1

HÜKÜMET SİSTEMLERİNİN GENEL TEORİSİ

Ve

TÜRKİYE ANALİZİ

Oğuz ERSÖZ

İÇİNDEKİLER

A) GİRİŞ .................................................................................................................................... 1

B) KUVVETLER BİRLİĞİ SİSTEMLERİ ........................................................................... 2

1. Yürütme Organında Birleşme ................................................................................. 2

a) Mutlak Monarşi .............................................................................................. 2

b) Diktatörlük .................................................................................................... 3

2. Yasama Organında Birleşme (Meclis Hükümeti Sistemi) .................................... 3

a) Teorik Kaynağı ............................................................................................... 3

b) Yasama Organına İlişkin Özellikler. .............................................................. 3

2

c) Yürütme Organına İlişkin Özellikler ............................................................. 4

d) Sistemin Uygulanması. .................................................................................. 4

e) Yürütme Organına İlişkin Özellikler ............................................................. 4

f) İsviçre Örneği. ................................................................................................. 4

C) KUVVETLER AYRILIĞI SİSTEMLERİ ........................................................................ 5

1. Sert Kuvvetler Ayrılığı: Başkanlık Sistemi ............................................................ 5

a) Tarihi Kökeni .................................................................................................. 6

b) Başkanlık Sisteminin Temel Özellikleri ........................................................ 6

c) ABD Örneği .................................................................................................... 7

d) Başkanlık Sisteminde Yasama ve Yürütme Arasındaki Etkileşim Araçları .. 9

e) Başkanlık Sisteminin Değerlendirilmesi ..................................................... 11

f) Başkanlık Sisteminden Sapmalar: ................................................................ 12

2. Yarı Başkanlık Sistemi ........................................................................................... 13

a) Temel Özellikleri ......................................................................................... 13

b) Sistemin Temel Sorunsalı ............................................................................ 14

c) Sisteme Örnekler ........................................................................................... 14

3. Yumuşak Kuvvetler Ayrılığı: Parlamenter Sistem ............................................... 15

a) Tarihi Kökeni ................................................................................................ 15

b) Temel Özellikleri ......................................................................................... 15

c) Karşılıklı Etkileşim Araçları ........................................................................ 17

d) Sistemin Değerlendirilmesi ........................................................................ 17

e) İngiltere Örneği .......................................................................................... 18

3

f) Sisteme Örnekler .......................................................................................... 18

D) TÜRKİYE ANALİZİ ........................................................................................................ 19

1. 2007 Anayasa Değişikliği öncesinde Türk Hukukunda Hükümet Sistemleri ........... 19

2. 2007 Anayasa Değişikliği Sonrasında Türk Hukukunda Hükümet Sistemleri ......... 20

3. Başkanlık Sistemi Tartışmaları ................................................................................. 21

E) SONUÇ ............................................................................................................................... 23

A) GİRİŞ

Devlet, belirli bir toprak parçası üzerinde teşkilatlanmış insan topluluğunun oluşturduğu

organizasyondur. Devletin temel fonksiyonlarını ifa edecek organların kuruluşu, işleyişi ve

karşılıklı ilişkilerini düzenleme gereksinimi çeşitli hükümet sistemlerini ortaya çıkarmıştır. Bu

hükümet sistemleri tarih boyunca değişim ve gelişim yaşayarak, uygulandıkları ülkelerin

tarihi, politik, sosyo-ekonomik vb. koşullarına göre farklılaşmaktadır.

Türk anayasalarının hükümet sistemi konusundaki tercihi 1876’dan itibaren parlamenter

sistemden yana olmuştur. Ancak, 1980’li yıllardan itibaren ülkemizde başlayan Başkanlık

sistemi tartışmaları günümüzde halen canlılığını korumaktadır.

Çalışmamızda hükümet sistemlerinin sınıflandırılması ve genel teorisi belirtildikten sonra,

Türkiye’nin geçmişten bugüne hükümet sistemleri değerlendirilmeye çalışılacaktır.

4

B) KUVVETLER BİRLİĞİ SİSTEMLERİ

Kuvvetler birliği sistemleri, devlet yetkilerinin yasama ya da yürütme organında birleştiği

hükümet sistemleridir. Kuvvetler birliği, yürütme lehine olabileceği gibi, yasama lehine de

olabilmektedir.

1- Yürütme Organında Birleşme: İki şekilde karşımıza çıkmaktadır:

a) Mutlak Monarşi: Yasama ve yürütme kuvvetlerinin hükümdarda toplandığı bir

hükümet sistemidir.

Bu sistemde, devlet içinde tek ve en yüksek otorite hükümdardır. Yasama, yürütme ve hatta

yargısı hükümdara aittir. Bu sistemde hükümdar kanun koymakta, kanunları uygulamakta ve

ortaya çıkan uyuşmazlıkları çözmektedir. Şüphesiz, hükümdar, bu yetkilerinin hepsini bizzat

ve doğrudan doğruya kullanamaz. Bunlar için birtakım görevliler atar. Onlar sadece

hükümdarın memurudur ve hükümdar karşısında hiçbir bağımsızlıkları yoktur.1

Klasik dönem Osmanlı, Rus Çarlığı mutlak monarşiydi. Günümüzde Suudi Arabistan sisteme

örnek verilebilir.

1 Gözler, s.76

5

b) Diktatörlük: Yasama ve yürütme yetkileri bir kişi veya grubun elindedir.2

Demokratik rejimlerin karşıt anlamlısı diyebileceğimiz sistemde bazı diktatörlükler zaman

zaman halk oylaması ve seçimler gerçekleştirseler de bu seçimler halkın özgür iradesine

dayanmadığından böyle diktatörlükler plebisit diktatörlükler olarak anılmaktadır.3

Diktatörlük rejiminde iktidarda bulunan kişi\gruplarca iktidarın keyfi ve hukuk tanımaz

biçimde kullanılması ve siyasal ve toplumsal düzenin despotik yöntemlerle kontrol altında

tutulması rejimin karakteristik nitelikleridir.

Diktatörlüklerin çoğunluğunda iktidar grubunun katı ve toptancı bir ideolojisi ile toplumun

temel hak ve özgürlükleri üzerinde ağır bir kısıtlaması söz konusudur. Bununla beraber başta

medya organları kanalıyla olmak üzere yoğun ve yaygın bir siyasi mobilizasyon söz

konusudur.

Nazi Almanya’sı, Franco İspanya’sı, Salazar Portekiz’i, Saddam Irak’ı ve Kaddafi Libya’sı

diktatörlüklere örnek verilebilir.

2- Yasama Organında Birleşme (Meclis Hükümeti Sistemi) : Yasama ve yürütme

kuvvetlerinin, bir mecliste birleştiği siteme meclis hükümeti (konvansiyonel) rejimi

denilmektedir.

a) Teorik Kaynağı: Meclis hükümeti sisteminin teorik kaynağı, J.J.Rousseau’nun

‘’Toplum Sözleşmesi’’ eserinde belirttiği, millet iradesinin ve egemenliğinin

bölünmezliği ilkesine dayanmaktadır.

Egemenlik bölünmez bir bütün olduğuna göre, onun temsili de bölünemez. Bunun için

yasama yetkisi, hükümet fonksiyonu dâhil, her alanda, milletin iradesini açıklayacak olan tek

bir meclise verilmelidir. Yasama meclisi, aldığı kararları ve çıkardığı kanunları kendisi

uygulayamayacağından, ayrı bir yürütme organı gerekmektedir. Fransız Devriminden gelen

bir deyimle, yürütme organı, meclisin bir görevlisi konumundadır ve yetkilerini meclisten

alarak, meclis adına kullanmaktadır.4

2 Gözler, s.77

3 Dolayısıyla mutlak anlamda sandıktan diktatör çıkmaz gibi bir anlayış hatalıdır. Örneğin Almanya’da Hitler

1933’te seçimle iktidara gelmiştir. 4Teziç, s.402

6

b) Yasama Organına İlişkin Özellikler5

- Meclis hükümeti sisteminde yasama organı tek meclislidir.

