preferencat e konsumatorit, me rritjen e nivelit të të ardhurave, janë duke levizur drejt cilësisë më të lartë, cmimi mbetet ende një faktor i rëndësishëm. Zbatimi i dobët i rregulloreve ekzistuese bën që vetëm pak prodhues të ndershëm të sfidojnë konkurentët që investojnë në sigurinë ushqimore, duke larguar kështu cdo motivim për investim në drejtim të sigurisë. Transformimi i sektorit do të kërkonte investime madhore në drejtim të kapitalit, burimeve njerëzore dhe logjistikës. Mënyra më e mirë për të arritur këtë transformim është kombinimi i teknikave të “nxitjes dhe detyrimit” , për të krijuar nxitësa për prodhuesit, nëpërmjet një përqasjeje komplekse që të kombinojë komunikimin prodhuesve të përfitimeve komerciale me adoptimin e standarteve HACCP; lehtësimin e aksesit ndaj kapitalit të nevojshëm për investimet e duhura (për shembull nëpërmjet një programi të zhvillimit rural) dhe detyrimin për të plotësuar standartet e sigurisë ushqimore në mënyrë që të fitohet aksesi drejt kapitalit; dhe zbatimi gradual i standarteve. Një rol kyc lipset të luhet nga shërbimet veterinare në qytetet kryesore, të cilat janë përgjegjëse për të kontrolluar therjet brenda zonave urbane dhe shpërndarjen e mishit, kontroll i cili duhet të fuqizohet. Kapitulli 3 shtjellon këtë strategji në mënyrë më të detajuar. Në të

38

njëjtën kohë, vetëdija publike për rëndësinë e standarteve të sigurisë ushqimore do të rritet, duke sjellë kështu edhe kërkesën e konsumatorit për cilësi dhe siguri.

Kuotat e fitimit janë të ulëta, por mund të përmirësohen nëse bagëtia theret në një moshë më të avancuar. Preferenca e konsumatorit është për bageti në moshë të re, me peshë të ulët dhe të pamajmur.Për pasojë, kafshët, kryesisht gjedhi, theren herët, dhe kufijtë e vegjël të fitimit reduktojnë të ardhurat potenciale prej majmërisë dhe cuarjes deri në fund të procesit të rritjes.

Perpunimi i mishit

Industria e përpunimit të mishit përbën një nga hallkat më të zhvilluara të zinxhirit ushqimor. Ajo ka qenë ndër të parat brenda zinxhirit ushqimor që është konsoliduar, pjesërisht sepse ishte në gjendje të mbështetej në lëndën e parë të importit. Ajo përfshin disa grosistë të mëdhenj që operojnë me impiante të medha ftohjeje dhe importojnë mish të ngrirë me cmim të lirë, si dhe një numër i vogël përpunuesish. Këta aktor kanë kryer investime të konsiderueshme, duke krijuar barriera më të mëdha hyrëse sesa ata të hallkave të tjera të zinxhirit ushqimor. Origjina e mishit të importit varion, duke qenë se mishi vjen nga ku oferta është e madhe, ose nga produkte që janë ri-eksportuar.66 Flukset janë të paqëndrueshme, shpesh të varura nga oportunitetet afat-shkurtra të lidhura me kushtet e tregut në vendet e tjera (duke provuar që konkurenca shqiptare pengohet nga dampingu i vendeve fqinje).

Siguria është e mirë por mbështetet në një sistem efektiv të kontrollit mbi mishin e importit. Ekziston besim tek industria, midis konsumatorëve, dhe tek importuesit nga ana e përpunuesve. Meqënese ky besim bazohet në kontrollet efektive mbi cilësinë dhe origjinën e mishit të importuar, roli i doganave dhe inspektorëve të ushqimit në funksionimin e kësaj hallke të zinxhirit ushqimor është themelor.

Suksesi i qëndrueshëm i përpunuesve të mishit varet nga kapaciteti i tyre për të zhvilluar një politikë etiketimi dhe për të konkuruar operatorët e rinj, kryesisht supermarketet. Pjesa më e madhe e ndërmarrjeve të përpunimit të mishit kanë ngritur sistemin e tyre të shpërndarjes, disa nëpërmjet një kombinimi të dyqaneve të licencuara dhe marrëveshjeve me grosistët, të tjerë duke eksperimentuar një sistem ekskluziviteti të kufizuar. Ato kanë qenë relativisht efektive në drejtim të etiketimit dhe konsolidimit të besimit të konsumatorit, dhe dyqanet e tyre në përgjithësi janë më të mira sesa dyqanet e zakonshme ushqimore dhe thertoret. Megjithatë, pas shumë vitesh kontrolli mbi tregun vendas, ndërmarrjet e përpunimit të mishit tashmë përballen me sfida të reja që lidhen me aktorë të rinj, sic janë rrjetet e supermarketeve me rrjete të zgjeruara dhe integruara të furnizimit edhe jashtë vendit. Përmirësime të mëtejshme janë të nevojshme nëse duam që ato të mbeten konkuruese.

REKOMANDIME NË ASPEKTIN E POLITIKAVE PËR TË ARRITUR KONSOLIDIMIN E HALLKAVE TË ZINXHIRIT USHQIMOR

Një numër problemesh—dhe për rrjedhojë edhe zgjidhjesh—i përgjigjen të gjitha hallkave të zinxhirit ushqimor. Ato përfshijne cmime të larta të inputeve bujqësore; mungesë e ekonomive të shkallëzuara si rezultat i sipërfaqes së vogël të

66 Importet përfshijnë mish vici të lirë nga Brazili (p.sh. $3/kg); mish shpendësh nga SHBA; gjë e gjallë nga Maqedonia; dhe burime të tjera në varësi të cmimeve të tregut.

39

fermës; adoptimi i ngadalshëm i standarteve të sigurisë ushqimore dhe mungesa e ligjshmërisë; një kuadër ligjor jo i përshtatshëm , i cili nuk arrin të nxise grupimin e fermerëve apo të përcaktojë statusin e fermerëve, kuadër i cili duhet të rishikohet për t’u përafruar me rregullat e BE; dhe një regjim TVSH që nuk i favorizon fermerët. Rekomandimet në fushën e politikave, të cilat do të mund të zgjidhnin këto probleme, përfshijnë sa më poshtë.

a) Hartimi i ndërhyrjeve të përshtatshme modeluar sipas dallimeve të konsiderueshme në kushte dhe faktorë pengues, sipas zonave të ndryshme gjeografike të Shqipërisë. Si rezultat i kushteve të ndryshme konstatuar në zona te ndryshme gjeografike, ne lidhje me faktoret pengues, oportunitetet, politikat e zhvillimit bujqësor dhe rural do të jenë më shumë fektive nëse qeveria arrin të identifikojë masa të targetuara sipas rajoneve gjeografike. Kjo përqasje për politikë-bërjen adoptuar nga BE në skemat e saj të mbështetjes për aktivitetin bujqësor në zona më pak të favorizuara (dhe në fakt, mund të nxirren mësime të rëndësishme nga praktika e BE). Zonat që rrethojne zonën e Tiranës dhe Durrësit, janë relativisht të begata dhe të lidhura mirë me tregjet, dhe mund t’i pergjigjen sic duhet investimeve të rritura brenda sektorit, për shembull në sektorin e ujitjes. Ato janë gjithashtu qendra e konkurencës për tokën, ëe përpjekjet ndërmjet shfrytëzimit bujqësor dhe zhvillimeve urbane dhe turistike. Zonat më të varfëra, pjesa më e madhe e tyre në Veri dhe Verilindje, vazhdojnë të ndeshen me veshtirësi të detyrueshme në formën e infrastrukturës së pazhvilluar (p.sh. rrugët), shërbime publike të varfëra dhe nivel më të lartë varfërie. Ekzistojnë xhepa nëpër rajonet malore ku bujqësia komerciale është e mundur dhe mund të lulëzoje, po kështu edhe agro-turizmi konsiderohet shpesh si opsion. Për këtë qëllim, lipset të modelohen politika që të trajtojnë sfida të ndryshme në zonat më potenciale më të mëdha, krahasuar me zonat malore. Pikë së pari, vendi duhet të ndahet me zona gjeografike, dhe këto zona duhet të vishen me të gjithë faktorët pengues dhe prioritetet e duhura në aspektin e politikave. Në zonat më të varfëra, theks më i madh duhet vënë mbi politikat bujqësore—përmirësimi i infrastrukturës dhe shërbimeve publike, dhe ofrimi i asistencës sociale—për të nxitur rritjen dhe zbutur varfërine. Meqënëse problemet dhe politikat janë të ndëerthurura, që të kalohet përtej bujqësisë, d.m.th drejt infrastrukturës rurale, shërbimeve publike, etj., do të nevojitej një agjenci për të drejtuar zhvillimin në këto zona. Një gjë e tillë është pranuar në heshtje nëpërmjet ngritjes së një agjencie të vecantë për zhvillimin e zonave malore, Agjencia për Zhvillimin e Zonave Malore (MADA). MADA mund t’a luaje këtë rol , me një mandat përkatës për te mbuluar jo vetem bujqesine por edhe ceshtje te tjera te zhvillimit (infrastrukturën, shërbimet publike, etj.), dhe me një përcaktim të saktë të zonave më pak të favorizuara, në të cilat ajo duhet të përqëndrohet (ndoshta huazuar nga kriteret e BE). Për zonat bregdetare më të begata, konkurenca për tokën, midis shfrytëzimit bujqësor, urban dhe turistik kërkon një politikë të koordinuar ndërmjet MBUMK dhe Ministrisë së Administrimit të Mjedisit, Pyjeve dhe Ujërave, (MAMPU) dhe Ministrisë së Ekonomisë, Tregëtisë Energjisë(METE), si dhe ministrive të tjera aty ku të jetë e nevojshme.

b) Hartimi dhe implementimi i programeve të zhvillimit rural, të cilat do t’i ndihmojnë fermerët të bëjnë investimet e duhura për përmirësimin e teknikave të tyre të prodhimit dhe rritjen e rendimeve dhe cilësisë. Një program i tillë është iniciuar në Shqipëri nëpërmjet Programit të Granteve me

40

Konkurim (PGK), pjesë e Projektit të Shërbimeve Bujqësore, mbështetur nga Banka Botërore.67 Kjo reflekton programet e zhvillimit rural të administruara në shtetet anëtare të BE dhe vendet në proces pranimi, të cilët gjithnjë e më shumë po favorizohen përballë subvencioneve, meqënëse janë të pafragmentuara dhe i vendosin fermerët në “vendin e shoferit”, në mënyrë që ata të mund të vendosin mbi investimet që nevojiten në kuadrin e zinxhirit ushqimor (shih kapitullin 4). Grantet mund të orientohen drejt investimeve për përmirësimin e produktivitetit dhe sigurisë e cilesisë ushqimore, në përputhje me kërkesat e sigurisë ushqimore (“përputhje e ndërsjelle”), një kriter përzgjedhes (për të ecur paralel me fushatën e gjerë të informimit dhe programin e trainimit për sistemet e sigurisë ushqimore). Hartimi i një programi të tillë, për shembull targetimi i kritereve për përfituesit potencialë, duhet të mërret me shumë kujdes në konsideratë. Për shembull, duke identifikuar zonat prodhuese të cilat janë duke e konsoliduar këtë program, do të ishte më e mundur të mbeshteteshin nën-sektorët të cilët po njohin rritje, ndërsa zonat me performancë më të dobët, mund të targetohen me një lloj tjetër mase mbështetëse. Që të funksionojë mirë, cdo program grantesh duhet të jetë transparent, me rregulla dhe kritere shumë të qarta. Përzgjedhja e përfituesve të grantit duhet të kryhet duke përdorur një sistem shumë-nivelesh, për të evituar presionet e panevojshme mbi vendim-marrës të caktuar.68 Kapacitetet e e ngritura gjatë implementimit të PGK mund të shfrytëzohen si bazë për një program të zhvillimit rural.

c) Forcim gradual i zbatimit të standarteve të sigurisë ueshqimore. Futja e standarteve minimale është vecanërisht urgjente në sektorët e bulmetit dhe mishit, aty ku rreziqet për shëndetin publik aktualisht janë të medha, dhe ku mungesa e ligjshmërisë, eleminon nxitësat në funksion të përmirësimit të standarteve, duke minuar konkurencën në tregjet e brendshme dhe të jashtme. Futja e standarteve duhet të jetë realiste, në mënyrë që ato të bëhen të zbatueshme dhe të evitojnë detyrimin e operatorëve për të dalë nga sistemi/ krijimin e barrierave të pakalueshme për momentin e hyrjes. Sic trajtohet në paragrafin 2.28, një perqasje shtrënguese për zbatimin e ligjit duhet të kombinohet me ofrimin e nxitësave në funksion të ligjshmërisë, sic mund të jenë grantet e kushtëzuara me respektimin e ndërsjellë të standarteve të sigurisë ushqimore, për të ndihmuar në financimin e pajisjeve gjatë periudhave të caktuara të lëshimit, shoqëruar edhe me fushata të ndërgjegjësimit publik me prodhuesit dhe konsumatorët.Pas një farë kohe, kjo mund të pasohet me një imponim të detyruar të standarteve minimale, niveli i të cilave me kalimin e kohës duhet të ngrihet. Kjo cështje bashkë me zgjidhjet që propozohen, trajtohen në mënyrë më të detajuar në Kapitullin 3. Kjo futje

67PGK është pjesë e Komponentit 4 të Projektit të Shërbimeve Bujqësore, dhe objektivat e tij janë: (i) përshpejtimi i transferimit të teknologjive dhe përmirësimi i praktikave të biznesit për komunitetet rurale; (ii) ngritja e kapaciteteve të ofruesve ruralë të shërbimeve për të mbështetur fermerët/prodhuesit dhe sipërmarrësit e tjerë; (iii) asistimi i shoqatave dhe grupeve të tjera komunitare për të përfituar nga oportunitetet ekonomike; dhe (iv) të ndihmojë MBUMK të krijojë më shumë lidhje publik-privat për të arritur te fermerët dhe agro-bizneset. Gjatë implementimit të PSHB, janë ofruar rreth 140 grante, pjesa më e madhe e të cilave është realizuar në mënyrë të kënaqshme. Në masa të ndryshme, disa grante kanë ndihmuar të krijojnë lidhje me tregun, përfshirë përmirësimin e cilësisë ushqimore; përpunimit dhe paketimit; magazinimit dhe gjetjes se tregjeve qoshk. 68 Faktorë të tjerë që lipset të merren në konsideratë përfshijnë: propozimet duhet të dalin nga përfituesi i propozuar për të siguruar përgjigjen e duhur për një problem të caktuar; ndërsa një program grantesh mund të menaxhohet për të adresuar cështje specifike (si psh. futja e sistemeve të sigurisë ushqimore), ai nuk duhet të jetë me spekter shumë të ngushtë dhe duhet të lejojë një kuadër të gjerë idesh për t’u testuar.

41

graduale e standarteve përbën një lëvizje tepër strategjike, duke qenë se do t’a vendoste Shqipërine në rrugën e përafrimit gradual me rregullat e përbashkëta komunitare, rregulla të cilat ajo po përpiqet t’i adoptojë. Ndonëse ky është një proces gradual, Shqipëria duhet t’a nisë tani, në mënyrë që të përfitojë nga oportunitetet e mundësuara nga kuadri relativisht i gjatë kohor përpara pranimit. Zhvillimi i shpejtë i industrisë agro-përpunuese ofron një dritare të rëndësishme mundësie për të nxitur adoptimin e standarteve të përshtatshme nga ndërmarrjet e reja dhe në evolim.

d) Adoptimi gradual i Acquis Communautaire. Si pjesë e objektivit të saj strategjik për pranim në BE, Shqipëria do të duhet të harmonizojë legjislacionin e saj me atë të Acquis Communautaire të BE, një pjesë e konsiderueshme e të cilit ka të bëjë me sektorin bujqësor. Legjislacioni mund të përmirësohet ndjeshëm për të lehtësuar disa nga problemet me të cilat perballen fermerët. Përcaktimi i statusit ligjor të fermerëve, do t’i ndihmojë ata të përfitojnë nga regjistrimi i TVSH,69 por ai nevjitet edhe për implementimin e një programi të zhvillimit rural dhe për krijimin e një Kadastre të Fermave. Legjislacioni shqiptar aktualisht kufizon potencialet për organizatat e fermerëve, duke frenuar krijimin e shoqatave apo kooperativave, për shembull për blerje e përbashkët të inputeve, gjë që do t’i ndihmonte fermerët të kapërcenin disa nga problemet e përshkruara më lart.70 Nevojat dhe kërkesat e grupeve për blerje të përbashkët të inputeve, kërkojnë rregulla specifike, për t’iu dhene atyre statusin ligjor të kooperativës.71 Përfshirja e Organizatave të Prodhuesve (OPve) në legjislacionin shqiptar, është gjithashtu një hap i nevojshëm drejt harmonizimit lë legjislacionit shqiptar me atë të BE72 Një instrument tjetër i rëndësishëm për të mbrojtur dhe nxitur cilësine e zinxhirit ushqimor, është rregullorja e shoqatave ndër-profesionale sic janë konsorciumet e ngritura në vendet e BE për të menaxhuar përdorimin, aplikimin dhe zhvillimin e emërtimeve të origjinës. Shqipëria mund të adoptojë gjithashtu, dispozita më specifike për tipe të tjera shoqatash të përdoruesve, për shembull atyre të krijuara

69 Momentalisht, pjesa më e madhe e fermerëve nuk janë të regjistruar si të tillë, dhe as për efekt të TVSH. Kjo do të thotë që ata nuk mund t’i ofrojnë fatura TVSH agro-përpunuesve, të cilët më pas nuk mund të përfitojnë TVSH për lëndën e tyre të parë. Në rastin e përdorimit të lëndës së parë lokale, TVSH duhet të paguhet mbi vlerën e përgjithshme të produktit të përpunuar. Ndërsa kur lënda e paëe është me origjinë importi, TVSH duhet të paguhet mbi diferencen ndërmjet cmimit të shitjes dhe cmimit të paguar për lëndën e parë. Kjo i shtohet faktorëve që favorizojnë lëndën e parë të importit. Regjistrimi dhe shtrirja e sistemit të TVSH tek fermerët, me një reduktim të TVSH, si të shihet e arësyeshme, do të ndihmonte në zgjidhjen e këtij problemi. Deri sa fermerët të regjistrohen—proces që mund të zgjasë me vite—një gjë e tillë do të vazhdojë të funksionojë kundër interesave të fermerëve, për aq kohë sa nuk do të përcaktohen zgjidhje të përkohshme. Një zgjidhje që mund të mendohej se do t’u lejonte agro-përpunuesve të merrnin fatura vetë nga blerja prej fermerëve të paregjistruar. 70 Vetëm shoqatat jofitimprurëse dhe kooperativat e bashkëpunimit reciprok njihen si mekanizma të mundshëm për organizimin e individëve në shoqata përdoruesish, prodhuesish, konsorciume për sigurimin e përbashkët të inputeve, kooperativa dhe marrëveshje ndër-profesionale. Përpjekje të shumta janë bërë për të ndërtuar një kuadër të qëndrueshëm ligjor për zhvillimin e kooperativave, përfshirë mbeshtetjen nga GTZ për ligjin për shoqatat e bashkepunimit reciprok dhe nga Kooperacioni Irlandez për Unionet e Kredisë. Paralelisht, ka pasur aplikime të vecanta të ligjit për shoqatat jofitimprurëse sic është Ligji për Ujitjen (ligj i cili rregullon krijimin e Shoqatave të Përdoruesve të Ujit (SHPUve) për menaxhimin e sistemeve të ujitjes) dhe Pyllëtaria Komunitare, e cila bazohet po në ligjin për shoqatat jofitimprurëse.71 Një shembull do të ishte Italia, nëpërmjet ligjit 1948 për konsorciumet agrare. Ky ligj u ndryshua në 1999, për t’iu dhene këtyre organizatave, statusin ligjor të kooperativave.72 Sic përcaktohet nga KE për rregullimin e tregjeve të përbashkëta të produkteve bujqësore, p.sh. frutat dhe perimet (ish Rreg. KE 2200/96 dhe modifikimet në vijim) dhe produktet oleike (ish Rreg. KE 136/66 dhe 865/04 bashkë me amendimet dhe modifikimet përkatëse).

42

për të mirëmbajtur bashkarisht infrastrukturën rurale.73 Zbatimi i ligjshmërisë është një konkluzion i rëndësishëm i përmirësimeve legjislative, përvecse stimulon më shumë partneritete ndërmjet fermerëve, për shembull duke nxitur ndërgjegjësimin për perfitimet e shoqatave dhe mënyrën si ato mund të krijohen. Në të njëjtën kohë, Shqipëria mund të reformojë në mënyrë të dobishme regjimin e taksave për të favorizuar rritjen e biznesit. Taksat me të cilat përballet një biznes i zakonshëm janë shumë më të mëdha se ato të detyrueshme për bizneset e “vogla”. Një gjë e tillë pengon konsolidimin e ndërmarrjeve dhe inkurajon evazionin fiskal, pasi nuk arrihen të merren në konsideratë parametra të tjerë përvec xhiros, për shembull shuma e aseteve kapitale dhe numri i punonjësve. Ndërsa qeveria duhet të luajë rolin e saj në nxitjen e agro-turizmit dhe lidhjeve ndërmjet bujqësisë, turizmit dhe mjedisit (paragrafi 1.21), për shembull nëpërmjet adoptimit të më shumë rregullave mjedisore.

e) Investimi në infrastrukturën rurale. Infrastruktura e pazhvilluar rurale—rrugët, uji dhe energjia—përbejnë një faktor të qëndrueshëm i cili pengon zhvillimin e hallkave të integruara të zinxhirit të furnizimit. Investimet në infrastrukturë janë tepër të rëndësishme dhe trajtohen në Kapitullin 5. Ky rekomandim do të kërkojë bashkëpunim ndër-sektorial me ministritë e linjës (Ministria e Financave, Punëve Publike, etj.).

f) Investimi në rehabilitimin dhe menaxhimin e infrastrukturës së ujitjes dhe kullimit. Investimet e derimësotme kanë qenë efektive në përmirësimin e infrastrukturës ujitëse dhe Shoqatave të Përdoruesve të Ujit. Por produktiviteti mund të përmirësohet nëpërmjet investimeve të vazhdueshme për rehabilitimin e mëtejshëm dhe përmirësimin e menaxhimit të ujitjes. Siguria e pritave përben një cështje gjithnjë e më urgjente që kërkon zgjidhje. Kjo cështje është analizuar në mënyrë më të detajuar në Kapitullin 5.

g) Përmirësimi i tregjeve të qerasë së tokës. Konsolidimi i tokës është shumë i nevojshëm për përmirësimin e eficiencës bujqësore dhe të ardhurave, por si tregjet e shitjes ashtu edhe ato te qerase jane te dobet. Përmirësimi i tregjeve të shitjes mund të bëhet edhe më i vështirë, pasi tregjet e dobëta të kreditimit rural përjashtojnë mundësinë e financimit për blerje toke, dhe oferta e tokës për shitje është e ulët (ndoshta për arësye të rolit të tyre si një rrjet i sigurisë sociale). Kjo tregon që përpjekjet duhet të fokusohen në përmirësimin e tregjeve të qerasë. Përmirësimi i mjedisit që tregjet e qeradhënies së tokës të zgjerohen, është gjithashtu i rëndësishëm për arësye se familjet të cilat marrin tokë me qera, i kalojne të tjerët per nga pikëpamja e eficiencës në shumë drejtime.74 Pjesë e adresimit të cëshjes së tokës është përmirësimi i të drejtave të sigurta të pronësisë, një cështje që është trajtuar në kuadrin e Projektit të Shërbimeve Bujqësore, mbështetur nga Banka Botërore (Kutia 1). Dhënia e titujve të saktë për të gjitha tokat, do të ndihmonte në lehtësimin e tregjeve të qerasë, me fakte që tregojne se familjet me tituj pronësie mbi tokën, të cilat do të përfshihen në dhënien e tokës

73 Aktualisht, i vetmi lloj shoqatash përdoruesish që udhëhiqet nga një ligj i vecantë janë SHPUtë, të ngritura për të menaxhuar rrjetet dytësore dhe tretesore të ujitjes dhe burimet ujore.74 Eficienca mesatare e atyre që marrin me qera tokë është 35 përqind, që do të thotë më e lartë se 12 përqind e atyre që e japin me qera ose 28 përqind për ata që nuk marrin pjesë në tregun e qerasë (autarkinë) Fitimet e përgjithshme për ata që marrin me qera është dyfish i larte se mesatarja e të gjithë fermerëve; gjithashtu, ata përdorin më shumë inpute, si makineri, etj.. Analizë e të dhënave të HBS, Aneksi A, Figura A1.

43

me qera, do të jenë ndjeshëm më të shumta se ato që nuk përfshihen (Aneksi A Tabela A6). Institucionet që mundësojnë të mbrojnë të drejtën për tokën, cojnë në përmirësimin e eficiencës: fermerët të cilët kanë tituj pronësie mbi tokën që nga reforma e tokës e vitit 1991, janë mesatarisht më eficiente, ashtu sic janë edhe ata të cilët e kanë trashëguar tokën, ky i fundit një tregues i mirë i të drejtës së sigurt mbi pronën brenda familjes (Aneksi A Tabela A5). E drejta e sigurt e pronësise është gjithashtu e rëndësishme pasi ndërsa më shumë se 90 përqind e familjeve kërkojnë pronësi mbi tokën e tyre, përqindja e familjeve që e kanë këtë të drejtë varion ndjeshëm sipas madhësisë së tokës, ajo vjen duke rënë me zvogëlimin e sipërfaqes së tokës. Ka fakte se po ndodhin shkëmbimet informale të tokës ose bashkimi saj; këto mund të inkurajohen nëpërmjet shkëmbimeve lokale të tokës. Një taksë e përshtatshme mbi tokën do të ndihmonte pronarët që të bënin një përdorim produktiv të saj, dhe jo t’a linin atë djerrë.

Kutia 1. Reforma në vazhdimësi e tokës ka përmirësuar kushtet për konsolidimin e tokës.

Elementet bazë të programit qeveritar të reformës mbi tokën , në vitet e fundit kanë përfshirë:

(i) Krijimi i një kuadri të plotë ligjor dhe rregullues për administrimin e tokës dhe zhvillimit të tregut të tokës;

(ii) Krijimi i një Sistemi të Regjistrimit të Pasurive të Paluajtshme (IPRS) për titujt realë të pronësisë dhe regjistrimin e tyre; dhe

(iii) Një program i gjerë mbështetur nga donatorët për të realizuar regjistrimin rishtazi për pronarët e rinj të tokës.

Ky program ka integruar aktivitete të tij në kuadrin e Projektit të Shërbimeve Bujqësore, mbështetur nga Banka Botërore, projekt i cili përmban komponentin e zhvillimit fizik dhe institucional të IPRS. Ka fakte që tregojnë se konsolidimi i tokës është në shfaqje e sipër në zonat rurale. Madhësia mesatare e fermës është rritur nga 1.04 ha që ishte në vitin 2000 në 1.1 ha në 2005, ndërsa madhësia mesatare e ngastrës nga 0.2 në 0.28 (ndonëse besueshmëria e këtyre statistikave nuk është e garantuar). Elementet bazë të një sistemi modern Europian të tokës dhe pronës tashmë janë një realitet. Megjithatë, ende ka probleme, sic janë një mospërputhje ndërmjet strukturave të rishikuara dhe ligjeve në letër, dhe funksioneve e praktikës në terren. Për pasojë, sfidat kryesore qëndrojnë në zgjidhjen e cështjeve të paadresuara në aspektin e politikave; kompletimin e sistemeve institucionale; dhe krijimin e standarteve dhe procedurave rutinë në nivel të imët. Specifikisht, dhe në vecanti lidhur me tokën rurale, kjo do të përfshinte:

(i) Kompletimin e sistemit të regjistrimit të pronës dhe fuqizimin e IPRS; (ii) Vazhdimin e procesit të transferimit të pyjeve dhe kullotave nën kontrollin komunal dhe kalimi

nga marrëveshjet praktike midis fshatarëve në bashkëpunim sipas formave ligjore rutinore; (iii) Përmirësimin e shërbimeve të agjencisë së tokës për banorët rurale, dhe garantimi që ato të

orientohen nga konteksti dhe shërbimi, për shembull, të qenurit në gjendje për të përshtatur marrëveshje fleksibël grupi midis fermerëve, dhe ofruar regjistrim të lirë dhe të shpejtë të kontratave të qerasë dhe përdorimi i marrëveshjeve; dhe

(iv) Asistimin e agjencive të administrimit dhe mbrojtjes së tokës në menaxhimin e tokës publike.

Përvec këtyre cështjeve, dobësia e sektorit bujqësor dhe ekonomisë rurale vepron si një frenues i transaksioneve të tokës. Një ekonomi e dobët rurale pengon pronarët e vegjël nga shitja e tokës, e cila mund të kultivohej nga prodhues më eficientë, duke qenë që ajo shërben si një amortizator kyc i të ardhurave në kohë të papunësisë, duke kufizuar kështu ofertën për tokë bujqësore. Dobësitë në sektorin bujqësor dhe vështirësia në prodhimin fitimprurës, e shtyp kërkesën për tokë bujqësore.

