vishvkosh 1214 to 1238

52
पपप पप. 1214 पपपप पपपप पपपपपपपप पपपपपप प पपपप पपपपपप पपपपप पपपपपपप पपपपपप पपपपपप पपपपपपपपपपप पपप पपप. पपपपपपपप पपपपपपपप पपपपपपप पपपपपप पपपप. पपपप पपपपपपपपप पपपपपप पपपपपपप पपपपपपपपपप पपपपपपपपपप पपपपपपपपपपपप पपपपप पपपपपपपप पपपप पपपप, पपपपपपप पपपपपपपप पपपपपपपप पपप पपपपपप पपपप पपपपपपपपपपपप पपपपपप प पपपपपपप पपपप पपपप. पपप पपपपपपपप पपपपपपप पपपप पपपपप पप पपपप पपपपपपपप पपपपपपपप पपपपपपपप पपपपपपप पपपप पपपप. पप पपपपपपपपपपपपप पपपपपपपप पपपपपपपपपप पपप पपपपप प पपपपप पपपपपपप पपपप पपपपपपपपपपप पप"पप पपपपप. प.प. 1828 पपपप पपपपपपप पपपपपपपपपपपपपपप पपपपपप पपपपपपपप पपपपपपपपपप पपपपपपपप पपपपपपपप प पपप पपपपपपपप पपपपप पपपपपपप पपपप पपपपपपपप पपपपपपपपपप पपपपपपप पपपपपप पपपप. 1880 पपपपप पपपपपपपपपपप पपपपपपप पपपपपपपपपप पपपपपपपपपपपप पपपप पपपपपप पपपपपपपप पपपपपप पपपप पपपपपपप पपप. पपपप पपपपप पपपपप पप पपपपपपप पपपपपपपपपप 1895 पपपपप पपपपपप पपपपपप पपप पपपपपप पपपप पपपपपप पपपप (पपपप पपपपप) पपपप पपपप पपप पप पपपपपपप पपपपपपपपपप पपपपपपप पपपप पपप पपपपपपपपपप पपपपप पपपपपपप पपपपप. पपपपपपपप पपपपपपपपपप पपपपपप पपप पपपप; पपप पपपपपप पपपप पपपपपप पपपपपप. पपपपप पपप पपपपपपपप पपपप पपपपपपपप पपप पपपपपपप पपप पपप पपपपपप पपपपपप पपपपपपप पपपप पपपपपप पपप. पप पपपपप पपपपपपपपपपपप पपपपप पपप पपपपप पपपपपपपपपपपप पपपप प पपपपपपपप पपप पपपपपपपपपप पपपपप. पपपप पपपपपपपपप पपपपप पपप पपपपपपप पपपपप 900 पपपपप पपपपप. पपपपपपप पपपपपपपप पप पपपपपपपपपपपपपप पपपपपपप पपपपपप पपपप पपपपपपप पपप पपपपपपप पपपपप पपपप पपपपप पपपप. पपपप पपपपपपपप पपपपपपपपपप पपपप पपपपपपपप पपपपप पपपपपप पपप पपप पपपपपपपपप पपप पपपपपपपपपप पपप पपप-पपपप पपपपपपपप पपप पपपपपप पपपप. पपपपपपपप पपपपपपपपपपपप पपप पपपपपपपप पपप पपप पपपपप. पप पपपपप पपप (पपपप) पपपपपप पपपप पपपप पपपपपपपप पपपपपप प पप पपपपपप पपपपपपप पपपपपप पपपप पपप पपपपप पप पप पपप पपप पपप. पपपपपपपपप पपपपपपपपपप पपपप पपपपप पपप पपपप. पपपपपपपपपपप पपपपपपपपपप"पप पपपपपपपप पपपपपपप पपपपपपपप पपपपप पपपपपपपपपप पपपपपपपपप पपपप पपपप पपपपपप पपपपपपप पपपपप पपपपप पपपपपप. पपपप पपपपपप पपपप पपपप पप, पपपपपप पपपपप पपपप पपपपपप पपपप पपपप पपप पपपपपप पपपपपपप. पप पपपपपप पपपपपपपपपप पपपपपपपप पपपपपपपप पपपपपपप पपपप पपपपपपप पपपपपप पपपप. पपपपपप पप पपपपपपपपपप पपपपपपपप पपपप पपप. पपपप पपपपपप पपपपपपपपपपप 6-12 पपपपपपपपप पपपपपपप पपपपपपपपप पपप पपपप. पपपपप पपप पपपपपप पपप पपपप पप, पपपपपपप पपपपपप पपपपपप पपपप पपप पपपप पपपप पपपप. पपप पपपपपपप पप. 8-10 पपपपप पप पपपपपपप पपपपप प पपपप पपपपपपपपप पपपपप पपपपप. पपपप "पपपपप पपपपपपपपपपप' पपप पपपपपपप. पपपपपपपपपप पपपपप पपपपपपप पपपप पपपपपप पपपपपपपपप पपपपपपप पपपपपपप पपपपपप पपपपपपपप पपपपप पपपपपप. पपपपपपपप 1903 पपपपपपपपपप पपपपपप पपप"प पपप पपपप पपपपपप. पपपप पपपपप पपपपपपप पप पपपपपपपपप पपपपप पपपपपपप पपपपपप पपपप पपपप पपपप. पपप पपपपपपपपपपपपपप पप पपपपपपपपप पपपपप पपपपप पपपपपप प पपपप पप पपपपपपप पपपपपप पपपपप पपपप. 1960 पपपप पपपपपपपपपप पपपप पपपपपपपप पपपपपपपपपप पपपप पपपपपप पपपप पपपप पपपप. पप पपपपप पपपपप पपपपपपपपपप पपपप पपपप पपपपपप पपपपपप पपपपप. पप पपपपपपपपप पपपपप पपप पपपप पपप पप पपपप पपपपपपपपपप पपपपप पपपप पपपपप पपपपपप पपपपप. पपपपपप पपपपपप पपपपपपपप पपपप पपपपपपपपप प पपपपपपपप पपपपपपपपपपप पपपपपपप पपपप पपपप.

Upload: nilmahajan

Post on 11-Mar-2015

189 views

Category:

Documents


0 download

TRANSCRIPT

Page 1: Vishvkosh 1214 to 1238

पा�न न�. 1214 डा�वी� बा�जूसु�रक्षि�त वीस्तर� ः� सु�धा� वीस्तर� स्वीत� सुहजूसु�लभ र�त�न� वी�पारणे� प्रत्ये�का�ल� जूमत नसु�. त्ये�म�ळे� न�क्षिभका�वीर अवील�बान र�ह�वी� ल�गे�. तसु�च न�क्षिभका�जूवीळे असुल�ल� हत्ये�र� सुवी�#सु�ठी% असुल्ये�म�ळे� त्वीच�र'गे��च� फै) ल�वी ह'ण्ये�च� भ�त� असुत�, म्हणेनच वी�पाण्ये�सु सु�रक्षि�त असु� वीस्तर� तये�र कारण्ये�सु�बा�धा� सु�शो'धान वी प्रयेत्न च�ल ह'त�. सुरळे पा�त्ये�वीर सु�र�का आवीरणे बासुवीन त' का�ह� प्रम�णे�त सु�रक्षि�त कार�वीये�च� प्रयेत्न च�ल ह'त�. ये� प्रयेत्न��तनच सु�रक्षि�त वीस्तऱ्ये�च� शो'धा ल�गेल� वी स्वीत� ह�त�न�च दा�ढी2 कारणे�ऱ्ये��च� सु�"ये� वी�ढील�.

इ.सु. 1828 मधा�ल शो�फै4ल्ड निनदा7शिशोका� मध्ये� आधा�निनका सु�रक्षि�त वीस्तऱ्ये�च� पावी:रूपा असुल�ल्ये� वी एका� धा�र�च्ये� काडा�ल� सु�र�णे आवीरणे असुल�ल्ये� वीस्तऱ्ये�च� जू�निहर�त दिदाल�ल� ह'त�. 1880 मध्ये� अम�रिरका� च्ये� सु�ये�क्त सु�स्था�न��त फै�वीड्या�सु�रखा� आका�र असुल�ल� सु�रक्षि�त वीस्तर� तये�र कारण्ये�त आल�. किंकाEगे काF म्प जिजूल�ट ये� अम�रिरकान सु�शो'धाका��न� 1895 मध्ये� दा'न्ह� काडा��न� धा�र असुल�ल� पा�तळे पा'ल�दा2 पा�त� (वी�फैर ब्ल�डा) तये�र का� ल� आक्षिणे त� सु�र�का धा�रका�मध्ये� अडाकानिवीत� ये�ईल अशो� वीस्तऱ्ये�च� एकास्वी त्ये��न� घे�तल�.

सु�रक्षि�त वीस्तऱ्ये�च� तत्त्वी एकाच असुल�; तर� त्ये�च� अन�का प्रका�र आढीळेत�त. दा��डा� आक्षिणे पा�त्ये�ल� आधा�र दा�णे�ऱ्ये� दा'न पाटO ट्या� असु� भ�गे असुल�ल� वीस्तर� सुवी�#त अधिधाका वी�पार�त आह�. एका पाटO ट2 पा�त्ये�पा��� अरुं� दा आक्षिणे दुसुर� पा�त्ये�पा��� रुं� दा वी बा�जूच्ये� काडा� वीळेनिवील�ल्ये� असुत�त. पा�तळे पा�त्ये��च� प्रतल आक्षिणे दा��डा�च� प्रतल 900 मध्ये� असुत�त. दा��डा�ल� बासुनिवील�ल� काळे मळेसुत्रा�सु�रखा� निफैरनिवील� म्हणेजू� पा�त� पाकाडाणे�र� भ�गे निवीभ�गेन त्ये�त पा�त� ठी) वीत� ये�त�. का�ह� च��गेल्ये� वीस्तऱ्ये��त अगेदा2 त्वीच�जूवीळे किंकाEवी� किंकाEशिचत दूर का� सु का�पाण्ये�च� आक्षिणे पा�त्ये�वीरच� दा�बा काम�-अधिधाका कारण्ये�च� सु'ये का� ल�ल� असुत�.

सु�रक्षि�त वीस्तऱ्ये�च्ये� एका� प्रका�र�त दा'न भ�गे असुत�त. एका किंकाEवी� दा'न (जू�ळे2) पा'ल�दा2 पा�त� घेटO ट बासुनिवील�ल� पा�दिटका� वी ह� पा�दिटका� चपाखालपाणे� बासुनिवीत� ये�ईल असु� दा��डा� ह� त� दा'न भ�गे ह'त. पा�दिटका� त�ल पा�त्ये�च्ये� एका�च काडा�ल� धा�र असुत�. दा��ड्या�च्ये� फै�वीड्या�सु�र"ये� भ�गे�च्ये� निवीशिशोष्ट का'न�म�ळे� त्ये�त बासुनिवील�ल्ये� पा�दिटका� त�ल पा�त� दा�ढी2 कारत�न� त्वीच�शो� ये'ग्ये का'न�त र�हत�त. पा�त� वी�पारून बा'थट झा�ल� का4, पा�दिटका� ट�का न दा�ऊन नितच्ये� जू�गे� तशो�च नवी� पा�दिटका� बासुनिवीत�त. ह� वीस्तर� निवीशो�षे�कारून प्रवी�सु�त न�ण्ये�ल� सु'ईस्कार असुन त�लन�न� स्वीस्त पाडात'. ये�म�ळे� त' अल्पा�वीधा�तच ल'कानिप्रये झा�ल� आह�.

अगेदा2 आधा�निनका वीस्तऱ्ये��न� 6-12 पा�त्ये��च� गे��डा�ळे2 घे�ल�वीये�च� सु'ये असुत�. त्ये�त एका� भ�गे�च� धा�र का� ल� का4, गे��डा�ळे2 निफैरवीन धा�र�च� नवी�न भ�गे पा�ढी� आणेत� ये�त'. अशो� तऱ्ह�न� सु�. 8-10 मनिहन� एका गे��डा�ळे2 च�लत� वी पा�त� बादालण्ये�च� त्रा�सु वी�चत'. ये�ल� "जिजूल�ट ट�क्न'मFदिटका' असु� म्हणेत�त.

सु�रुंवी�त�ल� जिजूल�ट ये��च्ये� पा�तळे पा'ल�दा2 पा�त्ये��च� उत्पा�दान कारण्ये�त म'ठ्या� त��नित्राका अडाचणे� ह'त्ये�. त्ये�म�ळे� 1903 सु�ल�पाये#त त्ये�च� निवीका"ः� ह'ऊ शोकाल� नव्हत�. त्ये� वीषे` त्ये��न� ये� पा�त्ये��च� पानिहल� का�रखा�न� बा'स्टन ये�थ� सु�रू का� ल�. दा'न मह�ये�द्धां��म�ळे� ये� उद्यो'गे�ल� निवीशो�षे च�लन� धिमळे�ल� वी पा�त� ह� दा)न�दिदान गेरजू�च� वीस्त बानल�. 1960 च्ये� सु�रुंवी�त�ल� अन�का दा�शो��त�ल उत्पादाका��न� अगे�जू पा'ल�दा2 पा�त� तये�र का� ल�. त� जू�स्त दिटका�ऊ असुल्ये�म�ळे� अन�का वी�ळे� पा�न्ह� वी�पारत� ये�त�त. ये� पा�त्ये��च� किंकाEमत काम� असुत� आक्षिणे त� बा'थट झा�ल्ये�न�तर फै� का न दा�ऊन दुसुर� वी�पारत� ये�त�त. म्हणेन म'ठ्या� प्रम�णे�त पा�तळे पा�त्ये��च� वी सु�रक्षि�त वीस्तऱ्ये��च� उत्पा�दान का� ल� जू�त�.

पा�तळे पा'ल�दा2 पा�त� तये�र कारण्ये�च� पाद्धांत ः� उच्च का�बा:नये�क्त वी� अगे�जू पा'ल�दा2 पाटO ट2 (22.38 धिमम�. रुं� दा वी 0.06, 0.08, 0.10 किंकाEवी� 0.13 धिमम�. जू�डा) प्रथम दा�बाशिdद्रणे ये�त्रा�त घे�लन त�

पा�न न�. 1214 उजूवी� बा�जूएकासु�रखा� पा�ढी� सुरकावी�त न�ऊन खा�च� असुल�ल्ये� पा�त्ये��च� आका�र दा�त�त. ये�न�तर ये� पा�त्ये��न� प्रम�क्षिणेत काठी%णेपाणे� वी पा�णे� दा�ण्ये�सु�ठी% ये� पाटO ट्या�च निवीद्यो�तO भटO ट2त का�ळेजू�पावी:का त�पानिवीत�त वी मगे थ�डा कारत�त. न�तर अम्लर�खान ये�त्रा�च्ये� सु�ह�य्ये�न� किंकाEवी� निवीशिशोष्ट शो�ईन� पा�त्ये�वीर व्या�पा�र� न�वी वीइतर मजूका र दा'न्ह� बा�जू�वीर उमटनिवीत�त. प्रत्ये�का ये�त्रा�त�ल निका"ये� कार�वीये�सु सु'ये�स्कार जू�वी� म्हणेन पाटO ट2 अखा�डाच ठी� वील�ल� असुत�. सुवी: निका"ये� पाणे: झा�ल्ये�न�तर त'डाणे�ऱ्ये� ये�त्रा�न� प्रत्ये�का पा�त� वी�गेवी�गेळे� कारण्ये�त ये�त�. सु�म�न्येपाणे� 10 ल�खा पा�त्ये��सु�ठी% 1 टन पाटO ट2 ल�गेत�.

शो�णेन वी ह'किंनEगे (ह'न न�वी�च्ये� सुक्ष्मकाणे� खाडाका�च्ये� मदात�न� धा�र ल�वी�वीये�च्ये�) ये�त्रा��न� पा�त्ये��च्ये� दा'न्ह� काडा��न� धा�र ल�वीण्ये�त ये�त�. सुक्ष्मदाशो:का�न� वी का� सु का�पान पा�त्ये��च� च�चणे� घे�ण्ये�त ये�त�. प्रम�णे�कारणे च�चणे�त ये'ग्ये ठीरल�ल्ये� पा�त्ये��च्ये� काडा��वीर गे�जू चढी नये� म्हणेन त� त�ल�च्ये� ट�का4त ठी� वी�वी� ल�गेत�त. न�तर स्वीये�चशिलत ये�त्रा�न� त� पा�त� सु�ठीवीणे�सु�ठी% म�णे का�गेदा�त लपा�टन d�पा�ल आवी�ष्टन��त घे�लत�त.

भ�रत�त 1948 सु�ल� म��बाई वी कालकात्ता� ये�थ� पा�त� उत्पा�दान�च� पानिहल� दा'न का�रखा�न� सु�रू झा�ल�. न�तर जूयेपार, ह)दार�बा�दा, दिदाल्ल�, डा�हर�डान, मद्र�सु इ. दिठीका�णे� पा�त� वी सु�रक्षि�त वीस्तर� ये��च� का�रखा�न� का�ढीण्ये�त

Page 2: Vishvkosh 1214 to 1238

आल�. 1966 सु�ल�न�तर पा�त्ये��च� आये�त कारण्ये�च� गेरजू उरल� न�ह�. उलट भ�रत�ततन इशिथओनिपाये�, इर�णे, का� न्ये�, का� वी�त, न�येजू�रिरये�, रशिशोये� इ. दा�शो��त पा�त्ये��च� निनये�:त ह'त�.

पा�तळे पा�त� वी�पारल�ल� सु�धा� वीस्तर� ः� ये�त सु�ध्ये� वीस्तऱ्ये��च्ये� पा�त्ये��सु�रखा� धा�तच्ये� पात्र्ये�च� पा'काळे पा�त� तये�र का� ल�ल� असुत�. ये�मध्ये� उत�र असुल�ल्ये� काडा�ल� सुरळे फैट असुत�. तसु�च पा�ढी2ल बा�जून� आत-बा�ह�र कारत� ये�ईल अशो� पा�तळे पाटO ट2च� सु'ये असुत�. ह� पाटO ट2 बा�ह�र का�ढीन त्ये�त दा'न्ह� काडा��न� धा�र असुल�ल्ये� पा�तळे पा�त्ये�च्ये� (वी�फैर ब्ल�डाच�) अधा�: भ�गे अडाकानिवीत� ये�ऊ शोकात'. न�तर त� पाटO ट2 आत सुरकानिवील्ये�सु फैट2तन पा�तळे पा�त्ये�च� धा�रदा�र काडा फैक्त बा�ह�र ये�ऊ शोकात�. सु�ध्ये� वीस्तऱ्ये�प्रम�णे�च ये�ल� मठी असुत�. अशो� वीस्तऱ्ये�च� का� सु का�ढीण्ये�कारिरत� वी�पार कारत� ये�त'. ये�मध्ये� पा�त्ये�च� धा�रदा�र काडा बा'थट झा�ल्ये�न�तर त� का�ढीन ट�का न दुसुर� अधा7 पा�त� वी�पारत� ये�त�. न�क्षिभका��न� अशो� प्रका�रच� वीस्तर� फै�र उपाये�क्त आह�.

निवीद्यो�तO वीस्तर� ः� ह� एका प्रका�रच� सु�रक्षि�त वीस्तर�च आह�. अम�रिरका� च्ये� सु�ये�क्त सु�स्था�न��त 1900 सु�ल�पा�सुन ये�च� एकास्वी� दा�ण्ये�त आल� ह'त�; पार�त� 1928 मध्ये� जू�काबा क्षिlका ये� निनवीmत्ता लष्कार� अधिधाका�ऱ्ये��न� प्रथमच येशोस्वी�र�त्ये� त' तये�र का� ल� वी त्ये�च� एकास्वी घे�तल�. 1931 मध्ये� त्ये��न� त' बा�जू�रपा�ठी� त निवीका"ः�ल� आणेल�.

निवीद्यो�तO वीस्तऱ्ये�च� शो�षे�:च� दा'न भ�गे असुत�त. बा�ह�र�ल भ�गे�त त्वीच�वीर�ल का� सु पाकाडाण्ये�कारिरत� शिdद्र��च� म�शिलका� असुत�. आत�ल भ�गे�त कारवीत�सु�र"ये� काडा� असुल�ल्ये� पा�त्ये��च� म�शिलका� असुत�. ह� पा�त� लह�न निवीद्यो�तO चशिलत्रा�न� निफैरनिवील� जू�त�त. ह� चशिलत्रा 220 किंकाEवी� 110 व्ह'ल्ट निवीद्यो�तO दा�बा�वीर च�लत�. दा�ढी2 कारत� वी�ळे�सु वीस्तर� त्वीच�वीर दा�बान च�ल का� ल� का4, शिdद्र��तन आत जू�णे�र� का� सु पाकाडाल� जू�त�त वी निफैरणे�ऱ्ये� पा�त्ये��न� भर�भर का�पाल� जू�त�त. ह� पा�त� सु�पाणे:पाणे� झा�काल�ल� असुल्ये�न� त्वीच� का�पान इजू� ह'ण्ये�च� भ�त� नसुत�.

निवीद्यो�तO वीस्तऱ्ये�त�ल पा�त्ये��च� सु�"ये� वी रचन�, शो�षे�:च� आका�र (गे'ल�का�र किंकाEवी� चपाट�) आक्षिणे त्ये�मध्ये� असुल�ल� सु�ह�य्येका�र� उपाकारणे� (उदा�., का�न�पा�ढी2ल का� सु का�पा�वीये�च� का�त्रा� इ.) ये��न�सु�र त्ये�च्ये� नम�न्ये��त निवीनिवीधात� असुत�.

पा�न न�. 1215 डा�वी� बा�जूसु�बाणे, पा�णे� स्न�हन (का"ः�म) इ. वी�पारण्ये�च� जूरूर� ल�गेत नसुल्ये�म�ळे� निवीद्यो�तO वीस्तऱ्ये��न� "सु�का�

वीस्तर�' असु�ह� म्हणेत�त. पा�ष्काळे��च्ये� मत� त्ये�न� दा�ढी2 च��गेल� ह'त न�ह� वी का� सु वी�काडा�नितकाडा� वी�ढीत�त. त' सु�फै कारण्ये�कारिरत� खा�सु द्र�वीका वी�पार�वी� ल�गेत'. ये��म�ळे� त� अधिधाका वी�पार�त न�ह�त वी त्ये��च� पारिरणे�म सु�रक्षि�त वीस्तऱ्ये��वीर निवीशो�षे झा�ल�ल� न�ह�.आगेरवी�ल, एसुO .जू�.; सुये:वी�शो�, निवी.ल.वीस्त� ः� पा�रिरस्थिस्थानितका4 शो�स्त्रा�प्रम�णे� "वीस्त�' ह� सुजू�वी��च्ये� निनवी�सुस्थाळे�च� बा'धा कारून दा�णे�र� सु�ज्ञा� आह�. त� असु� दाशो:निवीत� का4, त्ये� दिठीका�णे� त्ये� निवीशिशोष्ट सुजू�वी�ल� आवीश्येका असुणे�र� पाये�:वीरणे�ये घेटका उपालब्ध आह�त वी त' सुजू�वी त�थ� का�येम अथवी� त�त्पा�रत� निनवी�सु� आह�. त्ये�म�ळे� "पाmथ्वी� ह� सुजू�वी��च� वीस्त� आह�' ह� सु�बा'धा त्ये� दृष्ट�न� अथ:पाणे: ठीरत'. निवीशिशोष्ट सुजू�वी�सु निवीशिशोष्ट पाये�:वीरणे�ये घेटका��च� आवीश्येकात� असुत�. का�ह� प्रम�णे�त उपालब्ध न)सुर्गिगेEका घेटका��त सुजू�वी आवीश्येका त� फै� रफै�र घेडावीन आणेत' वी "वीस्त�' निनम�:णे कारत'. वीस्त�मध्ये� त्ये� सुजू�वी�न� न)सुर्गिगेEका घेटका��त फै� रफै�र कारून उपाका�रका असु� घेटका निनम�:णे का� ल�ल� आढीळेत�त. "वी�घे��च� वीस्त�' असु� शोब्दाप्रये'गे का� ल्ये�सु वी�घे��न� जूगेण्ये�सु आवीश्येका घेटका वी वी�घे��च� त�थ�ल वी�स्तव्या ये��च� बा'धा ह'त'. सुजू�वी�च्ये� स्वीरूपा�प्रम�णे� "वीस्त�' ह� सु�ज्ञा� व्या�पाका प्रदा�शो किंकाEवी� निवीशिशोष्ट d'ट2 जू�गे� किंकाEवी� एखा�दा� प्र�णे� दाशो:निवीत�. उदा�., गे'शिचडा�च� निवीच�र कारत� बा)ल, गे�ये इ. प्र�ण्ये��च� शोर�र ह� नितच� "वीस्त�' असु शोकात�.

मन�ष्येप्र�ण्ये�च्ये� सु�दाभ�:त "वीस्त�' ह� शोब्दा मन�ष्ये�च्ये� निनवी�सु प्रदा�शो�च� बा'धा कारून दा�त'. "मन�ष्येवीस्त�' ह� सु�काल्पान� अत्ये�त व्या�पाका वी अथ:गेभ: आह�. का�रणे ये�थ� आपाणे�सु मन�ष्ये किंकाEवी� म�णेसु (मFन किंकाEवी� मFनका�इ�डा) वी म�नवी (ह्यूwमन बा�ह�गे-ह्यूwमनका�इ�डा)ये� शोब्दा��च� क्षिभन्न अथ: ल��त घ्ये�वी� ल�गेत�त. मन�ष्ये किंकाEवी� म�णेसु ह� शोब्दा सु�म�न्येत� "मन�ष्ये ह� एका प्र�णे� (ऍनिनमल) आह�' ये� अथ�:न� निवीच�र�त घे�तल� जू�त�त. मन�ष्येप्र�णे� ह� जू�वी आह� (ऑगे:निनझाम), त्ये�म�ळे� त्ये�च्ये� अस्तिस्तत्वी�सु�ठी% सुये:प्रका�शो, हवी�, पा�णे�, अन्न�दा2 घेटका आवीश्येका असुत�त. वीस्त�च� निवीच�र कारत�न� ये� घेटका��च� उपालब्धत� निवीच�र�त घ्ये�वी� ल�गेत�. तसु�च मन�ष्येप्र�णे� ह� एका�का4 न�ह�; त्ये�च� इतर जू�वी��शो� सु�खाळे2 सु��बा�धा आह�. निवीशो�षेत� अन्न�सु�ठी% त' अन्ये सुजू�वी��वीर, वीनस्पत~वीर आक्षिणे प्र�ण्ये��वीर अवील�बान असुत'. त्ये�च� अन्न�सु�ठी% इतर प्र�ण्ये��शो� ह'णे�र� स्पधा�: वी सुहका�ये:, अन्न सु�खाळे2त उदाO भवीणे�र� खा�डा ये��च� मन�ष्येवीस्त�शो� सु�बा�धा असुत'.

Page 3: Vishvkosh 1214 to 1238

मन�ष्येप्र�णे� ह� सुमहशो�ल प्र�णे� आह�. त्ये�म�ळे� त' सुमह�च्ये� स्वीरूपा�त वीस्त� कारणे�र ह�सु�द्धां� ओघे�न�च ये�त�. मन�ष्येवीस्त�च� प्र�काm नितका घेटका वी)येशिक्तका वी सु�मनिहका पा�तळ्ये��वीर पा�हणे� वी अ�त� जू�गेनितका पा�तळे2वीर "पाmथ्वी�' ह� म�नवी�च� घेर आह� ये� दृष्ट�न� वीस्त�बा�बातच� निवीच�र म��डाणे�, ह� मन�ष्येवीस्त�च्ये� दृष्ट�न� सु�ये�शिक्तका आह�.

मन�ष्येवीस्त�च� प्र�काm नितका घेटकासुये:प्रका�शो ः� सुजू�वी सुmष्ट�च� मल�धा�र सुये:प्रका�शो आह�. त' जू�वी�ल� आवीश्येका ऊजू�: पा�रनिवीत'. 40 सु�. पा��� काम� त�पाम�न�त वीm�वी�ढी थ��बात�. धा�न्ये�सु अ�का र ये�त न�ह�त, झा�डा�सु पा�न� ये�त न�ह�त. शोर�र�सु आवीश्येका त� ऊजू�: निनम�:णे कारण्ये�च� निकाम�न पा�तळे2 सुये:प्रका�शो वी त�पाम�न पा�रनिवीत�त. उष्णे कादिटबा�धा�त वीषे:भर भरपार सुये:प्रका�शो वी त�पाम�न जू�स्त असुत�. धा"ः�वी प्रदा�शो��काडा� त्ये��च� प्रम�णे घेटत जू�त�. म्हणेन उष्णे कादिटबा�धा�त सुवी�#त प्रथम मन�ष्येवीस्त्ये� निनम�:णे झा�ल्ये�. सुवी�#त जू�न्ये� मन�ष्येप्र�ण्ये��च� वी वीस्त्ये��च� अवीशो�षे पावी: आनिफै"का� त�ल ट��झा�निनये�, ये�गे��डा� वी इशिथओनिपाये� ये� दा�शो��त आढीळेल� असुन त्ये��च� का�ळे

पा�न न�. 1215 उजूवी� बा�जू1 का'ट2 वीषे�#पावी`पाये#त जू�त'. अथ�:त पा�णे� वी अन्न ह� घेटका त्ये�बार'बार�न� महत्त्वी�च� आह�त. ये� मन��ष्येनिवीका�सु�च्ये� जू�गे� उच्च पाठी�र� प्रदा�शो��च्ये� आह�त; त�थ�ल त�पाम�न वीषे:भर 180 सु�. त� 200 सु�. ये�दारम्ये�न असुत�. आजूह� सुवी:त्रा वी�त�न�का लन�सु�ठी% ठीरनिवील�ल� का�ये:�म त�पाम�न 180 सु�. त� 200 सु�. इतका� च आह�. हवी� ः� मन�ष्येप्र�ण्ये�सु जिजूवी�त र�हण्ये�सु�ठी% हवी�च�, त�मधा�ल ऑस्थिक्सुजूनच� आवीश्येकात� आह�. निवीरळे हवी�त पा�र�सु� ऑस्थिक्सुजूनपा�रवीठी� ह'त नसुल्ये�न� त्ये� हवी�त श्वा�सु घे�णे� त्रा�सुदा�येका ह'त�. म्हणेन 4,000 म�. पा��� जू�स्त उ�च प्रदा�शो�त मन�ष्येवीस्त्ये� फै�रशो� आढीळेत न�ह�त. त�थ� असुणे�ऱ्ये� मन�ष्ये�च्ये� d�त�च� आका�र म'ठ्या� फै� प्फै� सु�म�ळे� म'ठी� आढीळेत'. पाणे 2,500 म�. पा��� काम� उ�च�च्ये� का'णेत्ये�ह� भ�गे�त भतल�वीर हवी�च� कामतरत� न�ह�. म्हणेन हवी� आवीश्येका घेटका असुल�, तर� त' अद्यो�पा तर� वीस्त�वीर मये�:दा� ठी� वीणे�र� घेटका न�ह�. त�वी" वी�ये�प्रदूषेणे�म�ळे� शोहर��च्ये� का�ह� भ�गे�त त' आजू प्रनितका ल बानत आह�.

पा�णे� ः� पा�णे� ह� घेटका मन�ष्येवीस्त�ल� जू�स्त थ�टपाणे� मये�:दिदात वी निनये�नित्रात कारणे�र� आह�. झार�, तल�वी, नद्यो�, भजूल ह� पा�ण्ये�च� स्त्रा'त जू�थ� आह�त, त�थ�च मन�ष्येवीस्त� स्थिस्थार�वीत�. निपाण्ये�च� पा�णे� ह� सुवी: वीस्त्ये��च� निनणे�:येका घेटका आह�. त�त्राज्ञा�न�च� वी�पार कारून निपाण्ये�च� पा�णे� वी�ढीत्ये� वीस्त्ये��न� वी�ढीत्ये� प्रम�णे�त उपालब्ध कारून दिदाल्ये�शिशोवी�ये मन�ष्येवीस्त� स्थिस्थार र�हू शोकात न�ह�.

अन्न ः� अन्न�च� गेरजू सुहजू वी सुतत भ�गे�ल अशो� स्थाळे�, पा�णे� उपालब्ध असुल्ये�सु मन�ष्येवीस्त�सु�ठी% प्रथम निनवीडाल� जू�त�त. पा�णे� असुणे�र�, पाणे अन्न�च� दुर्भिभE� असुणे�र� अन�का स्थाळे� मन�ष्येवीस्त�रनिहत आह�त. पा�ण्ये�च� गेरजू निनणे�:येका असुल�, तर� पा�णे� त�लन�न� निवीपा�ल आह�. अन्न दुर्मिमEळे आह�, का�रणे ल'कासु�"ये� जू�स्त आह�. अन्न ह� का�ये:शोक्त4 वी शो�र�रिरका निवीका�सु ये��कारिरत� आवीश्येका आह�. वीन'त्पा�दान� गे'ळे� कारणे�, फैळेझा�डा� ल�गेवीडा, शो�त�, शिशोका�र, पाशो�पा�लन, म�सु�म�र� ह� अन्न'त्पा�दान�च� म�गे: प्र�च�न का�ळे�पा�सुन आजूत�गे�येत मन�ष्येवीस्त�च� आधा�र ठीरल� आह�त. त�त्राज्ञा�न वी वी�हतकानिवीका�सु ये��म�ळे� का�ह� प्रम�णे�त वीस्त�वीरच� स्था�निनका अन्न�च� बा�धान� मन�ष्ये शिशोशिथल कारू शोकात'. वीस्त्ये��च� स्था�न�, त्ये��च� निवीतरणे, सु�"ये� वी आका�र, अन्न�च� आक्षिणे पा�ण्ये�च� उपालब्धत� तसु�च प्रम�णे दाशो:निवीत�त. म'ठ्या� वीस्त्ये��मध्ये� न)सुर्गिगेEका अन्न�च� स्त्रा'त पा�र�सु� नसुत�त; म्हणेन अन्नसु�ठी� उभ�र�वी� ल�गेत�त तसु�च अन्नपा�रवीठी�प्रणे�ल� निवीकाशिसुत कार�वी� ल�गेत�.

वीस्त्रा वी निनवी�र� ः� त�पाम�न, वी�र�, थ�डा� ये��पा�सुन सु�र�णे�सु�ठी% मन�ष्येप्र�ण्ये�ल� वीस्त्रा�च� वी निनवी�ऱ्ये�च� निनत��त गेरजू भ�सुत�. वीस्त्रा�च� प्रम�णे वी स्वीरूपा हवी�म�न�च्ये� स्वीरूपा�न�सु�र बादालत�. हवी�म�न थ�डा असुल्ये�सु वीस्त्रा�च� स्वीरूपा अधिधाका�धिधाका उबादा�र बानत�. म�नवी�न� गे�ह� वी कापा�र� निनवी�र� म्हणेन निवीश्रां��त�सु�ठी% वी�पारल्ये�. उष्णे कादिटबा�धा�त बा�दिदास्त निनवी�ऱ्ये�च� प्रश्न फै�रसु� ये�त नसु�; पाणे किंहEस्त्रा प्र�णे� वी दुसुऱ्ये� मन�ष्ये��च्ये� आका"मणे�पा�सुन सु�रक्षि�तत� वी निवीश्रां��त� धिमळेण्ये�सु�ठी% त्ये�न� निनवी�र� निवीकाशिसुत का� ल�. मन�ष्ये सुमहशो�ल असुल्ये�म�ळे� अन�का निनवी�र� एकात्रा आल� वी अन�का निनवी�र� असुणे�र� वीस्त� निनम�:णे झा�ल�. जू�व्ह� "वीस्त�' मधा�ल मन�ष्ये इतर��सुह एकात्रा र�हू ल�गेल�, त�व्ह� त�तन त्ये�न� म�नवी� सु�घेटन निनम�:णे का� ल�. "ट'ळे2' ह� पानिहल� म�नवीसु�घेटन म्हणेत� ये�त�. अशो� सु�घेटन�म�ळे� मन�ष्येप्र�ण्ये�च� म�नवी बानल�.

सु�रक्षि�तत� वी सुजू�वी सु�खाळे2 ः� मन�ष्येवीस्त�, किंकाEबाहुन� का'णेत्ये�ह� सुजू�वी��च� "वीस्त�', जू�वीन�च� सु�रक्षि�तत� पा�हून निनम�:णे का� ल�. सु�रक्षि�तत�च्ये� निवीच�र�त प्रनितका ल पाये�:वीरणे�ये घेटका वी पाये�:वीरणे�ये अपाघे�त ये��पा�सुन सु�रक्षि�तत� धिमळेनिवीण्ये�च� म�नवी�च� प्रथम प्रयेत्न असुत', उदा�., मन�ष्येवीस्त�-निनर्मिमEत�मध्ये� पार, वी�दाळे�, सुम�द्र-त�फै�न�, भका� पा, काडा� का'सुळेणे�, ज्वी�ल�म�खा� ये��पा�सुन वीस्त� सु�रक्षि�त दिठीका�णे� उभ�रल�

Page 4: Vishvkosh 1214 to 1238

पा�न न�. 1216 डा�वी� बा�जूजू�त�. त्ये�चप्रम�णे� वीस्त�सु�ठी%, अन्न-पा�ण्ये�सु�ठी% स्पधा�: कारणे�ऱ्ये� सुजू�वी��पा�सुन वी मन�ष्ये��पा�सुनह� सु�रक्षि�त असु� वीस्त�च� स्थाळे शो'धाल� जू�त�.

जू�वीसु�खाळे2 ः� मन�ष्ये ह� एका�काह� सुजू�वी न�ह�. त' सुजू�वी सु�खाळे2त�ल दुवी� आह�. त्ये�ल� अन्न�सु�ठी% इतर सुजू�वी��वीर तसु�च वीनस्पत� वी प्र�णे� ये��वीर अवील�बान र�ह�वी� ल�गेत�. वीस्त�च� स्था�न निनवीडात�न�, वीस्त� कारत�न� ह्यू� जू�वीसु�खाळे2च� मन�ष्ये जू�णे�वीपावी:का वी� अजू�णेत� निवीच�र कारत'. मन�ष्येवीस्त�च� इनितह�सु पा�हत� जू�वीसु�खाळे2 अतट र�खाण्ये�च्ये� त्ये�च्ये� प्रयेत्न�तन झा�ल�ल्ये� मन�ष्येवीस्त�च्ये� स्थाल��तर��च� अन�का पा�र�वी� आढीळेत�त. निवीशिशोष्ट फैळे� दा�णे�र� वीm�, निपाका� वी प्र�णे� वीस्त�च्ये� प्रदा�शो�तन नष्ट झा�ल्ये�सु मन�ष्येवीस्त्ये� उजू�डा ह'त�त वी मन�ष्ये स्थाल��तर कारत'. श्रां�ल�का� च्ये� जू�गेल�त�ल अन�र�धापारसु�रखा� म'ठी% वीस्त� ये� घेटका��म�ळे�च उजू�डा बानल� आह�. दा. अम�रिरका� त�ल प्र�च�न म�ये� वी इ�का� वीस्त्ये� जू�वीसु�खाळे2 भ�गे पा�वील्ये�न� उजू�डा झा�ल्ये�, असु� पा�र�वी� आजू दिदासुत�त. वीस्त�च� शिचर�तनत्वी आपाल� जू�वीसु�खाळे2च� दुवी� पाक्का� ठी� वीत�, ये�च� नव्या�न� सु���त्का�र गे�ल्ये� वी�सु वीषे�#त म�नवी�ल� झा�ल� आह�. पाmथ्वी� ह� आपाल� "वीस्त�' आह�, पाmथ्वी� ह� म�नवी�च� घेर आह�, पाmथ्वी� एका अवीका�शोये�न प्रणे�ल� आह� वी ये�थ�ल सुवी: सुजू�वी वी पाये�:वीरणे एका�त्मपाणे� पारस्पर�श्रांये� आह�. म�नवी ये� सु�खाळे2त�ल एका दुवी� आह�. ऑस्थिक्सुजूननिनर्मिमEत� वी का�बा:न डा�ये-ऑक्सु�इडा ये��च� निनये�त्राणे ये��पा�सुन जू�वी वी पाये�:वीरणे ये��च� पारस्पर�वील�बा� सु�खाळे2 सु�रू झा�ल�. आजू वीनस्पत~च्ये� घेटत्ये� प्रम�णे�म�ळे� (म�नवी�च्ये� अनिवीवी�का4 जू�गेलत'डा�म�ळे� आक्षिणे वी�त�वीरणे का�बा:न डा�ये-ऑक्सु�इडा सु'डाण्ये�म�ळे�) ह� सु�खाळे2 धा'क्ये�त आल� आह�. मन�ष्येवीस्त�च� स्थाल जू�गेनितका निवीतरणे ः� मन�ष्येवीस्त्ये��च्ये� निनर्मिमEत�वीर प्रभ�वी पा�डाणे�र� घेटका आपाणे पा�निहल�. ये� वीस्त्ये� निवीनिवीधा प्र�काm नितका पारिरस्थिस्थात�मध्ये� निवीकाशिसुत झा�ल्ये� आह�त. त्ये��मध्ये� (अ) भरूपा�न�सु�र� वीस्त्ये� वी (बा) हवी�म�न�न�सु�र वीस्त्ये� असु�, दा'न भ�गे आह�त. (अ) भरूपा�न�सु�र� वीस्त्ये��मध्ये� (1) निकान�र� वीस्त्ये�, (2) म)दा�न� वीस्त्ये�, (3) पाठी�र� वीस्त्ये� (4) पावी:त� वीस्त्ये� आक्षिणे (5) द्वी2पा वीस्त्ये�, असु� प्रम�खा प्रका�र आह�त.

(बा) हवी�म�न�न�सु�र� वीस्त्ये��मध्ये� (1) निवीषे�वीवीmत्ता�ये बा�रम�ह� पाजू:न्ये�च्ये� सुदा�पाणे` जू�गेल�त�ल वीस्त्ये�, (2) सुFव्ह�न� गेवीत�ळे प्रदा�शो वीस्त्ये�, (3) वी�ळेवी�ट2 वीस्त्ये�, (4) म�न्सुन वीस्त्ये�, (5) भमध्ये सुम�द्र2 हवी�म�न वीस्त्ये�, (6) पाक्षिlम येर'पा�ये वीस्त्ये�, (7) सुशिचपाणे` अरण्ये त)गे� प्रदा�शो वीस्त्ये�, (8) शिचन� किंकाEवी� सु�ट ल�र�न्सु नदा2का�ठीच्ये� पावी:निकान�र� सुमशो�त'ष्णे प्रदा�शो वीस्त्ये� (9) बाफै�:ळे प्रदा�शो, ट�ड्रा� असु� पा�र�पा�रिरका वीस्त्ये��च� प्रका�र आह�त. ये� प्रदा�शो��च� हवी�म�न, शो�त� वी अन्न'त्पा�दान प्रणे�ल�, ल'कासु�"ये� आक्षिणे का"मबाद्धां निवीका�सु ये��तन वीस्त� प्र�रूपा� निनम�:णे झा�ल� आह�त. पाणे आजू जू�गेनितका वी�हतका, आ�तरर�ष्ट्री�ये व्या�पा�र, जू��गेनितका अन्न वी वीस्त्रा प्रम�णे�कारणे वी प्रम�क्षिणेत निनवी�सुस्था�न� रचन�का�र ये�तन वीर�ल प्रदा�शो�न�सु�र वीस्त�-वी)शिशोष्ट्ये� नष्ट ह'त आह�त. आजू जू�गेनितका खा�द्योप्रका�र, वीस्त्रा-प्र�वीरणे�, पा�हर�वी, गेmहबा��धाणे� वी घेरसु�म�न ये�त जूगेभर एकासु�रखा�पाणे� ये�त आह�. प्रदा�शो�न�सु�र� प्रका�र��पा��� का�ये:न�सु�र� प्रका�र जू�स्त महत्त्वी�च� बानत आह�त. मह�नगेर, मगे त� भ�रत�त असु' का4 च�नमध्ये� किंकाEवी� अम�रिरका� च्ये� सु�ये�क्त सु�स्था�न��मध्ये� असु', त्ये�त अधिधाका�धिधाका वीस्त�-सु�म्ये� आढीळेत�त; का�रणे त्ये��च� का�ये7 सु�रखा�च आह�त. म्हणेन मन�ष्येवीस्त�च� (मFन्सु हFनिबाटFट) आधा�निनका रूपा म�नवीवीस्त� (ह्यूwमन सु�टलम�ट) पा�हणे� का"मप्र�प्त ठीरत�. आजू जूगेभर म�नवीवीस्त� का�ये�:न�सु�र� बानत आह�. म�नवीवीस्त� ः� ये� चच7मध्ये� मन�ष्येवीस्त� वी म�नवीवीस्त� असु� शोब्दाप्रये'गे ह�त�पावी:का वी�पारल� आह�त. मन�ष्येप्र�णे� जू�व्ह� सु�सु�स्काm त बानत',

पा�न न�. 1216 उजूवी� बा�जूत�व्ह� त' म�नवी बानत'. ह� पारिरवीत:न सुमह�न� वीस्त�त र�हण्ये�म�ळे� ह'त�. वीस्त�त र�हणे�र� मन�ष्ये आपाल्ये�बार'बार र�हणे�ऱ्ये� मन�ष्ये��च� सु�घेटन उभ�रत'; ये� सु�घेटन�तन मन�ष्ये�ल� एका नवी� सु�मथ्ये: ल�भत�. त्ये�तन त्ये�च्ये� वी)येशिक्तका स्वी�त�त्र्ये�वीर बा�धान� ये�त�त, पाणे त्ये�च सु�घेटन�म�ळे� त्ये�च्ये�वीर ये�णे�र� पाये�:वीरणे�च� वी स्पधा:का प्र�ण्ये��च�, त�कादा2च्ये� मये�:दा�च� वी का�ळे�च्ये� आका"मणे�च� बा�धान� दूर ह'त�त; नष्ट ह'त न�ह�त. मन�ष्ये�च� म�नवी ह'त', त�व्ह� त' सुवी�#त प्रभ�वी� "जू�वी' बानत'. त' आपाल� सु�तत्येपाणे: सुम�जू निनम�:णे कारत'. ये� सु�तत्येपाणे: सुम�जू�च� प्रनितकिंबाEबा त्ये�च्ये� सु�तत्येपाणे: वीस्त्ये��मध्ये� दिदासुत�. म�नवीवीस्त� म्हणेजू� म�नवी�च� निनवी�र� असुणे�र� स्थाळे. म�नवी�च� का�येमस्वीरूपा� निनवी�र� असुल्ये�सु का�येम वीस्त� निनम�:णे ह'त�, तर भ्ज्ञाटक्ये� सुम�जू�च्ये� भटक्ये� किंकाEवी� त�त्पा�रत्ये� वीस्त्ये� आढीळेत�त. "पाmथ्वी� पारम�श्वार�न� निनर्मिमEल� वी वीस्त� म�नवी�न�' असु� म्हटल� जू�त�. म�नवीवीस्त� ह� म�णेसु�च� भतल�वीर�ल सुवी�#त स्पष्ट ठीसु� आह�. मन�ष्येवीस्त्ये��पा��� म�नवीवीस्त्ये� त�थ�ल निनवी�ऱ्ये��च्ये� अवीशो�षे��म�ळे� जू�स्त स्पष्ट ओळेखात� ये�त�त. सु�रुंवी�त�ल� मन�ष्ये�न� गे�ह��सु�र"ये� न)सुर्गिगेEका निनवी�ऱ्ये��च� उपाये'गे का� ल�; पाणे जूसुजूसु� म�नवीसु�घेटन प्रभ�वी� बानल�, तसुतसु�

Page 5: Vishvkosh 1214 to 1238

म�नवी�न� पाक्का� निनवी�र� वी सु�मनिहका इम�रत� बा��धाण्ये�च� त�त्रा निवीकाशिसुत का� ल�. निकाल्ल�, म�दिदार�, र�जूवी�डा� ये��म�ळे� म�नवीवीस्त्ये� शिचरस्था�ये� झा�ल्ये�.म�नवीवीस्त्ये��च� का�ये7 ः� म�नवीवीस्त्ये� पा�ढी2ल का�ये�:सु�ठी% निनम�:णे ह'त�त ः�(1) सु�र�णे ः� म�नवी निनवी�र� बा��धात'. निनवी�ऱ्ये�म�ळे� वीस्त� निनम�:णे ह'त�. म�नवी�ल� ऊन, थ�डा�, वी�र�, पा�ऊसु आक्षिणे किंहEस्त्रा प्र�णे� वी इतर आका"मका म�नवीसुमह ये��पा�सुन सु�र�णे�च� गेरजू असुत�. ह� गेरजू वीस्त� भ�गेनिवीत�. वीस्त�म�ळे� म�नवी�ल� सुमहशोक्त4च� सु�र�णे धिमळेत�.(2) निवीश्रां��त� ः� वीस्त� म�नवी�ल� निवीश्रां��त�च�, खा�जूगे� जू�वीन�सु�ठी% स्थाळे उपालब्ध कारून दा�त�.(3) सु�पात्ता�च� सु�ठीवीणे ः� म�नवी�च� वी)येशिक्तका वी सु�मनिहका सु�पात्ता� सु�ठीनिवीण्ये�च� सु'ये वीस्त�म�ळे� ह'त�. धा�न्ये, म�ल्येवी�न वीस्त, शो�त�सु�धान� वी न�तरच्ये� का�ळे�त सु'न�-न�णे� इ. सु�पाक्षित्तारूपा वीस्त वीस्त�म�ळे� सु�ठीनिवीत� ये�त�त. त्ये� गेरजू असु�ल त�व्ह� वी�पारत� ये�त�त.(4) सु�म�जिजूका-सु��स्काm नितका का�ये7 ः� वीस्त�म�ळे�च म�नवी�ल� का�ये:�म असु� सु�म�जिजूका सु�घेटन कारत� ये�त�. का� ट��बा, सुम�दा�ये वी उत्पा�दाका सु�घेटन, श्रांम��च� निवीभ�जून, का�ये�:च� सु�ये'जून वीस्त�त निनम�:णे ह'त�. सु��स्काm नितका घेटका, काल�, धाम: ये��च� अक्षिभव्याक्त4 वी निवीका�सु वीस्त�शिशोवी�ये अशोक्ये आह�. वीस्त�त म�नवी�ल� अ�तम�:खा ह'ण्ये�सु निनवी��तपाणे� धिमळेत'. वीस्त�च्ये� आधा�र� त' चिंचEतनशो�ल बानत'. वीस्त्ये��च� जूशो� वी�ढी ह'त�, त्ये� प्रम�णे�त त्ये� वीस्त्ये��च� सु�म�जिजूका-सु��स्काm नितका का�ये: जू�स्त व्या�पाका वी तरल ह'त�. वीर�ल का�ये7 मलभत असुन सुत्रारूपा�न� म��डाल� आह�त. आजूच्ये� वीस्त्ये��च� सु�धान-सु�पात्ता�, निनवी�सु� सु'ये�, आर्थिथEका, र�जूका4ये, व्या�पा�र�, प्रशो�सुका4ये, शो)�क्षिणेका, आर'ग्येसु�वी�, मन'र�जून�दा2 का�ये7 वीर�ल का�ये�:तनच निवीकाशिसुत झा�ल� आह�त.म�नवीवीस्त्ये��च� प्रका�र ः� वीस्त्ये��च� का�ये�:न�सु�र दा'न प्रका�र आह�त ः� (1) गे"ः�म�णे वीस्त्ये� वी (2) न�गेर� वीस्त्ये�.