- Meclis kendi kendini toplantıya çağırmaktadır.

- Meclis öz fesih hakkına sahiptir, yani kendi kendini feshetmektedir.

- Yürütmenin kararlarını değiştirebilmekte veya iptal edebilmektedir. Bu nedenle de

sürekli çalışmaktadır ki bu durum meclisin istimrarı (sürekliliği) olarak anılmaktadır.

- Meclis hükümeti sisteminde kuvvetler ayrılığı yoktur, yalnız görevsel ihtisaslaşma

bulunmaktadır.

c) Yürütme Organına İlişkin Özellikler6

- Hükümetin, meclisten ayrı bir varlığı ve teşebbüs kuvveti yoktur. Meclisin aldığı

kararları uygulayan bir organ konumundadır. Meclis’e karşı hiçbir etkileme aracına

sahip değildir.

- Meclis hükümeti sisteminde bir devlet başkanı ve başbakanlık makamı

bulunmamaktadır.

- Hükümet üyeleri Meclis’e karşı bireysel olarak sorumludur.

- Hükümet üyeleri arasında kolektif sorumluluk ve bakanlık dayanışması geçerli

değildir.

- Hükümet üyeleri meclis tarafından meçli üyeleri arasından tek tek seçilmektedir.

- Meclis, Hükümet üyelerine doğrudan emir ve direktif verebilmektedir.

5Gözler,s.78

6 Her ne kadar bu sistemde yürütme organı bir hükümet değil de bir heyet, komite niteliğinde olsa da

açıklamalarımızda alışılageldiği üzere hükümet tabirini kullanacağız.

7

- Hükümetin karar ve işlemleri Meclis denetimine tabidir. Meclis gerekli gördüğünde

bunları değiştirebilir veya iptal edebilmektedir.

d) Sistemin Uygulanması: İsviçre dışında çoğunlukla olağanüstü ve krizli dönemlere

özgü bir yönetim biçimi olmuştur.

İlk defa Fransa’da Konvansiyon döneminde(1792-1795) uygulanmıştır. Bu dönemde, yasama

ve yürütme yetkisi ‘’Konvansiyon Meclisi’nde’’ birleşmişti. İkinci örnek Türkiye’deki Birinci

Meclis dönemidir (1923-1923) 1921 Teşkilat-ı Esasiye Kanunu m.2 ile yürütme ve yasama

yetkileri Büyük Millet Meclisi’nde toplanmıştı.

e) İsviçre Örneği: 1.1.2000 tarihli İsviçre Anayasası’na göre meclis hükümeti

sistemi öngörülmüştür.

İsviçre’de Federal Meclis’in 4 yıl için seçtiği 7 üyeli ‘’Federal Konsey’’ yürüme görevini

yerine getirir. Bu üyelerden biri başkan seçilir, sembolik yetkili bir devlet başkanı olarak

eşitlerarası birinci (primusinterpares) durumundadır.

Federal Konsey, meclisin aldığı kararları uygulamakla görevlidir. Federal Meclis, direktifler

verebilir, Konsey’in kararlarını değiştirip, iptal edebilir. Hukuki planda, tamamen yasamaya

bağlı olmasına rağmen, uygulamada Federal Konsey istikrarlı bir organdır. Çünkü aynı üyeler

bu göreve tekrar getirilebilmektedir.7

C) KUVVETLER AYRILIĞI SİSTEMLERİ

Kuvvetler ayrılığı sistemi, yasama, yürütme ve yargı olarak tanımlanan kuvvetlerin değişik

yollardan göreve gelen ve aralarında “fren ve denge mekanizması” bulunan farklı organlara

verilmesi olarak tanımlanmıştır.8 Başka bir tanımla ise; kuvvetler ayrılığı, devlet iktidarının

hukuki anlamdaki işlevlerinin aralarında işbirliği olan farklı organlar tarafından yerine

getirilmesidir.9

Kökleri eski çağlara kadar uzanan bu görüşü ilk kez “Politika” adlı eserinde Aristo dile

7Teziç,s.404

8Soysal,s.47

9 Özbudun, Ergun, Türk Anayasa Hukuku, Yetkin Yayınları,Ankara 2008, s.183

8

getirmiştir. Aristo’ya göre iyi bir hükümet sistemi için yasama (meşveret), yürütme ve

yargının üç ayrı öğe olarak anayasalarda yer alması ve aralarındaki ilişkinin iyi biçimde

düzenlenmesi gerekmektedir.10

Kuvvetler ayrılığı sistemleri kendi içerisinde kuvvetler ayrılığının dercesine göre ‘’sert

kuvvetler ayrılığı (başkanlık sistemi)’’ ve ‘’yumuşak kuvvetler ayrılığı (parlamenter sistem)’’

sistemleri ile bu iki sistemden de özellikler taşıyabilen ‘’yarı-başkanlık’’ sistemleri olarak

ayrılmaktadır.

1) SERT KUVVETLER AYRILIĞI: BAŞKANLIK SİSTEMİ:Bu sistemde, yasama

ve yürütme kuvvetleri birbirinden mutlak bir şekilde ayrılmış iki organa verilmiştir.

Bu organlar karşılıklı olarak birbirinden, gerek kaynak gerek varlıklarını sürdürme

bakımından bağımsızdır. Yani yasama ve yürütme organları ayrı ayrı seçilir ve

seçildikten sonra da birbirlerinin varlıklarına son veremezler. Bu organların anayasal

sistem içinde güçleri de birbirine eşit veya az çok dengelidir.11

a) Tarihi Kökeni:Prof.Dr. Necmi Yüzbaşıoğlu’nun ‘’zorun zoru sistem’’ olarak

adlandırdığı Başkanlık sistemi, Amerikalılar tarafından, Philadelphia kurucu

meclisinde, 1787 Anayasası ile oluşturulmuştur. Ana vatan İngiltere’de uygulanan

sınırlı monarşiden esinlenilmiştir.

Başkanlık sistemi monark yerine, seçimle işbaşına gelen bir başkan öngörmektedir. Teziç, bu

nedenle Amerikan başkanlık rejiminin, sınırlı monarşinin cumhuriyete dönüştürülmüş biçimi

olduğunu belirtmektedir.12

1787 Amerikan kurucularından ve bir süre sonra da başkan olan T.Jefferson’un söyleyişiyle

‘’Anayasayı hazırlayanlar, en iyi hükümet biçiminin en az hükümet olduğu’’

düşüncesindeydiler. Bütün kuvvetlere de güvensizlik duyuyorlardı. Çünkü İngiltere’ye karşı

giriştikleri bağımsızlık mücadelesi sırasında, İngiliz parlamentosunun koloniler için çıkarmış

olduğu ve sert önlemler içeren kanunlar, yasama organına karşı güvensizliğe yol açmıştı.