Burimet: SSO dhe Banka Boterore. 2006b.

h) Përmirësimi i shërbimeve të ekstensionit. Ekziston nevoja për të ndërtuar institucione të konsoliduara në funksion të rritjes së sektorit bujqësor. E rëndësishme për këto institucione do të jetë t’i përgjigjen nevojave të fermerëve,

44

të cilët janë duke ndërmarrë aktivitete të reja, për shembull prodhimi blegtoral dhe ai i frutave. Këto institucione mund të ofrojnë gjithashtu mbështetje për fermeret në drejtim të marketingut, një nga sektoret më të dobët. Që Shqipëria të shfrytëzoje avantazhet e saj krahasuese në këto fusha, është e nevojshme të krijohen institucione plotësuese për sigurinë ushqimore dhe transferimin e teknologjisë. Shërbimet e ekstensionit kanë përfituar mbështetje nga donatorët vitet e fundit dhe kanë ngritur disa kapacitete, por efektiviteti i sistemit publik mbetet në pikëpyetje. Ka një hapësirë të qartë për qeverine qe te fuse nje sistem kontraktimi me ofruesit private te sherbimeve dhe burime të tjera sic mund të jenë universitetet, institutet, etj., më tepër për dhënien e një informacioni specifik (p.sh. në lidhje me sigurinë ushqimore), sesa përdorimin e shërbimeve publike të ekstensionit në cdo rast.

45

3. POLITIKAT E SIGURISË USHQIMORE, VETERINARISE DHE ATO FITOSANITARE

Lipset një përqasje strategjike për të përmirësuar standartet e sigurisë ushqimore dhe mundësuar që prodhuesit të përfitojnë nga oportunitetet e tregëtisë dhe të mbrojnë shëndetin publik. Ky kapitull bën një përmbledhje të politikave të sigurisë ushqimore, veterinarisë dhe ato fitosanitare si dhe identifikon disa ndryshime bazë institucionale dhe në aspektin e politikave, që nevojiten për të përmirësuar standartet e sigurisë ushqimore, veterinarise dhe ato fitosanitare; dhe mundësuar që prodhuesit të përfitojnë nga oportunitetet e tregëtise dhe të mbrojnë shëndetin publik. Pavarësisht progresit të ndjeshëm, ende mbeten pengesa thelbësore në sistemin kombëtar të kontrollit të sigurisë ushqimore në Shqipëri, të lidhura me anën legjislative, kapacitetet institucionale, infrastrukturën, kontrollin dhe zbatimin e ligjit dhe investimet private. Këto dobësi kufizojnë mundësitë për eksport, reduktojnë konkurencën në tregjet e brendshme, dhe vënë në rrezik shëndetin publik. Që këto dobësi të kapërcehen, duhet të ndërtohet një strategji që ndihmon fermerët për të plotësuar standartet, nëpërmjet adoptimit strategjik të masave të Acquis dhe një kombinim të asistencës për investime dhe nxitësave efektivë për prodhuesit dhe eksportuesit agro-ushqimore.

PËRMBLEDHJE E REKOMANDIMEVE

Vazhdimi i harmonizimit të legjislacionit kombëtar të sigurisë ushqimore me rregullat e përbashkëta të BE për sigurinë ushqimore. Aprovimi i draftit të ligjit për ushqimin, bazuar në Rregulloret e BE 178/2002, 854/2004 dhe 888/2004 me përjashtimet dhe korrektimet e duhura, në mënyrë që të mundësohet një zbatim gradual, janë një hap i rëndësishëm drejt përafrimit me legjislacionin e BE për sigurinë ushqimore.

Ndërtimi i një programi kombëtar për t’u zbatuar gradualisht, përfshirë financimin për të stimuluar pajtueshmëri me kërkesat e BE dhe përmirësuar industrinë agro-ushqimore shqiptare. Një përqasje që më shumë inkurajon sesa dëmton prodhuesit, do të kërkonte një kombinacion të përshtatshëm të “nxitësave” (grantet e kushtëzuara) dhe “shkopinjve” (zbatimi i detyruar i rregullave) në një program të zbatuar me kujdes . Sic trajtohet në kapitujt e tjerë, Shqipëria duhet të ndjekë inisiativa të ngjashme me ato të Shteteve të Reja Anëtare të BE (SHRA) nëpërmjet implementimit të programeve të zhvillimit rural për kanalizimin e fondeve tek prodhuesit për investime në drejtim të përmirësimit të standarteve të sigurisë ushqimore. E drejta për grantet e zhvillimit rural mund të kushtëzohet me standartet e duhura të pëlqimit reciprok. Ndonëse zbatimi efektiv dhe i qëndrueshëm i legjislacionit të sigurisë ushqimore është i nevojshëm, një perqasje e shkallëzuar në kohë duket të jetë më efektive në forcimin e sigurisë ushqimore pa dëmtuar industrinë. Prioritet kryesor duhet të jetë zbatimi i Ligjit për Shërbimet dhe Inspektoratin Veterinar (Nr. 9308, datë 04.11.2004). Zbatimi i ligjit do të rrisë rezultatet që lidhen me sigurinë ushqimore dhe shëndetin publik dhe do të ofrojë nxitësa për investime private në sistemet e kontrollit dhe infrastrukturës së sigurisë ushqimore.

46

Hartimi i planeve për koordinimin e aktiviteteve të agjencive të zbatimit të ligjit, për të shmangur dublimin e inspektimeve dhe siguruar integrimin e planeve të kontrollit dhe aktiviteteve të laboratorit. Krijimi i Autoritetit Kombëtar të Sigurisë Ushqimore, propozuar nën draft ligjin e ushqimit, do të përbënte një reformë themelore institucionale drejt një përqasjeje të integruar në kontrollin e sigurisë ushqimore.

RËNDËSIA E NDËRTIMIT TË SISTEMEVE EFEKTIVE TË SIGURISË USHQIMORE

Rritja e kërkesave ndërkombëtare për sigurinë ushqimore dhe higjenën, mund të vepronte si një barrierë për prodhuesit vendas dhe eksportuesit në Shqipëri. Ashtu si në vende të tjera të nën-rajonit të Ballkanit, Shqipëria po përpiqet të plotësojë dhe të demonstrojë përafrim me rregullat dhe kriteret ndërkombëtare të sigurisë ushqimore sipas Marrëveshjes me OBT dhe SSP. Ndonëse anëtarësimi në OBT ka krijuar oportunitete të reja për të nxitur zhvillimin ekonomik dhe rritjen rurale nëpërmjet rritjes së tregëtisë së produkteve bujqësore dhe atyre ushqimore, dobësite e trashëguara në sistemin kombëtar të kontrollit të sigurisë ushqimore kufizojnë këto potenciale, sic vihet re edhe në kapitullin 2. Ato gjithashtu minojnë konkurencën në tregjet e brendshme, të cilat gjithnjë e më shumë po e vënë theksin në sigurinë ushqimore dhe cilësinë. Përafrimi i legjislacionit kombëtar dhe adoptimi i procedurave të sigurisë ushqimore dhe të inspektimit në pajtim me acquis communautaire, do të bëjë të mundur që Shqipëria të plotësojë detyrimet e saj në kuadrin e MSA, duke përfituar nga preferencat tregëtare dhe duke rritur konkurencën e Shqipërisë në tregjet e brendshme dhe të eksportit.

Shfrytëzimi i oportuniteteve në rritje të tregëtisë, do të kërkojë që prodhuesit agro-ushqimorë në Shqipëri të përmirësojnë cilësinë dhe sigurinë e produkteve të tyre, në përputhje me kërkesat e rigoroze të BE. Me ekspozimin gjithnjë e më tepër të tregjeve rajonale dhe atyre të BE me produkte ushqimore dhe bujqësore me cilësi më të lartë, më të sigurta dhe me cmime të arësyeshme, prodhuesit dhe eksportuesit shqiptare do të ndeshen me vështirësi në gjetjen e tregut për produktet e tyre. Sektori do të përballet me presione konkuruese të ngjashme edhe në tregun e brendshëm, me futjen e importeve më të sigurta, me cilësi të lartë dhe cmime më të ulëta, duke reduktuar koston e shportës ushqimore dhe shtyrë industrinë lokale të bëhet më konkuruese. Është e nevojshme të kryhen investime private të konsiderueshme për përmirësimin e sigurisë dhe cilësisë ushqimore, vecanërisht në pajisje të reja dhe infrastrukturë dhe sistemet moderne të kontrollit të cilësisë

Sisteme kombëtare efektive të kontrollit ushqimor janë të nevojshme për të mbrojtur shëndetin dhe sigurinë e konsumatorëve. Sëmundjet me bazë ushqimore, shkaktuar nga infektimi mikrobiologjik, mbeten një problem kyc i shëndetit publik në Shqipëri. Vendi po regjistron një rritje në treguesit e brucelozës, vecanërisht në njerëz, transmetuar si nëpërmjet kontaktit me mishin e bagëtise ashtu edhe nëpërmjet pirjes së qumështit të helmuar dhe derivateve të tij (Figura 5). Problemi kryesor është bruceloza tek ripërtypësit, shkaktuar nga B. melitensis, e cila është e përhapur në shumë rrethe të vendit. Infeksioni ka arritur nivelet e tij më të larta në periudhën ndërmjet 1960 dhe 1965, më pas ardhur në rënie në sajë të implementimit të masave të ndryshme të kontrollit. Në vitin 1989, vendi u shpall si i lirë nga bruceloza e gjedhit, me përhapje të ulët (0.002 percent) tek ripërtypësit e vegjël. Gjatë kësaj periudhe, u implementuan me sukses brucelonizimi i cili ndihmoi në eleminimin e krerëve të infektuar. Po kështu, aplikimi i vaksinës B-19 dhe

47

kombinimit të saj me ndjekjen, solli rezultete te dukshme. Pas ndryshimeve politike dhe ekonomike të viteve ’90, infeksioni u shtri tek kafshët në të gjithë vendin dhe arriti pikën maksimale në 2000 (Tabela 7). Lëvizja e pakontrolluar e bagëtise, mos-zbatimi i rregullave sanitare dhe të karantines dhe niveli i ulët kulturor dhe teknik , shoqëruar me një buxhet të kufizuar për implementimin e një strategjie zhdukjeje (identifikimi total dhe eleminimi total i krerëve të infektuar), coi në shtrirjen e brucelozës në të gjithë vendin. Në vitin 2003, u fut një strategji e re për kontrollin e brucelozës në Shqipëri, duke përdorur vaksinën B. melitensis rev 1 , e cila ka filluar të japë rezultate pozitive.75 Ky infeksion prek të gjithë territorin e vendit, duke arritur një prevalence prej 10 përqind në disa rrethe si Saranda dhe Gjirokastra. Numri i personave të prekur nga bruceloza është duke u rritur, sidomos në zonat rurale.

Figura 5. Sëmundjet me bazë ushqimore shkaktuar nga kontaminimi mikrobiologjik mbeten një problem kyc i shëndetit publik në Shqipëri (incidenca tek njerëzit; PIN = 1990)

0

50

100

150

200

250

1990

1992

1994

1996

1998

2000

2002

2004

PIN

= 1

990

Gastrointestinal infections

Toxic infections

Shigelloses

Salmonella

Typhoid fever

Hepatitis

Burimi: Sektori i Higjenës dhe Epidemiologjisë, Ministria e Shëndetësisë, ISHP

75 Kjo strategji e re kontrolli përfshin vaksinimin e qingjave dhe kecave (3-6 muaj) në vend ; në zonat infektive, ekzaminimin ekstensiv të deleve barsë duke përdorur testimin e lëkurës dhe atë serologjik; vaksinimin e deleve barsë 15 ditë pas lindjes (mbi 85% të tufës); eleminimin e krerëve të infektuar brenda 15 ditëve nga identifikimi i tyre; dhe identifikimin e bagëtive të vaksinuara.

0

500

1000

1500

2000

2500

3000

3500

1990

1991

1992

1993

1994

1995

1996

1997

1998

1999

2000

2001

2002

2003

2004

PIN

= 1

990

48

B Bruceloza

Tabela7. Shqipëria po regjistron një rritje të konsiderueshme në infeksionin e brucelozës tek ripërtypësit

Viti studimit

No. total i ripërtypësve

Rrethet e prekura

No. i vatrave

Krerët e kontrolluar

Krerët e prekur

% e infeksionit

1996 3,232,000 26 34 490,227 1,700 0.341997 3,006,000 10 31 657,000 1,800 0,271998 2,923,000 21 114 838,000 4,800 0,571999 3,000,000 19 233 840,000 5,629 0,672000 3,000,000 20 276 1,482,208 10,278 0,692001 2,987,000 18 215 1,064,233 5,828 0,542002 2,980,000 22 228 902,782 8,012 0,882003 2,800,000 24 196 1,296,000 9,350 0,752004 2,740,000 23 190 841,368 6,369 0,78

Burimi: MBUMK

Që rregullat të jenë efektive, ato varen nga zbatimi efektiv dhe i qëndrueshëm i tyre për të siguruar pajtueshmëri. Sistemi shqiptar i sigurisë ushqimore prezanton dobësi të shumta në lidhje me mekanizmat detyrues dhe, në vecanti, grumbullimin e gjobave dhe zbatimin e procedurave administrative. Ushqimet e shitura ilegalisht në rrugë, kryesisht qumështi dhe produktet e mishit, janë burim kryesor të ardhurash për shumë familje, sidomos në fshat. Nuk ekziston asnjë dispozitë ligjore apo instrument tjetër në dispozicion për të ndaluar shitjet ilegale në rrugë. Numri i lartë dhe në rritje i incidencës së brucelozës tek njerëzit tregon që ka një mungesë serioze kontrolli mbi mishin dhe bulmetin. Bagëtia theret në shtëpi private pa asnjë kontroll veterinar. Aktualisht, janë vetëm tre thertore në vend, të cilat konsiderohen të përshtatshme për prodhimin e mishit, dy prej të cilave janë private; megjithatë mungesa e një zbatimi efektiv dhe konsistent të legjislacionit në fuqi për sigurinë ushqimore nga shërbimi veterinar, po e përhap shumë fenomenin e praktikave ilegale. Investimet private drejt thertoreve moderne, të mirë-pajisura, do të inkurajoheshin nëpërmjet fuqizimit të shërbimeve veterinare bashkiake dhe duke siguruar zbatueshmërinë efektive të procedurave të kontrollit, përfshirë futjen graduale për zbatim (p.sh. si pjesë e një programi 3-vjecar) të rregullave për dyqanet e palicencuara të therjes së mishit. Studimet e fundit të Institutit të Shëndetit Publik tregojnë se 55 nga 61 tregje pakice kanë leje nga autoritetet lokale, por vetëm 14 plotësojnë kushtet bazë të higjenës dhe ato sanitare. Në disa rrethe, si Durrësi, Gjirokastra dhe Saranda, lejet për produktet ushqimore të destinuara për konsum publik lëshohen pa kryer testet e duhura. Mashtrimi në prodhimin dhe tregëtimin e produkteve ushqimore,kryesisht atyre alkolike dhe pijeve të buta, qumështit dhe produkteve të bulmetit, dhe vajërave, përbën një ndër shqetësimet, duke patur parasysh pasojat e larta për shëndetin publik; një mashtrim tipik vihet re në produktet e importit, kryesisht me ato që i ka kaluar data e skadencës.

GJENDJA E KUADRIT RREGULLATOR

Shqipëria lipset të bëjë përpjekje të mëdha për t’a përafruar kuadrin e saj legjislativ për sigurinë ushqimore me kërkesat e BE. Ligji ekzistues për Ushqimin (Nr. 7491, datë 31.05.1995) nuk reflekton plotësisht parimet e Ligjit të Përgjithshëm të BE për Ushqimin (Rreg. (KE) 178/2002) dhe kërkesat e parashtruara në acquis. Është përgatitur një draft i ri i ligjit për ushqimin nga një grup pune ndër-ministerial, kryesuar nga Zv. Ministri i Bujqësisë, dhe momentalisht ndodhet për shqyrtim në Këshillin e Ministrave. Ligji i ri për ushqimin është hartuar bazuar në Rregulloret e BE 178/2002, 854/2004 dhe 888/2004 dhe ndjek nga afër modelin e ligjit të ri Kroat për ushqimin. Drafti jep bazat për garantimin e një niveli të lartë të

49

mbrojtjes së shëndetit njerëzor dhe interesit të konsumatorit në lidhje me higjenën dhe sigurinë e ushqimit për qëniet humane dhe bagëtinë, propozon krijimin e Autoritetit Kombëtar të Ushqimit (AKU) dhe ndërton një sistem kontrolli formal për ushqimin e njerëzve dhe kafshëve, për të mundësuar pajtimin me legjislacionin. Ai zbatohet në të gjitha stadet e prodhimit, përpunimit dhe shpërndarjes së ushqimit të njerëzve dhe kafshëve, përfshirë edhe ato të importit. Aprovimi i draftit të ligjit për ushqimin me përjashtime aty ku duhet dhe me kufizime graduale, për të lejuar një zbatim gradual, do të jetë një hap i rëndësishëm drejt rrjeshtimit në rregullat e përbashkëta të sigurisë ushqimore të BE. Më tej lipset të hartohet dhe zbatohet legjislacioni dytësor.

Në sektorin veterinar, Shqipëria ka ndërmarrë hapa për të adoptuar disa pjesë të rregullave të përbashketa të sigurisë ushqimore të BE. Dispozitat kryesore ligjore janë Ligji për Shërbimet dhe Inspektoratin Veterinar (Nr. 9308, datë 04.11.2004), Ligji për Inspektoratin Kombëtar Sanitar (Nr. 7643, datë 02.12.1992), Ligji i Ushqimit (Nr. 7491, datë 31.05.1995) përsa i takon produkteve me origjinë shtazore, dhe Ligji për Identifikimin dhe Regjistrimin e Kafshëve dhe Fermave Blegtorale (Nr. 8702, datë 01.12.2000, bazuar në EEC 92/102/EEC) dhe Ligji për Mbrojtjen e Konsumatorit (Nr. 9135, datë 11.09.2003). Është miratuar edhe legjislacioni dytësor, ndonëse jo gjithmonë në pajtim me legjislacionin e BE. Rregullorja e re e BE e lidhur me higjenën ushqimore dhe parimet bazë të legjislacionit të BE për mirëqënien e kafshëve, ende janë të pa adoptuara në legjislacionin kombëtar. Asistenca teknike për mbështetjen në hartimin e akteve nënligjore, rregulloreve dhe protokolleve në përputhje me standartet dhe udhëzimet e OIE, ofrohet nëpërmjet një projekti të ri të Bankës Botërore për Influencën Aviare.76

Ajo do të përfshijë hartimin e udhëzimeve, kryesisht në kapituj dhe nene të ligjit të ri për kontrollin ndaj sëmundjeve, monitorimin dhe zhdukjen.

Përpjekje të mëdha nevojiten për të forcuar strukturat e kontrollit në pajtim me kërkesat e BE. Elementët bazë të sistemit formal të kontrollit që nevojiten në tregun e brendshëm ekzistojnë, por nuk duhen fuqizuar. Prioritet kryesor duhet të jetë zbatimin e Ligjit për Shërbimet dhe Inspektoratin Veterinar (Nr. 9308, datë 04.11.2004). Kjo do të kërkojë një bashkëpunim të ngushtë ndërmjet shërbimeve bashkiake të veterinarisë me policinë rrugore dhe rojet e kufirit.77 Zbatimi i ligjit do të nxisë sigurinë ushqimore dhe shëndet më të mirë të publikut, duke kërkuar që therja e bagëtive, prodhimi i produkteve me origjinë shtazore dhe të materialeve të papërpunuara për konsum njerëzor, të kryhen në vende dhe ferma të aprovuara.78 Megjithatë, zbatimi jokonsistent i legjislacionit ekzistues për sigurinë ushqimore po lejon vazhdimin e praktikave ilegale, ndërsa dështohet në nxitjen e investimeve private drejt krijimit të një rrjeti të qëndrueshëm thertoresh moderne dhe të mirë-pajisura. Kafshët e infektuara duhet të theren,por mungojnë kontrollet strikte në këtë drejtim; ka mungesë informacioni në lidhje me si po eleminohet mishi i therur

76 Banka Botërore. 2006e.77 Ligji për Shërbimet dhe Inspektoratin Veterinar parashikon që policia e shtetit është e detyruar të ofroje asistencë për Sherbimin dhe Inspektoratin Veterinar në raste kur nevojitet dhe kërkohet ne funksion të zbatimit të ligjit (Neni 12, Pika 1). Në cdo rast, kur policia e shtetit apo ajo bashkiake ndeshin një pronar apo mbajtës bagëtie pa certifikatë veterinare për kafshët dhe produktet me origjinë shtazore gjatë transportit, ata duhet t’i ndalojnë ata menjeherë dhe të informojnë inspektoratin më të afërt veterinar (Neni 12, Pika 2). Policia e kufirit ndalon tranzitimin ose transportimin e paligjshëm të dërgesave jashtë pikave zyrtare të kufirit (Neni 15).78 Neni 51.

50

i pangrënshëm.79 Ndërsa zbatimi i ligjeve për shëndetin e kafshëve do të kërkojë burime financiare shtesë për të fuqizuar shërbimet përkatëse veterinare në nivel bashkie; ai do të prodhojë edhe të ardhura nëpërmjet lëshimit të certifikatave.80 Përvec kësaj, ai do të rrisë konkurencën e atyre prodhuesve që aktualisht respektojnë ligjet, duke ju lejuar atyre mjetet për të demonstruar cilësi superiore të produkteve të tyre, paralel me vënien nën presion të atyre që nuk zbatojnë ligjin.

Një sistem gjithpërfshirës i identifikimit dhe regjistrimit të bagëtive do të ishte mëse i nevojshëm për të kontrolluar semundjet në kafshë. Iniciativat e nxitura dhe financuara nga shumë projekte ndërkombëtare në fushën e identifikimit të kafshëve (i nevojshëm për kontrollin e sëmundjeve të karantinës), kanë provuar të jenë të paqëndrueshme. Një program i PHARE ka ofruar asistencë për ngritjen e një sistemi për regjistrimin e gjedhit; por mungesa e fondeve publike dhe vullneti i shërbimit veterinar në MBUMK për t’a vazhduar projektin, bëri që vetëm 20 përqind e gjedhit të identifikohej dhe regjistrohej. Në kuadrin e projektit CARDS të BE :“ Monitorimi i Shëndetit të Ripërtypësve të Vegjël”, është ngritur një sistem për kontrollin e sëmundjeve dhe monitorimin e lëvizjes së ripërtypësve të vegjël’. Me bërjen e tij operacional, sistemi ka nevojë të vlerësohet. Financimi qeveritar është i nevojshëm për të përfunduar punën e nisur në kuadër programesh të ndryshme, në mënyrë që të ngrihet një sistem i plotë identifikimi dhe regjistrimi për kafshët të destinuara për zinxhirin ushqimor.

Ka pasur një progres të kufizuar në fushën e kontrollit fitosanitar. Është përgatitur një pjesë e legjislacionit dytësor, por do të miratohet vetëm pas amendimit të Ligjit për Shërbimet e Mbrojtjes së Bimëve (No. 7662, datë 19.01.1993). Janë krijuar skemat e certifikimit për materialin mbjellës të disa kulturave frutore, por Shqipëria duhet të sigurojë një kontroll dhe monitorim eficient mbi prodhimin vendas të bimëve në përgjithesi, vecanërisht për produktet me kërkesa specifike nga BE. Shqipëria është bërë anëtare e Unionit Ndëerkombëtar për Mbrojtjen e Varieteve të Reja të Bimëve (UPOV) në Tetor 2005.

79 Gjaku, pjesë të pangrënshme dhe të infektuara të mishit të therur duhet të para-testohen sipas një programi special perpara se të shkojnë në krematorium (Neni X)80 Projekti i PNUD : ‘Fuqizimi i marketingut të Ripërtypësve të Vegjël’, vlerëson rreth 6.7 milion Lekë të ardhura për shërbimin shtetëror veterinar.

51

IMPLIKIME PËR SEKTORIN AGRO-USHQIMOR

Një sfidë madhore për Shqipërinë është futja e agro-ushqimit në standardet e BE-së. Agrobizneset në Shqipëri ose janë mbyllur ose janë vjetërruar, pa patur mundësi për të konkurruar me industrinë evropiane, për shkak të mungesave dhe cmimeve të larta të lëndëve të para dhe cilësisë përgjithësisht të ulët të produkteve të përpunuara në vend. Pjesërisht për shkak të shkallës së ulët të operacioneve të tyre, shumë prodhuesve ushqimorë vec e vec iu mungojnë mjetet për të gjetur tregjet e duhura për prodhimet e tyre. Problemet e tyre përkeqësohen nga mungesa e njohurive për cilësinë e ushqimeve dhe standardet e kërkesat e sigurta, nga pamundësia për të zbatuar higjenën e duhur dhe praktika përpunimi apo skema për sigurimin e cilësisë (HACCP), nga mungesa e informacionit për marketingun, pamjaftueshmëritë në paketime dhe etiketime dhe mosbesimi i vazhdueshëm në përfitimin potencial të bashkëpunimit të formalizuar në biznes. Këto vështirësi të gjitha përshkruhen më me hollësi në Kapitullin 2.

Zbatimi i rregullave të BE-së kërkon investime themelore private në modernizimin e lehtësive, kombinuar me një politikë negociatash për dispozitat e veçanta për firma me kapacitet të ulët, me qëllim lejimin e tyre që të vazhdojnë të prodhojnë për tregun vendas, pa iu përmbajtur plotësisht kërkesave të BE-së. Sektori agro-ushqimor konsiderohet një ndër katër sektorët me potencial tregtar madhor dhe me përfitime për ekonominë.81 Krahas një rritje të konsiderueshme në investime në drejtim të agro-përpunimit në vitet e fundit (225 për qind ndërmjet viteve 2000 - 2005), (Kapitulli 1), nevojitet investim i mëtejshëm privat, për të qenë në pajtim me kërkesat e detajuara të legjislacionit të BE-së, që drejton infrastrukturën dhe organizimin e zinxhirit të prodhimit. Eksperienca nga Shtetet e Reja Anëtare (SHRA) tregon se vetëm kompanitë e mëdha të agro-ushqimit mund të përballonin masat për moderniz edhe me programet e asistencës të BE-së që ofrojnë mbështetje financiare.82 Rreth një mijë ndërmarrjeve të përpunimit të ushqimit në SHRA iu caktua një periudhë tranzicioni, maksimumi tre vjet, duke filluar nga data 1 maj 2004; megjithatë ato zënë vetëm 8 për qind të totalit prej 12,000 kompanish të tilla të krijuara në këto vende. Një numër relativisht i madh kompanish, prodhimi i të cilave zë vetëm një pjesë të prodhimit të përgjithshëm, duhet të mbylleshin sepse ato ishin shumë të vogla ose lehtësitë e përpunimit ishin shumë të vjetërruara për t’iu dhënë atyre shance për sukses në ofertën e biznesit. Sektorët me rrezik të lartë, si prodhimi i mishit/përpunimi kanë hasur probleme themelore në SHRA, lidhur me pajtueshmërinë me kërkesat e BE-së. Vetëm 19 për qind efirmave polake të mishit përputhen plotësisht me higjienën e BE-së dhe standardet veterinare (Direktiva 64/433/EEC dhe 77/99/EEC) dhe kështu janë të licencuara për të eksportuar në tregjet e BE-së83. Duke qenë ndërmarrje të kapacitetit të lartë, prodhimi i tyre përbën 65 përqind të prodhimit total të mishit në Poloni. Megjithatë, rreth 70 për qind e firmave polake të mishit nuk i plotësojnë standardet e BE-së. Me kapacitetin e tyre të ulët të prodhimit, ato janë subjekt i dispozitës së vecantë të BE-së për ndërmarrjet e vogla. Në pajtim me standardet e thjeshtëzuara të BE-së, 47 për qind e firmave polake të mishit janë të

81 Banka Botërore, 2004a.82 Për shembull programi SAPARD I BE-së (Program i Posacëm Pranimi për Zhvillim Bujqësor dhe Rural) ndihmon sektorin agro-ushqimor në shtetet e reja anëtare në përafrimin e politikave të tyre me BE-në. Ai përqendrohet vecanërisht në përmirësimin e prodhimit/përpunimin e produkteve agro-ushqimore. 83 Rau, M.-L. and F. van Tongeren, 2006.

52

autorizuara të shesin vetëm në tregun kombëtar polak. Pjesa e mbetur prej 24 për qind tregon mangësi më të mëdha në plotësimin e standardeve të BE-së. Për të treguar për gjendjen e tyre të vështirë, para pranimit në BE hyri në fuqi një ligj i ri, që i lejon kato ndërmarrje me kapacitet shumë të vogël (< 4h/javë) të vazhdojnë prodhimin e tyre. Sipas këtij ligji, produktet e tyre, që nuk janë në standardin e kërkuar duhet të shiten vetëm në tregjet lokale (direkt tek konsumatorët e fundit). Shqipëria do të bënte shumë mirë të ndiqte një metodë të ngjashme, duke negociuar për dispozita të veçanta për firma në kapacitet të ulët, me qëllim lejimin që ato të vazhdojnë prodhimin për tregun vendas, edhe pa iu përmbajtur plotësisht kërkesave të BE-së.

Duhet të zhvillohet një program kombëtar, përfshirë edhe financimin, për të ndihmuar në krijimin e firmave për përpunimin e ushqimit, me qëllim modernizimin e lehtësive të tyre në përmbushje të kërkesave të BE-së. Cdo firmë, me synimin e pajtueshmërisë me legjislacionin e BE-së, duhet t’i nënshtrohet një plani modernizimi, me biznese të vogla që i japin mbështetje prioritare në përputhje me politikat për ruajtjen dhe përtëritjen e komuniteteve rurale. Progresi në këto fusha do të kontribuojë drejt përmirësimit të cilësisë së produktit përfundimtar dhe sigurisë dhe rritjes së konkurrueshmërisë.

