حدسیاتیاز

اوضاع و احوال آنروزها

)تاریخ نزول وحی ، فقط به استنادقرآن(

از : جمال گنجه ای

1

شناسنامه کتاب ن!!!ام کت!!!اب : حدس!!!یاتی از اوض!!!اع و

احوال آن روزها فق!!ط ب!!ه–)تاریخ نزول وحی از اول ت!!ا هج!!رت

استناد قرآن(نام مولف : مهندس جمال گنجه ای

تاریخ انتشار در فضای مجازی :اوائ!!ل1394زمستان

www.tafsir.jamal-ganjei.comjamalganjei@gmail.com

2

3

فهرست5ورود به بحث صفحه

9مقدمه صفحه

19مرحله اول نزول وحی صفحه

25مرحله دوم نزول وحی صفحه

34مرحله سوم نزول وحی صفحه

47مرحله چهارم نزول وحی صفحه

56مرحله پنجم نزول وحی صفحه

70مرحله ششم نزول وحی صفحه

93مرحله هفتم نزول وحی صفحه

112مرحله هشتم نزول وحی صفحه

120مرحله نهم نزول وحی صفحه

165مرحله دهم نزول وحی صفحه

214از این قلم صفحه

ورود به بحث - از »اوضاع و احوال روزهای نزول وحی« چه میدانیم؟1 - تاثیرات وحی در چه بستری و با چه سرعتی پیش رفت؟ 2

4

مثلا این را می66دانیم ک66ه در خ66ط مس66تمر ت66اریخ ن66زول وحیمیتوانیم به وضوح چهار نقطه مهم را تشخیص بدهیم :

* ان الانسان لفی خسر )ابتدای نزول وحی( *ربم66ا ی66ود ال66ذین کف66روا ل66و ک66انوا مس66لمین )ت66اثیر در قل66وب اک66ثریت ب66دون اینک66ه ت66اثیر مهمی در رفت66ار همگ66ان را در پی

داشته باشد( *احس66ب الن66اس ان یقول66وا آمن66ا و هم لایفتن66ون )ق66دم پیش گذاش66تن ع66ده ای و حس ک66ردن نت66ایج ظ66اهری آن و س66پس

منصرف شدن برخی از آنها( *رایت الن66اس ی66دخلون فی دین الل66ه افواج66ا )رف66ع موان66ع و

گرایش عمومی( بین این چه66ار نقط66ه مهم ، چ66ه نق66اط دیگ66ری قاب66ل تش66خیص

است؟ - از شخصیت و خلق و خو و روش و رفتارهای پی66امبر )ص(3

چه میدانیم؟ - چه نیازی داریم که در باره مطالب ف66وق ب66دانیم ، ی66ا به66تر4

بدانیم ، یا درست و مطابق با واقع بدانیم؟ - برای پاسخ به پرسش های ف66وق چ66ه من66ابعی در دس66ترس5

است؟ - کتابهای موسوم به کتب »روایات« و نیز »سیره«ها از چه6

هنگامی پا ب6ه عرص66ه وج66ود گذاش66ته ان6د و م6یزان اعتبارش66انچقدر است؟

ما سعی میکنیم همه چیزهایی را که فعلا ، به ط66رق مختل66ف ، در ذهن م66ا ج66اخوش ک66رده ان66د ، فرام66وش ک66نیم ، و پاس66خ

پرسش هایمان را فقط از قرآن استخراج کنیم.

5

سال ، هم66واره این نظ66ر را داش66ته44این قلم ، در طول این که قرآن بهترین منبع کسب خبر از اوضاع و اح6وال آن روز ه66ا برای آیندگان بوده است ، از جمل66ه ، در بس66یاری از پ66اراگراف های تفسیر قرآن خ66ویش ، ذی66ل تی66تر »حدس66یاتی از اوض66اع و احوال آن روزها« ، مطالبی از قرآن استنباط کرده و ب66ه نظ66ر خویش ب66ه ش66ناخت روزه66ای ن6زول ق66رآن نزدی6ک ش66ده ، و در کتاب »آموزش تفسیر قرآن« خویش به ن6و مفس6ران پیش6نهاد کرده به »حدسیاتی از اوضاع و اح66وال آن روزه66ا« ب66ه عن66وان یک سوال همیشگی بنگرند و سعی کنند در همه پاراگراف های تفسیر خویش به آن جواب دهند ، و با همین نظ66ر ب66وده اس66ت که در مقاله ای در باره »هجرت صغیر« )البته آن قسمت »ب6ه دستور خدا و رسول بودن آن « ( شک کرده و آن را افس66انه و مجعول دانس66ته )ک66ه متن آن در س66ایت هس66ت( ، و چ66نین می اندیشد ک66ه ب6رای درک چگ6ونگی ه6ا و چ6رائی ه6ای مرتب66ط ب6ا پرسش های اساسی فوق مرجع مقنعی غیر قرآن وجود ن66دارد

و نه روایات و نه سیره ها کمکی در این زمینه نیستند . ما برای این کار از متن به ترتیب نزول قرآن استفاده میکنیم ، و جدول ترتیب نزول مورد استفاده ما جدول مرح66وم مهن66دس بازرگان است که بر اساس دو دستاورد تفس66یری م66ا اص66لاح و تکمی66ل ش66ده ، و اگ66ر کس66ی بخواه66د در س66ایت در دس66ترس

است . ما در این مطالعه ، مطالبی را جس66تجو میک66نیم ک66ه بم66ا کم66ک کند که از ورای این چهارده ق66رن ش66ناخت به66تری از جریان66ات

مرتبط به نزول وحی بدست بیاوریم . چرا این قلم به این کار پرداخته؟

( در فض66ای اینترن66تی انجمن مباحث66ات1394در اوایل امسال ) ق66رآنی ی66ک بحث کش66دار راج66ع ب66ه تفس66یر هرمن66وتیکی ق66رآن ش6روع ش66ده ، و طی آن ، این موض66وع مط6رح ش66ده ب6ود ک66ه ب66رای ی66ک تفس66یر هرمن66وتیکی ه66ر متن لا اق66ل س66ه ق66دم بای66د

برداشته شود : - »قصد مولف« باید کشف شود ،1

6

اوضاع و احوالی که آن متن در آن اوضاع و احوال پیدایش– 2یافته ، دانسته شود ،

- »روانشناسی« مولف آن متن )که در م66ورد ق6رآن خداون6د3است( نیز باید شناخته شود .

را دارد ،اولیتفسیری که این قلم از قرآن ارائ66ه ک66رده ام ، )که همان درس و درب است که در اول هر پاراگراف دیده میشود و مبانی استدلالی و طرز استخراج آنه66ا ن66یز در کت66اب آم66وزش تفس66یر توضیح داده شده و در کتاب »راهنمای تحلیلی« نیز هم66ه درس ه66ای سوره ها و همه درب های پ66اراگراف ه6ا یکج6ا گ6رد آورده ش6ده و از

سایت قابل دانلود است (

برای دومی منبعی وجود ندارد ، زیرا روایات ، بطور ج66دی ، ت6ا اواخر دوران بنی امیه )و بنی مروان( شروع به ظه66ور ننم66وده

بود ، و »سیره«ها نیز تا اوایل خلافت مامون عباسی. تاکنون کار قابل اعتنایی انجام نشده ، دومیلذا برای این

)این قلم ب66رای نی66از ه66ای تفس66یری خ66ویش در اینج66ا و آنج66ا ، در پاراگراف هائی ، ذیل تیتر »حدسیاتی از اوضاع و اح66وال آن روزه66ا« چیزهائی گفته ، و در کتاب »آموزش تفسیر ق66رآن« ن6یز ب66ه ک6اربران احتمالی توصیه کرده برای تفسیر هر پاراگراف ، تی66تر م66ذکور را ب66ه عن66وان ی66ک س66وال ب66القوه هم66واره م66د نظ66ر داش66ته باش66ند ، این دو م66ورد ، ک66ه سالهاس66ت در س66ایت هس66ت نش66انگر توج66ه این قلم ب66ه

اهمیت این مقوله است .

اما در اوایل امسال ، در پاس66خ یکی از س6والهای فض66ای اینترن66تی در انجمن مطالعات قرآنی ، این قلم موضوع باصطلاح هجرت ص66غیر را انکار کرد که بازتاب انتقادی نسبتا قوی داشت ، ماده اص66لی انک66ار ، آن قسمتی از روایت سیره ها ب66ود ک66ه آن باص66طلاح هج66رت را »ب66ه دستور خدا و رس6ول« عن6وان ک6رده بودن6د ، و اس6تدلال این قلم این بود که در قرآن در موض66وع وحی و در موض66وعات مرتب66ط ب66ا آن ب66ه چنان جزئیاتی پرداخته شده که اگر چنین چیز مهمی اتفاق افتاده بود ، حتما میباید آیه ای بلکه آیاتی دال بر آن در قرآن موج66ود باش66د ک66ه

نیست .

7

بحث م66ذکور ، و بح66ثی ک66ه در انجمن مباحث66ات پ66یرامون هرمنوتی66ک درگرفت ، این قلم را بر آن داشت که ضمن تسری دادن »حدسیاتی از اوض66اع و اح66وال آن روزه66ا« از ب66رخی پ66اراگراف ه66ا ب66ه تم66امیت

تفسیر ، به آن نیاز هرمنوتیکی تفسیر نیز پاسخ دهد(

نیز منطقه محالات است ، به دو دلیل عقلی و نقلی .سومی دلیل عقلی آن واضح اس66ت ، و مث66الش را از تکن66ولژی ام66روز میآوریم و میگوئیم یک روبوت ، هر قدر هم پیشرفته ، نمیتواند به ذهنیات سازنده خویش راه پیدا کند ، و دلیل نقلی هم اینکه

در قرآن می بینیم اینهمه به آیات الهی پرداخت66ه ام66ا چ66یزاولا در روای66اتی چ66نینثانیا قاب66ل ت66وجهی از ذات الهی نگفت66ه ، و

مفهومی با تاکید تکرار ش66ده ک66ه هرچ66ه بتوانی66د در آی66ات الهی تفکر کنید اما به ذات او نپردازید که هلاک خواهید شد و جمل66ه

یعلم و انتم لاتعلم66ون« ن66یز قرآنی »لا تضربوا لله الامث66ال الله ب66ا )البته توجه دارید که علم ما مستقیم نیست و است موید همین

علم آدم الاس66ماء - و–واسطه علامت سازی و سمبل س66ازی اس6ت به احتمال قوی به همین خاطر فرموده مثل نزنید زیرا علم ما جز ب66ا

( که همان مثل زدن است - محقق نمیشود–فرموله کردن و به این ترتیب بود که این قلم به این کار آغاز نمود که بر این پیش فرض مبت66نی اس66ت ک66ه گوین66ده ق66رآن )خداون66د( حکیم و علیم اس66ت و س66خن بیه66وده نمیگوی66د و آنچ66ه گفت66ه در ظ66رف زمانی آن لازم و واجب و مفی66د ب66وده و از همین نکت66ه فهمی66ده میشود که اگر در هنگام مطالعه آیاتی از قرآن این سوال را از خویش کنیم که »چرا خداوند این سخن را گفته؟« پاسخی ک66ه میت66وانیم ب66رای این س66وال خ66ویش بی66ابیم ممکن اس66ت هم66ان چیزی باشد که آن را »حدسیاتی از اوضاع و احوال آن روزها«

نامیده ایم . این قلم امید دارد صاحبان نظ66ر به66تر از این ک66ار را ب66ه وج66ود آورند که مای66ه خوش66حالی عمی66ق خواه66د ب66ود و مث66ال این قلم مانند کسی خواهد بود که با وسایل ابتدائی و زحمت زی66اد ی66ک کوره راهی میگشاید و بعدی ها با اتکاء به سرمایه ه66ای م66الی و علمی و فنی از آن کوره راه یک اتوبان هشت بان66دی در می

آورند .

8

1394جمال گنجه ای زمستان

مقدمه (1)

در مصاحبه مستقیم و غیر مستقیمی که با حدود شصت نفر از اشخاص مختلف )که در آنها استاد و دانشجو و کاسب و راننده و زن و مرد و پ66یر و ج66وان ب66وده( ب66ه عم66ل آورده ام ، ج66واب غالب آنه66ا ب66ه این درخواس66ت ک66ه »ی66ک تص66ویری از اوض66اع و احوال مردم مک6ه ک6ه معاص6ر ن6زول وحی از آغ6از ت6ا هج6رت بوده اند ب6رایم ترس6یم کنی6د« ، این ب6وده ک66ه آنه6ا م6ردمی بی تم66دن و بی اخلاق و فق66یر و دخ66تر کش و وحش66ی و ب66وئی از

انسانیت نبرده و رقت انگیز بوده اند . مطالعه در قرآن چ66نین تص66ویری بم66ا نمیده66د ، بلک66ه از ق66رآن چنین فهمیده میشود که آنها مردمی متمدن و با فرهن66گ ب66وده ان66د و البت66ه فرهن66گ و تمدنش66ان مانن66د ه66ر فرهن66گ و تم66دن دیگری ، هم عناصر مثبت و هم منفی داشته و با تربیت یافتن در مکتب تع66الیم وحی ، پس از م66دت معق66ولی عناص66ر مثبت

شان تقویت و عناصر منفی شان تقلیل یافته است . البته در اینجا باید این نکته مهم را ذکر و بر آن تاکی66د ک66نیم ک66ه مخاطب های اولیه قرآن مردم مکه ب66وده ان66د و ل66ذا از ش66روع نزول وحی تا هجرت توجه وحی معطوف به آنان است و فقط بعد از هج6رت اس66ت ک66ه جغرافی6ای خط66اب ه6ای وحی بس66یار گسترده تر شده و علاوه بر مکه و یثرب و قبایل کوچ نش66ین و صحراگرد اط66راف این دو قطب ، هم66ه نق66اط دیگ66ری ن66یز ک66ه

صدای این پیام میرسید را نیز شامل میشده است . آنها عناصر مثبت تمدنی

اه66الی مک66ه ، هم »ام66نیت غ66ذائی« و هم »ام66نیت عم66ومی« داشتند . آنها در قالب یک جامعه ، منس66جم و متش66کل بودن66د . آنها تجارت خارجی منظمی داشتند . آنها دوستدار ادامه امنیت بوده و خواستار جنگ و جدال و »به ه66ر بهان66ه ای ایج66اد کنن66ده

آن« نبوده اند . آنها تنوع غذائی داشتند ، زیتون و انجیر از جمله غذاهایی ب66وده که مورد شناخت و استفاده آن مردم بوده است و ب66ا مص66رف

ماهی تازه نیز غریبه نبودند .

9

آنها دامداری قوی ای داشتند وکلم6ه انع6ام و اب6ل و غنم آنق6در در قرآن آمده که همگ66ان این نکت66ه را میدانن66د و بلک66ه میت66وان گفت که »تولید ملی« اصلی آنها دامداری ب66وده ک66ه گوش66ت و شیر و مشتقات آن غذایشان و پوست و روده و پش66م و ک66رک مواد صادراتی ش66ان و پش66ت ب66رخی از آنه66ا م66رکب س66واری و

محمل بارهایشان بوده است . مرفهین آنها کاملا ثروتمن66د و متمکن بودن66د ، گرچ66ه بین آنه66ا و

ش66کاف طبق66اتی قاب66ل ت66وجهی– مانند هر تم66دن دیگ6ر –فقرا وجود داشته است .

کش66تی و س66فر ب66ا آن چن66ان در زن66دگی معاص66ران مکی ن66زول وحی رسوخ داشته که در آیات بسیار زیادی به آن اشاره ش66ده

با کاشتن حبوبات و رستنی ها بیگانه نبوده ان66د و بعض66ااست . از باغ های پردرخت و انبوه نیز برخوردار بوده اند ، به عب66ارت دیگ66ر مکهء روزه66ای ن66زول این آی66ات ب66ا مکهء زم66ان حض66رت ابراهیم که به زب66ان او »واد غ66یر ذی زرع« نامی66ده ش66ده ف66رق

زیادی داشت. سیستم آبیاری آنها دستی و ب66ر اس66تفاده از چ66اه مبت66نی ب66وده است و همین نشان میدهد که آنها علیرغم زحمت حف66ر چ66اه و نگه66داری آن و آبکش66ی س66خت و پ66ر زحمت ، ب66ه اح66داث و نگهداری باغها و تحصیل میوه ها و س66ایر ان66واع کش66اورزی می پرداخته اند . به علت همین مح6دودیت اس6ت ک6ه در ق6رآن ب6ه عن666وان یکی از مص666ادیق آف666رینش از مرات666ع مث666ال آورده و»سبز«ی زمین آنها بیشتر خودرو و از نوع مراتع بوده است.

در آن روزه66ای معاص66ر ن66زول ق66رآن ، ثروتمن66د ه66ای خیلی برخوردار در مکان های پ66ذیرائی ش66ان چیزه66ایی مب66ل مانن66د و کمد ظروف و کوسن و بالش و قالیچه هایی که در اینجا و آنجا

خان66ه ه66ای آن م66ردم میتوانس66تپخش ب6وده ان66د داش66ته ان66د . آرامش شان را تامین کند و لباس هایی برای زن66دگی ع66ادی و نیز لباسهایی برای جنگ داش66ته ان66د . آنه66ا ب66ا غواص66ی در دری66ا آش66نا ب66وده و از زینت آلات دری66ایی )مثلا مرواری66د( اس66تفاده میکرده اند )و یا اینکه از طریق خرید آنها را بدس66ت می آورده اند که البته موضوع اخیر نشاندهنده قدرت مالی برخی از آنه66ا

است( جامع66ه آن66روزی مک66ه دارای خ66رد و فع66الیت هماهن66گ جمعی

از س66وره بل66د فهمی66ده میش66ود در ش66هر مک66ه ، ب66وده ، چنانکه

10

مقارن اوایل نزول وحی اتفاقی افتاده ب66وده و اغلب م66ردم ب66ه وض6عیت »وای ب6رمن«ی رس6یده بودن6د ک6ه رفت6ار مطل66وب را فرام66وش ک66رده و در نتیج66ه ، م66ورد عت66اب غلی66ظ و ش66دید آن سوره قرار گرفته اند ، و این عتاب غلیظ و شدید تاثیر ف66وریی هم داشته ، زیرا در سوره های بعدی لحن عتاب رقیق تر شده

، و سپس در سوره های بعدتر ادامه نیافته است . –گرچ66ه غ6یر م66دون و ن6امکتوب – آنها یک نوع نظام »فقهی«

داشتند که بر مبنای آن برخی چیزها حرام و برخی چیزها حلال قلمداد میشده ، و کار کرد آن نظام فقهی شبیه ن66وعی ق66انون

بوده است . آنه66ا دارای هنره66ایی هم ب66وده ان66د ، و ش66عر و کلام تف66ریحی و خود نمایی زنان و موسیقی و هنر های تجسمی که بت پرستی خالی از آنها متصور نیس66ت ، و کت66ابت و نوش66ابه ه66ای مس66کر ومخدر و اشکال دیگری از هنرها وغیره و غیره را داشته ان66د ، زی66را ش66ب زن66ده داری )ک66ه ثروتمن66ان آنه66ا داش66ته ان66د( ب66دون

برخورداری از آنها نمیشود . تمدن مردم مکه در آن روز ها به حدی از رشد رسیده بود ک66ه خداوند در مقام ارزیاب آن را به »کم66تر از ده درص66د متوس66ط تمدن های سلف« تقویم نموده است . به عب66ارت دیگ66ر تم66دن آنه66ا چ66یزی نزدی66ک ب66ه یک66دهم تم66دن مص66ر باس66تان در زم66انرامسس )رع مسیس( دوم که اوج تمدن آنها بود رسیده بود .

عناصر منفی تمدنی آنها در آن روز ه66ا یتیم66ان چن66دان اهمی66تی نداش66ته و رفت66ار م66ردم نسبت ب66ه آنه66ا خ66الی از اح66ترام و بعض66ا تن66د و خش66ونت آم66یز ب66وده ، همچ66نین در آن روزه66ا گ66دا زی66اد ب66وده و اغلب ران66ده میشده اند و نیز عادت عم66ومی این ب66وده ک66ه م66ردم از نعمت

هایی که متنعم بوده اند صحبتی نمیکرده اند . مردم آن روزها در جریان امور گ66ره ه66ا می انداختن66د و در این راه محکم کاری ها میکردند و نیز حس66ادت ه66ا داش66تند ک66ه ب66ه

. فعل در می آوردند کاسب ها و فروشندگان معاصر ن66زول این دوره ، در مع66املات خویش درستکار نبوده و علت این ن66یز بی اعتق66ادی ب66ه آخ66رت

بوده است . مانند تمدن های گذشته برده داری برای آنها نیز یک چیز ع6ادی

11

و مباح قلمداد میشده و این موضوع چن66ان مش66هور اس66ت ک66ه نیاز به ذکر آی6ه ای ب6رای اس6تناد نیس6ت و ک6افی اس6ت کس6ی کلم66اتی مانن66د عب66د و رقب66ه و م66ترادف ه66ای آنه66ا را در ق66رآن

جستجو کنید تا به شیوع این امر پی برید . »معیشت« آنها طوری سامان یافته بود که با تع66الیم پی66امبران بعضا در تضاد بود ، و این نکته بما نش66ان میده66د ک66ه ب66رخی از عناصر تمدنی آنان حاصل از نظ66ام بت پرس66تی ، و ب66ه عب66ارت

دیگر قسمتی از نان آنها نان بت پرستی بود .

اوضاع عقیدتی مردم مکه در هنگام نزول وحی اوضاع و احوال عقی66دتی م66ردم مکهء معاص66ر و مق66ارن ن66زول وحی سه مشخصه واضح روشن داشته است که میتوان آنها را

بطور خلاصه بصورت زیر برشمرد : دین زلال و پ66اک اس66ماعیلی در مک66ه خیلی ق66دیم وج66ود– 1

داشته ، اما ، فاصله زم6انی آن ن6وع دین پ6اک و زلال ب6ا م6ردم مکهء معاصر پیامبر )ص( بسیار طولانی بوده بطوریکه به قرار گفته های سیره نویسان و مورخان )که البته این قلم به اقوال آنها چندان التزام و ارادتی ندارد( بیش از هفتاد نسل ب66وده ، و به تخمین این قلم ، لااقل ، بین حضرت اسماعیل )ع( و پیامبر

سال فاصله بوده باشد ،2000عزیز ما )ص( می باید بیش از و چنین فاصله زمانی زیادی کافی است که آن دین پاک و زلال را چنان از پاکی و زلالی بیاندازد و چن66ان مش66وبش کن66د ک66ه از

اصل خویش قابل بازشناسی نباشد . با وجود این ، و با توجه به آنچه که در فصل قبل راجع ب66ه– 2

میزان تمدن ساکنان مکه در زمان شروع به نزول وحی گفتیم ، مردم مکه با سایر مردم ، نظ66یر س66اکنان ش66امات )مح66دوده س66وریه و لبن66ان و اس66راییل فعلی( و حبش66ه م66راودات منظم تجاری و حشر و نشر داشته اند و دین و فرهنگ آنه66ا ک66ه ت66ر و تازه تر از دین مکه ای ها ب66وده روی عقای66د آنه66ا خ66واه ن66اخواه تاثیر میگذاشته است ، و لذا ، اهالی مکه در مع66رض دین ه66ای

نسبتا زلال و پاک بوده اند . اما ، علیرغم دو عامل فوق ، دین رسمی اهالی مکه ، که– 3

دین مورد قبول روسای قبایل باشد ، با توج66ه ب66ه آنچ66ه ک66ه در فصل قبل گفته ایم ، دینی بوده ک66ه »آل6وده ب6ه ن6ان حاص66ل از بت پرستی« بوده و طبعا با آموزه های مخالف ب66ا بت پرس66تی

12

به مخالفت بر میخواسته است . خلاصه اینکه ، مردم مکه در آن روزها :

از دین پاک آباء اجدادی شان چیزی نمانده بود .– 1 روشنفکرانشان تحت تاثیر پسماند تعالیم انبیاء سلف بوده– 2

اند . نان روسای قبایل نان حاصل از بت پرستی بود و لذا آنه66ا– 3

و اف66راد تحت امرش66ان نمیتوانس66تند ب66ا دی66نی ک66ه ص66راحتا بتپرستی را نفی میکند کنار بیایند .

این بود موقعیتی که دین آینده در ابت66دای ت66اریخ و جغرافی66ایشداشت .

( 2) در این اوضاع و احوال بود که وحی بر فردی نازل شد که کژی ها را اصلاح کند و مردمان را به جاده پاکی و درس66تی و تع66الی

رهنمون گردد . این فرد کس66ی خوش66نام ، و خ66وش ک66ردار ، و امین ، و خ6وش خل66ق ، و م66ورد اح66ترام عم66ومی ، و رنج کش66یده ، و آگ66اه ب66ه انحراف66ات جامع66ه ، و پرط66اقت ، و دارای شخص66یت مس66تقل ابراهیم وار که بزرگی روسای قبایل در چشمش ب66زرگ نب66ود ، و فقط حقیقت در چشمش بزرگ بود ، ن66امش محم66د و پس66ر عبدالله و نوه عبد المطلب شریف مکه بود ، که در طفولیت ،

هم پدر و هم مادر از دست داده بود . در وحیی ک66ه ب6ر او ن6ازل ش6ده ب6ود در درج6ه اول ی6ک برنام6ه عبادتی بسیار سنگین که کسی غیر از او طاقتش را نداشت بر او نازل و مکلف به انجام آن شد ، برنام66ه عب66ادتیی ک66ه ض66من ادامه ، تدریجا ، قطعات کوتاه جدیدی از وحی نیز ن6ازل میش66د

که جنبه »اعتقادات پایه« را داشت . در این قطعات کوتاه نازله وحی ، چیزهایی بود که فرودس66تان جامعه را جذب میکرد ، و آنها در پیروی او اذیت ها کش66یدند و تلخی ها چشیدند ، اما او را رها نکردن66د ، و ب66ا او ماندن66د و کم کم برتعدادشان هم افزوده شد ، و وحی دائم66ا ب66ه این اجتم66اع کوچ66ک ک66ه ت66دریجا ب66زرگ و بزرگ66تر میش66د نظ66ر میداش66ت و همواره چک لیس66ت ه66ایی ب66رای تکمی66ل س66ازندگی روحی آنه66ا ارائه مینمود ، و ت66دریجا ب66رخی از آنه66ا ب66ه درج66اتی بس ع66الی ارتقاء یافتند و بقیه هم که در درجات پ66ائین ت66ری از شخص66یت

13

های مطلوب بودند مورد تایید و تحسین وحی بودند و به پیامبر توصیه میشد بر ناخوشایندی های رفتاری ب6رخی از آنه6ا چش66م فرو بندد و احترامشان کن66د و امیدوارش66ان نگه66دارد و آنه66ا ب66ه وع66ده ه66ای الهی ک66ه از طری66ق وحی دری66افت میکردن66د ، ب66ر ن66اراحتی ه66ا و فش66ارها ص66بر میکردن66د ، ت66ا اینک66ه کم کم و ب66ا

به تدریج از و سرعت بسیار بطئی اوضاع و احوال تغییر کرد ، اردوگاه کفر کم و به اردوگ66اه ایم66ان اض66افه میش66د ، ت66ا اینک66ه آنق66در زی66اد و ب66زرگ و ت66اثیر گ66ذار ش66دند ک66ه نی66از ب66ه ق66وانین

برای س66اماندهی آن66ان پی66دا ش66د ، و این نی66از هم طی اساسی آیاتی از سوی وحی نازل گشت ، و این جریان ادامه داشت ت66ا اینکه به نیروی اجتماعی قابل توجهی تبدیل شدند ک66ه دیگ6ر در آن جامعه منحرف و مفرط در انحراف نمیگنجیدند و به توصیه وحی به جای مناسبی هجرت کردند تا زمینه ای را ب66رای آنچ66ه

با نام اسلام می شناسیم بسازند .( 3)

سال قبل از هجرت در اردوگاه13تحولاتی که در کفر حادث شد

جایگاه و پایگاه فعالان کفر از همان روزهای اول نزول وحی تا فتح مکه در ثروت و قدرت قرار داش66ت ، و ص66احبان ث66روت و قدرت ، هم ، روانشناسی خاص خود را ، و هم الگوی رفت66اری

خاص خود را داشته اند .به عبارت دیگر ،

روانشناسی فعالان کفر ، خودبزرگ بی66نی ، و ث66روت و ق66درترا ملاک فضیلت دانستن،

و الگوی رفت66اری آنه66ا ، ب66ر خ66ود مح66وری و جلوگ66یری از رش66داستعدادهای بالقوه آلترناتیو ، استوار بود .

در تمام دوره سیزده ساله مذکور ، هم این روانشناس66ی و هم این الگوی رفتاری وجود داشت ، اما اتفاقی که افت66اد این ب66ود که ب66ا گذش66ت زم66ان »ری66زش ن66یرو«ی رو ب66ه اف66زایش دائمی داشت ، اما ، اصل پایگاه و جایگاه خاستگاه فعالان کفر نه تنها تا هجرت ، بلک66ه ح66تی ت66ا فتح مک66ه ، برق66رار ب66ود و ب66ا هم66ان

. کار میکرد شدت و حدت ذیلا شرح بیشتر و جزئیات این جریان می بینیم :

روسای قبایل که نان حاصل از اعتقادات شرک آبشخور اصلی شان بود و اعضای قبایلشان که بطور طبیعی پیروانشان بودند

14

نیروی اصلی مخالفت با پیام وحی بودند ، که ثروت و قدرت و مال را ملاک ارزشها دانستن اصول جه66ان بی66نی و خ66ود ب66زرگ بینی اصول روانشناسی شان بود و برخورد ه66ای احساس66ی از قبیل نفرت از هر آنچه ممکن بود موقعیت شان را برهم زند و نیز حسادت از اقبال مردمان به غیر از آنچه آنها می پسندیدند روش شان ب66ود و در این راه از اس66تراتژی ه66ای ث66ابتی پ66یرویمیکردند که تا هجرت تغییری نکرد ، استراتژی هایی از قبیل :

بی اعتنایی نسبت به آموزه های وحی و تکذیب آن تمسخر

اس66م ب66د گذاش66تن روی پی66امبر )ص( ]گم66راه ، گم66راه خ66ودجادوزده ، خواسته ،

متکلف ،توطئه گر : مفتری ، کاهن ، مجنون ، ساحر ، شاعر ،ابتر[

بهانه تراشی های متنوع و مکرر رفتار های ایذائی

عمد و اصرار و لجبازی در تکذیب وحی منع مسلمان شدن مردم

آزار و اذیت کسانی که مسلمان شده بودندو خنثی کردن او سعی در معامله با پیامبر

بزرگداشت دین یهود در مقابل اسلامسعی های مکرر در قتل پیامبر )ص(

اما ، عل66یرغم اینک66ه س66یزده س66ال م66داوم هم66ه این رفتاره66ای استراتژیک را با اصرار زیاد پی میگرفتند ، موفق نبودند ، بلک66ه ، روز به روز با ریزش ن66یرو روب66رو بودن66د ، ریزش66ی ک66ه نم66ود ظاهری آن کم ، و نمود باطنی آن زیاد بود ، ت66ا اینک66ه ، پس از حدود ده سال ، در سه سال قب6ل از هج66رت ، ض66عف اردوگ66اه کفر آنقدر عیان شد که ابن الوقت ها و نان ب66ه ن66رخ روز خ66ور ها )که قرآن آنها را منافق نام نهاده( نیز ، بی آیندگی اردوگ66اه

کفر را حس کردند و ظاهرا به اسلام پیوستند .

( 4) بالاخره زمان هجرت ف6را رس66ید و آنهم انج6ام ش6د . چ6نین ب6ه نظر میرس66د ک66ه دوره پس از هج6رت از نظ6ر آنحض66رت خیلی مطلوب )و به اصطلاح امروز( آنحض66رت خیلی خ66وش بح66الش بوده ، اما واقعا بر عکس بوده ، از شروع دوره مدینه تا وفات

15

آنحض66رت ، ب66ه م66وازات گذش66ت زم66ان ، تلخی ه66ای روزگ66ار آنحضرت ، هم متنوع تر و هم شدیدتر و هم عمیق ت66ر میش66د .

زیرا : مشرکان مکه از خشم به خ66ویش می پیچیدن66د و ه66ر روز– 1

برای ایجاد یک جنگ بنی66ان کن پیش بی66نی و ت66دارکات و تجمی66عقوا و توطئه میکردند .

- منافقان به موازات گذشت زمان قویتر میشدند و از می66ان2 نومسلمانان و با گول زدن آنها و رفتار سازماندار ، برای اینک66ه آنحضرت را ب66ه راه خ66ویش بکش66انند و مجب66ور نباش66ند ب66ه راه آنحضرت بروند ، انواع و اقسام ترفن66د ه66ای ممکن را معم66ول میداشتند ، شایعات دروغ که ب66رای جامع66ه نوپ66ا خطرن66اک ب66ود می پراکندن66د ، ب66رای مش66رکان مک66ه و یهودی66ان جاسوس66ی میکردند ، و در هنگام دفاع دل مسلمانان را خالی میکردند ، و اگ66ر میش66د ، آنه6ا را از هم6راهی ب6ا آنحض66رت ب6از میداش66تند ، علاوه بر اینکه در هیچ جبهه خطری حاضر نبودن66د و ی66ک کش66ته هم به ن6ام آنه66ا ثبت نش66ده ، هنگ6ام پ6یروزی همیش66ه حاض66ر و دارای زبان بلند و ت66یز و لاف66زن و س66هم خ66واه بودن66د . و باره66ا توطئه قتل آنحضرت را ریختند و ب66ر اینک66ار مص66مم و همقس66م بودند . در چشم آنحضرت نگاه میکردند و ب66ا دس66تور ص66ریح او مخالفت میکردند ، و در احتضار آنحضرت نیز که فرمود چ66یزی میگویم که آن را بنویسید ت66ا پس از من گم66راه نش66وید ، م66انعشدند و گفتند »ان المرء لیهجر« )این یارو چرت و پرت میگه(

نومس66لمانان ن66یز یکی از مش66کلات و مص66ائب آنحض66رت– 3بودند .

نومسلمانان چه کسانی بودند؟ قسمت عمده آنان اهل یثرب بودن66د ک66ه هج66رت آنحض66رت ب66ه آنجا خود بخود سبب پیوستن شان به اس66لام ش66ده ب66ود . ع66ده دیگر کسانی از قبایل چادرنشین صحراگرد بودند ک66ه ب66رخی از آنان به علت ارتباطات و منافعشان که با مش66رکان مک66ه گ66ره خ66ورده ب66ود مش66رک ماندن66د و ب66رخی دیگ66ر ک66ه نظ66یر همین

ارتباطات را با اهل یثرب داشتند مسلمان شدند . این نومسلمانان چون مانند مسلمانان مه66اجر ب66ا عم66ق اس66لام آشنائیی نداشتند به راحتی بازیچه منافقان که سازماندار بودند و سازمانی عمل میکردند میش66دند و ب66رای اعم66ال خرابکاران66ه

آنها سربازهایی بی جیره و مواجب بودند .

16

یهودیان یک جریان قومی بسیار قوی بودند ، زیرا اقتص66اد– 4 یثرب در دست آنها بود و ن66یز اتح66اد محکمی در داخ66ل خ66ویش داشتند و اعمال آنها ن66یز س66ازمان یافت66ه و م66وثر ب66ود . آنه66ا در ابتدا و قبل از هجرت نسبت به ظهور اسلام خوش66بین بودن66د و از روی نشانه هایی که در کتاب ه66ای خ66ویش میدیدن66د منتظ66ر بالا گرفتن کار آنحضرت بودند، ام66ا ، پس از هج66رت خیلی زود فهمیدند که این دین آن دینی نیست که آنها فک66ر میکردن66د ک66ه دنباله رو آنان باشد و خیلی زود در کسوت دشمنان دوست نما ظ66اهر ش66دند و چ66یزی نگذش66ت ک66ه م66اهیت واقعی خ66ویش را نشان دادند و به صورت دشمن تمام عیار ظاهر شدند و جن66گ هایی با اسلام داشتند که در همه شکست خوردند و مجبور ب66ه

ترک یثرب شدند. مسیحیان نیز دشمنان اسلام بودند ، اما هم تعدادشان کم– 5

بود و هم دشمنی شان به اندازه یهودیان نبود ، اما ، چیزی ک66ه بود این بود که یهودیان برسر اختلافاتی که در مسائل عقی66دتی بین مسلمانان و آنها وجود داشت آنها را در دش66منی ب66ا اس66لام فع66ال نگهمیداش66تند ، و ب66ا ح66ذف یهودی66ان دش66منی آنه66ا ن66یز

کمرنگتر شد . این بود وضع و اوضاع آنحضرت و مومنان واقعی ک66ه ش66بیه آن چ66یزی ب66ود ک66ه بع66دا ام66یر الموم66نین )ع( ب66ه »خ66ار درچش66م و استخوان در گلو« توص66یف میک66رد ، و این وض66عیت ، در همین جهت خار در چشم و استخوان در گل66و روز ب66روز س66خت ت66ر و ن66اگوارتر میش66د و همین س66ختی دائم التزای66د ت66ا روز وف66ات

آنحضرت ادامه داشت .

( 5)جمع بندی و کارنامه آنحضرت :

آنحض66رت ی66ک تن66ه نهض66تی را ش66روع ک66رد ، ع66ده کمی ب66ه او پیوستند ، سختی ها کشیدند و صبر کردند ، کم کم زیاد و قوی شدند ، هجرت کردند ، در جن66گ ه66ایی تحمیلی درگ66یر ش66دند و اغلب پیروز بودند و در آنهایی هم که پیروز نبودند شکس66ت هم نخوردند، خرابکاری های منافقان را هم میدیدن66د و ت66ا آنج66ا ک66ه دین اجازه میداد آنها را مهار میکردند ، و در تمام این ده س66ال پس از هجرت موضوع آب ونان و رسیدگی به فق66راء و زخمی ه66ای جن66گ و ش66هدا و خ66انواده ه66ای آن66ان ن66یز از دغدغ66ه ه66ای

17

آنحض66رت ب66ود ، ام66ا، در بین هم66ه این موان66ع ، آنحض66رت ، در پ66یروی مطل66ق از وحی ، دو چ66یز اص66لی و اساس66ی را بط66ور

مطلقا کامل ، تکمیل کرد : کتاب و میزان »کتاب« آندسته از تعالیم همه انبیاء اس66ت ک66ه مط66البی اس66ت فرا زمانی و ف66را مک66انی ، مانن66د وج66ود خداون66د و وح66دت او و

صفات او و برخی از سنت های لا یتغیر او . »م66یزان« آندس66ته از تع66الیم انبی66اء اس66ت ک66ه مط66البی اس66ت

تاریخی و جغرافیائی مانند احکام و اخلاقیات و امثال آن . آنحضرت ، علیرغم آنهمه مشکلات و موانع تمام نش66دنی ، این دو کار اصلی نبوتی و رسالتی را به نحو مطلقا کامل و ش66امل

انجام داد .

(6)ممکن است کسی بگوید همه این سخنان مستند به چیست؟

عرض میکنیم همه این مطالب و تحلیل ها کلا و جزئا مستند به خود قرآن است و نه هیچ چیز دیگر ! و این چیزی است که جزء ب!!ه ج!!زء هم!!ه این مط!!الب را در ص!!فحات آین!!ده و از متن خ!!ود س!!وره ه!!ای ق!!رآن

خواهید دید .

18

مرحله اول نزول وحی

معارف پایه

شامل سوره ه66ای : عص66ر ، توحی66د ، حم66د ، زل66زال ، قارع66ه ،ضحی ، فلق ، ناس ، تین ، لیل ، شمس ، طارق ، و قدر .

زمان نزول این مجموعه سوره ها ، بنا بر تحقیق همین قلم در کتاب » ترتیب نزول ، و زمان نزول سوره ها« )ک66ه در س66ایت ذک66ر ش66ده در اول این کت66اب قاب66ل دسترس66ی اس66ت( عب66ارت

است از : قبل از هجرت تا بیستم ماه چه66ارم س66ال13از ماه دهم سال

شش ماه اول از بعثت( )تقریبا قبل از هجرت 12 )چون این سوره ها خیلی کوتاه می باشند ، لذا ، تع66یین ت66اریخ تک تک آنها چن66دان ل6زومی ن6دارد ولی اگ6ر کس66ی مای6ل باش6د میتواند به همان روشی ک66ه م66ا در م66ورد س66وره ه66ای بلن66د ت66ر –عم66ل ک66رده ایم عم66ل کن66د ، ض66منا دو م66اه س66کوت وحی

نیز در نظر گرفته شده است(–موضوع سوره ضحی

اولین جرعه وحی باتفاق صاحب نظ66ران ، اولین جرع66ه وحی پنج آی66ه اول س66وره عل66ق اس66ت ، ک66ه پی66امبر )ص( ب66ا نوش66یدن آن ، از محم66دبن عبدالله به محمد رسول الله )ص( ارتقاء یافت ، ولی چ66ون م66ا

و نه اجزاء سوره ها را - مورد مطالع66ه ق66رار–»سوره« ها را می66دهیم ، فعلا این پنج آی66ه م66ورد بحث م66ا نیس66ت و در ج66ای

خویش ، در سوره علق ، به آن می پردازیم .

19

سوره عصر از کلمه »الحق« با توجه به اینکه الف لام آن نمیتواند الف– 1

لام جنس باشد معل66وم میش66ود ب66ه ح66ق خاص66ی اش66اره دارد و چون ش66رحی در ب6اره آن ن6داده معل6وم میش6ود آن ح6ق در آن

روزها اجمالا نزد مردم شناخته شده بوده ، و به همین روش می توانیم این نتیجه را بگیریم که ایمان– 2

و عمل صالح نیز بطور کلی و مجمل نزد مردم آن روزها موردشناسایی بوده ،

به همین نحو می توانیم درک کنیم که چون الف لام کلمه– 3 »الانسان« نمیتواند الف لام معرف66ه باش66د پس ال66ف لام جنس است یعنی همه انسان ها زیانکارند ، اما چون برخی از آدمیان هم بودن66د ک66ه نمیش66ود آنه66ا را خاس66ر قلم66داد ک66رد )مثلا خ66ود

اکثریت قریب به اتفاقپیامبر( ، میتوانیم نتیجه بگیریم که آن مردم منظور بوده است و بالاخره از این سوره میتوانیم به

این جمع بندی برسیم که : قریب به اتفاق مردم ،اکثریتدر آن روزهای نزول این آیات ،

نه به »آن حق« معتقد بودند و ن66ه اه66ل ایم6ان و اعم66ال ص66الح بودند و زندگی همگی شان مصداق خسران بود ، اما آن مردم ، در عین حال ، درکی 6 هرچند ناواضح - از »آن حق« و ایم66ان

و عمل صالح داشتند .سوره توحید

از مطالب سوره توحید نکته هایی که ارزش تاریخ نگ66اری دارداجمالا اینها است که :

- عده زیادی از معاصران نزول این س66وره معتق66د ب66وده ان66د1خداوند دارای فرزندانی است.

همچنین معتقد بودند خداوند نیاز هایی دارد .– 2 همچ66نین معتق66د بودن66د خداون66د در سیس66تم جه66انی دارای– 3

همطراز هایی است . با وجود اینها ، آنها به »الله«ی معتقد بودن66د ک66ه علاوه ب66ر– 4

امک6666ان داش6666تن فرزن6666دانی ، و علاوه ب6666ر امک6666ان وج6666ود همط666رازانی ، و علاوه ب666ر دارا ب666ودن احتیاج666اتی ، از دیگ666ر

»خدایان« مهم تر بوده و برجستگیی نسبت به آنان دارد .سوره حمد

این سوره از این لحاظ که در شبانه روز می باید در نماز ه66ا لا اقل پنج بار خوانده شود یکی از موارد تلقینی ای است ک66ه ب66ه

20

مسلمانان یاد آور میشود مواردی را دائما به ی66اد بیاورن66د و ل66ذا میت66وان گفت در اوان ن66زول وحی ، م66ردم آن دوره ، ی66ا ب66ا آن موارد مشکل ، و یا نسبت ب66ه آن م66وارد غفلت داش66ته ان66د ، و

آنها عبارتند از : همه چیزهای خوب و مطل66وب از ناحی66ه خداون66د ب66ه بش66ر– 1

میرسد . خداوند مربی و پرورش دهنده انسانها است .– 2 خداوند ، هم مهربانی عمومی )نسبت به همگی آدمیان( و– 3

هم مهربانی خصوصی )نسبت به تک تک آدمیان( دارد . پس از زندگیی که هرکس در این جهان دارد آخرتی خواهد– 4

بود . همگی شایسته است با توجه به موارد فوق )ضمن اینک66ه– 5

عقل و هم66ه ق66وای خ66ویش را فع66ال میکنن66د( از خداون66د ی66اریبجویند و از راه مورد نظر او منحرف نشوند .

سوره زلزال در این سوره بطور اجمالی از »خیر« و »شر« سخن رفت66ه ، و چون هیچ توضیحی )نه در این سوره و نه در سوره های قبلی( نداده ، معلوم میشود اجمالا مردم معاص66ر ن66زول این س66وره ، خالی از نوعی از سیستم اخلاقی نبوده اند و ب66ا مفه6وم خ66یر و

شر آشنا بوده و برای آنها مصادیقی می شناخته اند .سوره قارعه

درک کامل موضوع قیامت آسان نب66وده و وحی انتظ66ار نداش66ته مردم فورا آن را قبول کنند، و ذکر جمله خط66ابی - اس66تفهامی »ما ادریک« مطالب غامضی را روشن میکن66د ک66ه این قلم فعلا جای شرح آنها را در این کت66اب ک66ه ب66ه ت66اریخ نگ66اری ش66بیه ت66ر

است ، مناسب نمی بیند .

سوره ضحی هنگام نزول این سوره ، آنحض66رت ب66ه ن66وعی افس66ردگی دچ66ار ش66ده ب66ود و فک66ر میک66رد خداون66د از او ب66دش آم66ده و از او

( و نگران بود که مبادا لط66ف خ66دا از3اصطلاحا قهر کرده )آیه(5و4او قطع شود )آیه های

چرا پیامبر)ص( چنین گمان هایی کرده بوده ؟ ه66ای نازل66ه اس66ت ، ب66هاز آنجاکه این س66وره ج66زء اولین س66وره

21

فهمیم که جریان نزول وحی برای مدتی قطع ش66دهسهولت می ( تا آنحضرت به موقعیت جدیدش )محمدبن عبدالل66ه3بوده )آیه

که ض66منا م66ورد ن66زول وحی ن66یز ق66رار گرفت66ه( ع66ادت ک66رده و اصطلاحا آن را هضم کند، اما همین موضوع درست و حکیمان66ه

سبب اندوه و نگرانی آنحضرت شده بود . ( الطافی را که به آن حضرت5 تا 3لذا خداوند )در ادامه آیات

ه66ایی مانن66د س66لامت ،لط66ف فرم66وده ذک66ر ک66رده ، ولی نعمت ه66ا را اس66ماعتدال جس66می ، خ66وش قیاف66ه ب66ودن ، و امث66ال این

پن6اه ش6دن ، وی6افتگی پس از بینبرده و فقط به سه نعمت پناه هدایت پس از حیرانی، و غناء پس از تنگدستی اشاره ک66رده ،

ه66ا ب66ه نظ66رها از س66ایر نعمتشود این نعمتو از این جا معلوم می آنحضرت مهم تر بوده است ، و با توصیه های رفت66اریی ک66ه در آخر سوره به آنحضرت میکند تلویحا به او این آمادگی ذهنی را

( و دیگران ب66ه نی66از ب66ه4میدهد که کارت بالا خواهد گرفت )آیه( 10 و9تو روی خواهند کرد )آیه های

مجموع این مطالب را باید در جهت دلداری دادن ب6ه آنحض6رتارزیابی نمود .

سوره فلق در این سوره دارد از »مشکلات راه« ب6ا پی6امبر)ص( میگوی6د و تلویحا ذهنش را آماده میکند که فقط ثلث مشکلات او مرب66وط

( و دو برابر آن )آیه های3به اوضاع واحوال عمومی است )آیه ( ناشی از عوامل مخالفت انسانی اس66ت ک66ه در جری66ان5 و 4

امور گره ها می اندازند و در این راه محکم کاری ها میکنن66د و نیز حسادت ها دارند که به فعل در می آورند و ذهنش را آماده می نماید که مشکلات خیلی بیش66تر از این چیزهاس66ت )در آی66ه

2 )سوره ناس

مردم معاصر نزول این سوره ، اجمالا ، به اهمیت تاثیر نقش (3( و عقاید دینی )آیه 2( و قدرت سیاسی )آیه 1خانواده )آیه

در تکوین شخصیت و منش و خلق و خوی مردم آگاه بوده ، و عوامل مذکور را در رفتارها و گرایش های انسان موثر

میدانسته اند و در این سوره به مردم میگوید همه آنها منتهیبه خداوند است .

22

سوره تین

در زمان نزول این سوره غذاهایی مانن66د زیت66ون و انج66یر و ن66یز مفهوم کوه طور برای مردم مکه شناخته شده بوده )آی66ه ه66ای

( و همچنین در این زم66ان لازم ب66وده ک66ه ذهن آنحض66رت3 تا 1(7برای تکذیب های قریب الوقوع آماده شود )آیه

سوره لیل 4جامعه آنروز مهبط وحی جامعه ای متکثر بوده اس66ت )آی66ات

( با توج66ه ب66ه ب66افت قبیل66ه ای ، و مطلب ف66وق ، فهمی66ده11تا میش66ود س66ران قبای66ل یکج66ور و یکدس66ت نب66وده ، بلک66ه دارای

گرایش ها و افعال و رفتارهای مختلف بوده اند. سوره شمس

در این سوره نیز دارد به پیامبر )ص( زمینه ذهنی میدهد که در ( و ن66یز ب66ه15 تا 11آینده با تکذیب روبرو خواهد شد )آیه های

تک66ذیبگران فع66ال ممکن هش66دار میده66د ک66ه تک66ذیب فعالش66انممکن است عواقب سنگینی برایشان در پی داشته باشد .

سوره طارق مردم چ66یزی در ب66اره وح66یی ک66ه ب6ه آن حض66رت ن66ازل میش66ده چیزهایی شنیده بودند اما آن را هنوز چندان جدی نمیگرفتن66د و واکنشی )اعم از مثبت یا منفی( در باره آن نداشتند )آی66ه ه66ای

( و خود آنحضرت نیز در باره موضوع آخرت و قیامت14 و 13 ( ، ولی نباید از آی66ه ه66ای2در ذهن خویش سوالاتی داشته )آیه

این استنباط بشود ک66ه در هنگ66ام ن6زول این س66وره ،17 تا 13 کفر و تکذیبی ، و به دنبالش توطئه و ن66یرنگی ، در ک66ار ب66وده ، بلکه دارد ذهن آنحضرت را آماده میکند که بعد ها )توج66ه ش66ود

که اش66اره ب66ه گذش66ت زم66ان12 و 11به دو قسم در آیه های دارد( ممکن است چنین چیزهایی پیش آید و ضمنا به آنحضرت

تلویحا میگوید که تو نباید چندان اهمیتی دهی .سوره قدر

در این س66وره ، خط66اب ب66ه ط66ور مش66خص ب66ه پی66امبر )ص( نیست ، بلکه متن سوره ش66بیه اعلامی66ه اس66ت ، و در آن ب66رای

وحی و ظرف زمانی آن شان و مقام والائی مطرح است .

23

نزول وحی مرحله دوم

اعلام موجوديت و

ارشاد اجمالي مخاطبانغافل

شامل سوره های : علق ، قریش ، تکاثر ، بلد ، همزه ، فج6ر ،نجم ، عبس ، کافرون، اعلی ، مزمل .

شش م!!اه اولنزول مجموع سوره های مرحله اول تقریبا از بعثت

12نزول مجموع این سوره ها از دهه آخر ماه چهارم سال قبل از هجرت تا حدود پایان ماه ذی حجه همان سال

پس از مرحله اول)تقریبا هشت ماه و ده روز( )چون این سوره ها خیلی کوتاه می باشند ، لذا ، تع66یین ت66اریخ تک تک آنها چن66دان ل6زومی ن6دارد ولی اگ6ر کس66ی مای6ل باش6د میتواند به همان روشی ک66ه م66ا در م66ورد س66وره ه66ای بلن66د ت66ر

عمل کرده ایم عمل کند(

سوره علق یکی از قوانین حاکم بر رفتارهای انسانها را ب66ر8 تا 6در آیات

24

به واکنش سه تیپ از انسانها در11 تا 9میشمارد ، و در آیات 18 ت66ا 15رابط66ه ب66ا رفتاره66ای دی66نی اش66اره دارد و در آی66ات

اشاره کوتاهی به نوع رفت66ار تک66ذیبگران فع66ال و عکس العم66لممکن الهی در مقابله با آنها میکند .

به نظر نمی آید هنگام نزول این آیات این سه تیپ ممکن هنوز ظهوری و فعالیتی داشته بوده ان66د و میت66وان ذک66ر آن را ن66وعی ترسیم آینده و ایجاد آمادگی ذهنی ب66رای کس66ی ک66ه ب66زودی در

کسوت رسول اللهی فعال خواهد شد ، دانست . در پای66ان ن66یز )گ66وئی در ج66واب س66والی در تق66دیر( توص66یه ای عب66ادتی ب6ه آنحض66رت دارد ک66ه ب6رای ت6وان ک66افی ی6افتن ب6رای

مقابله با این صحنه ها باید چنین کنی .سوره قریش

در این سوره اولین اعلام موجودیت و اولین تع66رض دیپلماتی66ک ( ک66ه لح66نی3 و 1به جامعه مخ66اطب دی66ده میش66ود )آی66ه ه66ای

معقول و منطقی و خالی از تطمی66ع )بهش66ت( و تهدی66د )جهنم(دارد .

جامعه ای که وضع شان مرتب بوده ، بطوریکه معیشت منظم ( ن6یز4( و »ام6نیت غ6ذائی« و »ام66نیت عم6ومی« )آی6ه 2)آیه

داشته اند .سوره تکاثر

در این سوره ، در کسوت ی66ک ناص66ح حکیم ، مس66تقیما جامع66ه مخاطب را ب66رای رفتاره66ای انح6رافی غ6الب کودکان6ه عم6ومی شان مورد نکوهش قرار داده و به آن6ان هش66دار میده66د ک66ه در یک آینده نزدی6ک )ک66ه ظ6اهرا می بای6د روز فتح مک66ه و حص66ول علم حاص666ل از ایم666ان باش666د( ب666ه حقیقت بی حاص666لی و بی

ارزشی رفتارشان آگاه خواهند شد . سوره بلد

مقارن نزول این سوره ، در شهر مکه ، اتف6اقی افت66اده ب6وده ، مثلا قحطیی یا بالا رفتن ناگهانی قیمت مواد غ66ذایی ، ک66ه تهی66ه آن را توسط اشخاص ضعیف به شدت مش66کل ک66رده ب66وده ، و اغلب مردم ب66ه وض66عیت »وای ب66رمن«ی رس66یده بودن66د ک66ه از ترس به زحمت افتادن بیشتر در آینده ، بکلی کم6ک ب66ه اقش6ار

( ،16 تا 14ضعیف و فرودست را از نظر انداخته بودند )آیات که بنا به محتوای سایر آیات این سوره ، م66ورد عت66اب غلی66ظ و شدید قرار گرفته بوده اند ، و این عت66اب غلی66ظ و ش66دید ت66اثیر

25

فوریی هم داشته ، زی6را در س6وره بع66دی )س6وره هم6زه( لحن عتاب اندکی رقیق تر شده ، و سپس در س66وره بع66دتر )س66وره فج66ر( خیلی رقی66ق ت66ر گش66ته ، و در س66وره ه66ای بع66دی ادام66ه

نیافته است . این تاثیر فوری با شخصیت آنحضرت که مورد احترام عم66ومی

( مرتبط بوده، و خود موضوع اخیر محص66ول وج66ود2بوده )آیه نوعی خرد جمعی بوده است .

سوره همزه در هنگام نزول این سوره ، آن »مشکل فراگیر« که در س66وره بلد دیدیم تا حدودی مهار شده و روحی66ه ای ک66ه در آن موض66وع وجود داشت ، از »اکثر مردم« به »عده قلیلی از می66ان ب66رخی

( تقلیل یافته است .3 و 2ثروتمندان« )آیه های سوره فجر

مالدوس66تی اف66راطی اغلب انس66انها را20 ت66ا 15در آی66ه ه66ای نکوهش میکند ، و خاطر نشان میسازد ک66ه مال66داران وظ66ایفی

دارند . این لحن معقول و منطقی پس از آن لحن تند سوره بلد نشان میدهد که عامل موجده آن لحن تند تا حدودی فروکش نموده ، و نیز این را به ما میگوید که سخن آنحض66رت در قل66وب م66ردم

تاثیر میکرده است که عامل مزبور را فرو نشانده است .سوره نجم

س6ران کف6ار در زم6ان مق6ارن ن6زول این س6وره ، چ6نین الق6اء آنحضرت یا گمراه است یا خود را به عمد– 1میکرده اند که :

ی66ا اینک66ه ب66رای خ66واهش– 2به گمراهی دچار کرده است ، و ی66ا– 3نفس )مثلا برای انگیزه ای به دروغ( سخن میگوی66د ، و

اینکه چیزهایی دیده اما دی66ده ه66ای او در اث66ر خط66ای دی66د )مثلا و ب66ا او در در ب66اره– 4دیدن سراب بجای آب( بوده است ، و

چیزهایی که میدید )در جهت تکذیب( بسیار بگومگو میکردن66د ، میگفتند که آنحضرت اگر هم چیزی دیده باشد حاصل از– 5و

نوع دیگری از خطای دید است و مثلا شبیه م6واقعی اس6ت ک66ه چشم آدمی که معمولا تاب تحمل نور شدید را ندارد به هنگ66ام برخورد با ن66ور ش66دید از منب66ع ن66ور منح66رف میش66ود و ب66ه چ66یز

( خلاص66ه17 و 12 و 11 و 3 و 2دیگری روی میکند )آی66ه ه66ای اینکه سران مخالفان آنحضرت مشغول بحث و بررسی تخطئه آنحض66رت ب66وده و چ66نین توجیه66اتی را می س66اخته و منتش66ر

26

میکرده اند . همچنین اعتقادات مشرکانه سران مخالفان آنحض66رت ب66ر پای66ه ای که برای مخاطب ها مستدل و روشن باشد استوار نب66وده ،

( و »گمانی« )همان آیه(23بلکه پندارهایی »من در آری« )آیه و »براس66اس خ66وش آم66د ه66وای نفس« )هم66ان آی66ه( و »ن66ا

( بوده است .22معقول« )آیه به عبارت دیگر ، چیزی که آنحضرت ادعا میک66رد ، ن6زد ش66خص عاقل بی غرض چیزی بود ک66ه لا اق66ل ارزش تام66ل را داش66ت ، اما ، چ6یزی ک66ه مخالف6ان آنحض6رت عرض6ه میکردن6د از هم6ان

برخورد اول بی اصل و پوچ و بی ارزش به نظر می آمد . فهمیده میشود یک م66انع مهم ش66تافتن در راه ایم66ان26از آیه

ب66ه آنحض66رت اعتق66اد ب66ه ش66فاعت ب66وده اس66ت )گ66یرم ک66ه این محم66دبن عبدالل66ه ح66ق هم باش66ه ، اگ66ه من ب66ه او نگ66روم ک66ه اش66کالی ن66داره ، چونک66ه ش66فیع داریم و س66ر بزنگ66اه ه66ا ب66ه

کمکمون میان( من تولى عن به پیامبر )ص( آموزش میدهد که »29در آیه

« را از لیست اشخاصی ک66هذكرنا ولم يرد إلا الحياة الدنيامی باید هدایت آنها را وجهه همت خود قرار دهد خارج کند .

لم– 2 تولی عن ذکرنا ، و ، – 1مطالعه روی این دو مقوله : یرد الا الحیوة الدنیا ، به ما نشان میده66د ک66ه اینه66ا دو روی ی66ک

سکه هستند . در »تولی« ، یک نوع اخذ تص66میم ، و وج66ود ن66وعی جم66ع بن66دی مبت66نی ب66ر تحلیلگ66ری ، دی66ده میش66ود ، ک66ه همین مشخص66ه در

»یرد« نیز مشاهده میگردد روی دوم سکه مذکور ، یعنی »یرد« ، نشاندهنده این است که اشخاص تعریف شده مایل به پستیها و لذت ه66ای مظ66روف در لحظات زود گ66ذر ب66وده و هیچ تم66ایلی ب66ه مف66اهیم خ66ارج از آن

نداشته اند . چنین اشخاصی به سهولت برای آنحضرت قابل شناسائی بوده و ص66رف نک66ردن ن66یرو در جهت تبلی66غ روی آنه66ا ب66رایش ی66ک

آموزش مفید تلقی میشده است . در اندک زمانی قبل از نزول این آیات ، شخصی که قبلا ایم66ان آورده و انفاق66اتی ن66یز انج66ام داده ب66ود ، ایم66ان خ66ویش را پس

34 و 33گرفت و انفاق را نیز متوقف کرد . از آیه های البته وق66وع چ66نین واقع66ه ای در آن روزه66ا ع66ادی اس66ت ، زی66را

27

سران قبایل با تعالیم آنحضرت مخالف بودند و قاعدتا می بای66د مساعی خویش را برای جلوگیری از تعالیمش ب66ه ک66ار ببرن66د و وقتی که یک مسلمان فع66ال و ج66دی را ببینن66د قاع66دتا می بای66د

33دوره اش کنند و او را به صف خویش بازگردانند )آی6ه ه66ای (34و

مردم معاصر نزول این آیات بطور اجم66الی از تع66الیم حض66رت(37 و 36ابراهیم و حضرت موسی مطلع بوده اند )آیه های

ش66ود ، اینط66ور قاب66لآنچه به تعالیم حضرت موسی مربوط می درک است که در اث66ر اختلاط ب66ا یهودی66ان ، م66ردم مک66ه ن66یز ت66ا حدودی با آن آشنا شده بودند و آنچ66ه ک66ه ب66ه حض66رت اب66راهیم

شود قاعدتا باید از طریق بنی هاشم که فرزندان آنمربوط میحضرت بودند به مردم مکه رسیده باشد .

چون ادیان سابق نسبتا بسیط و ساده ب66ود این اطلاع اجم66الی ه66ا ک66ه در دو آی66ه م66ذکور م66ورد اش66اره ق66رار گرفت66ه مفه66ومآن

-است ، یعنی اینکه مردم آنروز مکه از مفاهیم اساسی دینی بی ان66د . بلک66ه ح66تی ب66ه ی66ک مع66ارف ب66الای دی66نی ایاطلاع نب66وده

دسترس66ی داش66تند ک66ه ب66رخی از عناص66ر آن ح66تی ب66رای م66ا مسلمانان امروز هم ج66الب اس66ت و ت66ازگی دارد . ذیلا عناص66ر

اصلی مذکور را لیست میکنیم : : لیس39 - آی666ه 2 : لا ت666زر وازره وزر اخ666ری 38 - آی666ه 1

:42 - آیه 3 فرع آنند( 41 و40للانسان الا ما سعی )آیه های : هو اضحک و ابکی 43 - آیه 4الی ربک المنتهی

: ان6ه خل6ق ال6زوجین45 - آی6ه 6: هو امات و احیی 44 - آیه 5 : علیه النشاة47 - آیه 7 فرع آن است( 46الذکر والانثی )آیه

:ه66و رب49 - آی66ه 9 :ه66و اغ66نی و اق66نی 48 - آی66ه 8الاخ66ری 54 ت66ا 51 : انه اهلک ع66اد الاولی )آی66ات 50 - آیه 10الشعری فرع آنند(

جدا جای تعجب است که با وجود چ66نین گنجین66ه ای از مع66ارف الهی چگون6ه آنه6ا دچ6ار آن ح66الت خیلی ن6ازل وابت6دائی ش66رک شدند و آنهمه در مقابل وحی مقاومت کردن66د ت66ا اینک66ه مجب66ور شدند با ذلت و خواری و آنهم ح66دود بیس66ت س66ال بع66د تس66لیم

شوند . اک66ثر م66ردم آن روزه66ا موض66وع وق66وع قی66امت را ن66ه تنه66ا ب66اور نمیکردن666د بلک666ه آن را عجیب تلقی نم666وده و ب666ه س666خره هم

(61 تا 57میگرفتند )آیات

28

سوره عبس آنحضرت مورد عتاب واقع شد که چرا آن شخص نابینای مومن

( و ب66ه کس66ی توج66ه10 ت66ا 1را مورد ملاطفت قرار نداد )آیات ( 7نشان داده که قصد قبول ایمان نداشت )آیه

معل66وم میش66ود آنحض66رت بس66یار ب66ه مس66لمان ش66دن س66ران مخالفان اهمیت میداد و نمی خواست در حض66ور آن66ان اتف66اقی

بیفتد که از نظر آنها ناخوشایند باشد . همچ66نین معل66وم میش66ود آنحض66رت ح66اجب و درب66ان نداش66ت ، وگرنه اگر چنین همکارانی میداشت آنها ب66رای آن م66ومن نابین66ا توض66یح میدادن66د ک66ه ایش66ان جلس66ه دارد و او بط66ور قط66ع می

پذیرفت و یک وقت دیگر به دیدار آنحضرت نائل میشد . را16 ت66ا 11چرا پس از آن عت66اب ه66ای پ66اراگراف قب66ل آی66ات

نازل فرموده؟از باب جلب توجه و تاکید !

ب66ه این مع66نی ک66ه این از دغدغ66ه ه66ای خ66اطر وحی اس66ت ک66ه مومنان عزیز و محترم دانسته شده و همواره در مناس66بات ب66ا آنان در نظر گرفته شود ، چه از سوی خود گیرنده وحی و چ66ه

از سوی سایر مومنان .سوره کافرون

در آن مقطع زمانی ک66ه معاص66ر ن66زول این س66وره ب66وده ، نی66از بوده است ک6ه آنحض66رت تکلی6ف پ6یروان خ6ویش و س6ایرین را کاملا روشن نموده و یک فاص66له مش66خص بین جبه66ه خ66ویش و س66ایرین بکش66د و راه مماش66ات و معامل66ه و س66ایر ام66وری ک66ه

خلوص مشخصات آموزه های وحی را مشوب میکند ببندد .سوره اعلی

از آنج66ا ک66ه روش خداون66د این اس66ت ک66ه ب66ا »زب66ان« مخ66اطب بجای کشتزارها و باغستانها4سخن میگوید ، از آنجا که در آیه

، به عنوان مصداق خلق و تقدیر )که آنها را مطل66ق آورده( ، از مرات66ع مث66ال آورده ، معل66وم میش66ود مخ66اطب ه66ای آن روزه66ا کشاورزی قابل ت66وجهی نداش66ته ان66د و »س66بز«ی زمین بیش66تر

خودرو و از نوع مراتع بوده است . فهمیده میشود آنحضرت به وحیی که به او میشد فوق6از آیه

العاده اهمیت می66داد و نگ66ران ب66ود ک66ه مب66ادا قس66متی از آن را ( و نگ66ران ب66ود مب66ادا در انج66ام رس66التش6فراموش کند )آی66ه

( و آنحضرت خیلی به ترویج حقایق وحی66انی8موفق نشود )آیه

29

خ66ویش اهتم66ام می ورزی66د و روی ه66رکس ک66ه دس66تش ب66ه او میرسید کار تبلیغی میکرد ، که خداون6د ب6ه او توص66یه نم6ود ک66ه فقط در جاهائی که به نظرش موثر است نیرویش را مصروف

(9نماید )آیه فهمیده میشود که مخاطب های آنحضرت19 و 18از آیه های

اجمالا و بطور کلی بوئی از دین صحیح ب66ه مشامش66ان رس66یدهبود .

سوره مزمل در اوان ن66زول این س66وره پی66امبر )ص( ک66ه هن66وز در آغ66از راه رسالت است به این پدیده جدید هنوز ع66ادت نک66رده و وحی از او انرژی زی6ادی میگ66یرد ، بطوریک6ه نی66از ب6ه اس66تراحت ف6وری

( 1کامل احساس میکند )آیه ه66ای به66ار وهای زمستان بلند و ش66بهای تابستان کوتاه و شبشب

ناظر ب66ه4 و 3 و 2های پائیز تقریبا مساوی است ، بنابراین آیه این مطلب است که »بطور متوسط« حدود نصف طول مدت

ها را به عبادت بپرداز.شب شود با نزول سوره مزمل پی66امبری رس66ول خ66دا)ص(معلوم می

شود تا اینجای نزولشود و نیز معلوم میوارد مرحله جدیدی می های قبلی( نسبت به مراحل بع66دیوحی )سوره مزمل و سوره

ت66ر ب66وده، و البت66ه کس66ی ک66ه ق66رآن را ب66ه ت66رتیبتر و آسانسبک خواند، این امر برایش واضح است، ام66ا چ66ون اک66ثریتنزول می

مسلمانان قرآن را ب66ه ت66رتیب رایج )ک66ه عکس ت66رتیبتقریبا(5شوند )آیه کنند متوجه این نکته نمینزول است( قرائت می

% از4پیامبر هنوز در اوی66ل وحی اس66ت و ت66ا اینج66ا فعلا ح66دود خداون66د او را ب66ه »اس66م8قرآن بر او نازل شده و ل66ذا در آی66ه

دهد در حالی ک66ه چنانک66ه بع66دا خ66واهیم دی66د دررب« ارجاع می شود مثلا به ج66ای »اذک66ر اس66مآینده به خود رب ارجاع داده می

ش66ود »واذک66ر رب66ک« و این ن66یز چیزیس66ت ک66هربک« خطاب می ش66وند ک66ه ق66رآن را ب66ه ت66رتیب ن66زولفق66ط کس66انی متوج66ه میشوند حتی مفسران بزرگ. بخوانند و بقیه متوجه نمی

ای تحت عنوان تیتر فوق فرموده، در حالی ک66ه توصیه8در آیه % کل ق66رآن ن66ازل نش66ده، ل66ذا مع66نی آن4هنوز بیش از حدود

جمله این است که »آن مقدار از ق6رآن را ک66ه ت6ا کن6ون ب6ر ت6و نازل شده با ترتیل بخ66وان« و البت66ه ت66ا ه66ر ش66ب ممکن اس66ت مقدار دیگری هم نازل شود و این توصیه ب66ه پی66امبر)ص( ث66ابت

30

است و لذا »قرآن« مورد بحث، آن قسمتی از قرآن است ک66ه ت66ا هرش66ب ک66ه عم66ر ش66ریف آن حض66رت آن را درک ک66رده،

مجموعا نازل شده باشد. ( حالتی دارد ک66ه در غ66یر ش66نا7 آیه –آدمی در حال شنا )سبحا

-آن حالت را ندارد. اگر شناگر حرکات خاصی را نکن66د غ6رق می کند که مجبور به انج66ام آنهاس66تشود. یعنی شناگر کارهایی می

ای ندارد.ها چارهو از انجام آن ای ج66ز انج66امپیامبر)ص( نیز به عنوان وظ66ایف پی66امبری چ66اره

کارهای خاصی را ندارد. مردم را باید دعوت به حق کند، تعالیم-الهی را باید به گوش مردم برساند، کسانی که اقبال نشان می

ها بکوشد، با مخالفان چالش کند، ب66ه ض66عفایدهند در تربیت آن امت خویش رسیدگی کند و غیره و غیره و طبعا در این ح66الت

توان66د ب66ه عب66ادتی ک66ه ص66فای روح و ق66وام شخص66یت او رانمی 6کن66د ب66پردازد. ب66ه همین خ66اطر اس66ت ک66ه در آی66ه تض66مین می

فرموده که شب را به عبادت )آن هم چنان عبادت طولانی ک66هبه طور متوسط نصف طول زمانی هر شب است( بپردازد.

گوی66د »تک66ذیبگران ص66احب نعمت« ، وق66تی ک66ه می11در آی66ه واضح است که منظور، سران اردوگاه کفر و شرک است زیرا نعمت اعم از قدرت و ثروت است و ب66از هم واض66ح اس66ت ک66ه

ش66وند وقدرتمندان یا ثروتمندان جزء سران جامع66ه حس66اب می گذارن66د و اینها هستند ک66ه روی بقی66ه اف66راد جامع66ه ت66أثیر میاین

قبیل افراد نوع66ا ب66ا پی66امبران و در این م66ورد ب66ا پی66امبر اس66لام)ص( چالش داشتند.

اینک66ه در آی66ه م66ذکور فرم66وده س66ران کف66ر و ش66رک را ب66ه من آید و گوشواگذار ، به این معنی نیست که دستی از آسمان می

پیچان66د بلک66ه مع66نی آن این اس66ت ک66ه م66ا نظام66ات وه66ا را میآن ها گیر خواهن66دایم که آن افراد در هزارتوی آنقوانینی قرار داده

افتاد و حسابشان رسیدگی خواهد ش66د و مغل66وب خواهن66د ش66د ت66ر اس66ت، اینتر و دلگرم کنن66دهاما چون این طرز بیان صمیمی

نوع کلام به کار رفته است. فهمی66ده میش66ود ک66ه س66ران مخالف66ان آنحض66رت15از آی66ه

روانشناسی فرعونی داشتند )یعنی هیچ طوری مایل به پذیرش س66خن ح66ق نبودن66د( ام66ا در عین ح66ال ، در آن روزه66ا ، غ66یر از »سران« مذکور ، در بدنه جامعه ، استعدادی برای پن66د پ66ذیری

(19وجود داشت )آیه

31

فهمیده میشود آنحضرت و ب66رخی از نزدیک66انش چ66ه20از آیه همچ66نین از همین آی66هرژیم عبادی فوق سنگینی داش66ته ان66د !