Kurucular ayrıca yürütme organına da güvenmiyorlardı; çünkü, kralı temsilen görev yapan

koloni valilerinin baskılarının kötü anıları ve İngiliz kralı III.George’un zor kullanarak,

10

Aristoteles, Politika, (Çev. Mete Tunçay), 3. Basım, İstanbul 1990, s. 132-133 11

Gözler, s.82 12

Teziç, s.429

9

kolonileri İngiliz egemenliğinde tutma eğilimi, henüz hafızalardan silinmemişti.13

1787 kurucuları bu nedenlerle, yasama-yürütme arasına tam bir denge sağlamak için, sistem

arayışı içindeydiler. Böylece ortaya ‘’kontrol ve dengeler (checksandbalances)’’teorisini

koydular. Bu dengenin kurulmasının başlıca nedeninin, bağımsızlık savaşının doğurduğu

güvensizlik olduğunu gözden kaçırmamak gerekir.14

b) Başkanlık Sisteminin Temel Özellikleri

- Başkanlık sistemi, katı bir güçler ayrılığı sistemine dayanır. Yasama ve yürütme

güçleri kesin olarak birbirinden ayrılmıştır.15

- Başkanlık sisteminde, yürütme organı tek kişiliktir. Parlamenter sistemde bir yanda

sorumsuz devlet başkanı, diğer tarafta sorumlu olan kabine şeklinde iki başlı

yürütmenin aksine başkanlık sisteminde başkan, yürütme görevini tek başında elinde

tutar, yani yürütmede tek başlılık vardır.16

- Başkan, yürütme yetkisini doğrudan doğruya veya kendisi tarafından belirlenen

politikayı yürütmekle görevli olan yardımcıları(sekreterleri) vasıtasıyla dolaylı olarak

kullanır.

- Başkan halk tarafından belli bir dönem için seçilmektedir.

- Parlamenter sistemin aksine, bu sistemde yürütmenin yasamayı dağıtması, yasamanın

da yürütmeyi düşürmesi olanağı bulunmamaktadır.

- Aynı kişi hem yasamada hem yürütmede görev alamaz.17

Bu kural yasama ve

yürütmenin kesin ayrılığının bir neticesi olarak çıkmaktadır. Dolayısıyla başkan ve

sekreterler yasama organı üyesi olamamaktadırlar.

- Başkan ve sekreterler yasama organı çalışmasına katılamazlar. Dolayısıyla kanun

teklifinde bulunamazlar ve meclis toplantılarında bulunup görüş bildirmezler.

c) ABD Örneği: Başkanlık sisteminin en bilinen örneği ABD’deki sistemdir.

Demokratik ve istikrarlı bir uygulamaya sahip olan ABD uygulamasına bakmakta

13

Teziç, s.429 14

Teziç, s.430 15

Gözübüyük, s.34 16

Gözler, s.83 17

Kubalı,s.369

10

fayda görmekteyiz.

- ABD bir federasyondur. Federasyonu oluşturan devletler, ayrı birer kuruluş olarak

varlıklarını korumakla birlikte, konfederasyondan farklı olarak, kendi üstlerinde

federal devletin egemenliğini kabul etmişlerdir. Federe devletlerin anayasaları olduğu

gibi, Federal devletin de yazılı ve katı bir Anayasası vardır. Federe devletlerle, federal

devlet arasındaki ilişkileri düzenleyen Federal Anayasa, federal ve federe yasalardan

üstündür.

Federe devletler, halk tarafından seçilmiş valilerin başkanlık ettiği yürütme organları, yasama

meclisleri ve yargı organları ile varlıklarını sürdürmekle birlikte, bazı yetkileri Federal

Devlete bırakmışlardır. Özetle, yetkiler Federal Devlet ile Federe devlet arasında

bölüşülmüştür.18

- Federal Devlet düzeyinde yasama yetkisi ‘’Kongre’’ denilen iki meclisli yasama oranı

tarafından kullanılmaktadır. Bunlardan biri 100 üyeli ‘’Senato’’ diğeri 435 üyeli

‘’Temsilciler Meclisi’’dir.19

Her federe devlet, nüfuslarının büyüklüğü ve küçüklüğü dikkate alınmaksızın, Senato’da iki

senatör ile temsil edilir. Federe devletlerin Temsilciler Meclisi’ndeki üye sayıları ise

nüfuslarına göre değişmektedir. Her iki Meclis’in üyelerini halk seçmektedir.

Kongrenin yasama yetkisi, Federal Anayasa ile belirlenmiş olup, genel anlamda kişi hak ve

özgürlükleri ile sınırlıdır. Kongreye karşı hak ve özgürlüklerin koruyucusu da yasaların

Anayasaya aykırılığını defi yoluyla inceleyen Anayasa sisteminin koruyucusu olan Federal

Yüksek Mahkeme’dir.

- Federal devletin yürütme yetkisi seçimle işbaşına gelen ‘’Başkan’’a bırakılmıştır.

Amerikan Anayasası’nda yapılan 12.Değişikliğe göre; Başkan, halk tarafından, genel oyla

dört yıl için seçilir.20

En fazla 2 defa için seçilmektedir. Başkan yardımcısı da başkanla

birlikte seçilir. Başkanın görevi sırasında ölümü, istifası ya da suçlu bulunarak görevden

ayrılması halinde başkanlık koltuğuna başkan yardımcısı geçer. Anayasaya göre, boşalan

18

Gözübüyük,s.36 19

Özkul,s.91 20

Acheson, P. C. (1961). Amerikan Federal Hükümeti ve Çalışma Mekanizması. s.44

11

başkanlık koltuğuna herhangi bir nedenle başkan yardımcısı bulunamaması halinde, başkanı

seçme yetkisi Kongrenindir.21

ABD’de başkan seçildiği süre boyunca görevde kalır. Başkan, başkan yardımcısı ile birlikte

aynı süre için halk tarafından iki dereceli bir seçimle seçilir. Bağımsızlar da başkan veya

yardımcılığına aday olabilirler. Siyasal partiler başkan veya başkan yardımcısı adaylarını

belirlerler. Daha sonra her federe devlette, siyasal partilerin adayları ve bağımsız adaylarına

göre o federe devletin ikinci seçmen adayları saptanmaktadır.

Anayasa’nın 2. Maddesine göre, doğuştan ABD vatandaşı olmayan veya Anayasa’nın kabulü

tarihinde vatandaş bulunmayan kimse başkanlık görevine seçilemez. Yine, otuz beş yaşını

doldurmamış ve ABD’de on dört yıl yerleşik olarak bulunmamış kişi de bu görevi yerine

getiremez.22

Başkana yürütme görevinde, başkan yardımcısı ve bakanlar(sekreterler) yardımcı olurlar.

Bunlar, kongre üyesi değildir ve kongre çalışmalarına katılamazlar. Sorumlulukları da

kongreye karşı değil, Başkan’a karşıdır.23

Bakanlar, başkana danışmanlık yaparlar, fakat nihai

karar başkana aittir. Başkan Lincoln’ın bakanlarıyla yaptığı bir toplantıda ünlü ‘’Yedi hayır,

bir evet; evetler kazanır.’’ sözü başkanın yürütme içerisindeki tekliğini ve bakanların

görüşleriyle bağlı olmadığını vurgulamaktadır.24

Başkanın yetkileri çok geniştir. Başkan, yasaların yürütülmesini ve düzeni sağlar, yönetsel

örgüt tümü ile Başkan’a karşı sorumludur. Dış politikayı yürütme, orduya komuta etme,

Senato onayıyla Federal hâkimler atama ve elçi ve devlet memurlarını atama, ABD’ye karşı

suç işlemiş kişilerin cezalarının ertelenmesi ve af çıkarma ve Kongre kararlarını veto

edebilmek yetkileri arasındadır.

d) Başkanlık Sisteminde Yasama ve Yürütme Arasındaki Etkileşim Araçları25

Başkanlık sistemi, yasama ve yürütmenin katı ayrılığına dayansa da devlet hayatının düzeni

21

Aldıkaçtı, O. (1960). Modern Demokrasilerde ve Türkiye’de Devlet Başkanlığı. Doçentlik Tezi. İstanbul,s.173 22

Özkul,s.91 23

Gözübüyük, s.37 24

Teziç,s.430 25

Gözler, s.85

12

için yasama ve yürütme arasında uyum ve işbirliğinin sağlanması bakımından bir takım

etkileşim araçları öngörülmüştür. ABD’de uygulanan bu araçları şöylece özetleyebiliriz:

1- Atamalar: Atamalar yürütmenin (Başkan’ın) elinde olmasına karşın önemli atamalar

Senato onayına tabidir.26

Bu hallerde Başkan, Senato’nun eğilimi dikkate alacaktır.

