us department of health. education & welfare office of this document
TRANSCRIPT
U.S. DEPARTMENT OF HEALTH. EDUCATION& WELFARE
OFFICE OFI THIS DOCUMENT HAS BEEN
EDUCATIONREPRODUCED
EXACTLY AS RECEIVED FROM THE PERSON ORORGANIZATION ORIGINATING
IT. POINTS OFVIEW OR OPINIONS STATED DO NOT NECES-SARILY REPRESENT OFFICIAL
OFFICE OF EDU-CATION POSITION OR POLICY
" 4
I
44:
A
ITC1,1all
PRIMER NIVEL
.1.11.
I- S3
ASESORFS
SEGUNDA EDICI9W
R.P. Joaquin Herrero, S.J. Ph. D.Daniel CotariJaime Mega
Esta obra se hizo posiblegracias a los aportes de
Los Padres de Maryknoll,Mr. Emmet E. Tracy, Grosse Point, Michigan, EE. UU.,
The Latin American Apostolate of theArchdiocese of St. Louis, EE. UU.
1969
INSTITUT° DE IDIOMASPadres, de Maryknoll
Casino, 550Cochabamba, Bolivia
2
C ONTENIDOPag.
INTRODUCCIONI Nota sobre el alfabeto usado en el presente Texto 4II Signos del alfabeto usados en el presente Texto ysus diferencias con el alfabeto usado por "CALA" parael Aymara 5
FONETICA: Nomenclatura de los organos de articulaci6n 6
Inventario fondmico 7Vocales 7Elision de vocales 9
Acentuaci6n 10
Ejercicios de pronunciaciOn 14Pares minimos 20
Alteraciones fondticas del sufijo 23
RepresentaciOn de sonidos 23
UNIDAD 1 ISKWILAR SARKASA 24Sufijos posesivos "JJA, MA, PA, SO 27
Sufijos enfaticos 28
Desinencias o terminaciones verbales del tiempo Per-fectivo Presente 30Progresivo Continuativo 30
UNIDAD 2 ALURTUMPI JUSIAMPI 32
Infinitivo Sufijos posesivos NJJA, MA, PA, SA" 36Perfectivo Presente 37Sufijo"PJJA" pluralizador en perfectivo presente 38Sufijo nominal locativo uNAll (d6bil) "EN" 41Sufijo "NA" f sufijo locativo "KA" (fuerte) IIESTARn 42Sufijo nominal "direccidn A" 43
UNIDAD 3 PA UYWA NINKIASIR TATA 48Sufijo nominal ITAKA" pluralizador (d6bi1) 52
Posicidn de los modificadores 53Adjetivos que tienen orris de dos silabas 54Sufijo nominal (d6bil) PROCEDENCIA 54Sufijo verbal 55Sufijo "NA" (d6bil) f eufijo (fuerte)s INKAII
otro sufijo Posesivo . OOOOOOO 58
UNIDAD 4 JANIR KLASIR MANTKASA 64Forma negativa. Perfectivo presente. Singular 68Forma negative. Perfectivovpresente. Plural 70Sufijos locativos en forma negativa 72Forma negativa con sustantivos y adjetivos 73Sufijo verbal "RAKI" (d6bil) qTAMBIEN0 74Sufijo "RAKI" en el verbo 75Sufijo IIRAkIn en la forma negativa 76Forma progresiva "ESTAR" (2a. persona singular yplural, jiwasa y jiwasanaka) 77,'
Forma progresiva presente IIESTARn (la. y 3a.. personasingular y plural) : '78
Forma progresiva con sufijos "NA, KO 79Objetos directos 80
.3
Pag.
UNIDAD 5 IJLISYAT KASARASIRA 86
Sufijo nominal "MPI" (ddbil) "CON "< 90
Sufijo neutral "TAXI" (debil) "PARA" 92
Sufijos posesivos "JJA, MA, PA, SA" f sufijo "TAKI" 93Sufijo "NI" (ddbil) como verbo "TENER" 95
Sufijo "NI" comp "POSEEDOR DE u (duerio de) "II, QUE
TIENE" . 96Oraciones interrogativo negativas 98
Verbalizacidn de sustantivos y adjetivos 99Manejo de los sufijos enfaticos 100
Narraciones recombinadas 106
UNIDAD 6 PAULUMPI TIOPAMPI 107
Tiempo futuro (2a. persona, singular plural, jiwa-sa, jiwasanaka) 111Tiempo futuro (la. y 3a. persona singular y plural) 112
Sufijo nominal "KAMA" "HASTA" 114
Sufijo nominal "KAMA" con los sufijos posesivos 115
Sufijo "CHI" (fuerte) terminaciones del futuro 117
Sufijo verbal "JJA" (fuerte) "YA" 118
Verbalizaci6n de sustantivos y adjetivos (tiempofuturo) 120
Sufijo "NI" ¢ terminaciones de futuro 121
Narraciones recombinadas 129
UNIDAD 7 MX KUNPHISASTWI 130
Sufijo nominal "KI" (debil) "NO MAS" "SOLAMENTE" 134Sufijo verbal "M" (debil) "IWERATIVO SEGUNDA PERSONA" 135
Formas imperativas modificadas 136
Sufijo "SI-KA" (progresivo) "KI" (no mis)(imperativo); mandato cortez y persuacidn a realizarla accidn sin temor 137
Sufijo verbal "IRI" (fuerte) "SOLER" 138
Sufijo verbal "TA" (debil) "PARTICIPIO PASADO" 141Sufijo verbal "SINA" (debil) "DESPUES DE" "HABIENDO" 142
Narraciones recombinadas YAQHA MARKAR SARJJER JAQENAKA 149
UNIDAD 8 MX TISIK USUN JAQE 150
Sufijo verbal "PACHA" (fuerte) "PROBABILLDAD" .. 154Formas verbales que indican obligacidn o necesidad 156Formas negativas personales e impersonales 156Uso de la forma "UKAJJA" 159
Sufijo verbal "CHHA" (debil) 161Narraciones recombinadas TATA JUSTINUMPI WAKANAKA- 167
PAMPI 167
Pag.
UNIDAD 9 QHATUNA 169Sufijo verbal"-MA" (debil) "YO A TI" ( futuro) OOOOO 172Sufijo verbal "ITA" (fuerte) "TU A MI" (imperativo) 173Verbo irregular "SARA" (tiempo presente perfective,forma afirmativa) 175Verbo irregular "SANA" (tiempo presente perfective,forma negativa) 176Verbo "KAMSARA" 177Verbo irregular "SARA" (tiempo futuro). a) forma afir-mativa. b) forma negativa 178Otro uso del sufijo "MPI" (debit) 179Sufijo verbal "TAM" (fuerte) "EL A TI" (tiempo pre-sente perfectivo) 180Sufijo verbal "ITU" (fuerte) "EL A MI" (tiempo pre.sente perfectivo) .. 181Narraciones recombinadas MA SAPA AVICHA ...... 188
UNIDAD 10 TATA LURINSUN JIWAWIPJJATA 190Perfectivo pasado react° 194Imperfecto pasado remoto (habitual pasado) 196Otro uso del sufijo uCHIn (fuerte) 197Sufijo verbal "NI" (debil) a) con verbo de movimiento 198Sufijo verbal "N" (debit.) b) con todos los dermas V. 201Oraciones causales respuesta a KUNATSA(,por que)a) con KUNALAYKUTEJJ (porque); b) con UKATA (por eso) 202Narraciones recombinadas NAY JISK'AKASA 209
UNIDAD 11 W ALW.4. 211Sufijo verbal sujeto objeto "ISTA" (fuerte) "TU A MI" 214Sufijos verbales sujeto objeto:a) "SMA" ( fuerte) "YO A TI".b) "ISTU" (fuerte) "EL A NOSOTROS" (jiwasaru) 216Imperfective pasado progresivo y otras formas en elpasado cercano o remoto 218Sufijo verbal !FAN" (fuerte) "IMPERATIVO TERCERAPERSONA 221Sufijo "SAYA" y uso de la forma "JANISA" en mandatosde tercera persona 224Narraciones recombinadas JISKIA AWATIRINAKA. .. OOOO 237VOCABULARIO 239
INTRODUCCION
Nuestra serie de la que presentados aqui el primer volumen, esta inspirada en
el m6todo ALL
En esta ediciOn, nos hemos limitado a dar los hechos de la lengua que consideramos
de nivel bAsico procurando facilitar su aprendizaje con abundantes ejercicios. Aunque
hemos dado tambien una interpretaciOn de los hechos lingUisticos, procuramos tambien
hacerlo en lengua sencilla y solo en la medida que lo consideramos ail no al lingUista
sino al alumno que tiene como objeto aprender la lengua.
Dado que la mayoria de nuestros alumnos son de habla inglesa, planeamos una ulte-
rior edici6n que seleccione de los materiales aqui presentados aquellos puntos que
ofrecen especial dificultad a los hablantes de ingles.
El aymara usado en este texto, representa la variedad del aymara hablado en la
Provincia Omasuyos. Sin embargo hemos anadido algunas variantes usadas en otras
Provincias del Departamento de La Paz. Estas variantes serdn siempre indicadas con
una nota. Todas las formas empleadas, es.tAn en uso en la fecha en qua esto se escribe
En los casos de dualidad de usol hemos optado por la forma usada por los hablantes
aynaras ma6 aislados de las zonas donde se habla castellano.
La escritura es fonemica. En las palabras tomadas del castellano la escritura es
fontitica mAs que fon6mica, en cuanto que hemos optado por registrar las variaciones
alof6nicas mAs frecuentes en esta zona.
Agradeceremos cualquier observaciOn que pueda mejorar nuestro trabajo.
6
I. NOTA SOBRE EL ALFABETO USADO EN EL PRESENTE TEXTO
El alfabeto usado en este text°, corresponde, con la sola excepci6n de la f
al reeomendado por el Tercer Congreso Indigenista Interamericano y adoptado porel Gobierno de Bolivia para la escritura del Quechua y del Aymara en Decreto-LeyNo. 03820 de fecha 1 de Septiembre, 1954.
Con este Decreto-Lay, el Gobierno de Bolivia quiso unificar esfuerzos y aca-bar con la anarquia reinante en materia ortogrifica relacionada con nuestras len-guas autOctonas.
Una cierta anarquia en materia ortogrgfica ha seguido imperando en la escri-tura de nuestras lenguas autOctonas, aun aespues del Decreto -Ley citado. Es que
la realidad national es compleja y tolera y ain wedge diferentes puntos de vistapara afrontarla en su totalidad. Por lo que hace a la adopiOn de un alfabetofonol6gico para nuestras lenguas autOctonas, creo que llegamos a muy diferentesconclusiones si adoptamos un criterio cientifico:yuniversalista o si adoptamosun criterio mss local y prgetico.
Ehtre los alfabetos de tipo prgctico usados en Bolivia, merece especialmenci6n el usado por GALA (Conisi6n de Alfabetizaci6n y Literatura Aymara) yaque es sin duda el que cuenta con mss publisaciones en esta lengua, it haber sido
usado consistentemente durante mss de veinte anos, justifica el que en un libro de
cargeter cientifico como es este le dediquemos una nota. Tanto mss, que muchos de
nuestros alumnos de Aymara, una vez terminado su curso audio "al podrAn usar
con mucho fruto las publications de CALA para su complementaci6n en la lectura y
escritura del idioms. El hecho de que muohas publications de CALA tengan ademgsde su preocUpaci6n alfabetizadora una orientation religiosa cristiana los hacemateriales muy deseables para: nuestros alumnos de Aymara, sacerdotes y religiosas
en su mayor parte.
Las diferencias entre el alfabeto usado por CALA y el usado por nosotros enel presente texto, se dargn a continuation. Aqui solo nos queda subrayar que lapreocupaci6n del alfabeto de CALA es de orden local y prgctico, mss que de mrdenuniversal y sientlfico. Intenta facilitar la castellanizaci6n a los hablantesdel Aymara. Por esta razOn sacrifica el principio lingUistico de simplicidad quepropugna se use siempre el mismo signo para representar un mismo fonema. La
preocupaci6n maxima de los autores del alfabeto de CALA no ha sido el prineipiocientifico de la simplicidad en el namero de signos usados, sino el que estossignos tengan en el mayor grado posible el mismo valor que en castellano, en orden
a una castellanizaciOn mss rgpida.
Ea punto de vista adoptado por CALA nos parece elogioso y de todo punto de
vista necesario dada nuestra realidad lingUistica Nacional. Incluao creemos que
desde ese mismo punto de vista prgctico deberia estudiarse y repensarse en algu-nos de sw puntos de manera que en la literatura escrita para los Aymaras mono-
futuros estudiantes del castellano, se les facilite al miximo la lecturay escritura de su lengua y del castellano, evitando a toda costa cualquier inter-
ferencia sicologica que un alfabeto no tan bien pensado podria evidentementecausal'.
Es evidente que la necesidad de un alfabeto prActico tipo CALA, de ningunamanes suple la necesidad de que haya en Bolivia un alfabeto cientifico para laescritura de gramiticas, diccionarios y otros trabajos dirigidos tambien a la co-iminidad Cientifica Internacional.
El que el Gobierno de Bolivia hays tambidn oficializado en 1968 el alfabetousado por CALA, no ha de entenderse como una contradiction con su Decreto-LeyNo. 03820 de 1954, sino coup una complementaciOn del mismo en orden a atender aproblemas, prgeticos de la Politica Nacional.
II. SIGNOS DEL ALFABETO USADOS EN EL PRESENTE TEXTO Y SUSDIFERENCIAS CON EL ALFABETO USADO POR CALA PARA EL AYMARA
Nuestro Texto
r
Sonidos Palatales
k
kh
Sonidos Velares:
qqh
q'
Ejemplos
Nuestro Texto
(ratuki)k (kayo, kusisifial kimsa)
kh (khaya, khiti, khuchi)
K.lawna
Wuchu
aawraaenayaspqa
ghartiru
gherighoru
a'anu
alnil%glom
Como se ve en elusados por nosotros ycastellano, todas las
uCALA"
r (con el valor del sonido rr castellano,plamente en posici6n inicial. EjemploRamona mr Ramona)
c (ante las vocales: a, o, u)
qu (ante las demds vocales)qhcl (ante las vocales: a, o, u)
(ante las demds vocales)q'
kkhkf
CALA"
r (rr) (ratuqui)c (cayul cusisifial
quimsa)
9.1(qhaya, qhiti,qhuchi)
clawnacluchu
kkawrakenayakoka
khkharUrukherikhoru
lc,
171 atiu
spinak'oma
rapid°pie, alegrarse,tresaquello, quidn,cerdo
huevorine&carb6n
llamanubsarbol
marlana
fOgdnde mal cardcter
suoiocargarlimpio
cuadro y en los ejemplos dados, except() los signs c y rr noque en el alfabeto de nCALP usados con el mismo valor que endads diferencias se reducen a los signs bdsicos: K y Q.
Eh el alfabeto usado por nosotros, el sign K y sus variantes grafdmicas (KH,responden a sonidos velares, y el sign Q y sus 1,:xiantes grafdmicas (QH, Qt) a sonidospost velares. Eft el alfabeto usado por IICALAn sucede exactamente lo contrario: K ysus variantes grafdmicas (KH, Ks) responden a sonidos post velares; C y sus variantesgrafdmicas (QH, Q') responden a sonidos velares.
6
FONETICA
NOMENCLATURA BASICA DE LOS ORGANOS
DE LA ARTICULACION
ORGANOS ARTICULAREB
1. Labios2. Dientee
3. Alweolos4. Paladar5. Vigo del paladir6. Uvula7. Apia* de la lingua8. Predorso9. Dorso
10. Postdorso11. Parings12. Curdas vosalss13. Csvidad nasal
9
INVENTARIO FONEMICO
I CONSONANTES
OCLUSIVAS SOMAS FRICATIVAS S 0 N 0 R A S
Liana Aspirada Explosiva Sorda Sonora Nasales Latera-les
Vibran-tes
Vocoides
Labiales p ph PI
,.
m w.
Dentales t th .1,1
- _ _
Alveolares s f n 1 r
palatales ch chh oh' sh fi 11 Y
Velares k kh kl
Post Velares q qh qt Ai
II VOCALES
Cerrada
Media
Abierta
Anterior Central Posterior
a
A ALOFONES: El area fonhmica de la i y de la u es bastante amplia en Aymara, Susvariantes alacinicascomprendelos"..sonidos (I) (anterior cerrada), (e) (anterior me-dia) y (u) (posterior cerrada), (o) (posterior media) respectivamente, las variantes.alof6nicas (e) (anterior media) y (o) (pleterior media) ocurren solatente antes odespues de /q/, /qh/, /cil/0 /jj/
13
. VARIANTES (e), (0)
Los sonidos vocdlicos (e), (o) solamente ocurren delante o despues de los fonemas siguien-tesq, qh, qt,
EJEMPLOS:
Qewlla -pato silvestre Qheri - fog& Qtellu - amarilloQonqori - rodilla Qhoru - malo Q'oma - limpioChtejje - gris Mojjsa - dulce
Warmi Mujer
Uka warmejj khitisa? 4Quien es esa mujer?
Iiwina Behar, arrojar
Uka naranjanak liweganim. Arroja esas naranjas
Phisi Gato
Uka phisejj janiu achak manqterikiti. Ese igato no sabe comer rAtones.
Jayptu Tarde
Jayplala jutXtati? Vas a venir a la tarde?
Usu Enfermedad
Chuyma usojj wall jachta usuwa. La enfermedad del corazOn es grave.(traducciOn conceptual)
Ichufia
Uka wawar ikin patat ichoqam
Ttiskuha
Ratuk tt iskocianim.
Llevar entre los brazos.
Baja a ese nifto de la cama.
Correr, saltar
Baja rapid°.
b) INTERtERINCIAS: Cuando el que habla aymara empieza a aprender castellano, sus equivo-dacwhes fonOticas siguen una linea bien definida, que refleja la diversidad de ambasestructuras lingfilsticas. La confusion tiene lugar en el area que engloba las areascerrada y tanto anterior con posterior. La confusiOn se debe a que los sonidos
(media anterior) y (o) (media posterior) existen en ambas lenguas pero con unadiferente funcion: Eh castellano diferencian palabras, pero en a a no. Ademds,inclueci la realidad fonetica es un tanto diferente: el sonido (e y o en Aymara es unpoco mks cerrado que sus correspondientes en castellano.,
11
9
c) ELISION DE VOCALES: Todas las palabras en aymara al pronunciarse aisladamente termi-nan en vocal, sin embargo en su generalidad, estas palabras dentro de una oraci6n al
ser seguidas por otras pierden la dltima vocal.
Eiemplos:
LKawkinkis(a) Plrun(a) mamapajja? ponde esta la mama de Pedro?
Naysjj(a)kimsa jilanitwa. Yo tengo tres hermanos.
No pierden la illtima vocal en los siguientes Casos:
1. Cuando de una pelabia a otra existe una pausa.
Ejemplos:
Kht yogallanjja...Lkunas sutipajja?Qharttrojja...Lkuns lurafignejja?
LCdal es el nombre de ese Chico?Mafiana...Lque vamos a hacer?
2. No pierden la Altima vocal los modificadores de sustantivos que estan compuestos dedos silabas.
Ejemplos:
Uka aymar lyurojj sumawa.Nayajj kims a J la
Ese libro de aymara es bueno.Yo tengo tree hermanos.
3. Ia dltina palabra de una oraci6n no pierde su vocal.
Ejemplos:
Qhartirojj(a) nayajj(a) nark(a) sari,.
Akan walja yatichirinakaw(a) utji.
4. En las oraciones conpuestas las frases
Ejemplos:
Phistatejj utjjejjaitawaqonatajj walthoqopjj e
JaLlunitejjaina,yajj janiu sarlati.
Mafiana yo ird al pueblo.Aqui hay muchos profesores.
secundarias no pierden su vocal.
Cuando hay fiesta, las javenes bailan bien.
Si llueve yo no voy a ir.
d) PROLaNUCION ES =ALES: En aymara algunas t erminaciones verbales, formas verbales y
algunas palabras prolongan la vocal. Estas prolongaciones consisten en pronunciarlascamp dos vocales de la misma especie, sin alterar el tono de la voz. El signo de dicha
prolongaci6n es(') sobrepueeta a la vocal correspondiente.
Ejemplos:
4harttru.
Mastiru.
WalUru.
Mafiana.
Ayer.Baiesmiemmeoismit tit
12
10
La prolongacion es fonemica en aymara, puesto que una vocal al prolongarse puede cam-biar de significado la palabra a la que va afiadida.
Ejemplos:
Nayajj jutarakiwa.Jupajj jutarakrwa.
Jisa, Qhartirojj owejj awatiwa.Jisa, Masttrojj ombjj
Niy urtijjewa.
Niy jayp ttijjewa.
Yo tanbien voy a venir.El tambien ha venido.
Si, mafiana voy a pastorear ovejas.
Si, el hd pastoreado ovejas ayer.
Ya es de dia.Ya es tarde.
III ACENTUACION
Las palabras aymaras llevan el acento pros6dico en la pendltima silaba.
Ejemplos:
Kawkirus tatamajj sarani? 06nde va a ir to papa?:Jumajj aymar yateqaft muntati? quieres aprender aynara?
Como se elide la dltima vocal el acento pros6dico recce en la Anima silaba. No llevanel acento pros6dico en las siguientes expresiones o sufijos.
a) las siguientes expresiones llevan acento en la. latima silaba, para identificarusarenos el acento ortogrdfico.
laspalabras que van seguidas de (CHHA)
Ejemplos:
Chhuy yoqalla, jutamohhd. Oye chico ven. (a ver von)rat maytlitchha. Prestane un momento. (a ver)
b) Las frases admirativas que estn formadas por los sufijos (jja) o (sa).
Ejemplos:
iNinichgrajj jumarurakis chursmajjdi41asttrurakis chursmajj4:
iUka lluchlojj jiwakisaU
Pero, si hate un nonento te di.*Pero, si ayer te di.'Quo bonito ese gorro.
c) Las expresiones que llevan el sufijo "pin.
Ejemplos:
Oartirojj jutUtapi.Jisa, ukjj muntpl.
Maima vas a venir. (pues)Si, eso quiero.
d) La primera persona del futuro singular y plural del modo indicativo.
Ejemplos:
Nayajj mark sard. Yo ire al pueblo.Vanes a ir con Juan.Aranarapiusarapjjd.
1. Contraste entre: /P/
VI CONTRASTE DE SONIDOS
/ph/ /P'/
data PIPAa Plataencima moneda mordisco
Ttantiajjmisakstanktwa.Jania phatajjas utjkituti.Uka anojj aych ptataski.
El pan estA encima de la mesa.No tengo ni unecentavoEse perm esta desgarrando la came. (con losdientes)
2. Contraste entre: /t/ /th/ At/
tanta thanta ttanttareuni6n viejo (para pan
cosas)
Jupanakajj-akan tantasipjjani.Lladhtujjajj janiu thantkiti.LICawkine ttanttajj utji?
Ellos se reuniran aqui.Mi gorro no es viejo.ponde hay pan?
3. Contraste entre: /ch/ /chh/ /cht/
cheqa chheqa chteqaverdad ala izquierda
Chao:talk:1m parlafia, janiu ktarisifiX- Hgy que decir la verdad, no hay que mentir.kiti.jamachtin chheqapajj jisktakiwa. Las alas de los pajaros son pequenas.Jupajj chteqa amparampiu (lenge. El escribe con la nano izquierda.
4. Contraste entre: /k/ /kh/ /k'/
kanka khanka khankacarne asada TiFero mugre
Uwij kankajj wall sumaptniwa.Ukaqalajj janiu khenk kits.Uka wawan kayupajj klank tawa.
El asado de cordero es muy bueno.Esa piedra no es aspera.El pie de me alio esti mugriento.
5. Contraste entre: /q/ /0/ Ai/
SallWa ghalltalia italtanaempezar echar empezar a cortar, cortar un poco
Contraste entre /n/ /a/
irana irafia
cuesta arriba llevar. (con los dodos)_
Wijanakajj khlt irahankiwa.
Tatamatakejj mt,naranjaks iraftamawa.
14
Las ovejas estAn en aquellacuestaPara tupapti siquiera tienesque llevar una naranja.
Contraste entre: /m/ /B/
manqha hanqhaadentro maldhcio
Tatajjajj uta maralankaskiwa. Mi papa esti dentro de la casa.Jwanajj usutawa. Juan esti gravemente enfermo.
8. Contraste entre: /m/ /n/
Li Lay a
uno
Mayak manta.aw sata-
na.ya
yo
Quiero solamente uno.Yo voy a ir.
9. Contraste entre: /11/ /y/
JOu iSY11lluvia sal
Qenarmatatawa, jalluniwa.Uka manq'ajj janiu jmunikiti,
10. Contraste entre: /1/
lamapalo
Estnublado, va a hover.Esa comida no tiene sal.
/ph/
RhAwaiiembra de cereales (esparciendo)
Uka lawajj sinti jach'awa. Ese palo es muy grand ©.Niy phawa uraajjewa. Ya es tiempo de sembrar.
11. Contraste entre: /w/ /ch/
wawa chachanib:), hijo esposo, vardn
Mrawamajj kuna sutinisa? LCOmo se llama tu hijo?Chachamajj akankaskiti? 4Esti aqui tu esposo?
12. Contraste entre: /s/ /P/
-Bata .
IlIembra de tubbrculos
tata Oras4jjewa.tilt (0, j j rilwa poanxiwa,
13. Contraste eattes 11/
40joa
Ji4r033. walk 10alietiOjajj Oct*.
dataencima
Ya es tiempo de la siembra.El pan esti encima la mesa.
M
ggauno
El pueblo quads. muy lejos.
Mi burro solatente es uno.
14. Contraste entre: /a/
achuria
producir
/1/
ichuhallevar (en brazos)
13
Pampanjj chloqemp apillampiu achu. En el campo produce papa y oca.Mamamawwaw ichu. Tu mama llevd al nifio.
15. Contraste entre: /a/ /u/
aru urupalabra ala
Dyusan raupjj sum isttafiasawa.
Sawar urojj janiu clasejj utjkiti.
16. Contraste entre: /i/
La palabra de Dios debemosescucharla bi6n.El dia sabado no hay clases.
/u/
imafia umafia
guardar beber
Kawkirus gong Jute.? ,D6nde guardaste el dinero?Kawkins =tea 1,Didnde bebiste?
A
VII EJERCICIOS DE PRONUNCIACION
/P/ /ph/ /Pt/
pata phata phatapataka phatanka ptatafia
para phara ptaripangara phancha ptakifia
pantjasifia phattsufia piatsufiapaya phawa plapi
perqa phesqa plenqapeqaha ptenqafia
pergeri - - - --- pteqepejjtufia ----- ptesqe
pisi phiri pliyapichu phichu phichupichafia phichafia ptiysufiapitafia phiskufia ptitafiapitu phiri pliyiripirwa phisna pliyjafia
poqofia phoofia ploqahapoqota phoqata phoqatapoqo phoqa plow---- phojjtu ptosqo
putu phuti phutipusi phusa plusupunka phuku ptujsapuchu2ia phusafia plusufiapuyu phuju ptujrupuchu phucha ---- --
purl. phuru ------
pututu phututi pfusuntafia
EJFWLOS
Ptap alahatakejj janiu phatajjas utjkiti.
Phesqaniu aka perq lurapjje.
A81,0 E). phisqjj uk.a pliyarti manta.Khitis aka pOqotptociari.PhUchaban ajahuPajj wall. plusutawa.
17
14
r.
B /t/ /th/ At/
tanta thanta ttanttataki thaki .....---- thala ttalatakifia thaqafia. ttaqafia
tan a thama ttamatatata thata .........
tantafia thantafia ttajjsafia
- --- --- thamafia ttamafia
tags thaqe ttaqe
tejjefia thejjefia ttejjefia
tteqetejjesifia thejjeyasifia ttejjeyasifia
titi thiti ttiritisi - ---- tlisitisafia thisthapifia Viand%tinkufia thiyankafia t tiskufia
tifiifia OIMIIIMMNIMIMMONINEMI. ttijufia
tika thiya ttisnutillu thitifia ttillmifia
tinktafia thiyanaka ttinkafia
tiranqhaya --- --- --- ttirkatafia
tonqo thoqo ttojjratoqefia thoqofia ....-toqesifia thoqsufia ttojjsufia
toqe .------- ttojjotollqa ........ ttojjlu
tukufia thunkufia t tukufia
tunu thulu ttunatunka thunku ttukhatgyuna thurttafia tturufia
tupu thujru ttuku01001111 ttusutunta, thuta ttullkuturkasifta thurtlasifia tturttasifiaturksufia thusafia ttunsufia
EJENPLOS
Tha#tha iSejjlttal4skiwa.Tantalun ttejjttaSits ukat aych thejjtayasIta.yOqa4ajj:qota t41Y4njam ttijuski.,LUisap to4404ii tholoniwa.Ttukha wallPanakajj'tUnka waranqhakiu wali.
18
15
C /ch/
chakachawufia
chamichankachapuhachawllacharachala11111111111
111000411
cheqacheqttaha
chellqecheqpacha
chichichinichikachiuchichimpufia
chirachimpu
chinkatafia
chojjruchojjrintafia
chojjri
chukuhachuwa
chullachutu
chtWmachukurichurichullufia
churatia
16
/chh/ /ch /
chhajachhaqabachhajachhankhachhaptahaIMIDIMMUMMIIMIOGIMINMMO
chhajjrahachhallachhajjrantasifia
chhaqayarla
chheqachhejjefia
chhejjechhejjwachhejjeyaha
chhijchhi111101111111101001110
chhiyachhiuchichhiyaria
chhirichhiphu chhiphuchhillchhifia
chhichhillankha
chhojjochhoqochojjofia
chhoqofia
chhoqa
chhukuhaOftwomminamse ease
chhusuchhullachhutu
ohllikra
chhukurichhuychhullunkhayaChhuaufia
chtaqachtaqafia
chtamachtankhachtakuria
chtawafla
chtajjnifia
ch'allachtajjwafia
chtaqayafia
chteqachlejjtafia
chtejjechteqe chteqechtejjtaraha
chtichtichtihichtikhichtivichtiyahachtijichtijmachtilahachtirwafia
chtojjochtoqechtojjohachtoqahachtollqe
chtukuhachtuwachtusuch'ullachlutuchtuhuch'ukurichturuchtunachafiachtunaha
FMCS
Chh0Jraairiali chlamawa.
WO-40Jan chhaqaPaJj chlajJawaChhiwchhi wawanakali chtijiakaskiwa.Chtoqe yapunakanjj janiu chhoonakajj utjkiti.Chhuy, kawkins isi chtukurejj utji?
17
D /k/ /1<h/ /k'/kanka khanka ktanlakaya khaya khayakasta khakha ktakiakawki............... klawna....- kharintafia ktarintafiakallafia khallu ktallktukalltafia khatatifia kt atatifia
kamsiri kharisiri ktarisirikachtafia ....... ktachachafiakatufia khas-sufia ktajafia
killifia khistufia ktistufia....... khita ktitakimsa -....... ktisakikpa khiti ktiuchakitufia khitufia ktithufiakilltlasifia khiwifia ktiyafia................. lchitaria k I itasifia00111=01001OMON khiwiri k t isimira
-- -- khirkhintafia k t i runt afia
......... khitasifia ktitasia
kusa khusa khusa.... khuchi ktuchikumpufia khumula Itt umpufia
kuna khunu khunu.... khunu kturrn
kunani khumuni klunifiakusisifia khuchichasifia ktuchunkafiakutsufia khuyufia klutufiakuti ..,..... ktutiktfrmi khuri k t upha
kursu khurkata k t =am
EJEMPLOS
Kh utan klawnajj utji,Uka iMillan-kayupajj wali ktankftwa,ghitis wayk' lki4yani?
4'044 yogallanakaW niy k t itaSipj j etitajja:jj. Ictiiirlse.i uchunkivra
,jupajjj *AO* k t uchiktskiwa. .
20
E
18
/a] /qh/ /qt/
qa1ltafia qhalltafia qtalltaftaqachuMINMINIMMOININMOINIMOIO qtaahu
gala, qhana qtalaqapufia qhaptafia qt apifia
qamatia qhanafia qt asafia
qarifia qharUru qtarsufia
qarita qhatita qtarsunaqawra qhara ,, qtara(pilaf% qhsslifia I- qtallufia
qapu qhapajja qtapiqawqha qhati cirafiu
qepttafia qhepttafia qteptafia
qepu qhepa qtepiqechtafia qhewtafia qtewttafia
Oilla qhella (Vellaqenaya qhespiyafia ceepiyafiaOMMINIMPINIMMIN qhewifia qtewifia
qellqeri qhepttiri qtepiri- ---- -- qhesi qtewsa........... qhespayafia q'epichafiaqechsufia qhenchachafia qtepsufia
cierari qheri qteRpita.
qolu qholu ceollaqonufia qhomafia citomKfia
qollqe qhona ceopiqotu qtotuqorpa qhoru ceomaqpnciori qholliri qtochuriciollafia qhollifia qt ochufia
qori qhori qtopa,qorumifia qhomantafia citorawttafia
clorpachalla qhochachafia qt omachafia
gollgenifia qhotutifia qtoltintafiaqofia qhonafia citorawa
clota qholli qtowa
EJEMPIAS
ovum! qafiu.#,:btajjsata.
**I! aji c#.04t4wa-0.0414u q t epita
janiu .puralcanikit 1,
gtiorix-yo(4.10:14101.,jj q t Oi!awarupiu .jszna.ch t jiwayapj jeUk k t-avinaj j. q 0404 .
21
19
F /j/ /ii,
tukjafia tukjjahalyrjaha lurjjahat ajaha ttejjefiaphajsa phajjsichhaja chhajjwachhijuha chlejjohapatjankiwa patjjankiwa.
FJIMPIOS
Uka aljjerejj chawli niy tukjjewa.Aka phajjsejj jumajj jutatatilUtajjajj khg patjankiwa.Jichhajj niy samarah urasUjjewa.Aka phajjsejj phajsariwa.Isimajj suma ttejjetati?
Lyurojj visa patjjankima.114hrkusajj chhajarakisal
/Y/
awkiwa aykiwaawicha ayicha?kawu kayasargwa sarUyajutgwa jutnya
EJEMPLOS
iAwkimajj law aykiti?Awichajjajj aych aliwa.Akarojj kayuk jutahajj chlamawa.Ukhamajj sargsaya.
COMBINACIONES: (aw), (ew), (ow), (iu), (11)
AWkinakajj anchhichaw jutapjjaniNayaw awatirejj sargjja.
Jemalew andh jewqte.Pirun wakapajj "ch ejjewm siwa.Mg jaq jutki, Ikhitipachasa?
Uka janqlow jupan utapajja?Yaputjj joceow puri.Qota lakanjj jopoqmorwal jopoqo
Nayajj a4iriu sariArunanthiu wasitat visit-tUr jutsJaniu nunkti.
Mastirti jupajj juts.
QhaturU nanakajj sarasipkta.Aka qolljj fatamarti churaa.
09lerreha
PROLONGACION
EJENPLOS:
(lhartirli saraani.
Tata, mayay jiskttadma.Oaypturojj jutarakitati?,ratan namanisktat janicha?Kt% utan klawnanakajj utji.achhtirojj janiu tiemponlkati.Na jagew jutki, khitIpachasa:Eastirojj akankaskayatati?Nayajj aymar yatichirirakitwa.Qhawqha phajjsis yategEta?
ACENTUACION
EJEMPLOS:
Ch
J
;Ninkharajj jumarurakis chursmajja:Tata, jutatapi.aft jamachtejj jiwakisilChhuy yogalla, jutamehg.
;NayrgrakismayttsmajjaiAsa, muntpi.;Tata Lwisan uwijanakapajj sumanakasg:Ma rat suytlitchha.Arumanthiu juta.
simaimmemoremeammommewmomm
osimmemmilmommorm.....mm
meleassammomenmoodumerimmor
cheqa verdad
muerciaagochichi - carne cocida
chukufia -sentarse deeuclillas
chug platillochulla - rvilla chhulla rocio
VIII PARES MINIMS
chhaqafia extraviarsechhama toscochhankha Asper°
chheqa - alachhejje - 3a. persona del
verbo chorrear
chhitafia - costurar
chhukufia - correr en grupo
IPMMOMPOOMPsIMMMO*OOOOO.M.O4..M...OM
jallu lluviajawifia - untar
jachafia - llorar
jawira rio
20
chtaqafia - got ear
chtama dificilchhankha - caito
chteqa - izquierdachtejje- gris
chtifii - liendrechtichti - mugre (sucio)chqtafia amarrar
chtukufia coser
chlua - agua cristalinachtulla impar
jayu - saljasifia escocerjalafia volarjanira - todavia (adverbio)
21
K kanka - camekaya seca
awaommes10110111
khanka - dsperokhaya - aquel
khatatifia temblar demiedo
khakha - tartamudo
khistufia masticar
khita - mensajero
ktanka - mugrientoktaya vestido endu-
recido por la
suciedad.
klatatifia temblar defrfo
ktakta - rajadura dela piel porel frio
klistufia - pequefio palo
para removerel fog&
khita - vagabundo
401.0.WIPM!INIIMORDOIMOmm
411041111NOWIRRIMMIMiONIONSeNs
al.ON.A..N.MMO.MwadOWIIM
kusa bueno (adv.)kuti vez (adv.)OIMMIMIIIMPOOMON4.10.11.11.10MOM
emwmaillemommollm.mom011hommo
MONINIMMamlim011
khunu - carga para el animalkhunu - nieve
khuchi puerco
L laqa ripidolaqho - musgo del agualawa palolisu traviesolupifia- hacer calor (por efecto de los raps
solares)
Ll llawchhi - emboltura flojallaki - tristezallustta - resbaloso.
ti Inc:n=111a - adentro
marka - pueblo
maLltt afia probar el sabormiiyu curvarautufia sufrir un castigo
N nasa nariznina fuego
P
fiuttu menudo (comb polvo)
pata encima phata - centavopal3atia - recoger poco phallafia explotar
a pocopichafia - barrer phichafia atizar
pitafia fwnar
pisi falto
COSNI"./OWNIINIMPIN1411141ONINDINNONIONIN
phisi gato0 /I4
ktusa chichaktuti pulgaktumu - jorobadoktunu arruga(relativo a telas)
ktuehi alegre
laqta insirido.
laqto gusanolaka bocaliju - completamenteluptifia pensar
lawchti glutinoso
llaphi tibioDusk's. -liso
mancita conidanarqa - carga (que
se Neva bajo los brazosnayttata - prestarmuju -muyufia - dar vueltas
nays - yoaya ya
fiuku - bozal
111181ININEINWOON01.1.1.01111MMIISNOOMOMIN101111110.411.6100110
GIOUPOSOMMOW00~411MWOMMDos.
plitafia tejer conpalillos
e.aeMlIlg.aOeIM.OWFMIMIIIINMOINIOMO
P
pusi cuatro00111111MMINPONIMMOiNOM
Q qala - piedraqacha - hembraqalltafia empezar41110.111MIDaNINNWIND
essemaimmoallqollu --cerrogotu - montOnqori - oro
S sataRa sembarsata - siembrasiku - zampofia
mita - surcoswing% - resbalar
T tanta - reunion
tajja - rajado
111M111111NOSIONIPOINNINIMMIIMINNININI011.1111
tuluna - terminar0111WWWWIININOIMINEWOO01110041101111111
U ukja - a ese lugaruta casauru dia.umiri borrachfnumafia - beberuju tos ligera
22
phoqafta cancelar una deuda ptoqafia despedir eldeeds contenido de
una embolturao cascara porefecto de lapresiOn
phusi - el soplaphuti - chuRo coiido a vapor ptuti - persona pequefta
(sentido despec-tivo)
em/MOINMINDIM10
MW40.00ismemilmwdmilimeolmembammmmerom
........ftwoolooOmileimommmeftsiemmosimmowmae
qhalltafia - echar esparcirqhemifla llevar algo sobre
el hombroqhona un abrazo
qhori este.°
aeala - comp.LItamente
qtacha - cebadilla111411111014MINIIIIIIINOMMOSIPININIIMOMMINVIIMIPOWN
qtemifia torcer
qtoma - limpioqtollu hueroq otu - bocioIIMM11111011111
sarafia - ir
sapa - soloAlla -aftsukta acci6n de poner una cosa sobre otrasusufia cernir
thantha - viejo, usadothanafta - curerthajja estiircol de llama
o de ovejathaqafta - buscar11.10111111111.1111114.1.1MMIM.MOMIMMISIDIPM
thura grueso
ukjjaru - despues deuka esousu - enfermedaduftiri - observadoruthafia poneruyu - corral
t tantta - pant tanafta - fermentarIIIIIIMOMPOMMIMMPOIMMITIOMMEOMONYaMillnyift
ttaqaft romper pitaso hilos
t tura - mastica (el)
W wiktufta vicufia wikuha - medir (con los dedos pulgar y mei:ague)wampu - balsa wanktu conejowayufla ilevar por wanufia - abonar
una proyecci6nwayra viento wajjra cuernowiskhu - abarcas wisttu torcido
Y yatita acostumbrado yamita cosechado de cerealesyanttaffa probar yapttafta - aumentar
23
IV ALTERACIONES FONETICAS DEL SUFIJO "WA"
Por la importancia'y el uso frecuente del sufijo WW1 enfitico aclararemos algunos cam-bios que sufre este sufijo al ser antecedido por una vocal.
a) El sufijo Nan con las palabras que terminan en (a) (e) (o) (u), forman: awa,iwa, uwa.
Ejemplos:
Uka jaqejj jilajjawa.Prfin yoqapajj sums jaqma.maviajj Sara puNiNivjA.Uka wallpalijanqlowa.
Ese hombre es nil, hermano.
El hijo de Pedro es buen hombre.De todas maneras Maria va a ir.Esa gallina es blanca.
b) Cuando las palabras terminadas en (a) (e) y (o) estan acompafiadas por ely sufren la elisidn correspondiente de vocales, terminan en: aw, ew, ow.
Ejemplos:
Nayaw(a) sara.Uka janew(2) apti.PlrUm41) anataski.
Yo ire.Ese hombre ha levantado.Pedro estdjugando.
sufijo "WA"
Los sonidos (aw), (ew), (ow) en aymara se consideran diptongos.
c) Las palabras terminadas en (1), (u) al estar acompanadas por el sufijo "waft y su-frir la correspondiente elisiOn de vocales, terminan ea (iu) y (ti) prolongada.
Los sonidos (iu) y (U) aymara no se consideran diptongos.
Ejemplos:
Jisa, sapakiu purta.Nayajj uwij awatiriu sara.Merit sarta.JuparU churta.
Si, he llegado sola.Yo ird a pastorear ovejas.Ayer he ido.Le di a el.
V REPRESENTACION DE SONIDOS
En cuanto a la representaciOn de los sonidos vocalidos, los sonidos (i) (u) indican queno hay diptongo, y los sonidos (y) (w) que si lo hay. Asi la forms Maria hay que leerlade acuerdo a la siguiente division de silabas: Ma -ri-a; mientras que la forma Mario lasildtica seria Ma-rio. Con este convencionalismo nos ahorramos altaner que hacer use delacento pata serialar la divisidn sildbica..
Los signos Y-W, nos indican tambien cual es el elemento mds debil del diptongo, asi alescribir Dyus, nuestra convencion de sonidos indica que se trata de un monosilabo en elquo el primer sonido vocdlico suena mds debilmente que el segundo con el que forma eldiptongo.
DIALOGO BASICO
24
MAYA UNIDADA
ISKWILAR SARKASA
Piritu Winus tias)tio*.
Tata Lukasa Winus tias Piritu, kamidaki:
Piritu Waliki, jumast tio?
Tata Lukasa Nayas Kawkirus saraskta?
Piritu IskwilarU saraskta; jumast tio?
Tata Lukasa. Nayajj yapurtt saraskta.
Piritu A... Aka jisk'a yoqallast wawamati?
Tata Lukasa Jisa, wawajjawa.
Piritu Kunas sutipajja?
Tata Lukasa Sutipajj Julyowa.
Piritu A... Niy urttjjew tios sarjjd.
Tata Lukasa Waliki. QharUrkam
Piritu Qhartirkamtio.
41 Eh =has regions los ni2ios acostumbran flamer por respeto **tics, tile a todapersona mayor que sea de suniema comunidad, aunque no sean sus parientes.
Unidad
DIALOGO BASICO
YENDO A LA ESCUELA
25
UNIDAD UNO
Pedrito Buenos diasitio.
Don Lucas Buenos dias Pedrito, LcOmo est4s?
Pedrito Bien gracias, 4y ti,tio?
Don Lucas Yo tambien LA donde est6 yendo?
Pedrito Estoy yendo a la escuela, LY tu, tio?
Don Lucas Yo estoy yendo a la chacra.
Pedrito ,Este es to hijo?
Don Lucas Si, es mi hijo.
Pedrito Nue es su nombre?
Don Lucas Su nombre es Julio.
Pedrito Ya.es tarde, me ire.
Don Lucas Bien. Hasta mafiana, Pedrito.
Pedrito Hasta mariana, tio.
28Unidad 1
DIALOG° BASICO
YENDO A LA ESCUELA 418-
Pedrito Buenos dlas)tlo.
Don Lucas Buenos dias Pedrito, ..C(5mo est4s?
Pedrito Bien gracias, LY Ud. tio?
Don Lucas Igualmente, LA donde vas?
Pedrito Voy a la escuela, LYUd. tio?
Don Lucas Yo voy a la chacra.
Pedrito LEste es su hijo?
Don Lucas
Pedrito
Don Lucas
Pedrito
Don Lucas
Pedrito
,/
SI, es ni hijo.
LCOmo se llavA9
Se llama Julio.
Ya es tarde, tic), me voy.
Bien, hasta matiana, Pedrito.
Hasta mafiana, tio.
En las lecciones de este primer nivel damos dos traduccionesLa primora responde al castellano que se oye con frecuencia,profeaLonales, en los departamentos donde se habla el Aymarahabla con espontaneidad y faniliaridad. La segunda respondepeninsular standard.
26
UNIDAD UNO
del didlogo b4sico.incluso en mediosy quechua cuando sea un castellano
Unidad 1
SUPLEMENTO
Jayptukama - Hasta la tarde.fatkama - Hasta luego.
Khitin lyurupas akajja? zDe quien es este
Uka ese
Khaya - aqua
Maya, paya, kimsa, pusi, phesqa.
DIALOGO DE ADAPTACION
Profesor
Eamisaki tata?NayasKunas sutimajja?Kunas jupan sutipajja?Khitin wawapasa?Tata Lukasanwawapati?Kawkitus tata Lukasajj saraski?Jumasti, kawkirus saraskta2
EJERCICIOS DE ESTRUCTURA
1 EJERCICIOS DE REPETICION
00
libro?
Estudiante
Waliki,junasti?
Sutijjajj Pawluwa.Sutipajj Pirituwa.Tata Lukasan wawapawa.Jisa, tata Lukasan wawapawa.Yapurti saraski.
Nayajj iskwilarti saraskta.
SUFIJOS POSESIVOS
"JJA - MA - PA - SA"
Khitin lyurupas akajja?Akajj nayan lyurujjawa.Akajj jumam lyurumawa.Akajj jupan lyurupawa.Akajj jiwasan lyurusawa.
2 EJERCICIOS DE SUSTITUCION
Kunas sutimajja?(jupana) ------?
(*Yana)(jam)
0.00000811040000?
000.0000000100010?
Akajj jupan lyurumati?jupan
jiwasannayan
f)
Kunas sutimajja?Kunas sutipajja?Kunas sutijjajja?Kunas sutimajja?
Akajj jupan lyurunati?Akajj jupan lyurupati?Akajj jiwasan lyurusati?Akajj nayan lyurujjati?
27
Unidad 1
28
3 EJERCICIOS DE FREGUNTAS RECO1YBINADAS
Khitin wawapas khayajja? (Nayana)Wawamati? (3 isa)
Khitin lyurupas akajja? (Pirituna)Piritun lyurupati? (Jisa)Khitin lapisapas ukajja? (Juman)Lapisajjati? ( jisa).
Kunas sutimajja? (Julyo)
Kunas jupan sutipajja? (Lukasa)Kunas sutijjajja? (Pawlu)
Kawkirus saraskta? (Iskwilaru)Jupajj kawkirus saraski? (Yapuru)
Nayan wawajjawa.Jisa, wawajjawa.Piritun lyurupawa.Jisa, Piritun lyurupawa.Juman lapisamawa..Jisa, lapisamawa.
Sutijjajj Julyowa.Jupan sutipajj Lukasawa.Sutimajj Pawluwa.
Iskwilartt saraskta.
Jupajj yapurtt saraski.
GENERALIZACIONES
A SUFIJOS ENFATICOS
Enfaticos Primarios Ebfaticos Secundarios
*
[AfirmativoWA
INegativo
SA\Interrogativos
TI(
JJA
STI
Al hablar casteliano, si queremos dar mayor enfasis a una palabra; por lo general seaumenta el volumen o se cambia el tono de la voz; sin embargo en Aymara son estossufijos enfaticos los que deeempefian tal funci6n.
EJMELOS:
Piny sari.Pirojja
En el primer ejemplo, Pedro ileva el sufijo "WA ", por lo tanto la palabra Pedro tienemayor dnfasis que el verbo Baratta.
En el segundo ejemplo es el verbo el que lleva el sufijo "WA ", por consiguiente elmayor dnfasis recae en el verbo y no en el sujetoi (Pedro),
El sonido consonantico del sufijo wa se ha vocalizado al elidirse el sonido vocilico
a. Esto explica el alargamiento de la vocal precedente u. Esto ocurre siempre que
el sufijo wa va precedido por el sonido vocalic° u.
91 Unidad 1
29
Los sufijos eagticos en aymara son de dos clases:
I DE ENFASIS PRIMARIO:
Subrayan la forma sobre la cual recae el mayor enfgsis. Estos sufijos primarios
son: "WA ", "SAD y "TIP.
a) Sufijo enfgtico "WA ": Se emplea s6lo en oraciones afirmativas y negativas.
EJEMPLOS:
Sutijjajj Pawluwa. Me llamo Pablo.Janiu suti j jaj j ~Pawlkiti. Mi nombre no es Pablo.
b) Sufi jos enfgticos SA y Se emplean solo en oraciones interrogativas.
1) "TI" se emplea s6lo en oraciones interrogativas que esperan respuesta afirmativay negativas. (si o no)
UMW:Sutimajj Pawluti? LTe llamas Pablo?
2) SA se emplea en las demgs oraciones interrogativas.
Este sufijo suele it ahadido a formas interrogativas y sus variantes como:
EJEMPLOS:
Kawkirus saraskta?Khitin lyurupas akajja?Kunas sutimajja?
Kuna quekhiti quienkawki d6ndeqawqha cug.nto
kunapacha cugndo
&A dande mutes yendo?
1,Del quien es este libro?LCamo to llamas?
NOTA: En una misma oracion nunca ocurre mis de un sufijo de gnfasis primario.
II DE ENFASIS SECUNDARIO:
Sefialan la forma sobre la que recae un gnfasis menor que el sefialado por los sufijosde &fasis primario. Estos sufijos son jja, sti. El sufijo jja puede ocurrir en
una misma oracion dos o mas veces.
EJEMPLOS:
Sutijjajj Pamluwa. Mi nombre es Pablo.Jumansti? Nayan sutijjajj Pirua. LY el tuyo? El no es Pedro.
Unidad 1
30
B DESINENCIAS 0 TERMINACIONES VERBALES DEL TIEMPO PERFECTIVO PRESENTE
Todas las terminaciones del tiempo perfectivo presente son fuertes, es decir hacendesaparecer, la tiltima vocal del radical.
Por ejemplo tommos la forma infinitiva del verbo SARA1 A1 quitemos ha, y queda elel radical verbal SARA. Si este radical verbal pierde su 1ltima vocal al afiadir-sele un sufijo; el sufijo afiadido es fuerte,
EMPLOS:
Terminaciones verbales del Perfective Presente
Naya
Juma
Jupa
Jiwasa
Sar
ta .... twa*
ta ..... tawa
i - iwa
tan _ tanwa
4e Al afiadir el sufijo WA a la terminaci6n de la la. persona resulta fttwall y no 'tame.
C PROGRESIVO CONTINUATIVO PRESENTE
Esta forma progresiva indica que la acci6n estet en pleno desarrollo. Se obtieneesta forma progresiva agregando al radical verbal los sufijos SI-KA. El sufijoKA es fuerte.
Naya
Juma
Jupa
Jiwasa
sarask
ta twa
ta tawa
i iwa
tan tanwa
33Unida 1
31
D SUFIJOS POSESIVOS 410, "PAH,
NOTA:
Estos sufijos indican quien es el sujeto poseedor
Nayan(a)
Jupan(a)
Jupan(a)
Jiwasan(a)
lyuru
llama
mawa
22:14a
sawa
a) para expresar la posesi6n en aymara bastan los sufijos jja (poseedor la. pers.)ma (poseedor 2a. pers.)
pa (poseedor 3a. pers.)sa (poseedor jiwasa)
b) cuando ademgs de los sufijos posesivos anteriormente indicados, ocurren lospronomtres personales acompafiados del sufijo na, queda expresado enfAticamenteel sujeto poseedor.
c) para ayudar su memoria, fijese que los posesivos ma, pa, sa, coinciden con laintim silaba del pronombre personal correspondiente al poseedor.
E SUFIJO NOMINAL ultUn (clan)
Este sufijo entre otras funciones que despues estudiaremos, indica hacia ddnde unose dirige en su movimiento o hacia qui& es dirigida la acci6n.
EJEOLOS:
Kamkirus saraskta?Iskwilartt saraskta.
Lukasarit wisitta.
006nde estas yendo?Estoy yendo a la escuela.He visitado a Lucas.
Unidad 1
DIALOGO BASICO
32
ALWIRTUMPI JUSI ANTI
PAPA UNIDADA
Alwirtu Jusia, kawkits jutaskta?
Jusia Tiajjan utapat jutaskta.
Alwirtu MasUrojj iskwilar sartati?
Jusia Jisas sartwa, Jumasti kunats jan sarkta?
Alwirtu Kunalaykutejj sapakiu utajjar kirasta.
Jusia Planamastiskawitinkisa?
Alwirtu Chukiagunkiwa.
Jusia A... KunUrus sari?
Alwirtu Walttrti saris JichhayptU purini.
Jusia Ukhamajj qharUrojj iskwilar saranamaWa.
Alwirtu Jisas saraflajjawa.Jusia uKhafriajj isKwi law j; k;si t71,4foi.
Alwirtu Walikii iskwilan
Unidad 2
:15
DIALOGO BASICO
ALBERTO Y JOSE
Alberto Jose, ,De donde estas viniendo?
Jose Estoy viniendo de su casa de nil tia.
Alberto LAyer has ido a la escuela?
Jose Si, he ido. poilque no has ido?
Alberto Porque me he quedado solo en ni casa.
Jose LY to mama Onde esta?
Alberto Est4 en La Paz.
Jose AO.. Nue dia ha ido?
Alberto Ha ido antes de ayer y va a llegar
Jose Entonces =Rana tienes que ir a la escuela.
Alberto Si, tengo que ir.
Jose Entonces nos vamos a encontrar en la escuela.
Alberto Bien, nos vans a encontrar en la escuela.
36
33
Unidad 2
DIALOGO BASICO
ALBERTO Y JOSE
Alberto Jose, 1,De dande vienes?
Jose Vengo de casa de ni tia.
Alberto 4,Fuiste Ayer a la escuela?
Jose Si, y to gor que no fuiste?
Alberto Porque me quede solo en casa.
Jose itdnde esti to maid?
Alberto En La Paz.
Jose IAN Aue dia se marcho?
Alberto Se fue anteayer yllegari mahana.
Jose Entonces mama tienes que it a la escuela.
Alberto As/ es.
Jose Entonces nos encontraremos en la escuela.
Alberto Bien, nos encontraremos alli.
37
34
Unidad 2
3'5
SUPLIDNENTO
Jila, kullaka, tfantla: mancita: juntitima: marka.Kunapacha, sum: jachla: jiskta: Mwrimpeita.Utjasifia: qamafia: utjafia: luraha: yateciaila01yatichafia: unafia: manq'afia: trawajafia.
Kawkinkis jilamajja?Kullakajjajj Chukiagunkiwa.Jilanakajjajj Chuklagunkapjjewa.'rant' muntati?Manqta muntati?Juntliun muntati?
Jilajjajj markanAka lyurojj sumawa.Kunapachas purta?Walura purtaAka lyurojj jachfawa.
Aka lyurojj jisklakiwa.KawkLns qanta?Kuchawambam qamta.Kawkins utjasta?Kuchawambast utjasta.Chukiagun trawajta.Aymar sum yatichaflamawa.QharUrojj kun lurafiamisa?
Ayaimaryateciariajjawa.MasUrojj markan umta.Mastrojj markan mange ta.
JichhUrojj wall lupiwa*JichhUrojj wali thayawa.
DIALOGO DE ADAPTACION
Kawkits Jusiajj jutaski?Junasti kawkits jut-ta?Mastrojj iskwilar jut-tati?Kunats Alwirtojj jan iskwilar sarki?Kawkinkis Alwirtun mamapajja?Manamasti: kawkinkisa?KunUrus Alwirtun manapajj Chukiagur sari?WalUrojj iskwilar jut-tati?QharUrojj jutaftamati?
LDOnde esta to hermano?Ni hermana esta en La Paz.Nis hermanos estan en La Paz.Quieres Ran?,Quieres comida?,Quieres desayunoYNi hermano esta en el pueblo.Este libro es bueno.LCued:ndo has llegado?
He llegado ayer.Este libro es grande.Este libro es pequefio.
pande vives?Vivo en Cochabamba.06nde vives?Vivo en Cochabamba.Trabajo en La Paz.Tienes que easefiar bien el aymara.Nue tienes que hater marlana?Tengo que aprender el aymara.Ayer he tornado (bebido) en el pueblo.Ayer he conddo en el pueblo.
Hoy hace calor.Hoy hace frio.
Tiopan utapat jutaski.Nayajj utajjat jut-ta.Jisa, iskwilar jut-twa.Kunalaykutejj sapakiu utapan kirasi.
Chukiagunkiwa.Namajjajj markankiwa.WalUrti sari.
Jisa, jut-twa.Jisa: jutafiajjwa.
* LUPI: Se refiere solanente a la luz o calor del sol.
$3 01Unidad 2
ZrYePT1111
.-envcrvilvCcdvvic JETTRIPI eradvgvCcdvqmp avutolgI esmvulvgvgcdripc aviTn4sI .pjtvcrvikreccbcivq.nP avIrmisi
osvccugvprdvanT unN Noanavqb ivsysvgvccdvanT un4 Pcoanavqb LvevdvguNdvani un4 PCoanavqb osviavgvccdv.Ini un4 pPoanavqb
sc
ilmilimwOMIWOMOMMINIVIWOMOMMOMOOMMINO
...100010=11100.1.
(eNvuetz)
(elretrednc)
(oretreturir )
'emmrcuPPCdvqnr avITKIPI
.41mOoloorsemmommemlidmemenwomeminmeminfteameolwro
L.o.........M.00011000......041111110.011.111
(vxvuvu)
(wpm svratTP )
(elremdnc) LvvemvueNdvanT un4 p?oandivqb
SITMOSZEd aa SOIDIREIS
vmvsvuvCrdvays avNavm ppvlivuvsvmTr
vmvdvverpdvays avxavm gpv4vuvdne vmmmvvecrdvays avxavm cp.exvuumnr
-emvPpvuendvays av4avm MG:W=8N tvsvmmuvppdvays aplmv4 cpoanavqb
vs 'Ed gva 41aPc saillsasod sopuns
"EAUSEUENARaq. NESEMTr "andEUENMEaq PPEMBT6E
UMMNWETVMR.14 rpv&N vpremvipPvmvaq pp.emnr
-ewe svuebe TeS. .retUgE UMS "eAVdEIT094eS arm& ums eumvavgvbsqvii: aviuke ums
-ebrefTembeTeg amte ums
LesvUvuvanT unN CCoanavit
Lvsysvvvani un4 cCoaDreq0 Lvsvdvuvani unN Proanavqb
Lvsemvuvani unx proanavqb
NoioLladau HQ SOIDIOIErg e
aopvvcreanTd yNd 0APIPTJui
010.114110111 1111111.10111N.MMONIIIIMINOMOIO
CpvsexT2 ppm-eq.-6u
-emvmvimpvmvaq. Nvarnr
oweime...mommimemmenowommommonom (vswircp)
(vdnc) dIMWIMMIP.IIMPIOPIIIINMIOROM.M.OFI.MONIM.MMIOOMV
......0MIMMINO110. ( )
evmvqvgvhneR avmAt mns
LIIMPUIP.I.10001~015.14......00111. (aRett) 44.0......101.00=aNIMMOM110 (vsvmp)
lemeipm.00.1MOIMPIMONDENIO (VdhP )
Lusvmvuvani un4 rcoapivqb
SYNC:1MM NOIWILIMS
Noargeo ccoanavo ppoanavo Noargett Noanavo
NOMIadall aa somiomra
Noiovoriao 'vs gva 'vrr
SOAIMSOd SWIRS OAUINLINI
I
vunIonmsa Ha soioiouara
9
Venufl
smusq.aus aurpoisT cvsub
..enTires aviTm4sT '-esTr
asiTm4sT cssTr
-enqaus asiTimeT tvsTr
LTP4xes anYtoteT ccoallsq4
amasam oAmpactuaa
-ercomvustioTqag avags 'ssTr
-emsmusccdscsmmag 'ssTr
smerrsuebaqvg mns ssTr smysstseccdsInc cssTr
*stivedsgeass asiTm4sT '-esTr
-emsdsguass amm.49T Prsdnr -exercsgsbaTat asmgs '-esTr
wrefTwebaqult avuute Ccoanavit
-emsuouvays asiTm4sT gssTr spiscpsusass asiTm4sT "-esTr
ymscp-eusCsmsaq. 'ysTr
-emiscpsgsbaq-eg asmgs -esTr
L-essmsusPfdsant un4 cpeanasqb I,s9scisuspcdtass app re4 No./DI-KO Lvmmemppdvays aTqms4 cCoanasub
LysumeueNdstlowa un4 Proanastib
LvssmsgepPdvant un4 croanasub
-emessueNdsbaq-ag inns asmgV zsgedsusccdsass aT4m.s4 Pcs.4-euedur
&Tgymuusgdsp-emeaq. pros-Fun-I
-emsPcsusrcd-exes asum4sI LtissmeuuNdvant unq Noanave)
-emss-egscrdsgsmsaq. Noana-ettb CreTeuesunTr -abisssusP-emsaq. Proanasqb PP-es-enTr
-emsdsveccdsCsmsaq. croanavqb pe4susdnr -ammdsgsNmsaq. Proanasqb pcsdnr
-ememsveurdscsmsaq. Ppoanasqb Pcs4vus-anf
-am musTrecsweaq. rcoanreqb C NUltlr -erisCcsip[Tdsremsaq. Ppoanasqb Pcs4-eusN
-enisccsuoccsmvaq. ccoanasqb cc-egsv
(upTo-enuTquoo)
Le
NOIOIMEIT SOIDIDMES 8
LTTecregutiowa xemgv iTivergsgsrc&Csusaq Proagasqb
LT' smvuebag-ag urns asmgv
LT'S essgeccdspc PPoanastib
(esTp) &TTed.oupasslueTTA-4sI
(nasiTm4sT) IsTedsguaesaT4ms4 prednr (esTf) 4wearnambaqut asmgv
(sgsbaTeg atuLte)
'eccoanavtib SVEUMEMIT unH
SVIMIDEIld soioiouara L
sionosa st a it anb sauaTq. "Ts
'stoups° ET aT anb auaq. 'Ts asc-eqsaq. anb auaq. 'Ts
uttspcssebaqug am& c'esTil
Lsumzum 'spa aaveq anb uauaTq. 9n1j?
&swum sorra at anb uauaT4 apupp v?
ouellym spa aT orb uallatq apu9p v?
L'eueuen *spa asuasuo anb uauaTq. 9nb? L-essmsgspcdvanT unx [Taming?)
MOIDODMI SG SOIDIOWS 9
esmsswebaq-el tuns aumtv ossdsvuxes appis4 psdnr
cpsuregersoeaq. pcssTuni isliveNsgsaus mum's'
ossampanT um4 gPoapasqb
ousEmnm as OIRVO 5
cp-oretresvATp
---_-_---__--- pc-esvne Pcsofetrednr
cp.ednr
--------------- - ---.- PPE4VUEUEnf
~11.4114INAMOMMOOMMON401.041110.0010.1.11410 pr-emnr
sm-errsuscupreaq. Ccoan.c-eub crsteN
VNOSIEd as moionmans ou SOIODERPH
9 EJERCICIOS DE SUSTITUCION SIMPLE
Sapakiu utajjan kirasta.utajjan trawajta.utajjan lurta.utajjan utjasta.utajjan ganta.
11MON1.0.1101.0.11114111M
411/1110IIMIIIMMIN101111110
N N S111111.11011.M1IIMME0110
Kawkins jumajj qamta?trawajta?
umta?
4111.411.1.1.11114111011
sim.M....~Ommmimmoomims.
4110.1110110MOD00O utjasta?mcang I t a?
Jilajjajj kuchawamban utjasi.trawaji.yatichi.kirasi.
Mangle.yatege.
41......mmammmemimmo1111111101111
0111111.0MIMIP0010.0010111108.11......0111..01041,0411.11.0011POW.,,...
10 EJERCICIOS DE SUSTITUCION DE PERSONAS
Kuns munta?
Ttant' munta.(Jupa)
(Juma)
(Jiwasa)
Nayajj kuchawamban trawajta.Kullakajjajj eleamerersanyo...........
jumajj---__-__--_-__------Jiwasajj 4110EM41.0010~011.MOOMM
Sapakiu utajjan kirasta.Sapakiu utajjan trawajta.Sapakiu utajjan lurta.Capakiu utajjan utjasta.Sapakiu utajjan qamta.
Kawkins jumajj gamta?Kawkins jumajj trawajta?Kawkins jumajj umta?Kawkins jumajj utjasta?Kawkins jumajj mancilta?
JilajjajjJilajjajjJilajjajjJilajjajjJilajjajjJilajjajj
kuchawambankuchawambankuchawambankuchawambanKuchawambanKuchawamban
Kuns munta?
'Dant, munta.Tlantl nuni.Vent! 'manta.T' ant' muntan.
utjasi.trawaji.yatichi.kirasi.mangle.yatege.
38
Nayajj Kuchawamban trawajta.Kulaakajjajj Kuchawamban trawaji.Jumajj Kuchawamban trawajta.Jiwasajj Kuchawamban trawajtan.
SUFIJO "PJJA" PLURALIZADOR EN PERFECTIVO PRESENTE
11 EJERCICIOS DE REPETICION
Jisa,Jisa,Jisa,Jisa,Jisa,Jisa,Jisa,Jisa,
nayajj iskwilar sartwa.nanakajj iskwilar sarapjjtwa.jumajj iskwilar sartawa.jumanakajj iskwilar sarapjjtawa.jupajj iskwilar sariwa.jupanakajj iskwilar sarapjjewa.jiwasajj iskwilar sartanwa.jiwasanakajj iskwilar sarapjjtanwa.
12 EJERCICIOS DE SUSTITUCION DE NUMERO Y PERSONA
Junt 'Um munapjjtati?(Juma)
(Jupa)
(Jupanaka)
mommi.nowsww.mmempmoloammq
41.11111111011110,....01111?
01.?
Juntutim nunapjjtati?Junt'tim muntati?
Juntlitm nuniti?
Juntlitm munapjjeti?
Unidad 2
39
EJEROICIOS DE SUSTITUCION DE NUM° Y PERSONA (Continuacion)
Nayajj wa,lLirii purta.
Nanakaj j
JumajjJ-umanakajj
Jupanakaj j --------
Jiwasajj ----------Jiwasanakajj
,411001110.1110.0
Jilajjajj Kuchawamban trawaji.jupanakajj --------------- - --
NayajjNamalajjJumajjJumanakajj
simplm...wwwm ------
Mili~lOmIooMO.OUOwgp....moOdellw010111.MIND =1041MONOONO.IMIMNDOMIllami. =MONO
Jiwasanakajj-- - -- ----- - ---_-
Mastirojj iskwilar sarapjjtati?(juma) _------___-_______--__?
(Jupanaka)jiwasa)
(Jiwasanaka)(thyT)
(Tanaka) ---Nanakajj Kuchawamban utjasipjjta.KullakajjajjJuma nal-raj j
Jiwasanakajj WIIIMIWOMMO.10.111.11.s0110114.1411M
NayajjJiwasajj
trUpanakaj j
Armajj-_--_--_--------_______-_
13 CAMBIO DE NUZZO
Kawkins utjasta?Kuns munta?Kuns mastirojj lurta?
Kunapachas puri?Kuntirus sari?
Mastirojj iskwilar sartati?Junt muntati?Waltirojj jupajj trawajiti?W'altirojj jiwasajj jut-tanti?
Nayajj waltirti purta.
Nanakajj waltiru puripjjta.
Jumajj waltirti purta.
Jumanakajj waltrU puripjjta.Jupajj waltirti puri.
Jupanakajj waltirti puripjje.
Jiwasajj waltirti purtan.
Jiwasanakajj waltirti puripjjtan.
Jilajjajj Kuchawamban trawaji.Jupanakajj Kuchawamban trawajapjje.Nayajj Kuchawamban trawajta.Nanakajj Kuchawamban trawajapjjta.Jumajj Kuchawamban trawajta.Jumanakajj Kuchawambar trawajapjjta.Jiwasajj Kuchawamban trawajtan.Jiwasanakajj Kuchawamban trawajapjjtan.
Mas tiro j j
Mastiro j j
Mastirojj
Mastirojj
Mastirojj
Mastirojj
Masttroj j
iskwilariskwilariskwilariskwilariskwilariskwilariskwilar
sarapjjtati?*sartati?sarapjjeti?sartanti?sarapj jtanti?
sart-ti?sarapjjt-ti?
Nanakajj Kuchawamban utjasipjjta.Ktilakajjajj Kuchawamban utjasi.Jumanakajj Kuchawamban utjasipjjta.Jiwasanakajj Kuchawamban utjasipjjtan.Nayajj Kuchawamban utjasta.Jiwasajj Kuchawamban utjastan.Jupanakajj Kuchawamban utjasipjje.Jumajj Kuchawamban utjasta.
Kawkins utjasipjjta?Kuns munapjjta?Kuns 'masttrojj lurapjjta?Kunapachas puripjje?Kuntirus sarapj je?
Mastiro j j iskwilar sarapjjtati?
Junt t tim munapj jtati?
Waltirojj jupanakajj trawajapjjeti?Wa2tirojj jiwasanakajj jutapjjtanti?
* El sufijo interrogativo ocupa el mismo Lugar que el sufijo "WA" en las termina-ciones verbales: twa = t-ti; tawa tati; iwa iti; tanwa = tanti.
42 Unidad 2
CAMBIO DE NUEERO (Continuaci6n)
Jisa, masUrojj iskwilar sartwa.Jisa, juntiUm muntwa.Jisa, jupajj utajjan kirasi.Jisa, Kuchawamban trawaji.Jisa, Chukiagun qamta.
14 EJERCICIOS DE TRADUCCION
Kuns masUrojj lurapjjta?LQu6 han tornado ayer? (Uds.)
4D6nde fueron ayer? (Uds.)
,D6nde han ido ayer? (ellos)
LEdnde viven ellos?LQud hiciste ayer?
Kunapachas Chukiagur sarapjje?LCuando fueron a Cochabamba?NO dia fueron a Cochabamba?Liclu6 dia has ido a La Paz?
LCudndo has ido a La Paz?
Junt !Um muntati?,Quieres pan?Nuieres comida?zAgieren desayuno? (Uds.)
NMieres desayuno?
15 EJERCICIOS DE PREGUNTAS Y RESPUESTAS
iCawkins qamba? (Kuchawambana)
Kuns munta? (jumetima)
Mastirojj kuns lurta? (aymar yateqafia)
Tata Lukasajj kawkirus sari? (yapuru)WalUrojj kawkins manqtta? (utajjana)Kunapachas jilamajj puri? (walUru)Kuntirus kullakamajj .Chukiagur sari?
(mu-am)
Juntftm muntati?Mastirojj iskwilar sartati?Mastimjj jiwasajj jut-tanti?Tatamajj Chukiagut puriti?Nayajj nasUrojj aymar yaticht-ti 2
Kawkins jumanakajj trawajapjjta?(Chukiaguna)Kawkins jupanakajj utjasipjje?(Kuchawambana)Kawkirus masUrojj sarapjjta?(narkaru)
Kuntrus jupanakajj puripjje?(maaUru)Kuns jumanakajjmnnapjjta?(juntlUma)
40
Jisa, masUrojj islaar sarapjjtwa.Jisa, junt'Um munapjjtwa.Jisa, jupanakajj utajjan lirasipjje?Jisa, Kuchawamban trawajapjje.Jisa, Chukiagun qamapjjta.
Kuns masUrojj lurapjjta?Kuns masUrojj unapjjta?-Kawkirus masUrojj sarapjjta?Kawkirus masUrojj sarapjje?Kawkins jupandkajj qamapjje?Kuns masUrojj lurta?
Kunapachas Chukiagur sarapjje?Kunapachas Kuchawambar sarapjje?Kuntirus Kuchawambar sarapjje?Kuntirus Chukiagur sarta?
Kunapachas Chukiagur sarta?
Junt muntati?T !ant muntati?Mang! rauntati?Juntitim munapj jtati?
Junt muntati?
Kuchawamban qamta.Junt'Ummunta.MasUrojj aymar yateqta.Tata Lukasajj yapurU sari.WalUrojj utajjan nanceta.Jilajjajj walUrU puri.Kullakajjajj masUrU sari.
Jisa, muntwa.Jisa, sartwa.Jisa, jut-tanwa.Jisa, puriwa.Jisa, yatichtawa.
Chukiagun trawajapjjta.
Kuchawamban utjasipjje.
Markard sarapjjta.
NlasUrU puripjje.
JuntiUm munapjjta.
Unidad 2
41
FRASES UTILES
Jichharojj wadi lupiwa,JichhUrojj wall thayawa.
Kunats masUrojj jan jutkta?*plaimaula jarilu klasejj utjkiti.**
SUFIJO NOMINAL LOCATIVO
16 FJERCICIOS DE REPETICION
Hoy hace mucho calor.Hoy hace mucho frfo.
,Por ou6 no viniste ayer?Porque no hay clases.
"NA" (debil) "EN"
Kawkins utjasta:***Akan utjasta.Kuchawamban utjasta.Kawikins ttantajj utji:Akan ttanttajj utji.
17 EJERCICIOS DE SUSTITUCION SIWLE
Kuchawamban utjasta.Akan wmatsmomsamlimma
Chukiagun -Santa Krusan - -
L Kaka,kalan
1 EJERCICIOS DE TRADUCCION
Kawkins utjasta?LD6nde trabajas?LD6nde hay pan?Odnde hay chacras?LD6nde tomaste desayuno.?
Odnde aprendiste aymara?
Akan utjastalYo trabaho aqui.Yo trabajo en La Paz.Yo trabajo en Cochabamba.Hay pan en case..
Yo vivo aqui.
KUchamamban utiasta.Akan utjasta.Chukiagun utjasta.Santa Krusan utjasta.Kalakalan utjasta.
Kawkins utjasta?Kawkins trawajta?Kawkins tiantlajj utji?Kawkins yapojj utji?Kawkins juntitim umta?Kawkins aymar yateqta?
Akan utjasta.Akan trawajta.Chukiagun trawajta.Kuchawamban trawajta.Utan tiantlajj utji.Akan utjasta.
KUNAMSA: PregUnta el motivo o causa de una accion (Por que.../)
4t* KUNALAYTUTEJJ: Responds a dicha pregunta, seguida por la causa o motivo de laacci6n. ( Porque...)
*3H N6tese que el sufijo "NA" siempre pierde su vocal antes de los sufijos enfaticos.
44 Unidad 2
otvA"
SUFIJ06÷ SUFIJO LOCATIVO IIKAn (fuerte) IIESTARIt
(Primera y segunda persona singular y plural)
19 EJERCICIOS DE REPETICION
Jisa, nayajj iskwilarnktwa.Jisa, nanakajj iskwilankapjjtwa.Jisa, jumajj iskwilanktawa.Jisa, jumanakajj iskwilankapjjtawa.
20 CAMBIO DE NUMERO
Jisa, nayajj iskwilanktwa.Jumajj iskwilanktati?Jisa, nanakajj iskwilankapjjtwa.Nayajj, iskwilankt-ti?Jisa, jumanakajj iskwilankapjjtawa.
21 EJERCICIOS DE PREGUNTAS Y RESPUESTAS
Jumajj iskwilanktati?Jumanakajj iskwilankapjjtati?Nayajj iskwilankt-ti?Nanakajj iskwilankapjjt-ti?
42
Jisa, nanakajj iskwilankapjjtwa.Jumanakajj iskwilankapjjtati?Jisa, nayajj iskwilanktwa.Nanakajj iskwilankapjjt-ti?Jisa, jumajj iskwilanktawa.
Jisa, iskwilanktwa.Jisa, iskwilankapjjtwa.Jisa, iskwilanktawa.Jisa, iskwilankapjjtawa.
Teroera persona singular y plural, ujiwasa nosotros;grupo manor; "jiwasanaka" noso-tros grupo mayor.
22 EJERCICIOS DE REPETICION
Kawkinkis tatamajja?Tatajjajj Chukiagunkiwa.Kullakamajj iskwilanktwa.Jupanakajj iskwilankapjjewa.Jiwasajj iskwilanktanwa.Jivrasanakajj iskwilankapjjtanwa.
23 EJERCICIOS DE SUSTITUCION
Jilajjajj Chukiagunkiwa.yapunkiwa.
iskwilankiwa.Kuchawambankiwa.110.00.0.111MAIDIM
--------- utajjankiwa.
------------ Santa Krusankiwa.
Jilanakajjajj Chukiagunkapjjewa.------------- Kuchaxambankapjjewa.------------- Santa Krusankapjjewa.
-- Harkajjankapjjewa.akankapjjewa.iskwilankapjjtwa.
10.1100.1100111111111011
M0.1410.0.141000VIONIIINMWOM
minaOmmommommosoMmommliMmemil
JilajjajjJilajjajjJilajjajjJilajjajjJilajjajjJilajjajj
Chukiagunkiwa.yapunkiwa.iskwilankiwa.Kuchawambankiwa.utajjankiwa.Santa Krusankiwa.
JilanakajjajjJilanakajjajjJilanakajjajjJilanakajjajjJilanakajjajjJilanakajjajj
Chukiagunkapjjewa.Kuchawambankapjjewa..Santa Krusankapjjewa.narkajjankapjjewa.akankapjjewa.iskwilankapjjtwa.
Unidad 2
24 EJERCICIOS DE TRADUCCIuN
Kawkinkis jilanajja?,D6nde ester tu papg?
06nde ester tu hermano ?,D6nde ester tu hermana?
,D6nde ester el hermano de Pedro?6D6nde ester el hermano de Alberto?
LDOnde esti la mama de Jose?
Jilanakajjajj chukiagunkapjjewa.Mis hermanos estdn en Santa Cruz.Mis hermanos estdn aqui.Mis hermanos estdn en Cochabamba.Nis hermanos estan en nil pueblo.Ni hermano ester en La Paz.
25 CAMBIO DE NUNERO
Kawkinkis jilemajja?Jilajjajj Markankiwa.Jilamajj iskwilankiti?Kawkinktans jiwasajja?Jiwasajj iskwilanktanwa.
26 EJERCICIOS DE PREGUNTAS
Kawkinkis tatanajja? (markajjana)Kawkinkis Ptrun kullakapajja?(Chukiaguna)
Kawkinkis tata Lukasajja? (yapuna)Kawkinkapjjes jilanakamajja?(markajjana)
Tatamajj akantkti?Kullakamajj iskwilan iti?Mhmamajj markanankiti?Jilanakamajj Chukiagunkapjjeti?
Jumajj iskwilanktati?Jilamajj akankiti?Jilanakamajj narkanankapjjeti?Jumanakajj iskwilankapjjtati?Jiumsanakajj iskwilankapjjtanti?Nayajj iskwilankt-ti?
KawkinkisKawkinkisKawkinkisKawkinkisKawkinkisKawkinkisKawkinkis
jilapajja?tatamajja?jilapajja?kullakamajja?Ptrun jilapajja?Alwirtun jilapajja?
Jusian mamapajja?
43
Jilanakajjajj Chukiagunkapjjewa.Jilanakajjajj Santa Krusankapjjewa.Jilanakajjajj akankapjjewa.Jilanakajjajj Kuchawambankapjjewa.Jilanakajjajj markajjankapjjewa.Jilajjajj Chukiagunkiwa.
Kawkinkapjjes jilanakamajja?Jilanakajjajj markankapjjewa.Jilanakanajj iskwilankapjjeti?Kawkinkapjjtans jiwasanakajja?Jiwasanakajj iskwilankapjjtanwa.
Tatajjajj markajjankiwa.Ptrun kullakapajj Chukiagunkiwa.
Tata Lukasajj yapunkiwa.Jilanakajjajj markajjankapjjewa
Jisa, tatajjajj akankiwa.Jisa, kullakajjajj iskwilankiwa.Jisa, nanajjajj markajjankiwa.Jisa, jilanakajjajj Chukiagunkapjjewa.
Jisa, mnayajj iskwilanktwa.Jisa, jilajjajj akankiwa.Jisa, jilanakajjajj markajjo:nkapjjewa.Jisa, nanakajj iskwilankapjjtwa.Jisa, jiwasanakajj iskwilankapjjtanwa.Jisa, junajj iskwilanktama.
SUFIJO NOMINAL "RU" DIRECCION
27 EJERCICIOS DE REPETICION
Kawkirus saraskta ?Iskwilarti saraskta.Markarti saraskta.
Mastirojj iskwilar sartati?
Jisa, iskwilar sartwa.
46Unidad 2
28 EJERCICIOS DE SUSTITUCION
IskwilarU saraskta.yapurli
Markara ----------KuchawambarU -----ChukiagurU -------
MasUrojj iskwilar sartati?markar
------- Kuchawambar ------?=e100111 yapUrit w1111101...011110111.0?
EJERCICIOS DE REEKIAZO
MasUrojj Runs jumajj lurta?walurodj
------- jiunianakajj ----?--------------- yateqapjjta--___-_-_ dupajj
mangleLunisajj
Kawkins jumajj utjasta?---------- trawajtag--?
jupajj ----?
Richawanban ----------?qami
nanakajj --?
30 EJERCICIOS DE TRADUCCION
Khitin lyurupas akajja?LIDe quien es este laj5iz?ODe quien es este nine?,De quien es esta chacra?
Qhartirojj kun luraffamasa?
Nue tienes que aprencier maffana?LQue tienes que trabajar manna.?LQue tienes que ensefiar =liana?
Kawkins qamta?ddnde estAs yendo?
LA &Slide has ido ayer?
LDOnde vives?006nde has tornado desayuno?
LD6nde trabajas?LCuendo has llegado?
dia has llegado?
Aka lyurojj sumawa.Este libro es grande.Este libro es pequefio.
Este libro es bueno.
44
Iskwilartt saraskta.YaprU saraskta.Markarti saraskta.
KuchawambarU saraskta.Chukiagurti saraskta.
MasUrojj iskwilar sartati?Masttrojj markar sartati?
MasUrojj Kuchawanbar sartati?Mastfrojj yapur sartati?
MasUrojj kuns jumajj lurta?Walitrojj kuns juMajj lurta?Walttrojj kuns jumanakajj lurapjjta?WaIttrojj kuns jumanakajj yateqapjjta?Waltiro j j kuns jupajj yateqe?
Waltirojj kuns jupajj manql.e?
Lunisajj kuns jupajj mangle?
Kawkins jumajj utjasta?Kawkins jumajj trawajta?Kawkins jupajj trawaji?Kuchawamban jupajj trawaji?Kuchawamban jupajj qami?Kuchawamban nanakajj qamapjjta?
Khitin lyurupas akajja?Khitin lapisapas akajja?Khitin wawapas akajja?Khitin yapupas akajja?
Qharttrojj kun lure:Ile:masa?
Qtarttrojj kun yateganamaBa?Qharttrojj kun lurafiamasa?
Qhartirojj kun yatichafiamasa?
Kawkins qamta?Kawkirus saraskta?Kawkirus mastirojj sarta?
Kawkins qamta?Kawkins juntlitm umta?
Kawkins trawajta?Kunapachas purta?Kunttrus purta?
Aka lyurojjAka lyurojjAka lyurojjAka lyurojj
sumawa.jach'awa.
jisktakiwa.sumawa.
Unidad 2
EJERCICIOS DE TRADUCCION (ContinuaciOn)
Kawkinkis jilamajja?,D6nde ha ido tu hermano?LEIcinde este tu hermano?
046nde vive tu hermano?&Wilde trabaja tu hermano?006nde ha tornado tu hermano? (liebido)
i,Cudndo ha llegado tu hermano?Nue dfa ha llegado tu hermano?
45
Kawkinkis jilamajja?Kawkirus jilanajj sari?Kawkinkis jilamajja?Kawkins jilamajj qami?Kawkins jilamajj trawaji?Kawkins jilamajj umi?Kunapachas jilamajjKunUrus jilamajj purl?
31 EJERCICIOS DE PREGUNTAS Y RESPUESTAS COMINADAS
Khitin lyurupas ukajja? (nayana)Akasti? (jumana)Khitin yapupas khayajja? (jilajjana)Kuns masUrojj lurta? (aymar yateqafia)Kawkirus masUrojj sarta? (markaru)Tata Lukasasti, kawkirus sari? (yapuru)KunUrus jumajj purta? (walUrU)Jilamastis kuntirus purl (nasUrU)Kawkins jupajj qanta? (akana)Tata Plursti, kawkins qami?(Kuchawambana)Kun lurafiamas qharUrojja?(aymar yateqafia)
Nayasti? (aymar yatichafia)Kuns jumajj munta? (juntiUma)Jupasti, kuns muni? (mancita)Kawkins ttanttajj utji? (utajjana)
MasUrojj iskwilar jut-tati?Jaindstisjutiti?Junt'Unt muntati?
Jupasti, muniti?Akant trawajta?Jupasti Kuchawambant trawaji?Akant jumajj qamta?Jupastis Chukiagunt qami?
Akajj lyurumati?Ukajj lapisanati?Akastis lyurujjati?Akastis lapisajjati?Khayajj tata Jusian yapupati?Khayasti jilaman yapupati?
QharUrojj jutafiamati?
Nayasti, jutafiajjati?
Jupanakajj jutapjjafiapati:Jiwasanakasti jutapjjafiasati:
48
Nayan lyurujjawa.Juman lyurumawa.Jilajjan yapupawa.MasUrojj aymar yateqta.MasUrojj ma rkarll sarta.
Tata Lukasajj yapurU sari.WaltirU nayajj purta.MasUrU jilajjajj purl.Akan nayajj qamta.Tata Plrojj Kuchawamban qami
QharUrojj aymar yateqafiajjawa.
Jun ajj aymar yatichafiamawa.
Nayaj j juntiUmnunta.Jupajj manqt muni.Utajjan ttanttajj utji?
Jisa, jut-twa.Jisa, jutiwa.Jisa, numtwa.Jisa, muniwa.Jisa, akan trawajta.Jisa, jupajj Kuchawamban trawaji.Jisa, akan qamta.Jisa, jupajj Chukiagun qani.
Jisa, lyurujjawa.Jisa, lapisajjawa.Jisa, lyurumawa.Jisa, lapisamawa.Jisa, tate. Jusian yapupawa.Jisa, jiiajjan yapupawa.
Jisa, jutafiajjawa.asap jutafiamawa.Jisa, jutapjjafiapawa.
Jisa, jutapjjafiasawa.
Unidad 2
46
GENERALIZACIONIS
I FORMAS DE OBLIGACION 0 NECESIDAD
SINGULAR PLURAL
liVaiiJumajjJupajjawasajj
sarana
jjawawawapawasawa
NanakajjJumanakajjJupanakajjJiwasanakajj
sarapjjana
jjawamawspawasawa
Los sufijos posesivos (jja, ma, pa, sa) afiadidos a la serial del infinitivo NA, indicanque el agente correspondiente a la persona del sufijo posesivo tiene obligaci6n o nece-sidad de realizar la acciOn.
EJINPIOS:
Qhmilrojj iskwilar sarafiamawa.Qhararojj iskwilar sarapjjanamawa.*Qhariirojj juman-x* iskiwilar sarafiamawa.
II PRESENTE PERFT1TIVO
Mariana tienes que ir a la escuela.Mariana Uds. tienen que ir a la escuela.Mariana to tienes que ir a la escuela.
Llanamos presente perfectivo a un conjunto de formas verbales que presentan la acci6n=camo terminada en un pasado cercano al presente. Estas formas verbales contrastancon las del pasado perfectivo que presentan la acci6n tambien como terminada, peroen un pasado lejano (CFR Unidad 10)
El itmite temporal de estos " lejano" y "cercano" no se puede concretar con una cifranumerical pero el contraste de anbas formas es un hecho dentro de la cultura aymara.
EJEI1PLOS:
Mastrojj iskwilar sartati? gluiste ayer a la escuela?Runs walUrojj manqtta? LQue comiste anteayer?
III SUFIJO LOCATIVO liNA"
Este sufijo sirve para localizar personas animales o cosas en el espacio. Respondea la pregunta: 4d6nde?
EJEPPLOS:
Kawkins trawajta? Likinde trabajas?Kuchawamban Trabajo en Cochabamba.
N6tese la posician del pluralizador pjja en esta construcci6n.
it* Cuando en estas construcciones sigue el sufijo NA a las formas de los promombrespersonales, parece haber un cierto enfasis que recalca el sujeto sobre el cual recaela obligaci6n. Este enfasis quedard aumentado con el use del sufijo WA en lugar deNA.
49Unidad 2
47
IV SUFIJO UERBALIZADOR nKAH (fuerte)
Este sufijo cuanto coocurre pospuesto al locativo "NA" verbaliza la forma en que seencuentra. Rita verbalizaci6n equivale al verbo estar castellano.
EJEMPLOS:
Kawkinkis tatamajja? LEn dOnde esta to papa?Chutkiagunkiwa. Esta en La Paz.
V INFINITIVO Y RADICAL VERBAL
En Aymara el infinitivo de tcdos los verbos termina en 'Tian. El radical verbal seobtione suprimiendo el 'Tian del infinitivo.
EJEMPLOS:
de "sarafia" - ir, tememos su radical "sara ".
de ujutafian - venir, tenenos su radical njutan.
VI FORMAS JIWASA, JIWASANAKA, NANAKA
a) Nanaka: esta forma sefiala una primera persona plural exclusiva. Es decir un" nosotros" que no incluye a la persona o grupo con culien se habla.
EJEMPLOS:
Nanakajj iskwilar sarapjjanajjaws. Nosotros (sin Uds. o con quien hable) debe-mos ir a la escuela.
b) Jiwasa: Esta forma sefiala una primera persona plural inclusiva pero de pluralidad ilpequeriall. Es decir un " nosotros" que incluye al interlocutor o interlocu-tores, ademas del hablante o su grupo, con tal que la suma total sea un gruponpequefio".
EJEMPLO:
Jiwasajj iskwilar sarafiasawa. Nosotros (Uds. y yo; nosotros y Ud. grupopequefio,) tenemos que ir a la escuela.
c) Jiwasanaka: Esta forma seriala tambien una primera persona plural inclusiva.Contrasta con jiwasa, en cuanto que significa lo nismo, pero se refiere a ungrupo "mayor"
EJEMPLOS:
Jiwasanakajj iskwilar sarapjjafia Nosotros (Uds. y yo, nosotros y Uds.; gruposawa. grande*) tenemos que ir a la escuela.
En cuanto a la cantidad nAmerica del grupo no podenos determinarla matematicamentepero si tenenos ejemplos suficientes Para ver que las formas jiwasa y jiwasanakacontrastan. La base de este contraste parece consistir en la "grandeza" o upeque-fide del grupo.
Unidad 2
DIAIOGO BASICO
PA U1WA Ivan' ASIR TATA
Tata Iwaristu
Tata Jasintu
Tata Iwaristu
Tata Jasintu
Tata Iwaristu
Tata Jasintu
Tata Iwaristu
Tata Jisintu
Tata Iwaristu
Tata Jasintu
Tata Iwaristu
Tata Jasintu
Tata Iwaristu
Tata Jasintu
Tata Iwaristu
Tata Jasintu
Tata Iwaristu
4
KIMSA UNIDADA
Winus tias, tata.
Winus tias, tata.
Kamkirus saraskta?
Apachitarii serasktaijumasti tata?
Nayas apachitarurakiu saraskta.
Walik tata, ukhamajj chik saraMni.
Waliki, Kunarus apachitar saraskta?
Wakanakajj tumpasiriu saraskta jumasti, tata?
Naylji aka wakanak jaytiriu saraskta.
Jumankit aka wakanakajja?
Chikatajj nayankiwa, chikatasti jilajjankiwa.
A... kawkits anakinta?
Umglat anakinta, tata.
Umalatdtati?
Jisa, umElatgtwa.
A... waliki tata, apurtlasifidni, jaynskiu apachitajja
Apirtlasinan tata.
* APACHITA: Es la parte de un camino situada en la cumbre de una montafia que permitsel paso de una ladera a otra.Eh muchas regiones ademds de su significado real napachitan la conceptuancamo una zona cordillerana (trassde La Paz) donde exists pasto y muchaspersonas van a dejar a sus animales a fin de que no sufran en su alimenta-ei6n por faita de pasto.
51 Unidad 3
DIALOGO BASICO
EL GANADO DE DOS PERSONAS
Don Evaristo
Don Jacinto
Son Evaristo
Don Jacinto
Don Evaristo
Don Jacinto
Don Evaristo
Don Jacinto
Don Evaristo
Don Jacinto
Don Evaristo
Don Jacinto
Don Evaristo
Don Jacinto
Don Evaristo
Don Jacinto
Don Evaristo
49
UNIDAD TRES
Buenos dias,
Buenos dias.
dOnde esta yendo?
Estoy yendo a la apachetaLyUd. senor?
Yo tambien estoy yendo a la apacheta.
Bien senor, entonces nos acompanaremos.
Bien, LA clue esta yendo a la apacheta?
Estoy yendo a echarme de menos a mis vacas.usted senor?
Yo estoy yendo a dejar estas vacas.
6 oN
is de Ud. estas vacas?
La mitad es de mi y la nitad es de mi hermano.
Ah... &De donde las ha traido (arreado) senor?
Las he traido (arreado) de Umala, senor.
lEs de Umala usted?
Si, soy de Umala.
Ah... bien senor, nos apuraremos, todavia estalejos la apacheta.
Nos apnraremos semi.
Unidad 3
DIALOGO BASIC°
50
GANADO DE DOS PERSONAS
Don Evaristo Buenos dias senor.
Don Jacinto Buenos dias.
Don Evaristo LD6nde va Ud?
Don Jacinto Voy a la Apacheta LY Ud. senor?
Don Evaristo Yo tambien voy a al Apacheta:
Don Jacinto Bien, senor iremos juntos.
Don Evaristo Bueno LA que va a. la Apacheta?
Don Jacinto Voy a echar de menos a nis vacas LY Ud. senor?
Don Evaristo Yo voy a dejar a estas vacas?
