1

Univerzitet u Novom Sadu

Filozofski fakultet

Odsek za srpsku književnost

DOKTORSKA DISERTACIJA

POETIKA UMETNIČKE PROZE

VLADANA DESNICE

Mentor: Kandidat:

dr Gorana Raičević mr Nikolina Konjević

Novi Sad

2011

2

UNIVERZITET U NOVOM SADU FILOZOFSKI FAKULTET

KLJUČNA DOKUMENTACIJSKA INFORMACIJA

Redni broj: RBR

Identifikacioni broj: IBR

Tip dokumentacije: TD

Monografska dokumentacija

Tip zapisa: TZ

Tekstualni štampani materijal

Vrsta rada (dipl., mag., dokt.): VR

Doktorska disertacija

Ime i prezime autora: AU

Mr Nikolina Konjević

Mentor (titula, ime, prezime, zvanje): MN

Dr Gorana Raičević, vanredni profesor za užu naučnu oblast Srpska književnost i južnoslovenske književnosti sa teorijom

Naslov rada: NR

Poetika umetničke proze Vladana Desnice

Jezik publikacije: JP

Srpski

Jezik izvoda: JI

Srpski, engleski

Zemlja publikovanja: ZP

Republika Srbija

Uže geografsko područje: UGP

AP Vojvodina

Godina: GO

2011.

Izdavač: IZ

Autorski reprint

Mesto i adresa: MA

Novi Sad, Filozofski fakultet, Dr Zorana Đinđića 2

3

Fizički opis rada: FO

(broj poglavlja: 15 / stranica: 269 )

Naučna oblast: NO

Nauka o književnosti

Naučna disciplina: ND

Srpska književnost 20. veka

Predmetna odrednica, ključne reči: PO

Srpska književnost 20. veka, poetika umetničke proze, poetske ideje, estetska vrednost, čovekov doživljaj, igre proleća i smrti, integralni realizam

UDK Čuva se: ČU

Važna napomena: VN

Izvod: IZ

U radu je analizirana poetika celokupne umetničke proze Vladana Desnice: romana Zimsko ljetovanje (1950) i Proljeća Ivana Galeba (1957), zbirki pripovedaka Olupine na suncu (1952), Proljeće u Badrovcu (1955), Tu, odmah pored nas (1956) i Fratar sa zelenom bradom (1959), kao i mnogobrojnih eseja i teorijskih tekstova. Osnovni cilj ovog rada bio je stvaranje monografske studije, koja će ponuditi kompleksnu naučnu analizu poetike umetničke proze Vladana Desnice u društveno-istorijskom kontekstu u kom je nastajala.

Datum prihvatanja teme od strane NN veća: DP

13.03.2008. godine

Datum odbrane: DO

4

Članovi komisije: (ime i prezime / titula / zvanje / naziv organizacije / status) KO

predsednik: dr Milivoj Nenin, redovni profesor, Filozofski fakultet, Novi Sad član: dr Gorana Raičević, vanredni profesor, Filozofski fakultet, Novi Sad član: dr Mihajlo Pantić, vanredni profesor, Filološki fakultet, Beograd

5

University of Novi Sad Key word documentation

Accession number: ANO

Identification number: INO

Document type: DT

Monograph documentation

Type of record: TR

Textual printed material

Contents code: CC

Phd thesis

Author: AU

Nikolina Konjević

Mentor: MN

Phd Gorana Raičević, Professor, South Slavic literature with the theory of literature, Faculty of Philozophy

Title: TI

The Poetics of Vladan Desnica’s Artistic Prose

Language of text: LT

Serbian

Language of abstract: LA

English / Serbian

Country of publication: CP

Republic Serbia

Locality of publication: LP

Autonomous Province Vojvodina

Publication year: PY

2011

Publisher: PU

Autor’s reprint

Publication place: PP

Novi Sad, Faculty of Philosophy, Dr Zorana Đinđića 2

6

Physical description: PD

Scientific field SF

Litetary science

Scientific discipline SD

Serbian literature of 20th century

Subject, Key words SKW

Serbian Literature of 20th century, the poetics of artistic prose, poetic ideas, aesthetic value, man’s experience, the play of spring’s and death, integral realism

UC Holding data: HD

Note: N

Abstract: AB

The PhD dissertation analyses the poetics of all Vladan Desnica’s artistic prose: novels such as Winter Holiday (1950) and The Springtimes of Ivan Galeb (1957), the collection of short stories such as Wreckage in the Sun (1952), Spring in Badrovac (1955), Here, next to us (1956), The story of the Monk with the Green Beard (1959) as well as numerous essays and theoretical texts.The main aim of the work is the creation of the monograph study offering overall scientific analysis of Vladan Desnica’s artistic prose in social-historical context it was made.

Accepted on Scientific Board on: AS

13.3.2008.

Defended: DE

Thesis Defend Board: DB

president: PhD Milivoj Nenin, Full Professor, Faculty of Philosophy, Novi Sad member: PhD Gorana Raičević, Associate Professor, Faculty of Philosophy, Novi Sad member:PhD Mihajlo Pantić, Associate Professor, Faculty of Philology, Belgrade

7

SADRŽAJ

1. UVOD..............................................................................................................8

2. ISTORIJSKE I DRUŠTVENE PRILIKE..................................................13

3. ESEJI I KRITIKE........................................................................................23

4. DOŽIVLJAJ POETSKOG..........................................................................30

5. BRIGA OKO IZRAZA................................................................................37

6. REAKCIJA KNJIŽEVNE JAVNOSTI NA DESNIČINU POETIKU....41

7. ZIMSKO LJETOVANJE...............................................................................53

8. OLUPINE NA SUNCU.................................................................................80

9. PROLJEĆE U BADROVCU.......................................................................144

10. TU, ODMAH PORED NAS........................................................................157

11. PROLJEĆA IVANA GALEBA..................................................................181

12. ZAKLJUČAK............................................................................................248

13. REZIME.....................................................................................................258

14. LITERATURA...........................................................................................260

15. ABSTRACT................................................................................................268

8

Uvod

Vladan Desnica je pisac raznovrsnog i obimnog dela, gotovo svih rodova

književnog stvaralaštva. Kulturom i književnom delatnošću bavio se na različite

načine, prateći i zapisujući sve što je u životu i kulturi smatrao značajnim i vrednim

literarne pažnje.

Da bismo se u potpunosti približili književnom delu ovog autora i otkrili

njegovu „tajnu stvaranja”, neophodno je čitati ga i sagledavati u celini, u

dijalektičkom odnosu svih njegovih pisanih ostvarenja. Svoju poetiku u njenom

eksplicitnom vidu Desnica je razvijao u svojoj esejistici, kao i u većini teorijskih

tekstovа. Upoznavši njegov celokupan opus, ne zanemarivši niti jedan segmenat,

možemo stvoriti sliku o njegovim poetskim stavovima. Nemoguće je u potpunosti

razumeti delo Vladana Desnice, a prethodno ne proučiti njegove eseje, kritike i

intervjue koji sadrže sveukupnu poetiku i životnu filozofiju pisca, i predstavljaju

putokaz u otkrivanju njegovog životnog i stvaralačkog opredelenja.

Vojislav Nikčević1 naglašava da je Desnica „prevashodno radio kao zatočenik

riječi”, i „u svojim djelima, pismima i razgovorima s drugim piscima, kao i u

posebnim zapisima, ostavio niz obavještenja o problemima umjetničkog stvaranja.”

Elemente Desničine poetike prvenstveno pronalazimo u romanu Proljeća

Ivana Galeba, te u esejima: „Zapisi o umjetnosti”, „Riječ na vrhu jezika”,

„Primjenjena umjetnost”, „B. Kroče i zbrka oko njega”, „Jedan zakašnjeli prilog

diskusiji o tipičnome”, „Razgovor na Književnom petku”, „O jednom gradu i jednoj

knjizi”, „Djelo i kritika”, „Ličnost i prosede”, „Dva kratka eseja: ’Marginalije o

iracionalnom’ i ’Zloupotreba jednog termina: detalj’”, „Tri zapisa o umjetnosti: ’O

realizmu’, ’Intencionalnost u umjetnosti’ i ’Hotimično iskustvo’”.

Mnoge poglede na umetnost i književnost, kao i pitanja vezana za njegovo

književno delo, možemo pronaći u razgovorima i intervjuima koje je Desnica vodio u

periodu od 1952–1966. Među pomenutima možemo izdvojiti: Desničino pismo

upućeno Aleksandru Tišmi (napisano 23.3.1952. a objavljeno 1972. u Letopisu Matice 1Vojislav Nikčević: „Poetika Vladana Desnice”, Izraz , br. 7, Sarajevo, 1969, str. 53.

9

srpske, Novi Sad); razgovor vođen sa Grozdanom Olujić pod nazivom „Pjesnik tuge i

nade” (u knjizi: Pisci o sebi, Beograd, 1959.); razgovor sa Vlatkom Pavletićem pod

nazivom: „Svako djelo vrijedi tačno onoliko koliko poetskog sadrži u sebi...” (u

knjizi: Trenutak sadašnjosti, Zagreb, 1960.); razgovor vođen sa Jeftom Milovićem:

„Razgovor s Vladanom Desnicom o umjetničkom stvaranju”, (u knjizi Razgovori sa

umjetnicima, Beograd, 1982.)

Kraći razgovori i intervjui nalaze se u IV knjizi Desničinih Sabranih dela: „Tri

pitanja Vladanu Desnici”, 1960; „Razgovor na Radio–Beogradu”, 1961; „Između

muzike i literature”, 1961; „Bliže upoznavanje s nizom konkretnih vidova stvarnosti

liječi nas od apstraktnosti”, 1963; „Djelo nastaje dalje od pisaćeg stola”, 1963; „Prvu

novelu namijenio sam Politici”, 1966.

Desničino celokupno delo karakterišu autorski komentari koji približavaju i

objašnjavaju određeni pojam, bez obzira da li se odnosi na teoriju ili na stvaralačku

praksu. Nije postavljao stroge granice između teorijske i stvaralačke prakse, nego ih

posmatrao kao delove zajedničkog procesa u stvaranju umetničke tvorevine. „Poetika

Vladana Desnice ima i praktično značenje, jer pokazuje kako se njegovo teoretsko

shvatanje umjetnosti realizovalo u vlastitoj književnoj praksi.” 2

Književne rodove, vrste i žanrove Desnica je doživljavao kao jednako vredne,

i smatrao da se međusobno razlikuju samo po stepenu kreativnosti. Nemoguće je

govoriti o Desnici kao pesniku, pripovedaču, esejisti, kritičaru, jer je njegov književni

izraz nerazlučiv u odnosu na kontekst određenog književnog žanra, i poseduje izvesnu

širinu koja karakteriše ovog pisac podjednako i kao čoveka i kao stvaraoca.

Posmatrajući njegov stvaralački opus u celini, uočavamo izuzetan sklad

čoveka i stvaraoca, ličnosti i dela, kao i čvrstu povezanost svih oblasti njegovih

interesovanja. Svaka stranica ispisana rukom Vladana Desnice pokazuje nam da je

stvarana istovremeno od strane filozofa i pesnika, prozaiste i kritičara.

Osnovu svog širokog obrazovanja Desnica je stekao zahvaljujući bogatoj

porodičnoj tradiciji, sklonosti prema umetnosti i književnosti, klasičnoj gimnaziji,

studijama prava i filozofije u Zagrebu i Parizu, putovanjima po Italiji i Francuskoj i

neprestanoj težnji za otkrivanjem najdubljih slojeva ljudske misli.

U razgovoru pod naslovom „Između muzike i literature” (1961) Desnica

naglašava da mu je pravnička struka doprinela boljem poznavanju čoveka i

2 Vojislav Nikčević :„Poetika Vladana Desnice”, Izraz, br. 7, Sarajevo, 1969, str. 53.

10

upotpunjavanju životnog iskustva koje je dragoceni fundus svakog stvaraoca, a „čim

je taj fundus raznolikiji i svestraniji tim je pisac cjelovitiji i bogatiji.” Kao ljubitelj i

dobar poznavalac muzike, nalazio se na putu između muzike i literature.

Desnica je u svom dečačkom dobu satima slušao probe šibenske filharmonije.

Godinama je pevao i školovao glas u Šibeniku, Zagrebu i Parizu. Muzika ga je

neodoljivo privlačila i smatrao je da ona, kao izražajno sredstvo, ima prednost nad

rečju. U pomenutom tekstu pod nazivom “Između muzike i literature” Desnica

naglašava da muzička rečenica poseduje i jedno logičko, doslovno značenje koje

eliminiše pojavljivanja mogućih nesporazuma: „Riječ ima jednu svoju metaestetiku,

jednu svoju logičku vrijednost. Za nešto što se piše može se reći da je literatura, ali u

muzici takve podjele nema.”3

Muzika je izvršila značajan uticaj na njegovo celokupno stvaralaštvo. U

Proljećima Ivana Galeba ona se oseća u strukturi i kompoziciji dela, u stalnom

preplitanju i suprotstavljanju tema, u smenjivanju tempa. Desnica pažnju posvećuje

muzikalnosti svakog strukturnog elementa svojih književnih tvorevina više nego što

oko površnog čitaoca može da zapazi.

Poznavao je mnoge strane jezike: latinski, grčki, francuski, italijanski, ruski i

španski, što mu je omogućavalo bolje i potpunije upoznavanje dela iz svetske

književnosti koja su izvršila neminovan uticaj na formiranje i stvaranje njegovih

poetskih stavova.

U IV knjizi Desničinih Sabranih dela, navedeno je 39 bibliografskih jedinica

njegovih prevoda sa francuskog, italijanskog i ruskog jezika. Među navedenim

prevodima poseban značaj imaju prevodi Kročeovih teorijskih tekstova. Već 1938. u

Desničinom prevodu izlaze Kročeovi Eseji iz estetike (Kadmos, Split) a 1939.

Desničin izbor i prevod 29 Kročeovih eseja i studija pod nazivom Književna kritika

kao filozofija (Kultura, Beograd). „Izborom djela (koje je prevodio) Desnica je

pokazao izvore ’idejne filijacije’, koja podrazumijeva istovremeno nadahnjivanje i

kreativnog i estetskog duha.”4

Sa podjednakim interesovanjem čitao je domaće i strane pisce, posebno

antičke, francuske, italijanske i ruske. Od domaćih pisaca naročito je čitao i cenio

Lazu K. Lazarevića kao pripovedača, zatim Lazu Kostića, Milovana Glišića, Ivu

Andrića, Dositeja i Njegoša. 3 Vladan Desnica: „Između muzike i literature”, Hotimično iskustvo I, Prosvjeta, Zagreb, 2006, str. 80. 4 Radomir V. Ivanović: Po sunčanom satu, Zmaj, Novi Sad, 2001, str. 92.

11

Desničina naklonost prema Andriću vidljiva je u pismu upućenom ovom

piscu, datiranom 12. oktobra 1952. godine, u kojem iznosi svoj doživljaj i odnos

prema Andrićevom delu: „ (…) s Vama i s Vašim djelom veže me poznanstvo i jedna

idealna veza već gotovo trideset godina; veza koja je, kao što sam Vam jednom

prilikom napomenuo, za mene značila ohrabrenje i podstrek, i pokazala mi na živom

primjeru što se sve, i sa kakvim estetskim kvalitetom, na ovom našem jeziku može

izraziti i kakav se instrument umjetničkog izraza od njega da iskazati.”5

Desnica je mnogo poštovao dela Sime Matavulja i napisao o njemu fragmente

eseja koji nije uspeo da završi, kao i skicu filmskog scenarija o Dositeju pod

naslovom „Vječiti putnik”, koja takođe ostaje nedovršena. Voleo je prozu Ive Ćipika,

kao i novele Dinka Šimunovića.

U njegovom književnom delu, u njegovoj ličnosti, kao i u zavičaju iz kojeg je

potekao, došlo je do spajanja slovenskog i romanskog uticaja. Pod slovenskim

uticajem podrazumeva se Desničino poznavanje ruske književnosti. Od ruskih pisaca

čitao je Puškina, Gogolja, Bunjina, Turgenjeva, Gončarova, dok je Tolstoja cenio ne

samo kao pisca, već i kao jednog od najvećih mislilaca novijeg vremena. Od Rusa je

„u sebe upio duboku humanost i želju da u svakom čovjeku traži najdublju suštinu, da

nastoji da prodre u samo njegovo srce, da nađe opravdanje njegovog postojanja.”6

Govoreći o uticaju romanske književnosti na Desnicu, treba naglasiti da

posebno mesto zauzimaju francuski i italijanski pisci. Od njih je nasledio osećaj za

meru, „sposobnost da dobro i precizno odmerava reči, kao i sposobnost da stvara

skladne kompozicije.”7

Čitao je Balzaka, Stendala i Flobera, navodeći ih u svojim teorijskim

tekstovima kao primer dobrih pisaca i stilista. Desnica navodi pisce francuske

književnosti koji su svojim delima vezani za realizam, ali istovremeno ga i

prevazilaze unoseći elemente fantastike, ili prelazeći sa opisa spoljašnje stvarnosti na

prikaz njenog odraza u svesti svojih junaka. Desnica se poziva i na Prusta koji sasvim

napušta poetiku realizma. Na osnovu navedenih pisaca može se uočiti da Desnica

pominje one romanopisce koji najavljuju krizu realizma i iznose uverenje da se

stvarnost može razumom spoznati i adekvatno predstaviti.

5 Radovan Popović: „Preplitanje proleća i smrti”, Književni magazin, br. 50, Beograd, 2005, str. 23. 6 Dragan Jeremić: „Vladan Desnica ili intelektualna poezija”, Savremenik, br. 6, Beograd, 1958, str. 23. 7 Isto, str. 23.

12

Sa navedenim autorima Desnica vodi neku vrstu dijaloga koji se odvija na

intertekstualnom nivou. Pomenuti dijalozi dati su implicitno u Desničinim prozama

kroz podudarnost ideja ili sličnost nekih tema, kroz osobine nekih likova, a sve to

ukazuje na izvesne duhovne srodnosti sa navedenim autorima.

Desnica je čitao i dela drugih evropskih književnosti, npr. nemačke, ali na

njegov duhovni razvoj i književni ukus najveći uticaj su izvršile francuska i ruska

književnost. U gimnazijskim danima upoznao je dela antičke književnosti od kojih je

naročito cenio Eshilovog Okovanog Prometeja, o čemu nam svedoči i roman Proljeća

Ivana Galeba. Od italijanskih pisaca naročito je voleo Dantea, o kojem je skicirao esej

koji je ostao nedovršen.

Svojim životom i delom Desnica svedoči o jedinstvu nespojivog i mogućnosti

postojanja suprotnosti objedinjenih u jednom čoveku i u jednom stvaralačkom opusu.

„Njegov visoki artizam nalazi pandan u njegovom čovečstvu, a oba se slivaju u jednu

sintezu koja njegovu umetnost čini koliko privlačnom toliko i ljudski značajnom.”8

Upravo je ta sinteza suštinska odrednica i njegove ličnosti i njegovih književnih

ostvarenja. To je i glavni razlog zašto je u prikazu Dragana Jeremića određen kao

„mediteranac sa slovenskom dušom, pričljivi južnjak sa mekom slovenskom tugom u

srcu”.9

Zagonetnost i privlačnost Desničinog izraza leži u jedinstvu različitosti, u

povezivanju retko spajanog. Posmatrajući iz današnje vremenske perspektive

navedene odrednice koje karakterišu Vladana Desnicu i kao čoveka i kao stvaraoca,

uočavamo da je po mnogo čemu bio ispred svoga vremena. Bitisao je na različitim

geografskim podnebljima, i u dalmatinskom zaleđu, i po primorskim gradovima i u

evropskim prestonicama, noseći u sebi duboko ukorenjenu sliku zavičaja,

upotpunjavajući je evropskom kulturom i visokim obrazovanjem.

8 Isto, str. 23 9 Isto, str. 23.

13

Istorijske i društvene prilike

Vladan Desnica svojim celokupnim književnim opusom ilustruje najvažnije

etape u razvoju srpske i hrvatske proze XX veka, njen prirodni evolutivni i poetički

kontinuitet u tom vremenu. Taj razvojni put ide od realističkog izraza sa početka XX

veka koji se nastavlja sve do međuratnog vremena i prve decenije posle Drugog

svetskog rata, pa sve do najvažnijih poetičkih strujanja u drugoj polovini XX veka.

„Evolutivni smisao Desničinog dela jeste“, prema rečima Mihajla Pantića, u

tome što „je upravo taj pisac u srpskoj i hrvatskoj modernističkoj književnosti do

punog intenziteta razvio imaginativno-psihološku dimenziju pripovedanja.“10

U svojim prozama Desnica je ostvario povezanost između dve najvažnije

osobine moderne proze XX veka, njene poetske i intelektualno-esejističke orijentacije

koje su odraz Desničine stvaralačke ličnosti. Svojom poetikom i sopstvenim

književnim izrazom ovaj pisac prevazilazi ideološke, političke, društvene,

generacijiske i druge uslovljenosti koje sputavaju ispoljavanje individualnosti

autorove ličnosti.

Desnica je nastojao da svoje književno delo oslobodi strogo omeđenih granica

pripadnosti srpskom ili hrvatskom jezičkom izrazu, tradicionalnom ili

modernističkom stvaralačkom modelu, i da ga usmeri prema unutrašnjem jezičkom i

stilskom oslobađanju, odnosno potvrđivanju estetskog elementa umetničkog dela kao

njegove primarne umetničke funkcije.

U navedenom stvaralačkom kontekstu Vladan Desnica je stvorio književno

delo koje svojom unutrašnjom snagom i veličinom prevazilazi pripadnost određenim

književnim pokretima i pravcima, određenim neknjiževnim intencijama i nameće se

kao samostalna i jedinstvena estetska i književna vrednost naše kulture i jezika.

U svojoj viziji i svom doživljaju stvarnosti zadražao je one elemente srpske i

hrvatske književne tradicije koji su bili najbliži njegovoj stvaralačkoj ličnosti i

kulturnoj pripadnosti. Međutim, kulturna pripadnost ovog pisca bila je šira od

nacionalne i zavičajne, što je omogućilo da u svoju stvaralačku ličnost uključi sve

10 Mihajlo Pantić: Dnevnik jednog uživaoca čitanja, Književna opština Vršac, Vršac, 2009, str. 61.

14

opšte duhovne i kulturne vrednosti koje su uticale na razvijanje njegovih stvaralačkih

sposobnosti.

Razvojni put srpske i hrvatske književnosti prvih decenija XX veka, kao i

evropskih književnosti toga vremena, imao je nesumnjiv odraz na stvaralački lik i

delo Vladana Desnice. U periodu između 1930. godine do Prvog kongresa sovjetskih

pisaca održanog 1934. godine u Moskvi, dolazi do sve izražajnijeg shvatanja da se

umetnik svojim delom mora uključiti u tekuća društvena pitanja svog vremena,

odnosno da bude zagovornik političkog programa partije.

Na pomenutom kongresu prihvaćena je teorija socijalističkog realizma,

odnosno obrazložen je pojam koji će biti osnova jednog književnog pokreta značajnog

u svetskoj književnosti. Ideja pokreta socijalističkog realizma zasnovana je na

shvatanju Maksima Gorkog da književnost i kultura treba da budu podrška

revolucionarnim zbivanjima, i da čovek koji gradi novo društvo treba da bude

samopouzdan i da se ne određuje prema onom životu u kom se nalazi, već prema

onom koji mu je ideal.

Maksim Gorki u svom referatu izloženom na pomenutom kongresu ističe da

umetnost mora izražavati jednistvo ličnosti i sredine, jer čovek će u socijalističkom

društvu naći pravi smisao života u poistovećivanju svojih interesa sa interesima

društva, čime će se i emotivno i misaono približiti kolektivu. U tom približavanju

pojedinca i društva zapostavljaju se problemi ličnosti, dok se akcenat stavlja na

optimizam koji se rađa iz ubeđenosti u pozitivnost same ideje.

Pomenuti proces razvoja književnosti u Sovjetskom Savezu do 1934. godine

imao je odjeka na naše književne prilike, posebno na shvatanja unutar pokreta

socijalne književnosti. Između dva svetska rata u jugoslovenskoj književnosti postoji

niz pisaca u čijim je delima veoma naglašena i prisutna socijalna komponenta.

Literarni pokret socijalne književnosti nastao je oko 1930. godine i okupljao je pisce

koji su prihvatali ideju da predmet književnog dela treba da bude aktuelna životna

tematika. Pisac je morao imati određeni ideološko-društveni stav prema socijalnim

pitanjima koja obrađuje u svojim delima. Literarno delo je svojim estetskim

delovanjem trebalo da doprinese obogaćenju društvene svesti čitalaca kako bi mogli

shvatiti svoj društveni položaj.

Pokret socijalne literature, kao i nadrealistički pokret dve su najznačajnije

književne i kulturno-političke grupacije u srpskoj književnosti početkom 30-ih godina

XX veka. Međuratna srpska književnost sa elementima avangarde i socijalne

15

književnosti, kao i građanskе i zavičajnе prozе, izvršila je nesumnjiv uticaj na

Desničin doživljaj literature.

Srpska književnost je u tom periodu prešla značajan razvojni put i usmerila

svoje kreativne mogućnosti prema onim oblicima stvaralačkog izraza koji su

proširivali ispoljavanje individualnih mogućnosti samog stvaraoca. Upravo je nakon

Drugog svetskog rata roman bio najpogodnija književna vrsta kojom su pisci toga

vremena iznosili svedočanstva o ratu i revoluciji prevazilazeći time oskudnu

prisutnost romana u periodu između dva rata.

Da bismo prikazali razvojni put srpskog romana o ratu i revoluciji, kao i

literaturu toga vremena, neophodno je osvrnuti se na „zlo (literarnog) doba“11 koje je

trajalo do 1950. godine, poznatije kao vreme socijalno angažovanog romana.

Socijalno angažovana umetnost u Srbiji u prvi plan je isticala primat političkog i

ideološkog pragmatizma u odnosu na estetsku vrednost umetničkog dela. Idejno i

politički određena umetnost revolucije ističe partijnost kao svoj primarni cilj. Sve se

tumačilo sa stanovišta opšte partijske linije, tačnije Komunističke partije Jugoslavije

koja je tražila verne tumače revolucije. Književno stvaralaštvo koje se razvijalo sa

partijskom linijom moralo je izražavati političke poruke i biti odraz stvaranosti,

odnosno revolucije.

Socijalno angažovani roman koji nastaje u prvih pet posleratnih godina nije

mogao da se odrekne golih činjenica stvarnosti koje su utkane u njegovu formu i

strukturu. Nesavršenu stvarnost pisci ovog romana predstavljaju kao idealnu

afirmišući time revoluciju. Tako nastaju dela u čijem je središtu svedočenje i pouka a

ne njihova misaona transpozicija.

Pisci socijalno angažovanog romana imali su za cilj da romanom dokažu kako

su komunisti ostvarili revoluciju, prenoseći time komunističe ideje na čitaoce.

Pripovedač u takvom romanu ima sužen idejni pogled kojim posmatra događaje

pretvarajući se tako u nepouzdanog svedoka-pripovedača. Istovremeno, njegovi likovi

bivaju oblikovani u skladu sa ideološkim opredelenjem, tačnije socijalističkim

realizmom kao umetničkim idealom.

Oblikovani pomoću zajedničkih osobina grupe, likovi socijalno angažovanog

romana postaju nosioci opšteg a ne pojedinačnog, predstavnici socijalnih ideja a ne

samih sebe. U svojim Ogledima o realizmu Đerđ Lukač ističe da se estetika i princip

11 Miloš Bandić: Vreme romana, Prosveta, Beograd, 1958. str. 60.

16

realizma svode na „umetničko prikazivanje celovitog čoveka“.12 Navedeni stvaralački

princip nije prisutan u socijalno angažovanom romanu jer rat i revolucija nisu

sagledani kroz tragičnu sudbinu pojedinca, već kroz niz patriotskih priča o pobedi

partije.

Zasnovan na teoriji odraza revolucije i partijnosti, socijalno angažovani roman

ističe veru u svetlu budućnost i novi život. Prema rečima Dragana Jeremića, u

socijalno angažovanom romanu je izbrisan nesklad između individualnih i društvenih

težnji, „estetsko je podređeno političkom a roman kao kritičko oružje odložen“.13

U socijalističkom društvu toga vremena roman kao književna vrsta nije bio

slobodan jer je morao odražavati određenu ideologiju i vršiti kolektivno osvešćenje

mase. Kao takav angažovani roman daje uprošćenu sliku rata i revolucije ne

prikazujući opširnije likove, već prevashodno prenoseći oduševljenje revolucijom i

idejom komunizma kao jedinim pravim izborom. Pozivajući pisce da pišu o revoluciji,

vladajuća ideologija nije pristajala na prikaz potpune istine jer joj je odgovaralo

unošenje političkih motiva i zabluda u književna ostvarenja.

Socijalistički realizam je, prema rečima Stanka Lasića, postao već 1936.

godine „temeljna sinteza umjetnosti i revolucije, sinteza u kojoj je staljinistička vizija

revolucije dobila svoju punu potvrdu i svoj najjasniji izraz i sve su sile težile da se

odrede za partijsku književnost, odnosno ukrućivanje života.“ 14

Snagom svoje sugestivne moći književnost je neposredno vršila vaspitanje i

usmeravanje širokih narodnih masa, dok je normativna kritika toga vremena

prevashodno razmatrala i vrednovala idejnu strukturu dela zanemarujući formu.

Nastala na dogmi marksističkog pragmatizma čiji je osnovni kriterijum

prisustvo stvarnosti u delu, posleratna književna kritika je tražila čistu poruku,

zanemarujući estetsku vrednost dela, čime je gušila kreativnost pisca podređujući

njegov subjektivitet objektivnoj stvarnosti shvaćenoj i prikazanoj kroz ideju.

Vrednujući književna dela prema spoljašnjim normativnim kriterijumima, kritika je

postajala ideologizirana svest u službi revolucije.

U navedenim društveno-političkim okolnostima biti apolitičan u literaturi

značilo je istovremeno biti i antisocijalistički određen, ili postavljen protiv

socijalističke stvarnosti. Razvijajući se u pomenutim političkim prilikama, naša

12 Đerđ Lukač: Ogledi o realizmu, Kultura, Beograd, 1947, str. 17. 13 Dragan Jeremić: Doba antiumetnosti, Prosveta, Beograd, 1970, str. 245/6. 14 Stanko Lasić: Sukob na književnoj ljevici(1928-1952), Liber, Zagreb, 1970, str. 48.

17

posleratna književnost biva obeležena sukobom dvaju različitih shvatanja i

prikazivanja stvarnosti. Kao glavni razlog sukoba dvaju različitih shvatanja

književnosti i umetnosti, Stanko Lasić navodi pitanje: „Kakva treba biti funkcija

umjetnosti u revoluciji i funkcija revolucije u umjetnosti?“

Umetnost i revolucija se, prema mišljenju Stanka Lasića, međusobno upućuju

jedna na drugu, i nemoguće je da se iskažu kao zasebni entiteti, već samo u njihovoj

sintezi. Sinteza umetnosti i revolucije, prema njegovim rečima, predstavlja apriornu

kategoriju koja determinira sve ostale postavke, i upravo je ona „apriorno polazište u

tradiciji naše literature“. Polazeći od apriornog polazišta pojavljuju se dve koncepcije

umetnosti, odnosno dve koncepcije revolucije koje se međusobno isključuju.

Prvu koncepciju umetnosti i revolucije Lasić naziva koncepcijom poništenja

slobode u izabranom ili stvorenom objektu. Ta koncepcija svodi i revoluciju i

umetnost na sredstvo ostvarenja čoveka. Prikaz stvarnosti kroz ideološku afirmaciju

revolucije ostvaruje se kroz socijalno angažovani roman, nasuprot kojeg nastaje

poetsko-psihološki roman kao odraz sumnje u realni prikaz stvarnosti koju prezentuje

socijalno angažovani roman.

Nasuprot unapred zadatim prikazima revolucije koje je diktirala politizovana

književna kritika toga vremena, poetsko psihološki-roman posmatra objektivnu

stvarnost kroz subjektivne doživljaje različitih ličnosti. Takvu stvaralačku koncepciju

Lasić određuje kao kreativni pokušaj održavanja jedne sinteze u kojoj se umetnost i

revolucija definišu kao traženje i slobodno kretanje čoveka.

Druga orijentacija koja, prema Lasićevim rečima, postaje dominantna u našoj

književnosti nakon 1952. godine, razbija sinteze umetnosti i revolucije. Ta orijentacija

se zalaže za autonomiju umetnosti smatrajući da umetnost mora sama tražiti puteve u

skladu sa svojom tradicijom i strukturom. Ona u ovom periodu počinje borbu za

slobodu artističkog izraza i estetskih pravaca, i „ne usuđuje se jasno izreći stav

indiferentnosti prema zadacima revolucije.“15 Ova orijentacija bila je osobito izražena

1951. i 1952. godine kod modernista koji su se zalagali za integritet umjetnosti.

Treća orijentacija koju Stanko Lasić izdvaja, predstavlja očajnički pokušaj da

se povežu prethodno pomenute, da se spasi sinteza umetnosti i revolucije. Kao njenog

glavnog predstavnika Lasić navodi Krležu, koji na Kongresu književnika u Ljubljani

održanom 5.10.1952. godine brani larpurlartizam protiv službe umetnosti u

15 Isto, str. 79.

18

momentalne partijske svrhe, polazeći od stava da je umetnost bez revolucije

besmislena, a revolucija bez umetnosti nepotpuna. Ova koncepcija smatra da je

moguć autentični estetski socijalistički angažman. Krleža je na pomenutom Kongresu

izjavio: „Onoga trenutka, kad se jave kod nas umjetnici, koji će svojim darom, svojim

znanjem i svojim ukusom umjeti da te „objektivne motive naše lijeve stvarnosti –

subjektivno odraze“, rodit će se naša vlastita umjetnost.“16

Ovim konceptom Krleža ne određuje konkretan sadržaj umetnosti, već „ističe

da umjetnost i revolucija postoje kao smisao“, i poziva na rad i stvaralaštvo unutar

toga smisla. Umetničko delo je, prema Krležinom mišljenju ono delo koje na

stvaralački način sintetizuje lepotu i revoluciju, dok je revolucionarno delo ono delo

koje na stvaralački način uključuje totalitet čoveka u svoju praksu. Takva sinteza

umetnosti i revolucije, prema rečima Stanka Lasića ostaje nedefinisana, jer je

preširoka za koncepciju konkretnog revolucionarnog angažmana, a preuska za

koncepciju autonomije umetničkog i revolucionarnog stvaralaštva. Krleža se

istovremeno zalagao protiv plitkog utilitarizma i protiv apsolutne autonomije

umetnosti.

Pisci koji su se nakon Drugog svetskog rata opredelili za verno prikazivanje

revolucije u našoj književnosti uglavnom su ostajali na margini književnih vrednosti

(Čedomir Minderović: Oblaci nad Tarom, Dragan Simić: Nisam bio sam, Oto Bihalji

Merin: Doviđenja u oktobru, Vera Obrenović-Delibašić: Kroz ničiju zemlju), dok su

pisci poetsko-psihološkog romana sa svojim književnim ostvarenjima izbijali u prvi

plan (Mihajlo Lalić, Dobrica Ćosić, Oskar Davičo, Radomir Konstantinović, Vladan

Desnica i drugi).

Izraziti pomak u modernizaciji romana toga vremena predstavljaju romani u

kojima su prisutni elementi modernog romana: Zimsko ljetovanje Vladana Desnice

(1950), Svadba Mihajla Lalića (1950), Daleko je sunce Dobrice Ćosića (1951) i

Pesma Oskara Daviča (1952). Oslobađajući se klasičnog nasleđa realizma, ovi romani

uvode nove vrednosti u našu književnost toga vremena. U središtu umetnikovog

istraživanja nije revolucija već pojedinac koji iznosi svoja iskustva odražavajući

istovremeno tadašnje društveno-istorijske prilike. Univerzalna istina sve više se

zamenjuje pojedinačnom istinom koja se bori za sopstveno postojanje.

16 Isto, str. 80.

19

Junaci ovih romana nisu ostvareni samo kao nosioci i tumači određene

ideologije, već su prikazani kroz sospstveni doživljaj datih okolnosti. Njihov život

nije unapred određen revolucijom kao mitom. Revolucija i istorija prikazuju se kroz

svest i osećaj pojedinca. U težnji da se što više približe istini o revoluciji, pisci ovih

romana problematizuju i svoje junake i ideje o revoluciji želeći da razotkriju

ideologiju koju je nametnuo socijalno angažovani roman. Rat i revolucija u socijalno

angažovanom romanu nisu prikazani kao tragično kretanje naroda, već kao niz

patriotskih priča i hronika o pobedonosnom putu revolucije.

Roman Zimsko ljetovanje (1950) Vladana Desnice po mnogo čemu odstupa od

socijalno angažovanog romana što će naknadno biti razmotreno i prikazano u

posebnom segmentu ovoga rada posvećenom tom romanu.

Romanom Svadba (1950) Mihajla Lalića nastaje značajniji pomak u razvoju

srpskog romana o revoluciji. Ovim romanom Lalić se udaljava od metode klasičnog

realizma, približavajući se sve više unutrašnjem svetu svojih junaka. Opredeljujući se

za realizam kao istinu, ovaj pisac napušta dotadašnju idealizaciju revolucije i upušta

se u prikazivanje unutrašnje istine junaka, nosioca revolucije. Navedenim

stvaralačkim postupkom roman dobija dramske elemente iako i dalje sadrži u sebi

uobičajenu sliku revolucije. U svojim romanima o ratu i revoluciji Lalić, prema

rečima Velibora Gligorića, „brani istinu od laži, ponos od poniženja, slobodu od

robovanja i nasilja, hrabrost od slabićstva, ljudski karakter od prevrtljivosti.“17

U jednom od književnih razgovora, na pitanje šta svojim ciklusom o ratu želi

da saopšti, Lalić naglašava težnju da želi pisati angažovanu i realističku književnost,

ograđujući se oštro od pravca koji je nazvan socijalistički relizam čiji su pisci, prema

njegovim rečima, sveli realizam na „bilješke vidljivih i opipljivih pojava“.18

Lalić je sebe smatrao pripadnikom savremenog realizma jer je korišćenjem

psihoanalize proširio svoja sredstva izražavanja. Roman Svadba kao roman promena i

zaokreta u srpskoj književnosti, iako sadrži idejnu osnovu socijalno angažovanog

romana sadržanu u favorizovanju komunističke ideje, novine koje donosi odražava u

stilu, u prisustvu poetsko-psihološke atmosfere, u karakterizaciji i individualizaciji

likova.

Navedenim stvaralačkim postupcima Svadba se udaljava od socijalno

angažovanog romana usmeravajući razvoj srpskog romana prema čoveku i njegovom 17 Velibor Gligorić: Kritičari o M. Laliću, Prosveta, Beograd, 1984, str. 59. 18 Rade M. Nikolić: Susreti s piscima, Jedinstvo, Priština, 1971, str. 13.

20

unutrašnjem svetu, proširujući time mogućnosti tumačenja i prikazivanja rata i

revolucije.

Roman Dobrice Ćosića Daleko je sunce (1951) drugi je roman u ovom periodu

koji donosi određene promene u odnosu na socijalno angažovani roman, koristeći

novi stvaralački postupak u prikazu rata i revolucije. U težnji da pronađe potpunu

istinu o revoluciji, Dobrica Ćosić prvenstveno prikazuje posledice koje je revolucija

ostavljala na čoveka. Prikazujući tragično osećanje života, ovaj roman u prvi plan

ističe poetsko, dok idealističko slikanje revolucije stavlja u drugi plan. Revolucija je u

romanu Dobrice Ćosića prikazana kao nesavršena, a njegovi junaci su dovedeni do

međusobnog sukoba sopstvenih stavova. Upravo taj sukob različitih doživljaja i

stavova predstavlja novinu u odnosu na socijalno angažovani roman. Ćosićevi junaci

dovode u pitanje ideale za koje se bore sukobljavajući time razum i dužnost.

Roman Daleko je sunce, prema rečima Miloša Bandića, ustaje protiv

„deklarativne i deklamatorske, politički pravolinijske, neutralno dobromislene

književnosti, bazirane na bunkerima fraza i lažnog, veštačkog idejnog sjaja.“19

Zasnivajući se na analitičkom realizmu, Ćosićev roman dovodi u pitanje idealizam

revolucije postajući istovremeno i kritički prikaz ratnih prilika.

Roman Pesma (1952) Oskara Daviča u poređenju sa Lalićevim i Ćosićevim

romanom predstavlja složeniju romanesknu strukturu u kojoj je naznačen i izveden

postupak toka svesti. Iako je u središtu romana politička tema, pisac najveću pažnju

usmerava na čovekovu emociju i njegov unutrašnji svet. Osnovna ideja romana je

misao glavnog junaka da samo sloboda i ljubav određuju čoveka u datom vremenu

predstavljajući istovremeno i glavne uslove ljudskosti.

U svom romanu Davičo prikazuje odnos čovekovog života i stava što

uslovljava čestu upotrebu unutrašnjeg monologa i dijaloga. Junaci Davičovog romana

u prvi plan ističu značaj slobode, istine i lepote kao vodećih i glavnih principa u

životu čoveka. Davičo pokušava da svog junaka oslobodi dogmatskog shvatanja sveta

i partije, u želji da društvene ciljeve zameni ličnim interesima. Svojim romanom

Davičo poručuje da sve u životu ima smisla ukoliko nastaje iz ljubavi. U poređenju sa

junacima socijalno angažovanog romana, Davičov junak nije uzor, već pokušaj

traženja novog čoveka. Revolucija u stvaralačom doživljaju ovog pisca nije prikazana

19 Miloš Bandić: Vreme romana, Prosveta, Beograd, 1958, str. 85.

21

ideološki, ne predstavlja samo borbu u određenim istorijskim uslovima, već odnos

prema životu uopšte.

Davičova Pesma je moderan roman zasnovan na subjektivnom psihološkom

vremenu u kojem njegovi junaci izražavaju svoj odnos prema revoluciji. Vreme u

ovom romanu teče u izolovanim individualnostima za razliku od mehaničke

hronologije koja je karakteristična za socijalno angažovani roman. Ovim romanom

pisac izdvaja pojedinca iz kolektivne svesti, dajući mu mogućnost sopstvenog viđenja

stvarnosti i revolucije suprotstavljajući se time prikazivanju stvarnosti u socijalno

angažovanom romanu.

Posmatrajući Desničina prozna ostvarenja u kontekstu pomenutih romana i

njihovih pisaca, uočavamo izvesni pomak koji Desničino delo čini krećući se od

tradicionalnog realizma ka psihološki produbljenom realističkom postupku, dajući

prednost unutrašnjoj drami junaka nad tradicionalnim stilskim sredstvima.

„Takva dimenzija“ pripovedanja, prema rečima Mihajla Pantića, bila je sve do

Desnice „uglavnom manjkava, budući da je na poetičkoj, a bogme i na političkoj

vlasti, i u srpskoj i u hrvatskoj tradiciji nekada bio, pa je dobrim delom i sada, loše

shvaćen realizam.“20

Desničina prozna ostvarenja istovremeno poseduju različite stvaralačke

poetike. Realističku poetiku i realistički postupak pronalazimo u nekim pripovetkama

o životu u dalmatinskom zaleđu, te u romanu Zimsko ljetovanje, dok je u

pripovetkama iz gradskih i primorskih sredina, kao u romanu Proljeća Ivana Galeba,

prisutan moderni stvaralački postupak. Pomenuta književna ostvarenja biće posebno

razmotrena u zasebnim segmentima ovog rada posvećenim Desničinim pripovetkama

i romanima.

Prikazujući različite životne sredine pomoću različitih stvaralačkih postupaka,

Desnica u oba slučaja ostaje dosledan prikazu najrazličitijih vidova čovekova života.

Prikazujući život u dalmatinskom zaleđu, ovaj pisac daje pojedinačnu i kolektivnu

sliku njegovih junaka u borbi za svakodnevni život, dok u prikazima gradskih sredina

insistira na analizi pojedinačnih sudbina koje se opiru kolektivnoj svesti.

Sveukupna proza Vladana Desnice nalazi se između dva pomenuta tematska

pola, između realističkog viđenja i doživljaja stvarnosti i moderno prikazane

20 Mihajlo Pantić: Dnevnik jednog uživaoca čitanja, Književna opština Vršac, Vršac, 2009, str. 61.

22

problematike pojedinca u gradskoj i seoskoj sredini. Desničina prozna ostvarenja

možemo posmatrati kao sponu između realizma i modernizma.

Srpski pisci iz Dalmacije koji su prešli sličan razvojni put i svojim delom

učestvovali u stvaranju opšte slike srpske proze XX veka, pored Vladana Desnice su

Sima Matavulj (1852-1908) i Jovan Radulović (1951). Iako pripadaju različitim

generacijama, sličnost navedenih pisaca je u tome što su svoj književni opus počinjali

kao realisti da bi vremenom obogaćivali svoj narativni postupak približavajući se sve

više modernijem književnom izrazu.

Pomenuti narativni postupak biće detaljnije prikazan u narednim segmentima

ovog rada posvećenim pripovetkama i romanima Vladana Desnice. Desničine

pripovetke i romani posmatrani kao celina sadrže razvojni put srpske književnosti od

početka XX veka i njegove realističke poetike, pa sve do završetka XX veka i njegove

pune poetičke raznovrsnosti. Da bismo što potpunije prikazali i shvatili poetiku koju

je Desnica primenjivao u svojim romanima i pripovetkama, neophodno je prethodno

sagledati poetske stavove ovog pisca sadržane u njegovim esejima, kritikama i drugim

teorijskim tekstovima.

23

Eseji i kritike

Mladi zagrebački pisci pokreću u Zagrebu 1952. godine književni časopis

Krugovi sa ciljem da se tadašnja izolovana sredina upozna sa novim tokovima

evropske književnosti. Desnica se odazvao njihovom pozivu na saradnju, i u tom

časopisu je objavio esej pod nazivom „Zapisi o umjetnosti”. Pomenuti esej biće

žestoko napadnut od tadašnjih predstavnika socijalističke estetike, što će biti

razmotreno u posebnom segmentu ovoga rada.

Desničin esej koncipiran je kao razgovor sa zamišljenim sagovornikom, kao

polemika koja je na više mesta ironično intonirana. U napomeni koja je izostala u

broju Krugova 4–5, pisac nam saopštava da su ovi zapisi najvećim delom pisani kao

beleške za buduću opsežniju razradu. Zbog nedostatka vremena i drugih razloga

praktične prirode, on ih objavljuje, po njegovim rečima „u sirovom i sakatom vidu”.

U nastavku eseja Desnica navodi da je odabrao upravo one segmente zapisa koji

mogu mlađim piscima biti od neke koristi i pomoći, ističući mogućnost njihove

primjene i na druge umetnosti.21

Poslednja misao iskazana u pomenutoj napomeni otkriva jedan od temeljnih

poetskih stavova ovog pisca: kroz pojedinačno prikazati ono što je opšte i

univerzalno. Čitajući bilo koje od Desničinih pisanih ostvarenja, uočićemo navedeni

stav koji je ključ za tumačenje njegove stvaralačke tajne.

U prvom paragrafu svojih „Zapisa o umjetnosti” Desnica izdvaja iskrenost kao

jedan od glavnih zakona umetnosti. Pisac, prema njegovim rečima, da bi ostvario

neposrednu iskrenost u svome delu, neophodno je da zađe u dublju i prodorniju

analizu ljudske psihe, da nadvlada „nešto što se opire i koprca i crveni”, odnosno, da

iznese dublje i prisne momente čovekove duše, jer osnovni cilj i smisao književnosti

je da prikaže čoveka u svoj njegovoj različitosti.

Desnica je smatrao da je veličina književnosti u tome što otkriva istine o

čoveku one vrste koje nam ni istorija, ni sociologija, ni naučna psihologija ne mogu

da pruže. Možda se u tome i krije razlog njegovog opredelenja za bavljenje

književnošću u prvom redu, jer književno delo pruža ogoljene istine. Pomenute

21„Mada većinom govore o književnosti, jasno je da se dobar dio ovih zapisa (mutatis mutandis), može primjeniti i na druge umjetnosti.” Vladan Desnica: „Zapisi o umjetnosti”, Eseji, kritike, pogledi, BIGZ, Beograd, 1993. str. 60.

24

naučne discipline posmatraju čoveka u nekim uopštenim, širim okvirima, „u odorama

nekih mitologija” i „u oklopima nekih ideologija”. Te nauke kreću od opšteg, od

nekih zajedničkih mišljenja, verovanja, morala, životnih stavova, pogleda na svet, i na

taj način ne prikazuju ogoljenog čoveka. Zadatak književnog dela je da prikaže

čovekovu raspolućenost koja u Desničinoj viziji sveta predstavlja suštinsku osobinu

čoveka.

Da bi ostvario navedene zahteve, pisac mora da odbije od sebe svaku

mogućnost razneženja, „da zakoči emociju”, kako bi što objektivnije i potpunije

stvorio čovekovu unutrašnju sliku. Po mišljenju Vladana Desnice, pisac nije sposoban

da u stanju „raznježenosti”22 izvrši analizu dubokih slojeva čovekove duše, da bi to

postigao mora biti racionalan.

Esej pod nazivom „Kako zamišljam lik umjetnika“ Desnica je posvetio

upravo razmatranju umetnika, odnosno pisca. Pravi umetnik, prema Desničinom

mišljenju, treba da oseti duboku i neodoljivu potrebu za „svakodnevnim dodirom sa

prirodom“23, jer čovek-umetnik pronalazi u njoj svoje izvorište za regenerisanje i

razvoj sopstvenog duha, dok priroda neumitno i neminovno preslikava svoje

osobenosti na čovekov unutrašnji svet.

Navedeni poetski stav otkriva Desničin doživljaj prirode kao neophodnog

činioca za nastanak umetničkog dela. Priroda i umetnost u Desničinoj stvaralačkoj

koncepciji nalaze se u dijalektičkom odnosu. Priroda, kao jedan od osnovnih

kompozicionih elemenata Desničinog literarnog sveta, nalazi se u večitoj i živoj

sprezi sa čovekom i njegovim doživljajem.

Da bi umetnici mogli „nešto poetsko iz sebe istisnuti“ potrebno je da izađu na

sunce ili pod zvezdano nebo, jer „za pisaćim stolom se realizira, stavlja na papir ono

što je stvoreno već ranije. A to najviše u šetnji po prirodi.“24 Navedene okolnosti

predstavljaju preduslov da umetnik stvara, jer u skučenom prostoru, „u zadimljenom

ćumezu“, sa tavanicom iznad glave, teško da može nastati poetsko delo. 22 „Ta poetičnost o kojoj pisac govori nosi pečat neke izrazite specifičnosti (...) u našoj književnosti ne postoji pisac čiji bi lirizam bio do te mjere lišan neposredne emocije ili bilo kakvih manifestacija raznježenosti nad sudbinom (...) to je neki izrazito misaoni lirizam, poezija bez osnovnih poetskih rekvizita.” Anatolij Kudrjavcev: „Pjesnik misaonosti”, Zadarska revija, br. 1, Zadar, 1968, str. 83. 23 “U čudnu me nedoumicu stavlja umjetnik koji ne osjeća potrebu da bude u stalnom, svakodnevnom dodiru s prirodom, koji godinama gazi kroz krtičiji rov sve samih krutih razumskih stvari, a piše pjesme uvijek o onim istim zvijezdama koje je doživio kad mu je bilo sedamnaest godina.” Vladan Desnica: Proljeća Ivana Galeba, Nolit, Beograd, 1960, str. 112. 24 Vladan Desnica: „Prvu novelu namjenio sam Politici“, Hotimično iskustvo II, Prosvjeta, Zagreb, 2006, str. 105.

25

„U prirodi, u bratskom dodiru sa drvećem i travama, s kišom i vjetrom,

regenerira se duša, odmaraju se oči, pogled se akomodira širim vizualima i daljinama

(...) u zračnijim prostorima duh se širi, mjerilo za ljudske stvari u našoj ruci, kao

magijom, na očigled postaje veće, a mizerije svakidašnjice, u relacijama tog

podneblja, postaju sve sitnije i sitnije, gube se (...) Popušta zažarenost i sparušena

vrlina od nasušne borbe, od trvenja, gložnji (...) Zelenilo neke livade postaje protuteža

za doživljenu pakost, smirena, vedra dubina neke perspektive naknada za gorčinu koja

nam je poremetila unutrašnju harmoniju.“25

Desničinu ideju o sraslosti umetnika i prirode neophodno je posmatrati u

sklopu njegovog celokupnog pogleda na svet. Pisac teži da prevaziđe udaljenost

između čovekovog unutrašnjeg sveta, i sveta kojim je okružen, približavajući ih i

posmatrajući kao jedno. Svi elementi spoljašnjeg sveta koje Desnica unosi u svoje

literarne tvorevine ne postoje izolovano kao samostalni svet za sebe, već ih pisac

posmatra u sprezi sa čovekom.

U Desničinom delu slike prirode nisu prisutne kao zaseban realitet, već kao

polazište koje nas upućuje na unutrašnji, naoko nevidljivi svet čovekov. Takav

doživljaj prirode otkriva nam osnovne tvorbene komponente pomoću kojih je Desnica

gradio svoj umetnički svet. U prirodi Desnica pronalazi prastari, paganski zakon koji

je otporan na uticaj vremena, i doživljava je kao jedinu konstantu u čovekovoj borbi

protiv vremenosti i smrti. Čovek u prirodu uranja svoje misli i osećanja, stapajući se

sa njom u težnji da nadvlada prolaznost i smrt. Neprestano se suočavajući sa

vremenitim i prolaznim životom, Desničin čovek utehu pronalazi u prirodi, u

neosmišljenom i slepom životu bilja. Svet bilja je nesebičan, nesvestan i slep u odnosu

na čoveka koji se, „tupo sebičan u svojoj okatosti“ udaljio od samog izvorišta života.

Napojiti i sačuvati tu „slepu pticu“, tu suštinu čovekovu, u stvaralačkoj

koncepciji Vladana Desnice, jedino je moguće u neprestanom čovekovom dodiru sa

prirodom. Jedan od glavnih Desničinih ciljeva bio je pronaći i prikazati ono što je

neprolazno i time nadvladati nestajanje. Upravo u prirodi pisac pronalazi ono što

neprestano traje, jer priroda je ta koja jeste, koja se ne završava, već uvek i nanovo

biva.

Priroda je, od strane ovog pisca doživljena i kao sredina-zavičaj iz kojeg

čovek potiče i rođenjem nasleđuje njegove elementarne osobine. Određeni prirodno-

25 Vladan Desnica: „Kako zamišljam lik umjetnika“, Književni Jadran, br. 9, Split, 1952, str. 34.

26

životni uslovi utiču na formiranje čovekove psihe, kao i na stvaralački lik umetnika.

Svi likovi Desničinih literarnih ostvarenja, kao i pisci koje prikazuje u svojim esejima,

nose osnovne odlike rodnog kraja.

O neposrednom i direktnom uticaju prirode na čovekov mentalni sklop,

Desnica piše u eseju o Mirku Koroliji, zastupajući mišljenje da čovek kao prirodno

biće ima primat nad čovekom kao društvenim bićem. Navedenim stavom potvrđuje se

Desničina ideja o neminovnoj povezanosti čoveka sa prirodnim okruženjem, i uočava

prisustvo paganskog zakona koji ističe da bogatija priroda čini čoveka bogatijim, dok

nepovoljni prirodni uslovi nepovoljno utiču na čovekov duševni razvoj.

Prikazujući pesnika Koroliju, Desnica istovremeno opisuje svoj zavičaj kao

niz suprotnosti koje obitavaju skopčane zajedničkim geografskim prostorom, uvodeći

nas time u suštinu problematike sopstvenog stvaralaštva. Na samom početku

pomenutog eseja uočava se jedan od osnovnih stavova stvaraočeve poetike koja

podrazumeva mogućnost opstanka suprotnosti u jednoj celini.

U stvaralačkoj koncepciji Vladana Desnica priroda je tesno povezana sa

čovekom, odnosno određeno geografsko područje sa ljudima koji na njemu obitavaju:

„Čovjek i pejzaž nigdje, ni u jednog našeg pisca, nisu tako sudbinski vezani kao u

Desnice. Ta je veza prokletstvo, ali prokletstvo u stvarnom postojanju, u oporosti i

tvrdoći života i muke na kamenu i pod vedrim nebom.“26

Desničin čovek se nalazi u senzitivnom dodiru sa spoljašnjim svetom, njegova

veza sa prirodom je čulna i neposredna. Zemlja, kao majka i hraniteljica svoje osobine

prenosi na čoveka, i tako skopčani u zajedničkom životu, zemlja i čovek postaju

jedno. Iznedrivši se iz određenog prirodnog okruženja, čovekov duševni sklop biva

neminovno njime uslovljen. Razvijajući se u okvirima prirode koja ga okružuje, čovek

postaje njen odraz.

Prirodu dalmatinskog zaleđa Desnica doživljava kao nemilosrdu, jer ona ne

pruža „velikih izvora za dušu“. Pejzaž je tvrd, sirov i strog, „sve se pomalja u goloj

istini životne tegobe i svirepe nužnosti.“ Nad ovim predelima Desnica uočava

krajnosti prirode, jer „ljeti sunce ne grije već sažiže, dok zima zatvara nebo puštajući

samo buru“. Priroda odražava svoju osobenost na unutrašnji svet ovih gorštaka.

Obitavajući u oporoj žilavosti vegetacije, okruženi ogoljenim kamenjarima, bivaju

uskraćeni za široko razvijenu osećajnost i misaonost. 26 Stanko Korać: „Književna saradnja Vladana Desnice u Magazinu Sjeverna Dalmacija“, Književna reč, br. 263, Beograd, 1985, str. 26.

27

Način na koji Desnica doživljava prirodu ostaće nepromenjeno prisutan u

njegovim kasnijim pisanim ostvarenjima. Slika zemlje prisutna u eseju o Mirku

Koroliji, slična i gotovo istovetna nalazi se i u pripoveci „Bunarevac“. Takva slika

zemlje bila je kamen temeljac od kojeg je, u svom razvoju, polazio duhovni i

književni lik Vladana Desnice.

Prikazujući prirodu i čoveka dalmatinskog zaleđa, Desnica istovremeno stvara

i regionalnu i univerzalnu sliku života. Podjednako je bio opčinjen najbližim

prirodnim okruženjem, kao i bezgraničnim prostorima. Pisac obnavlja pagansko

osećanje života, naročito u prikazima mediteranskog podneblja, težeći da upotpuni

svoju opštu, konačnu sliku života i sveta. Upravo u tom spoju leži tajna privlačnosti

Desničinog dela, u spoju različitosti i protuslovlja. Iz navedenog razloga, književna

ostvarenja Vladana Desnice možemo posmatrati kao mnoštvo binarnih opozicija.

Priroda i čovek predstavljaju jednu od njih. Slike prirode u Desničinim ostvarenjima

nisu date usamljeno i izdvojeno, u njima je neprestano prisutan čovek.

Doživljaj prirode proizilazi iz čovekovog unutrašnjeg sveta, ona je odraz

čovekovog viđenja i raspoloženja. Posmatrajući čoveka u odnosu prema prirodi,

Desnica nam svedoči o njegovoj nemoći i prolaznosti. To je razlog što Desničine slike

prirode najčešće odražavaju nemoć, nezadovoljstvo i patnju čovekovu. Nasuprot

čovekovoj prolaznosti stoji priroda kao nepresušan izvor života, kao pobeda nad

smrću.

Desničin čovek prirodu doživljava kao neminovnost koja upravlja njegovim

životom, kojoj se čovek svjesno predaje: „Dignuti ruke od samoga sebe i pustiti da

priroda učini svoje. Pa šta bude!“, poručuje jedan od Desničinih junaka. Desnica

prirodu doživljava kao zakon nužnosti koji po jedan deo sebe oslikava u svakom

pojedinačnom biću. Shvativši tu neminovnost, taj utisnuti pečat prirode koji nosi u

sebi, Desničin čovek se okreće prirodi kao sopstvenom izvorištu, pronalazeći u njoj

utehu i veru u beskonačnost.

Priroda u delu Vladana Desnice nije svedena samo na opis, niti je data samo

kao pozadina događajima, već je polazna tačka u piščevom kretanju i traganju za

čovekovim unutrašnjim svetom. Takav doživljaj prirode koji se kreće od spoljašnjeg

ka unutrašnjem (tj. od realnog ka irealnom) otkriva nam način na koji je Desnica

stvarao svoj umetnički svet krećući se od realne slike spoljašnjeg sveta sačinjene od

“realnosti realnog” i od doživljaja tog sveta, tačnije od “realnosti irealnog”.

28

Posmatrajući poetske stavove ovog pisca sadržane u navedenim esejima,

uočavamo da je Desnica nastojao da svojom stvaralačkom poetikom i njenom

primenom u literarnim ostvarenjima prikaže prevashodno čoveka, život i svet u

totalitetu. Prema njegovom mišljenju, svi procesi traju istovremeno i u sferi realnog, i

u sferi irealnog. Dvojnost je doživljavao kao „jedan od temeljnih zakona ljudske

prirode”, bez koje se ne može integralno predstaviti nijedna ljudska ličnost. Sopstvenu

viziju sveta Desnica temelji na shvatanju da je polarnost osnovna crta svega. Dve

osnovne suprotnosti svake polarnosti kao što su realno-irealno, biće-nebiće, večnost-

prolaznost, beskonačno-konačno, smenjuju se u svom delovanju, i od te igre

naizmeničnosti sastoji se život.27

Cilj svekolikog saznanja umetnika je da otkrije i prikaže te suprotnosti u

celini, a ne samo jednu njihovu stranu. Na osnovu navedenog mišljenja zaključujemo

da je Desnica dijalektičar, a najviši zakon njegove dijalektike jedinstvo suprotnosti.

Poredivši navedene poetske stavove ovog pisca sa dijalektičkim materijalizmom

Marksa i Engelsa, uočavamo određene razlike. Marks i Engels svoj filozofski razvitak

nisu počeli kao materijalisti, već kao hegelijanci – idealisti. Oni odbacuju osnovne

Hegelove idealističke i metafizičke teze, ali prihvataju njegov dijalektički metod koji

preuređuju na materijalističkoj osnovi. U osnovi njihovog dijalektičkog materijalizma

nalazi se teorija odraza koja smatra da je umetničko delo subjektivni odraz objektivne

stvarnosti: „(...) to pre svega znači da se u svakoj ideji-slici sadrže elementi ili

momenti koji „idu“ od samih objektivno-realnih stvari, ali istovremeno u svakoj ideji-

slici uvek i neizbežno ima takođe i nečeg subjektivnog, tj. nečeg što je pridodao sam

subjekt koji saznaje.“28

U poređenju sa teorijom odraza, Hegelov dijalektički materijalizam

izjednačava ideje sa predmetom ideja. Po tom shvatanju ideja nije odraz objektivne

stvarnosti, već je sama ta stvarnost. Ideja je, prema Hegelu, u svojoj suštini objektivna

i može da se „ovaploćuje“ u predmete i pojave našeg vidljivog sveta.

27 „Svoju temeljnu i vrhunsku ontološku misao o svetu izrazio je u formi antinomije – ta misao nalazi se na kraju romana ’Proljeća Ivana Galeba’ i izražava poslednje što čovek može da kaže o svetu na kraju svog životnog puta: ’I u stvarima je jedna luda zbrka i jedna mudra harmonija; jedan pijani besporedak i jedan dublji smisao. Kome je dano da to spozna, dobro je proživio svoj vijek. Taj je obišao čitav svoj krug.’ ” Milivoje Petrović: „Filozofske ideje i književnom delu Vladana Desnice”, Stvaranje, br. 7/8, Cetinje, 1967, str. 34. 28 Todor Pavlov: Teorija odraza, Kultura, Beograd, 1947, str. 56.

29

U težnji da prikaže čoveka, njegov život i svet koji ga okružuje, Desnica svoju

pažnju prvenstveno usmerava na spoljašnju realnost od koje polazi u svojim

traganjima za istinom, odnosno idejom. Po mišljenju ovog autora umetnost nastaje

uzrokovana samom stvarnošću, uz pomoć duše koja pati, i kao posledica stvaraočeve

potrebe da stvori nov, neobičan i rafiniran umetnički svet, tj. novu – transponovanu

stvarnost koja predstavlja ujedno i povratak „konkretnoj stvarnosti”. Ono što nam

Desnica saopštava u svojim ostvarenjima nije samo događaj ili doživljaj tog događaja,

već njegova pesnička transpozicija. U procesu poetskog transponovanja Desnica

nikad ne polazi od fabule, već od jedne situacije, atmosfere, od jednog detalja29 od

kojeg stvaralački subjekat polazi u stvaranju jedne nove transponovane stvarnosti.

Istinu u umetnosti Desnica definiše na naredni način: „U umjetnosti je istina

autentični, nepatvoreni, iskreni izraz umjetnikove unutrašnjosti. Ma koliko

objektivnih ’neistina’ on sadržavao, to je umjetnička istina. Sve što je, iz ma kojih

razloga, u protivnosti s tim, nije umjetnička istina.”30

Desnica je razlikovao životnu od umetničke istine, i kao pripadnik

„integralnog realizma“ nastojao da ih približi i spoji u jedno. „Primoran da se

opredjeli, da izabere – on ne izabira nego se samo opredjeljuje: za sve odjedanput.”31

Svojim stvaralačkim nastojanjima Desnica je blizak Hegelovom dijalektičkom

idealizmu koji se zasniva na izjednačavanju ideje (umetnikovog unutrašnjeg sveta) sa

izrazom (umetničkim delom).

29 „Desnica nije slikar jakih boja. On ne voli krupne reči i široke rečenične zamahe (...) Čitava njegova ekspresija svodi se na ređanje detalja, izraženih adekvatnim, dobro odmerenim rečima. Sve je dato diskretno, ponekad kao slučajno, nenaglašeno, kao netaknuto (...) to je rezultat njegovog smirenog, laganog rada.” Dragan Jeremić: „Vladan Desnica ili intelektualna pozija”, Savremenik, br. 6, Beograd, 1958, str. 26. 30 Vladan Desnica: „Razgovor na književnom petku”, Eseji, kritike, pogledi, Prosvjeta, Zagreb, 1975, str 67. 31 Vlatko Pavletić: Djelo u zbilji, Naprijed, Zagreb, 1971, str. 56.

30

Doživljaj poetskog

U težnji da objedini spoljašnji svet i čovekov doživljaj tog sveta, Desnica

stvara svoja dela na „jedinstvu poetskog i misaonog”32, dveju suprotnosti koje su

podjednako zastupljene u svim njegovim literarnim ostvarenjima. Ukoliko bismo

naglasili da je misaonost najizrazitiji i najkarakterističniji kvalitet Desničinog

stvaralaštva, nepravedno bi na drugo mesto postavili poetsko, koje je Desnica smatrao

suštinom umetnosti. Upravo „u toj poetskoj i misaonoj prozi, u skladu poetskog i

idejnog, osećajnog i razumskog, stvaralačkog i iskustvenog, u toj intelektualnoj

poeziji”, prema mišljenju Dragana Jeremića, „leži nesumnjivo najveća vrednost

Vladana Desnice kao pisca.”33

U razgovoru vođenom sa Vlatkom Pavletićem povodom ocena romana

Proljeća Ivana Galeba, Desnica iznosi naredno mišljenje: „Ali ni ideja ni iskustvo

nisu tu ono najbitnije. Kao i u svakom književnom djelu, bitno je ono poetsko u

njemu, i mjera tog poetskog. Sve ostale elemente i komponente umjetničkog djela

moramo posmatrati u funkciji tog poetskog momenta. Ideje, iskustvene spoznaje i

drugo, tu gube svoje samostalno značenje i postaju naprosto instrument poetskog –

konkretizacije lika, jednako kao i svi drugi akti.”34

Osoben je i jedinstven Desničin doživljaj poetskog. Pod poetskim ne

podrazumeva poetično, već izrazom „poetsko i poezija” označava svaku estetsku

umetničku vrednost. Svi elementi umetničkog dela moraju biti poetski funkcionalni a

to ne znači da svaka misao likova iz romana mora biti lišena objektivnosti, već

prevashodno mora da ovaploćuje jedan ljudski lik, ili ostvaruje jednu ljudsku

situaciju, tj. da „služi poetskoj intenciji djela.”35

Kao zamenu za pojam poetsko i poetske vrednosti, Desnica koristi pojam

estetsko i estetske vrednosti. Umetničko delo, po njegovom mišljenju, vredi onoliko

koliko poetskog ima u sebi. U navedenom stavu vidljiv je uticaj Kročeove estetike na

32 „Desničino delo, ma koliko bilo zaista delo jednog višeg majstora reči i izraza, pre svega stoji u znaku jednog višeg svojstva: u zaku jedinstva poetskog i misonog.” Dragan Jeremić: „Vladan Desnica ili intelektualna poezija”, Savremenik, br. 6, Beograd, 1958, str. 26. 33 Isto, str. 26. 34 Vladan Desnica: „Na temu: djelo i kritika”, Eseji kritike i pogledi, BIGZ, Beograd, 1993, str. 128. 35 „Jedna te ista misaona, esejistička i slična materija može u romanu ili drami imati znatnu, uprav nikakvu vrijednost, već prema tome da li ona ovaploćuje jedan ljudski lik, ostvaruje jednu ljudsku situaciju, da li dobro ili loše služi poetskoj intenciji djela.” Isto, str. 128.

31

formiranje pojmova o umetnosti kod mnogih naših teoretičara književnosti i kritičara

još pre nego što je bila prevedena na naš jezik (1934).

Kroče u svojoj estetici poistovećuje umetničko i poetsko, odnosno lirsko koje

je sinonim za intuiciju. Razmatrajući stvaralačku poetiku Vladana Desnice, i njegove

refleksije o pojmu intuicije kao forme ljudskog saznanja, uočavamo da se Desnica

udaljava od Kročeovog gledišta time što ističe da umetnik intuicijom kroz konkretno

treba da dođe do univerzalnog približavajući se time Hegelovom mišljenju.

„Kročeovu misao da umjetnik izražava samo pojedinačno Desnica nije mogao

prihvatiti, jer umjetnik govoreći o individualnom i povodom individualnog kroz njega

govori i o opštem.”36

Prema Kročeovom mišljenju intuicija spoznaje individualne, pojedinačne

stvari, za razliku od nauke koja spoznaje odnose između njih, ono što je opšte,

univerzalno. Nasuprot Hegelovom mišljenju da svaki izraz iskazuje nešto univerzalno,

Kroče ističe da umetnost može da izrazi samo vizije pojedinačnih stvari, individualnih

bića. Kroče nije mogao da prihvati Hegelovu misao da umetnost govoreći povodom

pojedinačnog izražava i opšte, jer je smatrao da se intuicija može izraziti bez intelekta.

Intelektu je ostavljao da izrazi ono opšte.

Desnica je umetnost doživljavao kao intuitivno saznanje, a pojam intuicije

izjednačavao sa izrazom. Pošto je izraz u literaturi jezik, odnosno upotrebljena reč,

onda je suština poetskog u izrazu, tačnije u upotrebi reči. Estetika je u stvaralačkoj

koncepciji Vladana Desnice „sasvim daleko od toga da bude, kao što je kazivala stara

i komodna praktičarska definicija, nauka o lijepome.”37 Greh te definicije Desnica

pronalazi u tome što ona ne izriče ništa, „nepoznanica se naprosto prenosi iz riječi

’estetika’, ’estetsko’, u riječ ’lijepo’.”

Vladan Desnica estetiku određuje kao filozofiju umetnosti, tj. kao nauku o

čistoj intuiciji, o intuitivnom spoznavanju, kao „nauku o izrazu“. Izraz, po Kročeu,

mora da sadrži sve što je estetski vredno, a to znači da u izrazu mora ležati osnov

dovoljnog razloga i za njegovo sviđanje i za njegovu duhovnu samostalnost. Osnov

sviđanja je u tome da izraz mora biti autentičan i pravi, a pravi je onda ako je uspeo, a

samim time je i dopadljiv. Izraz će posedovati i svoju duhovnu samostalnost ukoliko

je jedan specifičan stav duha. Izraz za Kročea nisu nisu samo reči, nego i gestovi i

tonovi, i linije i boje, odnosno sve ono što čoveku služi da nešto iskaže. Time se 36 Vojislav Nikčević: „Poetika Vladana Desnice”, Izraz, br. 7, Sarajevo, 1969, str. 53. 37 Vladan Desnica: „B. Kroče i zbrka oko njega”, Eseji, kritike, pogledi, BIGZ, Beograd, 1993, str. 163.

32

objašnjava zašto Kroče svoju estetiku naziva „naukom o izrazu“, a ne o lepom ili o

umetnosti. Pojam estetskog Kroče izjednačava sa pojmom izražajnog isključujući iz

estetike svako proučavanje prirodno lepog, smatrajući kao i Hegel, da je estetsko

produkt duha, i da istinski lepo nije moguće tamo gde nema svesne aktivnosti.

Desnica je prihvatio Kročeov stav o razlikovanju umetničke i naučne istine,

odnosno estetskog i logičkog. Kroče u svojoj estetici izdvaja pojam „estesis” koji

označava osetljivost ili sposobnost da se osetilima nešto uživa. Time dolazi do jedne

važne teze: „Umjetničko spoznavanje je potpuno neovisno od toga da li je njegov

predmet realan ili irealan. Potpuno je irelevantno da li se ono o čemu umjetnik govori

uistinu desilo, ili je izmišljeno.”38

Estetski proces je, prema Kročeovom mišljenju sadržan u formi. Iz navedenog

stava proizilazi zaključak da je funkcija sadržaja upravo u tome da bude transformisan

u izraz. Posmatrajući Kročeovo mišljenje o izrazu u poređenju sa Marksovim,

uočavamo izvesne razlike. Marks takođe govori o umetničkoj transformaciji

predmeta, o jednom stvaralačkom postupku koji pomoću objekata spoljašnjeg sveta

gradi jedan novi svet. Međutim, u teoriji marksizma nije značajna samo estetska

vrednost forme, tačnije izraza, na kojoj insistira Kroče. Marksistička teorija izdvaja

sadržaj od forme i ističe značaj kvaliteta samog sadržaja, tačnije tematike umetničkog

dela. Engels postavlja pitanje da li su određene teme vredne umetničkog oblikovanja,

takođe i Hegel preferira one sadržaje koji imaju određeni društveni značaj, koji mogu

biti istorijski istiniti. Slične stavove zaustupao je kao marksista i Lukač u svojim

teorijskim tekstovima.

Nasuprot navedenim estetskim stavovima marksizma, Kroče o sadržaju govori

kao o impresiji, tj. o jednom materijalnom podatku ili utisku koji služi kao sirovina za

ekspresivnu transformaciju. Sadržaj je prema Kročeovom mišljenju, jedna tačka iz

koje se začinje lepota i njegova je uloga u tome da bude poticaj za stvaranje.

Nakon razmatranja Kročeovog mišljenja o sadržaju umetničkog dela, može se

jasnije shvatiti Desničin doživljaj realizma, tačnije stvarnosti od koje se polazi

prilikom stvaranja umetnosti. Pojam realizma Desnica proširuje dodajući mu jedan

estetski smisao, ne tražeći empirijski, istorijski i logički. „Pojam (zahtjev) realizma”,

38 Kroče: Estetika, Naprijed, Zagreb, 1960, str. 26.

33

prema njegovim rečima je „istovjetan sa zahtjevom iskrenosti, realne, odistinske

proćućenosti – i ništa više.”39

„Realnost je ne samo tzv. objektivna, vanjska, historička realnost, nego i

subjektivni fakat da nešto sanjamo, dočaravamo, priželjkujemo, haluciniramo itd.

moglo bi se u šali nadodati da jedino nije realistično kad se čovjek pravi da nešto

sanja, mašta, doživljava, a on u stvari to ne sanja i ne doživljava nego samo tako piše.

Drugim riječima kad mistificira. Ali i tu imamo neku realnost: realnost njegovog

falsifikata, njegove mistifikacije.”40

U navedenoj definiciji vidljivo je da Desnica razlikuje dve vrsta spoznaje:

intuitivnu (estetsku)41 i logičku. Do spoznaje se dolazi ili putem fantazije ili putem

intelekta. Spoznaja je u ovom slučaju viši pojam jer obuhvata i estetsku i logičku.

Umetnost je u kročeovskom smislu shvaćena kao jedan oblik spoznaje. Pomoću

intuicije umetnost spoznaje i savladava svet objekata.

Intuicijom se naziva jedna duhovna delatnost koja je već kod Plotina zapažena

kao fantazija, kod Baumgardena kao senzitivno spoznavanje, kod Kanta kao moć

rasuđivanja, kod Šelinga kao intelektualni zor, kod Hegela kao neposredno

spoznavanje. Glavno oruđe intuicije, po Kročeu, je fantazija, a predmet koji se

spoznaje pomoću intuicije je pojedinačan. Kroče je smatrao da intuiciji nije potrebna

pomoć intelekta da bi se izrazila. Inticiju smatra potpuno samostalnom i neovisnom

od funkcije razuma. Intuitivno spoznati, prema Kročeovom mišljenju, znači izraziti.

Intuiciju Kroče određuje kao „ispoljavanje unutarnjeg”. Svaka prava intuicija

je u isti mah i izraz, a sve ono što se ne ispolji u izrazu nije intuicija. Intuitivno smo

nešto spoznali jedino ako smo sposobni da to izrazimo. Pri ovom procesu spoznaje

nemoguće je odvojiti intuiciju od izraza. U istom trenutku se pojavljuju i intuicija i

izraz, i ne čine dvoje, već jedno. U tom slučaju imamo uspeli umetnički izraz.

Kroče razlikuje umetničku intuiciju od intuicije uopšte, jer intuicija postoji i

izvan umetnosti. Po njegovom mišljenju umetnička intuicija ima poseban kvalitet, ona

je nešto više od intuicije uopšte. Umetničke intuicije se razlikuju po tome što su šire i

složenije od onih iz običnog života. Umetnici imaju veću sposobnost da pronađu i

dadu nekom složenom duševnom raspoloženju adekvatnu formu.

39 Vladan Desnica: „O realizmu”, Eseji, kritike, pogledi, Prosvjeta, Zagreb, 1975, str. 78. 40 Isto, 78. 41 „Estetske istine imaju tu vragoljastu osobenost da su u isti mah i najlakše i najteže shvatljive među svim ljudskim istinama.” Isto, str. 78.

34

Montenjevu tvrdnju koja glasi: „Sve ono što čovjek zna, zna i izraziti”,

Desnica proširuje dajući prednost umetniku nad „običnim čovjekom”. Umetnik „neke

spoznaje, do kojih se ’običan čovjek’ ne može dovinuti bez njegove pomoći otkriva sa

superiornošću ’višeg čovjeka’, i neke spoznaje i raspoloženja koja ima i ’običan

čovjek’ izražava superiornošću više (umjetničke) metode, čineći da ljepota i vrlina

iskaču iz života u sjajnom ruhu nedosežne, nesvakodnevne jasnoće.”42

Nemoguće je utvrditi i definisati naučnu granicu kojom bi se razdvojili izrazi i

intuicije koje čine umetnost od onih koje to nisu. Estetski proces je sadržan u formi,

dok je sadržaj polazna tačka od koje kreće proces izražavanja, ali ga ne poznajemo

sve dok nije transformisan u neki oblik. Svakom izrazu prethodi utisak, ukoliko je

utisak dovoljno snažan i jasan izraz će biti uspeliji. Prilikom stvaranja sopstvenih

izraza umetnik se od njih oslobađa. Time je uočljiva jedna od uloga umetnosti – da

čisti čovekov duh.

Kroče definiše umetnost kao doživljenu intuitivnu spoznaju, jer njome se ne

spoznaje ono što se spoznaje logičkim putem. Navedeno Kročeovo mišljenje zastupa i

Desnica, što nam potvrđuje naredni iskaz: „Umjetnost nije spoznavanje onoga što se

spoznaje logičkim putem. Ona je intuitivna spoznaja i njena je domena potpuno

druga. To je prilično osnovna stvar, i na prvom koraku u estetici mi se sukobljavamo

sa tom dvojnošću: intelektualna i intuitivna spoznaja.”43 Naučne, sociološke ili

istorijske istine ne saznavaju se putem umetnosti, odnosno ne usvajaju se intuitivnim

saznanjem niti saopštavaju umjetničkim (estetskim) jezikom. Time Kroče pravi

razliku između istorijske i neistorijske intuicije.

Kroče je nastojao da estetiku učini autonomnom u težnji da estetsko područje

očisti od svega što nije estetsko, od pedagoških, moralnih, socijalnih, religioznih,

političkih, psiholoških i drugih motiva. Najbitnija dimenzija umetničkog dela za

Vladana Desnicu je, kao i za Kročea, estetska vrednost koja je garant za postizanje

umetničkog kvaliteta. Ukoliko nije postignut umetnički kvalitet, u umetnosti nije

postignuto ništa: „Ono što se dopada u umjetnosti, ono što nam razigra srce i što nas

ushićuje i zadivljava jeste život, pokret, ganuće, toplina, osjećaj umjetnikov: samo to

daje vrhovni kriteriji za razlikovanje djela prave umjetnosti od djela lažne umjetnosti,

uspjelih djela od promašenih djela.“44

42 Vladan Desnica: „Riječ na vrhu jezika”, Eseji, kritike, pogledi, Prosvjeta, Zagreb, 1975, str. 125. 43 Vladan Desnica: Proljeća Ivana Galeba, Nolit, Beograd, 1960, str. 120. 44 Benedetto Kroče: Eseji iz estetike, Kadmos, Split, 1938, str. 22.

35

Najveći cilj i jedina briga umetnika je da proizvede što veću i što bolju

umetničku, odnosno estetsku vrednost. „Umjetničko djelo ako nema vrijednosti kao

takvo, nema ni kao bilo šta drugo.”45 Prave umetničke vrednosti ne postaju

staromodne iako odolevaju „postulatima novog vremena” i zahtevima publike. „Pišite

staromodno!“, poručuje Desnica piscima u jednom od svojih eseja, jer „pišući

staromodno, radite za osiguranje svoje (književne) starosti!“

Veličina nekog književnog dela je, prema mišljenju ovog autora, upravo u

estetskoj vrednosti46 koja predstavlja samu suštinu umetnosti. U proučavanju

književnog dela određenog autora, Desnica kao primarnu ističe estetsku tj. poetsku

vrednost dela, dok podatke iz biografije, pripadnost nekom književnom pravcu ili

školi doživljava kao zanimljivost, i smatra da nemaju nikakvu važnost u određivanju

umetničke vrednosti dela kao što je to smatrala teorija pozitivizma. Kao potkrepu za

ovu tezu navodi primer Homera o kojem nemamo nikakve pouzdane ni dokazane

podatke. Jedino što zasigurno znamo da je bio pesnik, što je sasvim dovoljno.

Traganje za poetskom vrednošću uočava se na svakoj stranici Desničinih

proznih ostvarenja. U skladu sa njegovom stvaralačkom koncepcijom, rečenice koje

nam pružaju informacije i tehnička saznanja potrebna da bi se razumela fabula ili tok

događaja, takođe moraju nositi u sebi neku estetsku vrednost. Za Desnicu je idealno

kad u književnosti nema nijedne „zakrpe empirijskog” na „tkivu estetskog”, niti

jednog estetski mrtvog mesta.

Kao ilustraciju za takvo razmišljanje navodi klasična prozna dela u kojima su

sve rečenice umetničke, osim citata ili ponekih mesta na kojima pisac podbaci.

„Jednostavnost, prirodnost, duboka životnost i realističnost nekih mjesta i rečenica

daće nam katkad iluziju da su ta mjesta i rečenice direktno, kao pincetom preneseni iz

realnog života na stranice djela.”47 U tome i leži posebnost Desničinog realizma koji

sliku obuhvata u potpunosti, njenu spoljašnjost i njenu unutrašnjost. Desničin

realizam se zasniva na sveobuhvatnosti, njemu je cilj prikazati sve u potpunosti, sve

što se vidi, oseća, misli, autentično i bez ulepšavanja, onako kako jeste.

Navedenim zahtevima realizam ovog pisca udaljavao se dogmatske prakse

socijalističkog realizma, prbližavajući se više Lukačevoj teoriji sveobuhvatnog 45 Vladan Desnica: „Na temu: djelo i kritika”, Eseji, kitike i pogledi, Prosvjeta, Zagreb, 1975, str. 98. 46 „Estetsku vrijednost kao suštinu umjetničkog procesa Desnica je naglašavao u našem poslijeratnom vremenu, kada su se kao primarni isticali drugi elementi umjetničkog stvaranja (što ih je Desnica, inače, smatrao vanestetskim) – ideje, tematika, tendencioznost, prosede, društvene vrijednosti i sl.” Dušan Rapo: Novele i romani Vladana Desnice, Školske novine, Zagreb, 1989, str. 56. 47 Isto, 113.

36

realizma. Svoju teoriju Lukač je razrađivao u građanskom društvu kao nedogmatski

socijalistički realizam u peridu socijalizma, prikazujući životne pojave kroz

umetničku transpoziciju na realistički način. U odnosu prema avangardnoj

književnosti, Lukačeva teorija ostala je isključiva i odbojna: „Lukač je doduše neke

idejne i psihološke kordinate tzv. avangardne književnosti i njezine glavne

predstavnike Kafku, Joycea, Camusa, Becketta itd, dijalektički veoma produbljeno i

zanimljivo analizirao, ali je, kao i u slučaju ekspresionizma, čitavu tu novu

književnost odbacivao kao dekadentnu.“48

Lukač u svojim delima osobito ističe Marksov princip totaliteta i dijalektičku

povezanost subjekta i objekta, kao i teoriju ruskog filozofa Ivana Pavlova „o uslovnim

refleksima“, stvarajući tako svoju teoriju umetnosti kao slike života, odnosno

„subjektivnog odraza objektivne stvarnosti“. Međutim, pomenutu vezu između odraza

i stvarnosti Lukač nije samo mehanički tumačio iznoseći spoljašnje osobine, već je

određeni pojam posmatrao dubinski u „dijalektički produbljenom višeslojnom

mnogoznačnom intenzivnom totalitetu“49, u povezivanju pojedinačnog i opšteg.

Lukačevu težnju za što produbljenijim prikazom stvarnosti pronalazimo u

proznim ostvarenjima Vladana Desnice. Upravo je to jedan od glavnih razloga zbog

kojeg su stranice Desničinih proza tako žive i stvarne. Čitajući ih nije potrebno ulagati

dodatni napor da se predoče. Sve što prikazuju doživljeno je i shvaćeno u vizuri pisca

koji poseduje stvaralačku mogućnost da pronađe adekvatan izraz za svoj poetski

doživljaj stvarnosti. Poetski doživljaji Vladana Desnice duboko su proživljeni,

promišljeni, osećani. Osećaj je jedan od osnovnih tvorbenih elemenata Desničine

poetike. Sve što je napisano njegovom rukom poseduje osobenu sugestivnost i

uverljivost. Ni u jednom momentu ne ostavlja nedorečenu svoju misao, već brani i

obrazlaže sopstveni stav, uveravajući čitaoca u ispravnost svog mišljenja.

Neizmerljivo je velika sugestivna moć svake Desničine reči.

48 Vlado Mađarević: Književnost i revolucija, August Cesarec, Zagreb, 1974, str. 130. 49 Isto, str. 140.

37

Briga oko izraza

Magična snaga Desničine reči proizilazi upravo iz samouverenosti i artističkih

sposobnosti izražavanja sopstvene misli i izuzetne sposobnosti osećanja.50 Pored

svekolikog znanja koje je posedovao, Desnica je iznad svega bio artist. U svim

literarnim ostvarenjima bilo mu je primarno ostvarenje estetskog ideala, „jer u

književnom djelu”, prema njegovim rečima, „svaka riječ mora biti umjetnička.” Iako

je akcenat prevashodno stavljao na sadržinu, uočavamo da je mnogo pažnje poklanjao

formalnom savršenstvu teksta i rečeničnom ritmu, što je vidljivo u njegovom

neprestanom „navraćanju”51 svakoj ispisanoj rečenici pre konačne redakcije. „Ja

prozu moju čitam glasno po trideset puta, najobičnije rečenice, recimo, da tako

kažem, i činim da mi drugi čitaju, da mi čitaju iz druge sobe. I tako to se pročita iks

puta glasno.”52

Izvor Desničine neprestane briga za ritam rečenice nalazi se u pradavnini,

kada je književnost bila usmena, kada je književno delo moralo biti lepo i savršeno i

kao slušanje. Smatrao je da se potpuna recepcija dela ostvaruje postizanjem apsolutne

literarnosti svakog strukturnog elementa. „Salije se neko djelo pa se onda svaka

pojedina tačka, svako pojedino poglavlje, svaka stranica prorađuje iznova i uzima se

nekako u razmatranje, u rad, pod lupu, (...), kao da je to centralno, najvažnije mjesto u

čitavoj knjizi, pa za njim dolazi drugo, pa treće, tako da je svaka stranica jedanput bila

u položaju te najvažnije, te glavne stranice, pa je tako sa zdušnošću, i minucioznošću,

i prilježnošću rođena.”53

Kao ilustracija za Desničinu izrazitu posvećenost izrazu može poslužiti i

prepiska54 vođena sa Ilijom Kecmanovićem, u periodu od 4.6.1954. do 11.12.1958.

50 „Njegova sposobnost osećanja se razlaže u mnoga posebna osećanja: u osećanje jezika kao osnovnog sredstva književnog stvaranja, u osećanje za karakteristične detalje, koji čine celinu jedne atmosfere ili jedne ličnosti, zatim u osećanje mere i ozbiljnog humora, u osećanje rečeničnih masa koje treba jasno, pregledno i ukusno ukomponovati.” Dragan Jeremić: „Vladan Desnica ili intelektualna poezija”, Savremenik, br. 6, Beograd, 1958, str. 23. 51 „ (…) dok djelo nije završeno, dok po mom mišljenju nije potpunu definitivnu formu dobilo, dok nije dano u štampu, neprestano se navraćam, pa makar bilo za svakog drugog, za svačije tuđe oči, završeno, kod mene leži u ladici mjesecima, godinama i za mene još nije završeno i neprestano ga iznova uzimam u rad.” Vladan Desnica: „Prvu novelu namjenio sam Politici”, Hotimično iskustvo II, Prosvjeta, Zagreb, 2006, str. 105. 52 Isto, str. 105. 53 Isto, str. 105. 54 Triša Kujača: „O prepisci Vladana Desnice”,Gradina, br. 6, Niš, 1985, str. 63.

38

godine. Pomenuta pisma su dokaz piščeve stvaralačke svestranosti i neprestane

potrebe za stvaranjem. Njegova umetnička samosvest prisutna je i u pismima.

Uočljiva je izrazita jezičko-stilska osobenost svakog napisanog reda. „On je svjestan

da i najmanja greška u umjetničkom tekstu može obesmisliti čitav pasus, pa iz tih

razloga i strepi nad svojim tekstovima, nudeći se sam da izvrši korekture.”55

Pored pomenute prepiske, sačuvana su i pisma upućena Edvardu Goju56 u

kojima se nalazi priča o neobjavljenom i izgubljenom rukopisu Proljeća Ivana Galeba

koja je Edvard Goj preveo na engleski jezik. I ova pisma nose neka od bitnih obeležja

piščeve stvaralačke ličnosti, a pre svega odaju brigu za jezički izraz. U jednom od

pisama upućenom Edvardu Goju, datiranom 9.7.1958. godine, Desnica ističe da „mala

nijansa šaljivosti ili ozbiljnosti tona, ležernosti ili težine, mnogo važi u ovakvoj vrsti

knjiga u kojima postoji dosta širok raspon raznih registara”, dodajući u produžetku da

„naročito treba paziti da se izbjegne svaka banalnost: izraz jednostavan, ali ne

otrcan.”57

Desnica je „nepovjerljiv prema plodnim nadahnućima”, i ne veruje u sretne

momente stvaranja u kojima čovek nadmašuje samoga sebe. Smatra da je „svako

pravo umjetničko oblikovanje u svojoj biti složen i duboko smiren proces (…) jedno

teoretsko stanje duha.”58 Ne pridaje važnost inspiraciji, jer po njegovom mišljenju

čovek ne može dati više nego što ima u sebi. Suštinu pisanja pronalazi u tačnom

izražavanju onoga što se htelo reći i priznaje da to nije nimalo lako. Saglasan je sa

mišljenjem da je pisanje književnog dela napor i da mora da bude napor.

