• w • • •

DINEGITIMI

Editorler:

Prof. Dr. Mustafa KOYLU Prof. Dr. Nurullah ALTA~

.. . .. . GUNDUZ . EGiTiM ve YAYINCILIK

ISBN: 978-605-5584-32-0

tO Tum haklan GONDOZ EGITIM ve YAYINCILIK, TURIZM SANAYiTICARET LTD. $Ti:ne aittir. Bu kita.bm tamam1 ya da bir klsmJ5846 say1h yasanm hukumlerine gore, GONDOZ EGiTiM ve YAYINCJLIK, TURiZM SANA Vi TiCARET LTD. $TI:nin iznl olmaksJZin elektronik, mekanik, fotokopi ya da herhangi bir kaylt sistemi ile c;ogaltJiamaz, yazlh, sozlu, gorsel-i~itsel kitle ileti~im arac;lan yoluyla yaymlanamaz, depolanamaz.

Baskt Haztrltk: Turker ~enaltun

Ilk Bask1: 2012 lkinci Bask1: 2012

Baskt: HERMES TANITIM OFSET Buyu k Sanayi 1. Cad. No: 1 05lskitler- ANKARA Tel: 0312 384 34 32

G0ND0Z EGiTiM ve YAYINCILIK TURiZM SANAYi TiCARET LTD. ~Ti. Cevizlidere Mahallesi 1218. Cad. 6/8 Balgat - ANKARA Tel: 0312.472 66 62 • Faks: 0312.472 66 08 www.gunduzyayincilik.com bilgi@gunduzyayincilik.com

AVRUPA BiRLiGi ULI

96 I 'Din 'Egitimi

AB'nin dti~i.insel temellerine bakJ.ldtgmda, toplulugun temel amacmm,

Avrupall devletlerarasmda meydana gelebilecek ~att~malar1 onlemek ve

Avrupa'da ban~1 tesis etmek oldugu gori.ilmektedir. Ancak ilerleyen za-

manlarda di.inyada demokrasi ve insan haklan alarunda ya~anan olumlu

geli~melere paralel olarak Birlik, ekonomik temelli bir topluluk olmarun

otesinde, siyasi ve kiiltiirel bir birliktelik saglama konusunda da yeniden

bir degerlendirmeye gitme ihtiyact hissetmi~tir. Gtiniirntizde artlk AB ile

ifade edilen Avrupa'nm geleneksel "Batt" kavramt ile aym anlama gelme-

digi gori.ilmektedir. Geleneksel "Batt" ile daha ~ok geli~mi~ Avrupa iilkele-

ri, yani Batt Avrupa algtlarurken, AB, geli~memi~ Dogu Bloku iilkelerini de

kapsamaktadtr. Nitekim AB iilkelerinin ~ogu gibi AB komisyonu da AB ic;:in

kiiltiirel, tarihsel ve cografi tarumhimalardan ka~mmakta ve kendini bir de-

gerler birligi olarak gormektedir.2 Bu degerler, AB Anla~mast'nda da a~lk~a

goriiliirken, AB Temel Haklar $artt'nm ba~langt~ ktsrrunda da yine evrensel

degerlere vurgu yaptlmaktadtr. Buna gore "Birlik, manevi ve ahlaki mirasm

bllincinde olarak, insarun saygmhgt, ozgiirliik, e~itlik ve dayaru~marun bo-

li.inmez ve evrensel ilkeleri ile demokrasi ve hukukun tistiinltigti prensipleri

tizerine kurulmu~tur:'3 denilerek, toplulugun temel degerleri bir kez daha

ifade edilmi~tir.

Her ne kadar, AB, slillrlarlill belirlerken kiiltiirel, tarihsel ya da cografi bir

smrrlama yerine, evn:insel degerleri ilke olarak benimsemi~se de, toplu-

luk ic;:inde dinin konumu siirekli tartl~tlmaya devam etmektedir. Ozellikle

Tiirkiye'nin tiyeligi konusunda, AB'nin Hrristiyan kirnligine stirekli vurgu

yaptlmakta ve bu sayede Tiirkiye'nin topluluk dt~mda tutulmas1 amac;:lan-

maktadtr.

Din konusu, AB Temel Haklar $artt'nm kaleme allnmast srrasmda da ciddi

tartl~malara neden olmu~tur. Olkelerin dinsel yaptlart, sosyal h~yatln ic;:inde

dinin onemli bir referans kaynagt olmast ve herhangi bir konunun farkh

din veya mezhepte farkh anlamlar ifade etmesi gibi nedenler, temel hak ve

ozgiirliikler alarunda ortaya konulacak yakla~lffidaki farkhllklarm da dogal

sebebi olmu~tur.

2 Hollanda Kamu Politikalan Bilimsel Kurulu, Avrupa Birligi, 1Urkiye ve Islam, Ay~egii16zturk (Ed.),

c;ev: TOrkevi Research Centre, Istanbul: Ba~hk Yay., 2007, s. 42.

3 Charter of Fundamental Rights of the European Union, Official Journal of the ~uropean

Communities, 18.12.2000, C 364.

'Din 'Egitimi I 97

ilk olarak, 1997 yili.ndaki Amsterdam Anla~masmm, "Kilise ve Diger Dini

Organizasyonlar" hakkmdaki delda.rasyonda, "Bidik, kilise ve diger dini ku-

rulu~ veya toplululdarm, iiye i.ilkelerin ulusal hul

98 I 'Din 'Egitimi

Bu nedenle AB iilkelerinde din egitimi ve ogretimine ili~kin uygulamalan

daha iyi anlayabilmek ic;:in AB'nin genel dini yap1s1 hakkmda lasaca bilgi

vermek gerekmektedir.