Don Jacinto LSon suyas?
Don Evaristo La mitad es mia y la otra de mi hermano.
Don Jacinto Ah... EDe d6nde las ha traido (arreado) senor?
Don Evaristo Las he traido (arreado) de Umala senor?.
Don Jacinto glade Umala, Ud.?
Don Evaristo Si, soy.
Don Jacinto Apresuremanos todavia queda lejos la apacheta.
Don Evaristo Nos apresuraremos.
53 Unidad 3
SUPLENENTO
Whkaluwija, chtoqe, apilla, tong°,Parlan4, awatifia, wisitaha, alafia,
Likti, ttukha, wall, qtellu, wila,
Khitinkis uka jangto wakajja?Khitinkis uka jancito uwijajja?Aka chtoqe yapojj sumawa.Aka apill yapojj sumawa.Aka Longo yapojj sumawa.Makanakamajj wali liktinakawa.Makanakamajj wali ttukhanakawa.Uka Wellu wakajj nayankiwu.Ukajaanto wakajj nayankiwu.Ukachiar wakajj nayankiwa.Qawqha owijs munta?Aymar pariah munta.Uwij awatiriu saraskta.Jilajjar wisitiriu saraskta.Ttantt aliriu saraskta.Aka narkan sumaw choqejj achu.-hka markan sumaw chtoqejjLyur apantatil.
Jisa, apantwa.
51
papila, kajuna, Antrisa pantaluna.lrachuhal .poqoha, apanhfia.
janqto chtiara, qawqha.*
LDe quien es esa vaca blanca?LDe quien es esa oveja blanca?Esta chacra de papas es buena.Esta chacra de ocas es buena.Esta chacra de malz es buena.Tus vacas son muygordas.Tus vacas scn mgy flacas.Esa vaca amarilla es mia.Esa vaca blanca es Ida..Esa vaca negra es mia.J.,CuAntas ovejas quieres?
Quiero hablar aymara.Estoy yendo a pastorear ovejas.Estoy yendo a visitar a mi hermano.Estoy-yendo a comprar pan.En este pueblo produce bien la papa.En estepueblo pralms bien la papa.Has traido el libro.Si, lo he traido.
Sojjta, pagallco, kimsagallcio, 11Rtunka, tunka.
Qonttasin, tata.Valiktniu, tata.Yuspagarpun, tata.Sarjjah oraajjewa; sarjahkni.
Si6nteselsefior.Gracias, senor.Gracias, senor.Ya es hora de irse, vimonos.
Sabemos que todas las palabras en aymara al pronunciarselas aisladamente, terminanen vocal. Para uniformar dicha regla, a las palabras castellanas que terminan enconsonante llevadas al aymara se debe agregar la vocal !tau.
Unidad 3
DI TOGO DE ADAPTACION
Tata Iwaristojj kawkirus saraski?Jumasti, kawkirus saraskta?Tata Jasintusti?Kunarus tata Jasintojj saraski?Jumasti kunats akar jut-ta?Tata Iwaristojj wakanak jaytirit saraski?
Khitinkis aka lyurunakajja?Akanahasti?Kawkits jumajj jut-ta?Chukiagut4tati?Kawkits uka lyur alta.
52
Apachitarti saraski.
Nayajj iskwilarti sarasktl.Taiia Jasintus apachitarurakiu saraski.Wakanak tunpasiriu saraski.Nayajj aymar yatecieriu jut-ta.Jisa, tata Iwaristojj wakanak jaytiriusaraski.
Aka lyurunakajj nayankiwa.Ukanakajj jumankima.Nayajj Chukiagut jut -ta.
Jisa,Chukiagutatwa.Akat alta.
EJERCICIOS DE ESTRUCTURA
SUFIJO NOMINAL IINAKAn PLURALIZADOR (debil)
1 EJERCICIOS DE REPETICION
Wakanakajj tumpasiriu saraskta.Wakanakajj jaytasiriu saraskta.Uka wakanakajj jumankiti?Jilanakajjajj markajjankapjjewa.
Khitinkis uka wakanakajja?Khitin wakanakapas ukanakajja?Uka uwijanakajj uwijanakajjawa.Uka uwijanakajj nayankiwa.Wawanakajj iskwilarti sarapjje.
2 EJERCICIOS DE SUSTITUCION SII"PLE
Wawanakajjar tunpasiriu saraskta.Jilanakajjar
KullakanakajjarTionakajjar
Khitin wakanakapas ukanakajja?uwijanakapaswawanakapas
----yapunakapaslyurunakapas
Uka uwljanakajj uwijanakajjawa.lyurunakajjwakanakajjlapisanakajj
Wawanakajjar tumpasiriu saraskta.Jilanakajjar tumpasiriu saraskta.Kullakanakajjar tumpasiriu saraskta.Tionakajjar tumpasiriu saraskta.
Khitin wakanakapas ukanakajja?Khitin uwijanakapas ukanakajja?Khitin wawanakapas ukanakajja?Khitin yapunakapas ukanakajja?Khitin lyurunakapas ukanakajja?
Uka uwijanakajj uwijanakajjawa.Uka lyurunakajj lyurunakajjawa.Uka wakanakajj wakanakajjawa.Uka lapisanakajj lapisanakajjawa.
Unidad 3
3 CAMBIO DE NUIvERO
Uka yapojj sumawa.Uka wakajj liktiwa.Wakamajj ttukhawa.Khitin lyurupas akajja?Aka lapisajj jumankiti?Khitinkis aka uwijajja?Uwijajjajj jachtawa.Lapisamajj jisktakiwa.Pirun wakapajj wall likiwa.
4 EJERCICIOS DE PREGUNTAS
Panpanjj wakanakajj ttukhanakati?Pampanjj yapunakajj sumanakati?Uka lyurunakajj jumankiti?Jilanakamar tumpasir sartati?Jilanakamajj markankapjjeti?Jumanakajj junttiim munapjjtati?
53
Uka yapunakajj sumanakawa.Uka wakanakajj liktinakawa.Nakanakamajj ttukhanakawa.Khitin lyurunakapas akanakajja?Aka lapisanakajj jumankiti?Khitinkis aka uwijanakajja?Uwijanakaj j jachlanakawa.Lapisanakamajj jisktanakakiwa.Plrun wakanakapajj wall liktinakawa.
Jisa,Jisa,
Jisa,
Jisa,
Jisa,
Jisa,
pampanjj wakanajajj ttukhanakawa.pampanjj yapunakajj sumanakawa.aka lyurunakajj nayankiwa.jilanakajjar tumpasir sartwa.jilanakajjajj markankapjjewa.nanakajj juntttim munapjjtwa.
POSICION DE LOS MODIFICADORES
5 EJERCICIOS DE REPETICION
Uka yapojj nayankiwa.Uka jachtalyapojj nayankkwa.
Uka kimsa jachta yapojj nayankiwa.
Uka wakajj nayankiwa.Uka likti wakajj nayankiwa.Uka pusi likti wakajj nayankiwa.
MayaMY wak alta*PayaPb wak alta.KhayaKh4 wak alta.
6 EJERCICIOS DE EXPANSION
Uka yapojj jumankiti?tliska
Chtoqe
Khitinkis aka wakanakajja?Jansato
KhdPhesqa
! ...... !M!!!!!!!!?
Uka yapojj jumankiti?Uka jiskta yapojj jumankiti?Uka,jiskta 0, yapojj jumankiti?Uka4iskta_plchtoqe yapojj jumankiti?
Khitinkis aka wakanakajja?Khitinkis aka jangto wakanakajja?Khitinkis jangto wakanakajja?Khitinkis kha phesqa janqlo wakanakajja?
* Los adjetivos que teminan en la silaba Dye; maya - uno; paya - dos; khaya - aquel;pierden la y se prolonga su mica vocal (mg, p4, kha)
56Unidad 3
7 EJERCICIOS DE TRADUCCION
Pd uwij nunta.Quiero dos ovejas gordas.Quiero tres ovejas flacas.Quiero una oveja blanca.Quiero aquella oveja blanca.Quiero dos o'ejas.
Khitinkis aka yapojja?,De qui& es esta chacra gran.Ie?LDe quAn es esta chacra de papas?4De quien es esta chacra de maiz?4De qui6n es esta chacra de ocas?
ADJETIVOS QUE TIENEN
8 EJERCICIOS DE REPETICION
54
Quiero dos ovejas.Pa lik' i uwij munta.
Kimsa t'ukha uwij nunta_ma janci,o uwij nunta.KhR janq' o uwij munta.
Pd uwij munta.
Khitinkis aka yapojja?Khitinkis aka jach'a yapojja?Khitinkis aka chloqe yapojja?Khitinkis aka tonqo yapojja?Khitinkis aka apill yapojja?
osMKS DE 4ie SIIABAS
Paciallq uwij alta.
Kinsagallq uwij alta.Ildtunk uwij alta.Akajj apill yapuwaVUka ch'iar wakajj nayankiwa.
9 EJERCICIOS DE RESPUESTAS
Qawqha waks alta? (paya)Qhawqha uwijs munta? (kimsaqallqo)Qawqha wakasjunanki? (kimsa)Kuna yapus akajja? (chbqe)Khitinkis aka chiar wakajja?(jilajjana)
Uka lik'i wakajj jumankiti?Uka janq'o utajj utamati?Aka apill yapojj yapumati?
FRASES UTILES
Qontlasim tata.Walikiniu tata,Yuspagarpun tata.Sarjjafi orasUjjewlsarjjedni.
SUFIJO NOMINAL
10 EJERCICIOS DE REPETICION
Pa wak alt a.
Kimsacjallq uwij munta.
Kimsa wakaw nayanki.Akajj chloqe yapuwa.Aka chiar wakajj jilajjankiwa.
Jisa, uka lik'i wakajj nayankiwa.Jisa, uka janq'o utajj utajjawa.Jisa,akaapill yapojj yapojjawa.
Sidntese, sefior.
Gracias,saftor.
Gracias,sefior.Ya es hora de irse, vdmonos.
"TA" PROCEDENCIA (debil)
Kawkits jutaskta.Tiajjan utapat jutaskta.Kawkits aka wakanak anakinta.Unglat anakinta.Kawkits aka lyur alta
Unidad 3
11 EJERCICIOS DE SUSTITUCION SIFYLE
Kuchawambat nanakajj jutapjjta.
ChukiagutKhR markatSanta Krusat
Tiajjan utapat jutaskta.
UtajjatIskwilatYaput 411.maliftwommoommommOrimmmommart
Utamat----------------
12 EJERCICIOS DE TRADUCCION
Kawkits aka lyur alta?4De donde has traido a estas vacas?LDe dOnde has comprado este libro?,De donde has comprado este pantaldn?
4De donde has comprado este lapiz?LDe dOnde has traido este papel?
Nanakajj Chukiagut jutapjjta.Nosotros venimos de Cochabamba.rmotros venimos de Santa Cruz.
Nosotros venimos de aquel pueblo.Nosotros venimos de La Paz.Ellos vienen de su pueblo.
13 EJERCICIOS DE RESPUESTAS
Kawkits jumajj jut -ta? (Chukiaguta)
Tata Mijilasti? (Santa Krusata)Kawkits aka lyur alta? (akata)Kawkits uka tatanakajj jutapjje?
(Kuchawambata)Kawkits jumanakajj jutapjjta? (iskwilata)
Jumajj Chukiagut-t jut-ta?Aka institutot-t uka lyur alta?Utamat .uka lapis apanta?Uka tatanakajj Kuchawambat-t jutapjje?
14 EJERCICIOS DE REPETICION
SUFIJO VIRBAL
55
Kuchawambat nanakajj jutapjjta.Chukiagut nanakajj jutapjjta.Khg markat nanakajj jutapjjta.Santa Krusat nanakajj jutapjjta.
Tiajam utapat jutaskta.Utajjat jutaskta.Iskwilat jutaskta.Yaput jutaskta.Utamat jutaskta.
Kawkits aka lyur alta?Kawkits aka wakanak anakinta?Kawkits aka lyur alta?Kawkits aka pantalun alta?Kawkits aka lapis alta?Kawkits aka papel apanta?
Nanakajj Chukiagut jutapjjta?Nanakajj Kuchawambat jutapjjta.Nanakajj Santa. Krusat jutapjjta.Nanakajj khd markat jutapjjta.Nanakajj Chukiagut jutapjjta.Jupanakajj markapat jutapjje.
Chukiagut jut-ta.Tata hijilajj Santa Krusat juti.Akat aka lyur alta.Uka tatanakajj Kuchawambat jutapjje.
Nanakajj iskwilat jutapjjta.
Jisa, Chukiagut jut -ta.
Jisa, aka instituto-t alta.Jisa, utajjat apanta.Jisa, Kuchawambat jutapjje.
Kunarus apachitar saraskta?Nhkanakajj tumpasiriu saraskta.Jilajjar tumpasiriu saraskta.Aka wakanak jaytiriu sarasta.
Unidad 3
EJERCICIOS DE REPETICION (Continuaci6n)
56
Mastfrojj aymar yatecier jut-tati?
Jisa, masttrojj aymar yatecier jut-twa.Jisa, aymar yatichir jut-twa.
Jisa, masttrojj aymar yateqerejj jut-twa.Jisa, mastirojj aymar yatichirejj jut-twa.Jisa, masUrojj uwij awatirejj
15 EJERCICIOS DE SUSTITUCION SIMPLE
Jilanakajjar tumpasiriu saraskta.Uwij awatiriuYap luririuAymar yategeriuTrant, aliriuWakanak jaytiriuTatajjar tumpasiriuJilajjar misitiriu
Mastirojj aymar yatecier jutapjjeti?-------- aymar yatichir
kullakapar tumpasir ----?juntitimumir
-------- mancif mangleriUmAM*IODOMO.WMMOOM.MMOO?
Jilajjar tumpasiriu saraskta.Uwij awatiriu saraskta.Yap luririu saraskta.Aymar yategeriu saraskta.Ttantt aliriu s araskt a.
=Wakanak jaytiriu saraskta.
Tatajjartumpasiriu saraskta.Jilajjar wisitiriu saraskta.
Mastlrojj aymar yatecier jutapjjeti?
Mastirojj aymar yatichir jutapjjeti?
Mastirojj kullakapar tumpasir jutapjjeti?Mastirojj juntttim unir jutapjjeti?
Mastirojj mancit manciter jutapjjeti?
16 POSICION DE ENFASIS EN LA CONSTRUCCION CON EL SUFIJO "IRI"
Jilajjar tumpasiriu sarta.-------- tumpasir --------
tumpasirejjtumpasiri U010111110.,04.1,1100
Kullakamar wisitirit jut-ta?---------- wisitir
wisitirejjwisitirit ---?
Jisa, aymar yategeriu jut -ta?_ - yatecier
----------- yateqerejjyategeriu -?
Jilajjar tumpasiriu sarta.Jilajjar tunapasir sartwa.Jilajjar tunpasirejj sartwa.Jilajjar tumpasiriu sarta.
KJullakamar wisitirit jut-ta?Kullakamar wisitir jut -tati?Kullakamar misitirejj jut -tati?Kullakamar wisitirit jut -ta?
Jisa, aymar yategeriu jut-ta.Jisa, aymar yatecier jut-twa.Jiaa, aymar yateqerejj jut-twa.Jisa, aymar yategeriu jut-ta.
17 EJERCICIOS DE SUSTITUCION DE NUNERO Y PERSONA
Kunarus jut-ta?(jumanaka) ---%9(jiwasa)
(jupanaka) ---?
(jiwasanaka)--?(jupa)(naya) ?
(nanaka)
59
Kunarus jut -ta?
Kunarus jutapjjta?Kunarus jut-tan?Kunarus jutapjje?Kunarus jutapjjtan?Kunarus juti?Kunarus jut -ta?
Kunarus jutapjjta?
Unidad 3
57
EJERCICIOS DE SUSTITUCION DE NUMERO Y PERSONA (ContinuaciOn)
Kullakajjar tumpasiriu puripjjta.(Naga)
(Nanaka) -------- ----------- --- - -.
(Jupanaka)-(Juma)
(Jilajja)
. _. ....... amemal000lorimm
18 EJERCICIOS DE TRADUCCION
Kunar4s tatamajj Chukiagur sari?LA qu6 ha ido a La Paz to mama?LA que has ido a La Paz?LA que has venido?LA que'estas yendo?
Jilajjar tumpasiriu saraskta.Estoy yendo a echar de nenos a mipapa.
Estoy yendo a echarme de nenos a mihernana.Vengo a aprender aymara.Ful a enseflar aymara.
Ilegu6 a echarme de menos de mihernano.
19 EJERCICIOS DE PREGUNTAS Y RESPUESTAS
Kunarus jut- ta,tata? (aymar yatecieri)
Aymar yatecierit jut-ta?Kunarus nayajj jut-ta? (aymar yatichi4Nayajj aymar yatichirit jut-ta?Kunarus tata Lukasajj saraski?(yap luriri)Yap luririt saraski?Kunarus jupanakajj jutapjje?(jilapar tumpasiri)Jilapar tumpasirit jutapjje?
Kawkirus saraskta? (Kuchawanbaru)Kunarus saraskta?(lyur.aliri)
Kawkirus tata Iwaristojj sari?(yapuru)
Kunarus sari?(yap luriri)
Kawkirus wawanakajj sarapjje?(iskwilaru)Kunarus sarapjje?.(yategeri)
KullakajjarKullakajjarKullakajjarKullakajjarKullakajjarKullakajjar
tumpasiriutumpasiriutumpasiriu
tumpasiriu-tumpasiriu
puripjjta.purta.
puripjjta.puripjje.
purl.
Kunaru s tatanajj Chukiagur sari?Kunarus mamamajj Chukiagur sari?Kunarus Chukiagur sarta?Kunarus jut-ta?Kunarus saraskta?
Jilajjar tumpasiriu saraskta.Tatajjar tumpasiriu saraskta.
Kullakajjar tumpasiriu saraskta.
Aymar yateqeriu jut-ta.Aymar yatichiriu sarta.Jilajjar tumpasiriu purta.
Ayamar yategeriu jut-ta.Jisa, aymar yateqeriu jut-ta.Aymar yatichiriu jut-ta.Jisa, aynar yatichiriu jut-ta.
Yap luririu saraski.
Jisa, ayap luririu saraski.Jilapar tumpasiriu jutapjje.
Jisa, jilapar tunpasiriu jutapjje.
KuchawamlarU saraskta.Lyur aliriu saraskta.
Yapurti sari.
Yap luririu sari.
Iskwilarti sarapjje.
Yatecieriu sarapjje.
60 Unidad 3
EJERCICIOS DE PREGUNTAS YBESPUESTAI (Continuacion)
Uka tatanakajj aymar latecierit jutapjje?Jumajj tatamar tumpasir sartati?Junanakajj jilamar wisitir sarapjjtati?Tata Jusiajj yap lurirsariti?Ptritojj uwij awatirit sari?
58
Jisa, ayrar yatecieriu jutapjje.Jisa, tatajjar tumpasir sartwa.Jisa, jilajjar wisitir sarapjjtwa.Jisa, yap lurir sariwa.
Jisa, uwij awatiriu sari.
SUFIJO 'INA" (debil) 74 SUFIJO (fuerte) OTRO SUFIJO POSESIVO
20 EJERCICIOS DE REPETICION
Jumankit uka wakanakajja?Khitinkis uka janqlo wakajja?Uka wakanakajj nayankiwa.Uka wakanakajj jupankiwa.Uka wakanakajj jupankiwa.Uka wakanakajj jilajjankiwa.Uka wakanakajj jiwasankiwa.Uka wakanakajj nanakankiwa.Uka wakanakajj juman4ankiwa.Uka wakanakajj jupanakankiwa.Uka wakanakajj jiwasanakankiwa.
21 EJERCICIOS DE SUSTITUCION DE NUMERO Y PERSONA
Jumankit uka wakanakajja?Jupankit ---------------?Jilanankit -------- --- - -?
Jupanakankit ----- ?
JiwasankitJiwasanakankitPtrun tatapankit -------?
Chikatajj nayankiwa.jumanakana.
- tatajjana.jupanakana.
nanakana.----- NSAIN
jiwasanakana.jumana.0.1111110.01011.1001111 ------
22 EJERCICIOS DE TRADUCCION
Khitinkis,De qui&,De quienLDe quien,De quidn1,De quien
LDe quien
aka jancifo wakajja?es esa oveja negra?es ese libro de aymara?es esa chacra de papas?es esa vaca blanca?es esa casa roja?es ese ldpiz rojo?
61
Jumankit uka wakanakajja?Jupankit uka wakanakajja?Jilajanankit uka wakanakajja?Jupanakankit uka wakanakajja?Jiwasankit uka wakanakajja?Jiwasanakankit uka wakanakajja?Ptrun tatapankit uka wakanakajja?
ChikatajjChikatajjChikatajjChikatajjChikatajjChikatajjChikatajj
KhitinkisKhitinkisKhitinkisKhitinkisKhitinkisKhitinkisKhitinkis
nayankiwa.
jupanakankiwa.tatajjankiwa.jupanakankiwa.nanakankiwa.jiwasanakankiwa.jupankiwa.
aka jancito wakajja?uka chtiar uwijajja?uka aymar lyurojja?uka chloqe yapojja?uka janclio wakajja?
uka wila utajja?uka wila lapisajja?
Unidad 3
EJERCICIOS DE TRADUCCION (ContinuaciOn)
Aka lyurojj nayankiwa.Este libro es de nil hermano.
Esta vaca es del padre de Jose.Esta oveja es de to hermana.Esta casa es de nuestra
SUFIJOS "JJA, MA, PA, SA"
23 EJERCICIOS DE CAMBIO
Khayajj wakajjawa.Uka jisk'a uwijajj uwijamati?Aka utajj jilajjan utapawa.Khayajj tata Jusian yapupawa.Aka lyurunakajj lyurunakasawa.
24 EJERCICIOS DE PREGUNTAS Y RESPUESTAS
Khitinkis uka lyurojja? (nayana)Khitinkis aka wila lapisajja? (Plrituna)Khitinkis aka utajja? (tata Jusiana)
Junankit uka lapisajja?Jiwasankit aka lyurunakajja?Jumanakankit uka wakanakajja?Nayankit aka papilajja?Jilamankit uka utajja?Jilanakamankit uka uwijanakajja?
25 EJERCICIOS DE REENPLAZO
Nayajj uwij awatiriu sarta.Kullakajjajj
tiojjar tunpasiriu.
jutiNanakajj
OM ono Ow mow.
100.111N
fin ..... tatamar wisitiriu*......NNW= sarapjje.
26 EJERCICIOS DE TRADUCCION
Kawkits jut-ta?LDOnde has comprado este libro?,De dOnde has traldo (arreado) estasvaca?LDe ddnde estas viniendo?2,De donde vienes?
Qonttasim tata?Gracias,sehor.Graciasiseilor.
Ya es Nora de irse, vg.monos.
Aka lyurojj nayankiwa.Aka lyurojj jilajjankiwa.Aka wakajj Jusian tatapankiwa.Aka uwijajj kullakamankiwa.Aka .utajj tiosankiwa.
011140) STJFIJO "NKA"
Khayajj nayankiwa.Uka jiskla uwijajj jumankiti?Aka utajj jilajjankiwa.Khn yapojj tata Jusiankiwa.Aka lyurunakajj jiwasankiwa.
Uka lyurojj nvankiwa.Aka wila lapisajj Piritunkiwa.Aka utajj tata Jusiankiwa.
Jisa,
Jisa,Jisa,Jisa,Jisa,Jisa,
nayankiwa.jiwasankiwa.nanakankiwa.jumankiwa.jilajjankiwa.
jilanakajjankiwa.
59
Nayajj uwij awatiriu sarta.Kullakajjajj uwij awatiriu sari.Kullakajjajj tiojjar tunpasiriu,sari.Kullakajjajj tiojjar tumpasiriu juti.Nanakajj tiojjar tumpasiriu jutapjjta.Nanakajj tatamar wisitiriu jutapjjta.Jupanakajj tatamar wisitiriu sarapjje.
Kawkits jut-ta?Kawkits aka lyur alta?Kawkits aka wakanak anakinta?
Kawkits jutaskta?Kawkits jut-ta?
Qontiasimtata.Walikiniu tata.Yuspagarpun, tata.Sarjjafi orasnjjewa, sarjjafiani.
62 Unidad 3
EJERCICIOS DE TRADUCCION (Continuaci6n)
Kawkits jutaskta?LA d6nde estas yendo?LDe d6nde estas viniendo?,De d6nde vienes?
quh vieries?-
LComo to llamas?
Kawkinkis kullakamajja?LA d6nde ha ido tu hermana?LD6nde esta tu hermana?LA que ha ido al pueblo tu hermana?LiQue se liana tu hermana?
LQue cosa quiere tu hermana?LDe d6nde viene tu hermana?
Sarjjaft orasajjewa.Sientese
Kawkits jutaskta?Kawkirus saraskta?Kawkits jutaskta?Kawkits jut-ta?Kunatts jUt-ta?Kunas sutimajja?
Kawkinkis kullakamajja?Kawkirus kullakamajja sari?Kawkinkikis kullakamajja?Kunarus kullakamajj markar sari?Kunas kullakaman sutipajja?Kuns kullakamajj muni?Kawkits kullakamajj juti?
Sarjjari orasKjjewa.Qont t asim. tata.
27 EJERCICIOS DE PREGUNTA Y RESPUESTA CONIBINADOS
Kawkits jumajj jut-t tata? (Chukiaguta)ChukiagutXtati? (jisa)Kawkits tata Tiophilojj juti?(Kuchawambata)
Kuchawambatati?Kawkirus masUrojj sarapjjta? (Markaru)Kunarus sarapjjta? (amijujjar wisitiri)Kawkirus wamanakajj sarapjje?(iskwilaru)
Kunarus sarapjje? (kastillan yateqeri)Kawkirus kallakamajj sari? (pemparu)Kunarus sari? (uwij awatiri)
Kawkinkis jilamajja? (markajjana)Kullakamasti? ( Chukiaguta)
Kawkinkapjjes wawanakajja? (iskwilana)Kawkinkapjjtans jiwasanakajja?(institutona)
Kawkins jumajj qamta? (akana)Kawkins trawajta? ( Chukiaguta)Kullalamasti kawkins trawaji? (Piruana)Mastrojj kawkins junttUmunta?(utajjana)
Khitin lyurupas ukajja? (nayana)Khitin lapisapas akajja? (jumana)Khitin yapupas khayajja? (tata Jusiana)
Khitinkis uka lyurojja? (nayana)Aka papilankasti khitinkisa? (jumana)Khitinkis uka wakajja?(jilajjana)
Chukiagut jut-ta.Jisa, Chukiagutatwa.Kuchawambat juti.
Jisa, Kuchawambatawa.Markartt sarapjjta.
Amigujjar wisitiriu sarapjjta.IskwilarU sarapjje.
Kastillan yategeriu sarapjje.PamparU sari.Uwij awatiriu sari.
Jilajjajj markajjankiwa.Knllakajjajj Chukiagunkiwa.Wawanakajj iskwilankapjjewa.Jiwasanakajj ins titunkapjjtanwa.
Akan giants..
Chukiagun trawajta.Kullakajjajj Piruan trawaji.Utajjan juntvUm umta.
Akajj nayan lyurojjava.Ukajj juman lapisamawa.Khayajj tata Jusian yapupawa.
Aka lyurojj nayankiwa.Uka papilanakajj jumankiwa.Uka wakajj jilajjankiwa.
63
60
Unidad 3
28 EJERCICIO DE PREGUNTAS
WalUrojj markarU sarta.Jilajjar wisitiriu sarta.Tata Markusajj KuchawambarU sari.ma lyur aliriu sari.Wawanakajj pamparU sarapjje.Uwij awatiriu sarapjje.
Nayajj Chukiagut jut-ta.Jisa, Chukiagutatwa.Tata Jusiajj Kuchawambat juti?Jisa, Kuchawambatawa.
Tatajjajj yapunkiwa.Jilanakajjajj markajjankapjjewa.Kullakanakajjajj Kuchawanbankapjjewa.Jiwasajj iskwilanktanwa.
Nanakajj Kuchawamban qamapjjta.Jilanakajjajj Chukiagun trawajapjje.Jiwasanakajj akan juntUniumapjjtan.Akan aymar lyurojj utji.
61
WalUrojj kawkirus sarta?Kunarus sarta?Kawkirus tata Markusajj sari?Kunarus sari?KaWkiruswaWanakajj sarapjje?Kunarus sarapjje?
Kawkits jumajj jut-ta?Chukiagutatati?Kawkits tata Jusiajj juti?Kuchawambatati?
Kawkinkis tatanajja?Kawkinkapjjes jilanakamajja?Kawkinkapjjes kullakanakamajja?Kawkinktans jiwasajja?
Kawkins jumanakajj Aamapjjta?Kawkins jilanakamajj trawajapjje?Kawkins jiwasanakajj junttiimumapjjtafg?Kawkins aymar lyurojj utji?
GENERALIZACIONES
I SUFIJO NOMINAL "NAKA" (debil)
Este sufijo tiene funciain pluralizadora. Se usa con nombres, formas nominales.
EMMA:
Khitin wakanakapas ukanakajja?Uka wakanakajj liktiwa.Uka uwijanakajj liktinakawa.*
,De quien son esas vacas?Esas vacas son gordas.Esas ovejas son gordas.
II MODIFICADORES DEL SUSTANTIVO
Las formas que modifican al sustantivo ocurren siempre delante del ndsmo, y no admi-ten ningiln sufijo. Estos nodificadores pueden ser:
a) ADJETIVOS DEMOSTRATIVOS
EUENPLG.
MIA yapojj nayankiwa. Esa chacra es nla.
yapojj jilajjankiwa. fella chacra es de mi hermano.
* En estas construcciones no es necesario que el pluralizador ocurra tambien en elpredicado. Basta que ocurre o en el sujeto o en el predicado. Cuando el plura-
lizador naka ocurre en el uujeto, es frecuente, quizas por influencia del castellanoque ocurre tambien en el predicado.
C4 Unidad 3
b) ADJETIVOS CALIFICATIVOS
EJENYLO:
Uka jachta yapojj Pirunkiwa.
c) ADEJTIV_OSIIINERALES
EJENPLO
Esa chacra grande es Oe Pedro.
62
Uka kimsa jachta yapojj kullakajjan- Esas tres chacras grandes, son de mikiwa. hermana.
d) OTRO SUSTANTIVO
EJEMPLO:
Uka kimsa jachia chloqe yapojj tata Esas tres grandes chacras de papa sonLukasankiva. de Dn. Lucas.
NOTA:
1) Cuando ocurren en una misma frase todos los nodificadores dichos, el orden delos mismos es siempre el que aparece en el ejemplo d. Es decir demostrativonumeral, calificativo y otro sustantivo.
2) Los adjetivos terminados en la silaba ya pierden la 1ltima silaba y prolonganla Altima vocal de la silaba restante:--
EJENPLO:
de maya - uno, tenemos:mg wak munta quiero una vaca.
de paya = dos, tenemos: uka wak munta = quieroesas dos vacas.
de khaya = aquel, tenemos: khkwak alta = he conprado aquella vaca.
3) Los modificadores que tienen mis de dos silabas, pierden siempre su dltima vocal.
EJEMPLO:
Kimsagallq(o) uwij alta = he comprado ocho ovejas.
Uka apill(a) yapojj nayankiwa = esa chacra de oca es mla.
III SUFIJO NOMINAL (d6bil)
Este sufijo indica la procedencia u origen, y responde tambi6n a la pregunta de d6nde.
EJEMPLO:
Kawkits jutaskta? d6nde estgs viniendo?Chukiagut jataskta. Estoy viniendo de La Paz.Chukiaguttttati? ares de La Paz
Unidad 3
----------
IV SUFIJO VERBAL IRI (fuerte)
Este sufijo sehala la finalidad o termino de un movimiento.
EJEMPIO
Aymar yateqeriu jut-ta.Kawkirus saraskta?Wakajj jaytiriu saraskta.
V SUFIJO POSESIVO (debil)
has venido?He venido a aprenite-rajniiii-.---LA d6nde est& yendo?Estoy yendo a dejar mis vacas.
63
Este sufijo afiadido a pronombres personales o nombres propios de :persona indica
posesidn. Se usa sdlo cuando el objeto poseido es un animal o cosa.*
EJEMPLOS
Khitinkis uka lyurojja?Nayankiwa.Khitinkis uka wakajja?Tata Jusiankiwa.
,De nuien es ese libro?Es m.o.LDe quien es esa vaca?Es de Dn. Jose.
Cuando el objeto de posesidn es una persona, no se puede usar este sufijo. Et su
lugar se utilizarin los sufijos posesivos "jja, ma, pa, salt.
EJFIEW
Khitin wawapas akajja? LDe quien es este alio?
6 Unidad 3
DIALOGO BASICO
JANIR KLASIR MANTKASA
64
PUSI UNIDADA
Mijila Pawlu, kamisIsktasa?
Pawlu Walikisktwal jumasti?
Mijila Nayas walikIskaraktwa.
Pawlu Tariy lurtati, Mijila?
Mijila Janiw lurkti, jumasti?
Pawlu Nayas janirakiu lurkti?
Mijila Tarty lurafi jayrastwa, nayatakejj wali chlamawa.
Pawlu Nayatakis ukhamarakiwa, janiu lurafi puirkti.
Mijila Pawlu, mamamajj yap sariti?
Pawlu Janiwa, utajjankaskiwa.
Mijila Qamaskiti?*
Pawlu Jisa, qamaskiwa.
Mijila JurpUrojj tuminkU, ampi? Mark sarltati?
Pawlu Jisa, Barbra.
Mijila Ukhamajj sarafigniwa.
Pawlu Waliki, sarafigniwa.
* WAR A: Quedarse en casa generalmente un dia in trabajar, 8610 descansando.
Tambidn la, forma noamarafian utilizan con el sigrificado de descansar
uno o varios dias. 7 Unidad 4
65
UNIDAD CUATRO
DIALOGO BASICO
ANTES DE LA CLAM
Miguel Pablo, Lano estds?
Pablo Estoy bien, td?
Miguel Yo tambidn estoy bien.
Pablo Lliaz hecho la tarea, Miguel?
Miguel No la he hecho, Ly td?
Pablo Yo tampoco la he hecho.
Miguel Tengo flojera de hacer la tarea, para mi es fluordificil.
Pablo Para mi tambidn es lo mismo (es asi tambidn), nola puedo hacer.
Miguel Pablo; Ltu namA ha ido a la chacra?
Pablo No, esti en mi casa.
Miguel LEsti descansando?
Pablo Si, esti descansando.
Miguel Pasado maftana, es domingo Lno es cierto? d Vas a iral pueblo?
Pablo Si, voy a ir.
Miguel Entonces vamos a ir.
Pablo Bien, vamos a ir.
8 Unidad 4
DIALOG() BASICO
ANTES DE ENTRAR A CLASES
UNIDAD CUATRO
Miguel &Como estAs, Pablo?
Pablo Bien, td?
Miguel Bien tambi6n.
Pablo e Hal hecho los deberes?
Miguel No; td?
Pablo Yo tampoco.
Miguel Tengo peieza y se me hacen muy dificiles.
Pablo A mi me pasa lo mismo y se me hace dificil hacerlos.
Miguel &Ha ido to mama al sembradio, Pablo?
Pablo No. Estd en casa.
Miguel LEsta descansando?
Pablo Si.
Miguel Pasado mafiana es domingo, &no? &Vas a ir al pueblo?
Pablo Si.
Miguel Entonces los dos vamos a ir.
Pablo Muy bien.
69
66
Unidad 4
SUPLEIENTO
Chacha, warmi, achachila, awicha, isi.Kamisa = camisa; unchu m poncho; saku = saco.MAchaqa, thanta, mrgte, sapaki, suma jags, ancha, janira.Apafia utachafia, phayafia, chlukufia, pichafia, anatafia; yatifia.
Khitis uka chachalleKhitis uka warmejja.Ukax chachajjgatalim.Uka warmejja Eargilara.Kawkinkaskis Ebachgamajla?Ashmuladdadd utajjankaskiwa.Kawkinkaskis mitmadigAtricha=markajjankaskiwa.Aka kamisajj janiu pastaaliti.Aka sakojj janiu thanthnkiti.*.Aka sakojj merceewa, piru janiuamha thanthUkiti.Uka laud janiu ancha thanthnkiti.Kuns apaskta?Kuns chtukuskta?Awichajjajj mancli 21202141.Awichajjajj ut pichaski.Tatajjajjsapakkautachaski.Achachilajjajj waliW'ajjaqewa.Kuns .lurasipkta?
Pilut anata.W..cta
ganiraw tatajjajj purkiti.Janiraw sum aymaryatkti.
67
Nuien es ese hombre?Aluien es esa mar?Ese hombre es mi esposo.Esa mujer es miespoga.06nde este. tu abugo?Mi abuelo este. en mi casa.06nde esta tu abuela?Mi abuela enEsta no es nueva.EsteEste saco es usado; pero no es demasiadoviejo.
Esa ropa no es demasiado vieja.Oue estas llevando?LQue estAs cosiendo?Mi abuela esta cocinando comida.Mi abuela este. barriendo la casa.Mi papa esta construyendo la can, el so: o.Mi abuelo es muybueno.Nue estAn haciendo Uds?Estamos,jugando con pelota. (foot -ball)Todavia no ha llegado mi papa.Todavia no 0 muy Bien Aymara.
* THANTHA: Se refiere Solamente a cosas viejas.
7 0Unidad 4
DIALOGO DE ADAPTACION
Kamisasktasa, tata?Nayas walikIskaraktwa.Mijilajj tariy luriti?Pawlusti, luriti?Junasti, lurtati?
Mijilatakedj tartyanakeit chfamati?Pawlutakisti, chlamarakiti? (ukhama-rakiti).
Jumatakisti, chlamarakiti?Junatakejj aymarajj chlamati?Pawlun mamapajj yap sariti?Kawkinkaskisa?Kawkinkaskis tatamajja?Pawlun mamapajj qamaskiti?Junajj tuminkojj qamtati?JurpUrojj tuminkU, ampi?
.QharUrojj mark saratati?
EJERCICIOS DE ESTRUCTURA
68
Waliktsktwa, jumasti?
Janiu lurkiti.Janirakiu lurkiti.Jisa, lurtwa.Janirakiu lurkti.Jisa, chlamawa.Jisa, chfamarakiwa (ukhamarakiwa)
Jisa, nayatakis chfamarakiwa.Jisa, nayatakojj aymarajj chtamawa.Janiu yap sarkiti.Utapankaskiwa.Tatajjajj markajjankaskiwa.Jisa, Pawlun mamapajj qamaskiwa.Jisa, tuminkojj qamtwa.Jisa, tuminkuwa.Janiu tuminkUkiti.Jisa, mark sarawa.
FORMA NEGATIVA
SUFIJOS NEGATIVOS ka, ti
PERFECTIVO PRESENTE. SINGULAR(Primera, segundal tercera persona singularpy"JIWASAH)
1 EJERCICIOS DE REPETICION
Janiu tarty lurkti.Janiu tariy lurktati.Janiu tarty lurkiti.Janiu tariy lurktanti.
Joan phaya.fi
Jantu phayaA puSrktati.Janiu phayall
Janiu phayail puirktatti.
Unidad 4
2 EJERCICIOS DE SUSTITUCION DE PERSONA
Janiu aymar yateqafi puirkti.
u. via) (cfatirtr)
(Jupa)(Jiwasa)
WalUrojj janiu jiwasajj jutktanti.nayajjjumajjjupajj
Janiraw sum aymar yatkti.
(Jupa)
(jiwasa)
WalUrojj janiu anatktanti.(Naga)(Jupa)
(juna)
3 FORMA AFIRMATIVA
MasUrojj markar Bartle/a.
Tariy lurafi puirtwa.
Jilajjar wisitwa.Akanjj chbqejj achuwa.Akanjj suma yapunakaw utji.Tatajjajj puriwa.MasUrojj jut-tanwa.
4 EJERCICI06 DE PREGUNTAS Y RESPUESTAS
MasUrojj jut-tati?Kastellan yateqerit jut-ta?sawarojj pilut anat-tati?Tatamajj aymar yatiti?Mamamajj puriti?Tata Jusiajj yapur sariti?Tatamajj akant qami?MasUrojj jut-tanti?Kastellant yateqtan?
69
Janiu aymar yateqafi puirkti.
Janiu aymar yateqafi puirktati.
Janiu aymar yateqafi puirkiti.Janiu aymar yateqafi puir&tanti.
WalUrojj janiu jiwasajj jutktanti.WalUrojj janiu nayajj jutkti.Walurojj janiu jumajj jutktati.Walurojj janiu jupajj jutkiti.
Janiraw sum aymar yatkti.Janiraw sum aymar yatktati.Janiraw sum aymar yatkiti.Janiraw sum aymar yatktanti.
WalUrojj janiu anatktanti.WalUrojj janiu anatkti.WalUrojj janiu anatkiti.WalUrojj janiu anatktati.
FORMA NEGATIVA
Janiu masUrojj markar sariti.Janiu tariy lurafi puirkti.
Janiu jilajjar wisitkti.Janiu akanjj chfoqejj achkiti.Janiu akanjj suma yapunakajj utjkiti.Janiu tatajjajj purkiti.Janiu masUrojj jutktanti.
Janiu masUrojj jutkti.Janiu kastellan yateger jutkti.Janiu sawarojj pilut anatkti.Janiu tatajjajj aymar yatkiti.Janiu mamajjajj puzpkiti.Janiu Tata Jusiajj yapur sarkiti.Janiu tatajjajj akan qamkiti.Janiu masUrojj jutktanti.Janiu kastellan yateqktanti.
Unidad 4
70
FORMA NEGATIVA
PERFECTIVO PRESENTE. (Plural)
5 EJERCICIOS DE REPETICION
Nayajj janiu iskwilar sarkti.Nandkajj janiu iskwilar sarapkti.
JumajjA janiu iskwilar sarktati.Jumanakajj janiu iskwilar sarapktati.
Jupajj janiu iskwilar sarkiti.Jupanakajj janiu iskwilar sarapkiti.
Jiwdsajjx janiu iskwilar sarktanti.Jiwasanakajj janiu iskwilar sarapktanti.
6 EJERCICIOS DE SUSTITUCION DE PERSONA
Janiu aymar yateqer. jutapkti.jumanaka ___---__-_-..--_--
Jupanaka--------- -JiwasanakaMMIIM
Janiu aymar yateqafi puiripkti.Jumandka. AMD4NOMM=MINIKIN11001 NO
Jupanaka--------------- ---- --
Janiu nanakajj lyur apanipkti..jupanakaj jjumanakaj j.
jiwasanakajj -
Janiu aymar yateqer jutapkti.Janiu aymar yateqer utapktati.Janiu aymar yateqer jutapkiti.Janiu aymar yateqer jutapktanti.
Janiu aymar yateqati puiripkti.Janiu aymar yategall puiripktati.Janiu aymar yateqati puiripkiti.
Janiu aymar yategail puiripktanti.
Janiu nanakajj lyur apanipkti.Janiu jupanakajj lyur apanipkiti.Janiu jumanakajj lyur apanipktati.Janiu jiwasanakajj lyur apanipktanti.
7 EJERCICIOS DE SUSTITUCION DE NUMERO Y PERSONA
Janiraw sum aymar yatkti.(Jumanaka) -------------(juma) .......----------
(Jupa) -----------------
(Jupanaka)(Nanaka) ---------------
WalUrojj janiu pilut anatapkti.(Nava) -----------------------(jupa) ------------_-----.----(jupanaka) -------------------(jiwasa). ...... ...........
(jumanaka) 111MOOMMIMMOPONIMIIMOSISNIMMINDOIMM
JanirawJanirawJanirawJanirawJanirawJaniraw
WalUrojjWalUrojjWalUrojjWalUrojjWalUrojjWalUrojjWalUrojjWalUrojj
sum aymar yatkti.sum aymar yatipktati.sum aymar yatktati.sum aymar yatkiti.sum aymar yatipkiti.sum aymar yatipkti.
janiu pilut anatapkti.janiu pilut anatkti.janiu pilut anatkiti.janiu pilut anatapkiti.janiu pilut anatktanti.janiu pilut anatapktanti.janiu pilut an*tati.'Tjaniu pilut anatapktati.
Unidad 4
EJERCICIOS DE SUSTITUCION DE NUMERO Y PERSONA (Continuaci6n)
Janiu nanakajj akan qamapkti.006414/0111..8 .nayaj j MO10011.40MiallIMMOI.1.111MINOMIVOIDINE.M
jupanakajj 00.001.10001M2
"'"""'"'""' jupaj Ojunajj
-----.jumanakajj ------.-----
8 CAMBIO DE NUMERO
Janiu aymar yateger jutkti.Janiraw sum aymar yatkti.Janiraw manceiR phaykti.
MasUrojj janiu markar sarkti.
Janiraw wawajj iskwilat purkiti.Janiraw ut pichkiti.Aka wawajj janiraw pariah' yatkiti.Jilajjajj janiu akan qamkiti.Aka warmBjj janiu juntfUm. munkiti.
MasUrojj janiu jumajj jutktati.WalUrojj janiu pilut anatktanti.WalUrojj jai= uwij awatktati.
9 FORMA AFIRMATIVA PLURAL
Jisa, jilajjar wisitir sarapjjtwa.Jisa, junt !Um munapjjtwa.
Jis a, wawanakajj manq apj jewa
Jisa, tariy lurapjjtwa.Jisa, masUrojj jutapjjt ails.. .
Jisa, kastillan yateqapjjtan.
10 EJERCICIOS DE TRADUCCION
Janiraw tariy lurapkti.Todavia no hemos conido.Todavia no hems tornado el desayuno.Los nifios todavia no han llegadode la escuela.Los niftos todavia no han ido a laescuela.
Todavia no hemos hecho la tarea.
71
Janiu nanakajj akan qamapkti.Janiu nayajj akan qamkti.Janiu jupanakajj akan qamapkiti.Janiu jupajj akan qamkiti.Janiu jumajj akan qamktati.Janiu jumanakajj akan qanapktati.
Janiu aymar yatecler jutapkti.Janiraw sum aymar yatipkti.Janiraw mancex phayapkti.NasUrojj janiu markar sarapkti.
Janiraw wawanakajj iskwilat puripkiti.Janiraw ut pichapkiti.Aka wawanakajj janiraw parlafi yatipkiti.Jilanakajjajj janiu akan qamapkiti.Aka warminakajj janiu junt/Um munapkiti.
Mastirojj janiu jumanakajj jutapktati.WalUrojj janiu pilut anatapktanti.WalUrojj janiu umij awatipktati.
FORMA NEGATIVA PLURAL
Janiu jilajjar wisitir sarapkti.Janiu juntUm munapkti.Janiu wawanakajj manceapkiti.Janiu tariy lurapkti.Janiu masUrojj jutapktati.Janiu kastillan ymteqapktamti.
Janiraw tariy lurapkti.Janiraw mance manceapkti.Janiraw juntiUmumapkti.Waminakajj janiraw iskwilat puripkg.
Wawanakajj janiraw iskwilar sarapkiti
Janiraw tarty lurapkti.
Janiu tariy lurafi munapkiti. JaniuNo quieren tomar el desayuno.(ellos) JaniuNo quieren venir. ( " ) JaniuNo quieren it a la escuela. ( " ) JaniuNo pueden hacer la tarea. ( II ) JaniuNo pueden aprender aymara. ( " ) Janiu
tariy luraft munapkiti.
juntiUm =BB munapkiti.jutafi munapkiti.
iskwilar saran munapkiti.tariy luraft puiripkiti.
aymar yateqafi puiripkiti.
Unidad 4 .
11 EJERCICIOS DE PREGUNTAS Y RESPUESTAS
Kastillan yateqerit jutapjjta?Mastirojj pilut anatir sarapjjtati?
Jilanakaanar tumpasir sarapjjtati?Wawanakajj uwij awatir sarapjjeti?
Jumanakajj akant trawajapjjta?Uka tatanakajj akant qamapjje?Wawanakajj iskwilarsarapjjeti?Jumanakajj junUUrn munapjjtati?Tariy lurapjjtati?
Wawanakajj iskwilat puripjjeti?Jumanakajj sumt aymar yatipjjta?Wawanakajj iskwilar sarapjjeti?Jumanakajj juntfUm umapjjtati?
72
Janiu kastillan yatecier jutapkti.Janiu pilut anatir sarapkti.
Janiu jilanakajjar tumpasir sarapkti.Janiu wawanakajj uaij awatir sarapkiti,
Janiu akan trawajapkti.Janiu akan qamapkiti.Janiu sarapkiti.Janiu juntItim munapkti.
Janiu lurapkti.
Janiraw puripkiti.Janiraw sum yatipkti.Janiraw sarapkiti.Janiraw umapkti.
SUFIJOS LOCATIVOS EN FORMA NEGATIVA
12 EJERCICIOS DE REPETICION
Jumaj j iekwilanktati.
Janiu iskwilank-kti.Janiu iskwilankapkti.
JaniuJaniu iskwilankapktati.
Janiu iskwilank-kiti.Janiu iskwilankapkiti.
Janiu iskwilank-ktanti.Janiu iskwilankapktanti.
13 EJERCICIOS DE SUSTITUCION DOME
Janiu jilajjajj akank-kiti.markank-kiti.
0111111MMIIINK jilanakajjajjutankapkiti.
wawajjajj
iskwilank-kiti.
.seem eseemamearmsabow
OWWWW1110 We); anal{ a ""'""14 EJERCICIOS DE PREGUNTAS Y REAPUESTAS
Tatamajj akankiti?Jilamajj akankiti?Kullakanakamajj akankapjjeti?Tata lukasajj klasinkiti?AKullakanakamajj akankapjjeti?Wawanakajj yapunkapjjeti?Jumajj iskwilanktati?
Janiu jilajjajj akank-kiti.Janiu jilajjajj markank-kiti.Janiu jilanakajjajj markankapkiti.Janiu jilanakajjajj utankapkiti.Janiu wawajjajj utank-kiti.Janiu wawajjajj iskwilank4citi.Janiu wawanakajj iskwilankapkiti.
Janiu.akank-kiti.Janiu akank -kiti.
Janiu akankapkiti.Janiu klasink-kiti.Janiu akankapkiti.Janiu yapunkapkiti.Janiu iskwilank-kti.
iJ Unidad It.
FORMA NEGATIVA CON SUSTANTIVOS Y ADJETIVC6 (tercera persona singular)
15 EJERCICIOS DE REPETICION
Tatajj janiu qhorUkiti*.Tata Jusiajj janiu suma jaqgkitiWawajjajj janiu lik'Ikiti.Kamisajjajj janiu machaqdkiti.Khayajj janiu tata Jusianwarmipdkiti.Khayajj janiu tata AlwirtUkiti.
16 EJERCICIOS DE TRADUCCION
Tata Pawlojj janiu suma jaqUkiti.Don Pablo no es malo (de carActer)Don Pablo no es bueno(de carActer)Don Pablo no es gordo.Don Pablo no es flaco.
Lyurojjajj janiu machaqUiti.Mi libro no es viejo (usado).Mi libro no es (de color) rojo.Mi libro no es nuevo.Mi libro no es viejo(mAs viejo que
merqte).
Khayajj janiu chachajjdkiti.Aquel no es mi abuelo.Aquella no es mi abuela.Aqua no es mi hermano.Aquella no es mi hermana.Aquella no es mi esposa.Aqua no es mi esposo.
Kuchawambajj janiu jayRkiti.La Paz no es lejos.La escuela no es lejos.Mi casa no es lejos.Mi pueblo no es lejos.
73
Tata Pawlojj janiu suma jaqekiti.. Tata Pawlojj janiu qhorUkiti.. Tata Pawlojj janiu suma jaqRkiti.
Tata Pawlojj janiuTata Pawlojj janiu tiukhRkiti.
Lyurojjajj janiumachaqUiti.Lyurojjajj janiu mercifOkiti.Lyurojjajjjaniuwilikiti.Lyurojjajj janiu machaqilkiti.'tLyurojjajj janiu thanthdkiti.
Khayajj janiu chachajjdkiti.Khayajj janiu achachilajpkiti.Khayajj janiu awichajjakiti.Khayajj janiu jilajjdkiti.Khayajj janiu kullakajjdkiti.Khayajj janiu warmijjlkiti.Khayajj janiu chachajjlkiti.
Kuchawambajj janiu jaylkiti.Chukiagojj janiu jaydkiti.Iskwilajj janiu jaydkiti.Utajjajj janiu jaydkiti.Markajjajj janiu jaydkiti.
Unidad 4
SUFIJO VERBAL "KAKI" (debil) "TAMBIEN"
17 EJERCICIOS DE REHTICION
Kunas akajja?Akajj misawaUkasti?Ukas misarakiwa.
Kunas ukajja?Ukajj sillawa.Akasti?Akas sillarakiwa.Khayasti?Khayas sillarakiwa.
18 EJERCICIOS DE SUSTITUCION SIMPLE
Lyurujjajj jachtawa: lyurumasjachlarakiwa.
machaqa,----
19 EJERCICIOS DE PREGUNTAS Y RESPUESTAS
Kunas ukajja? (silla)Ukasti?Kunas akajja?(1yuru)Ukasti?
20 EJERCICICe DE REPETICION
74
Lyurujjajj jachlawa: lyurumas jachtarakiwa.
Lyurujjajj machaqawa: lyurumas machagariki-wa.Lyurujjajj morqtewa: lyurumas merqterakiwa.
Lyurujjajj thanthawa, lyurumas thantharakiwa.
Lyurujjajj jisk!akiwal lyurumas jisktakira-kiwa.
Ukajj sillawa.Ukas sillarakiwa.Ukajj lyuruwa.Akas lyururakiwa.
Kawkirus masUrojj sarta?Iskwilartt sarta.
Jupasti, kawkirus sari?Jupas iskwilarurakiu sari.
Kunarus sarta?Aymar yateqeriu sarta.Jupasti, kunarus sari?Am.r yateqerirakiu sari.
Unidad 4
21 PREGUNTAS Y RESPUESTAS
Kawkirus masUrojj sarta? (markaru)Mama Jwanasti, kawkirus sari?Tata Jusiasti?
Kunarus markar sarta? (jilajjarwisitiri)
Kunarus jumajj akar jut-ta? (aymaryategeri)
Tata Jwanasti?
Kawkirus tata Pawlojj sari? (yapuru)Tata Mijilasti?Tata Jwanasti?Kunarus tata Pawlojj sari? (yap
luriri)Tata Mijilasti, kunarus sari?Tata Jwanasti, kunarus sari?
Akajj lyurumati?(janiwa)Ukasti?Khayasti?
Akajj tata Plrun utapaWjaniwa)Ukasti?Khayasti?
75
Markaril sarta
Mama Jwanas markarurakiu sari.Tata Jusias markarurakiu sari.
Jilajjar wisitiriu sarta.
Nayajj aymar yateqeriu jut-ta
AYmar yategerirakiu juti.
Tata Pawlojj yaptirti sari
Tata Mijilas yapururakiu sari.Tata Jwanas yapururakiu sari.Tata Pawlojj yap luririu sari
Tata Mijilas yap luririrakiu sari.Tata Jwanas yap luririrakiu sari.
Janiu IyurujjUkiti.Ukas janirakiu lyurujjKkiti.Khayas janirakiu lyurujjlkiti.
Janiu tata Plrun utapUkiti.Ukas janirakiu utapVkiti.Khayas janirakiu utapUkiti.
SUFIJO "RAKI" EN EL VERSO
22 EJERCICIOS DE REPETICION
KamisUsktas, tata?Waliestwa, jumasti?Divas walikiskaraktwa.Tarty lurtati?Jisa, lurtwa, jumasti?Nayas luraraktwa.Nanakajj lurapjjaraktea.Jumas luraraktawa.Jumanakas lurapjjaraktawa.Jupas lurarakiwa.Jupanakas lurapjjardkiwa.Jiwasas ludraktanwa. "-cr4
JiwasanakaS lurapjjaraktanwa.
23 EJERCICIOS DE SUSTITUCION DE NUMERO Y PERSONA
Nayas markar sararaktwa.Nanakas
Jumanakas
Nayas markar sararaktwa.Nanakas markar sarapjjaraktwa.Tatajjas markar sararakiwa.Wawanakas markar sarapjjarakiwa.Jumas markar sararaktawa.Jumanakas markar sarapjjaraktawa.
isUnidad 4
EJERCICIOS DE SUSTrTUCION DE NUMERO Y PERSONA (Continuaci6n)
Jumas juntltim munaraktati?Jumanakas-
Uka warminakas -----------1
Nayajj 1 jutaraktwa.
Jupanakajj
Jiwasanakajj -----Jtmanakaj j-
Jilaj jaj
oimmOs011ims,10
24 EJERCICIOS DE PREGUNTAS Y RESPUESTAS
Mastirojj akar jut -tats?Tata Mijilasti?Tata Markusasti?Mama Nurasti?
Tata Jwanajj tariy lurkti?Jumasti?Tata Jusiasti?Tata Alwirtusti?
KamisUktas, tata?Tatamasti, kamisKskisa?Nhmamasti?Jilamast!?
Mtsitrojj markar sarapjjtati?Jupanakasti?Uka wawanakasti?Nanakasti?
76
Jumas junt film munaraktati?
Jumanakas junt ttim munapj jaraktati?
Jusias junt 'Um munarakiti?
Uka warndnakas junt !Um. munapjjarakiti.
Nayajj jutaraktwa.
Jupanakajj jutapjjarakiwa.Jumajj jutaraktawa.
Jiwasanakajj jutapjjaraktanwa.Jumandkajj jutapjjaraktawa.Jilajjajj jutarakiwa.
Jisa, jut-twaTatarldjilas jutarakiwa.Tata Markusas jutarakiwa.Mama Nuras jutarakiwa.
Jisa, luriwa.Nayas luraraktwa.Tata Jusias lurarakiwa.Tata Alwirtus lurarakiwa.
Walikisktwa.Tataj j as waliklskarakiwa.
Mamajj as waliktskarakiwa.
Jilajjas walikiskarakiwa.
Jisa, sarapjjtwa.Jupanakas sarapjjarakiwa.tUka wawanakas sarapjjarakiwa.Jumanakas sarapjjaraktawa.
SUFIJO RAKI EN LA FORMA NEGATIVA
25 EJERCICIOS DE REPETICION
Tariy lurtati?Janiu lurkti, jumasti?
Nayas janirakiu lurkti (lurkarakti)2Nanakas janirakiu lurapkti (lurapkarakti)
Jumas janirakiu lurktati (lurkaraktati)Jumanakas janirakiu lurapktati (lurapkaraktati)
Nijilas janirakiu lurkiti (lurkarakiti)Aka wawanakas janirakiu lurapkiti (lurapkarakiti)
1No siempre es necesario el use del sufijo "SA" en construcciones con"raki".
2 En /as formas negativas no siempre es necesario repetir el sufijo "raki,, en elverbo.
if)p4 Unidad 4
26 EJERCICIOS DE TRADUCCION
Nayas janirakiu iskwilar sarkti.Tampcco he venido ayer.Tampoco he hecho la tarea.Tampoco mi padre ha ilegado.Tampoco mi hermana sabe aymara.Tampoco Pedro quiere el desayuno.
Uka uwijas janirakiu nayank-kiti.Tampoco ese libro es mioTampoco esa vaca es miaTampoco ese ldpiz es tuyo.Tampoco ese lapiz es de Miguel.
FORMA PROGRESIVA nESTAR"(segunda
27 EJERCICIOS DE REPETICION
77
Nayas janirakiu iskwilar sarkti.Nayas janirakiu masUrojj jutkti.Nayas janirakiu tariy lurkti.Tatajjas janirakiu purkiti.Kullakajjas janirakiu aymar yatkiti.Pirus janirakiu juntttimmunkiti.
Uka uwijas janirakiu nayank4ititUka lyurus janirakiu nayank-kiti.Uka wakas janirakiu nayank-kiti.Uka lapisas janirakiu jumank-kiti.Uka lapisas janirakiu
persona singular y plural - jiwasay, jiwasanaka)
Kamiasktasa?Kamisasipktasa?Kawkirus saraskta?Kawkirus sarasipkta?Kawkirus saradktan3Kawkirus sarasipktan?
251 EJERCICIOS DE SUSTITUCION DOBLE
Kuns luraskta?chtukuskta?
(Jumanaka)phayasipkta?
(juma). INIMNIMMININIM.MONOM ?
apaskta?(Jumanaka) ?
umasipkta?
29 CAMBIO DE NUMERO
Kawkirus saraskta?Kuns luraskta?Kuns manqtaskta?Kuns umaskta?Kawkirus sarasktan?
Iskwilarut saraskta?Aymart yategaskta?Mancitt phayaskta?
Uwijt awatiskta?Pantalunt chtukuskta.
Kawkirus sarasipkta?KamisIsipktasa?Kuns lurasipkta?Kuns anatasipkta?
SO
Kuns luraskta?Kuns chtukuskta?Kuns chtukasipkta?Kuns phayasipkta?Kuns phgyaskta?Kuns apaskta ?
Kuns apasipktA?Kuns umasipkta?
Kawkirus sarasipkta?Kuns lurasipkta?Kuns manqtasipkta?Kuns umasipkta?Kawkirus sarasipktan?
Iskwilarut sarasipkta?Aymart yateciasipkta?Manctit phayasipkta?Uwijt awatisipkta?Pantalunt chtUkusipkta?
Kawkirus saraskta?Kamisnsktasa?Kuns ltraskta?'Kuns anatr.skta?
Unidad 4
78
FORMA PROGRESIVA PRESENTE "ESTAR" (primera y tercera persona, singular y plural)
30 EJERCICIOS DE REPETICION
Kamisnskis mamanajja?Kamiasipkis jilanakamajja?
Waliklskiwa.Waliklsipkarakiwa.
Nayas malikIskaraktwa. -
Nanakas malikisipkaraktwa.
Nayajj iskwilart saraskta.Nanakajj iskwilarU sarasipkta.
Jupajj iskwilarll saraski.
Jupanakajj iskwilarU sarasipki.
31 CAMBIO DE NUMERO
Ut utachaskta.Nayajj' mance phayaskta.Pilut anataskta.MarkarU saraskta.
Jilajjajj qamaraskiwa.Uka warmejj is ChlUkuski.Apachitarti uka wakanak anakiski.
Ut utachasipkta.Nanakajj mange phayasipkta.Pilut anatasipkta.Markartt sarasipkta.
Jilanakajjajj qamarasipkiwa.Uka warminakajj is ch'ukusipki.Apachitartt uka wakanak anakiaipki.
32 EJERCICIOS DE SUSTITUCION DE NUMERO Y PERSONA
Iskwilat jutaskta.(Nanaka)(jupa)
(Jupanaka)
Nayajj aymar yateciaskta.Nahakajj
Jupanakajj
Kuns.uka chachajj luraski?uka chachandkajj----?~4 jumajj.liq
GINOMPIMM
33 EJERCICIOS DE PREGUNTAS Y RESPUESTAS
Awichamajj qamaraskiti?*
Tatamajj, trawajaskiti?
Wawamajj anataskiti?
Iskwilat jut askta.
Iskwilat jutasipkta.Iskwilat jutaski.Iskwilat jutasipki.
Nayajj aymar yategaskta.Nanakajj aymar yateqasipkta.Jupajj aymar yategaski.Jupanakajj aymar yategasipki.
Kuns uka chachajj luraski?Kuns uka chachanakajj lurasipki?Kuns jumajj luraskta?Kuns jumanakajj lurasipkta?
Jisa, qamaraskiwa.Janiu qamarkiti.Jisa, trawajaskiwa.Janiu trawajkiti.Jisa, anataikiwa.Janiu anatkiti.
81 Unidad 4
EJERCICIOS DE PREGUNTAS Y RESPUESTAS
Kamisasktas tata? (wa4ki)Nayas walikiskaraktwa.Kawkirus saraskta? (yapuru)Uka tatasti? (yapururpki)Kuns tatamajj luraski? (ut utachaAa)Jilamasti? (utrak utachafia)Kawkins tatamajj trawajaski ?(utajja-
na)
Jilamasti? (utajjanrak)Kuns jumajj akan yategaskta? (ayma-
ra)
Tata Luisasti? (gymar-raki)
Jumajj aymart yategaskta?
Iskwilarut sarasipkta?
Junt'Umt umasipkta?
Iskwilatt jutasipkta?
Jupanakajj aymart parlasipktd?
(Continuacion)
Walikisktwa; jumasti?
YapurU saraskta?Uka tatas yapururakiu saraski.Tatajjajj ut utachaski.Jilajjas utrak utachaski.Utajjan trawajaski.
Jilajjas utajjanrak trawajaski.Nayajj aymar yategaskta.
Tata Luisas aymar-rak yategaski.
Jisa, aymar yateqaskta.Janiu aymar yateqkti.
Jisa, iskwilarU sarasipkta.Janiu iskwilar sarapkti.
Jisa, junt'Um umasipkta.Janiu junt 'Um umapkti.
Jisa, iskwilat jutasipkta.Janiu iskwilat jutapkti.
Jisa, aymar parlasipki.Janiu aymar parlapkiti.
FORMA PROGRESIVA CON SUFIJOS "NA" "KA"
34 EJERCICIOS DE REPETICION
Kawkinkaskis awichamajja?Awichajjajj utajjankaskiwa.
Kawkinkaskis achachilamajja?Achachilajjajj markajjankaskiwa.
Kawkinkasipkis wawanakajja?Wawanakajj iskwilankasipkiwa.
33 EJERCICIOS DE PREGUNTAS Y RESPUESTAS
Kawkinkaskis awich amaj j a? (ut aj j ana)
Kawkinkaskis achachilamajja? (mar-kaj Jana)
Kawkinkaskis tata Mijilajja? (Ida-sina)
Kawkinkasipkis wawanakajja? (iskwi-lana)
Kawkinkasipkis kuLlakanakamaj j a ?
(Chukiaguna)
79
AWi ch a j jaj j utajjankaskiwa.
Achachilajjaj j markajjankaskiwa.
Mijilajj klasinkaskiwa.
Wawanakajj iskwilankasipkiwa.
Kullakanakaj jajj Chukiagtankasipkiwa.
Unidad
80
EJERCICIOS DE PREGUNTAS Y RESPUESTAS (Continuaci6n)
Tatamajj akankaskiti?
Awichama.jj utamankaskiti?
Achachilamajj yapunkaskiti?
36 EJERCICIOS DE REPETICION
37 EJERCICIOS DE RESPUESTA
MANI phayaskta.Jisa, mange phayaskta.
Jisa, akankaskiwa.Janiu akank-kiti.
Jisa, utajjankaskiwa.Janiu utajjank-kiti.
Jisa, yapunkaskiwa.Janiu yapunk-kiti.
OBJETCS DIRECTOS
Kuns manta?'Pant' manta.
Tlantut manta?Jisa, Vent? manta.
T1 ant tj j altati?
Jisa, ttantijj altwa.
Kuns ate'rant' Alta.
Kuns lurasipkta?Pilut anatasipkta.
Lyur apantati?Jisa, lyur apantwa.
Tata Jaymejj aymar yatichaqki.Jisa, aymar yatichaski.
Jisa, junt tttm munapjjtwa.
Jisa, m.astirojj pilut anatapjjtwa.
Jisa, lyur apanitjjtwa.Jisa, uka tatanakajj aymar yatip-jjewa.
83
Kuns phayaskta?Hancet phayaskta?
Kuns tata Jaymejj yatichaski?
AYmart yatichaski?
Junt'Unt munapjjtati?
MasUrojj pilut anatapjjtati?
Lyur apanipjjtati?Uka tatanakajj aymar yatipjjeti?
Unidad 4
38
FRASES UTILES
EJERCICIOS DE TRADUCCION
Kunans jutta?Vine en auto.Vine en bicicleta.Vine a pie.Eh qua has venido?
39 EJERCICIOS DE REEMPLAZO
Nayajj aymar yategaskta..111101111.11.111111111.11111
NarlalcaS 01011141111101yatichasipkta -
JupanakasIMMINIFINONNIM
kastillanrak-....."..1110MMIMMD__ Janirakiu
Nayas
SNI01.11MINDONIMenDWW
OMNIOMONIMIINNM* atkibaymar
40 EJERCICIOS DE TRADUCCION
81
Kunans jutlta?
Awtut jut-ta.
Wisiklitat jut-ta.,Kayukiu put -ta.
Kunans jut-ta?
Nayajj aymar yategaskta.,.ayajj *maw aymar-rak. yategaski4.
Nanakas aymar-rak yategasipkta.Nanakas aymar-rak yatichasipkta.Jupanakas aymar-rak yatichasipki.
____Jupanakas kastillanrak yatichasipki.Janirakiu jupanakas kastillan yatichapkiti.Janirakiu nayas kastillan yatichkti.Janirakiu nayas kastillan yatkti.Janirakiu nayas aymar yatkti.
Janiu tariy lurafi jayraskti.No tengo flojera de coser la ropa.No tengo flojera de construir lacasa.
No tango flojera de barrer la casa.No tenemos (nanaka) flojera dehacer la tarea.
Nayatakis_ aymar yateqafiajj chfama-rakiwa.
Para mi tambien es dificil hablaraymara.Para mi tambien es dificil cocinar.
Para mi tambien es dificil trabajarla chacra.Para, ml tambien es dificil aprenderaymara.
Kawkits jutaskta?06nde estds yendo?,Quo estds haciendo?&Cale estds llevando?lDe d6nde estds viniendo?,C6mo to llamas?,C6mo se llama tu abuelo?41:16nde estd tu abuelo?
Janiu tariy lurafi jayraskti.Janiu is chlukuti jayraskti.Janiu ut utachafi jayraskti.
Janiu ut picha2i jayraskti.
Janiu tariy lurafi jayrasipkti.
Nayatakis aymar yateqafiajj chlamarakiwa.
Nayatakis aymar parlafiajj ch amarakiwa.
Nayatakis manqi phayafiajj ch'amarakiwa.
Nayatakis yap lurafiajj oh tamarakiwa.
Nayatakis aymar yateqafiajj chtamarakiwa.
Kawkits jutaskta?Kawkirus saraskta?Kuns luraskta?Kuns apaskta?Kawkits jutaskta?Kunas sutimajja?Kunas achachilaman sutipajja?Kawkinkis achachilamajja?
84 Unidad 4
41 EJERCICIO DE PREGUNTA Y RESPUESTA RECOMBINADOS
.42
Kawkirus saraskta,tata Jwana? (yapuru)Uka tatasti? (uka tatasa)Kunarus saraski? (yap luriri)Jumasti? (nayasa)
Kawkinkaskis warmimajja? (utajjana)Awichamasti? (awichajjasa)Achachilajnasti? (achachilajjasa)Jilamasti? (jilajjasa)Kullakamasti?(kullakajjasa)
EJERCICIOS DE PREGUNTAS
Nayajj iskwilat jutaskta.Jisa iskwilat jutaskta.UtajjarU saraskta.Jisa, utajjarti saraskta:
Tarty luririu saraskta.Jisa, tarty luririu saraskta.Mamajjajj utajjankaskiwa.Jisa, utajjankaskiwa.
Sutijjajj Pawluwa.Waltirti purta.
Awtut purta.Aymar yategeriu jut-ta.
Khayajj tata Jusiawa.Khayajj tata Jusian utapawa.
Ukajjnayanwakajjawa.Ukajj awidhajjawa.
Uka uwijanakajj nayankiwa.Uka yapojj achachilajjankiwa.KhK utajj tata Jwanazikiwa.
85
82
Yapuril saraskta.
Uka tatas yapururakiu saraski.Yap luririu saraski..4
Nayas yap luririrald saraskta?Warmijjajj utajjankaskiwa.Awidhajjas utajjankaskarakiwa.Achachilaj jas utajjankaskarakiwa.
Jilajjas utajjankaskarakiwa.Kullakajjas utajjankaskarakiwa.
Kawkits jutaskta?Iskwilat jutaskta?Kawkirus saraskta?Utamarut saraskta?
Kunarus saraskta?Tarty luririt saraskta?Kawkinkaskis mamamajja?Utamankaskiti?
Kunas autimajja?Kuntirus (kunapachas) purta?Kunans purta?Kunarus jut-ta?
Khitis khayaj ja?
Khitin utapas khayajja?Khitin wakapas ukajja?Khitin awichapas ukajja?
Khitinkis uka uwijanakajja?Khitinkis uka yapdijja.Khitinkis khl utajja?
Unidad 4
83
I FORMA NEGATIVA:
PERFECTIVO PRESENTS
SINGULAR Y LA FORMA "JIWASA"
Pranadbres..personales..12ggivo
NayajjJumajj
JupajjJiwasajj
Auxiliar
janiujaniujaniujaniu
Radical delverbo
Suf. "ka"negativo
Terminacionverbal
Suf. "ti"negativo
sar(a)sarsarsar
k(a)kkk
(1) titititi
taitan
PLURAL
PronoMbres
.192191ges
Auxiliar
...111110aEl
janiujaniujaniujaniu
Radical delverbo
Pluralizador" a"
Suf."ka"ne:ativo
Term.verbal
Suf."ti"ne:ativo
NanakajjJu;ankkajjJukanikajjJiwasanakajj
sarasarasarasara
p (jja) (2)ppp
k (a)
kkk
titititi
MOO"
tai
tan
La forma negativa de los verbos se expresa con la forma "janiwa" acompafiadasiempre por los sufijos;ka y ti.
Ejemplos:Janiu tariy lurkti. No he hecho la tarea.Tatajjajj janiu markar = Mi papa no ha ido amiumbedar al pueblo.sarkiti.
Janiu markar sarapkii. = No hemos ido al pueblo.
Nota: 1) Mese que no existe la terminacidn verbal correspondiente al pronombrepersonal Dm..
2) Nftese la posici6n del pluralizadorpja. El sonido jj se ha perdido porno permitir la fonologia Aymara la combinacidn 102.
Unidad 4
86
II RFORMA PROGRESIVA
SINGULAR Y LA FORMA nJIWASAD
SINGULAR
la. persona2a. persona3a. personaJiwnsa
.11Memo,
sarasktasarasktasaraskisarasktan
PLURAL
la. persona2a. persona3a. personaJiwasanaka
sarasipkta*sarasipktasarasipkisarasipktan
84
La forma progresiva presenta la accidm en desarrollo. Viene seflalada por
los sufijos SI (debil) KA (fuerte)en las frases afirmativas. Estos sufijosocurren en las frases negativas.
EJEMPLO:
Kawkirus saraskta?Kuns tatamajj luraski?Kawkirus sarasipkta?*Markarurut saraskta?Janiu markar sarkti yapu-rtt
06nde estes yendo?. Nue este haciendo to papa?
06ndreiten yendo Uds?astes yendo al pueblo?rreaoy yendo al pueblo, sino a lachacra.
III SUFIJO NEUTRAL "KAKI"
Raiz verbal RAKI Term. verbal
sarasarasarasara
rak(1)
rakrakrak
twatawaiwatanwa
El sufijo "RAKI" es neutral, es decir puede it con verbos o tambidn conpa.iabras nominales. La idea expresada por este sufijo se podria traducir porel adverbio ca8tellano utambien". .
. EJEMPLO:
Jumas junt ttlm munaraktati?
Jusiajj symar yatiwa;nayasyatiraktwa.Akajj lyuruwa; ukas lyuru-rakiwa.
Nayatakis aymarajj chama-rakiwa.
,Td tambien quieres desayuno?. Jose sabe Aymara, yo tambift.
= Este es un libro, ese tambien.
M Para mi tambien es dificil el Aymara.
* Mese la posicion del pluralizador pja.
85
IV OBJETOS DIRECTOS
El objeto directo viene sefialado por la perdida de la fltima vocal, inme-diatamente antes de los sufijos enfaticos.
EJEMPLO:
Kun( a) s no.urta?
T ant ( a)* munta
Dant jj altwaT I ant t sti muntati?
= Axle quieres?sa
Quiero man (no otra coas)He comprado pan.
= YLquieres pan?
* El sufijo enatico wa no aparece en la forma del objeto directo, a no ser quehaya pausa Inmediatamente despues del :Limp.
=
EJEMPLO:
T t ant twa manta
88
Pan quiero
Unidad 4
DIALOGO BASICOIJLISYAT KASARASINA
86
PHESQA UNIDADA
Tata Kura Kunas sutimajja?
Kasarasiri Pharansisku ApasEtwa.
Tata Kura Kawkins nasta?
Kasarasiri Aka markan nasta tata.
Tata Kura Qawqha maranttasa?
Kasarasiri P. tunk pagan marari!twa.
Tata Kura Tatanttati?
Kasarasiri Janiu tatanlkti, nayraw tatajjajj jiujje.
Tata Kura Kuna sutinInsa?
Kasarasiri Philipi Apasa sutintawa.
Tata Kura NamanItati?
Kasarasiri Jisa, mamanttwa, Tirisa Qcolqe sutiniwa.
Tata Kura Janit yaqhawarmimp kasFasiftatak parlatIkta?
Kasarasiri Janipuniu khitimpis parlatMkti, tata?
Tata Kura Siwilat kasaratapjjtati?
Kasarasiri Jisa, niy siwilat kasaratUjjapjjtwa.
Tata Kura Aka warmejj jadit phamiliamlki?
Kasarasiri Janiu phamtliajgkiti.
Tata Kura Waliki. Jichhajj cheq dwisitNta. Aka warmir muntati?
Kasarasiri Jisa, tata, muntwat
Tata Kura Waliki, jichhajjawarmitampi Orinumampi, mitrina-mampitakiU
Kasarasiri Waliki, tatat
89 Unidad 5
DIALOGO BASICO
UNIDAD CINCO
EL NATRIMONIO POR LA IGLESIA
Sacerdote &Que. es tu nombre?
El contrayente Soy Francisco Apaza.(el aue se casa)
Sacerdote giande has-nacido?
El contrayente He nacido en este pueblo, padre.
Sacerdote lCugntos afios tienes?
contrayente Tengo veintides anos
Sacerdote &Tienes padre?
El contrwente No tengo, ya ha muerto (antes) hace macho tiempo.
Sacerdote &Qud nombre tenia?
El contrayente Tenia el nombre de Felipe Apaza.
Sacerdote &Tienes madre?
El contrayente SI, tengo) tiene el nombre de Teresa Coique
Sacerdote
El contrayente
Sacerdote
El contrayente
Sacerdote
El contrayente
Sacerdote
El contrayente
Sacerdote
Sacerdote
No estds comprometido para casarte con otra mujer?
No estoy compromebido con nadie siempre, padre.
LEStin casados por lo civil?
Si, ya estamos casados por lo civil.
asta mujer no es tu familia?
No es mi familia.
Bien, ahora me vas a decir la verdad. &La quieresa .esta mujer?
Si, padre la quiero.
Bien, ahora voy a hablar con tu. esposa, con tupadrino y-tu madrina.
Bien, padre
SOUnidad 5
A
88
DIAL000 BASICO
EL 'IvIATRIMONIO RELIGIOSO
UNIDAD CINCO
Sacerdote ,C6mo to llamas?
Contrayente bib llamo Francisco Apaza.
Sacerdote 4D6nde has nacido?
Contrayente He nacido en este pueblo, padre.
Sacerdote LOU-Antos aflos tienes?
Contrayente Tengo 22 afios.
Sacerdote eienes padre?
Contrayente No, ya muri6 hace mucho tiempo.
Sacerdote /Sono se llamaba?
Contrayente Se llamaba Felipe Apaza.
Sacerdote ,Tienes madre?
Contrayente SI1se llama Teresa Coloue
Sacerdote 4No estas comprometido con otra mujer?
Conttgyente Absolutamente con nadie, padre.
Sacerdote LEstan casados ustedes por lo civil?
Contrayente Si, ya estamos casados.
Sacerdote ,Esta mujer no es tu pariente?
Contrayente No, no es mi pariente.
Sacerdote Bien. Ahora me dices la verdad. /Amax a este mujer?
Contrayente Si, padre, la amo.
Sacerdote Bien. Ahora hablar6 con tu esposa y padrinos.
Contrayente Bien, padre.
91 Unidad 5
89SUPLEMENTO
Yatichiri, chawlla katuri, utani, naranjaui, pichafia
Jachta tansa, phasilaki, ogara, amutul loqhe, jayra, usuta, chevachal sultiru (sol-tero), kasaru (casado).
Waliptafta, katufia, kfarisifia, kriyi ia, pienosifia, uftlea, walifial gellgaftal tface-sifia.
Nayajj aymar yatichirltwa.Jilajjajj chawlla katuriwa.
Tatajjajj lach!a tansawa.Nayatakejj aymarajj phasilakiwa.Ogaratwal tata.
Wawajjajj janiu parlkiti, amutuwa.Janit amuyaskta loghttati?*Wawajjajj loqhUskiwa, janiraw amgyaskiti.
Jumajj janiu kuns lure munktati, walljayrUtawa.
Janirat wawamajj IsitbpkWvalifilj?Ma jukt uautatza4 tata.Khititakis uka pantalun alaskta?Kunatakis lapisajj wali?Lapisajj gellgaftatakiu,
Utanijjar ufitLatati?
Kawkinkis narane a?Wawaninakaii wal trawajapj jariapswaJan golloeninakajj. wal t laqesipjje.Chawlla katurejj chawll katu.Khitis lyurum katuski?
Cheqpachat, mamamajj usuta?
Jisa, cheqpachawa.
Cheqpachat tatajjajj purl, janit kla-ripkta?Jisa, purl wal janit kriykta?Khitimpis nu_ wasta?
Janit warminakmnp nuwasift p'enaaskta?JanittatajjarufitIkta?Janirat Justajj iskwilat purki?
Yo soy profesor de Aymara.Mi hermano es pescador.
Mi papa es alto. (de estatura alta)Para mi, el Aymara es facilSoy sordo, sefior.
Mi hijo no habla, es mudo.No te das cuenta Leres bobo? (loco, tonto)Mi hijo es todavia muy pequeflo, no se dacuenta.
Td, no quieres hacer nada, eres may flojo.
ciTodavia no se sauLtu hijo?Estoy un poco 9fermo, seftor.,Para quien estas comprando ese pantaldn?&Para que s/rve el lapiz?El lapiz sirve pars aagribir.&Conoces a mi duefto de casa?Ocinde esta la duefia de las naranias?Los que tienen,hiAos deben trabajarraucho.Los que no tienen dinero sufren macho.El pescador mud macho.
lo tiene tu libro?
Es ciertQ (es verdad) qUe tu mama este.
enferma?Si,es verdad.&Es verdad que ha llegado mi papa?No mientes?
Si ha llegado, lno creel?,Con qui& te peleaste?1,No tienes vergUenza de pelear con mujeres?No conoces a mi papa?jodavia no ha llegado Jose de. la escuela?
Tunka (aiez), tunka mayani (once), tunka payani (doce), tunka kimsani (trece), plitunka (veinte), kimsa tunka (treinta).
Qawqhanis kullakamajja.Maynikiwa.Paniniwa. (kimsaniwa, pusiniwa)Waljaniwa.
&Cuantas son tus hermanas?Es solamente una.Son dos,(tres, cuatro)Son muchas
* LOQHE: De muy corto entendimiento y capacidad mental. Tambien utilizan con el sig-nificado de loco.
(9 Unidad 5Fs
DIALOGO DE ADAPTACION
Kuno sutinttasa, tata?
Kawkins nasta?Qawqha maranttasa?Tatanttati?
Jilanttati?
Jilamajj qawqha maranisa?Jilamajj sultiruti kasKrucha?(kasaratacha?)
Jilamajj ijlisyat kasaratati?
Pharansiskojj niy siwilat kasaratati?Pharansiskojj khitimpis kasarasi?Pharansiskotakejj pErinumpi mdrinampejjutjiti?
EJERCICIOS DE ESTRUCTURA
90
Jasintu sutinitwa. (Jasinttitwa, sutijjajjjasintuwa).Istarus Unirusan nasta.Mama tunk. maranttwa.Jisa, tatanttwa.Janiu tatantkti, tatajjajj nayraw jiujje.Jisa, jilanttwa.Janiu jilantkti.PS tunk phesqan maraniwa.Jilajjajj kasEruwa. (sultiruwa)
Jisa, ijlisyat kasaratawa.Janiu ijllsyat kasaratakiti.Jisa, pharansiskojj niy siwilat kasaratawa.Pharansiskojj Luisampiu kasarasi.Jisa, pharansiskotakejj pgrinumpil mErinam-pejj utjiwa.
SUFIJO NOMINAL 'WTI (debil) *TOP
1 EJERCICIOS DE REPETICIONJanit yaqha warmimp kasaraflatak parlatakta?Janipuniu khitimpis parlatSkti.Jichhajja warmimampi, pErinunanpi, mgrinamampirakiu parlt6.
Khitmpis trawajta?Tata, Jwamampiu trawajta.Tata Jwanampi, tata Mijilanpi, tata Jusiampiu trawajta.Khitimpis nuwasta?Janit warminakamp nuwasifi pienqaskta?Mijilampi, Markusampi, Nurampejj jutapjjeti?
Akan kunampis yap lurapjje?Akan wakampiu yap lurapjje.Kunampis ut pichta?Pichafiampiu ut pichta.
2 EJERCICIOS DE SUSTITUCION SIMPLE
Khitimpis trawajta?wiers.......mossawmoomm qapta?
utjasta?purta?
--------- nuwasta ?
Khitimpis trawajta?Khitimpis qamta?Khitimixutjasta?Khitimpis purta?Khitimpis nuwasta?
Unidad 5
EJERCICIOS DE SUSTITUCION SIMPLE (ContinuaciOn)
Janit warminakamp nuwasifi plenclaskta? ?---mawanakamp -------__-_-_- -
Nijilamp Jusiampiu trawajta.Markusamp Jwanampiu -------Tatajjamp jilaj j ampiu ----Pnrinuj jamp tiojjampiu.
Jwanamp Luisampiu
3 EJERCICIOS DE TRADUCCION
Janipuniu khitimpis nuwaskti.No trabajo absolutamente con nadir.No vivo absolutamente con nadie.No me encontre absolutamente con nadieNo hable absolutamente con nadie.No estoy comprometido absolutamentecon nadie.
No paled absolutamente con nadie.
Janiraw PlrumpTodavia no hanTodavia no hanhermano.
Todavia no hanabuela.Todavia no han
Mijilampejj puripkiti.llegado Marcos y Juan.llegado mi do y mi
llegado mi abuelo y mi
llegado Luis y Teresa.
4 EJERCICIOS DE PREGUNTAS Y RESPUESTAS
Markaman kunampis yap lurapjje?(wakampi)
Warminakajj kunampis ut pichapjje?(pichafiampi)
Wawanakajj kunampis anatasipki?(pilutampi)Khitimpis jumajj trawajta?(Plrumpi Jmnampi)Khitimpis gamta?(Jusiampi Lukasampi)Khitimpis tatamajj qamaski?(Mamajjampi., kullakajjampi, jila-
MaRPi)Khitimpis nuwasta? (janiu khitimpisa)Khitimpis trawajta? (janiu khitimpis)Khitimpis ut utachta? (janiu khitimpis)
91
Janit warminakamp nuwasifi ptengaskta?Janit wawanakamp nuwasifi plengaskta?Janit jilanakamamp nuwasifi piengaskteJanit kallakamakamamp nuwasifi plengaskta?
Janit parinumamp nuwasifi p iengaskta?
Mijilamp Jusiampiu trawajta.Markusamp Jwanampiu trawajta.Tatajjamp jilajjampiu trawajta.Parinujjamp tiojjampiu trawajta.Jwanamp Luisampiu trawajta.
JanipuniuJanipuniuJanipuniuJanipuniuJanfrniuJanipuniu
khirimpiskhitimpiskhitimpiskhitimpiskhitimpiskhitimpis
nuwaskti.trawajkti.gamkti.
jikiskti.par]kti.
parlatnti.
Janipuniu khitimpis nuwaskti.
Janiraw Virump Mijilampejj puripkiti.Janiraw Markusamp Jwanampejj puripkiti.Janiraw tiojjamp jilajjampajj puripkiti.
Janiraw achachilajjamp awlehajjampejjpuripkiti.Janiraw Luisamp Tirisampejj puripkiti.
Markajjan wakampiu yap lurapjje.
Warminakajj pidhafiampiu ut pichapjje.
Wawanakajj pilutampiu anatasipki.
?frump Jwanampiu trawajta.
Jusiamp Lukasampiu gagta.
Tatajjajj mamajjampi, kullakajjampi, jila-jjampiu qamaSki.
Janiu khitimpis nuwaskti.Janiu khitimpis trawajkti.Janiu khitimpis ut utachkti.
Unidad 5
92
EJERCICIOS DE PREGUNTAS Y RESPUESTAS (Continuaci6n)
Jumajj tatamampit utjasta?
Jumajj walja tatanakampit trawajta?
Jumajj walja mamanakampit aymar ya-tegaskta?
Tata Philipimpit purta?
JunttUmjj ttanttampit umta?
Mijilamp Markusampejj aymar yatip-jjeti?
Mamamamp tatamampejj akankapjjeti?
JichhUrojj Jaymimp Mijilampejj ju-tapjjeti?
Tatamamp achachilamampejj trawaja-sipkiti?
Jisa, Nayajj tatajjampiu utjasta.Janiu nayajj tatajjamp* utjaskti.
Jisa, nayajj walja tatarakampiu trawajta.Janiu nayajj walja tatanikamp trawajkti.
Jisa, nayajj walja mamanakampiu aymar yate-qaskta.
Janiu nayajj walja mamanakamp aymar yateqkti.
Jisa, tata Philipimpiu purta.Janiu tata Philipimp purkti.
Jisa, juntqlmjj ttanttampiu umta.Janiu junttumjj tianttamp umkti.
Jisa, Mijilamp Markusampejj aymar yatipjje-wa.
Janiu Mijilamp Markusampejj aymar yatipkiti.
Jisa, mamajjamp tatajjampejj abankapjjewa.Janiu mamajjamp tatajjampejj akankapkiti.
Jisa, juchhUrojj Jaymimp Mijilampejj jutap-jjewa.
Janiu jidhhUrojj Jaymimp Mijilampejj jutap-kiti.
Jisa, tatajjamp achachilajjampejj trawaja-sipkiwa.
Janiu tatajjamp adhachilajjampejj trawajap-kiti.
SUFIJO NEUTRAL "TAU', (debil) 'TARP
5. EJERCICIOS DE REPETICION
Janit yaqha warmimp kasaraftatak parlatUkta?Khititakis uka pantalun alaskta?Wawajjatakiu alaskta.Kunatakis lapisajj wali?Qellqaftatakiu
Kunatakis aka lyurojj wali?Aymar yateqaftatakiu wali.
KhitLnakatakis uka ut utachaskta?Jilajjampitak kullakajjampitakiu utachaskta.Awichajjamp achachilajjampitakiu manqt phayaskta.Jumampitak nayampitakejj janiu manqtajj utjkiti.
* Mese que en las oraciones negativas cuando el enfasis mayor recae a la forma quese afiade el sufijo "mpi", este sufijo pierde su Anima vocal y no se le agrega elsufijo enfatico secundario "jja".
Ctri TT P
6. EJERCICIOS DE SUSTITUCION DOBLE
Aymar yateqafiatakiu aka lyur apanta.uorifiataktu
yatichafiatakiu---M"..."""""M""""n6.emaMOSON~simemairmoaleasr munta,
parlafiatald.0
Khititakis uka lyur alaskta?apaskta?
Kunatakis. .1INIMININIMIsallIMONNIONNAImm?
NowesIMINNIII apaniskta?KhititakistIlanYmiuMENIMINIIIMEwilmoM cleu.gaskta?Kunatakis -WO--
EJERCICIOS DE TRADUCCION
Jumwmpitak nayampitakejj janiumanqtajj utjkiti. .
Para el abuelo y la abuela no haycomicla.Para Juan y Alberto no hay cambia.
Para mi papa y mi mama no hay co-mida.Para ti y yo no hay comida.
Lyurojj liyifiataldu wali.El 3.4.piz sirve para escribir.La casa sirve para vivir.Este libro sirve para aprenderaymara.La escoba sirve para barrer.
93
Aymar yatecialiatakiu aka lyur apanta.Aymar liyiliatakiu aka lyur apanta.Aymar liyifiatakiu aka lyur lt a .Aymar yatichafiatakiu aka lyurAymar yatichafiatakiu aka lyur munta.Aymar parlatiatakiu aka lyur munta.
Khititakis uka lyur alaskta?Khititakis uka lyur apaskta?Kunatakis uka lyur apaskta?Kunatakis uka lyur apaniskta?Khititakis uka lyur apaniskta?Khititakis uka lyur qellqaskta?Kunatakis uka lyur qellqaskta?
Jumampitak nayampitakejj janiu manqtajjutjkiti.Achachilampitak awichampitakejj janiumanq t ajj utjkiti.Jwanampitak Alwirtumpitakejj Janiu manqtajjutjkiti.Tatajjampitak mamajjampitakejj janiu manqtajjutjkiti.Jumampitak nayampitakejj manglajjutjkiti.
Iyurojj 1.3yifiatakiu wall.Lapisajj qellqaliatekiu wall.Utajj qamafiatakiu wali.Aka lyurojj aymar yateqafiatakiu
Pichafiajj pichafiatakiu wall.
SUFIJOS POSESIVOS hj a - ma - sa t Suf. "TAKI"
Ej: Tatajjajj aka lyur aymar yateqa- (Mi papa compr6 este libro para que yofiajjatakiu all. aprenda aymara).
8 EJERCICIOS DE REPETICION
Nayan liyifiajjatakiu alta.Nay liyifiajjtakiu alta
Alwirtun liyifiapatakiu alta*.Alwirt liyifiapatakiu alta.
* En estas construcciones si se emplea el pronombre c nombre del sujeto de la oraci6nsecundaria, a este se agrega el sufijo "NA" o se mite su vocal final, pero nunca sele aumente el sufijo de enfasis secundario "JJA" directamente.Ej: Alwirtun o Alwirt) liyifiapatttkiu alta rcorrecto) pero nunca A3.wirtojj liyifia-
patakiu alta.4r1 P
94
EJERCICICS DE REPETICION (Continuaci6n)
Jumanakan yateqapjjafiamatakejj aka lyurojj wali sumawa.Yateqapjjariamatakejj aka lyurojj wali sumawa.Yateqapjjafiasatakejj aka lyurojj wall sumawa.
9 CANBIO DE NUMERO
Aymar yateqafiamatakejj istuxyafiamawa.
Kasarasifiamatakejj trawariamawa.
Tatajjajj nay liyifiajjatakiu lyur
Tiojjajj iskwilar sarafiajjatakiu wi-siklit ali.Waliptafiapatakejj qamarafiapawa.
Tata Jwanajj wawap anatafiapatakiupilut
10 EJERCICICS DE PREGUNTAS Y RESPUESTAS
Ayntar yateqatiamatakejj isturyafia-mati?Tata Jwanajj ut alafiapatakit tra-wajaski?Chukiagun trawajafiamatakejj aymaryatifiamati?Chachanakajj kasarasipjjafiapatakejjtrawajapjjafiapati?Aka 3,yurOjj aymar yateqapjjajiama-takejj aumati?Aka istitutojja aymarampi kastilla-numpi qheehwamp yateqapjjafiapatakitutji?
Khititakis uka ut utachaskta? (wawa-.jjataki).
Khititakis jumajj trawajta? (Tata-jjataki).
Khititakis uka pantalun alta? (achap.chilajjataki).
Khitinakatakis uka kamisanak chfu,-kuskta? (Tatajjampitaki mamajjampi-taki) .