Pravom varijantom Desnica ne smatra onu koja je „stilski najljepša” i

„formalno najdotjeranija”, već onu koja je bliža „onome što smo imali u glavi.”59 Da

bismo u potpunosti mogli izraziti ono što nosimo u sebi, moramo imati dovoljno jasno

osećanje i mišljenje o onome što želimo izraziti, odnosno moramo imati jasno

doživljen sadržaj koji se ispoljava kroz adekvatan književni izraz. „Često odbacujemo

kudikamo ’uspijelije’ varijante za ljubav tačnije, preciznije, vjernije varijante – one

prave varijante, jedine prave.”60

55 Isto, str. 63. 56 Letopis Matice srpske, Novi Sad, god.172. knj.458, sv.3, septembar 1996, str. 67. 57 Isto, str. 67. 58 Vladan Desnica: „Zapisi o umjetnosti”, Eseji , kritike, pogledi, BIGZ, Beograd, 1993, str. 60. 59 „U tome i jest teškoća našeg izbora i izvor našeg dugog kolebanja: lako je razabrati što je ’objektivno uspijelije’, ’koja je varijanta ljepša’; ali procjeniti koja je bliža ’onome što smo imali u glavi’, često je neobično teško.” Vladan Desnica: „Zapisi o umjetnosti”, Eseji, kritike, pogledi, BIGZ, Beograd, 1993, str. 60. 60 Isto, str. 60.

39

Desnica je naglašavao da je još kao početnik imao pri pisanju veoma jasnu

sliku onoga što je želeo da postigne, „kao neki praobrazac koji lebdi u oblacima” i

koji mora da svuče iz oblaka i fiksira na papir „kao neki model već budućeg djela”.

Piščevo „odnošenje prema ekspresiji”61 je beskompromisno. On smatra da „za

sadržaj koji želimo uobličiti postoji negdje pod suncem jedan izraz – jedan jedini i

nezamjenjivi, onaj pravi, idealni izraz”. Pronalaženje idealnog izraza predstavlja za

Vladana Desnicu „alfu i omegu” umetničkog stvaranja. „Čitava je stvar u tome da, u

književnosti, i u čitavoj domeni estetskoga (a to znači: u domeni izražavanja uopće) i

nije važno i bitno ništa drugo doli riječ, izražaj.”62

Vrednosti književnih ostvarenja Vladana Desnice prebivaju u neposrednom

jedinstvu impresije i ekspresije, zbog čega je Desnici bila bliska Andrićeva misao: „Ja

ne brusim riječi, ja brusim misao”, koja je jedna od važnih ideja-vodilja u njegovom

stvaralačkom postupku.

U zavisnosti od samog književnog izraza, postavlja se pitanje stila nekog

pisca. Za Desnicu pitanje stila nije „stvar forme”, već bitno i suštinsko pitanje samog

sadržaja. Stil, međutim, ne pronalazi svoje zasluženo mesto u našim književnim

kritikama, prikazima i ocenama. Prema Desničinom mišljenju, analizirati stil nekog

pisca i raspravljati o njemu znači postavljati suštinsko pitanje: kako dati pisac piše?

Nasuprot piscima koji stvaraju dugotrajnim pronalaženjem idealnog izraza,

postoje i pisci koje karakteriše lakoća pisanja koju Desnica određuje „kao nedostatak

ličnog izražaja i potrebe za njim” odnosno kao „zadovoljenje neličnim šablonskim

stilom”. Prihvatanje konvencionalnog izraza od strane takvih pisaca, Desnica poredi

sa odevanjem misli u konfekcijska odela koja sputavaju pokrete. Nedostatak

formalnog momenta izjednačava sa nedostatkom sadržaja odnosno sa nedovoljno

jasnim „osjećanjem i mišljenjem onoga što se želi izraziti.”

Prema mišljenju Vlatka Pavletića, „Desnica nije pripovjedač, on je pisac,

umjetnik koji teško rađa svaku riječ svoga teksta upravo zato, što zna cijenu ’prave’

riječi. U svemu traži preciznost, ne zadovoljavajući se ni u razgovoru

inprovizacijom.”63

61 „Takvo odnošenje prema ekspresiji potječe od polusvjesnog ali vrlo određenog osjećaja (koji se s vremenom sve više razvija, izoštrava i utanačava, dok se na koncu ne izvrgne u našeg nesnosnog tiranina, često mrskog neprijatelja).” Isto, str. 60. 62 Vlatko Pavletić: „…svako djelo vrijedi točno onoliko koliko poetskog sadrži u sebi…”, Izraz, br. 3, Sarajevo, 1958, str. 78. 63 Isto, str. 78.

40

Smisao za strukturu i kompoziciju dela Desnica nije doživljavao kao „formalni

kvalitet”, već kao primarni i sastavni deo talenta, kao kreativnu kategoriju, tj. sam

talenat. Ukoliko pisac poseduje talenat, on je vidljiv već u njegovim prvim

ostvarenjima i prati stvaranje književnog dela od samog početka, pa do kraja.

Spontanost i lakoća pisanja dolaze najkasnije, „poslije decenija i decenija truda”,

nakon što smo potrošili more vremena, kad smo stekli uverenje da „pisana stvar odava

izmučenost i zaudara uljem iz lukjerne”. Trud uložen u stvaranje za Vladana Desnicu

je bio neizbežan, jer je smatrao da je pisanje „težak posao”64, borba sa teškoćama, a

samo mišljenje je doživljavao kao trud i savladavanje teškoća.

„Nemušti jezik” doživljava kao izraz „nemuštih misli”, a trud oko izraza, oko

forme, ne posmatra odvojeno od sadržaja, niti ga doživljava kao stvar „rečenične

kozmetike”, već ga pripisuje samoj misli, odnosno sadržaju. „Sve te riječi na vrhu

jezika koje nikako da se otkinu, te nabujalice neizrecivoga, te puste proljetne

grmljavine bez kiše, i to liriziranje na kredit, – sve je to samo magla, pričin,

samoobmana (…)”65

64 „ (…) pisati dobro u prozi, to je zbilja jedna velika, velika veština. Kad bi čitaoci znali kako je to težak posao, i kako se i najodlučnije misli, u mukama rađanja, mogu da unakaze, da okržljaju i postanu obične (…)” Marko Car: Estetička pisma, G. Kon, Beograd, 1920, str. 52. 65 Vlada Desnica: „Riječ na vrhu jezika”, Eseji, kritike, pogledi, BIGZ, Beograd, 1993, str. 49.

41

Reakcije knjževne javnosti na Desničinu poetiku

Desnica je, kao večiti tragalac za poetskim, bio protiv stavljanja umetnosti

(književnosti) u službu vladajućih ideologija. Time se, prema njegovom mišljenju,

ugrožava estetska vrednost koja predstavlja samu suštinu umetničkog dela. Navedeno

shvatanje umetnosti i književnosti bilo je dovoljan razlog da Desnica bude napadnut

od predstavnika ideološki opredeljene kritike socijalističkog realizma koja je u takvim

stavovima videla negativan uticaj na tadašnju književnu omladinu. Pomenuta kritika

koja se negativno odnosila prema delu Vladana Desnice više govori o sebi i

ideološkim normama koje je zastupala, nego o samom piscu i njegovom delu.

Desničina književna ostvarenja prevazilaze vladajući duh vremena u kojem su

nastala, boreći se za ostvarenje jedne više, univerzalne vrednosti. Desnica je stvarao u

godinama kada se na polju književnosti vodila žestoka borba i žučne polemike između

tradicionalista i modernista, sukobljavala dogmatska i antidogmatska mišljenja, i

osporavale nove poetike. „U doba kad se od pisca tražilo potpuno određeno, gotovo

propisano opredjeljenje prema nekim vidovima života, kao grom iz vedra neba naišla

je Desničina proza, koja doslovno ne zastupa nikakav društveni stav (...) Desnica se

tako deklarisao kao totalno nezainteresiran za bilo kakve političke ili socijalne

aspekte.”66

U takvim društveno-političkim okolnostima, želeći da se izbori za svoju

poetiku, pisac pronalazi rešenje u podeli književnosti na „primjenjenu” i „onu drugu”.

Time bi, po njegovim rečima, „prestala trvenja i natezanja, sve bi praktične,

pragmatističke i slične tendencije našle svoje zadovoljenje.”67

Navedenom podelom pisac istovremeno slika stanje u književnosti toga

vremena, kada je prednost imala „primjenjena književnost” nad „onom drugom”,

„pravom”. Desnica se borio za pravu književnost, čistu i oslobođenu od bilo kakave

ideologije, smatrajući da „nešto po svom osnovnom i suštinskom karakteru ili jest

umjetnost – ili nije”, dok „okolnost što nešto ima ili nema neku praktičnu

upotrebljivost, neku praktičnu primjenu, za estetski sud nije ni od kakve važnosti.”68

Momenat praktične primenjivosti ili upotrebljivosti neke umetnine Desnica je

66 Anatolij Kudrjavcev: „Pjesnik misaonosti”, Zadarska revija, br. 1, Zadar, 1968, str. 25. 67 Vladan Desnica: „Zapisi o umjetnosti”, Eseji, kritike, pogledi, BIGZ, Beograd, 1993, str. 60. 68 Vladan Desnica: „Primjenjena umjetnost“, Eseji, kritike, pogledi, Prosvjeta, Zagreb, 1975, str. 98.

42

određivao kao irelevantan za sud o njenoj umetničkoj prirodi, odnosno o njenom

kvalitetu, tj. njenoj estetskoj vrednosti.

Segmenat Desničinih „Zapisa o umjetnosti” koji govori o primenjenoj

književnosti biva okosnica za oštar napad zagovornika socijalističke estetike.

Desničine stavove o primenjenoj umetnosti Joža Horvat tumači kao „dokaz primjene

reakcionarnih shvaćanja Vladana Desnice u oblasti teorije umjetnosti i društvene

prakse.”69 Navedeno Horvatovo mišljenje Desnica opovrgava narednom rečenicom:

„Оtklanjam od sebe prigovor reakcionarnosti koji mi pravi Joža Horvat, jer je

reakcionarnost pogleda na društvenu stvarnost za mene znak i sinonim duhovne

začaurenosti, uniženja i degradacije čovjekove intelektualne i moralne ličnosti.”70

Nedostatak „Zapisa” Horvat pronalazi i u njihovoj nameni mladim piscima

koje Desnica neminovno vodi „u sukob s progresivnim snagama u društvu i istinskom

književnosti.”71 Priznavši mu darovitost, Horvat naglašava da je Desnica ipak bio na

lošem putu, jer se nije uklapao u stvaralačke koncepcije toga vremena. Desničino

književno delo nije podražavalo unapred zadate norme, jer je bilo osobeno i borilo se

za pravu umetničku vrednost. Desnica povlači granicu i pravi razliku između

„primjenjene književnosti” i „one druge”, „pledira za podizanje kvaliteta u

umjetnosti” i „za dostojnije tretiranje u njoj sadržajne idejnosti.”72

Naredna optužba protiv Vladana Desnice izlazi u Borbi 21.12.1952. godine

od strane anonimnog N.St-a koji optužuje Desnicu „da zabija nož u leđa

komunicirajućoj književnosti i time joj umanjuje vrijednost u očima omladine.”

Pomenuti protivnik, kao najznačajniji argumenat protiv Desnice, navodi 1952. godinu

u kojoj je, po njegovim rečima, jugoslavenska književnost imala najplodnije dane, a

Desnica baš tada „ustaje protiv životnih motiva u umjetnosti i pledira protiv društvene

aktivnosti umjetnika.”73

Na pitanje koje postavlja anoniman kritičar: „Kad je jugoslovenska

književnost imala plodnije dane?”, Desnica odgovara: „Nikad ranije”, i dodaje: „toj

sam plodnosti i ja, inače onako fenomenalno neplodan (...) nešto malo doprinio time

što sam tokom ove godine izdao u posebnim knjigama zamašniju zbirku pripovjedaka

i prevode četiriju djela iz svjetske literature, a osim toga ’prosuo’ po časopisima,

69 Joža Horvat: „Margine”, Naprijed, br. 49, Zagreb, 1952, str. 78. 70 Jovan Radulović: Progutane polemike, Stubovi kulture, Beograd, 2001, str. 57. 71 Jože Horvat: „Margine”, Naprijed, br. 49, Zagreb, 1952, str. 78. 72 Jovan Radulović: Progutane polemike, Stubovi kulture, Beograd, 2001, str. 57. 73 Isto, str. 43.

43

listovima, radio – emisijama oveći broj novela, članaka i esejčića; objavio prevod

jedne poeme i više kraćih proznih i stihovnih stvari (...)”74

U nastavku odgovora anonimnom „napadaču” Desnica obrazlaže svoj zapis o

primenjenoj književnosti, ističući da je u njemu podvukao razliku između književnog

dela koje je zadojeno idejom i „pragmatističke književne rabote” koja direktno služi

konkretnim, praktičnim utilitarnim ciljevima.

Sa današnje vremenske distance može se postaviti pitanje anonimnom autoru:

Kakvi su motivi Vladana Desnice u njegovim delima, ako nisu životni? Šta nam to

Desnica prikazuje na stranicama svojih romana i pripovedaka ako ne život u svim

njegovim manifestacijama i čoveka kao njegovog nosioca?

Desnica je bio nepravedno napadnut i prozvan, bez mogućnosti da se u tom

momentu odbrani. O tome svedoči i naredni zapis: „Odgovore i pokušaje objašnjenja

u bilo kom obliku koje sam napisao na sve te napade, uzaludno sam nudio svim

redakcijama koje su te napade objavile, pa i mnogim drugim. I tako, nije ni preostalo

drugo nego da ih spremim u fascikl koji nosi naslov ’Progutane polemike’”.75

Desničine polemike u tom vremenu, tj. u tadašnjem književnom trenutku nisu

ugledale svetlost dana, jer se njihova istina nije uklapala u postojeće književne norme

koje je određivala estetika socijalizma. Pomenute polemike za Vladana Desnicu su

predstavljale mogućnost da obrazloži sopstvene poetske stavove. „To je posebno

važno upravo u hrvatskoj književnosti u kojoj biti samo pisac, i to čak dobar pisac,

očito nije bilo dovoljno. Napisati dobro djelo i metnuti ga pred lice publike, kritike, i

računati na njihov pošten odnos, doista podrazumjeva idealan odnos na relaciji autor –

djelo – publika. U toj su književnosti sile izvan književnosti vrlo često određivale

književni kvalitet – književne vrijednosti.”76 Te „ustoličene veličine” stvorile su dve

kategorije pisaca: omogućen ili onemogućen pisac. Prva kategorija se odnosila na

favorizovane pisce, dok je druga bila sinonim za pisce koji nisu bili u mogućnosti da

bilo gde javno daju obrazloženje svoga dela. Takav slučaj bio je i sa polemikama

Vladana Desnice.

Nakon refleksije o primenjenoj književnosti, Desnica u navedenom eseju

govori o nemogućnosti postojanja laži na području umetnosti. „Čim laž proviri, istim

74 Isto, str. 137. 75 Isto, str. 137. 76 Ivan Krtalić: Polemike u hrvatskoj književnosti I, Mladost, Zagreb, 1982, str. 109.

44

časom, automatski prestaje umjetnost.”77 Prema rečima Vladana Desnice, „u pravoj

umjetnosti beziznimno, uprkos svemu, vlada istina: tu čovjek govori istinu čak i

protiv svoje volje.”78

Ovde pronalazimo još jedan odgovor na pitanje: kakva umetnost treba da bude

prema viđenju ovog pisca. Da bi vršila „svoju veliku, nenadoknadivu misiju”,

umetnost mora biti „čista od bilo kakave moralne determinacije” i lišena „bilo kakve

praktične svrhe i cilja.” U trenutku kad se izbori za istinu i prikaže je, ona će vršiti

jedinu ispravnu funkciju. Desnica naglašava da svi gušitelji slobode i zatirači istine,

guše i zatiru umetnost, jer je istinska umetnost polje na kojem se ispoljava prava

istina. „Tirani istine i slobode”, na mesto prave, postavljaju lažnu, dirigovanu i

službenu umetnost, tvrdi Desnica. Sloboda i umetnost se međusobno uslovljavaju, „jer

epohe bez slobode su istovremeno i epohe bez umjetnosti.”79

U tekstu „O slobodi stvaranja i tendenciji” objavljenom u Vjesniku 1953.

godine, Marin Franičević opovrgava navedeno Desničino mišljenje tvrdeći „da nije

tačno da su u historiji epohe bez slobode ujedno i epohe bez umjetnosti.” Prema

njegovom mišljenju su „najbolja ostvarenja više, manje nastala u direktnoj ili

indirektnoj borbi za što veću slobodu”. U navedenom tekstu Franičević navodi da

Desnica „ipak shvaća šta je to sloboda, jer mu ne manjka, nego smeta, jer nije njegova

nego pučka.”

U „Odgovoru Marinu Franičeviću” Desnica mu priznaje iskrenost, i naglašava

da u njegovom napisu prevladava lični momenat i argumenti koji u drugi plan

stavljaju diskusiju o teoriji književnosti. Namera Marinovih napisa, po Desničinom

mišljenju, prevashodno je bila da ga prikaže kao ljubitelja monarhije i „mrzioca pučke

slobode”, kao nostalgičara za starim društvenim poretkom. „Očito je da su Marinovim

napisima u Vjesniku tobožnja teoretska pitanja bila samo izlika za lične napadaje.” 80

Desnica ističe da je čista umetnost neupotrebljiva u ostvarivanju izvesnih

ciljeva i da nesvesno staje na stranu istine. U trenutku kad svoje umetničke ciljeve

prestane vršiti usput, tj. čime ih postavi sebi za cilj, umetnost prestaje biti umetnost.

Desnica je bio protiv bilo kakve intencionalnosti u umetnosti, jer „svaka

intencionalnost, u bilo kojem obliku i primjeni, strana je (tuđa i nepogodna) prirodi

77 Vladan Desnica: „Zapisi o umjetnosti”, Eseji, kritike, pogledi, BIGZ, Beograd, 1993, str. 60. 78 Isto, str. 61. 79 Isto, str. 62. 80 Isto, str. 70.

45

umjetnosti.”81 Njegovi junaci nisu nosioci određenih ideologija, niti zagovornici

određenih estetika, već predstavljaju najrazličitija ostvarenja čovekove istine. Desnica

se zalaže za prisustvo neposrednog života u umetničkim delima, oslobođenog

dekorativnosti, i samim time duboko očovečenog.

U jednom segmentu svojih „Zapisa” otkriva nam „da se tajna vrata umjetnosti

otvaraju na laki dodir tajnog dugmeta a ne forsiranjem snage.”82 Ideja i fabula treba da

se rode zajedno, i „da u nekom sadržaju iz života, u datom, sagledamo ideju”, tek

onda ima uslova da od toga rada nešto bude. Kao posebnu vrstu intencionalnosti u

umetničkom radu Desnica izdvaja piščevo „hotimično (pribiranje) sakupljanje

iskustva”. Prema njegovom mišljenju „hotimično biranje teme, sižea, sredine,

historijskog i društvenog miljea” najveća je garancija za neuspeh umetničkog dela. Za

potrebe umetničkog oblikovanja najviše će nam poslužiti ono što smo zapazili

nesvesno, „što smo zamjetili a da toga i nismo svjesni, (...) u životu, kao akteri, kao

saljudi.”83

Desnica ističe da „pisac većinom ne zapisuje svjesno u pamćenje podatke”,

njemu „ostaje u podsvijesti snimljena slika a da on i ne zna za nju. Kad mu ustreba,

pred njegovim očima iskrsne slika, neznano gdje i kad snimljena i on naprosto

preslikava karakteristične crte sa modela kojeg ima živog pred očima.”84

U eseju pod nazivom „Marginalije o iracionalnom” Desnica navodi da „ništa

nije u umjetnosti potrebnije i važnije i vrednije, od originalnosti. A ništa u umjetnosti

nije pravoj originalnosti veći neprijatelj od lažne originalnosti (...)”85 U produžetku

ističe da je „htjeno” na polju umetnosti sinonim „lažnog”. Nevolju prilikom stvaranja

umetničkog dela pronalazi u onome što je „namjerno” i „hotimično”, jer „hotimično

žmurenje kroz trepavice” duljim vremenom i istrajnom vežbom čoveku može da

pređe u običaj, a na taj način se dolazi do „stečene samosvojnosti”, „do stvaranja

81 Vladan Desnica: „Intencionalnost u umjetnosti”, Eseji, kritike, pogledi, Prosvjeta, Zagreb, 1975, str. 140. 82 Vladan Desnica: „Zapisi o umjetnosti”, Eseji, kritike, pogledi, BIGZ, Beograd, 1993, str. 63. 83 „U stvari, vrijedi samo ono što smo zapazili (iskusili) nesvjesno, što smo zamjetili a da toga i nismo svjesni (iskusili i ne znajući), u životu kao akteri (suakteri), kao saljudi, kao jedinke, kao subjekti koji su te sadržaje osjetili kao svoje; kao ljudi sa svojim posebnim (ličnim) reakcijama na njih, koji su pretrpili (na svojoj psihi iskusili) i podnijeli njihovo djelovanje, i koji su na svoj lični način na njih reagirali.” Vladan Desnica: „Hotimično iskustvo”, Eseji, kritike, pogledi, Prosvjeta, Zagreb, 1975, str. 112. 84 Vladan Desnica: „Zapisi o umjetnosti”, Eseji, kritike, pogledi, BIGZ, Beograd, 1993, str. 64. 85 Vladan Desnica: „Marginalije o iracionalnom”, Eseji, kritike, pogledi, Prosvjeta, Zagreb, 1975, str. 134.

46

lažne ličnosti kupljene po cijenu žrtve svoje prave ličnosti”, iz razloga što se prava

ličnost osećala manje vrednom.

Drugu (lažnu) ličnost Desnica naziva „altera natura” i naglašava da ona može

prevariti samo onoga ko ne poseduje svoju „prima naturu”, dok ozbiljnog umetnika ne

može obmanuti. Iz navedenog mišljenja zaključujemo da je Desnica razlikovao dve

vrste umetnika: neumetnike i umetnike, odnosno one koji posjeduju veštačku

spontanost od onih koji posjeduju „pravu”.

Desnica nije sa simpatijama posmatrao savremenog čoveka, jer u svetu

savremene civilizacije dolazi do izjednačavanja pravih i lažnih vrednosti.

„Marginalije o iracionalnom” završava mišlju da je „na svijetu mnogo više

neumjetnika nego umjetnika, a oni su najčešće u krugovima samih umjetnika”.

Posmatrajući Desničine poetske stavove iz pomenutih eseja, uočavamo da je u

njegovim književnim ostvarenjima očigledno opredelenje za proces kontrapunkcije

pesničke slike i poetskih ideja, odnosno elemenata konkretnog i elemenata

univerzalnog, što je vidljivo u narednom iskazu: „Stvar književnosti je da nam prikaže

konkretno – individualno u krilu univerzalno – apstraktnog, da nam otkrije pulsiranje

pojedinačnog bića oslobođenog odora i kalupa. Književnost nam pripovjeda o

položaju i osjećaju pojedinačnog koje se nalazi u zagrljaju apstraktnog, o njihovim

međusobnim odnosima i trvenjima, (...) o svemu onome o čemu nam historiografija

nikada ništa ne bi rekla.”86

U Desničinom poimanju književnosti uočavamo spoj estetike, etike i

antropologije, i andrićevskog mišljenja da književnost ne služi ničemu ako ne služi

čoveku i čovečanstvu. Posmatrajući književnost u celini, Desnica kao centralnu tačku

izdavja stvaralački subjekat jer je njegova egzistencija višestruka. On egzistira i kao

stvaralac, i kao mislilac, i kao kritičar. Na sličan način egzistirao je i sam Desnica.

U tekstu „Jedan zakašnjeli prilog diskusiji o ’tipičnome’” Desnica iznosi

mišljenje da sve što je umetnički uspešno oblikovano predstavlja „praobrazac” neke

više ili manje široke, više ili manje brojne vrste, reda, kategorije. Prema tome, zahtev

za tipičnošću je istovetan sa zahtevom za dobrim umetničkim oblikovanjem.

86 Vladan Desnica: „Jedan zakašnjeli prilog diskusiji o tipičnome”, Eseji, kritike, pogledi, Prosvjeta, Zagreb, 1975, str.165.

47

Navedeno mišljenje pisac potkrepljuje narednim primerom: „Uspio portre, već time

što dobro predstavlja određenog čovjeka, dobro predstavlja i živa čovjeka uopće.”87

Prema mišljenju Vladana Desnice zahtev za tipičnim treba svesti na stav i

opštepoznatu istinu „da u umjetnosti svaki dobro oblikovan konkretni realitet sadrži i

resumira bezbroj takvih konkretnih realiteta, i da u sebi nosi i reproducira njihovu

opću istinitost. Umjetničko djelo donosi jedan konkretni, u njemu i kroza nj, jedan

univerzalni momenat.”88

Desnica u pomenutom eseju ističe da suština problema nije u empirijskom

momentu „većine” i „manjine”, „redovnog” i „iznimnog”, „nego naprosto u tome da u

umjetničkom djelu – pravilo, zakonitost i redovnost treba da budu doneseni kao

pravilo, zakonitost i redovnost; a izuzetak, odstupanje i slučajnost kao izuzetak,

odstupanje i slučajnost.”89 Jedino će na taj način slika umetničkog dela prikazati

realističnu i istinitu sliku stvarnosti.

„Život je taj koji rađa odstupanja jednako kao i pravila, anomalije jednako kao

i normalne slučajeve, kontigentno kao i zakonomjerno. Pa i aparatno, i čudno;

bizarno, neobjašnjivo, nevjerovatno – sve to obuhvata stvarnost u njenom širokom

krilu. Realno je i ono što je izuzetno, prirodno je i ono što odstupa od normalnog. Jer

ko bi inače bio taj demijurg, mimo život i mimo prirodu, koji se zabavlja mrseći

njihove račune i fabricirajući izuzetke od njihovih pravila? I ne postaje li, u živom

umjetničkom djelu, tim uvjerljivija, tim ’realističnija’ slika realnosti čim je više

donesena u ’prirodnom’ a ne u ’kemički čistom’ stanju, sa svim svojim

kontradikcijama, odstupanjima, zastranjenjima, neobjašnjivostima – sa tim

’mladežima ljepote’ (ljepote u istinitosti) na svom licu? ”90

Desnica predlaže da se izraz „tipično” zameni izrazom „karakteristično” koji

nije nužno vezan za jedinku, jer nešto može biti karakteristično za čitav jedan red,

jednu sredinu, doba, nasuprot drugim redovima, sredinama i dobima, a u isti je mah

tipično za sve pripadnike tog reda, sredine i doba. Ali umetnost, kao prikaz živog i

konkretnog, prvenstveno interesuju crte i osobine datog objekta, ne utoliko što su

tipične, već baš utoliko što su karakteristične. „Umjetnost može da hvata i oblikuje

87 Vladan Desnica: „Jedan zakašnjeli prilog diskusiji o ’tipičnom’”, Eseji, kritike, pogledi, BIGZ, Beograd, 1993, str. 86. 88 Isto, str. 86.. 89 Isto, str. 87. 90 Isto, str. 87.

48

samo individualno i posebno (i kroza nj opće ili univerzalno), a ne puku jednakost ili

uniformnost.”91

Umetnik ima zadatak da to individualno i posebno podigne na jednu višu

umetničku razinu, na razinu univerzalnog, jer „lice iz umjetnosti mi saosjećamo i

poimamo kao realno jedino putem njegovog uzdizanja u univerzalno, tj. u sferu gdje

se izjednačujemo s njim osjećajući sebe u njemu.”92

Iz Desničinog doživljaja i shvatanja umetnosti predstavljenog mozaički uz

pomoć navođenih eseja, uočavamo da je on bio borac i tragalac za što istinitijim

prikazom čoveka i sveta. Upravo takva koncepcija umetnosti u tadašnjoj književnoj

kritici biva doživljena i prikazana sasvim suprotno: „Beletristički tekstovi Vladana

Desnice s našim vremenom, s našom stvarnošću, s našim ljudima, s onom istinom

koja je uvijek bila pa i danas treba da bude glavni smisao umjetnosti, nemaju nikakve

ili gotovo nikakve veze.”93 Ovom rečenicom započinje Ivan Dončević svoj opsežni

napad na Vladana Desnicu naslovljen pogrdnom metaforom „Kukavičja jaja Vladana

Desnice”.

Šta je istina i smisao umetnosti za autora ove kritike? Očigledno nije isto što i

za Desnicu. Desničino književno delo Dončević svrstava u „drugi front” sačinjen od

„burgija uma” koje ugrožavaju socijalizam. Taj suprotni „front” kojem pripada

Desnica, za ovog kritičara je „malograđanski vašar” sačinjen od idealizma,

antimaterijalizma i Kročeovih večnih istina tzv. zapadne civilizacije. Uticaji koji

dolaze sa zapada vidljivi su po Dončevićevom mišljenju i u hrvatskoj književnosti, a

jedan od najznačajnijih njihovih predstavnika je upravo Desnica koji je razvio „bojni

barjačić juriša i otpora”.

Desničino mišljenje da je najteže verno prikazati slike iz života, i da su te slike

obično najslabije, Dončević opovrgava, smatrajući da najslabije slike ovog pisca

izražavaju „socijalistički život.”94 Pomenuti kritičar je Desnicu posmatarao iz unapred

postavljenih okvira socijalističke estetike koja je u to vreme bila vladajuća. U

nastavku pomenute kritike Dončević optužuje Desnicu da nije bio protiv tendencije u

91 Isto, str. 88. 92 Isto, str. 88. 93 Jovan Radulović: Progutane polemike, Stubovi kulture, Beograd, 2001, str. 48. 94„Vlada Desnica nije dabome u svome dijalogu mogao napisati, da je neka scena slaba, jer izražava, recimo, socijalistički život. On je zato napisao onako kako ja napisao – ’sakato’ ”. Isto, str. 49.

49

umetnosti, ilustrujući svoje mišljenje narednom rečenicom izvučenom iz konteksta:

„(...)umjetnost nije moralno indiferentna, praktički nezainteresovana (...)”95

Navedenu misao Dončević tumači na sledeći način: „Slabo je djelovanje

spisatelja koji recimo ’svjesno’ izražava moral jednog socijaliste, a on je zapravo

monarhista.”96 Dončević ni u jednom momentu ne odstupa od svog ugla posmatranja,

već ističe da Desnica pod primenjenom književnošću isključivo podrazumeva

književnost socijalizma, a njena primena se odnosi na ispovedanje socijalizma.

Stajući na drugu stranu, na stranu one „prave”, Desnica biva nazvan

protivnikom primenjene književnosti, odnosno književnosti socijalizma. Dončević

poziva na ustajanje protiv slučajeva kao što je Desnica, tj. protiv „destrukcije na polju

književnosti.” Prema njegovim rečima „Vladan Desnica nije izolirana pojava, njegov

je slučaj možda tek najkarakterističniji.”

Većina novina u to vreme objavljuje izuzetno oštre napade na našeg pisca.

„Posljedica te hajke bila je da su se preda mnom zatvorila vrata svih redakcija u

sredini u kojoj živim i u kojoj radim čak i onih koje su me dotad insistentno pozivale

na saradnju”97, objašnjava Vladan Desnica svoj položaj. U društvu biva izbegavan, jer

održavanje veze sa njim mnogi su doživljavali kao povod za neminovne posledice.98

Najveća nesreća za Desnicu u tom momentu bila je nemogućnost da bilo gde i bilo

kako odgovori na te napade, i da se pokuša odbraniti javnim pružanjem objašnjenja za

nesporazum. Biva mu oduzeto osnovno pravo svakog optuženika da pre donošenja

konačne presude kaže nešto u svoju odbranu.

Posmatrajući njegovu stvaralačku poetiku u odnosu na vreme u kojem je

stvarao, zaključujemo da su sukobi bili neizbežni. Naša književna i naučna kritika

'50–ih godina XX veka nosila je u sebi duboko ukorenjene elemente dogmatizma,

pozitivizma, izvesne klanovske pristrasnosti koju su zastupali zagovornici

socijalističke estetike. Takva kritika pružala je otpor novim vrednostima umetničkog

dela koje nisu bile u skladu sa vladajućim ukusom. „Vrijeme nakon rata ispunjeno

entuzijazmom i samouvjerenošću pobjednika obilježeno je pečatom konačnih istina o

95 Isto, str. 52. 96 Isto, str. 53. 97 Isto, str. 56. 98 „Znanci i kolege počeli su me čak i u društvenom ophođenju izbjegavati, naročito na vidnim mjestima i društvenim sastajalištima, a još naročitije u prisustvu datih lica, jer su održavanje i najformalnijih društvenih veza sa mnom – s osnovom ili bez osnova – smatrali krajnje neoportunim.” Isto, str. 56.

50

kojima nije bilo niti je moglo biti diskusije. Zbog toga se Vladan Desnica našao

okružen režanjem i nerazumjevanjem.”99

Književna ostvarenja Vladana Desnice izneverila su postojeće književne

kanone, odnosno „horizonte očekivanja”, i trebalo je mnogo vremena da se ovaj pisac

afirmiše i sopstvenom snagom savlada otpore na koje je nailazio. Napad pojedinih

književnih kritičara na Desnicu u ime socijalističkog realizma, Radomir Ivanović

određuje više kao „napad na model romana i filozofiju koju zastupa, nego na samog

pisca i djelo kome nisu mogle biti osporene književne vrijednosti.”100

Međutim, napadi nisu bili usmereni samo na filozofiju pisca, već i na njega

samoga što karakteriše dvostrukost njegovog problema. Desnica je osetio na svojoj

koži vekovni problem zajednički svim Srbima iz Hrvatske. Osim toga, njegovi

književni oponenti dobro su znali da je Desnica potomak Stojana Jankovića, i

zamerali mu na njegovom plemićkom poreklu. Nije li to možda bila zavist na

visokom obrazovanju i širokoj kulturi koju je posedovao Desnica i njegova porodica?

Položaj Vladana Desnice kao stvaraoca, i kao čoveka bio je veoma težak.

Želeći da se svojim delom izdvoji iz vladajuće ideologije, težeći za višim estetskim

idealom, nije u potpunosti uspeo da se ogradi od doba u kojem je živeo „ali kojem je

grubo, egzistencialno samo fizički pripadao.” U takvim okolnostim bilo je teško

sačuvati svoj stvaralački karakter i preživeti, jer poznato je da se Desnica izdržavao

isključivo od svog stvaralačkog rada što nam dokazuje i sačuvana prepiska naknadno

objavljena.

Čitajući Autoportrete sa pisama Živana Milisavca, možemo saznati mnoge

pojedinosti vezane za život i položaj Vladana Desnice u periodu od 1954. do 1962.

godine. U pismu koje je datirano 16. januara 1954. godine i upućeno Živanu

Milisavcu, Desnica nam svedoči o polubojkotu koji se prema njemu sprovodio. U to

vreme prozni pisci iz Hrvatske dobijali su pravo da štampaju barem jednu od svojih

knjiga u izdanju „Prosvete”, svi osim Vladana Desnice. Sem toga, u Zagrebu niko nije

pomišljao na drugo izdanje Zimskog ljetovanja iako je prvo izdanje od 1950. godine

bilo već sasvim iscrpljeno. Desničin prvi pokušaj saradnje sa Letopisom bio je

neuspešan. U leto 1949. godine Desnica šalje svoju novelu „Baksuz” uredniku

Letopisa Matice srpske Živanu Milisavcu, koja mu biva vraćena na doradu.

99 Vlatko Pavletić: „Pravda za Desnicu”, Književna reč, br. 263, Beograd, 1985, str. 232. 100 Radomir V. Ivanović: Po sunčevom satu, Zmaj, Novi Sad, 2001, str. 86.

51

Međutim, Desnica ne odustaje od pokušaja saradnje sa Letopisom. U

februaru 1951. godine Desnica šalje svoju novelu „Oproštaj” koja biva objavljena. U

narednom periodu njegova saradnja sa Maticom biva učestalija. Desnica je 1954.

godine poslao Letopisu odgovor na „Anketu o srpskom jeziku i pravopisu”. Na pitanje

da li da mu štampaju tekst ćirilicom ili latinicom, Desnica odgovara: „Kako je god

vama zgodnije, meni je savršeno svejedno.”101

Iz navedenog odgovora vidljivo je Desničino shvatanje književnosti i kulture

uopšte. Ono je bilo mnogo šire i obuhvatnije od shvatanja njegovih savremenika.

Nastojao je da se i kao čovek i kao pisac izdvoji iz okvira nacionalnih granica i

nacionalne pripadnosti. Međutim, okolnosti u kojima je živeo i političke prilike toga

vremena nisu mu dozvoljavale da ostane neprozvan. Nekom je bilo u interesu da

Desnica ostane što manje priznat i poznat i u Hrvatskoj i u Srbiji, a to se jedino moglo

ostvariti ne dozvoljavajući mu da objavljuje nova izdanja na pomenutim prostorima,

što je vidljivo u pismu upućenom Živanu Milisavcu 6. marta 1955. godine: „Ako prvo

izdanje jedne nove knjige priredim negdje van NRH, više je nego izvjesno da ona

nikad neće biti objavljenja, tj. preštampana u NRH. A to je, (...), momenat od prilične

važnosti za pisca koji živi i radi u toj sredini.”102

Desničina zbirka novela pod naslovom Tu, odmah pored nas objavljuje se

početkom 1956. godine u izdanju Matice srpske. U periodu od 1954-1955, Desnica je

bio veoma prisutan u Letopisu. Urednik mu predlaže da napravi izbor iz Matavuljevih

sabranih dela. Desnica pristaje na navedenu ponudu, ali do njene realizacije nije

došlo. Kao razlog Desnica navodi probleme sa zdravljem.

Ubrzo dolazi do definitivnog prekida saradnje sa Maticom srpskom. Taj period

je za Živana Milisavca ostao neobjašnjen, jer po njegovom mišljenju nije došlo do

nesporazuma niti do raskida saradnje. Ovo je možda još jedan dokaz o teškom

položaju pisca u sredini u kojoj je živeo. U to vreme Matica srpska je odlučila da

napravi ediciju „Srpska književnost u 100 knjiga”, i da u nju uvrsti Proljeća Ivana

Galeba.

Na Matičin zahtev da im odobri saglasnost za uvrštavanje navedenog romana

u pomenutu ediciju, Desnica je odgovorio da se smatra srpskim piscem, ali da traženu

saglasnost ne može dati. Kao obrazloženje tome naveo je težak položaj u Zagrebu,

prouzrokovan bojkotom od strane izdavača. Iz pomenutih razloga, koji nisu bili 101 Živan Milisavac: Autoportreti sa pisama , Matica srpska, Novi Sad, 1998, str. 56. 102 Isto, str. 57.

52

književne prirode, Desnica nije mogao prihvatiti objavljivanje svog romana, tako da je

edicija „Srpska književnost u 100 knjiga” završena bez Vladana Desnice.

Društveni položaj pisca u tom periodu znatno se pogoršao. Bila mu je

uskraćena mogućnost da bilo gde odgovori na napade protiv njega kojima su vrvili svi

književni časopisi. Njegovi odgovori i pokušaji odbrane ne bivaju prihvaćeni od

strane redakcija koje su te napade objavile. Zahvaljujući ćerki Vladana Desnice,

Nataši Desnica i književniku Jovanu Raduloviću, Progutane polemike su ugledale

svetlost dana, i na izvestan način upotpunile celokupnu sliku ovog pisca i njegovog

položaja u vremenu u kojem je živeo i stvarao.

53

ZIMSKO LJETOVANJE (1950)

Vladan Desnica je u toku svog života objavio dva romana: Zimsko ljetovanje

1950. godine i Proljeća Ivana Galeba 1957. godine. U rukopisu je ostao nezavršen

roman Pronalazak athanatika. Ukoliko izuzmemo nekoliko pripovedaka koje su

objavljene u periodu između dva rata, Desnica se kao pisac u našoj književnoj

javnosti pojavljuje upravo romanom Zimsko ljetovanje kojim prikazuje prostorno i

socijalno suočavanje različitih kultura grada i sela za vreme bombardovanja Zadra

tokom Drugog svetskog rata. Neposredno nakon objavljivanja, ovaj roman doživljava

negativne sudove književne kritike toga vremena: „Sa tim romanom ovaj je pisac

prividno banuo u našu književnost upravo u nevreme za knjige takvog sadržaja i

posebno takvog prustovskog analitičkog načina pisanja. Sve je iznenadio i zbunio,

gotovo je šokirao tadašnji zvanični idejni koncept književne kritike.“103

Desničin roman se pojavljuje u vreme kada su u našoj književnosti još bili

prisutni i veoma izraženi umetnički kriterijumi proizašli iz poetike socrealizma.

Ukoliko se ovaj roman posmatra u pomenutom kontekstu, jasno se uočavaju razlozi

zbog kojih je tadašnja zvanična književna kritika smatrala da je to sumorna, mračna,

dekadentna, idejno nastrojena i štetna knjiga, čiji se pisac poigrao sa ratnom

tematikom na nekorektan način, omalovažio ljude i istakao samo njihovu tamnu

stranu.

Desnica je ovim romanom napravio otklon od dotadašnje socrealističke

književnosti koja se zasnivala na ekspolataciji Drugog svetskog rata, kolektivnom

stradanju i herojskom žrtvovanju, zanemarujući neideološke slike ljudske egzistencije

i umiranja. Birajući drugi ugao posmatranja, suprotan od dotad uobičajenog, Desnica

ne prikazuje rat u krupnom planu pomoću kolektivnih slika sa fronta, već dovodi u

prvi plan pojedinačne ljudske sudbine suočene sa strahotama koje donosi rat.

U vreme kad se ovaj roman pojavio, niko nije ni slutio da će upravo tako

osporavan postati „knjiga međaš kojom se razgraničavaju književne epohe“.104

Zimsko ljetovanje je jedna od naših prvih antidogmatskih knjiga, primer modernog

književnog angažovanja i preorijentacije u književnom pristupu tematici rata. Upravo

je ova knjiga, prema mišljenju Milivoja Markovića, „najavila složeniji, mudriji i 103 Milivoje Marković: Prostori realizma, Minerva, Subotica, 1981, str. 52. 104 Isto, str. 53.

54

analitičkiji književni izraz, oglasila je nove, sadržajnije i u svemu izražajnije prostore

novog, modernog književnog realizma“.105

Desničin roman nije nastao kao reakcija na postojeći način književnog

mišljenja i pisanja, već prevashodno kao potreba pisca da napiše svedočanstvo o

jednoj istorijskoj situaciji koju je sagledao prevashodno kao čovek, zatim i kao

umetnik. Nakon analitičkog čitanja, uočljivo je da pisac nije imao nameru da se

prikloni unapred postavljenoj ideologiji, već da prikaže čoveka u ratu, kao i istorijske

okolnosti koje su uslovile životne sudbine. Desnica je smatrao da je zadatak pravog

pisca da prikaže odraz ratnih događaja u svesti čoveka. Pisac se zaustavlja upravo na

čoveku, pokazujući u šta ga sve rat pretvara, u kakve ga situacije dovodi, kakva mu

iskušenja nameće, neminovno ostavljajući psihičke promene na svakom pojedincu. U

želji da prikaže autentične doživljaje i njihov odjek u čoveku, Desnica se ovim

romanom udaljuje od jednostranog i idealizovanog prikazivanja stvarnosti i stvara

autentično umetničko svedočanstvo o jednom istorijskom trenutku i ljudima u njemu.

Roman Zimsko ljetovanje je priča o ljudima koji podnose neočekivane udarce

rata i stvaraju nova životna uporišta u nepoznatim okolnostima i veoma teškim

uslovima. Rat je u ovom romanu prikazan kao društveno-istorijska pojava koja je

poremetila svakodnevni ritam čovekovog života. Vladan Desnica je jedan od prvih

posleratnih pisaca jugoslovenske književnosti koji svojim romanom izlaže

problematiku grada Zadra i života u njemu. Sličnu problematiku prikazivao je i Ante

Stipčević u zbirci novela Na granici (1950) i romanu Glad na ledini (1956), zatim

Mirko Žeželj u svom romanu Umorno stoljeće (1956). Grad Zadar je u Desničinom

romanu prikazan kao specifična primorska sredina koju su oblikovali određeni

istorijski uslovi. Zadar je, prema rečima ovog pisca, „izgradio svoju skroz naskroz

gradsku i građansku fizionomiju, daleko više nego ma koji od ostalih dalmatinskih

gradova. Razvio je jedan svoj zatvoreni, hermetički gradski život koji od sebe nije

davao napolje ništa, a k sebi je od oklice primao, kroz naročite filtre s naročitim

predostrožnostima, sve što mu je moglo da posluži i da ga dalje u životu podrži.“106

Predmet Desničinog romana nisu najpoznatije ličnosti Zadra toga vremena,

već mali i neprimetni čovek koji nije u potpunosti svestan društveno-političkih prilika

105 Isto, str. 53. 106 Vladan Desnica: Zimsko ljetovanje, BIGZ, Beograd, 1993, str. 45.

55

koje su ga zadesile. Birajući svoje likove iz redova običnih ljudi, pisac kroz njihove

duše otkriva tragičnu prošlost i sudbinu grada Zadra.

Osnovnu narativnu nit ovog romana sačinjavaju doživljaji grupe Zadrana koji

napuštaju svoj razrušeni grad u oktobru 1943. godine, pronalazeći utočište u

susednom selu Smiljevci. Prvo poglavlje romana ima karakter ekspozicije, ali nas

uvodi u samo središte zbivanja, kada su se Zadrani već zatekli u Smiljevcima. Tu se

upoznajemo sa situacijom u kojoj se nalaze šjor Karlo, Ernesto, Liseta i ostali.

Drugim poglavljem pisac nas vraća na početak radnje, u bombardovani Zadar, i sve

do VI poglavlja navodi strahote rata koje su navele građane da napuste grad. Od VI do

XII poglavlja pisac hronološki opisuje život Zadrana na selu, ubacujući digresiju sa

opisom krmka Miguda. U narednim poglavljima opisani su događaji iz prošlosti

značajni za oslikavanje odnosa između Zadrana i Smiljevčana. Od XII poglavlja

radnja se hronološki nastavlja do samog tragičnog završetka.

Na samom početku romana pisac daje prikaz malog skupa građana otkrivajući

njihov socijalni status: „Skup je sačinjavalo nekoliko porodica “srednje ruke”. Bio je

tu knjigoveža Narciso Golob, štur čovječuljak sa velikom bezdjetnom ženom, šjorom

Terezom, i s dva dječaka iz prvog braka; trgovac mješovitom robom Ante Morić,

udovac s postarijom kćeri Marijanom; brijač Ernesto Doner sa sitnom plavom

ženicom Lizetom i djetencetom u kolicima; crnjomanasta krojačica Anita Kresović sa

ulijepljenim uvojkom na čelu (ostatak nekadašnje mode i uspomena na uspjehe iz

mladih dana), i nećakinja joj Lina, siroče na njenoj brizi, tanka i mlada plavojka, kako

su govorili, nordijskog tipa. Jedini samac u koloni bio je šjor Karlo umirovljeni

općinski računar.”107

Odredivši grupu Zadrana kao predstavnike „srednje ruke”, odnosno srednjeg

građanskog sloja, Desnica ih prikazuje kao ljude koji su oduvek živeli u maloj

gradskoj sredini, zatvoreni za svet oko sebe. Dovodeći Zadrane u dodir sa prostorno

bliskim ali po načinu života veoma stranim zaleđem, pisac ostvaruje nacionalno

obojenu temu odnarođavanja gradskog stanovništva od nacionalno čistog zaleđa koja

predstavlja jednu od idejnih osnova ovog romana. Unutar ideje odnarođavanja, pisac

uvodi ratne neprilike kojima pojačava razlike između gradske i seoske sredine,

naizmenično smenjujući dva osnovna motiva osobena za njegovo celokupno

stvaralaštvo, motiv smrti i slutnju nesreće. Problem odnarođenog stanovništva pisac

107 Vladan Desnica: Zimsko ljetovanje, BIGZ, Beograd, 1993, str.7.

56

pojačava unoseći osećanje jedne opšte tragedije, teskobe i nelagodnosti koje

nagoveštavaju da se nešto mora dogoditi. Izdvajajući jedan pojedinačan problem, u

ovom slučaju život stanovnika Zadra i njegove okoline, pisac proširuje temu govoreći

o tragediji čoveka uopšte.

Iako su čitav svoj život provodili nadomak sela, Zadrani ga nisu poznavali:

„Ovo je za njih, kao i za većinu zadarskih izbjeglica, bio prvi susret sa selom.

Proživjeli su čitav vijek u njegovoj neposrednoj blizini, kupujući svakodnevno

njegove proizvode i prodavajući mu svoje usluge i odbačene starudije – a opet kao da

su od njega odijeljeni kineskim zidom ili pojasom pustoši i udaljeni hiljadama

kilometara!”108

Selo je za njih bilo nešto nepoznato i daleko, za neke bajkovita sredina, dok je

za druge bilo simbol zaostalosti i prljavštine. Zadrani nisu znali da je primorsko selo,

smešteno u neposrednoj blizini grada, takvo vekovima, i da ga takvim nije učinio

samo rat već istorijski proces vekovnog propadanja.

Posmatrajući selo kroz vizuru junakinje Lizete, pisac već na samom početku

romana ističe njen doživljaj seoskog života zasnovan na „dvjema sličicama u

okvirićima od hrastove kore koje vise (ili koje su bar do bombardmana visile!) u

hodniku njenog stana u gradu.”109

Lizeta Doner je naivno, površno i tragikomično doživljavala selo i seljake: „Za

Lizetu je selo bilo mjesto gdje ima izobilja pilića, purana, pršuta, vina i gdje se pred

Uskrs ovce dadu na posao da nakote dovoljno janjaca a kokoši da snesu dovoljno jaja.

Na selu, dakle, ima dovoljno svega toga, ali nadasve mlijeka, mlijeka! U toj njenoj

predstavi, mlijeko je naviralo nepresušno (...) Ljudi su na selu podmukli i lukavi, i

imaju uvijek prljave ruke, zato im ne valja dozvoliti da bilo što diraju rukama. Oni su,

osim toga, prilično smiješni, useknjuju se prstima, i treba im dobro vikati, jer su

malko nagluhi, od prljavštine koja im se nakupila u ušima. Žive kukavno, ali tome su

krivi sami jer su krajnje neumješni i nesnalažljivi te ne umiju da iskoriste i uživaju

toliko blago božje (one kokoši, i one pršute, i ono mlijeko!)“110

Ovakav doživljaj sela i seljaka u Lizetinoj svesti ne proizilazi iz njene

malograđanske uobrazilje, već ukazuje na zatvorenost gradske sredine u odnosu

prema selu. Građani su svoj život provodili u sopstvenoj izolaciji, u potpunosti

108 Isto, str. 7. 109 Isto, str. 8. 110 Isto, str. 8.

57

odvojeni od svoje neposredne okoline i na taj način stekli pogrešnu sliku sela. Upravo

su ratne prilike dovele do raspadanja građanske slike sela i suočavanja građana sa

sopstvenim neznanjem i nesnalaženjem u nepoznatim životnim uslovima.

Selo kao nepoznanica prikazano je i kroz simboličnu sliku „onog žutog, i onog

bijelog, i onog ljubičastog poljskog cvijeća kratke peteljke koje u raznim mjesecima

preplavi gradsku tržnicu, (…) kojemu se u gradu ne zna ime”.111 Nepoznavanjem

imena pomenutog cveća pisac naglašava nepozanti prostor odakle to cveće potiče.

Cveće bez imena kao elemenat prirode zauzima često mesto u Desničinim prozama i

otkriva jednu od osnovnih poetskih ideja ovog pisca, težnju da se otkrije i prikaže

nepoznato, odnosno da se upozna stvarnost u njenim najrazličitijim oblicima.

Priroda kao osnovni tvorbeni elemenat Desničinog stvaralaštva višestruko je

prisutna u njegovim proznim ostvarenjima, što je već pomenuto u uvodnom delu ovog

rada. Na samom početku romana pisac daje sliku sunca i njegovo delovanje na

čoveka: „Suha i topla vremena potrajala su duboko u jesen. Treće nedjelje u oktobru,

nad malim gradom sjalo je bezgranično sunčano jutro (…) Sve se predavalo suncu,

otvoreno, dokraja golo, bez zaštite, bez mreškanja stida. U mekoj svilici između

žmirkavih trepavica stapalo se proljeće i jesen i potitravala obmana: možda idemo

natrag, u ljeto – ko zna, možda se, u ovim općim poremećajima, poremetio i

mehanizam koji smjenjuje godišnja doba. Isposničko, ratom iscrpljeno tijelo tako vapi

za sunčanom toplinom!”112

Sunce kao elemenat prirode ne predstavlja samo dekor kojim Desnica

ulepšava svoje slike, već je direktno povezano sa čovekom i njegovim osećanjima. U

navedenom primeru sunce pruža utehu čoveku iscrpljenom od ratnih zbivanja.

Pokušavajući da pronađe objašnjenje “općim poremećajima” pisac ih povezuje sa

zbivanjima u prirodi otkrivajući time značaj i sopstveni doživljaj prirode kao sile koja

neminovno utiče na zbivanja u stvarnosti i na čoveka kao aktera te stvarnosti.

Slika zalazećeg sunca zauzima posebno mesto u Desničinim prozama i nalazi

se u direktnoj vezi sa čovekom i njegovim doživljajem: “Samo su sutoni bili malo

tužni: sunce je pred zalaz nekako porastalo, postajalo ogromno i crveno, i tonulo u

daleku i jedva vidljivu svjetlucavu prugu mora, s nekom konačnom rješenošću, kao da

111 Isto, str. 8. 112 Isto, str. 16.

58

tone zauvijek. Razoren zapad dugo je premirao i opet se žario; možda je baš sporost

tog gašenja davala osjećaj nepovratnog.”113

Sunce koje zalazi kod Desničinih junaka izaziva osećanje prolaznosti i

nestajanja i stvara poseban nemir. Nasuprot slikama sunca, Desnica u svojim prozama

često koristi slike mraka i kiše koje u njegovoj poetici predstavljaju večnost, jer

priroda “traje onom neumornom ujednačenošću”.114

Priroda kao zavičaj prisutna je u razmišljanjima junaka Ernesta: “Ipak je

dobra ova naša stara Dalmacija! Oskudna je, bogu iza leđa, tegobna za snabdijevanje

u ovim teškim vremenima, ali tim sigurnija, po strani od velikih događaja!”115 Takvu

sliku i doživljaj Dalmacije pisac narušava zvukom zvona koji nagoveštava da će se

uskoro nešto značajno dogoditi: “Jedanaest otkucaja, jedanaest smotrenih monaških

koračaja, otkine se sa zvonika, odmjereno, ostavljajući jedan drugome dovoljno

vremena da se rastanje, usitne i raspu kroz prazni prorijetki vazduh.”116

Česta slika zvonika u Desničinim prozama kao da opominje i upućuje na

neminovno prisustvo i značenje vremena kao neumitne sile na koju čovek ne može

uticati. Jedino je sila prirode otporna na uticaj vremena, jer priroda večito kruži, i

ponovo se rađa za razliku od čoveka koji je prolazan i smrtan.

Navedenu sliku prorode pisac narušava zvukom aviona kojim nagoveštava

skori sled nemilih događaja koji će Zadrane odvesti u selo Smiljevce, u sasvim

nepoznatu i novu sredinu. Nasuprot Zadru i Zadranima, pisac prikazuje selo Smiljevce

i njegove seljake ostvarujući time suočavanje dveju kultura, gradske i ruralne. Upravo

na pomenutom kontrastu izgrađen je čitav roman. Suočavajući različite sredine i

kulture, Desnica otkriva sklonost ka povezivanju suprotnih pojmova što predstavlja

jednu od glavnih odrednica njegove stvaralačke poetike.

Polazeći od samog naslova koji sadrži suprotne pojmove, Slađana Stojanović

ovaj roman određuje kao “roman oksimoron” jer je u njemu izražen kontrast “između

dve u ratnim uslovima prinudno zbližene sredine: građanske i seoske, zadarske i

smiljevačke, italijanske i srpske, katoličke i pravoslavne.”117

Mnogo je primera nerazumevanja i različitosti između dva skupa likova koje

pisac naizmenično prikazuje. Smiljevčani su predstavljeni ne samo kao neuki, već i 113 Isto, str. 116. 114 Isto, str.147. 115 Isto, str. 16. 116 Isto, str. 17. 117 Slađana Stojanović: „Roman-Oksimoron. Postupak kontrasta u Zimskom ljetovanju Vladana Desnice“, Književnost, Beograd, god. 49, knj. 100, sv. 3/5, str. 425.

59

cinični kad se raduju tuđim nesrećama gledajući stubove dima koji se dižu sa gradskih

ruševina. Zadrani sa prezirom gledaju na njih jer smatraju da su lišeni svake

čovečnosti jer odbijaju svaku vrstu civilizacije. Iako Zadrani potiču iz male i

zatvorene sredine, oni ipak predstavljaju civilizovan svet u odnosu na Smiljevčane.

Zadrani ne mogu da žive bez društvenih pravila, niti mogu da zamisle svoje

postojanje van okvira gradske kulture.

Sukob dva različita mentaliteta vidljiv je u mnogim epizodama ovog romana.

Zadrani nailaze na neprihvatljiv mentalitet Smiljevčana u XVIII poglavlju romana gde

dolazi do vidljivih razlika i sukoba povodom smrti popadije: na jednoj strani nalazi se

ideja građana da je sahrana društvena obaveza koja se mora izvršiti, dok su

Smiljevčani usmereni samo na sopstvene interese koji su im bitniji od pravila društva

jer znaju da će se građani pobrinuti i rešiti datu situaciju.

Građani su u navedenom primeru žrtve seoskih shvatanja koja su za njih

veoma surova i nemilosrdna: „Naveče, kad bi ostali sami, Zadrani su ponovo

pretresali događaje i nastojali da im iznađu uzroke i pohvataju konce. Ni tad nisu

uspijevali da pitanje izvedu na čistac, ali im je ipak jedno postajalo jasno: da tu postoji

jedna posebna stvarnost, sa svojim zakonima, i svojim nužnostima – i da oni tu

stvarnost ne razumiju.”118

Nasuprot seljacima koji su mudri i lukavi, građani su prikazani kao naivni,

čak ni novonastale ratne okolnosti nisu umanjile njihovu naivnost, jer i dalje maštaju

o povratku u grad u najboljim odelima koja čuvaju u ormarima. Navedeni detalj

istovremeno otkriva njihovu želju za povratkom u grad, ali i malograđansku taštinu

ljudi koji svoj povratak u grad doživljavaju kao svečanu priliku koju treba iskoristiti

za nošenje najboljih odela. Grđani su, prema Desničinom mišljenju, i pored ratnih

okolnosti u kojima se nalaze, zadržali svoju zavist i sklonost ka međusobnim

raspravama i skrivenom preziru. Ideja o suprotstavljanju različitih kultura razvija se i

postaje sve izražajnija što se roman bliži kraju. Dok se u Smiljevcima dešavaju krvavi

događaji, Zadrani pokušavaju da iznađu objašnjenja za date situacije. Nasuprot njima,

Smiljevčani prihvataju nemile događaje bez čuđenja, smatrajući da je od svega

najpametnije ćutati i ne postavljati suvišna pitanja.

Prikazujući dva različita sveta u zajedničkom i ograničenom prostoru,

suočavajući ih međusobno u različitim situacijama, Desnica daje sliku ograničenosti i

118 Isto, str. 162.

60

nemoći pojedinca u poređenju sa strašnim događajima koje donosi rat. Slike rata kao

borbe prisutne su samo na početku romana. Prema mišljenju Zlatka Posavca119

Zadrani nisu zainteresovani za rat, niti je rat prisutan u njihovim životima. Navedena

tvrdnja ne može biti prihvaćena jer sam dolazak Zadrana u Smiljevce prouzrokovan je

upravo ratom i ratnim zbivanjima. Rat je sveprisutan u mislima i osećanjima Zadrana

koji i dalje nose u očima slike uništenog grada koje su videli na putu do Smiljevaca.

Upravo su ratne okolnosti posebni uslovi u koje Desnica smešta svoje junake

kako bi prikazao jednu novu dimenziju čoveka suočenog sa nepoznatim i novim

okolnostima: “Huk ruševina ima neki iskonski, nezemaljski glas, ponire u neslućene

bezdane dubine odnoseći sa sobom sve ljudsko, uz silan osjećaj prosjedanja, do u

samo srce zemlje. Čovjeku se u tom času otkrivala jedna nova, nepoznata dimenzija. I

smjesta je za nju nicalo jedno dotle zapretano čulo, i jedan novi oblik straha.”120

Stavljajući svoje junake u ratne okolnosti, pisac ih istovremeno suočava sa

smrću na različite načine i uočava njihove reakcije i raspoloženja. Jedan od osnovnih

zadataka ovog autora je da se približi čoveku i otkrije ono što se krije iza njegove

spoljašnjosti. Smrt je u stvaralačkoj poetici Vladana Desnice osnovna tema svakog

umetnika, a svi čovekovi napori su samo vidovi borbe protiv smrti. Posmatrajući

čovekova suočavanja sa smrću121 kao jednu od osnovnih poetskih ideja ovog romana,

uočavamo višestruk doživljaj smrti koji se istovremeno prikazuje kroz svest grupe

likova, kao i kroz svest pojedinaca.

U težnji da prikaže smrt u različitim vidovima, Desnica je u jednom segmentu

ovog romana prikazuje kao prazninu i pustoš koju junaci osećaju i vide prolazeći

pored popadijine kuće nakon njene sahrane: “Tek sad im se učinila prazna, potpuno,

konačno prazna, kao da se ta praznina vidjela izvana, kao da je bila oblijepljena po

zidovima, poput bijelih plakata.”122

Pretvarajući prazninu u nešto vidljivo i primetno, pisac svoje junake direktno

suočava sa smrću koja se desila u njihovoj neposrednoj blizini. Kolektivni strah od

praznine smrti pisac slikovito ostvaruje kroz formu belih plakata, nagoveštavajući

119 Zlatko Posavac: Zimsko ljetovanje Vladana Desnice, Radničko sveučilište „Moša Pijede“, Zagreb, 1963, str. 24. 120 Vladan Desnica: Zimsko ljetovanje, BIGZ, Beograd, 199, str. 18. 121 „Ma kad došla, nevolja uvijek dolazi u nevrijeme, kao što smrt uvijek dolazi nenadano. Makar bolesnik bolovao mjesecima, makar se dan na dan očekivao kraj, makar se svi čudili odakle li mu tolika izdržljivost – kad smrt najzad dođe, došla je iznenada. To vječito iznenađujuće kod smrti, to je, valjda, njeno, njeno svojstveno, jedan vid njene suštine – naprosto ona sama!“ Isto, str. 141. 122 Isto, str. 124.

61

dublji smisao tog naizgled bezazlenog prizora. Kao najveća i konačna nepoznanica,

smrt je za ljudsko biće uvek povezana sa osećajem teskobe ili doživljajem potpunog

odsustva smisla kao apsurda koji ostaje iza nje.

Sliku kolektivnog doživljaja smrti pisac ponovo ostvaruje u IV poglavlju

romana u kojem su Zadrani prikazani u svom gradu za vreme bombardovanja kad

“svaka stvar je imala neki izvanredan, nevjerovatan vid (…) Svima je godila, gotovo

laskala, iznimnost događaja kojemu su bili svjedoci i zamalo žrtve” kad se odnekud

pojavilo osećanje za “skupnu, zajedničku savjest”. Upravo u takvim okolnostima,

“kod ugla jedne četverokatnice grupica čeljadi u skrušenom ćutanju promatra na zidu

mrlju sličnu ljudskoj sjeni, i svojom neobičnom tišinom privlači daljnje znatiželjnike:

neko objašnjava da je tu zračni pritisak prilijepio uza zid prolaznika, i uvjerava da ta

mrlja nije trag, otisak žrtve, nego žrtva sama, tako splošnjena i svedena, užasnom

silinom pritiska (…) I u gomilu uđe jedan novi, još neiskušani strah.”123

Uočljiva je sličnost sa prethodnim primerom, jer u oba slučaja zid kuće ili

zgrade služi kao čvrsta podloga na kojoj se ostvaruje projekcija kolektivne predstave

smrti. Suočavajući grupu Zadrana sa još neiskušanim strahom, Desnica konkretizuje

njihov užas od metafizičke praznine u navedenim slikama smrti. Iako su bili

neposredni svedoci smrti koja se dešavala pred njihovim očima, praznina koju smrt

donosi Zadranima i dalje ostaje strana i tuđa sve do samog kraja romana, do samog

približavanja smrti.

Svi napori koje Zadrani čine tokom čitavog romana, samo su različiti oblici

borbe i želje da se smrt udalji i da se savladaju strahovi koje njena blizina nosi. U

svojim naporima da nadvladaju smrt, građani pokušavaju “da nekako zatrpaju tu

nepredviđeno nastalu rupu u vremenu” ne dozvoljavajući niti jedan “prazan” trenutak

i suočavanje sa strašnim iskustvom konačnosti. Svoje vreme popunjavaju rutinskom

organizacijom ne ostavljajući prostor koji bi mogla ispuniti praznina.

Doživljaj vremena kod predstavnika gradske sredine pisac opisuje na sledeći

način: “Građani umiju da rasporede vrijeme: raskroje svoj dan, razdijele ga na

otsječke, između otsječaka poudaraju pregradice čvrste i nepokolebljive kao zakon;

otsječke ispune dužnostima, navikama, društvenim obavezama i obzirima, brigom za

svoje tijelo, za svoju bradu, za svoje nokte, i koječem sličnim – ako ničim drugim, a

123 Isto, str. 29.

62

ono jadanjem na dugočasnost i mišlju o svojoj zloj kobi. Tako rascjepkano, vrijeme se

lakše savladava i konzumira.”124

U težnji da ispune vreme i savladaju prazninu nepoznatog prostora sela

Smiljevaca, građani imaju potrebu da stvore “pozornicu svojih života” kao polazište i

sigurnu tačku od koje kreću sva zbivanja. Zadrani su kao takvo polazište pred kojim

su se okupljali u Smiljevcima izabrali vinarsku zadrugu: “Vrata i prozori zgrade bili

su izvaljeni, zid oko njih pocrnio od vatre, a krov nestao u plamenu, tako da se kroz

prozorske šupljine vidjelo nebo (…) To je mjesto sličilo na nekakvo središte. Štaviše,

na zabatu zgrade zjapilo je okruglo prozorče, šuplje oko u koje bi se bio mogao da

smjesti javni časovnik; ali i sama ta okrugla rupa kao da je, poput sata bez kazaljki, na

neki svoj nemušti način ipak označavala vrijeme – ono prekinuto i do boljih vremena

obustavljeno vrijeme, ono vrijeme koje protječe utaman, a koje je odgovaralo visećem

stanju i neriješenom iščekivanju zadarskih izbjeglica.”125

U težnji da se suprotstave smrti i njenoj neminovnosti, građani vreme

doživljavaju kao pojavu na koju je nemoguće uticati: “Jer ni smrtni slučaj, niti bilo

kakav poremećaj ne može da ima utjecaja na tu činjenicu: kad mala kazaljka stane

tačno na brojku 1 a velika tačno na brojku 12 – to znači: jedan sat; i to je fakat. Jedan

prosti, naoko možda neznačajni fakat, ali nema na svijetu te sile koja bi imala moć da

taj fakat poreče, izmijeni, zbriše.”126

Opisujući doživljaj vremena kod građana, pisac aludira na kolektivnu zabludu

i težnju da se vreme kao prolaznost savlada čime bi istovremeno bio smanjen strah od

čovekove prolaznosti i smrti.

Nelagodnost koju Zadrani osećaju od blizine moguće smrti vidljiva je u

epizodi sa iznenadnom bolešću šjor Karla, zatim kroz sve češće prisustvo smrti u

drugom delu romana. U težnji da nadvladaju smrt, da pobegnu od nje, Zadrani se

odlučuju da napuste Smiljevce kako bi se udaljili od smrti. Opisi smrti u ovom

romanu dati su kroz opise žrtava rata: rasute utrobe, delovi tela, srušene zgrade, ratni

pepeo. Navedene slike nisu samo opis ratnih dešavanja, već istovremeno predstavljaju

i podsvest ljudi koji su videli pomenute prizore. Ovim romanom Desnica prikazuje

čovekov put od naivnog optimizma do same tragike života prikazane kroz smrt deteta

na samom kraju romana.

124 Isto, str. 61. 125 Isto, str. 65. 126 Isto, str. 145.

63

Upravo je scena smrti devojčice često prisutna u kritičkim prikazima ovog

romana. Prema rečima Živka Jeličića pomenuta scena je opisana filmskom vernošću,

ali je odraz tog užasa u ljudima veoma bled i nevešto oblikovan: “Čim se udaljio s

prvog plana zapažanja, čim je trebalo da se pozabavi odrazom naslikanog užasa u

dušama ljudi, on je odjednom naglo i grubo promašio. Zbog toga nerazmjera između

unutrašnjih komponenata pojedinih lica i vanjskih događaja, i sama se scena užasa

ozbiljno klima i neugodno strši iz okvira knjige, djeluje namješteno, više kao dokaz

kojim pisac hoće da potvrdi svoju temu o selu Smiljevcima, nego istinski događaj.”127

Pomenutu sliku smrti devojčice moguće je posmatrati i kao tragičan događaj

povodom kojeg pisac još jednom potvrđuje razliku mentaliteta prikazanih ovim

romanom. Tipski predstavnici građanskog i seoskog mentaliteta, šjor Karlo i Ićan,

izražavaju sasvim suprotna stanovišta povodom nemilog događaja. “Nikad nisam čuo

da prase može pojesti dijete!”128, izjavljuje šjor Karlo, najiskusniji i najobrazovaniji

predstavnik grupe Zadrana. U nameri da dokaže relativnost navedene izjave, Ićan

iznosi objašnjenje: “Da je pobrojati svu djecu što je po ovijem selima pojelo prase,

samo otkad ja pamtim, bila bi ih, bogami, lijepa četica!”129

Šjor Karlo na Ićanovo objašnjenje reaguje izjavom da Smiljevčani “žive baš

kao životinje”, što istovremeno misle i njegovi sugrađani zatečeni i zgranuti

neočekivanom smrću devojčice, kao i domaćinovim neverovatnim objašnjenjem.

Ićanova ravnodušna izjava povodom strašnog događaja samo je pojačala i učvrstila

predubeđenja Zadrana o seoskom mentalitetu i životu.

Svoj doživljaj sela i života na selu Zadrani sažimaju u izjavi “Che paesi!” –

“Kakvih li krajeva!” koju često koriste kao izraz čuđenja pred onim što svakodnevno

vide u novom okruženju. Zadrani se, u neposrednoj blizini svoga grada, susreću sa

načinom života koji je za njih izvan dometa kulture. Razlike među kulturnim

identitetima građani uviđaju u svakodnevnim navikama Smiljevčana koje sprovode “u

općoj divljini i zaostalosti sela”, preko varvarskih običaja i pojava oličenih u

hajducima i četnicima, pa sve do nerazumljive ravnodušnosti prema smrti drugih i

neočekivanog stradanja nedužnih bića. Takva fizionomija sela bila je odraz feudalno-

kapitalističke eksploatacije u staroj Jugoslaviji, kao i odraz italijanskog fašizma koji je

ostavio tragove u ljudima. Prikazujući Smiljevce, Desnica oslikava dalmatinsko selo

127 Živko Jeličić: „Zimsko ljetovanje Vladana Desnice“, Hrvatsko kolo, br. 2, Zagreb, 1950, str. 551. 128 Vladan Desnica: Zimsko ljetovanje, BIGZ, Beograd, 1993, str. 25. 129 Isto, str. 25.

64

toga vremena koje je bilo žrtva protunarodnih režima koji su se odražavali na

ekonomske i kulturne prilike sela.

Smiljevčani, kao predstavnici ruralnog mentaliteta, od strane Zadrana nazvani

su “Bestie!” – “Životinje!”. Navedena odrednica u doživljaju Zadrana sadrži odsustvo

ljudskog načina razmišljanja kod Smiljevčana u stravičnim trenucima smrti. Smrt

devojčice na samom kraju romana, predstavlja kulminaciju slika smrti prikazanih u

Zimskom ljetovanju. Slikom iznenadne smrti deteta Desnica potvrđuje svoj poetski

stav da smrt vreba iza svakog ugla i najčešće dolazi nenadano, kao besmislena igra

puke slučajnosti ili sudbine. Ićanov krmak Migud veoma jezivo, ali sasvim slučajno

napada devojčicu u trenutku kad je njena majka ostavila samu na zimskom suncu, i

sva srećna vršila preostale pripreme za odlazak u Italiju. Migud davi dete koje je

izbeglo smrt pod gradskim ruševinama, u trenutku kad se naslućivao izlaz iz date

situacije skorim odlaskom u rodnu Italiju.

Zadranima je taj slučaj neuporediv sa bilo čim drugim što su videli i doživeli

u tom nesrećnom periodu svojih života. Neljudski način umiranja deteta u čeljustima

zveri za građane je izvan svih civilizacijskih merila. Razmišljajući o strašnom

događaju oni dovode u pitanje smisao postojanja u takvom svetu u kojem nestaju sve

granice između ljudskog i životinjskog. Ovakvim stvaralačkim postupkom Desnica

iznosi svoju filozofiju besmisla čoveka u odnosu prema smrti koju je nemoguće

nadigrati. Stavljajući motiv smrti pored motiva deteta, pisac prezentuje svoj

stvaralački postupak zasnovan na povezivanju suprotnih pojmova, odnosno svoju tezu

da je život prožet konstantnim prisustvom smrti.

Objašnjavajući date okolnosti kulturološkim razlikama, Zadrani su dovedeni

pred neminovnost razmišljanja o razlozima takvog nepojmljivog postojanja. Odgovor

i objašnjenje takvog postojanja šjor Karlo pronalazi u Bogu. Time pisac uvodi u

roman spor oko božije milosti koji izlazi na površinu povodom smrti devojčice, a biva

nagovešten na samom početku romana rečenicom “Bože, bože, gdje si!” koju

izgovara nepoznata žena pred prizorom stradanja zadarske dece na samom početku

romana. Pomenuti spor zapravo predstavlja pitanje smisla sa kojim se suočavaju

Desničini junaci tokom čitavog romana. U svojim bekstvima od smrti junaci ovog

romana pozivaju se na Boga pokušavajući prividno da sakriju prazninu koja nastupa

nakon kraja jednog života.

Prolazeći put od Zadra do Smiljevaca, od gradske do seoske sredine, pisac

ostvaruje dvostruku strukturu romana u koju je smestio mnoštvo samostalnih epizoda.

65

Posmatrajući roman u celini, uočavamo prilično jednostavnu fabulu i poglavlja koja

nisu čvrsto povezana. Prema mišljenju Stanka Koraća, ovaj roman je izgrađen “od

malih cjelina koje često ne stoje ni u kakvoj vezi jedna sa drugom.”130

Fabula romana je veoma redukovana i podeljena na fragmente uvođenjem

digresija koje odgovaraju umetnutim pričama i refleksijama sveznajućeg pripovedača

ili nekog lika. Umetnute priče prate događaje sporednih likova ili ostaju izvan

osnovne naratvine niti.

Tehnika umetnute priče važna je stilska osobenost celokupne strukture ovog

romana. Umetnute priče imaju funkciju jačanja uverljivosti glavne priče,

karakterizacije likova i njihove sve izrazitije diferencijacije na liniji selo-grad.

Ponekad je u takvim pričama sadržana idejnost značajna za roman u celosti. Pričom o

ostareloj popadiji Darinki, njenom poreklu, životu i smrti, pisac prikazuje već

pomenute razlike između Zadrana i Smiljevčana. Značajna i zanimljiva je priča o

Ićanovom vršnjaku, “parcu iz djetinjstva”, rođenom bekriji i lopovu Mili Plačidrugu.

Tom pričom pisac predstavlja okupatorsku nauku profesora Bogdanija i okupatorsku

politiku oličenu u postupcima fašističkog federalea. Ovom pričom Desnica

istovremeno oslikava mnogobrojne sudbine domaćih izdajnika koji su gubili živote u

fašističkim legijama.

Pored umetnutih priča pisac koristi i retrospektivnu digresiju u kojoj opisuje

prva bombardovanja Zadra, posledice koje su ona ostavila na stanovništvo, zatim

dolazak Zadrana u Smiljevce. Navedenim postupkom ostvarena je ekspozicija i

otkrivena motivacija glavne narativne niti. Posmatrajući glavnu nit romana kao

okvirnu priču koja sadrži mnoge umetnute priče i digresije, Zimsko ljetovanje je

moguće dovesti u vezu sa modernom varijantom romanesknog tipa koju Boris

Tomaševski naziva “prstenastim sklopom”.

Međutim, samu strukturu i kompoziciju romana kao i likove, Živko Jeličić

negativno ocenjuje u svojoj analizi ovog romana objavljenoj 1950. godine u

književnom časopisu Hrvatsko kolo, navodeći da je Desnica površno sastavio ovo

literarno delo.131 Osnovne zamerke ovog kritičara odnose se na Desničine likove koji

su određeni kao statični, prazni i psihološki nedovoljno uverljivi: “Naprosto, kao da

nemamo dovoljno podataka o tim ljudima. Tu nam pisac ostaje mnogo dužan. On kao

130 Stanko Korać: Svijet, ljudi i realizam Vladana Desnice, Srpska književna zadruga, Beograd, 1872, str. 128. 131 Živko Jeličić: „Zimsko ljetovanje Vladana Desnice“, Hrvatsko kolo, br. 2, Zagreb, 1950, str. 549.

66

da u toku radnje samo vješto varira svoje prve zapažaje, ne produbljujući naše znanje

o tim ljudima i njihovoj unutrašnjosti (…) Ako analiziramo svaku od tih ličnosti

pojedinačno, otkrivamo da o njima veoma malo znamo, upravo nedovoljno da u nama

ostane njihov dublji trag (…) Ipak, tim se licima ne može jednostavno zanijekati svaki

unutrašnji život i slegnuti ramenima pred njihovom prazninom. Potreban je veliki

talenat i snažno osvjetljenje, da se prodre u prašnjavi mrak tih lica, da se razluče i

objasne razlozi njihove tuposti i mlakosti. Ono što nam je rekao Desnica o njima, sve

je točno, ali samo donekle uvjerljivo, sve je dobro i na pravom mjestu izrečeno, ali

opet nedovoljno i nepotpuno, u okvirima izvanjskih oznaka i podataka.”132

Navedeno zapažanje postaje neuverljivo već nakon čitanja prvih stranica ovog

romana. Nemoguće je ne zapaziti sa koliko je duha i invencije Vladan Desnica

prikazao čak i sporedne likove. Oslikavajući psihologiju grupe, pisac ne zanemaruje

istovremeno prikazivanje individualnih osobenosti svojih junaka. Likovi na koje

nailazimo u ovom romanu ne liče na uobičajene likove iz književnih dela, već ih

karakteriše izrazita životnost i verodostojnost.

Uočljivo je da Desnica ponekad veoma malo govori o svojim likovima,

oslikavajući ih samo jednom rečenicom ili jednim izrazom. Takav način stvaranja

književnih likova predstavlja jednu od najvažnijih osobina ovog autora, sposobnost da

opiše junake svojih proza upotrebom naizgled nevažnih pojedinosti. Svaka prikazana

individualnost nosi obeležje određene egzistencijalne grupe. Nema dominantne

ličnosti kojoj su podređene sve ostale sudbine. Posmatrajući Desničine junake u tom

kontekstu, uočavamo ispravnost Koraćeve tvrdnje da je ovo “roman sa kolektivnim

junakom, jer uvijek vidimo pokrete, gledišta, osjećanja, raspoloženja koja pripadaju

grupi, ljudskom kolektivu”.133

Stvarajući likove ovog romana, Desnica napušta opšta mesta i jednostavne

okolnosti, posmatrajući svoje junake u dotada njima neznanim situacijama. Opisujući

bombardovanje Zadra na samom početku romana, pisac detaljno prikazuje srušeni

grad i naizgled mirno zapisuje ono što vidi. Međutim, Desničin prikaz ratnih zbivanja

nije samo zapisivanje viđenog stanja, već posmatranje i slikanje samog čoveka,

njegove psihologije izbezumljavanja i zaprepaštenosti strahotama rata.

132 Isto, str. 550. 133 Stanko Korać: Svijet, ljudi i realizam Vladana Desnice, Srpska književna zadruga, Beograd, 1972, str. 120.

67

Sliku bombardovanog grada pisac upotpunjuje slikom geometra Škundrića

koji izbezumljen stoji pored obezglavljenog ženinog leša, zaustevljenog pogleda na

krovu detetovih kolica koja plutaju morem. Priča o pomenutom junaku ovde se ne

završava, pisac je nastavlja pri samom kraju romana stavljajući svog junaka u potpuno

druge okolnosti, suprotne od onih sa početka romana. Geometar se nalazi u kafani, u

veselom društvu, izazivajući time osudu i prezir okoline: “Bože kakvi su ljudi! Kad

pomislite da nema ni tri mjeseca što je doživio onakvu tragediju!”, iznosi svoj

komentar Desničina junakinja Liseta.

Svoj postupak pisac objašnjava rečima šjor Karla: “Svi smo mi nepravedni kad

sudimo. Vi ste ga vidjeli onda, pored ženina leša – od onda niste gotovo ni pomislili

više na nj, - i sad kad ste ga ugledali, prikazala vam se pred očima ona slika uporedo s

ovom, pa vam se nekako čini kao da ta dva momenta slijede neposredno jedan za

drugim. Međutim, između ta dva momenta za njega je protekla čitava vječnost jada,

bola, očajanja! Za ova tri mjeseca vjerovatno je toliko prepatio da mu sad izgleda kao

da je ono bilo davno, davno. Pa mu se opet u jednom času učini kao da je bilo juče, pa

onda opet kao da je tome već deset godina (…)”134

Navedenim odlomkom pisac objašnjava svoj stvaralački postupak koji se

zasniva na prikazivanju vremenski udaljenih momenata, tačnije samo pojedinih

segmenata nečijeg života. Neophodno je povezati različite slike koje se odnose na

život istog junaka, i otkriti dublji smisao koji je potpun tek u njihovom međusobnom

osvetlenju.

Desnica svoje likove odabire po njihovim osobenostima karakterističnim za

grupu kojoj pripadaju. Pisac ne razvija pojedinačno njihove individualne posebnosti,

već usmerava pažnju na ona svojstva koja su posledica življenja u određenoj sredini.

Prikaz pojedinih likova ostvaren je klasičnom tehnikom pričanja sa veoma retkim

prikazivanjem unutrašnjih doživljaja. Ličnosti se najčešće ostvaruju kroz dijalog ili

pripovedačev komentar. Likovi su od samog početka romana grupno zahvaćeni, kroz

dve različite skupine predstavnika različitih mentaliteta, predstavnike gradske i seoske

sredine. Raznolikost individualnoga Desnica ostvaruje kroz naraciju, izražavajući tako

različitost građanskog i seoskog duha. Čitavim pričanjem dominira pripovedač koji

svojom naracijom vodi zbivanja ponirući u jezičku osobenost subjekata da bi što

slikovitije iskazao njihove posebnosti.

134 Vladan Desnica: Zimsko ljetovanje, BIGZ, Beograd, 1993, str. 54.

68

Među predstavnicima različitih sredina šjor Karlo i Ićan su bez sumnje likovi

kojima je Desnica poklonio više pažnje. Šjor Karlo je najstariji od građana i pisac mu

dodeljuje sve pozitivne osobine, ozbiljan je, pošten, velikodušan, sentimentalan, ali

istovremeno i naivan. Svoju naivnost pokazuje na različitim mestima u romanu: kad

saznaje za brutalno ubistvo Marka, on će sve pitati “zašto”? Ovo pitanje je, po

mišljenju Petra Džadžića135 upozorenje i opomena koja kazuje da za vreme rata život

nikome nije lak.

Šjor Karlo je lik kojem Desnica često ostavlja poslednju reč ističući njegovu

dobrotu nasuprot ratu i ratnim zbivanjima. “Bog mi je svjedok da nikad u životu

nisam nikome zla učinio”, izgovara šjor Karlo za vreme svoje bolesti.

Navedenom rečenicom pisac pokazuje da na ovom svetu pored tragedija, rata,

neimaština i patnji, postoji i princip dobra što potvrđuje i pomenuti junak iznoseći

svoju filozofiju zla i patnje: “On je bio za slobodnu utakmicu dobra i zla, uvjeren da

na koncu mora da pobijedi dobro (…) Da postoji zlo, ali da postoji i brz , tačno

primjeren utuk tom zlu, to mu se činilo daleko savršenije, naprednije nego prosto i

puko nepostojanje zla. Poklopiti zlo naročito smišljenim pomagalom – hap – kao

tačno priljubljenim poklopcom ili mrežom za leptire – to je tek nešto! Nek se čovjek

kod brijanja poreže – ali nek je i hemostatična olovka tu! Nek ujede otrovnica – ali

nek je već gotova i šprica sa protivotrovom. U toj čitavoj borbi između boga tmine i

boga svjetlosti, između zatucano-tvrdoglavog zla i naučenjački uporne metodičnosti

dobra (…) on je gledao pobjedu kulture nad amorfnonm prirodom, pobjedu

smišljenosti, tehnike nad slijepim prirodnim silama.”136

Pored pomenute filozofije dobra i zla, Desničin junak poseduje i svoju

“filozofiju pomirenja” ili prihvatanja stvarnosti onakvom kakva jeste: “Treba se

zadovoljiti onim što jest, u tome je sva filozofija života”, poručuje šjor Karlo.

Pomenute filozofije dobra i zla kao suprotnosti na kojima se temelji čovekov život,

predstavljaju jedan od osnovnih poetskih stavova ovog pisca koji je prisutan u većini

njegovih proznih ostvarenja.

Nasuprot šjor Karlu, Desnica postavlja lik Ićana kao predstavnika seoske

sredine. Pisac nas upoznaje sa Ićanom otkrivajući ga u jednoj smešnoj situaciji, da u

brijačnici traži kolomaz: “Stoji Ićan pred brijačnicom, blene unutra kroz staklo izloga

135 Petar Džadžić: Iz dana u dan, Progres, Novi Sad, 1962, str. 53-55. 136 Vladan Desnica: Zimsko ljetovanje, BIGZ, Beograd, 1993, str. 122-123.

69

i nešto se skanjiva. Najzad upade u radnju i pita – ima li kolomaza (…)”137 Ićan nije

našao kolomaz u brijačnici, ali je u brijačnici upozano Ernesta i tako stekao prijatelja i

poslovnu vezu. Zapodenuvši razgovor sa njim, ukazala se mogućnost da bi Ernesto

mogao pronaći, preko jednog svog znanca, modru galicu za vinograd, a Ićan je njemu

obećao nabaviti pšenice, slanine i jaja. Navedenim primerom Ićan je prikazan kao

oličenje seoske mudrosti i upornosti, snalažljivosti i nepokolebljivosti. Upravo je liku

Ićana posvećeno najviše prostora u romanu, prisutan je u svim dešavanjima i svugde

upleten, na šta ukazuje i njegov portret: “Srećom, Ićan nije baš bio neugodan

domaćin. Žut, tanak, slabašan, ispršen kao da ima prednju grbu, s mukom se saginjao,

i zbog toga nije nikako kopao. Uopće nije bio ni za kakav teški rad, prebolio je dvije

upale porebrice (…) Ali je zato bio umješan za sve one sitne poluzanatlijske potrebe

za kojima uvijek vapije selo: “Ima zlatne ruke” – govorili su njegovi suseljani.”138

Navedeni opis navodi na zaključak da je lik Ićana verodostojno sačinjen, jer

podseća na seoskog mudraca kojeg ima svako selo. Ljudi kao Ićan, najpriznatiji u

selu, svoje fizičke nedostatke nadopunjuju zanatskim veštinama i svojim pričama. Svi

oni znaju glavna dešavanja u selu i okolini, i pamte priče koje pričaju na zanimljiv

način kao pravi seoski mudraci. Razmišljajući o životu na selu, Ićan se pita: “A što vi

mislite, šjor Karlo, oće li ikad i nama ovdje, po ovijem našim selima, malko

svanuti?”139

Na šjor Karlov odgovor, da će sve biti dobro ako bude svako svoj posao

obavljao pošteno i dobro i ako svi ne budu komandovali, Ićan odgovara: “Ma i ja sam

nekako tako mislio – Gdje je to: motika da piše, a pero da kopa!”140 Navedenim

odgovorom Ićan ukratko izlaže svoje mišljenje o društvu i životu uopšte, složivši se sa

mišljenjem šjor Karla.

Zadrani Ićana poštuju jer nije arogantan, već je svestan da je zlo prisutno na

selu uprkos svojoj ograničenosti i neznanju: “Krivi smo, ne branim. Ali krivi su i

drugi (…) Ko se za nas brine, ko o nama računa vodi van kad mu zašto zatrebamo?”

Ovim rečima Ićan postavlja pitanje sela za vreme Drugog svetskog rata koje je bilo

izloženo raznim teškoćama, ilustrujući time sudbinu svih balkanskih sela toga

vremena.

137 Isto, str. 45. 138 Isto, str. 48. 139 Isto, str. 121. 140 Isto, str. 121.

70

Međutim, Ićan nije tipičan predstavnik seoske sredine. Zatvoren i zagonetan,

Ićan je prikazan kao veoma mističan lik. Desnica njegovu neobičnost pojačava

opisom privrženosti krmku Migudu. Migud zauzima posebno mesto u ovom romanu.

Opis njegove istorije i Ićanove ljubavi prema njemu nije samo digresija koju pisac

često koristi. Ićanov odnos prema Migudu oslikava i njegov odnos prema životu i

smrti koji se veoma razlikuje od mišljenja i doživljaja Zadrana.

Nezadovoljan svojim životom, Ićan utehu pronalazi u vinu, u stanju

mamurluka, na rubu sna kad njime ovlada “neki neodređeni optimizam, neka lijena

dobrobit (…) U takvom stanju zlu otupljuju oštrine i izlizuju se bridovi, i mada i tad

Ićan zna da u životu biva svakako, i da se čovjek zlopati i kinji, i spotiče i desno i

lijevo, i posrće, i poklecuje – opet mu se pričinja da će sve to skupa ipak na kraju

“izaći na dobro” – nekakvo traljavo i ćoravo, lijeno i bezvoljno “dobro” koje je brat

zaboravu i koje se postizava tek na pragu besvijesti.”141

Besvesna stanja u koja Desnica često dovodi svoje junake142, predstavljaju

jednu od osnovnih poetskih ideja ovog pisca, težnju da se nadvlada i prevaziđe

stvarnost kojom je čovek okružen. Pomenutog junaka pisac stavlja u uzanu i

zatvorenu prostoriju koju prevazilazi zahvaljujući sitnoj pukotini na krovu kroz koju

vidi „kako se na nebu blista jedna mala zvijezda”.

Zahvaljujući tom otvoru i pogledu na nebo, Desničin junak savladava prostor

u kojem se nalazi i ostvaruje vezu sa spoljašnjim bezgraničnim prostorom: „(…) kroz

taj otvor, kroz tu malu rupicu, ispredalo se, za pogledom, i osjećanje, izbavljajući se iz

te uzane i zatvorene prostorije van, na otvoreno, i spajajući se sa slobodnim prostorom

napolju. Zato nikada kad je pretresao krov ne htjede da zakrpi tu prijateljsku rupicu

nad krevetom, taj mali odušak, već je uvijek poštedi.”143

Desnica je u lik Ićana utkao neke od svojih poetskih stavova. Ićanova potreba

za večitom vezom sa spoljašnjim prostorom može se dovesti u vezu sa njegovom

“sretnom prirodom” koju mu pisac dodeljuje: „On je kao mekim dodirom ruke sve

izglađivao i ležerno rješavao sva pitanja u nekom višem, vedrom ništavilu. Neugodne

obrte stvarnosti začinjao je i popraćao svojim nemarnim, nezavršenim rečenicama:

„Sve će to, bolan, lako (…)”, „ne brini, samo bože zdravlja, pa će biti svega.” Što će

141 Vladan Desnica: Zimsko ljetovanje, BIGZ, Beograd, 1993, str. 56. 142 „Dugo se mučio tom brigom u koju su se nesmotreno uvalili, pa najzad upade u neki polusan u kome su se miješale realne misli i nesuvisle slike sna.“ Isto, str. 106. 143 Isto, str. 56.