Pek c;:ok Avrupa iilkesinde uzun siiredir artan sekiilerle~meyle birlikte, di-

nin kamusal alanda tedrici bir ~ekilde gerileyecegi fikri hal

'Din 'Egitimi I 99

nin anlarru nedir? Onceleri insanlar kiliseye dini bir gorevi icra etmek i~in

giderlerken, bu durum art::Jk, bireysel bir se~im meselesi haline gelrni~tir. Yani

bireylerde "Ben kiliseye (veya herhangi bir dini organizasyona) hayabmdaki

genel bir ihtiya~tan ziyade, muayyen bir ihtiyacuru kar~uamak amac1yla git-

mek istiyorum. Bu, klsa bir siire de olabilir, uzun bir siire de olabilir. Benirn

kiliseye bagW1grm ihtiyacylaruru lcar~uadlgi siirece devam edecektir, ancal< is-

temezsem, buraya gitmem ya da devam etmem konusunda benim her hangi

bir zorunlululugum yoktur:'gorii~ii agrr basmaktadtr? Boylece kilisenin hem

inancy hem de uygulama acyiSmdan "kimyasl" degi~mi~tir. Bunun en onemli

gostergesi de II. Diinya Sava~1 sonras1 ingiltere Kilise'sindeki, bulug cyagmdaki

Htristiyan cyocuklarm kiliseye kabul ayininde keskin dii~ii~lerin ya~anmastdtr.

Her ne kadar bu durum, tiim iskandinavya iilkeleri icyin olmasa bile, ingiltere

i~in soz konusu olup, bu ayin (confirmation) art::Jk tamamen her ya~ grubun-

daki ir!Sanlar i~in sadece bireysel bir secyirn haline gelmi~tir.

Giiniimiizde gelinen nokta itibariyle, AB'nin gene! dini yaptsma baklldlgm-

da, topluluk illkelerinin niifusunun agrrlikll olaral< H1ristiyan oldugu go-

rillmektedir. Ozellilde Giiney ve Orta Avrupa'da Roman Katolil< mezhebi,

Kuzey ve Bat1 Avrupa'da Protestanhk daha yaygmdtr. Bunun yanmda Dogu

Avrupa ve Balkanlarda, Ortodoks mezhebinin one ~lktlg1 gorillmektedir.

Yrrmi yedi iilkeli AB'nin toplam niifusunun % SO'sinden fazlasm1 Roman

Katolik mezhebi olu~turmalctadu. On dort AB illkesinin top lam niifusunun

% SO'sinden fazlas1 Katolik'tir. Ornegin italya ve Malta'da Katoliklerin ora-

ru % 98; Liiksemburg'da % 97; Polonya'da % 95; irlanda'da % 91,6; Portekiz

ve ispanya'da % 94; Fransa'da % 83; Avusturya'da % 73,6 ve Macaristan'da

% 67'dir. Protestan niifusun agtrhld.t oldugu iilkelere baklldtgmda, ornegin

Danimarka'da niifusun % 95'i Protestan il

100 j 'Din 'Egitimi

Miisliimanlar, (% 70 oraruyla Arnavutluk ve % 99,8 oraruyla Tiirkiye haric;:)

azmltk durumundadrr. Bununla birlikte meseleye yiizdelik ac;:1smdan bakii-

digmda, AB iilkeleri arasmda c;:e~itli farkhhklar bulunmaktadrr. Ornegin,

baz1 Dogu Avrupa iilkelerinde Mlisliimanlar % 10'un lizerinde bir azmltk

grubunu olu~tururken, bazliarmda bu oran daha dii~iiktiir. Bir Dogu Avrupa

iilkesi ve ayrn zamanda AB liyesi olan Bulgaristan'da toplam niifusun %

12,2'sini Miisliimanlar olu~tururken, bu oran Ban Avrupa iilkelerinde, or-

negin Fransa'da% 5-109; Hollanda'da% 5,5; Avusturya'da% 4,2; Belc;:i.ka'da%

4; Almanya'da% 3,7; Birle~i.k I

'Din 'Egilimi 1101

bahsetmektedir.U Maalesef boyle bir anlayr~ zaman zaman islam't Avrupa kimliginden, Avrupa'run entelekttiel tarihinden ve kiiltiirel m.irasmdan ch~larken, Ti.i.rkiye'nin de AB iiyesi olup olmamas1 konusundaki en temel tartl~ma alarum olu~turmaktachr. Oysa Avrupa Birligi Parlamenterler Meclisi'nin (PACE) 1162 no'lu (1991) tavsiyesirlde islam medeniyetirlirl Avrupa kiilti.i-riine yaptlgi katktdan bahsedilirken, islam'm Avrupa'daki roliine ili~kin ~u degerlendirme yaptlmaktadlr:13

Ht.ristiyanhl< ve Yahudilige ilave olarak islam, yiizyillardlr Avrupa medeni-

yetirle ve giinliik ya~arruna farld1 ~ekillerde etki etmi~tir. Bu, sadece Ti.i.rldye gibi niifusunun biiyi.ik c;ogunlugu Miisliiman olan i.ilkeler ic;in degil .... Bununla birlikte islam y~ anla~tlmalardan dolayr act c;ek~ ve halen de c;ekmeye devam etmektedir. Ornegin, dii~manca veya doguya ait basmal

102 I Vi11 'E§itimi

islanu dt~layan olumsuz gorii~lerin yarn sJia islanu, ve islam egitimini

Avrupa'run birligi ve entegrasyonu i~in vazgec;ilmez bir unsur olarak kabul

edenler de vardJI. Ornegin, FranslZ Regis Debray dini konularm, FranslZ

egitimine dahil edilmesi gerektigini, toplumumuzu ve diinyanuzt anlamak

ve ~agd~ meydan okumalarla ba~a c;tkabilmek i~in bunun zorunlu oldugu-

nu belirttikten sorua, islam egitimiyle ilgili olarak da ~unlar1 soylemektedir:

"Nastl ki laiklik Fransa'da islam ic;in bir ~ans ise, FranstZ islam't da laildik ic;in

bir ~anstJI:' 16

Avrupa Konseyi'nin "Egitim ve Din"e yonelik 1720 no'lu (2005) tavsiye karar1

da bu gorii~ii destekler mahiyettedir. Metinde ~u ifadelere yer verilmektedir:

... demokrasi ve dinler birbirleriyle uyu~maz olmamahdJI. Aslmda on-

lar kamu iyiligi ic;in gayret gostermede muteber partner olmahdJilar.