Përdorimi i një granti investimi, si programet e BE-së për zhvillimin rural, që të ulet kostoja fikse e pajtueshmërisë, gjë që mund të shërbejë si një instrument mjaft i efektshëm për të nxitur pajtueshmërinë me kërkesat e BE-së dhe për të modernizuar industrinë agro –ushqimore në Shqipëri. Shqipëria duhet të përfitojë nga koha para hyrjes në BE, për të përftuar një fillim të hershëm në drejtim të përmirësimit të standardeve të sigurisë së ushqimit. Mjetet më të efektshme për ta arritur këtë gjë janë investimet që i venë në lëvizje prodhuesit privatë – më mirë sesa subvencionet të cilat mund të jenë deformuese, ose sigurimi publik i lehtësive, të cilat mund të mos trajtojnë nevojat aktuale. Në SHRA, shumica e fondeve për modernizim janë kanalizuar nëpërmjet skemës SAPARD, të krijuar posaçërisht për të ndihmuar bizneset që vendet e pranimit në BE të jenë në pajtueshmëri me rregulloret e BE-së (Masa 1.1). Kjo mund të arrihet nëpërmjet një Programi të një Granti Konkurrues, që synon nxitjen e investimeve private për rritjen e produktivitetit, përmirësimin e cilësisë së ushqimit dhe standardeve të sigurisë së ushqimit, modernizimin (përshtatjen, rindërtimin dhe krijimin) e ndërmarrjeve ushqimore dhe marketingun e produkteve agro-ushqimore. Një program i tillë përshkruhet me detaje në paragrafin 2.23 a) dhe në Kapitullin 4.

Operatorët e biznesit të ushqimit duhet të bëjnë një vlerësim të plotë të ndikimit rregullator në përdorimin e detyrueshëm të sistemeve të bazuara në HACCP. Projektligji për ushqimin kërkon nga prodhuesit ushqimorë të zbatojnë sistemet e bazuara në HACCP. Aktet nënligjore në zbatim të projektligjit mbi ushimin do të përcaktojnë kuadrin kohor të pritur për zbatimin e HACCP. Megjithatë, nuk është bërë një vlerësim i plotë i ndikimit në drejtim të kostove, përfitimeve dhe rreziqeve që mund të vijnë nga këto ndryshime themelore në aspektin rregullator për sektorin privat. Mungon ndërgjegjësimi dhe mirëkuptimi për parimet e HACCP në vend, si ndërmjet zbatuesve të ligjit ashtu edhe ndërmjet sektorit privat, dhe ka vetëm me një numër të kufizuar kompanish ushqimore që kanë vënë në zbatim sistemet e bazuara në HACCP. Ka rreth 10 ndërmarrje prodhimi (ndër 200), që aktualisht kanë vënë në zbatim sistemet HACCP, me vetëm një numër të vogël firmash ushqimore që janë në proces të futjes në zbatim të sistemeve HACCP. Këto kompani ushqimore janë

53

kompanitë më të avancuara ushqimore në vend, me një pjesë të prodhimit të tyre të destinuar për tregjet e eksporti, ku HACCP është kriter për hyrje. Shumica e kompanive ushqimore shqiptare, për shkak të shkallës së ulët të operacioneve të tyre dhe pëqrendrimit të tyre në tregun vendas nuk janë në gjendje të përballojnë kostot për shërbime konsulence, që kërkohen nga procesi i implementimit të HACCP. Aktualisht, nuk ka dispozita të veçanta nën programin “Mbështetje dhe marketing për prodhimin agro-industrial, blegtoral dhe bujqësor” për bashkëfinancimin e projekteve të vënies në zbatim të HACCP.

Ekspertiza lokale në dispozicion është e kufizuar, në ndihmë të industrisë ushqimore në zbatim të kërkesave të BE-së për sigurinë e ushqimit. Certifikimi për ISO dhe HACCP aktualisht kryhet nga kompani të huaja të akredituara. Një projekt i financuar nga holandezët mbështeti krijimin e kompanisë së parë lokale për certifikim, ALCEBO (Organi i Certifikimit në Shqipëri); megjithatë ai ende nuk është akredituar, për shkak të mungesës së financimit nga jashtë. Aktualisht po negociohet për një rritje të grantit. Një kufizim tjetër është edhe mungesa e njohjes ndërkombëtare të Drejtorisë së Akreditimit, nën Ministrinë e Ekonomisë, e cila aktualisht mund të ofrojë vetëm akreditim për qëllime kombëtare, pasi nuk është anëtare e Organit Evropian të Akreditimit.

KUADRI INSTITUCIONAL

Mungesa e bashkëpunimit dhe bashkërendimit ndërmjet organeve të kontrollit ka rritur në mënyrë të konsiderueshme ndërlikimin, dhe ka krijuar anashkalime dhe harresa në proceduarat e inspektimit dhe në zbatueshmërinë e ligjit. Sipas Ligjit për Ushqimin të vitit 1995, përgjegjësitë për cilësinë e ushqimit dhe kontrollin e sigurisë ndahen midis Drejtorisë së Përgjithshme të Sigurisë së Ushqimit dhe Mbrojtjen e Konsumatorëve (në Ministrinë e Bujqësisë, Ushqimit dhe Mbrojtjes së Konsumatorëve - MBUMK) dhe Departamentit të Kujdesit Shëndetësor (në Ministrinë e Shëndetit - MSH) (Figura 3). Përgjegjësitë për secilin nga këto organe paraqiten në ligje të veçanta. Secili ligj mbështetet nga zbatimi i rregulloreve që janë nxjerrë nga ministria përkatëse apo nga gjencia përkatëse shtetërore. Ligji ka përcaktuar Bordin Kombëtar për Kontrollin e Ushqimit, si organin bashkërendues dhe këshillues për zbatimin e tij. Ky Bord drejtohet nga MBUMK dhe përbëhet prej njëmbëdhjetë anëtarë, përshirë edhe përfaqësues nga MSH; megjithatë bashkëpunimi ndërmjet anëtarve të Bordit duket se është mjaft i kufizuar, me një ndikim rezultues në funksionet dhe përgjegjësitë e inspektimit.

Shqipëria duhet të nxitë axhendën për zgjidhjen e reformave institucionale drejt një metode të integruar në drejtim të kontrollit të ushqimit, me bashkërendim të përgjithshëm në nivel kombëtar, dhe fillimisht edhe me një agjenci relativisht të vogël. Projektligji për Ushqimin përcakton krijimin e Autoritetit Kombëtar Shqiptar për Ushqimin (AKSHU), i cili do të unifikojë shërbimet e ndryshme të kontrollit. Ai do të pozicionohet si një organ mbikëqyrës brenda qeverisë shqiptare. Krijimi i tij do të mundësojë kryerjen e një mbikëqyrjeje të përgjithshme të gjithë zinxhirit të prodhimit dhe kombinimin e mbikëqyrrjes. Vlerësimi i rrezikut dhe komunikimi i tij do ta lejojnë AKSHUt’i përgjigjet rreziqeve të sigurisë në mënyrë proaktive dhe reaktive.84 AKSHU do të sigurojë që legjislacioni i nevojshëm të hartohet dhe të vihet

84 Ka fushë veprimi për projektin CARDS, i cili është programuar të fillojë në Qershor 2007 për të ndihmuar me disa nga këto funksione.

54

në zbatim. Qëllimi, detyrat dhe përgjegjësitë e tij janë parashikuar të jenë të ngjashme me Autoritetin Evropian të Sigurisë së Ushqimit (AESU).Strukturat e tij drejtuese janë krijuar gjithashtu në bazë të modelit të BE-së, përfshirë edhe një drejtor ekzekutiv, një bord drejtues, një bord këshillues dhe një komitet shkencor. Megjithatë, janë shfaqur pikëpamje të papajtueshme gjatë hartimit të projektligjit për ushqimin lidhur me strukturën e saktë organizative të AKSHU të re, vecanërisht në lidhje me pozicionin e saj në Qeverinë shqiptare, - dmth nëse ajo duhet të veprojë si një agjenci nën ministrinë (MBUMK ose MSH) apo nën varësinë direkte të Kryeministrit. Drafti më i fundit që po shqyrtohet nga Kabineti i Ministrave, e vendos AKSHU nën përgjegjësinë e MBUMK; një propozim që është kundërshtuar vecanërisht nga MSH. Nuk ka dyshim që cështja duhet të zgjidhet në kohën dhe mënyrën e duhur. Një projekt CARDS, “Krijimi i Autoritetit Kombëtar për Ushqimin” (3 milionë euro), u miratua në dhjetor të vitit 2004 për të ofruar ndihmesë teknike për krijimin e autoritetit të ushqimit sipas standardeve evropiane dhe trajnimin e stafit. Ky projekt trevjeçar do ta ndihmojë qeverinë të krijojë AKSHU e parashikuar nga projektligji për ushqimin sapo të bihet dakord nga gjithë aktorët për strukturën e saktë organizative të saj, vecanërisht për pozicionin e saj në Qeverinë shqiptare. Projekti CARDS do të mbështetet nga një projekt paralel i financuar nga Korporata Italiane, “Forcimi i Institucioneve të Kontrollit të Ushqimit në Shqipëri” (2 milionë euro), që synon modernizimin e kapacitetit shkencor e manaxherial të laboratorëve të ushqimit dhe të shërbimeve të kontrollit në Shqipëri. Investim shtesë publik do të kërkohet për ta bërë AKSHU operacionale, me mundësimin e fondeve të mjaftueshme, por prioriteti i parë është ë të zgjidhet axhenda e reformës institucionale. Fillimisht është e preferueshme të ruhet sistemi i sigurisë së ushqimit të lehtë dhe agjencia përkatëse; shkallëzimi mund të bëhet kur të kërkohet domosdoshmërisht nga kërkesat e pranimit në BE.

55

Figura 6. Mungesa e bashkëpunimit dhe bashkërendimit ndërmjet organeve të kontrollit ka rritur në mënyrë të konsiderueshme ndërlikimin, anashkalimin dhe

harresën në procedurat e inspektimit dhe të zbatimit të ligjit.

56

Për të lehtësuar ristrukturimin institucional, Shqipëria duhet të zhvillojë një Strategji Kombëtare për Kontrollin e Sigurisë së Ushqimit me objektiva të përcaktuara, dhe një plan veprimi për etapat e vënies në zbatim të tij. Këto objektiva duhet të përfshijnë: harmonizimin e plotë me legjislacionin e BE-së. Bashkërendimin e aktiviteteve të autoriteteve qendrore të shtetit dhe të autoriteteve kompetente që kryejnë kontrollin zyrtar; optimizmin e rrjetit laboratorik; krijimin e komiteteve shkencore; sigurimin e komunikimit intensiv me konsumatorët; zhvillimin e sistemit RAFFS dhe bashkëpunimin me EFSA.85

Shqipëria duhet të vlerësojë procedurat për kontrollin e inspektimit, monitorimin dhe mbikëqyrjen në përputhje me praktikat e kontrollit të BE-së, vecanërisht lidhur me transparencën, përdorimin e analizës së rrezikut, HACCP dhe regjistrimin e të dhënave. Agjencitë e vënies në zbatim duhet të zhvillojnë plane kontrolli vjetore, me udhëzime dhe rregulla të përgjithshme për inspektimet në nivel qendror dhe rajonal. Duhet të sigurohet pajtueshmëria me këto plane dhe duhet t’i kushtohet vemendje sigurimit të mjaftueshëm të informacionit të kërkuar (psh., elementët e kërkuara për planet e monitorimit të mbetjeve veterinare, medikamenteve, përdorimit të hormoneve, detaje për metodat e analizës, etj). Ky “shkop” për zbatimin duhet të forcohet gradualisht si pjesë e një metode me faza, për të nxitur pajtueshmërinë pa dëmtuar industrinë. 86 Transferimi i Institutit të Mbrojtjes së Bimëve i Durrësit nga MBUMK tek Universiteti Bujqësor (nën Ministrinë e Arsimit) rrit shqetësimet reth aftësisë së Institutit për të bashkërenduar efektshëm me drejtorinë kompetente të MBUMK dhe për të reaguar në situatë krize.

REKOMANDIME NË DREJTIM TË POLITIKAVE PËR KONSOLIDIMIN E ZINXHIREVE

USHQIMORE

Disa probleme – dhe për rrjedhojë edhe zgjidhje – lidhen me të gjithë zinxhirët e ushqimit. Këto përfshijnë cmime të larta të inputeve bujqësore; mungesën e ekonomive të shkallës për shkak të madhësisë së vogël të firmave; adoptimizimin e ngadaltë të standardeve të sigurisë së ushqimit dhe mungesën e zbatueshmërisë; një kuadër rregullativ të pamjaftueshëm, i cili nuk bën parashikimet e mjaftueshme për shoqatat ndërmjet fermerëve apo rreth statusit të fermerëve, dhe që ka nevojë që të rishikohet me qëllim përafrimin me Acquis të BE-së; dhe një regjim TVSH që krijon disavantazhe për fermerët: Rekomandimet e politikës për trajtimin e këtyre problemeve përfshijnë:

i) Hartimi i ndërhyrjeve të duhura të përshtatura ndaj ndryshimeve të konsiderueshme në kushtet dhe kufizimet përgjatë vijës gjeografike të Shqipërisë. Për shkak të kushteve shumë të ndryshme në zonat e ndryshme gjeografike, në drejtim të kufizimeve dhe mundësive, politikat e zhvillimit bujqësor dhe rural do të jenë shumë më të efektshme në qoftë se qeveria identifikon masa të synuara sipas rajoneve gjeografike. Kjo qasje ndaj politikës pason metodën e adoptuar nga BE në skemën e saj të mbështetjes për ngritjen e fermave edhe në zona më pak të favorshme (dhe vërtet nga metoda e BE-së mund të nxirren mësime të rëndësishme). Zonat rrethuese të Tiranës-Durrësit janë relativisht të begatshme dhe të lidhura mirë me tregjet, si dhe do të reagojnë mirë ndaj rritjes së investimit

85 CARDS 2005 (iniciuar në qershor të vitit 2007) do të ndihmojë në drejtim të këtyre cështjeve.86 CARDS 2005 (iniciuar në qershor të vitit 2007) do të ndihmojë në drejtim të këtyre cështjeve.

57

në sektor, për shembull në ujitje. Ato janë gjithashtu edhe skenë konkurrence për truall ndërmjet përdorimit bujësor dhe atij urban dhe zhvillimeve të turizmit. Zonat më të varfra, kryesisht në malet e veriut dhe të veri-lindjes vazhdojnë të hasin kufizime të detyrueshme në formën e infrastrukturës së pazhvilluar (psh., rrugët), shërbime publike më inferiore dhe varfëri më të lartë. Ka vende në rajonet malore ku bujqësia tregtare është frytdhënëse dhe mund të lulëzojë, dhe agro-turizmi shpesh sugjerohet si një alternativë e mundshme. Për rrjedhojë duhet të hartohen politika për të trajtuar sfidat e ndryshme në zonat që kanë potencial më të lartë krahasuar me zonat malore. Së pari, vendi duhet të ndahet në zona gjeografike dhe për këto zona të bëhen harta lidhur me kufizimet dhe prioritetet e duhura të politikës. Në zona më të varfra, duhet të vihet më shumë theksi në politika jobujqësore – duke përmirësuar infrastrukturën dhe shërbimet publike, dhe duke ofruar asistencë sociale për të nxitur rritjen dhe për t zbutur varfërinë. Nisur nga fakti se problemet dhe politikat kanë një lidhje të tërthortë, duke kaluar përtej bujqësisë tek infrastruktura rurale, shërbimet publike, etj., kërkohet krijimi i një agjencie të duhur për të mbikëyrur zhvillimin në këto zona. Kjo është njohur haptazi nëpërmjet zhvillimit të një agjencie të vecantë për zhvillimin malor, Agjencia e Zhvillimit të Zonave Malore (MADA). MADA mund ta përmbushë më së miri këtë rol, me një mandat të duhur për të trajtuar jo vetëm cështje të bujqësisë, por edhe cështje të tjera të zhvillimit (infrastrukturën, shërbimet publike, etj.), dhe me një përcaktim të qartë të zonave më pak të favorshme tek të cilat ajo do të përqendrohet (mundësisht të përshtatura sipas kritereve të BE-së). Për zonat bregdetare më të begatshme, me konkurrencë për tokën ndërmjet përdorimeve bujqësore, urbane dhe turistike, kërkohet një politikë e bashkërenduar ndërmjet MBUMK dhe Ministrisë së Mjedisit, Administrimit të Pyjeve dhe Ujerave (MAMPU) dhe Ministrisë së Ekonomisë, Tregtisë dhe Energjtikës (METE), krahas ministrive të tjera sipas nevojës.

j) Hartimi dhe zbatimi i një programi zhvillimi rural që do të ndihmojë fermerët të bëjnë investimet e nevojshme për të përmirësuar teknikat e tyre të prodhimit dhe të rrisin rendimentin dhe cilësinë. Një program i tillë është drejtuar në Shqipëri nëpërmjet Programit të Granteve Konkurruese (PGK) të Projektit të Shërbimeve Bujqësore të mbështetur nga Banka Botërore.87 Kjo pasqyron programet e zhvillimit rural të administruara në shtetet anëtare të BE-së dhe në vendet e pranimit të cilat po preferohen gjithnjë e më shumë ndaj subvencioneve, pasi ato nuk janë shtrembëruese dhe i nxisin fermet që të mund të vendosin për investimet e nevojshme në zinxhirrët e ushqimit (shihni Kapitulli 4). Grantet mund të drejtohen tek investimet për të përmirësuar produktivitetin, sigurinë dhe cilësinë e ushqimit, në pajtueshmëri me kërkesat për sigurinë e ushqimit (“pajtueshmëria – kryq) një kriter përzgjedhjeje (për të ecur krah për krah me një fushatë të thellë informimi dhe programin e trajnimit në sistemet e sigurisë së

87 PGK është pjesë e Komponentit 4 të Projektit të Shrbimeve Bujqësore, dhe objektivat e tij janë: (i) të përshpejtohet transferimi i teknologjisë dhe përmirësimi i praktikave të biznesit ndaj komuniteteve rurale; (ii) të ndërtohet kapaciteti i ofruesve të shërbimeve rurale në mbështetje të fermerëve /prodhuesve dhe sipërmarrësve të tjerë ruralë; (iii) të ndihmohen shoqatat dhe grupet e tjera të komunitetit të përfitojnë nga shanset ekonomike; dhe (iv) të ndihmohet MBUMK të krijojë më shumë hallka publike/private për te arritur tek fermerët dhe agro-bizneset. Gjatë zbatimit të PSHB, u dhanë afërsisht 140 grante, shumica e të cilave u përmbushën në mënyrë të suksesshme. Në shkallë të ndryshme, shumë kanë ndihmuar në zhvillimin e hallkave të tregut, përfshirë përmirësimin e cilësisë së ushqimit; përmirësimin e përpunimit dhe paketimit; rezervimin; dhe adresimin e tregjeve qoshk (niche market).

58

ushqimit). Hartimi i një programi të tillë, për shembull kriteret e synuara për përfitime potenciale, duhet të konsiderohen me shumë maturi. Për shembull, nëpërmjet zonave të synuara për prodhim të cilat tashmë janë duke u konsoliduar, një program i tillë ka më shumë gjasa të mbështesë nënsektorët që janë në rritje, ndërsa zonat me ecuri më të dobët mund të piketohen me një lloj tjetër masash mbështetëse. Me qëllim funksionimin e mirë, cdo program granti duhet të jetë transparent me rregulla e kritere shumë të qarta. Përzgjedhja e përfituesve të granteve duhet të drejtohet duke përdorur një sistem shumënivelor për të shmangur presinin e panevojshëm ndaj politikëbërësve të caktuar.88 Kapaciteti i zhvilluar gjatë zbatimit të PGK mund të shfrytëzohet si bazë për programin e zhvillimit rural.

k) Rritja graduale e zbatueshmërisë së standardeve të sigurisë së ushqimit. Futja e standardeve minimale është mjaft urgjente në sektorët e bulmetit dhe të mishit, ku rreziqet për shëndetin publik aktualisht janë të larta dhe ku mungesa e zbatueshmërisë largon iniciativat për përmirësimin e standardeve, duke dëmtuar konkurrencën në tregjet e brendshme dhe të jashtme. Futja e standardeve duhet të jetë realiste me qëllim që ato të mund të vihen në zbatim si dhe për të mundësuar largimin e operatorëve nga sektori/ duke krijuar barriera të pakapërcyeshme për hyrje. Sic u diskutua në paragrafin 2.28, një metodë zbatimi duhet të kombinohet me sigurimin e iniciativave për pajtueshmëri, të tilla si grantet e kushtëzuara për pajtueshmëri të tërthortë (cross-compliance) me standardet e sigurisë së ushqimit, për të ndihmuar mjetet e financave gjatë periudhave të përcaktuara të tolerancës, shoqëruar nga fushata për ndërgjegjësimin e publikut ndërmjet prodhuesve dhe konsumatorëve. Pas një periudhe të përcaktuar, kjo do të pasohet nga zbatimi në mënyrë strikte i standardeve minimale, të cilat do të rriten me kalimin e kohës sipas nevojave. Kjo cështje dhe zgjidhjet e propozuara trajtohen më hollësisht në Kapitullin 3. Kjo futje graduale e standardeve është gjithashtu edhe një lëvizje mjaft strategjike, pasi ajo do ta cojë Shqipërinë në rrugën e duhur për përafrimin gradual me Acquis që po përpiqet të adoptojë. Megjithëse ky është një proces gradual Shqipëria tashmë duhet të fillojë të përfitojë nga mundësia e ofruar nga kuadri i saj kohor relativisht i gjatë para anëtarësimit. Zhvillimi i shpejtë i industrisë agro-përpunuese siguron gjithashtu edhe një dritare të rëndësishme mundësish për të inkurajuar adoptimin e standardeve të duhura nga ndërmarrjet e reja dhe në evoluim.

l) Adoptimi gradual i elementeve strategjikë të Acquis Communautaire. Si pjesë e objektivit të saj strategjik të pranimit në BE, Shqipëria duhet të harmonizojë legjislacionin e saj me Acquis Communautaire të BE-së, një pjesë e konsiderueshme e të cilit lidhet me bujqësinë. Legjislacioni mund të përmirësohet në mënyrë të konsiderueshme për të rregulluar disa cështje me të cilat përballen fermerët. Përcaktimi i statusit ligjor të fermerëve do t’i ndihmojë ata të përfitojnë nga regjistrimi i TVSH,89 dhe gjithashtu nevojitet për zbatimin e programit të

88 Faktorë të tjerë që duhet të merren në konsideratë pëfshijnë: propozimet të gjenerohen nga përfitues/marrës të propozuar për të siguruar përkatësinë/lidhjen me problemin specifik; ndërsa një program granti mund të ingranohet për të trajtuar cështje specifike (të tilla si futja e sistemeve të sigurisë së ushqimit) ndoshta ai nuk duhet të jetë shumë i ngushtë dhe duhet të lejojë perdorimin e një numri të madh idesh. 89 Aktualisht shumica e fermerëve nuk janë të regjistruar si fermerë dhe as si regjistrues për TVSH-në. Kjo do të thotë se ata nuk mund të japin fatura me TVSH ndaj agro-përpunuesve, të cilët pastaj nuk janë në gjendje të rikërkojnë TVSH për lëndët e tyre të para. Kur përdorin lëndë të para të importuara

59

zhvillimit rural dhe për të formuar Kadastrën e Fermave. Aktualisht legjislacioni shqiptar kufizon potencialin për organizatat e prodhuesve, duke frenuar krijimin e shoqatave apo kooperativave, për shembull për prokurimin e përbashkët të inputeve, të cilat do të ndihmonin ferment të kapërcenin problemet e përmndura më lart.90 Nevojat dhe sigurimet e grupeve për prokurime të përbashkëta të inputeve kërkojnë rregullore të veçanta për t’iu dhënë atyre statusin e kooperativës.91 Futja e Organizatave të Prodhuesve (OPve) në ligjin shqiptar është gjithashtu një hap i domosdoshëm drejt harmonizimit të ligjit shqiptar me atë të Acquis.92 Një mjet tjetër i rëndësishëm për të mbrojtur dhe promovuar zinxhirin e ushqimit cilësor është rregullorja e shoqatave ndër-profesionale, të tilla si shoqëritë (koncernet) e krijuara në vendet e BE-së për të administruar përdorimin, zbatimin dhe zhvillimin e emërtesave të origjinës. Shqipëria mund të adoptojë dispozita më specifike për lloje të tjera shoqatash përdoruesish, për shembull të tilla si ato që krijohen për të mirëmbajtur në mënyrë të përbashkët infrastrukturat rurale.93 Zbatimi është një rrjedhim logjik përmirësimesh legjislative, krahas stimulimit për më shumë partneritet ndërmjet fermerëve, për shembull nxitja e ndërgjegjësimit të përfitimeve nga shoqatat dhe mënyra se si mund të krijohen ato. Në të njëjtën kohë, Shqipëria mund të reformojë në mënyrë të dobishme regjimin e saj tatimor për të favorizuar rritjen e biznesit. Taksat e hasura nga një biznes i zakonshëm janë shumë më të lart sesa ato të vendosen për bizneset e vogla. Kjo dekurajon konsolidimin e ndërmarrjeve dhe inkurajon evazionin fiskal, pasi nuk ka sukses në marrjen në konsideratë të parametrave të ndryshme nga rendimenti i prodhimit, për shembull shuma e aktiveve kapitale dhe numri i punonjësve. Edhe Qeveria ka një rol për të luajtur në forcimin e agro-turizmit dhe lidhjeve ndërmjet bujqësisë, turizmit dhe mjedisit (paragrafi 1.21), për shembull nëpërmjet adoptimit të më shumë rregullave e rregulloreve ambjentaliste.

m) Investimi në infrastrukturën rurale. Infrastruktura e pazhvilluar rurale – rrugët, uji dhe elektriciteti – është një faktor i vazhdueshëm që pengon zhvillimin e zinxhirëve të integruar të ofertës. Investimet në infrastrukturë janë jashtëzakonisht të rëndësishme dhe janë diskutuar në Kapitullin 5. Ky

TVSH duhet të paguhet vetëm për diferencën midis cmimit të shitjes dhe cmimit të paguar për materialet e lëndëve të para. Kjo shton faktorët që favorizojnë materialet e lëndëve të para të importuara. Regjistrimi dhe zgjerimi i sistemit të TVSH-së ndaj fermerëve, me një pakësim të TVSH-së sipas nevojës, mund te ndihmojë në zgjidhjen e problemit. Derisa fermat të regjistrohen – që do të duhen shumë vite – kjo do të vazhdojë të funksionojë kundër fermerëve, në qoftë se nuk do të gjenden zgjidhje të përkohshme. Një zgjidhje që duhet të merret në konsideratë është të lejohen agro-përpunuesit të gjenerojnë fatura vetë për blerje nga fermerë të paregjistruar. 90Vetëm shoqatat jofitimprurëse dhe kooperativat e përbashkëta njihen si mekanizma të mundshme për organizimin e individëve në shoqata përdoruesish, organizata prodhuesish, koncerne prokurimi të përbashkët për ofrimin e inputeve, kooperativa dhe marrëveshje ndër-profesionale. Janë bërë disa përpjekje për zhvillimin e një kuadri ligjor solid për zhvillimin e kooperativave, përfshirë ketu edhe mbështetjen nga GTZ për ligjin për shoqatat e bashkëpunimit reciprok, dhe Bashkëpunimin Irlandez për unionet e kreditit. Paralelisht, janë zhvilluar zbatime specifike të ligjit të shoqatave jofitimprurëse, si ligji Për Ujitjen (që rregullon krijimin e Shoqatës së Përdoruesve të Ujit (SHPU) për administrimin e sistemeve të ujitjes ) dhe Pyjet e Komunitetit , gjithashtu bazuar në ligjin për shoqëritë jofitimprurëse. 91 Një shembull është Italia, nëpërmjet ligjit të vitit 1948 për konsortin agrar. Ky ligj u ndryshua në vitin 1999 për t’iu dhënë këtyre organizatave statusin ligjor të kooperativave. 92 Sic është përcaktuar nga BE për rregullimin e tregut të përbashkët të produkteve bujqësore, psh., frutat dhe perimet (ex Reg. CE 2200/96 dhe modifikimet vijuese) dhe prodhimet oleike (oleic) (ex Reg. CE 136/66 dhe 865/04 dhe amendamentet e modifikimet përkatëse).93 Aktualisht, i vetmi lloj shoqerie përdoruesish drejtuar nga një ligj specific është SHPU, e krijuar për të administruar rrjetet dytësore e tretësore të ujitjes dhe burimet e ujit.