71

to i po čemu biti „lako”, i kad će i kome biti „svega”, - to je ostajalo neobjašnjeno, ali

u tome je baš i ležala široka i odmarajuća blagost tih riječi.”144

Međutim, ni Ićanov lik nije bio pošteđen od književne kritike toga vremena.

Živko Jeličić postavlja pitanje zašto pisac nije razjasnio Ićanov odnos prema „šumi”,

tačnije prema partizanima, kad je već detaljno opisao njegov odnos prema krmku

Migudu. Tako ostvaren lik, prema njegovom mišljenju, bio je uprošćen i osakaćen,

„ma koliko nas pisac uvjeravao u drevnost iznesenih crta Ićanovog karaktera, mi ne

možemo a da ne opazimo rogobatnu necjelovitost toga lika. Ne radi se o uljepšavanju,

radi se o istinitosti zbivanja u vremenu i prostoru u kojem se radnja događa”.145

Navedeno mišljenje potvrđuje ideologiju tadašnje književne kritike koja je

smatrala da se čovek morao opredeliti u odnosu prema narodnoj revoluciji: “Već time,

što Ićan neće na zbor, Ićan se opredeljuje (…) Prema podacima, koje pisac daje usput,

narodna je revolucija dirnula i Smiljevce, a to je dosta da se ljudi iz temelja mijenjaju

(…) piscu je za karakterizaciju Ićana barem isto toliko morala biti važna noć pred

zborovanje vojvode Dule, kao i Ićanov odnos prema Migudu – ako je htio ostati u

granicama realizma.”146

Predstavljajući Ićana u najrazličitijim stanjima i okruženjima, Desnica

oslikava njegov život bez ulepšavanja, stvarajući time realističnu sliku više zasnovanu

na razmišljanju junaka nego na njegovom delovanju. Ićanov realizam više je ostvaren

u iznošenju njegovih unutrašnjih stanja, a manje u njegovom odnosu prema

konkretnim istorijskim prilikama. Time pisac otkriva tajnu svog stvaranja, polazeći od

nebitnog detalja on izgrađuje priču: “Iz svake stvari požudno rastu uspomene. Iz

svake trice niče povijest. Svaka rbina postaje spomenik. U Smiljevcima, jednako kao i

ma gdje drugo. Gladna mašta oplođuje se svakom česticom saznanja.”147 U svemu je,

prema Desničinom mišljenju, sadržan “minuli život”.148 Navedenom tvrdnjom pisac

potvrđuje svoje mišljenje da je svaka sitnica “dobar povod za početak priče”.149

144 Isto, str. 117. 145 Živko Jeličić: „Zimsko ljetovanje Vladana Desnice“, Hrvatsko kolo, br. 2, Zagreb, 1950, str. 552. 146 Isto, str. 553. 147 Isto, str. 86. 148„Prosviran šljem u jarku pored ceste sadržava jednu ljudsku glavu, jelova krstača nad tuđinskim vojnikom, poginulim, sasvim van programa, u slučajnom prolasku, označava čitav jedan ljudski život. Jedan život koji, tu, nepuna dva pedlja dublje (…) leži već protruo pod kožnatim uprtačima, s lubanjom u preširokom šljemu i s ploskicom o istrošalom kuku. I limena porcija iz koje sad mirno piju pilići, i odbačen šaržer strojnice i mjedena čaura signalne rakete u koju sad duvaju kao u pištaljku seoska djeca – sve je to spomenik, sve je to minuli život.” Isto, str. 86. 149 Isto, str. 87.

72

Stvarajući sliku sela u ratnom vremenu, Desnica često upotrebljava suprotne

pojmove kao jedan od osnovih principa svoje poetike. Nasuprot prikazu realnog

života, Zimsko ljetovanje se razlikuje od tipičnog realističkog romana iz više razloga:

nema razvijenu fabulu, veza između poglavlja je labava, nema brzog ritma, najvećim

delom roman je statičan. Međutim, ovo delo nije ni tipičan psihološki roman. Pisac je

usmeren na posledice koje rat ostavlja na ljudima, na njihova osećanja, na psihološke

ishode svojih likova, ali njegove psihološke analize nisu detaljne. Realizmom detalja

pisac dolazi do realizma čoveka, do njegovog unutrašnjeg doživljaja iznoseći sliku

ljudske ravnodušnosti prema stradanju, patnji i smrti drugih.

Napuštajući grad i bežeći u selo od zla, Zadrani se ne osvrću na dramu

zatrpanih i ranjenih ljudi, niti ih dotiče smrt sugrađana. Suočavajući se sa smrću i

bežeći od nje, Desničini junaci pokazuju sliku čovekovog egoizma i nagonske radosti

zbog spasenja. Primer za navedenu tvrdnju vidljiv je u razmišljanju Desničinog

junaka Ernesta koji pričom o zatrpanom podrumu “s nejasnim osjećanjem da time

nešto čini za njih (čini sve što može!) ali ujedno i da time proširenjem kruga

obavještenih (“sukrivaca”) dijelom oterećuje sebe, prenoseći odgovornost na skupinu,

zajedničku savjest.”150

U težnji da spasi sopstveni život, Desničin čovek pitanje sopstvene krivice

ublažava time što ga pričom prenosi na druge, smatrajući da time ublažava sopstveni

osećaj krivnje: „Uskoro se nađoše van najužeg pojasa opasnosti i pustošenja.

Zadobivena bezbjednost provali u njima u radost života koja se ispoljavala u potrebi

govorenja, tako da su se, iz osjećaja doličnosti, jedva susprezali. Taj primarni poriv

radosti i ono, sve jače, čuvstvo nejasne krivice, protuteža za dotadašnju isključivu

ovladanost slijepim nagonom samospasavanja, potpomognuti naglim popuštanjem

živaca (...)“151

Pisac likove begunaca stavlja u iskušenja, između savesti i moralne

odgovornosti. Kod njih pobeđuje nagon samospasavanja: „Ernesto pomisli kako je do

jučer, pa i do maločas, i sam tvrdo vjerovao, kao što sad vjeruju oni zatrpani, da će u

takvom slučaju svi ljudi napolju, svi ljudi na svijetu, ostaviti sve drugo, bataliti sve

vlastite brige, i poduzeti složno i odlučno akciju spasavanja.”152

150 Isto, str. 21. 151 Isto, str. 21. 152 Isto, str. 20.

73

Želju da pomognu drugom potiskuje strah za sopstvenim životom, čime pisac

ostvaruje složenost ovog romana. Izrazitu težnju za čovekovim samospasavanjem

Desnica prikazuje kroz „jednu sliku koja se pamti”, sliku mačke koja je ostala iza

zatvorenog prozora jedne puste magaze pored koje su građani ravnodušno prošli na

svom putu do Smiljevaca.

Ovaj roman nesumnjivo sadrži neke karakteristike modernog romana, kao što

su jednostavnost fabule, nedovoljno razvijeni likovi, statičnost i fragmentarnost

kompozicije. Kao važnu napomenu treba istaći da su labava veza između pojedinih

celina i snaga detalja važne specifičnosti impresionističke proze. Pripovedač priča

jezgrovito i sažeto, ostvarujući time distancu prema događajima i junacima. Njegova

tačka gledanja je opšteljudska i odlikuje se smirenom prisebnošću posmatrača.

Na osnovu književnih kritika koje su izlazile neposredno nakon objavljivanja

Zimskog ljetovanja, možemo zaključiti da njegova recepcija na početku nije bila

pozitivna. Roman je bio dočekan burnim napadima prevashodno zbog prikaza ratnih

zbivanja. Zatvoreni u dogmama socijalističke kritike, koja je bila lišena objektivnih

literarnih kriterijuma, kritičari koji su prvi pisali o ovom romanu, oštro su ga osudili.

Prvu negativnu kritiku napisao je Joža Horvat, nekoliko dana nakon objavljivanja

romana. Pomenuti kritičar ističe da je Desnica u svom delu „posve zaboravio” na

narodnooslobodilačku borbu i kao zaključak navodi da je sve u ovom delu “jadno,

prljavo, sitno, žalosno, i mračno. Nezanimljivo i nerazumljivo. I život i knjiga o tom

životu.”153 Desnica je u Horvatovom prikazu okrivljen da svesno nije napisao roman o

NOB-u, jer nije hteo videti stvarni život oko sebe, gubeći time svaku stvarnu vezu sa

svojim krajem i njegovim narodom.

Ubrzo nakon objavljivanja Horvatove kritike, Desnica je napisao odgovor pod

naslovom „O jednom gradu i jednoj knjizi”, koji je objavljen tek 1954. godine u

Zadarskoj reviji. U navedenom članku sažeto je prikazao istoriju grada Zadra,

formiranje njegova građanstva, zatim odnos građana prema seoskoj okolini. Pisac je

obrazložio izbor obrađene teme, objasnio svoj stvaralački postupak ističući u

zaključku svoj poetski stav da čovek ne bira temu, već tema odabire svog čoveka,

tačnije kako je prilikom umetničkog stvaranja važnije nesvesno nego svesno

angažovanje pisca. „Osnovna je značajka tog članka što se u njemu autor ipak samo

brani koristeći u sadržaju elemente iz svog djela, karakteristika je članka što se ne

153 Joža Horvat: „Vladan Desnica: Zimsko ljetovanje”, Književne novine, br. 26, Beograd, 1950, str. 21.

74

brani uspješnije i što ne koristi ono najvažnije – izrazito umjetničke kvalitete što su u

djelu sadržane.”154

Nikola Ivanišin ističe da Desnica odviše teorijski objašnjava primitivizam

svojih seljaka tražeći obrazloženje u „vjekovnoj, teškoj, olovnoj, neljudskoj

atmosferi” u kojoj su odvajkada živeli. Međutim, takva atmosfera nije jedini faktor

koji određuje fizionomiju smiljevačkih seljaka. Desničini seljaci nisu lukavi,

podmukli, nepoverljivi i okrutni samo radi vekovne zaostalosti, nego i radi

savremenih ratnih prilika u kojima su se zadesili. Njihovo ponašanje nije

prouzrokovano samo vekovnom zaostalošću, „oni u svome selu nisu dočekivali,

ispraćivali samo partizane – osloboditelje, nego i razne “crne”, “bijele”, “plave”,

“handžir” i ostale “vražje” veoma stare fašističke prikaze, pa nisu ni mogli biti nego

onakvi kakvi su u romanu prikazani.”155

Drugi negativan prikaz ovog romana objavio je Marin Franičević u

književnom časopisu Republika 1950. godine. Pomenuti kritičar zamera Desnici

jednostrano poznavanje sela što je dovelo do stvaranja krive slike o selu toga

vremena: “Piscu se ni u kom slučaju ne može zanijekati poznavanje sela i uopće ljudi

(…) Ali sudeći po onom što je napisao, on pozna tek jednu stranu medalje, koju onda

preuveličava baš zato što ne pozna drugu. Zato je ta slika sela u Zimskom ljetovanju

ispala kriva i to kriva iz osnova, a Zimsko ljetovanje upravo školski primjer

naturalističkog prilaženja životu, pri kom prilaženju čak i svi detalji mogu biti istiniti,

a da cjelina u temelju bude lažna.”156

Pod jednostranim prikazivanjem sela u Desničinom romanu Franičević je

prevashodno podrazumevao izostavljanje perspektive, odnosno istorijskih prilika toga

vremena: “Radnja Zimskog ljetovanja je u jednom dalmatinskom selu na kraju

četrdeset treće i na početku četrdeset četvrte, dakle poslije kapitulacije Italije. A ni

kod Desnice ni kod njegovih seljaka nema nikakve perspektive.”157

Najveći nedostatak ovog romana Franičević pronalazi u neprisutnosti

partizana, u zanemarivanju partijske ideologije: “Vjerovali ili ne, na 198 stranica

teksta svega se jednom spominju partizani, a o ratnim događajima se uopće ne govori.

A radi se o jeseni i o zimi 1943/44! (…) Istina, na nekoliko se mjesta spominje 154 Nikola Ivanišin: „O Desničinom romanu Zimsko ljetovanje“, Zadarska revija, br. 1, Zadar, 1968, str. 40. 155 Isto, str. 42. 156 Marin Franičević: „Zimsko ljetovanje Vladana Desnice“, Republika, br. 7-12, Zagreb, 1950, str. 437. 157 Isto, str. 437.

75

“šuma”, ali nejasno i mutno, to više, što u pripovjedanje ulaze i četnici. Desnica

govori o popaljenim kućama “odmetnika” i o rodbini koja je stjerana u logore (…) Po

tome se, dakle, vidi, da je selo moralo dati i neke partizane i naslućuje se, da moraju u

selu postojati ljudi, koji sa simpatijama gledaju na narodnooslobodilačku borbu. Ali se

to u ovom selu ni po čemu ne osjeća. Po tome Desničini Smiljevci postaju selo,

kakvog u Jugoslaviji uopće nije bilo. Svi seljaci koji ulaze u ovu prozu, ili su

neopredjeljeni ili ćute kao ribe.”158

Upravo je (ne)prisustvo partizana bilo okosnica tadašnje književne kritike.

Partizani su prisutni tek u nagoveštaju pred sam kraj romana, po čemu se ovaj roman i

razlikuje od svih romana u kojima su borci glavni protagonisti. Prema navedenim

mišljenjima kritičara, Desnica je u Zimskom ljetovanju bio odviše jednostran, tj. nije

bio realista nego naturalista što je uslovilo stvaralačku neuverljivost. Osnovna tema

Desničinog romana nije herojstvo partizana i ratna zbivanja, već odraz rata i blizine

smrti na psihu junaka seoskog i gradskog prostora. Ratne prilike su okvir u koji pisac

smešta svoje junake stvarajući njihove psihološke profile i dovodeći ih do saznanja o

čovekovoj prolaznosti159 i neminovnosti smrti.

Smrt je u stvaralačkom doživljaju ovog pisca prikazana kao neizvesna igra

koja se “džilita sljepimice”160, i za koju se nikad ne zna koga će odabrati. Osnovni

zadatak Desnice kao pisca je da prikaže čoveka i njegovo život u novim, nepoznatim i

neočekivanim okolnostima. Navedeni stvaralački postupak vidljiv je u razmišljanju

šjor Karla koji ističe “kako nije potrebno da čovjek putuje na kraj svijeta pa da doživi

nešto neobično. Jer – govorio je – ljudi su ljudi i život je život na svakom mjestu

kugle zemaljske.”161

Pomenuti junak naglašava da je život samo prividno jednoličan i ukoliko se

malo pozornije razmotri, pokazuje se kao vrlo složen, zanimljiv i pun neočekivanog.

Desničini junaci, prema rečima Marina Franičevića, nisu pozitivni likovi jer nemaju

elemente ljudskog u sebi, niti se ikada uspinju do ljudskog: “Seljaci žive kao

životinje. Oni su dehumanizovani do kraja. Tako ih, naime, Desnica gleda. Tako oni

158 Isto, str. 437. 159 „ A eto, svakom jedanput dođe smrtan ura, moj šjor Karlo – odgovorio mu je mudro jedan stariji čovjek. A daj ti, bože, znaj kad će kome doći – može odma sutra meni, vama, svakome. Na ovom si svijetu prolaznik.“ Vladan Desnica: Zimsko ljetovanje, BIGZ, Beograd, 1993, str. 169. 160 „I kao da je događaj nemio i ružan ne toliko sam po sebi koliko kao znak vremena i opomena na neku opću nesigurnost, na ćudljivost igre smrti koja se džilita sljepimice. Ko da to razumije!“ Isto, str. 170. 161 Isto, str. 130-131.

76

egzistiraju u ovoj prozi. Nitko od njih da bi bio čovjek, a kamoli junak, bar za jedan

trenutak. Čovjeku se približava Ićan, i to kad je pijan. Međutim, ni malograđani nisu

ništa bolji. A mnogo je u ovoj knjizi teških stvari rečeno o čovjeku, i posebno o našem

selu.”162

Franičević u nastavku svoje kritke priznaje Desnici iskrenost, navodeći da

subjektivna iskrenost i talenat nisu uvek dovoljni “da bi se napisala stvarno istinita,

objektivno iskrena, realistička knjiga”.163 Termin “realizam” prema estetici

socrealizma sadrži i elemente kvaliteta, odnosno vrednovanja književnog dela.

Ukoliko je, prema takvom shvatanju jedan tekst realističan, onda je i umetnički

vredan. Pomenuti kritičari u svojim kritikama polaze od poznate socrealističke

teorijske sheme po kojoj je umetničko delo “subjektivni odraz objektivne stvarnosti”.

Odstupanjem od revolucije kao glavne teme, Desnica nagoveštava novi

stvaralački postupak kojim će revolucija biti drugačije posmatrana, a junaci više

prikazivani kroz njihova unutrašnja stanja: “Likovi ovog romana, uvek i u svaki čas i

u isti mah i “glavni” i “sporedni”, ostvareni nikada i ni u jednom trenutku postupkom

banalne deskripcije ili putem faktografskih registrovanja, - to su likovi koji nas

ubeđuju u moć Vladana Desnice da stereotipne deskripcije, čak i tamo gde se učine

neizbežnim, izbegne, pretvori u delove konačnog rezultata umetničke

pronicljivosti.”164

Pomenutim stvaralačkim postupkom Desnica obrađuje temu revolucije

prikazujući psihologiju različitih mentaliteta, kao i pojedinačne karaktere predstavnika

gradske i seoske sredine koje je veoma dobro poznavao: “Desnica se pokazao kao

pisac koji i u izboru teme, obične, ljudske, svakodnevne, polazi putem traženja onih

tematskih područja koja su mu do tančina, do srži, najpoznatija, bliska.”165 Polazeći

od pojedinačnih predstavnika Zadra i Smiljevaca, pisac stvara opštu, univerzalnu sliku

čoveka izgubljenog u ratnom vremenu.

Stvaran pomoću navedenih stvaralačkih postupaka, roman Zimsko ljetovanje

se razlikuje od tadašnje književne prakse jer ne sadrži ideološke zanose tipične za

socijalistički realizam o čemu je bilo govora u uvodnom delu ovog rada.

Desnica nije pisao pojedinačne odgovore pomenutim kritičarima, već ih je

iznosio u mnogim esejističkim tekstovima. U godinama nakon objavljivanja romana 162 Marin Franičević: „Zimsko ljetovanje Vladana Desnice“, Republika, br. 7, Zagreb, 1950, str. 437. 163 Isto, str. 437. 164 Branko Peić: „O ljudima bez grada, u nevremenu”, Književne novine, br. 50, Beograd, 1957, str. 31. 165 Isto, str. 31.

77

Desnica u jednom od svojih eseja ističe da “narodnooslobodilačka borba, u onoj

materiji i onoj sredini koje su zahvaćene u knjizi (…) nije mogla da bude smještena u

prvi plan, u samo središte zbivanja.”166

Ovaj roman prevashodno prikazuje društvenu i moralnu sliku različitih sredina

čiji je sukob predstavljen ne samo realistički, već psihološki i misaono. Upravo je

misaonost osobina po kojoj se Zimsko ljetovanje razlikuje od proze socijalističkog

realizma i nagoveštava novi stil, postupak i strukturu romana nedogmatskog pristupa

revoluciji i literaturi, kao i novu poetiku koju su započeli već pomenuti romani

Svadba, Daleko je sunce i Pesma.

Svojim romanom Desnica je uspeo da se udalji od tadašnjih socrealističkih

prikaza Drugog svetskog rata, birajući drugi ugao posmatranja i dočaravajući ratna

zbivanja slikama ljudskih stradanja i umiranja, zanemarujući dotadašnje stereotipe

herojskog žrtvovanja.

Nakon pomenutih kritika koje su nastajale neposredno nakon objavljivanja

romana, tokom šezdesetih godina XX veka pojavljuju se prvi pozitivni prikazi ove

knjige. Zimsko ljetovanje dobija važna priznanja od nedogmatske književne kritike

koja ističe da ovaj roman nosi novu estetiku moderih obeležja. Prvi pozitivan prikaz

napisao je Vlatko Pavletić, koji naglašava da se Desnica odmah javio kao izgrađen i

zreo pisac.

Mozaičku strukturu Desničinog romana Pavletić pozitivno ocenjuje

naglašavajući da je potrebna “izvijesna književna kultura da bi se moglo uživati u

nekim kvalitetima Desničinog izrazito intelektualističkog izraza”.167 Neophodno je,

prema njegovom mišljenju, napomenuti da je ovaj roman u samom početku bio

zamišljen kao pripovetka, što objašnjava samu strukturu romana kao i mnoge stilske

postupke. Čest je postupak povezivanja psiholoških i naturalističkih slika čime pisac

ostvaruje moderni književni izraz u kome se ukrštaju simbolizam i naturalizam.

Prema mišljenju Dragana Jeremića, “svojim Zimskim ljetovanjem Desnica je

bio jedan od prvih jugoslovenskih pisaca koji su odlučno raskinuli s normama

socijalističkog realizma i doveli jedan novi, širi i savremeniji način pisanja. Ali ta

njegova istorijska zasluga nije proistekla iz teorijske težnje da se jedan književni stav

odbaci u ime nekog drugog stava. Ona je bila posledica prirodnog izrastanja jedne

celovite stvaralačke ličnosti, koja nije mogla da se ograniči i uobruči okvirima jedne 166 Vladan Desnica: Eseji, kkritike, pogledi, BIGZ, Beograd, 1993, str. 122. 167 Vlatko Pavletić:

78

uske estetičke teorije, jer je u sebi, s čitavim jednim pogledom na svet, nosila i jednu

novu estetiku.”168

Određujući mesto Zimskog ljetovanja u našoj književnosti, kritičari su saglasni

u mišljenju da Desnica primenjuje specifičnu realističku metodu koju Dragan Jeremić

naziva “integralni realizam” kojem su, po njegovom mišljenju, pripadali svi veliki

stvaraoci: “Pristajanje uz “integralni realizam” bilo je kod Desnice potpuno svesno i

on mu je pripadao s neizbežnom nužnošću, koju je nametala kako njegova ličnost,

tako i životne okolnosti i uslovi u kojima se formirao njegov duh. Rođen u Zadru,

blizu granice slovenskog sveta prema romanskom svetu, Desnica je noseći u sebi

slovensku dušu bolećivu za sve što je ljudsko, a najviše za promašene i tragične

egzistencije, u susretu sa romanskom civilizacijom, usvojio ljubav za pitoreskno, svest

o tesnoj povezanosti čoveka sa prirodnim ambijentom u kome živi i osećanje

mere.”169

Uočljivo je da Vladan Desnica već svojim prvim romanom istražuje

“atmosferu čoveka i njegovu psihološku klimu”170, tragičnu dimenziju ljudskih života

bez sklonosti ka epskim temama o revoluciji. U težnji da prikaže čovekovo beznađe,

otuđenost i prazninu koja ga ispunjava u ratnim okolnostima, pisac stvara

naturalističke slike kojima prikazuje najrazličitije životne situacije. Stvarajući

istovremeno psihološki portret gradske i seoske sredine, kao i njenih predstavnika,

Desnica otkriva svoj poetski stav koji glasi da je smisao umetnosti iznošenje i

prikazivanje istina o čoveku.

Ukrštavanjem i prožimanjem različitih ljudskih sudbina u Zimskom ljetovanju,

Desnica prikazuje unutrašnja zbivanja u ljudima. Analizom njihovih razlika pisac želi

da prikaže istorijske razloge zbog kojih su se ti ljudi otuđili jedni od drugih. Prema

rečima Branka Peića “Zimsko ljetovanje je literarno ostvarenje koje po svojim

osobenostima dostojno predstavlja Vladana Desnicu, prozaika u čijem tekstu svud

prisutna je poezija ljudskog, što odiše najhumanijim vrednostima piščevog suštinskog

prodora u relativizirane norme odnosa čovek-vreme, subjekt-društvenost, građanska

konvencija prema nastajanju i nestajanju.”171

168 Deagan Jeremić: „Vladan Desnica“, LMS, Novi Sad, maj, 1967, knjiga 399, sv. 5, godina 142, str. 470. 169 Isto, str. 470. 170 Borislav Mihailović-Mihiz: Od istog pisca, Nolit, Beograd, 1956, str. 333. 171 Branko Peić: „O ljudima bez grada, u neveremenu“, Književne novine, br. 50, Beograd, 1957, str, 31.

79

U težnji da prikaže društveno-istorijsku atmosferu, Desnica analizira

kolektivnu svest jedne sredine analizirajući unutrašnja stanja pojedinačnih likova.

Roman Zimsko ljetovanje oslikava vezanost čoveka za određenu sredinu i istorijske

osobenosti te sredine. Vezanost čoveka za zavičaj, kao čest motiv Desničinog

stvaralaštva, u ovom romanu je posebno istaknuta u onim trenucima kada ljudi silom

rata bivaju izbačeni iz svog prirodnog okruženja i prebačeni u dotad nepoznatu

životnu sredinu.

Polazeći od opšte slike ratnih zbivanja koja su zadesila Zadar, pisac prati i

prikazuje pojedinačne likove, njihove pokrete i misli172 u novonastalim okolnostima.

Krećući se od opšteg ka pojedinačnom, Vladan Desnica već svojim prvim romanom

otkriva put kojim se kretala njegova stvaralačka misao što će biti hronološki

prikazano u narednim segmentima ovog rada.

172 „Lizeta plete. A misao joj luta, krilom se dotiče sjećanja iz djetinjstva, iz djevojaštva, iz prvih godina braka, pa raznih momenata proživljenih ovdje u Smiljevcima – a zatim pada na nepoznati, dočaravani kraj, na sanjanu i nikad viđenu zemlju u koju se eto spremaju poći.“ Vladan Desnica: Zimsko ljetovanje, BIGZ, Beograd, 1993, str. 178.

80

OLUPINE NA SUNCU (1952)

Prva pripovetka Vladana Desnice pod naslovom „Životna staza Jandrije

Kutlače“ objavljena je 1935. godine u Magazinu sjeverna Dalmacija koji je pisac sam

uređivao. Važno je napomenuti da je Desnica već pre Drugog svetskog rata imao

pripremljenu za objavljivanje jednu zbirku pesama i zbirku pripovedaka, ali su ti

rukopisi u ratnom vihoru nestali. Značajan je podatak da je Desnica oko 1936. godine

napisao u obliku pripovetke romane Proljeća Ivana Galeba, zatim i Zimsko ljetovanje,

kako sam kaže „na nagovor drugih“.

Nakon prvog pojavljivanja u književnoj javnosti 1935. godine, Desnica je

određen kao nastavljač dalmatinskih klasika, Šimunovića, Matavulja i Ćipika.

Međutim, dok su pomenuti pisci ostali u okvirima klasičnog realizma, izgrađenog na

tradicijama naše epske kulture i nacionalno-folklornog duha, Desnica u svojim

književnim ostvarenjima prikazuje mnogo više od uobičajene realističke slike.

Teško je odrediti pravo mesto ovog pisca u hronološkoj istoriji srpske i

hrvatske književnosti. Ukoliko poredimo godinu objavljivanja njegove prve

pripovetke i prvog romana (Zimsko ljetovanje, 1950), možemo prihvatiti tvrdnju da se

Desnica sa prvom objavljenom knjigom u književnosti javio relativno kasno.

Činjenicu kasnog objavljivanja njegovih knjiga možemo objasniti ratnim prilikama i

velikom kritičnošću ovog pisca prema sebi i svojim književnim ostvarenjima, kao i

već pomenutim nerazumevanjem tadašnje dogmatske kritike.

Prva zbirka Desničinih pripovedaka pod naslovom Olupne na suncu

objavljena je 1952. godine, zbirka Proljeće u Badrovcu 1955. godine, zatim Tu,

odmah pored nas 1956. godine, i poslednja zbirka Fratar sa zelenom bradom 1959.

godine.

Osnovu Desničinog pripovedačkog rada sačinjavaju prva i treća zbirka, dok je

druga zbirka dopunjena sa tri, a četvrta samo sa jednom novom pripovetkom. Desnica

je ukupno objavio 32 pripovetke, dok su dve objavljene izvan pomenutih zbirki

(nedovršeni roman Pronalazak athanatika i posmrtno objavljena nedovršena

pripovetka Čovječanstvo). Pojedine njegove pripovetke preštampavane su iz knjige u

knjigu, ponekad bez promena u tekstu, a ponekad sa manjim ili većim varijantama.

81

Tako je iz Olupina na suncu, koje sadrže petnaest pripovedaka, njih dvanaest uneseno

u narednu knjigu Proljeće u Badrovcu ( „Od jutra do mraka“, „Konac dana“, „Oko“,

„Florjanović“, „Božićna priča“, „Bunarevac“, „Formalista“, „Posjeta“, „Bog sve

vidi“, „Oproštaj“, „Pravda“, „Pred zoru“). Svega tri pripovetke u Desničinoj drugoj

zbirci bile su nove („Proljeće u Badrovcu“, „Spiriti“, „Solilokvij gospodina Pinka“), a

svega tri iz Olupina na suncu nisu kasnije nigde preštampane („Životna staza Jandrije

Kutlače“, „Zlatni rudnik“, „Susjedi“). Treća Desničina zbirka donosi trinaest novih

pripovedaka, a uz njih i tri iz prethodne knjige Proljeće u Badrovcu, dok je četvrta

zbirka široka retrospekcija Desničinog pripovedačkog dela (sadrži ukupno dvadeset i

četiri pripovetke, od kojih je samo jedna nova „Delta“), dok su ostale preuzete iz

ranijih knjiga.

Koncipirane na navedeni način, Desničine zbirke pripovedaka ukazuju na to

da nije moguće govoriti o svakoj od ovih knjiga pojedinačno, već samo o

pojedinačnim pripovetkama. Iako svaka od pomenutih zbirki predstavlja zasebnu

kompozicionu tvorevinu, Desničin pripovedački opus formira svoj zaokruženi svet tek

u celini, zanemarujući, prema rečima Dubravka Jelčića, „ograde koje su izdavački

razlozi i tehničke okolnosti nametnuli opsegu i sadržaju pojedinih knjiga.“173

Posmatrajući u celosti Desničine knjige pripovedaka, uočavamo da su kao

samostalne celine veoma ujednačene, po zanimljivosti i po onoj količini poetskoga

koje sadrže u sebi, a koje je, po rečima samog Desnice, osnovno merilo vrednosti

svakog književnog dela. Međutim, Desnica ima nekoliko pripovedaka koje su, pored

romana Proljeća Ivana Galeba, najviše prikazivane u književnoj kritici, a to su:

„Posjeta“, „Solilokvij gospodina Pinka“, „Oproštaj“, „Pred zoru“, „Konac dana“,

„Florjanović“.

U poređenju sa negativnim prijemom prvog Desničinog romana, književna

kritika je uglavnom sa pohvalama i priznanjima dočekala njegove pripovetke. Zbirka

Olupine na suncu dobila je nagradu Saveza književnika Jugoslavije za najbolje

književno delo u 1952. godini. Sam naslov prve zbirke otkriva osnovnu intenciju

pisca da prikaže one ljude koji su na različite načine promašili svoje živote, ne

ostvarivši svoje ciljeve i ambicije. Desničine ljudske „olupine“ istrajavaju do kraja

svoj život čekajući smrt, izopšteni iz svog vremena, pronalazeći utehu jedino u suncu.

173 Vladan Desnica: Izbor pripovijedaka, Vijesnik, Zagreb, 1966, str. 8.

82

Posmatrajući sva Desničina prozna ostvarenja, uočavamo da se kao zajednički

i osnovni motivi javljaju čovekova patnja i smrt koji će u ovom radu biti posebno

istaknuti. Prividno jednostavene, Desničine pripovetke su motivisane čovekovim

unutrašnjim stanjima i raspoloženjima i kao takve pružaju široku mogućnost analize i

prikaza opšteljudske problematike.

Kraća prozna ostvarenja ovog pisca nastajala su uglavnom na dva načina: neke

su nastale kao ostatak šire zamišljenih i neostvarenih romanesknih tekstova, odnosno

kao prepravljeni ostaci neupotrebljenih delova romana, dok su druge u samom

početku bile zamišljene kao romani, pa su ostale više ili manje nezavršene

pripovedačke celine. Ukoliko posmatramo književnu metodu kojom su Desničine

pripovetke napisane, uočavamo da je mali broj stvaran pomoću izražajnih sredstava

klasičnog realizma. U svojim pripovetkama Desnica je ostvario ravnotežu između

racionalnih i intuitivnih, filozofskih i poetskih elemenata. Međutim, u najvećem delu

Desničinog pripovedačkog opusa uočavamo elemente asocijativne i refleksivne proze

koji će svoj najviši domet ostvariti u romanu Proljeća Ivana Galeba.

Svoj pripovedački materijal sam autor deli na proze regionalne tematike i one

druge, psihološko-meditativne, čija je radnja smeštena u socijalni ambijent primorskih

gradića u kojima pisac posebnu pažnju pridaje stanovnicima grada prikazujući njihove

psihološke i karakterne osobine. Navedenu podelu svojih pripovedaka Desnica iznosi

u napomeni svoje zbirke Tu, odmah pored nas: „I u ovoj zbirci, kao i u Olupinama na

suncu, pojavljuju se uporedo, izmiješane i neodijeljene, proze koje zapravo potječu iz

dva različita kruga i koja, idealno, sačinjavaju dvije posebne knjige: one iz još

nezavršenog ciklusa pretežno regionalnog vida (ili bar privida), i one druge,

općenitijeg, sasvim neregionalnog karaktera (koje uzgred rečeno, bez obzira na

valutacije, angažiraju autorovo dublje interesovanje i predstavljaju njegovu preču

preokupaciju). Namjera mi je da, kad se za to pruži praktična mogućnost, i vanjski

razlučim ta dva kruga, pa da svaki od njih objavim u posebnoj svesci.“174

Prvu pomenutu grupu sačinjavaju pripovetke u kojima pisac teži psihološko-

realističkoj slici određenog geografskog i etničkog područja, tačnije obalnog dela

srednje Dalmacije u vremenu između dva rata i nakon Drugog svetskog rata (npr.

„Životna staza Jandrije Kutlače“, „Oko“, „Bunarevac“, „Konac dana“, „Šarasta

kutijica“, „Florjanović“ i dr.), dok drugoj grupi pripadaju pripovetke esejističko-

174 Vladan Desnica: Tu, odmah pored nas, Grafički zavod, Beograd, 1956, str. 55.

83

meditativnog karaktera koje sadrže životna saznanja autora, intelektualnu analizu, kao

i njegova shvatanja i uverenja izvedena iz različitih mogućnosti razvoja određenih

situacija („Solilokvij gospodina Pinka“, „Fratar sa zelenom bradom“, „Zašto je plakao

Slinko“, „Pravda“, „Delta“, „Balkon“, „Mali iz planine“, „Benta-gušter“).

Navedene grupe pripovedaka ne razlikuju se samo po tematskom opredelenju,

već i po načinu strukturiranja pripovedne građe, kao i primenjenim literarnim

postupcima. Pripovetke koje su uvrštene u prvu grupu predstavljaju sugestivne slike

realističkih zapažanja i umetnički preoblikovanih događaja, kao i izgrađene

psihološke portrete autentičnih likova pronađenih ređe u selima, a češće u malim

dalmatinskim gradićima, među pripadnicima činovničkog sloja i malograđanske

inteligencije. U ovim pripovetkama prevladava uglavnom tradicionalni, raelistički

model pripovednog oblikovanja.

Pripovetke druge grupe tematiziraju urbanu sredinu i intelektualne probleme

što uslovljava pisca da koristi modernije stvaralačke postupke (introspekciju,

esejizam, solilokvij). Ove pripovetke su uglavnom samo inspirisane realnim

događajima, ali nisu toliko slike tih događaja, već njihov hipotetički nastavak pun

različitih mogućnosti koje su međusobno oprečne i sadrže filozofske stavove ovog

pisca.

Potrebno je naglasiti da ne postoji tačno određena granica između Desničine

regionalne i psihološko-meditativne proze. Regionalna tematika ne isključuje

psihološko poniranje i proučavanje određenog mentaliteta, pored toga postoje

pripovetke koje objedinjuju obe pomenute grupe (npr. „Sveti Sebastijan“, „Spiriti“, ili

„Oproštaj“). Upravo je prelazni karakter Desničinih pripovedaka naveo Vlatko

Pavletić175 i iskoristio kao glavni kriterijum njihove podele u četiri grupe. Prvu grupu

sačinjavaju pripovetke regionalnog sadržaja: „Životna staza Jandrije Kutlače“,

„Proljeće u Badrovcu“, „Oko“, „Bog sve vidi“, „Bunarevac“, „Konac dana“, „Spiriti“,

„Pred zoru“, „Florjanović“, „Formalista“, „Božićna priča“, kao i roman Zimsko

ljetovanje.

Drugu grupu Pavletić određuje kao prelaznu, i naglašava da su pripovetke ove

grupe još uvek vezane za regionalno, dok su ambijentalne i sve ostale oznake

potisnute u pozadinu, u prvi plan je istaknuta psihološka analiza, agonična stanja

175 Vlatko Pavletić: Djelo u zbilji, Naprijed, Zagreb, 1971, str. 207.

84

čoveka ili fiksacija ljudskih putanja zaustavljenih nepoznatom silom na tački

sudbinskih apsurda: „Posjeta“, „Oproštaj“, „Šarasta kutijica“, „Sveti Sebastijan“.

U trećoj grupi Desničinih pripovedaka, prema rečima Vlatka Pavletića,

nalazimo produžetak psiholoških traganja ali u oblasti rezervisanoj za psihoanalizu:

„Priča o fratru sa zelenom bradom“, „Solilokvij gospodina Pinka“, dok četvrtu grupu

sačinjavaju proze u kojima je vidljiva iskonstruisanost sižea radi otkrivanja posebno

zanimljivih, opštih istina o čoveku i životu: „Mudrac sa istoka“, „Pravda“, „Benta-

gušter“, zatim one novelističke celine koje su nakonadno postale deo romana Proljeća

Ivana Galeba, romana koji na višoj razini miri sve nabrojene različitosti stvaralačkog

opusa Vladana Desnice.

Posmatrajući hronološkim redom Desničin pripovedački opus, uočavamo

bogatu galeriju likova koje pisac zatiče u različitim životnim fazama, od mladenačkog

idealizma preko razdoblja pune društvene afirmacije, pa sve do malograđanske

inertnosti prouzrokovane različitim razočarenjima i raskolima između subjektivnih

želja i objektivnih mogućnosti pojedinca.

Prikazujući svoje likove, Desnica ne preuveličava ni ljude ni događaje.

Njegovi provincijski doktori i advokati, profesori, veterinari i sudije veoma su životni,

autentični, uverljivi i precizno okarakterisani veoma kratkim opisima. Čitajući

pažljivo Desničine pripovetke, brzo se uočava povučenost pisca, neka vrsta odstojanja

kojeg je pisac sam odredio ostvarujući na taj način mogućnost mirnog posmatranja

svojih lica, njihovih pokreta i razmišljanja. Desničine proze nisu samo prikazi

neposrednih doživljaja, već naknadna i postepeno izvedena analiza viđenog ili

doživljenog. Svaka Desničina pripovetka predstavlja zreo doživljaj pisca, kao i jasnu

predstavu određene ideje, čime je postignuta uverljivost i verodostojnost kod čitaoca.

Pomenuto odstojanje koje Desnica zauzima prema temi i predmetu svog

stvaralačkog postupka, ne isključuje poetski doživljaj niti stvara poetsku hladnoću

samog teksta. Desničine pripovetke su prožete poezijom, ali ne i patetikom

zahvljujući njegovoj sposobnosti da savlada emocije u trenucima kad prikazuje

određene životne pojave. „Ta piščeva odlika, njegova sposobnost da se izdigne,

odijeli i udalji od predmeta svoga pripovijedanja, da priguši i prikrije vlastita

uzbuđenja i da se gotovo nezainteresirano odnosi prema svojoj temi – a da se ipak, ni

na čas, ne odijeli od nje! – to nije samo znak Desničine intelektualne superiornosti

85

nego i njegove umjetničke, stvaralačke nadmoćnosti.“176 Navedenim stvaralačkim

postupkom pisac ostvaruje ravnotežu između intelektualnog i emotivnog, stvarajući

istovremeno toplinu kao i egzaktnost svakog svog teksta.

Na osnovu navedene grube podele Desničinog pripovedačkog opusa, možemo

uočiti da se kao pisac razvijao polazeći od realističke, preko psihološke do misaone

proze. U prozama realističkog karaktera u prvom planu dati su karakteri i životne

sudbine uslovljene sredinom i vremenom, dok se u prozama psihološkog tipa posebno

ističe određena karakteristična situacija ili odnos, da bi u misaonim prozama pisac uz

pomoć neke životne okolnosti ilustrovao misao od opšte važnosti.

U ranim pripovetkama ovog pisca naslikana je bogata galerija seljaka i

građana, što istovremeno otkriva njegovu sklonost ka prikazivanju grada i sela kao

različitih i međusobno suprotstavljenih sredina, što je već istaknuto u prethodnom

segmentu rada posvećenom romanu Zimsko ljetovanje. Desnica je sa podjednakim

interesaovanjem i pažnjom prikazivao predstavnike pomenutih sredina, usmeravajući

svoju pažnju više na njihove unutrašnje portrete, nego na spoljašnji opis što je bio čest

postupak u našoj ranijoj književnosti.

Posmatrajući Desničin pripovedački opus, uočavamo njegove zajedničke

osobine, koje istovremeno sačinjavaju osnovne poetske stavove ovog pisca koji će

ovim radom biti predstavljeni. Događaj, kao osnovni tvorbeni elemenat Desničinih

pripovedaka, predstavlja samo polazište, stvarnosni impuls od kojeg pisac polazi u

kreiranju svojih priča. Određeni događaj, nakon kratkog piščevog skiciranja, ubrzo

biva zanemaren, čime se ostvaruje namerno usporavanje fabule da bi se radnja lakše

zaustavila. „U većini svojih pripovijedaka, međutim, Desnica ne fabulira, jer njega ne

interesira događanje, njemu je sasvim dovoljan samo jedan početni događaj, on hoće

da uz pomoć tog događaja upozna i objasni cijelog čovjeka, punu ličnost, kompletno

biće: njegove osobine, navike, raspoloženja, sklonosti, želje, mogućnosti, ambicije,

misli, shvaćanja, postupke, domete, njegov mentalitet i karakter, duševnu klimu u

kojoj živi – ukratko: njegovu unutrašnju dimenziju, njegov psihički totalitet.“177

Fabulu većine Desničinih pripovedaka možemo prikazati jednom rečenicom,

kao što je to uradio Borislav Mihajlović: „Jedan je mladi klerik poludio, jednog je

starog gospodina pregazilo vrijeme, jednom je seljaku skapala krava, jedan je doktor

pogreškom oslijepio pacijenta, jedan je sudija uhvaćen u pronevjeri, jedan je slikar 176 Isto, str. 231. 177 Isto, str. 15.

86

zastao zamišljen nad staračkom izgubljenošću svog modela (...)178 Navedenom

rečenicom Mihajlović je ispričao sadržaje pripovedaka „Od jutra do mraka“, „Konac

dana“, „Proljeće u Badrovcu“, „Oko“, „Florjanović“, „Posjeta“, što nam dokazuje da

pisac građu pripovedaka razvija pomoću osiromašenih događajnih sekvenci, a težište

prebacuje na kraće lirske introspekcije i psihološke karakterizacije svojih likova.

Navedenim stvaralačkim postupkom Desnica namerno narušava klasičnu pripovednu

shemu (uvod – zaplet – rasplet) ne poštujući logičko-uzročni red primeren zapletskoj

strukturi realističke proze.

Desničine pripovetke, iako su najčešće stvarane oko jednog problema ili ideje,

većinom bez fabule, nikada nisu bez razvijenog misaonog sadržaja i adekvatne

poente. Završne rečenice uglavnom su prirodni završeci unutrašnjih čovekovih drama

ili kontemplativnih stanja.

Petar Šegedin u svom prikazu dela Vladana Desnice raspravlja o njegovoj

rečenici, otkrivajući time stvaralački postupak ovog pisca: „Njegova je rečenica

jednostavna, narativna, ali ne i naturalna: ona je sublimirani plod intelektualne

kontemplcije, te u tom smislu i autentična. Prilazi objektu mirno, rekao bih nečujno,

uzima od njega detalj, nijansu, ali gotovo nikada neće naglasti, podcrtati u sebi

pohranjeno. Ono što je ta rečenica u sebi ponijela i u sebi čuva, čeka senzibilno oko i

uho.“179

Slično zapažanje iznosi i Božo Milačić raspravljajući o izrazu, postupku i

stvaralačkom načinu koji Desnica primenjuje u svojim prozama: „Svaka pripovijetka

Vladana Desnice krcata je detaljima pretvorenim u plastične slike koje se mirno

smjenjuju otkrivajući dramatiku zbivanja i u najstatičnijim situacijama kad sve

pokrete zamijeni psihološka analiza.“180

Posmatrajući navedene tvrdnje, uočavamo izraze koji se odnose na Desničino

stvaralaštvo: sublimiran, itelektualna kontemplacija, autentičnost, mirno, nečujno,

detalj, nijansa, pohranjeno, senzibilno, plastično, dramatično, psihološka analiza.

Navedeni izrazi ovako izdvojeni otkrivaju suštinsku prirodu Desničinog kreativnog

postupka, kao i rezultate tog postupka. Desnica ne teži za eksperimentima i dodatnim

efektima u okvirima realističke rečenice i realističkog metoda. Stvarajući naoko mirne

svetove, ovaj pisac nam otkriva nova središta stvaralačkog interesovanja. Na taj način

178 Borislav Mihajlović: Od istog čitaoca, Nolit, Beograd, 1956, str. 332. 179 Petar Šegedin: Riječ o riječi, Naprijed, Zagreb, 1969, str. 109. 180 Božo Milačić: Suze i zvijezde, Nip, Zagreb, 1956, str. 96.

87

njegov postupak, ma koliko bio realističan, postaje poseban, samo njegov, dok se

rečenica „želi produbiti, odrediti u starom okviru“181

Upravo u takvom stvaralačkom postupku, u davanju i otkrivanju svoga sveta,

krije se osnovna vrednost Desničinih proza: „Desnica znade otkriti, proniknuti, ući u

nerečeno, shvatiti, i onda to fokusirati odmjereno, i sigurno, raspolažući strasnom

budućnošću i bogatim riječnikom.“182 Na ovaj način Desnica stvara svet „naših

tragedija, svijet zaturenih, uskih sredina, život koji se razvio u našim primorskim

malim gradovima, varošicama i selima“.183

U jednoj od svojih napomena, Desnica kaže da je svet njegovih proza, svet

„pripadnika poljuljanih uređenja, pometenih društvenih krugova i ovapnjenih sredina,

dezorijentiranih egzistencija koje su izgubile svoj smisao i svoju osnovicu – ljudskih

olupina među olupinama ustanova, mentaliteta i oblika života, što griju svoje kosti na

božijem suncu i migolje kao jesenje muhe, pokretane više silom inercije i

ukorijenjenih navika nego snagom vlastite volje i vlastitog uvjerenja.“184

Desničini junaci za razliku od junaka klasično-realističke proze, nisu

dinamični. Nošeni svojom, uglavno mlakom željom za promenom, oni ne uspevaju

prekoračiti socijalno-egzistencijalni ambijent u kom se nalaze, već se mire sa svojim

sudbinama i trenutnim okruženjima. U težnji da naglasi bezizglednu i nestimulativnu

atmosferu, pisac koristi slike iz prirode da bi što više definisao psihička stanja svojih

junaka.

Desnica prikazuje statične ličnosti, usporene nedovoljnom željom i ambicijom,

kao i pasivnom socijalnom sredinom koja ih u većini slučajeva prisiljava da završe

svoj životni put („Oko“, „Florjanović“, „Oproštaj“) ili da se nužno pomire sa realnim

kontekstom ograničavajuće stvarnosti kojom su okruženi („Proljeće u Badrovcu“,

„Konac dana“, „Šarasta kutija“, „Sveti Sebastijan“).

Junaci Desničinih proza su uglavnom propale ili zbunjene egzistencije

ograničene određenim realitetom koji ne uspevaju nikakvim voljnim aktom pretvoriti

u prostor po njihovoj želji. Idejno-tematska osnova Desničih proza temelji se upravo

na psihološkoj analizi čoveka u nepovoljnim životnim okolnostima i prilikama.

Desnica u svojim prozama uglavnom oslikava tipove otuđenih egzistencija, „ljudske

olupine“, kao predstavnike sveta koji nestaje. Mile Srdarević („Konac dana“), Miloš 181 Petar Šegedin: Riječ o riječi, Naprijed, Zagreb, 1969, str. 110. 182 Milivoj Slaviček: „Marginalije o Vladanu Desnici“, Izraz, br. 6, Sarajevo, 1957, str. 617. 183 Petar Šegedin: Riječ o riječi, Naprijed, Zagreb, 1969, str. 113. 184 Vladan Desnica: Olupine na suncu, Matica hrvatska, Zagreb, 1952, str. 16.

88

(„Bunarevac“), sudac Šarić („Aprilsko veče“) – predstavnici su jednog nestajućeg

vremena, zatečeni i izgubljeni pred novim vrednostima koje dolaze.

Prikazujući pripadnike takvih sredina, Desnica pre svega traga za onim što je

autentično i duboko skriveno u svakom čoveku, pri čemu, zahvaljujući izrazitom čulu

za ljudsko, svojoj bogatoj duhovnoj kulturi i intelektualnoj širini nalazi razumevanje

za najrazličitije čovekove patnje. Čovek je primarna preokupacija Desničinog

stvaralačkog mišljenja, te pisac upravo zbog toga ne preuzima ulogu tužitelja. U težnji

da zahvati i prikaže sva kretanja i postupke svog čoveka u vremenu i prostoru, pisac

želi da ga što više približi čitaocu, kako bismo kroz različite likove sagledali sebe.

Milivoj Slaviček naglašava Desničinu „težnju da metodičko-psihičkim razrađivanjem

dade cjelovite, razgrađene, dogledane karaktere, koji su, kao takvi, uključivo, i tipovi,

što se uspinju do univerzalnoga, a da ipak ništa ne gube od svojih osobenosti, tj.

životnosti. Pri tome Desnica umije lucidno da dotakne, naznači, razgoliti, obasja

samim dodirom, onu najtišu karakteristiku ljudskog u nekoj situaciji.“185

Desničine pripovetke iz zbirke Olupine na suncu razlikuju se po temama koje

su njima predstavljene, po stvaralačkim metodama kojima su oblikovane celine, kao i

po udelu fabule i razradi pojedinosti. Posmatrajući u celosti pomenutu zbirku,

možemo uočiti osnovne poetske stavove ovog pisca koji će biti praćeni kroz njegov

celokupni pripovedački opus.

185 Milovoj Slaviček: “Marginalije o Vladanu Desnici”, Izraz, br. 6, Sarajevo, 1957, str. 618.

89

„Životna staza Jandrije Kutlače“ (1935)

Čitajući Desničinu prvu objavljenu pripovetku, uočavamo da pisca

prevashodno zanima svakodnevica učmale sredine, njene otuđene egzistencije,

nevidljive istine, dnevni ritam običnog života. Da bi uhvatio taj ritam običnog,

Desnica se, prema rečima Krešimira Nemeca „koristi raznim postupcima i tehnikama,

među kojima je svakako postupak očuđavanja najkarakterističniji: autoru je cilj

pokazati obične, svakodnevne situacije u novom svjetlu, u poznatom pronaći skriveno

i nepoznato, otkriti „poeziju proze“.“186

Pripovetka „Životna staza Jandrije Kutlače“ jedna je od dužih Desničinih

pripovedaka, prethodno zamišljena kao „skica za roman“. Žanrovski određena već

samim naslovom, ova biografska pripovetka svojim sadržajem prikazuje životni put

seoskog mladića koji napušta svoju sredinu i odlazi u grad počevši novi i drugačiji

život. Upravo je prvobitna namera pisca da od ove pripovetke stvori roman, uslovila

specifičnu kompoziciju koja, prema rečima Zoran Gavrilovića187 nije uvek glatka i

unutrašnje čvrsto povezana, već se rasplinjava u mnoštvo likova i odnosa.

Prvi deo pripovetke napisan je u skladu sa poetikom realizma, opisana je

seoska sredina sa retrospektivnim osvrtom na prošlost toga kraja. Sliku dalmatinskog

zaleđa, tačnije sela Klisovci188, pisac ostvaruje opisom geografskog i prirodnog

položaja te zemlje. Prirodne uslove toga kraja Desnica ilustruje opisom biljnog sveta i

drveća koje tu raste: „Sama od sebe raste rašeljka, tvrdi, čvornovati grab i opori

kostelić. U zabranima ograđenim krivudavim suvozidom ima dosta grabovog,

izrođenog brijesta i hrasta, ali ko pozna to drveće iz drugih krajeva, ovdje ga

vjerovatno, sa i malo veće udaljenosti, ne bi prepoznao: motano i povijeno burama i

186 Krešimir Nemec: “Novelistika Vladana Desnice”, Forum, br. 3/4, Zagreb, 1986, str. 361. 187 “Da je Desnica ostvario svoju zamisao, možda bi dobili dobar roman, koji bi na širokom planu obuhvatio sva protivrečna kretanja koja su oličavala i ispunjavala život naših ljudi pod austrougarskom okupacijom, sav onaj složeni društveni i psihološki proces koji se rasplamsavao u sukobu mladog, oslobodilačkog naraštaja, sa konzervativnim očevima, i isluženim carskim vojnicima. Ovako, ova duga pripovetka predstavlja niz manje ili više uspelih fragmenata i ta isprekidanost ili bolje, česta nasilna sjedinjavanja, brzo i letimično zadržavanje na odnosima koji se zbog širine zamisli stalno gomilaju, a ostaju neodređeni i nabacani, sve to deluje zamarajuće, tromo i neubedljivo.” Zoran Gavrilović: Neizvesnosti, Narodna knjiga, Beograd, 1985, str. 217. 188 „U jednom od onih udubljenja u terenu koja nastaju na površini nepreglednog sinjeg kamenjara dalmatinskog zaleđa, uvalilo se, kao u rupu, selo Klisovci, da se koliko toliko zakloni od bure koja bez zapreke dere po goloj visoravni. Vladan Desnica: Pripovetke, BIGZ, Beograd, 1993, str. 69.

90

neumorno sakaćeno sjekirama drvarica, ono raste nepravilna oblika, zasukana debla

kao ožiman peškir, krivasto, s teškim bolnim gukama po tijelu.“189

Ovakvom slikom drveća i prirode pisac u potpunosti otkriva i oslikava životne

uslove u dalmatinskom selu kao veoma teške i nepovoljne. Takva priroda, sura i škrta,

pokazuje se veoma teška za život: „U mutna zimnja jutra, jednako kao i ljeti pod

vrelim suncem, suču se uzbrdo prema izvoru, litije žena pogrbljenih pod vučijama i

natovarene magaradi. Taj mučni put na vodu je neminovan, gotovo obredni dio

dnevnog života, i on ženi odnosi pola njenog dana.“190

U nastavku pripovetke pisac se vraća u istorijsku prošlost dalmatinskog

zaleđa, dajući opštu sliku toga vremena kao uvod u priču o plemenu Kutlače. Prvi

podatak o plemenu odnosi se na smrt njegovog najstarijeg predstavnika Mijata

Kutlače. Razlog njegove smrti pisac objašnjava promenom prirodne sredine: „Umro je

naglo, od upale pluća – od one „punte“ koja nesmiljeno kosi te doseljene gorštake i

koja ih slama tim lakše čim su kršniji i snažniji.“191

Na samom početku Desničine prve pripovetke uočava se značaj i moć sile

prirode kao neminovnosti na koju čovek ne može uticati. Priroda kao osnovni

elemenat Desničine poetike stoji u direktnoj vezi sa čovekom i njegovim životom.

Upravo će takva priroda izvršiti direktni uticaj i na Mijatove sinove, Petra i Jandriju

koji su prikazani kao oličenje suprotnosti. Petar je „šutljiv i uravnotežen seljak“ koji

„nikad nije pomislio na drugo podneblje ili drugačiji život. Bio je zadovoljan da

jedan dan sliči drugome i jedna godina drugoj“. Jedina promena koju je mogao da

prihvati bila je promena godišnjih doba: „(...) i to očekivano i unaprijed znano

smjenjivanje zadovoljavalo je potpuno njegovu potrebu za promjenom. Većih i

zamašnijih promjena njegova mašta nije zamišljala i njegova duša nje željela.“192

Nasuprot njemu, „Jandrija je bio drugačiji“. Odredivši ga jednom rečenicom,

Desnica na samom početku pripovetke otkriva da će glavni junak biti upravo onaj koji

je drugačiji. Razlikovao se od brata po nemirnoj ćudi i živoj mašti: „(...) osjećao je u

sebi pomalo puste porive i želju za značajnijim doživljajima. Nikad nije kovao

dugoročne planove kao što čine ljudi koji računaju da će ostati dovijeka ondje gdje su

se rodili.“193

189 Isto, str. 69. 190 Isro, str. 70. 191 Isto, str. 71. 192 Isto, str. 72. 193 Isto, str. 72.

91

Glavni junak Jandrija Kutlača kao književni lik je veoma složen, sa pozitivnim

i negativnim karakternim osobinama. Predstavljen je kao vitalni predstavnik seoske

sredine, kojeg jak poriv za „širokim svijetom“ odvodi iz seoske zabiti u životnije

krajeve grada. Njegovu težnju da napusti svoje selo pisac objašnjava kao neretku

pojavu tipičnu za taj kraj: „Odatle se, kao iz rasadnika, jači i otporniji primjerci

presađuju u druge krajeve i novače u druge društvene redove; slabiji ostaju tu da rode

spretnije i izdržljivije od sebe.“194

Upravo je antagonizam na liniji selo-grad značajno izvorište inspiracije prvog

kruga Desničinih pripovedaka, kao i samog romana Zimsko ljetovanje. Selo i grad

pojavljuju se u stvaralačkoj proekciji ovog pisca kao dve sasvim suprotne strukture,

svaka označena svojom duhovnom pozadinom, psihologijom i posebnom

emocionalnošću. Posmatrajući čoveka u navedenoj relaciji, Desnica iznosi konkretne

posledice koje su uslovljene promenom sredine, ali za razliku od pisaca socijalne

literature, prevashodno ga zanima psihološki aspekat tog problema. Zanimaju ga

razlike između sela i grada u shvatanjima i običajima ljudi, u njihovim mentalnim

strukturama. Umesto širokih realističkih poteza, Desnica se radije zadržava na

sporednim opažanjima, sitnicama, najtananijim psihičkim impulsima pojedinca.

Prikazujući život Jandrije Kutlače, pisac oslikava odnos sela i grada

prvenstveno kroz sukob mentaliteta, kultura i različitih shvatanja. Međutim, Desnica

u prvi plan ne stavlja sredinu, već pojedinca i njegovu sudbinu, dok se sredina

oslikava posredno, kroz misli i osećanja glavnog junaka. Petar Šegedin u svom tekstu

o prozi Vladana Desnice, kao glavnu osobinu Desničinog stvaralačkog postupka

izdvaja „metodičko-psihološko razrađivanje karaktera.“195

Ovom pripovetkom Desnica prvenstveno „razrađuje“ psihologiju svog junaka

čija je glavna želja kretanje. Jandrija napušta svoje pašnjake pronalazeći trenutni izlaz

u vojničkoj službi, da bi se nakon izvesnog vremena ženidbom trajno nastanio u

gradu. Potpuniji preobražaj seljaka u građanina koji se ogleda u prihvatanju pravila i

običaja nove sredine ostvaren je na spoljašnjem planu, dok na unutrašnjem planu

prilagođavanje nije izvršeno u potpunosti. Iako nikada nije imao želju da opet vidi

rodno selo, „naročito bi ga taknulo kad bi, daleko od svog kraja, čuo gdje narod pjeva

ili kazuje one iste pjesme koje je bio dobro upamtio još u djetinjstvu u Klisovcima.“196

194 Isto, str. 72. 195 Petar Šegedin: Riječ o riječi, Naprijed, Zagreb, 1969, str. 111. 196 Vladan Desnica: Pripovetke, BIGZ, Beograd, 1993, str. 78.

92

Opisujući Jandriju u novim životnim oklonostima, Desnica naglašava

neminovnu povezanost čoveka sa krajem u kojem je rođen i odakle potiče: „Pamtio je

za čitavog vijeka fijukanje bure kroz pločani krov, zavijanje za vratima, struganje

kroz kržljav i ogoljen šumarak brijesta i grabića, i gladna zimska jutra kad čovjek

ustaje čist i priseban kao pred pričest.“197

Proces urbanizacije glavnog junaka pisac prikazuje kroz niz nerazumevanja

koja susreće na svojoj „životnoj stazi“. Jandrijini sinovi, Leopold i Mijat, prikazani su

principom suprotnosti koji je dat već u njihovim imenima.198 Oslikavajući ih kao

oličenje suprotnih principa osetljivosti i snage, Desnica otkriva svoj stvaralački

postupak zasnovan na čestoj upotrebi suprotnih pojmova.

Neslaganje Jandrijino sa sinom Leopoldom prošireno je na sukob između

neobrazovanih i učenih, pri čemu ne trijumfuju intelektualno moćniji, već biološki

snažniji. Leopold umire od plućne bolesti, neposredno nakon svađe sa ocem. Uvodeći

motiv smrti199, Desnica otkriva jednu od svojih osnovnih tema kojom će biti suštinski

označeno njegovo celokupno stvaralaštvo.

Fiziološki princip kod Desnice na određen način relativizuje istorijski proces.

Događaje koji su presudni za narod ili državu, pojedinac doživljava kao ličnu sudbinu

u kojoj je vođen nekom nevidljivom rukom.200 Time vreme koje protiče postaje

subjektivna kategorija, i tek povezivanjem različitih pojedinačnih doživljaja pisac

ostvaruje objektivni doživljaj vremena.

Vreme je značajan motiv Desničinih proza, što je već pomenuto u poglavlju

posvećenom Zimskom ljetovanju. U ovoj pripoveci simbolično je predstavljeno

slikom budilnika koji Jandrija otkupljuje kao veteran rata prilikom licitacije stvari iz

prostorija koje su veterani koristili. Nagoveštavajući dolazak novog doba, Desničin

197 Isto, str. 81. 198 „Već u najranijim godinama osjećao je nešto nezgodno u neskladnoj sprezi između svog imena i prezimena, i kad bi ga u školi prozvali – Leopold Kutlača! - nametala mu se misao da je nahoče.“ Isto, str. 82. 199 „Svakog su dana osvitali novi nizovi osmrtnica, blijedo otisnutih na lošem papiru. I kako je smrtni slučaj za one koji ispraćaju postao obična, svakodnevna pojava, ljudi su na nju oguglali i gotovo zaboravili da je to za umrloga sasvim izniman događaj, stvar koja se dešava ipak samo jednom u životu.“ Isto, str. 94. 200 „Jer bog je dao neuku čovjeku nešto što mu govori, ka neki glas, puti ga, vodi. I nikad ne prevari! – Sad mu se ponekad čini kao da ga je uvijek neka ruka vodila, kud god je išao, sve od onoga dana kad je, još kao dijete, iz Klisovaca stope iznio: što god je učinio sve je bilo za njegovo dobro i napredak. Da je ostao u Klisovcima, dovijeka bi mu porod u njima čamao i nikad se onog života ne bi izbavio.“ Isto, str. 101.

93

junak želi da zaustavi postojeće vreme kupovinom budilnika kao jedinog preostalog

predmeta vezanog za jedno prošlo vreme u kojem je kao vojnik služio i pripadao.

U težnji da se odupre vremenu, Desničin junak na kraju pripovetke gradi

grobnicu za sebe i svoju porodicu sa namerom da na ploči ispiše odakle je potekao i

kojim je putevima gazio. U Jandrijinoj brizi oko grobnice i natpisa, pisac iznosi želju

predaka da zadrže svoje sinove pored sebe. Iako se odvojio od rodnog kraja, Jandrija

pred sam kraj života želi da ostvari povezanost sebe i svog potomstva zajedničkom

grobnicom. Pomenutim postupkom Desničin junak teži da povrati mir davno

izgubljen neprestanim kretanjem.

Vremenski i prostorni sloj pripovetke veoma su precizno određeni. Prikaz

seoske sredine, kao i dalmatinskih gradova u kojima Jandrija boravi, dat je veoma

jasno i slikovito. U ovu pripovetku Desnica je uklopio mnogobrojne motive

karakteristične za prostor i vreme u kojima se odvija njena radnja: seobe stanovništva,

odnos sela i grada, napuštanje sela i odlazak u grad, otuđivanje od načina života na

selu i od njegove kulture, promena vere, istorijske i političke promene tipične za dati

prostor u kojem se pripovetka odvija, prilagođavanje glavnog junaka novim uslovima

života. Neki od motiva samo su nagovešteni i detaljnije će biti predstavljeni u

Desničinim kasnije nastalim prozama.

Desnica je na izvestan način obnavaljao neke pripovedačke obrasce svog

prethodnika Sime Matavulja, što je moguće uočiti ukoliko poredimo ovu pripovetku

sa Matavuljevim „Pošljednjim Vitezovima“. Sličnost se odlikuje ne samo po

biografskom žanru, već i po mozaičkoj kompoziciji, kao i tipu književnog junaka koji,

kao i kod Matavulja, želi da svojim pripovedanjem privuče pažnju čitaoca.

Međutim, pored navedenih motiva, ova pripovetka sadrži i podtekstualni

tematski i motivacioni osnov: prikaz teških životnih uslova u dalmatinskim selima

koji su bili inicijalna osnova budućeg odnarodnjavanja pojedinaca, napuštanje

pravoslavne vere i prelazak u katoličku, kao osnovni razlog postepenog utapanja u

drugi narod. Sličnu motivacionu osnovu sadrži i Matavuljeva pripovetka „Pilipenda“,

jedna od najboljih pripovedaka srpskog realizma.

94

„Oko“ (1948)

Pripovetka „Oko“ sadrži jednu od regionalnih tema koja u prvi plan iznosi

odnos između seljačkog i malograđanskog sveta prikazujući njihove navike, običaje i

interese. Oslikavajući dva pomenuta sveta, pisac razlike između njih ne predočava

samo slikom koja je vidljiva, već uvidom u unutrašnji svet čoveka i njegovo

ponašanje.

Dvojnost pomenutih svetova autor prenosi na samu kompoziciju pripovetke

koja se zasniva na dve zasebne priče. Prvi deo pripovetke sadrži naizmenični prikaz

životnih priča doktora Lovre Furate i seljaka Bariše Suraća, dok se drugi odnosi na

život i sudbinu Lovrine služavke Kate.

Ovom pripovetkom Desnica nagoveštava svoja stvaralačka kretanja koja

polaze od nekog događaja i kreću se do čoveka i njegovog unutrašnjeg doživljaja. U

većini svojih proznih ostvarenja, pisac želi da prikaže složenost čoveka, odnosno

dvostrukost njegovog života koja se ispoljava kroz princip dobra i zla, sreće i patnje,

tuge i nade. Prema rečima Slobodana Kalezića, „Desnica najčešće prikazuje varku

vedrog zova života, da bi ga veoma brzo zamijenila njegova tamna strana.“201

Stvarajući pripovetku „Oko“ pisac iznosi svoja antropološka iskustva kojima

je na različite načine ilustrovana „ideja etičkog relativizma prisutna u većem broju

pripovijedaka Vladana Desnice.“202 Jedan od glavnih junaka, doktor Lovro, uporno

pokušava da se predstavi kao antropološka figura koju krase mnoge pozitivne

osobine: „Već preko trideset godina Furato strpljivo gradi svoju egzistenciju i svoj

ugled. Sad je već taj ugled bio ustaljen.“203 Doktor je prikazan kao ličnost čiji se

psihološki razvoj odvija pravolinijski, bez prepreka i odstupanja. Međutim, baš kad

smo pomislili da nema nikakvu grešku, da je kompletan kao ličnost, pisac ga ne lišava

slabosti. Slučajna omaška doktora Lovre pri ukapanju pogrešnih kapi u oko seljaka

Bariše, ima ulogu sitnog događaja koji se pretvara u sudbinski predzaplet i

nagoveštava sled nemilih dešavanja. Neuspeh u lečenju pacijenta Furato doživljava

kao vlastiti neuspeh i vlastitu krivicu: „Furato zatvori za njim kućna vrata, uspne se u

201 Slobodan Kalezić: Dani čitanja, Nio, Titograd, 1985, str. 124. 202 Isto, str. 124. 203 Vladan Desnica: Pripovetke,BIGZ, Beograd, 1993, str. 28.

95

ordinaciju i ispruži se, drhćući cijelim tijelom na divan (...) Orosilo mu se čelo i

dlanovi hladnim znojem.“204

Nesrećni događaj sa Barišinim okom potresa i remeti njegov godinama

građeni mir: „Ručak se i dalje hladio na stolu, a Furato je svejednako šetao po

ordinaciji s rukama na leđima.“205 Posmatrajući Furatovu sudbinu uočavamo da je

pisac na izvestan način želeo da umanji krivicu svog junaka, ostavljajući do samog

kraja nejasno pitanje ko je u ordinaciji poremetio red u ormariću sa lekovima.

Razrađujući temu antagonizma između sela i grada, Desnica stvara lik Bariše

Suraća kao predstavnika seoske sredine. Bariša iskorištava pogrešnu intrvenciju

doktora kao mogućnost da ekonomski ojača na račun drugoga. Posmatrajući njihov

verbalni dvoboj na samom početku pripovetke, uočljivo je ko ima glvnu reč u toj

priči. Barišine reči upućene doktoru otkrivaju ne samo sračunat efekat, već

istovremeno prikazuju sliku sredine u kojoj je sve unapred smišljeno i sračunato da bi

se postigla određena namera.

Upravo u rečima Barišinog sina Ive, pisac otkriva i oslikava lukavstvo, nameru

i sračunatost seoske sredine: „Nije to mala stvar kad čovik izgubi svitlilo božijega

dana, jerbo kad si izgubija očinji vid, što ti vridi i jiće i piće i svaka uživancija ovoga

svita? Ako li nemaš u srcu svome zadovoljstva, sve ti je za ništa. A kakvo ti je jopet

zadovoljstvo, kad nemaš onoga što ti najviše vridi? Čovik koji je izgubija vid, što

kažu, gori je od slipca.“206

Barišin lik, prema rečima Slobodana Kalezića, pokazuje „u kojoj je mjeri

Desnica deziluzionist.“207 Pisac uspeva da nagovesti pravu nameru svog junaka kroz

njegovu težnju da se prikaže kao dobar domaćin koji pruža utočište optuženoj i

otpuštenoj Kati. Služavka Kata je za njega značajna sve dok se ne domogne njenog

decenijama teško zarađivanog novca. Nakon postignutog materijalnog cilja, Bariša

želi da u potpunosti obezvredi njen doprinos u svojoj kući: „Malo pomalo dotjerali su

do toga da su Katin prinos, kad se u razgovoru baš morao spomenuti, nazivali - ono

Katino jada.“208

Barišine skrivene namere uočava samo Kata zato što je i sama predstavnik

sela. Ona će nakon povratka u selo, u Barišnoj kući pokušati da ostvari iste namere

204 Isto, str. 31. 205 Isto, str. 34. 206 Isto, str. 33. 207 Slobodan Kalezić: Dani čitanja, Nio, Titograd, 1985, str. 134. 208 Vladan Desnica: Pripovetke, BIGZ, Beograd, 1993, str. 34.

96

kao i Bariša u Furatovoj. Međutim, njena igra ne biva do kraja završena. Njen život

biva okončan tragično, padom u bunar.

Želeći da se oslobodi osećaja krivice, dotada ugledni doktor, svoju grešku

prenosi na služavku: „Furato je uporno tvrdio da je zacijelo Kata, redeći ordinaciju,

poremetila red u ormariću.“209 Međutim, prebacivanje krivice na drugoga nije bilo

dovoljno da doktor umiri svoju savest. U nadi da će pronaći smirenje i nadoknaditi

učinjenu pogrešku, daje seljaku novčanicu. Traženo smirenje nije bilo kupljeno.

Novonastale okolnosti u doktorovoj kući pisac poredi sa atmosferom

samoubistva210 koja se širila, a doktor je izgledao „kao čovjek koji se vraća sa

vlastitog pogreba“211. Nakon kratkog opisa nemilog događaja, pisac se okreće liku

doktora prikazujući njegove unutrašnje nemire i doživljaje: „I sad sve to, sav taj

ugled, spokojstvo i blagostanje, ta zgrada mučno i smišljeno izgrađivana godinama i

godinama, - eto se poljuljava i prijeti da se sruši – a sve zbog jednog Bariše! – Tako je

premišljao Lovro, između dva gutljaja kamilice, a u njemu se zgušnjavala kap

gorčine.“212

Dotadašnji jednoličan život junaka biva poremećen i pretvoren u nemir, a

njihove sudbine kreću drugim tokom. Nemir se širio u kući Furatovih, tako da ni

gospođa Vanda nije ostala pošteđena: „Kršila je ruke i polagala dlan na uznemireno

srce; gušilo je osjećanje pomanjkanja zraka. Na mahove ju je zahvatala neka čudna

vrelina, sva na površini kože, od koje su joj se sušile usne i blistale oči kao u ognjici.

U ta besciljna popodneva, ćubeći tako iza žaluzija i motreći, kao iza mušepka, lijeno

migoljenje života po ulicama grada, ona je s osjećanjem olakšanja naslanjala čelo na

hladno staklo prozora.“213

Zatvarajući svoje junake u zatvoren prostor, Desnica pojačava doživljaj

njihovog nemira i teskobe. Slika prozora je čest okvir kroz koji Desničini junaci

posmatraju spoljašnji svet, čime pisac ostvaruje kontrast između spoljašnjeg i

unutrašnjeg, odnosno otvorenog i zatvorenog prostora.

209 Isto, str. 35. 210 „Njegovi koraci odjekivali su grobno sa prvog kata šireći po kući atmosferu samoubistva. Gospođa Vanda, ne mogavši da usne od tog batanja, sišla je da ga umiri i uzalud ga nagovarala da malo prilegne i otpočine.“ Isto, str. 40. Isto, str. 32. 211 Isto, str. 39. 212 Isto, str. 33. 213 Isto, str. 39.

97

Prikazujući odnos doktora prema ženi, pisac otkriva jedno od osnovnih psiho-

antropoloških čvorišta koje najpotpunije prikazuje pravu prirodu ličnosti muškarca.

Odnos između muškarca i žene pisac prikazuje u konkretnim, za njegove junake

neuobičajenim okolnostima. Desnica pribegava stvaralačkom postupku kojim tek

nagoveštava određeni problem, u ovom slučaju odnos muškarca i žene, da bi se

kasnije vratio na njega i analitički ga prikazao. Posmatrajući brak Furatovih iz

psihološke perspektive, pisac prema rečima Zagorke Kalezić, „otkriva kako se ispod

površinski mirnog sloja građanskog života dvoje materijalno situiranih ljudi

manifestuje njihova prikrivena zaokupljenost sobom, čime uzajamno svaka od dve

strane sebe smatra pogođenom i ugroženom.“214

Najveći domet Lovrinog angažovanja u ulozi supružnika ostvaren je u

flegmatično mirnom ponavljanju obećanja jednog bračnog izleta u Veneciju koji se

planira već punih petnaest godina. Takav stav i odnos pogađa znatno mlađu gospođu

Vandu, budeći u njoj ženski nemir i rezignaciju: „Taj čovjek s kojim već petnaest

godina živi pod istim krovom, pred čijim je očima sazrela i već evo počima da

prezrijeva, nikad nije pokazao ni trunke shvaćanja za ono što se u njoj zbiva. I kad mu

je jednom, da bi ga navela da se time pozabavi, bojažljivo i oprezno nataknula o

svojim nelagodnostima, ograničio se na to da joj je savjetovao jednu kuru karlsbadske

soli!“215

Novonastali nemir u njihovoj kući sve više je povećavao udaljenost između

supružnika, čime pisac iznosi jedan od stavova svoje poetike da jedan ljudski sukob

uzrokuje čitav niz ljudskih nesreća koje se međusobno prožimaju i uslovljavaju.

Istovremeno sa Lovrinim i Vandinim nemirom, u Barišinoj kući svi su

zaokupljeni novonastalim događajem: „Predali su se tome potpuno, s onom slijepom

strpljivom prilježnošću koja ima tvrdokornost vjere i upornost strasti, s onom

isključivošću s kojom seljak zna da prione za stvar u koju je usredotočio sve svoje

namisli.“216 Navedenom rečenicom pisac predstavlja seljake kao veoma lukave i

uporne u svojoj zamisli. Snaga njihove misli izbija u prvi plan: „Naveče kad bi

poljegali, u mraku, gledajući plamsaje vatre na ognjištu i slušajući zamahe bure u

214 Zagorka Kalezić: „Realističke i psihološke pripovetke Vladana Desnice“, Zadrska revija, br. 4/5, Zadar, 1985, str. 471. 215 Vladan Desnica: Pripovetke, BIGZ, Beograd, 1993, str. 45. 216 Isto, str. 34.

98

krovu, svako je od njih šutke preo nit svoje misli – svako za se, a opet svi zajednički,

kao kad se komušaju kukuruzi ili rasčešljava vuna.“217

Zaplet pripovetke koji se odvija u doktorovoj kući, tačnije u gradskoj sredini,

preokreće se u drugom delu pripovetke u priču o tragičnoj sudbini služavke Kate kao

predstavnika seoske sredine. Kata nije priznavala čin koji su joj dodeljivali, da je

kriva za Barišinu nesreću, „i pored toga u njoj se počelo hvatati mutno osjećanje

krivice, koja je upravo zbog te nedokučivosti, poprimala tim mračniji i fatalniji vid,

poput praroditeljskog grijeha ili grijeha nezakonitog rođenja.“218

Iako je doživela od doktora nemi oproštaj, gospođu Vandu je obuzela

„neobjašnjiva mržnja prema njoj“. Dvostrukost219 u ophođenju Kata nije mogla da

izdrži i donosi odluku da napusti Lovrinu kuću i grad. „Neodređena neodlučnost

gonila ju je na kretanje (...) Sjeti se da se sad evo po prvi put vraća na selo otkako je

kao djevojka iz njega izišla, otjerana od bijede u grad u službu.“220

Povratak na selo Kata doživljava samo kao trenutni spas. Slikom sela kao

njenog utočišta i izbavljenja, pisac oslikava kontrast između gradske i seoske sredine:

„Sve joj se na selu činilo lijepo i veselo – sunčani dan i otvoren zrak, praznički ručak,

vino i duga pričanja, vatra na ognjištu, večernji povratak stada s paše uz čežnjivo

blejanje i zvon bronza u mekoći sutona.“221 Međutim, sam povratak nije bio dovoljan

da junakinja pronađe mir i utočište. Smrt se u njenom slučaju javlja kao neminovnost.

Sudbinom služavke Kate Desnica oslikava sudbine odnarođenih ljudi koji su u

težnji za boljim životom napuštali svoj zavičaj. Tragovi njene iskorenjenosti i života

provedenog u beskućništvu, onemogućili su joj da istraje u svojim namerama. Životne

priče doktora i služavke, na prvi pogled različite, pisac povezuje ne samo na

prostornoj ravni, već i na sudbinskoj, sukobljavajući njihove želje u mladosti i

ostvarenja u starosti.

Nasuprot doktora Lovre i njegove žene Vande, pisac postavlja seosko

domaćinstvo Bariše Suraća kao oličenje vitalističkog principa. Nosioci vitalnog

principa kod Desnice uglavnom su gorštaci, predstavnici sela, ljudi koje još nije

dodirnula građanska dekadencija. Desničini likovi iz seoske ili gradske sredine

podjednako se odlikuju snažnom psihološkom uverljivošću. Predstavnici seoske 217 Isto, str. 34. 218 Isto, str. 44. 219 „Čuvstvo zahvalnosti i čuvstvo krivnje postadoše dva lica jedne iste stvari.“ Isto, str. 45. 220 Isto, str. 48. 221 Isto, str. 50.

99

sredine međusobno se razlikuju, ali svi poseduju lukavstvo kao opštu ili zajedničku

osobinu koja se generacijama sticala. Izvore lukavstva i mržnje sela prema gradu

Desnica otkriva u ekonomskoj zavisnosti sela. Navedene stavove pisac ne iznosi

direktno, već daje mogućnost svojim likovima da ih naglase kroz neki postupak ili

rečenicu stvarajući time istovremeni prikaz dveju različitih sredina i njihovih

predstavnika.

„Susjedi“ (1947)

Ovo je jedna od retkih pripovedaka Vladana Desnice čija se radnja dešava u

gradskoj sredini, tačnije u Zagrebu. Međutim, pisac i dalje bira veoma ograničen

prostor koji omogućava detaljniji prikaz likova koji ga nastanjuju. Stavljajući junake

ove pripovetke u zatvoren i ograničen prostor njihovih stanova, pisac istovremeno

ostvaruje i veoma skučenu mogućnost događaja od kojih polazi u građenju svojih

priča. Prema rečima Aleksandra Tišme, „Desničinom pripovedačkom temperamentu i

umetničkoj zainteresovanosti takva skučena zbivanja upravo i odgovaraju najviše.

Ona ne uzburkavaju mirni, umrtvljeni tok života, - pokrenu ga tek toliko da se u

njemu mogu jasnije ispoljiti odnosi i karakteri. To je piscu jedino i potrebno (...)

Događaj je samo povod da se dočaraju likovi, odnosi (...)222

Polazeći od samog naslova pripovetke, možemo uočiti njen osnovni

motivacioni plan. Ostvarena kao fragmentarni prikaz triju porodica različitog porekla

smeštenih u istu zgradu, ova pripovetka prikazuje različite junake i njihove usude.

Odnos porodica prema spoljašnjem svetu pisac ostvaruje prikazom pojedinosti kojima

su oni trenutno zaokupljeni: šećer, topla kuhinja, frižider i zimnica.

Navedene pojmove moguće je posmatrati kao razloge zbog kojih se nemir

uvlači u domove triju porodica. „Razlog noćne užurbanosti u kući Mardaševih bio je

skroz izvanredan“223 - novinska vest koja je saopštavala da je izvršena smrtna kazna

nad starom trgovkinjom kod koje je pronađeno skladište skrivene robe.

222 Aleksandar Tišma: „Olupine na suncu Vladana Desnice“, LMS, maj 1952, god. 128, sv. 5, Novi Sad, str. 398. 223 Vladan Desnica: Pripovetke, BIGZ, Beograd, 1993, str. 274.

100

Saznanje da poseduju u stanu dve sakrivene vreće šećera nije im dozvoljavalo

smirenje sve dok ih nisu uništili otapajući ga u kadi. U njihovom poslu ometa ih zvuk

zvona na ulaznim vratima zgrade. Uplašeni od nenadanog gosta, članovi porodice

Mardaševih doživljavaju olakšanje saznavši da je poseta krenula kod njihovog

„susjeda“ demobilisanog borca Bože Sklende.

Time se i sama radnja prebacuje na treći sprat zgrade, u stan druge porodice.

Saznavši da je drugoj porodici komisija oduzela i zapečatila sobe, naslućujemo njihov

materijalni status: „Prostrana sobetina, puna glomaznog namještaja. Monumentalni

crni kredenac dominira cijelom sobom (...) Jedan ugao sobe odijeljen je dijagonalno

napetim konopcem preko kojega se suše dječje pelenice. U sobi je sparno. Nešto

zakmeča iz ugla.“224

Između prvog i trećeg sprata na kojima su stanovale pomenute porodice,

smešten je savetnik Stjepan Krnek koji je potekao iz bliže okoline. Kao njegovu

najznačajniju osobinu pisac ističe to što „nije nikad sasvim prekinuo vezu sa selom“.

Porodica Krnekovih je prikazana kao veoma otuđena i izolovana: „(...) nisu održavali

vezu gotovo ni s kim i malo su zalazili u društvo: katkad bi uoči praznika pošli na

kakvu zabavu narodskog stila (...)“225 Krneku je bio neshvatljiv interes „kojim se ljudi

zagrijavaju za neka maglovita, nekorektna pitanja. Držao je da bi općem dobru bilo

najbolje pomognuto kad bi se ljudi ostavili tih „ishitrenih“ i „bespredmetnih“

problema i kad bi se svaki svojski pobrinuo za vlastito dobro (...)“226

Prikazujući Krneka kao čoveka koji je bio zainteresovan samo za svoj život i

svoje probleme, Desnica oslikava otuđenost čoveka i nebrigu prema drugom u

gradskoj sredini. „Čujući lupu na haustoru i glasove po stubištu, Krnek je i dalje

spokojno kutrio u svome krevetu, uvjeren da se sve to ne može da tiče njega (...)

Između bučne razdraganosti na trećem katu i nijeme konsternacije na prvome, on je

pretstavljao kao neki izolacioni sloj.“227

Krnekova zaokupljenost odnosila se prevashodno na san o frižderu koji je

planirao kupiti pre rata. Međutim, ratni događaji su ga omeli u ostvarenju tog sna, ali

„san o frižideru tinjao je zapretan; malo pomalo on je dobio za Krneka vrijednost

simbola i Krnekova se misao navraćala na nj kao u oazu mira i domaće idile.“228

224 Isto, str. 276. 225 Isto, str. 278. 226 Isto, str. 278. 227 Isto, str. 280. 228 Isto, str. 281.

101

Naglašavajući junakovu želju i upornost u ostvarenju pomenutog sna, Desnica

iznosi jedan od značajnih stavova svoje poetike: „Jedino negubljenjem živaca može se

popraviti propušteno, jedino smirenom upornošću, jedino grčevitim držanjem za

realno može se nešto pozitivno postići.“229

Nabavci frižidera u ovoj pripoveci pisac pridaje jedno više značenje koje junak

sam otkriva: „Činilo mu se da time povezuje, preko zjapeće pustoši petogodišnjeg

rata, pretrgnutu nit svoga živovanja“230. Navedenom rečenicom pisac otkriva značaj

određenog motiva ili sna u kriznim situacijama čovekovog života. Zahvaljujući svom

snu o kupovini frižidera, pomenuti junak bio je motivisan da prevaziđe petogodišnju

pustoš rata.

Istovremeno sa junakovom željom i voljom da ispuni svoj san, javlja se klica

nemira u obliku bola u leđima koji je učinio bespredmetnim i nevažnim njegov

dugogodišnji san. Strah od bolesti i smrti javlja se neočekivano, pred sam kraj

pripovetke kao jedan od osnovnih motiva Desničine poetike. Ovom pripovetkom

pisac nije uspeo da u potpunosti ocrta psihologiju tri različita društvena sloja, niti je

stigao da detaljnije prikaže jedan ljudski lik, što je uobičajeni stvaralački postupak u

većini njegovih pripovedaka. Samo je dotakao i skicirao probleme, ne ulazeći u

detljniju analizu.

229 Isto, str. 281. 230 Isto, str. 281.

102

„Pred zoru“ (1949)

Književna kritika je ovu pripovetku isticala kao „antologijsku“231, umetnički

naročito uspelu, upravo zato što se „Desnica u njoj približio događaju najsuvremenije

prošlosti. On je uzeo jedan isječak iz doba NOB-e, prikazao s jedne strane humanizam

naše revolucije u liku nekoliko partizana, a s druge okorjeli i nekarakterni tip slabića i

lašca koji nužno propada pred sudom revolucionarne pravde.“232 Tema rata nije

mnogo zastupljena u Desničinim prozama. Njegov odnos prema ratu i ratnim

zbivanjima obrazložen je u prethodnom poglavlju ovog rada posvećenom romanu

Zimsko ljetovanje, gde je naglašeno da se rat u Desničinoj stvaralačkoj percepciji ne

posmatra sa spoljašnje strane, već kroz svest čovekove ličnosti.

Upravo se roman Zimsko ljetovanje ukazuje kao najbolji kontekst za čitanje i

razumevanje ove pripovetke. Posmatrajući je u odnosu na pomenuti roman, pisac

jasnije određuje „one u šumi“. Prema rečima tadašnje književne kritike, što je

navedeno u poglavlju posvećenom Zimskom ljetovanju, Desnica je u pomenutom

romanu nedovoljno objasnio i prikazao partizane, nazivajući ih „oni u šumi“.

Međutim, u ovoj pripoveci pisac jasno daje do znanja da je reč o partizanima koji se

bore protiv ubojica i razbojnika. „Dočaravši čitaocu etiku jednih i drugih boraca“,

pisac se prema mišljenju Nikole Ivanišina, „nedvosmisleno opredjelio za „one u

šumi“, tj. za partizane.“233

Desnica je upravo ovom pripovetkom pobliže odredio osnovne idejne

postavke romana Zimsko ljetovanje. Ovakav stvaralački postupak pokazuje da je

celokupan opus ovog pisca međusobno povezan, i da je najbolji kontekst za

proučavanje pojedinačnog proznog ostvarenja njegova celokupna proza.

Pripovetka „Pred zoru“, prema rečima Tode Čolaka, „najbolji je primer

Desničina prilaženja čoveku i ulaženja u njegovu psihologiju za vreme rata.“234

Napisana veoma životno, neposredno i spontano ubraja se u red najboljih kratkih

proza kod nas: „Jedanput, svega, Desnica je u svom dosadašnjem opusu stigao, idući

nadi u usret, dalje od ironije nad olupinama starog svijeta. To se zbilo u pripovijeci

„Pred zoru“, ne samo najboljoj od svih koje je objavio, nego vrlo primjetnoj u cijeloj 231 Nikola Ivanišin: „Uvod u književno stvaralaštvo Vladana Desnice“, Filizofski fakultet, Zadar, 1968, str. 23. 232 Čedo Prica: „Ne traži čovjek temu, već tema čovjeka“, Krugovi, Zagreb, br. 2, 1952, str. 184. 233 Nikola Ivanišin: „Uvod u književno stvaralaštvo Vladana Desnice“, Filozofski fakultet, Zadar, str. 25. 234 Tode Čolak: „Pripovedač Vladan Desnica“, Savremenik, br. 2, 1960, str. 219.

103

našoj novijoj prozi.“235 Sliku i lice revolucije Desnica ovde ispoljava kroz likove dva

njena vojnika, petnaestogodišnjeg dečaka koji je sav u zanosu i njegovog komandira,

koji pronalaze kod seljaka Bogdana skrivenu pušku kojom je izvršeno ubistvo.

Upravo ovom pripovetkom Desnica otkriva svoju težnju da prikaže što

ogoljenijeg čoveka i da njegovu borbu svede na spašavanje golog života.236 Satkana je

od samih unutrašnjih napetosti i želje čoveka da nađe zaštitu i spas za svoj život.

Borba za egzistenciju je svedena na samu odbranu tela, nema ničega o čemu bi mislio

i za čim bi mogao da žali. Snaga ove pripovetke je u tome što je pisac uspe da izrazi

grč (ne)čoveka koji je tražio spasenje od smrti izvršivši i sam prethodno čin smrti.

Desnica u svojim proznim ostvarenjima prikazuje posebna psihološka stanja,

što potvrđuje i Božo Milačić u svom prikazu Desničine proze: „Čini mi se da on

strastveno otkriva punu ljudsku psihu zadržavajući se na onim treperenjima koja su

naročito izazvana i ojačana situacijom događaja. Uz pune psihološke analize brzo se

nađu i psihološke minijature koje potvrđuju piščevu darovitost.“237

Sam naslov pripovetke otkriva vreme njenog dešavanja. Tišinu seoske noći,

već u prvoj rečenici, prekida prasak bombe čime pisac nagoveštava ratna zbivanja i

otkriva da su u ratu česte nevine žrtve koje nastradaju sasvim slučajno i nenadano.

Dovodeći smrt nenadano i iznenada, pisac otkriva svoj stvaralački postupak vezan za

ovaj motiv. Smrt se u Desničinim prozama, kao u ovoj pripovetci, javlja iznenada,

onda kad je čovek daleko od pomisli na nju. Glavni junk pripovetke, krčmar Bogdan,

biva uhvaćen u laži i osuđen na smrt zbog ubistva svog komšije. Težište priče nije na

nedelima koje je glavni junak počinio, već na psihološko-egzistencijalnom strahu od

blizine vlastite smrti koju uzalud nastoji otkloniti i izbeći.