Toplumsal sorunlarla miicadele etmede, yoneticiler dini a~Jilliga yol ac;a-

bilecek durumlardan pek ~ogunu ortadan kaldJiabilirler. Egitim, basmaka-

hp dii~iinceler, cahillik ve dinlerin yarlli~ anla~tlmastyla miicadele etmede

temeldir ... c;ocuklara olc;iilii ve objektifbir ~ekilde ve Avrupa insan Haklart

Sozle~mesinde belirtilen degerlere uygun olarak temel dinlerin tarihi ve fel-

sefesi ogretilmek suretiyle, fanatisizmle etkili bir ~ekilde miicadele edilmi~

olacal

'Din 'Egitimi 1103

rihsel onyargtlar biiyiik bir rol oynamakla birlikte, son donemde ya~anan

bir talam olumsuz geli~melerin de paymm oldugu anla~tlmaktadrr. islam'la

ilgili tiirri bu onyargtlara ragmen, gerek Avrupa Konseyi gerekse AB, islam't Hlristiyan ve Yahudilik gibi ibrahirni dirtlerden oldugunu ve ortal< temellere

sahip oldugunu ifade etmektedir. ~u da bir gerc;:ektir ki, AB'nin dinsel gorii-

niimii her gec;:en giin artan oranda c;:ogulcula~makta, yazili metinlerinde de,

tiirn dinlere e~it mesafede saygt duydugunu ifade etmektedir.

B. Avrupa Birligi'nin Din Egiti.mi Politikalart

Avrupa Birligi, kurucu anla~malar yoluyla ortaya konulan hedefleri gerc;:ek-

le~tirmek i

104 I 'Din 'Egitimi

risinde AB, baz1 alanlarda ilye illkeler adma tek yetl

'Din 'Egitimi 1105

Payla~zmlz Yetki A lam

Payla~mll1 yetki alaru, TFEU'nun 4. maddesinde belirtildigi ~ekli ile gerek

AB'nin gerekse herhangi bir tiye i.ilkenin diizenleme yapma yetkisine sahip

oldugu yetki alaru olarak tanunlanmaktad1r. ilgili anla~marun 4. maddesin-

de belirtilen yetki alanlan; ic;: pazar, sosyal politika, ekonomik, sosyal ve bol-

gesel uyum politikalar1, tarim ve ballkc;:ill.k politil

1061 'Din 'Egitimi

lanrun temelinde ti.im vatanda~lann ekonomik, politik, sosyal ve kiilti.irel

ya~ama tam uyum saglamalan ile insarun potansiyelinin geli~tirilmesi yat-

maktadJ.r. Egitim politikalan da bu geli~imi desteldeyecek ~ekilde planlan-

maktadJ.r.23 Bu anlamda AB, yiiksekogretim ic;in Erasmus, okul oncesi egi-

tim ile ilk ve ortaogretim okul egitimi ic;in Comenius, yeti~kin egitimi ic;in

Grundtvig, mesleki egitim ic;in Leonardo da Vinci gibi programlar diizenle-

yerek hedeflerine ula~maya c;all~malctadJ.r.24

Avrupa Birligi, egitim konusunda c;e~itli programlar diizenlemek suretiyle

iiye iilkelerin egitim sistemlerinde gene! bir standart belirlerken ve mevcut

egitimin kalitesini de arttlrma}'l amac;larken, din egitimi konusunda -din

egitimi ve ogretim.inin niteligi, programlann haztrlanmast, derslerin zorun-

lu olup olmamast, dersin ic;erigi vb.- AB'nin bagla}'lCl nitelikte herhangi bir

karar1 bulunmamalctadJ.r. Koordine yetki alaru ic;erisinde bulunan egitim

konusu, iiye iilkelerin ic; hukukuna btr~tlr. Egitim konusunda baz1

standartlar belirleyen ve buna uygun olaral< belirli programlar1 uygulama-

ya koyan AB, din egitimi konusunda niyet beyaru olabilecek herhangi bir

uygulamaya gitmemi~tir. Ancak AB'nin din egitimi konusunda alenen ta-

ra£ olmamast, bu konuda yasal bir bo~lul< oldugu anlamma gelmemelctedir.

Topluluk, konuyu temel hak ve ozgiirliikler baglammda degerlendirerek, bu

alanda ortaya c;Ikabilecek yasal bo~lugu doldurmaya c;all~nn~ttr.

~· Avrupa Birligi iilkelerinde Din Egitimine ili~kin Baz1 Uygulamalar

Avrupa Birligi'nin yetki alanlarmda da ifade edildigt gibi, toplulugun, egitim

konusunda bagla}'lCl bir politil

'Din 'Egitimi It 07

haklar dogrultusunda ve herhangi bir aynm yapJ.lmakslZm anayasal

108 I Vin '£9iiimi

Almanya'da din-devlet arasmdaki ili~l

'Din 'Egitimi 1109

Alman egitim sisterni i~erisinde din egitirni ve ogretirni, anayasal dayanak-

lara sahip onemli bir konu alaru olarak devlet okullarmda okutulan temel

dersler arasmda yer almaktadtr. Bu derslerin i~erigi . de devletle kilise ara-

smda yaptlan ozel anla~malar geregi ve Federal Anayasa'ya uygun olarak,

ilgili dini topluluk tarafmdan belirlenmektedir.32 Dola}'lstyla bu ciimleden

hareketle iizerinde durulmast gereken iki temel husus, din derslerinin hu-

kuki statiisiiniin tahlil edilmesi ve miifredat olu~turma si.irecinin degerlen-

dirilmesi olmal.tdtr.

Din dersleri, Federal Anayasa'nm 7. maddesine gore, resrni okullarda, ilko-

kuldan lise son smlfa kadar zorunlu olarak yer alan dersler arasmda sayLI-

maktadtr. Bu dersler Hrristiya.nltgm esaslart dogrultusunda kilisenin temel

prensiplerine uygun olarak verilmektedir. Federal Anayasarun din egitimi

ve ogretimini diizenleyen 7. maddesinin 2. ve 3. fikralart ~oyledir:

7 I 2.

110 I 'Din 'Egitimi

Alman egitim sisterni, din egitirni ac;:1smdan Hlristiyanhgt merkeze alan bir

yap1ya sahiptir. Bu durum, Hlristiyanhgm temel dini karakteristigi yanstt-

masmdan ve illkenin tarihi gec;mi~ine ntifuz etmi~ olmasmdan kaynaklanJ

maktadrr. Bu nedenle Alman egitim sisterni ic;:erisinde kiliseler onemli bir yer

tutmaktadrr. 2002 yili rakamlarma gore, Protestan Kilisesinin 8953, Katolik

Kilisesinin ise 9300 anaokulu bulunmaktadrr. Genel egitirn veren ozel okul-

lar ar;:1smdan da yine rakamlarm onemli oldugu goriilmektedir. Buna gore,

Almanya'da genel egitirn veren 2500 civarmda ozel okul vardrr. Bu okulla-

rm 257'si Protestanlara, 531'i ise Katoliklere aittir. Genel egitim veren ozel

okullarm devlet okullarma oraru ise % 7,9'dur. Bi.iti.in bu veriler, kilisenin

egitim sisterni ic;:indeki yerini gosterirken, din egitirni konusunda da baz1

ipuc;:lar1 vermektedir. Zira kilise okullannda verilen egitirnin tamamen se-

ki.iler bir anlay1~la yapildiguu soylemek mi.imki.in degildir. Konuya azmhklar

ac;:1smdan baklldigmda, ozel okullar konusunda azmhklarm da ayru haklar-

dan yararlandJ.k.lart goriilmektedir. Ancak halen illkede Mi.isli.imanlara ait

birisi Berlin digeri de Mi.inih'te olmak i.izere iki okul bulunmaktadrr.35 Bu

ac;:tdan Mi.isli.imanlarm bu irnkanlardan ne kadar yararlandildar1 ayn bir tar-

tl~ma konusudur.

Almanya'da egitim sisterni ic;:erisinde ilk ve ortaogreti.nlde zorunlu dersler

arasmda yer alan din dersirlin, Anayasa'ya gore cemaatlerin temel prensipleri

dogrultusunda verilecegi hi.ikmi.i, eyaletler arasmda farklilik gostermekle bir-

likte, temelde mezhebe dayah (confessional) bir yalda~lffiiD dogmasma neden

olm~tur. Bu dogrultuda okullarda din dersleri dini cemaatlere gor.e olu~tu

rulan suuflarda verilmektedir. Ancak bu ayn~ma ilkokullarda ger;:erli degildir.

Bunun il

'Din 'Egilimi 1111

kokullarda 19-28 saat ve ortaogretim kurumlarmda da 28-30 saaf:'l6 oldugu

dii~iiniiliirse din dersinin tiim dersler ic;:erisindeki paymm % 10 civarmda

oldugu soylenebilir ki, bu oran, sadece Avrupa'da degil, diinya olc;:eginde de

birc;:ok iilkeden daha fazladrrY

Din dersinin ic;:eriginin dini cemaatlerin temel prensipleri dogrultusunda

belirlenmesi, ders kitaplarmm hazrrlanmas1, devlet ve kiliseye birlikte ha-

reket etme sorumlulugu getirmi~tir. Bu sorumlulul< geregi her iki taraf da

hazrrlanan kitabr veya prograrm veto etme hald

112 I 'Dill 'Egitimi

gerleri benimsemeyen veya ogrencilerle ayru mezhepten olmayan bir ogret-

men, Anayasarun 7 I 3. maddesinde ge~en din ve vicdan ozgiirliigli geregi

bu dersi okutmak i~in zorlanamamaktadtr.

Federal Anayasa, din dersi almak istemeyen ogrencileri de bu konuda serbest

btrakrm~tlr. Anayasarun 4. maddesinde bireylere tarunan din ve vicdan hiirri-

yeti baglanunda ~ocuklar 14 ya~ma kadar (Bu ya~ SUllri Bavyera ve Saarland'da

18'dir.) kanuni temsilcileri, bu ya~tan sonra da kendi istekleri ile din dersinden

muaf olabilmektedirler. Bu dersi se~mek istemeyen ogrencilere alternatif ders

olarak, "Etik" (Ahlak) dersini se~me irnkaru tarunmaktadtr.

Frans a

Bugiin diinyada devlet ile kilisenin en kati ~ekilde birbirinden aynldig1 bir

iilke olmasma ragmen, Fransa'da kilise, ozellikle Katolik Kilisesi, iilkenin

toplumsal hayatmda agtrhgm1 siirdiirmektedir. 1958'de papa olaral< se~ilen

ve 1963'te olen Papa 23. Jean'm ifadesiyle, "Fransa Hrristiyanllk ekmeginin

pi~tigi fumdtr:' Charles de Gaule de bunu "HrristiyanW< ekmeginin pil;itigi

millet" olarak tarif etrni~tir.40 Bu nedenle Fransa'daki din egitirni konusunu

il;ilemeden once klsaca, Fransa'run dini durumuna bakmak gerekmektedir.

2006 yili itibariyle, 63 mil yon ni.ifusuyla Frans a, sekiiler kiiltiire sahip Katolli<

