AZ_RBAYCAN RE S PUBL _KAS I T_HS _ L NAZ _RL _ Y_AZ_RBAYCAN DÖVL_T _QT_ SAD UN_VERS _ TET_AS P _RANTURAYA S_N_D Q_BULU ÜZR_ HAZ IRLANMI SRE F ERATTel: (+99450) 374-41-33(+99412) 462-69-14Poçt indeksi: 370108Elektron Poçt: elsen_bagirzade@hotmail.comS*xsi web ünvanı: www.ekoelsen.tr.cxMÖVZU: Bazar iqtisadiyyatı s(raitin( aqrar siyas(tin h(yata keçirilm(simexanizml(ri v( Az(rbaycandakı mövcud v(ziyy(t_XT_SAS: _qtisadiyyatın Hüquqi T(nziml(nm(siMAG_STR: Bagırzad( Els(n R(sul ogluBAKI – 20052MÜND_R_CATGiris .................................................................................................... 3I. Dövl(tin aqrar siyas(tinin n(z(ri (sasları ........................................... 51.1 Aqrar sektor v( dövl(tin aqrar siyas(til( baglı n(z(ri fikirl(rin t(kamülü ....... 51.2 Dövl(tin aqrar siyas(tinin mahiyy(ti v( (sas m(qs(dl(ri ............................. 81.3 Keçid iqtisadiyyatı s(raitind( dövl(tin aqrar siyas(tinin baslıca v(zif(l(ri ..... 11II. Dövl(tin aqrar siyas(tinin h(yata keçirilm(si mexanizml(ri v( onlarınt(kmill(sdirilm(si istiqam(tl(ri ...................................................... 152.1 Aqrar siyas(tin h(yata keçirilm(sind( istifad( olunan baslıca mexanizml(r ..152.2 Aqrar siyas(t mexanizml(rinin t(kmill(sdirilm(si istiqam(tl(ri .................... 26N(tic( v( t(klifl(r ............................................................................... 35_stifad( olunan m(nb(l(r .................................................................... 37T*svirl*rin siyahısı:C*dv*l 2 1: Sovetl(r Birliyind( aqrar t(s(rrüfatların prototip xüsusiyy(tl(ri ........... 11C*dv*l 2 2: Sosialist v( bazar aqrar t(s(rrüfatlarında biznes q(rarları ................... 12C*dv*l 2 3: Sosialist aqrar t(s(rrüfatının çatısmazlıqları ....................................... 12C*dv*l 2 4: Aqrar sektorda aparılan islahatların h(d(fl(ri ..................................... 13C*dv*l 2 5: 2004-cü il 1 yanvar tarixin( torpaq islahatının gedisi .......................... 26C*dv*l 2 6: 2004-cü il 1 yanvar tarixin( sovxoz v( kolxozların (mlakının

bölüsdürülm(si v(ziyy(ti ................................................................ 27C*dv*l 2 6: Aqrar sektor üzr( b(zi göst(ricil(rin dinamikası ................................. 28Qrafik 21: Qiym(t s(viyy(sinin qorunması (price support) mexanizmi ....................17Qrafik 2 2: T(klifi m(hdudlasdırmaqla qiym(t s(viyy(sinin qorunmasımexanizmi (restricting supply) ........................................................... 18Qrafik 2 3: H(d(f qiym(ti v( aradakı f(rqin öd(nilm(si mexanizmi ....................... 193GirisSon ill(r Az(rbaycan iqtisadiyyatında iqtisadi sistem transformasiyası il( baglıaparılan islahatların mühüm istiqam(tl(rind(n biri d( is qüvv(sinin 40%-nin v( (halininis( 50%-( q(d(rinin birbasa baglı oldugu aqrar sektoru v* k*nd h*yatını (hat( edirki, bu sah(d( d( sosial-iqtisadi münasib(tl(rin dünyanın inkisaf etmis ölk(l(rind( oldugukimi bazar prinsipl(ri (sasında yenid(n qurulması prinsipial (h(miyy(t k(sb edir.Bununla yanası XXI (sr( dogru kompleks sosial-iqtisadi inkisaf s(viyy(sin( nailolmaq m(qs(dil( Az(rbaycan Respublikasının iqtisadi siyas(t strategiyasında iki mühümistiqam(t – yoxsullugun azaldılması v* regional inkisaf – prioritet xarakteralmısdır ki, bunların h(yata keçirilm(si d( aqrar sektor v( k(nd m(skunlasması sferasınıiqtisadi siyas(tin (sas predmetl(rind(n birin( çevirir.Dig(r t(r(fd(n, 1994-cü il Ümumdünya Ticar*t T*skilatının UruqvayRaundundan sonra h(min dövr( q(d(r dünya ticar(t-iqtisadi hüququndan k(narda qalanaqrar sektor siyas(ti v( aqrar ticar(t prinsip v( qaydalarının artıq qlobal s(viyy(d(mü(yy(nl(sdirilm(y( baslamasıyla XX (srin sonu v( XXI (srin (vv(ll(rin( dogru busektorun iqtisadiyyatdakı rolu v( onunla baglı h(yata keçiril(n dövl(t siyas(tl(ri d(yenid(n qiym(tl(ndirilm(y( v( formalasan yeni qlobal qaydalara uygunlasdırılmagabaslamısdır.Göründüyü kimi bir t(r(fd(n aqrar sektorunda bazar iqtisadiyyatı prinsipl(riniformalasdırmaga çalısan, yoxsullugun azaldılması v( regional inkisaf strategiyalarınıqarsıdakı ill(rd( öz iqtisadi siyas(tinin prioritet istiqam(tl(rin( çevir(n v( dig(r t(r(fd(nd( aqrar sektora yön(l(n dövl(t siyas(ti mexanizml(rinin yeni qlobal qaydaları il(üzl(s(n v( yaxın ill(rd( ÜTT-( üzv q(bul edilm(si il( bu qaydaların t(sirini dahayaxından hiss ed(c(k olan Az(rbaycan Respublikasında aqrar münasib(tl(r sisteminint(nziml(nm(si v( aqrar sektora yön(l(n dövl(t siyas(tinin müt(r(qqi üsul v(mexanizml(rini özünd( birl(sdir(r(k onlardan milli iqtisadiyyatımızda istifad( imkanlarınıüz( çıxarmaga c(hd ed(n elmi-t(dqiqat isl(rinin aktuallıgı da gün keçdikc(

yüks(lm(kd(dir.Bu baxımdan referat isinin (sas m*qs*di d( ölk(mizd( bazar iqtisadiyyatına keçids(raitind( aqrar sektorda iqtisadi münasib(tl(rin inkisaf etmis bazar prinsipl(ri (sasındaformalasdırılması v( bu münasib(tl(rin daim inkisaf etdiril(r(k dövrün t(l(bl(rin(uygunlasdırılmasına imkan ver(n s(m(r(li dövl(t siyas(ti mexanizml(rinin yaradılmasıpotensialını üz( çıxarmaga çalısmaqdır.Obyekti bazar iqtisadiyyatına keçid s(raitind( dövl(tin aqrar siyas(ti, predmetiis( aqrar - s(naye kompleksind( dövl(t siyas(tinin h(yata keçirilm(si mexanizminin (sasm(s(l(l(ri olan bu t(dqiqat isind( ölk(daxili v( ölk(xarici n(z(ri-praktiki m(nb(l(rd(n,xüsusil( bu sah(d( BMT, Dünya Bankı, Beyn(lxalq Valyuta Fondu, Ümumdünya Ticar(tT(skilatı, BMT-nin _rzaq v( K(nd T(s(rrüfatı T(skilatı (FAO) kimi beyn(lxalqqurumların, ayrı-ayrı dövl(tl(rin aqrar sah( il( baglı höküm(t, qeyri-höküm(tqurumlarının arasdırma v( normativ xarakterli s(n(dl(rind(n v( Az(rbaycanRespublikasının aqrar siyas(tini özünd( (ks etdir(n normativ-hüquqi aqtlardan (traflıs(kild( istifad( edilmis, ümumn*z*ri t*dqiqat metodları (deduksiya, induksiya,analiz, sintez v(.s) il( yanası iqtisad elminin özün(m(xsus arasdırma metodları olanmodell*sdirm*, indeksl*sdirm*, müqayis*li t*hlil v(.s metodlar da zaman-zamangenis t(tbiq edil(r(k qarsıya qoyulan m(qs(dl(r( nail olunmaga çalısılmısdır.Referatın birinci sualında aqrar münasib(tl(r sistemi v( dövl(tin aqrar siyas(tinormativ iqtisad metodologiyası baxımından iqtisadi n(z(riyy( m(kt(b(ri üzr(4arasdırılmıs, bazar iqtisadiyyatı s(raitind( aqrar siyas(tin mahiyy(ti, m(qs(dl(ri v( keçidiqtisadiyyatı s(raitind( qarsısında duran (sas v(zif(l(r ümumil(sdirilm(y( çalısılmısdır.=kinci sualda is( normativ v( pozitiv iqtisad metodologiyasından birg( istifad(edil(r(k aqrar siyas(tin h(yata keçirlm(sind( istifad( olunan baslıca mexanizml(r,Az(rbaycanda onlardan istifad( s(viyy(si v( t(kmill(sdirilm(si m(s(l(l(rin( n(z(rsalınmısdır.5I. Dövl*tin aqrar siyas*tinin n*z*ri *sasları1.1 Aqrar sektor v( dövl(tin aqrar siyas(til( baglı n(z(ri fikirl(rint(kamülü_nsan övladının öz ehtiyaclarını t(bi(tin hazır resursları il( öd(y(r(k yasadıgı“m*nims*m* iqtisadiyyatı” m(rh(l(sind(n “istehsal iqtisadiyyatı” m(rh(l(sin(keçdiyi andan ilk f(aliyy(t sah(si olan aqrar sektor, iqtisadiyyatın (n q(dim sah(siolmaqla uzun bir tarixi yol keçmisdir. Aqrar sektor f(aliyy(tl(rinin iqtisadi h(yatdakırolunun daim d(yisildiyi v( iqtisadi inkisafın h(r bir m(rh(l(sind( yeni m(zmun k(sb

etdiyi bu müdd(t (rzind( t(bii olaraq bu f(aliyy(tl(rl( baglı n(z(ri baxıslar v( bir növ bubaxısların ümumil(sdiril(r(k gerç(k h(yatda reallasdırlma forması olan iqtisadi siyas(tdoktrinaları da d(yis(r(k inkisaf etmis v( bu günkü s(viyy(sin( g(lib çatmısdır. Bud(yisiklikl(ri dünya iqtisadi inkisaf tarixinin üç böyük m(rh(l(si üzr( xarakteriz( etm(kmümkündür:_ “Birinci dalga” (first wave) kimi ifad( olunan, k(nd t(s(rrüfatı v( t(bii resurslara(saslanan inkisaf m(rh(l(si: Bu m(rh(l( (sas(n s(naye kapitalizmin( q(d(rki dövrü(hat( edir v( iqtisadiyyatda aqrar sektorun hakim oldugu dövrdür. _halinink(ndl(rd( yasayaraq primitiv texnologiyalar (sasında istehsal f(aliyy(tini davametdirdiyi bu dövrd( yaranan n(z(riyy(l(rin, h(yata keçiril(n iqtisadi siyas(tinm(rk(zind( aqrar t(s(rrüfat f(aliyy(tl(ri dayanır;_ =kinci dalga” (second wave) kimi ifad( olunan s(nayel(sm( m(rh(l(si: Dünyaölk(l(rind( bütövlükd( h(min dövr( q(d(r olan sosial, iqtisadi, siyasi v( m(d(nih(yatı d(yisdirmis s(nayel(sm( prossesi iqtisadi n(z(riyy(l(ri v( dövl(t siyas(tini d(bu prossesin sür(tl(ndirilm(si v( s(naye sektorunun inkisaf etdirilm(si yolunda aqrarsektorun rolunun qiym(tl(ndirilm(si v( artırılması istiqam(tin( yön(ltmisdir;_ “Üçüncü dalga” (third wave) kimi ifad( olunan post-s(naye m(rh(l(si: 1960-70-ciill(rd(n baslayan elmi-texniki inqilabla ortaya çıxan v( 1980-ci ill(rd(n baslayaraqliberallasma v( qloballasma prossesl(ri il( birl(s(n v( dig(r adı informasiya c(miyy(tidövrü adlanan bu m(rh(l( iqtisadi n(z(riyy(l(r v( h(yata keçiril(n iqtisadi siyas(tmexanizml(rind( d( yeni reallıqları1 ortaya çıxarmısdır ki, bu aqrar sah(d(n d( yankeçm(misdir. Bu dövrün (sas xarakterik xüsusiyy(tl(rind(n biri aqrar, s(nayesektorları il( yanası dig(r n(h(ng bir sektor, xidm(tl(r sektorunun inkisaf ed(r(khakim mövqey( yüks(lm(sidir;Bu baxımdan aqrar sektor f(aliyy(tl(ri v( bu sektorla baglı dövl(t siyas(tinin n(z(ri(saslarının inkisaf istiqam(tl(rini arasdıran zaman ilk rast g(ldiyimiz sistemli n(z(riyy(merkantilizmdir. S(naye kapitalizmin( q(d(rki dövrün iqtisadi n(z(riyy( v( siyasidoktrinalarından biri, (sas prinsipl(ri qızıl v( gümüsün s(rv(tin (sas m(nb(yi sayılması,ixracatın artırılması z(ruriliyi, iqtisadiyyata dövl(t müdaxil(sinin müdafi( edilm(si,müst(ml(k(çi siyas(tin davam etdirilm(si, mill(tçi siyas(t t(dbirl(rin( (h(miyy(tverilm(si v( (hali artımının t(sviq edilm(si olan merkantilizmin çıxıs nöqt(si xarici ticar(tbalansında daim müsb(t saldo yaratmaqla ölk( s(rv(tinin artırılması v( bunun üçünlazım olan bütün proteksionist t(dbirl(rin görülm(sind(n ibar(tdir. H(min dövrd( xarici1Post-s_naye dövrünün reallıqları dedikd_ _sas_n bunlar n_z_rd_ tutulur: 1) S_naye c_miyy_tind_n informasiyac_miyy_tin_ keçid; 2) Fordist istehsal t_rzind_n çevik, elastik (flexible) istehsal t_rzin_ keçid; 3) Milli dövl_tl_r

sistemli dünyadan qloballasmıs dünyaya keçid; 4) Modernist f_ls_fi düsünc_d_n post-modernist f_ls_fi düsünc_y_keçid;6siyas(td( (sas(n k(nd t(s(rrüfatı m(hsulları hakim oldugundan bu siyas(tin davamıkimi aqrar sektorun himay( edilm(sini d( göst(rm(k mümkündür2.Tarixd( aqrar sektorun iqtisadi düsünc( v( dövl(t siyas(tinin m(rk(zind(dayanması is( birbasa fiziokratizm m(kt(bi il( baglıdır v( h(tta o s(viyy(d( ki, bum(kt(b( k(nd t(s(rrüfatı fetisizmi adı da verilmisdir3. _ctimai h(yatın tanrı t(r(find(nmövcud olan t(bii qanunlarla4 idar( olundugunu, dövl(tin bu qanunlara müdaxil(etm(m(sini, sad(c( daxili v( xarici t(hlük(sizliyi t(min ed(r(k b(zi infrastrukturxidm(tl(rini göst(rm(li oldugunu düsün(n fiziokratlar hesab edirdil(r ki, d(y(rinm(nb(yi k(nd t(s(rrüfatıdır, (lav( d(y(r yalnız k(nd t(s(rrüfatında yaradılır v( bunagör( bu sektor yegan( m(hsuldar sektordur, faiz aqrar kapitalın g(liridir, kapital yalnızaqrar sektora qoyulmalıdır, ixracat yalnız aqrar m(hsullara dayanmalıdır, yegan(m(hsuldar sektor aqrar sektor v( yegan( m(hsuldar sinif k(nd t(s(rrüfatı istehsalçılarıoldugundan dövl(t d( vergini ancaq bu sektordan toplamalıdır. _lav( d(y(rin(surplus)yalnız aqrar sektorda yarandıgını qeyd ed(n fiziokratların (n böyük nümay(nd(si doktorFransua Kene bu d(y(rin sinifl(r arasında nec( bölüsdürüldüyünü göst(r(n m(shur“=qtisadi C*dv*li” (Tableau Economique) il( bir növ iqtisadi analizin d( (sasınıqoymusdur5.Adam Smitin m(shur “Mill*tl*rin S*rv*ti”(Wealth of Nations) adlı (s(rini çapetdirdiyi 1776-cı ild(n meydana g(l(n klassik iqtisadi m(kt(b iqtisadiyyata dövl(tmüdaxil(sinin minimumlasdırılması, s(xsi azadlıq, (m(k bölgüsü, azad bazar mexanizmikimi prinsipl(ri müdafi( ed(r(k iqtisadi sistemi kompleks s(kild( öyr(nmis ilk m(kt(b v(s(naye kapitalizminin ideoloji gücü olmusdur. Aqrar sektorda renta, torpagınm(hsuldarlıgı, (m(k bölgüsü, istehsal vasit(l(rinin yenil(sdirilm(si, (halinin (rzaqlat(minatı, dövl(tin bu sektor f(aliyy(tl(rin( müdaxil( h(ddi kimi m(s(l(l(ri genis s(rhed(n klassik iqtisadçılar s(rv(tin m(nb(yinin yalnız bu sektorda olmadıgını, s(nayenind( m(hsuldar sektor oldugu fikrini müdafi( etmis v( s(nayenin inkisaf etdirilm(sind(aqrar sektorun rolu v( bu rolun artırılması m(s(l(l(ri üz(rind( dayanmıslar6.2M_s: Fransada IV Henrinin maliyy_ naziri olmus merkantilist Maximilien Bethune Sully (1559-1641) k_ndt_s_rrüfatının inkisafı üçün bir sıra t_dbirl_r görmüs, bos _razil_ri ölk_y_ köç_nl_r_ paylamıs, k_nd t_s_rrüfatıistehsalçılarını müdafi_ ed_n bir sıra hüquqi d_yisiklikl_ri müdafi_ etmisdir. O, qeyd edirdi: ”Torpaq bec_rm_k v_heyvan saxlamaq Fransanın dösl_ridir”(Doç. Dr Arif Ersoy, “_ktisadi teoriler ve düsüncelerin gelisme tarihi”,II Baskı, _zmir, 1990, s_hf_: 101);

_taliyada merkantilist Ferdinands Galiani (1728-1787) “Bugda ticar_ti haqqında dialoqlar” adlı _s_rind_ b_lk_ d_ilk d_f_ olaraq _rzaq t_hlük_sizliyi m_s_l_sin_ toxunaraq bugda ixracını bu prinsipi pozdugundan q_bul etm_misdir.Bundan basqa xarici ticar_t s_rtl_rinin bugda _leyhin_ olmasını müdafi_ etmis v_ göst_rmisdir ki, bu t_bii s_rtl_r_baglılıgından yüks_k risqli olan k_nd t_s_rrüfatı istehsalını azaldar v_ orada toplanan _lav_ kapital az risqli s_nayesah_sin_ yön_lmis olar(Eyni m_nb_, s_hf_: 124);_ngilt_r_d_ merkantilist doktrina ç_rçiv_sind_ kraliça I Elizabeth (1558-1603) t_rfind_n aqrar sektor xaricir_qab_td_n qorunmusdur. _ngilis yunlarının xammal s_klind_ ixracı qadagan edimis, bugda qanunları (“CornLaws”) yolu il_ bugda yıgımının m_hsuldar oldugu dövrl_rd_ ümumiyy_tl_ onun idxalı qadagan edilmis, daxilit_klifin az v_ qiym_tl_rin yüks_k oldugu zamanlarda is_ asagı rüsumlarla idxalını n_z_rd_ tutmusdur (William J.Barber, “A History of Economic Thought”, October, 2002, orginally published by Preager 1968 and Penguin1967, Elektron kitab, s_hf_: http://www.wesleyan.edu/css/readings/Barber/intro1.htm);3XVIII _srd_ Fransada meydana g_l_n bu m_kt_b A.Smith t_r_find_n “Mill_tl_rin S_rv_ti” adlı _s_rin yazıldıgı1776-cı il_ q_d_r Fransa v_ dig_r Q_rb ölk_l_rind_ hakim n_z_riyy_ v_ siyas_t doktrinası olmusdur;4“T_bii Qanun” adlı _s_rind_ F. Kene torpaq v_ dasınar _mlakda öz_l mülkiyy_t, müqavil_ azadlıgı, iqtisadit_s_bbüskarlıq azadlıgı, ticar_t azadlıgı kimi t_bii hüquqları qabardaraq göst_rir ki, bu hüquqlar yalnız dövl_tin idealhüquq sistemi vasit_sil_ reallasdırılarsa s_m_r_li ola bil_r;5F. Kene aqrar sektorda yaradılan _lav_ d_y_ri bel_ izah edir: _lav_ d_y_r =Torpaqdan _ld_ edil_n ümumi m_hsul –Torpaqda isl_y_nl_rin x_rcl_ri; Bundan sonra yaranan h_min _lav_ d_y_rin 3 sinif , _kinçil_r, torpaq sahibl_ri v_tacir, s_nayeçi, azad pes_ sahibl_ri v_ bürokratlardan ibar_t qısır sinif(sterile) dediyi sinifl_r arasında nec_bölüsdürül_r_k dövr etdiyini m_shur c_dv_lind_ göst_rir;6Ümumiyy_tl_ bu m_kt_b ç_rçiv_sind_ ortaya çıxan Smitin “mütl_q üstünlükl_r”, Rikardonun “renta”,“müqayis_li üstünlükl_r”, “azalan m_hsuldarlıq”, Maltusun “_hali qanunu”, Seyin “Bazar v_ ya m_xr_cl_r7Klassik iqtisadi m(kt(bi t(nqid ed(n c(ryanlardan biri, (sasını alman Fridrix Listinqoydugu milli iqtisadiyyat c(ryanı da aqrar sektor f(aliyy(tl(ri v( dövl(tin aqrarsiyas(ti baxımından öyr(nilm(si z(ruridir. H(min dövrd( (sas(n aqrar ölk( olan v( h(l(s(nayel(s( bilm(y(n ölk(l(rin klassik iqtisadçıların göst(rdiyi azad xarici ticar(t prinsipi(sasında artıq s(nayel(smis ölk(l(rl( r(qab(t apara bilm(y(c(yi fikrini müdafi( ed(n buc(r(yan aqrar sektorun v( yeni yaranan s(naye mü(ssis(l(rinin s(nayel(sm( tam basaçatanad(k dövl(t t(r(find(n xüsusil( yüks(k gömrük rüsumları vasit(sil( qorunmasınıir(li sürmüsdür. _lk d(f( olaraq Fridrix List aqrar sektorun bir sıra özün(m(xsusxüsusiyy(tl(rind(n çıxıs ed(r(k onun xüsusi himay(y( ehtiyacı oldugunu da qeyd