गे"ः�म�णे वीस्त्ये� ः� गे"ः�म�णे वीस्त�च� न�मका4 व्या�"ये� कारत� ये�त न�ह�, पाणे ज्ये� दिठीका�णे� बाहुसु�"ये ल'का प्र�थधिमका व्यावीसु�ये��त गे��तल�ल� आह�त वी जू�थ�ल ल'कासु�"ये� निवीरळे आह�, अशो� वीस्त�ल� "गे"ः�म�णे वीस्त�' असु� म्हणेत� ये�त�. गे"ः�म�णे वीस्त�वीर काm षे�, ल�का डात'डा, खा�णेका�म, म�सु�म�र�, पाशो�पा�लन ये��सु�रखा� व्यावीसु�ये कारणे�ऱ्ये� ल'का��च� सु�"ये� 75 टक्क्ये��पा��� जू�स्त असुत�. घेर� लह�न, सु�धा�, रस्त� अरुं� दा, काच्च� वी इतर सु'ये� अल्पा प्रम�णे�त असुत�त. गे"ः�म�णे वीस्त�च� स्वीरूपा दा�शो�च्ये� प्रगेत�न�सु�र बादालत�. गे"ः�म�णे वीस्त�च� त�न प्रका�र म�नल� जू�त�त.

पा�न न�. 1217 डा�वी� बा�जू(अ) का� दिटर वीस्त� (पाडाळे) ः� जू�व्ह� एखा�दा-दुसुऱ्ये� झा'पाडा�च� वीस्तOः� असुत�, त�व्ह� का� दिटर वीस्तOः� बानत�. न)सुर्गिगेEका सु�धानसु�पात्ता� अत्ये�त त�टपा��जू� असुत�, त�व्ह� एका� का� ट��बा�च्ये� निनवी�:ह�ल� निवीस्त�णे: भप्रदा�शो�च� गेरजू भ�सुत� वी त�थ� का� दिटर वीस्त� निनम�:णे ह'त�. डा�गेर�ळे, गेवीत�ळे प्रदा�शो��त ये� वीस्त्ये� आढीळेत�त. बाऱ्ये�च वी�ळे� का� दिटर वीस्त्ये� सु'डान दिदाल�ल्ये� आढीळेत�त. (बा) वी�डा� (हFस्थिम्लट) ः� निकाम�न पा�च निनवी�सुस्था�न��च्ये� वीस्त�सु वी�डा� म्हणे�वी�, असु� पा�l�त्त्ये दा�शो��त सु�का� त आह�. अम�रिरका� च्ये� सु�ये�क्त सु�स्था�न��मधा�ल सु�का� त�प्रम�णे� जू�थ� पा�च घेर� वी दूरध्वीन� असु�ल, अशो� वीस्त�ल� "वी�डा�' म्हटल� जू�त�. सु�म�न्येत� वी�डा�त�ल का� ट��बा� एका�च मळे घेर�त�ल वी न�त�वी�ईका असुत�त. मह�र�ष्ट्री�त वी�ड्या� त�थ�ल बाहुसु�"ये का� ट��बा��च्ये� आडान�वी��न� ओळेखाल्ये� जू�त�त. जूसु� म'र�वी�डा�, चिंशोEदा�वी�डा� इत्ये�दा2. वी�डा�त एखा�दा-दुसुर� दुका�न आढीळेत�. (का) खा�डा� ः� खा�डा� म्हणेजू� शो�सुन�न� अधिधासुशिचत का� ल�ल� वीस्त� ह'ये. मह�र�ष्ट्री�त पार�पार�न� अधिधासुशिचत का� ल�ल� खा�डा� आह�त; तर नवी�न वीस्त� निनम�:णे झा�ल्ये�न�तर त�थ�ल रनिहवी�शो��न� आपाल� वीस्त� खा�डा� म्हणेन शो�सुन�न� अधिधासुशिचत कारण्ये�सु�ठी% तहसु�लदा�र��काडा� अजू: कार�वी� ल�गेत'. तपा�सुणे�न�तर ल'कासु�"ये�, शो�तसु�र�-��त्राफैळे, जूधिमन�च� पा'त वी इतर शो�सुका4ये कासु'ट्या� ल�वीन खा�डा� अधिधासुशिचत ह'त� वी त्ये�ल� म�न्येत� धिमळेत�. ह� निनयेम सुवी:त्रा सु�रखा� नसुत�त. खा�ड्या�त शो�त�च� वी अन्ये प्र�थधिमका व्यावीसु�ये��च� प्र�बाल्ये असुत�; पाणे त्ये�चबार'बार का�ह� अन्ये सु�वी�ह� ये�थ� उपालब्ध असुत�त. शिशो�णे, दुका�न�, ल'ह�र, सु�त�र, डा�का का�ये�:लये, दावी�खा�न�, पा�णेवीठी�, रस्त�, गे"ः�मपा�च�येत, बा�का� च� शो�खा�, निकारका'ळे दुरुंस्त�, पा�ठीनिगेरणे� ये� सु�निवीधा� सु�म�न्येत� सुवी:सु�धा�रणे खा�ड्या�त आढीळेत�त. मध्येवीत` दिठीका�णे� असुणे�ऱ्ये� किंकाEवी� वी�हत�का4च्ये� दृष्ट�न� सु'ये�च्ये� दिठीका�णे� आठीवीड्या�च� बा�जू�र निवीकाशिसुत ह'त'. त्ये�ल� अन�सुरून का� द्र2ये सु�वी� निनम�:णे ह'त�त. का�ल��तर�न� आठीवीड्या�च्ये� बा�जू�र�च्ये� गे�वी�च� त� वी�हतकाका� द्र असुल्ये�सु गे"ः�म�णे वीस्त�च� नगेर�त रूपा��तर ह'त�.न�गेर� वीस्त� ः� न�गेर� वीस्त�च� शो�स्त्रा�ये व्या�"ये� न�ह�. शो�सुन�न� का� ल�ल� प्रशो�सुका4ये व्या�"ये� किंकाEवी� जूनगेणेन�न� का� ल�ल्ये� व्या�"ये�च सुवी:त्रा वी�पारल्ये� जू�त�त. न�गेर� वीस्त�मध्ये� निबागेर-शो�त� व्यावीसु�ये�त 75% पा��� जू�स्त का�मकार�

Page 6: Vishvkosh 1214 to 1238

ल'कासु�"ये� गे��तल�ल� असुत�. अम�रिरका� च्ये� सु�ये�क्त सु�स्था�न��मध्ये� 2,500 पा��� जू�स्त निनवी�सु� ल'कासु�"ये� असुणे�ऱ्ये� वीस्त�ल� "न�गेर� वीस्त�' म्हणेत�त. भ�रत�त जूनगेणेन� निवीभ�गेन� 1961 पा�सुन न�गेर� प्रदा�शो�सु�ठी% खा�ल�ल कासु'ट्या� ल�गे का� ल्ये� आह�त ः�(अ) जू�थ� नगेरपारिरषेदा, मह�नगेरपा�शिलका� किंकाEवी� लष्कार� का� ट'नम�ट असु�ल अशो� सुवी: वीस्त्ये�. (बा) खा�ल�ल अट2 पाणे: कारणे�ऱ्ये� इतर सुवी: वीस्त्ये� ः�1. निकाम�न निनवी�सु� ल'कासु�"ये� 5,000 किंकाEवी� जू�स्त;2. पा�रुंषे का�मका�र� ल'का��पा)का4 75% ल'का निबागेरशो�त� उद्यो'गे��त;3. ल'कासु�"ये�च� घेनत� दार च�. निकाम�. 400 पा��� जू�स्त असु�वी�.वीर�ल कासु'ट्या� सु�वी:का�शिलका किंकाEवी� सुवी:सुम�वी�शोका न�ह�त. न�गेर� वीस्त� ह� म�"येत� प्रनिका"ये� उद्यो'गे कारणे�र� वी सु�वी� पा�रनिवीणे�र� असुत�. उदा�., बा�जू�र, व्या�पा�र, बा�का, शिशो�णे, आर'ग्ये, प्रशो�सुन, कारमणेका इत्ये�दा2. (नगेर� वी मह�नगेर�.)

गे"ः�म�णे वीसुनितस्था�न� ः� गे"ः�म�णे वीस्त�च� स्था�न निनवीडात�न� पा�ढी2ल घेटका निवीच�र�त घे�तल�ल� आढीळेत�त ः�(1) पा�ण्ये�च� सु'ये, निपाण्ये�सु�ठी% वी इतर वी�पार�सु�ठी% का�येम स्वीरूपा�च� पा�णेवीठी�, झार�, तल�वी, नदा2 किंकाEवी� भजूल असु�ल, अशो� दिठीका�णे� वीस्त�च� स्था�न निनवीडाल� जू�त�.

पा�न न�. 1217 उजूवी� बा�जू(2) भम� ः� वीस्त�सु�ठी% निनवीडाल�ल� भम� सु�म�न्येत� सुपा�ट वी घेटO ट स्वीरूपा�च� असुत�. शो�त�च्ये� प्रदा�शो�त वीस्त�सु�ठी% त्ये�तल्ये� त्ये�त न�पा�का किंकाEवी� खाडाका�ळे असुणे�र� भम� वी�पारत�त. का�ळ्ये� जूधिमन�त शो�त वी पा��ढीऱ्ये� जूधिमन�त गे�वी, असु� मह�र�ष्ट्री�त बाऱ्ये�च दिठीका�णे� आढीळेत�.(3) पा�र�पा�सुन सु�र�णे ः� नदा2का�ठी%, निकान�र� भ�गे�त पा�र�म�ळे� किंकाEवी� सुम�द्र�च� पा�णे� आत घे�सुन प्रदा�शो जूलमये ह'ण्ये�च� शोक्येत� असुत�, म्हणेन अशो� प्रदा�शो�त वीस्त�च� स्था�न� अथवी� गे�वीठी�णे� उ�च�वीर असुत�त.(4) ऊन, वी�र�, पा�ऊसु ये� दृष्ट~न� निनवी�र� ः� गे�वी�च� स्था�न निनवीडात�न� वी�ऱ्ये�च� तसु�च पा�वीसु�च� दिदाशो� ये��च�ह� निवीच�र का� ल� जू�त'. उष्णे कादिटबा�धा�त पावी7सु उत�र�वीर, तर सुमशो�त'ष्णे कादिटबा�धा�त सुये�:सुम'र दाक्षि�णे�सु उत�र�वीर वीस्त्ये� आढीळेत�त. (5) सु�र�णे ः� जू�न� गे�वी� सु�र�णे�च्ये� दृष्ट�न� सु'ये�-सु�निवीधा� असुणे�ऱ्ये� दिठीका�णे� वीसुनिवील� जू�त�त. खिंखाEडा�मध्ये� किंकाEवी� उ�च डा�गेरम�थ्ये�वीर जू�थन दूरवीर ट�हळेणे� कारत� ये�त�, अशो� दिठीका�णे� वी गे�वी�भ'वीत� तट बा��धात� ये�ईल, खा�दाका खा'दात� ये�ईल, अशो� दिठीका�णे� खा�डा� वीसुनिवील� जू�त. गे�वी�काडा� जू�ण्ये�च� म�गे: ह�त�त� दुगे:म र�खाल� जू�ई. अन�का निकाल्ल� ये�च दृधिष्टका'न�तन उभ�रल�ल� आढीळेत�त.(6) पावी:निनये'जिजूत स्था�न ः� जू�व्ह� नव्या� प्रदा�शो�च्ये� निवीका�सु कार�वीये�च� किंकाEवी� खा�णेका�म�सु�रखा� उद्यो'गे सु�रू कार�वीये�च� असुत�त. त�व्ह� उदिदाO दाष्टपात`च� निवीच�र कारूनच वीस्त�च� स्था�न निनवीडाल� जू�त� आक्षिणे त्ये�च� त्ये� दृष्ट�न� निनये'जून का� ल� जू�त�. पावी: रशिशोये�त�ल गे�वी� किंकाEवी� ऑस्ट्रे�शिलये�, शिचल� ये� दा�शो��त�ल खा�णे~च� गे�वी� निनये'जिजूत स्था�न� आह�त.गे"ः�म�णे वीस्त�च� रचन� ः� पा�णे�, रस्त� इ. सु�निवीधा��सु�ठी% वीस्त�च्ये� रचन�च� अभ्ये�सु महत्त्वी�च� असुत'. गे�वी�त�ल घेर��च� रचन� काशो� पाद्धांत�न� का� ल�ल� आह�, त्ये�वीरून गे"ः�म�णे वीस्त�च� खा�ल�ल प्रका�र का� ल� जू�त�त.(अ) एकानित्रात किंकाEवी� का� द्र2भत ः� जू�व्ह� वीस्त�त�ल घेर� एकाम�का��सु ल�गेन अत्ये�त जूवीळे असुत�त, त�व्ह� का� द्र2भत वीस्त� निनम�:णे ह'त�. मह�र�ष्ट्री�च्ये� "दा�शो' ये� भ�गे�त�ल वीस्त्ये� ये�च प्रका�रच्ये� आह�त. पा�णे�पा�रवीठी� कारणे�र� तल�वी, गे�वीप्रम�खा�च� घेर, म�दिदार किंकाEवी� न�क्ये�च� स्था�न ये� दिठीका�णे� किंकाEवी� सुभ'वीत�ल� सु�पा�का जूम�न असुल्ये�सु वीस्त�मध्ये� काम�तकाम� जूम�न वी�पारल� जू�वी� म्हणेन अशो� वीस्त्ये� निनम�:णे ह'त�त. पा�ये� प्रवी�सु कारण्ये�म�ळे�ह� का� द्र2भत वीस्त्ये� निनम�:णे ह'त�त. निवीखा�रल�ल� घेर� च'र�, दार'डा� ये� दृष्ट�न� असु�रक्षि�त असुत�त, म्हणेनह� का� द्र2भत वीस्त्ये� निनम�:णे ह'त�त. का� द्र2भत वीस्त्ये��च� उपाप्रका�र ः� (1) त�र�काm त� वीस्त� ः� जू�व्ह� वीस्त� रस्त्ये��च्ये� न�क्ये�वीर किंकाEवी� d�दान स्था�न� निनम�:णे ह'त�, किंकाEवी� का� द्र�पा�सुन बा�ह�र जू�णे�ऱ्ये� रस्त्ये��सु अन�सुरून घेर� बा��धाल� जू�त�त, त�व्ह� त�र�काm त� वीस्त� निनम�:णे ह'त�.(2) च�रसु�काm त� वीस्त� ः� ये� वीस्त्ये� निनये'जूनपाणे: गे"ः�म�णे वीस्त्ये��च्ये� प्रदा�शो��त आढीळेत�त. उदा�., अम�रिरका� मध्ये� जूधिमन�च� वी�टपा कारत�न� 65 ह�क्टर��च� भ�गे पा�डान वी�टपा कारण्ये�त आल� वी च�र शो�त� एकात्रा ये�त�ल, त्ये� का'पाऱ्ये�वीर च�रसु�काm त� वीस्त� कारण्ये�त आल�.

Page 7: Vishvkosh 1214 to 1238

(बा) निवीखा�रल�ल्ये� वीस्त्ये� ः� जू�व्ह� वीस्त�मधा�ल घेर� स्वीत�त्रा वी एकाम�का��पा�सुन दूर, सुभ'वीत� शो�त किंकाEवी� म'काळे2 जू�गे� असु�ल अशो� आढीळेत�त, त�व्ह� ये� प्रका�रच� वीस्त� बानत�. उदा�., का'काणे�त, निहम�लये पावी:त�च्ये� दाऱ्ये��मध्ये� ये� प्रका�रच्ये� वीस्त्ये� आह�त. जू�स्त पा�ऊसु, उ�चसुखाल भरचन� वी काम� उत्पा�दान जूम�न ये��म�ळे� ह�

पा�न न�. 1218 डा�वी� बा�जूरचन�-प्रका�र निनम�:णे ह'त'. बा�गे�येत प्रका�रच� फैळेबा�गे��च� शो�त� वी पा�ण्ये�च� सुहजू उपालब्धत� ये��म�ळे� शो�त�तच घेर� बा��धाल� जू�त�त. भ�रत�च्ये� पाक्षिlम निकान�रपाटO ट2वीर ह� रचन�-प्रका�र स्पष्ट दिदासुत'.(का) र�खा�का�र वीस्त्ये� ः� जू�व्ह� घेर� रस्त�, नदा2, सुम�द्र निकान�र� ये��न� अन�सुरून सुम��तर र�षे�त खापा अ�तर�पाये#त बा��धाल�ल� असुत�त, त�व्ह� ह� प्रका�र निनम�:णे ह'त'. जू�व्ह� शो�त नदा2पा�सुन दूर पासुरत�त, त�व्ह� पा�णे� घे�ण्ये�सु�ठी% प्रत्ये�का शो�तकाऱ्ये�सु नदा2का�ठी हवी� असुत'; किंकाEवी� सुम�द्र�वीर म�सु�म�र�त प्रत्ये�का का'ळ्ये�सु जू�वीये�च� असुत�. ह� अ�तर काम� कारण्ये�सु�ठी% ये� प्रका�रच्ये� वीस्त्ये� निनम�:णे ह'त�त.

गे"ः�म�णे वीस्त्ये� सुतत बादालणे�ऱ्ये� असुत�त, त्ये��च� रचन�-प्रका�र का�ये�:न�सु�र, त�त्राज्ञा�न�न�सु�र बादालत�त. सु�रक्षि�तत� बादालल्ये�सु रचन�मध्ये� बादाल ह'त'. आगे पा�ण्ये�च� सु'ये च��गेल� असु�ल; म'ट�र वी�हतका सु�रू झा�ल� असु�ल, तर रचन�प्रका�र का� द्र2भत वीस्त�ऐवीजू� निवीखा�रल�ल� किंकाEवी� र�खा�का�र बान शोकात'; पाणे मळे गे�वीठी�णे म�त्रा त�थ�च र�हत�. भका� पा, सुतत ये�णे�र� पार वी दुष्का�ळे ये��सु�र"ये� आपात्ता� आल्ये�सु वीस्त� उठीत�. उ. अम�रिरका� मध्ये� शो�त�च� ये��नित्राका4कारणे वी म'ट�र~च� वी�पार ये��म�ळे� अन�का गे"ः�म�णे वीस्त्ये� उठील्ये�; ल'का शोहर�त गे�ल�. जू�थ� सु�म�न्येत� वीस्त्ये��मध्ये� इम�रत�, रस्त� इ. मध्ये� खापा गे��तवीणेका असुत�, त�थ�ल वीस्त्ये� दा2घे:का�ळे दिटका न र�हत�त.

न�गेर�कारणे वी गे"ः�म�णे वीस्त्ये� ः� न�गेर�कारणे म्हणेजू� नगेर�त र�हणे�ऱ्ये� ल'कासु�"ये�त वी�ढी ह'णे�. उदा�., अधिधाका�धिधाका ल'का शोहर�त स्थाल��तरिरत ह'णे� किंकाEवी� अन�का खा�डा� नगेर� बानल्ये�म�ळे� न�गेर� ल'कासु�"ये�त वी�ढी ह'णे�. जू�व्ह� आर्थिथEका निवीका�सु ह'त' वी मध्येवीत` खा�ड्या�त व्या�पा�र निवीकाशिसुत ह'त'; एखा�दा� सु�खार का�रखा�न� खा�ड्या�त स्था�पान ह'त' वी त�थ� इतर d'ट� उद्यो'गे निनम�:णे ह'त�त, दुका�न� वी�ढीत�त; शो�ळे�-मह�निवीद्यो�लये� सु�रू ह'त�त; बा�का�, का�ये�:लये� स्था�पान ह'त�त, त�व्ह� त्ये� खा�ड्या�च� रूपा��तर नगेर�त ह'त�. अशो� प्रका�र� का�ह� खा�डा� सुतत नगेर�त पारिरवीर्गितEत ह'त असुत�त.

नगेर��मध्ये� र'जूगे�र सु�धा� जू�स्त उपालब्ध असुत�त, त्ये�म�ळे� गे"ः�म�णे ल'कासु�"ये�त�ल उत्सु�ह� ये�वीका वी धाडा�डा�च� ल'का ये�ः�च� शोहर��काडा� सुतत स्थाल��तर ह'त�. गे"ः�म�णे वीस्त्ये��मध्ये� तरूणे का�मकाऱ्ये�ः�च� कामतरत� भ�सुत�. खा�ड्या�त का� वीळे म्ह�त�र�, स्त्रिस्त्राये� वी म�ल�च उरत�त; खा�ड्या�त अन�का शो�त� ओसु�डा पाडात�त. का'काणे�त असु� पारिरणे�म गे"ः�म�णे वीस्त्ये��वीर झा�ल�ल� दिदासुत'.

आजू गे"ः�म�णे वीस्त्ये��वीर शोहर��च्ये�, निवीशो�षेत� मह�नगेर��जूवीळेच्ये� भ�गे��त, न�गेर�कारणे�च� प्रभ�वी वी�गेळ्ये� प्रका�र� का�ये: कार�त असुल�ल� आढीळेत�त. मह�नगेर��मधा�ल प्रच�डा गेदा�, म�"येत� न पारवीडाणे�र� जूधिमन~च� मल्ये, प्रदूषेणे, अनितकाm नित्राम ये��नित्राका जू�वीन वी म'ट�र~सु�र"ये� खा�जूगे� वी�हन��च� निवीपा�लत� ये��म�ळे� अन�का शोहर�त�ल का� ट��बा� मह�नगेर�जूवीळेच्ये� खा�ड्या�त रह�येल� जू�त�त. रस्त�, दूरध्वीन� वी गे"ः�म�णे पा�णे�ये'जून� इ. म�ळे� आजू अन�का खा�ड्या�त पा�र�शो� सु�निवीधा� आढीळेत�त. शोहर�त र'जू का�म�ल� स्वीत�च्ये� अगेर सु�वी:जूनिनका वी�हन��न� जू�णे�र�, पाणे खा�ड्या�त र�हणे�र� ल'का खा�ड्या�ल� नगेर�च� बा�ह्यू�त्का�र� रूपा दा�त�त. ये�ल�च "गे"ः�मन�गेर�कारणे' म्हणेत�त. का�ह� वी�ळे� अशो� खा�ड्या�सु शोवीनगेmह खा�डा� असु�ह� म्हणेत�त. ये� खा�ड्या�त न�गेर� का�ये7 म�त्रा आढीळेत न�ह�त.गे"ः�म�णे वीस्त्ये� वी न�गेर�कारणे ह� सुतत गेनितम�न सु�बा�धा असुणे�र� अभ्ये�सुनिवीषेये आह�.सु�दाभ: ः� 1. गेर�शो�, झा�शो�~ः�पा इ. ॠशो�सु�रनिहू ः�षे चरपा, dशो� धा��ज्ञा, 1958. 2. डाळे'पा�, चर�~ळेपा, ढीहशो उहरपासुळेपासु थ��श्रांवी ऊशो�शो�~ः�, dशो� धा��ज्ञा, 1967. निडासुझा�, आ. र�.

पा�न न�. 1218 उजूवी� बा�जूवीस्त�भ�दा ः� ज्ये� पारिरस्थिस्थात�त गे"ः�हका वी� निवीनिवीधा गे"ः�हकासुमह निवीशिशोष्ट प्रका�रच� वीस्त पासु�त कारत�त आक्षिणे नितच्ये�सु�ठी% थ'डा� अधिधाका किंकाEमत दा�ण्ये�सुह� तये�र असुत�त; तसु�च एका�च प्रका�रच� वीस्त, पार�त� निवीशिशोष्ट निवीका"ः�त्ये�काडानच घे�ण्ये�च� पासु�त� दाशो:निवीत�त, त्ये� पारिरस्थिस्थात�ल� "वीस्त�भ�दा' असु� म्हणेत�त. वीस्त�भ�दा निनरनिनर�ळ्ये� वीस्तOः�च� बा'धाशिचन्ह�, एकास्वी, बा�ह्यू वी�ष्टन, गे�णेधाम:, र�गे, काल�का� सुर, वीस्त�वीर�ल आकाषे:का शिचत्रा� इ. वी)शिशोष्ट्ये��वीर आधा�रल�ल� असु शोकात', त्ये�चप्रम�णे� वीस्त�च्ये� निवीका"ः�बा�बातच� पारिरस्थिस्थात� म्हणेजू� म'क्ये�च� सु'ईस्कार जू�गे�, दुका�न�च� बा�ह्यू�निवीष्का�र, निवीका"ः�त्ये�च� का�ये:�मत�, कासुबा, का�शोल्ये, सुच'ट2 तसु�च गे"ः�हका��न� निवीका� "त्ये�निवीषेये� जिजूव्ह�ळे� वी आकाषे:णे वी�ट�ल अशो� पारिरस्थिस्थात� ये��वीर आधा�रल�ल� असु शोकात'. प्रत्ये�का निवीका"ः�त� एकासु�र"ये�

Page 8: Vishvkosh 1214 to 1238

वीस्त�बार'बार गे"ः�हका��न� का�ह� अधिधाका सु�वी�ह� दा�त असुत'. एखा�दा� निवीका"ः�त� निवीका"ः�पाl�तO सु�वी� अधिधाका दा2घे:का�ळे वी अधिधाका आपा�लका4न� दा�त असु�ल, तर गे"ः�हका त्ये�काडा� सु�हजिजूकाच आकाm ष्ट ह'त�त.

वीस्त�भ�दा ह� मक्त� दा�र�-स्पधा�: ये� वी�स्तनिवीका बा�जू�र पारिरस्थिस्थात�च� वी)शिशोष्ट्ये ओह. निवीशो�द्धां स्पधा�: वी निवीशो�द्धां मक्त� दा�र� ये� दा'न बा�जू�रपारिरस्थिस्थात~च्ये� दारम्ये�न जू' अखा�डा प्रदा�शो आह�, त' मक्त� दा�र� स्पधा7न� वीयेपाल�ल� आह�. मक्त� दा�र� स्पधा7च्ये� बा�जू�रपारिरस्थिस्थात�त वीस्तच्ये� किंकाEमत� वी त्ये��च्ये� निवीका"ः�बा�बातच� पारिरस्थिस्थात� तसु�च त्ये��च� गे�णेधाम: ये� सुवी�#वीर स्पधा�: आधा�रल�ल� असुत�. मक्त� दा�र� स्पधा7च्ये� अवीस्था�त निवीनिवीधा उत्पा�दानसु�स्था� निनकाट प्रस्था�पान�ये वीस्त निनम�:णे कार�त असुल्ये�मफैळे� त्ये��च्ये�त स्पधा�: असुत�. पार�त� प्रत्ये�का उत्पा�दानसु�स्था�न� निनम�:णे का� ल�ल्ये� आपाल्ये� वीस्तच� का�ह� वी)शिशोष्टO ये� असुल्ये�म�ळे� सुवी: प्रस्था�पान�ये वीस्त एकासु�र"ये� म्हणेजू� एकाजिजूनसु� नसुत�त, त्ये�म�ळे� मक्त� दा�र� अ�शो�च� प्र�दुभ�:वी ह'त'. मक्त� दा�र� स्पधा7त प्रत्ये�का उत्पा�दानसु�स्था�च्ये� वीस्तल� का�ह� गे"ः�हका खाशिचतच असुत�त. उदा�., का�ह� गे"ः�हका फै'रहFन्सु दा�तधा�वीन�च� म�गेणे� कारत�ल, का�ह�जूणे का'लगे�टबादाO दाल आगे"ह धारत�ल, तर अन्ये का�ह� शिसुबा�का� दा�तधा�वीन म�गेत�ल. ये�च� अथ: असु� का4, त्ये� त्ये� गे"ः�हका��च� म�गेणे� का� वीळे दा�तधा�वीन�सु�ठी% नसुन निवीशिशोष्ट प्रका�रच्ये� दा�तधा�वीन�सु�ठी% आह�.

एडावीडा: ह�स्टिंस्टEग्जू च�बारशिलन (1899-1967) ये� अम�रिरकान अथ:शो�स्त्राज्ञा��न� वीस्त�भ�दा�च्ये� सुत्ये पारिरस्थिस्थात�वीर जू'र दा�ऊन सुन�तनवी�दा2 अथ:शो�स्त्राज्ञा��च� (उदा�., ऍडाम स्तिस्मथ, रिरका�डा�, मFल्थसु, जू�न स्ट्याअट: धिमल ये� निबा"दिटशो अथ:शो�स्त्राज्ञा��पा�सुन जू�.बा�. सु� ये� फै"ः�च अथ:शो�स्त्राज्ञा��पाये#त - 1790 त� 1870 पाये#तच्ये� का�ळे�त�ल अथ:शो�स्त्रा) "स्पधा�: वी मक्त� दा�र� ये��च� एकाम�का��त अ�तभ�:वी ह'त न�ह�' ह� काल्पान� खा'ट2 पा�डाल�. निनरनिनर�ळ्ये� निनकाट प्रनितस्था�पान�ये वीस्त�च्ये� सु�रखा�पाणे�च्ये� भ�गे�म�ळे� स्पधा7च� वी निवीक्षिभन्नत�च्ये� भ�गे�म�ळे� मक्त� दा�र�च� अ�शो निनम�:णे ह'त�त, म्हणेन एका�च बा�जू�र पारिरस्थिस्थात�मध्ये� स्पधा�: वी मक्त� दा�र� अशो� दा'ह�च�ह� अ�शो असुत�त, असु� च�बारशिलन ये��न� दा�खावीन दिदाल�. अथ:शो�स्त्रा�ये सु�निहत्ये�त "प्र�डाक्ट निडाफैर�स्थि�एशोन' (वीस्त�भ�दा) ह� सु�ज्ञा� रूढी कारण्ये�च� श्रां�ये च�बारशिलन ये��च्ये�काडा� जू�त�.

पार�पार�गेत अथ:शो�स्त्रा�ये निवीवी�चन�त एकास्वी वी ल�खा�धिधाका�र (काm नितस्वी�भ्ये) ह� मक्त� दा�र�त सुम�निवीष्ट कारण्ये�त आल� आह�त. पार�त� ये� दा'ह�म�ळे� वी�स्तवी जू�वीन�त का�ह� अ�शो� स्पधा�: वी का�ह� अ�शो� मक्त� दा�र� ये��च� सु�धिमश्रांणे झा�ल�ल� असुत�. निवीशिशोष्ट अधिधाका�र��च्ये� ये'गे� मक्त� दा�र� आक्षिणे इतर एकास्तिस्वीत वी निबागेर-एकास्तिस्वीत वीस्त�च्ये� अस्तिस्तत्वी�म�ळे� स्पधा�:, अशो� दा'ह�च� धिमश्रांणे आढीळेत�. एकास्वी का�येद्यो�म�ळे� जूसु� मक्त� दा�र�च�, त्ये�चप्रम�णे� खा�जूगे� उपाका"म��म�ळे� स्पधा7च� जून्म ह'त'.

का�ह� वी�ळे� वीस्त�भ�दा�मध्ये� वीस्तच� दाजू�: सु�धा�रल�ल� असुत'. अशो� सु�धा�रिरत उत्पा�दान� मळे वीस्त�शो� काम�जू�स्त प्रम�णे�त स्पधा�: कार�त असुत�त. उदा�., काm नित्राम धा�ग्ये�च� कापाडा� वी सु�त� कापाडा�; किंकाEवी� रबार� ट�येर

पा�न न�. 1219 डा�वी� बा�जूवी न�येल�न धा�ग्ये�न� बाननिवील�ल� ट�येर. म�त्रा अशो� तऱ्ह�च्ये� वीस्त�भ�दा�त त्ये� सु�धा�रिरत वीस्तच� उत्पा�दानखाचरO: वी नितच� म�गेणे� ये� दा'न्ह� गे'ष्ट� मळे वीस्तपा�सुन क्षिभन्न असु शोकात�त. अशो� वी�ळे2 बा�जू�र�त�ल इतर सुवी: पारिरस्थिस्थात�च� अ�दा�जू घे�ऊनच निवीका"ः�त� बा�जू�र�त वीस्त निवीकात असुत'.

वीस्त�भ�दा�म�ळे� निवीनिवीधा वीस्त�न� एकाजिजूनसु� बा�जू�रपा�ठी ल�भत न�ह�, तर लह�नलह�न पारस्पर�वील�बा� बा�जू�रनिवीभ�गे निनम�:णे ह'त�त. सुबा�धा एकाजिजूनसु� बा�जू�रपा�ठी�च� अशो� र�त�न� निवीभ�जून झा�ल्ये�म�ळे� पारस्पर�वील�बा� लह�नलह�न बा�जू�र��च� जू�ळे�च झा�ल�ल� असुत�. निवीनिवीधा उत्पा�दानसु�स्था��च्ये� वीस्त�च्ये� म�गेणे� र�षे� वी उत्पा�दानव्या र�षे� ये� म�गेणे� किंकाEमत�च्ये� लह�नशो� का��त फै�रच लवीशिचका झा�ल�ल्ये� असुत�त. त्ये�म�ळे� वीस्तच� म�गेणे� र�षे� �-भ�जू�काडा� थ'डा�फै�र कालल�ल� असुत�. प्रत्ये�का उत्पा�दानसु�स्था�च्ये� म�गेणे� र�षे� ह्यू� निवीशिशोष्ट असुल्ये�म�ळे� वी उत्पा�दान-व्याये र�षे� वी�गेवी�गेळ्ये� असुल्ये�म�ळे� मक्त� दा�र� स्पधा7च्ये� पारिरस्थिस्थात�त मल्ये निनधा�:रणे निवीवी�चन�सु�ठी% सु�रुंवी�त उत्पा�दानसु�स्था�च्ये� सु�त�लननिवीवी�चन�पा�सुन ह'त�. पाह� ः� मक्त� दा�र� सु�दाभ: ः� उहर�लशो�श्रांळेपा, एवी�र�वी कार�~ळेपासु�. ढीहशो ढीहशो�� ः�षे च�निपा��श्रांळे2~ळेल उ��शिशो~ळे�ळे�पा : अ ठीशो-ः��ळेशोपा~र~ळे�पा ः�षे ः~हशो ढीहशो�� ः�षे तरश्रां`शो, उर�ल�ळेवीसुशो (चर��.), 1962 सु�वी7, गे'. चिंचE.

वीस्त�निवीनिनमये ः� पा)शो�च� वी�पार न कारत� वीस्त वी� सु�वी� ये��च� का� ल� जू�णे�र� दा�वीघे�वी. पा)शो�च� शो'धा ल�गेण्ये�पावी` व्या�पा�र�च� स्वीरूपा वीस्त�निवीनिनमये�च�च ह'त�. जूगे�च्ये� अन�का भ�गे��त/पा"दा�शो��त अशिशोक्षि�त सुम�जू��मध्ये� अद्यो�पाह� वीस्त�निवीनिनमये�च� प्रथ� व्या�पाका प्रम�णे�वीर च�ल आह�. तथ�निपा र�ष्ट्री�र�ष्ट्री��च्ये� चलन��च� पा)शो�च्ये� स्वीरूपा�त का� ल्ये�

Page 9: Vishvkosh 1214 to 1238

जू�णे�ऱ्ये� वी�पार�म�ळे� जूवीळेजूवीळे सुवी: दिठीका�णे� पावी�:पा�र च�लत आल�ल� वीस्त�निवीनिनमये�च� पाद्धांत ल'पा पा�वीत असुल्ये�च� दिदासुन ये�त�.

बा�जू�र��च� उदाये वी निवीका�सु ह� वीस्त�निवीनिनमये�च्ये� सु�काल्पान�तच झा�ल�. ये� बा�जू�र��मध्ये� "न्ये�य्ये' वी� "ये'ग्ये मल्ये' (फै� अर व्हFल्ये) तसु�च "सुम�नमल्ये' (किंकाEमत) ये��सु�र"ये� सु�काल्पान��च� जून्म प्रम�णेशो�र असु� निवीनिनमयेम�ध्येम नसुत�न�ह� झा�ल�. मल्ये वी� किंकाEमत ये��सु�र"ये� सु�काल्पान� सु�दा� कारण्ये�च्ये� वी� घे�सु�घे�सु कारण्ये�च्ये� प्रनिका"ये�तन उदाये�सु आल्ये�, का�रणे अशो� सुवी:सु�म�न्ये��च्ये� मत��तनच उशिचत किंकाEमत वी� मल्ये निनधा�:रिरत कारणे� (ठीरनिवीणे�) शोक्ये ह'त असु�. एखा�द्यो� मन�ष्ये�सु आपाल्ये�जूवीळे असुणे�ऱ्ये� अधिधाका प्रम�णे�त�ल (जू�दा�) बाट�ट्या��च� वीस्त�निवीनिनमयेपाद्धांत�न� दा�वीघे�वी कार�वीये�च� असुल्ये�सु प्रथम त्ये�ल� बाट�ट्या��च� आवीश्येकात� असुणे�ऱ्ये� (गेरजू असुणे�ऱ्ये�) दुसुऱ्ये� म�णेसु�च� शो'धा घ्ये�वी� ल�गे�ल आक्षिणे दुसुर� म्हणेजू� त्ये� दुसुऱ्ये� म�णेसु�जूवीळे पानिहल्ये� म�णेसु�ल� गेरजू भ�सुणे�र� (ल�गेणे�र�) निवीनिनमयेये'ग्ये अशो� वीस्त असुल� पा�निहजू�. उलटपा�� असु�ह� म्हणेत� ये�ईल का4, एखा�द्यो�ल� बाट�ट� हवी� असुत�ल, तर त्ये�च्ये�जूवीळे दुसुऱ्ये� म�णेसु�ल� बाट�ट्या��च्ये� बादाल्ये�त दा�ण्ये�सु�रखा� अशो� दुसुर� एखा�दा2 वीस्त असुणे� आवीश्येका आह�. असु� झा�ल� म्हणेजू�, दा'घे� एकाम�का��न� भ�टन बाट�ट� वी अन्ये आवीश्येका वीस्त ये��च्ये�त दा�वी�णेघे�वी�णे कारणे� शोक्ये ह'ईल.

व्याशिक्त-व्याक्त पा��� जूम�त� वी सुमह ये��च्ये�मध्ये� अधिधाकाकारून वीस्त�निवीनिनमये ह'त असुल्ये�च� म�नवीशो�स्त्राज्ञा��न� आढीळेन आल� आह�. त्ये��च्ये� मत� जूम�त~मधा�ल आ�तरिरका निवीनिनमये��च� स्वीरूपा ह� सु�म�जिजूकादृष्ट्ये� वी सुम�र�भपावी:का वीस्त�च्ये� भ�ट2 दा�णे� असु� असु शोकात�, तर दा'न सुमह वी� गेट ये��च्ये�मध्ये� ह'णे�र� वीस्त�निवीनिनमये�च� प्रका�र म्हणेजू� पा�रस्परिरका आर्थिथEका गेरजू� भ�गेनिवीण्ये�सु�रखा�च असु� शोकात�. जूम�त~मधा�ल ल'का ह�, र�ष्ट्री�-र�ज्ये��प्रम�णे�, आर्थिथEकादृष्टO ये� स्वीये�निनभ:र क्वीशिचतच असुत�त; त्ये�म�ळे� आपाल्ये�ल� का�ये हवी� (का�ये आवीश्येका, जूरूर�च� आह�) ये�च� भ�न ठी� वीन त्ये�प्रम�णे� त्ये��न� वी�गे�वी� ल�गेत�.

पा�न न�. 1219 उजूवी� बा�जूवीस्त�निवीनिनमये�च� सुवी�#त ठीळेका उदा�हरणे म्हणेजू� "निन�शोब्दा व्या�पा�र' (स्तब्ध व्या�पा�र-सु�येल�ट ट्रे�डा) ह� ह'ये. ये� प्रका�र�त वीस्त�निवीनिनमये�मध्ये� भ�गे घे�णे�ऱ्ये� दा'न्ह� सुमह��मध्ये� (पा���मध्ये�) प्रत्ये�-सु�पाका: नसुत'. पानिहल्ये� सुमह�त�ल व्याक्त4 एका� निवीनिनर्दिदाEष्ट जू�गे� (दिठीका�णे�) दा�वीघे�वी वी� निवीनिनमये कार�वीये�च्ये� वीस्त ठी� वीत�त. दुसुऱ्ये� सुमह�त�ल व्याक्त4 (सुदास्ये) त्ये� निवीनिनर्दिदाEष्ट दिठीका�णे� जू�त�त आक्षिणे त्ये��न� त�थ� ठी� वील�ल्ये� वीस्त अपा���न�सु�र हव्या�शो� वी�टल्ये�, तर त्ये� घे�त�त वी आपाल्ये�जूवीळे2ल वीस्त त्ये� दिठीका�णे� ठी� वीत�त. शोत्रा�त्वी वी� वी)र असुणे�ऱ्ये� किंकाEवी� पारस्परसु�बा�धा नसुणे�ऱ्ये� त्ये�चप्रम�णे� एकाम�का��च्ये� भ�षे� न सुमजूणे�ऱ्ये� सुमह��मध्ये� अशो� प्रका�रच� वीस्त�निवीनिनमये आढीळेन ये�त'. "निन�शोब्दा व्या�पा�र�'च� उदा�हरणे� ह�र�डा'टसु, इब्न येतत� ये��सु�र"ये� प्र�च�न वी मध्येये�गे�न इनितह�सुका�र��न� न�दाल्ये�च� आढीळेत�. अवी�:च�न म�नवीशो�स्त्राज्ञा��च्ये� मत� काF शिलफै'र्गिनEये�-इ�निडायेन जूम�त�, का¢गे'मधा�ल निपाग्म� वी बा��ट ल'का, न्ये निगेन�मधा�ल स्था�निनका रनिहवी�सु� ये��च्ये�मध्ये� अशो� प्रका�रच� व्या�पा�र च�लत असु�वी�. व्या�पा�र�च� आवीश्येकात� अन�का अडाचणे~वीर काशो� म�त कारू शोकात�, ये�च� ह� उदा�हरणे�च ह'त.

जूम�नित-जूम�त~मधा�ल (आ�तरजूम�त) व्या�पा�र�च्ये� ये'गे� व्या�पा�र-भ�गे�दा�ऱ्ये��च� उदाये ह'त जू�ऊन का�ह� भ�निगेदा�ऱ्ये��च� सु�खाळे2व्या�पा�र�च� स्वीरूपा धा�रणे का� ल� असुन त्ये� व्या�पा�र-सु�खाळ्ये� अन�का सुमह वी� गेट ये��मध्ये� शो�काडा' निकाल'म�टर अ�तर�वीर पासुरत गे�ल�ल्ये� आढीळेत�त. अशो� प्रका�रच्ये� निवीनिनमये�च� उदा�हरणे� ऑस्ट्रे�शिलये�त�ल जूम�त~मध्ये� आढीळेत�त. ये�च प्रका�रच्ये� व्या�पा�रसु�खाळ्ये��म�फै: त अभ"का ये� वीस्त ओह�येओ र�ज्ये�त�ल प्र�गे)नितह�शिसुका ह'पावी�ल जूम�त~मध्ये� दिदाल्ये� गे�ल्ये�च� त्ये��च्ये� पा�र�तत्त्वी�ये उत्खानन��तन आढीळेल� ओह.