60

rekomandim kërkon bashkëpunim ndër-sektorial me Ministritë përkatëse (Ministrinë e Financave, të Punëve Publike, etj.).

n) Investimi në infrastrukturën e ujitjes dhe të kanaleve kulluese, rehabilitimi dhe drejtimi. Investimet deri më sot kanë qenë të efektshme në përmirësimin e infrastrukturës së ujitjes dhe Shoqërive të Përdoruesit të Ujit. Por produktiviteti do të përmirësohet nëpërmjet investimeve të vazhdueshme për rehabilitimin e mëtejshëm dhe për të përmirësuar administrimin e sistemit të ujitjes. Siguria me digë (me pritë) është një cështje tepër urgjente që duhet trajtuar. Kjo cështje trajtohet më me hollësi në Kapitullin 5).

o) Përmirësimi i tregut të dhënies së tokës me qira. Konsolidimi i truallit është mjaft i nevojshëm për të përmirësuar eficiencën bujqësore dhe të ardhurat, por si tregjet e shitjeve ashtu edhe ato të dhënies me qira janë të dobëta. Përmirësimi i tregjeve të shitjeve mund të jetë më i vështirë pasi tregjet e dobëta rurale të kredisë pengojnë disponueshmërinë e financimit për blerje trualli, dhe oferta e truallit për shitje është e ulët (ndoshta për shkak të rolit të saj si një rrjet i sigurisë sociale). Kjo sugjeron se përpjekjet duhet të përqendrohen në përmirësimin e tregjeve të dhënies me qira. Përmirësimi i mjedisit për tregjet e dhënies me qira të tokës dhe zgjerimi i tyre është gjithashtu i rëndësishëm sepse individët që japin tokë me qira ecin më mirë se të tjerët në disa aspekte.94

Përtmirësimi i të drejtave të sigurta të pronës është pjesë e trajtimit të cështjes së tokës, një cështje që është trajtuar nga Projekti i Shërbimeve Bujqësore të mbështetur nga Banka Botërore (Kutia 1). Titullizimi i duhur i të gjithë tokës do të ndihmonte në lehtësimin e tregut të dhënies me qira. Faktet tregojnë se në mënyrë të dukshme më shumë individë që marrin pjesë në dhënien me qira të tokës kanë aktin e tyre të pronësisë për truallin krahasuar me ata individë që nuk marrin pjesë. (Aneksi A Tabela A6). Institucionet që sigurojnë dhe mbrojnë të drejtat për tokën gjithashtu përmirësojnë eficiencën: Fermerët që zotërojnë dokumentin e titullit mbi tokën që nga reforma e tokës e vitit 1991 janë mesatarisht më eficientë, sesa ata që e kanë tokën të trashëguar, gjë që është një tregues i mirë i të drejtave të sigurta mbi tokën brenda familjes. (Aneksi A Tabela A5). Të drejtat e sigurta mbi tokën gjithashtu kanë rëndësi sepse ndërkohë që më shumë se 90 përqind të individëve (familjarëve) pretendojnë se e zotërojnë truallin, pjesa e familjarëve me të drejta përkatëse ndaj tokës ndryshojnë shumë sipas madhësisë së tokës, duke rënë me rënien e madhësisë/përmasave të tokës. Ka fakte gjithashtu që tregojnë se po bëhen edhe shkëmbime informale të tokës apo përdorime të përbashkëta; këto mund të inkurajohen nëpërmjet shkëmbimeve të tokës lokale. Një taksë përkatëse mbi tokën mund të ndihmonte gjithashtu në inkurajimin e pronarëve, që të sigurojnë tokë në përdorim produktiv, më mirë sesa ta linin atë djerr.

Kutia 2. Reforma e vazhdueshme për tokën ka përmirësuar kushtet për konsolidimin e tokës.

Elementet kyç të programit qeveritar për reformën e tokës gjatë viteve të fundit përfshijnë:

94 Eficienca mesatare e atyre q japin tokë me qira është 35 për qind, më e lartë sesa 12 për qind për ata që japin me qira (rent out) ose 28 për qind për ata që nuk marrin pjesë në tregun e qirasë (pushtet autarkic). Përfitimet totale për ata që japin me qira është dy herë e lartë sa mesatarja e gjithë fermerëve; ata gjithashtu përdorin më shumë inpute, si makineri, etj.. Analiza e të dhënave të HBS, Aneksi A, Figura A1.

61

(iv) Zhvillimin e një kuadri gjithëpërmbledhës ligjor e rregullativ për administrimin e tokës dhe

zhvillimin e tregut të tokës;

(v) Krijimi i një Sistemi për Rregjistrimin e Pronës së Patundshme (IPRS), për titullizimet reale mbi

pronën dhe për rregjistrimin e tyre; dhe

(vi) Një program gjithëpërmbledhës, i mbështetur nga donator për të bërë regjistrimin për herë të

parë të pronarëve të rinj të tokës.

Kjo ka përfshirë aktivitete në Projektin e Shërbimeve Bujqësore të mbështetura nga Banka Botërore, i

cili përfshin zhvillimin fizik dhe institucional të IPRS. Faktet tregojnë se konsolidimi i tokës mund të

bëhet në zona rurale. Madhësia mesatare e firmave është rritur nga mesatarisht 1.04 hektarë në vitin

2000, në 1.1 hektarë në vitin 2005, dhe madhësia mesatare e parcelave nga 0.2 në 0.28 (megjithëse

besueshmëria e këtyre statistikave nuk është e sigurt). Tashmë ekzistojnë elementet kyçe të një sistemi

modern evropian për pronën e tokën. Megjithatë, ende mbeten probleme, përfshirë mospajtueshmëri

ndërmjet strukturave të rishikuara dhe ligjeve të miratuara, dhe funksioneve e praktikave ekzistuese.

Për rrjedhojë, sfidat kryesore përfshijnë zgjidhjen e cështjeve që kanë mbetur në drejtim të politikës;

përfundimin e sistemeve institucionale; dhe krijimin e procedurave rutinë dhe standardeve në një plan

të detajuar. Vecanërisht në lidhje me tokën rurale, kjo përfshin:

(v) Përmbushjen e sistemit të regjistrimit të pronës dhe përforcimin e IPRS;

(vi) Vazhdimin e procesit të transferimit të ndjekjes së pyjeve dhe kullotave nën kontrollin komunal

dhe transformimin e marrëveshjeve praktike që fshatarët lidhin midis tyre në formë të

zakonshme ligjore;

(vii)Përmirësimin e shërbimeve të agjencisë së tokës ndaj banorëve ruralë dhe sigurimin se ata janë

të orientuar në drejtim të kontekstit dhe shërbimit, për shembull të qenurit në gjendje për të

përshtatur marrëveshje kooperativash fleksibël ndërmjet familjeve të fermave dhe ofrimin e

regjistrimit të shpejtë dhe të lirë të qirave dhe marrëveshjeve të përdorimit; dhe

(viii) Ndihmesa ndaj agjencive të administrimit dhe mbrojtjes të tokës nën administrimin e tokës

publike.

Krahas këtyre cështjeve, dobësia e sektorit bujqësor dhe ekonomia rurale vepron negativisht (si një

dush i ftohtë) për transaksionet për tokën. Një ekonomi rurale e dobët pengon fermerët e vegjël nga

shitja e tokës, që në rrethana të tjera do të punohej nga prodhues më eficientë pasi ai siguron

frenim/amortizim të të ardhurave themelore në momente papunësie, duke kufizuar kështu ofertën e

tokës bujqësore.

Burime: SSO dhe Banka Botërore. 2006b.

p) Përmirësimi i shërbimeve të zgjerimit. Nevojitet të ndërtohen institucione të fuqishme për rritjen e sektorit të bujësisë. Kjo do të jetë e rëndësishme që këto institucione t’i përgjigjen nevojave të fermerëve që po ndërmarrin aktivitete të reja, për shembull marrjen me frutari dhe blegtorinë. Këto institucione mund të ofrojnë edhe mbështetje për fermerët në drejtim të

62

marketingut, një aspekt mjaft i dobët. Që Shqipëria të shfrytëzojë avantazhin krahasues në këto fusha, nevojitet krijimi i institucioneve shtesë për sigurinë e ushqimit dhe transferimin e teknologjisë. Shërbimet e ekstensionit kanë marrë mbështetje donatorësh në vitet e fundit dhe kanë njëfarë kapaciteti, por efektiviteti i sistemit publik mbetet në pikëpyetje. Ka mjaft vend që qeveria të futë një sistem për të ndihmuar furnizuesit privatë dhe për të siguruar burime të tjera si universitetet, institucionet, etj., për dërgimin e informacionit specifik (psh., për sigurinë e ushqimit) më tepër sesa përdorimi i shërbimeve të shtrirjes publike në të gjitha rastet.

4. KRIJIMI I NJE KUADRI TE ASISTENCES BUJQESORE NE PERPUTHJE ME STANDARTET E

BASHKIMIT EVROPIAN

Shqiperia duhet te hedh themelet per te plotesuar kerkesat institucionale dhe rregulluese te BE-se per te perfituar sa me shume nga asistenca sot dhe ne te ardhmen. Sic theksohet ne kapitullin 2, Shqiperise i eshte rekomanduar te strukturoj asistencen ne sektorin e bujqesise ne formen e nje programi grantesh konkurrues, brenda kuadrit te nje strategjie te pergatitur mire te zhvillimit rural. Ky program i zhvillimit rural do te jete paraardhesi i nje asistence te BE para futjes nese dhe kur Shqiperia do te behet nje vend kandidat. Pas nje vleresimi te financimeve qe Shqiperia ka marre dhe mund te marre potencialisht nga Bashkimi Evropian , ky kapitull trajton mesimet e marra nga vendet e rinj anetare te BE-se me nisjen dhe zbatimin e programeve te zhvillimit rural, dhe jep drejtim persa I perket kohes dhe drejtimit te mekanizmave institucionale dhe masave te mbeshtetjes bujqesore per te minimizuar nderprerjet e shkaktuara nga perpjekjet me kerkesat e para anetaresimit. Acquis i bujqesise eshte pjesa me e veshtire dhe me e shtrenjte e harmonizimit me legjislacionin e Bashkimit Evropian, duke nenkuptuar qe ky eshte mjaft i rendesishem ne nje nisje te shpejte dhe ne adaptimin e saj ne menyre strategjike. Ky kapitull identifikon fushat ne te cilat Shqiperia mund te bej progres ne kerkesat e shumta me qellim absorbimin dhe perdorimin optimal te fondeve. Analizat do te perfshijne vleresimet e implikimeve institucionale, buxhetore dhe politike te perfitimit nga fondet e BE-se. Ndersa koha per realizimin e ketyre investimeve institucionale dhe financiare eshte relativisht e gjate, ka rendesi qe reformat dhe investimet ne vazhdim te jene ne te njejten linje me kerkesat e ardhshme te BE-se.

PERMBLEDHJE E REKOMANDIMEVE

Pergatitja e nje programi te zhvillimit rural i cili do te formoj bazen per nje program te ardhshem IPARD. Kjo perben menyren me efektivete trajtimit te problemeve te trajtuara ne kapitullin2 ndersa ne te njejten kohe hidhen bazat per plotesimin e kerkesave te futjes dhe pergatisin programe per te ardhmen. Ai duhet te perfitoj nga kapacitetet egzistuese te sektorit dhe te kanalizoj asistencen ne kete sektor

63

nepermjet mekanizmave tipike te BE-se si program i granteve konkurruese, per te ndertuar kapacitete te cilat do te jene te nevojshme ne te ardhmen per futjen ne BE.

Rregullim i politikave dhe strukturave institucionale ne perputhje me kerkesat e komunitetit me nje metode ne faza te percaktuara me kujdes. Masat e zgjedhuar do ta ndihmojne Shqiperine ne permiresimin e aftesise se saj per te konkurruar ne tregjet e Bashkimit Evropian, dhe do mund te lehtesoj aksesin e saj ne programet e ardhshme te asistences. Prandaj Shqiperia duhet te vazhdoj me reformat e politikave ne linjen qe kerkohet nga BE, me faza te percaktuara me kujdes dhe duke i mbajtur institucionet me struktura sa me pak te renduara qe te jete e mundur. Ajo duhet te punoj gjithashtu ne drejtim te permiresimit te ndikimit te shpenzimeve publike ne pergatitjen e fondeve potenciale te rendesishme te asistences se BE-se.

Vazhdimi i trajtimit te kufizimeve strukturale te financave publike per te ngritur kapacitetet e prodhuesve per te perfituar kredi per nevojat bashkefinancuese per programet e granteve. Kjo do te promovoj nje program me te suksesshem te zhvillimt rural dhe do te lehtesoj ndjeshem nje program IPARD ne te ardhmen. Financat rurale duhet te promovohen duke iu drejtuar me teper kufizimeve strukurale dhe trajnimit te bankave, sesa duke subvencionuar kredite. Nese kredite rurale mbeten nje alternative e dobet, financimi duhet konsideruar per sigurimin qe bashkefinancimi te jete ne dispozicion per grantet IPARD.

ASISTENCA E BE PER SHQIPERINE TANI DHE NE TE ARDHMEN

Si nje kandidat potencial per anetaresim ne Komunitetin Evropian, Shqiperia perfiton financime ne periudhen 2007 -2013 nga Fondi i Asistences para anetaresimit (IPA).95 IPA i kapercen instrumentat e meparshem te BE-se(qe perfshijne Phare, ISPA,SAPARD, Instrumentat e Turqise dhe CARDS),96 dhe perbehet nga pese komponentet qellimi me i larte i te cileve eshte te ndihmoj kandidatet aktual dhe potencial te plotesojne standartet dhe politakt e BE-se perpara anetaresimit. Shqiperia ka akses ne dy nga pese komponentet e IPA-s: Asistence ne periudhen e tranzicionit dhe Ndertim i institucioneve, dhe bashkepunimi rajonal dhe nderkufitar. Per vitin 2007 Bashkimi Evropiani ka dhene Shqiperise nen keta dy element 61 milion Euro. Shuma totale qe do te jepet ne vitet ne vazhdim cdo vit do te arrij 93.2 milion Euro ne vitin 2010.97 Keto fonde kane nje administrim qendror nga Keshilli i Europes 95 Shqiperia e ka firmosur mareveshjen e Asocim Stabilizimit me BE ne Qershor te vitit 2006, duke pergatitur nje kuader te angazhimeve reciproke ne shume drejtime te jetes politike, tregetrae dhe ekonomike. 96 Sipas CARDS 2005-2006, mbeshtetja e BE per bujqesine ne Shqiperi ishte perqendruar kryesisht ne forcimin e kontrollit te cilesise dhe sigurise se ushqimit per permiresimin e cilesise dhe potencialit eksportues te produkteve bujqesore. CARDS i dha mbeshtetje instirtcionale Ministrise se Bujqesise per te pergatitur dhe formuluar politika te pershtatshme te cilesise se ushqimit ne bashkepunim me ministrite e tjera dhe agjensite nder qeveritare; asistence per te siguruar vazhdimesi ne perafrimin me acquis te BE-se ne fushen e veterinarise dhe ate fitosanitare dhe ne fushen e sigurise dhe kontrollit te ushqimit.; asistence per te ndertuar Autoritetin Kombetar te Ushqimit me strukture sipas modelit te BE-se qe te financohet si nje agjensi e vecante e problemeve te sigurise ushqimore, dhe mbeshtetje per strukturat qe zbatojne legjislacionin veterinar, fitosanitar dhe te sigurise se ushqimit; duke perfshire modernizimin e laboratoreve dhe trajnimin dhe kualifikimin e inspektoreve dhe analisteve te ushqimit.97 Kuadri Financiar Indikativ Shume vjecar IPA per 2008-2010, shih http://ec.europa.eu/enlargement/pdf/countries/ipa_miff-0881106en.pdf

64

nepermjet delegacionit te tij ne Tirane. Ndonese objektivi kryesor i komponentit te IPA-s per Asistencen ne periudhen e tranzicionit dhe ndertimit te Institucioneve eshte te ndihmoj kandidatet potencial te zhvillojne programimin adminstrativ dhe kapacitetet menaxhuese qe kerkohen per te aksesuar dhe menaxhuar fondet nga tre komponentet e tjere, ai lejon gjithashtu investime per zhvillimin rural, infrastrukturen, zhvillimin rajonal dhe masat sociale. Alokimi i Komunitetit per kete komponent do te rritet nga 54.3 milion ne 82.7 milion Euro ne vitin 2010.98

Nese dhe kur Shqiperia te kerkoj statusin e kandidatit, ajo do te perfitoj financime nga IPA, duke perfshire asistencen per zhvillimin rural. Nese Shqiperia fiton statusin e kandidatit, financimi i pergjithshem IPA, qe mbulon te peste komponentet mund te jete 93 milion per vit - dhe qe rritet ne menyre progresive ne vitet ne vazhdim.99 Ndonese shifra e sakte e financimit te IPA-s qe do te jete ne dispozicion per Shqiperine nese dhe kur ajo te fitoj statusin e kandidatit eshte ende e paditur, kjo shume do te perfaqesoj 1.3% te GDP se vendit ne vitin 2005 dhe 7.4% te buxhetit te pergjithshem te Qeverise ne vitin 2006 dhe do te lehtesoj rritjen e ndjeshme te shpenzimeve publike. Niveli i financimit eshte shume favorizues nese e krahasojme me shifren e financimit IPA te marre nga Kroacia ne vitin 2007(0.48% e GDP se vitit 2005 dhe Turqia (0.18% e GDP se vitit 2005), dhe eshte e njejte me Maqedonine (1.3% e GDP se vitit 2005).100 Shqiperia do te marre financime nga komponenti i zhvillimit rural te IPA-s dhe kjo ka shume rendesi per bujqesine, IPARD synon te 1) kontribuoj ne nje adaptim te qendrueshem te sektorit bujqesor dhe zbatim te acquis communitaire; dhe 2) te zhvilloj zonat rurale.101

Shqiperia mund te marre fonde IPARD ne nivelin midis 5-13 Euro per ha te tokes bujqesore, ose 5,605,000 Euro deri ne 14,573,000 Euro ne vit, e cila mund te rris ndjeshem shpenzimet publike per bujqesine ne Shqiperi dhe te ndihmoj ne zbutjen e kufizimeve me te cilat perballet ky sektor. Ky parashikim bazohet ne eksperiencen e SAPARD ne vendet e reja anetare dhe ne alokimet IPARD te percaktuara per kandidatet aktual si Kroacia dhe Maqedonia per periudhen 2007 2010 (tabela 8). Nja analize e thjeshte e bazuar ne informacionin e tabeles 10 tregon se financimi IPARD mund te jete ne nivelet 5,605,000 Euro deri ne 14,573,000 Euro ne vit (tabela 9)102. Kjo do te jete ekuivalente me 0.08-0.21% te GDP se Shqiperise ne vitn 2005, ose 14-

98 Ibid99 Ne Memorandumin Shpjegues qe I bashkangjitet propozimit te tij per nje Rregullore e cila percakton IPA-n(COM/2004/0627 final), KE tregoi se ‘ synimi eshte qe kandidatet e ardhshem te trajtohen gjeresisht njesoj si kandidatet e meparshen. Ndersa vendet e Ballkanit Perendimor jane vende Kandidate, eshte propozuar qe ato te marrin cdo vit per fryme nivelin e asistences qe eshte percaktuar ne perspektiven financiare 2000- 2006 ( ne nentitullin 7) per dhjete vende kandidate te Europes Qendrore dhe Lindore” Kjo do te thote qe secili nga vendet kandidate do te marri rreth 27euro per fryme kur ato te marrin statusin e vendit kandidat. Shqiperia do te marri 93.2 milion Euro(30Euro per fryme) sipas planit te financimit IPA per vitin 2010.100 Alokimi i sakte do te mbeshtetet ne numrin e kritereve ,qe perfshijne vleresimin e nevojave , kapacitetet thithese dhe zhvillimin e burimeve njerezore. Per me shume hollesi mund te shihni Komisioni Evropian 2006a 101 Te dy komponentet e tjere te IPA-s te hapur per vendet kandidate kane te bejne me zhvillimin rajonal dhe ate te burimeve njerezore. Per me shume hollesi mund te shihni Komisioni Evropian 2006°.

102 Alokimi i sakte i fondeve IPARD bazohet ne numrin e kritereve objektive qe perfshijne popullsine fermere, zonen bujqesore, prodhimin e pergjithshem bruto per fryme ne lidhje me fuqine blerese, dhe situaten e vecante teritorriale.

65

38% rritje ne shpenzimet bujqesore (bazuar në buxhetin e MBUMK, kapitulli 5).Keto fonde perfshijne burimet te cilat shkojne direkt tek prodhuesit per investime ne prodhim, duke ndihmuar ne kapercimin e veshtiresive te identifikuara ne kapitullin 2.

66

Tabela 8. Alokimet vjetore te para futjes ne BE per zhvillimin rural jane ne nivelet nga €5 – 13 per ha te tokes bujqesore

Toke bujqesore

('000 ha)2000-2004 Alokimi vjetor

mesatar SAPARD ('000 €)Asistenca SAPARD per ha

of toke bujqesore (€)

Republika Ceke 4,279 22,445 5

Hungaria 5,854 38,713 7

Polonia 18,413 171,603 9

Sllovakia 2,441 18,606 8

Sllovenia 518 6,447 12

Estonia 986 12,347 13

Latvia 2,485 22,226 9

Lithuania 3,489 30,345 9

Bullgaria 5,582 53,026 9

Rumania 14,857 153,243 10

Toke bujqesore ('000 ha)

2007-2010 alokimi mesatar vjetor IPARD ('000 €)

Asistenca IPARD Assistance per ha toke bujqesore (€)

Kroacia 3,137 25,725 8

Maqedonia 1,242 7,875 6

Mesatare: 5,274 46,883 9

Shenim: Duke perfshire Turqine, niveli i asistences SAPARD/IPARD per ha toke bujqesore do te jete €2-15, dhe mesatarja €8. Alokimi mesatar per toke bujqesore dhe vjetore SAPARD/IPARD mund te arrij nivelet 7,882 ha dhe 48,864€ respektivisht.

Burimi: Llogaritjet bazohen ne te dhenat e Komisionit Evropian, 2004, FAOSTAT, dhe Komisionit Evropian, 2006.

Tabela 9. Shpenzimet per zhvillimin rural mund te rriten ndjeshem

Alokimi i parashikuar IPARD (€ ne vit)

Perqindja ndaj Prodhimit te

Pergjithshem bruto te vitit 2005 Rritja e buxhetit per

bujqesine ne vitin 2006 (%)

Rast i ulet: €5/ha 5,605,000 0.08 14

Rast i mesem:€9/ha 10,089,000 0.14 26

Rast i larte: €13/ha 14,573,000 0.21 38

67

Burimi: Llogaritjet e autoreve

KRIJIMI I NJE PROGRAMI ZHVILLIMI RURAL TIP BE

Hyrja ne planin e asistences se para futjes ne BE, duke perfshire fondet IPARD, do te jete me e veshtire sesa ne instrumentat e meparshem te para futjes. Shqiperia mund te perfitoj tashme nga fondet qe jepen nen dy komponentet IPA po si vend kandidat asaj i duhet te plotesoj kerkesat rigoroze te BE per te perfituar nga fondet ne dispozicion nen tre komponentet e tjere nga te cilat perfitojne vetem vendet kandidate, duke perfshire IPARD. IPA synon ne pergatitjen e kandidateve per zbatimin e politikave dhe rregulloreve bujqesore strukturale dhe te zakonshme pas aksesimit, dhe fondet e disponueshme nen keto komponente duhet te menaxhohen nga vendet kandidate sipas Sistemit te Zgjeruar te Decentralizimit(EDIS). Ne kete menyre vendet kandidate duhet te plotesojne te njejtat kerksesa persa i perket institucioneve legale dhe operative te vendeve anetare, 103 qe perfshijne struktura dhe praktika te menaxhimit te shendoshe financiar dhe programim autonom dhe kapacitetet menaxhuese brenda Ministrise se Bujqesise, Ushqimit dhe Mbrojtjes se Konsumatoreve.104Nje strategji dhe Plan i Zhvillimit Rural si edhe nje Agjensi Paguese IPARD duhet te akreditohet nga KE perpara se programi IPARD te behet operativ. 105Ndertimi i institucioneve qe do te akreditohen gjithashtu kerkon kohe, nje rishikim i eksperiences se anetareve te rinj tregon se koha mesatare e nevojshme per te marre akreditimin per 5 masat SAPARD (numri mesatar i akredituar) ishte 18 muaj.106 IPARD eshte shume i ngjashem me pararendesin e tij SAPARD, ndaj eksperienca e vendeve te reja anetare ne ngritjen e strukturave SAPARD dhe

103 Ndonese objektivi i Komisionit Evropian eshte qe vendet kandidate te menaxhojne fondet e para aksesimit sipas Sistemit te Decentralizimit te Zgjeruar (EDIS), vendet kandidate te cilat nuk arrijne te plotesojne te gjitha kerkesat e EDIS mund t’i disbursojne fondet sipas nje sistemi pjeserisht te centralizuar(DIS). Sipas ketij sistemi autoritetet lokale si autoritetet e kontraktuara mbajne pergjegesi per te gjitha funksionet e zbatimit dhe pagimit, po Delegacioni i Komisionit Evropian ne shtetin perkates ka nje kerkese sistematike per te kontrolluar ex ante cdo tenderim dhe kontraktim. 104 Disa struktura administrative te vecanta te kerkuara jane te njejta per te tre komponentet e IPAs. Ato perfshijne ngritjen e Autoritetit pergjegjes i cili raporton tek Komisioni Evropian, duke perfshire nje Koordinator Kombetar, nje Oficer Autorizues Kombetar, nje Fond Kombetar, i njejte per te gjithe komponentet IPA, te cilat kerkojne, marrin dhe i shperndajne fonde agjensive te ndryshme zbatuese (shih me poshte) te cilat kane nevoje te akreditohen nga BE, dhe Agjensite Zbatuese per cdo komponent IPA105 Pas nje akreditimi te suksesshem te Fondit Kombetar dhe te Agjensise paguese IPARD, KE ekzekuton nje transferim menaxhimi, duke lejuar menaxhimin e decentralizuar te programit nga vendi kandiadat.106 Kjo eshte koha e nevojshme per te marre “ transferimin e Menaxhimit” nga KE per fondet SAPARD pas aprovimit te ligit per ngritjen e Agjensise SAPARD dhe pasi stafi i menaxhimit te Agjensise eshte emeruar

68

institucioneve shihet ketu.107 Shqiperise i nevojitet kjo kohe edhe per permiresimin e kapaciteteve te saj ne perdorimin efektiv te fondeve publike.

Pergatitja ka nisur per programet e zhvillimit rural sipas tipit te BE-se. MBUMK eshte aktualisht ne procesin e pergatitjes se nje Strategjie per Zhvillimin Bujqesor dhe Blegtoral e cila do te perbej bazen per pergatitjen e Planit Kombetar te Zhvillimit Rural Ministria synon qe ky plan te jete ne perputhje me parimet dhe bazen e programimit te BE se sa me shume qe te jete e mundur lidhur me masa specifike te siguruara sipas IPARD shtylles se zhvillimit rural te CAP.108 Ministria planifikon ne menyre provizore ngitjen e nje Agjensie Paguese sipas Planit te Punes te Partneritetit Evropian 2004-2008. Pergatitjet kane nisur per Agjensine paguese po propozimi dhe preventivi duhen pergatitur. Ngritja e nje Agjensie Paguese siguron nje mekanizem institucional te vlefshem per menaxhimin e programit te vet te zhvillimit rural.(Kapitulli 5).