etmisdir7.Klassik iqtisadi n(z(riyy(ni t(nqid ç(rçiv(sind( meydana g(l(n n(z(riyy(l(rd(n biri,elmi (sasını Karl Marksın qoydugu sosialist iqtisadi düsünc( m(kt(bi is( aqrar sektoruniqtisadi inkisafdakı rolunu qeyd etm(kl( yanası bütün sah(l(rd( oldugu kimi bu sektordada dövl(t v( kollektiv mülkiyy(t( (saslanan t(s(rrüfatçılıq formalarının qurulması v(istehsal q(rarlarının dövl(t t(r(find(n m(rk(zi qaydada h(yata keçiril(n planlasdırmamexanizmi (sasında verilm(sini n(z(rd( tuturdu.Klassik iqtisadi m(kt(bin davamı kimi, bir növ s(naye kapitalizminin ideolojigücünün tamamlanaraq XX (sr( g(tirilib çıxarılmasında böyük rol oynayan Neo-klassikiqtisadi m(kt(b t(l(b v( t(klif, r(qab(t, inhisarlar, iqtisadi tarazlıq, istehlakçıpsixologiyası, m(hsulların faydalılıgı kimi (sas(n mikroiqtisadi m(s(l(l(r üz(rind(iqtisadi-riyazi t(hlill(r apararaq azad bazar iqtisadiyyatının elmi s(kild((saslandırlmasında böyük rol oynamısdır. Azad bazar mexanizmini müdafi( ed(nneoklassikl(r itisadiyyatda dövl(tin rolunu bir növ “göz(tçi” kimi görürdül(r. Lakin bum(kt(bin son üzvl(rind(n biri hesab olunan Artur Piqou azad bazarın ütünlüyünü q(buletm(kl( yanası o dövrün d(rin sosial-iqtisadi böhranlarından çıxıs ed(r(k qeyd etmisdirki, s(xsi m(nafe heç d( h(mis( sosial m(nafe il( uzlasmır, ist(nil(n f(aliyy(tin marjinalxüsusi faydası heç d( h(mis( marijnal sosial faydaya b(rab(r olmur, buna gör( dövl(taraya gir(r(k müxt(lif iqtisadi siyas(t rıçaqlarından istifad( etm(kl( bu k(narlasmanıminimuma endirm(lidir.8 Piqou bu fikirl(ri il( sonradan böyük bir n(z(riyy( yaratmısKeynes( çox t(sir göst(rmisdir.1936-ci ild( qısa olaraq “Ümumi N*z*riyy*” adı il( m(shur olan kitabınıyazmaqla Con Meynard Keynes özün( q(d(r hakim olan n(z(riyy(l(r( alternativ böyükbir n(z(riyy( yaratmısdır. H(min dövrd( kapitalist dünyasını düsdüyü böhrandan neoklassikl(rin göst(rdiyi kimi (vv(l-axır bazar mexanizminin özünün çıxaracagı fikrini q(bulqanunu” kimi n_z_riyy_l_ri o dövr iqtisadi düsünc_ v_ siyas_t doktrinasında _h_miyy_tli olmus v_ bu gün d_ az-çoxaktuallıqlarını qorumaqdadırlar;7 Fridrix List (1789-1846) 1841-ci ild_ yazdıgı “_qtisadi siyas_tin milli sistemi” adlı _s_rind_ göst_rir ki, asagıdakıxüsusiyy_tl_rin_ gör_ yalnız aqrar sektora baglı iqtisadiyyat öz potensialından tam istifad_ ed_ bilm_z v_ dövl_tin busah_d_ iqtisadiyata müdaxil_si z_ruridir: 1) Aqrar sektorda istehsal böyük miqyasda t_bii v_ iqlim s_rtl_rind_nasılıdır; 2) T_bii mühüt v_ istehsal _razil_rinin genis olması burada yüks_k texnika v_ texnologiyanın t_tbiqin_ az

_lverislidir; 3) _stehsal faktorlarının m_hsuldarlıgı asagı v_ istehsal müdd_ti uzundur; 4) Faiz d_r_c_l_ri yüks_kdir;5) M_hsulların saxlanması ç_tindir; 6) M_hsulların dasınması h_m ç_tin, h_m d_ bahalıdır, çünki çox asanlıqla xarabola bilirl_r; 7) _stifad_ olunan resursların d_y_rinin tam s_kild_ mü_yy_n oluna bilm_m_si istehsal x_rcl_rini d_d_qiq mü_yy_n etm_y_ imkan vermir; 8) K_nd t_s_rrüfatı m_hsullarının bazar qiym_tl_rind_ dalgalanma yüks_kdir;(bax: Doç. Dr Arif Ersoy, “_ktisadi teoriler ve düsüncelerin gelisme tarihi”, II Baskı, _zmir, 1990, s_hf_: 204 - 5);8Arthur Cecil Pigou (1877-1959) bu fikirl_rini 1920-ci ild_ yazdıgı m_shur “Rifah _qtisadiyyatı” (The Economicsof Welfare) _s_rind_ k_nd t_s_rrüfatından verdiyi bir nümun_ il_ ifad_ etmisdir. H_min misalda göst_rir ki, torpagıicar_y_ götür_r_k _k_n _kinci torpaq sahibin_ qalar dey_ ona yüks_k kapital qoymayacaqdır, bu is_ milli g_lirinartımı baxımından uzunmüdd_td_ m_nfi n_tic_l_r yaradacaqdır (Doç. Dr Arif Ersoy, “_ktisadi teoriler vedüsüncelerin gelisme tarihi”, II Baskı, _zmir, 1990, s_hf_: 260). Ümumiyy_tl_ ümumiqtisadi rifahın artırılmasınıir_li sür_n Piqou bunu 3 kriteriya il_ ölçürdü: 1) Milli g_lir s_viyy_si; 2) Milli g_lirin f_rdl_r arasındabölüsdürülm_si s_viyy_si; 3) _qtisadi stabillik s_viyy_si (Henry W. Spiegel , “The Growth of Economic Thought”,Duke University Press, Durhan, North Carolina, 1971, s_hf_: 572);8etm(y(r(k, dövl(tin aktiv siyas(t yerid(r(k iqtisadiyyatın t(l(b c(bh(sini stimullasdırmalıoldugunu ir(li sürmüsdür. Öz fikirl(ri il( bir növ iqtisadiyyata dövl(t müdaxil(sinin elmi(saslarını hazırlayan Keynes hal-hazırda aqar sektor da daxil olmaqla iqtisadiyyatınbütün sah(l(rinin inkisaf etdirilm(sind( mühüm rol oynayan pul-kredit v( büdc(-maliyy(siyas(tinin dövl(t idar(etm(sind( genis s(kild( istifad( edilm(sini t(min etmisdir.II Dünya müharib(sind(n sonra inkisaf strategiyalarının hazırlanması ç(rçiv(sind(formalasan inkisaf iqtisadiyyatının(development economy) qarsısında duran (sasm(s(l(l(rd(n biri d( ölk(l(rin inkisaf strategiyalarında “lokomotiv sektor”un(enginesector) seçilm(si problemi olmusdur. Bu el( bir sektor olmalı idi ki, inkisaf ed(r(kbütövlükd( iqtisadiyyatı öz arxasınca apara bilsin. _ks(r iqtisadçıların bunun s(nayesektoru oldugunu müdafi( etm(si v( iqtisadi siyas(td( d( s(nayel(sm(y( üstünlükverilm(si, s(nayeli ölk(l(ri (sas(n xammalla t(min ed(n koloniyaların müst(qillik (ld(ed(r(k kolonializmd(n qalan aqrar t(s(rrüfata nifr(t ruhunda inkisafa q(d(m qoymaç(hdl(ri, yeni xidm(tl(r sektorunun sür(tl( inkisaf etm(si, aqrar sektorun _EÖ-d( elmitexnikit(r(qqinin xeyli d(r(c(d( t(sirin( düs(r(k m(sgulluqdakı payının k(skin azalmasıkimi amill(r onun dünya t(s(rrüfatında rolunu xeyli z(ifl(tmis, lakin strateji (h(miyy(tin(z(r( alınaraq dövl(tl(rin xüsusi himay(si altında dünya iqtisadiyyatından, onun

t(nziml(m( t(dbirl(rind(n k(narda inkisaf etmisdir. Bu qapalı inkisaf dem(k olar ki,ÜTT-nin Uruqvay Raundu ç(rçiv(sind( 1995-ci ild( q(bul olunan K(nd T(s(rrüfatıÇoxt(r(fli Sazisin( (Agreement on Agriculture) q(d(r davam etmis, sazisin q(bulolundugu dövrd(n sonra is( aqrar sektor v( onun t(nziml(nm(si m(s(l(l(ri yenid(ndünya elmi v( siyasi dair(l(rinin (sas müzakir( mövzularından birin( çevrilmisdir9.Uruqvay Raundunda q(bul olunan h(min sazis aqrar sektorda 1947-ci il GAATsazisinin b(zi madd(l(ri (XI:2(c) v( XVI:3) il( d( imkan veril(n v( h(min dövrd(n b(ridövl(tl(r t(r(find(n praktikada daha s(rt h(yata keçiril(n idxalda tarif v( qeyri-tarifm(hdudiyy(tl(ri, istehsal v( ixrac subvensiyaları kimi proteksionist siyas(t t(dbirl(rinindavam etdirilm(sin( t(dric(n son qoyulması v( aqrar sektor m(hsullarının ticar(tind(daha liberal v( (dal(tli sistemin yaradılması v( bütövlükd( aqrar siyas(td( köklüislahatın h(yata keçirilm(si m(qs(dil( üzv dövl(tl(r arasında danısıqların davametdirilm(sini n(z(rd( tuturdu. Sazisd( h(mçinin, inkisaf etmis ölk(l(r üçün 6 illik (1995-2000), inkisaf etm(kd( olan ölk(l(r üçüns( 10 illik(1995-2004) müdd(t (rzind( özl(rininaqrar siyas(tind( liberallasdırma t(dbirl(rinin h(yata keçirilm(si il( baglı konkretöhd(likl(r d( mü(yy(nl(sdirilmisdir.1.2 Dövl(tin aqrar siyas(tinin mahiyy(ti v( (sas m(qs(dl(riYuxarıda göst(rdiyimiz n(z(riyy(l(rin v( iqtisadi-siyasi prossesl(rin t(siri altındaformalasıb inkisaf ed(r(k bu günkü s(viyy(sin( g(lib çatan dövl(tin aqrar siyas(tinindaha yaxsı d(rk edilm(si v( effektivliyinin artırılması m(qs(dil( ilk növb(d( bu sektorunspesifik xüsusiyy(tl(rinin v( ölk( iqtisadiyyatında oynadıgı rolunun (traflı öyr(nilm(sin(ehtiyac vardır. Çünki h(yata keçiril(n aqrar siyas(tin m(qs(d v( mexanizml(ri böyükölçüd( m(hz bu spesifiklikl(rin t(siri altında formalasır. Bu m(qs(dl( aqrar sektorunspesifik xüsusiyy(tl(rini v( ölk( iqtisadiyyatında oynadıgı rolu müxt(lif m(nb(l(r((saslanaraq asagıdakı istiqam(tl(rd( qruplasdırmaq mümkündür:9Daha _traflı bax: Maurice Schiff and Alberto Valdes, World Bank, “Agriculture and Macroeconomy”, ElsevierScience, Handbook of Agricultural Economics, Ed. By B.Gardner and G. Rausser, March 24, 1998 revisions;Gustav Ranis, “The evolution of development thinking: theory and policy”, Economic Growth Center YaleUnivercity, Center Discussion Paper No. 886, May 2004;9_ Aqrar sektor insan h*yatı üçün z*ruri istehlak m*hsullarının böyük birqismini t*min edir. H(min m(hsulların mühüm hiss(sini aqrar sektorda istehsalolunan (rzaq m(hsulları t(skil edir. Bu baxımdan qidalanma sisteminin cografi mühitv( m(d(ni faktorlar (sasında formalasdıgını, (halinin (rzaqla t(minatının strateji(h(miyy(t k(sb etdiyini n(z(r( alaraq h(r bir ölk(nin özün(m(xsus, müst(qil aqrarsiyas(tinin olması ictimai bir v(zif( kimi ortaya çıxır;_ Aqrar sektor s*naye mü*ssis*l*rinin *sas xammal m*nb*yidir. Yeyinti,

toxuculuq kimi bir sıra s(naye sah(l(rind( emal olunan (sas xammal resursları aqrarsektor t(r(find(n t(min edildiyind(n bu sektor davamlı s(naye inkisafı baxımındanda mühüm (h(miyy(t k(sb edir;_ Aqrar sektor s*naye m*hsulları üçün böyük bazardır. Basda neft-kimya v(masınqayırma olmaqla bir sıra s(naye sah(l(rinin m(hsulları aqrar sektorda geniss(kild( istifad( edilir;_ Aqrar sektor z*if inkisaf etmis ölk*l*rd* *halinin m*sgul oldugu *sassah*dir. Hal-hazırda m(sgul (halinin ABS-da 2%-i, AB-d( 2-4%-i, _EOÖ-d( 59%-i,Az(rbaycanda is( 40-i aqrar sektorda çalısır;_ Aqrar sektorda yaranan kapital yıgımı s*naye üçün investisiya m*nb*yidir._slind( II Dünya müharib(sind(n sonra inkisaf iqtisadiyyatının (sas t(dqiqatobyektl(rind(n biri d( aqrar sektorda yaranan izafi d(y(rin ölk(nin s(nayel(sm(siyolunda nec( s(m(r(li istifad( edilm(si il( baglıdır;_ Aqrar sektor m*hsullarının mühüm bir hiss*si ixrac edildiyind*n ölk* üçünvalyuta m*nb*yi rolunu oynayırlar10. _nkisafın ilkin pill(sind( olan ölk(l(rd(s(nayel(sm( prossesin( t(kan ver(n amill(rd(n biri d( xaricd(n müt(r(qqi kapitalresurslarının idxal edilm(sidir. M(hz bu idxalın h(yata keçirilm(sind( aqrar sektorunixracından (ld( edil(n valyuta resursları (sas m(nb(dir;_ Aqrar sektor ekoloji c*h*td*n *lverislidir. Burada bir sah(nin tullantılarınındig(r sah(d( istifad( edil( bilm( imkanlarının genis olması onu ekoloji c(h(td(n(lverislı edir;_ Aqrar sektor texnoloji inkisafın t*sirin* *n çox m*ruz qalansah*l*rd*ndir11. Bu gün inkisaf etmis c(miyy(tl(rd( aqar sektorda m(sgullugunpayının c(mi 2-4% olması m(hz texnoloji inkisafın n(tic(sidir v( bu is qüvv(sinindig(r sektorlara yön(lm(sin( t(sir edir. Dig(r t(r(fd(n texnoloji inkisaf m(hsulbollugu yaradaraq qiym(tl(rin asagı düsm(sini v( istehlakçıların rifah halınınyaxsılasmasını da t(min edir;_ Aqrar sektorda istehsal prossesi daha çox t*bii amill*rd*n asılıdır. K(ndt(s(rrüfatında istehsalın (sas amili torpaq oldugundan orada bas ver(n istehsalprossesin( istehsalçılar t(r(find(n tam n(zar(t edil( bilmir. Y(ni istehsalçınınirad(sind(n k(narda bas ver(n dasqın, s(rt quraqlıq, gözl(nilm(z saxta, z(r(rvericih(saratların yayılması kimi t(bi(t hadis(l(ri istehsal s(viyy(sin( birbasa t(sir edir12;_ Dövl*tin aqrar sektorla baglı siyas*ti k*nd v* regional iqtisadi siyas*t kimibir sıra dövl*t siyas*ti istiqam*tl*ri il* sıx baglıdır. M(lumdur ki, dünyanınh(r yerind( aqrar sektor f(aliyy(tl(ri mü(yy(n (razi üzr( v( k(nd (halisi t(r(find(naparılır. Bu baxımdan aqrar siyas(t t(dbirl(ri k(ndl(r v( regional inkisafla baglı birsıra t(dbirl(rl( uzlasmalı v( birg( aparılmalıdır;10Johnston B. F, and Mellor J. W, “The role of agriculture in economic development”, American EconomicReview, 1961, 51, s_hf_: 566-93;11Claudio Bravo-Ortega, Daniel Lederman, “Agriculture and National Welfare Around the World: Causalityand International Heterogeneity since 1960”, WB Research Working Paper 3499, February 2005, s_hf_: 11;12Campell R. Mcconnell, and Stenley L. Brue, “Economics: principles, problems, and policies”, 14’th edition,Irwin McGraw-Hill Companies, International Edition, 1999, s_hf_: 685;10

_ Aqrar sektorda r*qab*t daha k*skindir. Çoxlu istehsalçıların mövcudlugundanir(li g(l(n bu xüsusiyy(t saglam r(qab(t( genis imkanlar açsa da b(z(n r(qibl(rin(kil(n torpaqların miqdarını t(yin etm( kimi istehsal q(rarlarını proqnozlasdırmagınç(tinliyi bazar konyukturasını düzgün qiym(tl(ndirm(y( imkan vermir13;_ Aqrar sektorda qiym*tl*r v* g*lirl*r yüks*k dalgalanma nümayis etdirir.M(hsullarına olan t(l(bin qeyri-elastikliyi, istehsalın t(bii amill(rd(n asılılıgı v(mövsümiliyi, yüks(k r(qab(tlilik aqrar sektorda qiym(tl(ri v( g(lirl(ri tez-tezd(yisdir(n (sas amill(rdir14;_ Aqrar sektorda assimmetrik informasiya problemi qeyri-mük*mm*lmaliyy*-kredit v* sıgorta bazarının yaranmasına s*b*b olur15. Çünkig(lirl(rin tez-tez d(yism(si maliyy(-kredit, sıgorta müqavil(l(rinin baglanmasına t(sirgöst(rir v( h(min maliyy( institutlarının bu sektora olan maraqlarını z(ifl(dir;_ Aqrar sektorda istehsal *razil*rinin miqyasca genisliyi b*zi *lav* x*rcl*ryaradır16. Xüsusil( t(s(rrüfat g(lirl(rinin bölgüsünd( istirak etm(y(n isçil(r( n(zar(tetm(k üçün xeyli (lav( x(rc ç(kilir;Aqrar sektorun yuxarıda göst(ril(n iqtisadi inkisafda rolu v( t(bii xüsusiyy(tl(rin(z(r( alınaraq formalasan döv(tin aqrar siyas(ti bu gün ümumiqtisadi siyas(tin t(rkibhiss(si olmaqla müxt(lif istiqam(tl(ri (hat( edir v( bu zaman aqrar sektor v( aqrarsektor istehsalçılarının daim dövl(tin xüsusi proteksionist t(dbirl(rin( ehtiyac duymasıprinsipi gözl(nilir.Ümumiyy(tl( k*nd t*s*rrüfatının, k*nd yasayıs m*sk*nl*rinin, bütövlükd*aqro-s*naye kompleksinin inkisaf konsepsiyalarının, strateji, taktiki m*qs*dv* v*zif*l*rinin isl*nib hazırlanması, reallasdırılması yollarının konkret t*dbirv* mexanizml*rinin *saslandırılması, h*mçinin h*yata keçirilm*si üzr* sosialiqtisadi,hüquqi v* t*skilati xarakterli t*dbirl*rin m*cmusu kimi xarakteriz( ed(bil(c(yimiz aqrar siyas(t stabil iqtisadiyyat v( keçid iqtisadiyyatı s(raitind( qarsıyaqoydugu m(qs(d v( v(zif(l(r baxımından f(rqli mahiyy(t k(sb edir.Strateji m(qs(di aqrar istehsalçıları *dal*tli v* z*ruri h*yat s*viyy*si,istehlakçıları münasib qiym*tl*rl* v* lazımı miqdarda *rzaq m*hsulları,s*naye sah*l*rini is* z*ruri xammalla t*min etm*k olan aqrar siyas(t bir sıra altm(qs(dl(r d( dasıyır:_ Aqrar sektorun bütövlükd( bazar iqtisadi sistemin( transformasiyası;_ Ölk(nin (rzaq t(hlük(sizliyinin t(min edilm(si;_ Aqrar istehsalda keyfiyy(t v( m(hsuldarlıgın yüks(ldilm(si;_ Aqrar istehsalçıların g(lirl(rind( stabilliyin t(min edilm(si v( onların h(yatstandartlarının yaxsılasdırılması;_ _stehsalın bazar t(l(bl(rin( uygun, daxili v( xarici t(l(b istiqam(tind( inkisafetdirilm(si v( istiqam(tl(ndirilm(si;_ _xracın genisl(ndirilm(si v( dünya ticar(t sistemin( uygunlasdırılması;_ C(miyy(td( iqtisadi v( siyasi tarazlıqların t(min edilm(si v( qorunması;_ T(bii resursların qorunması m(qs(dil( tarazlı v( ekologiyaya uygun infrastrukturun

formalasdırılması v(.s;Son olaraq onu qeyd ed(k ki, stabil iqtisadiyyat s(raitind( h(yata keçiril(n aqrarsiyas(t t(dbirl(ri mövcud aqrar münasib(tl(rin s(m(r(liliyini artıraraq, onların daha da13Campell R. Mcconnell, and Stenley L. Brue, “Economics: principles, problems, and policies”, 14’th edition,Irwin McGraw-Hill Companies, International Edition, 1999, s_hf_: 684-688;14Eyni m_nb_, s_hf_: 684-685;15Hans P. Binswanger and Klaus Deininger, “Explaining Agricultural and Agrarian Policies in DevelopingCountries”, Forthcoming in the Journal of Economic Literature, March 11, 1997, s_hf_: 9-10;16Eyni m_nb_, s_hf_: 9-10;11inkisaf etdirilm(sin( xidm(t edirs(, keçid iqtisadiyyatı s(raitind( köhn( münasib(tl(rintamamil( aradan qaldırılıb yenil(ri il( (v(z edilm(sin( xidm(t edir v( bu köhn( daxilind(ortaya çıxaraq t(dric(n inkisaf ed(n yeni münasib(tl(ri mövcud buxovlardan azad etm(kv( ya tamamil( yenil(rini formalasdırmaq yolu il( h(yata keçirilir. Bu baxımdan stabiliqtisadiyyat s(raitind( aqrar siyas(t k(nd t(s(rrüfatı m(hsullarının qiym(t v( buraxılıss(viyy(sini lazımı h(dd( saxlamaq, onların sıgortalanmasını t(min etm(k, dünyabazarlarında satısını subsidiyalasdırmaq, aqrar t(s(rrüfatlara xammal yardımıgöst(rm(k, torpaq v( su ehtiyatlarını qorumaq, aqrar elm sah(sind( arasdırmalarıgenisl(ndirm(k, fermerl(rin kreditl(sdirilm( m(s(l(l(rini h(ll etm(k kimi v(zif(l(ri yerin(yetirdiyi halda, keçid iqtisadiyyatı s(raitind( bu bir q(d(r f(rqli mahiyy(t k(sb edir.2.3 Keçid iqtisadiyyatı s(raitind( dövl(tin aqrar siyas(tinin baslıcav(zif(l(riXX (srin sonlarına dogru dünya iqtisadi sistemi h(min dövr( q(d(r mövcud olankomanda v( bazar iqtisadi sisteml(rinin bir-biri il( k(skin r(qab(tinin son m(rh(l(sin(daxil oldu v( bu r(qab(t( davam g(tirm(sinin mümkün olmadıgı açıq aydın ortaya çıxankomanda iqtisadiyyatı 1980-cı ill(rin ortalarından SSR_-d( M.Qorboçovun h(yatakeçirdiyi “perestroyka” v( “qlasnost” siyas(tinin d( t(siri il( dagılma m(rh(l(sin(q(d(m qoydu. N(tic(d( Az(rbaycan Respublikası da daxil olmaqla bu sistem( malik olanölk(l(rin (ks(riyy(ti bazar iqtisadi sistemin( keçid yolunu tutaraq sistemtransformasiyası prossesin( basladılar. Bu prosses iqtisadi h(yatın bütün sah(l(rini(hat( etm(kl( yanası mühüm bir istiqam(tini d( h(min sistemd( yasayan xalqların(n(n(vi t(s(rrüfatçılıq sferası olan aqrar sektor t(skil edirdi.Aqrar münasib(tl(rin transformasiya prossesini v( bu istiqam(td( dövl(t siyas(tinin(sas v(zif(l(rini daha d(rind(n d(rk etm(k üçün ilk növb(d( bütövlükd( sosialist aqrar