فهمی66ده میش66ود خداون66د وع66ده م66وفقیت این نهض66ت را ب66ه آنحضرت داده )یضربون فی الارض ، یق66اتلون ، زک66وة ، . . ( و

روحیه او را پر از امید و اطمینان نموده است . اند اما دامن66هکردهسران قریش رسما پیامبر)ص( را تکذیب می

(11های آنها هنوز به مرحله »عمل« نرسیده ب66ود )آی66ه مزاحمت زیرا در آن روزهای نزول این سوره وظیف6ه آنحض66رت این ب66ود

(10که از آنها فقط کناره بگیرد )آیه

32

نزول وحی مرحله سوم

مطرح نمودن پررنگ آخرتو

جذب نفوس مستعد شامل سوره های به ت66رتیب : انفط66ار ، تک66ویر ، حاق66ه ، قلم ، غاش66یه ، نب66اء ، ط66ور ، واقع66ه ، رحم66ان ، ده66ر ، مطففین ،

قیامه ، انشقاق ، ق .شش ماه اول از بعثتنزول مرحله اول هشت ماه پس از مرحله اولنزول مرحله دوم

ن66زول این مرحل66ه ، از اواخ66ر ذی حج66ه س66ال دوازده قب66ل از هجرت ، تا اواسط ماه ذیحجه سال دهم قبل از هجرت )یع66نی

(تقریبا دوسال )چون این سوره ها خیلی کوتاه می باشند ، لذا ، تعیین ت66اریخ تک تک آنها چن66دان ل66زومی ن66دارد ولی اگ66ر کس66ی مای66ل باش66د میتواند به همان روشی که ما در مورد سوره های بلند تر عمل

کرده ایم عمل کند(سوره انفطار

زمان نزول : تقریبا اواسط سال سوم بعثت

اکثر مردم در آن روزها راجع ب66ه خداون66د پن66دارهای هم66راه ب66ا خودفری66بی داش66تند و قی66امت را تک66ذیب و اینک66ه در این جه66ان دائما دارند دیده و ارزیابی میشوند را انکار مینمودند )آیه های

(12 تا 6سوره تکویر

33

زمان نزول : تقریبا اواسط سال سوم بعثت

نشان میدهد که گفتمان غالب آن مرحله ، گفتم66ان9و8های آیه ه66ایخواهی است ، و دختر زنده بگور فقط یکی از نمون66هعدالت

استعدادهائی است که به ظلم از بالندگی و به ثمر رسیدن آنها جلوگیری شده ، و منحصر به آن نیست

فهمی66ده میش66ود در این مقط66ع از ن66زول ق66رآن ی66ک26از آی66ه دعوت همگانی از مردم شده که به این جریان بپیوندند .

سوره حاقهزمان نزول : تقریبا اواسط سال سوم بعثت

گفتمان مسلط ، در زمان معاص66ر ن66زول این آی66ات ، تک66ذیب و(10سرپیچی بود )آیه

مخالف6ان فع66ال آنحض66رت ، علاوه ب66ر ث66روت از نف6وذ کلام ن66یز بهرمندی داشتند ، و به عبارت دیگر از سران جامع66ه ب66وده ان66د

( ک66ه علاوه ب66ر مش66کل فک66ری مش66کل29 و 28)آی66ه ه66ای ( 34 و 33شخصیتی و انسانی نیز داشته اند )آیه های

تحلیل مخالفان فعال آنحضرت از تعالیم او به سه عنوان عمده (41 این حرفها را از خودش در می آورد )آیه – 1بر میگشته :

(42 این حرفها را از خدمه معابد شرک اخذ میکند )آیه – 2- این حرف نسبتی با خداوند ندارد و افتراء بر اوست )آیه– 3 –

44) 2 و هم میتوان66د ش66امل 1 ، هم میتواند شامل 3که البته مورد

باشد . از لحاظ وحی مردم در سه دسته قابل دسته بندی ب66وده ان66د :

– 3( -6 49 کافران جدی )آیه – 2( -6 48 مومنان جدی )آیه – 1( 50کافران معمولی )آیه

آنحضرت برای ادامه موفق ک66ار رس66التش ک66ه نی66از ب66ه تق66ویت روحی66ه و تق66ویت ص66بر و اس66تقامت داش66ته ، ب66ه آن ن66وع رژیم عب666ادی )توج666ه و ی666اد آوری دائمی م666نزه دانس666تن خداون666د ، پروردگار دانستن او ، و عظمت او( ارجاع داده شده است )آیه

52) گفتند پیامبر)ص(ها میشود بعضی فهمیده می50 تا 40های از آیه

گوید ب66ه او وحی ش66ده ازشاعر است ، و این مطالبی را که می گفتند از اجن66ه و نیروه66ای غی66بیها میخودش در آورده ، و بعضی

34

زن66د ، و بس66یاری بودن66د ک66ه ب66هگیرد و به نام وحی ج66ا مییاد می کردن6د ، و بط6ور کلیطور ص66ریح پی6امبر را مف6تری قلم6داد می

کافران نیز زیاد و نیرومند بودند.سوره مرسلات

زمان نزول : تقریبا اواسط سال سوم بعثت

بند »ویل یومئذ للمکذبین« که در این س66وره هس66ت واز ترجیع ش66ود هنگ66ام ن66زول این س66ورهبسیار مک66رر اس66ت ، معل66وم می

ای از مخالفان پیامبر)ص( ب66ه ص66ورت ی66کتکذیب در میان عده در روش مخ66الفت خ66ویش ب66ه ی66کفرهنگ درآم66ده ب66ود و آنه66ا

بندی رسیده بودند که ه66ر چ66ه از س66وی رس66ول خ66دا )ص(جمع مطرح شود، چشم بسته به کلی تکذیب کنند، و این به ص66ورت

مطرح و سپس جا افتاده بود .یک استراتژی برای آنهاسوره قلم

زمان نزول : تقریبا اواسط سال سوم بعثت

ذکر عظمت شخصیت آنحضرت در جای جای قرآن هست ، اما آنچه در ابتدای این سوره آمده برجستگی خاص66ی دارد و اینک6ه تصور عمومی راجع به آنحضرت چقدر با واقعیت فاصله داشت

( و اینکه بزودی این موضوع برای همگان روش66ن خواه66د2)آیه( 6 و 5شد )آیه های

ه66ای نجمراجع به عظمت شخصیت پیامبر اکرم)ص( در س66وره و تکویر و حاقه و جاهای دیگر مطالبی مطرح شده ، ام66ا آنچ66ه در اینجا مطرح ش6ده ، خیلی متف66اوت اس66ت و کلم6ه »عظیم« ک6ه راج6ع ب6ه شخص66یت آن حض6رت ب6ه ک66ار رفت6ه ب6ار معن6ائی س66نگینی دارد و اگ66ر ب66ه جاه66ائی ک66ه این کلم66ه ب66ه ک66ار رفت66ه

شود ، و همچنین وقتی ک66هتر میمراجعه شود ، تا حدودی روشن شود که خداوند در قرآن ، این جهان رااین نکته در نظر گرفته

های آن را »قلیل« قلمداد فرموده است .کوچک ، و استفاده مکذب ها میخواستند جریان اس66لام را اص66طلاحا »مه66ار« کنن66د

( آنه66ا از لح66اظ داش66تن ع66ده و ع66ده در طبق66ات ب66الای9)آی66ه ( و روش کارش66ان این ب66وده ک66ه14جامعه قرار داش66تند )آی66ه

بگویند آنچه این پیامبر عرضه میکند »چیز مهمی نیس66ت« )آی66ه در مجموعه اعتقادی اکثر م66ردم معاص66ر ن66زول این آی66ات(15

اگ66ر هم چ66یزی در ب66اره زن66دگی پس از م66رگ ب66وده ، موض66وع

35

( و مجموع6ه اعتق6ادی35پاداش و عقاب مس6کوت ب6وده )آی6ه ( 47 و 37مذکور به هیچ سند مقبولی مستند نبوده )آیه

مخاطب66ان ممکن ب66ود ب66اخود فک66ر کنن66د ک66ه »این محم66د چ66ه میخواهد که در این شرایطی که هیچ پیشرفتی ندارد اینق66در از

(46جانش مایه میگذارد؟« )آیه ک66ار فهمی66ده میش66ود ک66ه پی66امبر )ص( گ66اهی واقع66ا 44 از آیه

رسالت برای آنحضرت آنقدر س66خت میش66د ک66ه احس66اس »من که دیگر نمی توانم ادامه دهم« به او دست میداد و در این نوع

و49 و 48لحظات نیاز به تقویت روحیه داش66ت ک66ه آی66ه ه66ای در آن جهت قابل فهم است .50

فهمیده میش66ود علاوه ب66ر ش66گرد »دیوان66ه خوان66دن«51از آیه آنحض666رت ، فع666الان کف666ر ، ش666گرد ت666ازه ای در جهت ای666ذاء آنحض66رت اب66داع ک66رده بودن66د و آنهم این ب66ود ک66ه ع66ده ای را وامیداشتند هنگام تلاوت و عرض66ه آی66ات ق66رآن ب66ه عم66وم ، ب66ه آنحض66رت زل میزدن66د و خ66یره نگ66اهش میکردن66د و این ح66الت

چ66ون–خ66یرگی چش66م را از او ب66ر نمی داش66تند ، و این ک66ار آنحضرت بسیار با حیا بودند - ایشان را اذیت میکرد .

ش66ود پی66امبر فهمیده می51 تا 47 و 15 تا 8 و 6 و 2های از آیه گرفت66ه ، و درمشکلات ج66دی داش66ته ، و م66ورد ت66وهین ق66رار می

ق6درعین ح66ال پیش66نهادات »بی66ا ب6ا هم س66ازش ک6نیم« و »این ت66رین س66ران جامع66ه آن روزیسخت نگ66یر« را از ط66رف ک66ثیف

کرده ، و موانع زیاد و پیش66رفت ظ66اهری کم ب66وده ،دریافت می ش66ده ، و ب66اکه از طرف خداوند متعال دائما تق66ویت روحی66ه می

این هشدار که » مبادا فشارها به فک6ر اس6تعفا بین66دازدت و ب6ه چیزی مانند آنچه یونس)ع( دچ66ارش ش66د دچ66ار ش66وی« م66ورد

دلداری قرارمیگرفته است.

سوره غاشیهزمان نزول : تقریبا اواسط سال سوم بعثت

در آن روزه66ای معاص66ر ن66زول این آی66ات ، ثروتمن66د ه66ای خیلی برخورداری بوده اند که در مکان های پ66ذیرائی ش66ان چیزه66ایی مبل مانند و کمد ظروف و کوسن و بالش و قالیچ66ه ه66ایی ک66ه

36

در اینجا و آنجا پخش بوده میداشته اند ک66ه خداون66د وج66ه اعلای آنها را به عنوان نعمت بهشتی ذکر فرموده و البته بای66د ب66دانیم که خداوند در برشماری نعمت های بهشتی از کلماتی اس66تفاده

(16 تا 13فرموده که معهود مخاطبان بوده است )آیه های ذکر شده ، تصویری از زندگی مخاطب20 تا 17آنچه در آیات

گیرد به محیط زن66دگیهای آن روزها بما میدهد سه نعمت برمی گردد به وسیله زندگیها، آسمان، زمین( و یک نعمت برمی)کوه

)حیوان بارکش( البته ترتیب ذکر نعمات، به ترتیب انس مرد ع66رب آن66روزی ب66ا

آنهاست. اولین انس او با شترش است که همه چ66یز اوس66ت. ب66ارش را

ده6د ،برد، غذایش را هم )که شیر پر چربی شتری باش66د( میمی ای هم برای او ندارد، در بیابان اگر آب پیدا نش66د و خط66رهزینه

ش66ود، و در ح66الی ک66همرگ پیش آمد، جان شتر هم فدای او میبیست برابر خودش وزن دارد، رام و مطیع او هم هست.

بیندها انس دارد که در مسیرش آنها را می او پس از آن، با کوه ها و نهرها است که ب66اعث زن66ده مان66دن اوو در پای آنها چشمه

ه6ا درخته66ائی هس66تشود. در کنار نهرها و جویبارها و چشمهمی ه66ا و حیوان66ات وحش66یکن66د. پرن66دهکه استراحت او را تأمین می

کنن66د. ل66ذادیگر نیز اسباب تفریح و احیانا شکار او را ف66راهم میکوه، پس از شتر، برای او چیز بسیار باارزشی است.

پس از اینها انس آن عرب بیابانگرد با آسمان است ک66ه ش66بها ش66ود راهبه کمک ستارگان همین آسمان است که او موف66ق می

صحیح را بشناسد و از گمشدن در بیابانها که با م66رگ مس66اویاست، در امان باشد.

پس از همه اینها، انس او با زمین است. عرب، به این نعمتها عادت کرده و وجود آنها را عادی و بدیهی

بیند. مگر اینک6ه ب66هداند و در آنها نکته و حکمتی نمیو طبیعی می-او توجه و هشدار داده شود. اگر توجه کند، در آنصورت نشانه

هایی از عظمت و قدرت آف66رینش و تق66دیر و ت66دبیر از خداون66د خواهد دید که البته اگر ما هم بخ66واهیم در آن چ66ارچوب دقی66ق

شویم، بسیار مفید است. ام66ا این نکت66ه را هم بای66د دانس66ت ک66ه گرچ66ه بش66ر ام66روز، شترچران نیست اما با توجه در همین آیات الهی، امروز هم به

کرد، بهرسد که اگر بشر دیروزی به آن توجه میهمان چیزی می

37

رسید .آن می آنحضرت ، همینکه در مح66ل ه66ای رفت و آم66د ی66ا تجم66ع م66ردم قسمتی از قرآن را برای آنها میخواند، به تکلیف خ66ویش عم66ل

فهمی66ده میش66ود آنحض66رت22( ام66ا از آی66ه 21کرده ب66ود )آی66ه ( 22خیلی بیش از آن خود را در گیر مینموده است )آیه

سوره نباءزمان نزول : تقریبا اواسط سال سوم بعثت

موضوع قیامت و جهان دیگر در روزهای نزول این آیات به ح66د(5 تا 1انگیز رسیده بود )آیات بریک موضوع بحث

اعراب معاصر نزول وحی راجع به زندگی پس از م66رگ عقای66د ای داشتند ، یکی از عقاید آنه66ا این ب66ود ک66ه م66رگ پای66انساده

همه چ66یز اس66ت و پس از آن دیگ66ر هیچ نیس66ت و آی66اتی هم در قرآن کریم هست که وجود این طرز تفکر را در میان آنها تأیید

کند . این عنصر فک66ری ، عنص66ر غ66الب در عقای66د اع66راب آنمی زمان بوده ، با وجود این ، بعضی عقاید دیگر نیز در میان آن66ان رواج پیدا کرده بود . از جمله نوعی آنیمیسم که بنا بر آن ، ه66ر شخص دارای روح است که پس از مرگ صاحبش بصورتی ب66ه

ده66د . عقی66ده ب66ه زن66دگی پس اززندگی در این جهان ادام66ه می ه66ایکن66د ، منش66أ بحثمرگ ، آن هم بصورتی که قرآن مطرح می

طولانی و مجادلات ، بین خود اعراب از طرفی ، ی66ا بین آنه66ا و پیامبر اکرم)ص( از طرف دیگر ، شده ، که شواهد فراوانی در

این خصوص در قرآن وجود دارد . ان66دک66ردهبنابراین ، چیزی که راجع به آن از یکدیگر س66ئوال می

قی66امت و زن66دگی پس از م66رگ و ام66ور مرب66وط ب66ه آن ب66وده ان66د ، ج66ا افت66ادنکردهاست ، و علت اینکه از یکدیگر سئوال می

های قبلی تا زم66ان ن66زول این س66ورهمطالبی بوده که در سورهدر آن زمان بین مردم بتدریج مطرح شده بوده است .

لذا آن »خبر بزرگ« با توجه به مطالب فوق ، موض66وع قی66امتاند .کردهو زن66دگی پس از مرگ بوده که راجع به آن بحث می

مردم آن روزها از کاشتن حبوبات و رستنی ه66ا بیگان66ه نب66وده و بعضا از باغ های پردرخت و انبوه نیز برخ66وردار ب66وده ان66د ، ب66ه عب66ارت دیگ66ر مکهء روزه66ای ن66زول این آی66ات ب66ا مکهء زم66ان حضرت ابراهیم که به زبان او »واد غیر ذی زرع« نامیده ش66ده

(16 و 15فرق زیادی داشت )آیه های

38

حدسیاتی از میزان علوم و14 تا 6همچنین میتوان از آیه های افکار و جهان بینی آنها زد .

معلوم میشود اشخاص مورد گرفت66اری در28 و 27از آیه های جهنم ، فع66الان مخ66الفت و تک66ذیب ان66د ، و از همینج66ا معل66وم میشود در این مقطع از نزول آیات ، اش66خاص م66ورد نظ66ر آی66ه

)یعنی فعالان تکذیب( زیر مجموعه اشخاص مورد نظر آی66ه28 )یعنی بی اعتقادان به قیامت( بوده ، و گروه اخیر ، چنانکه27

از آیات ابتدای این سوره بر می آید ، زیاد بوده اند . فهمیده میشود از بین گ66روه ه66ای پس66ندیده ممکن ،31از آیه

مانند مس66لمین و موم66نین ، در این مرحل66ه از ن66زول وحی ، ب66ه عنوان الگو ، پسنده ترین گروه را به عن6وان ه6دف ب6رای الگ6و سازی انتخاب و معرفی نموده ، و به عنوان جایزه )با توجه ب66ه

( چیزه6ایی را مع66رفی نم66وده ک66ه جنب66ه م6ادی35 ت6ا 32آی6ات )البته از نوع بهشتی اش( دارد و از همینجا معل66وم میش66ود ک66ه اکثر پیروان آنحضرت از فرودستان جامعه بوده اند ، و در عین

فهمی66ده میش66ود ک66ه ع66ده ای هم ب66وده ان66د ک66ه36حال از آیه جایزه های معنوی و متعالی برایشان انگیزه بوده است .

سوره طورزمان نزول : تقریبا اواسط سال سوم بعثت

فهمی66ده میش66ود در این مقط66ع از ن66زول وحی ق66رآن11از آیه فقط فعالان کفر را مستوجب عذاب اخروی میشمارد .

، به خصوص نیمه اول آن ، که به نعمت های متعالی20از آیه تری اشاره نموده ، معلوم میش66ود هم66ه مس66لمانان فرودس66ت نبوده اند و برخی ن66یز از طبق66ات مرف66ه ب66وده ان66د ک66ه در آنج66ا نعمت هایی را که با تصورات آنها هماهنگی بیشتری داشته ذکر

فرموده است . آمده شاید بالاترین لذت روحی بهشتیان باشد ،21آنچه در آیه

ترین علاقه آدمی ، دیدن موفقیت اولاد است .قویزیرا ه66ای اخ66روی اس66ت و ب66الاترین ل66ذتبالاترین موفقیت ، موفقیت

ب66رای وال66دین ، اطلاع ب66ر چ66نین موفقی66تی اس66ت و این یکی ازمهمترین نعمتها است .

نکته دیگری که در همینجا قابل ذکر است این است که رواب66ط و علائ66ق خ66انوادگی ، ی66ک رواب66ط مح66دود و مج66ازی اس66ت و حقیقی نیست و روابط حقیقی ، روابط ایمانی است. به دلای66ل

39

زیر: - خداون66د در ق66رآن، مؤمن66ان را »ب66رادر« یک66دیگر قلم66داد1

فرموده. - خداوند در قرآن حضرت ابراهیم را »پ66در« مس66لمانان ذک66ر2

نموده. - خداوند در ق66رآن فرم66وده در روز قی66امت »بین آنه66ا نس66بت3

کنند« چیزی ک66ه نظ66یرنخواهد بود و از حال یکدیگر پرسش نمی آن را در س66وره عبس دی66دیم ، و نیزبع66دا در س66وره مع66ارج ب66ا

شود.وضوح بسیار بیشتر ملاحظه می ای که در آیات مورد اشاره هست این است که خداون66د درنکته

اولاد مؤمن افراد م66ؤمن ، رابط66ه مج66ازی علق66ه قل66بی آنه66ا را فرماید و آنرا از این جهانکند و آنرا حقیقی و واقعی میتأیید می

پیوندد و به وال66دین مؤم66نی ک66ه اولادامتداد داده به آن جهان می چشاند که لذت دیدن بزرگتریناند ، این لذت را میمؤمن داشته

موفقیت آنان را که همان موفقیت آخرتی باشد نصیبشان کند. ش66ود ک66ه آن وال66دین ، در ایم66ان ، ازاز همان آی66ات فهمی66ده می

اند .رو آنها بودهتر، و اولادشان دنبالهاولادشان قوی بعبارت دیگر، بجای اینک66ه ب66رعکس باش66د ، یع66نی اینک66ه اولاد ، )مانند حالت دو ام66دادی( از وال66دین جل66و بزنن66د ، از آنه66ا عقب

ان66د ،اند. یعنی سرمایه را گرفته اما چیزی به آن نیفزودهافتاده ای ک66ه ب66ه اولادباز هم ، خداون66د ، بعلت آنک66ه وال66دین س66رمایه

اند ، سرمایه ایمانی ب66وده ، بعن66وان لطفی ک66ه ب66ه وال66دینداده-ماندگی آنها را م66ورد مج66ازات ق66رار نمینموده باشد ، این عقب

بخشد . مشروطدهد و آنها را به آن پدر و مادر صالح مؤمن میهای ایمانی را از خود نشان دهند.بر اینکه آن اولادنیزحداقل

چنین فهمیده میشود که در بازه زمانی از30 و 29از آیه های سوره قلم )که آنحضرت را مجنون میخواندند( تا اینجا موقعیت آنحضرت فرقی در جهت اف66زایش مقب66ولیت ک66رده ، بطوریک66ه حتی سران مخالف نیز دیگر اورا علاوه بر مجن66ون ک66ه قبلا می نامیده اند ، به ش66اعر )ک66ه چ66یزی مع66ادل فیلس66وف در ام66روز باشد( و کاهن )که در ادیان شرک معادل پیامبر اس66ت( ارتق66اء داده اند و در کارش مانده بودند و امید داشتند ب66الاخره پس از

مرگش از دستش خلاص شوند . ( ح6اوی اس6تدلالاتی44 ت6ا 32بقیه آی6ات این پ6اراگراف )آی6ات

شبیه آنچه در پاراگراف ماقبل آخر سوره قلم است ک66ه نش66ان

40

میدهد مبنای تشبثات آنه66ا چ66ه ب66وده ک66ه در اینج66ا ب66ه آنه66ا نمی پردازیم و بر اساس هدف نگارش این کتاب ضرورتی هم ندارد

. در این مقطع به آنحضرت توص6یه میش6ود ک6ه ت6و خیلی آنه6ا را

( و برای بالا رفتن ظ66رفیت ه66ای لازم ب66رای45جدی نگیر )آیه پیشبرد رسالتت پایداری پیشه کن و ض66منا ب66دان ک66ه ت66و را در

مد نظر داریم و این رژیم عبادتی را پیشه گیر .

سوره واقعهزمان نزول : تقریبا اوائل سال چهارم بعثت

در زم66ان ن66زول این س66وره ب66رای اولین ب66ار ن66یرو ه66ای داخ66ل اردوگاه اس6لام ب6ه دو دس6ته مس66لمانان معم6ولی و مس6لمانان

(10 و 8زبده تقسیم میشود )آیه های فهمیده میش66ود مخالف66ان اس66لام را47 و 46 و 45از آیه های

از لحاظ پایگ6اه ث6روتی ج6زء م6رفهین و از لح6اظ اخلاقی ج6زء لاقیدها و از لحاظ عقیدتی جزء منکرین معادن66د و در اینج66ا ب66ه کفار غ6یر ثروتمن6د اش6اره ای نش66ده و این نش6ان میده6د وحی کافران معمولی را جزء مخالفان قابل اهمیت قلمداد نمیک66رده و این تلقی درست هم بوده زیرا در موضوع فتح مکه دیده شد

که آنها فوج فوج داخل اسلام شدند . فهمیده میشود که مخالفان فعال آن روزه66ا82 و 81از دو آیه

قرآن را که برای همگان از ن66وع س66خنان ف66اخر ب66ود دس66ت کم میگرفتند و در آن تعمق نمیکردن66د و بط66ور سرس66ری تک66ذیبش

میکرده ا ند .سوره رحمان

زمان نزول : تقریبا اوائل سال چهارم بعثت

فهمی66ده میش66ود6 و 5 و به قرین66ه آی66ه ه66ای 13با توجه به آیه مخالفان معاصر پیامبر )ص( عقیده ای به تدبیر امور آسمان از

سوی خداوند نداشته اند . میت66وان فهمی66د رب66وبیت الهی در12 ت66ا 10همچنین از آیه های

زمین نیز مورد انکار آنها بوده است . فهمیده میشود15 و 14 و به قرینه آیه های 16با توجه به آیه

مخالف66ان معاص66ر پی66امبر )ص( در ب66اره آف66رینش انس66ان و جن

41

نسبت به قرآن - داشته اند .–عقیده ای متفاوت فهمی66ده میش66ود25 و 23 و 21 و 18ب66ا توج66ه ب66ه آی66ه ه66ای

مخالفان معاصر پیامبر )ص( عقیده ای به تدبیر و رب66وبیت هیچامری از امور از سوی خداوند نداشته اند .

، میت66وان فهمی66د ک66ه30 ، ب66ه قرین66ه آی66ه 29 ت66ا 26از آی66ات مخالفان فعال آنحض66رت ن66ه ب66رای خداون66د بق66اء و ن66ه ب66رای او

مرجعیتی برای دعاها و درخواستهای مخلوقات قائل نبودند . و با توج66ه ب66ه آی66ه ه66ای ترجی66ع بن66د درون42 تا 31از آیه های

آنها ، فهمیده میش66ود ک66ه مخالف66ان فع66ال آنحض66رت کلا ن66ه ب66ه قیامت و نه به مراح6ل و ح6وادث قب66ل از وق6وع آن کوچک6ترین

باوری نداشته اند . همچنین ، با توجه به پاراگراف های بعدی تا آخ66ر س66وره ، و ب66ا توج66ه ب66ه آی66ات ترجی66ع بن66د ، معل66وم میش66ود مخالف66ان فع66ال آنحضرت نه تنها هیچ عنصر از عناصر مربوط به قیامت را باور

بهش66ت و–نداشتند بلکه ب6ه پس از آن ن6یز )ک66ه جه6ان آخ66رت جهنم و عذاب و نعیم - باشد( باور نداشتند .

سوره دهرزمان نزول : تقریبا اوائل سال چهارم بعثت

اگردقت کنید، ملاحظه خواهیدکردکه دراینجا ن66یز مانن66د س66وره های واقع66ه و رحم66ان ی66ک ن66وع دس66ته بن66دی س66ه گان66ه داریم :

( یع66نی )ب66د ، خ66وب ،6 ت6ا 4)آی66ات الله کافران ، ابرار ، و عبادخوب تر(

ی66ک ن66وعدر مطلب ذیل همین تیتر در پاراگراف قبل دی66دیم که دسته بندی سه گانه در این س66وره داریم : ک66افران ، اب66رار ، و

)بد ، خوب ، خوب تر(اللهعباد بما میگوید آن حالتی ک66ه قبلا در س66وره قلم دی66دیم ک66ه24آیه

مخالفان فعال پیامبر در پی آن بودند که آنحضرت ی66ک ق66دم ب66ا آنها راه بیای6د و آنه6ا دوق6دم بس6وی او بیاین6د ، هن6وز هم وج6ود داشته ، اما حالا چنانکه لحن آیه نشان میدهد کمی ضعیف تر و

رقیق تر شده زیرا مایوس شده اند که آنحضرت چنین کند .سوره مطففین

زمان نزول : تقریبا اوائل سال چهارم بعثت

اکثر فروشندگان معاصر نزول این سوره ، در معاملات خویش42

درس66تکار نب66وده و علت این ن66یز بی اعتق66ادی ب66ه آخ66رت ب66وده( 3 تا 1است )آیات

فعالان کفر از میان بسیار گناه کنندگان که دائما گرد گناه بوده( 17 تا 7اند ، بودند )آیات

فهمیده میشود که همان موضوعی که در28 تا 18از آیه های سوره ه6ای واقع6ه و رحم6ان و ده66ر دی6دیم در اینج66ا ن6یز دی6ده میشود ، و آن این است که اشخاص خوب به دو دسته خ6وب و

بهتر دسته بندی شده اند . از21 از ابرار )نیکان( نام میبرد و در آیه 21 و 18در آیه های

مقربان و نعمت هایشان نیز خیلی با هم فرق دارد . حتی برخی از ک66افران ع66ادی ن66یز مومن66ان را م66ورد تمس66خر و تحقیر و توهین و خلاصه اذیت های روحی قرار میدادن66د )آی66ات

(33 تا 29-شد پ66یروان پی66امبر)ص( آنزمانی که این سوره داشت نازل می

قدر زیاد شده بودند که به صورت یک »واقعیت اجتم66اعی غ66یر قابل انکار« مطرح شده باشند ، ام66ا مجموع66ه کف66ار از لح66اظ قدرت و ثروت کاملا برتر و بالاتر بودند ، و دین و فرهن66گ خ66ود

دانستند زیرا ه66ر چ66ه باش66د محسوس66ات رویرا خیلی بالاتر میگذارد.ذهن )به خصوص اذهان ساده( تأثیر می

نیز ، از آیات همین سوره مفهوم است که کافران از م66وقعیت خویش مطمئن بوده و ل66ذا هن66وز ب66ه فک66ر س66رکوب و برخ66ورد

کنی نیافتاده بودند ، و همین مق66دار آزار روحیفیزیکی و ریشهدانستند .( را کافی می33 تا 29)مدلول آیات

سوره قیامهزمان نزول : تقریبا اوائل سال چهارم بعثت

اکثریت انسانها مایل اند قیامت را انکار کنند تا به وسیله انک66ار آن به خویش مجوز انجام آنچ6ه را ک6ه دلش6ان میخواه6د بدهن6د

( 6 و 5 و 3)آیه های طبیعی است که شرایط عصر بعثت برای چ66نین م66وردی ق66وی تر بوده ، به این معنا که فرهنگ شان »م6ا یهلکن66ا الا ال6دهر«ی بوده و مطرح کننده قیامت نیز یک دین نوپ66ائی ب66وده ک66ه هن66وز ق6رار و اس66تقراری نیافت6ه ب6وده و ب6ه نظ6ر ل6رزان می آم66ده و

خیلی ها منتظر ریشه کن شدنش بوده اند .

43

شود پیامبر)ص( هنگام دری66افت وحیمعلوم می18تا16از آیات اند و این نگرانی را داشتند که مبادا چ66یزی ازآمدهبه هیجان می

آن را از دست بدهند که قبلا هم در س66وره »اعلی« ب66ه ایش66ان اطمینان داده شده بود که : »سنقرئک فلا تنس66ی« ام66ا ظ66اهرا باز هم در اینجا لازم بوده اطمینان مج66ددی ب66ه او داده ش66ود و

لذا این سه آیه را باید در این چارچوب دید. جالب است که این نگرانی هرگز از آنحضرت دست بر نداشت و چندین سال بعد تر ، در سوره طه نیز مجددا چنین تذکر و از

طرف دیگر اطمینان خاطری به آنحضرت داده شد. رمز قیامت گری66زی اک66ثریت انس66انها و از21 و 20از آیه های

جمله معاصران نزول این آیات فهمیده میشود . رفتار غالب فعالان کفر معلوم میشود که جا33 تا 31از آیات

داشت در مقابل تعالیم وحی سر تسلیم فرود بیاورند ، ونه تنها این کار را نمیکردند بلکه درست در جهت کاملا مخالف آن گام

بر میداشتند و تازه به آن مباهی و متبختر هم بودند . ریش66ه ه66ای فک66ری این ن66وع رفتاره66ای40 و 36از آی66ه ه66ای

فعالان کفر معاصر نزول این آیات فهمیده میش66ود ک66ه یکی بیتوجهی به قدرت الهی و دیگری به اراده الهی بوده است.

سوره انشقاقزمان نزول : تقریبا اوائل سال چهارم بعثت

غ666یر از پ666یروان آنحض666رت -–معاص666ران ن666زول این س666وره کوچکترین باوری به موضوع قیامت و پس از آن نداش66تند )آی66ه

14 ) فهمیده میش66ود ک66ه ب6ه م6یزانی ک66ه اردوگ66اه18 تا 16از آیات

کفر بر فعالیت خویش در مقابله ب66ا آنحض66رت می افزودن66د ب66هدرخشش تعالیم وحی نیز افزوده میگشت .

سوره قزمان نزول : تقریبا اواخر سال چهارم بعثت

فهمی66ده میش66ود )علاوه ب66ر بعی66د دانس66تن قی66امت و2از آی66ه معجزه خواهی( ایراد دیگری که بر آنحضرت میگرفتند این ب66ود که چرا وحی بر شخصی مانند خودش66ان )انس66ان( ف66رود آم66ده

است .

44

فهمیده میشود آنها یک جمع بندی و س66خن س66ر5از انتهای آیه راست نداشتند و قاطی پاطی گوئی میکرده اند .

در این مقط66ع از ن66زول وحی ی66ک رژیم ت66ازه عب66ادتی ب66رای آنحض66رت توص66یه میش66ود ک66ه تناس66ب ب66ا این ای66ام م66اموریتش

( .40 و 39داشته باشد )آیه های نیز به صور گوناگون تا کنون تکرار ش66ده و منظ66ور این45آیه

است که ای پیامبر بیش از وظیفه ات با موضوع ماموریتت درگیر مشو .

45

مرحله چهارم نزول وحی

هاياولين بازتابآميز مخالفانتکذيب

شامل سوره های ب66ه ت66رتیب : م66دثر ، نازع66ات ، ن66وح ، قم66ر ،فیل ، بروج ، مسد ، معارج ، ذاریات ، جن ، کوثر .

شش ماه اول از بعثتنزول مرحله اول هشت ماه پس از مرحله اولنزول مرحله دوم

ن66زول این مرحل66ه ، از اواخ66ر ذی حج66ه س66ال دوازده قب66ل از هجرت ، تا اواسط ماه ذیحجه سال دهم قبل از هجرت )یع66نی

(تقریبا دوسال مرحله چهارم از اواسط ذیحج66ه س66ال دهم قب66ل از هج66رت ت66ا

تقریبا یکس!!ال واواخر صفر سال هشتم قبل از هج66رت )(سه ماه

)چون این سوره ها خیلی کوتاه می باشند ، لذا ، تعیین تاریخ تک تک آنها چن66دان ل66زومی ن66دارد ولی اگ66ر کس66ی مای66ل باش66د میتواند به همان روشی که ما در مورد سوره های بلند تر عمل

کرده ایم عمل کند(

سوره مدثرزمان نزول : اواخر سال دهم تا اوایل سال نهم قبل از هجرت

1چنانکه دو سال قبل در سوره مزمل نازل شده بود ، از آیه این سوره نیز فهمیده میشود نزول وحی بر آن حضرت سنگین

بوده و پس از اتمام آن نیاز به استراحت پیدا میکرده است .

46

دوره پیامبری کاملا جدی آنحضرت با نزول این سوره شروع( 7 تا 2میشود )آیات

در این برهه از زمان ، آوازه تعالیم پیامبر)ص( بلند شده بود و مردم گرایش مثبت پیدا کرده بودند و اگر مانعی در بین نبود

پذیرفتند و این موضوع سران آنها دعوت آن حضرت را میخیلی روز مکه را ترساند و لذا بسوی کسی که نوعی مرجعیت

فکری و نفوذ کلام داشت رفته و از او خواستند با استفاده از نفوذ خود اثر مثبت آوازه تعالیم آنحضرت را تا آنجا که بشود

( ، و از همین موضوع فهمیده می26 تا 11از بین ببرد )آیات شود که هنوز کار به برخورد فیزیکی و آزار واذیت جسمانی

پیروان پیامبر)ص( نرسیده بود . فهمیده میشود مفهوم »اهل کتاب« )ک66ه ظ66اهرا ب66ه31از آیه

یهودی ها منطبق میشود( برای مخاطب ه66ای زم66ان ن66زول این آیات کاملا معلوم بود ، و لذا میت66وان گفت از لح66اظ جغرافی66ای سیاس66ی ، اه66الی مک66ه را میش66د ب66ه س66ه دس66ته مس66لمانان و یهودیان و کافران تقس66یم بن66دی نم66ود ، و در این مرحل66ه هن66وز یهودیان ب66ا مس66لمانان قراب66تی داش66تند ، و خ66ود ک66افران ن66یز ، چنانکه از جمل66ه »فی قل66وبهم م66رض« فهمی66ده میش66ود ب66ه دو

دسته قابل تقسیم بودند: کافران معمولی و فعالان کفر . در این برهه زمانی ، وحی ، عم66دتا م66ردم را ب66ه دو دس66ته آدم های خوب )اصحاب یمین( و فعال کفر )مجرمین( تقسیم بندی

(47 تا 38نموده است )آیات ( خیلی متک66بر بودن66د ،52علاوه بر اینکه فعالان کفر )بنا بر آیه

از این پدیده جدی66د )وحی( ب66ه ش66دت در ه66راس بودن66د و آن را ( تهدی6دی ب6رای موج6ودیت خ6ویش51 و 50) بنا ب6ر آی6ه ه66ای

(53 تا 48میدیدند )آیات

سوره نازعاتزمان نزول : اوایل سال نهم قبل از هجرت

ظاهرا در این برهه زمانی ، آنحض66رت ، زی66اد م66ورد س66والی در باره زمان وقوع قیامت بوده ، اما اینک6ه س66وال از ط6رف چ6ه کسانی بوده معلوم نیست ، پرسش کنندگان میتوانستند هم از می66ان مومن66ان )ب66رای ازدی66اد علم( ب66وده باش66ند و هم از می66ان

47

(42دیگران )برای تمسخر یا طرح سوالات انحرافی( )آیه اما ، ضمنا به آنحضرت توصیه میشود وارد این جزئی66ات نش66ود و توجه کند که قسمتی از موض66وع ک66ه بک66ارش می آی6د فق6ط

(46 تا 43هشداردهی درباره آن است )آیات

سوره نوحزمان نزول : اواسط سال نهم قبل از هجرت

در روزهای نزول این سوره سران مخالفان پیامبر)ص( کماکان درمرحله »تصمیم به مقابله متمرکز ایدئولوژیک باجریان

اسلام« باقی بودند و هنوز »تصمیم به برخوردفیزیکی« نگرفته( 23 و 22بودند )آیه های

سوره قمرزمان نزول : اواسط سال نهم قبل از هجرت

در زمان معاصر نزول این سوره ، فعالان کف66ر ک66املا وض66عیت دفاعی به خویش گرفته و هیچ جوری ذره ای نیز مایل ب6ه درک گفتمان وحی نب6وده ان6د و اس66تراتژی ش6ان رفت66ار بی تغی6یر در

تا2همان مسیری که به آن عادت داشته اند بوده است )آیات 4 )

فرمای66د : درگ66یری می نتیج66ه48 تا 43در پاراگراف حاوی آیات -اقوام پیشین، »ضدیت فعالان66ه ب66ا ح66ق« س66بب ن66ابودی دس66ته

جمعی تکذیبگران ش66ده ، و راج66ع ب66ه ش66ما )فع66الان کف66ر( ن66یز ممکن است همین نتیجه حاصل شود و شما ممکن است فک66ر

توان به سه موردی که سبب راحتی خی66ال ش66ماکرده باشید میشده باشد پناه برید :

- شما بهتر از کفار و تکذیبگران گذشته هستید .1 اید و به نابودی جمعی- شما در تقدیرات الهی ، استثناء شده2

دچار نخواهید شد .- معاضدت شما با یکدیگر جلوگیر عذاب الهی است .3

واضح است از سه دلیل ف66وق ، دو ت66ای اول ک66ه اش66تباه ب66ودن باط66ل ک66رده و فرم66وده45آنها روشن است و سومی را آیه

وقتی که کار سخت ش66ود ص66حنه را خ66الی و ب66ه ک66ارزار پش66تخواهید کرد .

48

-علاوه بر اینها از پاراگراف مذکور این موضوع ن66یز فهمی66ده میشود:

در هنگام نزول این آیات کار پیامبر )ص( ان قدر بالا گرفته بود ک66ه س66ران کف66ار آنحض66رت را »بط66ور ب66القوه« بص66ورت ی66ک

دیدن66د ک66ه لازمکردند ، ام66ا در آن ح66دی نمی»خطر« ارزیابی می باشد »همین حالا یک فکر جدی برایش بکنند« ، زیرا مجموع66ه

به همپشتیدیدند ، و و ثروتمند میخویش را خیلی متحد و قوی خویش از یکدیگر دلخ66وش بودن66د و رفت66ار خ66ویش را در ق66الب مفه66وم »انتق6ام« ، ک66ه مفه6وم نس66بتا مقب66ولی اس66ت ، توجی66ه

میکرده اند .

سوره فیلزمان نزول : اواسط سال نهم قبل از هجرت

از مطالب این سوره چ6نین فهمی6ده میش6ود ک6ه آنحض66رت این نگرانی را داشته که این مخالفان فع66ال ب66ا این حجم از اعم66ال مخالفت سازمان یافته ، مبادا ریشه این نهضت را دچ66ار تهدی66د ج6دی کنن6د ، ک6ه خداون6د ب6ا فرس6تادن این س66وره ب6ا این بی6ان تلویحی که نگران نباش و کس66ی نمیتوان66د خی66ال از بن برکن66دنریشه این دین را عملی کند ، به آنحضرت دلداری داده است .

سوره بروجزمان نزول : اواسط سال نهم قبل از هجرت

ظاهرا دشمنان پیامبر)ص( پس از نزول سوره فیل ، از »ریشه کنی اسلام« که ممکن بود گاهگاهی دچار وسوسه اش شوند ، مایوس شدند ، و وارد فاز »تصمیم به آزار و شکنجه

(11 تا 4پیروان اسلام« گردیدند )آیات روال سخن چنین نشان میدهد که در این آیات دو موضوع

پیگیری میشود : - تشویق به پایداری بیشتر جبهه پیروان پیامبر)ص( که اولا1

ها را به هر ترتیبی که می توانند یاریافراد آماج آزار و شکنجه دهند تا مجموعا از این مرحله عبور کنند و ثانیا نوعی انسجام

تر بین کل مجموعه افراد پیرو جبهه حق پدید آید .و وحدت قوی - تهدید و تخویف سران اردوگاه کفر که وحدت فکر و2

49

عملشان در این زمینه سست شده و سپس بگسلد .

سوره مسدزمان نزول : اواسط سال نهم قبل از هجرت

معمولا برای اسم اشخاص حقیقی )مانند حسن و بهروز و لام می آورند .–غیره( نه در انتها تنوین ، و نه در ابتدا الف

تنوین در انتهای عبارت ابی لهب از باب تحقیر است تقریبامعادل اینکه در فارسی بگوئیم : »این یارو بهروزه«

اما تنوین موجود در انتهای کلمه »لهب« از باب تعظیم )بزرگنمائی( است و به معنی »شعله های بطور غیرقابل

تصوری بزرگ« است . از2 در آیه »ما کسب« در عبارت »ما«همچنین است نقش

باب بزرگنمائی است . از خویش بپرسیم2جا دارد با توجه به »ماکسب« در آیه

ابولهب چه دستاورد هائی داشت؟ مهم ترین دستاورد او حسب و نسب او بود که اولا از قبیله

قریش بود )که قبیله خوشنامی بود( و ثانیا از طایفه بنی هاشم بود )که خوشنام ترین طایفه از قبیله قریش بود( وثالثا از اولاد

عبدالمطلب بود )که محترم ترین شاخه بنی هاشم بود( یعنی او در آن روزهای اهمیت حسب و نسب بهترین و قابل

احترام ترین حسب و نسب ها را داشت . و در آن روزهای بشدت–علاوه بر آن ثروتمند هم بود

چندین فرزند ذکور هم داشت ومجموع همه–سالارانه مرد در آن روزها - سبب احترام فوق العاده و نفوذ کلام–اینها

ازجمله او - میشد .–هرشخصی این س66وره هنگ66امی ن66ازل ش66د ک66ه اب66ولهب هن66وز زن66ده ب66ود و پیامبر)ص( مجبور بود مدت زیادی از رسالتش در مکه ، چ66نین

عمو و آن پسرعموها را تحمل کند .عمو و چنان زن خ66وانیم وامروز ما پس از پانزده قرن براحتی این س66وره را می

کنیم اما اگر خود را در اوضاع و احوال آن روزهاآنرا تصدیق میقرار دهید خواهید دید چندان آسان نیست .

یکطرف ابولهب است ک66ه چنانک66ه ع66رض ش66د یکی از محکمترین موقعیت ها را دارد ،

و ط66رف دیگ66ر پیغم66بر )ص( اس66ت ک66ه از لح66اظ س66ن از او

50

کوچکتر است و مال و فرزندانی ندارد و ادعائی هم ک66رده ک66ه با مخالفت عده زیادی از »اشخاص مهم« جامع66ه روب6رو ش66ده است که تازه یکی از آن اشخاص مهم مخالف و مکذب او ن66یز همین عموی اوست که در نه66ایت اعتب66ار اس66ت . واقع66ا در آن

روزگار ، تشخیص حق و باطل چندان آسان نبود .

سوره معارجزمان نزول : اواخر سال نهم قبل از هجرت

آید که یکی از کفار به پیامبر)ص( چنین بر می1-2های از آیه-گوئی آن عذابی را که ادعا میگفته باشد که »اگر راست می

کنی بر من فرود بیاور« که چنین جواب یافت که : »کافران توانندآن عذاب را از خود دفع کنند ، اما وقوع آن ، در روزینمی

خواهد بود که...« و اینطور نیست که خداوند از روش خود)شرایط و ظرف زمانی و مکانی خاص آن( عدول کند .

اما ، در این سوره ، چیزی هست که در سیر مطالعاتی به ترتیب نزول قرآن ، »برای اولین بار« است ، و آنهم »چک

است .35 تا 22لیست« مندرج در آیات صفاتی که در آیات فوق ذکر شده ، نیز جدید است و در

های قبلی به این وضوح و روشنی دیده نشده است .سوره صفات مذکور، صفاتی است که چنان دقیق تعریف شده که

تواند آنها را لیست کرده و خودش را دائماشخص علاقمند میدر رابطه با آنها چک کند .

بندی کنیم به نتیجهاگر بخواهیم چک لیست مذکور را طبقهرسیم : خلاصه ذیل می

- از لحاظ فکری ، اهمیت دادن به قیامت.1 - از لحاظ اخلاقی ، سلامت جنسی ، رعایت امانت و عهد ،2

اقامه شهادات . - از لح66اظ اعم66ال ، دوام نم66از ، حف66اظت از نم66از )درس66ت3

انج66ام دادن ، ب66ه وقت انج66ام دادن ، وغ66یره( ، اعط66ای ث66ابتصدقات .

وجود این چک لیست در این سوره ، آنهم در این بره66ه زم66انی )که جریان اسلام هن66وز خیلی نوپ66ا و ن66وزاد و خیلی ض66عیف ب66ه نظر می آمد( ، بخصوص با توجه به اینکه ارسال چک لیست با نزول این سوره تمام نشده و تا آخ66ر ن66زول وحی بص66ورت رو

51

ب66ه کم66ال ادام66ه می یاب66د ، نش66ان از این دارد ک66ه »س66ازندگی شخص66یتی پ66یروان وحی« یکی از اص66لی ت66رین دغدغ66ه ه66ای

سیستم وحی رسانی بوده است . شود که کافران موردنظر بطور تام چنان فهمیده می36از آیه

توانند بگویند »مااند و نمیو تمام سخن پیامبر)ص( را شنیده ها رادانستیم« ، و »اطلاع نداشتیم« ، و امثال این بهانهنمی

بیاورند . شود آنها علیرغم اینکه حجت بر آنها تمام فهمیده می37 از آیه

-بود ، بطور آگاهانه و مختارانه انح66راف از راه ص66حیح را ب66رمیگزیدند . خواهن666د ک666هش666ود آنه666ا چ666یزی را می فهمی666ده می38 از آی666ه

افت66د ک66ه آدمیاستحقاقش را ندارند و این فقط وقتی اتفاق می یا از لحاظ مشاعر ضعیف باشد ، یا درباره خویش اش66تباه کن66د

و خود را بسیار بیش از آنچه که هست بپندارد . بینی دچار بودند که خود بعبارت دیگر، آنها به بیماری خود بزرگ

کردن66د و پسرا در مقابل حجت مطلق حق ، چیزی حس66اب می از اینکه سخن حق را بطور کامل در می یافتند ، باز هم باط66ل

دادند .خود را ترجیح ، و به همان ادامه می

سوره ذاریاتزمان نزول : اواخر سال نهم تا اوائل سال دهم قبل از هجرت

فعالان کفر ، در این برهه زمانی ، در تک66ذیب قی66امت ، از آنج66ا ک66ه نمیتوانس66تند س66خن پ66ذیرفتنی ارائ66ه کنن66د ب66ه حواش66ی می پرداختند و مثلا میگفتند »این قیامت چه وقتی بر پ66ا میش66ود؟«

(12 و 10)آیه های مف6اهیمی مانن6د موم6نین و متقین و19 ت6ا 15با توجه به آیات

ابرار و محسنین و موقنین و ص66الحین و غ66یره و غ66یره ، همگی بر »اشخاص خوب« و »اشخاص مطلوب« و »اف66راد مقب66ول« دلالت دارد ک66ه ب66ه زب66ان ق66رآنی در س66وره واقع66ه »اص66حاب

اند ، که البت66ه این عن66وان »کلی« اس66ت والیمین« نامیده شده ه66ایی دارددر داخل خویش بر حسب درجه مقبولیت دسته بن66دی

که در این پاراگراف بعضی صفات »محس66نین« را ذک66ر نم66ودهاست .

ت66وان ن66وعی »چ66کمطالبی را که در این خصوص ذکر ش66ده می

52

لیست« حساب کرد که کسی در خ6ویش نظ6ر کن66د و ببین6د آی6ا این ص66فات را دارد ی66ا ن66ه و اگ66ر داش66ت خ66ودش را ب66ه عن66وان فردی از افراد جامع66ه محس66نین بدان66د و اگ66ر مثلا دو ص66فت از س66ه ص66فت را دارد ، س66عی کن66د آن س66ومی را هم در خ66ویش

ایجاد کند تا خود را در اجتماع محسنین جا بدهد. در ق6رآن ک66ریم »چ6ک لیس66ت« ه66ایی زی66ادی داریم ک6ه قبلا در

17سوره معارج یکی از برجسته ترین آنها را دیدیم و در آیات بینیم. نیز یکی دیگر را ، و از این پس بازهم می19تا

در این برهه زمانی ، پیامبر)ص( تحت نگرانی زیادی بود که آیا خواهد توانست رسالتش را تا آخر برساند؟ یا اینکه با این

حجم )به نظر او زیاد( اصل جریان رسالت او دچار آسیب های جدی و بلکه توقف و بلکه نابودی خواهد شد؟ که خداوند با

مثالهایی از اقوام و پیامبران گذشته به او دلداری میدهد و54 و 52( و این چیزی است که در آیه های 46 تا 24)آیات

هم قابل تشخیص است .59 و 55

سوره جنزمان نزول : اوائل سال دهم قبل از هجرت

»جن« یکی از عناصر مهم فرهنگی اع66راب معاص66ر ن66زول این آیات بود و قب66ل از این س66وره در س66وره ه66ای ن66اس و رحم66ان مورد اشاره قرار گرفته ، و در قرآن نیز به وض66وح و ص66راحت چه در سوره های قبلی و چه در سوره های آتی به وج66ود آنه66ا تصریح شده ، و در این سوره نیز به تفصیل راجع به آنها سخن میگوید و از این تفص66یل میت66وان این نتیج66ه گ66یری را نم66ود ک66ه دارد از عناصر فرهنگی مخاطبان برای پیشبرد مقاص6د ه6دایتی

و تکاملی آنان بهره میگیرد . آنچه در این سوره از جن نقل میشود ، با توجه به تی66تر ف66وق ، این معنی را میدهد که »ای ک6افران ! ببینی6د جنی6ان چ6ه س6ر و دستی برای استماع و گرایش به سخن وحی می ش66کنند و ل66ذا

از خودتان و بی توجهی تان به آن خجالت بکشید«

سوره کوثرزمان نزول : اوائل سال دهم قبل از هجرت

53

شود که شخصی بوده ، )و قاعدتا باید از فهمیده می3از آیه کرده و»سران« هم بوده باشد( که پیامبر)ص( را مسخره می

شودنامیده ، و از همین جا معلوم میآن حضرت را »ابتر« می مخالفان آن حضرت هنوز وارد فاز »تصمیم به ریشه کنی«

گذردکردند این نهضت موجی است که مینشده بودند و فکر میشود .و با وفات پیامبر )ص( فاتحه تعالیم او نیز خوانده می

54

مرحله پنجم نزول وحی

غلظت مخالفت ها و تکذیب های عامدانه عالمانه لجبازانه

ش66امل ب66ه ت66رتیب س66وره ه66ای : دخ66ان ، زخ66رف ، فص66لت ،جاثیه ، احقاف ، مومن ، یس ، شوری ، سباء

زمان نزول : از ابتدای ماه سوم سال هشتم قبل از هجرت ت66ا آخر ماه یازدهم سال هفتم قبل از هجرت )تقریبا یکس66ال و ده

ماه(

55

سوره دخان زمان نزول : در طول نیمه اول از ماه سوم سال هشتم قبل

از هجرت

(9مخالفان آنحضرت راجع به عقاید خودشان شک داشتند )آیه به این معنی که از روی فطرت خویش و عقل معمولی که هر

کردند ، و چون آنکسی دارد ، صدق مدعای پیامبر را درک می شناختند در تضادتعالیم با آنچه که بعنوان اعتقادات خویش می

کردند .بود ، به اعتقادات خویش شک می گیرد و به تحقیق و در این حالت آدم عاقل دنبال شک را می

-الجمله میپردازد تا به حق برسد ، اما آنها چون فیبررسی می فهمیدند که اگر این کار را بکنند و به حق برسند باید از آنچه

کردند وکه فعلا به آن مشغولند دست بکشند ، این کار را نمی نمودند .خود را به چیزهای دیگر سرگرم می

میتوان این رافهمید که ذک66ر33 تا 17از پاراگراف حاوی آیات داستان موسی و نابودی فرعونیان ب66ه منظ66ور روحی66ه دهی ب66ه مسلمانان و آنحضرت بوده است با این منط6ق ک6ه ن6ه اینه6ا از

فرعون قوی تر اند و نه بنی اسرائیل از شما عزیزتر . سران کفار این نسبت را به پیامبر)ص( میدادند که این مطالب

را کسی به او تقریر میکند و خود او نیز مجنون است ، یعنی ( و نیز فهمیده میشود14سخنان او بی ارزش است )آیه

سران کفار در کفرشان لجبازی مینمودند و بی منطقی نشان ( و نیز اینکه منتظر پایان کار آنحضرت37 تا 34دادند )آیات می

اند اگر اندکیاند و فکر میکردهو فروپاشی نهضت او بوده( 59گذرد )آیه حوصله کنند این موج می

سوره زخرف زمان نزول : از نیمه دوم ماه سوم تا اوائل ماه ششم سال

هشتم قبل از هجرت

در این برهه از زمان ، وضعیت کلی ، از لحاظ آمادگی و صلاحیت اکثر مخاطبان برای نزول وحی ، هیچ مساعد نبوده ،

و به عبارت دیگر ، وحی در زمینه ای نازل شده که اکثر( 5مخاطبان لایق آن نبوده و قدر آن را نمی شناخته اند )آیه سران مخالفان پیامبر)ص( این مقدار را قبول داشتند که

56

( 9آفرینش آسمانها و زمین کار خداوند متعال است )آیه آید که »پس بحث بر سر چه بود؟« این سوال پیش می

جواب این است که بحث بر سر »مدیریت جهان« بود که مشرکان اظهار میکردند هریک از امور زندگی بشر چه مثبت و چه منفی )مثلا باران و خشکسالی و رونق وکسادی و سلامت

و بیماری و غیره وغیره( هریک مدیری دارد که در آسمانها ساکن است و یکی از دختران خداست و در کار خویش نیز

مستقل است ولذا هرکس برای جلب نظر مثبت »خدای مثبت« و یا دفع نظر منفی »خدای منفی« مربوطه باید به-کسانی که خود را »کاهن« و »واسطه خدا«ی مربوطه می نامند نذوری تقدیم کند یا برای او خدمتی انجام دهد تا دل

»خدای مربوطه« با او »نرم« شود و درنتیجه »خیر« موردنظر او حاصل یا »شر« مورد نظر او دفع شود .

بعبارت دیگر نتیجه شرک مورد نظر مخالفان پیامبر)ص( این نهایت مرکز و مبدا هماهنگ شود و توحیدبود که بشر باید با بی

مورد نظر پیامبر اکرم)ص( حامل این پیام بود که همه اینها باطل و بیجاست و کافیست بشر خود را با یکجا و فقط یکجا

هماهنگ کند . ( استدلالی هم22 تا 15علاوه بر آن، در این پاراگراف )آیات

اید لااقل باوجود دارد که »ای اعراب! این فرضیاتی که کرده فرهنگ خود شما تعارض دارد! شما مردمی هستید که جنس

قدر میدانید! حالا چطور استمادینه را حقیر و کم ارزش و بی شود ،که وقتی دستگاه الوهیت و ملوکیت و ربوبیت مطرح می

ارزش است، ناگهان مقامبه این جنس که باصطلاح شما بی نفی همین19دهید؟« که در آیه الوهیت و ملوکیت و ربوبیت می

مطلب از طریق یک استدلال در سطح بسیار بالاتر انجام شدهاست.

بعبارت دیگر ، در این موضوع دو نوع استدلال برای نفیفرضیه مشرکانه بکار رفته:

- اینکه این فرضیه با فرهنگ سنتی و مردسالار شما1(18 تا 15ناهماهنگ است )آیات

(19پایه است )آیه - اساسا این فرضیه بی2 مهمترین مانع گرایش مردم به دعوت پیامبر )ص( مخالفت سران قبایل بوده و در این پاراگراف تلویحا از مردمی که

بطور بالقوه از پیروان آنحضرت بوده اند میخواهد پایبندی به

57

ابراهیم وار - به آنچه خود می فهمند–قبایلشان را بگسلند و ( 28 تا 26بگرایند )آیات

فهمیده میشود 29از آیه فعالان کفر از ثروت و برخورداری قابل قبولی بهرمند بوده اند

فهمیده میشود آنها ملاک بزرگی را32 و 31و از آیه فهمیده میشود که آنها30برخورداری مالی میدانستند و از آیه

تاثیر قرآن را بر اذهان میدیدند و این تاثیر را نه به حقایق آن ،بلکه به تاثیر سحر مرتبط میکردند.

علت اصرار فعالان کفر کاملا آگاهانه و درک واضح از اینکه سخنان این یتیم ابوطالب اساس زندگی و تمتعات مارا )که بر مبنای شرک پا گرفته( به هم میریزد ، بوده است و آنها عالما

عامدا به دنبال کسانی بوده اند که به خویش نزدیک کنند و آنها(36شرک و مخالفت با توحید را برایشان تئوریزه کنند )آیه

مخالفان پیامبر )ص( به فکر قتل آن وجود مقدس هم افتاده( 41بودند )آیه

شود پیامبر اکرم)ص( این امکان را داشته فهمیده می45از آیه که با پیامبران سابق تماس بگیرد و مطالبی را تحقیق کند .

فهمیده میشود 40از آیه آنحضرت احساس مسئولیت زیادی داشته و بیش از آنچه (40منظور خداوند بوده با موضوع رسالت درگیر میشده )آیه

و در سراسر قرآن آیات هم معنی با این آیه وجود دارد که ای پیامبر ما این قرآن را نفرستادیم که خودت را اینقدر به زحمت

بیاندازی . ش6ود این فک6ر ک6ه »واج6د م6ال و معلوم می54 – 51از آیات

ت66ر اس66ت از فاق66د آن« ، ی6ک اعتق66اد عم6ومیقدرت ، ب66ا ارزش توانس66ت ب66ه حک66ومت خ66ودبوده، و اگر چنان نبود ، فرعون نمی

شود این اس66ت ک66ه فهمیده می54ای که از آیه ادامه دهد . نکته او اول به این فک66ر و فرهن66گ دامن زد و پس از این ک66ه خ66وب پذیرفت66ه ش66د و ج66ا افت66اد ، از مزای66ای آن ک66ه بس66ط دامن66ه

حکومتش بود استفاده کرد . در این مقط66ع زم66انی ، خداون66د ب66رای ارش66اد و ض66منا دل66داری پی66امبر)ص( قس66متی از داس66تان موس66ی )ع( را ک66ه ش66بیه این

مقطع ازرسالت آنحضرت است برایش بازگوئی میکند:(47- موسی را هم مسخره کردند )آیه1(48- برکفرشان عالمانه وعامدانه اصرارکردند )آیه2

58

- وقتی که به مشکل خوردند از روی تکبر او را ساحرخواندند3 و با وجود این تعهد سپردندکه اگرمشکلشان رفع ش66ود ب66ه دین

(49او خواهند گروید )آیه(50- پس از رفع مشکل بازهم به حالت قبل برگشتند )آیه4 - فکرشان این بود که ارزش حقیقی در مواهب م66ادی اس66ت5

( 53 تا 51)آیه های و55- در نهایت هم به جائی رسیدندکه نابود ش6دند )آی6ه ه6ای6

56)

بطور کلی ، محتوای سوره های این مرحله ، دراین معنی مشترک است که استراتژی سران کفار بر این مورد استقرار

یافته بود که به هیچ عنوان کوچکترین نرمشی در م6قاب6لدعوت پیامبر)ص( نشان ندهند.

این موضوع شواهد زیادی دارد . اگر بخواهیم همه شواهد را از همه سوره های این مرحله

ارائه کنیم بسیارطولانی خواهد شد ، لذا فقط شواهد موجوددراین سوره راعرض میکنیم :

- آنها خواستاراین بودندکه اصلا وحیی بر پیامبر)ص( نازل1(5نشود )آیه

خالقیت خداوند را قبول داشتند اما بقیه نقش های الهی– 2(9را انکار میکردند )آیه

- سعی میکردند برای باقی ماندن بر رویه شان یک دستاویز3(20الهی بتراشند )آیه

- سعی میکردند درلیاقت پیامبر)ص( شبهه ایجادکنند )آیه431)

- سعی میکردند هیچ جوری هیچ حرفی از پیامبر)ص( قبول5نکنند )موضوعی که درپاراگراف های قبل بارها دیده ایم(

(41 - حتی به فکر قتل آنحضرت هم افتادند )آیه6 طبیعی است که اینها باچنین روحیه ای بسیارشایق بودندکه

اگر میشد چه خوب بود که ، یک »دلیل دینی« مبنی بر توجیهعقایدشان پیداکنند و آن را روی بساط اسلام »چماق« کنند .

طبیعی است که درمسیرفوق کوشش هم کرده باشند ، )همانطورکه درسوره مدثردیدیم که چگونه دست به دامن آن

سحر است(– قرآن –شخص شده بودند که گفته بود این هرچه باشد ، آنها این کار را کردندوچیزی هم که خوشحالشان

59

میکرد پیدا کردند . آنها در این جستجو کشف کردندکه مسیحیان پیغمبرشان را

پسر خدا میدانند .ناگهان زبانشان روی پیامبر)ص( دراز شدکه :

چطور است که عیبی ندارد خدا پسرداشته باشد ، اما عیب(58 و 57دارد دخترداشته باشد؟ )آیه های

اکثریت فعالان کفر از آنچه آنحضرت ب66ه ابلاغ آن می پ66رداخت( 78بدشان می آمد )آیه

معل66وم میش66ود فع66الان کف66ر در ک66ار مخالفتش66ان ب66ا79از آیه فهمی66ده84آنحضرت بسیار پیگ66یر و م66برم ب66وده ان66د و از آی66ه

میشود آنه66ا الوهی66تی ب66رای خداون66د قائ66ل نبودن66د و او را فق66ط فهمی66ده میش66ود ب66رای خداون66د85خ66الق میدانس66تند و از آی66ه

نقشی در اداره جهان نمی شناخته اند و موضوع قی66امت را هم فهمی66ده میش66ود چ66یزی86بطور واضح انکار میکردند و از آیه

که به آن دلخوش بوده اند موضوع شفاعت بودند که متص66دیان آن ن66یز )چنانک66ه قبلا در آی66ات و س66وره ه66ای قبلی دی66ده ایم(

»فرزندان خدا« و یا ملائکه بوده اند .

سوره فصلت از اوائل ماه ششم سال هشتم تا اواخر ماه هشتم سال

هشتم قبل از هجرت

اکثریت مردم مقارن نزول این آیات به آن اعتنایی نمیکردند( 4)آیه

فعالان کفر به شدت در کفرشان عمد و اصرار به خرج(5میدادند )آیه

معل66وم میش66ود قب66ل از هج66رت ن66وعی زک66ات در بین7 از آیه م66ردم معم66ول ب66وده ک66ه ب66رخی می پرداختن66د و ب66رخی نمی پرداختند ، البته باید دانست که البته این به مس66لمانان مرب66وط

نمیشود زیرا انتهای آیه در ارتباط آن به کفار ظهور دارد . سران مخالفان پیامبر )ص( خیلی به خودشان مطمئن بودند

وگمانی به ضعیف شدن موقعیت خویش و قوی شدن احتمالی ( و مخالفتشان صرفا از15موقعیت آنحضرت نمی بردند )آیه

و آنها »دور و بری« هائی برای( 17روی لجبازی بود )آیه خویش ترتیب داده بودند که فعالیتی ستاد مانند به آنها ارائه

60

( و نفوذ تعالیم آنحضرت آنقدر گسترده شده25میکردند )آیه بود که فعالان کفر را به کارهائی شبیه پخش پارازیت و فیلتر

( و شروع به26گذاری روی سخنان وحی وادار کرده بود )آیه ایجاد نوعی آزار و اذیت نسبت به پیروان آنحضرت کرده بودند

( و آنحضرت در معرض رفتار های نامطلوبی از سوی30)آیه فعالان کفر قرار میگرفته که آزرده خاطرشان میکرده و از

آنجا که از لحاظ عده و عده دست پائین را داشتند برای مهار جریان مذکور توصیه رفتاری »دفع به نیکوترین روش« را

(36 تا 34دریافت نموده است )آیات در همان برهه زمانی نزول این آیات عده ای به فکر تغییر معانی آیات افتاده بودند و آنها را با توجیهاتی غیر از آنچه معنی میداد معنی میکردند و به اینصورت سعی میکردند

معانیی برای آیات بتراشند که با فرهنگ خودشان جور باشد ( و برای وحی یک منشاء غیر از خداوند42 تا 40)آیات

(44پیشنهاد میکردند )آیه

سوره جاثیه اواخر ماه هشتم تا نیمه اول ماه دهم سال هشتم قبل از

هجرت

برخی فعالان کفر از لح66اظ شخص66یتی بس66یار ف66رو مای66ه ب66وده اند ، دروغزن و معتاد به گن66اه و اص66رارگر و خ66ود ب66زرگ بین و

( 9 تا 7برتری طلب و مسخره کن حق بودند )آیات هنگام نزول این سوره مسلمانان دو نوع دشمن داشتند:

(14- دشمن سنتی آنها یعنی مشرکان عرب )آیه 1 16ه66ای - دشمن جدید، یعنی اهل کتاب ) یعنی یهودیان( )آی66ه2(17و

در اینجا توصیه خداوند به پیامبر)ص( این است که:- با گروه اول مدارا کن و بزودی پیروز خواهی شد.1توانند ضرری به تو بزنند.- به گروه دوم اهمیت نده زیرا نمی2

اس66رائیل کت6اب و حکم و فرم6وده ب6ه ب6نی16ضمنا اینکه در آیه نب66وت دادیم، ن66وعی انتق66اد از آنهاس66ت ک66ه آنه66ا عل66یرغم این

نعمتهای بزرگ رفتار مناسب نشان ندادند. در هر حال این آیه ها موضع س66رزنش ب66ه یهودی66ان را دارد ک66ه عل66یرغم اینک66ه حق66انیت رس66ول خ66دا )ص( برایش66ان معل66وم و

61

محقق بود انکار میکردند و همچنین حاوی آموزش به آنحضرتاست که نه به این مطلب و نه به اینان چندان اهمیتی مده .

در این برهه از زمان ب66ه مس66لمانان ض66من س66فارش م66دارا ب66ا و14ش66ود )آخ66ر آیهکف66ار و مش66رکان ، امی66د به66روزی داده می

روانشناسی و روحیه پ66یروان آنحص66رت بس66یار(66 15ابتدای آیه بالا بوده و خیلی آمادگی داشتند که با نیروه66ای مخ66الف درگ66یر

( 14شوند که آیه با استدلال آنها را آرام میکند )آیه فعالان کفر تصور میکردند که اگر آخرتی هم در کار باشد و

وضع مومنان خوش عمل در آنجا خوب باشد وضع خودشان بد( و آنها21نخواهد بود )آیه

فعالان کفر خواسته دل را بی چون و چرا پیروی میکردند و این رفتار سبب میشد علیرغم قدرت ذهنی که داشتند به راه

خطا بروند و وسائل راهیابی شان از کار بیفتد و و با پیش گرفتن این روش به جائی میرسیدند که در باره مهم ترین چیز

به ظن و گمان رفتار کنند و بالاخره به آنجا میرسیدند که( 25 تا 23سخن کودکانه بگویند )آیات

عده زیادی از مخالفان پیامبر)ص( »دهری مذهب« )که به و32زندگی پس ازمرگ هیچ اعتقادی ندارند( بودند )آیه های

34)

سوره احقاف از نیمه اول ماه دهم تا نیمه اول ماه دوازدهم سال هشتم قبل

از هجرت

فعالان کفر در باره آنچه مورد هشدار واقع میشدند رویگردان ( واضح است موضوع هشدار قیامت و آخرت3بودند )آیه

6 و 5 و 4بود ، اما این چه ربطی به نفی شرک دارد که آیات به آن پرداخته است؟

چنین به نظر میرسد که هشدار به نوع زندگی شان )که بر تا4اساس عقاید شرک مبتنی بود( مربوط باشد که در آیات

به رد مستدل پایه های آن پرداخته است .6 فعالان کفر که تاب دیالوگ اخیر را نداشتند به جاده »تو درغگو هستی« ردند و وحی هم به آنحضرت تقریر کرد که بگو من در

( و از10 ت66ا 7موضوع پیامبری ک66ه نوظه66ور نیس66تم )آی66ه ه66ای همین فهمیده میشود که جامعه عرب های مکه اص66ل پی66امبری

62

هس66ت این اس66ت10را قبول داشتند ، اما نکته ای ک66ه در آی66ه که در تقریر به آنحض66رت این هم هس6ت ک6ه یکنف6ر یه6ودی ب6ه »مث66ل آن« ایم66ان آورده ، در حالیک66ه آن66ان در اث66ر خ66وی خ66ود بزرگ بینی و بزرگی طلبی خویش کفر ورزیدند ، اما ، خود این

ک66ه بیش66تر در ی66ثرب بودن66د(–موض66وع )ایم66ان آوری یه66ودی موضوع حدسیات تاریخی قابل توجهی است .

فعالان کفر که از طبقه مرفه بودند ، رفاه خویش را نتیجه نوعی از محبوبیتی تلقی میکردند که نزد خداوند دارند )آیه

( ، و لذا میگفتند ما که نزد خدا عزیزیم اگر این چیزی که11 محمد ادعا میکند دارد )یعنی قابلیت دریافت وحی( درست بود

، حتما خدا به ما هم میداد ، پس حالا که ما نداریم معلوممیشود او دروغ میگوید .

در این مقطع از زمان راجع به پیروان آنحضرت نوعی فشار و( 13تضییقات اعمال میشده است )آیه

در این برهه از زمان وحی دارد مردم عادی داخل اردوگاه کفر را از طریق تحریک عواطف قومی شان ترغیب به پیوس66تن ب66ه جریان اسلام میکند )با این بیان تلویحی که ببینید دیگران ب66رای چیزی که شما آنهمه نسبت به آن بی رغبتی نشان میدهی66د چ66ه

(32 تا 29سر و دستی می شکنند( )آیات برای نزدی66ک ک66ردن موض66وع حی66ات مج66دد ب66ه ذهن م66ردم ، ب6ه

( 33قدرت نا محدود الهی اشاره نموده )آیه در این برهه بازهم به آنحضرت توصیه میکند نه تنها صبر پیش66ه کن66د بلک66ه ص66بر بیش66تر از ت66اکنون در پیش گ66یرد و از همینج66ا فهمیده میشود که آنحض66رت انتظ66ار داش66ت خداون66د در ریش66ه

(35کنی فعالان کفر سرعتی بخرج دهد )آیه

سوره مومن از اواسط ماه دوازدهم سال هشتم تا اوایل ماه چهارم سال

هفتم قبل از هجرت

سران مخالفان پیامبر)ص( درجهت مخالفت با آن حضرت خیلی به این در و آن در می زدند و خیلی فعال بودند و حتی

برای )هماهنگی های لازم( دست به مسافرت هائی هم میزده ( و ضمنا آنها در این مرحله آرزوی نابود کردن آن4اند )آیه

( 5حضرت را هم در دل می پروراندند )آیه

63

(47اهل کفر به دو دسته تقسیم میشدند سران و پیروان )آیه آنحضرت از اوضاع نامساعد آن روزها ناراحت بوده و از

خداوند تغییر شرایط را میخواسته و خداوند موافق نبوده و میخواسته آنحضرت صبر کند تا شرایط بطور طبیعی درست

( 55شود )آیه منشاء فعالیت فعالان کفر نفسانیات آنها بوده که پیشرفت

تعالیم آنحضرت را در تعارض با منافع و سروریی که داشته اند از( زیرا آنها )با توجه به کلمه تمرحون( 56میدیده اند )آیه

( 75اقشار مرفه و بالای جامعه خویش بوده اند )آیه پیامبر راجع به موضوع وعده الهی بی ص66بری مینم66وده ک66ه ب66ه

( و از همین آیه77آنحضرت باز هم توصیه به صبر میشود )آیه این نیز فهمیده میشود که توطئه قتل آنحض66رت هم در دس66تور

کار سران مخالفانش بوده است . (78فعالان کفر از آنحضرت باز هم معجزه میخواسته اند آیه

رسیدند کهبندی میسران کفار کم کم داشتند به این جمع باید مقابله عملی موثر حذفی با جریان وحی و پیامبر)ص( کنند و ریشه اسلام را یکسره بکنند و خیال خویش را راحت نمایند

( بطور قطع پیامبر)ص( نیز این امر را حس77 و 5)آیه های کرده بودند ، لذا خداوند خیال آنحضرت را راحت نموده که آنها

موفق نخواهند شد.