Khititakis mancil phayaskta? (chacha-jjampitaki wa w ajjampitaki) .Tata Alwirtojj khititakis chaWil ka-tuski? (achachilapampitaki awicha-pampitaki).
Aymar yateqapjjaftanatakejj isturyapjjafia-mawa.
Kasarasipjjaffamatakejj trawajapjjaftamawa.
Tatajjajj nanak liyipjjahajjatakiu lyurali.
Tiojjajj iskwilar sarapjjafiajjatakiusikLit ali.Waliptapj j afiapatakaj j a amarapj j ariapawa
Tata Jwanajj wawanakap anatapjjaflapatakiupilut an.
Jisa, aymar yateofiajjatakejj isttuyafta-jjawaJisa, Tata Jwanajj ut alafiapatakiu trawa-jaskiJisa, Chukiagun trawajafiajjatakejj aymaryatifia.jjawa.Jisa, chachanakajj kasarasipjjafiapatakejjtrawajapjjafiapawa.Jisa, aka lyunjj aymar yateqapjjafiajjata-kejj sumawa.Jisa, aka institutojj aymarampilkastiLla-numpi)qhechwamp yateqapjjafiapatakiu utji,
Wawajjatakiu utachaskta.
Tatajjatakiu trawajta.
Achachilajjtakiu alta.
Tatajjampitak mamajjampitakiu chlukuskta.
Chachajjampitak wawajjampitakiu phayaskta.
Tata Alwirtojj achachilaampitak awicha-pampitakiu chawll.katuski.
Unidad 5
95
EJERCICIOS DE PREGUNTAS Y RESPUESTAS (Continuaci6n)
Kunatakis lyurojj wall? (liyiriataki)
Kunatakis lapisajj (qellqafiata-
ki)Kunatakis utajj wali9(utjasiriataki)
Yap lurafiatakit uka wak alta?
Jilamatakit uka wak alta?
Aljjariamatakit utachaskta?
Uka chroqejj aljjafiatakiti?
Lyurojj liyiff atakiu wall.
Lapisajj qellqariatakiu
Utaj j utj asiriatakiu wall.
Jisa, yap lurariatakiu alta.
Janiu yap lurariatak alkti.
Jisa, jilajjatakiu alta.Janiu, jilajjatak alkti.
Jisa, aljjariajjatakiu utachaskta.Janiu aljariatak utachkti.
Jisa, aljjariatakiwa.
Janiu aljjariatakikiti.
SUFIJO "NI" (ddbil) como verbo "tener"
11 EJERCICIOS DE REPETICION
Qawqha maranitasa?P. tunk payan maranitwa.Tatanttati?Jisa tatanitwa.Janiu tatantkti.Jisa, utantpjjtwaJisa, utantpjjtawa.Jisa, utanIpjjewa.Jisa, utamtpjjtanwa.
12 EJERCICIOS DE SUSTITUCION DE NUMERO Y PERSONA
Nayajj walja wawanitwa.NanakaijajUrtla...........140
jumanakaij--.-JupajjJupanaka, j
Jiwas an akaj
Jumajj qawqha wakanitasa?jumanakai
jilanajj------------.. --?
Jilanakamajj------------?Tat81118,
Nayajj walja wawanitwa.Nanakajj walja wawantpjjtwa.Jumajj we-14a wawan.ttawa.
Jumanakajj walja wawantpjjtawa.Jupajj walja wawaniwa.Jupanakajj walja wawantpjjewa.Jiwasajj walja wawanttanwa.Jiwasanakajj walja wawantpjjtanwa.
Jumajj qawqha wakanitasa?Juraanakajj qawqha wakantpjjtasa. ?Jilamajj qawqha wakanisa?Jilanakamajj qawqha wakantpjjasa?Tatamajj qawqha wakanisa?
UnIdad 5
13 AFIRMATIVO
Nayajj ,farminitwa.
Chachanitwa.Kullakajjajj chachaniwa.Jilajjajj wawaniwa.
Alwirbojj kullakaniwa.Asa nanakajj utanlpjjtwa.Nanakajj suma lyurunlpjjtwa.Aka wawanakajj tatanipjjewa.Anatafiatakejj pilutanlpjjewa.
Aka juntlilmajj asukaraniwa.
96
NEGATIVO
Nayajj janiu warminikti.
Janiu chachanIkti.Kullakajjajj janiu chachanT(iti.
Jilajjajjjaniuwawanikiti.Alwirtojj janiu kullakanlkiti.Janiu nanakajj utanIpkti.Janiu nanakajj suma lyuruntrikti.
Janiu aka wawanakajj tatanIpkiti.Janiu pilutanTpkiti anatanatakejja.Aka juntitimajj janiu asukaranikiti.
SUFIJO "NI" COMO "POSEEDOR DE" (duefio de) "el que'tiene"
14 EJERCICIOS DE REPETICICN
Utanijjar ufititati?Kawkinkis naranjanejja?Waija wawaninakajj wal trawajapjjafiapawa.
Jan* gollgeninakajj"wal tlaqesipjje.Jan tataninakajj waltlaqesipjje.Nayajj jan tatani, jan nanani, jan jilanitwa.
15 EJERCICIOS DE TRADUCCION
Jan tataninakajj wal tiaqesipjje.Los que no tienen casa sufrenmucho.Las que no tienen esposo sufrenmucho.Los que no tienen dinero sufren .mucho.Los que no tienen madre sufrenmucho.Los que no tienen profesor noaprenden.Los que no tienen libro no apren-den.
Utanijjar ufitItati?eanoces al duefio de las naranjas?eonoces al duefio de la Aram?eonoces a mi duefia de casa?
Jan tataninakajj wal tiaqesipjje.Jan utaninakajj wal tlaqesipjje.
Jan chachaninakajj wal t taqesipjje.
Jan qollqeninakajj wal tiaqesipjje.
Jan mamaninakajj wal t taqesipjje.
Jan yatichirininakajj janiu yateqapkiti.
Jan lyuruninakajj janiu yateqapkiti.
Utanijjar ufitltati?Naranjanir ufititati?Wakanir ufitItati?
Utanijjar ufititati?
Eft estas construcciones "JANI", no lleva el sufijo "wan.
()Unidad 5
16 EJERCICICS DE PREGUNTAS Y RESPUESTAS
Walja wawaninakajj wal trawajapija-ftapati?
Warmininakaj ukhamtrawajapjjafia-parakitil
Utanijjar ufititati?
Utanejj akankaskiti?Naranjanejj puriti?
Jan tataninakajj wait tfaqesipjje?
Jan gollgeninakajj tlaqesipjjeti:
Jan utaninakajj ttaqesipjjeti2
Kuna sutinItasa, tata?Tatanitati? (jisa)Jilanttati? (jisa)Qawqha jilanttasa?(pusi)
Jilanakamajj warminlpjjeti? (jisa)Wawanipjjeti? (jisa)KullakanItati?(jisa)
Kullakamajj chachaniti? (jisa)
Tatamajj oawqha maranisa? (sojjtatunk phesqani).
Manamasti? (sojjta tunka)Kullakamasti? (pa tunk payani)
Jumajj achachilan/tati?
Tatanitati?
Kullakanitati?
Jilamajj utaniti?
Aka juntfumajj asukaraniti?
Jumanakajj yatichiriapjjtati?
Jumanakajj aymar lyurunIpjjtati?
Qellqaftatakejj lapisaapjjtati?
Akar jutaflatakejj wisiklitanlpjjtati?
Aka yatichirinakajj awtun/pjjeti?
Kullakanakamajj wawan/pjjeti?
Jilanakamajj warmin/pjjeti?
1 CO
97
Jisa, walja wawaninakajj wal trawajapjja-fiapawa.
Jisa, warmininakajj ukham trawajapjjafta-parakiwa.
Jisa, utanimar ufit stwa.
Jisa, utanejj akankaskiwa.Jisa, naranjanejj puriwa.
Jisa, jan tataninakajj wal tlaqesipjje.Janiujan tataninakajj tlaqesipkiti.Jisa, jan gollgeninakajj ttaqesipjjewa.Janiu jan gollgeninakajj ttaciesipkiti.Jisa, jan utaninakajj ttaqesipjjewa.Janiu jan utaninakajj tlaqesipkiti.
Jisa, tatanitwa.Jisa, jilanitwa.Pusi jilanitwa.
Jisa, jilanakajjajj warminlpjjewa.Jisa, wawanfpjjewa.Jisa, kullakanitwa.Jisa, kullakajjajj chachaniwa.
Tatajjajj sojjta tunk phesqan maraniwa.
Mamajjajj sojjta tunk maraniwa.Kullakajjajj pg tunk payan maraniwa.
Jisa, achachilanitwa.Janiu achachilanIkti.Jisa, tatan/twa.Janiu tatanIkti, nayraw jiujje.Jisa, kullakanitwa.
JaniukullakanIkti.Jisa, utaniwa.Janiu utanlkiti.Jisa, asukaraniwa.Janiu asukaranlkiti.
Jisa, yatichirinlpjjtwa.Janiuyatichiriapkti.Jisa, aymar lyurunIpjjtwa.Janiu aymar lyurun!pkti.Jisa, gellqailatakejj lapisanipjjtwa.Janiu gellqahatakejj lapisanfpkti.Jisa, akar jutaftatakejj wisiklitanTpjjtwa.
Janiu akar jutaftatakejj wisiklitanIpkti?Jisa, aka yatichirinakajj awtunIpjjewa..Janiu aka yatichirinakajj awtunIpkiti.Jisa, kullakanakajjajjwawanIpjjewa.Janiu kullakanakajjajj wawanipkiti.Jisa jilanakajjajj warmin/pjjewa.Janiu jilanakajjajj warminipkiti.
TT *I Jr.
98
OORACIONES INTERROGATIVO NEGATIVAS
17 EJERCICIOS DE REPETICION
Janit aka warmejj phamiliamIki?
Janit yaqhawarmirap kasarasifiatak parlatIktm?Janit amgyaskta? Loqhgtati?Cheqpadhat tatajjajj puri? Janit klariskta?
Janit wawanakamp nuwasifi ptengaskta?Jupajj janit tatajjar ufitiki?Janirat Jusiajj iskwilat purki?Janirat sum aymar yatkta?Janirat wawamajj waliptki?
Janit ptenqaskta?Janit ptenciasipkta?
Janit penqaski?Janit penqasipki?
18 EJERCICIOS DE SUSTITUCION DE NUNERO Y PERSONA
Janirat sum aymar yatkta?( Jupanaka) -------------?
(Jupanaka) MOW100111.00.04.0MO?
Chepachati? Janit klariskta?( Jupanaka) ?
(Jupa)(Jupanaka)
MOMMEOMMOMIOUNA411.110.1110.10MOWNWOO.111104
Janit tatantkta?( Jupanaka) ----?(Jupa)
(Jupanaka) ----?
19 EJERCICIOS DE PREGtJNTAS
Janiu masUrojj iskwilar sarkti.Janiu tatamar ufitIkti.
Janiu nayajj ukjj kriykti.Janiu nayajj tatanIkti.Janiu aohachilanEkti.Janiu nayajj.warmiekti.Kullakajjajj janiu chadhanlkiti.Janiraw jilajjajj wawanikiti.Janiraw jilajjajj utanTkiti.Janiraw jilajjajj awtun!kiti.Janiraw wawajjajj iskwilank-kiti.Janiu tatajjajj akank-kiti.
101
Janirat sum aymar yatkta?Janirat sum aymar yatipkta?Janirat sum aymar yatki?Janirat sum aymar yatipki?
Cheqpachati? Janit ktariakta?Cheqpachati? Janit ktarisipkta?Cheqpachati? Janit klariSki?Cheqpachati? Janit klarisipki?
Janit tatanlkta?Janit tatanipkta?Janit tatanlki?Janit tatan/pki?
Janit masUrojj iskwilar sarkta?Janit tataj jar ufitikta?
Janit jum4j ukjj kriykta?Janit junmjj tatanikta?Janit achachilanikta?Janit jumajj warminikta?Kullakamajj janitJanirat jilamajj wawaniki?Janirat jilamajj utaniki?Janirat jilamajj awtuniki?Janirat wawamajj iskwilank-ki?Janit tatamajj akank-ki?
Unidad 5
99
VERBALIZACION DE SUSTANTIVOS Y ADJETIVOS
20 EJERCICIOS DE REPETICION
Pharansisku apasKtwa.
Jilajjajj chawlla katuriwa.MX jukt ogarftwa, tata.Wawajjajj janiu parlkiti, amutuwa.Jumajj wali jachta tanstawa.Nayatakejj aymarajj wali chlamawa.Nayajj aymar yatichiritwa.Nanakajj aymar yatichir!pjjtwa.Jumajj aymar yatichir!tawa.
Jupanakajj aymar yatichiripjjtawa.Jupanakajj aymar yatichiripjjewa.Jiwasanakajj aymar yatichtpjjtanwa.
21 EJERCICIOS DE SUSTITUCION DE NUMERO Y PERSONA
MI Jul° ociardtwa, tata.(Nanaka)
(jlipa) 11=10111111M1.1411ONININIIMII
(Jupanaka)( JUNO, )
MX NM usutXtwa.(Nanaka)
(Jupanaka)-(Jiwasanaka)----(juma)
22 EJERCICIOS DE TRADUCCION
Mayan Mijilan jilapOtwaSoy (su) el padre de Miguel.Soy (su) el abuelo de Miguel.Soy (su) el do de Miguel.Somas las tias de Miguel.Somos. los hermanos de Miguel.
(Ella) es la abuela de Miguel.
Junajj wall jayratawa.eres muy bueno.(de caracter)
N eras muymalo.(de carActer)Td area muy loco.(tonto, bobo)Uds. son muy altos.Uds. son muy flojos.
MR Jul° ociarOtwa, tata.
MX jukt ociarKpjftwal tata.
MX jukt ogarawa, tata.MX jukt ociarOpjjewa, tata.
MX jukt ociarltawa, tata.
MX Jul(' usutftwa.
MR jukt usutOpjjtwa.ML jukt usutawa.mn Jul(' usutXpjjewa.
Mt jukt ukutXpjjtanwa.MR jukt usutOtawa.
Nayajj Mijilan jilapttwa.Nayajj Mijilan tatapOtwa.Mayan Mijilan tliathachilapftwa.Nayajj Mijilan tiopftwa.Nanakajj Mijilan tianakapOpjjtwa.Nanakajj Mijilan jilanakapdpjjtwa.Jupajj Mijilan awichapawa.
Jumajj wall jayrdtawa.Jumajj wall. suma jacptawa.
Jumajj wall qhortitawa.
Jumajj wall loghOtota.Jupanakajj wall jach'a tans/pjjtawa.Jupanakajj wall jayrOpjjtawa.
Unidad 5
23 EJEtCICIOS DE PREGUNTAS Y RESPUESTAS
Jumajj yatichiritati? Jisa, yatichiritwa.Janiu yatichirikti.
Ma jig° usuthtati, tata? Jisa, usutatwa.Janiu usutakti.
Jumajj ma jukt ogaratati? Jisa, ogaratwa.Janiu ogarakti.
Jumajj aka wawan jilapatati? Jisa, jilapatwa.Janiu jilapHkti.
Jumanakajj aka wawan phamilyapapjj Jisa, phamilyapapjjtwa.
tati? Janiu phamilyapapkti.
Jumanakajj chawlla katur/pjjtati?
Jumanakajj yatichiripjjtati? Jisa, yatichir!pjjtwa.Janiu yatichirlpkti.
Tatamajj suma jaqeti? Jisa, suma jaqewa.Janiu suma jaqVkiti.
Jumatakejj aymarajj phasilakiti?
Jumatakejj aymarajj chlamati?
Akajj lyurumati? Jisa, lyurujjawa.Janiu lyurujjakiti.
asap chawlla katur/pjjtwa,Janiu chawlla katurIpkti.
Jisa, nayatakejj phasilakiwa.Janiu nayatakejj phasilakikiti.
Jis a, nayatakejj ch amawa.Janiu nayatakejj ch
MANEJO DE LOS SUFIJOS ENFATICOS
24 EJERCICIOS DE REPETICION
Tatajjar tumpasiriu sarta.Tatajjarti tumpasir sarta.Tatajjar tumpasir sartwa.Tatajjar tumpasirejj sartwa.Janiu tatajjar tumpasir sarkti.
Wawajjatak pantalun altati?Wawajjatakejj pantalun altati?Wawajjatakit pantalun alta?Wawajjatak panta1unt alta?Janit wawajjatak pantalun a1ktaZ
103
100
Unidaci 5
25 EJERCICIOS DE REEMPLAZO
Jisa, jilajjar wisitiriu jut -ta.sm..em.1111=101111110
.tiojjar ------- tumpasi
_
sartwa.
41111.111140111.11111111.11,MIIMMONINIAMININEMINMONIIIIIMIll
MINIMIIIIIMINOMINIONIN.117111.111.1= parliriu
41101111111101111.11111.11
jut -ta.MOMMNIIM
Wawamatakejj pantalun altati?Wawamatak
kamis(a)-------?eameami.m.Wawamatakit(Janit)Nayatakejj
01111.MMOD.0.0.0.0.0.?OMMOOM41111.410,041.010.?
41MININONIMMIMINIMINONNIMMIDOWIIIIIDIMOINIMIN?
dmonimimmimmMrswaMmliwelmo apankta?
Nayaw aka ut iitachta.Jupaw111111M4111.1.1141111.4
(Janiu)01Juin
(Janit) ------------?
aka yap -- .
7
mow.mosammINNIMINO.
aka wak
aLl.
11110M10.111111MIONMINIMIND
(Jisa)
Jupajj
26 EJERCICIOS DE TRADUCCION
Kawkirus saraskta?Oe donde estas viniendo?LDe donde esta viniendo este Chico?Odode est& yendo este chico?LA que este. yendo? (el)
IDOnde esta tu papa?
Kuns munta?4Que en; esto?
LPara que es esto?,Para que es aquelle?Lique quieres?
Khitis tatamajja?4Quien es tu hermano?4Quien es tu mama?lQuien es tu abuelo?LQuien eres t$?
Khititakis jumajj trawajaskta?Para quien estas cocinando?LPara quien estas construyendo lacasa?LCon quien has venido?LCon quien vives?
Jisa, jilajjar wasitiriu jut -ta.Jisa, jilajjar wisitir sartwa.Jisa, tiojjarwisitirsartwa.Jisa, tiojjar tumpasir sartwa.Jisa, tiojjarU tumpasir sarta.Jisa, tiojjara tumpasir jut -ta.Jisa, tiojjar parliriu jut -ta.
Wawamatakejj pantalun altati?Wawamatak pantalun altati?Wawamatak kamis altati?Wawamatakit kamis alta?Janit wPwamatak kamis alkta?Janit nayatakejj kamis alkta?Janit nayatakejj kamis apankta?
NayawJupawJupawJaniuJaniuJaniuJanitJanitJanitJisa,
Jisa,
aka ut iitachta.
aka ut utachi.aka ut a1i.jup aka ut alkiti.jup aka wak alkiti.jum aka wak alktati.jum aka yap alkta?jum aka yap alkta?jup aka yap lurki?jupaw aka yap luri.jupajj aka yap luriwa.
101
Kawkirus saraskta?Kawkits jutaskta?Kawkits aka yoqallajj jutaski?Kawkirus aka yoqallajj saraski?Kunarusus saraski?Kawkinkis (kawkinkaskis) tatamajja?
Kuns munta?Kunas akajja?Kunatakis akajja?Kunatakis khayajja?Kuns munta?
Khitis tatamajja?Khitis jilamajja?Khitis manadOja? maKhitis achachilamaj ja?Khititas jumajja?
Khititakis jumajj trawajaskta?Khititakis jumajj phayaskta?Khititakis ut utachaskta?
Khitimpis jut-ta?Khitimpis qamta? (utjasta)
flniti^d 6
EJERCICIOS DE TRADUCCION (Continuaci6n)
Qawqhanis kullakamajja?LCuantos son tus hermanos?LCuintos son tus hijos?LCuAntas son tus hermanas?
Kullakajjajj maynikiwa.Son dos mis hermanas.Son tres mis hermanas.Son cuatro mis hermanas.Son mochas mis hermanas.Es una mi hermana.
102
Qawqhanis kullakamajja?Qawqhanis jilamajja?Qawqhanis wawamajja?Qawqhanis kullakamajja?
KullakajjajjKullakajjajjKullakajjajjKullakajjajjKullakajjajjKullakajjajj
27 EJERCICIOS DE PREGUNTAS Y RESPUESTAS RECOMBINADOS
Kuna sutinitasal tata?Kawkits jut-ta?Jilanitati?
Jilamajj qawqha maranisa?Jumasti?Jilamajj warminiti?
Kawkinkis jilamajja?Jumajj kunapachas Istarus Untrusatpurta?Kawkins juiajj trawajta?Khitimpis trawajta2
Kunarus jumajj akar jut-ta?Jichhajj mm Jul° aymar pariah' yat-tati?
28 EJERCICIOS DE PREGUNTAS
Janiu jilajjarwisitir sarkti.Janiu masUrojj aymar yateger jutkti.Janiu kastillan parlir jutkti.Janiu ManIkti.
Janiraw yatichirinakajj puripkiti.Janiraw junttUm unapkti.Janiraw aymar yatipkti.Janiraw utan/pkti.
Janiraw sarjjaft oraenkiti.Janiraw manqtail oraankiti.
Janiraw juntfUm umali orasnkiti.
Janiu aka lyurojj nayank-kiti.Janiu aka lapisajj jilajjank-kiti.Janiu aka utajj jumank-kiti.
maynikiwapaniniwa.kimsaniwa.pusiniwa.usljaniwa.maynikiwa.
Jisa, Manitwa.Janiu Manikti.
Jilajjajj.------maraniwa.NayajjJisa warminiwa.Janiu warminikiti.
Nayraw purta.
_-__-.----- trawajta.
trawajta.Sapakiu trawajta.Aymar yateqeriu jut-ta.Jisa, mm jukt aymar pariah' yat-twa.
Janit jilamar wisitir sarkta?Janit mastirojj aymar yateqer jutkta?Janit kastillan parlir jutkta?Janit jilanikta?
Janirat yatichirinakajj puripki?Janirat juntitim umapkta?Janirat aymar yatipkta?Janirat utan/pkta?
Janirat sarjjah orasnki?Janirat manqtall orasnki?
Janirat juntftimume orasnki?
Janit aka lyurojj jumank-ki?Janit aka lapisajj jilamank-ki?Janit aka utajj nayanku.ki?
Unidad 5
103
I SUFIJO NOMINAL "MPI" (deb.a)
Este sufijo expresa la idea de compailla o instrumento con el que se realiza la accidn.
EJEMPLO:
Khitimeis jut-ta.
Jilajjamiu jut toukajjamp kullakajjampiu*jut-ta.
Kunampis ut pichta?Pichafiampiu pichta.
= d Con quiOn has venido?
= Vine con mi hermano.
= Vine con mi hermano z mi hermana.
eCon que has barrido la casa?He barrido con la escoba.
41' En estas constructions, la repetici6n del sufijoi expresa adenAs la idea de
un nexo copulativo. Cualquier sufijo enfAtico, ocurre en estas constructions
despues del dltimo EEL.
II SUFIJO NEUTRAL TAKI debil
La idea expresada por este sufijo queda fielmente traducida al castellano por la
preposition nary. Este sufijo puede indicar:
a) Finalidad:
EJEMPLO:
Kunatakis uka lyur alta. =Aymar yateqaflatakiu alta.=
A,ymaryateqafiamatakiu =alta.
b) Utilidad o_pravecho:
EJEMPLO:
s Para que has comprado ese libro?
Lo he comprado para aprender aymara.Lo he comprado para que td aprendas
aymara.
Khivkirakis uka lyurojja? = d Para quien es ese libro?
Naymtakiwa. = Es para mi.
III SUFIJO (dObil)
Este sufijo se emplea eri aymara:a) Para derivar adjetivos a partir de sustantivos. El adjetivo deriitado tiene la
signification de "poseedor", "el que tiene" lo significado por el sustantivo de
que se deriva.
EJEMPLO:
Utanir ufit' -tati?
Jan tataninakajj wa1tlaqesipjje.Nayajj jan tatani, janmamani, jan jilanttwa.
1 V)
e Conoces al que tiene casekconoces aldue() de casa).
Los que no tienen padre sufren mucho.Yo no tengo padre, ni madre, ni hermano.(Soy el que no tiene padre, nadre, ni
hermano).-1;aa.
flniapd g
104b) Como verbalizador:
Pronombre li. Sustantivo + NI + Terminaciden
Verbal
Nayajj uta ni twaJupajj uta ni tawaJupajj uta ni waJiwasajj Ilia ni tanwaNanakajj uta apjj twaJupanakajj uta ntpjj tawaJupanakajj uta nIpjj ewaJiwasanakajj uta nipjj tanwa
.4007mON.JIMIri
Afiadiendo a algunos sustantivos forma verbos. El significado de dichos verbosse puede traducir al castellano por "tenet lo significado por el sustantivo". Siempreque verbaliza con significado de presente, este sufijo toma la forma ni, excepto enla tercera persona singular afirmativa.
EJEMPLO:
Jilamajj qawqha marapipa? =Kimsa funk maraniwa.Warminiti? = eJaniu warmigkiti.Kullakanitati?Jisa kullakanifwa.
,Cu4ntos aftos tiene tu hermano?Tiene treinta a-dos.
Tiene esposa? (el)No tiene esposa.LTienes hermana?Si, tengo hermana.
NOTA: Cuando este sufijo actda como verbalLas terminaciones verbales regularesna singular en la.forma afirmativa,"NI" el sufijo
EJEMPLO:
izador con referencia al futuro (Unidad 6)del futuro de la primera y segunda perso-ahaden inmediatamente despues del sufijo
Nayajj utanigwa. = Yo tendre casa.Jumajj utagafawa. = Td tend/4s casa.
Unidad 5
105
IV VERBALIZACION DE SUSTANTIVOS Y ADJETIVOS
FORMA AFIRMATIVA
Pronombres Sustantivo .1. TerminaciOnVerbal
Nayajj yatichiri twaJumajj yatichiri tawaJupajj yatichiri waJiwasajj yatichiri tanwaNanakajj yatichiri pjjtwaJumanakajj yatichiri pjjtawaJupanakajj yatichiri pjjewaJiwasanakajj yatichiri pjjtanwa
FORPIA NEGATIVA
AdverbioNegativo
Sustantivo .rs. Term. Verb.Negativa
janiu yatichiri ktijaniu yatichiri ktatijaniu yatichiri kitijaniu yatichiri ktantijaniu yatichiri pktijaniu yatichiri pktatijaniu yatichiri pkitijaniu yatichiri pktanti
De cualquier sustantivo o adjetivo podenos derivar verbos"SER lo expresado por el sustantivo o adjetivo".
EJEMPLO:
De jayra-flojo, tenemos:
jayrafla
jayrftwajayrawa
Ukajj lapisawa
ser flojosoy- flojo
61 es flojo
con el significado de:
eso es un lapiz
NOTA: Como se ve en el cuadro anterior y en los ejemplos dados en el tiempo presentela tercera persona singular afirmativa no tiene alargamiento ni la terminacian
verbal regular. Las terminations verbales de las dam& personas son regulares.En el tiempo futuro hay otras peculiaridades que se estudiaran en la leccidnsexta.
V ORACIONES INTERROGATIVO NEGATIVAS
!;
11
preferentemonte la posicion inicial en esta clase de oraciones.V&A sefialadas por laniti (= no...?)y sus derivaciones: Janirati (= todavia no... ?)
que ocupan otras
EJEMPLO:
Janit qhartirojj jut,..kUta*2 LNo vas a venir mafiana?
Janit tatamajj purki? = No ha llegado tu papa?Janirat tatamajj purki: = LTodavia no ha llegado tu papa?
44-En estas construcciones, notese la ausencia delutt'negativo en el verbo.
11\
106
20 NARRACIONES RECOMBINADAS
Ma markanjja ma jisk'a yoqallaw utji; jupajj Antrisa sutiniwa. Antrisajj llgtunkmaraniwa. Wal ttaqesi; kunalaykutejja jupajj jan mamami, jan tatlni, jan jilani,jan kullakaniwa. Antrisajj tiopampi tiampampikiu qami. Jupanal:asti Antrisata-kejj wali ohorUpjjewa. Tiopajja p wawaniwa; uka wawanakapasti iskwilankapjjewa,piru Antrisasti janiu iskwilank-kiti, kunalaykutejja4 Janiu tiapajj munkiti.Ukhamasti Antrisajja sapUrl uwij awatifiapawa.
Khitis in markan utji?Kuna sutinisa?Qawqha maranis Antrisajja?Kunats wal aqesi?
Khitimpis Antrisajj oami?Janit tiopajj wawaniki?Antrisajj iskwilankiti?Tiopan wawanakapasti?Kunats Antrisajj jan iskwilank-ki?Antrisajj sapUr kun lurafiapasa?
H jisk'a ypqallaw utji.Antrisa sutiniwa.Antrisajj llgtunmaraniwa.Kunalaykutejja janmamani, jan tatani,jan jilani, jan kullakaniwa.
Tiopampi tiapampikiu qami.Tiopajj pg wawaniwa.Antrisajj janiu iskwilank-kiti.Tiopan wawanakapajj iskwilankapjjewa.Kunalaykutejj janiu tiapajj munkiti.Antrisajj sapUr uwij awatiflapawa.
Tata Alwirtun wawapajj Chukiagut purl. Jupajj Jusia sutiniwa. Chukiagun qami,Chukiagunrak trawajaraki.Phamilyapar tumpasiriu juti. Jusiajj wall sumairagewa;tatapatakejj kamisa, pantaluna, saku apanirapi2, jilapatakisti ukhamaraki. Mama-pajj nayraw jiujje. Jusiajj warminiwa, jupajj Chukiagunkaskiwawawapampi.
Jusiajj khitin wawapasa?Kawkits purl?Jusiajj kawkins qami?Kunarus Chukiagut juti?Jusiajj wall qhoruti?Kunanaks tatapatakejj apanirapi?Jilapatakisti?Jusiajj marminiti?Kawkinkaskis warmipajja?Khitimpis Chukiagunkaski?
1. SapUru = Cada dia2. Apanirapi = Se lo trajo (para el)
Jusiajj tata Alwirtunwawapawa.Chukiagut purl.Jusiajj Chukiagun qami.Phamilyapar tumpasiriu juti.Janiu qhorUkiti. Wall suma jagewa.Tatapatakejj kamisa, pantalunalsak apanirapi.Jilapatakis ukhamaraki.Jisa, warminiwa.Warmipajj Chukiagunkaskiwa.Wawapampiu Chukiagunkaski.
Unidad 5
DIALOGO BASICO
Tio
Paw lu
Tio
Paw lu
Tio
Paw lu
Tio
Paw lu
Tio
Paw lu
Tio
Paw lu
Tio
Paw lu
Tio
Paw lu
Tio
Paw lu
Tio
* La pronunciacion deilltima vocal (...u)se omits afia (istuprofesor.
107
SOJJTA UNIDADA
PAWLUMPI TIOPAMPI
Paw lu kamisasktasa?
Walikisktwa. Jumasti, tio?
Nay-as walikiskaraktwa. Kunapachas purta?
Masttrukiu purta.
A,... Niy kulijy* tukuyjjtati?
Janirawa; piru jichha maraw tukuyjja.
Waliki. Kulijy tukuyasinsti, lams isturyata?
Inas yatichirtfiatak isturychi.
Ukajj wali sumspawa.
Jisa, tio.
Kunapachkamas akan qamartlawayna, Paw lu?
Aka wakasyun tukusiftapkamaw qamarti awaya.
piru aktirunakajj mX Jule satariyantlaiiamawa.
Jisa, tio jumasti nay satafi tukjjtati?
Nayajj janirawa; piru yaqhepanakajj tukjjapjjewa.
A... inas jutir simankamajj tukjjchlta.
Inasa, inasa.
;Ay tata! Niy urtijjewa, tio, apurtiasingni.
Jisa, jisa, jan ukajj janiu chiktirkanas markarpurkeigniti.
la palabra "kulijyu (colegio) es rara cuando se omits la(kulijy). Lo ndsmo ocurre con isttu7afia (estudiar) cuando
ry...). Consults la pronunciacion de estas palabras al
1 '1Unidad 6
X08
DIALOGO BASIC() UNIDAD SETS
PABLO Y SU TIO
Tio Pablo, 4c6mo estas?
Pablo Estoy bien tim?
Tio Yo tambien estoy bien. /Satanclohms lbagalio?
Pablo Ayer no mils he llegado, tic
Tio Ah...ja has terminado el colegio?
Pablo Todavia; pero voy a terminarl este ario.
Tio Bien. Y despues de terminar la seeundaria ,que vasa estudiar?
Pablo Tal vez estudie para ser profasor.
Tio Eso podria ser bueno.
Pablo Si, do
Tio Olasta =Ando vas a descarmaraxgi, Pablo?
Pablo Voy a descansar hasta que se termine esta vacacian.
Tio Bien, pero estos dias debes tratar (intentar) desembrar un poco.
Pablo Si, do LY tt1 ya has teminado de sembrar?
Tio No todavia; pero otros ya hanUranado.
Pablo Ah, tal, vez termitic hasta la. semana que viene.
Tio Tat vez, tal vez.
Pablo Oaramba! Ya es tarde, tip, nos apuraremos.
Tio Si, si. Si no, no vamos a llegar al pueblo ni hasta
el medio dia
Unidad 6
DIALOGO ASICO
109
UNIDAD SEIS
PABLO Y SU TIO
Tio Pablo. 406mo estas?
Pablo Bien, gracias, td?
Tio Igualmente. 4Cuando llegaste?
Pablo Llegud ayer.
Tio Ya saliste bachiller?
Pablo Todavia no; pero este es mi dltimo
Tio Bien. Y luego Nue vas a estudiar?
Pablo Tai vez siga el magisterio.
Tio Es una buena idea.
Pablo Si, tio.
Tio Nue tiempo vas a descansar aqui, Pablo?
Pablo Hasta fines de esta vacacidn.
Tio Bien...bien; pero estos dias debes sembrar unpoco.
Pablo Si, tio, ya terminaste la siembra?
Tio Yo todavia no, pero algunos ya lo hicieron.
Pablo Posiblemente la prOxima semana termines
Tio Tal vez, tal vez,
Pablo ICaramba! ya se nos hizo tarde, apurdmonos.
Tio Si, de lo contrario no vamos a llegar al puebloni al mdio dia.
Unidad 6
SUPLEMENTO
"Dego, puraka, ampara, chuyma, jikhani, kayo, qhatu, qollu.
Nuwaria, irparia, yanaparia, ufijaria. usufia.
Kundrsa, kuna orasa, jichharaki, phahsi, yaqhiiru, yagha.
Kunas ustaelPlectew usutu.
Purakaw usutu.Amparaw usutu.Chuymaw usutuJikhaniu usutu.Kayo usutu.Kuna cheoas ustam?Kawki chectas, ustam?
Aka chedaw usutu.Khitis nuutam?Pawiti nuwitu**Khitis aymar yateqa,fi yanaptanl.
Mijilaw azE,
Khitis markar irp-tam?Tataj jaw irpitu.Kha wak ufijtati?
Kawkikamas sarta?211 amaw sara.
Khn oollkarnaw Sara.Niy arumajjcwa, sarjjafigni.
Qhatukamaw*** sari.Jutir phajjsZkamaw akankaInir phajjskamaw akanka.
Jiwafikamaw akanka.
Jichharakiu aka liksyun qalltaskta.Kuna oras purta.Las uchil purta.
Janiu qhartir markar sarktiti; yaohtirllsara.
Wakamajj yaohatisQhartirojj kawks sarKta?Qhartirojj Aaniu kawks sarkIti.
Qhartirojj kunsQhartirojj mark sara.
Kunarekamas**** akankRta?
110
Nue te duele?Me duele la cabeza.Me duele el est6ma o (barriga)Me duele la mano el brazo)Me duele el corarin,Me duele laespalda.He duele el. pg.Nue parte te duele? (ague lugar?)LQue lugar te duele?Me duele este. parte.
Nuidn te ha pegado?He he pegado Pablo.Nuien te ha ayudado a aprender aymara.Me ha vudado Miguel.Nuien te ha llevado (conducido) al pueblo.Me ha llevadc- mi papa.yes aquella vaca?, Hasta d6nde vas a ir?
Voy a ir hasta el cerro.Voy a ir hasta aquel cerro.Ya es de noche, vamonos.
Irt hasta el nercado.Voy a permanecer (aqui) hasta el prOximo mes.Voy a permanecer (aqui) hasta el mes deenero.Me quedare hasta morir.Recien estoy empezando la lecciOn.Nue hora liegaste?Llegue a las ocho.No voy mailana al pueblo; ird otro dia.
Es otra to vaca.4Mafianap d6nde vas a ir?Mariana no voy a ir a pinkuna parte.Minna no voy a hacer nada.Mariana ire al pueblo.
4Hasta cuando vas a estar aqui?
* "TAM" (fuerte): Sufijo pronominal sujeto-objeto, indica que la accidn va de unatercera persona hacia una segunda (451 a ti).
**"ITU" (fuerte): Sufijo pronominal sujeto- objeto, indica queb. acci6n sale de unatercera persona y va dirigida a una primera (41 a mi).
***QHATU: Se refiere al puesto de *yenta, o al conjunto de ellos, que suelen haberen los dias de feria (que forman una especie de mercade).
****KUNIRSA (cuando) Supone un tiempo ids corto que "kunapacha" que tambien signi-fica "cuando".
113TT '
DIALOG() DE ADAPTACION
Kuntrsas purta, tata?
Jumajj aymar yategaft tukgyjjjati?
Aymar yategasinsti kawkirus sarjj1ta?
Kunapachkamas akankttta?
Kunapachkamas pampan trawajIta?
KunlIrsas aka liksyun tuktita (tukuyKta)?
Yaqhepanakajj niyat tukjjapjje?
Qhartirojj markar sarntati?
Kuna oraskamas klas pasta?
Yaqhepanakasti?
EJERCICIOS DE ESTRUCTURA
NayrUru purta.MasUrukiu purta.
Janiraw tukuykti.
MarkajjarU sarjja.Trawajiriu sarjja.
Jutir phajjskamaw akanka.
Jiwalikamaw trawaje..
Inas aka simantukchi (tukuychi).
Jisa, yaghepanakajj niyaw ttkjjapjje.
Inas sarchi.
Chiktrkamaw klas pasta.
Yaqhepanakajj jayp'ukamaw klas pasapjje.
TI24PO FUTURO
(segunda persona, singular y plural, njiwasali jiwasanakan)
3. EJERCICIOS DE REPETICION
Kulijy tukuyasinsti, kuns isturynta?Kuna pachkamas akan qamartlawayRta?Kunapachkamas akan gamartlawaynftIni?Niy urujjew, tio, apurtfasiagni.Jan ukajj janiu chikUrkamas markar purkaftIniti.
QharUrojj kuns lurlta?Qharurojj kuns lurapjjtita?QharUrojj kuns lurafittni?
QharUrojj kuns lurapjjafiftni?
Jumajj janiu kuns lurkUtati.Jumanakajj janiu kuns lurapkatati.Jiwasajj janiu kuns lurkauiUniti.Jiwasanakajj janiu kuns lurapkaftUniti.
1.1.4flniriarl A
2. EJERCICIOS DE SUSTITUCION DE NUMERO
ClharUrojj kawks sargta?
(Jumanaka)(Jiwasa)
(Jiwasanaka) 111NIMII..1.11011?
Aymar yategasinjja kuns lurgta?(Jumanaka)(jiwasa)
(Jiwasanaka) MONOWEMOIDOWMOINIMM411.641M4114
Kungrskamas akankgta?(Jumanaka)(Jiwasa)
(Jiwasandka).-------?
Janit qharUrojj mark saXkgta?(Jiwasa)(Jiwasanaka) 11(juniarlaka) 000,000110.01.111.11.0.11.11111111. ?
Qhartirojj janiu kuns lurkafigniti.(Jiwasanaka)(Juma)
111100.0.1101011.001041.1.01M.110MIOSIMM
4111MIM00MMAIMIMPAWMO00.1110411111.111141M00
(Jumanaka)
Tuminkojj janiu akank-kafigniti.(Jiwasanaka)(Juma)
(Jumanaka)
1111116011101111110.M411M111014MMOMMI
11410601101,a01011111
3 CANBIO DE NUMERO
QharUrojj jutgtati:Kawkikamas sargta?Kunapachkamas dkankgta?Niy urUjjewa, apurtlasifigni.JurpUrojj janiu jutkgti.QharUrojj janiu kawks sarkgtati.Janit anatkafigni?
Y PERSONA
QharUrojj kawks sargta?Qhartirojj kawks sarapjjgta?QharUrojj kawks sarafigni?QbarUrojj kawks sarapjjafigti?
Aymar yateqasinjjAymar yateqasinjjAymar yateqasinjjAymar yateqasinjj
112
kuns lurgta?kuns lurapjjgta?kuns lurafigni?
kuns lurapjjafigni?
Kungrskamas akankgta?Kungxskamas akankapjjgta?Kungrskamas akankafigni?Kungrskamas akankapjjafigni?
Janit qharUrojj mark sarkgta?Janit qharUrojj mark sarkafigni?Janit qharUrojj mark sarapkafigni.Janit qharUrojj mark sarapkgta?
QharUrojj janiu kuns lurkafigniti.QharUrojj janiu kuns lurapkafigniti.QharUrojj janiu kuns lurkgtati.QbarUrojj janiu kuns lurapkgtati.
Tuminkojj janiu akank-kafigniti.Tuminkojj janiu akankapkafigniti.Tuminkojj janiu akank,kgtati.Tuminkojj janiu akankapkgtati.
QharUrojj jutapjjatati?Kawkikamas sarapjjgta?Kunapachkamas akankapjjgta?Niy urUjjewa,apurtlasipjjafigni.JurpUrojj janiu jutapkgti.QharUrojj janiu kawks sarapkgtati.Janit anatapkafigni?
TIEMPO FUTURO
(Primera y tercera persona) singular y plural)
4 EJERCICIOS DE REPETICION
Jichha maraw kulijy(u) tukuyjjd.Jichha maraw kulijy tukuyjjapjjd.
Wakasyun tukusifiapkamaw qamart tawayd.Wakasyun tukusifiapkamaw qamarttawayapjjd.
Jupajj qollukamaw sarani.Jupanakajj qollukamaw sarapjjani.
: r TIM rl ra A
EJERCICIOS DE REPETICION (Cant.-Inueci(m)
Jupajj jutir phajjskamaw akankani.Jupanakajj jutir phajjskamaw akankapjjani;
Janiu qharUrojj mark sarkati.Janiu qharUrojj maik sarapkati.
QharUrojj janiu kuns lurkaniti.Qharurojj janiu kuns lurapkaniti.
5 EJERCICICS DE SUSTITUCION DE NUMERO Y PERSONA
Janiu nayajj qharUrojj akank-kati.j01111114.1.M.MONIONINSINDOIDeNNIIINIMIOOM.1.10
- -
------yatichirinakajj-
Sawarojj janiu kawks sarkati.(Nanaka)-------------------(Jupa)
JUPanak a )
Jiwafikamaw akanka.
(Jupa)-----------(Jupanaka)-------
JurpUrti aka liksyun tukti.
jUpa ) IMM.flmliONOMIMMI.....( Alp an
6 EJERCICICS DE TRADUCCION
TUminkojj janiu kawks sarkatiEl domingo no vamos a ir a ningdnlugar. (nanaka)El domingo no voy a camprar nada.El dcmingo no vamos a hacer nada.El domingo no voy a estudiar nada.El domingo no vamos a traer nada.El domingo no voy a ir a ningdnlugar.
QharUrojj,Nadie vaNadie va4Nadie va,Nadie va
Nadie va
janit khitis jutkani?a jugar maflana?
a estudiar maftana?
a estar aqui mafiana?
a trabajar maftana?
a venir mailana?
113
Janiu nayajj charUrojj akank-kati.Janiu nanakajj qharUrojj akankapkati.Janiu tatajjajj ohatUrojj akank4aniti.Janiu yatichirinakajj ofharUrojj akankapkaniti.
Sawarojj janiu kawks sarkati:.SawUrojj janiu kawks sarapkati.Sawarojj janiu kawks sarkaniti,.Sawarojj janiu kawks sarapkaniti.
Jiwafikamaw akankA:
Jiwafikamaw akankapjjA;
Jtwatikmnmff akankani.
Jiwarlkamaw akankap j jani.
JurparU aka liksyun tukd. .
JurpUrU aka liksyun tukupjjA.JurpilrU aka liksyun tukuni.JurpUr6 aka liksyun tukupjjani.
TUminkojjTuminkojj
TuminkojjTuminkojjTuminkojjTuminkojjTuminkojj
QhatUrojjQhatUrojjQharUrojj
QharUrojjQhatUrojjQhatUrojj
116
janiu kawks sarkati.janiu kawks sarapkati.
janiu kuns alkati. .
janiu kuns lurapkati.janiu kuns isturykati.janiu kuns apanipkati.janiu karoks sarkati.
janit khitis jutkani?janit khitis anatkani?janit khitis isturykani?janit khitis akank-kani?janit khitis trawajkani?janit khitis jutkani?
TIniricvl A
7 EJERCICIC6 DE PREGUNTAS Y RESPUESTAS
Janit qharUrojj kawks sarkata?Janit qharUrojj kuns lurkata?Janit sawarojj khitis jutkani?Janit tuminkojj khitis akank-kani?
QbarUrojj jutapjjatati?
Tuminkojj misar sarapjjatati?
Tuminkojj qamarapjjatati?
Aka simanajj aka liksyun tukupjja-fianiti?
Aka yociall irpapjjafianiti?
Sawarojj anatapjjafianiti?
Jilanakamajj puripjjaniti?
Jilanakamajj akant trawajapjjani?
Yatichirinakajj qharUrojj jutap- Jisa, jutapjjaniwa.jjaniti? Janiu jutapkaniti.
134
Janiu clharUrojj kawks sarkati.Janiu clharUrojj kuns lurkati.Janiu sawarojj khitis jutkaniti.Janiu tuminkojj khitis akank-kaniti.
Jisa, jutapjjawa.Janiu jutapkati.
Jisa, sarapjjawa.Janiu sarapkati.
Jisa, qamarapjjawa.Janiu qamarapkati.
Jisa, tukupjjafianiwa.
Janiu tukupkafianiti.
Jisa, irpapjjafianiwa.
Janiu irpapkafianiti.
Jisa, anatapjjafianiwa.
Janiu anatapkafianiti.
Jisa, puripjjaniwa.Janiu puripkaniti.
Jisa, akan trawajapjjani.Janiu akan trawajapkaniti.
SUFIJO NOMINAL "KAMA" "HASTA"
8 EJERCICIOS DE REFETICION
Kunapachkamas akan qamarblawayata:Aka wakasyun tukusifiapkamaw qamartlawaya.
Inas aka liksyun jutir simankamajj tukjjchIta.Apurtfasifiani, jan ukajj janiu chikUrkamas tuk-kafianiti.
Kawkikamas sa.rata:
Qollukamaw sari.Kha gollkamaw sari.Utakamaw sari.Kha utkamawYapukamaw sari.Jilajjan yapupkamaw sari.Kuchewambkamaw sari.Punukamaw sari.
QharUrkama, tata.
I4is1;
w 4Unidad 6
9 EJERCICIOS DE EXPANSION
Qollukamaw sara.Uka diMiliVm01114M.I.P
Jachta
Yapukamaw sarapjja.Khg. 01111.11110INIM1OMMENNYWOMMIMIIMMOMM
Ch t ogs
Qhatukamaw sarapj j afinni.Khgjiskta
10 EJERCICIOS DE SUSTITUCION SIMPLE
Kunapachkamas akanknta?KunnrskamasKuna oraskamas ----?Kuna markamasKunUrkamas---------?Kuna phajjakamas-?Kuna simankamas--?
Chukiagkamaw sarapjjannni.Marka-KuchawambaYapuSanta kru.saQ.011.U IP.I.....=aremo....momosmom
QhatalINIIMMIIION00.11M.M1101.0.001MOM
SUFIJO NOMINAL "KAMA" CON
11 EJERCICIOS DE REPETICION
115
Qollukamaw earl.Uka qollkamaw sara.Uka jachta qollkamaw sara.
Yapukamaw sarapjja.Khg. yapkamaw sarapjja.KhE chtoqe yapkamaw sarapjja.
Qhatukamaw sarapjjafinni.
Khn qhatkamaw sarapjjafinni.Kha jiskta qhatkamaw sarapjjaftnni.
Kunapachkamas akanknta?Kunnrskamas akanknta?Kuna oraskamas akanknta?Kuna mar;,.amas akanknta?
KunUrkamas akanknta?Kuna phajjskamas akanknta?Kuna simankamas akanknta?
Chukiagkamaw sarapjjafinni.
Markakamaw sarapjjafinni.Kuchalkambkamaw sarapjjafinni.
Yapukamaw sarapjjafinni.
Santa kruskamaw sarapjjahnni.Qollukamaw sarapjjafinni.Iskwilakamaw sarapjjafinni.Qhatukamaw sarapjjafinni.
LOS SUFIJOS POSESIVCS
Nay aymar yateqafiajj,kamaw akanka.
Jum aymar yateqafiamkamaw akanka.Jumanak aymar yateqapjjafiamkamaw akanka.Jup aymar yateqahapkamaw akanka.Jupanak aymar yateqapjjafiapkam.aw akanka.Jiwas aymar yateqafiaskamaw akanka.Jiwasanak aymar yateqapjjafiaskamaw akanka.
12 EJERCICIOS DE SUSTITUCION DE NUMERO Y PERSONA
Jum aymar parlafiamkamaw akanka.Jumanak 0..mmowwimplimommmilwammimmmilimmAimemsamimme
JupanakIMID101.11.11.11MOMMNI1110.00.0
NayNanak ---- ammlimmamamammwinimmimmismommaim
Jum *liar parlafiamkamaw akanka.Jumanak aymar parlapjjafiamkamaw akanka.Jup aymar parlafiapkamaw akanka.Jupanak aymar parlapjjafiapkamaw akanka.Nay aymar parlafiajjkamaw akanka.-Nanak aymar parlapjjafiajjkamaw akanka.
Unidad 6
116EJERCICIOS DE SUSTITUCION DE NUNERO Y PERSONA (Continuation)
Jilajjajj nay waliptahajjkamaw akankani. Jilajjajj nay waliptariajjkamaw akankani.
maw., agromwamoo.......... Urre 1.4mown. emaisaws ammo am am ammmeamaswommoomommoramen.warom Imam
.iumanak. 001011MNIMINOWINHM
410MONNIMIIMIMMINM.0 tat ajjjiwas ammo malwatroommemelmimMos.m.w......s.ww.mv
13 EJERCICIOS DE TRADUCCION
AYmarymtecahamkmmaw akanka.Ectart aqui hasta que to sanes.Estart aqui hasta que aprendas gymara.Estart aqui hasta que llegue mi papa.Estart aqui hasta que venga mi papa.
Apurtiasirinni)jan ukajj janiu chikUr-kamas puekaftnniti.
Apresurdmonos; de lo contrario (si no)no vamos a llegar ni hasta manna.Apresurdmonos; de lo contrario (si no)no vamos a llegar ni a la tarde.
Apresurdmonos; de lo contrario (si no)no vamos a llegar ni al afro.Apresurdmonos; de lo contrario (si nc)no vamos a llegar ni a las dote.
14 EJERCICIOS DE PREGUNTAS Y RESPUESTA6
KaKalnlidAMaS Sarnta? (markakama)Kuna Liksyunkamas yateqafi munta?(tukufikama)
Kunapachkanias akankitta? (yateqaftajj-kama).
Kunapachkamas pampan trawajnta?(jiwariajjkazia).
Kuna oraskamas klas pasta? (chikUr-kaina).
Jayptunsti? (las triskama).Kungpachkamas akan qamartlawaynta?(wakasyun tusiftapkama).
Jiwarikanat pampan trawajnta?
Markakamat sarnta?
Jutir simankamajj aka liksyun tukUtati?
Marikmmanjj sumgaymar parinta?
ChikUrkamat akankafinni2
Jilajjajj jum waliptaflamkamaw akankani.
Jilajjajj jumanak waliptapj jahamkamawakankani.
Jilajjajj tatajj waliptaftapkamaw akanka-ni.
Jilajjajj jiwas wal.iptailaskamaw akankani.
Aymar yateqariamkamaw akanka.Waliptafiamkamaw akanka.
Aymar yateqafiamkamaw akanka.Tatajj purifiapkamaw akanka.Tatajj jutafiapkamaw akanka.
Apurtfasifinni, jan ukajj* janiu chikUr-kamas purkafinniti.
Apurtfasifinni),* ukajj janiu qharUrkamaspurkaui1niti.
Apurttasifinni, jan ukajjA janiu jayptu-kamas purkafinniti.
Apurtfasifinni, jan ukajjx janiu narakamaspurkarinniti.
Apurtfasifi nni, jan ukajjk janiu chikUr-kamas purkarinniti.
Markakamaw sara.Tukufikamaw yateqa munta.
Yateqafiajjkamaw akanka.
Jiwahajjkamaw pampan trawaja.
ChikUrkamaw klas pasta.
Las triskamaw klas pasta.Wakaspni tukusifiapkamaw qamarti awaya.
Jisa, jiwafikamaw pampan tramaja.Janiu jiwahkam pampan trawajknti.asap markakamaw sarA.Janiu markakam sarkfti.Jisa, jutir s.nankamajj tukUwa.Janiu jutir simankamajj tuk-knti.Jisa, martikaijaidsum aymar parla.Janiu martkajjahisum aymar parlati.Jisa, chiktirkamaw akankaftnni.
Janiu chikUrkam akank-kafinniti.
119Uniriad 6
117
SUFIJO liCHIll (fuerte) TERYJNACIONES DE FUTURO
15 EJERCICIOS DE REPETICION
Inas yatichirtnatak istury-chi.Inas aka liksyun qharUrkamajj tukjjehtta.Inasa inasa.
Inas qharUrojj jutchi.Inas qharUrojj jutapjjchi.Inas qharUrojj jutchtta.Inas qharUrojj jutchifittni.
Inas qharUrojj jutapjjchifinni.Inas jan qharUrojj jutkchlti.Inas jan qharUrojj jutapkchifiHniti.
16 EJERCICIOS DE SUSTITUCION DE NUNERO Y PERSONA
Inas jichhUr tukchifinni.
(Jiwasanaka) ----------(Naga) ----- ---- -- -_(Nanaka) --------------(juma).-------_-----_-_
(Jupanaka) ------------
Inas jan waliptkch!ti.(Juma) *Ma
jUpa ) eIMMIMMON
(Jiwasa)
(Jumanaka) ---(Jiwasanaka)`
Inas jan akan trawajkchttati.
(Nanaka) ----_------_-__----(jiwasa)"_------------__--__
(Jupanaka)
(jupa)
(Ewa)4111Inas maratakejj utanichi.(Nanaka) ---------------(Juana)
(Juranaka) -------------(Jupa)
(Jumanaka) -------------(jiwasa).----_----------
1'9
Inas jichhUr tukchiflUni.
Inas jichhUr tukupjjchifittni.
Inas jichhUr tukchi.Inas jichhUr tukupjjehi.Inas jichhUr tukchtta.Inas jichhUr tukchini,Inas jichhUr tukupjjchini.
Inas jan waliptkchtti.Inas jan wallacchttati. tInas jan waliptkchiniti.Inas jan waliptkchifigniti.Inas jan waliptapkchttati.1Inas jan waliptapkchifidniti.
Inas jan akan trawajkchttati.Inas jan akan trawajapkchitati.Inas jan akan trawajapkchtti.Inas jan akan trawajkchifiNniti.Inas jan akan trawajapkchiniti.Inas jan akan trawajapchifi gniti.
Inas jan akan trawajkchiniti.Inas jan akan trawajkchlti.
InasInas
Inas
InasInasInasInas
maratakejjmaratakej j
maratakejjmaratakejjmaratakej j
maratakej j
maratakej j
utantchi.utantpWchi.utanichtta.utamtpjjchini.utantchini.utantpjjchlta.utantchifinni.
Unidad 6
4
17 CAMBIO DE FORMA
Inas tatajjajj purchini.Ina3 wawajjajj waliptchini.
Inas marakamajj ut alchini.Inas jichhttr aka liksyun tukchi.Inas sawnrojj sinir sarchi.
Inas sawnrojj jan anatapkchifinniti.Inas jan phasilak aymar yateokchtti.Inas jan marakamajj utantkchlti.Inas jan tuminkojj pasiyir sarapkchTti.
Inas janInas janInas janInas janInas jan
118
tatajjajj purkchiniti.wawajjajj waliptkchiniti.marakamajj ut alkchiniti.jichhilr aka liksyun tukchtti.sawnrojj sinir sarkchtti.
Inas sawnrojj anatapjjchifinni.
Inas phasilak aymar yateqchi.Inas marakamajj utanichi.Inas tuminkojj pasiyir sarapjjchi.
SUFIJO VERBAL "JJA" (fuerte) "YA"
18 EJERCICIOS DE REPETICION
Niy kulijy tukuyjjtati?Janirawa, pirp jichha maraw tukuyjja.Tio, satah tukjjtati?Yaqhepanakajj niyaw tukjjapjje.Niy urumnjjewa, sarjjafinni*.Niy urtljjewal sarjjahli.Niy jaypItijjewa, sarjjahnni.
Niy mangfah orasnjjewal sarjja1Itni.
Niy sarjjafi orasnjjewa, sarjjafinni.
19 EJERCICIOS DE SUSTITUCION DE NUMERO Y PERSONA
Niy aymar parljjtati?(Jumanaka)(Jupa) IMOIMONIMIDIMINIMIMMONIMMI?(Jupanaka)
11.14.0.SONIN...?
11?Nayajj niy utantjjtwa.Nanakajj.
jiwasaii
Jiwasanakajj --------
Qawqha wawantjjtas jumajja?
TINIMOMMINIMINOINMNIIMMIMINNEMINIMMOMIIIIMMIONIMIMINS
111111411011111
.maakamajj a?
jumanakajja?jupanakajja?
Niy aymar parljjtati?Niy aymar parljjapjjtati?Niy aymar parljjeti?Niy aymar parljjapjjeti?
Nayajj niy utantjjtwa.Nanakajjniyutantjjapjjtwa.Jilajjajj niy utantjjewa.Kullakanakajjajj niyutantjjapjjewa.Jiwasajj niy utantjjtanwa.Jiwasanakajj niy utantjjapjjtanwa
Qawqha wawantjjtas jumajja?Qawqha wawantjjes kullakamajja?Qawqha wawantjjapjjtas jumanakajja?Qawqha wawantjjapjjes jupanakajja?
* SARJjARA: Puede significar "irse ya", en el sentido de volver despues de haberrealizado una acci6n, o en s defecto; marcharse definitivamente de unlugar
141_1_45 Unidad 6
EJERCICIOS DE SUSTITUCION DE NUMERO Y PERSONA (Continuacion)
ma jukt aymar parljjtwa.(Nandka)
(Jupa)
(Jupanaka)-------------(Jiwasa)--------------(Jiwasanaka)-----------(Jumanaka)-------------
OMP.M.M.010011.01..01,WM.0005
Qhartird Chukiagur sarjjA.
(Jiwasa)---------------(Jiwasanaka)
(Jupa)-----(Jupanaka)
20 EJERCICIOS DE TRADUCCION
Niy arumdjjewa, sarjjafidni.
Ya es tarde (en la nahana) vAmonos.Ya es tarde (en la tarde) vdmonos.Ya as de noche, vAmonos.Ya es hora de irse, vdmonos.Ya es hora de comerlvdmonos.Ya es hora de tomar desayuno,vdmanos.
21 EJERCICIOS DE PREGUNTAS Y RESPUESTAS
Kundrsas markanar sarjjdta?(jutir phajjsi)Kuntirus aka liksyun tukjjdta?(qhartiru)
Kuntirus tatmajj purjjani?(jurpUru)
Jilmmajj n3,y warminljjeti?
Wawanijjeti?
Jumajj utanijjtati?
Jumajj kimsa tunk maranintati?
MX jukt aymar parljjtwa.MR jukt aymar parljjapjjtwa.Mt jukt aymar parljjewa.Mt jukt aymar parljjapjjewa.ma jukt aymar parljjtanwa.iii jukt aymar parljjapjjtanwa.M jukt aymar parljjapjjtawa.
Qhartled Chukiagur
Qhartirti Chukiagur
gthariirtt Chukiagur
QharUrii Chukiagur
Qhartirti Chukiagur
Qhartiril Chukiagur
sarjjd.
sarjjapjjA.sarjjafidni.
sarjjapjjafidnisarjjani.sarjjapjjani.
119
Niy arumdjjewa, sarjjafidni.
Niy urUjjewal sarjjarldni.Niy jaypUjjewal sarjjandni.Niy arumdjjewa, sarjjafidni.Niy earjjafi orasdjjewa, sarjjafldni.
Niymancitaii orasajjewal sarjjafidni.Niy juntiUm umari oraadjjewa, sarjafidni.
Jutir phajjsiu sarjjd.
4thartirti tukjjd.
J4Virti purjjani.
Jisa: warminljjewa.Janiraw warminikiti.
Jisa, wawanljjewa.Janiraw wawantkiti.
Jisa, utanijjtwa.Janiraw utantkti.
Jisa, kimsa tunk maranijjtwa.Janiraw kimsa tunk maranIkti.
Unidad 6
EJERCICIOS DE PRECTUNTAS Y RESPUESTAS (Continuaci6n)
Yatichirinakajj niyat purjjapjje?
Jumanakajj juntftimumjjapjjtati?
Mangtjjapjjtati?
Yaghepanakajj niyat aka liksyuntukjjapjje?
120
Jisa, niyaw purjjapjje.
Jisa, umjjapjjtwa.
Jisa, mancitjjapjjtwa.
Jisa, yaghepanakajj niyaw tukjjapjje.
VERBALIZACION DE SUSTANTIVOS Y ADJETIVCS
TIEMPO FUTURO
22 EJERCICIOS DE REPETICION
Nayajj yatichiriy1wa.Nanakajj yatichiripj j awaJupajj yatichiriyntawa.Jupanakajj yatichiripjjatawa.Jupajj yatichiriniwa.Jupanakajj yatichirlpjjaniwa.JiwasajjJiwasanakajj yatichiripjjafittniwa.Janiu nayajj yatichirikKti.Janiu jumajj yatichirlkltati.
23 EJERCICIOS DE SUSTITUCION DE NUMERO Y PERSONA
Wawajjajj jachta tananiwa.
Nayaj jNanakaj j
Jumanakaj
Wawajjajj soma jaqbniwa.jupanak a
NvaiNanakaichinaJumandkajj
IA14'140:4J
Wawajjajj jachla tanetiniwa.Jupanakajj jachla tanapjjaniwa.Nayajj jachla taneaytwa.Nanakajj jachla tansRpjjawa.Jiwasajj jaahla tanetrinniwa.
Jiwaeanakajj jaohta tanattpijanniwa.Jumajj jachla tansayttawa.Jumanakajj jacbla tanattpjjatawa.
Wawajjajj sum jaqdniwa.Jupanakajj sum jacApjjaniwa.Nayajj sum jacleyNwa.Nanakajj sum jacOpjjKwa.Jumajj alma jacleyntawa.Jupanakajj auma jacilipjjatawa.
Unidad 6
24 ORACIONES PAREADAS
Janiu nayajj yatichirTknti.Yo sere profesor.Yo no sere profesor.
Nayaw pnrinumayd.Yo sere tu padrino.Yo no sere tu padrino.
Jumajj jayrayntawa.Ti serds un flojo.Td no serds un flojo.
Janiu jutir simanajj yatichirijjn-kntati.
La semana que viene serds mi profe-sor.
La semana que viene no serAs miprofesor.
Wawamajj oqarnniwa.Tu hijo serf, sordo.
Tu hijo no sera sordo.
121
Janiu nayajj yatichirTknti.Nayajj yatichirlynwa.Janiu nayajj yatichirTknti.
Nayaw pnrinumayd.Nayaw pnrinumayd.Janiu nay pnrinumnknti.
Jumajj jayrayntawa.Jumajj jayrayntawa.Janiu jumajj jayrnkntati.
Janiu jutir simanajj yatichirinnkntati.
Jutir simanajj yatichirijjayntawa.
Janiu jutir simanajj yatichirijjnkntati.
Wawarnajj ogarnniwa.
Wawamajj ogarnawa.Janiu wawamajj oqarnkaniti.
SUFIJO "Nl" T TERMINACIONES
DE FUTURO
25 EJERCICIOS DE REPETICION
Nayajj mararojj utaniytwa.Nanakajj mararojj utan!pjjtwa.Jumajj mararojj utaniyntawa.Jumanakajj mararojj utanTpjjntawa.Janiu nayajj utaniktti.
26 CAMBIO DE TIEMPO
PERFECTIVO PRESENTE
Nayajj m1 awtunftwa:Jisa, nanakajj wakan!pjjtwa.Jumajj qawqha uwijanItasa.Jumanakajj qawqha lyurunipjjtasa?
Janiu nayajj warminlkti.Janit jumajj chadhanIkta?Janit jumajj utanIkta?
FUTURO
Nayajj mn awtunipda.asap nanakajj yakanTpjjnwa.Jumaarisjj qawqha uwijaniyntasa.Jumanakajj qawqha lyurunTpjjntasa?
Janiu nayajj warminikntati.Janit jumajj chachanIknta?Janit jumajj utanIknta?
I 21 Unidad 6
CAME3I0 DE TEMPO (Continuaci6n)
PERFECTIVE PRESENTE
Qawqha yatichirinitasa?Machaq pant alunannati?
Jilamajj wawaniti?Jilamajj wisiklitaniti?
27 EJERCICIOS DE REEMPLAZO
Kunapachkamas jilamajj akankani?
--------------------Chukiagunknta?Kuna ?011110111111111.MOND jupanakai
-akankapjjanift
Qharttrojj mark sarttati?
jisat-...__--_------------7--------sarapjjnwa
?
Janiu ----sarapkaniti
28 EJERCICICS DE TRADUCCION
Kunas ustam?4Que Parte te duels?/Atte te duels?
te ha pegado?LQui4n te ha ensefiado aymara?
Pteciew usutu.
Me duels el est6mago.Me duels la espaldaMe duels el.pie.Me duels la mano (o el brazo)
Mijilaw nuwitu.Miguel me enseft6 armaika.
Pablo me llev6 al pueblo.Pablo me llev6 a Cochabamba.Miguel me pee.
122
FUTURO
Qawqha yatichiriniydtasa?Machaq pantalunaniydtati?
Jilamajj wawariiniti2Jilamajj wisiklitanIniti7
Kunapachkamas jilamajj akankani?KuntIrkamas jilamajj akankani?
Kuntirkamas jumajj akanknta?Kunttrkamas jumajj Chukiagunknta?Kuna phajjskamas jumajj Chukiagtuiknta?Kuna phajjskamas jupanakajjx Chukiagunkapjjani?Marakamaw jupanakajj ChukiagunkapjjanifMarakamaw jupanakajj akankapjjanifJaniu marakam jupanakaj j akankapkaniti'7Janiu marakam nanakajj akankapkflti.
Qbarttrojj mark sarItati?Jayptojj mark sarntati?Jayptojj Kuchawamb sardtati?Jisa, jayptojj Kuchawamb sardwa.Jisa, jayp'ojj Kuchawamb sarapjjdwa.Janit jayptojj Kuchawamb sarapknjja:Janit jayptojj iskwil sarapknjja?Janiu jayptojj iskwil sarapknti.Janiu jayptojj iskwil sarapkaniti.
Kunas ustam?Kuna chegas (kawkichegas) ustam?Kunas ustam?Khitis nuwtmn?Khitis aymar yatichtam?
Pfeciew usutu.
Purakaw usutu.Jikhaniu usutu.Kaytt usutu.
Amparaw usutu.
Mijilaw nuwitu.Mijilaw aymar yatichitu.Pawn mark irpitu.Pawlti Kuchawamb irpitu.
Mijilaw nuwitu.
CI:rNniA A A
123
29 EJERCICIOS DE PREGUNTAS Y RESPUESTAS RECCEKNADCS
QharUrojj kawks sarata? (Janiu kawksa)
QharUrojj kuns lurata?(janiu. kunsa)
ObarUrojj khitis wisitir jutani?(Janiu khitisa)
Tuminkojj khitis akan trawajani?(Janiu khitisa)
Kunas ustam?(kayu)
Kawkichecias ustaza?( akacheqa)
Khitis nuwtam?( Jilaj j a)
P t eq4 ustam?( j aniwa; kayu)
Amparat ustam? (janiwa; puraka)
Jikhanit ustam? (Janiwa; ptecte)
Mijilat aymar yatichtam? (Janiwa;Jaymi)
Tatanat nuwtam? (Janiwa, jilajja)
30 EJERCICIOS DE PREGUNTAS
Tatajjamp mamajjampejj Chukiagunkap-jjewa.
Jutir phajjsiu puripjjani.
Nayajj gharttrti tatajjar tumpasir
QharUel aka liksyun tukd.
ChiktirU jiwasajj sarjjafiani.
Las trisaw
'Aka tatajj Santa Krusat puri,
Nayasti,Chukiagut.jOta.
Aka lyurjj Kuchawambat alta.
Janiu kawks sarkati.
Janiu kuns lurkati.
Janiu khitis jutkaniti.
Janiu khitis trawajkaniti.
Kayo usutu.
Akacheclaw usutu.
Jilajjaw nuwitu.
Janiu pteq uskituti; kayU usutu.
Janiu ampar uskituti; purakaW usutu.
Janiu jikhan uskituti; ptegew usutu.
Janiu Mijil yatichkituti; Jaymiu yati-chitu.
Janiu tatajj nuwkituti; jilajjaw nuwitu.
Kawkinkapjjes tatamamp mamampejja?
Kunapachas puripjjani?
Kuntirus (kunarsas) tatamar tumpasirsarata?Kuntirus aka liksyun tukUta?
Kuna orasas jiwasajj sarjjafiani?
Kuna orasas jikisiflani?
Kawkits uka tatajj puri?
Jumasti? Kawkits junta?
Kawkits uka lyur alta.
Unidad 6
EJERCICIOS DE PREGUNTAS
Qbarttrojj iskwilartt sara.
Jurptlrustil kancharU sara.
Pilut anatiriu sari.Nayajj aymar yatichiriu jute -ta.
Marakamaw Istarus Unirusanka.Kullakajjajj Istarus Uniruskamawsarani.Nayasti, jutir phajjkamaw akanka.
Aka lyurojj nayankiwa.Uka lapisajj jumankiwa.Aka lyurunakajj jiwasankiwa.Tata Jwanampiu nayajj trawajta.Tatajjajj jilajjampiu qamaski.
Lapisajj qellqafiatakiu wall.Aka lyurjj aymar yateqaftatakiu alta.Aka filujojj ura yatifiatakiu wall.
Qhartirojj iskwilarti sara.
Jurpttrusti, kanchartix Barg..
Pilut anatiriu sara.Nayajj aymar yatichiriu jut-ta.
124
Kawkirus qharttrojj sarnta?
Japtirusti? Kawkirus sarRta?Kunarus manta?Kunarus jut-ta?
Kunapachkamas Istarus Unirusankata ?Kawkikamas kullakamajj sarani?
Jumasti? Kunapadhkamas akanklta?
Khitinkis ukc lyurojja?Khitinkis uka lapdsajja?Khitinkis aka lyurunakajja?Khitinkis jumajj trawajta?Khitimpis tatamajj aamaski?
Kunatakis lapisajj wall?Kunatakis uka lyur alta?Kunatakis Pilujojj wall?
Kawkirus qharttrojj sarRta?aparvsti? Kawkirus sarRta? urKunarus. Barna?Kunarus jut-ta?
Unidad 6
125GENERALIZACIONES
I TIEMPO FUTURO
a) FORMAS AFIR1IATIVAS
Radical verbal. TerminaciOn verbal
sara ' "wasara "ta "taws.'
sara ni niwa,
sara fiani fianiwasara Wig. Pijnwasara pjjata pjjatawasara pjjani pjjaniwasara pjjafiani pjjahaniwa
b) FORMAS NEGATIVAS
AdverbioNegativo
Radical TerminacionVerbal 7 verbal Negativa
Janiu sar 'auJaniu sar katatiJaniu sar kanitiJaniu sar kafianitijaniu sara pkatiJaniu sara pkatatiJaniu sara pkanitiJaniu sara pkahaniti
Estas formas de futuro p.cesentan la accion como desarrollandose en un tiempo porvenir.
N6tese la acentuacidn o alargamiento de la primera persona singular y plural.Estas primeras personas vienen sefialadas por la prolongaciOn cuando les siguen otrossufijos y por acentuaciOn en caso contrario
EJEMPLO:
Qbartirojj jutawa.
Qbartiel juts.
Qhartirojj jutapjjawa.
QbartirIi jutapjja.
Ttminkojj jutatati;Janiu jutkal.
Vendre msfiana.
Vendre msfiana.
Vendremos mafiana.
Vendremos mafiana.
oVas a venir el domingo?No voy a venir.
A.A,6-1)4k3 Unidad 6
126II SUFIJO NOMINAL "KAMA"
El significado central de este sufijo queda traducido por la forma castellana"hasta" con referencia al tiempo o al espacio.
EJEMPLO:
Kawkikamas sarata:Utakamaw seal.
Kanapachkamas* akankata?Marakamaw akankA.Tatajj purifiapkamaw akan-kA.
Waliptafiamkamaw akankA.Jiwafikamaw akanka
* Cuando este sufijo se afiade a formas quesu dltima vocal. Lo mismo ocurre cuandomodificado pasa:Ide dos.
EJEMPLO:
contraste:
contraste:
Kha ut-kamaw Bard.Utakamaw sara.
Qollukamaw sand.Kha qollkamaw sara,
1100,
elasta dOnde vas a ir?Voy a ir hasta la casa.Lliasta cuando vas a estar aqui?Estare hasta el afio (proximo)Estare hasta que llegue mi padre.
Estare aqui hasta que(td)te Banes.Estare aqui hasta morir.
tienen mAs de dos silabas, estas pierdenel ndmero de silabas del modificador y
Voy a ir hasta aqueLla casa.Ire hasta la casa.
Ire hasta el cerro.Ire hasta aquel cerro
III VERBALIZACION DE SUSTANTIVOS
Y ADJETIVOS (Tiempo Futuro)Formas afirmativas Formas negativas
SUSTANTIVO 1. TerminaciOnVerbal
yatichiri yawayatichiri yatawayatichiri niwayatichiri fianiwa
yatichiri pjjawayatichiri pjjatawayatichiri pjjaniwayatichiri pjjafianiwa
AdverbioNegativo
SUSTANTIVO .1. TerminaciOnVerb. Neg.
janiu yatichiri katijaniu yatichiri katatijaniu yatichiri kanitijaniu yatichiri kahanitijaniu yatichiri pkatijaniu yatichiri pkatatijaniu yatichirt pkanitijaniu yatichirt lAvaaniti
........ .........- .............
Mese que la primera y segunda persona singular afirmativa glade el sufijo "a" ycarece de alargamiento en la dltima vocal del radical.
En todas las demAs personas se cumplen las reglas ya dadas en la, lecciOn 5a. sobrela verbalizaciOn.
12.9 Unidad 6
127
IV SUFIJO "CHI" (fuerte) ¢ TERMINACIONES
DE FUTURO
Adv. Dub. Radical V. A TerminaciOn V.
inas sar chiinas sar catainas sar chiniinas sar chifiSni
inas sara pjjchfinas sara pjjchita
inas sara pjjchini
Inas as=inas sarasara pjjchifigni
Adv. Dub. Adv. Neg. Radical V. TerminaciOn V. Neg.
inas jan sar kchiti
inas jan sar kchltati
inas jan sar kchiniti
inas jan sar kchiffSniti
inas jan sara pkchltiinas jan sara pkchrtatiinas jan sara pkchiniti
inas jan sara pkchifiSniti
I
Esta combinacidn sefiala una duda cuyo objeto se refiere a una action futura. Estacombinacidn ocurre siempre con la forma mass (tal vez, quizas); ocurre preferentemente en posician inicial de frase.
EJEMPLO:
Offeirojj markar saratati? Vas a it al pueblo manalia?
Janiu yekti; inas sarchi. No se, tal vez vaya.
120 Unidad 6
V SUFIJO VERBAL JJA (fuerte)p f cz.s w t.
Radical Sufijo TerminacionVerbal "jja" T Verbal
yat jj twayat jj tawayat JJ ewayat jj tanwayat jja pj jtwayat jja pjjtawayat jja pjjewayat jja pjjtanwa
128
rut ci
Sufijo Terminaci6nRadicalTVerbal T "jja" Verbal
sar jja "wasar jja "tawasar jja niwasar jja aniwasar jja pjjwasar jja pjjntawasar jja pjjaniwasar jja pjjafigniwa
La idea expresada por este sufijo equivale a la expresada por la forma ys caste-liana en construcciones como: n. me voy, lleg6, ya volverA., etc.
Esta forma se presenta con frecuencia, aunque no necesariamente cen unize(rya)
EMPLO:
Tatamajj niy purjoieti? = Ya ha llegad) to papa.Md juklaymarjj parlidtwa, = hablo un poco de aymara.Niy liksyun phesq tukjj- = terminaron la leccion quinta?apjjtati?Wawanakajj iskwilat ... Los nifios ya llegaron de la escuela?purjjapjjeti?
lahlvaNota: Eo la Fo-r ma Na NO lici.Va dII suFjotea
NaYaJJ ja)J. u um yo ya NO to 0.
CI:Al Unidad 6
129NARRACIONES RECOMBINADAS
JichhUrojj tunink urUjjewa; ukhamasti yaqhepanakajj qamarblasipjjaniwa, yaqhepa-nakasti markarU sarapjjani,aljjasiri, jan ukajj alasiri. Yaqhep mamanakajj awtut
sarapjjani yaqhenakasti kayukiraki. Tatanakasti ukhamaraki yaqhepanakajj awtuta,
jan ukajj wisiklitata, jan ukasti kayukiraki.
Yaqhep waynanakajj janiu markar sarapkaniti kunalaykutejja pilut anatapjjani.
Uywanaksti1? Khitis awatir sarani? askta jiskta yoqallanakampiu
awatir sarapjjani. Jaypturusti jupanakajj wall kusisitaw jutjjapjjani, kunalayku-
tejja mamanakapajja markatjj waljta kusasanak apanirapipjjani3: Ttantta, naranja
(laranja), pociota4 ukanaka.
KunUrUjjes jithhUrojja?Ukhamasti yaqhepanakajj kamachapjja-nisa?Yaqhep mamanakajj kunans sarapjjani?
Tatanakasti?
Kunats jan yaqhep waynanakajj marksarapkani?Khitis Arganak awatir sarani?
Jaypturusti kunats jupanakajj wallkusisit jutjjapjjani?
JichhUrojj tumink urUjjewa.Yaqhepanakajj qamarttasipjjaniwa,yaqhepa-nakasti markarU sarapjjani.Yaqhep mamanakajj awtut sarapjjanilyaqhe-panakasti kayukiraki.Tatanakasti ukhamaraki, yaqhepanakajjaawtuta, jan ukajj wisiklitata jan ukajjkayukiraki.Kunalaykutejj pilut anatapjjani.
Jisk'a imillanakampi jisk'a yoqallana-kampiu awatir sarapjjani.Kunalaykutejj mamandkapajj markatjjwalja kusanak apanirapipjjani: ttanttanaranja (laranja), poqota ukanaka.
Janiu jichhakamja1loj purkiti, yapunakasti janiu wallkiti. Awatirinakajj ciollu-
kam awatir sarapjjafiapawa, kunalaykutejja pampanjj janiu pastus umas5 utj-jjeti.
Uywanakasti wall ttukhanakawa. Ukhamajjawalja uywaninakajja uywanakapjj yaqha mar-kar anakipjjafiapawa.
Jichha marajja janiu iskwilajj utjkaniti; kunalaykutejja janiu qollqejj yatichi-riru pajafiatakejj utjkaniti.
Jagenakajja wall Llakitawa, inas yaqha markar sarjjapjjchini.
Kunats yapunakajj jan wallki?
Awatirinakasti? Kawkikam sarapjje-fiapasa?
Kunata?
Walja uywaninakasti? KamachapjjaAa-pasa?Kunats jichha narajj jan iskwilajjutjkani:Jagenakasti? Kusisitapjjettl
Kunalaykutejj janiu jichhakam ja1lojj
purkiti.Awatirinakajj qollukam awatir sarapjja-fiapawa.
Kunalaykutejj pampanjj janiu pastus camas
utj-jjeti.Waija uywaninakajj uywanakap yaqha markaranakipjjanapawa.Kunalaykutejj janiu ciollqejj yatichirir
pajafiatak utjkaniti.
Janiwa. Wall llakitawa, inas yaqha markarsarjjapjjchini.
1. Uywa = animal donhstico. 2. Kusisita = Contento, alegre. 3. Uralja Kusasanaka=
(les traeran)zmIchas cosas. 4. Poqota platano. 5. Uma agua. 6. Llakita = triste,
apenado.
'43
Unidad 6
DIALOGO BASICO
Tata Kura
Kunphisarisi
Tata Kura
Kunphisasiri
Tata Kura
Kunphisasiri
Tata Kura
Kunphisasiri
Tata Kura
Kunphisasiri.
Tata Kura
Kunphisasiri
Tata Kura
Kunphisasiri
Tata Kura
Kunphisasiri
Tata Kura
130
PA QAIIQ UNIDADA
MX KUNPHISASNI
Kunapachats jan kunphisaskta?
Janiu mn kuts kunphisaskti, tata.
Warminitatii
Jisa, tata.
Jichhajj juchanakam jisktfffma; janit klarisirikta?
Awisasajj klarisiritwa, tata.
Janit anchj machantirikta?
Machantiritwa, tata.
Machantasinsti, jute masimampi nuwasiritati?
Jisa, tata, walja kut nuwasta.
Ukhammachatatjja, janitwarmimarnuwirikta?
Awisasajj machatat nuwirita, awisasasti kuliratatnuwirita.
Janit yacaha warminakamp jan wal sarnagertkta?
Ukakuch janipuniu, tata.
Jule masinakamaru ufiisiritati?
Janiu waljaniru, piru yaghepanakarojj, jisa, testa.
Whwanakamaru sumb ufi jirlta?
Kunphisasiri Janiu sum ufijirikti, tata.
Tata Kura Katekistamampi Dyusan arup yatecierrtati?
Kunphisasiri Janiu, tata.
Tata Kura Tata, kumuljasisinjja, jan anch umamti.
Kunphisasiri Iyam, tata.
Tata Kuralukatsti: phamilyamampi)jage masinakamampi sum jakafi yantlam.
Kunphisasiri Iyaw, tata.
Tata Kura Jichhajja pinitinsyamataki nanakan awkisa kimsa kut
Kunphisasiri 'yaw, tata (yuspagarpuni)
141:4'1
Unidad 7
DIALOGO BASICO 133.
UNA CONFESION
Sacerdote pesde cuando no to has confesado?
Fa que se confiesa No me confese ni una vez, padre.
Sacerdote erienes esposa?
El que se confiesa Si, padre.
Sacerdote Ahora, voy a pregmntarte tus pecados ,no sabes mentir?
Ea que se confiesa Se mentir, padre.
Sacerdote ,No sabes emborracharte mucho?
Ea que se confiesa Se emborracharte, padre.
Sacerdote Emborrachandote, ,sabes pelear con la gente? (contus semejantes)
El que se confiesa Si, padre, he peleado mochas veces.
Sacertote Asi de borracho,no sabes pegar a tu mujer.24
El que se confiesa A veces se pegarla de nareado, a veces de enojado.
Sacerdote sabes andar mal con otra nujer?
El que se confiesa Eso si que no padre.
Sacerdote LSabes odiar a tus semejamtes?
El que se confiesa No a muchos, pero, si a algunos, padre.
Sacerdote lSabes cuidar bien a tus hijos?
Ea que se confiesa No los cuido bien, padre.
Sacerdote 4Sabes aprender la palabra de Dios con tu catequista?
El que se confiesa No, Padre.
Sacerdote Despuds de comulgarte, no tomes nucho.
que se confiesa Bueno, padre. (estd bien, padre)
Sacerdote Ahora, pars tu penitencia anda a rezar tres veces elPadre Nuestro.
Mcrae se confiesa Bueno, padre (estd bien, padre) mochas gracias.
Unidad 7
134
132
DIALOGO BASICO
UNA CONFESION
Sacerdote Nue tiempo hate que no to confiesas?
Penitente No me confess ni una sola vez, padre.
Sacerdote aienes esposa?
Penitente Si, padre.
pa c act (:),s c .1.1 al, 5
Sacerdote Ahora voy a efav,,IL -artaMa. IA
Penitente A veces.
Sacerdote ge emborrachas con frecuencia?
Penitente Si, padre, me emboracho.
Sacerdote LY emborrachAndote, sueles pelear con tus semejantes?
Penitente Si, padre, he peleado muehas veces.
Sacerdote LAsi borracho le peps a tu esposa?
Penitente Si padre, a veces borracho, a veces enojado.
Sacerdote LSueles cometer adulterio?
Penitente Eso nunca lo hice, padre.
Sacerdote LOdias a tus semejantes?
Penitente No a muchos.
Sacerdote euidas bien a tus hijos?
Penitente No los cuido bien, padre.
Sacerdote LAprendes la palabra de Dios con tu catequista?
Penitente No, padre.
Sacerdote Despuds de comulgar, no bebas macho.
Penitente Bueno, padre.
Sacerdote Luego, trata de vivir bien con tu familia y con tussemejantes.
Penitente Bueno, padre.
Sacerdote Ahora, ve a rezar tree Padrenuestros.
Penitente Bueno, padre (machas gracias)
Unidad 7
SUPLEMENTO
Umata, usuta, qarita, usuchata, jiwata, manqha, anqa.Mentafia, mantanifia, mistunifia, qonttafia, qont tasifia.
Suyafia, sayaha, jisttaraha.
Jistikatafia, llawintafia, churtiafia, churafia.
Tatamajj wall umataw sarnaqaski.Usutdtura, tata.garitdtati?Janiu oaritakti.Wawajjajj wall usuchatawa.Aka anojj jiwatawa.Anojj uta manqhankaskiwa.Mantaskakim 1.Jan ajjsaramti mantaniskakimAnciarmistum.Mistuskakim 3, tata.Mistuniskakim 4, tata.Qontiam, tatalgontiasin4 tata.MK rat suyttam.MK iat suyttapjjam.Say-0am, tata.Sayttapjjam, tatanaka.Lapisajjajj jisktakiwa.FA utanikitwa.Uka punk jisttaram.Uka punk listtkatam.Uka punk llawintam.Uka jaqer churttam.Uka jager ttantt churam.
2,
13at,uk iskwilar saram.
Ratuk iskwilar sarapjjam.Jan jachailti.
Jan jachapjjamti.Mang: asim.
Manqttasira.
Utajjar purisinjj stmArttritwa.
**
133
Tu papa esta caminando muy borracho.Estoy enfermo, senor.iEstgs cansado?No estoy cansado.Mi hijo es EK7Ei lastimado.Este perro esta muerto.El perro esti dentro de la casa.Entra no mass (sin miedo)No tengas miedo, entra no mas.Sal afuera.Salga,no mas, senor.Salga no mas, senor.gientese, senor.Sientese sehorypor favor.Espera un momento.Esperen un momento.Parese, senior.
Parense, senores.Mi lapiz es pequefio.
Tengo una asa no mas.Abre esa puerta.Cierra esa puerta.Cierra esa puerta. ( echa llave )a puerta)P6gale a ese hombre. (o golpealo a ese hombreDa pan a ese hombre.
Ve a la escuela ripidamente.Vayan a la escuela rdpidamente.No llores.No lloren.CoM;77;on ordena con buenos modales)Comet 100T Favor.
Liegando a mi casa suelo descansar.
1 MANTASKAKIM: &tra no mas. (la persona que ordena y la que antra estan afuera)2 MANTANISKAKIM: Entra no mas. (la persona que ordena esta adentro)
3 Nistuskakia: Sal no mas. (La persona que ordena y la que sale estan adentro)
4 Mistuniskakim: Sal no mas. '(la persona que ordena esta afuera)
tP19r Unidad 7
ERASES UTILES
Kuna orasas ikintirtta?Las nuywi ukilkawikintirtta.Kuna orasas ikifiat sartirita?Wali alwat sartirita.
-DIALOGO- DE -ADATTACION--
Pampanjja jagenakajj machantapjjeriti:Yaqhepanakajj machantasinjj warmiparnuwapjjeriti?Ukhamarakiti jags masinakapampejjnuwasipjjeri?Jumajj rnachantiritati?
Yaqhepanakajj jaqe masinakapar uhasipjje-riti?Aymar yateqasinjj kawkirus sarjjdta?Utamar purisinjja isturyiritati?
Mantaniskakiti?Qhartirojj jutaskakiti.
Lapisamajj jisktakiti.Lanisamajj mayakiti.
134
LA que hora sueles acostarte?Me acuesto les o menos a las nueve.LA que hora to levantas de cama?ivie levzhnto muy temprano.
Jisa, machantapjjeriwa.Jisa, yaqhepanakajj machantasinjj warmiparnuwapjjeriwa.
ukhamarakiu jaqe masinakapampejjnuwasipjjeri.Jisa, awisasajj machantiritwa.Janiu machantirikti.Jisa, yaqhepanakajj jaqe masinakapar uhisipjjejjeriwa.
Aymar yategasinjj markajjartt sarjja.Jisa, utajjar purisinjj isturyirTtwa.Janiu utajj purisinjj isturyirikti.Jisa, maniskakim, tata.Jutaskakim, tata.Jisa, lapisajjajj jisktakiwa.Jisa, lapisajjajj mayakiwa.
EJERCICIOS DE ESTRUCTURA
SUFIJO NEUTRAL "KI" (dObil) "NO MASH "SOLAMENTE"
1 EJERCICIOS DE REPETICION
Lapisajjajj jisktakiwa.Lapisajjajj jachtawa.Lapisajjajj mayakiwa.Lapisajjajj waljawa.
Kullakajjajj maynikiwa.Kullakajjajj paninikiwa.Kullakajjajj waljaniwa.
Jisktak munta.Jiskta ttanttak manta.Mayak munta.MK ttanttak munta.Walja ttantt munta.
2 EJERCICIOS DE SUSTITUCION DOBLE
MU kullakanikitwa.Pg. OMOMOlVOOMMIOMMININIMMIONOWW011100111
jilanikitwaimsa
uwijanikitwawaija
Mg kullakanikilwa.P& kullalanikitwa.Pg jilanikitwa.Kimsa jilanikitwa.Kimsa jislembledasta LAwijat.i Kilw a .
Wa lja kialitakelettaa j a /41 K t .
Unidad 7
EJERCICIOS DE SUSTITUCION DOBLE
Mayak munta.Ma tlantakMIO=DIONMANI.
PayakPa lapisak ------
Walja
411111100111111111111.14.0
alta.rimmossimmOSEDaar
apanta.Whlja lyur
3 ORACIONES PAREADAS
Kullakajjajj maynikiwa.Mis hermanas son muchas.(Tengo muchas hermanas)Mi hermana es una no m1s.(Tengo una sola hermana)
Lapisajjajj jisktakiwa.Mi lapin es grande.Mi ldpis es pequefio no reds .
Jilajjajj paninikiwa.Solamente son dos mis vacas.Solamente son dos mis hermanos.Solamente son tree misSolamente son tres mis hijos.
(Continuacion)
4 EJERCICIOS DE PREGUNTAS Y RESPUESTAS
Kullakamajj maynikiti? (waljani)Jilamajj paninikiti? (waijani)
Lapisamajj (jachla)
Lapisamajj mayakitil (kimsa)
mnaymarlyurunikEtati:
PU
Jukla amijunikitati:
MX lapisanikltati2
Mayak munta.MR tlantlak munta.mn t'ant'ak alta.
Payak alta.Pa lapisak alta.Walj alta.Walj apanta.Mhlja lyur apanta.
Kullakajjajj maynikiwa.Kullakajjajj waijaniwa.
Kullakajjajj maynikiwa.
Lapisajj jisktakiwa.Lapisajj jach'awa.Lapisajj jisklakiwa.
Jilajjajj paninikiwa,Wakajjajj payakiwa.Jilajjajj paninikiwa.Lapisajjajj kimsakiwa.Wawajjajj kimsanikiwa.
Janiu maynikrkitio wajaniwa.Janiu panini4iti, waljaniwa.Janiu jisklakikitis jach'awa.Janiu mayakikiti, kinmawa.
aim, mA aymar lyurunikTtwa.Janiu mA aymar lyuruniklkti.Jisa, pt tionikltwa.Janiu pX tioniekti.Jisa, jukla anijunikftwa.Janiu jukla amijuninkti.Jis a, mg lapisanildtwa.Janiu mA
SUFIJO VERBAL "NM (debil) "IMPERATIVO SEGUNADA PERSONA"
EJERCICIOS DE REPETICION
Uta manqhar mantam.Uta manqhar mantapjjam.Anqarmistunr.Anqarmistupjjam.Katuk jutam.Jan jutamti.Jan jutapjjamti.Jan anch umanti.Jan anch umapjjamd..
135
ringt 7
6 CAbBIO DE NUMERO
Ratuk iskwilar saram.Punk jist katam.Punk jistfara.m.
Apgar nri.stum.
Uka Jager tfantf churam.rtatuk manqt am.
Uka punk llawintam.
Jan jachamtis tata.Jan anch unamti.Jan Ilakisinti.Jan anch anatamti.Jan jistfkatamti.Jan llawintanti.Jan ajjsarantio mama.
Jan anchj manceapjjanti.Jan mantanipjjamti.Jan jutapjjamti.Jan uka japer nuwapjjamti.Jan jachapjjamti.Jan jachfat parlapjjamti.
Jan ajjsarapjjamti.Jaqe masinakamampi sump jakafi.
yantfapjjam.
136
Ratuk iskwilar sarapjjam.Punk jistIkatapjjam.
.Punk jisttarapjjamApgar mistupjjam.Uka Jager ttantt churapjjam.Ratuk manglapjjam.Uka punk llawintapjjam.
Jan jachapjjantil tatanaka.Jan anch umapjjamti.Jan llakisipjjamti.Jan anch anatapjjanti.Jan jistfkatapjjamti.Jan llawintapjjamti.Jan ajjsarapjjanti. nananaka.
Jan anchj nancilamti.
Jan .mantaninti.
Jan jutanti.Jhn uka japer nuwamti.Jan jachanti.Jan jachfat parlamti.Jan ajjsaramti.Jaqe masinakamamp sum jakafi yantlan.
FORMAS IMPERATIVAS MODIFICADAS
a) Sufijo Tfa (de cortesia) f M (imperativo). # codum
b) Sufijo Tta (de cortesia) ;LSI (reflexivo) A (imperativo),4 emikat
c) Sufijo SI (reflexivo) f M (imperativo).1i =Um
7 EJERCICIOS DE REPETICION
Qontfam tata.Qontfasim, tata.
Umttamp mama.Umtf asims mama.
Umtfapjjam, mamanaka.Untfasipjjan, namanaka.
Mance t apj jam.
Mang! t I asipj jam.
Mang! as im.
Mang, t asipj jam.
139 Unidad 7
8 CAIABIO DE MEM
(font t am, tata
Qonttasim, tata.Kimsa kut nanakan Awkis rist tasinim.Junt um unit I am.