Pisac ne iznosi čitav Bogdanov život, već stvara njegov lik zahvaljujući

malom broju podataka koji su dovoljni da ga detaljno oslikaju. Naglašavajući osećaj

straha koji obuzima Bogdana zbog dolaska partizana, Desnica nagoveštava da sa

njegovim junakom nije nešto u redu, da taj mali čovek ima određenu prošlost,

problematičnu i u datom trenutku neprihvatljivu.

U težnji da spasi sopstveni život, Desničin junak se brani izgovorenim lažima.

Videvši da lažima ne postiže spasenje, opredeljuje se za istinu: „On gotovo nagonski 235 Marijan Jurković: Nad porukama tuge i porukama nade, Nolit, Beograd, 1958, str. 140. 236„Iza otškrinutog kapka Bogdanova Stevanija gledala je kako joj odvode čovjeka; stupao je gologlav, u samoj košulji i hlačama, između dva vojnika, ni jednom se ne osvrnu.“ Vladan Desnica: Pripovetke, BIGZ, Beograd, 1993, str. 265. 237 Božo Milačić: „Uz prozu Vladana Desnice“, LMS, oktobar 1955, godina 131, knj. 376, sv. 4, Novi Sad, str. 415.

104

osjeti u sebi poriv prema istini, kao što pritješnjena zvijer pogodi na izlaz iz

zatvorenog obruča. Riješi se da se sav, potpuno preda njoj, da se prepusti nizvodu –

jedino gola istina može sad tu nešto da pomogne, jedino ona može da izbavi.

Povjerova (valjda prvi put u životu) naglo, fanatično u nju, u njenu moć, jedinu,

svespasavajuću (...)“238

Taktičnost partizana prema njemu dok ga odvode iz njegove kuće, oslobođa ga

straha i on je na trenutak spreman da poveruje da će ga mimoići smrtna kazna.

Postavljajući jedan pored drugog dva različita morala, moral partizana kao

predstavnika revolucije, i moral Bogdana koji je ubio svog komšiju, pisac oslikava

nemogućnost kontakta ta dva suprotna morala kroz psihologiju Bogdana koji se nada

svom spasenju.

U težnji da se nakon laži brani istinom, Bogdan se javlja kao veoma prepreden

čovek. Međutim, čak ga ni istina nije uspela odbraniti od smrti. Istina je jedan od

osnovnih motiva Desničinih proza. Međutim, upotrebljena nakon laži gubi svoju

snagu i vrednost: „Bi mu jasno da istina, došavši ovako naknadno, poslije laži, nema

više svoga čudesnog djelovanja (...)“239

Postajući svestan skorog kraja, Desničinog junaka spopadne silna želja za

životom. Stavljajući motiv života i smrti istovremeno u svest svog junaka, pisac

pojačava i naglašava njegovu strepnju i strah. Strah od smrti nadjačava i sam život:

„Gluha lupa srca u njemu stade da buja, buja, da prerasta van njega, da mu odjekuje

bolno u ušima, zaglušujući i zamagljujući sve uokolo, i zvukove, i slike, i misli.“240

Dolazak smrti na samom kraju pripovetke ostvaren je sasvim mirno, „tu nema

nikakvih nemira, nervoze u pripovedanju, sve deluje više hladno i sasvim prirodno,

neisforsirano.241 Upravo je navedeni stvaralački postupak, prema rečima Tode Čolaka,

„ono što je onda, Desnicu izdvojilo i danas izdvaja od svih naših pripovedača i

romansijera.“242 Streljanje ubice i izdajnika Bogdana na samom završetku pripovetke

čini se „kao strijeljanje čitave jedne stvarnosti, kao likvidacija tih pometenih

društvenih krugova i dezorjentisanih egzistencija“243 koje Desnica prikazuje u svojim

prozama.

238 Isto, str. 266. 239 Isto, str. 266. 240 Isto, str. 272. 241 Tode Čolak: „Pripovedač Vladan Desnica“, Savremenik, br. 2, Beograd, 1960, str. 219. 242 Isto, str. 219. 243 Radoslav Rotković: „Refleksivna proza Vladana Desnice“, Stvaranje, br. 10, Cetinje, 1955, str. 624.

105

„Bog sve vidi“ (1950)

U ovoj pripoveci Desnica postavlja i posmatra svog junaka u odnosu prema

golemom i neshvatljivom svetu koji ga okružuje. Radnju pripovetke pisac smešta na

ograničen prostor parobroda, čime naglašava prisustvo putnika i njihove međusobne

odnose na kojima zasniva priču.

Glavni junak, šjor Mili, vraća se iz Splita gde je išao da kupi ulje koje postaje

predmet interesovanja ostalih putnika, ujedno i glavni motiv oko kojeg pisac gradi

ovu priču. U težnji da naude drugome, dvojica putnika odluče da sakriju ulje.

Međutim, njihov plan se tu ne završava. Ukradeno ulje biva podeljeno i time otuđeno

od njegovog pravog vlasnika. Navedenim postupkom pisac otkriva koliko je daleko

spreman da ode čovek u svojim krajnjim namerama.

Pozicija čoveka koji krši verske i moralne norme narativnu poentu dobija u

važnom obrednom trenutku, za vreme molitve. „Bog sve vidi“, teši se mali lopov, u

strahu da mu je sadrug u krađi podvalio pri podeli plena. Desnica u ovoj pripoveci

narativno razvija i proverava određene etičke norme, ispituje njihov identitet, ili

njihove krajnosti. Posebno mesto ovde zauzima ideja relativnosti dobra u sklopu

antropoloških odnosa.

Početna namera glavnih junaka Miće i Jurice da sakriju svom brodskom

saputniku „damijenicu“ sa uljem, javlja se u obliku dobre šale koju pomenuti junaci

prećutnim dogovorom preobraćuju u nimalo častan podvig, u krađu plena koji

međusobno dele. Dobrota se, prema rečima Slobodana Kalezića, „može javiti kao

forma u kojoj se izvodi prepredena i gnusna krađa, djelo koje je daleko od toga da

ikada i igdje postane nekakav pozitivan moralni ideal.“244

Ova Desničina pripovetka pokazuje kako se nešto može desiti slučajno,

spontano, izvan kontrole razuma. Njena filozofska osnova zasniva se na svođenju

ponosnog homo sapiensa na bespomoćnog, sitnog i sa svih strana ugroženog očajnika

koji uvek i nije svestan svoje bede.

244 Slobodan Kalezić: Dani čitanja, Nio, Titograd, 1985, str. 125.

106

„Posjeta“ (1951)

Pripovetka „Posjeta“ jedna je od najuspelijih psihološko-esejističkih

pripovedaka Vladana Desnice, i prema rečima književne kritike245, „uspinje se u same

vrhove naše proze, kao pravi biser.“246 „Posjeta“ je po svojim umetničkim svojstvima,

prema rečima Milivoja Markovića, „građena kao moderna psihološka proza u

prustovskom značenju te reči, u čijoj se viziji vrlo reljefno odslikava stanje ljudske

svesti.“247

Ova pripovetka sadrži Desničine glavne stvaralačke osobine koje će biti

vidljive u njegovim kasnijim proznim ostvarenjima: asocijativnost, nijanse u opažanju

najsitnijih reakcija i doživljaja likova, kao i psihološka analiza njihovih postupaka i

projekcija, vraćanje nekim tematskim krugovima, naročito odnosu života i smrti,

značaju umetničkih dela i umetnosti uopšte, kao i sklonost prema filozofskom

razmišljanju nad stvarima i pojavama. Navedene stvaralačke osobine uslovile su i

određena izražajna sredstva: jednostavnu fabulu, pripovedanje autora u trećem licu ili

u obliku slobodnog neupravnog govora, sve veću prisutnost autorovih misli i dilema u

razmišljanju likova.

Gradski prostor i urbana kultura javljaju se već u prvoj rečenici i označavaju

sam okvir u kojem će radnja biti smeštena: „Kad je izišao iz stanice, nad gradom je

još lebdila sumaglica. Zvonici u daljini stršili su pospano u bijelim parama. Proljetno

nedjeljno jutro, mutno i lagano naoblačeno, sporo se budilo. Ivan zastade na rubu

trotoara, u neodlučnosti. Bio je sat mljekarskih kola i prvih tramvaja. Pustim trgom

promicao je po koji ritejski prolaznik, poguren i još bunovan, i ne dižući očiju na

spomenik na sred trga. A spomenik – gologlav građanin u dugom kaputu – izronio iz

noći sa svojom podignutom rukom, doimao se nekako neuposleno, bez svrhe, kao i

oni prazni kestenjarski kiosci malo podalje, i ta uzaludno-retorična gesta izgledala je

besmislena i bolno zamorna kao tjelesna kazna u školi. – Spomenike bi noću trebalo

245 „Ona je sva jedno zgusnuto talasanje teškog, usporenog ritma, kojim je Desnica majstorski dočarao atmosferu staračke utonulosti u nepokretnost. Sve kao da je stalo, kao da je postalo olovno-sivo, ali, negde, kaplje večnost, prolazi, curi vreme. Desnica je baš to, neuhvatljivo i nemerljivo trajanje koje se manifestuje čas kao mrtvilo, čas kao prolaznost uspeo da izrazi: i zvukom svojih rečenica i mirnom skrivenošću svojih analiza i izvrsnom unutrašnjom kompozicijom.“ Zoran Gavrilović: Neizvesnosti, Narodna knjiga, Beograd, 1985, str. 221. 246 Isto, str. 221. 247 Milivoje Marković: Prostori realizma, Minerva, Subotica, 1981, str. 23.

107

negdje skloniti, dati im odmor; ili bar prekriti ih kakvim pokrovom – prođe Ivanu

glavom.”248

Uvodni pasus sadrži značajne motive koje će pisac razvijati do samog kraja

pripovetke. Jutarnja atmosfera pospanog grada, oslikana sumaglicom i naoblačenim

jutrom, biće nakon nekoliko stranica prenešena u zatvoren prostor. Pisac zadržava

pažnju na spomeniku, naglašavajući njegovu neuposlenost i nesvrhovitost.

Posmatrajući spomenik kao umetničko delo, pripovedač uspostavlja kritičko

odstojanje od dela koje nema određenu umetničku vrednost, kao ni svrhu za svoje

stvaralačko trajanje. Sama reč „svrha“ označava glavni motiv ove pripovetke koji se

ne odnosi samo na svrhu spomenika (umetnosti), već se zahvaljujući Desničinom

stvaralačkom postupku koji polazi od pojedinačnog ka opštem, proširuje na svrhu i

smisao čovekovog života uopšte.

Desnica je ovom pripovetkom tražio odgovore o smislu čovekovog života koji

je na samom isteku. Da bi prikazao poslednje trenutke i iskušenja čovekova, pisac

pripovetku razvija na dva plana koji se međusobno prožimaju u nameri da se što više

osvetli i prikaže unutrašnji svet čovekov. Imaginaciji i iluziji kao osnovnim

sredstvima umetničkog izraza prisutnim u liku slikara Ivana, Desnica suprotstavlja

konkretnu i surovu sliku realnosti ostvarujući tako dva različita plana priče: realni i

imaginarni. Realan život u odnosu na iluziju o njemu često se javlja kao ironija,

ponekad kao čista groteska.

Dolazak mladog slikara Ivana u posetu profesoru Starom, čuvenom javnom

radniku, čiji portret treba da uradi povodom njegovog osamdesetog rođendana,

sačinjava tematsku osnovu ove pripovetke. Međutim, Ivanova predstava o Starom nije

se podudarila sa stvarnim prizorom koji je zatekao u gluvoj tišini profesorovog stana.

Slikar dolazi sa iluzijom da će sresti čoveka velike intelektualne moći, stvaraoca

izuzetne energije i inspirativnog duha. Iako je znao ponešto o njegovoj bolesti, nije

očekivao da će ga zateći u tako očajnom stanju. Upravo na toj suprotnosti

pretpostavljenog i viđenog, pisac gradi svoju proekciju stvarnosti koja je sasvim

suprotna očekivanom.

Dolazeći u ranim jutarnjim satima u grad, Ivan se priseća detinjstva i takvih

dolazaka u nepoznate gradove: „Odonda mi je ostala i ta još ni do danas nesavladana

248 Vladan Desnica: Pripovetke, BIGZ, Beograd, 1993, str.5.

108

mrzost za zoru i za rano ustajanje. Još i sad taj rani sat pobuđivao mi je laganu

mučninu u utrobi i podavao otužan ukus stvarnosti koja se budi (...)“249

Na samom početku Desnica iznosi neke elemente svoje poetike: detinjstvo

zauzima posebno mesto u njegovim književnim ostvarenjima, jer prema njegovom

mišljenju, čovek sve nosi iz detinjstva, dok elementi prirode (u ovom slučaju jutro,

zora) upućuju junaka na stvarnost, jer priroda u Desničinom stvaralaštvu označava

ono što je stalno i konstantno.

Susret sa profesorom bio je za Ivana iznenađenje: „Znao je da je profesor u

posljednje vrijeme jako oronuo i da već više godina ne predaje. Ipak, kod susreta s

njim ostao je grdno iznenađen: to je bio potpuno iscrpljen i nemoćan starac, i on nije

umio da sakrije svoje iznenađenje pred profesorovom jedinicom Emom (...) sjedio je u

blagovaoni uz prozor. Posađen tako u naslonjač, zagrnut pledom i pokriven kariranim

pokrivačem preko koljena, izgledao je kao da sjedi uz vagonsko okno i putuje.“250

Ponovljena je slika prozora kao najčešćeg mesta gde Desnica smešta svoje

junake dok borave u zatvorenom prostoru, posmatrajući njihova unutrašnja stanja i

raspoloženja. Zatvarajući ih u realne, ograničene prostore u kojima borave, pisac

iznosi svoj poetski stav o postojanju dvostrukog prostora, realnog i imaginarnog:

„Uski i zatvoreni okvir te prostorije nije ga zarobljavao niti je uspijevao da mu

nametne svoju stvarnost.“251

Realne prostore u kojima se nalaze, Desničini junaci prevazilaze snagom

sopstvenih misli: „(...) kad bi Ivan progovorio, on bi obrnuo prema njemu svoj

nepostojani pogled kao da se vraća iz neke zamagljene daljine, saslušao bi bez riječi i

jedva primjetno kimnuo glavom, pa bi se opet odvrnuo i otplovio u svoje nepoznate

daleke i treperave prostore.“252

Desničin doživljaj prostora uslovljava i poseban doživljaj vremena. Iznoseći

sudbine svojih lica, pisac se ne zaustavlja mnogo na događajima, brzo prelazi ne samo

preko godina, već i preko proteklih decenija. Navedenim stvaralačkim postupkom „ne

poravnava Vladan Desnica olako vrijeme da bi mu se lica lakše kretala između

događaja nego zrelo uočava kako se vrijeme odražava“253 u svesti njegovih junaka.

249 Isto, str. 5. 250 Isto, str. 7. 251 Isto, str. 14. 252 Isto, str. 9. 253 Božo Milačić: Suze i zvijezde, Nip, Zagreb, 1956, str. 98.

109

Napuštajući svoje ograničene prostore prelaskom u jedan irealni svet,

Desničini junaci istovremeno pobeđuju vreme i sopstveni strah od smrti. U težnji da

savlada vreme, da ga na tren uhvati, pisac ga pretvara u opipljivu materiju: „Ni samo

vrijeme u toj prostoriji kao da nije teklo; dok je vladala šutnja, ono je ležalo do nogu

Staroga kao dremljivo domaće kučence, a kad bi se poveo razgovor, dizalo se sporim

spiralama uvis, raspredalo u pramenove i vlakanca, pa se opet spajalo, kružilo po sobi

usporavajući svoj hod u toploti mračnih zakutaka, ali uvijek ostajalo tu, u tom

omeđenom prostoru – uvijek ono isto, istrošeno i stoput upotrebljeno vrijeme – u

svom vječitom motanju i sukanju. Katkad bi, pamučasto i sneno, palo poput maslačka

na kakvu stanku u razgovoru i prosnilo na njoj kratak čas, a onda bi, pokrenuto lakim

dahom nove riječi, otprhnulo, uzvilo se i nastavilo svoje beskonačno putovanje.“254

U težnji da savlada vreme koje prolazi, Desničin junak Stari posebnu pažnju

poklanja satu plašeći se da ne prestane sa radom. Sat u Desničinoj poetici ne označava

samo vreme koje prolazi, već i želju čoveka da to vreme zaustavi i produži kako bi

produžio sopstveni život: „Ivan pomisli kako je taj sat još jedino stvarno živo na

Starome, jedino što još pravilno bije otkucaje (...) Učini mu se da se u toj skrbi nad

časovnikom ispoljava neka dublja, nagonska potreba, kao da je to Starome nekakvo

vještačko srce.“255

Da bi predstavio vreme, pisac uzima vidljive predmete i stavlja ih u različite

odnose i pokrete. Snaga vremena i njegova odlučujuća uloga u životu čoveka veoma

slikovito je predočena portretom profesora Starog. Nekad snažan i velik čovek pod

uticajem vremena ostaje „samo mumija i živa lešina u kojoj traju samo vegetativni

nagoni.“256 Profesora je vrijeme pritislo sa svih strana i potpuno zavladalo njime.

Ovom pripovetkom pisac iznosi istinu da vreme sve briše, sve rastvara i sve uništava.

Desnica u svojim proznim ostvarenjima istražuje i prikazuje sve one istine o

čoveku koje izmiču oku nehajnog posmatrača, skrivene ili nevažne na prvi pogled,

„one zanemarivane, previđane, nikada do kraja saznate istine“.257

Ilustracija za navedeni poetski stav vidljiva je u prikazu glavnog junaka Starog

koji se najčešće nalazi u nekom graničnom stanju, „na nekoj tananoj granici odakle

sagledava i stvari s onu stranu nje“. Upravo su ta granična stanja čoveka najčešći

prostori Desničinih kretanja čiji je cilj otkriti i prikazati sve ono što se nalazi uzmeđu 254 Vladan Desnica: Pripovetke, BIGZ, Beogra, 1993, str. 9. 255 Isto, str. 10. 256 Miodrag Petrović: Trajanje reči, Gradina, Niš, 1972, str. 163. 257 Vladan Desnica: „Doprinjeti vječitom cilju...“, Esejii, kritike, pogledi, Prosvjeta Zagreb, str. 94.

110

realnog i imaginarnog, stvarajući time sveobuhvatnu sliku čoveka i sveta.

Usamljenost je u Desničinoj poetici izdvojena kao posebno stanje u kojem čovek

postavlja pitanja i pronalazi odgovore u težnji da nekim sadržajem i smislom ispuni

vreme.

Prikazati čoveka u Desničinoj stvaralačkoj poetici, znači prevashodno

prikazivati šta i kako on razmišlja, što istovremeno za ovog pisca sačinjava jedan od

osnovnih zadataka umetnosti. Ova pripovetka sva je sazdana od atmosfere i misli, „i

predmetni svijet se spiritualizirao i pretočio u stanje (...) Bitna je ideja, filozofija, sve

biva podređeno misaonoj projekciji.“258 Čovek kao misaono biće najčešće je u

Desničinim prozama prikazan u trenucima samoće, kad se suočava sam sa sobom i

svojim mislima.

Glavni junak ove pripovetke prikazan je kao čovek od misli: „Bio je sačuvao

profil čovjeka od misli. Njegova ishlapljelost bila je sakrivena izgledom zamišljene

odsutnosti. Promatrajući ga, čovjek je dobivao utisak da Stari nije sasvim bez misli,

već kao da se sada, otkako je odijeljen od svega vanjskoga gluhoćom i teškoćom

sporazmijevanja, njegova moć da se izolira i zatvori u krug svojih misli još pojačala

(...) Doista po izgledu Staroga i po rasijanom izrazu njegovih očiju Ivanu se pričinjalo

kao da njegova misao, u svojoj usamljenosti, dremežno bludi po prostorima koji su

drugima nepristupačni.“259

Posmatrajući profesora koji je na samom kraju života, slikar Ivan razmišlja o

čoveku uopšte, o smislu njegovog postojanja: „Zar je ovo nemoćno, uniženo tijelo

doista sve što je ostalo od čovjeka? Zar je u njemu sahranjena ona iskra duha – pitao

se Ivan. Sad mu se Stari činio kao nešto neživo, kao predmet. – Kakva misao! Kakva

iskra duha! Sud u kome živi trakavica – eto to i ništa više! Svrsishodna životna

zajednica, razumnom ekonomičnošću proveden parasitizam, po načelu maksimalnog

iskorištavanja: islužen genije još uvijek je dobar i korisno upotrebljiv za jednu takovu

poradnu, starosnu službu: da trakavici bude prebivalište. To i jest sada njegova svrha

na svijetu, njegova nova svrha.“260

Međutim, Desničin umjetnik ne razmišlja samo o tome šta je čovek i koji je

smisao i svrha ljudskog trajanja, već šta je svrha i smisao čovekovog života: „Ivan se

osvrnu naokolo po sobi. Tu je dakle veliki čovjek godinama radio, mozgao, odatle je

258 Krešimir Nemec: „Novelistika Vladana Desnice“, Forum, br. 3, 4, Zagreb, 1986, str. 372. 259 Vladan Desnica: Pripovetke, BIGZ, Beograd, 1993, str. 8. 260 Isto, str. 15.

111

vodio svoje čuvene polemike, tu je napisao djela koja će mu za dulje ili kraće vrijeme

podržati živo ime. Prostorija koja je nekad morala biti tako topla od njegovog

prisustva i od njegovog ustreptalog glasa, sad je bila neprijateljskim hladom

nenastavane sobe. Sa svih predmeta u njoj kao da je oljušten sjaj koji im je prije

podavao profesorov pogled; davno netaknuti toplom rukom čovjeka, oni su ohladnjeli,

kao šišmiš za zimskog sna, i ukočili se u strogoj krutosti mrtvih stvari (...) Kad bi mu

pogled pao na onaj duvar na kome su police s kojih je nekad tako naviklom i

sigurnom kretnjom uzimao knjigu što mu je u radu ustrebala, zurio je tamo kao i u

drugi go zid. Dvije debele sveske njegovog zadnjeg djela grubo uvezane u teleću kožu

i sad leže tu na stolu; ali ako ih slučajno dotakne, premeće ih po rukama sasvim

mehanički, kao dvije opeke.“261

Izjednačavajući profesorovo stvaralašto sa predmetom, Desničin junak dolazi

do saznanja da je „materija jedina istina“, i da su uzaludna sva čovekova nastojanja u

borbi protiv nadolazeće smrti. Međutim, sama materija ne zadovoljava doživljaj

slikara koji „po svojoj prirodi tome sklon, stade pomalo i od te „zgoljene materije“, od

te „materije-istine“, opet nesvijesno praviti neku mistiku“.262 Navedeni poetski stav,

tačnije put koji umetnik prelazi od realnog ka irealnom, pisac detaljnije prikazuje i

razrađuje u romanu Proljeća Ivana Galeba.

Posmatrajući prostor i junaka koji ga nastanjuje, Desnica zahvata sam život u

njegovom pokretu i zvuku, u njegovoj slici i materijalnom trajanju. Priča o čoveku

koji se nalazi na samom kraju životnog puta, prevashodno je ostvarena čulnom

snagom, ali istovremeno sadrži i delove izgrađene misaonom analizom što stvara

utisak da postoje dva sadržaja: konkretni i apstraktni.

Navedenim stvaralačkim postupkom Desnica potvrđuje svoj poetski stav o

postojanju suprotnih istina koje stoje jedna pored druge. Suprotne istine se u

Desničinoj poetici ne isključuju, umetnik ih na jednoj višoj razini posmatranja spaja u

celinu što potvrđuje i junak ove pripovetke: „Polazeći od postavke da umjetnik mora

da prisno razumije i osjeti sve oblike ljudskog duha i sve načine ljudskog mišljenja i

osjećanja, da mora umjeti da se uživi u svaku čovječju dušu i uvuče pod koru svake

čovječje lubanje (po tome, na koncu, umjetnik i jest umjetnik!), dolazio je do toga da

je nerijetko mislio i osjećao u isti mah sasvim suprotne stvari.“263

261 Isto, str. 16. 262 Isto, str. 17. 263 Isto, str. 17.

112

Desničina razmišljanja o umetnosti i umetniku na kojima se zasniva njegova

celokupna poetika, iskazana su upravo kroz svest umetnika, slikara Ivana: „Svi imaju

pravo“ – bio je zaključak do koga je tad došao (...) Sve jasnije mu se nametalo da se

dvije suprotne istine nipošto ne isključuju (...) Dalje, bio je došao do uvjerenja da

misli uopće ne bivaju mišljene, nego osjećane. Kad mu se neka misao nametala kao

nepobitno istinita, činilo mu se da on tu njenu istinitost osjeća a ne misli.

Osvjedočenje je jedan osjećaj (...)“264

U navedenim poetskim stavovima Desničin junak uočava kontradikciju zbog

koje je „izgubio svaku vjeru, pa i svaku simpatiju, ne samo za svoj sistem, nego za

sistem uopće.“265 Razmatranje suprotnih istina biće nastavljeno u već pomenutom

romanu Proljeća Ivana Galeba.

Vraćajući se na sam tok pripovetke i njenu završnicu, pisac se zaustavlja na

sutonu koji nagoveštava ne samo kraj jednog dana već i kraj jednog života.

Posmatrajući čoveka koji je na samom izmaku života, slikar njegovo stanje naziva

vegetativnim poredeći ga sa biljkama i njihovim životom: „(...) prastanje, stanje prvog

nejasnog migoljenja svijesti u živom biću, jedna zaboravljena i vijekovna zatrpana

mogućnost (...)“266 Našavši se pred jednim istrošenim životom, pred izobličenom,

poluživom ljudskom statuom, mladi slikar biva razočaran: „Eto, u šta svršavaju, -

razmišljao je sada, - sve te velebne konstrukcije misli, sve te njihove „koncepcije“,

„zaokruženi sistemi“, „suvisle slike svijeta“, eto gdje vode ta oštroumna lučenja, te

tanane „distinkcije“, te „forme poimanja“ i „u objektivnom pogledu“, sav taj njihov

blistavi nikelirani instrumentarij misaonosti kojim kao nekim kliještima i pincetama

nastoje da uštinu i prigrabe česticu nepoznatog i da je donesu u krug svijetlosti

saznanja: u nekoliko desetina kilograma dotrajale „organizirane materije.“267

Zagledan u lik Staroga, slikar Ivan ne biva zamišljen samo nad smislom

čovekovog života, već istovremeno razmišlja o smislu svoga stvaralaštva. Njemu nije

važno samo da uradi portret profesora, važan mu je smisao svega toga i sama svrha

stvaralačkog čina. Iako je slikar, Ivan se ne zadržava samo na posmatranju

profesorovog izgleda i ponašanja. Svoje posmatranje slikar proširuje sopstvenim

doživljajem percepcije, dolazeći u svojim mislima do teme smrti koja je veoma

vidljiva i čija se razorna moć oslikava u izgledu i stanju Starog. 264 Isto, str. 18. 265 Isto, str. 18. 266 Isto, str. 18. 267 Isto, str. 16.

113

Desnica je upravo ovom pripovetkom „dostigao majstorstvo u izradi

portreta“268, pokazujući kolika je snaga svake njegove odabrane reči: „Na licu mu se

ponovo pojavio onaj neugodni, ružni izraz. Jeo je oblaporno. Krezub, gutao je onako

neprožvakano: pućio je usne kao da siše, a hrana, pretežno sitna, neugodno mu je

gugutala u grlu. Pratio je zabrinuta pogleda tanjir, koji je išao od ruke do ruke

strahujući da ga ne zaborave i ne prikrate. Jednom su u sred razgovora sve troje

pretrnuli: zagrcnuo se gutljajem i umalo se nije udavio, od strave sav se zaledio:

golicalo ga je u grlu, suze su mu navirale na oči, a bojao se da se zakašlje, bojao se da

proguta, bojao se i da okom trene, kao da će ga smrt zaskočiti ako samo mrdne. I

ukočio se tako, zadržavajući dah i odupirući se kašlju, sav se treskao i cičao. Nije bilo

jasno da li tim cičanjem želi da upozori okolinu na smrtnu opasnost u kojoj se nalazi

ili su ti glasovi bili plač, plač beznadnosti.“269

Navedenim opisom starog profesora, pisac naglašava tragičnost čovekovog

života, i uzaludnost svakog napora u borbi protiv nadolazeće smrti. Slikar Ivan,

suočen sa životom koji izmiče, ostaje zatečen i zamišljen nad mnoštvom pitanja i

dilema o značaju čovekovog života. Nakon susreta sa Starim, slikar dobija sasvim

novu sliku života, oslobođenu svake iluzije i zanosa. Pred njim se javlja realna slika

čoveka i vremena koje se na njemu oslikava. Tražeći na licu Staroga neki trag

njegovog proteklog života, slikar pronalazi samo prazninu, pustoš i neminovnost

čovekove prolaznosti.

Upoznajući profesora Starog i suočavajući se sa njegovim izgledom, slikar

Ivan upoznaje jednu novu, realnu dimenziju života, njemu kao mladom umetniku do

tada nepoznatu. Upravo ta nova dimenzija prolaznosti i ništavila čovekovog, ne

uklapa se u njegove dotadašnje umetničke iluzije. Slikarevi pokušaji da skicira portret

Staroga postaju neočekivano bezuspešni. Suočen sa čovekovom nemoći koja se

ispoljava kao konačnost na samom kraju životnog puta, slikar postaje i sam nemoćan

u ostavrenju svoje početne namere. Time nemoć čoveka postaje glavni motiv ove

priče.

Doživljavajući blizinu smrti oličenu u liku profesora Starog, slikara Ivana

obuze „nagla želja da izađe vani, na slobodan vazduh, da se spasi iz te zaspale

prostorije po kojoj je već poplutao sumrak.“270 U trenutku napuštanja profesorove

268 Čedo Prica: „Desnica kao pripovjedač“, Krugovi, br. 2/3, Zagreb, 1957, str. 415. 269 Vladan Desnica: Pripovetke, BIGZ, Beograd, 1993, str. 12. 270 Isto, str. 19.

114

sobe u kojoj se ustajali vazduh podudara sa ustajalim duševnim stanjem profesora,

Ivan izlazi na čist vazduh, srećan što se oslobodio učmale i zagušljive atmosfere. Pred

njim se pojavljuje priroda puna bogatog kolora i večernjeg rumenila, kao suprotnost

atmosferi umiranja i smrti.

Ovom pripovetkom Desnica je ostvario izrazitu sliku ustajale atmosfere u

kojoj se ništa ne događa, koja opominje na prolaznost i kratkotrajnost: „U

blagovaonici je tiho i polumračno, osjećalo se da je tu već godinama sve

nepromijenjeno: ono isto, obično mrko građansko pokućstvo, ona ista tišina, onaj isti

ozbiljan i smiren dah. Prisustvo starca, zanesena i bespokretna, nije narušavalo

prazninu te prostorije. Samo katkad on bi se lagano pokrenuo, dugo i dugo drhtavim

rukama izvlačio maramicu, polako je razmotavao, brisao naočari, opet je dugo slagao

i spremao u džep, i tad je potreba kretanja, i za njega samog i za onog ko ga je gledao,

bila zadovoljena barem za pola sata.“271

Oslikanu atmosferu pisac prenosi kroz svest Ivana jer je on nosilac događaja i

lice koje zapaža. Sama činjenica da je Ivan slikar, odnosno umetnik, objašnjava

preciznost i istančanost njegovih zapažanja: „Ivan je – kao likovni umjetnik –

prvenstveno orjentiran na vizuelne detalje, i doista, u pripovijesti se ističu naročitom

plastičnošću takve vanjske pojedinosti, uz pomoć kojih čitalac stiče slutnju o mračnim

i pustim prostorima što se prostiru u Starome.“272

Stvarajući jedinstvenu i tešku unutrašnju atmosferu koja oslikava tragiku

čovekovog života, pisac nagoveštava stanja i raspoloženja koja će se pojavljivati u

većini njegovih kasnijih pripovedaka sa motivom smrti. Motiv smrti može se

posmatrati i kao paradigmatska osa celokupnog Desničinog pripovedačkog opusa.

271 Isto, str. 12. 272 Dubravko Jelčić: „Pristup pripovjedačkoj umjetnosti Vladana Desnice”, u knjizi: Vladan Desnica: Izbor pripovijedaka, Vijesnik, Zagreb, 1966, str. 14.

115

„Pravda“ (1951)

(Skica sa ulice)

Nastanak „Pravde“ pisac je objasnio u razgovoru sa Vlatkom Pavletićem:

„Pravda je doista nastala naknadnim osmišljavanjem i stiliziranjem jedne realne

ulične scene. Bio sam još student i šetao jednom Tuškancem, kad na mjestu gdje se

skreće u današnju Nazorovu ulicu naiđem na nekog obrtnika, koji je, malko nakresan,

upravo se obračunavao sa svojom ženom. Svjedoci, kako su nailazili, tako su prema

neprestano drugačijoj situaciji zauzimali stav. I ja sam se skoro umješao u sukob, ali

sam ubrzo shvatio relativnost pojedinih sudova o krivcu i pravednome. Simboličnost

je, da tako kažem, bila imanentna realnoj činjenici, ali novelu sam ipak napisao

mnogo kasnije.“273

Opisujući događaj na ulici, Desnica u svom maniru polazi od određene,

konkretne scene, koja je samo povod za dublje razmišljanje. Posmatrajući u

međusobnom odnosu naslov i naglašeni podnaslov pripovetke, uočavamo već

pomenutu dvostrukost Desničinog stvaralačkog postupka. Sam naslov navodi na

zaključak da pisac ovde govori zapravo o sebi, i pravdi za koju se borio nepravedno

napadnut. Stavljajući pred oči pripovedača sliku uličnog sukoba, „Desnica ostaje

miran i staložen, realan do hladnoće i neuzbudljiv do preciznosti.“274

Ovom pripovetkom autor ispituje mogućnost dosezanja istine ako je čovek u

ulozi posmatrača. Događaj koji se varira (muškarac na ulici tuče ženu, zatim

postepeno se upliću u priču još dva muškarca i međusobno se tuku, dok se žena

izgubila) ima ulogu zapleta koji se ponavlja, kao i primera i potvrde zaključka o dva

pristupa suđenju postupaka drugih i intervencije u njihove odnose: - mešanje na strani

slabijeg po logici srca, - uzdržavanje od deljenja pravde i mešanja u odnose drugih

bez utvrđivanja istine o krivici.

Motiv pripovetke zasnovan je na oslikavanju različitih ljudskih postupaka

povodom ulične scene, što izaziva različite reakcije kod prolaznika, prevashodno

uslovljene njihovim karakternim razlikama. Vidljivi napor posmatrača uličnog

događaja je u tome da otkrije uzrok zbog kojeg se pomenuti događaj zbiva, odnosno

uzrok mehaničkog kretanja slike. Jedino otkrivanjem uzroka samog događaja može se

pravedno suditi. 273 Vlatko Pavletić: Trenutak sadašnjosti, Nip, Zagreb, 1960, str. 179-180. 274 Zoran Gavrilović: Neizvesnosti, Narodna knjiga, Beograd, 1985, str. 214.

116

„Odavna sam duboko osvjedočen da je glavni uslov za pravednost – fantazija.

Da bismo bili pravedni suci, potrebno je da poznamo pozadinu, pobude i uzroke,

odnose i zavisnosti stvari o kojoj sudimo. Ne povoditi se za prvom impresijom, za

vanjskim pomolom stvari; ispitati skrivene uzroke, nužne uslovljenosti, dugi lanac

krivica i protukrivica; uvući se u kožu bića o kojima sudimo, potražiti kraj zamršenog

klupka – to nam je dužnost prije nego izrečemo riječ osude. A kako sve te momente

nikad dovoljno ne poznamo, moramo se potruditi da ih rekonstruišemo fantazijom.“275

Fantazija u Desničinoj poetici predstavlja široke mogućnosti čovekovog

zamišljanja pomoću kojih je moguće stvaranje potpunije slike nekog događaja:

„Pomislim: ko zna kakve je sve krivice, kakva zla nanijela ova žena čovjeku? Ko zna

šta je sve on za nju učinio, žrtvovao; koliko je i koliko trpio, i praštao, i mučao? Ko

zna do kakve je bestidnosti, do kakvog cinizma ona došla u svome srozavanju?

Možda je to i neka majka-zvijer, možda je napustila dijete koje se guši da bi otišla na

sastanak sa jaranom. I nije li, u takvom slučaju, ona kriva i zato što je dovela muža do

ovog ružnog ispada, u ovo stanje poživinčenja?“276

Pisac otkriva da se uzroci nekog događanja podjednako nalaze u moralu,

spoznaji, biografiji života, psihologiji aktera. Upravo zbog širokih mogućnosti samog

uzroka, posmatrač samim posmatranjem mehaničke slike zbivanja ne može da izvede

pravi zaključak, niti da sazna istinu.

Istina u stvaralačkom doživljaju Vladana Desnice ne obuhvata samo ono što se

trenutno vidi kao slika, već je mnogo složenija i uključuje ono što je trenutno, kao i

sve što je prošlo i ono što će doći. Scena sa ulice poslužila je piscu kao ilustracija teze

o relativnosti istine, pravde i kriterijuma prilikom procene ljudskih postupaka.

Stav pripovedača pisac iznosi eksplicitno, kao zaključak izveden iz date

situacije: „Eto, sve iz milosrđa i u ime čovjekoljublja, tri se ljudska stvora dozlaboga

mlate za nečiju korist i za nečiju pravicu. A malo podalje, dva nedostojna egoiste ni

prstom da maknu za svoga bližnjeg. Dva egoiste, tri napadača, četiri isprebijana.

Među samih pet-šest ljudi, našlo se, eto, grešnika svake vrste: krivaca zbog učestva u

tuči, i krivaca zbog komodnog neučestva; krivaca zbog uplitanja u tuđe i nepoznate

poslove, krivaca zbog neuplitanja; nečovječnih mlakonja i rabijatnih čovjekoljubaca;

275 Vladan Desnica: Pripovetke, BIGZ, Beograd, 1993, str. 21. 276 Isto, str. 21.

117

krivaca zbog samovlasnog uspostavljanja pravde, i krivaca zbog sprečavanja da

pravda, makar i samovlasno, bude uspostavljena!“277

Navedenim pasusom pisac ukazuje na dvojnost čovekovog bića, na njegovu

podeljenost na istinu srca i istinu razuma. Prikazan kao podeljeno biće, Desničin

čovek ukazuje na nemogućnost jednostranog opredelenja i upućuje na relativizam koji

je u osnovi svega. Doživljavajući slike stvarnosti samo kao jednostrane istine jednog

trenutka, pisac teži da sagleda i prikaže što celovitiju sliku istine. Ovom pripovetkom

Desnica otkriva jedan od glavnih zadataka književnosti i umetnosti uopšte, saznati i

prikazati istinu u najrazličitijim vidovima i oblicima, sagledavajući različita stanja

čoveka.

„Božićna priča“ (1950)

U „Božićnoj priči“ Desnica analizira i prikazuje sumornu atmosferu

neposredno pred početak Drugog svetskog rata. Radnja ove pripovetke locirana je

negde u severnoj Dalmaciji i odvija se u veoma teškim uslovima. Pisac stvara

ubedljivu sliku zime na kamenom bespuću, u planinskim velebitskim vrletima po

kojima se čuje jedino bura. Upravo takvom slikom nemilosrdne i haotične prirode,

nagoveštava se ratna atmosfera koja dolazi.

Nagoveštaj rata prikazan je kroz kopanje rovova, logorski vojnički život, kroz

apatiju i opuštenost vojnika i oficira, osećanje uzaludnosti i suvišnosti svega što rade.

Sve što se događa u ovoj pripoveci otkriva nesagledive razmere predratne psihoze,

koja se sve više uvlači u svest ljudi i pretvara ih u istrošene ljudske olupine.

Prikazujući predratnu atmosferu u pripoveci „Božićna priča“, Desnica teži da prikaže

prevashodno čoveka i njegova unutrašnja stanja u datim okolnostima. Nespokojni i

zabrinuti Desničini junaci pronalaze „svoj posebni način spasenja“ u sebi samima,

boreći se da nadvladaju situaciju u kojoj se nalaze: „Već je sasvim mirisalo na rat. U

ljude je bilo ušlo ono trijezno, okato nespokojstvo, ona šutljiva zabrinutost koja

prodire do u kosti kao predvečernji hlad. Svak se zatvorio u svoj krug (…) A u sebi,

svak se dovija kako da iznese živu kožu i iznalazi neki svoj posebni način spasenja; u

277 Isto, str. 23.

118

toj posebnosti kao da leži jemstvo i uslov sretna ishoda koji će, stoga, doći dijelom i

kao nagrada za invencioznost same zamisli.”278

Ratne okolnosti u ovoj pripoveci Desnica oslikava prikazujući prevashodno

čovekov unutrašnji svet. Glavni junak novinar dobija poziv za mobilizaciju što u

potpunosti menja njegov dotadašnji život. Sliku čovekove zebnje u dotad nepoznatim

ratnim okolnostima pisac neposredno ostvaruje slikom predela: „Počela je stiskati

studen sve jače, radni dan sve je više kračao, a slika predjela postajala je sve golija i

bjednija. Suri krš, suro nebo i nepošumljenost pokazivali su se u svoj svojoj

golgoti.”279

Razloge takvih prirodnih okolnosti pisac pronalazi u čoveku i njegovoj

neljubavi prema drvetu: „Pravi razlog današnjoj očajnoj pustoši najvećom dijelom leži

naprosto u dendrofobiji tamošnjeg čovjeka. Tu niko ne žali za drvetom, niko ga ne

voli.”280

Opisujući predele dalmatinskog zaleđa u kojima se zadesio novinar za vreme

rata, Desnica stvara ne samo portret toga kraja, već i ljudi koji ga nastanjuju.

Određujući godišnje doba samim naslovom pripovetke, pisac daje detaljan i slikovit

opis zime kroz doživljaj i svest glavnog junaka: “Znam to, da u svom vijeku nisam

prepatio toliko studeni kao tada u tom kutu “sunčane Dalmacije”. Dva dana jako

zastudi, nebo se namrgodi i dune jaka bura, pa preko noći poče nekakva lapavica – ni

kiša ni grad ni snijeg – koja oblijepi i pocakli sve, i cestu, i kamen, i ševarove

krovove, i drveće. Jutro osvane čudesno: krte gole grančice murvaća i rašeljke

sudarale su se pod zamasima bure dajući čudan, nečuven zvuk, kao cilik hiljade

staklenih zvončića.”281

Navedeni primer pokazuje koliki je značaj prisustva prirode u Desničinim

prozama. Slikoviti i zvučni opis zime nije samo prikaz pejzaža, već nagoveštaj i

slutnja čovekovih stanja u takvim prilikama. Zima je uslovila rano smrkavanje, što je

vojnicima omogućavalo “da se zavale u mraku u slamu gdje nema više ni dužnosti, ni

prisustva tuđih očiju, ni potrebe da se govori – ni ma čega od onog mutnog stanja

satkana od sanjive polusvijesti i od osjeta studi u kome, kao zakukuljen crv, zasvrdla

278 Isto, str. 155. 279 Isto, str. 164. 280 Isto, str. 164. 281 Isto, str. 165.

119

prisna briga i progovori svojim nagorkim a ujedno toplim i kućevnim glasom. I ta

briga, ta misao, čovjeka spaja, kao nit, s kućom, s njegovima.”282

Upravo je studen održavala budnom čovekovu misao pretočenu u brigu, ne

dajući mu da se zaspi. U dugim zimskim noćima, Desničin junak utehu pronalazi

gledajući u crnu noć. Približavanje Božića izazivalo je nemir i želju da se praznik

provede sa porodicom. Navedenu želju pukovnik Zarić poverio je novinaru koji je

imao zadatak da ga odveze do sela u kojem se nalazila njegova porodica.

Međutim, ratne okolnosti koje su se ispoljile kroz nedostatak benzina, kao i

nepovoljni zimski uslovi, otežavali su izvršenje njihovog plana. Iako se ova priča

događa na božićnu noć, njeni junaci ne obraćaju se Bogu u svojim razmišljanjima i

namerama, niti očekuju da će se desiti neko čudo. Upućeni sami na sebe i jedni na

druge, uviđaju da su njihova nastojanja uzaludna u borbi protiv sile i moći prirode

koja ne dozvoljava ispunjenje njihovih namera. Desničin čovek je svestan prirodnih

okolnosti u kojima se nalazi, kao i skorog dolaska rata. Ovom pripovetkom pisac

oslikava uticaj predratnih zbivanja i zime na čoveka. U takvim okolnostima i rat i

priroda pokazuju se kao dve sile kojima se čovek ne može odupreti.

282 Isto, str. 156.

120

“Florjanović” (1950)

Ova pripovetka je prvi put objavljena 1951. godine u časopisu Književnost i

ubraja se u red Desničinih pripovedaka koje se odnose na gradsku dalmatinsku

sredinu. Fabula je, kao i kod većine Desničinih proza, veoma jednostavna. U

dalmatinski gradić doputovao je jedan čovek, islednik Rašo, koji u okružnom sudu

treba da utvrdi ispravnost Florjanovićevog poslovanja. Fabularna linija teče ovim

redom: sudski islednik je uveče doputovao vozom, došao do zgrade okružnog suda i

zapazio svetlo na prozoru. Javlja se poslužitelju koji mu govori da je Florjanović gore

u sobi. Rašo se penje na drugi sprat, dogovara se sa Florajanovićem da odmah izvrše

pregled poslovanja. Dok je Rašo vršio kontrolu, Florjanović je u mislima sagledavao

svoj protekli život. Nakon dva sata, kontrola je završena, Florjanović je priznao

ustanovljenu proneveru, izašao iz sobe, i ubio se u toaletu.

Tragičan završetak javlja se kao posledica načina života glavnog junaka.

Florjanović je svesno činio finansijske pronevere da bi obezbedio svojoj porodici

lagodan život. Uzročnik njegove odluke je „ekonomski slom“283 oca njegove žene

koji je bio njihova jedina materijalna podrška i nada, kao i otkrivanje njegovih

novčanih manipulacija. Da bi izbegao nastalu situaciju sa kojom nije mogao da se

pomiri, glavni junak se odlučuje za samoubistvo. Navedeni sadržaj pripovetke

ukazuje na prisustvo spoljašnjeg i unutrašnjeg toka radnje. Spoljašnji tok radnje

vremenski obuhvata nekoliko sati od samog dolaska savetnika Raše u grad, do

njegovog odlaska u sud i susreta sa Florjanovićem. Prostorno je spoljašnji tok radnje

takođe veoma sužen, obuhvata put od železničke stanice do okružnog suda, i samu

sudsku zgradu.

Unutrašnji tok radnje je neograničen, nema ni vremenskog ni prostornog

ograničenja i predstavlja samu srž pripovetke. Glavni junak u mislima obuhvata svoj

protekli život. Najveći deo Florjanovićevog života je prikazan kao „veliko djetinjstvo“

u kojem je glavni zadatak bio osmisliti zabavu sebi i drugima: „Pitanje lične sreće bilo

283 „Da, ekonomski slom staroga bacio ih je u veliku nepriliku, ma koliko to Ceslo ne htio priznati pred svojima. To je bio početak svega. Istina, i ranije je u Florjanovićevom rukovanju s novcem maloljetnika bilo manjih neurednosti, koje su mogle da se podvedu pod pojam aljkavosti i neažurnosti, novčanih doznaka provedenim u knjigama s izvijesnim zakašnjenjm, i tome slično. To su ustvari bile kraće pozajmice, koje je „sudac od sirota“ pokrivao čim bi stigao novac iz Čilea. Ali kasnije, kad su pošiljke staroga postale neredovitije i počele izostajati, te su pozajmice bivale dugoročnije i veće, stara se pokrivala novom (...).“ Isto, str. 247.

121

je za nj jedino pitanje koje postoji, jedini bog kome je služio. I to je on zvao ljepotom,

službom ljepoti (...) Njegova ustreptalost gonila ga je uvijek poput predosjećaja: kao

da se za svakim uglom krije nepoznato a na svakom pragu čeka sreća.“284

Posmatran kroz svest savetnika Raše, Florjanovićev život se činio savršen. I

nakon ženidbe ćerkom bogatog industrijalca, sve mu je išlo glatko: „On je i dalje

savladavao neprilike sa savršenom lakoćom. Brige su se razbježavale kao preplašena

jata od nonšalantnog uzmaha od Ceslove ruke sa krupnim topazom.“285

Tek pred sam kraj života dolazi do iznenadnih promena, bajka se pretvara u

realan život i junak dolazi do saznanja da se sve u životu mora negde i nekad platiti,

jer sve je uređeno na principu ravnoteže. Navedeno saznanje ukazuje se kao buđenje

glavnog junaka koji konačno shvata da je život pre svega odgovornost, a ne samo

zabava. Jedino rešenje koje se nameće je smrt kojoj se pristupa bez razmišljanja. Tako

je ova pripovetka jedina u Desničinom opusu u kojoj se glavni junak odlučuje na smrt.

Ovde smrt nije samo ideja o kojoj se razmišlja, već i samo izvršenje te ideje, gola

činjenica koja se prihvata kao izvršenje dužnosti. „Zato se može reći da je to posebno

viđenje smrti u Desničinoj prozi, jedna mirna i racionalna akcija kojom čovjek želi da

iskupi svoju grešnost.“286

Florjanović svoju odluku prihvata mirno i hrabro, jer ona mu se nameće kao

jedina mogućnost izbavljenja u datoj situaciji, kao kazna za neozbiljnost i

neodgovornost. Prihvatajući život kao zabavu i igru, glavni junak biva kažnjen

surovim saznanjem da život zapravo nije takav. Njegovo saznanje biva tragičnije i

žalosnije time što se otkriva pred sam kraj njegovog života.

Život se u Desničinoj prozi prikazuje u različitim vidovima čovekove patnje,

stradanja i muka, i niko ne ostaje pošteđen toga. „Život je ozbiljnost, napor, patnja –

nikako nije svečanost, a onaj ko krene putem svečanosti moraće kad tad da shvati

zabludu i da plati račun.“287 Florajnovićeva sudbina je primer da nema izuzetaka koji

su te patnje pošteđeni, što ujedno predstavlja i glavnu misao ove pripovetke, kao i

celokupne Desničine proze.

Posmatrajući glavnog junaka, uočava se dvojnost njegovog bića koja je

ispoljena kroz prisustvo osećanja i razuma. Prvi deo njegovog života vođen je

isključivo osećajima i težnjom da se udovolji prohtevima i željama: „Postade mu 284 Isto, str. 237. 285 Isto, str. 239. 286 Stanko Korać: Patnja i nada, Prosvjeta, Zagreb, 1982, str. 95. 287 Isto, str. 95.

122

bjelodano da je čitav dosadašnji njegov život bio samo jedna neprestana trka za

zadovoljstvom, jedno neprekidno bunilo sreće. To je bio jedini smisao njegovog

života, jedini pokretač svakoga njegovog djela (...) Sve je to bilo jedno veliko

djetinjstvo koje se proteglo eto skoro do danas - i kao da je tek danas, na krajnjem

pragu života, postao odrasli.“288 Florjanović se kroz život kretao vođen osećanjima

koja su za njega bila jedina spoznaja.

Nasuprot tome, u drugom delu njegovog života dolazi do sve manjeg

prisustva osećanja, i sve većeg prevladavanja razuma koji ga dovodi do konačne

istine. Florajnovićeva istina leži u njegovom saznanju i priznanju sopstvene greške.

Florajnović je jedan od izgubljenih junaka Desničine proze, junak koji je

izgubio sopstveni život igrajući se sa njim. Stvarajući tako još jednu „olupinu na

suncu“, Desnica iznosi svoj poetski stav koji se odnosi na čovekovu izgubljenost u

životu, u pejzažu, u prostoru, u duši. Opisujući usamljenost i nesnađenost čoveka,

pisac ukazuje na opšta mesta modernih književnih dela, dok istovremena preciznost u

prikazivanju detalja upućuje na tradiciju realizma. Takvim stvaralačkim postupkom

Desnica obuhvata i realističke i moderne elemente u strukturi ovog proznog

ostvarenja. Dvostrukost pomenutih stilova potvrđuje i sam prostor koji je sa jedne

strane opisan realistički, dok istovremeno izražava osećanje teskobe.

Nasuprot Florjanoviću, Desnica postavlja lik savetnika Raše koji se nalazi u

položaju objektivnog posmatrača. Pisac u potpunosti razdvaja njihove svesti i uglove

gledanja, tako da svaki lik nosi u sebi svoju misao koja je nepoznata drugome.

Sećanja glavnog junaka pisac smešta u objektivni iskaz pripovedača u trećem licu.

Pisac ostvaruje dva posebna vidokruga dvojice pomenutih junaka, kao i vidokrug

pripovedača. Rašin dolazak u grad nije u Florjanovićevom vidokrugu, kao što ni

Florajnovićev život nije u vidokrugu Rašinom. Posmatrajući vidokrug i položaj svesti

ovih junaka, uočavamo da su one postavljene onako kako traži tehnika realističke

proze, u kojoj dve ili više svesti imaju svaka svoj ugao gledanja i gde jedna svest

nema uvida u druge svesti.

Najsitniji detalji u Desničinim prozama, vidljivi su samo okom pripovedača

(autora), što potvrđuje i ova pripovetka. Kad Florjanovićeva kćerka kaže ocu: „Baš

sam sretna!“ – to znaju samo pripovedač i Florjanović, a ne znaju drugi likovi. Time

pisac u potpunosti provodi monološki iskaz likova jer svaki lik nosi svoju misao koja

288 Vladan Desnica: Pripovetke, BIGZ, Beograd, 1993, str. 253.

123

je nepoznata drugom. Primer za navedenu tvrdnju vidljiv je u odnosu Raše i

Florjanovića, jer svaki od njih je potpuno monološki postavljen. U trenutku njihovog

suočavanja, nama je dostupan samo Florjanovićev protekli život, dok o Raši

saznajemo mnogo manje. Florjanovićeva sećanja data su kao objektivni iskaz

pripovedača u trećem licu, čime pisac postiže udvajanje vidokruga. Udvajanjem

vidokruga289 pripovedača sa vidokrugom Raše ili Florjanovića u određenim

segmentima priče, pisac ostvaruje utisak da pripovedač govori ono što Florjanović

misli i oseća, ili opisuje ono što Rašo vidi.

Lik savetnika Raše izgrađen je kao suprotnost glavnom junaku čime pisac

naglašava njihovu različitost, iako su se poznavali sa univerziteta, „putovi im se nisu

sastajali ni ukrštavali. Ceslo Florjanović, nekoliko godina stariji, jurio je za zabavama

i avanturama, zalazio u otmjene lokale i družio se s imućnijima; a on se hranio po

menzama (...) Kasnije, tokom službovanja, izdaleka je pratio i nesvijesno sa svojom

sravnjivao Florjanovićevu karijeru, koja mu se uvijek činila zavidnijom i nezaslužno

sretnijom“.290

Život glavnog junaka pisac prikazuje kroz digresije koje odgovaraju

junakovom toku misli. U težnji da prevaziđe ograničen prostor u kom se nalazi,

Desničin junak „spiralama svoje misli“ izvlači se iz omeđene prostorije u želji da „se

vine u druge predjele, u druga raspoloženja“.291

Snagom svoje misli Florjanović prelistava svoj život izjednačavajući prošlo i

sadašnje vreme: „A sama miso je letila, nestalna i povodljiva kao omamljen leptir,

dodirujući se bez reda sjećanja od juče i onih od davnine, budeći davno pozaspale

doživljaje i spajajući ih sa onim sasvim svježima. Hiljade sjećanja na koje ko zna od

kad nije pomislio počeše iskrsavati, bezuzročno, sama od sebe, ispreplićući se sa

živom stvarnošću koju je sad osjećao jednako neživom i nestvarnom kao i tu daleku

prošlost. Sve te pomisli i slike izlazile su mu pred oči bez povoda, izjednačene među

sobom, nanizane u istoj ravnini, nekako čudno, nestvarne kao u snu i, ravne po

važnosti i težini.“292

289 Pomenuto udvajanje vidokruga veoma je značajno za tehniku proze, i prema rečima Borisa Uspenskog, možemo ga označiti i kao umnožavanje tačaka gledišta. Takvim stvaralačkim postupkom autor može da bude prisutan na svakom mestu ako se pripovijedanje vrši iz pozicije svesprisustva, u trećem licu. Boris Uspenski: Poetika kompozicije/Semiotika ikone, Nolit, Beograd, 1979. 290 Vladan Desnica: Pripovetke, BIGZ, Beograd, 1993, str. 234. 291 Isto, str. 250. 292 Isto, str. 251.

124

Izjednačavajući prošlost i sadašnjost, glavni junak vrši zbir svoga života

suočavajući se sa skorim krajem. Navedeni primer ilustruje Desničin poetski stav koji

nam govori da čovek na samom kraju života, kad je svoje vreme potrošio, stavlja

ispred sebe i sagledava sve protekle događaje ukidajući im kategoriju vremena.

Iznoseći protekli život junaka u fragmentima koji oslikavaju psihologiju, prirodu i

socijalni položaj junaka na principu suprotnosti, pisac ostvaruje izvesnu protivrečnost

na kojoj se zasniva njegova celokupna proza.

„Oproštaj“ (1951)

Pripovetka „Oproštaj“ prikazuje biološko dotrajavanje čoveka, gubitak

njegovih fizičkih i psihičkih moći u čekanju sopstvenog kraja. Slikajući zalazak

jednog ljudskog života, pisac istovremeno oslikava pesimizam karakterističan za

malograđanske palanke i provincije koje sasvim posustaju pred dolaskom nove epohe

i novog vremena. Palanka je izgubila svoju mladost, kao što i junak pripovetke polako

gubi svoj život. Prvom rečenicom Desnica oslikava glavnog junaka Antuna: „On je

bio već sasvim oronuo. Iz preširokog ovratnika pružao se utanjen vrat sa mlohavim

naborima kože pod grlom i podrhtavala je palica u omršaloj ruci.“293

U nastavku saznajemo da je Antunovo stanje dodatno pogoršano iznenadnom

smrću njegove žene koja je bila osam godina mlađa i nije se očekivalo da će prva

umreti. „Obnemogao i bolestan, nije mogao ni da je isprati; mjesto njega ispratila ju je

njihova stara dvorkinja Ana. On je promatrao sprovod zavodnjelih očiju, iza

zatvorenog prozora, i šmrcao, jer je bio preslab za napor jecanja.“294 Nemogućnost da

se poslednji put oprosti od žene, dodatno ilustruje junakovu fiziološku nemoć.

Nakon ženine smrti, njegov život biva naglo ispunjen samoćom: „Pred njim se

pružala pučina samoće: čitav preostali dio dana, čitava noć, sve do novog jutra.“295

Motiv samoće u Desničinim prozama često je povezan sa motivom smrti, koja je već

293 Isto, str. 118. 294 Isto, str. 118. 295 Isto, str. 118.

125

nastupila ili se tek očekuje. U strahu od sopstvene smrti, Desničin junak se bori sa

samoćom koju teži da ispuni nekim sadržajem ili svrhom.296

Tonući polako u sve veću nemoć, sužavao se krug njegovih misli, „i kad

sklopi oči, sve mu dođe jednako blizu ili jednako daleko. Dani su sad postali nekako

neizmjerno kraći (ili neizmjerno dulji – ko bi ga znao?), plitki a bezdani kao proparan

džep. Iza dremežno spuštenih vjeđa čekanja postaju kraća i strpljivija, a potrebe

krotke i odgodive.“297

Uporno tinjanje i sporo dotrajavanje Antunovog života, veoma je slično stanju

profesora Starog iz pripovetke „Posjeta“. Dotrajavanje njihovih života ima mnogo

zajedničkih elemenata. Težina godina koje nose pomenuti Desničini junaci, ostavila je

neumitne tragove u obliku gubitka životnih sila i duhovnog vitaliteta. Obojica

neprestano odlažu smrt, za koju znaju da će neminovno doći. Međutim, ipak postoji

izvesna razlika između dotrajavanja nekada veoma poznatog profesora Starog i bivšeg

poštanskog činovnika Antuna. Dotrajavanje i umiranje ovih junaka pisac prikazuje u

različitim kontekstima. U pripoveci „Posjeta“ akcenat je na biološkoj granici

čovekove egzistencije. Profesor Stari je u svom umiranju sveden isključivo na

„nemoćno, uniženo tijelo“ iz kojeg je isčezla i poslednja „iskra duha“, dok je u

pripoveci „Oproštaj“ akcenat na psihološkoj razini čovekovog postojanja gde se

egzistencijalni čin ispoljava kroz svest o sebi i sredini. Poštar Antun svoj život

završava gubljenjem jasnih predstava o pojedinim realitetima koji ga okružuju. Sve se

izmaknulo van njegova dohvata. Malo pretsoblje bilo je drugi svijet. Hodnik –

predvorje nepoznatog. A kuhinja – do nje su daleki i zamorni puti i za samu

misao!“298

Blizina smrti u Desničinoj stvaralačkoj poetici briše odnose u prostoru, kao i

osećaj vremena. Misao se sve više gubi i napušta čoveka, koji sve češće pada u stanje

polusna, u „nešto opalno, zamagljeno, što se prima i upija sklopljenih očiju“.

U slučaju profesora Starog smrt je prikazana kao poprimanje nove funkcije i

nove svrhe čovekovog tela da bude posuda za trakavicu, dok se u „Oproštaju“ smrt

296 „Samoću je ispunjavala jedna jedina pitalica a neuposlenost zabavljala jedna jedina dilema: hoće li Ana navratiti poslije podne ili neće. Njegova je misao preskakala sa jedne alternative na drugu kao kanarinac sa prečke na prečku. Nije njemu nizašto trebala njezina popodnevna posjeta; ali između jutarnje pitalice: „hoće li doći?“ i večernje odgonetke „došla je“ ili „nije došla“, proticao je dan, bilo je na što da se čeka odgovor, bio je kao neki sadržaj, i neki smisao, i neka svrha.“ Isto, str. 119. 297 Isto, str. 121. 298 Isto, str. 122.

126

javlja kao postepeno i sigurno nestajanje i rasplinjavanje, kao gubljenje svih

preostalih veza sa samim sobom i svetom oko sebe, prelaženje u neko maglovito

stanje svesti.

Nasuprot polusnu u kom se nalazi, Desničin junak oseća „sitnu točkicu

nemira“ kao ostatak nekadašnje snage i života. Motiv nemira u Desničinom

stvaralaštvu označava čovekovu želju i potrebu za kretanjem i delovanjem, potrebu da

se udalji od blizine smrti. U težnji da nadvlada realno i dokuči ono što se ne spoznaje

očima, Desničin junak zaklopljenih očiju želi da pronađe „onaj neprekidni ton –

srebrnu nit koja traje“.299

Ovom pripovetkom Desnica iznosi jednu od svojih poetskih ideja, težnju

čoveka da nadvlada prolaznost i smrt. Ta neprestana igra motiva života i smrti

prisutna je u najrazličitijim oblicima kroz sva Desničina prozna ostvarenja. Koliko

god pojedini slučaj bio sličan nekom drugom, nigde se ne pojavljuje na isti način, u

istom obliku. Međutim, uvek je poznat ishod igre motiva života i smrti. Motiv smrti

trijumfuje u većini Desničinih proza, javljajući se kao rezultat određenih spoljašnjih

faktora i unutrašnjih sila.

299 Isto, str. 125.

127

„Konac dana“ (1951)

Pripovetka „Konac dana“ može poslužiti kao ilustracija Desničinog

stvaralačkog čina koji se „zasniva na jedinstvu i prožimanju analize i deskripcije.“300

Pomenuti postupak podrazumeva istovremeno kretanje kroz radnju koja se razvija u

određenom prostoru ili sredini, i proučavanje psiholoških reakcija junaka na određene

događaje. Desnica se u svojim prozama istovremeno kreće na spoljašnjem i

unutrašnjem planu, što je vidljivo upravo u ovoj pripoveci u kojoj je sumorno

dotrajavanje jednog života istovremeno povezano sa svakodnevnim događajima koji

karakterišu datu sredinu. „Tako se ljudski lik postavlja uokviren i prožet sredinom, i

taj spoj sumornosti i svakodnevnosti, ironije i banalnosti, osnova je onoga što čini

meru kod Vladana Desnice.“301

Početak ove pripovetke može poslužiti kao primer koji oslikava diskretan

način na koji Desnica uvodi svoje junake u priču. Opisujući veče nad gradićem, pisac

neposredno pominje doktora Milu Prkuta koji kreće u šetnju kad se svi razilaze,

otkrivajući time njegovu posebnost: „A doktor Mile, kao za inat, upravo je tada

izlazio u šetnju ( - ta njemu je čitav život bio u znaku nekog neodređenog inata!)“302

Naglašavajući reč „inat“, Desnica neposredno i naoko slučajno otkriva

karakter svog junaka. U nastavku je opisan izgled glavnog junka jednom rečenicom,

koja sadrži mnoštvo spoljašnjih detalja pomoću kojih pisac istovremeno otkriva

junakove karakterne osobine: „Onako suhonjav, krakat, u cipelama od mekog ševroa

sa četvrtastim vrhovima kakve je dosljedno naručivao već pedeset godina ne osvrćući

se na prevrtljivost mode, sa šeširom koji je nosio uvijek onako neugnječen kako ga je

dobio u dućanu i prvi put nataknuo na glavu, zaparao je svoju brazdu poprijeko

Šetalištem, kao da time hoće da prekriži i poništi sve ono što su tokom dana ljudi tuda

našetali.“303

Ističući njegovu doslednost u izboru cipela, načinu na koji nosi šešir, i redovne

šetnje noću, pisac ističe neobičnost i netipičnost Milinog karaktera. Svaki spoljašnji

detalj ima svoje mesto u celokupnoj analizi njegovog psihološkog lika.

Pored navedenih pojedinosti koje se odnose na spoljašnji izgled, doktor Mile

Prkut se izdvajao i po tome što je bio „veliki ljubitelj češke muzike“. Otkrivajući 300 Zoran Gavrilović: Neizvesnosti, Narodna knjiga, Beograd, 1985, str. 218. 301 Isto, str. 219. 302 Vladan Desnica: Pripovetke, BIGZ, Beograd, 1993, str. 130. 303 Isto, str. 126/127.

128

detalje po kojima se ovaj junak izdvaja od ostalih, Desnica naglašava i ono što je

tipično za sve njegove junake: „Vječito ga je gonio nekakav nemir, neki nejasni

osjećaj da još mnogošta ima da se učini, i to još hitna i važna; ali što – toga se nije

pravo prisjećao.“304

Nemir, kao čest motiv Desničinih proznih ostvarenja, zajednička je osobina

svih njegovih junaka. Posmatrajući navedeni primer, uočavamo da Desnica,

predstavljajući svoje junake i njihove živote, ne daje prednost događajima, već

prikazu različitih psihičkih atmosfera u kojima se junaci nalaze. Želeći da se što više

približi čoveku i pronađe razloge trenutnih stanja, pisac odgovore pronalazi u

prošlosti.

Doktor Mile se vraća u rodni grad nakon završenih studija u nadi da će

sačuvati porodičnu lozu i imanje, „ali Mile nije pokazivao mnogo zanimanja“ za

porodični posao. Njegovu pasivnost i ravnodušnost pisac objašnjava slabljenjem

porodične loze: „U mjestu su mnogo isticali Milinu spremu i pozvanost za javne

dužnosti, ali su sudili da u poslovnim stvarima daleko zaostaje i za djedom i za

stricem, i vjerovali da s njim u familiji Srdarević započinje niz onih generacija koje

više ne stiču već u najboljem slučaju održavaju imanje na crti jednog postepenog i ne

odveć naglog opadanja.“305

Provodeći jedan deo života na studijama u Pragu, Mile se udaljava od rodnog

kraja, postajući predstavnik inteligencije koja se odnarodnjavala. Ponovni povratak

mu ne donosi smirenje, već samo osećaj nelagode i nepripadnosti svom zavičaju.

Istorijske i društvene promene koje su se ispoljavale kroz dolazak novih generacija i

novih ideja, samo su pojačavale njegovu otuđenost i izolaciju. Bivajući svedok

vremena koje prolazi a čiji protok nije mogao da zaustavi, „Mili se prvi put prokrala

glavom pomisao da je čas kad je doživio ostvarenje svojih snova iz mladosti bio pravi

čas da umre.“306

Ne mogavši se pomiriti sa novim vremenom i životom koji prolazi, junak ove

pripovetke jedini izlaz iz sopstvenog nezadovoljstva vidi u smrti: „(...) za tih dugih

popodneva počeo se opet uljuljkivati u misao o smrti. Činilo mu se da ona nadolazi od

sebe, ako se samo umijemo da postavimo u stanje potpune opuštenosti tijela i volje;

njezino nastupanje zamišljao je dosta ugodno; kao neki krajnji stepen sanjivosti.

304 Isto, str. 131. 305 Isto, str. 129. 306 Isto, str. 132.

129

Čitavim bićem prepuštao se u njeno krilo i osjećao kako ona postepeno njime

ovladava (...) Tako se dan na dan zabavljao tim poniranjem u ništavilo, i toliko se u

tome uvještio, da mu je to postalo potreba, i gotovo neki mali porok.“307

Dovodeći svog junaka u izvesno stanje sanjivosti, pisac ga suočava sa mišlju o

smrti da bi mu je što više približio razgoneći time strah od umiranja. Želeći da pobedi

sopstvenu prolaznost, junak ove pripovetke posmatra sebe kao glavno lice u toj igri

između života i smrti: „Htio je da bude svakom jasno i nedvojbeno da je to umiranje

njegova stvar, da je u tome on glavno lice. On je tu onaj koji nešto čini a ne neko s

kojim se naprosto nešto događa. I tako je čekanje smrti moralo kod Mile da poprimi

neki djelatni vid (...)“308

Pisac usporava vreme stavljajući svog junaka u stanje čekanja, dajući time

vremenu jednu novu, odgodivu dimenziju: „I baš sad, u starosti, imao je prvi put u

životu osjećaj da nije potrebna žurba i da ima vremena za čekanje.“309

Doživljavajući život kao skup sitnih i neznatnih događaja, doktor Mile iznad

svega što je proteklo i što prolazi, kao jedinu neprekidnost i konstantnost izdvaja tok

vremena: „Slušao je otkucaje satova sa crkava. Nad varošicom je prohujao još jedan

dan; još jedna krpica vremena, jedan jednolični odsječak trajanja, jedno od onih „od

jutra do mraka“ u čijem se uzanom rasponu zbivaju sitni, neznatni događaji života, za

devedeset i devet posto jednaki kao i juče, kao i prekjuče, a samo za jedan posto po

nečemu novi i različiti, a iz kojih se prede ona neprekidna traka vremena što spaja

današnjicu, u kojoj se prividno ništa značajno ne dešava, sa davnim zemanima kad su

u varošicu provalili Avari (...)“310

Želeći da sačuva vreme koje je proteklo od zaborava, vreme u kojem je on

ostvarivao značajne uspehe, doktor Mile se u jednom trenutku odlučuje da napiše

svoje uspomene. Međutim, uočio je da je iz napisanih stranica „izbijala jedna

gorčinom otrovana starost“, što je pruzrokovalo da su te njegove uspomene „zvučale

tako apokaliptično kao da se radi ne o zalasku jednog doba već o skončanju vremena

uopće.“311

Težnja Desničinog junaka da sačuva vreme koje prolazi ostaje beznadežna i

neostvarljiva. Takvu istinu koju je doktor Mile i sam znao, pisac naglašava

307 Isto, str. 136. 308 Isto, str. 139. 309 Isto, str. 149. 310 Isto, str. 153. 311 Isto, str. 141.

130

izgovarajući je kroz predstavnike novog vremena: „Znate, program za sutrašnjicu ne

može se sastojati u uskrsavanju jučerašnjih, ili čak prekjučerašnjih ideja. Morate ipak

razumjeti da se jučerašnja naprednost danas zove nazadnost – vrijeme ide dalje!“312

Vreme se u Desničinoj poetici javlja kao kategorija proticanja na koju je

nemoguće uticati. Čovek je svestan te neminovnosti i svoje nemoći da nešto učini. U

težnji da zaustave proticanje, Desničini junaci žele da postignu stanje izvesnog

smirenja u kojem će odagnati svaki nemir, stanje pravilnog kretanja „koje vrijedi

koliko i bezprekidno mirovanje, i koje dapače još bolje umiruje i uljuljkuje: nema ni

početka ni kraja – u svakom je času slika savršeno ista i zato uvijek jednako zabavna

(...)“313

„Formalista“ (1952)

Posmatrajući pripovetke iz zbirke Olupine na suncu u odnosu na roman

Zimsko ljetovanje, uočavamo da su u ovim pripovetkama ljudi posmatrani i prikazani

izolovano, u vrlo uskom krugu svojih sudbina. Upravo je izlovanost stanje koje

podjednako karakteriše sve Desničine „olupine“. Izolovano lice nalazi se uvek u

prvom planu, dok su ostali likovi dati u pozadini glavnog lika. Pisac u potpunosti

zanemaruje međuljudske odnose u pripovetkama prve zbirke, posmatrajući izolovana

i osamljena lica. Njihovi odnosi sa drugim ljudima stavljeni su u drugi plan, „kao i

neživi predmeti, što okružuju lice i pletu sredinu, u kojoj se ono kreće.“314

Sam početak ove pripovetke otkriva da će se radnja dešavati u Ravnim

Kotarima: „Cesta vijuga između vinograda s maslinama i smokvama; iza njih, u

daljini, modrikasti kostur Velebita; a negdje u dolini između tih vinograda i dalekog

Velebita, slutnja mora. Niotkud se ono ne vidi, niti išta što je s njim u vezi, ali se

njegova blizina jasno osjeća. – To su Ravni Kotari.“315

312 Isto, str. 144. 313 Isto, str. 148. 314 Živko Jeličić: Lica i autori, Kultura, Zagreb, 1953, str. 123. 315 Vladan Desnica: Pripovetke, BIGZ, Beograd, 1993, str. 55.

131

Navedeni primer pokazuje Desničinu sklonost ka prikazima prirode i šireg

zavičaja iz kojeg potiče, kao i direktnu vezu čoveka i njegovog kraja. Glavni junak

ove pripovetke, Mojo Rašković, došao je u Ravne Kotare iz podvelebitskog kraja i

nije mogao da se uklopi u novu sredinu. Po svemu se razlikovao od ostalih ljudi u tom

kraju, „najprije svojim neobičnim imenom (...) – bio je to jedini čovjek po imenu

Mojsije za koga se u čitavom kraju znalo. I po vanjskom izgledu bio je neobičan:

sitan, tanak, ispijena žuta lica, rijetke crne bradice i duge kose, imao je u svom liku

nešto isposničkog, samo što mu je pogled bio hladan i neugodan“.316

Oslikavajući svog junaka jednom rečenicom, Desnica potvrđuje svoj

stvaralački postupak u gradnji likova. Odabirući pažljivo glavne pojedinosti u

njegovom izgledu, pisac istovremeno naslućuje i stvara njegov psihološki portret.

Slika Mojinog lika uokvirena tavanskim prozorčetom otkriva njegovu izolovanost:

„Među ljude, u krčmu, u crkvu, nije nikad zalazio – rijetko ga je kad čovjek mogao

vidjeti na cesti ili ma gdje drugo doli u prozorčetu njegovog tavana. Živio je sasvim o

sebi, bez „pačanije“ bilo s kim. Seljani su se nekako obazrivo tuđili od njega i kao da

su izdaljega obilazili njegovu kuću. Mojinu mrzost za kretanje vjerovatno je

pojačavalo i to što je hramao na jednu nogu i opirao se o nju s izrazom patnje na

licu.“317

Neobičnost svog junaka Desnica pojačava tišinom koja je prouzrokovana

Mojinim neimanjem potomstva. Jedinu nežnost pokazivao je prema vrani koju je

pripitomio. Iznoseći navedene podatke i osobine glavnog junaka, pisac nagoveštava

da nije još sve rekao o njemu, i da ono najgore tek sledi. U nastavku saznajemo da je

Mojo nemirnu mladost proveo u hajdučiji i da je „iz tih podviga iznio i onu svoju

šepavu nogu“. Nakon nekoliko godina robije, dolazi u selo sa ciljem da se konačno

smiri.

Mojinu osobenost pisac naglašava smeštajući ga u sredinu koja je suprotna od

one iz koje je potekao: „Preko pocrnjelih krovinjara pucao je pogled na plodnu

kotarsku ravnicu, na onu vedru pitominu tako različitu od surog podvelebitskog kraja

u kome se rodio i odrastao i u kome je započeo svoje podvige.“318

Prikazujući u nastavku glavnog junaka, Desnica otkriva i potvrđuje svoj

stvaralački postupak: pored nečijeg lica prikazati i njegovo naličje, sve ono što se

316 Isto, str. 56. 317 Isto, str. 56. 318 Isto, str. 57.

132

krije „pod spokojnom površinom“. U težnji da se što više približi čoveku, da otkrije

njegovu konačnu istinu i prikaže je, pisac uvodi motiv smrti. Smrt je u ovoj pripoveci

predstavljena kao poslednja mogućnost i prilika da se čovek iskupi za svoja nedela

govoreći istinu.

Dovodeći glavnog junaka na samrtnu postelju, pisac ubacuje lik sveštenika od

kojeg se očekuje da će čuti istinu izgovorenu od strane hajduka i grešnika Moje

Raškovića. Međutim, sveštenik ne dolazi do Mojinog potpunog priznanja istine.

Otkrivajući svoj najteži greh, ubistvo poreznika, glavni junak odbija da prizna ostale

grehove. Desničin junak uviđa da osećanje sopstvene krivice ne biva otklonjeno

priznanjem istine. Dolazeći do takvog saznanja postaje mu sasvim nevažno da li je

naveo sve svoje grehove ili samo neke. Ostavljajući polovično Mojino priznanje

grijeha, Desnica neposredno kazuje da čovek ostaje sam u zlu koje je počinio.

„Bunarevac“ (1952)

Pripovijetka „Bunarevac“ na motivacionom planu poseduje očigledne sličnosti

sa pripovetkom „Konac dana“. Uočljiva je čovekova potreba da se u nečemu potvrdi,

da sam nešto stvori u sredini koja za njega nema razumevanja. Ova pripovetka

zasniva se na pobuni mladog intelektualca Miloša protiv ustaljenog poretka stvari,

podjednako u roditeljskom domu i sredini koja ga okružuje. Desnica prikazuje

provincijsku sredinu i kao njen kontrast ubacuje priču o Milošu, oslikavajući

istovremeno dramu naših intelektualaca sredinom dvadesetog veka koji su se borili sa

sobom i svojim okruženjem. „I ova je Desničina proza susret mašte i stvarnosti, priča

o razbijenim iluzijama. Pisac veoma vješto provodi ne samo Miloša nego i druga lica

kroz život, postavljajući ih u različite prostore. Ispočetka novi dani donose nove

snove, ali se sve brzo pretvara u paučinu na vjetru. Sigurno oko vidi to pretvaranje i

prati svaki lom, da u rezignaciji i smirenosti sačuva najtananije drhtaje dogorjelih ili

slomljenih ljudi.“319

319 Božo Milačić: „Uz prozu Vladana Desnice“, LMS, Novi Sad, oktobar 1955, godina 131, knj. 376, sv. 4, str. 409.

133

Nakon završetka visoke škole, Desničin junak teži da se dokaže, da unese neke

novine u svoje okruženje. Sukobivši se sa ocem oko izbora svoje životne saputnice,

Miloš napušta bogatu roditeljsku kuću i odlazi na službu u daleku provinciju, vodeći

sa sobom bolešljivu ženu.

Osnovni događaj u „Bunarevcu“ nalazi se na samom kraju novele: smrt

Miloševe bolesne žene Jagode, zbog koje se sukobio sa ocem i odlučio da život

nastavi u provinciji kao učitelj. Milošev sukob sa ocem pisac koristi kao povod za

opis zatvorenog i otupljujućeg života intelektualca u zabačenom provincijskom

gradiću Bunarevcu: „Bio je došao u sukob s ocem, poznatim prestoničkim liječnikom,

radi te iste žene koja leži tamo u kutu i koju zaklanja od svjetlosti svojim plećima. On

je tad stajao pred zadnjim ispitima na univerzitetu a ona je studirala klavir na

muzičkoj akademiji. Otac je bio jako nezadovoljan sinovljevim izborom: djevojčina

tetka, u čijoj je kući kao siroče i odrasla, imala je prilično bučan brakorazvodni

proces, a porodica mu se i inače činila sasvim skromne ruke. Zamišljao je posve

drugačiji brak za svog jedinca. Osim toga, djevojka je bila grudobolna. I on se, kako

je govorio, odlučno protivio toj vezi, i kao otac i kao liječnik.“320

U nastojanju da svom sinu omogući srećan život, Milošev otac čini sasvim

suprotno, ugrožavajući sreću i život sopstvenog deteta. Prema mišljenju Slobodana

Kalezića, takav postupak „istovremeno znači da dobrota može da se javi kao

apstraktni i teorijski izraz jednog životnog stava; međutim, kada ga treba realizovati,

onda mu se na lomaču prinose i takve vrijednosti kao što je lična, intimna sreća

bliskih i dragih.“321

Pružajući otpor ocu, Miloš u svojoj težnji za samostalnošću pristaje na niz

žrtava koje nosi život u provinciji. Miloševo putovanje vozom do Bunarevca koje se

odvija na samom početku ove priče, prožeto je nelagodom koja nagoveštava jednu

novu stvarnost provincije: „Miloš je bio pun one bezimene ustreptalosti koju je

oduvijek u njemu budila vožnja i osjećaj pasivne nošenosti kroz prostor.“322 Opisujući

lica spavajućih u vozu, Desnica otkriva svoju težnju da se što više približi čoveku i

njegovoj unutrašnjosti: „Saputnici su spavali sjedeći, skrštenih ili u krilu složenih

ruku, olabavile donje vilice i opuštenih, razoružanih lica.“323

320 Vladan Desnica: Pripovetke, BIGZ, Beograd, 1993, str. 182. 321 Slobodan Kalezić: Dani čitanja, Nio, Titograd, 1985, str. 126. 322 Vladan Desnica: Pripovetke, BIGZ, Beograd, 1993, str. 189. 323 Isto, str. 190.

134

Svoj prvi susret sa palankom Miloš je zamišljao sasvim drugačije: „Da, sve je

bilo drugačije nego što je pretpostavljao. Drukčiji položaj mjesta, drukčiji pejzaž,

drukčije osvjetljenje. Mjesto je bilo uvaljeno u kotlinu – baš kao u dnu bunara, i sunce

je rano zalazilo za rubom okolnog krša koji je obilježavao vidokrug. Nikakvih modrih

bregova, nikakvih daljina pogledu. Prevladavala je sinja boja kamenjara koja je

zamarala oči. Obrisi stvari bili su oštri kao rub krhotine, osvjetljenje sirovo. Beharu

nigdje ni traga.“324 Zatečena slika ruši njegovu romantičarsku predstavu sveta iz

snova, suočavajući ga sa stvarnošću palanke koju do tada nije poznavao. Susret sa

novim svetom i novim oblicima života pretvara Miloša u sasvim zbunjenog,

nesnađenog i uplašenog čoveka.

Stigavši u palanku, glavni junak se najpre susreo sa surom prirodom. Slika

takvog pejzaža prisutna je u Desničinom kritičkom osvrtu na poeziju Mirka Korolije i

kao takva ostaće nepromenjena u njegovim kasnijim proznim ostvarenjima. Prikaz

pejzaža pisac upotpunjuje opisom vegetacije koja je odraz prirodnih uslova: „I sva ta

vegetacija, mada samonikla i mada od iskona neiskorjenjivo izbija na tom tlu, bila je

krivasta, isprelamana, kvrgava, vječito u nekom stanju nedoraslosti, patuljasta i sakata

jer je čobančad i žene iz zaselaka neprestano sijeku (...) Jedno jedino veće drvo,

pošteđeno kao za uzorak, stršalo je u brijegu, na raskršću (...) – nekakvo čudno,

Milošu nepoznato drvo s divljačnom, k zemlji posrnulom krošnjom pod čijim teretom

kao da je deblo teturalo. Kvrgavo, zasukano, bijeno nepogodama i tlačeno

podnebljem, zarilo se u krš kao džinovski svrdao i razvilo se u širinu, puno svoje

plećate, niske, podmukle snage.“325

U težnji da prihvate „nepoznatu stvarnost“ u kojoj se nalaze, junaci ove

pripovetke nepoznatom drvetu daju ime želeći da se bar na neki način približe svom

okruženju: „Ne znajući mu pravoga imena, nazvali su ga Ančarom; i on i ona

običavali su da svaku nepoznatu stvarnost privode kakvom književnom parobrascu; i

time bi ta stvarnost, pod odbljeskom literarne reminiscencije, odmah postala

prihvatljivija, zaodjela bi se nekim vajnim čarom.“326

Prikazujući prirodu Dalmatinskog zaleđa i čoveka u njoj, Desnica istovremeno

stvara i regionalnu i univerzalnu sliku života. Život stanovnika Bunarevca zbivao se

na malom prostoru i prolazio u preživljavanju, kao i „njihova spora, usamljenička

324 Isto, str. 192. 325 Isto, str. 193. 326 Isto, str. 193.

135

umiranja“.327 Međutim, nisu tu bile nepovoljne samo prilike i uslovi života na takvoj

zemlji, već njihovo „djelovanje“328 koje se neminovno odražava na čoveka i njegov

duševni sklop.

Pored Miloša i Bunarevca, pisac ubacuje i oživljava sporedna lica palanke da

bi ostvario što potpuniju sliku provincije. Prema rečima Bože Milačića, „Desnica je

uspio da u mraku Bunarevca, mraku naše predratne provincije, otkrije dramatične

scene i u njima nemoćne trzaje ljudske, da sačuva dah zatvorene i obamrle sredine,

zaparloženost njenu, sredinu u koju se stiže iz zablude ili po kazni, ali u kojoj

mještani, starosjedioci i već aklimatizirani došljaci stvaraju posebni svijet, diktiraju

odnose i uzakonjuju posebna pravila.“329

Iz bunarevačke sredine pisac izvlači na površinu nekoliko likova

intelektualaca, poluintelektualaca i domaćica, da bi njihovim rečima što potpunije

dočarao život u takvoj sredini. Nasuprot Milošu, pisac kao bunarevačke fizionomije

postavlja likove sudije Matića i učitelja Milanovića. Njihove reči i stihovi koje

izgovaraju, kao i razgovori o Dostojevskom, prožeti su surovom klimom provincije

koja svojom surovošću topi svaki lirizam i ruši svaki čovekov san.

Želeći da nadvlada stvarnost provincije u kojoj se zatekao, da savlada datu

prepreku, Desničin junak postaje svestan da u tim uslovima nema nikakve vidljive

prepreke protiv koje bi se on mogao boriti i savladati je: „Međutim, ovdje ustvari nije

bilo nikakvih protivnosti proti kojima se čovjek može boriti ni prepreka koje treba

savladati. Neprijatelj je bio nevidljiv i podmukao; nestvaran, ispijao je iz čovjeka sve

snage (...) A i kako se čovjek može boriti proti tome što je vidokrug tako uzak i

zagušen, proti depresijama koje stvaraju neprekidne jesenske kiše, proti čamotinji

beskrajno dugih zimskih večeri (...)“330 Opisujući prirodu dalmatinskog zaleđa, pisac

327 „Tu su se, na koncu, poslije života provedena u jagmi sticanja i u žurajivom zadovoljavanju prijekih putenih prohtjeva na sirotinjskim seljačkim snašama, kupljenim za metar postave ili za svitak maveza i nabrzinu uguranim u sumračno spremište iza dućanske pregrade, odigravale, u tjeskobi soba zagušenih neukusnim tričarijama i prašnim zavjesama, njihova spora, usamljenička umiranja, mučenja gušenjem od nedostatka zraka i osjećajem niske tavanice, prepuštena sama sebi od nebrige najbližnjih, zaokupljenih ognjicom novog sticanja i već nestrpljivih zbog roditeljeva i odviše dugog rastojanja s dušom.“ Isto, str. 194. 328 „Putem do kuće već joj je širokim potezima oslikao sredinu, ne skrivajući ništa, možda čak i pregoneći pomalo. Ustvari, ono što joj je skrivao bile su ne same prilike i uslovi života u toj sredini, već djelovanje koje sve to na njega vrši.“ Isto, str. 197. 329 Božo Milačić: „Uz prozu Vladana Desnice“, LMS, god. 131, knj. 376, sv. 4, Novi Sad, 1955, str. 412. 330 Vladan Desnica: Pripovetke, BIGZ, Beograd, 1993, str. 198.

136

naglašava da je nemoguće odupreti se njenoj silini i moći, stavljajući time silu prirode

iznad samog čoveka i njegovog uticaja.

U težnji da nadvlada realne okolnosti u kojima se nalazi kao i samu stvarnost,

Desničin čovek utehu pronalazi u iluziji koja je stalno prisutna. Miloš svoju želju za

napuštanjem Bunarevca suzbija šetnjama uzbrdo: „Ta je šetnja sad postala neka

moralna obaveza, gotovo stvar karaktera: trebalo je bar u nečemu do kraja istrajati,

kako ne bi sasvim izgubili vjeru u se.“331

Osećaj beskorisnosti i uzaludnosti svakog delovanja u toj sredini pratio je

Miloša čak i za vreme njegovog rada u školi. „Nerijetko je otkrivao da najobičniji

pojmovi tu imaju naročiti smisao i da u ljudima izazivaju reakcije suprotne onima

koje bi čovjek očekivao.“332 U želji da se oslobodi konvencionalnih tema za pismene

zadatke, nije mogao da se oslobodi ukorenjene tradicije i opredelio se za temu dolazak

proleća. Međutim, ova uobičajena tema kod njegovih učenika izazivala je „zabrinutu

mučaljivost i neki zebljivi izraz na licu“333, reakcije sasvim suprotne od onih koje je

Miloš očekivao. Nepovoljni prirodni uslovi toga kraja učinili su da „proljeće za te

ljude znači doba kad je pojeden i zadnji zalogaj mrsa, kad je izmeten iz sanduka i

zadnji puh brašna, kad se izgladnjela i užasno omršala stoka jedva miče ili satima stoji

pred kakvim zidom pognute glave i spuštenih vjeđa, u krotkom snu gladi.“334

Miloš je uviđao da „ljepote sela znadu samo ljudi iz grada“ iz knjiga koje su

čitali, a te lepote su u selu sasvim nepoznate. Suočavajući se sa naličjem života na

selu, Desničin junak teži da pronađe smisao u svom vlastitom životu. Nezadovoljan

sobom i okolnostima u kojima se nalazi, ublaženje pronalazi u samoj trpnji i

stradanju: „I trudio se da toj patnji ne izmiče, i da je podnosi bez roptanja.“335

Da bi što potpunije prikazao prirodu dalmatinskog zaleđa, Desnica daje

slikovitu sliku zime u tom kraju: „Zima je Milošu i Jagodi otkrila Bunarevac u

novom, neslućenom vidu. Kad je s rijetkog drveća po obroncima opao list, sure brine

pokazale su se još vrletnije. Goli grmečci drače, nakićeni čupercima vune učupane

ovcama u prolasku, predveče su mijenjali boju: smeđe bi im šibljike pomodrile,

zaodjeli bi se oblačkom ljubičastog praha i isijavali u suton neku prigušenu tihu

331 Isto, str. 201. 332 Isto, str. 202. 333 Isto, str. 203. 334 Isto, str. 203. 335 Isto, str. 206.

137

svijetlost kao da su među svojim grančicama još časak zadržali zadnji treptavi odraz

sunca koje je zapalo.“336

Upravo je takvim prirodnim i životnim uslovima Jagodino zdravlje bilo

pogoršano. Slika zapalog sunca nagoveštava skori kraj njenog života. Smrt se u ovoj

Desničinoj pripoveci javlja kao neminovnost čiji dolazak se uskoro očekuje.