bir iilkedir. Ancak ikinci Dlinya Sava~t sonrast ile karl;itla~tlrurugmda dini

a~1dan olduk~a farklt bir konuma geldigi goriilmektedir. Franstz halkmm

~ogunun hala dindar olmasma ragmen, Roman Katolli

'Din 'E§itimi 1113

Dinin anayasal konwnu a91smdan baktldigmda, Franstz Anayasast'run ilk

maddesi (1958) Fransa'yt, "etnik koken, rrk ve din a91smdan her hangi bir

aynm yapmakstzm tiim vatanda~larma kanun oniinde e~itligi saglayan par~

9alanmaz, seki.iler, demokratik ve sosyal cumhuriyet" olarak tantmlamak~

tadrr. Cumhuriyetin bir ozelligi de "ti.im inan9lara saygt duymastdrr:' AralJ.k

1905'te ytiriirliige giren devlet ile kilisenin ayrtffil konusundaki kanun,

Fransa'da devlet ile dinler arasmdaki ili~kiyi diizenlemeye devam etmekte~

dir. 1905 Anayasast'run ilk maddesinde, "kamu diizenine aykm olmamak

kaydiyla, vicdan ozgiirliigiiniin ve dini ozgiir bir ~ekilde ya~amanm ga~

ranti altma almdigt" ifade edilmi~tir. ilgili Anayasa'run ikinci maddesinde,

"Cumhuriyet hi9bir dini tanrmaz ve desteklemez ve de hi9bir dinin din ada~

m1 maa~1n1 odemez:' denilerek din-devlet arasmdaki mesafeye vurgu yapu~

rm~ttr. Bununla beraber "desteldemez" prensibi bazt istisnalart da i9ermek~

tedir. Yukartda zikredilen 2. maddenin 2. paragrafinda "devlet, rahiplerin

(chaplaincy) giderlerini kar~Llayacak" ibaresi vardrr. Yme ayru kanunda "ra~

hiplik hizmetleri ile ilgili harcamalar i9in devlet biit9esinden bir para ayru~

mast" imkanlnln oldugu; bunun da ilk ve ortaogretim okullart, hastaneler ve

hapishaneler gibi devlet kurumlarmda dini uygulamalarm ozgiir bir ~ekilde

yerine getirmesinin amaylandtgt ifade edilmi~tir. Ayrtca 1905 Anayasast'run

19. maddesi, tarihi arutlarm tamiri i9in ayrtlan paranm da "destekleme" ola-

rak nitelendirilmeyecegini ifade etmektedir. 13 Nisan 1908 tarihinde, 1905

Anayasast'run 13. maddesine "Devlet, kurumlar (departments) ve yerel yo~

netimler, hukuken sahibi olduklart dini binalarm idamesi ve korunmas1 i9in

gereken masraflan kar~Llamada ozgiir olacaklardu:' ~eklinde bir alt paragraf

eklenmi~tir.43

Fransa'da, 2005 yili itibariyle ilk ve ortaogretim kurumlaimm saytst yakla~lk

68 bin olup, bunlardan 9 bini Katoliklere aittir. Bu da oran olarak% 13'e teka~

bill etmektedir. Bu okullarda toplam 2.011.000 ogrenci (% 17) okumaktadtr.

Olke genelindeki Katolik okullar tek tip okullar olmaytp, anaokulu dahil, lise

son suufa kadar genel egitim veren ilk, orta I kolej ve liseler, meslek okullan, teknik liseler, ozel egitirne muhta9 yocuklar i9in okullar ve ziraat okullar1

gibi farldt alanlarda egitirn verilmektedir. Saytsal ac;:tdan, iilkede Katoliklere

ait 5.300 ilkogretim okulu, 1.630 kolej, 818 genel ve teknik egitirn veren lise,

528 Katolik meslek lisesi, 212 Katolil< Lisesi bulunmaktadrr. Aynca 389lise,

iiniversiteye giri~ oncesinde, lise sonras1 i9in gozde Oniversite ve miihen-

43 Jean·Paul Willaime, "Teaching Religious Issues in French Public Schools~ s. 88.

114 I 'Din 'E§ilimi

dislik yiiksek okullarma giri~teki smavlara hazrrlamaktadlr. Katolik okul-

larm onemli bir ozelligi de, son derece ba~arili olu~lartdlr. Ornegin 2003

yilinda Bakalorya smavma giren ogrencilerin tamarruna yakmmm ge~tigi

ve % 98'inin de ba~ar1 elde ettigi bilinmektedir. Fransa'da halen Paris, Lille,

· Angers, Lyon ve Toulouse'da be~ ayn Katolik Oniversitesi bulunmaktadlr.

Bunlarda dini bilirnlerle ilgili boliirnlerin yaru srra madan bir iiniversitede

bulunan tiim fakiilte ve yiiksek okullar da yer almaktadlr.

Fransa'da okulla kilisenin aynrm, 1905'teki kilise ile devletin aynrmndan

daha oncelere gider. 28 Mart 1882 de kabul edilen kanunla, ilkogretim

zorunlu hale getiri4fken; 1850'de kabul edilen Fallaux Raporu ile de, din

adarnlarmm, ozel ve devlet ilkokullar1n1 idare ve denetim haklar1 sona er-

dirilmi~tir. Bununla beraber ikinci madde ~u ~artl getirmi~tir: "Devlet il-

kokullarl, istemeleri halinde, ebeveynlerinin kendi ~ocuklarma dini ogre-

tiin vermek i~in, Pazar giinii hari~, haftanm bir giiniinii tatil edecektir:'44

Boylece, okul ile kilise hukuken aynlsalar bile, hukuk, ailelerinin dini inan~

ve uygulamalarma sayg1 duyarak, okul giinlerinde ~ocuklarma din egitimi

ve ogretimi verme imkaru .saglarm~tlr. Yme din ve ahlak ogretimi dersi ye-

rine "ahlak ve vatanda~hl

'Din 'Egitimi 1115

desinde yer alan, "Devlet kamu okul sistemindeki ogrencilerin ibadet ve din

egitirni ozgiirliiklerini garanti etmek i

1161 Vin J;§itimi

bilinen rapordur. Bu raporun haz1rlanmasma neden olan husus da 11 Eyliil

olaYJ. idi. Bu olay, tii.m i.ilkeleri ve din mensuplaruu din egitimi ve ogretimini

yeniden dii~iinmeye sevk etmi~tir. Debray, raporunda bu durumu; "from a

laicite of ignorance (in which religion does not concern us) towards a lai-

cite of understanding (where understanding becomes our duty). Laikligin

anla~I.lmas1 konusundaki cehaletten -ki o durumda din bizi ilgilendirmez-

laikligin anla~I.lmasma dogru -orada da dini anlamak bizim gorevimizdir-.

~eklinde ozetlemi~tir.50

Yme dini konular ve din egitimiyle ilgili olarak Milli Egiti.m Bakanllg1 5-7

Kasrm 2002 tarihleri arasmda farkh bilim dallarmdan 300 ki~inin katlldlg1

bir seminer diizenlemi~tir. kattlml~tlr. Toplantuun sonuc;: bildirgesinde, ge-

rek kiiltiirel mirasm tarunmas1, gerekse vatanda~hk egitimine katk.ts1 olma-

Sl ac;:1smdan, din egitiminin gerekli oldugu vurgularuru~tlr. Bunun yam s1ra

raporda, "din hakkmdaki ogretim, egitimin tii.m diger ~ekillerinde olmas1

gerektigi gibi, cumhuriyet okulunun temel degerlerini desteklemek zorun-

dadl!" denilmi~tir. Soz konusu bildirgede, "din" ya da "dinler" yerine "dini

gerc;:ekler" denilmi~, bununla da, okullara ayn bir din dersi yerine, mevcut

okul konular1 ic;:inde dini konulara yer verilmesi vurgusu yaptlml~tlr. Burada

"dinler" ifadesi yerine "dini gerc;:ekler" ifadesinin kullarulmas1, dinin sadece

bir fikir olmaktan ote daha fazla anlam ta~tdlgma da i~aret etmektedir.