Junt t um umtlasim.
Aka manqt manqtttam.Aka manqt mancettasim.
Ma tat suyttam, tate..
Sayt I am, mama.
Iat sart am.
Jan nuwasimti,Jan ktarisimti.Jan jaqe masimar ufiisimti.Jan llakisimti.
137
Qont apj jam, tatanaka.
Qont asipj jam, tatanaka.
Kimsa kut nanakan Awkis rist tasinipjjam.Juntlum umt tapjjam.
Juntlum umttasipjjam.Aka manqt manq It ap j jam.
Aka manqt immaqtttasipjjam.
M rat suyttapjjam, tatanaka.Sayt apj jam, mamanaka.
M rat sart apj jam.
Jan nuwasipjjamti.Jan ktarilpjjamti.Jan jaqe mast.mar unisipjjamti.Jan llakisipjjamti.
SUFIJO "SI-KAn (progresivo) nKIn (no mss) A nlet (imperativo)Mandato cortez y persuacidn a realizar la accion, sin terror
9 EJERCICIOS DE REPETICION
Mantasinkakiml-, tata.
Mantasinipkakim, tatanaka.Mantaskakim.Mantasipkakim.Mistuskakim.Mistusipkakim.MIstusinkaan.2.Mistusinipkakim.Jan ajjsaramti, manqtaskaan.Jan ajjsaramti, jutaskakim.
10- CAMBIO DE NUMERO
Jan ajjsarasiti, mantaniskakim.Jan aj jsaramti, manqt askaktm.
Jan ajjsaramti, saraskakim.Jan ajjsaramti, tmaskakim.Uka chompajj sumawa, alaekakim.Mistuskakim, tata.Mistuniskakim, mama,
Jan ajjsarapjjamti, mantaainipkakim.Jan ajjjsarapjjamti, manqtasipkakim.Jan ajjsarapjjamti, sarasipkaan.Jan ajjsarapjjamti, ummaipkaan.Uka chompajj sumawa, alasipkakim.Mistusipkakim, tatanaka.Mistusinipkakim, mamanaka.
Sufi o SI: Este sufijo puede expresar: acci6n reflexiva, reciproca, o un provechopares mismo.(en este caso pars la persona que recibe el mandato) Ejemplo: 'Pant
tata = COmpre pan, senor (para su provecho)
1 Tamblen se puede decir nantaniskakim, y en plural.mantanisipkakim.
2 Lo mismo se puede decir mistuniskakim, y en plural mistunisipkakim.
140Unidad 7
I
11 EJERCICIOS DE TRADUCCION
Jutaskakim, tata.Ehtre no nags, senor, sin miedo.(la persona que ordena esta adentro)Entre no mas, senor, sin temor.(las dos personas est& afuera)Salga no alas, senor, sin miedo.(el que ordena esta afuera)Salga no mas, senor, sin temor.(las dos personas est& adentro)
Jan ajjsaramti,No tend miedo,No tenga miedo,No tenga miedo,No tenga Bieck),
No tenga miedo,
jutaskakim.vaya no 'ids.
coma no mas.sientese no nds.hable no mas.venga no mas.
Aka Vaal manqtasim.Come este pan. (orden un poco brusca)Come este pan. (orden mas suave)Come este pan. (orden mas suave adn)Come no mas este pan, sin miedo.(orden suave)
Jutaskakim, tata.Mantaniskakim, tata.
Mantaskakim, tats.
Mistiniskakia, tata.
Mistuskakim, tata.
Jan ajjsaramti,Jan ajjsaramti,Jan ajjsaramti,Jan ajjsaramti,
Jan ajjsaramti,Jan ajjsaramti,
jutaskakim.
saraskakim.
manceaskakin.qonttaskakim.parlaskakim.jutaskakim.
Aka .0=0 manqtasim.Aka tlantl nanqtam.Aka ttant, manqlttam.Aka -Omit! nanqttasim.Aka ttantt manqtaskakim.
Ukhar qontlasim. Ukhar gonttasim.Sientate ahi. (orden un poco brusca) Ukhar qonum.Sientate ahi. (orden un poco mas suave)Ukhar gonttam.Sientate ahi. (orden mas suave adn) Ukhar gontlasim.Sigintate no mas ahi, sim temor. (arden Ukhar qonttasiskakim.(orden suave)
Uka chomp alasim.Compra esa chompa. (orden un poco=Om) bruSCaa.
compra esa chompa. (orden suave y deprovecho para el que recibe la orden)Compra esa chompa. (orden mas suave
y de provecho para si mismo)Compra no mas,esa chompa, sin temor.(orden suave)
Uka chomp alasim.Uka chomp alam.
Uka chomp alasim.
Uka chomp alttasim.
Uka chomp alaskakim.
SUFIJO VERBAL "IRItt (fuerte) 11SOLERtt
12 EJERCICIOB DE REPETICION
Janit ktarisiekta?Jaqe masinakamaru unisietati?
Janit nachantirikta?Janit machantapjjerikta?Janit machantirrki?Janit machantapjjerlki?
141
138
Unidad 7
EJERCICIOS DE REPETICION (Continuaci6n)
Jisa,
Jisa,Jisa,
Jisa,Jisa,
Jisa,
jagenakamp nuwasiritwa.jagenakamp nuwasipjjerttwa.jagenakamp nuwasirttawa%jagenakamp nuwasipjjerttwa.jagenakamp nuwasirttanwa.jagenakamp nuwasipjjeritanwa.
13 EJERCICIC6 DE SUSTITUCION DE NUNERO Y PERSONA
Sapa tuminkU misar sarirtta.(nanaka) ------------------(jupa)
(jupanaka)
0104110011 MeNDOOMOONMINimm
(jiwasa)WOOMOO411M
(jiwasanaka) 0.0.11011.00.10410411m
Janit jaqenakar nuwarikta?(jumanaka)
jupa)(jupanaka)
0.0.~11MOMPOIN00411M01.1....?
MOW?Wawanakamar sumt urijirlta?(jumanaPa) --------------?( jupa)
(jupanaka) --------------?
Janiu Jager ufiisirrkti.(nanaka) ONIONIIIMOYMIM~(Nina ) MINNIM(jumanaka)(jupa)
(jupanaka)(jiwasa)
(jiwasanaka)
OMMINIMMININIMENMOM1114111.
11111101.41
Janipuniuyaqhawarmimpsarnagerikti.(nanaka)
(jupa) OMMIlempiONAMIOSIMMANIMMIMONWOOMMIIMOMNIONINNIO
(jupanaka)(jiwasa)
.1.0,0111,11141M.DOOMM40111.1111100WOMOIMMI.MOMpgmmem
(jiwasanaka)
Kuna orasas, jumajj ikintirtta?jumanakajj ------?wawamajjjilanakamajj ----?
INIMINNII1s=11110MOMINIIINDIM
00111111WIROM10111111.110110
Jumajj Dryusan arup yateqerttati?
JumanakajjTatamaj j
Kullakanakamajj
14 2
139
Sapa tuminkU nisar sarirtta.Sapa tuminkU nisar sarapjjertta.Sapa tuminkU misar sariri.Sapa tuminkU misar sarapjjeri.Sapa tuminkU misar sarietan.Sapa tuminkU misar sarapjjeritan.
Janit jagenakar nuwirtkta?Janit jagenakar nuwapjjerlkta?Janit jagenakar numdrtki?Janit jagenakar nuwapjjertki?
Wammnakamar suet utijirtta?Wawunakamar sumt ufijapjjerlta?Wwanakamar sumt ufijiri?Iftwanakamar sumt ufljapjjeri?
Janiu JagerJaniu JagerJaniu,jagerJanta-jagerJaniu jagerJaniu JagerJaniu jagerJaniu jager
ufiisirtkti.
uflisipjjertkti.
uftisirlktati.
ufiisipjjerntati.
urlisipjjertkiti.
uflisirtktanti.uffisipjjertktanti.
Janipuniu yaqha waxminp sarnagertkti.Janipuniu yaqha warmimp sarnaqapjjertkti.Janipuniu yaqha warmimp sarnagertkiti.Janipuniu yaqha warmimp sarnaqipjjertkiti.Janipuniu yaqha warmimp sarnagertktanti.Janipuniu yaqha warmimp sarnaqapjjertktanti.
Kuna orasas jumajj ikintirtta?'Kuna orasas jumanakajj ikintapjjertta?Kuna orasas wawamajj ikintiri?Kuna orasas jilanakamajj ikintapjjeri?
Jumajj Dyusan arup yategerltati?Jumanakajj Dyusan arup yateqapjjerttati?Tatamajj Dyusan arup yateqeriti?Kullakanakamajj Dyusan arup yateqapjjeriti?
Unidad 7
14 AFIRMATIVO
Jisa, ktarisiritwa.Jisa, jacie masijjamp nuwasiritwa.Jisa, machantirttwa.Tuminkunakajj akar jutapjjerttwa.Arumanakajj isturyapjjerttwa.Tatajjajj manajjar nuwiriwa.Jilajjajj tatajjar yanapiriwa.
15 EJERCICIOS DE PREGUNTAS Y RESPUESTAS
Kuna orasas ikintirtta?(las dyis ukUka)Ukatjj kuna orasas sartirtta?(las syiti uktika)
Ukatjj kuns lurirtta?(juntttimumaria)
Kuna orasas akar jutirtta?(las syitiy mirya ukttka)
Yatichirinakajj kuna orasas akarpuripjjeri? (las ucha)Ukatsti, kuna orasas klasir mantap.-jjeri: (las uchuy mirya)
Pampanjj kuna orasas jaqenakajjsartapOjeri? (wall alwat)Ukatsti, kawkirus sarapjjeri?(yapuru)
Eunampis yap lurapjjeri?(wakampi)
Yaqhepanakajj tuminkunakajj qama-rapjjeriti?Namanalajj wall alwaltit mancephayapjjeri?Yaqhep wawanakajj klarisipjjeriti.
Tuminkunakajj qamarapjjerttati?
Sapa tuminkut misar sarapjjertta?
Arumanakajj ristlasipjjerltati?
Arumanakajj aymar isturyapjjerttati?
Sawirajj pilut anatapjjerttati?
Awisasajj jilamajj machantiriti?
Machatatjj jagenakamp nuwasiriti?
KuliratatjjwawanakaparnuvrIriti?
Jilamajj tatamar tumpasir saririti?
Tatamar yanapiriti?
140
NEGATIVO
JaniuJaniu jaqemasijjamp nuwasirtkti.Janiu machantirtkti.Janiu Tuminkunakajj akar jutapjjerikti.Janiu arumanakajj istiryapjjertkti.Janiu tatajjajj mamajjar nuwirtkiti.Janiu jilajjajj tatajjar yanapirtkiti.
Las dyis uktikam ikintirtta.
Las syit uktikawsarttrtta.
Ukatjj junt umirita.
Las syitiy mirya uktIkaw jutirtta.
Yatichirinakajj las uchtt puripjjeri.
Las uchuy miryaw klasir mantapjjeri.
Pampan jaqenakajj wali alwat sartapjjeri.
Ukatjj yapurtt sarapjjeri.
Wakampiu yap lurapjjeri.
asap yaqhepanakajj qamarapjjeriwa.Janiu yaqhepen3kajj qamarapjjerikiti.Jisa, wali alwat phayapjjeri.Janiu wali alwat phayapjjertkiti.Jisa, yaqhep wawanakajj kiarisipjjeriwa.Janiu yaqhep wawanakajj ktarisipjjertkiti.
Jisa, qamprapjjerrtwa.Janiu qamarapjjerikti.Jisa, sapa tuminkti misar sarapjjertta.Janiu sapa tumink misar sarapjjertkti.Jisa, ristlasipjjerttwa.Janiu ristlasipjjerati.Jisa, isturyapjjerttwa.Janiu isturyapjjerfacti..
Jisa, anatapjjerttma.Janiux anatapjjerlkti.
Jisa, awisasajj mach antiriwa.
Janiu machantirtkiti?asap machatatjj jacienakam nuwasiriwa.Janiu machatat jaqenakamp nuwasirtkiti.Jisa, kuliratatjj wawanakapar nuwiriwa.Janiu, kuliritatjj wawanakapar nuwirtkiti.Jisa, tatajjar tumpasir saririwa.Janiu, tatajjar tumpasir sarirtkiti.Jisa, tatajjar yanapiriwa.
wrinri-ritleiti
141
SUFIJO VERBAL IITAn (debil) uPARTICIPIO PASADO"
16 EJERCICIOS DE REPETICION
Machatatjj janit warmimar nuwirtkta?Awisisajj*machatat nuwirfta, awisasasti kuliratat nuwirtta.Tatamajj wall umatawsarnaqaski.QaritStati?QaritUpjjtati?Janiu qaritSpkti.Wawajjajj wall usuchatawa.Aka anojj jiwatawa.
17 FJERCICIOS DE SUSTITUCION DE NUMERCiY PERSONA
QaritStati?
(Jumanaka).--?
(NO -----?4upanake) -?
(Nanaka) ---?
Wawamajj usutati?Jupanakajjjumajj
Jupanakajj
Janiu oritSpkti.(naya)
(jupa) 011.410110(jiwasa) -------(nanaka) - ---- --
( jumanaka)
(jupanaka)
(jiwasanaka)
18 EJERCICIOS DE TRADUCCION
Tatamajj wall umatSskiwa.Tu papd estd mgy triste.Tu papa estd mgy enfermo.Tu papd estd may borracho.Tu papa estd muy enojado.
Nayajj janiu usutSkti.Yo no estoy borracho.Yo no estoy triste.Yo no estoy enojado.
Ni perro no estd muerto.Ni hermano no estd casado.Ni hermano no estd lastimado.
JLis;sa o awisasa z. a v a.c s.
Qaritt.tati?
QaritEpjjtati?QaritEti?QaritSpjjeti?QaritSt-ti?QaritSpjjt-ti?
Wawamajj usutati?Jupanakajj usutUpjjeti?Jumajj usutNtati?Jumanakajj usutapjjtati?
Janiu qaritapkti.Janiu qaritnkti.Janiu qaritSkiti.Janiu qaritaktanti.Janiu qaritSpkti.Janiu qaritSpktati.Janiu qaritSpkiti.Janiu qaritdpktanti.
Tatamajj wall umatIskiwa.Tatamajj wall llakitdskiwa.Tatamajj wali u3utSskiwa ummifiebilma.Tatamajj wall umatdskiwa. (o machatgskiwa)Tatamajj wait kuliratffskiwa.
Nayajj jania-usdk,i,osu±:41(6.Nayajj janiu umatIkti. (o machatSkti)Nayajj janiu llakitnkti.Nayajj janiu kuliratSkti.
Anojjajj janiu jiwatIkiti.Jilajjajj janiu kasaratIkiti.Jilajjajj janiu usuchatSkiti.
144Unidad 7
19 EJERCICIOS DE PREGUNTAS Y RESPUESTAS
Qarittati?
Usutdtati.?
Llakitntati?
Punkojj jisttaratati?
Punkojj jisttkatatati?
Punkojj llawintatati?
Aka misajj suma luratati?
Aka liksyunajj niy tukutSjjeti?
Tata Jwanajj wali llakitat sarnaqaski?Tatajjajj machatat sarnagaski?Tatajjajj kusisitat sarnagaski?
SUFIJO VERBAL HSINitt (debit)
20 EJERCICIC6 DE REPETICICE
142
Jisa, qaritntwa.Janiu oritttkti.Jisa, usutdtwa.Janiu usutakti.Jisa, llakitdtwa.Janiu llakitakti.
Jisa, punkojj jisttaratama.Janiu punkojj jistaratUkiti.Jisa, punkojj jistkatatawa.Janiu punkojj jisttkatatdkiti.Jisa, punkojj llawintatawa.Janiu punkojj llawintatdkiti.Jisa, aka misajj soma luratawa.Janiu aka misajj suma luratlkiti.Jisa, aka liksyunajj niy tukutdjjewa.Janiraw tukutdkiti.
Jisa, wali llakitaw sarnagaski.Jisa, machataw sarnaqaski.Jisa, kusisitaw sarnaqaski.
"DESPUES DEP "HABIENDO"
Nachantasinsti jaqe masimamp nuwasirftati.Tata, kumuljasisinjja, jan anch umanti.Aymar yategasinjj kawkirus sarjjdta?Utamar purisinjj kuns lurirtta?:Utajjar purisinjj samarttirttwa.Iskwiltukuyasinsti)kunslurdta:
21 EJERCICIOS DE TRADUCCION
Utajjar purisinjj samartirftwa.Despues de jugar futbollsuelo descansar.
Despu6s de estudiar aymaralsuelodescansar.
Despues de caner, suelo descansar.
Despude de llegar a mi casaisuelodescansar.
Aynar yateqasinjj markajjartt sarjj4.Despues de terminar la, primaria, mevoy a mi pueblo.Despues de sanarme, me voy a mi.pueblo.Despues de casarme, me voy a mi.pueblo.Despues de aprender aymaraj me voya ni pueblo.
Utajjar purisinjj samarttrttwa.Pilut anatasinjj samarttirttwa.
Aymar isturyasinjj samarttirltwa.
Manqtasinjj samartlirttwa.
Utajjar purisinjj samaritietwa.
Aymar yategasinjj narkajjart sarjj4.Iskwil tukuyasinjj markajjara sarjja.
Whliptasinjj narkajjael sarjjd.
Kasarasisinjj markajjarti sarjjd.
Aymar yategasinjj narkajjart sarjja.
ro4 Unidad 7
EJERCICIOS DE TRADUCCION (Continuacidn)
Waliptasinjja wal trawajahajjawa.Cuando me case, tengo que trabajarnucho.Cuando aprenda aymara, tengo quehablar con la gente.Cuando llego a mi casa, suelo des.cansar.Cuando me sane, tango que trabajarnucho.
22 . EJERCICIOS DE PREGUNTAS Y RESPUESTAS
Utamar purisinjj samartfiritati?Yaqhep tatanakajj machantasinjj jaqe
masinakapamp nuwasipjjeriti?Aymar yateqasinjj trawajiritsarjjEta?Utamar purisinjj isturyirttati?
23 EJERCICIOS DE REEMPLASO
Janit jagenakar uhisirtkta?nuwirtleta ?
wawanakarJisa,
wawajjar--7--' sum of jirtta0
Janiu OINAMIMMINNIINOMPOINDONIN11100111101
Whlja kut kunphisasta, tata.Kimsa kut
nuwastaRana.
Janiu in kuts ----- r- ---- --
--------- ktariskti,
--------- machantkilti,
24 EJERCICIOS DE TRADUCCION
Kunapachats janDesde cuindo noDesde cuaindo no
Desde cutindo no
Desde cuindo no
kunphisaskta?vienes a clases?trabajas?to confiesas?comulgas?
Sum jakaff yanttam.Trata de hab].ar. bien el aymara.
Trata de jugar bien el futbol.Trata de levantarte mqy temprano.Trata de vivir bien.Trata de teminar esta leocion
143
Waliptasinjja, wal trawajahajjawa.Kasarasisinjja, wal trawajahajjawa.
Aymar yateqasinjja, jaqenakamp parlariajjawa.
Utaj jar purisinjj, sanarttirttwa
Waliptasinnewallg trawajahajjawa.,
Jisa, utajjar purisinjj samarttirttwa.Jisa, yaqhep tatanakajj machantasinjjtjacie
masinakapamp nuwasipjjeriwa.Jisa, aymar yategasin trawajiriu sarjji.Jisa, utajjar purisinjj isturyietwa.
Janit jagenakar uriisirtkteJanit jagenakar nuwirtkta?Janit wawanakar nuwirtkta?Jisa, wawanakar nuwirttwa.Jisa, wawajjar nuwirttwa.Jisa, wawajjar sum ufijirtta.
Janiu wawajjar sum. ufijirtkti.
Whlja kut kunphisasta, tata.Masa kut kunphisasta, tata.Kimsa kut nuwasta, tata,Kimsa kut nuwasta, mama.Janiu nE kuts nuwaskti, mama.Janiu mC kuts ktariskti, mama.
Janiu mgt kuts klariskti, tio.Janiu ruL kuts machantkti, tio.
Kunapachats jan kunphisaskta?Kunapachats jan klasir jutkta?Kunapachats jan trawajkta?Kunapachats jan kunphisaskta?Kunapachats jan kumuljaskta?
Sum jakaff yantiam.Sum aymar parlafi yant tan.
Sum pilut anatafi yant tam.
Wali alwat sarbari yant1amSum jakaff yanttam.Aka liksyun tukufi yant lam.
EJERCICIOS DE TRADUCCION (Continuaci6n)
144.
Kuna orasas ikintirita? Kuna orasas ikintirita?LA que hora sueles levantarte de cama? Kuna orasas ikihat sartirita?
LA que hora sueles venir? Kuna orasas jutirita?LA que hora sueles tomar desayuno? Kuna orasas juntittm umirita?
LA que hora sueles acostarte? Kuna orasas ikintirita?
25 EJERCICIOS DE PREGUNTA Y RESPUESTA
Kunapachats jan kunphisaskta?(maymarata)KUnttruts, jan mancekta?
(masttruta)
KunUruts jan ut pichkta?(WalUruta)Kuntiruts jan tatamajj purki?(nayrtiruta)
Kuna orasats tatajjar suyaskta?(las trisata)Kuna orasats anataskta?
alwatata)
Kuna orasats isturyaskta?(las sinkuta)Kuna orasats umaskta?(las, tusata)
Mantaniskakiti?.1\
Uka utar mantaskakiti?
Amax mistuskakiti?
Mistuniskaktti?
Uka tatar jiskttaskakiti?
Aka punk jistfaraskakiti?
Tuminkojj kumuljastati?Jilamasti?Tatajjajj unatEskiti?Mhmajjasti?Tatamajj niy jiwatUjjeti?lihmanasti?
Jumajj usuttitati?
Jilanasti?Jumajj qaritUtati?Nayasti?
RECOMBINADOS
Maymarat jan kunphisaskti.
Masttrut4i-jan mangskti.
WalUrut jan ut jpichkti.
Nayrtirut jan tatajj purkiti.
Las trisat tatamar suyaskta.
Wali alwatat anataskta.
Las sinkut isturyaskta.
Las tusat umaskta.
Mantaniskakin4 tata.Jan mantanimtil tata.Mantaskakim0 tata.Jan mantamti, tata.Nistuskakim, tata.Jan mistunti$ tata.Nistuniskakim$ tata.Jan mistunimbis tata.Jisktlaskakimjtata.Jan jiskttamtil tata.Jistsaraskakim$ tata.Jan jistsaramti$ tata.
Jisa$ kumuljastwa.Jilajjas kumuljasirakiwa.Jisa, umatttskiwa.
Mamamas umataskarakiwa.Jisa, tatajjajj riiy jiwatUjjewa.Mamajjas niy jiwat &jjarakiwa.Jisa, usutEtwa.Jilajjas usutarakiwa.Jisa$ qaritEtwa.Jumas qaritarakttawn.
Cuando se agrega el sufijo TA a los adverbios de tiempo$ el conjunto formado sepuede traducir por: desde, referente a su adverbio. FJEMPLO: Nastiruta r De_sde ayer. ;
Waltiruta Ded antes de ayer.
Unidad 7
26 EJERCICIOS DE PREGUNTAS
Nayajj iskwilat jutaskta.Aka antalunjj Chukiagut alta.Tatajjajj kuchawambat puri.Mamajjajj utajjankaskiwa.Tata Arturojj uphisinapankaskiwa.Jiwasajj klasinkasktanwa.
Mastirojj sinirif sarta.
Tatajjajj kancharti sari.
Mamajjajj Chukiagurti sari.Jichha marajj akan trawajd.Akan aymar lyurojj utji.MasSrmajj Kuchawamban madhant-ta.
Aka lyurojj aymar yateqafiatakiwa.Yapjj wakampiu lurapjje.Nayajj aymar yatichiriuTatajjar tumpasiriu Chukiagur sari.Jutir simankamaw akanki.Las Triskamaw tatamar suya.
Nayajj jilajjampiu qamta.Tata Jwanamplu nuwasta.Tatajjatakiu nayajj trawajta.Aka utajj kullakajjatakiwa.Aka lapisajj nayankiwa.Uka ayurojj jumankiwa.
145
Kawkits jutaskta?Kawkits, uka pantalun alta?Kawkits tatamajj puri?Kawkinkaskis mamamajja?Kawkinkaskis tata Arturojja?Kawkinkasktans jiwasajja?
Kawkirus mastirojj sarta?Kawkirus tatamajj sari?Kawkirus mamamajj sari?Kawkins jichha marajj trawajnta?Kawkins aymar lyarojj utji?Kawkins masUrmajj machant-tai
Kunatakis uka lyurojja?Kunampis yap lurapjje?Kunarus junajj jut-ta?Kunarus Chukiagur sarSta?Kunapachkanas akan ta?Kuna oraskamas tat suySta?
Khitimpis qamta?Khitimpis nuwasta?Khititakis trawajta?Khititakis aka utajja?Khitinkis uka lapisajja?Khitinkis aka lyurojja?
GENERALIZACIONES
I SUFIJO NEUTRAL "KI" (debil)
La idea expresada por este sufijo coincide con la expresada por elcastellano y por el ono mist' del castellano boliviano.
EJEMPLO:
Md uta.nikitwa.
Lapisajjajj jisk Takiwa..
Kullakajj maynikiwa.
M t ?ant t a.k manta
"solamente" del
Tengo solamente una casa.Mi ]Apiz es peque2io no mils..
Una no nds es mi hermana. (tengo solamenteuna hermana)Quiero solamente un pan.
II SUFIJO VERBAL oMO (debil) IMPERATIVO SEGUNDA PERSONA
SINGULAR
Radical ISufijo ttwt
Verbal "%slum.sarajutamantamistu
AFIRMATIVOPLURAL
Radical 74 Sufijo L SufijoVerbal nPJJAtt rativosarajutamantamistu
PiJaPijaWiz).
pjja m
148 Tin-I-A rs/4- 47
Adv.
NegRadical A Suf. lti A Suf. "TI"Verbal Imperativo Negativo
janjanjan
jan
sarajutamantamistu
mmmm
tititi .
ti
146
Adv.Neg.
Radical A Suf. A Suf. ivi A Suf. rInVerbal PJJAI Imperativo Negativo
janjanjanjan
sarajutamantamistu
pjjapjjapjjapjja
min
mm
titititi
--......
El mandato u ardenes referidas a una segunda persona estan sefialadas por el sufijo onIafiadido al radical verbal.
FJEMPLO:Iskwilar saran.Aatuk jutapjjam,Jan mantamti.Jan arch umapjjmti.
Vete a la escuela.Veni4an rapid°.
No entres.No beban demasiado.
NOTA:Estas formas imperativas, sino van acompariadas de una entonacidn especial, resultanun poco bruscas; las 6rdenes pueden suavizarsell o modificarse aftadiendo otros sufijoscomp se vera a. continuaci6n.
III FORMAS INFERATIVAS MODIFICADAS
La bursquedad de las oraciones imperatives ya tratadas en el. nlimero II puede sersuavizada afiadiendo algunos sufijos entre el radical verbal y la serial de 2a, personaimperattva Estos sufijos suavizadores son:
a) TtA (fuerte)
EJEMPLO: Contlam. Sientate. (orden mks suave que qonum)Qntlapjjam. Sientense.
b) TEA (fuerte) SI (ddbil)
EJENFLO: Qontlasina Sientate. (orden aim mis suave que qontlamQontlasipjjam. Sientense.
c) SI-KA (progresivo) f SI
EJEMPLO: Jutaskakim.Jutasipkakim.Manqtasipkakim.
d) Sufijo SI1 (debil)
EMPLO: Manqlasim, tata.
Ven no mAs. (sin terror)
Vengan.no mdsv (sin terror)
Conan no mks. (sin terror)
Coma, sehor. (Orden suave)Manglasipjjam, tatanaka. Conan, sefiordts.
NOTA:1 Sufijo SI. Fste.sufijo puede expresar: accidn reflexiva, reciproca, o un provecho
para si mismo.2 Eh estas oraciones imperativas ya citadas, la entonacidn juega un papel muy impor-
tante, hasta el punto de neutralizar el efecto suavizador (de amabilidad) de lossulijos que acabamos de tratar.. 149.
147IV SUFIJO VERBAL "SINA" (debil)
Este sufijo indica que la accidn de la oraciOn principal y subordinada es realizada
por el mismo sujeto. Indica ademiauna anterioridad de la acci6n de la oracionsubordinada con respecto a la del principal.
EJEI4PLO:
Aymar yateosinjj, Chukiagurti sarjjg:. Despues de aprender aymara, me ire a la Paz
Yaput perisinjj, manq'asipjjtwa. Desues de llegar de la chacra, comimos.
V SUFIJO VERBAL "TA" (debil)
Este sufijo afiadido a un radical verbal da lugar a un sustantivo o adjetivo verbal
con valor de participio pasado.
Este sustantivo o adjetivo resultante de la derivacidn puede verbalizarse otra vez.
(Iecciones 5a. y 6a.)PRESENTE
AFIRMATIVO
. Radical f SUfijoVerbal "TA"
TormtnaCi6nVerbal
usu tc twausu to tawausu to wausu td tanwausu titt pjjtwausu tit pjjtawausu tg Piiewausu tg pajjtantqa.
1111110.1111.
NEGATIVO
-Adverbio ;L Radical A Sufijo 74 Term. Verbal
Negativo Verbal "TA" ,Negativa
janiu usu td kti
janiu usu tg .ktatijaniu usu td kitijaniu usu td ktanti
janiu usu td pktijaniujaniu
usu,
usuttEtd
pktatipkiti
janiu usu pktanti
FUTURO
Radical )i Sufijo f Term. VerbalVerbal "TA" Verbal
USUusuUSUusuusuusu.
usuusu
tgttt
tgtd
tdfdtd
7,04yatawa
lffniwa1010pjjtawaPiJOilm4P.130401wa
Tata Jwanajj wali uMatawdarnaciaski.Nottij .usutatwa.Janiu qaritgkti.Tatamajj wali kuliratawa.
AdverbioNegativo
Radical It Sufijo A Term. VerbalVerbal "TA" Negativa
janiu usu*lit usujaniu usujaniu usujaniu usujariiu usu
usujaaniu usu
ktikdtatikanitikafidniti
pktipktatipkgnitipkaiidniti.
Don Juan estd andando muy borracho.Yo 'estoy enferm.No eatoy cansa.do.
Ti i papa est ''=mly enoiado.-Unidad. 7
VI SUFIJO VERBAL IIIRIu* (Norte)
SINGULAR AFIRMATIVO PLURAL AFIRMATIVO
1 Radical Sufijo ,t Term. Verbal
Verbal
sar iri twasar iri tawasar iri wasar iri tanwa
SINGULAR NEGATIVA
AdverbioNegativo
Radical )1 SufijoVerbal "IRI"
Term.
Verbal
janiujaniujaniu
janiu
sarsarsarsar
iriiriiriiri
ktiktatikitiktanti
348
Radical 71 Sufijo 7tSufijo f Term. VerbalVerbal uPJJAII "IRI"
sara pjj eri twasara pjj eri tawasara pjj eri .wa
sara pjj eri tanwa
PLURAL NEGATIVA
i
Adver.Neg.
Radical 74 Sufijo itSufijo ?I Term.
Verbal nPJJA" "IRI" Verbal
,
janiujaniujaniujaniu
sarasarasarasara
pjjpjjpjjpjj
fart
erieriart
ktiktatikitiktanti
Este sufijo colocado entre el radical verbal y la terminacidn, presenta la acci6nverbal como algo que as hace habitualmente.
EJEMPLO:
Tuminkunakajj misar sariritati? ,Los domingos sueles it a misa?Kuna orasas ikintirita. A qu6 hora acostumbras acostarte.Machantapjjeritati. Suelen emborracharse.
N6tese el, alargamiento del sufijo "IRI ". Este alarganiento ocurre en todas laspersonas, menos en las terceras personas afirmativas.
Unidad 7
NARRACIONES RECOMBINADAS
YAQHA MARKAR SARJJER JAQENAKA
Pampanjja walja wayna jagenakaw yaqha markar sarjjapjjeri; kuna-
laykutejja pampanjja janiu ancha gollge yanasifiajj utjkiti. Ukhamasti
markanjja awki jagenakampi, yaqhep wayna jagenakampikiu kirasjjapjjeri.
Turusant phistatakisti uka sarjjer jagenakajj waljaniwa markapar
puripjjeri; yaqhepanakajj gollgeni, warmini, wawani ukhamaw puripjjeri.
Turusant urunakansti wali Kusisitaw umti asipjjeri. Waynanakajj
pilut anatapj Jeri) tatanaka, mamamakasti uma.rt sisaw uritasipjjeri.
Machantasionsti yaqhepanakajj nuwasipjjeriwa yaqhepanakasti togs-
sipjjarakiriwa.
Ukham toqesisina nuwa.sisinsti kurijinidirurarti Kijasir sarapjjeri.
Turusant pasatatjja walja. waynanakaw kasarasipjjeri; ukatsti uka
puriri jagenakajwa.sitat sarjjapjjeri. Awkinaka awichanakasti wasitata
wall llakita kirasjjapjjeri.
PREGUNTAS
1. Kunats wayna jagenakajj yaqha markar sarjjapjjeri?
2. Khitinakakis markan kirasjjapjjeri?
3. Uka sarjjer jagenakajj kunapachas wasitat puripjjeri?
4. Kunjamas uka jagenakajj puripjjeri?
5. Turusant urunakansti wall llakitat umartlasipjjeri?
6. Machantasinjjaaaghepanakajj nuwasipjjeriti?
7. Ukatstilkawkirus sarapjjeri?
8. Turusant pasatatsti)janit waynanakajj kasarasipjjeriki?
9. Ukatsti) uka purir jagenakajj kirasipjjeriti?
10. Khitinakakis kirasjjapjjeri?
149
Wayna jags -persona joven
Qollq yanasiria
ganar dinero
hpistaan
Fiesta de TodosSantosTurusant urunakailos dias de To-1dos Santos.
Turusant pasata-gta- pasado TodoSantos
Umartlasisa -bebiendo entremochas personas
Uritasiria
espectar
Kijasifla
quejarseWasitat- otravez
Unidad 7
150
MALMO B.ASICO KIMSAQALLQ UNIDADAMA TISIK USUN JAQ
Karmina Jasintu, imtuk isthapisimchhi. Niyaw awtojj jutkpacha.
Jasintu piru nayajj wal tukturar ajjsarta.
Karmina Piru mayamp tukturamp ufijayasiziamayta, Jan ukajj juk /amp
usuntasma.
Jasintu Waliki. Machaq sakujjasti?
Karmina Chlijma patankaskpachawa.
Jasintu Chhaqatawa. Jwanchti appacha.
Karmina iAy tata! Ukhamajj uka chumpak usktlasim
Jasintu sue'!
Kaimina Khayajj awtojja. Jin jin sarafinni.
(CHUKIAG USPITALANA)
Tuktura Akajj fariUgraphiamajja. Jumajj tisik usunitawa, tata.
Jasintu iAy tata! iJichhasti, kamachtlarakisti!
Tuktura Jan llakiiimti, tata. Aka gollanak churSma.
Jasintu Yuspagarpun tuktura.
Tuktura Akajj janiu umaftakiti, inyiksyunatakiwa.
Jasintu Walik, tuktura.
Tuktura Akat qheparojj janiu umafiamati.
Jasintu Iyaw, tuktura.
Tuktura Ukatjja, janiu arch sarnaqafiamati, sanaraflamawa.
Jasintu Iyaw, tuktura.
Tuktura Janiu phamilyamamp chik ikiflamati.
Jasintu Iyaw, tuktura.
Tuktura Ukatjja, janiu °racier thusafiamati.
Jasintu Walik tuktura.
Tuktura Aka usut waliptahatakejjx.sum mamlaftawa, saptir aka
inYiksyun uchayasinaWa.
Jasintu. Ukham lurnjj tuktura.
153..Tuktura_ Ukham..lurSt ukajja,. waliptlitawa.
DIALOG() BASICO
151
UNIDAD OCHOUN ENFERMO DE TUBERCULOSIS
Carmen Jacinto, vestite rApido, ya debe estar viniendo el carro.
Jacinto ;Ah... Carmen! Pero yo tengo mucho miedo it a lo del doctor.
Carmen Pero tienes que hacerte ver ot,ra vez con Al, si no, podriasenfermarte mAs.
Jacinto EstA bien. LY mi sac° nuevo?
Carmen Debe estar encima de la almohada.
Jacinto No aparece (estA perdido). Ah tal vez lo ha llevado Juan.
Carmen ;Ay sefior! entonces ponte esa chompa (no mAs)
Jacinto Bueno.
Carmen Alli estA el carro. aTamos, vamos!
(EN EL HCSPITALIM LA PAZ)
Doctor Aqui estA su radiografia. Ud. tiene tuberculosis.
Jacinto ICaramba! ;Y que hago ahoraf
Doctor No tenga pena sefior. Le voy a dar estas medicinas.
Jacinto Muchas gracias, Dr.
Doctor Esto no debes tonar; es Para la inyecci6n.
Jacinto Bien Dr.
Doctor De hoy en adelante, no debe tomar bebidas alcohnicas.
Jacinto Bueno Dr.
Doctor Despues no debe andar mucho, debe descansar.
Jacinto EstA bien, Dr.
Doctor No debe dormir junto con su familia.
Jacinto Si, Doctor
Doctor Despues no debe escupir al suelo.
Jadinto Est& bien Dr..
Doctor Para sanarse de esta enfermedad, hay que comer bien, hay quehacerse colocar la inyecci6n a diario.
Jacinto Asi 10 hare, Dr.
Doctor Si lo hace asi, se sanarA. 154_Unidad .8-
DIALOGO BASICO
152
UNIDAD OCHOUN ENFERMO DE TUBERCULOSIS
Carmen Jacinto; vistete rapid°, el auto no tarda en llegar.
Jacinto ;Ah... Carmen! Pero yo temo it donde el Dr.
Carmen Tienes que consulter nuevamente con el, de lo contrahio podrias
agravarte.
Jacinto Est& bien 06nde este, mi saco nuevo?
Carmen Debe estar encima de la almohada.
Jacinto No lo encuentro. Seguramente lo llev6 Juan.
Carmen ;Ay Sefior! Entonces debes ponerte esa chompa.
Jacinto Bueno.
Carmen Jacinto, alli esta el carro; ; vamos, vamos!
(EN EL HOSPITAL DE LA PAZ)
Doctor Aqui este. su radiografia, Ud. tiene tuberculosis.
Jacinto ;Caramba! ;Y que hago ahora!
Doctor No se preocupe, sefior. Le voy a dar estos medicamentos.
Jacinto Michas gracias, Dr.
Doctor Esta no se toma; es para la inyeccion
Jacinto Bien Doctor.
Doctor De hay en adelante no puede tomar bebidas alcoholicas.
Jacinto Este. bien Dr.
Doctor Tiene que guardar un reposo absoluto, y trate de no caminar
mucho.
Jacinto Asi lo hare Dr.
Doctor Debe dormir en una habitacion individual.
Jacinto Bueno *or
Doctor No debe escupir al suelo.
Jacinto Este. bien, Dr.
Doctor Para sanarse de esta enfermedad, tiene que alimentarse bien,y se hard colocar la inyecciOn diariamente.
Jacinto Asi lo hare, Dr. 155Doctor Si se rige estrictamente con lo prescrito, se sanara.
_Unidad..8.
153
SUPLEMENTO
Aycha jayu - waykta
Kawk!ri - masayptu - nasarma - jichhArma - jichhArnanthi - ttamata.
Ttaqesiyafia - jadhayafia - ktumifia - chtajjwafia - lunthatafia.
Jallufia chhijjchhintafia.
Aka manqt ajj jan aychaniwa.Aka manq t aj j j an az.luniwa
Aka manqtajj jan loaf aniwa.
Kawkiris wawamajja?AkTrirtu lyurujjajja.Kawktr lyurus juktamp sumajja?biasupt@i umpachAtaw, ampi? Nayra-najj wilawa.NasArmail umpachataw, anpi? Nayramajjwilawa.Jichharmaw tatajjajj purini.
Khittpachas khayajja?Tata JasintUpachawa.Kuntirus purpadha?
MasayptU purpachat
JichhArmantheAkunaorasas sarbta?Janiu jagenakarojj ttelesiyafiati.
Janiu jaqenakarojj iachayafiati.Janiu jaqenakarojj ktumifiati
Janiu tatasampejj chtailwafiati.Janiu jape masisarojj lunthatalati.Pampan trawajafistakejj aymar yateqa-fiawa.
T manqtajj janiu nanotafinkiti.
Tfamat manqtajj janiu manqtafiati.
Janiu jichhakam.Jariiu jichhakam chhiichhintkiti.
Ratak sarafianchhA.
MayaMp tukturamp ufi jayasifiajjawa, jan
ukajj usuntirietwa.
Esta conida esti sin carne.Esta camida esta, sin sal.
Esta comida esti sin aji.
LCuAl es to hijo?Este es mi libro.LCuAl de los libros es nejor?Ayer en la tarde (o anoche) has debidotomar Lno? TusAojos est4n colorados.Anoche has debido tomar Lno? tus ojosestAn colorados.Mi pap4 va a llegar Ssta noche.
Nuien sere. aquel?Debe ser don Jacinto.Nue dia habrA llegedo?Seguramente lleg6 ayer en la tarde
I. A que hora to levantaste esta nafiana?No hay que hater sufrir a la gente.No hay que hater llorar a la gente.No se critica a la gente.
No hay que discutir con nuestro padre.No hay que robar a nuestros semejantes.Para trabajar en el campo (es necesario)hay que aprender -aymara.No hay que comer una camida fermentada.
No hay que comer una camida fermentada.(Una manera suave de prohibir, aconsejando)
No ha llovido hasta ahora.No ha granizada hasta ahora.
Vayamos rApido a ver.Tengo que hacerme ver otra vez con elDr. si no (de lo contrario) podria enr.tormamit..adn nis (agravarme).
Unidad 8
DIALOG° DE ADAPTACION
Jumajj tukturar ajjsartati?
Jumajj tukturamp ufi jayasifiamati?
Jan ukajj usuntasmati?Sakumajj chlijma patankaskiti?
Khitis Jasintun sakup appacha?
Kuns tukturajj Jasintur churi?Uka gollanakajj umafiati?Akat oheparojj Jasintojj umafiapaWUkatjj walj sarnaqafiapati?Phamilyapamp chik ikifiapati?
Tata Jaiintojj oraqer thusafiapati?
Tisik usut wa1iptafiatakejj summanqtaKati?
Saptir inyiksyun uchayasifiati?
Tata Jasintojj ukham luran ukajjwaliptaniti?
Jan ukasti?
FRASES FUNDAMENTALES
Ikimayg.twaltata.JichhIrmajj jan waliu qhantat-ta.
EJERCICIOS DE ESTRUCTURA
SUFIJO VERBAL "FACHA" ('fuerte)
1 EJERCICIOS DE REPETICION
154
Jisa, tukturar ajjsartwa.Janiu tukturar ajjsarkti.
Jis a, tukturamp uflj ayasifiaj jawa.Jisa, jam ukajj usuntiristwa.Jisa, sakojjajj oh! ijma patankaskiwa.Janiu, chlijma patank-kiti, chhaqatawa.
Jwanchti appacha.
Qollanak churi.Janiu umafiNkiti.
Akat qheparojj janiu Jasintojj umaftapakiti.Janiu sarnaqafiapakiti.Janiu phamily.:apamp chik ikifiapSkiti.
Janiu oraqer thusaftaptikiti.
Jisa, tisik usut waliptaliatakejj sum
manqtafiawa.
Jisa, saptir inyikeyun udhayasiflawa.
Jisa, ukham luran ukajj waliptaniwa.
Jan ukajj juktamp usuntani.
Estoy trasnochado, sailor.Esta noche manse muy
"PROBABILIDAD"
Niyaw awtojj jutkpacha.Sakumajj chlijma patankask,pachawa.JWanchil oakum appacha.
Masnrmajj umpaehRtaw, ampi? Nayramajjwilawa.Khitipachas khayajja?Tata Jasinttipachawa.
2 EJERCICIOS DE SUSTITUCION DE NUMERO Y PERSONA
Jumaw aka tatar nuwpachtita.jumanakor
. Jusiamp Justinumpiu
Nanakaw MMIDOW41.010
Jumaw aka tatar nuwpachata.Jumanakaw aka tatar nuwapjjpachilta.
JilamaW aka tatar nuwpaCha.Jusiamp Justimmpiu aka tatar nuwapjjpacha.Nay* aka tatar nuwpaChlita.Nantikaw aka tatar nuwapjjpachata.
; ts4Unidad 8
EJERCICIOS DJ SUSTITUCION DE NUMERO Y
MasUrmajj umpachKtaw; ampi?(jumanaka)(Jupa) .... ?(Jupanaka). ------
Kawkirus qollq uskpachg,ta?(Nanaka)(Jupa)(Jupanaka).(Jiwasa)(Jiwasanaka)
...011 M1011101.1101MINIMMIO 41111MMID ?
111011.111001,11111.1MIMMIIMMIMM110. ?
(Jumanaka) --------------?(alma)
3 CANBIO DE FORMAS
AFIRMATIVA
Tatamajj purpachawa.Jwanchti sakum appacha.MasKrmajj jilamajj umpachawa.Uka tatajj aymar yatpachawa.
Wawanakajj niyaw iskwilat puripjj-pacha.Wawanakajj niyistw 1.1cifiatisartapjjpacha.Yoqiillanakajj niyaw ikintjjapjjpacha.Yatichirinakajj niyaw akankapjjpacha.
Machaq yatichirejj qhorUpachawa.Tatamajj sum jaqVpachawa.Aka lyurojj stmapachawa.Khayajj tata JasintUpachawa.
PERSONA (ContinuaciOn)
Tatamajj umattipachawa.Yatichirejj nayatakejj kuliratIpacha-wa. ch aKhtt tatajj usuttlpachawa.
4 EJERCICIOS DE TRADUCCION
Khitipachas khayajja?1,Que seri aquello?LPara qua seri esto?&Para qui& seri esto?&Quien seri aquel?
Jilajjajj utankaskpachawa.Mi hennano debe estar en la chacra.
(probablemente)Jose debe estar en la escuela.
(probablemente)Mi pap& debe estar en el pueblo.
(probablemente)Mi hermano debe estar en la casa.
(probablemente)
Masnrmaj jMas5,rmaj jMasInnajjMasarmajj
KawkirusKawkirusKawkirusKawkirusKawkirusKawkirusKawkirusKawkirus
155
umpachMtaw;.ampi?umapjjpach4taw; ampi?umpachaw; ampi?umapjjpachaw; ampi?
qollq uskpachlta?qollq uskupjjpachnta?gong uskpacha?qollq uskupjjpacha?qollq uskpachItan?qollq uskupjjpachKtan?qollq uskupjjpachlita?qollq uskpachata?
NEGATIVA
Janiu tatamajj purkpachati.Janiu Jwanch sakum apkpachati.Janiu masIrmajj jilamajj umkpachati.Janiu uka tatajj aymar" yatkpachati.
Wawanakajj janiraw iskwilat puripkpachati.
Wawanakajj janiraw ikifiat sartapkpachati.Yociallanak janiraw ikintapkpachati.Yatichirinakajj janiraw akankapkpachati.
Janiu machaq yatichirejj qhorUkpachati.Janiu tatamajj sums jaqUkpachati.Janiu aka lyurojj sumlikpachati.Janiu khayajj tata JasintUkpachati.
Janiu tatamajj umatUkpachati.Janiu yatichirejj nayatakejj kuliratakpar!ti.Janiu khN. tatajj usuttlksachati.
KhitipaChas khayajja?Kuntipachas khayajja?Kunatakipachas akajja?Khititakipachas akajja?KhitIpachas khayajja?
Jilajjajj utankaskpachawa.Jilajjajj yapunkaskpachawa.
Jusiajj iskwilankaskpachawa..
Tatajjajj markankaskpachawa.
Jilajjajj utankaskpachawa.
EJERCICIOS DE TRADUCCION (Continuacion)
Achachilajjajj umaskpachawa.Mi abuelo debe estar comiendo.Mi hermano debe estar trabajando.Mi mama debe estar cocinando.Ii abuelo debe estar durmiendo.Na abuelo debe estar tonando.
156
Achachilajjajj umaskpachawa.Achachilajjajj manqtaskpachawa.Jilajjajj trawajaskpachawa.Hamajjajj phayaskpachlwa.Achachilajjajj ikiskpachawa.Achachilajjajj umaskpachawa.
FORMAS VERBALES QUE INDICAN OBLIGACION 0 NECESIDAD
1. FORMAS POSITIVAS IMPERSONALES
5 EJERCICIOS DE REPETICION
Tisik usut waliptafiatakejjk sum. manqtafiawa.
Aka inyiksyunajj uchayasifiawa.
Pampan tramajahatakejj Aymar yateqafiawa.Jakafiatakejj wal trawajahawa.
6 EJERCICIOS DE TRADUCCION
Waliptafiatakejj sum manq t afiawa.
Para sanarse hay que dormir Bien.Para sanarse hay que descansar.Para vivir hay que trabajar.Para aprender aymara hay que estudiar.Para trabajar en el campo hay quesaber aymara.
Akanjj sapUr trawajahawa.Aqui se estudia todos los dias.Aqui se pastorea todos los dias.Aqui se levanta muy temprano, todoslos dias.Aqui se come (se almuerza) todoslos dias a las doce.Aqui se trabaja todos los dias.
Qbargrojj jutafiawa.
Mafiana es necesario terminar estalecoion.Los domingos es necesario descansar.Los dominos es necesario it a la. misa.Mafiana es necesario trabajar.Maffana es necesario venir.
Waliptahatakejj sum manqtafiawa.
Waliptafiatakejj sum ikifiawa.
Wa1iptafiatakejj samarafiawa.
Jakafiatakejj trawajafiawa.
Aymar yateqafiatakejj isturyafiawa.
Pampan trawahatakejj aymar yatifiawa.
Akanjj sapUr trawajafiawa.
Akanjj sapUr isturyafiawa.Akanjj sapUr matifiawa.Akanjj sapUr wali alwat sartafiawa.
Akanjj sapUr chikUr manqtafiawa.
Akanjj sapUr trawajahawa.
QharUrojj jutahawa.Qbartirojj aka liksyun tukufiawa.
Tuminkunakajj samarafiawa.
Tuminkunakaj j misar sarafiawa.
QbarUrojj trawajafimea.QharUrojj jutahawa.
II FORMAS NEGATIVAS PERSONALES E IMPERSONALES
a) Infinitivo sin el sufijo "KA" negativo at FORMA PROHIBITIVA NEGATIVA
SIMPLE (consejos, recomen-daciones)
b) Infinitivo t Sufijo "KA" negativo so FORMA PROHIBITIVA NEGATIVAENFATICA.
159 UnidadJ1
7 EJERCICIOS DE REPETICION
Janiu jaqenakarojj tlagesiyafiatil tata.Janiu jagenakarojj tiagesiyanakitil tata.
Janiu jagenakarojj ktumifiati, tata.Janiu jaaenakarojj kiumifiAkitil tata.
Akat qheparojj janiu umafiamati.
Akat qheparojj janiu urnafiamhkiti.
Janiu jagenakamp nuwasifiasati.Janiu jagenakamp nuwasifiashkiti.
Tatamajj janiu mamamar nuwafiapati.Tatamajj janiu mamamar nuwafiaphkiti.
8 EJERCICIOS DE SUSTITUCION DE NUMERO
Qbartirojj janiu jutaftamMkiti.
(Jumanaka)(Jupa)
(jiwasa)
(Jiwasanaka) .----------....(Naya)
(Nanaka) 411010111101111101111111111111111M
Janiu yagha warmimp sarnagafiamlkiti.(Jumanaka)(Naya)
(Nanaka)
(Jupa)
(Jiwasa)
(Jiwasanaka) ----------------------
9 ORACIONES PAREADAS
Janiu jaqenakarojj ttagesiyahati.No hay que hacer sufrir a la gente.(Forma prohibitiva enfAtica)No hay que hacer sufrir a la gente.(Forma prohibitiva simple, recomen-dacidn).
Y PERSONA
Janiu anch umafiamakiti.
No debes tomar mucho.(Forma prohibitiva, simple: recomen-dacion)No debes tomar mucho.(Forma prohibitiva enfatica)
Janiu usutamp chik ikipjjafiamtliciti.
No deben dormir(Uds.) junto con elenferrao. (Forma prohibitiva simple)
No deben dormir (Uds.) junto con elenfermo. (Forma prohibitiva enfAtica)
ghartirojj
Qhartirojj
Qhartirojj
Qhartirojj
Qbariirojj
Qhartirojj
Qhartirojj
157
janiu jutafiamlkiti.
janiu jutapjjafiaakiti.janiu jutaftaphkiti.
janiu jutapjjafiaphkiti.
janiu jutafidshkiti.
janiu jutapjjafiashkiti.janiu jutafiajjhkiti.
Qhartirojj janiu jutapjjahajjAkiti.
Janiu yaqha warmimpJaniu yaqha warmimpJaniu yaqha warmimpJaniu yaqha warmimpJaniu yaqha warmimpJaniu yaqha warmimpJaniu yaqha warmimpJaniu yaqha warmimp
sarnagafiaakiti.sarnagapjjafiamlkiti.
sarnagafiajjhkiti.
sarnagapjjahajjhkiti.sarnaqafiaphliti.
sarnaqapjjafiaphkiti.
sarnagailashkiti.
sarnagapjjahashkiti.
Janiu jagenakairOjj tiagesiyafiati.
Janiu jaqenakarojj ttagesiyankiti.
Janiu jaqenakarojj tlagesiyaftati.
Janiu anch unaAamMkiti.Janiu anch umafiamati.
Janiu anch unaftamMkiti
Janiu usutamp chik ikipjjahamhkiti.Janiu usutamp chik ikipjjaftamati.
Janiu usutamp chik ikipjjafiamIkiti.
1-0,14 -A-
10 EJERCICIOS DE PREGUNTAS Y RESPUESTAS
Jagenakarojj klumifiati?Jacenakarojj ttaqesiyarlati?Tuminkunakajj trawajahati?Achachilanakampejj chlajjwafiati?Jage masisat lunthatafiati?TImnat manqlajj manqlafiati?
Pampan trawajaftatakejj aymar yati-
fiati?
Wa1iptafiatakejj samarafiati?
Anch trawajasinjj qamartfahati?Waliptahatakejj sum manglaftati?
Aymar yategahatakejj lyurunifiati?
Aymaryateqafiatakejjyatichiriefiati?Ut alaftatakejj waija gollgenthati?Yap luraftatakejj wakanlhati?
Janit usutanakajjftapaki?
Janit usutanakajjJanit usutanakajjfiapXki?
Janit usutanakajjikipjjafiapUki.
anch sarnaqapjja-
umapjjafiapnki?
ormer thusapjja-
phamilyapamp chik
Usutanakajj trawajapjjaftapati?Wawanakajj ktarisipjjafiapati?
QharUrojj jutaftamati?
QharUrojj trawajaftamati?
Jichhnrmajj isturyaftamati?
QharUrojj markar sarafiamati?
SawUrojj kun lurafiamasa (samarafta)
Jupasti? (jupasa)Tuminkojj kawk sarahamasa? (miaaru)Jupasti? (jupasa)JichhaOarajj kawkin trawajafiamasa?
(pamphna)Jupasti? (jupasa)Kuntir tukuftamas aka iiksyunjja?
(jurpUru)
Jupasti? (jupasa)Kunapach sarjjahamasa?(jutir phajjsi)Nayasti? (Jumasa)Kunar sarjjafiamasa? (trawajiri)
Nayasti? (jumasa)Kuna. liksyunkam yateqafiamasa?
(tunka mayani).Jupasti? .(jupasa)
158
Janiu jacienakarojj
Janiu jagenakarojj tlaqesiyafigkiti.
Janiu tuminkunakajj trawajahRkiti.Janiu achachilanakampejj chlajjwafinkiti.
Janiu jaqe masisat lunthatahnkiti.Janiu ttamat manglajj manqtahniti.
Jisa, pampan:trawajahatakejj aymar yati-
Jisa, waliptafiatakejj samarafiawa.
Jisa, anch trawajasinjj qamartfaftawa.Jisa, waliptafiatakejj sum manqtaPiawa.
Jisa, aymar yateqafiatakejj lyuruntfiawa.
Jisa, aymar yateqafiatakejj yatichirintfiawa.
Jisa, ut alafiatakejj walja gollgenThawa.Jisa, yap luraftatakejj wakanthawa.
Janiu usutanakajj anch sarnaqapjjahapNki-ti.
Janiu usutanakajj umapjjahapakiti.Janiu usutanakajj ()racier thusapjjahapakiti.
Janiu usutanakajj phami4apamp chik ikip-jjafiapttkiti.
Janiu usutanakajj trawajapjjahapgkiti?Janiu wawanakajj ktarisipjjahapakiti?
Jisa, qharUrojj jutafiajjawa.Janiu qharUrojj jutafiajjXkiti.
Jisa, qharUrojj trawajaftajjawa.
Janiu qharUrojj trawajaajOkiti.
Jisa, jichh4rmajj isturyafiajjawa.Janiu jichharmajj isturyafiajjnkiti.
Jisa, qharUrojj markar saraftajjawa.Janiu qharUrojj markar sarafiajjnkiti.
sawnrojj samarahajjawsJupas samarahaparakiwa.Tuminkojj misar sarafiajjawa.Jupas misar saraflaparakiwa.Jichha mnrajj pmnpan tramajafiajjawa.
Jupas pampan trawa.jaftaparakiwa.
Aka liksyun jurpUr tukufiajjawa.
Jupas aka liksyun jurpartukufiaparaki.wa.
Jutir pajjs sarjjafiajjawa.Jumas jutir phajjs sarjjahamarakiwa.Trawajir sarjjafiajjawa.
Jupas trawajir sarjjafiama.rakiwa.
Tunka mayan liksyunkam Yateqahajjawa.
.Jupas tunka. mayan liksyunkara.yate_qaftapa7-
uso DE LA FORMA "UKAJJA"
ll EJERCICIOS DE REPETICION
159
Tukturamp uhjayasifiamawa, jan ukajj Jul° amp usuntasma.
Sum manq tat ukajj, waliptdtawa.Jallun ukajj, janiu jutkdti.
Chijchhintan ukajja, janiu jutaplati.Jan samarkBt ukajj, janiu mliptkntati.Jan samarkan ukajj,janiuwaliptkaniti.Jan samarkaian ukajj, janiuwaliptkarigniti.Jan samarkg ukajj, janiuwaliptkIti.
Isturyarlamawa, jan ukasti janiu yateqkdtati.Trawajahamawa, jan ukasti janiu q611qen1kdtati.
12 EJERCICIOS DE SUSTITUCION DE NUNERO Y PERSONA
Jan trawajkdt ukajj, janiu gollgenTkgtiti Jan trawajkdt ukajj, janiu gollgenikn-tati.Jan trawajapiat ukajj,janiutati.Jan trawajkan ukajj, janiu gollgenikaniti.1
Jan trgwajapkan ukajj, janiukaniti.Jan trawajkahnn ukajj, janiu gollgenl-kandmiti.Jan trawajapkafidn ukajj, janiu gollqe-nlpkafidniti.
Jan trawajk4 ukajj, janiu gollgenikati.
(Jumanaka)
( &pa)
(jupanaka) MilaeNIMINIMININNIDONrillIMINIOOMNINNIIIRINIMM*011111411MOMIVID
(Jiwasa) 001101.00 11M(Jiwasanaka) GIOOMOMOON111.0N4104111.01~1111NOMMOIOOM
( Naya) 116111111701114/M10111111111011111111MMEIM11111110111141111161110
(Nanaka)
Jan samarkdt ukajj, usuntatawa.(Jumanaka)(jupa)
(Jupanaka)(Jiwasa)
(Jiwasanaka)(Waya)
( Nanaka) 111111111110111111111M11111.111101111111
Isturyafinn ukajj, yategarldniwa.
(Jiwasanaka)(juma)
(junianaka)
(Jupa)(jupEnaka)( Naya )(Nanaka)
Jan trawajapka ukajj, janiu ciollqentpkd-ti.
Jan samarkgt ukajj, usuntntawa.Jan samarapkgt ukajj, usuntapjjntawa.Jan sanarkan ukajj, usuntaniwa.Jan samarapkan ukajj, usuntapjjaniwa.Jan samarkafign ukajj, usuntafinniwa.
Jan saraarapkafidn ukajj, usuntapjjahaniwa.
Jan sammrka ukajj, usuntnwa.Jan samaraOka ukajj, usuntapjjnwa.
Isturyafitin ukajj, yategafigniwa.
Isturyapjjan ukajj,yateqapjjailaniwa.Isturydt ukajj, yateqdtawa.Isturyapjjdt ukajj, yateqapj jdtawa.Isturyan ukajj, yatecianiwa.
Isturyapjjan ukajj, yateqapjjaniwa.Isturya ukajj, yateqdwa.Isturyapj ja ukajj, yateqapjj dwa.
Unidad 8
13 EJERCICIOS DE TRADUCCION
Jan jallkan ukajj, jutawa.Si no llueve, voy a trabajar.Si no llueve, voy a it al pueblo.Si no llueve; voy a terminar lachacra.Si no llueve, voy a venir.
Ufljayasifiamawa, jan ukajj juk'amp
usuntasma.Tienes que descansar, si no, podriasenfermarte mas.Tienes que comer bien, si no) podriasenfermarte mas.No tienes que andar mucho, si nopodrias enfermarte etas.
No tienes que tomari si no, podriasenfermarte mas.Tienes que hacerte ver con elmedico, si no podrias enfermartem6.s.
Tukturamp ufijayasiflajjawa, jan ukajj
usuntiristwa.Tengo que descansar, si no, podriaenfermarne.Tengo que comer bien, si no,podriaenfermarne.Tengo que hacerme ver con el medico,si no, podria enfermarme.
Qollgentrist ukajja, markar sariris-twa.Si tuviera dinerviconpraria estacasa.
Si tuviera dinero, se lo prestariaa Juan.Si tuviera dinero, le ayudaria aJuan.Si tuviera dinero, iria al pueblo.
14 EJERCICIOS DE PREGUNTAS Y RESPUESTAS
Timpuniyat ukajja, jutafati?Tipuniytt ukajja, anatafi lniti?
Timpuniyat ukajja, isturyahaniti?Qollgeniyat ukajja, aka ut alatati?Qollgeniyat ukajja, nararojj.istu-ryir jutatati?Qollgeniyat ukajja, namar tumpasirsaratafi?
Tatam jan munkan ukajj,sarkafiani?
Tatam jan munkan ukajj,
alkalinni?
Ji lam Jan munkan ukajj,
tapkariani?
janit kawks
janit kuns
janit ana-
Jan jallkan ukajj,Jan jallkan ukajj,Jan jallkan ukajj,Jan jallkan ukajj,
160
jutawa.
trawajjawa.markar sarbra.aka yap tukUwa.
Jan jallkan ukajj, jutawa.
Ufijayasifiamawa, jan ukajj, juk'amp usuntas-
ma.Samarafiamawal jan ukajj, juk'amp usuntasma.
Sum nanglafiamawa, jan ukajj, juk'amp usun-
tasma.Janiu anch sarnaqaftamakiti, jan ukajj, ju-
k'amp usuntasma.Janiu umafiamtkiti, jan ukajj, juk' amp usun-
tasma.
Tukturamp ufljayasifiamawa, jan ukajj, juk'amp
usuntasma.
Tukturamp uhjayasifiajjawa, jan ukajj, usun-
tiristwa.Sanarafiajjawal jan ukajj, usuntiristwa.
Sum manqtafiajjawa, jan ukajj, usuntiristwa.
Tukturamp ufljayasifiajjawa, jan ukajj, usun-
tiristwa.
Qollgentrist ukajja, markar sariristwa.
Qollgentrist ukajja, aka ut aliristwa.
gollgentrist ukajja, Jwanar maytliristwa.
Qollgentrist ukajja, Jwanar yanapiristwa.
Qollgentrist ukajja, markar sariiistwa.
Jisa, timpun4A ukajja, Sanwa.Jisa, timpuniya ukajja, anatafiahiwa.
Jisa, timpuniya ukajja, isturyafianiwa.Jisa, gollgeniy6 ukajja, aka ut alftwa.Jisa, gollgeniya ukajja, mararojj isturyir
jutawa.Jisa, gollaeniya ukajja, mamajjar tumpasirsarRwa.
Tatajj jan munkan ukajj, janiu kawks
Tatajj jan munkan ukajj, janiu kuns alkafia-
niti.Jilajj jan munkan ukajj, janiu anatapkafia-niti.
1"` CB
EJERCICIOS DE PREGUNTAS Y RESPUESTAS (ContinuaciOn)
Aymaryateqaftatakejj wal isturyap-jjaJnapati?
Jan ukasti? Janit yateqapkani?Usutanakajj wal manqtapjjaliapati?Jan ukasti? Janitk wa1iptapkani?Jagenalcajjwal trawajapjjaftapati?Jan ukasti? Janit qollqenipkani?
TimpunTsin ukajja, qharUrojj jutas-nmti?TimpunTsm ukajja, qharUrojj anatas-matVTimpuriimn ukajja, 4harUrojj awatis-matt?Timpunimu ukajja, qharUrojj yap lit=rasmati2
161
Jisa, aymar yateqafiatakejj wal isturyapjja-fiapawa.
Jan ukajj, janiu yateqapkaniti.Jisa, usutanakajj wal manqtapjjafiapawa.Jan ukajj janiu waliptapkaniti.Jisa, jacienakajj wal trawajapjjafiapawa.
Jan ukajj, janiu gollgenTpkaniti.
Jisa, timpunirist ukajja, clharUrojj juti-
ristwa.Jisa, timpunirist ukajja, qharUrojj anati-ristwa.Jisa, timpunirist ukajja, qharUrojj awati-ristwa.iaea, timpunirist ukajja, qharUrojj, yaplutiristwa.
SUFIJO VERBAL 0CHHA0 (Mil)
15 EJERCICIOS DE REPETICION
Jasintu, igatuk isthapisimchha. Njymw awtojj jutkpacha.Apurtfasinchha, niy urUjjewa.Apurtlasipjjamchha, niy urUjjewa.
Aka naranjanakajj wall sumawa; uftjanchha.Aka naranjanakajj wall sumawa; uftjapjjamcha.
Yap lurafiajj phasilakiwa; yantiamdhha.Yap lurafiajj phasilakiwa; yantlapjjamchha.
Chhijchhintaniwa, apurtlasifighchha.Chhijchhintaniwa, apurtiasipjjafignchha.
16 EJERCICIOS DE TRADUCCION
Chhijchhintaniwa, apurt t asifittnchha.
Va a granizar, apresuremonos(jiwasa-
naka)Va hover, aprestrate.Va a 'lover, apresUrense.
Chhijchhintaniwa, apurtfasifinnchha.
Chhijchhintaniwa, apurtfasipjjafftchha.
JaLluniwa, apurtlasimchha.Jalluniwa, apurt asipjjamchh4.
Uka tataw yatpacha, jiskt tamchhA. Uka tataw yatpacha, jiskt tamchha.Ese sefior debe saberlo, pregtintenle. Uka tataw yatpacha, jiskt fapjjamchha.Ese sefior debe saberlo, preguntOmosle. Uka tataw yatpacha, jiskttafitinchha.
Ese sefior debe saberlo$ preguntemosle. Uka tataw yatpacha, jisictlapjjafitinchha.
(jiwasanaka)
164Unidpd 8
ERASES UTTT.F..1
17 EJERCICIOS DE TRADUCCION
Ikimayntwa, tats.Estoy trasnochado, senora.Estoy trasnochado, Miguel.Estoy trasnochado, Sefior
JichhImajj jan waliu qhantat-ta,mama.Esta noche amaneci muy
Esta noche amaneci muy mal, mama.
Esta noche amaneci muy mal, papa.
18 EJERCICIOS DE REEMPLAZO
Sakumajj chlijma patankaskpachawa.
Punchumajj
Janiu
4111111.010110MOMOMMONO
nanqhankaskpachawa.
uta
01.1111110MNIINbaNIMMIIM111001NDMOMPINIINUMININOMPOND
=1.110.1111.= miss
143rurumaii
patank-kpachati.
4111111NOMIIMOMMO/0.84110011111.1=
Masayptojj umpachtaw, ampi, tata?
1/0?Klearnlai MINIONGIMMOOMMEIMMI
Jwana?
--------- isturypadhataw, ampi,--?
Janiu
11011140111411111410011DOWWOMOIMMOOS
ampi?011...;11111100114111.011111111111111
Jichhttrojj
inancIticpachatat,
imam?
Ikimvatwa,Ikimayntwa,IkimayKtwalIldm.aynwa,
JichhKrmajj
JichhUrmajj
Jichharmajj
JichhUrmajj
tata.mama.
tats.
jan waliu
San waliu
jan waliu
jan waliu
162
qhantat-ta, mama.
ohantat-ia, tip.
qhantat-ta, mama.
qhantat-ta, tata.
Sakumajj chtijma patankaskpachawa.
Punchumajj ohtijma patankaskpachawa.
Punchumajj oh ijma manqhankaskpachawa.
Punchumajj uta manqhankaskpachawa.
Punchumajj janiu uta manqhank-kpachati.
Punchumajj janiu misa manqhank-kpachati.
Punchumajj janiu misa patank-kpachati.
Iyurumajj janiu misa patank-kpachati.
Masaypiojj umpachlttaw, ampi, tata?
MasIrmajj umpachKtaw, ampi, tats?
MasKrmajj umpachataw, ampi, Jwana?
Naarmajj isturypachltaw, ampis Jwana:
Janiu masIrmajj isturykpachUtat, ampi,Jwana?Janiu, masXrmajj manqikpachntat, ampi,Jwana?Janiu maiIrmajj mangikpachlitats ampf,mana?
Janiu jichhUrojj nanqtkpachltatiampi, mama?
165 Unidad 8
19 EJERCICIOS DE TRADUCCION
Akat qheparojj, janiu umanamati.De hoy en adelante, no debes pelear.De hoy eii adelante, no debes mentir.De hoy en adelante, no debes discutir.De hoy en adelante, no debes tomar.
Kawkfr lyurus jukfamp sumajja:LCual de las casas es mejor?0141 de las ovejas es mejor?4Cull de los libros es mis grande?01141 de los lapices es mks pequefio?LCual de los libros es mejor?
Lapisajjaw chhaqata kawkinkpachasa?No encuentro mi libro, 06nde estara?No encuentro mi saco,Ldonde estar42No encuentro mi poncho$06nde estara?No encuentro mi lapiz,Ldonde estara?
ESTIMULOS PARA LA CONVERSACION
163
Akat qheparojj, janiu umafiamati.Akat qheparojjljaniu nuwasihamati.Akat qheparojj,janiu kfarisihamati.Akat qheparojj, janiu chlajjwahamati.Akat qheparojj, janiu umafiamati.
KawkIrKawktrKawk!rKawk!rKawkIrKawkIr
lyurus jukfamp sumajja2utas jukfamp sumajja?uwijas juktamp sumajja?lyurus jukfamp jachlajja?lapisas jukiamp jisktakejja?lyurus juklamp sumajja?
Lapisajjaw chhaqata, kawkinkpachasa?Lyurujjaw chhaqata, kawkinkpachasa?Sakujjaw chhaqata, kawkinkpachasa?Punchujjaw chhaqata, kawkinkpachasa?Lapisajjaw chhaqata, kawkinkpachasa?
1. Jusiamp Mijilampejj markarU sarafi munapjje. Jusiajj wisiklitat sarafi muni;
piru Mijilasti kayukiu sarafi muni.
Jusia: Niijila, markar sarafin.ni.
2. Jiskla Pawlojj janiu tariy lurkiti. Qheptirusti iskwilapard sari.
Yatichiri: Pawlu, tariyamasti?Mijila: i411111
3. Tata Jwanajj uspoitalarU sari, kunalaykutejja jupajj usutawa.
Tuktura: Mantaniskakim, tata.Tata Jwana:------
4. Jasintojj iskwilankiwa. Jupajj wall jayrawa; jichhUrusti.Janiu iskwilar saran munkiti.
Tata: Jasintu, Iatuk iskwilar saram.jasintu: 4111POWNOPPOOMOIM 010411MONOWIONWMMOOOM
5. Tata Lukasajj ijlIsyarU kumphisasir sari.
Tata Kura: Parlaskakim4 tata.Tata Lukasa: 4111111=1.111110
I SUFIJO VERBAL PACHA (Fuerte)
ear pacha tasar pacha tasar pacha. --sar pacha tan
AFIRMATIVO
164
sara pjj pacha tasara pjj pacha tasara ppjj pacha -- 1sara pjj paella tanwa
NEGATIVO
Janiu sar k pacha -- tiJaniu sar k pacha ta tiJaniu sar k pacha tiJaniu sar k pacha tan ti
Janiu sara p k pacha t tiJaniu sara p k pack a ta tiJaniu sara p k pacha -- tiJaniu sara p k pachU tan ti
Este sufijo indica la probabilidad que el hablante tiene respecto de lo significadopor la forma a la que se affade.
EJEVITLO:
Niyaw awtojj jutkpacha. = Probablemente ya estd viniendo el carro.Ya debe2 estar viniendp el carro.(Bol.)
Jwanchli sakum appacha. = Ptobablemente Juan llev6 tu saco.Debe haber llevado Juan tu saco. (Bol.)
KhitIpachas khayajja? dQmidn serd aqua?
Jasinttipachawa. Debe ser Jacinto (probablemente es Jacinto.)
Janiu Jasinttikpachati. = No debe ser Jacinto.
NOTA:
1. En las terceras personas, este sufijo pierde el alargamiento.2. La traduccift con la formallebern se refiere a la probabilidad, no a un deber
de obligaci6n.
1 fa Unidad 8
165
II FORMAS VERBALES QUE INDICAN OBLIGACION 0 NECESIDAD
1. FORMAS POSITIVAS:
Las formas del infinitivo en Aymara terminan siempre en fta. Las formas verbalesterminadas en fia pueden en Aymara indicar tambien una obligation o necesidad.
Esta obligaci6n puede expresarse:
a) aunammeralapersonal:
Jakariatakejj trawajariawa.
Tisik usut waliptaftatakejjmanqtariawa.
b) De una manera ersonal:
SINGULAR
sarahasararia
sararia
sararia
41[
jjamapasa
wawawawa
= Para vivir se debe trabajar.sum = Para sanarse de latuberculosis
hay que alimentarse bien (comer bien).
PLURAL
sara
sarasarasara
pjjaria
pjjaria
pjjafla
pjjafta
jjamapasa
wawawawa
En este caso se debe ariadir a la forma verbal Be. los sufijos posesivos co-rrespondientes a las personas sobre la que recae la obligation o necesidadde realizar algo.
EJEMPLO:
aJakariamatakejj trawa3amawa.Qhartirojj mark sarafiAllwa.
Pampan trawajariatakejj aymar
YategaRldgESEA.
m Para vivir tienes QM., trabajar.m Mariana tengo clue it al pueblo.m Para trabajar en el campo Uds. tienen
gue aprender aymara.
2. FORMAS NEGATIVAS:
Unto las formas personales como impersonales admiten una forma negativa. Estas
formas negativas son de dos clases. A una llamaremos simple y a la otra enfAtica.
a) iras negativa simple: Expresa la obligaci6n de no hacer nada (muy usada enlas recomendaciones, consejos). Esta forma no lleva sufijo "KA".
EJEMPLO:
Janiu jaqenakarojj ttaqesiya- s No se debe hacer sufrir a la gente.fiati.
Janiu jaqenakarojj tfaqesiya- No debes hacer sufrir a la gents.ftamati
b) Forma negativa enfatica: AdemAs de la obligaci6n de no hacer nada se hace in-capid en las razones objetivas que justifican la negativa de tal accidn. Estaforma lleva siempre el "KA" negativo inmediatamente despues del infinitivo enlas formas impersonales, y despues de los sufijos posesivos en las personales.
EJEMPLO:Qharftrojj janiu jutafiamlikiti. = No debes cometer adulterio.
a-A h " m ; m ;<- r (la N a - /AT-
168
166
III USO DE LA FCRNA "UKAJJA"
Esta forma fiefiala una oraciOn subordinada condicional. Suele ocupar la Ultima po-
sici6n de la oracion subordinada, que a su vez precede a la principal. Se podria
traducir por el "si" condicional castellano.
EJEMPLO:
Jallun 41111 janiu jutkni.Jan samarkat ukajj, janiuwalip-tkdtati.Tukturamp uftjayasinamawal janukajj*, juktamp usuntasma.
Isturyanamama, an ukasti, janiuaymar yateqkatati.
Si llueve, no voy a venir.Si no descansas, no to sanaras.
= Tienes que hacerte ver con el Mdicosi no (de lo contrario) podrias enter-marte mks (agravarte).Tienes que estudiar, de lo contrario
no apremderds Aymara.
* JAN UKAJJA, JAN UKASTI: Estas formas tambien se las puede traducir por el si no
condicional. Ocupan la posician inicial de la oraci6n
subordinada y contindan a la principal.
IV SUFIJO VERBAL CHHA
Este sufijo parece indicar una cierta insistencia. Se puede usar con los impera-
tivos tanto en contextos de amabilidadl.como de enfado. La entonacion es decisiva
en estos casos.
EJEMPLO:
Tata, jutameha .. Senor, venga, venga.-(Senor venga a ver) (Bol.)
Kunats warmimar nuvrta,1 jichhajj mg 4Por quo le pegaste a tu esposa?
ufijamchha. mirala ahora.LPor que le pegaste a tu esposa?ahora miralam a var (-601)
-.1 ( %(JIA:k7 Unidad 8
NARRACIONM RECOMBINADAS
TATA JUSTINUMPI WAWANAKAPAMPI
Tata Justinojj rnt jukt usutawa. Jupajj kimsa wawaniwa.
Maynejj mawaynawa,paninistil jisklakIskiwa.
Tata Justinojj janiu marmintkiti, wargipajj nayraw jiujje.
Tata Justinojja walja uywanakaniwa: wakanakani, qawrana-
kani, uwijanakani, wallpanakani, ukhamawa.
Wallpanakapajj s aptirU ktawniri, ukhamarakiu lichejj sapUr
utjaraki; piru janiu uka klawnanak manqtapjjerlkiti; aljja-
fiatakia imapjjeri.
Lichitjj kisunak lurapjjeri, uka kisunaksti ukhamarak
aljapjjeri.
Tata Justinusti sapUrut sapUrutjamaw juklamp, juktampi
usuntaski, piru janipuniu sum manqtkiti, phamilympas ukhama-
raki. Awisasajj manqf jan aychan manqtasipjjeri, piru tata
Justinojj ukham usutpacha trawajaskakiwa.
Utapansti tata Justinojj pd jiskfa wavapampi chiokaw
ikiri. SapUrut sapUrutjamaw jupajj jukfamp chlajjo ukhama-
rak wal ()ruler thusaraki.
MI qawqha phajjsitsti sullka wawaparakiu chtojjofi gall-
taraki; ukatsti rflaynirwawaparakiu usuntaraki. Wayna wawa -
pakiu janir usuntkiti. Tata Justinojj wali fianqha usutdjje-
wa, inas niy jiujjchini.
r"()J. 4 X
167
gmal: llama
walipa: gallina
lichi: leche
klawnafta: poner
huevosOawna: huevoAg: venderkisu: quesoimafta: guardar
sap made dia en dia
mas ymAs
ukhamusutpacha:asi enfermo
chlo4a: toser
thusafta: escupir
aalltafta: empezar
waft ha usuta: enfer-mo muy grave
Unidad 8
PREGUNTAS:
1. Tata Justinojj usutati janicha?
2. Tata Justinojj qawqha wawanisa?
3. Kuna uywanakanisa?
4. Klawnathpi lichimpi kisumpejj wallat utapanjj utji?
5. Uka ktawnanaka, lichi)kisunaka manglapjjeriti?
6. Kunatakis ukanak imapjjeri?
7. Tata Justinojj sapUrut sapUrut jam waliptaskiti?
8. Awisasajj sumt mancliapjjeri?
9. Tata Justinojj ukhamusutajj samaretti?
10. Khitimpis tata Justinojj ikiri?
11. Kawkirus jupajj thusi?
12. MU qawqha phajjsitsti khitinakas usuntapjje?
13. Tata Justinojj waliptjjeti?
168
Unidad 8
DIAL GO 13ASICO
QBATUNA
169
LLATUNK UNIDADA
Alasir tata Jiskta imilla, qawqhakamas naranjamajja?
Julya Sapa qotu waranqkamawa, tata.
Alasir tata kiwajtultaya, walja phurutt alastma..
Julya Awir mamajjar jisktta.
Alasir tata Jisktfamdhha.
Julya Mamita, aka tatajj Hawajtiltaw. *Walja phurut'alasIman Biwa.
Mamapa Churamaya. Anchhichhaw nayajj jute,.
Julya Iyawsiu tata. .Kuns nayraqat churNma?
Alasir tata Nayraqatjj phesqa got naranj churita.
Julya Akajj tata; ukatsti kunamps, tata?
Alasir tata Ukatjja, pg waranq poqotampi,ihesqa patak chow-pamp churita.
Julya Waliki tata, akajj tata. Ukaki tata?
Alasir tata Ukaki; jichhajj yaptlItaya.
Julya Akajj tata, ma naranjamp yaptIMma.
Mamapa Julya, niy paj-jjtamti?
Julya Janiraw pajkituti, mamita. Paciallq waranq
phesqa patakaniu lurasi.
Mamapa Ukhamajj sojjta waranq phesqa patakan paj-jjeta,tata.
Alasir tata Akajj mama, yuspagarpuni.
Mamapa . Janiu kunatsa, tata.
Unidad 9-
DIALOGO BASICO
EN EL MERCADO
170
UNIDAD NUEVE
El comprador Chiquita. 4A cuAnto cuestan tus naranjas?
Julia Cada mont6n a mil Bs. ($b. 1), senor.
El comprador Rebajame pues, te voy a comprar mucha fruta.
Julia A ver, le voy a preguntaI a mi mama.
El comprador Preguntale a ver.
Julia Mamita, este senor dice que le rebaje y queva a lievar. mucha fruta.
La madre Dale pues. Ahorita voy.
Julia Dice que bueno, caballero. Nue cosa le voya dar primero?
El comprador Primero dame cinco montones de naranjas.
Julia
El comprador
Aqui estAn. Nue mAs, caballero?
Dame dos mil bolivianos de plAtanos y quinientosbolivianos de mani mAs.
Julia Bueno caballero, aqui estA. Eso no mAs?
El comprador Eso no mAs, ahora aumentame pues (yapame pues).
Julia Aqui estA senor, le voy a aumentar una naranja mAs.
La madre Julia, ya te ha pagado?
Julia
La madre
El comprador
Todavia no me ha pagado, mama. Se ha hecho sieteall quinientos bolivianos.
Entonces pagamelo seis all quinientos bolivianos,caballero.
Aqui estA, nuchas gracias.
La madre De nada, caballero.
Unidad 9
DIALOGO BASICO
EN EL MERCADO
171
UNIDAD NUEVE
Comprador Nifiita, euanto cuestan las naranjas?
Julia Cada monton cuesta $b I (un peso) Sr.
Comprador Nuieres rebajarme? Voy a comprar bastantefruta.
Julia Un moksnto, preguntare a mi mama
Comprador PregAntale.
Julia Mama, este senor pide rebaja, y quierecomprar mucha fruta.
Madre Bueno, puedes darle. Voy en seguida.
Julia Acept6, senor, Nue le doy primero?
Comprador Dame cinco montones de naranjas.
Julia Aqui las tiene, Oesea algo mas?, senor.
Comprador Dos pesos de platanos, y cincuenta centavosde mans.
Julia Muy bien senor, aqui los tiene. LNAda mas, senor?
Comprador Eso es todo, ahora aumAntame.
Julia Bueno, senor; le voy a dar una naranja mas.
Madre Julia, Lya to pag6?
Julia Todavia no, mama. La cuenta es de siete pesoscon cincuenta centmos. ($b. 7.50)
Madre Entonces. pigueme sets pesos con cincuenta centavos.
Comprador Aqui tiene, senora; y muchas vacias.
Madre No hay por que, senor.
Unidad 9
SUPLEMENTO
ParaNayraNasaLakaJinchuajanu
= frenteojo
- nari2= boca= oreja
cara
Qollafia
MayttahaChurjjahaWajjttafia
Kamsis tatamajja?
FRASES UTILES
curarprestar
= devolverconvidarcosas decomer. Re-galar dine-
AIM11111
; Ajanumajj p usuntatarakisa! Kamachastasa?
Arum pagaraw jan
Jurnal,pachaw trawajta.
DIALOGO DE ADAPTACION
Jisk'a imillajj gawghakanaw naranjaj jsisa?Alasir tatajj "rtwajttitaya" siti?Mamapajj iyawsiti?Alasir tatajj kuns nayraqat alasi?Qawgs alasi?Ukatsti kunamps alasi?Ukakt alasi?Ukatjj kunampis yaptti?Khitis "paj-jjtamtiX ccjja?Ukatjj kamsis Julyajja?Alasir tatajj qawgp paji.
EJERCICIOS DE ESTRUCTURA
ro
Jawstlarla
Chtakuha =Ttakiiia =Ttajjlliha =
LQue dijD to papa?
172
alojardar un puhetazodar una patadadar una bofetadai
eCaranba! iTu cara esta hinchada!LQue to hiciste?
Toda la noche no he dormido.
Trabajo todo el dia.
"Sapa golU)warangkamaw" siwa.
Jisa, "awajttitaya" siwa.Jisa, iyawsiwa.Nayragat naranj alasi.Phesga got alasi.Ukatjj pogotamp chogopamp alasi.Jisa, ukak alasi.Ukatjj mS. naranjampiu yaptti.Mamapaw "paj-jjtamti!! sejja. ?
Julyajj "janiraw pajkituti" siwa.Sojjta waranq phesqa patakan paji.
SUFIJO VERBAL ""MA" (debil) "YO A TI" (futuro)
1 EJERCICIOS DE REPETICION
Walja phurut' alasima.Waja phurut' alasipjjma.
Kuns nayragat chur4ma?Kuns nayragat churapjjhma?
Sawarojj janiu aymar yatichkgmati.SawKrojj janiu aymar yatichapktimati.
Janiu mayt tkMmati.
Janiu mayt apktimati.
Unidad 9
1
2 CAMBIO DE NUMERO
Kawkikamas irpAma?Kuns nayraqat churnma?Qamgs maytInma:Anchhichhaw nuwgnalAnchhichhaw chlakilma, yogalla.
Janiu qhartirojj
Qhararojj janiuJaniu aka lapiskiwa.
Jan ajjsaramti,
wisitkam ,ti.
kawks irplamati.churkamati. Nayan-
janiu nuwkMmati.
173
Kawkikamas irpapjjMna?Kuns nayraqat churapjj4ma?QawqsmayttapjjXma?Anchhichhaw nuwapjjMma, yoqallanaka.Anchhichhaw ch'akupjjma, yoqallanaka.
Janiu ohartirojj wisitapamati.Qhariirojj janiu kawks irpapknmati.Janiu aka lapis churapknmati, nayankiwa.
Jan ajjsarapjjamti, janiu nuwapkImati.
SUFIJO VERBAL "ITA" (fuerte) "TU A El" (imperativo)
3 EJERCICIOS DE REPETICION
tiwajt'itaya, walja phurut' alaslma.glwajtlapjjetaya, walja phurut' alasipjgma.
Nayragatajj phesqa got naranj churita.Nayraqatajj phesqa got naranj churapjjeta.
Churita.Jan churistati.Jan churapjjestati.
AYmarat parlita.Jan aymarat parlistati.Jan aymarat parlapjjestati.
4 EJERCICIOS DE TRADUCCION
Ma t suytita, tata.Prestame dinero, sefior.
Aumenteme, sefior.
Rebajame, sefior.
A16jeme esta noche, sefior.
Etperena un momento, sefior.
Jan parlistati.No me ileves al campo.No me des ese pan.No me vendas ese pan.No me aumentes con ese pan.No me hables.
MX at suyttita, tata.Qollg mayt'ita, tata.Yapt'ita, tata.Aiwajtlital tata.achharm jawst'ita, tata.MX Pat suytita, tata.
Jan parlistati.Jan pampar.irpistati.Jan uka t'ant' churistati.Jan uka t'ant'jaljjestati.Jan uka tlantlamp yaptlistati.Jan parlistati.
Unidad 9
5 EJERCICIOS DE PREGUNTAS Y RESPUESTAS
Kawkikanas irpnua, tata?(marka kama)
Kuns nayraqat churnma?(naranja)
Kunampis yapt lama?(poqotampi)
Qawqs mayt !Eras.?(tunka waranqa)
JunttUm churgmati?
Manq' wajjttttmati?
Aymaratt parlMma.?
Yanapttgmati?
Pteqem qolltimati?
Lapis mayttlimati?
SAyt tapjjHmati?
Manq' churapjjinati?
MInqt yapt tapjjamati?
Mang! wajittapjjUmati?
YanaptiapjjXmati?
Kastillanutt parlapjjnma?
174
Markakam irpita, tata.
Nayraqat naranj churita.
Poqotamp yapt lita.
Tunica waranq maytita.
Jisa churita.Jan churistati.
Jisa wajjttita.Jan wajjt'istati.
Jisa, aymarat parlita.Jan aymarat parlistati.
Jisa yanapt fita.Jan yanapt fistati.
Jisa, qollita.Jan ciollistati.
Jisa, mayt ita.Jan mayt Istati.
Jisa, suyttapjjeta.Jan suytiapjjestati.
Jisa, churapjjeta.Jan churapjjestati.
Jisa, yapt tapjjeta.Jan yapt'apjjestati.
Jisa, waNt'apjjeta.Jan wajjtiapjjestati.
Jisa, yanapt apjj eta.Jan yanapttapjjestati.
Jisa, kastillanut parlapjjeta.Jan kastillanut parlapjjestati.
177Unidad 9
VERBO IRREGULAR SARA
T. PRESENTE PERFECTIVO
FORMA AFIRMATIVA
6 EJERCICIOS DE REPETICION
Aka tatajj "fiwajtlita" siwa.Walja "naranj alas!ma" siwa.
Nayajj tata Jwanar "qollq maytfita" sistwa.Jumajj tata Jwanar "qollq maytlita" sistawa.Jupajj tata Jwanar "qollq maytlita" siwa.Jiwasajj tata Jwanar "qollq mayttit" sistanwa.Nanakajj tata Jwanar "qollq maytiapjjet"* sapjjtwa.Jumanakajj tata Jwanar "qollq mayt'apjjet" sapjjtawa.Jupanakajj tata Jwanar "qollq maytiapjjet" sapjjewa.Jiwasanakajj tata Jwanar "qollq nayttapjjet" sapjjtanwa.
7 EJERCICIOS DE SUSTITUCION DE NUMEROY PERSONA
"Anchhichhaw jutd",siwa.(Jupanaka)=------------
(Nanaka)7-----r,
"Walja phurut' alasima" siti?
(JIM)(Jumanaka)------------------?
(Jiwasanaka)----------------?
8 CAMBIO DE NUNERO
Uka tatajj "ftwajtlitaya" siwa.
Wawajj "manqf wajjt'ita" siwa.
"Iskwilar irpita" siwa.
"JuntiUmmunta" siwa.
Tatamar "qollq mayttamaw" sistwa.
Tatamar "janiu mark sarknt" sistwa.
* Cuando el sujeto o el objeto es plural,Ej: Nanakajj "qollq maytlit" sapjjtwa.
"Anchhichhaw"Anchhichhaw"Anchhichhaw"Anchhichhaw"Anchhichhaw"Anchhichhaw"Anchhichhaw"Anchhichhaw
175
juts" siwa.
jutapjj4" sapjjewa.juts" sistawa.jutapjja" sapjjtawa.juts" sistwa.jutapjjd" sapjjtwa.juts" sistanwa.jutapjjd" sapjjtanwa.
"Walja phurut' alastma" siti?"Walja phurut' alasipjjnma" sapjjeti?Mdalja phurut' alasIma" sistati?"Walja phurut' alasipjjnna" SipjjOi? tamdalja phurut' dlasipjjnma" ispOttanti?"Walja phurut' alasipjjIma" sapjjtamti?
Uka tatanakajj qiwajjttapjjetaya" sapjje-wa.
Wawanakajj "manq' wajjt'apjjeta" sapjje-wa.
"Iskwilar irpapjjeta" sapjjewa.
"Juntltim munapjjta" sapjjewa.
Tatamar "qollq mayttamaw" sapjjtwa.
Tatamar "janiu mark sarapknt" sapjjtwa.
en la city puede quedar en singular.
4 f.I Thlitip0
VERBO IRREGULAR "SARAH
T. PRESENTE PERFECTIVO
FORMA NEGATIVA
9 EJERCICIOS DE REPETICION
JaniuJaniuJaniuJaniuJaniuJaniuJaniuJaniu
"fiwajtlit" siskti."fiwajtlit" sisktati."awajttit" siskiti,"awajtlit" sisktanti.qiwajttapjjet" sapkti.qiwajtiapjjet" sapktati."fiwajttapjjet" sapkiti."awajtlapjjet" sapktanti.
10 EJERCICIOS DE SUSTITUCION DOBLE
Janiu nayajj "nuw1m" siskti.
------nanakajj-------------
-----"wajjt gm "----
Janit "usutatwa" siskta?
(Jumanaka)-------------?
-------''peqew usutu''.77--1
(Jupanaka)t-------------?
11 EJERCICIOS DE PREGUNTAS Y RESPUESTAS
Tata Jasinturojj "qhartirti wisit5ma"sistati?
Aka tatarojj giwajttlimaw" sistati?
Cheqpachat aka wawar "anchhichhawt'ajjlllm" sista?
Cheqpachat tata Luisajj "qharUrUwisitir jute." sejja?
Cheqpachat tAtamajj "ut alb," sejja?
Cheqpachat Julyajj "janiu jutkat"sejja?
179
JaniuJaniuJaniuJaniuJaniuJaniuJaniu
JanitJanitJanitJanitJanitJanitJanit
176
nayajj "nuwalm" siskti.
nayajj "t'ajj111m" siskti.nanakajj "t'ajalipjjdm" sapkti.nanakajj "mayttapjjKm" sapkti.jupajj "mayt,Km" siskiti.jupajj "wsjjttam" siskiti.jupanakajj Najjtiapjjm" sapkiti.
"usut4twa" siskta?"qaritftwa" siskta?"qaritapjjtwa" sapkta?"yatichiripjjtwa" sapkta?"yatichirftwesiski?upteciew usutu" siski?
"Oecied usutu" sapki?
Jisa HoharUrU wisitina" sistwa.Janiu "qharUr wisitHe siskti.
Jisa, "ftwajtimae sistwa.Janiu "fiwajtlXmaw" siskti.
Jisa, "anchhichhaw t tajj1lIm" sistwa.
Janiu "anchhichhaw t tajj113.m" siskti.
Jisa, tata Luisajj "qharUrU wisitir juts"siwa.
Janiu tata Luisajj HigharUrU wisitir juts"siskiti.
Jisa, tatajjajj "ut aid" siwa.Janiu tatajjajj "ut siskiti.
Jisa, Julyajj(Janiu JulyajjJaniu Julyajj
"janiu jutlat" siwa."jan jutlat" siskiti)"janiu jutkft" siskiti.
12 EJERCICI06 DE PREGUNTAS Y RESPUESTAS
Data Justinojja "oharurojj wall
Tata Justinojj kawkirti sari. sisa?Kuntirti sara sisa?