سوره یس از دهه اول از ماه چهارم تا پایان ماه ششم سال هفتم قبل

از هجرت

قبل از رسول اکرم )ص( در نسل های قبل ، تا مدتهای زیادی قبل از آنحضرت ، پیامبری نبوده ، و از همین بیان فهمیده میشود که دارد تلویحا به آنحضرت گوشزد میکند که توقع خویش را از مخاطب های خویش کم کند و با آنها مدارای

( و این فقدان سبب شده آنها تدریجا6بیشتری نشان دهد )آیه به چنان ورطه ای بیفتند که علی الظاهر امیدی به نجاتشان

( لذا آنحضرت برای حل مشکل می باید10 تا 7نباشد )آیات نیروی خویش را روی اشخاص قلیلی که پیروی اش میکردند

متمرکز کند تا آنها »زنده« شوند و سپس این »زندگی« به( 12 و 11بقیه هم سرایت کند )آیه های

64

با ذکر داس66تانی از اوض66اع یکی از پی66امبران س66ابق ، علاوه ب66ر منط6ق اه6الی آن ش66هر را ب6ازگواینکه ش66دت تک66ذیب ک66ور و بی

منطق س6رانمیکند ، به قرینه ، شدت تکذیب کور و لجبازانه بی کفار معاصر پی6امبر)ص( اس66لام ، در این بره6ه را ن6یز ی6ادآوری

(25 تا 15میکند )آیات تصوری که کافران معاصر نزول این آیات از خداوند داشته ان66د این بوده که کارهایش را از طریق بی واس66طه و بی اس66باب و

(47علل و بطور غیر عادی انجام میدهد )آیه فهمیده میشود آنحضرت اساسا اس66تعداد ش66عرگوئی69از آیه

نداشته و نیز اینکه اگر اس66تعدادش را میداش66ت ، این موض66وعمخل و مزاحم رسالتش میبود .

یک علت مهم گرایش ب66ه ش66رک )البت66ه از س66وی آب66اء و اج66داد فعالان معاصر نزول این آی66ات ، جلب منفعت »خ66دایان« ب66وده است که امید داشته اند در مش66کلات میتوانن66د روی ی66اری آنه66ا

(74حساب کنند )آیه تشکیک در موضوع برپ66ایی قی66امت و آخ66رت ی66ک ام66ر ع66ادی و طبیعی است ، زیرا آن موضوع دور از ذهن است ، و قب66ول آن

ب66ا توج66ه ب66ه ق66درت بی81با واس66طه چ66یز دیگ66ر )مثلا در آی66ه انته666ای الهی( ممکن میش666ود ، و کس666ی از این لح666اظ قاب666ل

( زی66را77سرزنش نیست )توجه کنید به کلمه »انسان« در آیه ( 78همگان در معرضش هستند )آیه

سوره شوری از نیمه دوم ماه ششم تا دهه اول از ماه نهم سال هفتم قبل

از هجرت

رفتار و گفتم66ان ش66رک ک66املا ب66رای ک66ل سیس66تم ه66ای جه66انی ناگوار و نامطلوب بود و کارگزاران جه66ان در جهت تص66حیح آن عمل میکردند ، نه در جهت مقابل66ه ب66ا آن ، و آنحض66رت ن66یز در

و5همین چارچوب به صبر و خودداری توصیه میشد )آیه ه66ای ( و خداون66د هم ب66ه آنحض66رت تاکی66د میکن66د ک66ه روش او این6

( و8نیست که تعالیم وحی بطور معجزه آس66ا پیش ب66رود )آی66ه نیز ، هم موضوع و هم محدوده ماموریت آنحضرت را7در آیه

برایش مشخص فرموده است . در این مقط66ع از زم66ان ، ظ66اهرا ، در داخ66ل اردوگ66اه اس66لام

65

اختلاف نظری بروز ک66رده ب6وده ، ک66ه توض66یحی در متن آی66ه در ب66اره اش دی66ده نمیش66ود و اجم66الا راه رف66ع اختلاف بط66ور کلی نشان داده ش66ده ، میت66وان ح66دس زد ک66ه ب66رخی از مس66لمانان تعرضات اردوگاه کفر را بر نمی تابیدند و از آنحضرت خواستار

(10مقابله جدی و عملی بودند )آیه فهمی66ده میش66ود آنحض66رت ب66از هم پیش66نهاد ن66وعی15از آی66ه

معامله دریافت کرده بود که بشدت از آن نهی شده و به اتخاذموضعی مانند سوره کافرون توصیه شده است .

فهمیده میشود تاثیر آم66وزه وحی ت66ا ن66زول این آی66ات16از آیه گسترده و عمیق بوده که به آنان میگوید دیگر حنای استدلالات

سابق تان رنگی ندارد و دست بکشید. فهمیده میشود که فع66الان کف66ر در مقاب66ل آنحض66رت24از آیه

مستاصل شده بودند و لذا ک6ار او را یکس6ره »اف6ترائی ک6ه ب6هخدا میزند« ارزیابی میکردند .

فهمیده میش66ود در می66ان اردوگ66اه اس66لام43 تا 37از آیه های عده ای »نخبه« به وجود آم66ده بودن66د ک66ه مشخص66ات تحس66ین برانگیزی یافته بودند که برای سایرین به عن66وان اس66وه و الگ66و

معرفی شده اند . همچ66نین از آی66ات م66ذکور این ن66یز فهمی66ده میش66ود ک66ه اوض66اع عمومی اردوگاه اسلام تغییر محتوایی شگرفی ک66رده ب66ود و از ع666ده ای اف666راد ض666عیف منفع666ل ب666ه جامع666ه ای ک666ه در آن »هسته«ای ش66کل گرفت66ه ب66ود ک66ه ک66املا توان66ائی اداره جوام66ع ب66زرگ را داش66ت و اعض66اء آن »هس66ته« ، مه66ذب و عاق66ل و

خویشتندار و همگرا و خداگرا ، و دارای صفات عالی بودند . همچنین از همین آیات فهمیده میشود مق66ارن ن66زول این آی66ات این گفتمان پیدا شده بود که تا کی بای66د در مقاب66ل مظ66الم این کفار خدا نشناس هیچ چیز نفهم ن66ا مقی66د ب66ه هیچ چ66یز س66کوت

کنیم و کی می باید جلوشان درآئیم؟ روی جنسیت اولاد زوم ش6ده واینق6در50 و 49چرادر آیه های

روی آن مانور داده ش6ده است؟ یکی ازصفات پربسامد خداوند از لحاظ تکرار در قرآن ، صفت »حکیم«ی آنحض66رت اس66ت وش66خص حکیم هم س66خن بیج66ا نمیگوید و ل66ذا بای66د این زوم و م66انور عل666ت معق66ول ومقب66ولی

داشته باشد . تااینجا این رافهمی66ده ایم ک66ه مخ66اطب ه66ای اولی66ه پی66امبر)ص(

66

شدیدا اولاد پسر را بر دخ66تر ت66رجیح می66داده ان66د )مطلب ف66وق ازآیات زیادی فهمیده میشود( از آیات زیاد دیگ66ری هم فهمی66ده میش66ودکه هم66ه کفارهم66ه زم66ان ه66ا ، از جمل66ه کف66ار زم66ان آنحضرت دائما میگفتند »اگر راست میگوئی فلان کار- معج66زه ای - را بکن« ب666ا در نظ666666ر گ666رفتن همزم666ان ه666ردو مطلب میتوانیم حدس بزنیم که خواسته ای را دایر ب666ر »فقط پسر« مط66رح ک66رده بودن66د ک66ه ج66واب دری66افت کردن66د »تقاض66ای

خ6666666لاف حکم6666ت پذیرفته نمیشود« در آن روزه66ا از ط66رفی ، پی66امبر)ص( و پ66یروان آنحض66رت را دل6گرم تر نموده ، و از ط66رف دیگ66ر ، در دل مخالف66انش راهی بازکن66د و ل66ذا ب66از هم ب66ه وح6666ی و »حجیت« و »حق66انیت« آن توجه میدهد و میگوید : ای پیامبر ! دل خوش دار ک66ه برگزی66ده شده ای که روشنی بخش باشی و به بهترین ها ه66دایت ک66نی ، و ای کافران! دس66ت بکش66ید اینه66ا س66خن مس66تقیم خداون66دتان

(53 تا 51است )آیات تبیین وحیی که به آنحضرت میشده53 تا 51ضمنا در آیه های

صورت گرفته و در آن نشان داده شده ک66ه وحی ب66ه آنحض66رت عمدتا بصورت ارسال رسول بوده که به آنحض66رت ک66ه س66ابقه ای از این ام66ر نداش66ته ن66ازل میش66ده و مط66ابق ب66ا اس66تعداد

آنحضرت مطالبی را برایش می آورده است .

سوره سباءاز اوایل ماه نهم تا آخر ماه یازدهم سال هفتم قبل از هجرت

اینک دیگر فع66الان کف66ر ب66ه کم66تر از ح66ذف کام66ل تع66الیم وحی راض66ی نمیش66دند ، مثلا موض66وع آخ66رت را ن66ه تنه66ا بکلی انک66ار میکردن66د بلک66ه ب66ه تمس66خر عناص66ر مختل66ف مق66ولات آن می پرداختند و خود پیامبر را بکلی دروغگو بلکه افترا زننده به خ66دا

( 9 تا 5و حتی دیوانه معرفی می نمودند )آیه های ش6دت عم6د و اص6رار فع6الان کف6ر و ن6یز33 تا 31از آیه های

فاصله طبقاتی آنه66ا فهمی66ده میش66ود و ن66یز اینک66ه طبق66ات ب66الاسبب ایجاد این فاصله شده اند .

درمقام نکوهش عامدانه مصرانه لجبازانه تکذیب45 تا43آیات کور س6ران کف66ار اس66ت ، ام66ا »لحن« س66خن اس66تدلالی اس66ت ونشان از امی66د ب66ه ت66اثیر مثبت دارد . همین موض66وع اخ66یر بم66ا

67

میگوید که تعالیم پیامبر )ص( درس66طح وس66یعی پذیرفت66ه ش66ده بود و این انتظار وجود داشت که »س6ران« ن6یز ب6الاخره و پس

از مدتی کوتاه بیایند . فهمی66ده میش66ود آن »س66ران« در پی66ام وحی چ66یزی43از آی66ه

میدیدند که آن را تهدی66دی ب66رای ط66رز زن66دگی م66الوف خ66ویش تلقی میکردند و مکانیزم دفاعی ش66ان این ب66ود ک66ه آن را بکلی دروغ اعلام کرده و تاثیر آن را در قلوب مردم به س66حر نس66بت

دهند . بما میگوی66د س66طح برخ66ورداری و بط66ور کلی »تم66دن«45آیه

مردم آن روزها به حدود نزدیک به ده درص66د ث66روت و مکنت و تمدن کافران سلف )مثلا عاد و ثم66ود و فرع66ون و امث66ال آنه66ا( رسیده بود ، و همین یک سر نخ مهم است که از روی مطالع66ه تمدن و علم و هنر و سایر فاکتور های مش66خص کنن66ده زن66دگی آنان ، بتوان یک تصوری از فاکتورهای مشخص کننده ف66رهنگی و تمدنی آنان یافت . البته ممکن است کسی ان قلت کن66د ک66ه کلمه »معش66ار« در آی66ه م66ذکور از ب66اب تحق66یر اس66ت ، واض66ح است که این را میدانیم ، ام66ا ، این را هم می66دانیم ک66ه خداون66د وقتی که تحقیر هم میکند ملتزم به »یقول الحق« هست، و لذا ، این کلمه »معشار« )ی66ک دهم( ی66ک س66رنخ بس66یار مهم ب66رایتاریخ تمدن تطبیقی و مقایسه ای آنان با اقوام سابق است .

آنحض66رت در زم66ان ن66زول این آی66ات م66امور ش66ده ب66ود تب66یین ( و در این جهت ب66ه50 ت6ا 46موقعیتش را تجدی6د کن66د )آی6ات

مردم این توصیه را دارد که در خلوت های خویش ، چ66ه بط66ور ف6ردی و چ66ه جمعی ، در ب66اره او و چیزه66ایی ک66ه از او میدانن66د فکر کنند و ببینند آیا واقعا او آنطور که سرانشان اظهار میکنند هست؟ دیگر اینکه در این موضوع بیندیش66ند ک66ه دع66وت او آی66ا منافعی )مادی( برای او دارد؟ دیگ66ر اینک66ه دع66وت او ت66ا کن66ونمورد پذیرش روزافزون یا مورد انکار و تنفر روزافزون بوده؟

اینها مواردی بود ک66ه ب66ه پیش66نهاد وحی می بای66د در ص66داقت وخلوت مردم مورد ارزیابی واقع میشد .

68

مرحله ششم نزول وحی

شروع به اعمال فشار روزافزون بر آنحضرت و

مومنان

شامل ب66ه ت66رتیب س66وره ه66ای : مومن66ون ، اب66راهیم ، اس66راء ،هود ، شعراء ، یونس ، انبیاء ، صافات ، ص .

ازماه آخر سال هفتم قبل از هجرت ت6ا انته6ای م6اه آخ66ر س66الششم قبل از هجرت )تقریبا یکسال(

69

سوره مومنون اواخر ماه یازدهم تا اواخر ماه دوازدهم از سال هفتم قبل از

هجرت

در بازه زمانی از نزول سوره معارج تا مقارن نزول این سوره بر می آید ، کیفیت های ایمانی11 تا 1، چنانکه از آیات

مومنان ارتقاء قابل ملاحظه ای داشته ، که از مقایسه چک لیست موجود در آیات مذکور و چک لیست موجود در سوره

معارج به وضوح مشهود است . معل66وم میش66ود م66ردم مق66ارن ن66زول این س66وره از20از آی66ه

کالاهای مورد استفاده در شامات استفاده میکرده اند و از آی66ه فهمیده میشود م66ردم این دوره ب6ا مس66افرت ه66ای دری6ایی22

آشنا بوده اند . تلقی فع66الان کف66ر چ66نین ب66وده ک66ه ص66احب ث66روت و اولاد ن66زد خداوند محبوب اس66ت و ش66اید همین گفتم66ان س66بب میش66د در مومنان )که نسبت به آنها فرودست بوده اند( به چش66م تحق66یر بنگرند و همچنین دین آنها را نیز بی اهمیت تلقی کنند )آیه های

( 56 و 55 فعالان کفر به احاطه الهی ب66ر همگ66ان غفلت داش66تند و از آی66ه

فهمیده میشود زندگی شان همراه با بطالت و ش66ب زن66ده67 داری های همراه با چرت و پرت گفتن بوده و همین نیز گوی66ای

(63وضعیت برخورداری ثروتمندانه آنان می باشد )آیه آنه666ا در ق666رآن تعمقی نمیکردن666د و آنحض666رت را بخ666وبی می شناختند و با وجود این او را مجنون مینامیدند و از پذیرش حق )لابد به سبب تعارض66ی ک66ه ب66ا م66وقعیت و منافعش66ان داش66ت(

(70 تا 68بدشان می آمد )آیات ظاهرا می باید در این برهه عذاب خفیفی ب66ر آنه66ا ن66ازل ش66ده باشد ، اما آنان توجهی به آن نک66رده و متنب66ه نش66ده و در ص66دد اصلاح رفتار خویش بر نیامدند ، ضمن اینک66ه ط66اقتی هم ب66رای

(77 و 76عذاب قوی تر نداشتند )آیه های آنها فعالان کفر مالکیت زمین و ربوبیت خدا نسبت به آس66مانها و اداره ام66ور وفرمان66دهی مطل66ق او و پناهگ66اه هم66ه ب66ودن و پناهگاهی برای او متصور نبودن را برای خداوند قب6ول نداش6تند

( گرچه برخی مفسران بنام ، این نظر را قبول89 تا 84)آیات ندارن66د ، ام66ا ، این قلم در تفس66یر خ66ویش )ک66ه در اوای66ل جل66د

70

ششم و در س66ایت هس66ت( نظرش66ان را ب66ا اس66تدلال ه66ایی رد نموده ، ولی ، چون این یک بحث تفسیری است در اینجا به آن

نمی پردازیم . آنحضرت )بدون اینکه بصورت دعا ب66ه زب66ان آورده باش66د( آرزو کرده بود کاش عذاب الهی ب66ر مخالف66انش ن66ازل میش66د و ک66ار

( ب6ر او98 ت6ا 93رسالتش آسان تر پیش م6یرفت ، ک66ه آی66ات ) نازل شد و او را محترمانه ) از حتی فکر کردن به این چیز ه66ا نیز( بر حذر داشت و تلویح66ا ح66تی فکرک66ردن ب66ه این چیزه66ا را )البته درسطح پیامبرانه ، و نه در سطح م66ا آدمه66ای معم66ولی(

ظلم ، و نیز از وساوس شیطانی ، قلمداد فرمود . وحی به آنحضرت چنین القاء میک6رد ک6ه ای پی6امبر ! ب6الاخره ، هرچه باشد ، این کافران نه درحالتی هستند که امید هدایتشان را داشته باشی ، نه درحالتی هس6تند ک6ه لازم باش6د ب6ه ع6ذاب هلاک66ت دستجمعی دچار شوند ، لذا باید صبر و مدارا و کج66دار و مریز ک66نی ت66ا ش66رایط تغییرکن66د ، ل66ذا ب66رای آنه66ا اس66تغفار و

( 118 تا 115استرحام کن )آیات

سوره ابراهیم اواخر ماه دوازدهم از سال هفتم تا انتهای ماه اول از سال

ششم قبل از هجرت

فعالان کفر در درون خود به دو دسته سران و پ66یروان تقس66یم ( به عبارت دیگر کافران به سه قس66مت قاب66ل21میشدند )آیه

دسته بندی بودند : کافران معمولی و کافران فع66ال فرودس66تو کافران فعال فرادست .

اولین واضعان »همتا« برای خداوند انگیزه منافع مادی داشته( 30اند )آیه

سوره اسراء زمان نزول : از انتهای ماه اول تا اواسط ماه سوم از سال

ششم قبل از هجرت

( نزد ما مسلمانان آنق66در مع66روف اس66ت1موضوع معراج )آیه توان گفت عناصر آن جزء »اطلاعات عمومی مسلمانی«که می

درآمده است اما روایات مربوط به آن آنق66در مختل66ف و دور از

71

بندیی کرد .توان بین آنها جمعهم است که نمی اما از آنجا که روایات را باید از روی ق66رآن ارزی66ابی ک66رد و ن66ه برعکس ، ملاک ارزیابی روایات مربوط به مع66راج همین آی66ه و

نیز سه آیه در سوره نجم است که قبلا دیدیم . اشکال دیگر این است که سوره نجم که بسیار »معراجی ت66ر« است در اواخر قرآن قرار دارد ولی از آنج66ا ک66ه این س66وره در نظم قرآن عثمانی زود تر از آن دیده میشود مایه بوجود آم66دن داستان پردازیهایی ش66ده و م66ا در کت66اب »س66ره و ن66ا س66ره در روایات معراج« به چگونگی ضرر زدن ه66ای این وض66ع ب66ه فهم

این آیه اشاره ای کرده ایم . بر اساس آیات سوره نجم ، بعضی از »آی66ات ب66زرگ الهی« ب66ه

المنتهیپیامبر اکرم)ص( ارائه شد که »در آسمانها ، نزد سدره ، همانجائی که بهشت جایگاه هست« بود و این آیه ن66یز اش66اره به سیر دادن شبانه آن حضرت از مکه ت66ا مسجدالاقص66ی دارد

تا »بعضی از آیات« الهی به او ارائه شود. آیات اشاره شده در سوره نجم ، در چارچوب تش66ریح »وحی« بود ، و این آیه در چارچوب کمک و آموزش و دلداری آنحضرت

است که هر دو با هم قابل جمع اند . در آن سوره به بعضی از »آیات ب66زرگ« الهی و در این آی66ه ب66ه

بعضی از »آیات« الهی اشاره شده است . توان گفت که این دو مطلب ک66ه در دو س66وره آم66ده ، درلذا می

حقیقت دو ش66رح مختل66ف از ی66ک واقع66ه اس66ت ک66ه قس66مت »آسمانی« آن در سوره نجم آمده ، و قسمت »زمینی«اش در

این سوره و در این آیه ، ذکر شده است. لذا ، اینکه این آیه پس از سوره نجم نازل شده دلی66ل نمیش66ود که واقعه مربوط به این آیه نیز پس از وقایع مربوط به س66وره نجم اتفاق افتاده باشد ، مانند داستان حضرت موس66ی ک66ه در هر جایی از قرآن به یک گوشه اش که تناسبی با آن قسمت از

قرآن دارد ذکرشده است . اما اینکه در آسمانها به آنحضرت چه چیزهائی نشان داده شده ، و نیز اینکه در آن شب خاص در سیر ش66بانه از مس66جدالحرام به مسجدالاقصی چه مطالبی ارائه شده ، جز اینک66ه بعض66ی از

ام66اها و آیات الهی بوده ، چیز دیگری در ق66رآن ن66داریم .نشانه در روایات مطالب بسیار بسیار زیادی هس66ت ک66ه ب66ه دو دس66ته

بندی است .بزرگ قابل دسته

72

یک دسته از آن انبوه روایات ، هم مختصر اس66ت و هم ب66ا آی66هخواند .فوق می

دس66ته دیگ6ر بس66یار مفص66ل اس66ت و اش66کالات زی66ادی ، اعم از قرآنی و عقلی دارد که آنها را از محدوده »قابل قب66ول ب66ودن«

کند .بیرون می اگ66ر مای66ل ب66ه ش66رح بیش66تر باش66ید کت66اب »س66ره و ناس66ره در

روایات معراج« را در سایت ملاحظه فرمائید. مقارن نزول این آیات رفتار یهودی66ان س66بب ن66وعی نگ66رانی در ذهن آنحض66رت ب66وده ، و در این آی66ات ب66ه آنحض66رت تلویح66ا میفرماید ک66ه آنه6ا ی6ا بای6د رفتارش6ان را تص66حیح کنن66د ی6ا ن6ابود

( 8 تا 4خواهند شد )آیات اردوگاه ایمان مقارن نزول این آیات به حدی از رش66د عمقی و گسترش رسیده بود که نیاز به چ66یزی ش66بیه ق66انون اساس66ی و

( 39 تا 22قانون مدنی داشت )آیات کسانی که به آخرت ایمان ندارند ، نمیتوانن6د ب6ا مط6الب ق6رآن ارتباط برقرار کنن66د و از دع66وت ب66ه توحی66د نف66رت میکنن66د و در باره آنحض66رت این تلقی را دارن6د ک66ه او ج6ادوزده اس66ت و این وصف حال فعالان کفر در مقارن نزول این سوره است )آی66ات

( 48 تا 45 کردن66د چ66ون مج66اورکافران معاصر پیامبر اکرم )ص( تص66ور می

مکه و کعبه هستند تقربی نزد خداون66د دارن66د ک66ه م66ورد ع66ذاب م6ذکور ت6وهم بیجایش6ان را اص6لاح59گیرن6د ک6ه آی6ه ق6رار نمی

خیلی پ66ر م66دعا و از خ66ود راض66ینموده اس66ت ، آنه66ا همچ66نین خواس66تند و گوی66ا این هم66ه کلامبودن66د و دائم66ا »معج66زه« می

گهربار را که تاکنون ن6ازل ش66ده ب66ود ، چن66دان معج66زه حس66اب گوی66دنمیکردند ، البت66ه همین نکت66ه ، آن ق6ول مش66هور را ک66ه می

ش66ناس بودن66د« را ب66ه»اعراب معاصر رسول اک66رم)ص( س66خنبرد .شدت زیر سؤال می

آنحضرت در این برهه خوابی دیده بود که مایه نگ66رانیش ش66ده ب66ود و البت66ه مفه66وم اس66ت ک66ه نگ66رانی آنحض66رت می بای66د ب66ه موضوع رسالتش مربوط ب66وده باش66د ک66ه خداون66د ب66ا ی66اد آوری

(60»ان ربک احاط بالناس« نگرانیش را رفع فرمود )آیه اینکه کشتی در بحر حرکت میکند و شما بوسیله آن لطف

پروردگار را جستجو میکنید نشان میدهد مردم آن روزها سواری بر کشتی اعم از مسافرت یا نقل و انتقال بار تجاری

(66با آن ، یا هردو ، برایشان عادی بوده است )آیه آنحضرت برای پیشبرد موضوع رسالتش ظاهرا می باید سعیی

73

کرده باشد که یک مذاکره نزدیکی با سران فعالان کفر نم66وده باشد که در جریان آن نزدیک بود آنحضرت قولی به آن66ان بده66د ک66ه نمیتوانس66ت مقب66ول باش66د ک66ه آنحض66رت متوج66ه م66وقعیت خطیر شد و مستنکف شد و آنها هم بکلی از او م66ایوس ش66دند و روی اخ66راج آنحض66رت فک66ر و تمرک66ز کردن66د ام66ا در نه66ایت منصرف شدند ، ام66ا ، همین ح66رکت کوچ66ک ، ک66ه ب66ه نظ66ر م66ا عادی ترین چ6یز اس6ت، م6وجب عت6اب ش66دید الهی ب6ود ک66ه در

رژیم81 ت66ا 77( منعکس اس66ت و از آی66ات 76 ت66ا 73)آی66ات عبادتی خاصی به آنحضرت توصیه میشود ک66ه اگ66ر در مف66اد آن دقت شود ملاحظه خواهد شد که ک66ه ب66ا موض66وع ف66وق بیرب66ط

نیست . میتوان حدس زد که آنحضرت خیلی ناراحت میشد و83از آیه

خیلی حرص و جوش میخورد که چ66را این م66ردم اینق66در کن66د و دیر تاثیر و صلب هستند و چ66را دوان دوان ب66ه س66وی ح66ق نمی

شتابند و . . به آنحضرت توصیه میکند چه به خویش تلقین و چ66ه84در آیه

به پ66یروانش توض66یح ده66د ک66ه راج66ع ب66ه این ح66الت کف66ار خیلی حساس نباشند زیرا شاکله آنها با نان بت پرستی شکل گرفت66ه و تغییر رفتار از سوی آنها موکول به تغییر شاکله آنها است که

همخط آیه سوره نجم84ماهیتش کند و زمان بر است . و آیه است که میگوید »لا تزک66وا انفس66کم ه66و اعلم بمن اتقی« و ب66ا

این تذکر راهم میتوان66د ب66رای مومن66ان84توجه به آیه اخیر آیه داشته باشد که حالا شما هم خیلی به ایمان تان غ66ره نش66وید ، شاید این ایمان شما مربوط به خودتان نباشد بلکه مرب66وط ب66ه

شاکله تان باشد .

سوره هود زمان نزول : از اواسط ماه سوم تا اواسط ماه پنجم از سال

ششم قبل از هجرت

فعالان کفر در هنگام شنیدن قرآن از طرفی تحت تاثیر آن قرار میگرفتند و از طرف دیگر )حتما به علت احساس برخورد

– نشنیده گرفتن آن –آیات با منافعشان( خود را به راه دیگر ( و راجع به آیات مربوط به وقوع قیامت برخورد5میزدند )آیه

دوگانه میکردند ، از طرفی آن را سحر قلمداد میکردند و از

74

(8 و 7طرفی میگفتند پس چه شد که اتفاقی نیفتاد؟)آیه های ( که به آنحضرت12و از آنحضرت معجزه میخواستند )آیه

توصیه میشود به آنان جواب دهد همین قرآن معجزه است( 14 و 13)آیه های

فهمیده میشود خداوند در موضع آرام کردن109از آیه آنحضرت است که اینقدر ناراحت نباش بالاخره اینها یک

به آنحضرت115 تا 112مستمسکی دارند ، و در آیات میفرماید هیچ کوششی نکنید که برای به راه آوردن آنها

کوچکترین معامله ای با آنها کنید و نیز صبر پیشه کنید و بهآنحضرت هم توصیه میشود این رژیم عبادتی را در پیش گیرد .

فهمیده میشود که خداوند در موضع دلداری دادن118از آیه فهمیده میشود که برای120به آنحضرت است و از آیه

آنحضرت توضیح میدهد که این داستانهای پیامبران که در این ایام با حجم زیاد نازل میشود برای تثبیت آنحضرت و مومنان

است و به آنحضرت توصیه میکند موضع بی اعتنایی در مقابلفعالان کفر در پیش گیرد .

سوره شعراء تقریبا اواسط ماه ششم سال ششم قبل تا اواسط ماه پنجم

از هجرت

اگر با توجه به لیست ت66رتیب ن66زول ، نگ66اهی گ66ذرا ب66ه آنچ66ه ازشویم که:قرآن کریم تاکنون نازل شده داشته باشیم متوجه می

-آوری م66ردم آن زم66ان زحمت می- پی66امبر خیلی ب66رای ایم66ان1 دیدند پیشرفت کم است و از این موضوع بسیارکشیدند اما میناراحت بودند .

- معارف الهی آنقدر به آن مردم رسیده بود که اگر بخواهن66د2بتوانند راه صحیح را انتخاب کنند .

- اما علیرغم دو عنصر ف66وق ، ج66و غ66الب ، ج66و رویگ66ردانی و3تکذیب بود .

البته مشکل اصلی پی66امبر)ص( »س66ران« مخالف66ان او بودن66د و گرن66ه م66ردم ع66ادی ، چن66ان ک66ه در روز فتح مک66ه دی66ده ش66د ، دستجمعی ایمان آوردند زیرا در آن روز »رفع مانع« ش66ده ب66ود و »سران« تسلیم ش66ده بودن66د و م66ردم ع66ادی ، البت66ه، چن66دان

شخصیت محکمی نداشتند که در مقابل »سران« بایستند.

75

نشاندهنده مقابله ای نابرابر است .68 تا 10آیات آیات یکطرف موسی است بدون هیچ امکاناتی غیر از رسالت و بیان یک خواسته بزرگ که به نظر غیر قابل قبول می آید ،

طرف دیگر یک دستگاه حکومتی قوی است با امکانات کامل . بطور کلی میتوان گفت از آنجا که پاراگراف مذکور در مقام

»دلداری« دادن است ، میخواهد بگوید ای پیامبر کار تو که از کار موسی مشکل تر نیست ، برو جلو ، یاری مورد نیازت به

وقتش میرسد . یعنی موقعیت آنحضرت در میان قوم بالاتر از موقعیت موسی

در مقابل فرعونیان ، و خواسته آنحضرت نیز از قومشکوچکتر از خواسته موسی از فرعونیان بود .

کارکرد پی66امبر اس66لام )ص( را بای66د104 تا 69با توجه به آیات گیری کرد که آدم معم66ولی را از کج66ا ت66ا ب66ه کج66ااینطور اندازه

رساند؟ آدم معمولیی ک66ه پی66امبر اس66لام تحوی66ل گ66رفت هم66ان ب6ود ک66ه درس66ت ب66رعکس حض66رت اب66راهیم از خ66ودش درک و فهم و

ای نداشت و چشمش به دهان »سران« دوخته بود.اراده-کردن6د او ن6یز مخ6الفت میاگر سران با پیامبر)ص( مخالفت می

ش66دند او ن66یز تس66لیمکرد. و اگر سران به پیامبر)ص( تسلیم میشد، چنان که در روز فتح مکه گروه گروه مسلمان شدند.می

این آدم معمولی چیزی بود که پیامبر اسلام تحویل گرفت. در این پ66انزده ق66رن، اس66لام، این آدم معم66ولی را تغی66یر داد،

ت66ربطوریکه آدم معمولی قرن بیست و یکمی به ابراهیم ش66بیه شده است، زیرا بجای اینکه او چشم به دهان »سران« دوخت66ه

اند .باشد، این »سران« هستند که دنبال او افتاده ت66ر مع66رفیخواهد به او دروغ بگوی66د و خ66ود را شایس66تهیکی می

کند و رأی او را به دست آورد، خواهد به او دروغ بگوی6د و ک66الای خ66ود را به6تر مع6رفییکی می

کند و خرید او را به دست آورد، خواهد به او دروغ بگوید و فکر و فلس6فه خ66ود را ن6زدو یکی می

او بهتر جا بزند و پیروی او را به دست آورد و غیره و غیره.ممکن است بگویند این چه ربطی به اسلام دارد؟

گوییم آدم معمولی زمان نزول قرآن، آن بود و آدم معم66ولیمی امروز این است. بین این دو مرحل66ه چ66ه چ66یز مهم فک66ری ج66ز

اسلام و قرآن بود؟

76

ها در »یک ام66ر وج66ودی« )مثلا ک66رامتبینیم غیر مسلماناگر می انس66ان، دموکراس66ی، روش علمی، دقت و ت66دبر و تعق66ل( از

اند به علت تأثیرپذیری آنها در قرون قب66لمسلمانان جلو افتاده بود که بذرهای چیزی را از مواد فکری م66ا گرفتن66د و در باغچ66ه

خورن66د و ب66ه م66اهای آن را میخویش پرورش دادند و اینک میوهفروشند.نیز می

های مذکور نام دیگری داشته باشد.گر چه میوه البته این یک بحث مفصل »تاریخ تمدن«ی دارد که جایش اینجا

شود.تر میروز دارد روشننیست ولی امروز، روز به فهمی666ده میش666ود مخالف666ان199 و 198همچ666نین از دو آی666ه

آنحض66رت این ای66راد را میگرفتن66د ک66ه چ66را وحی م66ورد ادع66ای آنحضرت به او - که یکی از خود آن66ان ب66ود - ن66ازل ش66ده؟ )قبلا هم در سوره اسراء دیدیم که این ایراد را داشتند که چرا وحی

بر برخی از ملائکه نازل نشد؟( در اوایل سوره معارج ، در آیه ای دی66دیم ک66ه ب66رخی از طری66ق درخواست عذاب موعود با آنحضرت مخالفت میکردن66د ، یع66نی اینکه به او میگفتند »اگه راست میگی اون عذابی رو ک66ه ادع66ا

میکنی بر سرمون فرود بیار« معلوم میشود آن روحیه )تا نزول این سوره( هن66وز204از آیه

فهمیده میش66ود مخالف66ان فع66ال207هم وجود داشت و از آیه آنحضرت از امکانی از قبیل قدرت و ثروت برخوردار بودند .

ن66زول ق66رآن را ب66ه مباش66رت جبرئی66ل قلم66داد192در آی66ه ایم66ان نی66اوردن مجرم66ان را تعلی66ل200فرم66وده ، و در آی66ه

فرم66وده ، و از جم66ع این دو میت66وان فهمی66د ک66ه همین ن66وع اش66خاص این ش66بهه را می پراکندن66د ک66ه ق66رآن ب66ه ن66وعی از القائات شیاطین است ، و بالاخره این شبهه در ع66ده ای م66وثر واقع میشد و آنحضرت از این موضوع ناراحت بود و میخواست آن را ازاله کند و چه بس66ا کوش66ش ب66ه ازال66ه م66ذکور مس66تلزم اقوال و افعالی از سوی آنحضرت بود که در ظاهر چنین معنی میداد که گوئی آنحضرت تمایلی بسوی آن66ان دارد ک66ه ب66ا نهی و

آنحض66رت را متوج66ه میکن66د ک66ه از این213هشدار ش66دید آی66ه روش که از نظر شبهه زدگان ممکن است به تمای66ل آنحض66رت بسوی آنان تلقی شود دست بردارد و در دو آی66ه بع66د ی66اد آوری

میکند که توجه خویش را دقیقا در کجا اعمال کند . و بخصوص کلم66ه »وانتص66روا« فهمی66ده میش66ود در227از آیه

77

اوان نزول این آیات برخی از مسلمانان در اینجا و آنجا )لابد به سبب گرایش شان به تعالیم آنحضرت( مورد ظلم و بدرفتاریی از سوی مخالفان واق6ع میش6دند ، و اینک66ه در اینج66ا توص6یه ب6ه انتقام گیری میشوند دلیلی است بر اینکه در روزهای نزول این آیات تعداد مسلمانان به اندازه قابل ملاحظه ای رس66یده ب66ود و موقعیت شان از زمان ن66زول س66وره ه66ای پیش66ین تغی66یر قاب66ل

توجهی نموده بود .

سوره یونس از اواسط ماه ششم تا اوایل ابتدای دهه سوم از ماه هشتم

سال ششم قبل از هجرت

هن6وز هم مخالف6ان آنحض6رت ب6ا برگزی6ده ش6دن بش6ری مانن6د خودشان برای دریافت وحی مشکل داش66تند ، ام66ا ض66منا ت66اثیر دعوی پی66امبر )ص( در قل66وب م66ردم هم آنه6ا را ب6ه ش66گفتی وا میداشت و آن را اینطور تعلیل میکردن66د ک66ه این ت6اثیر از جنس

( 2سحر بودن کلام آنحضرت است )آیه مردم روزهای نزول این آی66ات10 تا 7بر اساس مطالب آیات

را میتوان به دو دسته تقسیم کرد : مومنان دارای عمل صالح .– 1 کسانی که به لقاء خدا امی66دی نداش66تند و ب66ه زن66دگی دنی66ا– 2

راضی بودند و ب66ه آن آرامش می یافتن66د و از آی66ات خ66دا غفلتداشتند .

در بدو نظر این سوال پیش می آید که چرا خداون66د دس66ته دوم را در یک کلمه »کافران« خلاصه نکرده و آنها را ب66ا ذک66ر چه66ار

مشخصه تعریف فرموده؟خود چهار مشخصه فوق در دو دسته قابل تشخیص است :

به لقاء خدا امید نداشتن و از آیات خدا غافل بودن– 1 به زندگی دنیا راضی بودن و از آن آرامش یافتن – 2

از مفهوم »آرامش« در قسمت دوم ، رف66اه فهمی66ده میش66ود ، ب66ه عب66ارت دیگ66ر ، مرفه66ان ج66امعهء مخ66اطب وحی در مقاب66ل مومنان قرار میگرفتند که به قرینه فهمیده میشود خواس66تاران تغییر وضع موجود بودند یعنی اکثرا از فرودستان جامعه مذکور

بوده اند .

78

به دیگ6ر س66خن ، وقتیک6ه ن6زول وحی ب6ه اینج6ا ، )تقریب66ا س66ال شش66م قب66ل از هج66رت( رس66ید ، جامع66ه مک66ه ب66ه دو قط66بی محافظ66ه ک66اران خواس66تار ثب66ات وض66ع موج66ود ، و مومن66ان

خواستار تغییر وضع موجود ، تبدیل شده بود . چنانکه فوقا دیدید ، در این پاراگراف می فرماید : ای پی66امبر ! رسالتت این است که روی ای66ن مردم کارکنی و آنها را ارتق66اء

دهی ، پس حوصله کن و صبور باش . قابل حدس است که آنحضرت که حدود هشت سال اس66ت ک66ه از چشیدن اولین شیرینی وحی فاصله گرفته ، و فعلا تا گلو در مش66کلات ب66ار رس66الت ف66رو رفت66ه ، در دل گذران66ده باش66د ک66ه »خدایا مردم ! پس چرا این کافران مزاحم زبان نفهم را مانند

اقوام سلف نابود نمیکنی؟« لذا این پاراگراف در درجه اول خطاب ب6ه آنحض6رت اس6ت ک6ه اینقدر عجله نداشته باشد و در درجه دوم خطاب ب66ه پ66یروانش است که چه خبر است؟ یک لا ال66ه الا الل66ه گفت66ه ای66د و انتظ66ار دارید به طرفة العینی همه چیز درست ش66ود؟ در مقابلت66ان آن خیل عظیم محافظه کاران خواهان ثبات وض66ع موج66ود را نمی

بینید؟ اوضاع مخالفان آنحضرت شبیه اقوام س66ابق هلاک یافت66ه ب66وده

( اما اینک66ه از چ66ه لح66اظ چ66نین ب66وده ، از آنج66ا روش66ن13)آیه میشود که سایر آیاتی را که حاوی »وما کانوا لیومنوا« است را ملاحظه کنیم ، در صورت چنین ملاحظه ای معلوم میش66ود ک66ه »معیش66ت« آنه66ا ط66وری س66امان یافت66ه ب66ود ک66ه ب66ا تع66الیم پیامبرانشان کاملا در تضاد بود ، و این نکت66ه بم66ا نش66ان میده66د که رفاهی که در پاراگراف های قبل مورد اشاره قرار گرفت66ه ، حاصل از نظام حاصل از بت پرستی بوده ، و به عب66ارت دیگ66ر آنها نان بت پرستی میخوردند و نمیتوانستند گرایش مثب66تی ب66ه تعالیم آنحضرت نش6ان دهن6د ، و از همین نکت6ه معل6وم میش6ود

میگفتند یک ق66رآن دیگ66ری برایم66ان بی66اور و در15اینکه در آیه میگفتند چ6را از س6وی خ6دایش معج6زه ای ب6ر او ن6ازل20آیه

نمیشود از باب بهانه تراشی و فرار به جلو بوده است . به وضوح فهمیده میشود ک66ه کمی قب66ل از ن66زول آن21از آیه

آیه وضعیت ناراحت کننده ای )مثلا قحطیی یا ناراحتی معیشتی عمومی دیگر( حکمفرما ب66وده و ب66ه ت66ازگی برط66رف ش66ده ، و مخالف66ان آنحض66رت بج66ای اینک66ه ش66کر خ66دا را در پیش گیرن66د

79

رفتاری در خلاف آن انجام میداده اند . ، مرک66ز ثق66ل تفک66رات مخالف66ان24»ق66ادرون علیه66ا« در آی66ه

رس66ول خ66دا )ص( ب66وده ، ب66ه عب66ارت دیگ66ر آنه66ا این تص66ور را داشتند که »ایام به کام« خواهند مان66د ، و همین تص66ور آنه66ا را در مخ66الفت ب66ا آنحض66رت اس66توار نگ66اه میداش66ت ، ک66ه البت66ه همانطور که کمی قبل هم دیدیم ، این ب66ا ص66فات آن محافظ66ه

کاران پیشگفته مطابق است . آنها در آن روز ها ، به رازقیت خداوند ، و تدبیر ام66ور از س66وی

( البت66ه31او ، و دخالت در هدایت بشر ، اعتقادی نداشتند )آیه برخی مفسران بنام عقیده ای برعکس عرض م66ا دارن66د، ام66ا ، این یک بجث تفسیری است که جای شرحش در اینجا نیس66ت ، وما موضوع را در جل66د شش66م تفس66یر خ66ویش ، در ذی66ل همین

آیات شرح داده ایم . مخالفان آنحضرت به اعتقاداتشان چن66دان مطمئن نبودن66د )آی66ه

(، و ع66ده ای از آن66ان تمای66ل ب66ه پ66ذیرفتن تع66الیم آنحض66رت36 داشتند )اما اگر این ک66ار را نمیکردن66د ب66ه علت عوام66ل دیگ66ری نظیر ترس از به خطر افتادن بعضی از من6افع ش6ان ب6ود( )آی6ه

فهمی66ده میش66ود ع66ده ای از آن66ان تمای66ل ب66ه39( و از آی66ه 40 ( که39نوعی »معامله« بین خویش و آنحضرت را داشتند )آیه

، ب66ه علت نهی ش66دید41از سوی آنحضرت ، با توج66ه ب66ه آی66ه الهی مورد م66وافقت ق66رار نمیگ66رفت ، و ع66ده ای ، از ط66رفی علاقمن66د بودن66د و از ط66رف دیگ66ر ب66ه علت ض66عف شخص66یت نمیتوانستند تصمیم بگیرند که بالاخره چه باید بکنن66د )آی66ه ه66ای

( 43 و 42 کند که »یقولون م66تی هذالوع66د ...« )= نقل قول می48در آیه

این وع66ده )قی66امت( کی خواه66د ب66ود ....( ک66ه این البت66ه ع66ادی است و کافران همیشه این )به اصطلاح خودش66ان »ای66راد«( را

کند که »یستنبئونک اح66ق نقل قول می53گرفتند ، اما در آیه می کنند که این ]یع66نی وع66ده قی66امت[هو؟« )= از تو خبرگیری می

راست است؟( این قسمت از این لحاظ قابل توجه اس!ت ک!ه پس از این که کار رسالت پیامبر)ص( به اینج!!ا )یع!!نی ن!!زول

ه!ای وحی در دلاین سوره( رسیده بود ، واقع!!ا پی!ام دار«ی نفوذ کرده بود و آنها واقع!!ا »مس!!ئلهعده زیاد

ه!!ای این آق!!ا )یع!!نی پی!!امبر-شده بودند که نکند حرف

80

-ص-( راست باشد و ما در اثر گ!!وش ن!!دادن ب!!ه ح!!رف های او ضرر کنیم و در آخرت )اگ!!ر درس!!ت باش!!د ، و

ها باشیم؟آخرتی در کار باشد( جزء ضرر کرده بنابراین این مقطع )یعنی زمان نزول این س!!وره( را

ای دغدغهباید نوعی نقطه عطف حساب کرد که عده خواس!!تند تص!!میم بگیرن!!د و ب!!اخ!!اطر پی!!دا ک!!رده و می

خودشان مشکل پیدا ک!!رده و ب!!ر س!!ر دو راهی ق!!رار گرفته بودن!!د و گ!!ر چ!!ه فش!!ار روی مس!!لمانان خیلی زی!!!اد ب!!!ود ، ام!!!ا در این مقط!!!ع زم!!!انی در اردوی

شد که ابت!!دای آن اینمخالفان داشت شکاف ایجاد میهای خاطر بود.نوع دغدغه

دان!د ک!هکسی که ب!!ه این ن!وع ادبی!ات آش!نا باش!د میفرق زیادی است بین »یقولون« و »یستنبئونک«

البته صاحبان »یقولون« همان س!!ران کف!!ار بودن!!د و ص!!!احبان »یس!!!تنبئونک« اقش!!!ار وس!!!یعی از م!!ردم

عادی . و کلم6ه »نتوفین6ک« میت6وان ح6دس زد ک66ه46همچ6نین از آی6ه

مخالفان فعال آنحضرت بط66ور ج66دی نقش66ه قتلش را بررس66ی وراجع به آن تص66میم گ66یری میکردن66د ، و خداون66د ب66ه آنحض66رت مط66ابق متن آی66ه دل66داری میده66د ، یکی از آنجهت ک66ه م66رگ احتمالیش را ب66ه خ66ویش نس66بت میده66د و دیگ66ر اینک66ه خداون66د

مراقب اعمالشان هست . هنوز مشکل اصلی فکری مردم معاصر نزول ، قب66ول م66الکیت

و58( و از آیه ه66ای 55مطلق خداوند و وقوع قیامت بود )آیه فهمیده میشود مشرکان آن روزها یک نوع نظ66ام »فقهی«59 داش66ته ان66د ، و ب66ر مبن66ای آن–گرچه غیر مدون و نامکتوب – -

برخی چیزها را حرام و برخی چیزها را حلال میکرده اند که در فهمیده58این پاراگراف آنها را ناموجه قلمداد میکند، و از آیه

میشود منظ66ور از ک66ار ناموج66ه م66ذکور ، کس66ب منفعت م66ادیبود .

شود آنها »قول«ی داشتند ک66ه مای66ه ان66دوه معلوم می65از آیه آنحض66رت میش66ده ، ولی در خ66ود آی66ه ی66666ا قب66ل و بع66د آن ن66ه صراحت و نه قرینه ای نیست ک66ه نش66ان ده66د آن »ق66ول« چ66ه

بوده و ل666ذا می باید به آیات قبل مراجعه کرد . در قبل دیدیم که آنها با مالکیت مطل66ق خداون66دی و ن66یز وق66وع

81

قیامت مشکل داشتند و آن حضرت محزون بودند که چ66را آنه66ا علیرغم اینهمه آیات و بینات باز هم بر عقاید غلطشان پای می

فشردند . وم!!ا يتب!!ع الذين ي!!دعون من دون الل!!ه میفرمای66د »66در آی66ه

« ، »م66ا« ب66دل از هم66ان »من«ی اس66ت ک66ه در ابت66دای شركاء همان آیه آمده ، زیرا درست اس66ت ک6ه بت پرس66تان در مقاب6ل مجسمه هایی خضوع و خش66وع میک66رده ان6د ، ام66ا ، در حقیقت ذیروح هایی را می پرستیدند که آن مجس66مه ه66ا نماده66ای آنه66ا

بوده اند . پیامبر )ص( پیام )یا صریح یا تل66ویحی( تهدی66د ب66ه قت66ل دری66افت

( 71کرده بودند )آیه طرز زندگی قوم نوح طوری بود که مخالف تعالیم آن حض66رت

-باید طرز زندگی خود را عوض میآوردند میبود و اگر ایمان می ش66دکردند زیرا انحراف آنها خیلی زیاد شده بود بطوری که نمی

هم به طرز زندگی عادت شده خویش ادامه دهند و هم تع66الیمنوح را )حتی بطور ظاهری( قبول کنند .

خلاص66ه اینک66ه منظ66ور از »تک66ذیب« در آی66ه م66ذکور ، »تک66ذیب عملی« و منظور از »ایمان« ، »اظهار زبانی« است و ذکر آن در قرآن به این معنی است که مقارن نزول این سوره ، وض66ع

( 74مخالفان فعال آنحضرت نیز چنین بود )آیه در این برهه کار پیامبر آنقدر بالا گرفته بود ک66ه نی66از ب66ه یکن66وع

(87»ستاد« برای حرکت موثرتر احساس میشد )آیه یکی از فرق های عظیم پیامبر ما )ص( با سایر پیامبران از آی6ه

فهمیده میشود ، آنحضرت هرگز حاضر نبود مخالف66انش در88 کفر و الحادشان تثبیت شوند و بلکه آنحضرت مایل بود س66ران

مخالفینش نیز به راه حق بیایند و خدا آنها را بپذیرد . فهمیده میشود در اینج66ا ، ایم6ان ب6ه مع66نی »اظه6ار83 از آیه

ایمان« است و نه به معنی صرف خطور در قلب . در چارچوب ذیل قابل درک است :95 و 94دو آیه

ظ66اهرا ن66اراحتی ه66ا آن ق66در زی66اد ش66ده ب66ود ک66ه پی66امبر)ص( حوصلگی و امثال آن پیدا ک66ردهاحساسی شبیه به خستگی و بی

بود و ممکن بود گاهی با خود گفتگویی میکرد ک66666ه » خ66دایا ،رسد؟«پس این پیروزی کی می

در این بره66ه روال کلام وحی روال دل66داری دادن ب66ود ، اگ66ر ( را ب66ا مط66الب103 ت66ا 96مط66الب ک66ل این پ66اراگراف )آی66ات

82

(، با هم ببی66نیم ، متوج66ه این95 و 94پاراگراف قبل )آیه های موضوع میشویم ، بطوریکه میفرماید به ایم66ان آوری ب66رخی از

( و اینک66ه خداون66د ع66اجز97و96آنها اصلا امی66د نبن66د )آی66ه ه66ای نیست که کاری کند همه ایمان بیاورند ، و ایم66ان آوردن م66ردم

(101 و 100مکانیزمی دارد که تخطی ناپذیر است )آی66ه ه66ای و تو )ای پی66امبر( ص66بر کن و ادام66ه ب66ده ، و ب66الاخره س66رانجام

(103 و 102مطلوب را خواهی دید )آیه های در دو چ66یز خلاص66ه109 ت66ا 104فح66وای کلام در آی66ات آی66ات

میشود : 105 و 104 - موضع خودرا به روشنی اعلام کن )آیه های 1

( 108و 107 و 106 - از همه چیز جز خدا قطع امید کن )آیه های 2

( 109و مجم66وع این دو مح66ور نش66ان میده66د ک66ه ک66ه فش66ارهایی علی66ه نهضت اس66لام برنام66ه ری66زی و ط66راحی و اعم66ال ش66ده ب66ود و سران کفار انتظار نوعی تسلیم و مماشات و معامله از س66وی

آنحضرت را داشتند که با این موضع گیری مایوس شدند .

سوره انبیاء اواسط ماه هشتم تا انتهای ماه نهم از سال ششم قبل از

هجرت

در این برهه زمانی عده ای ایم66ان آورده و س66عی میک66رده ان66د بطور مخفیانه آن را تبلیغ کنند و ع66ده ای دیگ66ر س66عی میک66رده

( 3اند منصرفشان کنند )آیه (13منظ66ور از جمل66ه »باش66د ک66ه بازخواس66ت ش66وید« )آی66ه

چیست؟ بطور کلی ، بطوریکه تاکنون دیدیم ، هر جا ک66ه ق66رآن کف66ار را

کن66د ، نقط66ه تمرک66ز جملات نکوهش66ی آن متوج66هنک66وهش می ش66ود و»سران« است. در این آیه ن66یز همین موض66وع دی66ده می

کردید« دلیل و شاهد آن است .جمله »هوسرانی می از ط66رف دیگ66ر همین »س66ران« ن66وعی م66رجعیت ب66رای پ66ائین

های خ66ویش و اف66راد ع66ادی تحت نف66وذ خ66ویش داش66تند ودستی کنن66دطبعا در مصائب و بلاها مردم پائین به »سران« رج66وع می

83

کنند .خواهی میخواهند و چارهو توضیح می ش66ود ،فرماید به محض اینکه آثار ن66زول بلا ظ66اهر می می13آیه

کنید به فرار وشما که مایه گمراهی دیگران هستید ، شروع می ترین وظیفۀ�مسئله فردی خویش را حل کردن ، در حالیکه عادی

آدمیتی شما این است که به سراغ زیردستان خ66ویش بروی66د و ای66د باش66ید وبا آنها که خود شما به این مشکل دچارشان ک66رده

لااقل به سئوال آنها پاسخ دهید . ، در طرف مقابل اردوگاه33 تا 16در روزهای نزول این آیات

اسلام این تلقی ها وجود داشته :- در آفرینش آسمانها و زمین، مقصود حکیمانه ای نبوده.1 - خداون66د مخلوق66اتی دارد ک66ه ن66وعی اس66تقلال در حرک66ات و2

رفتارهای خود دارند. تر« هستند دیگر نی66ازی ب66ه عب66ادت- آنها که به خداوند »نزدیک3

ندارند.- »عرش«ی وجود ندارد که پروردگاری بخواهد.4 - خداوند نه تنه66ا فرزن66د دارد، بلک66ه هم66ه ملائک66ه فرزن66دان او5

هستند.توانند مستقلا شفاعت کنند.- بسیاری از ملائکه می6

البته اینکه کفار آن روزه6ا چ6نین اعتق6ادی داش6تند، ی6ک ادع6ای صرف نیست بلکه مس66تند ب66ه م66دارک و ش66واهد بس66یار زی66ادی اس66ت مثلا در اش66عار ش66اعران آن زم66ان، در مت66ون ادی66ان آن زمان، در میتولوژی تقریبا همه اقوام و ملل، و ح66تی در قبای66ل

امریک66ا و19موجود نزدیک به زمان ما )مثلا سرخپوستان قرن قبایل زولو و اقوام مایا و اینکا و آزت66ک ک66ه خیلی ب66ه زم66ان م66ا

اند( آنق6در ادل6ه و ش66واهد و س66ند و م6درک دال ب6رنزدیک بوده صحت ادعای فوق وجود دارد که کس6ی بخواه6د ان6دک تحقیقی

ه66ای بلن66دی از تحقیق66ات انج66امبکند، از طریق اینترنت به لیست ها، چه بص66ورت کتب درس66ی، و چ66ه بص66ورتشده در دانشگاه

های مقاطع فوق لیسانس و دکترا دس6ت خواه6د ی6افتنامهپایانکه فقط ذکر اسامی آنها چندین صفحه خواهد شد.

البته انجام چنین تحقیقی یک کار تخصص66ی اس66ت و بس66یار هم شیرین است اما نه اینجا جای آن است و نه این نگارنده چن66ان

دانیم ک66های دارد اما هم ما و هم شما بط66ور اجم66الی میاحاطه پایه نیست. و این یکی از وج66وه مخفی اعج66ازیسخنان فوق بی

قرآنی است که کاری ک66رده و اعتق66ادات هم66ه م66ردم را چن66ان

84

ک66نیم ک66ه ح66تی ت66ا همیناص66لاح ک66رده ک66ه م66ا ام66روز تعجب می ان6د ک6ه ب6ه وج6وددویست سال پیش نیز اقوام قدرتمندی ب6وده

ه66زاران خ66دای م66ؤثر در ه66زاران زمین66ه ام66ور زن66دگی اعتق66اد ان66د و در جش66نها و روزه66ای خ66اص م66ذهبی پس66ران وداش66ته

اند و به خی66ال خ66ویشبریدهدخترانی را در معابد خویش سر می کردن66د ت66ا حم66ایت آنه66ا را جلب نماین66د و س66ودتقدیم خدایان می

ببرند یا مضار آنها را دفع کنند و باز هم سود ببرند. ها ب66ه پوشش66ی از توحی66د آراس66ته ش66ده ک66ه اینامروز آن شرک

یکی دیگر از وجوه اعج66ازی ت66أثیرات ق66رآنی در روی فک66ر ک66لبشریت است.

-ه6ائی ک66ه ک6افران ب6رای پی66امبر)ص( ایج6اد میقسمتی از زحمتکردند عبارت بود از:

(،34- توطئه قتل آنحضرت )آیه 1(،36- مسخره کردن ایشان )آیه 2(38- تشکیک در رسالت آنحضرت )آیه 3 ص( دوران ن666اگواری را– مس666لمانان )و خ666ود پی666امبر – 4

میگذراندند و »زودتر« رس66یدن ی66اری الهی را میخواس66تند )آی66ه37)

کردن66د بس66یارالبته زحمتهائی که آن66ان در راه رس66الت ایج66اد می اندازیبیشتر از اینهاست و شامل همه نوع مانع تراشی و سنگ

های مربوطه ، بس66ته ب66ه م66ورد ،ها و سورهشود و قبلا در آیهمیشرح مختصری تقدیم کرده ایم اما آنچه در اینج66ا آم66ده احتم66الا

به این علت باشد که در مقطع زمانی نزول این آیات ، این سهاندازی غلیظ تر بوده است .گروه مزاحمت و سنگ

( ک6ه در44ش6وند؟« )آی6ه با توجه به جمل66ه »آی6ا آنه6ا غ6الب می-شود که ای ک66افران! آی66ا نمیانتهای آیه آمده، معنی آیه این می

بینید که روز بروز از دامنه نفوذ شما کاس66ته و ب66ر دامن66ه نف66وذ شود؟ از این آی66ه فهمی66ده میش66ود دراین پیامبر)ص( افزوده می

این ایام به دامنه تاثیر کلام وحی افزوده و از تاثیر مخالفان کممیشد .

سران کفار در مقابل نفوذ روز افزون قرآن در قلوب مردم به کردن66د ک66ه »دین واقعی دینتک66اپو افت66اده و اینط66ور مط66رح می

یهودیان است« ت66ا ش66اید اس66لام را در مقاب66ل یه66ودیت کمرن66گ(50 تا 48کنند )آیات

)ک66ه آنق66در در چ66نین متن ط66ولانی و70 تا 51از مطالب آیات

85

مهیجی از اب66راهیم تجلی66ل میش66ود( این موض66وع ح66دس زده میشود که که تلویحا دارد به »سمپات«ها میرس66اند ک66ه اینق66در تابع روسای قبایلت66ان نباش66ید و اب66راهیم وار در مقاب66ل افک66ار و

اعمال غلط و باطلشان بایستید . ( تلویح666ا ب666ه82 ت666ا 78در داس666تان داود و س666لیمان )آی666ات

مسلمانان، و نیز سمپات ها نوید میدهد که ممکن است در اث66ر گرایش به تعالیم این پیامبر بزودی وض66عتان خیلی ف66رق کن66د و نه تنها از گرفتاری های موجود خلاص شوید بلک66ه ک66املا ممکن اس66ت قدرتمن66د و ص66احب علم و قض66اوت هم بش66وید و ح66تی نیروه66ای ط66بیعی را ن66یز ممکن اس66ت رام کنی66د و کلا وض66عتان

متفاوت و بهتر خواهد شد . ( ب66ا ی66اداوری داس66تان چن66د91 ت66ا 83در این پ66اراگراف )آی66ات

پیامبر یا نزدیک ب66ه پی66امبری س66ابق ، ب66ه آنحض66رت و پ66یروانش وعده برط66رف ش66دن اوض66اع ن66اگوار و ره66ایی و رس66یدن ای66ام

مطلوب ، و نیز راهکار رسیدن به آن را ارائه میدهد . در داستان ایوب و اسمعیل و ادریس و ذاالکف6ل پی6ام ص66بر ب6ر مشکلات ، و در داستان ی66ونس پی66ام اح66تراز از ناامی66دی ، و در داستان زکریا وعده اصلاح اوض66اع زن66دگی و در داس66تان م66ریم

تشویق به برقرار ماندن در تقوا و تحفظ را پیام میدهد. ش6ود، ختم می91 ش6روع و ب6ه آی6ه 45در این آیات ک6ه از آی6ه

ه66ای الهی را ک66ه ب66ه پی66امبران وه66ائی از الط66اف و نعمتنمون66هباشند:آورد که به قرار ذیل میمؤمنان ارزانی داشته، به یاد می

(،48- دادن ملاک تشخیص حق و باطل )حضرت موسی، آیه 1(،50- دادن پند پربرکت )پیامبر اسلام، آیه 2(،51- رشد )ابراهیم، آیه 3(،69- نجات از طریق معجزه آسا )ابراهیم، آیه 4(،71- نجات و ارسال بسوی زمین با برکت )ابراهیم، آیه 5(،72- اولاد صالح در پیری )ابراهیم، آیه 6(،74- حکمت و علم )لوط، آیه 7(،74- نجات )لوط، آیه 8(،76- اجابت دعا و نجات )نوح، آیه 9

(،77- نابودی دشمنان )نوح، آیه 10(،78- تعلیم قضاوت )داوود و سلیمان، آیه 11 ه66ا و طی66ور ب66ا داوود ب66رای تس66بیح- هماهن66گ نم66ودن ک66وه12

(،79)داوود، آیه

86

(،80- تعلیم ساختن زره )داوود، آیه 13(،81- رام کردن باد سرکش )سلیمان، آیه 14(،83 برای غواصی و کار )سلیمان، آیه - واداشتن شیاطین15 ه66ا و دادن دو براب66ر- اجابت دع66ا و برط66رف ک66ردن ن66اراحتی16

(،84نعمتهائی که از دست داده بود )ایوب، آیه (،85- رحمت بر صابران )اسمعیل، ادریس، ذالکفل، آیه 17(،88- اجابت و بخشش و نجات )یونس، آیه 18(،88- نجات )مؤمنان، آیه 19(،90- اجابت دعا و دادن اولاد در پیری )زکریا، آیه 20(.91- دادن اولاد بطور معجزه آسا )مریم، آیه 21

های لطف و رحمت الهی% نمونه75شود حدود چنانکه دیده می که در این آیات ذکر ش66ده ، ن66اظر ب66ر نج66ات مؤمن66ان )آنهم ب66ه

ه6ای بس66یار بس66یارای( و دادن نعمتالع6اده و معج6زهطریق فوق باش66د وای( میالعاده و معج66زهمهم به آنان )آنهم به طریق فوق

شود همزمان با ن66زول این آی66ات مؤمن66اناز همینجا فهمیده می پیرو رسول خدا)ص( خیلی تحت فشار بودند و بنظرشان چنین

های چاره قطع است و این نوع آیات آتش امی66د وآمد که راهمی ک66رد و آنه66ا را در همبس66تگیخ66واهی آنه66ا را خیلی ت66یز مینج66ات

نمود.تر به پیامبر)ص( تشویق میهرچه قوی فهمیده میشود س66ران کف66ار معاص66ر ن66زول99 و 98از دو آیه

این آیه ها ، غیر از »الهه« ها )که ب66رخی از فرش66تگان باش66ند( عبادت )= اطاعت( کسان دیگری را نیز میکردن66د ، و چ66ه بس66ا منظور آیه ، همان اطاعتی باشد که از انس66ان ه66ای دیگ66ر )ک66ه داعی شرک و یا داعی نتایج شرک و یا داعی متفرع66ات ش66رک

بودند( میکردند . متضمن پیام روشن پ66یروزی ب66رای جبه66ه106 و 105آیه های

)ک66ه بیش66تر ب66ه نظ66ر109رسول خدا )ص( است ، اما در آی66ه می آید روی سخن بطرف پیروان آنحضرت باشد( میگوید فک66ر

111نکنید این پیروزی خیلی زود حاصل شود ، و همچ66نین آی66ه متضمن نوعی هشدار هم هست که مبادا شما هم مانند اق66وام س66لف خ66راب کنی66د ! )چنانک66ه مس66لمانان هم اص66لا خ66راب

نکردند !! ( نکته خاص معنا داری که در این داستانهای پیامبران ب66ه وض66وح

دیده میشود این است که : داستان ابراهیم نزدیک دو س66وم ک66ل این داس66تانها ، و داس66تان

87

همه آن پی66امبران س66رجمع، ح66دود ی66ک س66وم اس66ت و از همینتوانیم چیزهایی بفهمیم. مثلا اینکه :موضوع می

- اهمیت »اعتقادات درست« به »زندگی درست« مثل دو به1یک است.

- اعتقادات درست، مث66ل فونداس66یون اس66ت نس66بت ب66ه بقی66ه2 عناصر ساختمان است و اول باید اعتقادات درست کسب ک66رد

شود.و پس از آن خودبخود »زندگی درست« هم پیدا می - مسلمانان معاصر نزول این آیات در مرحله اول بودند یعنی3

در حال کوشش برای دری66افت اعتق66ادات ص66حیح از ط66رفی، و مب66ارزه ب66ا اعتق66ادات غل66ط از ط66رف دیگ66ر، بودن66د. و طی این داستان ها به آنان تلویحا وعده موفقیت مرحل66ه اول، و پس از موفقیت در آن، وعده گشایش در زندگی و پیروزی و حل هم66ه

شود.های آن ها داده میمسائل زندگی و رفع ناراحتی

سوره صافات زمان نزول : از انتهای ماه نهم تا اواسط ماه دهم از سال

ششم قبل از هجرت

روی رب666وبیت5 روی وح666دانیت خداون666د و در آی666ه 4در آی666ه آنحضرت در خصوص آسمانها و زمین و بین آنها و »مشرق«ها

تاکید دارد . مصدر وحی را آس6مان و مس6یر وحی را ایمن10 تا 7در آیات

و موج66ودات م66زاحم را از دسترس66ی ب66ه وحی ن66اتوان مع66رفیمیفرماید .

مخالفان آنحضرت را دچار توهم و علت مخالفتشان11در آیه را بی علمی تعلیل میکند.

آنحضرت در مقابل این آیات )ب66ا وج66ود اینک66ه ت66ا کن66ون اینهم66ه وحی دریافت کرده بود( موض66ع تحس66ین و اعج66اب داش66ت ام66ا موضع ک66افران معاص66ر بی ت66وجهی و مس66خره و ج66ادو نامی66دن آن ، و شاعر و مجنون نامیدن خود آنحضرت بوده است )آی66ات

( 36 و نیز 15 تا 12( 34علت کفر آنها »مجرمیت« شان بوده است )آیه

88

اوضاع آن مردم آن روزه66ا از لح66اظ معیش66تی خیلی ب66ا ام66روز فرق داشته و اینط6ور نب66وده ک66ه تقریب66ا همگ6ان ام66نیت غ6ذائی

( و نوش66یدنی ه66ای س66کر آور آن روزه66ا41داشته باش66ند )آی66ه ( ، و47دارای ضرر جسمانی ب66رای مص66رف کنن66ده ب66وده )آی66ه

ملاکات زیبائی زنان از نظ66ر آنه66ا ب66ا ام66روز خیلی ف66رق داش66ته( 48است )آیه

در باره تع66الیم وحی66انی بین ب66رخی م66ردم معاص66ر ن66زول آی66ات ت66ا52بحثهای بین الاثنینی جدیی صورت میگرفته است )آی66ات

54 ) معاصران ن66زول این آی66ات تص66وری ک66ه از ش66یطان داش66ته ان66د

( 65تصوری از چهره ای زشت بوده است )آیه جبهه مخ66الف آنحض66رت ب66ه غل66ط ب66ودن رفت66ار خ66ویش آگ66اهی داشته اند اما ضمنا به سبب عللی )مثلا برخورد من66افع ب66ا ن66وع زندگیی که به آن عادت کرده بودند( دست از آن نمی کش66یدند

(69)آیه متض66من148 ت66ا 74پ66اراگراف نس66بتا ط66ولانی ش66امل آی66ات

هائی به شرح حال پیامبران گذشته است، با این گ66رایشاشاره که ایمانشان سبب نجات و پیروزی بر دشمنانشان گردی66د )ک66ه پیامبر)ص( و پیروان آنحضرت نیز دلگرم شوند که مانن66د آنه66ا ،

هایش66انم66ورد لط66ف و رحمت الهی هس66تند و ب66زودی گرفت66اریخورد(یابد و خصم شکست میپایان می

مشرکان ، غ66یر از اینک66ه بین ملائک66ه و بین پی66امبران و خداون66د هائی )مثلا پدر و فرزندی( برقرار کرده بودند بین جنیان ونسبت

( 158هائی قرار داده بودند )آیه خداوند نیز چنین نسبت مخالفان آنحضرت میگفتند اگ66ر مانن66د گذش66تگان کت66ابی ب66ر م66ا

ش66دیم . )یع66نی ق66رآن رانازل شده ب66ود البت66ه م66ا هم ص66الح می ت66ا167دانس66تند( )آی66ات لااقل در حد کتابهای گذشتگان هم نمی

نیز همین مطلب اخیر را با صراحت بیشتر ذکر170( آیه 169 کن66د و راج66ع ب66ه نتیج66ه آن ن66یز ک66ه ی66ا ع66ذاب در آخ66رت و ی66امی

دهد. شکست در این جهان است ، هشدار می معلوم میش66ود ک66ه در ب66اور153 و 150 و 149همچنین از آیه

های مخالفان معاصر نزول این آیات تناقضی آشکار اس66ت ک66ه از طرفی جنس مونث را پست می انگاشتند و از ط6رف دیگ66ر

برای آنها مقام های بسیار بالای الوهیتی قائل بودند . جبهه مخالف آنحض66رت ب66ه هش66دار ه66ای آنحض66رت کوچک66ترین

89

اهمیتی نمیدادند و 6 چنانکه قبلا هم در سوره های پیشین دیدیم میگفتند »اگه راس66ت میگی این ع66ذابی ک66ه حرفش66و م66یزنی–

(177 و 176برامون بیار« )آیه های

سوره ص از اواسط ماه دهم تا اوایل دهه اول از ماه یازدهم سال

ششم قبل از هجرت

سران کافران معاصر نزول این آیات ، خودرا در موقعیت برت66ر(2حساب میکردند )آیه

سران کفار هنوز هم66ان ق66ول س66ابق خ66ویش را حف66ظ ک66رده و آنحض666رت را س666احر و ک666ذاب و گوین666ده س666خن من در آری میخواندند و اینکه وحی به شخصی از میان خودشان نازل شود را مایه تعجب میدیدند و موضعش66ان بی تف66اوتی و ادام66ه دادن

( و اس66تدلال وحی ب66رای باط66ل8 ت66ا 4روش مالوف بود )آیات کردن آن گفتمان این است که آسمان و زمین مال ما اس66ت و ما بهتر میدانیم لطف خود را کجا خرج کنیم ، و بهتر است آنه66ا مواظب خویش باشند که ب66ه ع66اقبت مش66ابهان س66لف خ66ویش

(10 و 9گرفتار نشوند )آیه های هنوز ماده اصلی محاجه آنان این بود که میگفتند »اگ66ه راس66ت

(16میگی اون عذابی که حرفشو میزنی بر ما فرود بیار« )آیه تصور کافران این بود که جهان به باطل آفریده شده و ع66اقبت پس از م66رگ ب66رای م66ومن خ66وش عم66ل و ش66خص ب66دکار یکی

( 28 و 27است )آیه های در جهت دلداری و ترفیع روحیات40 تا 30کل پاراگراف آیات

آنحضرت و پیروانش است که تلویحا میگوی66د س66لیمان ک66ه ی66ک پیامبر فرعی از یکی از ادیان سابق است به لطف ما به چنین جایگاهی رسید ، شما هم مقداری ص66بر کنی66د ، وض66ع ش66ما هم روبراه میشود و از این ، قابل حدس است که پی66امبر )ص( در جریان پیگیری رسالتش به مش66کلاتی دچ66ار ش66ده و خ66ود را از حل آنها ناتوان می بیند و چشمش به آسمان است ، و خداون66د به او میفرماید چاره ای جز صبر ندارد زیرا حل مش66کلات او از مسیر قدرت و ثروت نمیگذرد و تازه وضع او ب66ه خ66رابی وض66ع ایوب هم که نیست ، پس بهتر اس6ت ص66بر کن6د ، چ66ه بس6ا ک66ه

مانند ایوب - بطور باور نکردنیی ناگهان حل شود .–مشکلات

90

ایوب به خداوند شکایت می ب66رد ک66ه در اث66ر عوام66ل مخ66رب و شر به ناراحتی و مشکلات دچ66ار ش66ده ، بطوریک66ه خ66ودش ب6ه بیم66اری خاص66ی مبتلا و نزدیک66ان و معاش66رین و پ66یروانش از او دوری گزیده اند ، و در همین جری66ان ب66ه قض66اوت خط66ائی هم مبادرت ورزیده که در اثر آن باید حد ج66اری کن66د ، خداون66د راه ش66فای بیم66اریش را ب66ه او نش66ان میده66د و پس از آن دوری کنن66دگان - و علاوه ب66ر آن66ان ع66ده ای دیگ66ر ن66یز - ب66ه دور او بازمیگردند و حد مربوط6ه ن66یز بط66ور س66مبلیک اج66را میش66ود و

همه چیز به حال اول وبلکه بهتر از آن برمیگردد. مخالفان آنحضرت ، پیروان او را بی اهمیت و ن66اچیز میدیدن66د ، به عبارت دیگر ، چنین فهمیده میشود که اکثر پیروان آنحضرت

( 63 و 62از اقشار فرودست بوده اند )آیه های و تصور میکردند که انگیزه ایشان از ادع66اء دری66افت وحی یکی

(86انگیزه مادی و دیگری انگیزه سروری یافتن است )آیه

91

مرحله هفتم نزول وحی

محتوای امیدوار کننده ، ولی ،

با گرایش به استدلال بیشتر

شامل به ترتیب سوره های : قصص ، نمل ، م66ریم ، یوس66ف ،حجر ، طه ، انعام ، اعراف ، کهف .