sektoruna, onun (sas xüsusiyy(tl(rin( v( bazar iqtisadi sistemind( mövcud olanmünasib(tl(rd(n k(miyy(t v( keyfiyy(t baxımından f(rqli c(h(tl(rin( qısaca diqq(tyetirm(k z(ruridir.C*dv*l 2 1: Sovetl(r Birliyind( aqrar t(s(rrüfatların prototip xüsusiyy(tl(riXüsusiyy_tl_r Kolxozlar SovxozlarTorpaga mülkiyy*t forması Kollektiv istifad* *sasında dövl*t mülkiyy*ti Dövl*t mülkiyy*tiQeyri-torpaq *mlakı üz*rind*mülkiyy*t formasıKollektiv Dövl*t mülkiyy*tiKapital qoyulusunun maliyy*m*nb*l*riDövl*td*n *ld* edil*n uzunmüdd*tli borclarvasit*sil*Dövl*t t*r*find*nproporsional qaydadaRezidentl*rin statusu Kollektivin üzvl*ri Sovxozun *m*k haqqıil* çalısan isçil*riS*xsi g*lirin m*nb*l*ri =zafi kollektiv g*lirin bölüsdürülm*si Maas v* *m*k haqqlarıS*xsi g*lirin *lav* m*nb*l*ri Ev t*s*rrüfatı Ev t*s*rrüfatıDövl*t pensiyaları 1960-cı ill*r*d*k olmamısdır H*mis*Daxili pasport (internalpassport)1960-cı ill*r*d*k olmamısdır H*mis*=dar*etm* sisteminin h*yatakeçirilm*siNomenklatura t*r*find*n m*hdudlasdırılmısnamiz*dl*rd*n formal qaydada seçil*n s*drt*r*find*nT*yin edilmis direktort*r*find*nK*nd sosial infrastrukturunam*suliyy*t dasımaqH*mis* H*mis*M(lum oldugu kimi aqrar sektorda sosialist münasib(tl(rinin qurulması (vv(lc(torpaq da daxil olmaqla bütün istehsal vasit(l(rinin “millil*sdirm*” adı altında dövl(t12mülkiyy(tin( keçirilm(sini, sonra is( “kollektivl*sm*” adı altında kollektiv t(s(rrüfatformalarının yaradılmasını n(z(rd( tuturdu. Bununla da aqrar sektorda t(s(rrüfatçılıgınsovxoz v( kolxoz adlı iki forması yaradıldı ki, onları da bir-birind(n ayıran (sas c(h(tl(ri1 W-li c(dv(ld( verilmisdir.C*dv*l 2 2: Sosialist v( bazar aqrar t(s(rrüfatlarında biznes q(rarlarıBiznesinkomponentl_riBazar t_s_rrüfatındabiznes q_rarlarıSosialist t_s_rrüfatındabiznes q_rarlarıSatıs _stehsal istehlakçı t_l_bin_ cavab verm_y_çalısır_stehsal m_rk_zi s_kild_ t_yin edil_nm_qs_dl_r_ nail olmaga çalısırX_rcl_r _dar_etm_ x_rcl_ri m_hdudlasdırılır “X_rc üst_g_l” mühasibat sistemi t_tbiq

edilir (cost-plus)_m_k D_yis_n istehsal h_cmin_ uygun is qüvv_sininh_cmi t_nziml_nir_s qüvv_si sabitdir: isçil_rin h_yat boyu isl_t_minatına qarantiya verilir_stehsal faktorlarısatın alınması_n yaxsı t_darükçül_r axtarılır, satınalmamiqdarına n_zar_t edilir_stehsal faktorları dövl_t t_r_find_n t_yinedilmis sabit qiym_td_ v_ istehsalkvotalarının mü_yy_n etdiyi miqdardat_min edilirAmortizasiyaFondların yenil_sdirilm_si m_qs_di dasıyır;_lav_ amortizasiya maya d_y_rinin artırılmasıv_ dig_r x_rcl_rin m_hdudlasdırılması il_ izahedilirYeni fondların t_min edilm_si m_rk_ziplanlasdırma vasit_sil_ h_yata keçirilir;amortizasiya aktiv nagd pul m_nb_yi kimiq_bul edilirKredit/maliyy_ x_rcl_riBorclar müflis olmaq risqi t_r_find_nm_hdudlasdırılır; v_ ya s_rt büdc_m_hdudiyy_tiKredit resursları m_rk_z qaydada k_srl_rinörtürülm_si m_qs_dil_ bölüsdürülür; v_ yayumusaq büdc_ m_hdudiyy_tiM_nf__t Satıs v_ x_rcl_r üz_rind_ n_zar_ti t_minetm_kl_ m_nf__ti maksimum h_dd_ yüs_ltm_kM_nf__tin idar_edilm_zliyi il_ xarakteriz_edilirSosialist aqrar t(s(rrüfatları m(rk(zi planlasdırma mühitind( idar( olundugundanonların m(qs(dl(ri m(rk(zi plan orqanları t(r(find(n t(yin edilir v( t(s(rrüfatlar daçalısırdı ki, onların qarsısında qoyulan istehsal v(zif(l(rini h(yata keçirsinl(r. Bel( olduguhalda onların t(s(rrüfat q(rarları bazar iqtisadiyyatlı t(s(rrüfatlarda mövcud olandank(skin f(rql(nirdi. Bu f(rql(ri 2 W -li c(dv(ld(n açıq s(kild( görm(k mümkündür.C*dv*l 2 3: Sosialist aqrar t(s(rrüfatının çatısmazlıqları_sas atributları Neqtiv n_tic_l_ri_stehsal m_qs_dl_rinin m_rk_ziqaydada t_yin edilm_si_stehlakçı oriyentasiyası v_ bazar siqnallarının n_z_r_ alınmamasıYumusaq büdc_ m_hdudiyy_tl_ri M_nf__t_ yön_lm_nin z_ifliyi, borcların silinm_si v_ subsidiyalara bel baglamaq_stehsalın kollektiv t_skili S_rb_st h_r_k_t etm_, m_n_vi m_suliyy_t, s_xsi maraqların z_ifliyi:mükafatlanmanın s_xsi ugurlardan asılı olmamasıT_s_rrüfatların iri miqyaslı olması X_rcl_r_ n_zar_tin z_ifliyi, gizlilik, s_ffaflıgın olmamasıT_s_rrüfat üzvl_rin_ h_yat boyum_sgulluq t_minatının verilm_si_sçi qüvv_si sayının t_nziml_nm_sinin qeyri-mümkün olması v_ bununla baglıx_rcl_r_ n_zar_t edilm_m_siTorpaq v_ dig_r istehsal vasit_l_riüz_rind_ effektiv f_rdi mülkiyy_thüququnun yoxluguTorpaq v_ dig_r istehsal vasit_l_ri üz_rind_ mülkiyy_t hüquqlarınınötürülm_sinin qeyri-mümkünlüyü v_ mülkiyy_t hüququnda birl_smisstimullasmanın yoxlugu; isçi öz _m_yinin meyv_l_rin_ sahib ola bilmir

1 v( 2 W-li c(dv(ll(rl( (sas xarakteristikasını verdiyimiz sosialist aqrar t(s(rrüfatıspesifik xüsusiyy(tl(rind(n ir(li g(l(n bir sıra neqativ n(tic(l(ri özünd( ehtiva edirdi ki,onları da 3 W-li c(dv(ld( göst(rdiyimiz s(kild( ümumil(sdirm(k mümkündür. Özü d(göst(ril(n bu neqativ n(tic(l(r t(kc( aqrar sektoru deyil, butövlükd( sosialistiqtisadiyyatını (hat( etm(kl( onun yegan( alternativi olan bazar iqtisadi sistemi il(girisdiyi r(qab(td( uduzmasının (sas s(b(bl(ri kimi çıxıs edirl(r.13Göst(ril(n spesifik xüsusiyy(tl(ri v( çatısmazlıqları fonunda Sovetl(r Birliyi aqrarsektor göst(ricil(rini kapitalist ölk(l(rind(ki müvafiq göst(ricil(rl( müqayis( etdikd( M.Qorboçovun da o vaxtkı çıxıslarında tez-tez s(sl(ndirdiyi sosialist aqrar sektoruns(m(r(sizliyi(return on investment) fikrini açıq-aydın görmüs oluruq. Bel( ki, sosialistiqtisadiyyatının son ill(rinin b(zi m(lumatlarına n(z(r salsaq görürük ki, 1980 - cıill(rd( Sovetl(r Birliyind( orta hesabla 1 ha (kil(n (raziy( düs(n m(hsul istehsalı237$ olmusdur ki, bu ABS - dakı müvafiq göst(ricid(n 1,8 d(f(, Avropa Birliyind(kind(nis( 3,4 d(f(, h(r 1000 ha (raziy( düs(n isçi sayı 346,1 n(f(r olmusdur ki, bu ABS-dakımüvafiq göst(ricid(n 24,7 d(f(, Avropa Birliyind(kind(n is( 2,4 d(f( yüks(k, h(r 1000ha (raziy( düs(n traktor sayı 29 (d(d olmusdur ki, bu ABS-dakı müvafiq göst(riciy(b(rab(r, Avropa Birliyind(kind(n 3,6 d(f( asagı, h(r 100 isçiy( düs(n traktor sayı is( 10(d(d olmusdur ki, bu da ABS-dakı müvafiq göst(ricid(n 18,2 d(f(, AvropaBirliyind(kind(n is( 7,2 d(f( asagı göst(ricidir v( bu göst(ricil(r Az(rbaycanRespublikası üzr( daha da asagı s(viyy(d( olmusdur17.N(hay(t, 1990-cı ill(rd(n baslayaraq Az(rbaycan da daxil olmaqla Sovetl(rBirliyind(n ayrılan bütün ölk(l(rd( bazar iqtisadiyyatına keçid prossesi baslamıs v( buprosses (halinin orta hesabla 45%-nin yasadıgı k(nd yasayıs m(sk(nl(rini v( ümumim(sguluqdakı payı orta hesabla 30%, ÜDM-d(ki payı is( 25% olan aqrar sektoru da(hat( etmisdir. Bu zaman mövcud qeyri-s(m(r(li aqrar sektorun s(m(r(li bazariqtisadiyyatı prinsipl(ri (sasında yenid(n qurulması dövl(t t(r(find(n aparılan islahatlarqarsısında makroiqtisadi v( mikroiqtisadi s(viyy(l(rd( bir sıra m(s(l(l(rin h(ll edilm(siniz(rur(t( çevirmisdir ki, bunlar da ümumi s(kild( 4 W-li c(dv(ld( verilmisdir.C*dv*l 2 4: Aqrar sektorda aparılan islahatların h(d(fl(ri_stiqam_tl_r _slahatdan _vv_l _slahatdan sonra_stehsal_stehsalın m_qs_di m_rk_ziqaydada t_yin edilir_stehsal q_rarları azad s_kild_

t_s_rrüfatlar t_r_find_n verilirQiym_tl_r M_rk_zl_sdirilmis qaydadat_yin edilirLiberallasdırılmısdırMaliyy_ Daim dövl_t yardımları var v_borclar tez-tez silinirS_rt büdc_ m_hdudiyy_ti hakimdir_stehsal faktorları, satıs,emalDövl_t mü_ssis_l_rinininhisarındadıra) Öz_ll_sdirilmisdirb) _nhisarsızlasdırılmısdırResurslar üz_rind_mülkiyy_t formasıDövl_t, kollektiv Öz_ll_sdirilmisdirT_s_rrüfatların strukturu a) _ri miqyaslıb) Kollektiv t_skilatlanmaa) Kiçik miqyaslıb) F_rdil_sdirilmisGöründüyü kimi aqrar sektorda aparılan islahatlar bir sıra mühüm h(d(fl(ri özünd(ehtiva edir. Lakin bu prossesin ugurla basa vurulması aparıcı qüvv( olan dövl(tin özüz(rin( düs(n v(zif(l(ri lazımınca yerin( yetirm(sind(n çox asılıdır. Bu baxımdan aqrarislahatların yuxarıda göst(ril(n h(d(fl(rini n(z(r( alaraq keçid iqtisadiyyatı s(raitind(dövl(tin aqrar siyas(tinin qarsısında duran baslıca v(zif(l(ri asagıdakı kimi qruplasdırabil(rik:1. Aqrar bazarın liberallasdırılması: Aqrar sektorda istehsal olunan m(hsulların v(istifad( edil(n resursların bölüsdürülm(sind( komanda iqtisadiyyatına xas olan dövl(t17R_q_ml_r “Land Policies and Evolving Farm Structures in Transition Countries” ( Zvi Lerman, Csaba Csaki,and Gershon Feder, World Bank, January, 2002) adlı çalısmadan götürülmüsdür;14inhisarını aradan qaldıraraq bu funksiyanın azad bazarlara ötürülm(sini n(z(rd(tutur. _sas t(dbirl(ri d( qiym(tl(rin v( ticar(tin liberallasdırılması, k(nd t(s(rrüfatıistehsalçı v( istehlakçılarına olan subsidiyaların m(hdudlasdırlımasıdır. Bu zamand(yis(n qiym(tl(r, g(lirl(r v( dig(r monetar k(miyy(tl(r istehsalçı v( istehlakçılarınbazar q(rarlarını mü(yy(nl(sdir(n (sas faktora çevrilm(kl( ölk(d( k(nd t(s(rrüfatıistehsalı, istehlakı v( ticar(tinin h(cm v( strukturunun daima d(yism(sin( s(b(bolur;2. Aqrar sektorda yeni mülkiyy*t münasib*tl*rinin formalasdırılması: Burayadövl(t v( b(l(diyy( mülkiyy(tind( olan obyektl(rin mü(yy(nl(sdirilm(si, torpaqislahatı v( onun n(tic(sind( dövl(t, b(l(diyy( v( xüsusi mülkiyy(tli torpaqlarınayrılması, meliorasiya v( su t(s(rrüfatı mü(ssis(l(ri üz(rind( mülkiyy(t

münasib(tl(rini d(yisdirm(kl( onlardan istifad(nin müt(r(qqi formalarının t(sbitolunması, k(nd t(s(rrüfatı emal mü(ssis(l(rinin v( infrastruktur obyektl(rinindövl(tsizl(sdirilm(si v( öz(ll(sdirilm(si, sosial infrastruktur obyektl(rind( yenimülkiyy(t münasib(tl(rinin formalasdırılması, istehlak kooperasiyalarının islahatı kimim(s(l(l(rin yerin( yetirilm(si aiddir;3. Aqrar t*s*rrüfatların restrukturizasiyası: Öz(ll(sdirm( v( torpaq islahatı kimit(dbirl(rl( aqrar t(s(rrüfatlarda mülkiyy(t münasib(tl(ri, t(skilatlanma, idar(çilikformalarının v( istehsal üsulunun kökünd(n d(yisdirilm(sini v( bununla das(m(r(liliyin yüks(ldilm(sini n(z(rd( tutur. Bu zaman kolxoz v( sovxozlarınbazasında v( dövriyy(y( c(lb olunmus yeni torpaqlar üz(rind( xüsusi mülkiyy(tlifermer t(s(rrüfatları v( yardımçı t(s(rrüfatlar, birg( mülkiyy(t hüququna (saslananmüst(r(k t(s(rrüfatlar, kooperativl(r, s(hmdar c(miyy(tl(ri v( dövl(t mülkiyy(tin((saslanan dövl(t k(nd t(s(rrüfatı mü(ssis(l(ri v( s(hmdar c(miyy(tl(rininyaradılması (sas m(s(l(l(rd(ndir;4. Aqrar sektorda kommersiya infrastrukturunun yaradılması: Bazarorientasiyalı, s(m(r(li isl(y(n k(nd t(s(rrüfatı iqtisadiyyatının ehtiyaclarını öd(y(nöz(l v( dövl(t institutlarının v( ya xidm(tl(rinin yaradılmasından ibar(tdir. Burayaaqrar bank, sıgorta v( dig(r kredit institutlarının, bazar informasiya sisteml(rinin,t(chizat, bölüsdürm( v( satıs sisteml(rinin, bazar subyektl(ri arasında yarananmünasib(tl(ri t(nziml(y(n hüquq infrastrukturunun yaradılması kimi m(s(l(l(rdaxildir;5. Aqrar bölm*d* dövl*t t*minatı sisteminin yaradılması: Aqrar sektordasosialist dövl(tin( xas olan s(rt inzibati-amirlik idar(etm( sistemind(n bazarprinsipl(rin( (saslanan v( bütün ölk(l(r( xas olan aqrar sektorun dövl(t t(minatısistemini özünd( birl(sdir(n iqtisadi idar(etm(nin yaradılmasını n(z(rd( tutur. Buzaman aqrar infrastruktur mü(ssis(l(rinin inkisafı, bir sıra vergi güz(stl(ri v( maliyy(yardımlarının t(tbiq edilm(si, aqrar bazarın t(nziml(nm(si, k(nd (halisinin sosialmüdafi(si, aqrar bölm( müt(x(ssisl(rinin hazırlanması, sektorun elmi t(minatı kimim(s(l(l(r ön plana çıxır;Bel(lik(, yuxarıda qeyd etdikl(rimizd(n göründüyü kimi ist(r stabil, ist(rs( d( keçidiqtisadiyyatı s(raitind( dövl(tin aqrar siyas(tinin qarsısında mühüm v(zif(l(r dayanır. Buv(zif(l(rin lazımı s(viyy(d( yerin( yetirilm(si is( mövcud hökum(tin istifad( etdiyi aqrarsiyas(t mexanizml(ri v( onların düzgün seçilm(sind(n daha çox asılıdır.15II. Dövl*tin aqrar siyas*tinin h*yata keçirilm*simexanizml*ri v* onların t*kmill*sdirilm*siistiqam*tl*ri2.1 Aqrar siyas(tin h(yata keçirilm(sind( istifad( olunan baslıcamexanizml(rBazar iqtisadiyyatına keçid iqtisadiyyatın bütün sferalarında oldugu kimi aqrarmünasib(tl(rin t(nziml(nm(sind( d( yeni forma v( metodların isl(nib hazırlanmasını v(

h(yata keçirilm(sini z(ruri edir. Bu zaman azad bazarın (sas atributları olan istehsalazadlıgı, qiym(t azadlıgı, xüsusi mülkiyy(t prioritet olmaqla mülkiyy(t formalarınınmüxt(lifliyi, azad r(qab(t, müqavil(, (m(k növünü seçib isl(m(k, f(aliyy(td(n (ld(olunan g(lirin x(rcl(nm(si, mülkiyy(t (ld( etm(k v( informasiya (ld( etm(k azadlıqları,iqtisadiyyata dövl(t müdaxil(sinin minimumlasdırılması kimi prinsipl(rin gözl(nilm(si il(yanası aqrar sektorda dövl(tin proteksionist f(aliyy(tinin h(yata keçirilm(si prinsipi d(t(min edilm(lidir.Bazar iqtisadiyyatında aqrar sektorun dövl(t s(viyy(sind( idar( olunması dövl(tidar(etm( orqanlarının aqrar siyas(t ç(rçiv(sind( isl(yib hazırlayaraq h(yata keçirdiyimüxt(lif üsul v( mexanizml(ril( reallasdırılır:1. Normativ-hüquqi aqtların q*bul olunması;2. Maliyy*-kredit mexanizml*ri;3. Dövl*t investisiyaları v* dövl*t sifarisl*ri;4. Dövl*t sahibkarlıgı;5. Proqnozlasdırma, planlasdırma v* proqramlasdırma;Ümumi s(kild( t(nziml(m( metodları adlandıra bil(c(yimiz bu üsul v( mexanizml(rxarakter etibaril( birbasa v( dolayı metodlara bölünürl(r.Birbasa metodlar dövl(tin inzibati-imperativ xarakterin( (saslanmaqla aqrarmünsib(tl(rin t(nziml(nm(sin( birbasa müdaxil(ni n(z(rd( tutur. M(s, aqrar sektordab(zi f(aliyy(tl(rin h(yata keçirilm(si üçün dövl(t t(r(find(n t(tbiq edil(nlisenziyalasdırma mexanizmi kimi; daha çox üstünlük verilm(si m(qs(d(uygun olandolayı metodlar is( (sas(n pul-kredit v( büdc(-vergi mexanizml(rind(n istifad( ed(r(kt(l(b, t(klif v( qiym(t s(viyy(sin( t(sir etm(kl( aqrar münasib(tl(rin lazımı istiqam(td(t(nziml(nm(sini n(z(rd( tutur. M(s. fermerl(rin bir sıra vergil(rd(n azad edilm(si v( yagüz(st (ld( etm(si kimi;Normativ-hüquqi aqtların q*bul olunmasıAqrar siyas(tin h(yata keçirilm(sind( istifad( edil(n (sas mexanizml(rd(n birimülkiyy(t v( sahibkarlıq münasib(tl(ri üzr( t(tbiq edil(n normativ-hüquqi aqtlarınq(bul edilm(sidir. Bel( ki, t(s(rrüfatdaxili v( t(s(rrüfatxarici olmaqla iki böyükmünasib(tl(r blokunu özünd( birl(sdir(n aqrar münasib(l(r sisteminin t(nziml(nm(sizamanı normativ-hüquqi aqtların q(bulundan genis istifad( edilir. Xüsusil( keçidiqtisadiyyatı s(raitind( bu sah(d( q(bul olunmus normativ - hüquqi aqtlar h(yatakeçiril(n transformasiya prossesinin h(m vasit(si (t(nziml(m( al(ti), h(m d( bir növn(tic(si rolunda çıxıs edir. Bel( ki, q(bul edil(n h(r bir yeni normativ-hüquqi aqt v( ya