औद्यो'निगेकादृष्टO ये� निवीकाशिसुत दा�शो��त आजूह� का�ह� प्रम�णे�त वीस्त�निवीनिनमये�च� पाद्धांत� च�ल आह�. उदा�., अम�रिरका� च्ये� सु�ये�क्त सु�स्था�न��त वीmत्तापात्रास्त�भ��तन का� ल� जू�णे�र� निवीनिनमये व्यावीह�र (स्वीFकिंपाEगे) ह� वीस्त�निवीनिनमये�च�च एका निवीशो�द्धां प्रका�र म�नल� जू�त'. पा)सु� ह� निवीनिनमयेम�ध्येम असुणे�ऱ्ये� दा�शो��च्ये� आ�तरर�ष्ट्री�ये व्या�पा�र�तह� वीस्त�निवीनिनमये�च� उदा�हरणे� आढीळेत�त. तथ�निपा अशो� व्यावीह�र��त वीस्त�च� मल्ये पा)शो�त ठीरनिवील� जू�त�. वीस्त�च� मल्ये� ठी�रनिवीणे� आक्षिणे आपाल्ये�जूवीळे2ल वीस्त�च्ये� म'बादाल्ये�त आपाल्ये�ल� हवी� असुणे�र� वीस्त दा�णे�र� म�णेसु शो'धाणे� वी� धिमळेणे� ह� गे'ष्ट जिजूनिकार�च� असुल्ये�न� वीस्त�निवीनिनमयेप्रधा�न अथ:व्यावीस्था�त�ल व्यावीह�र��न� फै�रच म'ठी% मये�:दा� पाडात�. ह� मये�:दा� न�ह�शो� कारण्ये�च्ये� प्रयेत्न��तनच पा)शो�च� उगेम झा�ल�.पाह� ः� आ�तरर�ष्ट्री�ये व्या�पा�र; पा)सु�. का� ळेकार, म. निवी.

वीस्त�निवीषेयेका व्या�पा�र� कार�र ः� ह� म�"येत� शो�सुका4ये निनये�त्राणे�च� बाहुपा�र्भिश्वाEका सु�धान� असुन त्ये��द्वी�र� निनये�:त का'ट� अथवी� व्या�पा�रपा�ठी��त (बा�जू�रपा�ठी��त) शो�तम�ल�सु�ठी% निनक्षिlत प्रवी�शोहम� ये��च� अवील�बा कारून शो�तम�ल�च्ये� तसु�च

Page 10: Vishvkosh 1214 to 1238

प्र�थधिमका उत्पा�दान�च्ये� आ�तरर�ष्ट्री�ये किंकाEमत� निनधा�:रिरत कारण्ये�त ये�त�त. 1985 च्ये� सु�म�र�सु निबागेर-सु�म्येवी�दा2 र�ष्ट्री��च� एका णे निवीदा�शो� व्या�पा�र सु�. 3,700 ल� डा�लर ह'त�. त्ये��पा)का4 1,550 ल� डा�लर व्या�पा�र प्र�थधिमका वीस्त�च� असुन त्ये�मध्ये� अनिवीकाशिसुत दा�शो��च� वी�ट� 680 ल� डा�लर ह'त�. म�गे�सु दा�शो��च� पारका4ये चलन�च� उत्पान्न प्र�थधिमका वीस्त�च्ये� निनये�:त�च� आका�रम�न वी किंकाEमत ये��वीर अवील�बान असुत�. ये� उत्पान्न�मध्ये� ह'णे�ऱ्ये� चढी-उत�र��च� त्ये��च्ये� बाचत�वीर वी गे��तवीणे�का4वीर अनिनष्ट पारिरणे�म ह'त' वी त्ये�म�ळे� आर्थिथEका प्रगेत�च� वी�गे म�दा�वीत'. बा�जू�र�त�ल म�गेणे�प्रम�णे� प्र�थधिमका वीस्त�च्ये� उत्पा�दान�त त�बाडात'बा बादाल कारणे� शोक्ये नसुल्ये�न� ये� वीस्त�च्ये� किंकाEमत� स्थिस्थार ठी� वीणे� काठी%णे ह'त�. प्र�थधिमका वीस्त�च्ये� किंकाEमत�

पा�न न�. 1220 डा�वी� बा�जूजूर� उतरत असुल्ये�, तर� पाक्क्ये� म�ल�च्ये� किंकाEमत� वी�ढीत असुत�त वी म�गे�सु दा�शो��च� व्या�पा�र दार प्रनितका ल ह'त�त. प्र�थधिमका वीस्त�च� उत्पा�दान हवी�, मह�पार, अवीषे:णे अशो� न)सुर्गिगेEका घेटका��वीर अवील�बान असुत� आक्षिणे ये� वीस्त�च्ये� म�गेणे�वीर किंकाEमत~च� का�ह� निवीशो�षे पारिरणे�म ह'त न�ह�. तसु�च ये� वीस्त�च्ये� किंकाEमत� पाडाल्ये�, तर त्ये��च� पा�रवीठी� आखाडात� घे�त� ये�त न�ह�. बाऱ्ये�च प्र�थधिमका वीस्त�न� पा�ढी�रल�ल्ये� दा�शो��तन सु�स्कारणे�सु�ठी% म�गेणे� ये�त असुल्ये�न� त्ये� दा�शो��त�ल व्या�पा�रचका"ः�च� पारिरणे�म ह'ऊन प्र�थधिमका वीस्त�च्ये� किंकाEमत� स्थिस्थार पा�तळे2वीर र�हत न�ह�त. ये� किंकाEमत� स्थिस्थार पा�तळे2वीर ठी� वीणे�, प्र�थधिमका वीस्त�च्ये� उत्पा�दाका��न� ये'ग्ये वी न्ये�य्ये किंकाEमत�च� खा�त्रा� दा�णे� आक्षिणे व्या�पा�र�मध्ये� सु�तत्ये दा�णे�, ह� वीस्त�निवीषेयेका आ�तरर�ष्ट्री�ये कार�र��च� उदाO दा�शो आह�त. जूगे�त असु� कार�र प्रथम 1902 सु�ल� बा"ःसु�ल्सु ये�थ� सु�खार�च्ये� बा�बात�त झा�ल�. ह� कार�र त�न प्रका�रच� आह�त ः� (1) का'ट� कार�र, (2) दा'न किंकाEवी� अधिधाका र�ष्ट्री��मधा�ल कार�र आक्षिणे (3) र�खा�वी धा�न्येसु�ठी� (बाफैर स्ट�का) कार�र.

का'ट� कार�र��त�ल घेटका र�ष्ट्री� आपाल्ये� निवीका"ः�वीर निनये�त्राणे ठी� वीत�त. उत्पा�दाका र�ष्ट्री� बा�जू�रपा�ठी� आपा�पासु��त वी�टन घे�त�त. निवीका"ः�वीर निनये�त्राणे ठी� वीन किंकाEमत� निनये�नित्रात का� ल्ये� जू�त�त. प्रत्ये�का र�ष्ट्री�ल� ठीरवीन दिदाल�ल्ये� निनये�:त�च्ये� का'ट्या�मध्ये� निवीशिशोष्ट मये�:दा�पाये#त बादाल कारत� ये�त'. 1940 च� आ�तर-अम�रिरकान का�फै4 कार�र ह� का'ट� कार�र�च� उदा�हरणे आह�. ये� कार�र�त का�फै4 निपाकानिवीणे�र� दाक्षि�णे अम�रिरकान र�ष्ट्री� वी अम�रिरका� च� सु�ये�क्त सु�स्था�न� ये��न� भ�गे घे�तल� ह'त�. ये� कार�र�म�ळे� का�फै4च्ये� किंकाEमत� दुपाट2न� वी�टल्ये� वी 1954 पाये#त किंकाEमत� च��गेल्ये� ह'त्ये�, पार�त� त्ये�न�तर किंकाEमत� घेसुरत गे�ल्ये�. ह� कार�र किंकाEमत~च्ये� पा�तळ्ये� र'खाण्ये�त अपा�शो� ठीरल�, का�रणे आनिफै"का4 वी इतर उत्पा�दाका र�ष्ट्री� ये��न� ह� कार�र बा�धानका�रका नव्हत� वी म्हणेन त्ये��न� का� ल�ल्ये� निवीका"ः�म�ळे� किंकाEमत� पाडाल्ये� तसु�च घेटका र�ष्ट्री��मध्ये� का'ट्या�च्ये� बा�धान�च� काडाका अ�मलबाजू�वीणे� कारणे� काठी%णे झा�ल�. 1962 च्ये� कार�र�मध्ये� उत्पा�दाका आनिफै"का4 दा�शो वी उपाभ'क्त� दा�शो ये��न� सुम�निवीष्ट कारण्ये�त आल�.

दा'न किंकाEवी� अधिधाका र�ष्ट्री��मध्ये� खा�सु कार�र ह'ऊन निकाम�न वी काम�ल किंकाEमत� ठीरनिवील्ये� जू�त�त. आ�तरर�ष्ट्री�ये गेहू कार�र (इ�टरनFशोनल व्ह�ट ऍनिगे"म�ट) ह� अन�का र�ष्ट्री��मधा�ल कार�र आह�. ये� कार�र�न�सु�र गेव्ह�च्ये� जू�गेनितका काम�ल वी निकाम�न किंकाEमत� ठीरल�ल्ये� आह�त. जू�व्ह� गेव्ह�च्ये� जू�गेनितका किंकाEमत� निकाम�न पा�तळे2खा�ल� जू�त�त, त�व्ह� आये�त कारणे�ऱ्ये� र�ष्ट्री��न� निकाम�न किंकाEमत�ल� ठीर�निवीका का'ट� आये�त कार�वी� ल�गेत'. जू�व्ह� जू�गेनितका किंकाEमत� काम�ल मये�:दा�च्ये� वीर जू�त�त, त�व्ह� निनये�:तदा�र दा�शो��न� आपाल� ठीर�लल� का'ट� काम�ल किंकाEमत�ल� निवीका�वी� ल�गेत'. अशो� प्रका�रच्ये� कार�र��मध्ये� काम�ल वी निकाम�न किंकाEमत� ठीरनिवीणे� ह� एका प्रश्न असुत'. जूर काम�ल वी किंकाEमत~त बार�च अ�तर असु�ल, तर किंकाEमत� स्थिस्थार�वीणे� काठी%णे जू�त� वी जूर अ�तर फै�र काम� असु�ल, तर ये� किंकाEमत~म�ळे� उत्पा�दाका वी� उपाभ'क्त� दा�शो ये��वीर अन्ये�ये ह'ण्ये�च� शोक्येत� असुत�.

"र�खा�वी धा�न्येसु�ठी� कार�र�'न�सु�र (बाफैर स्ट�का ऍनिगे"म�ट) वीस्तच� सु�ठी� कारून किंकाEमत� स्थिस्थार ठी� वील्ये� जू�त�त. निवीका"ः�त� वी गे"ः�हका र�ष्ट्री� कार�र कारून त�त्राज्ञा��च्ये� सु�ह�य्ये�न� ये� सु�ठ्या�च� व्यावीस्था� पा�हण्ये�सु�ठी% ये�त्राणे� निनम�:णे कारत�त. निवीका"ः�त्ये� र�ष्ट्री��बार'बार�ल गे"ः�हका र�ष्ट्री��च� ये� कार�र�त�ल सुहभ�गे महत्त्वी�च� ठीरत'. ज्ये� वी�ळे2 किंकाEमत� काम�ल पा�तळे2वीर जू�त�त, त्ये� वी�ळे2 ह� ये�त्राणे� वीस्त निवीका"ः�ल� का�ढीत� वी जू�व्ह� निकाम�न पा�तळे2खा�ल� किंकाEमत� घेसुरत�त, त�व्ह� ह� ये�त्राणे� वीस्तच� बा�जू�र�त खार�दा2 कारत�. "आ�तरर�ष्ट्री�ये काशिथल कार�र' (इ�टरनFशोनल दिटन ऍनिगे"म�ट) ह� ये� प्रका�रच्ये� कार�र�च� उदा�हरणे आह�. ये� कार�र�न�

पा�न न�. 1220 उजूवी� बा�जूअस्तिस्तत्वी�त आल�ल� बाफैर स्ट�का एजून्सु� (अक्षिभकारणे) 1958 सु�ल� काशिथल�च्ये� किंकाEमत� घेटत असुत�न� का�ह� कारू शोकाल� न�ह�. का�रणे काशिथल खार�दा2 कारण्ये�सु पा�र�सु� पा)सु� ये� अक्षिभकारणे�जूवीळे नव्हत�; तसु�च किंकाEमत� घेटत असुत�न� खार�दा2 कारणे�ह� शोक्ये नव्हत�. 1961 आक्षिणे 1962 मध्ये� जू�व्ह� काशिथल�च� भ�वी वी�ढील�, त�व्ह� ये� अक्षिभकारणे�च� सु�ठी� अपा�र� पाडाल� वी किंकाEमत� र'खाण्ये�त त्ये�ल� येशो आल� न�ह�.

Page 11: Vishvkosh 1214 to 1238

सु�पाणे:त� एका प्रका�रच� कार�र क्वीशिचतच असुत�त. 1958 च्ये� काशिथल कार�र�न� र�खा�वी सु�ठी� प्र�धिधाकारणे�ल� (बाफैर स्ट�का ऑथ�रिरट2ल�) सु�र�णे दा�ण्ये�सु�ठी% घेटका र�ष्ट्री��कारिरत� उत्पा�दान�च� वी निनये�:त�च� का'ट� ठीरनिवील� ह'त�; तसु�च का�फै4 कार�र�मध्ये� र�खा�वी सु�ठ्या�च� ये'जून� का� ल� आह�. म�त्रा ह� सु�ठी� सुभ�सुदा र�ष्ट्री��न� आ�तरर�ष्ट्री�ये निनये�त्राणे�खा�ल� ठी� वी�वीये�च� असुत�त.

वीस्त�निवीषेयेका आ�तरर�ष्ट्री�ये व्या�पा�र कार�र�च्ये� अ�मलबाजू�वीणे�त ये�णे�ऱ्ये� अडाचणे~म�ळे� प्र�थधिमका वीस्त�च्ये� किंकाEमत� दा2घे:का�ळे�त स्थिस्थार कारणे� अशोक्ये ह'त�. किंकाEमत� स्थिस्थार�वीण्ये�सु�ठी% च�ल वी सु�भ�व्या असु� पा�रवीठी� कारणे�र� घेटका निनये�नित्रात का� ल� पा�निहजू�त. कार�र�म सुम�निवीष्ट न ह'णे�ऱ्ये� दा�शो��च्ये� पा�रवीठ्या�म�ळे� जू�गेनितका किंकाEमत�त चढीउत�र ह'त�त. सुभ�सुदा र�ष्ट्री��मध्ये� का'ट्या�च� वी�टणे� का� ल्ये�म�ळे� ज्ये��च� उत्पा�दानखाच: काम� आह�, अशो� दा�शो��न� पाणे: वी�वी धिमळेत न�ह�. म�गेणे� वी पा�रवीठी� ये��च्ये�त ह'णे�ऱ्ये� बादाल��च� अचका जू�णे�वी किंकाEमत�च� काम�ल वी निकाम�न पा�तळे2 ठीरनिवीण्ये�सु�ठी% आवीश्येका असुत�. म�गेणे�त�ल बादाल��च� काल अचकापाणे� तपा�सुणे� वी म�गेणे�च्ये� लवीशिचकात�च� ये'ग्ये अ�दा�जू घे�णे�, ये�थ� गेरजू�च� ठीरत�. र�खा�वी सु�ठी� ये'जून�त म�ल�च� सु�ठी� कारण्ये�सु�ठी% म'ठी� खाच: ये�त'; ह� खाच: आये�तदा�र वी� निनये�:तदा�र दा�शो��पा)का4 का'णे� कार�वीये�च�, असु� प्रश्न निनम�:णे ह'त'. तसु�च म�ल�च� म'ठी� सु�ठी� जू�गे�वीर असुल� का4, किंकाEमत� वीधा�रत न�ह�त वी सु�ठी� फै�रच काम� असुत�ल, तर सुटO ट�बा�जू�ल� निनधिमत्ता धिमळेत�. ये� कार�र��म�ळे� काम� उत्पा�दानखाच�:च्ये� दा�शो��न� आपाल� उत्पा�दान वी�ढीनिवीणे� अशोक्ये असुल्ये�न� सु�धानसु�मगे"ः�च� निकाफै�येतशो�र (इका�न�धिमका) उपाये'गे ह'त न�ह�. तसु�च ये� कार�र��मधा�ल वीस्त�च्ये� किंकाEमत� सुमत'ल�च्ये� पा�तळे2वीर ठी� वीण्ये�च� उत्पा�दाका दा�शो��च� खाटपाट असुत�; जूर किंकाEमत� अधिधाका जू�स्त ठी� वील्ये�, तर उपाभ'क्त� दा�शो पाये�:ये� वीस्त वी�पारत�त वी म�गेणे� काम� ह'ऊन किंकाEमत� घेटत�त. जूर ह� कार�र येशोस्वी� ठीरून प्र�थधिमका उत्पा�दाका��न� च��गेल्ये� किंकाEमत� धिमळे�ल्ये�, तर त्ये� दा�शो��त�ल उत्पा�दान�च� घेटका का�रखा�नदा�र�काडान शो�त�काडा� वीळेण्ये�च्ये� का�ये:का"म�च्ये� दृष्ट�न� अनिनष्ट ठीरत�त.

प्र�थधिमका वीस्त�च्ये� किंकाEमत� स्थिस्थार वी निकाफै�येतशो�र ठी� वीण्ये�च� आ�तरर�ष्ट्री�ये व्या�पा�र कार�र��च� ह�त अन�का व्या�वीह�रिरका अडाचणे~म�ळे� सु�ध्ये ह'त न�ह� वी त्ये�म�ळे� भ�गे�त दा�शो��न� आर्थिथEका निवीका�सु�सु�ठी% आवीश्येका असुणे�र� पारका4ये चलन सुतत वी पा�र�शो� प्रम�णे�त धिमळेत न�ह�. त्ये�म�ळे� जू�गेनितका बा�का� म�फै: त आ�तरर�ष्ट्री�ये भरपा�ई ये'जून�च� (इ�टरनFशोनल का¢पा�न्सु�शोन स्का4मच�) सुचन� निवीच�र�धा�न आह�. म�गे�सु दा�शो��च्ये� प्र�थधिमका वीस्त�न� जू�व्ह� काम�ल किंकाEमत�पा��� च��गेल� भ�वी ये�त�त, त�व्ह� त्ये��न� धिमळेणे�र� जू�दा� पारका4ये चलन जू�गेनितका बा�का� काडा� जूम� ह'ईल वी भ�वी निकाम�न किंकाEमत�पा��� खा�ल� पाडाल्ये�म�ळे� जू�व्ह� उत्पान्न वी�ढी�ल; त�व्ह� जू�गेनितका बा�का म�गे�सु दा�शो��न� पारका4ये चलन दा�ईल, असु� ह्यू� आ�तरर�ष्ट्री�ये भरपा�ई ये'जून�च� स्थाल स्वीरूपा आह�. पाह� ः� आ�तरर�ष्ट्री�ये व्या�पा�र; का'ट�.सु�दाभ: ः� 1. उरश्रां�शो, डावीपाशो, झा�ळेलशो� षे�� झा�ळे�र� झा��वी`लशो��, ङे�पावी�पा, 1963. 2. ऊर¥ळे2, गे��शोनिह डा. खापा~शो�पार~ळे�पारश्रां उ��'वीळे�ः असु�शोशो�शोपा~ः� : का� शिशो, खाश्रांश्रां�`ळे�पा ः�� चशोपारपालशो/ dशो� धा��ज्ञा, 1947. 3. कार¥ळेश्रांरपावी, थळेश्रांश्रांळेर� ए. खापा~शो�पार~ळे�पारश्रां उ��'वीळे�ः असु�शोशो�शोपा~ः�.

पा�न न�. 1221 डा�वी� बा�जूच�पा~ः�शोरश्रां, 1963. 4. डा~शो�पा, ठी�लशो�~ च. झा�श्रांळेलळेशो� षे�� ढी2रवीशो रपावी ऊशो¥शोक्षिश्रां��शोपा~, dशो� धा��ज्ञा, 1964. बा�द्र�, चिंचE. र�.

वीस्त्राकाल� ः� वीस्त्राप्र�वीरणे ह� म�नवी�च्ये� आवीश्येका गेरजू��च� अनिवीभ�ज्ये अ�गे आह�. तये�र कापाडा� उद्यो'गे�न� तर आजूच्ये� का�ळे�त भर�वी प्रगेत� का� ल�ल� आह�. जू�डा�भरडा� कापाडा� किंकाEवी� तलम कापाडा� वी�पारणे� ह� म�नवी�च्ये� न)सुर्गिगेEका आवीडा�-निनवीडा�च� भ�गे बानल� आह�. सु��प्रत का�पाडा�च्ये� ल'कानिप्रये प्रका�र��पा)का4 बाहुत��शो कापाडा� एकार�गे�, बाहुर�गे�, अल�कारणेये�क्त असु� निवीनिवीधा प्रका�रच� असुल्ये�म�ळे� म�णेसु�ल� त� आकाषे:न घे�त�त. र�गे��च्ये� आकाषे:णे�म�ळे� एकार�गे� किंकाEवी� बाहुर�गे� का�पाडा�च� म�नवी�ल� अधिधाका भ�रळे पाडात�. पारिरणे�मत� सु���दारत�, आल�का�रिरका रचन� आक्षिणे र�गेसु�गेत� ये� दृष्ट~न� म�नवी�च्ये� वी�शोभषे�त निवीनिवीधात� आढीळेत�.

का�पाडानिनर्मिमEत� आक्षिणे नितच्ये� इनितह�सु�शो� म�नवी�च� घेनिनष्ठ सु�बा�धा प्रस्था�निपात झा�ल�ल� दिदासुत'. त्ये�च� मळे नवी�श्मये�गे�पाये#त पा'ह'चत�. प्र�च�न का�ळे2 म�नवी झा�डा��च� वील्काल�, प्र�ण्ये��च� का�तडा� इत्ये�दा�च� "वीस्त्रा' म्हणेन वी�पार कार�त असुल्ये�च� उल्ल�खा निनरनिनर�ळ्ये� गे"ः�थ��त आढीळेत'. का�ल��तर�न� म�नवी� सु�स्काm त�, र�जूका�रणे, धाम: ये��च्ये� स्थिस्थात्ये�तर�म�ळे� का�पाडा�च्ये� उपाये'गे�वीर आक्षिणे प्रसु�र�वीरह� पारिरणे�म झा�ल�ल� दिदासुत'. आधा�निनका का�ळे�त सु�त�, र�शोम�,

Page 12: Vishvkosh 1214 to 1238

ट�रिरका�ट, ट�रिरल�न इ. निवीनिवीधा प्रका�रच्ये� का�पाडा��न� वीस्त्राप्र�वीरणे�त आमल�गे" का"ः��त� घेडान आल�ल� आह�. प्रगेत त�त्राज्ञा�न�म�ळे� का�पाडानिनर्मिमEत�त दिदावीसु�दिदावीसु बादाल ह'त असुन त�मध्ये� निवीनिवीधात� वी अद्योये�वीतत� दिदासुन ये�त आह�.

निवीणेल�ल� का�पाडा म्हणेजू� वीस्त्रा असु� पार�पार�गेत अथ�:न� म्हटल� जू�त�. टसुर ह्यू� लFदिटन शोब्दा�च� "निवीणेणे�', असु� अथ: ह'त'. सुत निवीणेन त्ये�पा�सुन म�गे�वीर का�पाडा तये�र कारत�त. निवीनिवीधा का�पाडा��च� वीस्त्रा�त अ�तभ�:वी का� ल� जू�त'. निवीणेका�म का� ल�ल� का�पाडा, फै� ल्ट, जू�ळे2दा�र का�पाडा, जू�ळ्ये� इ. प्रका�र त्ये�त म'डात�त. त�त वी सुत ये��च� का�पाडा तये�र कारण्ये�सु�ठी% ह'त असुल�ल्ये� प्रनिका"ये�सु "का�पाडा उद्यो'गे' अशो� सु�ज्ञा� दिदाल� जू�त�.

का�पाडानिगेरण्ये��तन निनम�:णे कारण्ये�त ये�णे�ऱ्ये� निवीनिवीधा आकाषे:का का�पाडा�त म�ल�येम सु�त� का�पाडा, ल'कार�च� का�पाडा, न�येल�न, ट�रिरल�न, ट�रिरका�ट इत्ये�दा�च� सुम�वी�शो ह'त'. ह� का�पाडा-उत्पा�दान निवीनिवीधा र�गे��त वी म�बालका प्रम�णे�त का� ल� जू�त�. का�पाडा-उत्पा�दान�च� बाहुत��शो भ�गे तये�र कापाड्या��न� व्या�पाल�ल� आढीळेत'. उवी:रिरत भ�गे�च� श्रां�ये वी�शोभषे�, ब्ल�का� ट, च�दा2, ट�वी�ल इत्ये�दा�च्ये� उत्पा�दान�काडा� जू�त�.

का�पाडा�च� निवीनिवीधा वीस्त�च्ये� निनर्मिमEत�सु�ठी% उपाये'गे ह'त'. ये��त प्र�म�"ये�न� निवीनिवीधा खा�ळे��मध्ये� वी�पारण्ये�त ये�णे�ऱ्ये� जू�ळ्ये�, जूह�जू��च� शिशोडा�, गे"ः�थवी�ष्टन�, पात�का�, र'धाका पाटO ट्या�, टपा�लवी�हत�का4च्ये� निपाशोव्या�, पाFर�शोट, ट�काल�खान ये�त्रा��च्ये� निफैत�, dत्र्ये� इत्ये�दा�च� सुम�वी�शो ह'त'. स्वीये�चशिलत ये�त्रा��च� का�रखा�नदा�र गे�शिलच�, खा�च्ये�:, गे�द्यो� ये��च� पाडादा� ये��सु�ठी%, तर दावी�खा�न्ये��त बा�डा�जूपाटO ट्या�, शोल्येशिचनिकात्सु�सु�ठी% ल�गेणे�र� दा'र� वी शिचकाटपाटO ट्या� ये��सु�ठी% का�पाडा�च� उपाये'गे कारत�त. प्र�च�न का�ळे2 र�शोम� का�पाडा�च� क्वीशिचतच वी�पार का� ल� जू�ई. र�शोम� का�पाडा�ऐवीजू� सु�त� का�पाडाच त्ये�च्ये� ऐनितह�शिसुका पा�र�व्या�च� ग्वी�ह� दा�त�. ये�उलट का�ह� दा�शो��त ल'कार�च्ये� का�पाडानिनर्मिमEत�च�, त्ये��च्ये� अथ:व्यावीस्था��त म'ठ्या� प्रम�णे�वीर सुम�वी�शो झा�ल�ल� दिदासुत'. का�पाडा न�शोवी�त असुल्ये�न�, किंकाEबाहुन� निकाड्या��न� त� न�शोवी�त ह'त असुल्ये�न� त्ये��च� प्र�च�न पा�र�वी�दा�खा�ल इनितह�सुजूम� झा�ल�ल� आढीळेत�त.

अश्मये�गे�न सु�स्काm त�मधा�ल ल'का��च्ये� र�हणे�म�न�च� अभ्ये�सु का� ल्ये�सु वीस्त्राकाल�च्ये� निवीका�सु�च� सु�� पाटत�. ईजिजूप्त वी पा�रू ये��च्ये�त अवी�:च�न सु�स्काm त~न� का�पाडात�त�च� म'ठ्या� प्रम�णे�वीर सु�ठी� कारून ठी� वील्ये�च� निनदाशो:न�सु आल� आह�. 6,000 त� 7,000 वीषे�#पावी`च�

पा�न न�. 1221 उजूवी� बा�जूशिलनन का�पाडा ईजिजूप्तमध्ये� सु�पाडाल� असुन इ.सु. पा. पा�धार�व्या� शोतका�त�ल शिचत्राजूवीनिनका� च� नम�न� धिमळेत�त. भ�रत�त सु�. इ. सु. पा. 2000 वीषे�#पा�सुन अनितशोये तलम जूवीळेजूवीळे पा�रदाशो:का सु�त� का�पाडा निवीणेल� जू�त असु� वी गे"ः�सु दा�शो�पाये#त निनये�:त ह'त असु�. गे"ः�का ल'का त्ये�सु "न�ब्ये�ल� व्ह�त'' म्हणेजू� "निवीणेल�ल� वी�र�' असु� सु�बा'धिधात. च�नमध्ये� सु�. 500 वीषे�#पावी` र�शो�मका�पाडा तये�र ह'त असुल्ये�च� अ�दा�जू आह�.

र'मन सु�म"ः�ज्ये�च्ये� का�ळे�त वी ह�न सु�म"ः�ज्ये�च्ये� का�ळे�त (इ. सु. पा. 200 त� इ. सु. 200) वीस्त्राकाल�च� का�ह� नम�न� उपालब्ध असुल�, तर� त्ये�त दा'न शोतका��त झापा�ट्या�न� प्रसु�र झा�ल�ल्ये� र�शो�मउत्पा�दान�च� बार�च आकाडा�वी�र� आढीळेत�. शिसुरिरये�मधा�ल पा�म�र ये�थन आशिशोये�पाल�काडा� निनघे�ल�ल� र�शो�मम�गे: सु�येबा�रिरये�त�ल न�इन उल�पाये#त पा'ह'चल�ल� आढीळेत'. इ. सु. पा. पानिहल्ये� शोतका�त र�शोम� उत्पा�दान�सु�ठी% म�गे�च� महत्ताम उपाये'गे ह'त असुल्ये�च� त' दाशो:निवीत'. र�शोम�ल� निहऱ्ये��सु�रखा� दाजू�: ल�भल्ये�न� त� पा�वी�:त्ये दा�शो��तन र'मन सु�म"ः�ज्ये�च्ये� का�ळे�पा�सुन आये�त कारण्ये�त ये�ई. झा�� बा�तस्त का�लबा�अर ये�च्ये� र�शो�मउत्पा�दान�च्ये� निवीच�रधा�र�ल� फै"ः�च अथ:व्यावीस्था�त म�न�च� स्था�न ल�भल�.

प्र�च�न का�ळे2 जू�गेनितका उत्पा�दान�त "ये�तन�म झा�ल�ल� का�जिप्टका का�पाडा ईजिजूप्तमधा�ल थडाग्ये��त आढीळेल� आह�. ईजिजूप्तमधा�ल ख्रि¨स्त� वीस्त्राप्रका�र "का�प्टसु' न�वी�न� ओळेखाल� जू�ई. ये� दा�शो�त�ल का�ह� का�पाडा��च� नम�न� ह�तम�गे�वीर निवीणेल�ल� असुन त्ये��च� निवीणेका�म शिसुरिरये�मध्ये� झा�ल्ये�च� निवीश्वासुन�ये र�त्ये� निवीशोदा कारण्ये�त ये�त�. पानिहल्ये� त� सु�तव्या� शोतका�त�ल वीस्त्राप्रका�र��च� पाणे: वी खा�डाप्र�ये नम�न� जूगे�त�ल निवीनिवीधा सु�गे"ह�लये��त जूतन का� ल�ल� आढीळेत�त. जूपा�नमधा�ल न�र� ये�थ�ल शो'सु'ईन सु�गे"ह�लये�त�ल का�पाडा आजूच्ये� दाजू7दा�र का�पाडा�शो� त�ल्येबाळे ठीरत�. ह्यू� सु�गे"ह�लये�त थ��गे का�ळे�त�ल (इ. सु. 618-76) निवीनिवीधा प्रका�र��च� शिचन� र�शोम� का�पाडा अ�तभ:त आह�. त्ये�न�तरच्ये� का�पाडा उत्पा�दान�वीर बा�येझा�दिटनका�ल�न र�शोम� का�पाडा उत्पा�दान�च� प्रत�का म्हणेन सु�बा'धिधाल्ये� जू�णे�ऱ्ये� सुFसुFनिनडा� आकाm नितबा�धा�च� प्रभ�वी आढीळेत'. आठीव्या� शोतका�त�ल बा�येझा�दिटन र�शोम� का�पाडा�च� दाजू�: दाह�व्या� त� बा�र�व्या� शोतका��त�ल र�शोम� का�पाडा�च्ये� त�लन�त काम� प्रत�च� आढीळेत'. ह्यू�च का�ळे�त बागेदा�दा तसु�च शिसुरिरये�, इर�णे, ईजिजूप्त, स्प�न इ. दा�शो��त "ये�त� पा�वील�ल� इस्ल�मका�ल�न र�शोम� का�पाडा�च� उत्पा�दान झा�ल�. अकार�व्या� शोतका�त शिसुशिसुल� त�ब्ये�त जू�ण्ये�पावी` त� इस्ल�म का�ळे�त�ल र�शोम� का�पाडा-उत्पा�दान�च� प्रशिसुद्धां का� द्र ह'त�. सु�. 200 वीषे�#पा�सुन त�थ� र�शो�मनिकाड्या��च� पा)दा�सु वी त्ये��पा�सुन का�ढीण्ये�त ये�णे�ऱ्ये� धा�ग्ये�पा�सुन निवीणेका�म ह'त असुन त्ये� का�पाडा उत्पा�दान�सु म�सुलम�न वी बा�येझा�दिटन सु�म"ः�ज्ये��च� का�ळे निवीशो�षे अन�का ल ठीरल�. बा�र�व्या� शोतका�त�ल शिसुशिसुल�मध्ये�

Page 13: Vishvkosh 1214 to 1238

भरतका�म का� ल�ल� र�शोम� का�पाडा आजूह� जूतन कारून ठी� वील�ल� आढीळेत�. त�र�व्या� शोतका�त�ल म'गेल र�जू��न� सु�. 600 वीषे�#पा�सुन म�सुलम�न� र�जू��च्ये� का�ळे�त ऱ्ह�सु पा�वील�ल� र�शो�मका�पाडा-उत्पा�दान पा�न्ह� सु�रू का� ल�. शिचन� र�शोम� का�पाडा�वीर प्र�र�भ� सु�रखा� आका�र नसुल�ल� र'मन�स्का काल�त�ल प्र�ण्ये��च� भडाका आकाm नितबा�धा का�ढीण्ये�त आल�. न�तर गे�शिथका शो)ल�च� त्ये�वीर प्रभ�वी पाडान अप्सुर��च्ये� काथ��मधा�ल शिचत्रा��न� त' बाहुम�न प्र�प्त झा�ल�. म्हणेनच येर'पा�ये दा�शो��त�ल बा�जू�रपा�ठी��त शिचन� का�पाडा आकाm नितबा�धा�त�ल महत्ताम स्थिस्थात्ये�तर, दाजू�: वी गे�णेवीत्ता� ये��म�ळे� निवी"ये�त ठीरल�.

येर'निपायेन वीस्त्राकाल�त�ल र�गे�त शिचत्रा�, धाम�पादा�शोका��च� पा'षे�खा, बादालत� दाशो:न� भ�गे तसु�च चच: इ. ख्रि¨स्त� धाम�:च� प्रभ�वी दाशो:निवीत�त. मध्येये�गे�न का�ळे�त इटल� वी स्प�न ह� र�शोम� का�पाडानिनर्मिमEत�च� प्रम�खा का� द्र� ह'त�. पा�धार�व्या� शोतका�त�ल वीस्त्रा��वीर आकाm नितबा�धा प्र�म�"ये�न�

पा�न न�. 1222 डा�वी� बा�जूडा�ळिंळेEबा� आका�र�च� असुन ईजिजूप्तमधा�ल कामळे�च्ये� काल�काm त~च� त� प्रनितकाm त� आढीळेत�. ह्यू�च� उगेम शिचन� वी इर�णे� वीस्त्राकाल��तनच झा�ल�ल� आह�. मखामल�सु�रखा� र�शोम� का�पाडा ये�सु�ठी% वी�पारण्ये�त ये�त�. उत्तार येर'पामधा�ल वीस्त्राकाल�त ल'कार�वीर शिचत्राजूवीनिनका� म�ध्येम�च� वी�पार कारण्ये�त आल�. तत्का�ल�न शिलनन का�पाडा�च� त�काडा� आजूह� उपालब्ध आह�त. निनळ्ये� सु�त� का�पाडा�वीर गे�शिथका आकाm नितबा�धा�च� वी�पार का� ल�ल� ट�वी�लदा�खा�ल प्र"ये�त आह�त.च�न आक्षिणे भ�रत ये��मधान अन�का"म� र�शोम� वी सु�त� का�पाडा ये��च्ये� आये�त�म�ळे� 200 वीषे7 खा�निडात झा�ल�ल� येर'पामधा�ल का�पाडा-उत्पा�दान पा�न्ह� म'ठ्या� प्रम�णे�वीर ह'ऊ ल�गेल�. 16 वी 17 ह� दा'न शोतका� म्हणेजू� इर�णे� का�पाडा उत्पा�दान�च� सु�वीणे:ये�गे म�नल� जू�त�त. निनम्नप्रत�च्ये� पा�शिलका"ः'म र�शोम�पा�सुन वी मखामल�पा�सुन गे�ठी%च� सु�बाका र�गे तये�र ह'ऊ ल�गेल�. मन�ष्ये��च्ये� वी प्र�ण्ये��च्ये� प्रनितकाm त� त्ये�मधा�ल आकाm नितबा�धा��त शिचत�रण्ये�त आल्ये�. एका� का�ळे2 बासु�: ये�थ�ल मखामल इर�णे� मखामल�च्ये� त�लन�त काम� प्रत�च� असुत�न�ह� नितच्ये� उत्पा�दान�सु दाजू�: प्र�प्त ह'ऊन ऑट'मन सु�म"ः�ज्ये�न� मखामल उत्पा�दान�त प्रगेत�च� उच्च��का गे�ठील�. सुतर�व्या� शोतका�त ह� का�पाडा-उत्पा�दान�च� दाजू�: ढी�सुळेल�. ह्यू�च शोतका�त�ल येर'पा�ये का�पाडा-उत्पा�दान शोm�गे�रवीस्त�च्ये� उत्पा�दान�प्रम�णे� वीmद्धिंद्धांEगेत ह'ऊन त्ये�सु गे�णेवीत्ता� वी दाजू�: प्र�प्त झा�ल�. शिसुशिसुल� ये�थ�ल मखामल-उत्पा�दान�सु सु'ळे�व्या� शोतका�त ह� ल�भ धिमळेन त्ये�न� 100 वीषे�#पावी`च� प्रगेत�च� उच्च��का गे�ठील�.

इटल� ह� सुतर�व्या� शोतका�च्ये� सु�म�र�सु र�शो�मउत्पा�दान�च� प्रम�खा का� द्र बानल�. ये�न�तर फै"ः�न्सुमधा�ल र�शो�मउत्पा�दान�सु उतरत� काळे� प्र�प्त ह'ऊन अन्ये उत्पा�दान��च� उदाये झा�ल�. ये�च� श्रां�ये झा�� बा�त�स्त का�लबा�अर ये��सु दिदाल� जू�त�. बाऱ्ये�च येर'पा�ये दा�शो��न� र�शोम� का�पाडा-वी�पार�वीर बा�दा2 आणेल�; "एनिडाक्टO सु ऑफै नFन्टO सु' ह� सुनदा रदाO दा का� ल्ये�न� बाहुसु�"ये फै"ः�च प्र�ट�स्ट�ट निवीणेकार��न� त्ये��च� न�गेर� हक्का वी धाम:स्वी�त�त्र्ये ये��सु म�का�वी� ल�गेन त्ये��न� इ�ग्ल�डामध्ये� आश्रांये घ्ये�वी� ल�गेल�. पा�ढी� अठीर�व्या� शोतका�त घेरगे�त� उद्यो'गेधा�द्यो��च्ये� उत्पा�दान�सु प्र'त्सु�हन दा�ऊन त्ये��न� निवीदा�शो� म�ल�शो� स्पधा�: कार�वी�, असु� धा'रणे ठीरनिवीण्ये�त आल�. त्ये�सु इ�ग्ल�डा वी फै"ः�न्सु ये� दा�शो��न� सु�मत� दिदाल�. औद्यो'निगेका का"ः��त�म�ळे� सुतकात�ई, निवीणेका�म वी का�पाडाdपा�ई ये��च्ये� सु�धान��त सु�धा�रणे� घेडान आल्ये�. एका'क्षिणेसु�व्या� शोतका�च्ये� प्र�र�भ� वीस्त्राकाल�च्ये� इनितह�सु�त झा�ल�ल� महत्त्वी�च� बादाल म्हणेजू� ह�तम�गे�सु जूFका जू'डाण्ये�त आल्ये�न� ये��नित्राका पाद्धांत�न� निवीनिवीधा काल�का� सुरये�क्त का�पाडा�च� उत्पा�दान कारणे� शोक्ये झा�ल�.

निवील्येम म�रिरसु (1834-96) ह्यू� इ�गे"जू काल�का�र�न� पाडाद्यो�च� का�पाडा वी dपा�ईच� का�पाडा ये��वीर नवीमध्येये�गे�न आकाm नितबा�धा का�ढीन पावी`च्ये� सुहये'गे� सु�बा�धा�च� तफै�वीत नष्ट का� ल�, तसु�च काल�का�र वी व्या�वीसु�धियेका ये��च� सुमन्वीये घेडावीन आणेल�. निह"त�र गे�इम�र ह्यू� फै"ः�न्सुमधा�ल काल�का�र�न� अठीर�व्या� शोतका�सु आगेळे�च वीळेणे दिदाल�. त्ये�न� भरतका�म वी त्ये�च� उपानिवीभ�गे दाशो:निवीणे�र� आकाषे:का वी स्वीत�त्रा शो)ल� ह्यू� शोतका�च्ये� सु�रुंवी�त�सु प्रसु�रिरत का� ल�. त्ये�म�ळे� एका'क्षिणेसु�व्या� शोतका�त का�पाडा-उत्पा�दान शो)ल�न� का�ल��तर�न� प्रगेत�च� शिशोखार गे�ठील�. ये�च शोतका�च्ये� मध्ये�सु ह�तम�गे�निनर्मिमEत का�पाडा-उत्पा�दान वी�स्त�काल�, शिशोल्पाकाल� वी शिचत्राकाल� ये��न� स्फू र्गितEदा�येका, तर ये�त्राशोक्त4सु आव्ह�न दा�णे�र� ठीरल�. का�पाडाउद्यो'गे�च� वी)शिशोष्टO येपाणे: सु�गे"ह�लये फै"ः�न्सुमधा�ल ल�आ¬ ये�थ� असुन वी�चिंशोEग्टन डा�. सु�. ये�थ� दुसुऱ्ये� का"म��का�च� सु�गे"ह�लये आह�.तये�र का�पाडा ः� सुत�च� दा'न सु�च वी�पारून का�पाडा निवीणेल� जू�त�. उभ्ये� सु�त�च्ये� सु�च�न� उभ� वी�णे, तर आडाव्या� सु�त�च्ये� सु�च�न�

पा�न न�. 1222 उजूवी� बा�जूजू�ळे2च� वी�णे घे�लत�त. सु�धा� वी�णे घे�लण्ये�सु सु�लभ वी सु�ध्ये� काल�काm त�च� गेरजू असुत�. सुळेईदा�र का�पाडा�च� वी�णे उभ्ये�-नितरप्ये� र�षे��च�, तर d�पा�ल का�पाडा�च� वी�णे 12 सु�त��च� सु�च वी�पारून निवीणेल� जू�त�.

Page 14: Vishvkosh 1214 to 1238

जू�ळे2दा�र का�पाडा ः� एका किंकाEवी� अन�का दा'ऱ्ये��च� सु�च वी�पारून जू�ळे2दा�र का�पाडा तये�र कारत�त. ह� का�पाडा तये�र कारण्ये�च� ये�त्रा सु�ईच्ये� सु�ह�य्ये�न� का�पाडा वी दा'र� ये��त अ�तर र�खान जू�ळे2 तये�र कारत�. जू�ळे2दा�र का�पाडा निवीणेल�ल्ये� सु�ध्ये� का�पाडा�च्ये� त�लन�त अधिधाका लवीशिचका असुत�. जू�ळे2च� वी�णे असुल�ल्ये� का�पाडा�च� उपाये'गे तये�र कापाडा�, अ�तवी:स्त्रा� वी स्वी�टर तये�र कारण्ये�सु�ठी% का� ल� जू�त'. ट्रे�येका�ट निवीणे�च� का�पाडा वीजून�न� हलका� असुन त्ये�पा�सुन च�दार�, पा'लका4 वी स्त्रिस्त्राये��सु�ठी% पा'षे�खा तये�र कारत�त. रशो�ल निवीणे�च� का�पाडादा�खा�ल जू�डा असुन त्ये�पा�सुन निवीनिवीधा प्रका�र��च� कापाडा� तये�र कारण्ये�त ये�त�त. त्ये�त ब्ल�का� ट, गे�शिलच�, पा�रुंषे��च� पा'षे�खा, पा'हत�न� घे�ल�वीये�च� पा'षे�खा इत्ये�दा�च� अ�तभ�:वी ह'त'. अन्ये का�पाडा�त गे�च्छ, जू�ळे2, ल�सु, वी�णे�, फै� ल्ट इ. निवीणे� सुम�निवीष्ट असुत�त. अम�रिरका� च्ये� सु�ये�क्त सु�स्था�न��त गे�च्छ निवीणे�च� 90% का�पाडा गे�शिलच� तये�र कारण्ये�सु�ठी% वी�पारत�त.

म�गे किंकाEवी� निवीणेका�म ये�त्रा�वीर प्रत्ये� तये�र ह'णे�ऱ्ये� का�पाडा�सु निनकाm ष्ट का�पाडा (अ�नितम स्वीरूपा�त तये�र नसुल�ल�) म्हणेत�त. का�पाडा�च्ये� र�गे�शो� ह� सु�ज्ञा� निनगेनिडात न�ह�. सु�बाका दिदासुण्ये�सु�ठी% त्ये�वीर पा�न्ह� निका"ये� कार�वी� ल�गेत�. घे�णे, ओंगेणे वी इतर नका'सु� द्रवी निनघेन जू�ण्ये�सु�ठी% का�पाडा धा�तल� जू�त�. बार�चसु� का�पाडा अधिधाका शो�भ" दिदासु�वी� किंकाEवी� र�गेनिवीण्ये�सु अथवी� dपा�ईसु सु�लभ व्ह�वी�, म्हणेन त� निवीर�जूका चणे�:न� धा�ऊन का�ढीत�त. सु�त� का�पाडा�सु र�गे दा�ण्ये�पावी` त� सु'ड्या�न� धा�तल� जू�त�. ये�म�ळे� सु�त� का�पाडा अधिधाका घेटO ट ह'ऊन त� बाळेकाट वी तजू�ल� बानत�.