از اواسط ماه یازدهم سال ششم قبل از هجرت تا اوای66ل م66اهسوم سال چهارم قبل از هجرت )تقریبا یک سال و چهارماه(

92

سوره قصص اوایل ماه یازدهم سال ششم تا اواسط ماه اول سال پنجم

قبل از هجرت

، از لح6اظ بی6ان یکی از ق6وانین ت6اریخ6 و ثلث اول آی6ه 5آی6ه بشر بسیار قابل توجه است.

به این معنی که کسانی هستند که استعدادها و حقوقی دارند و گیرن66دکسان دیگری جلوی بالفعل شدن استعدادهای آنان را می

دارند. و خداوند چنین اراده نم66ودهو حقوقشان را از آنها باز می ان6د م6ورد حم6ایت ق6رارکه آن گروهی را که مظلوم واقع شده

داده و آنها را بالا آورده و نعمتهائی را به راحتی ب66ه آن66ان عط66افرماید.

این مطلب اگ66ر م66ورد دقت ق66رار گ66یرد ی66ک »ق66انون فلس66فه توان66د در بس66یاری از م66وارد در مناقش66اتت66اریخ«ی اس66ت و می

بشری مورد دقت واقع شده و صحت آن دریافته شود. ت66وان در س66قوط رم ، در فروپاش66یص66حت این مطلب را می

شوروی ، در استیلای عجم بر اعراب از قرن س66وم هج66ری ب66ه طل66بی ق66رن بیس66تم ، و خلاص66ه دره66ای اس66تقلالبعد ، در نهض66ت

العین دید .موارد بسیار زیادی به رأی ناپذیری اس66تو خلاصه اینکه این »قانون« یکی از قوانین تخلف

توان آینده را پیشگوئی نمود.که برحسب آن می توان در مناقشات بین ملتها بررسی ک66رد و تع66یین نم66ودمثلا می

ک66ه ک66دام ط66رف »ض66عیف ش66مرده ش66ده و حق66وقش قط66ع بینی نمود که بطور حتم ، هم66ان ط66رف ،گردیده« است و پیش

در آینده پیروز خواهد گردید . مثلا در همین زم66ان ، »مس66ئله فلس66طین« یکی از آن م66وارد اس66ت و م66ا در ابت66دای س66وره اس66راء در این خص66وص ش6رحی

ایم .عرض کرده در »آن روزه66ا« هم میت66وان اوض66اع و اح66وال پی66امبر )ص( و پیروانش را در چارچوب همین قانون به وضوح دید و درک کرد و چون موضوع تقریبا برای همگان آشنا اس66ت ش66رح بیش66تری

لازم نمیباشد . دانیم رس66ول اک66رم)ص( با توجه به اینکه می46در رابطه با آیه

از فرزندان اس66معیل)ع( اس66ت و آنحض66رت ن66یز پی66امبر ب66وده ،

93

ای نداش6تند« یع66نیجمله »قومی که قبل از ت6و هش6دار دهن6ده»مدتی طولانی قبل از تو هشدار دهنده ای نداشتند«

این مفه66وم حاص66ل میش66ود ک66ه46 ت66ا 44بطور کلی از آی66ات آنحض6رت غ6یر از طری6ق وحی هیچ راه دیگ6ری ب6رای درک این

معارفی که بیان میکرد نداشته است . قبل از ظهور آنحضرت مردم مکه آرزوی ظه66ور ی66ک پی66امبر را داش66ته ان66د ، ام66ا ، پس از اینک66ه آرزویش66ان ب66رآورده ش66د آن

فهمی66ده میش66ود علت50حض66رت را تک66ذیب نمودن66د و از آی66ه 47تکذیب »پیروی از خواسته دل« شان بوده است )آی6ه ه6ای

(48و کفار که پیشرفت اس66لام و فتح قل66وب م6ردم نگرانش66ان ک66رده

ربائی راهای وسیع زده بودند و از جمله آدمبود دست به توطئه های خ66ویشنیز بعنوان یک عمل تروریستی بازدارنده در برنامه

(57گنجانده بودند )آیه علیرغم اینکه مردم مکه مدتی طولانی بی پیامبر بوده ان66د ام66ا از معارف وحیانی آنقدر که مورد نیازشان بود در بین آنه66ا رایج بوده که نتوانند ادعا کنند که » ما که از حقایق بی خبر ب66ودیم«

(51)آیه یهودی66ان و مس66یحیانی ک66ه در مک66ه و دور و ب66ر آن ب66وده ان66د پیشاپیش کاملا به آنحضرت ایمان داشتند و حتی ب66ه ایمانش66ان

( 55 تا 52عمل هم میکرده اند )آیات نیز( فهمیده میشود ک66ه60 )و با توجه به آن ، از آیه 61از آیه

مخالفان فعال آنحضرت )نسبت به پیروان آنحضرت( مال66دار و قبیله دار ، و پ66یروان آنحض66رت از رده ه66ای فرودس66ت جامع66ه

بوده اند و خطاب دو آیه مذکور هم به دسته اول است . مخالفان آنحضرت در باره تعالیم او نظری داشته اند ولی آنچه که در ب66اره تع66الیم او اب66راز میک66رده ان66د مط66ابق و منطب66ق ب66ا چیزی که در نهانی های ضمیر خویش داش66ته ان66د نب66وده اس66ت

( 69)آیه بین بنی اسرائیل ص66ورت80 تا 76گفتگوئی که در خلال آیات

گرفت66ه ، بی جهت در ق66رآن در اینج66ا نق66ل نش66ده ، قاب66ل فهم است که می باید چنین تلقیی از خویش در هریک از گروه های موجود ثروتی در دوره معاصر نزول این آیات در اذهان وج66ود

( ، اع66تراض ب66ه76داشته باشد ، شکاف طبق66اتی عمی66ق )آی66ه ( ، توجی66ه77 تا آیه 76سوء رفتار سوپر متمکن ها )از ثلث آیه

94

( ، آرزوی78آن66ان در دف66اع از رفت66ار خ66ویش )ثلث اول آی66ه موقعیتی شبیه آنها در بین طبق66ات ن66ابرخوردار )نیم66ه آخ66ر آی66ه

(80( ، و دیالوگ داخلی تقابلی عده ای دیگر از همانها )آیه 79 از مجموع اینها فهمیده میشود در زمان نزول این آی66ات ، ع66ده ای از طبق66ات فرودس66ت چش66م تحس66ین و تقلی66د ب66ه س66وی مخالفان آنحضرت داشتند ، و ع66ده ای دیگ66ر ب66ه وض66وح منتق66د

آنان بوده و با آنها وارد دیالوگ انتقادی می بوده اند. به چه معنی است؟85مطلب انتهای آیه

قابل فهم است که آنحضرت مورد دعوته66ای مک66رری از س66وی کفار بوده ک66ه »بی66ا ی66ک ج66وری ب66ا هم کن66ار بی66ائیم. هیچ چ66یزی-نیست که قابل حل نباشد. این قدر راجع به خ66دایان م66ا س66خت

گیری نکن. بالاخره پرستش آنها هم به ن66وعی پرس66تش خ66دایتو است و ... و ...«

نماید که اص66لا اینط66ور نیس66ت. ت66و یادآوری می85در انتهای آیه کنن66د و ل66ذاای و آنه66ا از گم66راهی آش66کار دف66اع میهدایت آورده

مبادا هیچگونه سازشی کنی. در ص66در آی66ه ن66یز ابت66دا نعمت ب66زرگی را ک66ه آن حض66رت از آن برخ66وردار ش66ده ب66ود )ظ6رفیت پ6ذیرش این رس66الت( ی66ادآوری

ای به او داده که به دلخ66واهت میرس66ی ونموده و سپس وعدهدر آخر او را نهی نموده از اینکه کوچکترین سازشی نماید.

ش66ود دلخ66واه آن حض66رت این فهمی66ده می85از جمله دوم آی66ه بوده که به »بازگشتگاه« برگردد.

فرماید لازم نیس66ت ب66رای اینک66ه ب66ه بازگش66تگاهخداوند به او می ایمبرگردی، کوچکترین سازشی کنی. ما که ت6و را ال6زام ک66رده

-ات حمل کنی، خودمان ت66و را ب66ه آرزویت میاین بار را بر شانه رسانیم. چه بسا »بازگشتگاه« در اینج66ا »روزه6ایی ک66ه اینهم6ه مش66کلات نباش66د« ب66وده باش66د ، یع66نی هم66ان روزه66ایی ک66ه آنحضرت فقط یک »محمد امین« بود و عزی66ز و مح66ترم ب66ود و بار اینهمه مشکلات )تکذیب و تحق66یر و اس66تهزاء و آزار و اذیت پ66یروان و . . ( را نداش66ت ، ب66وده باش66د ، ک66ه در اینج66ا تلویح66ا

وعده موفقیت و پیروزی به آنحضرت میدهد . مط66الب عجی66بی خط66اب ب66ه88 ت66ا 85در این برهه و در آیات

پیامبر اکرم)ص( عنوان شده است و ش66بیه ب66ه مط66البی اس66ت که در سوره اس66راء مب66نی ب6ر » ب66ر ح66ذر داش66تن آنحض66رت از اینکه حتی به مقدار کمی هم که باشد بس66وی مش66رکان رغبت

95

فرماید « نازل شده است. ه66ا و آی66اتی ک66ه ب66ر اوآیا پیامبر اکرم)ص( پس از اینهمه س66وره

ن66ازل ش66ده، و پس از اینهم66ه رنج و تع66بی ک66ه دی66ده، و پس از اینهمه موفقیتی که به آن نائل شده، در موقعیتی بود که بق66ول

، »از مش66رکان« باش66د و »هم66راه ب66ا خ66دا«، »خ66دای87آی66ه دیگری را بخواند؟« البته که ن66ه. پس س66بب ن66زول آن مط66الب

چیست؟ پیامبر)ص( بار رسالتی را به دوش داشت که آنرا تا اینجای کار رسانده بود و مؤمنانی را تربیت کرده ب66ود و مخالف66ان عجی66بی هم ایجاد شده بودند که نه تنها هیچ طوری هیچ ق66دمی بط66رف

داشتند بلکه از تمام ظ6رفیت خ66ویش ب66رای از بینهدایت برنمی ه66ا را و ب66دترینکردن66د و بزرگ66ترین توطئ66هبردن آن استفاده می شدند و حتی چنانکه در محل خ66ویش دی66دهاعمال را مرتکب می

شد، حتی از آدم دزدی هم رویگردان نبودند. پیامبر بود و بار رس66الت و بقی66ه راه و این مؤمن66ان و آن موان66ع

سخت.هر کس دیگر که بود چه آرزوئی داشت؟

هر کس دیگر هم که بود آرزوئی جز برداشتن موانع نداشت. ه66ای برداش66تن این ن66وع موان66ع »معامل66ه«یکی از به66ترین راه

است. مثلا پیامبر)ص( امتیاز کوچکی به آنان بدهد و امتی66از ب66زرگی از

آنان بگیرد.آنان چه نوع امتیازی را ممکن بود بخواهند؟

خواستند.مشرکان و کفار آن روزها ظاهرا چیز زیادی نمی-بعضی از کفار از پیامبر انتظارداشتند در جاهائی ی66ک پش66تیبانی

( و در جاهائی از مواضع )بنظر آنه66ا(86هائی از آنان بکند )آیه ( و87بسیار سفت و س66خت خ66ویش ان66دکی کوت66اه بیای66د )آی66ه

(88کمی هم که شده با آنان همراهی نشان دهد )آیه خواستند که در سوره ک66افرون ب66هخلاصه اینکه آنها چیزی را می

آن اشاره شده منتها اینک که نهض66ت اس66لام اینهم66ه پیش66رفت تر و ب66ه کم66تر ازکرده بود، همان چیزها را منتها به بس6یار رقیق

آن هم راضی بودند که خداوند با این شدت )در سوره اسراء و ای ب66ا آن66ان دردر این سوره( آنحضرت را از کوچکترین معامل66ه

ها بر حذر داشته است.این حوزه

96

سوره نملاز اوائل ماه اول تا اواسط ماه دوم سال پنجم قبل از هجرت

( ، که4 تا 1مخاطب این سوره خصوص مومنان هستند )آیات برای آنه66ا دو مشخص66ه عملی و ی66ک مشخص66ه فک66ری مع66رفی نموده ، و در مقابل آنها فقط یک گ66روه را مع66رفی نم66وده ک66ه مشخصه آنها فقدان آن مشخصه فک66ری اس66ت )ظ66اهرا هرچ66ه

ایراد هست در همین یک مشخصه است( و داس66تانهای س66لیمان ک66ه هم44 ت66ا 15از مطالب آیات آیات

شاه و هم پیامبر بود این نکت66ه فهمی66ده میش66ود ک66ه مس66لمانان نسبت به مخالفان خویش فرودست بودن66د و دائم66ا این آرزو را میکردند که کاش خداوند )که بیشتر خدای م66ا اس66ت ت66ا خ66دای آنه66ا( ق66دری از نیروه66ای م66اورائی بم66ا می66داد ت66ا این رابط66ه

فرادست موجود بین ما و مخالفان ما تغییر کند . –فرودست چه بسا ذکر این نمونه، ن66وعی وع66ده ب66ه مس66لمانان باش66د ک66ه ش66ما ن66یز نعمته66ای الهی را بی66اد بیاوری66د و ش66کر وحی و علم مربوط به آن را بجا آوری66د و چ66ه بس66ا ک66ه در اث66ر این ک66ار، ب66ه قدرت و پیروزی نیز برسید و آنگاه شکر وض66عیت جدی66د را ن66یز

بجای آورید . ان66ددر این سوره دو نمونه از پیامبرانی که »فوق موفق« بوده

را ذک66ر نم66وده و نش66ان داده ک66ه چگون66ه در هم66ه ح66ال ب66ه ی66اد خداوند بوده و در مقابل موفقیتهای خویش خداوند را ی66اد و ب66ه

نیز دو قوم58 تا 45کردند و در پاراگراف آیات نام او شکر می از بدترین اقوام گذشته را بعنوان نمونه ی66اد نم66وده ک66ه چگون66ه ناسپاسی پیشه کرده و به بدترین کارها پرداخت66ه و رس66ولان را نافرم66انی نم66وده و قص66د قت66ل و نفی بل66د پی66امبران خ66ویش را

اند.نموده توان این نوع ذکر مطلب را به این علت دانست ک66ه خداون66دمی

خواسته به پی66امبر)ص( و مؤمن66ان امی66د بده66د ک66ه ش66ما موف66قخواهید شد و آنها نیز مغلوب خواهند گردید.

در تعلیل موضوع ش66ریک قائ66ل ش66دن ب66رای خداون66د میفرمای66د ( پس چ66را آنه66ا ب66ه63اساس66ا ش66رک ب66ه خ66دا نمی چس66بد )آیه

شرک گرایش یافته ان66د ، و در توض66یح فرم66وده ک66ه علتش این است که عقیده آنها بر اساس جهت گ66یری قبلی ش66کل گرفت66ه

( و دلیلی هم ب666ر آن61( و در آن علم ندارن666د )آی666ه 60)آی666ه

97

( و البته کسانی ک66ه اساس66ا پن66د پ66ذیر باش66ند در64ندارند )آیه (62میان آنها کم است )آیه

( ، و این60دارندگان »باغه6ایی پ6ربهجت« کم نب6وده ان6د )آی6ه موضوع ، تصور رایج ما را در باره معاصران نزول این آیات که

اهل مکه باشند تصحیح میکند . دادن66د )آی66هیهودیان نه تنها چندان گرایشی به اس66لام نش66ان نمی

در آتش اختلاف66ات فک66ری خ66ویش76( ، بلکه به قرینه آی66ه 78مشغول بودند.

ن66وعی »خس66ته نباش66ید« ب66ه پی66امبر اک66رم)ص(81 ت66ا 7آیات ) های دو گروه : یکی مش66رکان ع66رباست ، در خصوص مخالفت

دانیم در مخالفتشان بسیار عامد و عن66ود و لج66وجکه چنانکه می بودند، و دیگری یهودیان که تازه به جرگه مخالفان آن حض66رت

پیوسته بودند. البته چنانکه خواهیم دید مخالفت گروه اول با فتح مک66ه ریش66ه

کن شد . عقل مردم بشدت به چشمشان بوده و برای ایمان آوری کمتر

(82به عقل و استدلال روی میکردند )آیه معلوم میشود مکه به چشم همگان و حتی91از نیمه اول آیه

مخالفان آنحضرت محترم بوده ، و همچنین معلوم میشود آنه66ا ریشه این حرمت را بتان اعلام میکردند ، و از »فتعرفونها« در

فهمیده میشود که این موضوع را علیرغم علم به غل66ط93آیه بودن آن اظهار میکرده اند .

سوره مریم از اواسط ماه دوم تا تقریبا پایان ماه دوم از سال پنجم قبل از

هجرت

در محیط آن روزی حجاز ، قول مسیحیان شناخته و ج6ا افت6اده( 35 و 34بوده است )آیه های

کلا مردمی که معاصر نزول این آیات بودند اولاد کسانی بودن66د که نسبت ب66ه حف66ظ م66یراث معن66وی نیاکانش66ان ن66ه تنه66ا کوش66ا نبودند بلکه لاقید هم بودند و همین نیز سبب گمراهیی ش66د ک66ه

( و در بین آنه66ا کس66انی59خودشان آن را رقم زده بودند )آی66ه ( 60که قابلیت اصلاح و هدایت داشتند کم بود )آیه

پیامبر )ص( علاوه بر فرشته وحی گ66اهی فرش66تگان دیگ66ری را نیز ملاقات میکرد و آنها نیز توصیه هایی به او میکرده اند )آی66ه

98

64 ) قبول زنده شدن پس از مرگ ، برای همگان )نه تنه66ا مخالف66ان فعال ، بلکه حتی کفار معمولی و بلک66ه ح66تی موم66نین( س66خت بوده ، و این موضوع نش6ان میده66د ک6ار آنحض66رت اساس6ا ک66ار

توانستند مس!!تقیما ب!!ا تع!!الیم مردم نمیسختی بوده و بلکه می باید ب66ا واس66طه ی66کآنحضرت رابطه برقرار کنند

–چیز دیگر )مثلا صداقت آنحضرت ی66ا معج66زه ب66ودن ق66رآن ی66ا ق6درت مطل66ق خداون6د ی6ا . . ( ب6ا–چنانکه در آیه بع66دی آم66ده

( و از همینج66ا اس66ت ک66ه66تعالیمش رابطه برقرار کنن66د )آی66ه تعلیل این نکته بدس66ت می آی66د ک66ه چ66را مخالف66ان فع66ال هم66ه پیامبران دائم66ا این نکت66ه را مط66رح میکردن6د ک66ه »اگ66ه راس66ت میگی ، این عذابی رو که مطرح میکنی ، رو سرمون فرود بیار

» پذیرفتن66د ،ش66دند ام66ا آن66را نمیآنانک66ه ب66ه ایم66ان دع66وت می

ترس66یم ب66ه ش66ما بپیون66دیم و م66ورداستدلالشان این ب66ود ک66ه می تحریم اقتصادی واقع شویم و ی66ا م66ال و اولادم66ان را از دس66ت

( و جواب77دهیم و یا اینکه نتوانیم به مال و اولاد برسیم )آیه دانی66د این وض66عیتده66د ک66ه از کج66ا میآنه66ا را ب66ه اینص66ورت می

دائمی خواهد بود و مؤمنان فقیر و فرودست و کافران غ66نی و ( و چون مؤمنان از افراد فق66یر78فرادست خواهند ماند؟ )آیه

و فرودس666ت جامع666ه بودن666د اعتق666ادات آنه666ا م666ترادف ب666ا سرشکس66تگی و خفت و خ66واری و قب66ول اعتق66ادات مش66رکانه

( و ب66الاخره ب66ه81موجب سرافرازی و عزت تلقی میشد )آی66ه آنحضرت میگوید ای پیامبر حوصله کن و انتظار نداشته باش با آنان به عذاب هلاکت برس66انیم )وضعش66ان مانن66د اق66وام س66لف

(84نیست( )آیه معل6وم میش6ود ک66ه منظ6ور از86 و 85ب6ا توج6ه ب6ه آی6ه ه6ای

مجرمین که در مقابل متقین آورده شده فعالان کفر است و از فهمی66ده میش66ود آنه66ا خ66ود را بی نی66از از ایم66ان آوری87آی66ه

میدانسته و فکر میکرده اند تازه اگر آخ66رتی هم در ک66ار باش66د 96»شفاعت کنن66دگان« ب66ه کمکش66ان خواهن66د آم66د . و در آی66ه

مومنان را دلگرمی میدهد که بزودی معادلات به نفع آنها تغی66یرخواهد کرد .

و مقابل6ه ای ک66ه بین » ل6د « و متقی برق6رار نم6وده97از آیه معلوم میشود که منظور از آن فعالان کف66ر اس66ت ک66ه در بطن

99

معنی لغوی خویش مفاهیمی مانند لج و اص66رار بیج66ا و عن66اد رانیز در خویش دارد .

سوره یوسف زمان نزول : از پایان ماه دوم تا اواخر ماه چهارم سال پنجم

قبل از هجرت

قصه یوسف چیست؟ برادرانی که ب6ر برادرش66ان حس66د میورزن66د و ت6ا آنج66ا پیش می رون666د ک666ه او را بکش666ند ، ت666ا اینک666ه یکی ش666ان )ک666ه خ666ون پیغمبرزادگی اش به جوش می آید میگوی6د ن6ه باب6ا گن6اه دارد ! چرا بکشیدش؟ توی یک چاهی بیاندازید شاید بعضی ها پیدایش کردند ! ( و خلاصه اینکه برادرشان را تا حد مرگ می آزارن66د و

ش66اه میش66ود و– تقریب66ا –او سر از ج66ای دیگ66ر در می آورد و برادران سابق سر تعظیم و تسلیم خم میکنند که بله حق با ت66و

بود و ما خطاکاریم. آیا داستان پیامبر ما غیر از این بود؟

کسانی که همه جور او را به خوبی می شناختند بارها کم66ر ب66ه قتل او نبستند؟ به ان66واع راه ه66ا س66عی در خاموش66ی ص66دایش نکردند؟ تا نهایت امکاناتش66ان عرص66ه را ب66ر او و دوس66تدارانش

تنگ نکردند؟ تا اینکه زد و یک طوری شد و او از ج66ایی دیگ66ر س66ر در آورد و ش66اه ش66د و ب66ه دار و دی66ارش برگش66ت و ب66رادران س66ابق س66ر تعظیم و تس66لیم ف66رو آوردن66د ک66ه ت66و راس66ت میگف66تی و م66ا

خطاکاریم . بل66ه ، داس66تان ه66ای ق66رآنی )وبط66ور کلی ه66ر متن ق66رآنی( آن روزها که داشت نازل میشد به منظ66ور ایج66اد س66رگرمی ن66ازل نشده ، و امروز هم که قرن ها از نزولش میگذرد ، و فردا ک66ه قرن های بیشتری از نزولش گذش66ته خواه66د ب66ود ، خوانن66ده را

باید به این فکر بیاندازد که چرا خداوند این را فرموده؟ منظور خداوند در آن روز های نزول سوره یوسف این ب66ود ک66ه

ص - و مس66لمانان بگوی66د کمی دیگ66ر ص66بر کنی66د ،–به پی66امبر شماهم یوسف وار پیروزمندانه به آنها ب66از خواهی66د گش66ت ولی مانند آنان نباشید . و امروز ، و فردا ، مفس66ران بای66د این نکت66ه را بفهمند که منظوری که خداوند در آن روزهای نزول مط66الب

100

قرآنی داشت ، را ، کشف کنند و از آن برای »درد«های زمانخودشان »نسخه« ای بپیچند .

در ای66ام معاص66ر ن66زول این س66وره ، ن66امطلوبیت و ن66اگواری شرایط عمومی برای مس66لمانان خیلی زی66اد ب66ود و آنه66ا ک66ه ت66ا اینجا خیلی از داستانهای پیامبران مطلع شده و از آنطری66ق ب66ه ی66اری خ66دا امی66د بس66ته بودن66د در این روزه66ا خیلی »چش66م ب66ه

( 110آسمان« بودند که یاری الهی کی برسد )آیه

سوره حجر از اواخر ماه چهارم تا اواخر ماه پنجم سال پنجم قبل از

هجرت

درستی تعالیم پیامبر )ص( و جذابیت قرآن تمام س66نگرها را در ( و2نوردیده بود ولی اظهار و اعلام گرایش انجام نمیشد )آیه

تعلقات زندگی و عادات و آمال و آرزوهایشان م66انع آنه66ا ب66وده که سخن عقل و دل خویش را پی بگیرند و با ق66امت راس66ت و

( و از آیه ه66ای3قدم محکم جلو بیایند و اظهار ایمان کنند )آیه فهمی66ده میش66ود آنه66ا عل66یرغم آنچ66ه در ذهن ش66ان ب66ود7و6

رفت66اری درس66ت مخ66الف آن ب66روز میدادن66د ، مثلا آنحض66رت را دیوان6ه خط66اب میکردن6د و معج6زه طل6بی میکردن6د ولی واقع6ا

آن را بهانه ای15 و 14معجزه نمیخواستند و مطابق آیه های قرار داده بودند که فعلا به وسیله آن از ایمان آوری فرار کنن66د تا بعدا چه پیش آید اگر هم معجزه ای به آنها ارائه میشد بهان66ه

دیگری می آوردند . معلوم میشود که مخالفان فعال آنحض66رت18 و 17از آیه های

منشاء تعالیم اورا ش66یطانی و حاص66ل اس66تراق س66مع ش66یاطین( 18 و 17معرفی میکرده اند )آیه های

گاهی آنحضرت دلگیر و افسرده میشدند که چرا خداوند اینهمه ثروت و ناز و نعمت را هدر و ب66ه این ن66وع اش66خاص ). . .(داده که خداوند به او یادآوری میکند که نعمت درس66ت و حس66ابی را

( ، و ن66یز هم66ان حرفه66ای88 و 87ب66ه ت66و داده ایم )آی66ه ه66ای دائمی را برای آنحضرت تکرار کرده که از آنچ66ه میگوین66د بیش

(. و ب66رای ترفی66ع روحی66ه آنحض66رت97از حد دلگیر مش66و )آی66ه ( و ب66ازهم راه رش66د و تکام66ل95م66ژده ای ب66ه او داده )آی66ه

بیشترش را با چند توصیه عبادتی ب66ه او نش66ان داده اس66ت آی66ه

101

( 99 و 98های

سوره طه از اوایل دهه آخر ماه پنجم تا اوایل دهه آخر ماه ششم سال

پنجم قبل از هجرت

به صور گوناگون در قرآن آمده ، و قاب66ل فهم اس66ت ک66ه2آیه چون آنحضرت بیش از اندازه با موض66وع م66اموریت و رس66الت خویش در گیر میشدند خداوند متعال هر از گ66اهی آنحض66رت را متوج66ه میکردن66د ک66ه ب66ا موض66وع آنق66در درگ66یر نش66و ک66ه هلاک

شوی . به »مشکلات رسالت« حضرت موس66ی79در پاراگراف تا آیه

ب66ه س66وء رفتاره66ای ب66نی اس66رائیل پس از99 ت66ا 80و از آی66ه آزادی از اسارت اشاره دارد ، و در دس66ته اول آن آی66ات ، پی66ام »صبر و پایداری کنید« و در دسته دوم ، پیام »مب66ادا ش66ما هم چنین کنید« دارد ک66ه پی66ام اخ66یر تلویح66ا متض66من این م66ژده هم هست که چ66یزی ب66ه پای66ان این ن66وع مش66کلاتتان ک66ه فعلا ب66ا آن

درگیر هستید نمانده است . ق66رآن در ط66ول رس66الت آنحض66رت دو م66اموریت داش66ته ، یکی

(113تذکر دادن و دیگری تازه کردن تذکرات )آیه آنحض66رت در هنگ66ام دری66افت وحی بی ت66اب میش66ده و عجل66ه میکرده )ظاهرا در اثر نگران ب66ودن از اینک66ه مب66ادا قس66متی از

( و ضمنا از روی آیات مشابه114وحی را از دست بدهد( )آیه دانسته میشود شخصیت آنحضرت در طول پی66امبری اش و ب66ه

مرور زمان رشد و تعالی و تکامل می یافته است . فهمیده میشود که گاهی آنحضرت دلگیر و افسرده131از آیه

میشدند که چرا خداوند اینهمه ثروت و ناز و نعمت را هدر و به این نوع اشخاص ). . .( داده که خداوند به او یادآوری میکند که

( ، و ن66یز131نعمت درست و حس66ابی را ب66ه ت6و داده ایم )آی66ه بازهم راه رشد و تکامل بیشترش را با چند توص66یه عب66ادتی ب66ه او نشان داده و در انتها نیز برای ترفیع روحیه آنحض66رت م66ژده

(132ای نیز به او داده است )آیه

سوره انعام از اوایل دهه آخر ماه ششم تا انتهای ماه نهم سال پنجم قبل

102

از هجرت

7 و 4فعالان کفر در لج و عناد و اصرار ، گیر بودند )آی66ه ه66ای ( و آنها اجمالا از عاقبت برخی از اقوام منقرض شده10و 8و

( و از لح666اظ تمکن و برخ666ورداری و5و مطل666ع بودن666د )آی666ه بخص66وص از لح6اظ من6ابع آب خ6ود را از اق6وام منق6رض ش6ده

( 5پائین تر میدیدند )آیه چنین فهمیده میش66ود ک66ه از19 تا 11از مجموع مطالب آیات

تأکیدات و توص66یفات و تش66ریحات س66وره ه66ای قبلی، در اینج66ا فقط به حتمیت وقوع قیامت پرداخته ، اما راجع به خداون66د ب66ه بعضی ابعاد مختل66ف ص66فات او پرداخت66ه ک66ه ن66اظر ب66ر رب66وبیت

اوست . شود که مش66کل اص66لی مخ66اطب ه66ایاز همین نکته فهمیده می

مقارن نزول این آیات ربوبیت خداوند ب66وده و ن66یز این فهمی66ده میش66ود ک66ه در ط66ول این م66دت از ش66روع وحی ت66ا ن66زول این

ه66ا ، از لح66اظ تلقی تع66الیم وحی ، ارتق66اءسوره، کیفیت مخاطبای یافته است.قابل ملاحظه

در این مقط!!ع از رس!!الت آنحض!!رت تحری!!ف ت!!ورات صورت گرفته ، زیرا قرآن میگوید یهودیان آن حضرت را چن!!ان می ش!!ناخته ان!!د ک!!ه فرزندانش!!ان را می شناخته اند ، و این نمیتواند باشد مگر اینکه در کت!!اب مقدس شان آنحضرت با اسم و رسم و مشخص!!ات و

( ام!!ا ، این!!ک ک!!ه20مختصات معرفی شده باشد )آیه از این موضوع نشانی در ت!!ورات نیس!!ت ، بی!!انگر این است که آنها اندکی قب!!ل از ن!!زول س!!وره انع!!ام این

مطالب را از کتابشان حذف کرده باشند . عرض ک66ردیم مط66الب آی66ات20با توجه به آنچه که در ذیل آیه

قابل فهم اس66ت و از این آی66ات فهمی66ده میش66ود ک66ه36 تا 33 آنحضرت خیلی دنبال این موضوع بود که خداوند یک )باصطلاح ما( دلیل محکمه پسندی بفرس66تد ک66ه هیچکس نتوان66د آن را رد کند که خداوند توض66یح میده66د ک66ه آنه66ا آنق66در عام66د و مص66ر و

لجوج هستند که هیچ دلیلی را قبول نخواهند کرد . فعالان کفر باز هم تقاضای معجزه دارند ولی خداوند توجه آنها

(37را به قدرت خویش جلب میکند )آیه فعالان کفر خود را خیلی برت66ر از پ66یروان آنحض66رت میدیدن66د و

103

( و53عارشان می آمد که با وجود آنها به پیروی او درآیند )آیه و بخص66وص از جمل66ه »م66ا علی66ک من حس66ابهم من52از آی66ه

فهمی66ده میش66ود ک66ه آنحض66رت54شئ« و نیر از نیمه دوم آیه ن6یز از ب6رخی از رفتاره66ای بعض66ی از پ6یروان خ66ویش ناراض66ی

بود . بما میگوید هنوز هم فعالان کفر در پی دعوت آنحضرت56آیه

58 و 57بودند که بیا یک جوری ب6ا هم کن66ار بی66اییم و آی6ه ه6ای میگوید آنها هنوز هم این چماق را بالا نگه داشته بودند ک66ه اگ66ر راس66ت میگ66وئی آن ع66ذاب آخ66رت را زود روی س66رمان ف66رود

بیاور. فهمیده میش6ود آنحض66رت ن6وعی جلس6ه ه6ای ق6رآن68از آیه

خوانی باب کرده بوده ، و برخی از این جلسات سوء اس66تفاده کرده و با هدف تخریب ، مطالب خلاف القاء میک66رده ان66د و از

فهمی6ده میش6ود آنحض66رت خیلی مای6ل ب6ود ح6تی70 و69آی6ه مخالف66ان فع66ال ن66یز ب66ه او بپیوندن66د و در این راه خیلی ان66رژی خرج میکرد و اینکه خداوند با جملاتی از قبی66ل »ذر ال66ذین . . «

( او را منع میکرد . 70)آیه مجموع66ا فهمی66ده میش66ود موض66ع آنحض66رت90 ت66ا 74از آیات

اندکی به حالت »شورشی« نزدیک ش66ده و از م66ردم میخواه66د موضع مستقل از اوضاع حاکم و روسای قبایل در پیش بگیرن66د و عقلانیت بیش66تری بخ66رج دهن66د و »اب66راهیم وار« خودش66ان مستقلا فک6ر خ6ویش را بک66ار گیرن6د و در ب6اره تئول6وژی ح66اکم بیندیشند و عیوب آن را ببینند و در اینصورت خود بخ66ود ب66ه راه صحیح منتقل خواهند شد و در آنصورت در همین زندگی دنیوی

نیز موفق و بهرمند و دارای اولاد صالح خواهند شد . قبل از ظهور اسلام یهودیان با مشرکان همزیستی داشتند.

وقتیکه اسلام ظهور کرد و آنها خبرش را ش66نیدند، ب66ا توج66ه ب66ه آنچ66ه ک66ه از بقای66ای مع66ارف الهی نزدش66ان ب66ود ف66ورا آن را شناختند و آنرا خودی تلقی نمودند و امی66دوار و علاقمن6د ش6دند اما زود فهمیدند که اسلام فقط به چند تا شعار عقیدتی محدود

ها کار دارد و لذا چیزی نکشید ک66ه آنه66ا ن66یزنیست بلکه با ریشه ای دیگ66ر دش66منی ب66ا اس66لام را آغ66ازمانن66د مش66رکان در جبه66ه

کردند. از یهودی6ان ذک66ر ش66ده عب66ارت94 ت6ا 91ایراداتی که در آی6ات

است از:

104

- بسیار پائین آوردن جایگاه خداوند.1- تکذیب اصل وحی.2 - کتم66ان حق66ایق مهمی از ت66ورات ک66ه ب66ه نظ66ر آنه66ا ب66ه نف66ع3

مسلمانها بود. - مط66البی ب66ه ذهن آنه66ا تزری66ق ش66ده ب66ود ک66ه آنه66ا راج66ع ب66ه4

حقیقت آنها علمی نداشتند.- افترای دروغ به خداوند.5- ادعای مورد وحی قرار گرفتن.6- ادعای ارائه چیزی مانند قرآن.7- تکبر نسبت به آیات قرآن.8- اهمیت ندادن به نعمت های بزرگ خدا.9

- دلگرم بودن به شفیعانی که شفاعتش66ان ش66امل حالش66ان10شود.

ش66ود ش66ش م66ورد از ده م66ورد ف66وق ب66ه وحیچنانک66ه دی66ده می شود و چهار مورد دیگر به ن6وع نگ6رش ب6ه خداون6د ومربوط می

ش66ود ع66دمموارد مربوط به او، و آنچه در م66ورد وحی دی66ده میدرک اهمیت و مقام بالای آن و سبک شمردن آن است.

ش666ود همینهمچ666نین آنچ666ه در م666ورد خداون666د ن666یز دی666ده میچیزهاست.

آمده، اشاره ب66ه مجموع66ه91چه بسا مطلبی که در انتهای آیه باشد که از همه امور مختلف مف66اهیمبسیار پر حجم روایتی می

ن66ام دارد و ح66اوی چن66انتلمود دینی در نزد یهودیان است که مطالب خرافی و باطلی اس66ت ک6ه کس6ی بای6د چن66د ص66فحه از اینجا و آنجایش را تورق کند تا متوجه شود چه ع66رض میک66نیم.

ه66ای یهودی66ان در ابت66دای ش66روع ب66هو ذهن کاهن66ان و خاخ66ام ش6ود. مط66البی ک66ه ب6ه علت رع6ایتتحصیلش66ان ب6ا آنه6ا پ6ر می

توانیم به آن بپردازیم .اختصار نمی شریکانی که در اعتقادات معاصران نزول این سوره بود برخی از جنس جن و برخی از ن66وع فرزن66دانی ب66ود ک66ه ب66رای خداون66د فرض کرده بودند و در این مورد متکی به چیزی که ب6ه آن علم

( 101 و 100میگفتند نبودند )آیه های در این برهه مسلمانان نسبتا زیاد و قوی بودند و چندان

نگرانیی نداشتند که نسبت به مقدسات کفار بی احترامی لفظی کنند که در این آیه از این عمل )طی دلیلی که برایش ذکر شده که یک دلیل اخلاقی زلال است( نهی میشوند )آیه

105

108 ) با تاکید و تکرار به پیامبر یاد آوری مینماید که تو نه نگهبان آنه66ا

(107 و 104هستی و نه مدیرشان )آیه های بازهم به آنحضرت تاکید میشود که از مشرکان106در آیه

روی برگرداند . فهمیده میشود فعالان کفر ایمان آوری خ66ود را ب66ه109از آیه

به111 تا 110ظهور معجزه ای موکول کرده بودند و آیه های آنحضرت میگویند آنها اه66ل ایم66ان آوری نیس66تند و در آی66ه ه66ای

این موضوع را تعلیل میکند .113 و 112 بازهم روی اهل کت66اب و اینک66ه حق66انیت آنحض66رت114در آیه

برایشان محرز است تاکید و تکرار نموده است . باز هم آنحضرت از طرفی مواجه با افزایش پیروان خود بود و از طرف دیگر با تقویت این گرایش در بین فعالان کفر بود ک66ه میخواستند آنحضرت با آن66ان مماش66اتی کن66د ت66ا بتوانن66د »بط66ور آبرومندانه« با جری6ان روز ب6روز ق66وی ت6ر ش66ونده اس66لام کن66ار

(116بیایند )آیه از آنج6ا ک6ه از روی عت66اب الهی در س66وره ه6ای–این موض66وع

از نظ66ر آنحض66رت یکی از راه ه66ای–قبلی فهمی66ده میش66ود پیش66رفت اس66لام و کلی66دی ب66رای ب66رون رفت از بین بس66ت محسوس بین آنحضرت و سران فع66الان کف66ر تلقی میش66د ک66ه

همواره موردمخالفت وحی قرار گرفته است . بکار رفتن عبارت »اکثر من فی الارض« در آیه مذکور ، نش66ان میدهد این گ66رایش ابع66ادی بزرگ66تر از زم66ان ن6زول س6وره قلم

یافته است . فهمیده میشود افراد موج66ود در اردوگ66اه121 تا 118از آیات

اس66لام همگی ش66ان آدم ه66ایی مه66ذب و م66ورد تایی66د دس66تگاه آسمانی نبوده اند ، و رفتارهای قابل سرزنشی )از قبیل ادام66ه دادن به گناهانی که قبلا به آنها می پرداخت66ه ان66د ، و مخصوص66ا نامقید بودن ذبح به نام خدا و استفاده از مذبوحات به غیر ن66ام

خدا( هم داشته اند . فهمیده میشود که سران مخ66الف رس66ول125 تا 122از آیات

خدا )ص( خیلی خودشان را دست بالا میگرفته اند . چنین فهمیده میشود که رسم و رس66وم و140 تا 136از آیات

به اص6لاح »احک6ام« مش6رکان در آن روزه6ا مق6ادیری مط66الب »من در آری« و غیر منطقی و بعضا بسیار خشن و دلخراش و

106

مخالف فطرت بود که در آیات مذکور به ب6رخی از آنه66ا اش6ارهشده است .

برعکس تصور غالب و رایج ، مرفهین آن روزها ثروتمند و( 142 و 141متمکن بوده اند )آیه های

رس6م و رس66وم و ب6ه اص6لاح »احک6ام« مش6رکان در آن روزه6ا مق66ادیری مط66الب »من در آری« و غ66یر منطقی ک66ه در آی66ات

( 147 تا 143مذکور به برخی از آنها اشاره شده است )آیات فعالان کف66ر ک66ه این66ک ک66املا از لح66اظ منطقی و اس66تدلالی کم آورده بودند این استدلال را دست آویز قرار داده بودند که اگ66ر هم ما بق66ول ش66ما گم66راه هس66تیم تقص66یری ن66داریم زی66را خ66دا

(148اینطور خواسته است )آیه معلوم میشود اردوگاه اسلام ب66ه ح66دی از153 تا 150از آیات

بزرگی رسیده بود که نیاز به نوعی »قانون اساسی« داش66ت و نگاهی به آن نش66ان میده66د ک66املا م66تین و معق66ول و منطقی و

پذیرفتنی است . به154، با توجه به اینکه در ابتدای آیه 157 و 156از آیه های

تورات اشاره نموده ، معلوم میش6ود فع6الان کف6ر ق6رآن را ب6هاینکه کتابی لااقل در حد تورات و انجیل باشد ، قبول نداشتند . حتی در زمان معاصر نزول این آی66ات ن66یز ب66رخی از مس66لمانان عقایدی ابراز میکردند و گرایشاتی پیدا ک66رده بودن66د ک66ه زمین66ه

(159بروز تفرقه در صفوف مسلمانان میشد )آیه

سوره اعرافاواخر سال پنجم تا اواسط ماه اول سال چهارم قبل از هجرت

تکذیب و نیز خود بزرگ بینی مخالفان فعال را از نتایج القائ66ات در هم66ه ج66ا هس66تند - قلم66داد27 ک66ه بن66ا ب66ر آی66ه –ش66یطانی

میکند ، همچنین استناد به اینکه »پدران م66ا چ66نین میکردن66د« و-28نیز اینکه »اگر خدا نمیخواست ما چنین نمیکردیم« - آی66ه

به را نیز از القائات شیطانی میدان66د ، و چنانک66ه می66دانیم دو ش66 استدلال اخیر بارها در قرآن از زبان مخالف66ان فع66ال در توجی66ه

(36 تا 26رفتار و گفتارشان ذکر شده است )آیات امکان نداشت ک66ه فع66الان کف6ر در اق6وام پیش66ین ب6ه پی66امبران خویش ایمان بیاورند زیرا »نان بت پرستی« را میخوردن6د )آی66ه

( و در اینجا خطاب به فعالان کفر معاصر ن66زول این آی66ات102

107

میفرماید که فک66ر نکنی66د اگ66ر بت پرس66تی را ره66ا کنی66د ب6دبخت میشوید ، بلکه بهتر اس66ت زن66دگی و معیش66ت پس66ندیده را در -

نزد خ66دا و تع66الیمش بیائی66د و تلویح66ا ب6ه–حتی در همین جهان (96فعالان کفر میگوید بس کنید این کارها را )آیه

ک66املا حس میش66ود ک66ه ب66ا آن مقدم66ه162 تا 138از آیات این ط66ولانی )ذک66ر اق66وام پیش66ین و هلاکت مک66ذبان ت66ا موس66ی و فرعون ( و سپس به پرداختن به بنی اسرائیل پس از نجات که خیلی بد رفت66ار کردن6د ، تلویح66ا دارد این خ6بر را ب6ه مس6لمانان میدهد که نجات شما هم نزدیک است و مبادا که شما هم مانند

یهودیان همان رفتارها را کنید . تلویح66ا ب6ه مس66لمانان میگوی66د ک66ه پس از167 تا 163از آیات

رهائی از شرایط موجود مانند بنی اسرائیل دنبال کلاه ش66رعینروید . -ش6ود ک6ه اگ6ر ق6رار اس6ت ع6ذاب دس6ته معلوم می165از آیه

جمعی به قومی فرود آید، اهل نهی از منکر را ش66امل نخواه66دشد و لذا در این آیه به این موضوع هم ترغیب میکند .

فهمیده میشود که تلویح66ا دارد ب66ه علم66اء179 تا 175از آیات مسلمانان پیام میدهد که پس از جا افت66ادن در وض66ع مطل66وب

دین فروشی نکنید . ت66رین مطرح شده اگ66ر نگ66وئیم کلی66دی180موضوعی که در آیه

ت66رین نک6اتنکته اعتقادی است، لااقل باید بگوئیم یکی از کلیدیباشد.اعتقادی می

ایمتاکنون باندازه کافی در ق66رآن سرگذش66ت اق66وامی را دی66ده-پرستی رو کردهکه از راه توحید منحرف شده و به شرک و بت

اند. ایم ک66ه ش66رک عب66ارتو تاکنون اینقدر از آی6ات ق6رآنی فهمی6ده

است از »مستقل تصور کردن نیروه66ای ک66ارگزاری جه66ان اعم از ملائک66ه ی66ا پی66امبران، ی66ا ارواح طیب66ه و رو ک66ردن ب66ه آنه66ا و عبادت آنها بمنظور نزدیکی جستن به آنها بخ66اطر جلب منفعت

یا دفع مضرت« کن6د. بچ6ه ن6وزادت6ر میمثالی در وجود خودمان مطلب را روش6ن

-ها گریه میشیرخوار معمولا چند احتیاج ساده دارد که بخاطر آنکند که عبارتند از گرسنگی، تر بودن جا، دل درد، و امثال آن.

بنابراین وقتی که بچه با جیغ و گریه م66ادرش را در ش66ب بی66دار کند چ66ه بگوی66د »م66ادر« و چ66ه بگوی66د »ای س66یر کنن66ده من«می

108

فرقی ندارد. خواس66تند، و این خیلیکشاورزان قدیم هم که ب66اران بموق66ع می

-برایشان مهم بود بطور طبیعی بطرف این نکته تمایل پی66دا می کردند که با »فرشته ب66اران« ارتب66اطی برق66رار کنن66د و عب66ادتی کنند و نظرش را بسوی خویش جلب کنند و باران بموقع مفی66د

موقع مضر در امان باشند.از او دریافت کنند و از باران بی بی66نیم ک66ه مثلا »فرس66تنده ب66اران مفی66د« یکی ازدر این آی66ه می

اسماء خداوندی است و بهتر اس66ت کش66اورزان نیازمن66د ب66ارانبموقع ، خداوند را با توجه به آن نامش بخوانند.

بطور خلاصه فرق شرک و توحید همین است که در مثال فوق مطرح ش66ده ،180ملاحظه فرمودید و »اسماء«ئی که در آیه گ66یرد ب66ه این مع66نیو نیز انحرافی که از آن اس66ماء ص66ورت می

است که آدمی اسماء الهی رامن66تزع کن66د ، و ب66رای آن مفه66وم انتزاعی جایگاه مستقلی تصورنماید ، ورفتاری عب66ادتی نس66بت

به آن )که دراصل واهی است( ارائه کند. آنحضرت در معرض پرسش هایی در باره زمان وق66وع قی66امت بوده ، و البته میتوان درک کرد که این پرسش ها میتوانست از سوی هر دو طرف پیروان آنحضرت و کفار بوده باشد ، پیروان به منظور ازدیاد علم و کفار به منظور طعنه و تمسخر ، که در آیه بعدی به او توصیه میشود که بگوی66د من اساس66ا در مع66رض این نوع علم نیس66تم و ک66ارم هش66دار و م66ژده دهی اس66ت )آی66ه

187 ) اینطور فهمی66ده میش66ود ک66ه خداون66د دارد198 تا 189از آیات

مع66اذیری در ده66ان ک66افران معم66ولی )ن66ه فع66الان کف66ر( ق66رار میدهد که آنها را به ریشه های عقاید باطلشان آگاه کن6د و غ6یر مستقیم به راه حق هدایت کند و در این راه به آنها میگوی66د در خلوت ت6ان )وق6تی ک6ه در مش6کلی گ66یر میکنی66د( تم6ام عناص66ر اعتقادات باطلتان از یادت6ان م66یرود و ب6ه عن66وان م66وثر در رف66ع مشکل فقط به خداوند رو میکنید ام66ا چ66ون در فرهن66گ ش66رک بزرگ شده اید پس از اینک66ه اوض66اعتان ع66ادی ش66د دوب66اره ب66ه حالتی که به آن عادت کرده اید بر میگردید و در ادام6ه ب6ا ذک6ر

دلایلی آنها را به ترک عقاید عادتی شان تشویق میکند . فهمیده میشود به نظر می آید گاهی آنحضرت با206از آیه

خویش این فکر را میکرد که من حالا فلان کمک موثر را نیاز به او خاطر نشان میشود کمکی که تو206دارم ، اما در آیه

109

نیاز داری عبادت است )تا مثلا صبر و تحملت زیاد شود (

سوره کهف زمان نزول : از اواسط ماه اول تا انتهای ماه دوم از سال

چهارم قبل از هجرت

در روز ه66ای ن66زول این آی66ات ، داش66تن اولاد توس66ط خ66دا ی66ک موضوع چالش برانگیز ب6وده، زی66را مش66رکان ب6ه وض66وح چ66نین عقی66ده ای داش66تند ، و عقی66ده مس66یحیان ن66یز توس66ط آن66ان ب66ا

( 5 و 4جنجال و هیاهو بزرگنمایی میشد )آیه های آنحض66رت از رویک66رد بی ت66وجهی و بی اعتن66ائی ب66ه آی66ات الهی

( 6خیلی زیاد متاسف بودند )آیه ب66رخی از پ66یروان آنحض66رت رفتاره66ای ن66امطلوبی داش66تند ک66ه سبب طعن مخالفان و در نتیجه ناراحتی آنحضرت میشد و آنها

و این موض6وع ش66بیه هم6انبه چشم آنحضرت چیزی نمی آم6د ه66ای دیگ66ر ک66ه ی66ادمطالبی است که در س66وره عبس و س66وره

ایم. خلاص66هپیروان حضرت نوح )ع( در آنها ش66ده اس66ت، دی66ده اینکه به آنحضرت توصیه میشود که به طعنه مخالف66ان اهمی66تی ن6ده و از اینک66ه طعن66ه آنه6ا در دلت راه یاب6د مق6اومت کن و ب6ا پ66یروان خ66ویش، بیش از پیش نزدی66ک ب66اش . چ66ه بس66ا گ66اهی آنحضرت چنین می اندیشید که اگ66ر ث66روتی میداش66ت موض66وع رس66التش را به66تر میتوانس66ت پیش ب66برد ، و ن66یز چ66نین می اندیشید که کاش میش66د ی66ک ج66وری میتوانس66ت ب66ا »بزرگ66ان« مخالف خویش بط66وری مماش66اتی میک66رد ، ک66ه در آی66ه م66ذکور

(28)آیه خداوند همه این تصورات را رد میفرماید فهمیده میشود مخالف66ان فع66ال آنحض66رت36 و 35از آیه های

این تصور را داشتند که ثروت و مکنت شان باقی خواه66د مان66د و همچنین اینطور فکر میکردند که در نظر خداوند عزت دارن66د و مورد لطف او هستند که سبب شده خداوند به آنه66ا ث66روت و مکنت عط66ا کنن66د و همین فک66ر در ادام66ه اش آنه66ا را ب66ه اینج66ا میرساند که در صورتی که قیامتی هم وجود داشته باشد وض66ع

آنها از پیروان پیامبر )ص( بهتر خواهد بود . تلویحا به آنحضرت میفرماید که جنس انسان طوری54در آیه

است ک6ه براح6تی زی6ر ب6ار ح6رف حس6اب نم6یرود و ل6ذا خیلی انتظار نداشته باش موضوع رسالتت به نرمی و س66هولت پیش

110

برود .

111

مرحله هشتم نزول وحی

پر رنگ تر شدن گفتماناستدلالی

شامل به ترتیب سوره های : فرقان ، سجده ، زم66ر ، لقم6ان ،عنکبوت ، نحل ، فاطر ، روم ، رعد ، ملک ، انشراح

از ماه سوم سال چهارم قبل از هجرت ت66ا اواس66ط م66اه س66ومسال اول هجری

توضیح لازم : سال های عربی از اول مح66رم ش66روع میش66ود و هجرت در اواسط ماه سوم س66ال ص66ورت گرفت66ه اس66ت ، ل66ذا مورخ66ان ، ب66ا مس66امحه ، دو م66اه ونیم اغم66اض ک66رده ، و در نامگذاری سالها و نه در تاریخ وقوع وقایع ، دو م66اه و نیم اول سال اول هجری را که واقعا قبل از هجرت است ، ج66زء س66ال

اول هجری محسوب داشته اند .

112

سوره فرقان زمان نزول : از انتهای ماه دوم تا انتهای ماه هفتم سال چهارم

قبل از هجرت

فعالان کف66ر در این مقط66ع زم66انی ب66ه توص66یفات قبلی خ66ویش چیزهایی افزوده بودند ، مثلا اینک66ه »آنچ66ه میگوی66د ج66ز دروغی بیش نیس6ت« و اینک6ه »کس66انی در این راه کمکش میکنن6د« و افس66انه ه66ای پیش66ینیان اس66ت ک66ه »ص66بح و ش66ام ب66راو دیکت66ه میشود« مطالبی است ک66ه در س66وره ه66ای قبلی از ق66ول آن66ان

( 5 و 4دیده نشده بود و جدید است )آیه های انتظارات آنان از یک »پیامبر درست و حس66ابی« این ب66وده ک66ه غذا نخورد و ب66ا م66ردم محش66ور نباش66د و ملائک66ه ای هم66راهش باشند و صاحب ثروت افس66انه ای باش66د و معاش66ش از مب66دئی

( 8 و 7مستقل تامین گردد )آیه های از علل شرک مخاطبان آن روزها برخورداریی ب66وده ک66ه نس66ل اندر نسل به آن عادت کرده بودن66د ک66ه هش66دارها )ی پی66امبران

( 18سابق( فراموش شان شده بود )آیه یکی از علل اصرار برکفر فعالان کفر خودبزرگ بی66نی ای ب66وده

( 21که آنها دچارش بوده اند )آیه اینکه قرآن تدریجا نازل میشد و ناظر به اوضاع و احوال زم66ان و مکان بوده ، فعالان کفر را خیلی عصبانی مینموده زی66را نمی

(32توانستند تکلیف خود را با قرآن روشن کنند )آیه فعالان کفر دائما آنحضرت را مسخره میکردند و او را مناس66ب رسالت تلقی نمیکردند و از خودش66ان خیلی ممن66ون بودن66د ک66ه

( 42 و 41گوش به حرف او نداده اند )آیه های اصرار فعالان کفر بر مشی شان هیچ عنصر عاقلانه نداش66ت و فقط بر خواس66ته دل )ک66ه ناش66ی از م66وقعیت ش66ان ب66ود و می

( 44 و 43ترسیدند از دست برود( بود )آیه های در این بره66ه ی66ک نقطع66ه عطفی در اوض66اع و اح66وال اردوگ66اه اسلام اتفاق افتاده که به آنحضرت نه تنها هرگون66ه مماش66ات و معامله ب6ا اردوگ66اه کف66ر را ممن66وع میکن66د بلک66ه جه66ادی ب66زرگ

و از قرائن چنین ب66ر می آی66د میفرماید توصیه »بوسیله آن« را قرآن است . به عبارت دیگ66ر ب66ه ، که منظور از »بوسیله آن«

آنحض66رت گوش66زد میفرمای66د ک66ه این ق66رآن و ت66اثیر )ب66ه ق66ول( 52مخالفانت( سحر آسای آن سلاح تو است )آیه

113

وحی ، بازهم حدود ماموریت آنحضرت را در دو مح66ور مثبت و ( و به آنحضرت ی66اد میده66د56منفی برایش تشریح میکند )آیه

که چگونه برای مخاطبان جا بیاندازد که گ66رایش آنه66ا برایش66ان ( و به آنحضرت یادآوری میکند57هزینه ای نخواهد داشت )آیه

( 58جز خداوند به هیچ جائی امید نبندد )آیه به مرور فعالان کفر از تع66الیم وحی نف66رت پی66دا ک66رده و ب66ا آن تعالیم نه تنها رابطه ای برق66رار نمیکردن66د بلک66ه در آن تهدی66دی هم میدیدند که مبادا به س66بب آن زی66ر دس66ت آنحض66رت ش66وند

(60)آیه فهمیده میشود مقارن نزول این آیات کیفیت77 تا 63از آیات

اش66خاص موج66ود در اردوگ66اه اس66لام ارتق6اء مع66نی داری یافت66ه بود ، از سوره معارج ک66ه چ66ک لیس66ت مفص66لی ب66ود، و س66پس سوره مومنون ، و ب66الاخره ت66ا اینج66ا ، ب66ه نظ66ر میرس66د کیفیت »ف6رد متوس6ط م6ومن« ارتق66اء چش6مگیری یافت66ه ب6وده اس66ت

( 77 تا 63)آیات

سوره سجده زمان نزول : از انتهای ماه هفتم تا اواسط ماه دهم از سال

چهارم قبل از هجرت

رویکرد فعالان کفر را باز میگوی66د و میگوی66د ک66ه آن66ان3در آیه این قرآن را افترا تلقی میکنن6د و آن را تعلی6ل میکن6د ب6ه اینک6ه

آنها قبل از پیامبر پیغمبری نداشته اند . صفاتی از نخب66ه ه6ای موج66ود در اردوگ6اه16 و 15در آیه های

ایمان را بر میشمارد که از صفات موجود در چک لیست ه66ایی که تا کنون در سوره ه66ای قب66ل )مع66ارج و مومن66ون و فرق66ان(

دیده ایم بسیار بالاتر است .

س!و!ر!ه! ز!م!ر! تا پایان ماه چهارم سال سوماز اواسط ماه دهم سال چهارم

قبل از هجرت

در این برهه زمانی ، در اردو گاه ایمان ، اشخاص خیلی

114

( 9پیشرفته ای به ظهور رسیده بودند )آیه فعالان کف66ر آنحض66رت را بط66ور ج66دی م66ورد تهدی66د ق66رار داده

( آنحضرت متقابلا به آنها اظهار کرده بود که هیچ36بودند )آیه (39کاری نمیتوانید کنید )آیه

فعالان کفر به شنیدن نام خ66دای واح66د ح66الت انزج66ار و نف66رت ( و این میتواند به این علت باشد ک66ه آنه66ا45پیدا میکردند )آیه

نتوانسته بودند پیام وحی را خاموش کنند و آین66ده روش66نی ن66یزبرای تحقق این منظور نمی دیدند .

موضع آنحضرت اینک بسیار قوی تر شده که بنا بر آیات مذکور 53و به دستور خداوند اعلان عفو عمومی نموده است )آی66ات

( 59تا فعالان کفر از آنحضرت خواسته بودند اندکی از مواضع خویش

ام66ا ب66ه ص66فوف مس66لمین بپیوندند کوت66اه بیای66د ت66ا آنه66ا بتوانند خداوند کوچکترین مماشاتی را در این رابطه ب66ر آنحض66رت روا

( 66 تا 64نداشت )آیات

سوره لقمان نزول : از پایان ماه چهارم سال سوم تا پایان ماه هفتم سال

سوم قبل از هجرت

فعالان کفر که از تاثیر وسیع و عمی66ق ق6رآن ن66اراحت بودن6د )و قبلا این توصیه را میکردند که هنگام تلاوتش سر و صدا کنی66د و چون دیده بودند فایده ای نداش66ت( این راه را در پیش گرفتن66د که در مقابل قرآن یک ب66دیل بس66ازند و ض66منا در مقاب66ل ق66رآن

و6خود را به راه دیگر بزنند و آن را نشنیده بگیرند )آی66ه ه66ای 7)

مقارن نزول این آیات جوانانی به آنحضرت میگرویدند و لذا ب66ا وال66دین خ66ویش ک66ه ک66افر تلقی میش66دند درش66تی و ب66د ادبی میکردند و از این راه به طعن آنحضرت کمک میکردند که ببینید این یتیم ابوطالب چ66ه ک66رده . . . و ب66ا ن66زول آی66ات م66ذکور این

( 15 و 14مشکل راه حل خود را یافت )آیه های ، به نظر می آید از ادامه مطلب آی66ه21 و آیه 20ثلث اول آیه

خبر میده66د ک66ه آنه66ا ب66رای ب66دیل س66ازی در مقاب66ل7 و 6های قرآن به افسانه های معه66ود پیش66ینیان خ66ویش ن66یز دس66ت می

یازیدند .

115

( 24فعالان کفر از متمکنان و متمولان بوده اند )آیه

سوره عنکبوت از پایان ماه هفتم سال سوم تا اواخر دهه اول ماه اول سال

دوم هجرت

اوضاع در مقابل کسانی که مقارن نزول این آیات به آنحضرت ( و از بک66ار رفتن3 و 2میگرویدند سخت شده ب66ود )آی66ه ه66ای

معل66وم میش66ود روحی66ه عم66ومی60کلم66ه »جه66اد« در آی66ه مسلمانان نسبت به قب66ل بالارفت66ه و آنه66ا آم66اده مقابل66ه ب66ا این

شرایط نا مساعد شده بوده اند . مق66ارن ن66زول این آی66ات جوان66انی ب66ه آنحض66رت میگرویدن66د و والدین شان سعی میکردند آنها را بازدارند و با نزول این آی66ات

( 9 و 8مشکل راه حل خود را یافت )آیه های (10اذیت نو گرویدگان هنوز ادامه داشت )آیه

این س66وره اس66ت کلم66ه من66افق در ق66رآن11اولین بار در آیه بک66ار رفت66ه ، و از اینج66ا معل66وم میش66ود ع66ده ای این مطلب را فهمیده بودند که این جریان چیزی نیست که این سران فعالان کفر بتوانند جلویش را بگیرند و این جری66ان آین66ده دارد ، و آنه66ا کسانی بودند که به ماهیت محتوای پیام وحی کاری نداش66تند و فقط برای خویش از نم66د این جری66ان کلاهی میخواس66تند و ل66ذا اظهار گرایش میکردند اما در مقابل تحرکات اردوگاه کفر تاب

نمی آوردند و احیانا برخی از آنها بر میگشتند . در زمان نزول این آیات اهل کتاب )یهودی66ان( ن66یز وارد چ66الش در مقابل اردوگاه ایم66ان ش66ده ان66د ولی م66زاحمت ش66ان خیلی جدی نیست که توصیه وحی این اس66ت ک66ه ب66ا آنه66ا مجادل66ه ب66ه

( 49 تا 46احسن و تکیه بر مشترکات ایمانی بشود )آیات آنحضرت هرگز این روزها را به خویش نمیدید )کت66اب و وحی و مقابله با فعالان کفر و منافق66ان و مزاحم66ان اه66ل کت66اب( )آی66ه

48) در این برهه تلویحا مومنان را به هجرت تشویق میفرماید )آی66ه

( 60 و 56های در زمان نزول این سوره فعالان کفر آفرینش آس66مانها و زمین و رام کردن خورشید و ماه و ف66رو ریختن ب66اران را ب66ه خداون66د

116

نسبت میدادند که نسبت ب66ه قب66ل ی66ک پیش66رفت قاب66ل توج66ه و نمونه ای از تاثیرات آموزه های وحی ، حتی به زب66ان مخالف66ان

( 62 و 61فعال آنحضرت بود )آیه های فهمی66ده میش66ود م66ردم آن دوره کش66تی س66وار65و از آی66ه

فهمیده میشود حوم66ه مک66ه ن66ا امن ب66ود و67میشدند و از آیه فهمیده میش66ود در69آدم ربائی چیزی غیر عادی نبود و از آیه

زمان نزول این آیات در اردوگ66اه ایم66ان ع66ده ای بودن66د ک66ه در مسلمانی خویش ج66دی ب66وده و در راه خ66دا از کوشش66ی دری66غ

نداشتند .

سوره نحل نزول : از اواخر دهه اول ماه اول تا انتهای ماه یازدهم از سال

دوم قبل از هجرت

مومنانی که مورد آزار فعالان کفر ق66رار میگرفتن66د تش66ویق ب66ه( 42 و 41هجرت شده اند )آیه های

اش66اره ای ب66ه موض66وع »دخ66تر کش66ی« ک66ه در می66ان ب66رخی از اعراب معمول بود دی66ده میش66ود ک66ه البت66ه ش66یوع ام66ر م66ذکور

( 59 و 58فهمیده نمیشود )آیه های خانه های مردم آن روزها میتوانست آرامش شان را تامین کند

( و آنها لباسهایی ب66رای زن66دگی ع66ادی و ن66یز لباس66هایی80)آیه جداگانه برای جنگ داشتند ، که از اینجا میت66وان س66رنخی ب66رای

(81درک میزان تمدنشان یافت )آیه اردوگاه ایمان از لحاظ کیفیت متوس6ط اخلاقی اعض6اء ب6ه ح6د قابل توجهی رسیده ب66ود و ص66فاتی م66ورد تاکی66د و تک66رار ق66رار گرفته که صفت اشخاص محترم قاب66ل اعتم66اد اس66ت : ع66دل ، احسان ، دهش ، وفا به عهد ، شکیبایی ، پای66داری ، و دوری از

ت6ا90اخلاق زشت و فحشاء و منکر و تجاوز و زورگویی )آیات 97 )

مقارن نزول این آیه فع66الان کف66ر ح66رف جدی66دی از خ66ویش در آوردند و گفتند کسی را میشناس66ند ک66ه ق66رآن را ب66ر آنحض66رت

( 103فرومیخواند )آیه فعالان کفر هنوز هم به سیاست آزار و اذیت خشن مومن66ان ب66ا هدف برگرداندن آنان به وضع سابق ادام66ه میدادن66د ک66ه در این

ب66ه110( و در آی66ه 106مقطع تاکتیک تقیه توص66یه ش66ده )آی66ه

117

وضوح و صراحت راه مهاجرت را نشان داده است . ب66ه وض66وح معل66وم اس66ت ک66ه118 ت66ا 111از مط66الب آی66ات

کردن66د )آی66هها حیواناتی را قربانی میبزرگان مشرکان در پای بت های مش66رکانه خ66ود س66اخته، چیزه66ائی را( و براساس آئین115

(116 و 115ه66ای کردند )آیهحرام و چیزهائی را حلال اعلام می و علت این رفتاره666ا تراش666یدن ن666وعی انحص666ارات و من666افع

( همچ66نین یهودی66ان ک66ه117نامشروع برای خودشان بود )آی66ه باصطلاح اهل کتاب آسمانی بودند نیز از این لحاظ با مشرکان

( در این ش6رایط پی66امبر اک66رم)ص( ب6ا118فرقی نداشتند )آیه وحی ح66ق مطلب و حلال و ح66رام واقعی را برایش66ان تش66ریح

نمود . اینک اردوگاه ایمان به جائی رس66یده ب66ود ک66ه اگ66ر م66ورد آزار و عقوبت فعالان کفر قرار میگرفت میتوانس66ت مقابل66ه ب66ه مث66ل

(126کند )آیه

سوره روم زمان نزول : از اواسط ماه چهارم تا دهه اول ماه نهم سال

یکم قبل از هجرت

فهمیده میشود حکومت روم )رم شرقی( در6 تا 2از آیه های نقط66ه ای نزدی6ک ب6ه مک6ه در جنگی )لاب6د ب6ا ای6ران ساس6انی( شکست خورده بود که خداوند پیشگوئی پیروزی قریب الوقوع آنه66ا را در چن66د س66ال مع66دود ک66رده ب6ود ک66ه س66بب خوش66حالی

( از همینجا فهمی66ده میش66ود6 تا 2مومنان خواهد گردید )آیات که هم مسلمانان و هم کافران این گفتمان غلط را داش66ته ان66د که پیروزی یا شکست در جنگ ها به دست آسمان است و ی66ک امر زمینی نیست و در اینجا به آنان تذکر میدهد که نه پ66یروزی

معلول صحت عقاید و نه شکست معلول غلطی آن است . در زمان نزول این س66وره رب66اخواری ی66ک ام66ر ع66رفی و ع66ادی

(39بوده و حتی اندکی تقدس نیز داشته است )آیه

سوره رعد اوایل ماه نهم سال یکم قبل از هجرت تا ماه یکم سال اول

هجری

118

ایمانی که مومنان در آن روزه6ا از آن برخ6وردار بودن6د ع6املی ق66وی ب66رای ثب66ات و حف66ظ آنه66ا در اردوگ66اه ایم66ان عل66یرغم آن

( 28شرایط ناگوار بود که آنها را احاطه کرده بود )آیه در زمان نزول این آیات بطور محسوسی از نف66وذ کلام فع66الان

( 41کفر کم و بر نفوذ کلام آنحضرت افزوده شده بود )آیه

سوره ملک اوایل ماه یکم سال اول هجری تا اواسط ماه سوم سال اول

هجری

سیستم آبیاری اهالی مکه بر استفاده از چاه مبتنی بوده است ( و این به عنوان یک سرنخ از میزان تمدن آنها قابل30)آیه

پیگیری است .

سوره انشراحاواسط ماه سوم سال اول هجری

که در حقیقت ی6ک آی6ه بیش6تر نیس66ت، »راه« آن6 و 5های آیه ده66د ک66ه ای پی66امبر! ت66و پی66امبر دورۀ�حضرت را به او نش66ان می زودی الگوی میلیاردها نفر در سراسربلوغ بشریت هستی و به

جهان و در طول قرون و اعصار خ66واهی ش66د، ت66و بای6د ط66وری رفتار کنی ک66ه قاب66ل تقلی66د باش66د و اگ66ر ب66رای ح66ل مش66کلاتت

ای داش66ته باش66ی الگ66و و قاب66ل تقلی66ده66ای معج66زهانتظار کم66ک نخواهی بود لذا به طریق درگیری مستقیم با مشکل و ح66ل آن اقدام کن و انتظار تأییدات الهی از طری66ق معج66زات )از قبی66ل عصای چند منظوره حضرت موسی و غیره( نداش66ته ب66اش، ب66ا

مستقیم درگیر شو خواهی دید سختیی که تحم66لمشکل بطورخواهی کرد حل مشکل را آسان خواهد کرد .

دانید پیامبر ما نه کشتی نوح، نه عص66ای موس66ی، ن66هچنانکه می مرده زنده کردن عیسی و نه گلستان ش6دن آتش اب6راهیم، ن6ه

اش هم از جنس کلام وش666تر ص666الح، را نداش666ت و معج666زه استدلال و محاجه و تمثی66ل و تش6ویق و تح66ذیر ب6ود ، و خلاص66ه اینک66ه روش پی66امبری آن حض66رت در ط66ول آن م66دت ط66ولانی

است .6 و 5پیامبریش تفسیر همین دو آیه

119

120

وقوع هجرت بزرگ و

استقرار حکومت

شمامل سوره های به ت66رتیب : حج ، بق66ره ، بین66ه ، م66اعون ، عادی66ات ، ص66ف ، محم66د)ص( ، انف66ال ،

حشر ، منافقون ، جمعه ، آل عمران .

121

سوره حج زمان نزول : از اواسط ماه سوم تا انتهای ماه هشتم از سال

اول هجری

، پیامبر خدا )ص( از18 تا 15اینک ، در دوره نزول آیات رسانی به او و همراهاندسترس کافران دور شده و آسیبتر شده است. هجرت کرده اش یک درجه مشکل

انداینک روحیه مسلمانان، چه آنانکه با پیامبر)ص( هجرت کرده اند اما آرزویش را دارند، بسیارو چه آنانکه هنوز هجرت نکرده

تر شده است و این کاملا برای کفار محسوس استبهتر و قوی 15العاده آنان است. و آیه و همین سبب غیظ و ناراحتی فوق

کند .آنان را به عقلانیت دعوت میفرماید:در آیات فوق سه نکته را خاطر نشان می

کند اما یکی از عناصر اصلی- خداوند هر کار که بخواهد می1فعل خداوند این است که به مؤمنان کمک کند.