Kuna orasaw sara sisa?
Mama Julyajj "Chukiagut jut -ta"
Mama Julyajj kawkit jut-ta sisa?Kunarti jut-ta sisa?
Janit "kastillan yategeriu jut-ta"siski?
177
EN TORNO A UN MELO
alwat Chukiagur sard" siwa.
Tata Justinojj "Chukitguril sara" siwa."Qhararti sari, siwa".
"Wali alwat sard." siwa.
siwa
Mama Julyajj "Chukiagun trawajta"tata Mijilampiu trawajta" siwa.
Mama Julyajj kawkin trawajta sisa?Janit Markusampiu trawajta siski?Khitinakampiu trawajta sisa?
Mama Julyajjsiwa.
"aymar yateqeriu jut-ta" siwa.
Mama Julyajj "Chukiagut jut-ta" siwa."Aymar yateqeriu jut-ta" siwa.Janiu "kastillan yategeriu jut-ta"siskiti.
siwa: "Tata Luisampi, tata Jwanampi,
Mama Julyajj "Chukiagun trawajta" siwa.Janiu "Markusampiu trawajta" siskiti."Tata Luisampi, to Jwanampi, tata Mijilam-piu. trawajta" siwa.
"Chukiagut mA lyur alta" siwa. "Aymar yateqafiatakiu alta"
Nhma Julyajj kun alta sisa?Kawkit alta sisa?Kunatakiu alta sisa?Janit "kastillan yateqafiatakiualta" siski?
13 EJERCICIOS DE RBPETICION
Mama Julyajj "di lyur alta" siwa."Chukiagut alta" siwa."Aymar yategafiatakiu alta" siwa.
Janiu "kastillan yateqafiatakiu alta"siskiti.
VERBO "KAMSARA"
Kamstsa?Kamstasa?Kamsisa?Kamstansa?Kamsapjjtsa?Kamsapjjtasa?Kamsapjjesa?Kamsapjjtansa?
14 EJERCICIOS DE TRADUCCION
Kamstas, tata?dijo Ud. sefiora?
Olue dijiste, Jose?LQue dijo aquel sefior?LQue dijo aquella mujer?
180
Kamstas, tata?Kamstas, mama?Kamstas, Jusia?Kamsis kha tatajja?Kamsis khA warmejja?
Thritind
EJERCICIOS DE TRADUCCION (Cantinuaci6n)
Tatajjajj "anchhichhaw jutA" sasaw*si.
Ni papa dice cue se va a levantaren seguida.NI papa dice que se va a acostar enseguida.Ni papA dice que va a venir en se-
guida.
Tatajjajj
Tatajjajj
Tatajjajj
Tatajjajj
VERBO IRREGULAR "SARA"
T. FUTURO
a) FORMA AFIRMATIVA
16 EJERCICIOS DE REPETICION
JilajjarojjJilajjarojjJilajjarojjJilajjarojjJilajjarojjJilajjarojjJilajjarojjJilajjarojj
"Chukiagur"Chukiagur"Chukiagur"Chukiagur"Chukiagur"Chukiagur"Chukiagur"Chukiagur
17 CAMBIO DE NUMERO
Tatamarojj kawkirti sarta satasa?
Yatichirirojj kuntiril jutA Masa?
178
"anchhichhaw sasaw si.
"anchhichhaw sartA" sasaw si.
"anchhichhaw ikintA" sasaw si.
"anchhichhaw jutA" sasaw si.
irpit" sawa.irpapjjet" sapjjtwa.irpit" sttawa.irpapjjet" sapjjatawa.irpit" saniwa.irpapjjet" sapjjaniwa.irpit" safianiwa.
irpapjjet" sapjjafianiwa.
Tata Jwanarojj kun mayttit satasa?
Jilamarojj "jan umamti" sati?
Uka tatarojj !la rat suyt'am" sati?
Wawamarojj "iskwilar saram" sati?
18 EJERCICIOS DE REPETICION
Tatamarojj kawkirti sarapjjta salijjttasa?
Yatichirirojj kuntirti jutapjjA sapjjatasa?
Tata Jwanarojj kun maytlapjjet sapjjatasa?
Jilamarojj "jan umamti" sapjjati?
Uka tatarojj "ma rat suyttam" sapjjati?
Wawamarojj "iskwilar saram" sapjjati?
b) FORMA NEGATIVA
Janiu jilamarojjJaniu jilamarojjJaniu jilamarojjJaniu jilamarojjJaniu jilamarojj
"Chukiagur irpit" siskati."Chukiagur irpapjjet" sapkati."Chukiagur irpit" siskatati."Chukiagur irpapjjet" sapkatati."Chukiagur irpit" siskaniti.
* SASA: Esta formado por el radical del verbo sana y el gerundio sal,sasaw si) se
lo traduce literalmente diciendo diJo. En estas construcciones la formasasa debe llevar el sufijo de enfasis primario.
1 finirlpri 9
19 CAMBIO DE FORMAS
Jj)
AFIRMATIVO
YatichirojjTatajjarojj
Manajjarojj
Hqharar wisitit" sawa.plecnollito sawa.Hqollq wajtlito sawa.
Tata Jusiajj iyawsaniwa.Tata Jusiajj warmipar Haumakel saniwa.
AchachilajjAutrawajafianin saniwa.Tata Rumirtojj HjichhUr unafianinsaniwa.
20 CAMBIO DE NUMERO
HMantanie sati?Sartant sati?"Rkwijatlite safianiti?Tatasarojj "ms fat samartlarlano
Tiomarojj.fljan umantin satawa.Tiomarojj "uspitalar saram" satawa.Juliarojj Huang, phayamil Mama.
179
NEGATIVO
Janiu yatichirizojj Hqhartir wisitit siskati.Janiu tatajjarojj Hpfeq gollitH siskati.Manajjarojj janiu wajjt'it" siskati
Janiu tata Jusiajj iyawskaniti.Janiu tata Jusiajj warmipar lnumare siskaniti, r
Janiu achactilajjajj Htrawajailaniu siskaniti.Janiu tata Ruwirtojj Hjichhtir unafianiu sis-
kaniti.
"Mantanin" sapjjati?"Sartain sapjjati?HRiwajtiapjjetan sapjjafianiti?
Tatasarojj timid at samartsapjjafian sapjjaria-
niti?Tiomarojj "jan umanti" sapjjatawa.Tiomarojj "uspitalar saram" sapjjatawa.Juliarojj Hmanql phayam" sapjjatawa.
OTRO USO DEL SUFIJO HMPIH (debil)
21 EJERCICIOS DE RF2ETICION
Kuns nayraqat churRma?Phesqa qotu naranj churita.Ukatsti kunamps churama?Ukatjj pa waranq poqotanp churita.
Khitimpis jut-ta?Tata Jwanampi, tate. Lukasamiu jut-ta.Ukatsti jut-ta:Ukatjja tata Luisampil tata Ruwirtumpiu jut-ta.
22 ORACIONES PAREADAS
Kunamps lurta?LCon que (hiciste) trabajaste lachacra?
mds hiciste?Kuns munta?&glue mks quieres?
LQue quieres?Kunampis aka is t'ajjsta?Age ids lavaste?&Con que lavaste esta ropa?
12
Kunamps lurta:Kunampis yap lurta?
Kunamps lurta?Kuns nnmta?Kunamps munta?Kuns munta?Kunampis aka is t'ajjsta?Kunamps t'ajjsta?Kunampis aka is t'ajjsta?
ORACIONES PAREADAS (Continuaci6n)
Jawunampiu ttajjsta.Lave una camisa mds.La lave con jabdn.
Kunas akan utji?aue nds hay aqui?aue hay aqui?
Ttanttamp poqotamp munta.Y tambien quiero pan y pidtano.(ademas quiero pan y pldtano)Quiero pan y pldtano.
Lapisamp tintamp alta.Compfe un cuaderno y un libro.Ademds compre ldpiz y tinta.
Khitis masffrojj juti?
auien vino ayer?luego quien mds vino ayer?
Khitimpis mark sarta?Con quien fuiste al pueblo?LY con quien Bads fuiste al pueblo?
180
Jawunampiu ttajjsta.MR kamisamp ttajjsta.Jawunampiu ttajjsta.
Kunas akan utji?Kunampis akan utji?Kunas akan utji?
Ttanttamp poqotamp munta.Ttanttamp poqotamp munta.
Ttanttamp poqotamp munta.
Lapisamp tintamp alta.Kuarirnump lyurump alta.Lapisamp tintamp alta.
Khitis masUrojj juti?(Ukatsti, khitimpis masUrojj juti?kKhitis masUrojj juti?
Khitimpis mark sarta?Khitimpis mark sarta?Khitimpis mark sarta?
SUFIJO VERBAL "TAMP (fuerte) "EL A TI" (Tiempo Presente Perfectivo)
23 EJERCICIOS DE REPETICION
Julys., aka tatajj niy paj-jjtamti?Julya, aka tatanakajj niy paj-jjapjjtamti?Khitis nuwtam, tata?Khitihakas nuwapjjtam, tata?
Aka tataw numtam.Janiu aka tat nuwktamti; kha jagewnumtam.Janiu aka tatanak nuwapktamti; kh& jagenakaw nuwapjjtam.
Aka tatajj niy paj-jjtamma.Janiraw aka tatajj pajktanti.Janiraw aka tatanakajj pajapktamti.
CAMBIO DE NUMERO
Khitis aka lyur churtam?Khitia qollq maytt tam?Khitis aka lyur aljjtam?Khitia ayraar yatichtam? KIIA;NakasKhitis. jachaytam?
Khitis ttajjlltam?
183
Khitis aka lyur churapjjtam?Khitis qollq mayt iapjjtaeKhitia aka lyur aljjapjjtaeAymar yatichapjjtam?Khitinakas jachayapjjtam?Khitinakas tlajjllipjjtam?
Unidad 9
25 CAMBIO DE FORMA
AFIRMATIVO
Aka tataw gollq lunthat-tam.Aka tukturaw qolltam.Mama Nuraw aymaryatichtaxa.Ng naranjampiu yuptttam.
Aka tatanakajj niy paj-jjapjjtamwa.Riwajapjjtamwa.Mang! wajjttapjjtam.
26 FJERCICICS DE TRADUCCION
Kunas ustam?Nue Lugar te duele?Nue te duele?aulen te ha pegado?
Qawqha lyurs yatichirejj churtam?eudntos libros te ha vendido &Stesailor?
eudntos libros te ha prestado elprofesor?euintos libros te ha dado el pro-fesor?
181
NEGATIVO
Janiu aka tat gong lunthatLtamti.Janiu aka tuktur gollktanti.Janiu mama Nur aymar yatichktanti.Janiu mg naranjamp yaptktamti.
Janiraw aka tatanakajj pajapktamti.Janiu riwajapktanti.Janiu manqt wajjttapktamti.
Kunas ustam?Kuna chegas ustam? (kawkichegas ustam ?)
Kunas ustam?fKhitis nuwtam?
Qawqha lyurs yatichirejj churtam?Qawgha 3,yurs aka tatajj aljjtam?
Qawqha lyurAts yatichirejj mayt'tam?
Qawqha lyarts yatirejj churtam?
SUFIJO VERBAL ITUll (fuerte) "EL A PI" (T. presente perfective)
27 EJERCICIOS DE REPETICION
Aka tataw nuwitu.Aka taianakaw nuwapjjetu.Jupaw aymar yatichitu.Jupanakaw aymar 3...a:tichapjjetu.
Janiraw pajkituti.Janiraw pajapkituti.Janiu kuns churkituti.Janiraw kuns churapkituti.Plegewrusutu..
Janiu plegejj uskituti.
28 EJERCICIOS DE PREGUNTAS Y RESPUESTAS
Qawqs tata Jusiajj maytttam?.(tunka waramqa)awkirus tatamajj irptam?(markaru)Kunarus mama Julyajj wisit-tam?(masaru)Khitis nuwbam?(Mijila)Kunas ustam?(puraka)
0 /I
Tata Jusiajj tunka waranq mayt'itu.
Tatajjajj markara
Mama julyajj masUra wisititu.
Mijilaw nuwitu.
Purakaw usutu
111-11A-,A 9
182
EJIRCICIOS DE PREGUNTAS Y RESPUESTAS (ContinuaciOn)
Aka tatanakajj ufttapjjtanti? Jisa, aka tatanakajj ufitlapjjetuwa
Aka mamanakajj niy paj-jjapjjtamti? Jisa, aka manianakajj niy paj-jjapjjetawa.
Qollq maytlapjjtanti? Jisa, gollg mayttapjjetuwa.Yatichirejj tariy churapjjtamti? Jisa, yatichirejj tariy churapjjetuwa.
4 Panpan jaqenakajj aymarant p4apjj- Jisa, pampanjj jaqenakajj aymaran parlapjjetuitam?
Pampanjj jaqenakajj jawstlapjjtanti? Jisa, pampan jaqenakajj jawst'apjjetuwa.
Tatumajj mark irptamti?Mastirojj tiomajj wisit-tanti?Tata fiuwirtojj gong maytItamti?Nurajj tariy churtamti?
Rimajtiapjjtamti, tatanaka?
lyawsapjjtanti, tatanaka?
Akanjj aymarant parlapjjtam?
Akanjj wsljanit ufitiapjjtam?
Akanjj amijunakanajj aymar par-Ishjj yanapapjjtanti?
Mijilajj lapis churjjtamti?
Jaymejj liksyun 3...Munk yatichjj-tamti?Aka tatajj niy paj-jjtanti?
29 EJERCICIOS DE REENPLAZO
Tata, naranj aljjetammommememmis)10qpt
Tatunaka, ------------------)churapjjeta(Jan))
choqop
Mama, INIMMIIINMININEMM111611.10410111MO
wajjtfistati(Jisa) 1
naranjamp yapt t dm, mamaPd ONSMONOMOMMOMOVOIN0110
Mananaka( Janiu)
poqptamp
Churkdmati
Janiu irpkituti.Janiu wisitkituti.Janiu mayttkituti.Janiu churkituti.
Jisa, riwajt apj jetuwa.
Janiu riwajtlapkituti.Jisa iyawsapjjetuwa.Janiu iyawsapkituti.
Jisa, akanjj aymaran parlapjjetu.Janius akanjj aymaran parlapkituti.Jisa, waljaniu ufittapjjetu.Janiu waljan ufitlapkituti.Jisa, akanjj anijunakajjajj aymar parlafiysnapapjjetuwa.Janiu akanjj amijunakajjajj aymar parlatyanapapkituti.asap churjjetuwa.Janiraw churkituti.Jisa, yatichjjetuwa.Janiraw yatickituti.Jisa, niy paj-jjetuwa.Janiraw pajkituti.
Tata, naranj aljjeta.Tata, poqot aljjeta.Tatanaka, poqot aljjapjjeta.Tatanaka, poqot churapjjeta.Tatanakav jan poqot churapjjestati.Tatanaka, jan choqop churapjjestati.Mama, jan choqop churistati.Mama, jan choqop wajtfistati.Jisa, mama, choqop wajjtlita.
MI naranjamp yaptEma, mama.PI naranjamp ysptrima, mama.PI naranjamp ysptlapjjdm, namanaka.Janiu p naranjamp yapttapkdmati, mamanaka.Janiu pd poqotamp yaWapkImati, namanaka.Janiu p& poqotamp yaptIkmati, tata.Janiu pd poqotamp churiamatio tata.
1s5 Unidad 9
183
30 EJERCICIOS DE TRADUCCION
Tata Plrojj kawkirtt save sisa? Tata Plrojj kawkirti sard sisa?LA ande dice que va a ir Dn. Juan? Tata Jwanajj kawkirti sare sisa?
que va a ir, dice Dn. Juan? Tata Jwanajj kunarti sate sisa?LCuando dice que va a llegar Dn.Juan? Tata Jwanajj kunapachaw purl sisa?LCon quien dice que va a venir don Tata Jwanajj khitimpiu jute sisa?Juan?LA qud hora dice que va a venir don Tata Jwanajj kuna orasaw jute sisa?Juan?
Qawqhakamas naranjamajja, tata?LCuarito cuesta cada plAano,sefiora?LCuento cuesta cada libro,3efiora?LCuento cuesta cada 30.epiv,seilora?
LCuento cuesta cada maranAsefiora?
Ukakt manta, mama?,Eso no mes quiere, sefior?
aso no mes quieres, Jose?LEso no nes quieres, abuela?LEso no mes conpraste, abuela?,Eso no mes trajiste, abuela?
31 ESTIMULOS PARA LA CONVERSACION
1. Mama Julyajj-qolIq mayttasiriu
Mama Julyajd: Winus tias tataTata Ptru:
2. Mama Karainajj qhatun naranj alasin muni.
Mama Karmina: Qawqhakamas naranjamajj, mama?Naranjani:
3. Lukasajj Chukiagut puri. Qhepttrustil tiopar wisitiriu sari.
Lukasa: Tio, Kamisgsktasa?
Qawqhakamas naranjamajja, tata?Qawqhakamas poqotamajja, mama?Qawqhakamas lyurumajja, mama?Qawqhakamas lapisamajja, mama?Qawqhakamas naranjamajja, mama.?
Ukakt manta, mama?Ukakt manta, tata?Ukakt manta, Jusia?Ukakt manta, awicha?Ukakt alts, awicha?Ukakt apanta, awicha?
tata Ptrun utapar sari.
Pyre?
Tio:
4. Tata Jusianp tata Justinumpiu nuwasipjje. Qheparusti kurijirurar kijasiriusarapjje.
Kurijirura: Mantanisipkakim, tatanakaTata, Jusia:
186Unidad 9
184
GENERALIZACION
I ESTILOS DIRECTOS
Cuando en cast ellano citamos las palabras de otra persona que habla, lo podemos hacerusando las nisnas formas y palabras de la persona, (estilo directo) u otras equivalentes(estilo indirecto),
Eh aymara no exists el estilo indirecto, por lo que las citas se reducen a repetir exactamente lo que dice la parsona, seguido del verbo sae.. (decir)
Ejemplo:
Tata Lukasajj nqhartiru jutall siwa. Don Lukas nnaliana vendreu; dijo.
(estilo directo)Don Lucas dijo que vendria matiana.(estilo indirecto)
II VERBO IRREGULAR SARA (decir)
Es el Unico verbo de radical monosilibico en aymara, y tambien el &leo verbo irregular.
a) TIE PO PRESENTE PERFECTIVO
Singular Afirmativo
sis tasis ta
sis tan
Singular Negativo
IPS
janiu Sisk tijaniu sisk ta tijaniu sisk i tijaniu sisk tan ti
Plural Afirniativo Plural Negativo
sapjj tasapjj ta
sapjj e
sapjj tan
b) TIEMPO FUTURO
janiu sapk Je tijaniu sapk ta tijaniu sapk i tijaniu s sapk tan ti
Singula Afirmativo Singular Negativo
sa ''ta
sa nisa ngni
janiu siska " tijaniu siska "ta tijaniu siska ni tijaniu siska flUni ti
Warow
III
TIE PO FUTURO (Continuacidn)
Plural Afirmativo
sapjjasapjjasapjjasapjja
"ta
nifiNni
185
Plural Negativo
janiu sapka tijaniu sapka "ta tijaniu sapka ni ti
janiu sapka mini ti
III SUFIJO VERBAL "ITA" (fuerte)
Singular Afirmativo
churmaytt
suytt
itaitaita
Plural Afirmativo
churapjj etamayttapjj .eta
suyttapjj eta
Singular Negativo
jan chur ista ti
jan maytt ista tijan suytt ista ti
Plural Negativo
jan churapjj esta tijan mayttapjj esta tijan suyttapjj esta ti
Este sufijo sefiala una orden o ruego en que la acci6n verbal va de unahacia una primera. (til a mi)
EJENPLO:
Tata, m& faf suyttita.1Mark irpapjjeta.2
Jan parlistati.3Jan parlapjjestati.
segunda persona
Sefior, espereme un nomento.
Llevenme al pueblo.Ll6venos Ud. al pueblo.Llevennos Uds. al pueblo.No me hables.No me hablen, no nos hables,NO nos hablen.
1. En estas construcciones no ocurre la m comp serial de imperativo.
2. Cuando no se emplean los pronombres y el sufijo ita se presenta acompafiado por elpluralizador pjja (en frases afirmativas coma negative,$) la forma verbal resultaanbigua. Esta ambigUedad se debe a que el conjunto formado por el pluralizador y elsufijo ita, puede indicar pluralidad ya sea de sujetos y objetos o al menos de 11110 deellos. Ejemplo:
Ttantt churapjjeta. Puede significar: danos pan, dennos pan, den -me pan.
Unidad 9
186
Si como en el anterior ejemplo no queda claro si la pluralidad se refiere al sujeto, alobjeto o a ambos, podemos transformar la ambigaedad, utilizando los pronombres personale.:para indicar los sujetos u objcktos respectivanente.
Estas ambieedades ocurren. can todos los sufijos verbales de esta clase; de los cualestrataremos en el presente volumen: los sufijos "ma, ista, sma, ,istu, tam, istu.
Las adbieedades se resuelven siempre Adel smismo godo.
FJ1210:Juni tantt churapj jeta. Danos pan.Jumanak nanakar tlantt churegd Ustedes den mos-pan.churapjjeta.
Jumanak nayar tlantl churapjjeta.Denme pan.3 Otese que.en.la forma negativa el sufijo ita, se transforma en ista.
IV SUFIJO VERBAL u"EAll (dail)
Singular Afirmativo
chura
maytlairpa
"ma**ma
"ma
Plural Afirmativo
churapjja "mamayttapjja "mairpapjja "ma
Singular negativo
janiu churka "ma tijaniu mayt.'ka "ma tijaniu irpka "ma ti
Plural Negativo
Janiu churapka "ma tijaniu mayt'apka "ma tijaniu irpapka "ma ti
1
Este.sufijo-se usa sclamente en el. futuro, indica que la acci6n verbal .va% de una primera persona hacia a una segunda. (yo a ti)
EMMA:
Qollq maytlita, tata.Qaugs mayttSma.Qhararojj markarii irpapjjnma.
Pf6steme dinero, Defier.'
Culnto le voy a prestar.Mariana. yo les voy a llevar a Uds. al pueblo.
Nosotros les vamos a llevarral pueblo.Te vamos a llevar al pueblo.
V OTRO USa.DEL SUFIJO "MPITI (d6bil)
Este.sufijo expresa. la idea de adici6n entre los elementos de una serie. En castellanose podr!a traducir portly", utambidno, ltademAstt; como respuestas a la pregunta: lQuO mds?
EJEMPLO:
Huns manta?Tlantl munta.Ukatsti kunamps*.munta?Ukatjj naranjamp poqotamp munta.
1,QuO quieres?
Quiera pan.z,Y despues qui) m4s quieres?
Ademasnatanjas y pldtano. (ademas quiero...)
c - ilnid-d
Khitis mastirojj juti?
Tata Jusiaw juti.Ukatsti khitis juti?Ukatjja; tata Lukasamp tata
Almirtumpiu juti.
187
auien vino ayer?Vino don Jose.auien mas vino?Luego vino don Lucas y don Alberto.(tambien)
VI SUFIJO VERBAL "TAM" (fuerte)
Singular Afirmativo
churmaytt
irp
tamtamtam
Plural Afirmativo
churapjj tammayttapjj tamirpapjj tam
Singular Negativo
janiu chuck tam tijaniu mayttk tam tijaniu irpk tam ti
Plural Negativo
janiu churapk tam tijaniu mayttapk tam ti
janiu irpapk tam ti
Este sufijo se usa solamente en el perfectivo presente; indica que la accion verbal vade una tercera persona hacia una segunda. (61 a ti)
EJEMPLO:
Khitis numtam?Khitinakas numapjjtaeYatichirejj tariy churapjjtamti?Janiu Nijil lunthatktamti.Jusiaw lunthat-tam.
auien te ha pegado?auienes te han pegado?
profesor les ha dado tarea a Uds.?No te ha robado Miguel.Te rob6 Jose.
SUFIJO VERBAL "ITU" (debil)
Singular Afirmativo
churmayttirp
ituituitu
Plural Afirmativo
churapjj etumayttapjj etu
irpapjj etu
Singular Negativo
janiu chuck itu ti
janiu mayttk itu tijaniu irpk itu ti
Plural Negativo
janiu churapk itu tijaniu mayttapk itu tijaniu irpapk itu ti
Ti 'A A n
188
Este sufijo se usa solamente en el presente perfective, indica que la acci6n verbal vade una tercera persona hacia una primera. (41 a ml)
EJEJMPLO:
Tata Alwirtt muwitu.Aka tatanakaw awisapjjetu.Pleaeu usutu*.Janiu Nljil lunthatkituti,Jusiaw. lunthatitu.
Me ha pegado don Albert.).
Me han avisado estos senores.Me duele la cabeza.No me robe Niguel, sino Jose.
Cuando la atima vocal del radical es u el sufijo itu, pierde su vocal i, manteniendosela vocal del radical.
EJEMPLO:
Am.pa raw usutu.
NARRACIONES RECONBINADAS
Me duele la mano.
MI SAPA AWICHA
Mama Antriajja niy awichUjjewa, jupajj sojjta tunka maraniwa.Chachapajj jiwatawa. Wawapasti kuchawamban qami, kunalaykutejja war-mipajj Kuchawambatawa. Ukhanasti mama Antriajja sapakipuniu qami.
Wawapajj awisisakiu manapar tumpasir sariri. Ukhamawnayritrojjwawapajj purl. Mama Antriasti wawapar unjasinjja wal kusisi, waljacharaki.
Wawapajja mR simanak qamartlawayi; sarjjaii urusti akhaxasasawparlttasipjje.
Kuchawambatawaes de Cochabamba
Awisisa - a veces
Janiu wakaniktasauwijaniktasa -kb-.
- Mamita, Kuchawambar sarjjahEni. Kuns akanjj sapakejj lurRta? TicAueLs ,Q; VaCc3S N1
Janiu.wakaniktasal, janiu uwijanIktasa; sarjjarani, mamita. ova...) a5 .Claylifia - hilar
- Janiu, Winansyu. Kuchaummban khitimpis parliristjja, kunalay-kutejj janiu khitis aymar yatkiti, warmimas janiraldu yatkiti.ristua. Nayajj jiwafiajLkamaw akankd, Winansyu. Sapak sarjjam. AmtasifiL recor-
darWinansyusti sapaklu sarjje. Mama Antriajja sapakiu wasitat wall Sata - terrenollakit kirasi. Arumanakajj chachapata, wawapat amtasisin wal Sembrado
jachiri. Chiankha - hilode lana de oveja
Yaqhtrunakajj jan gollgeni, jan manglatawsarnageri. Janiur.1(a21a-lenitiaian
jupajj satatanEkiti, kunalaykutejj janiu jupa sapakejj yap lurasifi mancitta . sinpuirkiti. Mama Antriajj jagenakarojj'dhiankht qapurapina, jan ukajj dinero, sin comeruywanak awatirapima'sasawsiri, Yaqhepanakajj sintillatjj manqtalchtoqewajjtiapjjeri piru yaghtrunakasti jan manqtataw sarnageri. Sintifiata - por
1 s-Wal por com-
i Calj_ o i
pasian.
PREGUNTAS
1. Mana Antriajj qawqha naranisa?
2. Kawkitas wawapan warnipajja?
3. Marna Antriajj wawapar ufijasinjja kanachisa?
4. Kamsasas wawapampejj sarjjail urojj parlttasipjje?
5. Kunats mama Antriajj jan Kuchawambar saraft munki?
6. Arumanakajj chachapata wawapata amtasisinjj Kusisirite
7. Kunats mama Antriajj yaghifrunakajj jan manglat sarnageri?
8. Kamsiris jagenakarojj mama Antriajja?
9. Yaqhepanakajj sintiflatjj kuns wajjttapjjeri?
10. Yaqhfirunakastis wall Kusisita, wall nanqtatati sarnaqeri?
189
Unidad 9
DIALOG() BASICO
TATA LURENSON JIWAWIPJJATA
TUNKA UNIDADA
190
Mama Tirisa Tata Manuylu, kunats tata Lurenson utapan jacha-sipkpacha?
Tata Manuylu Tata Lurensti jiwatayitna; ukat jachasipki.
Mama Tirisa iJan samti! 'Ay tata! piru janjamakiu usutUkUnti.
Tata Manuylu Ktumarjamakiu sarnagerinal piru usutnpachanwa,
Mama Tirisa /Ay tata! wali suma jacienwa, puwrinakarojj wal
yanapirina.
Tata Manuylu Jisa, nayas jupat wak mayttasiriynta.
MamaTata Tirisa Kuna usumpis jiupacha?
Tata Manuylu Janiu ystkAti)kuna usumpejj jiuchi.
Mama Tirisa Wawanakapajj janjamakiu akankapkit , ampi?
Tata Manuylu Janiu akan*kapkiti, kawkinkapjjchejja.
Mama Tirisa Imbtasiwipar sarntati?
Tata Manuylu Jisa, sardwa.
Mama Tirisa Kuna orasay imtlaschini; ampi?
Tata Manuylu Janiraw yatkti, kuna orasUchinejja.
Mama Tiriaa Yatjjatanifigni?
Tata Manuylu Yatjjatanifinni, warmipar kun chuymachttaninUni.
DIALOGO BASICO
- SOBRE LA MUERTE DE DON LORENZO
Doha Teresa
Don Manuel
Doha Teresa
Don Manuel
Dorm Teresa
Don Manuel
Doha Teresa
Don Manuel
Doha Teresa
Don Manuel
Doha Teresa
Don Manuel
Doha Teresa
Don Manuel
Doha Teresa
Don Manuel
191
UNIDAD DIEZ
Don.NAnuel% ,Por que estardn llorando en la casade don Lorenzo, no?
}labia muerto don Lorenzo, por eso estdn florando.
;No dips: /Ay sehorl pero parecfa que no estabaenfermo.
Andaba comp sano, per° no ha debido estar sano.
;Q.6 penal era mgy bueno. AYudaba mucho a lospobres.
Si, yo tambien de el me prestaba los toros.
,Con que enfermedad habrd muerto?
No se, can que enfermedad habrd muerto.
Parece que sus hijos no estdn aqui too?
No est& aqui; d6nde estardn.
Vas a ir a su entierro?
Si, voy a ir.
que hora se enterrarg, no?
Todavia no se a que hora sera.
Iremos a averiguar.
Iremos a averiguar, adeAs iremos a consolar a suesposa.
Unidad 10
DIALOGO BASICO
SOBRE LA MratTE DE DON LORENZO
UNIDAD DIEZ
192
Dona Teresa Don Manuel LPor qu6 estardn llorando en casa dedon Lorenzo?
Don Manuel }labia nuerto don Lorenzo,
Dona Teresa iNo digasl ;.Ah senor', no parecia enfermo.
Don Manuel Andaba saludable pero seguramente estaba enfermo.
Dona Teresa ;Qu6 penal era muy bueno ayudada macho a los pobres.
Don Manuel Si, tambidn rc con frecuencia me prestaba toros.
Dona Teresa LA causa de quehabrd muerto?
Don Manuel No set
Dona Teresa
Don Manuel
Dona Teresa
Don Manuel
Dona Teresa
Don Manuel
Dona Teresa
Don Manuel
Creo que sus hijos no est& aqui. lino es cierto?
No estdn aqui LD6nde estardn?
Liras sa su entierro?
S1, ir4.
,No saber a que hors serf el entierro?
No 86'
Iremos a averiguar.
Vamos, ademds, consolaremos a su esposa.
19 Unidad 10
SUPLEMENTO
Ktallktu anargo
Mojjsa - dulce
Ktara saladoLag's. - con poca sal o amicar.
Wayufia
Iraffa
I chufia
Eqafia
Asafla
Ka llafia
Itu isApafial
Apayafia
Khitaila
193
Chtapaqa - desabrido, que tiene poco sabor.
Qhatita - cocido
Khallu - semicow,do (excepto earns)
Chtoqe aycha - carne crude.
Llevar cosas largas. Ej. palos, lgpices.
Llevar cosas del asidero. Ej. canasta, valde.Llevar en la mano cosas mas o menos pequefias que puedan caber en la mano.
Ej. naranjas, panes.Llevar en brazos a un nifio o un animal pequefio.
Llevar cosas que pueden doblarse sin romper. (flexiblea) Ej. ropas.
Llevar platos, vasos, u otros objetos similares.Llevar cosas bastante$ grandes y pesadas. Ej. mesas,Llevar una olla. (con las dos manos)Llevar cosas en general.Enviar, mandar cosas.Ehviar a una persona.
Jisktikasaj akan qamaylta. Cuando era pequefio vivia aqui.
Jisucrist tatitusajj jiwas laykU jiwtna. Nuestro Sefior Jesucristo murio por nosotros.
(por causa nuestra)
FRASES UTILES
Aka junttilmajj wall qhatiririum.Uka palat pasttayanita.
DIALOGO DE ADAPTACION
Kunats tata Lurinsura utapanjj jachasipki?Kunats jan sawtrunakajj jutapktan?
Tata Lurinsojj suma jaqUnti?Pwvirinakarojj yanapirinti janicha?Tata Manuylojj khitits wak maytlasirina?Jumajja amijunakanat lyurunak mayttasiri-yttati?
Tata Lurinsojj kuna usumpis jiwi?yat-tati?Tata Lurinsojj kuna orasas imtlasini?Yat-tati?Tuminkojj kawks sardta?Juntttitunanifi dni, tatat
Este desayuno estg' mAy caliente. (quemarite)Pgsame ese plato.
Tata Lurinsfi jiwatayna, ukat jachasipki.Kunalaykutejj janiu klasejj utjkiti; ukatjan jutapktanti.Jisa, tata Lurinsojj wali suma jacignwa.Fuwrinakarojj wal yanapirTna.Tata Manuylojj tata Lurinsut mayttasirina.Jisa, anijunakajjat lyurunak mayttasirl-ydtwa.Janiu amijunakajjat lyurunak mayttasirikaydt-ti.
Janiu yatikti, kuna usumpejj jiuchi.
Janiu yatkti, kuna orasajj imtlaschini.
Janiu yatkti, kawkjj sarchi.Whliki, umanifidni.
UnidAd 10
194
EJERCICIOS DE ESTRUCTURA
PERFECTIVO PASADO REMOTO
1 EJERCICIOS DE REPETICION
Tata Lurinsojj janjamakiu usutgkgnti.Wali sums, jacidnwa.
Jesukrist tatitusajj jiwas layktt jiwgnaJiskIgkasajj nayajj akan qamaygta.Jisktgkasajj nanakajj akan qamapjjaygba.Jisktgkasajj jumajj akan qamaygta.JiskIgkasajj jumanakajj akan qamapjjtaygta.Jisktgkasajl jupajj akan qamgna.Jisktgkasajj jupanakajj akan qamapjAaa.JiskIgkasajj jiwasajj akan qanayttan.Jisktgkasajj jiwasanakajj akan qamapjjaygtan.
2 EJERCICIOS DE SUSTITUCION DE NUMERO Y PERSONA
Maymarajj hanqha usutaygtwa.(Nanaka) 111111011.11111111.1101111411110.0
ONDION.O......41011.111111..11MIND.1141101011111110WININOMMIM..
(Jumanaka)(jupa)
(Jupanaka)(Jiwasa)
(Jiwasanaka)
OWNIOOMMOMMIMOODWM~111.41104110.11.
111.110111.11....10..111111110
IIMIP41.01.041.011~.001111111.04111MOMMIMI
Mg urojj sapakiu kirasiygta.(Nanaka)
(Juma)
(Jumanaka)(Jupa)
(Jupanaka)
1111111
(Jiwasa)
OMOMBOOONI.111111M
IMINIMNIMIMMINIft.110.000011
(Jiwasanaka) 4111001014111MO.........WM
Janiu nayajj aymar yatkaygt-ti.
nanakajj---------------------jumajj
jumanakajj
jupajjjupanakajj
em11011160.1......=NM
4111.0.11MOMIN 0.11~41.0411MOOmmOPNIMI
11111111111111M10.111000111MAIMONDIO111111411.11111110110
IMOONDO11;11111110001.01.11MIMMOMIDONO
6011101.MONII jiwasana49-----
3 ORACIONES PAREADAS
suUmotgtwa.Estaba enfermo.Estoy enfermo.
Junt Um munta.Queriascafe.Quiero caf4.
MymarlijjMaymarajjMaymarajjMaymarajjMaymarajjMaymarajjMaymarajjMaymarajj
fianqha usutaygtwa.
fianqha usutgpjjaygtwa.
flanqha usutaygtawa.
flanqha usutgpjjaygtawa.
flanqha usutgnwa.
fianqha usut"-jjgnwa.
flanqha usutaygtanwa.
flanqha usutgpjjayttanwa.
NA urojj sapakiu kirastylta.Mg urojj sapakiu kirasipjjaygta.
urojj sapakiu kirasiytta.Mg urojj sapakiu kirasipjjaygta.MR urojj sapakiu kirastna.Mg urojjsapakiu kirasipjjgna.M urojj sapakiu kirasiyttan.Mg urojj sapakiu kirasipjjaygtan.
JaniuJaniuJaniuJaniuJaniuJaniuJaniuJaniu
nayajj aymar yatkaygt-ti.nanakajj aymar yatipkaygt=ti.jumajj aymar yatkaygtati.jumanakajj aymar yatipkaygtati.jupajj aymar yatianti.jupanakajjaymaryatipkgnti.jiwasajj aymar yatkaygtanti.jiwasanakajj aymar yatipkaygtanti.
Usutgtwa.Usutaygtwa.Usutgtwa.
Junt t Um munta
JuntUm munay1.ta.
Junt,Itim munta.
Unidad 10
ORACIONES PAREADAS (Continuaci6n)
Janjamakiu usutgkiti.Parecia que no estaba enfermo.Parece que no est4 enfermo.
Janiu aymar yatkgnti.No sabe aymara. (el)No sabia aymara. (el)
Nayajj akan trawajta.Yo trabajaba aqui.Yo trabajo aqui.
Tata Lurinsojj wawap laykti jiwi.N.S.Jesucristo nuri6 por nosotros.Don Lorenzo muri6 por su hijo.
4 CA'iBIO DE FORMAS
AFIRNIATIVO
Maymarajj akan trawajaygta.Nayrajj akan qama.ygta.
Nayajjjoqaraygtwa.
Nayrajj wali 11.k iygtwa.
195
Janjamakiu usutgkiti.Janjamakiu usutgkOnti.Janjamakiu usutgkiti.
Janiu aymar yatkOnti.Janiu aymar yatkiti.Janiu aymar yatkOnti.
akan trawajta.Nayajj akan trawajaygta.Nayajj akan trawajta.
Tata Iurinsojj wawap laykti jiwi.
Jesukrist tatitusajj jiwas layktt jiwUna.Tata Lurilsojj wawap layka jiwi.
NEGATIVO
Janiu naymarajj akan trawajkaygt-tiJaniu nayrajj akan qamkaygt-ti.Janiu nayajj ogargkaygt-ti.Janiu nayrajj wall liknkaygt-ti.
Achachilajjajj wali suma jaqUnwa. Janiu achachilajjajj sumaAwichajjajj qhmanwa. Janiu awichajjajj qhdrtikgnti.Tiojjajj jactilacjansOnwa. Janiu tiojjajj jachta=tansUkOnti.Mastirojj yatichirejj wali kuliratUnwa.Janiu mastirojj yatichirejj'ancha kuliratl-
kOnti.Nanakajj Chukiagun isturiapjjaygta.Nanakajj aymar yatipjjaygtwa.Nanakajj aymar yteciari munapjjaygta.
Phistanjj jaqenakajj wal thoqopjjgna.Yaqhepanakajj wal umapjjgna.Ukatsti nuwasipjjOnwa..
Jumanakajj wal kulirapjjaygta.Machantasinjja toqesipjjaygtawa.Junanakajj ancha jayrIpjjayntawa.
Janiu nanakajj Chukiagun isturiapkaygt-ti.Janiu nanakajj aymar yatipkaygt-ti.Janiu nanakajj aymar yateqari munapkaygt-ti.
Janiu phistanjj jagenakajjanch.thoOdpkgnti.Janiu yaqhepanakajj anch umapkgnti.Ukatsti janiu numasipkEnti
Janiu jumanakajj anch kulirapkaygtati.Janiu machantasinjj toqesipkaygtati.Janiu jumanakajj anchajayrgpkaygtati.
Eh la forma negativa en lugar de wali en el sentido de intensidad puede utilizarseancha. Ej. Janiu anch thoqopkgnti
1S8 Unidad 10
IMPERFECTIVO PASADO REMOTO (Habitual Pasado)
5 EJERCICIOS DE REPETICION
Ktumarjamakiu sarnagertnaPuwrinakarojj wal yanapirina.Nayas jupatvakmayttasirlynta.Nanakajj jupat wak nayttasipjjeriylta.Jumas jupat wak mayttasiriynta.Jumanakajj jupat wak mayttasipjjeriydta.Jilajfas jupat wak mayttasirtnaJilanakajjas jupat wakmayttasipjjertna.Jiwasas jupat wak mayttasiriyntan.Jiwasanakas jupat wak mayttasipjjeriyntan.
CAMBIO DE NUMER0
SapUrU iskwilar saririynta.Arumkamawtrawajiriynta.Jisktnkasajj wal anatiriynta.Jisktdkasaj wal nuwasiriynta.Jisktnkasajj ktarisiriyntwa.
Jupejj ktumarjamakiu sarnagertna.Puwrinakarojj wal yanapirtna.Tagenirff gong mayttirtna.Nayrajj jilajjajj anch umirina.Kullakajjajj wal ttaqesirtna.
196
SaptrU iskwilar sarapjjeriyEta.Arumkamaw trawajapjjeriynta.Jisktnkasajj wal antapjjerirdta.Jisktnkasajj wal nuwasipjjerlynta.JisktEkasajj ktarisipjjeriyntwa.
Jupanakajj klmwrjamakiu sarnaqapjjerina.Puwrinakarojj walyanapapjjertna.TagenirU gong mayttapjjerina.Nayrajj jilanakajjajj anch umapjjertna.Kullakanakajjajj wal ttaqesipjjertna.
Jumajj wali alwat sartiriy &ta. Jumanakajj wali alwat sartspjjeriyEta.Jumajj sapa tuminkU nisar.saririynta. Jumanakajj sapa tuminkt misar sarapjjeriynta.Jiwasajj sapa tuminkU ana*Woriyntan.Jiwasanakajj sapa tuminkU anatapjjeriyntan.Jisktnkasajj uwijj awatiriyntan. Jisk Sims aj j uwij awatipjj eriyntan
7 EJERCICIOS DE PREGUNTAS Y RESFUESTAS
Kulijyunksikasajj waft isturyiriyata?
Nayajj arumkamat trawajirlynta?
Amijunakamarojj yanapi4iyntati?
Tionakamarojj saptirut wisitiriygta?
Tatamajj nayrajj ancht umirtna?
Tatamajj usuntirtnti?
Nayrajj kullakanat mange phayirtna.
Jagenakarojj qollq mayttirtnti?
Yulha jaqenakarojj jawstYtrinti?
Jisa,
JaniuJisa,JaniuJisa,JaniuJisa,Janiu
Jisa,
JaniuJisa,JaniuJisa,JaniuJisa,JaniuJisa,
tit
kulijyunkukasajj wal isturyiriynta.kulijyunk-kasajj anch isturyirikaynt-tinayrajj arumkamaw trawajiriyUta.nayrajj arumkamtrawajirtkaynt-ti.amijunakajjarojj yanapiriyEtwa.amijunakarojj yanapirtkaynt-ti.saptrU wisitiriynta.sapUr wisitirtkaynt4i.
tatajjajj nayrajj anch umirina.tatajjajj nayrajj anch unirtkEntitatajjajj usuntirtnwa.tatajjajjusuntirtkEnti.nayrajj kullakajjaw mangy phayirina.nayrajj kuilakajj mange phayirtknnti.jagenakarojj qollq mayttirinwa.jaqenakarojj ciollqmayttirtknnti.yaqha jagenakarojj jawettirtnwa.yaqha jaqenakarojj jawsttirtkAnti.
Unidad 10
EJERCICIOS DE PREGUNTAS Y RESPUESTAS (Continuaci6n)
Jumanakajj aymar parlapjjerlyttati?Nayrajj Kuchawambar jutapjjeriygtati?Omar yateqafi munapjjeriygtati?Nayrajj jagenakajj pampan
Tatanakajj Kastillan parlapjjerinti?
Kawkins nayrajj trawajaygta?(Istarus Unirusana)Khitinpis qamaygta?(tatajjamp mamajjampi)Akantistaryaygta?(janiwa)
Kawkins isturyaySta?(Istarus Unirusana)Iskwilank-kasajj qawqha maraniydtasa?(tunka)
Jisktdkasajj ogaraygtati?Amutuyttati?Iikti,ygtati?
Jayraygtati?Iskwilank-kasajj wisiklitaniygtati?AwtuniyStati?Utaniygtati?
Achachilamajj qhorfinti?
AwiChamajj suma jaqUnti:Achachilamajj jachta-tansgnti?Achachilamajj jayrgnti?
OTRO USO :DEL SUFIJO
8 EJERCICIOS DE REPETICION
9 EJERCICIOS DE TRADUCCION
197
Janiu nanakajj aymar parlapjjerikaygt-ti.Janiu nayrajj Kuchawambar jutapjjerikaytt-ti.Janiu aymar ymtegail munapjjertkaygt-tiJaniu nayrajj pampan jagenakajj liyipjjerl-
kgnti,Janiu tatanakajj Kastillan parlapjjertkgnti.
Nayrajj Istarus Unirusan trawajaygta.
Tatajjamp mamajjampiu qamaygta.
Janiu akan isturykaygt-ti.
Istarus Unirusan isturyaySta.
Iskwilank-kasajj tunka maraniygtwa.
Janiu ogargkaySt-ti.Janiu amutfikaygt-ti.
Janiu liktikaysa:t-tiJaniu jayrgkaygt-ti.
Janiu wisiklitanikaySt-ti.Janiu awtuntkaySt-ti.Janiu utantkaygt-ti.
Janiu achachilajjajj qhorfalgnti.Janiu awichajjajj suma ja0kInti.Janiu achachilajjajj jachta-tans gkUnti.
Janiu jayrgkgnti.
(fuerte)
Kuna usumpis tata Lurinsojj jiupacha?Janiu yatkti, kuna usumpejj jiuchi.
Wawanakapajj janjamakiu akankapkiti, ampi?
Janivakankapkititkawkinkapjjcheng.
Kuria orasay imttaschini; ampi?Janiraw yatkti, kuna orasgchinejja.
Khitis khayajja?Janiu yatkti, khitichejja,
Janiu yatkti, khitichejj khayajja.No se que sera aquello.No se para que sere{ esto.No serpara quien sera esto.No se quien sera ague'.
ea r,40,,V
Janiu yatkti, khitichejj khayajja.Janiu yatkti) kunttchejj khayajja.
Janiu yatktiikunatakichejj akajjaJaniu yatktiikhititakichejj akajja.Janiu yatkbi)khitichejj khayajja.
Unidad 10
EJERCICIOS DE TRADUCCION (Continuaci6n)
Kawkjj tatajjajj sarchi.No se con quien habria ido mi papa.No se a que hora habria ido mi papa.No se a que habria ido mi papa.No se en que habria ido mi. papa.No se-por que habria ido papa-.
No se a dande habria ido mi papa.
10 EJERCICIOS DE PREGUNTAS Y RESPUESTAS
Kunas akajja?Kunatakis akajja?Khititakis akajja?Kuna orasasa?Khitis khayajja?Kum lyurus akajja?Khitinkis aka lyurojja?
Kawkirus mamamajj sari?Kawkinkis jilamajja?Kawkinkis kullakamajja?Kawkins tata Lurinsojj trawaji?Kawkins wamanakajj anatasipkt?Kawkits aka tatajj puri?
Khitimpis tatamajj umaskapacha?Khititakis pantalun alpacha?Khititakis aka ut utachpacha?Khitirus utam aljjpacha?Khitirus aka wawajj gollq churpacha?
Qawqha Naks jilamajj a14.pacha?Qawqhanpis alpacha?Qawqha ttantts aka wawajj nmnpacha?
Kamspachas tatanajja?Kamspachas yatichirejja?Kamsanis jilamajja?Kamsanis kullakamajja?Kamsgtas tatamarojja?Kamagtas yatichirirojja?
Kuns qhartirojj lurgta?
Kawks qharUrojj sar&ta?Kuna orasas qharUrojj sartgta?
198
Kawkjj tatajjajj sarchi.Khitimpejj tatajjajj sarchi.Kuna orasajj tatajjajj sarchi.Kunarojj tatajjajj sarchi.Kunanjj tatajjajj sarchi.Kunatjj-t-a-taj-ja-j-j--sarchi.
Kawkjj tatajjajj sarchi.
Janiu yatkti, kungchejja.Janiu kunatakichejja.Janiu yatkti, khititaktchejja.Janiu yatkti, kuna orasgchejja.Janiu yatkti, khittchejja.Janiu yatkti, kuna lyurUchejja.Janiu yatkti, khitinkchejja.
Janiu yatkti, kawkirojj sarchi.Janiu yatkti, kawkinkchejja.Janiu yatkti, kawkinkchejjarJanig yatkti, kawkinjj trawajchi.Janiu yatkti, kawkinjj anatasipkchisJaniu yatkti, kawkitjj purchi.
Khitimpejj umaskchi.Khititakejj alchi.Khititakejj utach-chi.Khitirojj aljjchi.Khitirojj churchi.
Qawqjj alchi.Qawqhanpejj alchi.Qawqjj muchi.
Kamschejja, janiu yatkti.Kamschejja, janiu yatkti.Kamschinejja, janiu yatkti.Kamschinejja, janiu yatkti.Kanschijja, janiu yatkti.Kamschijja, janiu
Kunjj lurchi, janiu yatkti.Kawkjj sarchi, janiu yatkti.Kuna orasajj sartchi, janiu yatkti.
SUFIJO VERBAL NI (Dail)
a) Con verbos de novimiento11 EJERCICIOS DE REPETICION
Mantiskakim, tata.Mantaniskakakim, tata.Mistuskakim,tata.Mistuniskakim, tata.
or AiUnidad 10
199
EJERCICIOS DE REPETICION (Continuaci6n)
Aka lyur apam.Uka lyur apanim.
Uka yoriallajj in law ayaniski.Uka yoqallajj mg naranj iraniski.Uka imillajj .ff: was asaniski:
Mamajjajj mg phuk ituniski.Mamajjajj klawna kanast wayuniski.Mamajjajj waw ichuniski.
Tatajjajj punch eqaniski.Tatamajj Istarus Unirust kart apayantamti?Jisa, apayanituwar
12 ORACIONES PAREADAS
Tataman pahup eqam.Trae el saco de tu papa.Trae el poncho de tu papa.Ilevael poncho de tu papa.
Kanast waytati?Has traido la radio?Has traido la canasta?Has llevado la canasta?
Khitis lapis ayani?Nuien va a traer el palo?Quin va a traer el lapiz?Nuien va a llevar el lgpiz?
Aka waw ichum.Trae a ese Wino. (en brazos)
a LlevaAeste nitro. (en brazos)
Mantaskakim tata.Ehtre no rags, senor. (la personaque da la orden se encuentra dentroy la otra fuera)Ehtre no mas, senor.. (las dos per-sonas estan fuera)
13 EJERCICIOS DE TRADUCCION
Kung uka tatajj ichuniski?Nue esta trayendo ese senor?(objeto largo)Nud esta trayendo ese senor?(en la espalda)Nue esta trayendo ese senor?(tongndoicael asidero)
0-11.K.0
Tataman puphup eqam.Tataman sakup eqanim.Tataman punchup eganim.Tataman punchup eqam.
Kanast waytati?Rary wayuntati?Kanast wayuntati?Kanast waytati?
Khitis lapis. ayani?Khitis law ayanini?Khitis lgpis ayaniniKhitis lgtis ayani?
Aka waw ichum.Uka waw ichunim.Aka waw ichum.
Mantaslmikakim, tata.Nantaniskaktm, tata.
Mantaskakin, tata.
Kuns uka tatajj ichuniski?Kuns uka tatajj ayaniski?
Kund uka tatajj qlepiniski?
Kuns uka tatajj wayuniski?
Unidad 10
200
EJERCICIOS DE TRADUCCION (Continuaci6n)
Kuns uka tatajj ichuniski?Nue ester trayendo ese senor?(un objeto flexible)Nue ester trayendo ese senor?(cargando en la espalda)
Tatamajj kart apayantamti?,Te escribi6 carta tu mama?LTe escribi6 carta tu hermano?
escribieron cartas tus amigos?escribi6 carta tu papa?
14 EJERCICIOS DE PREGUNTAS Y RESPUESTAS
Saptirut lyurum apanirita?
(Jisa)Kunatakis lyurum apanirita?(aymar yategafiataki)
Iskwilwawanakajj iskwilarojj mantwaYusipjjeriti? (jisa)Mamanakajj yapur kanast wayusipjjeriti
(Jisa)
Tatanakasti kuns ayapjjeri?(armgKunatakis arm ayapjjeri?(satafiataki)
Jallutakejj kuns tatanakajj eqa.sipjjeri? (punchu)
Jumajj sak eciasintati?
Lapis ayasintati?
Tatamajj kart apayantamti?
Amijunakamajj kart apayanipjjtamti?
Kuns uka wawajj asaniski?(wasu)
Runs uka tatanakajj kallasinipki?(mists)
Kum uka mamajj ituniski?(phuku)
Kuns uka mamajj ichuniski?(wawa)
Khitia jnmar khitantam?(paruku)
Kunaruakhitantan?(aymar yatecieri)
Kuns uka tatajj ichuniski?Kuns uka tatajj ecianiski?
Kuns uka tatajj glepiniski?
Tatamajj kart apayantamti?Namamajj kart apayantamti?Jilamajj kart apayantamti?Amijunakamajj kart apayanipjjtamti?Tatamajj kart apayantamti?
Jisa, saptira lyurojj apanirita.
Aymar yategafiatakiu lyurojj apanirita?
Jisa iskwil wawanakajj malit wayusipjjeriwa.
mamanakajj yapur kanast wayusipjjeriwa.
Tatanakajj arm ayapjjeri sa6elekeliklimmonsaps404meir;
Satafiatakiu arm ayapjjeri.
'Iallutakejj tatanakajj punch egasipjjeri.
Jisa, nayajj sak egasintwa.Janiu nayajj sak eqasinkti.Jisa, lapis ayasintwa.Janiu lapis ayasinkti.Jisa, tatajjajj kart apayanituwa.Janiu tatajjajj kart apayankituti.Jisa, amijunakajjajj kart apayanipjjetuwa.Janiu amijunakajjajj kart apayanipkituti.
Uka wawaj*Tas asaniski.
Uka tatanakajjj mis kallasinipki
Uka mamajj phuk ituniski.
Uka mamajj wawichaniski.
Par1kujjaw khitanitu.
Aymar yatecieriu khitanitu.
p.Unidad 10
201
SUFIJO VERBAL "NI" (debil)
b) CON TODOS LOS DEYAS VERBOS
15 EJERCICIOS DE REPETICION
Yatjjatanifigni#Warnipar kun chuynachttanififfni.Kawkita aka lyur alanta?Khitis ttanttNayaw alaniJupaw talaniniTata Lurinsurwisit-ttanifiSni.
16 CAM° DE TIENPO
PR,ESENTE PERFECTIVO
Nayaw ttant alanta.Jisa, tatajjar tumpasintwa.Jisa, jilajjat yatjjatantwa.Tata Lurinsun warmipar chuymacht t antwa.
Khitis ttantt alani?Jilajjajj uwijj awatiniwa.Tatajjajj yap luraniwa.Mijilaw yatichirir jawsani.
Kawkins umanta?Wawanakar tuljantati?Kunapachas tiomar wisitanta?Kunats machantanta?
17 CAMBIO DE FORMAS
Afirnativo
Vane alantwa.Wawanakarti jawsantaMastfrojj trawajanipjjtwa.Kuchawamban aymar yateganipjjta.Jupanakajj arampaciaraw umanipjje.Aka wawanakajj jurnalpachaw anata-nipjje.Waljaniu mastirojj awatinipjje.Tata Lurinsun warmipartt chuymacht ta-
nipjje.Tata Jwanar jiskttanipjjtwa.
FUTURO
Nayaw ttantt alani.Jisa, tatajjar tumpasintwa.Jisa, jilajjat yatjjatantwa.Tata Lurinsun warmipar chuymachttantwa.
Khitis ttantt alanini?Jilajjajj uwij awatininiwa.Tatajjajj yap luraniniwa.Mijilaw yatichirir jawsanini.
Kawkins amanita?Wawanakar ajanitati?Kunapachas tiomar wisitantta?Kunats machantantta?
Negativo
Janiu ttant/alankti.Janiu wawanakar jawsankti.Janiu mastirojj trawajanipkti.
Janiu Kuchawamban aymar yateganipkti.Janiu jupanakajj arumsagar umanipkiti.Janiu aka wawanakajj jurnalpach anatanipkitiT
Janiu mastirojj leljan awatinipkiti.Janiu tata Lurinsun warmipar chuynachtta-nipkiti.Janiu tata Jwanar jiskttanipkti.
202
VERBO SARARA SUFIJO NI
Yap lurir sartati?Jichhttrojj aymar yateger sargtati?Pilut anatir sarafigniti?
Manqter sarafigni?
Junttum umir sarafigni?Tiojjar wisitir sarafigni?
18 EJERCICIOS DE TRADUCCION
Aka wawat yatjjatanifigni.
.Vamos a averigura sobre este senor.Vamps a averiguar sobre tu papa.Vamps a averiguar sobre tu hermano.Vamps a averiguar sobre tu abulo.
Mama Luisar chuymaychttanipjjtati?elian ido a consolar a don Juan?Han ido a comprar pan?Mani ido a llamar a los nifios?
eHan ido a tomar desayuno?Han ido a averiguar sobre tu papa?Han ido a pregunatar al profesor?Han ido a ver la casa?
JuntlihnumanifignitVamos a jugartVamos a comer?Vamps a pregunatar al profesor?Vamps a consolar a la senora Luisa.
Yap lyranitati.Jichhttrojj aymar yateganitati.
Pilut anatanifigniti?
Manqtanifigni?
JunttUmumanifigni?Tiojjar wisitanifigni?
Aka wawat yatjjatanifigni.
Aka tatatyatjjatanifigni.
Tatamat yatjjatanififfni.
Jilamat yaitijjatanifigni.
Achachilawat yatjjatanifigni.
Mama Luisar chuymachttanipjjtati?Tata Jwanar chuymachttanipjjtati?'Dant' alanipjjtati?Wawanakar jawsanipjjtati?Juntttimiumenipjjtati?Tatamat yatjjatanipjjtati?Yatichirir jiskttanipjjtati?Ut urijanipjjtati?
JrntttimumanifignifAnatanifi gnif
Mhniltanifi gnit
Yatichirir jiskttanifigni.Mama Luisar chuymachttanifignit
ORACIONES CAUSALES RESPUESTA A CUNATSA (ppor qu6 )
a) Con Kunalaykutejja(porque)b) Con ukata (por eso)
19 EJERCICIOS DE REPETICION
Kunats tata Lurinsun utapan jachasipkpacha?Kunalaykutejj tata Lurinstt jiwatayna.Tata Lurinsd jiwatayana, ukat jachasipki.Kunalaykutejj Tata Lurinstt jiwatayna, ukat jachasipki.Kunatsktuminkunakajj jan jutkta:Kunalaykutejj janiu klasejj utjkiti, ukat jan jutkti.
20 EJERCICIOS DE TRADUCCION
Kunats wawamajj jan jutki?Mi hijo esta enfermo, por eso no vino.Porque esta enferno, por eso no vino.
LPor que no vino tu hijo?
Kunats wawamajj jan jutki?Wawajjajj usutawa, ukat jan jutkiti.Kunalaykutejj usutawa)ukat jan jutkiti.Kunats.wawamajj jan jutki?
J Unidad 10
A
EJERCICIOS DE TRADUCCION (Continuaci6n)
Kunats jan tariy lurkta?No tenia tiempo, por eso no hice latarea.
Porque no tenia tiempo, por eso nohic,e la tarea.
gor qu6 no hiciste la tarea?
Kunats jan tata Lurinsur gongmayt'kta?Don Lorenzo es muy malo, por eso nole prest6 dinero.
Porque don Lorenzo es muy malo, poreso no le prestd dinero.
gor qua no le prestaste dinero a donLorenzo?
Kunats Iuisar nuwta.No quiso hater la tarea, por eso lepega.No quiso cocinar, por eso le pegue.No aquiso barrer la casa, por eso lapegue.
j,Por qu6 pegaste a Luisa?
Tata Lurins1 jiwatayAna, ukat jacha-sipki.
Habia muerto don Juan, por eso estdnllorando.
Habia muerto don Juan, por eso estoytriste.
Habia muerto don Juan, por eso novoy a it a La Paz.Habia muerto don Juan, por eso novinimos ayer. (nanaka)
Iskwilajj wall jayauwa, ukat jan sa-ririkaySt-ti.El pueblo era muy iejos, por eso noiba.
Pablo era muy flojo, por eso nonohacia sus tareas.Pablo era Imiy flojo, por eso no selevantaba t emprano.
El profesor era may malo, por esoPablo no iba a la escuela.
203
Kunats jan tariy lurkta?Janiu timpunikaylt-ti,ukat jan tariy lurkti.
Kunalaykutejj janiu timpunikayat-ti, ukatjan_tariyKunats jan tariy lurkta?
Kunats jan tata Lurinsur qoll maytikta.
Tata Lurinsojj wali qhoruwa, ukatjan gong may-MU.Kunalaykutejj tata Lurinsojj man qhoruwa,ukat jan gong mayt'kti.Kunats jan tata Lurinsur gong maytfkta?
Kunats tLuisar nuwta.Janiu tariy lure' munkiti, ukat nuwta.
Janiu phayan munkiti, ukat nuwta.Janiu ut pichan munkiti, ukat nuwta.
Kunats Luisar nuwta?
Tata Lurinsti jiwatay*na, ukat jachasipki.
Tata Jwanaw jiwatayna, ukat jachasipki.
Tata Jwanaw jiwatayna, ukat llakitdskta$
Tata Jwanaw jiwatayna, ukat jan ChukiagursarkUti.Tata Jwanaw jiwatayana, ukat jan mastrojjjutapkti.
Iskwilajj wali jaythwa, ukat jan saririkaytiyUt-ti.
Iskwilajj wali jayInma, ukat jan saririkayn-t-tA.
Pawlojj wali jayrgnwa, ukat jan tariap luri-rIkanti.Pawlojj wali jaryUnwa, ukat jan alwat sar-tirikUnti.Yatichirejj wali qhortinwa, ukat Pawlojj janiskwilar saririkIntio
OP,r4,1.3
Unidad 10
EJERCICIOS DE TRADUCCION (Continuacia)
Kunats tatamajj jan jutkpacha?(Tor que no habia llegado tu papa?4Por que no babr4 trabajado tu pap4?eor que no habri dormido tu papa??Tor que nn 1bra venido tu pap4?
Kunata tatamajjKunats tatamajjKunats tatamajjKunata tatamajjKunats tataznajj
24 ESTINULO PARA LA CONVERSACION
1. Tata Lurinsojj Chukiagurti sarafi muni.
Tata Lurinsu: Tata, kawkirus aka awtojj sarani.
Chuphiru:
205
jan jutkpacha?jan purkpacha?jan trawajkpacha?jan ik-kpacha?jan jutkpacha?
2. Tata Iwaristti jiwatayna, jichasti tata Jwanamp tata Lukasampejj imtiast-wipar sarapjjaapawa.
Tata Jwana; Tata Imaristojj kuna uiisay imtiaschini, ampi?
Tata tuagum
3. Tata Pawlumpphamilyapazapejj mancilasipkiwa. Mhmeasti wali klarawa.
Tata Pamlq: Jwana, kunats mancejj wali 'Oar phayta.
MannJarana.:
4. Tata Marianojj jan uftjat markartt puri.
Tata Mhrianu: MAmal may jisktlasima, $kuna markas akajja?
GENERALIZACIONES.
I USO DEL SUFIJO (fuerte)
Este sufijo ocurre tambien con oraciones interrogativas indirectas encabezadas por unpronombre interrogativo y dependiente de una °rad& negativa.
EJEMPLO:
Khitia khayajja?Janiu yatkti, khitIchejja.Qbarttiojj kawks santeJaniuyatktiikawkjj sarcbf.Kuna orasay tata ManuylojjimblaschiViiampi?
Kuna orasdchinajja.
4Quien es aquel?No 86 quidn serf.IDOnde vas a it naafis?No se, a &hide ire.
LA clue hora se enterrard don Manuel?
A que hora sera, no se.
Unidad 10
II PERFECTIVO PASADO REMOTO
Singular Afirmativo
sarasara
sarasara
ydta yNtwaylta yttawa-na nwayttan - yttanwa
Singular Negativo
janiu sarka ytt ti
janiu sarka yola tijania sarkE "n ti
janiu sarka ydaan ti
206
Plural Afirmativo
sarapjja ytta yntwasarapjja ytta yttawasarapjjff ..na _ .-nwa
sarapjja yStan ydtanwa
Plural Negativo
janiu sarapka ytt tijaniu sarapka ySta tijaniu sarapka "n tijaniu sarapka ygban ti
El perfectivo pasado remoto presenta la acciOn como terminada en un tiempo lejano.Contrasta con el perfectivo presente (2a. Leccidn) que puede tambien referirse a untiempo pasado, pero no tan lejano.
EJEMPLO:
Mastirojj tata
Jisikristatitusajj jiwastayKajioJaNa.
Maymarajj fiangha usutayatawa.
Tata Manuylojj janjamakiuusutSkanti.Nayrajj Kuchawamban trawa-japjjytta.
aKaJisktakV ji jima qamaydta.
Ayer murLd'don Manuel. (Perfectivo Pres enteN. Sefior Jesucristo muri6 por nosotros.(Perfectivo pasado remoto)
El afio pasado estabas enfermo ngy grave-
msnte
Parecia que don Manuel no estaba enfermo.
Antes trabajdbamos en Cochabamba.
Cuando pequefio yo vivia aqui.
III INPERFECTIVO PASADO (Habitual)
Singular Afirmativo
sariri ytta yttwasariri ySta yStawasariri "na "nwasariri yUtan ydtanwa
Plural Afirmativo
sarapjjeri ytta yltwasarapjjeri ydta yltawasarapjjeri "na "nwasarapjjeri ydtan yttanwa
259 Unidad 10
III IMPERFECTIVO PASADO (Habitual) (ContinuaciOn)
Singular Negativo
janiujaniujaniujaniu
saririka ydt tisaririka ydta ti
saririka "n ti
saririka ygtan ti
Plural Negativo
20'(
janiujaniujaniujanil
sarapjjerika ydt tisarapjjerika ydta tisarapjjerika "n tisarapjjerika ydtan ti
Intercalando el sufijo iri entre el radical y las terminaciones del perfectivo pasadoremoto resultan unas formas verbales que presentan la accidn comp no terminada y refe-
rida al pasado. Estas formas indican ademas que se trata de una acciOn habitual. Aestas formas verbales llamamos aqui imperfectivo pasado (habitual)
EJEMPLO:
Nayrajj wal umiriydta.Mamajjajj sapa tuminkti
mark saririna.Tata }lanuylut gong maytta-siriyItsa.
Tatamajj ktumarjamakiu sar-nagerina, piru usuttipachUnwa.
Antes solia beber aucho.Ni nadre iba (solia ir) al pueblo cadadomingo.Me prestaba dinero de don Manuel.
Tu papa andaba bien de salud, pero debidhaber estado enfermo.
IV SUFIJO VERBAL nNIu (debil)
a) CI9PLYglitaliAugalaninsuaLloodotgists. Sefiala un mivimiento en direccion ha- 1
cia la persona que (kacia a c a)
EJEMPLO:
Uka utar mantam.
'Zr12-54-/ t"3 Mantanim tata.
NOTA:
Mistuskakim, tata.
Mistuniskakims.
Ehtre mesa casa (ambas personas estanfuera)
Ehtre, sefior. (la persona que habla estadentro; el movimiento serahacia la persona)
Salga no etas, senor. ( ambas estan dentro)
Salga no mAs, sailor. (el que habla estafuera)
Todos los verbos que significan nllevarn, al afiadirseles el sufijo ni cambiansu significado por el de ntraern.
EJEMPLO:
De: Aka lyur apam. Lleva este libro.resulta: Uka lyur apanin. Trae ese libro.
Uka kanast wayunim. Trae esa canasta?
b) Con todos los demis verbos: Indica movimiento de alejamiento de la personaque habla o del lugar donde se habla.
EJEMPLO:
T I ant t a.lanim. Vete a comprar pan.
Mastiroj j uwij awatintati? c4 Ayer fuiste a pastorear k OVej a s ?-Unidad- 10
a)
V ORACIONES CAUSALES RESPUESTA A KUNATSA (iyor qu6)
Con kunalaykutejja (porque)
FJENYLO:
Kunats jan mastirojj jan jutkta?
Kunalaykutejj janiu tinpunikayft-ti.Kunats tata Manuylun utapan jacha-sipki?Kunalaykute tata Manuylti jiwatayna.
208
gztire no viniste ayer?no ten/a tiempo.
gor que estin llorando en casa de donManuel?Porque habia nuerto don Manuel.
b) Con ukata. Esta forma solamente se usa despu6s de haber mencionado el motivo.
EJEMPLO:
Kunats maefrojj jan jutkta?Janiu timptkaygt-ti, ukat jan jutkti.Kunats tata Manuylun utapan jacha-sipki?
Tata Manuylti jiwatayna, ukat jadha-sipki.
Kunalaykutejatata Manuylti jiwatayna,ukat jachasipki.
NOTA:
roclitZi! rtlrirosgrat7 ?no vine.
4Por que estdn llorando en la casa de donManuel?Habla muero don Manuel, por es() estdnllorando.PQrq4t habia nuerto don Manuel, par esoestdn llorando.
1. En estas construcciones la forma ukata, no adnite los sufijos enfdticos secun-darios
2. Puede presentarse con la forma kunalaykutejja.
EJEMPLO:
Kunalaykutejj janiu tiempunIkaylt-ti, ukat jan jutkti.
211
Porque no tenia tiempo, por eso no vine
Unidad 10
NARRACIONES RECOMINADAS
NAY JISKt AKASA
Nayajj jisk t Skasajjtvta juk I lisuyStwa.
MR urojj iskwila.ru saraynta, piru janiu mantkayEt-ti, kunalay-kutejj janiu tariy lurkaynt-ti, antisas amijunakajjampiu pilut anatirsartaySta; piru tate. Paw1U tatajjar awisanitayna nmswanajj pilut ka-llin anataski" sasa. Tatajjasti wali kuliratawa jutatayna.
Yogallas kuns akan luraskta2- MX ratitti pilut anat-ttasktas kunalaykutejj janiu yatichirejj
jutkiti; Tirikturasti nsarjjapjjamn sapjjetuwa.Ukhamajj fatuk sarafitni.
- Sarkamay tatas nayajj anchhichhaw jutg.Kamsta? anchhichhaw jawcitanogSm,
Ukham sasaw sinturin sisksusina. Nayasti uk isttasinjj niyaw,iyawsarjjahUns tate sasaw saySta. Ukatsti utajjait sarjjapjja-ytta. Utajjansti akham sitSnwa:
Manuylu, jichhUrojja sapakiu kirasita. Nanakajja markarUsarapjj4 chhiuchhi wawanak sumpun ufijSta. Ukatrak phisejjjiwarayaspa.
Janipuniu kawks sarkUtis sum chhiuchhi wawanak unj,. Juma-nakajj sarasipkakim, tata.
Nayajj chuyma manclhajjanjj wal kusisiyStas kunalaykutejj ana-tiriu saran munayEta. Ukatjja tatajjamp znamajjanpejj ratukiumarkar sarjjapjgna; nayasti uka fatpachaw anatir sarjjaytta.ChikUrUjjdnwa nayasti anataskakiyabwas anateikamasti tacipach chhiu-chhinakajjarU phisejj jiwarayatayna. Nayasti janiu kamachafis puir-kayat-ti. Uka phisejj tata MarkusankSnwa. Nayajj wall kuliratawuka phisir thaqer sarayntas piru janiu utjkInti. Tata Markusajjjaniu ukank-kUntis jupasti mn jiskla galluninwa, nayasti jachlagallunirakiyStwa. Ukatp1 nayajj wal amuyttastajjattAka jiskta ga-llump gallojjamp nuwtasiygs ukatsti gallojjaw atipani" sas4amuytia-siyEta. Ukatjja ratukiu utajjar kutiyEta. Ukatsti jachta ga1lojjTata Markusan utapar ichuynta. Utapansti gallunakjj nuwbasiyayn-twa. Nayajj wal kusisiytta "anchhichhaw gallujjajj atipani" sasa;piru tata Markusan gallupajj wal nuwasifi yatitayna, gallujjasti ja-niu puirklati. Nayajj uk urljasinjj wal kuliraynta. Ukatp1 nayajj mktjachta lawamp tata Markusan gallupar churtItjja; uka gallupasti jiWan-was Nayajj ukhamjiwa0jasinjj wal sustjasiytta0 janiu kamachaftspuirkaySt-ti.
Uka utanjja min phujU utjataynas uka phujurU gallup jaciontawa-yaySta. Ukatjj ratukiu utajjar sarjjaytta. Tatajjamp mamajjam-pdsti niyaw purjapjjatayna. Uka ratojj nayajj janiu kamachaftspuirkayat-ti: kunalaykutejja chhiuchhhinakajjajj tacipach jiwarata,gallujjajj wall nuwjata, tata marldisan gallupajj jiwataraki, ta-tajjamp mamajjampisti niyaw purjjapjjarakitayna.
4 4(4144
9
209
Lisu travieso
Kalli - calls
Tiriktura -director
Sarkamaya - estarto yendos estarbelevelvbealde. aAalaNL4mclote.
Jaulianogafiacastigar con algo
Sinturina cin
Jiworayallamatar a muchas
Sisksufla - sacar
de gftolpe, de un
jal
Chuyma manclhana -entre si
Uka istpacha -ese minx) instan-te
Th.actafia buscarSu,stjasSa-z. aSus-
taTsm.
Nutdasiyafla
hacer pelear
Unidad 10
210
PREGUNTA3
1. Kunats nayajj jania iskwilar mantkaydtjja?
2. Antisas kamachaygtsa?
3. Khitis tatajjar awisanitayna?
4. Tatajjasti kansitSnsa?
5. Kunats sinturin siksusina?
6. Utajjanjja tatajjajj kansitSnsa?
7. Nayasti kunats kusisiyttjja?
8. UkatstinayafjkaAcirus sarjjayatjja?
9. Anatafikanasti, utajjan kunas pasdna?
10. Uka Phisejj khitinkansa?
11. Tata Markusajj kunaninsa?
12. Nayasti kunaniakiygtsa?
13. Kawkirus jachta gallojj ichuyttjja?
14. Khitin gallupas atipdnjja?
15. Kunats nayajj tata Markusan ga1lupar jiwayayStjja?
16. Uka galljj kamachayntsa?
17. Ukatjj kawkirus sarjjayfttjja?
18. Ukajjar purisin kunats sustjaskyttjja?
-Unidad 10
213
DIALOG° BASIC°
Tata Karmilu
Tata Ansilmu
Tata Karmilu
Tata Ansilmu
Tata Karmilu
Tata Ansilmu
Tata Karmilu
Tata Ansilmu
Tata Karmilu
Tata Ansilmu
Tata Karmilu
Tata Ansilmu
Julya
Tata Ansilmu
Tata Karmilu
Julya
Tata Ansilmu
Jtlya
Tata AnsiImu
Julya
Tata Ansilmu
211
TUNKA MAYAN UNIDADA
MX ALWA
Tata Ansilmu, nasayptojj wal thaqsma. Chhaqatayatawa.Kawkinkayatasa?Janiu akank-kayat-ti, awichajjan utapankaskayStwa.
A... ukatpi jan jikjjatksnatejja. Wawanakamakiu akanka-sipkgnal amp.?
Jisa, tata.
Qollq ap4rNiamsna, tata Ansilmu; pa tunk* waranqjjaynayttistajja?Jisa, pa tunki waranqmayttsma.
Akajj, tatagusp-pun yuspagar mayttawimata.
Janiu kunatsa; jiwas purajj yanaptlasifiasapuniwa.
Jisa. Nayas yanapttaraldinawkunansa, tata Ansilmu.
Yuspagar, tata Karmilu.
Jichhajj sarjj4; tata; niyaw intejj jalsunjjani.
Ma fatit suyttam, tata Karmilu. Julya... Alwirturttantt alanpan sam.Anchhichhaw, tats.
;Ay tata Karmila; nayrtirunakajj4 ma jukt usutaySt ampl&
LAY tata' usuntafiajj janiu waltkiti.
Tata, janiu AIwirtojj ttant' alanifi munkiti, ikiskakiwa.
Janis aiankpan, piru jupajj jan ttanttanpiktu junttilmumani.
Jichhajj nayat ttanttar sarajja?
Asti) Antris t santtar sarpan. Jumajj juntitimar asuka-rancham.
Niy asukarantjjewa., t 'ant t aldu phalti.
Ukhamajj ma Iatit tlantt suyttafiani.
214 Unidad 11
DIALOGO BASICO
UNA hakNA
212
Don Carmelo Don Anselmo, ayer por la tarde te he buscado mucho.Estabasperdido. &donde estabas?
Don Anselmo No estuve aqua, estuve enla casa de mi abuela.
Don Carmelo Ah... por eso pues no te he podido encontrar. Estabantus hijos no mdsleno?
Don Anselmo Si.4r
Don Carmelo Te lo he traido el dinero, Don Anselmo; me has prestadoveinte ($b. 20.00)
Don Anselmo Si, te he prestado veinte nil
Don Carmelo Muchas gracias par lo que me has prestado.
Don Anselmo No hay por qu6. Entre nosotros siempre debemos ayudarnos.
Don Carmelo Si, yo tambien te voy a ayudar en cualquier cosa, DonAnselmo.
Don Anselmo Gracias1 Don Carmelo.
Don Carmelo Me voy; ya va a salir el sol.
Don Anselmo Esperd un ratito, Don Carmelo. Julia... dile a Albertoque vaya a comprar pan.
Julia Ahorita, papa.
Don Anselmo iAyl Don Carmelo! estos dias estuve un poco enfermo.
Don Carmelo iCarambal no es bueno enfermarse.
Julia Papa, Alberto no quiere ir a comprar pan, estd durmiendono mds.
Don Anselmo Bueno que no vaya a comprar, pero el va tomar el cafésin pan no mds.
Julia lAhora yo voy a ir por pan?
Don Anselmo No, que vaya Andres por pan$ ti endulza el café.
Julia Ya tiene azticar, falta pan no rads ya.
Don Anselmo Entonces un ratito esperamos por el pan.
Unidad 11
DIALOGO BASICO
UNA MARANA
213
UNIDAD ONCE
Don Carmelo Don Anselmo, ayer por la tarde le busqu6 y no pudeencontrarlo. 06nde estaba?
Don Anselmo No estuve aqui, fu/ a la casa de nil abuela.
Don Carmelo Ah... con raz6n no pude encontrarlo. Estaban solosus hijos no es cierto?
Don Anselmo Si.
Don Carmelo Se lo traje el dinero que me prest6f Dn. Anselmod;erao$b. 20.00 no es cierto? (veinte mil pesos bollvianos)
Don Anselmo Si.
Don Carmelo Aqui tiene. Michas gracias por el prestamo.
Don Anselmo No hay por que; entre nosotros siempre debemos cola-borarnos.
Don Carmelo Si, yo tambien le ayudar6 en cualquier forma, donAnselno.
Don Anselmo Muchas gracias, don Carmelo.
Don Carmelo Ahora me voy; ya saldrA el sol.
Don Anselmo Espere un momento don Carmelo. Julia...dile a Albertoque vaya a comprar pan.
Julia En seguida, papa.
Don Atselmo Si supiera Dn. Carmelo. Estop dias estuve enfermo.
Don Carmelo iQu6 penal No es bueno enfermarse.
Julia Papa, Alberto no quiere it a comprar pang sigue dur-miendo.
Don Anse lmo Flies que no vaya a comprar, pero 61 tomara su café sinpan.
Julia :Entonces yo voy a comprarlo.
Don Anselmo No, que Andris vaya;td)endulza el desayuno.
Julia Ya tiene azdcar, s6lo falta pan.
Don Anselmo Esperaremos un momento.
216 Unidad 11
214
SUPLEMENTO
Jawira rio ninkhdra hace un momento ktarintafla calumniaracusarQollu - cerro inapuniki. sin motivo jaihancharia
ota - lago - bonito arch ' ukifia insultar enQ a - llama t*antachasifia - reunirse voz alts y deeds lejos.Ana - perro wanktu conejo
/Ana qallumajjjiwakisd! Que bonito es to perritoi(cachorro)phisi qallu (cria de gato); qawra qallu (cria de llama); awls qallu (cria de oveja)
FRASES UTILES
Julyajj asukarar sarpan.Yuspagarpun, tata, yatichawimata.
DIALOGO DE ADAPTACION
Mastrojj akankaskayStati?
KawkinkayUtasa?Xasayptojj Tata Ansilmojj kawkinkcInsa?Khitinakakis utankasipkUna?Jumajj qollq mayt tistati?
Qawqs mayttistajja?Hastirojj afijistati?
Junajj aymarant parlista, kastillanunchparlista?&Bat ttantt alanini, Alwirtuch alanini?
Aka tatanakajj jichhtirojj trawajapjjaniti?
Que Julia vaya por azdcar.Gracias, senior, por su ensetianza.
Jisa, akankaskayStwa.Janiu akank-kaydt-ti.MarkankaskayUtwa. (markankaydtwa)Awichapan utapankaskUnwa.Wawanakapaldu utankasipkUna.Jisa, mayt t smawa.
Janiu mayttksmati.PU tunk waranq mayt tsma.Jisa, ufijsmawa.
Janiu ufijksmati.
Aymaran parlsma.
Alwirt alanpamJan Alwirt alankpati.Jisa, trawajapjjpan.Jan trawajapkpati.
EJERCICIOS DE ESTRUCTURA
SUFIJO VERBAL SUJETO OBJETO "ISTA" (fuerte) TU A MI"
1 EUERCICIOS DE REPETICION
PU tunk waranqj jay mayttistajja?PI tunic waranqjjay mayt tapjjestajja?
Janiu m3.yt t kistati
Janiu mayt t apkistati
Kunats inapunik klarintista2Janiraw turk kut-taykistati
2 EJEROICIOS DE DOBLE SUSTITUCION
Tunica maramqjjay mayttistajja?............... - churistajja?Phesqa waranqjjay-------------- pajapjjestajja?
Tunka waranqjjgy mayttistajja?Tunka waranqjjgy churistajja?Phesqa waranqjjgy churistajja?Phesqa waranqjjay pajapjjestajja?
"17 Unidad 11
EJERCICIOS DE DOBLE SUSTITUCION (ContinuaciOn)
Sojjta waranqjjay -------- ----?kut-tayistajja ?
kut-tgyapjjestajja?
Jumajj inapunikiu k'arintista.---------------- juchanchistaJumanakajj------------- archtukipjjestaJumajj------------- ktarintapjjesta
inimisammilimowimommImml
Janiraw jumajj churkistati.pajkistati
------- jumanakajj---------- awisapkistati
----------- kut-taykistati---------- jumanakajj
- qollapkistati
3 EJERCICIOS DE TRADUCCION
Kunats inapunik k'arintista.gor qud me culpaste sin motivo?Por que me insultaste sin motivo?,Por que mentiste en contra mia ysin motivo?,Por qud me pegaste sin motivo?aPor clue me reganaste sin motivo?gor que me hacen sufrir(Uds) sinmotivo?
4 CAMBIO DE NUMER9
Masttrojj ufijistati?
Jumajj ufittistati, tata?
Kunatsinapunikktarintista?Kawkins gala mayttista?Cheqpachat mayt'ista?Cheqpachat niy. paj-jjesta?Cheqpachat kut-tayjjesta?Cheqpachat masarojj thaqesta?
Janiraw kuns churkista.Janipuniu kuns awiskistati.Kunats jan aymaran parlkista?Kunats jan qollq mayttaA munkista?Kunats jan jawsttafi munkista?Kunats jan masUrojj Widitkista?Janirawkut-taytistati.
218
215
Sojjta waranqjjay pajapjjestajja?Sojjta waranqjjay kut-tayistajja?Sojjta waranqjjay kut-tayapjjestajja?
Jumajj inapunikiu k'arintista.Jumajj inapunikiu juchanchista.Jumanakajj inapunikiu juchanchapjjestaiJumanakajj inapunikiu archlukipjjestaeJumajj inapunikiu archtukista.Jumanakajj inapunikiu k'arintapjjesta.
JanirawJanirawJanirawJanirawJanirawJanirawJanirawJaniraw
jumajj churkistati.jumajj pajkistati.jumanakajj pajapkistati.jumanakajj awisapkistati.jumajj awiskistati.jumajj kut-taykistati.jumanakajj kut-tayapkistati.jumanakajj qollapkistati.
Kunats inapunikKunats inapunikKunats inapunikKunats inapunik
Kunats inapunikKunats inapunikKunats inapunik
k'arintista?juchanchista?archtukista?k'arintista?
nuwista?toqesta?ttaqesiyapjjesta?
Mastrojj uftjapjjestati?Jumanakajj ufitatapjjestatio tatanaka?Kunats inapunik K'arintapjjesta?Kawkins qollq mayt'apjjesta?Cheqpachat mayttapjjesta?Cheqpachat niy paj-jjapjjesta?Cheqpachat kut-tayjjapjjesta?Cheqpachat mastirojj thaqapjjesta?
Janiraw kuns churapkistati.Janipuniu kuns awisapkistati.Kunats jan gymaran parlapkista?Kunats jan gollq mayttaft nunapkista?Kunats jan jawsttafi nunapkistateKunats jan mastlrojj wisitapkista?
Janirawkut-tayapkistati.
Unidad 11
216
5 EJERCICIOS
SUFIJOS VERBALES SUJETO OBJETO
a) nSMAn (fuerte) "YO A TI"b) nISTUtt (fuerte) "EL A NOSOTROSn (jiwasaru)
DE REPETICION
Tata, masayptojj wal thaqsma; kawkinkayfftasalTatanaka, masayPojj wal thaqapjjsma; kawkinkapjjayttasa:Tunka waranq mayttsma.Tunka waranq mayteapjjsma.
Janiu tunka waranq mayttksmati.Janiu tunka waianq mayttapksmati.Ukatpl jan jikjjatksmatejja.Ukatg jan jikjjatapksmatejja.
Tunka waranq mayttistu.Tunka waranq mayttapjjestu.Janiu tunka waranq mayttkistuti.Janiutunkawaranqmayttapkistuti.
6 CAME3I0 DE NUMERO
Patak waranq chursma.Mastirojj Kuchawamban afijsma.
Saptirti aymaran parlsma.
Jisa, nayajj alit smawa.
NayrUrti kart apayansma.Masayp'ojj wal thaqsma.Arumkamor suysma.Jisa, Patak waranq mayttsma.Anchhichhakiu pajsna.nMarkar irpit" sismawa."MI at suytitu sismawa.
Janiu nay nuwksmati, ktarisiwa.Janiu inapunik k'arintksmati.Janiu inapunik juchanchksmati.Janiu nay qollqem lunthatksmati.Janiu nay uka lyur aljjksmati.MAstirojj janiu ufijksmati, kawkin-kayUtasa.
Ukatpf*jan jikjjatksmatejja.aumajj wali qhoriltawa, ukatpi jankuns mayttksnatejja.Jumajj wali listitawal ukatpi janmarkar irpafi munksmatejja.
Patak waranq churapjjsma.Mastirojj Kuchawamban ufijapjjama.
SapUrti aymaran parlapjjsma.,
Jisa, nanakajj ufittapjjsmawa.
Mantel kart apayanipjjsma.Masayptojj wal thaqapjjsma.Arumkamaw suyapjjsmaJisa, patak waranq mayttapjjsma.Anchhichhakiu pajapjjsma.uMarkar irpapjjetu sapjjsmaeda"MK fat suyt'apjjet" sapjjsmawa.
Janiu nanak nuwapksmati, ktarisiwa.Janiu inapunik ktarintapksuati.Janiu inapunik juchanchapksmati.Janiu nanaik qollqem lunthatapksmati.Janiu nanak uka lyur aljjapksmati.MasUrojj janiu ufijapoksmati, kawkin-kapjjayltasa.Ukatpi jan jikjjatapksmatejja.Jumanakajj wali qhortipjjtawal ukatpi jan
kuns mayttapksnatejja.Jumanakajj wall listipjjtawa, ukatpi jan-markarirpafiraunapksmatejja.
El sufijo Eipont mayor infasis a la forma en que se encuentra, por eso en laoraci6n no admite otro sufijo de enfasis primario. El sufijo necesita delsufijo Lk en el verbo o en la forma verbalizada. Ed. Kastillanojj janiuchtamakiti
Iaymarapf chlamajja!
qlAo.1 .1 Unidad 11
CAMBIO DE NUMERO (Continuacion)
Aka tataw aymar lyur churistu.Aka jaciejj inapunikiu ktarintistu.
Kurijirurajj inapunikiu juchanchistu.Tata Ansilmojj jan wal archlukistu.Kunats karmilojj jan wal parlistu:Khitis aka (long churistu?Kamisistus yatichirejja?
Janiraw aka tatajj pajkistuti.Janiraw turk kut-taykistuti.Janiu jawstlafi munkistuti.Tata Pfrojj janiu jichhakam visit-kistuti.
Janiraw machaq yatichirejj ufitskisi
tuti.
7 FATERCICICS DE PREGUNTAS
Qamis mayt istaj ja?(patak waranqa)Kunapachas maytlista?( pasir simana)
Kawkin jumajj ufitlista?(akana)
Kunatakis aka 1yur churista?(aymar yateqaflamataki)
Cheqpachat ninkharajj thaqapjjesta?
Cheqpachat jawsapjjesta?
Cheqpachat kart apayanipjjesta?
Qawqs Mayitsmajja?(patak waranqa)Kunatakis aka lyur chursmajja?(aymar yateqafiajjatald)
Kuntrus wisitapjjsniajja?
(TiVigtd)Qa.740, kut-taysmajja?
(phesqa pataka)
Iing niamajj ufitt-tarti?
(jisa)
Nayarusti?(jiimarusa)
Kunas jumarojj ustam?
1:0 (NO)
Tatapkij qolltamti?(lapin)UsPitatar irptamtil(janiwa)
Cheqpachat tatamajj ufltlaft nunitu2(jisa)
217
Aka tatanakaw aymar lyur churapjjestu.Aka jaqenakajj inapunikiu klarintapjjestu.Kurijirurajj inapurdu juchanchapjjestu.Tata Ansilnojj jan wal archlukipjjestu.Kunats karmilojj jan wal parlapjjestu?Khitis aka gong churapjjestu?Kamsapjjestus yatichirejja?
Janiraw aka tatanakajj pajapkistuti.Janiraw turk kut-tayapkistuti.Janiu jawstlafi munapkistuti.Tata Pirojj janiu jichhakam wisitapkistuti.
Janiraw machaq yatichirejj Wit tapkistuti.
Patak waranq mayttsna.
Pasir simanawmaytlema.
Akan ufftfsma.
Aymar yateqaflamatakiu chursna.
Che qpachaw thaqapjjsmaJaniu thaqapksmati ktarisiwa.Cheqpachaw jawsapjjsma..
Janiu jawsapksmati, ktarisiwa..Cheqpachaw kart apayanipjjsraa.Janiu apa.ya.ni.pksna.ti, kt arisiwa.
Patak waranq maytfista.
Aymar yateqaflajjatakiu churista
NayrMeitlidsitapjjesta?
Phesqa patak kut-tayista.
Jisa, Witlituwa.
Jumarus ufitlaraktanma
Pleqeu usutu.
7Paniu
Janiu irpkituti.
Jisa, cheqpachaw ufittaft muntam.
Unidad 11
218
EJERCICIOS DE PREGUNTAS Y RESPUESTAS (Continuation)
Ukhamajj masarojj thaqetuti?(jisa)
Jumasti?(nayasa)
Arumkamat suyitu?(jisa)
Jumasti?(nayasa)
Janipunit ufijapkista?
Jisa, thaqtamwa.
Nayas thaqaraksmawa.
Arumkamaw suytam.
Nayas arumkamarakiu suysma.
. Janipuniu uftjapksmati.
IVPERFECTIVO PASADO PROGRESIVO Y OTRAS FORMSEN EL PASADO CERCANO 0 REMOTO
8 EJERCICIOS DE REPETICION
Masayptojj wal thaqsma, kawkinkaygtasa:Janiu akank-kaygt-til awichajjan utapankaskaygtwa.Wawanakamakiu akankasipkgnas ampi?NinkhSrajj tatamajj wali umataw sarnaciastgaa.
Whlarojj in juk' usutayStwa.Maymarajj wali usutayntwh.Ninkhgrajj wali kuliratayStwa.Nayrarunakajj jumatakejj wali kuliratayStwa.
Khuri marajj janiu jilamajj gollgenTkInt, ampi?Masarojj janiu jilamajj gollgenfkUnt, ampi?
9 ORACIONES PAREADAS
Mhsaypiojj kawkinkgnS.tatamajja?lOnde estaba tuphp4 el. ano pasado?LD6nde estabatu papa pace un momento?LDOnde:esta ahora tu papa?
Khuri marajj jilamajj walikiskanwa.Race un mamento tu hermano estababien.
El anteaflo pasado tu hermano estaba
14P11.Ahora tu hermano est6 bien.
MaYmfarajj. m L juk' ,usutayStwa.
Ariteayer estuve un poco enfermo.Estoy un,,poca entering.
El a2io pasado estuve un poco enfermo.
Ninkhgrajj tatainajj wali umatgskgnwa.La ye; .pas,ada tu. papa .estaba muy
borracho.Anoche.,,tu papa estaba.,muy borracho.
Tu papa esta niuy borracho.
Masayplojj kawkinkSns tatamajja?Maymarajj kawkinkIns tatamajja?Ninkhgrajj kawkinkIns tatamajja?Jichhajj kawkinkis tatamajja?
Khuri marajj jilamajj welikibkftwa.Ninkhgrajj jilamajj walikfskShwa.
Khuri marajj jilamajj walikiskgnwa.
Jichhajj jilamajj walikfskiwa.
Maymarajj mS juk' usutayStwa.MalUrojj mg juk'usutayStva.
juk' usutUtwa.Maymarajj mg juk' usutaygtwa.
Ninkhgrajj tatamajj wall umatgskgnwa.Nayrarojj tatamajj wali umatgskgnwa.
MasSrmajj.tatamajj wali umatgskgnwa.Tatanajj wali umatgskiwa.
21 Unidad ll
ORACICNES PAREADAS (Continuacidn)
Magarojj janiu aymar lyurunikUyat-ti.El afio pasado yo no tenia libro deaymara.
Ayer yo no tenia libro de aymara.Ahora yo no tengo libro de aymara.
10 EJERCICIOS DE TRADUCCION
Janit ninkhUrajj akank-kyNta?;Ayer no estabas aqui?LAyer no estabas en la escuela?
641 afio pasado no estabas en La Paz?aace un momento no estabas aqui?