का�ह� का�पाडा र�गे�त सु�त�पा�सुन तये�र कारत�त. अशो� का�पाडा�च� र�गे तजू�ल� दिदासुत�त वी त्ये�वीर म'ठी� आकाm नितबा�धा का�ढील�ल� असुत�त. सु�त�च� का�पाडा�त रूपा��तर झा�ल्ये�वीर त्ये�ल� बाहुत��शो� एकाच र�गे दिदाल� जू�त'. र�गे दा�णे�र� ये�त्रा दा�बा�च्ये� सु�ह�य्ये�न� का�पाडा�सु र�गे�च्ये� भ��ड्या�त ओढीत� किंकाEवी� दा�बा�च्ये� सु�ह�य्ये�न� र�गे का�पाडा�वीर पासुरून त� र�गे�त बानत�. (का�पाडा dपा�ई).

का�पाडा�सु र�गे दिदाल्ये�वीर किंकाEवी� त्ये�वीर dपा�ई का� ल्ये�वीर त� ये�त्रा�वीर त�णेल� जू�त�. उष्णे त�त�पा�सुन तये�र झा�ल�ल� का�पाडा आकासु नये� अथवी� गे��डा�ळेल� जू�ऊ नये�, म्हणेन ये�च पाद्धांत�न� सु�कानिवील� जू�त�. ये� पाद्धांत�सु "सुFनO फैर�येद्धिंझाEगे' म्हणेत�त. का�पाडा अधिधाका सु�बाका दिदासुण्ये�सु�ठी% कारण्ये�त ये�णे�ऱ्ये� निका"ये�म�ळे� त्ये�च� प्रनितका�रशोक्त4 वी�ढीन जू�वीजू�त, झा�जू, पात�गे, भ�र�, हलवी�हलवी, स्थिस्थात्ये�तर, पा�णे� इत्ये�दा�पा�सुन त्ये�च� सु�र�णे ह'त�. का�पाडा तये�र कारण्ये�च्ये� अवीस्था�त�ल शो�वीटच� पा�येर� म्हणेजू� जूडा रुंळे�च्ये� सु�ह�य्ये�न� त्ये�सु घेड्या� घे�लणे�. ये� निका"ये�सु इस्तर�कारणे (काF ल�डारिंरEगे) म्हणेत�त. न�तर का�पाडा�वीर d�पा घे�लन त� निवीका"ः�सु�ठी% रवी�न� का� ल� जू�त�.

सु�धा�रणेत� प्रत्ये�का दा�शो�तन का�पाडा-उद्यो'गे च�लत'. जूपा�नमध्ये� वी येर'पा�ये दा�शो��त का�पाडा-उत्पा�दान�च� म'ठ्या� प्रम�णे�वीर औद्यो'निगेका4कारणे वी का� द्र2कारणे झा�ल�ल� आढीळेत�. उदा�., इ�ग्ल�डा, इटल�, स्तिस्वीत्झाल#डा वी पाक्षिlम जूम:न� ह� दा�शो का�पाडा-उत्पा�दान�सु�ठी% ल�गेणे�र� ये�त्रा� वी तये�र का�पाडा ये� उद्यो'गे��त अगे"ः�सुर गेणेल� जू�त�त. का�पाडा-उत्पा�दान�च� पाक्षिlम जूम:न�, पा'ल�डा, रशिशोये� ये� दा�शो��त तसु�च अन्ये पा�वी�:त्ये दा�शो��त ये��नित्राका4कारणे म'ठ्या� प्रम�णे�त झा�ल�ल� आह�.

औद्यो'निगेका का"ः��त� ः� मध्येये�गे�न का�ळे�न�तर का�पाडा-उत्पा�दान�त महत्त्वी�च� बादाल घेडान आल�. इ�गे"जू धाम:गे�रू निवील्येम ल� ये�न� 1589 मध्ये� तये�र कापाडा� कारणे�ऱ्ये� ये�त्रा�च� शो'धा ल�वील�. न�दाल#डासुO मधा�ल का�पाडा-का�मगे�र��न� 1600 मध्ये� का�पाडा�सु र�गे दा�ण्ये�च� पाद्धांत वी

पा�न न�. 1223 डा�वी� बा�जूउत्पा�दिदात का�पाडा सु�बाका बाननिवीण्ये�च� नवी�न पाद्धांत� ये��मध्ये� सु�धा�रणे� घेडावीन आणेल्ये�. औद्यो'निगेका का"ः��त�च्ये� का�ळे�त का�पाडा-उत्पा�दान�त इ�ग्ल�डामध्ये� म'ठ्या� प्रम�णे�त ल�भ धिमळेनिवीण्ये�च� सु�धा� उपालब्ध झा�ल�. इ�ग्ल�डामधा�ल नवी�न सु�शो'धान�न� का�पाडा-उत्पा�दान�च� म'ठ्या� प्रम�णे�त उत्का"ः��त� घेडावीन सुत वी का�पाडा ये��च� उत्पा�दान वीmद्धिंद्धांEगेत झा�ल�.

अम�रिरका� च्ये� सु�ये�क्त सु�स्था�न��त न्ये इ�ग्ल�डा ह� का�पाडा-उद्यो'गे�च� का� द्रच बानल�. 1790 मध्ये� सुFम्ये�एल स्लFटर (1768-1835) ये� मळेच्ये� इ�ग्ल�डामध्ये� जून्मल�ल्ये� वी पा�ढी� अम�रिरका� च्ये� सु�ये�क्त सु�स्था�न��त स्था�धियेका झा�ल�ल्ये� इ�गे"जू निवीणेकार�न� निवीजू�वीर च�लणे�र� आक्षिणे सुतकात�ई कारणे�र� ये�त्रा तये�र का� ल�. 1893 मध्ये� एल� व्हिव्हटन� (1765-1825) ये� अम�रिरकान सु�शो'धाका�न� का�पासु�च्ये� सुरका4 ये�त्रा�च� निवीस्त�रसु�शो'धान का� ल� वी पारिरणे�म� सु�त� का�पाडा�च� उत्पा�दान न्ये इ�ग्ल�डामध्ये� द्रुतगेत�न� वी�ढी ल�गेल�.

आधा�निनका का�पाडाउद्यो'गे ः� ल्वी�-म�र� निहलर� शो�रO दा�न� (139-1924) ह्यू� फै"ः�च रसु�येनशो�स्त्राज्ञा�न� 1884 मध्ये� त�त�पा�सुन का�पाडा निवीणेण्ये�च� पानिहल� शो'धा ल�वील�. ह� का�पाडा आजू "र�ये�न' म्हणेन प्रशिसुद्धां असुन 1910 मध्ये� त� अम�रिरका� च्ये� सु�ये�क्त सु�स्था�न��त "काm नित्राम र�शो�म' ये� न�वी�न� प्र�र�भ� तये�र कारण्ये�त आल�. वी�शिलसु ह्यूwम का�रदा�सु: ये� अम�रिरका� च्ये� सु�ये�क्त सु�स्था�न�त�ल रसु�येनशो�स्त्राज्ञा न�येल�न उत्पा�दान�च� निवीस्त�र कारण्ये�च� श्रां�ये दिदाल� जू�त�. 1940 वी 1950 मध्ये� अन्ये का�रखा�नदा�र��न� पा�शिलएस्टर वी ऍनिका"शिलका का�पाडा�च� उत्पा�दान का� ल�. 1960 मध्ये� निवीश्ले�निषेत पा�शिलएस्टर धा�ग्ये�न� दुह�र� निवीणे�च� का�पाडा तये�र कारण्ये�सु का� पान्ये��न� सु�रुं�वीत का� ल�. ह� का�पाडा वीजून�न� हलका� वी तलम असुल्ये�न� अधिधाका ल'कानिप्रये ठीरल�.

Page 15: Vishvkosh 1214 to 1238

आजू का�पाडा-उद्यो'गे�त नवी�न प्रनिका"ये� वी सु�धान� ये��च� भर पाडाल्ये�न� त्ये�ल� सुवी�#त महत्त्वी�च� स्था�न प्र�प्त झा�ल�ल� आढीळेत�. गेणेका ये�त्रा��द्वी�र� निनये�त्राणे ह'णे�र� निवीणेका�म�च� ये�त्रा उपालब्ध झा�ल्ये�न� आजू निवीनिवीधा आकाm नितबा�धा��च� का�पाडा द्रुतगेत�न� तये�र कारणे� शोक्ये झा�ल� आह�. अन�का धा'ट� (शोटल) असुल�ल्ये� ये�त्राम�गे��च� निवीनिवीधा का� पान्ये� वी�पार कार�त असुल्ये�न� प्रत्ये�का धिमनिनट�ल� 1,000 वी�ळे� हलणे�ऱ्ये� आक्षिणे निवीजू�वीर च�लणे�ऱ्ये� ये�त्रा��च� का�पाडाउद्यो'गे�त ह'त असुल�ल� वी�पार त्ये�च्ये� प्रगेत�च� गेमका आह�.

अम�रिरका� च्ये� सु�ये�क्त सु�स्था�न��मधा�ल का�पाडा-उद्यो'गे�त सु�. 5,500 का�पाडानिगेरण्ये� का�ये:रत असुन त्ये� सु�. 7,000 सु�च का�ये�:व्हिन्वीत कारत�त. ये��पा)का4 बाहुत�का का� पान्ये� सु�त�पा�सुन का�पाडा तये�र ह'ईपाये#तच्ये� सुवी: प्रनिका"ये��पा�सुन का�पाडा-उत्पा�दान कारत�त. का�ह� का�रखा�नदा�र ये��पा)का4 एका� प्रनिका"ये�च� वी)शिशोष्टO येपाणे: उत्पा�दान कारत�त. अम�रिरका� च्ये� सु�ये�क्त सु�स्था�न��त�ल का�पाडा-उत्पा�दान प्रनितवीषे` 11 मह�पादाO म पा³डा का�पाडा-उत्पा�दान कारत�त. प्रत्ये�का वीषे` ये� व्यावीसु�ये�त 36 मह�पादाO म पा³डा��च� उल�ढी�ल ह'त�. त्ये�त प्र�म�"ये�न� बार्लिंलEग्टन इ�डास्ट्रे2जू इनO का�पा�र�ट�डा, वी�स्ट पा�ईंट पा�पारिरल इनO का�पा�र�ट�डा आक्षिणे स्प्रिं·Eग्जू धिमल्सु इनO का�पा�र�ट�डा ये��च� सुम�वी�शो ह'त'. काF नडा�मध्ये� का�पाडा-उत्पा�दान कारणे�ऱ्ये� सु�. 1,180 का� पान्ये� 3 मह�पादाO म पा³डा��च� प्रनितवीषे` उल�ढी�ल कारत�त. ये� उद्यो'गे�त तसु�च तये�र कापाडा� उद्यो'गे�त प्रत्ये�का4 सु�. 1,00,000 ल'का गे��तल�ल� आह�त.

भ�रत�सु�र"ये� निवीकासुनशो�ल दा�शो��त हजू�र' का�मगे�र घेरगे�त� उद्यो'गे��त�ल र�शोम� का�पाडा-उत्पा�दान�त वी न)सुर्गिगेEका त�त�पा�सुन का� ल्ये� जू�णे�ऱ्ये� का�पाडा-उत्पा�दान�त गे��तल�ल� आढीळेत�त. निवीकासुनशो�ल दा�शो�च� अथ:व्यावीस्था� सु�दृढी ह'ण्ये�सु�ठी% त�थ� का�पाडाउद्यो'गे�ल� प्र�धा�न्ये असुल्ये�न� त्ये�च� ये��नित्राका4कारणे ह'णे� अगेत्ये�च� ठीरत�. ह� उद्यो'गे ल'का��न� का�पाडापा�रवीठी� कार�त असुल्ये�न� दा�शो�च्ये� अथ:व्यावीस्था�त त्ये�सु महत्त्वी�च� स्था�न आह�. र�शोम� वी सु�त� वीस्त्रा��च� तलम वी�णे, सु'न्ये�-रुंप्ये��च�

पा�न न�. 1223 उजूवी� बा�जूभरतका�म वी� सु��दार आकाm नितबा�धा�च� र�गेका�म ह� भ�रत�ये वीस्त्राकाल�च� पार�पार�गेत वी)शिशोष्टO ये� ह'त. वी�र�णेसु�च� "निकानखा�बा', मह�र�ष्ट्री�च� "पा)ठीणे�', गे�जूर�त-र�जूस्था�नच� "पा�ट'ळे�' तसु�च खाडा�का�म का� ल�ल� मह�र�ष्ट्री�च� "च�द्रकाळे�', गे�जूर�त-र�जूस्था�न वी सु�र�ष्ट्री�च� "बा��धाणे�' ह� प्रका�र उत्काm ष्ट सुमजूल� जू�त�त. बा�गे�ल� "का� थ�', च�बा�च� "च�बा�रुंम�ल', पा�जू�बाच� "फै� लकार�', "बा�गे'; लखान�च� "शिचकानका�र�', का�श्म�र� "शो�ल�' इ. वीस्त्राप्रका�र ह� भ�रत�च� गे�रवीपाणे: काल�निनर्मिमEत� ह'ये.पाह� ः� का�पाडाउद्यो'गे; तये�र कापाडा�; र�शो�मका�म; शिलनन.सु�दाभ: ः� 1. उश्रांर�ज्ञा, गे. उ�रषे~ः��रपा ळेपा ढीशो�~ळेश्रांशो�, dशो� धा��ज्ञा, 1968. 2. उ� �रपा, च. ङे. खापा~ः��वी`ल~ळे�पा ः~ः� ढीशो�~ळेश्रांशो�, dशो� धा��ज्ञा, 1962. 3. का¸पा~शो�, ॠ. ङे. ऊशोल��र~ळे¹शो ढीशो�~ळेश्रांशो�, झाहळेश्रांरवीशोश्रांनिहळेर, 1918. 4. ङेरलर�~ह, गे. ढीशो�~ळेश्रांशो� : जू�ळेसुळेपा� ः~ः� णे�रसुशो, dशो� धा��ज्ञा, 1964. 5. च���, अ. गे. इ. ढीशो�~ळेश्रांशो� रपावी ऋरल�ळेल� : ढीहशो�ळे2 उर�शो रपावी झा�शो�शो�¥र~ळे�पा, dशो� धा��ज्ञा, 1961. 6. थशोळेलशोश्रां, अ. उ. ढी�� ढीह��`रपावी धाशोर�� ः�षे ढीशो�~ळेश्रांशो�, dशो� धा��ज्ञा, 1952.धिमसु�र, म. व्या�.

वीस्त्रा� ः� का'णेत्ये�ह� त�त�च्ये� धा�ग्ये��पा�सुन निवीणेका�म�द्वी�र� अथवी� अन्ये प्रका�र� बाननिवील�ल� का�पाडा किंकाEवी� का�पाडा� वीस्त अशो� वीस्त्रा�च� स्थाल व्या�"ये� कारत� ये�त�. का�पासु, र�शो�म, ल'कार, ऍस्बा�स्टसु ये��सु�र"ये� न)सुर्गिगेEका त�त�प्रम�णे�च न�येल�न, र�ये�न, पा�शिलएस्टर, त�त�रूपा का�च इ. काm नित्राम वी� म�नवीनिनर्मिमEत त�तह� का�पाडा�च्ये� धा�ग्ये��सु�ठी% वी�पारत�त. म�गे�वीर अथवी� सु�ये��न� निवीणेन, फै�सु� वी� ट�का� घे�ललन किंकाEवी� गे'फै�प्रम�णे� गे��फै न धा�ग्ये��पा�सुन का�पाडा बाननिवीत�त. तसु�च धा�ग्ये��न� गे�ठी% म�रून जू�ळे2दा�र का�पाडा बाननिवीत� ये�त� वी धा�गे� शिचकाटवीन वी ल�टनह� का�पाडा बाननिवीत�त. व्या�पाका अथ�:न� रबार वी� प्लFव्हिस्टका ये��च� पाटल, फै� सु�ळे द्रव्या�च� पाटल ये��च� सु�ये'गे कारून बाननिवीण्ये�त ये�णे�ऱ्ये� च�दार�सु�र"ये� पा�तळे वी लवीशिचका द्रव्या�ल�ह� वीस्त्रा म्हणेत� ये�ईल.

मर�ठी% निवीश्वाका'षे�त का�पाडा उद्यो'गे, का�पाडा dपा�ई, का�पाडा�वीर�ल अ�नितम सु�स्कारणे, निकानखा�बा, खाडा�का�म, खा�दा2 उद्यो'गे, गेणेवी�शो, गे�शिलच�, जूर वी काल�बात, तये�र कापाडा�, पा�ट'ळे�, पा)ठीणे�, पा'शो�खा वी वी�शोभषे�, फै� लकार�, फै� ल्ट, बा��धाणे�, बा�दिटकाका�म, भरतका�म, र�शो�मका�म, निवीणेका�म, शो�ल, सु�डा�, सुत, सुतकात�ई, ह�तम�गे उद्यो'गे, ह�तम'जू� वी पा�येम'जू�, ह�तरूम�ल, निहमरू, ह'जिजूअर� वीगे)र� वीस्त्रा��शो� निनगेनिडात असुल�ल्ये� स्वीत�त्रा न�दा2 आल�ल्ये� आह�त. ये��शिशोवी�ये महत्त्वी�च� त�त (उदा�., का�च, त�त�रूपा; का�पासु; त�त, काm नित्राम; त�त, न)सुर्गिगेEका; त�गे; फ्लFक्सु; र�शो�म; ल'कार; ह�पा इ.), का�पाडा��च� का�ह� महत्त्वी�च� प्रका�र (उदा�., मलमल, फ्लFन�ल, शिलनन इ.) आक्षिणे का�पाडा�शो� सु�बा�धिधात प्रनिका"ये� (उदा�., र�जूननिका"ये�) ये��च्ये�वीरह� स्वीत�त्रा न�दा2 आल�ल्ये� आह�त. ये�

Page 16: Vishvkosh 1214 to 1238

न�दा�पा�सुन त्ये� त्ये� निवीषेये�च� इनितह�सु थ'डाक्ये�त आल�ल� आह�, म्हणेन प्रस्त�त न�दा2त ऐनितह�शिसुका म�निहत� दिदाल�ल� न�ह�.

वीस्त्रा��च� प्रका�र ः� उपाये'गे, रचन� वी पा'त, अन्ये गे�णेवी)शिशोष्टO ये� वी जू�थ� वी� ज्ये�न� का�पाडा प्रथम बाननिवील� त्ये� स्थाळे�च� वी व्याक्त4च� न�वी ये�वीरून निवीनिवीधा का�पाडा��न� वी�गेवी�गेळे2 न�वी� दिदाल� आह�त. ये� न�वी��म�गे� निवीशिशोष्ट काल्पान� वी पार�पार� ह'त्ये�. न�तर त्ये� व्या�पाका ह'त गे�ल्ये� तशो�च बानलतह� गे�ल्ये�. उदा�., म�ळे�त जू�गेल� र�शोम� निकाड्या�पा�सुन धिमळेणे�ऱ्ये� र�शोम�पा�सु बाननिवील�ल्ये� का�पाडा�ल� टसुर म्हणेत. आत� सु�त� वी सु�धिमश्रां धा�ग्ये��च� टसुर का�पाडा बाननिवीत�त. खा�दा2 म�ळे�त सु�त� का�पाडा ह'त�, पाणे त� र�शो�म, ल'कार वी काm नित्राम धा�गे� वी�पारूनह� बाननिवीण्ये�त ये�ऊ ल�गेल� ओह. ये�मधान का�पाडा�च� वी पाये�:ये�न� वीस्त्रा��च� क्षिभन्न क्षिभन्न प्रका�र निनम�:णे ह'त गे�ल� वी त्ये��न� वी�गेवी�गेळे2 न�वी� पाडात गे�ल�. का�पाडा उद्यो'गे�च� निवीका�सु म�"येत्वी� गे"ः�ट निबा"टनमध्ये� वी न�तर अम�रिरका� त झा�ल्ये�न� का�पाडा�च� प्रका�र वी वीस्त्रा� ये��न� म�"येत� इ�गे"जू�

पा�न न�. 1224 डा�वी� बा�जून�वी� दा�ण्ये�त आल�. ह�च न�वी� अन्ये भ�षे��तह� रूढी झा�ल�. प्रस्त�त ल�खा�त पा�ढी� वीस्त्रा��च्ये� का�ह� महत्त्वी�च्ये� प्रका�र��च� थ'डाक्ये�त म�निहत� दिदाल� आह�. त�मध्ये� शोक्ये त�थ� दा�शो� वी� मर�ठी% न�वी� वी अन्येत्रा इ�गे"जू� न�वी�च दिदाल�ल� आह�त.

अ�गे'र� का�पाडा ः� अ�गे'र� बा'काडा�पा�सुन धिमळेणे�ऱ्ये� म'ह�र ल'कार�पा�सुन बाननिवील�ल� का�पाडा. ह� सु�ध्ये� निवीणे�च� का�पाडा मऊ असुन शो�ल�, गे�ल�च� वीगे)र�कार�त� ह� ल'कार वी�पारत�त. सु�त�बार'बारह� निहच� का�पाडा बाननिवीत�त.

अजिजूजू� का�पाडा ः� भ�रत�त बानणे�र� र�गे�त पाटO ट्या��च� सु�त� मसुल�न (मलमल). र�शोम� वी र�ये�नच�ह� बाननिवीत�त.

अन�र�खान�च� का�पाडा ः� सु�ध्ये� निवीणे�च�, पा�तळे, जूवीळेजूवीळे पा�रदाशो:का सु�त� का�पाडा. र�सु�येनिनका सु�स्कारणे कारून ह� पा�रदाशो:का वी पा�णे� धारून ठी� वीणे�र न�ह� असु� का� ल�ल� असुत�. आर�खाडा�, आकाm त्ये� वीगे)र�च� अन�र�खान (ट्रे�चिंसुEगे) कारण्ये�सु�ठी% ह� वी�पारत�त.

अपाघेषे:का का�पाडा ः� पा�शिलशो वी� अपाघेषे:का का�रका��न� आधा�र दा�ण्ये�सु�ठी% वी�पारण्ये�त ये�णे�र� का�पाडा. सु�म�न्येत� सु�त� निड्राल, काधा�काधा� दिटO वील वी जू�न ये�कारिरत� वी�पारत�त. ये�च्ये� एका� बा�जूवीर आसु�जूका (शिचकाट पादा�थ:) वी� र�जिझान�च्ये� मदात�न� एमर�, का�बा�र�डाम ये��सु�रखा� अपाघेषे:का खारखार�त पादा�थ: शिचकाटवील�ल� असुत�त. ह� का�पाडा उद्यो'गेधा�द्यो�त धा�त वी अन्ये पादा�थ: ये��न� खारवीडान वी घे�सुन गे�ळेगे�ळे2त कारण्ये�सु�ठी% किंकाEवी� पा�शिलशो कारण्ये�सु�ठी% वी�पारत�त.

अपाह'ल्स्ट्रे2 का�पाडा ः� निवीणेत�न� वी� न�तर dपा�ईन� निवीनिवीधा र�गे�काm त� का�ढील�ल�, जू�डा मजूबात निवीणे�च� का�पाडा. ह� निवीनिवीधा निवीणे� वी�पारून निवीणेत�त. ये�कारिरत� सुत, फ्लFक्सु, र�शो�म, काm नित्राम त�त इत्ये�दा�च� निवीनिवीधा धा�गे� वी�पारत�त. फैर्गिनEचरवीरच� वी अन्ये आवीरणे�, पाडादा�, अभ"ः�, गे�शिलच� तसु�च म'ट�रगे�डा�, र�ल्वी�, निवीम�न� ये��त�ल आसुन� इत्ये�दा�कारिरत� ये�च� उपाये'गे कारत�त. शिशोवी�ये अस्तर, आत भर�वीये�च� का�पाडा, शो'क्षिभवी�त वीस्त इत्ये�दा�कारिरत�ह� ह� वी�पारत�त.

अलवी�न ः� (आलवीणे). एका प्रका�रच� त��बाडा� का�पाडा. दा�वी��च� आसुन�, निवीधावी��च� कापाडा�, धा�र्मिमEका निवीधा� वीगे)र�सु�ठी% ह� वी�पारत�त.

अल्पा�का� का�पाडा ः� दाक्षि�णे अम�रिरका� त�ल अल्पा�का� ये� सुस्तन प्र�ण्ये�च्ये� ल'कार�पा�सुन तये�र कारण्ये�त ये�णे�र� का�पाडा. ह� ल'कार सुत, र�ये�न वी� अन्ये ल'कार�बार'बार वी�पारूनह� का�पाडा बाननिवीत�त. सु�म�न्येत� ह� का�ळे� वी बाहुधा� चमकादा�र असुत�. का'ट, शो�ल�, अस्तर इत्ये�दा�कार�त� ह� वी�पारत�त.

ऍस्ट्रे�खा�न का�पाडा ः� रशिशोये�च्ये� ऍस्ट्रे�खा�न भ�गे�त�ल का�र�का� ल म�ढी2च्ये� का�तड्या�सु�रखा� दिदासुणे�र� का�पाडा. ये�च्ये� वीरच्ये� बा�जूसु लह�नम'ठी� ट�का� घे�लन वी�ट'ळ्ये��न� का�पाडा पाणे:पाणे� झा�काल� जू�ऊन त्ये�ल� का� रळे� रूपा प्र�प्त ह'त�. ल'कार, म'ह�र, सुत, र�ये�न ये�कारिरत� वी�पारत�त. सु�ये��न� निवीणेल�ल� का�पाडा काम� प्रत�च� असुत�. ह� का'ट, तसु�च का�लर, बा�ह्यू� सु�शो'क्षिभत कारण्ये�सु�ठी% वी�पारत�त.

ऍस्बा�स्टसु का�पाडा ः� ऍस्ट�बासु ये� खानिनजू�च� धा�गे� अज्वीलनशो�ल असुल्ये�न� आगेनिनवी�रका का�पाडा�सु�ठी% वी�पारत�त. ह� धा�गे� अम्लर'धाकाह� असुत�त. ह� का�पाडा अख्रिग्नशो�मका दाल�त�ल काम:च�ऱ्ये��च� कापाडा�, भटO ट2त�ल नळे�च� आवीरणे�, इतर औद्यो'निगेका उष्णेत�निनर'धाका च�दार�, शिसुन�म� वी न�ट्यागेmह�त�ल पाडादा� वीगे)र�कारिरत� वी�पारत�त. (ऍस्बा�स्टसु).

आगे"ः� जू�ळे2दा�र का�पाडा ः� पा�तळे, पा�रदाशो:का, सु�ध्ये� निवीणे�च� जू�ळे2दा�र र�शोम� का�पाडा. ह� त�ठीर वी मजूबात का�पाडा म�"येत� झा�लर�कारिरत� वी�पारत�त.

Page 17: Vishvkosh 1214 to 1238

आतपार'धा� का�पाडा ः� उन्ह�न� ज्ये�च� र�गे निवीटत न�ह� असु� का�पाडा. आयेरिरशो पा�पाल�न ः� आयेल#डामध्ये� बाननिवीण्ये�त ये�णे�र� शिलननच� वी� सु�त� तलम पा�पाल�न. म�ळे�त ह� का�पाडा

च�नमध्ये� र�शोम� त�णे� आक्षिणे

पा�न न�. 1224 उजूवी� बा�जूल'कार�च� बा�णे� वी�पारून बानवी�त. पा�ढी� आयेल#डामध्ये� ये�च� नक्काल कारण्ये�त ये�ऊ ल�गेल�. सुदार�, न�काट�ये इत्ये�दा�कारिरत� ह� वी�पारत�त.

आयेरिरशो शिलनन ः� आयेल#डामधा�ल फ्लFक्सुपा�सुन बाननिवीण्ये�त ये�णे�र� तलम वी वीजून�ल� हलका� का�पाडा. पा)का4 उ�च� का�पाडा ह�तम�गे�वीर निवीणेत�त. ह�तरुंम�ल, का�लर इत्ये�दा�कारिरत� ये�च� वी�पार कारत�त.

आम्ये�:र का�पाडा ः� d'ट� उ�चवीट� भ�सुत�ल अशो� पाmष्ठभ�गे�च� का�पाडा. ह� म�ळे�त र�शोम� बानवी�त, आत� सुवी: वी� सु�धिमश्रां धा�ग्ये��च� बाननिवीत�त. पाडादा�, अभ"ः�, आच्छ�दान, कापाडा� वीगे)र�कारिरत� ह� वी�पारत�त.

ऑक्सुफैडा: का�पाडा ः� का�ह�सु� जू�डा, सु�ध्ये�, दिटO वील वी� बा�स्का� ट निवीणे�च� सु�त� वी� र�ये�नच� का�पाडा. ह� सुहजू मळेत�. सुदार�, जू�का4ट, स्काट:, उन्ह�ळे2 कापाडा� वीगे)र�सु�ठी% ह� वी�पारत�त.

ऑकिंनEगे पाटO ट�दा�र का�पाडा ः� सु�ध्ये� निवीणे�च� घेटO ट, मजूबात, जू�डा डाका, काF नव्ह�सु का�पाडा. ये�च� र�गे�त पाटO ट� निवीणेल�ल� किंकाEवी� d�पाल�ल� असुत�त. म'ठ्या� dत्र्ये�, र�हुट्या�, dत, dपाऱ्ये� इत्ये�दा�सु�ठी% ह� वी�पारत�त. ये�च� पाटO ट� पा�ष्काळेदा� भडाका र�गे��च� असुत�त. काधा�काधा� ये�त काm नित्राम त�त�च� (ऍनिका"शिलका वी� का�च�च�) धा�गे�ह� वी�पारत�त.

ऑगे#डा� का�पाडा ः� तलम, पा�तळे, वीजून�ल� अगेदा2 हलका� , त�ठीर, पा�रदाशो:का वी सु�ध्ये� निवीणे�च� सु�त� का�पाडा. सुल्फ्येरिरका अम्ल�च� मये�:दिदात निवीनिका"ये� कारून निनमपा�रदाशो:का न��च� का�पाडा तये�र कारत�त. धा�तल्ये�वीर ये�ल� फै�रशो� सु�रका� त्ये� पाडात न�ह�त. ह� र�गे�त, d�पा�ल वी� निवीर�जिजूत (र�गे घे�लनिवीण्ये�च� निका"ये� का� ल�ल�) असुत�. सु�डा�, स्त्रिस्त्राये��च� वी म�ल��च� कापाडा�, पाडादा�, झा�लर� इत्ये�दा�कारिरत� ह� वी�पारत�त. र�शो�म, र�ये�न वी� अन्ये धा�ग्ये��च�ह� अशो� प्रका�रच� का�पाडा तये�र कारत�त.

इ�निडाये� ल�न ः� (इ�निडायेन शिलनन; ल'णे). तलम, घेटO ट निवीणे�च� सु�त� का�पाडा. शिलननसु�रखा� दिदासु�वी� म्हणेन त्ये�च्ये�वीर चका�का4 आणेणे�र� अ�नितम सु�स्कारणे कारत�त. भ�रत�त ह� सु�. 4,000 वीषे�#पा�सुन तये�र ह'त असुन स्त्रिस्त्राये�म�ल��च्ये� कापाड्या��कारिरत� वी�पारत�त.

उ�ट��च्ये� का� सु��च� का�पाडा ः� चमकादा�र, वीजून�ल� हलक्ये� वी अनितशोये मऊ असुल�ल्ये� उ�ट�च्ये� का� सु��पा�सुन बाननिवील�ल� का�पाडा. किंपाEगेट र�गे�च� ह� का�पाडा का'ट, पा��घेरूणे वीगे)र�कारिरत� वी�पारत�त.

एनFमल्ड का�पाडा ः� त�ल, पा�येर'स्थिक्सुल�न वी� अन्ये पादा�थ�#च� सु�स्कारणे कारून का�तड्या�सु�रखा� चमकादा�र दिदासु�ल असु� बाननिवील�ल� जू�डा सु�त� का�पाडा. आधा�र म्हणेन निड्रालसु�रखा� का�पाडा वी�पारत�त. निपाशोव्या�, झा�लर, आच्छ�दान वीगे)र�सु�ठी% ये�च� उपाये'गे कारत�त.

एर'ट�क्सु का�पाडा ः� हवी� इकाडान नितकाडा� (आतबा�ह�र) जू�ऊ शोकाणे�र� खा�सु निवीणे�च� का�पाडा. शो'क्षिभवी�त का�म��सु�ठी% ये�च� उपाये'गे ह'त'.

ओट'मन का�पाडा ः� घेटO ट, चमकादा�र, सु�ध्ये� निवीणे�च� वी दा'र�सु�र"ये� आडाव्या� उठी�वीदा�र र�घे� असुल�ल� का�पाडा. ह� म�ळे�त र�शोम� ह'त�. आत� ल'कार� वी� काm नित्राम धा�ग्ये��च�ह� बाननिवीत�त. सु�ये�का�ल�न कापाडा�, का'ट, पाडादा�, अभ"ः�, आच्छ�दान इत्ये�दा�सु�ठी% ये�च� उपाये'गे ह'त'.

ओढीणे� ः� डा'क्ये�वीरून वी खा��द्यो�वीरून घ्ये�वीये�च� स्त्रिस्त्राये��च� अरुं� दा, ल��बा वीस्त्रा. ये�ल� काधा�काधा� जूर�च� का�ठी असुत�त. ह� सुवी: प्रका�रच्ये� धा�ग्ये��पा�सुन बाननिवीत�त. का� वीळे डा'क्ये�वीरून आक्षिणे च�हऱ्ये�वीरून घ्ये�वीये�च्ये� अशो� वीस्त्रा�ल� घे��गेट म्हणेत�त.

ओस्न�बा�गे: का�पाडा ः� भरडा, मजूबात, सु�ध्ये� निवीणे�च� सु�त� का�पाडा. ये�वीर पाटO ट� वी� च�काट2 d�पात�त. निपाशोव्या�, पा�दात्रा�णे��च� अस्तर, आवी�ष्टन, का�मगे�र��च� कापाडा� इत्ये�दा�कारिरत� ये�च� वी�पार ह'त'. जूम:न�त�ल ओस्न�बा"ः�का ये�थ� प्रथम बाननिवील्ये�म�ळे� ह� न�वी पाडाल�.

औद्यो'निगेका का�पाडा ः� उत्पा�दाका उद्यो'गे��त का�रखा�न्ये�त�ल वी�पार��सु�ठी% उपाये'गे�त असुल�ल� का�पाडा वी� का�पाडा�च्ये� वीस्त. उदा�., गे�ळेण्ये�च� का�पाडा, ये�त्रा��च� पाटO ट�, ये�द्यो� वीगे)र�. ये�कारिरत� सुवी: प्रका�रच� त�त वी�पारत�त.

पा�न न�. 1225 डा�वी� बा�जूका� बाल ः� सुवी: तऱ्ह��च्ये� ल'कार� पा��घेरूणे�सु�ठी% उत्तार भ�रत�त वी�पारण्ये�त ये�णे�र� न�वी. ल'कार�शिशोवी�ये अन्ये

प्र�ण्ये��च� का� सुह� ये�त वी�पारत�त. जूयेपार, दिदाल्ल�, नितबा�ट ये�थ�ल का� बाल� निवीशो�षे प्रशिसुद्धां आह�त. काफैन ः� इस्ल�म धार्मिमEये��त प्र�त�वीर घे�लण्ये�त ये�णे�र� वीस्त्रा.

Page 18: Vishvkosh 1214 to 1238

काझा` का�पाडा ः� चमकादा�र, सुक्ष्म त�त (लवी) असुल�ल� भरडा ल'कार� का�पाडा. ह� दिटका�ऊ का�पाडा ओव्हरका'ट, गेणेवी�शो वीगे)र�कारिरत� वी�पारत�त. इ�ग्ल�डामधा�ल ये�च न�वी�च्ये� गे�वी� प्रथम बाननिवील� म्हणेन ह� न�वी पाडाल�.

काझा`म�अर का�पाडा ः� दिटO वील निवीणे�च� वी सुक्ष्म त�त�मये पाmष्ठभ�गे असुल�ल� उच्च प्रत�च� ल'कार� का�पाडा. स्त्रिस्त्राये��च्ये� कापाड्या��सु�ठी% वी�पारत�त.

का� डालनिवीका का�पाडा ः� निवीर�जिजूत न का� ल�ल� मसुल�न. म�णेबात्ता�च्ये� वी�त�सु�र"ये� (म्हणेन न�वी पाडाल�) जू�डा धा�ग्ये��पा�सुन ह� बाननिवीत�त. पाmष्ठभ�गे�वीर�ल फै�सु� का�पान ये�ल� त�त�मये रूपा दा�त�त. गे�दा2वीरच्ये� च�दार�, पाडादा�, अभ"ः� वीगे)र�कारिरत� ह� वी�पारत�त.

का� बा"ः� का�पाडा ः� र�गे�त त�णे� वी पा��ढीर� बा�णे� वी�पारून सु�ध्ये� निवीणे�न� बाननिवीण्ये�त ये�णे�र� सु�त� का�पाडा. ये�त पाटO ट�, च�काट2 पाणे असुत�त. स्त्रिस्त्राये�-म�ल��च�, खा�ळे�डा �च� वी का�मगे�र��च� कापाडा� वीगे)र�सु�ठी% ह� वी�पारत�त. ह� शिलनन वी र�ये�नपा�सुनह� बाननिवीत�त. ये�च� निवीनिवीधा प्रका�र आह�त.

काF नव्ह�सु ः� घेटO ट निवीणे�च� मजूबात वी वीजूदा�र, जू�डा सु�त� किंकाEवी� फ्लFक्सुच� का�पाडा. ये�कारिरत� दुह�र� वी� नितह�र� पा�ळेदा�र धा�गे� वी�पारत�त. ह� निनरनिनर�ळ्ये� जू�डा�च� वी दाजू�:च� असुत�. त�बा, र�हुट्या�, शो�डा, बाट, वीन काम:च�ऱ्ये��च� गेणेवी�शो, निपाशोव्या�, प्रवी�सु� सु�म�न, दाप्तर वीगे)र�सु�ठी% ह� वी�पारत�त.

काF शिलका' का�पाडा ः� सु�धा� वी बाहुतकारून भडाका र�गे�त d�पाल�ल� सु�त� का�पाडा. म�ळे�त का�शिलकात (आत�च� का'जिझाका'डा�) ये�थ� बाननिवीण्ये�त ये�णे�ऱ्ये� d�पा�ल वी च��गेल्ये� बान�वीट2च्ये� का�पाडा�वीरून ह� न�वी आल� असु�वी� (का�ह~च्ये� मत� कालकात्येसु�वीरूनह� न�वी पाडाल� असुण्ये�च� शोक्येत� आह�.) सु�रुंवी�त�ल� शो'क्षिभवी�त का�म�सु�ठी% वी न�तर घेरगे�त� कापाडा�, झागे� (एप्रन) वीगे)र�सु�ठी% ह� वी�पारण्ये�त आल�.

काF व्हलर� दिटO वील का�पाडा ः� भक्काम, जू�डा�भरडा� का�पाडा. ये�वीर 63 अ�शो�ल� दा'न दिटO वील निवीणे~म�ळे� उमटन दिदासुणे�ऱ्ये� ठीळेका र�षे� वीर आल्ये�प्रम�णे� दिदासुत�त. ल'कार, वीस्ट7डा, सुत, काm नित्राम धा�गे� ये�पा�सुन ह� बाननिवीत�त. घे'डादाळे�त घे'ड्या�वीर घे�ल�वीये�च्ये� वीस्त�सु�ठी%, बाफै�:वीरच्ये� वी अन्ये खा�ळे�डा �च� कापाडा�, गेणेवी�शो, ढीगेळे निवीजू�र� वीगे)र�कार�त� ह� वी�पारत�त.

का�उट2ल का�पाडा ः� भक्काम, घेटO ट निवीणे�च� सु�त� वी� सुत वी र�ये�न ये��च� का�पाडा. का�च'ळे2, उर'वीस्त्रा, अस्तर, पाटO ट� इत्ये�दा�कारिरत� ह� वी�पारत�त.

का�ऊ� टरपा�न का�पाडा ः� आसुन�, गे�द्यो�, बा)ठीका� इ. आच्छ�दाण्ये�सु�ठी% वी�पारण्ये�त ये�णे�र� च�दार�सु�रखा� का'णेत�ह� का�पाडा.

का�र�का� लका का�पाडा ः� का�र�का� ल म�ढी2च्ये� अ�गे�सु�रखा� दिदासुणे�र� जू�डा, ल'कार� त�त�मये का�पाडा. स्त्रिस्त्राये�-म�ल��च� का'ट, ट'प्ये�, गेळेपाटO ट� वीगे)र�कारिरत� ये�च� उपाये'गे कारत�त.

का�श्म�र का�पाडा ः� का�श्म�र जू�त�च्ये� म�ढ्यां��च्ये� मऊ ल'कार�पा�सुन बाननिवील�ल� तलम का�पाडा. म�"येत्वी� शो�ल�, स्वी�टर, का'ट वी अन्ये गेरम कापाड्या��सु�ठी% ह� वी�पारत�त.

का�टन�ट का�पाडा ः� जू�डा, भक्काम, भरडा वी दिटO वील निवीणे�च� सु�त� का�पाडा. निवीजू�र�, का�मगे�र��च� कापाडा�, रबारये�क्त का�पाडा�च� आधा�र, जू�डा अस्तर इत्ये�दा�कारिरत� ह� वी�पारत�त.

का�डा� :र�ये का�पाडा ः� निवीणेत�न� त�ण्ये�च� वी वी�ण्ये�च� भरपार धा�गे� एकात्रा र�हत�ल अशो� पाद्धांत�न� निवीणेका�म का� ल्ये�सु घेटO ट, वीजूदा�र, भक्काम वी जूणे दा'ऱ्ये�च� (का�डा:) निवीणेका�म का� ल� आह�, असु� आभ�सु निनम�:णे कारणे�र� का�पाडा. ह� पा��ढीर� वी� र�गे�त धा�ग्ये��च� आक्षिणे सुरळे वी� दिटO वील निवीणे�च� असुत�त. ये� दाणेकाट का�पाडा�ल� सु�रका� त्ये� पाडात न�ह�त. का'ट,

पा�न न�. 1225 उजूवी� बा�जूजू�का4ट, खा�ळे�डा �च� वी अन्ये कापाडा� इत्ये�दा�कार�त� ह� वी�पारत�त. पावी` फै"ः�च र�जूघेर�ण्ये�त�ल व्याक्त4 ह� वी�पार�त म्हणेन ये�ल� का�टO: -द्यो-र�ये (र�जू� ल'का��च� का�पाडा) म्हणेत.

काm नित्राम (आट:) शिलनन ः� (ए�बा"ः�येडार� का"ःFशो). भरतका�म�सु�ठी% निवीणेल�ल� सु�धा� शिलनन का�पाडा. शिलननच� धा�गे� सु�ये��न� निवीणेन बाननिवील�ल� का�पाडा, ट�बाल क्ल�थ, नFपाका4न वीगे)र�सु�ठी% वी�पारत�त. शिलननच� धा�गे� सु�ये��च्ये� निवीणेका�म�सु�ठी% सु'ये�च� असुत�त. (शिलनन).

का� निबा"का ः� च��गेल्ये� घेटO ट निवीणे�च� मऊ सु�त� वी� शिलननच� तलम का�पाडा. फै"ः�न्सुमधा�ल का� बा"ः� गे�वी�वीरून ह� न�वी पाडाल� आह�. म�ळे�त ह� का�पाडा चच:मध्ये� वी�पारण्ये�त ये�त असु�. ह�तरुंम�ल, म�ल��च� कापाडा�, अ�तवी:स्त्रा�, का�लर, झागे� वीगे)र�सु�ठी% ह� वी�पारत�त.

Page 19: Vishvkosh 1214 to 1238

का� सुम�ट का�पाडा ः� निवीनिवीधा निवीणे~च� वी पा'त��च� आक्षिणे म�"येत्वी� पाडाद्यो��सु�ठी% वी�पारण्ये�त ये�णे�र� का�पाडा. ह� मसु:र�इजूO डा, सु�त�, र�शोम�, म'ह�र, र�ये�न, न�येल�न धा�ग्ये��च� वी� सु�धिमश्रां प्रका�रच� असुत�. फैर्गिनEचरच� आच्छ�दान�, तक्का� , ल'डा इत्ये�दा�च� अभ"ः� वीगे)र�कार�त�ह� ह� वी�पारत�त.

का� सु��च� का�पाडा ः� का'णेत्ये�ह� धा�ग्ये�च� त�णे� वी घे'ड्या�च्ये� का� सु�च� बा�णे� वी�पारून बाननिवील�ल� का�पाडा. अस्तर, वीस्त त�ठीर बाननिवीणे�, पाडादा�, अभ"ः� वीगे)र�सु�ठी% ह� वी�पारत�त.

का'व्हट: का�पाडा ः� सु�म�न्येत� ल'कार�पा�सुन बाननिवील�ल� दिटO वील निवीणे�च� वी ओव्हरका'ट�सु�ठी% वी�पारण्ये�त ये�णे�र� निफैकाट तपानिकार� का�पाडा. म�ळे�त ह� शिशोका�र�च्ये� वी�ळे2 वी�पार�त. ह� अनितशोये दिटका�ऊ असुत�. ह� सुत, काm नित्राम धा�गे� वी सु�धिमश्रां धा�ग्ये��च�ह� असुत�. का'ट, र�नका'ट, घे'डा�स्वी�र�च्ये� वी�ळेच� कापाडा�. खा�ळे�डा �च� कापाडा�, गेणेवी�शो वीगे)र�कार�त� ये�च� वी�पार कारत�त.

का"ःFशो का�पाडा ः� जू�डा�भरडा�, खारबार�त पा'त�च� का�पाडा. भरडा वी अनिनयेधिमत धा�ग्ये��पा�सुन सु�ध्ये� किंकाEवी� दिटO वील निवीणे�च� वी�पार कारून ह� तये�र कारत�त. ह� बाहुधा� शिलननच� असुत�; म�त्रा ह� सु�त�, ल'कार� वी� र�ये�नच�ह� असुत�. का"ः�डा�वीस्त्रा�, उन्ह�ळे2 कापाडा�, पाडादा�, अभ"ः�, रुंम�ल, आवीरणे� वीगे)र�कार�त� ह� वी�पारत�त.

निका"न'ल�न का�पाडा ः� सु�त� त�णे� वी घे'ड्या�च्ये� का� सु��च� बा�णे� ये��पा�सुन सु�ध्ये�, दिटO वील वी� सुFट2न निवीणे�न� बाननिवील�ल� त�ठीर, निवीरनिवीर�त वी भक्काम का�पाडा. अस्तर, ट'प्ये��च� आका�र, फै� गे�र स्काट:सु�रखा� कापाडा� इत्ये�दा�त ये�च� उपाये'गे ह'त'. नकाल� का�पाडा ह�पापा�सुन बानवीत�त.

का"ः�ट�न का�पाडा ः� शो'क्षिभवी�त का�म��सु�ठी% वी�पारण्ये�त ये�णे�र� म'ठ्या� आकाm त� d�पाल�ल� शिचट�सु�रखा� जू�डा का�पाडा. म�त्रा ह� शिचट�प्रम�णे� चमकादा�र नसुत�. ह� सु�त�, फ्लFक्सु, काm नित्राम धा�गे� वी� ये��च्ये� धिमश्रां धा�ग्ये��च� असुत�. पाडादा�, फैर्गिनEचरच� आच्छ�दान� वीगे)र�सु�ठी% ह� वी�पारत�त.