- - اعمال کفار در جهت جلوگیری از الطاف الهی کمکی نمی2کند.

.- هدایت بدست خداست3 فهمیده میش6ود پس از هج6رت ، از س6وی مش6رکان39از آیه

مکه کسانی برای عملیات ای6ذائی فرس66تاده میش66دند و آنه6ا ب6ا اعمال چریکیی جنگ و گری66زی انج66ام میدادن66د و اذیت و آزاری

مجوز برخورد ب6ا آنه6ا را میده6د و فلس66فه39میرساندند و آیه چ66نین میفرمای66د ک66ه ک66ار خودت66ان را40این مقابل66ه را در آی66ه

خودتان باید انج66ام دهی66د و در این م66ورد چش66متان ب66ه آس66ماننباشد .

درست است که پیامبر)ص(هجرت کرده بود اما درمحل جدید ، اینطورنبودکه همه برای اظهارایمان صف کشیده و

آغوش گشوده باشند ، و البته اوضاع خیلی بهترشده بود ، اما منعکس است ، آن51 تا 42مشکلات ، همانطور که در آیات

حضرت کما فی السابق بود زیرا : -سران مشرکان درمکه ناراحت تر و در دشمنی فعال1

ترشده بودند . -اکثریت قاطع یهودی های محل جدید ، اسلام را رقیب دینی2

خویش تلقی کرده بودند.

122

-منافقین موجود در»یثرب«هم توطئه میکردند . 3 این پرسش پیش میاید که پیامبران چه 52در رابطه با آیه

کرد؟ آرزوئی میمعلوم است!

آرزوی پیامبران این است که »همه« مردم به راه حق بیایند و ایمان بیاورند و از کفر و کارهای زشت دوری کنند و امثال

این. تواند در آرزوی پیامبران بیاندازد؟ شیطان چه چیزی می

تواند تغییر دهدبدیهی است که شیطان اصل آرزوی آنها را نمی مثلا اینکه پیامبران آرزو کنند که مردم همگی کافر باشند و

تواند القاء کند »روشغیره ، بلکه چیزی که شیطان میرسیدن« به آن آرزوست.

شد چنان معجزاتیمثلا ممکن است آنها آرزو کنند که کاش می ای جز ایمان نباشد وشد که چارهبر دست من پیامبر ظاهر می

داد که از ترس آنیا ایکاش خداوند چنان نیروئی به من میآوردند و امثال آن. همه ایمان می

کردند،مطابق آیه، پیامبران پس از اینکه چنین آرزوهائی میفورا متوجه

شدند که این از ناحیه خداوند نیست زیرا ایمان مبنای عقلیمی شود و لذا با استغفار و دور کردندارد و زوری حاصل نمی

شیطان به اصل آرزوی خود که همانا جنبه مثبت مطلب بودگشتند. برمی

53ای که در آیه بنابراین، فتنه اشاره شد، ممکن است مثلا معجزاتی که هیچ حرفی در آن نباشد، یا ثروت و قدرتی که

خیلی بالاتر از ثروت و قدرت رایج آن زمان باشد، می بوده کهشد.فورا تنبه حاصل ، و با استغفار از ذهن پیامبران خارج می

بدیهی است بهترین روش همان روشی است که پیامبران به دستور خدا عملا انجام دادند یعنی صبر، استدلال، زحمت،

بیان، حوصله، آموزش، زندگی در میان و در متن مردم،دلسوزی برای آنان، وغیره .

و روشی که رشد و تعالی شخصیت انسانها را در پی دارد، چنین روشهائی است نه روش معجزات و زور و ثروت و

امثالهم. هائی هم داشتند اما معجزهبدیهی است که پیامبران معجزه

زا نشد. آنها ایمان

123

کنی کفر درآیا آن همه معجزات حضرت موسی سبب ریشهاسرائیل شد؟ نه. دلیلش هم همان گوساله سامری.بنی

کم و بتدریج ایجاد و قرص و ایمان، یک امر عقلی است که کمشود. شود و با معجزه و زور و پول و غیره حاصل نمیقوی می

-شد آرزوهائی میاما گاهی که به پیامبران فشار زیادی وارد می کردند مانند سلیمان که گفت خدایا به من چنان سلطنتی بده

کردکه پس از من به هیچ کس نداده باشی. و احتمالا خیال می کن خواهد شد. وبا چنین سلطنتی دیگر همه نوع کفر ریشه

البته به محض وفاتش، اوضاع قبلی دوباره حاکم شد وسلطنت عظیم او کمکی به گسترش ایمان نکرد.

های خیلی مختلف بحث53 و 52اما مفسران محترم در آیه اند که بسیاری از آنها نسبتی باومتنافر ومتضادی فرموده

مدلول آیه ندارد ، اما ، ما فعلا مشغول تحلیل تاریخی هستیم و نه تفسیر ، لذا کسی که بخواهد تفسیر موضوع فوق را بداند

به ابتدای جلد نهم تفسیر ما مراجعه فرماید . فهمی66ده میش66ود فع66الان کف66ر در مک66ه از مه66اجرت58از آی66ه

مسلمانان ب66ا خش66ونت جل66و گ66یری میکردن6د ، و در این فراین66دکسانی هم کشته میشدند .

سوره بقره از انتهای ماه هشتم سال اول تا اواسط ماه دهم سال سوم

هجری

زمان نزول این سوره نیز، مانند سوره علق یک نقطه عطفاست.

پنج آیه اول سوره علق شروع بعثت است و پاراگراف حاوی ، اولین بیانیه رسمی پس از شروع هجرت20 تا 1آیات است.

در سوره علق نیز ، »جامعه مورد مأموریت« پیامبر را برایشکند و در اینجا نیز .تشریح می

ای مطرح است که در آن سه گروه مشخصدر اینجا جامعهمطرح هستند :

مؤمنان واقعی، کافران مخالف فعال، و منافقان. امروز اگر بخواهیم مؤمنان واقعی آن روز را با اسم و

توانیم. و همچنین اگر بخواهیممشخصات معرفی کنیم می124

توانیم. اماکافران مخالف فعال را نیز با دقت بشناسانیم می-چنان وضعی ایجاد شده که امروز علیرغم اینکه منافقان را می

توانیم آنها را معرفی کنیم.شناسیم نمی ترین جریان در تاریخ اسلامنفاق یک جریان قوی و بلکه قوی

سال40است که اساسا مسیر حکومتی اسلام را تنها حدود پس از وفات پیامبر چنان برگرداند که دیگر چیزی از روح

های باصطلاح اسلامی، بهاسلام در آن نمانده بود و حکومت تر بودند تا آنچه قرآن و سنتحکومت چنگیز و آتیلا بسیار شبیه

کرد.توصیه می سال40این چه جریان قویی بود که ظرف مدت فقط

توانست چنین ارتجاع عظیمی ایجاد کند و چه قدرتی بود که کاری کرد که هنوز پس از پانزده قرن نیز کمتر کسی جرأت

دارد آنان را با اسم و مشخصات معرفی کند. در هر حال، در این پاراگراف »جامعه مورد ادامۀ� مأموریت«

شود که در آن سه گروه هستند:رسول اکرم )ص( معرفی می اند )سه معرفی شده4 تا 2- مؤمنان واقعی، که در آیات 1

آیه( اند )یک معرفی شده6- کفار لجوج مخالف فعال، که در آیه 2

آیه(- و بالاخره منافقان )سیزده آیه( 3

اندبعلت اهمیتی که این »مخالفان پنهان داخلی« داشته خداوند در چنین حجمی به معرفی آنها پرداخته و سیزده برابر کفار برای توصیف و تشریح آنها فضای کلامی اختصاص داده

است . بعلت اهمیت شناخت آنها بهتر است در ذیل بطور دقیق به

جزئیات مشخصات آنها بپردازیم: الف( از لحاظ شخصیتی: دچار آسیب شخصیتی

شدید هستند. مثلا:(،12 و 9های - متوجه حقایق نیستند )آیه13(، 10- در قلبهاشان مرضی هست )آیه 2

(،15 و 10های - استعداد افزایش مرض مذکور را دارند )آیه(،12باشند )آیه - مفسد می4(،15- کوردلند )آیه 5(.18گردند )آیه - کر و لال و کورند و باز نمی6(،14دانند )آیه - مردم را کم خرد می7

125

(.16دهند )آیه - گمراهی را به هدایت ترجیح می8ب( از لحاظ رفتاری:

(،10گویند )آیه - دروغ می1(،8کنند ولی مؤمن نیستند )آیه - اظهار ایمان می2(،14کنند )آیه - مردم را مسخره می3(،9کنند )آیه - با مردم نیرنگ می4 گویند ایمان داریم اما در خلوت- هنگام ملاقات مسلمانان می5

(،14کنند )آیه انکار می(،14کنندگان، دوستی و ارتباط نزدیک دارند )آیه - با گمراه6 طلب هستند و اگر شرایط بیرونی را مساعد دیدند در-فرصت7

کنند اما اگر مساعد نبود متوقفجهت افکار خویش حرکتی می(،17شوند )آیه می گویند اصلا حگریم )آیه- اگر به آنها گفته شود فساد نکنید می8

11) اینها عمده مشخصات درونی و ب66یرونی منافق66ان اس66ت ک66ه در اینجا مطرح شده و چنانکه در سوره عنکب66وت ک66ه ب66رای اولین بار سخن از این نوع اف66راد در آن ذک66ر ش66د ع66رض ک66ردیم، آن سوره هنگامی نازل گردیده بود که نهض6ت اس6لام آنق6در ق6وی

ای حسابگر و اپورتونیس66ت و ن66ان را ب66ه ن66رخشده بود که عده روز خور ، وقتی دیدند این جریان در آینده نزدیک بسیار مهم و پررنگ و تأثیرگذار خواهد بود، بدون اینکه اهمی66تی ب66ه حق66انیت پیام آن و بطلان عقاید جبه66ه مخ66الف آن بدهن66د و فق66ط ب66رای اس666تفاده از مزای666ای »ف666ردای به666تر«، خ666ود را در ص666فوف

به شهادت–مسلمانان جا زده و اظهار ایمان کردند. بعدها هم ای از فداکاری و جن6گ و خطرپ6ذیری ب6ود، هر جا صحنه–تاریخ

آنها غایب بودند و در هیچ جنگی، نه کشته ای ب66ه دس66ت آنه66ا و نه کشته ای از آنه66ا ثبت نیس66ت ام66ا هنگ66ام س66هم و غ66نیمت و

بی66نیم ک66ه جل66وتر از دیگ66رانریاست و مزایا همه ج66ا آنه66ا را میهستند، آنهم با سر و صدای زیاد و ادعاهای بزرگ.

ترین بلا به ج66ان اس66لام و عام66ل اص66لی انح66راف آناینها بزرگ باشند و اینکه امروز در جهان اسلام فقطپس از پیامبر)ص( می

ظ66اهری از آداب و مناس66ک هس66ت ام66ا از روح و محت66وای آن بینیم به علت توطئ66ه ه66ائی اس66ت ک66ه آنه66ا انج66امخبرقابلی نمی

دادند و مسیر عملی اسلام را از جهت ص66حیح ب66ه جهت باط66لمطلوب خویش منحرف نمودند.

126

از این سوره ب66ه بع66د، ت66ا آخ66ر ن66زول وحی هم66واره ش66اهد این هستیم که در قرآن انتقادات صریح و تند و قوی از آنها ش6ده و

شود تا آنها را بشناس66ندصفات آنها برای مسلمانان باز گفته میو صفوف خود را از آنها جدا کنند.

اما هیهات از مردم، که از لحاظ عقلی آنقدر رشد یافته نبودند ه6ای پ6رحجم را بگیرن6د و مص6ادیق آن را جس6تجوکه این پی6ام

کنند و کاری کنند که توطئه آنها خنثی شود. و البت66ه مش66کل اص66لی هم همین ب66ود زی66را اگ66ر مس66لمانان

توانس66تند دس66تتر بودند به راح66تی میمعمولی کمی رشد یافته منافق66ان را رو کنن66د و آنه66ا را ب66ه حاش66یه برانن66د ، و ل66ذا درد بزرگ66تر پی66امبر)ص( این ب66ود ک66ه اک66ثر مؤمن66ان و پ66یروان او

اشخاصی سطحی و ساده لوح، و رشد نایافته بودند. فهمیده میشود که یهودیان موجود در مدین66ه48 تا 40از آیات

که به سبب »اهل الکتاب« بودن از اح66ترامی برخ66وردار بودن66د ص66راحتا حق66انیت آنحض66رت را انک66ار کردن66د ، ل66ذا ، مخالف66ان آنحضرت در ابتدای هجرت عبارت بودند از مشرکان و یهودیان

. فهمیده میشود انکار آنها عالمانه و عامدانه ب66ود و از42از آیه

فهمیده میش66ود آنه66ا م66امور بودن66د ب66ه42 و 41 و 40آیه های آنحضرت ایمان بیاورن66د و تص66دیقش کنن66د ، ل66ذا ، رفت66ار خلاف تعالیمشان میتواند توجیهی در جهت تضاد منافعشان ب66ا تع66الیم آنحضرت داشته باش66د و من66افعی ک66ه آنه66ا از این راه از دس66ت میدادند قاعدتا می باید به احترامی مربوط باشد ک66ه داش66تند و به آن عادت کرده بودند و اینک نگران شده بودند ک66ه در س66ایه

قرار خواهند گرفت . چنانکه عرض کردیم مخالف66ان ج66دی پی66امبر )ص( در مدین66ه دو گ66روه مش66خص بودن66د : مش66رکان )اعم از س66اکنین در مک66ه و

مدینه( و یهودیان . ( ونیز از آیاتی که پس61 تا 49چنانکه از این پاراگراف )آیات

از این ت66ا آخ66ر عم66ر ش66ریف آنحض66رت ن66ازل ش66ده ، فهمی66ده میشود یهودیان یک مش66کل بزرگ66تری ب66وده ان66د ت66ا مش66رکان . زیرا آنها قومی بد رفتار و بد ذات بودند و مروری بر آیات فوق نشان میدهد که وجود آنها تنش زا و همسایگی با آنها س66خت و تحمل آنها دش66وار ب66ود و آنحض66رت می بای66د ن66یروی خ66ویش را دائما در سه جبهه خرج کند ، یعنی ضمن اینکه می باید پیروان

127

خویش را به راه تعالی رهنمون میشد ، با این دو دشمن ج66دینیز می باید مجادله به احسن میکرد .

همچنین ، این آیات ن66وعی کنای6ه ب66ه مس66لمانان هم هس66ت ک66ه شما هم از الطافی شبیه یهودیان بهرمند شده اید ، و مبادا که

رفتارهایی شبیه آنان از شما سر بزند .(62 )آیه

تصور میشود مسلمانان تازه هجرت کرده و در مدینه جاافت66اده ، در این مقطع زمانی ، اینک خیلی مغرور شده و خ66ود را ن66ور چش66می خداون66د میدی66ده و در دیگ66ران ب66ه چش66م تحق66یر می

ب6ه ن66وعی ب66ه »تنظیم62نگریسته اند ، که خداوند با نزول آیه باد« آنها پرداخته است .

میتوان فهمید که یهودی66ان س66اکن مدین66ه چ66ه74 تا 63از آیات بی ادبی ها و چه مته به خشخاش گذاشتن ها و چه چ66وب لای چ66رخ گذاش66تن ه66ا نس66بت ب66ه آنحض66رت و مس66لمانان م66رتکب میشدند ، و ضمنا به مسلمانان هم این هشدار را دارد که مبادا

از شما هم نسبت به آنحضرت چنین رفتارهایی سر زند .(82 تا 75)آیات

تصور کنید مسلمانان پس از تحم66ل آنهم66ه ن66اراحتی و فش66ار و آزار در مدتی بسیار طولانی، در اثر هجرت از دست مش66رکان

ای از اه66الی م66دینهءمکه خلاص شده و به مدینه آمدند که عدهای هم یهودی هستند. تازه مسلمان و علاقمند، و عده

طبیعی است که چون یهودیان هم، بنظر اهل توحید و دی66انت و آیند، خیلی مایه امید مسلمانان باشند ام66ا واقعی66ات درکتاب می

طلیع66ه ایج66اد این82 ت66ا 75جهت خلاف آن بوده است و آیات ذهنیت در مسلمانان است که »به آنان دل نبندید و آنها با شما

دهند« و آیات قبل نیز چنانکه دیدیم،آنطور نیستند که نشان می در این جهت بود که »یهودیان اساسا قوم خوبی نیس66تند« و در آینده نیز ، تا وف66ات آنحض66رت دائم66ا آی66اتی ب66ا این زمین66ه ن66ازل

شده است . در پاراگراف های پیشین ب66رخی از ب66درفتاری ه66ای یهودی66ان را

برشمرده بود و اینک ادامه آن : زیر پا گذاردن میثاق الهی در ب6اره اط6اعت نک6ردن غ6یر خ6دا ، احس66ان ب66ه وال66دین و نردیک66ان و ایت66ام و فق66راء ، و خ66وش معاشرتی ، و برپا داشتن نماز ، و پرداخت زکات ، و اح66تراز از خونریزی ، و احتراز از اخراج همانندان خویش از دیارش66ان ، و

128

عمل به قس66متی از کت66اب )ت66ورات( و بی ت66وجهی ب66ه قس66مت(86 تا 83های دیگر )آیات

گردنفرازی در مقابل پیامبران و تکذیب برخی و کش66تن ب66رخی(87دیگر )آیه (88کفر )آیه

کفر ، به خصوص در مورد پیامبر اس66لام ک66ه قب66ل از ظه66ورش بش66ارت ظه66ورش را میدادن66د و مخالف66ان خ66ویش را تهدی66د میکردند که پس از ظه66ور او بوس66یله او برش66ما غلب66ه خ66واهیم

(80کرد )آیه اشاعه این عقیده که در آخرت فقط ما )یهودی66ان( اه66ل نج66ات

(94می باشیم )آیه (99دشمنی با خدا و ملائکه و پیامبران و جبرئیل )آیه

پیروی از ساحران و ی66ادگرفتن س66حر در حالیک66ه میدانس66تند ب66ا(103 و 102این کار آخرتشان نابود میشود )آیه های گفتن66د ک66ه هم66انای مییهودیان در ملاقات با پی66امبر)ص( جمل66ه

»راعنا«ی مشهور است که در زبان مسلمانان آن روزها معنی رعایتم66ان کن« را میده66د ام66ا در زب66ان خودش66ان مع66نی ب66دی داشت و ب66ا تک66رار آن در بین خودش66ان پی66امبر و مس66لمانان را

آم66ده اس66ت اولین104کردند و دستوری که در آیه مسخره می های خود را با یهودی66اندستور عملی است که مسلمانان شباهت

کاهش دهند. بع66دا در دس66تور تغی66یر قبل66ه خ66واهیم دی66د ک66ه مس66لمانان قبل66ه-خویش را از آنان جدا کنند و چنانکه از احادیث و روایات بر می

آید حتی در نوع خط و کتابت و یا آداب لباس پوشیدن و اصلاح سر و رو و خلاصه در هم66ه چ66یز ممکن، توص66یه ب66ر جداس66ازی

بود. کردن66د و اینک66ه اگ66ریهودیان خود را »قوم برگزیده« حساب می

رفت و راهپیامبر جدیدی که ظهور ک66رده ب66ود، ب66ه راه آنه66ا نمی-گ66رفت، آنه66ا از »برگزی66دگی« میمس66تقل خ66ویش را پیش می

افتادن666د و از همین جهت از دین جدی666د بدش666ان آم666ده ب666ود و به معنی وحی است ، با خطاب تلویحی ب66ه105»خیر« در آیه

یهودیان که شما امتحان ها را بد دادید و لذا خداوند وحی را ازشما گرفت.

و در توض6666یح این مطلب تلویح6666ا می افزایدک6666ه ش6666ریعت موسی)ع( را به وسیله نسخ کنیم شریعت به66تری نس66خ ک66رده

129

( 106ایم )آیه نش66ان میده66د ک66ه ب66رخی از مس66لمانان از109 و 108آی66ات

آنحضرت توقعاتی ابراز میکردند و رفتاره66ای خلاف ادب ب66روز میدادند ک66ه ش66باهتی ب66ه رفتاره66ای یهودی66ان ص66در یه66ودیت در مقابل حضرت موسی )ع( داشت ، که سبب نزول این آی66ات و

تادیب آنها شد . واقعا در این مقطع زمانی ، یهودیان برای مسلمانان یک خط66ر بزرگ ، گرچه پنهان ، بودند زیرا که هدف نهایی ش66ان این ب66ود

که آنها را از تعالیم آنحضرت برگردانند . 115 ت66ا 111چنین به نظر میرسد که در روز های نزول آی66ات

بلبش66و و س66ردرگمیی ب66ر مجم66وع اردوگ66اه ه66ای یهودی66ان و مسیحیان حاکم بوده ، زیرا از طرفی یکدیگر را هیچ جوری ب66ه

( و از ط66رف دیگ66ر بایک66دیگر113حقانیت قبول نداش66تند )آی66ه اتحاد تاکتیکی میکردند و یکدیگر را به حقانیت می ستودند )آیه

111) فهمیده میشود هم یهودیان و هم115 تا 111از مجموع آیات

مس66یحیان در مدین66ه ص66احب ریش66ه و پایگ66اه بودن66د ، و ب66ا هم رق66ابت آش66کار هم داش66تند ، ام66ا در مقاب66ل دین جدی66د موقت66ا اختلافات را کنار گذاش66تند و حمل66ه متمرک66زی را ب66ه اس66لام در پیش گرفتند ، و با توج66ه ب66ه ش66دت نک66وهش ق66رآن نس66بت ب66ه یهودیان در سوره های دیگر ، میتوان فهمید که در این دشمنی مشترک با اسلام ، رهبری ب6ا یهودی6ان ب6وده و مس6یحیان نقش

کمرنگ تری داشته اند . فهمیده میشود مبارزه یهودی66ان و مس66یحیان فق66ط114از آیه

محدود به امور ایدئولوژیک نبوده بلکه به برخورده66ای ف66یزیکی ( موض66وع115نیز تسری یافته بوده است ، و )بر اس66اس آی66ه

قبله نیز در این مطلب یکی از فاکتورهای مهم بوده است . ، اینک66ه کس66انی ب66رای خداون66د123 ت66ا 116بنابر مدلول آی66ات

فرزند قائل باشند بین مسیحیان و مشرکان مش66ترک ب66وده ، و ک6ه آنهم بین یهودی6ان ص6در118همچ6نین اس6ت موض6وع آی6ه

یهودیت و مشرکان معاصر نزول این آیات مشترک بوده ، اما ، باذکر »کذلک قال ال66ذین من قبلهم . . « مس66یحیان و یهودی66ان کنار گذاشته شده و تعریض فقط متوج66ه مش66رکان و ع66ده ای از مس66لمانان ک66ه غ66رور برش66ان داش66ته ب66ود ، ی66ا منافق66ان ، میشود ، اما ، اگر به آیات پرانتزی توجه کنیم و مطالب اصلی

130

پاراگراف را باز شناسی کنیم خواهیم فهمی66د این پ66اراگراف در تعریض به مسیحیان و یهودیان معاصر آنحض66رت در مدین66ه ، و

تع66ریض ب66ه مس66یحیان ، و116بیشتر متوج66ه یهودی66ان ، )آی66ه و122 ب66ه ه66ردو ، و 120 ب66ه یهودی66ان ، و قس66مت اول 118 به یهودیان( است .123

قس66مت جم66ع بن66دی پ66اراگرافی ک66ه پس از ذک66ر قس66متی از داستان ابراهیم و اسماعیل و دیالوگ آنها و دعایشان آمده( آیه

است که تلویحا دارد هم به یهودیان و هم به133 تا 130های مس66یحیان میگوی66د ک66ه ش66ما از دین اب66راهیم دور ش66ده ای66د و

پیامبراسلام به دین او وفادار است . ن66یز یهودی66ان135چنانکه در چند پاراگراف قبل دیدیم ، در آیه

و مسیحیان علیه مسلمانان دست به اتح66اد ت66اکتیکی زده ان66د ، در حالیکه به اندازه یک پول سیاه نیز یکدیگر را قبول نداش66تند

و در باره یکدیگر میگفته اند آنها »لیست . . علی شیء« قبله ، دیگر تغییر خ66ویش را152 تا 142در مقطع نزول آیات

یافته ، و از نظر یهود و نصارا ، آنچه نباید میشد ش66ده ب66ود ، و حالا دیگر زمان غرغرها و ایراده66ای ب66نی اس66رائیلی پس از آن است ، غرغرهائی که اردوگ66اه خ66ودی هم خ6الی از آن نیس6ت

(143 آیه –)ماکان الله لیضیع ایمانکم تغییر قبله چیزی بود که خود آنحضرت مدتها خواهانش ب66وده و

( و خ66ود یه66ود و144دائما برایش چشم به آسمان داشته )آیه ( و این146نصارا هم میدانستند که این اتفاق باید بیفت66د )آی66ه

موضوع ، در نزد خداون66د ، ب66ه ن66وعی اعلام و براف66رازی پ66رچم استقلال دین اسلام از یهودیت و نص66رانیت ، و تحس66ین و تایی66د

(143و 150 و 148آن تلقی شده میشده است )آیه های اینک تقریبا دو و نیم سال است که مسلمانان به عنوان مهاجر در مدین66ه هس66تند و خیلی هم خ66وش ان66د ، زی66را در این م66دت نسبتا طولانی در وطن جدید جا افتاده و خ66انواده هایش66ان ن66یز به آنها ملحق شده و کار و کسب مناسب خویش را ن66یز یافت66ه اند و پی66امبر هم در بینش66ان اس66ت و ه66ر روز او را می بینن66د و صدایش را می شنوند و گاه و بیگاه هم وحیی ن66ازل میش66ود و چشمش66ان را ب66ه حق66ایقی ت66ازه ب66از میکن66د و اخ66یرا هم قبل66ه مخصوص ب66ه خودش66ان را یافت66ه ان66د و دارن66د ع66زت حاص66ل از

استقلال را تجربه میکنند . اما ، نمیدانند که بزودی جنگ مهمی در پیش خواهد بود و آیات

131

دارد آمادگی ذهنی به آنها میدهد که کش66ته ش66دن157 تا 153 در جنگ و زخم برداشتن و هزینه کردن ب66رای دف66اع و این ن66وع چیزها هم ممکن است برایتان پیش بیاید و نگران نباشید و آنها

هم جزء امتحانات و سبب تعالی تان است .،163 ت66ا 159یهودیان ، در زم66ان معاص66ر ن66زول این آی66ات ) 6)

هنوز هم فعالان66ه در ک66ار کتم66ان حق66ایقی هس66تند ک66ه در جهتاعتراف به حقانیت نزول وحی بر آنحضرت است .

البته یهودیان در این رفتار یکدست نب66وده ان66د ، اقلی66تی از آنه66ا فهمیده میشود ، نیکرفتار بوده اند .160چنانکه از آیه

علت این رفتار یهودیان ادعای آنها ب66ر »ق66وم برگزی66ده ب66ودن«( 163خودشان بود )آیه

آف66رینش آس66مانها و زمین را ی66ک آیت در ع66رض164در آی66ه آیات دیگر )مثلا قایق رانی در آب( ذکر کرده ولی واضح اس66ت که آن یک آیت اصلا در عرض آیات دیگر نیست بلکه هم66ه آنه66ا

فرع بر آن یک آیت هستند . علت این نوع ذکر مطلب ، شاید ب66ه این علت ب66وده باش66د ک66ه مردم آن روزه6ا در آف6رینش و اینک6ه منحص6را توس6ط خداون6د انجام شده شکی نداشتند و مشکلشان اینجا بوده بقیه مظاهر زندگی را به مراکزی مرتب66ط میک6رده ان6د ک66ه آنه6ا را »ان6داد«

( حساب میکرده اند .165خداوند )همطرازان - آیه در این بره666ه از ن666زول وحی ، خداون666د ت666وجهی ب666ه یکی از مشکلات مبتلابه امت اس66لامی دارد و آن ن6یز مش6روب خ6وری برخی از مسلمانان است ، که روزی شان پاک خالص نیس66ت ، و همین هم یکی از موانع رشدشان اس66ت . ولی در عین ح66ال به مشکلات تحمیلی هم نظ66ری دارد و یکی از آنه66ا همس66ایگی شان با یهودی6ان اس6ت ک6ه س6ران آنه6ا ب6ه ب6دترین ن6وع ح6رام

(175 و 174خواری می پردازند ) قبلا دیده ایم که قرآن در هرجا که میخواهد یک موضوع مهمی را بگوید اشاره ای هم به حقانیت قرآن میکند و لذا با توجه ب66ه

می فهمیم ک66ه مش66کل م66ذکور مس66لمانان ، مهم و176آی66ه تقریبا فراگیر بوده است .

چنانکه قبلا هم در جاهای مربوط به خویش عرض ک66ردیم، ب66ه تناسب رشد روحی و کیفی و شخصیتی جامعۀ� نوپای مسلمان،

کند که الگو باشد برای اینک66هقرآن »چک لیست«هائی ارائه میعده زیادی سعی کنند خود را با آن بسازند.

132

ها را در سوره معارج دیدیم.اولین سری از این چک لیستتر از آن بود.دومی که در سوره مؤمنون بود عمیق

تر بود.و سومی که در سوره فرقان آمده از آنهم عمیق ت66ره6ا عمی66قآئیم چ66ک لیس66تبه همین ترتیب همینطور که جلو می

رس66یم ک66ه دارد ص66فات ب66الاتر وش66ود ت66ا اینک66ه ب66ه اینج66ا میمی(177کند )آیه والاتری را مطرح می

الوقوع لازم است.بخصوص صفاتی که برای جنگ و جهاد قریب دانیم موضوعات مرب66وط ب6ه ارث ب66ا ش66رح کام66ل درچنانکه می

سوره نساء آمده است. ام6ا این66ک ک6ه روزه6ای تش6کیل تم6دن توان امور مردم را معطل گذاشت، لذا فعلا ب6هجدید است، نمی

تا180طور کوتاه و مجمل قانون لازم وضع شده است )آیات ( تا در فرصت مناس66ب )در س66وره نس66اء( مطلب ب66از ، و182

بطور مفصل تشریح گردد. فرمائید که تفسیر قرآن برحسب ترتیب نزول چقدرملاحظه می

کند. از نزول این سوره تا نزول س66ورهبه فهم مطلب کمک می نس66اء چن66دین اتف66اق مهم )مانن66د جن66گ ب66در، جن66گ اح66د، جن66گ خندق، و اتفاقات اجتماعی بسیار مهم( ح66ادث ش66ده اس66ت. و ذکر آن جزئیاتی که در س66وره نس66اء در این ب66اب آم66ده فعلا در این زمان )زمان نزول سوره بق66ره( لازم نب66وده ، زی66را جامع66ۀ� این زمان )س66وره بق66ره( نس66بت ب66ه جامع66ه آن زم66ان )س66وره

نساء( هنور بسیط است. پیامبر )ص( اینک که حدود سه سال است از هج66رت گذش66ته ، و یهودیان نیز پس از تغییر قبله امیدشان را تا ح66دود زی66ادی از دست داده اند ، و اوضاع داخلی تا حدود زی66ادی تحت کن66ترلش ق66رار گرفت66ه ، ب66ا ن66زول آی66ات احک66ام م66امور میش66ود کیفیت نفسانی و اخلاقی مسلمین را بهبود بخشد و اینک با نزول آیات

مامور به ابلاغ حکم وجوب روزه شده است .187 تا 183 مطالعه دقیق این آیات ما را وامیدارد حدس ب66زنیم ک66ه م66دتی قب66ل از ن66زول این آی66ات حکم روزه بط66ور ش66فاهی ب66ه زب66ان آنحضرت ابلاغ شده بود و این آی66ات پس از م66دتی ن66ازل ش66ده

است . میت66وان ح66دس زد ک66ه این حکم ب66ه نظ66ر ع66ده ای183از آی66ه

ش66اق و مش66کل می آم66د ک66ه فرم66وده ادی66ان س66ابق ن66یز روزه نیز اینکه میگوید خدا برایتان آس66انی185داشته اند و در آیه

خواسته و سختی نخواسته ، موید همین حدس است .

133

دیگ666ر اینک666ه در ابلاغ چن666د وقت پیش این حکم ، می بای666د در شبهای ماه رمضان مقاربت ممنوع بوده باشد ، و اینکه ب66رخی تاب این یک قلم را نمی آوردند و در خفا انجام میدادن66د نش66ان دهنده این است که مسلمانان در آن روزه66ا یکدس66ت و مطی66ع کامل آنحضرت نبودند ، که خداوند به همگان تخفیف داد و این

قسمت را حلال کرد . ای ب6ه بعض66ی از این اس66ت ک66ه رش66وه188یکی از معانی آی6ه

حکام ندهی66د ت66ا او از اختی66اراتی ک66ه در ح66وزه تحت مس66ئولیت خ66ویش دارد، امتی66ازاتی ب66ه ش66ما بده66د، ت66ا ش66ما بکم66ک آن امتیازات از س66ایرین بنح66وی جل66و بیفتی66د و در م66وقعیت م66ادی بهتری قرار گیرید و مالی بدستتان بیاید که ح66ق ش66ما نب66وده و

در اثر رشوه بدست آمده است . شماری وجود دارد که یکی شمس66ی ودر جهان دو سیستم گاه

ای ط66ولانی )ه66زارانیکی قمری است و هر کدام اینه66ا س66ابقهساله( در قسمتی از کره زمین داشته است .

کنند( فرموده »اوقات و زمان حج را معین می189اینکه )آیه « در حقیقت به حج اهمیت خاصی داده و از بین موارد

عمومی، یک مورد خاص را برجسته کرده است. گوید که آن نیز مربوط به حج است ام66ادوسوم آخر آیه، بما می

باید نوعی رسم ج66اهلیت مرب66وطچون از آن نکوهش شده، می به حج بوده باشد که در این آیه نس66خ ش66ده ، ام66ا ض66منا همین مطلب ، این معنی را هم دارد که : ای مسلمانان ! کارها را از راه منطقی اش انجام دهید و این نشان میدهد این رفتار ه66ای غ66یر منطقی ک66ه ریش66ه در خراف66ات ج66اهلی قب66ل از اس66لام

داشته ، منحصر به آن نبوده است . ش66رایط جنگی فهمی66ده میش66ود )قت66ل ب66ا195 تا 190از آیات

قتال هم معنی نیست ، قتل یعنی کشتن و قتال یعنی جنگ( در میگوید با کسانی که با شما در جن66گ ان66د بجنگی66د ام66ا190آیه

تع66دی نکنی66د ، و در آی66ه بع66دی میگوی66د هرج66ا آنه66ا را یافتی66د بکشیدش66ان ، و ب6ا توج6ه ب6ه »تع66دی مکنی66د« آی6ه قب66ل معل66وم میش66ود مس66لمانان چ66نین مش66کلی داش66تند ، یع66نی ام66نیت

نداشتند . این بی امنی6تی ک66ه از این آی6ه فهمی66ده میش66ود ، از ج6انب چ66ه

کسانی بر مسلمانان تحمیل میشد؟

134

اولین ج66ائی ک66ه در پاس66خ ب66ه س66وال ف66وق ب66ه ذهن میرس66د مش66رکان مک66ه ، و پس از آن یهودی66ان مدین666ه ، و پس از آن

منافقان مدینه است .راجه به »منافقان مدینه« باید توضیحی دهیم :

عده ای در مکه بودند که نزدیک به هجرت حس کرده بودند که »ب66اد« در جهت اه66تزاز پ66رچم این دین جدی66د اس66ت ، و ب66رای اینکه از این نمد کلاهی هم نصیب خودشان شود اظهار اس66لام کردند ، و بعدا که موض66وع هج66رت پیش آم66د آنه66ا ن66یز هج66رت

کردند و ما آنها را اصطلاحا »منافقان مهاجر« می نامیم . اما در مدینه نیز کسانی بودند که بروبی66ا و کیابی66ا ئی داش66تند و موج پر ق66درت مه66اجرت آنه66ا را از متن ب66ه حاش66یه ران66د )مثلا عبدالله بن ابی که چیزی نمانده بود که شاه مدینه شود و حتی تاجش را هم ساخته بودند( و با ورود آنحضرت به مدین66ه چن66ان استقبالی از ایشان شد و چنان آغوشی برایش باز ش66د ک66ه آن صاحبان بروبی66ا و کیابی66ا ف66ورا حس کردن66د ک66ه ب66ا این اوض66اع

جدید شانسی برای سروری ندارند ، لذا میتوان گفت که جنگ سردی بر آنحضرت تحمیل ش66ده ب66ود که یک سرش در مکه )مشرکان زخم خ66ورده عص66بانی( ب66ود و دو سرش در مدینه )یهودیان و منافق66ان مدین66ه( ب66ود و واض66ح است که طرف مدین66ه ای ب66رای ط66رف مک66ه ای نقش س66تون پنجم را بازی کند : تخریب در هرچه که بتوانند ، جاسوس66ی ، و آماده کردن زمینه برای غلبه مشرکان مکه ب66ر مس66لمانان ، در

جنگی که به هر حال در آینده اجتناب ناپذیر بود . در این اوضاع و احوال ، که در هر حال جنگ سختی غ66یر قاب66ل اجتناب بود ، وحی دارد مسلمانان را از لح66اظ ذه66نی ب66رای آن

اماده میکند . این جنگ ، از نطر مسلمانان »دفاع«ی اس66ت ، و ل66ذا اول66ویت حفظ وجود و مقدم بر هرچیز است و به همین خاطر »مقابل66ه ب666ه مث666ل« )کش666تن ، اخ666راج ، بی ت666وجهی ب666ه ح666رمت مسجدالحرام ، و . . ( مجاز ش66مرده ش6ده ، ام6ا این س6رنخ را هم به مس66لمانان داده ک66ه جن66گ آنه66ا ب66ا ش66ما تم66امی نخواه66د داشت و برای اینکه از شر آنها ایمن باشید بای66د ک66املا ب66ر آنه66ا

پیروز شوید )قاتلوهم حتی لا تکون فتنه(

135

چرا این س66خن را در اینج66ا ع66رض ک66ردیم؟ فق66ط ب66رای اینک66ه ( جنب66ه191توضیح دهیم که »واقتلوهم حیث ثقفتموهم« )آی66ه

دفاعی داشت و نه تعرضی . فهمی66ده میش66ود ک66ه از هم66ان ابت66دای191همچ66نین ، از آی66ه

هج66رت ت66ا کن66ون )ک66ه س66ال س66وم هج66ری باش66د( ب66رخی از مسلمانان ، مانند همه اعراب ، در موسم حج به مک66ه میرفت66ه

اند ، وجانشان ، اگر شناخته میشدند ، در خطر بود . ، چنانک66ه قبلا196از دو کلم66ه »احص66رتم« و »امنتم« در آی66ه

گفته ایم ، فهمیده میشود حج کردن برای مسلمانان عملی پ66ر مخاطره بوده و از همین آیه و مطالب پاراگراف قبل و نیز آیه

در پاراگراف ه66ای پیش ت66ر ، معل66وم میش66ود177 و 158های مسلمانان ، چه آنهائی که هجرت کرده بودند و چ66ه آنه6ائی ک66ه هنوز به این مهم اقدام نکرده بودند، با وجود این خطر بالقوه ،

به حج کردن اقدام مینموده اند . در تعریف و تش66ریح ص66فات212 تا 204سه آیه اول از آیات

منافقان است. همان کسانی که چندی پیش با حدس زدن موفقیت مسلمانان

بینن66دبه صفوف آنان پیوستند و این66ک بس66یار خوش66حالند ک66ه می ت66رشان درست از آب در آمده و خود را به پی66امبر نزدی66کتخمین

گوین66د ت66ا اطمین66ان او را جلبکنند و سخنانی باب میل او میمی کرده و بزودی اگر پولی و یا ریاستی قرار است تقس66یم ش66ود

ترها را آنها تصاحب کنند.آن درشت آنها چنانک66ه در ابت66دای همین س66وره هم دی66دیم دین و دی66انت و اعتقاد و عبادت را ب66رای »م66ردم ع66ادی«، »اف66راد س66بک«، »و اش66خاص ن66ادان« مناس66ب دانس66ته و خ66ود را »ب66الاتر از این

اعتن66ائی ب66ه اص66ولحرفها« حساب کرده و ارتکاب گناه66ان و بی اعتق66ادی را نم66ادی از شخص66یت والا و ارزش شخص66ی ب66رای

در تش66ریح206 ت66ا 204کنن66د و آی66ات امثال خویش قلم66داد میصفات آنهاست.

درباره مؤمن66ان واقعی اس66ت ک66ه فق66ط یکن66وع رفت66ار207آیه دارند و آنهم این است ک66ه ص66ادقانه و یک66دل و ظ66اهر و ب66اطن

دهند.یکی، خود را یکجا در اختیار وحی خداوندی قرار می چنانک66ه در پ66اراگراف اول همین س66وره دی66دیم، خداون66د یکب66ار دیگ66ر ح66وزه رس66الت پی66امبر)ص( را در ش66رایط جدی66د پس از هج66رت ب66رایش ترس66یم نم66ود ک66ه س66ه ن66وع اف66راد در آن ب66ود:

136

مؤمن و کافر و منافق. شوند که یک دس66تهضمنا کافران در دو طیف متمایز مطرح می

همان کافران سنتی هستند که در سیزده سال قبل از هج66رت، پیامبر و مسلمانان سابقه آنها را داشتند، اینک یهودی6ان ن6یز ب6ه

اند.آنان اضافه شده نیز اشاره ب66ه این دارد ک66ه ه66ر دو ن66وع از ک66افران در212آیه

مقابل مسلمانان رفتار واحدی دارند. چه فهمیده میشود؟214 و 213از آیه های

ث!!!ل الذين خل!!!وا من قبلكم»از ا ي!!!أتكم م « چ66نین فهمی66دهولم میشود که خطاب به مسلمین هشدار میدهد که مواظب باشید که همان رفتار ه66ای غل66ط پیش66ینیان از ش66ما س66رنزند ، هم66ان رفتاره66ایی ک66ه از مثلا یهودی66ان س66ر م66یزد ، ت66ا مب66ادا مص66یبتی

به آن اشاره شد مبتلا شوید .214مطابق آنچه در انتهای آیه فهمی66ده میش66ود ک66ه دارد مس66لمانان را218 ت66ا 216از آی66ات

برای جنگ دفاعی قریب الوقوع آماده میکند و تعرض66ات جنگی ممکن نس666بت ب66ه مس66لمین را از ن66وع ای66دئولوژیک قلم66داد

میفرماید . ش66ود( فهمی66ده می226 تا 215از سایر مطالب این پاراگراف )

که سوره بقره یکباره نازل نشده بلکه نزول آن مدتی طولانیطول کشیده است.

یک دلیل مهم آن این است ک66ه س66ئوالاتی ک66ه م66ردم از پی66امبر اند قبلا بطور اجمال در پاراگراف های قبلی همین سورهنموده

آمده است. موضوعاتی مانند انفاق، جنگ، جنگیدن در نزد مسجدالحرام، و غیره، مطالبی اس66ت ک66ه قبلا در همین س66وره آنه66ا را دی66دیم و پرسیدن در خصوص آنها از پیامبر)ص( حاکی از این اس66ت ک66ه آنه66ا از نظ66ر م66ردم مهم ب66وده و عل66یرغم اینک66ه احک66امی در

های خاطری وج66ودخصوص آنها نازل شده بوده، باز هم دغدغه ان66د ک66ه در آی66ات این پ66اراگرافک66ردهداش66ته و س66ئوالاتی می

تری به آنها داده شده است.جوابهای مفصل البته سئوالاتی غیر از آنها هم بوده که ب66ه آنه66ا هم ج66واب داده

شده است. بعدا در سوره نساء با تفصیل بیشتر بیان شده است.220آیه ت66ر تش66ریحتر و مشروح بعدا در سوره نور بطور روشن221آیه

گردیده است. و بطور کلی احکام مرب66وط ب66ه خ66انواده جایگ66اه

137

ه66ایمهمی در ق66رآن دارد و علاوه ب66ر این س66وره، در س66ورهنساء، نور، طلاق و غیره بطور مفصل مذکور است.

س66ازی یکی از با ش66بیه 254 تا 243در پاراگراف حاوی آیات اس666رائیل در حقیقت دارد ب666هه666ای آزادی بخش ب666نیجن666گ

مسلمانان، آمادگی روحی میدهد و ب6رای حاض6ر ش6دن آنه6ا درسازد. الوقوع ، زمینه میجنگی قریب

از آی66ات مزب66ور فهمی66ده میش66ود ک66ه بس66یاری از مس66لمانان خواستار )به زعم خودشان( جن66گ ب66ا این خدانشناس66ان نابک66ار بودند ام66ا در حقیقت ن66ه تجرب66ه روی66اروئی در ی66ک جن66گ ج66دی واقعی را داش66تند و ن66ه مشخص66ات لازم از قبی66ل پای66داری و آم66ادگی جس66می و روحی را )و فق66ط تع66داد ان66دکی از آن66ان مشخصات روحی و جسمی لازم را داشتند ، و به عبارت دیگ66ردر میان مسلمانان شعار دهنده زیاد و پایداری کننده کم بود(

بخوبی موضوع »زندگی و مرگ بدست خداس66ت«243در آیه هائیس666ت ک666ه ب666دردکن666د و در آن نکت666هرا بی666ان و تش666ریح می

خورد از جمله اینکه:مسلمانان آنروزی مخاطب این آیات می- ترس از مرگ و فرار از آن، مانع وقوع آن نیست.1 تواند جلوی وقوع مرگ حتمی را بگ6یرد و ح66تی از- خداوند می2

توان66د ش66خص م66رده را زن66ده کن66د. ازآنهم ب66الاتر، خداون66د می ه66ای آن روز،مجموع دو مطلب فوق، ترس از مرگ نزد مخاطب

شد.ضعیف و کمرنگ می میفرمای66د جن66گ، ه66ر چ66ه باش66د، ب66دون پش66تیبانی245در آی66ه

ش66ودم66الی، چن66دان موف66ق نخواه66د ب66ود و چنانک66ه ملاحظ66ه می خداون66د ب66ا کس66انی ک66ه در جهت پش66تیبانی م66الی در راه خ66دا

دهن6د چق6در ب6ا اح6ترام ص66حبت ک6رده وای را انج6ام میوظیف6ه-چقدر عمل آنها را بزرگ ش66مرده و خ66ود را در موض66ع »ق66رض

ده« نش66انده و این عم66ل راگ66یر« و آن66ان را در موض66ع »ق66رض »قرض« نامیده و به مال آنان ک66ه در حقیقت م66الی اس66ت ک66ه خودش به آنان داده، اصالت قائ66ل ش66ده و آن را »م66ال آن66ان«

دادهدانسته و واقعا این طرز بی66ان، چ66ه شخص66یتی ب66ه آن66ان میاست.

ه6ائی از ش66ور و حماس66ه ارائ6ه چنان ص66حنه253تا246در آیات های آن روز را کاملا تشجیع و مرگ را در نظردهد که مخاطبمی

ای چ66نین پ66رآنان کوچک و آرزوی توفیق برای حضور در ص66حنه س6اخت ت6ا اینک6ه خ6ود آنه6اور میحماسه را در قلب آنان ش6عله

138

بهتر و بالاترش را در جنگ بدر بزودی آفریدند. شود که این نبرد نابرابر بوده )جنگ ب66در فهمیده می249از آیه

نیز بسیار نابرابر بوده( اینک مسلمانان خیلی به جنک بدر نزدیکند، و این آی66ات آن66ان را

کن66د ، وپر از روحیه توکل و پر از شخصیت ق66وی و س66ازنده می این آیه و دو آیه پس از آن ، چنان نقش س66ازنده و مثب66تی دارد

که مخاطبان خویش را پر از روحیه مثبت میکند . مخاطب را به خداوندی کاملا قاب66ل اتک66اء ،257 تا 255 آیات

که اتکاء به او از همه تکیه گ66اه ه66ای دیگ66ر ب66ه نتیج66ه مطل66وب ت66ری میرس66اند ، رهنم66ون میش66ود ، و این چ66یزی اس66ت ک66ه مخاطب های آن روزها را پر از روحیه ای میکرد ک66ه ب66ا دس66ت تقریبا خالی ، دشمنی را که سه برابر تعدادشان را داشت و از لحاظ تجهیزات سر تا پا مجهز بود، در ظ66رف چن66د س66اعت ب66ه

مفتضحانه ترین وجه مغلوب کرد . از س66ه جهت260 ت66ا 258با ذکر سه نمونه داستانی، در آیات ش66ان رش66ددهد ت66ا روحی66هفکر مسلمانان آن روزها را بسط می

های حماسی که ب66زودی ق66رار ب66ودکرده و آماده خلق آن صحنهدر جنگ بدر اتفاق بیفتد بشوند.

زند که چطور( ابراهیم)ع( را مثال می258در داستان اول )آیه خ66یزد و از اوبا پادشاه قدرتمند زمان خ66ویش ب66ه گفتگ66و ب66ر می

دهد.ترسد و باطل بودن عقایدش را به او نشان مینمی توانست »کسی رادر این آیه، طاغوت معاصر ابراهیم اینکه می

نکشد« ، را ، با »حیات بخشیدن« یکی گرفته ب66ود و آنق66در ب66ه آن ملتزم بود که آنرا بعنوان دلیل مطرح کرده بود اما در ق66دم بع66دی اس66تدلال در ج66واب اب66راهیم ک66ه مث66الی از ع66الم تک6وین

ش66ناخت(برایش زد )و او جز عالم اعتباریات چیز دیگری را نمیاز جواب فرو ماند.

اما مطلبی که این آی6ه ب6رای مخ6اطب مس66لمان آن6روزی دارد، فهمید و هم66هاین است که هم عالم اعتباریات )نمرود آن را می

فهمن66د( و هم ع66الم تک66وین ه66ر دو بدس66تم66ردم ن66یز آن66را می خداست و یکی از عناصر آن هر دو عالم، زندگی و مرگ است و اینقدر از مرگ نترسید و خود را به خدا بسپارید ک66ه او زن66ده

کننده مجدد شماست. ای از قدرت مطل66ق غیرقاب66ل( صحنه259در داستان دوم )آیه

تصور خداوند را درباره زنده کردن مردگان و اینکه م66رگ چ66یز

139

نمای66د و مخ66اطب آن روز را آم66ادهمهمی نیس66ت را مط66رح مینماید.جانبازی می

(، قدم گذاشتن در راه رش66د فک66ری260در داستان سوم )آیه دان66د و ح66تی ب66رای یکی از بزرگ66تریننه66ایت مج66از میرا ت66ا بی

پیامبران الهی نیز چون و چرا و تقاضای دلیل بیشتر را ن6ه تنه6افرماید.کند بلکه تشویق هم مینکوهش نمی

نماید ک66ه ای مس66لمانان م66او به این ترتیب این نکته را القاء می خ66واهیم بلک6هاز شما اطاعت کورکورانه و بی چ66ون و چ66را نمی

قبول آگاهانه عالمانه رشیدانه انتظار داریم. دهد که اختلاطضمنا در همان مورد هم با ذکر مثالی توضیح می

و امتزاج در اجساد متلاشی شده نیز مانع اعم66ال ق66درت الهینیست.

مردم پس از مرگ فقط به یک »ندای دعوت« الهی نیاز دارن66دتا فورا زنده شوند.

رس66دالبته جهاد در راه خدا بدون انفاق مال به نتیجه موفق نمی تر از بذل جان و چنانک66ه درو ظاهرا بذل مال کاری است سخت

بینیم برای تش66ویق ب66ه آن، هم اس66تدلالات می274 تا 261آیات ه6ای ج6بران و بهش6ت وتری ص6ورت گرفت6ه و هم وع6دهمفصل

ه6ایه6ای هفتص66د براب6ری و بیش6تر داده ت6ا مس6لمانزی6اد ک66ردن ای مانند جنگ ب66درمخاطب آنروزی که قرار بود بزودی حماسه

های علائق مادی خ66ویش ب66ه ام66وال و انفسبیافرینند از سنگینی برهند و سر به آستان الهی بسایند و بکنند آن کاری را که بای66د

کرد و بشود آنچه باید بشود. تکی66ه274 تا 261در این پاراگراف نسبتا طولانی ، یعنی آیات

اصلی روی خرج کردن در راه خدا است و همه عناصر مرتب66ط با آن )اجر اخروی ، پاک بودن مال ، مثال های مرتب66ط ، مح66ل های خرج آن ، آسیب شناس66ی آن ، و موان66ع تص66میم گ66یری در

باره آن( به روشنی بیان شده است . فهمیده میشود ربا نه تنها ی66ک ام66ر ش66ایع281 تا 275از آیات

بوده بلکه مسلمانان نیز درگیر آن بوده اند . فهمیده میشود در سال سوم هجری و283 و 282از آیه های

در مدینه آنقدر باسواد وج66ود داش66ت ک66ه مع66املات مهم م66ردم ثبت و ضبط شود ، ولی تعداد آنها آنقدر نبود که ب66ه راح66تی در

دسترس باشند .

140

همچ66نین فهمی66ده میش66ود م66الکیت ی66ک مفه66وم مح66ترم و ب66ه رسمیت مطلق شناخته شده ای بوده که حتی در م66ورد س66فها و ضعفا ن66یز مح66ترم ش66مرده میش66ده ، و ن66یز فهمی66ده میش66ود سفها و ضعفا نوعی سرپرست های قانونی داشته اند که شبیه به امروز منافع آنها را حفظ میکرده اند ، و نیز فهمیده میش66ود کاتب ها برای این ثبت و ضبط دستمزدی میگرفت66ه ان66د . ن66یز ،

عرف مستقر اداء شهادت از اینها قوی تر بوده است .

سوره بینهاواسط ماه دهم از سال سوم هجری

شود »بینه«ای بوده که قب66ل فهمیده می1به طور وضوح از آیه از آن »بخشی از کافران اهل کتاب و بخشی از مش66رکین« از

هم جدا نبودند و بعد از آن از یکدیگر جدائی گزیدند . ان66د ودر اینج66ا مفس66ران مح66ترم دچ66ار اختلاف وس66یعی ش66ده

ان66د، و این س66وره از اینهای متضاد و متنافری فرمودهفرمایشهای مشکل است .لحاظ یکی از سوره

اما ما که برای تفسیر، مطابق ترتیب نزول کار میکنیم ، ب66رایکنیم.درک مطلب هیچ مشکلی احساس نمی

زی66را از لح66اظ ت66رتیب ن66زول ک66ه نگ66اه ک66نیم ن66زول این س66وره مربوط به زمانی است ک66ه مس66لمانان از تض66ییقات و فش66ارها ره66ائی یافت66ه و این66ک در مدین66ه حکوم66تی از خ66ویش دارن66د و

شود و لذا آنها اگر خ66ودتر میوضعشان بطور روزافزون مطلوب نامن66د، ط66بیعی اس66ت همهء »غ66یر خ66ود« رارا »م66ؤمن« می

دانند.»کافر« می عل66یرغم اینک66ه ک66افران ممکن اس66ت در بین خودش66ان ص66دها

بن66دی و ن66ام داش66ته باش66ند )مثلا یهودی66ان ، و نص66ارا ودس66ته با آنهمه دسته بندی ها و فرقه ه66ایی ک66ه در داخ66ل–مشرکین

و صابئین و مجوس و غیره(–خویش داشتند بنابراین »ک66افران« از نظ66ر مس66لمانان یع66نی غیرمس66لمانان و »من اهل الکتاب و المشرکین« یعنی آن یهودیانی که در زمان نزول این سوره در ی66ثرب بودن66د و ن66یز قبای66ل مش66رکی ک66ه در

همانجا زندگی میکردند . و »آن دلی66ل آش6کار« )= بین6ه( ازنظرمس66لمانان یع66نی وحی و

پیامبر اکرم )ص( و قرآن .

141

خلاص66ه اینک66ه یع66نی قب66ل از هج66رت یهودی66ان ی66ثرب )من اه66ل الکت66اب( و مش66رکان مس66تقر در ی66ثرب )والمش66رکین( ب66ا هم زندگی مسالمت آمیزی داشتند و بر طبل اختلاف66ات دی66نی نمی

ان66د. )لم یکن . .کوبیدند و با هم داد و ستد و همسایگی داش66تهمنفکین(.

اما پس از هجرت این اتفاقات افتاد: - مشرکان اهل یثرب عمدتا مانند سابق مخ66الف پی66امبر)ص(1

ماندند. - یهودیان نسبت به دین جدید، ب66ا توج66ه ب66ه اطلاع66اتی ک66ه در2

کتب خویش داشتند، آن66را خ66ودی حس66اب ک66رده و نس66بتا از آناستقبال کردند.

بنابراین، در این مرحله )یعنی از هجرت تا نردیک تغی66یر قبل66ه(، یهودیان و مسلمانان خود را »دارای ریشه واحد«، و مش66رکان

کردند و لذا یهودی66ان از لح66اظ خ66ودرا »غیر خودی« حساب می آگاهی ، خود را با اسلام هجرت کرده بیشتر نزدی66ک میدیدن66د و لذا کم و بیش بر طبل اختلاف دینی خویش با مش66رکان ی66ثرب

می کوبیدند و انفکاک آنان شروع و تدریجا قوی شد . ام666ا پس از هج666رت و پس از اس666تقرار و تق666ویت مواض666ع مسلمانان، و تغییر قبله، یهودی66ان دیدن66د ک66ه این دین جدی66د ن66ه

کن6د بلک6ه آنه66ا را ن6یز دارد ب6ه راهروی« نمیتنها از آنها »دنبال6هکند .خویش دعوت می

اسرائیل )که بالذا یهودیان با توجه به مشخصات روانی قوم بنی ایم( از اس66لامهای طه، اعراف و بقره آش66نا ش66دهآن در سوره

کناره گرفتن66د و کم کم ب66ه یکی از ش66دیدترین دش66منان اس66لامتبدیل شدند .

آمیز صرفنظر از به »همزیستی مسالمت1لذا »جدا نبودند« آیه شوداعتقادات« بین یهودیان مدینه و مشرکان مدینه مربوط می

صبغه اعتقادی دارد یعنی یهودی66ان از4و »جدائی گزیدند« آیه مسلمانان جدائی گزیدند.

با این توضیح همه فق66رات س66وره مفه66وم و مش66خص اس66ت و علت مشکل بودن این سوره از لحاظ مفسران این اس66ت ک66ه

ان66د ک66ه این س66وره را بای66د ب6ابه این نکته کلیدی توجه نفرمودهترتیب نزول و پس از سوره بقره ملاحظه بفرمایند . توجه به

سوره ماعون

142

)پس از سوره بینه(اواسط ماه دهم از سال سوم هجری

به وضوح نکوهش منافقان فهمی66ده میش66ود ک66ه7 تا 5از آیات رفتارشان طوری بوده که عملا تعالیم را سبک میگرفتند و اگ66ر عمل هم میکردند برای نمایش بوده و نه واقعی . لذا ، با زبان قیامت را تصدیق میکردند ، زیرا ک66ه خ66ود را مس66لمان قلم66داد میکرده اند ، اما ، با عمل خویش )که ری66ائی و سرس66ری ب66ود(

آن را تکذیب مینمودند .

سوره عادیات )پس از سورهاواسط ماه دهم از سال سوم هجری

ماعون(

اینک وحی پس از مدت طولانی عدم استفاده از قسم ، بار دیگر به قسم روی آورده اما توجه به موارد ذکر قسم نشان

از تحولی دارد . در این سوره بجای اینکه به عناصری که به فرشتگان و وحی،

و قیامت و بطور کلی به عناصر معنوی اشاره داشته باشد، قسم بخورد ، به یک عنصر زمینی و مادی قسم خورده است

و همین نیز مایه جلب توجه مخاطب است . ری66زی ش66دهه66ا، »عم66ل موف66ق«، »عم66ل برنام66هموضوع قسم

ریزی شده و اج66رای س66ریع و چاب66ک وموفق« و »عمل برنامهچالاک و موفق« آن است .

اگر توجه کنیم که این سوره ش66اید چن66د م66اه، و ی66ا ش66اید چن66د هفته و یا شاید حتی چند روز قبل از وقوع جنگ بدر نازل شده ، همین واقعیت برای کمک به فهم محت66وای آن ک66افی اس66ت و محت66وای آن »تش66ویق ب66ه عم66ل خ66وب و موف66ق« و »نک66وهش سستی« است که نزدیک به وقوع جنگ ب66در بط66ور معن66ا داری

»جنگی« است .

سوره صف انتهای دهه اول ماه آخر سال سوم تا از اواسط ماه دهم

هجری

143

در بین مسلمانان عده ای وجود داشتند که دائم66ا لاف جن66گ را ( بخصوص که در سوره بقره راجع به »قت66ال« ،2میزدند )آیه

و یا در باره بنی اسرائیل و داستان ط66الوت و داود و ج66الوت ، نیز در هم66ان س66وره در ب66اره انف66اق در راه خ66دا ک66ه از ق66رائن فهمیده میشود انفاق66ات لازم ب66رای جه66اد اس66ت ، و در س66وره عادیات آیات مهیجی در باره عمل برنامه ری66زی ش66ده چاب66ک و چالاک و شبیخون با لحن حماسی نازل شده، و شاید این سبب

آنه66ا را »تنظیم ب66اد«4لاف زدن عده ای شده بود که در آی66ه میفرماید.

ه6ایاسرائیل نسبت به حضرت موس6ی را در س6ورههای بنیاذیت باید5طه، اعراف و بقره دیدیم، اما از اشاره مجدد آن در آیه

بتوان حدس زد که این روز ها که روزه66ای ش66روع ب66ه آم66ادگی های جنگی بود نق نق ه6ا و غرغره6ا ، هم از س6وی منافق6ان و هم از سوی افراد مسلمان سست ایمان ، شروع ش66ده ب66ود و حتم666ا آنحض666رت را بس666یار می آزرد و ذک666ر رفتاره666ای ب666نی اس66رائیلی نس66بت ب66ه پی66امبر خودش66ان را بای66د کنای66ه ای ب66ه

مسلمانان دانست که پس فرقتان با آنها چیست . به خاموش ک66ردن ن6ور خ66دا اش66اره نم66وده ،8اما اینکه در آیه

می باید از آن شدت عصبانیت مشرکان مکه را حدس زد زی66را میدیدند که مسلمانان نه تنها از حوزه نفوذ مستقیم آنها خ66ارج ش66ده ان66د بلک66ه ک66ارش آنق66در بالاگرفت66ه ک66ه ب66رای خودش66ان حکومتی دارن66د و دی66ر نیس66ت ک66ه ب66ه ی66ک مع66ارض ج66دی ب66دل شوند ، و عصبانیت آنها آنقدر بالا گرفته که ب66ه چ66یزی کم66تر از

کندن ریشه اسلام رضایت نمیدهند . چنین فهمی66ده میش66ود ن66یروی اص66لی پی66امبر14 تا 10از آیات

)ص( ایم66ان مومن66ان واقعی ب66وده ک66ه در این اوض66اع خط66یر نزدیک به جنگ ، به آن عنصر توجه ویژه نشان میدهد ، و رفتار معنوی آماده شدن واقعی برای جنگ را »تجارت« مینامد )آی66ه

( و از ق66ول خداون66د وع66ده پ66یروزی میده66د )آی66ه12 تا 10های (14 و انتهای آیه 13های

سوره محمد )ص( از دهه اول ماه آخر سال سوم تا انتهای ماه دوم سال چهارم

هجری

144

( یع66نی در ابت66دای4»کار شما علیه آنان محکم شود« )در آی66ه جنگ همت خویش را بیشتر برای پ66یروزی ب6ذل کنی66د ن66ه اس66یر

گرفتن و غنائم احتمالی. اما وقتیک66ه احس66اس کردی66د ک66ار محکم ش66ده و پ66یروزی ش66ما تقریبا حتمی است ، آنوقت دیگر چن66دان دنب66ال کش66تن دش66من

اث66ر ک66ردن«ش66اننباشید و اسیر گ66رفتن و »بس66تن« آنه66ا و »بی به66تر اس66ت و پس از پ66یروزی ن6یز ی66ا ب66ه آنه66ا منت بگذاری66د )و

آزادشان کنید( یا »فدیه« )عوض ، خونبها( بگیرید. نقل شده ، ب66ا توج66ه ب66ه تق66ابلی16صفت و رفتاری که در آیه

وج66ود دارد ص66فت17که بین صاحب آن ص66فت و م66دلول آی66ه شخص منافق است ، زی66را هم ب66ه مجلس رس66ول خ66دا حاض66ر میشود و هم منظورش ه66دایت ی66ابی نیس66ت و هم ب66ه س66خنانآنحضرت توجهی ندارد ، چنین کسی کیست غیر از یک منافق؟ اینکه خداوند از سوره بقره ب6ه بع66د اینهم6ه از ص66فات و رفت6ار منافقان میگوید بی دلیل نیست ، دلیلش این است که آنها زیاد ب66وده و رفتارش66ان ن66یز در جریان66ات کلی ت66اثیر مخ66رب داش66ته

است . این سوره در شرایط »بسیار نزدیک به ی6ک جن6گ تم6ام عی6ار« نازل شده ، به این مع66نی ک66ه منافق6ان ک66ه می پرس66یدند »این یارو همین حالا چ6ه گفت؟« )م6اذا ق6ال آنف6ا( قوی6ا ب6ه تخ6ریب روحیه ها می پرداختند و و کارشان هم بی تاثیر نبود ، مومن66ان هم در اثر فعالیت تخریبی منافق66ان نگ66ران و سرآس66یمه ش66ده بودند ، و خود آنحضرت هم تجربه چنین شرایطی را نداشت ، چه بسا به حالتی از خشم و غضب و افسوس نزدیک شده بود که او را از حالت ممدوح »انک لعلی خلق عظیم«ی ممکن بود دور کند که سبب نزول چ66نین عت66اب ه66ایی )ف6اعلم ، اس66تغفر(

شد . هایشان مرضی هست« اشاره به منافق66ان دارد ک66ه در»در قلب

هایش66ان ن66یززمان حکومت پیامبر)ص( تعدادشان زیاد و توطئ66همندتر شده بوده است.منسجم و شبکه

و ه66ر ج66ا ک66هآنها هر جا که بوی فداکاری و خطر باش66د غ66ایب ن66یز20خودنمائی و دروغ و نیرنگ بود حاضربودند. و مورد آیه

آید و در این س66وره خ66بروصف حالشان است که بوی خطر میاند.الوقوع است و آنها نگران شدهجنگ قریب

شود پنهانی با دش6منان اس6لام دیده می26بعلاوه چنانکه در آیه

145

ان66د و احیان66ا ب66رای آنه66ان66یز ارتب66اط دوس66تانه برق66رار ک66ردهجاسوسی نیز میکرده اند .

شود نسبت به اسلام و مس66لمین فهمیده می29و چنانکه از آیه هم کینه داشتند.

فهمیده میشود روحیه مسلمانان در نزدیکیهای وقوع35از آیه جنگ بدر پائین بوده و خواهان یکجور صلح و سازشی بودند که

فهمی66ده38 و 37در نتیجه اش جنگ اتفاق نیفتد و از آیه ه66ای میشود هزینه های لازم برای جنگ برای آنان خیلی ناگوار و تلخ

بوده و خوش داشتند اگر بشود زیر بار این یک قلم نروند .

سوره انفالاز انتهای ماه دوم تا اواسط ماه هشتم سال چهارم هجری

( فهمی66ده میش66ود در هنگ66ام ن66زول1از کلمه »یسئلونک« )آیه این سوره خیلی ها چنین پرسشی را میکرده اند .

با توج66ه ب6ه محت6وای این س66وره )انف6ال( ک66ه ش6رح و روایت و تحلیل جنگ ب66در اس66ت ، میت66وان فهمی66د ک66ه ن66زول این س66وره مدتی پس از پایان آن جن66گ مهم سرنوش66ت س66از ب66وده ، و ب66ا توجه به اینکه سوره بعدی سوره حشر است میتوان حدس زد که می باید از ط66ریقی )مثلا وحی ی66ا روی66ای ص66ادقه ی66ا تخمین های نظامی وغیره( برای آنحضرت روشن شده بود که ب66زودی جنگی با شاخه ای از یهودیان در پیش خواهد بود که غنایم زیاد و بی زحم66تی حاص66ل خواه66د ش66د و این موض66وع ف66ورا در بین مردم پخش ش66ده ب66وده و ع66ده ای ب66رای آن غن66ایم بی زحمت دندان تیز کرده بودند و . . . و در پی آن ، این س66وال عم66ومی

ب6رای روش6ن ش6دن1را الق6اء و ب6ه آن دامن میزدن6د ک6ه آی6ه اذهان مومنان واقعی )ک66ه موت66ور رفتاره66ای آنحض66رت بودن66د( نازل شده و درست پس از آن نیز صفات مومن66ان واقعی ذک66ر

شده است . ضمنا از همینجا فهمیده میشود که یهودیان می بای66د در جری66ان جنگ بدر رفتارهای خصمانه ای مرتکب شده باشند که درس66ت پس از پای66ان آن ، س66وره حش66ر ب66ا آن جزئی66ات ج66البی ک66ه از رفتارهای ناپس66ند یهودی66ان و رفتاره66ای ناپس66ندتر منافق66ان ک66ه

آتش بیار معرکه شده بودند ، دارد ، نازل شده است .گوید که قابل تعمق است:موضوعی را می11آیه

146

بطور کلی یکی از معجزات قرانی طرز بیان آن است. گوید که مخاطب آن روزه66ا در آن ش66رح ومطالب را جوری می

-آید، اما مخ6اطبای یادشان میبینند و بطور اشارهبسط زائد نمی هائی مانند ما نیز که نزدیک پ66انزده ق66رن ب66ا آن فاص66له زم66انی

فهمیم.داریم آن را میشود: این چیزها فهمیده می11مثلا از آیه

- خداوند خماری چرت را بر مؤمنان انداخت.1- خماری چرت برای این بود که آرامشی بیابند.2- از آسمان آبی نازل شد تا از پلیدی شیطان پاکشان کند.3 - از آسمان آبی نازل شد تا دلهای مسلمانان به یکدیگر پیوند4

بخورد.- در اثر پیوند دلهای مسلمانان، قدمهایشان ثابت شد.5

شود؟از همه اینها چه چیزی فهمیده میشود اینهاست:قسمتی از چیزهائی که فهمیده می

ای از آنه66ا دو دل- مس66لمانان ث66ابت ق66دم نبودن66د. بلک66ه ع66ده1ای ثابت قدم بودند.بودند و عده

- بعدا در اثر آن »آب آسمانی« یکدل شدند.2- بعضی از مسلمانان از »پلیدی شیطان« ناپاک بودند.3ای از مسلمانان ناراحت و ناآرام بودند.- عده4- مسلمانان احتیاج به خواب و استراحت داشتند.5

شود؟از اینها چه چیزی فهمیده میشود:لااقل این چیزها فهمیده می

ای از آنه66امسلمانان خسته بودن66د و ه66وا هم گ66رم ب66ود و ع66ده ش66د ک66ه ص66فوفب66رای جن66گ مص66مم نبودن66د ام66ا رویش66ان نمی

آید.مسلمانان را ترک کنند و منتظر بودند تا ببینند چه پیش می اینها همان منافقانی بودند که قبلا اشاره شد و اینه66ا همانه66ائی بودند که نظرشان بیشتر دنبال آن کاروان تجاری بود که به یک

زحمتی برسند نه اینکه خود را در معرض خط66ر ق66رارغنیمت بیدهند.

اما وقتیکه فهمیدند قضیه یک جنگ واقعی تمام عیار با لشکری-است که از لحاظ تعداد سه برابر آنها و از لحاظ تجه66یزات ده

-پچها برابر آنهاست کاملا خالی از انگیزه شدند و غرغرها و پچ شد کاملا برایها را شروع کردند و اگر عاملی جلوگیرشان نمی

پاشاندن قوای اسلام کافی بودند. آی66دهوا هم گرم بود و آنها هم منتظر بودند تا ببینند چه پیش می

147

ها هم در آن ه66وای گ66رم ب66ه چ66رت افتادن66د و بعض66ی همو خیلیمحتلم شدند.

پس از بیداری، همه ناراحت و برخی هم نجس بودند که بارانی باری666د و در آن ه666وای گ666رم، هم همگی خن666ک ش666دند و هم بقیه»پاک«شده و همگی این را به فال نیک گرفتند و ب66ه ی66اری خدا دلگرم شدند و منافقان نیز دیدند که ب66ا این تغی66یر روحی66ه،

توانن66د ک66اری از پیش ببرن66د و ل66ذا از اک66ثریت پ66یرویدیگ66ر نمی کردند و دم نزدند و پیامبر)ص( نیز آنها را آماده نمود و سامان

اش هم ک66هداد و چیزی هم نگذشت که جنگ واق66ع ش66د و بقی66همعلوم است.

ملاحظه فرمودید؟ آیا یک معجزه بزرگ نیست که مطلب را در ای و تل6ویحی، ط6وری اداچن6د کلم6ه، آنهم هم بص66ورت اش6اره

کرده که کسانی که در متن مطلب بودند، »توضیح اضافی« در آن نبینن66د و م66ا پس از پ66انزده ق66رن ن66یز ب66ا ان66دکی تعم66ق آن66را

ایم.طوری بفهمیم که انگار خودمان هم آنجا بوده بله. این واقعا یکی از وجوه اعجازی قرآن است که هیچ کتابی

با آن از این لحاظ شباهت ندارد. ، بطور قطع ، در جریان جنگ بدر عده ای پا15با توجه به آیه

به فرار گذاشته بودند . اینها چه کسانی میتوانسته اند باشند؟ همین سوره ، فراری ه6ا نمیتوانس66ته3 و 2با توجه به آیه های

اند از مومنان بوده باشند، لذا آنها منافقان بودند که بر اساس به خیال اینکه طرف مقابل یک کاروان14 تا 5پاراگراف آیات

تجاری و یک »هلو برو تو گلو« است ، خواب های خوشی دیده و از نمد پیروزی حتمی کلاه های متعددی ب66رای خ66ویش تص66ور داشتند که ناگهان چشمشان به لشکری افتاد که از نظر تع66داد سه برابر آنان و از نظر تجه66یزات ک66املتر از آن در تصورش66ان نمیگنجید و فورا فهمیدن6د ک66ه این توبم66یری از آن توبم66یری ه66ا نیست و ممکن است جانها را از دس66ت بدهن66د و ح66د اق66ل این است که جراحت های سخت و قطع دست و پا نصیبشان شود

و لذا بی تردید الفرار گویان از صحنه رویاروئی در رفتند. فهمیده میشود که پس از جنگ بدر یک نوع غرور پ66ر17از آیه

حجمی مومنان را گرفته بود که مطالب آی66ه م66ذکور را بای66د درجهت »تنظیم باد« ارزیابی کرد .