Wawanakamakiu akanasipkIna, ampi?Solamente tus hijos estaban en lacasasno?Solamente tus hermanos estaban aquiLno?Solamente los profesores estaban enla escuela, &no?Solamente mis vacas estaban en elcerro, &no?Solamente los niflos estaban en elrio, Lho?Solamente los perros estaban afuera&no?
11 FJERCICIOS DE PREGUNTAS Y RESPUESTAS
Masayptojj kawkinkayntasa?(Markana)TatataStikawkinkEnsa?(qolluna)
Kilns lurasidna?(uwij awatifia.)
Ktillvasti kEiwkinkanisa?(akama)KunS lAraskUna?(mang* phayafia)
Jumasti.kuns luraskaylta?(pilut anataft)EankhNrasti kawkits jutaskay&ta?(tiojjan utapata)
NinkhSrajj jawirankasitkayStaw, ampi?
Tumink jayplojillatkankasipkayUtaW,ampi?
MasUrmajjakankasipkayntati?
Masayptojj Kuchavanbankasipkaytitati?
219
Masarojj janiu aymar lyurunikaynt-ti.Maymarajj janiu aymar lyurunikaydt-ti.
MasUrojj janiu aymar lyurunIkaytit-ti.Jichhajj janiu aymar lyurunikti.
Janit ninkhUrajj akank-kayUta?Janit masUrojj akank-kayUta?Janit mastrojj iskwilank- kayUta?Janit maymarajj Chukiagunk-kaylta?Janit ninkhUrajj akank-kaylta?
Wawanakamakiu akankasipkUna, ampi?Wawanakamakiu utankasipkUna, ampi?
Jilanakanakiu akankasipkIna, ampi?
Yatichirinakakiu iskwilankasipkIna, ampi?
Wakanakajjakiu gollunkasiplana, ampi?
Wawanakakiu jawirankasipkUna, ampi?
Anunakakiu anqankasiplanal ampi?
Masayptojj markankaskayNtwa.
Tatajjajj ciollunkaskanwa.
Uwij awatiskIna.
Kullakajjajj akankaskNnwa.
Mang! phayaskUna.
Nayajj pilut anataskaylta.
Tiojjan utapat jutaskayUta.
Jisa, jawirankasipkayftwa.Janiu jaWirankapkaytt-ti.asap markankasipokayftwa.Janiu markankapkayft-ti.Jisa, akankasipkayNtwa.Janiu akankapkayUt-ti.Jisa, KuchawambankasipkayNtwa.Janiu KuchawambankapkayNt-ti.
00 Unidad 11
EJERCICIOS DE PREGUNTAS YRESPUESTAS
Cheqpachat wawanakajjajj jawiranka-sipkgna? (jisa)Kuns lurasipkgna?(anatafia)
Wakanakajjasti, gollunkasipkInti?(jisa)
Junasti kuns uka iiatojj luraskaygta?(uwij awatifia)
Sapakit awatiskaygta?(jisa)
Tatamamp mananampisti kawkinkasip-kgnsa? (yapuna)
Yapt lurasipkgna?(jisa)
MasUrusti tatamamp mamamampejjutamankasipkgnti? (janiu)
Ukhamajjkawkinkasipkgnsa?(amichajJan.utapana).
Cheqpachat nayrUrojj usutaygta?
Ninkhgrajj qaritaygtati?
WalUrojj wall llakitaygtaw, ampi?
Ninkhgrajj mg jukt unatAyttaw, ampi?
Cheqpachat ninkhgrajj tatamajjwali kulivetgskana?Cheqpachat jilajjajj KuchawEmbanumataskb:na?
Cheqpachat anujjajj jawiran jiwatgs-kgna?
Cheqpachat kullakajjajj kusisi-tgskgna?
Cheqpachat tiojjajj machantatgskgna?
Utajjajj jistlaratgskgnti?
Utajjajj jistikatatgskanti?
Utajjajj llawintatgskilmti?
220
(ContinuaciOn)
Jisa, cheqpachaw jawirenkasipkana.
Anatasipkgnwa.
Jisa, gollankasipagnwa.
Nayajj uwij awatiskaygta.
Jisa, sapakiu awatiskaygta.
Yapunkasipkanwa.
Jisa, yap lurasipkgna
Janiu utajjankapkgnti.
Awichajjan utapankasipkgnwa.
Jisa, usutaygtwa.Janiu usutgkaygt-ti.Jisa, qaritaygtwa.Janiu qaritU.kaygt-ti.Jisa, wali llaldtaygtwa.
Janiu llakitkaygt-ti.Jisa, mg jukt umataygtwa.Janiu mg jukl umatgkaygt;-ti.
Jisa, ninkhgrajj wali kulirataskUnwa.Janiu ninkhb:rajj kulirfftglanti, It! arisiwa
Jisa, jilamajj Kuchawamban umatgskInwa.
Janiu jilamajj Kuchawamban umatglanti,k aristwa
Jisa, anumajj jawiran jiwatgskftwa.Janiu anumajj jawiran jiwateanti, kla-risiwa.Jisa, kullakamajj kusisitgskftwa.Janiu kullakajjajj kusisitgkgnti, kla-risiwa.Jisa, tionajj machantatgskgnwa.Janiu tiomajj machantatglanti, kfarisiwa.Jisa, utanajj jistlaratgskgnwa.
Janiuutamajj jistlaratUkttnti.
Jisa, utamaii iistskatatUsktinwa.Janiu utamajj jistIkatatgkgnti.Jisa, utanajj llawintatgskgnwa.
Janiuutamajj
223 Unidad 11
221
SUFIJO VERBAL "PAN" (fuerte) IMPERATIVO TERCERA PERSONA
12 EJERCICIOS DE REPETICION
Julya, Alwirtur nttantt alanpann sem.Julya, wawanakar nttantt alanipjjpam" sax.Antrisajj ttanttar sarpan.Whwanakajj iskwilar sarapjjpant.
Jan tatamajj anch =pathJan jilanakamajj anch umapjjpati.Jan achachilamajj trawajpati.Jan aka usutanakajj trawajapjjpati.
JichhUrojj Antrisajj jan iskwilar sarkpati.JichhUrojj Antrisamp Ju4ampejj jan iskwilar sarapkpati.
Julya, tata AnsiImur "mg at suyttitpann sas sam.Julya, uka tatanakar na at suyttapjjetpann sas sam.
13 EJERCICIOS DE SUSTITUCION DOBLE
Alwirtur uttantt alanpann sam.niskwilar sarpann
Yogallanakarnfatuk jutapjApante
jusiar
--------- nfatuk sartpannWawanakar
Julyarspunk jisttkatpann
Jan tatamajj, anch umpati.
--------'anch trawajpati.jilanakamajj
ukham ktarisipjjpati.KarlIWOwawanakamajjukham sarnaqapjjpati.chachamajj
parlpatiyoqallanakajj
111M01101100MMONO111
41.1111ireftemanoo..*
11.0
Antrisajj Jan iskwilar sarkpati.Imillanakaii
pilutdwasommow anatapkpati,eisTmail4wreamman
Allgbhijjajj
Umij'aMA#Pati.yoqallanakajj
!!".T'a 3.61041:ar- mantapkpati .tOtVreAlaij
anqar mietkpati..TUpenakajj
Aiwirtur nt 'ant a1anpanu sam.Aiwirtur niskwilar sarpann sam.Yoqallanakar niskwilar sarapjjpann sam.Yoqallanakar Itfatuk jutapjjpann sam.Jusiar 'nfattik jutpann sam.Jusiar tlistuk sartpantt sam.WaWanakat tliatuk sartapjjpann-sam,Wawanakar nfiatuk ildntapjjapann sam.Julyar nfatuk ildntpann sam.Julyar "punk jistikatpann Sam.
Jan tatamajj anch umpati.Jan tatamajj arch trawajpati.Jan jilanakamajj anch trawajapjjpati.Jan jilanakamajj ukham ktarisipjjpati.Jan Karmilojj ukham klarispati.Jan wawanaksmajj ukham. Ittarisipjjpati.Jan Wawanakabajj ukhai sa.rna.qapjjpati.Jan chachamajj ukham sarnaqpati.Jan chachamajj ukham parlpa.ti.Jan uka yoqallanakajj ukhain parlapjjpati.
V
Antrisajj jan iskwilar sarkpati.Imillanakajj jan iskvdlar sarapkpati.Imillanakajj jan ,pilut anatapkpati.AllChhijjajj jan pilut anatkpati.Allchlajjajj jan uwij aWatkpati,Jiskta riqtalanakajj jan uwij awatipkpati.Jiakta- yoqallan4ajj jan iakWilar mantapkpatii14aWa*jj jan iskwilar
WaWatajj jan anqar mistkpati.JUPanakajj jan anqar mistupkPati.
Unidad 11
222
EJERCICIOS DE SUSTITUCION DOBLE (Continuaci6n)
Alwirtur limn rat suytlitpann sas sam. Alwirtur limn rat suyttitpann sas sam.ung rat wisit-t' itpann ----- ---
Alwirtumpir Jusiampir n------------8
nkart apayanipjjetpann
warmij jar ti
--------- nqollq apayanitpan"
Tionakajjarn -------------
14 CAMBIO DE FORMAS
a) AFIRMATIVAb) AFIRMATIVA
Tata Iwaristojj mantanpan.
Uka mamamajj anqar mistpan.
Jul7ajj mange phaypan.
Luisajj aka yoqallar irp-pan.
Akar uka waw-ichunpan.
Akat mistupjjpan
Tlantlar sarapjjpan.
Ukhamajj qharUr kutOjjpan.
Jisa, sapjjpan.
Punk jist'arapjjpan.
(;) AFIRNATIVA
Yoqallanakajj ikiAat sartapjjpan.Wawanakajj ikintapjjpan..Junt tit UMapjjpan.
JUntvgmat asUkaranchapjjpan.Yap lurafi qalltapjban.
Luisajj **kr 04Pans
Alwirtur wisit-tdtpann sass sam.Alwirtumpir Jusiampir umn 1-at wisit-tapjjetpanu sas sam.Alwirtumpir Jusiampir "kart apayanipjjet-pann sas sam.Warnijjar "kart apayanitpan" sas sam.Whrmijjar nqoliq apayanitpan" sas sam.Tionakajjar agollq apayanipjjetpann sassam.
NEGATIVA SIN EL SUFIJO nKAnNEGATIVA CON EL SUFIJO nKAn
Jan tate. Iwaristojj mantanpati.Jan tata Iwaristojj mantankpati.Jan uka mamajj anor mistpati.Jan uka mamajj angar mistkpati.Jan Jul,yajj manq' phaypati.Jan Jui4rajj manq' phaykpati.Jan Luisajj aka yoqallar irp-pati.Jan Luisajj aka yoqallar irpkpati.Jan akar uka wawichunpatL.Jan akar uka waw ichunkpati.
Jan akat mistupjjpati.Jan akat mistupkpati.Jan tlantlat sarapjjpati.Jan t'art'ar sarapkpati.Jan ukhamajj qharUk kutinipjjpati.Jan ukhamajj qhaAr kutinipkpati.Jan sapjjpati.Jan sapkpati.Jan pudk jist'arapjjpati.Jan punk jist'arapkpati.
NEGATIVA CON EL ADVERBIO uJANIRAu
Janir yoqallanakajj ikifiat sartapkpatieJanir wawanakajj ikintapkpati.Janir junttUniumapkpati.Janir juntlUmar asukaranchapkpati.Janir yap lurafi qalltapkpati.
Janir Inisajj war churkpati.Ma0amajj tata,IK3.jilar gong maytipan. Janik mamamajj bath Mijilar gong mayttkpati.mat4dajj nritUr'khitanPan. Janir mamajj Piritur khitankpati.
Unidad 13.
Orden a una segunda persona
Maria, in fat suyt'ita.Tata Lurinsu, gong may-Vita.Ansilmu, juntliim pastlayanita.Mama Tirisa, cheqpach awisita.Tata Justinu, wasitat qharar thaqeta.
Markaka.m irpapjjeta.
Ratuk manq' wajjt'apjjeta.Aymarat parlapjjeta.Ma ratitu peq qolltapjjeta.
Jan parlapjjestati.Jan kulirayapjjestati.Jan kuns churapjjestati.Jan kuns awisapjjestati.Jan qhararojj thaqapjjestati.
4Jumanakajj ratuk mistupjjam.Jichhajj ratuk trawajaii qalltapjjam.Arumkam tariy lurapjjam.Tukturampunjayasipjjam.
15 JERCICIOS DE PREGUNTAS Y RESPUESTAS
MK tataw suyaski; mantaniniti?
Punk jistkataniti?
Juliajj t'art'ar saraniti.
Tata Jwhnar wak mayt'aniti.
Waw ichuniniti?
16 114PERATIVOS DIRIGIDOS
Jusiai nttantlar sarpan" sam.Juliar nwawichunpann sam.&mamba, nmance phaypan" sam.Alwirtur nfatuk sartpanmisam.Anjilar "wawar manq' wajjttpann sam.Uka tatar nqharar kutinpan" sam.
Uka wawanakar "jan chi ajjwapjjpatnsam.
Uka yoollanakar "jan anch anatapjjpatn sam."Jan iyawsapjjpat" sam.
223
Orden a una tercera persona
Mhriajj suyttitpan.Tata Lurinsojj golll maytlitpan.Ansilmojj junttam past'ayanitpan.Mama Tirisajj cheqpach awisitpan.Tata Justinojj wasitat qharar thaqetpan.
Markakam irpapjjetpan.Ratuk manq' wajjt'apjjetpan.Aymarat parlapjjetpan.MX l'atitu pleq golltiapjjetpan.
Jan pa.rlapjjetpati.Jan kulirayapjjetpati.Jan kuns churapjjetpati.Jan kuns awisapjjetpati.Jan qharfirojj thaqapjjetpati.
Jupanakaj) ratuk mistupjjpan.Jichhajj ratuk trawa.jah qalltapjjpan.Arumkam tariy lurapjjpan.Tukturamp ufijayasipjjpan.
Jisa, mantanpan.Jan mantankpati.Jisa, jisttkatpan.Jan jisttkatkpati.Jisa, sarpan.Jan sarkpati.Jisa: mayttpen.Jan mayt'kpati.'Jisa, ichunpan.Jan ichunkpati.
Jusia, ntlanttar sarpan" sistamwa.Julia, Nam Achaann sistamwa.Nhmita, "manq' phaypann sistamwa.Alwirtu, ISatuksartpann sistamwa.
"wawar manq' wajjt'pan" sistamwa.Tata, nqhartir kutinpan" sistamwa.
"Jan chlajjwapjjpatIt sapjjtamwa..
"jan anch anatapjjpat" sapjjtamwa.
"Jan iyawsapjjpat" sapjjtamwa.
Unidad 11
16 IMPERATIVOS DIRIGIDOS (Continuaci6n)
Uka imillantkar "jan kawks sarapjj-pat" sam.
"Janir ikintapkpat" sam."Janir kuns Lurapkpat" sam."Janir mistupkpat" sam.
Wawanakar ttjanir sartapkpat" sam.
Uka tatar tatajjajj "ma rat suyttit-pan" siu sam.
Tata Ansilmur kjilajjajj (longmayttitpantt sistamwa sas sam.Mama Luisar mamajjajj "qhartir wisi-titpan" sistamwa sas sam.Mamamar tlawajttitpan" sam.Tatamar "markar irpitpan" sam.Tata Ansilmur "ms rat yanapttitpan"sas sam.
224
"Jan kawks sarapjjpat" sapjjtamwa.
"Janir ikintapkpat" sapjjtamva."Janir kuns lurapkpat" sapjjtamwa."Janir mistupkpat" sapjjtamwa."Janir sartapkpat" sapjjtamwa.
Tata, tatajjajj "ms ±at suyttitpan" siwa.
Tata Ansilmu, jilajjajj "qollq mayttitpan"sistainwa.
Mama Luisa, mamajjajj "qhartirwisititpan"sistamwa.
Mama, Ithvajttitpan" siwa.Tata, "markar irpitpan" siwa.Tata Ansilmu, "rig rat yanapttitpan" siwa.
SUFIJO "SAYA" Y USO DE LA FORMA "JANISAtt, EN NANDATOS DE TERCERA PERSONA
17 EJERCICIOS DE REPETICION
RamunajjUkhamajjUkhamajj
fiamnnajj
UkhamajjUkhamajjUkhamajjUkhamajj
"walikisktwatt siwa.
trawajanpasaya.trava4ipjjpasaya/i?
"janiuwalikti" siva.Janis trawajankpan.janis trampipkpan. isJanis ttantt alankpan.janis ttantt alanipkpan.
Munch ukajja, sarpasaya.Jan munkch ukajja, Janis sarkpan,TimpunTpchi ukajja)tantachasipjjpansaya.Jan timpudipkchi ukajja, Janis tantachasipkpan.
18 EJERCICIOS DE TRADUCCION
Munchi ukajja sarpansaya.Si quiere (si es su voluntad), buenoque Venga,Si quiere, %humid', que vaya a trabajar.Si ;quiere, bueno, que le aloje- a esesenor.
Si. quiere, bueno, que vaya al cine.
Munchi ukajgparpansayaNunchi ukajja, jutpansaya.
Munchiukajja, trawa4pansaya.Munchi ukajja, uka tatar jaysttpansaya.
Munchi ukajji, sinir sarpansaya.
qv,4/..,
Unidad 11
r
EJERCICIOS DE TRADUCCION (Continuaci6n)
Jan timpunipkchi ukajja, Janis tanta-chasipkpan.Si no tienen tiempo, bueno)que noregresen.Si no tienen tiempo, buenolque novengan nahana.Si no tienen tiempo, buenorqte nose reunan.
19 AFIRMATIVO
Walikiskchi ukajja, trawajanpansaya.Nhnchi ukajja, sarpansaya.Timpuntchi ukajja, kutinpaAaya.Puirchi ukajja, lurpansva.Ukhamajj punk jisttkatp4aya.Ukhamajj punk llawintpansaya.
Puiripjjchi ukajja, trawajafi gall-tapjjpansaya.Nhnapjjchi ukajja, sartapjjpansaya.Timpuntpjjchi ukajja, tantachasipjj-pansaya.
Munapjjchi ukajja, manqtapjjpansaya.Anatah raunapjjehi ukajja anatapjj-pansaya.
Timpunr.pjjjchi ukajja, kutinipjjpan-saya.
FRASES UTILES
20 EJERCICIOS DE TRADUCCION
asukarar.JUIZTajj,IMPANWsarpan.Quo Julia vaya por pan.Quo Julia vaya por aqua.Que Julia vaya por carne.Quo Julia vaya por azdcar.
Yuspagarpun, tata, yatichawimata.Michas gracias, sect., por el aloja-miento
Michas gracias, sefior, por la ayuda.Mochas gracias, sehor, por la visita.Mochas gracias, s efior, poor la ensehan-za.
Jan timpunipkchisipkpan.
Jan tiepunipkchi
Jan timpunipkchijutapkpan.Jan timpunipkchisipkan.
NEGATIVO
225
ukajja, janis tamtacha-
ukajja, Janis kutinipkpan.
ukajja, Janis qharUrojj
ukajlrjanis tantacha-
Jan walikchi ukajja, Janis trautajankpan.Jan munkchi ukajja, Janis sarkpan.Jan timpunikehi ukajja, janis kutinkpan.Jan puirkchi ukajja, janis lurkpan.Ukhamajj Janis jisttkatkpan,Ukhamajj Janis punk llawintkpan.
Jan puiripkchi ukajja, janis qalltapkpan.
Jan munapkchi ukajja, Janis sartapkpan.
PriTTMItIFIMPIT!"17PfthipifpapJan munapkchi ukajja, Janis manqlapkpan.Jan anataiimunapkchi ukajja, Janis anatapkpan.
Jan timpunipkchi ukajja, janis kutinipkpan.
Julyajj asukarar sarpan.Juliajj ttanttar sarpan.Juliajj umar sarpan.Juliajj aychar sarpan.Juliajj asukarar sarpan.
Yuspagarpun, tata, yatichttwimata.Yuspagarpun, tata, jaystlIwimata.
Yuspagarpun, tata, yanaptldwimata.Yuspagarpuri, tata, wisit-tlawimata.Yuspagarpun, tata, yatichXwimata.
21 EJERCICIOS DE REENPLAZO
Jurjejj Ansilmur manq' wajjttpan.----------------- gong mayttpan.Jan1PINIalsoMTatamajj------------------------
JwanarJanis
----------------- markar irpkpanNamamajj
Jisa,---------------- iskwilar khitpanJan
Jilamaj qhartir wasitat thaqetpan.-------- jayp'urJan-------_-____---__---_-- .....-------- mayamp --------- --- - --
-- suyitpati.KullakamajjJanis
jurptir
41111.0011M.....4110.....111.10
0.00em.0.11411Wmm..
1=11.111111111111.11111111111010.101100110 wisitkitpan
Jisa
NinkhKraw Nayajj jumar chursma.Anchhichhakiu
jupajj jumar._-_---kut-taytam
jUpaii3 mayar-
--- -- ---- awisitu'swum
juMa.jj nanakar
urittapjjestajupajj jiwasar
Nayrtilra
--------- nanakajj jumar
22 EJERCICIOS DE TRADUCCION
Jiwas purajj janiu nuwasifiasati.Entre nosotros no debemos calumniar-nos.Entre nosotros no debemos culparnos.Entre nosotros no debemos discutir.Entre Uds. no deben criticarse.Entre Uds. no deben pelear.
iAnu qallumajj jiwakisiti Que bonito es tu gatitotQue bonita es tuflamital
i Que bonita es tu ovejital
Qu4 bonita es tu vaquitat. Que bonito es tu perritot
226
Jurjejj Ansilmur mange wajjttpan.,,%Jurjjejj Ansilmur qoAl.q maAtpan.
Jan Jur;ejjj.Ansiamur qollq mayttpati.Jan tatamajj Ansilmur gala maytIpati.Jan tatamajj Jwanar.qoLlqmayttpati.Janis tatamajj Jwanar qollq maytIkpan.Janis tatamajj Jwanar markar irpkpan.Janis mawmajj Jwanar markar irpkpan.Jisa, mAmAmRjj Jwanar markar irp-pan.Jisa, mamamajj Jwanar iskwilar khitpan.Jan mamamajj Jwanar iskwilar khitpati.
Jilamajj qhariir wasitat thaqetpan.Jilamajj jayp'ur wasitat thagetpan.Jan jilamajj jayp'ur wasitat thaqetpati.Jan jilamajj jayptr mayamp thaqetpati.Jan jilamajj jayptlr mayamp suyitpati.Jan kullakamajj jayp'ur mayamp suyitpati.Janis kullakamajj jayp'ur mayamp suykitpan.Janis kullakamajj jurprUr mayamp suykitpan.Janis kullakamajj jurptUr mayamp wisitkitpan.Jisalkullakamajj jurpUr mayamp wisititpan.
NinkhUraw nayajj prier chursma.Anchhichhakiu nayajj jumar chursma.Anchhichhakiu jupajj jumar churtam.Anchhichhaldu jupajj jumar kut-taytam.Anchhichhaldu jupajj nayar kut-tayitu.Anchhichhakiu jupajj nayar awisitu.MasUrtt jupajj nayar awisitu.Mastirti jumajj nanakar awisapjjesta.MastirU jumajj nanakar ufit t apj fiesta.
Mastirti jupajj jiwasar ufittidtu.
NayrUkU jupajj jiwasar ufittistu.NayrUrti nanakajj jumar uflttapjjsma.
Jiwas purajj janiu nuwasiflasati..Jiwas purajj janiu karintasifiasati.
Jiwas purajj janiu juchanchasiflasati.
Jiwas purajj janiu chtajjwafiasati.Jumanak purajj janiu klumisipjjaftamati.Jumanak purajj janiu nuwasipjjafiamati.
;Am ciallumajj jiwakis41
;Phisi gillumajj jiwakisargigawra qtllumajj jiwakisattl'i
iUwis 011umajj jiwakisgtitgaka qallumajj jiwakisgliAnu qallumajj jiwakisal
2,29 Unidad 11
EJERCICIOS DE.TRADUCCION (Continuaci6n)
MasUrojj ufi jsmawa.
Ayer te vi, estabasAyer te vi, estabasplaza.Ayer te vi, estabasescuela.Ayer te vi, estabasAyer te vi, estabas
Anataskayftawa.tomando.andando por la
yendo a la
llorando.
trabajando.
23 ESTIMULO PARA LA CONVERSACION
227
MEasUrojj ufi jsmawal anataskayatawa.
MasUrojj ufijsmawa, umaskayntava.Nastirojj uftjsmawa, Plasan sarnaqaskaylta.
VasUrojj ufijsmawa, iskwilara saraskayNta.
PlasUrojj ufi jsmawa, jachaskayUtawa.
PlasUrojj ufijsmawa, trawajaskayUtawa.
1 NayrUrojj tata Pharansiskojj gong tata Philipit maytlasina. Ukatpi masUrojjtata Philipir wal thiqejja qollq paj-jjailataki; piru tata Philipejj chha-qatUnwa; antisas qhepUrTjikisipjje.
Tata Pharansisku. Tata Philipi, masUrojj wal thaqsma. Kawkinkayntasa?'Tata Phi
2 Tata Karlusajja janiu wakanikiti satahapatakejja, ukatpi jilir wawaparkhitejja tiopan jutaparu. Tiopajj walja wakaniwa.
Suminw. Tio, visit-Virtu jutsma.Tio; . .
3 Intejj niyaw jalsunki Tata Jusiampi wawanakapampisti Chukiagur sarapjja-ftapawa, piru wawanakapajj ikisipkakiwa.
Tata Jusia; Justina, wawanakar sartapjjpan sam.hIGIMallatina%
4 Jichhtirojj tuminkuwa, Inrikejja markartiirsarafi muni pasiyiri; Plritustikirasifi muni pilut anatafiataid.
InriklA Piritu, markar sarangni.. Waljaniu markar sarapjjaniPtritu:
5 Jisk'a Luisitojja niy pacialiq marantjjewa, ukhamasti jichamarajj iskwilarnantanapawa; ukatpi mamapajj iskwilar qellqayir irpejja.
Mama Lawra:abichiri.
Winus tias, tata. (siflur, maystru, wiraqocha)
Unidad 11
GENERALIZACIONES
5I IMPERFECTIVO PARADO PROGRESIVO
228
Forma Singular : Radical 71 ska desinencias del pasado remoto
EJENPLO:
Sara ska ygtwa. Estaba yendo. (yo)
Forma Plural: Radical 7t sipka f desinencias del pasado remoto.
EJEMPLO:
Sara
SINGULAR
sipka ygtwa. Estdbamos yendo (nanaka)
saraska ydtasaraska ygtasaraska '"nasaraska ygtan
ygtwa- Atawa
'"nwa
ygtanwa
PLURAL
sarasipkasarasipkasarasipkasarasipka
yRta ygtwaygta ygtawa"na - "nwaygtan ygtanwa
Presenta la acci6n en desarrollo en el tiempo pasado remoto o cercano.
EJF14PLO:
NinkhRrajj plant anataslia- Hace un momento estabas jugando ,no?At, ampi?Maymarajj walikiskay4taws El affo pasado estabas bien Lilo?ampi?Wawamajj nastrojj walikrs- Ayer estetiektu hijo ,no?kgpwas ampi?Kawkinkaskaygtas ninkhgrajja? amdiaLsdahm hace un momenta?AwichajDan utarankaskaygtwa. Estaba en la casa de mi abuela.
Tambidn el sufijo nkan puede expresar esta forma progresiva, cudndo se trata de locali-zar a un sujeto.
EJEMPLO:
NOTA
KawkinkayNtas mastirojja? LDOnde estabas aver?Maymarajj Chuldagunkaytitwa. El afio pas.ado estaba en La Paz.
Ademds del pasado progresivo hay tambidn algunas romps verbos (no determinadascompletamente) que con las terninaciones del pasado remoto no siemRre se prefie-ren a un pasado lejano, sino tambien a un pasado cercanos aunque pase solo uninstante.
4,t)Unidad 11
229
Entre estas formas tenemos: el sufijo to (participio pasado), el sufijo ni (tener).Entre los verbos tenemos: munazia (querer), utjana (haber).
EJEMPLO:
NinkMrajj tatamajj wali kuliratUnwa. Hace un moment() tu papa estaba muy enojado.Mastrojj janiu nayajj gollganikaydt- Ayer yo no tenla dinero.ti.
Masaypiojj janiu khitis utananutjkgnti.Anoche no habia nadie en tu casa.Ninkhdraw juntfUmmunaynta, jichhajj Hace un moment() queria café, ahora ya no.janiwa.
II CONJUGACIONPRCNOMINAL DE SUJETO-OBJETO
MODEM VERBO nCHURARAn
Presente Perfectivo
a) Conjugaci6n de la primera persona: na.md.n (a nanakaru)
FORMA AFIRMATIVA FORMA NEGATIVA
ISTA,Jumaw churista (nayaru) Janiu jum churkistatiJumanakaw churapjjesta (nayaru) Janiu jumanak churapkistati.
HUI a mi:n Jumaw churapjjesta (nanakaru) Janiu jum churapkistati.
b) Conjugaci6n de la segunia persona: na till na ustedesn
Nayaw chursma0114ea:34
Janiu nay churksmati.aLIA
Nanakaw churapjj3 Ple . (jumaru) Janiu nanak churapksmati.It:yo a tin
Nayaw churapjjsma (jumanakaru) Janiu nanak churapksmati.
c) Conjugaci6n de: na nosotros" extensivo (jiwasaru, jiwasanakaru)
.:75{, LA Jupaw churistu (jiwasaru) Janiu jup churkistuti.,cij 0060- Jupanakaw churapjjestu (jiwasaru) Janiu jupanak churapkistuti.
ty051/ Jupaw churapjjestu (jiwasanakaru) Janiu jupanak churapkistuti.
d) Conjugaci6n de la tercera persona: na eln na ellosn
No existen sufijos especiales comp los anteriores. Se usan las nismas terminacio -nes verbales del presente perfectivo.
EJEMPLO:
Nayaw churtaJumaw churtaJupaw churiJiwasaw churtanNanakaw churapjjta ,-
Jumanakaw churapjjtaJupanakaw churapjjeJiwasanakaw churapjjtan
Nayaw. churta
Jumaw chartJupaw churi
LJiwasaw churtanJuparu
Nanakaw churapjjtaJumanakaw churapjjtaclopegniesic=lamtsrpkkba.
Jupanakaw churapjje
a
Of) JiwasamaKava churaextaw.
Jupanakaru
Unidad 11
NOTA:
a)
230
*El sufijo pjja agregado a los sufijos ista, snal itu, tam, istu puede referirse ala pluralidad tanto de. sujetos como de objetos, pero cu4nelo el objeto es unatercera persona el sufijo pjja se refiere solamente a la pluralidad del sujeto;para referirse a la pluralidad del objeto (tercera persona) se debe mencionar sucorrespondiente pronombre plural.
EJEMPLO:
Nayaw jupanakar talent* churta.
Nanakaw jupar -Omit churapjj-
SUFIJOS VERBAIES SUJETO-OBJETO
Yo les di pan a ellos.(sujeto singular, objeto plural)Nosotros les dimos pan(pjja se refiere solanente a la pluralidaddel sujeto)
SUFIJO VISTA" (fuerte) Indica que la accidn verbal va de una segunda persona, auna primera. (td a mi.)
EJEMPLO:
PE tunka waranjjay maytlis-tajja.
Janiraw jumajj pajkistati.Kunats jumanakajj inapunikktarintapjjesta?
Me has prestado $b. 20.00 vno?
Todavia no me pagaste.,Por que Uds. me calumniaron sin notivo?
b) SUFIJO tISMAn (fuerte) Indica que la accidn verbal va de una primera persona, auna segunda. (yo a ti)
EJEMPLO:
MasUrojj wal thaqsma kawkin- Ayer te busque macho. adnde estabas?kayStasa?Janiu jikjjatksmati. NO te encontre.Pa: tunk waranq mayttapjjmma. Te prestamos $b. 20.00.Janiu nanak qollq lunthatap.!- No te robamos nosotros el dinero.smati.
c) SUFIJO (fuerte) Indica que la accidn del verbo va de una tercera persona,hacia jiwasa (el a nosotros) (forma inclusiva)
EJEMPLO:
Khitis aka qollq churistu? Alden nos dio este dinero?Kamsapjjestus yatichirejja? Ala nos dijo el profesor?Janiraw aka tatajj pajkistuti. Todavia no nos pag6 este sefior.Janiraw machaq yatichirejj Todavia no nos conoce el nuevo profesor.untlapkistuti.
NOTA:
1
2
3
III SUFIJO VERBAL uPANft (fuerte) IMPERATIVO TERCERA PERSONA
SINGULAR AFIRMATIVO PLURAL AFIRMATIVO
sar 4 pan sarapjj panjut /( pan jutapjj pansart 4 pan sartapjj pan
SINGULAR
Jan sarJan jut
Jan sart
patipatipati
SINGULAR
Forma negatives sin el sufijo nkan
PLURAL
Jan sarapjj pati
Jan jutapjj pati
Jan sartapjj pati
Forma negativa con el sufijo
Jan .sark pat!Jan jutk patiJan sartK pati
PLURAL
janjanjan
sarapk patijutapk patisartapk pati
231
EA a. suF; Jo srLNala uN TlakAato rLFzraNia a urva terca-ra.por so Iva
EJEMPLO:
Alwirtojj iatuk iskwilar sarpan.
Jan Alwirtojj iskwilar sarpati.l.
Jan jichhtirojj trawajapjjpati2.
Janir3wawanakajj sartapkpati.
Qua Alberto vaya en seguida a la escuela.Que Alberto no vaya a la escuela.
Que no trabajen hoy.Que todavia se levanten los nifios.
Ndtese comp en las construcciones negativas el sufijo pan pierde el ultimo sonido
consondntico n.En estas construcciones negativas el sufijo k puede o no ocurrir opcionalmente.La forma janira (todavia no) requiere la presencia del sufijo k.
Unidad 11
IV SUFIJO "SAYA"AFIRMATIVO
SINGULAR
sar pa (n) saya
jut pa(n) sayaal pa(n) saya
NEGATIVO
SINGULAR
jams sark panJanis 7igulLk panJanis alk pan
-010110010*
232
PLURAL
sarapjj pa(q) sayajupatpjj pa(n) sagaalapjj pa(n) saya
PLURAL
Janis sarapk panJanis jutapk panJanis alapk pan
Este sufijo sefiala un cambio en el estado animico del que habla. Este cambio tienecono punto de partida una opsicidn a realizar algo y cono punto final la aceptaci6n delo previamente rehusado.
FJEMPLO:
Jusiajj .utaparti sarj
aunt. Jan sarkpati.eqew wal usutu" siwa.
ukhamajj sarjjpansaya.sukhamaj j sarj jpasaya*.
Munapj j chi ukaj Jo.) trawaj apj j -
pasaya.
Jose quiere irse a su casa.Que no se vaya.Dice que le duele macho la cabeza.Pues, bien entonces que se vaya.Pues, bien, entonces que se vaya.Si quieren, que trabajen.
El sufijo pan cuindo ocurre con el sufijo pm puede tomar la forma
V USO DE LA FORMA nJANISAn EN MANDATOS DE MGM PERSONA
SINGULAR PLURAL
Janis sark panJanis jutk panJanis alk pan
Janis sarapk panJanis jutapk panJanis alapk pan
La forma janisa senala un cambio en el estado aAimico del que habla. Este cambio tienecono punto de partida una inclinacidn positiva y como punto final la aceptacion de queesta, no quede realizada. (La forma janisa siempre requiere del sufijo KA)
Unidad 13.
NARRACIONES RECOMBINADAS
JISK TA AWATIRINAKA
urojja awatiriu saraskayata, ukatpi thakinjja ntt siwiqta-
rajj1 Wage pat jalkipawayitojja, ukatsti nayajj wal sustjasiydta
Ikunarak jichhtirojj pasitanill sasina; piru nayajj saraskakirdtwa
ukatsti niy qoLlu jaklana ink qanaq2 ufijarakta, uka qamaqejj thak
jalkipamayil nayajj uk ufijasinjja juklamp sustjasiyata Itjichhttrojj
janjamakiu vial sarkitanitilit sasina.
Uka qamaq unSasinjja nayajj mgt juki jayarti awatir saraytta. Ukatsti
mb: parki jakiana jiskla amijujjampiu jikisiyata; uka parkin awa-
tirejj ktrasipjjaySta. Uka amijujjasti njichhdrmanthejj vial thakin
suysmal sasaw situ, Nayasti "ma juki urukiu jut -tan sasaw saraklySta.
Uka anijujjarojj taqe kun awisayUta; anijujjasti njan
antisas wulat anat-ttafidnin sasaw situ, ukatsti anatafi gall.-
tapjjaytta. Juklampjitarojja Phulurinsytt jikjjatanipjjetu, nanaka-
jja anatasipkaydtwa. Phulurinsyusti nanakanpiu anataraktna. Phu-
lurinsyunp Irnistumpejj taqe chuymampiu anatapjjdna, piru nayasti
janiu taqe chlkymamp anatkaydt-ti, kunalaykutejja uka siwicfarata,
uka qamaqet amtasiyata.
233
Siwiqtaraaye de rapifia
Jilkizawayafia. -
Kunarak pasi-tanil quo mepasara
Thak jalkipafiacruzar corrien -
do eilcamino
Wua - bola decristal, cachi-na
Phulurinsyu -Florencio
Taqe chtwmampi
1. SIWIQ'ARA: Ave de rapier; los habitantes del altiplano creen que es un animal demal agttero especialnente cuando sobre vuela sobre una persona.
2. QAMAQE: Zorro; tanbilin tienen la.creencia de que es uri animal de mal agtiero.
copUnidad ll
ChikUrUjjahwa nanakasti anatasipkakiyUtwa, uywanakasti chha-,
qatUjjlnwa; ukatpi nayajj "uwijanakaw chhaqatan sas sayttjja. Phu-
lurinsyusti "patan manqtasisiSpkpacha)nanceasisipkpan, anchhichhaw
ufijanifidniu sasaw situ, piru nayasti nanchhichpacha saraflIni, jan
ukajj siwar yapUrU mantaspa, ukatsti jilaqataw3 anakispa" sasaw
sayUta. Ukatsti fatukiu uka parki pat mistupjjayNta; uwijanakasti
chhaqatUnwa. Aks ukithaqapjjaynta, piru janiu jikjjatapkti; jila-
qataw anakjjatayna, ukhanasti nulta pajannpjjayStwa.
PREGUNTAS
1. MU urojj kawkirus saraskayUtjja?2. Ukham sarkasajj kunats nayajj sustjasiytjja?3. Uka qamaq ufijasinjja kawkirus awatir sarayKtjja?
4. Parkin khitimpis jikisiyUtjja?5. Uka amijujjajj kamsitusa?6. Nayasti kamsaraklyRtsa
7. Khitirumayajj tale kun amisayStjja?8. Ukatjja kuns nanakajj anatapjjayUtjja?
9. Ukatsti khitis jikjjatanipjjetojja?10. Phulurinsyumplrnistumpejj wali llakitat anatapjjEna?11. Nayasti kunjUmas anatayltjja?12. Kunats nayajj jan tale chuynamp anatkayatjja?13. ChikUrunsti uwijanakajj ukankaskUnti?14. Kamstsa nayajja?15. Phulurinsyusti kamsarakitusa?16. Kunas uka jiskla qollu qhepUjjan utjdna?17. Ukats nanakajj kun thageris sarapjAyStjjja?18. Uwijanakasti ukankasipkUnti?19. Khitis anakjjatayna?20. Ukhamasti kun pajapjjaflayltsa?
234
Siwar yapu -chacra :decebada
Anchhichpacha-ahora nismo
Aks uksa - deun lado a otro
3. JILAQATA: Autoridad de una comarca Aymara. Tiene muchos derechos, uno de epos esde multar a una persona cuando sus animales causan daft en los seMbra-dios de la comarca.
r g.341ht.) Unidad 11
VOCABULARIO
LISTA DE PALABRAS DREAMS EN MAIOGOS, SUPLEIONTOS Y NARRACIONES
235
El significado corresponde linicamente al contexto de las oraeones que contieneeste nivel.
El ndmero de la columna derecha indica la unidad en la cual .aparece la palabrapar vez primera.
Las palabras de origen espaftol est& escritas tal comp las pronuncia el campesinosin la influencia castellana. Ejemplos: libro (lyuru), Alberto (Almirtu), etc.
A
Ay! (tata)achachilaachufia
Aka markan sumaw ch'oqejj achu.
ajanuajjsarafia
akaakajja
Akajj tata, mg naranjampyaptInma.
akat qheparuAkat qheparojj janiuumafianati.
alaaalasifia
uWalja phurut alastmansiwa
alasirialjjafia
alwa
Aiwirtuamijuampi
Nayrttrunakajj jukt
usutayat, ampilawl.?
Jurptirojj twainldi, ampi?
amutuamuyasifia
anakinifia
anchaanchhichhaanchjaanqa
AnsilmuAntrisaanu
4r. 13. Q*.j1 j
Interjeccidn 1Abuelo 4producir, dar fruto 3
En este pueblo produce buenas papds.
cara 9tener miedo 7este, esta (adjetivo) 1toma, aqui esti 9
Tomas to voy a aumentar con estanaranja.
de hoy en adelante 8De hoy en adelante no debes tomar.(cerveza)
comprar 3comprar para si mismo 3
Dice que va 'a comprar muchas naranjas(para provecho del .comprador)
comprador 9vender 5temprano, el alba 6Alberto, (nombre de persona) 2amigo 9expresiOn que manifiesta tristeza, preocupacidn. Se la utiliza al final de lafrase 11
Los otros dias estuve un poco enfermo.
.no9 trio es cierto? Se utiliza al final6 ' 6de la frase, esperando una respuesta 4
ipasado mafiana es doningo Ono? 4mudo 5
darse cuenta 5arrear animales 4demasiado, macho, muy 4en seguida 9
demasiado, mucho2 muy 7afueral.fuera 7Anselmo (nombre de persona) 9Andrds (nombre de persona) 3perro 7
apachita
apanaApasaapayatia
apillaapurt,asifla
archlukifia
armsaruarumaarumpaqara
asarla
asukaraatipalia
awatilia
awatiriawicha
awir
Eiwajtfitaya.Awir manajjar jisktta.
awisasaawisasaawkiawtuayafia
aychaaymara
CH
chachaUka chachajj chachajjawa.
chtaj:wafia
chfakufla
chtamachlapaqachaela katuricheqacheqpachachtiarachlijmachikachikatachikUruchhaqatachhijchhintafia
236
parte de un cantino situada en la cumbre de
una montatia que permite el paso de una
ladera a otra 3Ilevar cosas en general. 4Apaza (apellido) 5emviar, mandar cosasoca 3apresurarse 3insultar en voz alta y desde lejos.11
arado 10palabra 7noche 6toda la noche 9
lievar platos, vasos u totros objetosparecidos 10azdcar 5veneer 3pastorear 3pastor 6.
abuela 4, balciana 7
a ver 9 (en Bolivia esta frase va vertu tieneuse especial, se trata de decir: veamos qusies lo que pasa)
Rebajeme pues.A ver, voy a preguntarle a m. mama.
avisar 5a veces 7anciano 7auto 4llevar cosas largas *(palo) 10
carne 8idioma nativo de 'Bolivia y de 1A regidn
sud del Peril 2
hombre, esposo 4Foe hombre es yd. esposo.
discutir en voz alta, meter bulls 8darun purletazo 9
dificil 4desabrido, que tiene poca sal 10pesdador 5verdad 5verdad 5color negro 3almohada 8juntos 3nitad 3medio diet 6
perdido, cosa perdida 8clockgranizar 8AtIZ1
chhiuchhichloqechtoqe aychachoqopachonpachtukufia
Chukiaguchurafia
churjjafia
churtlafia
chuymachuymachtlafia
dyisaDyusaeqafia
gallu
ichufla
ijltsyaikintafia
ikifia
ikifia
ikimaySfia
inillainill wawaintlasifia
int asiwiina,punikiinasaIniru
Intlinyikayunairafia
irpafia
isiiskwilaIstarus Unirusaisthapisifia
itufia
Iwaristuiyawsafia 240
G
I
237
polluelos 10papa 3carne cruda 10tostado de man/ con cascara 9chompa 7coser 4La Paz (ciudad) 2dar 7devolver algo que se presta 9dar golpe, pegarcoraz6n 6consolar.10
diet 7Dios 7llevar cosas muy flexibles (ropes) 10
gallo 10
llevar en brazos a un nifio o a un animalpequefio 10
iglesia 5acostarse 7cama 7dormir 8estar trasnochado, desvelado 8nifia, chiquilla 8
hija pequefia 9
enterrarse 10entierro 10sin motivo 11tal vez 6enero 6Enrique (nombre de persona) 11sol 11inyeccidnllevar en la nano cosas mds 0. menos pequefias.(naranja, pan) 10llevar o conducir a una persona 6ropa 4escuela 1Estados Unidos 5ponerse nuchas,prendas de vestir, porejenlo: para it a una fiesta 8llevar una olla, con las dos mans 10Evaristo (nombre de persona) 3aceptar 9
iyawa
iyawaQollq wajtfita, nama.
J
238
expresiOn que utiliza para aceptar unapeticiOn, se puede traducir como: nbuenon 10
Dame dinero mamd.. bueno 10
jachtajachana
jachlatansajachayanajakanajaciantana
jalsurla
Niyaw intejj jalsunjjani.jalluna
janipuniu
Janipuniu khitimpisparlatUkti.
*lirajanirakijaniti
Janit yaqha warmimpkasarasifiatak parla-takta?
janiu kunatsa
Yuspagarpun, tata.Janiu kunatsa, tata.
janiwajanjamaki
Janjamakiu tata lurin-sojj usuttadinti.
jangle
jan &Qat markaJaaintujan uka
ApurtfasinUni jan ukajjjaniu chikarkanas pur-kaflUniti.
jawira
jawstiaria
Jaymi
ian t ujayrajayrasifia
jay-Lana
Artjichhajichhanarajichhara(ki)
jichhUrmanthijichhayplujichharujikisina
Iskwilan jikisinUni.
grande (adjetivo) 2llorar 7de estatura alta (talla alta) 7hacer llorar a una persona 8vivir 7arrojar hacia una profundidad 10salir volando de una profundidad (expresidn)11
Ya saldrd el sol 11llover 8adverbio de negaci6n enfltice 5
No estoy comprometido absolutamentecon nadie 5
tadavia no (adverbio) 4tanpoco 4adverbio negativo interrogative 5
estds comprometivo con otra nujer,para casarte?
no hay por que, no hay de qui (expresidn) 9Mochas gracias, senor.No hay por qud.
adverbio de negacidn (enfdtico) 4parece que no (expresi6n) 10
Don Lorenzo no parecia enfermo 10
blanco (adjetivo) 3puelaodesconocido 10Jacinto (nombre de persona) 3conjuncidn condicional Hsi'? 6
Apuremonos, si no, no llegaremos nihasta el medio dia.
rio 11alojar 9Jaime (nombre de persona) 2tarde 1flojo 5
tener florera 4dejarsal 8ahora 5
el alio presente 6
red.& 6esta nahana 8esta tarde 2hoy dia 2encontrarse
Nos vamos a encontrar en la escuela 2441.1.
jikjjatafta
Janiu nastirojj jikjjatks-
mati, kawkinkayntasa?jikhanijilajilaqatajillrijilir wawajina (Ratak jina)jinchujisajisktajiskttafia
jisttarafta
jisttkatafta
Jisukrist tatitujiwakijiwasa
Akajj jiwasan lyurusana
jiwasanaka
Jiwasanakajj mark sara;,,pjjafiasawa.
jiwas pura
jiwatajiwayafta
juchajuchanchanajukia
juktampi
July°
iOnla
jumanakajuntttima
jupa
jupanakaJurjijurnalpachajurpUruJusiaJustinJustinujutafta
jutir simanaJuanaJwanchu
239
encontrar 11Ayer no to encontri LD6nde estabas?
espalda 6hermano 2autoridad aymara de una comarca 11'hermano mayor 11hijo mayor 11vamos(Vamos ripido)11oreja 9adverbio de afirmaci6n ttsin 1
pequefio (adjetivo) 1
preguntar 7abrir la puerto. 7
cerrar la puerta 7Nuestro Seftor Jesucristo 10bonito 11pronombre personal nosotros inclusivo. Serefiere a un grupo pequefio de personas, for-nado por el hablante, el interlocutor,
pueden intervener unas cuantas personas masde parte del hablante o de parte del inter-locutor.
Este libro es de nosotros. (de tf,de mf, o de unas cuantas personas mAs)
pronombre personal nosotros inclusivo 2Se refiere a un grupo mayor que el formadopor njiwasatt. Puede comprender el hablante(hablantes) y el interlocutor (interlocutores)formando un grupo numerosoo
Nosotros tenenos que it al pueblo.(nosotros y tu, Uds. y yo, nosotros y Uds)
entre nosotros 11muerto 7molar 10pecado, culpa 7acusar, culpar 11poco 5nds 8Julio (nombre de persona) 1pronombre personal tttlitt 1
pronombre personal: Mids.!' 2desayuno 2pronombre personal (61 o ells) 1pronombre personal (eflos o alias) 2Jorge (nombre de persona) 11todolel dia 9pasado .maftana 4
Jose (nombre de persona) 2Justina (nombre de persona) 11Justin (nombre de persona) 8venir 2la prOxima semana 6Juan o Juana (nombre de persona) 4Juan (nombre de persona) 8
kajunaKala Kalakallafia
kalliktallktukamachafia
Qhararojj kamachapjjntasa?
kamisakamsaa
Kamsis tatamajja?kanchaklaraklarisifia
kt arintafia
KarlusaKarmiluKarminakasarasifia
kasarasirikasarata, kasUrakasaratUfia
kastillanukatekistakatufia
Khitis 1pr= katuski?kawkikawkiri
Kawkiris wawamajja?kayukayukikhS
Kh& wak alta.khaya
klaSikijasifia
kimsakimsaqallqokimsanikimsa tunkakirasinakhitafia
khallukhitikhuri marakriyifia
Kuchawambakulijyukuliratakullaka
243
240
cajon 3zona norte de la ciudad de Cochabamba 2lievar cosas rods o meros grandes y pesadas(mesas) 10calla 10anargo 10pronombre interrogativo "qua hacer" 6
Nue van a hacer maflana?
camisa 4pronombre interrogativo Nue decir" 9
Nu6 dice tu papa? 9.local destinado a un deporte 6salado 10mentir 5acusar, calumniar 11Carlos (nombre de persona) 11Carmelo (nombre de persona) 11Carmen (nombre de persona) 5casarse 5
contrayente (persona que se casa) 5casado 5estar casado 5cast ellano 4
catequista 7pescar 5
tener consigo algdn objeto 5Auien tiene tu libro? 5
pronombre interrogativo "ddnde" 6pronombre interrogativo ucualu 8
40141 es tu hijo? 8pie 6
a Pie 4adjetivo demostrativo aquello,
aquella" 3Compre aquella vaca. 3
pronombre demostrativo uaquell aquello,aquella" 1clase 4demandar ante una autoridad 7tres 1ocho 3tree personas 5treinta 5quedarse 2enviar a una persona 10semicocido (excepto para la carne) 10quien 1el anteafio pasado 11
creer 5Cochabamba (ciudad) 2colegio 6enojado, disgustado 7hermana 2
k !Amara
klumifia
kumphisasifia
kuxaphisasiri
kumu.ljasifia
kunaKuna cheqas ustam?
kunalaykutejjaKunats jan iskwilarsarkta?Kunalaykutejj sapakiuutajjan kirasta.
kunapachakunapachatsakunUrs a
kunatsaKunats jan masffrojj
iskwilar sarkta?kuniirusa
kuri jirura
kusasakusisitakutikuti fia
L
lakalapisalaqtalaranjalas uchu
Las uchff purtalayku
Jisukrist tatitusajjjiwas lakti jimana.
liktiliksyunalisu
loqheLukasalunthata2ia
lupiJichhUrojj wali
lurafla
Lurinsulyuru
243.
sand (referente a la salud) 10criticar, murmurar 8confesar 7confesor 7comulgar 7que 9
aud lugar to duele?porque (respuesta a por quh) 2
gor que no fuiste a la escuela?
Porque me quedd solo en'Imi casa.
cuando 1desde cuando 7cuando 6por que 2
gor que no has ido aver a la'escuela? 2
clue dla 2
corregidor 7cosas 6alegre, contento 6vez 7volver, regresar 10
boca 9ldpiz 1con poca sal o azdcar 10naranja 6a la ocho (-demo) 6
Laegue a las ocho. 6causa (por) 10
NOS.Jesucricato nuriti por nosotros 10
gordo 3leccidn 6travieso 11leer 5bobo, loco, tonto 5Lucasl(nonbre de persona) 1robar 8calor del sal rayos solares 2
Hoy hace mucho calor. 2hacer 2Lorenzo (nombre de persona) 10libro 1
Sr
t
LL
llakitallEtunkallawintafia
llakisifia
mgmachaqamachantasifiamamamanglamanqtafia
manqhamantanifia
Jan ajjsaramti, manta-niskakin.
manta&Manuylumaramti 'fatkama
mUrtnamarkaMarkusamashinamasaypt u
masi
Jaqe masinampi nuwasiritati?
mastiru
mayamaymaramaynikimaystrumayttedamerate
Aka sakojj merqleva,piru janiu ancha than-.thdkiti.
Mijilaminklasiri
misamistufia
mistunifia
Mistuniskakim, tata.
mojjsamultamunafia
nrz
K.4-10
M
242
triste, apenado 6nueve 3cerrar con candado 7entristecersel.apenarse 7
adjetivo numeral uno 2nuevo 4enborracharse, embriagarse 7mama 2comida 2comer 2adentro 7entrar hacia donde estg la persona quellama 7
Entra no ma, no tengas miedo.(el que llama esta adentro)
entrar 4Manuel (nombre de persona) 10alio 5
hasta luego 1madrina 5pueblo 2Marcos (nombre de persona) 3anoche 8ayer por la tarde, anoche 8semejante (nuestro semejante) 7
geleas con tus semejantes? 7
ayer 2uno 1el aria pasado 7
solamente una persona (expresian) 5maestro 11prestar 9
usado, gastado, no muy viejo 4Este saco es usado, pero no estgmuy viejo. 4
Miguel (nombre de persona) 3persona que deja sus animales en otropueblo 3mesa 4salir 7salir (ir hacia la persona que llama). 11
Salga no as semi. (la persona queinvita a salir esti fuera)
dulce 10multa 11querer 2
N
nanaka
Nanakajj markar sara.pjjafiajjawa.
naranjanaranjaninasanasihanayanayasanayra
Nayraw tatajjajj jiujje.nayraqata
Kuns nayraqat churUma?nayeiruninkhUraniya
Niy uriljjeu, tio
sarjjafigni.
Nuranuwafia
nuwasifia
numtasiyafia
fianqha
Maymaxajj hanqha usu-tayltwa.
ogaraoracle
orasa
pin
pajahapaqallqopalatopampa 3paninipantalunapapilaparaparkipariahs.
parlatUfia 2 6
0
P
243
pronombre personal unosotros
Nosotros tenemos que it al pueblo.(sin Ud. o Uds.) 2
naranja 6duefio de naranjas 5
nariz 9nacer 5yo 1yo tambien 1ojo, mucho tiempo atris, 5
Mi padre murio hace mucho tiempo.primero 9
Nue le doy primero?hace dias 6hace un moment° 11adverbio de tiempo nye 1
Ya es tarde, do vanonos. 1
Norah (nombre de persona) 4pegar 6pelear 5hacer pelear 10
grave (referente a la enfermedad) 10El affo pasado, yo estaba enfermogravemente.
sordo 5suelo, terreno 8hora 3
adjetivo numeral "dos" 3pagar 6siete 3
plato 10pampa 3dos personas 5pantal6n 3papal 3frente 9una subida, una cuesta 11hablar 3estar comprometido 5
pasaria
pasatata
Turusant pasatat j j awalja waynanakaw kasa-rasipjjeri.
pasiyalia
past layafaUka palat past ayanita.
pastupata
tunkaPawluPaYaphajjsiPharansiskuphasilakiphayafiaphisip eqep enqasifia
phesqapichafia
pilutapinitinsyaparinuPtritupiru?fruphamilyaPhilipiphistaphujuphukuphurut a
pogo&Aka markanjj sumawchloqejj achu. (o pogo)
poqotapuirifia
punchupunkuPunupurakapuriftapusipusinipiusuntatapuwri
pasar 6despuOs de alhecho 7
Despuesjovenes
pasear 6pasar algo a una persona 10
Pasame ese plato 10pasto 6encima 8veinte 5Pablo (nombre de persona) 4dos 1mes 6Franciscoficil 5cocinar 4gato 10cabeza 6avergpnzarse 5cinco 1escoba(s), barrer 4pelota 4penitencia 7padrino 5
Pedrito (diminutivo de Pedro) 1pero 4Pedro (nombre de persona) 2familia 5Felipe (nombre de persona) 5fiesta 7pozo 10olla 10fruta 9
producir, dar fruto 3In este pueblo produce buenas papas 3
tienpol despu6s de algtin
de Todos Santos muchossuelen casarse. 7
(nombre de persona) 5
platen° 6popondeehro4 (verbo)
puerto, 7Puno (nombre de un pueblo) 6estdmago 6llegar 2cuatro. 1
cuatro personashinchado 9pobre 10
5
qalltafia
qallu
qamaqeqamafia
Kawkins qamta?qamarafia
qaritagaritSfia
qawqhaqawqhakamasa
askta imilla,gawhakamas naranjamajja?
qaw.qhanisa .
Qawqhanis kullakamajja?qawra
qhantatifia
gharffru
qhatiririqhatitaqhatuqhepUruqhoruqielluqellgafia
gellgayafia
QolqeTirisa Qolqe sutnitwa.
qollagollafia
gollgegolluogontIana
gonttasifia
gotaqotu
faryugraphylafilujuristlasifia
iiwajtiafia
sakusamartasifia.
Santa KrusasapasapakisapUru
Q
R
245
aupezar 11cria 11zorro 11vivir (ciomicilio) )(,2
descansar en casa durante un dia 4020nde vives? 2
descansar en casa durante uno o varios dias4cansado 7estar cansado 7cuanto 1cuanto cuesta cads uno 9
Chiquita,Lcuanto cuesta cada una de
las naranjas? 9cuantas (solamente para personas)
,C41.14ntas son tus hermanas?
llama 11amanecer 8Aafiana 1
quemante 10mei& 10puestos de yenta, en el mercado 6al dia siguiente 9persona de mal caracter 4amarillo 3escribir 5inscribirCalque (apellido) 6
Me Nana Teresa Calque.medicines 8
curar 9dinero, plata 9cerro 6sentarse 7sentarse 3lago 11montan 9
radiografia 8reloj 6rezar 7rebajar el precio 9
saco 4descansar 7Santa Cruz (ciudad) 2cada 7
0 solo 2
(,),L.2 cada dia 5
saranasarjjaha
Niy urUjjewa tio sarjji.
sarjjanasarnaqafia
Janivanchsarnaqafiamcl-kiti.
sartauia
satafia
se:Arasayafia
siksusiftTatajjajj wali kuliratawsinturin siksusi.
simanasinisinturinasiwUrasiwiqtara
siwilasojjtasultirusumasumajaqesustjasifia
sutisuwrinusuyafia
tata Kurat'ajjlifia
takifia
tlaqesiftttamatatlantlatantachasifia
tariyatata
Tata Lukasa, kawkirus
saraskta.thaqaftthantha
Aka sak6jj janiu than-thSkiti.\\
thayatrawajafla
tiatiotimpu
T
246
ir 1ir, volver al punto de partida 1
.Ya es tarde, me voy tio. (al puntode donde vine)
marcharse de un lugar definitivamente 6caminar, comportarse 7
No debes caminar macho 8
levantarse 7sembrar 6sdbado 4pararse,7sacar algo de un jaldn, de un tir6n 10
Mi papi nary enojado se sac6 el cintu-
r6n.semana 6cine 6cinturdn 10cebada 11ave rapaz (los Aymara tienen la creencia de
que esti ave es de nal agElero; macho mdscuando pasa volando encima de la cabeza) 11
civil 5seis 3salter° 5bueno, buena (adjetivo) 2persona de buen caracter 4asustarse 10nonbre 1sobrino 11esperar 7
sacerdote 5dar una bofetada 9dar una patada 9sufrir 5fermentado 8pan 2reunirse 11tarea 4papd, don, senior, caballero 1
Don Lucas 06nde esti yendo? 1
buscar 11viejo (solamente para cosas) 4
Este saco no esti viejo. 4
Frio 2trabajar 2tia 2
Ado,1tiempo 10
Tirisatisik usutoqesifia
tonqothusafia
tukturattukhatukuhatukusifia
tukuyafia
tuminkutumpasifia
lihkanakajjar tunpasiriusaraskta.
tunka
U
uchayasicia
ukaukakiukata
Kunats jachasipki?Tata Lurinstt jiwataynaukat jachasipki.
ukatraki
Ukatraki phisejj chhiu-chhi wawanakar jiwara-ya,spa.
ukhaukhamaukhamajjauktika
Las nuywi ukiikawikintirEta.
unaUmUlatmafia
umartlasifia
uhisifia
unjahauhjayasifia
Tukturamp ufijayasifiamwa.
ufttlafia
ufit t sal&
uphisinaurajjafia
Niy urttjjewa, apart I a-
usktiasifia
usu
247
Teresa (nombre de persona) 5tuberculosis 8refiirse mutuanente 7maiz 8escupir 8doctor 8flaco 3terminar 6terminarse, concluirse 6concluir, terminar 6domingo 4echar de menos 3
Estoy yendo a echar de menos a misvacas.
diez 3
hacerse colocar 8ese 1nada Inds 9
por eso 10gor que estin llorando? 10Habia muerto don Lorenzo, por esoestan llorando.10
expresion que se utiliza Para advertir.Se usa con las terminaciores verbales delundo potencial 10
Cuidado que el gato mate a los polli-tos. 10
ese lugar 7asi 4entonces 2mds,o menos por ahi (expresidn referente altiempo o al espacio) 7
Acostumbro acostarme macs o menos alas 9. 7
agua 6capital, de la provincia Aroma 3beber, tomar 2beber entre machos 7odiar 7cuidar ver 6hacerse ver 8
Debes hacerte ver con el medico.conocer 5conocerse 5oficina 7ser tarde (solamente por las mahanas) 6
Yma esama)
tarde, vdmonos. (por la
vestirseenfermedad 10
usuchatausuchatausuntaria
usutaKunas ustam?
usutausutautautacharia
utaniut Jaffa
utjasiriaKawkins utjasta?
uwijalkYwa
wajjttaria&rig! majjttita.
Tata, waranq wajjt itat tant t alasiriataki .
wakawakasyunawallwalikiniu
Qonttasim, tata.tata.
wa.liktria
walifiaKunatalds lapisajj wali?
waliptafia
waljaNayajj walja wawanttwa..
waljaniwalUruwanktuwardwasitatawawa
Aka jiskta yoqallastwawamati?
waykt a*mynawayuria
milaminus tiasmiragochamisiklitamisitaria
mina
248
adolorido, lastimado 7estar lastimado, adolorido 7enfermarse 8doler 6
Nud to duele? 6enfermo 5estar enfermo 7casa 2cons truir una casa 4due() de casa 5exist it o ?mbar 2lugar donde vive (vivir) 2
LDOnde vives? 2oveja 3animal donhstico 3
invitar cosas para comer, dar de comer 9Dane comida. 9
regalar dinero 9Papa, dame mil Bs. ($b.1.00) paracomprar pan. 9
vaca, toro, buey 3vacaciOn 6muy (adverbio)gracias ( cuando le invitan a tomar asiento) 3
Sientese, senior.
Gracias, senior.
estar bien 1
valer, servir 5Para que sirve el lApiz? 5
sanarse, recuperar la salud 5=oho (cantidad solamente) 7
Tengo machos hijos. 7machos, muchas, (personas solamente) 5anteayer 2conejo 11mujer, esposa 4otra vez, nuevamente 7hijo, nene 1
!este chico es to hijo?
aji 8joven varon 6
llevar cosas tomgndolas del asidero (canasta,valde) 10rojo 3buenos dlas 1senior, caballero 11
bicicleta 4visitar 1bola de cristal con lo que juegan los nifios 11
Y
yaghayaghepanakayaghttru
yanapafia
yanasifia
yantfafia
yaptlafia
yapuyatichafia
yatichiriyatifia
yategafia
yatjjatafia
yocialla
yuspagarpuniyusp-pun yuspagara
249
otro 5algunos 6otro dia 6ayudar 6ganar dinero 7intentar una accidn, hacer la prueba 6aumentar 9chacra, sembradio 1ensefiar 2
profesor 5
saber 4aprender 2averiguar 10chico 1gracias 3=has gracias 11
t"
43',2' ;" :
tr t.
14 e ,A4 4,7,,,;-. ,
1t"',.." tiP's`' ` *1*
t $.1 ft,"
1 y ` r'' :a1;'``' -Pi 'A t-- 4
'
'A 'IA), , '1.);"rc;AiclIg. '
4:45,, ,
el: '.(,;Lr
" `-f*t
Y1,4,44^- ;0; '\ '5*. ' - s- 6,;,,,P r`"
":""to o V, A" 1IY 1St AA,
-FV
CVf)
OLim
Val
SEGUNDO NIVEL
SEGUNDA EDICION
ASES ORES
R .P . Joaquin Herrero, S .J . Ph .D .
Daniel CotariJaime Mega
Esta obra se hizo posiblegracias a los aportes de
Los Padres de MaryknollMr. Emmet E. Tracy, Grosse Point, Michigan, EE. UU.,
yThe Latin American Apostolate of theArchdiocese of St. Louis, EE. UU.,
1970
INSTITUTO DE IDIOMASPadres de Mayknoll
Casilla 550Cochabamba, Bolivia
C.ONTENIDO
Paz.
INTRODUCCION ... 5
UNIDAD 12 ORACIONES BASICAS 6
TEXTO BASICO: KALAMARKANKIR TATAKURA .. .: . . 8
JISK'A ANTRISAN ISKWILAR I4ANTAWIPA 9
Sufijo verbal "RAPT ": (Objeto directo e inters indirecto)
A) Objeto directo: Personas
B) Objeto directo: Cosas y animalesSufijo nominal "JAMAP (fuerte) . . ....
Sufijo verbal "YAP (ddbil)Sufijo "CH'A ": Comparativo de tamaBo (fuerte)Uso de PUKCHIAPURA": Igualdad de tamafio para personas y animales ..
11
13
17
20
23
24Comparativo de superioridad 25
Uso de "KUNA" . 26
GENERALIZACIONES . ... 29
LECTURA SELECCIONADA: MX YATIRI asiosowoos 34
UNIDAD 13, ORACIONES BASICAS .. 37TEXTO BASICO: KWARTILAR SARIR WAYNANAKA ... . 4 38Sufijos pronominales sujeto objeto en tiempo futuro:A) Sufijo ""MA" (ddbil) "Yo a ti" 40B) Sufijo " "TAM" (ddbil) P4I a ti" 40
C) Sufijo "ITXTAII (fuerte) "td a rain 4* 41D) Sufijo ITANI" (fuerte) Pa a ml" ..... 41
E) Sufijo "ISTANI "((fuerte) "dl anosotros" 41
Sufijo "KA" con terminations de futuro (futuro progresivo) 45Sufijo "KA" con sufijos pronominalee sujeto objeto 46Otro use del sufijo PKANIAP (mientras) todtsfoos 49GENERALIZACIONIS ..... 53
LECTURA SELECCIONADA: MA YATIRI (continuacidn) 58
UNIDAD 14 ORACIONES BASICAS., .......... 62
TEXTO BASICO: MA JALLU URJJ 64
Modo potential:
A) Forma afirmativa ....... . 44/4,441q4 OOOOO .40 O 66
B) Forma negativa . .. .. 68
Uso del sufijo PROP ii "POTENCIAL" see "ADVERTENCIA" .. 70Orations subordinadas condicionales:A) Modo conditional o potencial . OOOOOO 71
B) Tiempo futuro 74Sufijo neutral "SA ":
A) Con el significado de PTambidn" 76
B) Indicando un plan de igualdad .. . 76
Sufijo neutral "SA" en oraciones negativas ... 77Sufijo "KI" (no mas) ?:SufIjo neutral "SA" = "Por lo monos" 78
Uso de "JANISA" OOOOO . OO ......... OOOOOOOOO 80
Orations adverbiales con el sufijo "TEMA" 82
Sufijo "TIATAP (fuerte)........ .. 84GENERALIZACIONES .............. 87
LECTURA SELECCIONADA: KHULIV 82
tt,
Fag.
UNIDAD 15 ORACIONES BASICAS 95TEXTO BASICO: TATA IWARISTU 97Sufijos pronominales sujeto objeto. Modo potential:A) Sufijo'TTASMA" (fuerte) utd ami" 101
B) Sufijo "IRISMA" (fuerte) "yo a ti" 101
C) Sufijo "ITASPA" (fuerte) "él a mi"" 103
D) Sufijo "IRISTAM" (fuerte) "el a ti" 103
E) Sufijo "ISTASPA" (fuerte) "el a nosotros inclusivo" 103
Sufijo verbal "SA" (d *loll) 108
Sufijo verbal "SI" (reflexivo) 7L Sufijo verbal "SA" 110
Repetition del sufijo verbal "SA":A) Con un mismo verbo 112
B) Con diferentes verbos 112
Sufijo verbal "TA" (fuerte) 113
Sufijo verbal "NOQA" (fuerte) 115
Uso del sufijo "KAMA" referente al precio 116
Sufijo "KAMA" "KI" 117
GENERALIZACIONES 122
LECTURA SELECCIONADA: MA JAN UNTIAT JAQE i 127
UNIDAD 16 ORACIONES BASICAS 130
TEXTO BASICO: TATA USIUYUN UMIRIPTKWIFA 132
Sufijo "IPANA" (fuerte):A) Con verbos 135
B) Con palabras nominales 139
Uso de "LAMP 141
Uso de "LANTI" (en vez de, en lugar de) 143Sufijo nominal "PACHA" 145Sufijo win A Sufijo nominal "PACHA" 147Otro use del sufijo "PACHA" 148
Uso de "UKA" 149GEMERALIZACIONES 153
LECTURA SELECCIONADA: URTIMAIAN QAWRANAK LUNTHATAWIPA 156
UNIDAD 17 ORACIONES BASICAS 159
TEXTO BASICO: QOLLQ LUNTHATAYASIR TATA 161
Modo irreal. Forma afirmativa 164
Modo irreal. Forma negativa 167
Sufijo verbal "IRI" (fuerte) 170
Sufijo verbal "KA" (fuerte) 173
Sufijo verbal "WAYA" (debil) 176GThERALIZACIONES 180
LECTURA SELECCIONADA: URTIMALANPI KAWALLUN JAQEMPI 183
UNIDAD 18 ORACIONES BASICAS 187
TEXTO BASICO: ANAT PHISTA 188Uso del sufijo "IRI" "JAMA 192
Infinitivo Sufijo "JAM" (fuerte) 194Oraciones completivas dependientes de verbos clue significan conocer,declarar:
A) Accidn de la oration completiva anterior a la accidn del verboprincipal 196
B) Accidn de la oration completiva, simultanea a la de la actionprincipal 199
UNIDAD 19
Oraciones completivas dependientes deque, es necesario que, es convenienteque un estado de ammoUso de "JANIRA" en construcciones conGENERALIZACIONISLECTURA SELECCIONADA: THUNUPA
expresiones como: es buenoque, o de un verbo que indi-
los sufijos "IPANA" y "SA" ..
3
Pag.
201202206208
ORACIONES BASICAS 212TEXTO BASICO: ANUNAKAN LUKUPTKWIPA 213Conjugaci6n pronominal sujeto objeto en el modo irreal. Forma afir-mativa........ 216Conjugaci6n de la primera persona (nayaru) y plural (nanakaru).A) Sufijo pronominal sujeto objeto "ITASAMANA" (fuerte) "td a mi".B) Sufijo pronominal sujeto objeto "ITASAPANA" (fuerte) "el a mi".Conjugaci6n pronominal sujeto objeto en el modo irreal. Forma nega-tiva 218Conjugaci6n de la primera persona singular y plural .. 218Conjugaci6n pronominal sujeto objeto en el modo irreal. Forma afir-mativa . 220Conjugaci6n de la segunda persona singular (jumaru)lplural (jumana-karu) y nosotros inclusivo (jiwasaru, jiwasanakaru) 220A) Sufijo pronominal sujeto objeto "IRISKASAIINA" (fuerte) "yo a
ti" ..
B) Sufijo pronominal sujeto objeto "IRISKATAMANA" (fuerte) "el ati"
C) Sufijo pronominal sujeto objeto"ISTASAPANA" (fuerte) "el a no-sotros" (jiwasaru)
Conjugaci6n pronominal sujeto objeto en el modo irreal. Forma nega-tiva ........ 222Conjugaci6n de la segunda persona (singular plural) y nosotros in-clusivo (jiwasaru, jiwasanakaru) 222Sufijo verbal " "WI" 225Sufijo verbal "JJATA" (fuerte) 227GENERALIZACIONES 230LECTURA SELECCIONADA: CHUKIRKANIRI WIRNITA 233
UNIDAD 20 ORACIONES BASICAS 238TEXTO BASICO: SAP% JAKNWI 241Otros usos de "UKA", "UKHA" y "MAMA" 247Sufijo verbal "NTA" (debil) :A) Movimiento de adentro hacia afuera 252B) Intens!.dad 254Sufijo verbal "Su" (fuerte):A) Movimiento de afuera para adentro ... 255B) Consumaci6n de la accion 256Sufijo verbal "TATA" (fuerte) "EXPANSION" 257Sufijo verbal "THAPI" (fuerte) "CONTRACCION" 260Sufijo nominal "UJA" (oWJA) Adverbio de lugar 262Sufijo nominal "JJA" (debil) 264GENERALIZACIONES 267LECTURA SELECCIONADA: NN AWATIR TAWAQO 271
UNIDAD 21 ORACIONES BASICASTEXTO BASICO: SAMKASINUJATA 276Modo naxrativo sorpresivo:
A) Afirmativo 281
Pdg.
274
B) NegativoSufijo nominal "RARA" (debil)Construcciones reduplicativasFormas exciamatorias con los sufijosFrases exclamativas con: AKHA, UKHA,QE, AKHAHA, UKHAMA .
GENERALIZACIONES .
LECTURASETRZCIONADA: EX EARKARU MA
285
288289
"SA" y "JJA" 290
UKATAQE, UKCH1ATAQE, AKCHIATA-292
297JACH'A KASTIJU PURNIPA 300
UNIDAD 22 ORACIONES BASICAS . . ATEXTO BASICO: JURJIN MA WAK CHHAQAYAWIPAModo dubitativo con las terminaciones del presente perfectivo:Forma afirmativaForma negativa .
Modo dubitativo con las terminaciones del modo potential:Forma afirmativa .
Forma negativaModo dubitativo con las terminaciones del tiempo futuroSufijo verbal "SAMACHAH (debil)Sufijo verbal "SAMACHAu (ddbil) con las terminaciones del tiempofuturo ........ . . 324GENERALIZAICUES . 328LECTURASEIECCIONADA: SAMPU SAWLITU 321
VOCABULARIO 335
303304
308312
315317318320
21.:8
5
INTRODUCCION
Presentamos la segunda edicion del segundo nivel de nuestra serie aymara
inspirada en el mhtodo A.L.M.
Esta segunda edicion, lo mimno que la del primer nivel publicada en 1969,
implica una caci total refundicion de los materiales presentados en las edicio-
nes anteriores, y una considerable mmpliaciOn de su contenido.
Las novedades introducidas en la segunda ediciOn del primer y segundo ni-
vel afectan tanto al contenido de los ejercicios comp al ndmero de pantos gra-
maticalec tratados y su redistribution a lo largo de ambos niveles.
En el presente texto nos hemos limitado a dar los hechos de la lengua que
consideramos de nivel intermedio, procurando facilitar su aprendizaje con abun-
dantes ejercicios. Aunque damos tambien una interpretacicin de los hechos lin-
guisticos, hemos procurado hacerlo en lengua sencilla y sdlo en la medida que
lo hemos juzgado itil no al lingitista especializadn sino al alumno que se prom
pone aprender a hablar la lengua.
El Aymara usado en este texto representa la variedad de aymara hablado en
la Provincia Omasuyos del Departamerto de La Paz. Hemos diadido, sin embargo,
algunas variantes usadas en otras provincias del Departamento de La Paz. La
aparicion de estas Altimas variantes es siempre explicitada en una nota al pie
de la pagina.
Todas las formas empleadas en el texto estan en uso en la fecha en que
esto se escribe.
La escritura es fonhmica. En las palabras tomadas del castellano, la es-
critura es fonetica mas que fonemica en cuanto que hemos optado por registrar
las variations alofonicas mas frecuentes en la zona de nuestro estudio. En
los casos de dualidad de uso, hemos optado por la forma usada por los hablan-
tes ayniaras mas aislados de las zonas donde se habla castellano.
Como en las editions anteriores, las grafias utilizadas en este texto
corresponden, con la sola exception de la r, a las recomendadas por el Tercer
Congreso Indigenista Interamericano y adoptadas por el Gobierno de Bolivia
para la escritura del Quechua y del Aymara en Decreto-Ley N° 03820 de fecha
10 de septiembre de 1954.
Agradeceremos cualquier observation que pueda nejorar nuestro trabajo.
Cochabamba, octubre de 1970
259
UNICA PAYAN UNIDADA
ORACIONES BASICAS
1. Tata, Lica malitanak apaqtiarapita. Por favor bigjeme esas maletas. (Senor,bejamelo esas naletas. Form. Pop.)
2. Walik walik tata. KawRirus apara- Muy bien, senor. ,Y a donde se las llevo?pima? (Bien, den caballero. LA donde te lo voy
a llevar? Form. Pop.)
Met emelas a ese taxi. (A ese taxi metemelo.Form. Pop.)
3. Uka taxir apantarapita.
4. Qawqhas tata?
5. Whranqakiu
6. Julya, lus qhantayarapita.
7. Julya, Chukiagutjj manta, sapatu,sumir kun apanirapana.
8. Juntfum walljjtayarapita.
9. Kanis tfajjsarapistati?
10. Jisa, tiajjsarapsmawa.
11. Tatapajj wall alwat Antrisar sar -
tayi.
12. Manuylojj Antrisat sipanjj juktampjachtawa.
13. Manuylitu, wawajjar iskwilar irpa-rapita.
14. Iyaw tio, irparapimawa.
15. Iskwilan wawajjar ufijarapitStawampi.
16. Jisa, uftjarapinawa.
LCuanto le debo, senor? (LCuAnto es senor?Form. Pop.)
Solamente un peso, senor. ($1o.1.00)
Julia, enciendeme la luz.
Julia, de La Paz te traje tuna manta, za-patos ytambien sombrero. (inclusivesombrero)
Hiervene agua para el cafe.(HAmelo her-viz- el desayuno. Form. Pop.`
LMe lavaste la camisa? (Me lo lavaste lacamisa. Form. Pop.)
Si, te la lave.
Su padre le hizo levantar muy temprano aAndres.
Manuel es mAs grande que Andr6s.
Manuelito, lleva a nil hijo a la escuela,(Parmelito, a nib hijo a la escuela lleva-mello. Form. Pop.)
Bueno, tio, lo voy a llevar. (Bueno tio,t4 lo voy a llevar. Form. Pop.)
Vas a cuidar a ni hijo en la escuela,por favor. (Vas a cuidarmelq a mi hijo.Form. Pop.)
Si, te lo voy a cuidar.
260 Unidad 12
17. Antris ukch'anakajj waljaniwa.
18. Manuel ukchlanakas waljanirakiwa.
19. Yatichirejj mg papilit churafia-
taki, ewjjtialiatak Runaw wawa-nakar jawsthapi.
20. Kunjamas yatichirimajja? Sumajaclet janicha?
21. Suna jaqUsamachiu yatichirijjajja.
22. Kuns larayapjjtam?
23. Janiu kuns lurayapkituti.
24. "Iiyuru, kwarirnu, lapis kunalayasipjjEtan sapjjetuya.
25. Junandkajj malita, jan ukajjkarpit chlukuyasipjAta.
26. Awir, uka papilit uhachttayita.
27. Antrisajj karpitpach chhaqaya-tayna.
7
Son muchos los chicos del tanafio deAndres.
Tambien son muchos los chicos deltamario de Manuel.
El profesor reunid a los chicos paradarles una papeleta, tambien paradarles recomendaciones.
4046mo es to profesor? LES bueno 0no?
Parece buena persona profesor.
zclue les mandei'hacer a ,lst,edes?
(Z,Qu6 les ha hecho Form. Pop.)
No nos hizo hacer nada.
Nos dijo que nos hicieranos comprarun libro, cuaderno e inclusive un.lipiz.
Ustedes se mandaran hacer un mAletino una bolsa para material escolar.(gds. se van a hacer coser una mele-ta o sino una carpeta. Form. Pop.)
A ver, muestrame esa papeleta.
Andres habta perdido su maleta esco-lar con el material. (Habla hechoperder toda la maleta. Form. Pop.)
Para evitar confusiones en la traduccidn del aymara al castellano, enalgunos casos dados en el texto, dados tanto la forma correcta del cas-tellano comp la forma popular (form. pop.) con influencia del aymara.Esta Ultima va entre parentesis.
261,Unidad 12
TEXTO BASICO
KAIANARKANEIR TATAKURA
MN tatakuraw Kuchawambat Chukiagur puri. Kuchawam-
barojj qamarttiriu saratayna. Jupajj kalamarkan tra-
wag.. Kuchawambat malitanakaniu purl.; ukatpi, mUcife-
pirapitar Iuutlasejja.
- Tata, uka malitanak apaqttarapita.
- Walik, walik tata, Kawkirus aparapima?
Uka taxi r apantarapita.
Iyaw tate..
Qawqhas tata?
Waranqakiu tata.
- Yuspagarpun tata.
Ukatjja amijupan utaparti taxit irpayasi. Jayplu-
rusti Kalamarkartt sarjje. Parukyapanjja manqta phayi-
ripampiu parltfasipjje.
Julya, lus qhantayurapita.
- Iyaw tata.
- Julya, Chukiagut manta, sapatu, sumir kun apa-
nirapsma.
iikytatal Yusp -pun yuspagara.
Janiu kunatsa. Junttum walljjtayarapit Julya.
- Anchhichhaw tata.
- Kamis tiajjsarapistati?
Jisa, tfajjsarapsmawa.
Walik, waliki.
Ukatjja junttiim umtiasilmanqf manciltlasi; ukatsti
urut ikintjje, kunalaykutejj qhepdrojjwali alwat, tra-
8
WaLita - maleta
Qiepirapita -c argador
Apaciafia - bajar
alguna cosa
Apantaha - meter
Irpayasiha - hacer-se llevar
Mang's. phayiricocinera
Qhantayafia- pren -
der la lug
Sumiru - sombrero
Walljjtayaft -hervir (hater her-vir. Form. Pop.)
Ttajjsafia lavar
ropa
wajahapawa. Unidad 122G2
PREGUNTAS
1. Kawkits ma tatakurajj purl?2. Kawkins jupajj trawaji?
3: Kunanakanis Kuchawambat Chukiagurojj purl?4. Kamsis tatakurajj q'epirapitarojja?5. Q'epirapitasti kamsarakisa?6. Tatakurajj kawkir apantarapit sis malitanakjja?7. Ukatjj qawqs paji?8. Ukatjj kawkirus taxit irpayasi?9. Jaypturusti kawkirus sarjje?10. Parulgepansti khitimpis parli?11. Julyarojj kun qhantayarapit sisa?12. Ukatsti kunanak apanirapsma sisa?13. Ukatjj kun walljjtayarapit sisa?14. Julyajj kuns t'ajjsarapitayna?15. Kunats urut tatakurajj ikintjje?
JISKtA ANTRISAN ISWILAR MANTAWIPA
Jisk'a Antrisajj niy paqallq maramijjewa, ukhanajj
jichha marajj iskwilar mantahapawa. Qbarfirii klasejj
qalltani. Cheplarusti tatapajj wali alwat jiskta Antri-
sar sartayi. Ukatsti Manuylanukarii irpi. Mangylojj
Antrisat sipanjj juklamp jach'awa, jupas iskwilanka-
rakiwa. Ukatpl jiskta Antrisan tatapajj Manuylur
ruwtlasejja.
Manuylitu, uewajjar iskwilar irparapit ampi.
- Iyawtio, irparapimawa.
- Iskwilan ufijarapitdtaur, ampi.
- asa, ufijaraptmawa. Jayptusti dhikarakiu
jutjjapjja.
Yuspagarpuni. Nayajj yapur sarafiatwa. Jayptu-
kana.
Jayp'ukam tio.
Juklampjitarusti, jisk'a Antrisamp Manuylumpejj
sarjjapjje. Iskwilar purisinsti, yaqha
9
qalltahaempezar
Sartafia levan -
tarse
Sipana - encomparaciOn a
Irparapitalldvamela. (a una
persona )
Urijaila cuidar
Antris ukch la -
del tanafio de
Andrds
Jawsthapiha -liana*. a muchos
y reunirlos enun solo Lugar
Unidad 12
jiskta yoqallanakampiu jikisipjje. Antris ukchtanakajj wal-
janiwa, Manuyl ukchtanakas waljanirakiwa.
Alwan janiu kuns lurapkiti, anatasipjjakiwa; antisas
jayptun yatichirejj wawanakar jawsthapi EU papilit churaha-
taki, ewjjttahatak kuna.
Ukatsti wawanakajj utanakapart sarjjapjje. Antrisarusti
tatapajj utapanjj akham sasaw jisktti.
- Kunjamas yatiddrimajj Antrisa? Suma jaget janicha?
Suma jaqUsamachiwa.
- Runs lurayapjjtam?
Janiu kuns lurayapkituti; antisas jayptun aka papi-
lit churapjjetu. ItLyuru, kwarirnu, lapis kun alaya-
sipjjUtan sapjjetuwa. A... ukatjj umb: nalita, jan
ukajj mR karpit chtukuyasipjgtatt sapjjetuwa.
- Awir, uka papil uhachttayita.
Akajj tata.
ukakikitil iWalja kusasanak ala-
Kawal Janirakiu jichhajj goliqenlktenti. Ukhamajj
maytlasihajjawa.
Qhegirusti qollqmayttasi; uka qollqempisti tale kun
alarapi.
QhepErmanthisti wall kusisitaw jiskta. Antrisajj iskwi-
lar sari; piru jaypturusti jachasisaw kutinjje; karpitpach
chhaqayatayna.
9C/1-x
10
Papilita -
papeleta
Ewjjatia reco-
mendar
Suma jaqesama-chiwa - parecebuena persona
Karpita espe-cie de bolsaque los nifios
usan para lle-var sus mate-riales escola-res
Chtukuna co-ser
-
pedir un pr6s-tamo
ClhepSrmanthi
a la mahanasiguiente
Karpitpachatoda la carpeta
Chhaqayafia -
extraviar, per-der una cosa
Unidad 12
PREGUNTAS
1. Jisk'a Antrisajj kawkir mantatapasa?2. Kungrus klasejj qalltani?3. QhepUrojj kuna orasas tatapajj Antrisar sartayi?
4. Ukatsti kakfddrus irpi?
5. Manuylojj Antris ukchtati?6. Antrisan tatapajj kamsasas Manuylur fuuttasi?
7. Ukatsti, kawkirus tatapajj sarjje?8. Antrisamp Manuylumpisti kawkirus sarjjapjje?
9. Iskwilansti khitinakampis jikisipjje?lal Alwatanjj kuns wawanakajj lurapjje?11. Jayptunsti kuns yatichirejj wawanakar churl?12. ask's. Antrisarojj kamsasas utapanjj tatapajj jioktli?33. Antrisasti kamsasas awisaraki?14. Qheptirojj kunats tatapajj (Tong maytiasi?15. Qheptirmanthisti kunats Antrisajj wall kusisit iskwilar sari?16. Jaypturusti kunats jachasis kutinjje?
SUPLEMENTO
qhantayalla - prender la luz, encender(hacer alumbrar, Form. Pop.
naktayaha encender el fuegophuspur sejjtafia- encender el fosforonin katusiyaha - encender fuego para
cocinar
chtama - fuerzaplecieni inteligente,perspicaz
Jusiajj Pawlut sipanjj jukfamp Vega-nima.
Lukasajj Philipit sipanjj juktampllamp!u chuymaniwa. ( llamptu chuynawa)Kawkchlas wawamajja?AkchtaMa.
Ukchtawa.
Alwirtump Jusiampejj ukchlapurame.Aka lyurojj lyurumjamalwa.
EJERCICIOS DE FSTRUCTURASUFIJO VERBAL 'TAPP! (objeto directo e inter& indirecto)
A) Objeto directo: personas
11
jiutlayafia apagar la luz o elfuego
phustiana - soplar
puchuyafta - sobrar (hacer sobrar)
Form. Fop.imam - guardar
llampiu chuymani - humildechtikhi vivaz
Jose es mas inteligente que Pablo.(Jose tiene mas cabeza que Pablo.
Fibrin. Pop.)
Lucas es Inds humilde que Felipe.
,De que tamaho es to hijo?Es de este tamafio. (sefialando la
altura con la mano)Es de ese tamafio.
Alberto y Jose son del MiSED tamaho.Este libro es como el tuyo.
1 EJERCICIOS DE REPETICION
ManAylitu, iskwilar irpita.Manuylitu, wawajjar iskwilar irparapita.
Kawkirus irpUma?Kawkirus sullkamar irparapima?
Unidad 12
EJERCICIOS DE REPETICION (Continuaci6n)
Tata, gong. mayttita.Tata, jilajjar gollq mayttarapita.
Lyur churistati?Tatajjar kart churarapistati?
2 EJERCICIOS DE SUSTITUCION DOME
Tatajjar kart churarapistati?Nayar
--------- mance wajjttistati ?Wawajjar- iskwilan uhjarapistati ?
Nayar11.1011101101114111.11101NOMM 111MOMPONOMMO4/4
Tatajjarjunt'tim yapt tistati?
wak mayt arapistati?
Nayar.....Manuylu, iskwilar irparapita.(Nayaru)
------, ----mY at suyt'ita.(Sullkajjaru), -------------.--------, (Iona maytlarapita.(Nayaru),
pteq(Amijujjaru) malmaswimmarommowiselemormammwe
--------, jawst'arapita.(Nayaru),- - uka kart churita.(Tatajjaru), ---------------.
VIMMISOM.10.00.41MWO.11.100~=0
3 ORACIONES PAREADAS
Kawkikamas wawamar irparapima?edasta ddnde te voy a llevar?Olasta ddnde voy a llevar a tuhijo? (,...te lo 'troy a llevara tu hijo? . Form. Pop.)
Qawqs mayttEma?
euinto voy a prestdrle a tuhijo? (!Canto te lo voy aprestar a tu hijo? Form. kp)4Cuinto te voy a prestar?
12
Tatajjar kart churarapistati?Nayar kart churistati?Nayar manqt wajjt tistati?
Wawajjar mancit wajjt tarapistati?
Wawajjar iskwilan urijarapistati?Nayar iskwilan urijistati?Nayar juntliim yapt tistati?
Tatajjar junt film yapt tarapistati?
Tatajjar wak ma,yttarapistati?Nayar wak mayttistati?
Manuylu,Manuylu,Manuylu,Manuylu,Manuylu,Manuylu,Manuylu,Manuylu,Manuylu,Manuylu,Manuylu,Manuylu,
iskwilar irparapita.iskwilar irpita.mE at suyttita.nE fat suyttarapita.collq mayttarapita.gait' mayttita.pteqpteq collttarapita.jamsttarapita.jawstlita.uka kart churita.uka kart churarapita.
Kawkikamas wawamar irparapima?Kawkikamas irpUma?Kawkikamas wawamar irparapima?
Qawqs maytlEma?Qawqs wawamar mayttarapima?
Qawqs mayttEma?
Unidad 12
ORACIONES PAREADAS (Continuaci6n)
Janiu kullakajjar kuns churarap.kistati.A ml no me has dado nada.A mi hermana no le has dado nada.(A mi hermana no me lo has dadonada'. Form. F.37.3----A mil no me has ensefiado nada.
A m/ hermano menor no le hasensehado nada. (A mi hermanomenor no me-lo has ensefiado nada.Farm. Popes'-'-
Tata Jwanaw qollitu.Don Juan(me lo)cur6 a Ea nieto.
Don Juan me curd.Don Juan le ayud6 a mi nieto.(Don Juan .me lo ayud6 a mi nie-to. Form. Pop.)
Don Juan me ayud6.
13
Janiu kullakajjar kuns churarapkis-tati.
Janiu nayar kuns churkistati.Janiu kullakajjar ktns churarapkis-tati.
Janiu nayar kuns yatichkistati.Janiu sullkajjar kuns yaticharap-kistati.
Tata Jwanaw qollitu.Tata Jwanaw allchhijjar
Tata Jwanaw.ciollitu.
Tata Jwanaw allchhijjar
Tata Jwanaw yanapitu.
qoLlarapitu.
yanaparapitu.
SUFIJO VERBAL HRAPIN (Objeto directo e inters indirecto)B) Objeto directo: Cosas y animales
4 EJERCIOIOS DE REPETICION
Julys, lus qhantayarapita.Satal uka malitanak apaqtlarapita.Wank waliki, kawtirus aparapima:Julya, junttilm walljjtayarapita.Alwirtu, aka uwijanak awatirapita.Aka malitanak uka taxir apantarapita.
Kuns jumajj nayatakejj apanirapista?Kuns jumanakajj nayatakejj apanirapipjjesta?Kuns jupajj nayatakejj apanirapitu?Kuns jupanakajj nayatakejj apanirapipjjetu?
Nayajj manta, sapatu, sumir kun apanirapsma.Nanakajj manta, sapatu, sumir kun apanirapipjjsma.Jupajj manta, sapatu, surnir kun apaniraptam.Jupanakajj manta, sapal , sumir kun apanirapipjj-tam.
Jupajj manta, sapatu, sumir kun apanirapistu.Jupanakajj manta, sapatu, sumir kun apanirapip-jjestu.
Art
Unidad 12
h1LRCICIOS DE SUSTITUCICi4 DE MIER° Y PERSaJA
Kamis ttajjsarapistati?(juma nanakataki) ----?(jupa nayataki) ------?(jupa nanakataki) ----?(jupa jiwasataki) ----?(jupa jiwasanakataki)-?
Nayatakejj-t-t-ant-t---ima-rapi-stati?
(juma) nanakatakejj - - - -
(jupa) nayatakejj
(jupa) nanakatakejj ----------?(jupa) jiwasatakejj ----------?(jupenaka) jiwasatakejj - - - -?
(juma) jupatakejj ----- - -?
(juma) jupanakatakejj --------?
Kuns phayarapista?(jupa nayataki)-------?(jupa jiwasataki)-----?(jumanaka nayataki)---?(jupanaka jiwasataki)-?(juma jupataki)
(juma)jupanakatakejj -?(jumanaka jupataki) ?
Janiu jumatakejj kuns alarapksmati.(nanaka) jumatakejj -------------(jupa) jumatakejj
jupanakatakejj -----------(juma) nayatakejj ---------------(jumanaka) nayatakejj -- - --- --
Janit juntifimar asukarancharapkista?(jupa
(jupa jumanakataki) --------------?(juma nanakataki) ----------------?(jupa jiwasataki) ------_----_?