Suočavajući se sa neumitnom činjenicom, Desničin junak postavlja pitanje smisla

čovekovog života. Dovodeći smrt u život mladog bračnog para, Desnica navodi još

jednu mogućnost smrtnog ishoda, kao i nemoć čovjeka u takvim okolnostima: „I eto

ona sad tu u kutu umire – i to je sve.“337

Dolazak smrti u Desničinim prozama često je poveza sa tišinom koja joj

prethodi: „U jednom času učini mu se da se tišina nekako naročito produbila i postigla

onaj stepen intenzivnosti kad se počinje čisto nametati uhu.“338 Ovom pripovetkom

Desnica prikazuje unutrašnja stanja u čoveku koja smrt izaziva. Uvidevši da je smrt

nastupila, Miloša obuzima stanje bez misli u kojem je osećao samo „fizički fakat“ da

je Jagoda mrtva ne mogavši se pomiriti sa tom činjenicom. Bilo mu je potrebno da to

nekoliko puta ponovi „utuvljujući time sebi tu stvarnost u glavu“.339

Dovodeći svog junaka do konačnog saznanja smrti, Desnica pred sam kraj ove

pripovetke daje sliku Bunarevca nakon kiše, prikazujući istovremeno kakav postaje

čovek u takvim životnim uslovima: „Kiša je bila prestala. Žitko se blato gnjecalo pod

nogama. Godinama gaženo i ispregazivano neumornim koracima, uzduž i poprijeko,

od mosta do popove kuće i od popove kuće do mosta, bilo je sasvim usitnjeno, kao

sažvakano, žitko poput kaše (...) Gaze ga, mijese ga, godinama i pokoljenjima, od

jutra do mraka, mještani i mještanke, odrasli i djeca, i čovjek dobija dojam da su ti

ljudi zabačeni u toj gluhoj kotlini, sa svojim skučenim, nelijepim životom, gluhim i

slijepim za sve osim za vlastitu samoživost i vlastiti interes (...)340

Pripovetka „Bunarevac“ može poslužiti kao jedan od najboljih primera koji

pokazuje Desničine poetske stavove vezane za prirodu i čoveka. Prirodu u

stvaralačkoj poetici Vladana Desnice nemoguće je posmatrati izdvojeno od čoveka.

Provodeći život u određenoj sredini i određenim prirodnim uslovima, čovek

neminovno postaje njen odraz.

336 Isto, str. 206. 337 Isto, str. 223. 338 Isto, str. 225. 339 Isto, str. 225. 340 Isto, str. 228.

138

U ovoj pripoveci, kao i većini pripovedaka prve Desničine zbirke, prikazana je

raznolikost ljudskih „olupina“, koje su uslovljene naivnim iluzijama i snovima.

Pobuna glavnog junaka i njegova odluka da započne novi život u novoj sredini,

„završila se kao drama u kojoj su pobunjenici sagoreli u svojoj nemotivisanoj i

neorganizovanoj pobuni.“341

Prikazujući sudbinu glavnog junaka, pisac ukazuje na neminovnost čovekovog

propadanja ukoliko se nađe izvan vremena i prostora kome pripada. Nova sredina i

okolnosti u kojima se Miloš našao, postaju glavni uzroci njegovog stradanja čija se

kulminacija javlja u susretu sa mrtvom ženom. Doživljavajući njeno umiranje, glavni

junak ove priče istovremeno doživljava i sopstveno buđenje postajući svestan svog

pogrešno izabranog puta. „Iz tog shvatanja u Milošu se oglašava pustoš, sve se

pretvara u apsurd i beznađe, u njemu i oko njega zatvaraju se krugovi vremena.“342

„Od jutra do mraka“ (1952)

Prikazujući u svojoj prvoj zbirci pripovedaka život provincije, Desnica

prevashodno želi da naruši njenu jednoličnost i učmalost, „da pokaže kako jedan svet

izlazi iz svoje ljušture i pokazuje da nije sasvim mrtav, već samo prigušen u sebi.“343

Pomenuti stvaralački postupak pisac primenjuje u prikazanim pripovetkama

„Bunarevac“, „Florjanović“ i „Konac dana“, u kojima učmalost provincije neminovno

utiče na čovekove namere da ostvari ono što želi.

„Ličnosti u ovim Desničinim pripovetkama žive neki često izanđali čulni život

i to u nekoj zabiti, vrte se u nekom svom apsurdnom krugu i jedva se s vremena na

vreme oglase ponekim trzajem, ponekom reakcijom na neku pojavu, na neki zaostali

zov ili izazov života – oglase se nekim krikom, šikne iz njih poneka paklena tišina,

poneko mučno čekanje da se nešto dogodi, da pokrene neke svetove, da izvrši neki

priželjkivani preobražaj sveta, da se ostvari poneki zapretani san. Ta povremena

trzanja iz duhovnih učmalosti, ta batrganja po životnom putu od nemila do nedraga,

341 Milivoje Marković: Prostori realizma, Minerva, Subotica, 1981, str. 33. 342 Isto, str. 34. 343 Isto, str. 29.

139

govore da su to živi ljudi sa snovima i nadama, da imaju svoje svetove koji su samo

njihovi svetovi, da su se nekad i pod nekakvim istorijskim uslovima otkinuli iz matice

života i potonuli u bezdane i bespuća svojih sanjarija i žudnji za nečim nepoznatim a

često strasno naslućenim. Takve čežnje u nekim Desničinim pripovetkama često se

pretvaraju u strastvene čulne orgije koje najčešće vode u depresivna stanja, teške

psihičke krize, u bezizlazno razaranje, u lomljenje i posrtanje ličnosti, u deformisanje

karaktera.“344

Upravo je pripovetka „Od jutra do mraka“ zasnovana na otkrivanju i

analiziranju unutrašnjih pomeranja u čoveku, na prikazivanju psihičkog stanja

glavnog junaka. Desnica je u ovoj pripoveci veoma vešto ušao u čovekov unutrašnji

svet, u sve ono što ga sputava i ograničava u ostvarenju njegovih želja.

Glavni junak, mladi klerik Ivo Čavra, upada u izrazitu duševnu krizu i

poremećenost prouzrokovanu nemogućnošću da ostvari svoje seksulane porive.

Dramu pomenutog junaka pisac stavlja na pozornicu malog primorskog gradića,

skicirajući u pozadini društvene promene i ekonomske potrese koji su zadesili

dalmatinsku obalu početkom XX veka. Pomenuti socijalni detalji nemaju samostalno

značenje u ovoj pripoveci, već ih pisac koristi kao motivaciono ishodište psihološke

drame glavnog junaka.

Unutrašnja drama mladog klerika javlja se kao posledica sukoba asketskog

života u „bogoslovskom sjemeništu“ i bogatih dečačkih snova, literarnih

reminiscencija i ljubavnih želja. Pisac pažljivo gradi proces psihomentalne

devijantnosti kod glavnog junaka, zaustavljajući se na onim stanjima u kojima dolazi

do udvajanja zdravog duha i poremećenih reakcija. Prema rečima Miloša Bandića,

ova pripovetka „najjasnije otkriva postepeno i spontano taloženje nevidljivih,

neulovljivih čestica (...) – u priču. To je naročito fluidna i prozračna maglina, to su

pokretne i neprimetne senke stvari koje u umetničkoj, piščevoj reči postaju drugi,

vidljivi i opipljivi svet.“345

U procesu stvaranja svojih proza Desnica nikad ne polazi od fabule, već od

jedne situacije, atmosfere, od jednog detalja346 od kojeg stvara jednu novu

344 Isto, str. 29/30. 345 Miloš Bandić: „Proleće i olupine“, Književnost, br.3, Beograd, 1956, str. 268. 346 „Desnica nije slikar jakih boja. On ne voli krupne reči i široke rečenične zamahe (...) Čitava njegova ekspresija svodi se na ređanje detalja, izraženih adekvatnim, dobro odmerenim rečima. Sve je dato diskretno, ponekad kao slučajno, nenaglašeno, kao netaknuto (...) to je rezultat njegovog smirenog, laganog rada.“ Dragan Jeremić: „Vladan Desnica ili intelektualna poezija“, Savremenik, br. 6. Beograd, 1968, str. 23.

140

transponovanu stvarnost. Opisom slike jutra u primorskom gradiću, određeno je mesto

zbivanja radnje. Isticanjem lokacije dućana koji se nalazi na samom kraju obale, već u

prvom pasusu je naglašena sama atmosfera zabačenosti koja će dominirati u ovoj

pripoveci: „Pred njihovom radnjom, u tom zaklonjenom dijelu obale, njišu se na

masnim lučkim vodama usidrene otočanske lađe, a vrhovi jarbola klate se po plavom

nebu u neumornoj kretnji nijekanja. U dućan ulaze i izlaze seljanke koje su tek sišle s

broda, vojnici podnadulih neumivenih očiju koji su prosjedili čitavu noć u teretnom

vagonu. Otočanke se snabdijevaju vrpcom, svicima svile, pucetima; vojnik uzimlje

češalj, džepno ogledalce ili nožić s limenim koricama na kojima je utisnuto ime

„Sarajevo“ i kojim će, za čitavo vrijeme soldačije, križati kruh, odsijecati debele

komade lovačke salame, šiljiti mastiljavu olovku i potkresivati nokte. Uniđe i stari

lučki nosač da istrusi čašicu rakije i da prožvaće ušptipak – fritulu; pa otare dlanom

raskuštrane brkove i krene dalje niz obalu.“347

Navedeni opis otkriva veliko prisustvo detalja koji ne samo da upotpunjavaju

datu sliku, već iskazuju potpuno poznavanje i doživljaj date sredine. Nakon čitanja

prvih rečenica ove pripovetke, oseća se duh jedne sredine, njena beda i izolovanost. U

neposrednom prikazivanju paralelnih životnih manifestacija i njihovom preplitanju

„od jutra do mraka“, Desnica izražava tragizam čovekovog života koji će biti sve

prisutniji u njegovim kasnijim prozama.

Raspoloženja i unutrašnja stanja junakinja Ane Čavre i njene kćeri, predočena

su upotrebom prideva „mučljivo“. Sena brige koja je smeštena u uglove njihovih

usana otkriva unutrašnju stvarnost ovih junakinja.

Desnica je u svojim delima sagledavao i prikazivao stvarnost u njenim

najrazličitijim oblicima. Prikazujući različite vidove realnosti, iznad svega stavlja

život i prirodu kao nosioce i uzročnike svih različitosti. Prisustvo različitosti unutar

jednog bića pisac oslikava u liku mladog klerika Ive. Po prirodi plahovit i povučen,

sklon „samotarskom maštanju“ i „bezgraničnom sanjarenju“, pomenuti junak je

raspolućen između svoje prirode i profesije koju je odabrao. Svestan svoje čulne

krize, Čavra se udaljava od svakodnevnog života, tražeći spas u iscrpljujućim

samoćama i ćutanjima.

Raspolućenost između unutrašnjih nemira i nemogućnosti njihovih ostvarenja

u spoljnjem svetu, Desničin junak suzbija u svojoj unutrašnjosti, što ga dovodi do sve

347 Vladan Desnica: Pripovetke, BIGZ, Beograd, 1993, str. 130.

141

veće duševne poremećenosti: „Granica između stvarnog i nestvarnog takvim

umovanjem sve je više iščezavala, i vrijednost stvarnoga naspram nestvarnome sve je

više gubila na cijeni.“348

Neobičnost ove pripovetke nalazi se u neočekivanom i iznenadnom postupku

Ivine majke. U mnoštvu neuspešnih pokušaja da spasi svoga sina pomoću crkve,

porodice i prijatelja, njegova majka Ane pronalazi rešenje. Uprkos nerazumevanju

sredine prema nagonskim potrebama njenog sina, Ivina majka se odlučuje da pozove

ženu sumnjivog morala Ritu Tumbarovu. Ona ulazi u njegov duševno poremećeni

život i oslobađa ga čulnih kriza u nadi da će ga vratiti svakodnevici. Dovodeći svog

junaka u pomenuto stanje, pisac iznosi misao da je čovekov život samo niz iskušenja

koje treba savladati. Suočen sa sopstvenom raspolućenosti, Ive posustaje pred

erotskim nagonima, postajući i sam ljudska olupina koja dotrajava u izolovanoj

sredini.

Opisujući primorski gradić u kratkom vremenskom periodu, „od jutra do

mraka“, pisac stvara opštu sliku te sredine prikazujući unutrašnji svet njenih

stanovnika. Gradeći lik mladog klerika kao čudesnog čoveka sa izraženom težnjom za

„unutrašnjim doživljajima“349 i sopstvenim načinom mišljenja, Desnica iznosi

elemente svoje poetike: „U neizvjesnosti i slobodi tog svog načina mišljenja nalazio je

kudikamo veće bogatstvo osjećaja i nesravnjivo šire mogućnosti iživljavanja.

Slobodna proizvoljnost i prijatna nelogičnost tog načina bile su pune zanimljivosti i

čara. Osjećao je s užitkom kako postepeno blijedi granica između stvarnog i sanjanog,

između mogućeg i nemogućeg (...)“350

Prikazujući Ivu Čavru kao izuzetak koji odstupa od očekivanih pravila, kao

potvrdu pomenute neobičnosti navodi primer Dantea: „Dante je istodobno, u

granicama istog dana, bio i ovakav i onakav. Ive ga je vrlo dobro shvatao. Smiješni su

mu bili oni profesori i pisci predgovora koji tu proturječnost ili dvojnost u ličnosti ne

mogu da razumiju, nego se upinju da je protumače kao slijed različitih razdoblja u

životu, kao postepena srozavanja ili postepena uzdizanja ili očišćenja. Da, Ive je

odlično razumio te neposredne prelaske iz jednog nastojanja u drugo, to naglo

348 Isto, str. 131. 349 „To zatvaranje u svoja unutrašnja doživljavanja postepeno mu je ubijalo smisao i svako zanimanje za sve stvarno što ga okružava i što ga u skoroj budućnosti čeka.“ Vladan Desnica: Pripovetke, BIGZ, Beograd, 1993, str. 131. 350 Isto, str. 132.

142

smjenjivanje sramežljivosti i bestidnosti, suzne raznježenosti i divljeg bijesa, te

naizmjenične nastupe mljecave dobrote i sabijene jarosti.“351

Opisujući pojedinačan primer, pisac u nastavku prelazi na opšti plan i govori

o čoveku uopšte: „Odlično je razumio da čovjek u isti mah može da bude i onakav

kakav osnovno jest (ili kakv misli da jest) i čista protivnost toga, da ne postoje dva

svojstva ili dva temperamenta, ili dva morala – pa makar kako međusobno udaljeni ili

čak suprotni bili – koji ne bi mogli sasvim dobro uporedno opstati u grudima istog

živog čovjeka. U jednu riječ, da je čovjek (a naročito veliki odabrani čovjek)

svakakav.“352

Govoreći o odabranom čoveku, Desnica prevashodno misli na umetnika koji

u njegovoj stvaralačkoj koncepciji teži da obuhvati stvarnost u njenoj različitosti:

„Jedino sitni, obični ljudi, ona svagdanja mizerija, mogu da budu sa dosadnom

trajnošću i negipkom postojanošću stalno i isključivo onakvi ili ovakvi. Viši, iznimni

ljudi (...) mogu da budu, faktično bivaju svakakvi u isti mah. Biti veliki čovjek,

naročito veliki umjetnik, na koncu konca i ne znači uglavnom drugo nego to: biti

svakakav pomalo – kako bi inače umjetnik i mogao svakoga razumjeti i osjetiti!“353

Želeći da različite puteve misli objedini jednim imenom, Ive Čavra odgovor

pronalazi u jednoj knjizi koja tu pojavu naziva ambivalencija: „Ambivalenciji je

pridavao univerzalno značenje, u nju su ovako ili onako uvirali svi putovi misli (...) I

čudio se što se misaoni ljudi ne opredjeljuju s obzirom na nju, što još nije nastala neka

škola ili neki pokret ambivalentičara.“354

U težnji da sagleda stvarnost u kojoj se nalazi, Desničin junak se trudi da

pronađe adekvatnu reč i njome izrazi svaki deo te stvarnosti: „I sam je bio

nezadovoljan kako se izrazio. On je dobro znao da mnogo stoji do toga na koji se

način nešto rekne. A u sličnim prigodama uvijek se čekalo da najprije on stvar izrazi

na svoju, da pogodi njeno pravo ime, da zaodjene u prave riječi onu stvarnost koja leži

pred njima bezoblična, kao rasuta iz vreće, neobuhvatna mozgom i neizreciva

riječju.“355

Navedeni primer brige oko pronalaženja pravog izraza može se posmatrati u

kontekstu Desničinog celokupnog stvaralaštva. Umetnik, prema njegovom mišljenju,

351 Isto, str. 135. 352 Isto, str. 136. 353 Isto, str. 136. 354 Isto, str. 136. 355 Isto, str. 151.

143

ima zadatak da individualno i posebno podigne na jednu višu umetničku razinu, na

razinu univerzalnog. Primer navedene tvrdnje pisac iznosi u razmišljanju svoje

junakinje Ane: „Lična se nedaća preli u opću, i u njoj utopi. I Ane nađe izvjesne

okrepe, gotovo utjehe, u jednakosti ljudi pred tom općom nepravdom života.“356

Desničini junaci svakodnevno se suočavaju sa patnjom prihvatajući je kao

deo svoje stvarnosti. Međutim, nema kod njih glasnog jadikovanja nad nesrećnom

sudbinom, već je učestala slika zatvorenog ćutanja i neme trpnje. Jedan od primera

navedene tvrdnje vidljiv je u liku Ivine majke Ane: „Nije se nikad raznježavala nad

samom sobom ili jadikovala. Jadikovanju nije bilo mjesta u njenom poimanju života; i

ako je, vrlo rijetko kad, samo začas popustila srcu pa izašla iz svog zatvorenog ćutanja

i podnošenja, smjesta se pokajala: odmah se osjetila slabije, bespomoćnije, manje

otporna i manje dorasla tegobi. Ta ionako od jadikovanja i otkrivanja svojih muka

nema nikakve koristi: ni od koga pomoći. Nema što nego trpiti i šutiti. Život je pun

tegoba i zla. Zlo se pobija i razoružava podnošenejm i istrajavanjem.“357

Želeći da naglasi unutrašnju dramu svojih junaka i sukob koji imaju sa

stvarnošću koja ih okružuje, pisac ih stavlja u zatvoren prostor: „Nekakva krupna

buba sa malim krilima zuji i lupa svojim nabubrelim, debelim tijelom o stakla prozora

uzaludno se upinjući da se oslobodi i probije vani na božiji dan.“358

Slika prozora prisutna je na više mesta u ovoj pripoveci: „Kroz žaluzije i

zatvorena stakla dopire odraz plitkog mora i u zmijastim prugama igra nemirno po

podu i penje se po zelenim stijenama.“359 Koristeći prozor kao staklenu i providnu

sponu između spoljašnjeg i unutrašnjeg prostora, Desnica propušta more da uz pomoć

prozora osvoji zatvoren prostor ostvarujući time svoj poetski zahtev po kojem je sve u

znaku međusobnog prožimanja.

356 Isto, str. 152. 357 Isto, str. 154. 358 Isto, str. 130. 359 Isto, str. 129.

144

PROLJEĆE U BADROVCU (1955)

Zbirka pripovedaka Proljeće u Badrovcu objavljena je 1955. godine u izdanju

beogradske „Prosvete“. Za ovo izdanje uzete su pripovetke iz prve zbirke i dodate još

tri nove: „Solilokvij gospodina Pinka“, „Spiriti“ i „Proljeće u Badrovcu“. Svojom

drugom zbirkom Desnica ostaje u okvirima započete tematike, locirajući se i dalje na

području Dalmacije, u malim primorskim gradićima. Gradeći ovu zbirku, stvara niz

portreta uhvaćenih u jednom posebnom kretanju stvarajući istovremeno sliku

Dalmacije na prelazu iz XIX u XX vek.

Posmatrajući Proljeće u Badrovcu u odnosu na prvu zbirku, uočavamo novi

raspored materijala pomoću kojeg ovu knjigu doživljavamo kao prikaz jedne sredine u

kojem se pisac služi višestrukim osvetljavanjem problema i stalnim ubacivanjem

novih lica. „Ono što sjedinjuje pripovetke u ovoj odabranoj zbirci“, prema rečima

Velibora Gligorića, je upravo „ona nit koja se provlači kroz njih, to je slika jedne

određene sredine i života u njoj. Kao u Ravangradu Veljka Petrovića, tako se na

jednom određenom prostoru razvijaju u ovoj prozi Vladana Desnice slike specifičnih

momenata i karakterom sredine usmerenih i obojenih odnosa života kome je

jednoliniski opisan krug od zore do ponoći, od jutra do mraka.“360

Pripovetkama druge zbirke Desnica stvara jedan intimni mozaik sredine koja

je u njima prisutna. Sve ove priče i životne sudbine ostavljaju utisak duboke

proživljenosti i verodostojnosti njihovog tvorca. Intimnost i bliskost pisca sa sredinom

koju opisuje, ogleda se u oživljavanju određene atmosfere i prisnom dočaravanju

čoveka koji je predstavlja. Sva dešavanja prikazana ovim pripovetkama ispričana su

sa izrazitim uživljavanjem autora iako je on zauzeo stav objektivnog, naizgled

hladnokrvnog posmatrača. Desničine proze koje pripadaju ovoj, kao i prethodnoj

zbirci, nisu svedene samo na deskripciju života jedne sredine. Veoma vešto sprovodi

psihološku analizu najdubljih slojeva čovekove psihe, zadržavajući se sve više na

prikazu čovekovih potreba i mogućnosti da kritički sagleda sopstvenu realnost.

Navedenim stvaralačkim postupkom Desničine pripovetke se osobito izdvajaju

po širokom dijapazonu i intenzitetu čovekovih doživljaja, po detaljnim psihološkim 360 Velibor Gligorić: „Izbor pripovedaka Vladana Desnice“, Savremenik, br. 10, Beograd, 1951, str. 424.

145

analizama, po prikazu misaonih procesa koji se odvijaju u njegovim junacima.

Naredne tri pripovetke koje će biti prikazane u ovom segmentu rada, otkrivaju

nastojanja Vladana Desnice da otkrije i prikaže čovekovo unutrašnje biće, nepoznati i

nepregledni prostor čovekovih misli, kao i različita stanja koja se čoveku u datim

trenucima života pojavljuju kao zamka ili nepoznanica.

Desnica je i ovom zbirkom pripovedaka ostao veran tradiciji, nije se plašio da

će biti proglašen konzervativnim i zastarelim piscem. U nasleđene tradicionalne

oblike pripovedaka unosio je nove sadržine, što dokazuju i tri nove pripovetke koje

ova zbirka donosi.

„Solilokvij gospodina Pinka“ (1953)

Sam naslov pripovetke otkriva da će pisac prevashodno prikazivati unutrašnje

doživljaje glavnog junaka gospodina Pinka koji je predstavljen sa vrlo malo podataka.

U prvoj rečenici saznajemo da voli slušati radio dok radi u banci kao činovnik što mu

je kao neženji predstavljalo glavnu zabavu. Sve što pisac u nastavku otkriva o svom

junaku proizilazi iz njegovih solilokvija. Desnica narušava tradicionalni način

pripovedanja jer nije zaokupljen prikazom spoljašnje stvarnosti, već svu pažnju

usmerava na unutrašnji tok čovekovog života.

Ova pripovetka nam pokazuje da su Desničina prozna ostvarenja zasnovana na

malim i naoko nebitnim pojedinostima koje služe kao polazište u prikazu jedne nove,

nevidljive stvarnosti. Polazeći od radio-aparata kojeg gospodin Pink zatiče uključenog

nakon povratka u stan, a pri tom je bio siguran da ga je isključio pre odlaska, pisac

gradi priču koja se zasniva na junakovim razmišljanjima i unutrašnjim doživljajima. U

težnji da pronađe odgovor na zagonetku pred kojom se našao, gospodin Pink počinje

analizu sopstvene svesti pitajući se da li je „ipak zaboravio zavrnuti prekidač“.

Činjenica da isključuje svoj radio a da ga pri povratku kući uvek zatiče

uključenog, izaziva u njemu sve veće nemire i sumnje. On počinje da sumnja u sebe,

trudeći se da psihičkim naporom utvrdi da li je u pitanju samo zaborav, tehnički kvar

na aparatu, ili neko njumu nepoznato unutrašnje objašnjenje.

U težnji da razreši uzroke svog problema, glavni junak ove pripovetke počinje

da razmišlja o čoveku uopšte, tražeći rešenje date situacije: „Koji put čovjek samo

misli da će nešto učiniti, a poslije mu se čini da je doista i učinio. To je jedino

146

razumno rješenje.“361 Nazivajući navedeno rešenje razumnim, Desnica pomera

granice čovekovih misli, trudeći se da sazna sve ono što se nalazi u samim dubinama

svesti.

Desničin junak dolazi do zaključka da je čovek, koji je kao i on izmučen

usamljeničkim razmišljanjima, veoma prenapregnut pa mu se ponekad čini da se

upravo događa ono o čemu on razmišlja. Polazeći od tog zaključka, gospodin Pink

uočava da razmišlja o stvarima koje se nisu dogodile, nego su se samo mogle

dogoditi.

Prikazujući gospodina Pinka, pisac otkriva koliko slučajne okolnosti utiču na

čovekov unutrašnji svet i odražavaju se na njegovu psihu: „Zamislim, naprimjer, da je

samo jedna sitna pojedinost izostala ili se dogodila drugačije nego što se stvarno

dogodila, pa odatle vučem dalje nit, izvodim posljedice, i čovjek prosto ne bi vjerovao

kakvi se sve čudni događaji izlegu, kakvi se sve nepredvidivi rezultati nagomilaju, i

na kakav neočekivan ishod ponekad čitava stvar izađe. Koji put je dovoljno da

izmjenimo neku takvu slučajnu i naoko indiferentnu okolnost, neku sasvim

neznačajnu sporednost, pa da odatle bukne čitava tragedija.“362

Desnica u svojoj stvaralačkoj poetici veliku pažnju i značaj pridaje slučaju kao

izvoru najrazličitijih mogućnosti koje mogu zadesiti čoveka. „Ništa u čovjekovom

životu nije determinirano, ništa se ne događa nužno i s razlogom. Čovjek je zapravo

objekt, žrtva najbanalnijih, nepredvidivih i neočekivanih konstelacija iz kojih se mogu

izleći fatalne posljedice i apsurdne koincidencije.“363

Opisujući unutrašnje strepnje i pomake gospodina Pinka, pisac iznosi

sopstveni doživljaj stvarnosti: „Moglo se, dakle, sve to vrlo lako dogoditi i, ako se nije

dogodilo, samo je slučaj što se nije dogodilo. Gotovo sve što se događa s nama i oko

nas sasvim zavisi od takvih malih i po sebi neznačajnih pojedinosti koje lako možemo

da zamislimo i drugačijima nego što su slučajno bile. Oko nas sve prosto vrvi od

mogućnosti. Sve, ama sve zavisi od takvih tričavih okolnosti, od neznatnih pomaka

naše psihe, od minijaturnih električnih eksplozija u ćelijama našeg mozga. I dovoljna

je jedna takva mikrokozmička eksplozija, pa da se sve postojeće splasne u jedno ništa

361 Vladan Desnica: Pripovetke, BIGZ, Beograd, 1993, str. 320. 362 Isto, str. 320. 363 Krešimir Nemec: „Novelistika Vladana Desnice“, Forum, br. 3/4, Zagreb, 1985, str. 375.

147

bez dimenzije, da nastane kataklizma svega! Čitava stvarnost visi o jednoj niti! Naš

udes, sam naš život, leže u ruci proizvoljnoga, u vlasti lude slučajnosti.“364

Želeći da dokuči i sazna tajnu zamke u koju je upao, gospodin Pink dolazi do

saznanja da se odgovor može nalaziti samo u njemu: „Stvar dakle može da bude samo

u meni. Čitavo je pitanje u tome jesam li zaboravio zavrnuti prekidač ili sam, uslijed

jednog višeg stepena rasijanosti, zaboravio da to zaboravim.“365

Navedeni primer pokazuje koliko je Desnica otišao daleko u svojim analizama

i prikazima čovekovog unutrašnjeg sveta. Jasno nam ukazuje na postojanje

„nesvijesne polovice“ čovekovog bića koju želi saznati: „Osluškujem sa zebnjom, kao

da to sluktim svoj vlastiti glas, glas jednog drugog „ja“ koji unutra govori sam sa

sobom, glas jedne odvojene, nesvijesne polovice mene.“366

Čovek je u Desničoj poetici doživljen i prikazan kao večita i neiscrpna tajna,

kao zagonetka pred kojom svaki put ponovo zastaje tražeći u njemu nešto vredno367 i

novo: „Jedina nepoznanica, jedina pitalica u tom životu, jedino što može da

predstavlja jednu neizvijesnost i jednu zagonetku – to sam ja sam.“368

Tragajući za neznatnim pomacima čovekove psihe, Desnica je nastojao da

istovremeno pronađe i prikaže one pomake koji utiču na pokretanje ne samo onog što

je bitno, već i onog što je nebitno. U težnji da objedini bitno i nebitno, doseže do

samog dna čovekovog bića stvarajući tako univerzalnu sliku čoveka .

364 Vladan Desnica: Pripovetke, BIGZ, Beograd, 1993, str. 322. 365 Isto, str. 326. 366 Isto, str. 326. 367 „Sve je vredno da se o njemu ponovo razmisli, ništa nije konačno poznato i određeno. I svaki čovjek je za njega nešto vredno. Sa svim se treba suočiti, potpuno i bez ostatka.“ Vladan Desnica: „Djelo nastaje dalje od pisaćeg stola“, u knjizi: Hotimično iskustvo I, Prosvjeta, Zagreb, 2006, str. 108. 368 Isto, str. 327.

148

„Spiriti“(1954)

(Jeremijina siročad)

Pripovetka „Spiriti“ zasnovana je na čitavom nizu različitih psiholoških

situacija i odnosa u životima junaka koje pisac prikazuje, razvijajući tek u pozadini

sliku stare primorske sredine koju karakteriše postepeno propadanje njenog

aristokratskog sloja stanovništva. Koncipirana kao životopis glavnog junaka koji

svoju životnu priču iznosi u prvom licu, ona je po načinu svog iskaza veoma bliska

pripoveci „Proljeće u Badrovcu“. Ovu priču dečak započinje sećanjem na svoje tužno

detinjstvo koje je proteklo u veoma teškim uslovima i bilo veoma rano obeleženo

smrću majke. „Mama je dugo umirala, od sušice. Ne znam da li iz neke djetinje,

mitski uveličane bojazni od zaraznosti te bolesti (...), ili od tuge tog ambijenta (ostalo

mi je u sjećanju kao da je u toj prostoriji uvijek bio suton, od ranog jutra pa sve do

večeri), rijetko sam ulazio u njenu sobu.“369

Sliku umiranja, odnosno nestajanja ljudskog bića, Desnica povezuje sa

zalaskom sunca u prirodi, što predstavlja čest stvaralački postupak u njegovim

proznim ostvarenjima. Kao što je već napomenuto u uvodnom delu ovog rada, čovek i

priroda večito su i neminovno povezani u Desničinoj poetici.

Sve što saznajemo u ovoj pripoveci iznosi se kroz svest dečaka koji je svoje

detinjstvo proveo bez majke, uz neobičnog ujaka i tetke koji su prizivali duhove.

Dečakova predstava oca vezana je isključivo za mržnju prema njemu koja je

prouzrokovala izvesnu uznemirenost kao stalno stanje svesti i u kasnijem periodu

njegovog života: „Ja sam, sasvim sigurno, u životu učinio mnogo gorih stvari. Pa

ipak, čini mi se da nikad nikoga nisam tako mrzio kao tog čovjeka! I ma koliko da

sam kasnije, razmišljajući o tome, umovao ovako i jasno uviđao da nemam razloga, a

još manje prava, za toliko neprijateljstvo, i ma koliko da sam, kao odrastao, više puta

s osmjehom gledao na tu moju djetinjsku mržnju – i opet, svaki put kad se to sjećanje

u meni nenadano porodi, smjesta iz mene ponovo sukne, neoslabivo i iskonski svjež,

onaj negdašnji poriv mržnje – Što ćemo! Tako već biva!“370

Navedeni primer ilustruje Desničin stvaralački postupak uvođenja dvostruke

svesti ispoljene kroz naizmenično prisustvo svesti dečaka i svesti odraslog čoveka. 369 Isto, str. 337. 370 Isto, str. 338.

149

Pomenuta dvostrukost Desničinog junaka istovremeno prikazuje dvostrukost

čovekove svesti uopšte, što ovu pripovetku čini izvesnom vrstom psihološke studije.

Polazeći od samog detinjstva, glavni junak otkriva jedan od osnovnih stavova

Desničine poetike, da je upravo detinjstvo izvorište iz kojeg svaki čovek crpi svoje

suštinske osobenosti.

Pored oca, u dečakovoj svesti izrazito ostaje upamćen njegov ujak Gaetano,

moreplovac i avanturista koji se posebno istakao svojim pričanjima i sećanjima iz

kojih „kao da je bila neopazice izvučena nit vremena na koju su zbivanja nanizana, pa

su događaji ležali pred našim očima, šaroliki i ravnopravni, kao rasute đinđuve. Sve se

tu zbivalo nekako istodobno, sve je bilo svedeno u jednu ravninu.“371

Prikazujući svoje živote, junaci ove pripovetke gube osećaj vremenskog sleda

događaja. Njihovi životi se ukazuju pred njima kao jedna ravan na kojoj su bez

hronološkog reda izložene uspomene „sve jednako važne odnosno nevažne, i sve

jednako žive odnosno mrtve“.372

U težnji da svojim junacima olakša njihove uspomene i ukine sve što je bolno

u sećanjima, pisac kida tu nit vremena koja povezuje sam život: „Oslobođeni te

vremenske povezanosti, tog redoslijeda, oni kao da raskidaju i svoju vezu s nama;

postaju veselasto obesmišljeni, lutajuće lučice svijetla u maglama naše svijesti, i

bivaju bezazleni, prijatno indiferentni i nezainteresirano lijepi ili ružni.“373

Stvaralački postupak ukidanja vremenske niti prilikom prikaza proteklog

života, prisutan je u najvećem delu Desničinog romana Proljeća Ivana Galeba, što će

biti predstavljeno u poglavlju posvećenom tom romanu. Težnja pisca da se sve što je

proteklo izjednači ukidanjem onoga pre i onoga posle, povezana je sa njegovim

doživljajem smrti374 i željom da umiranje obesmisli i približi čoveku kao samu

neminovnost.

Pored pomenutog oca i ujaka, junak ove pripovetke u svom sećanju na

detinjstvo nosi slike dveju tetaka, Klorinde i Adele, koje su ostale upamćene po

uvođenju dotad nepoznatog običaja prizivanja duhova: „Jedan ili dva puta sedmično,

371 Isto, str. 340. 372 „Tako valjda biva kad se nagomila mnogo uspomena, a čovjek se zamori: svrstavaju se pred našim očima u jedan red, sve jednako važne odnosno nevažne, i sve jednako žive odnosno mrtve. Ima nešto odmarajuće, nešto gotovo organski ugodno u tome; nešto što odmara oko, kao gledanje u zelenilo.“ Isto, str. 340. 373 Isto, str. 340. 374 Motiv smrti, kao i motiv vremena predstavljaju osnovne motive Desničinih proza, što je već pomenuto u uvodnom dijelu, i kao posebna tema biće prikazano u poglavlju o romanu Proljeća Ivana Galeba.

150

u kasno poslijepodne, kod tetaka bi se sakupio svijet oko okruglog stolića (...).

Zamračile bi sobu i stale prizivati spirite.“375

Posmatranje spiritističkih seansi unosi u dečiju svest konfuzne predstave o

svetu. Pomenute aktivnosti svojih tetaka i ujaka, junak ove pripovetke objašnjava

njihovom potrebom za irealanim i onostranim: „Svakako u njima je bila jaka potreba

za iživljavanjem u mašti, potreba za neobičnim, za fantastičnim, za irealnim. To je

realnome podavalo mekše, fluktuantne obrise, i stvarnost ih nije tištala svojom

mrtvom težinom i ranjavala svojim oštrim bridovima.“376

Želeći da omekšaju bridove stvarnosti olakšavajući time sopstveno postojanje,

Desničini junaci u svojim mislima posežu za okultnim i nestvarnim: „Desničini junaci

uglavnom žive veoma jednoličnim životom kojem ozbiljno nedostaje pravih, dubljih

uzbuđenja. Zato ih sami traže, izmišljaju. U pripoveci „Spiriti“ zazivaju duhove iz

neodoljive potrebe da nečim naruše pustu jednoličnost tih bezličnih dana, da se ižive

makar i u mašti, da dožive nešto bizarno, pa makar i u regionima irealnog. U pričama

tih lica i najobičnije stvari preobražavaju se u neobične; u svakoj situaciji traže nešto

iznimno, u svakom događaju nešto izvanredno. Nekima od njih uspijeva da tako

nadoknađuju ono što im je stvarnost uskratila.“377 Navedenim stvaralačkim

postupkom pisac otkriva svoju težnju da približi stvarnost i maštu, fantastično i

realno, život i smrt, ostvarujući tako celovitiju sliku sveta i čoveka u njemu.

Susret sa smrću majke na samom početku pripovetke gde je glavni junak samo

posmatrač, pisac ponavlja pred sam kraj dajući svom junaku ulogu aktera u činu smrti.

Posmatrajući usnulog pijanca Stjepana koji spava u senci barke, Desničin junak-dečak

pridružuje se ideji svog druga Berte da zaliju vodom usnulog pijanca. Dečiji nestašluk

biva uzročnik nenadane smrti nedužnog čoveka.

Opisujući nemili događaj, pisac ne upotrebljava reč „smrt“, već je uspešno

zamenjuje pojmom „tišina“: „Prestade uopće svaki pokret, svaki šum, i zavlada

velika, jeziva tišina u ljetnom popodnevu (...) Bila je velika tišina, tišina u kući, tišina

u zraku, tišina na ulicama dolje u gradu.“378

Suočeni sa iznenadnom smrću, dečaci beže sa mesta zločina u nadi da će se

tako udaljiti i od nemilog događaja. Zahvaljujući trenutnom zaboravu, Desničin junak

375 Isto, str. 343. 376 Isto, str. 347. 377 Dubravko Jelčić: „Pristup pripovjedačkoj umjetnosti Vladana Desnice“, u knjizi: Vladan Desnica: Izbor pripovijedaka, Vijesnik, Zagreb, 1966, str. 18. 378 Isto, str. 361.

151

omogućuje sebi privremenu izolovanost od vremena koje protiče: „Na mahove mi se

činilo da grdni, golemi kvantumi vremena – gotovo čitave astronomske epohe –

protječu tako mimo me i kroza me.“379

Međutim, beg od sopstvenih misli i počinjene greške biva nemoguć: „O, kad

bih se mogao izdvojiti iz svega toga, ostati zauvijek u prostoru iznad te razine, hodati

zrakom, po tom tavanu postojećeg svijeta!“380 Glavni junak biva poslat u zavod,

„dobrovoljno popravilište“, dok je njegov drugar, inicijator događaja, ostao pošteđen

kazne zahvaljujući društvenom položaju svoga oca.

Nastala od dečakovih sećanja, pripovetka „Spiriti“ predstavlja mozaik koji je

sačinjen od različitih vizija života. Svi pomenuti junaci koje pisac unosi u ovu priču,

poseduju jedan osoben i njima svojstven pogled na svet. Nasuprot spiritistima koji ne

posmatraju svet kao konkretnu realnost, postavljena je dečakova svest kao antiteza

spiritističkom viđenju sveta. Opisujući spiritiste, pripovedač želi da se oslobodi

sećanja na njih, jer je i sam bio zarobljen i otuđen u tom nastranom i ograničenom

svetu.

Prema rečima Milivoja Markovića, junak ove pripovetke obezvređuje taj svet,

„zagovara i brani normalne i svestrane ljudske slobode.“381 Potvrda navedenog

mišljenja prisutna je u dečakovom doživljaju: „Eto tako sam otišao u „korelacioni“

zavod. A kad sam iz njega izašao, bio sam već „gotov čovjek“, zreo i potpuno

formiran – otprilike ono što već jesam. No, to je druga priča. Ako nekad stupim u

zaslužen odmor i poživim moje stare dane u lagodnoj dokolici pod oleandrima vlastite

vile na Lapadu, kao što mi je proricao dobri dundo Gaetano, možda ću vam je tada

ispričati.“382

Pripovetka „Spiriti“ u svim svojim motivacionim slojevima predstavlja

unutrašnji svet jednog dečaka, čije je detinjstvo proteklo u svetu promašenih ljudskih

egzistencija, bez roditeljske ljubavi i zaštite. Ljudi koji ispunjavaju njegova sećanja

nisu samo nosioci određenog poroka, već istovremeno predstavljaju jednu društvenu

pojavu. Ne mogavši da se ostvare u svojoj sredini, oni razvijaju sopstvenu maštu i

fantaziju pomoću kojih u mislima tragaju za nečim neobičnim i irealnim, bežeći od

stvarnosti kojom su okruženi. Međutim, ovi posrnuli ljudi i dalje osećaju oporu

stvarnost iza privida koji stvaraju svojim spiritističkim seansama pomoću kojih tonu u 379 Isto, str.365. 380 Isto, str. 362. 381 Milivoje Marković: Prostori realizma, Minerva, Subotica, 1981, str. 41. 382 Vladan Desnica: Pripovetke, BIGZ, Beograd, 1993, str. 366.

152

sve dublje razočarenje i propast. Uprkos svim irealnim pokušajima da potisnu

stvarnost, ona im se neprekidno vraća kao neminovnost koja određuje čoveka i njegov

život.

Posmatrana u celosti, ova pripovetka sadrži najviše elemenata Desničine

poetike koji su posebno istaknuti u romanu Proljeća Ivana Galeba (sećanje na

detinjstvo, motiv smrti, zalazak sunca (suton) kao nagoveštaj skorog kraja, prikaz

članova porodice, doživljaj vremena, potreba za irealnim i fantastičnim), te

predstavlja značajnu građu u prikazivanju stvaralačkog postupka ovog pisca.

„Proljeće u Badrovcu“ (1954)

(Proljetna rapsodija)

Neiscrpna tema ljudske nesreće poslužila je Vladanu Desnici kao izvorište

ovog proznog ostvarenja. Polazeći od njenog naslova i podnaslova koji ovu

pripovetku određuje kao „proljetnu rapsodiju“, vidljiva je težnja pisca da u opštu

atmosferu unese određena lirska raspoloženja. Fabula ove pripovetke, kao i većine

Desničinih proza, može se svesti na jednu rečenicu: pripovedač dolazi iz grada u

posetu kod prijatelja veterinara Pristera u Badrovac i zajedno sa njim odlazi u obližnje

selo da obiđu bolesnu kravu koja umire.

Odabirući ovu, naizgled banalnu temu, Desnica potvrđuje svoj poetski stav o

značaju upravo takvih malih i beznačajnih tema kojima se otvara mogućnost šireg

sagledavanja i tumačenja svakodnevice. Nesreća koja je zadesila seljaka predstavlja

samo jedan motivacioni tok ove pripovetke koja se pretvara u široku sliku života u

njegovim najrazličitijim vidovima i periodima, od detinjstva do smrti, od jutra do

mraka.

Gradeći pripovetku na kontrastima, pisac je izlaže u ispovednom tonu

pripovedača koji iznosi svoja zapažanja, polazeći od prikaza atmosfere ostvarene

izrazitom upotrebom detalja iz svakodnevice: „Jutrom smo na svježem stolnjaku od

bljedoružičastog damasta pili kavu sa skorupom i domaćim kolačima umiješenim s

uljem i zrncima korijandra koji su krckali pod zubima, iz starinskih zelenkastih šolja

od tankog porculana sa srebrnastim oksidiranim prelivima. Šolje su bile podijeljene na

kriške plitkim okomitim usjecima, kao dinja. Dok smo srkali kavu i grickali kolače,

moji su rođaci pričali o poslovima i vajkali se na ekonomske nedaće. Tako je već red

153

u posjedničkim kućama. Zatim bismo popušili dvije-tri cigarete riđe, kovrčaste škije

iz srebrnaste kutije. Koluti plavičastog dima lijeno su se penjali uvis, sakupljali se pod

stropom u pamučast oblak nalik na džinovsku pečurku, koji je, sanjiv i cjelokupan,

dugo i dugo zaštitnički lebdio nad našim glavama. Čini mi se da ti plavičasti oblaci

duhanskog dima nigdje ne žive dulje nego u podneblju takvih blagovaonica.

Neremećeni ni strujom propuha, ni življom riječi, ni oštrijom gestom, održavaju se

neraspadnuti u tim hermetičkim, ustajalim prostorijama, kao što tjelesa sačuvaju svoju

cjelokupnost u suhu i dobro zaptivenu grobu. Lebdio je oblačak dugo i dugo, sanjiv i

opalski plavičast. A zatim sporo raspredao svoje trakove, poput kakve goleme

hobotnice viđene u snu.

Takvu jednu blagovaonicu, s isto takvim kriškastim šoljama i kolačima, s isto

takvim plavičastim oblakom pod stropom, i s takvim istim razgovorima, nosim u

sjećanju još iz djetinjstva. Iz djedove kuće, gdje smo odlazili da provedemo božićne i

uskršnje praznike.“383

Opis je prelomljen kroz svest pripovedača, odnosno glavnog junaka, koji se

zahvaljujući „kavi“ iz kriškastih porcelanskih šolja i kolačima sa ukusom korijandera

vraća u vreme svog detinjstva. Sličan stvaralački postupak prisutan je u Prustovom

romanu U traganju za izgubljenim vremenom gde se pripovedač mislima vraća u

prošlost motivisan ukusaom kolačića „madlene“.

Upotrebom detalja kao što su stolnjak od damasta i kava sa skorupom, ne

oslikava se samo određeni ambijent u posedničkim kućama, već se istovremeno

naglašavaju socijalni kontrasti između gradske i seoske sredine. Prikaz jutarnje

atmosfere u kući veterinara samo je polazište za oslikavanje razlika između gradske i

seoske sredine, kao i životnih uslova u njima. Od samog početka pripovetke uočava se

težnja pripovedača da ostane po strani, da posmatra i prenosi događaje kojima

prisustvuje. Navedenim postupkom ostvaruje se distanca od socijalnog tona koji ova

pripovetka nosi.

U ovoj pripoveci, kao u većini Desničinih proza, uočljivo je udvajanje

vremenske i pripovedačke perspektive kojima je predstavljen unutrašnji život junaka,

njegovo odrastanje, kao i trenutno raspoloženje. Svoje sećanje pripovedač vezuje za

detinjstvo, kao i većina Desničinih junaka. Doživljaj detinjstva u Desničinoj poetici

podjednako je predstavljen u svim njegovim prozama, što potvrđuje i ova pripovetka:

383 Isto, str. 374.

154

„Nema tužnije stvari od djetinjstva! Duša je još kao puž bez kućice. Preosjetljiva,

bolna na svaki dodir. A dodiri su neobzirni i grubi. Neke njihove ožiljke još i danas

nosimo u sebi.“384 Detinjstvo, kao najčistije i najosetljivije doba čovekovog života,

posebno je istaknuto u romanu Proljeća Ivana Galeba.

Sećanja na detinjstvo Desnica najčešće povezuje sa osećanjem tuge: „Nikad

nisam razumio poeziju vedrog djetinjstva. Oduvijek mi se činila pomalo lažna,

konvencionalna, bazarski jeftina ta jednoobrazna, do ubogosti neinvenciozna poezija

čistih bijelih košuljica, medenih kolača, dobrih djedova iz bajke sa bradama od

kudelje i Snješka na dvorištu. Po dužnosti sljedujuća, kao čestitka za imendan, krojena

za svakog po jednoj mjeri. Duboko sumnjam da se za bilo koga pod tim kaledarskim

dječjim radostima krije istinski i duboki intimni doživljaj.“385 Navedeni odlomak

ilustruje stvaralačke težnje Vladana Desnice da otkrije i prikaže duboke i intimne

doživljaje čoveka, posezajući u vreme njegovog detinjstva u kojem se kriju odgovori i

objašnjenja na mnoga životna pitanja.

Sadašnje vreme u svesti pripovedača ove pripovetke prikazano je kroz

doživljaj proleća u Badrovcu: „Bio je vedar ranoproljetni dan, bistar, tih, bez daška

vjetra. A Badrovac, koliko je god zimi očajan (vječito duva buretina, sve ogoli i

posivi!), u proljeće se sasvim preobrazi: zazelene se pašnjaci, krpe izorane zemlje

iskamčene iz jednolične srebrnastosive kraške površine dobijaju sočnu mrku boju

mljevene kave, u vazduhu zrače suzdržanom plemenitošću oskudne maslinove krošnje

i trepte ružičasti oblaci rascvalih grana nekog drveća crne kore koje je zimi prezreno,

golo i neugledno a u proljeće nas iznenadi svojom bujnom cvasti kojom se zaodjene

prije nego prolista.“386

Opis proleća veoma je sličan opisu atmosfere sa početka pripovetke.

Upotrebom detalja oslikavan je ne samo pejzaž, već i čovekov doživljaj prirode.

Priroda je u Desničinoj poetici doživljena kao jedina uteha u čovekovoj u borbi da

nadvlada prolaznost: „Oduvijek sam više volio ovaj oskudni, suzdržani pejzaž, s

njegovim neobično diskretnim i profinjenim odnosom boja nevelikog raspona i bez

jačih kontrasta, koji je vazda na mene djelovao kao neka blaga muzika za same

gudače. I čini mi se da od tog pejzaža nigdje nisam vidio plemenitijeg. To je pejzaž

koji nije stalan i jednom zauvijek fiksiran u grubu materiju, već koji se rađa uvijek

384 Isto, str. 374. 385 Isto, str. 374. 386 Isto, str. 376.

155

iznova, jedanput godišnje, i koji je, stoga, uvijek mlad, svakiput nov, svakiput

djevičanski novorođen. To, ustvari, nije slika jednog kraja: to je proljeće.“387

Iako su pripovedač i glavni junak sjedinjeni u prvom licu, pisac ih često

udaljava i prepušta opise veterinaru Pristeru ili nekom od predstavnika seoske sredine

čime ostvaruje kontrast između sela i grada, koji je već pomenut u prikazu romana

Zimsko ljetovanje, zatim u pripovetkama „Oko“, „Životna staza Jandrije Kutlače“,

„Bunarevac“.

Međutim, kontrast nije ostvaren samo između predstavnika gradske i seoske

sredine, već prikazom dva različita doživljaja patnje i bolesti u svesti obrazovanih

junaka veterinara i profesora. Veterinar Prister bolest i smrt krave doživljava kao

neminovnost na koju je nemoguće uticati, dok profesor pokušava da pronađe

adekvatno teorijsko obrazloženje nastale situacije. Stvarajući lik veterinara, Desnica

ponovo pribegava svom karakterističnom postupku, upotrebi najznačajnijih

pojedinosti koje su tipične za određeni karakter: „Prister je bio stari činovnik, već

odavno zreo za penziju, ali još dobro uščuvan, a svojim iskustvom valjda neophodan

životinjskom zdravlju sreza.“388 Ovom rečenicom pisac ukazuje na značajnu ulogu

veterinara u seoskoj sredini, dodajući u nastavku da je „tokom dugih godina srastao sa

mjestom“. Upravo u tom „srastanju“ pripovjedač pronalazi odgovor na njegovu

ravnodušnost i imunost prema tuđoj patnji. Međutim, uprkos Pristerovoj saživljenosti

sa sredinom, njega i dalje doživljavaju kao doseljenika „iz onog za prosječnog

Dalmatinca nebuloznog područja koje obuhvata i Tirol, i Kranjsku, i Štajersku.“389

Osobenost veterinara u odnosu na sredinu koja ga okružuje ilustrovana je kroz

doživljaj smrti prikazan različitim ponašanjem junaka u kojem se prepoznaju njihova

najrazličitija osećanja. Osećaji nezadovoljstva, nesreće, nemoći i patnje prisutni su u

članovima seoskog domaćinstva, dok veterinara karakteriše hladnoća, ravnodušnost i

neosetljivost za tuđu nesreću. Nasuprot izraženoj ravnodušnosti prema bolesnoj

životinji, veterinar pokazuje izrazito interesovanje za dobro jelo i piće u seoskom

domaćinstvu, ne krijući svoje oduševljenje i uživanje u trenucima velikog gubitka za

seljaka.

Ova pripovetka je podjednako zasnovana na opažanju profesora, njegovom

sećanju i promišljanju. Posmatrajući nemili događaj uobličen u smrt životinje,

387 Isto, str. 377. 388 Isto, str. 390. 389 Isto, str. 391.

156

Desničin junak izražava sklonost čoveka da zamišlja postojanje jednog drugog sveta,

sveta bez smrti: „Bolje da umre ovdje, ako već mora! Neka ponese sobom, u ušima i

očima, taj meket jaganjaca i to blistavilo livade, kao što ustrijeljen zec ponese u

zubićima još svježu vlatku utrgnute trave! Neka ponese puna čula te svjetlosti i tog

svježeg proljetnog mirisa na onaj kravlji drugi svijet (kojega, znam, nema, kao što

nema ni našeg ljudskog, ali koji ipak, onim neuništivo djetinjskim dijelom mog bića

koji zaklanjam dlanovima da ga vjetri ne ugase, volim zamišljati da postoji!)“390

Prikazujući smrt životinje, pisac istovremeno pokazuje razliku u doživljaju

istog događaja u svesti veterinara, profesora i unesrećenog seljaka. Veterinar je

prikazan kao hladni profesionalac koji je naviknut na ljudsku nesreću, dok je nesrećni

seljak izbezumljen zbog bolesti i smrti krave koja za njega predstavlja izvor života.

Pripovedač, Pristerov prijatelj i gost, prikazan je kao izraziti humanista koji je duboko

potresen tuđom nesrećom.

Opisujući nesrećni događaj u selu Badrovac, bolest krave, nemoć veterinara,

siromaštvo sela, Desnica uopštava konkretnu situaciju iznoseći svoje mišljenje o

„lirskoj“ i „pseudosocijalnoj“ literaturi kroz svest pripovedača: „Literatura! Banalna

kmezava tema, tipična tema pseudosocijalne literature (...) – One literature koja hoće

da impresionira kakvom sitnom nedaćom pojedinca, naduvavajući je do neke vajne

patetike i pridavajući joj monstruozne, apokaliptičke razmjere, i neku višu, simboličku

uopćenu značajnost! Ili one druge, lirski nastrojene literature, koja dugo i dugo gnjeca

među prstima neki mali bolni ljudski momenat dok ga sasvim ne umera, kao dugo

meran grumen voska, do neke raskecane, ljepljive ganutljivosti!“391

Pred sam kraj pripovetke Desnica obrazlaže svoj odabir „malih“ tema o

„banalnim, svakidašnjim, neznačajnim realnostima života“ koje prema njegovom

mišljenju „imaju svoju vječnost, jednako kao i one druge, veće i presudnije stvari,

jednako kao kruh, kao ljubav, kao smrt (...)“392 Odabirući ovu, naizgled banalnu temu,

pisac potvrđuje svoj poetski stav o značaju upravo takvih malih i beznačajnih tema

kojima se otvara mogućnost šireg sagledavanja i tumačenja svakodnevice. Birajući

skromne teme i motive za svoja prozna ostvarenja, Desnica se približava čoveku i

njegovom unutrašnjem svetu u nameri da ga što više razotkrije i prikaže.

390 Isto, str. 393. 391 Isto, str. 397. 392 Isto, str. 397.

157

TU, ODMAH PORED NAS (1956)

Ova zbirka sadrži šesnaest pripovedaka, od kojih su mnoge sadržane u

prethodnim zbirkama i brojnim književnim časopisima. Uokvirene ovim naslovom i

sakupljene na jednom mestu, otkrivaju njihovu unutrašnju vezanost i osobenost

zasnovanu na izrazitoj snazi ljudskih motiva. Posmatrane u celini, pripovetke ove

zbirke sačinjavaju jedinstvenu i verodostojnu sliku sveta i čoveka u njemu, „živopise

ljudi najrazličitijih sudbina i puteva, najrazličitijih mišljenja i osjećanja.“

U napomeni za ovu zbirku Desnica iznosi podelu svojih pripovedaka na

one „pretežno regionalnog vida (ili privida) i one druge „općenitije, sasvim

neregionalnog karaktera“. Pisac u nastavku naglašava da će njegova kasnija književna

ostvarenja uglavnom pripadati toj drugoj skupini. Prema mišljenju Miloša Bandića taj

opštiji, neregionalni karakter je „ono lično gledište, to je Desničina filozofska

sklonost, traženje jedne savremene intelektualne formule koja bi izražavala

mnogobrojne dramatične oprečnosti u psihologiji i shvatanjima današnjeg čovjeka.“393

Upravo na navedenoj podeli zasnivaju se sve kasnije podele i klasifikacije

Desničinog pripovedačkog opusa. Najveći deo pripovedaka „regionalnog vida“ nastao

je pod uticajem realističke pripovedačke tradicije. U njima je prikazana dalmatinska

seoska i gradska sredina kao i zbivanja u konkretnom okruženju i vremenu. U težnji

da konkretizuje sliku, pisac unosi pojedinosti pomoću kojih pomenute sredine bivaju

prepoznatljive.

Poređenjem Desničinih knjiga Proljeće u Badrovcu i Tu, odmah pored nas,

uočava se piščev pokušaj izlaska iz regionalnog kruga pripovedačkih motiva. Dok se

u Proljeću u Badrovcu kao takav pokušaj izdvaja pripovetka „Solilokvij gospodina

Pinka“, u trećoj zbirci postoji više pripovedaka koje su zaokupljene intelektualnim i

psihološkim problemima čoveka u savremenom društvu. Napuštajući sve više

regionalne okvire, Desnica i dalje stvara likove svojih zemljaka prepoznatljivih po

govoru i nostalgiji za rodnim krajem. U ovoj zbirci pisac je jedan pripovedački

princip zamenio drugim, podređujući sliku života filozofskim stavovima i

razmišljanjima svojih junaka.

393 Miloš Bandić: “Vladan Desnica: Tu, odmah pored nas”, Politika, br. 15466, Beograd, 1956, str. 9.

158

Ova zbirka predstavlja metodsku i tematsku prekretnicu u pripovedačkom

opusu Vladana Desnice. Pripovetke koje donosi, razlikuju se od prethodno prikazanih

jer sadrže pojedinačne probleme čoveka, predstavljene kratkim i sažetim prikazom

različitih događaja koji oslikavaju čovekovu patnju. Spoljašnja mirnoća i odmerenost

junaka ove zbirke u suprotnosti je sa njihovom unutrašnjom dramatikom koja je

psihološke prirode.

Posmatrajući ih pojedinačno, pripovetke Desničine treće zbirke sadrže različite

situacije koje sačinjavaju čovekov život i time pružaju mogućnost čitaocima da stvore

celokupnu sliku piščevog doživljaja čoveka i sveta. Svojom trećom zbirkom Desnica

potvrđuje posebnost stvaralačkog postupka koji se zasniva na analizi i prikazu

najdubljih čovekovih misli i osećanja. „Sva ta Desničina proza izrasta iz stvarnog

života, iz senzibilnog promatranja i analize čovjeka, i to onog čovjeka koji živi tu,

odmah pored nas.“394

Pripovetkama treće zbirke Desnica se najviše približio trenutku koji traje i

nečemu što se dešava „odmah pored nas“ i što sačinjava čovekov svakidašnji život.

Iza tekstova ove knjige stoji čovek savremenog doba, oslobođen svake regionalne

pripadnosti, sveden isključivo na svoj unutrašnji život. Naoko slučajni i nebitni, junaci

prisutni u ovoj knjizi, teški su osamljenici koji troše svoje male i besmislene živote.

„Žive ti ljudi na stranicama Desničine proze životom nesmislenim, ucrvanim,

razbijenim iznutra, bez svježina, bez vjere u ma šta, bez budućnosti, bez iluzija; i

kreću se kao sjenke, kao sjeni umrlih otaca i praotaca. Kao da nedostaje nešto u njima

što bi ih do kraja osnažilo, oživjelo, oslikalo i odredilo; u njima i oko njih.“395

U poređenju sa prethodnim Desničinim knjigama, ova zbirka ne poseduje

tipske likove koji ostaju upamćeni nakon čitanja. Svi likovi koje susrećemo u ovoj

knjizi nemaju izgrađene fizionomije, isuviše su bledi i beživotni. Junaci koje

susrećemo u prethodnim knjigama ovog pisca (Ićan, šjor Karlo, Jandrija Kutlača,

doktor Furato, sluškinja Kata, klerik Ive, Mojo Rašković i mnogi drugi) ostaju u

sećanju kao nosioci jedne sredine i vremena kojem pripadaju. Pomenuti junaci ne

oslikavaju samo najrazličitije ljudske naravi, već istovremeno predstavljaju sve ono

što je večno i nepromenjeno u čoveku uprkos mentalitetu kojem pripada.

Međutim, pomenuti postupak stvaranja likova postaje sve manje prisutan u

Desničinoj trećoj zbirci. Likovi koji su prisutni u ovoj knjzi izgledaju više skicirano i 394 Risto Trifković: „Vladan Desnica: Tu, odmah pored nas“, Život, br. 9, Sarajevo, 1956, str. 602. 395 Isto, str. 602.

159

osenčano, te u pravom smislu reči u ovoj zbirci ih i nema. Prikazani kao nedovršeni

junaci, predstavljaju više skice za likove i pokušaj njihovog tvorca da izrazi svoje

nove poglede na život i svet.

Pripovetkama ove zbirke Desnica izlazi iz kruga starih tema, iz okvira

malograđanskog i seosko-primorskog života oblikovanog na realistički način. U težnji

da što više apsolutizuje čoveka, da ga odvoji od najkonkretnije stvarnosti i svede na

slučaj, na broj, na slučajnog prolaznika i dokonog šetača, Desnica rasitnjava stvarnost,

stvarajući pojedinačne minijature koje sačinjavaju deliće njegove celokupne slike i

doživljaja čoveka.

„Šarasta kutijica“ (1955)

Slika zimske pustoši koja se nalazi na samom početku ove pripovetke

podjednako naslućuje atmosferu u kojoj će se radnja odvijati, kao i raspoloženja

Desničinih junaka: „Gola kosina pod krovom škrtog potplaninskog snijega kroz koji

tu i tamo strši nepotpuno zavijan grabov panj, smreka ili kamen. A za tom gluhom

udolinom naslućuje se druga, za ovom treća, i tako redom, do na kraj svijeta i do

konca vremena. Gluha, beskrajna bijela pustoš, talasasto uvijanje ploha mrtve

zemljine kore, kao u vrijeme postanja.“396

Navedeni odlomak ukazuje na izrazit značaj prirode u Desničinim proznim

ostvarenjima. Opisanu prirodu Desnica dovodi u direktnu vezu sa čovekom koji se

ponovo nalazi u zatvorenom prostoru, osamljen i zamišljen: „Za malom četvorinom

prozora, nisko mrgodno čelo čovjeka i oči koje zure, bez određene misli, bez riječi, u

tu pustinju prostora i u tu pustinju vremena – dvije pustinje koje kao da se suču ispod

njegovog niskog čela i steru u beskraj.“397

Stavljajući čoveka nasuprot beskrajnoj pustinji prostora i vremena, naglašava

njegovu samoću, izolovanost i beznadežnost takvog položaja. Doživljaj samoće

produbljen je prikazom čoveka izolovanog svojim unutrašnjim svetom od žene sa

kojom živi. Muškarac i žena, glavni akteri ove pripovetke, prikazani su kao dva

različita sveta: „A na katu, za staklom prozora, on, u čizmama i sa šubarom na glavi,

sav obrastao u bradu, niska, uporna čela zuri u gluhi dol, u to mutno začinjanje noći. 396 Vladan Desnica: Pripovetke, BIGZ, Beograd, 1993, str. 283. 397 Isto, str. 283.

160

U kuhinji, koja gleda na suprotnu stranu svijeta, bešumno, plaho kretanje žene.“398

Upućeni jedno na drugo, dvoje učitelja život provede izolovani, svako u svojoj

samoći.

Ovom pripovetkom Desnica prikazuje odnos muškarca i žene kroz analizu

najdubljih slojeva njihove psihe. Muškarac je u potpunosti zaokupljen nesvesnom

ljubomorom koja se ispoljava kroz njegovu težnju da dokuči nedokučivu tajnu, nešto

konačno što žena nosi u sebi: „A to konačno zadovoljenje i ta konačna zasićenost

nikako ne nastupaju. I odatle – ljubomora. I, u traženju tog nečeg konačnog, u

pomami tog ispijanja do samog dna (u kome jedino leži sigurnost i oslobođenje od

robovanja) – naziva je kurvom.“399

Upravo to „nešto konačno“ što muškarac uporno traži u ženi predstavlja glavni

predmet ove pripovetke. Proživljavajući svoj unutrašnji nemir koji ga obuzima,

muškarac napada na ženu u nadi da će pronaći to što traži, dok ona uporno i strpljivo

podnosi njegove napade.

Desničin čovek, junak ove pripovetke, pokušava da uhvati nešto neodređeno i

nepredmetno što se, po njegovom mišljenju, nalazi u samim dubinama ljudske duše.

Pomenuta neodređenost upotpunjena je opisom spoljašnje atmosfere koja je u skladu

sa unutrašnjim stanjem junaka: „Beskrajna bijela ravan bez ljudi i tanak cijuk kračuna

u ledenom zraku (...) ponovo stane uz prozor, i zuri u bijelu jednoličnu površinu s

crnkastim mrljama nepotpuno zavijenog grabovog grmlja i smreka.“400

Čovekovu zatvorenost i učaurenost Desnica produbljuje naglašavajući njegovu

osamu i nekretanje: „Jer učitelj ne siđe u varošicu po dva, po tri mjeseca; iz nekog

prkosa, iz nekog neizvijesnog otpora, u znak nekog neizvjesnog odmetništva.“401

U nastojanju da se približi čoveku i njegovoj unutrašnjosti, prikazuje

međusobni odnos dvoje ljudi koji govori o dubini i tajni čovekovog bića. Iako žive

zajedno, upućeni jedno na drugo, muškarac i žena ostaju jedno za drugog nedostižna

tajna. Prikazujući svoje junake kao usamljena i neshvaćena bića, Desnica iznosi jedan

od osnovnih stavova svoje poetike.

Duhovna udaljenost između muškarca i žene produbljena je pojavom rumenila

iz šaraste kutije, tajno poručenog iz grada. Upravo je kutija rumenila bila dovoljan

povod ljubomornom muškarcu za narednu grubost: „Iz džepa joj ispade šarasta 398 Isto, str.283. 399 Isto, str. 284. 400 Isto, str. 285. 401 Isto, str. 286.

161

kutijica. On je sa slašću razmrvi čizmom. Na podu ostade razgažena pločica

rumenila.“402

Upotrebom metafore „šarasta kutijica“ izražena je čovekovu zaokupljenost

nedokučivom tajnom koja se krije u drugom čoveku. Kutija rumenila ne simbolizuje

samo prikrivanje, već i obmanu koja je veoma česta u ljudskim odnosima.

Čovekovu suočenost sa sopstvenom samoćom, Desnica naglašava upotrebom

pejzaža na samom kraju pripovetke koji se u potpunosti podudara sa čovekovim

osećanjima i mislima: „Noć je polako nadolazila, bez žurbe, sigurno, sa sviješću da će

dugo i nesmetano carstvovati. Duga, beskonačna noć, kad šćućurene krovinjare

zaseoka utonu u san i otisnu se još dalje, a oko učiteljske kuće zavlada pojas bijele

pustoši u koju se kadikad obazrivo spusti kurjak.“403

„Sveti Sebastijan“ (1955)

Ova pripovetka oslikava najsuptilniji odnos muškarca i žene u Desničinom

celokupnom stvaralaštvu. Prikaz čovekovog unutrašnjeg sveta dominira i ovim

proznim ostvarenjem. Iznenadna smrt muža Igora predstavlja sudbonosni momenat u

životu njegove žene Lidije koja se nakon tog događaja ne oporavlja, već nastavlja

živeti u uspomenama i sećanjima: „Odložila je snop ruža na staklenu ploču stola (...)

A zatim ih stala raspoređivati, po vestibilu, po njegovoj radnoj sobi, po svojoj ložnici

– posvuda pred njegovim slikama. Najprvo je, prema običaju, odvojila jednu lijepu

rukovet i postavila je u vazu na njegovom radnom stolu. Drugu na kamin u vestibilu.

Sjećala se (...)“404

Navedeni odlomak otkriva unutrašnji svet žene koja je svoju svest, nakon

smrti voljene osobe, ispunila jednom materijalizovanom opsesijom umrlog. Njena

tuga naglašena je isticanjem kratkog vremenskog perioda koji je proveden u

zajedničkom životu sa Igorom: „Dvije godine proživjeli su zajedno. Samo dvije

godine. Dvije godine neprestanog opoja, harmonije, prisne blizine. Sad joj se činilo

kao da su za te dvije godine besprekidno stupali bok o bok, u zanosu, polusklopljenih

402 Isto, str. 287. 403 Isto, str. 288. 404 Isto, str. 306.

162

vjeđa. Koračali su po mekoj zelenoj tratini, u sočan suton, prema suncu koje je

zalazilo, nerazdruženi, upijeni jedno u drugo (...) Dvije godine – u njenom sjećanju

jedna sama, neprekinuta šetnja po mekoj tratini, između bokora rascvalih ruža, u

susret suncu koje zalazi!“405

Navedeni odlomak pokazuje veoma čest stvaralački postupak Vladana

Desnice koji se ogleda u već pomenutom povezivanju čoveka i prirode. Slika

zalazećeg sunca nagoveštava skori kraj čovekovog života i oslikava istovremeno

mračnu atmosferu čitave pripovetke. Ovu pripovetku, kao i čitavu zbirku, karakteriše

slutnja i nagoveštaj nesreće i patnje koju je nemoguće izbeći.

Skori dolazak smrti pisac ilustruje opisom graničnih stanja čoveka, stanja

između života i smrti koja su veoma česta u njegovim prozama. Nasuprot životu koji

se gasi u jednom ograničenom prostoru bolničke sobe, spoljašnji prostor je predočen

slikom leta čime se pojačava i ističe doživljaj smrti: „Dok je napolju, odmah za

spuštenim zastorima, stajalo ljeto, vrelo, žuto, nezalazno, i upiralo u prozore, i htjelo

da prodre u sobu.“406

Slikom leta pisac naglašava otpornost prirode prema prolaznosti i vraća tok

radnje u sadašnjost, naglašavajući moć uspomena: „A sad – sad su preostale samo

uspomene. Živjela je u njima. Topila se, gušila se u njima. Okružila je čitav svoj život

uspomenama na nj, opkolila čitavu svoju svijest jednom neprobojnom živicom

uspomena, jednom materijaliziranom opsesijom Njega.“407

Smrću muža počinje drama ove žene koja se odjednom našla u neočekivanoj

životnoj situaciji. Doživljaj muževe smrti ispoljio se kroz njeno unutrašnje umiranje i

zatvaranje u svet uspomena. „Za nju više ne postoji vreme, ona se prepušta svom

bolu, isključuje se iz realnog sveta i predaje se onome što je bilo i što se može

ponoviti samo u sećanju. Za nju se život dogodio i ništa se drugo više ne može

dogoditi.“408

Usamljena žena stvara kult pokojnika zajedno sa njegovim prijateljem iz

detinjstva Oskarom, sve dok i on, na kraju priče nije napustio svet mrtvih odlazeći na

izlet sa svojom verenicom. U težnji da sačuva od zaborava uspomene na voljenog

muškarca, junakinja ove pripovetke se poredi sa Oskarom naglašavajući vernost i

odanost žene: „Eto Oskar. Odan je, privržen, mora se priznati. Obožava Igorovu 405 Isto, str. 307. 406 Isto, str. 310. 407 Isto, str. 311. 408 Milivoje Marković: Prostori realizma, Minerva, Subotica, 1981, str. 50.

163

uspomenu; sve bi za nj učinio, ništa mu nije teško. Ali to ipak njemu nije sve, on ne

živi samo od toga, isključivo za to. Ona bi željela, ako je to moguće, ni jednog jedinog

časka ne izići iz okrilja te misli o Njemu, te brige oko Njegovih stvari. Prosto ne bi

mogla živjeti van toga; to je zrak koji ona diše (...) Za Oskara je to ipak sasvim

različita stvar. On ima i drugo, on ima nekakav svoj život i van toga. Svoj rad, svoje

veze, svoje poslovne i društvene dužnosti, svoje planiranje (...) Ona nema nikakvih

drugih poslova, za nju ne postoje nikakve druge obaveze, nikakve druge dužnosti (...)

A ko zna? Možda muškarci, već po svojoj prirodi, uopće ne mogu biti tako vjerni,

tako potpuno odani kao žene?“409

Navedena razmišljanja usamljene žene ukazuju na jedan od osnovnih stavova

Desničine poetike po kojem je svaki čovjek sam u svojoj nesreći. Suočavajući se

svakodnevno sa svojom samoćom, smatrajući da ipak ima sa kim da je podeli,

junakinja ove pripovetke dolazi do saznanja da ja sama u svojoj samoći. Ovom

pripovetkom pisac otkriva jedan od načina na koji se može ispoljiti čovekova nesreća,

zalazeći sve dalje u unutrašnji svet čoveka, u njegovo mišljenje i emocije.

409 Vladan Desnica: Pripovetke, BIGZ, Beograd, 1993, str. 314-315.

164

„Priča o fratru sa zelenom bradom“ (1955)

„Priča o fratru sa zelenom bradom“, kao i „Solilokvij gospodina Pinka“, temelji

se na ideji nadmoći podsvesnog nad svesnim delom čovekove ličnosti, čime pisac

zauzima drugačiji ugao posmatranja ljudskog bića. Priča je od samog početka

zasnovana na hipotetičnoj situaciji: „Recimo, neki čovjek, običan, sasvim prosječan

čovjek kao i svi drugi, jedne noći usnije (a što se sve ne sanja, što sve čovjeku u snu

ne padne na um! I zar bi se odatle smjeli izvlačiti neki zaključci? – ta san je, bože

moj, puka fantazija u njemu nema nikakve zakonitosti, nikakve logike!) ... dakle,

čovjek jedne noći usnije, na primjer, fratra sa zelenom bradom. Ili, ako hoćete, fratra

koji namiguje lijevim okom. Ili već bilo što drugo te vrste – nije važno, svejedno

što!“410

Na temelju navedene pretpostavke stvaraju se nove hipoteze, konstrukcije,

derivacije. Gradeći ovu priču od svog poetskog uverenja da je „sve izmišljeno i ništa

nije izmišljeno“, Desnica razvija svoju filozofiju uobrazilje po kojoj podjednak značaj

zauzimaju elementi mašte kao i doživljaji gole realnosti.

Fratar sa zelenom bradom postaje glavna opsesija Desničinog junaka koje se ne

može osloboditi. Lik iz snova postaje jači od čovekove volje i razuma, dovodeći ga u

razmišljanje o značaju i snazi opsesije.

Nemir koji obuzima glavnog junaka nastaje sasvim slučajno, putem sna, koji je

prema rečima pripovedača „puka fantazija“. San i fantazija postaju osnovna područja

piščevog kretanja u ovoj pripoveci. U težnji da nadjača podsvesni deo svoje ličnosti,

Desničin junak pokušava snagom sopstvene misli da udalji iz svesti predmet svojih

snova. Međutim, njegovi pokušaji bivaju uzaludni: „Zatim je, za neko vrijeme, svaki

dan ili sanjao fratra ili mislio na nj; a katkad čak i jedno i drugo.“411

Navedenom rečenicom pisac ukazuje na to da je misao koja se uvlači u čoveka i

razara ga iznutra razlog njegovog nemira, a ne sama stvar na koju se misli: „Umovao

je: zapravo, „misliti na fratra“ nije baš sasvim ista stvar kao i „misliti o svojoj misli na

fratra“; doduše, to na prvi pogled može izgledati isto, ali to nije jedno te isto: ima tu

jedna mala niansa! U onom prvom slučaju, fratar je nešto što stoji nada mnom, nešto 410 Isto, 330. 411 Isto, str. 330.

165

što me tiranizira, nešto što vlada, što gospoduje mnome; tu je gospodar on, a ja sam

njegov objekt. U ovom drugom slučaju, naprotiv, on je podređen meni, on je moj

objekt: objekt moje misli. Tu sam još uvijek gospodar ja!“412 Misao dolazi od

činjenice, od realnog predmeta, od podataka, uvlači se u čoveka i postaje tiranska i

opsesivna.

Naglašavanjem čovekovog unutrašnjeg sveta, Desnica ovu pripovetku oslobađa

od viška biografskih elemenata, svodeći je na introspektivnu analizu koja zauzima sav

prostor koji njegov junak nastanjuje. Takvim stvaralačkim postupkom sam prostor

dobija drugačiju dimenziju i postaje slika kretanja čovekove svesti zaokupljene

nekom mišlju.

Na stranicama ove pripovetke dolazi do suočavanja racionalnog sa iracionalnim

delom čovekove ličnosti koji je oličen u liku fratra sa zelenom bradom. Fratar je u

ovom slučaju nesvesni deo bića koji se protivi svakom saznanju i razumu. Nasuprot

njemu, nalazi se svesni deo čovekove ličnosti koji teži da nadvlada nesvesno. Fratar sa

zelenom bradom i čovek koji ga sanja dve su mogućnost ljudskog bića koje se

međusobno nadigravaju i nadmudruju.

Izbrisati iz sećanja fratra značilo bi savladati i osloboditi se nečeg što opterećuje

i izaziva unutrašnji nemir: „Uh! Da je zaboraviti, samo da je zaboraviti! (...) ali šta je

zaborav? I kako da čovjek bude sasvim miran?“413

Postizanje unutrašnjeg mira, tačnije oslobađanje od fratra ne biva ostvareno,

čime pisac ističe da je čovek biće koje podjednako poseduje i svesni i nesvesni deo

svoje ličnosti, kojeg je nemoguće osloboditi se: „Ali baš te noći opet ga usnije.

Izgledao je nešto omršao. Kiselkasto se smiješio podmigujući lijevim okom i

odmahujući kažiprstom: „Varaš se, prijatelju, varaš! Ovako ili onako, ja sam u tebi. I

ti me nikad više nećeš iz sebe izbaciti!“ I tad – tad zbilja nije više bilo nikakve

šanse.“414

412 Isto, str. 334. 413 Isto, str. 334. 414 Isto, str. 335.

166

„Ljudi starog kova“ (1956)

Glavni junak ove pripovetke, pravni savetnik Mato Baričević, prikazan je ne

samo kao vršilac svojih redovnih dužnosti u državnoj službi, već i kao pisac novela

koji je „stekao priznanje kao fin psiholog i suptilan poznavalac ženskih srdaca“.415

Dajući svom junaku karakteristike suptilnog analizatora, Desnica istovremeno otkriva

osnovne osobine svog stvaralačkog postupka koji se prevashodno zasniva na analizi i

prikazu najrazličitijih čovekovih stanja.

Dvostruku sklonost svoga junaka Desnica objašnjava postojanjem kontradikcija

karakterističnih za umetnika uopšte: „Pa ipak, po jednoj od onih unutarnjih

kontradikcija koje u umjetničkim dušama žive u dobroj simbiozi i koje im i podaju

onu neku naročitu draž nedosljednosti, nije bio baš sasvim neosjetljiv prema

simpatijama „malih ljudi“. Brinuo se, s dozom nesvijesne koketerije, za popularnost u

krugovima starih poslužnika i šepavih pisarica.“416

Opisujući Matine simpatije prema običnim ljudima, pisac istovremeno otkriva

sopstvenu sklonost ka posmatranju i prikazivanju najrazličitijih ljudskih sudbina

oličenih u životima ljudi koji ga okružuju. Glavni junak ove pripovetke imao je

potrebu da pomogne ljudima iz svog okruženja. Obavljajući svoj svakodnevni posao,

Mato se suočavao sa različitim krivicama za koje su ljudi bivali optuživani.

U težnji da što bolje shvati i oceni nečiju krivicu, glavni junak pokušava da što

dublje pronikne u dušu i psihu onih koji su okrivljeni: „Neka stoga, drugovi suci, vaša

presuda uzme u obzir, uz njegovu krivicu, i one druge, čisto ljudske momente koje

sam istaknuo, naime i njega samog, optuženog Pandrokovića kao čovjeka, pa da on

osjeti da se prema njemu postupilo s dovoljnom mjerom onog psihološkog poniranja u

dušu počiniteljevu, koja će vašu presudu učiniti ne samo pravednom, nego i

socijalnom i humanom.“417

Sagledati čoveka u različitim okolnostima u kojima se može zadesiti, glavni je

zadatak ne samo junaka ove pripovetke, već i samog pisca. Posmatrajući svoju novu

415 Isto, str. 291. 416 Isto, str. 291. 417 Isto, str. 300.

167

koleginicu, mladu pravnicu Koku, Mato dolazi do zaključka da je ona „nevješta

naličju stvari“ i „previše teoretična“. Prema njegovom mišljenju „treba svući stvar sa

one krute, čiste etičke visine na koju ju je uspela Kokina teoretičnost, malko naniže, u

pličine običnog svakodnevnog života“.418

Neiskusnu i suviše teoretičnu mladu pravnicu Mato i njegove kolege, ljudi

starog kova, doživljavali su kao neveštu u poslu, ali su je kao takvu ipak prihvatali:

„Treba razumjeti ljude, bože moj!“ Navedenom tvrdnjom Desnica potvrđuje jedan od

osnovnih stavova svoje poetike koji podrazumeva ne samo analizu i prikazivanje

ljudske različitosti, već i razumevanje čoveka u datim okolnostima.

„Balkon“ (1956)

Pripovetka „Balkon“ je uvrštena u roman Proljeća Ivana Galeba, i sačinjava

XXI poglavlje pomenutog romana. Težište ove pripovetke je, kao i većine Desničinih

pripovedaka, na psihičko-egzistencijalnom proživljavanju straha od teške bolesti i

moguće smrti jednog hipohondera koji svoj život okončava skokom sa balkona jer je

umislio da boluje od raka.

Čovekova zaokupljenost sopstvenim krajem prisutna je u svim proznim

ostvarenjima Vladana Desnice i predstavlja najčešći motiv njegovog stvaralaštva.

Ovom, veoma kratkom pripovetkom, kao da ispituje kolika je mogućnost izdržljivosti

čoveka u suočavanju sa smrću: „Mrcvario se, nevoljnik, nedjeljama i nedjeljama.

Lunjao je ulicama bez kraja i konca, do mrtvog umora, do potpune iznemoglosti tijela,

u kojoj kao da je nalazio nešto smirenja. S vremena na vrijeme opet bi kljucnulo pod

desnim rebrima.“419

Navedenim primerom oslikana je čovekova opterećenost i izbezumljenost

prouzrokovanu osećajem bola pod rebrima. Njegove sumnje bivale su iznova

potvrđene novim simptomima koji nisu davali mogućnost „nikakvom

418 Isto, str. 301. 419 Isto, str. 89.

168

samotješenju“420 već su uslovile pojavljivanje misli o smrti: „Tad se prvi put javila

ona namisao. Najprije tek kao sjena same namisli, kao mogućnost same namisli. Kao

neka zabava fantazije. Za tu fantaziju odabrao je jedan balkon u dosta prometnoj ulici

u centru grada.“421

Međutim, njegova namisao nije bila samo zabava, niti je baš taj balkon bio

slučajno odabran. Junak ove pripovetke danima je dolazio u istu zgradu i posmatrao

sa njenih balkona prolaznike, pomišljajući da bi nekome od njih mogao pasti na glavu.

Razmišljajući o nedužnoj smrti slučajnog prolaznika koja bi mogla da se desi

njegovim skokom u smrt, Desničin junak se ipak opredeljuje za balkon koji je okrenut

prema ulici: „Ovdje, na uličnom balkonu, ipak je nekako bolje; živahnije je, da

rečemo veselije – među ljudima je!“422

Želeći da svoj život okonča okružen ljudima, Desničin čovek izražava strah od

samoće u trenucima suočavanja sa smrću. Uprkos porodici koju ima, on oseća

strahovitu usamljenost i izolovanost od sveta koji ga okružuje: „Ponekad je pomišljao

na ženu i na svoje dvoje djece, sa žaljenjem što ih osjeća tako izblijedjelo kroz

koprenu prorijetke sive daljine, odijeljene hladnim staklom bešćutnosti.“423

Navedenim primerom Desnica potvrđuje svoje mišljenje da je čovek sam u

svakoj svojoj nesreći koju u ovom slučaju nije mogla umanjiti ni „ona krpica vedrine

daleko iza krovova, koja je nešto neizvjesno obećavala“.424

Uprkos obećavajućoj vedrini, junak ove pripovetke okončava svoj život skokom

sa balkona, na uličnu stranu, među prolaznike, „valjda iz nagona da ipak nekako

obilježi, da ipak nečim podvuče svoju smrt; da ona ne bude baš sasvim neznatna,

sasvim nezapažena. Da saljude zainteresira, kointeresira, za se i za nju“.425

Iako je doneo konačnu odluku, Desničin junak razmišlja o mogućim reakcijama

okoline na njegov postupak, potajno želeći da bar na taj način skrene izvesnu pažnju

na sebe. Odluka da skoči sa balkona označava prestanak unutrašnjih lomova u samoj

ličnosti i kraj psihičke nestabilnosti. Smrt se u ovom slučaju javlja kao jedini izlaz iz

date situacije.

Na samom kraju pripovetke uzgred saznajemo da on nije ni bolovao od raka, što

je naknadno utvrđeno obdukcijom. Ne dajući ovoj informaciji nikakav značaj, 420 Isto, str. 89. 421 Isto, str. 89. 422 Isto, str. 91. 423 Isto, str. 91. 424 Isto, str. 91. 425 Isto, str. 91.

169

Desnica indirektno iznosi težinu čovekovog suočavanja sa istinom koja u njegovoj

stvaralačkoj poetici zauzima veoma značajno mesto. Konačna istina u ovom slučaju

nije imala nikakav značaj što potvrđuje i naredna rečenica: „Ali zar je uopće važno da

li je imao raka ili ga nije imao?“ Navedenim iskazom pisac ističe da je važniji

subjektivni doživljaj od stvarnog stanja i okolnosti u kojima se čovek može zadesiti.

„Snaga uverenja odnosi prevagu nad snagom objektivne činjenice. Dakle, bez obzira

na činjenicu, bitno je ono što znamo, u što smo uvjereni. Odnosno: ono što znamo i

što smo zamislili postaje bez obzira na činjenice objekat stvarnosti.“426 Istina se, u

stvaralačkom doživljaju Vladana Desnice, prevashodno nalazi u čovekovoj svesti i

njegovom doživljaju koji često nadjačava i samu istinu.

„Benta-gušter“ (1956)

Iznoseći životnu priču istraživača i naučnika Luciena, Desnica i ovom

pripovetkom u prvi plan ističe čovekovu težnju da nadvlada svoju prolaznost i smrt.

Lucien je još za vreme studentskih dana bio zaokupljen proučavanjem različitih vrsta

egzotičnih guštera: „Za staklima laboratorija smjenjivala su se proljeća i jeseni, a

mladi je asistent svejednako ćubio nad svojim primjercima nekakvih egzotičnih

guštera koji su potpuno zaokupili njegovu pažnju.“427

Lucienova upornost u naučnom radu dovela je do značajnih rezultata

istraživanja. Istovremeno, na drugom kraju planete, javio se iz Sjedinjenih Država

drugi mladi učenjak, koji je, „polazeći od sasvim različitih pretpostavki i udarajući

sasvim drugim putovima, došao do probližno jednakih rezultata“.428

Navedenim iskazom Desnica potvrđuje svoj poetski stav o principu dvojnosti na

kojem je sve zasnovano, što je već pomenuto u uvodnom delu ovog rada. Pomenuta

naučna istraživanja ubrzo dovode do otkrića supstance koja se dobija iz žlezde Benta-

guštera i služi pri lečenju „raznih psihičkih poremećaja“. Isticanjem različitih

426 Krešimir Nemec: „Novelistika Vladana Desnice“, Forum, br. 3,4, Zagreb, 1986, str. 376. 427 Vladan Desnica: Pripovetke, BIGZ, Beograd, 1993, str. 47. 428 Isto, str. 48.

170

mogućnosti primene otkrivene supstance, pripovedač iznosi težnju čoveka da otkrije

jedan univerzalan lek protiv svih bolesti, čime bi osigurao sveopšte spasenje.

Novonastali lek za sve, nazvan Lezardin, ubrzo postaje veoma poznat, ali tolika

popularnost ostavljala je njegovog tvorca prilično ravnodušnim: „Nije se na njemu

moglo zapaziti neko naročito zadovoljstvo čak ni onda kad je vojno vazduhoplovstvo

uvelo Lezardine kao redovno sljedovanje u vojno-avijatičkim školama.“429

Nasuprot velikoj moći koju je otkriveni lek posedovao, njegov tvorac je

prikazan kao veoma osetljiva osoba koja u sebi poseduje izvesnu ravnotežu razuma i

emocija: „Nježna zdravlja i krhke građe, Lucien je od djetinjstva navikao da se čuva

od svake emocije i bujnijeg osjećanja – valjda ga je sam instinkt na to navodio. U

njegovoj je prirodi uvijek budna i nemirna misao bila čudno udružena s uvijek

hladnim i nepomućeno mirnim osjećajem.“430

Veliki stvaraoci, u ovom slučaju poznati naučnik, prema mišljenju Vladana

Desnice, moraju biti otporni na uticaj emocija, jedino tako mogu u potpunosti da

ostvare svoje zamisli. Iskazi divljenja upućeni pomenutom naučniku od strane

njegovih prijatelja, istovremeno sadrže poetske stavove Vladana Desnice koji se

odnose na stvaraoca uopšte: „Uistinu, podsjeća me na one smirene mudrace iz mutnih

vremena historije koji su prošli sred krvavih događaja svog vremena ne uprljavši

skute ni krvlju ni prašinom, ni grimizom ni zlatom: proveli su svoj vijek bestrasno i

spokojno, motreći iz zakutaka hučno stropoštavanje događaja i upisujući ih oštrim i

savršeno mirnim potezima, kao da urezuju čeličnom iglom po bakrenoj ploči.“431

Posmatrajući navedeni segmenat ove pripovetke kao samostalnu i izdvojenu

celinu, možemo uočiti osnovne stvaralačke postupke ovog pisca. Nije li sam Desnica

smireni mudrac koji je neuprljan prošao kroz različita društveno-istorijska previranja,

motreći pažljivo najrazličitije događaje i zapisujući ih oštrim i mirnim potezima na

stranice svojih književnih ostvarenja?!

Međutim, pisac se ne zaustavlja na opisu naučnih sposobnosti svog junaka.

Nakon što je pomenuti lek preplavio tržište i dosegao sopstveni zenit, nastupilo je

zasićenje koje je zahtevalo izvesne promene i dopune da bi se proizvod zadržao na

tržištu. Njegov tvorac nije pokazivao interes za veštačko „održavanje u životu

429 Isto, str. 52. 430 Isto, str. 54. 431 Isto, str. 54.

171

dotrajalih i pokojnih stvari“.432 Novo vreme, prema mišljenju Desničinog junaka,

zahtevalo je nova otkrića i naslućivalo velike promene: „Onom istančanom

osjetljivošću kojom životinje predosjećaju potres, on je predosjećao velika,

apokaliptična vremena: jedan kataklizam među dvonošcima, jedan gigantski napor u

pravcu uništavanja živih ljudi.“433

Ističući osetljivost svog junaka koja se ispoljava naslućivanjem novog doba,

pisac ističe značaj čoveka uopšte: „Tu će doista doći do punog izražaja što znači i

koliko vrijedi čovjek, kolika je stvarna moć u njegovim rukama!“434

Upravo je čovek u Desničinoj stvaralačkoj poetici prikazan kao glavni uzročnik

mnogih događaja. Čovekova misao je pokretač mnogih zbivanja u spoljašnjem svetu:

„(...) jedan mali, neznatni, skroz nematerijalni pomak u ljudskoj misli ili u ljudskoj

psihi izaziva ogromne učinke u brdima inertne materije vanjskog fizičkog svijeta.“435

U želji da okonča jednu fazu svog života, Desničin junak donosi odluku o

preseljenju u Švajcarsku, što istovremeno oslikava piščev poetski stav o čovekovoj

potrebi za nečim iluzornim i bajkovitim: „(...) i ta Švajcarska danas je savršeno

iluzorna. Ali eto, čovjek po svojoj prirodi uvijek ima potrebu za nekom takvom

Švajcarskom. Ta osnovna ljudska potreba za nekom Švajcarskom ispoljava se već u

drevnom mitosu, već u onom vrhuncu brijega na koji je Noe pristao svojom

korabljom. Jedna čisto apstraktna intelektualna potreba, a ne materijalna i

praktična.“436

Nastojanje Desničinog junaka da odlaskom postigne potrebno smirenje,

možemo posmatrati u kontekstu čovekove neprestane težnje za kretanjem radi

postizanja sopstvene iluzije u borbi protiv prolaznosti i smrti: „Švajcarska je naprosto

jedan zahtjev čovječje psihe, ili, ako hoćeš, jedna kategorija našeg uma, kao i svaka

druga. Da nema Švajcarske, trebalo bi je stvoriti, - mislim da je neko nekad rekao. Eto

i ja sad to ponavljam, ali u ovom drugom smislu. A, stvarno, Švajcarske nema. Niti je

ikad bilo! Gluposti!“437

Osporavajući postojanje idealne i obećane zemlje, Desničin junak poručuje da je

svaka čovekova težnja za odlaskom, kao i svako kretanje samo obmana u večitoj

borbi protiv nadolazećeg kraja. Ovom pripovetkom koja sadrži elemente fantastičnog, 432 Isto, str. 56. 433 Isto, str. 56. 434 Isto, str. 56. 435 Isto, str. 57. 436 Isto, str. 58. 437 Isto, str. 58/59.