Son olarak, Fransa'da din egitimine yonelik olumlu bir adlm da, Avrupa Din

'Din 'E9itimi 1117

maa~lan devlet tarafmdan oderunektedir. Aynca bir dernek kanahyla dev-

letle anla~ma yapan ozel akullar i~letme giderlerini kar~Ilama naktasmda

ilave bir destek de almaktachrlar. Devletin ozel akullara yardun etmesi ka-

nusunda herhangi bir din aynrm yapilmamaktachr. Gerekli ~artlar1 ta~Ima

larl halinde btitiin dini gruplarm akullarma fan saglanmaktachr. 52

Kamu akullarmdaki din dersinin mufredatl - ki bu daha c;ak Katalik, Protestan ve Yahudilere ait- ilgili dini cemaat ve devletin yetkili kudigt ki-

~ilerin i~birligi ile yapumaktadu:. Ancak miifredatm dini muhtevas1n1 ilgili

dini cemaat belirlemekte ve devletin herhangi bir mtidahalesi soz kanusu

almamaktachr. Olkede ozel egitimin agrrhkh bir klsrruru elinde bulunduran

Katalik akunarmda ise din dersleri, zarunlu egitim kapsarmnda degerlendi-

rilmektedir. 53

jngiltere

Yirminci ytizyilin ikinci yar1s1, ozellikle Bah Avrupa'da onemli siyasal ve

sasyalajik degi~irnlere sahne olmu~tur. Ozellikle somiirge iilkelerinden

ingiltere'ye yapuan goc;:ler neticesinde illkenin etnik ve sasya killtiirel ya-

ptsmda onemli degi~iklikler meydana gelmi~, ytizyillar bayunca iilkede tek

egemen din alan Hrristiyanhgm di~mda artlk yeni ve farkh din ve killtiir-

ler kendini gostermeye ba~lamr~t1r.54 Tum bu ya~ananlar devleti genelde

egitim ozelde ise din egitimi kanusunda yeni arayt~lar ic;:erisine itmi~tir.

Egitimde avrupa standartlar1ru yakalama ve hatta anun tizerine c;lkma is-

tegi, bununla birlikte egitimin agtrhklt yiiktinti c;eken kiliselerin ayru amaca

hizmet edecek bic;:imde kendini geli~tirememesi ve goc;:ler sanucu iilkeye ge-

len yabancuarm egitimi meselesi devletin egitim alanmda yeni bir inisiyatif

almas1n1 zarunlu kllffil~tlr.55

52 Messner, a.g.m., s. 1 29.

53 Mehmet Zeki Aydm, "Bat1 Avrupa Olkelerinde Ya~ayan Turkler i~in Din Gi:irevlisi ve Din Dersi

Ogretmenlerinin Yeti~tirilmesi~ Ulus/ararasl Avrupa Birligi $uras1, 3-7 May1s 2000, Ankara:

Diyanet l~leri Ba~kanhg1 Yay., 2000, s. 408.

54 GGnOmuzde lngiltere, 62,5 milyon nufusuyla AB'nin en i:inemli ulkelerinden birisidir. Eurostat

Database, "Demographic Balance and Crude Rates~ http: II appsso.eurostat.ec.europa.eu I nuj I show.do? dataset=demo gind&lang=en (1 4.11 .2011 ); Olkenin dini yap1s1na bak1ld1gmda,

2001 y1h verilerine gore, H1ristiyanlar toplam nufusun % 71,6'sml (42 milyon), herhangi bir

dine mensup olmayanlar% 15,5'1ni (9,1 milyon) ve MusiOmanlar ise, o/o 2,7'sini (1,6 milyon)

olu~turmaktad1rlar. United Kingdon Census 2001, http: II en.wikipedia.org I wiki I United Kingdom Census 2001#Religion (14.11 .2011).

55 Bu konuda geni~ bilgi i~in bkz. Mustafa Ki:iylu, "

118 I Vi11 'Egifimi

ingiltere'de egitim, 19. ytizyilm ikinci yansma kadar agrrWdi olarak kilisenin

kontroliinde yapilinaktaydi. 1870'li yillardan sonra egitim alarunda meyda-

na gelen yeniden yapLlanma

'Din 'Egitimi 1119

1944 Egitim Yasast: Bu yasa, ikinci Diinya Sava~1 sonras1 meydana gelen siyasal ve sosyal degi~melere kaq1 kendini hazrrlayabilmek ic;:in c;:tkanlrm~

ve egitimin problernlerini c;:ozmeye yonelik olarak diizenlenmi~ en onemli

yasalardan birisidir. Bu yasa ile zorunlu egitimin ya~1, ll'den 16'ya c;:lkaril-

rm~ ve tiim ogrenciler ic;:in ortaogreti.m iicretsiz hale getirilmi~tir.57 Bununla

birlil

120 I 'Din 'Egitimi

Birincisi, bu dersin devlet okullarmda zorunlu hale getirilmesidir. 1870

Egitim Yasasmda din egitiminin verilmesi okullarm insiyatifine brrak.tlnu~t.I.

Ancak 1944 Egitim Yasas1'nda din egitimi tiirn devlet okullarmda zorun-

lu tutulmu~tur. Kilise okullarmda din egitimi zaten genel egitirn ic;:erisinde

onemli bir yere sahip oldugu ic;:in onlarm programlarmda bu zorunluluk

ayru $ekilde siirdiiriilmii$tiir. Ancak velilerin yaztli istekleri sonucu c;:ocuklar

bu dersten muaf tutulabilmekte, muaf tutulan bu dersin yerine ba~ka bir

. ders de verilmemekteydi.