Shqiperia do te kete nevoje te krijoj nje hapesire fiskale per keto institucione. Ne kushtet ku infirmacioni ne dispozicin ne lidhje me kostot shtese te strukturave dhe instuticioneve te SAPARD nga vendet e reja anetare, shpenzimet e pergjithshme operative te Agjensise Paguese IPARD jane parashikuar te jene rreth 5-15% e buxhetit te Ministrise se Bujqesise ne vitin 2006. Shpenzimet se pari do te jene per plotesimin me personel dhe adminstrimin e teknologjise se informacionit (IT) dhe sistemeve te kontrollit. Eshte e qarte, se keto shpenzime do te ndryshojne ne varesi te numrit te masave te akredituara dhe numrit te aplikimeve per financim. Nje minimum prej 2.1-5.8 milion Euro ne vit, ose 5-15%e buxhetit te Ministrise se Bujqesise per vitin 2006 duhet lene menjane. (Tabela 10). Keto parashikime jane bazuar ne eksperiencen SAPARD te vendeve te reja anetare te cilat harxhojne 3-5% te alokimeve te pergjithshme SAPARD per adminstrimin e Agjensise paguese. Nga ky buxhet do te bashkefinancohet 25% e projekteve SAPARD, duke perfaqesuar ne kete menyre 33%te alokimeve SAPARD. Keto nevoja nuk do te jene te menjehershme po mund te nisin te inkorporohen ne MTEF (Kapitulli 5) . Tabela 10. Shume fonde nevojiten per te bere operacionale Agjensine Paguese te programit te Zhvillimit Rural ne perputhje me meodelin e BE-se

Shpenzime Administrimi

Shpenzime bashke

Shpenzimet operative totale

Pjesa e buxhetit te bujqesise per vitin

107 Fondi Evropian Bujqesor per Zhvillimin Rural(EAFRD), I vetmi instrument I BE-se per te financuar politiken e saj te zhvillimit rural ne –periudhen 2007-2013, asistenca per zhvillimin rural jepet per te promovuar (i) burimet njerezore (trajnimet profesionale dhe aksionet informative, fermeret e rinj, dalja e hershme ne pension, perdorimi i sherbimeve konsulence per fermen, ngritja e menaxhimit te fermes, sherbime keshillimore per pyjet) , (ii) kapitali fizik (investime per fermat/pyjet, perpunim/marketing/ bashkepunim per inovacion, infrastruktura bujesore/pyjore rilindja e potencialit te prodhimit bujqesor); (iii) cilesia e prodhimit dhe produkteve bujqesore ( plotesimi i standarteve,mbeshtetja e perkohshme, skema nxitese per cilesine ushqimore, promovimi I cilesise se ushqimit); (iv) masat e transicionit (fermeret gjysem te qendrueshem, ngritja e grupeve te prodhuesve); (v) shfrytezimi i qendrueshem i tokes bujqesore (LFA malore, zona te tjera me difekte, zona bujqesore Natyra 2000, mireqenia mjedisore bujqesore/blegtorale, mbeshtetje per investimet jo prodhuese); (vi) perdorimi i qendrueshem i tokes pyjore ( pyllezimi, agro pylltaria, zonat pyjore natyra 2000, mjediset pyjore, rikthimi i potencialeve te prodhimit pyjor, mbeshtetje per investimet jo prodhuese); (vii) cilesia e jeteses (sherbimet baze per ekonomine dhe popullsine rurale, rinovimi dhe zhvillimi i fshatrave, ruajtja dhe mbrojtja e trashegimise rurale); (viii)diversifikimi ekonomik (diversifikimi i aktiviteteve jo bujqesore, mbeshtetje per ndermarrjet e vogla, inkurajim i aktiviteteve te turizmit); dhe (ix) arritja dhe dinamizmi i aftesive trajtuese (trajnimi dhe informimi, arritja e aftesive,dinamizmi dhe zbatimi)

108 Shih, MBUMK, 2004,f24

69

4% (€)financimi @

33% (€) IPARD (€) 2006 (%)

Rast i ulet: €5/ha 224,200 1,849,650 2,073,850 5

Rast mesatar: €9/ha 403,560 3,329,370 3,732,930 10

Rast i larte: €13/ha 582,920 4,809,090 5,806,780 15

Burimi: Llogaritjet e autorit

Kostot perfundimtare do te varen nga masat e perzgjdhura per financim nga programi i zhvillimit rural. Eksperienca SAPARD e vendeve te reja anetare tregon se shpenzimet dhe performanca e programit te zhvillimit rural, administrimi i fondeve kombetare ose fondeve IPARD te zhvillimit rural ndikohet shume nga keto faktore:

a) Eksperienca e vendit ne menaxhimin dhe monitorimin e programeve shteterore. Rekomandohen masa shtese per permiresimin e kapaciteteve administrative te Ministrise se Bujqesise per administrim eficient te fondeve te zhvillimit rural.

b) Numri i masave te administruara. Sa me shume masa te administrohen dhe /ose akreditohen aq me te larta jane shpenzimet administrative.

c) Natyra e masave. Projekte te infrastruktures publike, me buxhete te medha, kane tendence te ulin masen relative te shpenzimeve administrative.109Eshte e mundshme qe vendet kandidate ne te ardhmen te mos inkurajohen per te zgjedhur te tilla projekte per t’ u financuar nga fondet IPARD.

d) Kompleksiteti i procedurave te aplikimit. Mbajtja e procedurave te aplikimit sa me te thjeshta dhe transparente do te kerkoj me pak asistence nga perfituesit potencial dhe do te reduktoj numrin e aplikimeve te paplota. Disa vende te reja anetare i kishin kerkesat per aplikimet SAPARD shume me burokratike sesa kerkohej nga BE-ja. Kjo ndofta permiresoj monitorimin dhe auditimin e perdorimit te fondeve, por krijoj gjithashtu nje ngarkese me te madhe per perfituesit potencial dhe zyrtaret.

e) Kohezgjatja e perpunimit te aplikimeve. Mekanizmat eficiente te perpunimt dhe vendim marrjes minimizojne kostot e administrimit.

f) Kriteret e perfitueshmerise. Kriteri i perfitueshmerise per fermat qe mund te aplikojne dhe numri i tyre qe mund te plotesojne kete kriter percaktojne gjithashtu shpenzimet per programin. Shqiperia duhet te percaktoj nje prag te pershtatshem per madhesine e fermes.110

109 Per shembull, vleresimi afat mesem i programit SAPARD ne Rumani tregoi se shpenzimet administrative perbenin 0.72%te fondeve te angazhuara SAPARD. Kjo eshte shume me e vogel se ne vende te tjera per shkak te mases se madhe te projekteve te infrastruktures qe Rumania zgjodhi per te financuar. Rumania nuk ka qene vecanerisht eficiente ne realizmin e financimeve te saj SAPARD, ndofta per arsye te nivelit te ulet te mbeshtetjes administrative.110 Per shembull, sipas masave tranzitore per ndermarrjet bujqesore gjysme te qendrueshme te fondit Evropian Bujqesor te Zhvillimit Rural, eshte pergjegjesia individuale e vendeve te reja anetare te percaktojne keto pasuri, duke percaktuar masen minimale dhe maksimale, te te ardhurave dhe masen e prodhimeve te tregetueshme. Gjate percaktimit te mases minimale dhe maksimale te ketyre fermave, disa vende kane perdorur skemat e klasifikimit qe perdoren nga BE-ja, te cilat bazohen ne konceptin e Marxheve Standarte bruto (SGMs). SGM e nje drithi ose produkti blegtoral eshte vlera e produktit nga 1 ha ose nje bageti minus shpenzimet e inputeve te ndryshueshme.Cdo rajoni te BE-se i akordohet nje SGM nga KE-ja per me shume se 90 bime ose bageti te ndryshme . Metodologjia e percaktimit te mases ekonomike te nje ferme (e shprehur ne ESU- njesite e mases Evropiane) eshte identifikimi I aktiviteteve prezente ne ferme, qe percakton shkallen e cdo aktiviteti, llogarit SGM, ndan marzhin e

70

Ajo eshte nje shtese krahas shpenzimeve te rendesishme ne vazhdim. Keto shifra jane vleresimet minimale sepse ato nuk marrin ne konsiderate shpenzimet fillesatre te nevojshme per ngritjen e Agjensise Paguese dhe akreditimin e saj, as kostot e lindjes se kerkeses per zhvillimin rural dhe fondet IPARD.(te trajtuar me poshte). Ato nuk perfshijne gjithashtu kostot qe shfaqen ne nje faze te mevonshme per krijimin e strukturave dhe institucioneve bujqesore te nevojshme per aksesimin (Figura 4). Keto perfshijne nje Sistem Kontrolli te Integruar Administrativ me nje Sistem te Identifikimit te Ngastres se Tokes, nje Sistem te Identifikimit dhe Regjistrimit te Bagetise, nje Regjister ferme, nje Sistem te Informacionit Bujqesor, duke perfshire nje rrjet me te dhenat e kontabilitetit te fermes per mbledhjen e te dhenave te kontabilitetit mbi te ardhurat dhe opearcionet e biznesit te ketyre fermave bujqesore, statistikat bujqesore, dhe nje sistem te Informacionit te Tregut, dhe nje Agjensi te Sigurimit te Ushqimit per te siguruar perputhje me kerkesat e BE per sigurine ushqimore. Shqiperia duhet t’ i kushtoj vemendje aspekteve te fokusuara te mjedisisi, certifikata organike, menaxhimi i nitrateve dhe kimikateve, asgjesimi i pesticideve, etj.

Nje fillim i shpejte ne reformimin dhe forcimin e institucioneve, strukturave dhe politikave bujqesore ne linje me kerkesat e e BE-se do te promovojne nje program eficient dhe efektiv te zhvillimit rural, do te lehtesojne procesin e tranzicionit per bujqesine , dhe se fundi do te cojne me perpara axhenden e futjes se Shqiperise ne BE. Nje nga mesimet kryesore nga zbatimi i SAPARD nga vendete reja anetare eshte se shtetet duhet te nisin shpejt me krijimin e institucioneve dhe strukturave te cilat do te menaxhojne asistencen e BE-se perpara futjes per zhvillimin rural. Shqiperia eshte disa vite mbrapa statusit te kandidatit, dhe ka nevoje te mendoj me kujdes perpara se te bej investime te rendesishme ne strukturat burokratike te shtrenjta dhe te renduara te cilat nuk kane nevoje te funksionojne plotesisht perpara kohes se anetaresimit ne te ardhmen, dhe investimi ne kapacitetet njerezore qe kerkohen per krijimin e institucioneve dhe politikave bujqesore te peraferta me Acquis. Vemendje i duhet kushtuar gjithashtu kerkesave te ardhshme gjate procesit te formulimit te politikave bujqesore dhe kuadreve te menaxhimit te shpenzimeve dhe per me shume rekomandohet nje metode me faza graduale per te siguruar mundesi per te prezantuar dhe testuar sistemet per te shmangur humbjen e fondeve te BE-se. Ne pershtatje me kete, MBUMK ka ndermarre tashme shume hapa te rendesishme per t’i pershtatur institucionet, strukturat dhe politikat e saj me kerkesat e BE (paragrafi 4.9 dhe kapitulli 5).Shqiperia tashme ka institucione me eksperience ne administrimin e programeve konkurruese te granteve te ngjashme me IPARD ne kontekstin e projektit te Bankes Boterore per Sherbimet Bujqesore.111

Mundesia e punesimit nga ky program dhe aktiviteti mbi ate do te lehtesoj krijimin e nje Agjensie Paguese IPARD kur kjo te behet e nevojshme.

pergjithshem te fermes me vleren e nje ESU e cila aktualisht eshte ne nivelin 1200 Euro. Vendet e reja anetare te BE-se si Hungari dhe Poloni zakonisht vendosin nje prag minimal prej 2 ESU per fermat gjysme te qendrueshme ne planet e tyre te Zhvilimit Rural ne periudhen 2004-2006. Slovakia,Estonia dhe Lituania percaktuan pragje te vacanta per aktivitete te ndryshme bujqesore te cilat mund te perfitonin nga mbeshtetja EAFRD.111 Projekti i sherbimeve Bujqesore synon ne krijimin e nje mjedisi te favorshem per rritjen e te ardhurave rurale duke trajtuar kufizimet kryesore me te cilat perballen fermeret e vegjel ne prodhimin bujqesore , tregetine dhe funksionimin e tregjeve te tokes. Ky projekt ka keto objektiva: (i) rritjen e aksesit te fermereve te vegjel ne farat cilesore nepermjet nje kuadri rregullator te permiresuar per farat, rol ne rritje i sektorit privat te fararve, dhe forcim te trajnimit dhe kerkimit publik lidhur me farat; (ii) mbeshtetja e ngritjes se nje tregu funksional te tokes neermjet permieisimit te regjistrimit te tokes dhe inisiativave pilot per konsolidimin e tokes; (iii) rritja e pjesemarrjes se fermereve te vegjel ne aktivitetet e tregut nepermjet zhvillimit te infrastruktures se tregut dhe demonstrimeve aktive dhe lehtesimit te lidhjeve te tregut; (iv) akses me i madh i fermereve te vegjel ne teknologjite e adaptuara dhe me teper mundesi per prodhime te shumellojshme, perpunime dhe tregetim nepermjet tekologjive pilot me baze komunitetit.

71

KRIJIMI I KAPACITETIT THITHES TE PERFITUESVE PER FONDE TE ZHVILLIMTI

RURAL

Nje percaktues vendimtar i suksesit te programit te zhvillimit rural eshte sigurimi se perfituesit potencial kane aftesi thithese te mjaftueshme dhe qe aksesi eshte i njejte. Eksperienca e vendeve te reja anetare thekson mungesen e aftesise thithese si nje nga arsyet kryesore per nivelin e ulet te performances se programit SAPARD.112Rritja e ketij kapaciteti kerkon investime ne tre drejtime kryesore: (i) fushata te informimit publik, (ii)mbeshtetje e aplikimit per perfituesit potencial; dhe (iii)tregjet e kredise rurale. Kostot per keto shpenzimeve eshte veshtire te percaktohen dhe mund te ndryshojne shume.

Aktivitete te ardhshme per te siguruar suksesin e programit te zhvillimit rural do te perfshijne investimet ne fushata publike te informimit per te krijuar nje kerkese te mjaftueshme per fondet e zhvillimit rural, dhe te sigurohen qe procedurat e aplikimit jane te percaktuara mire. Fushatat e informimit publik do t’i drejtohen perfituesve potencial (fermereve, pronareve rural edhe bashkive te fshatrave) per t’i informuar ata lidhur me perfitimet dhe disponueshmerine e fondeve, duke shpjeguar kriteret e perzgjedhjes dhe kerkesat e aplikimit, burimet e mundshme te financimit dhe egzistencen e konsulencave(ne formen e sherbimeve publike, (zgjerim dhe/ose private).113

dhe per t’i informuar ata qe keto fonde mund te perdoren per te plotesuar kerkesat per te hyre ne tregun Evropian lidhur me sigurine ushqimre, me standartret sanitare, fito sanitare dhe veterinare, me mbrojtjen e mjedisit dhe mireqenien e kafsheve. 114 MBUMK do t’ i nevojitet te pergatis programe te zhvillimit rural /procedura te aplikimit IPARD ne menyre efektive, ne menyre qe ato te jete te thjeshta dhe transparente dhe qe t’i lejojne fermeret qe te perfitojne nga kjo mbeshtetje. Ne disa vende te reja anetare, procedurat dhe kerkesat e aplikimit SAPARD ishin mjaft te komplikuara sa fermeret dhe pronaret rurale kishin mjaft veshtiresi ne pergatitjen e propozimeve, sidomos fermeret e vegjel me eksperience te limituar ne pergatitjen e planeve te biznesit. Ne Hungari, me shume se gjysma e propozimeve u refuzuan ne raundin e pare sepse nuk ishin plotesuar standartet proceduriale. Shume masa u morren per te zgjidhur kete problem, duke perfshire kurse trajnimi te konsulenteve te specializuar per te ndihmuar perfituesit ne pergatitjen e propozimeve dhe planeve te biznesit, duke caktuar “ Menaxheret e fshatit” per te shperndare informacionin dhe per te keshilluar fshataret per menyren e aplikimit per fondet SAPARD, dhe thjeshtimi i procedurave te aplikimit.

Perfituesit potencial kane nevoje te perdorin kredine me qellim plotesimin e kerkesave para dhe bashke financuese.115Shume fermere te varfer ne vendet e reja 112 Fondacioni i Institutit Europian, 2005113 Ne Rumani fushatat e pamjaftueshme te sensibilizimit lidhur me kriteret e perfitueshmerise dhe kerkesat e aplikimit ishin arsyet kryesore per nje nivel jo te mire te kerkesave per fonde SAPARD. Fondacioni i Institutit Evropian, 2005114 Ne Republiken Ceke informacioni per kerkesat e programit SAPARD u promovua nga Agjensia paguese SAPARD , mass media dhe seminare te organizuara ne bashkepunim me Dhomen e Bujqesise. Ne Latvia perfituesit potencial e morren informacionin prej medias dhe workshopeve te organizuar nga Sherbimi i Keshillimit Bujqesor dhe Zgjerimit. Fondacioni i Institutit Evropian, 2006115 Per te pasur sukes ne aplikimin per fonde SAPARD, perfituesit potencial duhet te provojne aftesine e tyre se mund te realizojne 2 llojet e fondeve: (1)Para -financim SAPARD nuk perdor paradhenie por rimburson shpenzimet te cilat jane kryer tashme. Financimi i investimit kerkon para financim nga vete perfituesi i cili rimburohet me pas nga Agjensia Paguese SAPARD. (2) Bashke financim -Kontributi i komunitetit duhet te arrij ne 75% te shpenzimit te pergjithshem publik, duke i lene 25%

72

anetare nuk mund te kerkonin hua nga bankat tregetare ndaj kishin mjaft veshtiresi ne plotesimin e kerkesave te SAPARD116 per para financimin dhe bashkefinancimin .Ne rastin e Shqiperise aksesi i limituar ne huate bankare shpjegohet me fakti se toka nuk mund te perdorej si kolateral dhe me perceptimin e bankave per riskun e perfshire. Si rezultat, kryesisht ndermarrjet bujqesore te pasura plotesonin kushtin e para financimit dhe bashke financimit dhe mund te perfitonin nga Asistenca SAPARD. Duke qene te ndergjegjshem per kete disekuliber, qeverite e Rumanise dhe Polonise i kushtuan shume burime pergatitjes se programeve te kredise per bashke finacimin SAPARD dhe rritjes se niveleve te thithjes si psh:skema me subvencion te interesit bankar. Megjithate analizat treguan se keto programe financuan kryesisht ndermarrjet e medha dhe jo ato te mesme ose te vogla. Keto ndermarrje te medha mund te kishin perfituuar nga programi SAPARD edhe pa keto programe kredie. Sic shihet ne kapitullin 2 kredite rurale ne Shqiperi kane nje nivel te kufizuzar, sidomos per fermeret e vegjel. Ne te ardhmen duhen trajtuar problemet strukturale te cilat sjellin kufizimin e tregut te kredive rurale per shembull trajnimi i bankave per te punuar me fermeret dhe per te vleresuar riskun ne bujqesi, dhe per t’ i informuar ata ne lidhje me format e kolateralit si skemat e granteve. Nese pengesat strukturale per te permiresuar kredite rurale vazhdojne te kufizojne kete treg, ne vend te subvencionimit te normes se interesit . Qeveria duhet te konsideroj si zgjidhje dhenien e granteve per te realizuar bashke financimin e projekteve te mundshme te financuara nga IPARD.

Shqiperia mund te integroj tashme disa nga mesimet dhe masat e pershkruara me lart ne politikat ne vazhdim per te lehtesuar rrugen e saj drejt futjes ne BE ne te ardhmen. Kjo perfshin permiresimin e aksesit ne kredine rurale, e cili do te ndihmoj prodhuesit per te identifikuar burimet e para dhe bashke financimit per IPARD, dhe do te vazhdoj te kanalizoj asistencen e Qeverise per fermeret nepermjet procedurave te granteve konkurruese per te rritur nivelin e ndergjegjesimit dhe kapacitetin e fermereve per thihjen e ketyre burimeve te asistences.

PERGATITJA E POLITIKES PER BUJQESINE NE PERPUTHJE ME POLITIKEN

BUJQESORE TE BASHKIMIT EVROPIAN

CAP qe eshte ne zhvillim perben nje model per programet e mbeshtetjes per bujqesine qe duhet te ndjek Shqiperia. Nese dhe kur Shqiperia te behet vend anetar Politika e Qeverise per mbeshtetje te politikes bujqesore duhet te jete ne te njejten linje me CAP. CAP eshte transformimi nga mbeshtetja lidhur me prodhimin qe eshte mbizoteruese (e ashtequajtuar Shtylla1) drejt pagesave direkte e cila shkeputet nga nivelet e prodhimit dhe zevendesohet nga pagesa e nje ferme te vetme qe kushtezohet nga siguria e ushqimit, mireqenia e kafsheve dhe standartet mjedsiore. (perpuhtje e nderthurur) (mbeshtetje e llojit Shtylla 2). Kjo ben te mundur qe fermeret t’i pergjigjen me shpejt sinjaleve te tregut sesa nderhyrjeve te politikes publike. Krahas kesaj, BE po i kushton tani me shume rendesi masave qe mbeshtesin

bashkefinancimit nga vendi kandidat. Per investimet qe gjenerojne te ardhura, ndihma publike mund te arrij deri ne 50% te kostsos se pergjithashme, ne te cilen kontributi i komunitetit mund te arrij deri ne 75%, duke i lene 25% qe te bashke financohet nga vendi kandidat, dhe te pakten 50% nga perfituesi privat. Burimi: Komisioni Evropian, 1999.116 Csaki,C., dhe Kray,J.,2005

73

zhvillimin rural. Ky kalim demonstrohet shume qarte nga rritjet e ndjeshme te buxhetit per EAFRD e parashikuar per periudhen 2007-2013. Kjo pritet te pesoj rritje cdo vit dhe te arrij shifren 10.5 miliard euro, ose pothuajse 26% te buxhetit total te CAP, ne vitin 1013 figura 6 me perpara shtylla 2 perbente 10-11 % te buxhetit te CAP).117 Keto shpenzime ne rritje per zhvillimn rural do te financohen kryesisht nga reduktimet e pagesave direkte qe u beheshin fermereve te medhenj. Forma e ardhshme e CAP mund te ofroj nje model per mbeshtetje bujqesore efektive dhe qe nuk shtremberon (me dispoziten se mbeshtetja duhet te jete e pershtatshme per sektorine bujqesise ne Shqiperi . Duke qene e tille, ajo perben nje pike kritike reference per Shqiperine ne lidhje me procesin e saj te reformes nepolitiken e bujqesise, edhe nese kjo eshte shume vite perpara se Shqiperia te duhet te jap nje mbeshtetje ne te njejten linje me CAP. Fatmiresisht, programet e mbeshtetjes bujqesore ne Shqiperi jane realitivisht jo shtremberuese, duke perbere nje pike nisje shume pozitive.

Figura 37. Evolucionii CAP (2000-2013)

Burimi: Komisioni Evropian, 2003; Komisioni Evropian, 2005c; Komisioni Evropian, Keshilli, Komisioni Evropian, 2006..

Shpenzimet per zhvillimin e institucioneve dhe strukturave bujqesore qe kerkohen per arritur aksesin ne fondet CAP jane te medha. Sic eshte permedur me lart, vendet kandidate duhet te kene vene ne funksionim IACS, AIS dhe Agrensine e Sigurise Ushqimore perpara se ato per perfitojne nga fondet CAP. Zbatimi i nje IACS, sidomos nje FADN eshte provuar te jete nje nga aspektet me te rendesishme komplekse dhe teknike te hyrjes ne BE. Nevojitet gjithashtu nje ekspertize e pershtatshme teknike.

Problemet e trajtuara ne kete kapitull dhe ne raporte te tjerar progresi te BE jane shume te gjera, po integrimi i kerkesave te BE-se ne reformat ne proces ne menyre te kujdesshme do ta ndihmojne Shqiperine ne promovimin e nje sektori bujqesor te qendrueshem financiarisht dhe eficient. Shqiperia eshte ende larg plotesimit te ketyre kerkesave, por MBUMK ka ndermarre disa hapa ne perafrimin e institucioneve dhe strukturave me kerkesat e BE-se, sidomos ne lidhje me bazen informative. Projekte te vogla pilot po zbatohen per te krijuar regjistrin e blegtorise dhe fermave, softwari per dixhitalizimn e te dhenave pritet te jete gati ne fund te vitit 2007.

117 Shpenzimet e shtylles se pare te CAP pritet te jene ne nivelin 40.6 miliard Euro ne vitin 2013.

0

10

20

30

40

50

60

2000 2005 2013

Shpe

nzim

et (

EUR

Mld

Shtylla 2Shtylla 1

74

Ministria do te nis nje projekt te regjistrimit te tokes ne vitin 2007 dhe ka pergatitur nje pyetesor te permiresuar per studimet vjetore.118Duke pasur parasysh burimet e kufizuara te Ministrise projekti pilot eshte nje metode e pershtatshme.Megjithate, ndersa Shqiperia po ben hapa te rendesishem drejt plotesimit te shume prej kerkesave te BE-se, me shume perpjekje duhen per t’i vene keto projekte ne nje strategji me te gjere per bujqesine per te siguruar gjithashtu vazhdimesi. Perpjekjet e qendrueshme nevojiten per te vazhduar reformat dhe forcimin e institucioneve, strukturave dhe politikave bujqesore te vendit. Ministria mund te mbeshtes keto inisiative me asistencen ne dispozicion nga komponenti i IPAS per Asistencen e tranzicionit dhe Ndertimin e Institucioneve. Shqiperia mund te nxjerr mesime nga eksperienca e vendeve te reja anetare dhe te perdor ne maksimum asistencen aktuale dhe te ardhshme qe do te jepet nga IPA si edhe instrumenti i Asistences Teknike dhe Shkembimit te informacionit (TAIEX). Nese perdoret me mencuri, Shqiperia mund te shmang problemet me te cilat jane perballur vendet e reja anetare dhe te lehtesoj procesin e tranzicionit te sektorit te bujqesise.

5. MENAXHIMI ME I MIRE I SHPENZIMEVE PUBLIKE NE BUJQESI

Ky kapitull jep nje pamje te gjere te mases dhe struktures se shpenzimeve publike per bujqesine ne periudhen 2002-2006, dhe tregon efektivitetin e saj ne trajtimin e kufizimeve dhe sfidave te analizuara ne kapitujt e meparshem. Ky kapitull se pari i kushton vemendje menaxhimit te pergjithshem te shpenzimeve te Qeverise , perberjen dhe tendencat , shperndarjen midis niveleve te ndryshme te qeverise. Me tej trajton planifikimin, menaxhimin dhe zbatimin e buxhetit publik per bujqesine, duke perfshire lidhjet midis politikave bujqesore, strategjise dhe shpenzimeve publike. Me pas behet nje vleresim i efektshmerise dhe permbajtjes se shpenzimeve publike ne bujqesi me kategori, dhe nje analize te nivelit te shpenzimeve. Jepen rekomandime mbi menyren e permiresimit te eficiences dhe efektshmerise se shpenzimeve publike per bujqesine, per shembull kalimi ne alokimin e shpenzimeve dhe masat e tjera te nevojshme per shfrytezimin me efektiv dhe eficient te burimeve buxhetore te Qeverise.

118 Komisioni Evropian, 2006c, f38

75

PERMBLEDHJE E REKOMANDIMEVE

Marrja e masave per te permiresuar ndikimin e shpenzimeve publike ne sektorin e bujqesise qe merren me kufizimet e permendura ne kapitujt e meparshem. Kjo perfshin permiresimin e planifikimit te shpenzimeve publike,, menaxhimin dhe ekzekutimin, dhe permiresimin e efektshmerise se shepnzimeve te vecanta.

Permiresimi i menaxhimit te pergjithshem te shpenzimeve te qeverise, duke perfshire kapacitetin e qeverise per te parashikuar te ardhurat.

Rritja e shpenzimevet te pergjithshme te Qeverise ne infrastrukture, ne mirembajtje e infrastruktures se sherbimeve publike.

Permiresim i menaxhimit te buxhetit brenda MBUMK. Kjo perfshin permiresimin e lidhjes midis planifikimit te politikes dhe funksioneve te buxhetimit ne MBUMK, duke permiresuar menaxhimin e burimeve buxhetore brenda Ministrise per ciklin e buxhetit, dhe permiresimin i mekanizmit te kontabilitetit dhe monitorimin dhe vleresimin, per te siguruar efektivitetin e shpenzimeve dhe te pergatis rastin per alokimt e buxhetit te rritur per bujqesine.

Kanalizimi i subvencioneve nepermjet pershtatjes se mekanizmit te grantit (nje program i zhvillimit rural).

Permiresim i qendrueshmerise se investimeve te infrastruktures se ujitjes dhe kanalizimeve, duke perfshire reformat e infrastruktures, trajtimit me prioritet te investimeve; dhe rialokimit te shpenzimeve joeficiente.

Te qenurit perzgjedhes dhe strategjik gjate zgjedhjes dhe vazhdimit ne fusha te tjera per investime, dhe shmangia e fushave ku sektori privat mund te kete avantazh.

PROBLEMET E PERGJITHSHME TE MENAXHIMIT TE SHPENZIMEVE PUBLIKE119

Shpenzimet publike duhet te lidhen ne menyre me efektive me objektivat e politikes. Numri i madh i dokumentave strategjike dhe inisiativave te politikes vitet e fundit i ka rritur ngarkesen raportuese ministrive te linjes.120Keto strategji kane mbetur te fragmentuara dhe shpesh te shkeputura nga procesi i buxhetimit, pa pasur implikime te qarta shpenzimesh per masat ose aktivitetet e propozuara. Prioritarizimi i politikes eshte i kufizuar dhe Qeveria nuk ka qene ne gjendje te pergatis nje orientim te vertete te politikes persa i perket buxhetit publik. Ne prill te viti 2005 Qeveria vendosi te zbatoj nje Sistem

119 Mbeshtetet te Banka Boterore, 2006f120 Strategjia Kombetare per Zhvillimin Social dhe Ekonomik, e adoptuar ne vitin 2001 eshte dokumenti kryesor strategjik per Qeverine Shqiptare dhe bazohet ne tre shtylla kryesore: (i) permiresimi i qeverisjes; (ii) promovimi i zhvillimit te sektorit privat; dhe (iii) zhvillimi i burimeve njerezore. Disa strategji te tjera te perpunuara qe ne vitin 2000 perfshijne Strategjine e Integrimit ne BE, Nje plan Kombetar veprimi te Qeverise 3 vjecar dhe nje numer strategjish sektoriale dhe te nderthurura.

76

Planifikimi te Integruar (IPS) per te sherbyer si nje kuadr unifikues per strategjite e ndryshme egzistuese dhe per te prezantuar nje koherence me te madhe te politikes se qeverise me formulimin e strategjise.121 Kjo do te ndihmoj ne forcimin e planifikimit strategjik dhe menaxhimit te shpenzimeve publike nepermjet prioritizimit te permiresuar te alokimeve te buxhetit me nje levizje graduale drejt lidhjes se burimeve me rezultatet dhe buxhetimin e bazuar te performanca. Nderkohe, Strategjia e re Kombetare per Zhvillim dhe Integrim (SKZHI) do te perbej nje program te vetem gjithperfshires te Qeverise qe perfshin inisiativat si Integrimi Evropian. Fokusi primar i IPS gjate vitit 2006 dhe fillimit te viti 2007 eshte ngritja e strukturave qendrore122 dhe pergatitja e nje teresie dokumentash dhe strategjish sektoriale dhe te nderthurura mbi te cilat do te bazohet SKZHI.