2- Uluslararası Antlaşmaların Onayı: Başkan Amerikan diplomasisini yürütür ve

uluslararası alanda önemli kararları tek başına verir.27

başkan tarafından müzakere

edilen uluslararası antlaşmaların bağlayıcı olabilmesi için Senatonun üçte iki

çoğunluğunun onayı gerekmektedir.

3- Meclis Araştırması: Kongre, yürütme alanına giren faaliyetlerde ‘’araştırma

komisyonları’’ aracılığıyla araştırma yapabilmektedir. Araştırma sonucu olumsuz olsa

dahi Başkan görevden alınamasa da komisyonlar gayet etkili olabilmektedir.

4- Impeachment (Suçlama): ABD’de başkanın sabit olan görev süresinin tek istisnası

Anayasa’nın II. maddesinin 4. bölümünde düzenlenen “impeachment”, yani başkanın

adli bir suç işleyip yargılanmasının gerekmesi halinde azledilmesidir.

ABD Anayasası uyarınca başkan ve diğer federal yüksek görevliler, kriminal bir suç

işlemeleri durumunda Temsilciler Meclisi’nin suçlaması üzerine Senato tarafından

görevlerinden azledilebilirler. Senato bu işlem ile ilgili olarak, ABD Federal Yüksek

Mahkemesi Başkanı’nın başkanlığında toplanır. Bu, yapılan işlemin bir yargısal işlem olduğu

konusunda bize ipucu verir. Temsilciler Meclisi’nin kabul ettiği ve Senato’ya gönderdiği

teklifin, Senato tarafından üçte iki çoğunlukla kabul edilmesi gerekmektedir.28

Dolayısıyla suç işlememiş bir başkanın siyasi nedenlerle impeachment usulüyle görevden

alınması mümkün değildir. Bu bakımdan impeachment parlamenter sistemlerdeki gensoruya

değil, olsa olsa ‘’meclis soruşturmasına benzemektedir.29

Daha önce Johnson ve Clinton için impeachment usulü uygulanmış (Nixon, Watergate

skandalındaimpeachment uygulanabileceği endişesiyle istifa etmiştir) ancak ikisi de beraat

etmiştir. Sonuç olarak ABD tarihinde impeachment usulüyle görevden alınmış bir başkan

bulunmamaktadır.

26

Örneğin; Yüksek Mahkeme üyeleri de dâhil olmak üzere, federal hâkimler Senatonun üçte iki çoğunluğunun

onayıyla başkan tarafından atanır. 27

Çam, s.113 28

Özkul, s.95 29

Gözler, s.86

13

5- Bütçe: Kongre, Başkan’ın bütçesini onaylamayabileceği gibi kısaltabilmektedir. İyi

bir bütçe gereksinimi olan Başkan, Kongre ile iyi geçinmelidir.

6- Veto: Başkanın kongreye karşı kuramsal planda sahip olduğu en etkili ama sınırlı

araçlarından biri veto yetkisidir.

Kongre’nin kabul ettiği bir kanunun yürürlüğe girebilmesi için, Başkan bunu on gün

içinde imzalar veya geri çevirir. Başkanın veto ettiği kanunun yeniden kabul edilebilmesi

için, Temsilciler Meclisi’nin ve Senato’nun her birinin üçte iki çoğunluk ile kabul etmeleri

gerekmektedir. Bu çoğunlukla tekrar kabul edildiği takdirde Başkan artık kanunu

yayımlamak zorundadır.30

7- Mesaj: Başkanın kanun teklif etme yetkisi bulunmasa da, Kongreye ‘’mesaj gönderme

hakkı’’ bulunmaktadır. Bu mesajlardan en önemlisi Anayasa m.2 bölüm 3’te geçen

‘’birliğin durumu’’na ilişkin olan mesajdır. Başkan bu mesajı31

her dönemin başında

Ocak ayında Senato ve Temsilciler Meclisinin birleşik toplantısında okur.

e) Başkanlık Sisteminin Değerlendirilmesi32

1- Güçlü Yanları: Başkanlık sisteminin üç temel güçlü yanının olduğu ileri

sürülebilecektir:

1.1 Başkanlık sistemi istikrarlı bir yönetim yaratır.33

Başkan görev süresi içerisinde görevden

alınamaması hükümet krizlerinin oluşmasını önleyebilecektir.

1.2 Başkanlık sistemi güçlü bir yönetim yaratır.34

Başkanın görevden alınamaması, doğrudan

halk tarafından seçilmesi ve yürütmeye bütünüyle hâkim olması bu görüşün temelidir.

1.3 Başkanlık sistemi, daha demokratik bir yönetim yaratır. Başkanın doğrudan halk

tarafından seçilmesi, yürütmenin bütünüyle Başkanın elinde olması ile hesap

sorulabilirliğin daha belirgin oluşu ve kimin hükümet edeceğin önceden bilinebilirliği

30

Bu yetkiyi en çok kullanan başkanlar olarak 631 veto ile Roosevelt, 414 veto ile Cleveland ve 250 veto ile

Truman sayılabilir. 31

Ülkemizdeki, Cumhurbaşkanının yasama yılının ilk günü TBMM’deki açılış konuşmasına benzer olduğu

belirtilebilir. Ancak Başkan’ın mesajı dolaylı bir kanun teklifi niteliğinde değerlendirilebileceğinden daha etkili

bir usuldür. 32

Gözler, s.87 33

Uluşahin, s.57-59 34

Uluşahin, s.99-142

14

diğer sistemlere nazaran daha demokratik olduğu fikrine temel olmaktadır.

2- Zayıf Yanları: Başkanlık sistemini temel yanları şöyle ifade edilebilmektedir:

1.1 Başkanlık sistemi siyasi rejim krizlerine yol açabilir.35

Yasama ve yürütme organları

birbirlerinin varlıklarına son veremediklerinden dolayı, sistemde bir kriz çıkarsa,

krizin darbe gibi demokrasi dışı yollarla çözülmesi ihtimal dâhilindedir.

1.2 Başkanlık sistemi katıdır. Başkanlık sisteminde başkanın yürütme gücünü tek başına

kullanması ve sadece sınırlı hukuki sebeplerle (vatan hainliği, rüşvet vb.) görevden

düşürülebilir. Bir başkan ne kadar beceriksiz ve yeteneksiz olursa olsun görev süresi

dolmadan toplumun ondan kurtulmasına imkân yoktur.36

1.3 Başkanlık sistemi çift meşruluk sorununa yol açabilir. Başkan da kongre de halk

tarafından seçildiğine göre başkanı destekleyen ve Kongre’ye hâkim olan çoğunluğun

birbirinden farklı siyasi eğilime sahip olmaları, bu iki gücün izlenecek politikalar

üzerinde çatışma içine girmesi ihtimalini güçlendirebilir.37

1.4 Başkanlık sistemi politik kutuplaşmaya yol açabilir. Linz, başkanlık rejimini kazananın

her şeyi kazandığı, kaybedenin her şeyi kaybettiği bir toplam-sıfır oyununa (zero-sun

games) benzetmektedir. Gerçekten de seçimi kazananın diğer partilerle diyalog kurma

zorunluluğu bulunmamaktadır.