ona edilmis (lav( v( d(yisiklikl(r bir t(r(fd(n yeni iqtisadi münasib(l(rin formalasmasınaxidm(t edirs(, dig(r t(r(fd(n inkisaf ed(n yeni iqtisadi münasib(tl(r sistemi yeni16normativ aqtların q(bulunu v( ya onlarda mü(yy(n d(yisiklik edilm(sini z(ruri edir. Buzaman normativ-hüquqi aqtların t(nziml(m( obyekti kimi aqrar t(s(rrüfatlarda torpaqüz(rind( mülkiyy(t v( ondan istifad( hüquqları, yaradılan (mlak üz(rind( ümumi v(f(rdi mülkiyy(t hüquqlarının t(sbiti, (m(yin t(skili, (m(k intizamı, (m(yin öd(nilm(si v(mühafiz(si sferasında yaranan münasib(tl(r, t(skilatı-idar(etm( il( baglı münasib(tl(r,müqavil( münasib(tl(ri, büdc(-vergi münasib(tl(ri, mülkiyy(t hüququnun h(yatakeçirilm(si il( baglı dig(r s(xsl(rl( yaranan münasib(tl(r v( üçüncü s(xsl(rl( baglı deliktmünasib(tl(ri çıxıs edir18.Ölk(mizd( d( aqrar münasib(tl(rin transformasiyası prossesind( normativ-hüquqiaqtların q(bul olunması metodundan genis istifad( edilmisdir. Bu aqtların bir qismibütövlükd( iqtisadi münasib(tl(rin t(nziml(nm(sind(n ir(li g(l(n aqtlar oldugu halda,bir qismi d( birbasa aqrar münasib(tl(rin t(nziml(nm(si v( aqrar islahatların h(yatakeçirilm(si m(qs(dil( q(bul olunmusdur ki, onlara misal olaraq asagıdakıları göst(rm(kolar: “Aqrar islahatların *sasları haqqında”(18.02.1995), “Sovxoz v* kolxozlarınislahatı haqqında”(18.02.1995), “Torpaq islahatı haqqında”(16.07.1996), “Dövl*ttorpaq kadastrı, torpaqların monitorinqi v* yerqurlusu haqqında”(22.12.1998),“K*nd t*s*rrüfatında sıgortanın stimullasdırılması haqqında”(18.06.2002),“Meliorasiya v* irriqasiya haqqında”(05.06.1996), “Sovxozlarn, kolxozların v*k*nd t*s*rrüfatı m*hsullarının istehsalı il* m*sgul olan dig*r hüquqi v* fizikis*xsl*rin(emal mü*ssis*l*rind*n basqa) vergi borclrının silinm*si haqqında”(26.03.1999), “Torpaq bazarı haqqında”(07.051999), “Torpaq icar*si haqqında”(11.12.1998), “Balıqçılıq haqqında”(27.03.1998), “Bitki karantini haqqında”(23.04.1996), “Bitki mühafiz*si haqqında”(03.12.1996), “Damazlıq isi haqqında”(26.05.1996), “K*nd t*s*rrüfatı m*hsulları istehsalçılarına müdd*tli vergigüz*stl*rinin verilm*si haqqında”(27.11.2001), “Seleksiya nailiyy*tl*rihaqqında”(15.11.1996), “Taxıl haqqında” (16.06.2000), “Tütün v* tütünm*mulatı haqqında”(08.06.2001), “Toxumçuluq haqqında”(11.03.1997),“Üzümçülük v* s*rabçılıq haqqında”(19.10.2001), “Torpaqların münbitliyihaqqında”(30.12.1999), “Xüsusi mühafiz* olunan t*bi*t *razil*ri v* obyektl*rihaqqında”(24.03.2000), “Su M*c*ll*si”(26.12.1997), “K*nd t*s*rrüfatım*hsullarının istehsalçılarına neft m*hsullarının güz*stli satısı bar*d*”(26.03.1999, NK, 49 W-li q(rarı) v(.sMaliyy*-kredit mexanizml*riAqrar sektorda dövl(t t(minatının h(yata keçirilm(sind( (n t(sirli mexanizm kimi

maliyy*-kredit mexanizml(ri çıxıs edir. Ümumilikd( maliyy(-kredit mexanizml(riiqtisadiyyatda mühüm olan inflyasiya, issizlik, faiz d(r(c(l(ri, valyuta kursları, t(diyy(balansı kimi makroiqtisadi göst(ricil(rin (lverisli s(viyy(d( saxlanmasını t(min etm(kl(yanası onun kredit, vergi-gömrük v( qiym(t mexanizml(rind(n aqrar sektorunt(nziml(nm(sind( genis istifad( edilir. Bu sah(d( dövl(t fermerl(r üçün ucuz kreditresurslarının t(min edilm(si, onlara bir sıra vergi v( gömrük güz(stl(rinin t(tbiqedilm(si, ixarcın subsidiyalasdırılması v( kreditl(sdirilm(si, yerli istehsalı qorumaq üçünidxal vergil(ri v( kvotalarının mü(yy(nl(sdirilm(si, istehsal olunmus m(hsullaraminimum v( ya maksimum qiym(t h(dl(rinin qoyulması kimi t(dbirl(ri h(yata keçirir. Bu18L.T. Axundzad_, A._. _s_dov, “Aqrar Hüququ”, Bakı, “Qanun”, 2003, s_hf_: 41-54;17zaman (sas m(s(l( fermerl(rin g(lirl(rini mü(yy(n s(viyy(d( qorumaga imkan ver(nqiym(t siyas(tinin h(yata keçirilm(sidir ki, onun da asagıdakı formaları mövcuddur19:a) Qiym(t s(viyy(sinin qorunması (price support);b) T(klifi m(hdudlasdırmaqla qiym(t s(viyy(sinin qorunması(restricting supply);c) H(d(f qiym(ti v( aradakı f(rqin öd(nilm(si(target prices and deficiency payments);d) _kili qiym(t mexanizmi(dual price system);a) Qiym*t s*viyy*sinin qorunması (price support): Bu mexanizm k(ndt(s(rrüfatı m(hsullarına dövl(t t(r(find(n t(yin edil(n minimum qiym(t s(viyy(sininqorunmasına xidm(t edir. Mexanizmi daha aydın görm(k üçün asagıdakı tabloya n(z(ryetir(k:Qrafik 21: Qiym(t s(viyy(sinin qorunması (price support) mexanizmiQrafikd( P – m(hsulun qiym(ti, Q – m(hsulun istehsal miqdarı v( ya t(klifi, S –t(klif (yrisi, D – t(l(b (yrisidir.F(rz ed(k ki, dövl(t bugdanın h(r tonu üçün P2 s(viyy(sind( minimum qiym(tt(yin etmisdir v( bu qiym(tl( bazarda Q2 miqdarında bugda reallasdırmaq mümkünolur. _g(r qiym(t P1 s(viyy(sind( olarsa, o zaman t(l(b v( t(klif (yril(ri t(klifin Q1s(viyy(sind( oldugu miqdarda k(sis(rl(r v( P1 tarazlıq qiym(ti olar. Lakin P1 qiym(ts(viyy(sind( t(klif olunan m(hsulun hamısı satılsa da, bu qiym(t s(viyy(si dövl(tin t(yinetdiyi minimum qiym(t s(viyy(sind(n asagıdır v( dövl(tin t(yin etdiyi qiym(ts(viyy(sind( istehlakçılar yalnız Q2 miqdarında bugda alacaqlar v( bu da istehsalolunmus m(hsulların hamısının satılmaması il( n(tic(l(nir v( t(klif artıqlıgıyaranır(surplus). Fermerl(r is( m(cbur olurlar ki, (ll(rind( qalmıs artıq m(hsulu ucuzqiym(t( satsınlar. Bu zaman dövl(t qiym(tl(rin t(yin olunan P2 s(viyy(sind(saxlanılması v( istehsal olunan m(hsulların hamısının reallasması üçün yaranan t(klifartıqlıgını (surplus) t(yin etdiyi qiym(td(n dövl(t ehtiyat fondu üçün satın alır v(

n(tic(d( t(l(b v( t(klif t(yin olunmus P2 qiym(t s(viyy(sind( tarazlıq (ld( edir.b) T*klifi m*hdudlasdırmaqla qiym*t s*viyy*sinin qorunması (restrictingsupply): Gördüyümüz kimi fermerl(rin (ks(r probleml(rinin basında öz m(hsullarının19Daha _traflı bax: “Economics”, Fourth edition, Roger A. Arnold, California State University, San Marcos, South-Western College Publishing, Ohio, 1998, s_hf_: 581-586;18ümumi t(klif h(cmin( n(zar(t ed( bilm(m(l(ri v( onu düzgün qiym(tl(ndir(bilm(m(l(ridir. M(hz bel( olduqda (ks(r hallarda istehsal etdikl(ri m(hsulları ist(dikl(riqiym(t( reallasdıra bilmirl(r v( bu da onların g(lirl(rin( t(sir göst(rir. Bu baxımdandövl(tin t(tbiq etdiyi dig(r bir mexanizm k(nd t(s(rrüfatı m(hsullarının ümumi t(klifinim(hdudlasdıraraq fermerl(r üçün t(yin etdiyi minimum qiym(t s(viyy(sini qoruyubsaxlamaqdır. Adı ç(kil(n mexanizmi (yani s(kild( t(svir etm(k m(qs(dil( asagıdahazırladıgımız 2 W - li qrafik( diqq(t yetir(k:Qrafik 2 2: T(klifi m(hdudlasdırmaqla qiym(t s(viyy(sinin qorunması mexanizmi(restricting supply)Qiym(t siyas(tinin bu formasında dövl(t daha (vv(lkind( oldugu kimi qiym(tinasagı düsm(sin( imkan ver(n t(klif artıqlıgını(surplus) satın almır, sad(c( (vv(lc(d(nt(klifi m(hdudlasdıraraq onun yaranmasının qarsısını alır. N(tic(d( Q1 miqdarındaistehsal olunacaq m(hsul nisb(t(n az, Q2 miqdarında istehsal olunur, lakin dövl(tinmü(yy(nl(sdirdiyi yüks(k P2 qiym(t s(viyy(sind( reallasdırılır. T(crüb(d( bum(hdudlasdırmanın üç forması t(tbiq edilmisdir: 1) _kil(n (razil(rin m(hdudlasdırılması;2) Satıs kvotalarının t(yin edilm(si; 3) Torpaq banklarının yaradılması;Mkil*n *razil*rin m*hdudlasdırılması(acreage allotment system) il( ümumim(hsul istehsalının asagı salınması zamanı dövl(t ayrı-ayrı fermerl(r üçün h(r il (kil(n(razil(rinin n( q(d(r azaldılması il( baglı öhd(likl(r qoyur. N(tic(d( bazara t(klif olunanm(hsulun h(cmi potensial s(viyy(d(n asagı olur ki, bu da qiym(tl(rin mü(yy(ns(viyy(d( saxlanılmasına imkan verir.Satıs kvotalarının t*yin edilm*si(marketing quota system) zamanı is( (kil(n(razil(r m(hdudlasdırılmır, sad(c( fermerl(rin bazara çıxardıqları m(hsulların h(cmin(mü(yy(n kvotalar t(tbiq edilir ki, bu da dolayı yolla fermerl(ri öz istehsallarını azaltmagam(cbur edir.T(klifi m(hdudlasdırıcı dig(r bir addım is( dövl(t t(r(find(n torpaqbanklarının(soil bank) yaradılmasıdır. Bu sistemin birincid(n (sas f(rqi odur ki,19fermerl(r( birbasa pul öd(n(r(k onların torpaqlarının bir hiss(si (kind(n k(narlasdırılır.

Lakin h(r iki sistemd( d( fermerl(r (sas(n qeyri-m(hsuldar torpaqlarını (kind(nayırırlar.c) H*d*f qiym*ti v* aradakı f*rqin öd*nilm*si (target prices and deficiencypayments): Qrafikd(n göründüyü kimi dövl(t m(hsullar üçün konkret h(d(f qiym(ti v(ya qarant olunmus qiym(t(P2) mü(yy(nl(sdirir v( fermerl(r d( bu qiym(t( uygunm(hsul t(klif(Q1) edirl(r. Lakin istehlakçılar bu qiym(tl( t(klif olunan m(hsulu satınalmırlar. Onlar yalnız P1 kimi asagı qim(t s(viyy(sind( t(klif olunan m(hsulun hamısınısatın alırlar. Bu is( fermerl(rin g(lirl(rini xeyli azaldır. O zaman dövl(t fermerl(r( t(klifedir ki, m(hsullarını ist(nil(n qiym(t( reallasdırsınlar v( (g(r h(d(fl(n(n qim(td(n asagısatarlarsa, aradakı f(rq dövl(t t(r(find(n subsidiya s(klind( onlara öd(n(c(kdir.Bel(likl(, öd(n(n subsidiya miqdarı bel( hesablanıla bil(r:Q1 x (P2 – P1)Aydın olur ki, bu mexanizmd( istehlakçılar k(nd t(s(rrüfatı m(hsullarını yüks(kqiym(t( almaga m(cbur olmurlar, t(klif artıqlıgı yaranmır v( dövl(t d( onu ehtiyatfonduna satın almır. Sad(c( öd(n(n subvensiya vergi öd(yicil(rinin yükünü artırır.Qrafik 2 3: H(d(f qiym(ti v( aradakı f(rqin öd(nilm(si mexanizmid) =kili qiym*t mexanizmi (dual price system): Bu mexanizmd( planlasdırma v(azad bazar mexanizmi birg( f(aliyy(t göst(rir. _kili qiym(t mexanizmind( dövl(tfermerl(r qarsısında, fermerl(r d( dövl(t qarsısında öhd(lik götürür. Öhd(liy( gör(dövl(t fermerin istehsal etdiyi m(hsuldan (vv(lc(d(n mü(yy(nl(sdirilmis miqdar v(qiym(td( t(darük edir. _g(r fermerin (lav( m(hsulu qalarsa, ona imkan verilir ki, qalanhiss(ni azad bazarda mövcud s(rb(st qiym(tl(r s(viyy(sind( reallasdırsın. Bu sistemd(dövl(t öz ehtiyat fondunu formalasdırır v( fermerl(r üçün sabit qiym(tli bazar qismind(çıxıs edir.Son ill(r qiym(tl( baglı h(yata keçiril(n bu mexanizml(rin bir q(d(r azaldıgı v( yenibir sistemin, Birbasa G*lir Öd*m*si20(direct income payment) sisteminin genisyayıldıgı müsahid( olunur. Bu sistem( gör( artıq qiym(t d(st(kl(m(l(ri v( t(klifinm(hdudlasdırılması kimi t(dbirl(r azaldılır v( konkret t(yin olunmus t(s(rrüfatsubyektl(rin( illik bird(f(lik maliyy( yardımı göst(rilir v( bu zaman yardımlar m(hsula20Bax: Aziz Babacan, “Genel tarım politikaları çerçevesinde dogrudan gelir ödemeler sistemi”, TC DevletPlanlama Teskilatı, Aralık, 1999, http://ekutup.dpt.gov.tr/babacana/gelirode.pdf ;20gör( deyil, istehsalçıya verilir v( qiym(tl(r bazar t(r(find(n s(rb(st mü(yy(nl(sir.Sad(c( fermer (vv(lc(d(n dövl(t t(r(find(n n( q(d(r yardım alacagını bilir v( istehsalınıda el( istiqam(td( qurur ki, z(r(r ç(km(sin.Aqrar sektorda maliyy(-kredit mexanizml(rinin isifad( olundugu dig(r mühüm bir

istiqam(t fermer t(s(rrüfatlarında istehsal x(rcl(rini dolayı yolla asagı salmaqdır. Buzaman dövl(t xüsusi ixtisaslasdırılmıs aqrar banklar vasit(sil( fermerl(r( güz(stli kreditimkanları yaradır, gübr(, toxum kimi xammal subvensiyaları t(tbiq edir, istehsaletdikl(ri m(hsulların sıgortalanmasını, anbarlasdırılmasını h(yata keçirir, onlarıntanıdılması üçün marketinq-reklam sah(sind( yardımlarını göst(rir, elmi-texniki v(informasiya d(st(yi t(min edir.Maliyy(-kredit mexanizml(rinin dig(r mühüm bir növü vergi v( gömrükvasit(l(ridir. Bel( ki, dövl(t aqrar sektorun c(zbediciliyini artırmaq m(qs(dil( b(z(nvergi v* gömrük güz*stl*ri t(yin edir, yerli fermerl(rin qorunması m(qs(dil( (ks(rk(nd t(s(rrüfatı m(hsullarının idxalına yüks(k idxal vergil*ri v( kvota, yüks(kkeyfiyy(t standartları kimi qeyri-tarif m*hdudiyy*tl*ri t(tbiq edir.Bu gün Respublikamızda k(nd t(s(rrüfatı istehsalçıları istehsal etdikl(ri m(hsullarıbirbasa v( topdansatıs ticar(t s(b(k(l(ri vasit(sil( azad bazarlarda, t(l(b v( t(klif(sasında formalasan s*rb*st qiym*tl*rl( reallasdırırlar. B(zi m(hsulların istehsalı,satısı v( qiym(t s(viyy(si il( baglı is( dövl(t xüsusi siyas(t h(yata keçirdiyind(n b(z(nonların reallasdırılması f(rqli qaydalarla da h(yata keçirili( bil(r. M(s(l(n, “Taxılhaqqında”(16.06.2000) AR Qanununun 8-ci madd(sin( gör( fövq(lad( hallardaistehlakçıların taxıl m(hsullarına olan t(l(batını öd(m(k, dövl(t taxıl ehtiyatlarınıformalasdırmaq, beyn(lxalq öhd(likl(ri yerin( yetirm(k v( lazım g(ldikd(, daxili taxılbazarında k(skin qiym(t d(yism(l(rinin qarsısını almaq m(qs(dil( AR-d( Dövl*t TaxılFondu f(aliyy(t göst(rir. _sas(n taxıl birjası vasit(sil( yerli istehsal, z(rur(t yarandıqdais( idxal hesabına formalasan bu fonda taxıl t(darük etm(k m(qs(dil( dövl(t sifarisçiorqanları h(r il t(minatlı minimum qiym(tl(rl( taxıl t(darükü bar(d( K_V-d( elan d(rcetdirirl(r v( istehsalçılarla (malgönd(r(nl(rl() (vv(lc(d(n müqavil( baglayırlar. T(darükzamanı taxıl birjasında faktiki qiym(tl(r yüks(k olduqda, t(darük edil(n taxılınqiym(tinin t(minatlı minimum h(ddin( müvafiq (lav(l(r edilir. Bu zaman müqavil((sasında yerli istehsalçılardan t(darük edil(n taxılın d(y(rinin 30%-d(n az olmayanhiss(sinin avans qaydasında (vv(lc(d(n öd(nilm(si d( n(z(rd( tutulmusdur.Ölk(d( aqrar sektorun kredit resursları il( t(minatı Milli Bankdan bu xidm(tih(yata keçirm(k üçün xüsusi lisenziyaya malik kommersiya bankları v( dig(r kreditt(skilatları t(r(find(n t(min edilir. Kreditl(r t(s(rrüfat subyektl(rinin f(aliyy(tl(ri il( baglıhazırladıqları biznes-plan v( kreditin alınması üçün z(ruri t(minatı ifad( ed(n (mlakınkredit t(skilatına t(qdim edilm(si il( (ld( edilir. Bir sözl( kredit t(skilatı il( t(s(rrüfatsubyekti arasında biri kreditl( baglı münasib(tl(ri t(nziml(y(n kredit, dig(ri is( girovla

baglı münasib(tl(ri t(nziml(y(n girov müqavil(si olmaqla iki ayrı müqavil( baglanır. Halhazırda40-dan çox kommersiya bankı il( yanası sahibkarları kredit resursları t(minetm(k m(qs(dil( _qtisadi _nkisaf Nazirliyinin n(zdind( Sahibkarlıga Köm(k Milli Fonduf(aliyy(t göst(rir. _sas(n dövl(t büdc(sind(n maliyy(l(s(n Fond öz v(saitl(rinimüsabiq( yolu il( seçilmis 14 müv(kkil bank vasit(sil( sahibkarlıq subyektl(rin( paylayır.Bu banklar h(min v(saitl(ri öz adlarından, öz risql(ri hesabına v( kiçik v( ortasahibkarlıgın inkisafı il( baglı öncül istiqam(tl(r üzr( real, perespektivli v( investisiyamaragı doguran layih(l(rin maliyy(l(sdirilm(sin( yön(ldirl(r. Fondun kreditl(ri asagıdakıs(kild( differensiallasdırılmısdır:_ 1000 $ ekvivalentin(d(k – mikrokreditl(r;_ 1000 $ -10000 $ ekvivalentin(d(k – kiçik h(cmli kreditl(r;_ 10000 $-30000 $ ekvivalentin(d(k – orta h(cmli kreditl(r;21_ 30000 $-100000 $ ekvivalentin(d(k – böyük h(cmli kreditl(r;Kredit v(saitl(ri (n çoxu 5 il müdd(tin( verilir v( istifad( müdd(tl(rinin ilk 2/3dövrün( güz(st müdd(ti mü(yy(n edilir ki, bu müdd(t (rzind( d( sahibkarlar ancaq faizborclarını öd(yirl(r. Faizin illik d(r(c(l(ri asagıdakı s(kild( t(yin edilmisdir:_ K_V-in inkisafı layih(l(rinin mü(yy(nl(sdirilm(si üzr( kredit m(bl(ginin 0,5%-ih(cmind(;_ _stehsal v( emal yönümlü layih(l(rin maliyy(l(sdirilm(si üzr( kredit m(bl(ginin 2%-ih(cmind(;_ Qeyri-istehsal sah(l(ri üzr( layih(l(rin maliyy(l(sdirilm(si üz( kredit m(bl(ginin 4%-ih(cmind(;_ Mikrokreditl(r üzr( kredit m(bl(ginin 1,5%-i h(cmind(;Müv(kkil banklar is( bu faiz d(r(c(l(rin( özl(rinin faiz d(r(c(l(rini (lav( edirl(r v(bu yuxarıdakı kredit d(r(c(l(ri d( daxil olmaqla 7%-i (K_V üzr( 5%-i) asmamalıdır.Bel(likl(, aqrar sahibkarlar illik maksimum 7%-lik d(r(c( il( Sahibkarlıga Köm(k MilliFondunun kredit resurslarından istifad( ed( bilirl(r.K(nd t(s(rrfatında istifad( edil(n istehsal faktorlarından masın v* avadanlıqlarbu sektorda m(hsuldarlıgın artırılmasında müst(sna (h(miyy(t( malikdir. Yükavtomobill(ri, traktorlar, pambıq v( taxılyıgan masınlar, silos v( yemyıgan kombaynlarkimi texniki vasit(l(ri (hat( ed(n bu m(hsullar onların istehsalı, satısı v( lizinqi il(m(sgul olan bazar subyektl(ri il( baglanan müvafiq müqavil(l(r vasit(sil( t(min edilir.Bu zaman lizinq firmaları mühüm (h(miyy(t k(sb edir. Çünki ölk(mizd( aqraristehsalçılar h(l( yüks(k kapitala malik olmadıgından onlar bu kifay(t q(d(r bahalıtexnikanı satın almaq imkanına malik olmurlar v( bunların (ks(ri mövsümü istifad(