का"ः�पा का�पाडा ः� सुत, र�शो�म, र�ये�न, ल'कार ये��च� अथवी� धिमश्रां धा�गे� वी�पारून तये�र कारण्ये�त ये�णेर� लवीशिचकापाणे� असुल�ल� का�पाडा. ह� लवीशिचकापाणे� का�पाडा निवीणेत�न� वी� न�तरच्ये� प्रनिका"ये�न� आणेत�त. ये�म�ळे� का�पाडा च�णे�दा�र वी उ�चवीट� असुणे�र� दिदासुत�. असु� पा'त सुवी: का�पाडाभर असुन त' सुक्ष्म बा��दाक्ये�पा�सुन त� सु�ल�सु�र"ये� पा'त�पाये#तच� असुत'. असु� पा'त पा�ढी2ल प्रका�र� आणेत�त ः� सु�त�ल� अधिधाका पा�ळे दा�ऊन, र�सु�येनिनका सु�स्कारणे कारून, निवीणेत�न� दिदाल�ल� त�णे मधानमधान काम� कारून तसु�च रूळे�न� अथवी� दा�बा वी उष्णेत� ये��च्ये� सु�ह�य्ये�न� का�पाडा�वीर उमटर�खान (उठी�वीदा�र आकाm त� उमटवीन) कारून. उल्पा�का�, का� टन, का"ः�पा, जू�जू7ट, र'म�न, घे�ल, सुFडा, का"ः�पा-बाFका-सुFट2न, का"ः�पा दा. शिशोन� इ. का"ः�पाच� प्रका�र प्रशिसुद्धां आह�त.

क्ल'का का�पाडा ः� अनिनयेधिमत उ�चवीट्या�म�ळे� पाmष्ठभ�गे फै'डा आल�ल्ये� त्वीच�प्रम�णे� दिदासुणे�र� का�पाडा. पा'षे�खा, का'ट इत्ये�दा�सु�ठी% ह� वी�पारत�त.

पा�न न�. 1226 डा�वी� बा�जूखाणे ः� (च'ळेखाणे). खाणे�ळ्ये�त�ल (खाणे�च्ये� त�ग्ये�त�ल) एका� च'ळे2पा�रत� का�पाडा�च� त�काडा�. ह� सुवी:सु�धा�रणेपाणे� दा2डा ह�त (67.5 सु�म�.) ल��बा असुत'. जूर�का�ठी%, बा�टO ट2दा�र, च�काट2दा�र इ. प्रका�रच� खाणे असुत�त. त� सु�त� वी� र�शोम� असुत�त. म�"येत्वी� च'ळे2 शिशोवीण्ये�सु�ठी% ह� वी�पारत�त वी ओट2 भरत�न� दा�त�त.

खा�का4 का�पाडा ः� म�"येत� खा�का4 वी (ऑशिलव्ह) र�गे�च� दिटO वील वी निड्राल का�पाडा. पावी: भ�रत�त जूधिमन�च्ये� म�दा निपावीळेसुर तपानिकार� र�गे�वीरून ह� शोब्दा आल� आह�. सु�त�प्रम�णे�च ल'कार�, शिलननच� वी� सु�धिमश्रां प्रका�रच� खा�का4 का�पाडा बाननिवीत�त. सु)निनका, पा'ल�सु, र�का दाल�, निवीद्यो�थ` वीगे)र�च्ये� गेणेवी�शो�सु�ठी% म�"येत� ह� का�पाडा वी�पारत�त.

खा�दा2 ः� ह�त�न� का�तल�ल्ये� सु�त�पा�सुन ह�तम�गे�वीर बाननिवील�ल� निवीनिवीधा प्रका�रच� का�पाडा. बाहुधा� ह� भरडा असुत�. ये�त र�शो�म वी काm नित्राम धा�गे�ह� वी�पारत�त. कापाडा�, र�ष्ट्रीध्वीजू, पाडादा�, अभ"ः� वीगे)र�सु�ठी% ह� वी�पारत�त. (खा�दा2 उद्यो'गे).

ख्रिखाशो�च� का�पाडा ः� (पा�का� टिंटEगे). ख्रिखाशो�कारिरत� वी�पारल� जू�णे�र� सु�म�न्येत� भक्काम सु�त� का�पाडा (उदा�., निड्राल, दिटO वील, जू�न, सुFट2न). जूडा, लवीदा�र कापाडाह� वी�पारत�त. ये�च� अन्ये कापाडा�ह� शिशोवीत�त.

गेवीत�च� का�पाडा ः� (स्ट्रे�). खा'डा, पा�न�, सु�ल वीगे)र� वीनस्पनित-अवीयेवी��पा�सुन त�त धिमळेत�त. त्ये��च्ये�पा�सुन निवीणेन, गे��फै न वी� ल�टन का�पाडा (चटई), ट'प्ये�, निपाशोव्या�, पा�दात्रा�णे� वीगे)र� बाननिवीत�त.

गेFबाडा`न ः� घेटO ट निवीणे�च� वी 450 (वी� 630) का'न�त दिदासुणे�र� दिटO वील वी�णे असुल�ल� का�पाडा. ये� वी)शिशोष्टO येपाणे: निवीणे�म�ळे� का�पाडा�वीर काणे�:च्ये� दिदाशो�त र�घे� दिदासुत�त. ह� सु�त�, ल'कार�, र�ये�नच� वी� सु�धिमश्रां प्रका�रच� असुत�. निवीनिवीधा प्रका�रच� कापाडा�, र�नका'ट, गेणेवी�शो, पा�दात्रा�णे�, खा�ळे�डा �च� कापाडा� इत्ये�दा�कारिरत� ह� वी�पारत�त.

गे�दा2पा�ट ः� (गे�दाल�पा�ट). गे�द्यो�, उश्ये� इ. बाननिवीण्ये�सु�ठी% वी�पारण्ये�त ये�णे�र� पाटO ट्या�पाटO ट्या��च� वी� च�काट2च� जू�डासुर, का�ह�सु� भक्काम सु�त� का�पाडा.

Page 20: Vishvkosh 1214 to 1238

गे�शिलच� ः� जूधिमन�वीर अ�थर�वीये�च� जू�डा, जूडा वी सु�म�न्येपाणे� मऊ का�पाडा. त� निवीणेल�ल�, फै� ल्टप्रम�णे� बाननिवील�ल�, सु�ये��न� निवीणेल�ल�, गे��ः�फैल�ल�, बा�धाका�न� शिचकाटवील�ल� वी ल�टल�ल� असुत�. सुत, त�गे, ह�पा, ल'कार, गेवीत, म�नवीनिनर्मिमEत वी अन्ये त�त ये�कारिरत� वी�पारत�त. ह� उलट सु�लट वी�पारत� ये�ण्ये�जू'गेत�ह� असुत�त. ह� त�त�मये, सुपा�ट वी d�पा�ल असुत�त. (गे�शिलच�).

गे�ळेणे का�पाडा ः� च�ळेणे�सु�रखा� उपाये'गे असुल�ल� निवीनिवीधा प्रका�रच� का�पाडा. घेटO ट निवीणे�च� का�पाडा बा�र�का कारणे, तर सु)लसुर निवीणे�च� का�पाडा भरडा काणे गे�ळेन बा�जूल� का�ढीण्ये�सु�ठी% वी�पारत�त. र�शोम�, सु�त�, काm नित्राम त�त�च्ये� धा�ग्ये��प्रम�णे�च त�त�रूपा का�च�पा�सुनह� ह� का�पाडा बाननिवीत�त. वी�णे, धा�ग्ये�च� जू�डा�, पा'त वी वीजून ये��मध्ये� खापा निवीनिवीधात� असुत�. खा�द्यो पादा�थ:, र�गेल�पा, खानिनजू त�ल, तसु�च निवीनिवीधा र�सु�येनिनका उद्यो'गे ये��मध्ये� ह� वी�पारत�त. (गे�ळेणे निका"ये�).

गे�झा का�पाडा ः� निवीसुनिवीशो�त धा�ग्ये��च� वी अनितशोये निवीरळे निवीणे�च� का�पाडा. निवीर�जून वी जू�त�न�शोका प्रनिका"ये� कारून ह� मलमपाटO ट2सु�ठी% वी�पारत�त. हव्या� त्ये� रुं� दा2च्ये� ये�च्ये� पाटO ट्या� का�ढीण्ये�त ये�त�त. असु�च निवीरळे निवीणे�च� र�शोम� वी र�ये�नच� का�पाडा पाडादा�. झा�लर� वीगे)र� शो'क्षिभवी�त का�म��सु�ठी% वी�पारत�त. अशो� निवीणे�च� का�पाडा प्रथम गे�झा�मध्ये� (पाFल�स्ट�इनमध्ये�) बानल्ये�म�ळे� त्ये�ल� ह� न�वी पाडाल�.

किंगेEधाम का�पाडा ः� र�गेनिवील�ल्ये� धा�ग्ये��पा�सुन बाननिवील�ल� सु�ध्ये� निवीणे�च� बाळेकाट सु�त�, ल'कार� वी� काm नित्राम धा�ग्ये��च� का�पाडा. सु�म�न्येपाणे� र�गे�त धा�गे� वी�पारूनच का�पाडा�वीर च�काट2 वी� पाटO ट� निनम�:णे का� ल�ल� असुत�त. कापाडा�, झागे�, पा�येजूम�, निपाशोव्या� इत्ये�दा�सु�ठी% ये�च� वी�पार कारत�त.

पा�न न�. 1226 उजूवी� बा�जूगे��फैल�ल� का�पाडा ः� धा�ग्ये��च� एका सु�च एकात्रा गे��फै न वी निवीशिशोष्ट आकाm नितबा�धा बानवीन तये�र का� ल�ल� का�पाडा. ह� सु�म�न्येत� अरुं� दा असुत�. ह� नळे2सु�रखा� वी� वीत�:ळे�का�र पाणे असुत�. ये�कारिरत� काm नित्राम धा�गे�, ल'कार, र�शो�म, सुत वी� अन्ये धा�गे� वी�पारत�त. झा�लर, बा�दा, पाटO ट�, शो'क्षिभवी�त का�म� वीगे)र�सु�ठी% ये�च� उपाये'गे ह'त'.

गे'णेपा�ट ः� (ह�शिसुयेन). त�गे�च्ये� मजूबात धा�ग्ये��पा�सुन बाननिवीण्ये�त ये�णे�र� जू�डा, भरडा का�पाडा. पा'त�, आवी�ष्टन, गे�शिलच्ये�च� तळे, शो'क्षिभवी�त वीस्त वीगे)र�कारिरत� ये�च� उपाये'गे ह'त'.

गे"ःFन�इट का�पाडा ः� निपाळेदा�र वी काडाका ल'कार�च्ये� धा�ग्ये��पा�सुन गे"ःFन�इट वी�णे वी�पारून निवीणेल�ल� का�पाडा. ये� निवीणे�म�ळे� का�पाडा�च� पाmष्ठभ�गे लह�न, खाड्या��न� व्या�पाल�ल्ये� पाmष्ठ�सु�र"ये� (गे"ःFन�इट दागेडा�प्रम�णे�) खारखार�त दिदासुत'. सु�त�पा�सुनह� असु� का�पाडा बाननिवीत�त. ह� का�पाडा स्काट:, सुट इ. कापाड्या��सु�ठी% वी�पारत�त.

गे"ः� का�पाडा ः� म�गे�वीरून का�ढील�ल� वी ज्ये�वीर का'णेत�ह� सु�का4 वी� ओल� प्रनिका"ये� का� ल�ल� न�ह� असु� का�पाडा. ये�पा�सुन बाननिवील�ल्ये� कापाड्या��न�ह� गे"ः� कापाडा� म्हणेत�त. अशो� सु�त� का�पाडा�च� र�गे कारडा� नसुन सु�म�न्येपाणे� निफैकाट बादा�म� असुत'.

ग्ल'रिरये� का�पाडा ः� घेटO ट निवीणे�च�, वीजून�ल� हलका� तलम का�पाडा, र�शोम�च� त�णे� वी सु�त� वी�णे� वी�पारून पावी` ह� बानवी�त. ह� दा'न्ह� धा�गे� मसु:र�इज्ड सु�त�च� वी� अन्ये काm नित्राम धा�ग्ये��च�ह� वी�पारत�त. ये�च� वी�णे सु�म�न्येपाणे� सु�धा� असुल�, तर� दिटO वील वी सुFट2न वी�णेह� वी�पारत�त. ह� म�"येत्वी� dत्र्ये��कारिरत� वी का�ह� कापाड्या��सु�ठी% वी�पारल� जू�त�.

घे�गेडा� ः� (का��बाळे�). सु�म�न्येपाणे� काच्च्ये� ल'कार�पा�सुन बाननिवील�ल� सु)लसुर निवीणे�च� जू�डा�भरडा� का�पाडा. ह� बाहुधा� का�ळे� वी� कारडा� असुन अ�थरण्ये�-पा��घेरण्ये�सु�ठी% वी�पारत�त. रुं� दा2च्ये� दिदाशो�त दा'न घे�गेड्या� शिशोवीन बाननिवील�ल्ये� वीस्त्रा�ल� का��बाळे� म्हणेत�त.

चटई ः� का�थ्ये�, त�गे, गेवीत इ. निवीणेन अथवी� गे��फै न बाननिवीण्ये�त ये�णे�र� निवीनिवीधा प्रका�रच� भरडा का�पाडा. आच्छ�दान, शो'क्षिभवी�त का�म इत्ये�दा�कारिरत� ये�च� उपाये'गे कारत�त. (चटये�).

चटई (बा�स्का� ट) निवीणे�च� का�पाडा ः� एका�पा��� अधिधाका धा�गे� उभ� वी आडावी� घे�ऊन निवीणेका�म का� ल्ये�सु असु� चटईप्रम�णे� दिदासुणे�र� का�पाडा धिमळेत�. ह� ख्रि¨स्त� धाम:गे�रू� च�, खा�ळे�डा �च� कापाडा� बाननिवीण्ये�सु�ठी% वी निवीशिशोष्ट प्रका�रच्ये� भरतका�म�सु�ठी% वी�पारत�त. शो�का: स्त्रिस्कान, ह�पासुFका इ. ये�च� प्रका�र ह'त.

चदाO दार ः� सु�ध्ये� वी� दिटO वील निवीणे�च�, ठीर�निवीका ल��बा�-रुं� दा2च� गे�द्यो��वीर घे�ल�येच� अथवी� पा��घेरण्ये�च� सु�त� का�पाडा. निवीणेका�म�त ये�वीर शो�कारपा�ळ्ये��सु�रखा� वी मधाम�श्ये��च्ये� पा'ळ्ये�सु�रखा� आकाm नितबा�धा तये�र झा�ल�ल� असुत'. एका प्रका�रच्ये� उबादा�र (ल'कार� वी� शो�ळे2च्ये� का� सु��च्ये�) शो�ल�ल�ह� ह� न�वी दा�त�त.

चल'ट� का�पाडा ः� भ�र� प्रत�च� अहमदा�बा�दा�ल� तये�र ह'णे�र� सु�त� (मसुल�न) का�पाडा. कादिटवीस्त्रा��सु�ठी% ह� म�"येत� वी�पारत�त. ये�च्ये�सु�र"ये� ये�थ� तये�र ह'णे�ऱ्ये� वी भ�रतभर वी�पारल्ये� जू�णे�ऱ्ये� भ�र� सु�त� का�पाडा�ल� च�लट'ल� म्हणेत�त.

Page 21: Vishvkosh 1214 to 1238

च�ट2 का�पाडा ः� त�गे�पा�सुन बाननिवीण्ये�त ये�णे�ऱ्ये� वी पा'त्ये��कारिरत� वी�पारण्ये�त ये�णे�ऱ्ये� गे'णेपा�ट�ल� उत्तार भ�रत�त च�ट2 म्हणेत�त.

च�दार ः� (शो�टिंटEगे). सुरळे निवीणे�च�, रुं� दा पान्ह्यू�च� सु�त� का�पाडा. काधा�काधा� ये�कारिरत� दिटO वील वी�णेह� वी�पारत�त. बाहुतकारून ह� सु�त� असुत�. म�त्रा न�येल�न, र�शो�म, फ्लFक्सु इ. धा�ग्ये��च�ह� काधा�काधा� बाननिवीत�त. ये�च� पान्ह� गे"ः�हका�च्ये� गेरजू�न�सु�र ठीरत'. म�"येत� गे�द्यो��वीर�ल च�दार� वी औद्यो'निगेका वी�पार��सु�ठी% (उदा�., त�ल का�पाडा, आच्छ�दान, ख्रिखाडाक्ये��च्ये� पाडाद्यो�) ये�च� वी�पार ह'त'.

पा�न न�. 1227 डा�वी� बा�जूच�रखा�न� का�पाडा ः� च�काट2 असुल�ल� तलम सु�त� का�पाडा. काधा�काधा� ह� सु�त� वी र�शोम� असु� सु�धिमश्रांह�

असुत�. प्रथम ह� डा�क्क्ये�ल� बानवी�त. आत� भ�रत�त सुवी:त्रा बाननिवीत�त. म'ठ्या� च�काट�च� का�पाडा अधिधाका ल'कानिप्रये आह�.

च�शिलसु का�पाडा ः� मऊ, वीजून�ल� हलका� , नरम वी सु�ध्ये� निवीणे�च� का�पाडा. ह� ल'कार, र�ये�न, सुत, र�शो�म वी� सु�धिमश्रां धा�ग्ये��च� असुत�. सु�म�न्येत� ये�च्ये�वीर लह�न पा�न�, फै� ल� d�पात�त. स्त्रिस्त्राये�-म�ल��च� कापाडा�, पा�येजूम�, निकाम'न', पाल�गेपा'सु, ल��बा गेळेपाटO ट�, झागे� वीगे)र�कार�त� ह� वी�पारत�त.

च�ळेणे� (वी'ल्टिंल्टEगे) का�पाडा ः� न उकाळेल�ल्ये� र�शोम� धा�ग्ये�पा�सुन बाननिवील�ल� त�ठी, पा�रदाशो:का, जू�ळे2दा�र का�पाडा. आत� ह� काm नित्राम धा�ग्ये��पा�सुन बाननिवीत�त. पा�ठी च�ळेण्ये�कारिरत� निपाठी�च्ये� निगेरण्ये��मधान ह� वी�पारत�त. तसु�च जू�ळे2 म�द्रणे, का� सु�च्ये� ट'पा��च� आधा�रतळे वीगे)र�सु�ठी% वी�पारत�त.

चिंचEशिचल्ल� का�पाडा ः� जू�डा, स्प�जूसु�रखा� ल'कार�च� दुपादार� दिटO वील निवीणे�च� वी� सु�ये��न� निवीणेल�ल� त�त�मये का�पाडा. भक्कामपाणे�सु�ठी% सु�त� त�णे� वी�पारत�त. झा�बाका� वी उ�चवीट� ये��म�ळे� ये�च� पाmष्ठ उ�चसुखाल असुत�. का'ट, गेणेवी�शो वीगे)र�कारिरत� ह� वी�पारत�त.

शिचट�च� का�पाडा ः� (चिंचEटO झा). म�ळे�त भ�रत�त बानणे�ऱ्ये� दिठीपाका� दा�र वी� शिचत्रा�, न�� का�ढील�ल्ये� काF शिलका' का�पाडा�ल� ह� न�वी दा�ण्ये�त आल� ह'त�. आत� चमकादा�र आक्षिणे फै� ल�, पा�न�, पा�� ये��च� आल्ह�दादा�येका न�� d�पाल�ल्ये� का�पाडा�ल� ह� न�वी दा�त�त. ये�च� चमका का�येमच� वी� त�त्पा�रत� असुत�. उन्ह�ळे2 कापाडा�, म�ल��च� कापाडा�, आच्छ�दान� इत्ये�दा�सु�ठी% ह� वी�पारत�त. चमका नसुल�ल्ये� शिचट�च्ये� का�पाडा�ल� का"ः�ट�न म्हणेत�त.

च�जू क्ल�थ ः� वीजून�ल� हलका� , पा�तळे, सु)लसुर वी सु�च्ये� निवीणे�च� सु�त� का�पाडा. खाळे दा�त�त वी र�गेनिवीत�तह� (बा�टिंटEगे). चह�च्ये� निपाशोव्या� (ट2 बाFग्जू), फै� गे�र कापाडा�, गे�झा, त�ठीरपाणे� आणेणे�र� का�पाडा म्हणेन इ. ये�च� उपाये'गे आह�त. म�ळे�त ह� च�जू, ल'णे� वी म��सु गे��डा�ळेण्ये�कारिरत� वी�पार�त म्हणेन ह� न�वी पाडाल�.

च�णे�निनर'धाका का�पाडा ः� सुहजूपाणे� सु�रका� त्ये� पाडात न�ह�त असु� का�पाडा. सु�रकात्ये� पाडाणे� ह� सु�त� का�पाडा�च� महत्त्वी�च� दा'षे घे�लनिवीण्ये�सु�ठी% त्ये�वीर र�सु�येनिनका सु�स्कारणे (म�"येत्वी�� सु�श्ले�निषेत र�जिझान�च� सु�स्कारणे) कारून असु� का�पाडा बाननिवीत�त. "धा�वी� वी वी�पार�' ह� अशो�च प्रका�रच� का�पाडा ह'ये. (का�पाडा�वीर�ल अ�नितम सु�स्कारणे).

च�स्थिब्ह्यूऑट का�पाडा ः� सुट वी ओव्हरका'ट ये��कारिरत� वी�पारण्ये�त ये�णे�र� जू�डा�भरडा� दिटO वीडासु�रखा� ल'कार�च� का�पाडा. च�स्थिव्ह्यूऑट (स्का�टल�डा) ये�थ�ल ल'कार�पा�सुन बानवी�त म्हणेन ह� न�वी पाडाल�. आत� भरडा ल'कार� धा�ग्ये��च्ये� सु�ध्ये� वी दिटO वील निवीणे�च्ये� का�पाडा�ल� ह� न�वी दा�त�त.

च'ट2 का�पाडा ः� त�गे�च्ये� जू�डा धा�ग्ये��पा�सुन बाननिवीण्ये�त ये�णे�र� गे'णेपा�ट. प्रथम डा�क्क्ये�त बाननिवीण्ये�त आल�ल� ह� का�पाडा पा'त्ये��कारिरत� वी�पारत�त.

च'प्पाट का�पाडा ः� निबाह�रमध्ये� बाननिवीण्ये�त ये�णे�र�, वीजून�ल� हलका� , टफै� ट�सु�रखा� र�शोम� का�पाडा.च�काट2च� का�पाडा ः� (च�काडा�; च�का). सुवी:सु�धा�रणेपाणे� च�का'न� आकाm त� (च�काट2) बानत�ल अशो� र�त�न�

निवीणेल�ल� का�पाडा. ये�त का�ह� पा��ढीर� वी अन्ये एका� वी� अन�का र�गे��च� धा�गे� असुत�त. र�गे�त धा�ग्ये��च्ये� च�काट2त मधानमधान पा��ढीर� धा�गे� ह� ये�च� वी)शिशोष्टO ये ह'ये. d�पा�ल च�काट2ह� असु शोकात�त.

पा�न न�. 1227 उजूवी� बा�जूच�घेतर का�पाडा ः� मद्र�सुकाडा� तये�र ह'णे�र� एका प्रका�रच� तलम का�पाडा.

च�सु�त� का�पाडा ः� जू�डा सु�त�च� जूडा वी सु�ध्ये� निवीणे�च� सु�त� का�पाडा. त�बा, झाटकाण्ये� वीगे)र�कार�त� ह� वी�पारत�त.

dत्रा�च� का�पाडा ः� dत्रा�सु�ठी% वी�पारण्ये�त ये�णे�र� घेटO ट निवीणे�च� न�येल�नसु�र"ये� काm नित्राम धा�ग्ये��च� का�पाडा. र�शोम�, सु�त� वी� सु�धिमश्रां का�पाडाह� ये�कारिरत� वी�पारत�त. ये�वीर पा�णे� शो'षेल� न जू�त� ओघेळेन जू�ईल अशो� प्रका�रच�

Page 22: Vishvkosh 1214 to 1238

प्रनिका"ये� कारत�त. सु�म�न्येत� ह� का�ळ्ये� र�गे�च� असुल�, तर� निवीनिवीधा र�गे��च� वी न��च� का�पाडाह� असुत�, त� निवीशो�षेत� स्त्रिस्त्राये��च्ये� dत्र्ये��सु�ठी% वी�पारत�त. काधा�काधा� प्लFस्ट2काच� पाटल वी� ल�पा दिदाल�ल� का�पाडाह� dत्रा�सु�ठी% वी�पारत�त.

d�ट2 ः� सु�न्ये�शो�च्ये� अ�गे�वीरच� वीस्त्रा.d�पा�ल का�पाडा ः� पा��ढीऱ्ये� अगेर र�गे�त का�पाडा�वीर ल�काडा� ठीसु�, जू�ळे2 रुंळे, फैवी�र� इत्ये�दा�च्ये� मदात�न�

dपा�ई कारून बाननिवील�ल� का�पाडा. dपा�ई एका� वी� दा'न्ह� बा�जू�न� असुत�. का�पाडा�च्ये� प्रका�र�न�सु�र त्ये�च� उपाये'गे ह'त�त. (का�पाडा dपा�ई).

d�पा�ल त�ण्ये�च� का�पाडा ः� (शोFडा' दिटश्ये). का�पाडा�त ज्ये� का"म�न� त�ण्ये�च� धा�गे� र�हत�ल तसु� त� ठी� वीन त्ये�वीर निवीणेका�म�आधा� न�� d�पात�त. पा��ढीर� वी� एखा�द्यो� र�गे�च� dट� असुल�ल� वी�णे� वी�पारून का�पाडा निवीणेत�त. ये�म�ळे� तये�र ह'णे�ऱ्ये� न��च� बा�ह्यूर�षे� वी र�गे का�ह� प्रम�णे�त d�ये� पाडाल्ये�सु�रखा� दिदासुत'. ह� सु�त� का�पाडा पाडादा� वी सु)ल अभ"ः� ये��कारिरत� वी�पारत�त.

जूरत�र� का�पाडा ः� पार�पार�गेत का�पाडा�मध्ये� जूर�च� वी�पार कारून बाननिवील�ल� का�पाडा. उदा�., सु'न्ये�च�, च��दा2च� वी� खा'ट2 (ऍल्ये�धिमनिनयेमच�) जूर वी�पारून बाननिवील�ल� र�शोम� का�पाडा. सु�म�न्येपाणे� जूर र�शोम� का�पाडा�त त� शो'क्षिभवी�त कारण्ये�सु�ठी% वी�पारत�त.

जूसु` का�पाडा ः� ये��नित्राका सु�ये��न� निवीणेल�ल� सु�धा�, लवीशिचका का�पाडा. म�ळे�त ह� ल'कार�च� बानवी�त. न�तर सु�त�, र�शोम�, काm नित्राम त�त वी� सु�धिमश्रां धा�ग्ये��च� असु� का�पाडा बाननिवीण्ये�त ये�ऊ ल�गेल�. धा�ग्ये�न�सु�र ये�च� निवीनिवीधा उपाये'गे ह'त�त. इ�ग्ल�डाच्ये� न्ये जूसु` बा�ट�वीर प्रथम खाल�शो��च्ये� कापाड्या��सु�ठी% बाननिवीण्ये�त आल्ये�न� ह� न�वी पाडाल�. कापाडा�, अ�तवी:स्त्रा�, खा�ळे�डा �च� पा'षे�खा, स्वी�टर, ह�तम'जू� वीगे)र�कार�त� ह� वी�पारत�त.

जू�जूम ः� र�गेनिवील�ल्ये� शिचट�च� वी तळे�ल� अस्तर असुल�ल� निबाd�येत�च� वीस्त्रा.जू�ळे2च� का�पाडा ः� म�गे�वीर वी� सु�ये���न� निवीणेन, गे��फै न वीगे)र� प्रका�र बाननिवील�ल� जू�ळे2 असुणे�र� का�पाडा. ह�

र�शोम�, ल'कार�, सु�त�, फ्लFक्सुच�, काm नित्राम वी� सु�धिमश्रां धा�ग्ये��च� असुत�. अ�तवी:स्त्रा�, स्वी�टसु:, ह�तम'जू�, उन्ह�ळे2 कापाडा�, का"ः�डा�वीस्त्रा�, निपाशोव्या� वीगे)र� असु�"ये वीस्त�कारिरत� ह� वी�पारत�त.

जू�ळे2दा�र शिलनन ः� निवीरळे निवीणे�च� फ्लFक्सुच� अथवी� फ्लFक्सु वी सु�त�च� म�गे�वीर वी� सु�ये��न� निवीणेन बाननिवीण्ये�त आल��ल� का�पाडा. ह� अनितशोये मजूबात असुन सुहजू धा�त� ये�त�. म�ल��च� कापाडा�, सुदार�, अ�तवी:स्त्रा�, वीगे)र�सु�ठी% ह� वी�पारत�त.

जू�जू7ट ः� का"ः�पा प्रका�रच� वीजून�ल� हलका� , तलम का�पाडा. ह� र�शो�म, र�ये�न, न�येल�न इ. त�त�पा�सुन बाननिवीत�त. लवीशिचकापाणे�, नरमपाणे� आक्षिणे सु�बाकापाणे� ह� ये�च� वी)शिशोष्टO ये� ह'त. निवीशो�षे�कारून ह� स्त्रिस्त्राये��च्ये� कापाड्या��सु�ठी% वी वीस्त�सु�ठी% वी�पारत�त.

जू�न का�पाडा ः� दिटO वील निवीणे�च� मजूबात सु�त� का�पाडा. सु�म�न्येपाणे� निनळे� वी कारडा� ह� र�गे ये�ल� दा�त�त. अथ�:त अन्ये र�गे��च� वी पाटO ट�दा�र का�पाडाह� असुत�. निवीजू�र�, का�मगे�र��च� वी खा�ळे�डा �च� कापाडा�, डा�क्टर वी पारिरच�रिरका��च� गेणेवी�शो, शो'क्षिभवी�त का�म, औद्यो'निगेका वीस्त इत्ये�दा�कारिरत� ह� वी�पारत�त.

झा�निफैर का�पाडा ः� वीजून�ल� हलका� , पा�तळे, तलम वी सुरळे निवीणे�च� सु�त� का�पाडा. र�गे सु�म�न्येत� निफैकाट असुत'. काधा�काधा� का�पाडा�त मधान

पा�न न�. 1228 डा�वी� बा�जूमधान चमकादा�र र�गे�त धा�गे� वी�पारत�त. पा'षे�खा, ब्ल�ऊझा वीगे)र�कारिरत� ह� वी�पारत�त.टफै� ट� का�पाडा ः� दा'न्ह� बा�जू�न� मऊ (सु�ळेसु�ळे2त) असुल��ल�, सु�ध्ये� निवीणे�च� वी बाहुधा� चमकादा�र असुल�ल� का�पाडा. म�ळे�त ह� र�शोम�च� बानवी�त. आत� सु�त�, ल'कार� वी� काm नित्राम धा�ग्ये��च� का�पाडाह� बाननिवीत�त. सु�म�न्येत� निफैकाट र�गे�च�, d�पा�ल, धापाd¢वी (र�गेपा�लट दाशो:निवीणे�र�) प्रका�रच� असुत�. क्वीशिचत ये�ल� चमका नसुत�. अनितशोये तलम, सु�ध्ये� निवीणे�च� र�शोम� वीस्त्रा ये� अथ�:च्ये� टफैट�ह ये� पार्थिशोEयेन शोब्दा�वीरून ह� न�वी आल� आह�. दिटO वील निवीणे�च� (फै� ल्ल�), जूवीळेजूवीळे पा�रदाशो:का का�गेदा�सु�रखा� काडाका (दिटश्ये पा�पार) इ. ये�च� प्रका�र आह�त. ह� पा'षे�खा, सुट, पाडादा�, अस्तर, च�दार�, झा�लर इत्ये�दा�सु�ठी% वी�पारत�त.टर्गिकाEशो ट�वी�ल ः� ट�र� पाद्धांत�न� निवीणेका�म कारत�न� का�पाडा�च्ये� एका� वी� दा'न्ह� बा�जू�वीर सुवी:त्रा ल�बात� ट�का� वी� फै�सु� तये�र ह'ऊन बानल�ल� का�पाडा. ह� निवीनिवीधा पा'त��च�, जू�डा�च� वी वीजून�च� असुत�त. त� एकार�गे�, अन�का र�गे�, जूFका�डा:न� निवीणेल�ल� न�� असुल�ल� सु��दार निकान�र�च� असुत�त. पा�णे� च��गेल्ये� प्रका�र� शो'षेन घे�त�त. उपाये'गे�न�सु�र ये��च� आका�रम�न ठीरत�. (उदा�., आ�घे'ळे2च�, ह�त पा�सुण्ये�च�, सु�गेर निकान�र� अ�गे�भ'वीत� गे��डा�ळेण्ये�च� इत्ये�दा2). ह� सु�त� वी� शिलननच� असुत�त. सु�ये��न� निवीणेनह� अशो� तऱ्ह�च� पाmष्ठभ�गे बाननिवीत�त.

Page 23: Vishvkosh 1214 to 1238

टसुर का�पाडा ः� जू�गेल� र�शोम� निकाड्या��पा�सुन धिमळेणे�ऱ्ये� र�शोम�पा�सुन बाननिवील�ल� का�पाडा. टसुर र�शो�म न�हम�च्ये� र�शोम�पा��� भरडा, काम� चमकादा�र वी का�ह�सु� त�ठी असुत�. त� च��गेल्ये� प्रका�र� र�गेनिवीत� ये�त न�ह�, म्हणेन त� तसु�च वी�पारत�त. ये�म�ळे� का�पाडा बादा�म� र�गे�च�, भरडा पा'त�च� वी काम� झागेझागे�त दिदासुत�. (उदा�., शो�ट��गे).र�शो�म वी अन्ये धा�ग्ये�च्ये� धिमश्रांणे�न�ह� असु� का�पाडा बाननिवीत�त. शिशोवी�ये तलम सु�त� त�णे� वी त्ये�हून जू�डा बा�णे� सुरळे निवीणे�न� निवीणेन बाननिवीण्ये�त ये�णे�ऱ्ये� का�पाडा�ल�ह� टसुर म्हणेत�त.टFपा�स्ट्रे2 का�पाडा ः� जूFका�डा: पाद्धांत�न� शिचत्रा�, न�� निवीणेन बाननिवील�ल� जू�डा, भक्काम वी शो'क्षिभवी�त का�पाडा. ह� सु�त�, ल'कार� वी� र�शोम� असुत�. ळिंभEत�वीर ट��गे�येच� शो'क्षिभवी�त दा�खा�वी�, पाडादा�, गे�द्यो�निगेद्यो��च� अभ"ः�, च�दार�, आच्छ�दान�, म�डापा, dत्र्ये� वीगे)र�कारिरत� ह� का�पाडा वी�पारत�त. दिटकिंकाEगे का�पाडा ः� मजूबात, दिटका�ऊ, घेटO ट असु� सु�ध्ये�, दिटO वील वी� सुFट2न निवीणे�च� का�पाडा. ये�त�ल त�ण्ये�च� धा�गे� र�गे�त असुत�त वी त्ये�म�ळे� ह� पाटO ट्या�पाटO ट्या��च� दिदासुत� (काधा�काधा� हवी� त' आकाm नितबा�धा ये�वीर d�पात�त). ह� सु�त� वी� शिलननच� असुत�. ये�च� उपाये'गे फैर्गिनEचर, उश्ये�, बा)ठीका4 वीगे)र�च� आच्छ�दान�, अस्तर, त��बा, पाडादा� इत्ये�दा�सु�ठी% कारत�त.ट�निनसु का�पाडा ः� म�ळे�त सु�त� त�णे� वी ल'कार� बा�णे� वी�पारून बाननिवील�ल� दिटO वील निवीणे�च� का�पाडा. बा"ःFडाफैडा: (इ�ग्ल�डा) ये�थ� ह� प्रथम बाननिवीण्ये�त आल� वी ट�निनसु (म्हणेन न�वी) वी� तत्सुम खा�ळे खा�ळेणे�ऱ्ये��च� कापाडा� बाननिवीण्ये�सु�ठी% ह� तये�र कार�त. आत� ये�त अन्ये धा�ग्ये��च�ह� उपाये'गे कारत�त. म�त्रा ये�च� र�गे पा��ढीर� वी सु�येर�गे� असुत'. अन्ये कापाड्या��सु�ठी%ह� ह� वी�पारत�त.ट�र� का�पाडा ः� (टर्गिकाEशो का�पाडा). त�ण्ये�च� का�ह� धा�गे� दिढील� ठी� वीन का�पाडा�च्ये� एका� अगेर दा'न्ह� बा�जू�वीर धा�ग्ये�च� फै�सु� निनम�:णे कारून बाननिवील�ल� का�पाडा. बाहुतकारून ह� सु�त� असुत�. जूFका�डा: पाद्धांत�न�ह� निवीणेत�त. र�गे�त, न��दा�रह� असुत�. का�पाडाभर असुणे�ऱ्ये� फै�शो��म�ळे� ह� का�पाडा पा�णे� च��गेल� शो'षेन वी दिटपान घे�त�. स्न�न�सु�ठी%च� रूम�ल (ट�वी�ल), झागे�, स्न�नगेmह�त�ल पाडादा�, म�ल��च� कापाडा� इत्ये�दा�सु�ठी% ह� वी�पारत�त.ट'बाFका' का�पाडा ः� वीजून�ल� हलका� , पा�तळे, सु)लसुर वी सु�ध्ये� निवीणे�च� सु�त� का�पाडा. ह� च�जू क्ल�थसु�रखा� असुत�. त�बा�खाच्ये� झा�डा��वीर सु�वील�

पा�न न�. 1228 उजूवी� बा�जूपाडा�वी� म्हणेन आच्छ�दान�सु�ठी% (म्हणेन न�वी), मलमपाटO ट2, पाडादा� इत्ये�दा�कार�त� ह� वी�पारत�त.

दिटO वील का�पाडा ः� दिटO वील वी�णे वी�पारून बाननिवील�ल� मजूबात, दिटका�ऊ वी घेटO ट का�पाडा. ये� निवीणे�त म�गे�वीर एका धा�गे� खा�ल� वी दा'न वी� अधिधाका धा�गे� वीर असु� निवीणेका�म कारत�त. ये�म�ळे� का�पाडा�वीर नितरप्ये� र�घे� दिदासुत�त. ह� बाहुत�का प्रका�रच्ये� धा�ग्ये��च� असुत� आक्षिणे ये�च� असु�"ये प्रका�र वी उपाये'गे आह�त (उदा�., निवीनिवीधा प्रका�रच� कापाडा�).

दिटO वी�डा का�पाडा ः� का�ह�सु� का� सु�ळे पाmष्ठभ�गे असुल�ल� खारबार�त, मजूबात ल'कार� का�पाडा. ल'कार र�गेवीन नितच्ये�पा�सुन ह�त�न� धा�गे� का�तन ह�तम�गे�वीर ह� का�पाडा प्रथम बानवी�त असुत. स्का�टल�डा वी इ�ग्ल�डा ये��न� निवीभ�गेणे�ऱ्ये� टO वी�डा नदा2च्ये� निकान�र� भ�गे�त ह� प्रथम बाननिवीण्ये�त आल्ये�म�ळे� त्ये�च� ह� न�वी पाडाल�. ह� दा'न वी� अधिधाका र�गे��च्ये� धा�ग्ये��पा�सुन बाननिवीत�त. ये�वीर च�काट2सु�रखा� अन�का आकाm नितबा�धा निवीणेत�त. का'ट, सुट, पा'षे�खा वीगे)र�कार�त� ह� वी�पारत�त.

ठी�णे ः� बा�गे�लमध्ये� शोर्टिंटEगे-सु�टिंटEगेसु�ठी%च्ये� त�ग्ये�ल� ठी�णे म्हणेत�त. त्ये�च� ल��बा� 6.30 त� 45 म�. पाये#�त असुत�. सु�म�न्येपाणे� जू�डा, ये'ग्ये निवीणे�च्ये� तसु�च पा�ळे दिदाल�ल्ये� वी निवीर��जिजूत र�शो�म वी�पारून बाननिवील�ल्ये� का'ऱ्ये�, र�घे� वी� च�काट2 असुल�ल्ये� का�पाडा�सु�ठी% ह� शोब्दा वी�पारत�त. पा�ळे न दा�त� बाननिवील�ल्ये� वी न�तर शिचकाट पादा�थ: का�ढीन ट�काण्ये�सु�ठी% धा�तल�ल्ये� का�पाडा�ल� का'र� म्हणेत�त. ह� जूपा�न� ह�बा�त�ई का�पाडा�सु�रखा� दिदासुत� वी d�पा�ल सु�ड्या� बाननिवीण्ये�सु�ठी% ये�च� उपाये'गे कारत�त.

ढी�गेर� का�पाडा ः� जू�डा सु�त�पा�सुन बाननिवील�ल� मजूबात, भरडा वी दिटका�ऊ का�पाडा. पावी` न�वी�ड्या��च्ये� कापाड्या��सु�ठी% वी�पार�त. आत� वीरून घे�ल�वीये�च्ये� का�मगे�र��च्ये� कापाड्या��सु�ठी% वी�पारत�त. डा�न�म का�पाडा�ल� पाये�:ये� म्हणेनह� ह� न�वी वी�पारत�त.

डाका ः� घेटO ट वी सुरळे निवीणे�च� मजूबात, शिचवीट का�पाडा. ह� म�"येत� सु�त� वी काधा�काधा� शिलननच� असुन ये�च� अन�का प्रका�र आह�. ह� सुवी�#त भक्काम वी जूडा असु शोकात�. सुवी:सु�धा�रणेपाणे� ह� पा��ढीर� असुत�. क्वीशिचत र�गे�तह� असुत�. का'ट, जू�का4ट, एप्रन, पाटO ट�, निपाशोव्या�, त�बा, शिशोडा� इत्ये�दा�कार�त� ह� वी�पारत�त. (न��बार, आम~, औंसु इ. न�वी��न� ये�च� प्रका�र ओळेखाल� जू�त�त.)

Page 24: Vishvkosh 1214 to 1238

डा�क्क्ये�च� मलमल ः� अनितशोये तलम वी वीजून�ल� हलका� सु�त� का�पाडा. ह�त�न� का�तल�ल्ये� सु�त�पा�सुन (250 पा��� अधिधाका बा�र�का सु�त��का�च�) ह�तम�गे�वीर ह� का�पाडा निवीणेत�त. जूगे�त�ल एका सुवी�त्काm ष्ट मसुल�न म्हणेन ह� का�पाडा गेणेल� जू�त�. (मलमल).

डा�येम�डा (डा�ये�पार) शिलनन ः� च�काट2 वी� पाक्ष्ये�च्ये� डा'ळ्ये�सु�रखा� न�� निवीणेन तये�र कारण्ये�त ये�णे�र� का�पाडा. असु� सु�त� का�पाडाह� बाननिवीत�त. त्ये�त पा�णे� शो'षेण्ये�च� गे�णे असुत'. रुंम�ल, नFपानिकान, म�ल���च� कापाडा�, आच्छ�दान�सु�र"ये� शो'भ�च्ये� वीस्त इत्ये�दा�सु�ठी% ये�च� वी�पार ह'त'.

डा�लधिमये�न का�पाडा ः� पा�जू�बामध्ये� तये�र ह'णे�र� जू�ळे2दा�र र�शोम� का�पाडा.दिढीधिमट2 का�पाडा ः� उठी�वीदा�र र�घे��म�ळे� पाटO ट�दा�र वी� च�काट2च� दिदासुणे�र� घेटO ट सु�त� का�पाडा. त�ण्ये�च्ये� दा'न,

त�न वी� अधिधाका धा�ग्ये��च� गे�च्छ कारून त्ये�च्ये� उठी�वीदा�र र�घे� बाननिवीत�त. दा'न, त�न वी� अधिधाका त�णे� वी�पारून च�काट2 निनम�:णे कारत�त. दुह�र� धा�गे� अथ�:च्ये� गे"ः�का शोब्दा�वीरून ह� न�वी पाडाल� आह�. स्त्रिस्त्राये�-म�ल��च� कापाडा�, झागे�, पाडादा�, आच्छ�दान�, पा�येजूम�, अ�तवी:स्त्रा� वीगे)र�सु�ठी% ह� वी�पारत�त. पावी` र�शो�म, फ्लFक्सु वी ल'कार�च�ह� असु� का�पाडा बानवी�त.

डा�न�म का�पाडा ः� र�गे�त (निनळे�, कारडा� वी तपानिकार�) त�ण्ये�च� धा�गे� वी पा��ढीर� बा�ण्ये�च� धा�गे� वी�पारून म�गे�वीर निवीणेण्ये�त ये�णे�र� सु�त�

पा�न न�. 1229 डा�वी� बा�जू दिटO वील का�पाडा. ह� का�पाडा प्रथम न�म (फै"ः�न्सु) ये�थ� बाननिवीण्ये�त आल� (आक्षिणे ये�वीरून ह� न�वी पाडाल�-सुजू: दिदा न�म). ह� निवीजू�र�, का�मगे�र��च� कापाडा�, आच्छ�दान� ये�कारिरत�, तसु�च पा�तह वीजून�ल� हलका� का�पाडा पाडादा�, खा�ळे�डा �च� कापाडा� वीगे)र�सु�ठी% वी�पारत�त. काधा�काधा� ह� पाटO ट�दा�र वी� च�काट2च� असुत�.

डा'नगेल टO वी�डा का�पाडा ः� सु�ध्ये� वी� दिटO वील निवीणे�च� जू�डा�भरडा� ल'कार� का�पाडा. सुट, का'ट ये��कारिरत� ह� वी�पारत�त.

डा'स्त्रिस्कान का�पाडा ः� उत्ताम प्रत�च�, मध्येम वीजून�च�, घेटO ट निवीणे�च� आक्षिणे मऊ-आखाडा त�त�मये ल'कार� का�पाडा. निवीजू�र�, का'ट, घे'डा�स्वी�र�च्ये� वी�ळेच� कापाडा�, गेणेवी�शो, खा�ळे�डा �च� कापाडा�, जू�का4ट इत्ये�दा�सु�ठी% ह� वी�पारत�त. असु�च सु�त� वी र�ये�नच�ह� का�पाडा असुत�.

ड्याफै� ल का�पाडा ः� भरपार त�त�मये जू�डा�भरडा� ल'कार� का�पाडा. प्रथम ये� न�वी�च्ये� गे�वी�त बाननिवील� म्हणेन न�वी पाडाल�. ओव्हरका'ट, खा�ळे�डा �च� कापाडा� इत्ये�दा�कारिरत� ह� वी�पारत�त.