Qeveria ka arritur progres ne permiresimin e planifikimit te buxhetiti afat mesem, po me shume permiresime nevojiten. Ne vitin 2000 Qeveria prezantoj nje Program te Buxhetit Afat Mesem(PBAM)123 per t’ u larguar nga praktikat tradicionale te buxhetimit dhe adaptoj nje metode te orientuar nga politika per alokimin e shpenzimeve publike, per t’u lidhur me prioritetet kombetare te percaktuara tek SKZHI. Qe nga viti 2003 klasifikimet e reja te buxhetimit ekonomik dhe te programit kane lehtesuar nje metode me strategjike per te caktuar alokimet brenda agjensive shpenzuese; ne vitin 2005 10 ministrite kryesore sektoriale paraqiten nje klasifikim buxheti sipas programeve te bazuar ne strategjite sektoriale124. Pavaresisht nga progresi i arritur, planifikimi efektiv afat mesem i buxhetit eshte penguar nga disa faktore, qe kane te bejne me veshtiresite ne forcimin e kapaciteteve ne Drejtorine e Pegjithshme te Buxhetit ne Ministrine e Finacave dhe departamentet relevante te buxhetit dhe planifikimit ne ministrite e linjes; nuk ka pasur vleresim kosto dhe integrim sistematik te procesit te MTBP ne inisiativat e ndryshme politike dhe strategjike te Qeverise (SKZHSE, GNAP, Strategjia e Integrimit ne BE) pak progres eshte arritur ne integrimin dhe planifikimin e shpenzimeve periodike dhe kapitale dhe mos marrja ne konsiderate e shpenzimeve periodike qe lindin nga projektet e investimeve ne procesin e planifikimit te buxhetit; dhe parashikime me shume optimiste per gjenerimin e te ardhurave, qe rezultojne ne shkurtime te buxhetit. 121 Qeveria e re u angazhua ne Nentor te vitit 2005 per te zbatuar IPS.122 Nje departmenti ri i Kooordinimit te Strategjise dhe Donatoreve, prane Keshillit te Ministrave , mban pergjegjesi per koordinimin e zbatimin e IPS dhe pergatitjen e monitorimin e SKZHI. Dy komitetet nderministrore mbikqyrin IPS ;(i) Nje komitet i Planifikimit Strategjik vendos per prioritetet e politikes se nivelit te larte; dhe (ii)Nje Komitet i Modernizimit te Qeverise aprovon hollesite e IPS dhe monitoron zbatimin e saj. 123 Termi i perdorur nga Kuadri afat mesem i shpenzimeve per Shqiperine.124 Pese ministrite nisen gjithashtu zbatimin e procedurave te reja te pergatitjes se buxhetit qe perfshjne ” Rishikimin e politikes se programit” , Planifikimin e Shpenzimeve te programit dhe Investimeve” te cilat jane testuar ne vitet e meparshme. “Rishikimi i politikes se Programit” i kerkon ministrive pjesemarrese te pergatisin nje deklarate te strukturuar dhe sistematike per secilin program (duke perfshire qellimet e programit, objektivat dhe standartet).” Planifikimi i Shpenzimeve te Programit dhe Investimeve “i kerkon ministrive te pergatisin planet e shpenzimeve ne nivelin e nenit per nje periudhe 3 vjecare. Konceptet e ketyre procedurave jane provuar gjate pergatitjes se MTBP ne vitin 2004 ne Ministrine e Shendetesise, Ministrine e Arsimit dhe Ministrine e Bujqesise. Procedura te hollesishme ishin pergatitur bazuar ne mesimet e nxjerra nga keto detyre dhe jane pilotuar ne te njejtat ministri. Plus Ministrine e Punes dhe te Ceshtjeve social ne vitin 2004. Keto 4 ministri plus Ministrine e Rregullimit te Teritorrit dhe Turizmit, kane zbatuar procedurat si pjese e pergatitjes se MTBP ne vitin 2005. Si rezultat i ndryshimeve qe Qevera ndermorri pas zgjedhjeve te Korrikut 2005, MTBP 2006-2008 nuk u paraqit per aprovim ne Keshillin e Ministrave. Qeveria e re u ristrukturua duke u zvogeluar ne numer (14 ministri ne vend te 16 ) me nje strukture te re sektoriale.(23 sektore te linjes dhe 10 sektore te nderthurur)

77

Perpjekjet per nje proces buxhetimi te parashikueshem dhe te orientuar nga politika nepermjet MTBP dhe buxhetimi i programit s’kane qene inkurajuese dhe modelet e shpenzimeve jane pershtatur shume ngadale me politiken e re dhe prioritetet e programit. IPIS eshte pergjigjes per kete, dhe duke nisur nga viti 2005 nje menyre me e kujdeshme parashikimi i te ardhurave eshte perdorur duke ngushtuar hendekun midis parashikimit dhe te ardhurave reale.

Zbatimi i buxhetit vazhdon te jete i dobet. Persa i perket zbatimit te buxhetit, progres eshte arritur ne modenizimin e sistemit te Thesarit. Megjithate mbulimi dhe cilesia e raportimit te buxhetit mbetet i dobet, vecanerisht raportimi i shpenzimeve per projektet me financim te huaj (pjesa me e madhe e projekteve te financuara nga grante te huaja nuk jane ende te regjistruar ne regjistrat e Qeverise). Krahas shkurtimit te buxhetit ne vit dhe rialokimet qe rezultojne nje tjeter dobesi ne proceset e prokurimit125 dhe menaxhimit te cash-it, per shembull mungesa e kontrollit te angazhimeve te fondeve, si dhe struktura shume konservatore a alokimit te “ cash” it nga Ministria e Financave gjate pjeses se pare te vitit fiskal – e cila minon seriozisht vlefshmerine e buxhetit si nje mjet parashikues per zbatimin e politikes. Ato demtojne gjithashtu eficiencen e pergjithshme te shpenzimeve publike, sidomos per investimet dhe sherbimet publike cilesore. Ne kushtet kur mbikeqyrja e auditimit dhe ajo parlamentare jane jane ne baza te shendosha, perseri ato kufizohen mjaft nga kapacitetet e kufizuara.

Kapacitete me cilesi te dobet dhe ngaterimi i roleve ne nivelin e qeverisjes vendore krijojne probleme te metejshme. Burimet njerezore dhe kapaciteti i tyre eshte shume i dobet sidomos ne organet e pushtetit lokal. 126 Fragmentimi ekstrem i le komunitet e vogla me pak burime financiare dhe kapacitete administrative dhe teknike te nevojshme per zbatimin e politikave dhe per realizimin efektiv127 te sherbimeve publike - nje veshtiresi e perkeqesuar me shume nga migracioni i brendshem. Dobesite jane vecanerisht serioze ne fushen e buxhetit. Procedurat e kontabilitetit nuk jane uniforme, buxheti i planifikuar nga ai i ekzekuatuar zakonisht ndryshon, kontabiliteti (nese egziston) nuk eshte i rregullt , dhe monitorimi e vleresimi praktikisht nuk egzistojne fare. Dymbedhjete njesi vendore rajonale pritet te luajne nje rol kryesisht koordinues(Aneks B Tabela B4) po ne praktike funksionet e tyre mbeten te paqarta – ato nuk mund te mbeshteten ne autonomine fiskale dhe pushteti qendror -dhe ai lokal i nivelit te pare nuk pranojne t’u delegojne atyre pergjegjesi. Perkufizimi i kompetencave dhe shperndarja e pergjegjesive midis pushtetit qendror dhe atij lokal duhet te sqarohet me tej per te shmangur paaftesite dhe dublimet ose mosplotesimin e sherbimeve ne nivelin e duhur. Nje problem i vecante lidhet me pergjegjesine e pushtetit qendror per investime kapitale, ndersa organet e pushtetit lokal mbajne pergjegjesi per funksionimin dhe mirembajtjen. Nje tjeter kufizim per decentralizimin eshte autonomia fiskale ende e kufizuar e njesive te pushtetit lokal, pavaresisht nga

125 Nje vleresim i perbashket sipas Shpenzimeve publike dhe Riashikimit institucional (PEIR) dhe raporti i fundit Vleresues i kryer nga Banka Boterore tregojne mungesen e konkurrences ne kontraktimin e brendshem dhe menaxhimin e kontratave, duke perfshire perdorimin e prokurimit direkt, ne nje mjedis jo te kontrolluar i cili rezulton i korruptuar, me kosto te larta te pajustifikueshme dhe me shperdorim te fondeve publike.126 Shih aneksin B tabela B4 per me shume hollesi per strukturen dhe procesin e pergatitjes se buxhetit per pushtetin lokal.127 Pavaresisht nga siperfaqja e vogel dhe popullsia qe arrin 3 milion banore, Shqiperia eshte e ndare zyrtarisht ne 374 njesi lokale vetqeverisese te nivelit te pare (65 bashki shumica zona urbane, dhe 309 komuna). Me shume se gjysma e komunave kane me pak se 5,000 banore.

78

reforma fiskale e aprovuar ne Dhjetor te vitit 2002. 128 Finacimi plotesues i buxhetit te pushtetit lokal sigurohet me transferim dhe grante nga pushteti qendror, te cilat shpesh bazohen ne kritere jo te qarta dhe regresive dhe ndikohen mjaft nga politika dhe burokracia.

Menaxhimi i pergjithshem i buxhetit ka nevoje per permiresim. Shpenzimet e pergjithshme te Qeverise perbejne rreth 29-30% te prodhimit te pergjithshem bruto e vendosin Shqiperine e nje grup te vendeve Evropiane me qeveri relativisht te vogla. Deficit buxhetor ka rene nga 13.1% te GDP ne vitin 1997 ne rreth 3.4% ne vitin 2005, i cili eshte arrritur nga perpjekjet e qeverive te njepasnjeshme per te permiresuar mbledhjen e te ardhurave duke shpejtuar privatizimin dhe duke i dhene fund subvencioneve dhe kredive te buta per ndermarrjet shteterore.129 Megjithate deficiti nominal buxhetor nuk perfshin deficitin e ndermarrjeve shteterore ose deficitin fiskal, duke perfshire nje akumulim te borxheve te papaguara nga ndermarrjet e ujit ndaj institucioneve te tjera buxhetore dhe jo buxhetore.Modeli i Shqiperise per mirembajtjen e vonuar ne disa sektore te infrastruktures, qe perfshin rruget (shih me poshte) po krijon detyrime te mevonshme persa i perket kushteve te shpenzimeve te rindertimit dhe rehabilitimit, ndersa sistemi i pensioneve eshte i paqendrueshem dhe ka rrezikun e falimentimit nese ne nje periudhe afat mesme nuk realizon nje reforme madhore. Pagesa me interes te larte vazhdojne te pengojne kryerjen e shpenzimeve primare. Struktura e shpenzimeve vazhdon te jete shume e ngurte, me shpenzime jo diskretionare (sherbimi borxhit, rrogat dhe pagat dhe transferimi te sigurimet shoqerore) jane rritur nga 57% te buxhetit ne vitin 2000 ne 63% ne vitin 2005. Kjo kufizon aftesine e Qeverise per te alokuar fonde sipas prioriteteve te zhvillimit dhe sektoreve.

PLANIFIKIMI, EKZEKUTIMI DHE MENAXHIMI I BUXHETIT TE BUJQESISE130

Qeveria po pergatit nje strategji te re per sektorin e bujqesise dhe ushqimit, dhe per zhvillimin rural. IPS perfshin pergatitjen e nje Strategjie Sektoriale te Bujqesise dhe Ushqimit (SKBU) dhe nje strategji te nderthurur te zhvillimit rural.131 Sic trajtohet ne Kapitullin 4, ky eshte nje hap i rendesishem per te

128 Paketa e reformes fiskale ne dhjetor te vitit 2005 riorganizoj percaktimet e burimeve te te ardhurave duke ri percaktuar disa taksa qe me pare ishin kombetare si lokale , duke krijuar taksa te reja lokale, duke i riklasifikuar dhe racionalizuar pagesat e meparshme, dhe duke hequr tatimin lokal mbi xhiron.129 Me perjashtim te pak ndermarrjeve si Korporata Energjitike Shqipetare (KESH)130 Ministria e Bujqesise, Ushqimit dhe Mbrojtjes se Konsumatorit eshte entiteti kryesor qe harxhon fonde ne sektorin e bujqesise. Analizat ne pjeset e meposhtme bazohen ne shpenzimet e ministrise, sipas raportit nga Drejtoria e Buxhetit dhe Finances. Disa ndryshime me te dhenat e pergjithshme mbi kostot e shprerndarjes funksionale te buxhetiti te Shqiperise.(aneksi B Tablea 6B) shpjegohen me perfshirjen e kostove te pergjithshme administrative te MBUMK ne kategorine ”sherbime te pergj.publike” ne klasifikimin e pergjithshem fuksional.131 Projekti i ri i Strategjise Kombetare te Bujqesise dhe Ushqimit(MBUMK, 2007) i ve theksin prioriteteve strategjke te meposhtme: (i)rritja e mbeshtetjes financiare per fermeret, bizneset bujqesore dhe agro perpunuese; (ii) permiresimi i menaxhimit, ujitjes dhe kanalizimit te tokes bujqesore; (iii) permiresimi i marketingut te produkteve bujqesore dhe te agroperpunuara; (iv)rritja e nivelit dhe cilesise se teknologjive, informacionit dhe njohurive te fermereve dhe perpunuesve te produkteve bujqesore; (v)rritja e cilesise dhe sigurise se ushqimit per produktet bujqesore te perpunuara. Ne mbeshtetje te ketyre prioriteteve jane qellimet e meposhtme strategjike: (i) menaxhim i qendrueshem i tokes, si komponent baze per zhvillimin e shendoshe bujqesor per nje perputhje te plote; (ii) rritje e

79

nisur integrimin e kerkesave te BE-se ne reformat ne vazhdim te institucioneve publike. Qeveria eshte e ndergjegjshme se strategjite per zonat rurale duhet te shkojne me tej se rritja e rendimentit bujqesor; zhvillimi rural duhet te siguroj nje akses me te madh dhe cilesi me te larte te sherbimeve rurale (arsim, sherbim shendetesor, mbrojtje sociale), furnizim me uje te pijshem dhe kushtet sanitare, si edhe infrastrukturen e transportit rural, nderkohe qe kerkohet nje diversifikim i ekonomise rurale dhe rritje e mundesive per punesim dhe te ardhura nga aktivitetet jo bujqesore ne zonat rurale.132 Gjate pergatitjes se strategjise sektoriale duhet pasur shume kujdes gjate identifikimit te prioriteteve te politikes, sesa te marrjes persiper te axhendave shume ambicioze.

Mungon lidhja midis planifikimit te politikes dhe funksioneve te buxhetimit ne MBUMK, e cila demton procesin e pergjithshem te buxhetimit. Ministria e Bujqesise, Ushqimit dhe Mbrojtjes se Konsumatorit ka qene nje nga ministrite drejtuese ne zbatimin e Strategjise Kombetare, po mungesa e lidhjes midis planifikimit te politikes dhe funksioneve te buxhetimit eshte egzistent (paragrafi 5.3). Grupet e punes se sektoreve dhe komitetet e ngritura per planifikimin strategjik dhe formulimin e politikave jane struktururar ne vija te trasha 133, qe mblidhen me rralle (te respektohen afatet e percaktuar nga strategjia Kombetare, afatit kohor te raportitmit), dhe ne disa raste kane bere takime nje here ose dy here (komiteti nderministerial per zhvillimin rural). Personeli i buxhetit dhe finances qe mbajne pergjegjesi per pergatitjen e strategjise kombetare dhe dorezimet e buxhetit nuk i njohin mire insiativat kryesore te sektorit dhe implikimet e tyre ne planifikimn e buxhetit, keshtu praktika tradicionale e buxhetimit shtese (bazuar ne shpenzimet e viteve te meparshme) vazhdon. Dobesite ne planifikimin dhe zbatimin e buxhetit mund te shihen ne diferencat e medha qe egzistojne midis shumave te planifikuara fillimisht (alokimet ne fillim te vitit buxhetor), shumat perfundimtare te planifikuara (alokimet gjate rishikimeve te bera gjate vitit) dhe shpenzimeve faktike. Kjo reflekton kufizimet ne sistemin buxhetor te vendit dhe dobesite e brendshme specifike per MBUMK. Permiresimi i procesit te planifikimit dhe zbatimit te buxhetit eshte i rendesishem jo vetem per permiresimin e shpenzimeve publike por gjithashtu edhe ne kontekstin e kerkesave te BE-se.

punesimit, te ardhurave, dhe nivelit te jeteses se fermereve dhe familjeve te tyre; (iii) rritje e eficiences bujqesore dhe ekonomike e sektorit te perpunimit bujqesor; (iv)garantimi i standarteve te larta te sigurise se ushqimit per gjithe popullsine; dhe (v) permiresim i marketingut bujqesor.132 MBUMK mban pergjegjesi per te gjitha ceshtjet qe lidhen me bujqesine dhe prodhimet ushqimore. Kjo perfshin mbikqyrjen e menaxhimit te tokes bujqesore(te kultivuar), ujitjes dhe kanalizimeve. Menaxhimi i burimeve te tjera natyrore qe perfshijne pyjet, kullotat dhe peshkimin,jane nen jurisdiksionin e Ministrise se Mjedisit, Pyjeve dhe Administrimit te Ujerave. Administrat qendrore e MBUMK eshte aktualisht e organizuar ne 4 Departamente: te Politikave Bujqesore; Menaxhimi i Burimeve dhe Sherbimeve, Siguria e Ushqimit dhe Mbrojtjes se Konsumatorit, dhe Sherbimet Mbeshtetese. Pas krijimit te Qeverise se re ne Shtator 2005 struktura ministrore e Qeverise eshte riorganizuar dhe zvogeluar. Numri i personelit eshte 125 te punesuar ne Mars 2006, krahasuar me 170 qe ishte ne 2005. Nje numer i institucioneve ne terren- qe perfshijne 12 Drejtori Rajonale dhe disa agjensi ose institucione te specializuara – raportojne te MBUMK. Aneksi B ka te dhenat lidhur me strukturen organizative, shpenzimet publike dhe tregues te tjere per ministrine. Ministri te tjera pritet te marrin pjese ne strategjine e zhvillimit rural si Ministria e Ekonomise, Ministria e Mjedisit, Ministria e Integrimit Evropian, Ministria e Financave, Ministria e Brendshme, Ministria e Puneve Publike, Ministria e Turizmit.133 Per shembull grupi i punes per strategjine e shpenzimeve te sektorit te bujqesise i krijuar ne vitin 2000 si pjese e procesit te Strategjise kombetare; grupi i punes teknik ad hoc kontribuon ne pergatitjen dhe projektin e zbatimit te strategjise, komiteti nderministerial per strategjine e zhvillimit rural e pergatitur ne vitin 2003.

80

Veshtiresia ne parashikimin e te ardhurave krijon pasiguri ne buxhetin e hapur (fleksibel) duke thelluar planifikimin e dobet. Ne periudhen midis viteve 2002-2005, te ardhurat e brendshme qe u mblodhen arriten mesatarisht 4.4% me pak se nivelet e buxhetuara qe nenkupton se buxhetet me shpenzime fleksibel duhet te shkurtoheshin ndjeshem. Ne vitin 2003 alokimi perfundimtar i buxhetit te MBUMK si pjese e buxhetit te Qeverise eshte reduktuar me 5.7% nga alokimi fillestar, ne kurriz te kostove operative dhe te mirembajtjes dhe projektet e investimeve. Ne vitin 2006 te ardhurat me te larta se ato te parashikuara i krijuan Qeverise mundesine te pergatiste nje buxhet suplementar, i cili synon me shume rritjen e investimeve kapitale- dhe alokimin perfundimtar te buxhetit te MBUMK u rrit me 37.4% nga niveli i saj fillestar. Kjo pjese e shtuar u alokua kryesisht tek zerat qe regjistrohen tek kostot operative dhe te mirembajtjes (i cili duket se perfshin disa subvencione, me shume sesa projekte investimi—megjithese qellimi i shpenzimeve operative dhe te mirembajtjes nuk eshte shume i qarte).

Nje pasoje e paaftesise per te parashikuarr sakte eshte mos shpenzimi i plote i buxhetit te parashikuar, i cili barazohet me keq menaxhimin e burimeve dhe ben me evidenete nevojen per nje cikel te permiresuar menaxhimi. Shpenzimet e pergjithshme faktike te MBUMK-se nga 100% e alokimit perfundimtar ne vitin 2002 arriten ne 98% ne vitin 2003, 86% ne vitin 2004 dhe 67% ne vitin 2005. Shifrat perfundimtare te vitit 2006 nuk jane te disponueshme ende, por te dhenat per shpenzimet 8 mujore perbejne rreth 41% te alokimeve perfundimtare. Ndonese shpenzimet tradicionalisht jane me te medha ne gjashtmujorin e dyte te vitit, vecanerisht per projektet e investimit,134 , kjo te krijon idene se zbatimi i buxhetit per ministrine ne vitin 2006 do te jete i kenaqshem. Kjo mund te kompensohet pjeserisht nga alokimi i buxhetit shtese i cili me shume harxhohet per shpenzime qe disbursohen lehte ose subvencione sesa per investime.

Financimi i huaj duket se vuan me shume. Gjate periudhes 2002-2005, mosrealizimi i buxhetit lidhet ne masen me te madhe me finacimin e huaj, duke reflektuar veshtiresite ne parashikimin e disbursimeve dhe niveleve te shpenzimeve nga projektet me financime te huaja. Ky eshte rezultat i parashikimeve me shume sec duhet optimiste dhe buxhetimit jorealist nga projektet e MBUMK-se dhe stafi qendror; mos regjistrimi ne nivelin e duhur te shpenzimeve nga burime te huaja(grante); procedurat e zgjatura te prokurimeve dhe disbursimeve nga doantoret e huaj dhe/ose mosnjohja e ketyre procedurave (sidomos si pasoje e ndryshimit te stafit, ose dhe ndryshimit te prioriteteve nga qeveria e re pas zgjedhjeve te vitit 2005). Ajo shpjegohet gjithashtu me disa projekte te cilat kane me shume burime te huaja financimi, ne rastin e projekteve te ujitjes. Peruidha a pambuluar deri ne momentin e aprovimit te projekteve te reja dhe vonesat ne fillimin e projektit nenvleresohen nga Ministria ne procesin e parashikimit te buxhetit.

Alokimi i shpenzimeve midis kategorive funksionale dhe ekonomike mund te permiresohet. Buxheti i Ministrise prezantohet ne klasifikimn ekonomik (midis shpenzimeve te personelit, te mirembajtes dhe funksionimit, subvencionet dhe investimet) dhe ne klasifikimn funksional. Aktivitetet e ministrise zbatojne 7 programe: 1)Planifikim, menaxhim dhe administrim; 2)Sherbimet bujqesore , inspektimet e sigurise ushqimore dhe mbrojtjen e konsumatorit; 3)Infrastruktura e

134 Gjate 8 muajve te pare te vitit 2006, shpenzimet per investime te MBUMK perbejne vetem 32% te alokimit te pergjithshem final.

81

ujitjes dhe kanalizimeve; 4)Mbeshtetje e prodhimit bujqesor, blegtoral, agro industrial dhe marketingu; 5)Kerkimi dhe zgjerimi; 6)Menaxhimi i burimeve natyrore; 7) Zhvillimi rural.135 Planifikimi dhe regjistrimii shpenzimeve bazuar ne klasifikimin ekonomik dhe ate funksional eshte i vlefshem per analizat e buxhetit te Ministrise. Megjithate, alokimi midis kategorive dhe perkufizimi i programeve funksionale eshte jo i rregullt dhe mund te permiresohet. Te gjitha kontributet e huaja (nga donantoret ose agjensite huadhenese) konsiderohen si investime, edhe kur ato i perkasin kategorivete tjera ekonomike dhe perfshijne aktivitete te cilat kerkojne nje financim te vazhdueshem nga Qeveria pas perfundimit te projektit me financimin te huaj (per shembull kostot lidhur me pesonelin ose shpenzimet operative). Disa projekte te huaja kane disa komponente te lidhur me programe te ndryshme, megjithate i gjithe projekti eshte klasifikuar vetem nen nje program kryesor funksional. Shpenzimet per personelin per stafin ne terren dhe zgajtjen e kontratave te tyre nuk jane perfshire ne “ programin per kerkime dhe zgjatje aktiviteti”. Te gjitha shpenzimet e personelit per punonjesit ne terren te Ministrise shfaqen si te ndodhura ne Drejtorite Rajonale dhe regjistrohen nen programin per ” Inspektimet bujqesore dhe te sigurise ushqimore dhe mbrojtjae konsumatorit”. Se fundi, ndersa subvencionet per fermat jane mjaft modeste, eshte ende e paqarte se ku regjistrohen disa prej tyre ne klasifikimn ekonomik (tek kosto operative dhe te mirembajtjes apo tek investimet). Kjo ul nivelin e transparences dhe duhet te korrigjohet ne te ardhmen, sidomos ne rastet e ardhshme qe mund te kete rritje te subvencioneve te fermave ne kuadrin e integrimit evropian.

Nevoja per permiresim te kapaciteteve te MBUMK. Ndonese shpenzimet publike ne sektorin e bujqesise jane te uleta (paragrafi 5.45), ndikimi i shpenzimeve faktike mund te permiresohet ndjeshem nese kapacitetet e Ministrise rriten. Permiresimi i impaktit te shpenzimeve publike ne bujqesi eshte gjithashtu i rendesishem perpara marrjes se fondeve te medha nga BE-ja (kapitulli 4). Nje mbeshtetje me e madhe do te kerkohet (asistence teknike, sisteme te teknologjise se informacionit)ne te ardhmen per te rritur kapacitetet e Ministrise. Ai do te kete gjithashtu shume rendesi ne zhvillimin e kapacitetve te ministrise ne planifikim, monitorim dhe vleresim te ndikimit te politikave. Duke pasur parasysh burimet e kufizuara, aftesia e permiresuar analitike per te zgjedhur investimet me te pershtatshme eshte vecanerisht i rendesishem.

VLERESIMI I SHPENZIMEVE PUBLIKE NE BUJQESI

Kjo pjese analizon efektshemrine e shpenzimeve publike ne bujqesi, duke filluar nga shpenzimet jashte ministrise dhe dhe me pas duke pare shpenzimet e ministrise.135 Hollesite lidhur me shpenzimet e planifikuara dhe faktike sipas klasifikmit ekonomik dhe funksional jepen ne Aneksin B Tabelat B6-B12. Perpara vitit 2003 egzistonte nje program i vecante per ” reformen dhe administrimin e tokes”. Gjithashtu ne vitin 2004 dhe 2005, egzistonin 2 programe te ndryshme respektivisht per kerkime dhe zgjerime, te cilet kane qene te shkrira ne klasifikimin funksional qe nisi ne vitin 2006.

82

Shpenzimet jo bujqesore

Shpenzimet jashte MBUMK te cilat ndikojne te bujqesia, si infrastruktura dhe sherbimet publike, duhet te permiresohen. Shperndarja e shpenzimeve ndermjet dhe midis sektoreve te qeverise dhe, me teper cilesia dhe eficienca e shpenzimeve duhet te permiresohen.136 Kjo do te kerkoj permiresim te vazhdueshem ne kuadrin institucional persa i perket perkthimit te politikave ne plane buxheti dhe sigurimit te nje zbatimi efektiv. Botimi se fundmi nga Banka Boterore i “ Shpenzimeve publike dhe Rishikimi Institucional” vene ne dukje disa mangesi te shpenzimeve publike te cilat shkaktojne ndikime negative ne bujqesi, sic jepet me ne hollesi ne vazhdim.

Nevoja per rritje investimesh ne infrastrukture. Ne kushtet ku niveli i investimeve publike eshte ne te njejten linje me vende te krahasueshme, aspekte te pambuluara vazhdojne te egzistojne ne sektore kyc te infrastruktures. Sistemi i transmetimit dhe shperndarjes se energjise elektrike kerkon nje rinovim te menjehershem, sistemet sanitare dhe te ujit duhet te zevendesohen dhe te zgjerohen, sidomos ne zonat rurale, dhe rreth 67% e rrjetiti kombetar dhe 80-85% e rrugeve rurale dhe lokale bashkiake jane te gjendje te mjerueshme.137 Keto jane te gjitha fushat te cilat mbajne peng konkurrencn e sektorit te bujqesise.(kapitulli 1 dhe 2). Zgjidhjet per keto probleme jane reduktimi i ineficiences, gjenerimi i kusimeve nepermjet reformave te sektorit, dhe inkurajimi i pjesemarrjes se sektorit privat ne investimet e infrastruktures.

Shpenzimet kritike nen nivelin e parashikuar per mirembajtjen e sektorit te rrugeve dhe te ujit po krijojne detyrime kufizuese, dhe ne te njejten menyre ndikojne shume mbi konkurrencen bujqesore. Nuk ka nje alokim sistematik te fondeve te pershtatshme per funksionim dhe mirembajtje per projektet e reja te investimeve, dhe theksimi i tepert i zgjerimit kundrejt funksionimti dhe mirembajtjes ka cuar ne nje gjendje te keqe te rrjetit rrugor ne vecanti ne Shqiperi. Shpenzimet per mirembajtje jane reth 40% me te uleta sesa kerkohet, duke akumuluar rreth 45 milion $ (0.5% te GDP).

Neglizhimi i sherbimeve publike. Shpenzimet jo korrente qe nuk jane te lidhura me pagat zakonisht jane te uleta. Ne sektorin e arsimit dhe shendetesise financimi i ulet i aktiviteteve jo rroga con ne nivele te uleta te arritjeve ne sektorin e arsimit dhe nje sherbim shendetesor te papershtatshem, dhe te dy sektoret kerkojne rregullime te alokimeve ndersektoriale (rialokim nga arsimi fillor ne ate nentevjecar, rritje te kujdesit parandalues dhe funksionet kyc te shendetit publik). Sherbimet publike ne nivel te ulet ne zonat rurale duhet te merren ne konsiderate dhe zgjidhen si pjese e zhvillimit rural.(kapitulli 1).