edil(n texnika oldugundan çox vaxt onların icar(y( götürülm(si daha s(rf(li variant kimiçıxıs edir. Dogurdan da statistikaya n(z(r saldıqda görürük ki, k(nd t(s(rrüfatımü(ssis(l(rinin (sas istehsal fondlarının strukturunda bina, tikili v( ötürücü qurgularınxüsusi ç(kisi 1995-ci ild(ki 44,8%-d(n 2003-cü ild( 81,9%-( yüks(ldiyi halda, masın v(avadanlıqların payı 18,4%-d(n 10,2%-(, n(qliyyat vasit(l(rinin payı is( 6,4%-d(n3,8%-( enmisdir. Bu m(qs(dl( 23 oktyabr 2004-cü il tarixli prezident s(r(ncamına(sas(n yaradılmıs “Aqrolizinq” Açıq S(hmdar C(miyy(ti mühüm (h(miyy(t k(sb edir.N(zar(t z(rfi 100% dövl(t( m(xsus olan bu c(miyy(t dövl(t büdc(sind(n ayrılan v(saithesabına k(nd t(s(rrüfatı texnikasının lizinq yolu il( hüquqi v( fiziki s(xsl(r( icar(y(verilm(sini v( ya satılmasını t(min edir. C(miyy(tin f(aliyy(tini t(min etm(k m(qs(dil( 5il( qaytarılmaq s(rtil( dövl(t büdc(si layih(l(rind( 2005-ci ild( 100 mlrd. manat v(2006-cı ild( 150 mlrd. manat v(saitin ayrılması n(z(rd( tutulmus, lizinq müqavil(sininobyekti olan qanunvericilikl( mü(yy(nl(sdirilmis t(snifat üzr( (sas v(sait( aid dasınar(syaların is( idxal gömrük rüsumundan v( idxal zamanı _DV-d(n azad olunması h(yatakeçirilmisdir.Yuxarıda göst(rdiyimiz kimi k(nd t(s(rrüfatında istehsal yüks(k risqlilik s(raitind(davam etdiyind(n aqrar t(s(rrüfatlar sıgorta kompaniyalarının xidm(tl(rind(n d( teztezistifad( edirl(r. 2004-cü ilin m(lumatına gör( ölk(mizd( 22-i milli, 7-i müst(r(kolmaqla 29 sıgorta kompaniyası f(aliyy(t göst(rir ki, bunların da aqrar sektordakıf(aliyy(ti çox z(ifdir. Bu sektorda sıgorta f(aliyy(tinin gücl(ndirilm(si m(qs(dil( 18 iyun2002-ci ild(n “K*nd t*s*rrüfatında sıgortanın stimullasdırılması haqqında” ARQanunu f(aliyy(t göst(rir. Aqrar istehsalçılar öz (mlaklarının sıgortalanmasının sıgortakompaniyaları il( bagladıqları könüllü müqavil(l(r vasit(sil( h(yata keçirirl(r. Bu zamansıgortalı t(r(find(n sıgorta kompaniyasına(sıgortaçı) öd(nil(c(k sıgorta haqqı sıgortaçıt(r(find(n t(yin edil(n sıgorta tarifl(ri (sasında hesablanır, sıgorta hadis(si(t(bii f(lak(tv( ya dig(r hallarda) bas verdikd( sıgortaçı t(r(find(n sıgortalıya öd(nil(c(k v(saitinmaksimum h(ddini göst(r(n sıgorta m(bl(gi is( bel( hesablanır:22_ Bitkil(r üzr( onların m(hsulunun d(y(rinin azı 70%-i m(bl(gind(;_ K/t heyvanları, ev qusları, dovsanlar, x(zd(rili v(hsi heyvanlar, arı ail(l(ri üzr(hüquqi s(xsl(rd(-onların balans d(y(rinin, fiziki s(xsl(rd( is( bazar qiym(tinin azı80%-i m(bl(gind(;

_ K\t t(yinatlı bina, tikili, qurgu, avadanlıq, masın, n(qliyyat vasit(si v( dig(r (mlaküzr( bazar qiym(tinin tam m(bl(gind(;Qanunda k(nd t(s(rrüfatı istehsalçılarına sıgorta haqqlarının öd(nilm(si sah(sind(dövl(t yardımlarının öd(nilm(si qaydaları da öz (ksini tapmısdır.Bazar iqtisadiyyatı s(raitind( aqrar t(s(rrüfatların büdc( il( münasib(tl(ri d(yenid(n qurulmaqdadır. Bel( ki, t(s(rrüfatlar öz f(aliyy(tl(rind( qanunla t(yin edilmisbütün vergi v( gömrük rüsumlarını öd(m(y( borcludurlar v( müvafiq dövl(t orqanları dabu öd(nisin h(yata keçirilm(sin( n(zar(t edirl(r. Göst(ril(n münasib(tl(r (vv(ll(r ayrıayrıvergi v( gömrük qanunları il( t(nziml(ns( d( hal-hazırda 25 iyul 1997-ci ild(nqüvv(d( olan “Gömrük M*c*ll*si”, 1 yanvar 2001-ci ild(n qüvv(y( min(n “Vergil*rM*c*ll*si” v( müvafiq il üçün h(r il q(bul edil(n “Dövl*t büdc*si haqqında”qanunlarla t(nziml(nir. “Gömrük M*c*ll*si” gömrük rejiml(ri, gömrük öd(nisl(ri,gömrük r(smil(sdirilm(si, gömrük n(zar(ti, valyuta n(zar(ti, gömrük güz(stl(ri kimi birsıra m(s(l(l(ri t(nziml(yir v( hal hazırda h(r bir t(s(rrüfat subyekti 0-15% arasıgömrük rüsumlarını öd(y(r(k idxal-ixrac (m(liyyatlarını h(yata keçir( bil(r v( bu zamanixrac olunan yerli m(hsullar tamamil( gömrük rüsumundan azad edilmisdir. 2001-ciild(n qüvv(d( olan “Vergi M*c*ll*si” is( ölk(d( büdc(-vergi münasib(tl(ri il( baglıqanunvericiliyin inkisafında növb(ti bir m(rh(l( sayıla bil(r. Vergi öd(yicil(ri il( dövl(tvergi orqanları arasındakı münasib(tl(rin kompleks s(kild( t(nziml(nm(sini h(yatakeçir(n bu m(c(ll( vergitutmanın formaları, vergi n(zar(ti v( onun formaları, vergil(rinkonkret növl(ri v( onların tutulma qaydaları, vergi öd(yicil(ri, vergi orqanlarının hüquqv( v(zif(l(ri, s(lahiyy(t v( m(suliyy(tl(ri konkret s(kild( öz (ksini tapmısdır. Hal-hazırdaDövl(t, Muxtar Respublika v( Yerli(b(l(diyy() vergil(rd(n ibar(t olan vergi sistemimizd(vergil(r bilavasit( m(nb(d(n v( b(yannam( üzr( olmaqla iki formada tutulur. Dövl(tvergil(rin( fiziki s(xsl(rin g(lir, hüquqi s(xsl(rin m(nf((t, (lav( d(y(r, aksiz, hüquqis(xsl(rin (mlak, hüquqi s(xsl(rin torpaq, tranzit yol, m(d(n, sad(l(sdirilmis sistem üzr(vergil(r, Muxtar Respublika vergil(rin( yol vergisi istisna olmaqla bütün Dövl(t vergil(ri,Yerli vergil(r( is( fiziki s(xsl(rin torpaq, fizki s(xsl(rin (mlak, yerli (h(miyy(tli tikintimaterialları üzr( m(d(n, b(l(diyy( mülkiyy(tind( olan mü(ssis( v( t(skilatların (mlakvergil(ri aiddir. M(c(ll(d( dövl(t vergil(rinin (n yüks(k h(ddl(ri t(yin edilmis, lakin h(r ilDövl(t Büdc(si Haqqında qanun q(bul edil(rk(n onların d(r(c(l(rin( yenid(n baxılabil(r. Bu prinsip Muxtar Respublika v( Yerli vergil(r( d( aid edilir v( h(min subyektl(r

d( h(r il bu d(r(c(l(ri yenid(n mü(yy(n ed( bil(rl(r. Aqrar sektorda hüquqi baxımdansahibkarlıq f(aliyy(ti hüquqi s(xs yaratmaqla v( fiziki s(xs statusunda h(yata keçiril(bildiyind(n dey( bil(rik ki, adı ç(kil(n vergil(rin hamısı aqrar sektor t(s(rrüfatlarındat(tbiq edil( bil(r. Hal-hazırda (g(r aqrar t(s(rrüfatçılıq hüquqi s(xs statusunda h(yatakeçirilirs(, mü(ssis( öz balans m(nf((tind(n 24% h(ddind( m(nf((t vergisi((g(rmü(ssis( b(l(diyy( mülkiyy(tind(dirs(, onda h(min vergi b(l(diyy( büdc(sin(köçürülür), (mlakının orta illik d(y(rinin 1%-i h(ddind( (mlak vergisi, satısını h(yatakeçirdiyi aksizli m(hsullar üzr( onların satıs qiym(tin( müxt(lif tarifl(rl( daxil edil(naksiz vergisi, (lav( d(y(r vergisin( düs(n iqtisadi (m(liyyatlarının d(y(rinin 18%-ih(ddind( _DV-i, yerin t(kind(n çıxardıqları faydalı qazıntıların növünd(n asılı olaraqonların topdansatıs qiym(tin( daxil edilmis 3-26% h(ddind( m(d(n vergisi, sahibolduqları k(nd t(s(rrüfatı torpaqları üzr( 1 s(rti bal üçün s(rti maliyy( vahidinin 5%-ih(ddind(, h(y(tyanı sah( torpaqları üçüns( h(r kvadrat metr( regionlardan asılı olaraqs(rti maliyy( vahidinin 1,0-5,5%-i h(ddind( torpaq vergisi, mülkiyy(tl(rind( olan minik23avtomobill(ri üzr( müh(rrikin h(r kub santimetrin( gör( s(rti maliyy( vahidinin 1%-i,avtobuslar v( dig(r n(qliyyat vasit(l(ri üzr( 2%-i h(ddind( illik yol vergisi, müqavil( il(çalısdırdıqları isçil(rin( verdikl(ri (m(k haqqından öd(m( m(nb(yind( 14-35% arasıtutulan fiziki s(xsl(rin g(lir vergisi, qanunla mü(yy(n edil(n yolla sad(l(sdirilmis sistemüzr( vergiy( c(lb edilibl(rs( Bakı s(h(ri üzr( ümumi dövriy(sinin 4%-i, dig(r regionlardais( 2%-i h(ddind( sad(l(sdirilmis sistem üzr( vergil(ri öd(yirl(r. Fiziki s(xs statusundaaqrar sahibkarlıqla m(sgul olanlar is( m(nf((t vergisind(n basqa qalan bütün dig(rvergil(rin öd(yicisi kimi çıxıs ed( bil(rl(r. M(c(ll(d( h(m d( vergi orqanlarının t(s(rrüfatsubyektl(rinin büdc(y( öd(m(li olduqları v(saitl(rinin qanuna uygun toplanılmasım(qs(dil( iki formada vergi n(zar(tini h(yata keçirm(l(ri n(z(rd( tutulmusdur. Kameralyoxlama adlanan birinci formada vergi orqanları yerl(r( getm(d(n mük(ll(f t(r(find(nt(qdim edil(n vergi hesabatları v( dig(r s(n(dl(r üz(rind( h(yata keçirildiyi halda, ikinciforma adlanan s(yyar yoxlamada is( vergi orqanları yerl(r( ged(r(k birbasa vergiobyektl(ri üz(rind( n(zar(ti h(yata keçirirl(r.Ölk( aqrar sektorunda islahatlar basa çatdıqdan sonra sektora yön(l(n iqtisadi

siyas(t mexanizml(rind( d( mü(yy(n t(kmill(sdirm(l(r h(yata keçirilm(y( baslanmısdır.Buraya aqrar sektor istehsalçılarına dövl(t t(r(find(n güz*stli yanacaq m(hsullarınınsatılması, onların borclarının silinm*si v( vergi güz*stl*ri kimi bir sıra t(dbirl(raiddir. Hal-hazırda aqrar istehsalçılar 1 yanvar 2009-cu il(d(k torpaq vergisi istisnaolmaqla qalan bütün vergil(rd(n azad edilmisdir.Dövl*t investisiyaları v* dövl*t sifarisl*riM(lum oldugu kimi bazar iqtisadiyyatı s(raitind( bir sıra (mt(( v( xidm(tl(ristehsalını h(yata keçirm(k ya öz(l bölm(nin imkanları xaricind(dir, ya onları lazımıs(viyy(d( h(yata keçir( bilmirl(r, ya da ümumiyy(tl( bu isd( maraqlı deyill(r. _ctimai(mt(( v( xidm(tl(r dediyimiz bu nem(tl(r (sas(n infrastruktur sah(l(rini (hat( edir ki,onların da yaradılması birbasa dövl(t investisiyaları v( dövl(t sifarisl(ri vasit(sil( h(yatakeçirilir. Dövl(t sifarisl(ri dövl(tin investisiya f(aliyy(tinin (sas mexanizml(rind(n birikimi çıxıs edir. Çünki bu investisiyalar h(yata keçiril(rk(n lazım olan bir sıra (mt(( v(xidm(tl(r dövl(t kontrakt sistemi ç(rçiv(sind( dövl(t v( ya öz(l bölm( mü(ssis(l(ri il(baglanmıs müqavil(l(r vasit(sil( t(min edilir. Bu zaman (n genis yayılmısmexanizml(rd(n biri d( tenderl(rin keçirilm(sidir.Bu baxımdan aqrar sah(d( dövl(t investisiyaları suvarma sisteml(rinin inkisafı,meliorasiya-irriqasiya isl(rinin, enerji t(minatının yaxsılasdırılması, t*bii f*lak*tl*rinqarsısının alınmasına v( ya onun n(tic(l(rinin aradan qaldırılmasına yön(l(n t(dbirl(rin,karantin xidm*tinin, ölk(d( mövcud qida standartlarının t(yin edilm(si v( onlarıninkisaf etdirilm(si il( baglı t(dbirl(rin, aqrar elmin inkisafı, bu sah(d( elmiarasdırmaların aparılması isl(rinin, fermerl(rin maarifl(nm(si üçün informasiyasisteml*rinin genisl(ndirilm(si kimi bir sıra ictimai xarakterli t(dbirl(rin h(yatakeçirilm(si istiqam(tl(rin( yön(ldilir.Ölk(mizd( aqrar sektora istiqam(tl(nmis dövl(t investisiyaları v( dövl(t sifarisl(riçox simvolik r(q(ml(rl( ifad( olunsa da, qeyd ed( bil(rik ki, bu (sas(n aqrarinfrastrukturun yaxsılasdırılması istiqam(tind( s(rf olunur. Hal-hazırda dövl(tinvestisiyaları v( satınalmaları h(yata keçiril(rk(n t(skil olunan tenderl(r “Dövl*tsatınalmaları haqqında”(27.12.2001) AR Qanununa müvafiq olaraq aparılır. Buzaman investisiya layih(l(rinin h(yata keçirilm(si v( ya k(nd t(s(rrüfatı m(hsullarının24dövl(t t(r(find(n satın alınması m(qs(dil( t(skil olunan tenderl(rin s(rtl(rind( yerliistehsalçılara güz(stl(rl( baglı madd(l(rin olması da mümkündür.21Dövl*t sahibkarlıgıBazar iqtisadiyyatı s(raitind( aqrar siyas(tin h(yata keçirilm(si prossesind( dövl(tsahibkarlıgı mexanizminin d( mühüm rolu vardır. Dövl(t mülkiyy(tli mü(ssis(l(rin

h(yata keçirdikl(ri dövl(t sahibkarlıgı (sas(n aqrar sektora yön(lmis yardım siyas(tiniicra etm(kd( instutsional vahidl(r kimi çıxıs edirl(r. Bunların t(rkibin( müxt(lifistiqam(tli infrastruktur xidm(tl(rini h(yata keçir(n mü(ssis(l(rl( yanası, mövcud dövl(tsiyas(tin( uygun yaradılmıs, aqrar sektoru kreditl(, xammal v( yanacaqla t(min ed(n,onlara anbarlasdırma xidm(ti göst(r(n, k(nd t(s(rrüfatı m(hsullarını t(yin edilmisqiym(tl(rl( t(darük edib, sonradan müxt(lif bazarlarda reallasdıran dövl(t t(darükmü(ssis(l(ri kimi qurumlar daxildir.Hal-hazırda ölk(mizin aqrar sektorunda aparılan islahatlar v( dövl(tin öz maliyy(resurslarının mühüm hiss(sini itirm(si n(tic(sind( dövl(t sahibkarlıgı (vv(lki dövrl(rd(nf(rqli olaraq xeyli z(ifl(misdir.Proqnozlasdırma, planlasdırma v* proqramlasdırmaBazar iqtisadiyyatı s(raitind( aqrar sah( d( daxil olmaqla perespektiv( yön(lmisiqtisadi idar(etm( komanda iqtisadiyyatında oldugu kimi direktiv planlasdırmaya deyil,strateji-indiqativ plan, proqnoz v* proqramlara (saslanır. M(hz bu mexanizml(rd(nistifad( edilm(si dövl(t( imkan verir ki, bazar iqtisadiyyatının mür(kk(b, d(yisk(n v(b(zi hallarda qeyri-mü(yy(n xarakterini n(z(r( alaraq aqrar sektorda iqtisadi prossesl(riöz n(zar(ti altında saxlaya bilsin v( onların g(l(c(kd(ki inkisafını yönl(ndirsin.Proqnozlasdırma il( baslayıb müxt(lif istiqam(tli proqramların h(yata keçirilm(si il( basaçatan bu fasil(siz prosses t(xmin(n bel( bas verir:1. _vv(lc( aqrar sektorda bas ver(n sosial-iqtisadi prossesl(rin inkisaf meylinimü(yy(nl(sdir(n kompleks v( ayrı-ayrı istiqam(tli proqnozlar isl(nib hazırlanır. Buproqnozlar cari (1 illik), orta (1-5 illik) v( uzunmüdd(tli (5 ild(n çox) dövrü (hat(etm(kl( axtarıs (mövcud obyektin g(l(c(kd(ki v(ziyy(ti haqqında m(lumat ver(n) v(normativ (görül(c(k t(dbirl(r n(tic(sind( obyektin g(l(c(kd( nec( d(yis(c(yihaqqında m(lumat ver(n) xarakterli ola bil(r;2. _kinci m(rh(l(d( proqnoz m(lumatları qiym(tl(ndirilir, sektorda mövcud v( bas ver(bil(c(k probleml(ri aradan qaldırmaq v( onun g(l(c(k inkisafına yön verm(k üçünASK-nın inkisaf m(qs(dl(rini v( bu m(qs(dl(r( nail olmaq yolunda z(ruri olanvasit(l(ri özünd( birl(sdir(n kompleks plan s(n(dl(ri isl(nib hazırlanır. Bu s(n(dl(rd(planlasdırılan dövr üçün inkisaf h(d(fl(ri t(yin edilir v( onlara nail olmaq üçünqarsıdakı dövr( aqrar siyas(tin (sas istiqam(tl(ri, prinsip v( metodları t(sbit edilir,h(mçinin m(qs(dli proqramlar üçün z(ruri h(d(fl(r ortaya qoyulur;3. Sonuncu m(rh(l(d( is( planlasdırma n(tic(sind( t(sbit edil(n (n mühüm probleml(rih(ll etm(k v( h(d(fl(r( nail olmaq m(qs(dil( mövcud hökum(t t(r(find(n konkretistiqam(tl(r( yön(ldilmis, konkret dövr( v( maliyy(l(sm( m(nb(l(rin( sahibproqramlar isl(nib hazırlanaraq h(yata keçirilir. M(s, Aqrar sektorda enerji

t(minatının yaxsılasdırılması haqqında, Torpaqların münbitliyinin artırılması haqqındav.s;21“Dövl_t satınalmaları haqqında” AR Qanunu, 27.12.2001,madd_: 2;25Ölk(d( aqrar islahatların h(yata keçirilm(si v( aqrar sektorun inkisaf etdirilm(sim(qs(dil( bir sıra proqramlar q(bul edil(r(k h(yata keçirilmisdir. 9 noyabr 1999-cu ild(bir növ aqrar sah(d( aparılan islahatlara yekun vurma xarakteri dasıyan “1999-2000-ci ill*rd* AR-d* aqrar islahatların d*rinl*sdirilm*si v* k*nd t*s*rrüfatındasahibkarlıgın inkisafına köm*k göst*rilm*sin* dair Dövl*t Proqramıhaqqında” 203 W-li Prezident f(rmanı verilmisdir. Proqramda aqrar islahatınd(rinl(sdirilm(sin( dövl(t himay(si asagıdakı (sas istiqam(tl(rd( n(z(rd( tutulmusdu:_ Aqrar sah*d* *mlakın öz*ll*sdirilm*sinin basa çatdırılması: Burada sovxozv( kolxoz (mlakının, aqrar sah(nin emal v( müvafiq xidm(t sah(l(rininöz(ll(sdirilm(sinin v( k(nd sosial infrastruktur obyektl(rinin mülkiyy(t formasınınmü(yy(nl(sdrilm(sinin basa çatdırılması n(z(rd( tutulur;_ Torpaq islahatının basa çatdırılması: Torpaq paylarının, bununla baglı mülkiyy(thüquqlarını t(sdiq ed(n s(n(dl(rin paylanması, habel( h(y(tyanı sah(l(r üz(rind(mülkiyy(ti t(sdiq ed(n s(n(dl(rin verilm(sinin basa çatdırılması v( torpaq bazarıinstitutlarının yaradılma isin( köm(k edilm(si kimi t(dbirl(ri (hat( edir;_ Meliorasiya v* su t*s*rrüfatı sah*sind* islahatların sür*tl*ndirilm*si:Torpaqların meliorativ v(ziyy(tin( v( sudan istifad(y( dövl(t n(zar(tinin t(minedilm(si, t(s(rrüfatdaxili meliorasiya v( irriqasiya sisteml(ri üz(rind( mülkiyy(thüquqlarının mü(yy(n edilm(si, sudan t(s(rrüfat m(qs(dl(ri üçün istifad( ed(nl(rinhüquq v( m(nafel(rinin qorunması m(qs(dil( ölk(d( Sudan _stifad(ed(nl(rAssosiasiyasının yaradılmasına metodiki köm(klik göst(rilm(si t(dbirl(rinin h(yatakeçirilm(sini n(z(rd( tutur;_ Aqrar sah*d* sahibkarlıgın inkisafına dövl*t yardımı: Kredit, sıgorta,texnologiyalar, t(chizat-satıs s(b(k(l(ri, idxal-ixarc kimi bir sıra sah(l(rd( aqrarsahibkarlarlıgın inkisafına xidm(t ed(n genis t(dbirl(r kompleksini (hat( edir;_ Aqrar sah*d* idar*etm* sisteminin islahatı: ASK-nın bütün h(lq(l(rind( dövl(tidar(etm( orqanlarının funksiyalarının bazar iqtisadiyyatı prinsipl(rin(uygunlasdırılması v( onların yenid(n t(skil edilm(sini n(z(rd( tutur;_ K*ndin sosial inkisafı: K(nd t(s(rrüfatı (mt(( istehslçılarının sosial müdafi(siningücl(ndirilm(si v( k(ndl(rd( sosial infrastrukturun inkisaf etdirilm(si t(dbirl(rininh(yata keçirilm(sind(n ibar(tdir;_ Aqrar sah*nin elmi, normativ-hüquqi t*minatı v* kadr hazırlıgı: Göst(ril(nistiqam(tl(rd( h(yata keçirilm(si n(z(rd( tutulan ümumi xarakterli t(dbirl(rl( yanasıaqrar sah(d( elmi t(dqiqat isl(rini inkisaf etdirm(k v( xarici ölk(l(rl( (m(kdaslıgıgenisl(ndirm(k m(qs(di il( ölk(d( K(nd T(s(rrüfatı Elmi M(rk(zinin v( onunregional strukturlarının yaradılması bar(d( t(klifl(rin hazırlanması kimi konkrett(dbiri d( özünd( birl(sdirir;_ Aqrar sah*nin informasiya t*minatı: Fermerl(ri elmi informasiya v( metodikim(sl(h(tl(rl( t(min etm(k m(qs(dil( informasiya sisteminin bütün sah(l(ri üzr(