148

و19 و 18باتوجه به آیات اصلی ، س66خن پ66اراگراف آی66ه ه66ای به کافران مربوط اس66ت ک66ه آنه66ا را ص66لب و اص66لاح23 و 22

ناپذیر ارزیابی میکند . ب66ه وض66وح فهمی66ده میش66ود ک66ه اک66ثر27 و 24ازآی66ه ه66ای

مسلمانان در روزهای نزول این آیات ایمانش66ان چن66دان عمی66ق نبود و ب66ه س66هولت ب66ه مص66الح دی66نی خی66انت میورزیدن66د و اگ66ر اقلی66تی از مومن66ان ق66وی العقی66ده نب66ود زحم66ات آنحض66رت ب66ه

سهولت بر باد میرفت . علاوه بر آمادگی ب66القوه آنه66ا ب66ه خی66انت م66ذکور ، ب66رای اص66ل

تعالیم آنحضرت نیز چندان اهمیتی قائل نبودند . نیز به تحلیل رفت66اری ک66افران38 تا 30در این پاراگراف آیات

ادامه میدهد و در اینجا رفتارهائیکه قبلا با جری6ان ایم6ان انج6ام میدادند را به یاد می آورد و در ادامه به هزینه های سنگینی که ب66رای راه ان66دازی جن66گ علی66ه جری66ان ایم66ان متحم66ل میش66وند اش66اره میکن66د و اینک66ه ک66ار بی فای66ده ای میکنن66د ک66ه نه66ایتش مغلوبیت و حسرت است و منتهی به عذاب اخروی هم میشود

. فهمی66ده میش66ود ، قب66ل از وق66وع جن66گ ب66در ،43چنانکه از آیه

آنحض66رت مک66ررا خ66وابی میدی66د ک66ه ض66من آن دش66من کوچ66ک ارزی66ابی میش66د ، و آنحض66رت موض66وع را ب66ه م66ردم منتق66ل میفرم66ود ، و ب66ه این ت66رتیب یکن66وع آم66ادگی روحی ب66رای ی66ک رویاروئی و یک پیروزی آسان در اذه66ان عم66ومی بوج66ود آم66ده

بود . اما ، مشخص نشده بود که بر کدامیک پیروز خواهند شد آیا آن

هزینه را برای آنها ف66راهمقافله تجارتی که یک پیروزی آسان بی کرد ، یا بر آن لشکر سنگین که بالاخره هر چه باشد ریس66کمی

قابل توجهی داشت. پس از اینکه بع6دا واقعیت معل6وم ش6د، مس6لمانان موض6وع را طوری دیدند که کاملا ناامید کننده نب66ود . آنه66ا آن لش66کر را در چشم خ66ویش »کوچ66ک دیدن66د« لش66کر کف66ار هم مس66لمانان را کوچ66ک دیدن66د. در اث66ر این »کوچ66ک دی66دن« یک66دیگر و تخمین

امکان پیروزی، جنگ واقع شد. اما اینکه چرا یکدیگر را کوچک دیدند؟ بای66د گفت، اینک66ه کف66ار مس66لمانان را کوچ66ک دی66ده باش66ند، ع66ادی اس66ت، زی66را آنه66ا

ه6ایکردند و از انگیزهمسلمانان را نیز مانند خویش ارزیابی می

149

آنه66ا خ66بر نداش66تند. ل66ذا فق66ط ب66ه »تع66داد« و »تجه66یزات« مس66لمانان نگ66اه کردن66د و البت66ه تعدادش66ان ی66ک س66وم آنه66ا، و تجهیزاتش66ان ن66یز بس66یار فقیران66ه و ن66اچیز ب66ود و ل66ذا کف66ار ب66ه

پیروزی خویش مطمئن شدند. اما اینک66ه چ66را مس66لمانان آنه66ا را »کم دیدن66د«، بای66د گفت ک66ه مسلمانان از روی »وعده«ای که دریافت کرده بودند ، به »یک پیروزی« مطمئن شده بودند وقتیکه دیدند آن »قافله تج66اری« نشد و باید با این »لشکر« مقابله کنن66د، فهمیدن66د ک66ه موض66وع »پیروزی«شان همین مورد است و ل66ذا دل ب66ه خ66دا س66پردند و خود را آماده نبرد با اینها کردند و وقتیکه چ66نین روحی66ه ای دارا شدند، نگاه مجددی به آنه66ا کردن66د، و این »کم دی66دن« آنه66ا در

کند. در همین نگاه مجدد معنی پیدا می44آیه یعنی نگاه »غالبان بالقوه« به لشکر »مغلوب بالقوه«

لذا »کم دیدن« مسلمانان نتیجه ایمان و توکلشان بود نه اینکه در آن م666وقعیت عق666ل خ666ویش را از دس666ت داده باش666ند و

چشمشان به آنها خیانت کرده باشد. مخ66الفتی ب66ا این واقعیت ن66دارد ک66ه مس66لمانان50مطلب آی66ه

هایش66ان زدهکافران را کشته باشند و ب66ه صورتهایش66ان و پش66تباشند.

بطور کلی باید دانست که قرآن »ب66ه زب66ان مخ66اطب« ص66حبت الطبیع66ه مط66ابق درک مخ66اطبکرده و درباره مطالب م66اوراء

بیان نموده است. فرماید شیطان ب66ه آنه66ا چ66نین و چن66ان گفتبنابراین وقتیکه می

خ66بر آنه66اباید اینطور تعب66یر ک66نیم ک66ه نفس مغ66رور و از خ66دا بی شود ملائکه چنین و چنانچنین تحلیلی داشته و وقتیکه گفته می

کردند باید اینطور تعبیر کنیم که ایمان آنها به فلان و بهمان کاروادارشان نموده است.

وگرنه تصور اینکه شیطان وارد صحنه ش66ده باش66د و ب66ا چش66م دیده شود و صوتش با گ66وش ش66نیده ش66ود و ی66ا اینک66ه ملائک66ه وارد کارزار شده و شمشیر بدست گرفت66ه و ک66افران را کش66ته باشند، تصوری است ک66املا خط66ا، و هیچ ش66اهد ت66اریخی اثب66ات

بای66د لااق66ل دو روایت وج66ودای هم ندارد و اگر داش66ت میکنندهدادند.داشت که از شیطان یا ملائکه توصیف واحدی ارائه میمی

بعلاوه اگ66ر آنط66ور ب66ود، ن66ه این شکس66ت ب66رای ک66افران قاب66لسرزنش بود و نه آن پیروزی برای مسلمانان قابل افتخار.

150

جنگی واقع شده بود و ملائکه ش66یطان را شکس66ت دادن66د. این چه افتخاری برای مسلمانان و چه سرشکستگی برای ک66افران

دارد؟ خلاص66ه اینک66ه خداون66د مف66اهیم بلن66د س66نگین را س66اده و س66اده نموده و پائین و پائین آورده و مطابق فرهنگ مخاطب آن66روزی بیان فرموده است. اما همان مط66الب ام66روز هم قاب66ل درک و فهم است زیرا هرچه که ایمان در دل مؤمنان باش66د، از ق66وای الهی است یعنی از نوع ملائکه است. و هرچ66ه کف66ر و غ66رور و خودبی66نی باش66د از ق66وای ش66یطانی اس66ت و ل66ذا ح66دیث نفس ک66افران، گفت66ار ش66یطان اس66ت و ح66دیث نفس مؤمن66ان عم66ل

باشد.ملائکه می ذک66ر ش66ده ک66ه »تغی66یر اوض66اع م66ردم53-54ه66ای آنچه در آی66ه

منوط به تغییر احوال آنها است« مطلب مهمی است و یکی از تر در آیهاصول فکری قرآنی است و قبلا نیز آنرا به وجه روشن

اش اینک66ه سوره رعد و آی6ه ه66ای دیگ66ر دی6ده ایم و خلاص66ه11 وقتی قومی شخصیت خویش را بهتر نمودند خداون66د اوض66اع و

کن66د و در این آی66ه ن66یز پ66یروزیاح66وال ب66یرونی آنه66ا را به66تر می مس66لمانان را ب66ه تلاش و همت خودش66ان مرب66وط نم66وده و عرضی را که قبل از این نموده بودیم تأیید فرموده و همینطور شکست کفار را نتیجه خودبینی و غرور و تکذیب آنها دانسته و اضافه نموده که این فق66ط منحص66ر ب66ه آن کف66ار در آن مقط66ع

گیرد.زمانی خاص نبوده بلکه سراسر تاریخ بشر را در بر می معلوم میش66ود پیم66ان ه66ای ع66دم تع66رض زی66ادی بین56از آیه

آنحضرت و قبایل مختلف اعم از مشرکان مکه و س66ایر قبای66ل مشرک بسته شده بود اما آنها به آن معاهدات پایبند نبودند ، و

فهمیده میشود ضمنا قبایل کوچکتر توسط مشرکان57از آیه های تاریخی که بعدا با واقعیت58مکه پشتیبانی میشدند . از آیه

تایید شد فهمیده میشود که منظور از »بیم خیانت« به یهودیانشود. مدینه و منافقان داخل صفوف مسلمین مربوط می

فهمی66ده میش66ود اش66اره ب66ه »اس66بان ی66راق60همچنین از آی66ه بسته« ب66ه مع66نی توص66یه ب66ه هم66واره »در آم66ادگی نگهداش66تن

است . نیروی دفاعی« فهمیده میشود که »الفت داد« ب6ه مومن66ان ب6ر63و نیز از آیه

-ترین نیروی پیشرفت اسلام بود که علت شکلگردد که اصلیمی گیری آن نیز همان »الفت حاصل از اعتقادات مشترک« ب66وده

151

است. واقعا باید گفت در این چند آیه آنق66در67-71در رابطه با آیات

نکته هست که گوئی در این چند س66طر تم66ام مط66الب مهم آن بی66نیم. و این واقع66ا یکی از وج66وهالعین میروز را داریم ب66ه رأی

-معجزات ادبی قرآنی است. چیزهائی که از این بند فهمیده میشود اینهاست:

- کار اسلام هنوز محکم نشده ب66ود و م66وقعیش هن66وز ل66رزان1بود.

- علیرغم منع اسیر گرفتن، اسیر گرفتند.2 ش66د، اس66یر گ66رفتن اش66کاله66ای پ66یروزی محکم می- اگر پای66ه3

نداشت. - اس66یر گ66رفتن در آن ح66ال وض66عیت م66تزلزل، ب66رای کس66ب4

منافع اقتصادی بود. - پیامبر در این مورد تحت فشار بعضی از پیروان خویش بود5

و خودش تمایلی نداشت. - قبلا قضای الهی بر این امر رانده ش6ده ب6ود ک6ه مس6لمانان6

در اثر این کار عذاب نشوند. - در این شرایط از سوی وحی توصیه شد با اسیران مستعد7

کار ارشادی کنید. ه66ای ق66رآنی ک66ه ت66اکنون مفس66رانمط66ابق ت66رتیب رایج س66وره

ان66د، در کج66اارجمن66د آن را مبن66ای تفس66یر خ66ویش ق66رار داده-ای دیده شده که مسلمانان ب66ر مبن66ای آن میکوچکترین اشاره

ه66ای پ66یروزیباید از اسیر گرفتن خودداری نموده باشند تا پای66همحکم شود؟

مفسری که ابتدا سوره محمد )ص( را تفسیر کن66د، س66پس ب66ه تفسیر سوره انفال ب66پردازد در فهم و درک این آی66ات مش66کلی

ندارد. در هر حال در سوره محمد)ص( که زمان نزول آن قبل از این سوره است، این دستور نازل شده بود که اولا هنگ66ام برخ66ورد با ک66افران در می6دان جن6گ در درج6ه اول ب6ه فک6ر کش6تن آنه6ا باشید تا غلبه شما روشن شود. پس از اینک66ه معل66وم ش66د چ66ه کسی غالب است، از آن پس، چندان به فکر کش66تن نباش66ید و اس66یر گ66رفتن اش66کال ن66دارد. وق66تی هم ک66ه جن66گ تم66ام ش66د، اسیران را یا م6ورد منت ق6رار دهی6د و لط6ف کنی66د و آزادش6ان

کنید یا اینکه در مقابل آزادی او چیز در خوری بگیرید.

152

لذا بنابر آن آی66ات، ک66ه قب66ل از س66وره انف66ال ن66ازل ش66ده ب66ود، مسلمانان در جنگ بدر، از همان ابتدای ش66روع جن66گ نبای66د ب66ه

افتادن66د و عت66ابفکر اسیر گرفتن برای تحمیل فدیه به آن66ان می ت66وجهی مس66لمانان ب66ه این مربوط به بی68 و 67های شدید آیه

امر است و فشاری که به رسول خدا در این مورد آوردند. و این موضوع به این نکته نیز اشاره دارد که ای مسلمانان، در هنگامی که یک موض66وع عم66ومی در جری66ان اس66ت ش66ما نبای66د دنبال منافع خصوصی خودتان )که اسیر گرفتن و فروختن آنان

در مقابل فدیه یکی از مصادیق آن است( باشید. خداوند به خاطر عمل آنان به پیامبر)ص( عتاب شدید نمود ک66ه تو چرا اینقدر با پیروانت نرم هستی و در یک مقاطع خاصی که

کنی و ... غیره.سختگیری لازم است سختگیری نمی ( این عم66ل را غ66نیمت69در نهایت هم خداوند )با توجه به آی66ه

حساب کرد و از لح66اظ ش66رعی درآم66د حاص66ل از این عم6ل را حلال اعلام نم66ود. ام66ا چنانک66ه ب66زودی در س66وره آل عم66ران خواهیم دید مسلمانان را تنبیه فرمود یعنی به خاطر عمل فوق عذاب اخروی را از آنها برداشت ام6ا در همین جه6ان، در جن6گ

احد، سزای این نافرمانی آشکارشان را دیدند. اینک با پایان جنگ بدر و انتشار فوری و وسیع اخبار آن ،

اردوگاه ایمان ناگهان به یک مرکز بسیار مهم و تاثیر گذار در را می باید75 تا 72سرتاسر منطقه بدل شده است و آیات

با در نظر داشتن واقعیت جدید دید ، که بنا بر آن ، را بطه بین این مرکز و سایرین مورد بازتعریف واقع شده که طی آن

روابط داخلی بین مسلمانان و نیز مسلمانان و کافران دیده وتعیین شده است .

سوره حشر نزول : از اواسط ماه هشتم تا اواخر ماه یازدهم سال چهارم

هجری

ه66ای جنگیه66ای مختل66ف یکی از درگ66یریدر این قس66مت جنب66های از آن در جدول ذیل ذکر شده:شود که خلاصهپیامبر ذکر می

آیشرحردیفه

153

این اولین درگیری پیامبر با کافران اهل کتاب1)یهودیان( بود.

2

آنها قوی و دارای موقعیت محکم و مستحکم2بودند.

2

قدم بودند وآنها در دشمنی و تعرض پیش3پیغمبر در موضع »جواب« بوده.

4

پیامبر آنها را محاصره کرده و آنها در4دژهایشان پناه گرفته بودند.

2

های آنها را کهپیامبر دستور داده بود که نخل5 قاعدتا باید در بیرون دژهایشان بوده باشد

قطع کنند.

5

2آنها از این عمل پیامبر بسیار ترسیدند.6-آنها تسلیم شدند و راضی به ترک سرزمین7

هایشان گردیدند.3

-آنها هنگام این جلای وطن هر چه را می8کردند.توانستند خراب می

2

این پیروزی، بدون جنگ و کشت و کشتار9طرفین از یکدیگر صورت پذیرفته.

6

هائی )که بدون درگیریغنائم چنین جنگ10 پیروزی حاصل شود( از طریق رسول خدا در

شود.مصارفی خاص مصرف می

6

گرچه ممکن اس66ت ب6ه نظ6ر آی6د دنبال6ه پ6اراگراف10تا8آیات قبل باشد زیرا ک66ه یکی دیگ6ر از وج66وه مص66ارف »ام66وال خ66دا

کند، و گرچه این وجه نادرست هم نیست، ام66اداده« را ذکر می ای پررنگ و غلیظ سه صنف از مؤمنان خالص رادر اینجا بگونه

نماید:توصیف و تشریح می ( مهاجران که به خاطر خدا از اموال و دیار مالوف خود دل1)

کندند؛( انصار که آنها را در اموال و دیار خویش شرکت دادند؛2) (مؤمنان بعدی )که امیدواریم ما از آنها باشیم( که عم66ل آن3)

دو صنف را پسندیدند. ای ک66ه از لح66اظش66ود ک66ه ع66دهاز مجموع این آیات فهمی66ده می

ایمان جزء »فع66الان« بودن66د، ب6ه خ6اطر ص66داقت و ص66راحت و هایش66انناپذیری اموالش66ان از آنه66ا گرفت66ه ش66د و از وطنسازش

154

اخراج شدند و آنها بسوی مدینه مه66اجرت کردن66د و در آنج66ا در دست بودن66د ب66از هم ج66زء »فع66الان« جبه66ه ایم66انحالی که تهی

باقی ماندند ، و بهمین خاطر خداوند آنها را به صفت »صدیق«)= بسیار راستگو( ستوده است.

شود رسول خدا)ص( به مهاجران از ام66والهمچنین فهمیده می-داد ، ام66ا منافق66ان اع66تراض میم66ورد بحث پ66اراگراف قب66ل می

دهیکردند که چ66را بم66ا نمیکردند اما انصار نه تنها اعتراض نمی ش66ود ح66تیشدند که به مه66اجران داده میبلکه خوشحال هم می

هائی بودند.اگر خودشان هم محتاج چنان کمک(17 تا 11شدند)آیات منافقین سبب ادامه دشمنی کفار می

چه بسا اگر آنها نبودند یهودیان ب66نی نض66یر در دش66منی خ66ویش شدند و زودتر باب گفتگ66و را ب6ا مس66لمانان ب66ازآنقدر راسخ نمی

رس66ید ک66ه مجب66ور ش66وند ام66وال وکردند و کار ب66ه ج66ائی نمیمی وطن را رها کرده و آواره شوند، اما منافقان آنه66ا را ب66ه ی66اری

ها به چن6انکردند و همین سبب شد آن بیچارهخویش دلگرم میعاقبتی دچار شوند.

علت اصلی این امر نیز این بود ک66ه آنه66ا در محاس66به واقعی66اتخطا داشتند.

زیرا فقط چیزهای محسوس و ملموس را در محاس66به دخ66الت ه6ا ودادند. مثلا تعداد افراد و مق6دار ام6وال و اس6لحه و اس66بمی

سایر تجهیزات را، و عناصر معنوی مانن66د توک66ل، اس66تقامت ت66ا های معنوی الهی، و امثال آن را ک66ه ت66أثیر آنه66اپای جان، و کمک

در بسیاری از موارد از تأثیر عناصر محسوس و ملموس بیشتر گرفتند و همین باعث شد به تحلیلی برسنداست را در نظر نمی

ک66ه خط66ا ب66ود زی66را از ط66رفی ض66عف تجه66یزات و امکان66ات دیدن66د و از ط66رف دیگ66ر از ق66وتمس66لمانان را از نزدی66ک می نضیر اطلاعات کامل داشتند و غ66یرتجهیزات و امکانات یهود بنی

-از این دو عامل )این ضعف و آن ق66وت( عام66ل دیگ66ری را نمی دیدن6دفهمیدند و لذا پیروزی یهودی6ان را حتمی میشناختند و نمی

و روی آن برای خویش نیز حسابی باز ک6رده بودن6د ک6ه مثلا در نض66یر، شکس66تاث66ر برخ66ورد بین مس66لمانان و یهودی66ان ب66نی

مسلمانان حتمی است و آنها از فرص66ت اس66تفاده نم66وده و ب66ه قلع و قم66ع کام66ل آن66ان همت گماش66ته و جبه66ه اس66لام را بکلی نابود و سیادت را بدست آورده و با یهودیان ض66عیف ش66دۀ� پس

ای خواهند شد و این تحلیل س66بباز این جنگ نیز وارد معاهده

155

شد آنها را در تشجیع و تشویق و به کمک خود )که احتمالا بای66د خنجر زدن از پشت در هنگام بالا گرفتن معرکه باشد( امی66دوار

نمایند. ه6ای الهی و روحی6ه ب6الای ایم6انی مؤمن6ان واما چون فکر کمک

توکل و استقامت آنها را نکرده بودند، نتیجه بر عکس تصورات آنها شد و لذا ف66ورا جبه66ه خ66ویش را ع66وض کردن66د و زب66ان ب66ه دشنام و ملامت هم66ان رفق66ای دی66روز ب66از کردن66د و ب66ه پیغم66بر

دهی واع66تراض نمودن66د ک66ه چ66را س66همی از غن66ائم را بم66ا نمیغیره .

سوره منافقون )یک روز پس از سورهاواخر ماه یازدهم سال چهارم هجری

حشر(

منافقانی را که در زمان نزول این آیات مطرح هس66تند میت66وانبه دو دسته بزرگ تقسیم کرد :

کسانی که در اواخر دوران مکه و نزدی6ک ب6ه هج6رت ب6وی– ا پیروزی ه66ای ق66ریب الوق66وع آنحض66رت را حس ک66رده و ب66دون اینکه ایمانی داشته باشند به صفوف مسلمانان پیوس66تند، اینه66ا

اینک همراه آنحضرت در مدینه هستند . کسانی مانند عبدالله ابن ابی و دار و دسته او که در یثرب– 2

موقعیتی داشتند و حتی نزدیک بود عبدالله شاه شود و بوسیله او جنگ های تمام نش66دنی اوس و خ66زرج خاتم66ه یاب66د ، ام66ا ب66ا پیش آم66دن واقع66ه هج66رت آن پ66روژه فرام66وش ش66د ، و آنه66ا آنحضرت را مسئول از دست رفتن موقعیت خویش میدیدن66د ،

، من66افقینی ک66ه در این پ66اراگراف8 و 7و به اس66تناد آی66ه ه66ای مطرح هستند دسته دوم است و به این خاطر آنه66ا را »خش66ب مس66نده« نامی66ده ک66ه آنه66ا در پیش خ66ود خ66ویش را کس66ی می پنداشتند و خود را صاحب قدرت و نفوذی حس66اب میکردن66د در حالیکه با واقعه هجرت نفوذ آنحضرت آنقدر فراگ66یر ش66ده ب66ود که دیگر موقعی66تی ب66رای آنه66ا نمان66ده ب66ود و آنه66ا هن66وز هم این 7واقعیت را درک نکرده بودند ، دلیلش هم اینک66ه آنه66ا در آی66ه

مردم را دعوت به چ6یزی کردن6د ک6ه پاس66خ مس6اعدی دری6افت نکردند ، یعنی در مقابل رسول خدا )ص( کاملا بی اث6ر بودن66د ،

156

ولی مخالفت پنهانی و توطئه و دشمنی میکردند .سوره جمعه

)پس از سوره منافقون( اواخر ماه یازدهم سال چهارم هجری

نه تنها یهودیان معاصر نزول این آی66ات ، بلک66ه کلا ، یهودی66ان از این لح666اظ ک666ه خ666ود را ق666وم برگزی666ده خداون666د میدانن666د ، نژادپرست میباش66ند، و این ، راز خش66ونت بیش از ح66د آنه66ا در

سال است در داستان س66رزمین60داستانهای تلخی است که فلسطین شاهدش میباشیم .

را ن66یز5 عیان است و موضوع آیه 7 و 6چیزی که در آیه های روشن میکند این است که پی66امبر )ص( را تک6ذیب میکردن66د در حالیکه بنا بر همان توراتی که نزدشان ب66ود ب66ه رفت66اری عکس

چنانک6ه در–آن م66امور بودن6د )البت66ه درس66ت اس66ت ک66ه اخ66یرا تورات را تحریف کرده بودند ، اما ، چ66ون–سوره انعام دیدیم

زمان زیادی نگذش66ته ب66ود هن66وز مف66اد چیزه66ایی ک66ه از ت66وراتحذف کرده بودند می باید یادشان بوده باشد(

به مسلمانان به روش به در بگو تا دیوار بشنود8 تا 5در آیات هشدار داده میشود ک66ه مب66اد ش66ما ن66یز چ66نین ش66وید و مغ66رور گردید که ما »امت مرحومه«ایم و ب66ه ش66فاعت موی66د خ66واهیم بود و لازم نیست چندان به محتوای کتاب خدا متوج66ه و ب66ه آن ملتزم باشیم و امتحانش هم به این است که به خویش بنگری66د که آیا آرزوی ارتحال به دیار باقی را دارید یان66ه ، و اگ66ر نداری66د

بی تعارف - دچار فریب )یعنی همان غ6رور( ش66ده–بدانید که اید .

فرموده »از سرگرمی و از تجارت« و نفرم66وده »از11در آیه س66رگرمی و تج66ارت« و نکت66ه این ن66وع بی66ان این اس66ت ک66ه سرگرمی و تجارت هر کدام از لحاظ اینک66ه م66ورد توج66ه آدمی

باشند مستقل هستند و یکی فرع دیگری نیست. ها اهل کار و کاسبی هستند و بهترین انگیزه برای آنها اینبعضی

است که در جائی و در چیزی، »س66ود«ی باش66د و چن66دان اه66ل ه66ا همتفریح و بازی و سیر و سفر و س66رگرمی نیس66تند. بعض66ی

برعکس میباشند . خلاصه اینکه »سود« و »سرگرمی« هر ک66دام جداگان66ه یکی از

ه66ای ق66وی م66ورد توج66ه آدمی اس66ت و تقریب66ا هیچکسانگ66یزهها پاسخ ندهد.نیست که لااقل به یکی از این انگیزه

157

ادبی و س66بک عقلیهم66راهی پیغم66بر را ت66رک ک66ردن، نه66ایت بی است ، چه رسد که این کار در هنگام نماز هم باش66د ، آنهم ن66ه هر نمازی ، بلک6ه نم6از جمع6ه ، ک66ه در زم6ان آنحض66رت ن6وعی

»کنگره« محسوب میشد .

سوره آل عمران نزول : اواخر ماه یازدهم سال چهارم تا اواسط ماه دوم سال

ششم هجری

(9 تا 1)آیات اینک که حدودا سال چهارم هجری اس66ت و مس66لمانان ق66وی و آبرومند و پیروز میدانهای نظامی و اجتماعی شده ان66د ، توج66ه به قرآن ، از این لح6اظ ک66ه میتوان6د ب6ه عن66وان س66ند مقب66ول و محترم هر گفتاری که با آن هماهنگ باشد مورد اس66تفاده واق66ع شود ، عده ای ابن الوقت را ، ک66ه همیش66ه و در هم66ه ج66ا پی66دا میشوند ، به این فکر می ان6داخت ک66ه ب6رای کس66ب وج66اهت و س66روری میتوانن66د از این اح66ترام ق66رآنی اس66تفاده ای کنن66د و سخن خویش را هرطور شده به قرآن مس66تند نم66وده و از این

( 9 تا 1راه به کسب منافع و وجاهت بپردازند )آیات )در اینجا لازم است پرانتزی باز کنیم و ب66ه ی66ک نکت66ه تفس66یری

بپردازیم : در ق66رآن کلم66اتی مانن66د یس66ئلونک و یس66تنبئونک و یس66تفتئونک وجود دارد ، و از لحاظ زبان عربی کافی است لا اقل سه نف66ر سوالی کرده باشند تا بتوان گفت یس66ئلونک ، ام66ا ، در ادبی66ات قرآنی اینطور نیست و وقتی در قرآن گفت66ه میش66ود یس66ئلونک

که یک »سوال عمومی« مطرح باشد( با توجه به نکته تفسیری که در پرانتز مزبور عرض ک66رده ایم ،

مبین این است که در روزهای نزول این پ66اراگراف ع66ده7آیه زیادی چنین رویکردی را وجه66ه فع66الیت من66افع طلبان66ه خ66ویش ق66رار داده بودن66د ، و تم66ام مل66ل و نحلی ک66ه از ق66رآن س66وء استفاده کرده اند، نطفه شان در این برهه از زمان بسته شده

بود . در زمان نزول این آیات هنوز چیزی از جنگ سرنوشت ساز

بدر نگذشته بود و تحلیل های مختلفی از آن میشد .158

، تحلیلی ارائه میکن6د ک6ه ب6ر مبن6ای13 تا 10خداوند در آیات آن عده قلیلی ک66ه در راه ص66حیح مب66ارزه میکنن66د ممکن اس66ت غالب هم بشوند ، چنانک6ه در جن66گ ب6در ش66دند، و این را مای6ه

عبرت قلمداد میکند . از همینجا معلوم میشود که تحلیلگران آن روزه66ا تحلی66ل ه66ایی مغایر این ارائه میدادند که البت66ه قص66د ن6داریم ب66ه تحلی66ل ه66ای

ممکن آنها بپردازیم . اینک جنگ بدر با پیروزی غیر مترقبه مسلمانان تمام شده و در جهان عرب آن روزها ط66نین وس66یعی درانداخت66ه ، و تس66لیم دو طایف66ه مهم یه6ودی ب6نی نظ6یر و ب6نی قینق6اع و خ66روج آنه6ا از مدینه نیز اتفاق افتاده ، با وجود این یهودیان دس66ت از تخ66ریب برنمیدارند و مطالبی اظهار میکنند ، ک66ه بن66ا ب6ر آن ، دی6نی ک66ه

(25 تا 18آنحضرت مبلغ آن است مشروعیت ندارد )آیات ( معلوم میشود منظ66ور از28از »الا ان تتقوا منهم تقاه« )آیه

کافران ، در آیه مورد نظر، یهودیان یثرب نبوده اند ، زی66را آنه66ا خطری نبوده اند که لازم باشد نسبت به آنه66ا تقی66ه ای ص66ورت گیرد، بلکه این مشرکان مکه بوده اند که مسلمانانی ک66ه هن66وز هجرت نکرده بودند مجبور بوده اند با آنها ق66اطی باش66ند و این ارتباطات نزدیک بعضا منجر به رفتاره66ایی از قبی66ل ش66رکت در فعالیت هایی که مضر به حال مسلمانان بوده )مثلا جاسوس66ی

ی66ا ش66رکت در جنگه66ایی– چنانکه بعدا در آیاتی خ66واهیم دی66د –علیه مسلمانان و . . ( میشده است .

اینک که به تازگی جنگ بدر تمام شده و این موضوع یک شوک فکری در تمام منطقه بوجود آورده ، صاحبان هر مکتب س66عی میکنند ارزیابی خود را از این موضوع داش6ته باش6ند ، از جمل66ه یک هیئت مسیحی به دیدار پیامبر ش66تافتند و بحث ه66ای کلامی طرح کردند که خداوند موض66وع مباهل66ه را پیش کش66ید ک66ه این

جدل در زمین متفاوتی زود حل و فصل شود . ب66ا کن66ار کش66یدن ه66یئت مس66یحی از مباهل66ه و تس66لیم آن66ان ب66ه شرایط آنحضرت موضوع به نحوی معجزه ای به نف66ع اردوگ66اه

(61اسلام پایان یافت )آیه ، هم66ان چیزیس66ت65آوری« مطرح شده در آی66ه موضوع »دلیل

ب66ه آن اش66اره ش66ده ، ک66ه ه66ر ی66ک از یهودی66ان و67که در آیه کردند و در این باره ،مسیحیان ابراهیم را به خویش مربوط می

کردند.به اصطلاح خودشان ، دلایلی ارائه می

159

را قبلا در س66وره بق66ره دی66دیم و ب66ه این مع66نی73موضوع آیه گفتند که مطالب دی66نیاست که یهودیان بین خودشان چنین می

ورزیدند کهمسلمانان را تصدیق نکنید زیرا از یکطرف حسد می چ66را خداون66د ب66ه دیگ66ران )یع66نی غیریهودی66ان( چ66یزی داده ک66ه همیشه مایه افتخار یهودیان ب66ر دیگ66ران ب66وده و ب66ا این ت66رتیب

دادند و دیگ66ریهودیان مایه افتخار انحصاری خود را از دست می گفتند مط66الب این مس66لمانان را تص66دیقاینکه بین خودشان می

نکنید زیرا در آنها مطالبی است ک66ه مس66لمانان ب66ا اس66تفاده ازآوری بپردازند.توانند علیه یهودیان نزد پروردگار به دلیلآنها می

عده ای پس از ایمان آوری به آنحضرت به دین س66ابق خ66ویش ( این ع66ده ب66ه ص66راحت آی66اتی از همین86ب66ر میگش66تند )آی66ه

از همین س66وره و آی66ات دیگ66ری از همین72س66وره )مثلا آی66ه سوره و سوره بقره( یا از اه66ل کت66اب بودن66د و ی66ا مس66لمانانی ب6وده ان66د ک66ه تحت ت6اثیر القائ66ات و م66زاحمت ه66ای آنه6ا ق6رار

میگرفتند .چرا اهل کتاب چنین میکردند؟

فهمیده میشود تلقیی ک66ه روحانی66ان دو دین80 و 79از دو آیه یهودیت و مس66یحیت از دین داش66تند ب66ا تلقی خ66دا و پی66امبر م66ا متفاوت بود و تلقی آنها از دین ، دکان و ش66کارگاه و امث66ال آن

بود . یهودی66ان در داخ66ل خ66ویش بگ66و مگ66وئی داش66تند ک66ه چ66را فلان خوراک برای ما حرام است ولی مسلمانان آن را حلال میدانند

( و طبع66ا بای66د از ط66رف خاخ66ام هایش66ان این95 ت6ا 93)آی66ات پاسخ را شنیده باشند که این دینی که محم66د تبلی66غ میکن66د ی66ک

دین دروغین و من درآری است و از این نوع پاسخ ها . منظور از بپا کردن کعبه ، رشد و تعالی انسانها بوده ، و اینک66ه عده ای از متمکنین مردم در جائی جمع شوند ، خ66ودش ، ی66ک اتفاق خوب است که سبب تاثیر پذیری متقابل و یا اص66لاح ی66ک

97 و 96موضوع ناپس66ند میش66ود ، ک66ه ب66ا توج66ه ب66ه آی66ه ه66ای ص66ریحا ب66ه عن66وان ی66ک حکم دی66نی تش66ریع ش66ده ، و گرچ66ه در سوره بقره هم ذکری از حج شده بوده ، اما با نزول آی66ه ه66ای

مذکور به وجوب آن تصریح گردیده است . یهودیان در جلوگیری از ایمان آوردن مردم، و یا لا اقل در

98ارائه تفسیر مخدوش از اسلام خیلی فعال بودند )آیه های ( 99و

160

ه66ای تم66ام نش66دنیاین66ک مس66لمانان از آزار و اذیت و توطئ66ه داش66تنیمش66رکان مک66ه آزاد ش66ده و هم66راه راهنم66ای دوس66ت

خویش در سرزمینی جدید در آغ66وش ب66رادرانی ک66ه ب66ه عقی66ده کنند روزگاری پرنش66اطآنها هستند و در کار زندگی یاریشان می

اند و پرگذرانند و در یک جنگ نابرابر نیز پیروز شدهو پرامید میاز امید و شادی هستند.

در بین آنها منافقانی هم هستند که در اندیشۀ� بستن بار خود و باش66ند و ن66هها و سواری بر امواج مطل66وب میاستفاده از فرصت

به اصل عقیده کار دارند و نه به مهاجر و انصار. آنه66ا فق66ط در توانن66د ح66داکثراین فکرن66د ک66ه از این ش66رایط جدی66د چگون66ه می

اس66تفاده را ب66ه نف66ع خ66ویش بکنن66د. ام66ا مس66لمانان ک66ه ت66وده ان66د ک66ه هم در چش66معظیمی هس66تند، عظم66تی تش66کیل داده

منافقان ترسناکند و هم در چشم همسایگان یهودی خویش ک66هکردند.درباره آنها چنین فکر نمی

کردن66دیهودیان خود را »قوم برتر« و »قوم برگزیده« تصور می و انتظار ظهور پیغمبری را هم داشتند ام66ا تص66ور آنه66ا این ب66ود-که آن پیغمبر و پیروانش همگی تابع آنها باشند نه اینکه جامعه

ای تش66کیل دهن66د مس66تقل و خ66ود اتک6ا و متوج66ه ب6ه ی6ک جهت خاص که با جهت آنها همجهت نیست و ب66دتر از هم66ه هم آنک66ه جهت آنها از جهت خودشان )یهودیان( بهتر اس66ت و این درد را

چه کنند. گرفتن66د ک66ه ظ66اهرا ب66الذا یهودیان این استراتژی را در پیش می

مسلمانان اظهار همراهی کنند اما واقعا اگر بشود، تیشه را بهریشه آنها بزنند و اگر شد بکلی نابودشان کنند.

100علاوه بر اینها یهودی66ان هم فعالن66د و مط66ابق آنچ66ه از آی66ه ت66ک بعض66ی ازای از یهودی66ان دنب66ال ت66کش66ود ع66دهفهمی66ده می

افتادن66دکردند ظرفیت اغوا دارن66د راه میمسلمانان که تصور میکه آنها را به وسایل مختلف از اسلام خارج کنند.

در این اوضاع و احوال است که توصیه فرم66وده »انجمن ه66ای نخبگان« تشکیل دهید و بطور سازمان یافته به چیزهای خ66وب

( 109 تا 100وادارید و از چیزهای بد جلوگیری کنید )آیات هوشیاری متوسط شمار زیادی از مسلمانان و اطاعت آنان از نزولات وحی به نحو شرم آوری پایین ب66وده ، زی66را قب66ل از این پاراگراف نیز ، از مدتی طولانی قبل ، دائما رفت66ار اه66ل کت66اب )ک66ه قس66مت م66وثرش یهودی66ان بودن66د( را ب66ه وض66وح ب66رای

161

مس66لمانان ش66فاف ک66رده ب66ود ، ام66ا ، تغی66یر چن66دانی مش66اهده وج66ود120 ت66ا 118نشده که باز هم لزوم نزول آیاتی از قبیل

داش66ت . از آی66ات اخ66یر ال66ذکر معل66وم میش66ود عل66یرغم آنهم66ه هش66دار ه66ای واض66ح قبلی ، هن66وز هم ع66ده قاب66ل ت66وجهی از مسلمانان ب6ا یهودی6ان رواب6ط ف6وق نزدی6ک )در ح6د رازگ66وئی(

ده66د ک66ه یهودی66ان دوداشته اند . همچنین آیات مذکور نشان می کردند، یع66نی هم نقش منافق66ان رانقش را در یک زمان ایفا می

نمودن66د و هم م66اهیتداش66تند ک66ه در ظ66اهر اظه66ار دوس66تی میداشت.ها وا میشان آنها را به شدیدترین دشمنیکافرانه

- چنین معل66وم می129 تا 121از مطالب پاراگراف حاوی آیات شود که:

- دو طائفه از مسلمانان »تصمیم به سس66تی« گرفتن66د. )آی66ه1122)

-ه66ای مس66تقیم آس66مانی را میای از مس66لمانان کم66ک- ع66ده2(124خواستند )آیه

- یاری خداوند مشروط ب6ه وج6ود ش6رایطی اس6ت ک66ه ت6ا آن3(125شرایط تحقق نیابد، آن یاری هم نازل نخواهد شد )آیه

کردن66د- آن عده از مسلمانان، که در آن مقطع چنان رفتار می4 گناه بزرگی مرتکب شده بودند که کارشان فق66ط بدس66ت خ66دا

(128بود و ظالم هم بودند )آیه ش6ود مس6لمانان جن6گ اح6د،از مجموع موارد ف6وق فهمی66ده می

همان مسلمانان جنگ بدر نبودن66د. مس66لمانان جن66گ ب66در، اه66ل ایم66ان و امی66د و تق66وا و اط66اعت از خ66دا و رس66ول بودن66د ام66ا

کنن66دهمسلمانان جنگ احد، مغرور و طلبک66ار از پیغم66بر و تع66یینشرط و شروط شده بودند.

در این مدت منافق66ان و یهودی66ان هم داش66تند ب66ا تم66ام ق66وا ب66هتخ6666666666666666666666666666666666ریب روحی6666666666666666666666666666666666ه

-پرداختند و نتیجه آن شد که در جنگ احد هفتاد نفر از خ66الصمی شان باترین مؤمنان از میان مسلمانان رخت بربستند و جامعه

های ایمانی ضعیف شد.از دست دادن آن سرمایه در این پ66اراگراف مق66دمات آن نتیج66ه را دارد ب66رای مس66لمانان

کند. یعنی واقعه وقوع یافته اس66ت، وآنروز و برای ما تحلیل می-این آیات، پس از وقوع دارد آنها را برای مس66لمانان تحلی66ل می

کند تا »گذشته چ66راغ راه آین66ده« ش66ود ، چنانک66ه ذیلا ملاحظ66همیشود :

162

: پی666امبر)ص( در کس666وت ی666ک س666ردار جنگی، ب666ه121آی666ه سازماندهی مس66لمانان ب66رای دف66اع مش66غول ش66ده و در اولین فرص666تهای روز ب66ه این ک66ار پرداخت666ه ، و هیچ کوت666اهیی از او

شود.مشاهده نمی : »دو طائفه همت به سستی گرفتند« 122آیه -: برخی از پیامبر اک66رم)ص( تقاض66ای »کم66ک124-125های آیه

کردند و دفاع و جهاد خ66ویش را مش66روط ب66ههای آسمانی« می خواس66تند س66ر ج66ای خودش66ان بنش66ینند وآن نم66وده بودن66د و می

خطری متوجه آنها نشود و ملائکه از آس66مان بیاین66د و دش66منانآنها را از بین ببرند .

نیاز به توضیح و تشریحی دارد که ذیلا ع66رض122موضوع آیه میشود :

اینک66ه کس66انی آگاهان66ه و از روی عم66د » همت ب66ه سس66تی« بگیرند ، چه کسانی میتوانس66ته ان66د ب66وده باش66ند؟ بط66ور قط66ع

چنین اشخاصی منافق بوده اند ، از طرف دیگر ، آی66ه هم میگوی66د آنه66ا »دو طایف66ه« ب66وده ان66د .

کمی دقت موضوع را روشن میکند : یک طایفه از منافقان که فورا ب66ه ذهن می آی66د هم66ان کس66انی هستند که قبل از هجرت بو کشیدند و فهمیدن66د جری66ان اس66لام آینده خواهد داشت و لذا به طمع رسیدن به کلاهی از نمد آن ، اظه66ار اس66لام کردن66د ، و در جری66ان هج66رت هم ب66ا مس66لمانان همسو ش66ده و هج6رت گزیدن6د ، ک66ه م6ا میت6وانیم ب6ه آنه6ا ن6ام

»منافقان مهاجر« بدهیم . طایفه دوم میتواند آن گروهی باشد ک66ه در ی6ثرب س6اکن ب6وده اند و اوضاع داشت به نفع آنها و بر طبق م66راد آنه66ا )مثلا ش66اه شدن عبدالله ابن ابی( پیش میرفت ، که با وقوع حادثه عظیم هج66رت ، آنه66ا در س66ایه و حاش66یه ق66رار گرفتن66د ، و چ66ون در خویش توان مقابله با این حادثه عظیم را نمیدیدند ، ناچار خود را با آن همس66و نش6ان دادن6د ت6ا ببینن6د در آین6ده چ6ه ه6ا ممکن است پیش بیاید. میتوانیم این گروه را »منافق66ان انص66ار« ن66ام

دهیم . هر دوی این دو طایفه با پیشرفت اسلام مواف66ق نبودن66د و اگ66ر فرصتی می یافتند که میشد چوبی لای چ66رخ اس66لام بگذارن66د ،

کوتاهی نمیکردند . انگیزه »منافقان انصار« واضح است و شرحی نمی طلبد ، اما

163

انگیزه »منافقان مهاجر« نیز ، از آنجا ک66ه آنه66ا دنب66ال ث66روت و مقام بودند ولی میدیدند خبر چندانی از ثروت نیست اما جن66گ و دفاع که بالاخره خطر هم دارد ، هست ، و اینط66ور ک66ه پیش میرود ، بازهم خواهد بود ، و هرچه هم که در جنگها کلک بزنند و از نقاط پر خطر دوری کنند ممکن است بالاخره غفلتا ت66یری

از جایی ، وضعی که نمیخواهند برایشان ببار بیاورد . هر دوتای این دو گروه از منافقان ، من66افع مش66ترکی داش66تند ، که در ایجاد موانع برای پیشرفت اسلام )که در آن مقطع فقط با دفاع برای حفظ موجودیت و دستاوردها ممکن ب66ود( خلاص66ه

میشود . نگاه ساده و گذرائی به محتوای آیات قبل و تقریبا تمام

پاراگراف های بعد ، نشان میدهد که همه آنها درباره تحلیل ( که در روال138 تا130جنگ احد اند ، غیر از پاراگراف )

سخن یک پرانتز به حساب می آید . چنین ب66ه نظ66ر می آی66د ک66ه در لحظ66ه ن66زول این آی66ات اتف66اقی افتاده بوده که سیس66تم وحی رس66انی فعلا ادام66ه تحلی66ل جن66گ

احد را ول کرده و به یک »بحث روز« پرداخته است . ظاهرا می باید اینطور بوده باشد که در آن لحظه ی66ک معامل66ه بزرگ ربائی اتفاق افتاده بوده ، و در همان حین نیز ف66ردی ک66ه تنگدس66تی او عی66ان و مش66هور ب66وده ، ایث66اری در ح66ق کس66ی نموده ، که با توجه به موقعیت خود او چش66مگیر ب66وده ، و ن66یز عده ای که در طی جنگ احد رفتار درخور بروز نداده بودند ، و حتی بر عکس، رفتار نا صحیح )مثلا فرار از جن66گ و امث66ال آن( بروز داده و حین نزول آیات پاراگراف قبل منقلب شده بودند ، و به آنحضرت برای استغفار مراجع66ه ک66رده بودن66د ، و امث66ال اینها ، می باید اتفاق افتاده باشد ، و توسط ع66ده ای مش66اهده شده باشد ، و چون پرداختن به آنها بار موعظه ای و تاثیرقلبی بیشتری داشته ، سبب شده که سیستم وحی رس6انی ابت6دا ب6ه

آنها بپردازد و تحلیل جنگ احد را به پس از آن موکول کند . اما ، در متن دقت کنیم می بینیم ک66ه در مقاب66ل ی66ک نهی هفت امر وجود دارد که نهی عبارت باشد از ترک رب66ا و ام66ر عب66ارت باشد از اتقوا الله و اتقوا النار و اطیعو الله و اطیعوا الرس66ول و سارعوا الی مغفره و سیروا فی الارض و انظروا کی66ف ک66ان

عاقبه . .

164

لذا ، میتوان حدس زد که در گرماگرم فضای پس از جنگ اح66د یک یا چند معامله رب6ائی در بین مس66لمانان وق6وع یافت66ه ک66ه از نظر صاحب وحی ب6ه مع66نی زیرپ6ا گذاش66تن هم6ه توص6یه ه6ا و

تاکیدات الهی بوده است . اینک که جن66گ اح66د تم66ام ش66ده و حب66اب غ66رور ع66ده زی66ادی از مس66لمانان ترکی66ده ، پ66ر از ح66التی مخل66وط از شرمس66اری و استغفار و توبه و امثال این هستند و در چنین حالتی اس66ت ک66ه آغوش باز و خلق خوش محمدی ب66ا آن66ان مقابل66ه میش66ود )آی66ه

159 ) (168 ت66ا 160بطور کلی ، تصویری که از محتوای پاراگراف )

میتوان بدس66ت آورد تص66ویر م66ردمی اس66ت ک66ه »مس66ئله دار« شده اند ، که ج66واب »مس66ئله«هاش66ان در این پ66اراگراف داده

میشود . یک مسئله شان این بود ک66ه چ66را خ66دا در جن66گ ط66رف آنه66ا را نگرفت و شکست خوردند که جوابش66ان اینط66ور داده ش66د ک66ه پیروزی در جنگ ها ربطی به دین اشخاص ن66دارد بلک66ه رع66ایت

(160های الزامات جنگی طرف پیروز را پیروز میکند )آیه مس66ئله دیگرش66ان این ب66ود ک66ه چ66را پی66امبر بهش66ان کل66ک زد و

( و161جوابشان این بود که پیامبر هیچ کلکی به شما نزد )آیه 128 ت6ا 124بعید نیست اصل این خطای آنه6ا ن6اظر ب66ه آی66ات

باشد ک6ه پی6امبر )ص( ب6ه آن6ان بط6ور مش6روط از ام6داد الهی توسط ملائکه سخنی گفته بود و آنها آن را وع66ده قطعی تلقی کرده بودند و اینک میدیدند خبری نشده و تلقی کل66ک از س66وی

آنحضرت را نموده بودند که جواب خویش را دریافت نمودند. مس66ئله دیگرش66ان تع66داد قاب66ل توج66ه کش66ته هایش66ان ب66ود ک66ه

( ک66ه جوابش66ان165میگفتند چرا خدا این کار را با ما کرد )آیه اینطور داده شد که فقط خودت66ان مس66ئول این ض66ایعه هس66تید زیرا اگر مطابق توصیه ها و تاکیدات آنحضرت رفت66ار میکردن66د

این نتیجه حاصل نمیشد . گویای این نکته اس66ت ک66ه165-167ونیز اگر دقت شود آیات

آی66داگر در پی همین حوادثی که برایت66ان تلخ و ن66اگوار بنظ66ر می بینی66د )مثلا مش66خص ش66دن م66ؤمنه6ائی مینیز دقت کنی66د حکمت

واقعی از مؤمن زبانی، و مؤمنان از منافقان، و کس66ی ک66ه بین گذارد، از بقی66ه( ازکشته شدن و شهادت در راه خدا فرقی نمی

جمله آن حکمت ها است.

165

در پاراگراف های قبل به جنبه های مختلف جنگ احد پرداخته ، ( ب66ه تجلی66ل از مومن66ان واقعی175 ت66ا 169و در پ66اراگراف )

پرداخته ، در ب66اره ش66هداء و اینک66ه چ66ه وض66ع ع66الی و تحس66ین برانگیزی دارند و در این دنی66ا ن66یز چ66ه اخلاق محکم و ب66ا ثب66اتی داشته اند ، و اینک6ه آنه6ا آن ثب6ات و اس66تحکام روحی و ن6یز آن

عاقبت آرزوئی را در اثر ایمان بدست آورده اند . یکی از نت66ایج جن66گ اح66د این ب66ود ک66ه ع66ده ای راه خ66ود را از مسلمانان جدا ک66رده و ک66افر ش66دند ، معل66وم نیس66ت چ66ه ن66وع کفری را انتخاب کردند ، به مشرکان پیوستند یا به یهودیان ، و این نتیجه ای بود که از »امتحان« جنگ احد نصیبشان شد )آی66ه

( هرچه باشد تعداد اینها قابل توجه بوده که در قرآن ذک66ر179 ش66ده ، و اگ66ر مط66ابق نح66و ع66ربی فق66ط س66ه نف66ر بودن66د ک66ه »الذین« را درست در میآورد در قرآن ذکر نمیشد ، با توجه به ادبیات خاص قرآنی که لزوم66ا همیش66ه ب66ر ادبی66ات ع66ربی رایج منطبق نیست ، تعداد آنها قابل توج66ه ب66وده ک66ه در ق66رآن ذک66ر

( در می180 تا 176شده ، و چنانکه از همین پاراگراف )آیات آید هیچ پیگردی ب6رای آنه6ا تمهی66د نش66ده ، و این ، ب6ا توج66ه ب6هبحث های جاری در باره مرتد و ارتداد خیلی قابل تامل است .

شود، هم یهودیان و هم فهمیده می188 تا 181چنانکه از آیات منافق66ان پس از پ66یروز نش66دن مس66لمانان در جن66گ اح66د خیلی

ه66ایشان ب66الا رفت66ه و زبانش66ان دراز ش66ده ب66ود و طعن66هروحیه کردندزدند و آنها را نکوهش میسنگینی به مسلمانان واقعی می

نمودند و ب66ا این چ66ارچوب اگ66ر ب66هو خودشان را حق قلمداد می مطالب آیات مذکور نگاه کنیم همه فقرات آن روش66ن اس66ت و

طلبد ، مگر یکی دو مطلب:شرحی نمی-منعکس ش66ده ک66ه می181مثلا این طعن66ه یهودی66ان ک66ه در آی66ه

گفتند مگر »خداوند فقیر است؟« ک66ه در ق66رآن )چ66ه در همین و_ه66ای قب66ل مانن66د بق66ره و محم66د - ص سوره و چه در سوره

الحسنه دهند«؟غیره( از مؤمنان خواسته که »به خداوند قرض البته همه چیز مال خداوند است و حتی وجود هم66ه انس66انها و اصلا همه جهان هستی، و این طرز دعوت و بیان خ66دا ، ن66وعی احترام گذاری به مقام ایم66ان و مق66ام اختی66ار انس66انی اس66ت و شنونده بای66د عاق66ل باش66د و مخ66اطب بای66د فهم داش66ته و ق66در

سخن را بفهمد . و نیز اینکه منافقان این طعنه را میزدند که آنهائی که ب6ه جن66گ

166

رفته و کشته شدند اگر گوش به ح66رف م66ا داده بودن66د کش66تهنمیشدند و . .

پیامبر )ص( میدید بعد از آنهم66ه وق66ایع مهم ، از قبی66ل پ66یروزی عجیب در ب66در و شکس66ت نخ66وردن در اح66د و قض66یه مباهل66ه و قضیه بنی نضیر و چه و چه ، هنوز در جهت تحق66ق وع66ده الهی »لیظه66ره علی ال66دین کل666ه« اتف66اق محسوس66ی نیفت666اده، و مسلمانان همان مه66اجران و انص66ارند و منافق66ان هم فعالن66د و یهودی66ان ن66یز تغی66یر موض66ع محسوس66ی نش66ان ن66داده ان66د ، ک66ه

او و پیروانش را دل66داری میده66د و میگوی66د196خداوند در آیه ب66رخی از اه66ل کت66اب را ک66ه199اینطورها هم نیست و در آیه

رفتار های تحسین برانگیزی دارن66د را ب66ه ی66ادش می آورد و در خ66اطر نش66ان میس66ازد ک66ه هن66وز ک66ار تم66ام نش66ده و200آی66ه

برخوردهای دیگری در پیش است و باید خود را برای آنها آمادهنگهدارید .

167

مرحله دهم نزول وحی

استحکام بیشتر و

استقرار آموزه های وحی وتکمیل آن

شامل به ترتیب سوره های : تغابن ، حدید ، احزاب ، نساء ، نور ، طلاق ، فتح ، ممتحنه ، نصر ، توبه ، حجرات ، مجادله ،

تحریم ، مائده

از اواسط ماه دوم سال ششم تا اواخر ماه دوم سال یازدهمهجری

168

سوره تغابن نزول : از اواسط ماه دوم سال ششم تا انتهای ماه سوم از

سال ششم هجری

در این تقریبا چهار س66الی ک66ه از هج66رت میگ66ذرد ، دو »اتف66اقعظیم« )بدر و احد( و بسیار »خرده اتفاق«های دیگر افتاد .

اینک مدتی از جنگ احد میگ66ذرد و م66ردم از گیجی آن در آم66ده اند ، برخی از منافقان به مومنان واقعی تبدیل ش66ده و ب66رخی از مسلمانان به شرک برگشته و برخی دیگر به دین ه66ای اه66ل کتاب در آمده اند ، خلاصه اینکه وضعیت جدی66دی پیش آم66ده و حالت ه66ای الته66اب دوره جنگی ف66روکش ک66رده و پی66امبر )ص( کسوت فرمانده دفاعی را کن66ار گذاش66ته و دوب66اره ب66ه کس66وت مالوف موعظه گر و هشدار دهنده و ت6رغیب کنن66ده و ه6دایتگر

در آمده است . ک66ل س66وره تغ66ابن ، چن66دان »جنگی« نیس66ت و بیش66تر ش66بیه سوره های قبل از هجرت اس6ت ، ام6ا ، اگ66ر نی6ک بنگ6ریم ، در اینجا و آنجا اشاراتی هست که نشان دهد این سوره ب66ا س66وره ه66ای قب66ل از هج66رت ک66ه مخاطب66ان هن66وز این وق66ایع عظیم را

ندیده و درک نکرده بودند فرق دارد . هن66وز مش66کلات حاص66ل از جن66گ دف66اعی اح66د در بین م66ردم احس66اس میش66ود ع66ده ای در جن66گ کش66ته ش66ده ان66د )گرچ66ه خودشان به قله بلند ش66هادت نائ66ل ش66ده ان66د ،ام66ا ، مش66کلات فقدانش66ان ب66از ماندگانش66ان را در س66ختی گذاش66ته( ع66ده ای معلول وعده ای نیز مجروحند و مشکلات مربوط به این وقایع

ب66ه آن اش66اره ش66ده ،11، »مصیبت« هایی اس66ت ک66ه در آی66ه عده ای هم به علت علائقی از قبیل زنان و فرزن66دان و ام66وال »سنگین« شده و در جهاد دفاعی شرکت نکرده بودند ، و حالا

17 ت66ا 14سرشکس66ته و ن66ادم و ن66اراحت ان66د ، و در آی66ه ه66ای مشکلش66ان را برایش66ان تعری66ف و راهک66ار حلش را ن66یز ارائ66ه میکند ، و امهات راهکار حل مشکلات متن66وع ص66احبان مش66کلرا در ایمان و تقوا و اطاعت از خدا و رسول معرفی مینماید .

169

سوره حدید زمان نزول : از انتهای ماه سوم تا پایان ماه چهارم سال

ششم هجری

سوره تغابن و این سوره ، هردو را میتوان سوره بین دو جن66گ ن66ام نه66اد ، ه66ر دو س66وره ، هم66ان حرفه66ایی را دارن66د ک66ه اگ66ر ش66رایط ع66ادی ب66ود ، هم66ان حرفه66ایی را میداش66تند ، ک66ه ه66ر پیامبری بخاطر مطرح کردن آنها مبعوث ش6ده ، ام6ا ، ب6الاخره یک جنگ بزرگ نیز درپیش است ، و نمیش66ود چ66نین س66وره ای

»بار جنگی« نداشته باشد ، لذا ، از تاکید بر آخرت ، و مصائب را »به اذن« خدا دانس66تن ، و صبر بر آنها ، و انفاق ، و »قرض دادن« به خداوند ، که هم66ه اینه66ا ب66ار جنگی دارد ، ک66ه ه66ردو س66وره ح66اوی آنه66ا هس66ت ، میتوانیم بفهمیم که چرا سوره تغابن بار جنگی رقیق تری دارد و این سوره از بار جنگی غلیظ ت66ری برخ66وار دار اس66ت ، زی66را

این سوره بسیار نزدیک تر است به جنگ بنیان کن احزاب ! ، با توجه به زیربنای اعتقادی حاصل از11 تا 7در آیات

شوند. پاراگراف قبل، مسلمانان ب66ه انفاق و مبارزه دعوت می الحسنه بهدر این پاراگراف پنج بار کلمه انفاق و یک بار قرض

خداوند و دو بار کلمه مبارزه آمده است. شود جنگی در پیش بوده یا در شرف وقوعاز اینجا فهمیده می

بوده و نیروی انسانی کافی موجود بوده اما تجهیزات کافی اند با تشویقموجود نبوده و کسانی که نسبتا داراتر بوده

اند که در راه خدا خرج کنند .شدهدعوت می های زیرها، زیر بنای فکری انفاق را به صورتبرای تأثیر تشویق

مطرح کرده است: اموالتان مال خداست )و لذا بهتر است آنطور که فرموده

(7مصرفش کنید( )آیه ( 9 و 8های انفاق تقریبا با ایمان یکی دانسته شده )آیه

رود )چه بهتر که چیز فانی راماند و از بین میمال باقی نمی(10خرج باقی کنید( )آیه

-مال خود را به خدا قرض بدهید )که در اینصورت باقی می (11ماند( )آیه

170

و تقریبا در تمام موارد فوق اجر آخرتی را نیز به وضوح مطرح کرده تا تردیدها برطرف شده و داراترها تصمیم خود را بگیرند

و در راه خدا انفاق بنمایند . نیز در ابتدا به اصل ایمان10 و 9 و 8 و 7 و در آیات

مخاطبان اشاره کرده و تلویحا به این معنی است که ایمانندارد کسی که انفاق ندارد.

18 ، و از تقابلی که بین موضوعات آیه های 21 تا 17از آیات افکنده شده چنین فهمیده میشود که کسانی بوده اند که19و

اموال ناچیزی را که داشته اند در طبق اخلاص گذاشته و برای بکارگیری در راه خدا تقدیم پیامبر همان خدا قرار میداده اند و در مقابل آنها کسانی بوده اند که علیرغم وضع مالی خوبی هم که داشته اند و چ66نین نمیک66رده ان66د ، و تق66ابلی ک66ه بین این دو دسته افتاده ، از منهای بینهایت تا بعلاوه بینهایت است ، دس66ته اول را دارای مقام صدیقین و شهداء و دس66ته دوم را کف66روا وکذبوا بآیاتنا نامیده ، و هر دو دسته هم از مسلمانان بوده اند ! این اوضاع مس66لمانان در ش66رف وق66وع جن66گ خن66دق )اح66زاب(

بوده است ، تعداد کمی مومن خالص و تعداد زیادی منافق ! نیز در اینکه در فاصله دو جنگ دفاعی احد و23 و 22آیه های

خندق هستند معنا پیدا میکنند ، در جن66گ چن66د م66اه پیش )اح66د( پدرانی و برادرانی و شوهرانی در راه خدا کشته یا مج66روح ی66ا معلول شدند ، و ممکن است در جنگ ق66ریب الوق66وع )خن66دق(

نیز چنین اتفاقاتی بیفتد . آیه های م66ذکور در جهت بی66ان حق66ایقی اس66ت ک66ه از چش66مها اندکی دور تر است که نزدیک آوردن آنها سبب کوچک شمردن مصائب و تکی66ه ک66ردن ب6ه وع66ده ه66ای الهی )ول66و اینک66ه زم66ان تحق66ق ب66رخی از آنه66ا در جه66ان بع66دی باش66د( و ی66افتن روحی66ه

مناسب برای پنجه درافکندن با مشکلات میشود . پرانتزی است ، ام66ا باتوج66ه ب66ه اینک66ه در27 تا 25گرچه آیات

این سوره و در این مقطع تاریخی )بین دو جنگ اح66د و خن66دق( نازل شده ، این معنی را میده66د ک66ه ای م66ردم ، این هم66راهی شما در دفاع از دیانت ت66ان ، ک66ه ب66ا توج66ه ب66ه س66ایر آی66ات این س66وره از راه ش66رکت در جن66گ و خ66رج ک66ردن م66ال ب66رای آن میسر است ، برای دو منظ66ور الهی اس66ت، ک66ه یکی برق66راری

عدل و یکی مشخص شدن مومن واقعی از غیر است .

171

به عبارت دیگر وحی دارد مسلمانان را برای چیزی ک66ه ب66زودیبرایشان پیش می آید از طریق استدلالی آماده میکند .

ضمنا در همینجا دو هشدار هم به مس66لمانان دارد ، یکی اینک66ه ( و دیگر اینکه به اف66راط ی66ا26به دین خویش غره نشوید )آیه

(27تفریط نگرایید )آیه فهمی666ده میش666ود در مقط666ع ن666زول این س666وره ،29از آی666ه

خلافکاری های اهل کتاب )که البته بر یهودی66ان منطب66ق اس66ت( خیلی پر رنگ بوده و آنها تبدیل ب66ه ی66ک خط66ر مهم ش66ده ب66وده

اند.سوره احزاب

نزول : از پایان ماه چهارم تا انتهای دهه اول از ماه آخر سالششم هجری

( ، بیش66تر ب66ه یهودی66ان1در این مقط66ع زم66انی ، ک66افرین )آی66ه فهمی6ده میش6ود ک66ه یهودی6ان و منافق6ان2میخ6ورد ، و از آی6ه

انتظاراتی از آنحضرت داشته اند که برآوردن آنها با آموزه های فهمی66ده میش66ود ک66ه آنحض66رت3وحی در تضاد بوده ، و از آیه

نگرانیی در باره پاسخ منفی به آن انتظارات داشته و اصطلاحادست دست میکرده تا اینکه در موضوع بیندیشد .

میتوان حدس زد که موضوع به جنگی که در پیش ب6ود مرب6وط باشد که منافقان البته در آن جنگ ن66ه تنه66ا کمکی نبودن66د بلک66ه ح66تی اگ66ر هم در نقش س66تون پنجم هم نب66وده باش66ند نقش تخریب روحیه و سست کردن عزم مسلمانان ض66عیف الایم66ان

1را حتما داشته اند ، لذا میتوان حدس زد ک66ه »لا تط66ع« آی66ه به این معنی باشد که مبادا سخن منافق66ان در ت66و اث66ری کن66د و نیز مبادا دلت از کر و ف6ر و نش6اط و سرخوش6ی یهودی6ان ذره

ای بلرزد . ( کلا پران66تزی اس66ت ، دلیلش هم6 تا 4این پاراگراف )آیه های

را ب66ه3اینک66ه اگ66ر چش66م خ66ویش ب66ر آن ببن66دیم و انته66ای آی6ه وص66ل ک66نیم خ66واهیم دی66د روال س66خن ص66اف و7ابت66دای آی66ه

یکدست خواهد بود ، و علتش هم میتواند این باشد که موضوع ظه66ار در روزه66ای ن66زول این آی66ات ب66ه علت مش66کلاتی ک66ه در رواب66ط خ66انوادگی کس66ی ی66ا کس66انی س66بب بگومگوه66ای قاب66ل توجهی شده بوده که لازم بوده تم ایجاد آم66ادگی جنگی ک66ه در سوره های تغابن و حدید دیدیم موقتا تعلیق شده و ب66رای رف66ع

172

مش6کل اخ6یر ال6ذکر آی6اتی )ض6من دارا ب6ودن ب6ار اس6تدلالی و اقناعی( نازل شود و خرافی بودن موضوع ظهار را جا بیاندازد و نیز اینکه موضوع برادری مومنان را با برادری خ6ونی متم6ایز

کند که بعدها مشکلاتی از این لحاظ نیز پیش نیاید . جنگ احزاب )یا جنگ خندق( که این سوره هم به همان نام

های عجیبی بود که بدون اینکهنامیده شده، یکی از جنگ مسلمانان تلفاتی بدهند بر یکی از دشمنانشان به پیروزی

رسیدند و دشمن دیگرشان که خودشان چند گروه بودند از جنگ منصرف شدند و بدون اینکه دستاوردی داشته باشند

برگشتند.شود: از آیات مربوط نیز این چیزها فهمیده می

- خداوند جبهه پیامبر را بوسیلۀ� باد )سرد( و نیروهای غیبی1( 9کمک کرد )آیه

- مسلمانان علیرغم اینکه اینک جنگ از سرشان به خیر2 گذشت، وضعشان خیلی وخیم بود، بطوریکه از همه طرف در

( 10احاطه دشمنان بودند )آیه ( 10- وضع روحیه مسلمانان نیز بسیار پائین بود )آیه 3 - در اثر همین اوضاع ، وضع اعتقادی مسلمانان نیز تزلزلی4

( 10پیدا کرد )آیه - امتحانی که مسلمانان در این جنگ دادند، نتیجه موفقی5

(11نداشت و آنها به تزلزل روحی سختی افتادند )آیه - در اثر این وضع روحی نامساعد و تزلزلی مسلمانان،6

منافقان نیز شیر شدند و بطور آشکار خدا و رسول را »گمراه( 12کننده« و »فریب دهنده« نامیدند )آیه

- در همین اوضاع و احوال، منافقان به وضوح در پی متفرق7 کردند بهکردن مردم از دور پیامبر بودند، و به آنها توصیه می

( 13هایتان برگردید )آیه خانه - قبلا هم همانها کسانی بودند که دائما پیوستن خویش به8

جهاد را به تعویق ( 13انداختند )آیه می کردند که آنها هم از جهاد- و نیز کسان دیگر را هم تشویق می9

( 13کناره بگیرند )آیه ای از آنه66ا ب66ه بهان66ه اینک66ه در خان66ه چ66یزی ن66داریم از- عده10

( 13خواستند )آیه پیامبر اجازه ترک جهاد می( 13گفتند و منظوری جز فرار نداشتند )آیه - اما دروغ می11

173

-شدند فورا میای دعوت میها به فتنه- اما اگر در همان خانه12( 14پذیرفتند )آیه

-آمد چنان به پیامبر نگاه می- هنگامی که خطری پیش می13 شدکردند که انگار مرگشان رسیده اما وقتی مورد برطرف می

( 19آمدند )آیه با زبانهای تیز به ملاقات رسول خدا می - آنها نسبت به کسب مال بسیار حریص و برای خرج آن در14

( 19راه خدا و مردم بسیار بخیل بودند )آیه -ای به مسلمانان نداشتند و خود را از آنها نمی- آنها علاقه15

توانستنددانستند و دوست داشتند ای کاش در مواقع خطر می( 20در جای امنی باشند و خبر مسلمانان را بشنوند )آیه

(19- و اساسا آنها ایمان نیاورده بودند )آیه 16 های کافرخلاصه اینکه جنگ احزاب جنگی بود که همۀ� گروه

هماهنگی کرده بودند که ریشه اسلام را بکنند. در همسایگی مسلمانان نیز یهودیان با آنها همکاری کرده و

قرار بود در موقع مقرر آنها نیز به مسلمانان از پشت بتازند، در داخل جبهه اسلام نیز منافقان چنانکه دیدید بشدت فعال

شده بودند و علنا اظهار کفر و و دعوت به ترک صفوف دفاع کردند و مسلمانان نیز که نیروی اصلی پیامبر بودندو جهاد می

شان را باخته و در اصل ایمان خویش متزلزل وبشدت روحیهدار شده بودند.مسئله

این بود وضع جبهه اسلام، که در داخل بسیار سست و ضعیف بود و در بیرون با دشمنان متنوع متحد قوی پنجۀ� منسجم

آمد شکستشان حتمی وروبرو بودند و اگر درگیریی پیش می سخت بود، و خداوند با باد سردی که فرستاد، و نیروهای غیبی

دیگر، اصل صورت مسئله را پاک کرد و دشمنان اسلام را ازجنگ منصرف نمود.

