Overdaad op de pofOm internat ionaal te kunnen meetel len diende Wil lem van Oranje(1533-1584) Hof te houden in grootse st i j l . Dat Wi l lem zich die luxeniet a l t i jd kon veroor loven, leek hem niet te deren, zo ontdekte histo-r ica Marie-Ange Delen. Zi j promoveerde op de hofcul tuur rondom de

Een toernooi

voor het Hof van

Nassau in Brus-

sel. Links: De

oudst bekende

aÍbeelding van

de jonge prins

Wil lem ca'1545,

l-

Vader des Vaderlands.

t lI let Ho[van Wil lem van Oranje was

qua organisatie en personele bezetting

eigenlljk een voortzetting van het Hof

van René van Chalon, de neefvan wie

Willem ziin titels en bezittingen erfde.

Willem van Oranje omringde zich met

een permanent tableau vivant van

adellijke gezelschapsheren: de gentils-

hommes, doorgaans dertien tot zes-

tien fraai gekledejonge zonen van an-

dere edelen, van groot belang voor

Willems netwerk. Na een jaar of vijf

verlieten zlj het Hof om gouverneut

14 VORSTEN Mei 2OO2

rentmeester of drost te worden, of een

aanstelling blj een ander Hof of in het

leger te aanvaarden.

Eetcul tuur en taÍelet iquetteRondom de maaltljd werden de ver-

schillen in rangen en standen van de

kunstmatige hofsamenleving het dui-

delijkst zichtbaar. Aan Willems hof was

minstens viermaal per dag gelegen-

heid tot eten of drinken. Het ontbiit(disjunez) stelde weinig voor: er

werd bier en brood uitgedeeld

Verguld zilveren

dr inkschaal u i t

het bezi t van

Wil lem van

Oranje.

Onder: Het

taÍelmes

van de Prins.

e

n

5.

tan

ts-

p

en wie te laat was had pech. Het mid-

dagmaal (disné) werd geserveerd om

hall- twaalf, het diner (soupper) om

half zeven. Voor de elite was er vaak

nog zoetigheid tijdens het afsluitende

banket (banquetz), voor de rest van

het Hof restte een slaapmusje.

De elite at eerst; schotels voor lagere

echelons werden aangevuld met min-

der luxe voedsel waarbij gold: op=op.

Een keukenjongen greep dus altijd

naast een mooi stu\ie pauwenborst.

Bestek zoals wij dat kennen was er nog

niet, wel had ieder een eigen tafel-

mesje blj zich; het persoonlijke exem-

plaar van Willem van Oranje is be-

waard gebleven. Garantie voor een

vlekkeloos verlopende maaltijd was

dat niet; Desiderius Erasmus waar-

schuwde in een populair etiquette-

boekje uit die tijd dat het niet de be-

doeling was om de neus in het tafella-

ken te snuiten of de handen eraan af

te vegen!

Tijdens haar onderzoek ontcijferde

Marie-Ange Delen een 12 centimeter

dik pak keukenrekeningen uit

1553/7554 waarop dagelijks geno-

teerd was hoeveel voedsel en drank

werd ingekocht. Met leveranciers wer-

den contracten gesloten; zo leverden

slagers Henry Put en Peeter Pauwels

liefst 27 soorten gevogelte: van kippen

en zwanen tot kraanvogels en pauwen.

Als de kwaliteit tegenviel, werd op kos-

ten van de leverancier elders inge-

kocht. OfÍicieel werd na drie maanden

betaald maar het innen van rekenin-

gen was in de praktijk vaak een zaak

van lange adem. Zo bleken in 1582

nog schulden open te staan daterend

van vóór 1567. Minder verwonderlijk

als men bedenkt dat in 1569 reeds de

helft van Willem's inkomen naar de aÊ

lossing van zljn schulden ging. Zelf

toonde hlj weinig interesse in de fi-

nancièle problemen, ondanks een in-

tern onderzoek dat aan het l icht

bracht dat de dagelijkse maaltijden

veel zwaarder op het budget drukten

dan de salarissen. Zoals bij veel van

zljn standgenoten ging de kost voor de

baat uit.

Appelt jes van OranjeMarie-Ange Delen ontdekte dat zelfs

het kampleven niet primit ief en vol

ontberingen was: "Tot mijn grote ver-

bazing vliegen de gebraden fazanten

je bijna om de oren, zelfs de pastei-

bakker trok mee ten strijde." Als ver-

klaring vermoed zi j een soort com-

pensatiedrang om als heren van stand

in stljl oorlog te voeren. "Al stond Wil-

lems tent in de modder, hij dronk zijn

wljnen uit kristallen glazen."

Sinasappels (vaak oranjeappels ge-

noemd) verschenen vanwege hun

symbolische betekenis vaak ter tafel.

Zuidvruchten waren kostbaar, want zij

moesten uit het Mediterrane gebied

worden geÏmporteerd. Op het menu

stonden soms in onze ogen wonder-

lijke gerechten als gekonfijte kabel-

jauwogen, zelfs kruidnagels werden

gekonfljt. Ter ere van de Engelse am-

bassadeur werd eens een schotel zee-

hondenvlees opgediend.

Op een calorie meer of minder werd

niet gekeken: zo'n 5.000 calor ieën

per dag bl i jkt zowel aan het hof in

Breda als in Brussel (gebaseerd op

160 eters) normaal; te velde zelfs

meer, al is dat moeilijker te schatten.

Toch zal men door het vele witte-

brood en vlees en de beperkte hoe-

veelheden groente te kort zijn geko-

men aan bepaalde voedingsstoffen.