Okullardaki din dersleri ile ilgili il

'Din 'J:9itimi 1121

1988 Egitim Reformu Yasas1 da 1944 Yasasmda oldugu gibi din egitimi ac;l-

smdan 6nemli geli~meleri ic;:inde barmdtrmaktadlr. 1950'li yillardan sonra

ingiltere Hindistan, Pakistan, Hong Kong ve Ktbns gibi somiirge iilkelerin-

den goc;: almaya ba~laymca, gelenlerin dini 6zellikleri goz 6niinde bulundu-

ruldugunda iilkede dini anlamda bir c;:e~itlilik ya~arunaya ba~lanmt~trr.62 Bu

durum, yetkilileri genel olarak egitimde, 6zel olarak da din egitiminde yeni

araYI~lara sevk etmi~tir. 1988 Egitim Reformu Yasas1 boyle bir ihtiyac;:tan

meydana gelmi~tir. Bu yasada din egitimi ile ilgili ~u geli~meler yer ~tlr:

Birincisi 1944 Egitim Yasasmdaki "Din Ogretimi" ifadesi, yerini "Din

Egitimi"ne brrakmi~tlr. Bu degi~iklik ~ekilsel gibi goriinse de, aslmda din

dersinin ic;:eriginde de bir degi~me meydana getirmi~tir. Daha once de ifade

edildigi gibi, 1944 Egitim Yasasmda toplu ibadet konusu egitimin ic;:inde zik-

redildiginden dersin ismi "Din Ogretimi" ~eklinde idi. Ancak 1988 Egitim

Reforrnu Yasasmda toplu ibadet ve din ogretimi birbirinden aynlrru~trr. Bu

aynrm gostermek ic;:in "Din Egitimi" ifadesi tercih edilmi~tir.63

ikincisi, 1988 Egitim Reformu Yasasmda diger derslerle ilgili miifredat

programlar1 merkezile~tirilirken, din egitimi miifredat programlar1 yerel

egitim komisyonlarmca yapilinaya devam e@mi~tir. Burada din egitimi-

nin neden merkezi miifredat programlarmm dl~mda btrakllrug1 sorusu akla

gelrnektedir. Bu sorunun en somut cevab1, merkezi olarak hazrrlanacak din

egitimi miifredat programmm siyasi propaganda amac;:h olarak kullantlrnas1

tehlikesine kar~1 yerel egitim otoritelerince hazrrlarunas1 gerektigidir. Tabi

burada ingiltere yonetim anlayt~mda yerel yonetimlerin agrrhgmm olrnas1,

din egitimi miifredat programlanrun onlarm etkisinde hazulanabilecegi en-

di~esini dogurmaktadtr.

Din egitimi miifredat programlanrun merkezi olarak haz1rlanmamast bir

ele~tiri konusu olurken, yerel egitim otoritelerince yapilinas1 da baz1 ele~ti

rilere neden olmu~tur. Bu ele~tiriler ve zaman ic;:erisinde ortaya c;:lkan gerek-

lilikler neticesinde nihayet ingiltere Egitim Bakanhg1 1994 yilinda iki model din egitimi miifredat prograrm haztrlamt~trr. Hukuki baktmdan baglaytcillgl

olrnayan bu programlarm, yerel egitim otoritelerine yardtrnc1 olrnas1 dii~ii

niilrnii~tiir.64 Bu yasada diger dinler adma belki de en 6nemli husus dersin

62 Bkz. Davie, Religion in Britain since 1945, ss. 45-73.

63 Alta~. a.g.t., s.49.

64 John White, · should Religious Education be a Compulsory School Subject?~ British Journal of

122 I Vin ~itimi

ic;erigidir. Yasa ile Hristiyanhlda birlikte iilkede temsil edilen diger dinlerin

ogretileri de din dersi miifredat prograrrunda yer alnu~t:lr. Ancak miifredat-

ta Hlristiyanllgm iilkenin temel dini gelenegi oldugu anla}'l~trun yansttJ.lma-

st kararla~tmnu~t:lr.65

Sonuc; olarak, ingiltere'de din egitimi alanmda ya~anan geli~melerin, iilke-

nin tarihi tecri.ibesine, farkh dini ve etnik gruplarm iilkenin sosyal ve siy~sal

ya~arruna ayak uydurmas1 ic;in yaptlan di.izenlemelere dayanmakta oldugu

soylenebilir. Bu anlamda iilkede c;ogulcu din egitimi modeli uygularurken,

din egitimi ve ogretimi devlet okullarmda zorunludur.

'Din '.eyitimi I 123

Olke DersinAc:h Statiisu Alternatifi

Devlet

Din Dersi-okullarmda din

Hollanda Ya~am Kiiltiiru

dersi yak; ozel -okullarda ise zorunlu

Avusturya DinDersi Zorunlu -Polonya DinDersi

Zorunlu Ahlak

sec;:meli

KatolikDin Sec;:meli I

italya Dersi

Gi.iney Tirol'de -zorunlu

isvec;: Din Killllirii 7-16 ya~ aras1 zorunlu -

ispanya Din Dersi ve

Sec;:meli Ahlal< Katolik Ahlakl Danimarl

124 I 'Din '£9itimi

Sonut;

Giiniimiizde bir taraftan kiireselle~menin artaya c;:lkardlgt dini ve ahlaki

sarunlara c;:oziim arayt~lart, bir taraftan da tiim diinya iilkelerinin gittikc;:e

daha c;:ak demakratikle~mesi, c;:akkiilti.irlii ve c;:ak dinli bir yap1ya kavu~mas1,

·bir c;:ak iilkede, dine alan ilginin artmasma ve din egitimine dagru bir yone-

li~e neden almu~tur. Bunun en onemli nedeni, bu naktada en onemli ralii

dinin iistlenmesidir. Zira dinler, farkh din ve kiiltiirlere rnensup bireyler ve

toplumlar arasmda diyalag ortanu olu~turaral< bir c;:imento gorevi yapacag1

gibi, ayn~tmc1 bir faktor de olabilmelqedir. 11 Eyliil olayt bu ~kinin en so-

mut ornegidir. Burada onemli olan, dinlerin ogretileri kadar, onlarm sunu~

bic;:imidir. Dini ogretiler, bart~ ve huzur artammda ya~amanm hirer arac1

olabilecegi gibi, dii~manhgm ve ayn~manm da arac1 olaqilirler. i~te bu nok-tada en biiyiik gorev ve sorumluluk da egitim artamlarma dii~mektedir.