اما این نیز بود که عده کمی هم به همراه پیامبر بودند که وصف حال آنهاست و23 و 22های مؤمن واقعی بودند که آیه

خداوند بخاطر آنها، آن وضع نهائی را پیش آورد که دشمنان آوردی منصرف شوند و یهودیان خائن را نیز خواربدون دست

ای اسیر شدند و آمده که عده26کرد که وضعشان در آیه اموالشان را نیز از دست دادند. و این واقعه یکی از وقایع

خداوند برای حفظ عدهدهد عجیبی است که نشان می قلیلی مؤمن واقعی، اوضاع و احوال مسلم قابل

بینی را ممکن است طوری تغییر دهد که اصلاپیش

174

بینی نباشد و البته این هم هست که درقابل پیش برد و اگر آن چندتر است میشرایط مساوی آنکه قوی

نفر مؤمن واقعی در کنار رسول خدا نبودند، حتما شدند و بساطمجموعه کافران و منافقان پیروز می

شد.اسلام بکلی برچیده می ( چ66ه احساس66ی ب66ه خوانن66ده35 ت66ا 28از آیات این پاراگراف )

دست میدهد؟ مجموعه ای از تاس66ف نس66بت ب66ه ب66رخی از زن66ان آنحض66رت و دلسوزی به حال خود آنحضرت که در داخ66ل خان66ه خ66ویش چ66ه

مشکلاتی داشته است ! در خانه آنحضرت زنانی بوده اند که از آنحضرت میخواسته اند زن66دگیی مانن66د زن66ان پادش66اهان )ریخت و پ66اش و زر و س66یم و

( و29 و 28جواهرات و چه و چه( برای آنها تهیه کند )آیه های نیز از میان آنان زنانی بوده اند که از نزدیک ش66دن ب66ه گناه66ان بزرگ ابائی نداشته اند ، و چنین می اندیشیده ان6د ک6ه همینک66ه زن آنحضرت هستند ک6افی اس66ت ک6ه از ع6ذاب الهی در م6ورد

(30گناهانشان مصون باشند )آیه گویند !گوید ، و روایات چه میببینید قرآن چه می

صرفنظر از زید و پسرخواندگی او38و37های در رابطه با آیه و زینب بنت جحش که بعدا یکی از زنان رسول خدا گردید و

اینکه چه چیزهائی درباره آن موضوع روایت شده، بیان قرآنکند :آنقدر روشن و آنقدر واضح هست که کاملا کفایت می واقعیات مربوط بر اساس قرآن بشرح زیر است:

( 37ای داشت )آیه - پیامبر پسرخوانده1( 37- اسم پسرخوانده او زید بود )آیه 2 خواست که مسلمانان برای ازدواج با همسران- خداوند می3

هایشان پس از اینکه آنها از آنان کام گرفته وپسرخوانده( 38اند اشکالی نباشد )آیه طلاقشان داده

( 38- خداوند انجام این امر را بر پیامبر واجب کرد )آیه 4 داش66ت ک66ه خداون66د- پیامبر چیزی را در نزد خویش پنه66ان می5

آش6666666666666666666666666666666کار ش6666666666666666666666666666666دنش را ( )ظاهرا آن چیزی که پیامبر در نزد خ66ویش37خواست )آیه می

باید عدم تمایلش به این کار بوده باش66د، ام66اداشت میپنهان میاراده خداوند به انجام این کار تعلق گرفته بود(

175

کرد که زنش را نگهدارد )وطلاق- پیامبر به زید سفارش می6 ( )شاید به این خاطر باشد که این موضوع37ندهد( )آیه

-منتفی شود و از همینجا معلوم است که طلاق دادن زید را می باید یک موضوع معمولی خانوادگی دانست زیرا که طلاق زن

ترین کار بود( ترین و معمولیدر آن روزها آسان دانستند(- پیامبر از افکار عمومی )که این کار را ناپسند می7

( 37نگران بود )آیه - خداوند آنحضرت را مورد عتاب قرار داد که خداوند8

( 37سزاوارتر است که از او نگران باشی )آیه (37- خداوند زن زید را به همسری پیامبر در آورد )آیه 9

ببینید قرآن چقدر روشن و واضح مطلب را بیان نموده )و آنهم در چند سطر قلیل( و ببینید در این خصوص چه روایات عجیب

باشند وو غریبی وارد شده و چطور با هم مخالف و معارض می در آنها چه مطالب سخیف و زشتی هست که موجب وهن

ساحت مقدس رسول اکرم )ص( است و بطور قطع از القائات منافقان و کفار میباشد و چقدر ما وقتی که به قرآن

نیازیم.متکی باشیم از آنها بی غ66یر از ی66ک اقلیت از مومن66ان واقعی ک66ه در بین مس66لمانان بودند ، مجموعه مسلمانان در جنگ دفاعی احزاب ، چنانکه در آیات مربوط قبلا دیدیم ، کیفیت قاب66ل قب66ولی ارائ66ه ندادن66د ، و

( توجه آنها را باز هم ب66ه خداون66د و44 تا 41لذا در اینجا )آیات آخرت جلب مینماید و ارتق66اء کیفی آنه66ا را ب66ه ی66اد آوردن زی66اد

این دو مقوله مربوط میکند . ( این سوره ، مسلمانان سه جنگ48 تا 45در این مقطع )آیات

سرنوشت ساز را از سر گذرانده بودند ، بدر و احد و احزاب . سال از طری66ق این1400چیزی را که ما امروز پس از تقریبا

آی6ات می فهمیم ، مخالف6ان آنحض66رت بط66ور واض66ح و ش66فاف مستقیما میفهمیدند ، و آنهم این بود که »این مسلمانان هم66ان مسلمانان جنگ بدر نیستند« یعنی اینکه درجه ایمان ضعیف ، و غلظت بگومگ66و زی66اد ، و حجم نافرم66انی رو ب66ه اف66زایش ، و آنحض66رت هم ن66اراحت و متعجب ک66ه چ66را چ66نین اس66ت ، و در همین اوضاع و احوال است که خداوند مانند همیشه آنحض66رت

و مومنان واقعی پیرو او را دلداری میدهد . قبل از اسلام ، در رس66وم ای66ام ج66اهلیت ، دخ66تر عم66و و دخ66تر خاله و دختر دائی و دختر عمه جزء محارم حساب میش66ده ان66د

176

( که با ن6زول آی6ه مزب6ور50و ازدواج با آنها مرسوم نبوده )آیه این رسم جاهلی ، نه تنها برای آنحضرت بلکه برای مس66لمانان شکسته شده ، و خطاب کردن آنحض66رت ب66ه »ی66ا ایه66ا الن66بی« قرینه ای است بر اینکه »لک« به شخصیت حق66وقی آنحض66رت اش66اره دارد و ن66ه ب66ه شخص66یت حقیقی اش . و اینک66ه ازدواج

( فقط برای آنحض66رت مب6اح ش6ده و ب6رای س6ایر50سفید )آیه ازدواج جدی66د )عل66یرغم52مس66لمانان ح66رام ش66ده ، و در آی66ه

اباحه اش( برای آنحضرت ممنوع شده به این معنی اس66ت ک66ه کلا ازدواج س66فید )یع66نی ازدواج ب66دون مهری66ه( ح66رام اس66ت والبته مهریه مقدار معینی ندارد و دلخواه و ب66ر اس66اس تواف66ق است و لذا مایلین به ازدواج سفید میتوانند روی مهریه س66بکی

توافق کنند و در آنصورت دیگر اشکالی نیست . اش66اره52موضوع دیگر جابج6ا ک6ردن زن6ان اس6ت ک66ه در آی6ه

شده و از آیه مذکور میتوانیم حدس بزنیم که این هم یک رسم جاهلی بوده که برخی از مردان زنانش66ان را ب66ا یک66دیگر ع66وض میکرده اند که این نیز در آیه مذکور حرام شده ، و تبدیل زنان فق66ط از راه س66خت طلاق زنی ک66ه دل ش66خص را زده ، )ک66ه خودش کار آسانی نیست( و سپس ازدواج ب66ا زنی ک66ه دلخ66واه شخص است )که آنهم ک66ار خیلی آس66انی نیس66ت( ممکن ش66ده

است . فهمیده میشود مردم احترامی برای آنحض66رت قائ66ل53از آیه

نبودند و همینطور سرشان را پائین می انداختند و وارد اتاق ها میشدند و موقعی که به غذا دعوت میشدند به هم6ه چ6یز نگ6اه فض66ولانه میکردن66د و پس از ص66رف غ66ذا می نشس66تند ت66ا ب66ا

خلاص66ه اینک66ه ب66رای آنحضرت از این در و آن در صحبت کنند .آنحضرت احترامی در حد روسای قبایل نیز قایل نبودند .

معلوم میشود کسانی آنحضرت را می آزرده اند ، و57از آیه چون آنحضرت در زمان نزول این سوره در سه جنگ بسیار

مهم تاب آورده بودند و در مدینه هم ریاست داشتند اذیتشدن آنحضرت چه توضیحی میتواند داشته باشد؟

آیا انحضرت کسانی را نداشتند که از ایشان دفاع کنند؟ اینفرض را نمیتوان پذیرفت.

باید موضوع را اینطور دید که آنحضرت از اذیت شدن دیگران استنباط میشود .59اذیت میشدند ، چنانکه از موضوع آیه

177

بنابر این توضیح مطلب این میشود که آنحضرت مقید به قیود الهی بود که نمیتوانست مانند سلاطین خودکامه »هرکاری«

بکند ، اما ، منافقان خود را مقید به قیودی نمیدیدند و به خود اجازه میدادند »هرکاری« بکنند ، و آنحضرت میدید عده ای از یهودیان و منافقان بطور سازماندار به آزار و اذیت مسلمانان می پردازند و این کارها را طوری انجام میدهند که گیر نمی

افتند و اخبار این نوع خرابکاری ها به آنحضرت میرسید و ایشان نمیتوانستند جلوگیری موثری بکنند ، و اینطور بود که

ایشان اذیت میشدند . شود که یکی از علل دستور حجاب در آن فهمیده می59از آیه

زمان این بود که زنان مسلمان از سایر زنان )مثلا کفار و یهودیان و غیره( مشخص شده و آنها جرأت نکنند آزارشان

نمایند . ( ، و آی66ه ه66ای69در آن روزها آنحضرت را می آزرده اند )آی66ه

میگویند قول و فعل آن66ان ن66ا ص66حیح و دور از تق66وا و71 و 70اطاعت خدا و رسول بوده است .

آنها چه کسانی بوده اند؟ به قرینه نامی که از موسی )ع( برده ، معلوم میشود آنها از داخل امت اسلام بوده ان66د ، یع66نی آنه66ا

منافقان بوده اند .

سوره نساء از انتهای دهه اول ماه آخر سال ششم تا اواسط ماه چهارم

سال هشتم هجری

در آن روزها ، برای قیم های ایتام قبحی نبوده که م66ال آنه66ا را بخورن6د ، و ی6ا اگ6ر خیلی آدم ه6ای خ6وبی باش6ند! نخورن6د ام6ا اموال مرغ66وب آنه66ا را ب66رای خودش66ان بردارن66د و )ب66ه ظ66اهر(

(2»معادل« آنها از اموال نامرغوب خویش به آنها بدهن66د )آی6ه و کسانی که قیم ایتام میشده اند با آنها ازدواج میکرده ان66د ت66ا

(3اموالشان تحت سرپرستی اینها در بیاید )آیه در همان روزها هم مهریه زنان قابل توجه و نسبتا سنگین ب66ود

( 4)آیه در آن روزها هزینه ای تحت عنوان »حق سرپرس66تی« معم66ول بوده که سرپرست های بد از این حق سوء استفاده میک66رده و

(6تا زمان بلوغ یتیم مال او را حیف و »میل« میکرده اند )آیه178

در آن روزها زنانی که صاحب »ام66وال«ی ب66وده ان66د کم نب66وده(12است )آیه

در آن روز ها نیز مانند امروز ازدواج یک عمل پرهزین66ه ب66وده و خیلی ها از عهده هزین66ه اش ب66ر نمی آم66ده ان66د ، و ب66رعکس ،

(25خریدن یک زن )کنیز( آسان و ارزان بوده است )آیه زنان موجوداتی بسیار »بی حق66وق« ب66وده ان66د ک66ه میتوانس66تند م66ورد چن66ان رفتاره66ایی )از قبی66ل ارث ب66دون رض66ایت ، و در

(20 و 19تنگناهایی قرار دادن( واقع شوند )آیه های کلاه گذاری برسر یک66دیگر در مع66املات در آن روزه66ا ن66یز زی66اد بوده ، و همچنین دعوا و زد وخ66ورد ه66ای منج66ر ب66ه م66رگ )آی66ه

29) حس66ادت و ل66وازم آن )کارش66کنی و س66عی در جل66وی پیش66رفت

(32محسود را گرفتن( نیز رایج و شایع بوده است )آیه با وجود آنکه آیات دقیقی که در باره نحوه تقسیم ماترک متوفا نازل شده ، جو غالب جو بی توجهی به آنها و عمل نک66ردن ب66ه آنها و همچنین عمل نکردن به پیمانها و تعهدات بوده است )آیه

33) در زمان نزول این آیات ، زن66ان »انس66ان درج66ه دو« ب66وده ان66د

( ، )که البته این چیزی است که در هم66ه ج66ا همینط66ور34)آیه ب66وده ، و می66دانیم ک66ه ت66اریخ تص66ویب ح66ق رای زن66ان ح66تی در ممالک خیلی پیشرفته به ص66د س66ال هم نمیرس66د( زی6را بن66ا ب6ر قسمت اول آیه ، اکثر زن66ان از لح66اظ ق66وای عقلی و م66دیریت زندگی )یعنی همان چیزی که موجب تفضیل بعضی ب66ر بعض66ی دیگر میشود( از مردان عقب بوده ، و نیز ، از لح66اظ معیش66ت

وابسته به مرد بوده اند . روحیه غالب مردم از احس66ان ب66ه دیگ66ران فاص66له داش66ته )آی66ه

( و37( و ث666روت خ666ویش را مکت666وم نگهمیداش666تند )آی666ه 36 یهودیان علاوه ب6ر کتم6ان ث6روت ، راج6ع ب6ه حق6ایق دی6نی )ک66ه ممکن بود به نفع جریان اس6لام باش66د( ن6یز اه66ل کتم6ان بودن6د

(42)آیه مسلمانان نیز از نوشیدن مس66کر چن6دان اح6ترازی نمیکردن6د و بلکه حتی در حالت مس66تانه ب66ه نم66از هم حاض66ر میش66دند )آی66ه

43)(43نیز فهمیده میشود دسترسی به آب چندان آسان نبود )آیه

179

دانیم دیگر حکومت پیامبر کاملا جا افتاده و سه جنگچنانکه می اند و در کارنامه خویش دوساز را پشت سر گذاشتهسرنوشت

اند که مربوطشکست سنگین برای دشمن خویش ثبت کرده به جنگهای بدر و احزاب است و در احد نیز دشمنان به پیروزی

کامل نرسیدند و چیز مهمی بدست نیاوردند. مسلمانان در بین این جنگها دائما در حال سازندگی روحی و

خوردۀ�شخصیتی و سیاسی و اجتماعی بودند و دشمنان قسم یهودی خویش را نیز بتدریج یکی پس از دیگری به شکست

قریظه بشرحی که در سورهمجبور کرده بودند که موضوع بنیاحزاب دیدیم یکی از بزرگترین آنها بود.

در این اوضاع و احوال ، آیات احکام و دستورات اخلاقی بطور شد و رشد همه جانبۀ� مسلمانان را ایجاد وپیوسته نازل می

کرد. تقویت میاما عناصر بازدارنده نیز همچنان به کار خویش مشغول بودند.

دادند.منافقان همچنان به تخریب در داخل اجتماع ادامه می کردند، در راه جهاد و انفاقاتساختند، شبهه ایجاد می شایعه می

کردن66د، وکردن66د بلک66ه م66انع هم ایج66اد مین66ه تنه66ا همک66اری نمیزبانشان نیز دائما تند و تیز بود.

آوری نیرو و ایجادکفار مشرک مکه نیز باز هم در تدارک جمع های جدیدی بودند، در داخل مدینه نیز کفار یهودی هنوز بهجنگ

دادند و هم با کفار ، وتوطئه و ایجاد مشکل با جدیت ادامه می هم با منافقان ، همکاری بسیار نزدیکی داشتند . مثلا جملهء

( به این معنی46چرخانند« )آیه »با زبانهایشان به نحوی می است که این جملات »شنیدیم و نافرمانی کردیم و بشنو که

کردند کهنشنوی و رعایتمان کن و غیره« را طوری ادا میگوئی جزء تورات است.

خوانیم:دانید ما قرآن کریم را به سه نوع می همانگونه که می یک نوع آن »مطالعه برای فهم« است که این نوع خواندن مانند خواندن کتب دیگر است. یکنوع دیگر، »ترتیل« و نوع دیگر »تجوید« است که خواننده محترم با آنها آشنا هستند.

-یهودیان نیز شبیه به نحوه تجوید در نزد ما، تورات را میخواندند.

گوید که بعضی از یهودیان، آن جملاتی را که موضوع فوق می خواندند که گویا دارندایم، همانطور میدر گیومه نقل قول کرده

خوانند.تورات را به آن حالت خاص تجویدگونه می

180

دانس66تندکفار مشرک مکه از یهودیان که خود را اهل دی66انت می نظرخواهی کرده بودند که ارزیابی شما از حق66انیت مس66لمانان چیست، و آنها فتوا داده بودند ک66ه مس66لمانان از مش66رکان ن66یز

(51ترند )آیه گمراه ( فهمی66ده میش66ود ک66ه47از یحرف6ون الکلم عن مواض66عه )آی66ه

یهودیان مزه تغییر دادن متن تورات را که از زمان نزول سوره انعام شروع به ارتکاب آن کرده بودن66د و ب66ه مذاقش66ان خ66وش آمده بود ، هنوز ادامه میدادند ب6ه گون66ه ای ک66ه گوی66ا عادتش66ان

شده بود . همچنین آنها خری66دار گم66راهی بودن66د و اراده آگاهان66ه ب66رای آن

( و در عین ح66ال خ66ود را ب66ه اینک66ه ب66ر طری66ق44داشتند )آی66ه ( و مورد مشاوره سایر کافران49نجات هستند میستودند )آیه

)ظاهرا کفار مکه( بودند و در این باب آنها را ه66دایت یافت66ه ت66ر ( و علت هم6666ه این51از مس6666لمانان اعلام میکردن6666د )آی6666ه

(54رفتارهایشان حسادت بود )آیه با وجود همه اینها در داخل جامعه یهودیان نیز کسانی هم

بودند که به محتویات وحیی که بر آنحضرت نازل شده بود ( اما چنانکه خروجی رفتاری یهودیان55ایمان داشتند )آیه

نشان میدهد آنها در اقلیت بودند . هائی ک66ه مس66لمانان ب66ه ره66بری آنحض66رت ت66اکنون داش66تندجنگ

ه6ای دف6اعی آنه6اعبارت بود از ب6در و اح66د و اح66زاب ک66ه جنب6هواضح است .

اما در این سوره سخن از نوع خاصی از جنگ تعرضی است توانیم آن را »جهادکه مطابق مندرجات آیات مربوط می

آزادیبخش« بنامیم. ها هدف است و نه کسبدر این نوع جنگ، نه فتح سرزمین

غنائم ، بلکه هدف آزادسازی کسانی است که در بند کسانی اندشان تهی کردههستند که آنها را از قوای طبیعی خدادادی

( و این موضوع نیز یک تکلیف است در عرض سایر75)آیه ( اما اکثر مسلمانان77تکالیف مانند نماز و زکات و غیره )آیه

از همان ابتدای نزول این تکلیف نسبت به آن سستی بخرج ( تا اینکه این تکلیف از مسلمانان77 و 75های دادند )آیه

( و فقط بر عهده رسول خدا)ص( ماند84برداشته شد )آیه (84)آیه

181

این سوره به دلیل تنوع مطالبی که دارد در یک م66دت ط66ولانی ب66ه ارتق66اء اخلاق اجتم66اعی(66 87 تا85)ن66ازل ش66ده و در اینج66ا

مسلمانان نظر دارد .

شد، کار اسلام ودر زمانی که این آیات داشت نازل میحکومتش آنقدر بالا گرفته بود که :

-بعضی از قبایل عرب یا مسلمان شده بودند و یا تمایل پیدا1 کرده بودند با مسلمانان پیمان صلح ببندند.

ای از قبایل بودند که بشدت با اسلام و مسلمانان-عده2 مخالف بوده و هیچ تمایلی به به پذیرش اسلام نداشتند. )آیه

راجع به این دسته است که بین خودشان به دو91و90های طیف »مسالمت جو« و »موذی مترصد فرصت ضربه زدن«

تقسیم می شدند( ای به هیچیک از-دسته ای هم بیطرف بودند که علاقه3

مسلمانان وکفار نداشتند و منتظر بودند ببینند قدرت کدامشانشود تا به برنده بپیوندند.غالب می فهمی66ده میش66ود بس66یاری از مس66لمانان خیلی ب66ه94از آی66ه

خودش66ان غ66ره بودن66د و فک66ر میکردن66د ص66احب ایم66ان واقعی هستند و دیگران مومن نیستند و خود این گفتم66ان )ب66ر اس66اس همین آیه( مبتنی بر یک اساس ایمانی نبود بلکه ی66ک زی66ر بن66ای

»کسب منافع«ی داشت . فهمیده میشود در زمان نزول این آی66ات100 تا 95از آیه های

هنوز کسان خیلی زیادی از مس66لمانانی ک66ه ق66ادر ب66ه مه66اجرت بودن66د ب66ه این مهم اق66دام نک66رده بودن66د و علت این بی عملی شان هم نگرانی از این ب66ود ک66ه مب66ادا وض66ع موجودش66ان را از

دست بدهند و به تنگناهائی دچار شوند . چنانک666ه از نیم666ه دوم آل عم666ران ب666ه اینط666رف دی666ده ایم ، مسلمانان آن روزها همان مس66لمانان از هج66رت ت66ا جن66گ اح66د نبودند ، پس از جنگ اخیر شوک فکریی به اغلب آنها دست داد ، و ع66ده ای از آن66ان ب66ه کف66ر برگش66تند )ولا یحزن66ک ال66ذین یسارعون فی الکفر( و عده ای از آنها مسئله دار ش66ده بودن66د ک6ه مگ6ر ح6ق ب6ا م6ا نب6وده پس چ6را پ6یروز نش6دیم؟ و در این اوضاع و احوال نفوذ و تاثیر شبهه پراکنی منافقان هم افزایش

یافته و زبانشان خیلی دراز شده بود .

182

البت6ه این چ6یزی نب6ود ک6ه از چش6م دش6منان اص6لی آنحض66رت پنهان مانده باش66د و دائم66ا در ت66دارک جن66گ جدی66دی بودن66د ام66ا بعضا دست به جنگ های کوچکی برای ارزیابی دفاع مسلمانان

اشاره به چنین فضائی دارد که نشان میدهد104میردند و آیه یکنوع روحیه سستی بر آنان غالب شده بود که آنطور که بای66د و شاید در دفاع جدی نبودند و چنین جن66گ و گریزه66ایی نس66بت به آنان میشد و پس از آن نیز بطور ج6دی در تعقیب مهاجم6ان

نبودند تا آنها را از ادامه این روش مایوس کنند . در چ66نین اوض66اع و اح66والی منافق66ان ب66ا دمش66ان گ66ردو می شکستند و دائما در توطئه های گوناگون بودند و مسلمانان نیز

از آنه66ا109خطر آنها را نه تنها حس نمیکردند بلکه بنا بر آیه دفاع هم میکردند .

آنحضرت را در مورد منافقان مورد عتاب105اما اینکه در آیه ق666رار داده ، را ، میت666وان در همین چ666ارچوب فهمی666د ، زی666را آنحضرت »رحمت للعالمین« بود و ض66منا امی66د اص66لاح و تغی66یر

روحیات آنها را داشت و لذا با آنها برخورد نمیکرد . »طائفه ای که سعی میکردند آنحضرت را گمراه کنند« ، طبعا نمیتوانست مشرکان مک66ه ب66وده باش66د ، زی66را آنه66ا س66ال ه66ای زی66ادی آنحض66رت را آزم66وده بودن66د و او را ب66ه ثب66ات رای و شخصیت محکم ارزیابی میکردن66د و ذره ای امی66د نداش66تند ک66ه

آنحضرت به راه مورد نظر آنها کشانده شود .اهل کتاب هم همینطور .

تنها میماند منافقان . منافقان این امتیاز را داشتند که در داخل جامعه مومنان بودند و خود را از طریق ریا و دروغ موجه جلوه میدادن66د و ب66ه همین علت سخن شان با بازتاب در میان مسلمانان مواج66ه میش66د و خواس66ته هایش66ان هم طبع66ا یکی این ب66ود ک66ه آنحض66رت ی66ک جورهائی با دشمنان اسلام معامله هایی کند و یک جورهائی در مقابل آنها در جاهائی کوتاه بیاید که منافقان بتوانند در شرایط بدون هرنوع درگیریی ک66ه از این طری66ق حاص66ل میش66ود ب66رای رسیدن به آلاف و الوفی که در سر داشتند برنامه ریزی هایی

بکنند . با توجه ب66ه آنچ66ه ت66ا کن66ون گفت66ه ایم منافق66ان در این ای66ام ک66ه موضوع رسالت آنحضرت مقبولیت عام یافته بود ، برای اینک66ه برای خویش م66وقعیت و جایگ66اهی بس66ازند س66عی میک66رده ان66د

183

عقای66دی بس66ازند ک66ه هم ب66ه موض66وع رس66الت آنحض66رت بی ش66باهت نباش66د و هم عقای66د م66الوف خ66ویش و ع66ده زی66ادی اشخاص سس66ت ایم6ان و س66طحی را در فراین66دی ش66بیه آنچ66ه سامری کرد )که در جای خودش در سوره طه شرح داده ایم( مطرح کنند و خودشان در این »دین جدی66د« رئیس باش66ند و از

فواید آن بهرمند گردند .سامری مطرح در سوره طه چه کرده بود؟

–او دین جدیدی درست کرده بود که عنصر اصلی دین موسی را داشت، اما ، خدای یکت6ای م6ورد پرس6تش دین–یکتاپرستی

او ، یک گاو بود ، که ب6ا دین چن66د خ66دائی فراعن66ه ک66ه پرس6تش قوای طبیعی با نماد های حیوانات بود ، شباهتی داش66ت ، و ب6ه همین دلیل شباهت با دینی که بنی اسرائیل با آن آشنا بودن66د ،

فورا مورد استقبال عمومی واقع شد . منافق66ان هم همین را میخواس66تند ، میخواس66تند دی66نی را ک66ه آنحضرت آورده بود مختصری دستکاری کنند و از آن چ66یزی در بیاورند که برای آنها ضرری نداشته باش66د ولی من66افع مهمی را

برایشان به ارمغان بیاورد . در این پاراگراف دو آیه اول و یک آیه آخر اصلی هستند که در دو آیه اول وجود شرک و نتیجه اخروی آن ، و در آیه آخر نتیجه اخ66روی ایم66ان را میگوی66د و ماحص66ل پ66اراگراف این اس66ت ک66ه شرک بد است و روشهای عبادی ش66رک باط66ل اس66ت و نتیج66ه اش هم خسران ابدی است و ایمان خ66وب اس66ت و نتیج66ه اش

هم فلاح ابدی است . اگر آنچه را که در باره منافقان گفته ایم دخ66الت دهیم اینط66ور

میشود : منافق66ان ، ب66رخی از عناص66ر ش66رک را غ66یر مس66تقیم ت66رویج میکردند ، و روشهای عبادی شرک را که باطل شده بود بط66ور

غیر مستقیم زنده میکردند . منافقان در جنب ص66فات الهی روی ص66فاتی ک66ه روی مهرب6انی تاکید پررنگ دارد و در عین حال از ص66فات ق66اهریت و غ66البیت

- اناث66ا ( و ن66یز ب66ر117الهی دور اس66ت تاکی66د میکردن66د )آی66ه مری66دا(– 117استقلال برخی از صفات الهی از ذات او )آی66ه

نیز اصرار و تاکید داشتند . ش66یطانه!!دف هم )ک66ه ف66رعی اس66ت( 121 ت66ا 118آی66ات

ش666یطانیروش ه!!ای لاض666لنهم -( و –)بخوانی666د منافق666ان

184

لام66نینهم ، لام66رنهم -( را بی66ان میکن66د و در–)بخوانید منافقان ک66ه اینط66وری آنه66ا را–ذکر مص66ادیق )بری66دن گ66وش چارپای66ان

برای قربانی در بتکده ها مشخص میکردند - و تغییر خلق خ66دا از قبیل اخته کردن مردان و مثله کردن ب66رخی در جن66گ ه66ا -( نیز بازگو کننده تش66ویق و ب66ازآفرینی رس66وم منح66ط مش66رکانه

توسط منافقان است . منافقان به تقلید از اهل کتاب عنصری را از آنه66ا اخ66ذ ک66رده و وارد اس66لام کردن66د ، یع66نی »ام66انی« را . این عقی66ده را تبلی66غ میکردند که ب66ه بهش66ت رفتن فق66ط از راه یه66ودی ی66ا مس66یحی ب6ودن ممکن اس66ت و لاغ6یر ، و ق6رآن این عقی66ده را »ام6انی«

نامیده )یعنی آرزوها( کم کم مسلمانان نیز شبیه به یک چنین عقیده ای را نسبت ب66ه

خویش پیدا کردند . ( از کج66ا126 ت6ا 123این عقیده )البته غل66ط ب66ه اس66تناد آی66ات

پیداشد؟ این هم یکی از دستپخت های منافقان است که با آیات زی66ادی

مائده و . . ( مخالفت دارد .69 بقره و 62از قرآن )مثلا در آن روزها هم ادای شهادت هم66راه ب66ا خط66ر ه66ا و ض66ررهای

( ، و این مطلب اینطور مفه66وم میش66ود135محتمل بوده )آیه ک66ه جامع66ه آن روز مدین66ه کوچ66ک و کم جمعیت ب66وده و هم66ه یکدیگر را می شناخته اند و هر قیام به قسط و ادای ش66هادتی بالاخره به تریج قبای یک قبیله و شخص متنفذی بر میخورده و

برای قائم یا شاهد تبعات داشته است. فهمیده میشود »الذین آمنوا« ی66ک اص66طلاح136چنانکه از آیه

بوده که به »مسلمانان« اطلاق میشده و لزوما به معنی ایمان داشتن نبوده ، و ، اگر »ال66ذین آمن66وا« ب66ه هم66ان مع66نی لغ66وی باش66د ، دیگ66ر چ66را پس از آن فرم66وده »ایم66ان بیاوری66د«؟ ک66هاصطلاحا تحصیل حاصل شده و کل جمله لغو و نا معتبر شود؟ تمام خطاب های »یا ایها الذین آمن66وا« ه66ای ق66رآن اص66طلاحی است و در باره کل جامعه مسلمانان بکار میرفت که منافقان نیز بخش مهمی از آن بودند)مهم ، هم از لح66اظ ع66دد و هم از

لحاظ نفوذ و تاثیر( از میان منافقان کسانی بودن6د ک6ه باره6ا از جامع6ه مس6لمانان

(137خارج و به کافران پیوستند )آیه

185

آنها )علیرغم منع مکرر و مشدد قرآن( با کافران روابط بسیار ( و برای آموزه های وحی و خ66ود وحی139نزدیک داشتند )آیه

( آنه66ا هرگ66ز در درون140کوچکترین اح66ترامی قای66ل نبودن66د ) معرکه ها همراه مومنان نبودند و همیشه کنار گ66ود بودن66د ولیموقع پیروزی سهم خواه و در غیر پ66یروزی نکوهش66گر بودن66د )

( و به خیال خ66ویش ب66ه خ66دا کل66ک میزدن66د و اه66ل نم66از و141 عبادات نبودند ام66ا از روی ری66ا خ66ود را اه66ل این چیزه66ا نش66ان

( 142میدادند ) هم تعداد و هم نفوذ و تاثیر آنها در جامعه مسلمانان خیلی زیاد ب66ود و چنانک66ه در س66وره ه66ای بع66د خ66واهیم دی66د ش66بکه و س66ازماندهی داش66تند و ب66ا رفت66ار ش66بکه ای و س66ازمان یافت66ه محتوای اسلام را خالی و محتوای سابق ج66اهلیتی را در ش66کل

ظاهری اسلام ریختند . ( دقیقا یک رفتار150»جدائی انداختن بین خدا و رسول« )آیه

منافقانه است که ب66ا ط66رح مط66البی از قبی66ل اینک66ه اینه66ا را از پیش خود میگوی66د ، و اینه66ا س66خن خ66دا نیس66ت ، و امث66ال آن ، گرچه در قالبی به ظاهر عالمانه مطرح ش66ود ، ک66ه این روزه66ا بش66دت دچ66ارش هس66تیم ، )ک66ه یکی میگوی66د ق66رآن »خ66واب« پیامبر است ، و یکی میگوید »فهم« آنحضرت است ، و امث66ال این س66خنان ک66ه ج66واب آنه66ا را بط66ور مس66تدل و مش66روح در سایت خویش داده ایم و اینجا مح66ل ط66رح آن نیس66ت( ، ح66تی اگر هم گوینده این قبیل س66خنان از روی س66اده ل66وحی متوج66ه پیام6دهای آن نباش66د ، نتیج66ه مخ6ربش ک6ه ب66ه »ن6ومن ببعض و نکفر ببعض« )هم66ان آی66ه( خواه66د انجامی66د واض66ح ت66رین رفت66ار

منافقانه است . بطور قط66ع ، ش66روع این فراین66د در هم66ان روزه66ای ن66زول این

آیات شکل گرفته بوده است. ( ب66ا ص66دای بلن66د و واض66ح فری66اد169 ت66ا 163تمام پاراگراف )

میزن666د ک666ه ای م666ردم این ق666رآن تمام666ا وحی الهی اس666ت و سرمنش6اء آن علم خداون6دی اس66ت ، و ل6ذا حواس66تان را جم6ع

کنید و به آن اهمیت در خور بدهید . از روی همین تاکی66دات ق66وی الق66اء میفرمای66د ک66ه این مط66الب خرق عادت و امر نوظهور نیست و مسبوق به سوابق ف66راوان

( و اینکه خود خداوند و با پش66توانه علم بی164 و 163است ) انتهایش آن را نازل فرم66وده و میفرمای66د ک66ه ب66ه آن اهمیت در

186

خور دهید ، این سخن این و آن نیست سخن خود خداوند است.

از روی همین تاکیدات سنگین این سوال پیش می آید که مگ66رچه اوضاع و احوالی وجود داشت که چنین تاکیداتی لازم بود؟

جواب آسان است . در همین پاراگراف قبل بود که قول یهودیان را ذکر ک66رده ب66ود که میگفتند کتابی از آسمان برایمان بیاور ، و پاراگراف پیش66تر که منافقان س66عی در الق6اء این گفتم6ان داش66تند ک66ه ب6رخی از

مطالب سخن خود پیامبر است نه سخن خدا. ( ب66ه167با این حساب »کفروا و صدوا عن سبیل الل66ه« )آی66ه

( ب66ه یهودی66ان قاب66ل168منافق66ان و »کف66روا و ظلم66وا« )آی66ه انطباق است .

چنانکه دیدیم در ابتدای سوره شرح مفصلی از احکامی راجعبه ارث و طرز تقسیم آن ذکر شده بود.

های زیاد و متنوعی وجود داشت راجع به جهاد،پس از آن فصل منافقان، یهودیان، طرز تنظیم روابط با منافقان قبایل،

مسیحیان، و غیره. این تک آیه بلند، در انتهای سوره، پس از آنهمه آیات در آنهمه

کند که چرافصول متنوع، این سئوال را برای خواننده ایجاد می در انتهای سوره، این آیه آمده و ربطی به فصول قبل از

خویش ندارد و تازه مطلب مورد سوال این آیه که در اوایلهمین سوره قبلا ذکر شده بود؟

در این موضوع نکته ظریفی هست : اولا آن تنوع گسترده مطالب، حاکی از آن است که این سوره یکدفعه ن66ازل نش66ده بلک66ه ن66زول آن ت66دریجی و در طی م66دتی

نسبتا طولانی بوده است. -ثانیا وجود این آیه در آخر سوره آنهم با این نوع ش66روع ک66ه می

فرمای66666666666666666666د: »از ت66666666666666666666و فت66666666666666666666وا ه6ای آنخواهند ...« ح66اکی از این حقیقت اس66ت ک66ه مخ66اطبمی

ان66د و ازنم66ودهروز آیات قرآن به همه آیات توج66ه یکس66انی نمی-شود آنهمه آیات راجع به جهاد و جهاد آزادیهمین آیه معلوم می

بخش و چگونگی تنظیم روابط ب6ا دیگ6ران )کف6ار، اه66ل کت6اب، منافقان( و احکام مرب6وط ب6ه نم6از و س66فر و جن6گ و انف6اق و غیره و غیره، برای عموم مردم چندان مهم نبود که درباره آنها-سئوالی کنند ، اما درباره یک موض66وع ش66اذ و ن66ادر س66ئوال می

187

آمد و اگر درب6اره آن موض66وعاتای میکردند و در جوابشان آیه کردن66د حتم66ا تحتس66از ن66یز س66ئوالی میبسیار مهم و سرنوش66ت

کنن66د ...« ب66هخواهند« یا »از تو سئوال میعنوان »از تو فتوا می بی66نیمش66د و همین ک66ه چ66نین عب66اراتی را نمیآنها جواب داده می

ه66ای عم66ومی م66ردم آن زم66ان،بی66انگر آن اس66ت ک66ه حساس66یت اهمیت بود و امور خیلی اص66لیحساسیت به اموری فرعی و بی

و خیلی مهم برای آنها چندان مهم نبود.

سوره نور اواسط ماه چهارم تا انتهای دهه اول ماه دهم سال هشتم

هجری

ک66املا ح66الت10 ت66ا 1ط66رز بی66ان در پ66اراگراف ح66اوی آی66ات قانونگزارانه دارد ، هم66انطور ک66ه س66وره ه66ای اح66زاب و نس66اء داشت و بعدا سوره طلاق خواهد داشت. اما ، از همین ح66الت میتوان حدس زد که زنا ، و نیز نسبت زن66ا دادن ب66ه دیگ66ران در آن روزها یک امر نادری نبوده ، و آنق66در ش66یوع داش66ته ک66ه ب66ه

وضع قانون نیاز باشد . البته اثبات زنا آسان نیست ، اما ، فای66ده وض66ع چ66نین قوانی66نی این است که این نوع اعمال را از عیان به خفا می66برد و ش66یوع

آن را کم کرده و به سلامت و طهارت جامعه کمک میکند . شود این( فهمیده می26 تا 12آنچه از این پاراگراف )آیات

ای بوده و نسبت زنائی به کسی داده شده واست که شایعه اند که چرا به این راحتی بهدر این موضوع مردم نکوهش شده

اند و چرا با رفتار صحیح در مقابل آن، ازشایعه دامن زده اند. اینک برای فهم بهتر مطلب،همان ابتدا جلوی آن را نگرفته

-گیری میجزئیات را استخراج و مورد به مورد بررسی و نتیجهکنیم:

شود شخصی که مورداز کل مطالب این پاراگراف فهمیده می تهمت قرار گرفته شخص مشهور و محترمی بوده و جامعه آن روزی مسلمانان نسبت به او سمپاتی داشته اند و همین امر

سبب ایجاد این امر ناپسند شده است.- توطئه و عمد1

188

اند )آیهاند و هدف تخریب و افساد داشتهای وجود داشتهعده(9 و 1های

(2 و 1عمل فوق شیطانی بوده )آیه های (1فاعلان این عمل جزء مسلمانان بوده اند )آیه

آنها در این کار عمد داشته اند )به قرینه کلمه دروغگو که عمد(3 و 1را میرساند )آیه های

ای که ظاهرا جزء مسلمانان بوده و در واقعخلاصه اینکه عده دشمن مسلمانان بودند، با عمد و آگاهی و با قصد تخریب و

گناه بودهافساد خبر دروغی راجع به شخص مهمی که بی ساختند و برای اینکه او را از وجهه بیاندازند به او نسبت زنا

دادند. گر انسجام داخلی و سازمانی - منافقان توطئه2

اند: داشته ای داشتندمنافقان در بین خویش سلسله مراتب تعریف شده

(11)آیه این یک »کار تیمی« بوده و همۀ� سازمان آنها با انسجام و

(11اند )آیه هماهنگی در آن دخیل بوده- شخصیت مسلمانان بطور متوسط ضعیف بود:3

دیدند بلکه خود رامسلمانان خود را در یک »وحدت« نمی دیدند و لذا شخصی را که مورد آن»تعدادی افراد جدا جدا« می

شایعه قرار گرفته بود »کسی غیر از خویش« تلقی کرده(12بودند )آیه

با وجود اطلاع از »دستور چهار شاهد«، بجای اینکه موضوع را(16گیری کردند )آیه به پیامبر ارجاع دهند خودشان تصمیم

ها عنصر عقل و تجزیه و تحلیل و درک منطقیدر این جمله غایب است یعنی مسلمانهای متوسط آن روز اهل منطق و

گرفتند و فورا »با دهان«تجزیه و تحلیل نبودند ، »از زبان« می(15گفتند )آیه می

های متوسط آن روزی دارای ایمان چندان عمیقیمسلمان(17نبودند )آیه

خب ، اصل مطلب چه بود؟ با تلخیص آنچه فوقا از متن آیات استنباط کردیم منافقان در

سازمان خویش با عمد و آگاهی تصمیم به توطئه ای گرفتند و شایعه زنا بر ضد یک زن محترم ساختند و انتشار دادند و چون

بیشترین مشکل را با حقیقت اسلام داشتند شخص پیامبر را

189

نشانه گرفته بودند و تهمت زنا را به یکی از زنان او زدند و در پخش این شایعه نیز از تمام قدرت سازمانی خویش استفاده

کردند . از همه اینها نتیجه میگیریم که در آن روزها انجام این کارها

ممکن بود زیرا مسلمانان بطور متوسط نه ایمان قوییداشتند و نه شخصیت محکمی.

اند و این آیات را ازها بودهآنهائی که خودشان در آن روز اند موضوع چهدانستهاند خوب میپیغمبر اکرم )ص( شنیده

اند و سرپرست آنها کیبوده و آن منافقان چه کسانی بوده بوده و جای بسی تأسف است که چرا به سراغ آنها نرفتند و

جمعی سرزنش و مجازات نکردند و چراآنها را بطور دسته های دیگر که همگی آنها به ضعف شخصیت متوسط مسلمانان

گردد .در آن روزها بر می-اند و این آیات را شنیدهدر هر حال، آنهائی که آن روزها بوده

-اند ، هم آن شخص محترمی را که مورد تهمت قرار گرفته می اند که این شایعه را چه کسانیاند ، و هم فهمیدهشناخته

اند .ساخته و پخش کرده علیرغم چیزی که ما می پنداریم - چقدر–واقعا آنحضرت

غریب بود ! فهمی66ده میش66ود کس66انی کنیزهایش66ان را ب66رای زن66ا33از آی66ه

اجاره میدادند ، و از همان آیه فهمیده میشود برخی از برده ها بط66ور قس66طی آزادی خ66ویش را از مالک66ان خ66ویش بازخری66د

میکرده اند . ( فهمیده میشود ک66ه منافق66ان57 تا 47از آیات این پاراگراف )

کماکان یک نیروی اجتماعی بسیار مهم بودند که وحی پرداختن به آنها را رها نمیکند و در اینجا باز هم برخی از مشخصاتش66ان را ب66ر میش66مارد ت66ا موم66نین واقعی اگ66ر واج66د بعض66ی از آن

مشخصه ها هستند آن را در خویش از بین ببرند .مشخصاتی که میتوانیم اهم آنها بصورت ذیل لیست کنیم :

کنند اما در قلبشان چنیندر ظاهر اظهار ایمان و اطاعت می(47نیست )آیه

( 48به حکم خدا و رسول راضی نیستند )آیه ( 49کنند ) آیه با حکم خدا و پیامبر گزینشی برخورد می

( 50راجع به خدا و رسول تصور ناحق دارند )آیه (53کنند )آیه دهند اما عمل نمیشعار می

190

فهمیده میشود که مسلمانان چندان اح66ترامی ب66رای63از آیه آنحضرت قائل نبودن66د ، و ب66ازهم از هم66ان آی66ه ب66رخی دیگ66ر از رفتاره66ای منافقان66ه را میت66وان تش66خیص داد ، مثلا اینک66ه در کارهای عمومی که آنحضرت هم حضور داشت بدون اج66ازه در

میرفتند و با امرش مخالفت میکردند .

سوره طلاق از انتهای دهه اول ماه دهم تا انتهای سال هشتم هجری

فهمی66ده میش66ود ک66ه در آن روزه66ا وق66تی زنی7 ت66ا 1از آی66ات مطلق66ه میش66د مح66ل س66کونتش را از دس66ت می66داد ، و اینک66ه موض66وع ع66ده چن66دان اهمی66تی نداش66ت ، و دق6تی راج66ع ب66ه آن م66رعی نب66ود ، و ن66یز مخ66ارج زن مطلق66ه ت66ا وض66ع حم66ل ، و دستمزدش در صورت شیردهی نوزاد ، و سایر شئون انس66انی مشابه )مثلا احترام حاصل از معاشرت ، دوستی ، و امثال آن(

، در موردش رعایت نمیشد . و شدت تاکی66داتی ک66ه در متن آنه66ا بک66ار رفت66ه11 تا 8از آیات

معلوم میشود که در آن روزها یکنوع ح66الت ولنگ66اری و اهمیت ندادن به احکام نازله وجود داشته که سبب پ66اره ش66دن چ66رت مسلمانان میشده ، که نتیجه آن این بوده که جنس زن اهمیتی بیابد و از »موجودی کاملا بی حق66وق« ب66ه وض66عیت ام66روزیش

برسد .

سوره فتح زمان نزول : از ابتدای ماه اول تا اواسط ماه دوم سال نهم

هجری

با معنائی که ما امروز از این11»اعراب« مورد اشاره در آیه فهمیم تفاوت دارد. در آن روزها، چنین ب66ود ک66ه درص66دکلمه می

زی66ادی از م66ردمی ک66ه در مح66دوده جغرافی66ائی »عربس66تان« کردند قبایل متفرقی بودند که زندگیشان در بیابانها وزندگی می

ترین س66طح و چ66ادرزیر چادرها بود و از لحاظ معیشتی در پائین ت66رین ، و ازنش66ین و بیاب66انگرد ، و از لح66اظ ف66رهنگی ب66دفرهنگ

191

ترینلحاظ دینی جزء مشرکان صریح ، و از لحاظ اخلاقی خشنافراد بودند.

خلاصه اینکه کلمه »عرب« معنی نژادی نداشت ، بلک66ه مع66نیسطح زندگی و کلاس فرهنگی و اجتماعی داشت .

اشاره شده بیعتی است که در صلح18بیعتی که در آیه حدیبیه واقع شد که در آن واقعه بین اسلام و دشمنانش یک

نوع پیمان عدم تعرض نوشته شد که موضوع آن مشهور است اشو ما در اینجا در مقام شرح آن نیستیم اما خیلی خلاصه

این است که پیامبر بطور رسمی توانست در نتیجه آن پیمان عدم تعرض افکار اسلامی را در سطح وسیع و بطور آشکار

منتشر کند و مطلب را به گوش همگان برساند. و مطلب بطور خیلی خلاصه این بود که پیامبر در اثر خوابی

( مصمم شد به حج برود و اعلام کرد و27که دید )موضوع آیه ای نیز با او عازم شدند، تا اینکه در محلی بنامعازم شد و عده

حدیبیه کفار جلوی آنان را گرفتند. پیامبر)ص( همراهان خویش را به بیعت دعوت کرد. اما بیعتی

خاص، که اگر درگیری پیش آمد تا حد مرگ و قتل پایداریکنند، و عده زیادی از همراهان آنحضرت چنین بیعتی نمودند.

-شود که عدهگذرد« فهمیده میاز عبارت »چه در قلبهاشان می کنندگان بطور ظاهری چنین بیعتی کرده بودند و درای از بیعت

گذشت. در ابتدای آیه هم فرموده ،دلشان چیز دیگری میخداوند از »مؤمنان ...« راضی شده !

خلاصه اینکه منافقان همه جا بودند اما در جاهای حساس، نمودند اما دربطور ظاهری خود را با مؤمنان واقعی همراه می

گذشت، و چنانکهداند« در دلشان چه میآیه آمده که »خدا می بعدا در تاریخ اسلام و در قرآن کریم در موضوعاتی مانند

»مسجد ضرار« و توطئه »عقبه« خواهیم دید بعید نبود که در-تر از آنچه منافقان میهمان قضیه حدیبیه، اگر کار کمی جدی

شد، پیامبر)ص( را دست بسته تسلیم دشمنانشاندیشیدند میبنمایند.

در این سوره خبر از اتفاقی است که خداوند آخرش را اول تعریف کرده و اولش را آخر ، و لذا ما تشریح موضوع را ،

بطور یکجا ، و در حالت داستانی عادی )از اولش( عرضمیکنیم :

192

آنحضرت خوابی دید که در امنیت به حج خواهند رفت و– 1(27اعمال حج را انجام خواهند داد )آیه

آنحضرت و مومنان نزدیکش پر از آرامش روحیه شدند ]و– 2 قاعدتا لباس و ساز وبرگ جنگی برداشتند و مطمئن به

(4پیروزی بودند[ )آیه آنحضرت بیعت مخصوصی )مثلا مقاومت تا پای جان( از– 3

(10همراهان گرفت )آیه در میان بیعت کنندگان کسانی هم بودند که بیعت شان– 4

(10ظاهری بود و قلبی نبود )آیه آنحضرت فراخوان داد و طبعا منافقان شناخته شده عذر– 5

خواستند و از همراهی با آنحضرت سر باز زدند . و آنها چنین می اندیشیدند که آنحضرت دچار خطای– 6

محاسبه شده و حتما درگیری مهمی رخ خواهد داد و آنها(12کشته خواهد شد )آیه

آنحضرت پس از اینکه مقداری از راه را طی کردند در– 7 جائی و زیر درختی مجددا از همراهان خویش بیعت گرفت

(18)آیه در این بیعت آرامشی که در قلوب مومنین واقعی بود به– 8

سایرین هم سرایت کرد ، یعنی مومنین واقعی که بیعت شان واقعی بود ، اما ، سایرین که آن حالت مصمم را در آنحضرت

دیده بودند مانند قمار بازها ریسک کردند و فکر کردند که(18بردشان محتمل تر است )آیه

آنحضرت در این قضیه برد کرد و مقابله منجر به درگیری– 9 جنگی رخ نداد ، زیرا روحیه آنحضرت و همراهان مومنش

خیلی بالا بود و اگر درگیریی هم رخ میداد دشمنان پا به فرار(22 و 20میگذاشتند )آیه های

پس از این موضوع ، خداوند یک پیروزی خیلی بزرگی– 10(1برای آن حضرت پیش آورد )آیه

مطرح شده ، نیز ، بدون1 - آن پیروزی بزرگ که در آیه 11 ( که به به فتح مکه27 و 25 و 24درگیری بود )آیه های

میخورد ، ) و آیاتی که به فتح مکه مربوط بود ، مانند سوره مزمل که آیه آخرش مدتهای طولانی بعدتر نازل شد ، و به

قرار گرفت ( در اواخر این19دستور وحی ، پس از آیه سوره قرار گرفت .

193

سوره ممتحنهاز اواسط ماه دوم تا اواسط ماه چهارم سال نهم هجری

این سوره هنگامی نازل شده که بیش از چند روز به فتح مک66ه نمانده ! با وجود این ، رفتار بس66یاری از مس66لمانان ب66ا دش66من

ش66رح1آشکار و جدی و مهم ش66ان اینط66ور اس66ت ک66ه در آی66ه داده ش66ده اس66ت ، یع66نی ب66ا دش66منان آش66کار خ66ویش رواب66ط

دوستانه نزدیک داشته اند. ایترین افراد خانواده عدهشود هنوز نزدیک معلوم می3از آیه

از مسلمانان در اردوگاه شرک بوده و هنوز مهاجرت ننموده بودند ، و بین آنها ارتباطات عاطفی برقرار بوده ، و از دو آیه

شود این نوع ارتباطات در جهت ضرر اردوگاهدیگر فهمیده می کرده و لذا بیشترایمان )مثلا جاسوسی و غیره( عمل می

شده است .ارتباطات مذکور پنهانی انجام می فهمی66ده میش66ود هن66وز ب66رخی از مس66لمانان اس66لام و4از آی66ه

مسلمانان را در حد قوم و قبیله خ6ود ج6دی نگرفت6ه بودن6د ک6ه آنها را قوم خویش حساب کنند و از قوم و قبیله سابق خویش ک66ه هن66وز ب66ه جری66ان اس66لام نپیوس66ته بودن66د اظه66ار ب66رائت

نمیکردند . معل66وم میش66ود عی66وبی ک66ه در زن66ان )در آن روزه66ا(12از آیه

علاوه بر شرک ، بوده ، و نادرهم نبوده ، سرقت و قتل اولاد و عدم ص66داقت در اعلام نس66بت وال66د واقعی ن66وزاد و نافرم66انی

نسبت به احکام وجدان پسند بوده است . فهمی66ده میش66ود از نظ66ر آنحض66رت ازدواج10همچ66نین از آی6ه

مشرکان با مشرکان محترم بوده ، و حق66وق ش66وهرانه م66ردانمشرک نسبت به زنان خویش به رسمیت شناخته شده است .

فهمیده میشود مسلمانان ملزم بودند12همچنین از آیه راهکارهای مورد نیاز خود را برای اجرای اوامر الهی و

رسالتی بسازند و نمی باید برای هر چیزی منتظر »آسمان«بمانند .

سوره نصر )پس از سوره ممتحنه(اواسط ماه چهارم سال نهم هجری

194

در اثر فتح مکه، »سران کفار« مجبور به تسلیم شدند و لذاآوری مردم از بین رفت. مانع اسلام

یعنی اینکه مردم علاقمند به قبول اسلام بودند ، اما سران شدند ، و وقتیکه رفع مانع شد ، مردم گروه گروهکفر مانع می

به اسلام داخل شدند. های اسلامی از باب رفع مانعشود جنگو از همینجا معلوم میبوده است نه تحمیل.

سوره توبه )برائت( ااواسط ماه چهارم سال نهم تا اواسط ماه سوم سال دهم

هجری

با فتح مکه، کار اسلام کاملا بالا گرفت و تقریبا در کل شبه جزیرۀ� عربستان مستقر و کعبه از بتها خالی و بزرگترین

دشمنان پیامبر شکست فاحش خوردند. همانها که در طول بیش از بیست سال از هرگونه آزار و اذیت

های بنیانو کارشکنی و براه انداختن جنگهای عظیم و توطئه کن و حتی توطئه های مکرر قتل آنحضرت کوتاهی نکرده

بودند. در اینج66ا و آنج66اهایی پراکندهدیگر چیزی نمانده بود جز مقاومت

و این قبیل66ه ب66دوی و آن قبیل66ه س66رگردان و این ش66خص و آن ف66رد، در این نقط66ه و آن نقط66ه ک66ه این »اعلامی66ه ب66یزاری از

( بط66ور آش66کار تکلی66ف آنه66ا را روش66ن4 تا 1مشرکان« )آیات نمود و چیزی نگذشت که دیگر شرک لااق66ل بط66ور ظ66اهری از آن منطق66ه مطلق66ا پاکس66ازی ش66ده، و وع66ده خداون66د محق66ق

ه66ای قبلی )ص66ف وای ک66ه در س66ورهگش66ت. هم66ان وع66ده محمد)ص(( دیده بودیم که فرموده بود دینش را بر همه ادی66ان غالب خواهد گردانید و با فتح مکه، و پس از نزول این س66وره،

فاز اول این وعده تحقق یافته بود. قبل از فتح مکه ، تعم66یرات مس66جدالحرام و ن66یز آبرس66انی ب66ه زائران کعبه ، مناصبی رسمی بوده ان66د ک66ه تص66دی آنه66ا س66بب

( ک66ه19افتخار و منافعی برای متص66دیان مربوط66ه ب66وده )آی66ه اینک که مکه فتح شده ، تصدی متصدیان قبلی لغو شده اس66ت

.

195

اشخاص سس66ت ایم66ان و من66افق در می66ان مس66لمانان تع66دادی قابل توجهی را ش66امل میش66ده ، و ن66یز خاس66تگاه آن66ان ق66درت

(24 و 23قبیله ای و ثروت بوده است )آیه های معلوم میشود زیارت کعبه از س66وی مش66رکان ب66رای28از آیه

اهل مک6ه درآم6د قاب6ل ت6وجهی داش6ته ک66ه ص6رفنظر از آن ب6هنظرشان سنگین می آمد .

فتح مکه سبب غرور بیش از حد مسلمانان شده بود که س66بب شد دشمن را دستکم بگیرند و شکست غیر قاب66ل ب66اوری را از

( 25سوی آنان متحمل شدند )آیه اینک کار مشرکان رسمی پایان یافته ، اما م66اده اص66لی ش66رک که »واسطه تراشیدن« بین خلق و خدا باشد و تعدادی ک66اهن و راهب خ66ود را واس66طه بین خل66ق وخ66دا جابزنن66د و از م66ردم ام66وال و انفس ش66ان را در خ66دمت خ66ویش طلب کنن66د )آی66ه

میگوی66د اینه66ا را بص66ورت29( ، هنوز موجود است ، و آی66ه 34 تنزل جایگاه )جزیه ، ص66اغرون( در کن66ترل نگهداری66د ت66ا کم کم استحاله ش66وند ، و گرن66ه ، اینه66ا ماهیت66ا من66افع ش66ان ب66ا من66افع مش66رکان رس66می ش66باهت دارد ، و ب66ه همین علت ، اینه66ا ، دشمنان بالقوه دین حق می باشند و شما باید ح66واس ت66ان ب66ه اینها باشد . به عب66ارت دیگ66ر ، درس66ت اس66ت ک66ه اس66م ش66رک

ورافتاده ، اما ، رسمش باقی است . اشاره به همان چهار ماهی دارد که جنگ در آنها حرام36آیه

است )محرم و صفر و ذیقعده و رجب( اما اکثراعراب آن زمان که قبایل صحرانشین بودند و معیشتی جز شکار و

راهزنی و غارت نداشتند اقتصادشان بر مبنای جنگ بود و لذا های حرامدیدند به ماهشدند و میگاهی که درگیر جنگی می

کردند بلکه حرمت ماه را بهبرخورد نموده، جنگ را تعطیل نمی-ماه دیگری منتقل میکردند ، یعنی ماه حرام را به تأخیر می

کردند که چهار ماه بودن تعدادانداختند اما طوری برخورد میهای حرام محفوظ بماند.ماه

لابد آنها درنزد خوداینطور فکرمیکردند که خدا جنگ درچهارماه راحرام کرده ، حالاچه فرقی میکندکه این ماه ها چه ماه هائی

باشند ، لذا حالا که ما درحال جنگ هستیم و امید پیروزی هم داریم حیف است دست ازجنگ بکشیم ، والبته بعدا سرفرصت

در یک ماه های دیگری دست ازجنگ می کشیم تاهم به کارخودمان رسیده باشیم و هم احترام خدا رانگهداشته باشیم !

196

آیه میگوید ای مسلمانان ! درماه های حرام »جنگ« حرام است ، اما این چه ربطی به دفاع دارد؟ )توجه کنیدبه جمله

ة ( كما يقاتلونكم كآف با توجه به اینکه این سوره پس از فتح مکه نازل شده ، از دو

بر میآید که برخی مسلمانان ، در برخی نقاط ،37 و 36آیه حتی پس از فتح مکه نیز ، مورد هجوم برخی از عقب مانده

های ذهنی قبایل مشرک قرار میگرفتند که اهمیت سقوطپایگاه اصلی شرک در مکه را درک نکرده بودند .

فهمیده میشود در روزه66ای ن66زول این آی66ات41 تا 38از آیات جنگ دفاعیی محتمل بوده که آنحضرت دعوت به آم66اده ش66دن

مسلمانان کرده بود ولی با واکنش درخور مواجه نشده بود . چنانکه در پاراگراف قبل دیدیم یک جنگ دف66اعی در پیش ب66وده و آنحض66رت فراخ66وان آم66ادگی داده بودن66د و طب66ق معم66ول منافق66ان »اج66ازه میخواس66تند« ک66ه »ایندفع66ه« را هم بج66ای خویش بنشینند و آنحضرت هم مطابق نرمخوئی معهود خویش اجازه داده بودند، که ایندفعه عتاب الهی را در پی داشت )آی66ه

( و شدیدترین نکوهش ها نسبت به منافقان را نیز ، همراه43 ت66ا44با معرفی شخصیت شان و روشهای معمولش66ان )آی66ات

( و خاس66تگاه و ثروتش66ان و رف66اه67 ت6ا 61 و 59 تا 56 و 54 ( و عاقبت اخروی و نت66ایج این ن66وع رفتارهایش66ان55شان )آیه

(69 و 68در همین جهان )آیه های بین ن66زول این آی66ات ت66ا وف66ات آنحض66رت فق66ط چه66ار س66وره حجرات و مجادله و تحریم و مائده فاص66له اس66ت و ل66ذا واض66ح

برعه66ده73است که موفق به انجام ماموریتی که مدلول آی66ه اش گذاشته نش66ده اس66ت ، در م66ورد کف66ار ، ش66اخه مش66رکان صریح در جریان فتح مک66ه ت66ار و م66ار ش66د ، و در م66ورد ش66اخه

،35 ت66ا 29مشرکان خفی )به شرح پ66اراگراف ح66اوی آی66ات 6) آنحضرت فرصت نیافت کاری کند ، و در مورد منافقین ن6یز ب6ه

) و این ماموریت تا امروز »انجام نیافت!!ه« ب!!رهمچنین زمین مانده ، و انجام آن نیز کار هیچکس نیست مگ!!ر یک »مردخدا« که ما شیعیان معتقدیم مه!!دی موع!!ود ماموریت های زمین مانده آنحض!!رت را ب!!ه س!!رانجام

خواهد رساند(

197

و جمل66ه »هم66وا بم66ا لم ین66الوا« فهمی66ده میش66ود74از آی66ه منافقان نقشه های بنیان برکنی در سر داشتند ولی موف66ق ب66ه

انجام آنها نشدند . همچنین از همان آیه فهمیده میشود که آنحضرت آنها را م66ورد لطف هم قرار داده و از اموال عمومی آنقدر ک66ه از فق66ر ب66در

فهمی66ده میش66ود ک66ه75آیند به آنها لطف کرده ب66ود ، و از آی66ه وضع مالی ب66رخی از آنه66ا خیلی خ66راب هم ب66وده و ن66ذر و دع66ا میکردند که وضعشان خوب ش66ود و در آنص66ورت دس66ت از این رفتاره66ای منافقان66ه برخواهن66د داش66ت ، ام66ا پس از اینک66ه این اتفاق برایشان افتاد کسانی را ک66ه در راه خ66دا از ب66ذل م66ال و

( و نه تنها اه66ل79جان دریغ نمی کردند مسخره میکردند )آیه مجاه66دت م66الی و ج66انی نبودن66د بلک66ه س66عی داش66تند مومن66ان

(81واقعی را هم از این این نوع مجاهدات جلوگیری کنند )آیه اما ، با وقاحت تمام هنگ66امی ک66ه هیچ خط66ری در بین نب66ود ب66ه

(83دروغ و از باب ریا اظهار »در خدمتیم« میکردند )آیه موض66وع آع66اده ش66دن ب66رای ی66ک جن66گ مهم دف66اعی در فص66ل

( 81تابستان بوده )آیه ( ب66ه کس66ان جدی66دی ب66ر96 ت66ا 90در ابت66دای این پ66اراگراف )

میخوریم که تا کنون بحثی از آنان نبوده ، یعنی »اعراب« بل66ه ، جنگی دف66اعی ق66رار اس66ت اتف66اق بیفت66د ، آنحض66رت هم فراخ66وان داده ، رفت66ار ش66رم آور منافق66ان را دی66دیم ، یه66ود و نصارا هم ک66ه اساس66ا ط66رف فراخ66وان نیس66تند ، از مش66رکان ت66ازه شکس66ت خ66ورده هم ک66ه ی66ا دارن66د مهلت چهارماه66ه را میگذرانند یا بطور منافقانه مسلمان شده اند ، نیز ، که امی66دی به اجابت نیست ، حالا این گ66روه ب66ا اس66م جدی66د )اع66راب( هم وارد صحنه شده و با معذرت خواهی تقاضای »اذن« دارند ک66ه معنیش این است ک6ه »بم6ا هم اج6ازه ب6ده ب6ا س66ر س6لامت از

جنگ دور بمانیم« در باره این گ66روه جدی66د در پ66اراگراف بع66د اطلاع66اتی خ66واهیمداشت و لذا در اینجا لازم نیست تعریفی از آنان بدست دهیم .

فهمیده میشود که در بین مومنان91در این گیر و دار ، از آیه واقعی کسانی بودند که حتی مشکل جسمی هم داشتند و ن66یز کسانی که استطاعت مالی نداشتند که هزینه های مرب66وط ب66ه حضور در جبهه )مثلا اسب و شمش6یر و آب و غ6ذای خ6ویش و مرکوب خویش( را تهیه کنند ولی با وجود این داوطلب بودند و

198

میخواستند در رکاب آنحضرت برای جنگ دف66اعی ب66یرون رون66د که وحی آنها را محترمانه معاف کرده ، و ح66تی کس66انی بودن66د که پس از معاف شدن ناراحت و مح66زون و گری66ان ش66دند ک66ه

آنها را به وجهی سنگین مورد تجلیل قرار داده92وحی در آیه است .

اگ66ر بخ66واهیم ب66رای کلم66ه »اع66راب« مث66الی ب66زنیم ، بای66دسرخپوست های قرن نوزده امریکا را به یاد بیاد بیاوریم .

در آن روزه66ا ، »اع66راب« ب66ه قبیل66ه ه66ایی گفت66ه میش66د ک66ه در حاشیه و یا دور از شهرها زندگی میکردن66د و نس66بت ب66ه اه66الی شهر نامتمدن محسوب میشدند و مسکن شان چادره66ایی ب66ود که به اقتضای الزامات محیطی بس66رعت جم66ع میش66د ، و پس

از کوچ به نقطه ای دیگر ، به فوریت مستقر میگردید . آنها ، به اقتضای اوضاع معیشتی شان ، فقیر و خش66ن و دارای زن6دگی بس66یار س6اده و اخلاق تن6د ، و از ط66رف دیگ6ر ، تقریب6ا ع66اری از ق66درت ه66ای فک66ری و ت66وان ارزی66ابی و رفتاره66ای

( و با وجود همه اینها خیلی از خ66ویش97پسندیده شده بودند ) مفتخر بوده و به خویش و قبیل66ه خ66ویش و نیاک66ان خ66ویش می

بالیدند و برای این سه اشعار میسرودند. این اعراب ، بسته به اینکه با چه کس66انی بیش66تر آش66نا ب66وده و

و98تحت تاثیرشان باشند به مومن و منافق تقسیم میشدند )(101 و 99

به تحلیل وق66ایعی ک66ه پس از خ66ارج ش66دن106 تا 97در آیات آنحضرت برای دفاع و سپس بازگشت او می پردازد که در ذیلا

برخی از عناصر مهم آن را عرض میکنیم : اعراب که بسته به شدت و ضعف ارتباطشان ب66ا عوام66ل– 1

(99( یا مومن )98موجود یا منافق بودند )(100 مومنانشان مومنان واقعی قابل تحسین بودند )– 2(101 منافقانشان منافقان سرکش لجباز بودند )– 3 برخی مسلمانانی که از همراهی ب66ا او خ66ودداری ک66رده و– 4

(106 تا 102اینک به شدت پشیمان و شرمسار بودند ) ظاهرا این می باید همان غزوه ای باشد که به »غ66زوه تب66وک«

معروف است . منافقان سرکش و لجازی ک6ه در پ66اراگراف قب66ل دی6دیم رفت66ار سازمان یافته هدفدار و سیستماتیکی داشتند که هدف آن کنار زدن پیامبر و مومنان واقعی و سوار شدن بر آنچه آنحضرت تا

199

کن666ون س666اخته ب666ود ، و در این راه س666عی در »نهادس666ازی« به آن اش66اره ش66ده در این107میکردند و مسجدی که در آیه

جهت قابل ارزیابی است و منظور از بن66ا ک66ردن آن )چنانک6ه از بطور واضح فهمیده میشود( عبارت بود از : 107آیه

احیاء شرک و کفر– 1 ضرر زدن به جریان اسلام – 2 جدائی انداختن بین مسلمانان– 3 سازماندهی و دیده ب6انی و پش6تیبانی اطلاع6اتی مخالف6ان– 4

اسلام در این اوضاع و احوالی که دور و بر آنحضرت پر ب66ود از چن66ان موجودات خبیثی ، اما ، در همان زمان ، کسانی هم بودن66د ک66ه وج66ود آنه66ا ب66ه ج66ان خری66دن آنهم66ه ن66ا مطل66وبیت ه66ا و آنهم66ه

ناراحتی ها را برای آنحضرت توجیه میکرد . کسانی که رفتارشان طوری ب66ود ک66ه در مقاب66ل خ66دا و رس66ول خود را به پشیزی نمیگرفتند و طوری بودند که انگار خ66ودر ب66ه

(111خدا فروخته اند )آیه آنها :

(تائبوندائما به اصول توجه میکردند و به آن باز میگشتند ) هم66واره گ66وش دلش66ان ب66رای ش66نیدن فرم66ان الهی ت66یز ب66ود

(عابدون) در هر وض66عی ک66ه برایش66ان پیش می آم66د ، حس66ن و زیب66ائیی

(حامدونمیدیدند و سپاس میگزازدند )(سائحوندر همه چیز به نظر حکمت و عبرت نظر میکردند )

ضمن پرداختن به الزامات زندگی رفتار دائمی شان طوری بود(راکعون ساجدونگه انگار در نمازند )

در چشم دیگران نیز محترم بوده و کلامشان نفوذ داش66ت و از این موقعیت خویش برای اص66لاح ب6دی ه6ا و اش6اعه خ66وبی ه66ا

ب!!!المعروف ن!!!اهون عن آم!!!روناس666تفاده میکردن666د )(المنکر

ب66ه ش66دت م66واظب تحرک66ات دش66منان آش66کار و پنه66ان بودن66د(حافظون لحدود الله)

صفات مذکور میتواند به سان چک لیست هایی باشد که بگوید ای مسلمانان خود را بسازید که کم کم واجد این صفات شوید ، اما ، چون خداوند از گزافه گویی ب66دور اس66ت ، و ط66رز بی66ان

روایی است ، معلوم میشود چنین اشخاصی بوده ان66د111آیه

200

و تعدادشان نیز آنقدر بوده که خداوند آن طرز بیان ن66ادر را درمورد آنان بکار گیرد .

در جنگ دفاعیی که آنحضرت از مدین66ه ب66یرون رفت66ه ب66ود ، هم آنحضرت و هم همراهانش اوضاع سختی داشتند ، و این سبب

( هرچ66ه ب66ود117بروز افکاری در اذه66ان آنه66ا ش66ده ب66ود )آی66ه گذشت و مانند جنگ اح66زاب ش66د و واقع66ا جنگی واق66ع نش66د و آنحضرت و همراهان برگش66تند ، و خداون66د ن66یز آن افک66ار گن66اه آلود را که ب66ه ذهن آن ع66ده گذش66ته ب66ود )ک66ه قاع66دتا می بای66د

ب6ه آن اش6اره ش6ده( بخش6ید )آی6ه120چیزی باشد که در آی6ه 117)

پس از برگشتن طبیعی است ک66ه منافق66ان ب6ا دی6دن آنحض66رت چرب زبانی کنند و عذر خواه باش66ند ، ام66ا س66ه نف66ر بودن66د ک66ه عذر خواه واقعی بودند و آنق66در ن66اراحت و پش66یمان بودن66د ک66ه هیچ ج666وری نمیتوانس666تند خودش666ان را ببخش666ند و هیچ روی مواجه66ه ب66ا آنحض66رت و ع66ذر خ66واهی را هم نداش66تند و دنی66ا

( و خداون66د اینه66ا را هم118برایش66ان زن66دان ش66ده ب66ود )آی66ه بخشید .

در همین ایام است که کسب علم دین و انتقال آن به دیگ66ران با گرایش به هش66دار ه66ای ش66به پیامبران66ه ، بص66ورت ب66ورس و

(122سهمیه ای ، نیز واجب گردید )آیه فهمی6ده میش6ود منافق6ان ب6ا یک6دیگر125 و 124از آی6ه ه6ای

جلساتی داشته و در باره قرآن با گرایش مخالفت و طرد و رد ، نظر ارزیابانه میدادند و آیات و سوره هایی که نازل میشد به همان درجه ای که قند در دل مومنان بود ، در دل منافقان ج6ز

پلیدی و نفاق بیشتر و مخالفت با خدا و رسول نمی افزود . اینگونه جلسات آنان مخفی ب66ود و ت66رس داش66تند ک66ه م66ردم از کارش66ان و این جلساتش66ات و این مکنون66ات قل66بی ش66ان آگ66اه

(127شوند )آیه با وجود مخفی کاریی که داشتند بالاخره ه66ر از گ66اهی م66اهیت واقعی شان برای عده ای آشکار میشد ، ام66ا ، آنه66ا آن را ی66ک

(126طوری ماستمالی میکردند )آیه

سوره حجراتاواخر ماه سوم تا انتهای ماه چهارم از سال دهم هجری

201

خوانیم اکثر مسلمان صدر اسلام راامروز که ما این آیات را می بینیم که البته عدهبسیار خشن، بد ادب، و تربیت نیافته می

اند. قلیلی استثناء ای از عظمت کار آنحضرت معلومضمنا از همینجا نیز گوشه

شود که چگونه توانست با چنان مردمی به چنان توفیقاتمیعظیمی دست پیدا کند.

ای از عظمت روحیه و شخصیتهمچنین از همینجا گوشه سال با23شود که چگونه توانست آنحضرت نمودار می

دارندگان چنین خلق و خوهائی صبر کند و البته در سوره قلم که در اوایل بعثت نازل شده، خداوند مراتب تحسین خویش را از شخصیت آنحضرت ابراز داشته. آنجا که فرموده »انک لعلی

خلق عظیم« )تو البته شخصیتی عظیم داری( البته قبلا نیز در انتهای سوره نور به مسلمانان توصیه شده

بود که پیامبر را در خطاب مانند خطاب به یکدیگر صدا نزنند اما ظاهرا بسیاری از مسلمانان فکر کرده بودند که آن آیه

»برای دیگران« است و رفتارشان فرقی نکرده بود که این آیات نازل شد تا ضمن آنکه همان مفهوم را تکرار کرده باشد،

آنرا مقداری هم باز نموده و تشریح و تفصیل داده و با ذکر الرعایه را نیز نشان داده باشد. مواردیمثالهائی موارد لازم

مانند: - بلند نکردن صدا در مقابل صدای پیامبر، 1- »جلو نیافتادن« از خدا و رسول، 2- توقع »اطاعت« از پیامبر نداشتن و غیره. 3

شود که مردم آن دوره برای پیامبر)ص(از همینجا معلوم می تریناحترامی لااقل در حد احترامی که ما در مورد معمولی

کردند و مرتکبکنیم ابراز نمیعلما و دانشگاهیان ابراز میها اشاره شده است.شدند که فوقا به آنکارهائی می

که فرموده »از خدا و رسول جلو نیفتید« یعنی چه؟ 1در آیه بدیهی است که یکی از مصادیق جلو افتادن از خدا و رسول

تشریح شده است. 6در آیه ایآنچه در این آیه مطرح شده لااقل بیانگر این است که عده

بر اساس خبر یک نفر آدم فاسق )= معروف به خلافکاری( یک ذهنیتی پیدا کرده بودند و تصمیمی گرفته بودند و

پیامبر)ص( با آنان همراه نبود و آنها از این موضوع ناراضیبودند و میل داشتند پیامبر را با خویش همراه کنند.