136 Sipas buxhetit te vitit 2006 dhe kuadrit afat mesem fiskal, strategjia e qeverise sic eshte percaktuar ne Memorandumin e Politikes Ekonomik dhe Financiare te perfunduar me FMN ne Korrik te viti 2006- eshte vendosja e nje ekuilibri midis reduktimit te borxhit dhe nevojes per shpenzime per zhvillim dhe reduktim varferie. Gjate gjithe periudhes se programit, shpenzimet e pergjithshme relative ndaj prodhimit te pergjithshem bruto eshte programuar te mbahet ne 30% te GDP. Mbi kete portofol, shpenzimet kapitale do te rriten me 2.25% pike te GDP. Alokimet shtese sipas buxhetit suplemantar te Korrikut 2006(bazuar ne fitimet shtese te te ardhurave dhe recetat e pabuxhetuara te privatizimit) jane alokuar se tepermi te projektet e infrastruktures, pike se pari tek ndertimi i rrugeve. 137 Kjo krahasohet me 22% te rrjeteve kombetare ne Kroaci dhe Bosnie Hercegovine.

83

Shpenzimet buxhetore ne rajone te ndryshme nuk jane ndare ne menyre te njejte e te drejte. Shpenzimet buxhetore ne vend ndahen ne menyre jo te drejte me ndryshime te dukshme ne shpenzimet dhe rezultatet ne nivel lokal(sidomos ne sektoret e shendetesise, arsimit dhe ujit) (Kapitulli 1).

Shpenzimet publike ne Bujqesi

Investimet ne infrastrukturen e ujitjes dhe kanalizimeve perbejne pjesen me te madhe te investimeve per MBUMK. Tre programe kryesore perbejne pjesen kryesore te shpenzimeve per Ministrine(80-90% ne tre vitet e fundit): “Infrastruktura e Ujitjes dhe Kanalizimive“ dhe “Mbeshtetja per prodhimin bujqesor, blegtoral dhe agroindustrial” perbejne programet me te medha qe ne pjesen me te madhe jane investime. Zvogelimi i programit per “ Menaxhimin e burimeve njerezore” eshte lidhur me rialokimin e pergjegjesive midis ministrive me krijimin e nje ministrie te re ne vitin 2001. Aktivitetet per “ Zhvillimin rural” te MBUMK kane rene gjithashtu ne fillim te viteve 2000 po pritet te rinise programi per ” Kerkime dhe zgjerime” i cili do te perbej 3-5% te shpenzimeve te pergjithshme te Ministrise.

Figura 8: Pjesa me e madhe e shpenzimeve jane investime ne infrastrukturen e ujitjes dhe kanalizimeve

F

Burimi: Aneksi B Tabela B9

Ujitja dhe kanalizimet

Qendrueshmeria e sektorit te ujitjes eshte rritur, po ende duhet punuar ne kete drejtim. Sic eshte folur ne kapitullin 2, aksesi ne sistemin e ujitjes perben nje kufizim per konkurrencen bujqesore. Qe nga viti 2002, programi i “ Infrastruktures se Ujitjes dhe kanalizimeve” ka arritur ne 40-50% te shpenzimeve te pergjithshme te Minstrise, dhe 50-65% te investimeve totale te Ministrise. Uljet dhe rritjet e medha te mases se projektit gjate vitit kryesisht te komponentit te investimeve, reflektojne variacionet ne investimet e huaja. Gjate periudhes ne vezhgim financimet e huaja jane

MAFCP Budget Spending by Main Programs

0

500

1 000

1 500

2 000

2 500

3 000

3 500

2002act.

2003act.

2004act.

2005act.

2006plan

2007plan

Lek

mill

ion

Ujitja dhe kanalizimiinfrastruktureMbeshtetje per prodhimDhe marketingSiguria bujqesore & ushqimore

Mbrojtja e konsumatore

Te tjera

84

perdorur me shume per investime te sistemit te kanalizimeve, ndersa qeveria ka vazhduar te invesoj ne sistemin e kanalizimeve dhe kontrollin e e permbytjeve. Ndryshime dhe permiresime te rendesishme institucionale, sidomos ne shpenzimet operative dhe te mirembajtjes qe jane vene ne zbatim ne sektorin e ujijtes. Shoqata e perdoruesve te ujit ka marre ne administrim nje pjese te madhe te sistemit te ujitjes138

dhe qendrueshmeria eshte rritur mjaft. Qeveria nuk financon me kostot operative dhe te mirembajtjes per fasilitetet e ujitjes, pervec mirembajtjes se nje numri te vogel skemash te cilat nuk jane marre ende nga shoqatat e Perdoruesve te ujit.139 Mbulimi i kostos nga fermeret eshte rritur mjaft dhe tani mbulon shpenzimet operative dhe ato te mirembajtjes afat shkurter.140 Qendrueshmeria e plote, do te arrihet vetem nese fermeret kontribuojne ne mirembajtjen afat gjate dhe riparimin;141 vetem disa Shoqata te Perdoruesve te Ujit kane bere disa hapa te para ne kete drejtim. Ka ende shume pyetje lidhur me normen e mbledhjes, menyren e perdorimit te burimeve dhe nivelet qe duhen per te siguruar shpenzimet e pershtatshme per kostot operative dhe te mirembajtjes. Duhen forcuar kapacitetet e Ministrise per te trajnuar dhe mbeshtetur Shoqata e Perdorueve te Ujit. Deri me sot kete rol e ka luajtur projekti Bankes Boterore per Menaxhimin e Burimeve Ujore, i cili eshte jashte strukturave te rregullta te Minstrise.

Reformat institucionale lidhur me sektorin e kanalizimeve dhe kontrollit te permbytjeve kane pasur progres. Nje numer i pergjithshem prej 17 Bordesh te Kanalizimeve, te ngritura qe ne vitin 2003 si pasoje e ristrukturimit te ndermarrjeve te meparshme te Ujit, jane ato qe mbajne pergjegjesi per menaxhimin e kanalizimeve dhe permytjeve.142 Aktoret kryesore (fermeret, pushteti lokal dhe ndermarrjet e biznesit) marrin pjese ne menaxhimin e tyre, nen mbikqyrrjen e MBUMK. Bordet e kanalizimit mbajne pergjegjesi per identifikimin e prioriteteve per investimet ne sistemin e kanalizimeve, per pergatitjen dhe zbatimin e planeve te biznesit dhe impaktet e monitorimit, dhe pritet te punojne ne partneritet me Qeverine lidhur me mbrojtjen nga permbytjet. Deri ne viti 2005, pjese e shpenzimeve te personelit143 te ketyre shoqatave eshte financuar nga Buxheti i Ministrise (86 milion Lek per 11 nga 17 Shoqata). Ndonese kjo praktike nuk vazhdon me qe nga viti 2006, te gjitha shoqatat vazhdojne te marrin shuma te konsiderueshme subvencionesh per te mbuluar kostot operative dhe te mirembajtjes per infrastrukturen e kanalizimeve dhe mbrotjes nga permbytjet (610 milion lek ne vitin 2005 per te 17 shoqatat, 500 milion lek te planifikuara per vitet 2006 dhe 2007). Pjesa me e madhe e aktiviteteve te Bordeve te Kanalizimeve jane te mira publike jo ekskluzive, si mbrojtja nga permbytjet dhe erozioni, duke e veshtiresuar mbulimn e kostos nga perfituesit. Megjithate, perfshirja

138 Infrastruktura e ujitjes eshte ende ne pronesi te shtetit.139 Kjo praktike eshte ndaluar ne vitin 2006 sepse te gjitha skemat e ujitjes do t’ i transferoheshin Shoqatave te Perdoruesve te Ujit. MBUMK merr transferta te vecanta nga buxhet ii shtetit cdo vit per te trajtuar ” emergjencat” (te cilat ne te shkuaren kane qene aktivitete te zakonshme). Ndaj MBUMK nuk ia ka lene plotesisht sektorin Shoqata te perdoruesve.140 Mbulimi i kostos nga fermeret eshte rritur nga 2$/ha ne vitin 2000 ne rreth 5-7$/ha ne vitin 2004.141 Kjo do te sjell nje kosto shtese prej 10-15$/ha.142 Gjate regjimit socialist, Ndermarrjet e Ujit ne pronesi te shteti t(36 gjithsej) kishin pergjegjesi te vetme berjen operative, menaxhimin dhe mirembajtjen e te gjithe sektorit te ujitjes dhe kanalizimeve. Ato kontrolloheshin direkt nga Ministria e Bujqesise pa u konsultuar me perfituesit direkt te sistemit te kanalizimeve dhe kontrollit te permbytjeve.143 Numri I pergjithshmi punonjesve te ketyre shoqatave eshte 1,071 ne vitin 2006, pas nje shkurtimi prej 20%, krahasuar me vitin 2005. Parashikohet nje zvogelim I numrit te stafit I cili do te shoqerohet me rinovim dhe modernizim te pajisjeve.

85

e perfituesve ne menaxhimin e Bordeve te kanalizimeve ka ndikim pozitiv, si prioritetet ne alokimin e buxhetit dhe rritja e perdorimit efektiv te fondeve buxhetore.

Prioritet me i madh ne planifikimin e investimeve ne te ardhmen. Investimet per ujitjen dhe kanalizimet duhet dhe mund te jene me te larta. Kjo e ben me te rendesishme qe prioritetet per investime te percaktohen qarte dhe te zbatohen ne menyre selektive per t’u siguruar qe perfitimi eshte ne raport te drejte me koston. Disa zona te perfshira ne skemen e ujitjes dhe qe jane rehabilituar nga fundi i viteve ‘ 90 nuk jane perdorur nga fermeret me arsyen se perfshihen ne zona qe do te pesojnenje zhvillim te ndjeshem urban dhe kjo rezulton ne humbjen e tokes pjellore, ne mundesi te kufizuara te furnizimit me energji ne stacionet e pompimit si rezultat i ndryshimit te prioriteteve te energjise lokale. Qe nga ajo kohe, eshte arritur progres ne zgjedhjen e zonave te rehabilituara ne baze te kerkesave te fermereve dhe angazhimit te zonave bujqesore te nen skema e ujitjes. Ende kerkesat potenciale mund te tejkalojne kerkesat ekonomikisht te justifikuara derisa fermeret nuk kontribuojne ne kostot e investimeve dhe mbulojne vetem nje pjese te kostove afat gjata te funksionimit dhe mirembajtjes. Ne sektorin e kanalizimeve dhe mbrojtjes nga permbytja , duhen bere studime te vecanta per te percaktuar prioritetet e investimeve dhe per te percaktuar mbulimin e pergjigjshem financiar. Deri me sot, fondet e harxhuara nga Qeveria per kanalizimet dhe kontrollin e permbytjeve jane shperndare ne nje numer te madh projektesh. Vonesat kane qene te shpeshta dhe rezultatet kane qene zhgenjyese. Ne vitin 2006, perpjekjet e perbashketa te Bordeve te Kanalizimeve per te perqendruar per te investuar ne zonat prioritare (Lezhe). Kjo duhet vazhduar ne te ardhmen, krahas nje konsolidimi dhe zvogelimi ne numrin e projekteve te investimeve. Kapacitete te rritura analitike jane te nevojshme per te ndihmuar ne perzgjedhjen e investimeve me te pershtatshme.

Ndjehet nevoja për përmirësim ne transparencën e përdorimit te fondeve te investimit. Eficenca ne përdorimin e burimeve publike varet nga praktikat konkurruese dhe transparente te prokurimit. Ne ujitje dhe kanalizim, si edhe ne sektore te tjere te ekonomisë, te dhënat per Shqiperine ne keto aspekte jane teper te dobëta. Fermeret ankohen per mungese transparence ne investimet e MBUMK, dhe kjo ka qene arsyeja kryesoe e zbatimit te projekteve te ujitjes te financuar nga donatoret permes nje njesie te veçante zbatimi.

Përmirësimi institucional rrit efektivitetin e ketyre shpenzimeve. Rritja e eficences dhe produktivitetit te sektorit te bujqesise varet njesoj, ne mos me shume, nga përmirësimet ne kontekstin e gjere te politikave dhe institucioneve, si edhe nga sigurimi dhe nivelet e shpenzimit te investimeve te fondeve publike, subvencioneve dhe shërbimeve fermere. Ne kete aspekt, Shqipëria ka bere progres te qenësishëm nga ana institucionale, sidomos ne përmirësimin e funksionimit dhe mirembajtjes pajisjeve te ujitjes te financuara nga shteti, duke transferuar pergjegjesite per menaxhimin dhe kontributin financiar per funksionimin dhe mirembajtjen tek përdoruesit e ujit.

Investime te tjera publike

Mbështetja e MBUMK ndaj prodhimit dhe tregtimit bujqësor, blegtoral dhe agro-industrial përfshin nje game te gjere dhe te shumëllojshme aktivitetesh te cilat duhet te analizohen me shume kujdes. Pas ujitjes dhe kullimit, shumica e investimeve publike ne buxhetin e bujqësisë eshte bere nen programin “Mbështetje

86

ndaj prodhimit dhe tregtimit bujqësor, blegtoral dhe agro-industrial”. Kjo perfshin nje game aktivitetesh qe reflektojnë deshiren e qeverise te trajtoje kufizimet e konkurrencës ne te gjitha frontet, por duke e bere te vështirë analizën e tyre. Investimet ne vitet e fundit përfshijnë infrastrukturën e tregut per te lehtësuar tregtimin e produkteve bujqesore, dhe aktivitetet e kryera nga Projekti i Bankes Boterore mbi “Sherbimet Bujqesore”. Nje burim tjeter financiar i rëndësishme është projekti K2R i mbështetur nga nje ndihme bilaterale Japoneze, ku jane perfshire shitjet e traktorëve dhe makinerive permes kredive te subvencionuara per fermeret. Objektivat politike te këtij programi per vitet e ardhshme perfshijne forcimin e investimeve private ne qendrat e grumbullimit te qumështit, forcimin e kanaleve te tregtimit dhe rritjen e hyrjes se fermereve ne ekonomine e cash-it, dhe forcimin e investimeve te sektorit privat ne përpunimin hortikultura dhe prodhimin vitikultural dhe ate te veres.144 Ndihma per investime ne procesin agrar pritet te jepen permes fondeve qarkulluese (revikvubg) per investim ne pajisjet e përpunimit te bulmetit, hortikulturës, vitikulturës, dhe prodhimit te vajit. Ndërtimi i tregjeve te shitjes me shumice dhe ato rurale eshte parashikuar gjithashtu ne Planit Buxhetor Afat Mesem.(PBAM) Ne nje përpjekje per te rritur investimet private ne vreshtari, pemet frutore dhe prodhimin e vajit, MBUMK ka percaktuar fonde per kete qellim (dhe ndoshta dhe fondi i parashikuar ne PBAM) ne buxhetin e vitit 2006 e 2007.145 Megjithate, nuk eshte e qarte ne cilen kategori buxheti jane perfshire (ka shume mundesi funksionim dhe mirembajtje dhe/ose investime). Per te rritur transparencën e buxhetit, fonde per subvencion apo nxitje te tjera per investime private duhet te përfshihen nen kategorine ekonomike “subvencione”, dhe kategoria “investime” te lihet rezerve per infrastrukturën puplike. Ne tërësi, bazuar ne burimet e dhena dhe kufizimet ne kapacitete, MBUMK duhet te jete shume strategjike ne marrjen e vendimeve mbi aktivitetet dhe investimet ne te cilat do te angazhohet.

Ekziston mundësia qe investimet ne pajisjet e përpunimit dhe aktivitete te tjera ku operon sektori privat tu lihen sektorit privat. Përveç forcimit te investimeve private ne hortikulture dhe vitikulture dhe përpunimet perkatese agrare, e cila duhet te jete nje arsye e vlefshme per subvencione, MBUMK zoteron disa plane ambicioze per ngritjen e nje rrjeti thertoresh. Siç eshte përmendur ne Kapitullin 2, investimet jane pa dyshim te nevojshme ne disa sektore per te permiresuar funksionimin e kanaleve te furnizimit agro-ushqimor ne Shqiperi. Megjithate, investime te tilla duhet tu lihen sektorit privat. Investimet publike, plotësisht apo gjysme shteterore, duhet te trajtohen me kujdes, sepse ekziston nje rrezik i madh i mbi-dimensionimit nga njera ane dhe nen-shfrytëzimit te ketyre pajisjeve nga ana tjeter. Me gjerësisht, kur meren ne konsiderate investime ne rrjetin e tregtimit, investimet publike duhet te përzgjidhen ne baze te nje analize te kujdesshme146 nese ky sektor publik mund te prodhoje mallrat dhe/ose shërbimet ne sasine dhe eficencen e duhur, apo kjo duhet ti lihet sektorit privat. Çdo program ne buxhet duhet te vlerësohet sipas arsyes se ndërhyrjes publike ne nje ekonomi tregu.

Zbatimi i programit te zhvillimit rural paraqet nje mundesi te çmuar per te përqendruar burimet ne nevojat me prioritare si psh infrastruktura. Aktivitetet e zhvillimit rural te MBUMK pritet te nisin vitin qe vjen (shiko Kapitullin 2 dhe 4). Objektivat politike kryesore te përcaktuara per kete program ne periudhen e 144 Sic parashikohet ne PBAM (2006-2008).145 Sipas departamentit te politikave MBUMK ekziston nje fond prej 450 million lek i parashikuar per qellime te tilla per kater vjetet e ardhshem. 146 Rrjetet tregtare jane analizuar ne Kapitullin 2.

87

PBAM (2006-2007) përfshijnë koordinimin strategjik te politikave dhe investimeve te zhvillimit rural, pilotimit te modeleve te reja zhvillimi rural, dhe ngritjes se nje Agjencie Pagesash per te koordinuar financimin e zhvillimit rural. Ketu perseri, te gjitha fondet e planifikuara per 2007 jane përcaktuar nen “investime”, megjithëse te pakten disa prej tyre pritet te përcaktohen nen “subvencione” (psh grantet e vogla te investimit rural). Strategjia ndersektorial e MBUMK mbi zhvillimin rural duhet te perfshije te gjitha aspektet e zhvillimit rural, dhe te marre ne konsiderate gamen e plote te investimeve potenciale dhe aktiviteteve te tjera te zhvillimit rural, jo vetem ato aktivitete qe jane nen pergjegjesine e MBUMK. Nen nje pakete te kufizuar te burimeve ne teresi per investimet publike ne Shqiperi, duhet te përcaktohen mire prioritetet per investime ne bujqësi ndermjet sektoreve te diversifikuar si ujitje dhe kanalizim, rruge rurale, shëndetësi dhe arsim, etj. Prodhuesit bujqësor shpesh i referohen mungeses se rrugeve te mira si nje nga problemet me te medha te tregtimit, ndersa studime te tjera raportojne gjithashtu impaktin e infrastrukturës se varfer rrugore ne frekuentimin ne shkolla dhe përdorimin e shërbimeve mjekësore. Nga ana tjeter eshte vene ne mëdyshje përfitimi nga investimet e konsiderueshme te bera ne sistemet e ujitjes dhe kullimit. Vendimet e ardhshme mbi nivelin e fondeve publike per aktivitete ne zona rurale duhet te bazohen ne nje vlerësim te impaktit relativ te ketyre aktiviteteve. Deri me tani, MBUMK nuk ka bere ndonje vlerësim te impaktit te shpenzimeve te saj. Buxheti i 2007 tregon se do te rriten shpenzimet ne transport (me 40%), uje (18 %), shëndetësi (43%), dhe arsim (22.4%).

Mbështetje direkte ne para (Subvencione) per Fermeret. Subvencionet per fermeret ne Shqiperi jane aktualisht minimale. Te vetmet subvencione te regjistruara ne menyre te qarte si te tilla ne buxhetin MBUMK jane subvencionet e kanalizimit dhene Bordeve te Kanalizimeve, ca prej te cilave, para 2006, mernin dhe mbështetje shtese (subvencion i nen-kuptuar) ne formen e nje pagese te pjesshme per kostot e tyre te personelit direkt nga buxheti i MBUMK. Subvencione te tjera te përmendura ne MBUMK jane subvencionet e naftes, përjashtimi nga akciza dhe taksat mbi naften e përdorur per bujqësi (rreth gjysmes se çmimit te tregut). Impakti dhe eficenca ekonomike e këtij subvencioni eshte e dyshimte. Fermeret kane përfituar gjithashtu ne disa raste nga subvencioni i nënkuptuar i kredise nen projekte me fonde te huaja, si psh Projekti K2R per traktore dhe makineri.

Subvencionet per fuqizimin e investimeve ne prodhimin e frutave dhe vreshtarisë duhet te përpilohen me kujdes ne te ardhmen, mundësisht bazuar ne nje mekanizëm granti. MBUMK ka qellim te perfshije disa subvencione – ne nje forme te pa- përcaktuar ende – per te fuqizuar investimet ne prodhimin e frutave dhe vreshtarise. Ne pergjithesi, subvencionet per te fuqizuar investimet private (dhe per rrjedhoje rritjen) jane te parapëlqyera ndaj subvencioneve qarkulluese. Per subvencione te tilla, nje mekanizem granti i pershtatshem (matching grant mechanism), si ai i praktikuar me sukses ne Programin e Bankes Boterore te Granteve Konkurrese te Qeverise-mbeshtetur nga ASP apo dhe programi i Komunitetit Evropian IPARD, preferohet per te ngritur nje fond qarkullues per kredi, i cili eshte me i komplikuar per tu administruar dhe/ose gjeneron shtrembërime kundrejt sistemit ekzistues bankar. Mekanizmat e mbështetjes te te ardhurave personale direkte, duke perfshire pagesat per hektare apo per krere bageti, jane tendencat e kohes ne Politikat e Perbashketa Bujqesore te Komunitetit Evropian (CAP). Megjithate, futja e tyre ne Shqiperi – megjithëse do te ndihmoje ne përgatitjen e mekanizmave per te thithur fonde te Komunitetit Evropian ne te ardhmen – duket se nuk është jane me vend per

88

nxitjen e zhvillimit te bujqesise ne Shqiperi, e cila ka kushte thellësisht te ndryshme bujqesore nga Evropa Perëndimore, nese nuk studiohet mire ne mënyrën se si do te realizohet, mund te coje p.sh. ne dekurajimin e konsolidimit te tokes qe eshte kaq i nevojshem. Sic eshte diskutuar, programet e zhvillimit rural, nga ana tjeter, mund te paraprijnë fonde te Komunitetit Evropian – IPA ne te ardhmen, duke qene përfitim edhe per zonat rurale Shqiptare. Siç eshte thene ne Kapitujt 2 dhe 4, kjo gje kërkon identifikimin e nje sere masash mbështetëse te përshtatshme per zhvillimin rural, se bashku me nje përfshirje efektive te shërbimeve mbështetëse ne terren per te siguruar mundësinë e marrjes se kësaj mbështetje nga përfitues te fuqishëm ne baze te gjere. Nje ceshtje e rëndësishme politikash ne përgatitjen e strategjisë se zhvillimit rural eshte arritja e nje balance te përshtatshme ndermjet masave mbeshtetese “prodhuese” (te fokusuara ne rritjen bujqesore dhe rritjen e prodhueshmërisë) dhe masave “shperndarese” (qe fokusojne te varfrit) (paragrafi 4.11 f).

Mekanizma te përshtatshme pergjegjshmerie dhe monitorimi dhe vlerësimi jane vitale. Ne te gjitha rastet mekanizma te përshtatshme pergjegjshmerie jane parakushte esenciale per rritjen e subvencioneve te fermereve, per te siguruar nje alokim dhe shpërndarje transparente. Ashtu si sigurimi i pagesave adekuate dhe sistemi i kontrollit, monitorimi dhe vlerësimi i impaktit te tipeve te ndryshme te subvencioneve eshte i domosdoshem per nje shperndarje efektive te fondeve publike mbi subvencionet.

SHPËRNDARJA E SHËRBIMEVE PUBLIKE

Politika e sigurisë ushqimore duhet te përpilohet ne mënyrë qe ti përshtatet nevojave te konsumatorëve dhe prodhuesve shqiptare. Nje nga objektivat e MFCP ne politika eshte harmonizimi i legjislacionit te kontrollit veterinar e sanitar dhe ai i sigurise ushqimore me direktivat e Bashkimit Evropian. Drejtoria e Përgjithshme e MBUMK mbi sigurine ushqimore dhe mbrojtjen e konsumatorit drejton dy drejtori, Drejtorine e Sigurise Ushqimore dhe Drejtorinë e Shendetit te Kafsheve dhe Mbrojtjes se Bimeve (Kapitulli 3).147Objektivat kryesore te programit te MBUMK mbi “Inspektimet dhe shërbimet e sigurise ushqimore dhe bujqesore dhe mbrojtja konsumatore” per periudhen PBAM (2006-2008) jane fuqizimi i kuadrit ligjor per inspektimin dhe kontrollin veterinar; kontrolli efikas i përhapjes se sëmundjeve ngjitese tek kafshet sidomos ato me rrezik per popullsine (p.sh. antraksi, bruceloza etj.); futja e standardeve te ushqimit ne industrine e ushqimit; fuqizimi i inspektimeve dhe kontrolleve veterinare dhe sanitare ne kufij ne përputhje me standardet e Bashkimit Evropian; dhe permiresimi i shumëzimit te kafsheve. Fondet per kete program priten te rriten ne vitet e ardhshme, duke perfshire fuqizimin e personelit te specializuar ne inspektimet bujqesore dhe veterinare dhe kontrollet e ushqimit.148 Sfida kryesore ne politika per MBUMK do te jete përcaktimi i nje politike realiste te sigurise ushqimore dhe futja e standardeve te permiresuara ne menyre graduale ne menyre qe ato te perputhen me kapacitetet ekzistuese te zbatimit ne terren dhe te jene te përballueshme si per prodhuesit e shkalles se vogel ashtu edhe per konsumatoret.149

147 Organigrama e MBUMK jepet ne Aneksin B Tabela B4. 148 I gjithe personeli i 12 Drejtorive Rajonale te MBUMK (rreth 997 njerez) eshte I punesuar nga ky program. Megjithese shumica e tyre jane te perfshire ne ceshtjet e kontrollit veterinary, sanitary dhe ushqimor, nje numer I konsiderueshem I personelit merret me aktivitete te ndryshme si zgjerimi (rreth 245 njerez ne total duke perfshire punonjesit e zgjerimit ne terren ne komunat rurale), statistika, etj. 149 Sistemi i sigurise ushqimore analizohet ne Kapitullin 3.

89

Reforma e kerkim-zgjerimit ka qene efektive por ndihet nevoja e përmirësimit te metejshem te eficences dhe impaktit mbi shërbimet. Kapitulli 2 ve ne dukje nevojen per nje zgjerim efektiv dhe shërbime rurale këshillimore. Programi i MBUMK “Kerkim dhe Zgjerim” perfshin përgjithësisht fondet lidhur me kërkimin, përderisa personeli i zgjerimit ne terren eshte nen programin “Siguria bujqesore dhe ushqimore dhe Mbrojta konsumatore” si pjese e 12 Drejtorive Rajonale te MBUMK. Ne vitet e fundit MBUMK ka ri-organizuar dhe thjeshtuar rrjetin e saj te kërkimit bujqësor, duke reduktuar nga 14 institute ne fillim te viteve 2000 ne 7 qendra kryesore (Instituti Kombetar i Farerave, Instituti per Sigurine Ushqimore dhe Veterinarinë, dhe 5 qendra te Transferimit Teknologjik Bujqesor). Kerkimet thelbesore i jane transferuar universiteteve. Sherbimet shtese u mbeshteten fillimisht nga projekti i PHARE ne vitet 1990, i pasuar nga nje ndihme bilaterale Holandeze deri ne vitin 2001, dhe me pas u integrua me sukses ne organizimin qendrore dhe rajonal te MBUMK. Megjithe buxhetin e vogel dhe reduktimet ne personelin e ministrise gjate viteve te fundit, numri i personelit te zgjerimit dhe punonjësve ne terren eshte ruajtur (rreth 245). Bashke me ndryshimet me te vonshme ne kërkim per ta bere me te përshtatshme per nevojat e fermereve, dhe me përpjekjet per te permiresuar lidhjet ndermjet kërkimit dhe zgjerimit permes Qendrave te Transferimit te Teknologjise Bujqesore, keto përpjekje jane ne drejtimin e duhur. Megjithate ekziston nevoja per te rishikuar zbatimin e tyre aktual ne terren dhe për te vlerësuar eficencen dhe impaktin e sistemit te riorganizuar te kërkimit dhe zgjerimit. Konkluzionet e HBS sugjerojne qe te përmirësohet targeti dhe hyrja e zgjerimit per ta bere me te pa-aneshme (Kapitulli 2). Ekzistojnë gjithashtu edhe shërbime te tjera ne MBUMK qe jane te rëndësishme per përmirësimin e konkurrencës si p/sh karantina e bimeve, certifikimi dhe inspektimi i farerave (megjithëse kjo eventualisht mund ti kalohet sektorit privat), dhe përmirësimi i inspektimit veterinar te mishit. Instituti Kombëtar i Farerave per funksionet e farave nuk eshte ende operativ dhe plotësisht eficent, megjithëse ne kete moment nuk ka me nevoje per investime te mëtejshme materiale. Kerkohet nje zbatim me i mire i rregullave jo vetem ne sigurine ushqimore por edhe ne mbrojtjen e bimeve, plerahve, farerave etj. Ekzistojne ende shqetësime per shitjen dhe përdorimin e kimikateve te skaduara dhe te pa regjistruara, te pa etiketuar, shitja ne konteniere te paligjshem, depozitim i sigurt i konteniereve dhe kimikateve te papërdorura, etj. Kjo gje mund te trajtohet pjesërisht permes nje programi sigurie te ushqimit. Mbrojtja ligjore e firmave, qe eshte gjithnjë ne rritje ne vend, eshte gjithashtu nje problem i madh.