ड्राजू�ट का�पाडा ः� भरडा, सु)लसुर, फै� ल्टसु�रखा� वी एका� बा�जूल� त�त�मये असुल�ल� ल'कार�, सु�त�, त�गे वी� ये��च� सु�धिमश्रां का�पाडा. जूधिमन�वीर अ�थरण्ये�सु�ठी% वी गे�शिलच्ये�वीर आच्छ�दाण्ये�सु�ठी% ह� वी�पारत�त. सु�त� त�णे� वी त�गे�च� वी� उ�ट�च्ये� का� सु��च� बा�णे� वी�पारून निवीणेल�ल्ये� जू�ड्या�भरड्या� बा�रणे�सु�कारिरत�ह� भ�रत�त ह� सु�ज्ञा� वी�पारत�त.

निड्राल का�पाडा ः� त�ण्ये�च� किंकाEवी� वी�ण्ये�च� एका वी न�तर दा'न वी� त�न आक्षिणे त्ये�न�तर पा�न्ह� एका वी पा�न्ह� दा'न वी� त�न असु� धा�गे� निवीणेका�म�त घे�ऊन म्हणेजू� निड्राल वी�णे वी�पारून तये�र का� ल�ल� का�पाडा. ह� बाहुधा� सु�त�, काधा�काधा� शिलननच� असुत� आक्षिणे मजूबात असुल्ये�न� दिटका�ऊ असुत�. (बाहुधा� निवीणे�च� आकाm नितबा�धा त�न धा�ग्ये��वीर पा�नर�वीmत्ता ह'त' म्हणेन त�न धा�गे� ये� अथ�:च्ये� दिट्रेल�क्सु ये� शोब्दा�वीरून ह� न�वी आल�). का�मगे�र��च� कापाडा�, ख्रिखासु�, बा�ट��च� अस्तर, पा�स्तकाबा��धाणे�, उर'वीस्त्रा वीगे)र�कार�त� ह� वी�पारत�त.

त�त�रूपा का�च�च� का�पाडा ः� का�च�च्ये� त�त�पा�सुन बाननिवीण्ये�त ये�णे�र� का�पाडा. ह� मजूबात वी लवीशिचका असुत�. उष्णेत�, हवी�, वी�फै, रसु�येन� ये��च� ये�वीर पारिरणे�म ह'त न�ह�. पाडादा�, आगेनिनर'धाका कापाडा�, रसु�येन�, निवीद्यो�तO वी ध्वीन� ये��च� निनर'धान, वीस्त मजूबात बाननिवीण्ये�सु�ठी%, दिदाव्या��च� आच्छ�दान� वीगे)र�कारिरत� ये�च� उपाये'गे ह'त'. (का�च, त�त�रूपा).

त�त�रूपा/लवीदा�र का�पाडा ः� का�पाडा�च्ये� एका� वी� दा'न्ह� बा�जू�वीर फै�सु� तसु�च र�खान वी� एकासु�रखा� का�पान त�त�मये रचन� निनम�:णे का� ल� जू�त�. ह� सुवी: प्रका�रच्ये� धा�ग्ये��पा�सुन बाननिवीत�त. व्ह�ल्व्ह�ट, का�डा� :र�ये, टर्गिकाEशो ट�वी�ल वीगे)र� ये� प्रका�रच्ये� का�पाडा�च� उदा�हरणे� ह'त. ह� मऊ वी� र�ठीह� असुत�.

त�बाच� का�पाडा ः� त��बासु�ठी% वी�पारल� जू�णे�र� मजूबात, जूल�भ�द्यो का�पाडा. निवीशो�षेत� डाका वी� काF नव्ह�सु ये��च� काम�जू�स्त वीजून�च� अन�का प्रका�र ये�त ये�त�त. ह� बाहुधा� सु�त� वी� काm नित्राम धा�ग्ये�च� असुत�.

तर�गे�का�र का�पाडा ः� ल'कार�च्ये� भरडा धा�ग्ये��पा�सुन बाननिवील�ल� वी पाmष्ठभ�गे ल�ट��प्रम�णे� दिदासुणे�र� का�पाडा. काधा�काधा� ये�त सुत वी�पारत�त वी अशो� प्रका�रच� सु�पाणेO: सु�त� का�पाडा बाननिवीत�त. ल'कार� का�पाडा दिटO वील निवीणे�न� वी� सु�ये��न� निवीणेन तये�र कारत�त. निनरनिनर�ळ्ये� कापाड्या��सु�ठी% ह� वी�पारत�त.

Page 25: Vishvkosh 1214 to 1238

त�गे�च� का�पाडा ः� त�गे�च्ये� त�त�पा�सुन बाननिवीण्ये�त ये�णे�र� का�पाडा. बा"ःFदिटसु, बाकार�म, वीरलFपा, ह�शिसुयेन (किंकाEत�न, गे'णेपा�ट), स्त्रिस्का"म, त�डापात्रा�, गे�शिलच�च� का�पाडा इ. ये�च� प्रका�र आह�त. पा'त�, पा�येपा�सुणे�, निपाशोव्या�, आच्छ�दान�, शो'क्षिभवी�त वीस्त इत्ये�दा�सु�ठी% ये�च� उपाये'गे कारत�त.

त�डापात्रा� ः� भक्काम पाणे वीजून�ल� हलका� जूल�भ�द्यो का�पाडा. म�ळे�त सु�त� डाका का�पाडा डा��वीर�न� जूल�भ�द्यो बानवीन त� तये�र कार�त. त�गे, ह�पा वी� काm नित्राम धा�ग्ये�च्ये� का�पाडा�ल� डा��बार, र�गे अथवी� अन्ये द्रव्या ल�वीन त�

पा�न न�. 1229 उजूवी� बा�जूजूल�भ�द्यो कारत�त. म�"येत्वी� म�लवी�हत�का4च्ये� वी�ळे2 म�ल अथवी� वी�हन आच्छ�दाण्ये�सु�ठी% ह� वी�पारत�त. त�बा, र�हुट्या� बाननिवीण्ये�सु�ठी%ह� ह� वी�पारत�त.

त्येल का�पाडा ः� षेटO का'णे� जू�ळे2च� न�जूका, तलम, पा�तळे असु� र�शोम�, सु�त� वी� काm नित्राम धा�ग्ये��च� का�पाडा. त्येल ये� फै"ः�न्सुमधा�ल गे�वी�वीरून न�वी पाडाल�. स्त्रिस्त्राये��च� उ�च� अ�तवी:स्त्रा�, झा�लर, भरतका�म, बा�रखा�, लग्न�च� वी सु�गे�नितका��च� (बाFल�) पा'षे�खा वी ट'प्ये�, ल�सु इत्ये�दा�मध्ये� ये�च� वी�पार कारत�त.

दाम�स्का का�पाडा ः� निवीणेका�म कारत�न�च जूFका�डा:च्ये� सु�ह�य्ये�न� निनरनिनर�ळ्ये� आकाm त्ये� बानवीन तये�र कारण्ये�त ये�णे�र� जू�डासुर, शिचवीट वी चमकादा�र का�पाडा. ह� उलट� वी�पारत� ये�त�. ह� सु�त�, र�शोम�, ल'कार�, शिलनन इ. प्रका�रच� असुत�. म�ळे�त ह� च�नमध्ये� बाननिवील� आक्षिणे अ�गेच्ये� फै� ल�पा�न��च्ये� आकाm त� असुणे�र� ह� उ�च� र�शोम� का�पाडा दाम�स्कासुमधान येर'पा�त आल� (म्हणेन न�वी पाडाल� असु�वी�). आत� ये�वीर श्रांमका�शोल्ये�न� बाननिवील�ल्ये� पा�न�फै� ल��च्ये� वी� भधिमत�ये आकाm त्ये� निवीणेका�म�तच तये�र कारत�त. ट�बालक्ल�थ, नFपाका4न, पाडादा�, आच्छ�दान वीगे)र�सु�ठी% ह� वी�पारत�त. ह� एका सुवी�#त जू�न� आक्षिणे सुवी�#त ल'कानिप्रये असुल�ल� का�पाडा आह�. काधा�काधा� ये�वीर जूर�का�मह� कार�त असुत. ह� निकानखा�बा का�पाडा�प्रम�णे� असुल�, तर� अधिधाका सुपा�ट असुत�.

दुपादार� का�पाडा ः� (बाFक्डा फैF निबा"का). का�पाडा�च्ये� पा�ठी%म�गे�ल भ�गेवीर एका जू�दा� (ल'कार�, सु�त� वी� वीस्ट7डा) त�णे� वी बा�णे� किंकाEवी� दा'न्ह� निवीणेन अधिधाका जू�डा वी जूडा बाननिवील�ल� का�पाडा. ह� उबादा�र, निवीनिवीधा र�गे�, निवीनिवीधा आकाm त�बा�धा वी निनरनिनर�ळे2 गे�णेवी)शिशोष्ट्ये� असुल�ल� असुत�. का'ट, निवीजू�र�, बा�ड्या�, स्काट:, पा��घेरूणे� वी शो'क्षिभवी�त का�म� ये�कारिरत� ह� वी�पारत�त.

दुलई (रजूई) का�पाडा ः� का�पाडा�च्ये� दा'न थर��मध्ये� का�पासु, ल'कार इ. एकासु�र"ये� प्रम�णे�त पासुरून वी दा'न्ह� थर पाक्क्ये� गे�ठी%च� ट�का� (स्थिक्वील्ट) घे�लन शिशोवील� असुत� बानणे��र� का�पाडा. क्वीशिचत ये� दा'न थर��त एखा�दा� अस्तरह� घे�लत�त. उबादा�र कापाडा� (जू�का4ट, का'ट), अस्तर, पा��घेरूणे, झा'पा�वीये�च� बा�दिदास्त गे�दा2, च�दार इत्ये�दा�कारिरत� ह� वी�पारत�त. गे'धाडा�, वी�काळे वी� ल�पा�ट� ह� ये�च� गे"ः�म�णे रूपा म्हणेत ये�ईल.

दुह�र� का�पाडा ः� (डाबाल क्ल�थ). त�ण्ये�च्ये� धा�ग्ये��च� दा'न सु�च आक्षिणे बा�ण्ये�च्ये� धा�ग्ये��च� दा'न वी� एका सु�च एका�च म�गे�वीर एका�च वी�ळे2 ल�वीन का�पाडा�च� एकाम�का��त गे��तल�ल� दा'न थर निवीणेन बाननिवील�ल� का�पाडा. ह� थर पा�ढी2ल वी� म�गे�ल बा�जूवीर�ल निवीशिशोष्ट दा'ऱ्ये��न� एकानित्रात बा��धाल��ल� असुत�त. दा'न्ह� बा�जू�च� र�गे वी� न��का�म क्षिभन्न-क्षिभन्न असुल्ये�सु का�पाडा उलटसु�लट वी�पारत� ये�त�. दा'न थर निनरनिनर�ळ्ये� धा�ग्ये��च� निवीणे�च� वी� पा'त�च� असु शोकात�त. ह� का�पाडा ओव्हरका'ट, पा��घेरूणे�, गे�ळेणे का�पाडा, निफैत� वीगे)र�कारिरत� वी�पारत�त.

दा'न्ह� बा�जू�न� वी�पारण्ये�ये'ग्ये का�पाडा ः� का'णेत्ये�ह� बा�जून� वी�पारत� ये�ईल असु� का�पाडा. अशो� का�पाडा�च्ये� दा'न्ह� बा�जू त�त'त�त सु�र"ये� असुत�त. त्ये�म�ळे� शिशोवीत�न� खा�सु का�ळेजू� घ्ये�वी� ल�गेत न�ह�. पा�ष्काळेदा� दा'न्ह� बा�जू�च� पा'त वी� त्ये�वीर�ल न�� एका�च तऱ्ह�च� नसुत�; पाणे दा'न्ह� बा�जू�न� का�पाडा वी�पारण्ये�ये'ग्ये असुत�. का�ह� कापाडा�ह� (उदा�., स्वी�टर) दुह�र� निवीणेका�म कारून उलट वी� सु�लट घे�लत� ये�ण्ये�सु�रखा� बाननिवीत�त.

दा'सु�त� का�पाडा ः� त�ण्ये�त वी� वी�ण्ये�तह� दुह�र� धा�गे� घे�ऊन निवीणेल�ल� सु�त� का�पाडा. सु�ध्ये� निवीणे�च� ह� का�पाडा मजूबात असुत�.

धा�वीळे2 ः� सु'वीळ्ये�त न�सु�वीये�च� ल'कार�च� जू�डा�भरडा� वीस्त्रा. काधा�काधा� पा��घेरण्ये�सु�ठी% ये�च� उपाये'गे ह'त'.

पा�न न. 1230 डा�वी� बा�जूधापाd¢वी का�पाडा ः� निफैरत्ये� र�गे��च� र�शोम� का�पाडा. सु�म�न्येपाणे� निहरवी� वी ल�ल र�गे ये�त एकानित्रातपाणे� वी�पारत�त. ह� सुवी: प्रका�रच्ये� कापाड्या��सु�ठी% वी�पारत�त.धा'तर ः� सुरळे निवीणे�च� तलम वी� मध्येम वीजून�च� वी खा�सु धा'तर�सु�ठी% बाननिवीण्ये�त ये�णे�ऱ्ये� का�ठी�च्ये� का�पाडा�ल� धा'त� म्हणेत�त. ये� का�पाडा�च� का'ठी� का'ठी� कापाडा�, म��डा�सु� (फै� ट�, पा�गे'ट�), उपारणे� वीगे)र�कारिरत�ह� वी�पार ह'त'. ह� सु�म�न्येत� निवीर�जिजूत असुत�. ये�च� ल��बा� 2.7 त� 4.5 म�. वी रुं� दा2 (उ�च�) 111 त� 137 सु�.म�. असुत�. र�शो�म का�ठी% धा'तर�ह� प्रशिसुद्धां आह�त.

Page 26: Vishvkosh 1214 to 1238

न आकासुणे�र� का�पाडा ः� सुवी:सु�धा�रणे धा�ल�ईमध्ये� र�गे न जू�णे�र� वी न आटणे�र� का�पाडा. सु�म�न्येपाणे� ये� का�पाडा�च� तशो� पार��� घे�ऊन खा�त्रा� का� ल�ल� असुत�. सुन्फै'र�येद्धिंझाEगे ह� ये� का�पाडा�वीर कारण्ये�त ये�णे�र� एका प्रनिका"ये� आह�. ये�च� कापाडा�ह� धा�ल�ईत आटत किंकाEवी� निवीटत न�ह�त. ये�न� कापाडा� उभ्ये� वी आडाव्या� दिदाशो��त एका टक्क्ये�पा��� जू�स्त आका"सुत न�ह�त. (का�पाडा�वीर�ल अ�धिमम सु�स्कारणे.)न निवीणेल�ल� का�पाडा ः� र�सु�येनिनका बा�धाका��न� त�त गे��तवीन अथवी� निवीशिशोष्ट त�त ये��नित्राका बाळे, र�झा�न, र�सु�येनिनका निवीनिका"ये�, आद्र:त�, दा�बा वी उष्णेत� ये��च्ये� मदात�न� शिचकाटवीन तये�र कारण्ये�त ये�णे�र� का�पाडा. नFपानिकान, पा�सुण्ये�च� फैडाका4, चह�च� तबाका, काm नित्राम च�मडा� इत्ये�दा�कारिरत� ह� वी�पारत�त.नळे2सु�रखा� का�पाडा ः� ये�त्राम�गे वी� ये��नित्राका सु�ये��च्ये� मदात�न� बाननिवीण्ये�त ये�णे�र� काडा� (बा�जू) नसुणे�र� नळे2सु�रखा� का�पाडा. अ�तवी:स्त्रा�, निबानकाडा��च� (जू'डारनिहत) ह'जिजूयेर� कापाडा�, उशो�च� अभ"ः� वीगे)र�सु�ठी% ह� का�पाडा वी�पारत�त. म�"येत्वी� ह� सु�त� वी शिलननच� असुत�.न�निवीका (ऍडाधिमरFल्ट2) का�पाडा ः� न�निवीका दाल�त�ल अधिधाका�ऱ्ये��च्ये� गेणेवी�शो�कार�त� वी�पारण्ये�त ये�णे�र� मजूबात का�पाडा. म�ल्टन का�पाडा�सु�ठी% बा'ल� भ�षे�त ह� शोब्दा वी�पारत�त.निनन�न का�पाडा ः� तलम, म�ल�येम, वीजून�ल� हलका� , सु�ध्ये� निवीणे�च� वी जूवीळेजूवीळे पा�रदाशो:का असु� वी�येलसु�रखा� का�पाडा. ह� सु�त�, र�शोम� वी� काm नित्राम धा�ग्ये�च� असुत�. पा�तळे पाडादा�, स्त्रिस्त्राये��च� उ�च� अ�तवी:स्त्रा� वीगे)र�सु�ठी% ह� वी�पारत�त.न)नसुका ः� तलम, वीजून�ल� हलका� , मऊ वी सु�ध्ये� निवीणे�च� सु�त� का�पाडा. पा�ष्काळे वी�ळे� मसु:र�येझा�शोन कारून ये�ल� चमका आणेल�ल� असुत�. म�ल��च� कापाडा�, उ�च� अ�तवी:स्त्रा� वीगे)र�कारिरत� ह� वी�पारत�त.पाटO ट� का�पाडा ः� र�गे�त त�णे� असुल�ल� पा�पाल�नसु�रखा� का�पाडा. ह� म�"येत� पा�येजूम्ये�सु�ठी% वी�पारत�त.पाटO ट2 का�पाडा ः� ये��नित्राका सु�ये��न� निवीणेका�म कारत�न� का�पाडा�च्ये� खा�लच्ये� बा�जूसु दिढील� ट�का� सु'डान त्ये��मधान दुसुर� अस्तर�सु�रखा� पा�तळे थर निवीणेन बाननिवील�ल� नळे2सु�रखा� का�पाडा. म�"ये बा�जू भर�वी दिदासु�वी� म्हणेन ये�वीर न�तर प्रनिका"ये� कारत�त. ऊबा र�हण्ये�सु�ठी% ह� का�पाडा अवीयेवी�भ'वीत� गे��डा�ळेन वी�पारत�त.पाटO ट्या��सु�ठी%च� का�पाडा ः� उद्यो'गेधा�द्यो��त वी�पारण्ये�त ये�णे�ऱ्ये� पाटO ट्या��सु�ठी% बाननिवीण्ये�त ये�णे�र� का�पाडा. बाहुधा� ह� जू�डा, खाळे न दिदाल�ल� डाका असुत�. ह� निनरनिनर�ळ्ये� रुं� दा�च� तसु�च सु�त�, र�ये�नच� असुत�. व्ह� (त) d�दा�च�ह� पाटO ट� असुत�त. च�का� निफैरनिवीण्ये�सु�ठी% वी� म�ल वी�हून न�ण्ये�सु�ठी% ये��च� उपाये'गे ह'त'.पात�का� (बा�टिंटEगे) का�पाडा ः� सु)लसुर निवीणे�च� सु�त� वी� ल'कार�च� का�पाडा. बाहुधा� गेडादा (बाऱ्ये�चदा� भडाका) र�गे�च� वी काधा�काधा� ह� d�पा�ल असुत�. म�"येत्वी� पात�का�, निनशो�णे�, ध्वीजू, शो'क्षिभवी�त का�म ये��कारिरत� वी उद्यो'गेधा�द्यो�त ह� का�पाडा वी�पारत�त.

पा�न न�. 1230 उजूवी� बा�जूपारम�ट� का�पाडा ः� दा'न धा�गे� वीर वी एका खा�ल� ये� पाद्धांत�न� सु�त� त�णे� वी ल'कार� धा�ग्ये��च� बा�णे� असुल�ल� का�पाडा. ह� वीजून�ल� हलका� असुन कापाड्या��सु�ठी% वी�पारत�त.पाका7 ल का�पाडा ः� तलम, घेटO ट, वीजून�ल� हलका� , सु�ध्ये� निवीणे�च� वी मसुल�नपा��� मऊ सु�त� का�पाडा. बाहुधा� ह� d�पा�ल असुत�. म�ल~च� कापाडा�, सुदार�, पा�येजूम� ये��कारिरत� ह� वी�पारत�त.पाFर�मटO ट� का�पाडा ः� म�रिरन' म�ढी2च� ल'कार वी र�शो�म वी� सुत ये��च्ये�पा�सुन बाहुधा� दिटO वील निवीणे�न� निवीणेल�ल� वीजून�ल� हलका� का�पाडा. ह� कापाड्या��कारिरत� वी�पारत�त. ऑस्ट्रे�शिलये�त�ल ये�च न�वी�च्ये� गे�वी�वीरून ह� न�वी पाडाल� असु�वी�.पा�इल (लवीदा�र) का�पाडा ः� पा�ष्काळे प्रम�णे�त फैरशो� सु�म्ये असुणे�र� मखामल�सु�रखा� (व्ह�लO व्ह�टसु�रखा�) का�पाडा. ह� मऊ वी� खारखार�त पाणे दिदासु�येल� आकाषे:का असुत�. जू�दा� घे�तल�ल्ये� त�ण्ये��च्ये� धा�ग्ये��च्ये� ठीर�निवीका ल��बा�च्ये� फै�सु��न� (ट�क्ये��न�) का�पाडा�च� पाmष्ठभ�गे झा�काल� जू�ईल अशो� र�त�न� बाननिवील�ल� का�पाडा. ह� फै�सु सु�र"ये� ल��बा�च�, काम� अधिधाका ल��बा�च� (आकाm त�सु�ठी%), तसु�च ठीर�निवीका अ�तर�वीर का�पात�त वी� तसु�च ठी� वीत�त. वी�ण्ये�च्ये� धा�ग्ये��पा�सुनह� फै�सु बाननिवील� जू�त�त. टर्गिकाEशो ट�वी�ल, व्ह�लO व्ह�ट, व्ह�लO व्ह�ट2न, फैर्गिनEचरवीरच� आच्छ�दान�, का�डा� :र�ये, प्लशो, काm नित्राम फैर, पा�वीडार-पाफैच� का�पाडा, गे�शिलच� इ. ये� का�पाडा�च� प्रका�र आह�त.पा�येन� का�पाडा ः� अननसु�च्ये� पा�न��पा�सुन धिमळेणे�ऱ्ये� त�त�पा�सुन बाननिवीण्ये�त ये�णे�र� का�पाडा. ह� सु��दार, पा�रदाशो:का वी का�ह�सु� त�ठीर असुत�. पा�येलट का�पाडा ः� मजूबात, जूडा, भरडा वी बाहुधा� दिटO वील निवीणे�च� ल'कार� का�पाडा. बाहुधा� गेडादा निनळे� र�गे दा�त�त. न�वी�ड्या��च� का'ट वी अन्ये भक्काम कापाड्या��सु�ठी% ह� वी�पारत�त.पा�पाल�न का�पाडा ः� भ�रत�त�ल म�"येत्वी� सुदाऱ्ये�सु�ठी% वी�पारल� जू�णे�र� सु�ध्ये� निवीणे�च�, दिटका�ऊ का�पाडा. त�ण्ये�च्ये� धा�ग्ये��च� सु�"ये� बा�ण्ये�च्ये� धा�ग्ये��च्ये� सु�"ये�पा��� जू�स्त असुन त�ण्ये�च� धा�गे� बा�ण्ये�च्ये� धा�ग्ये�हून बा�र�का असुत'. ये�म�ळे� का�पाडा�वीर आडाव्या� धा�ग्ये��च्ये� उठी�वीदा�र र�षे� दिदासुत�त. आयेल#डामध्ये� र�शोम� त�णे� वी वीस्ट7डा बा�णे�, तर

Page 27: Vishvkosh 1214 to 1238

अम�रिरका� त ये�कारिरत� सु�त�, र�शोम�, ल'कार� वी� र�ये�नच� धा�गे� वी�पारत�त. पा�येजूम�, खा�ळे�डा �च� कापाडा�, शो'क्षिभवी�त कापाडा� वीगे)र�सु�ठी% ह� वी�पारत�त. चच:मधा�ल वी�पार�वीरून पा'पाच्ये� आदार�पा'ट2 ह� न�वी दा�ण्ये�त आल�.निपाका का�पाडा ः� निवीणेका�म कारत�न� मधान घेटO ट, उचलल�ल्ये� धा�ग्ये��न� ओळे2 तये�र कारून बाननिवील�ल� का�पाडा. ओळे2 बाननिवीणे�र� धा�गे� वी�ण्ये�च� असुत�त. ह� का�ह�सु� जूडा, अनितशोये दिटका�ऊ का�पाडा सु�म�न्येपाणे� सु�त� असुत�. काधा�काधा� र�ये�न वी� र�शोम�च�ह� बाननिवीत�त. ह� दिदासु�येल� ओबाडाधा'बाडा असुत�. ह� स्त्रिस्त्राये�-म�ल��च� कापाडा�, सुदार�, बा�ड्या�, का�लर, काफै, ट'प्ये� वीगे)र�सु�ठी% वी�पारत�त.पा�त��बार ः� जूरत�र� रुं� दा का�ठी�च� तलम घेटO ट निवीणे�च� र�शोम� वीस्त्रा. ये�च� रगे निपावीळे� असुन ह� ह�तम�गे�वीर निवीणेत�त. काधा�काधा� ये�त एका धा�गे� ल�ल र�गे�च� असुत'. अरुं� दा का�ठी�च्ये� वी� का�ठी नसुल�ल्ये� अशो� सु'वीळ्ये�च्ये� न�सु�वीये�च्ये� वीस्त्रा�ल� कादा म्हणेत�त.पा�त्ता का�पाडा ः� (का�शोगेर). काम� प्रत�च्ये� ल'कार�पा�सुन का�श्म�र वी लगेतच्ये� भ�गे�त बाननिवीण्ये�त ये�णे�र� का�पाडा.पाmष्ठभ�गे� खाळे दिदाल�ल� का�पाडा ः� का�पाडा�च्ये� पा�ठी%म�गेच्ये� भ�गे�ल� भरपार खाळे ल�वील�ल� सु�त� का�पाडा. ये�म�ळे� का�पाडा वीजूनदा�र ह'त�. ह� निवीनिवीधार�गे� असुन पा�स्तका बा��धाणे�सु�ठी% वी�पारत�त. धा�तल्ये�न� आक्षिणे घे�तल्ये�न�ह� ये�वीरच� खाळे सुहजूपाणे� निनघेन जू�त�.

पा�न न�. 1231 डा�वी� बा�जूपा)ठीणे� ः� दा'न्ह� बा�जू�न� एकासु�रखा� वी�लबा�टO ट2 असुणे�र� रुं� दा वी ठीसुठीशो�त का�ठी आक्षिणे सु�पाणे: पादार जूर�च� असुल�ल� स्त्रिस्त्राये��च� गेभ:र�शोम� वीस्त्रा. ह� मह�र�ष्ट्री�ये पार�पार�च� एका वी)शिशोष्टO ये आह�. (पा)ठीणे�).

पा�गे� का�पाडा ः� म�ळे�त च�नमध्ये� ह�तम�गे�वीर बाननिवीण्ये�त ये�णे�ऱ्ये�, वीजून�ल� हलक्ये�, खारबार�त वी बादा�म� र�गे�च्ये� टसुर र�शोम� का�पाडा�च� न�वी. पान-का4 (स्वीत� स्वीत�च्ये� ह�तम�गे�वीर निवीणेल�ल�) ये� शिचन� शोब्दा�वीरून ह� न�वी आल� आह�. उन्ह�ळे2 कापाडा�, पाडादा� वीगे)र�कारिरत� ह� वी�पार�त. आत� मऊ सु�ध्ये� निवीणे�च्ये� मसु:र�इज्ड सु�त� का�पाडा�ल� ह� न�वी दा�त�त. ये�च� र�शोम� पा�गे�शो� सु�म्ये नसुत�. ह� का�पाडा पा'षे�खा, पा�येजूम�, अस्तर वी का�ह� शो'क्षिभवी�त का�म� ये�सु�ठी% वी�पारत�त.

प्रशिसुडा�ट का�पाडा ः� सु�त� धा�ग्ये��च� त�णे� वी ल'कार�च� वी�णे� वी�पारून पा�च धा�ग्ये��च्ये� सुFट2न निवीणे�न� बाननिवील�ल� का�पाडा. ह� दुह�र� म्हणेजू� नळे2सु�रखा� असुत�.

प्लशो का�पाडा ः� पा�इल का�पाडा�च� प्रका�र. ये�त�ल फै�सु��च� ल��बा� 0.3 सु�म�.पा��� अधिधाका असु�. ह� र�शोम�, र�ये�नच�, म'ह�रच� वी� सु�त�ह� असुत�. पाडादा�, कापाडा�, गे�शिलच�, ह�तम'जू�, का'ट, का� पा (गेळ्ये�भ'वीत� उपावीस्त्रा) वीगे)र�कारिरत� ह� वी�पारत�त. र�ये�न प्लशो सु�त� प्लशोसु�रखा� दिदासुत� वी त्ये��च� उपाये'गेह� सु�रखा�च आह�त.

प्ल�डा का�पाडा ः� त�ण्ये�वी�ण्ये�कारिरत� वी�गेवी�गेळ्ये� र�गे��च� धा�गे� वी�पारून बाननिवील�ल� र�गे�बा�र�गे� (बाहुर�गे�) च�काट2 असुणे�र� का�पाडा. सुवी:सु�धा�रणेपाणे� ये�कारिरत� र�गे�त सुतच वी�पारत�त. म�त्रा बाहुर�गे�, च�काट2 d�पाल�ल्ये� का�पाडा�ल�ह� ह� न�वी दा�त�त.

फैरसु�रखा� का�पाडा ः� फैरप्रम�णे� दिदासुणे�र� का�पाडा. र�गे वी बान�वीट ये�न�सु�र ये�ल� निनरनिनर�ळे2 न�वी� पाडाल� आह�त. उदा�., काm नित्राम पार्थिशोEयेन ल�बा, काm नित्राम सु�ल.

फै4त ः� निनरनिनर�ळ्ये� निवीणे~च�, निवीनिवीधा प्रका�रच्ये� धा�ग्ये��च� खा�सु म�गे�वीर निवीणेल�ल� अरुं� दा पाटO ट्या��च्ये� रूपा�त�ल का�पाडा. ये�च� रुं� दा2 वी�गेवी�गेळे2 असुत�. झा�लर, सुजू�वीट2 का�म इत्ये�दा�सु�ठी% ह� वी�पारत�त. ट�काल�खान निफैत�सु�ठी% तलम घेटO ट निवीणे�च� सु�त� (र�शोम� वी र�ये�नच�ह�) का�पाडा वी�पारत�त.

फै� लकार� का�पाडा ः� निवीशो�षेकारून पा�जू�बा�त न��का�म का� ल�ल्ये� का�पाडा�सु�ठी% रूढी असुल�ल� न�वी. सु�म�न्येत� ये�त सु�त� अथवी� र�शो�मधिमक्षिश्रांत का�पाडा�च्ये� च�दार�वीर सु�त�, र�शोम� वी� ल'कार� धा�ग्ये��न� भरतका�म का� ल�ल� असुत�. शो'क्षिभवी�त का�म, आच्छ�दान� वीगे)र�सु�ठी% वी�पारत�त. (फै� लकार�).

फै ल�डा: का�पाडा ः� वीजून�ल� हलका� , चमकादा�र, मऊ आक्षिणे सु�ध्ये� वी� दिटO वील निवीणे�च� का�पाडा. म�ळे�त ह� र�शोम�पा�सुन बानवी�त. आत� न�येल�न, र�ये�न, वीस्ट7डा धा�ग्ये��पा�सुनह� बाननिवीत�त. ह� d�पा�ल असुन पा�रुंषे��च� कापाडा�, न�काट�ये, गेळेपाटO ट� निकाम'न', झागे� वीगे)र�कारिरत वी�पारत�त.

फै� ल्ट (नमदा�) ः� ल'कार, का� सु, फैर, इतर त�त किंकाEवी� ल'कारधिमक्षिश्रांत त�त वी�पारून बाननिवील�ल� वी�णेरनिहत, जू�डा भर�वी का�पाडा. उष्णेत�, आद्र:त�, पा�णे� वी घेषे:णे ये��च� उपाये'गे कारून ये�त�ल त��त दा�बाल� वी एकाम�का��त गे��तनिवील� जू�त�त. काधा�काधा� निवीणेल�ल� का�पाडाह� ये�कारिरत� वी�पारत�त. र�सु�येनिनका सु�स्कारणे�न� किंकाEवी� ल�खा, खाळे ल�वीन ह� काडाका कारत�त. ट'प्ये�, कापाड्या��त वी फैर्गिनEचरमध्ये� भरण्ये�सु�ठी%, आच्छ�दान�सु�ठी%, अस्तर�सु�ठी%, निपाये�न'च्ये� ह�त'ड्या��न� ल�वीण्ये�सु�ठी%, बा�जू�च्ये� पा�ट2त वीगे)र�त ये�च� वी�पार कारत�त. (फै� ल्ट).

Page 28: Vishvkosh 1214 to 1238

फ्लFन�ल ः� का�पाडा�च्ये� वीरच्ये� बा�जूवीर त�त�च� ट'का� आणेन त्ये��न� पाmष्ठभ�गे झा�काल� जू�ऊन बानल�ल� मऊ वी उबादा�र का�पाडा. ये� त�त�म�ळे� का�पाडा लवीदा�र (फै ल असुल�ल�) दिदासुत�. सु�धा� वी दिटO वील वी�णे असुल�ल्ये� का�पाडा�त निवीणेका�म कारत�न�च थ'ड्या� निपाळे�च्ये� आखाडा त�त�च�

पा�न न�. 1231 उजूवी� बा�जू भर वी ये� त�त�च� अगे"ः� हळेवी�रपाणे� ओढीन घे�ऊन पाmष्ठभ�गे�वीर आणेत�त. ह� सु�त�, ल'कार�, र�ये�न वी� सु�धिमश्रां धा�ग्ये��च� असुत�. निवीनिवीधा प्रका�रच� कापाडा�, आच्छ�दान�, स्वीच्छत�सु�ठी%ह� फैडाका4 वीगे)र�सु�ठी% ह� वी�पारत�त. (फ्लFन�ल).

फ्लFन�ल�ट का�पाडा ः� (निकाम'न' फ्लFन�ल). वीजून�ल� हलका� , सु�ध्ये� निवीणे�च� वी एका� बा�जूसु आखाडा त�त असुल�ल� मऊ सु�त� का�पाडा. बाहुधा� d�पा�ल वी� र�गे�त असुत�. पा�येजूम�, र�त्रा�च� झागे�, म�ल��च� कापाडा�, निकाम'न', अस्तर, रजूई वीगे)र�सु�ठी% ये�च� उपाये'गे कारत�त.

फ्ल�सु का�पाडा ः� जूडा, जू�डा, घेटO ट वी ल'कार�सु�रखा� पाmष्ठभ�गे असुल�ल� ल'कार�च� का�पाडा. लवीदा�र ल��बा त�त�म�ळे� ह� असु� दिदासुत�. ओव्हरका'ट, जू�का4ट वीगे)र�कारिरत� ये�च� उपाये'गे ह'त'.

बा�गे�ल पाटO ट� ः� पा��ढीर� वी र�गेत असु� आलटन पा�लटन पाटO ट� असुल�ल� दिटO वील निवीणे�च� जू�डा सु�त� वी� ल'कार� का�पाडा. स्काट:, झागे� इ. कापाड्या��सु�ठी% वी�पारत�त.

वीकार�म का�पाडा ः� सु�ध्ये� निवीणे�च� भरडा, निवीरनिवीर�त वी खापा खाळे दिदाल�ल� का�पाडा. ह� सु�त�, फ्लFक्सुच�, ह��पाच� वी� का� सु��च� असुत�. निवीरनिवीर�त निवीणे�च�, खाळे दिदाल�ल� सु�त� का�पाडा�च� दा'न थर एकाम�का��न� शिचकाटवीनह� ह� तये�र कारत�त. ह� त�ठीर असुत�. अस्तर वी मळे का�पाडा ये��च्ये�त घे�लन कापाड्या�ल� आका�र दा�ण्ये�सु�ठी% वी त�ठीरपाणे� आणेण्ये�सु�ठी% ह� म�"येत्वी� वी�पारत�त. ट'प्ये��च� मळे आका�र, पा�स्तका-बा��धाणे�, स्त्रिस्त्राये��च� वीस्त्रा�, का�तडा� कापाडा� वीगे)र�तह� ये�च� वी�पार कारत�त.

वीरलFपा का�पाडा ः� (किंकाEत�न). त�गे, ह�पा तत्सुम त�त�पा�सुन बाननिवील�ल� जू�डा, भक्काम वी भरडा का�पाडा. पा'त�, निपाशोव्या�, अस्तर वीगे)र�सु�ठी% ह� वी�पारत�त. क्वीशिचत ह� dपा�ई कारून पाडादा� वी सु�शो'भन�सु�ठी%ह� वी�पारत�त.

बालन का�पाडा ः� घेटO ट निवीणे�च� भक्काम का�पाडा. ये�वीर सु�म�न्येत� रबार�च� पा�तळे थर दा�त�त. वीजून�ल� हलका4 निवीम�न�, ग्ल�येडार, बालन वीगे)र� आच्छ�दाण्ये�सु�ठी% वी का�ह� निवीशिशोष्ट कापाड्या��सु�ठी% ह� वी�पारत�त. भरडा प्रका�र ट�काल�खान ये�त्रा�च्ये� निफैत~सु�ठी% वी�पारत�त.

बाहुपादार� का�पाडा ः� का�पाडा�च� दा'न वी� अधिधाका थर रबार, र�झा�न, आसु�जूका इ. तसु�च उष्णेत� वी दा�बा ये��न� एकात्रा शिचकाटवीन बाननिवील�ल� का�पाडा. शोट:च� का�लर, अस्तर, पा�दात्रा�णे� ये��मध्ये� तसु�च उद्यो'गेधा�द्यो�त वी ये�त्रा'पाकारणे�त ह� का�पाडा वी�पारत�त. ह� धा�त� ये�त�.

वी�टल शिलनन ः� ह�त�न� निवीणेल�ल�, अधा�: म�टर पान्ह्यू�च� वी आयेल#डामध्ये� बानणे�र� शिलननच� जू�डा�भरडा� का�पाडा. बा�डा'शिलअर का�पाडा ः� खा�का4/ऑशिलव्ह र�गे�च�, सु�ध्ये� निवीणे�च�, मजूबात का�पाडा. पा�ष्काळेदा� दावीनिवीर'धा�

प्रनिका"ये� ये�वीर कारत�त. का�डात�सु��च� पाटO ट�, ह�तगे'ळे� वी�हून न्ये�वीये�च� पाटO ट� वीगे)र� सुवी: प्रका�रच्ये� पाटO ट्या��सु�ठी% ह� वी�पारत�त.

बा�दिटका का�पाडा ः� बा�दिटकाका�म कारून बाननिवील�ल� का�पाडा. निवीशो�षेत� काल�का� सुर�च्ये� वीस्त�कारिरत� असु� का�पाडा बाननिवीत�त.

बा�त�स्त का�पाडा ः� झा�� बा�त�स्त ये� फै"ः�च त�त्राज्ञा��न� निवीणेल�ल्ये� वी चमकादा�र र�षे�काm त� असुणे�ऱ्ये� सु�त� का�पाडा�ल� म�ळे�त ह� न�वी दा�ण्ये�त आल� ह'त�. ये�च� अन�का प्रका�र न�तर पा�ढी� आल� असुन का�ह� पा�ढी2लप्रम�णे� आह�त. सु�धा� वी�णे वी वीजूनदा�र असु� जू�निकाट�, अस्तर वीगे)र�सु�ठी% वी�पारल� जू�णे�र� का�पाडा; उत्ताम प्रत�च्ये� ल'कार�पा�सुन बाननिवील�ल�, वीजून�ल� हलका� वी म�ल�येम आक्षिणे खा�सु कारून ख्रि¨स्त� क्षिभ��णे~च्ये� झाग्ये�कारिरत� वी�पारण्ये�त ये�णे�र� का�पाडा; र�शोम�च� तलम, आकाm त� असुल�ल� वी उन्ह�ळ्ये�त वी�पारण्ये�सु ये'ग्ये असु� का�पाडा; बाहुत�का शिलननपा��� मऊ वी तलम असु� शिलनन बा�त�स्त का�पाडा वीगे)र�. निनरनिनर�ळे� पा'षे�खा, स्त्रिस्त्राये��च� उ�च� अ�तवी:स्त्रा�, उस्तर� इत्ये�दा�कारिरत� बा�त�स्त का�पाडा वी�पारत�त.

पा�न न�. 1232 डा�वी� बा�जू निबाआझा का�पाडा ः� शिलननच्ये� का�पाडा�च� एका प्रका�र. सु�ध्ये� निवीणे�च्ये�, वीजून�ल� हलक्ये�, पा��ढीऱ्ये� वी चमकादा�र सु�त� का�पाडा�ल�ह� ह� न�वी आह�. शिलननसु�रखा� दिदासु�वी� म्हणेन त्ये�वीर निवीशिशोष्ट प्रका�रच� अ�नितम सु�स्कारणे (खाळे दा�णे�, इस्त्रा� कारणे� वी बाहुधा� मसु:र�येझा�शोन) कारत�त. कापाड्या��सु�ठी% ये�च� उपाये'गे ह'त'.

Page 29: Vishvkosh 1214 to 1238

बा�व्हर का�पाडा ः� बा�व्हरच्ये� फैरसु�रखा� दिदासुणे�र� जू�डा, दिटO वील ल'कार� का�पाडा. पाmष्ठभ�गे सुक्ष्म त�त�मये वी मऊ असुत'. ओव्हरका'ट�सु�ठी% ह� वी�पारत�त. अशो�च तऱ्ह�च� सु�त� का�पाडा का�मगे�र वी खा�ळे�डा ये��च� कापाडा�, पा�दात्रा�णे��च� अस्तर वीगे)र�सु�ठी% वी�पारत�त.

बा�का शिलनन ः� खाळे ल�वीन काडाका का� ल�ल� शिलननच� का�पाडा. का�लर, पाटO ट� ये��न� काडाकापाणे� आणेण्ये�सु�ठी%, तसु�च पा�स्तका-बा��धाणे�त ह� वी�पारत�त.

बा�चर शिलनन ः� भक्काम, जू�डा, सु�ध्ये� निवीणे�च� धा�वीट शिलनन का�पाडा. खा�ट2का जू� जू�का4ट वी अ�गेर"ये�सु�ठी% वी�पार�त म्हणेन ह� न�वी पाडाल�. सुत वी र�ये�नपा�सुनह� असु� का�पाडा तये�र कारत�त.

बा)झा (बा�एट�जू) का�पाडा ः� सु�म�न्येपाणे� भडाका र�गे��त (निहरवी�, त��बाडा�) र�गेनिवील�ल� ल��बा त�त�मये, जू�डा�भरडा�, सु�ध्ये� निवीणे�च� ल'कार�च� का�पाडा. ह� सु�त�ह� बाननिवीत�त. ह� फै� ल्टच� नक्काल म्हणेत� ये�ईल. ध्वीनिनशो'षेणे वी शो'का� सुमधा�ल अस्तर, पाडादा�, निबाशिलअडा: ट�बाल�वीर�ल आवीरणे, कापाडा� इत्ये�दा�सु�ठी% ये�च� उपाये'गे कारत�त.

बा'शिलव्हिव्हये� का�पाडा ः� मऊ, वीजून�ल� हलका� , मखामल�सु�रखा� त�त�मये का�पाडा. ह� ल'कार� वी� वीस्ट7डा धा�ग्ये�च� असुन पा�ष्काळेदा� ये�त म'ह�र वी� अल्पा�का� धा�गे� असुत'. का'ट, सुट, अ�गेरखा� ये��सु�ठी% ह� वी�पारत�त.

बा"ः�डा (रुं� दा पान्ह्यू�च�) का�पाडा ः� म�ळे�त रुं� दा (सु�. 67.5 सु�म�. पा��� जू�स्त) म�गे�वीर�ल का�पाडा�ल� ह� न�वी पाडाल�. आत� ये�च� अन�का प्रका�र असुन त्ये�पा)का4 का�ह� पा�ढी2लप्रम�णे� आह�त. रुं� दा र�शोम� का�पाडा; निवीणेका�म�मध्ये�च बा�ण्ये�च� अधिधाका धा�गे� वी�पारून बाननिवील�ल� रुं� दा वी च��गेल्ये� सु�त�च� का�पाडा. मल�येम पाणे जूडा दिदासुणे�र�, म�गे�ल भ�गे�सु दिटO वील वी पा�ढी2ल भ�गेवीर बा��दाका� असुल�ल� ल'कार�च� चमकादा�र का�पाडा (शोट: वी पा'षे�खा�सु�ठी% वी�पारत�त). र�ये�न धा�ग्ये�पा�सुन बाननिवील�ल� जूडा, भर�वी रुं� दा पान्ह्यू�च� का�पाडा (फै� जू�); अम�रिरका� त तलम पा�पाशिलनल� बा"ः�डाक्ल�थ म्हणेत�त (शोट:, पा�येजूम�, उन्ह�ळे2 कापाडा� इत्ये�दा�सु�ठी% वी�पारत�त).

निबा"शिलये�ट�इन का�पाडा ः� मऊ, तलम, चमकादा�र, वीजून�ल� हलका� वी सु�ध्ये� वी� दिटO वील निवीणे�च� का�पाडा. तलम सु�त� त�णे� वी म'ह�र वी� चमकादा�र ल'कार�च� वी�णे� ये�कारिरत� वी�पारत�त. उन्ह�ळे2 कापाडा�, अस्तर वीगे)र�कारिरत� ह� वी�पारत�त.

बा"ः'का� डा ः� (निकानखा�वी). निवीणेका�म कारत�न�च जूFका�डा:च्ये� सु�ह�य्ये�न� सुवी:त्रा आकाषे:का उठी�वीदा�र र�खा�काm त� किंकाEवी� र�गे�त वी�लबा�टO ट2 तये�र कारण्ये�त ये�णे�र� जूडा वी उ�च� का�पाडा. सु'न्ये�च��दा2च्ये� धा�ग्ये��न� (जूर) र�शोम� का�पाडा�वीर उठी�दा�र पाद्धांत�न� शो'भ�दा�येका वी सु��दार न��का�म तये�र ह'ईल अशो� र�त�न� कारण्ये�त ये�णे�ऱ्ये� निवीणेका�म�ल� वी का�पाडा�ल�ह� निकानखा�वी म्हणेत�त. बा"ः'का� डा का�पाडा�च� दाशो:न� वी म�गे�ल बा�जू सुहजूपाणे� वी�गेवी�गेळ्ये� ओळेखात� ये�त�त. पाडादा�, गे�शिलच�, फैर्गिनEचरच� आच्छ�दान, शो'क्षिभवी�त का�म, कापाडा� वीगे)र�कारिरत� वी�पारत�त.

ब्ल�का� ट ः� ल'कार. सु�त किंकाEवी� काm नित्राम धा�गे� किंकाEवी� ये� धा�ग्ये��च� धिमश्रांणे वी�पारून बाननिवील�ल� सु�ध्ये� वी� दिटO वील निवीणे�च� त�त�मये जू�डा का�पाडा. फ्ल�धिमशो निवीणेकार ट�मसु ब्ल�का� ट ये��च्ये�वीरून न�वी पाडाल� असु�वी�. अ�थरण्ये�-पा��घेरण्ये�सु�ठी% म�"येत्वी� ह� वी�पारत�त. ये�च� झागे�ह� कारत�त.