172

pisac iznosi osnovnu temu svojih proza koja će biti opširnije obrađena u prikazu

romana Proljeća Ivana Galeba.

„Zašto je plakao Slinko“ (1956)

Ovom pripovetkom koja je uvrštena u XXX poglavlje romana Proljeća Ivana

Galeba potvrđena je ideja o relativizmu svega što možemo da znamo o drugom

čoveku koji se nalazi pored nas. Polazni motiv je ljudska ružnoća, dok je struktura

data u obliku sećanja jednog događaja iz detinjstva kad je Ivan Galeb u večernjoj

šetnji sa svojim drugarom, susreo na ulici ružnog čoveka koji plače.

Vreme susreta je jasno određeno i slikovito predočeno što potvrđuje i naredni

odlomak: „Bio je onaj bolesni čas kad se svjetlost uličnih fenjera bori s agonijom dana

– negdje tamo nad krovovima i za zidovima sluti se bolno rumenilo neba –, čas koji u

nama stvara onaj dobro znani, neugodni rascjep osjećaja, kad nešto škrbavo i još

neodređeno grebe i zadire u stijeneke duše, kao neravan prelom kosti. Čas kad je naša

osjetljivost mekana i gnjecava, još nedonošče – nešto gadljivo, ježuljivo, goluždravo,

kao mokro i ulijepljeno pilence izvađeno prije roka iz ljupine.“438

Čestom slikom sutona koji nagoveštava skori „konac dana“ i dolazak noći,

iznosi se misao o rascepu i dvojnosti svih pojava u prirodi i svetu. Neminovnost

pomenutih promena u prirodi, smenu dana i noći, Desničin čovek doživljava kao

nešto veoma bolno i osetljivo. Vreme pripovetke određeno kao „konac dana“ često je

prisutno u proznim ostvarenjima ovog pisca i predstavlja pogodno polazište za analizu

i prikaz čovekovih psihičkih stanja.

Pomenuti susret sa nepoznatim čovekom biva dovoljan razlog da se potraže

moguća objašnjenja i odgovori na pitanje dato u samom naslovu pripovetke. Motivi i

razlozi plača koji se navode kao objašnjenje veoma su različiti: sama ružnoća,

izgubljen posao, nesrećna ljubav, kijavica. U pokušaju objašnjenja polazi se od

implicitne ideje da ružnoća donosi životni neuspeh i poraze: „Nema ništa dirljivije od

ružna čovjeka koji plače. Izgleda da plače zbog toga što je ružan.“439

438 Isto, str. 178. 439 Isto, str. 178.

173

Konačan odgovor i razlog plača nepoznatog čoveka ostaje nepoznat, čime je

potvrđena misao da se subjektivni utisak može višestruko tumačiti neovisno o

konačnoj istini: „Ni sad, kao ni onda, ne znam razloga njegovim suzama. Ali taj je

razlog mene i moga druga jako zainteresirao. U našim razgovorima nazvali smo ga

Slinkom. A još i sada ponekad, sasvim iznenada i bez ikakve veze, padne mi na um

pitanje: zašto je plakao Slinko? Tako smo se pitali i onda. Odsustvo odgovora

ostavljalo je pitanje otvorenim i podavalo toj stvari dojam nezavršenosti.“440

Nepronalaženje odgovora na pomenuto pitanje oslikava nemogućnost čoveka da

sazna konačnu istinu. Slinko je u doživljaju dvojice posmatrača ostao nedostižna tajna

i večito pitanje koje se vraćalo uprkos vremenu koje je prolazilo. Ovom pripovetkom

Desnica prevashodno govori o čoveku kao večitoj tajni i beskonačnim razlozima

njegove nesreće.

„Mali iz planine“ (1956)

Uvrštena u XXIII poglavlje romana Proljeća Ivana Galeba, ova pripovetka

iznosi jedan nesrećni događaj: „Na školskom izletu u brdima zaglavilo je nesretnim

slučajem dijete: nadnijelo se nad krašku jamu, odronila mu se zemlja pod nogom, i

ono se survalo unutra. Jama nije bila odviše duboka, ali je dijete u padu udarilo

glavom o kamen i ostalo na mjestu mrtvo.“441

Pomenuti događaj posmatra se iz dve različite perspektive: meštana koji znaju

za događaj, i majke koja ne zna. Bojeći se da dečakova majka ne svisne od tuge, „za

prvi mah smislili su pričicu da joj opravdaju zašto joj se sin nije vratio“.442 Smišljeno

opravdanje biva uverljivo, majka biva obmanuta, a njeno saznanje nesreće odloženo

zahvaljujući moćima obmane. Stvorenu neizvesnost pisac pojačava atmosferom noći

koja je već svojom tamom nešto crno naslućivala: „Noć je u svim kućama tištala

muklom težinom. Kao da se nešto nadimalo i nadimalo, nešto što ujutro ima da prsne.

A nepomičnost noći i pasivnost bdjenja kao da su to nadimanje činili još

nezadrživijim i bespomoćnost još neizvjesnijom.“443

440 Isto, str. 178/179. 441 Isto, str. 81. 442 Isto, str. 81. 443 Isto, str. 82.

174

Ružna vest brzo se širila osvajajući i prosor i ljude: „Glas je međutim išao i širio

se šapatom, šunjao se kroz mjesto kao pas lutalac, dopro do u posljednje kuće u

predgrađu, među ribarske žene i krezube starce što krpaju mreže, prodro već u uši i

starim nagluhim bakama uz ognjišta.“444

Nasuprot onima koji su znali, dečakova majka je ubrzo, zahvaljujći neznanju

bivala izdvojena i otuđena od ostalih. Njeno neznanje pridavalo joj je trenutnu

bezbrižnost i ležernost: „Oko nje se stvorio mali pojas pustoši, gotovo vidljiv, kao

izmeten zamahom metle uokrug. A ona se usred tog kruga vrtila prirodno, čista od

svake slutnje, bezbrižno, ležerno. I njeno se držanje svakoga doimalo odnekud

čudačko, neodgovorno.“445

Navedeni primer iznosi ideju da je čovek srećan sve dok ne sazna nešto suprotno

tome. Posmatrana sa stanovišta onih koji znaju, u ovom slučaju meštana, dečakova

majka je doživljena kao krivac: „Pučke žene gledale su je crnim očima: svaka njena

riječ, svaka njena kretnja izgledala im je sablažnjiva, gotovo bestidna.“446

Ovom kratkom pripovetkom ilustrovana je ideja o čovekovom saznanju,

odnosno neznanju koje se u ovom slučaju nalazi iznad samog događaja: „Istina, ona

ne zna što se dogodilo. Ali to što se dogodilo – to je stvarnost. (Tad sam još pred

veličanstvom „stvarnosti“, „objektivne stvarnosti“, imao ono djetinje strahopoštovanje

s kakvim djeca slušaju starije ljude s dugom sijedom bradom i s dubokim iskusnim

glasom.) I činilo mi se da bi ta stvarnost, ta objektivna stvarnost, ipak na neki način

morala biti pretežnija, jača od tog krhkog fakta što sirota majka za tu stvarnost ne zna.

Međutim, ne! I tad sam pomislio: vidi! Nije tu važan sam fakat, ono što se gore u

planini dogodilo, ono što jest: važno je naprosto to da li majka za taj fakat zna ili ne

zna. Sve je u tome, samo u tome.“447

Navedenim odlomkom Desnica potvrđuje ideju o prednosti subjektivnog

neznanja nad stvarnim događajima, pridajući time samoj stvarnosti relativan značaj.

Ovom pripovetkom pisac analizira postupak junaka koji ne žive u istoj stvarnosti. U

stvarnosti koju proživljava dečakova majka izostaje činjenica o tragičnom događaju

što uslovljava njeno ponašanje koje izaziva osudu sugrađana. Stvarnost ostalih junaka

ispunjena je saznanjem o tragičnom događaju što uslovljava njihovu osudu ponašanja

majke. Navedeni stvaralački postupak pokazuje da težište ove pripovetke, kao i svih 444 Isto, str. 82. 445 Isto, str. 82/83. 446 Isto, str. 83. 447 Isto, str. 83.

175

ostalih Desničinih proza, nije na samom događaju, već na čoveku i njegovom

unutrašnjem doživljaju prouzrokovanom stvarnošću.

„Mudrac sa istoka“ (1956)

Posmatrajući ovu pripovetku u kontekstu Desničinog celokupnog stvaralaštva,

uočavamo da ona iskazuje značajne elemente autorove antropologije. Razmatranje

ljudskog života pisac ostvareno je kroz dva različita gledišta: prvo gledište

podrazumeva antiistorijsko poimanje sveta oličeno u večitom ponavljanju događaja,

dok je drugo istorijsko-naučno koje je zasnovano na istorijskim događajima,

činjenicama i napretku.

Pomenuto gledište iskazano je kroz razmišljanja profesora iz daleke istočne

zemlje, u obliku epistolarne forme. U pismu koje upućuje svom prijatelju, francuskom

naučniku, profesor na samom početku svog pisma naglašava da u njegovoj zemlji

nema „historije“: „A što me pitaš za minule događaje i prošle zemane, i kako je u

njima bivalo, i što se znamenita dogodilo – događalo se, brate dragi, koješta, bivalo je

i ovako i onako, povuci amo i povuci tamo, ali dogodilo se, valaj, nije ništa. Od

nezapamtivih vremena bilo je ovako kao danas.“448

Navedeno antiistorijsko mišljenje otkriva poimanje događaja kao vraćanje

istog, kao ponavljanje večito istih zbivanja kojima pripovedač ne pridaje nikakav

značaj. Svet je, prema njegovom mišljenju, oduvek isti: „(...) i prije stotinu ljeta, i

prije deset puta stotinu ljeta, bilo je sve tačno ovako. I onda je bilo mladih i starih, i

onda su jedni odlazili a drugi dolazili, i onda su nicala i rasla mlada drveta a ugibala

stara. Sunce je ujutro izlazilo a naveče zalazilo, zimi je bila zima a ljeti ljeto – baš kao

i danas. Živjelo se, umiralo, a onda su dolazili drugi koji su takođe živjeli pa umirali, i

uvijek tako bez prestanka. Ali dogodilo se velim nije ništa.“449

Desničino poimanje života i sveta ilustrovano ovim odlomkom ukazuje na

značaj prirode u njegovoj stvaralačkoj poetici koja je podjednako prisutna kao i

čovek. Priroda je doživljena i prikazana kao jedan vid čovekove borbe protiv

prolaznosti i smrti što je detaljnije predstavljeno u uvodnom delu ovog rada.

448 Isto, str. 198. 449 Isto, str. 198.

176

Osnovna odlika čoveka, iskazana od strane mudraca sa istoka, jeste

neminovna smrt: „(...) vrzli su se, muvali, hodali, sjedili, lijegali i ustajali, ženili se i

udavali, od sebe druge rađali – i najzad, neminovno, umirali.“450

Pored svih nastojanja da nadvaladaju smrt, „koprcali su se, prometali se, kako

su znali i umjeli, da prežive, dovijali se da im bude bolje i da im ne bude gore. Katkad

su se, to se zna, i lomili, mučili, kinjili. I patili, mnogo patili.“451 Patnja je u ovoj

pripoveci prisutna i kod dalekih, nepoznatih naroda i kao takva predstavlja konstantu

u životu Desničinog čoveka.

Svesni svoje patnje i nemogućnosti da utiču na svoju prolaznost, ljudi iz

daleke istočne zemlje su najzad prestali i da se nadaju: „Kod nas, uostalom, i nema

tačne riječi za „nadu“; iz nužde, upotrebljava se izraz „svaan“, riječ stranog porijekla,

koja ujedno znači i „nadu“ i „tugu“, a još i štošta drugo.“452

Glavni junak ove pripovetke, mudrac sa istoka, u nastavku predstavljanja

svoje zemlje i svog naroda naglašava da kod njih postoji samo jedna mudrost ili jedna

nauka koju naziva „svenaukom o onome što jest i o onome što nije“. U težnji da

obuhvati život i svet jednim imenom, Desničin junak uvodi pojam „svasna“: „(...) u

isti mah znači i „svijet“ i „život“, a i „sve“, „sveukupnost“, „krug svega postojećeg i

nepostojećeg“, „svasna“ se sastoji od dvije polovice: od onog što mora da bude, i od

onog što ne može da bude.“453

Objašnjavajući pojam „svasna“, kao njegovu glavnu odrednicu, pripovedač

ističe dvojnost koja istovremeno predstavlja suštinsku osobinu Desničine stvaralačke

poetike. Pored konkretne istine oličene u spoljašnjim činjenicama, pripovedač navodi

da postoji još jedna istina koja nije vidljiva: „A koja je od njih pretežnija i vrednija, i

koja je od njih dviju prava istina – to, i opet, sam Alah zna!“454

Pomenute suprotne istine mudrac sa istoka objedinjuje jednom istinom koju

naziva „svasna“: „Koješta se događa, ali se ništa ne dogodi. Zimi je zima, a ljeti je

ljeto. Uvijek je nekako bilo i uvijek će nekako biti; a drukčije, niti je kad bilo niti će

kada biti; zato ne nadaj se čemu drugome ili čemu boljemu od toga; ne boj se, neće

nikad biti ni više ni manje nego što je to. Oduvijek je sunce ujutro izlazilo, a naveče

zalazilo. Stoga ne zapitkuj dokono, kako je bilo ili kako će biti. Vjetar je oduvjek bio

450 Isto, str. 199. 451 Isto, str. 200. 452 Isto, str. 201. 453 Isto, str. 201. 454 Isto, str. 203.

177

vjetar a pijesak je oduvijek bio pijesak. I vjetar je bez počinka prevrtao i zaoravao

pijesak, ali niti je vjetar pijeska prevrnuo niti je pijesak vjetra zamorio. I to se zove

svasna, i to se zove istina.“455

Navedeni odlomak ukazuje na skepticističko učenje koje se zalaže za jedinstvo

i ravnopravnost stvari i događaja, relativizujući tako apsolutne vrednosti. U težnji da

objedini suprotne pojmove, da stvori jednistvenu sliku raspolućene stvarnosti, Desnica

koristi reč „svaan“ koju tumači u objašnjenju datom uz istoimenu pesmu: „Svaan je

riječ iz jezika jednog još neotkrivenog, dalekog i primitivnog (ili možda samo

egzotičnog?) naroda, koja se ne da tačno prevesti, no koja otprilike obuhvata u isti

mah značenje naše riječi nada i naše riječi tuga (a, u jednom širem smislu, donekle i

značenje naših riječi opsjena, obmana, samoobmana i slično, kao i riječi utjeha;

otuda, ona katkad poprima i značenje utjeha samoobmane, ili, ako tako volite,

samoobmana utjehe. No to su sve, razumije se, tek relativno uspjeli i grubo

aproksimativni pokušaji prevođenja riječi svaan).“456

Posmatrajući reč „svaan“ u sklopu sveukupnog Desničinog stvaralaštva,

možemo uočiti da ona sadrži glavne odrednice njegove poetike: podjednako prisustvo

i nade i tuge se oseća u svim književnim ostvarenjima ovog pisca, u psihologiji svih

njegovih junaka, opisanim događajima, u prikazu sredine, kao i same prirode.

455 Isto, str. 203. 456 Vladan Desnica: Slijepac na žalu, Društvo književnika, Zagreb, 1956. str. 21.

178

„Tu, odmah pored nas“ (1956)

Ovu pripovetku Desnica je uvrstio u XXXIX poglavlje romana Proljeća Ivana

Galeba i ona ilustruje ideju smrti koja se iznosi u XIV i XIX poglavlju. Smrt

bolesnika u susednoj sobi poslužila je kao povod za pripovedačevo razmišljanje o

smrti, odnosno za odgonetanje tajne umiranja.

Ivan Galeb je jednog jutra saznao od svoje bolničarke da je sinoćna užurbanost

u jednoj od soba bila zapravo prouzrokovana nečijom smrću: „Bilo je naprotiv to, da

je onaj umro. To je onaj isti kome su nekidan donosili gladiole, i kome je bilo bolje,

znatno bolje.“457

Saznavši za njegovu smrt, Ivan Galeb se pita da li postoji po bolnicama soba

za umiranje, zvana „šterbecimer“? Opterećenost navedenim pitanjem Galeb

objašnjava sopstvenom radoznalošću i nedovoljnim znanjem čoveka o smrti. Bojazan

i strah od samog pominjanja smrti udaljili su čoveka od date teme: „Ima stvari u

životu o kojima niko nikoga ne pita, te tako nikad pravo ne znamo koliko drugi o

njima znaju. I tako se događa da i veoma iskusni, pa čak i razvratni ljudi ponekad

imaju osjećaj da još uvijek ne znaju dovoljno, s prostog razloga što ne znaju koliko

drugi znaju.“458

Čovekovu težnju i želju da se izbori sa dolaskom smrti pisac ilustruje idejom

da se to „obično ne dešava nama“, već nekom drugom: „To su stvari koje se obično

čuju, utišane i prigušene, kroz ošite, kroz dobro izolirane ošite. Ako vi recimo imate

sobu broj 7, to će se desiti, recimo, u sobi broj 6 ili u sobi broj 8. Nikad, skoro nikad

baš u sobi broj 7. Jer smrt – to je za druge, za ne-ja. To je za susjeda.“459

Navedenim odlomkom Desnica izražava nadanja svog junaka da će ga smrt

„bar za ovaj put“ mimoići. Iako se nalazi u bolnici, u sabiralištu bolesti koje

nagoveštavaju mogući kraj, Desničin junak želi da se udalji od dolaska smrti.

Smrt kao osnovni motiv pomenutog romana u kojem se ova pripovetka nalazi,

predstavlja istovremeno i glavni motiv Desničinog celokupnog stvaralaštva što je već

pomenuto u uvodnom delu ovog rada. Pomenuta tema biće opširnije obrađena i

prikazana u posebnom delu ovog rada posvećenom romanu Proljeća Ivana Galeba.

457 Isto, str. 205. 458 Isto, str. 206. 459 Isto, str. 208.

179

„Delta“ (1956)

Pripovetka „Delta“ uvrštena je u LVI poglavlje romana Proljeća Ivana

Galeba. U njoj pisac ilustruje svoje poetske stavove prevashodno vezane za mesto

događaja i fabule u književnom delu. Iznenadni nestanak čoveka kao osnovni događaj

ove pripovetke, predstavlja polazište za prikazivanje tri moguća načina pripovedanja:

novinska vest, kriminalistička priča i fantastično-realistična priča. Pisac koristi

različite modele pripovedanja kako bi rešio nastalu problematiku oko čovekovog

nestanka.

Novinska vest koju pripovedač iznosi na samom početku pripovetke, prema

njegovim rečima, nije dovoljna da se dokuči istina: „Novine su donijele jedan

neobičan slučaj. Ispričat ću ga u najbitnijim crtama: Neki čovjek izašao je jednog

dana iz kuće, i nikada se više nije vratio. Ali ne! Na taj način priča je ispala suviše

kratka. Tako kratka, da je eto već ispričana. Htio sam je svesti na najbitnije, no vidim

da to ne ide. Bitno predstavlja samo polovinu stvari. Često onu manje bitnu polovinu.

Tek bitno i nebitno daju čitavu istinu.“460

Navedeni odlomak ukazuje na Desničin poetski stav da je sam događaj, tačnije

ono što je bitno u nekoj informaciji, za književno delo od manjeg značaja. U

Desničinim proznim ostvarenjima najveća pažnja je usmerena na odraz koji određeni

događaj ostavlja na unutrašnji svet junaka. Događaj pripada spoljašnjoj stvarnosti i

predstavlja samo polovinu istine. Druga polovina se krije u čovekovom doživljaju koji

predstavlja unutrašnju stvarnost kojoj se treba približiti.

Međutim, do konačne istine nije došla ni kriminalistička priča, odnosno

policija kojoj je nestanak odmah bio prijavljen. Policijsko traganje, prema rečima

pripovedača, odvija se po liniji najverovatnijih pretpostavki što u ovom slučaju nije

bilo dovoljno da se pronađe istina: „Kad je u pitanju enigma, besmisleno je ići putem

najvjerovatnijeg: da se radilo o najvjerovatnijem, enigme ne bi ni bilo. Naprotiv, baš

tu dolazi do primjene fantazije. Do te mjere, da najčešće ni ona ne uspijeva izvesti

stvar na čistac.“461

Desnica ističe fantaziju kao značajan elemenat u čovekovom približavanju

istini. Elemenat fantazije prisutan je u mnogim Desničinim proznim ostvarenjima, o 460 Isto, str. 296. 461 Isto, str. 297.

180

čemu je već bilo govora u prethodno prikazanim pripovetkama. Međutim, ni prisustvo

fantazije nije pomoglo da se dođe do razrešenja nastale enigme što ukazuje na

nemogućnost čoveka da sazna konačnu istinu: „Zagonetka ni do danas nije riješena.

Enigma je ostala enigma. Policijska je istraga obustavljena, ili je bar zapala u ono

stanje letargije koje nazivaju evidencijom.“462

Različiti pokušaji da se pronađe nestali čovek predstavljaju različite

mogućnosti i puteve koji vode ka istini: „Splet uzanih, vijugavih stazica razbježavao

se pred njim na sve strane, poput klupka zatečenih zmija. Koliko staza tu ima! Šire se

kao lepeza! Kao delta! Pazi! To su mogućnosti! Delta mogućnosti!“463

462 Isto, str. 302. 463 Isto, str. 302.

181

PROLJEĆA IVANA GALEBA (1957)

Sve do pojave Desničinog romana Proljeća Ivana Galeba 1957. godine, prema

rečima Milivoja Markovića, „naša književnost nije imala tako složen, slojevit,

simboličan i polifoničan roman. Iako su se do pojave ovog romana već pojavili

romani Pesma Oskara Daviča, Koreni Dobrice Ćosića, Kurlani i Neisplakani Mirka

Božića, Zlo proleće Mihajla Lalića, Divota prašine Vjekoslava Kaleba, Anđeli lijepo

pjevaju Vojina Jelića i drugi, ipak nijedan od njih, makar koliko nagoveštavao nove i

izražajne romaneskne elemente, ni izdaleka se nije oglasio takvom romansijerskom

modernošću i takvim emotivnim i misaonim prodorima u sve sfere čovekovog života,

kao što je to učinio Vladan Desnica svojim romanom.“464

Nagoveštaji ovog romana vidljivi su već u pripoveci „Posjeta“ (1951), koja u

svojim segmentima sadrži izrazito moderan izraz koji će tek u ovom romanu doživeti

svoju punu afirmaciju. Pomenute 1951. godine pojavljuju se i Desničine pripovetke

„Pravda“, „Oproštaj“, „Od jutra do mraka“, „Konac dana“ i „Florjanović“, koje u

svojim pojedinim delovima sadrže atmosferu prisutnu u ovom romanu. Pisac je u

navedenim pripovetkama sve više zaokupljen unutrašnjom realnošću čoveka,

analizom njegove psihe i težnjom da iznađe neka rešenja u prevazilaženju datih stanja

u kojima se nalaze njegovi junaci.

Slične preokupacije zaokupljaju pisca u knjizi pripovedaka Tu, odmah pored

nas (1956), koja u potpunosti podseća na roman Proljeća Ivana Galeba jer je u njoj

prisutan isti jezik i stil kojim je ovaj roman napisan. U prethodnom segmentu rada

posvećenom zbirci Tu, odmah pored nas, navedeno je pet pripovedaka koje je

Desnica uvrstio kao posebna poglavlja romana Proljeća Ivana Galeba („Balkon“,

„Mali iz planine“, „Zašto je plakao Slinko“, „Posjeta u bolnici“ i „Tu, odmah pored

nas“). Nakon godinu dana od izlaska Desničine poslednje zbirke pripovedaka,

pojavljuje se roman o Ivanu Galebu koji predstavlja potpunu sintezu njegovog

sveukupnog stvaralaštva u kojem je Desnica video „konačan oblik i najveći domet

svoga književnog stvaranja.“465

Najveći stvaralački domet Vladan Desnica ostvario je upravo kao pisac

romana Proljeća Ivana Galeba, čija pojava u vreme samog objavljivanja nije 464 Milivoje Marković: Prostori realizma, Minerva, Subotica, 1981, str. 62. 465 Isto, str. 65.

182

predstavljala događaj vredan velike pažnje u krugovima tadašnje knjževne kritike.

Najznačajnije prozno ostvarenje ovog pisca ipak nije imalo prijem koji je njegov autor

očekivao. Desnica je u svojim intervjuima naglašavao da njegov roman, uprkos

dobrim kritikama, nije shvaćen i prikazan na najbolji način, da nisu uočene najvažnije

osobine njegovog stila, kompozicije i jezika.

Izvesna ravnodušnost proizlazila je od kritičara koji su nepovoljno ocenili

Desničin prvi roman Zimsko ljetovanje jer se nije uklapao u tadašnje književne norme,

što je već pomenuto u posebnom segmentu ovog rada. Dogmatska književna kritika u

vreme pojavljivanja romana Proljeća Ivana Galeba bila je najvećim delom

prevaziđena, mada je nešto od njenog duha i ostalo. Desničin način oblikovanja

književne materije, kao i sloboda forme bili su dovoljni razlozi da izazovu određenu

vrstu podozrenja prouzrokovanog dogmatskom zatvorenošću i nespremnošću da se

prihvate moderniji književni prodori.466

Međutim, izvesno podozrenje prema Desničinom romanu biva ubrzo

prevaziđeno pojavom modernih književnih tokova u našoj književnosti. Proljeća

Ivana Galeba sve više osvajaju književnu kritiku, kao i čitalačku publiku toga

vremena: „Gotovo svi kritičari su zapazili Desničin pomak i devijaciju ka

prikazivanju tragične, mračne strane života: straha, tjeskobe, patnje, ludila, samoće,

beznađa, dosade, praznine i smrti; ljudskih životnih olupina i promašenih egzistencija;

svijeta bivanja i trajanja nasuprot svijetu akcije i događanja; biološkog i kozmičkog

vremena namjesto povijesno-političko-socijalnog; kontemplacije i psihičkih stanja

mjesto akcije i događanja; gotovo svi su naglasili njegovu neobičnu moć promatranja

i zapažanja kao i duboku misaonost, što ga je učinilo piscem sa vlastitim pogledom na

svijet, književnim sistemom i metodom i misliocem s konstitutivnom potrebom za

teorijskim izrazom svog shvaćanja zbilje.“467

Prema mišljenju Dragana M. Jeremića, Desničin roman je „događaj za našu

literaturu (...) Ovo je prvi jugoslovenski idejni roman, roman koji, povodom malo

izuzetnog, malo izopačenog života jednog umetnika postavlja probleme vrednosti

466 „Roman Proljeća Ivana Galeba, stoga, ne samo obogaćuje baštine hrvatskog i jugoslavenskog proznog stvaralaštva, nego i jednu od značajnijih spona ovih književnosti s modernim tokovima evropske i svjetske književnosti.“ Fran Dijan: „U kratkim provedrinama svijesti – O Desničinom romanu Proljeća Ivana Galeba“, Zadarska revija, br. 4/5, Zadar, 1985, str. 477. 467 Milan Mišković: „Desničina sumnja“, Izraz, br. 1, Sarajevo, 1975, str. 24.

183

života i smisla stvari koje čovek može doživeti. U njemu je fabula samo nit na koju se

ređaju razmišljanja o najraznovrsnijim temama života i smrti.“468

U ranijim proznim ostvarenjima Vladana Desnice prikazanim u prethodnim

segmentima ovog rada, vidljiva je njegova okrenutost unutrašnjim analizama čoveka.

U romanu Zimsko ljetovanje analiza je uzgredna, dok je njegov drugi roman ostvaren

upravo tehnikom analize. Potpuno ostvarenje analitičkog postupka u ovom romanu

omogućila je promenjena uloga pripovedača koji pripoveda u prvom licu. Milivoj

Solar ističe da se u ovom delu „ne priča nego analizira odnosno izvještava o

analizi.“469

Iako se u stvaralačkom postupku ovog pisca uočavaju izvesne crte koje ga

vezuju za klasike realizma, ovaj roman svojim najvećim delom podseća na ostvarenja

koja su nastala kao reakcija na realizam. Već nakon čitanja prvih stranica Proljeća

Ivana Galeba neminovno se nameće sličnost sa ciklusom Marsela Prusta U traganju

za izgubljenim vremenom, u kojem je data panorama francuskog društva krajem XIX

veka kroz unutrašnje doživljaje povučenog, senzibilnog aristokrate.

Početkom XX veka u književnosti sve više su prisutne Bergsonova filozofija

intuicije, Frojdova psihoanaliza i Ajnštajnova teorija relativnosti. Glavna tema sve

više postaje čovek, koji iznosi svoje utiske iz prošlosti gradeći time svoju sliku sveta

zasnovanu prevashodno na doživljajima.

Moderni pisci, po uzoru na Prusta, sve više zalaze u detalje, u prikazivanje

trenutaka određenih rasploženja. Prema mišljenju Velibora Gligorića „sklop ovog

romana je moderan: on je psihoanalitički roman, a ujedno i meditativan. Roni duboko

unutra, u život, u čoveka. Unutrašnji nemir nespokojne umetnikove duše uvodi ga u

vrhove velikih tema o smislu života (...) Meditira o životu i smrti, ljubavi, umetnosti i

svemu što duhovno i moralno lomi i prelama u ljudskoj duši i ljudskim odnosima.“470

U modernom dobu čovek sve više gubi moć sređenijeg mišljenja i

proživljavanja, okreće se introspekciji, što se odražava i na književni postupak: „Ne

mislim da je Desnica insistirao na eksperimentu i njegov roman Proljeća Ivana

Galeba ne treba shvatiti kao eksperimentalno delo. On je, naprosto to što jeste –

snažan oblik sveukupnog čovekovog života.“471

468 Dragan M. Jeremić: Perom kao skalpelom, Bagdala, Kruševac, 1969, str. 107. 469 Milivoj Solar: Ideja i priča, Prosvjeta, Zagreb, 1980, str. 190. 470 Velibor Gligorić: „Knjiga života i proze Vladana Desnice“, Nin, godina XVII, br. 844, Beograd, 12. 3. 1967, str. 174. 471 Milivoje Marković: Prostori realizma, Minerva, Subotica, 1981, str. 77.

184

Navedenu tvrdnju potvrđuje i Milivoje Marković u svom prikazu Desničinog

romana: „Za disciplinovan kritički i istraživački duh bilo je jasno da je Desnica

osoben i istrajan tragač, da je kao umetnik sav okrenut unutrašnjim čovekovim

svetovima u kojima je naslutio beskrajna prostranstva, da mu je najveći izazov bio to

kako čovek živi u sebi i da je u svemu što je mislio, pisao i živeo sledio te izazove, u

stvari dešifrovao je tajne zamke i zagonetke kompleksnog i nikad do kraja dokučivog

čovekovog sveta.“472

Ovaj roman nije izuzetna knjiga samo u Desničinom stvaralaštvu, već je „po

svojim stilskim obeležjima, po jeziku, po tehnici pisanja, po složenosti misli i

emocija, po impresivnosti, mozaičnosti kompozicije, po načinu viđenja i

doživljavanja sveta, po koncentraciji asocijacija i simbola, po funkcionalnoj i

vidovitoj primeni mita, po oblikovanju likova – po svemu, dakle, bitno drugačiji od

svega onoga što je u nas do njegove pojave napisano.“473

Osobenost Desničinog romana prevashodno se odlikuje jedinstvenom

kompozicijom na šta je ukazala književna kritika: „Desnica je svoj roman pisao punih

dvadeset i pet godina. To dugogodišnje zrenje njegovog romana rezultiralo je delom

za koje se može reći da je savršeno po kompoziciji, stilu, idejama. Onda kada je u

svojoj svesti stvorio osnovne idejne odredbe romana i glavnog lika, autor je

studioznim radom došao do karakteristične kompozicije romana.“474

Sam podatak da je njegovo stvaranje trajalo oko dvadeset i pet godina ukazuje

na piščeva nastojanja da stvori jedinstveno i osobeno književno delo. Prema mišljenju

Dragana M. Jeremića „Desničin veliki roman Proljeća Ivana Galeba je ustvari

komponovan po tom metodu širenja vidokruga i mozaičkog slaganja raznih vidova i

manifestacija života koji se stapaju u jednu integralnu viziju života. Iz niza malih

proznih oblika, koji nisu zaokrugljenost pripovetke, ili esejističke novele, složio je

Desnica jednu veliku celinu sinfonijski usklađenu. Njegov roman je sinfonija kako u

sadržinskom tako i u formalnom pogledu (...).“475

Dragan M. Jeremić i Stanko Korać u svojim prikazima ističu da je ovo „roman

ideja“, Vlatko Pavletić ga naziva „romanom esencioniranog iskustva“, dok Alija

Isaković ga određuje kao „roman-esej“ i „filozofski roman“, a Nenad Radanović 472 Isto, str. 64. 473 Isto, str. 77. 474 Nada Radović: „Solilokvij u romanu Proljeća Ivana Galeba Vladana Desnice“, Gradina, br. 2, Niš, 1977, str. 64. 475 Dragan M. Jeremić: „Izabrane priče Vladana Desnice“, Književne novine, Beograd, god. X, br. 101, 11. 9. 1959. str. 3.

185

koristi termin „roman-biografija“. Radivoje Mikić u svom prikazu naglašava da se

ovaj roman može odrediti kao monološko-asocijativni roman, „roman monolog“ u

kome jedan muzičar na kraju života priča o svom životu. Polazeći od mišljenja

Aleksandra Flakera da nema tipologije bez ostatka, Fran Dijan ovaj roman naziva

„romanom izričaja i monološko-asocijativnim romanom.“476

Međutim, Desničino književno ostvarenje nije samo roman. Pisac je u njega

ukomponovao šest pesama iz zbirke poezije Slijepac na žalu, sedam pripovedaka

koje su zasebno objavljivane, kao i delove svojih eseja, što dodatno potvrđuje

posebnost same strukture romana. Pomenuti žanrovi koji sačinjavaju njegove

segmente nisu doživeli značajne promene.

Posebna zanimljivost Desničinog postupka integracije različitih žanrova

ogleda se u pretvaranju nekoliko pesama u prozni izraz. U stihove su pretvorene

pesme „Podnevni ispit“, „Umuje mudrac na suncu“, „Dobrostiva smrt“ i „Mehanika

bola“ (LXXII poglavlje), „Proljeća“ i „Jednostavnost“ (LXXIII poglavlje). „U ovom

romanu ima još niz mjesta koja bi se također mogla osamostaliti i pustiti u život kao

posebne pripovijetke, pjesme ili eseji. Štoviše, stječe se dojam da je roman i nastao od

ciklusa novela, eseja i pjesama povezanih glavnim likom, pa tako čini ne samo sintezu

najvećeg dijela Desničinih tematskih preokupacija nego i sintezu žanrova kojima se

on pretežno bavio.“477

Proljeća Ivana Galeba su, prema rečima Krešimira Nemeca, primer „romana-

spužve: sve što je zaokupljalo autorovu svijest, sav taj naoko heterogen materijal,

upijen je i homogeniziran zahvaljujući novoj, originalnoj formi koja je omogućila da

raznolika građa bude sređena u logičku cjelinu a da, pri tom, i pojedini dijelovi

očuvaju svoju autonomiju.“478

Povezivanjem različitih književnih oblika, Desnica narušava dotadašnju

književno-teorijsku strukturu romana, organizujući Proljeća Ivana Galeba od

mnoštva samostalnih delova koje možemo posmatrati izdvojeno. Takav stvaralački

postupak uslovljava uzajamno posmatranje svih oblasti Desničinog opusa.

Razmatrajući strukturu ovog romana, Radomir Ivanović u monografiji

posvećenoj književnom delu Vladana Desnice, naglašava da se „pisac zalagao za

takav koncept romana koji je mogao poslužiti kao kompozitni pojam, a to znači kao 476 Fran Dijan: „U kratkim provedrinama svijesti – O Desničinom romanu Proljeća Ivana Galeba“, Zadarska revija, br. 4/5, Zadar, 1985, str. 478. 477 Isto, str. 478. 478 Krešimir Nemec: Pripovijedanje i refleksije, Zrinski tiz, Čakovec, 1988, str. 59.

186

voluminozna epska, dramska i lirska forma koja svojom tipologijom, formalnom i

sadržinskom usavršenošću, može predstavljati „enciklopediju znanja i umjeća“.“479

Takva forma, prema njegovom mišljenju, „predstavlja i najprikladniji način za

ispoljavanje integralne vizije svijeta, integralne stvaralačke vizije i integralnog

realizma kao vrste stilske formacije.“480 Potvrdu za navedeno mišljenje Radomir

Ivanović pronalazi u Desničinim teorijskim tekstovima u kojima pisac „pravovremeno

i na prihvatljiv način rješava čitav niz estetičkih, poetoloških, naratoloških i

genoloških problema.“481

Stvarajući roman sa slobodnom i otvorenom strukturom, Desnica čini zaokret

u pogledu dotadašnje realističke književne metode koja se ogledala u realnom

prikazivanju stvarnosti u posleratnim godinama. „Način na koji je Desnica sačinio

svoje delo od fragmenata najrazličitije vrste (...) ukomponovanih tako da stvaraju

iluziju kako tvore otvoreno avangardno delo koje piscu omogućava da unosi i vlastite

pesme ili da dopisuje nove priče – mogao bi sugerisati da se radi o romanu tadašnje

neoavangarde.“482

Krešimir Nemec u svom prikazu ovog romana ističe da je „u prvom planu

slobodni poredak, montaža i permutacija tematskih jedinica. Različiti stilovi, govori i

perspektive neprekidno se sudaraju i stapaju te zajedno stupaju u neposredan dijaloški

odnos. Proljeća Ivana Galeba po mnogim svojim osobinama predstavljaju obrazac

„sintetičke proze“ jer, mimo žanrovskih ograničenja i konvencija, spajaju u

jedinstvenu organsku cjelinu i fikcionalne pasaže, i dinamičke zapise, poetske

fragmente, esejistička „ćaskanja“ i ozbiljne filozofske refleksije.“483

Prema mišljenju Miodraga Petrovića, Desničin roman je „drukčiji od onih koji

su kod nas napisani i kakvi se i danas pretežno pišu. Tako reći bez sižejne ose je, bez

sižejne i tematske arhitektonike, bez standardne kompozicije. Mlaz fabule u njemu je

neobično tanak; tek na pojedinim mestima sevne nešto od priče, od neke anegdote

koja bi možda mogla da se proširi i zasnuje po sopstvenom unutrašnjem određenju, ali

479 Radomir Ivanović: Po sunčanom satu, Zmaj, Novi Sad, 2001, str. 215. 480 Isto, str. 215. 481 Isto, str. 201. 482 Radovan Vučković: Moderni roman dvadesetog veka, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, Istočno Sarajevo, 2005, str. 314. 483 Isto, str. 79.

187

tkivo se brzo kida. Ako započne neku priču, čitalac ni u jednom trenutku nije siguran

da će se ona i nastaviti.“484

Povezujući asocijativnom vezom junakove uspomene i doživljaje, Desnica

stvara moderan roman kome je događaj u drugom planu, dok su u prvom planu ideje,

analize i meditacije glavnog junaka. Dubravko Jeličić za Desničin roman kaže: „To

nije pripovijest; u njoj nema fabule. Ništa se ne događa između ovih korica, ili gotovo

ništa što bi moglo nahraniti i najminimalniju radoznalost. U njoj jedno lice živi i

misli. Unutarnja napetost u Galebovim mislima stvorenih suprotnosti, međutim,

obilno nadoknađuje izrastanje dinamike vanjskih događaja. Ovaj je roman apologija

ljudskih misli, dokaz njezine nenadmašive moći.“485

U mnogim prikazima ovog romana kritičari su isticali njegovu modernost koja

se ogleda u jeziku, stilu, u pripovedačkom postupku, u samoanalitičnosti junaka, u

esejiziranom izrazu, u otklanjanju klasične fabule. Gradeći tako svoj roman, pisac na

vešt način prikriva fabulu koja postoji „samo je na izvestan način promenjena njena

funkcija – ona nije u prvom planu, redosled zbivanja u životu Ivana Galeba nije

primaran, nisu presudni tzv. spoljašnji faktori iz života, bitna su sećanja na njih i

razmišljanja o njima, bitna su oblikovanja stvarnih iskustava.“486

Lik Ivana Galeba ne bi bio moguć bez fabule koju pisac ostvaruje kroz prikaz

tri različite faze Galebovog života. Prva faza obuhvata sećanje na detinjstvo,

uspomene na rodnu kuću i članove porodice, druga faza se odnosi na prikaz njegovog

zrelog životnog doba, dok treća faza predstavlja njegov tragični udes, razmišljanje o

smislu čovekovog života i očekivanje skorog kraja.

Navedenim stvaralačkim postupkom ostvarena je privlačnost Desničinog

romana koja se zasniva na izrazitoj životnosti sačinjenoj od iskustava, samoanaliza,

preispitivanja, razmišljanja, nemira, unutrašnjih drama i previranja glavnog junaka.

Opisivanje događaja iz Galebovog života naizmenično se smenjuje sa njegovim

razmišljanjima o mnogim životnim problemima.

Ispričani događaji vezani za život Ivana Galeba dati su, prema mišljenju

Dragana M. Jeremića, više „kao sugestivna skica nego kao realni prikaz jednog

484 Miodrag Petrović: „Izvan svakog obrasca”, u knjizi: Vladan Desnica: Proljeća Ivana Galeba, Rad, Beograd, 1990, str. 5. 485 Dubravko Jelčić: “U potrazi za individualnom slobodom”, Zadarska revija, br. 1, Zadar, 1968, str. 73. 486 Milivoje Marković: Prostori realizma, Minerva, Subotica, 1981, str. 68.

188

neobičnog i interesantnog života.“487 Takav postupak Jeremić naziva veštinom pisca

da se događajni deo romana ne razlikuje od refleksivnog dela. Poglavlja koja govore o

Galebovom životu, kao i ona koja iznose njegova razmišljanja, istovremeno sadrže

rasprave o smrti, religiji, umetnosti, umetniku, pozorištu, bogu, filozofiji, pamćenju i

mnogim drugim pitanjima koja se odnose na čoveka i njegov život. Galebova

razmišljanja o navedenim pojmovima predstavljaju po jedan zaokružen esej.488

Takav stvaralački postupak Radomir Ivanović određuje kao „svjesno i

apriorno izabrano nastojanje piščevo da u čisto narativnu prozu, kao plod fikcije,

inkorporira teorijski diskurz, kao plod filozofske ili estetičke refleksije, braneći

njegovu literarnost i validnost.“489

Upravo je navedena intencija pisca uslovila da se ovaj roman žanrovski odredi

prvenstveno kao roman-esej. U analizama Desničinog romana često se ističe upravo

esejizirana forma iskaza i postavlja se pitanje da li je to roman ili zbirka eseja o

različitim životnim temama. Milivoje Marković se slaže sa ujednačenim mišljenjem

kritike da je ovaj roman najvećim delom ostvaren esejističkim načinom iskazivanja

misli i emocija, iznošenjem razmišljanja o različitim umetničkim i filozofskim

temama koja su data u funkciji romanesknog iskaza.

Esejizam se, prema mišljenju Krešimira Nemeca, „pojavljuje kao mogućnost

da autor svoje idejne i estetske stavove, umjesto direktog iznošenja u nefikcionalnoj

formi (raspravi, eseju, studiji), oživi u literarnom žanru prikazujući ih kao stavove

fiktivnih likova. Esejizmom se, dakle, maskiraju piščeve teze, uvjeravanja, doktrine

jer se prikazuju „posredno“, kao refleksije fiktivnog lika.“490

Takvim stvaralačkim postupkom pisac mnoge stavove iz svojih eseja pripisuje

Galebu kao delove njegovih razmišljanja. Upravo ove činjenice potvrđuju mišljenje

da roman Proljeća Ivana Galeba predstavlja celokupnu sintezu Desničinih poetskih

opredelenja. Teme koje se odnose na književnost i umetnost uopšte, kao i na umetnika

sadržane u Zapisima o umjetnosti, istovremeno sačinjavaju Galebov umetnički

postulat što uzrokuje neminovna ponavljanja određenih poetskih stavova ovog pisca.

487 Dragan M. Jeremić: Perom kao skalpelom, Bagdala, Kruševac, 1969, str. 107. 488 „Svaki od ovih eseja mogao bi da stoji i sam za sebe, a posebno štampani, ovi eseji nesumnjivo bi spadali u red najboljih eseja koje je ikada napisalo pero jednog našeg pisca. Isto, str. 109. 489 Radomir Ivanović: Po sunčanom satu, Zmaj, Novi Sad, 2001, str. 228-229. 490 Krešimir Nemec: „Pripovijedanje i refleksije”, u knjizi: Vladan Desnica: Proljeća Ivana Galeba, Zrinski tiz, Čakovec, 1988, str. 66.

189

Esejističke digresije koje pisac ubacuje u svoja razmišljanja o prošlosti, „stoje

izvan kompozicijsko-fabularnih odnosa“491 i nisu vremenski određene. Inspiraciju i

povod za njihovo nastajanje pripovedač dobija iz neke konkretne situacije. Primer za

navedenu tvrdnju pronalazimo u XVII poglavlju romana kada Galebu umesto njegove

bolničarke dolazi zamena iz susednog paviljona. Neobična lepota nove bolničarke

predstavlja povod za Galebovo razmišljanje na temu lepote492 uopšte. Ovaj primer

ilustruje stvaralački postupak pisca da pomoću spoljašnjeg poticaja razvija određenu

temu. Navedenim esejom koji govori o lepoti pisac zaustavlja radnju, ostvarujući

izvesnu pauzu.

Sličnim stvaralačkim postupkom Desnica ostvaruje većinu svojih esejističkih

digresija. Banalni događaji iz svakidašnjeg okruženja inspirišu Galebove misli i

pretvaraju ih u samostalne esejističke celine. Drvo koje se pojavljuje u Galebovom

vidokrugu budi razmišljanja o čoveku i prirodi, lep i sunčan dan pokreće razmišljanje

o svetlosti i mraku, životu i smrti, o religiji i bogovima, o smislu filozofije i još

mnogim drugim temama. Ivan Galeb „živi esejistički, njegova je aktivnost esejistička

par excellence: to je aktivnost radi aktivnosti, za nju je bitan sam proces, kontinuitet

mišljenja, a ne usustavljivanje; bitno je mišljenje, a ne misao.“493

Navedenu tvrdnju potvrđuje i sam Galeb: „Pravi literata ne analizira radi

zanimljivosti analizirane stvari, radi rezultata analize, već zbog zanimljivosti samog

analizatorskog posla. On ti, čovječe božji, ne demonstrira materiju koju ima pred 491 Aleksandar Flaker: Stilske formacije, Liber, Zgreb, 1976, str. 313. 492 “Gledam je. Zbilja je lijepa, izuzetno lijepa. A izuzetne fizičke ljepote, jednako kao i izuzetna umjetnička djela, pobuđuju u nama poštovanje. Neko poštovanje koje je svo šutnja i kontemplacija. Jer fizička ljepota nije puki fizički fakat: kad je to doista ljepota višeg reda, ona je jedan talenat. Talenat kao i svaki drugi. I, zato, kao i svaki nesvjesni nosilac jednog talenta, jedne vrednote, i nosilac takve izuzetne fizičke nadarenosti zrači ljepotom neke instinktivne samosvijesti. Stoga stvor obdaren neobičnom fizičkom ljepotom redovno ima i to svojstvo da umije nositi svoju ljepotu (…) Odatle nam postaje jasno kako jedna takva fizička ljepota višeg reda, pa i samo jedanput i letimično viđena, može da ljudima postane jedna doživotna vrijednost. Ideal i osmišljenje čitavog njihovog života i djela. I to ne bilo kakvim, sitnim, neznačajnim ljudima, sentimentalnim dušicama, nego baš onim najvećima i najjačima, i možda baš samo njima: velikim pjesnicima, velikim umovima, velikim duhovima uopće. Odatle biva jasno i to da jednoj takvoj ljepoti višeg reda nije potrebna nikakva nadopuna i nikakva podudarnost s bilo čim drugim: ona je sama sebi cjelovita I potpuna: jedan likovni fakat, s odnosnim odrazom u sferu duha, koji govori sam za se, i koji je sav u tome (…) Nego ima i jedna druga vrsta ljepote. Jedna krhka, labilna, prekrasna ljepota, ljepota puna strepnje. U takvoj ljepoti kao da nešto vječito upozorava na čudo njenog postanka. To nije samo ljepota oblika, već nešto što njoj pada kao osvijetljenje po pejzažu. To su one ljepote koje slikarima i skulptorima znadu zadati stotinu muka. Umijeće oka da pogleda, umijeće usta da se nasmiješe. Nemir koji stalno prebiva u uglovima usnica i koji bez počinka modelira na licu obasjanosti i zasjenice, osmijeh čas pun zaborava, bez jučerašnjce, čas osjenčan nekim pradavnim, još prije rođenja nataloženim umorom. U svakom njihovom činu, riječi, pogledu kao da je prisutno čitavo njihovo biće, čitav njihov dotadašnji život.” Vladan Desnica: Proljeća Ivana Galeba, Nolit, Beograd, 1960, str. 64-68. 493 Krešimir Nemec: „Pripovijedanje i refleksije”, u knjizi: Vladan Desnica: Proljeća Ivana Galeba, Zrinski tiz, Čakovec, 1988, str. 70.

190

sobom, nego svoju demonstratorsku sposobnost! Upošljavanje i ekshibiranje jednog

talenta koji je tu, i koji traži da bude uposlen i ekshibiran, i ništa više.“494

Osnovni intelektualni okvir ovog romana sačinjavaju eseji pomoću kojih pisac

otkriva misaoni raspon svog junaka koji esejizira upravo radi zanimljivosti samog

procesa esejizacije. Čestom upotrebom eseja pisac ostvaruje kontinuitet mišljenja

glavnog junaka, čime postiže ravnotežu u odnosu na diskontinuitet, epizodičnost i

fabularnu fragmentarnost.495

Postavljajući u središte analize analitičku svest svog junaka, pisac pomera

ugao posmatranja sa opšteg na pojedinačno, stvarajući tako slobodan prostor za

sadržaje junakove svesti. Tehniku toka svesti Desnica u ovom romanu primenjuje na

jedan drugi način, ne dozvoljavajući svom junaku da iz njega jednom krene

nezaustavljiva lavina uspomena. Ivan Galeb sam pokreće tok svesti, u različitim i

isprekidanim vremenskim intervalima, iznoseći određene trenutke iz svoje prošlosti.

Međutim, pisac se tu ne zaustavlja, već dozvoljava svom junaku da sva ispričana

zbivanja osmotri sa određene vremenske distance, iznoseći svoje komentare i

zaključke o svemu onome što predstavlja sadržaj njegove svesti. Iako se ovaj roman

odlikuje elementima različitih žanrova, upravo svest Ivana Galeba, glavnog junaka i

pripovedača ovog romana, objedinjuje i povezuje sve raznolikosti koje ovaj roman

pruža u žanrovskom i sadržajnom smislu.

Da bi se napisao ovakav roman, prema mišljenju Dragana Jeremića, potrebno

je mnogo životnog iskustva čoveka koji je izuzetno nadaren da posmatra, upoređuje,

zaključuje. Ovo delo je „plod čitavog jednog života i zato poseduje životnu i misaonu

integralnost koju ne mogu da imaju romani koji nastoje da samo prikažu jedan

događaj ili objasne jednu pojavu. I to plod života jednog izuzetnog pisca intelektualca,

u čijoj se svesti svi događaji prelamaju dvostruko: kao karakterističan doživljaj i kao

pojava nečeg suštinskog.“496

Navedeno mišljenje Dragana Jeremića ukazuje na dvojnost Desničinog

romana, koja se ispoljava kroz prikaz lične drame neuspelog umetnika i drame

494 Vladan Desnica: Proljeća Ivana Galeba, Nolit, Beograd, 1960, str. 203. 495 „Fragmentarizovana struktura i asocijativni stil Proljeća Ivana Galeba bili su izražajna forma relativističke filozofije i tragične vizije sveta koja se ne iskazuje samo u jednoznačnom šopenhaurovskom pesimizmu, već i u balansu simbola svetlog i mračnog, odnosno u igri proleća i smrti, kako glasi podnaslov Desničinog romana.“ Radovan Vučković: Moderni roman dvadesetog veka, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, Istočno Sarajevo, 2005, str. 315. 496 Dragan M. Jeremić: Perom kao skalpelom, Bagdala, Kruševac, 1969, str. 110.

191

čovekovog saznanja. Ovim romanom Desnica je pokazao da je pitanje smisla života i

sveta suštinsko pitanje i potreba svakog čoveka: „Traženje smisla života kod njega,

kao kod Dostojevskog ili kod Kamija, postaje čak uzbudljiva i živa osnova događanja

u romanu.“497

Razmišljajući o knjigama, Desničin junak Ivan Galeb razmišlja o stvaranju

modernog romana iznoseći piščevu težnju za ostvarivanjem novog literarnog postupka

koji bi prevazilazio i obuhvatao sve postojeće žanrove. Galeb iznosi pred čitaoca

jednu novu poetiku po kojoj bi se morao osmisliti takav roman koji bi odgovarao

zahtevima doba u kome je nastao i sve profinjenijem ukusu intelektualnog čitaoca:

„Da ja pišem knjige, u tim se knjigama ne bi događalo a ma baš ništa. Pričao bih i

pričao što mi god na milu pamet padne, povjeravao čitaocu iz retka u redak, sve što

mi prođe mišlju i dušom. Ćaskao bih s njim. Ako uopće ima poezije, tad je poezija

ono na što naša misao i naša senzibilnost naiđu lutajući pustopašicom. Tek tu i tamo u

svakom petom i desetom poglavlju, malo bih zašarao kao da se tobože nešto događa

ili kao da će se tobože nešto dogoditi, toliko da bih ga obmanuo pa da me ne napusti,

kao što obmanjuje dijete koje smo protiv njegove volje izveli u šetnju (...)

Čovječanstvo je već dovoljno odraslo, dovoljno se prozlilo a da bi mu trebalo

fabulirati.“498

Navedeni odlomak ukazuje, prema rečima Nenada Radanovića, da pisac „ne

iznosi samo vlastito mišljenje o idealnom modernom romanu – on ga takvog, i po već

formiranom obrascu, želi i napisati. To su Proljeća Ivana Galeba – roman u kome i

zatičemo navedenu teoriju svakako pod pretpostavkom da je Galeb, makar djelimično,

autorov alter ego.“499

Ivan Galeb u svojoj odrednici idealnog romana ističe da vanjski događaji

nikada ne predstavljaju primarni elemenat u njegovom pogledu na svet, već su od

sekundarnog značaja. Ovakav pogled na svet odražava se i na samu strukturu romana

koja se ne zasniva na događajima kao okosnici radnje. Galeb odbacuje shvatanje da je

suština ljudskog života događaj, samim tim i fabulu kao elemenat strukture romana.

Prema mišljenju Krešimira Nemeca „u Proljećima se gotovo ništa ne

događa, tu se neobavezno „ćaska“ sa čitateljem, a tek tu i tamo malo se zašara „kao

da se tobože nešto događa“. Zatim se opet slobodno luta „pustopašicom“. Misaoni

497 Isto, str. 110. 498 Vladan Desnica: Proljeća Ivana Galeba, Nolit, Beograd, 1960, str. 107 499 Nenad Radanović: “Poetika i njena realizacija”, Izraz, br. 2, Sarajevo, 1974, str. 182.

192

subjekt, koji je u ovom slučaju zagovornik određenog estetskog sustava, ironizira tip

pripovjednog oblikovanja kojem je u osnovi epski fabularni poredak.“500

Galebu se konvencije tradicionalnog pripovedanja čine lažnima i

nepotrebnima. Ukoliko literatura, po njegovom mišljenju, želi da odgovori na pitanja

o kojima razmišlja savremeni čovek, mora se lišiti prevaziđenih literarnih rekvizita

kao što su jeftino fabuliranje, obmanjivanje pričom, prikrivanje značenja.

Galebova razmišljanja o novoj poetici romana Radovan Vučković dovodi u

vezu sa grupom pisaca koji su u Parizu istupili sa projektom novog romana baš u

vreme pojavljivanja Proljeća Ivana Galeba: „Neke poetičke zamisli i pripovedački

postupci koje obznanjuje Desničin junak u fingiranom dnevniku podudaraju se sa

idejama novoga romana pariskih pisaca. Prvenstveno se misli na rezolutan stav

junakov o neophodnosti da se u priči treba odbaciti koherentno izgrađenu fabulu.“501

Desničin roman nameće mogućnost da se tumači njime samim. Mnoge

digresije o književnosti i umetnosti uopšte koje iznosi Ivan Galeb, predstavljaju ne

samo poetska načela ovog autora, već značajna mesta za razumevanje posebne

strukture i kompozicije njegovog romana. Zbog brojnih metatekstualnih referenci i

opaski književnoteorijskog karaktera u kojima se komentariše romaneskna

metodologija, Proljeća su, prema rečima Krešimira Nemeca, „samosvjestan roman,

odnosno autotematsko djelo.“502

Ivan Galeb je umetnik koji piše životopis i iznosi svoje stavove o umetnosti,

literaturi i modernom romanu. „Uvijek je na djelu dvosmjeran proces: teorija podupire

u romanu primjenjene literarne postupke, a primjenjeni postupci u romanu podupiru

vlastitu teoriju. Stoga se poetički iskazi u Proljećima Ivana Galeba ukazuju u

dvostrukoj funkciji.“503

Slično mišljenje iznosi i Radivoje Mikić u svom prikazu Desničinog romana.

Poetički iskazi su istovremeno, prema njegovom mišljenju, „motivacija jednog tipa

pripovedanja i element kojim se taj tip pripovedanja neposredno realizuje.“504

Kompoziciju romana Desnica temelji na labavoj povezanosti delova što

omogućuje misaonom subjektu da slobodno i nesmetano iznosi sadržaje svoje svesti,

500 Krešimir Nemec: Pripovijedanje i refleksije, Zrinski tiz, Osijek, 1988, str. 75. 501 Radovan Vučković: Moderni roman dvadesetog veka, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, Istočno Sarajevo, 2005, str. 314. 502 Krešimir Nemec: Pripovijedanje i refleksija, Zrinski tiz, Osijek, 1988, str. 73. 503 Isto, str. 76. 504 Radivoje Mikić: “Poetički stavovi u Proljećima Ivana Galeba”, Gradina, Niš, XX/1985, br. 6, str. 88.

193

određujući time koncept pripovedanja koji zahteva maksimalnu slobodu umetničkog

izražavanja. Takav koncept, prema mišljenju Radivoja Mikića, ukazuje da je njegov

tvorac „protiv jednog usko pragmatičnog shvatanja književnosti koje najvažnije

funkcije književnosti pokušava da uspostavi u jednoj isključivo utilitarnoj ravni.“505

Ostvaren takvom kompozicijom, Desničin roman ne prikazuje neki određeni

vremenski period, već život glavnog junaka Ivana Galeba u rasponu od njegovog

detinjstva do starosti. „U Desničinom romanu ispričana je hronika jednog života (...)

zbog čega se hronologija pojedinačnih priča uspostavlja linijom proticanja

individualnog vremena. To znači da je organizacioni princip kompozicije tog

dnevnički rasutog romana junakova biografija, odnosno njegov životopis od vremena

detinjstva, pa do trenutne bolesti u zrelim godinama.“506

Prema mišljenju Krešimira Nemeca, Galeb je „čovjek koji ne živi „realno

vrijeme.“ Jedina linearna vremenska progresija u romanu jest zbivanje u bolnici, a i

ono je svedeno na izolirane fragmente, kratke razmake, isprekidane sekvence (...)

Tako se i ta jedina progresija ukazuje kao prividna i varljiva. Vrijeme je u romanu

zapravo ubijeno, rasplinuto, kazaljke sata su zaustavljene (...)“507

Posmatrajući kategoriju vremena u Desničinom romanu, Miroslav Šicel

naglašava da se „čitav roman može okarakterisati kao svojevrsni irealni dnevnik, kao

jedan kontinuirani tok podsvjesti glavnog junaka u kome posve nestaje klasični pojam

kategorije vremena, a mjesto toga neprestano se izmjenjuju slike sjećanja na

djetinjstvo i pokušaji da se svaka trenutačna pojava nametne pažnji glavne i jedine

ličnosti Ivana Galeba, odmah prokomentariše i logički formuliše.“508

Vladan Desnica iznosi sudbinu sopstvenog subjektiviteta preko beležaka

obolelog i ostarelog Ivana Galeba, stavljajući u prvi plan svoja temeljna opredelenja,

svoj doživljaj vremena: „Galeb se, čak i činom ispisivanja bjeline hartije, suprotstavlja

vremenu kao apstrakciji, kategoriji čiji je protok neuhvatljiv i neprotumačiv. On na

sebi svojstven način spoznava jedno vrijeme, vrijeme vlastitog života, života

sopstvenog intelekta.“509

U nameri da ipak nešto sačuva od proteklog života, Desničin junak vreme

preobražava u realnost ispisujući stranice svog dnevnika, svestan da samo umetnik

505 Isto, str. 88. 506 Radovan Vučković: Moderni roman dvadesetog veka, Istočno Sarajevo, 2005, str. 318. 507 Krešimir Nemec: Pripovedanje i refleksije, Zrinski tiz, Osijek, 1988, str. 72. 508 Miroslav Šicel: „Književno delo Vladana Desnice“, Republika, br. 5, Zagreb, 1967, str. 204. 509 Nenad Radanović: “Poetika i njena realizacija”, Izraz, br. 2, Sarajevo, 1974, str. 176.

194

može zaustaviti jučerašnji lik i ne dozvoliti zaboravu da preuzme ono što se zbilo.

Ostavljajući tragove na papiru, Galeb zaustavlja vreme i tom „igrom“ se razlikuje od

ostalih koji su se, kao i on, našli u kući smrti.

Pripovedač je zaokupljen prisećanjem uspomena i atmosfera koje su vezane za

njih, kao i raspoloženja karakterističnih za pojedine periode života glavnog junaka,

čime je postignuta vremenska nepovezanost romana. „Uzastopnost se rastače u

istovremenosti, tok i kauzalitet uzmiču pred koincidencijom, misli i impresije cepaju

hronološki poredak, jučer i sutra utapaju se u danas, dok se vremena međusobno

presecaju i mrse. Prošlost nasilnički prodire u sadašnjost, budućnost tone iza obrisa

sadašnjeg trenutka. Radnja postaje za roman nebitna: nadražaji i raspoloženja, sećanja

i asocijacije uobličavaju scenu, čineći sumnjivim svaki razvitak.“510

Ukrštanjem vremenski različitih sadržaja, pisac istovremeno ostvaruje dva

fabularna toka, dve različite koncepcije vremena na kojima se zasniva ovaj roman.

Prvi vremenski tok obuhvata događaje u bolnici, realno vreme pripovedanja, tačnije

1936. godinu kada se već ostareli Ivan Galeb nalazi u bolnici. Galebovo bolničko

vreme predstavlja horiznotalnu osu romana koja je vremenski određena. Drugi

vremenski tok, vertikalnu vremensku osu sačinjavaju Galebova retrospektivna

vraćanja u prošlost, u svet detinjstva i mladosti, uspomena i sećanja.

Vraćanjem unazad (analepsom) pisac prelazi temporalnu granicu sa početka

romana: „Daleko doba! Između njega i današnjeg mene uvalilo se gotovo pedeset

godina – pedeset godina koje se zovu čitav život, a koje mi se danas čine tako

nestvarne, gotovo bezbolne! Nekako su se spljosnule, izgubile svaku težinu i svaku

zapreminu u vremenu – puka arabeska mojih misli –, tako da preko njih bez zapreke

posežem rukom u moje djetinjstvo, kao preko nesuštastvene ograde opsjenareva užeta

(...)511

U ovom Desničinom romanu, kao i u Prustovom romanesknom ciklusu U

traganju za izgubljenim vremenom, vraćanje unazad predstavlja osnovni stvaralački

postupak. Neprekidno se prepliću prošlost i sadašnjost, uspomene i sećanja glavnog

junaka, odnosno vertikalna vremenska osa koja zauzima više prostora od događaja u

bolnici koji sačinjavaju horizontalnu vremensku osu.

510 Walter Jens: “Časovnik bez kazaljki”, u zborniku: Roman (urednik A.Petrov), Nolit, Beograd, 1975, str. 471-472. 511 Vladan Desnica: Proljeća Ivana Galeba, Nolit, Beograd, 1960, str. 8.

195

Pisac najveću pažnju usmerava na atemporalne kategorije, na slike, utiske,

opise i kontemplacije glavnog junaka. Prema mišljenju Nikice Kolumbića512, Galeb

slike sveta doživljava izvanvremenski, jer njemu nije važno kada se nešto desilo,

ukoliko to u nama živi kao sadržaj svesti. Takav poetski stav omogućuje piscu da

njegov misaoni subjekat prevazilazi različite vremenske okvire i živi jedno

kondenzovano vreme, vreme bez računanja vremena.

Zanimljiv je paradoks, prema mišljenju Krešimira Nemeca, da „u romanu koji

se naizgled bavi vremenom, vremena zapravo nema. Jedini stvarni napredak

isključivo je intelektualan.“513 U ovom romanu stalno su prisutne promene ritma,

nagla usporavanja i ubrzavanja vremena. Pisac često sabija čitave godine Galebovog

života u kraće vremenske sekvence, dok na kraju romana zbivanja od nekoliko

bolničkih dana prikazuje na desetak strana. „Desničin roman slijedi karakterističnu

tendenciju u modernoj književnosti: kontrakciju vremena u samo jednu dimenziju, u

sadašnjost. Galeb je čovek bez budućnosti, a prošlost živi u njemu tek kao ugođaj,

atmosfera trenutka. Mogli bismo stoga reći da upravo to „sada“ u romanu Proljeća

Ivana Galeba zamjenjuje onu izgubljenu „nit“, da ono ima ulogu formativnog

lanca.“514

Osim dva vremenska toka, ovaj roman sačinjavaju već pomenute samostalne

esejističke celine i metatekstualne diskurzivne sekvence koje ne stoje ni na jednoj od

pomenutih vremenskih osa. Prema mišljenju T. Adorna za esej je bitan upravo

diskontinuitet, a njegovo područje je uvek zaustavljeni konflikt. „Esej mora učiniti da

u jednom izabranom ili pogođenom potezu zasja totalnost, a da ne tvrdi kako je ona

sveprisutna.“515

Iznoseći protekli život svog junaka, pisac ne koristi linearnu priču u kojoj su

događaji povezani uzročno-posledičnom vezom, već se opredeljuje za priču sa

prekidima i ponovnim nastavcima što pripovedaču omogućuje da izabere samo

događaje koje želi prikazati.

Posmatranjem događaja koje Galeb izlaže uočava se odsustvo jedinstvene

sadržajne niti koja okuplja građu romana: „Ono što nas čvrsto drži u ovom delu to je

armatura puna dubokog dostojanstva, nežne lirike i odmerene iskrenosti. Niti jasne i

512 Nikica Kolumbić: “Igre proljeća i smrti”, Zadarska revija, br. 1, Zadar, 1959, str. 118. 513 Krešimir Nemec: Pripovedanje i refleksija, Zrinski tiz, Osijek, 1988, str. 72. 514 Isto, str. 73. 515 Theodor W. Adorno: “Esej kao forma”, Revija, br. 3, Osijek, 1974, str. 100.

196

nametljive – nema: Ivan Galeb se pojavljuje kao iz mraka i priča teče kao život:

nesigurno i nepovratno. Bez vriska, bez osmeha.“516

Umesto linearnog toka radnje karakterističnog za tradicionalni način

pripovedanja, u ovom romanu pisac insistira na diskontinuitetu događaja, na

ubačenim analizama i digresijama. U svom prikazu romana Proljeća Ivana Galeba,

Vlatko Pavletić naglašava da Desnica uvodi originalnu romanesknu strukturu u „koju

bi mogao i dalje dopisivati nova poglavlja, i korporirati u postojeći oblik nesmetano

novelete i beletrističke eseje.“517

Desničina načela poetike digresivnosti i segmentarne forme sadržana su u

Galebovim poetološkim komentarima: „Eto sam opet odlutao! Na svakom ćošku

pobjegnem sam sebi s lanca. Stalno mi se mrsi i prekida nit. To mi je stara mana, još

iz djetinjstva. Vječito su me korili zbog te „niti“ i zbog neprestanih digresija. A ja sam

se već onda čudio: što im je toliko do te blažene „niti“! Kao da je „nit“ ono najvažnije

i najbitnije što čovjek čovjeku ima da saopći! I činilo mi se da baš u tim „digresijama“

leži sama suština onoga što želim da iskažem.“518

Napuštanje stvarne hronologije omogućuje pripovedaču, odnosno glavnom

junaku da naizmenično iznosi događaje iz različitih etapa svoga života. Želeći da

ostvari jedinstvo svega proteklog, da poveže prošlost i sadašnjost, misli i osećanja,

Galeb istiskuje vreme pretvarajući ga u fiksirane tačke.

Diskontinuitet pripovedanja pisac prevazilazi kontinuitetom svesti Ivana

Galeba koji skuplja svoja sećanja u težnji da stvori jedinstvenu sliku života. „Djelo se

rastvara u niz simultanih slika koje drži na okupu tek činjenica da su one sadržaj jedne

te iste svijesti. Simultana tehnika pripovijedanja pojavljuje se, dakle, i u Desnice kao

rezultat dokidanja vremena, njegova svođenja na isključivo subjektivno vrijeme.“519

Navedeni stvaralački postupak potvrđuje da je vreme u Desničinom romanu

doživljeno i prikazano kroz asocijativni odnos događaja koji karakterišu život glavnog

junaka: „Čini mi se kao velika blagodet što je iz svega toga skupa nestalo vrijeme. Jer

vrijeme kao da je ono što događajima našeg života podaje njihovu težinu i njihovu

bolnost. Kad je iz njih izvučena nit vremena na koju su nanizani, oni leže pred našim

516 Alija Isaković: “Iznova nad Proljećima Ivana Galeba”, Život, br. 5, Sarajevo, 1967, str. 20. 517 Vlatko Pavletić: Djelo u zbilji, Naprijed, Zagreb, 1971, str. 230. 518 Vladan Desnica: Proljeća Ivana Galeba, Nolit, Beograd, 1960, str. 121. 519 Krešimir Nemec: Pripovedanje i refleksija, Zrinski tiz, Osijek, 1988, str. 73.

197

očima, šaroliki i ravnopravni, poput rasutih đinđuva. Svrastavaju s u jednu ravninu,

svi jednako važni, odnosno nevažni, svi jednako živi odnosno neživi.“520

Ostarelog violinistu Ivana Galeba zatičemo u bolničkoj sobi, odvojenog od

života i tokova životne realnosti. Prema rečima književne kritike „glavni junak ovog

romana nalazi se u sličnom položaju u kome se odvijaju „sokratovski dijalozi“ (...) on

se nalazi na posljednjoj etapi svog životnog puta (...) to je situacija čovjeka pred smrt,

kada je njegova riječ očišćena od svakodnevnosti običnog i objektivnog života.“521

Stavljajući svog junaka u bolničko okruženje, pisac svodi njegov život na golo

egzistiranje svesti: „Volim da vrhom spuštenih trepavica osjećam vanjsko trajanje,

protjecanje stvarnosti. Samo da ja ostanem izvan njega, da ne učestvujem u njemu. Da

sjedim na njegovoj obali.“522 Navedenim stvaralačkim postupkom Ivan Galeb biva

izdvojen iz spoljašnje stvarnosti i suočen sa neminovnim završetkom čovekovog

života. U trenucima analize sopstvenog života, Desničin junak postaje zaokupljen

razmišljanjem o suštini ljudske egzistencije.

Okolnosti u kojima se nalazi Galeb upućuju na zaključak da se suštinsko

razmatranje čovekovog života ne odvija u dramatičnim životnim situacijama, već u

okolnostima koje isključuju elemente spoljašnjeg sveta. Upravo takve okolnosti

omogućavaju da glavni junak mirno izlaže svoje misli koje nastaju kao rezultat

njegovih analiza stvarnosti.

Prema rečima Milivoja Markovića: „Desnica je došao do pretpostavke da bi

dinamičke situacije onemogućavale Galeba da kompleksno preživljava, sputavale bi

njegov kritički duh i precizno zapažanje i oduzimale bi mu vreme za analitičku

retrospekciju. Zbog toga je Desnica pošao od jednog prividno statičnog stanja: njegov

Ivan Galeb, virtuoz na violini, na jednom izletu tragično je povredio ruku, smešten je

u bolnicu i operisan. Našavši se u bolnici, izdvojen iz sveta i u nemogućnosti da sa

njim šire komunicira, pritisnut stalnim temperaturama, nesanicama, bolničkim

agonijama i samoćama, on se okreće sebi, svome svetu i svom prošlom životu –

razmišlja o tome što mu se sve dogodilo od detinjstva do bolesničke postelje.“523

Desničin roman je motivisan životom čoveka, umetnika, violiniste Ivana

Galeba, sanjara i lutalice, mislioca i intelektualca, čoveka čiji je život ispunjen

različitim iskustvima. Na samom početku romana uočavamo da je reč o čoveku 520 Vladan Desnica: Proljeća Ivana Galeba, Nolit, Beograd, 1960, str. 56. 521 Fadil Bukić: „Struktura romana Proljeća Ivana Galeba“, Putevi, br. 6, Banjaluka, 1968, str. 526. 522 Vladan Desnica: Proljeća Ivana Galeba, Nolit, Beograd, 1960, str. 60. 523 Milivoje Marković: Prostori realizma, Minerva, Subotica, 1981, str. 68.

198

izrazite osećajnosti i velikog iskustva, o intelektualcu širokih vizija. Galeb je prikazan

kao veoma osećajan čovek koji doživljava mnogo složenije sve o čemu razmišlja i što

mu se dešava.

„Da bi utvrdio koliko se umetničkom reči može zaroniti u dubinu ljudskog

bića Desnica je stvorio takav jedan kompleksan lik kakav je Ivan Galeb, oblikovao je

njegov životni prostor, interesovanja, ideje, pretpostavke. Stvarajući ga kroz dve

decenije Desnica je u njega taložio mnoga životna iskustva, ulivao je u njega

kontraverzne ideje, ispunjavao ga pretpostavkama, iskušavao ga i izazivao istorijskim

i moralnim činjenicama, rađao i gasio u njemu iluzije o lepoti, o radosti, o sreći, o

ljubavi, o beskonačnim čarima prirode, stvarao je u njegovoj svesti čitave poplave

sunca (...) ali je isto tako, gotovo uporedo i u istom dahu rastvarao drame propadanja i

rušenja života, oglašavao je ništavilo i najezdu apsurda.“524

Prostorna ograničenost i nemogućnost Galebovog kretanja uslovljavaju

određeni tip pripovedanja koji je većim delom ostvaren kroz junakova razmišljanja a

manjim kroz prikaze konkretne realnosti. Ivan Galeb u svojoj svesti oživljava protekle

događaje, otkrivajući u retrospektivi jednu stvarnost koja je istorijski određena.

Međutim, središte ovog romana nije ta stvarnost, već njen odraz u svesti glavnog

junaka. Desničin junak nije određen društveno-istorijskim prilikama, već prevashodno

njegovim pogledom na svet koji zahteva drugačiju umetničku individualizaciju.

Stvaralački postupci koje su pisci klasičnih romana primenjivali u izgrađivanju

glavnih likova (socijalni položaj, nasleđe, spoljašnjost, psihološke crte) dati su u

ovom romanu kao sadržaj svesti glavnog junaka Ivana Galeba. Duško Car u svom

prikazu naglašava: „Desnica je uspio, dovodeći svog junaka, poslije mnogo godina, u

dodir s njegovim školskim drugovima, podcrtati i okarakterizirati baš one razlike, one

mijene, one suprotnosti, kojih je u prozi nosilac Ivan Galeb. Ti su likovi plastični,

uvjerljivi i cjeloviti.“525

Ovakva koncepcija lika uslovila je i Galebov položaj u samoj strukturi dela

koji se zasniva na njegovoj izrazitoj samostalnosti. Galeb sam definiše sebe, dok su

ostale ličnosti romana dvostruko određene, sa jedne strane su uslovljene određenom

socijalnom sredinom i društvenim uslovima, dok su sa druge strane određene

vidokrugom svesti glavnog junaka kroz koju su predstavljene.

524 Isto, str. 67. 525 Duško Car: „Igre proljeća i smrti“, Literatura, br. 9, Zagreb, 1958, str. 841.

199

Svoja razmišljanja o proteklom životu Ivan Galeb upotpunjuje pomoću likova

iz sećanja kojima gradi svoj svet istovremeno satkan od asocijacija, misli i emocija.

„U romanu koji je napisan tehnikom unutarnjeg monologa, kao što je Prustov ili

Desničin, ličnost pripovedača je dominantna, a sve ostale ličnosti su manje zavisne od

nje, to jest date su sa jedne tačke gledišta, sa tačke gledišta pripovedača.“526

Sve ličnosti koje se pominju u ovom romanu date su kao segment Galebove

svesti, i pisac ih koristi da bi što potpunije prikazao ličnost glavnog junaka. Likovi

koji su prisutni u Galebovoj svesti prezentovani su dugim dijalozima koje vode sa

Galebom. Sadržaji tih dijaloga predstavljaju intimne sadržaje Galebove svesti. Dijalog

između Galeba i fra-Anđela više predstavlja razgovor Galeba sa samim sobom,

potvrdu njegove teorije o složenosti ljudskog bića, o čoveku kao „skupu intimnih

kontradikcija zašivenih u jednu ljudsku kožu“. U razgovoru sa fra-Anđelom Galeb

posmatra sebe u dve različite vremenske perspektive, poredeći Galeba iz mlađih dana

sa umornim i ostarelim Galebom koji je upoznao najrazličitije strane čovekovog

života.

Razgovor Galeba i njegovog druga iz detinjstva Mate, ispunjen je osećanjem

intimne komplementarnosti njihovih misli, što upućuje na zaključak da je to jedna

svest koja egzistira upravo na tom dijaloškom suprotstavljanju, ubeđivanju i

razumevanju.

Galebovim razgovarom sa anonimnim glumcem, za čiju smrt saznaje iz

novina, pisac nas uvodi u svet umetničkog stvaranja i svet umetnika. Ovaj razgovor

samo je u formi dijaloga, dok je u svom suštinskom smislu solilokvij glavnog junaka.

Razgovor koji Galeb vodi u bolničkoj sobi, sa mladim revolucionarom

Radivojem, dat je veoma oskudno, gotovo ga i nema. Galeb ovu ličnost svrstava u tip

jednodimenzionalnih ljudi koji su vođeni određenim idealima i snagom mladosti.

Ovaj lik još se snažnije vezuje za Galebovu svest podatkom da je za uzrok njegove

smrti neposredno vezan njegov drug iz detinjstva Ivan.

Postoje likovi koji su prikazani samo u jednom trenutku svog postojanja, kao

što je Slinko, da bi što potpunije oslikali neku osobinu ili mišljenje Ivana Galeba.

Pisac najviše pažnje poklanja Galebovim školskim drugovima koji su prikazani u

različitim životnim dobima, da bi ostvario što prisniju vezu sa pripovedačem i

526 Petar Andonović: „Prikazivanje stvarnosti u romanu Vladana Desnice Proljeća Ivana Galeba”, Rukovet, br. 3/4, Subotica, 1973, str. 150.

200

prikazom njegovog unutrašnjeg sveta. Galebov svet je istovremeno veoma širok i

sapet, ispunjen životnim mudrostima i sputan čovekovom unutaršnjosti.

Galebovi drugovi iz gimnazije prisutni su kao predmet njegove refleksije:

„Događalo se da se poslije mnogo godina susretnem sa starim drugovima iz gimnazije

s kojima se od školskih klupa više nisam vidio. Svi su se bili sredili, smirili,

organizovali svoje živote u krugu stvari i želja i ciljeva i mogućnosti koje su sami sebi

ocrtali, ili koje im je život nametnuo a oni pokorno primili, i u tom su se krugu kretali

razborito i svrsishodno, „uglavnom zadovoljni“ kako su sami govorili. Svi su odreda

bili smireni ljudi. „Pogašeni ljudi“ kako sam ja govorio (...) Boljela me njihova

smirenost. Većinom su bili dosta dobro uščuvani; nisu mi izgledali stari, izgledali su

mi mrtvaci.“527

Navedeni odlomak oslikava Galeba kao čoveka koji se ne miri sa onim što je

samo prividno racionalno i zdravorazumsko. Slikom „pogašenih ljudi“ Galeb ukazuje

na uzorne građane koji nose maske dobrih očeva, supruga, apotekara koji su se udaljili

od suštine svog bića i time izneverili sami sebe. Takvi ljudi su pronašli svoje sigurno

mesto pod suncem i prihvatili ono što im je život dodelio. Njihovu pasivnu

pomirenost sa životom Galeb naziva tužnom srećom: „Nema na svijetu tužnije stvari

od tužne sreće.“

Galeb je svestan da takvi ljudi vole sve svoje, pa makar to bila i lažna sreća.

Takvi ljudi vole i svoje iluzije i svoje snove, kao što Galebov prijatelj, apotekar

Ivan528, piše u tajnosti pesme stideći se te svoje slabosti. Iako razočarani u samu

stvarnost, oni se grčevito drže za nju. U toj svojoj pomirenosti sa stvarnošću, sa

svojim kompleksima i lažnom srećom, ti ljudi postaju nepredvidljiva pretnja i

opasnost. Galebov prijatelj Mato daje jasnu psihološku sliku takvih ljudi: „Ti ne znaš

kako često čitav jedan ljudski život animira i čitavu jednu ljudsku aktivnost pokreće

nekakav mali kompleks, nekakva nedostižna ambicija, neka tričava povreda

samoljublja.“529

Galeb smatra da je osnovni zadatak čoveka da traga za smislom života i u tom

traganju da pronađe puteve koji će odgovarati njegovim željama i mogućnostima.

„Njegov tragač za smislom nije ni prometejski titan, ni faustovski pomalo uplašen

527 Isto, str. 207. 528 „Studija apotekara Ivana, i pored neskrivenog sarkazma, divno je brušeni minijaturni dragulj za neku buduću riznicu o malograđanštini.“ Duško Car: „Igre proljeća i smrti“, Literatura, br. 9, Zagreb, 1958, str. 841. 529 Vladan Desnica: Proljeća Ivana Galeba, Nolit, Beograd, 1960, str. 229/230.

201

radoznalac, već moderan, nemiran intelektualac koji nerado ustupa pred činjenicama

poraza u svom ispitivanju ljudskog mirenja sa izdajama, glupošću i u prihvatanju

privida za istinu, forme za suštinu.“530

U prirodi čoveka je da postavi sebi što neverovatniji i nedostižniji cilj i da teži

ka njemu. Upravo je u tome sadržan prometejizam Desničinog junaka koji je prisutan

i u samoj poetici njegovog imena. Odabirom imena Ivan pisac ukazuje na

jednostavnost, prisnost, izvesnu širinu i rasprostranjenost. Ovo ime je zastupljeno i

poznato na različitim jezičkim područjima. Prezime Galeb u sebi sadrži jasnu životnu

simboliku kojom pisac ukazuje na značenje mora kao simbola slobode i

neograničenosti. Ime Galeb, u svom doslovnom značenju, ukazjue na želju za

neprestanim kretanjem i brisanjem svih granica.

Izborom takvog imena određena je i duhovna i fizička priroda ovog junaka. Vezujući

svog junaka za mediteransko podneblje, pisac mu dodeljuje mediteranski duh koji

podrazumeva prevazilaženje svega što sputava.

Galebovo unutrašnje biće se protivi zakonitosti i doslednosti koje nudi

objektivna stvarnost. Razmišljajući o svom osećanju sveta, Desničin junak smatra da

je čovek prevashodno određen samim nasleđem. Ivan Galeb potiče iz građanske

primorske porodice u kojoj se oseća istančanost aristokratske krvi: „Rođen sam u

pomoračkoj obitelji, a evo ni dandanas ne znam što te dvije riječi pravo znače; one i

sad za mene imaju neku tajanstvenu, pomalo mitsku vrijednost. Ima u mom rječniku

još dosta takvih riječi – imena rastinja i ptica, i koječega drugoga – kojima nikad

nisam saznao pravog značenja: baš kao da sam se podsvijesno uklanjao njihovom

tačnom saznanju, da im ne bih razorio čar. Da sam kad popustio radoznalosti i zavirio

u kakvu stručnu knjigu, leksikon, sveo bih tu pticu i taj cvijet na određenu zoološku ili

botaničku vrstu; ovako, oni u meni fantastično žive, kao ptice i cvjetovi sa

istočnjačkih sagova.“531

Galebov otac bio je sin trgovca, ali njegov izbor da bude pomorac nije bio u

skladu sa porodičnom tradicijom. Očekivanja Galebovog dede da će njegovi

naslednici biti nosioci zdrave i snažne krvi, bivaju izneverena u korist Galebove bake

koja je u nasleđe donela „tankoćutnost, slabu otpornost za život, eventualno i

530 Zoran Gavrilović: Neizvesnosti, Narodna knjiga, Beograd, str. 269. 531 Vladan Desnica: Proljeća Ivana Galeba, Nolit, Beograd, 1960, str. 13.

202

hemofiliju, ili sklonost, a ponekad i nadarenost za muziku, za slikarstvo, ili za ma što

lijepo i beskorisno.“532

Galebova porodična linija otkriva značaj naslednih faktora u razvoju čovekove

ličnosti: „I eto, desi se da neki takav snažan, gromadan čovjek, sav iz jednog komada,

uzme za ženu krhku i bolećivu djevojku iz kakve stare porodice istančale krvi. I, kao

što uvijek biva, tanja krv pretegne, i slabost nadjača snagu. U tom i jest nevolja, u tom

i leži opasna snaga slabosti: što ona nagriza, rastače, i najzad neminovno savlada

snagu. Poznata priča!“533

Ukazujući na nasleđe kao neminovnost, Desnica ističe značaj prirodnih sila

nad čovekom i njegovom sudbinom: „Čini mi se da sam, potajno od sama sebe, u dnu

duše, zahvalan toj i takvoj baki, i da ne bih želio da je bila nikoja druga i niukoliko

drukčija. Imam osjećaj da bih bez te njene prćije bio prošao kroz život zazidanih ušiju

i s neprobojnom opnom na očima.“534

Nasledivši istančanu krv od bake, Galeb je bio predodređen da bude umetnik:

„Iz moje preosjetljivosti za muziku (ili, tačnije, za zvukove) moji su u djetinjstvu

zaključili da sam jako naklon muzici i dosljedno, bez sumnje za nju nadaren. Mislim

da je to bila prva ishodna pogreška u čitavoj toj stvari.“535

Upravo odatle započinje Galebov put umetnosti, njegovo stranstvovanje po

svetu kao violiniste koji je suviše kasno postao svestan svoje promašenosti. Galeb je

kao muzičar istančanog senzibiliteta mnogo sanjario i maštao o svom životu: „Ti si se

u svijetu realnih činjenica kretao kao u svijetu umjetnosti. Za tebe je život bio teatar. I

za tebe bi se moglo reći: amavit spectacula tragica. Pristupio si životnim faktorima

kao izvorima impresija, kao izvorima senzacija (...) Kažem ti, ti si mislio osjećajem, ti

si mislio senzibilnošću, ti si mislio ćutilima (...) Tvojom glavom nije prošla nikad ni

jedna jedincata misao: sve što si ti držao da je misao, bila je u stvari sama sušta

slikovnost, sama igra senzibilnosti, sama zabava čuvstvovanja (...)“536

Navedenim rečima Galeba karakteriše njegov učtelj iz detinjstva fra Anđelo sa

kojim se susreće prilikom povratka u zavičaj. U razgovoru sa fra Anđelom Galeb

iznosi svoj doživljaj života i sveta ističući da je čovekovo uverenje „samo jedno

duševno stanje“. Navedena antropološka odrednica navodi na zaključak da se

532 Isto, str. 13. 533 Isto, str. 13. 534 Isto, str. 14. 535 Isto, str. 60. 536 Isto, str. 189.

203

čovekovo iskustvo i unutrašnji svet sastoje od osećaja, doživljaja i duševnih stanja, a

ne od konkretnih činjenica: „A šta mogu kad se moj život sastojao više od takvih buba

i fantazija, od igre osjećanja, od potitravanja senzibilnosti, od nekakvog kineskog

pozorišta sjena, nego od onih čestitih, četvrtastih činjenica koje imaju svoje lijepo,

sistemtizirano mjesto u životu pristojnih građana i svoj časni položaj u svijetu

egzistentnih stvari.“537

Zahvaljujući takvoj raspolućenosti između Galebovih duševnih stanja i

konkretnih zbivanja, pisac ostvaruje sugestivniji kontrast između spoljašnjeg i

unutrašnjeg čovekovog sveta koji se međusobno prožimaju i dopunjuju. U težnji da

što bolje sagleda i utvrdi do koje mere je moguće saznati i izraziti čovekov unutrašnji

svet, pisac postavlja stvarnost u drugi plan, posmatrajući je kao polazište čovekovih

doživljaja i osećanja.

Mnoge elemente ovog romana kao što su: ugođaji pojedinih soba, žuti salon

u kojem je spavao nadvojvoda, soba dveju tetaka, zasenjena strana kuće, Desnica

naziva doživljajima. Prikazujući stvarnost, polazi od slike realnog sveta, od „realnosti

realnog“, koja biva polazište za piščev doživljaj, za „realnost irealnog“: „Kroz

pritvorene kapke provukao se snop zraka i odrazio na bijelom stropu sliku vanjskog

svijeta: vidim kao na nekom ekranu izvrnute figure prolaznika, umanjene ali u pravim

bojama, potpune i žive: sestrica u bjelini pronosi nekakvu činiju; seljak sa torbom o

ramenu eno razgovara s vratarom, možda mu preporučuje nekoga svoga – vratar je

najviši do koga njegova preporuka može da dopre. Zatim promiču, žustro i dosta

veselo, dva mlada doktora u bijelim kapama. Vratar je jednog zaustavio. On vadi pero

i potpisuje neke papire. Zabavljam se gledajući tu moju malu fatamorganu. I dolazi mi

idilično uzan i bezazlen taj mali šareni svijet što naglavce šeta po bijelom stropu moje

sobe.“538

Desničin prikaz „vanjskog svijeta“ uslovljen je „snopom zraka“ koji se

provukao „kroz pritvorene kapke“, tačnije prirodnom silom koja nadvladava zatvoren

prostor dajući odraz stvarnosti. Navedenu sliku spoljašnjeg zbivanja uhvaćenog u

jednom trenutku pisac naziva „malom fatamorganom“ dodajući joj time novo, irealno

značenje.

Izvrnuta slika stvarnosti u samom doživljaju stvaraoca asocira sećanje na

detinjstvo: „Tako sam se zabavljao i nekad davno, davno. U sobu mog djetinjstva isto 537 Isto, str. 165. 538 Isto, str. 8.