kompleks t(dbirl(rd(n ibar(tdir;17 oktyabr 2002-ci ild( is( NK-nin 219 saylı s(r(ncamı il( aqrar sektorun inkisafetdirilm(si, (sas istehsal vasit(si olan torpaqların münbitliyinin artırılması, r(qab(tqabiliyy(tli m(hsul istehsalının t(min edilm(si v( istehsalçıların ixrac f(aliyy(tininstimullasdırılması, emal v( yeyinti s(nayesinin xammala v( (halinin is( (rzaqm(hsullarına olan t(l(batının yerli m(nb(l(r hesabına öd(nilm(sini t(min etm(km(qs(di il( “AR-d* 2002-2006-cı ill*rd* aqrar bölm*nin inkisafına dair”Proqram q(bul edilmisdir. Proqram aqrar sahibkarlıqda daxili t(l(batın öd(nilm(sind(müsb(t meyll(rin (m(l( g(lm(sini göst(rs( d(, ölk(nin ixrac potensialında ciddigerilikl(rin, m(hsul istehsalının h(cmi v( m(hsuldarlıgın mövcud imkanlardan istifad( v(s(m(r(lilik baxımından asagı s(viyy(d( olmasını da qeyd etmisdir ki, bu da öz26növb(sind( t(s(rrüfatların iqtisadi inkisafını v( genisl(nm(sini l(ngidir. Proqrama gör(bitkiçilik sah(sind( m(hsul h(cminin v( m(hsuldarlıgın asagı s(viyy(d( olmasına (sass(b(b yüks(k m(hsuldar toxum növl(rinin kifay(t q(d(r olmaması, bitki mühafiz(vasit(l(rinin, kimy(vi madd(l(rin çatısmaması, t(s(rrüfatdaxili suvarma s(b(k(l(rininb(rbad v(ziyy(t( düsm(si, suyun çatısmaması, torpaqların sorlasması, münbitliyininasagı düsm(si v( erroziyaya ugraması, emal s(nayesinin iqtisadi c(h(td(n z(ifliyi,m(hsulun t(darükü, saxlama, qablasdırma, dasıma, marketinq sisteml(rinin yenit(s(rrüfatçilıq s(raitin( uygun qurulmaması oldugu halda, heyvandarlıqda yem bazasınınz(ifliyi, o cüml(d(n yay v( qıs otlaqlarının sorlasması, erroziyaya ugraması, t(bii otehtiyatlarının azalması, x(st(likl(rin artması, d(rman preparatlarının çatısmaması,baytarlıq xidm(ti s(b(k(sinin, damazlıq v( seleksiya isl(rinin asagı s(viyy(d( olmasıdır.Bu baxımdan Proqram asagıdakı istiqm(tl(rd( komleks t(dbirl(rin h(yata keçirilm(sinin(z(rd( tutmusdur:_ Aqrar bölm(d( z(ruri strukturların yaradılmasının d(st(kl(nm(si;_ Torpaq v( su ehtiyatlarından s(m(r(li istifad(nin t(mini;_ K(nd t(s(rüfatında suvarma v( meliorasiya t(minatının b(rpası;_ Aqrar bölm(nin maddi-texniki bazasının möhk(ml(ndirilm(si;_ Aqrar bölm(nin xammal istehsalı v( emalı sah(l(rinin (laq(li inkisafı;_ R(qab(t qabiliyy(tli m(hsul istehsalının artırılmasının stimullasdırılması;_ Aqrar bölm(nin maliyy( v(ziyy(tinin yaxsılasdırılması;_ _traf mühitin b(rpası v( qorunması;_ Aqrar bölm(nin hüquqi normativ bazasının t(kmill(sdirilm(si;_ Aqrar bölm(nin elmi-metodiki t(minatının v( kadr hazırlıgı sisteminint(kmill(sdirilm(si;

2.4 Aqrar siyas(t mexanizml(rinin t(kmill(sdirilm(si istiqam(tl(riÖlk(mizd( aqrar islahatların artıq bir neç( ildir ki, basa çatdıgı r(smi s(kild( b(yanedilmisdir. 5 v( 6 W-li c(dv(ll(rin m(lumatlarından da görürük ki, 2004-cü il 1 yanvartarixin( torpaq payı alacaq s(xsl(rin artıq 97%-( q(d(ri öz paylarına sahib olmus, 1970sovxoz v( kolxozun 41-i qanuna uygun olaraq dövl(t mülkiyy(tind( saxlanılmıs, 1929-uis( islahata m(ruz qalaraq (mlakı mülkiyy(t növl(ri üzr( bölüsdürülmüsdür.C*dv*l 2 5: 2004-cü il 1 yanvar tarixin( torpaq islahatının gedisi22_ Göst_ricil_r Miqdarı v_ ölçü vahidi %-l_ ifad_si1 Respublikanın ümumi _razisi:a) Dövl_t mülkiyy_tind_ saxlanılır:b) B_l_diyy_ mülkiyy_tin_ verilib:c) Öz_ll_sdiril_c_k torpaqlar:8600 min ha3800 min ha2700 min ha2100 min ha10044,231,424,42 Öz_ll_sdiril_c_k torpaqlardan:a) Mövcud h_y_tyanı sah_ + z_bt etm_k yolu il_h_y_tyanı kimi istifad_ edil_n torpaqlar:b) K_nd t_s_rrüfatı v_ dig_r dövl_t _h_miyy_tlimü_ssis_l_rin istifad_sind_ saxlanacaq olanlar:c) _sgal altında olan sah_:165514+57800 =223314 ha112400 ha300000 ha10010,65,314,33 Öz_ll_sdirilm_si n_z_rd_ tutulan torpaqlardanxüsusi mülkiyy_t_ veril_c_k:1464,3 min ha69,84 Xüsusi mülkiyy_t_ verilm_si n_z_rd_ tutulantorpaqlardan “Torpaq islahatı haqqında” qanunun11-ci madd_sin_ uygun olaraq 5%-_ q_d_ri22M_nb_:“Az_rbaycanın Statistik Göst_ricil_ri 2004”, AzStat, Bakı 2004;27b_l_diyy_nin ehtiyat fondunda saxlanılacaq: 72709 ha 5,05 Xüsusi mülkiyy_t_ veril_c_k faktiki torpaq sah_si: 1391,6 min ha 95,06 Hal-hazırda xüsusi mülkiyy_t_ verilib: 1349,8 min ha 97,07 Xüsusi mülkiyy_t_ torpaq payı alacaq ail_l_r: 869,8 min 1008 Xüsusi mülkiyy_t_ torpaq payı almıs ail_l_r: 838,2 min 96,49 Xüsusi mülkiyy_t_ torpaq payı alacaq _hali sayı: 3426239 10010 Xüsusi mülkiyy_t_ torpaq payı almıs _hali sayı: 3302894 96,4C*dv*l 2 6: 2004-cü il 1 yanvar tarixin( sovxoz v( kolxozların (mlakının

bölüsdürülm(si v(ziyy(ti23_ Göst_ricil_r Miqdarı v_ ölçü vahidi %-l_ ifad_si1 C_mi t_s_rrüfatların sayı:a) Dövl_t mülkiyy_tind_ saxlanılanlar:b) Onlardan islahat aparılanlar:197041 _d_d1929 _d_d1002,197,92 _mlak payı alacaq v_t_ndasların sayı:Onlardan _mlakı tam alanlar:833592 n_f_r785970 n_f_r10094,33 _slahat aparılan t_s_rrüfatlara m_xsus _mlakınümumi d_y_ri:a) Dövl_t mülkiyy_tind_ saxlanılanlar:b) B_l_diyy_ mülkiyy_tin_ veril_nl_r:c) Xüsusi mülkiyy_t_ verilm_si n_z_rd_ tutulan:2662544 mln.manat182931 mln.manat609579 mln.manat1870034 mln.manat1006,922,970,24 Faktiki olaraq xüsusi mülkiyy_t_ verilmis _mlak: 1801784 mln.manat 96,4_slahatların aparılmaga baslanıldıgı 1996-cı ild(n bu vaxta q(d(r k(nd t(s(rrüfatıistehsalı orta hesabla h(r il 5%-( q(d(r artmıs, bu sektorun m(sgulluqdakı payı is(1996-cı ild(ki 31,8%-d(n 2003-cü ild( 40%-( yüks(lmisdir. H(min ill(r (rzind( aqrarsektorun ÜDM-d(ki payı 33,1%-d(n 19,8%-( düs(r(k ciddi bir azalma göst(rmisdir ki,bu da dig(r sektorların, xüsusil( neft sektorunun iqtisadiyyatda daha yüks(k xüsusiç(kiy( yüks(lm(si il( izah oluna bil(r.Bununla yanası h(min dövrd( aqrar sektorda t(s(rrüfat subyektl(rinin strukturunan(z(r yetirdikd( görürük ki, fermer t(s(rrüfatları da daxil olmaqla hüquqi s(xsyaradaraq f(aliyy(t göst(r(n subyektl(rin sayında azalma, fiziki s(xs formasındaf(aliyy(t göst(r(nl(rin sayında is( artım müsahid( edilir ki, bu da sektordamü(ssis(l(sm(nin z(if olmasının göst(ricisidir. Hal-hazırda bu sektorda 12-i xariciinvestisiyalı olmaqla 8125 müssis(, 10305 (d(d is( hüquqi s(xs yaratmadan f(aliyy(tgöst(r(n t(s(rrüfat subyekti (mt(( v( xidm(tl(rin istehsalı il( m(sgul olurlar(C*dv*l26)._slahatların baslandıgı dövrd(n indiy(d(k (ks(r k(nd t(s(rrüfatı m(hsullarınınistehsalında artım müsahid( edils( d(, pambıq, tütün, üzüm v( çay yarpagı kimi strateji(h(miyy(tli m(hsulların istehsalında ciddi azalma müsahid( edilmisdir ki, bunları sovet

dövründ(ki r(q(ml(rl( ümumiyy(tl( müqayis( etm(k mümkün deyildir. Bununla yanasıbu dövrl(r (rzind( m(hsuldar mal-qara sayında da donuzlar istisna olmaqla artım davametmisdir.Hal-hazırda istehsal olunan (ks(r k(nd t(s(rrüfatı m(hsulları daxili bazardareallasır, sad(c( meyv( v( t(r(v(z sah(sind( istehsalın mü(yy(n hiss(si, xüsusil( qonsuölk(l(r( olmaqla ixrac edilir.Bel(likl(, yuxarda göst(ril(n(r (sasında qeyd ed( bil(rik ki, islahatlardan sonraaqrar sahibkarlıqda daxili t(l(batın öd(nilm(si yönünd( müsb(t meyll(r (m(l( g(ls( d(,ölk(nin ixrac potensialında ciddi gerilikl(r bas vermis, m(hsul istehsalının h(cmi v(23M_nb_: “Az_rbaycanın Statistik Göst_ricil_ri 2004”, AzStat, Bakı 2004;28m(hsuldarlıq mövcud imkanlardan istifad( v( s(m(r(lilik baxımından asagı s(viyy(d(olmusdur ki, bu da öz növb(sind( aqrar t(s(rrüfatların inkisafının v( genisl(nm(sininqarsısını alan faktordur.Bitkiçilik sah(sind( m(hsul h(cminin v( m(hsuldarlıgın bel( asagı s(viyy(d(olmasına s(b(b kimi yüks(k m(hsuldar toxum növl(rinin kifay(t q(d(r olmamasını, bitkimühafiz( vasit(l(rinin, kimy(vi madd(l(rin çatısmamasını, t(s(rrüfatdaxili suvarmas(b(k(l(rinin b(rbad v(ziyy(t( düsm(sini, suyun çatısmamasını, torpaqlarınsoranlasaraq münbitliyinin asagı düsm(si v( erroziyaya ugramasını, emal s(nayesininiqtisadi c(h(td(n z(ifliyini, m(hsulun t(darükü, saxlama, qablasdırma, dasıma, v(marketinq sisteml(rinin yeni t(s(rrüfatçilıq s(raitin( uygun qurulmamasını göst(r(bil(rik. Heyvandarlıqda is( bel( bir v(ziyy(tin yaranması yem bazasının z(ifliyi, ocüml(d(n yay v( qıs otlaqlarının sorlasması, erroziyaya ugraması, t(bii ot ehtiyatlarınınazalması, x(st(likl(rin artması, d(rman preparatlarının çatısmaması, baytarlıq xidm(tis(b(k(sinin, damazlıq v( seleksiya isl(rinin asagı s(viyy(d( olması v(.s baglıdır.C*dv*l 2 6: Aqrar sektor üzr( b(zi göst(ricil(rin dinamikası24_ Göst_ricil_r 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 20031 K\t istehsalı artımı(%) 3 -6,1 6,2 7,1 12,1 11,1 6,4 5,62 K\t ÜDM-d_ payı (%) 33,1 26,1 25,7 25,1 22,7 22,5 18,4 19,83 M_sgulluqda payı (%) 31,8 29,0 30,8 - - 39,9 40,1 40,04_stehsal struktru(%):a)Bitkiçilikb)Heyvandarlıq58,741,359,041,060,9

39,157,242,857,642,460,040,060,139,958,241,85Sahibkarlıq subyektl_ri:a)Hüquqi s_xsb)Fiziki s_xs qismind_10173-10376-10335-10521-8461-89943469843953138125103056 Fermer t_s_rrüfatları - - - - 3248 2604 2589 26077 Xarici invest-lı mü_ssi-r - - - - 2 4 11 128B_zi m_hsullarınistehsalı (min. t):a)Taxılb)Pambıqc)Tütünd)Kartofe)T_r_v_zf)Bostan m_hsullarıg)Üzümh)Meyv_ v_ gil_meyv_i)Çay yarpagı921,4274,111,7155,5424,141,9308,7324,49,41127,1124,615,1223,4

495,457,1145,3330,91,6950,3112,914,6312,5502,378,8144,2390,60,91098,396,88,6394,1670,8206,3112,5436,52,71540,291,517,3469780,826176,94771,12016,183,612,7605,8916,4290,968,1497,51,42195,980,43,3694,9974,6330,362,1516,81,42057,899,64,7769,01046,3356,765,0572,1

0,99Taxıl ehtiyatı(min. t):a)_lin _vv_lin_b)Ümumi yıgımc)_dxald)_xrac114,3881,5557,5-----113,8926,3616,2-102,91075731,6-155,31508,9780,82,6332,01970,4667,12,5478,42148,0703,16,9710,92010,6876,84,510 _t ehtiyatı (min.t):a)_lin _vv_lin_b)_stehsalc)_dxald)_xrac2,68231,9-----4,899,956,5-6,4104,6

43,8-6,6108,733,0-6,7114,124,3-6,7124,625,0-6,7134,429,5-11Süd ehtiyatı(min.t):a)_lin _vv_lin_b)_stehsalc)_dxald)_xrac15,1826,5253,70,2----16,6946,5213,11,618,6993,4197-19,51031,1144,4-20,31073,7169,6-21,11119,8263,1-22,01167,8222,70,124M_nb_: “Az_rbaycanın Statistik Göst_ricil_ri 2004”, AzStat, Bakı 2004;29

12Kartof ehtiyatı(min.t):a)_lin _vv_lin_b)_stehsalc)_dxald)_xrac97,1155,559,30,1----147,5312,649,8-200394,138,6-251,7469,049,40,5299,5605,859,80,2386,9694,989,21,2503,8769,078,612,413Meyv_ ehtiyatı(min.t):a)_lin _vv_lin_b)_stehsalc)_dxald)_xrac76,9458,371,115,6----96,4533,633,38,287,5549

15,927,987,0553,911,452,187,8565,68,733,489,7578,911,379,155,8637,114,8129,214 Mal-qara sayı(min bas):a)Qaramalb)Qoyun v_ keçil_rc)Donuzlar1682464430,41780492223,41844526721,01913551226,11961577419,72021608618,62097656016,92178698619,815 Balıq ovu (ton) 9938 - 22800 21253 19122 18700 21900 23300Göründüyü kimi bundan sonra dövl(tin qarsısında aqrar sektorla baglı yeni birm(rh(l( - islahatlar n*tic*sind* yaranmıs yeni bazar münasib*tl*ri v*strukturlarının k*miyy*t v* keyfiyy*t baxımından daha dat*kmill*sdirilm*sin* imkan ver*n inkisaf strategiyalarının qurulması v*reallasdırılması m*rh*l*si dayanmısdır. Bu m(rh(l(nin ugurla aparılması is( aqrarsiyas(t mexanizml(rinin daha da t*kmill*sdirilm*sini t(l(b edir.Ölk(d( (lverisli makroiqtisadi mühiti t(min etm(kl( ilk növb(d( aqrar siyas(tih(yata keçir(c(k dövl(t orqanlarının f(aliyy(tinin t(kmill(sdirilm(sin( ehtiyac vardır.Basqa sözl( hüquqi-instutsional sistem aparılması n(z(rd( tutulan aqrar siyas(tin

m(qs(dl(rini lazımı s(viyy(d( reallasdırmaga imkan ver(c(k s(viyy(d( olmalıdır. Bubaxımdan asagıdakı istiqam(tl(rd( isl(r görülm(lidir:1. H(r seyd(n (vv(l idar(etm( orqanlarında mövcud korrupsioner-bürokratiksistem aradan qaldırılmalıdır. Bel( ki, dövl(t idar(etm( sistemind( bas alıb ged(nkorrupsiya halları mövcud strukturun hansı formada qurulmasından asılıolmayaraq idar(etm( sistemini iflic v(ziyy(t( salır v( qanunların reallasdırılmasıqarsısında ciddi t(hlük(y( çevrilir;2. Aqrar sah(d( idar(etm( strukturlarının mümkün olan q(d(r ixtisarı v(m*hsuldarlıqlarının artırılması z(ruridir. Hal-hazırda dövl(t idaretm( sistemisah(sind( qlobal meyll(rd(n biri ondan ibar(tdir ki, dövl(t öz(l bölm(nin f(aliyy(tgöst(r( bil(c(yi bütün sferaları bu sektora t(hvil verm(lidir v( ya h(min sferalaraöz(l bölm(ni c(lb etm(lidir. Ölk( aqrar sektorunda keçmis sovet sistemind(nqalma elmi-t(dqiqat, bitki mühafiz(si, baytarlıq xidm(ti, meliorasiya v( sut(s(rrüfatı strukturları h(l( d( f(aliyy(t göst(rir v( onların (ks(ri (slind( praktikiolaraq öz funksiyalarını yerin( yetir( bilmirl(r. Mümkündür ki, bu strukturların(ks(ri öz(ll(sdirilsin v( ya onların funksiyalarını h(yata keçir( bil(c(k modernöz(l qurumların yaranması stimullasdırılsın v( n(tic(d( bu sah(l(rd( dövl(tidar(etm( orqanlarını h(m k(miyy(t baxımdan kiçiltm(k, h(m d( onlarınstimullasdırıcı v( n(zar(t funksiyalarını gücl(ndirm(k mümkün olsun. Basqasözl(, idar(etm( orqanları öz büdc(l(rini yalnız pes(kar idar(etm( sistemininqurulmasına yön(ldirl(r ki, bu da onların m(hsuldarlıgını yüks(ldir. Bura h(mçininK(nd T(s(rrüfatı Nazirliyi il( Dövl(t Torpaq v( X(rit(ç(km( Komit(si arasındas(lahiyy(t bölgüsünün d(qiql(sdirilm(sini, basqa sözl( paralel idar*çilik“x(st(liyi” nin aradan qaldırılmasını da aid etm(k olar;3. _dar(etm( orqanlarında s*ffaflıq v* demokratizm gücl(ndirilm(lidir. Bel( ki,bazar iqtisadiyyatı s(raitind( dövl(t idar(etm( orqanları bir növ v(t(ndasların v(ya bazar subyektl(rinin verdiyi vergil(r hesabına maliyy(l(s(r(k onlara xidm(tetm(li olan qurumlardır. Bu baxımdan onların f(aliyy(ti kifay(t q(d(r s(ffaf v(30demokratik idar(çilik prinsipl(ri (sasında qurulmalıdır. N(tic(d( h(min qurumlarınf(aliyy(tinin getdikc( daha da t(kmill(sdirilm(sin(, onların etibarınınyüks(ldilm(sin( v( bazar subyektl(ri arasında saglam r(qab(tin t(min edilm(sin(nail olmaq olar;4. _dar(etm( sistemind( desentralizasiya meyli gücl(ndirilm(lidir. Bunda m(qs(dbir t(r(fd(n m(hsuldarlıq v( s(m(r(liliyi t(min etm(kdirs(, dig(r t(r(fd(n ictimaixidm(tl(ri xalqa yaxınlasdırmaq v( demokratik idar(etm(ni gücl(ndirm(kdir. Bum(qs(dl( aqrar sektorda dövl(t idar(etm( oraqanları funksiyalarının mühüm birhiss(sinin onların yerli strukturlarına v( ya yeni yaranmıs b(l(diyy( orqanlarınaötürülm(si t(min edilm(lidir;5. Son ill(r dünya ölk(l(ri arasında genis yayılmaga baslayan elektron hökum*t(e-government – e-hökum(t) layih(l(rinin ölk(mizd( d( t(tbiq edilm(sibütövlükd( dövl(t idar(etm( orqanlarını ist(r k(miyy(t, ist(rs( d( keyfiyy(tbaxımından köklü d(yisiklikl(r( m(ruz qoya bil(r ki, bu da onların daha s(m(r(lif(aliyy(t göst(rm(l(rin( s(rait yaradacaqdır. _n ümumi formada dövl(t v(v(t(ndas münasib(tl(rinin internet vasit(sil( elektron s(kild( qurulmasının(z(rd( tutan e-hökum(t sistemi ild(n il( çox genis sah(l(ri (hat( etm(kd(dir.Hal-hazırda ölk(mizd( d( bu sistem kort(bii olsa da yayılmaga baslamısdır. Artıqbir sıra nazirlik, dövl(t komit(si v( komissiyaları elektron dövl(t sisteminin b(zi