भरतका�म�च� का�पाडा ः� ये��नित्राका सु�ये��च्ये� मदात�न� ज्ये�वीर भरतका�म का� ल� जू�त� असु� का�पाडा. उदा�., शिचकान.

पा�न न�. 1232 उजूवी� बा�जूमखामल ः� (व्ह�ल्व्ह�ट). एका प्रका�रच� अनितशोये मmदू का�पाडा. र�जू�रजूवी�ड्या��च� अ�गेरखा�, तक्क्ये� ल'डा��च� अभ"ः�, दा�निगेन्ये�च्ये� पा�ट्या��च� अस्तर इत्ये�दा�कारिरत� ह� वी�पारत�त.मच्छरदा�णे�च� का�पाडा ः� तलम सु�त�च�, ल�न' निवीणे�च� मच्छरदा�णे�सु�ठी% बाननिवीण्ये�त ये�णे�र� का�पाडा. खा�सु रुं� दा ये��नित्राका सु�ये��न�ह� असु� सु�त� वी� न�येल�नच� का�पाडा निवीणेत�त. ख्रिखाडाक्ये�, बा�बा�गे�ड्या�, पाडादा� इत्ये�दा�कारिरत�ह� ये�च� उपाये'गे ह'त'.मझाO र� का�पाडा ः� (धिमश्रां का�पाडा). र�गेनिवील�ल्ये� वी न र�गेनिवील�ल्ये� का�पासु�च्ये� धिमश्रांणे�च� सुत का�तन त्ये�पा�सुन ह� का�पाडा बाननिवीत�त.मटका� का�पाडा ः� का�पाल�ल्ये� र�शोम�च्ये� का'शो��त�ल धा�ग्ये��पा�सुन बाननिवीण्ये�त ये�णे�र� का�पाडा. ह� धा�गे� त�वीढी� बा�र�का वी� तलम नसुत�त. ह� का�पाडा सुवी:त्रा एकासु�रखा� दिदासुत न�ह�.मद्र�सु का�पाडा ः� च�काट2च�काट2च� शोट: वी पा'षे�खा�सु�ठी% वी�पारण्ये�त ये�णे�र� का�पाडा. ह� वीजून�ल� हलका� वी तलम असुन ये�वीर अन्ये न��ह� असुत�. र�गे सु�म�न्येपाणे� गेडादा वी� भडाकाह� असुत�त. सु�त� वी र�ये�नच� पा�तळे आक्षिणे पाडाद्यो�सु�ठी% बाननिवीण्ये�त ये�णे�र� का�पाडाह� ये�च न�वी�न� ओळेखात�त. प्रत्ये�का धा�ण्ये�सु हळेहळे र�गे जू�णे�र� वी त' का�पाडा�वीर इतरत्रा पासुरणे�ऱ्ये� का�पाडा�ल� र�गेस्त्रा�वी� मद्र�सु का�पाडा म्हणेत�त.

Page 30: Vishvkosh 1214 to 1238

मलमल ः� अनितशोये तलम सु�त�पा�सुन बाननिवील�ल� तलम वी पा�तळे का�पाडा. भ�रत वी पावी: आनिफै"का� त ये�च न�वी�न� ओळेखाल� जू�त�. मसुल�न का�पाडा ः� सुरळे निवीणे�च� घेटO ट सु�त� का�पाडा. ये�च� अगेदा2 पा�तळे (तलम) पा�सुन जू�डापाये#तच� निवीनिवीधा प्रत�च� प्रका�र असुत�त. म�सु'पा'ट�धिमये�त�ल म'सुल ये�थ� प्रथम बाननिवीण्ये�त आल्ये�न� ये�ल� ह� न�वी पाडाल� आह�. अ�तवी:स्त्रा�, एप्रन, अस्तर, पा'षे�खा, च�दार� वी अभ"ः�, आच्छ�दा� वीगे)र�सु�ठी% ह� वी�पारत�त. भ�रत�त सु�म�न्येपाणे� तलम का�पाडा�ल� ह� न�वी दा�त�त. उदा�., डा�क्क्ये�च� मलमल. त�त उ�च� वी किंकाEमत� असुत�.म��जूरपा�ट ः� मद्र2पा'ल्लम ये�थ�ल जू�डा�भरडा� सु�त� का�पाडा. सुवी:सु�धा�रणेपाणे� ह� निवीर�जिजूत का� ल�ल� नसुत�. सुदार�, अभ"ः�, च�दार� वीगे)र�सु�ठी% ह� वी�पारत�त. म�डा�पा'ल्लम का�पाडा ः� सुरळे निवीणे�च�, धा�वीट (निवीर�जिजूत) प्रका�र�पा�सुन त� र�गे�त प्रका�रच� खा�सु सु�त� का�पाडा. म�डा�पा'ल्लम (आत�च� नरसु�पार, तधिमळेन�डा) ये�थ� प्रथम बाननिवीण्ये�त आल्ये�म�ळे� ह� न�वी पाडाल�. ह� निवीनिवीधा तऱ्ह��च्ये� पा'षे�खा��सु�ठी% वी�पारत�त.म�स्थिक्वी:सु�ट का�पाडा ः� वीजून�ल� हलका� , ल�न' निवीणे�च� सु�त�, र�शोम� वी� काm नित्राम धा�ग्ये��च� जू�ळे2दा�र का�पाडा. पाडादा�, उ�च� अ�तवी:स्त्रा�, मच्छरदा�णे�, का�ह� कापाडा� वीगे)र�कारिरत� वी�पारत�त. ह� त�त�रूपा का�च�पा�सुनह� बाननिवीत�त.धिमश्रां का�पाडा ः� अगेदा2 वी�गेवी�गेळ्ये� प्रका�रच� दा'न वी� अधिधाका त�त एकानित्रातपाणे� वी�पारून बाननिवील�ल� का�पाडा. त्ये� त्ये� त�तच� गे�णेवी)शिशोष्टO ये� का�पाडा�त ये�ण्ये�कारिरत� असु� का�पाडा बाननिवीत�त. उदा�., का�टO सुवी�ल (सु�त� वी ल'कार� त�त), ट�र�बा�ल (ट�रिरल�न वी ल'कार� त�त), ट�र�का�ट (ट�रिरल�न वी सु�त� त�त). ल'कार�न� ऊबादा�रपाणे�च� तर ट�रिरल�नम�ळे� लवीकार सु�काण्ये�च� वी सुहजू सु�रका� त� न पाडाण्ये�च� गे�णेधाम: ये�त'. म�णेका�पाडा ः� जू�ड्या�भरड्या� का�पाडा�वीर (उदा�., तरट, काF नव्ह�सु इ.) शो�ष्कान त�ल�च� (हवी�न� सु�काणे�ऱ्ये� त�ल�च�; उदा�., जूवीसु�च� त�ल) किंकाEवी� "र�स्थिक्झान' बाननिवीत�न� वी�पारत�त त्ये� र�सु�येनिनका द्रव्या��च� थर�वीर थर दा�ऊन तये�र का� ल�ल� का�पाडा. निनरनिनर�ळे� ठीसु� वी�पारून त्ये�वीर न�� d�पात�त. म'ट�रगे�डा�च्ये� आसुन��च� अस्तर�, आच्छ�दान�, फैर्गिनEचर (सु'फै�सु�ट) इत्ये�दा�कारिरत� वी�पारत�त. म�ल्टन का�पाडा ः� घेटO ट निवीणे�च�, जूडा वी लवीदा�र का�पाडा. ह� मऊ का�पाडा म�ल्टन (इ�ग्ल�डा) ये�थ� प्रथम बाननिवीण्ये�त आल्ये�न� ह� न�वी पाडाल�.

पा�न न�. 1233 डा�वी� बा�जू जू�का4ट, का'ट, ओव्हरका'ट, गेणेवी�शो वीगे)र�सु�ठी% ह� वी�पारत�त. पावी` ह� सुत वी ल'कार ये��च� तर आत� सु�धिमश्रां धा�ग्ये��च� बाननिवीत�त.

म'एर� का�पाडा ः� उष्णेत�, दा�बा, वी�फै ये��च� निका"ये� कारून ज्ये�च� पाmष्ठभ�गे ल�ट��प्रम�णे� बाननिवीण्ये�त ये�त' असु� का�पाडा. उदा�., टफै� ट�.

म'का� ट का�पाडा ः� सु�त� धा�ग्ये�च� आधा�र असुल�ल� उच्च दाजू�:च� ल'कार� का�पाडा. पाडादा�, अभ"ः�, आच्छ�दान वीगे)र�सु�ठी% ये�च� उपाये'गे कारत�त.

म'लस्त्रिस्कान का�पाडा ः� म'ल ये� शिचच��दार�सु�र"ये� प्र�ण्ये�च्ये� फैरप्रम�णे� दिदासुणे�र�, जू�डा, भक्काम सु�त� का�पाडा. सु�त� बा�णे� वी सुFट2न वी�णे वी�पारून त�त�च्ये� अगे"ः��न� का�पाडा�च� पाmष्ठभ�गे झा�काल� जू�ईल अशो� प्रका�र� निवीणेका�म कारत�त. अस्तर, का�मगे�र��च� कापाडा�, रणेगे�ड्या�च� आच्छ�दान ये��सु�र"ये� उपाये'गे��कारिरत� ह� दिटका�ऊ का�पाडा वी�पारत�त.

म'ह�र का�पाडा ः� अ�गे'र� शो�ळे2च्ये� का� सु��पा�सुन (ल'कार�पा�सुन) बाननिवीण्ये�त ये�णे�र� सु�ध्ये� वी� दिटO वील निवीणे�च� चमकादा�र का�पाडा. म�"येत्वी� अस्तर�सु�ठी% वी�पारत�त. र�गेस्त्रा�वी� (ब्ल�किंडाEगे) का�पाडा ः� का�पाडा अये'ग्ये र�त�न� वी� काम� प्रत�च� र�जूकाद्रव्या� वी�पारून र�गेनिवील्ये�सु अशो� का�पाडा�च� र�गे प्रत्ये�का धा�ल�ईत काम� ह'त' वी इतरत्रा पासुरत'ह�. का�पाडा�वीर�ल ह� पारिरणे�म का�ह� का�ळे ल'कानिप्रये झा�ल� ह'त�. काच्च्ये� र�गे�न� र�गेनिवील�ल्ये� धा�ग्ये��पा�सुन बाननिवील�ल� असु� का�पाडा दाक्षि�णे भ�रत�तन अम�रिरका� त जू�त असु�. ये�ल� ब्ल�किंडाEगे (र�गेस्त्रा�वी�) मद्र�सु असु� म्हणेत.रगे का�पाडा ः� जू�डा, जूडा वी जूधिमन�वीर वी� अन्येत्रा आच्छ�दान म्हणेन घे�ल�वीये�च� ल'कार�, सु�त�, त�गे�च�, र�शोम�, काm नित्राम वी सु�धिमश्रां धा�ग्ये��च� का�पाडा. काधा�काधा� ह� त�त�मये असुत�. रबारल�निपात का�पाडा ः� रबार�च� ल�पा दिदाल�ल� वी� रबार आत घे�सुनिवील�ल� अल�भ�द्यो का�पाडा. रुंग्णे�लये�त�ल च�दार�, लह�न म�ल��च� अ�थरूणे वी चडाO ड्या�, पा�वीसु�त घे�ल�वीये�च� कापाडा� (र�नका'ट) वीगे)र�कारिरत� ह� वी�पारत�त.

Page 31: Vishvkosh 1214 to 1238

रुंम�ल�च� का�पाडा ः� (ट�वी�चिंलEगे). अ�गे पा�सुण्ये�सु�ठी% बाननिवील�ल�, पा�णे� दिटपाणे�र� वी का�ह�सु� खारखार�त पा'त असुल�ल� का�पाडा. ह� सु�त� वी� शिलननच� असुत�. ह� र�गे�त वी सु��दार निकान�र�च� असुत�. रुंम�ल, नFपाका4न इत्ये�दा�कारिरत� ह� वी�पारत�त. भ�रत�त�ल पा�च�ह� ये�त ये�ऊ शोकात�त.र�पा का�पाडा ः� सुरळे निवीणे�च�, र�षे�ये�क्त, बाळेकाट पा�पाल�नसु�रखा� का�पाडा. बा�ण्ये�मध्ये� आलटन पा�लटन तलम वी जू�डा धा�गे� वी�पारल्ये�न� का�पाडा उठी�वीदा�र र�षे�ये�क्त दिदासुत�. ये� र�षे�ये�क्त पारिरणे�म�ल� र�पा ह� न�वी आह�. (कादा�शिचत रिरबा-फै�सुळे2-ये� शोब्दा�च� अपाभ"ष्ट रूपा असु�वी�). ह� सु�त�, ल'कार�, र�शोम�, काm नित्राम धा�ग्ये��च� वी� सु�धिमश्रां धा�ग्ये��च� असुत�. उश्ये��च� अभ"ः�, पाडादा�, पा'षे�खा, न�काट�ये, खा�ळे�डा �च� वी का�मगे�र��च� कापाडा�, गे�शिलच� वीगे)र�कारिरत� ह� का�पाडा वी�पारत�त.ल�स्टिंस्टEगे का�पाडा ः� भक्काम, दिटका�ऊ, तलम पा'त�च� ल'कार� वी� सु�त� का�पाडा. पा�दात्रा�णे� वी निपाशोव्या� ये��च� अस्तर�, फैर्गिनEचरच� आच्छ�दान वीगे)र�सु�ठी% ह� वी�पारत�त.ल¢गे क्ल�थ ः� सुरळे वी घेटO ट निवीणे�च�, काम� पा�ळेदा�र सु�त�च� पा��ढीर� सु�त� का�पाडा. सु��रुंवी�त�ल� ह� म'ठ्या� प्रम�णे�वीर वी हजू�र' म�टर ल��बाच ल��बा निवीणेल� जू�त असु� म्हणेन पाडाल�ल� न�वी पा�ढी�ह� वी�पार�त र�निहल�; पाणे आत� अन�का प्रका�रच्ये� का�पाडा��सु�ठी% ह� न�वी वी�पारत�त. शोट:, अ�तवी:स्त्रा�, आच्छ�दान� वीगे)र�सु�ठी% ह� वी�पारत�त. ल�न का�पाडा ः� तलम धा�ग्ये�च�, वीजून�ल� हलका� , सु�ध्ये� निवीणे�च�, दिटका�ऊ, सु�त� वी� शिलनन का�पाडा. फै"ः�न्सुमधा�ल ल�आ¬ ये�थ� प्रथम बाननिवील्ये�म�ळे� ह� न�वी पाडाल�. ह� वी�येलपा��� काडाका (त�ठी) पाणे आगे#डा�हून काम� काडाका असुत�. पा��ढीर�, र�गे�त वी� d�पा�ल असुत�. स्त्रिस्त्राये�-म�ल��च� कापाडा�, अ�तवी:स्त्रा�, ह�तरुंम�ल, झा�लर वीगे)र�कारिरत� ह� वी�पारत�त.

पा�न न�. 1233 उजूवी� बा�जू शिलनन ः� फ्लFक्सु त�तपा�सुन बाननिवील�ल� मऊ का�पाडा. त� सु�ध्ये� वी� दाम�स्का निवीणे�च� असुत�. कापाडा�, घेरगे�त� वी�पार�च्ये� वी उद्यो'गेधा�द्यो��त वी�पारण्ये�त ये�णे�ऱ्ये� वीस्त, शो'क्षिभवी�त का�म इत्ये�दा�कारिरत� ह� वी�पारत�त. (शिलनन).

शिलनन काF नव्ह�सु ः� ये�च� अन�का प्रका�र असुन त्ये��पा)का4 दा'न महत्त्वी�च� आह�त. (1) च��गेल� पा�ळे दिदाल�ल्ये� धा�ग्ये��पा�सुन बाननिवीण्ये�त ये�णे�र� दिटका�ऊ निवीरळे का�पाडा. ये�च� म�"येत्वी� भरतका�म�सु�ठी% उपाये'गे ह'त'. जू�वी� काF नव्ह�सु ह� ये�च� सुवी�#त ल'कानिप्रये प्रका�र आह�. (2) च��गेल� पा�ळे दिदाल�ल्ये� धा�ग्ये��पा�सुन सु�धा� वी�णे वी�पारून ह� बाननिवील�ल� असुत�. ये� घेटO ट का�पाडा�च� वीजून�ल� हलका� त� भ�र� आक्षिणे खारबार�त त� म�ल�येम असु� पा�ष्काळे प्रका�र आह�त. शिलननसु�रखा� र�ये�नच� का�पाडा ः� र�ये�नच्ये� का�पाडा��च� ह� महत्त्वी�च� गेट आह�. शिलननसु�रखा� पा'त वी रूपा असुल�ल� ह� का�पाडा सु�म�न्येत� सु�ध्ये� निवीणे�च� असुत�. पा�तळे (ह�तरुंम�ल शिलनन) पा�सुन त� अगेदा2 जू�डा (बा�चर शिलनन) असु� ये�च� प्रका�र आह�त. ह� का�पाडा म'ठ्या� प्रम�णे�वीर निवीनिवीधा वीस्त�सु�ठी% वी�पारल� जू�त�. उदा�., ह�तरुंम�ल, स्त्रिस्त्राये�-म�ल��च� कापाडा�, रुंम�ल, च�दार, आच्छ�दान�, अभ"ः�, उन्ह�ळे2 का'ट, का"ः�डा�वीस्त्रा�, सुट वीगे)र�. शिलन'शिलयेम ः� जूधिमन�वीर अ�थर�वीये�च� जूल�भ�द्यो का�पाडा. ऑस्थिक्सुडा�भत अळेशो� त�ल वी इतर पादा�थ: धिमसुळेन त्ये�च� ल�पा किंकाEत�न�वीर दा�ऊन ह� बाननिवीत�त. (शिलन'शिलयेम).ल�न' का�पाडा ः� सु�म�न्येपाणे� वीजून�ल� हलका� , निवीरळे निवीणे�च�, सु�बाका वी उत्ताम प्रत�च� का�पाडा. ह� सु�त�, र�ये�न वी� इतर म�नवीनिनर्मिमEत धा�ग्ये��च� असुत�. ह� निवीणे�च� असुत� म्हणेजू� त�ण्ये��च� रचन� जू�ळे2दा�र दिदासु�ल अशो� असुत� वी ये�त�ल धा�गे� आपा'आपा एका सु'डान एका एका� बा�जूल� सुरकात'. पारिरणे�म� त�णे� वी बा�णे� ये��च� रचन� निवीशिशोष्ट जू�ळे2सु�रखा� दिदासुत�. ये�म�ळे� गे�झापा��� ये�च� पा'त अधिधाका घेटO ट बानत'. पाडादा�, बा�रखा� वीगे)र�कारिरत� ह� वी�पारत�त.ल�निपात का�पाडा ः� लFकार, त�ल, र�झा�न, व्ह�र्गिनEशो, रबार वी� पा�येर'स्थिक्झाल�नच� ल�पा दिदाल�ल� का�पाडा. का�पाडा बा�डावीन, सु�र�न� ल�वीन, दा�बा�खा�ल� काF ल�डारिंरEगे कारून, आत घे�सुवीन वी� थर निनम�:णे कारून असु� ल�पा दा�त�त. ये�म�ळे� मळे का�पाडा�च� वीजून 35% तर� वी�ढीत�. त�ल� का�पाडा, म�णे का�पाडा इ. ये�च� उदा�हरणे� असुन र�नका'ट, ख्रिखाडाक्ये��वीर�ल पाडाद्यो� वीगे)र�कारिरत� ये��च� उपाये'गे ह'त'.ल�म का�पाडा ः� का�पाडा शो'क्षिभवी�त कारण्ये�सु�ठी% त�ण्ये�त वी� बा�ण्ये�त खार� वी� खा'ट2 जूर वी�पारून निवीणेल�ल� का�पाडा. सु�ये�का�ल�न कापाडा�, झा�लर वीगे)र�कारिरत� ह� वी�पारत�त. ल�सु ः� ये��नित्राका सु�ये��च्ये� मदात�न� निवीरळे पाणे निवीनिवीधा आकाm त्ये� वी वी�लबा�टO ट2च� अन�का नम�न� शो'क्षिभवी�त र�त�न� निवीणेल�ल� काम� जू�स्त रुं� दा2च� का�पाडा. ह� निवीणेका�म का�ह�सु� भरतका�म�सु�रखा� असुल�, तर� ये�ल� आधा�र�सु�ठी% का�पाडा ल�गेत न�ह�. ह�त��न� निवीणेल�ल� ल�सुह� असुत�. अ¬दिटका, बाFट�नबा�गे:, ड्रा�झ्डा�न, आयेरिरशो, शिलल�, धिमल�न, न�टिंटEगेFम,

Page 32: Vishvkosh 1214 to 1238

रिरन�सु�न्सु, व्ह�निनसु इ. प्रका�र निवीशो�षे प्रशिसुद्धां आह�त. म�"येत्वी� कापाड्या��च्ये� सु�शो'भन�सु�ठी% ल�सु वी�पारत�त. शिशोवी�ये पाडादा�, ट�बालक्ल�थ, ठीर�निवीका कापाडा�, का�च'ळे2 वीगे)र�कारिरत� ल�सु वी�पारत�त. वीस्ट7डा का�पाडा ः� म�ल�येम, किंवीEचरण्ये�ये'ग्ये, उत्ताम प्रत�च्ये� ल��बा ल'कार� त�त�पा�सुन बाननिवील�ल्ये� धा�ग्ये�पा�सुन निवीणेल�ल� का�पाडा. गेFबाडा~न, सुजू: वीगे)र� ये�च� प्रका�र ह'त. ह� घेटO ट निवीणे�च� वी का� डाका� डा�त असुत�. ह� ल'कानिप्रये का�पाडा निवीनिवीधा प्रका�रच्ये� कापाड्या��कारिरत� वी�पारत�त.वील्काल ः� पा�पार मलबा�र� (बा"ः�स्सु'न�शिशोये� पाFनिपारिरफै� र�) सु�र"ये� वीm��च्ये� अ�तसु�:ल�पा�सुन बाननिवील�ल्ये� वीस्त. ये�ल� का�पाडा म्हणेत� ये�त

पा�न न�. 1234 डा�वी� बा�जू नसुल�, तर� ये�पा�सुन कापाडा� वी का�पाडा�सु�र"ये� दिदासुणे�ऱ्ये� शो'क्षिभवी�त वीस्त बाननिवीत�त.

वी�येल ः� सु�ध्ये� निवीणे�च�, वीजून�ल� हलका� , पा�तळे, तलम वी पा�रदाशो:का अथवी� जूवीळेजूवीळे पा�रदाशो:का असुल�ल� का�पाडा. म�"येत्वी� ह� सु�त� असुत�; पाणे र�शोम�, र�ये�नच� इ. प्रका�रह� आह�त. ह� पा��ढीर�, र�गे�त वी d�पा�ल न�� असुल�ल� असुत�. सु�ड्या�, स्त्रिस्त्राये�-म�ल��च� कापाडा�, पाडादा�, गेळेपाटO ट�, दुपाट्टे�, दिदाव्या��च� आच्छ�दान� वीगे)र�कारिरत� ये�च� उपाये'गे कारत�त.

निवीगेन का�पाडा ः� जू�स्त खाळे दिदाल�ल�, चमकादा�र सु�त� का�पाडा. म�"येत्वी� कापाड्या��मधा�ल अस्तर�सु�ठी% ह� वी�पारत�त.

निवीम�न (एअरप्ल�न) का�पाडा ः� निवीम�न�च्ये� पा�"ये�मध्ये� वी�पारण्ये�त ये�णे�र� मळेच� शिलनन. आत� सु�ध्ये� निवीणे�च्ये� मसु:र�इज्ड वी पा�णे� न शो'षेणे�ऱ्ये� मजूबात सु�त� का�पाडा�ल� ह� न�वी दा�त�त. ये�वीर सु�ल्ये�ल'जू ऍशिसुट�ट लFकारच� प्रनिका"ये� कारून निवीम�न�च� पा�खा, सु�का�णे ये�त्राणे� इत्ये�दा�त ह� वी�पारत�त. शोट:, अ�तवी:स्त्रा�, प्रवी�सु� सु�म�न ये��च्ये�सु�ठी%ह� ह� वी�पारत�त.

वी�किंबाEगे का�पाडा ः� घेटO ट निवीणे�च� मजूबात वी अरुं� दा पाटO ट्टेये��च्ये� रूपा�त�ल का�पाडा. ह� म�"येत्वी� सु�त� असुत�; म�त्रा फ्लFक्सु, त�गे, ह�पा, न�येल�न, सु�धिमश्रां इ. धा�ग्ये��पा�सुनह� ह� बाननिवीत�त. पाटO ट�, वी�दा2, झा�लर वीगे)र�कारिरत� ये�च� उपाये'गे कारत�त. त�ण्ये�त, बा�ण्ये�त किंकाEवी� दा'न्ह~त स्थिस्थानितस्था�पाका त�त वी�पारून लवीशिचका पाटO ट्या�ह� बाननिवीत�त.

व्ह�न�शिशोयेन का�पाडा ः� मऊ, भक्काम वी सु��दार असु� ल'कार�च� वी� सु�त� का�पाडा. त�णे�-सु�म�खा सुFट2न निवीणे�च� ह� का�पाडा र�गे�त धा�ग्ये���च� असुत� वी� न�तर र�गेनिवीत�त. काधा�काधा� ये�च्ये� निकान�र�च� र�गे वी�गेळे� असुत'. न�हम�च्ये� सुFट2नपा��� जूडा आक्षिणे मजूबात असुत�. सु�म�न्येत� घेटO ट वी चमकादा�र असुत�. पा�रुंषे��च� कापाडा�, अस्तर वीगे)र�कारिरतत� ह� वी�पारत�त.

व्ह�लर का�पाडा ः� का�पाडा�च्ये� दा'न्ह� बा�जू�न� घेटO ट वी जूवीळेजूवीळे ल�बात� आखाडा त�त असुल�ल� मजूबात का�पाडा. घेटO टपाणे� वी वीजूनदा�रपाणे� ह� ये�च� वी)शिशोष्टO येपाणे: गे�णे आह�त. सु�त� वी� ल'कार� धा�ग्ये��च� ह� का�पाडा व्ह�ल्व्ह�ट वी व्ह�ल्व्ह�ट2न ये��च्ये�पा��� जू�डा वी दाणेकाट असुत�. त�ण्ये�त�ल फै�सु� (ल¢गे व्ह�लर) वी� बा�ण्ये�त�ल फै�सु� (गे"ः�सु व्ह�लर) ये��नित्राका सु�ऱ्ये��न� सुफै�ईदा�रपाणे� का�पाल�ल� असुत�त. म�ल�येम वी वीजून�ल� हलका� प्रका�रह� असुत�त. का� सु�ळे अथ�:च्ये� लFदिटन शोब्दा�वीरून ह� न�वी पाडाल� आह�. ये�कारिरत� निवीनिवीधा प्रका�रच� धा�गे� वी�पारत�त. का'ट, पाडादा�, आच्छ�दान�, अभ"ः� वीगे)र�सु�ठी% ह� वी�पारत�त.व्ह�ल्व्ह�ट का�पाडा ः� दा�ट फैरसु�रखा� पाmष्ठभ�गे असुल�ल� मऊ, घेटO ट का�पाडा. ये�वीर�ल त�त त�ण्ये�त असुत�त वी त� ये��नित्राका सु�ऱ्ये��न� का�पान सुवी: धा�ग्ये��च� ट'का� एका�च पा�तळे2वीर ये�त�ल असु� पा�हत�त. ये�म�ळे� ये� का�पाडा�ल� वी)शिशोष्टO येपाणे: र�गे, पा'त वी रूपा प्र�प्त ह'त�. ह� र�शो�म, सुत वी� काm नित्राम त�त�च्ये� धा�ग्ये��च� बाननिवीत�त. ये�च� अन�का प्रका�र असुन ये�च� निवीनिवीधा प्रका�र� उपाये'गे ह'त'. (उदा�. अभ"ः�, गे�शिलच�, शो'क्षिभवी�त वीस्त).व्ह�ल्व्ह�ट2न का�पाडा ः� बा�ण्ये�त�ल त�त असुणे�र� म�"येत� सु�त� (काधा�काधा� र�ये�नच�) वी व्ह�ल्व्ह�टसु�रखा� दिदासुणे�र� का�पाडा. ये�वीर�ल त�त आखाडा असुत�त. ह� निवीनिवीधा र�गे�च� अत� वी ये�वीर निनरनिनर�ळ्ये� र�गे�काm त� असुत�त. स्त्रिस्त्राये�-म�ल��च� कापाडा�, पाडादा�, अभ"ः�, आच्छ�दान�, पा�दात्रा�णे�च� भ�गे वीगे)र�कारिरत� ह� वी�पारत�त.शोर्टिंटEगे ः� सुदाऱ्ये�कारिरत� वी�पारण्ये�त ये�णे�र� का�पाडा. ये�च� असु�"ये प्रका�र आह�त. (उदा�., पा�पाल�न, ऑक्सुफैडा:, मद्र�सु, का� निबा"का, बा"ः�डाक्ल�थ). म�"येत� ह� सु�त� असुत�; पाणे र�शो�म, काm नित्राम धा�गे�, ल'कार वीगे)र�च�ह� असुत�. ये�च� वी�णे सु�धा� वी� आकाषे:का प्रका�रच� असुत�.

पा�न न�. 1234 उजूवी� बा�जू ये�वीर मसु:र�येझा�शोन, चका�का4 आणेणे�, आकासुण्ये�ल� निवीर'धा� इ. अ�नितम सु�स्कारणे� कारत�त. त� र�गे�त, निवीर�जिजूत वी� d�पा�ल असुत�.

Page 33: Vishvkosh 1214 to 1238

शोस्त्रानिका"ये� का�पाडा ः� मलमपाटO ट2सु�ठी% वी�पारण्ये�त ये�णे�र� निवीर�जिजूत वी जू�त�न�शोका प्रनिका"ये� का� ल�ल� जू�ळे2दा�र का�पाडा. ह� निनरनिनर�ळ्ये� रुं� दा2च्ये� पाटO ट्या��च्ये� गे��डा�ळ्ये��च्ये� स्वीरूपा�त धिमळेत�.

शो�ट��गे का�पाडा ः� काम� चमकादा�र, जूडा, भरडा वी सु�ध्ये� निवीणे�च� र�शोम� का�पाडा. ये�सु�ठी% वी�पारण्ये�त ये�णे�ऱ्ये� धा�ग्ये�त�ल गे�ठी%, काम�जू�स्त जू�डा�, गे�ठीळ्ये� जूशो�च्ये� तशो� ठी� वीत�त. शिशोवी�ये धा�ग्ये�च� ट'का� एकाम�का��त गे��तन सुवी:त्रा बा��दाका� असुल्ये�च� भ�सु निनम�:णे ह'ईल असु� पा�हत�त. ये�म�ळे� का�पाडा�ल� वी)शिशोष्टO येपाणे: पा'त ये�त'. प्रथम ह� शो�ट��गे (च�न) मध्ये� काच्च्ये� र�शोम�पा�सुन बाननिवीण्ये�त आल� म्हणेन ह� न�वी पाडाल� आह�. आत� ह� का�पाडा सुत, टसुर र�शो�म, र�ये�न वी� सु�धिमश्रां धा�ग्ये��पा�सुनह� बाननिवीत�त. पाडादा�, खा�ळे�डा �च� कापाडा�, उन्ह�ळे2 कापाडा�, पा�येजूम�, ल��बा झागे� इत्ये�दा�कारिरत� ह� ल'कानिप्रये का�पाडा वी�पारत�त.

शोFम�ये का�पाडा ः� शोFम�ये का�तड्या�प्रम�णे� दिदासुणे�र� सु�त�, त�त�मये का�पाडा. ह� म�गे�वीर वी� सु�ये��न� निवीणेत�त. ये�वीर�ल त�त ये'ग्ये र�त�न� का�पान वी र�गेवीन का�पाडा�ल� शोFम�ये का�तड्या�च� रूपा दा�त�त. (शोFम�ये).

शोFलन का�पाडा ः� वीजून�ल� हलका� वी निवीरळे असु� दिटO वील निवीणे�च� ल'कार� वी� सु�त� का�पाडा. ह� का'ट वी अस्तर ये��कारिरत� वी�पारत�त.

शो�का: स्त्रिस्कान का�पाडा ः� शो�का: म�शो�च्ये� का�तडा�सु�रखा� दिदासुणे�र� व्हिव्हग्का'जू धा�ग्ये�च� तलम का�पाडा. ऍशिसुट�ट र�ये�न, स्पन र�ये�न, निवीनिवीधा धिमश्रां धा�ग्ये��पा�सुनह� ह� बाननिवीत�त. पा�रुंषे��च� तसु�च उन्ह�ळे2 कापाडा� बाननिवीण्ये�सु�ठी% ह� वी�पारत�त.

शो�ल ः� उत्ताम प्रत�च�, उ�च�, र�शोम�, भरजूर� ल�गेडा�. म�"येत� नवी�न वीधाकारिरत� असु� एका मह�वीस्त्रा घे�त�त.

शिशोडा�च� का�पाडा ः� जू�डासुर, मजूबात वी दिटका�ऊ काF नव्ह�सुसु�रखा� का�पाडा. ह� त�गे, फ्लFक्सु वी� न�येल�न धा�ग्ये��पा�सुन बाननिवीत�त. सु�त� का�पाडा, खा�ळे�डा �च� कापाडा�, पाडादा�, गे�शिलच� वीगे)र�कारिरत�ह� वी�पारत�त. न�येल�नच� का�पाडा सु�ळेसु�ळे2त, वीजून�ल� हलका� , दिटका�ऊ वी मजूबातह� असुत�. ह� लवीकार सु�कात� तसु�च खा�र� पा�णे� वी दामटपाणे� ये��न� निवीर'धा� असुत�.

शिशोफै�न का�पाडा ः� वीजून�ल� अत्ये�त हलका� , पा�तळे, मऊ वी सु�ध्ये� निवीणे�च�, र�शोम�च� वी� काm नित्राम धा�ग्ये�च� का�पाडा. ह� का�ह�सु� पा�रदाशो:का वी म�दा चमका असुणे�र� असुत�. दिदासु�येल� तलम असुल�, तर� सु�पा��त� भक्काम असुत�. ह� र�गेनिवीत�त वी� ये�वीर d�पा�ल न�� का�ढीत�त. पा'षे�खा, गेळेपाटO ट�, बा�रखा� इत्ये�दा�कारिरत� ह� वी�पारत�त.

शोm�खाल� का�पाडा ः� जू�डा, जूडा वी औद्यो'निगेका गे�ळेण्ये��सु�ठी% वी�पारण्ये�त ये�णे�र� सु�त� का�पाडा.सु�ये�क्त का�पाडा ः� दा'न वी� अधिधाका क्षिभन्न त�त�च्ये� धा�ग्ये��पा�सुन बाननिवील�ल� का�पाडा. निवीशो�षेत� सु�त� त�णे� वी

ल'कार�च� अगेर शिलननच� बा�णे� असुणे�र� का�पाडा ये�त ये�त�; पाणे त�ण्ये�बा�ण्ये�कारिरत� र�शोम�सु�रखा� अन्ये धा�गे�ह� वी�पारत�त.

सुतर�जू� ः� निबाd�येत�च�, जू�डा, र�गे�त वी बाहुधा� पाटO ट�दा�र का�पाडा. ह� निवीनिवीधा आका�रम�न��च� असुन मद्र�सु� सुतर�ज्ये� निवीशो�षे प्रशिसुद्धां आह�त.

सुजू: का�पाडा ः� म�"येत्वी� निवीशिशोष्ट प्रका�रच� दिटO वील वी�णे वी�पारून बाननिवील�ल� भक्काम का�पाडा. ह� म�ळे�त र�शोम��च� बानवी�त असु�वी�तत का�रणे ह� न�वी र�शो�म अथ�:च्ये� लFदिटन शोब्दा�वीरून पाडाल� आह�. आत� ह� ल'कार, सुत, र�ये�न वी� धिमश्रां धा�ग्ये��च� बाननिवीत�त. पा�ष्काळेदा� निवीणेका�म कारत�न� शो�कारपा�ळ्ये�सु�र"ये� आकाm त� निवीणेत�त. न�व्ह� निनळ्ये� र�गे�च� का�पाडा

पा�न न�. 1235 डा�वी� बा�जू निवीशो�षे ल'कानिप्रये असुन कापाडा�, अस्तर, खा�ळे�डा �च� कापाडा� वीगे)र�कारिरत� ये�च� उपाये'गे कारत�त.

सुFक्सुन� का�पाडा ः� उच्च प्रत�च्ये� (म�रिरन') ल'कार�पा�सुन बाननिवील�ल� मऊ, सुक्ष्म त�त�मये, सु�म�न्येत� दिटO वील निवीणे�च� उ�च� का�पाडा. ह� म�ळे�त सुFक्सुन� (जूम:न�) मध्ये� बाननिवीण्ये�त आल� वी म्हणेन ह� न�वी पाडाल�.

सुFट2न का�पाडा ः� मजूबात, चमकादा�र वी सु�म�न्येपाणे� पा�च धा�ग्ये��च� वी�णे वी�पारून बाननिवील�ल� सु�ळेसु�ळे2त सु�त� का�पाडा. मसु:र�येझा�शोन निका"ये�म�ळे� ह� चमकादा�र दिदासुत�. र�शोम�, र�ये�न, न�येल�न इ. धा�ग्ये��पा�सुनह� ह� बाननिवीत�त. उ�च� कापाड्या��च� अस्तर, सु�ये�का�ल�न कापाडा�� वीगे)र�सु�ठी% ह� वी�पारत�त.

सु�डा� ः� निवीशो�षेकारून भ�रत�ये स्त्रिस्त्राये��च� दा2घे:का�ळे�पा�सुन वी�पार�त असुल�ल� वीस्त्रानिवीशो�षे. सु�डा� सु�त�, र�शोम� वी� काm नित्राम धा�ग्ये��च� असुत�. त� र�गे�त, d�पा�ल वी� पा��ढीर� असुत�. निकान�र वी पादार ये��वीर निवीशो�षे न�� वी काल�का� सुर का� ल�ल� असुत�. सु�डा�च� ल��बा� पा�च, सु�डा� पा�च वी� आठी म�टर असुत� वी रुं� दा2 (वी� उ�च�) जूवीळेजूवीळे 112 त� 117 सु�म�. असुत�. (सु�डा�).

Page 34: Vishvkosh 1214 to 1238

सु�फै� ः� सु�ध्ये� निवीणेका�म�न� बाननिवील�ल� ठीर�निवीका ल��बा�रुं� दा2च�, सु�म�न्येत� च�रसु वी वीजून�ल� हलका� असु� पा�जू�बा� पाद्धांत�न� डा'क्ये�ल� बा��धा�वीये�च� सु�त� वी� र�शोम� का�पाडा�च� त�काडा�. काधा�काधा� ये�त जूर�च� धा�गे� वी� निकान�र असुत�.

सु�येल�शिशोये� का�पाडा ः� च��गेल� काF ल�डारिंरEगे का� ल�ल�, झागेझागे�त दिटO वील का�पाडा. म�ळे�त ह� सु�येल�शिशोये�त (जूम:न�) बानवी�त म्हणेन न�वी पाडाल�. अस्तर�सु�ठी% वी ख्रिखाशो��सु�ठी% ह� वी�पारत�त.

सु�र�गे का�पाडा ः� सुरळे निवीणे�च�, चमकादा�र, र�गे�त पाटO ट्या��च� का�पाडा. ह� म�"येत� पा�वी�:त्ये दा�शो��त गेळ्ये�भ'वीत� वी� कामर�भ'वीत� गे��डा�ळेण्ये�सु�ठी% वी�पारत�त. ये�च्ये� दा'न्ह� काडा��वीर सु�डा�च्ये� पादार�सु�रखा� न�� असुत�.

सु�अर-सुकार का�पाडा ः� दिटका�ऊ, पा�तळे, वीजून�ल� हलका� , सु�ध्ये� निवीणे�च� वी च�णे�दा�र का�पाडा. त�ण्ये�च� का�ह� धा�गे� त�ठी वी का�ह� धा�गे� दिढील� ठी� वीन निवीणेका�म का� ल्ये�न� का�पाडा मधान त�ठी वी मधान दिढील� असु� पारिरणे�म (च�णे�दा�र) ह'त'. ये�ल� धा�ल�ईन�तर इस्त्रा�च� गेरजू नसुत�. ह� का"ः�पासु�रखा� नसुत�. ह� शिलननच�, सु�त�, र�ये�नच� वी� न�येल�नच� असुत�. उन्ह�ळे2 कापाडा�, पारिरच�रिरका��च� गेणेवी�शो, पा�येजूम�, र�त्रा�च� कापाडा� वीगे)र�कारिरत� ह� वी�पारत�त.

सु�लस्त्रिस्कान का�पाडा ः� हुबा�हूबा सु�ल ये� प्र�ण्ये�च्ये� फैर (का�तडा�) प्रम�णे� दिदासुणे�र� चमकादा�र, का�ळे� का�पाडा. ह� फ्लशो का�पाडा�सु�रखा� असुत�. सुत, र�शो�म, म'ह�र ये��पा�सुन ह� बाननिवीत�त.

सु�टिंटEगे ः� सुट बाननिवीण्ये�सु�ठी% वी�पारण्ये�त ये�णे�र� का�पाडा. ह� निनरनिनर�ळ्ये� निवीणे~च�, पा'त��च�, आकाm नितबा�धा��च� आक्षिणे सुवी: प्रका�रच्ये� वी सु�धिमश्रां धा�ग्ये��च� असुत�. का�पाडा�च� ह� महत्त्वी�च� गेट आह�. ल'कार�, काm नित्राम (निवीशो�षेत� स्पन), सु�त�, फ्लFक्सु वी सु�धिमश्रां धा�ग्ये��च� असु� का�पाडा अधिधाका वी�पार�त आह�.

सु�त�डा� ः� (झा'ऱ्ये�). जू�डा, भक्काम, सु�त� वीस्त्रा; ह� अ�थरण्ये�सु�ठी% वी� पा��घेरण्ये�सु�ठी% वी�पारत�त.सु�र� का�पाडा ः� मऊ, वीजून�ल� हलका� , घेटO ट, चमकादा�र, र�शोम� वी� काm नित्राम धा�ग्ये��च� का�पाडा. दिटO वील

निवीणे�म�ळे� दिदासुणे�ऱ्ये� नितरप्ये� र�घे� ह� ये�च� वी)शिशोष्टO ये आह�. का�पाडा अथवी� धा�गे� र�गेनिवीत�त. ये�वीर dपा�ईह� कारत�त. ये�च� न�वी सु�रत (गे�जूर�त) ये� गे�वी�च्ये� न�वी�वीरून पाडाल� आह�. गेळेपाटO ट�, मफैलर, पा'षे�खा, ट�ये वीगे)र�कारिरत� ये�च� वी�पार कारत�त. ये�ल� ट�ये-का�पाडा असु�ह� म्हणेत�त. d�पा�ल वी पा�रुंषे��च्ये� कापाड्या��सु�ठी% वी�पारण्ये�त ये�णे�ऱ्ये� अशो� का�पाडा�ल� फै ल�डा: म्हणेत�त.

पा�न न��. 1235 उजूवी� बा�जू सुसु� का�पाडा ः� तलम सु�त�च�, सुरळे निवीणे�च� र�गे�त पाटO ट� (वी� र�घे�) असुल�ल� का�पाडा. त�ण्ये�त र�गे�त

धा�गे� वी�पारून ह� पाटO ट� बाननिवीत�त. असु� पाटO ट� र�शोम�ह� असुत�त. सुलवी�र, दुपाटO ट� इत्ये�दा�कारिरत� ह� वी�पारत�त. निवीशो�षेकारून भ�रत वी पा�निकास्त�न�त ह� तये�र ह'त�.

सु�ल'फै� न-आच्छ�दिदातका�पाडा ः� व्हिव्हस्का'जू प्रनिका"ये�न� बाननिवील�ल्ये� का�गेदा�सु�र"ये� पा�रदाशो:का पाटल�न� आच्छ�दिदाल�ल� का�पाडा. ये�म�ळे� का�पाडा वी�सु, गे"ः�जू, आद्र:त� ये��न� अभ�द्यो बानत�. पाडादा�, दिदाव्या�च� आच्छ�दान�, कापाड्या��च्ये� निपाशोव्या� वीगे)र�सु�ठी% ह� वी�पारत�त.

सु�ल्व्ह�जू का�पाडा ः� दा'न्ह� का�ठी��न� त�ण्ये�च� जू�स्त धा�गे� वी�पारून बाननिवील�ल� मजूबात का�ठी��च� का�पाडा. अशो� अरुं� दा का�ठी��म�ळे� धा�गे� सु�टण्ये�ल� प्रनितबा�धा ह'त'.

स्त्रिस्का"म का�पाडा ः� वीजून�ल� हलका� , सु�ध्ये� निवीणे�च� निवीरनिवीर�त सु�त� का�पाडा. पाडादा�, उन्ह�ळे2 कापाडा� वीगे)र�मध्ये� वी�पारत�त.

स्ट�निकान�ट का�पाडा ः� ये��नित्राका सु�ये��च्ये� सु�ह�य्ये�न� बाननिवील�ल� सुरळे अथवी� नळे2सु�रखा� का�पाडा. ह� सु�त�, ल'कार�, काm नित्राम धा�ग्ये��च� वी� सु�धिमश्रां धा�ग्ये��च� असुत�. अ��तवी:स्त्रा�, ह'जू पा�इपा, वी�ये�म�खावीट� वीगे)र�मध्ये� ये�च� उपाये'गे कारत�त.

स्पन शिलनन ः� अत्ये�त तलम निवीणे�च� ह� का�पाडा ह�तरुंम�ल, ट�ये इत्ये�दा�सु�ठी% वी�पारत�त.स्थिÄलट का�पाडा ः� रुं� दा म�गे�वीर काम� रुं� दा�ः�च� पाटO ट� निवीणेन मगे त्ये�च� मध्येभ�गे� फै�डान दा'न भ�गे कारत�

ये�त�त असु� का�पाडा. ट�वी�ल, पा�च�, त�त�मये का�पाडा इत्ये�दा�सु�ठी% ह� वी�पारत�त.स्वी�डा का�पाडा ः� स्वी�डा वी� शोFम�ये का�तड्या�सु�रखा� त�त�मये दिदासु�ल अशो� प्रनिका"ये� कारून म�गे�वीर वी� ये��नित्राका

सु�ये��न� बाननिवील�ल� सु�त�, ल'कार� वी� र�ये�नच� का�पाडा. का"ः�डा�वीस्त्रा�, ह�तम'जू�, अस्तर, अपाघेषे:का का�पाडा, जूFका� ट ये��कारिरत� ह� वी�पारत�त. ह� एका�च बा�जून� त�त�मये असुत�.