(juma jupataki) ------------------?
jumataki)
Janiu kuns apanirapksmati.(naya jumanakataki) - ----.
(tatajja nayataki) - -- - - -.
(tatajja nanakataki) - - - -.
(jupa jumataki) --------- .(jupanaka jumataki) ----- .
(jupa jiwasataki) -- -- - - -.
(jupanaka jiwasataki) ---.
Kamis tfajjsa-4.-,istati?
Minis tlajjsarapipjjestati?Kamis tiajjsarapituti?Kamis ttajjsarapipjjetuti?Kamis tiajjsarapistuti?Kamis ttajjsarapipjjestuti?
Nayatakejj-ti-anti-imarapistati?-Nanakatakejj ttantt imarapipjjestati?Nayatakejj Vent' imarapituti?Nanakatakejj Van-0 imarapipjjetuti?Jiwasatakejj Van-0 imarapistuti?Jiwasatakejj tlantl imarapipjjestuti?Jupatakejj ttantt imaraptati?Jupanakatakejj ttantt imaraptati?
Kuns phayarapista?Kuns phayarapitu?Kuns phayarapistu?Kuns phayarapipjjesta?Kuns phayarapipjjestu?Kuns phayarapta?Kuns jupanakatakejj phayarapta?Runs phgyarapipjjta?
Janiu jumatakejj kuns alarapksmati.Janiu jumatakejj kuns alarapipksmati.Janiu jumatakejj kuns alarapktamti.Janiu jumanakatakejj kuns alarapipktamti.Janiu nayatakejj kuns alarapkistati.Janiu nayatakejj kuns alarapipkistati.
Janit juntfilmar
Janit juntiUmarJanit jun-Of/marJanit jumtltmarJanit jun-Of/marJanit juntfilmar
asukarancharapkista?as ukarancharapktam?
asukarancharapipktam?asukarancharapipkista?asukarancharapkistu?asukarancharapkta?
Janiu kuns apanirapksnati.Janiu kuns apanirapipksmati.Janiu kuns apanirapkituti.Janiu kuns apanirapipkituti.Janiu kuns apanirapktamti.Janiu kuns apanirapipktamti.
Janiu kuns apanirapkistuti.Janiu kuns apanirapipkistuti.
6 EJERCICICS DE TRADUCCION
Aka malitanak taxir apantarapita.Netamelas estas maletas a la casa.Wtamelos estos libros a la maleta.Netamelas estas maletas al taxi.Bdjemelas esas maletas.Bdjemelo ese saw,.Bgjemelo ese sombrero.
15
Aka malitanak taxir apantarapita.Aka malitanak utar apantarapita.Aka lyurunak malitar apantarapita.Aka malitanak taxir apantarapita.Uka malitanak apaqtlarapita.Uka sak apaqttarapita.Uka sumir apaqtfarapita.
Kuns phayarapista?aue me lo trajiste?Lipid me lo compraste?
aue me lo lavaste?aue me lo guardaste?aue me lo cocinaste?
Julya, Sunt,iim walljjtayarapita.Julia, ldvamela la camLsa.Julia, llevamelo este libro.Julia, enci6ndemela la luz.Julia, anda a comprarmelo pan.
Julia, guardamelasestos libros.Julia, hazmelo hervir cafe.
7 CAMBIO DE FORMAS
A) Afirmativo
Sak apanirapsma.
Sapat alarapsma.Juntitimar asukarancharapsmawa.Pantalun tiajjsarapsmawa.
B) Niya
Niyat ut picharapista?Niyat pantalunanak malitar apanta-
rapista?Niyat juntiiim lurtiarapista?Niyat junt !UM walljjtayarapista?Niyat sak chfukurapista?
EJERCICIOS DE FTEGUNTAS Y RESPUESTAS
Kawkirus aka malitanak aparapima?(utajjaru)Kawkirus aka lyurunak apantarapita?(malitaru)
Kuns apagarapima?(saku)
Kuns tlajjsarapima?(kamisa)
Kuns phayaraplma?(kaltu)
Kuns phayarapista?Kuns apanirapista?Kuns alarapista?Kuns tlajjsarapista?Kuns irnarapista?
Kuns phayarapista?
Julya, juntiiimmalljjtayarapita.Julya, kamis tlajjsttarapita.Julya, aka lyur aparapita.Julya, lus qhantayarapita.Julya, tlantf alanirapita.Julya, aka lyurunak imarapita.Julya, jumtiUmwalljjtayarapita.
Negativo
Janiu sak apanirapksmati.Janiu sapat alarapksmati.Janiu juntqfmar asukarancharapksmati.Janiu pantalun,tlajjsarapksmati.
Janira
Janirat ut picharapkista?Janirat pantalunanak malitar apantarapkista?Janirat juntliim lurtlarapkista?Janirat juntitim. walljjtayarapkista?Janirat sak ch'ukurapkista?
Utajjar aparapita.
Malitar apantarapita.
Sak apaorapita.
Kamis t'ajjsarapita.
Kalt phayarapita.
Unidad 12
EJERCICIOS DE PREGUNTAS Y RESPUESTAS
Kuns alaniragma?(t'antta)Qawqs alanirapita?(waranqa)Kuns wawamar churaraplma?(junttUma)
Kawkirus wawam irparapima?tislIdlart0Khitis wawamar gollaraptam?(tuktura)Khitis allchhimar kastillanyaticharaptam? (mb: tata)
Kuns jumatakejj tatamajjalaraptam? (sapatu)Kawkits tatamajj aka lyurunakapaniraptam? (Chukiaguta)Khitis gywanakam awatiraptan2(tata Justinu)
Lus qhantayaragmat janicha?Pantulun ttajjsaragmat janicha?JuntlUmar asukarancharagmatjanicha?Uwijam awatiragmat janicha?Jayptutak manqt imarapinatjanicha?
Jichhfirojj chawllapar.irapistati?
Wawajjar iskwilan ukijarapistati?
Pantalun plancht tarapistati?
Yatichirir j is kt t arapistati?
Yatichirit lisinsh*mayirapistati?
Kamis ch tukurapistati?
(Continuacidn)
Tient, alanirapita.
Waranq alanirapita.
Junttam churarapita.
Iskwilar irparapita.
Tukturaw qollarapitu
MU tataw yaticharapitu.
Sapat alarapitu.
Chukiagut apanirapitu.
Tata JustinU awatirapitu.
Jisa, qhantayarapita.Jisa, ttajjsarapita.Jisa, asukarancharapita.
Jisa, awatirapita.Jisa, imarapita.
16
Jisa, apanirapsmawa.Janiu apanirapksmati.Jisa, ukijarapsmawa.
Janiu ufijarapksmati.Jisa, plancht arapsmawa..
Janiu planchtt arapksmati.*Jisa, jiskt tarapsmawa.
Janiu jiskt arapksmati.Jisa, mayirapsmawa.Janiu maylrapksms.ti.Jisa, ch tukurapsmawaJaniu ch Tukurapksmati.
LISINSHA: El sonido sh del aymara es muy parecido al del Ingles.Este sonido sh en la escritura aymara es poco frecuente. Sinembargo los sonidos sia, cia, sio, cio, del castellano sonpronunciados con el sonido sh. Ej. Florencio - Phulurinshu;
Iglesia - Ijlisha.
Unidad 12
17
TAREA ESCRITA
1. En cada una de las oraciones emplee el sufijo raplde acuerdo alo que indica la palabra entre parentesis.
MODELO: Lyur altati? (nayataki)
Lyur alarapistati?
1. Kamis tiajjstati? (nayataki) 5.
2. -Kuns apanta? (nanakataki)3. Khitis aka lyur ali? (jumataki) 6.4. Juntitim walljjtaytati? (nayata- 7.
ki)a.
2. Gamble las oraciones imperativas deimperativas indicando que la acciOnprimera persona singular o plural.
MODELO: Junt tim walljjtayam.Junt
1. Lus qhantayam.2. Uka malit apaqtlam.
3. Phuspur sejjtam.4. Aka lyur imam.
Janit kamis planchkta?(nayataki)Mange phaytati? (chachamataki)Janirat iyur alkta? (wawanaka-mataki)Pilut altar (jumanakataki)
cada ntimero en otras tambiense realice en favor de la
5. Juntliimar asukarancham.
6. Punk jistfaram.7. Wawajjar gollt/apjjam.8. Sullkajjar iskwilar irpapjjam.
SUFIJO NOMINAL HJAMAn (fuerte)
8 EJERCICIOS DE REPETICION
Antrisa, kunjamas yatichirimajja? Suma jaget janicha?Uka lyurojj lyurunjamawa.Uka lyurojj iyurojj.jamawa.Uka lyurojj Firm lyurupjamawa.Uka lyurojj Iyurusjamawa.
Kalamarkajj Chukiagjam thayawa.Wawainajj jumjan suma jaqewa.Tatajjajj umatat wawjamaw jachiri.Jumaj j j ilamj azniltawa
Nayajj tatajj-jamStwa.
9 EJERCICIOS DE SUSTITUCION SIMPLE
Kalamarkajj
...111W11.01.0.1MIWOM
Chukiagjam thayawa.Wiachjam ---------AchakachjamPunjamJuljam
271
KalamarkajjKalamarkajjKalamarkajjKalamarkajjKalamarkajjKalamarkajj
Chukiagjam thayawa.Wiachjam thayawa.Achakachjam thayawa.Punjam thayawa.Juljam thayawa.Llawjam thayawa.
Unidad 12
T VePTun
.pmmvp-Nutloptv Nuiteu nTuur 'Tlnuec-PNTTP Haw nTmr .Tququmeg,tuu Pcsunr nTuer 'WegAgmvpmurpoutpu ggvanP nTuBr
-Pmq -xtovuays avramsTa4 vans rgvanc nwer
.TwravillavOsivuTapluvdavd neteu nTuvr 'WA
-Ni tMc Ere? 2nintiD Mecluretketion31 uTtrer 4-pluavih mucm4 Hvireboit ESiE nTuur
eTwitavdm4nun Mewl uNn nprir -plambur suns =pimp PNEVMRM nTuer
*TWigurectanr MenaTtioWeg nwer 'Tql:Talmecavadtv Memtioatib nTuur
'TTPInuvginm ccousu nwer -ppigavrqmemutionx Navpintio nTuur 'TqT4W4-greqn PNPNITP nTuer -ppigmufmnanAt fTvppnangi nTuvp
eplImmucsnax uques nTuvp .7114Nmerund nT114 emlumuctiouTm nTu4 "PPINuregmvxavm nwer 'TIPtcureDri rertrec
'TqPfnarePvPiral0 trgrec
'TTPCFruccpunuclonx nTuvp
vbreureceduq.ntreccutTc cpudvqnunqaTmilir vicemegsugm Nab.q.n unqaTmiv -etivmuc-rguqn Pfucluqn unqaTmv sAvmvPmep Pcucluqn unqapiTy
mvcdmc uusTni
mans ampveuvanc
tans =Pau neg.
-.4 suns =C.-Cc-sem
-4 vmns urepavpq avAtabuc -eons mucmnp
ST
.uniabur vmns MenaTIVTPX eumabup
4WCTaTIPTPX sumab4 Pcv4TaTIPTTeX uplab pcsrpTaTIPTPX vmeb pc'ePPTaTIPTWX MePPTJTIPTPX
8mum4-CculloTwe MOEN p.m.:mg-Me-UP Matti .vmuqumucteu nvanr eumuumermuutiosiov Ccvunr
eel -TovuxespremucuuTg.sTax suns gcsemnp
nixed FisureOreuTapitredured MeAvg
.vxvitiouc mucaeRntio Megmemuciona umTavix =pun? ppurreba exy .wavd mumermum Pgweq. voly uplabvp earns wmPu4 ?Nutmeg
'PdicemPimnc MeNTaTtioTTIU ivieuvravultv Hu:afoul)
uniumurplin prOUSIf iumumucctaremutionx ppaepintio lemswef-ppnuq MeatiTr .vmumugmnantr PNTnankI
'TqT4 -Emvpsnall uwes
*P-TNNwePund
'TVPINurePtiveTM
'Tq:PrEaregmeNsrem
'TVPIgtavPS'ePintiO
IVPINarePcturebretionM
OAIIVWHIJIT OT
4111171.00MVIINIO00.01110
awOMmmmomomiogmmwmdmm.M.wOO
1.811......0871.0WIMMO
OMVIMORPOODVMMIWOMO
OMMOMM414.41104.0
..... nTue? PP.ePPE.x.rew
-emturep
-dew u-oppETTp
urtuttrec sup. ----- vgeure peln MIONNIM-401001/ GOMINOMINMINIO
.vmvaupreqm Medup unqaTmTy
muccluTTP uusTn1
weDivusanc
mmgaxd vqmq
ureg-pcneq
ureptreTeq.
unebv? timns =pang
MINN. allNall =NO 410.10
ONIMIA,NNWPWIew160
MIONVISMONNW.NOOMMINO
.0.10111M..011111M1.11.1111111110.00.11.1.10
PP44.11110TWX.
(u9TovnuT4700) TIN'S Noionmsns aQ somoura
19
EJERCICIOS DE PREGUNTAS Y RESPUESTAS
Kunjamas yatichirimajja?(wali qhoru)
Tata Justinjamati?(jisa)
Kunjamas markamajja?(m jukt junttu, mg jukt jachta)Kuchawambjamati?(jisa)
Kunjamas lyurumajja?(wali suna)
Lyurojj-jamati?(jisa)
Kunjamas aymarajja?(wali chtama)Qhechwjamati?(jisa)
Yhqhep umatanakajj loqhjamatparlapjjeri?Yaqhepanakasti wumnakjamatnuwasipjjeri?Yaqhepanakasti kristianjamatjakapjje?Jilamajj jumjam jachtatansati?
Lyurumajj lyurojj-jamati?
Sakumajj sakojj-jazatd2
Aka lapisajj lapisamjamati?
Malitajjajj nalitamjamati?
Mijilan Kwarirnupajj kwarir-numjamati?
Tiuphilun wisiklitapajj Phirmi-nan wisiklitaNamati?
Jumajj jilamjamgtati?
Nayasti tatajj-jamgt-ti?
Kullakamajj mamamjamati?
Junajj achachilamjamgtati?
Yatichirijjajj wall qhoruwa.
Jisa, tata Justinjamawa.
Markajjajj mg jukt juntsu,mb! jukt
jachtawa.
Jisa, Kuchawambjamawa.
Lyurujjajj wall sumawa.
Jisa, lyurumjamawa.
AYnarajj wali chtamawa.
Jisa, qhechwjamawa.
Jisa, yaqhep umatanakajj loqhjamawparlapjjeri.Jisa, yaqhepanakasti wawanakjamawnuwasipjjeri.Jisa, yaqhepanakasti kristianjamawjakapjje.Jisa, jilajjajj nayjam jachtatansawa.
Jisa, lyurujjajj lyurumjamawa.Janiu lyurujjajj lyurumjamaldti.Jisa, sakojjajj sakumjamawa.Janiu sakojjajj sakumjamgkiti.Jisa, aka lapisajj lapisajj-jamawa.Janiu aka lapisajj lapisajj-jamgkiti.Jisa, malitanajj malitajj-jamawa.Janiu malitamajj malitajj-jamgkiti.Jisa, Mijilan kwarirnupajj kwarirnojj-jamawa.
Janiu Mijilan kwarirnupajj kwarirnojj-jamagkiti.
Jisa, Tiuphilun wisiklitapajj Phirminanwisik1ita0arava.Janiu Tiuphilun litiklitapajj Phirminanwisillitapjamgkiti.Jisa, nayajj jilajj-jamgtwa.Janiu nayajj jilajj-jamgkthJisa, jumajj tatamjamgtawa.Janiu jumajj tatamjamgktati.Jisa, kullakajjajj mamajj-jamawa.Janiu kullakajjajj mamajj-jamgkiti.Jisa, nayajj achachilajj-jamatwa.Janiu nayajj achachilajj-jamgkti.
Unidad 12
SUFIJO VERBAL "YA" (d4bil)
11 EJERCICIOS DE REPETICION
Juyla, lus qhantayam.
Junt walljj tayarapita .
Tatapajj wali alwat Antrisarsartayi.
Runs yatichirejj lurayapjjtam?
Awir uka papilit uhachtlayita.
Kunats aka wawar jachayta?Khitis aka anur jiwayi?Janiu nay jiwaykti.Mastirojj Antrisajj qollq chhaqayi.
20
Julia, enciende la luz.(Julia, has alumbrar la luz. Form. Pop.)Hierveme el aqua para el desayuno.
-(Elzmelo -hervir-el,desayuno.-Form. Pop..)A Andrds lo despert6 muy temprano su papa.(Su papa le ha hecho lenvatar muy tempranoa Andres. Form. Pop.)alud les mando hacer el profesor?(Qud les hizo hacer el profesor? Form. Pop.)A ver, mudstrame esa papeleta.(A ver, hazme ver esa papeleta, r)rm. Pop.)4Por que hiciste llorar nifio?
LQuidn math a este perro?Yo no lo mate.Andrds perdio ayer dinero.
12 EJERCICIOS DE SUSTITUCION DE NW4ERO Y PERSONA
Kunats aka wawar jachayta?(jumanaka)
(jupa)
(jupanaka)
Olimmimm ......
MasUrojj Antrisajj qollq chhaqayi.
jupanakajj------------nayajj ---nanakajj
Sumanakajjjiussajj------01m1
jiwasanakajj
MOOMMII11110110011. ....
Khitimpis aka ut lurayta?(jumanaka) -------------?(jupa) -----------------?
(jupanaka) -------------?(jilama) ----___--------?
Janiraw juntlUm walljjtaykti.(nanaka) -(jupa,)
(jupanaka)
liNeamminIMEN.11111110
Kunats aka wawar jachayta?Kunats aka wawar jachayapjjta?Kunats aka wawar yachayi?Kunats aka wawar jachayapjje?
Masttrojj
Mastirojj
MasUrojjMastirojj
Mastirojj
Masttrojj
MastrojjMasttrojj
Antrisajj gollq chhaqayi.jupanakajj gollq chhaqayapjje.nayajj qollq chhaqayta.nanakajj gong chhaqayapjjta.jumajj gollq chhaqayta.jupanakajj gong chhaqayapjjta.jiwasajj gong chhaqaytan.jiwasanakajj qollq chhaqayapjjtan.
Khitimpis aka ut lurayta?Khitimpis aka ut lurayapjjta?Khitimpis aka ut lurayi?Khitimpis aka ut lurayapjje?Khitimpis aka ut lurayi?
Janiraw juntIttm walljjtaykti.Janiraw juntltim walljjtayapkti.Janiraw junt'Um walljjtaykiti.Janiraw juntittm walljjtayapkiti.
Unidad 12
EJERCICIOS DE SUSTITUCION DE NUIERO Y- PERSONA (Continuaci6n)
Jumanakajj lyur alayasipjjgta.JumajjNayajj
NanakajjSullkajjajj .......
Jupanakajj -------
Jiwasajj-jiwasanaka-jj -------
amomoilowomm..........Omomm .....
sOmomeommommalimmesimememommemarmormemomodommomeamme
MisiximmiwerwilmowarasommOmmimsw.m.
0111.41.100011.4101
mnommomodwomewftwo
Janiu nay aka anur jiwaykti.nanaktatajj -____-_-------,
jupanak_---_-__-----jiwas
jiwasanak -
yatichirejj kuns lurayupkituti.
--yatichirejj (jumaru)nayajj (jumaru) -_-----
nanakajj (jumanakaru)yatichirejj (nayaru)
13 ORACIONES PAREADAS
Nayaw aka ut lurta.Yo hice constrair esta casa.(Yo he hecho hacer esta case,
Form. Pop.).Yo construl esta casa.
MasUrojj tata Luisajj mg an
Ayer muri6 don Luis.Ayer mato a un perro don Luis.
21
Jumanakajj lyur alayasipjjgta.Jumajj lyur alayasita.Nayajj lyur alayasi.Nanakajj lyur alayasipjj4.Sullkajjajj lyur alayasini.Jupanakajj lyur alayasipjjani.Jiwasajj lyur alayasifigni.Jiwasanakajj lyur alayasipjjafigni.
Janiu nay aka anurJaniu nanak aka anur jiwayapkti.Janiu tatajj aka anur jiwaykiti.Janiu jupanak aka anur jiwayapkiti.Janiu jiwas aka anur jiwayktanti.Janiu jiwasanak aka anur jiwayapk.'
tanti.
Janiu yatichirejj kuns lurayapkituti.
Janiu yatichirejj kuns lurayktamti.Janiu nayajj kuns lurayksmati.Janiu nanakajj kuns lurayapksmati.Janiu yatichirejj kuns luraykituti.
Nayaw aka ut lurta.Nayaw aka ut lurayt a.
Nayaw aka ut lurta.
MasUrojj tata Luisajj mg an jiwayi.
MasUrojj tate. Luisaw jiwi.Masfirojj tata Luisajj mn an jiwayi.
Antrisajj karpitpach chhaqayatayna.Antrisajj karpitpach chhaqayatayna.Ayer se habla perdido Andres. MasUrojj Antrisaw chhaqatayna.Andres habta perdido toda la Antrisajj karpitpach chhaqayatayna.carpeta. (con contenido)
Julyaw juntifiliwalljjtayi* Julyaw juntttm walljjtayi.Julia mand6 a hervir agua para Julyaw juntiftwalljjtayayi.el desayuno. (Julia hizo hacerhervir el desayuno. Form. Pop.)Julia hizo hervir . agua para Julyaw juntifim walljjtayi.
el desayuno. (ella misma)
JUNTIUMWAILJJTAYAgA: Expresa la idea de hervir agua para el desayuno.(Racer hervir el desayuno) form. pop.
Unidad 12
CAMBIO DE NUMERO
Awir, tarty uriachtlayita.
Lus qhantayarapita.Junt walljjtayarapit a .
Usutarojj sum rnanq,ayahamawa.
Usutarojj yaqha ikiriar ikiyaria-mavra.
Aka qoll tunayahamawa.
Kunats uywanakar t taqesiyta?
Janiu anch aka wawar sarnaqaya-fiamakiti.
Janiu nay jilamar umaykti.Janiu jup aka anur jiwaykiti.Janiraw wawajjar qollaykti.Janiu yatichirejj kuns lurayki-tuti.
22
Awir, tarty ufiachttayapjjeta.
Lus qhantayarapipjjeta.Juntitim walljjtayarapipjjeta.Usutarojj sum manqtayapjjahamaum.Usutarojj yaqha ikihar ikiyapjjafia-mawa.Aka qoll umayapjjahamawa.Kunats uywanakar tfaqesiyapjjta?
Janiu anch aka wawar sarnaqayapjja-
Jania nanak jilamar umayapkti.Janiu jupanak aka anur jiwayapkiti.Janiraw wawajjar qollayapkti.Janiu yatichirejj kuns lurayapkituti.
EJERCICIOS DE PREGUNTAS Y RESPUESTAS
Lus qhantaySti?
Lus jiuttayati?
Kusinill katusiyEti?
Nin naktaySti?
Mang' puchuySti?
Tatamamp ijur alayastati?
Tatamar kart apaytati?
Kuns masitrojj chhaqayta?
(goliqe)Khitis aka institut lurayi?(tata Arturu)Piru khitinakas lurapjje?(alwahilanaka)
Khitis aka anur jiwayi?(tata Jwana)
Kuns yatichirejj lurayapjjtae(janiu kunsa)
Kunats aka yogallajj jachaytam?(inapuniki)
Kawkins wawamar gollayta?(Chukiaguna)
Jisa qhantayam.Jan qhantayamti.Jisa, jiutgyam.Jan jiutlayamti.Jisa, katusiyaxa.
Jan katusiyamti.Jisa, naktayam..
Jan nakbayarati.
Jisa, puchuyam.Jan puchuyamti.Jisa, alayastwa.Janiu alayaskti.Jisa, apaytwa.Janiu apaykti.
Qollq chhaqayta?
Tata Arturti lurayi.
Alwahalanakaw lurapjje.
Tata Jwanaw
Janiu kuns lurayapkituti.
Inapunikiu jachayitu.
Chukiagun qollayta.
Unidad 12
23
TAREA ESCRITA
Conteste a las siguientes preguntas empleando el sufijo YA tanto en for-ma afirmativa como en negativa.
1. Khitis aka anur jiwayi?2. Imats aka wawar jachayta?3. Khitimpis aka ut lurayta?4. Manq' puchuyarapistati?5. Kuchawatbant gong chhaqayta?
6. Niy utachayasjjtati?
7. Niy wawamar qollaytati?8. Inyikshun uchayastati?9. Alwirtur_jumat machantayta?
10. Juntqlm walljjtayarapistati?
SUFIJO 9CHIAti COMPARATIVO DE TAMARO (fuerte)
15 TJERCICIOS DE REPETICION
Kawkch'as wawamajja?Akehtawa.Ukohlawa.Wawajjajj wawam ukch'awa.Janiu wawajjajj wawam ukchtgkiti,
Iskwilanjj Antris ukch'anakajj waljaniwa.
16 EIERCICIOS DE SUSTITUCION SIMPLE
Kawkch'as wawamajja?--------- lapis aina j ja?
sullka wawamajja?---------.anumajja?--------- allchhimajja?
akchtawa.ukch'awa.khay ukch' awa.
khg yoqall ukch' awa.
Alwirt ukch'awa.wawam ukch'awa.
Janiraw wawajjajj wawamukchtg-kiti.
----------- Antris ukchtgkiti.allchhim ukchtgkiti.0....... PTrit ukchtgkiti.Jum ukchtgkiti.
----------- jumanak ukchIgkiti.
Kawkch'as wawamajja?Kawkch'as lapisamajja?Kawkch'as sullka wawamajja?Kawkch'as anumajja?Kawkch'as allchhimajja?
SullkajjajjSullkajjajjSullkajjajjSullkajjajjSullkajjajjSullkajjajj
akchtawa.ukch'awa.khay ukch'awa.khg yoqall ukch'awa.Alwirt ukch'awa.wawam ukch'awa.
Janiraw wawajjajj wawamukchtgkiti.
Janiraw wawajjajjJaniraw wawajjajjJaniraw wawajjajjJaniraw wawajjajjJaniraw wawajjajj
EJERCICIOS DE ?MUMS Y RESPUESTAS
Kawkch'as allchhimajja?(akchla)
Sullkamasti kawkchtasa?(ukchta)
Kawkch'as wallpa k'awnajja?(akch'a)
Kawkch'as lapisamajja?(lapisam ukch'a)
Antris ukchtgkitiallchhim ukchtgkiti.Plrit ukchtjum ukchtgkiti.jumanak ukchtgkiti.
Alchhijjajj akchtawa.
Sullkajjasti ukch'awa.
Wailpa k'awnajj akchtawa.
Lapisajjajj lapisam ukch'awa.
Unidad 12
2:^1
EJERCICIOS DE PREGUNTAS Y RESPUESTAS (Continuaci6n)
Mijilajj Phirmin ukchtati?
Jilamajj jumukchlati?
Lyurumajj lyurojj ukchtati?
Kuchawambajj Chukiag ukchtati?
Sillamajj sillajj ukchtati?
Aka nisajj uka mis ukchtati?
Iskwilanjj suwrinumukchtanakajjwaljaniti?
24
Jisa, Mijilajj Phirmin ukchtawa.Janiu Mijilajj Phirmin ukchfUkiti.Jisa, jilajjajj nay ukchtawa.Janiu jilajjajj nay ukchtbliti.Jisa, lyurujjajj lyurum ukcktawa.Janiu Iyurujjajj lyurum ukchtbliti.Jisa, Kuchawambajj Chukiag ukchtawa.Janiu Kuchawambajj Chukiag ukchtakiti.Jisa, sillajjajj sillam ukchtawa.Janiu sillajjajj sillam ukchtXkiti.Jisa, aka nisajj uka mis ukchtawa.Janiu aka misajj uka mis ukchtakiti.Jisa, iskwilanjj suwrinojj ukchtana..kajj waljaniwa.Janiu iskwilan suwrinojj ukchtanakajjwaljanikiti.
USO DE ltUKCIPAPURAtt (igualdad de tamarios para personas y
animales)17 EJERCICIOS DE REPETICION
Antrisamp nayampejj ukch tapurSpjjtwa.
Antrisamp jumampejj ukchtapurUpjjtawa.Jumamp nayampejj ukch tapurntanwa.Antrisamp Manuylumpejj ukchtapurawa.Antrisamp Manuylumpejj ukchtapur/pjjewa.Wakazamp wakajjampejj ukchtapurawa.
EJERCICIOS DE PREGUNTAS Y RESPUESTAS
Tata Ruwirtump jumampejj ukchia-purapjjtati?
Tata Luisamp jumampejj ukchta-pur4pjjtati?
Mama Mariam jumampejj ukchta-purlpj/tati?
Phirminamp Tiuphilumpejj ukchta-purati?
Antrisamp Manuylumpejj ukch I a-
purati?
asap tata Ruwirtump nayampejj ukchta-purUpjjtwa.,Janiu tata Ruwirtump nayampejj ukchta-purUpkti.Jisa, tata Luisamp nayampejj ukchta-purdpjjtwa.Janiu tata Luisamp nayampejj ukchta-purXpkti.Jisa, mama Eariamp nayampejj ukchta-purgpjjtwa.Janiu mama Mariamp nayampejj ukchta-purIpkti.Jisa, Phirminamp Tiuphilumpejjukchtapurawa.Janiu Phirminamp Tiuphilumpejjukchtapur4kiti.Jisa, Antrisamp Manuylumpejj ukchta-purawa.Janiu Antrisamp Manuylumpejj ukchta-purlkiti.
Cy, ICfof 4 0
Unidad 12
EJERCICIOS DE PREGUNTAS Y RESPUESTAS (Continuacion)
Sullkamamp suwrinDminpej j ukch a-purati?
Kullakamamp mamamampejj ukch!a-purgpjjeti?
Tatamamp achachilamampejj ukchla-purgpjjeti?
Jumamp nayampejj ukch'apurgtanti?
COI4PARATIVO DE
18 EJERCICICS DE REPETICION
Manuylojj Antrisat jach'awa.Manuylojj Antrisat sipanjjjach'awa.
Manuylojj Antrisat sipanjjjuk'amp jach'awa.
Auwirtojj Alwirtut juk'ampjach'awa.
Jusiajj Pawlut sipan juk'ampplegeniwa.
Jilajjajj nayat sipan juk'ampchlikhiwa.
Lukasajj Philipit sipanjjjuk'amp llamp(u chuymaniwa.Junajj nayat sipanjj juklampchlamanitawa.
19 EJERCICIOS DE EXPANSION
guwirtojj Alwirtutjj chlamaniwa.......... sipanjj .............
jvklamp1110411OW011110OwM010
Jilajjajj nayatjj ch'ikhiwa.......... sipanjj ..........
juktamp ..........
Kullakajjajj jumatjj jisk'akiwa.Sipenjjsommimmailmommiam
juiosinp ..........
25
Jisa, sullkajjamp suwrinujjampejjukch'apurawa.Janiu sullkajjamp suwrinujjampejjukch apurblitiJisa, kullakajjamp mamajjampejjukchiapurgpj jewa
Janiu kullakajjamp mamajjampejjukch apurgpkiti.Jisa, tatajjamp achachilajjampejjukchlapurgpjjewa.Janiu tatajjamp achachilajjampejjukchlapurdpkiti.Jisa, junamp nayampejj ukchlapurg-tanwa.
Janiu junamp nayampejj ukch'apurgk-tanti.
SUPERIORIDAD
Manuel es mgs grande que Andres.Manuel es lugs grande que Andres.(Manuel en relaci6n a Andy& esnos grande, Form. Pop.)
Manuel es nds grande que Andres.
Roberto es mgs grande que Alberto.
Jose es mgs inteligente que Pablo.
MI hermano es mAs vivaz que yo.
Lucas es lugs humilde que Felipe.
Td tienes ngs £uerzas que yo.
Ruwirtojj Alwirtutjj chlamaniwa.Auwirtojj Alwirtut sipan3j ch'amaniwa.Auwirtojj Alwirtut sipanjj juk'ampchlamaniwa.
Jilajjajj nayattj chlkhiwa.Jilajjajj nayat sipanjj ch'ikhiwa.Jilajjajj nayat sipanjj juk'amp ch'i-khiwa.
Kullakajjajj jumatjj jisk'akiwa.Kullakajjajj jumat sipanjj jisk'akiwa,Kullakajjajj jumat sipanjj juk'ampjisk'akiwa.
Unidad 12
20 EJERCICIOS DE TRADUCCION
Lukasajj Philipit sipanjjjuk'amp llamp'u chuymaniwa.Pedro es mas inteligente queJuan..
Luis es mds vivaz que Alberto.
Luis tiene mds fuerzas que yo.
Luis es mds humilde que td.
Lyurujjajj lyurumat sipanjjjuklarp sumawa.
Mi lapiz es mejor que el tuyo.
Mi ldpiz es mas grande que elde Juan.
Mi casa es mds pequeft que latuya.
Mi saco es mas negro que el dePablo.Mi libro es mejor que el tuyo.
21 AFIRMATIVO
Kuchawambajj Chukiagut sipanjjjuk amp thayawa .
KastiLlanojj aymarat sipanjuk'amp chiamawaNayajj jilajjat sipanjj juk'amplikittwa.
22 EJERCICIOS DE REPETICION
26
Lukasajj Philipit sipanjj juk'ampllampfu chuymaniwa.Ptrojj Jwanat sipanjj juk'amp ple-qeniwa.
Luisajj Alwirtut sipanjj juk'ampchlikhiwa.Luisajj nayat sipanjj juk'amp chfa-maniwa.Luisajj jumat sipanjj juk'ampp'u chuymaniwa.
Lyurujjajj lyurumat sipanjj juk'ampsumawa.Lapisajjajj lapisapat sipanjj juk'ampsumawa.Lapisajjajj Jwanan lapisapat sipanjjjuk'amp jach'awa.Utajjajj utamat sipanjj juk'amp jis-lOakiwa.Sakojjajj Pawlun sakupat sipanjjjuk'amp ch'iarawa.Lyurujjajj lyurumat sipanjj juklampsumawa.
NEGATIVO
Janiu Kuchawambajj Chukiagut sipanjj(juk'amp) thaytkiti.Janiu kastillanojj aymarat sipanjj(jukiamp)
Janiu nayajj jilajjat sipanjj (juk'amp)likftkti.
USO DE KUNA
Julya, Chukiagutjj manta, sapatus. suinir kun apanirapsma.
Yatichirejj churafiataki, ewjjt ailatak kunaw wawanakar jawsthapi.Nayajj walja kusasanr.twa: lyuruni, lapisani, kwarirnuni,qollgen kunbtwa.(kunanttwa)
Mastirojj waljan.iu jutapjje, tatam kunaw juti.
23 EJERCICIOS DE TRADUCCION
Waljaniu jutapjje,tatam kunawJuti.
Vinieron mambos, incluso tohermano.Muchos saben aymara, inclusoyo.
Muchos se emborracharon, inclusomi-padre.
2F2,0
Waljaniu jutapjje, tatam kunaw juti.
Waljaniu jutapjje, jilam kunaw juti.
Waljaniu aymar yatipjje, nay kunawyat-ta.Waljaniu machantapjje, tatajj kunawinachanti.
Unidad 12
EJERCICIOS DE TRADUCCION (Continuaci6n)
Manta, sapatu, sumir kun alarapsma.Te traje pan, plAtano: y tambidnnaranja.
Te compre libro, cuaderno y tam-bidnTe lav6 la camisa: la chompa ytaibidn el pantalcin.
Pastoree tus vacas, tus ovejas ytanbien tus llama;;.
24 SUFIJO "SA"
Pirutaki, Julyataki, jumatakispilut apanirapsmawa.
Wawajjataki, alichhijjataki,suw-rinujjatakis pantalun alara,piraktwa..
Jawir umajj waliwa: yapunakata-t tajjsasiriataki, umariatakis
walirakiwa.
MasUrojj sartwa: palgsaru:kancharus sararaktwa.MasUrojj wisit-twa: Jwanaru, Jus-tinurul Jaymirus wisitaraktwa.Kart apaytwa: tatajjaru, jilajja-ru: kullakajjaru: amijunakajja-rus apayaraktwa.Nayajj inlisa, kastillanul aymarsyatiraktwa.Manta, sapatu, swnirs alarapirakz-mawa.
25 EJERCICIOS DE REEMPLAZO
Jilajjajj jumjam sure jagerakiwa.tataroars,
Jumajj
------------ jachlatansarakitawa.achachilamjam - -
Nayaij
------------------- liklirakftwa.jilanajjININNA0110100,m1M Luis jam
Nayatakejj kamis t'ajjsarapistati?chump
Amaataksjj
--------------------- alaraptati ?Nanakatakejj
pantalun MON1111811.011,?
`2,1
27
Manta, sapatu, sumir kun alarapsma.Tiantia: pociota: naranj kun apani-rapsma.
Lyuru, kwarirnu, lapis kun alarapsma.
Kamisa: chumpa, pantalun kun ttajj-sarapsma.
Wakama: uwijama: qawram kun awatiraps-na
USO DE "KUNA"
Pirutaki: Julyataki: jumatak kunawpilut apanirapsma,
Wawajjataki: allchhijjataki: suwri-nujjatak kunaw pantalun alarapta.Jawir umajj yapunakataki, thjjsasi-fiatakiyunefiatak kunaw wall.
MasUrojj palUsaru; siniru, kancharkunaw sarta.
MasUrojj Jwanaru, Justinuru: Jaymirkunaw wisit-ta.
Tatajjaru, jilajjaru: kullakajjaru,amijunakajjar kunaw kart apayta.
Nayajj inlisa: kastillanu, aymarkun yat-ta.Manta, sapatu: sumir kun alarapsma.
Jilajjajj jumjam slum jaqerakiwa. .
Jilajjajj tatamjam suma jacierakiwa.Jumajj tatamjam soma jagerakttawa.Jumajj tatamjam jachtatansarakttawa.'Jumajj achachilamjam jach atansara.kl-tawa.
Nayajj achachilamjam jach I at ans ara-
kftwa.
Nayajj achachilamjam liktirakitwa.Jilamaj j achachilamjam lik 'irakiwa.Jilamajj Luis jam liklirakiwa
Nayatakejj kamis t'ajjsarapistati?Nayatakejj chump t! ajjsarapistati?Jwanatakejj chump t I ajjsaraptati?
Jwanatakejj chump alaraptati?Nanakatakejj chump alarapipjjestati?Nanakatakejj pantalun alarapipjjes -tati?
Unidad 12
26 EJERCICIOS DE TRADUCCION
Julyo, lus qhantayarapita.Julio, encidndeme la vela.Julio, encidndeme la luz.Julio, encidndeme el fuego.Julio, encidndeme la cocinilla.Julio, encidndeme el fosforo.Julio, apagame la luz.Julio, apagame el mechero.
Kawkch'as wawamajja?4De que tamafio es tu nieto?4De que tamafio es tu
4De que tamafio es tu perrito?LDe qud tam& es tu gatito?4De que tamafio es tu hijo?
FRASES UTILES
28
Julyo, lus qhantayarapita.Julyo, wil qhantayarapita.July°, lus qhantayarapita.July°, nin katusiyarapita (nin naktayarapita).Julyo, kusinill katusiyarapita.Julyo, phusphur sejjtarapita.Julyo, lus jiwt'ayarapita.Julyo, michir jiut'ayarapita.
Kawkch' as
Kawkch'asKawkch'asKawkch'asKawkch'asKawkch'as
wawamajja?allchhimajja?lapisamajja?anu qallumajja?phisi qallumajja?wawamajja?
Aka kamis wafiachtlarapita. Sdcamela esta camisa.Kunjamas lyurumajja? Ufiachtlayit 4Cano es tu libro? Muestramelo, a ver.awira.Wawamajj yoqallati imillacha? LTU hijo es var.& o mujer?
ESTIMULOS PARA LA CONVERSACION .
1. Tata Karmilojj ijlisharti sari. Jupajj mist'ayasifi muni achachilapataki.
Tata Karmilu: Winus tins, tata.Tatakura:
2. Tata Antufiump tata Ramunampejj wali jaya timput jikisipjje.
Tata Antufiu: Tata Ramuna, kamisaki?Tata Ramuna:
3. Tata Manuylojj Chukiagur sarafiapawa.
Tata Manuylu: Marla, kunanaks malitar apantarapista?Maria:
TAREA ESCRITA
Emplear el sufijo JAMA en cada una de las siguientes oraciones:
MODELO: Pfrujj wall puwriwa; nayas puwrirak!twa.Navas Plriamwa.lpuwrirakitwa..
1. Tatamajj jach'atansawa; jachlaiansarakttwa.2. Aymarajj wali chlamawa; Qhechwas chlamarakTpachawa.3. Tata Jasintojj wall qhoruwa; Wawapajj wall qhoruraktpachawa.
4. Chukiagojj wall thayawa; kalamarkas ukhamarakiwa.5. Jilamajj chuymaniwa; jumas ukhamarakItawa.6. Whwajjajj wali Allchhijjas ukhamarakiwa.
7. Tata Philipejj wall umiriwa; wawapas ukhamarakiwa.8. Achachilamajj chilikhTnwa; jumanakas chlikhlpjjaraktawa.
OF.9 Unidad 12
29
GENERALIZACIONES
I. CONJUGACION PRONOMINAL SUJETO OBJETO CON EL SUFIJO "RAPP
Tiempo Presents Prefectivo
1. Nayataki, nanakataki
a) Td, me lo... b) Uds., me lo... Ti, nos lo o Uds., nos loc) El. me lo... d) Ellos me lo... El nos lo... o Ellos nos lo...
a) Jumaw.b) Jumanakaw
o jumawc) Jupawd) Jupanakaw
o jupaw
Alarm Apanifia Qollafia
alarapistaalarapipjjesta
alarapitualarapipjjetu
apanirapistaapanirapipjjesta
apanirapituapanirapipjjetu
qollarapistaqollarapipjjesta
qollarapitugollarapipjjetu
2. Jumataki, Jumanakataki
a) To te lo b) Nos. te Yo se lo...(para Uds)o Nos. se lo...(Uds)c) El te lo d) Ellos te lo.. El se lo...(para Uds) o Ellos se lo. (Uds)
a) Nayawb) Nanakaw
o nayawc) Jupawd) Jupanakaw
o jupaw
Alai% Apanifia Qollatia
alarapsma
alarapipjjsma
alaraptamalarapipjjtam
apanirapsma
apanirapipj jsma
apaniraptamapanirapipjjtam
qollarapsmaqollarapipj j81119.
qollaraptamqoLlarapipjjtam
3. Jiwasataki, 'iwasanakataki
a) El nos lo... (para nosotros grupo pequefio)b) Ellos nos lo... (para nosotros grupo paretic)) o El nos lo...(para noso-
tros grupo numeroso) o epos nos low (para nosotros grupo numeroso)
a) Jupawb) Jupanakaw
o jupaw
Alas. ApaniEs. Qollatia
alarapistualarapipjjestu
.
.
apanirapistuapanirapipjjestu
qollarapistuqollarapipjjestu
Unidad 12
283
30
4. Jupataki, ,fupanakataki
Para estas personas no existen sufijos pronominales sujeto-objeto.Se utilizan las mismas terminaciones verbales correspondientes a cadasujeto en el presente perfectivo.
Nayaw jupatakJumaw jupatakJupaw jupatakJiwasaw jupatakNanakaw jupatakJumanakaw jupatakJupanakaw jupatakJiwasanakaw jupatak
alaraptaalaraptaalarapialaraptanalarapipjjtaalarapipjjtaalarapipjjealarapipjjtan
NayawJumawJupawJiwasawNanakawJumanakawJupanakawJiwasanakaw
jupanakatakjupanakatakjupanakatakjupanakatakjupanakataRjupanakatakjupanakatakjupanakatak
alaraptaalaraptaalarapialaraptanalarapipjjtaalarapipjjtaalarapipjjealarapipjjtan
Normisir __mall
El sufijo Lasi indica un objeto directo y un interes para el objetoindirecto.
Como se ve en los cuadros anteriores taw. se utiliza con todos lossufijos pronominales sujeto- objeto: ista, itu, spa, etc. Esta combinacidnindica concretamente quien y para qui6n ejecuta el sujeto la .accian.
NOTA:
EJEMPLOS:
DE:
TENEMOS:
DE:
TENEMOS:
Iskwilar irpita.Iskwilar irparawpita.
Kart chursmawa.Tatamar kart chu-rarapsmawa.Kuns apanirapis-ta?
Mart apanirapsma.
Llevame a la escuelaLlevamelo a la escuela. (Puede ser ami hijo; a mi nieto o a una personapor qui& yo sienta mucho afecto)Te di la carta.Le di la carta a tu papa. (Te lo di-la carta a tu papa. Form. Pop.)Nue me trajiste?(alue me lo trajiste? Form. Pop.)Te traje una manta.(Te to traje manta Form. Pop.)
1. En las personas .de habla castellana y que tienen la influenciaaymara o quechua son muy corrientes las construcciones.me lo, te lo,se lo, nos lo, aunque este explicit° el camplemento a que se,refiereel pronambre objeto lo, sin observar la concordancia ni de genero, nide ndmero entre el pronombre y el complemembD.Ej. Uka malitanak apaq-tearapita. Bajamslo esas naletas.
2e4Unidad 12
II, SUFIJO VERBAL 'IA" (debil)
Presente Perfective
Afirmativo
Singular
Nayaw luray(a) taJumaw luray taJuapaw lurayJiwasaw luray tan
Singular
Plural
iNanakaw lurayapjj taJupanakaw lurayapjj taJupanakaw lurayapjj e
Jiwasanakaw lurayapjj tan
Negativo
Janiu ray lurayk tiJaniu Juni lurayk tatiJaniu jup lurayk itiJaniu jiwas lurayk tanti
Plural
Janiu nanak lurayapk tiJaniu jumanak lurayapk tatiJaniu jupanak lurayapk itiJaniu jiwasanak lurayapk tanti
31
El sufijo verbal za es un sufijo causativo. Expresa que la accian. verbal no estd siendo ejecutada por el sujeto, sino que este hate que
otro agente ejecute la accidn.
EJEVITTISt
DE:
TEUEMOS:
DE:
TENEMOS:
Na14:;:: 1.111
Juntltim walljjataya-rapita,
Junt 'Um Julyamp
walljjtayayarapita.
Yo hice la casa.Yo mande a hacer la casa.(Yo hice hacer la casa. Form Pop.)Hierveme el agua para el desayuno.(Hdzmelo hervir el desayuno. Form. Pop.)Haz que Julia me hierva agua para el desa-yuno. (Hamel() hacer hervir el desayunocon Julia. Form. Pop.)
Qhantayaha - prender, encender la luz. (Hacer alumbrar. Form. Pop.)Nin naktayaha prender el fuego. (Hacer prender fuego. Form. Pop.)Nin katusiyafta prender el fuego. (Hacer agarrar el fuegO. Form. Pop.)
Jiwayafia matar. (Hacer morir. Form. Pop.)Jiwayayafia - hacer matar. (Hacer hacer morir. Form. Pop.)Apayafia mandar, enviar cosas. (Hacer llevar. Form. Pop.)Puchuyafia sobrar. (Hacer sobrar. Form. Pop.)
Unidad 12
OP5
III. SUFIJO NOMINAL "JANA" (fuerte)
NOTA:
El significado del sufijo :lama equivaleusa Para hacer una comparaci6n de igualdad opersonas, animales-o cosas.
Este sufijo se agrega al sustantivo con
EJEMPLOS:
Ku lamas, yatichirinajja?Lyurumajj lyurojj-jamawa.Yaqhep umatanakajj wawda-malt parlapjjeri.Chukiagojj Kalamarkiamthayawa.
32
a Como del casfellano. Sesemejanza entre dos o nAs
el que se compara.
LC61,10 es tu profesor?Tu libro es como mi libro.Algunos borrachos hablan como nifios.
En La Paz hace tanto frio como en Cala -
marca.
Se debe tener mucho cuidado en omitir la vocal que antecede al sufijojama y de no pronunciar en forma separada o entrecortada, porque de locontrario se darla una interpretacidn muy distinta.
IV SUFIJO COMPARATIVO DE TAMAR() "CHIA" (fuerte)
1. Pospuesta la forma interrogativa kawki (kawkchlas ...?) significa:LDe que tamdio es...?
EJEMPLOS:
Kawkchtas wawamajja?Kawkchlas lapisamajja?
2. Pospuesto a los sufijosese tamafio.
EJEMPLOS:
Wawajjajj akchtawa.
Wawajjajj ukchlawa.Lapisajjajj lapisam uk-chlawa.
Jumajj Alwirt*. ukchtg.-
tawa.
6De que tamdio es tu hijo?,6De clue tamdio es to lApiz?
uka, y aka significa; es de este tamdio, de
NI hijo es de este tamdio. (sdialando laaltura con la mano).Ni hijo es de ese tamalio.Ni ]Apiz es del tamafio del tuyo.
Td eres del tamaRo de Alberto.
* El sustantivo con el que compara pierde su titima vocal y siempre es
seguido por ukchla
2S6 Unidad 12
it
I
33
VS USO DE UKCH'APURA
Indica igualdad de tamafios. Se utiliza Inds para personas que paraanimales.
EJEMPLOS:
Wakajjamp waka.mampejj niyukch apurawa.Antrisamp nayampejj ukchlapu-rttpjjtwa.
Antrisamp Manuylumpejj ukch apura wa .
Tu vaca y la mia son casi del mismotamale).
Andres y yo somos del mismo tamatio.
Andres y Manuel son del mismo ta-maho.
VI. COMPARATIVO DE SUPERIORIDAD
Se construye de las siguientes maneras:
1. Agregando el sufijo ta (de) al sustantivo con el que se establece lacomparaciOn.
EJEMPLOS:
Manuylojj Antrisat jach'awa.
Jumajj nayat jachldtawa.
Manuel es Inds grande que Andres.
T1 eres Inds grande que yo.
2. Posponiendo al sufijo ta la forma sipana (en relacidn a, en compara-ci6n a)
EJEMPLOS:
Manuylojj Antrisat sipanjjjach'awa.
Jumajj nayat sipanjj jachtd.tava.
Manuel es Inds grande que Andres.(Manuel es migS grande en relaci6n aAndres. Form. Pop.)T1 eres mds grande'que yo.
3. Posponiendo la forma juklampi (Inds) a.sipana si esta se presenta enla oracidnosino, inmediatamente despues del sufijo ta.
EJEMPLOS:
Manuylojj Antrisat sips j'
luk amp jach'awa.Manwlojj Antrisat4 &alarmjach'awa.
NOTA:
Manuel es mds grande que Andres.
Manuel es Ids grande que Andres.
El conjunto simnistigtam pospuesto al sufijo ta, tambien puede tradu-lirse como macho ma. Ej. Manuel es mucho Inas grande que Andres.En este'Caso la vocal a de la forma juk'ampi se prolonga, elevdndose tam-bien un poco el tono. Ej. Manuylojj Antrisat sipanjj mn jach'awa.
Unidad 12
28 7
34
VII. USO DE IIKUNAH
Kuria se usa en enumeraciones. Se pone inmediatamente despues de la
Ultima forma de la serie de agentes u objetos.
EJEITLO,S:
Julys, Chukiagutjj manta,sapatu, sumir kun alarapsma.
Nayajj walja kusasanftwaslyuruni, lapisani, kwarirnuni,goligen kunEtwa. (kunan!twa)MasUrojj waljaniu juti, tatamkunaw juti.
LECTURA SELECCIONADA
Julia, en la Paz te comprd manta,zapatos y sombrero tambien. (Julia,de La Paz te lo compre manta, za-pato y sombrero mds. Form. Pop.)Yo tango mochas cosas:libro, ldpiz,cuaderno, inclusive dinero.
Ayer vinieron ranchos, inclusiveto papa.
MX YATIRI
Mama Pharansiskajj Sorat lankiriwa, jupasti
wawa.pampikiu qami; uka wawapajj Nikanur sutirtiwa. Jiskta
Nikanurajj iskvrila.nldwa..
Mtt urojj Nikanurajj mayjtiataw iskwilapat
- Mamita, p eqew usutu; kung Bolls walljjtayarapit
mamita.
Anchhichhaw wa.11jjtayarapima.kunatrak uspachl-
tamsti?
- Janiu yatkti mamita.
Mama Pharansiskajj fatukiu qoll wailjjtayarapi, ukats-
ti umbtayiwa.7 Piru uka qollampis jinipuniu jisk'a Nil:Etat
nurajj
Uktirutpach Nikanurajj jukramp usuntawayjjUna. Ma-
mapasti ukham ufijasinjja wal llakisi. Jupajj taqe least
qollanak umayi; piru janipuniu waliptaykiti, antisas ju-
k I amp flancat awayjje.
2F,8
-MISEC7menor
-m=-Weina
!race kasta-toda clase
Unidad 12
Ulatpf mama Pharansiskajj nA yatirin ukar sarejja.
Uka yatirirusti wall llakitaw
Tata, may ietiwttasiriu jutsm ampi.
Kunas mama? saskakim.
- Tata, uawajjaw ilanqha usut ampi. Janipuniu kuna
qollas waliptayan puirkiti. Kukat ufijjat-tarapi6,
tay ampi. Kunaraktpacha?
Anchhichhaw yatihani, mama Kukanitati?
Jisa tata, akajja.
Uka yatiriL !iatuktu kuk phawt'i; ukatsti wall_ jay
uftjjati. Ukatsti:
AYI Akali janiu waltkiti; wawamajj flanclhan kat-
jatawa. Jan uka fianqhanakatjeqie.ilaykailtin ukajja,
janiu wawamajj waliptkaniti.
- tatalijichhast kamachtlarakistil
- Jan llakisimti, mama. tachhitrmawuka ftanghanakat
collarafigni. Jichhasti aka kusasanak alasinim:
uwij sullu, inshinshu, kupala, ukatsti q'owa *,
kumphitisa, ukatsti ctfiar tongomp janq'o tonclompi,
tag(' ukanak alasinim.
Walik tata.
- A... ukatjja, m& uwij kun kharsata. Nayajj chla-
makthap ukUkaw juts.
- Walik tats.
35
Yatiriadivino,
curandero,
brujo
Kukat ufijjat
tlafla adi -
vinar en coca
Kuk a-fia accidnde levantary derramarla coca
Uff jjatafla -
dirijir lavista haciaabajo
Panohan kat-jata - en-ferno porcausas.male-ficas
collarafia-curar con-tra daflos
maleficos
Sullu -fetoInshinshu-incienso
Kunphitisa -
confite
*QIC*A: Arbusto que tiene la cualidad de despedir mucho hum, emplean cono me-dicamento contra los supuestos daflos maldficos y mochas veces comp ofrenwda adios de la tierra "DACHA NOW
Unidad 12
289
Mama Pharansiskajj wall sustjataw qolla qhatur sari.
Yatir siski,tagpach uka qollanak all. Ukatsti utaparti
sarjje. Utapansti jisk a Nikanurajj jachaskata,ynawa.
Mama Pharansiskajj qontlayafi muni, piru janiu NinkanurajjCh amakthapi
puirkiti. Namapasti ukham ufijasin wal jachi. Ukatsti anochec er
wawapajj jachasisaw parli, akham sass: Sustjata -asustado
Mamita, jan jachamti, niyaw waliptjjnjja.Qo11a qhatu-
Niyaw uka iiatojj e.thipthaplana,juktampjitarusti yati- mercado demedicinas
riu purl; -Meta Pharansiskajj Ymtuldu manct wajjtli, jupas caseras.
tomancpasirakiwa, Ninkanurasti janiu munkiti.
Manqtati tukusinSti, yatirejj qollanak wakicht Iasi. Wa-
kichtlasisinsti akhat siwa: Wakichttafia-preparar,
Manajichhajj tape chuynampiu ilsttasifigni wawam aliitar
waliptafiapatakejja.Sunda, ear
tata. tfaSifia
qtr elUkatsti panpachaniu sumir eqartlasipjje; ukatsti 1d.11w sombrero
tlasipjjew ksttafiatakejja.
36
Kharsufla -
carnear
PREGUNTAS
1. thitimpikis nama.PharanSiskajj gami?2. Jiskta Nikanur4jj iskwilankit janicha?
3. MN urojjzkUnjaina:s: iskWilapat ;girl?
KOPO4:#041*f0405. *Ma Pas# 1,:aMia-rakisa?
6. Kung' Nikanurar7. -*Iv gO1.1001P(O`Nikanitu,ajj. waliptiti?41. Ukat fkaWkir43:-Mamapalj :Sari?
9. 44PPWY0#14.134?10. Kung*014044*:48 40#034111. '00kT404001.04#1,-4140iti *Ache12. Ukatsti.kaWkirus-SarjjOT
13. 00010*10404430481**214sa?14. NO404rali[OW-444144.4Z15. 4u,nt-0464dYO#rOJ'P#V16. ;Ukatsti .140400,1jeta?
4
1
ORACIONES BASICAS
1. Waynanakajj kwartilar sara-flatakiu amtasipki.
2. Pawlinojj kwartilar sarafia-
papuniwa
3. Pawlinojj janir kwartilar sax-ka,sajj tiopar wisitaniwayafi
muni.
Pawlinu, ;atUkipi jutelajja,nayajj phayarapkgma.
5. Jwanitalvisitanifiajjkamajjisinak apthapirapkitata.
6. Malitarut ucharapkffma?
7. Pawlin wisitanifiapkamajjJwanitajj unlit wakichtta-rapki.
8. Juanita, jumajj Bark=anchhichhaw nayajj jikjja-tanima.
9. Iyawa. Ukhamajj awt ufitankg.
10. Pawlinojj nanglasiskiwa, uki-kanasti Jwanitajj palEsariisarki.
11. Janir awtur makhatkasajjaPawlinojj wall llakitawparli.
12. Manita, janiusunakiu qanapkUta.
13. Pawlinu, kart apayanipuni-.tgtawa.
14. Jisa, apayanTnawa.
15. Jan kwartilan katoqapkitan
111a943
37
TUNKA KIMSAN UNIDADA
Los jovenes estdn pensando ir alcuartel.
Paulino tiene que ir al cuartel. (no
hay duda)
Paulin quiere ir a visitar a su doantes de ir al cuartel.
Paulin, te apuras en venir, mientrastanto yo te lo estare cocinando.
Juanita, mientras yo vaya de visita,recoge las ropas. (Juanita, hasta
que yo vaya a visitar, tu, me lo vasa estar recogiendo las ropas. Form.
M.)goy a estar poniendotelas en la na-leta? (las ropas)
Mantras Paulino va de - ta, Jua-nita estg preparando la maluta.
Juanita, adolintate, en seguida teencuentro. (Juanita, estate yendo,
en seguida te voy a alcanzar, Form.
pop.)
Buena, entonces voy a estar yendo a
ver el auto.
Paulino est4 comiendo, mientras tantoJuanita estg yendo a la plaza.
Antes de subir al carro, Paulino hablomuy triste
Mamita, no se van a preocupar, van a es-tar viviendo sin problemaa. (...van aestar viviendo bien no mgs. arm. pop.)
Paulin, me vas a mandar una.carta.
Si, te la mandare.
Si no me reclutan, volverd en seguida.(Si no me van a recibir en el cuartelme voy a venir no mAs; Arm. pop.)
eel41331. Unidad 23
TEXTO BASICO
KWARTILAR SARIR WATNANAKA
Tacipach tunka 11fitunkan maran waynanakatakejj me 11ama-
mintti kwartilar nantapjjafiapataki.
Aka nutishsti tags chegan yatipjje. Ukatp/ SoratTanjj
walja waynanak kwartilar sarafiatak amtasipkeJja. laqhepana-
kajj tunka llUtunkani, tunka kimsagallgon maranipjjewa, pU
tunk maranis utjakirakiwa.
Pawlinojja tunka llgtunkan maranijjewa, ukhamajj jupajj
kwartilar sarafiapapuniwa. Ukatpl gheptirojj wall alwat sarte-
jja, ukhamaraki namapas sulikapasa.
Pawlinojja janir kwartilar sarkasajja tiopar wisit-ta-
niwayafi muni.
- Mandta,tiojjarwisit-ttaniwayd.
- Iyawa. Ratukip/ jutgtajja, Nayajj mance phayarapa.
lama.
- Anchhichhaw jutd. A...junajj Jwanita, isinak aptha-
pirapkitUta.
Nalitarut ucharapkama?
- Jisa.
Ukatsti Pawlinojj tiopar wisit-ttiriu sari. Wisita-
nifiapkamasti mamapajj juntliim walljjtaayrapki, nangkun
phayarapki; Jwanitasti malitap wakichtlarapki. Juklamp-
jitarusti Pawlinojj kutinjjarakiwa. Mamapasti manq'
wajjtli.
- Pawlinu, istukraanqittasim, niyaw awtojj jutani.
- Jis manita. Jwanita, jumajj sarkam; awt ufitan-
kam. Anchhichhaw nayajj jikjjatanlma.
OC940,-4
3.8
Llamaainta -llamamiento
Nut_ fsha -
noticia
Amtasiiia -
pensat, toneruna determina-cion
Apthapiriarecoger
Wakichafia -
preparar,
alistar
Uchafia
poner, colo-car
Ufitafia
mirar, avis-tar
Unidad 13
Iyawa. Ukhamajj awt ufitank4.
Pawlinojj i/iatukiu mancilasiski, ukakamasti Jwanitajj
amt ufitiriu sarkaraki.
Mhnciftlasisinjja Pawlinojj mamapampiu palgsar sari.
Amtojj uka liaturakiu purkatayna.
Kwartilar saririnakajja waljaniu suyasipkatayna.
Pawlinojja janir awtur makhatkasajj wall llakitaw mama-
par parlt'i.
Manita, janiu 11akisipjjgtati, sumakiu qamapkgta.
Mamapasti jachasisarakiu ewjjtli.
Pawlinu, sum ufijasTta; yaqhepranakajj "Kwartilan
jiwapjjeriu" sapjjewa. Kartsti apayanipunitgtawa.
- Jisa, apayanimawa; jumas apayanirakitgtawa.Kru
inas Jan katoqapkchitaniti. Jan katoqapkitan
ukajj jutjjakiwa.
Ukham sasinsti sul1laparU jamplat-tli; ukatsti amtu-
rU nakhatjje. Awtusti ;atukirakiu sartawayjje. Kwartilar
saririnakan phamilyanakapasti wali llakitaw kirasiwayjjapjje.
PREGUNTAS
1.
2.
3.4.
6.7.8.9.10.
12.
13.
14.
1516.
39
Ukakamamientras tanto
Makhatafia.('intrans .)
Jachasisa
llorando
Ufijasifia
cuidarse(reflexivo)
Katocialia -
recibir
Jamptatifia
besar
Khitinakatakis llamanAntojj ndstu? Kunatakisa?Sorat'ankir waynanakajj Kamachafiatakis antasipki?Uka waynanakajj qawqha naraninakasa?Pawlinojj qaha maranisa?Kunats qhepUrojj wall a1wat pawlinojj sarti?Pamlinojj janir kwartilar sarkasajj kamachafis muni?Ukatsti kamsasas Pawlinojj manapampi sullkapampejj parlt'asipjje?Pawlin wisit-t' anifiapkamajj kuns anamapajj lurki?Jwanitasti kuns lurkaraki?Kutinjjasinsti kamachis Pawlinojja?Kamsis Jwanitarojja?Manq'tlasisinsti kawkirus Pawlinump mamapampejj sarapjje?Khitinakas palgsan suyasipkatayna?Janir awtur nantkasajj kamsasas parlt'asipjje?Ukatsti khitirus Pawlinojj jampat-tti?Kunjamas kwartilar saririnakan phami1yanakapajj kirasiwayjjapjje?
2' 3 Unidad 13
SUPLEMENTO
yoga - hijophucha hijayojjch'a nueratollqa - yerno
phurmurafia
phullchhiratia
warlachafla
(wafiachtlafia)
sarapfla
- rebosar (por ebullici6n)- rebosar (no por ebullici6n)
(rebalsar, bol.)secar (trans.)
bajar (intrans.)
40
Julyajj juntitnLwalljjtaykpan Que Julia este preparando el desayuno,nayajj wasunak jarirkd. mientras tanto yo estar6 lavando los
vasos. (Que Julia est6 haciendo her-vir el desayuno mientras tanto yo es-tare lavando vasos, 51xm. pop.)
Nay trawajkafikamaw (trawajaflka. Mientras yo estaba trabajando hablamaw) lunthatajj utajjar mantatayna. entrado el ladr6n a mi, casa.
FJERCICIOS DE ESTRUCTURA
SUFIJOS PRONOMINALES SUJETO OBJETO EN TIENPO FUTURO
a) Sufijo n"nan (d6bil) nyo a tinb) Sufijo n"tae (d6bil) 961-a tin
1 EJERCICIOS DE REPETICION
Jisa, kart apayanimawa.Jisa, kart apayanipjjKmawa.Jisa, kart apayanitanwa.Jisa, kart apayanipjjKtamwa. .
Sarkam, anchhichhaw naya.jj jikjjatanrma.Sarkam, anchhichhaw nanakajj jikjjatanipjjY.ma.Sarkam, anchhichhaw jupajj jikjjatanitam.Sarkam, anchhichhaw jupailake.jj jikjjatanipjjntaxa.
Kum jumatakejj alaraptma:'tins jumanakatakejj alarapipjjEma?Kuns jumatakejj alaraprtam2Kuns jumanakatakejj alarapiNgtam7
2 EJERCICIOS DE SUSTITUCION DOBLE
Kuns jumatakejj alarapfta?apanirapima?
---.-junanakatakejjlurarapipjjUma?
-----!jumatakejj ..............?phayar4/4m0:
--jumanakatakejj .?-------------- tlajjsarapikIama?---jumatakejj
KUns jumatakejj alarapima?Kilns jumatakejj apanirapimalKuns junanakatakejj apanirapipjjtima?Kuns junanakatakejj lurarapipjjdma?Kuns jumatakejj luraraplma?
Kinis Junatikeiii*VaraPima?Kuns jutadakatakejj phayarapipjjtima?Kuns junanakatakejj trajjsarapipjjama?Kuns junatakejj t'ajjsarapima?
Unidad 13
EJERCICIOS DE SUSTITUCION DOBLE (Continuacidn)
Khitis Chukiagur irpatam?qhararojj wisitntam?
(Jumanakaru) -------- -- ---?
------ gong maytlapjjatam?(jumaru)------ gong churatam ?(Jumanakaru)
jichhdrmajj jawstfapjjdtam?
(Jumaru)
3 CAMBIO DE NUMERO
Kuns churnma?Qawqs qollq maytinma?Sarkam; anchhichhaw nayajj jik-jjatantma.Jisa, kart apayantmawa.Tuninla wisitdma.
Khitis jichhg.rmajj jawstidtmn?Aka simanajj khitis aymar yatidhd-tam?Khitis markar irpatam?Luisajj jumar kart apayanitamti?
Kuns phayaraptma?Kuns Chukiagut apaniraptma?Lus qhantayaraptbati?Kamis tlajjsarapimati?Kuns sarafiatakejj wakichtlaraptma?Kunarutakis mis luraraptma?Khitis utacharapitaeKuns tatamajj alarapitam0Khitis qhararojj uwij awatirapitam?
KhitisKhitisKhitisKhitisKhitisKhitisKhitisKhitis
Khitis
41
Chukiagur irpatam?qhararojj wisitdtam?qhararojj wisitapjjntam?(long mayttapjjdtam?cialq maytfltam?goal churatan?qollq churapjjatam?jichharmajj jawstlapjjatam?jichhdrmajj jawstIdtam?
Kuns churapjjgma?Qawqs gong mayttapjjSma?Sarkam; anchhichhaw nanakajj jikjjata-nipjjUma.Jisa, kart apayanipjjamawa.Tuminka wisitapjjdma.
Khitis jichhUrmajj jawstlapjjEtam?Aka simanajj khitis aymaryaticha-pjjataeKhitis markar irpapjjatam?Luisajj jumanakar kart apayanipjjd-tamti?
Kuns phayarapipjjdma?Kuns Chukiagut apanirapiNgma?Lus qhantayarapipjjamati?Kamis tlajjsarapipjjdmati?Kuns sarafiatakejj wakichtlarapipjjdma?Kunarutakis mis lurarapipjj4ma?
Khitis utacharapipjjStaulKuns tatamajj alarapipjjUtam?Khitis qhararojj.uwij awatirapipjjF-
tam?
SUFIJCS PRONOMINALES SUJET° OBJETO N TIE TO FUTURO
c) Sufijo Ditgtau (fuerte) HUI a min
d) Sufijo "itani" (fuerte) 061 a mill
e) Sufijo "istani" (fuerte) "dl a nosotros"
4 EJERCICIOS DE REPETICICN
Pawlinu, kart apayanipunitUtawa.Pawlinu, kart apayanipjjapunitatawa.Clawqhats Chukiagkam irpitUta?Qawqhats Chukiagkan irpapjjetata?
Kuns Kuchawambat apanirapitgta?Kuns EUchawambat apanirapipjjetSta?
Unidad 13
2.15
EJERICICIO,S DE REPETICION (Continuacidn)
Jan Kwartilan katoqkitan ukajj jutjjakiwa.Jan Kwartilan katoqapkitan ukajj jutjjakiwa.Tukturaw nayar qollitani.Tukturaw nanakar qollapjjetani..Amijujjaw qhartir thaqeta.ni.
Amijunakaj jaw qhartir thaqapjjetani.
Qhararojj yatichiriu wisitistani.Qhartirojj yatichiriu wisitapjjestani.Tatasajj lyurunak alarapistani.Tatasajj lyurunak alarapipjjestani..
5 EJERCICIOS DE SUSTITUCION DOBLE.
Kuns jumajj apanirapitgta?------------- alarapitata?
Humanakajj --------?-------- lurarapipjjetgta?
jumajj
------- Churitata?jumanakajj --------?
----------naytlapjjetata?
Amijujjaw qharar thaqetani.--------------- wisititani.
And junakajjaw------------ awls apj j et a.niAnd juj jaw
irpitani.
Andjunakajjaw ------------.
KUrrarus Jusiajj wisitistani?--------------- awisistani ?(jiwasanakaru) ------------?------- kanchar irpapjjestani?jiwasani)
------- aymar yatichistani ?(jiwasanakaru)------------?
KunsKunsKunsKunsKunsKunsKunsKuns
42
junajj apanirapitgta?junajj alarapitata?jumanakajj alarapipjjetgta?junanakajj lurarapipjjetgta?junajj lurarapitgta?junajj churitgta?junamakajj churapjjetata?jumanakajj mayttapjjetata?
Anijujjaw qharttr thagetani.Amijujjaw qhartir wisititani.Amijunakajjaw qhartir wisitapjjetani.
Amijunakajjawqharar awisapjjetani.Andjujjaw qharar awisitani.Amijujjaw qhartir irpitani.Anijunakajjaw qharar irpapjjetani.
Kunarus Jusiajj wisitistani?Kunarus Jusiajj awisistani?Kunarus Jusiajj awisapjjestani?Kunarus Jusiajj kanchar irpapjjestani?Kunarus Jusiajj kanchar irpistani?Kuntirus Jusiajj aymar yatichistani?Kunarus Jusiajj aymar yatichapjjesta-ni?
6 EJERCICIOS DE SUSTITUCION DE NUMERO Y PERSONA
Kuna orasas wisititata?(jumanaka nayaru) ----?(jupa nayaru)(jupanaka nayaru) ?
(jupa jiWasaru) ?
(jupanaka'jiwasaru) ?
(Nam jumaru) ?
(nanaka jumaru) ?
Kuna orasas udsititgta?Kuna orasas wisitapjjetgta?Kuna orasas wisititani?Kuna orasas wisitapjjetani?Kuna orasas wisitistani?Kuna orasas wisitapjjestani?Kuna orasas wisitgma?Kuna orasas wisitapjjgma?
Unidad 13
EJERCICICS DE SUSTITUCION DE NUMERO Y
Kart apayanitUtawa.(jump
(jupa nayaru)(jupanaka nayaru)(naya jumaru) --(naya junanakaru)(jupa junaru) .
(jupanaka jumaru)
(jupa jiwasaru)(jupanaka jiwasaru)
YYaIWOOOo
Janit Chukiagur irpkitUta?(jumanaka nanakaru) -----?(jupanaka jiwasanakaru) -?(tatama jumaru) ------ -_ ?
(jupanaka jumaru) -------?(jupa nayaru) --------?(jupanaka nayaru) -----..?
(naya jumaru) ---------...?
(nanaka jumaru)
7 AFIRMATIVO
ONIMP00.001.001111110?
Yatichirijjajj wisititaniwa.Tatajjajj Chukiagura irpitani.Tatajjajj Chukiagura khititani.Amijujjaw thaqetani.Qharara qollq pajtbani.Tatasajj lyur alarapistani.Jupanakajj pilutat atipapjjesta-niwa.
Tarty churistaniwa.Jichharojj tukturajj qollistaniwa.
EJERCICIOS DE PREGUNTAS Y RESPUESTAS
Kunarus wisititUta?(qhararu)Jilamasti?(tuminku)Kuns Chukiagut apanirapittta?(saku)
Antrisasti?(kanisa)Qawqs maytlittita?(patak waranqa)
Jusiasti?(phesqatunk waranqa)Jumajj kUns alarapitIta?(400Ptrusti?(kwarirnu)
,
43
PERSONA (Continuaci6n)
KartKartKartKartKartKartKartKartKartKart
apayanitStawa.apayanipjjetStawa.apayanitaniwa.apayanipjjetaniwa.apayanimawa.a payanipj j Snawa..
apayaratamwa.apayanipjjaanwa.apayanistaniwa.apayanipjjestaniwa.
Janit ChukiagurJanit ChukiagurJanit ChukiagurJanit ChukiagurJanit ChukiagurJanit ChukiagurJanit ChukiagurJanit ChukiagurJanit Chukiagur
NEGATIVO
JaniuJaniuJaniuJaniuJaniuJaniuJaniuniti.Janiu tarty churkistaniti.Janiu jichharojj tukturajj qollkistamiti.
irpkitSteirpapkitSta?irpapkistani?irpktitam?
irpapkdtan"irpkitani?irpapkitani?irpkSma?irpapkEma?
yatichirijjajjtatajjajj Chukiagur irpkitaniti.tatajjajj Chukiagur khitkitaniti.amijujjajj thaqata.niti.qhartir gong pajkitaniti.tatasajj lyur alarapkistaniti.jupanakajj pilutat atipapkista-
Qharara wisitSma.
Jilajjajj tuninka wisitdtam.
Sak apanirapima.
Antrisajj kanis apanirapitam.
Patak waranq naytiSma.
Jusiajj phesqa tunk waranq nayttStam.
Nayajj lyur alarapina.
Pfrojj kwarirn alarapitam.
Unidad 13
44
EJERCICIOS DE PREGUNTAS YRESPUESTAS (Continuactin)
Qawqhats Chukiagkam irpdtam?(FE -bunk waranqata)
Khitis jichharmajj jawstlEtan0(tata Alwirtu)
Khitis qhartirojj thaqUtam?(amijujja)
Jan kwartilan katoqkdtam ukajjjutjjakitati? (jisa)Jan qollq maytlari munkgtam ukajjjutjjakitati? (jisa)Jan nmajafi munkEtam ukajj pantalunalEtati? (janiwa)Ehitis tuminkojj wisitistani?(tata Jasintu)
Kuna orasas wisitistani?(jayptuna)
Sapakit wisitistani?(jisa)
Khitis qollqmaytlistani?(tiosa)
Kunapachkamas maytlistani?(jutir phajjsikama)Qamqs mayttistani?(patak waranqa)
Kawkirus tatasajj irpistani?(palgsaru)
Kunarus irpistani?(pasiyiri)
Chukiagur irpitdtati?
Chukiagunt qollayitdta?
Tukturampit qollayitgta?
Chukiagur khititgtati?
Kart apayanitgtati?
Jumat kamis tlajjsarapitata?
Jumat kamis plancharapitata?
Tatamajj 3,yur alarapitamti?
Chukiagut kwarirnunak apanira-pttamti?Jusiajj gollq maytiftauti?
Jilamajj Chukiagur irpEtanti?
PE tank waranqat irpitani.
Tata Alwirtt jawstlitani.
Amijujjaw thaqetani.
Jisa, jan katoqkitan ukajj jutjja-kiwa.Jisa, jan gong nmytlail munkitanukajj jutjjakrwa.Jan fimajall munkitan ukajj janiu
pantalun alkEti.Tata Jansinta wisitistani.
Jayptun wisitistani.
Jisas sapakiu wisitistani.
Tiosaw mayttistani?
Jutir phajjsikamaw mayt listani.
Patak waranq mayeistani.
Palfisarii irpistani.
Pasiyiriu irpistani.
Jisa,JaniuJisa,
JaniuJisa,JaniuJisa,Janiu
irpEmawa.irpkEmati.Chukiagun qoll.a,yEma.
Chukiagun qollaykdmati.tukturampiu qollardma.tulturamp qollaykSmati.khitdmawa.khitkEma.ti.
Jisa, apayanimawa.Janiu apayankEmati.Jisa, nayawttajjsarapEma.Janiu nay tlajjsarapkamati.Jisasnayaw paancharaptma.Janiu nay plancharapkUmeti.Jisa, alarapitaniwa.
alarapkitaniti.apanirapitaniwa.apanirapkitaniti.mayt titaniwa.
maytikitaniti.irpitaniwa.irpkitaniti.
JaniuJisasJaniuJisa,JaniuJisa,
Janiu
i)(191aUnidad 13
45
TAREA ESCRITA
Cambie las siguientes oraciones al tiempo futuro.
MODELO: Tatajjajj lyur alarapitu.Tatajjajj 31rur alarapitani:
1. Kuns phayarapista? 1. Janiu kuns maytticsnati.2. Khitis kamis t'ajjsarapitu? 2. Janiu jichhfirojj.phayarapksnati.3. Qawqs Mwajtlista? 3. Janiu kuns alarapksmati.4. Janit kuns alarapkista? 4. Jurjejj janiu lyurup naytiafi nun-
5i Jumat lapis may-Vista? kituti.6. Khitis qolltam? 5. Janiu aka sinanajj7. Kuns jilamajj churtam? 6. Janiu khitis yanapafi umnlituti.8. Janiu tariy lurktati. Janit
yatichirimajj toqktam?7. Janiu tatajjajj gong apayanki-
tuti.9. Kunats manamajj jan Kucha- 8. Janiu khitis iskwilar irpkituti.
wambar irpktam? 9. Janiu khitis jawsttafi munldtuti.10. Kunats jan awisafi munktam? 10. Janit inyikshun tukturajj uchk-
tam?
SUFIJO uKAft CON TERMINACIONES DE FUTURO (futuro progresivo)
8 FJERCICIOS DE REPETICION
Junajj r-atuknanceasim; nayajj awt ufitanki.Jumajj rstukmancilasimmanakajj mstufitanipka.Jumajj ratuk nanceasim; jupajj awt ufitankani.Jumajj f.atuk manq'asiin, jupanakajj awt ufitanipkani.
Nayajj Chukiag sari. Sumakiu qamMta.Nayajj Chukiag sara. Sunakiu cianapkAta.
Julyajj manqf phaykpan; nayasti ii'ajjskd.Julyajj man4phaykpan; nanakasti is tiajjsapk4.Julyajj manq' phaykpan; jumasti is tlajjskgta.Julyajj mange phaykpan; junanakasti is tfajjsapkIta.JuIyajj manq' phaykpan; jiwasasti is tajjskaani.Julyajj manq' phaykpan; jiwasanakasti is tlajjsapkagmi.
9 FWERCICIOS DE TRADUCCION
Julyajj name phaykpan; nayastijunthantwalljjtaykdQge Julia est6 cocinando (mien-tras tanto); yo estare barriendola casa.Qge:Julia est6 cocinando; yoestare lavando la ropa.Que Julia este coninando; ybestare lavando los platos.Que Julia estd cocinando; yoestare preparando el desayunb.
Julyajj manq' phaykpan; nayasti jun-tqlk walljjtayki.Julyajj manq' phaykpan; nayasti utpichka.
Julyajj mango phaykpan;tiajjski.Julyajj manq' phaykpan;palatunak jarirka.Julyajj manq' phaykpan;jumttibm, walljjtayka.
299
nayasti is
nayasti
nayasti
Unidad 13
EJERCICIOS DE TRADUCCION . (Continuacidn)
Tior visit-ttanimayd, jumajj malitwakichttkdta.Ire a visitar a nuestro t/o2 tdvas a estar preparando el bulto.Ire a visitar al tfo; to vas aestar recogiendo la ropa.Ire a visitar al tlo; td, vas aestar haciendo la tarea.Ire a visitar al tic), td, vas aestar hirviendo agua para eldesayuno. (...2 td, vas a estarhaciendo hervir el desayuno. Form.pop.)
10 CAMBIO DE NUMERO
Nayajj Chukiagurii sard; sumakiu
qamkdta,Nayajj tiort misit7ttaniwayi;jumajj tariy lurkSta.M fat kanchar sard4 manqlkStama.Aatukmanqtasim; nayajj amt ufitanka?
Anchhichhaw jutdta; nayajj sarka.Ratukka jutlta; nayajj manq' phayki.
Apurtiasnawa; nayajj malit makichtl-ka.
Nayajj kuns lurkUjja?Jupajj sarkaniti?Wawajj manqtkaniti?
SuykSnawa;
StO 4mawa;SuykSmawa;Suykdmawa;kEti.
janirawmanqtkitti:janiraw juntliimumikSti.
janiraw mark sarkIti.janiraw trawaja1 qallt-
46
Tior visit-ttanimoyd; jumajj malitmakichtt 1Sta.Tior wilt -ttanimayti.; jumajj (lisp
makichttkgta.Tior visit-ttanimayi; jumajj isinak
apthapkgta.Tior wisit-ttanimaya; jumajj tariylurkdta.Tior wisit-ttanimayd; jumajj jtuittilm
walljjtaykSta.
Nayajj Chukiagurii sari; sumakiu
qamapk/ta.Nayajj tiorU visit-ttaniwayd; juma-nakajj tariy lurapicdta.
MR at kanchar sari; manceapkdtawa.Aatuk manqtasim; nanakajj amt ufita-
nipka.Anchhichhaw jutUta; nanakajj sarapki.Ratukiu jutdta; nanakajj name phayapki.
Apurttasitawa; nanakajj malit makich-
Vapid.Nanakajj kuns lurapkdjja?Jupanakajj sarapkaniti?Wawanakajj manq apkaniti?
SuyapkSmawa; janiraw manq tapktiti.
SuyapkEmawa; janiraw junt tunaploRti.
Suyapktimawa; janiraw mark sarapicati.
Suyaplcdmawa; janiraw tramwajaff gall-tapkkti.
SUFIJO "KA" CON SUFIJOS PRONOMINALES SUJETO OBJETO
11 EJERCICIOS DE REPETICION
Wisitaniflajjkamajj isinak apthapirapkitdta.Wisitaninajjkamajj isinak apthapirapipkitdta.
Malitarut isinak ucharapkUma?Malitarut isinak ucharapiplcUma?Ratukipi jutdtajja; nayajj manq' phayarapkIma.Aatukipf jutdtajja; Jmamitajj manq' phayarapkdtam.
Unidad 13
12 CAMBIO DE PERSONA Y NUMERO
Nayajj nanqt phayarapkgma.Nanakajj (jumataki) ----- .
Julyajj (jumataki) ------ .
Julyajj (jiwasataki) ----.Julyajj (jiwasanakataki)-.Junajj (nayataki)--------.
Junajj (nanakataki) ----- .
Isinak apthapirapkitgta.(jumanaka nayataki)(jupa jumataki) -------(jupa jiwasataki)
Apurt'asim; malit wakichttarapkg-mawa.(nanaka juma.taid.)
(jupa jumataki) -----------------.
(jupanaka jumataki) -------------.
13 EJERCICIOS DE TRADUCCION
Apurttasim, nayajj malit wakichtta-rapkgma.Aptfrate, yo te lo estard preparandoel desayuno. (...haciendo el de -
sayuno. Forn. pop.)*irate, yo te lo estard endulzando el café. (poniendo azdcar.F'orm. Pop.)
Apdrate, yo te lo estard planchan-do la camisa.Apdrate, yo te lo estard recogien-do la ropa.Apdrtate; yo te lo estard preparando la maleta.
Kuns wakichttarapkgma?aid te' to vay a estar cocinando?Aud te lo va a estar haciendo dl?2,Qu6 te lo va a estar comprando 61?Aud te lo va a estar ,lavando ella?
SUFIJO "KA" EN
14 EJERCICIOS DE REPETICICN
Nayajj nanqt phayarapkgma.Nanakajj mancit phayarapipkgna.Julyajj manq' phayampkgtam.Julyajj manqt phayarapkistani.Julyajj manqt phayarapipkistani.Jumajj manql phayarapkitata.Jumajj manqt phayarapipkitgta.
60
Isinak apthapirapkitata.Isinak apt hapirapipkitgta.
Isinak apthapirapkgtam.Isinak apthapirapkiatani.
Apurt' asim; malit wakichttarapkgmawa.
Apurt' asim, malit wakichttarapipkg-mawa.Apurt'asim, malit wakichttarapkg-tamwa.
Apurt' asim, malit wakichttarapipkg-tamwa.
Apurt'asim, nayajj malit wakichtta-rapkgma.Apurttasiml nayajj juntliim lurttarap-
kgna.
Apurt'asim, nayajj juntliim asukaran
charapkana.
Apurt'asim, nayajj kamis planchtta-rapkgma.Apurt'asim, nayajj isinak apthapirapikgma.Apurt'asim, nayajj malit wakichttarap-kgna.
Kuns wakichttarapkgma?Kuns phayarapkgma?Kuns lurarapkgtam?Kuns alarapkgtam?Kuns ttajjsarapkgtam?
ERASES IMPERATIVAS
Jwanita, juinajj sarkam, anchhichhaw nayajj jikjjatanEma.
Jumanakajj sarapkam, anchhichhaw nanakajj jikjjatani-
pjjgma.Kuns wakichttarapkgma?Kuns aparapkgma?
Unidad 13
EJERCICIOS DE REPETICION (Continuacidn)
Justinasti kuns aparapkgtam?Justinajj malit aparapkitpan.Mariajj waw ichurapkgtamti?Jisa, ichurapkitpan.
Jwanitajj sarkaniti?Jisa, sarkpan.Awt ufitankaniti?
Jisa, ufitankpan.
EJERCICIOS DE PREGUNTAS YRESPUESTAS
Niy jayp'tjjewa, Jwanitajj sarkaw.niti?Aka imillajj nikiu puritu" siwa;manq'kaniti?
Julyajj nayraqat umkafi muni;umkaniti?Jwanitajj nayraqat ikintkafi muri;ikintkaniti?
"Anchhichhaw awtojj jutan" siwa;kuns Luisajj wakicht'arapkgtam?(qtepi)
Juntuft lurtiarapkgtamti?(jisa)
Kamis planchtlarapkgtamti?(jisa)
Kunanaks malitar apantarapkgtam?(isinaka)
Jichhasti kuns lurarapkgtam?(amt ufitanirapifia)
Malit aparapk&tamti?(jisa)
Manceat awtjitu; mancekgwa.Ikiu puritu; ikintkgwa.Iskwilajj wali jayawa; nayajjsarkgwa.
Nayajj juntlUmmunta; umkSwa.Janirawmamajjajj ikifiat sart-kiti;nqyaw ut pichka.Janiraw mamajjajj yaput purkiti;nayaw manq' phayka.
Qharfir Chukiagur sarafiamatak istlajjsarapkgmati?Pantalan plancharapkgmati?Lyurunak apthapirapkgmati?Sakumphiskurarapkgmati?Kamis chlukurapkgmati?Malitsti wakicht'arapkgmati?
Jisa, sarkpan.Janir sarkpati.Jisa, manqlkpan.Janir mancilkpati.Jisa, urokpan.
Janir umkpati. .
Jisa, ikintkpan.Janir ikintkpati.
Q ep wakicht arapicitpan
Jisa, lurtfarapkitpan.
Jisa, plancht'arapkitpan.
Isinak apantarapkitpan.
Awt ufitanirapkitpan.
Jisa, aparapkitpan.
manq kam.Waliki, ilcintkam.
Waliki, sarkam.
Waliki, umkam.Waliki, pichkam.
Waliki, phaykam.
Jisa, t'ajjsarapkita.
Jisa, plancharapkita.Jisa, apthapirapkita.Jisa, phiskurarapkita.Jisa, chlukurapkita.Jisa, wakicht'arapkita.
48
PHISKURA 0 PHISKURARA: Limpiar ropa u otra cosa, cepillando o frotandosuperficialmente.
9r,ldld.474
Unidad 13
OTRO USO DEL
15 EJERCICIOS DE REPETICION
Pawlinojj mangfasiskiwa, ukaka-masti Jwanitajj paldsarii sarki.
Pamlinolj manqtasiskiwa, ukchigii-kanasti*, Jwanitajj paldsarti sarki.Pawlin nanglasifiapkamajj JwanitajjpalUsarti sarki.
Nay tramajkafikamaw lunthatajj uta-j jar mantatayna.Jun trawajkaiikamaw lunthatajjutamar mantatayna..
Trawajahajjka.mam lunthatajj utajjarmantatayna.
Tramajahaxokamam lunthatajj utama.rmantatayna.
Luis trawajahapkanaw lunthatajj'utapar mantatayna.Trawa.jahaskama.w lunthatajj utasarmantatayna.
16 EJERCICIOS DE SUSTITUCDON DOBLE
Tramafiajjkanaw lunthatajj manta-tayna.
Ikifiajjkanam -------------
tatajjajj puritayna.AhatailajjkanamwiDSMOwsliMmommommagOOOmmosimm
411110.100114.00.0.111.10.141.1000.11.4110010.41M
awtojj sarjjatayna .
Hanq'afiajjkmmaamijujjajj sarjjatayna.
Iskwilankahajjkamam
.m-- ti Y. .-- M-1-r
011101110.00111.1104M0110
411.00.00.0011.1101M.P.O.M..1141,
tiojjajj jutatayna.
Ttantl alanim; ukakamasti nayajjphaykUwa.
ut pichka.001111001.
kg.
ukchlgfikamasti 11111.0121100
juntfiim walljjtayka.
ukakamasti --------.
juntuUmarii asukaraneh-
ukch Slikamasti
* U KCH XRICAMA (mientras tanto)
49
SUFIJO (mientras)
Paulino estd comiendo nientras tantoJuanita estd yendo a la plaza.Paulino esti comiendo; mientras tantoJuanita es to yendo a la plaza.
Mientras Paulino come, Juanita estdyendo a la plaza.
Mientras yo estaba trabajando habiaentrado el ladr6n a ni casa.Mientras to estabas trabajando habiaentrado el ladr6n a tu casa.Mientras yo trabajaba habia entradoel ladr6n a mi, casa.
Habia entrado el ladr6n a tu casamientras td trabajabas.Habia entrado el ladr6n a la casa deLuis mientras el trabajaba.Habia entrado el ladron a nuestracasa nientras trabajdbamos.
Tramafiajjkamaw lunthatajj mantatayna.
Ikifiajjkamaw lunthatajj mantatayna.Ikifiajjkamaw tatajjajj puritayna.
Anatafiajjkamaw tatajjajj puritayna.Anatahajjkamaw avitojj sarjjatayna.Manglarlajjkanaw awtojj sarjjatayna.Mancitafiajjkanaw amijujjajj sarjjatayna.Iskmilankahajjkamaw amijujjajj sarjja-tayna.
Iskmilankahajjkamawtiojjajj jutatayna.
T' ant' alanim; ukakamasti nayajj phy-kama.T'ant' alanim;pichkd.T' ant' alanim;
ut pichkd.T' ant' alanim;
juntitim walljj
Tiant! alanim;juntliim walljj
T' ant' alanim;
juntfilmarti as
'Plant! alanim;
as
ukakamasti nayajj ut
ukchiUfikamasti nayajj
ukchlafikanasti nayajj
tayka. '
ukakamasti nayajjtayki.ukakamasti nayajj
ukaranchkd.ukchlgikamasti nayajj
ukaranchkd.
Tambien se puede decir ukchafikama.
Unidad
17 EJIRCICIOS DE TRADUCCION
Is planchariajjkamaw manqtajj phur-murj jata5na.Mientras yo jugaba, habia rebosadola comida. (el caldo)Mientras me bafiaba, habia rebosadola comida.Mientras yo compraba pan, habiarebosado la comida.Mientras lavaba los platos habiarebosado la comida.Mientras lavaba la ropa, habiarebosado la comida
Nay iskwilank-kafilicamawPirojjsarjjatayna.Mientras yo estaba en La Paz, sehabia ido Pedro.Mientras yo estaba aqui, se habiaido Pedro.Mantras yo dormia, se habia idoPedro.Mientras yo trabajaba, se habiaido Pedro.Mientras yo comia, se habia idoPedro.
EJERCICIOS DE PREGUNTAS Y RESPUESTAS
Kun lurariamkamas lunthatajj utamarmantatayna? (trawajariajjkama)Kawkinkariamkamas warmimajj sarjja-tayna? (Chukiaguna)Justin phayariapkama.jj kuns Alwir-tojj luraski? (anataskiwa)Mama Tiris Kuchawa.nbankafiapkamajjkamachaskb:ns chachapajja? (umas-kgnwa.)Ma nap phayafikamajj kanachaskb:nsLuisajja? (palatunak jariraskgna)
Manqtariajjkamajj kuns jumajjLurkgta? (ut pichkd)Junttffmlurtiariajjkamajj kunsjumajj lurkgta? (tlantt alankd)Antris tariy lurafiapkamajj kunsnayajj lurkgjja? (manqt phaykam)Luis ut pichafiapkanajj kuns nayajjlurkjja? (wasunak jarirkam)Waw ikiriapkamajj kuns nayajjlurkgjja? (samartlaskan)Auwirt tlanti alanifiapkamajj kunsnayajj lurkgjja? (nin katusiftmn)
50
Is planchafiajjkamawmanqtajj phur-murjjatayna.Anatariajjkamawmanqtajj phurmurjja-tayna.Jarisiriajjkamaw manqtajj phurmur-jjatayna.Ttantt alanifiajjkanawmanqtajjphurmurjjatayna.Palat jarirafiajjkamawmanqtajj phur-murjjatayna.Is ttajjsafiajjkamammanqtajj phur-murjjatayna.
Nay iskwilank-kafikamaw Pirojj sar-jjatayna.Nay Chukiagunk-kafikamaw Pirojjsarjjatayna.Nay akank-kafikamawPirojj sarjjatay-na.Nay ik-kafikamaw Pirojj sarjjatayna.
Nay trawajkafikamaw Pirojj sarjja-tayna.Nay manqtkafikamaw Pirojj sarjja-tayna.
Trawariajjkamaw lunthatajj utajjarmantatayna.Chukiagunkariajjkanaw warmij jaj jsarjjatayna.Justin phayaBapkamajj Alwirtojjanataskiwa..Mama Tiris Kuchawambankafiapkamajjchachapajj uma.skgnwa.
Mamap phayaAapkamajj Luisajj palatu-nak jariraskgna.
Manqtafiamkamajjut pichkd.
Junt t iim lurttafiamkamajj nayajj ttanttalanka.Antris tariy luraflapkamajj jumajjmanqt phaykam.Luis ut pichafiapkamajj jumajj wasu-nak jarirkam.Waw ikifiapkama.jj juma.jj samart t as -kam.Auwirt, Vent' alanifiapkamajj jumajjnin katusiykam.