üstünlükl(rind(n istifad( etm(y( çalısır, lakin aqrar sektorun dövl(t idar(etm(orqanları h(l( d( bu prossesd(n dem(k olar ki, k(nardadır. _g(r bu orqanlardae-hökum(t sistemi dogru düzgün qurularsa _nternet texnologiyaları h(minorqanların xalqa açıq olan infromasiyalarını (ld( etm(yi, elektron s(sverm(,elektron vergil(ndirm( v( ya dig(r öd(m(l(ri köçürm(yi, v(t(ndasların dövl(torqanlarının idar(edilm(sind( istirakını asanlasdırmagı, onlarla dövl(t m(murlarıarasında sıx (laq(nin qurulmasını t(min ed(c(kdir;Bu gün k(nd t(s(rrüfatı m(hsullarının qiym(tl(ri, basqa sözl( fermerl(rin g(lirl(ribazar konyukturasından h(ddind(n artıq asılıdır v( dem(k olar ki, dövl(tin t(nziml(m(t(dbirl(rind(n k(narda qalmısdır. Ölk(d( qiym(tl(r liberallasdırılsa da, dövl(tin dolayıyollarla qiym(tl(rin formalasdırılmasına t(siri gücl(ndirilm(lidir. Bu zaman qiym(ts(viyy(sinin qorunması, t(klifi m(hdudlasdırmaqla qiym(t s(viyy(sinin qorunması, h(d(fqiym(ti v( ya aradakı f(rqin öd(nilm(si, ikili qiym(t sistemi v( birbasa g(lir öd(m(sikimi (vv(l göst(rdiyimiz qiym*t mexanizml*rind(n genis istifad( edilm(simümkündür.Bütövlükd( ölk( iqtisadiyyatı il( yanası aqrar sektorun kreditl( t(minatı sah(sind(d( ciddi ç(tinlikl(r vardır. Bu gün ölk( sahibkarlıgının kreditl( t(min edilm(si m(qs(dil(Sahibkarlıga Köm(k Milli Fondu f(aliyy(t göst(rir. Lakin bu Fondun resurslarınınm(hdud, dig(r kommersiya banklarının kredit d(r(c(l(rinin v( t(l(b etdikl(ri girovm(bl(ginin yüks(k, xüsusil( d( (ks(rininin qısamüdd(tli olması bütün sahibkarlıqsubyektl(ri kimi aqrar sahibkarlıq subyektl(rin( d( kredit resurslarını (ld( etm(kbaxımından ç(tinlikl(r yaratmaqdadır. Aqrar sektorun strateji (h(miyy(tini n(z(r( alaraqbu problemi h(ll etm(k üçün ilk növb(d( (ks(r ölk(l(rd( genis t(tbiq olunan v( t(siskapitalında dövl(tin istirak etdiyi Aqrar Kreditl*sdirm* Bankı yaradılmalıdır. Bununlayanası dig(r bir istiqam(t kimi aqrar istehsalçılar arasında Kredit =ttifaqlarınınyaradılmasına dövl(t d(st(yinin gücl(ndirilm(sini göst(rm(k olar.Hal-hazırda aqrar istehsalçılarımız sıgorta sistemind(n dem(k olar ki, k(nardadadır.Aqrar sektorun sıgortalanmaya (n çox ehtiyacı olan sektorlardan oldugunu n(z(r( alsaqmövcud v(ziyy(tin n( q(d(r acınacaqlı oldugu ortaya çıxır. _lk növb(d( dövl(t qüvv(d(olan “K*nd t*s*rrüfatında sıgortanın stimullasdırılması haqqında” qanunundanir(li g(l(n v(zif(l(rini h(yata keçirm(k istiqam(tind( ciddi t(dbirl(r görm(lidir. Bununla31yanası bütövlükd( ölk( üzr( sıgorta kompaniyalarının inkisafına köm(k göst(rm(kl(b(rab(r, onların aqrar sektora yön(lm(l(rini t(min ed(c(k t*sviq mexanizml*rihazırlamalıdır. N(hay(t, sonradan miqyasını daha da genisl(ndirm(k s(rti il( b(ziekstermal (razil(rd( f(aliyy(t göst(r(n aqrar istehsalçılar üçün m*cburi sıgortasistemi d( t(tbiq edilm(lidir.Aqrar istehsalçılara t(tbiq olunan vergi güz*stl*rinin davam etdirilm(si il( yanası,

hesab edirik ki, onlara yanacaq, gübr(, toxum v( dig(r növ m(hsullar üzr( xammalsubvensiyası da verilm(lidir. Xüsusil( d( ölk(mizd( aqrar istehsalda m(hsuldarlıgınasagı oldugunu n(z(r( alsaq, bu sektorda m(hsuldarlıgı kifay(t q(d(r yüks(ld( bil(c(kxarici toxum növl(rinin idxalında v( (ld( edilm(sind( dövl(tin aqrar istehsalçılar üçün(lverisli s(rait yaratması mühüm (h(miyy(t k(sb edir. Bu zaman K(nd T(s(rrüfatıNazirliyi v( onun ayrı-ayrı qurumları t(r(find(n müxt(lif toxum banklarının yaradılmasıda z(ruridir.Hal-hazırda ölk(mizd( istehsal olunan k(nd t(s(rrüfatı m(hsulları Az(rbaycanRespublikası t(r(find(n heç bir gömrük rüsum v( kvotasına m(ruz qalmadan ixrac edilir,idxalda is( müxt(lif tarif v( qeyri-tarif m(hdudiyy(tl(ri vardır. Aparılan bu proteksionistsiyas(t (sas(n dogru hesab oluna bil(r. Lakin hesab edirik ki, tarif v( qeyri-tarifm(hdudiyy(tl(rin( m(ruz qalan m*hsulların siyahısı da daim t(kmill(sdirilm(lidir.Çünki onların arasında el( m(hsullar ola bil(r ki, idxal m(hsul olmasına baxmayaraqaqrar istehsalın bu v( ya dig(r m(rh(l(sind( istifad( olunan z(ruri m(hsullar olsunlar.Bununla yanası artıq yerli istehsalçılar t(r(find(n rahatlıqla istehsal oluna bil(n, lakinasagı m(hsuldarlıqla xarakteriz( olunan bir sıra m(hsulları t(dric(n idxal m*hsullarınr*qab*tin* açmaq lazımdır ki, h(min m(hsulların yerli istehsalçıları idxal m(hsullarınt(siri il( daha ucuz v( keyfiyy(tli m(hsul (ld( edilm(sin( imkan ver(n istehsaltexnologiyalarını t(tbiq etm(kd( maraqlı olsunlar. Bu zaman idxal olunacaq m(hsullarayüks(k keyfiyy(t standartlarının t(tbiq edilm(si d( n(z(rd(n qaçmamalıdır. _ks haldat(tbiq edil(n mexanizm lazımı s(m(r(ni ver( bilm(z.Fermerl(rin masın v( avadanlıqlarla, bütövlükd( k(nd t(s(rrüfatı texnikası il( t(minedilm(si m(qs(dil( aqrar lizinqin inkisafına yardım göst(rilm(lidir. Hal-hazırda bum(qs(dl( “Aqrolizinq” s(hmdar c(miyy(ti f(aliyy(t göst(rir. Hesab edirik ki, buc(miyy(tin f(aliyy(tini t(min etm(k m(qs(dil( dövl(t büdc(sind(n ayrılan v(sait ild(n il(artırılmalı v( s(hmdar c(miyy(tin texnikasından istifad( ed(n fermerl(r( istifad(haqqlarını istehsal etdikl(ri m(hsulun bir qismini natural formada dövl(t ehtiyatfondlarına t(hvil verm(kl( öd(m(l(ri üçün d( s(rait yaradılmalıdır. Bununla yanası aqrarsektora (lverisli lizinq xidm(ti göst(r(n dig(r bazar subyektl(rini t(sviq xarakterlimü(yy(n isl(r d( görülm(lidir.Ölk( aqrar sektorunun böyük investisiya potensialı olmasına baxmayaraq bupotensialdan dem(k olar ki, istifad( edilmir. 1996-cı ild(n b(ri iqtisadiyyata qoyulan

investisiyaların t(xmin(n 15-20%-i qeyri-neft sektoruna yön(ldilmisdir ki, bunun da cüzibir hiss(si aqrar sektorun payına düsür. Bu sektorda xarici investisiya qoyulusları dah(ddind(n artıq azdır. Bu gün aqrar sektorda 8 mind(n artıq hüquqi s(xs f(aliyy(tgöst(rdiyi halda onların yalnız 12-i xarici investisiyalı mü(ssis(l(rd(n ibar(tdir. N(tic(d(bu sektorda m(hsuldarlıgın yüks(ldilm(sin( xidm(t ed(c(k xarici texnika v(texnologiyanın, marketinq-satıs t(crüb(sinin (ld( edilm(si imkanları asagı düsür. Bununüçün dövl(tin investisiya siyas(tinin qarsısında duran (sas v(zif(l(rd(n biri aqrar sektoraxarici investisiyaları c*lb etm*k olmalıdır. Xüsusil( bu istiqam(td( görül(c(kt(dbirl(r arasında ölk(nin müxt(lif (razil(rind( azad iqtisadi zonaların yaradılmasınız(ruri hesab edirik. Dövl(t investisiyaları is( (sas(n aqrar infrastruktura, baytarsanitar,texniki n(zar(t, fitosanitar, toxumçulugun v( damazlıq isl(rinin h(yatakeçirilm(sin(, aqrotexservis xidm(tl(ri s(b(k(sinin yaradılmasına, mövcüd meliorasiya32irriqasiya sisteml(rinin b(rpası v( yenid(n qurulmasına, yeni sisteml(rin tikilm(sihesabına suvarılan torpaqların su t(minatının yaxsılasdırılmasına, torpaqlarınsoranlasmasının qarsısının alınmasına, magistral kollektorlar vasit(sil( sor sularınmane(siz X(z(r d(nizin( axıdılmasına, su çatısmazlıgının aradan qaldırılması, bum(qs(dl( yeni su anbarlarının, magistral kanalların v( dig(r su t(s(rrüfatı obyektl(rinintikilm(sin(, torpaqların eroziyasına qarsı müvafiq t(dbirl(rin h(yata keçirilm(sin(,torpaqların rekultivasiyası layih(l(rinin hazırlanmasına, torpaq kadastrının v( torpaqbazarının yaradılmasına yön(ldilm(lidir. Bunlarla yanası dövl(t t(r(find(n fermerl(r(yardım m(qs(dil(, onların ist(r daxili, ist(rs( d( xarici bazarlarda öz m(hsullarınıreallasdırmalarına imkan ver(n birjaların, auksionların yaradılması, s*rgil(rin t(skili,topdansatıs anbarlarının qurulması t(min edilm(lidir. Bu zaman yerli fermerm(hsullarının tanıdılmasında müxt(lif reklam vasit(l(rind(n d( istifad( edilm(lidir. Aydınm(s(l(dir ki, bir sıra k(nd t(s(rrüfatı m(hsullarının ümumi reklamından onun istehsalıil( m(sgul olan bütün istehsalçılar faydalana bilirl(r. Bu m(qs(dl( K(nd T(s(rrüfatıNazirliyinin televiziya v( dig(r kütl(vi informasiya vasit(l(rind( ölk(mizin ayrı-ayrı k(ndt(s(rrüfatı m(hsulları il( baglı vaxtasırı reklam m*hsulları yerl(sdirm(si s(m(r(li olabil(r.Aqrar siyas(t mexanizml(rinin t(kmill(dirilm(sinin dig(r bir istiqam(ti aqrarsektorun elmi t(minatı il( baglıdır. Bu gün Az(rbaycan elminin ümumi t(n(zzülüç(rçiv(sind( aqrar elmin s(viyy(si d( acınacaqlı v(ziyy(td(dir. N(tic(d( elml( (laq(siqırılmıs aqrar sektor m(hsuldarlıq, keyfiyy(t v( m(hsul çesidliyi kimi göst(ricil(r

baxımından gerid( qalır. Mövcud v(ziyy(ti aradan qaldırmaq üçün dövl(t bütövlükd(elmin inkisafına v( xüsusi olaraq da aqrar elmin inkisafına böyük h(cmd( maliyy(resursları ayırmalıdır. Bununla yanası K(nd T(s(rrüfatı Nazirliyind( struktur islahatlarıapararaq orada aqrar elmin inkisafı v( aqrar sektorun informasiya t(minatına xidm(ted(n qurumlar yaradılmalıdır. Bu m(s(l(d( ABS t(crüb(sind(n yararlanmq olar. Bel( ki,ABS-da aqrar sektorun idar(edilm(si m(s(l(l(ri il( m(sgul olan ABS K(nd T(s(rrüfatıDepartamentind( aqrar sektorun strateji probleml(rinin h(lli il( baglı arasdırmalaraparan Aqrar Arasdırma Xidm*ti(Agricultural Research Service),elmi t(dqiqatçılardantutmus genis xalq kütl(l(rin( q(d(r bütün istifad(çil(ri informasiya il( t(min ed(n MilliAqrar Kitabxana(National Agricultural Library) v( ixraca xidm(t v( onun t(sviqedilm(si agentliyi kimi f(aliyy(t göst(rm(kl( ABS-ın biznes maraqları v( fermerl(ri üçünxarici ölk(l(r( aqrar arasdırmalarla baglı müt(xx(sisl(r gönd(r(n Xarici Aqrar Xidm*ti(Foreign Agricultural Service – FAS) f(aliyy(t göst(rir.Bununla yanası qısa müdd(td( K(nd T(s(rrüfatı Nazirliyinin z(ngin informasiyaresurslarına daxil olmaq imkanı ver(n web ünvanı, biri aqrar sektorun carim(s(l(l(rin(, dig(ri is( aqrar elmin müxt(lif istiqam(tl(ri il( baglı arasdırmalara h(srolunmus iki dövrü n*sri f(aliyy(t( baslamalıdır.Ölk(mizd( aqrar sektorun (sas probleml(rind(n biri d( aqrar sektor subyektl(rinint(skilatlanma s(viyy(sinin asagı s(viyy(d( olmasıdır. Bunun (sas s(b(bl(rind(n birih(min subyektl(rin daha çox fiziki s(xs statusunda f(aliyy(t göst(rm(l(ri il( baglıdırsa,dig(ri dövl(tin bu sah(d(ki siyas(tinin z(ifliyi il( baglıdır. Aqrar t(s(rrüfat subyektl(rininyüks(k s(kild( t(skilatlanması h(m onların öz hüquq v( v(zif(l(rini daha s(m(r(lis(kild( reallasdırmalarına, h(m d( aqrar siyas(tin formalasmasında yaxından istiraketm(l(rin( s(rait yaradar ki, bu da dövl(tin yürütdüyü aqrar siyas(tin effektliyininartırılmasına xıdm(t etmis olar. Bu baxımdan hesab edirik ki, ölk(nin bütün aqrart(s(rrüfat subeyktl(rini özünd( birl(sdir(n, onların m*nafel*rinin ifad*çisi olanqurumların yaradılması v( onların t(sviq edilm(si aqrar siyas(tin (sasistiqam(tl(rind(n biri olmalıdır.33Bu gün ölk(mizd( aqrar siyas(tin h(yata keçirilm(sind( d( proqramlı yanasmadangenis istifad( olunur. Lakin h(yata keçiril(n proqramların qarsısına qoydugu v(zif(l(ridaha s(m(r(li s(kild( yerin( yetirm(si üçün bir sıra istiqam(tl(rd( t(kmill(sdirm(t(dbirl(rinin görülm(si d( vacibdir:_ Proqramların hazırlanma pressesinin s*m*r*liliyi yüks*ldilm*lidir: Bum(qs(dl( ilk növb(d( dövl(t t(r(find(n etibarlı bir s(kild( isl(nib hazırlanan milli

v( regional s(viyy(li informasiya sistemin( ehtiyac vardır. Bel( ki, hazırlanan h(rbir proqram mü(yy(n statistik v( ya analitik informasiyalar (sasında hazırlanır v(bu informasiyaların etibarlılıq s(viyy(si n( q(d(r yüks(k olarsa, hazırlananproqramların ugur qazanmaq sansı da bir o q(d(r yüks(k olacaqdır. Ölk(mizd(hazırlanan proqramlarla _EÖ-d( hazırlanan bir sıra proqramlar arasında müqayis(apardıqda bu sah(d( n( q(d(r ciddi probleml(rin oldugunu görm(kd(yik. M(s(l(n,regional inkisafla baglı proqrama diqq(t yetir(k. Proqramda ayrı-ayrı regionlar v(rayonlar üzr( genis t(dbirl(r sistemi n(z(rd( tutulsa da bunların hansı sosialiqtisadiinformasiyalar (sasında t(yin edildiyini açıq bir s(kild( görm(k mümkündeyil. Regionlar yalnız bir sıra tarixi-cografi v( makroiqtisadi informasiyalar(sasında xarakteriz( edilmisdir ki, fikrimizc( bu tipli informasiyalara dayanaraq küllimiqdarda maliyy(-investisiya ehtiyatlarını s(m(r(li bir s(kild(, regionların h(qiqiehtiyacları istiqam(tind( bölüsdürm(k mümkün deyil. Proqramların hazırlanmasım(rh(l(sind( diqq(t yetirilm(si z(ruri olan dig(r bir m(s(l( onun aid oldugu sah(v( ümumilikd( c(miyy(t miqyasında müxt(lif hökum(t, qeyri-hökum(tt(skilatlarının, ictimai birlikl(rin v( müst(qil ekspertl(rin fikirl(rinin öyr(nilm(sini,proqramın hazırlanması prossesind( onların istirakını t(min etm(kdir. Bu,proqramda c(miyy(tin (n müxt(lif t(b(q(l(rinin maraqlarını birl(sdirm(yi t(minetm(kl( onun h(yata keçiril( bilm(k imkanlarını yüks(ldir. Bundan basqa dig(rz(ruri m(s(l( d( xarici ölk(l(rin t(crüb(l(rind(n yararlanmaqdır. Bu m(qs(dl(beyn(lxalq t(skilatlarla (m(kdaslıq artırılmalı, xarici ölk(l(rl( müt(xx(sismübadil(si genisl(ndirilm(lidir. Göst(rdiyimiz h(r üç m(s(l( üzr( ölk(mizd(kiv(ziyy(t o q(d(r d( ür(k açan deyil;_ Proqramların daha genis ictimaiyy*t t*r*find*n d*st*kl*nm*si t*minedilm*lidir: Proqramın hazırlanmasında v( icrasında c(miyy(tin daha böyükhiss(sinin istirakının t(min olunmasını n(z(rd( tutan bu prosses onun genis t(bligiyolu il( qoyulmus h(d(fl(rinin (hali t(r(find(n düzgün d(rk edilib m(nims(nilm(si,QHT-l(r, siyasi partiyalar v( ictimai birlikl(rin proqramın icrasında hökum(t(mümkün q(d(r güclü d(st(k verm(si il( mümkündür. Bu h(m d( iqtisadidemokratiyanın (sas prinsipidir. Artıq sübut olunmusdur ki, iqtisadi idar(çilikd(insanların istirakı n( q(d(r genis ç(rçiv(d( t(min olunarsa, o zaman iqtisadiinkisafın s(viyy(si d( bir o q(d(r yüks(k olacaqdır. Basqa sözl( iqtisadiidar(etm(d( f(rdl(rin istirak s(viyy(sil( iqtisadi inkisaf düz müt(nasibdir25. Bunun(z(r( alaraq qeyd ed( bil(rik ki, Az(rbaycanda iqtisadi siyas(tin, h(mçinin aqrarsiyas(tin h(yata keçirilm(sind( (halinin istirak s(viyy(si çox asagıdır. Daha çoxdemokratik t(sisatların z(if inkisaf etm(si n(tic(sind( ortaya çıxan bu meyl dövl(tproqramlarının s(m(r(liliyini d( xeyli asagı salır;_ Proqramların h*yata keçirilm*si mexanizmind* desentralizasiya meyligücl*ndirilm*lidir: Az(rbaycan hökum(tinin h(yata keçirdiyi iqtisadi siyas(tdaha çox m(rk(zl(sdirilmis xarakterlidir v( bu özünü dövl(t proqramlarının icrasızamanı da göst(rir. Lakin müasir dünyada iqtisadi siyas(tin h(yata keçirilm(sind(tamamil( (ks bir meyil, desentralizasiya meyli gücl(nmisdir. Bel( ki, bu mexanizm25 Prof. Dr. Saleh M_mm_dov, “Az_rbaycan: _qtisadi inkisaf Proqramı (2000-2050)”, Bakı-2000, s_hf_: 17;34