1.5 Başkanlık sistemi iktidarın kişiselleşmesine yol açabilir. Halk tarafından seçilen ve

yürütme tekeline sahip Başkanın zamanla diktatörleşmesi ABD dışında bu sistemi

uygulayan ülkelerde görülen ve sisteme soğuk bakılmasına neden olan bir durumdur.

f) Başkanlık Sisteminden Sapmalar: Başkanlık rejiminden sapmalar için anayasa

hukuku literatüründe ‘’başkancı rejim’’ deyimi kullanılmaktadır. Bu deyim ile

genellikle ABD sisteminden esinlenen ancak bu rejimin öngördüğü kuvvetler

ayrılığı ile bunun uygulamadan kaynaklanan özelliklerine uygun olmayan rejim

türleri ifade edilmektedir. Zira birbirinden farklı başkancı sistemlerde söz

35

Uluşahin, s.84-92 36

Yazıcı, s.43 37

Yazıcı, s.53

15

edilebilmektedir.38

Başkancı rejim, sonuçta, devlet başkanının siyasi hayatı kendi tekeline almasına yol açan

rejim türünü ifade etmekte ve ABD rejiminden farklı kötüleyici anlam taşımaktadır.39

Nihayetinde başkanlık sisteminin ülkelerin sorunlarına sihirli değnek gibi çözüm

olamayacağını ve evrensel demokrasi ile hukuk kültüründen yoksun olan ülkelerde bu

sistemin çoğunlukla başkancı sisteme yol açtığını arz etmek isteriz.

2) YARI BAŞKANLIK SİSTEMİ: Cumhurbaşkanının halk tarafından seçildiği bir

parlamenter sisteme yarı başkanlık sistemi denilmektedir.40

Devlet başkanının halk tarafından seçilmesi halinde sistemi yarı-başkanlık olarak tanımlayan

ve yetkilerinin önemli olmadığını kabul eden yazarlar yanında; yetkilerinin de belirleyici

olduğunu savunanlar bulunmaktadır. Parlamento önünde siyasi sorumluluğu olan bir Bakanlar

Kurulu ile halk tarafından seçilen, ancak siyasal alanları olmayan Cumhurbaşkanının olduğu

siyasal rejimlere ‘’başkanlı parlamenter rejim’’41

de denmektedir.

Bir hükümet sisteminin parlamenter sistem mi yarı başkanlık sistemi mi olduğunu tespit

edebilmek için, devlet başkanının anayasal yetkilerinin genişliği ile bu yetkileri uygulamada

ne ölçüde kullanabildiğinin araştırılması gerekir.42

Biz de yarı-başkanlık sisteminin devlet başkanının halk tarafından seçilmesi yanında sahip

38

Erdoğan, s.155-156 39

Teziç, s.434 40

Gözler, bu sisteme yarı-parlamenter sistem denilmesi gerektiği fikrindedir. Gözler, s.90 41

Özsoy,s.54.

Bu sınıflandırmaya göre siyasal rejimler saf başkanlık, saf parlamenter, başbakancı başkanlık, başkancı

parlamenter ve başkanlı parlamenter sistemler olarak sınıflandırılmaktadır. Biz siyasal sistemleri açıklarken

doktrindeki genel sınıflandırmaya göre çalışmamızı hazırladığımızdan bu geniş sınıflandırmayı belirtmekle

yetiniyoruz. 42

Özbudun,E, Demokrasiye Geçiş Sürecinde Anayasa Yapımı, Ankara 1993,Bilgi Yayınevi,s.139

16

olduğu yetki genişliğinin sisteme karakteristik unsurunu verdiği düşüncesindeyiz.

Yarı başkanlık sistemi, devlet başkanının doğrudan doğruya halk tarafından seçilmesi ve geniş

anayasal yetkilere sahip olması yönünden başkanlık sistemine, parlamentonun güvenine tabi

bir başbakanın ve bakanlar kurulunun varlığı açısından da parlamenter sisteme benzemektedir.

a) Temel Özellikleri: Duverger’e göre sistemin yarı başkanlık olarak tanımlanması için üç

koşul gereklidir.43

1. Cumhurbaşkanı halk tarafından seçilmelidir: Yarı başkanlık sistemi bu yönüyle

başkanlık sistemine benzemektedir.

2. Cumhurbaşkanı önemli yetkilere sahip olmalıdır. Yukarıda da belirttiğimiz gibi Devlet

başkanının yetkilerinin önemsiz ve sembolik olduğu ve devlet başkanının yetkilerinin

kullanımının güç veya imkânsız olduğu modellerde, devlet başkanı halk tarafından seçilse

dahi, uygulamada sistem yarı başkanlık sistemi gibi görünse de, aslında parlamenter

sistem işlemektedir.44

3. Yürütme görevini yerine getiren ve meclisin güvenine tabi olan bir başbakan ve kabine

bulunmalıdır. Yarı başkanlık sisteminde yürütme iki başlıdır. Bu sistemde de hükümet

yasama organına karşı sorumludur ve yasama organının güvensizlik oyuyla kabineyi

görevden alınabilmesi mümkündür. Bu özelliğiyle parlamenter sisteme

benzemektedir.45

b) Sistemin Temel Sorunsalı: Devlet başkanının halk tarafından seçilmesi halinde, halktan

yetki almanın yolunun siyasi partiler aracılığıyla halkın karşısına çıkmak olduğu

düşünülerek, bu halde devlet başkanının yansız olamayacağı kabul edilebilir.46

Bununla beraber farklı siyasal anlayıştan gelmeleri halinde devlet başkanının parlamento ve

hükümet ile olası bir meşruiyet çatışması da diğer bir problemi teşkil etmektedir.

Ancak diğer yandan, Cumhurbaşkanının partilerin uzlaşması ile seçildiği, hiçbir partinin

görüntüsüne bürünmediği ve yetkilerini kullanma konusunda istekli olmadığı ve hemen

43

Shugart, S.M, Carey, J.M. PresidentsandAssblies: Constituonal Design

andElectoralDynamics.CambridgeUniversityPress 1992,s.23 44

Özbudun, Demokrasiye Geçiş Sürecinde Anayasa Yapımı,BilgiYayınevi,Ankara 1993, ,s.138 45

Gözler, s.90 46

Turhan,M. Hükümet Sistemleri ve 1982 Anayayası,s.186

17

herkes için kabul edilebilir devlet başkanları örnekleri de bulunmaktadır.47

c) Sisteme Örnekler: Yarı başkanlık sistemine örnek olarak, Fransa, Portekiz, Singapur,

Avusturya, İzlanda ve Finlandiya verilmektedir.

Ülkemizde 21.10.2007 tarihinde kabul edilen Anayasa değişikliğiyle Cumhurbaşkanının halk

tarafından seçilmesi kabul edilmesiyle beraber siyasal sistemimiz teorik anlamda artık saf

parlamenter sistemden çıkıp yarı-başkanlık sistemine evrilme yaşamıştır\yaşamaktadır.

3) YUMUŞAK KUVVETLER AYRILIĞI: PARLAMENTER SİSTEM

Epstein tarafından “Yürütme iktidarının, yasama iktidarından kaynaklandığı ve ona karşı

sorumlu olduğu anayasal demokrasi tipi” olarak tanımlanmaktadır.48

Niteliği itibariyle yasama ve yürütmenin yumuşak ve dengeli ayrılığına dayanan bir hükümet

sistemi olan parlamenter sistemde, yasama ve yürütme birbirinden bağımsız olmadığı için bu

iki kuvvetin her zaman birbirini etkilemesi mümkündür; bu nedenle parlamenter sistem

tanımlanırken zaman zaman kuvvetlerin işbirliği hatta kuvvetlerin iç içe geçmesi gibi

nitelendirmeler tercih edilmiştir.49

a) Tarihi Kökeni: İngiltere’de MagnaCarta’nın kabulü ile başlayan tarihsel süreç

içerisinde ilk olarak 1295 yılında “Model Parlamento” olarak adlandırılan Temsilciler

Meclisi kurulmuştur. Böylece parlamenter sistemin ilk kurumları oluşmaya başlamış

ve 18. yüzyılın ortalarına doğru parlamenter monarşi doğmuştur.50

19.yüzyılda da

başkaca Kıta Avrupası ülkelerinde uygulama alanı bulmuştur.