204

je tako prodirala izvrnuta slika svijeta napolju, u ljetna popodneva kada sam poslije

kupanja ležao s još vlažnom kosom na uzglavlju koje je mirisalo po suncu. Lickao

sam bjelkastu sočicu što se uhvatila po mojim izduljenim i pocrnjelim udovima i

motrio to malo strmoglavljeno ljudstvo koje mi je došlo u pohode. Samo je onda slika

bila blago uznemirena, sva oživljena neumornim šaranjem zmijastih pruga od refleksa

mora koje je ravnomjerno disalo pod prozorima u luci.“539

Slika stvarnosti u Desničinoj poetskoj transpoziciji biva neminovno

uslovljena piščevim doživljajem, kao i različitim okruženjem zatvorenog prostora

(bolničke sobe i sobe iz detinjstava). Posmatrajući stvarnost kroz zatvoren prostor,

pisac pojačava sam intenzitet doživljaja. Doživljavajući stvarnost kao pustinju

prostora i pustinju vremena, Desničin čovek se oseća izgubljeno i bespomoćno da bi

je savladao. Desnica u svojim proznim ostvarenjima postavlja prividnu granicu

između čoveka ograničenog prostorom u kojem se nalazi i spoljašnjeg beskrajnog

prostora, koristeći kao medijum prozor koji prividno razdvaja ali istovremeno

povezuje oba pomenuta prostora.

Čovekovu težnju da nadvlada ograničeni prostor u kojem se nalazi kao i

sopstvenu ograničenost, Desnica ostvaruje spajanjem sa slobodnim spoljašnjim

prostorom. Pomenuti postupak predstavlja samu suštinu Desničinog stvaralaštva,

jedinstvo za kojim je pisac neprestano tragao u težnji da prevaziđe i nadvlada dvojnost

svega.

Sve je kod Desnice u znaku prožimanja, i prostor, i vreme, i događaji, i ljudi,

samim tim je i posebna Desničina slika prirode koja nije samo puki prikaz stvarnosti,

već prevashodno njen doživljaj: „Iz tih nedjeljnih popodneva u djetinjstvu iznio sam i

doživljaj zvonjave zvona. U nešto kasniji sat, u prvi ruj sutona, razljuljala bi se klatna

sa fratarskog samostana, obilato, bujno, nezažalno, ispunjajući brujanjem čitav suton.

I more u priobalnim škrapama kao da bi zastalo slušajući ga i podnoseći njegov čar. I

rumen zapada kao da se od njega jače razlagala. Ljuljala su se zvona i razlijegala se

nad mjestom zvonjava, purpurna, brončana, agonično vruća, zanoseći i prožimljući

sobom sve. Ponekad mi se čini da mi je baš ta zvonjava i razboljela dušu, i da je baš

odatle i pronosim evo sveđ razboljenu kroz život. Katkad sam je se čisto bojao i

539 Isto, str. 8.

205

očekivao sa strepnjom njen čas, a katkad sam je želio, da me zaodjene, zagrije i

izliječi od neke unutrašnje zimice koju sam u sebi osjećao.“540

Slika i doživljaj sutona zauzimaju posebno mesto u Desničinoj stvaralačkoj

poetici. Priroda se neminovno oslikava na unutrašnji svet čoveka stvarajući u njemu

posebno osećanje i raspoloženje. Povezujući zvonjavu zvona sa zalaskom sunca, pisac

zvukom nagoveštava da se negde nešto dešava. Zvuk zvona u navedenom opisu

preplavljuje opisanu prirodu i uvlači se u samu srž čovekovog unutrašnjeg sveta

stvarajući nelagodu i nemir. Suton u prirodi označava zalazak sunca, dok Desničinog

čoveka asocira na gašenje života izazivajući strah od prolaznosti i smrti. Suton je kod

Desnice povezan sa čovekovim unutrašnjim svetom, sa rascepom njegovih osećanja.

Nagoveštaj unutrašnjeg nemira i teskobe kod Ivana Galeba ostvaren je

upravo slikom sutona koja je veoma česta u proznim ostvarenjima: „Jednom u

predvečernji čas – dobro se sjećam tog sutona, (...) rodio se u meni po prvi put panični

osjećaj. Na raskrvavljenom zapadu rumen je stidljivo premirala, razgarala se, sitno se

gasila, i opet se ražarivala u potmulijoj vatri. Tamo kao da se događalo neko

strasnobolno krvavo nasilje. Golemo crveno sunce tonulo je u more sporo, jezivo

sporo, nekako nepovratno, neopozivo. Po horizontu teturali su teški, pijani oblaci,

omoreni i oteščali od orgijanja, odozgo tamni i vunasti, a odozdo jarko zabljesnuti

snopovima sunčevih zraka. Valjali su se po tom razbojištu i omašćivali rubove

grimizom i žeženim žutilom. Svijet iza mene kao da je opustio: kao da je taj bolni

zapad isisao iz njega svu krv i upio u se sve zažagrene oči ljudi. Osjetih da me s leđa

bije hlad. Osvrnuh se, gotovo sa zebnjom: zemlja je bila poplavljena sutonom i

pokrivena dugim sjenkama. Grdna tjeskoba stište mi srce: obuze me osjećaj opšteg

potonuća. Pomislih da na svijet pada vječna noć. Otad sam često doživljavao takve

sutone.“541

Navedena slika preuzeta iz prirode nije data kao izolovana i samostalna, već

se istovremeno u njoj naslućuje prisustvo čoveka i njegovog nemira. Čovek i priroda

prikazani su jedinstveno. Karakter svog junaka Desnica uklapa u različite ambijente i

time ostvaruje dvostruku sliku dajući široku mogućnost naslućivanja.

Upravo je suton izazivao uznemirenost još u Galebovom detinjstvu, kao i

žudnju za nečim novim i nepoznatim: „Dadilja je šetala moju uznemirenost kroz

prazne odaje, započinjala priče, trudila se da me zabavi i rastrese kako je bolje umjela. 540 Isto, str. 70. 541 Isto, str. 48.

206

Ali te večeri nisu me zadovoljavale obične bajke i redovne razonode. Htjelo mi se

nečeg novog, dotad neosjećanog. Sve u meni je žudilo za nekakvim otkrićem, strepeći

u isti mah od njegovog objavljenja koje se nejasno nagoviještalo.“542

Želeći da projektuje Galebov unutrašnji svet, proživljene trenutke njegovog

života, pisac kreće upravo od detinjstva jer smatra da se upravo u tom periodu formira

ono što je najvrednije za izgrađivanje čovekovog karaktera. „Galebovo razmišljanje o

detinjstvu i životu zasnovano je na introspekciji, na samoposmatranju, na analizi

sadržaja vlastite svesti, na poniranjima u sebe.“543

Galebova sećanja na detinjstvo prožeta su toplim slikama porodičnog doma

koje pisac ostvaruje veoma sadržajno i verodostojno. U potrazi za suštinom svog bića

i svojih spoznaja, Galeb se vraća u detinjstvo koje doživljava kao izvorište čovekovih

snova i saznanja: „(...) sve osnovne ljudske stvari nosimo iz djetinjstva (...) Uopće,

sve, ama baš sve, iznosimo iz djetinjstva. U starosti se svakim danom sve više o tome

uvjeravamo (...) A naročito svu našu prćiju senzibilnoga. Takve stvari većina ljudi po

izmaku iz djetinjstva uopće nije više sposobna da nauči.“544

Detinjstvo se u Galebovom doživljaju i saznanju javlja kao najčistiji deo

čovekovog života, kao jedan neiscrpan izvor energije na koji se čovek uvek vraća i na

kojem napaja svoje biće. Galeb se sa velikim ushićenjem seća dana svoje mladosti i

oživljava prve ljubavi „jer to je ono što je neophodno u njegovom životu, što ga

uzdiže iznad svih stvari i pojava, to je ono što ga učvršćuje u ljudskoj snazi, što je

neizmerno velika protuteža smrt i prolaznosti.“545

Nalazeći se na kraju životnog puta, Desničin junak veruje da je detinjstvo

puno beskraja, da ne poznaje osećaj ništavila, da nema prošlosti koja navodi na

različita razmišljanja. Čitavim romanom provlače se dve linije ljudske egzistencije

međusobno suprotne i veoma udaljene, detinjstvo i starost. Galebova sećanja na

događaje iz detinjstva sačinjavaju posebne epizode ovog romana pomoću kojih je

moguće rekonstruisati njegov životni i umetnički put.

Galeb iznosi detaljan opis kuće u kojoj je proveo detinjstvo, dedine pomorske

agencije i oživljava sećanja na članove porodice. Oživljavanjem događaja i lica iz

prošlosti, Galeb želi da rekonstruiše što verniju sliku koju stvara izrazito preciznim

opisima detalja, atmosfere, mirisa i zvukova. 542 Isto, str. 48. 543 Milivoje Marković: Prostori realizma, Minerva, Subotica, 1981, str. 69. 544 Vladan Desnica: Proljeća Ivana Galeba, Nolit, Beograd, str. 57-58. 545 Isto, str. 70.

207

Smešten u mali prostor bolničke sobe, posmatrajući igru sunčevih zraka, Ivan

Galeb se vraća u davni period svog života pokazujući time piščev odnos prema

vremenu i prošlosti. Igra svetlosnog miša koju Galeb zapaža ležeći u bolničkom

krevetu, predstavlja sliku doživljaja koji je ostao isti uprkos proteklom vremenu. Sam

doživljaj koji pobuđuje data slika „miša“ sadrži u sebi mnoštvo uspomena iz

detinjstva.

Često vraćanje na temu detinjstva predstavlja Galebovu težnju da se udalji od

sopstvene prolaznosti i starosti. Jedino je detinjstvo u njegovom doživljaju obeleženo

odsustvom svesti o smrti. Detinjstvo u Desničinoj stvaralačkoj poetici predstavlja

proleće čovekovog života koje je ispunjeno bezazlenim igrama, snovima i

maštanjima, naivnim čuđenjima i neshvatanjem sveta odraslih.

Suočavajući se sa svojim proteklim životom, opterećen nepravdom u svetu

koji ga okružuje, umoren od traženja smisla života, Galeb dolazi do zaključka da

čovek u zrelom periodu svoga života gubi bezazlenu radost koja je svojstvena samo

detetu. Neprestano opterećen sumnjom, zebnjom, beznađem i skorim krajem koji

predstoji, Galeb svoja razmišljanja o detinjstvu, kao najsvetlijem periodu čovekovog

života, istovremeno ispunjava mislima o čovekovoj prolaznosti i smrti kao jedinoj

istini protiv koje se čovek neprekidno bori.

Vraćanja glavnog junaka u detinjstvo odražavaju se na kompoziciju romana

stvarajući više izdvojenih i samostalnih celina. Asocijativno povezivanje sa

detinjstvom ostarelog Ivana Galeba uklapa se sa dobom njegovog života jer detinjstvo

kao i starost karakteriše odsustvo logičkog reda i naglašeni prisustvo spontanog i

nepovezanog.

Odlazeći u prošlost putem slike koja je stvorena u datom trenutku, pisac

povezuje sadašnjost i prošlost ostavljajući nejasnu granicu dokle seže jedan a gde

počinje drugi vremenski period. Prošlost se rasprostire pred očima u obliku slika koje

su upotpunjene prikazima Galebovih doživljaja.

U prikazima Galebovih razmišljanja o detinjstvu, mladosti i ljubavi kao

pozitivnim segmentima čovekovog života, neizbežno je prisutna i izražena misao o

smrti kao jedinoj konačnosti sa kojom je čovek u večitom sukobu i borbi.

Motiv smrti Desnica unosi na sam početak pomenutog romana, dovodeći ga u

vezu sa sunčanim danom i detetom kao suprotnim pojmovima koji smrt negiraju.

Težeći da onemogući i obesmisli smrt, pisac je posmatra kroz svest deteta: „Po

sunčanom danu, smrt se djetetu priviđa kao nemogućnost, kao čisti besmisao.

208

Osjećanje vlastitog bića u djetetu tako je jako da rađa osjećanjem neuništivosti.

Djetinje ja ne podnosi negacije. Pomisao prestanka prosto je nespojiva sa osjećajem

postojanja: ta njegova suština, sama njegova srž, i jest baš u tome, u tom vidu

neuništivosti, u tom osjećaju vječnog trajanja.“546

Ivan Galeb se veoma rano susreo sa smrću kroz priču o nestaknu oca i preranu

smrt majke. Ivanovog oca je nemirna i skitalačka ćud odvela na morsku pučinu gde je

izgubio život na neobjašnjiv i nepoznat način. Očeva smrt za Galeba je samo

beznačajna apstrakcija. To je smrt nepoznatog čoveka čije lice Galeb pamti samo sa

fotografije, i čije je telo završilo u kožnoj vreći na dnu nekog nepoznatog mora.

Upravo je očeva nostalgija za dalekim predelima utisnula Galebu želju za

neprekidnim lutanjem i traženjem boljeg sveta. Galebova majka umire nečujno, kao

što je i živela, posle jednog izleta u prirodu na kome su se svi lepo zabavili. Zatim, po

prirodnom toku umiru baka i deda, mirno bez dramske napetosti. Pisac ukazuje na

razliku u njihovim temperamentima. Galebova baka je oličenje samopožrtvovane

blagosti. Nikome nije stvarala neprilike, tako je i napustila svet. Nakon njene smrti

porodica se ubrzo raspada.

O smrti Galebove žene Dolores saznajemo samo puku činjenicu, dok je bolest

i smrt njegove ćerke Maje „kataklizam svijeta“. Tragika Desničinog junaka u

poglavlju posvećenom Majinoj smrti dostiže kulminaciju. Dovodeći u vezu pojmove

mladosti i smrti, pisac naglašava ne samo njihovu suprotnost, već prevashodno

neminovnost i snagu smrti.

Smrt se u Galebovom doživljaju javlja kao suprotnost kojom naglašava sve

ono što je lepo u životu „jer kad ona ne bi neprekidno postojala u čovekovoj svesti

kao surova i apsurdna konačnost, kao svest o ništavnosti života, onda onaj deo

ljudskog trajanja koji je ispunjen igrama života ne bi mogao da se oglasi svojim

punim i zrelim lepotama – čovek, u stvari ne bi ni znao da proceni pravi smisao onoga

što je lepo u njegovom životu, šta je u njemu konačno a šta beskonačno kad ne bi bio

svestan odnosa i relacija između života i smrti.“547

Galebova česta razmišljanja o smrti predstavljaju njegova suočavanja i težnju

da se smrt prikaže kao realnost, kao nešto što se nalazi „u mračnim snagama našeg

najprisnijeg bića.“ Smrt kao čest motiv Desničine proze, skriven je u samom

podnaslovu romana Proljeća Ivana Galeba, koji glasi Igre proljeća i smrti. 546 Isto, str. 54. 547 Milivoje Marković: Prostori realizma, Minerva, Subotica, 1981, str. 71.

209

U razgovoru sa Jevtom Milovićem Desnica ističe da je podnaslov dat romanu

u toku stvaranja i da je veoma bitno da se uvek istakne, naročito u prevodima romana

na neke jezike na kojima Ivan Galeb ne znači ništa i ne pobuđuje nikakve asocijacije.

U takvim slučjavima podnaslov treba uzeti kao naslov. Ovim objašnjenjem Desnica

ukazuje na simboličko-asocijativno značenje naslova i podnaslova.

Navedeni podnaslov Desnica objašnjava na sledeći način: „Dualizam, ta

suprotnost, taj par suprotnosti, osnovna je tema svakog umjetnikovanja. Proljeće je

uzeto kao elemenat svijetla, smrt kao elemenat tame (...) Osjećanje beskraja, a onda

osjećanje konačnosti – to je ta intimna kontradikcija u čovjekovoj prirodi na kojoj se

plete čitava umjetnost.“548

U navedenom tumačenju Desnica najveću pažnju usmerava na isticanje

suprotnosti između proleća i smrti, kao i na igru između njih. Proleća u stvaralačkom

doživljaju ovog pisca označavaju sam život kao i sve lepe trenutke života Ivana

Galeba, nasuprot kojih večito vreba tama smrti koju pokušava nadmudriti

najrazličitijim igrama: „U okrilju nekog bezimenog grada s nadom u ozdravljenje i još

jedan susret s Proljećima kao danima antismrti i vječnog obnavljanja djetinjstva

svijeta. Galeb se – igra. Ubija pusto i dugočasno bolničko vrijeme. Zatvoren je među

zidinama gdje se umire. Smrt oko njega nije više puka i gola misao o njoj. I Galeb i

smrt – to su svakodnevna suočavanja od kojih se mogu braniti samo rijetki. Jedan od

njih je i sam Galeb.“549

Objašnjavajući retoriku naslova i podnaslova ovog romana, Radomir Ivanović

navedene pojmove određuje kao „globalne simbole“: „(...) globalni simbol proljeće

simbolizuje životodavnu energiju (Eros) i predstavljen je supstitutom svjetlo; dok

globalni simbol smrt simbolizuje destruktivne sile (Tanatos) i predstavljen je

supstitutom tama. U pitanju je, dakle, poznati kosmički i planetarni proces: bitka

između principa Dobra (Poretka) i Zla (Haosa), koji se ne može apodiktički riješiti.

Naša egzistencija se odvija kao igra (to je treći globalni simbol) između dviju energija

– energije postajanja i opstajanja (a) i energije nestanja i ništenja (b).550

Pomenutoj borbi života i smrti Desnica je posvetio najviše prostora u ovom

romanu, zbog čega je, prema njegovim rečima, ovaj roman i napisan. Pisac je naglasio

548 Vladan Desnica: „Djelo nastaje dalje od pisaćeg stola“, Eseji, kritike, pogledi, Prosvjeta, Zagreb, 1975, str. 87. 549 Isto, str. 176. 550 Radomir Ivanović: Po sunčanom satu, Zmaj, Novi Ssd, 2001, str. 203.

210

da je negde u roman „kamuflirano ubacio“ Tolstojevu rečenicu: „O ma čemu čovjek

mislio, čovjek misli o smrti“.

Čovekov život je sačinjen od različitih oblika borbe protiv svesti o

sopstvenoj konačnosti i smrti: „Čovjek je postao čovjek onim časom kad je u njemu

nikao prvi tračak svijesti o sebi, i, zajedno s tim, prvi tračak misli o vlastitom

skončanju. Časom kad je pred njegovim pogledom pukla glavna, osnovna djelatnost

ljudske prirode: rascjep između konačnoga i beskonačnog, nesrazmjer između

njegove ograničene konačnosti i pomamne žeđi za beskrajnim, koja mu je usađena u

dnu bića.“551

Čovekov rascep između konačnosti i beskonačnosti pisac naglašava već

pomenutim okolnostima u kojima se nalazi njegov junak. Boraveći u bolnici Ivan

Galeb biva svakodnevno suočen sa patnjom i umiranjem drugih što u njemu izaziva

želju da se još jednom odupre iskušenju smrti kroz stvaralački čin, čin pisanja: „Smrt

je u suštini jedina tema pjesnika. (...) Smrt pripada samo stvaraocu (...). Svi naši

napori, sva naša djela samo su vidovi borbe protiv smrti, samo ludi pokušaji obmane,

očajna nastojanja da se ona zavara, zaniječe, prevlada, zaboravi.“552

Postajući svestan sopstvenog rascepa i konačnosti, čovek postaje tragično

ljudsko biće čiji život je večito kretanje između konačnosti svog tela i težnje za

večitim životom. Čovekovu želju za nemogućim, želju da pobedi smrt, da nadvlada

realnost realnog, Galeb naziva prometejstvom: „Po nemogućnosti svog cilja Prometej

biva Prometej. Nemogućnost posvećuje njegovu borbu, neuspjeh kruniše njegovo

djelo, jednako onako kao što za dobričine ’konac djelo krasi’!“553

Stihovi iz Okovanog Prometeja ukazuju na Prometejevu želju da razmiče

gvozdene lance, da raskine neraskidivo ne dajući smrtniku da pristane na smrt puneći

mu grudi slepom nadom. Uvodeći Eshilove stihove u svoj roman, Desnica ukazuje da

je čovekov napor da savlada smrt star koliko i sam čovek, odnosno njegova svest o

sopstvenoj rascepljenosti. Nakon trenutka saznanja, smrt postaje jedina konačna

istina, večito prisutna u svesti čoveka.

Čovekova čežnja za besmrtnošću prisutna je u jednoj od najstarijih knjiga

čovečanstva, u Epu o Gilgamešu. Pomenuta knjiga može se dovesti u vezu sa

segmentom Desničinog romana koji govori o leku protiv smrti. Gilgameš, dvema

551 Vladan Desnica: Proljeća Ivana Galeba, Nolit, Beograd, 1960, str. 89. 552 Isto, str. 86. 553 Isto, str. 112.

211

trećinama svoje prirode bog, a jednom čovek, suočivši se sa smrću svog prijatelja

Enkidua dolazi do spoznaje o ljudskoj prolaznosti i konačnosti. U želji da spasi

prijatelja saznaje da postoji čudnovata trava koja daje večnu mladost i večni život.

Gilgameš uspeva da se domogne trave i želi da je odnese u svoj grad kako bi svi

junaci postali besmrtni. Međutim, u trenutku neopreznosti ostaje bez trave besmrtnosti

a time i bez pobede nad smrću.

Sličnu priču sadrži XLIX glava Desničinog romana čiji narator nije Ivan

Galeb, već „krezubi vjetrogonja“ koji iznosi Galebu svoje literarne planove.

Vjetrogonja planira da napiše fantastični roman čija radnja će se dešavati u budućem

vremenu kada će biti otkriven lek protiv raka i smrti, Athanatik.

Pomenuta glava je skraćena verzija Desničinog romana Athanatik koji je ostao

nedovršen. Desnica je napisao skicu za fantastični roman554 koji govori o pokušaju

čovečanstva da pronađe lek kojim će osigurati besmrtnost. Uvodeći naratora, pisac

ostvaruje distancu od priče čime postiže ironični ton u samom pripovedanju.

Pronađeni lek protiv smrti predstavljen je kao zabluda čovečanstva koje pokušava

razvojem tehnike i tehnologije da pobedi čovekovu prirodu.

Fantastična priča o Athanatiku zapravo je priča o ljudskoj prirodi. Pronađeni

lek izaziva u ljudima njihove najgore osobine: privilegija besmrtnosti ubrzo biva

zloupotrebljena, jedni je sebično zadržavaju samo za sebe, dok drugi pokušavaju da

njome opravdaju svoje nezakonito ponašanje, jer smrtna kazna postaje besmislena.

Ubrzo dolazi do nekontrolisanog umnožavanja čovečanstva što vodi u prenaseljenost

na planeti. Čovekov dugo očekivani san, postaje najgora noćna mora. Čežnja za

besmrtnošću pretvara se u želju za povratkom smrti. „Vratite nam našu smrt!“, govore

ljudi u povorkama. Čovečanstvo spasenje pronalazi u povratku smrti.

Navedeni prikaz Desničinog fantastičnog romana ukazuje da je čovekova

težnja za besmrtnošću vidljiva i smislena samo u odnosu prema njegovoj svesti o

konačnosti. Čovekova svest o sopstvenoj podeljenosti osnovna je tema ne samo

nedovršenog romana o Atanatiku, već celokupnog Desničinog opusa.

554 Svoje interesovanje za fantastičan roman, Desnica iznosi u razgovoru sa Vlatkom Pavletićem: „Posebno me privlači i pasionira fantastični roman. Imam ih nekoliko nabačenih prvom konceptu. Roman nuždom sveden na dimenziju pripovijetke uvijek je nešto sakato; ali fantastičan roman sveden na te razmijere upravo je ništa: kod njega, ako opsesija i magijski krug stvoren elementom fantastičnoga ne traju neko dulje vrijeme, izgubljeno je gotovo sve.“ Vladan Desnica: „Svako djelo vrijedi tačno onoliko koliko poetskog ima u sebi“, u knjizi: Vladan Desnica: Hotimično iskustvo II, Prosvjeta, Zagreb, 2006.

212

Strahujući od smrti, u želji da je nadmudri, čovek pronalazi utehu u religiji,

Bogu, filozofiji i umetnosti. U težnji da pobedi svoju smrt555 i nadvlada osećaj

sopstvene podeljenosti, čovek se igra stvarajući umetnička dela da bi osmislio

sopstveni život: „Poslije nego je umro bog i drugi autoriteti metafizičkog pomazanja,

ljudi su osjetili potrebu da iznađu neke nove vrednote i kategorije metafiziškog reda,

pa su tako nastale razne metafizičke koncepcije umjetnosti. Na mjesto starog boga

pokušali su da postave i umjetnost, da od nje prave svrhu, cilj, osmišljenje, da u njoj

nađu njegovu unutrašnju vrijednost.“556

Umetnost, prema stvaralačkom mišljenju ovog pisca, predstavlja jedan od

načina čovekove borbe protiv smrti, igru koja povezuje proleće i smrt. Umetnost je

nastala onog trenutka kada su ljudi postali svesni svoga postojanja, kao i sopstvene

smrtnosti. Upravo od tog trenutka saznanja, smrt postaje prema Desničinim rečima,

„jedina tema pjesnika“. Ovim iskazom pisac iznosi jednu od osnovnih odrednica svoje

poetike i filozofije, stvarajući istovremeno književno delo zasnovano na navedenom

poetskom stavu.

Razmišljajući o književnoj umetnosti, Galebov sagovornik, „krezubi

vjetrogonja“, ističe da roman mora ukazivati na određeni problem, iznositi istinu o

čoveku i pozivati na uzbunu: „Roman se piše samo onda kad kuća gori. Inače je to

plitka igrarija, tek radi zabave dokonih.“557 Vjetrogonja iznosi mnoge poetske stavove

na kojima je Desnica sagradio svoj opus: o larpurlartizmu i sociologizmu, o ulozi

književnosti u čovečanstvu koje se cerebraliziralo, prozlilo i dobilo perverzne ukuse.

Po njegovom mišljenju u literarturi nema happy end-a, niti podele na

pesimističku i optimističku, već postoji samo gola ljudska istina kojoj pisac služi, a

ona se razvija sama za sebe. Slično mišljenje iznosi i Galeb naglašavajući da je

tekstualni rad lišen potpune programiranosti i predumišljaja: „Vi još živite u

bezazlenoj obmani da je pisac gospodar situacije. On je to možda tek za nekoliko

početnih stranica ili poglavlja, dok postavi stvar, dok namjesti kulise, dok navije

oprugu svojim licima. Dalje, sve se razvija samo od sebe, svojim nužnim,

neizmjenjivim tokom, i vuče pisca za sobom kao psa na lancu. Blažena naivnost

neupućenih koji misle da pisac piše što hoće! Taman! Iz njega nešto laje, brekće,

555 „Smrt. Vječita misao. Drug iz djetinjstva. Nasušna hrana mojih dana i mojih noći. Pritajena klica svijesti u našim zaboravima. Jedino stalno i vječito prisustvo u nama.“ Vladan Desnica: Proljeća Ivana Galeba, Nolit, Beograd, 1960, str. 83. 556 Isto, str. 248. 557 Isto, str. 274.

213

mahnita, bulazni, drmusa njime kao drvenim lutkom. A on, ako je dovoljno bedast,

samo se trudi da to bulažnjenje složi u tesane, gramatički bezprijekorne rečenice, da

prikrije čitaočevu oku ono unutrašnje truskanje, što mu podaje nepomućeno miran i

građanski pristojan privid, doprinoseći još više nesporazumku između njega i

čitaoca.“558

Ukoliko, prema navedenom odlomku, pisac nije gospodar situacije,

pripovedanje se odvija svojom unutrašnjom logikom samo od sebe, što uslovljava

pojavu različitih sadržaja u delu, česte promene tema, brojne varijacije motiva. Takav

stvaralački postupak, prema mišljenju Stanka Koraća, sugeriše „sam život svijesti,

ritam i nepravilnost njenih reakcija, kao i mogućnost da jedan tok razmišljanja bude

prekinut drugačijim tokovima, koji će opet biti prekidani novim i drugačijim

podacima o svijesti.“559

Posebnu književnu strukturu Desničinog romana komentariše Galebov

sabesednik: „I kod pisca koji „nadraste“ ustaljene književne forme, koji „prezre“

shematičnost i konvencionalnost formalističkih okvira i oblika, pa stane da ispunjava

dnevnike i bilježnice, da niže zapise i marginalije, meditacije i kontemplacije, pisma i

solilokvije, vjerujući da je tek u tim „amorfnim“ formama uspio da iz sebe istiješti

čistu i zgusnutu kap „suštine“ ravno na papir.“560

Zahvaljujući takvoj formi romana, Desnica je ostvario koncepciju Ivana

Galeba otkrivajući nove dimenzije njegovog bića. Prema Galebovom mišljenju:

„Veliki umjetnik je samo onaj koji u svojoj ličnosti udruži velik um, velik duh i velik

talenat (...) Ne može biti velikog umjetnika a da je malen čovjek: to bi značilo da nije

uistinu velik umjetnik.“561

Sinteza velikog duha, velikog uma i velikog talenta data je, prema mišljenju

Vladana Desnice, samo najvećim umetnicima, jer samo veliki umetnik je sposoban da

prevlada tu oprečnost: „Već kod nešto manjeg formata, to su suprotnosti koje se

isključuju i poništavaju. Tu se um zove intelektualističnost, pa poništava primarnost i

spontanost. Tu se duh zove moralizatorstvo, pa poništava poeziju i sukobljava se sa

čulnošću i sa njenom slobodom. Ali kod doista velikog pisca um ne ubija pjesnika.“562

558 Vladan Desnica: Proljeća Ivana Galeba, Nolit, Beograd, 1960, str. 247. 559 Stanko Korać: Svijet, ljudi i realizam Vladana Desnice, Srpska književna zadruga, Beograd, 1972, str. 174. 560 Vladan Desnica: Proljeća Ivana Galeba, Nolit, Beograd, 1960, str. 249. 561 Isto, str. 249. 562 Isto, str. 250.

214

Ukoliko je velika ona književnost koja traži golu ljudsku istinu, onda, prema

mišljenju Galebovog sagovornika, velike optimističke književnosti ne može ni biti.

Navedenu tvrdnju dokazuje navođenjem kapitalnih dela svetske literature: „Gdje je taj

Prometej koji se razborito pomirio sa Zeusom, ta Orestija u kojoj je povratnik s ratišta

našao kod kuće sve u najboljem redu, taj Edip koji nije sebi iščupao noktima oči i

odlutao svijetom? (...) Pokažite mi tog Otela koji tragički ne nasjeda, tog Lira o kog se

otimlju ljubazne kćerke, Hamleta koji se bez kolebanja odlučuje za „biti“! Dovedite

mi tu Ofeliju koja ne skače u potok, tu Dezdemonu koja uspijeva dokazati svoju

nevinost, tu Emu koja se ne zagrcava šakom arsena, tu Anu koja se ne baca pod

teretni voz! Koji je taj veliki duh, taj veliki pjesnik, a da nije nosilac jedne svoje

tragike života?“563

Ovakvo tumačenje sveta, života i uloge umetnosti odražava ne samo

pesimizam, već jedan odgovoran odnos umetnika prema zadatku koji čini. Izricanje

razlika između dobrih i loših pisaca Desnica poverava upravo autoru zamišljenog

fantastičnog romana: „(...) dobar pisac otvara nam neke vidike, čini nam dostupnim

svoje vizuale, donosi nam neke svoje istine (...) veliki pisac ispoljava naše poglede,

iskazuje naša ubjeđenja, otkriva nam naše rođene istine (...) On kao da nam ne daruje

ništa. Samo nas upozorava na nešto što, ne znajući, već posjedujemo.“564

Desničin junak Ivan Galeb je svestan da su svi životni i umetnički napori samo

obmana čovekova u nastojanju da pobedi sopstvenu konačnost. Čovekov osećaj

konačnosti i težnja da se on nadvlada i prevaziđe vidljiv je već na samom početku

romana. U večernjim satima, između sna i jave, nepoznat nemir obuzima Ivana

Galeba, „slutnja da negdje van našeg uskog kruga postoji drugi jedan prostor i teče

drugo jedno vrijeme.“565

Galebov doživljaj stvarnosti neminovno se odražava na kategorije prostora i

vremena koje u ovom romanu imaju posebno značenje. Prostori kojima se u mislima

kreće glavni junak ovog romana nisu precizno određeni, jer svaka je određenost nekog

prostora izazivala osećaj gađenja kod njega: „Ja nisam trpio tu prostoriju „koja je

vidjela nadvojvodu“. Njena zidna tapiserija isprepletenih bolesno plavih i zabajonskih

žutih šara pokretala mi je klicu čisto fizičke mučnine u želucu.“566

563 Isto, str. 252. 564 Isto, str. 252. 565 Isto, str. 51. 566 Isto, str. 30.

215

Želeći da nadvlada realnost, pisac ne definiše ni zemlje u kojima je njegov

junak boravio kao muzičar. Svestan sopstvene zarobljenosti realnim, Ivan Galeb teži

da nadvlada i vreme i granice sopstvenog tela: „Trebalo je smjesta, neodložno nešto

učiniti, poduzeti nešto u tom povodnju vremena. Dići se, i ne časeći časa krenuti.

Krenuti, kao na otkupljenje jedne polovice mene, zakopane negdje u vasioni, davno,

prije svih vremena (...)“567

Napuštenom i usamljenom čoveku u svetu u kojem je umro bog, potrebna je

neka vrsta utehe u borbi protiv neumitnog ništavila, potrebna je igra kojom će

nadvladati strah od sopstvene prolaznosti. Bog je u Desničinoj poetici, prema

mišljenju Miloja Petrovića, „samo individualni zaklon i prividno spasenje od kraja

egzistencije, zato svako ima svoga boga i veoma često svoje bogove.“568

Boreći se sa sopstvenim osećanjem ništavila i praćen večitim nemirom,

Desničin čovek je u potrazi za novim bogom: „Jeza ništavila pokretač je svega u

našem bivstvovanju, klica i nemir svakog kretanja i svakog traženja. Jer svako je

čovječje traženje traženje jednog izlaza iz bezizlaznosti, svaki je njegov napor napor

da provali iz obruča determiniranosti. A historija čovjeka nije drugo nego historija

ludih pokušaja da se taj obruč probije. Odatle, svaki je ljudski napor napor protiv

realnosti realnoga. I nije to klonulost, klonulost kasnog, zamorenog doba. Nije to

kapitulacija pred usudom. Baš naprotiv, to je revolt, to je borba, to je akcija. To je

podvig. Najviša akcija i vrhovni podvig: borba za nemoguće.“569

Izlaz iz svoje omeđenosti pronalazi u neprekidnom kretanju: „Dok sam u

neprekidnom kretanju, dok sam u vječitom nemiru, imam iluziju da smrt ne može da

stavi ruku na moje rame. Vjerovatno postoji neki istočnjački mit ili legenda (a ako ne

postoji trebalo bi je stvoriti) o čovjeku koga je mogla da zaskoči samo na spavanju,

samo dok miruje. I zato se bez časka predaha vrtio, kretao, koprcao – živa pregršt

ucrvanog nemira.“570

Nemir je u književnom delu Vladana Desnice shvaćen kao vrhovna mudrost,

kao jedina istina i jedini „mogući bog“571 u čovekovoj neprekidnoj borbi protiv smrti.

567 Isto, str. 52. 568 Miloje Petrović: „Filozofske ideje u književnom delu Vladana Desnice“, Stvaranje, br. 7/8, Titograd, 1967. 569 Vladan Desnica: Proljeća Ivana Galeba, Nolit, Beograd, 1960, str. 86. 570 Isto, str. 193. 571 „Eto, oče, moj nemir, taj moj tiranin koji ne dariva smirenje, za mene je jedini, nezamjenjivi, jedino mogući bog, sav izrastao iz mene (...)“ Isto, str. 194.

216

Nesrazmer između svesti o sopstvenoj konačnosti i želje za beskrajnim, Desničin

junak ispunjava svojim delom kojim potvrđuje stvaralačko prisustvo u svetu i odgoni

trenutak svoje konačnosti. Desnica naziva bogom upravo čovekov napor u borbi

protiv sopstvenog ništavila: „Sve što je čovjek u tom pravcu izmislio i izmaštao, sve

je to bog. I samo to je bog. Bog je naličje Smrti. Jedan oblik borbe protiv smrti, i

ništa drugo (...) Svi bezumni pokušaji, sve velike samoobmane snagom kojih čovek

nadrasta i prevladava smrt – sve je to bog.“572

Rani susreti Ivana Galeba sa smrću pronašli su odraz u njegovom kasnijem

životu što potvrđuje već pomenuto mišljenje pisca da čovek sve najbitnije stvari nosi

iz detinjstva. Razmišljajući o smrti, Ivan Galeb iznosi želju da želi da umre u

sunčanom danu, zaobilazeći time predstavu mraka sa kojom je smrt povezana: „Želio

bih umrijeti izvaljen nauznak na dobroj, vrućoj zemlji, sav u suncu i jasu, umrijeti u

jedrini dana, u sat uzavrelih zrikavaca. U sat kad sanjivo šute povijena žita i nijemo

bujaju oteščali grozdovi, u sat vrele popodnevne tišine. Plaši me smrt u predvečerje,

smrt u jesen, smrt iza kosih zavjesa kiše.“573

Galeb se divi religijama Istoka koje čoveku dočaravaju svetlu smrt čineći

time smrtniku najveće dobro. Želeći za sebe sunčanu smrt, Ivan Galeb iznosi piščevu

težnju da smrt nadvlada principom svetlosti kao izvorom života i negacijom same

smrti. Galeb svoje oblačne dane provedene u bolnici prevazilazi zahvaljujući slepom

dečaku čija svetla kosa za njega predstavlja „nezalazno sunce“: „U oblačne dane, kad

ugledam na vratima onu njegovu okruglu, žutu seljačku glavicu, kao da ugledam

jedno malo sunce. I ne mogu se oteti dojmu da mu je glava tako svijetla i žuta od

silnih količina sunčanih zraka koje je upila u se još od najmlađih dana. Prosto kao da

je bila od samog rođenja neprekidno izložena, dan i noć, zračenju nekog stalnog,

nezalaznog sunca.“574

Svoju sklonost i ljubav prema suncu Desničin junak objašnjava na više

načina: „Pitam se, uvijek nanovo, već po ne znam koji put, što je to što nas tako silno

mami k svjetlosti, to čim nas tako silno odbija mrak? Je li to izrođena bolećivost

ljudskog stvora, jedan repić nezdravlja – ili je to žica koju sučemo u sebi od samog

572 Isto, str. 74. 573 Isto, str. 82. 574 Isto, str. 318.

217

prapočetka, iskonski poriv prema ploditelju suncu, atavizam pramajke amebe? – Ne

znam. Znam samo da je to oduvijek bila alfa i omega mog života.“575

Lijep i „sunčan dan“576 pisac direktno povezuje sa detinjstvom kao periodom

čovekovog života koji je večito obasjan suncem. Vremenom, život postaje sve

senovitiji, sumračniji, pretvarajući se u mračni, beskonačno dugi podzemni rov, i

čovek gubi nadu, „ali onda se pojavi tačkica svjetla“ kao spas u mraku koja ga izvodi

„na sunčanu čistinu u prisoju“. Početak i kraj čovekovog života Desnica obeležava

svetlošću (suncem) koja predstavlja jedini pravi put kojim se treba kretati.

Odsustvo sunca u Desničinoj stvaralačkoj poetici, čak i detinjoj duši

približava hladan dah smrti u oblačne dane. Smeštajući u detinje biće ćeliju smrti i

ćeliju besmrtnosti jednu pored druge, pisac otkriva sopstvenu umetničku koncepciju

zasnovanu na „dvopjevu“ međusobno suprotnih pojmova: „Negdje duboko zapretana

u djetinjem biću leži jedna ćelija u kojoj tinja besmrtnost. A odmah do nje, u

neposrednom susjedstvu, druga ćelija u kojoj drijema smrt. One žive u dobrim

susjedskim odnosima. I naizmjenice se javljaju, oglasuju se iz dubine – naša vječita

popudbina i naši stalni saputnici, od početka do kraja. Njihov naizmjenični dvopjev

jeste predivo našeg života.“577

O podeljenosti svega na svetlu i tamnu stranu, Desnica govori na samom

početku romana Proljeća Ivana Galeba, dajući sliku hodnika kao spoja svetlosti i

mraka: „Dugački hodnik bio je razmeđe dvaju carstava: tu su se ukrštavali svijetlost i

sjena (...) Mogu reći da sam djetinjstvo proveo u tom hodniku gdje se bio vječiti boj

između svjetlosti i sjene (...) Odatle mi je, možda, ostala za čitav život ta vječita

dvojnost, ta osnovna podjela svega u životu i svijetu na zonu svjetlosti i na zonu

mraka.“578

Tako prikazanim prostorom pisac iznosi svoj stav da je sve u životu i svetu

sačinjeno od zone svetlosti i zone mraka, a čovek je taj koji sam vrši izbor: „Ako malo

razmislim, postaje mi jasno da sam se uvijek, u svakom rješavanju i odabiranju u

životu, u svakoj sumnji i pred svakim izborom, ustvari svagda riješio za onu

alternativu koja se pojavljuje u svjetlosti.“579

575 Isto, str. 82. 576 „A tamo, daleko, daleko nad krovovima, vidi se ipak jedna mala krpica vedrine, koja obećava da će možda sutra biti lijepo vrijeme. Možda čak i vedar, sunčan dan (...)“ Isto, str. 96. 577 Isto, str. 56. 578 Isto, str.10. 579 Isto, str. 11.

218

Kompozicija romana Proljeća Ivana Galeba ostvarena je upravo na principu

smenjivanja svetlosti i tame, lepih i ružnih događaja u Galebovom životu, ulaska u

bolnicu i izlaska iz nje. Galeb je na granici između života i smrti, u njegovoj svesti se

naizmenično pojavljuje svetlo i tama.

Svetlost je u Desničinoj poetici shvaćena i kao čovekov zanos: „Više manje

svak u životu gazi za nekom svjetlošću, za nekim svojim doživotnim zanosom. Za

nekim fantomom, za nekim tiraninom (...)“580 Opredeljujući se za zonu svetlosti, pisac

određene pojmove i moralne vrednosti ne doživljava pojmovno, već „jedino kao

predstavu svjetlosti“581 ili mraka, u zavisnosti od toga u kom se osvetlenju neke

pojave javljaju: „Ja ni dandanas ne znam drukčije suditi o dobroti i zlu neke pojave,

neke misli, odluke, događaja, doli po tome da li se oni javljaju u jednom ili u drugom

osvjetljenju.“582

Ivan Galeb svoju sklonost ka umetnosti otkriva u odsustvu sunca, za vreme

oblačnih dana, u potkrovlju koje pisac doživljava kao sabiralište ostataka smrti:

„Lunjao sam po tavanu i otkrivao u njemu razne zapasaje smrti. U tom se potkrovlju,

na neki način, rodila i moja umjetnost. Među hrpom ostalih isluženih stvari, tu je

ležala i jedna stara dječja violina. Violina onog bakinog brata što je umro u mladićkim

godinama. Od njegove smrti ležala je tu, u svome crnom drvenom sandučiću, sličnom

djetinjem lijesu. Na jednom od mojih istraživačkih pohoda naiđem na nju.“583

Želeći da iz mrtve stvari izvabi njen živi glas, Galeb se još u ranom

detinjstvu pomoću umetnosti, odnosno muzike udaljava od realnosti584,

nadvladavajući time i samu smrt. Muzika kao vid umetnosti, takođe je u Desničinom,

odnosno Galebovom doživljaju dvostruko shvaćena: „I činilo mi se da je živahna,

žustra, blještava muzika samo u nekom tobožnjem, konvencionalnom, vanjskom

smislu vesela, živa i blještava, ali da je ona, u svojoj intimnoj biti, uvijek i

580 Isto, str. 191. 581 „Odatle i moja nesposobnost da dobro, lijepo, radost, harmoniju shvatim čisto pojmovno, bez primjese predstavnog, već uvijek i jedino kao predstavu svjetlosti; i obratno, sve tužno i ružno, sve mrtvo i ledeno, kao zakriljeno sjenom.“ Isto, str. 10. 582 Isto, str. 10. 583 Isto, str. 59. 584 „Ti si se kretao među cellima i violama, u ljudskim pantomimama, a ne u životu, među fantazijama i apstrakcijama, ti si živio od svjetlosti i ozarenja, a ne o hljebu realnosti.“3 Isto, str. 229.

219

bezizuzetno tužna. I da to, štoviše, i jest njena prava bit, da u tom i jest prava moć

muzike, i njena prava vrijednost.“585

Doživljavajući svaku muziku kao tužnu, svestan sopstvene preosetljivosti za

zvukove, Galeb naglašava „da je to bila prva ishodna pogreška u čitavoj toj stvari. Jer

baš to, i možda jedino to, nije pravi put kojim se ulazi u sferu muzike, ili bilo koje

umjetnosti uopće (...) Umjetnik treba da bude neosjetljiv prema svojoj umjetnosti i od

nje neranjiv.“586

Galebova razmišljanja o umetniku i umetnosti uopšte naizmenično su

prisutna u čitavom romanu i sagledana u celini daju ukupnu sliku Desničine poetike.

Refleksije o umetnosti i umetniku veoma su česte i javljaju se kada Galeb razmišlja o

sebi i svojoj sklonosti prema muzici.

Desnica je umetnost doživljavao kao dvostruki proces, kao istovremeno

prikazivanje i oblikovanje individualnog i posebnog preko kojeg se može sagledati

opšte i univerzalno: „To je odraz fizičkoga u sferu nefizičkoga, u prostore duha. I to je

jedna od onih stvari pomoću kojih se čovjek izvlači iz gvozdenog obruča

egzistencije.“587

Umetnik, prema njegovom mišljenju, ima zadatak da to individualno i

posebno podigne na jednu višu umetničku razinu, na razinu univerzalnog, jer „lice iz

umjetnosti saosjećamo i poimamo kao realno jedino putem njegovog uzdizanja u

univerzalno, tj. u sferu gdje se izjednačujemo s njim osjećajući sebe u njemu.588

Da bi umetnik ostvario navedeni koncept umetnosti, neophodno je da se

upozna sa konkretnom stvarnošću i njenim problemima, posmatrajući je otvorenim

očima. Umetnik, prema mišljenju Vladana Desnice, treba da prikaže stvarnost kao niz

konkretnosti: „U umjetnosti, svaki dobro oblikovan konkretni realitet sadrži i resumira

bezbroj takvih konkretnih realiteta.“589

Upravo ovim zahtevom Desnica otkriva sopstveni stvaralački put kojim se

kretao, polazeći od pojedinačno-konkretnog prema univerzalno-apstraktnom:

„Umjetničko djelo donosi jedan konkretni i, u njemu i kroza nj jedan univerzalni

momenat.“590

585 Isto, str. 60. 586 Isto, str. 60. 587 Isto, str. 73-74. 588 Isto, str. 74. 589 Isto, str.150. 590 Isto, str.150.

220

Prikazivanje stvarnosti kao niza konkretnosti zahteva od umetnika da saržaje

za svoja umetnička ostvarenja crpi direktno „iz svijeta koji nas okružuje.“591 Desnica

naglašava da u procesu stvaranja najveću vrednost imaju „životna zapažanja i

iskustva“592 umetnika iz svakodnevnog života koja se talože u podsvesti da bi se

naknadno koristila. Neophodno je da umetnik posmatra i zapaža spontano, ne misleći

da će mu ta građa iz stvarnosti poslužiti u stvaranju budućeg umetničkog dela:

“Svakome je potrebna posmatračka sposobnost, a književniku na jedan specijalan

način. Samo to ne treba da bude neko grčevito hotimično opažanje nego to spontano u

nama živi, taj interes, ko zna zašto, da te stvari zapazimo, da upoznamo. Često mi

sami ne znamo zašto nas ta stvar interesira. To je neko opće osjećanje interesa za te

stvari, radoznalosti neke, ali ne hotimično grčevito zapažanje. To pravi čovjek koji

hoće na silu da od sebe napravi književnika. Jasno je da sva ta opažanja su nam

potrebna i korisna i da iz najneznatnijih momenata može da bude vrijedan material za

umjetničko djelo.”593

U suprotnom „svako programsko ’na hladno’ vršeno projektovanje i

planiranje umjetničkog djela, svaka iz vani racionalno nametnuta ’ideja’, ’zamisao’

itd, svako intelektualno traženje konkretnog ’tijela’, konkretnog fabulskog ruha tako

nastaloj ’ideji’, može samo da dovede u ćorsokak, u neuspjeh i da urodi

mrtvorođenčetom.“594

Desnica naglašava da umetnikov „intimni doživljaj ili sadržaj“595 predstavlja

poriv koji je neophodno izraziti kroz stvaranje umetničkog dela. Umetnici596 poseduju

591 „Povijest našeg strasnog zanimanja za ljudske probleme, razvoj naše senzibilnosti, njenih, ponajčešće banalnih reakcija na spoznaje, doživljaje i iskustva iz svijeta koji nas okružuje jest povijest naše umjetničke ličnosti. To je, po mom mišljenju, ono bitno.“ Vladan Desnic: „Kako nastaje umjetničko djelo“, u knjizi: Vladan Desnica: Hotimično iskustvo II, Prosvjeta, Zagreb, 2006, str.154. 592 „Čvrsto vjerujem – da piscu najvise vrijede ona životna zapažanja i iskustva koja je doživio kao „privatni čovjek“ i ne pomišljajući da će mu to ikada poslužiti kao tema njegovih književnih ostvarenja.“ Isto, str.155. 593 Vladan Desnica: „Razgovor sa Vladanom Desnicom o umjetničkom stvaranju”, u knjizi: Vladan Desnica: Hotimično iskustvo II, Prosvjeta, Zagreb, 2006, str137. 594 Vladan Desnica: „Kako nastaje umjetničko djelo“, u knjizi: Vladan Desnica: Hotimično iskustvo II, Prosvjeta, Zagreb, 2006, str.155. 595 „... jedan intimni doživljaj ili sadržaj postaje onaj unutarnji poriv, onaj unutarnji imperativ, koji nas goni da ga ostvarimo. To je, po mom shvaćanju, jedini ispravni put, jedina prava pobuda i samo je takva unutrašnja pobuda umjetnički autentična.“ Isto, str.155. 596 “Vi, intelektualci, umjetnici i ljudi te vrste, često komplicirate vaše stanje nekim vašim subjektivnim svijesnim i podsvijesnim momentima. Vi uopće komplicirate život. Vi doživljujete život nekako, rekao bih...

- ... literarno, zar ne?“

221

jednu jedinu, ali krupnu olakšicu u tome što doživljavaju mnogo intenzivnije od

običnog čoveka jer imaju jaču fantaziju i izraženiju senzibilnost. „To su ljudi koji,

mnogo više i u mnogo jačoj mjeri nego drugi, treći ili peti dan što se nalaze u nekom

gradu imaju osjećaj da su tu već godinama, to su ljudi kojima se čini, kad je dva dana

oblačno vrijeme da već mjesecima nisu vidjeli sunca.“597

Međutim, ni sam umetnik nije pošteđen antinomije, tačnije suprotnosti

između čoveka i umetnika u sebi samome, što potvrđuje Ivan Galeb u svojim

razmišljanjima: „Stara, vječita antinomija u umjetniku! Vječiti antagonizam između

čovjeka i umjetnika u njemu, s neprestanim i uvijek bolnim prevagivanjem sad na

jednu sad na drugu stranu. Neprevladiva antinomija i beznadan antagonizam: učini li

nam se da čovjek nadvisuje umjetnika – tužno je; učini li nam se da umjetnik

nadvisuje čovjeka – još tužnije!”598

Odnos između čovekovog života i umetnosti pisac ilustruje Galebovom

pričom o komšiji Egidiju čijom neobičnom sudbinom istovremeno iznosi svoj

ironičan odnos prema mestu i značaju umetnosti u realnom životu. Svoju ljubav

prema umetnosti Egidijo otkriva i doživljava prilikom dolaska putujuće glumačke

družine. U želji da sačuva svoju uspomenu na glumački svet koji je sasvim drugačiji

od onog u kojem živi, Egidijo svojoj deci daje imena iz pozorišnih predstava koja se

ne uklapaju u malu sredinu u kojoj živi: „Anica je izrodila punu kuću djece, kojoj je

očeva grešna slabost za melodramu poudarala krupna herojička imena: Norma,

Kalpurnija, Ermengarda, Alda, Giordano Bruno, Asdrubale, Tancredi. Uboga djeca,

slinava, rahitična, golemih ošišanih glava, gacala su po malom kamenitom dvorištu, a

tanke su im se nožice povijale pod teretom zvučnih imena.“599

Navedenim primerom pisac ukazuje na suprotnosti između sveta umetnosti i

stvarnosti, kao i na nemogućnost uspostavljanja ravnoteže između pomenutih svetova.

Odnos umetnosti i svakodnevnog života Ivan Galeb doživljava u kući svog učitelja

violine. Desnica veoma slikovito, opisujući samo njegov postupak nameštanja violine,

ostvaruje celovit lik stvarajući jasnu sliku zašto mu je brak tako neobičan i zašto on

stari u malom mestu. Opisujući pomenuti gest, pisac oslikava čitav karakter učtelja

violine, njegovu neodlučnost, neuverljivost i strah.

Vladan Desnica: Proljeća Ivana Galeba, Nolit, Beograd, 1960, str. 333. 597 Vladan Desnica: „Hotimično iskustvo“, Eseji, kritike, pogledi, Prosvjeta, Zagreb, 1975, str. 86. 598 Vladan Desnica: Proljeća Ivana Galeba, Nolit, Beograd, 1960, str. 239. 599 Isto, str. 66.

222

Priča o pomenutom učitelju sadrži dominantne elemente ironije pomoću koje

pisac predočava umetnost u svakodnevnom životu i okruženju male sredine: „U

mjestu je nekad uživao glas nastrana ali neobično nadarena čovjeka, jednog od onih

nesređenih i lično nesretnih genijaloida koje u takvim provincijalnim sredinama, mada

s malim osmijehom, izdižu, tetoše, ističu kao jednu od znamenitosti u menažeriji

svoga mjesta (...) Obično je takav čovjek porijeklom stranac, primjerak doseljenika u

kome aklimatizacija u novoj okolini ili srađanje s heterogenim sojem nije urodilo baš

najsretnijim rezultatom.“600

Česta su razmišljanja Ivana Galeba o sudbini umetnika i položaju umetnosti

u sistemu vrednosti. Poglavlje romana koje nosi moto “Daleko od Astapova” sadrži

priču o Galebovom prijatelju glumcu-lutalici kojeg je Galeb sreo dok je lutao

Evropom. Kao povod za ovu priču poslužila su dva retka u novinama koja objavljuju

smrt tog velikog umetnika. Galebova sećanja na susrete sa njim u dva različita

mometa njegove karijere, na početku njegove silazne putanje i na najnižoj njenoj

tački, poslužila su kao okvir za njegova dalja razmišljanja o umetnosti i sudbini

umetnika. Pričajući o pojedinačnoj sudbini, pripovedač istovremeno prikazuje

sudbinu umetnika uopšte, prolaznost slave i zaborav koji čeka većinu umetnika na

samom kraju umetničkog puta.

Izdvajajući najvažnije trenutke iz života glumca-lutalice, Galeb oblikuje

priču zasnovanu na određenim trenucima junakove biografije koji su dati bez

hronologije i suvišnih detalja. Navedenim stvaralačkim postupkom pisac istovremeno

stvara više sličnih životih priča.

Priča o glumcu-lutalici može se posmatrati kao skraćena priča o Ivanu

Galebu, pomoću koje pripovedač ostvaruje izvesnu distancu od sopstvene sudbine.

Galeb analizira odnos glumca prema pozorišnoj umetnosti ilustrujući time sopstveni

doživljaj umetnosti. U razgovoru sa glumcem, otkriva glumčevo odstojanje prema

umetnosti koje objašnjava postojanjem dva oprečna momenta u samom umetničkom

činu: momenat spontanosti, izvornosti, naivnosti, liričnosti, i momenat umještine,

nekog činjenja, momenat artificijuma “koji je i etimološki u nužnoj vezi sa pojmom

ars”.

Galeb otkriva protivrečnosti u pozorišnoj umetnosti ističući da “pravo

poetsko djelo nema potrebe da bude igrano; ono je u sebi potpuno i bez toga. A

600 Isto, str. 124.

223

scensko djelo, opet, nema potrebe da bude autentično poetsko djelo, ono se i bez toga

vrlo dobro igra.”601 Navedenim mišljenjem ističe da svaki umetnik mora biti svestan

pomenute dvojnosti koju ju veoma teško prevazići: “Umjetnik, dakle, mora da pobjedi

svoju sujetu, jer umjetnost, istinska umjetnost počinje ondje gdje prestaje sujeta.”602

Galeb i glumac dolaze do zaključka da samo veliki umetnik može da pomiri

ono što izgleda nepomirljivo, a kao primer za navedenu tvrdnju uzimaju Tolstoja koji

je bio spreman da zbog sopstvenog nesavršenstva napusti umetnost na način koji je

odabrao. Za razliku od Tolstoja, oni nisu bili spremni da u potpunosti napuste

umetnost, već umesto života umetnika opredeljuju se za život jeftinih zabavljača,

“daleko od Astapova”.

Umetnost u Desničinoj stvaralačkoj koncepciji shvaćena je kao oslobađanje

koje od umetnika zahteva da oslobodi stvaralački duh od uticaja spoljašnjeg sveta,

čineći ga time slobodnim i neograničenim: „Čitavog sam se života od nečeg

oslobađao. Život mi i nije bio drugo nego niz susljednih oslobađanja. Odbacivao sam

od sebe sve, svlačio se do gole kože, kao brodolomac pred skok u valove. Vjerovao

sam da tako postajem cjelokupniji, više svoj, više ja. Ostavljao sam nasušne oslonce,

napuštao dragocjene izvore okrepljenja, a sve zbog one male neslobode kojom su me

sputavali. Na epidermi ličnosti osjećao sam kao vežanj čak i tako nježne dodire da ni

sam nisam znao jesu li oni milovanje ili sputavanje.“603

Sloboda umetnikovog duha, prema mišljenju Vladana Desnice, ispoljava se

kroz potrebu za jednostavnošću604 kao jednu od neophodnih osobina za umetnika.

Ivan Galeb ističe da intenzitet umetnikovog doživljaja ne ovisi o složenosti ili

jednostavnosti njegovog uzroka: „Nikad se nisam stidio jednostavnosti mojih radosti.

Često im je uzrok bio upravo ništavan. Pa ipak, to su možda bile one najveće. Ili bar

najčišće. Činjenica je da se njih najbolje sjećam, pa makar koliko vremenski daleke

bile. Sjećam ih se kudikamo bolje i življe, nego stvarnijih uspjeha i izuzetno sretnih

ishoda.“605

Navedeni iskaz potvrđuje da radosti mogu biti sasvim jednostavne i kriti se u

malim stvarima. Teško je veličati i uzdizati ono što je naoko jednostavno. Radost je,

601 Isto, str. 277. 602 Isto, str. 277. 603 Isto, str. 329. 604 „Ne mogu da pojmim umjetnika koga ponekad ne spopada silna žudnja za jednostavnošću kao što pijanca spopada žudnja za mlijekom, želja da se sav okupa u jednostavnosti (...)“ Vladan Desnica: „Kako zamišljam lik umjetnika“, Književni Jadran, br.9, Split, 1952. 605 Vladan Desnica: Proljeća Ivana Galeba, Nolit, Beograd, 1960, str. 321.

224

prema rečima Ivana Galeba, „stvar koju odrasli ne poznaju“606, i treba mnogo

naivnosti za pravu, čistu radost. „Prava je radost ustvari bezrazložna. U tome i jest

njena čudesna ljepota.“607

Opisujući svetlosnu igru miša, na samom početku romana Proljeća Ivana

Galeba, Desnica naglašava da su nesicrpne bile radosti koje je ta igra podavala: „Na

svom luckastom letu, moj je miš oživljavao tačku na koju bi sjeo, podajući pokret

ukočenim predmetima i osmijeh tužnim ljudskim stvarima koje ga od svog postanka

nisu poznale.“608

Igra suncem i stakalcetom davala je detetu iluziju „da je i samo postalo jedan

mali gospod bog“ u težnji da na trenutak zarobi „odbljesak vječnosti“ na ljudskim

licima: „Kasnije, kad god sam gledao žutu pahulju osmijeha što se rađa na izmorenim

licima patnika, pognutih ljudi i zabrađenih žena po svim mjestima ljudske patnje, (...)

na licima iseljenika u čas kad se lađa otkida od obale, na licima robijaša na suncu, na

licima umirućih; kad sam gledao kako ih ozaruje kratkim bljeskom ko zna kakve

daleke šimere ili utjehom ko zna kakve neizvjesne nade, svaki put sam pomišljao: evo

se nesmiljena ruka demijurga igra s ovim nevoljnicima, odrazuje im svog ćudljivog

miša na licu, zavarava im glad sreće svojim lepršanjem, odbljeskuje im sa svog

varavog ogledalca jedan odbljesak vječnosti na njihova stara i umorna lica.“609

Opredeljujući se i opisujući naizgled bezazlenu i jednostavnu igru, pisac

otkriva jedan od svojih poetskih stavova, tj. težnju čoveka da izađe iz okvira

ograničenog prostora, da postane „besprostoran i posvudašan; i, onako pritajen iza

žaluzija, nekako ugodno odsutan iz svijeta i zbivanja, a opet ne sasvim bez uvida u

njih, ne sasvim bez saznanja o njima“.610

Stid od jednostavnosti je, prema Desničinom mišljenju, prisutan kod velikog

broja umetnika: „Stid od jednostavnosti, od naivnosti, teška je mana. Za čovjeka

uopće, za čovjeka – umjetnika pogotovu. Za ovoga, vjerovatno, najteža od svih. U

umjetnosti riječ naivnost ujedno je najveća pohvala i najveća pokuda.“611

Bojeći se jednostavnosti, bežeći od nje, neki umetnici, prema rečima Ivana

Galeba, skreću sa pravog puta, u „namjernu originalnost“, u sistem lažnih vrednosti:

„Namjerna originalnost najpouzdaniji mi je simptom odsustva one prave. Čim u knjizi 606 Isto, str. 321. 607 Isto, str. 321. 608 Isto, str. 17. 609 Isto, str. 17. 610 Isto, str. 17. 611 Isto, str. 321.

225

naiđem na mjesto koje mi makar i samo malo zamiriše na mistificiranu personalnost,

na zamućivanje zbog zanatske draži ili naprosto zbog mimetiziranja praznine, smjesta

naćulim uši. Usumnjičim se kao pijanac koji je u svojoj čaši naslutio tragove arsena. I

kao što je takva jedna primisao na arsen podobna da nam zatruje čitavo bure vina,

ovakva jedna sumnjica može da mi baci sjenu podozrenja na čitavu knjigu, pa i na one

stranice koje možda donose žežene istine. Svijesna težnja za originalnošću

nesumnjivo je stvar novijeg datuma. Zanimljivo bi bilo ispitati njenu historiju, utvrditi

njene prve pomole u životu umjetnosti. Klasični umjetnik nije je poznavao. On joj se

štoviše opirao – ta sve je bilo protiv nje: religije, ustaljeni red svijeta, uvriježeno

poštovanje starine. Onda je, da bi se stvarima pribavio ugled i cijena, trebalo

mistificirati njihovu starinu, ne njihovu novotu. Čak su i na otkrivanje novih svijetova

ljudi kretali pod stijegom otkopavanja starih! Originalnost se mučno probijala kroz

naslijeđene sheme i okvire, kroz osveštane forme, svijesno nespoznata i netražena od

umjetnika, uprkos njemu.“612

Veliki pisac, prema njegovom mišljenju, ima svoju „posebnu fizionomiju“

koja se razlikuje od „kričave i napadne originalnosti“ i svojstevna je prirodi

umetnikove ličnosti: „Otkriće vlastite originalnosti daleko je teži posao nego što to

plitkovi zamišljaju, a put do svoje ličnosti kudikamo duži i krivudaviji!“613, poručuje

Desničin junak.

Ivan Galeb u svojim razmišljanjima o umetnosti naglašava da je banalnost

smrt umetnosti. Ljudi se, prema njegovom mišljenju, ne boje svoje banalnosti već reči

banalnost jer samim imenovanjem stvari „smjesta izgube svoju krepost i svoje

dostojanstvo“614: „Ime kao da unižuje realitete, obezvređuje suštine. Gola riječ, goli

naziv, razorniji je od bilo koje kritike. Pod udarcem naziva ruše se unutrašnje

strukture ljudi, splošnjavaju se životne punoće.“615

Ukoliko želi da zaobiđe pomenute stranputice na putu stvaranja umetničke

tvorevine, umetnik, prema Desničinom mišljenju, mora da bude otvoren za spoljašnji

svet. Treba da izađe iz okvira sopstvenog sveta, da se okrene prema drugim ljudima,

naročito prema onima koji ne razmišljaju mnogo o životu, već žive jedan iskonski

život, neopterećen predrasudama. U dodiru sa takvim ljudima umetnik se susreće sa

612 Isto, str. 167. 613 Isto, str.323. 614 Isto, str. 322. 615 Isto, str. 322.

226

neposrednim i golim životom, ničim nepomućenim. Približiti se što više čoveku,

njegovom životu, osetiti damare i nemire, jedan je od glavnih zadataka umetnika.

Da bi se umetnik što više približio čoveku, najdubljim slojevima njegove

duše i psihe, neophodan mu je bar jedan „dnevni obrok samoće“, da bi se suočio sa

samim sobom. Samoća je svakodnevna potreba Ivana Galeba: „Dnevni obrok prirode

– obrok kažnjenikova hljeba! I dnevni obrok samoće. Strani su mi i ljudi kojima je

strana ljepota samoće. Oduvjek sam jedan dio mog svijesnog dana morao provesti

sam.“616

Izgrađivanje vlastitog mišljenja i sopstvenog stava prema pojavama, ljudima

i događajima neostvarivo je bez samoće: „U nekoj molitvi koju bi sastavio da je

svakodnevno upućujem nekom Bogu, jedan bi stavak neminovno glasio: Podaj mi,

gospode, nasušni obrok samoće.“617

Galebov osećaj samoće dat je kao položaj ljudske egzistencije prema kome

je individua prikazana izolovano u odnosu na sve ljudske i društvene odnose.

Kategorija samoće predstavlja ontološku suštinu Ivana Galeba. Galebova izdvojenost

izražena je i u njegovom odnosu prema ženi koji je dat veoma površno. Upravo je i

samoća u stvaralačkom mišljenju Vladana Desnice data kao „urođena stvar“: „Jer

velike usamljenosti padaju na nas fatalno, od njih ionako nema lijeka. One su valjda

urođena stvar. Naše vrhunske radosti i naša crna beznađa okrutno su nesaopćiva (...)

U svom najprisnijem i najbitnijem, čovjek je uvijek sam. Nosimo oko sebe svoju

samoću, kao svoju atmosferu. Naše jezgro ovijeno je tankom i nesaderivom opnom

koja nas od svega odvaja. Biće – mala tačka svijesti, okružena beskrajem ništavila. I,

najzad, čovjek i umire sam.“618

Desnica doživljava i prikazuje umetnika prvenstveno kao „kontemplativnu

prirodu“619 što je vidljivo u prikazu Ivana Galeba. Upravo konteplativna, diskretna i

lirski zamišljena priroda u mogućnosti je da „prodre u intimnije kutke psihe i u

tananije lirske ugođaje.“620

616 Isto, str. 353. 617 Isto, str. 354. 618 Isto, str. 354. 619 „Teško mogu zamisliti umjetnika drukčije nego kao kontemplativnu prirodu.“ Isto, str. 215. 620 „ Ta diskretnost predstavlja indiciju piščeve težnje da prodre u intimnije kutke psihe i u tananije lirske ugođaje, ne smatrajući da psihološka suptilnost i senzibilnost nalaze svoje polje samo u oblasti izvanrednog, neobičnog, halucinantnog, patološkog. Jer, ta suptilnost i ta senzibilnost, ako su uistinu stvarne i prisutne, neotuđiva su prćija pisca.“

227

Jedna od glavnih vrlina umetnika za Desnicu je skromnost, jer veliki talenti

se očituju bez prepada, „na način koji nije vanjski frapantan.“621 Pored skromnosti,

umetnik mora razviti i zadržati svoju individualnost622, uprkos vremenu i okolnostima

u kojima stvara.

Umetnikova individualnost za Desnicu predstavlja posedovanje određenog

vlastitog znanja, vlastitog naziranja i pogleda na svet: „(...) ono što znaš, znaš upravo

onako i u onom vidu u kome tebi treba i odgovara: to tvoje „znanje“ tako reći krojeno

ti je po mjeri. Nije konfekcija. A to je svakako neka vrsta luksuza. Zamisli samo imati

svoja znanja fazonirana i oblikovana baš onako kako tvoj mozak treba i kako može da

ih primi! (...) Ljudi većinom imaju jedan te isti, standardizirani pojam o stvarima.

Nešto kao uniformu. A to tvoje, to je individualni luksuz.“623

Navedeni iskazi Ivana Galeba ukazuju da su mnoge stranice ovog romana

posvećene njegovim refleksijama o umetnosti. Pošto je i sam umetnik, glavni junak

istovremeno veoma otvoreno i detaljno ispituje sebe. Galebova razmišljanja

oslikavaju njegov portret koji pisac zasniva na isticanju dva značajna motiva. Prvi je

već pomenuti motiv smrti koji neprestano prožima Galebova razmišljanja, dok je

drugi motiv isticanje sopstvenog bića, junakovog „ja“ koje je jedinstveno i

nezamjenjivo. Izražena svest junaka o nemogućnosti nadoknade svoga „ja“ uslovila je

njegovu neprestanu zaokupljenost problemima čovekovog nestajnja.

„Stvar je naprosto u tome da treba biti ono što jesi“624, poručuje Vladan

Desnica kroz lik Ivana Galeba, a „to nije ni izdaleka onako lako kao što na prvi mah

može da izgleda, a kuraža da budemo ono što jesmo – pa ma što bili – nije ni

Vladan Desnica: „Fedor Vidas: Popodne kad sam sretan“, u knjizi: Vladan Desnica: Hotimično iskustvo II, Prosvjeta, Zagreb, 2006, str.236. 621 „Okolnost što se ta samosvjesnost očituje na način koji nije vanjski frapantan, bez prepada i bez forsiranja – to je ono što mnogima ne dade da spoznaju samosvojnost tog talenta - , za nas je samo znak iskrenosti i intimnosti Penićevog umjetničkog doživljavanja i njegove umjetničke ozbiljnosti i savjesti, koji ne dozvoljavaju da ga struja manira zavede u jagmu za nekim izražavanjem koje bi mu bilo neiskreno i neosjećajno, u onu jagmu koja je pomela mnoge druge umjetnike, sa manje vlastite punoće i manje određene individualnosti.“ Vladan Desnica: „Izložba vajara Dujma Penića u Splitu“, u knjizi: Vladan Desnica: Hotimično iskustvo II, Prosvjeta, Zagreb, 2006, str. 337. 622 „Desničin Ivan Galeb, međutim ide i korak dalje: njemu je individualnost jedina mjera ljudske vrijednosti.“ Dubravko Jeličić: „U potrazi za individualnom slobodom“, Zadarska revija, br.1, Zadar, 1968. 623 Vladan Desnica: Proljeća Ivana Galeba, Nolit, Beograd, 1960, str.169. 624 „Biti ono što jesi, to je za nj jedini način da se ne bude duplikat, jer i duplikat najznatnijeg, najznačajnijeg i najznamenitijeg originala ostaje ipak samo duplikat, koji ne obogaćuje čovječanstvo, jer u svijet ne unosi ništa svoje (...) Biti ono što jesi nije, dakle, samo pravo nego i dužnost svakog čovjeka, njegova etička obaveza prema čovječanstvu.“ Isto, str. 134.

228

najmanja ni najjeftinija od svih kuraža. Ta maksima – budi ono što jesi – eliptična i na

oko besmislena, kao što su gotovo sve maksime u kojima se kondenzira jedno cijelo

životno iskustvo, bila je jedna od onih nekoliko kojih sam se u životu dosljedno

držao.“625

U Galebovoj želji da bude ono što jeste sadržano je i uverenje da pojedinac tek

tada ispunjava smisao i opravdanje svog postojanja. Biti ono što jesi za Galeba je

jedini način da se ne bude duplikat, jer duplikati ne donose ništa svoje, niti obogaćuju

čovečanstvo. Biti ono što jesi nije samo pravo svakog čoveka, već njegova moralna

obaveza prema svetu kojem pripada.

Prema rečima Nenada Radanovića, „taj subjektivistički odnos prema svemu

svojstven je Desničinom junaku. On se, neretko, približava šopenhaurovskoj

individualističkoj viziji u kojoj je pojedinac sa svojim neprikosnovenim Ja alfa i

omega svega što svijet jeste i što nije, što je biće a što ne-biće. Sklapanjem očiju

iščezava i cijeli svijet koji je i egoističan jedino po nama i za nas, dok je izvan

ovakvog subjektivističkog poimanja taj isti svijet irealnost, produkt našeg

subjektiviteta, slika koju smo stvorili o njemu.“626

Jedina prava realnost za Ivana Galeba je on sam, odnosno njegovo „ja“ po

kojem se razlikuje od ostalih. Ovaj „roman ustvari razvija tragičnu misao o pojedincu

po kom svijet i postoji, ali i stalnu priklonjenost Dekartovoj maksimi „mislim, dakle

jesam“, u čijem se krugu i odvija drama Ivanovog intelekta kao jedine istinske

stvarnosti.“627

Između Galebovog psihološkog portreta i njegovog shvatanja umetnosti

postoji izrazita podudarnost. Međutim, Galebova razmišljanja o umetnosti ne

predstavljaju samo odraz njegove umetničke ličnosti, već „sažeti, indirektni, šifrovani

izraz osnovnih principa kojih se pisac držao, oblikujući strukturu svoje knjige.“628

Govoreći o elementima autobiografskog u svom delu, Vladan Desnica je

rekao: „Autobiografsko je u onoj mjeri u kojoj je svako naše djelo, makar pisali o

marsijancim, autobiografsko.“629 Umetnička stvarnost ovog romana zasnovana je

jednim delom na piščevim doživljajima i iskustvima. Faktografski elementi u romanu

Proljeća Ivana Galeba, prema rečima samog pisca, su „jedna kuća u Splitu sa plavim 625 Isto, str. 134. 626 Nenad Radanović: „Poetika i njena realizacija“, Izraz, br. 2, Sarajevo, 1974, str. 181. 627 Isto, str. 181. 628 Nikola Milošević: Zidanica na pesku, Slovo ljubve, Beograd, 1978, str. 67. 629 „Razgovor sa Vladanom Desnicom o umjetničkom stvaranju, u knjizi: Vladan Desnica: Hotimično iskustvo II, Zagreb, 2006, str. 123.

229

jabukama na vratima; portreti iz porodičnog albuma – to su bradonje koje puše u

Ivanu Galebu – sjećate se, oni u salonu djedovom (...), razna osvjetljenja, ugođaji

pojedinih soba, onaj žuti salon u kome je spavao nadvojvoda, ona zasjenjena strana

kuće, sunčana (...)“630

Govoreći o likovima ovog romana, Desnica naglašava da postoji sličnost u

spoljnim crtama sa ljudima koje je viđao: „Stric je pozajmljen od nekog prijatelja, fra-

Anđelo ima dva realna fratra u kojima se on stopio, koji su se stopili u tom fra-Anđelu

(...)“631

Autentičnost ili neponovljivost umetničkog dela, prema mišljenu Vladana

Desnice, uslovljena je autentičnošću „stvaraočeve ličnosti“ koja je izvor umetničke

kreacije: „Desničina koncepcija stvaraočeve ličnosti umnogome je bliska

psihoanalitičkim koncepcijama koje su svojevremeno afirmisali Frojd i Adler. Po

njemu, pisac živi u svijetu egzistentnih stvari i pojava. Pojave iz spoljneg svijeta

neprestano napadaju na njegovu ličnost, međutim, one su sporedne, imaju

drugorazrednu važnost. Daleko je značajniji učinak na duševne sfere umjetnikove

ličnosti.“632

Umjetnikova personalnost633 nalazi se izvan svih tehnika, načina i prosedea i

„sačinjava neponovljivu, nezamjenjivu, neusvojivu i nepatvorivu suštinu svakog

umjetnika.“634 Upravo ta lična i neponovljiva novota umetnikove ličnosti je „jedina

vrsta novote koja na području umjetnosti može da ima značaja i vrijednosti.“635

Desnica ističe da je umetnikova personalnost najčešće zapostavljena, o njoj

se govori tek u „posljednjem redu“636, dok se mnogo više pažnje posvećuje tematici i

sredini iz koje su tema ili siže uzeti, tehničko-literarnim načinima i postupcima nego

efektu koji je tim načinima postignut. Time se estetska vrednost traži i pronalazi ne u

630 Isto, str. 124. 631 Isto, str. 126. 632 Vojislav Nikčević: „Poetika Vladana Desnice“, Izraz, br. 7, Sarajevo, 1969. 633 „Kvalitetni i kvantitetni modaliteti personalnosti – ona kakvoća legure, entitet mase, koncentracija udarnosti – odlučni su za umjetnikov rang i format, za stepen vrijednosti njegovog djela, za dubinu upečatka koji ono ostavlja u nama. A autentičnost i istinitost (podvlačim tu riječ) umjetnikove ličnosti, ubjedljivost njegove ljudske angažiranosti (...) odlučni su za ozbiljnost i bezuslovnost tog upečatka.“ Vladan Desnica: „Ličnost i prosede“, u knjizi: Vladan Desnica: Hotimično iskustvo II, Prosvjeta, Zagreb, 2006, str.169. 634 Isto, str. 169. 635 Isto, str. 170. 636 „A tek u posljednjem redu, ili čak nikako, govori se o onome što predstavlja i najprimarniji momenat i uvjetuje najosnovniju vrijednost umjetničkog djela.“ Isto, str. 169.

230

ostvarenim rezultatima, već u upotrebljenim sredstvima. Takav fenomen Desnica

naziva pasijom za „tehniku same stvari“, a ne za samu stvar.

Autentičan umetnik ne razmišlja o pitanjima forme i postupka, jer su ta

pitanja sastavni deo stvaralačkog akta i emanacija njegove ličnosti, dok za

neautentične umetnike „to nije unutrašnji postulat nego intencija, kod njih to nije

nužnost već usvojeni postupak.“637

Unapred zadati „stvaralački prosede“ Desnica metaforično naziva

„protezom“ i smatra ga samo pomoćnim sredstvom u procesu stvaranja, dok je

autentično književno delo za njega „prirodni organ.“ U tako shvaćenom umetničkom

delu kao živom organizmu „umjetnikova personalnost se ogleda i u potrebi za

novotama, u nemirnoj radoznalosti i neumitnoj potrebi za promjenom.“638

Savremenost, modernost i originalnost umetnikovog postupka, kao i

specifičnost tematike i novota psihičkih regiona u koje umetnik zalazi, prema rečima

Vladana Desnice, mogu da imaju značaj i vrednost samo ukoliko su sastavni deo

njegove ličnosti639, ukoliko „mu je podsvijest natopljena svom tom sadržinom.“640

Pisac, prema mišljenju ovog autora, ne sme da bira zahvalne teme kojima

može da postigne što veći efekat, jer takav odnos prema materiji značio bi piščevo

ogrešenje o profesionalno poštenje: „Ali po mom shvatanju ne bira čovjek svoju temu,

nego tema bira svog čovjeka; čovjeka podesna i podobna, da je na odgovarajući način

obradi. Ona mu se čisto nameće, i dobro je, što tako biva. Jer ma koliko nas neka

materija interesirala, zagrijavala, zaokupljala, mobilizirala sve naše snage i sva naša

637 Isto, str. 169. 638 Isto, str. 169. 639 U bilješci o Ugu Foscullu Desnica potvrđuje navedeni poetski stav: „U Foscullu pored istaknutih klasičnih reminiscencija, mitoloških ekskurza i asocijacija, osjećamo jako duh čovjeka njegova vremena, dah romantičke epohe na pomolu, pored plastične skulpturnosti i klasične čistote linije, nalazimo uzburkani duh i upadljivi temperament romantike. Klasične reminiscencije kod njega Grka, nisu puki i mrtvi dekor kao kod drugih talijanskih pisaca njegova i ranijih vremena, ima tu mnogo vidjenog i prisno doživljenog, ima tu grčkog pejzaža, i osvjetljenja, i atmosfere, svega onog što je iz djetinjstava ponio u čima i duši.“ Vladan Desnica: „Bilješka o Ugu Foscullu”, u knjizi: Vladan Desnica: Hotimično iskustvo II, Zagreb, 2006, str. 251. 640 „Čovjek može da umjetnički uspješno savlada temu samo onda ako su mu sredina, prilike, ljudi, mentalitet, situacije, odnosi, atmosfera, pa čak i pejzaži, i štimunzi, i osvjetljenja, mirisi, zvukovi, prisno i od davnine poznati, ako mu je podsvijet upravo natopljena svom tom sadržinom, ako iz te sredine i iz tog životnog sklopa u sebi nosi duboke i prebogate naslage iskustva i saznanja, ako sigurno pozna i nepogrešivo osjeća svaku i najmanju pojedinost, svaki najtananiji psihički pokret, svaku intonaciju glasa; ako u sebi nosi čitavu galeriju tipova, ako ima već gotovu i nedvojbeno točnu intuiciju svakog lica i svake njegove reakcije u bilo kojoj datoj situaciji.“ Vladan Desnica: „O jednom gradu i jednoj knjizi“, u knjizi: Vladan Desnica: Hotimično iskustvo II, Prosvjeta, Zagreb, 2006, str. 140.

231

praktična nastojanja kao teoretska misao ili kao praktični sadržaj, ona samim tim još

ne postaje kadra da bude i materija našeg umjetničkog djela.“641

Desnica naglašava „kuražu skromnih tema i motiva“642, jer približavanje

naoko sitnom motivu dovodi pisca do stvarne, unutrašnje vrednosti materije, do

približavanja čoveku onakvom kakav jeste. Prisećajući se plafonske slikarije

blagovaonice iz detinjstva, Ivan Galeb ukazuje na važnost „stvari od uprav nikakva

značaja i vrijednosti“, kao i na moć sposobnosti pamćenja: „Pamtim, okrutno pamtim

– kao što se već okrutno i neotkupivo pamti iz djetinjstva sva sila stvari od uprav

nikakva značaja i vrijednosti! – svaku najmanju šaru, svaku najmanju vijugu i kovrču

na toj plafonskoj slikariji.“643

Galeb iz svojih sećanja izdvaja upravo slikariju na plafonu, i već njenom

lokacijom otkriva svoje skolonosti ka obmani prostornosti. Ukrašena oblacima dima,

ta plafonska slika u doživljaju Desničinog junaka ima moć da ga prenese u neke druge

prostore: „Oblaci duhanskog dima skupljali su se i lebdjeli pod stropom, s plavičastim

opalskim prelivima. Oduvijek mi je bilo drago to šimerično opalsko prelijevanje, i

oduvijek sam podlijegao njegovoj moći da nas preveze u sfere irealnog.“644

Pored pomenute slike, pažnju Desničinog junaka u blagovaonici privlačila je

srebrna kutija za biskvit u obliku globusa čiji je mehanizam dočaravao promenu

postojanja u nepostojanje: „Kad bi mi dosadili razgovori starijih i izmorila me moja

zapažanja, uzeo bih se igrati tom kutijom. Nebrojeno puta uzastopce pritiskao sam

opružicu i nalazio kao neko malo čudo u tome kako se sjajna, ispupčena oblina gornje

polutke odjednom preokrene i kako, mjesto nje, najedamput zijevne praznina:

nabubrela punoća oblika naglo se preobrati u šupljinu, u prazan prostor, u jedan mali

bezdan mraka, postojanje se odjednom prometne u nepostojanje.“645

Polazeći od jedne realne, jasne slike, pisac iznosi svoju sklonost prema

bezgraničnom i irealnom, koje u njegovoj stvaralačkoj koncepciji tek u sklopu sa

realnim sačinjava celinu: „Zato sam tu istu opalsku zamagljenost volio i u čašama sa 641 Isto, str.140. 642 „Vidas ima kuražu jednostavnosti, kuražu skromnih tema i motiva. A to nije nipošto najmanje vrijedna, pa čak ni najmanje herojska, od svih kuraža. On se plaši sitnog motiva, glatkog završetka, nezaoštrene poente (...) On će radije dozvoliti da mu linija napetosti i zanimljivosti malko padne, nego da pređe u forsiranje. I na tome mu treba čestitati. Jer se jedino tako iznalaze stvarne, unutrašnje vrednote u materiji.“ Vladan Desnica: „Fedor Vidas: Popodne kad sam sretan“, u knjizi: Vladan Desnica: Hotimično iskustvo II, Prosvjeta, Zagreb, 2006, str.236. 643 Vladan Desnica: Proljeća Ivana Galeba, Nolit, Beograd, 1960, str. 39. 644 Isto, str. 40. 645 Isto, str. 44-45.

232

mastikom, koja se u ljetna popodneva posluživala uz crnu kavu u toj blagovaonici.

Činilo mi se da i u samom ukusu vode s mastikom osjećam neki odbljesak nerealnih,

šimeričnih prostora, pa sam je pio i onda kad nisam bio žedan, kao iz nekog duga

prema bezgraničnome.“646

Navedeni odlomak ilustruje tvrdnju da Desnica u svojim književnim

ostvarenjima prikazuje podvojenost čoveka, života i sveta što potvrđuje i njegov junak

Ivan Galeb: „A slutnja tog drugog prostora i tog drugog toka zbivanja rađala je neki

mučan nesrazmjer, bolnu i čežnjivu podvojenost bića. Ovaj naš život, i ritam ovog

našeg kruga, pa i život i ritam svakog drugog kruga, ma koliko življeg i zbivanjem

bogatijeg od ovog našeg, i opet je samo jedan dioni život – samo jedan mrtvi rukavac

vremena. I odatle: prva mutna rasipanja žudnje za sveprisutnošću: o, biti u samoj

jezgri događaja, u tački gdje se stječu i ukrštaju sve niti! U samom središtu gdje se

začinje vrijeme, gdje se iz ruku vječnosti odvija njegovo klupko!“647

Nepregledni su prostori kojima se u mislima kreću Desničini junaci želeći da

budu svuda prisutni. Svi procesi traju istovremeno u sveri realnog, kao i sveri irealnog

prostora, dok se život sastoji od „igre osjećanja“ i „četvrtastih činjenica“, ističe Ivan

Galeb: „Ali šta mogu kad se moj život sastojao više od takvih buba i fantazija, od igre

osjećanja, od potitravanja senzibilnosti, od nekakvog kineskog pozorišta sjena, nego

od onih čestitih, četvrtastih činjenica koje imaju svoje lijepo, sistematizirano mjesto u

životu pristojnih građana (...)“648

Opipljive činjenice za Desnicu imaju sporednu, drugorazrednu važnost, dok

je važnije ono što stoji iza njihove površine, sve ono što se može zamisliti i naslutiti.

Pronaći „naličje“ čoveka koje se krije pod njegovom spokojnom i svetlom površinom

jedan je od osnovnih zadataka ovog autora. Materija je u Desničinoj poetici „istina“

koju treba nadvladati pretvarajući je u „mistiku“ i odupirući se time prolaznosti.

U težnji da nadvlada realno i dokuči ono što se ne spoznaje očima, da

uzmakne realnim okolnostima koje su ga zadesile, kao i samoj stvarnosti, Desničin

čovek utehu pronalazi u iluziji koja je stalno prisutna.

Nasuprot realnom svetu, stvarnom i svakidašnjem u kojem se nalazi i

provodi svoj život, Ivan Galeb ukazuje na istovremeno postojanje jednog višeg sveta,

646 Isto, str. 40. 647 Isto, str.51. 648 Isto, str. 165.

233

beskrajno velikog i neograničenog koji je u direktnoj vezi sa čovekom i njegovim

doživljajem.

Nagoveštavajući postojanje jednog drugog sveta, Desnica otvara mogućnost

dvojnosti između postojanja i nepostojanja. U takvom svetu pojmovi smrti i vremena

dobijaju drugo značenje, nit vremena se gubi i život se prostire „u jednoj ravni, plošan

i raznobojan kao ćilim“.

U težnji da omekšaju oštre bridove stvarnosti olakšavajući time sopstveno

postojanje, Desničini junaci u svojim mislima posežu za zamagljenim i beskrajnim

daljinama uranjajući u njih svoje dosadašnje živote. Zahvaljujući trenutnom zaboravu

omogućuju sebi privremenu izolovanost od vremena koje prolazi.

Ivan Galeb u jednom od svojih razmišljanja analizira „momenat spontanog

zaborava“, izjednačavajući ga sa „prazninom“ koja je bezdimenzionalna, u isti mah i

beskrajno velika i beskrajno mala. Smatrajući da prisustva imaju svoju dimenziju i

svoje granice, odsustva su, prema mišljenju pomenutog junaka, nemerljiva: „Ona su

eoni beskonačnoga što se ucijepe između dvije tačke u nizu trajanja tako da im ne

poremete ni redosljed ni broj. Ko zna koliko takvih pustolina beskonačnog, sabijenih

u jedan hip, mi proživimo u toku našeg malog, uobročenog života! Jedan časak našeg

mjerljivog vremena podoban je da kaptira čitave oceane onog nemjerljivog. Samo

ukoliko se i u naše sne, u naše zaborave, nije već ušuljalo vrijeme sa svojim

nesnosnim tik-tak-tik-tak. Ali ako smo uspjeli da ga se bar u našim zaboravima

ispriprostimo, kakve li su učarane spilje bezvremena ne kriju u takvoj jednoj uskoj

pukotini u stijeni Vremena!“649

Pored teme smrti, umetnosti i umetnika koje su najprisutnije u svim

Desničinim proznim ostvarenjima, najznačajnije mesto u ovom romanu zauzima

čovek i njegov doživljaj, što potvrđuje Ivan Galeb u svojim razmišljanjima: „Čovjek.

Gorostasna tragična figura na pozadini agonično raskrvavljenog horizonta, na samom

razmeđu između dvaju provalija: provalije beskonačnosti i provalije smrti i mraka.

Grud mu je puna ljeskanja bića i nebića, u njoj se motaju smrt i besmrtnost, sad

uhvaćene u koštac, sad obujmljene u zagrljaj. Prolaznost i vječnost, konačnost i

beskonačnost, uspoređene i ravnopravne, počivaju mu jedna na jednom, druga na

drugom dlanu, kao dvije ptice.“650

649 Isto, str. 130. 650 Isto, str. 90.

234

Čovek je u Desničinom književnom delu prikazan kao složena figura koja

često krije svoje pravo lice: „Čitav jedan čovjek založen u to da falsificira sam sebe,

čitav jedan ljudski život uložen u to da se održi na licu jedna dosta prozirna, sasvim

dvojbeno ukusna obrazina, često čak i gora nego što je rođeno lice!“651

Desnica u svojim proznim ostvarenjima istražuje i prikazuje čoveka koji

izmiče oku nehajnog posmatrača, njegova granična stanja, borbu između svesnog i

nesvesnog dela čovekove ličnosti, borbu „između dobra i zla u čovjeku“.652

Prikazati čoveka u Desničinoj stvaralačkoj poetici znači prevashodno

„prikazivati što i kako on razmišlja“, što istovremeno za ovog pisca predstavlja jedan

od osnovnih zadataka književne umetnosti: „Za moj ukus, osnovni je nedostatak

novije literature baš to – što je nedovoljno intelektualistička. Čovjek se, naime, po

sveopćem priznanju, u toku vjekova i tisućljeća, jako, jako razvio, cerebralizirao. I

kao što je nekad davno, uglavnom, sjekirom od kremena ubijao sobove, tako on

danas, uglavnom, misli; dube, kopa, analizira. Pa zato, kao što je nekad prikazivati

čovjeka značilo uglavnom prikazivati ga kako lovi sobove, danas prikazivati čovjeka

moralo bi, uglavnom, značiti prikazivati što i kako on razmišlja. A kad umjetnost to

ne čini, ili ne čini u dovoljnoj mjeri, ona očevidno podbacuje u poređenju s

umjetnošću pećinskog čovjeka.“653

Sagledavajući čoveka kao svesno i nesvesno654 biće, Desnica ukazuje na

javu i san kao različite okolnosti koje utiču da njegova stanja i ponašanje: „Lica

spavajućih ne lažu: tek na njima vidimo pravu bijedu njihovih sopstvenika. Na javi,

naša su lica zategnuta bilo kakvim svijesnim htijenjem ili nesvijesnim stremljenjem,

oživljena bilo kakvim ciljem, namjerom, nastojanjem, pa makar nastojanjem da skriju

svoj pravi izgled, svoj istinski izraz; maskirana kakvim više ili manje namjernim

izražajem. Osjećaj je na njima ili zatomljivan ili pretjerivan, ali uvijek krivotvoren.