iqtisadi siyas(tin hazırlanması v( h(yata keçirilm(sind( veril(n q(rarların regionlarv( (halinin ehtiyaclarını daha dolgun d(rk ed(n v( onlara daha “yaxın” olandair(l(r t(r(find(n verilm(sini t(min edir ki, bu da aparılan siyas(tin effektivliyininartırılmasını mümkün edir. Bu m(qs(dl( t(tbiq olunan proqramların icrasında da buprinsip n(z(rd( tutulur, onların h(yata keçirilm(sind( yerli icra v( özünüidar(orqanlarının rolu artırılır, b(zi ölk(l(rd( is( proqramların icrası m(qs(dil( ayrı-ayrıregionlar üzr( dövl(t, öz(l bölm( v( QHT nümay(nd(l(rind(n t(skil olunandesentralizasiya edilmis icra orqanları t(skil edilir. Az(rbaycanda t(tbiq olunanproqramların icrası is( kifay(t q(d(r m(rk(zl(sdirilmis v( qarısıq struktura malikdir.Fikrimizc(, bu yönd( b(l(diyy(l(rin rolunu gücl(ndirm(k daha m(qs(d( uygunolardı. _vv(la, b(l(diyy(l(r ölk( (razisinin daha genis dair(sini (hat( edir ki, bu dat(tbiq olunan proqramın daha genis xalq kütl(l(rin( yayılmasını t(min ed(c(kdir._kincisi, b(l(diyy(l(r nisb(t(n daha demokratik, s(ffaf v( m(suliyy(tli idar(etm(sistemini t(skil etm(y( imkan verir ki, bu da v(saitl(rin t(yinatı üzr( s(rfedilm(sin( s(rait yaradır. _n n(hay(t hökum(t dövl(t proqramlarının icrasıprossesind( b(l(diyy(l(rin yaxından istirakını t(min etm(kl( onların yaradılandanb(ri formalasmıs “simvolik qurum” reputasiyasını aradan qaldırmaqda böyük roloynayacaqdır;Son olaraq onu qeyd ed(k ki, aqrar sektor _EÖ-l(rin yüks(k inkisaf etmis s(nayec(miyy(tl(ri olması üçün ilkin t(kan olmusdur. Güclü s(naye, saglam s(h(r h(yatı yalnızgüclü v( saglam aqrar sektorun, k(nd m(skunlasmasının üz(rind( formalasaraq inkisafetmisdir. Bu baxımdan aqrar siyas(t dövl(tin s(naye, (rzaq, regional inkisaf, resurs,ekoloji v( elmi-texniki siyas(tl(rl( qarsılıqlı (laq( v( v(hd(td( h(yata keçirilm(lidir.35N*tic* v* t*klifl*r_ Aqrar sektor t(s(rrüfatçılıgın (n q(dim sferalarından biri olmaqla dünya iqtisadiinkisafının bütün m(rh(l(l(rind(n keç(r(k müasir dövr( q(d(r g(lib çıxmısdır. Bum(rh(l(l(rin h(r birind( iqtisadiyyatdakı rolu d(yis(n v( inkisaf ed(n aqrar sektorözü il( baglı n(z(ri baxıs v( siyasi doktrinaları da d(yism(y( m(cbur ed(r(k müasirs(viyy(y( çatdırmısdır. H(min n(z(riyy( v( siyasi doktirnaları arasdırark(n dövl(tinaqrar siyas(tinin m(qs(d v( v(zif(l(rinin sabit v( keçid iqtisadiyyatı s(raitind(f(rql(ndikl(ri ortaya çıxsa da bu siyas(tin daim bir ümumi c(h(t( – aqrar sektorunt(bi(tind(n ir(li g(l(r(k onun daim dövl(tin proteksionist yanasmasına ehtiyacıolduguna – malik oldugu da açıqlıgı il( görünür;_ Stabil iqtisadiyyat s(raitind( h(yata keçiril(n aqrar siyas(t t(dbirl(ri mövcud aqrarmünasib(tl(rin s(m(r(liliyini artıraraq, onların daha da inkisaf etdirilm(sin( xidm(tedirs(, keçid iqtisadiyyatı s(raitind( köhn( münasib(tl(rin tamamil( aradanqaldırılıb yenil(ri il( (v(z edilm(sin( xidm(t edir v( bu köhn( daxilind( ortayaçıxaraq t(dric(n inkisaf ed(n yeni münasib(tl(ri mövcud buxovlardan azad etm(kv( ya tamamil( yenil(rini formalasdırmaq yolu il( h(yata keçirilir. Bu baxımdanstabil iqtisadiyyat s(raitind( aqrar siyas(t k(nd t(s(rrüfatı m(hsullarının qiym(t v(buraxılıs s(viyy(sini lazımı h(dd( saxlamaq, onların sıgortalanmasını t(min etm(k,

dünya bazarlarında satısını subsidiyalasdırmaq, aqrar t(s(rrüfatlara xammalyardımı göst(rm(k, torpaq v( su ehtiyatlarını qorumaq, aqrar elm sah(sind(arasdırmaları genisl(ndirm(k, fermerl(rin kreditl(sdirilm( m(s(l(l(rini h(ll etm(kkimi v(zif(l(ri yerin( yetirdiyi halda, keçid iqtisadiyyatı s(raitind( aqrar bazarınliberallasdırılması, sektorda yeni mülkiyy(t münasib(tl(rinin formalasdırılması,aqrar t(s(rrüfatların restrukturizasiyası, aqrar kommersiya infrastrukturunun v(dövl(t t(minatı sisteminin yaradılması v(zif(l(rini h(yata keçirir;_ Müasir dövrd( aqrar sektorun t(nziml(nm(sind( istifad( olunan metod v(mexanizml(r iqtisadiyyatın dövl(t t(nziml(nm(sinin ümumi metod v(mexanizml(rinin bu sektora uygunlasdırılmıs xüsusi formaları olmaqla özünd(genis miqyaslı t(dbirl(r kompleksini birl(sdirir. Bu baxımdan (sas(n dolayı(iqtisadi)tipl(rin( üstülük veril(n bu metod v( mexanizml(r yalnız kompleks, bir-biril((laq(li v( harmoniz( edilmis s(kild( t(tbiq edil(rs( mü(yy(n s(m(r( ver( bil(r v(aqrar siyas(tin qarsısına qoyulmus m(qs(dl(r( nail olmaq olar;_ Bazar iqtisadiyyatına keçid prossesinin (sas istiqam(tl(rind(n biri kimi mülkiyy(tmünasib(tl(rinin yenid(n qurulmasına s(rait yaradan dövl(tsizl(sdirm( v(öz(ll(sdirm( prossesi ölk(mizin aqrar sektorunda torpaq islahatı, sovxoz v(kolxozların islahatı v( emal-infrastruktur mü(ssis(l(rinin islahatı kimi üç (sasistiqam(ti (hat( etmisdir. Bu islahatlar konseptual baxımdan (sas(n düzgüns(kild( t(sbit edils( d( praktikada ciddi qüsurlarla müsahid( edilmisdir ki, bunlarında tam aradan qaldırılması çox ç(tindir. Lakin bundan sonra formalasdırılan siyas(tmexanizml(ri il( onun agır n(tic(l(rinin yumusaldılmasına v( neytrallasdırılmasınanail olmaq olar;_ Dem(k olar ki, basa çatmıs aqrar islahatlar n(tic(sind( ölk( aqrar sektorunda basver(n k(skin t(n(zzülün qarsısını almaq, daxili t(l(batın öd(nilm(sind( mü(yy(nmüsb(t n(tic(l(r (ld( etm(k mümkün olsa da, h(l( d( ölk(nin ixrac potensialındaciddi gerilikl(r özünü göst(rir v( istehsal h(cmi v( m(hsuldarlıq mövcud imkanlarbaxımından xeyli asagıdır. Bu m(s(l(l(ri h(ll etm(k üçün növb(ti ill(rd( aqrarsiyas(tin qarsısında müt(r(qqi texnologiyalardan istifad(nin genisl(ndirilm(si,dünya standartlarına uygun m(hsul istehsalı, yıgımı, t(darükü, saxlanılması,36qablasdırılması v( dasınması sisteminin formalasdırılması, soranlasma, eroziya, suçatısmazlıgı v( x(st(likl(rl( mübariz(nin gücl(ndirilm(si, damazlıq v( seleksiyaisl(rinin s(m(r(liliyinin artırılması kimi istiqam(tl(rd( bir sıra v(zif(l(rin icraedilm(si dayanmalıdır;_ Son ill(r ölk(mizd( ümumi sahibkarlıq mühitinin, xüsusil( d( aqrar sahibkarlıqmühitinin yaxsılasdırılması il( baglı bir sıra normativ-hüquqi aqtlar q(bul edilmis v(hazırlanan proqramlarda qarsıdakı ill(r üçün bu sah(d( bir sıra t(dbirl(ringörülm(si n(z(rd( tutulmusdur. Lakin h(mis( oldugu kimi ölk(mizd( problemnormativ-hüquqi s(n(dl(rin hazırlanması sah(sind( deyil, onlardan ir(li g(l(nmüdd(aların icrası sah(sind(dir v( hazırlanan bu normativ-hüquqi xarakterlis(n(dl(rin reallasdırılmasındaki probleml(rin ortaya çıxması dig(r amill(rl( yanası,

mühüm d(r(c(d( bu aqtlardan ir(li g(l(n v(zif(l(ri h(yata keçir(c(k inzibatiinstutsionalqurulusun, basqa sözl( müvafiq idar(etm( strukturlarının qeyri-t(kmilxarakter dasımasından asılıdır. Hal-hazırda aqrar sektorun idar(etm( strukturlarınınformalasma v( t(kmill(sm( prossesi davam ets( d(, h(l( d( K(nd T(s(rrüfatıNazirliyi v( Torpaq v( X(rit(ç(km( Komit(sinin hüquq v( v(zif(l(ri tam s(kild( birbirind(n ayrılmamısdır. Aparılan funksional islahatlarla yanası bu sektorunidar(etm( orqanlarında korrupsioner-bürokratik sistemin dagıdılması, onlarınm(hsuldarlıgının artırılması, s(ffaflıq v( demokratizm (n(n(l(rinin kök salması v(desentralizsiya meyll(rinin gücl(ndirilm(si istiqam(tl(rind( ciddi t(dbirl(ringörülm(si vacibdir. Bu baxımdan dünya t(crüb(sind( q(bul olunan (n müt(r(qqitexnologiyaları özünd( birl(sdir(n elektron hökum(t layih(l(rinin hazırlanaraqsür(tl( h(yata keçirilm(si z(ruridir;_ Aqrar siyas(tl( baglı dünya ölk(l(rinin t(crüb(sini arasdırark(n bel( bir ümumin(tic(y( g(lirik ki, ölk(l(rin inkisaf s(viyy(sind(n, aqrar sektorun (sas f(aliyy(tsah(l(ri olub olmamasından asılı olmayaraq onların hamısında bu sektor dövl(tinaktiv proteksionist siyas(tinin t(siri altında inkisaf etmis v( indi d( bu davametm(kd(dir. Yalnız 1994-cü il ÜTT-nin Uruqvay Raundunda aqrar istehsala daxilisubsidiyaları, bazara giris mane(l(rini, onların ixracını subsidiyalasdırmagı, qeyritarifgömrük mane(l(rini aradan qaldırmagı n(z(rd( tutan K(nd T(s(rrüfatıSazisinin (Agreement on Agriculture) q(bul edilm(si il( bu sah(d( bir q(d(rliberallasdırma müsahid( edilm(kd(dir. Bu baxımdan ölk(miz üçün d( dünyadaq(bul olunan yeni qaydalara uygun olaraq aqrar sektoru d(st(kl(m( t(dbirl(riniözünd( birl(sdir(n saglam aqrar siyas(t mexanizml(rinin formalasdırılması v(h(yata keçirilm(si növb(ti ill(rd( daha da aktuallıq k(sb ed(c(kdir;37Md*biyyat siyahısıD*rslik v* monoqrafiyalar:1. William J. Barber, “A History of Economic Thought”, October, 2002, orginallypublished by Preager 1968 and Penguin 1967, Elektron kitab, s(hf(:http://www.wesleyan.edu/css/readings/Barber/toc.htm;2. Doç. Dr Arif Ersoy, “=ktisadi teoriler ve düsüncelerin gelisme tarihi”, IIBaskı, _zmir, 1990;3. Henry W. Spiegel , “The Growth of Economic Thought”, Duke University Press,Durhan, North Carolina, 1971;4. Maurice Schiff and Alberto Valdes, World Bank, “Agriculture andMacroeconomy”, Elsevier Science, Handbook of Agricultural Economics, Ed. ByB.Gardner and G. Rausser, March 24, 1998 revisions;5. Gustav Ranis, “The evolution of development thinking: theory and policy”,Economic Growth Center Yale Univercity, Center Discussion Paper No. 886, May2004;6. Claudio Bravo-Ortega, Daniel Lederman, “Agriculture and National WelfareAround the World: Causality and International Heterogeneity since

1960”, WB Research Working Paper 3499, February 2005;7. Campell R. Mcconnell, and Stenley L. Brue, “Economics: principles, problems,and policies”,14’th edition, Irwin McGraw-Hill Companies, International Edition,1999;8. William Liefert and John Swinnen, “Changes in Agricultural Markets inTransition Economies”, Economic Research Service United State Department ofAgriulture (ERS), Agricultural Economic Report No. AER806, March 2002;9. Kamil Sadıqov, “Milli iqtisadiyyatın dövl*t t*nziml*nm*sinin konseptual*sasları”, Bakı-1999;10. L.T. Axundzad(, A._. _s(dov, “Aqrar Hüququ”, Bakı, “Qanun”, 2003;11. “Economics”, Fourth edition, Roger A. Arnold, California State University, SanMarcos, South-Western College Publishing, Ohio, 1998;12. Aziz Babacan, “Genel tarım politikaları çerçevesinde dogrudan gelirödemeler sistemi”, TC Devlet Planlama Teskilatı, Aralık, 1999,http://ekutup.dpt.gov.tr/babacana/gelirode.pdf;13. Zvi Lerman, Csaba Csaki, and Gershon Feder, “Land Policies and EvolvingFarm Structures in Transition Countries”, World Bank, January, 2002;14. Johan Swinnen and Ayo Heinegg, “On the Political Economy of Land Reformsin the Former Soviet Union”, Katholieke Universiteit Leuven, LICOS Centre forTransition Economics, http://www.econ.kuleuven.ac.be/licos, Belgium, DiscussionPaper 115/2002;15. Kimberly Stuart and C. Ford Runge, “Agricultural Policy Reform in the UnitedStates An Unfinished Agenda”, University of Minnesota, Center forInternational Food and Agricultural Policy, Working Paper WP96-3, October 1996;16. John Baffes and Jacob Meerman, “From Prices to Incomes: AgriculturalSubsidization without Protection?”, The World Bank, June 13, 1997;17. Russell L. Lamb, As. Professor Agricultural and Resource Economics NCSU,“Consolidation in U.S. Agriculture And the role of Public Policy”, Preparedfor Southern Extension Meetings Williamsburg, Virginia, http://www.agecon.ncsu.edu/faculty/lamb/lamb.htm;3818. Ed. Rosalie Targonski, “Outline of U.S. Government”, Office of InternationalInformation Programs U.S. Department of State, 2000;19. Won W. Koo and Jinqiang Lou, “The Relationship between the Agriculturaland Industrial Sectors in Chinese Economic Development”, Department ofAgricultural Economics Agricultural Experiment Station North Dakota StateUniversity, Agricultural Economics Report No.368, January 1997;20. Sylvie Demurger, Jeffrey D. Sachs, Wing Thye Woo, Shuming Bao, Gene Changand Andrew Mellinger, “Geography, Economic Policy and RegionalDevelopment in China”, Harvard University Cambridge, Massachusetts,http://post.economics.harvard.edu/hier/2002papers/2002list.html, Institute ofEconomic Research March 2002;21. Guo Li, Scott D. Rozelle and Jikun Huang, “Land Rights, Farmer InvestmentIncentives, and Agricultural Production in China”, Department of

Agricultural &Resource Economics, UCD ARE Working Papers (University ofCalifornia, Davis), Paper 00-024, 2000;22. _slam _brahimov, “Aqrar iqtisadiyyatın aktual probleml*ri”, “T(hsil”, Bakı,2002;23. H._. Allahverdiyev, K.S. Qafarov, _.H. _hm(dov, “=qtisadiyyatın dövl*tt*nziml*nm*si”, D(rslik, Nasir n(sriyyatı, Bakı, 2002;24. Elsad Abdullayev, “=nzibati hüquq”, D(rslik, Bakı, 2001;25. D. Begg, S. Fischer, R. Dornbusch, “Economics”, McGraw-Hill Education, Seventhedition, 2003;26. Yair Mundlak, Donald F. Larson and Al Crego, “Agricultural Development:Issues, Evidence, and Consequences” Policy Research Working Paper 1811,The World Bank Development Research Group, August 1997;27. Klaus Deininger, Gershon Feder, “Land Institutions and Land Markets”, PolicyResearch Working Paper 2014, The World Bank Development Research GroupRural Development, November 1998;28. John F. M. Swinnen and Hamish R. Gow, “Agricultural credit problems andpolicies during the transition to a market economy in Central andEastern Europe”, Policy Research Group Working Paper No.6, 1997;29. Erik Mathijs and Johan F. M. Swinnen, “The economics of agriculturaldecollectivization in East Central Europe and the Former Soviet Union”,Policy Research Group Working Paper No.9 (Revision of No. 1), May 1997;30. J. Mohan Rao, Servaas Storm, “Agricultural Globalization in DevelopingCountries: Rules, Rationales and Results”, Working Paper Series No.71,Political Economy Research Institute University of Massachusetts Amherst,December, 2002;31. Kimberly Ann Elliott, “Agricultural protection in rich countries: how did weget here?”, Center for Global Development and Institute for InternationalEconomics, Working Paper No.47, September, 2004;32. John R. Heath, “Agriculture Policy Reform in the ECA TransitionEconomies, 1991-2002”, An Assessment of the World Bank’s Approach, TheWorld Bank Operations Evaluation Department (OED), 2003;33. Bruce Gardner, “Causes of Rural Economic Development”, Working Paper 03-09, Department of Agricultural and Resource Economics The University ofMaryland, College Park, 2003;34. Johan F. M. Swinnen, “An explanation of land reform choices in Central andEastern Europe”, Policy Research Group Working Paper No.5;3935. Laurence Smith, “Options in Agricultural Policy”, Contributing Paper, Preparedfor Thematic Review IV.2: Assessment of Irrigation Options, For furtherinformation see http://www.dams.org/;36. Jason G. Hartell and Johan F. M. Swinnen, “Trends in agricultural price andtrade policy instruments since 1990 in Central European countries”,Policy Research Group Working Paper No.4, Department of Agricultural Economics,

Katholieke Universiteit Leuven, March 1997;37. Zafer Yükseler, “Tarımsal destekleme politikaları ve dogrudan gelir destegisisteminin degerlendirilmesi”, T.C Devlet Planlama Teskilatı, Agustos 1999;38. Aziz Babacan, “Genel tarım politikaları çerçevesinde dogrudan gelirödemeleri sistemi”, T.C Devlet Planlama Teskilatı, Aralık 1999;39. Ceren Aydın, “Dünya ticaret örgütü tarım müzakereleri, AB ve Türkiye’ninpozisyonları”, Avrupa Birligi Genel Sekreterligi, Tarım ve Balıkçılık Dairesi,Uzmanlık Tezi, Ankara, Mayıs, 2004;40. Susan Rose-Ackerman, “Hakimiyy*t v* Korrupsiya: s*b*bl*r, n*tic*l*r v*islahatlar”, (_ngilis dilind(n t(rcüm(), Bakı, 2004;M*qal*l*r:41. Hans P. Binswanger and Klaus Deininger, “Explaining Agricultural andAgrarian Policies in Developing Countries”, Forthcoming in the Journal ofEconomic Literature, March 11, 1997;42. De Janvry Alain, “The Role of Land Reform in Economic Development:Policies and Politics”, American Journal of Agricultural Economics, 63, May,1981, pp. 384-392;43. Johnston B. F, and Mellor J. W, “The role of agriculture in economicdevelopment”, American Economic Review, 1961, 51;44. Ahmet Büke, “E-devlet Kavramı ve Türkiye’de E-devlet”,http://www.izto.org.tr/rapor/edevletd.htm, _zmir Ticaret Odası, 15 Ocak 2002;45. Zvi Lerman, “Agriculture in Transition Economies: From Common Heritageto Divergence”, Agricultural Economics, 26, 2001, pp.95-114;R*smi s*n*dl*r:46. “AR Konstitusiyası”, 12.11.1995;47. “Aqrar islahatın *sasları haqqında” AR Qanunu, 18.02.1995;48. “Sovxoz v* kolxozların islahatı haqqında” AR Qanunu, 18.02.1995;49. “Torpaq islahatı haqqında” AR Qanunu, 16.07.1996;50. “Sovxozların, kolxozların v* k*nd t*s*rrüfatı m*hsullarının istehsalı il*m*sgul olan dig*r hüquqi v* fiziki s*xsl*rin (e`mal mü*ssis*l*rind*nbasqa) vergi borclarının silinm*si haqqında”, 26.03.1999;51. “Kredit ittifaqları haqqında” AR Qanunu, 02.05.2000;52. “Taxıl haqqında” AR Qanunu, 16.06.2000;53. “AR-nin Mülki M*c*ll*si”, 01.09.2000;54. “AR-nin Vergil*r M*c*ll*si”, 01.01.2001;55. “K*nd t*s*rrüfatı m*hsulları istehsalçılarına müdd*tli vergi güz*stl*rininverilm*si haqqında”, AR Qanunu, 27.11.2001;56. “Dövl*t satınalmaları haqqında” AR Qanunu, 27.12.2001;57. “K*nd t*s*rrüfatında sıgortanın stimullasdırılması haqqında” AR Qanunu,18.06.2002;4058. “Qiym*t v* tarifl*rin s*rb*stl*sdirilm*si haqqında”, AR Prezidentininf(rmanı, 02.01.1992;59. “Aqrar islahatların sür*tl*ndirilm*sin* dair b*zi t*dbirl*r haqqında” ARPrezidentinin f(rmanı, 22.03.1999;60. “AR-d* aqrar bölm*nin idar*etm* sisteminin t*kmill*sdirilm*sihaqqında” AR Prezidentinin f(rmanı, 04.02.2000;61. “AR-nin Sahibkarlıga Köm*k Milli Fondu Haqqında Msasnam*nin t*sdiq

edilm*si haqqında” AR Prezidentinin f(rmanı, 27.08.2002;62. “Aqrar bölm*d* idar*etm*nin t*kmill*sdirilm*si t*dbirl*ri haqqında” ARprezidentinin s(r(ncamı, 23.10.2004;63. “Aqrar bölm*d* lizinqin genisl*ndirilm*si sah*sind* *lav* t*dbirl*rhaqqında”, AR prezidentinin s(r(ncamı, 23.10.2004;64. “1999-2000-ci ill*rd* AR-d* aqrar islahatların d*rinl*sdirilm*si v* k*ndt*s*rrüfatında sahibkarlıgın inkisafına köm*k göst*rilm*sin* dair dövl*tproqramı”, 09.11.1999;65. “AR-da 2002-2006-cı ill*rd* aqrar bölm*nin inkisafına dair proqram”,17.10.2002;66. “AR Regionlarının sosial-iqtisadi inkisafı dövl*t proqramı (2004-2008)”,11.02.2004;67. “K*nd t*s*rrüfatı m*hsullarının istehsalçılarına neft m*hsullarınıngüz*stli satısı bar*d*”, 49 W-li NK Q(rarı, 26.03.1999;68. “Tarımsal Politikalar ve Yapısal Düzenlemeler Özel =htisas KomisyonuRaporu”, Sekkizinci Bes Yıllık Kalkınma Planı, Türkiye Cumhuriyeti Devlet PlanlamaTeskilatı(DPT) DPT: 2516 – Ö_K: 534, Ankara 2000;69. “Az*rbaycanın Statistik Göst*ricil*ri 2004”, AzStat, Bakı 2004;