47

Özsoy,s.65 48

Sabuncu, s.35 49

Teziç,s.405 50

Maurice Duverger, Siyasal Rejimler,(Çev. Teoman Tunçdoğan), İstanbul 1986, s.73;

18

Her ülkede parlamenter rejimin doğuşu, güçlü ama gerilemekte olan monarşik iktidar ile

gelişmekte olan temsili organların uzlaştıkları bir döneme rastlamaktadır ve rejim hayli uzun

bir zaman diliminde ampirik olarak yerleşmiştir. Kuvvetler ayrılığı teorisinin bu yerleşmede

rolü büyüktür.51

b) Temel Özellikleri

1- Parlamenter sistemde yürütme iki başlıdır (düalist yürütme). Yürütmenin sorumsuz

kanadını devlet başkanı, sorumlu kanadını hükümet oluşturmaktadır.

2- Parlamenter sistemde devlet başkanı hangi yolla göreve gelirse gelsin siyasi

sorumluluğu yoktur;52

bu nedenle parlamento veya başka bir organ tarafından görevine

son verilmesi mümkün değildir.53

Parlamenter sistemde, devlet başkanının göreviyle ilgili işlemlerinden ötürü hukuki ve cezai

sorumluluğu bulunmamaktadır. Bu nedenle sorumsuz devlet başkanı tarafından yapılan yazılı

işlemlerin hukuki ve siyasi sorumluluğunun üstlenilmesi için ilgili bakan ve başbakanın

imzasına ihtiyaç duyulmaktadır. “Karşı-imza” (ortak imza/destek imza) olarak adlandırılan bu

kuralla yapılan işlemden doğacak sorumluluk ilgili bakan ile başbakana aktarılmış

olmaktadır.54

Bu sorumsuzluk, kişisel suçları kapsamadığı gibi göreve ilişkin olarak da vatana ihanet veya

anayasayı ağır ihlal gibi hallerde sorumluluk söz konusu olabilmektedir. Sözgelimi 1982

Anayasası’nın 105. maddesine göre cumhurbaşkanının parlamento tarafından vatan hainliği

ile suçlandırılabilmesi mümkündür.55

Parlamenter sistemde devlet başkanı tarafsızdır ve uzlaştırıcı bir konumdadır.

3- Kabine yürütme organına karşı bireysel ve kolektif olarak sorumludur.

Kolektif sorumluluk, bakanlar kurulunun genel siyasetinin belirlenmesi ve yürütülmesinden

51

Teziç,s.406 52

Parlamenter monarşi olan İngiltere’de bu mutlak sorumsuzluğu ifade edebilmek için şu ilginç örneğe

başvurulmaktadır: “Kral bir bakanı öldürürse bundan başbakan sorumludur. Eğer başbakanı öldürürse bundan

kimse sorumlu olmaz.” 53

Gözler, Devlet Başkanları: Bir Karşılaştırmalı Anayasa Hukuku İncelemesi, Bursa 2001, s.80-81 54

Özbudun, Türk Anayasa Hukuku,6. Baskı, Yetkin Yayınları, Ankara 2000,s.311 55

Asilbay,s255

19

doğmakta ve bunun bir sonucu olarak parlamento güvensizlik oyu ile bakanlar kurulunun

görevine son verebilmektedir. Ayrıca başbakana güvensizlik oyu verilmesi halinde de

(başbakanın bakanlar kurulu içerisindeki konumundan ötürü) aynı sonuç doğmakta ve

bakanlar kurulunun görevi sona ermektedir.56

Bireysel sorumluluk ise bir bakanın, bakanlığının hizmetlerinden dolayı sorumlu tutularak

görevine son verilmesi halinde ortaya çıkmaktadır. Bireysel sorumluluğun söz konusu

olabilmesi için sorumluluğu gerektiren işlemin bakanlar kurulunda görüşülmemiş ve bakanlar

kurulunun genel siyasetine ilişkin olmaması gereklidir. Ancak başbakan tarafından, konunun

bakanlar kurulunda görüşüldüğü ve genel siyasete ilişkin olduğu; bakana yöneltilecek

güvensizliğin bakanlar kuruluna yöneltilmiş sayılacağı açıklanarak bu sorumluluğun kolektif

sorumluluğa çevrilmesi mümkündür.57

4- Fesih: Parlamenter sistemde, yasama organının kabineyi güvensizlik oyuyla

düşürebilmesine karşılık, yürütme organı da yasama organını feshedebilmektedir.

Fesih yetkisi genelde devlet başkanı tarafından kullanılır. Bazı anayasalar bu yetkiyi tek

başına devlet başkanına vermişken (1949 Alman ve 1958 Fransız Anayasaları),

çoğunluğuysa bu yetkinin başbakan veya kabinenin istemiyle kullanılmasını öngörmüştür

(Belçika, İtalya, İspanya vb.).

5- Aynı kişi hem yürütmede hem yasama organlarında görev alabilmektedir.

6- Bakanlar Kurulu yasama organının çalışmalarına katılabilmektedir.

c) Karşılıklı Etkileşim Araçları58

1- Kanun Yapımına Yürütmenin Katılması: Yürütme organı kanun önerme yetkisini

haizdir.

2- Veto: Devlet başkanına genellikle tanınan ‘’geciktirici veto’’ yetkisi ile kanunlar

tekrar görüşülmek üzere parlamentoya gönderilebilmektedir.

3- Bütçe: Yürütmenin hazırladığı bütçe yasama organınca onaylanmaktadır.

56

İstisnai bir örnek olarak Hırvatistan’da hükümet, yasamayla birlikte devlet başkanına karşı da sorumludur.

Bkz. İba–Bozkurt, 100 Soruda Türk Parlamento Hukuku, 3.Baskı, Ankara 2006, s.4. 57

Özbudun, s.323-324 58

Gözler, s.94

20

4- Uluslararası Antlaşmalar: Yürütmenin yaptığı uluslararası antlaşmaların

onaylama yetkisi yasamaya aittir

5- Denetim: Yasama organı; soru, meclis araştırması\soruşturması, gensoru gibi

yollarla yürütmeyi denetleyebilmektedir.

d) Sistemin Değerlendirilmesi59

1- Güçlü Yanları

1.1 Parlamenter sistemde tıkanıkların çözüm yolu (fesih, güvensizlik oyu gibi) bulunmaktadır.

1.2 Parlamenter sistem esnektir. Halkın güvenini yitirmiş kabineyi değiştirmede başkanlık

sistemindeki gibi görev süresinin bitmesinin beklenmesi gerekmemektedir.

1.3 Parlamenter sistem kutuplaşmaya yol açmaz. Seçim kazanan parti daima parlamento

desteğini ihtiyaç duyar ve kaybeden partiler muhalefet fonksiyonu üstlenmektedir.

1.4 Parlamenter sistemde devlet başkanının ılımlaştırıcı ve uzlaştırıcı bir rolü bulunmaktadır.

2- Zayıf Yanları

1.1 Parlamenter sistem istikrarsız hükümetlere yol açabilmektedir.

1.2 Parlamenter sistemuyumlu çalışamayan koalisyonlar nedeniyle zayıf hükümetlere yol

açabilmektedir.

1.3 Parlamenter sistem düşük nitelikli bir demokrasiye yol açabilmektedir. Bu husus önceden

bilinebirliğin ve hesap sorulabilirliğin düşük değerde oluşuna bağlanmaktadır.

e) İngiltere Örneği: Parlamenter sistemin klasik örneği parlamenter monarşi olan

İngiltere’dir. İki meclisli olan parlamentoda asıl güç genel seçimle işbaşına gelen

Avam Kamarası’ndadır. Lordlar Kamarasında soylular, din adamları, lord vb. kişiler

bulunmaktadır.