हन�का�बा का�पाडा ः� (वीFफैल क्ल�थ). मधाम�श्ये��च्ये� पा'ळ्ये�प्रम�णे� दिदासुणे�र� वी त्ये�म�ळे� ह�त�ल� खारबार�त (उ�चसुखाल) ल�गेणे�र� सु�त� का�पाडा. ज्ये� निवीणे�म�ळे� असु� पाmष्ठभ�गे का�पाडा�ल� प्र�प्त ह'त' नितल� हन�का�बा वी�णे म्हणेत�त. अशो� अधिधाका तलम सु�त� का�पाडा�ल� वीFफैल का�पाडा म्हणेत�त. पा�णे� च��गेल� शो'षेन घे�त असुल्ये�न� ये�च�

Page 35: Vishvkosh 1214 to 1238

स्न�न�च� रुंम�ल, झागे� ये��सु�ठी% निवीशो�षे वी�पार ह'त'. शिशो�वीये ह� का�पाडा स्त्रिस्त्राये��च� वी म�ल��च� कापाडा�, पाडादा�, आच्छ�दान, का'ट, दुलई वीगे)र�सु�ठी% वी�पारत�त.

हवी�ई dत्रा�च� का�पाडा ः� सुरळे वी घेटO ट निवीणे�च�, वीजून�ल� हलका� वी मजूबात का�पाडा. वी)म�निनका वी सु)निनका उतरण्ये�सु�ठी% वी�पारण्ये�त ये�णे�ऱ्ये� हवी�ई dत्रा�च� का�पाडा र�शोम� किंकाEवी� न�येल�नच� असुत�. खा�द्योपादा�थ:, अन्ये वीस्त वीगे)र� म�ल उतरनिवीण्ये�सु�ठी% वी�पारण्ये�त ये�णे�ऱ्ये� हवी�ई dत्रा�च� का�पाडा र�ये�न ये� अधिधाका मजूबात धा�ग्ये�च� बाननिवीत�त. ह� मऊ, तलम वी चमकादा�र, तसु�च पा��ढीर� वी� पारिरसुर�शो� धिमळेत्ये�जू�ळेत्ये� र�गे�च� असुत�.

ह�तरुंम�ल शिलनन ः� तलम, पा�तळे वी वीजून�ल� हलका� सु�ध्ये� निवीणे�च� का�पाडा. ह� ह�तरुंम�ल, म�ल��च� कापाडा�, पाडादा�, अ�तवी:स्त्रा� वीगे)र�सु�ठी% वी�पारत�त. ये�ल�च शिलनन का� निबा"जू असु�ह� म्हणेत�त.

ह�बा�त�ई का�पाडा ः� थ'डा�च पा�ळे दिदाल�ल्ये� काच्च्ये� र�शोम� धा�ग्ये��पा�सुन निवीणेल�ल� मऊ, वीजून�ल� हलका� वी घेटO ट असु� जूपा�न� का�पाडा. का'ट, जू�का4ट इ. कापाड्या��कारिरत� ह� वी�पारत�त.

निहकार� का�पाडा ः� मजूबात, दिटका�ऊ, पाटO ट्या�पाटO ट्या��च� दिटO वील सु�त� का�पाडा. त�णे� र�गे�त वी पा��ढीऱ्ये� धा�ग्ये��च� वी बा�णे� पा��ढीऱ्ये� धा�ग्ये��च� वी�पारत�त. ये�म�ळे� सु�म�न्येत� निनळे� वी� तपानिकार� र�गे�च� पाटO ट� बानत�त. का�मगे�र��च� कापाडा�, सुदार�, निवीजू�र� ये��सु�ठी% ये�च� उपाये'गे ह'त'.

ह�रिंरEगेबा'न दिटO वील का�पाडा ः� निवीणेका�म�त सुलगे न�गेम'डा� आकाm नितबा�धा निनम�:णे ह'ईल अशो� प्रका�र� का�पाडा�वीर�ल काणे�:च्ये� दिदाशो�त�ल र�षे��च�

पा�न न��. 1236 डा�वी� बा�जू रचन� का� ल्ये�वीर तये�र ह'णे�र� का�पाडा. ह� आकाm नितबा�धा बा�णे��च्ये� ट'का�सु�रखा� वी� ह�रिंरEगे म�शो�च्ये� काण्ये�च्ये� रचन�प्रम�णे� दिदासुत' म्हणेजू� निवीणे�च� रचन� जूणेका�ह� एकादाम बादालल्ये�सु�रखा� वी�टत�. ह� एका सुवी�#त ल'कानिप्रये दिटO वील का�पाडा असुन त� निवीनिवीधा प्रका�रच� कापाडा�, ओव्हरका'ट, खा�ळे�डा �च� कापाडा� वीगे)र�कारिरत� वी�पारत�त. ये�ल� शो�व्हर�न निवीणे�च� का�पाडा असु�ह� म्हणेत�त.

ह'जिजूयेर� ः� सु�ये��च्ये� मदात�न� निवीणेन बाननिवील�ल� का�पाडा किंकाEवी� कापाडा�. (ह'जिजूयेर�).पाह� ः� का�पाडा उद्यो'गे; का�पाडा dपा�ई; का�पाडा�वीर�ल अ�नितम सु�स्कारणे; खा�दा2 उद्यो'गे; गे�शिलच�; फै� ल्ट, फ्लFन�ल; शिलनन; निवीणेका�म; शो�ल; सु�डा�; ह�तम�गे उद्यो'गे; ह'जिजूयेर�.

सु�दाभ: ः� 1. इर�¥शो, त. ठी. उ��क्षिश्रांशो~शो ढीशो�~ळेश्रांशो एपाललश्रां�रिरशोवीळेर, इ��लरू, 1967. 2. चर�ज्ञा�, डा.डा., एवी., ऋरळे2लहळेश्रांवी'ः� ऊळेल~ळे�पार� ः�षे ढीशो�~ळेश्रांशो�, dशो� धा��ज्ञा, 1959. 3. झा�शो��, गे. गे., एवी., चरपा-चरवीशो ढीशो�~ळेश्रांशो एपाललश्रां�रिरशोवीळेर, ङे�पावी�पा, 1959. 4. डाशोसुरश्रां, थ. उ. रपावी ः�~हशो��, अऋ एपाललश्रां�शिशोवीळेर ः�षे ढीशो�~ळेश्रांशो�, एपासुश्रांशो���वी उश्रांळेषेषे�, d. गे. 1960.भ�गेवीत, र�. शो�.; ठी�का र, अ. न�.

वीहनपात्रा (निबाल ऑफै ल�किंडाEगे) ः� वीहनपात्रा ये�च� अथ: वी�हन�सु�ठी% म्हणेजू�च वी�हत�का4सु�ठी% धिमळे�ल�ल्ये� म�ल�च� पा'चपा�वीत� आक्षिणे त' म�ल घे�तल्ये� दिठीका�णे�पा�सुन इस्थिच्छत दिठीका�णे� पा'चनिवीण्ये�बादाO दालच� कार�रन�म�. वीहनपात्रा�मध्ये� असुल�ल� वी�हतका ह� अन�का दा�शो��मधान झा�ल�ल� अथवी� ह'णे�र�, अशो� अक्षिभप्र�त असुत�. म्हणेन वीहनपात्रा ह� निवीदा�शो-व्यावीह�र अथवी� व्या�पा�र ये��मध्ये� फै�र उपाये�क्त आह�, नव्ह� त� अपारिरह�ये: आह�.

वीहनपात्रा�च्ये� व्यावीह�र�म�गे� म�लवी�हत�का4च� व्यावीह�र आक्षिणे त्ये�च� पा�ये� म्हणेजू� खार�दा2-निवीका"ः�च� व्यावीह�र ह� आह�. त्ये�म�ळे� निवीका"ः�त्ये�न� खार�दा2दा�र�सु म�ल�च� त�बा� द्यो�वी� ल�गेत' आक्षिणे खार�दा2दा�र�न� निवीका"ः�त्ये�सु त्ये� म�ल�च� किंकाEमत द्यो�वी� ल�गेत�. ये�त खार�दा2दा�र�च� दिठीका�णे� आक्षिणे निवीका"ः�त्ये�च� दिठीका�णे, ह� दा'न्ह� वी�गेवी�गेळ्ये� दा�शो��त असुत�त. त्ये�का�रणे�न� निवीका"ः�त्ये�सु निवीका"ः� कार�वीये�च� म�ल, ह� खार�दा2दा�र�च्ये� त�ब्ये�त दा�ण्ये�सु�ठी% व्यावीस्था� कारणे� आवीश्येका ठीरत�. का�रणे खार�दा2दा�र�सु म�ल पा�ठीनिवील� न�ह�, तर निवीका"ः�च� किंकाEमत धिमळेणे�र न�ह�. त्ये�म�ळे� त्ये�च� व्यावीह�र मये�:दिदात र�ह�ल आक्षिणे नफै�ह�; का�रणे नफै� ह� निवीका"ः�वीर अवील�बान असुत'. निवीका"ः�त� आधा� पा)सु� धिमळे�ल्ये�खा�र�जू म�ल पा�ठीनिवीणे�र न�ह�त, असु� खार�दा2दा�र�सु सु��निगेतल�, तर� खार�दा2दा�र ह� आधा� पा)सु� पा�ठीनिवीण्ये�सु सुवी:सु�धा�रणेपाणे� तये�र नसुत'. का�रणे पा)सु� पा�ठीवीन दिदाल्ये�वीर म�ल धिमळे�लच, अशो� त्ये�सु खा�त्रा� नसुत�. त्ये�म�ळे� जूसु� खार�दा2दा�र त्ये�च्ये� पा)शो�वीर�ल त�बा� सु'डाण्ये�सु तये�र नसुत', त्ये�चप्रम�णे� आक्षिणे त्ये�च का�रणे��सु�ठी% निवीका"ः�त� ह� आपाल्ये� म�ल�वीर�ल त�बा� सु'डाण्ये�सुह� तये�र नसुत'. दा'घे�ह� जूर असु� अडान बासुत�ल अथवी� आपाल्ये�च अट�बा�बात आगे"ह� असुत�ल, तर ह� व्यावीह�रच ह'णे�र न�ह�. खार�दा2-निवीका"ः�च� व्यावीह�र ह� दा'घे��च्ये�ह� का"ये-निवीका"ये शोक्त4वीर (बा�गे7किंनEगे पा�वीर) अवील�बान असुत'. ह्यू� म�"ये व्यावीह�र��तच त्ये�च्ये� सु�पाणे: तपाशिशोल�च�ह� सुम�वी�शो

Page 36: Vishvkosh 1214 to 1238

झा�ल�ल� असुत'. उदा�., किंकाEमत आक्षिणे म�ल�च� त�बा�, कासु� वी काधा� द्यो�वीये�च� ये� तपाशिशोल�सुह उभयेत��त एकावी�क्येत� ह'त� आक्षिणे मगेच त्ये� व्यावीह�र�च्ये� पा�लन�च� सु�रुंवी�त ह'त�.

निवीका"ः�त्ये�सु ह्यू� व्यावीह�रपा�लन�सु�ठी% म्हणेन निवीका"ः�च� म�ल खार�दा2दा�र�च्ये� ह�त�त धिमळे�ल, अशो� व्यावीस्था� कार�वीये�सु पा�निहजू�. म्हणेजू�च ये� म�ल�च� त�बा� त्ये�च्ये� दिठीका�णे�पा�सुन खार�दा2दा�र�च्ये� दिठीका�णे� न�ण्ये�सु�ठी% म्हणेन वी�हतका का� पान�काडा� द्यो�वी� ल�गेत'. ह्यू� का� पान�च� व्यावीसु�ये म�ल�च� दिठीकादिठीका�णे� वी�हतका कारणे�, ह� असुन त्ये� म�ल-वी�हत�का4बादाO दाल त� का� पान� का�ह� किंकाEमत आका�रत�. निवीका"ः�त� ह� किंकाEमत

पा�न न�. 1236 उजूवी� बा�जूआपाल्ये� निवीका"ः�च्ये� किंकाEमत�मध्ये� अ�तभ:त कारत', अथवी� म�लवी�हतका का� पान�सु आपाल्ये� वी�हत�का4च� किंकाEमत गे"ः�हका�काडान वीसुल कारून घे�ण्ये�सु सु��गेत'. म्हणेजू� ये�थ�ह� पा�न्ह� एकादा� निनये�:तदा�र आक्षिणे म�लवी�हतका का� पान� ये��मध्ये� खार�दा2-निवीका"ः�च�च व्यावीह�र ह'त'. फैक्त खार�दा2-निवीका"ः� ह'त� त� सु�वी�च�, का� ल�ल्ये� अथवी� घे�तल�ल्ये� श्रांम��च� म'बादाल� ये� न�त्ये�न�.

म�लवी�हतका झा�ल्ये�वीर त' म�ल का'णे�च्ये� त�ब्ये�त द्यो�वीये�च�, ह� प्रश्न उपास्थिस्थात ह'त'. त�व्ह� त्ये�वीर उत्ताम उत्तार म�लवी�हतका का� पान�न� असु� का�ढील� का4, म�लवी�हतका कारण्ये�सु�ठी% म्हणेन आमच्ये� त�ब्ये�त म�ल धिमळे�ल्ये�च� पा�वीत� आम्ह� त�म्ह�सु (निनये�:तदा�र��सु) दा�त', त्ये� पा�वीत�बारहुका म जू' का'णे� त� पा�वीत� घे�ऊन ये�ईल, त्ये� इसुम�सु त' म�ल आम्ह� त�ब्ये�त दा�ऊ. ये� का�रणे�न� वीहनपात्रा�सु थ'डा�सु� पारका"ः�म्ये पात्रा�च� रूपा आल�. म�ल त�ब्ये�त घे�ण्ये�च� निकाल्ल� म्हणेजू� वीहनपात्रा. ह� वीहनपात्रा दुसुऱ्ये�च्ये� त�ब्ये�त पा�ठी%म�गे� का� वीळे सुह� कारून दिदाल� का4, त्ये�त�ल निनर्दिदाEष्ट म�ल�च� जूणे म�लका4च बादालल�. वीहनपात्रा��च� ह�च वी)शिशोष्टO ये त्ये��सु निवीदा�शो-व्यावीह�र��मध्ये� असु�धा�रणे महत्त्वी प्र�प्त कारून दा�त�. म�त्रा पारका"ः�म्ये पात्रा�त जूशो� सु�पाणे: म�लका4 त� घे�णे�र�सु प्र�प्त ह'त�, तशो� वीहनपात्रा�त ह'त न�ह�. जू�वीढी� अधिधाका�र त� पा�वीत� धा�रणे कारणे�र�सु असुत�ल, त�वीढी�च अधिधाका�र त� पा�वीत� घे�णे�र�सु प्र�प्त ह'त�त. (पारका"ः�म्ये पात्रा�).

निनये�:तदा�र�न� वीहनपात्रा म�लवी�हतका का� पान�काडान घे�तल्ये�वीर त' त� त्ये�च्ये� गे"ः�हका�काडा� एखा�द्यो� मध्येस्था�म�फै: त-बा�का� म�फै: त पा�ठीनिवीण्ये�च� व्यावीस्था� कारत'. म�त्रा त' बा�का� सु काळेनिवीत' का4 ये� वीहनपात्रा�च� त�बा� गे"ः�हका�सु त्ये�च्ये�काडान पा)सु� धिमळे�ल्ये�वीर अथवी� हु�डा�च� स्वी�काm त� झा�ल्ये�वीरच द्यो�वी�. असु� काळेनिवील्ये�न� निनये�:तदा�र आपाल्ये� म�ल�बादाO दालच्ये� किंकाEमत�निवीषेये� सु�शो�का र�हत न�ह� आक्षिणे गे"ः�हका अथवी� खार�दा2दा�रह� म�ल�च्ये� त�ब्ये�निवीषेये� खा�त्रा� बा�ळेगेत'. अशो� र�त�न� निनये�:तदा�र वी खार�दा2दा�र ये��च� सु��गेडा घे�लणे�र� महत्त्वी�च� दुवी� म्हणेन वीहनपात्रा��च� उपाये'गे ह'त'; त्ये�म�ळे� खार�दा2-निवीका"ः�च� व्यावीह�र अ�नितमत� पाणे: ह'ऊ शोकात'.कारमरकार, निवी. म'.वीह�बा� पा�थ ः� एका इस्ल�म� धाम:पा�थ. म�हम्मदा निबान अब्दा-अलO -वीहO ह�बा (अब्दुल वीह�बा-1703-87) ह� ह्यू� पा�थ�च� सु�स्था�पाका. म�ळे�त "वीह�बा�' ह� सु�ज्ञा� ये� पा�थ�च्ये� निवीर'धाका��न� ये� पा�थ�ल� दिदाल�ल� ह'त�. तथ�निपा ह�च पा�थन�म पा�ढी� म'ठ्या� प्रम�णे�वीर स्वी�का�रल� गे�ल�. इस्ल�म धाम�:त�ल सु�न्न� पा�थ�च्ये� हनबा�ल� शो�खा�शो� न�त� सु��गेणे�र� ह� पा�थ आह�. ये� पा�थ�च� तत्त्वी� थ'डाक्ये�त अशो� ः� अल्ल�खा�र�जू का�ह�ह� पाजून�ये न�ह�. प्र�निषेत��च�, सु�त��च� वी� दा�वीदूत��च� न�वी� प्र�थ:न�त आणेणे�, ह� बाहुदा�वीत�वी�दा�च�च द्यो'तका ह'ये. का�ह� वी"त कार�वीये�च� असुल्ये�सु त�ह� का� वीळे अल्ल�सु�ठी%च कार�वी�; अन्ये का'णे�सु�ठी%ह� नव्ह�. जू� ज्ञा�न पा"म�णे�धिधाधिष्ठत नसु�ल, म्हणेजू� का� र�णे�वीर वी� सु�न्न�वीर आधा�रल�ल� नसु�ल, त� स्वी�का�रू नये�; तसु�च का� र�णे�च� अथ: तवी�लन� ल�वी नये�. त�बा�खा वीज्ये: कार�वी�; दा�ढी2 कारू नये�; तसु�च शिशोवी�गे�ळे कारू नये� इत्ये�दा2. जूपाम�ळे वी�पारणे� ह�ह� वीह�बा� पा�थ�ल� निननिषेद्धां आह�. अव्वील इस्ल�मच� प्रस्था�पान� कारणे�, ह� अब्दुल वीह�बाच� उदिदाO दाष्ट ह'त�.भ�रत�त ह� पा�थ सुय्येदा अहमदा (जू. 1786-87) ह्यू��न� आणेल� वी ये�थ� ह्यू� पा�थ�ल� अन�ये�ये�ह� धिमळे�ल�.

कार�दा2कार, म. अ.वीहO ह�बा पार�, अब्दुल ः� (1846-1914). का�स्थिश्मर� कावी�. ह�जिजून ये�थ�ल रनिहवी�शो�. त्ये�च्ये� वीये�च्ये� अवीघ्ये� नितसुऱ्ये� वीषे` त्ये�च्ये� निपात्ये�च� निनधान झा�ल�. पा�ढी� त्ये�च� पा�लनपा'षेणे वी शिशो�णे त्ये�च्ये� आईन� पाणे: का� ल�. त्ये�न� फै�सु` भ�षे�वीर असु�म�न्ये प्रभ�त्वी सु�पा�दान का� ल�. त' महसुल खा�त्ये�त पाटवी�र� म्हणेन सु�रुंवी�त�ल�

पा�न न�. 1237 डा�वी� बा�जू न'कार�ल� ह'त�. पा�ढी� त्ये�न� पा�रवीठी� अधिधाका�र�, झा)लदा�र वी न�येबा तहसु�लदा�र ह्यू� पादा��वीर का�म� का� ल�. शिशोवी�ये त' प्रनितधिष्ठत जूम�नदा�र वी का� त्रा�टदा�रह� ह'त�.

Page 37: Vishvkosh 1214 to 1238

आपाल्ये� त्रा�पान्न वीषे�#च्ये� प्रदा2घे: वी�ङेमये�न का�रका4दा�त त्ये�न� का�श्म�र� सु�निहत्ये�त�ल जूवीळेजूवीळे सुवी: वी�ङेमयेप्रका�र ह�त�ळेल�. फै�सु`मधा�ल निवीपा�ल रचन� का�श्म�र�मध्ये� आणेल्ये�. त्ये�च्ये� सु�निहत्ये�च� अन�वी�दिदात वी स्वीत�त्रा अशो� दा'न गेट��त निवीभ�गेणे� का� ल� जू�त�. अन�वी�दिदात सु�निहत्ये ः� (1) हम�दुल्ल� इस्ल�म�बा�दा2च्ये� अकाबारन�म� ह्यू� मळे फै�सु` मह�का�व्या�च� अन�वी�दा त्ये�न� एका णे 2,240 का�श्म�र� पादा��मध्ये� का� ल�. त्ये�त इ�गे"जू-अफैगे�णे ये�द्धां��च� निवीषेये आल� आह�. निबा"दिटशो सु�म"ः�ज्येवी�दा�च� खार�खा�र� स्वीरूपा उघेडा कारणे�र� ह� एकाम�वी का�श्म�र� मह�का�व्या म्हणेत� ये�ईल. (2) निफैरO दा�सु�च्ये� निवीश्वानिवी"ये�त शो�हन�म� मह�का�व्या�च� अन�वी�दा (पादासु�"ये�-का�श्म�र� 23,491 पादा�). इर�णेवीर�ल म�स्थिस्लम स्वी�र�च� निवीषेये च�थ्ये� खा�डा�त आल� आह�. बाहO ह�बान� ह्यू� निवीषेये�वीर अन�का वीषे7 व्या�सु�गे वी सु�शो'धान कारून ह्यू� भ�गे�च� का�व्यारूपा��तर का� ल� आह�. त� "ख्रिखाल�फैतन�म�' म्हणेन ओळेखाल� जू�त�. ह्यू� भ�गे�च्ये� एका णे 6,666 का�श्म�र� पादा��पा)का4 का� वीळे सु�. 2,400 पादा� निफैरO दा�सु�च्ये� मळे का�व्या�वीर आधा�रिरत आह�त. (3) सु�लत�न�-प्रशिसुद्धां का�श्म�र� सु�त शो�खा हमझा� मखादूम ये�च्ये� जू�वीन वी धाम:का�ये�:सु�बा�धा� त्ये�च्ये� शिशोष्ये��न� रचल�ल्ये� पा�च चरिरत्रा��च� 11,753 पादा��मध्ये� का� ल�ल� ह� अन�वी�दा आह�. गेढीवी�दा2 सु�ऱ्ह�वीदा� पा�थ�वीर�ल ह� अनिद्वीत�ये का�व्याकाm त� म�नल� जू�त�. पा�धार�व्या� शोतका�त�ल का�श्म�रच्ये� ल'काजू�वीन�च्ये� निवीनिवीधा पा)ल�वीर त्ये�तन उदाO बा'धाका प्रका�शो पाडात'. (4) ये�शिशोवी�ये हफ्त निकास्सु�-ए-मक्का�र-ए-झान (स्त्रा�च्ये� धात:पाणे�वीर आधा�रिरत सु�त काह�ण्ये�), हफ्त निकास्सु�-ए-आम� (अ�धा�निवीषेये� सु�त काह�ण्ये�), निकास्सु�-ए-च�र-दारवी�शो (च�र दारवी�शो��च� काह�णे�) वी बाहर�म-ए-गे'र� ह� सु�निहत्ये फै�सु`मधान; तर न�निनह�ल-ए-गे�लबादान ह� अदाO भ�तरम्ये काह�णे� उदू:मधान त्ये�न� का�श्म�र�मध्ये� भ�षे��तरिरत का� ल�. ह� सुवी: अन�वी�दा बाहO ह�बान� वीये�च्ये� च�ळे2शो�पावी`च पाणे: का� ल�. स्वीत�त्रा सु�निहत्येकाm तत� ः� (1) शोक्ल-उ-शोम� एल आलन हझारत (पानिवीत्रा प्र�निषेत�च� शो�र�र शिचन्ह वीणे:न�) - अन�का अरबा� मळे गे"ः�थ��च� आधा�र घे�ऊन 333 पादा��मध्ये� ह� रचन� का� ल� आह�. (2) सु�हल�बान�म�-1895 च्ये� मह�पा�र�न� घे�तल�ल्ये� थ)म�न�च� वीणे:न कारणे�र� ह� मनस्वी� आह�. (3) दारवी�शो-सुमका�ल�न सु�त वी निवीद्वीज्जन ये��च्ये�वीर�ल 700 पादा��च� ह� मनस्वी� असुन, त�त अन�का तत्का�ल�न सु�म�जिजूका-र�जूका4ये सुमस्ये��न� स्पशो: का� ल� आह�. (4) दा2वी�न-ए-बाहO ह�ये ह्यू� का�व्यासु�गे"ह�त बाहO ह�बाच्ये� एका णे 781 कानिवीत� सु�गे"ह�त आह�त. त्ये�त क्षिभन्नक्षिभन्न प्रका�रच� 30 अ�त्येयेमका� (रदा2फै) सु�धाल�ल� असुन त्ये�त का�श्म�र� वीणे:म�ल�त�ल सुवी: वीणे�#च� सुम�वी�शो आह�. प्रत्ये�का वीणे�:च� एका� का सुक्त आह�. प्र�निषेत�वीर स्त�त�पार का�व्या आह�. सुन�तन� खाशिलफै��वीर वी शो�खा हमझा� मखादूमवीर प्रशो�सु�पार कावीन� आह�त. तसु�च निवीनिवीधा वीmत्ता��मध्ये� गेझाल� वी गे�त� आह�त. ये�तल� अखा�रच� रचन� 1907 मध्ये� शिलनिहल� गे�ल�.

वीहO ह�बाच्ये� का�श्म�र� सु�निहत्ये�त�ल वी)शिशोष्टO येपाणे: का�मनिगेर�वीर प्र�. ह�जिजून� ये��न� गे�लर�झा ये� निनयेतका�शिलका�तन ल�खाम�ल� शिलनिहल� (1951-53), तसु�च एका पा�स्तिस्तका�ह� शिलनिहल� (1959). ह� पा�स्तिस्तका� "काल्चरल ऍकाF डाम�' न� प्रका�शिशोत का� ल� (1960). एका मह�कावी�, तसु�च बाव्ह�शो� पा�र�पारिरका का�व्याप्रका�र��मध्ये� वी)शिशोष्टO येपाणे: प्रये'गेशो�ल निनर्मिमEत� कारणे�र� कावी� म्हणेन बाहO ह�बाच� का�श्म�र� सु�निहत्ये�त अनन्येसु�धा�रणे स्था�न आह�.

ह�जिजून�, म'ह�-इदाO दा2न (इ�.); इन�मदा�र, श्रां�. दा�. (म.)

पा�न न�. 1237 उजूवी� बा�जूवीळे�जू ः� ह� म�सु� शिसुल्ये�रिरडा� मत्स्येका� ल�त�ल असुन ये�च� शो�स्त्रा�ये न�वी काF शिलकासु बा�येमFक्ये�ल�टसु किंकाEवी� ओमपा'का बा�येमFक्ये�ल�टसु असु� आह�. ये�ल� वी��झा असु�ह� म्हणेत�त. ये�च� प्रसु�र श्रां�ल�का�, भ�रत, थ�येल�डा, म्ये�नम�र (बा"ह्मदा�शो), इ�डा'न�शिशोये� ये�थ� गे'ड्या� पा�ण्ये�त आह�. भ�रत�त त' म'ठ्या� नद्यो��त निवीशो�षेकारून आढीळेत'. ह� तधिमळेन�डा, मलबा�र निकान�र� वी का�वी�र� नदा2च्ये� का�लवी� ��त्रा�त जू�स्तकारून आढीळेत' ये�च� शोर�र एकादाम चपाट� असुत�. पाmष्ठपा� (पा�ठी%वीर�ल पार) लह�न असुन खापा ल��बा तळे असुल�ल� गे�दापा� (ढी��गेणे�वीर�ल पार) पा�च्छपा��च्ये� (शो�पाट2च्ये� पार�च्ये�) थ'डा� पा�ढी� सु�पात' वी त' त्ये�च्ये�शो� जू�ळेन जू�त न�ह�. खा'ल निवीभ�जिजूत पा�च्छपा��च� वीरच� भ�गे का�ह�सु� म'ठी� असुत'. धिमशो��च्ये� दा'न जू'ड्या� असुत�त. वीरच्ये� जूबाड्या�वीर�ल जू'डा� ल��बा असुन म�गे� वीळेल�ल� असुत�न� त� अधारपा��च्ये� (खा�लच्ये� पार�च्ये�) बा�डा�च्ये� सु�रुंवी�त�पाये#त पा'ह'चत�. खा�लच्ये� जूबाड्या�वीर�ल जू'डा� खा�लच्ये� ओठी�च्ये� काडा�पा�सुन सु�रू ह'त� वी त� खापाच आखाडा असुत�. निपाल� का�च�सु�रखा� पा�रदाशो:का असुत�त. प्र�ढी म�सु� गेदा: कारडा� निहरवी� त� तपानिकार� असुन दा'न्ह� बा�जू�न� निनळेसुर चमका असुत�. खा�लच� बा�जू निफैकाट र�गे�च� असुत�. पाmष्ठपा� वी अ�सुपा� (d�त�वीर�ल पार) ये��च्ये�मध्ये� एका म'ठी� का�ळे�, निफैकाट काडा� असुल�ल� दिठीपाका� असुन त्ये�पा�सुन गेदा: दिठीपाक्ये��च� ओळे किंकाEवी� सुलगे पाटO ट2 निनघेन शो�पाट2च्ये� बा�डा�पाये#त जू�त�. सुवी: शोर�र वी गे�दापा� ये��वीर बा�र�का का�ळे� दिठीपाका� असुत�त. बाहुधा� पा�च्छपा��च्ये� बा�डा�वीरून गेदा: पाटO ट� जू�त'. चपाळे वी दिदानचर लह�न वीळे�जू म�सु�च वीनस्पत� वी म�ळे��च� जू�ळे� असुल�ल्ये� म'ठ्या�, ऐसुपा)सु भ��ड्या�त ठी� वीत�त. पा�णे� फै�र खा'ल नसुत� वी त्ये�च� त�पाम�न 200-250 सु�. ठी� वीत�त. न�हम� ये��च� लह�न गेट ठी� वीत�त. एका�का4

Page 38: Vishvkosh 1214 to 1238

म�सु� म�दा ह�लच�ल� कारत'. मलबा�र निकान�ऱ्ये�वीर ये�च� ल��बा� 51 सु�म�.पाये#त ह'त�. उत्तार बा�गे�लमध्ये� त' 13-15 सु�म�. ल��बा ह'त'. त' उत्ताम खा�द्यो मत्स्ये आह�. का�ळे2 वी��झा (काF . पाFथ') ह� जू�त� दिदासुण्ये�सु वीळे�जूसु�रखा�च असुत�; पार�त� नितच� पा�ढीच� भ�गे का�ह�सु� रुं� दाट असुत'. वीरच्ये� जूबाड्या�वीर�ल धिमशो� आखाडा असुत�त. निपाल�च� र�गे तपानिकार� त� का�ळेसुर असुन शोर�र�च्ये� वीरच्ये� अध्ये�: भ�गे�वीर गेदा: त� का�ळे2 न�� असुत�, तर खा�लच्ये� अध्ये�: भ�गे�वीर का�ळे� दिठीपाका� असुत�त. पार तपानिकार� र�गे�च� असुत�त. गे�दापा��च्ये� तळे�शो� गेदा: र�गे�च� दिठीपाका� असुत�त.का�ळ्ये� वी��झाच� ल��बा� 12 सु�म�.पाये#त असुत� वी प्रसु�र ईशो�न्ये भ�रत वी गे�गे�-येम�न�च� खा'र� ये� भ�गे�त मये�:दिदात आह�. पा�धिष्टका अन्न म्हणेन ये�च� बार�च महत्त्वी आह�. उत्तार बा�गे�लमध्ये� निवीशो�षेत� आजू�र� म�णेसु�सु�ठी% त' च��गेल� म�नत�त. ये�च� फैक्त निपाल�च जूलपा�त्रा�त ठी� वीत�त. जूमदा�डा�, जू. निवी.वीळ्ळेत्ता'ळे न�र�येणे म�नन ः� (16 ऑक्ट'बार 1878-13 म�च: 1958). प्र"ये�त मलये�ळेमO कावी� वी काथकाळे2 नmत्ये�च� पा�नरुंद्धां�रका. आधा�निनका मलये�ळेमO सु�निहत्ये�त�ल मह�न कानिवीत्राये~पा)का4 एका. का� म�रम आशो�न (1873-1924) आक्षिणे

पा�न न�. 1238 डा�वी� बा�जूउळ्ळेर एसुO . पारम�श्वार अय्येर (1877-1949) ह� अन्ये दा'घे� कावी�.

वीळ्ळेत्ता'ळे ये��च� जून्म च�न्नर�, वीFटO टत्ता�न�ट� ये�थ� एका� न�येर का� ट��बा�त झा�ल�. त्ये��च� शिशो�णे पा�र�पारिरका पाद्धांत�न� गे�रुंगेmह� र�हून झा�ल�. त्ये��च� म�म� र�म�ण्णे� म�नन ये��न� त्ये��न� अक्षिभजू�त सु�स्काm त सु�निहत्ये, ज्ये'नितषे, आये�वी7दा ये� निवीषेये��च� शिशो�णे दिदाल�. पा�रक्का� ळेमO सु�बा"ह्मण्येमO शो�स्त्रा�, का) क्का� ळेङेकार वी र�म वी�रिरयेर ये��न� त्ये��न� तका: शो�स्त्रा शिशोकावील�. कारूत्तापा�र दा�म'दारन न�पानितर� ह� त्ये��च� सु�निहत्ये��त्रा�त�ल गे�रू ह'त�. तसु�च गे�रुंदा�वी रवी~द्रन�थ ट�गे'र वी मह�त्म� गे��धा� ये��च�ह� त्ये��च्ये�वीर गे�ढी प्रभ�वी ह'त�. ट�गे'र��च्ये� प्र�रणे�तन त्ये��च� वी�ङेमये�न वी काल�त्मका जूडाणेघेडाणे झा�ल� वी मह�त्म� गे��धा~च्ये� प्र�रणे�तन र�ष्ट्रीवी�दा2 प्रवीmत्ता~न� च�लन� धिमळे�ल�. त्ये��न� प्र�र�भ� का�ह� का�ळे सु�स्काm तच� अध्ये�पान वी वी)द्योका4च� व्यावीसु�ये का� ल�. पा�ढी� वीळ्ळेत्ता'ळे ये��न� वीनिडाल��च्ये� मmत्येन�तर वी)द्योका4च� व्यावीसु�ये सु'डान दा�ऊन वीनिडाल��न� स्था�पान का� ल�ल्ये� न�टकाम�डाळे2च� जूबा�बादा�र� स्वी�का�रल�, तसु�च न�टका��तन भधिमका�ह� का� ल्ये�. त्ये��न� अक्षिभनये�च�ह� च��गेल� अ�गे ह'त�. ह� न�टकाम�डाळे2 त�न-च�र वीषे7 च��गेल� च�लवील्ये�वीर पा�ढी� त� बा�दा कारणे� भ�गे पाडाल�. न�तर त्ये��च्ये� स्न�ह्यू��न� "पारिरष्का�र�क्षिभवीर्मिधाEन�' न�मका न�ट्यासु�स्था� स्था�पान का� ल�. नितच्ये� स्था�पान�त वीळ्ळेत्ता'ळे ये��न� उत्सु�ह�न� भ�गे घे�तल�. पाणे ह� सु�स्था�ह� अल्पाका�ळे�तच बा�दा पाडाल�. "का� रळे काल्पाद्रूममO ' म�द्रणे�लये�च� व्यावीस्था�पान त्ये��न� 1904 मध्ये� स्वी�का�रल�. ह्यू� म�द्रणे�लये�च�च पा�ढी� "म�गेळे'दायेमO ' न�मका प्रका�शोनगेmह�त रूपा��तर झा�ल�. का� रळे'दायेमO सु�प्त�निहका, आलपा'निपाणे� म�शिसुका, र�म�न�जून पानित्राका� ये��च� सु�पा�दाका म्हणेनह� त्ये��न� का�ह� का�ळे का�म पा�निहल�.

वीळ्ळेत्ता'ळे ये��च� वी�ङेमयेसु�पादा� निवीपा�ल वी वी)निवीध्येपाणे: आह�. वीये�च्ये� अवीघ्ये� बा�र�व्या� वीषे` त्ये��न� आपाल� पानिहल� का�व्यारचन� कारून वी�ङेमयेनिनर्मिमEत�सु प्र�र�भ का� ल� वी पा�च्ये�हत्तार�व्या� वीषे` ॠग्वी�दा�च� भ�षे��तर कारून का�रका4दा�च� काळेसु गे�ठील�. निकार�तशोतकामO (1903) ह� त्ये��च� पानिहल� का�व्यासु�गे"ह ह'ये. त्ये��च्ये� निनर्मिमEत�त गेद्यो वी पाद्यो अशो� दा'न्ह� प्रका�र��त�ल स्वीत�त्रा तसु�च अन�वी�दिदात वी� रूपा��तरिरत वी�ङेमये�च� सुम�वी�शो ह'त'. त्ये��पा)का4 एका रचन� सु�स्काm तमध्ये� असुन, मलये�ळेमO मध्ये� एका णे अडा�सुष्ट सु�निहत्येकाm त� आह�त. त्ये��न� सु�स्काm तमधान मलये�ळेमO मध्ये� का� ल�ल� भ�षे��तर� पा�ढी2लप्रम�णे� ः� "निवीष्णे�', "म�का# डा�ये', "मत्स्ये' वी "वी�मन' ह� पा�र�णे� आक्षिणे वी�ल्म�निका र�म�येणेमO (1905-07), अक्षिभज्ञा�न शो�का�� तलमO , स्वीप्नषे�सुषेदात्तामO , पा�चर�त्रामO , गेजूत�निषेल�सुमO (1900; का�शिलदा�सु�च्ये� ॠत�सु�ह�र�च� भ�षे��तर), ॠग्वी�दा इत्ये�दा2. वीये�च्ये� का� वीळे सुव्वी�सु�व्या� वीषे` त्ये��न� र�म�येणे�च� भ�षे��तर का� ल�. त्ये��च्ये� स्वीत�त्रा सु�निहत्येकाm त~मध्ये� गेणेपानित (1913), शिचत्राये'गेमO ह� 18 सुगे�#च� मह�का�व्या (1914), बा�धानस्था�न�ये अनिनरूद्धांनO (1914), शिशोष्येन�� मकान�मO (1918), मगेO दालन मरिरयेम (1921), का�च्ये� सु�त� (1928), अच्छन�� मकाळे�मO (1936) इ. सु�त खा�डाका�व्या� आक्षिणे सु�निहत्येम�जूर� (अकार� भ�गे) ह� भ�वीकानिवीत��च� सु�गे"ह ह्यू� प्रम�खा सु�निहत्येकाm त~च� अ�तभ�:वी

पा�न न�. 1238 उजूवी� बा�जूह'त'. त्ये��च्ये� सु�रुंवी�त�च्ये� का�व्यारचन��वीर अक्षिभजू�तत�वी�दा2 आदाशो�#च� प्रभ�वी जू�णेवीत'. त' का�व्या�च� पा�र�क्षिणेका निवीषेये वी घे�ट ये� दृष्ट~न� ल�णे�ये आह�. शिचत्राये'गेमO मह�का�व्या ह� ये� प्रभ�वी�च� उत्ताम उदा�हरणे ह'ये. ह� मह�का�व्या काथ�सुरिरत्सु�गेरमधा�ल मदिदार�वीत�-सु��दारसु�न काथ�वीर आधा�रिरत आह�. वीळ्ळेत्ता'ळे ये��न� वीये�च्ये� एकानितसु�व्या� वीषे` एका गे�भ�र आजू�र�त दुदाÉवी�न� बानिहर�पाणे आल�. पाणे त्ये�म�ळे� त्ये��च्ये� दृकाO सु�वी�दान� जू�स्त प्रखार वी धा�रदा�र बानल्ये� वी दृश्ये

Page 39: Vishvkosh 1214 to 1238

निनर��णे जू�स्त सुक्ष्म वी सुखा'ल झा�ल�. त्ये��च� बाधा�र निवील�पामO (1910) ह� का�व्या बानिहर�पाणे�च्ये� वी�दान��च� उत्काट वी हृदायेस्पशो` शिचत्राणे कारणे�र� आह�, त्ये�च� त�लन� धिमल्टनच्ये� "ऑन निहजू ब्ल�इ�डान�सु' ह्यू� सु�निनत�शो� का� ल� जू�त�. बाधा�र निवील�पामO वी बा�धानस्था�न�ये अनिनरुंद्धांनO ह� का�व्या� वीळ्ळेत्ता'ळे ये��च्ये� स्वीच्छ�दात�वी�दा2 काल्पान�शोक्त4च� उत्काm ष्ट आनिवीष्का�र ह'त. बा�धानस्था�न�ये अनिनरुंद्धांनO ह� खा�डाका�व्या उषे� वी अनिनरूद्धां ये��च्ये� पा�र�णेकाथ�वीर आधा�रिरत असुन त्ये�त म�नवी� जू�वीन�वीर�ल काल्पाकात�प्रच�र भ�ष्ये आढीळेत�. मगेO दालन मरिरयेम ह� वी�येवीलच्ये� "नव्या� कार�र�'त�ल एका� काथ�वीर आधा�रल�ल� खा�डाका�व्या ह� त्ये��च� श्रां�ष्ठ काल�काm त� म�नल� जू�त�. त्ये�त म�र� मगेO दालनच्ये� जू�वीन�त�ल पाl�त्ता�पादाग्धा आस्त्रित्मका पारिरवीत:न�च� वी शो�द्धां2च� हृद्यो शिचत्राणे आह�. ये�शो ख्रि¨स्त�च्ये� व्याशिक्तर�खा�भ'वीत� आधिधादा)निवीका शो��त�च� एका अपावी: वीलये वीळ्ळेत्ता'ळे ये��न� निनर्मिमEल� आह�. ख्रि¨स्त� धाम�:प्रम�णे�च इस्ल�म�, बा�द्धां, जू)न ये� धाम�:त�ल काथ��च�ह� त्ये��न� आपाल्ये� का�व्यानिनर्मिमEत�मध्ये� वी�पार का� ल�. किंहEदू धाम�:च� व्या�पाका अधिधाष्ठ�न तर त्ये��च्ये� का�व्या�ल� आह�च. वीळ्ळेत्ता'ळे ये��च्ये� का�व्या�च� सुवी: अवीस्था��तर� सु�निहत्येम�जूर�च्ये� अकार� भ�गे��त�ल निवीपा�ल वी निवीनिवीधा d'ट्या� भ�वीका�व्या��तन पाह�वीये�सु धिमळेत�त. अक्षिभजू�त वी स्वीच्छ�दा वीmत्ता~प्रम�णे�च वी�स्तवीवी�दा�च� सुच्च� प्रकाट2कारणेह� ये� का�व्या��तन घेडात�. किंकाEबाहुन� त्ये��च्ये� भ�वीगे�त��च� ठीळेका वी)शिशोष्ट्ये म्हणेजू� त्ये�तन उमटणे�र� का�लस्वीर. त्ये� ज्ये� का�ळे�त शिलनिहल्ये� गे�ल्ये�, त्ये� का�ळे�च� च)तन्येतत्त्वीच जूणे त्ये�त प्रनितकिंबाEनिबात झा�ल� आह�. त्ये��तन दा�शोभक्त4पार र�ष्ट्री�ये भ�वीभ�वीन� त�बा"ः'त्काटत�न� वी सुच्च्ये� काळेकाळे2न� प्रकाट झा�ल्ये�. गे��धा�वी�दा2 निवीच�रसुरणे�च� त्ये��न� का�व्या�तन निहर�र�न� पा�रस्का�र का� ल�. स्वी�त�त्र्येलढ्यां�त�ल सुत्ये�गे"ह~न� ह्यू� कानिवीत� स्फू र्गितEप्रदा वी प्र�रणे�दा�ये� ठीरल्ये�. त्ये��च्ये� "पा'अर� पा'अर� नशिलल नशिलल' (नितर�गे� र�ष्ट्रीध्वीजू�वीर�ल कानिवीत�) सु�र"ये� कानिवीत� ओठी��वीर घे'ळेवीत हजू�र' दा�शोभक्त त�रुं� गे�त गे�ल�. "एण्ट� गे�रुंन�थनO ' (1922) ह� गे��धा�जू~वीर�ल त्ये��च� कानिवीत� निवील�णे गे�जूल�. त्ये��न� गे'रगेर�बा��निवीषेये� वी�टणे�र� खा'ल जिजूव्ह�ळे� तसु�च जू�नितभ�दा, अस्पmश्येत�, धा�र्मिमEका असुनिहष्णे�त�, जूम�नदा�र� प्रथ�, सु�धानसु�पात्ता�च� निवीषेम वी�टपा अशो� अन�का सु�म�जिजूका-आर्थिथEका दुष्प्रवीmत्ता~निवीरूद्धां त�वी" प्रनितनिका"ये� त्ये��च्ये� कानिवीत��त उमटल्ये� आह�त. भ�रत�ये स्त्रा� ह� त्ये��च्ये� पारम आदार�च� निवीषेये ह'त� आक्षिणे स्त्रा�पा�रुंषे सु�बा�धा�त तसु�च का�ट��निबाका जू�वीन�त उच्च न�नितमल्ये��च� पा�लन का� ल� पा�निहजू�, ह्यू�निवीषेये�च� आगे"ह� भधिमका� त्ये��न� का�ह� कानिवीत��तन म��डाल�. फै"ः�न्सु, इ�ग्ल�डा, इटल�, रशिशोये� इ. अन�का दा�शो��न� त्ये��न� भ�ट2 दिदाल्ये�. रशिशोये�च्ये� प्रगेत�निवीषेये� तसु�च सु�म्येवी�दा2 निवीच�रसुरणे�च्ये� प्रसु�र�थ: त्ये��न� का�ह� कानिवीत� शिलनिहल्ये�.

वीळ्ळेत्ता'ळे ये��न� "का� रळे काल� म�डालमO ' ह� नmत्येसु��ः�स्था� 1930 सु�ल� चFरुंत�रुंत्ता� ये�थ� स्था�पान का� ल� वी काथकाळे2 ये� पा�र�पारिरका नmत्येन�ट्या प्रका�र�ल� नवी� सु�जू�वीन वी प्रनितष्ठ� प्र�प्त कारून दिदाल�. ये� सु�स्था�द्वी�र� त्ये��न� भ�रतभर तसु�च आशिशोये�च्ये� आग्न�ये भ�गे�त आपाल्ये� नmत्येपाथका�च� दा�र� का� ल�. ये� सु�स्था�त गे�रुंका� ल पाद्धांत�न� काथकाळे2च� वी अन्ये पा�र�पारिरका नmत्येप्रका�र��च� शो�स्त्राशो�द्धां शिशो�णे दिदाल� जू�त�. ह� नmत्येसु�स्था� 1941 पा�सुन र�ज्ये शो�सुन�तफै7 च�लवीण्ये�त ये�त� वी आत� ये� सु�स्था�च� दा�र� जूगेभर सुवी:त्रा ह'त�त.