Nje përqindje me e larte ne kostot e personelit ne buxhetin e MBUMK ne tërësi tregon se ka vend per eficence me te larte. Administrata qendrore e MBUMK eshte aktualisht e organizuar ne 4 Drejtori te Përgjithshme (Politikat Bujqesore, Sherbimet dhe Menaxhimi i Burimeve, Siguria Ushqimore dhe Mbrojtja Konsumatore, Sherbimet Mbështetëse), te cilat mbulojnë nje total prej 10 Drejtorish qe mbikëqyrin 23 Sektore. Numri ne total i personelit qendror eshte 125 punonjes (qe nga Marsi 2006) i shkurtuar nga 170 qe ishte ne vitin 2005. Gjithashtu, nje numer institucionesh ne terren – duke perfshire edhe 12 Drejtori Rajonale (me nje total prej 997 punonjesish) dhe disa agjenci dhe institucione te specializuara (me nje total prej 228 punonjesish) – raportojne tek MBUMK, te cilat e cojne numrin e përgjithshëm te personelit ne borderonë e MBUMK ne 1,350 punonjes (qe nga Marsi 2007).150 Te

150 Sic edhe shpjegohet ne pershkrimin e programit te MBUMK per ujitjen dhe vaditjen, nje pjese e pagesave the bordeve te vaditjes jane paguar gjithashtu nga buxheti i MBUMK dhe perfshihen ne shpenzimet e saj per personelin para vitit 2006.

90

dhenat krahasuese sugjerojnë se ka nevoje per përmirësimin e eficences se personelit (Tabela 11) sugjeron se numri i personelit eshte disi i madh duke u krahasuar me buxhetin e realizueshëm, duke rezultuar ne efektivitet te ulet per cdo punonjës. Pas Kosovës përqindja qe zene pagat ne ministri eshte me madhe se ne vendet e tjera per te cilet ekzistojnë te dhena krahasuese. Kjo mund te kapërcehet duke reduktuar shpenzimet mbi pagat dhe duke përmirësuar efektivitetin e personelit. Rekomandohet qe Ministria te rishikoje strukturën e personelit te saj dhe te zhvilloje nje plan per reduktimin e numrit te personelit ne vitet qe vijne. Ne te njejten kohe, duhet te punësohet personel teknik i përshtatshëm ne përputhje me kërkesat e pranimit ne Bashkimin Evropian ne fushën e bujqësisë.

Tabela 11. Shpenzimet e personelit ne përqindje te buxhetit te Ministrisë se Bujqësisë jane me te larta se ne shumicën e vendeve fqinje

 

Personel ne Ministrine e Bujqesise

Buxheti i Ministrise ne total / Nupri i punonjesve (€)

Kostot Adminsitrative te Ministrise / Numri i Punonjesve (€)

Perqindja e pagave ne buxhetin e pergjithshem te Ministrise

Paga Mesatare Mujore (€)

Buxheti i pergjithshem

(€)

Pagat (€)

Kosova (2007 plan) 1/ 609 10,549 4,872 25.4% 223 6,424,283 1,629,682

Mali i Zi (2007 plan) 2/ 123 102,468 7,021 5.3% 450 12,603,545 664,500

Serbia (2006 plan) 3/ 964 214,296 35,342 3.6% 640 206,581,000 7,401,000

Maqedonia (2006 plan) 4/ 430 57,607 7,468 10.7% 514 24,770,865 2,654,386

Shqiperia (2007 plan) 5/ 1,350 36,969 12,499 15.2% 467 49,907,653 7,571,334

Shenim: Te dhenat jane treguese sepse vendet aplikojne praktika te ndryshme bilanci. 1/ Buxheti i Kosoves nuk i ndan shpenzimet administrative. U supozua se i gjithe buxheti pervec shpenzimit kapital (disa prej te cilave kane karakter programi bujqësor) jane kosto administrative. 2/ MAFWM dhe Sherbimet Veterinare nuk perfshijne Administrimin e Pyjeve e cila eshte nje agjenci e veçante ne Serbi. Kostot operative perfshijne pagat dhe kostot materiale. 3/ Perjashton administraten e pyjeve. Kostot administrative perfshijne pagat, shpenzimet operative dhe shpenzimet kapitale per shërbimet administrative. 4/ Personeli perfshin 81 punonjes ne zyra rajonale dhe 117 polici pyjore. Kostot administrative perfshijne pagat, mallrat dhe shërbimet; përjashton subvencionet dhe transferat korrente, dhe shpenzimet kapital dhe transfertat. 5/ Personeli perfshin 125 punonjes qendror, 997 punonjes ne Drejtorite Rajonale, dhe 228 punonjes ne angjenci dhe institucione te specializuara. Kostot administrative perfshijne kostot e personelit dhe O&M.Burimi: Ministria e Bujqesise.

NIVELET E SHPENZIMEVE TE PËRGJITHSHME NE BUJQËSI

Shpenzimet publike ne bujqësi mund te kenë efekte domethënëse ne zhvillim dhe ne uljen e varfërisë. Prioriteti parësor per shpenzimet publike eshte përmirësimi i kapaciteteve te MBUMK per te shpenzuar parate ne menyre efektive, qe do te coje ne rritjen e impaktit te burimeve te drejtuara aktualisht nga sektori. Kjo do te coje ndoshta ne domosdoshmërinë e marrjes se vendimeve strategjike se mbi cilat fusha te përqendrohen burimet fillimisht. Kur parate shpenzohen me efektivitet, ekzistojnë argumente bindese per te rritur fondet publike ne dispozicion te bujqesise. Fuqizimi i kerkeses per burime publike te përcaktuara per bujqësinë kërkon nje kuptim te lidhjeve ndermjet shpenzimeve ne bujqësi dhe ne zhvillimin rural, dhe ne rritjen e gjere ekonomike dhe ne uljen e varferise. Ka patur mjaft studime ndërkombëtare mbi marrëdhënien ndermjet shpenzimeve te qeverise dhe rritjes ekonomike, disa prej te cilave tregojne efekte te rritjes pozitive dhe te uljes se varferise nga shpenzime publike ne bujqësi dhe infrastrukturën rurale (Kutia 2).

Box 3. Shpenzimet ne Bujqesi dhe Rritja Ekonomike—Një pershkrim i Evidences

91

Një studim i koheve te fundit i shpenzimeve publike ne 43 vende ne zhvillim tregon nje renie mesatare te shpenzimeve ne bujqesi prej 9.8% te GDP bujqesore ne vitin 1980, ne 7.9% te GDP bujqesore ne vitin 1998 (Fan and Rao, 2003). Kjo e krahasuar me shpenzimet publike ne bujqesi te vendeve te zhviluara ku perben 20% te GDP bujqesore.

Rajonet e Afrikes dhe Amerikes Latine paten nje renie te shpenzimeve ne bujqesi nga viti 1980 deri ne vitin 1990 (renia ishte teper e forte ne Americen Latine), me ca rritje te shpenzimeve ne vitin 1998. Asia ka perjetuar nje renie me graduale por te qendrueshme te shpenzimeve ne bujqesi, duke rene nga 9.6% te GDP bujqesore ne vitin 1980 ne 8.2% ne vitin 1998.

Por cili ka qene impakti i shpenzimeve publike ne bujqesi? Analiza e bere nga Fan and Rao (2003) sugjeron se shpenzimet publike ne bujqesi kane nje impakt te konsiderueshem ne GDP e bujqesise, me investime ne infrastrukturen rurale (pergjithesisht ne ujitje dhe rruge) dhe ne prodhimin dhe shperndarjen e teknologjise se permiresuar (Kerkim dhe Zhvillim, K&Zh) qe kontribuojne fuqishem ne këtë rritje. Kjo gje mbeshtetet nga studime te tjera te cilat sugjerojne investime ne forcimin e produktivitetit te K&Zh duke pasur nje efekt me te gjere prodhimi e promovimi sesa forma te tjera te shpenzimeve publike ne bujqesi (duke perfshire subvencionet).

Fan dhe Rao tregojne ne teresi se impakti i shpenzimeve qeveritare ne sektore te ndryshem është miks. Megjithate, ne Afrike, shpenzimet qeveritare ne bujqesi dhe shendetesi kane qene vecanerisht te rendesishme ne nxitjen e rritjes ekonomike. Ne Azi, investimet ne bujqesi kane pasur gjithashtu nje efekt te forte rritjeje (se bashku me arsimin dhe mbrojtjen). Studimi gjithashtu ve ne dukje se rritja ne prodhimin bujqesor është elementi me vendimtar ne trajtimin e varferise ne zonat rurale.

Disa prej mesime qe mund te nxirren:

Qeverite duhet te marrin ne konsiderate shpenzimet ne bujqesi, sidomos ne investime te tilla si K&Zh dhe infrastrukture rurale. Keto lloj shpenzimesh jo vetem kane rendimet te larte kthimi te prodhimit bujqesor por gjithashtu kane nje efekt te madh ne uljen e varferise pasi shumica e te varferve akoma gjenden ne zona rurale dhe burimi i tyre i vetem i jeteses është bujqesia.

Shpenzimet sektoriale kane nje impakt te ndryshem ne rritjen ekonomike, duke nenkuptuar se ekzistojne mundesite për permiresimin e efincences se qeverise ne shpenzimet qeveritare duke bere rishperndarje ndermjet sektoreve.

Kthimet e parashikuara te prodhimit dhe shperndarjes te fushave me teknologji te permiresuar jane po aq te larta tani sa edhe me pare, dhe te mjaftueshme te justifikojne investime me te medha te fondeve publike. Burimi: Fan, S. dhe N. Rao, 2003.

Buxheti vjetor i Shqipërisë për bujqësinë varion, por është ne renie me renien ne pergjithesi te investimeve. Sic shpjegohet ne Aneksin B Tabela B10, buxheti aktual i përgjithshëm i MBUMK ishte 4,237 milion Lek ne vitin 2005 – nga te cilat me shume se gjysma (2,282 milion lek ose rreth 54 %) është investim, rreth 14 perqind subvencione (610 milion Lek), 19 perqind kosto personeli (783 milion Lek) dhe 13 perqind kosto te tjera operative dhe mirëmbajtje (563 milion Lek). Vetem infrastruktura e ujitjes dhe kullimit zë rreth 48 perqind te buxhetit te përgjithshëm te MBUMK dhe 58 perqind te buxhetit te investimeve ne vitin 2005.151 Qe nga viti 2000,

151 Buxheti i qeverise qendrore (fondet e buxhetit te brendshem) dhe financimet e huaja jane dy burimet kryesore financiare te aktiviteteve te MBUMK, me disa kontribute te kufizuara nga burime e tjera lokale dhe /apo te ardhura te veta. Pjesa e fondeve te huaja ndaj MBUMK ka qene ne rrenie drastike jgate periudhes 2002-2005 (nga rreth 50 perqind e buxhetit te pergjithshme te MBUMK ne vitin 2002 dhe 2003 ne 25 perqind ne vitin 2005). Megjithese parashikimet e fondeve te jashtme jane nenvleftesuar shume nga MBUMK ne vitet e fundit, fondet e fuaja pritet te rriten realisht perseri se shpejti, si pasoje e aprovimit se fundmi te projekteve te medha me fondet e huaja. Kjo perfshin sidomos Projektin e Menaxhimit te Burimeve Ujore te financuar nga Banka Boterore. Pjesa e fondeve te huaja per investim eshte thelbesore, e barabarte me 46 perqind ne vitin 2005 (me pak se ne fillim te viteve 2000 kur ishte 60-70%) te investimeve te pergjithshme te MBUMK (i gjithe fondi i huaj eshte regjistruar si investim). Mbahen dokumentacione te vecanta per cdo projekt te financuar nga jashte, me nje total prej 17 projektesh te jashtme (duke perfshire nje grup me projekte te vogla) te monitoruara nga

92

buxheti i MBUMK tregon luhatje me te medha vjetore dhe nje renie te përgjithshme, si ne terma absolute ashtu edhe ne perqindje te GDP apo te shpenzimeve te përgjithshme te qeverise (Figura 9). Gati gjithe luhatjet jane për shkak te investimeve (mbi 50 perqind e te cilave jane ne infrastrukturën e ujitjes dhe kullimit); shpenzimeve jo-investuese qe kane qene teper stabel me nje rritje te lehte ne terma reale nese matet si perqindje e GDP apo me totalin e shpenzimeve te qeverise.

Figura 8. Buxheti vjetor i Shqiperise për varies bujqesore.

Shpenzimet publike ne bujqësi janë te ulta dhe mund te rriten, nëse përmirësohet eficenca e shpenzimeve. Ne fillim te viteve 2000, shpenzimet e përgjithshme te MBUMK llogariteshin mbi 3 perqind te shpenzimeve te përgjithshme te qeverise Shqiptare, me nje renie prej 1.8 perqind ne vitin 2005 dhe nje renie e mundshme prej 2.1 perqind ne vitin 2006. Gjate gjithe kesaj periudhe, shpenzimet jo-investuese ne bujqesi jane llogaritur afro 0.8 perqind te shpenzimeve te përgjithshme te qeverise Shqiptare — nje e dhene relativisht e ulet ne krahasim me vende te tjera. Perqindja e shpenzimeve publike totale përcaktuar për bujqësinë është rreth 6-8 perqind për vendet ne zhvillim dhe 3-5 perqind për vendet e zhvilluara te industrializuara (Tabela 12).152 Një mase alternative për vlerësimin e nivelit te shpenzimeve ne bujqesi është reflektimi i shpenzimeve si perqindje e GDP. Ne Shqiperi, buxheti total i shpenzimeve ne bujqesi përfaqëson vetëm 0.5 perqind te GDP ne vitin 2005 (nje rënie prej rreth 1 perqind qe nga fillimi i viteve 2000). Te dhënat nga vende te tjera krahasuese tregojnë shpenzime publike ne bujqesi prej 1.5 – 2 perqind te GDP. Si përqindje e GDP bujqesore ne Shqipëri, buxheti i shpenzimeve publike ne bujqesi është rreth 3 perqind ne vitet e fundit (nje renie prej mbi 4 perqind ne vitet 2000). Kjo është gjithashtu relativisht e ulet ne krahasim me shume vende te tjera (Kutia 2), sidomos duke marre ne konsiderate perqindjen e larte te shpenzimeve

MBUMK ne vitin 2005 (Aneksi B Tabela B11-B12). (Te dhenat mbi projektet e jashtme (investime me fonde te huaja) te raportuara nga “Sektori i Koordinimit dhe Monitorimit te Projekteve” te MBUMK (Aneksi B Tabela B11-B12) konsistojne plotesisht me te dhenat nga Departamenti i Buxhetit dhe Finances se MBUMK per vitin 2002 dhe 2005. Ne vitin 2003 dhe 2004, te dhenat ne shpenzimet aktuale te arritura nga projektet e MBUMK jane me te uleta se te dhenat korresponduese ne raportet buxhetore.) Investimet e bera nga projektet e vendit (domestic projects), nga ana tjeter, raportohet te gjitha me te njejtin kod buxheti dhe critere prioriteti, si per perzgjedhjen e projektit ashtu edhe per shkurtimet buxhetore, nuk jane te qarta. 152 Keto te dhena duhet te shihen me kujdes, duke pasur parasysh se c’fare percaktohet me “shpenzime bujqesore”- si edhe per percaktimin “shpenzime te pergjithshme publike” – mund te jete teper i ndrshem.

Shpenzimet e Buxhetit te MBUMK

0

1,000

2,000

3,000

4,000

5,000

6,000

7,000

2000act.

2001act.

2002act.

2003act.

2004act.

2005act.

2006plan

2007plan

Investime

Total i MBUMK

Te tjera (jo-investime)

Vitet 200-2007 ne milion Lek

93

te përcaktuara për investime ne infrastrukturën e ujitjes dhe kullimit. Për me teper, shume projekte te pasuksesshme do te mbyllen ne vitet qe vijne, gje qe do te coje ne uljen e burimeve publike te disponueshme për bujqësinë.

Tabela 12. Te dhena mbi Shpenzimet Publike ne Bujqesi te Vendeve Krahasuese (te dhena te përafërta)

Bujqesia si perqindje e GDP (%)

Bujqesia

Perqindja e Buxhetit (%)

Shpenziment ne Bujqesi

Si perqindje e GDP

Shqiperia 23 1.8 0.5

Maqedonia 12 1.7 0.6

Serbia 11 2-3 0.9-1.5

Polonia 3 8 3.5

Turqia 12 6 1.1

Azerbaixhani 18 6 3.1

Moldova 25 3 0.9

Nikaragua 30 8 3.5

Armenia 35 9 1.2

Republika e Kyrgistanit 47 7 1.8

Burimi: PËR i Bankes Boterore dhe studimeve te vendit. Te dhenat jane tregues te praktikave llogaritese te ndryshme qe aplikohen ne vende te ndryshme. Shpenzimet bujqesore ne Poloni perfshijne nje element te madh te subvencioneve dhe pensioneve, barabart me rreth 2.5 perqind te GDP.

Për te rritur shpërndarjen e burimeve publike, MBUMK duhet te përmirësoje mundësitë e saj për te analizuar dhe matur impaktin e shpenzimeve. Vendimet mbi nivelet e ardhshme te fondeve publike ne bujqesi duhet te bazohen ne nje vlerësim te cilësisë se shpenzimeve. Analizimi i eficences me te cilen jepen investimet dhe shërbimet e qeverise ne bujqesi ne Shqiperi – dhe impaktin e ketyre investimeve dhe shërbimeve – kane qene teper te dobeta, ne mos kane munguar. Për MBUMK qe te fuqizoje kërkesën e saj ne te ardhmen ndaj burimeve publike për bujqësinë dhe zhvillimin rural, është e rëndësishme qe te zhvilloje kapacitetet e saj për te treguar efektivitetet dhe eficence ne investimet dhe shërbimet e saj ndaj ketij sektori. Drafti i SSAF tregon nje përgjegjshmëri për te fuqizuar kapacitetet ne këtë fushe.

94

REFERENCAT

CARDS, 2005. Raportet e detajuara dhe anekset e Studimit te Rrjetit te Shperndarrjes ne Marketing – Projekt i UNDP- EU CARDS 2004/084-899 “Mbeshtetje per Rregullat e Tregtise dhe Nxitjen e Tregtise”; Qershor 2005

Carletto, G. B. Davis dhe M. Stampini. 2005. “Fytyra te njohura, Vende te njohura: The Roli i Lidhjeve Familjare dhe Eksperiencave te Meparshme per Migrantet Shqiptare.” Studim i ESA. Nr. 05-03, FAO, Rome.

Carletto, G. B. Davis dhe M. Stampini, S. Trento dhe A. Zezza. 2005. “ Levizja e Brendeshme dhe Migrimi Nderkombetar ne Shqiperi.” Studim i ESA. Nr. 04-13, FAO, Rome.

Csaki, C., dhe Kray, H., 2005. “Ushqimi dhe Bujqesia Romane nga Prespektiva Evropiane.” Studim i ECSSD mbi Zhvillimin e Qendrueshme Ambientalist dhe Social Nr. 39. Qershor 2005.

Di Meo, Giuseppe, 2004. “Sistema agro-ushqimor Shqiptar – Interreg II Italia Albania” - Departamento per studimet e shoqerise mesdhetare ne Bari; 2004 Franco Angeli

Njesia e Inteligjences Ekonomike, 2006, “Profili i Vendit 2006:Shqiperia”

Komisioni Evropian, 1999. Udhezim i KE ne ndertimin e Programit SAPARD (COM(1999)1268), Bruksel.

Komisioni Evropian, 2003. Raporti Financiar i Bashkimit Evropian 2002, Luksemburg: Zyra e Publikimeve Zyrtare te Komunitetit Evropian, 2003.

Komisioni. 2005a. “Aneksi i Raportit Vjetor SAPARD mbi Komisionin e personelit punonjes–Viti 2004”, Aneksi F –Diskutime mbi Menaxhimin e Komisionit Evropian. Bruksel, Tetor 28, 2005.

Komisioni Evropian. 2005b. “Aneksi i Raportit Vjetor SAPARD - Viti 2004.” Komisioni Evropian, SEC (2005) 1375, Bruksel.

Komisioni Evropian, 2005c. Raport mbi Menaxhimin Bxhetor dhe Financiar per llogarite e komunitetit – Viti Financiar 2005.

Komisioni Evropian, 2006a. Udhezim i Keshillit (EC) Nr 1085/2006 i 17 korrik 2006 vendosja e nje Instrumenti per Asistence para-pranimit, Gazeta Zyrtare e Bashkimit Evropian, Luksemburg, L210/82 – L210/93, Bruksel.

Komisioni Evropian, 2006b. Inciative disa vjecare e Kuadrit Financiar per IPA per 2008-2010 (COM(2006) 672 finale), Bruksel.

Komisioni Evropian, 2006c. Dokument pune i Personelit te Komisionit – Raporti mbi Shqiperine 2006, 11/08/2006, Bruskel.

95

Fondacioni i Institutit Evropian, 2005a. Studim krahasues mbi programin SAPARD – Shtate kendveshtrime; Rishikim i SAPARD ne Bullgari, Republiken Ceke, Estoni, Hungari, Letoni, Poloni, dhe Rumani.

Parlamenti Evropian, Keshilli, Komisioni Evropian, 2006. Marreveshja Nder-institucionale ndermjet Parlamentit Evropian, Keshillit dhe Komisionit mbi Displinen Buxhetore dhe Menaxhimin e Shendetshem Financiar te Komisionit,, Luksemburg: Zyra per Publikime Zyrtare te Komisioni Evropian, Gazeta Zyrtare e Bashkimit Evropian C 139, 14.6.2006,

Eurostat http://epp.eurostat.ec.europa.eu/portal.

Fan, S. and N. Rao, 2003. “Shpenzimet Publike ne Vendet ne Zhvillim: Tendencat, Vendimet dhe Impakti”, EPTD Studim Nr.99, Instituti Nderkombetar i Kerkimit te Ushqimit.

FAO database ne http://faostat.fao.org/faostat.

Gjeta, Zef, 2006. Raport mbi prodhimin e vreshtarise dhe veres. Project FAO GCP/ALB/005/ITA “Mbeshtetja e Prodhimit Bujqesor ne Shqiperi”; Gusht 2006

Gjeta, Zef dhe Fatmir Voci, 2006. Raport per ullinjt dhe prodhimin e vajit te ullirit . Project FAO GCP/ALB/005/ITA “Mbeshtetja e Prodhimit Bujqesor ne Shqiperi”; Shtator 2006

Hetoja, Agron dhe Fatmir Voci, 2006. Raport sintetik mbi Buxhetin e Ndermarrjeve Agro-biznes; Project FAO GCP/ALB/005/ITA “Mbeshtetja e Prodhimit Bujqesor ne Shqiperi”; Dhjetor 2006

Anketim mbi buxhetin familjar, Shqiperi

Kacurri, Ermal, 2006. Ngritja dhe Administrimi i nje Sistemi Informacioni te Marketingut per prodhimet qe preservohen per perfituesit e projektit; Project FAO GCP/ALB/005/ITA “Mbeshtetja e Prodhimit Bujqesor ne Shqiperi”; Shtator 2006

Kemal-Ur-Rahim, Kazim, 2004. Rishikimi i Vleresimit te Marketingut ne Shqiperi - FAO GCP/ALB/005/ITA “Mbeshtetja e Prodhimit Bujqesor ne Shqiperi”; 2004

Kulla, Agron dhe Xhuljeta Lazaj, 2003. Prodhimi i Qumshtit dhe produkteve te bulmetit - Nje studim zinxhir i Komunave te Dajcit dhe Anes se Malit (Rrethi i Skhodres); FAO GCP/ALB/005/ITA “Mbeshtetja e Prodhimit Bujqesor ne Shqiperi”; Qershor 2003

Lemel, Harold, 2005. Studim veleresimi per Projektin e Sherbimeve ne Bujqesi, Maj 2005.

McCarthy, N., G. Carletto, B. Davis dhe I. Maltsogli. 2006. “Vleresimi i Efektit te Migrimit masiv ne Bujqisine Shqiptare” Banka Boterore, Washington DC.

Ministria e Bujqesise, Ushqimit dhe Mbrojtjes Konsumatore (MBUMK), 2004. Plani i Veprimit te Partenritetit Evropian 2004-2008, Tirane, Qershor 2004,

96

Ministria e Bujqesise, Ushqimit dhe Mbrojtjes Konsumatore (MBUMK), 2005. 2005 Libri i Statistikave.

Ministria e Bujqesise, Ushqimit dhe Mbrojtjes Konsumatore (MBUMK), 2007. Strategjia e Sektorit te Bujqesise dhe Ushqimit 2007 – 2013.

Ministria e Bujqesise, Ushqimit dhe Mbrojtjes Konsumatore (MBUMK), 2006. Theretoret ne Shqiperi, situata aktuale dhe prespektiva – raport studimor – MBUMK Qershor 2006

Ministria e Ambientit, Pyjeve dhe Administrimit te Ujit, 2006. Strategjia e Zhvillimit te Peshkimit dhe Akuakultures 2006 – 2015.

Musabelliu, Nikolin, 2004. “Industria e Pijeve ne Shqiperi”. Studim; 2004

Nagayets, 2005. “Fermat e vogla: gjendja aktuale dhe tendencat kryesore”, Permbledhje informuese pergatitur per IFPRI/ODI/Imperial College Research Workshop on “E ardhmja e fermave te vogla”,Wye, UK, 26-29 Qershor 2005.

Instituti Kombetar i Statistikave, 2005. “Shqiperia ne Shifra”

Eksportet e lira te Bujqesise ne Vendet Kandidate te CEE, E ardhmja e zonave rurale ne Vendet e reja anetare te CEE. Leibniz Instituti i Zhvillimit Bujqesor ne Evropen Qendrore dhe Lindore (IAMO), Janar 2004.

Rau, M.-L. and F. van Tongeren, 2006. Modelimi i standarteve te ndryshme cilesore ne sektorin agro-frutor: rasti i tregtimit te mishit ne BE. Studim i paraqitur ne Konferencen e 26 te Shoqates Nderkombetare te Ekonomisteve Bujqesor (IAAE), Brisbane, Australi, 12-18 Gusht, 2007.

Republika e Shqiperise, Ministria e Finances, Dhjetor 2006, “Programi Ekonomik dhe Fiskal 2006-2008”

Republika e Shqiperise, Ministria e Finances, Qershor 2005, “(draft) Programi Rishikues i Buxhetit 2006-2008”

Republika e Shqiperise, Ministria e Finances, Qershor 2005, “Raporti i Ecurise se zbatimit te Strategjise Kombetare per Zhvillimin Social-Ekonomik gjate 2004: Objektivat dhe vizioni afatgjate – Plani i Veprimeve Prioritare 2005-2008”

Udhezimet SAPARD, http://europa.eu/scadplus/leg/en/lvb/l60023.htm.

Sotiri, Petraq dhe Renata Kongoli, 2003. Prodhimi vitikulturor dhe i veres – Nje studim mbi ushqimin ne komunen e Rashbullit dhe Xhafzotaj (Durres); FAO GCP/ALB/005/ITA “Agricultural Production Support in Albania”; June 2003

Skenderi, Kostaq, 2003. Olive and Olive oil production - A food chain study in the Communes of Novosele and Shushice (Vlora district); FAO GCP/ALB/005/ITA “Mbeshtetja e Prodhimit Bujqesor ne Shqiperi”; Maj 2003

Banka Boterore, 2001. Dokumenti i Vleresimit te Projektit per Projektin e Sherbimeve Bujqesore ne Shqiperi, Maj 16, 2001.

97

Banka Boterore. 2002, “Shqiperia: Strategjia e Zhvillimit Rural – Mbeshtetja ndaj Zvhillimit ne Rritje dhe te Qendrueshem”

Banka Boterore. 2004a.Shqiperi: Rritje e Qendrueshme pertej Tranzicionit: Memorandum i Bankes Boterore per Ekonomine e Vendit. Raport Nr. 29257-AL. Washington DC.

Banka Boterore, 2004b. “Rishikim i Projektit i Financave Rurale te Rumanise”, Dokument i Bankes Boterore, Dhjetor 2004.

Banka Boterore, 2004c. “Shqiperia: Decentralizimi ne Tranzicion”, Raport i Bankes Boterore Nr. 27885-AL

Banka Boterore. 2005a. Shqiperia: Vleresimi i Tregut te Punes, Raport Nr. 34597-AL. Washington DC.

Banka Boterore, 2005b. “Raport Perfundimtar i Zbatimit – Projekti i dyte i Ujitjes dhe Kullimit ne Shqiperi”, Banka Boterore Raport Nr. 33378

Banka Boterore. 2006a. Bujqesia dhe Pranimi ne BE: Arritja e Potencialeve Bujqesore te FYR Maqedonis. Washington, D.C.

Banka Boterore. 2006b. Gjendja e Reformes se Tokes dhe Tregu i Prones ne Shqiperi . Tirane.

Banka Boterore. 2006c. Dinamika e Koordinimit Vertikal te rrjetit te Agro-ushqimit ne Evropen Lindore dhe Azine Qendrore. Implikimet per Politikat dhe Operacionet e bankes Boterore.

Banka Boterore, 2006d. Strategjia e Ndihmes per Shqiperine per periudhen fiskale Period FY06-FY09. Washington DC, Janar 10, 2006.

Banka Boterore, 2006e. Aneksi i Teknik i Projektit per Kontrollin e Gripit te Shpendeve ne Shqiperi dhe Pergatitja per Pandemine Njerezore dhe Pergjigja ndaj saj, Qershor 1, 2006.

Banka Boterore, 2006f. Ristrukturimi i Shpenzimeve Publike ne Shqiperi per nje Zhvillim te Qendrueshem. Rishikim i Shpenzimeve Publike dhe Institucionale. Volumi I dhe II. Washington DC, Dhjetor 2006.

98