202

یعنی اینکه بجای آنکه موضوع را به پیامبر)ص( عرضه کنند و بگویند شما چه نظری دارید، خودشان بریده و دوخته بودند و

انتظار داشتند پیامبر)ص( آن را به تن کند. ایشود این است که عده فهمیده می6کمترین چیزی که از آیه

از مسلمانان به لزوم اطاعت از پیامبر چندان اعتقادی خواستند پیامبر در اطاعت آنهانداشتند بلکه در مواردی می

باشد. اگر موضوع فقط محدود به همین امر بود لازم نبود بفرماید از

شود جلو افتادن از»خدا و پیامبر جلو نیفتید« و معلوم می پیامبر منحصر به اعتقاد به لزوم اطاعت از پیامبر نیست بلکه

باید پیامبر را بردر رفتار و ظاهر و آداب معاشرت نیز می داشتند و بلکه حتی از آن هم بالاتر، در فکر وخویش مقدم می

در پسند خاطر و بطور کلی در هر چیزی که مفهوم »جلوآورد. نیفتید« آن را به ذهن می

اما »جلو افت66ادن از خ66دا« یع66نی چ66ه؟ اولین چ66یزی ک66ه در این گذاری خداون66دی اس66ت، وآید تشریع و قانونخصوص به ذهن می

ش66ود ک66ه دراگر اینطور نگاه کنیم عبارت فوق به این معنی می ج6ائی ک66ه خداون6د ق6انونی معین ک66رده ش66ما در آنجاه6ا ق6انون

معین نکنید. وقتی که خداوند چیزی را خوب و چیزی را بد معین کرده شما

در مقام تغییر و تبدیل آن بر نیائید. فهمی66ده میش66ود در بین جوام66ع مختل66ف10 و 9آیا از آیه های

مس66لمانی ، در آن روزه66ای ن66زول این آی66ات جنگه66ا و درگ66یریهایی بوده؟

ب66ه نظ66ر نمیرس66د چ66نین چ66یزی ب66وده باش66د ، زی66را کاریزم66ای – اگ66ر ب66ود –شخص66یتی آنحض66رت ف66ورا چ66نین چیزه66ایی را

خاموش میکرد ، لذا میتوان درک کرد که آیه های مذکور ب66رای »آینده« نازل شده است ، آینده ای که نه چندان دور از وف66ات

آنحضرت رخ نمود. سال است که به این حکم1400بگذریم از اینکه بیش از

عمل نشده اما جا دارد در همینجا به این نکته مهم اشاره کنیم که این حکم مربوط به این زمان هم هست و لذا در همینجا

آید که چگونه باید این کار را کرد؟ این سئوال پیش می جواب این است که مسلمانان باید نوعی »سازمان ملل

اسلامی« تأسیس کنند که آن سازمان این کار را هم بکند.

203

البته این »سازمان کنفرانس اسلامی« فعلی، اصلا در حد و ها نیست. دستگاهی است که نه برایاندازه این نوع مأموریت

دوست نفعی دارد و نه برای دشمن ضرری. اما راه اجرای این آیه ایجاد وتقویت چیزی شبیه به همین

سازمان ها و در همان جهت آیه فوق است که البته با توجه به اوضاع حکومتهای کشورهای اسلامی و لاقیدی آنها به این نوع

ها وصال دهد. اما هرآید این امر به این زودیامور، به نظر نمیچه باشد، »راه« همین است.

اساسا به لحن آیه دقت کنید ، میفرماید اگر»دو طایفه ازمسلمانان« بایکدیگرواردکارزار شدند ......چنین وچنان

کنید . »طایفه«به جمع کثیری ازمردم گفته میشود وهمعرض مردم

یک قبیله یا مردم یک محله یامردم یک شهر ویامردم یک کشوروامثال آن است ، وطبعا کسی یاچیزی که بتواند جلوی

نزاع آنها رابگیرد بایدنیروئی بزرگترازمردم یک قبیله یایک محلهیایک شهریا یک کشورداشته باشد .

اگراین خط سیر رابگیرید وجلوبروید خواهید دید خداوند تلویحا دارد میفرماید ای مسلمانان یک » سازمان ملل متحده

مسلمانان « بوجودبیاورید که درقد وقواره انجام درست چنینماموریت ها وچنین وظایفی باشد .

چطوراست که این کشورهای اروپایی دارند با حفظ هویت هر روندکشور، در جهت »اتحادیه اروپا« با گامهای بلند به پیش می بطوری که پول واحد، مجلس واحد، قانون اساسی واحد،

کنند، واند و دارند »ارتش واحد« هم درست میدرست کرده ما که قرآن را و چنین احکامی را داریم چقدر از »واحد«

دوریم!در این سوره از ارتکاب این اعمال نیز نهی شده است:

- مسخره کردن یکدیگر، 1- بازگوئی عیوب خود و یکدیگر، 2گذاری زشت بر خود و یکدیگر، - لقب3- پرهیز از بسیاری از گمانها )درباره یکدیگر(، 4- تجسس )جستجوی عیوب و گناهان یکدیگر(، 5- غیبت )پشت سرگوئی ناخوشایند درباره یکدیگر(. 6

شود موارد فوق، مواردی استاگر کمی دقت کنیم معلوم میکند. که پرداختن به آنها دوستی بین مردم را کم می

204

نکته مشترک اینها »آبرو«ی مردم است که هر کس دوست دارد نزد دیگران آبرو داشته باشد و بنا به تعریف، آبروی هرمی

کس، آن تصورات خوبی است که دیگران درباره او دارند. آبرو نیست. هیچکس بطور مطلق بی

آبرو« و یکی »پر آبرو« باشد. ممکن است یکی »کم شود به حفظ و گسترش وو در این سوره ، چنان که دیده می

تعمیق آبروی مسلمانان نزد یکدیگر بسیار اهمیت داده شده است و رعایت این موارد نطفه بهشت برین را در همین جهان

ریزد .می و از آیات فوق معلوم میشود این نکته های اجتماعی و تمدنی

در روزهای نزول این آیات چندان مرعی نبود . ترین سند »حقوق بشر«ی واضح

این سوره ، خداوند بین افراد انسانی تمایزی11مطابق آیه قائل نیست و کسی را بر کسی )در این جهان( برتریی نداده.

و ملاک برتری را در چیزی قرار داده که در قیامت مورد توان اینطورشود. بعبارت دیگر این آیه را میارزیابی واقع می

هم دید: ای مردم! شما را البته از یک مرد و یک زن آفریدیم و گرچه

شویدبندی میهای کوچک دستههای بزرگ و تیرهبصورت تیره های بزرگ یا کوچک سبب بالاتر بودناما تعلق شما به آن تیره

-شود. و البته گرامیبعضی از شما نسبت به بعضی دیگر نمی ترین شما نزد خداوند کسانی هستند که صفاتی دارند که آن

شود.صفات قبل از آخرت ارزیابی نمی-ای که بسیار جالب هم هست این است که معمولا خطابنکته

های پس از هجرت »یا آیها الذین آمنوا«های قرآنی در سوره )= ای مسلمانان( است اما در این جا پس از پنج بار خطاب

»یا آیها الذین آمنوا« خطاب فرموده »یا آیها الناس« یعنی ای مردم. به عبارت دیگر در این سوره، خداوند حتی بین

مسلمانان و غیرمسلمانان نیز از لحاظ حقوقی تمایزی قایل نشده و لذا این آیه یک سند منحصر بفرد است که از لحاظ-»حقوق بشر« بر همه سندهای دیگر حقوق بشر سبقت می

گیرد و از این لحاظ معجزه است.لطفا توجه فرمایید که این نکته یک نکته بسیار ظریف است.

واضح است که مؤمن و کافر با هم فرق دارند، و در آخرت بهشت مخصوص مؤمنان واقعی است، اما در این جهان،

205

مطابق آیه فوق، حتی بین مؤمن و کافر نیز فرقی گذاشته نشده زیرا درست است که تقوا را دلیل کرامت دانسته اما

دانیم که تقوا در دنیا قابل ارزیابی نیست.می به عبارت دیگر در این آیه حتی مسلمانی را از لحاظ »حقوق بشر«ی سبب کرامت ندانسته یعنی اینکه همه افراد بشر را از لحاظ بشر بودن یعنی حق حیات، حق احترام، حق انتخاب

شغل، حق کسب علم، حق مجاز بودن برای بالا بردن وضعیتخویش، و غیره، و غیره مساوی قلمداد فرموده است.

این کلمه »اعراب« را در پاراگراف های انتهایی س66وره ب66رائت برای اولین بار در قرآن دیدیم و در همانجا هم شرح مختص66ری

عرض کردیم . یکی از خصوصیات آنها ، چنانک66ه قبلا ع6رض ک66رده ایم ، غ6رور بیش از حدش66ان در ب66اره خ66ویش و لاف زنی ب66وده اس66ت ک66ه واکنش طبیعی کسانی است که به درس66ت ی66ا نادرس66ت م66ورد تحقیر اجتماعی واقع میشوند و حق ط6بیعی انس6انی ش6ان ک66ه همان »احترام به انسان به لحاظ انسان بودن« است ، نا دیده

گرفته میشود .خداوند ، در اینجا ، همزمان ، دو موضوع را برجسته فرموده :

شما هم مانند هر انسان دیگر احترام انسانی دارید و اگر– 1 از خدا و رسول اطاعت کنید مانند هر انسان دیگری ک66ه چ66نین کند با شما رفتار خواهد شد ، و زندگی بی ثبات و اخلاق خشن و نژاد تان مانع خداوند نیست که با شما مانند دیگر مس66لمانان

رفتار کند. اما در عالم حقایق ، ب6رای اینک6ه ادع6ائی ک6ه م6دعی اش– 2

هستید ، فعلیت یابد، کمی کار دارید که باید روی خویش انجامدهید تا ادعا تان صحیح باشد .

لذا این پاراگراف برای گ66روه ه66ای نومس66لمان ب6ار تش66ویقی وسازندگی و تعالی یافتن دارد.

سوره مجادله نزول : از انتهای ماه چهارم تا اواسط ماه ششم سال دهم

هجری

بازهم یک رسم خرافی جاهلیتی دیگر ، که به علت یک دع66وای خ66انگی س66رباز ک66رده و ب66ه پیش66گاه وحی عرض66ه ش66ده و لغ66و

206

گردیده و برای ارتکابش حدود و ج66رائمی تعری66ف ش66ده اس66ت ( ظاهرا زنی داشت راجع به شوهرش نزد رس66ول خ66دا1)آیه

کرد و آنحضرت بمنظور صلح و ص66فا داش66ت آن زنشکایت می ک66رد و خ66ود راگردان6د ولی زن قب66ول نمیرا نزدش66وهرش ب6رمی

خواست و چون موض66وع اودانست و رفع ظلم را میمظلوم می ش66د ، این آی66ات ن66ازلمهم بود و به سایر زن66ان ن66یز مرب66وط می

شد. هاشود که قوانین شرع باید با واقعیت معلوم می2از مطالب آیه

متناسب و هماهنگ باشد. همچنین ازمطالب همین آی66ه فهمی66ده میش66ود ک66ه ش66رط ه66ا و نذرها وقسم هائی که براساس واقعیت ه66ا نباش66د )واص66طلاحا

»من درآری« باشد( نافذ نیست . اینکه در آخر آیه ب66ه بخش66ندگی و آمرزش66گری خداون66د اش66اره نموده، نه برای هر کس اس66ت، بلک66ه ب6رای کس66انی اس66ت ک66ه

اند.متنبه شده و توبه نمودهبازهم منافقین!

علیرغم اینکه آنهمه آیه در معرفی ذهنیات و رفتارهای آنان ، و در بالابردن سطح آگاهی مسلمانان برای فاصله گرفتن از ن66وع فکر و عمل آنان ، نازل شده ، ظاهرا ش66دت و ح66دت رفت66اری

آنان کاهشی به خویش ندیده است .علت آن چه میتواند باشد؟

میتوان مطلب را اینطور فهمی66د ک66ه این66ک در زم66ان ن66زول این آی66ات ، جغرافی66ای اس66لام دیگ66ر مح66دود ب66ه مدین66ه نیس66ت و پیوستگان به این دین ، در نتیجه پیروزی ه66ای مک66رر نظ66امی ، )که البته شامل شکست نخ66وردن ه66ا در جن66گ ه66ای اح66زاب و تبوک هم میشود( خیلی زیاد شده ب66ود ، ک66ه البت66ه کیفیت ه66ای ایمانی شان بسیار ابتدائی بود و منافق66ان در این نومس66لمانان پیروان بالقوه زیادی میدیدند ، و با توجه به این موضوع برنامه ه66ای بلن66د م66دت در س66ر می پروراندن66د و س66ازمان خ66ویش را غالب مطلق آینده تصور میکردند )که پر بیراه هم نب66ود( و ل66ذا دیگر شمش66یر را از رو می بس66تند و ب66رای اظه66ار مخ66الفت ب66ا رس66ول خ66دا چن66دان نی66ازی ب66ه پ66رده پوش66ی و مخفی ک66اری

نمیدیدند .نجوا چیست؟

207

نجوا عملی است که دو نفر در اثر انجام آن خود را از دیگ66ران عملا - اهمیتی بیش از بقی66ه اعلام–جدا میکنند و برای خویش

میکنند ، که در مجامع عمومی عملی است ناپسند . نجوا ک66ردن ب66ا آنحض66رت این موض66وع را الق66اء میکن66د ک66ه من خیلی مهم هستم که با رسول خدا مطلبی دارم ک66ه دیگ6ران را به آن راهی نیست ، و به نظ66ر می آی66د منافق66ان از این ش66یوه زیاد استفاده میکرده اند که خود را مهم جلوه دهند ک66ه یکی از ناراحتی های آنحضرت ب66ود ک66ه رد ک66ردن آن66ان ن66یز در خل66ق و خوی محمدی نمیگنجید و کم کم به یک مزاحمت ب6زرگی ب66رای آنحضرت تبدیل شده بود ، که تشریع حکم صدقه قب66ل از نج66وا

( آن را محدود میک6رد و از م6زاحمت ه6ا میکاس6ت ک66ه12)آیه (13البته منافقان به آن نیز عمل نمیکردند )آیه

برشماری بعضی دیگر از خصوصیات منافقانردیف

آیه شرح

14دوستی با قوم مغضوب خدا1 قسم به دروغ در عین علم به دروغ بودن2

قسم14

16دهند.های خود را سپر قرار میقسم3 کنند کهقسم خوردن دروغ را آنقدر تکرار می4

شود.شان میعادت و ملکه اخلاقی18

16دارند.از راه خدا باز می5 شان بر نیروی انسانی و نیرویتکیه6

شان است.اقتصادی17

درباره خویش، تصور قدر و منزلتی نزد7خداوند دارند.

18

20تندی با خدا و رسول822ایمان به خدا و روز قیامت ندارند.9

هایی شده، اینک اگردر این سوره به صفات منافقان اشاره بندی نمائیم، مجموعۀ�بخواهیم آنها را یک کاسه نموده و طبقه

ذیل حاصل خواهد شد:الف( منافقان اشکال روانی و شخصیتی دارند:

های اعمال- منافقان »از خودراضی« هستند و به ناپسندی1 کنند.دهند و آنها را فراموش میخود اهمیت نمی

208

دانند و- منافقان متکبر هستند و خود را از دیگران بالاتر می2 دهند.به کسی اهمیت نمی

دانند به- منافقان خود را حتی با رسول خدا نیز همتراز می3 دهند با آن حضرت تندی کنند.طوری که به خویش اجازه می

- تکیه منافقان بر منابع مادی است )نیروی اقتصادی و4 نیروی انسانی( و از ورای آن غافلند. ب( عقاید منافقان غلط است:

- منافقان به خداوند و قیامت و آخرت ایمان ندارند.1 - تصورشان راجع به خداوند یک تصور ضعیف و بسیار پائین2

دانند.است بطوری که خداوند را حاضر و ناظر نمی کنند خداوند هم مانند خودشان است و واکنشهای- تصور می3

خداوندی مانند واکنشهای خود آنهاست. - برای خویش در نزد خداوند، قدر و منزلتی قائلند. بطوری4

دهند. بلکه از آنکه به مقررات تشریع شده دینی اهمیتی نمی دانند. مثلا حلالهم بدتر، خود را مجاز به تشریع احکام هم می

خدا را حرام کنند.- اهل نماز و زکات و اطاعت خدا و رسول نیستند. 5

ج( منافقان اهل توطئه و اقدام علیه اجتماع هستند:- آنها راجع به خدا و رسول، نافرمان هستند.1 خورند.- دروغزن هستند و حتی آگاهانه قسم دروغ هم می2 خورند که عادت و ملکه اخلاقی آنها- آنقدر قسم دروغ می3

شود.میدهند.- آن دروغها را سپر حفاظتی خویش قرار می4 - عملشان این است که در جریانهای خدائی مانع ایجاد کنند5

و از راه خدا باز دارند.کنند .- با دشمنان اجتماع اسلامی دوستی می6

سوره تحریماز اواسط ماه ششم تا اواسط ماه هشتم سال دهم هجری

: در این قسمت، پیغم66بر)ص(عتاب لطیف به پیامبر)ص( گ66یرد ک66ه چ66را ب66رای خ66ویشبطور لطیفی مورد عتاب قرار می

محدودیتی ایجاد کرده که لازم نبوده و در همین ح66ال، ی66ک راه هائی ک66ه اش66خاص از راه قس66م و غ66یره ب66رخلاصی از محدودیت

کنند قرار داده و آنرا آموزش هم داده است. خود تحمیل می209

:چرا پیامبر)ص( آن راز مهم را به آن دو زن سپرد؟ ش66ود رازی ک66ه پیغم66براز مجموع مطالب این آیات فهمی66ده می

نزد آن زن گذاشت یک موضوع معم66ولی خصوص66ی خ66انوادگی نبوده بلکه یک موضوع مهم اجتماعی و سیاسی بوده و افش66اء

گذاشته. زیرا: آن در کل جامعه آن روز تأثیرات مهمی می - خداون66د در این ام66ر دخ66الت نم66وده و قض66یه را ب66ه پیغم66بر1

اطلاع داده.- توبه نکردن از این امر، توطئه علیه آنحضرت بوده. 2 - این موضوع آنقدر مهم بوده ک6ه ب6رای خن6ثی ک6ردن توطئ6ه3

آنان، کمک خداوند و جبرئیل، و آن فرد ص66الح از مؤمن66ان، لازمکردند. بوده و ملائکه هم باید پشتیبانی می

شود که توطئه آن دو زن، چ66یزی ب66ودهاز مجموع اینها نتیجه می زده و ک66لکه به اص66ل و اس66اس پیغم66بری آنحض66رت لطم66ه می

انداخت66ه. )بخص66وص ک66ه در ایننهض66ت اس66لام را ب66ه خط66ر میای نموده( فقرات به جبرئیل هم اشاره

-سئوال: چرا پیغمبر چنین راز مهمی را به زنی سپرده ک66ه علیزده که او خیانت خواهد کرد. القاعده باید حدس می

ه66ای پیغم66برجواب این است که چه بسا این نیز ج66زء م66أموریت دردآور عاش6ورا واقع6ه دردن6اکی ب6وده ام6ا ازبوده. مثلا فاجعه

آنجا ک66ه تک66ان خ66وردن اذه66ان مس66لمانان و درنتیج66ه پیش66رفت تفکرات دینی را در پی داشته، امر مفیدی بوده و ل66ذا این ام66ر هم چه بسا از آن نوع امور بوده و برای تکمیل عقل مس66لمین

لازم بوده است. اندکی فکر در این باره ، بخصوص ک66ه از طری66ق روای66ات )اعم از منابع شیعی و سنی( نام آن دو زن را می66دانیم ، و اتفاق66اتی ک66ه چن66د م66اه بع66د ، ف66ورا ، پس از رحلت آنحض66رت افت66اد ، میتوانیم بفهمیم که آن راز ، پیشگوئی وقایع مرتب66ط ب66ا خلافت

آنحضرت بوده است . ای که پیامبر)ص( به علت رحلت نتوانست ب!!ه وظیفه

ش66ود ک66ه این س66وره در فهمی66ده می6 : از آی66ه آن ب!!پردازد اواخر عمر شریف پیغمبر اکرم)ص( نازل شده زی66را آنحض66رت

فرصتی نیافت تا به این آیه عمل کند. آی66ا ممکن اس66ت تص66ور ک66نیم آنحض66رت عل66یرغم دری66افت این دستورات صریح و روشن ب66ه آن عم66ل نک66رده باش66د؟ حاش66ا و

بی66نیم ب6اکلا! اما ه66ر چ66ه باش66د در ت6اریخ زن66دگی آنحض66رت نمی

210

گیری کرده باشد. بن66ابراین بای66دمنافقین جنگیده و بر آنان سخت گیری کنیم که آنحضرت پس از دری66افت این آی66اتاینطور نتیجه

اند و فرصت عمل به این آیات رامدت کمی در این جهان بودهاند.نیافته

بینیم آن حض66رت ب66ه اینالبته در زندگینامه امیرالمؤمنین)ع( میاند. در سه جنگ جمل و نهروان و صفین. آیه عمل کرده

اند؟ دیگر منافقی نمانده که عمل به اینآیا منافقان تمام شدهآیه لازم باشد؟

ان66د و همیش66ه هم خواهن66دواضح است من66افقین همیش66ه ب66وده بود ، اما ، علت اینکه در مورد آن66ان ب66ه این آی66ه عم66ل نش66ده ، »عدم ق66درت« ائم66ه )ع( ب66وده و وق66تی هم ک66ه ق66درت نباش66د

تکلیف هم نیست . این نوع آیات )که حاکی از احکام بر زمین مانده اس66ت( م66ا را

رساند .به لزوم وجود امام زمان)عج( می ام66ام زم66ان کس66ی اس66ت ک66ه پس از حص66ول آم66ادگی در روی زمین ، و رش66د عقلانی م66ردم، و درک این حقیقت ک66ه مس66ائل آنقدر بزرگ و آنقدر گسترده و آنقدر عمیق است که ح66ل آنه66ا جز از طریق تشریک مس66اعی عم66ومی و ک66املا فراگ66یر ممکن نیست ، و کسی جز یک »مردخدا«ی واقعی ، که مورد اعتم66اد اک66ثریت ق66ریب ب66ه اتف66اق جامع66ه انس66انیت باش66د ، ت66ا بتوان66د مساعی همگانی را هماهنگ کند ، نمیتواند به حل و ریشه کنی آنها اقدام کن66د ، اعلام حض66ور خواه66د ک66رد و فراخ66وان خواه66د

داد . : در پ66اراگراف آخ66ر .....گ!!یرم پ!!در ت!!و ب!!ود فاض!!ل

فرماید: سوره ، این نکات را مطرح می - از نزدیکان صالحان ب66ودن، ب66رای رس66تگاری ش66خص ک66افی1

نیست. یعنی اینکه اگر شخصی خ66ودش تمای66ل درونی نداش66تهباشد، نزدیک بودن به منبع فضایل کمکی به او نمی کند.

- از نزدیکان بدکاران بودن، ب66رای ب66د ع66اقبتی ش66خص ک66افی2 نیست. یعنی اینکه شخصی که تمایل درونی به صلاح و سداد و تقوا داشته باشد، حتی در شرایط نامساعد نیز دنبال فضایل و رشد و کمال خواه66د رفت. و وج66ود ش66رایط ب66د، ع66ذر مقب66ول

برای بد بودن نیست.

211

هایرغبت- شاید بتوان این نتیجه را نیز گرفت که گروه اول )بی3 به فضایل ولو اینکه تحت شرایط اهل فض66ایل باش66ند( بیش از

گروم دوم )راغبان فضایل ولو اینکه از آن دور باشند( است. - و همچنین شاید بتوان گفت رابطه نسبی ب66ا اه66ل فض66یلت،4

کند. به صاحب فضیلت شدن کمک می شود این اس66ت ک66هنکته دیگری که از این پاراگراف فهمیده می

المق666دس ک666همحی666ط معب666د هیک666ل س666لیمان )ک666ه بع666دا بیت مسجدالاقص66ی فعلی باش66د ب66ر روی خراب66ه ه66ای آن بن66ا ش66د(

ای بوده و ظ66اهرا بعض66ی از کاهن66ان و بزرگ66ان آنمحیط آلوده معبد به حضرت مریم که دختر عاب66ده و ج66وان و حتم66ا زیب66ائی هم ب66ود نظ66ر س66وئی داش66تند، زی66را از می66ان آنهم66ه فض66ایل آنحض66رت، پاک66دامنی او را ب66ه گون66ه ای پررن66گ مط66رح نم66وده

است.

سوره مائده اواسط ماه هشتم سال دهم تا اواخر ماه دوم سال یازدهم

هجری

( فهمی66ده میش66ود مق66ارن ن66زول5 ت6ا 1از این پاراگراف )آیات این آیات ، در میان مس66لمانان، اهمیت دادن ب66ه ق66ول و ق66رار ضعیف بوده و در این رابط6ه خیلی از مس66لمانان بیخی66ال ب6وده اند ، همچنین بوده راجع به س66ایر احک66ام ، و همچ66نین فهمی66ده میشود مسلمانان به نظر کفار اعم از یهود و نصارا یا دیگ66ران اهمیت می66داده ان66د ک66ه خداون66د در این آی66ات آن66ان را از این اخلاقشان نهی فرموده ، و همچنین فهمیده میشود بس66یاری از زنان اهل کتاب به شوهران خویش خیانت جنسی میک66رده ان66د

و یا »رفیق باز« بوده اند. فهمیده میشود در آن روزه66ا دسترس66ی ب66ه آب آس66ان6از آیه

درک میش66ود ع66ده زی66ادی از مس66لمانان از7نب66وده ، و از آی66ه لحاظ توجه به نعمت ه6ا ، و بخص66وص بزرگ6ترین نعمت )یع6نی نعمت دی66نی ک66ه آنحض66رت م66امور ب66ه ابلاغش ب66ود( ، و میث66اق

اطاعت از خدا و رسول ، و تقوا ، دارای مشکل بودند . ( تش66ریح12 ذکر شده ، در اینج66ا )آی66ه 7»میثاق«ی که در آیه

شده که عب66ارت باش66د از ب66ه پ66ا داش66تن نم66از و دادن زک66ات و

212

ایمان به فرستادگان الهی و احترام ب66ه آن66ان و ق66رض الحس66نهدادن .

در روز های نزول این آیات اکثر قریب به اتفاق یهودیان خلاف ( و دائم66ا خی66انت میک66رده ان66د13این عم66ل میک66رده ان66د )آی66ه

)همان آیه( همچنین مسیحیان نیز »میثاق« مذکور را زیرپ66ا گذاش66ته بودن66د

( و علاوه بر آن مسیح را خدا قلمداد میک6رده ان66د )آی66ه14)آیه 17)

هم و یهودیان و هم مسیحیان این عیده را تبلیغ میکرده اند ک66ه فقط خودش66ان م66ورد محبت خداون66د میباش66ند و ن66یز فرزن66دان خداوندند ، البته باید توجه داشته باشیم که در این تلقی اخیر ، یهودیان پیشرو و ابداع کننده ، و مسیحیان دنباله رو آنان بودند و ما این موض66وع را در س66وره بق66ره ش66رح داده ایم و خلاص66ه مطلب این این است که یهودیان »عزیر« را پسر خ66دا قلم66داد

میکرده اند )عزیر ابن الله( فهمیده میشود آنحضرت در پی اجرای اوامر26 تا 20از آیات

الهی که در پاراگراف ماقبل آخر سوره تحریم ابلاغ شده مشغول جمع آوری نیرو بوده ، اما ، مسلمانان ، با القائات

سنگین و روز افزون منافقان به قدری گستاخ شده بودند که چندان گوش به فراخوان آنحضرت نمیدادند و بنی اسرائیل وار

به آنحضرت میگفتند مگر پیغمبر نیستی؟ خب ، از نیروی خاص پیغمبری ات استفاده کن ، و البته در این میان ، مومنین

واقعی ای هم بودند ولی در اقلیت ، و آنقدر کم تعداد کهنمیشد با آن تعداد امر خداوند را اجرا نمود .

( چ66ه32 ت66ا 27خداون66د از ذک66ر داس66تان دوپس66ر آدم )آی66ات منظوری دارد؟

قطعا قصد داستانسرایی نداشته ، بلکه در این داس66تان چ66یزی نهفته است که نظیر حالتی است که در جامعه آن روزها وجود داشته و برای ماها که هزار و چند ص66د س66ال از آن روزه66ا دور هستیم تحلیلی دارد از آنچه در آن روزها بر آنحض66رت و ی66اران

واقعی اش گذشته است . یکط66رف این داس66تان مقی66د ب66ه هیچ قی66د اخلاقی و دی66نی و وجدانی وغیره نیس66ت و فق66ط خواس66ته نفس را پ66یرو اس66ت ، طرف دیگر کسی است که مقید به حدودی است که آنها را از

جانب خدا تلقی میکند .

213

طرف اول ، منافقان معاصر آنحضرت اند که مقید به هیچ قی66د دینی و اخلاقی و معنوی نیستند و فقط میخواهند بر این جامعه ای که آنحضرت با آنهمه خ66ون دل ت66ا ب66ه اینج66ا رس66انده س66وار

شوند و خر خواسته های نفسانی خویش را برانند . طرف دیگر ، آنحضرت است و پیروان حقیقی اش که مقید ب6ه ه66زاران قی66ود الهی و اخلاقی و معن66وی و وج66دانی هس66تند و

نمیتوانند »هر کاری« را بکنند . ل66ذا در این اوض66اع و اح66وال برش66مرده ، آنحض66رت و پ66یروان واقعیش مغلوب و جبه6ه من6افقین و مس66لمانان سس66ت ایم6ان

غالب اند . فهمی66ده میش66ود ع66ده ای از مس66لمانان43 ت66ا 41از آیه ه66ای

گرایش به یهودیان پیدا کرده بودند و برخی هم از اسلام خ66ارج و به آنها می پیوس66تند ، و ن6یز فهمی66ده میش66ود یهودی6ان گ66وش میخواباندند که دروغ هایی را بر ضد اسلام پی66دا کنن66د و آنه66ا را ثبت و ضبط کنند و بعدا برای نسل ه66ای بع66دی مس66لمانان ب66از گ66و ک66رده و آنه66ا را دچ66ار ش66بهه کنن66د ، و ن66یز یکی دیگ66ر از شگرهای یهودیان این بود که با قیافه حق بجانب ب66ه آنحض66رت مراجعه میکردند که در موضوعی که ص66ورت س66ازی میکردن66د مثلا بین آنها قضاوت کند تا از این موضوع به زعم خودش66ان از

آنحضرت آتو بگیرند . درباره منافقان است. 52-53های آیه

اینک که پس از فتح مکه کفار شکست کامل خوردند و ستادشان فرو پاشید، منافقان رابطه خویش را با کافران اهل

نمایند، زیرا متوجه هستند که آنان در بلندکتاب تقویت میمدت، دشمن استراتژیک اسلام خواهند بود .

بما میگوید در زمان ن66زول این آی66ات ، یهودی66ان66 تا 57آیات دین مسلمانان و به خصوص نماز را ب6ه مس66خره میگرفتن6د ، و به شدت گرایش به گناهان و تعدی به حقوق دیگران داش66تند ، و ض66منا خودش66ان را ب66ه مس66لمانان نردی66ک میکردن66د ، و اه66ل ح66رام خ66واری )ب66ه مع66نی اعم( بودن66د و روحانی66ان ش66ان ن66یز منعشان نمیکردند ک66ه چ66را از گفتم6ان باط6ل پ6یروی میکنی6د و

حرام میخورید . شود که چیزی بر پیامبر نازل( صراحتا فهمیده می67از آیه )

شده بود و آنحضرت آن را به مردم ابلاغ نکرده بود زیرا

214

نگران بود ترور شود. و آن موضوع آنقدر مهم بود که ابلاغنکردن آن بمنزله نرساندن رسالتش بوده است.

خطری که ممکن بود متوجه پیامبر شود از ناحیه چه کسانیبود؟

در آیه گفته شده که خطر مزبور از جانب »مردم« بودهاست.

توانستند باشند؟ این »مردم« چه کسانی می توانستند باشند زیراکافران مشرک و کافران اهل کتاب که نمی

اگر چنان بود از آنان تحت عنوان »کافر« و یا »اهل کتاب«رفت. نام می

توانستپس این »مردم« کسانی جز در داخل مسلمانان نمیبوده باشد.

بنابراین خطر مورد بحث از جانب منافقان بود که اگر آن گردید و چه بساشد مایه ناراحتی شدید آنها میموضوع ابلاغ می

حاضر بودند پیامبر اکرم را به قتل هم برسانند تا بتوانند جلویآن را بگیرند.

چه چیزی بود که برای منافقان آنقدر اهمیت داشت که بخاطر جلوگیری از آن حاضر بودند چنین جنایت فوق هولناکی را هم

مرتکب شوند؟ بهتر است سئوال را اینطور مطرح کنیم که اساسا منافقان

چرا به اسلام پیوستند؟ ما اولین بار نام منافقان را در سوره خوانیم که هنوز هجرت اتفاق نیافتاده است. آنهاعنکبوت می

مدتها قبل از هجرت بو کشیده و حدس زده بودند که این نهضت موفق خواهد شد و لذا خود را در صفوف علاقمندان آن جا زده بودند تا در آیندۀ� آن سهمی داشته باشند. اینک آن

آینده مطلوب فرا رسیده بود. هجرت واقع شده و پیامبر حکومت تشکیل داده و مکه را فتح و همه اعراب را به زیر نگین خویش در آورده بود و خودش هم پیرمردی بود و سن

مرگ و میر در آن روزها مانند امروز دور و بر هشتاد سالگی و نود سالگی نبود بلکه دور و بر پنجاه سالگی بود. لذا پیامبر که

اینک در سن شصت و سه سالگی بود کاملا پیر و نزدیک به ها دوخته بودند که پیامبررحلت بوده و آنها برای خویش کیسه

افتاد؟وفات خواهد کرد. در صورت وفات پیامبر چه اتفاقی می پیامبر از هر سلطانی مقتدرتر بود و حکم او از هر صاحب

حکومتی نافذتر بود، و جانشینی او یک چیز خواستنی و آرزوئی

215

بسیار بزرگی بود، و این چیزی نبود که آنها بتوانند به سهولت از آن چشم برگیرند، و لذا برای رسیدن به آن حاضر بودند هر

توان در جواب آنکاری بکنند، و این همان چیزیست که می ای برای قتل پیامبر وجود داشت« بیانسئوال که »چه انگیزه

کرد. اگر آنها کوچکترین حسی کرده بودند که پیامبر ممکن است به امر خدا کسی را ب66ه جانش66ینی خ66ویش منص66وب کن66د، قب66ل از

کردند آنحضرت را به قتل برسانند. انجام آن حتما سعی می اما خداوند با نزول این آیه همه راهه66ای ح66زم و احتی66اط را ب66ر

ای جز ابلاغ آن نگذاشتآنحضرت بست و برای آنحضرت چاره.

اینجاست که موضوع خیانت آن دو زن پیامبر)ص( که در سوره ش66ود. چ66ه رازی ب66ودتحریم به آن اشاره شده است روش66ن می

که آنان از پیامبر ف66اش نم66وده بودن6د؟ ک66ه ب6ا آن ش66دت م66ورد ش66ودنکوهش قرار گرفتند؟ هر چه باش66د از این آی66ه معل66وم می

پیامبر رازی داشت و آن دو زن به پیامبر خیانت نموده و راز او را فاش کرده بودند و نزول سوره تح66ریم ن66یز درس66ت قب66ل از

این سوره است. اینها سئوالاتی است که یافتن جواب آنها سخت نیست و هر

شود که آنهای فوق به سهولت معلوم میچه باشد با تحلیل مأموریت پیامبر نصب امیرالمؤمنین به خلافت خویش بوده که

الوداع در مسیر بازگشت به مدینه در محل غدیردر سال حجه خم اتفاق افتاده و مورخان و راویان درباره آن اتفاق نظر

دارند. فهمی66ده میش66ود یهودی66ان و مس66یحیان ح66تی ب66ه آن68از آی66ه

تورات و انجیلی که در نزدشان بود ، نیز ، مقید نبودند . فهمیده میش66ود یهودی66ان و مس66یحیان در عقایدش66ان77از آیه

»غلو« وجود داشت )که در س66وره بق6ره و جاه66ای دیگ66ر دی6ده بودیم که میگفتن66د بهش6ت فق6ط مخص66وص یه6ودی و مس6یحی

است و امثال این چیزها( معل666وم میش666ود در آن روزه666ا ، در ح666وزه نف666وذ82از آی666ه

مسلمانان هنوز مشرکان هم وجود داشتند ، البته آنها مشرکان عقیدتی بودند ، و گرنه رسمیتی نداشتند، و این ن66وع مش66رکان و نیز یهودیان بیش66ترین دش66منی را ب66ا اس66لام اعم66ال میکردن66د

معلوم میشود دشمنی مس66یحیان در86 تا 83ولی از آیه های

216

مقایسه با آنه66ا بس66یار کم66تر ب66ود ، گرچ66ه در داخ66ل مس66یحیت برخی کسانی بودند ک66ه آنق66در خ66الص بودن66د ک66ه م66ورد تجلی66ل

خداوند قرار گرفته اند . فهمیده میشود مصرف مشروبات مست کنن66ده ، در90از آیه

این مقط66ع بط66ور واض66ح ح66رام ش66ده و از همین آی66ه فهمی66ده میشود از زمان نزول سوره بقره تا کنون بط66ور واض66ح ح66رام نبوده اما به عنوان »مکروه« قلمداد میش66ده اس66ت ، همچ66نین

است وضع انواع اشکال قمار. فهمیده میشود که نزول وحی خاص66یتی داش66ته ک66ه101از آیه

در فیزیک جهان نیز تغییراتی ایجاد میکرده است .

217

از این قلم : کتب مرتبط با علم تفسیر قرآن – الف

آموزش تفسیر قرآن کریم– 1 « ن666ام داردسخن نو در تفسیر قرآنخود اصل تفسیر ده جلدی ما که »

مبتنی بر یک رویکرد تفسیری جدید است که با توجه به مبانی و قابلیت ه66ا و سخنآثار و نتایجش تا کنون نظیر و مشابهی نداشته است و ل66ذا واقع66ا »

« میباشد و میتواند مطلوب نواندیشان و روشنفکران مسلمان باشد .نو مبنای اصلی تفسیری ما در تفس!!یر » س!!خن ن!!و« این اس!!ت ک!!ه قبل از اینکه وارد کار تفسیر یک قطعه قرآنی بشویم ، می بای!!د پیش!!اپیش دانس!!ته باش!!یم ک!!ه »خلاص!!ه محت!!وا«ی س!!وره ای ک!!ه قطعه مورد نظر ما در آن است ، و همچنین خلاصه محتوای خود

قطعه قرآنی مورد نظر چیست . ما برای این کار )یعنی دانستن پیش66اپیش آن دو م66ورد پیش66گفته( »روش« و »الگوریتم«ی ساخته ایم که به روشنی و تفص66یل در این کت66اب توض66یح داده

شده است . کسانیکه در آزمایشگاه ها ب66ا درص66د گ66یریروش مذکور شباهتی دارد به کار

نتایج و رسم نمودارها نتیجه گیری هایی میکنند ، و نیز ش66باهت دارد ب66ه ک6ار مثلا - در سازمان ملل متن س6خنرانی ره66بران کش66ورها را–تحلیلگرانی که

بررسی میکنند و در این راه از شمارش کلم66ات و م66یزان تک66رار آنه66ا س66عی میکنند منظور غائی سخنران را کشف کنند ، و همچنین شباهت دارد ب66ه ک66ار کسانیکه در مراکز آمارگیری با تجزیه و تحلیل داده ه66ای آم66اری نت66ایج کیفی میگیرند . به عبارت دیگر در این روش نیز از یافته های کمی نت66ایج مفه66ومی

گرفته ، و بوسیله آن متن اصلی بهتر فهمیده میشود . روش مذکور علاوه بر کمک موثر در درک بهتر معنی متن قرآن ک66ریم فوای66د

ارزشمند مهم دیگری نیز دارد که ذیلا عرض میکنیم :( ( - اس!!تفاده از این روش ، س!!بب حف!!ظ خ!!ط س!!یر1

.در ذهن تلاوت کننده میشود های بلندمطلب سوره ( - استفاده از این روش به تنظیم لیست مطمئنی از2)

ها« کمک نموده است . سوره »ترتیب نزول س!!اله ح!!روف1400( - با استفاده ازاین روش ، ابه!!ام 3)

، و برای آنها معانی معق!!ول و قاب!!ل مقطعه گشوده شدهشده است .پذیرشی پیشنهاد

( ب!!ا اس!!تفاده از این روش در بس!!یاری از جاه!!ای–(!! 4 )برای توض66یحپراختلاف بین مفسران رفع اختلاف شده است

ف66وق در قس66مت ه66ای آتی همین بروش66ور4و3و2ردیف های بیشتر در بارهمطالبی آمده است(

م5) ه!!ای ق!!رآنی( - ب!!ا اس!!تفاده از این روش ب!!رای قس!!

218

حالیک66ه معم66ولا در )درش!!ده ارائ!!ه معانی معقول و مقب!!ولی تفاسیر می بینید هنگام معنی کردن قسم ها از روایات و یا نقل قول

استفاده میشود( قدما ( - ب!!ا اس!!تفاده ازاین روش ب!!رای بس!!یاری از آی!!ات ،6)

شده است .ارائه معانی جدیدی با اس!!تفاده از این روش ب!!ه ی!!افتن مع!!انی و نک!!ات–(!! 7)

اند کمک شده استنشده جدیدی که پیشینیان متعرض آنها. با استفاده از این روش انس!جام ارتب!اطی آی!ات در–(! 8)

ها نشان داده شده است .داخل سوره ارائه داده ایم که بی ت66وجهی ب66ههشت کلید تفسیری مهمدر این کتاب

آنها ، و رعایت نکردنشان ، نه تنها مفسر را از رسیدن به نتیجه مطلوب دورمیکند ، بلکه ، اغلب ، سبب خطاهای مهم نیز میگردد .

سرمش!!قدر این کت66اب ض66من توض66یح ک66افی مط66الب ف66وق ، نمون66ه و هم ارائه کرده ایم تا نوآموزان این رشته بتوانند اولین ق66دم ه66ایآموزشی

خویش را با توجه به آن سر مشق ه66ا بردارن66د ، و همچ66نین از طری66ق ط66رح ، به عنوان نمونه ، به نو مفسران کم66ک ک66رده ایمسئوالات تیپیکبرخی

در بحث های خود س66وال ه66ای ممکن خوانن6دگان خ6ود را پیش66اپیش در نظ66ر گرفته و با جواب دادن به آنها کار اصلی خویش را )که تفسیر متن قرآنی در

دست باشد( پی گیرند . این کتاب به اشخاص مستعد و علاقمند کار تفس66یری کم66ک میکن66د خودش66ان

راسا به استنباط از قرآن کریم بپردازند . آسیب شناسی تفاسیر قرآن کریم– 2

از آنجا که برخی– حتی برخی تفاسیر مطرح و مشهور –تفاسیر قرآن کریم از کلید های تفسیری ما را نمی شناخته اند و لذا رعایتشان نکرده اند ، بعضا در استنتاج های نهائی خویش دچار خطاهای فاحش66ی ش66ده و مع66انیی ارائ6ه

کرده اند که نمیتواند مقبولیتی داشته باشد . در این کتاب برخی از این نوع خطا ها را مط66رح نم66وده ت66ا مفس66ران ج66وان اهمیت کلید های تفس66یری م66ذکور را درک نم66وده و آنه66ا را ب66ه دقت رع66ایت

کنند . صدها ایراد بر تفاسیر کلاسیک– 3

این کتاب نیز بار آموزشی دارد ، و منظ66ور از ت66دوین آن نش66ان دادن کاملتر خطاهائی است که بطور خیلی مجم66ل و اش66اره ای در کت66اب

ف66وق( مط66رح ش66ده ، و2آسیب شناسی تفسیر قرآن کریم )ردی66ف البته اجابت درخواست برخی از خوانندگان عزیز همان کتاب نیز )ک6ه خواهان نمونه های بیشتری بوده اند( در نگارش این کتاب موثر بوده

است . در این کتاب بیش از دویس66ت ای66راد ، مرب66وط ب66ه نص66ف حجم ق66رآن کریم )به ترتیب نزول( آورده شده ، و فیش - یاداش66ت ه66ای بیش از دویست و پنج6اه ای6راد دیگ6ر ن6یز تهی6ه ش6ده ، ک6ه پس از ف6راغت از

219

انشاءالله بزودی- بص66ورت جل66د دوم همین کت66اب–کارهای در دست ارائ66ه خواهدش66د. در این کت66اب ب66رای اس66تخراج ای66راد ه66ا ، مطالع66ه تفاسیر مورد نظر بصورت »تورق« )ونه خیلی دقی6ق( انج6ام ش66ده و اگر بطور دقیق کار میشد ایرادهای بسیار بیشتری ظ66اهر میش66د ام66ا چون منظور ما به همین مق6دار هم حاص6ل میش66ود از ت6دقیق بیش66تر

صرفنظر نموده و انتظار داریم مفسران جوان به آن بپردازند . سخن نو ، در ترتیب نزول ، و زمان ن!!زول ،– 4

و حروف مقطعه نکته بسیار مهم در باره این کتاب این است که ضمن اینکه ب66ه س66ه موض66وع جذاب ) ترتیب نزول ، تاریخ نزول ، و حروف مقطعه( می پردازد و نو ت66رین

دو کلی!!دس66خن را در ب66اره آنه66ا عرض66ه میکن66د ، در جری66ان این ک66ار از استفاده نموده ، و اگر از آنه66اتفسیری مربوط به این روش تفسیری

اس66تفاده نمیش66د نت66ایجی ک66ه ک66ه در این کت66اب حاص66ل ش66ده اس66ت حاص66ل نمیشد ، و این موضوعی است که قاعدتا نباید از دی66د نومفس66ران و جوان66ان

مفسر دور بماند . هند بوک مفسران موضوعی – 5

موضوع این کتاب »جستجوی موضوعی« در موضوعاتی با تنوع زیاد در متن آن صورت میگیرد .wordقرآن کریم است که در فایل

ب66ا تقطی66عثانیا ب66ه ت66رتیب ن66زول و اولامتن کتاب طوری طراحی شده ک66ه عص6اره گ6یری محت6وائی پ6اراگراف ه66ا ورابعا و روان ترجمه ثالثاکافی و امکان دسترسی ب66ه تفس66یر مفص66ل ه66ر پ66اراگراف از طری66ق به66رهخامسا

امک66انسادس!ا و ف66وق ال66ذکر در ن66رم اف66زار hyperlinkگ66یری از امکان66ات سابعاتکمیل توسط خود کاربر برای رفع نی66از ه66ای وی66ژه خ66ویش اس66ت و

مزایای دیگری نیز دارد که ، در مجموع ، این کتاب را به پای66ه ی66ک مرج66ع بیبدیل در موضوع کتاب های علوم قرآنی میرساند .

هایپر لینک اشاره شده ، برای مراجعه به پاراگراف مربوطه در خ66ود تفس66یر اصلی ، است و فقط وقتی بطور کامل کار میکن66د ک66ه این کت66اب ب66ا ده جل66د تفسیر اشاره شده در فضای واحد قرار داشته باشد )مثلا هند بوک و تفس66یر

ده جلدی در یک فولدر یا در یک سی دی قرار داشته باشند( - سره و ناسره در روایات معراج6

در این کتاب دو روایت در باره معراج نقل شده که یکی موافق قرآن اس66ت ح66دود بیس66ت ص66فحه ب66ا قلم ری66ز -–ودیگری که خیلی هم بلن66د و ط66ولانی

،لا اقلاست ، و دائما در اینجا و آنجا )مثلا منابر و تفاسیر( نق66ل میش66ود ، م66ورد4 م66ورد مخ6الفت ب6ا عق6ل ، و 10 مورد مخالفت با ق6رآن ، 16حاوی

مخالفت قسمت هائی از روایت با قسمت های دیگری از همان روایت است ، و این از باب نمونه است ، و نتیجه گرفته که در باب تفسیر قرآن می بای66د درستی روایات را از قرآن فهمید نه بر عکس ، و اینکه اگر مفسر به ت66رتیب

نزول کار کند دچار این نوع خطا ها نمیشود . تفسیر به رای و چند موضوع مرتبط– 7

این کت66اب ح6اوی بح66ثی در مب66انی تفس66یری اس66ت و ب66ه رد ی66ک خراف66ه )ک66ه

220

برطب66ق آن ، ع66ده ای ، بس66یاری از کاره66ای تفس66یری را »تفس66یر ب66ه رای«قلمداد میکنند( می پردازد ، و برای مفسران جوان بسیار مفید است .

هزاران سوال تفسیری– 8 دومی کم حجم و اولیاین کتاب شامل دو بخش اصلی اس66ت ک66ه

پر حجم است . شامل مجموعه ای از سوال ها است ک66ه ه66ر مفس66ر ب66هاولبخش

هنگام تفسیر هر پاراگراف می باید به مجموعه آنه66ا نظ66ر داش66ته ، و متع66رض ب66رخی از آنه66ا ک66ه ب66ه پ66اراگراف م66ورد تفس66یر او مرب66وط

است ، بشود . شامل سوالاتی است که این قلم به هنگام تفسیر خویشدومبخش

از پ6اراگراف ه66ای ق6رآن ک66ریم ب6ه آنه66ا برخ6ورد ، و ب66رای راهنم6ائی مفسران ج66وان آنه66ا را در داخ66ل تفس66یر پ66اراگراف ه66ا تحت عن66وان

»سوالات« نگاشته است . مطرح کردن آنها در داخل متن تفسیر برای حصول دو منظور بود:

رعایت اختصار )از طریق نگفتن چیزی که خ6ود خوانن6ده ب6ا ی6ک– 1 - آموزش از طریق غیر مستقیم . 2پرسش کوتاه میتواند بفهمد (

چون معمولا مردم حوصله مطالعه متون مفصل را ندارند ، برخی از این سوال ها را انتخاب نموده و ب6ه عن6وان ی6ک متن کم6ک آموزش6ی )برای مفس66ران ج66وان( در این کت66اب ق66رار داده ایم . این کت66اب )ب66ا توجه به ترتیب نزول( حدود یک سوم اول متن قرآن ک66ریم را ش66امل میشود و امیدواریم که تدریجا تکمیل و )انشاءالله بزودی( تمام حجم قرآن کریم را در بر گیرد ولی همین مقدار هم ارزش آموزشی کافی

را )برای نو مفسران( دارا است . خلاصه ترین تفسیر قرآن )متن عربی +– 9

درس و درب ها( –این کت66اب در حقیقت متن ع66ربی ق66رآن ب66ه ت66رتیب ن66زول اس66ت ک66ه هم

برحسب همگن بودن آیات - پاراگراف بندی ش66ده ، و هم »درس« )عص66اره مطلب س66وره( و هم »درب ه66ا« )عص66اره مطلب پ66اراگراف ه66ا( را دارد . وبرای کسی که مختصری عربی بداند خلاصه ترین تفسیر قرآن است و خود

این نگارنده برای مطالعه روزانه قرآن از این کتاب استفاده میکند . - تفس!!یر ت!!ک جل!!دی فارس!!ی )متن ترجم!!ه10

فارسی + اعمال نتایج تفسیری( این کتاب در حقیقت ترجمه کتاب قبلی است که همه خصوصیات مثبت آن ) ترتیب نزول ، پاراگراف بندی کم66ک کنن66ده ب66ه فهم( را دارد . بعلاوه انتخ66اب ترجمه ای از کلمات خاص ک66ه تناس66ب به66تری ب66ا عص66اره مفه66وم پ66اراگراف داشته باشد ، مشخص کردن محل التفات ها ، و واگذاری به مخاطب ها ، و . . . لذا نمیتوان آن را صرفا یک »ترجمه« نامید ، بلکه ب66ا توج66ه ب66ه وی66ژ گی هایش یک تفس66یر اس66ت ، ام66ا وی66ژگی آن کم حجمی اش اس66ت ک66ه پس از جذب خواننده وادارش میکند برای رفع تش66نگی معن66ویی ک66ه احتم66الا پس از

221

مطالعه آن بدست آورده ، به سراغ جلدهای دهگانه خود تفسیر برود .

کتب نگاشته شده بر اساس این – ب دیدگاه های تفسیری

- پیدایش انسان ، برگزیدگی آدم ، ماهیت11شیطان

به قلم چارلز داروین کلیسای19پس از انتشار کتاب »اصل انواع« در قرن کاتولیک به شدت در مقابل آن موضع گرفت و آن را کفر آم66یز خوان66د ، و از آن پس ت66ا کن66ون هم این موض66ع را حف66ظ ک66رده ، و ح66ق هم دارد زی66را در من66درجات و اس66تنتاجات آن کت66اب مط66البی هس66ت ک66ه بط66ور وض66وح مغ66ایر نصوص »کتاب مقدس« آنها است . ام66ا ج66ای تعجب اس66ت ک66ه چ66را علم66ای اسلام هم وارد همین موضع شدند زیرا مندرجات و استنتاجات آن کتاب ب66ا » کتاب مقدس مسلمانان« تضاد و تنافری ندارد ، زیرا او بر اساس مشاهده و تجربه به چیزی رسید و آن را نوشت ، و مشاهده و تجرب66ه هم چ66یزی اس66ت

که قرآن دائما همه را به آن دعوت میکند . در این کتاب ، موضوع »پیدایش انسان در روی زمین« که روایت این جهانی پدیده مذکور است ، از موضوع »برگزیدگی آدم« ک66ه روایت ف66را جه66انی آن پدیده است ، جداگانه ، و تماما باذکر آیات قرآن و استنتاج از آن ، به تفصیل مورد بررسی قرار گرفته و نشان داده شده که خلط دو بحث سبب آن سوء

تفاهم بزرگ گردیده است و قرآن مخالفتی با نتایج علوم تجربی ندارد . ضمنا چون ابلیس و ش66یطان ن66یز یکی از عناص66ر روایت ف66را جه66انی م66ذکور

است در باره ماهیت شیطان نیز بحثی قرآنی در این کتاب وجود دارد . - سیر و سلوک قرآنی12

»تعالی نفس« همیشه یکی از دغدغه های خاطر برخی از انسان ه66ا ب66وده و از این پس هم خواه66د ب66ود ، و مک66اتب گون66اگون از قبی66ل متص66وفه )اعم متصوفه مسلمان و مسیحی و یهودی ونیز هندی و بودایی و امثالهم( وغ66یره برای این دغدغه خاطر نسخه هائی پیچیده اند ، که نتیجه اش پیدایش اینهمه خانقاه و معبد و صومعه و دیر رهبانیگری است که ب66ه عن66وان مح66ل»س66یر و –سلوک« و »تهذیب نفس« شناخته میشود ، در این کتاب ، از لحاظ ق66رآنی

که صالح ترین مرجع برای این مقوله است - به این دغدغه خاطر پرداخته ، و ض66من بررس66ی نقادان66ه ب66رخی از عناص66ر رایج مک66اتب س66یر و س66لوکی ،

روشهای قرآنی سیر و سلوک و تهذیب نفس را پیشنهاد نموده است . - آثار قوم لوط13

در این کتاب با ذکر آیات مرتبط به داستان قوم لوط و نوع ع66ذاب آنه66ا ، ب66ه کاوشگران و باستان شناسان سرنخ هائی از متن قرآن داده شده ، ک66ه کج66ا را مورد حفاری های باشتان شناسانه قرار دهند که آثار آن قوم را بیابند و از این طریق ، هم قسمتی از »ماقبل تاریخ« را به »دوره تاریخی« بیاورن66د ، و

هم سند مهم دیگری بر اسناد موجود اعجاز قرآن بیافزایند . - حدود شفاعت14

این نگارنده در نوجوانی از یکی از وع6اظ مش66هور آن زم66ان ش66نیده ب6ود ک6ه

222

ب66الای من66بر میگفت »ت66و ش66یعه ب66اش و . . . کن« و » س66نی چ66ه حج کن66د وچه . . . کند یکی است«

رف در این کت66اب ب66ا این خراف66ه برخ66ورد ش66ده ک66ه کس66ی فک66ر نکن66د ب66ه ص66 مسلمان زادگی و شیعه زادگی همه چ66یزش م66رتب اس66ت و م66ورد ش66فاعت

واقع خواهد شد . . . در این کتاب حد و حدود شفاعت را با استفاده از متن خود ق66رآن ب66از گ66ویی

کرده است . س!!خن ن!!و در اص!!لاح الگ!!وی رایج حی!!ات– 15

اخروی در این کتاب در ابتدا به نقادی »الگوی ذهنی رایج حیات اخ66روی« پرداخت66ه و سپس با اس66تفاده از بحث ه66ای ق66رآنی الگ66وئی را پیش66نهاد ک66رده ک66ه در آن

آثاری از آن موارد انتقادی مطرح نیست . رهنمود های قرآن برای بشر قرن حاضر– 16

موضوع بحث این کت6اب در س66ه فص6ل عرض6ه ش6ده ، ک6ه در فص6ل اول ب6ا شاهد آوری از آیاتی از کلام خدا نشان داده میشود که چگونه بشر ابتدائی با استفاده از رهنمودهای وحی از زندگی حی66وانی فاص66له میگ66یرد ، و در فص66ل دوم کارنامه قرآن را در متمدن سازی بشر مورد ارزیابی قرار میده66د ، و در فصل پایانی ضمن مطرح کردن برخی دغدغه های بشر فعلی قرن بیس66ت و یکمی رهنمودهای قرآنی را برای درمان آلام بشری و رفع دغدغه های فکری

و روانی بشر امروزی بیان میکند . - شناخت وجوه کلی اعجاز قرآن17

لحاظ کلی ، به »غ66یر قاب66ل گفت66ار بش66ر ب66ودن« ق66رآن ، و9در این کتاب از اینکه گوینده قرآن باید کس66ی باش66د ک66ه آنق66در علم داش66ته باش66د ک66ه بتوان66د آسمانها و زمین و خ66ود بش66ر را بیافرین66د ، پرداخت66ه ، و نش66ان داده ک66ه چ66را

معجزه میدانند . این کت66اب ب66رای کس66انی ک66ه– به حق –مسلمانان قرآن را »مسلمان شناسنامه ای« بوده و مایلند در اصل مسلمانی خویش از ش66ک و

تردید بدر آیند خیلی مفید است . جواب دکتر سروش– 18

در این کتاب سخنرانی اخیر دکتر عبد الکریم سروش )تحت عن66وان »خ66واب احمد«( که طی آن قرآن را »خوابنامه« پیامبر )ص( نامی66ده ، را ب66ه چ66الش کشیده و نشان داده که علاوه ب66ر اینک66ه ق66رآن نمیتوان66د گفت66ه کس66ی غ66یر از خداوند باشد ، ضمنا نشان داده که نتیجه گیری های دکتر سروش بر مب66انیی

بسیار سست و نا استوار مبتنی است . خرافات زدائی در باره وجود مقدس امام– 19

زمان )ع( در این کتاب تصورات خرافی رایج در باره ظهور ام66ام زم66ان )ع( را تص66حیح کرده ، و علاوه بر آن ، مستندات قرآنی وجود آنحضرت را نیز بی66ان نم66وده ، ونیز به بررس66ی ب66رخی از روای66ات مرتب66ط ب66ا »آخرالزم66ان« پرداخت66ه ، و در مجموع نشان داده ک6ه این بخش از عقای6د ش6یعیان چق6در ص6حیح ، و چق6در

قرآنی ، و چقدر معقول است .

223

تاریخ نزول وحی از ابتدا تا هجرت– 20 روایات شان نزول و بطور کلی روایات ، در ب6ازه زم6انی اواخ6ر ب6نی امی6ه و اوایل بنی عباس که همدوره امام باقر و امام صادق )ع( بود به عرضه انب66وه

نس66ل پس از وف66ات »اص66حاب« رس66ول خ66دا )ص(9رس66ید و این تقریب66ا اس66ت ، و همچ66نین پی66دایش اولین » س66یره« مق6ارن اواخ66ر ه66ارون و اوائ66ل

نس66ل پس از اص66حاب اس66ت ، و این دو11مامون عباسی است ک66ه تقریب66ا منبع از آنجا که هیچگونه دسترسی ش66فاهی ب66ه دوره ن66زول وحی از ابت66دا ت66ا هج6رت نمیتوانس66ته ان6د داش6ته باش6ند ، و بعلاوه ، در آن روزه66ا کت66ابت روی پوست و گران بود و تعداد باسوادان ن66یز کم ب66ود مطلب قاب66ل اعتم66ادی در

باره بازه زمانی مذکور ندارند . این کتاب که مستند به فقط آیات قرآن است ، ضمن اینک66ه در ن66وع خ66ویش بی نظیر است ، اولین کت6اب از این ن6وع اس6ت ک6ه خلاء م6ذکور را ب6ه قاب6ل اعتماد ترین وجه پر ک66رده و اطلاع66ات درس66ت و روش66نی از روزه66ای ن66زول

وحی )قبل از هجرت( به خواننده میدهد . در این کتاب خواهید دید ک6ه چگون6ه جامع66ه نوپ6ای اس6لام رش66د میکن6د و ب66ه قدرت معنوی و در عین حال اجتماعیی بی بدیل تبدیل میشود و نیز می بینید گه چگونه معارضان قدرتمند و ثروتمند آن به تدریج سپر می اندازن66د و رن66گ

می بازند تا اینکه بالاخره عرصه را تسلیم میدارند . »سخن نو در تفسیر )به نام( : ج - تفسیر قرآن

قرآن« )شامل فهرست الفبائی تفسیرس!!وره1- جلد 1

ه!!ا ، مب!!انی و روش تفس!!یری ، و کلی!!د ه!!ای تفسیر قرآن ، و تفسیر چند س!!وره اولی!!ه ن!!زول

قرآن به ترتیب نزول( ) شامل تفسیر بقی!!ه س!!وره10 تا 2- جلد های 2

ها به ترتیب نزول( ون66یز از خ66ود متن –این تفس66یر ، چنانک66ه از بخش »مب66انی« در جل66د اول

تفسیر سوره ها - پیدا است ، کاملا »روش من66د« و منظم و قاب66ل آم66وزش است و چون به ترتیب نزول است خواننده هنگام مطالعه آن گوئی که پا ب66ه پای رس66ول خ66دا )ص( ح66رکت نم66وده و آن روزه66ا را درک میکن66د و مط66الب جن66بی قاب66ل ملاحظ66ه ای ران66یز علاوه ب66ر متن خ66ود تفس66یر در می یاب66د ک66ه مجموع6ا از خوان66دن آن ل66ذت معن66وی زی6ادی می ب6رد و از این لح66اظ از ه66ر

تفسیری متمایز است . ذیلا تفس66یر ی66ک پ66اراگراف از یکی س66وره ه66ا ک66ه بطور اتفاقی انتخ66اب ش66ده را ب66ه عن66وان مش66ت نمون66ه خ66روار ارائ66ه مینمای66د و در همینج66ا این

یادآوری را نیز اضافه میکند که :

224

هم!!!ان » اس!!!کلت« ی را ک!!!ه در تفس!!!یر این پاراگراف می بینید در کل تفسیر همه پاراگراف ها پیگ!!یری ش!!ده اس!!ت : متن ع!!ربی ، عص!!اره محتوای کل س!!وره )= درس( ، عص!!اره محت!!وای پ!!!!!اراگراف )= درب( ، درج خلاص!!!!!ه تفس!!!!!یر پاراگراف های قبلی ، سوالات ، ش!!رح مختص!!ر ،

و بالاخره جمع بندی و تفسیر :

تا164 آیات21 بقره پاراگراف سوره167

ماوات والأرض واختلاف الليل والنه!!ار إن في خلق الس والفلك التي تجري في البحر بما ينفع الناس وما أنزلاء فأحيا به الأرض بعد موتها وبث ماء من م الله من السر خ حاب المس!! ي!!اح والس!! فيها من كل دآبة وتصريف الر

وم يعقل!!ون ماء والأرض لآي!!ات لق!! ﴾ ومن164﴿بين الس الناس من يتخذ من دون الله أندادا يحبونهم كحب الل!!هد حبا لل!!ه ول!!و ي!!رى الذين ظلم!!وا إذ والذين آمن!!وا أش!!ديد وة لل!!ه جميع!!ا وأن الل!!ه ش!! ي!!رون الع!!ذاب أن الق!!

أ الذين اتبع!!وا من الذين اتبع!!وا165﴿الع!!ذاب ﴾ إذ تب!!رباب ﴾ وق!!!ال166﴿ورأوا الع!!!ذاب وتقطعت بهم الأس!!!

ؤوا منا أ منهم كما تب!!ر ة فنتبر الذين اتبعوا لو أن لنا كررات عليهم وم!!ا هم ك!!ذلك ي!!ريهم الل!!ه أعم!!الهم حس!!

﴾167﴿بخارجين من النار

پیش تفسیر درس: ساختن ثبوتي فرد و خانواده از طري!!ق احک!!ام صادره و ساختن سلبي آنان از طريق برح!!ذر داش!!تن

از الگوهاي بد )يهوديان و غيره( جلب توج!!ه مس!!لمانان ب!!هخلاصه تفسیر پ!!اراگراف :

آثار لطف و رحمت الهي و دعوت ب!!ه س!!عي در رش!!د شخص!!يتي خ!!ويش و برکن!!ار مان!!دن از ع!!اقبت ب!!د

آخرتي.

توضیح مقدماتی

225

ای پی66امبر! بیش66ترین مش66کل ت6و در ش66رایط می فرمای66د :1در پ66اراگراف جدید منافقان هستند . اینک در موقعیتی متف6666اوت ازگذش66ته هس66تی ، و هم مشکلاتت ، وهم وظایفت ، سنگین تر از گذشته است .)زی66راعلاوه ب66ر کف66ار ومومنان که قبلا هم بودند ، اینک منافقان به مش66کلاتت اض66افه ش66ده وام66ور

حکومتی به وظایفت( می فرماید : ای مردم به خداوند خالقتان ایمان بیاورید و اگر2در پاراگراف

ه6ای ق6رآن ب6های مانند یکی از سورهدر رسالت پیامبرتان شکی دارید سورهوجود آورید، و در صورت ایمان و عمل صالح از اهل بهشت خواهید بود .

می فرمای666د : مؤمن666ان و فاس666قان در مقاب666ل آی666ات الهی3در پ666اراگراف دهند در حالی ک66ه به66تر اس66ت فاس66قان ب66ه اینهم66هرفتارهای متضاد نشان می

آیات واضح توجه کرده و به خداوند کفر نورزند . می فرماید : ای انسان ها قدرخویش بدانیدکه ب66رای خلیفگی4در پاراگراف

خداوند افریده شده اید واین موقعیت درگرو ایمان وپیروی هدایت های الهیاست .

یهودی66ان را ب66رای مط66البی ک66ه در متن آم66ده نک66وهش می5در پ66اراگراف فرماید .

می فرمای66د : ای مس66لمانان ! ب66نی اس66رائیل ک66ه ب66ه ره66بری6در پاراگراف موسی)ع( ازسلطه فرعونیان رهائی یافتند بجای رفتارهای شاکرانه منقادانه ، رفتارهای ناپسندی ازق66بیل نافرمانی وکف66ر وش66رک وغ66یره وغ66یره درپیش

گرفتند . مبادا شما مانند آنان کنید . می فرماید : ای مسلمانان مبادا دو کلمه ش66هادتین ب66ر زب66ان7در پاراگراف

آورده اید خیلی غرور برتان دارد ، خداوند به گرایش حقیقی اهمیت میده66د ،از هرکس با هر دینی که باشد .

دو باره به نکوهش یهودیان بر می گردد .8در پاراگراف نیز مانند پاراگراف قبل است .9پاراگراف نیز مانند قبل است .10پاراگراف

می فرمای66د : ای مس66لمانان ! ش66ریعت موس66ی)ع(درزم66ان11در پاراگراف خودش بهترین دین بود ولی اینک دین شما بهترین)وآخ66رین(اس66ت ویهودی66ان که شمارا مسخره می66کنند ودلشان نمیخواهد ک66ه ش66مادراین م66وقعیت برت66ر باشید ، درحقیقت دشمن شما هستند وبه66تر این اس66ت ک66ه ش66ما این رادرک

کنید واینقدربا آنها مخلوط نباشید وروابط تان راباآنها تقلیل دهید . می فرماید : ای مسلمانان مانند یهودیان نباشید که نس66بت12در پاراگراف

به پیامبرشان نافرمانی کردند و این عبادات را به جای آورید . ب66ه نک66وهش یه66ود و نص66اری و مش66رکان می پ66ردازد و ب66ه13در پ66اراگراف

مسلمانان می فرماید به راه حق خودشان بروند . ش6ود دلگ6رم می فرماید : ای پیامبر به وح6یی ک6ه ب6ه ت6و می14در پاراگراف

باش و راه خودت را برو . می فرماید : ای مسلمانان ! اب66راهیم وار فق66ط ب66ه خداون66د15در پاراگراف

نظر داشته باشید وچیزی جز او نظر نداشته باشید تا علاوه برآخرت دردنی6666انیز به نعم6ت های بزرگ برسید .

می فرماید : ای مسلمانان ! درهنگام گفتگ66وی اعتق66ادی ب66ا16در پاراگراف یهود و نصارا بر مواردی که بین ش66ماها مش66ترک اس66ت تاکی66د کنی66د ک66ه آنهم

226

توحید و وحی الهی است. ای مسلمانان ! مدتی به عل66ت اشغ66ال کعب66ه می فرماید :17در پاراگراف

توسط مشرکان مجبوربودید بطرفی دیگر نمازکنید اما این66ک که ازهرلح66اظ رنگ شخصیتی مشخص خویش رایافته اید بهتراست به س66وئی عب66ادت کنی66د

که بیشترین قرابت را باآن دارید. می فرماید : ای مسلمانان ! برای ارتقاء روحی وشخصیتی18در پاراگراف

لازم است خود را به این اخلاق متخلق سازید . مربوط به صدور حکم حج است .19پاراگراف

می به نک66وهش یهودی66ان ب6رای حق6ایقی ک66ه درب66اره اس66لام 20در پاراگراف کردند می پردازد .دانسته اما آن را کتمان می

در این پاراگراف می فرماید : بعضی از مردم که علیرغم-اینهمه آیات خلق و امر الهی برای خداوند همت66ا ق66رار می

دهند ، در آخرت معذب خواهند بود .سوالات

1« (ب66ا ک66دام165«)آیه والذين آمنوا أشد حبا لل!!ه -6 کلید فهم قرآن مطابق است؟

موضوع کدام کلید فهم ق66ران اتف66اق165- درانتهای آیه2افتاده؟

درس66وره ه66ای167و166- چه سابقه ای ب66رای دو آی66ه 3قبل می شناسید؟

- یک مثال ب66رای موض66وع دوس66ت داش66تن »ان66داد« )آیه4( بیاورید .165

چ66را خداون66د آف66رینش آس66مانها و زمین را در ردی66ف– 5آیت هایی ذکر فرموده که بسیار کوچکتر میباشند؟

شرح مختصرپرانتزها

است.165 و 164های های اصلی پاراگراف آیهآیهحدسیاتی از اوضاع و احوال آن روزها

آفرینش آسمانها و زمین را یک آیت در عرض164در آیه آیات دیگر )مثلا قایق رانی در آب( ذکر ک66رده ولی واض66ح است که آن ی66ک آیت اص66لا در ع66رض آی66ات دیگ66ر نیس66ت

بلکه همه آنها فرع بر آن یک آیت هستند .

227

علت این نوع ذکر مطلب ، شاید به این علت ب66وده باش66د که مردم آن روزها در آف66رینش و اینک66ه منحص66را توس66ط خداوند انجام شده شکی نداشتند و مشکلشان اینجا بوده بقیه مظاهر زندگی را به مراکزی مرتبط میکرده ان66د ک66ه

حس66اب(165)همط666رازان - آی666ه آنه66ا را »ان66داد« خداون66د میکرده اند .

جمع بندی و تفسیر البت!!ه در آف!!رينش آس!!مانها و زمين ، و گ!!ردش شب و روز، و کشتييي که در دريا به نف!!ع م!!ردم ح!!رکت ميکن!!د ، و آنچ!!ه خداون!!د از آس!!مانها از آبهائي که سبب زنده شدن زمين پس از م!!رگش ميشود ميفرستد ، و اينکه هم!!ه ج!!ور جنبن!!ده اي در زمين گس!!!ترانيده ، و در گ!!!ردش باده!!!ا ، و ابره!!ائي ک!!ه بين آس!!مان و زمين رامن!!د ، آي!!اتيبراي اشخاصي که تعق!!ل مي کنن!!د وج!!ود دارد )

( و از ميان مردم کس!!اني هس!!تند ک!!ه ب!!راي164 خ!!دا همتاي!!اني ق!!رار ميدهن!!د و آنه!!ا را مانن!!د خداون!!د دوس!!ت ميدارن!!د ، ولي مومن!!ان خ!!دا را بيش از همه چيز دوست ميدارن!!د ، و اگ!!ر آنانک!!ه

که همه)ميدانستند(ظلم كردند آن عذاب را ميديدند قدرت ها همگي مخصوص خداوند اس!!ت و اينک!!ه

}آن هنگام که رهبران(! 165عذاب خداوند شديد است ) )گمراهي( از پيروان خويش بيزاري ميجوين66د و ع66ذاب را مي بينن66د و

( و پ6يروان آن6ان ميگوين66د ک66اش166سبب ها از آنه66ا قط66ع ميش66ود ) بازگشتي بود تا ما هم از آنان بيزاري جوئيم همانطور ک6ه آن6ان از م6ا بيزاري جستند. خداوند اعمالشان را با چ66نين حس66رت ه66ائي ب66ه آنه66ا

(167نشان ميدهد و از آن آتش خارج نخواهند شد{)

علامت } { مرب66وط ب66ه مط66الب ف66رعی ، و }} {{ مرب66وط ب66ه مط66البفرعی در فرعی است .

-www.tafsir.jamal :مط!!!!!الب ف!!!!!وق در س!!!!!ایت

228

ganjei.com: در دس!!!!!!!!!!!!ترس و ایمی!!!!!!!!!!!!ل jamalganjei@gmail.com . نیز در خدمت است

229