Maar vergeleken met wat de gewone

man in die tijd at, was dit een relatief

luxeprobleem.

Marie-Ange Delen ontdekte tot haar

verbazing dat er te velde opmerkelijk

veel bruin brood gekocht werd. Wat

bleek: "Deze compacte bruine broden

werden waarschljnlijk als borden ge-

bruikt. Normaal at Willem van zilve-

ren en tinnen borden. Op veldtocht

zljn wel zilveren borden meegegaan,

maar niet nog eens een vol ledig )Tekening van het kasteel in Buren (Gld.), waarWil lem van Oranie in 1551

zfn brul loÍt vlerde met Anna van Bur€n. Mei 2002 VORSTEN 15

tinnen servies. De elite at dan van zil-

veren borden en de laqere echelons

van broden".

Bl i jde inkomstenen gescnenKenVan de vele intochten of blijde inkom-

sten, een soort kennismakingsrituelen

als Willem bijvoorbeeld ergens voorhet eerst als stadhouder komt, werd

minstens zo veel werk gemaakt als vande recente 'Willem-Alexander enMáxima-tour'. Bij zijn bezoek aan Am-sterdam in 1580 voer Wil lem van

Oranje via het IJ het Damrak op waar

een drljvende 'walvis' hem opwachttemet Neptunus op de rug. Voor een in-

tocht in Breda was een kunstig

luur(werk)spuwende draak gecreèerd

uit latwerk en papier; buiten de stadzorgden 250 brandende pektonnenvoor feestverlichting.

Honden, paarden en valken waren

geaccepteerde geschenken die wer-

den uitgewisseld, maar ook zilveren of

vergulde schalen en bokalen waren ge-wild en vaak voor de gelegenheid ge-maakt. Alleen de huidige Earl van Yar-borough bezit nog een origineelexemplaar uit die tijd, de rest is helaas

omgesmolten.

Een enkele keer werd een geschenk

geweigerd. In 1561 werden zes vetge-

meste schapen, bedoeld als huwelijks-

geschenk, vanuit Breda teruggestuurd

naar de abdij van Tongerloo. Men

16 VORSTEN Mei 2002

vond zulks een trouwcadeau Willem

van Oranje onwaardig.

Zelfgemaakte vruchtendranken of

ingemaakte eetwaren werden door de

adel uitgewisseld evenals bijbeho-

rende receptuur. Willems zus Catha-

rina van Schwarzburg leverde het re-

cept voor kweeperengelei.

Marie-Ange Delen heeft als mede-

werker kabinetszaken bij het ministe-

rie van Economische Zaken zelf dage-

lijks met geschenken te maken. "Over

het algemeen worden veel traditionele

geschenken als zilver, Delfts Blauw en

Makkumer aardewerk cadeau gedaan

aan buitenlandse gasten. Er moeten

landen zijn waar ze complete veldsla-

gen kunnen naspelen met alle van Ne-

derland gekregen zilveren zeilscheep-jes. We kri jgen zelf ook geschenken

die we uitstallen in de speciale 'kitsch

kast ' . "

Het spel der spelen van de adel washet riddertoernooi. Willem was geen

echte vechtersbaas en klein van stuk,

zodat hij meestal naast de prijzen

greep. Wel boden feesten. toernooien

en spelen gelegenheid tot het onder-

houden van zijn netwerk. Op de lange

termijn bleek dat van groter belang

dan het aantal gescoorde punten tij-

dens welk toernooi dan ook. In l55l te

Augsburg ontving Wil lem overigens

wel een prljs: voor de meest hoffelijke

van alle ridders.

Het onderzoek is geen biografie, maar

tussen de regels door verschijnt Wil-

lem van Oranje als een netwerker

avant la lettre, f lexibel en tolerant.

Een meester in het snel taxeren van

personen en situaties. "AIs Willem met

mensen sprak, kon hi j hen het idee

geven dat hij ze volledig begreep. Dat,

gevoegd bij zijn afkomst en gezag en

een bepaalde zekerheid in zijn optre-

den. maakte hem een uitstekende

communicator," aldus de historica."Van begin afaan ben ik gefascineerd

door het begrip 'eer' bij Willem van

Oranje, omdat ik van hem een heel

ouderwets beeld heb. In mijn ogenwas hi j in de zestiende eeuw niet zo-

zeer een revolutionair, maar een ou-

derwetse man die helemaal in de tra-

ditie van zijn voorouders stond. Het

beeld van de man die in zi jn een{e in

opstand kwam tegen de machtige

Spanjaarden zie ik wat genuanceerder.

In de opstand tegen Filips II bleef Wil-

lem tegen wil en dank als hoogste per-

soon over. Tljdens zijn gedwongen ver-

blijf op de Dillenburg kende hij zelfs

wat je nu zou omschrijven als depres-

sieve klachten".

Ondanks zijn vaak weinig florissante

financiële positie trachtte Willem als

een tradit ioneel edelman te leven.

Zelfs zijn begrafenis leek een maalje

te groot voor hem georganiseerd,

alsof de Staten van Holland daarmee

postuum zijn legitimiteit voor de toe-

komst boven al le twi j fel wi lden ver-

heffen. Dat uitte zich ook in het, re-

cent gerestaureerde, grafmonument

te Delft. <ó

Texsr: WnrreR Wlt 'ruovet

'Het hof uan Willem aan Orany'door Marie-Ange Delen, aerschijnteind april/begin mei bij uitgnnijWereldbibliotheek,prijs ca. C 27,-. ca. 416 pag., zuart-uilillustraties. ISBN 90 284 1942 X.

Het kostbare grafmonument voor Wil lem van Oranje in DelÍt .