Tasarıların yasa gücünü kazanabilmesi için Kamaralarda görüşüldükten sonra Kral’ın

onaylaması gerekmektedir. Kralın yasaları onaylaması 18.yüzyıldan beri bir formalitedir,

yasayı veto gibi bir durum yoktur. Kral\Kraliçe sorumsuzdur, sembolik görev ve yetkileri

59

Gözler, s.94

21

olup, sorumluluk Başbakan veya ilgili bakanlardadır.60

f) Sisteme Örnekler: Parlamenter sistem oldukça yaygın bir sistem olup, bu sisteme

örnek olarak İngiltere, Hindistan, İtalya Almanya, İspanya, Belçika, Lüksemburg

verilebilir.

D) TÜRKİYE ANALİZİ

1- 2007 Anayasa Değişikliği öncesinde Türk Hukukunda Hükümet Sistemleri

1921 Teşkilat-ı Esasiye Kanunu ile 1923 Cumhuriyet’in ilanına kadar olağanüstü savaş

koşulları nedeniyle hızlı karar alıp uygulamak amacıyla tüm kuvvetleri Meclis bünyesinde

toplayan meclis hükümeti sistemi uygulanmakla beraber, bunun dışında 1876 Kanun-i Esasi,

1924 ve 1961 Anayasaları ile getirilen sistem parlamenter hükümet sistemidir.

1924 ve 1961 Anayasalarına baktığımızda Cumhurbaşkanının hukuken yetkisiz ve sorumsuz

olduğu görülecektir. 1924 Anayasası böyle bir durum öngörse de uygulamada

Cumhurbaşkanlarının tarihsel-siyasal kişilikleri, Kurtuluş Savaşı’ndaki konumları ve aynı

zamanda partilerinin başkanları olmalarıyla oldukça etkin konumdaydılar.

1961 Anayasası’nda tarafsızlıklarını sağlama düşüncesiyle cumhurbaşkanlarının partileriyle

ve TBMM’yle ilişiklerinin kesileceğini öngörmüştür (m.95).

60

Gözübüyük, s.33

22

12 Eylül 1980 askeri müdahalesi sonrasında hazırlanan 1982 Anayasası’nın hangi hükümet

sistemini benimsediği konusunda öğretide birçok farklı görüş birliği ileri sürülmektedir. Kuzu,

yarı başkanlık ile parlamenter sistem arasında “kendine özgü bir sistem”61

, Duran, “aksak

başkanlık hükümeti”62

, Çağlar ise “rasyonelleştirilmiş başkanlı parlamenter sistem”63

olarak nitelendirmiştir. Özbudun, “zayıflatılmış parlamentarizm” derken, Gözler ‘’ saf bir

parlamenter hükümet sistemi’’ 64

görüşündedir.

Neticede 1982 Anayasası da parlamenter sistem kurmakta ve Cumhurbaşkanı’nın tarafsızlığı

ve sorumsuzluğunu korumakla beraber onu son derece güçlü yetkilerle de donatmıştır

(m.104). Klasik parlamenter sistemden fazla yetkileri65

olsa da, koşulsuz fesih, Bakanlar

Kurulu’na başkanlık etmesinin olağan olması, kararname yetkisi gibi güçlü yetkileri

bulunmamaktadır. Kanımızca bu husus hükümet sistemimizin yarı-başkanlıktan ziyade

parlamenter sisteme yakınlığını göstermektedir.

2- 2007 Anayasa Değişikliği Sonrasında Türk Hukukunda Hükümet Sistemleri

21 Ekim 2007 tarihli halkoylamasıyla onaylanan 31 Mayıs 2007 tarihli 5678 sayılı Anayasa

Değişikliği Kanunu’yla, Cumhurbaşkanının doğrudan halk tarafından seçilmesi usulü

benimsenmiştir. Kuşkusuz ki halk tarafından seçilen hükümet ve devlet başkanının olduğu

sistem yarı başkanlık sistemi olarak adlandırılır ve ülkemiz 2007 değişikliği ile bu sisteme

adım atmıştır. Elbette sisteme ilişkin değerlendirme yapılabilmesi için Cumhurbaşkanı

seçiminin yapılması gerekmekteydi ve ilk seçim 10 Ağustos 2014 tarihinde yapılmıştır.

Seçim sürecinde hâlihazırdaki Cumhurbaşkanının ‘’öncekilere benzemeyeceği, farklı olacağı

‘’ yönündeki beyanları ile geleceğe yönelik tahmin yapmak mümkündü. Seçilmesiyle beraber

yarı-başkanlıktan da ziyade fiili (de facto) bir durum ile başkanlık gibi uygulamaya şahit

olduk.66

Hâlbuki Cumhurbaşkanı’nı halkı seçmiş olması, Anayasamızda yer alan yetki ve

sorumluluklarını değiştirmemiştir.

61

Kuzu, Burhan, Her Yönü ile Başkanlık Sistemi, İstanbul 2011, s. 75,120 62

Duran,Lütfü Türkiye Yönetiminde Karmaşa, İstanbul 1988,s.18 63

Çağlar,Bakır Anayasa Bilimi, İstanbul 1989, s. 286. 64

Gözler,s.309 65

Elbette sorumsuz ve sembolik Cumhurbaşkanına Anayasamızda verilen geniş yetkiler tarafımızca da

eleştirilmektedir. 66

Cumhurbaşkanının konum ve göreviyle bağdaşmayan örtülü ödenek kullanma hakkı duruma örnektir.

23

Mevcut Cumhurbaşkanının uzun zamandır var olan Başkanlık sistemi arzusu ve aktif siyaseti

yönlendirme çabalarıyla, Anayasa’daki tarafsız ve uzlaştırıcı konumu ile yetkilerine ilişkin

hükümlerle kanımızca bağdaşır nitelikten uzak yaklaşımlarıyla alışık olmadığımız bir

uygulama ile karşılaştık.67

7 Haziran seçimleri neticesinde arka plandaki parti siyasal gücünün

zayıflamasıyla de facto başkanlık durumundan Anayasal sınırlarına çekilen bir

Cumhurbaşkanı ile karşılaşacağımız kanısındayız.

Ayrıca parlamenter sisteme göre kurgulanan siyasal yapımızda Cumhurbaşkanını halka

seçtirdikten sonra sistemi de bu değişikliğe uygun dizayn etmemek yukarıda

örneklendirdiğimiz gibi mevcut ve olası birçok problematiği de içerisinde barındırmaktadır.

3- Başkanlık Sistemi Tartışmaları

Ülkemizde 1980’lerden itibaren başkanlık sistemi, merhum Özal68

ve Sn. Demirel69

tarafından oldukça desteklenmiş ve Türkiye için örnek model olarak ileri sürülmüştür. Son

dönemde Sn. Erdoğan’ın Başbakanlığında tartışmalar alevlenmiş, Cumhurbaşkanlığından

itibaren bu yönde yoğun bir girişim başlatılmış ve 7 Haziran 2015 seçimlerinin ana konusu ve

iktidar partisinin seçim beyannamesinin asli unsuru olarak ilan edilmiştir.