Tek u snu, kad je iskopčana poluga volje, kad je naše tijelo bez obrane... kako li tek

tada bijedna izgleda ljudska mašina! ... Kad san izgladi našu lažnu krabuljsku

nacerenost, kad poravna grimasu bora složenih u osmijeh, kad popusti grč

651 Isto, str. 231. 652 Isto, str.94. 653 Isto, str. 108. 654 “Tebe zanima samo čovjek in abstracto. Konkretni ti je previše vulgaran, nedovoljno interesantan. Uprav kao da je uslov za čovjekoljublje izvijesna distantia loci.” Isto, str. 222.

235

hotimičnosti – kako li tad iz skrovitih dubina ispluta na lice prisna briga čovjekova,

njegov rođeni udes! ... Koliko li nijeme istine na tim licima!“655

Razotkrivajući čoveka u nesvesnim stanjima, Desnica pokušava da se što

više približi njegovoj unutrašnjoj realnosti. Ivan Galeb potvrđuje navedeni zadatak

pisca: „Mi nosimo u sebi naša istinska lica, naše prisne sadržaje, naše urođenje načine

osjećanja, iz čitavih nas izrasle vizije svijeta; naše apsurdnosti koje znače našu

unutrašnju realnost.“656

Tragajući za moralnim sukobima unutar samoga bića, Desnica otkriva i

prikazuje najrazličitija ljudska stradanja, krivice i nade ne osuđujući čoveka, već

težeći da shvati sve njegove protivrečnosti koje ga karakterišu.

U razgovoru sa fra Anđelom Desničin junak ističe: „- Pa to se i zove čovjek,

moj oče: skup intimnih kontradikcija zašivenih u jednu ljudsku kožu! I čim su

kontradikcije brojnije i veće, tim je potpuniji i cjelokupniji čovjek. Živu čovjeku nije

potrebna neka suvislost, neka dosljednost, pa da bi bio realan i za život sposoban. To

je potrebno licima iz umjetničkih djela, a i njima samo donekle; svakako mnogo

manje nego što se obično misli. Živim ljudima to ne treba: sam fakat što postoje i što,

onakvi kakvi su, ipak kako tako žive, dokazuje njihovu mogućnost, njihovu

podobnost za život, ako bi ko u nju posumnjao (...)“657

Čovek je u Desničinoj stvaralačkoj koncepciji doživljen kao večita i

neiscrpna tajna, kao zagonetka pred kojom pisac svaki put nanovo zastaje tražeći u

njemu nešto novo i vredno: „Sve je vredno da se o njemu ponovo razmisli, ništa nije

konačno poznato i određeno. I svaki čovek je za njega nešto vredno. Sa svim se treba

suočiti, potpuno i bez ostatka.“658

Ivan Galeb potvrđuje piščevo mišljenje: „Neobično cijenim baš one pisce

koji nam otkrivaju sitna, tanana vlakanca u čovjeku, one naoko neznatne unutrašnje

momente. Griješe ljudi kad za znatnim vanjskim efektima zamišljaju neke velike

unutrašnje pomake, neke krupnije movense.“659

655 Isto, str. 38. 656 Isto, str. 322 657 Isto, str. 190. 658 Vladan Desnica: „Djelo nastaje dalje od pisaćeg stola“, u knjizi: Vladan Desnica: Hotimično iskustvo II, Prosvjeta, Zagreb, 2006, str. 108. 659 Vladan Desnica: Proljeća Ivana Galeba, Nolit, Beograd, 1960, str. 228.

236

Treba prikazati što obuhvatniju sliku čoveka660, istovremeno i dobro i zlo u

njemu, odnosno njegovu i svetlu i tamnu stranu kao suštinske sobine Desničine vizije

sveta. Zlo je u Desničinoj stvaralačkoj poetici podjednako prisutno kao i dobro, jer

jedino uzajamnim delovanjem njihovo postojanje je opravdano. Smenjujući princip

dobra i zla, pisac prikazuje večitu borbu koja se odvija u čoveku i svetu kojim je

okružen.

Navedeni stvaralački postupak Dragan Jeremić određuje kao dijalektičku

metodu koju pronalazi u Galebovoj ličnosti: „Metoda kojom Galeb prilazi svim

stvarima jeste dijalektička metoda (...) to stalno dvojenje, taj sukob suprotnosti stavlja

Galeba u okvir jedne iznutra razdvojene integralnosti (...) Po njemu čovek mora da

prima sve suprotnosti kao nedeljive delove celine života.“661

Čovekov duhovni svet je središnja kategorija Desničinog sistema

mišljenja, a ideja o njegovoj patnji javlja se kao neizbežna i večito prisutna. Patnja je

obeležila najranije detinjstvo kao i čitav život Ivana Galeba: „Čini mi se da nikada

kasnije nisam doživio silnijeg čuvstvovanja i strasnije patnje. Realna životna

stradanja, tegobe praktičnog života, nešto su sasvim drugo. I, usuđujem se reći, nešto

mnogo manje. A možda ni dandanas ne bih imao smjelosti da to kažem, kad me čitav

dosadašnji život, sa svim njegovim iskustvima bola i doživljavanjima patnje, ne bi na

to ovlašćivao. Ako čovjek ni po koju cijenu ne bi želio da se vrati u djetinjstvo, ako bi

čak pristao da se vrati u ma koje drugo doba i ma koju drugu situaciju svog minulog

života radije nego u djetinjstvo, mislim da je to najviše u prvom redu baš zbog te

nemušte i bezimene djetinje patnje.“662

Stanko Korać u svom prikazu Desničinog romana ističe da je patnja

„značajni dio života Ivana Galeba. On je onaj čovjek koji je intenzivno u punoj

otvorenosti čula i koji je proživljavao patnju kao nešto što je u samoj čovjekovoj

prirodi. Ovdje se ne pretpostavlja misao životu, nego obrnuto, pretpostavlja se život

misli. Prvi i najvažniji zakon u tome je da se živi, a potom da se misli. Taj je stav

potpuno u skladu sa egzistencijalizmom.“663

660 „Žeđ za saznanjem o čovjeku je osnovna. Ona je jednako za pohvalu pa makar kako i makar kroz koju pukotinu saznanje u nas prodiralo.“ Vladan Desnica: „Volite li film?“, u knjizi: Vladan Desnica: Hotimično iskustvo II, Zagreb, 2006, str. 90. 661 Dragan M. Jeremić: Perom kao skalpelom, Bagdala, Kruševac, 1969, str. 111. 662 Vladan Desnica: Proljeća Ivana Galeba, Nolit, Beograd, 1960, str. 53. 663 Stanko Korać: Svijet, ljudi i realizam Vladana Desnice, Srpska književna zadruga, Beograd, 1972, str. 193.

237

Desnica se svojim prozama razlikuje od pisaca svoga vremena po naglašenoj

prisutnosti čovekove patnje prikazane u najrazličitijim vidovima. Patnja u

stvaralačkom doživljaju Ivana Galeba poseduje određeni estetski kvalitet i predstavlja

izvesni uslov za umetničko stvaranje: „Svi mi gotovo uvijek više ili manje stiliziramo

naše duševne patnje; svi mi znamo da njima nije strana diskriminacija lijepoga i

ružnoga, svi mi osjećamo da u njima latentno živi neki estetski kvalitet, da su one

podobne za estetsku preradu, pa da se od njih doista kasnije često i prave poeme i

tragedije i simfonije i slično.“664

Suočavajući se sa patnjama koje im donosi život, „ljudi traže što goliju

konkretizaciju svog zla i svog pakla.“665 Čovečanstvo se „prozlilo“, naglašava

Desničin junak, dobilo „perverzne ukuse“ i kao takvo od umetnosti zahteva da

predstavi stvarnost u svim njenim vidovima, sa svim oblicima čovekove patnje i zla.

Desničini junaci svakodnevno se suočavaju sa patnjom prihvatajući je kao

deo svoje stvarnosti. Međutim, nema kod njih glasnog jadikovanja nad nesrećnom

sudbinom, već je učestala slika zatvorenog ćutanja i neme trpnje. Slično mišljenje

iznosi i Desničin junak Ivan Galeb, i kao jedno od svojih značajnijih životnih

iskustava naglašava da je uzaludno izmicati patnji jer je ona neizbežna, već treba

„gaziti dalje kroz nju, do one mrtve tačke na kojoj iznurenost ljudskog stroja potpuno

izbalansira patnju“.666

Suočen sa sobom u trenucima samoće i patnje, nezadovoljan okolnostima u

kojima se nalazi, ublaženje svog nezadovoljstva i utehu Desničin čovek nalazi u

samoj trpnji i stradanju. Posmatrajući ovaj roman uočavamo da je patnja stalno

prisutna u životu Ivana Galeba.

Suočavajući se neprestano sa svojim prošlim i sadašnjim patnjama, Ivan

Galeb je izložen mislima o ništavilu i konačnosti: „Tek mnogo kasnije shvatio sam da

je to djetinjsko osjećanje – tako puno patnje, i tako blizu i ništavilu i neuništivosti –

ustvari bilo samo ljeskanje, i migoljenje, i treperenje onog silnog, grdnog, neuništivog

osjećaja života u meni, i one strahovite, neutažive žudnje za njim. Onog osjećaja

života koji me je, makar i nespoznat, neprepoznat, makar i prerušen u svoju

664 Vladan Desnica: Proljeća Ivana Galeba, Nolit, Beograd, 1960, str. 29. 665 Isto, str. 275. 666 Isto, str.128.

238

suprotnost, u igru potitravanja s ništavilom, u žeđ samouništenja, kroz čitav život

vitlao i pratio.“667

Ova misao je izvor čovekove patnje, jer znanje o konačnoj sudbini narušava

ravnotežu i mir. Desničina dela su puna čovekovih doživljaja i razmišljanja o

prekomernom ljudskom ništavilu. Odgovore na svoja pitanja Desnica ne traži ni u

prirodi, ni u Bogu, ni u spoznaji, već u čoveku i njegovom doživljaju. Navedeni

poetski stav ukazuje da umetnost proizilazi iz samog čovekovog života, tačnije

njegovog doživljaja.

Milivoje Marković naglašava da „Desnica svoju stvarnost zasniva na

istinitosti doživljaja, na činjenici da je realno ono što proživljavamo, ono što znamo, a

ne ono što ne dopire do nas, što nas ne izaziva (...) Za Desnicu kao pisca ono što se

proživljava najdublja je realnost – jedina istina od koje se ne može pobeći, to je ono

što smo proživeli. Zato je Desničin roman Proljeća Ivana Galeba tako inpresivan i

sugestivan jer on ne razlaže takozvanu objektivnu realnost, već Ivan Galeb govori o

onome što je doživio, razlaže svet svojih misli i ideja, svojih strasti i snova, iskazuje

najjače impresije iz ličnoga života.“668

Razmišljajući o ljudskim potonućima, Ivan Galeb napominje da ljudi imaju

potrebu za nekom malom dozom metafizike u svojim namerama da prevaziđu osećaj

neumitnog kraja: „Proskribiraju metafiziku duše, da bi odmah zatim, na mala

vratašca, propustili nekakvu metafiziku tijela. A kad neće ili ne smiju da je prave od

čega drugoga, prave je tako da na njen stepen podižu makar neki bubreg, jetru,

žlijezdu, ili sve te stvari skupa. I za to stvore jedno novo ime, ili preupotrebe staro. A

to ime, na burzi racionalnoga, ima otprilike onu istu vrijednost koju je imala ranija

riječ ’duša’.“669

Zahvaljujući toj potrebi nastaju umetnička dela čije stvaranje je Desnica

doživljavao kao veoma složen proces u kojem podjednako učestvuju iskustvo i

intuicija, fantazija i memorija: „Potpuno se predati umjetnosti znači nešto kao zavjet

siromaštva: odreku od volje i njenih postignuća. Znači prepustiti se rovanju

unutrašnjih sumnja i kolebanja, osjetljivosti i njenom rastakanju. A ako osjetljivost i

fantazija nisu krv i meso umjetnosti, ne znam što bi drugo bila umjetnost.“670

667 Isto, str. 53 668 Milivoje Marković: Prostori realizma, Minerva, Subotica, 1981, str. 79. 669 Vladan Desnica: Proljeća Ivana Galeba, Nolit, Beograd, 1960, str. 302. 670 Isto, str. 352.

239

Stvoreno na taj način, umetničko delo se, prema mišljenju ovog pisca, sastoji

od „niza pojedinačnih, dionih i raznovrsnih manifestacija, fantazije, zapažačkog dara,

osjećaja za prirodu, životnog iskustva itd, dakle od čestica umjetnički kreativne

senzibilnosti koje u sebi nose žive i vrele pulzacije života, žive i vrele kaplje

konkretnosti“.671

Fantazija je veoma značajan elemenat u stvaralačkoj poetici ovog pisca jer

omogućava potpunije sagledavanje i stvaranje kompletnije slike o životu i svetu.

Zahvaljujući fantaziji, Desničini junaci odlaze u sferu irealnih prostora u kojima se

kriju mnogi uzroci realnoga.

Autor ovog romana, prema rečima Radomira Ivanovića, „pomjera granice

realnosti i granice umjetničke realnosti. Svim kreativnim i intelektualnim silama on

nastoji da u što većoj mjeri ukine onu hipotetičku granicu koja dijeli realnost od

fantastike, zamjenjujući u narativnoj prozi jednu kategoriju drugom, u želji da pokaže

jedinstvenost i harmoničnost konkretnog i apstraktnog svijeta, racionalnog i

iracionalnog, jer sve što prođe ljudskim umom pisac smatra dijelom realnosti.“672

Sam put u drugi svet moguć je pomoću fantazije koju treba, prema rečima

Ivana Galeba, već kod dece usmeravati u tom pravcu: „Potaknuti u njima sumnju da li

i tamo važe ovdašnje forme i kategorije, poljuljati im povjerenje u pojam postojanja, u

pojam vremena.“673

U težnji da konkretizuje različite doživljaje, Ivan Galeb još kao dečak u svojoj

svesti stvara imaginarni lik Bućka, koji predstavlja plod čovekove fantazije i namere

pisca da granice realizma učini nevidljivima. Realizam je za njega sve što prođe

čovekovim umom, „sve što je jednom stvoreno“674, sve što je mišljeno, doživljeno,

maštano: „Jednom njezinom riječju, Bućko je bio stvoren (…) Jedna jedina babina

riječ imala je moć da ga odjednom i iz ničega stvori.”675

Navedena tvrdnja ukazuje da pisac, prema mišljenju Radomira Ivanovića,

“upotrebljava kategoriju realizam kao kompozitni pojam, onako kako su ga u

671 Vladan Desnica: „Zloupotreba...“, u knjizi: Vladan Desnica: Hotimično iskustvo II, Prosvjeta, Zagreb, 2006, str.192. 672 Radomir Ivanović: Po sunčanom satu, Zmaj, Novi Sad, 2001, str. 82. 673 Vladan Desnica: Proljeća Ivana Galeba, Nolit, Beograd, 1960, str. 224. 674 „... sve što je jednom stvoreno, kao i sve što je u jednom hipu samo pomišljeno, živjet će do konca, neporecivo i neuništeno.“ Isto, str. 50. 675 Isto, str. 50.

240

teorijskoj i primijenjenoj ravni prihvatili pristalice integralnog realizma, gotovo kao

oznaku za umjetnost u cjelini.”676

Posmatrajući nastanak Bućka, prema rečima Stanka Koraća, “dolazimo do

stava da fantastika pripada strukturi svijesti, da se ona rađa ponekad ni iz čega, da je

dovoljna jedna riječ, ili neki šum, ili ma kakav pokret da se rodi fantastično. Ono se

ne bi moglo roditi kad bi čovjekova svijest prihvatala samo pozitivnu stvarnost, samo

onu stvaranost koja je dohvatljiva čulima.”677

U Galebovom detinjstvu Bućko je predstavljao potrebu dečaka da nešto

tajnovito i zamišljeno pretvori u stvarnost i izjednači ono što se istinski događa sa

onim što se samo zamišlja: „Doista, zar i fakat našeg doživljavanja u misli, u fantaziji,

zar i fakat našeg čuvstvovanja, treperenja naše senzibilnosti, nisu isto tako fakti kao i

oni „vanjski“, „fiziči“, „realni“, „objektivni“ fakti (...)? Zar i fakat što ja u datom času

doživljavam, mislim, čuvstvujem, strepim, trpim, nije isto tako realan i historičan

fakat kao i fakat što je u datom povijesnom momentu Cezar prešao Rubikon (...)?678

Desnica izjednačava čovekove misli sa stvarnošću, težeći da stvori što

obuhvatniju sliku: „Nikad nisam mnogo vjerovao u realnost realnoga. To nesumnjivo

mora biti konstitucionalna greška. Kao što uslijed nekih bolesti čovjeku ostane do

starosti tanak, piskutav glas iz djetinjstva, tako je i meni ostalo to slabo razlikovanje

između pomisli i stvarnosti, između „istine“ i „laži“, između onoga što se „odistinski

događa“ i onoga što se „samo zamišlja“. I, što je još gore, ostala mi je izvjesna

nesposobnost da shvatim punu važnost tog lučenja.“679

Pored Bućka, Desničin junak u svojoj svesti gradi lik Mama-Jumbe koja

predstavlja božanstvo u koje veruju ljudi nekog plemena. Iako ona objektivno ne

postoji, to ne umanjuje njen značaj, jer ona postoji u svesti ljudi koji u nju veruju.

Ljudi imaju potrebu da stvaraju Mama-Jumbe jer im je potreban vođa i spasitelj, bez

kojeg ništa ne mogu svojoj borbi sa spoljašnjim svetom.

Uspoređujući činjenice realnog, spoljašnjeg sveta sa unutrašnjim, duhovnim

svetom čoveka, Galeb uočava njihovo uzajamno delovanje: „Zar ono što se „samo

misli“, što se čuvstvuje, doživljava, pati, ne potresa moćno samo temelje našeg bića, i

nije li to često po nas presudnije i posljedičnije od onoga što nam se događa u „svijetu

676 Radomir Ivanović: Po sunčanom satu, Zmaj, Novi Sad, 2001, str. 82 677 Stanko Korać: Svijet, ljudi i realizam Vladana Desnice, Srpska književna zadruga, Beograd, 1972, str. 420. 678 Vladan Desnica: Proljeća Ivana Galeba, Nolit, Beograd, 1960, str. 91. 679 Isto, str. 91.

241

vanjskih objektivnih fakata“? Do te mjere, da ponekad uzdrma i naš fizis, ugrozi i

samu našu egzistenciju. I zar i ti „vanjski“, „objektivni“ fakti u suštini ne ostvaruju

svoju važnost i svoju značajnost po nas tek time što se pretoče u naše misli i naša

čuvstvovanja, u naše unutrašnje glasove, u odjeke naših tamnih unutrašnjih spilja i

pećina, u naše strahove i naša nadanja, u naše boli i naše radosti!“680

Zadržavajući se na čovekovom doživljaju i njegovom unutrašnjem svetu,

Galeb dolazi do zaključka da je stvarnost prevashodno ono što se čoveku dogodi u

životu, kao i njegova svest o tome. Prema mišljenju Milivoja Markovića, „za Galeba

važna je i činjenica da čovek ume i može realno da misli svet, da dublje pronikne u

njega i da ga oplodi svojim pretpostavkama stvarnog, da ono što je tzv. konkretna,

objektiva realnost šire i dublje razmakne u svojim unutrašnjim granicama.“681

Pisac ne prikazuje samo događaje kroz koje prolazi Ivan Galeb, nego

istovremeno fiksira i osećanja koja su izvorište njegovih dnevničkih zapisa.

Mogućnost istovremenog prikazivanja Galebovih događaja i osećanja koja ih prate,

Radomir Ivanović određuje kao Desničinu „alhemiju postupka“.

Slično zapažanje otkriva Nenad Radanović u svom prikazu ovog romana:

„Zapravo, nad svim pojedinostima u Ivanovom životu prevlast imaju njegova lična

osjećanja, kojima on boji svijet oko sebe, kao i svoja prva životna iskustva i

iskušenja.“682

Pojam osećaja u Desničinoj stvaralačkoj koncepciji shvaćen je i prikazan

kao nestalan, raznolik i nejednak u zavisnosti od samog čoveka i njegovog doživljaja.

Određeni događaj, prema Desničinom mišljenju, neće izazvati isti stepen osećanja kod

različitih ljudi: „Naši osjećaji ljubavi, svih mogućih vrsta, naši osjećaji privrženosti,

odanosti, zahvalnosti, udivljenja, i tako dalje i tako dalje, daleko od toga da bi bili

uvijek konstatni, u svakom su momentu, naprotiv, raznoliki, nejednako duboki,

nejednako intenzivni, nejednako korjeniti, različito obojeni. Oni su niti neke pređe,

čas deblje čas tanje, koje neprestano mijenjaju boju i nijansu.“683

Ivan Galeb naglašava da se ljudi strahovito plaše osećanja, i da je mogućnost

osećanja jedna zanemarena ljudska sposobnost. Sposobnost za velike osećaje, prema

Galebovom mišljenju, ređa je od „sposobnosti za bilo što drugo veliko.“684 Veliki

680 Isto, str. 92. 681 Milivoje Marković: Prostori realizma, Minerva, Subotica, 1981, str. 73. 682 Nenad Radanović: „Poetika i njena realizacija“, Izraz, br. 2, Sarajevo, 1974, str. 176. 683 Vladan Desnica: Proljeća Ivana Galeba, Nolit, Beograd, 1960, str. 184. 684 Isto, str. 323.

242

osećaji su u Desničinoj poetici shvaćeni kao „jedan oblik borbe protiv smrti, krhki

mostovi između konačnog i beskonačnoga“ pomoću kojih čovek „presvođuje bezdane

mraka.“685

Posmatrajući život kroz brojne dvojnosti, pisac izdvaja misli i osećanja koja

se naizmenično i neprekidno smenjuju: „Naša misao neprestano prelijeće po

nepoznatim vidovima života i svijeta kao što utančani prsti slijepca prelaze preko

nepoznatih i nepojmljivih lica. A naš osjećaj sustopice prati prelijetanje misli kao što

odraz u vodi prati prelijetanje ptice nad ogledalom jezera; i osjećaj tako spremno

odgovara misli, da se u nama rađaju, naizmjenično i neprekinutim slijedom, odrazi

radosti i tuge, kao osmijeh na slijepčevu licu. Ja čak mislim da se u toj igri

naizmjeničnosti i sastoji život, da ta izmjena obasjanosti i zasjenica i jeste arsa i teza

našeg živog daha, sistola i dijastola našeg živoga srca. I kad bacim pogled unatrag na

život, on mi se ukazuje kao ljeskava i nemirna površina satkana od krpica svjetlosti i

od krpica mraka.“686

Sopstvenu viziju sveta Desnica temelji na jedinstvu suprotnosti što potvrđuje

Ivan Galeb, razgovarajući sa svojim učiteljem o postojanju boga, o njegovom smislu i

značaju za čoveka: „Boga u isti mah i ima i nema. I dobro je što je tako. Ne bi li, i tu

kao i u svemu drugome, bila izgubljena polovica čitave stvari kad bi boga ili samo

bilo ili samo ne bilo? Zar i vjerovanje u dobro ili zlo, u ljepotu ili rugobu života, u

njegovo bogatstvo smisla i punoću sadržaja ili u njegovu pustotu i besciljnost, nisu

samo dijalektički momenti naše žive ličnosti? I ne ležimo li mi čitavom svojom

težinom podjednako i u jednima i u drugima od tih suprotnih afirmacija? Nismo li ovi

isti mi koji jesmo i kakvi jesmo ujedno i dobri i zli, i podli i plemeniti, i cinični i

sentimentalni, i nevini i razvratni?“687

U Galebovom razgovoru sa fra Anđelom, Radivoje Mikić688 uočava

antropološku koncepciju tragične inspiracije koja ukazuje da u celokupnom

duhovnom svetu i iskustvu čoveka nema stabilnih elemenata, da je sve relativno i

promenljivo.

U ovom romanu jedna pored druge stoje „suprotne istine“ koje pisac na jednoj

višoj razini posmatranja spaja u celinu: „Postoji u ljudima nešto što ih tjera iz

685 Isto, str. 323. 686 Isto, str. 11. 687 Isto, str. 183. 688 Radivoj Mikić: Proljeća Ivana Galeba Vladana Desnice, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, Beograd, 1985, str. 86.

243

njihovog vlastitog kuta gledanja, nešto što ih nagoni da budu pomalo pristaše svojih

protivnika. To, mislim, izvire iz jedne osnovne istine o ljudima: svi mi jako volimo

sebe, svi smo mi silno zaljubljeni u sve što je naše, svi mi stalno želimo da budemo

„mi“. Ali isto tako strasno želimo da budemo „drugi“. Ima neka posebna, nama

nedostupna draž (i u toj nedostupnosti baš i leži demon te draži) u onome što nismo

mi. Prosto kao da zavidimo drugima na tome što su drugi a ne mi! I te dvije suprotne

istine uporedo žive i djeluju u nama, kao i tolike druge suprotne istine (...) Čini mi se

da je to naprosto jedan repić težnje za univerzalnošću.“689

Objedinjujući suprotne istine, Desnica je nastojao da stvori jedinstvenu sliku

čoveka i sveta. Navedeni cilj u samom procesu stvaranja umetničkog dela, pisac je

ostvarivao postizanjem istinitosti i uverljivosti. Postignuta uverljivost umetničkog

dela u Desničinoj stvaralačkoj poetici jača je i od realne stvarnosti, čime pisac

naglašava krajnju moć umetnosti: „U tom dvorištu izgrađivalo se džinovsko stablo,

kruna čitave inscenacije, sa svim mogućim nijansama zelelnila u raskošnoj krošnji i s

prebogatom igrom svjetlosti i sjena. Sunce je moglo po miloj volji da se vrti okolo

naokolo udvarajući se džinovskom stablu, moglo je da ga obasjava koliko god hoće

sdesna i slijeva svojim zrakama – zaludu! Ona stalna, duboko urezana svijetla i sjene

koje je naslikao umjetnikov kist bila su jača od realne svjetlosti i realne sjene, i, u

sukobu tih svjetlosti i sjena, dobivao se nesumnjiv utisak da je sunce ono koje udara

pogrešne sjene. Eto tolika je, u svojim krajnjim stepenovima, moć umjetnosti!“690

Istina kao životni princip dominantna je kod Desničinih junaka. Ivan Galeb

je doživljava kao „spasonosnu slamku“ i osnovnu osobinu svakog čoveka: „Tako sam

se u svim prelomnim časovima i brodolomima hvatao instinktivnom grčevitošću za

spasonosnu slamku „istine“. Mislio sam: ako čovjek nije dovoljno jak da svoju krivicu

nezamućeno uočava i da je bez sustezanja priznaje. U tome leži ona krajnja granica na

kojoj čovjek još može da se nazove čovjekom.“691

Razmišljajući o istinitosti ideja, Ivan Galeb priznaje da mu je nepojmljiva i

tuđa doslednost i istrajnost u jednom verovanju. Prema njegovom mišljenju istine su

nestalne i prevrtljive: „Možda su ideje istinite samo dok su mlade: čim malo potamne,

čim se pojave prve bore na njihovom licu, one prestaju biti istine.“692 U čoveku se,

prema Galebovom mišljenju, u određenom momentu „odjednom sve preokrene, u 689 Vladan Desnica: Proljeća Ivana Galeba, Nolit, Beograd, 1960, str. 179. 690 Isto, str. 116. 691 Isto, str. 295. 692 Isto, str. 192.

244

njemu zine jedan neslućen ambis, tumbe se prevrne njegov stav, i on sad za tim novim

stavom stoji čitavim sobom, jednako onako kao što je donedavna stajao za onim

prvim.“693

Desnica je naglašavao da se ne može doslovno govoriti o filozofskim

idejama u književnom delu, jer one doživljavaju specifičnu umetničku transformaciju

na području umetnosti predstavljajući samo puki metaforički izraz: „Čovjek nosi u

sebi nekakve svoje ideje, zanose, težnje, stremljenja, šimere. Ali kad se ideje

ovaplote, kad se šimere konkretizuju, kad se težnje i stremljenja odjelotvore, tad

započinje jad. Jučerašnja naša stvar, dijete naših snova, tvorevina naših ruku, postane

nešto iznad nas, nešto što nas podčinjava sebi i upreže u svoje ciljeve i interese.

Naspram konkretnom živom čovjeku diže se na horizontu grdna prijeteća sijenka

njegove vlastite apstrakcije, odnekud neizmjerno veća i dragocijenija od njega samog,

i prijeti da ga prosto smlavi.“694

Posmatrajući filozofiju kao način osećanja, Desnica naglašava da je svaki

filozofski sistem uslovljen psihičkim ustrojstvom njegovog tvorca. Ističući da svakom

čoveku moraju biti svojstveni različiti načini osećanja, a time i različite i oprečne

filozofije, Desnica zamera jednostranost misliocima koji se opredeljuju za jednostran

pogled na svet, želeći da od različitih načina osećanja naprave „mnogostraničnu viziju

svijeta“: „Istina, mislioci su ponajvećma jednostrani, ljuto ekskluzivni. Ali to i jeste

njihov glavni nedostatak. I zato od pojedinog od njih, uzeta sama za se, i ne možemo

očekivati bogzna što. No ako ih obujmimo sve skupa, ako svakoga od njih uzmemo

samo kao pojedini instrument u kompleksu, tek tad filozofija postaje nešto! Nešto

široko, obuhvatno raznoliko, nešto sa bezbrojem lica i vidova, nešto prebogato i

raznovrsno - baš kao i sam život. Više manje čitav kosmos... Svaki od njih gradi

jednu, svoju, filozofiju iz jednog, svog, načina osjećanja, iz jedne, svoje, njegovom

specijalnom organizacijom psihe uslovljene, prirođene vizije svijeta. Drugim riječima,

pogreška je u tome što oni na silu boga od jedne poezije hoće da prave jednu

filozofiju, od jedne svemirske poeme jedan svemirski sistem.“695

Desničino tumačenje filozofije proizliazi iz njegove težnje za jedinstvom

misaonog i poetskog. „Doista, oduvijek je bila u meni težnja, strasna težnja, da moje

maštanije, moje iracionalnosti, moje čuvstvovanje zaogrnem u vid logike. U vid sušte,

693 Isto, str. 300. 694 Isto, str, 262. 695 Isto, str. 103-104.

245

žežene logike (...) Imao sam ambiciju da od toga pravim filozofiju. Zašto? Ko bi ga

znao! Možda zato što sam tu materiju u sebi uvijek osjećao previše prisno, previše

stvarno – previše ozbiljno, previše životno, na koncu, - a da bi se od toga smjela

praviti poezija“696, priznaje Ivan Galeb, otkrivajući i obrazloženje navedene težnje.

Različite filozofije, prema njegovom mišljenju, predstavljaju karakterne crte

čoveka, njegov intimni sadržaj i suštinsku bit, i kao takve veoma su zanimljive. „Da,

filozofi – ako su uistinu filozofi a ne što drugo (...) – samo su prerušeni pjesnici.

Nesvijesni pjesnici, nehotični tvorci prave poezije. A njihovu pjesničku narav i

suštinu potvrđuje i upotpunjuje baš i ta crta pjesničke naivnosti, pjesničke nesvijesti o

samom sebi: što svoje vizije života i svijeta šaraju savršeno ozbiljna lica, kao djeca

kad rišu.“697

Pronalazeći u filozofiji jedinstvo poetskog i misaonaog, Desnica iznosi

sopstveno poimanje života i sveta kojim želi da obuhvati realnost realnog kao i

realnost irealnog, mireći time suprotne istine: „Bilo kako uzeli i sudili stvari, čini mi

se nedvojbeno da, ma koliko ovim mojim poimanjem života i svijeta na jednoj strani

potkopavao realnost realnoga, toliko na drugoj strani utvrđujem realnost irealnoga:

koliko god jednom rukom oduzimao od stvarnosti, toliko drugom privodim u njeno

krilo. I time mirim savjest: mislim da, sve u svemu, stvarnost time nije na šteti. A time

nekako i ja dolazim na svoj račun.“698

Izjednačavajući poeziju i filozofiju, Desnica otkriva njihov zajednički cilj,

težnju da se prevaziđe jedina konačna istina, da se nadvlada smrt. „Jedina istina koja

ne stari, koja se ne otrcava, koja ne gubi svoju snagu i svoju aktuelnost, to je smrt.“699

U težnji da nadvlada osećaj nadolazeće smrti, Galeb želi da se oslobodi

prošlosti: „U duhu naših ćelija leži umor drugih, u našoj istančaloj krvi nosimo talog

tuđih iskustava. Duša nam je puna mrtvih čahura tuđih saznanja i tuđih razočarenja. A

gdje je izlaz? – Treba se otresti povijesti, treba pokopati prošlost. Smrt se sočinje i

gnjezdi u ustajalim klimama jučerašnjice. Golema prošlost zna katkad da proždre i

sutrašnjicu, kao gladna kuja mladunčad. Budućnost pripada onima koji nemaju

prošlost.“700

696 Isto, str. 101. 697 Isto, str. 105. 698 Vladan Desnica: Proljeća Ivana Galeba, Nolit, Beograd, 1960, str. 105. 699 Isto, str. 192. 700 Isto, str. 349-350.

246

Opterećen i zasićen svojim i tuđim iskustvima i spoznajama, Ivan Galeb

predstavlja otuđenog čoveka građanskog društva koji naslućuje dolazak novog doba i

jedne nove generacija koja se mora osloboditi tereta prošlosti: „Mlade klice mučno

prorastaju pokrov sagnjilih otkosa što na njima tište, probijaju se na svjetlost, još

blijede, treptave na suncu. Biva mi jasna neodoljiva želja da se sve to zbriše, da se

život svega toga oslobodi, da se započne živjeti sasvim iznova, na čistoj, bijeloj

stranici. I radosno zazivljem tog novog čovjeka, slobodnog kao kopile, bez

jučerašnjice, bez naslijeđenih tereta.“701

Obraćajući se „novom čovjeku“ Galeb jasno iznosi svoju humanističku

viziju sveta, zasnovanu na stvaranju pozitivnijeg čovečjeg lika koji se predstavlja

svojim intelektualnim spoznajama. Dovodeći svog junaka pred sam kraj romana i

životnog doba, pisac svoju priču o njemu ne završava igrom smrti, već ga ponovo

vraća u život.

Napuštajući bolnicu, Galeb se ponovo susreće sa svetom, pitajući se čemu

svi toliko žure kad će i onako „stići na svoj dio patnje i gorkih saznanja“. Slika

užurbanih ljudi koje posmatra asociraju ga na vlastiti život „u kojem kao da se čitavog

vijeka samo žurio da još danas pojede i sutrašnji i prekosutrašnji obrok života.“

Desničin junak, na samom kraju svog životnog puta, vrednost i značaj života

pronalazi u prirodi, u malim stvarima, ne pomišljajući na muziciranje i svoje

spisateljske strasti. U nameri da svojim preostalim snagama doprinese svom cilju,

očovečenju čoveka, Galeb želi da se uključi u humanitarni rad kolonije za napuštenu

decu: „Stidljivo gajim još samo tu malu ambiciju: da ovakav kakav sam, i na svoj

način, bar nešto sobom doprinesem očovječenju čovjeka. Možda bih mojom

ranjivošću uspio da pomalo omekšam one odveć grube oblike u kojima vitalnost

provaljuje iz te nesretne zanemarene djece.“702

Svoja razmišljanja o čoveku i njegovom životu, Galeb završava poteskim

iskazom o konačnom pronalasku izvesnog smisla čovekovog postojanja: „Žmurim na

mladom proljetnom suncu i osjećam da sad već životu ne treba tražit drugog cilja ni

dubljeg smisla. Vedar sunčan dan, i kora hljeba, i krpa neba sa šakom zvijezda nad

glavom – i ja ne mogu da zamislim veće ni stvarnije sreće: sve želje šute i čula

dremaju, a misli imaju prazničko ruho i bijele skrštene ruke. Na koncu sviju staza stoji

šutnja i mir sa svime: široki mir s bolom, s ljudima, sa životom - sa samim sobom. U 701 Isto, str. 349. 702 Isto, str. 387.

247

meni tišina, nada mnom podne bez ruba, uokolo prizori zemlje u dobroj poplavi

sunca. Zar se na tako malo sav život sveo? Je li to starost, preživjelost, umor? Ili

posljednje, vrhovna mudrost: krajnja odreka svega? Ne znam. Osjećam samo da nema

stvarnijeg dobra od toga: mir sa radošću, s bolom – i preplavljenost suncem.“703

Završnom stranicom ovog romana Vladan Desnica ostvaruje mirnu sliku

jednog burnog i nemirnog života. Nakon svega, nakon svih uspona i padova, njegov

junak uspostavlja izvesnu ravnotežu sa životom, sa mogućnostima koje život

nesebično pruža. U želji da otkrije smisao života za kojim je tragao svih proteklih

godina, Ivan Galeb je srastao sa životom upravo u izolovanom bolničkom okruženju,

shvativši da je život ipak najveći dar. Tokom vremena provedenog u bolnici, u

suočavanju sa samim sobom, Galeb dolazi do saznanja da je vredelo stajati na strani

dobra da bi se savladalo zlo, da je potrebno neprestano učestvovati u životu odgoneći

time smrt od sebe.

Krajnji zaključak Ivana Galeba ne predstavlja samo optimističku poruku,

mudrog, srednjovečnog umetnika, već jedino rešenje i jedini izlaz koji se nudi

čoveku704 nakon svih traženja i lutanja. Prihvatiti život onakakv kakav jeste, i učiniti

nešto dobro u skladu sa svojim mogućnostima, osnovni je smisao i zadatak svakog

čoveka.

Nakon izlaska iz bolnice, Desničin junak više ne razmišlja o svojoj

umetnosti, niti o sebi kao umetniku, već želi da iskoristi svoj povratak u život čineći

kao čovek dobro delo tamo gde je to, po njegovom mišljenju, najpotrebnije. Galebova

odluka da ostatak svog života provede pomažući nezbrinutoj deci, svoj potpuni

smisao i značaj dobija u kontekstu njegovog doživljaja detinjstva. Povratak detinjstvu

kroz pomoć deci označava čovekov povratak životu i siguran način da se uspori

dolazak neminovnog kraja.

703 Isto, str. 411. 704 „Na kraju, svjesni da smo našom rječju rekli tako malo o ovoj velikoj, nepresušnoj knjizi, koja je kod nas ponijela teret čiste misli o čovjeku i njegovom udesu, treba da podvučemo njenu suštinsku modernost. Nema u njoj ničega ishitrenog, nasilu traženog, nikakvog eksperimentisanja i traženja po svaku cijenu. Ona je sigurna i tvrda u svojoj goloj rječivosti, svojoj ljudskoj obremenjenosti. Možda je malo suviše razdešena, neušivena sva u osnovne tokove, to će nekome i zasmetati, poneka poglavlja iskaču za glavu uvis i stoje dovoljna sama sebi, kao završene novele (ranije objavljivane) ali to sve zajedno ne krnji i ne umanjuje njenu cjelovitost u poruci istine koju smjelo dokučuje iz nesaznanog i kazuje ljudima.” Risto Trifković: “Romansirana misao o čovjeku i njegovom udesu”, Život, Sarajevo, februar, mart 1958, str. 195.

248

ZAKLJUČAK

U doktorskoj disertaciji proučavali smo celokupnu umetničku prozu Vladana

Desnice: romane Zimsko ljetovanje (1950) i Proljeća Ivana Galeba (1957), zbirke

pripovedaka Olupine na suncu (1952), Proljeće u Badrovcu (1955), Tu, odmah pored

nas (1956) i Fratar sa zelenom bradom (1959), kao i mnogobrojne eseje i teorijske

tekstove koji sadrže poetske stavove ovog pisca. U istraživanju smo konsultovali,

pored Desničinih proznih ostvarenja, mnogobrojne prikaze i kritike koje se odnose na

književno stvaralaštvo ovog autora.

Umetnička proza Vladana Desnice predstavljena je hronološkim redom da

bismo što slikovitije prikazali generativni tok njegovih poetskih ideja. Međutim, za

stvaranje celovite slike Desničine poetike bilo je neophodno sagledati u dijalektičkom

odnosu sva njegova pisana ostvarenja, što je uslovilo neminovno ponavljanje

određenih poetskih stavova istovremeno prisutnih u teorijskim tekstovima i

umetničkoj prozi.

Poetika Vladana Desnice u eksplicitnom vidu, sadržana je u mnogobrojnim

teorijskim tekstovima i esejima koji su prikazani u uvodnom delu ovog rada i sadrže

glavne poetske ideje ovog pisca, istovremeno prisutne u njegovim pripovetkama i

romanima.

Stvarajući svoje proze, Desnica nije postavljao jasne granice između

teorijske i umetničke delatnosti što potvrđuju i njegovi poetski stavovi koje

neizmenjene prenosi iz svoje teorijske prakse u vlastitu književnu umetnost.

Umetnička proza Vladana Desnice sadrži mnogobrojne književne uticaje,

prevashodno slovenske i romanske književnosti koje je pisac primao čitajući i

prevodeći sa francuskog, italijanskog i ruskog jezika. Kao primere dobrih pisaca i

stilista Desnica posebno ističe pisce francuske književnosti koji svojim delima

prevazilaze poetiku realizma (Balzak, Stendal i Flober), ili je u potpunosti napuštaju

(Prust).

Svojim prozama Desnica se udaljava od poetike realizma, prelazeći sa opisa

spoljašnje stvarnosti na prikaz njenog odraza u čovekovom unutrašnjem svetu.

Posmatrajući Desničin književni opus u celini, uočavamo da je oslobođen pripadnosti

određenom jezičkom izrazu i stvaralačkom modelu, književnom pokretu i pravcu.

249

Poetski stavovi izloženi u esejima, teorijskim tekstovima, pripovetkama i romanima

Vladana Desnice, prevazilaze različite pripadnosti (ideološku, političku, društvenu,

generacijsku) koje sputavaju ispoljavanje autorove personalnosti.

U stvaranju svojih umetničkih tvorevina ovaj pisac je prevashodno bio

usmeren na ostvarivanje estetske vrednosti književnog dela koja, prema njegovom

mišljenju, predstavlja primarnu umetničku vrednost svakog umetničkog dela.

Posmatrajući književna ostvarenja Vladana Desnice u kontekstu pokreta

socijalne književnosti koji obuhvata period između dva svetska rata, pa sve do 1950.

godine, uočili smo izvesne razlike. U odnosu na zahteve pomenutog literarnog pokreta

koji je od pisca očekivao da zauzme određeni ideološko-društveni stav prema

socijalnim pitanjima koja prikazuje u svojim delima, Vladan Desnica u svom prvom

romanu Zimsko ljetovanje, kao i pripovetkama nastalim u tom periodu, analizira i na

sasvim nov način predstavlja temu rata i revolucije. Književna kritika toga vremena

zanemaruje estetsku vrednost književnog dela ističući u prvi plan njegovu idejnu i

političku određenost. Od pisaca se očekivalo da u svojim delima izražavaju političke

poruke i verno prikazuju stvarnost, odnosno revoluciju.

Međutim, Desničin roman Zimsko ljetovanje (1950) donosi nove umetničke

vrednosti među književnim ostvarenjima nakon Drugog svetskog rata. Ovim

romanom pisac čini pomak u odnosu na socijalno angažovani roman, ističući u prvi

plan čoveka i njegov doživljaj ratne stvarnosti.

Prikazujući unutrašnju dramu junaka Zimskog ljetovanja, Desnica se sve više

udaljava od poetike realizma i kreće ka psihološki produbljenom realističkom

postupku. Navedenu poetsku intenciju pisac posebno obrazlaže u svom eseju „Zapisi

o umjetnosti“ (1952) koji biva napadnut od tadašnjih zagovornika socijalističke

estetike.

Desničin poetski stav da se kroz pojedinačno prikaže opšte i univerzalno, ne

biva prihvaćen od strane ideološki opredeljene kritike socijalističkog realizma. U

težnji da u prvi plan istakne i prikaže čoveka u njegovoj različitosti, Desnica se zalaže

za iskrenost kao jedan od glavnih poetskih principa svakog umetničkog dela.

Otkrivajući već u svojim prvim proznim ostvarenjima najrazličitije istine o čoveku,

Desnica se nije uklapao u okvire tadašnjih vladajućih ideologija.

Prikazujući čovekov unutrašnji svet, Desnica mnoge odgovore pronalazi u

prirodi koja preslikava svoje osobine na čoveka i njegov doživljaj. Priroda je

neizostavni tvorbeni elemenat umetničkih slika koje Desnica stvara u svojim

250

pripovetkama i romanima. Želeći da smanji udaljenost između čovekovog unutrašnjeg

sveta i stvarnosti koja ga okružuje, pisac uvodi prirodu kao medijum koji ih povezuje.

Veza između čoveka i prirode u Desničinim prozama data je kao

neminovnost i predodređenost koju čovek stiče rođenjem u određenom prirodnom

okruženju koje se preslikava na njegov unutrašnji svet. Čovek i priroda predstavljaju

jednu od binarnih opozicija od kojih pisac gradi svoj umetnički svet. Osnovni zadatak

umetnika je, prema mišljenju Vladana Desnice, da prikaže sve binarne opozicije, sve

suprotne istine u totalitetu, ostvarujući tako što obuhvatniju sliku čoveka i sveta.

Glavni stvaralčki zadatak ovog pisca bio je da prikaže čoveka u

najrazličitijim stanjima i okolnostima. Prikazujući u svom prvom romanu Zimsko

ljetovanje čoveka koji se našao u dotad nepoznatim ratnim okolnostima, Desnica u

svojoj prvoj zbirci pripovedaka Olupine na suncu smešta i analizira čoveka u

različitim okruženjima, posmatrajući prevashodno njegove unutrašnje doživljaje.

U Zimskom ljetovanju čovek se grčevito bori za život u vihoru rata, tražeći

bilo kakvo sklonište da se spasi od smrti. Ta borba za goli život polako jenjava u

Olupinama na suncu u kojima Desničini junaci polako posustaju. Lica o kojima se

govori u većini pripovedaka ove zbirke dotrajavaju svoje živote, izmučeni i umorni od

mnogih životnih tegoba.

Složenu problematiku čovekovog života Desnica oslikava kroz postupke i

razmišljanja svojih junaka. Iako oni pripadaju različitim društvenim slojevima i

profesijama, sve ih obuzima šutnja i obamrlost nakon različitih životnih iskustava.

Osnovu svake Desničine pripovetke, pored prikaza atmosfere, prostora i ugođaja, čini

čovek zatečen u datoj situaciji koja najčešće određuje njegovu egzistenciju ili životni

put. Desnica je pažljivo posmatrao svoje junake, ispitivao njihove postupke i

motivaciju za određene psihičke reakcije.

Desničina umetnička proza pokazuje sklonost autora ka psihologiziranju.

Iako su njegova prva prozna ostvarenja određena kao proze regionalnog karaktera

(Zimsko ljetovanje i Olupine na suncu) u kojima pisac opisuje svoj zavičaj i njegovu

okolinu, uočava se izrazita intencija za prikazivanje čoveka i njegovog unutrašnjeg

sveta. Mnoge pripovetke ovog pisca nastale u kasnijem periodu, kao i najveći delovi

romana Proljeća Ivana Galeba, predstavljaju prave psihološke analize, u čijem

središtu se nalazi čovek i njegov unutrašnji svet.

Sagledavajući u hronološkom nizu umetniču prozu ovog autora, uočavamo

razvojni luk kojim se kretala njegova stvaralačka misao, polazeći od poetike realizma

251

koja se vremenom potiskuje dajući prednost psihološkim analizama junaka. Iako

pripadaju različitim društvenim grupama i različitoj starosnoj dobi, Desničini junaci

su ispunjeni patnjom i strahom od smrti.

Prikazujući živote svojih junaka, njihova psihička stanja i raspoloženja,

pisac kroz raznolikost životnih sudbina, izlaže svoje ideje i poetske stavove. Polazeći

od pojedinačnog lika i njegovog života, Desnica izražava ono što je univerzalno i

opšte za svakog čoveka. Iako prikazuje različita ljudska stradanja, njegove proze ne

odišu patetikom i piščevim sažaljenjem nad junacima.

Suočavajući se svakodnevno sa svojim životom, Desničini junaci su duboko

svesni svojih grešaka i životne promašenosti. Posmatrajući u celosti zbirke njegovih

pripovedaka, uočavamo njihovu zajedničku osobenost: događaj, kao tvorbeni

elemenat svake priče, biva samo polazište u piščevom razmatranju čoveka i njegovih

karakternih osobina. Najmanje prostora u Desničinim prozama zauzima sam događaj,

dok je najviše pažnje posvećeno čoveku i stvaranju njegovog unutrašnjeg portreta.

Junaci koje susrećemo u ovim pripovetkama sačinjavaju galeriju likova koja

sadrži i oslikava različite osobine i sudbine čoveka:

- Jandrija Kutlača: presađeni izdanak iz seoske u gradsku sredinu;

predstavnik sela i novonastalog građanstva; oličenje suprotnosti različitih životnih

sredina (sela i grada) koje se indirektno ispoljavaju kroz sudbine njegovih sinova;

gonjen kretanjem kao životnim pokretačem, napušta zavičaj, boreći se do kraja života

sa osećajem iskorenjenosti i nepripadnosti novoj sredini; ostvarenje svojih želja

ispunjava samo na spoljašnjem planu jer nije uspeo da se udalji od prirodne

povezanosti sa rodnim krajem; samo prividno ostvaren, biva pobeđen snagom prirode.

- Lovro Furato, doktor: oličenje životnih principa (dobra i zla, sreće i patnje,

tuge i nade) koji obeležavaju svaku ljudsku sudbinu; prikazom njegovog života pisac

ilustruje tezu da ne postoji savršen čovek, iako je poznat i priznat u svojoj profesiji;

njegova greška uzrokuje nesreću i smrt nedužnih.

- Bariša Surać: predstavnik sela i seoske sredine; žrtva nepažnje lekara;

svoju nesreću naplaćuje uzimajući novac od lekara koji je krivac njegovog tragičnog

udesa; u borbi za materijalnu korist ne preza pred smrću bližnjeg.

- Bogdan: oličenje čovekove borbe i želje da spasi goli život u vihoru rata

iako je svestan da je kriv za nečiju smrt; njegova laž biva otkrivena istinom koja

donosi smrt kao neminovnost konačnog ishoda.

252

- Ivan, slikar: oličenje iluzije kao osnovnog sredstva umetničkog izraza;

suočavajući se sa relanim životom uočava suprotnost između sopstvene iluzije i

stvarnosti; suočen sa skorim krajem čovekovog života, postavlja pitanje smisla i svrhe

života i umetničkog stvaralaštva.

- Stari, profesor: nekada čuveni javni radnik; njegova intelektualna moć i

energija nestaju pod teretom godina i vremena; prikaz njegovog lika oslikava vreme

kao neumitnu kategoriju koja pobeđuje nad čovekom i njegovim životom.

- Ceslo Florjanović, sudski činovnik: njegov život je prikriven iluzijom

savršenstva; novčanim proneverama obezbeđuje lagodan život porodici; pred kraj

života biva otkriven i suočen sa istinom da je život odgovornost a ne samo zabava;

jedini izlaz pronalazi u smrti.

- Antun, poštanski činovnik: čovek na samrti kojem se smrt javlja kao

postepeno i neminovno nestajanje; iako svestan skorog kraja obuzet je željom i

potrebom da nadvladava prolaznost i smrt.

- Mile Prkut, doktor: još jedan lik kojim pisac prikazuje dotrajavanje

čovekovog života, kao i suprotnost između rodnog kraja i velikog grada u kom se

školovao; nakon povratka u svoju sredinu oseća nepripadnost zavičaju i otuđenost,

dolazak novog vremena i novih vrednosti; težnja da sačuva proteklo vreme ne biva

ostvarena.

- Mojo Rašković, hajduk: suočen sa skorim krajem svoga života, ipak ne

želi da prizna sve svoje grehove jer uviđa da osećanje krivice ne biva otklonjeno

priznanjem istine; njegovom sudbinom pisac iznosi ideju da priznanje ne oslobođa

čoveka od greha i da svaki čovek nosi svoju istinu u sebi.

- Miloš, učitelj: oslikava nepovoljan položaj intelektualca u nerazvijenim

sredinama; njegove životne iluzije u potpunosti nestaju nakon suočavanja sa smrću

voljene žene; ne mogavši se uklopiti u novu sredinu, biva osuđen na neminovnu

propast.

- Ivo Čavra, klerik: oslikava raspolućenost između asketskog načina života i

njegovih unutrašnjih poriva, što ga dovodi do psihičkog pada i duševne krize.

- Gospodin Pink, činovnik: ovim junakom pisac prikazuje ideju o čovekovoj

nesigurnosti u verodostojnost konkretnih činjenica; u želji da pronađe odgovor na

zagonetku, pokušava da dopre u što veće dubine svoje svesti i nesvesni deo svog bića.

253

- Prister, veterinar: hladni profesionalac; oličenje imunosti i ravnodušnosti

prema tuđoj patnji; smrt životinje doživljava bez uzbuđenja; neosetljiv je prema

drugima i zaokupljen samo sopstvenim potrebama.

Navedena galerija likova koji pripadaju prvoj i drugoj zbirci Desničinih

pripovedaka, predstavnici su različitih životnih sredina (gradske i seoske), kao i

različitih ljudskih karaktera. Polarizacija između sela i grada, prisutna već u

Desničinom prvom romanu Zimsko ljetovanje, izražena je u umetničkoj prozi ovog

pisca sve do pojave njegove treće zbirke pripovedaka Tu, odmah pored nas (1956) u

kojoj pisac napušta regionalne motive, bivajući sve više zaokupljen intelektualnim i

psihološkim problemima čoveka u savremenom društvu. Oslobođene regionalne

pripadnosti i svedene na prikazivanje čovekovog unutrašnjeg života, pripovetke ove

zbirke predstavljaju nagoveštaj romana Proljeća Ivana Galeba.

Svojom trećom zbirkom Desnica ostvaruje metodski i tematski preokret u

svom opusu, ističući u prvi plan čoveka i njegov konkretni problem. U težnji da što

šire obuhvati čovekovu patnju, pisac oslikava različite situacije u kojima se može

zadesiti čovek na svom životnom putu.

Usamljenost i otuđenost muškarca i žene koji su upućeni jedno na drugo u

pripoveci „Šarasta kutija“, predstavlja jedan od glavnih poetskih stavova Desničine

poetike. Čovek kao nedostižna tajna ostaje sam i neshvaćen uprkos blizini i prisustvu

drugog bića.

Čovekovo saznanje da stoji sam u svojoj samoći i nesreći, kao jedan od

poetskih stavova ovog pisca, predstavljen je kroz lik udovice Lidije u pripoveci „Sveti

Sebastijan“, koja sama proživljava svoju tugu i samoću nakon smrti voljene osobe.

Svoj poetski stav da je „sve izmišljeno i ništa nije izmišljeno“, Desnica

izražava kroz „Priču o fratru sa zelenom bradom“. U želji da istakne i naglasi

podsvesni deo čovekove ličnosti, pisac svoje kretanje usmerava ka mašti i fantaziji

koje su sastavni deo čovekove misli. Oslobađajući ovu pripovetku od viška

biografskih elemenata, pisac je svodi na introspektivnu analizu čovekove svesti koja

postaje primarni prostor kroz koji se kreće piščeva misao.

Proživljavanje straha od teške bolesti i moguće smrti prikazano je u

pripoveci „Balkon“. Čovekova zaokupljenost sopstvenim krajem i suočavanje sa

istinom, jedan je od najprisutnijih motiva u proznim ostvarenjima ovog pisca. Snaga

subjektivnog događaja trijumfuje nad konačnom istinom. Konačna istina se nalazi u

samom čoveku i njegovom doživljaju.

254

Čovekova želja da nadvlada prolaznost i smrt kretanjem i odlaskom, čest je

motiv Desničinih proznih ostvarenja. Međutim, junak pripovetke „Benta-gušter“,

naučnik Lucien, poručuje da je svako čovekovo kretanje samo obmana u borbi protiv

osećanja prolaznosti i neminovnosti kraja. Ovu poetsku ideju pisac razvija u romanu

Proljeća Ivana Galeba.

Ideju o relativizmu svega što možemo znati o drugom čoveku, prisutnu u

prioveci „Zašto je plakao Slinko“, pisac takođe prenosi u pomenuti roman.

Relativizam čovekovog doživljaja stvarnosti prikazan je kroz pripovetku „Mali iz

planine“, takođe uvrštenu u roman Proljeća Ivana Galeba. Ovom pričom pisac

naglašava ideju da različit odnos prema određenom događaju potiče iz čovekovog

znanja ili neznanja.

Navedeni poetski stavovi Vladana Desnice izloženi u pomenutim

pripovetkama, ukazuju da je pisac najveću pažnju poklanjao čoveku i njegovom

unutrašnjem doživljaju. Stvarnost kojom je čovek okružen, kao i različite situacije u

kojima se nađe, prikazane su i posmatrane iz ugla čoveka i njegovog unutrašnjeg

doživljaja.

Stvarnost je u stvaralačkom doživljaju ovog pisca uvek ista, što potvrđuje i

njegova pripovetka „Mudrac s istoka“. Život i smrt javljaju se kao večiti principi na

kojima se zasniva svet. Čovekov život ispoljava se vekovima kroz iste radnje: rađanje,

hodanje, sedenje, leganje, ustajanje, ženidbu, udaju, umiranje. Smrt je sastavni deo

čovekovog života, poručuje nam Desničin mudrac sa istoka, neminovnost kojoj je

nemoguće odupreti se.

Upravo ova poetska ideja koju iznosi mudrac, biva odgovor na sva

prethodna kolebanja i nastojanja Desničinih junaka da prevaziđu i pobede smrt.

Svesni sopstvene patnje zbog nemogućnosti uticanja na svoju prolaznost, ljudi iz

daleke istočne zemlje, umesto reči „nada“ koriste izraz „svann“ koji označava

istovremeno i tugu i nadu.

U težnji da obuhvati podeljenost čovekovog bića na svest o svojoj smrtnosti

i težnji za beskonačnim, junak ove pripovetke uvodi pojam „svasna“ koji označava

sveukupnost, sve što postoji i sve ono što ne može da bude. Objedinjujući stvarnost

navedenim pojmom, Vladan Desnica potvrđuje svoju integralnu viziju sveta, svoju

težnju da poveže suprotne pojmove i istine.

Navedene poetske stavove sadržane u esejima, poetskim tekstovima i

pripovetkama, pisac uspešno prenosi i objedinjuje u svom romanu Proljeća Ivana

255

Galeba. Stvarajući lik Ivana Galeba i prikazujući njegov životni put, Vladan Desnica

ostvaruje sintezu svojih poetskih stavova i opredelenja.

Galebova razmišljanja o knjigama, o stvaranju modernog romana koji bi

prevazilazio sve postojeće žanrove, ukazuje na piščevu težnju za novim literarnim

postupkom koji ostvaruje upravo stvaranjem ovog romana. Iznoseći novu poetiku

romana, Desničin junak odbacuje spoljašnje događaje i fabulu kao primarne elemente

romaneskne strukture.

Gradeći Galebov umetnički lik, pisac iznosi svoje stavove o umetnosti, svoj

doživljaj vremena, kao i svoja temeljna stvaralačka opredelenja. U težnji da bar na

trenutak zaustavi proteklo vreme, Galeb piše dnevnik da bi sačuvao nešto od svog

proteklog života. Želeći da ostvari jedinstvo svega proteklog, Desničin junak napušta

hronološki tok vremena, pretvarajući ga u zaustavljene trenutke života. Diskontinuitet

svega proživljenog Vladan Desnica prevazilazi pomoću svesti Ivana Galeba, koji

svojim sećanjima stvara jedinstvenu i sveobuhvatnu sliku sopstvenog života.

Analizirajući sopstveni život, Desničin junak razmišlja o suštini ljudske

egzistencije, kao i neminovnom završetku čovekovog života. Osnovni zadatak svakog

čoveka, prema Galebovom mišljenju, je u tome da traga za smislom života i u tom

traganju da pronađe puteve sopstvenih želja i mogućnosti.

U traženju svojih puteva, Galeb je došao do zaključka da je čovek

prevashodno određen samim nasleđem. Galebova porodična linija potvrđuje značaj

naslednih faktora u razvoju čovekove ličnosti. Nasleđe se ukazuje kao neminovnost,

kao prirodna sila koja utiče na čoveka i njegovu sudbinu. Galeb je nasledio istančanu

krv i time bio predodređen da bude umetnik. Upravo tom činjenicom pisac ukazuje na

raspolućenost između spoljašnjeg i unutrašnjeg čovekovog sveta. U težnji da što bolje

sagleda i izrazi čovekov unutrašnji svet, pisac stavlja stvarnost u drugi plan,

posmatrajući je kao polazište čovekovih doživljaja i osećanja.

Gradeći Galebov unutrašnji svet, Desnica polazi od perioda detinjstva u kom

se formiraju najznačajnije čovekove osobine. Detinjstvo je, u stvaralačkoj poetici

ovog pisca, najsvetliji period čovekovog života, ispunjen beskrajem i odsustvom

svesti o smrti. Smrt se u Desničinoj stvaralačkoj poetici i Galebovom doživljaju javlja

kao neminovnost, kao jedina i konačna istina sa kojom se svaki čovek suočava.

Nasuprot motivu smrti, Vladan Desnica postavlja motiv proleća koja

označavaju sve lepe trenutke u životu Ivana Galeba. Upravo u toj igri naizmeničnosti

256

proleća i smrti, lepih i ružnih trenutaka Galebovog života, pisac je posvetio najviše

mesta u ovom romanu.

U težnji da pobedi smrt, Desničin junak utehu pronalazi u umetnosti, u

stvaranju kao jedinom načinu da se odupre neminovnom kraju. Umetnost u

stvaralačkoj poetici ovog pisca predstavlja igru koja povezuje proleća i smrt, jedan od

načina čovekove borbe da se odupre sopstvenoj prolaznosti.

Boreći se da što lakše provede svoje bolničke dane, Galeb utehu pronalazi u

svetlosti, u sunčanom danu, u suncu kao negaciji smrti i izvoru života. Svetlost se u

Desničinoj poetici pojavljauje i kao stvaralački princip koji je neophodan u stvaranju

umetničkog dela. Galebova razmišljanja o umetnosti i stvaranju umetničkih dela

prisutna su u čitavom romanu, daju ukupnu sliku stvaralačke poetike ovog pisca.

Iznoseći život umetnika Ivana Galeba i njegov doživljaj umetnosti, Desnica

potvrđuje svoj poetski stav da je umetnost dvostruki proces, istovremeno prikazivanje

pojedinačnog i posebnog preko kojeg se može sagledati opšte i univerzalno.

Prikazujući Galeba kao umetnika koji je svoj život proveo u potpunoj posvećenosti

svojoj umetnosti, Desnica ostvaruje sliku svakog umetnika koji je predan i odan

svojoj umetnosti.

Stvaranje Galebovog stvaralačkog portreta, kao i celokupnog Desničinog

opusa zasniva se na isticanju dva najznačajnija motiva: prvi je motiv smrti koji je

neprestano prisutan u Galebovim razmišljanjima kao i kod svih ostalih Desničinij

junaka, dok je drugi motiv isticanje junakovog „ja“ koje je jedinstveno i neponovljivo.

Upravo je čovekova svest o nemogućnosti nadoknade sopstvenog „ja“, prouzrokovala

neprestani strah od smrti. Da bi sačuvao sopstveno „ja“, Desničin junak Ivan Galeb

poručuje „da treba biti ono što jesi“. Ostvarujući navedeni princip u sopstvenom

životu, čovek pronalazi smisao i opravdanje svog postojanja.

Autentičnost i neponovljivost umetnikove ličnosti, uslov je da se stvori

autentično i neponovljivo umetničko delo. U težnji da stvori jedinstveno umetničko

delo, Vladan Desnica svoje junake, kao i Ivana Galeba, istovremeno sprovodi kroz

nepregledne prostore realnog i irealnog sveta, želeći da prikaže podvojenost čoveka i

sveta. Čovek i njegov duhovni svet je središnja kategorija Desničine sveukupne

stvaralačke poetike.

Analizirajući neprestano svoj unutrašnji svet i doživljaje koji ga prate, Ivan

Galeb dolazi do zaključka da je stvarnost prevashodno ono što se čoveku dogodi u

životu, kao i njegova svest o tome. Ostvarujući istovremeno prikazivanje događaja

257

koji su obeležili Galebov život, kao i njegovih osećanja, Desnica potvrđuje snagu i

inovativnost svog stvaralačkog postupka.

Odmotavajući Galebov život, pisac dolazi do samog kraja romana izvodeći

svog junaka iz bolnice i udaljavajući ga time od smrti. Prepuštajući Galeba ponovo

životu, dajući mu još jednu priliku da se susretne sa suncem i vedrim nebom, pisac

završava svoju „igru“, stavljajući prirodu i želju za životom iznad prolaznosti i smrti.

Našavši se na samom kraju svog životnog puta, Ivan Galeb smisao i značaj

života pronalazi u malim stvarima, u prirodi i slobodi, u želji da pomogne onima

kojima je pomoć potrebna. Zahvaljujući takvom stavu prema životu, Galeb ostavlja

humanističku poruku da je osnovni zadatak svakog pojedinca da prevashodno bude i

ostane čovek.

258

REZIME

U doktorskoj disertaciji proučavali smo celokupnu umetničku prozu Vladana

Desnice: romane Zimsko ljetovanje (1950) i Proljeća Ivana Galeba (1957), zbirke

pripovedaka Olupine na suncu (1952), Proljeće u Badrovcu (1955), Tu, odmah pored

nas (1956), Fratar sa zelenom bradom (1959), kao i mnogobrojne eseje i teorijske

tekstove koji sadrže poetske stavove ovog pisca. U istraživanju smo konsultovali,

pored Desničinih proznih ostvarenja, mnogobrojne prikaze i kritike koje se odnose na

književno stvaralaštvo ovog autora.

Umetnička proza Vladana Desnice predstavljena je hronološkim redom da

bismo što slikovitije prikazali generativni tok njegovih poetskih ideja. Poetika

Vladana Desnice u eksplicitnom vidu sadržana je u mnogobrojnim teorijskim

tekstovima i esejima koji su prikazani u uvodnom delu ovog rada i sadrže glavne

poetske ideje ovog pisca istovremeno prisutne u njegovim pripovetkama i romanima.

Svojim prozama Desnica se udaljava od poetike realizma prelazeći sa opisa

spoljašnje stvarnosti na prikaz njenog odraza u čovekovom unutrašnjem svetu.

Posmatrajući Desničin književni opus u celini, uočavamo da je oslobođen pripadnosti

određenom jezičkom izrazu i stvaralačkom modelu, književnom pokretu i pravcu.

Poetski stavovi izloženi u esejima, teorijskim tekstovima, pripovetkama i romanima

Vladana Desnice, prevazilaze različite pripadnosti (ideološku, političku, društvenu,

generacijsku) koje sputavaju ispoljavanje autorove personalnosti.

U stvaranju svojih umetničkih tvorevina, ovaj pisac je prevashodno bio

usmeren na ostvarivanje estetske vrednosti književnog dela koja, prema njegovom

mišljenju, predstavlja primarnu umetničku vrednost svakog umetničkog dela.

Desničin poetski stav da se kroz pojedinačno prikaže opšte i univerzalno, ne

biva prihvaćen od strane ideološki opredeljene kritike socijalističkog realizma. U

težnji da u prvi plan istakne i prikaže čoveka u njegovoj različitosti, Desnica se zalaže

za iskrenost kao jedan od glavnih poetskih principa svakog umetničkog dela.

Otkrivajući već u svojim prvim proznim ostvarenjima najrazličitije istine o čoveku,

Desnica se nije uklapao u okvire tadašnjih vladajućih ideologija.

Prikazujući čovekov unutrašnji svet, mnoge odgovore pronalazi u prirodi

koja preslikava svoje osobine na čoveka i njegov doživljaj. Priroda je neizostavni

259

tvorbeni elemenat umetničkih slika koje Desnica stvara u svojim pripovetkama i

romanima. Glavni stvaralčki zadatak ovog pisca bio je da prikaže čoveka u

najrazličitijim stanjima i okolnostima.

Složenu problematiku čovekovog života Desnica oslikava kroz postupke i

razmišljanja svojih junaka. Iako oni pripadaju različitim društvenim slojevima i

profesijama, sve ih obuzima šutnja i obamrlost nakon različitih životnih iskustava.

Sagledavajući u hronološkom nizu umetničku prozu ovog autora, uočavamo

razvojni luk kojim se kretala njegova stvaralačka misao, polazeći od poetike realizma

koja se vremenom potiskuje, dajući prednost psihološkim analizama junaka. Iako

pripadaju različitim društvenim grupama i različitoj starosnoj dobi, Desničini junaci

su ispunjeni patnjom i strahom od smrti.

Prikazujući živote svojih junaka, njihova psihička stanja i raspoloženja,

pisac kroz raznolikost životnih sudbina, izlaže svoje ideje i poetske stavove. Polazeći

od pojedinačnog lika i njegovog života, Desnica izražava ono što je univerzalno i

opšte za svakog čoveka.

Poetski stavovi Vladana Desnice izloženi u esejima, pripovetkama i

romanima, ukazuju da je pisac najveću pažnju poklanjao čoveku i njegovom

unutrašnjem doživljaju. Stvarnost kojom je čovek okružen, kao i različite situacije u

kojima se nađe, prikazane su i posmatrane iz ugla čoveka i njegovog unutrašnjeg

doživljaja.

Osnovni cilj doktorskog rada bio je stvaranje monografije koja će ponuditi

kompleksnu naučnu analizu celokupne umetničke proze Vladana Desnice.

Ključne reči: srpska književnost 20. veka, poetika umetničke proze, poetske

ideje, estetska vrednost, čovekov doživljaj, igra proleća i smrti, integralni realizam.

260

LITERATURA

Primarna literatura

1. Desnica, Vladan (1952), Olupine na suncu, Matica hrvatska, Zagreb.

2. Desnica, Vladan (1955), Proljeće u Badrovcu, Prosveta, Beograd.

3. Desnica, Vladan (1956 a), Slijepac na žalu, Društvo književnika, Zagreb.

4. Desnica, Vladan (1956 b), Tu, odmah pored nas, BIGZ, Beograd.

5. Desnica, Vladan (1959), Fratar sa zelenom bradaom, Mladost, Zagreb.

6. Desnica, Vladan (1960), Proljeća Ivana Galeba, Nolit, Beograd.

7. Desnica, Vladan (1966), Izbor pripovijedaka, Vijesnik, Zagreb.

8. Desnica, Vladan (1975), Eseji, kritike, pogledi, Prosvjeta, Zagreb.

9. Desnica, Vladan (1993 a), Zimsko ljetovanje, BIGZ, Beograd.

10. Desnica, Vladan (1993 b), Pripovetke, BIGZ, Beograd.

11. Desnica, Vladan (1993 c), Eseji, kritike, pogledi, BIGZ, Beograd.

12. Desnica, Vladan (2006 a), Hotimično iskustvo I, Prosvjeta, Zagreb.

13. Desnica, Vladan (2006 b), Hotimično iskustvo I I, Prosvjeta, Zagreb.

261

Sekundarna literatura

A

1. Franičević, Marin (1950 a), „Zimsko ljetovanje Vladana Desnice“, Republika,

broj 7, Zagreb, str. 456-457.

2. Pavletić, Vlatko (1950 b), „Zimsko ljetovanje“, Izvor, br. 7-8, Zagreb, str. 533-

540.

3. Jeličić, Živko (1950 c), „Zimsko ljetovanje Vladana Desnice“, Hrvatsko kolo,

br. 2, Zagreb, str. 549-555.

4. Horvat, Joža (1950 d), „Zimsko ljetovanje Vladana Desnice“, Književne

novine, br. 26, Beograd, str. 76-78.

5. Matković, Marijan (1952 a), „Olupine na suncu“, Svedočanstva, br. 2,

Beograd, str. 32-35.

6. Prica, Čedo (1952 b), „Ne traži čovjek temu, već tema čovjeka“, Krugovi, br.

2, Zagreb, str. 181-184.

7. Tišma, Aleksandar (1952 c), „Olupine na suncu Vladana Desnice“, LMS, god.

128, sv. 5, Novi Sad, str. 398-401.

8. Jeličić, Živko (1953 a), Lica i autori, Kultura, Zagreb.

9. Baraković, Juraj (1953 b), „Zakašnjela mudrost Vladana Desnice“, Krugovi,

br. 1, Zagreb, str. 88-91.

10. Prica, Čedo (1954), „Historizam i psihologija proze Vladana Desnice“,

Književne novine, br. 35, Beograd, str. 85-87.

11. Gligorić, Velibor (1955 a), „Izbor pripovedaka Vladana Desnice“,

Savremenik, br. 10, Beograd, str. 424-426.

12. Nikolić, Svetislav (1955 b), „Vladan Desnica: Proljeće u Badrovcu“, Delo, br.

9, Beograd, str. 387-389.

13. Rotković, Radoslav (1955 c), „Refleksivna proza Vladana Desnice“,

Stvaranje, br. 10, Cetinje, str. 624-626.

14. Milačić, Božo (1955 d), „Uz prozu Vladana Desnice“, LMS, godina 131, knj.

376, sv. 4, Novi Sad, str. 398-417.

15. Šegedin, Petar (1955 e), „O prozi Vladana Desnice“, u knjizi: Vladan Desnica:

Proljeće u Badrovcu, Prosveta, Beograd.

262

16. Konstantinović, Dragomir (1955 f), „Sa delom Vladana Desnice“, Vidici, br.

17-18, Beograd, str. 5-7.

17. Bandić, Miloš (1956 a), „Vladan Desnica: Tu, odmah pored nas“, Politika, br.

15466, Beograd, str. 9.

18. Bandić, Miloš (1956 b), „Proleće i olupine“, Književnost, br. 3, Beograd, str.

268-270.

19. Bogdanović, Živoslav (1956 c), „Vladan Desnica: Tu, odmah pored nas“,

Borba, br. 136, Beograd, str. 5.

20. Danojlić, Milovan (1956 d), „Plodovi jedne raskrsnice“, Književne novine, br.

20, Beograd, str. 65.

21. Milačić, Božo (1956 e), Suze i zvijezde, Nip, Zagreb.

22. Velmar-Janković, Svetlana ( 1956 f), „Proza Vladana Desnice“, Književnost,

br. 5, Beograd, str. 443-448.

23. Bunjac, Vladimir (1956 g), „Vladan Desnica: Tu, odmah pored nas“, Delo, br.

7, Beograd, str. 965-970.

24. Trifković, Risto (1956 g), „Vladan Desnica: Tu, odmah pored nas“, Život, br.

9, Sarajevo, str. 601-604.

25. Bogišić, Rafo (1956 h), „Vladan Desnica: Proljeće u Badrovcu“, Dubrovnik,

br. 1, Dubrovnik, str. 102-103.

26. Prica, Čedo (1957 a), „Desnica kao pripovijedač“, Krugovi, br. 2-3, Zagreb,

str. 412-423.

27. Slaviček, Milivoj (1957 b), „Marginalije o Vladanu Desnici“, Izraz, br. 6,

Sarajevo, str. 616-618.

28. Peić, Branko (1957 c), „O ljudima bez grada u nevremenu“, Književne novine,

br. 50, Beograd, str. 69.

29. Car, Duško (1958 a), „Igre proljeća i smrti“, Literatura, br. 9, Zagreb, str. 841-

843.

30. Urem, Kazimir (1958 b), „Proljeća Ivana Galeba“, Riječka revija, br. 1-2,

Rijeka, str. 108-111.

31. Sviličić, Ante (1958 c), „Novi roman Vladana Desnice“, Mogućnosti, br. 9,

Split, str. 731-734.

32. Kolumbić, Nikica (1958 d), „Poezija Desničinog romana Zimsko ljetovanje“,

Zadarska revija, br. 1, Zadar, str. 15-27.

263

33. Džadžić, Petar (1958 e), „Vladan Desnica: Zimsko ljetovanje“, Delo, br. 1,

Beograd, str. 161-162.

34. Jurković, Marjan (1958 f), Nad porukama tuge i porukama nade, Nolit,

Beograd.

35. Petrović, Miodrag (1958 g), „Vladan Desnica kao pripovedač“, Gledišta,

januar-februar 1958, Niš, str. 10-24.

36. Trifković, Risto (1958 h), „Romansirana misao o čovjeku i njegovom udesu“,

Život, februar-mart 1958, Sarajevo, str. 193-195.

37. Bandić, Miloš (1958 i), Vreme romana, Prosveta, Beograd.

38. Kolumbić, Nikica (1958 j), „Poezija Desničinog romana Zimsko ljetovanje“,

Zadarska revija, br. 1, Zadar, 1958.

39. Kolumbić, Nikica (1959 a), „Igre proljeća i smrti“, Zadarska revija, br. 1,

Zadar, str. 118-121.

40. Stanojević, Radmila (1959 b), „Pisac snažnog talenta i bogate erudicije“,

Gledišta, br. 1/2, Niš, str. 6-13.

41. Jeremić, Dragan (1959 c), „Izabrane priče Vladana Desnice“, Književne

novine, br. 101, Beograd, str. 3.

42. Šicel, Miroslav (1960 a), „U traženju novih puteva“, Književnik, br. 10,

Zagreb, str. 5-15.

43. Čolak, Tode (1960 b), „Pripovedač Vladan Desnica“, Savremenik, br. 2,

Beograd, str. 218-223.

44. Pavletić, Vlatko (1960), Trenutak sadašnjosti, Nip, Zabreb.

45. Peković, Ratko (1964), „Struktura romana Vladana Desnice“, Mogućnosti, br.

11, Split, str. 1156-1160.

46. Jelčić, Dubravko (1965 a), „Pripovjedačka umjetnost Vladana Desnice“, Izraz,

br. 12, Sarajevo, str.76.

47. Peleš, Gajo (1965 b), „Romani Šegedina i Desnice“, Umjetnost riječi, br. 2/3,

Zagreb, str. 134-147.

48. Konstantinović, Radomir (1966 a), „Vladan Desnica ili konačna forma“, u

knjizi: Vladan Desnica: Zimsko ljetovanje, Svjetlost, Sarajevo, str. 181-185.

49. Jelčić, Dubravko (1966 b), „Pristup pripovijedačkoj umjetnosti Vladana

Desnice“, u knjizi: Vladan Desnica: Izbor pripovijedaka, Vijesnik, Zagreb, str.

5-27.

264

50. Šicel, Miroslav (1967 a), „Književno djelo Vladana Desnice“, Republika, br.

5, Zagreb, str. 204.

51. Gligorić, Velibor (1967 b), „Knjiga života u prozi Vladana Desnice“, Nin, br.

844, Beograd, str. 9.

52. Lončar. Mate (1967 c), „Dva toka u delti Desničine proze“, Student, br. 11,

Beograd, str. 6.

53. Jeremić, Dragan (1967 d), „Vladan Desnica“, LMS, knj. 399, sv. 5, god. 142,

Novi Sad, str. 326.

54. Petrović, Miloje (1967 e), „Filozofske ideje u književnom delu Vladana

Desnice“, Stvaranje, br. 7/8, Titograd, str. 868-871.

55. Isaković, Alija (1967 f), „Iznova nad Proljećima Ivana Galeba“, Život, br. 5,

Sarajevo, str. 16-20.

56. Jelčić, Dubravko (1968 a), „U potrazi za individualnom slobodom“, Zadarska

revija, br. 1, Zadar, str. 73-75.

57. Kudrjavcev, Anatolij (1968 b), „Pjesnik misaonosti“, Zadarska revija, br. 1,

Zadar, str. 83-86.

58. Ivanišin, Nikola (1968 c), „O Desničinom romanu Zimsko ljetovanje“,

Zadarska revija, br. 1, Zadar, str. 41-55.

59. Bukić, Fadil (1968 d), „Struktura romana Proljeća Ivana Galeba“, Putevi, br.

6, Banjaluka, str. 527-537.

60. Jeremić, Dragan (1968 e), „Vladan Desnica ili intelektualna poezija“,

Savremenik, br. 6, Beograd, str. 23.

61. Šegedin, Petar (1969 a), Riječ o riječi, Naprijed, Zagreb, str. 101-115.

62. Jeremić, Draagan (1969 b), Perom kao skalpelom, Bagdala, Kruševac, str.107-

123.

63. Mladenović, Slobodan (1971 a), „Susret sa književnim delima naših

savremenika“, Naša reč, br. 1, Leskovac, str. 153-165.

64. Pavletić, Vlatko (1971 b), Djelo u zbilji, Naprijed, Zagreb.

65. Mihajlović, Borislav (1971 c), Književni razgovori, Prosveta , Beograd.

66. Nikolić, Rade (1971 d), Susreti s piscima, Jedinstvo, Priština.

67. Petrović, Miodrag (1972 a), Trajanje reči, Gradina, Niš.

68. Basara, Mile (1972 b), „O jednoj kritici djela Vladana Desnice“, Književne

novine, br. 408, Beograd, str. 106.

265

69. Korać, Stanko (1972 c), Svijet, ljudi i realizam Vladana Desnice, Srpska

književna zadruga, Beograd.

70. Disopra, Nikola (1973 a), Književni zapisi, Čakovski sabor-katedra za

književnost i kulturu, Split.

71. Andonović, Petar (1973 b), „Prikazivanje stvarnosti u romanu Vladana

Desnice Proljeća Ivana Galeba“, Rukovet, br. 3/4, Subotica, str. 148-151.

72. Kalezić, Slobodan (1973 c), „Problemi smrti u pripovetkama Vladana

Desnice“, Književna reč, br. 17, Beograd, str. 9.

73. Rotar, Janez (1974 a), „Misaoni i izražajni slojevi u strukturi Proljeća Ivana

Galeba Vladana Desnice“, Izraz, br. 2, Sarajevo, str. 160.

74. Parenta, Stevo (1974 b), „Seljaci Vladana Desnice“, Sutra, br. 6, Zadar, str.

13-19.

75. Radanović, Nenad (1974 c), „Poetika i njena realizacija“, Izraz, br. 2,

Sarajevo, str. 174-179.

76. Gluščević, Zoran (1975 a), Alfa i omega, Prosveta, Beograd.

77. Mišković, Milan ( 1975 b), „Desničina sumnja“, Izraz, br. 1, str. 24-33.

78. Radović, Nada (1977), „Solilokviji u romanu Proljeća Ivana Galeba Vladana

Desnice“, Gradina, br. 2, Niš, str. 63-77.

79. Milošević, Nikola (1978 a), Zidanica na pesku, Slovo ljubve, Beograd, str. 60-

75.

80. Petković, Radoslav (1978 b), „Problem prostora u prozi Vladana Desnice“,

Književna istorija, br. 40, Beograd, str. 627-644.

81. Brlenić-Vujić, Branka (1981 a), „Otvorene strukture“, Revija-Izdavački centar

Radničkog sveučilišta Božidar Maslać, Osijek, str. 33-41.

82. Marković, Milivoje (1981 b), Prostori realizma, Minerva, Subotica.

83. Korać, Stanko (1982 a), Patnja i nada, Prosvjeta, Zagreb, str. 84-100.

84. Dijan, Fran (1985 a), „U kratkim provedrinama svijesti – o Desničinom

romanu Proljeća Ivana Galeba“, Zadarska revija, br. 4/5, Zadar, str. 324.

85. Kalezić, Zagorka (1985 b), „Realističke i psihološke pripovetke Vladana

Desnice“, Zadarska revija, br. 4/5, Zadar, str. 465-475.

86. Mikić, Radivoje (1985 c), Proljeća Ivana Galeba Vladana Desnice, Zavod za

udžbenike i nastavna sredstva, Beograd.

87. Kalezić, Slobodan (1985 d), Dani čitanja, Nio, Titograd, str. 124-134.

88. Gavrilović, Zoran (1985 e), Neizvesnosti, Narodna knjiga, Beograd.

266

89. Mikić, Radivoje (1985 f), „Poetički stavovi u Proljećima Ivana Galeba“,

Gradina, br. 6, Niš, str. 82.

90. Nemec, Krešimir (1986 a), „Između realnog i univerzalnog (Zimsko ljetovanje

Vladana Desnice)“, Radovi zavoda za slavensku filologiju, Filozofski fakultet

Zagreb, str. 57-74.

91. Nemec, Krešimir (1986 b), „Novelistika Vladana Desnice“, Forum, br. 3/4,

Zagreb, str. 358-375.

92. Nemec, Krešimir (1986 c), „Poetika romana Proljeća Ivana Galeba Vladana

Desnice“, Umjetnost riječi, br. 3, Zagreb, str. 125.

93. Radulović, Jovan (1987), „Igra mraka i svetlosti“, u knjizi: Vladan Desnica:

Zimsko ljetovanje, Rad, Beogead.

94. Nemec, Krešimir (1988 a), Pripovijednje i refleksije, Zrinski tiz, Čakovec.

95. Kovač, Nikola (1988 b), „Roman kumulativnog iskustva“, u knjizi: Vladan

Desnica: Proljeća Ivana Galeba, Veselina Masleše, Sarajevo.

96. Rapo, Dušan (1989), Novele i romani Vladana Desnice, Školske novine,

Zagreb.

97. Maleš, Branko (1990 a), „Dvije istine Vladana Desnice“, u knjizi: Vladan

Desnica: Konac dana: pripovijetke, Mladost, Zagreb.

98. Petrović, Miodrag (1990 b), „Izvan svakog obrasca“, u knjizi: Vladan

Desnica: Proljeća Ivana Galeba, Rad, Beograd.

99. Veličković, Staniša (1998 a), Dokument i priča, Gradina, Niš, str. 100-110.

100. Milisavac, Živan (1998 b), Autoportreti s pisama, Matica srpska, Novi

Sad.

101. Ivanović, Radomir (2001 b), Po sunčanom satu, Zmaj, Novi Sad.

102. Radulović, Jovan (2001 c), Progutane polemike, Stubovi kulture,

Beograd.

103. Pantić, Mihajlo (2009), Dnevnik jednog uživaoca čitanja, Književna

opština Vršac, Vršac.

267

B

1. Car, Marko (1920), Estetička pisma, G. Kon, Beograd.

2. Kroče, Benedetto (1938), Eseji iz estetike, Kadmos, Split.

3. Pavlov, Todor (1947 a), Teorija odraza, Kultura, Beograd.

4. Lukač, Đerđ (1947 b), Ogledi o realizmu, Kultura, Beograd.

5. Krleža, Miroslav (1952), „O slobodi kulture“, Svedočanstva, br. 15-16,

Beograd, str. 152.

6. Mihajlović, Borislav (1956), Od istog čitaoca, Nolit, Beograd.

7. Kroče, Benedetto (1960), Estetika, Naprijed, Zagreb.

8. Edel, Leon (1962 a), Psihološki roman, Kultura, Beograd.

9. Džadžić, Petar (1962 b), Iz dana u dan, Progres, Novi Sad.

10. Jeremić, Dragan (1965), Kritičar i estetski ideal, Nio, Titograd.

11. Peleš, Gajo (1966), Poetika suvremenog jugoslavenskog romana (1945-1961),

Naprijed, Zagreb.

12. Kroče, Benedetto (1969), Književna kritika kao filozofija, Kultura, Beograd.

13. Lasić, Stanko (1970), Sukob na književnoj ljevici (1928-1952), Liber, Zagreb.

14. Mađarević, Vlado (1974 a), Književnost i revolucija, August Cesarec, Zagreb.

15. Adorno, Theodor (1974 b), „Esej kao forma“, Revija, br. 3. Osijek, str. 76.

16. Jeus, Walther (1975), „Časovnici bez kazaljki“, u zborniku: Roman (urednik

Aleksandar Petrov), Nolit, Beograd.

17. Flaker, Aleksandar (1976), Stilske formacije, Liber, Zagreb.

18. Grlić, Danko (1979 a), Marksizam i umjetnost, Prosvjeta, Zagreb.

19. Uspenski, Boris (1979), Poetika kompozicije/Semiotika ikone, Nolit, Beograd.

20. Deretić, Jovan (1981), Srpski roman 1800-1950, Nolit, Beograd.

21. Deretić, Jovan (1982 a), „Srpski socijalno angažovani roman 30-ih i 40-ih

godina XX veka“, Stremljenja, br. 2, str. 96.

22. Žmegač, Viktor (1982 b), Istina fikcije, Prosvjeta, Zagreb.

23. Korać, Stanko (1982 c), Srpski roman između dva rata, Nolit, Beograd.

24. Krtalić, Ivan (1982 d), Polemike u hrvatskoj književnosti I, Mladost, Zagreb.

25. Đorđević, Miloš (1996), Modeli srpskog romana, Jedinstvo, Priština.

26. Vučković, Radovan (2005), Moderni roman dvadesetog veka, Zavod za

udžbenike i nastavna sredstva, Istočno Sarajevo.

268

ABSTRACT

In the PhD dissertation we analyze the entire artistic prose of Vladan

Desnica including the novels Winter Summer Holiday (1950) and The Springtimes of

Ivan Galeb (1957) , the collections of short stories such as Wreckage in the Sun

(1952), Spring in Badrovac (1955), Here, next to us (1956), The Story of Monk with

Green Beard (1959) as well as numerous essays and theoretical texts with the autor’s

poetic points of view. In our research, we have consulted, besides Desnica’s prose

works, multitudinous reviews and criticisms referring to the writer’s literary work.

Vladan Desnica’s artistic prose has been presented in the chronological

way so that we can demonstrate the generative process of his poetic ideas as vividly as

possible. His poetics is in an explicit way tightly woven in his vast numbers of

theoretic texts and essays shown in the introductory of the thesis and they contain

writer’s major poetic ideas. They are also essential part of his short stories and novels.

Desnica’s prose alienates from the poetics of realism passing from the

description of the outer reality to the account of its reflection in man’s inner world.

Observing Desnica’s whole literary opus, we notice he does not belong to any certain

linguistic expression and creative models, literary movements and trends. The poetic

opinions in his essays, theoretical texts, short stories and novels go beyond different

affliliations (ideological, political, social or generation) which restrain the expression

of author’s personality.

In the creation of his works, he was particularly focused on achieving

aestetic value of a literary work which, in his opinion, presents prime artistic value of

every work of art.

Desnica’s poetic opinion of showing the general and universal through the

single was not accepted by ideological criticism of the socialist regime. Trying to

primarily emphasize and depict man in all his diversity, he advocates sincerity as one

of the essential poetic principles of every artistic work. Revealing the most various

truths of man in his very first prose work, Desnica does not fit in the frames of the

prevailing ideologies of that time.

Depiciting man’s inner world, he finds many answers in the nature which

copies its characteristic to man and his experience. Nature is an unavoidable structural

269

element of artistic pictures he makes in his short stories and novels. The main creative

task of this autor is to represent man in the most varied conditions and circumstances.

Desnica portrays the complex issues of man’s life by behavior and

thinking of his characters. Even though they are members of different social classes

and professions, they are all overwhelmed by silence and numbness after different life

experiences.

Perceiving the autor’s artistic prose in the chronological way, we notice

the development stages of his thought starting from the poetics of relism which fades

away over time and gives rise to psychological analysis of characters. Although they

are of different social groups and ages, Desnica’s characters are full of suffering and

fear of death.

Depicting the lives of his characters, their psychological states and moods,

the writer formulates his ideas and poetic opinions through various human fates.

Starting from an individual and his life, Desnica expresses what is universal and

common for every man.

Vladan Desnica’s poetic opinions stated in his essays, short stories and

novels show that the writer pays much attention to man and his inner experience.

Reality surrounding man and diverse situations he takes part in are depicted and

observed from the angle of the man and his inner experience.

The main aim of the dissertation is the creation of the monograph

containing the overall scientific analysis of all Vladan Desnica artistic prose.

Key words: Serbian Literature of 20th century, the poetics of artistic

prose, poetic ideas, aesthetic value, man’s experience, the play of spring’s and death,

integral realism.