Diinya iilkelerinde meydana gelen bu siyasi, kiilti.irel ve sosyal geli~melerin

bir sonucu olarak, devlet akullarmdaki din egitimine ili~kirl konular ~im

diye kadar goriilmedik bir bic;:imde uluslar aras1 bayutta tarb~Ilmaktac:hr.

Tart1~malar, din egitimcilerini oldugu kadar, ba~ta siyasetc;:iler almal< iizere,

sivil toplum kurulu~larm1, vatanda~hl< ve kiilti.irler aras1 egitimle ilgilenen

egitimcileri de yakmdan ilgilendirmektedir. Dine alan bu ilgi, klsmen tiim

diinya iilkelerini etkileyen 11 Eyliil saldms1 ve sanuc;:larmm bir sanucu ol-

dugu kadar, bir taraftan da kiilti.irler aras1 farkhhldar ve bazt iilkelerde yiik-

seli~e gec;:en trkc;:ulk eylemlerinin artmas1 sonucudur.

Artlk giiniimiiz diinyasmda nasu ki ekonomil< ve siyasi anlamda diger diin-

ya iilkelerinden ayn·bir ~ekilde ya~amak imkanstzsa, egitirn ve ogretim ac;:t-

smdan da bagimstz bir ~ekilde ya~amak imkanstzc:hr. Zira giiniimiizde ulusal

vatanda~hl< kadar, diinya vatanda~hg1 da onemli bir yer tutmaktac:hr. Bu du-

rum din egitimi ic;:in de son derece onemlidir. Zira din egitimi, gelecek nesil-

lerin insanlar aras1 ili~kilerindeki tutum ve davraru~larmm geli~tirilmesinde

onemli b4" rol oynayacakbr. Bu bakrmdan iilkelerin kendi ic;:indeki din egiti-

mi farkhhldar1 kadar, iilkeler arasmdaki farkhhldar1 ve kar~llikh ili~kileri de

bilmek onemlidir. Tiibingen Universitesinden siyaset bilirnci Hasenclever,

din egitimiyle demokratik tutum ve davraru~ arasmda pozitif bir ili~kinin

oldugunu, din egitirnine ne kadar az onem verilirse, dini farkhhldarm olum-

suz anlamda kullarumma ili~kin o kadar c;:ok siyasi sorunun ortaya

'Din 'Egilimi 1125

Meseleye AB iilkeleri ve AB-Tiirkiye ili~kileri ac;:1smdan bakt:Igmu.zda, bu

durum daha onemli hale gelmektedir. Zira bir taraftan ekonornik ve siyasi

anlamda bir birliktelik yoluna gidilirken, diger taraftan da Mi.isliirnan ntifus

arasmda Ti.irk vatanda~larmuz c;:ok onemli bir yer tutmaktadrr. Her ne ka-

dar din egitirni konusunda AB'nin dogrudan bir baglaYiciligi olmasa da, soz

konusu iilkelerle en azmdan baz1 ilke ve prensiplerde uyum saglayabilmek

ic;:in, AB iilkelerindeki din-devlet ili~kilerini ve okullardaki uygulamalarmi

bilmek ve yakmdan takip etmek bir gereklilik halini alrnl~llr. Zira bu durum,

bir taraftan a~ay i.ilke olarak bizi ilgilendirirken, bir taraftan da Avrupa i.il-kelerinde ya~ayan Mi.isliirnan vatanda~larmuz1 ilgilendirmektedir.

Introduction: Religion and Education in Europe: Developments, Contexts and Debates, Vol. 3, ed. Robert Jackson and others, Waxmann, MOnster, New York: 2007, s. 9.

126 I 'Din 'Egitimi

Kayna.k~a

'1\lmanya'daki Miisliimanlann SaylSl Yakla~Ik Dart Milyon'; ht'tJ?:_II www.

· deutsche-islam-konferenz.de Inn 18861361 SubSites I DIK I TR I Magazin I ZahlenDaten Fakten I ZahlMLD I zahl-mld-node. html? nnn=true (14.11.2011).

"Categories of Competence'; ht'tJ?: II en.euabc.com I word 1142 (12.05.2010).

ALTA$, Mutlu, ingiltere'de Din Egitimi, (Basllmarm~ Doktora Tezi),

M.llS.B.E., istanbul, 1997.

AYDIN, Mehmet Zeki. "Bab Avrupa Dlkelerinde Ya~ayan Tiirkler i

'Din 'Egilimi 1127

___ . Adzm Adzm Avrupa Birligi, istanbul: Okwnu~ Adam Yay., 2006,

ss. 173-181.

DEMiREL, Ozcan. Kar§Zl(lfttrmahEgitim, Ankara: PegemA Yaymlar1, 2000.

DOGAN, Recai. "Avrupa Birligi Siirecinde Dini Kurumlar ve Dm Egitimi: Alrnanya Modell'; Avrupa Birligi Sii.recinde Dini Kurumlar ve Din

Egitimi, 1. Basun, istanbul: Ensar Ne~riyat, 2007, ss. 255-299.

Education Act 1996, http: I I www.opsi.gov.uk I acts I acts1996 I ukp-

ga 19960056 en 1 (14.05.2010).

ERGiNER, Aysun. Avrupa Birligi Egitim Sistemleri, Ankara: Pegem.A Yay.,

2006.

EKD-Statistik, Christen in Deutschland 2009, http: I I www.ekd.de I statis-

tik I mitglieder.html ( 14.11.2011).

European Commission Education&Training, http: I I ec.europa.eu I edu-

cation I lifelong-learning-policy I doc1120 en.htm (11.10.2011).

Eurostat Database, "Demographic Balance and Crude Rates'; http: I I

appsso.eurostat.ec.europa.eu I nui I show.do ?dataset=demo

gind&lang=en ( 13.11.2011).

FRAN

128 I 'Din 'Egilimi

Debates, Vol. 3, ed. Robert Jackson and others, Miinster, New

York: Waxmann, 2007, ss. 67-85.

KAVAS, Ah.met. "Fransa'da Dini Kurwnlar ve Din Egitimi;'Avrupa Birligi

Surecinde Dini Kurumlar ve Din Egitimi, ilyas

'Din 'Ejjilimi 1129

ROBERT, Jacques. Bau'da Din-Devlet j[i~kileri: Fransa Ornegi,