Başkanlık sistemi savunucularının temel argümanının koalisyon hükümetleri dönemindeki

ekonomik ve politik istikrarsızlıklar olduğunu görmekteyiz.İkinci Dünya Savaşı’ndan beri

mecliste tek parti çoğunluğu yakalayamayan ve koalisyon hükümetleri kuran Almanya

örneğine baktığımızda, ‘’koalisyon ülkelerin önünde engeldir’’ iddiasının genel-geçer doğru

olmadığı görülmektedir. Ayrıca ülkemizde 1950-1960 yılları arasında hükümet istikrarı

67

7 Haziran seçim sürecinde Cumhurbaşkanı’nın toplu açılışlardaki konuşmaların içeriği savımızı

desteklemektedir. 68

Hürriyet Gazetesi,23.04.1987,s.13. 69

Türkiye Büyük Millet Meclisi Tutanak Dergisi (TBMMTD),21.Dönem,2.Yasama, Ankara 1999,C.13, s.28

24

olmasına karşın bu istikrar, siyasi istikrarın sağlanması için yeterli olmamıştır.70

Kaldı ki tek

parti iktidarlarında da yolsuzluklar, baskıcı ve despotik idare tarzlarının sıklıkla görüldüğü de

açık bir realitedir.

ABD’de özgün olarak bu sistemin işleyişini kolaylaştıran temel unsurlar olarak; fren ve denge

sistemi, siyasi parti yapısı, lobicilik, baskı grupları ve sosyo-ekonomik yapı sayılabilir.71

Mutlak kuvvetler ayrılığı başarıyla uygulayan ABD’ye münhasır bu özellikler nedeniyle

başkanlık sistemi diğer ülkelerde otoriter rejimlere yol açmıştır.

Bizim sistemimizde siyasal partiler hâkim unsurlar olup, yürütmenin yasamaya üstünlüğü

nazara alındığında mutlak bir kuvvetler ayrılığını maalesef ihtimal dâhilinde görmemekteyiz.

Belirtmek gerekir ki hükümet sistemi parlamenter veya başkanlık da olsa demokrasiler ve

despotizmlerin temel ayrımı hukukun üstünlüğü\denetimidir. Bir ülkede yönetim, hukuk

egemenliği ve denetimine tabi değilse, hükümet sistemi demokratik olmayacak, despotizmlere

kapı aralayacaktır.

Başkanlık sistemi tartışmalarında sistemin güçlü ve zayıf yanları, kuramsal ve kurumsal

niteliklerinin ön planda olmaması çok büyük bir hatadır. Bunun yerine içeriği hiç

konuşulmayarak, günlük politika malzemesi olarak tartışılan ve tartışmalardan karakteristik

unsurunun hukuk denetiminin minimum düzeyde olduğu ve süper yetkilerle donanmış bir

Başkan olacağını anlayabildiğimiz Türk Tipi Başkanlık Sistemi 7 Haziran seçimlerinin

neticesinin ardından bir müddet ortadan kalkacak şeklinde görülmektedir.

Kaldı ki Türk politik hayatı 1876 Kanun-u Esasi’den bu yana 150 yıla yakın süredir

parlamenter sistem deneyimine sahiptir. Bu deneyimin sıfırlanması talebi ve her türlü sosyo-

ekonomik ve politik sıkıntıların kaynağının bu sistem olduğunun öne sürülmesi bilimsel

dayanaktan yoksun olması nedeniyle hukuki ve mantıki perspektiften itibar görmemelidir.

Sonuç olarak, uzun bir demokrasi mücadelesi geçmişi olan ülkemizde halen istenilen

demokrasi standartlarına ulaşılamamasının yanında yakın geçmişte otoriterleşme eğilimi

sayılabilecek birçok hadise yaşanmışken olası bir sistem değişikliği mevcut sorunlara

yenilerini eklemekten ve toplumu kutuplaştırmaktan öteye geçemeyecektir.

70

Asilbay,s.260 71

Federatif yapı da bu unsurlardandır. Ülkemizde tarihi ve politik şartlar ile üniter devlet yapımız nedeniyle

federasyona olumlu bakmamaktayız.

25

E) SONUÇ

Hükümet sistemler, kuvvetler ayrılığına göre; başkanlık, yarı başkanlık ve parlamenter sistem;

kuvvetler birliğine göre de mutlak monarşi ve diktatörlük şeklinde ayrılmaktadır.

Her ülkenin tarihi, politik ve toplumsal yapısına göre bu sistemlerin güçlü ve zayıf yanları

ortaya çıkabilmektedir. Bu sistemlerin hangisi tercih edilirse edilsin demokratik ülkelerde

hukukun üstünlüğü ve evrensel demokratik değerlerin asıl amaç olduğunu görmekteyiz.

Ülkemizde de 1876’dan beri uygulanan parlamenter sistem 2007 Anayasa değişikliğiyle yarı

başkanlık sistemine doğru bir evrilme yaşamıştır. 1980’lerde başlayan başkanlık sistemi

tartışmaları ise 2014 Cumhurbaşkanlığı seçiminden sonra yoğun bir siyasi kampanya ile

muhtevası bilinmeyen, söylem ve eylemlerle mevcut ABD örneğinin hukuk denetimi ve

demokratik unsurlarından uzak olduğunu düşündürten bir Türk Tipi Başkanlık Sistemi olarak

doludizgin sürmüştür. Ancak 7 Haziran seçimlerinin neticesinde bu tartışma durmuş gözükse

26

de konunun hukuk ve ülke gündemini tekrar işgal edeceğini düşünmekteyiz.

Sonuç olarak belirtmemiz gerekir ki hükümet rejimlerinden birini ısrarla savunmak yerine;

insan hak ve özgürlükleri, demokrasi ve hukuk üstünlüğü yolunda adımlar atılması devletler

ve özgürlükçü demokratik toplumlar için daha faydalı ve yerinde olacaktır.

KAYNAKÇA

Asilbay, Halil; ‘’Parlamenter Sistem Ve Türkiye Açısından Bir Değerlendirme’’ , TBB

Dergisi 2013, sayı 104

Çam, Esat; ‘’Devlet Sistemleri’’, Der Yayınları İstanbul 1987

Erdoğan, Mustafa; ‘’ Anayasal Demokrasi’’, Siyasal Kitabevi, Ankara 1999

Gözler, Kemal; ‘Anayasa Hukukuna Giriş’’, Ekin Yayınevi, Bursa 2012

Gözler, Kemal; ‘’Devlet Başkanları: Bir Karşılaştırmalı Anayasa Hukuku İncelemesi’’,

Ekin Yayınevi, Bursa 2001

Gözübüyük, Şeref; ‘’Anayasa Hukuku’’, Turhan Kitapevi, Ankara 1999.

Kubalı, Hüseyin Nail; ‘’Anayasa Hukuku Dersleri’’ , İÜHF Yayınları, İstanbul 1971

Özbudun, Ergun; ‘’Demokrasiye Geçiş Sürecinde Anayasa Yapımı’’ , Bilgi Yayınevi,

Ankara 1993

Özbudun, Ergun; ‘’Türk Anayasa Hukuku’’ , Yetkin Yayınları, Ankara 2008

Özkul, Fatih; ‘’Başkanlık Sistemi Üzerine Amerika Birleşik Devletleri Ve Azerbaycan

Modeli Karşılaştırması’’, TBB Dergisi 2012, sayı:103

Özsoy, Şule; ‘’Başkanlı Parlamenter Sistem’’ , XII Levha Yayıncılık, İstanbul 2009

Sabuncu, Yavuz; ‘’ Anayasaya Giriş’’, İmaj Yayınevi14. Bası, Ankara 2009

Soysal, Mümtaz;‘’100 Soruda Anayasanın Anlamı’’, Gerçek Yayınevi, İstanbul1990

Uluşahin, Nur; ‘’Anayasal Bir Tercih Olarak Başkanlık Sistemi’’, Yetkin Yayınları, Ankara

1999

27

Teziç, Erdoğan; ‘’Anayasa Hukuku’’, Beta Yayınevi, İstanbul 2004.

Yazıcı, Serap; ‘’Başkanlık ve Yarı Başkanlık Sistemleri’’, İstanbul Bilgi Üniversitesi

Yayınları, İstanbul 2003