*IV 011610
Unidad 13
TAREA ESCRITA
Con las palabras
el Sufijo HKAMAR
MODEM:
51
que siguen a continuadAconstrwaoraciones empleando(mientras) y el sufijo HKAll (estar).
Mancitasing/ nayajj/ (junataki)/ =lit/ vakichtlarapila/ainaa,_.111zjialitwlaPiamkamakichttarakha.
1. Junt Urn umt as ima jupa/ ( jumatald)/ manta/ wakicht arapifia/2. sartamil ( jumataki )/ pantaluna/ naya/ plancht arapifia/3. Trawajohim;/ (naya/ manq a/ pha.yafia/ ( jumata.ki) /4. Nayajj juntttun lurt / juma/ nayataki./ isi/ eajjsarapiria/5. Nayajj manqi phaykci; / juma/ achachilataki/ alanirapilia/ V antra/6. Nayajj tariy lurk; / juma/ lyurunaka / aptha.pitapiha/ (naya.taki)/7 . Ratuk manql asim; / awtu/ uritaniria/ (jumataki)/
. Jupajj ut pichkpan; / naya/ junt lima/ lurt arapifia/ (jupataki)/18 EJERCICIOS DE REEMPLAZO
Kuns Chukiagut jumatakejj alaraama?Kuchawambat(juna) nayatakejj
ONLOOMIWONOMMOM..0.1~4
AlliftommweemOPOWNIMM4
WMMIWIIMMOOD001111
market
apanirapitgta?
(jupa) jumatakejj -----------?
alarapitam?(jupa) jiwasatakejj ---------?Sorat'at --------------------?
Jumajj pantalun planchtlarapkita.411111111110000DOMINO Mid S IONO.0MIIIIDMIOMMINDUSIIII10111.11/1.110011011111911.
0100/11.1.1110111ONIM1111 4111111.1001111.111111111011111411000 'ajjsarapkita.titipa j j ----- ....------- -- ...... - -- -11..10.INIIININOMMINIMMONO isinak .....11111M...11.1611 1111021104~MOMOMMOIMMO
Jupenakajjapthapirapkit pan .
411M10111012140100411111010.0111004100101NOOW010~41
19 EJERCICIOS DE TRADUCCION
Jan gong maytlail munkgtam ukajjratukiu jutjjgta.
Si no quiere llevarte al pueblo,. Aregresa en seguida.Si no quiere avisarte nada, re-gresa en seguida.Si no quiere alojarme, regresoen seguida.Si no quiere ayudarme, regresoen seguida.
Kuns Chukiagut jumatakejj alaragma?Kuns Kuchawambat jumatakejj alaraplma?Kuns Kuchawambat nayatakejj alarapi-tgta?Kuns Kuchawambat nayatakejj apanira-pitgta?Kuns markat nayatakejj apanirapitgta?Kuns markat.jumatakejj apanirapItam?Kuns markat jumatakejj alarapitan8Kuns markat jiwasatakejj alarapistani?Kuns Sorattat jiwasatakejj alarapista-ni ?,
Jumajj pantalun plancht tarapkita.Jumajj kamis planchtlarapki.taJumajj kamis t'aj jsarapkita.Jupajj kamis t aj jsarapkitpanJupajj isinak t'ajjsarapkitpan.Jupajj isinak apthapirapkitpan.Jupanakajj isinak apthapirapipkitpan.
Jan gollq mayttaft munkaam ukajj fa-tukiu jutjjUta.Jan markar irpaft nunkltamukajj ra-tukiu jutjjgta.Jan kuns awisafi munkgtamukajj ratu-kiu jutjjnta.Jan jawsttaft munkitan ukajj ratukiujutjg.Jan yanapafi munkitan ukajj ratukiujutjjd.
a) 4Unidad 13
EJERCICIOS DE TRADUCCION (Continuacidn)
Qaughats sapat askichtlarapitUta?,Por cuanto me lo vas a arreglarel saco?
gor cuanto me la vas a arreglarla casa?,Por cuanto me vas a llevar aLa Paz?2,Por cuanto me vas a curar elbrazo?gor cuanto me las vas a lavarestas ropas?aor cuanto me los vas aarreglarlos zapatos?
FRASES UTLLES
Tata, aka patak waranq(kambyst'ita)
Malit wakicht'arapita.Janit tata Jwanan utapyitasma?
turkst'ita.
ufiacht'a-
52
Qawqhats sapat askicht arapitEta?Qawqhats sak as kicht arapitEta?
Qawqhats
Qawqhats
Qawqhats
Qawqhats
Qawqhats
ut askichtlarapitEta?
Chukiagur irpitEta?
ampar ciolltfitEta?
aka isinak t'ajjsarapitUta?
sapat askichtlarapitSta?
Sefior, cimbieme cien pesos bolivianos.
Preparame mi maleta.z,No podrias mostrarme la casa ae don
Juan?
ESTIMULOS PARA LA CONVERSACION
1. Tata Lurinsojj Chukiagur saraliatakiu wall qhatam wakichtiasiski.
Jana: Tata, kuns nayajj wakicht'arapkEna?Tata Lurinsu:
2. Tata Iwaristojj sapat askicht'ayasifimuni. Ukatpi askichirin uta-par sarejja.
Sapat askichiri: I4antaniskakim tata.Tata Iwaristu:
3. Tata Jurjimpi tata Lukasampejj wali jayat jikisipjje. Tata LakasajjChukiagut puritayna.
Tata Jurji: Tata Lukasa; kamisEsktasa?Tata Lukasa:
305Unidad 13
53
GENERALIZACIONES
I SUFIJOS PRONOMENALES SUJETO-OBJETO EN TIEMPO FUTURO
Todos los sufijos prononinales sujeto ' objeto: itUta (fuerte) td a mi;itani (fuerte) 61 a 214; "ma (d6bil) yo a ti; "tarn (d6bil) 61 a U; istaniMae) 61 a nosotros (jiwasaru); se usan solamente en el tiempo futuro;estos mismos cuando se presentan con el pluralizador :ells el significadoresulta ambiguo; porque Ella puede referirse a la pluralidad de objetos,sujetos o a uno de ellos.
EJEMPLO:
Anchhichhawtlantl churap-jjgma.
Puede significar: En seguida yo lesvoy a dar pan a ustedes.En seguida nosotros les vamos a darpan a ustedes.En seguida nosotros to vamos a darpan.
Para evitar la ambigUedad se amplean los pronombres tanto para elsujeto comp para el objeto.
II CONJUGACION PRONOMINAL SUJETO-OBJETO
TIEMPO FUTURO
Mbdelo: verbo uCHURARAn (dar)
1 .Conjugaci6n de la primera persona singular (anmi) y plural (a nosotrosexclusivo)
a) Sufijo itdta (fuerte) td a m1.b) Sufijo itani (fuerte) 61-a'mi.
AFIRMATIVO
Nayaru
Jumaw t I ant t churittita
Jupanakaw ttantt churapjjettita.Jupaw t antl churitani.Jupanakaw t *ant I churapjjetani.
Td me vas a dar pan.Ude. me van a dar pan.El me va a dar pan.Ellos me van a dar pan.
Nanakaru
Jupaw tlantl churapjjetUta.Jumanakaw tiantt churapjjettita.
Jupamrtiant, churapjjetani.
Jupanakawttantf churapjjetani.
Td nos vas a dar pan.Uds, nos van a dar pan.El nos va a dar pan.Ellos nos van a dar pan.
306 Unidad 13
54
NEGATIVO
Janiu jumajj Van-0 churkitgtati.Janiu jumanakajj t'ant' churapkitg-tati.
Janiu jupajj t'ant' churkitaniti.Janiu jupanakajj t'ant' churapkitaniti.
Tti no me vas a dar pan.
Uds. no me van a dar pan.
El no me va a dar pan.Ellos no me van a dar pan.
Nanakaru
Janiu jumajj t' ant' churapkitgtati.Janiu jumanakajj t'ant' churapkitg-tati.
Janie jupajj t'ant' churapkitaniti.Janiu jupanakajj t'ant' churapki-taniti.
Tti no nos vas a dar pan.Uds. no nos van a dar pan.
El no nos va a dar panEnos no nos van a dar pan.
Conjugaci6n de la segunda persona singular (a ti) y plural (a Uds.).a) "ma (debil) yo a ti.b) "tam (debil) el a ti.
AFIRHATIVO
Jumaru
Nayaw t'ant' churgma.Nanakaw t'ant' churapjjgma.Jupaw t'ant' churgtan.Jupanakaw t'ant' churapjjgtam.
Yo te voy a dar pan.Nosotros te vamos a dar pan.El te va a dar pan.Ellos te van a dar pan.
Jumanakaru
Nayaw t ant churapj jgma
Nanakaw t'ant' churapjjgma.Jupaw t I ant churapjjgtam.Jupanakaw t *ant churapjjgtam.
Yo les voy a dar pan a Uds.Nosotros les vamos a dar pan a Uds.El les va dar pan a Uds.Ellos les van a dar pan a Uds.
Unidad 13
55
NEGATIVO
Jumaru
Janiu nayajj Vent' churk5nati.Janiu nanakajj ttant' churapkEmati.Janiu jupajj t' ant' churkitanti.Janiu jupanakajj t' ant' churapkn-tanti.
Yo no te voy a dar pan.Nosotros no te vamos a dar pan.El no te va a dar pan.Ellos no te van a dar pan.
Jumanakaru
Janiu nayajj ttantt churaplanati. Yo no les voy a dar pan a Uds.Janiu nanakajj tlantt churapidnati. Nosotros no les vamos a dar pan a Uds.Janiu jupajj tlantl churapkEtamti. El no les va a dar pan a Uds.Janiu jupanakajj Vent' churapkatanti.Ellos no les van a dar pan a Uds.
3. Conjugacidn de las personas;
a) Jiwasaru (a nosotros inclusivo grupo pequefio)
b) Jiwasanakaru (a nosotros inclusivo grupo numeroso)
Sufijo (fuerte) el a nosotros (jiwasaru)
AFIRMATIVO
Jupaw t ant I churis tani
Jiwasaru
El nos va a dar pan.
Ellos nos van a dar panJupanakaw t ant I churapjjestani.
Jupaw t ant churapjjestani.
Jiwasanakaru
El nos va a dar pan
Ellos nos van a dar panJupanakaw t ant churapjjestani.
56
NEGATIVO
Jiwasaru
Janiu jupajj tlant' churkistaniti. El no nos va a dar pai(a nos. incl.)
Janiu jupanakajj t'ant! churapkis- Ellos no nos van a dar pan(a nos.taniti. incl.)
Jiwasanakaru
Janiu jupajj t'ant' churapkista- El no nos va a darniti.
Janiu jupanakajj't'antt churapkista-Ellos no nos van aniti. incl.)
pan(a nos. incl.)
dar pan (a nos.
4. Congugacidn de la tercera persona singular (a 61) y plural (a ellos).
AFIRMATIVO
Juparu
Nayaw Vent' churd.Nanakaw t' ant' churapj,%.Jupaw t'ant' churSta.Jupanakaw t'ant' churapjjSta.Jupaw t'ant' churani.Jupanakaw t'antt churapjjani.Jiwasanakawttant churapjgfigni.
Yo le voy a dar pan a el.Nos. le vamos a dar pan a 61.Td le vas a .dar pan.Uds. le van a dar pan.El le va a dar pan a 61.Ellos le van a dar pan a 61.Nos, le vamos a dar pan a 61.
Jupanakaru
Nayaw jupanakar t' ant' churd.
Nanakaw jupanakar tlantf churapjjd.Jumaw jupanakar t'ant' churUta.Jupanakaw jupanakar t' ant' churap-jjSta.
Jupaw jupanakar ttant! churani.Jupanakaw jupanakar chura-pjjani.
Jiwasaw jupanakar t ant churafinni.
Jiwasanakaw jupanakar t'ant' chum-pj jafinni.
Yo les voy a dar pan a ellos.Nosotros les vamos a dar pan a silos.Td les vas a dar pan.Uds. les van a dar span.
El les va a dar pan a ellos.Ellos les van a dar pan a ellos.
Nos. les vamps a dar pan a ellos.Nos. les yams a dar pan a ellos.
NOTA: a) Como se ve en el cuadro anterior, no hay sufijos pronominales sujeto'
objeto para la tercera persona (cow objeto). Se emplean las nisnas ter-ninaciones verbales del tienpo futuro correspondientes a coda sujeto.En la forma negativa ocurre lo mismo.b) Tambi6n se ve que cuando la tercera persona estd como objeto, el sufi-jo pjja se refiere solamente al sujeto y no al objeto.
369 Unidad 13
III SUFIJO IIKA0 (fuerte)
Este sufijo traduce el verbo estar
Se usa frecuentemente con las siguientes forms:
a) a_...._1.L.ine.ztiva,ro'resivaConlafona
EJEMPLOS:
Jwanita, jumajj sarkam, anchhichhawnayajj jikjjatanima.
Mali t wakicht arapkit a .
Justinajj malit waidcht 'arapkitpan.
Jwanitajj manql jspan.
57
Juanita, estate adelantando, en seguidato dare alcance. (Juanita estate yendo,en seguida yo te voy a dar alcance.Form. pop.)Estate prepardndone la maleta. (Estatepreparandomelo la naleta. Form. pop.)Que Justin me la estd preparando lamaleta.Que Juanita estecomiendo.
b) Con las construcciones de " mientras tanto"
Jwanita, nay misitanifiajjkanajjisinak apthapirapkitgta.Jupajj fatuk nanceasinq nayajjmalit wakichttarapkgma.iatukipi jutntajja, nayajj Bang'phayarapkgna.
c) Con la forma niya (ya)
Niyaw awtoj purkatayna.Niyaw aymar yatelkta.Niyawintejj jalsunki.
Juanita, mientras yo voy de visita,vas a estar recogiendo mis ropas.TA come rdpido, yo estate preparandola maleta (mientras comes).Vas a apresurarte en regresar mientrastanto yo te lo estate cocinando.
Ya habia estado llegando el auto.Ya estoy aprendiendo aynara.Ya estd saliendo el sol.
Este sufijo antepuesto a la terminaci6n de futuro, forma el futuro progresivo.
EJEMPLaS:
QharUr aka orasajj:Nayajj Chukiagurfl sarkd.
Nanakajj ChukiagurU sarapk4.Jupajj ChukiagurU.sarkgta.Jupanakajj ChukiagurU sarapkgta.Jupajj ChukiagurU sarkani.Jupanakajj Chukiagurfl sarapkani.Jiwasajj ChukiagurU sarkafigni.Jiwasanakajj ChukiagurU sarapkanini.
Mama a estas horas:Estard yendo a La Paz.Nosotros estaremos yendo a La Paz.Estards yendo a La Paz.Uds. estaran yendo a La Paz.El estara yendo a La Paz.Ellos estardn yendo a La Paz.Nosotros vamos a estar yendo a La Paz.Nosotros yams a estar yendo a La Paz.
310Unidad 13
NOTA:
58
Antepuesto a las terminations del pros ente perfectly() forma el pre.'sente progresivo incial, es decir que la acci6n estd en los camienzosde su desarrollo.
EJEMPLOS:
Kawkirus sarkta? LDOnde estds yendo?Anchhichhakiu purkta. Recidn estoy llegando.
Esta forma del progresivo .inicial es poco usada. De mayor use es elprogresivo continuativo, formado por el sufijo si, ka. (Unidad 4, pri-
mer nivel)
IV OTRO USO DEL SUFIJO NEUTRAL IIKAMAn (fuerte)
Este sufijo puede significar tambidn omientrasn. Se usa en orationssubordinadas temporales para indicar la coexistencia de la accidn dela °mei& subordinada con la de la oraci6n principal.
EJEELOS:
Nay trawajafiajjkamaw lunthatajjutajjar mantatayna.Tlantf alanifiankamajj nayajjjuntiam lurtikd.
LECTURA SELECCIONADA
Mantras yo trabajaba, habla entradoel ladr6n a ni casa.Nientras to vayas a comprar pan,estare hirviendo agua para el desa-
yuno.
MA YATIRI (Continuacidn)
Ukham kstasisinjja, yatirejj insinsh palat astfa-
taw Nikanuran ikifiapar sari. Ukatsti uka insinsh palatjj
Irnistun kayup ukhara uchi. ukatsti mayja arunakrak par-
Ikifla cama
kmja arumakia-li. Mama pharansiskasti ukchltalkamajj amukiu ufich'ukis- palabras raras
kSna
Ukanak lurasinsti tata yatirejj mama Pharansiskam-
pirakiu parli.
Mama, jichhajj chikeirmkamwsuytiafitini mayamp
gollarafiatakejja, jan ukajj janiu wawamamaja-
yupajj sum aka loqtanak katoqkaspati; chikUr-
mapuniu sum katogasejja.
311
UkchInkamamientras tanto
Unidad 13
- Walik tata, jumaw sum yat-tajja. Tata, jichhajj
qatoxihats golltsarapitRta?
Ukjj janiu nayajj yatkti. AjayU1 ukjj awisistani
mama, ukatpf wawaman ajayuparojj sum istfafi gmajja
Mama Pharansiskajj walpun uka yatirirojj kriyi. Niy
chikgrm jaktRjjkEnwa, yatiristi sapa rani anqar mist nis-
ta phajjs ufit of tiri; ukatsti, Isturojj yatirejj "Ma-
ma Pharansiska, niy oraajjewa. Michir jiutlayamo siva.
Mama Pharansiskasti iyaw sasawmichir jiut'ayi. Ukatjja
wall chfamakUjjUnwa. Ukham chtamakan yatirejj mama
Pharansiskar parlSna.
- Mama, jichhajj wawam ajayupaw purini; wali sum
istfUta.
Iyaw tats, taqe churmajjampiu istlajja.
Tata yatirejja mg isturojj mayak chhullu chhullunak2
wal zhhulloqeyi;jupasti sapakiu parli, akham sasa:
Nikanuran ajayupa, niy akanktati?
Ukatsting juch'us }unkaw arsuraki akham sasa:
- ass., niy akankjjtwa.
Yatiristi mama PharansiskarU parlaraki.
Ukajj mama, wawaman ajayupajj niyaw puri.
59
llarafia -
curar losdahos male -
ficos
Loota -ofrenda
Aljayu - es-
piritu, ani-ma
ChikRrmkta - cercaa la medianoche
Mist mistufia-salir a cadamoment('
Ufit ufitaha-
mirar a cadamomsntoUflchtukifia-
mirar intensa-menteChiamakacscuro
Istlafia
escuchar
Chhulloge7afia-hacer sonarobjetos
1 AMU: Espfritu, anima. Para los aymaras es una realidad fugaz y forma partedel hombre. Por ejemOlo: cuando un nib) se asusta y se enferma pierdeel anima (anim saraqata o anim thoqoqata, que se ha fugado el alma).En este caso el dnima tiene que ser buscada, hallada y devuelta al cuer-poIllamandaypronunciando varias veces el nombre del nitio en el mismolugar donde ocurrid el susto). Si esta gravemente enfermo se necesita una
curacian especial de los curanderos.2 CHHULIU CHHULIU: Objeto con bastante sonoridad que los curanderos utilizan
para impresionar a las personas que presencian el proceso de la cura-cidn.
Unidad 13
312
Mann Pharansiskajj uka juchfus kunk istfasinjj wal
sustjasi.
Uka juchfus kunkat par1irejja janiu Nikanuran aja-
yupglanti, jan ukajj yatirikiu juchfus kunkat arsuskana.
Piru mama Pharansiskajj walpun kriyTna nheqpachapuniu
wawajjan ajayupajj purpachall sasina.
Tata yatiristi parlaskakinwa:
Jichhajj mama, jisktfam wuwaman ajayupari, "Kuna-
nakas wakisi janchir mantjjafiamatakejje8 sasa.
Ukatsti mama Pharansiskajj iyawsasaw jisktigna.
Yatiristi wasitat juchfus kunkat arsurakiki.
- Niy loqtjja katogasjjtwa. Jichhajj rag kusakiuIs
wakisi: aka tatar uwij pajafiamawa.
Ukatsti tata yatirirakiu parlaraki.
- Ukajj mama, ajayupar istltawa. Ukhamasti wawa-
majj waliptjjaniwa. Jichhajj michir qhantayjjam.
Mama Pharansiskajj iyawsasawnichir qhantayi. Ukatsti
walyuspagari uka yatirirojja.
Ukgrmajj uka yutirejj mama Pharansiskan utapan iktfawayi.
QhepSrmanthisti wali abrat mg uwijamp sarjjCna.
Nikanurasti janiu waliptkgnti. Mg simana, pd simana,
mg phajjsi pasatatsti janipuniu waliptkgati; antisas jukfamp
60
Juchfus kun -
ka - vozdelgada
Arsufia
pronunciar
Sust *asifia
asustarse
Janchicarne viva
Kusa cosa
Wakisifia -
necesario
UkSrma -esa noche
pasatata -despas deun mes
fianqtsjjgna. Ukatsti jiujjapuninwa. Inamayakiu yatirejj Inamayaki -en vano,
qollawayatayna, indtilmente
3/ 3 Unidad 13
61
PREGUNTAS
1. Ukhunkstasisin kamachgns yatirejja?2. Ukcligfikamasti kamachaskgns mama Pharansiskajja?
3. Ukatsti kamsasas yatirimp mama Pharansiskampejj parlapjjgna?
4. Nana Pharansiskajj uka yatirirojj kriyint janicha?
5. Niy chikgrmjaklajja kunarus yatirejj angar mist mistu?6. Mama Pharansiskajj michir jiut'ayiti janicha?
7. Ukhamchlamakansti kamsgns yatirejj mama Pharansiskarojja?8. MK f'aturojja kuns yatirejj chhullooleygna?
9. Ukatsti kamsasas yatirejj ajayur parlgna?10. MU judhlus kunkajj kamsgnsa?11. Uka juch'us kunk ist'asinjj mama Pharansiskajj sustjasiti janicha?12. Uka juch'us kunkat parlirejj cheqpachapunit Nikanuran ajayupgna?13. Mama Pharansiskajj uka juch'us kunkat arsurirojj kriyinti?14. Jupajj kamsasas jisktti wawapan ajayurarojja?15. Mama Pharansiskajj kun pajanapasa uka yatirirojja?16. Ukatjj khitis michir qhantayi?17. Mama Pharansiskajj uka yatirirojj yuspagariti janicha?18. Ukgrmajj kawkins yatirejj iktlawayi?19. qhepgrmanthisti kuna orasas sarjje?20. Qhepatjja Nikanurajj waliptjjgnti janicha?
fl
t'.11 .1 4 Uni.dad 13
ORACICYAILS BASICAS
1. Hama Tmmasajj wali alwatsarti, wawanakapas ukhamaraki.
2. Isakojj janiraw kuns luriri-kiti.
3. Isakojj jan chumpaniu anqananataskatayna.
4. Yocialla, thayjayasirakisna,istuk mantanim.
5. Ukatrak usuntasma.
6. Kiliminti, jichhUrojj yaptuksnati?
7. Janitejj jichhUrojj jallkas.pajja, tuksnawa.
8. Jalluspatejja, janjamakiutuk-ksnati.
9. uortatal ;Janik jichhlrojjjaliuspati:
10. lUjala, tsjal jan jaaluspati I
piru jallurjamawa.
11. Kiliminti, punch qt epiruchastati? Armt I asirald.sma
12. Niyaw jallo jj ch aqnaqe
13. Kasimirojj iskwilarii sarirelit waytt ata.
14. Anjilasti uwij ant'atawawatir sari.
15. Nama TUmasajj wawa qtepttata;tata Kilimintisti asnunakant'ata, anu irpttata, ukha-maw yapur sarapjje.
16. Ukhamajj :tan janiu khitisutjkiti.
62
TUNKA PUSIN UNIDADA
Dofia Tomasa se levant6 muy tempranoy sus hijos tanbidn.
Isaac todavia no Babe hacer nada.
Isaac habia estado jugando afuerasin chonpa.
Chico, cuidado con resfriarte, entrardpido. (aqui)
Cuidado con enfermarte.
Clemente,goy podriamos terrinar detraba jar la chacra?
Si no lloviera, lo terninariamos.
Si lloviera, parece queninarianns. (Si podriaparece que no podriamos
Form. Pop.)
no lo ter, -
llaver,
terminar.
;Ay sefiort i0jald no llueva hoyl
I' °jail. no lluevat pero parece queva a lover.
Clemente, eusiste el poncho albulto? Cuidado con olvidarlo.
la estd lloviznando.
Casiniro fue a la escuela llevandosu maleta en la nano. (...agarradode la maleta Form. Pop.)
Y AngeL fue a pastorear llevandolas ovejas por delante. (...arreandoovejas, Form. Pop.)
Dofia Tomasa y don Clemente fueron a
la chacra: Dofia Tomasa cargada de laguagua, y Dn. Clemente arreando losburrosyseguido de su perro.
Entonces no hay nadie en la casa.
315 Unidad 14
63
17. Anchhichhaw jallojj apjtani. En seguida va a dejar de llover.
18. Juktamp sut jalluntjje. Llovi6 aun nAs fuerte.
19. Aka wawajj thayan pasjatawa. Este chico esta compleLamente res-friado. (Este chico estg pasado por elFrio. Form. Pop.)
20. Janik jichhiirojj jalluspati.* OjalA no ilueva hoy.
21. Ujal jichhUrojj jan jalluspati.* OjalA no llueva hoy.
La oraci6n No. 20 expresa mias angustia, mas deseo que la No. 21. El sufijoKI (janik(i)) (No. 20) con las terminaciones del potencial forma el modooptativo.
Unidad 14
64
TEXTO BASICO
NA JALLU URU
Mama Tumasajj wali alwat sarti. Wawanakapas ukhamaraki
Wawanakapajja kimsaniwa: Anjila, Kasimiru, Isaku. Anjilaw
jilirejja,jupajj sapiirit uwij awatiri; Kasimirusti iskwilan-
kiwa. Isakusti janirawkuns luririkiti; kunalaykutejj jisk'a- Jan chumpani -sin chompa
kiskiwa.
Mama Tumasajja niyaw manq' qhatiyjjatayna, jun-0th walljj-
tayjjarakitaynawa. Ukatpi wawanakapar jawsejja. Isakojja chatiyafia -
hacer cocerancian anataskatayna jan chumpani. Ukatpi mamapajj uk ufijasin
akham sejja:
- Yogalla, thayjayasirakisma, ratuk mantanim. Ukatrak
usuntasma. Thayjayasifia -
resfriarseIsakusti iyawsasaw utar manti. Ukatsti taqpachaniu man-
qtasipjje, junt'tim umtlasipjjaraki. Mama Tumasamp chachapam-
pist parltlasisawmanqtasipjje.
- Kiliminti, jichhilrojj yap tuksnati?
- Janitejj jallkaspajja, tuksnawa; piru jalluspatejja Jan'amaki -parece que no
janjamakiu tuk-ksnati.
- lAy tata: Wanik jichhilrojj jalluspati!
lUjala, ujal jan jalluspatil piru jullurjamawa.
Mancilasjjapjjasinsti wakicht'asjjapjjewa: Anjilajj awa-
tir sarafiataki, Kasimirojj iskwilar sarafiataki, tata Kilimin-
timpi warmipampisti yapur sarafiataki. Armtlafia
a olvidarseKiliminti, punch q'epir uchastati? Armt'asirakisma.
Jichhilrojj jallurjamawa.
317Unidad 14
Cheqpachapuniu juktampjitarojj jallojj chlagnagpfi qallti.
Piru jupanakajja sarapjjapuniwa. Kasimirojj iskwilara sari,
malitmayttata; Anjilasti awatiriu sari uwij antlata; Tata
Kilixrtntimp mama Tunasampisti yapurti sarapjje: Mama Tumasajja
wawa qtepttata; Tata Kilimintisti asnunaka, wakanak anttata,
anu irpottatal ukhamaw yapur sarapjje. Ukhamajj utan janiu
khitis utjkiti.
Jallojj jukftamp jalluntjje, jupanakasti sarasipkakiwa.
MS iaturojj yapur( purjjapjje, purjjasinsti janiu yap lurah
qalltapkiti, kunalaykutejj jalluskakiwa. ITS at suyttegni,
anchhichhaw jallojj malartanitt sasaw sejj tate. Kilimintejja,
piru janiu malartkiti antisas juktamp sut jalluntjje.
Chikarajjewa; jallusti jalluskakiwa. Jiskta awatirina-
kajj wal jachapjje, kunalaykutejj uywanakajj janiu achttah
munapkiti, aks uks sarnalapjje.
Niy jayptUjjewa, jallojj mn jukt malarti, piru ukatsti
wasitat jalluntarakiki, janiu yapu luririnakajj kuns lurap-
kiti, uywanakasti jurnal jan manqtata, awatirinakasti, qtala
joqtjjata, thayan pasjata, ukhamaw ukfirojj pasapjje.
PREGUNTAS
1. Kuna orasas mama Tumasajj sarti?2. Qawqha wawanisa? Kunanakas sutinakapejja?3. Sullkirej kuns luriri?
4. Kunatakis mama Tumasajj wawanakapar jawsejja?5. Isakusti kuns anqan luraskatayna?6. Uk:uhjasin kamsis mamapajja?7. Ukatsti taqpachan kamachapjjesa?S. Kamsasas mama Tumasamp chachapempejj parlttasipjje?9. Manqtasjjasinsti kamachapjjesa?10. Kunjamas sapa mayn sarjjapjje?11. Jallusti jalluntjjeti janiracha?12. Jukampjitaroj kawkirus purjjapjje?13. Purjjasinsti yap lurafi qalltapjjeti?14. Ukatsti kamsis tate. Kilimintdjja?15. Kunats jiskla awatirinakajj jachapjje?16. Kuna orasas jallojj mg jukt malarti?17. Ukarusti kunjamas yapu luririnaka, awatirinakajj pasapjje?
65
Chtagfiaqafta
lloviznar
Juktamp sutiroads intenso,
lads fuerte
Acht aha - per-manecer en unlugar
Malartafia - de-
jar de lover
Thayan pasjata.-completamenteresfriadoQtala - comple-tamente
Wasitata- otravezJurnala- todoel diaJoq!jjata - em-papado de agua
Unidad 14nil
SUPLENENTO
sayafia parar winkufia - recostarse tinkufia -eay-t ata parado winktiata - recostadoqonulia - sentarse jalaqtafia
qont'ata. sentado killifia - hincarsek umt alia
k'umt'ataagacharse
- agachadokilltlata - hincado jalantafia -
Tata Jusiajj qontiataw manq'aski(sayt'ata, k'umt'ata, lainktiata)Tata Jusiajj saytlatawJwanampparlaski.
Isaku, sum sarnaqam tinkurakisma.Timpuniyatejja, qhartir jutdwa.Janit qhartirojj kutinkasma?Kunjamrak janisti, kutiniristwa.Kuntejjmunktajja, uk luram.
EJERCICIOS DE ESTRUCTURA
1 EJERCICIOS DE REPETICION
66
caer(se),tropesandocaer(se),de una alturacaer(se) auna profundi -dad o adentroa alga,
Don Jose estd comiendo sentado. (pa-rado, agachado, recostado)Don Jose estd hablando de pie conJuan.
Isaac, canina bien, cuidado con caerte.Si tengo tiempo, vend/4 marlana.
,No regresarias (aqui) Indiana?am no, podria regresar.Haz lo que quieras.
MOO POTENCIAL
a) FORMA AFIRNATIVA
Kiliminti, jichhUrojj yap tuksnati?Qhartirojj kutinisnati?
Kunjamrak janisti, kutiniristwa.Kunjamrak janisti, kutinipjjeristwa.Kunjamrak janisti, kutinismawa.Kunjamrak janisti, kutinipjjasmawa.Kunjamrak janisti, kutinispawa.Kunjamrak janisti, kutinipjjaspawa.Kunjamrak janisti, kutinsnawa.Kunjamrak janisti, kutinipjjsnawa.
2 EJERCICIOS DE SUSTITUCION DE NUIERO "X PERSONA
Jichhajj aymar parliristwa.(nanaka(juma)
) ommisommmor...........ftwommoomm......raws
(jumanaka)(jupa)
( jupanaka) 11011.04100~1111.0.1=000
jiwasa) ......(jiwas anaka) -------------.
Jichhajj ayinar parliristwa.
Jichhajj aymar parlapjjeristwa.Jichhajj aymar parlaspawa.Jichhajj aymar parlapjjaspawa.Jichhajj aymar parlaspawa.Jichhajj aymar parlapjjaspawa.Jichhajj aymar parlsnwa.Jichhajj aymar parlapjjsnawa.
Unidad 14
67
FJERCICIOS DE SUSTITUCION DE NUMERO Y PERSONA (Continuaci6n)
Kuntirus wasitat jutasma?
(jumanaka) ?
(jupa) ?
(jupanaka) - - -- ?
(jiwasa) ?
(jiwasanaka) -- ---- - ?(naya) ?
(n.anaka) ?
Kuntirus aka likshun tukuspa?(junanaka) . ?(jupa) ----_-_ ....... ___-_ -?
(jupanaka) ?(jiwasa) ---_-- ----- ..--- .?
(jiwasanaka) ?
(naya ) awinommliememmemommorommosemommisea.?
3 CAMBIO DE NUMERO
Timpuntrist ukajja, qhararojjjutiristwa.
TimpunTrist ukajja, qhararojjmark sariristwa.QoUgentrist ukajja, Chukiagursariristwa.Qollqeni-rist ukajja, ut alasiris-twa.
Munirist ukajja, qharara akalikshun tukurista.
Kunapachas mayamp jutasma?Qbararojj kutinismati?Chump uchasim; usuntasmawa.Kuntirus wisitir jutasma?Eunarus Kuchawambar sarasma?Walja gollgenismukajja, kunsalasma?
Kawkins qhararojj jikis-sna?Qhararojj suma urUniwa; kawkirussarsna?Jan jallkasp ukajja, jichharojjaka yap tuksnawa.Jan jallkasp ukajja, jichharojjtrawajsnawa.Jan jallkasp ukajja, anatsnawa.Jan jallkasp ukajja, markar sars-nawa.
JichhUra jilajjajj purispa.Wawajjajj usuntaspawa.Kunjamrak janisti, jupajj aymaryategaspawa.
Kuntirus wasitat jutasma?Kuntirus wasitat jutapjjasma?Kunarus wasitat jutaspa?Kuntirus wasitat jutapjjaspa?
Kuntirus wasitat jutsna?Kuntirus wasitat jutapjjsna?Kuntirus wasitat jutirista?Kunarus wasitat jutapjjerista?
Kuntirus aka likshun tukusnia?
Kuntirus aka likshun tukupjjasma?
Kuntirus aka likshun tukuspa?Kuntirus aka likshun tukupjjaspa?Kuntirus aka likshun tuksna?Kunarus aka likshun tukupjjsna?Kuntirus aka likshun tukurista?
Timpunipjjerist ukajja, qhartrojjjutapjjeristwa.Timpunipjjerist ukajja, qhararojjmark sarapjjeristwa.Qollgenipjjerist ukajja, Chukiagursarapjjeristwa.QollgenIpjjerist ukajja, ut alasip..jjeristwa.
Eunapjjerist ukajja, qhartira akalikshun tukupjjerista.
Kunapachas mayamp jutapjjasma?Qhartirojj kutinipjjasmati?Chump uchasipjjan; usuntapjjaamawa.Kuntirus wisitir jutapjjasma
Kunarus Kuchawambar sarapjjasma.Walja qollqenipjjasm ukajja, kunsalapjjasma?
Kawkins qhararojj jikisipjjsna?Qhararojj suma uraniwa; kawkirussarapjjsna?Jan jallkasp ukajja, jichharojj akayap tukupjjsnawa.Jan jallkasp ukajja, jichharojj tra-wajapjjsnawa.Jan jallkasp ukajja, anatapjjsnawaJan jallkasp ukajja, markar sarapjjs-nawa.
Jichhara jilanakajjajj puripdjaspa.Wawanakajjajj usuntapjjaspawa.Kunjamrak janisti, jupanakajj aymaryateqapjjaspawa.
Unidad 14
MODO POTENCIAL
b) FORMA NEGATIVA
4 EJERCICIOS DE REPETICION
Jalluspatejja, janjamakiu yaptuk-ksnati.Janit qharfirojj kutinkasma?
Janjamakiu kutinkirist-ti.
Janiu qharifrojj
Janiu qharfiroji
Janiu qhartfrojj
Janiu qharifrojj
jutkirist-ti.jutapkirist-ti.
jutkasmati.
jutapkaspati.
Janiu qharfirojj jutkaspati.
Janiu qhariirojj jutapkaspati.
Janiu qharfirojj jutksnati.
Janiu qhartirojj jutapksnati.
5 EJERCICIOS DE TRADUCCION
Janit qhartfrojj kutinkasma?4110 podrias venir mafiana?
&No podrias trabajar mafiana?
&No podrias it al pueblo mafiana?podrias levantarte temprano
mmhana?podrias regresar aqui mafiana?
Janjamakiu qhariirojj jutkirist-ti.Me parece que(yo) no terminariaesta lecci6n mafiana.
Me pareceaymara.Me pareceMe pareceaqui.Me parece
que (yo) no
que no meque yo no
que yo no
aprenderia
sanaria.trabajaria
viviria aqui.
Janit jilamajj akan trawajafi mun-kaspa?
1,No quisiera vivir aqui tu her-mano?iNo quisiera jugar fabol tuhermano?LElo quisiera venir otra vez tuhermano?
68
Si lloviera, me parece que no termi-nariamos de trabajar la chacra.LNo.podrias regresar aqui mafiana?
regresarias aqui mafiana?)Me parece que no podria regresar.(Me parece que no regresaria)
No podria (no puedo) venir mafiana.No podriamos (no podemos) venir ma-
No podrias (no puedcz)venir mafiana.No podrian Uds. (no pueden) venirmafiana.
El no podria (no puede) venir ma-
Ellos no podrian (no pueden) venirmafiana.
No podriamos (no podemos) venirmafiana.
No podriamos (no podemos) venirmafiana.
Janit qhartfrojj kutinkasma?
Janit qharfirojj jutkesma?Janit qhartirojj trawajkasma?Janit qharfirojj markar sarkasma?Janit qharifrojj alwat sartkasma?
Janit qharifrojj kutinkasma?
Janjamakiu qharGrojj jutkirist-ti.Janjamakiu qhartfrojj aka likshuntuk-kirist-ti.Janjamakiu aymar yateqkirist-ti.
Janjamakiu waliptkirist-ti.Janjamakiu akan trawajkirist-ti.
Janjamakiu akan qamkirist-ti.
Janit jilamajj akan trawajafi sun-kaspa?Janit jilamajj akan qam4fi munkaspa?
Janit jilamajj pilut anatafi munkaspa?
Janit jilamajj wasitat jutafi munkas-pa?
321 Unidad 14
6 CANSIO DE NUMERO
Jallusp ukajja, janiu jutkiristti.
Jallusp ukajja, janiu trawajki-rist -ti.
Jallusp ukajja, janiu iskwilarsarkirist-ti.
Jaalt akan trawa.jafi munkasma?
Janit qhartir kutinkasma?
Janjamakiu kastillan yateqaripuirkasmati.
Janjamakiu awt apnaqafi puirkas-mati
Jupajj fianqha usutawa. Janiuwaliptkaspati.Qaritawa. Janiu juke amp trawaj-kaspati.
Jupajj wali jayrawa. Janiu tra-wajari munkaspati.
EJIRCICIOS DE PREGUNTAS YRESPUESTAS
Qhartirojj jutasmati, tats?
Mama wasitat kutinismati?
Jichhajj aymar parlafi puirismati?
Aka simanajj aka likshun tukusmati?
Sapakejj aymar yategasmati?
Wawajjajj waliptaspati?
JichlArojj jalluspati?
Jichhtrojj suma urUspati?
Jusiajj aymar yateqafi munaspati?
Kunapachas mayamp jutapjjasna?(narana)
Qolligenipjjasma ukajja, kuns nay-raqat alasipjjasma? (awtu)Akan trawajari munapjjasrnati?(jisa)
Kunttrkamas aka likshun tukupjjas-ma? (jurpttrkama)
Kawkins qhartirojj jikis-ena?(iskwilana)
Kuna orasas jikis-sna?(las uchu)
69
Jallusp ukajja, janiu jutapkirist-ti.
Jallusp ukajja, janiu trawajapkirist-ti.
Jallusp ukajja, janiu iskwL.ar sarap-kirist-ti.Janit akan trawajafi munapkasma?Janit qhartir kutinipkasma?
Janjamakiu kastillan yategari puirip-kasmati:Janjamakiu awt apnapri puiripkasmati.
Jupenakajj rianqha usutdpjjewa. Janiuwaliptapkaspati.Qaritdpjjewa. Janiu juklamp trawa-japkaspati.
Jupanakajj wall jayranakawa. Janiutrawajafi munapkaspati.
Jisa,JaniuJisa,JaniuJisa,JaniuJisa,JaniuJisa,JaniuJisa,JaniuJisa,JaniuJisa,JaniuJisa,Janiu
jutiristvra.
jutkirist-ti.wasitat kutiniristwa.wasitat kutinkirist-ti.aymar parlafi puiriristwa.aymar parlan puirkirist-ti.aka simanajj tukuristwa.aka simanajj tuk-kirist-ti.sapakejj aymar yateqeristwa.sapakejj aymar yateqkirist-ti.waliptaspawa.waliptkaspati.jalluspawa.jallkaspati.jichhttrojj suma urtispava.
jichhUrojj suma urtikaspati.
Jusiajj aymar yateqpri munaspawa.Jusiajj aymar yategari munkaspati.
Maran mayamp jutapjjerista.
gollogenipjjerist ukajja, nayraqat awtalasipjjerista.Jisa, akan trawajafi munapjjerisema.
Jurpffrkamaw aka likshun tukupjjerista.
Iskwilan qharttrojj jikis-sna.
Las uchU jikis-sna.
t) I.:to Fs
Unidad 14
USO DEL SUFIJO POTENCIAL-PADVERTENCIAH
7 FJEECICIOS DE REPETICION
Yoga Lla, thayjayasirakisma, fatukmantanim.Yoga Lla, ukatrak thayjayasisma,fatuk mantanim.Isaku, sum sarnaqam, ukatraktinkuspa.
Jalaqtarakisma.Ukatrak jalaqtasma.Jalantarakisma.
Ukatrak jalantasma.
Tinkurakispa.Wawarak tinkuspa.Amtlasirakispa.Ftnchrak armttasispa.Citaqayarakispa.Qpllqrak chhaqayaspa.
8 CRACIONES PAREADAS
Wawarak tinkuspa.Cuidado que se caiga. (61)Cuidado que se caiga la guagua.
Chhaqayarakisma.Cuidado con perder el dinero.Cuidado con perderlo.
Armt'asirakisma.
Cuidado con olvidar el lApiz.Cuidado con olvidarlo.
Jachayarakisma.Cuidado con hacee. llorar a laguagua.Cuidado con hacerle llorar.
9 SUFIJO "RAKI" POTENCIAL
Yoqalla, tinkurakisma.thayjayasirakisma, fatuk
mantanim.
Janiu anch =natio usuntarakisma.
Jan uta patar mistumti, jalaqta-rakisma.
70
Chico, cuidado con resfriartelentrartpido.
Chico, cuidado con resfriarte, en -tra rapid°.Isaac, camina bien, cuidado concaerte.
Cuidado con caerte. (de una altura)Cuidado con caerte. (de una altura)Cuidado con caerte. (a una profun -didad o a un interior)Cuidado con caerte, (a una profun-didad o a un interior)
Cuidado que se caiga. (61)
Cuidado que se caiga la guagua.Cuidado que se olvide. (01)Cuidado que se olvide el poncho. (61)Cuidado que lo pierda.Cuidado que pierda el diner°.
Wawarak tinkuspa.Tinkurakispa.Wawarak tinkuspa.
Chhaqayaraldsma.Qollgrak chhaqaya,sma.
Chhaqayaraldsma.
Armttasirakisma.Lapisrak armtlasisma.Aruitasirakisma.
Jachayarakisma.Wawarurak jachayasma.
Jachayarakisma.
"UKATRAKI" POTENCIAL
Yogalla, ukatrak tinkuspa.Imilla, ukatrak thayjayasisma, fatukmantanim.Janiu anch umgtati; ukatrak usuntasma.
ian uta patar mistumti, ukatrak ja-laqtasma.
Unidad
SUFIJO ""KAKI'" f POTENCIAL
Sum. ufijain, wawarak tinkuspa.Sun tuljb:ta, wawarak jachaspa.Ratuk qollayaliaznawa, jukamp-rak wawamajj usuntaspa.Wawarak ikifiat jalaqtaspa.Sum ufijffta, pilutrak yoqallajjchhaqayaspa.
10 UKATRAKI POTENCIAL
Janiu wawar nuwg.tati, ukatraknuwasma.Sum amtasita, ukatrak qollqarmt lasiszna.Sum uBjastta, ukatrak gollqcbhaqayaszna?Janiu umb:tati, ukatrak umasma.Sak uchasim, ukatrak thayjayasis-ma.Apurtlasifilni, ukatrak iskwilatqhept sna.
Jutapunitawa, ukatrak jan jut-kasma.Tariy lurkfta, ukatrak jan lur-kasma.Iskwilar sarapunitawa, ukatrakjan sarkasma.Jusiar isturypan sam, ukatrakjan kastillan yateqkaspa.Jusiar aka qoll umpan sam, uka-trak jan umkaspa.Jwanar inyikshun uchayaspan sam,ukatrak jan uchayaskaspa.
71
"UKATRAKI" f POTENCIAL (Continuacion)
Sum ufijam, ukatrak wawajj tinkuspa.Sum ukijbla, ukatrak wawajj jachaspa.Ratuk gollayailarnawa, ukatrak juktampwawamajj usuntaspa.Ukatrak wawajj ikinat jalaqtaspa.Sum Arita., ukatrak yoqallajj pilutchhaqayaspa.
SUFIJO 11RAKIH f POTENCIAL
Janiu wawar nuwatati, nuwarakisma.
Sum amtasita, qollqrak armtlasisma.
Sum ufijasita, qollqrak chhaqayasma.
Janiu umItatis umarakisma.Sak uchasim, thayjayasirakisma.
Apurtlasifigni, iskwilatrak qheptisna.
Jutapunitawa, janirak jutkasma.
Tariy lurkbla, janirak lurkasma.
Iskwilar sarapunitawa, janiraksa.rkasma.Jusiar isturypan sam, janirak kasti-llan yategke.spa.Jusiar aka qoll umpan sam, janirakumka.spa.Jwanar inyikshun uchayaspan sam,janirak uchayaskaspa.
ORACIONES SUBORDINADAS CONDICIONALES
a) MODO. CONDICIONAL
ll EJER.CICIOS DE REPETICION
Isturyirist-tejja, aymar yateqeristwa.Isturyapjjerist-tejja, aymar yateqapjjeristwa.Isturyasmetejj4, aymar yategasmawa.Isturyapjjasmatejja, aymar yateqapjjasmawa.Isturya.spatejja, aymar yateqaspawa.Isturyapjja6patejja, ayiaar yateqapjjaspa.wa.Isturysnatejja, aymar yateqsnawa.Isturyapjjsnatejja, aymar yateqapjjsnawa.
Unidad 14
72
EJERCICIOS DE REPETICION (ContinuaciOn)
Janitejj jallkaspajja yap tuksnawa.Janitejj isturykiristjja, janjamakiu aymar yateq-
kirist-ti.Janitejj isturyapkiristjja, janjamakiu aymar yate-
qapkirist-ti.
Janitejj isLurykasnajja, janjamakiu aymar yateq-
kasmati.Janitejj isturmkasmajja, janjamakiu aymar yate-qapkasmati.Janitejj isturykaspajja, janjamakiu aymar yateq-kaspati.Janitejj isturyapkaspajja, janjamakiu aymar ya-
teqapkaspati.Janitejj isturyksnajja, janjamakiu aymar yateciks-
nati.Janitejj isturyapksnajja, janjamakiu aymar yate-qapksnati.
12 EJERCICIOS DE SUSTITUCIOU DE
Qollasismatejja, waliptasmawa.
(jumanaka) 0011111140011111104.000=10111111
(jupa) 0.1001111MONA00100.1140001
(jupanaka)
(jiwasa)
111.1.41.1.10.1...ovinerwisonlaw
..... 41.800ftilmMOOMOW.I.M.A.A.M.
(jiwasanaka)
(naya) W1110111.10MIIIIMOWWWOMMORPOIMMIDOMO.N.W.1
(nanaka) 01111,000100M1111100,0411MOMMOOMom.e...10101104WO
Anchtejj uraasmajja,
Junanaka
JupaJupanaka
..... vsuntasnawa.01.1 ...101INMeroame
avoNSOIMM11100.000.1801~Rel 011.1.11W1100111ftwOMMOIWOO
Jiwasa
IMPOWINNIMP41,041011 ...11.01111
MOMOMMEGIMMIIINO41104.14.11110
Jiwasanaka
......0/04....010
_______,
Di- 0 Y PERSONA
Qollasismatejja, waliptasmawa.Qollasipjjaspatejja, maliptapjjas-
nawaQollasispatejja, waliptaspawa.
Qollasipjjaspatejja, ma1iptapjjas-pawa.Qollas-snatejja, waliptsnawa.
Qollasipjjsnatejja, waliptapjjs-
nawa.Qollasirist-tejja, waliptiristwa.
Qollasipjjerist-tejja, waliptapjje-,
ristwa.
Anchtejj umasmajja4 usuntasmawa.
Anchtejj umapjjasmajja, usuntapjjas-
mawa.Anchtejj unaspajja, usuntaspawa.Achtejj umapjjaspajja, usuntapjjas-pawa.
Anchtejj umsnajja, usuntsnaum,Anchtejj unapjjsnajja, usuntapjjs-nawa.
ori Unidad 14
EJERCICIOS DE SUSTITUCION DE NUNERO Y PERSONA (Continuacion)
Munirist-tejja, markar sariristwa.(nanaka
(jupa)
(jupanaka)
) ......
(jiwasa)(jiwasanaka) -1 ---------- ......
Janitejj apurttasksnajja, qheptts-nawa.(jiwasanaka)
(naya )
..........
, .................-.
(nanaka)
(iunla)
(jumanaka) _-_-_-_-----_,
(jupa)1(jupanaka) ----- ----_--.
13 USO DE UKAJJA
Jan jallkasp ukajja,yap tuksnawa.Jan thayU.kasp ukajja, kutiniristwa.Jan trawajkasm ukajja, janiu qoll-qenikasmati.
Jan isturykasm ukajja, janiu aymaryateqkasmati.Jan qollqenikasm ukajja, janiukuns lurkasmati.Jan tatanikirist ukajja, aqe-siristwa.
Jan aymar yatkirist ukajja, janiupavan trawa.jari puirkirist-ti.
Jan qollayaskirist ukajja, janiuwaliptkirist-ti.
Jan saptir ut pichksn ukajja,usunakaw utjaspa.Jan wawanakasar sum ufijksn ukajja,usuntapjjaspawa.Jan saptir aymar parlksn ukajja,armt t as -snawa .
Waija qollgenism ukajja, kama-chasmasa?
Akan trawajasm ukajja, aymaristuryasmati?
0t.14i, 9
73
Munirist-tejja, markar sariristwa.Munapjjerist-tejja, markar sarapjje-ristwa.Munaspatejja, markar saraspawa.Munapjjaspatejja, markar sarapjjas -pawa.Munsnatejja, markar sarsnawa.Nhnapjjsnatejja, markar sarapjjsna-wa.
Janitejj apurt'asksnajja, ciheptts-
nawa.Janitejj apurttasipksnajja, qhep-ttapjjsnawa.Janitejj apurttaskiristjja, qhep -
t tiristwa.
Janitejj apurttasipkiristjja, qhep-ttapjjeristwa.Janitejj apurttaskasmajja, caber,
t tasmawa.
Janitejj apurttasipkasmajja. qhepttapjjaamawa.Janitejj apurttaskaspajja, qhep-ttaspawa.Janitejj apurttasipkaspajja, qhepttapjjaspawa.
USO DEL SUFIJO TEJJA
Janitejj jallkaspajja, yap tuksnawa.Janitejj kutiniristwa.Janitejj trawajk smajja, janiu golt-genikasmati.Janitejj isturykaamajjal janiu aymaryateqkasmati.Janitejj gollgenikasnajja, janiu kunslurkasmati.Janitejj tatanikiristjja, ttaqesiris-twa.Janitejj aymar yatkiristjja, janiupampan trawajah puirkirist-ti.
Janitejj gollayaskiristjja, janiu
waliptkirist-ti.Janitejj sapUr ut pichksnajja, usu-nakaw utjaspa.Janitejj sum wawanakasar ufijksnajja,
usuntapjjaspawa.Janitejj saptir aymar parlksnajjalarm-ttas-snawa.
Walja gollgentsmatejja, kamachas-masa?Akantejj trawajasmajja, aymar istu-ryasmati?
Unidad 14
ORACIONES SUBORDINADAS CONDICIONALES
b) ITEM FUTURO (en la oration subordinada)
14 EJERCICIOS DE REPETICION
Jutgtatejja, Jusias jutarakiniwa.Jutapjjgtatejja, Jusias jutara-kiniwa.
Jutanitejja, Jusias jutarakiniwa.
Jutapjjanitejja, Jusias jutaraki-niwa.
Jutafignitejja, Jusias jutarakiniwa.
Jutapjjafianitejja, Jusias jutara-kiniwa.
15 ORACIONES PAREADAS
Jalluspatejja, janiu jutkirist-ti.Si va a hover, no voy a venir.Si lloviera, yo no vendria.
Janitejj manqfkasmajja, juk'ampusuntasma.Si no vas a comer, vas a enfer-marte mas.Si no comieras, to enfermariasmg.s.
Akantejj trawajasmajja, aymaryateqasmati?Si vas a trabajar aqui, ,vas aaprender aymara?Si trabajaras aqui, 4aprenderiasaymara?
Qollgentrist-tejja, awt alasirista.Si voy a tener dinero, voy a com-prar un auto.Si tuviera dinero, compraria unauto.
Nhliptirist-tejja, Chukiaguriisarjjerista.
Si me sano, me ire a La Paz.Si sanara, me iria a La Paz.
74
Si vas a venir, Jose tambien va a venir.Si van a venir (Uds.), Jose tambien vaa venir.Si va a venir (el), Jose tambien va avenir.Si van a venir (ellos), Jose tambien vaa venir.Si vamos a venir, Jose tambien va a venir.(nosotros grupo pequefio)
Si vamos a venir, Jose tambien va a venir.
(nosotros grupo numeroso)
Jalluspatejja, janiu jutkirist-ti.Jallunitejja, janiu jutkgti.Jalluspatejja, janiu jutkirist-ti.
Janitejj manq'kasmajja, juk'amp usuntasma.
Janitejj manqfkgtajja, juk'amp usuatgta.
Janitejj manqtkasmajja, jukfamp usuntasma.
Akantejj trawajasmajja: aymar yateciasmati?
Akantejj trawajgtajja, aymar yateqgtati?
Akantejj trawajasmajja, aymar yateciasmati?
Qollgenrrist-tejja, awt alasirista.Qollgeniygtejja, awt alasi.
QollgenTrist-tejja, awt alasirista.
Waliptirist-tejjal Chukiagurii sarjjerista.
Whliptgtejja, Chukiagurii sarjjg.Waliptirist-tejja, Chukiagurti sarjjerista.
Unidad 14
16 COMO DE NUMERO
Akantejj trawajdjja, janiu aynaryateqkgti.
Jutgtejja, wisitgmawa.Timpuniynejja, jutgwa.Qollgeniygtejja, sapat alaraplmawa.Umgtatejja, juk'amp usuntgta.Sumtejj mang/gtajja, waliptItiawa.
Anchtejj trawajatajja, janiu wall-kgtati.
Aka lyurtejj chhaqayanejja, janiukuns alarapkgti.
Wawamatejj usuntanejja, aka TA."churgta.
Jilamatejj purinejja, "wisititpan"sgtawa.
EJERCICIOS DE PREGUNTAS Y RESPUESTAS
Janitejj jalikaspajja, yapunakata-kejj walispati?Janit ej j pampan trawajka.snaj ja,aymar yateqasmati?Janitejj sapffr isturykasmajja,aymar yategasmati?Janitejj trawajksnajja, gollqe-nisnati?
Janitejj manq'ksnajja, jaksnati?Janitejj liyifi yatksnajja, jiwa-satakejj walispati?
Jumatejj usuntasmajja, kamachas-nasa? (qollayasiristwa)Jumatejj walja gollgenismajja,kamachasmasa? (jilanakajjartyanapirista)
Whkashunanismatejja, kawkirussarasna? (markajjaru)Janitejj sapUr parlkasmajja, aymararmt'asismati? (jisa)
Sauirunakatejj klasejj utjaspajja,tagenit jutapjjsna: (jisa)
75
Akantejj trawajapjjgjja, janiu aymaryateqapkgti.
Jutapjjgtejja, wisitapjjgmawa.Timpunipjjalejja, jutapjj...wa.
Qollqenipjjgtejja, sapat alarapipjjgmawa.Umapjjgtatejja, jukiamp usuntapjjgta.Sumtejj manqtapjAtajja, waliptapjjgtawa.Anchtejj trawajapjjatajja, janiu walip-kgtati.
Aka lyurtejj chhaqayapjjanejja, janiuRuns alarapipkgti.
Wawanakamatejj usuntapjjanejja, akaqoll churgta.Jilanakamatejj puripjjanejja, "wisitap-jjetpan" sgtawa.
Janitejj jallkaspajja, janiu yapunaka-takejj walikaspati.Janitejj parnpan trawajkiristjja, janiuaymar yateqkirist-ti.Janitejj saptir isturykiristjja, janiuyateqkirist-ti.Janitejj trawajksnajja, janiu gollqe-niksnati?Janitejj manqlksnajja, janiu jak-ksnati.Janitejj yatksnajja, janiu jiwa-satakejj walikaspati.
Nayatejj usuntiristjja, qollayasiristwa.
Nayatejj walja qollqeniristjja, jila-nakajjarii yanapirista.
Wakashunanirist-tejja, markajjara sa-rirista.
Jisa, janitejj saptr parlkiristjja,war amtlasiristwa.Jisa, sawgrunakatejj klasejj utjaspajja,tageniu jutapjjsna.
328 Unidad 14
76
TAREA ESCRITA
En las siguientes oraciones subordinadas condicionales, utilice las ter -ninaciones verbales del modo potencial por lo menos en la oraci6n secun -daria.
MODELL: Jallunitejja, janiu jutkgti.Jalluspatejja, janiu jutkirist-ti. (jutkUti)
1. Tatajjatejj purinejja, walkusisi.
2. Markajjarutejj sardjja, taq-pach amijunakajjarU wisita.
3. Janitejj jallkanejja, anata-naniwa.
4. Janitejj trawajkdtajjaljaniugollgenikdtati.
5.
6.
7.
S.
Puwrinakarutejj yangpatajja, Dyusawjimar yanaparakItam.
Janitejj sum sarnagkgtajja, wawana-kamaw tiagesini.Janitejj tariy lurkafignejja, yati-chiriu kulirani.Arumatejj jan ik-kgtajja, janiuqhepiirojj trawajafi puirkdtati.
SUFIJO NEUTRAL "SA"
a) Con el significado de "tambien".b) Indicando un piano de igualdad.
17 EJERCICIOS DE REPETICION
Mama Tmmasajj wali aiwat sarti,wawanakapas ukhamaraki.Mama Tumasas wawanakapas walialwat sartapjje.
AYmarajj chiamawa, ghechwaschlamarakiwa.
Aymaras qhechwas ch'amawa.
Tatajjajj suma jaciewa, jilajjassuma jaqerakiwa.Tatajjas jilajjas suma jagena-kawa.
EjERCICIOS DE PREGUNTAS Y RSPUESTAS
Kunas akajja? (misa)
Ukasti? (ukasa)
Ukhamajj akas ukas misati? (jisa)Kawkinkis jilamajja? (IstarusUnirusana)Kullakamasti? (kullakajjasa)Jilamas kullakamas Istarus Uniru-ankiti?
Aka 1yurojj jumankiti? (jisa)Ukasti? (ukasa)
Dona Tomasa se levant6 muy temprano,sus hijos tambien.Tanto dofia Tomasa como sus hijos se
levantaron muy temprano.
El aymara es dificil, tambien elquechua.Tanto el aymara como el quechua sondificiles.
Ni papa es bueno, tambien mi hermano.
Tanto mi papa como mi hermano sonbuenos
Akajj misawa.Ukas misarakiwa.Jisa, akas ukas misawa.Jilajjajj Istarus Unirusankiwa.
KullakajjasIstarua Unirusankarakiwa.Jisa, jilajjas kullakajjas IstarusUnirusankiwa.
Jisa, aka lyurojj nayankiwa.
Ukas nayankarakiwa.
'10(1Unidad 14
EJERCICIOS DE PREGUNTAS Y RESPUESTAS (Continuation)
Akas ukas jumankiti? (jisa)Achakachejj thayati? (jisa)
Kalamarkasti? (kalamarkasa)
Ukhamajj Achakachis Kalamarkasthayati? (jisa)
Nayas jumas aymar yat-tanti?Jilamas kullakamas wawanipjjeti?
Kastillans inlis -s aymars yat-tati?Dyusatakejj puwris qamiris maya-kitanti?
Santa Krusas WInis junttutl?Sawgrus tuminkus samaraRati?Yatichirinakas yatecierinakassapUrut jutapjjeri?Awichamas achachilamas jiwatati?
SUFIJO NEUTPAL "SA"
18 EJERCICIOS DE REPETICION
Janiu tatajjajj akank-kiti,mamajjas janirakiu akank-kiti.Janiu tatajjas mamajjas akank-kiti.
Janiu juntftim munkti, janirakiut' ant' s munkti
Janiu juntliims ttantis munkti.
Janiu n juk's qt-echw yatkti.Qawqha ttant's munta?Janiu mays munkti.Janiu ma t' ant's munkti?
Janiu khitis mastirojj jutkiti.Janiu qhartirojj kawks sarkdti.Janiu uka lapisamajj kunatakiswalikiti.Janiu kuns munkti.Janiu kunas akan utjkiti.
Kamstas yatichirirojja?Janiu kamsktsa.
Kawktr lyurs munta?Janiu kawkUrs munkti.
77
Jisa,akas ukas nayankiwa.Jisa, Achakachejj thayawa.Kalamarkas thayarakiwa.Jisa, Achakachis Kalamarkas thayawa.
Jisa, nayas jumas aymar yat-tanwa.Jisa, jilajjas kullakajjas wawantp-jjewa.
Jisa, kastillans inlis-s aymars yat-twa.
Jisa, Dyusatakejj puwris qamiris ma.yakitanwa.
Jisa, Santa Krusas Winis juntfuwa.Jisa, sawgrus tuminkus samarariawa.Jisa, yatichirinakas yatecierinakassapiirff jutapjjeri?
Jisa, awichajjas achachilajjas jiwa-tawa.
EN ORACIONES NEGATIVAS
No estd aqui mi papd, tampoco mimama.
No estdn aqui ni mi padre ni mimadreNo quiero café, tampoco pan.
No quiero ni café ni pan.
No se quechua ni siquiera un poco.LCuAntos panes quieres?No quiero ninguno.No quiero ni un pan.
Ayer no ha venido nadie.Mariana no ir4 a ningdn lugar.
Ese to lapiz no sirve para nada.
No quiero nada.Aqui no hay nada.
LQue le dijiste al profesor?No le dije nada.
iCudi de los libros quieres?No quiero ninguno.
Unidad 14
19 EJERCICIOS DE TRADUCCION
Janiu khitis nastrojj jutkiti.Ayer no ful a ningdn lugar.Ayer no hide nada.Aqui no hay nada.No compre zapatos para nadie.No dije nada a ml padre.Ayer no to encontre en ningdn lugar.Ayer no vino nadie.
Janiu aka iyurojj nayank-kiti,ukas janirakiu nayank-kiti.No estd aqui mi padre, tampocomi madre.No se aymara, tampoco quechwa
No conozco a tu padre, tampocoa tu madre.
No vine ayer, tampoco anteayer.
No se trabaja los sdbados, tam-poco los domingos.No vive mi abuelo, tampoco niabuela.
Janiu qhechws aymars yatkti.No se ni leer ni escribir.No lave ni tu pantalOn ni tuchompa.
No planche ni tu canisa ni tupantaldn.
No estdn aqui ni mi padre ni mimadre.
No quiero comer ni tomar.No estan casados ni mi hermanoni mi hermana.No vine ni el lunes ni el martes.
78
Janiu khitis mastrojj jutkiti.Janiu kawks mastrojj sarkti.Janiu kuns mastrojj lurkti.Janiu kunas akan ut jkiti.
Janiu khititakis sapat alkti.Janiu tatajjarojj kamsktsa.Janiu kawkins mastrojj jikjjatksmati.Janiu khitis mastrojj jutkiti.
Janiu aka lyurojj nayank-kiti, ukasjanirakiu nayank-kiti.Janiu tatajjajj akank-kiti, mamajjasjanirakiu akank-kiti.Janiu aymar yatkti, qhechws janira-kiu yatkti.Janiu tatamar ufittktil namamarus ja-niakiu ufitIkti.Janiu mastrojj jutkti, jurptrus ja-nirakiu jutkti.Janiu sawgrunakajj trawajafiRkitil
tuminkunakas janirakiu trawajarialiti.Janiu achachilajjajj jak-kiti, awi-chajjas janirakiu jak-kiti.
Janiu qhechws aymars yatkti.Janiu liyifis (lenge:As yatkti.
Janiu pantalunams chumpams tfajjsa-rapksmati.
Janiu kamisams pantalunams plancha-rapksmati.
Janiu tatajjas mamajjas akank-kiti.
Janiu manqtafis malls nunkti.
Janiu jilajjas kullakajjas kasara-tRkiti.
Janiu lunisas martisas jutkti.
SUFIJO "Kin (no nis) SUFIJO NEUTRAL S2Alm.por lo menos
20 EJERCICIOS DE REPETICION
J
Maynikis qhartrojj jutafiapawa.Junakis qharfirojj jutafiamawa.
Jichhiirukis trawajailasawa.
Wawamakis utankaskpachawa.
Wait jayrKtawa, kunaks lurafiamawa,
Kawkirukis sarariamawa.
(141).1u,j
Por lo menos uno debe venir raariana.Por lo menos td debes venir malana.Por lo menos hoz.- debenos trabajar.
Por lo menos tu hijo debe estar encasa.
Eres muy flojo, por lo menos debeshacer algo.
Por lo menos debes it a algdn lugar,
Unidad 14
21 EJERCICIOS DE TRADUCCION
Maynikis qhartirojj jutahapawa.
Por lo mems tres deben trabajarmahana.Por lo menos to debes venirmahana.Por lo menos to hermano debetrabajar.Debes estudiar por lo menos unahora.
Usutgtawa, jichhfirukis sanarafianawa.
Esters enfermo, por lo menos debescomer algo.Eres flojo, por lo menos debeshacer algo.Eres flojo, por lo menos debesir a alen lugar.Esters enfermo, debes descansarpor lo menos hoy.
Jumatakikis kamis alarapfmawa.Comprare una canisa por lo menospara Jose.Lavare las camisas por lo :mewspara mi padre.Lavare las camisas por lo menospara ti.Comprare una camisa- por lomenos para nd hijo.
22 EJERCICIOS DE REPETICION
79
Maynikis qhartirojj jutahapawa.Kimsanikis qhartirojj trawajahapawa.
Jumakis qharfirojj jutafiamawa.
Jilamakis trawajahapawa.
N oraks isturyahamawa.
Usutgtawa, jichhfirukis sanarahamawa.
Usutgtawa, kunaks manqfahamawa.
Jayrgtawa, kunaks lurahamawa.
Jayrgtawalkawkirukis sarafiamawa.
Usutgtawa, jichhtirukis samarahamawa.
Junatakikis kamis alarapinawa.Jusiatakikis kamis alarapiwa.
Tatajjatakikis kamis tlajjsarapiwa.
Junatakikis kamis ttajjsarapinawa.
Wawajjatakikis kamis alarapiwa.
SUFIJO NEUTRAL "SA" f SUFIJO "YA"
kiwajttitay mama, ancha karuwa.J,aniu tata.
Riwajtlakitaya.Aiwajtigmasaya.
Tata, Jasifttojj kancharii anatir
sarah nmni.Sarpansaya, piru mg istituki.
Sarapjjpansaya, piru mg i'atituki.
Rebdjeme senora, es muy cam.No sailor.
Rebdjeme por favor.Bueno to voy a rebajar.
Papd, Jacinto quiere ir a jugar a lacancha.Bueno, que vaya: pero solo por unmomento.Bueno, que vayan, pero solo por un
momento.
Unidad 14
23 EJERCICIOS DE RESPUESTA EN TORNO A UN MODEM
Mamita, Alwirtojjmuni.Manila, Alwirtojjmuni.Mamita, Alwirtojjmuni.
Mamita, Alwirtojjmuni.
Mamita, Alwirtojjapan muni.
kancharti: saran
ni anatah
Jusiarti irpan
nE at samarttah
pilut kanchar
Tatanakajj sarjjafi munapjje;sarjjapjjaniti?
Tatanakajj mantanift munapjje;mantanipjjaniti?Tatanakajj suytali munapjje;ttapjjaniti.Tatanakajj qhartirti kutinifi mu-
napjje; kutinipjjaniti?Tatanakajj akan kirasiii munapjje;kirasipjjaniti?
Tata, kwa,jt takitaya.
Tata, qollqey mayttita.Mama, mE sapatuy alarapita.Mama, aka kamisay ttajjsarapita.Tata, aka malitay aparapita.Mama, phayafiay mg fat yanapttita.Mama, markaruy irpita.Tata, ma atituy suyttita.
Sarpansaya.
Anatpansaya.
Irpr.ansaya.
Samarttpansaya.
Ap-pansaya.
Sarjjapjjpansaya.
Mantanipjjpansaya.
Suyttapjjpansays.
Kutinipjjpansaya.
Kirasipjjpansaya.
giwajttEmasaya.MayttEmasaya.Alarapimasaya.Tlajjsarapimasaya.Aparapimasaya.YanapttEmasaya.IrpEmasaya.Suyttamasaya.
USO DE 11JANISAH
24 EJERCICIOS DE REPETICION
Mamita, janiu Jusiajj t'ant' ala-nifi munkiti.
Janis alankpan, piru jupajj janttanttampikiu junttilmumani.Mamita, aka yoqallanakajj janiutariy lurafi munapkiti.
Janis lurapkpan, piru yatichiriukulirani.
Tata, pi eqevr usutu, janjamakiu
iskwilar sarkirist-ti.
Ukhamajj janis sarkam.
Qhartirojj janiu timpunipkati,janiu jutapkIti.Ukhara.jj Janis jutapkam.
033
80
Mamita, Jose no quiere ir a comprarpan.
Bueno, que no vaya a comprar, peroel tomar4 ca2e sin pan.Mamita, estos chicos no quierenhacer la tarea.Bueno, que no la pagan, pero se eno-jar4 el profesor.
Papa, me duele la cabeza, me pareceque no podria ir a la escuela.
Entonces no vayas.
Malmo. no tendremos tiempo, no vamos avenir.Entonces no vengan.
Unidad 14
81
25 FJERCICIOS DE RESPUESTAS EN TORNO A UN MODELO
Plegew usutu, janjamakiu iskwilarsarkirist-ti.
Ptegew usutu, janjamakiu jichhtt-rojj trawajkirist-ti.Ma NO garitXtwa, janjamakiuanatkirist-ti.
Qhartirojj janiu timpunikdti, jan-jamakiu jutkirist-ti.
Jayp'ojj janiu timpunikati, jan-jamakiu katinkirist-ti.
gamita, janiu Julyajj tariy lu-rafi mankiti.
Mamita, janiu Julyajj tianttalanifi munliti.
Mamita, janiu Julyajj phayafimunkiti.
Mamita, janiu Julyajj is ttajj-safi mankiti.
Mamita, janiu Julyajj ut pichafimunkiti.
Jusiajj janipuniutamti.
Jusiajj janipuniutamti.
Jusiajj janipuniutamti.
Jusiajj janipuniu)munktamtil
Jusiajj janipuniupafi manktanti.
Jusiajj janipuniumunktamti.
TAREA ESCRITA
pariah' mank-
wisitafi mank-
tumpasifi munk-
qoliq maytlafi
Chukiagur ir-
yanapttafi
Ukhamajj janis sarkam.
Ukhamajj janis trawajkam.
Ukhamajj janis anatkam.
Ukhanajj janis jutkam.
Ukhamajj janis kutinkam.
Janis lurkpan, tataparti awisd.
Janis alankpan, tatapar(i awisi.
Janis phaykpan, tataparU awisd.
Janis tlajjskpan, tataparti awisd.
Janis pichkpan, tataparti awisd.
Janis parlkitpan, janiu impurktkiti.
Janis wisitkitpan, janiu impurtkiti.
Janis tumpaskitpan, janiu impurtkiti.
Janis mayttkitpan, janiu impurtkiti.
Janis irpkitpan, janiu impurtkiti.
Janis yanaptIkitpan, janiu impart-kiti.
Con las palabras de cada ndmero construya oraciones empleando el sufijoneutral SA tanto en la forma afirmativa como en la negativa.
MODELO: a) Tatajja/ mamajja/ akankafia/
glIglibLaala./111LAIDSLIM.
Janiu tatajjas mamaijas akank-kiti.
1. Aka lyurur/ uka lyuru/ nayana/2. Naya/ kastillanu/ ayMara/ yatifia/
3. Tatamaru/ Piruru/ :Iva/ ufittafia/
Qhechwa/ aymara/ wali/ chlama/
u
5. Qharitru/ jurpuru/ nanaka/ trotajaha/6. Achachilajja/ awichajja/ jakaskafia/
7. Jilajja/ kullakajja/ wawanifia/8. Naya/ nangla/ juntstima/ munafia/
Unidad 34
82
ORACIONES SUBORDINADAS ADVERBIAL& CON EL SUFIJO "TEMP
26 EJERCICIOS DE REPETICION
Kunapachas wasitat jutgta?Kunapachatejj jutkEtajja, ukapa-chawjutS.Kungrsas jutgta?Kungrsatejj jumajj jutkgtajja,ukdrsawjutd?Kuna orasas jutgta?Kuna orasatejj jutkgtajja, ukaorasaw juts.Kunarus jutgta?Kunarutejj jutkgtajja, ukara jute.
Kuns churgma?Kuntejj mastirojj churkistajja,
uk churita.Qawqs churgma?Qawqtejj masarojj churkistajja,ukh churita.Kawkins qhararojj jiRisifigni?Kawkintejj masarojj jikisktanjja,ukhan jikisifigni.
Khitis jichhgrmanthejj juti?Khititejj masarojj jutejja, ukawjuti.
KunjEms utachafigni?
Kunjamtejj munktajja, ukham
Kawkir lyurs munta?Kawkiritejj sumgki, uk munta.
Kunapachatejj kasarasjjgtajja,kawkirus sarjjgta?Kunapachatejj kasarasjjgjjaKuchawambarti sarjja.
Khititejj jan trawajkejja,qeniti?Khititejj jan trawajkejja, (ukajj)janiu gollgenikiti.
27 EJERCICIOS DE TRADUCCION
Kunapachatejj gollgentygjja,Chukiagura sarjja.Cuando yo tenga casa, me casard.Cuando te emborraches, no pelees.(Cuando te vas a emborrachar, nodebes pelear. Form. Pop.)A la hora que te canses, debesdescansar.Cuando tenga dinero, ire a LaPaz.
El dia que llegue to papti, 61debe venir.
e) P;t .tt
LCudndo vas a venir otra vez?VendrC cuando td vengas.
LCuSndo vas a venir?Vendr6 cuando td vengas.
qu6 hora vas a venir?VendrC a la hora que td vengas.
LQue dfa vas a venir?Vendr6 el dia que td vengas.
LQu6 te voy a dar?Dame lo que me diste vex,.
LCuSnto te voy a dar?Dame la misma cantidad que me diste ayer.
Ocinde nos vamos a encontrar maflana?Nos encontraremos, donde nos encontramos
ayer.LQuidn vino esta mafiana?
Vino el mismo que vino ayer.
Lamo vamos a construir la casa?Como t1 quieres, asi la construiremos.
LCuS1 de los libros quieres?El que es bueno.
4A ande te vas a it cuando te cases?
Cuando me case, me ire a Cochabamba.
LTiene dinero qui4n no trabaja?
Quien no trabaja, no tiene dinero.
Kunapachatejjsarjja.KunapachatejjKunapachatejjsifiamgkiti.
qollqeniygjja, Chuld.agura
utaniygjja, kasarasjjgwa.machantgtajja, janiu nuwa-
Kuna orasatejj qarEtajja, samarttahamawa.
Kunapachatejj qpllgentygjja, Chukiagurti
sera.Kunarutejj tatamajj purinejja, jutafia-pawa.
Unidad 14
EJERCICIOS DE TRADUCCION (Continuaci6n)
Khititejj jan trawajkejja, janiu
Quien no come bien se enferma.
Quien no estudia no aprende nada.
Quien se casa debe trabajar macho.
Quien no se comporta bien, no vaal cielo.Quien no trabaja no tiene dinero.
Kuntejj mavarojj churkistajja,uk churita.Dame la cantidad que me disteayer.
Ire a donde fui ayer.
Yo vengo de donde viene Juan.
Te construire la casa como toquieras.Hat lo que quieras.Hazlo como quieras.
Ve a donde quieras.
Me prest6 dinero el que vinoayer.
83
Khititejj jan trawajkejja, janiu
Khititejj jan sum mancekejja, usun-tiriwa.Khititejj jan isturykejja, janiukuns yatecikiti.
Khititejj kasarasejja, wal trawaja-
fiapawa.
Khititejj jan sum sarnagkejja, janiualajjpachar sarkiti.
Khititejj jan trawajkejja, janiu
Kuntejj masarojj churkistajja, ukchurita.Qawqtejj masarojj churkistajja, ukhchurita.Kawkirutejj masarojj sarktjja, ukarti
sara.Kawkit-tejj Jwanajj jutkejja, ukatjut-ta.Kunjamtejj munktajja, ukham utacha-rapima.Kuntejj lurah munktajja, uk luram.Kunjamtejj lurafi munktajja, ukham
luram.Kawkirutejj saran munktajja, ukarsaram.Khititejj masarojj jutkejja, ukawqollq niayt'itu.
28 FJERCICIOS DE RESPUESTAS EN TORNO A UN MODELO
Kawarus sardta?
Kunapachas sardta?
Kuna orasas sardta?
Kunarus sardta?
Kunarus kutinjjEta?
Runs churdma?
Kunjams churama?
Qawqs churSma?
11-29V
tif.10
Kawkirutejj tatajjajj sarkanejja,ukari sara.Kunapachatejj tatajjajj sarkanejja,ukapachawKuna orasatejj tatajjajj sarkanejja,uka orasaw sara.Kunarutejj tatajjajj sarkanejja,ukarC1 sara.
Kunarutejj tatajjajj kutinjjanejja,
ukara kutinjj4.Kuntejj tatajjar churktajja, ukchurita.Kunjamtejj tatajjar churktajja,ukham churita.Qawqtejj tatajjar churktajja, ukhchurita.
Unidad 14
EJERCICIOS DE RESPUESTAS EN TORNO A UN I4ODELO (ContinuaciOn)
Khitis qhartirojj trawajani?
Khitirus aka lyur churgjja?
Khititakis aka gollciejja?
Khitimpis_Chukiagur sargta?
Khitin.fs aka wakajja?Khitits aka wak alta?
29 EJERCICIOS DE REPETICION
Kh..itejj mastirojj
trawajani.Khititejj masUrojjchurgta.Khititejj masifrojj
kiu aka ciollciejja.
Thititejj_masUrojjsard.
Khititejj masiarojj
Khititejj masUrojj
SUFIJO "T'ATA" (fuerte)
Kasi.mirojj malit wayt'ataw iskwi-lar sari.Tata Kilimintejj asnunak ant fatalanu irpt at a, wawa qi ept at a
ukhama.w yapur sari.
Mamajjajj wawa ichtfataw jutaski.
Tata Jusiajj sayt'ataw Jwanamp
parlaski.Yaqhepanakajj qontlatawtrawajap-jjeri.
Janiu winktiat mancilarigkiti.
30 EJERCICIOS DE TRADUCCION
Julyajj wawa ichtlataw jutaski.Julia estg iiniendo cargada dela guagua.Julia estd viniendo con la naran-ja en la mano.Luis estd parado. con el sacoen la mano.Tu hijo estd llorando con elplato en la mano.Alberto estd viniendo seguido
del perro.Juan esta yendo al campo con losasnos por delante.Mi papa estd viniendo con la maletaen la mano.
Qont'ataw manq'afia.
No se come de echado.Algunos trabajan sentados.Algunos trabajan parados.Algunos trabajan agachados.En la Iglesia rezan hincados.
84
jutkejja, ukaw
jutkejja, ukarif
jutkejja, ukata-
jutkejja,_ ukampiu
jutkejja, ukankiwa .
jutkejja, ukat alta.
Casimiro fue a la escuela ilevandola rnaleta en la nano.Don Clemente fue a la chacra ilevandoasnos por delante, seguido de su porroy cargado de la guagua. (asi fue a la
chacra)Vi mama estd viniendo con la guaguaen los brazos.Don Jose estghablando de pie con Juan.
Algunos trabajan sentados.
No se come echado.
Julyajj wawa icht'ataw jutaski.Julyajj wawa q!eptiataw jutaski.
Julyajj naranj irtlataw jutaski.
Luisajj saku eqtlatawsayaski.
Wawamaji palat astiataw jachaski.
Alwirtojj anu irpt'ataw jutaski.
Jwanajj asnunak anttataw pamparsaraski.Tatajjajj malit wayt'ataw jutaski.
Qontiataw manq' aria.
Janiu 'winkt at raanq arigkiti
Yaqhepanakajj qontiataw trawajapjjeri.Yaqhepanakajj sayt ataw trawa.japj jeriYaqhepanakajj k umtlataw trawajapj Jeri .
Ijlfshanjj killtlataw fisasfpjjorl..
Unidad 14
31 EJERCICIOS DE REEMPLAZO
JichhUrojj jiwasajj yap tuksnati?QharUrojj
jumajj ----- ---?
aka likshun ?ONO
----- nayajj _---_____ _ 9
_
---- ---------- qalltirist-ti ?
Janjmmakiu
yaqha likshun
---------- jumanakajj
4111011111W.1.001......
Tatajjas mamajjas jakaskiwa.achachilajjasakankaskiwa.-----.
Awichajjas - - -Janiu00.110M.1 MOMOMMOOMOMMOONDIMO/10
---jiwatnkiti
--- -- mamajjas0MOftwOMMIN Waif kit
3.2 EJERCICIOS DE TRADUCCION
iJanik jichhUrojj jalluspatil;Oja14 hoy no haga frio1
0jala mafiana no llueval
i0jald no se enferme mi hijo1;Ojala no se muera mi hijo!;Ojald hoy no venga el profesorl
iUjal akan trawajirista!i0ja14 yo trabaje en Cochabamba'.iOjala llegue hoy mi papalOja14 se sane mi hijol10ja14 ahora yo hable aymara conla gentel
i0jali que el pr6xino ano tengaun auto!
ERASES UTILES
Aka naranj malltfan awir, wallmojjsawa.
Aka naranj malltfam awir, laq'awa.(chfapaqama)
Musktfam (muktfan) awir, wallthujsawa.
85
JichhUrojj jiwasajj yap tuksnati?QharUrojj jiwasajj yap tuksnati?QharUrojj jumajj yap tukusmati?QharUrojj jumajj aka likshun tukus-mati?
QharUrojj nayajj aka likshun tuku-rist-ti2 --
QharUrojj nayajj aka likshun gall-tirist-ti?
QharUrojj nayajj yaqha likshun gall-tirist-ti?
Janjamakiu qharUrojj nayajj yaqhalikhunJankjanakiu qharcirojj jumanakajj ya-qha likshun qalltapkasnati.
Tatajjas mamajjas jakaskiwa.Tatajjas achachilajjas jakaskiwa.Tatajjas achachilajjas akankaskiwa.Awichajjas achachilajjas akankaskiwa.Janiu awichajjas achachilajjas akank-kiti.
Janiu awichajjas achachilajjas jiwa-takiti.
Janiu awichajjas mamajjas jiwatlkiti.Janiu awichajjas mamajjas walTkiti.
;Janik jichhUrojj jalluspatiliJanik jichhUrojj thayaspati!iJanik qharUrojj jalluspati!;Janik wawajjajj usuntaspati!Wani.kwawajjajj jiwaspati I;Janik jichhUrojj yatichirejj jutas-pati1
iUjal akan trawajirista!
aUjal Kuchawamban trawajiristaliUjal jichhUr tatajjajj purispaliUjal wawajjajj waliptaspa!;Ujal jichhajj jagenakanp aymar par -
liristal
iUjal mararojj awtuniristal
Prueba a ver esta naranja, es muydulce.
Prueba a ver esta naranja, es bieninsipida, no tiene sabor.Huelalo a Ter, esbienhediondo.
Unidad 14
86
ESTIMULOS PARA LA CONVERSACION
1,Pawlinump Kilimintimpejj chikaw qharar markar sarafi munapjje.
Pawlinu: Kiliminti, kawkhans qhartirjikisifinni?Kiliminti:
2.14n jan ufit'at jaciewSoratiar puri. Uka jan ufitlat jaqesti tata Lurin- _
8u/if jisktlasi.
Jan ufit'at Sage: Tata, may jiskt'asima. Kuna markas akajja?Tata Lurinsu:
3.111ritit jiskta Antrisar nuwaskatayna; ukatpl yatichirejj uk uhjasinjjaP'ritur jawsejja.
Yatichiri: PEritul kunats jisk'a Antrisar nuwta.Piritu:
TAREA ESCRITA
Con las palabras escritas a continuation construya oraciones ordehan-dolas convenientemente. En cada oration emplee el sufijo raki y lasterminations verbales del modo potential, expresando advertencia.
MODE O: Tinkuha/ ukatraki/ (juma)Ukatrak tinkusma.
1. imtuki/ mantaniha/ thayjayasifia/ ukatraki/ (juma)2. Jan/ anch / trawajaha/ usuntafia/ (juma)3. Jani/ misa pataru/ mistuha/ jalaqtaha/ (jupa)4. Suma/ ufijasifia/gollqe/ chaqayaha/ (jumanaka)5. Nalitaru/ uchasifia/ kamisanaka/ armtiasifia/ (juma)6. Jani/ alkula/ ancha/ umafia/ machantaha/ (jupa)
87
GENERALIZACIONES
MODO POTENCIAL
Llamamos modo potencial a un conjunto de formas verbales que indicande una manera mAs adecuada la posibilidad de una action y la inclinationfavorable del sujeto hacia la realizaci6n verbal.
Terminaciones del modo potencial
AFIRMATIVO
SINGULAR
........
sar iristasara smasara spasar sna
6.11111..1M010~.0.041.
NEGATIVO
SINGULAR
11.0=0.041.1.11........O011...mjaniu sark irist-tijaniu sarka smatijaniu sarka spatijaniu sark snati
411.0.011.110MOOO11.100.041M
PLURAL
wmw..VwMm.....mmwa*bmgdmmem.ammommmo
sarapjj eristasarapjja snasarapjja spasarapjj sna70.0onmi
PLURAL
P........imgi0..........emom.m.mw..m.sm
janiu sarapk irist-tijaniu sarapka smatijaniu sarapka spatijaniu sarapk snati
Las formas de este modo potencial se refieren siempre a accionesfuturas. EJENPLOS:
Kiliminti, jichhfirojj yap tuks-nati?Qhartirojj kutinismati?
Kunjamrak janisti, Kutiniristwa.Ujal jichhifrojj jan jalluspati.
Clemente,Lpodriamos terminar hoy eltrabajo de la chacra?jodrias (puedes) regresar aqui mafiana?C6mo no, puedo regresar aqui.Ojald no llueva hoy.
USO DE POTENCIAL
El sufijo raki acompaftado de las formas del modo potencial expresauna advertencia. Esta advertencia suele expresarse en castellano conlas siguientes frases: cuidado que... (cuidado que te caigas); cuidadocon... (cuidado con caerte). EJEMPLOS:
thayjayasirakisma,'atuk mantanim.Isaku, sum sarnaqam, tinkura-kisma.
Chico, cuidado con resfriarte, entra
rapid°.Isaac, camina bien, cuidado que tecaigas.
En estas construcciones de advertencia es frecuente encontrar elsufijo raid pospuesto a la forma ukata (ukatraki). Ukatraki puede usarse
indistintamente, y su significado es is cuando raki se usa con formas
verbales. Ukatraki da mayor enfasis. EJEVPLOS:Aatuk mantanim, ukatrak thay- Entra rdpido, cuidado con resfriarte.Rayasisma.
atuk mantanim, thayjayasira'- &Ara rdpido, cuidado con resfriarte.kisma. 940
to`l Unidad 14
88
ORACIONES SUBORDINADAS CONDICIONALESUSO DEL SUFIJO "TEMA'
Este sufijo se presenta en oraciones subordinadas condicionales.La idea por 61 expresada coincide con el "si" conditional castellanoy sus equivalentes.
EJEMPLOS:
Isturyirist- tejja, aymar yate-qeristwa.Qollasismatejja, waliptasmawa. SiJutatatejjal Jusias jutarakiniwa. SiJumatejj jutatajja, Jusias juta- Sirakiniwa.
Qhartirute4 jalluspajja, janiu Sijutkirist-ti.
Si estudiara, aprenderfa aymara.
te curaras, te sanarias.vienes, tambi6n vendrd Jose.td vienes, tambien vendrd Jose.
mafiana lloviera, yo no vendria.
En las oraciones negativas, tejja se aflade a la forma jani cuandola oration empieza por esta; si no, se afiade a la forma que se quierehacer resaltar.
EJEMPLOS:
Janitejj qhartirojj jallkaspajja,yap tuksnawa.
QharUrutejj jan jallkaspajja,yap tuksnawa.Janitejj jumajj gollaskasmajja,janiu waliptkasmati.
Jumatejj jan qollaskasmajja,janiu waliptkasmati.
Si no lloviera mafiana, terminariamosel trabajo de la chacra.Si =liana no lloviera, terminariamosel trabajo de la chacra.Si no te curaras, no podrfas sanarte.
Si td no te curaras, no te sanarlas.
NOTA: Como vemos en todos los ejemplos tejja siempre se encuentra en la orationsecundaria.
ORACIONES SUBORDINADAS ADVERBIALESUSO DEL SUFIJO "TEJJA"
El sufijo afiadido a las formas interrogativas: kunaioacha(cudndo), kuna (que), khiti (quien), kawki (dOnde), olawcala (cuanto), ysus derivados, les quita su valor interrogativo, formando oraciones derelativo que se podrian considerar como posibles respuestas a dichaspreguntas.
EJEMPLOS:
Khititejj masUrojj jutkejja,* Vino esta mafiana el mismo que vinoagirjrahamanthejj juti. ayer.
Esta frase se podria considerar como una posible respuesta a la fraseencabezada por khiti (quien).
341 Unidad 14
EJEMPLOS:
Khitis jichhdrmanthejj juti?Khititejjmasarojj jutkejja,ukaw juti.
Kunapachas wasitat jutdta?Kunapachatejj jutkat,ajja*,
ukapachaw. juta.
Kundrsas jufdta?-
Kundrsatejj jutkdtajja, ukdr-saw. juts.
Kuna orasas jutd,ta?' Kuna orasatejj jutdtajja, ukaorasaw jutg.Kuns churgma?Kuntejj mastirojj churkistajja,uk churita.Qawqha t I ant I s churdma?
Qawqtejj mastrojj churkistajja,ukh churita.Kawkins qhararojjKawkintejj masarojj jikisktanjja,ukhan
Kunjams utachatidni?
Kunjamtejj munktajja, ukham
Kawkir lyurs !manta?
Kawkiritedj sumaki, uk munta.
89
LQuien vino esta manna?El mismo que vino ayer
LCu4ndo vas a venir otra vez?Vendre cuando td vengas.
L-Cuirido vas a venir?-
Vendre cuando t4 vengas.
LA que hora vas a venir?Vendre a la hora que td. vengas.
1Que'te voy a dar?Dame lo cue me diste ayer.
LCuantos panes te voy a dar?Dame la cantidad que me diste ayer.
2,D6nde nos encontraremos mariana?
Nos encontraremos donde nos enconfranosayer.
Laino vamos a construir la casa?La construiremos como t4 quieres
LCudl de los libros quieres?Quiero el que es bueno.
Como en este ejemplo y los que siguen a continuation, el sufijo ka se pre-senta en la oracidn subordinada. Su presencia no es .obligatorial pero simay frecuente y suena mejor que su 22ELEaRIELE sin ka a los oidos aymaras.Asi en el ejemplo que tratanios se podria decir tambien: Khititejj jutejja...en vez de Khititejj jutkejja... Cuando estas frases con tejja son respues-tas a una pregunta explicita, en la oraciOn principal se encuentra siempreuna particula correlativa como vimos en los ejemplos anteriores. Estasparticulas correlativas son:UKA auando se trata de personas (khiti), animales o cosas (kuna)UKHA cuando se trata de tiempo (kunapacha),lugar (kawici.), cantidad (qawqha).UKAPACHA cuando se trata de tiempo (kunapacha)UKARSA auando se trata de tiempo (kundrsa)UKtJRU cuando se trata de dia (kunaru)UKA ORASA cuando se trata de la hora (kuna orasa)UKHAMA auando se trata de modo (kunjama)Cuando el enfasis mayor no recae a las particulas correlativas, estas puedeno no utilizarse. EJENPLOS:Kunapachatejj maliptdjja, marka- Cuando sane, me ire a mi pueblo.Mara sarjjg.Kunapaahatejlwaliptdjja, ukhajj Cuando sane, me ire a ml pueblo.markajjara sarjjd.Una pregunta a las dos frases anteriores podria ser:Kunapachatejj waliptdtajja,kuns ale vas a hacer cuando te sanes?lurdta?
Unidad 14
90
SUFIJO NEUTRAL "SA"
Este 'sufijo en aymara puede tener diversas funciones.
1. Puede actuar como Lazo de union entre los elementos de una serie.La idea expresada por este sufijo vendria a ser un tambien castellano.
EJEMPLOS:
Liyirijj yat-twa, gellqarisyatiraktwa.
Iiyifis gellqafis yatwa.
Aymars kastillans yat-twa.
Yo se leer, tambien escribir.
Yo se leer y escribir.Yo se aymara y castellano.
NOTA: 1. Cuando la serie consta de dos o mas elementos y el sufijo sa se repiteen cada uno de ellos, parece que este sufijo pone a todos los elementosen un piano de igualdad.
FITDELO:
Nayajj kastillans aynars Yo se castellano tanto como Aymara yqhechws yat-twa. quechua. (en el mismo grado)
2. Puede tambien tener el significado de aun, incluso.
EJEMPLO:
Phistarojj waljaniu jutapjje, Muchos vinieron a la fiesta, inclusotatamas jutarakiwa. to papa.
3. Acampalado del sufijo ki (no mas) se puede traducir al castellanocomo: por lo menos , o al menos.
EJEMPLOS:
phartrojj jumakis trawaja-fiamawa.
Maynis* utankaskpachawa.
Maynikis utankaskpachawa.
Por lo menos, td tienes que trabajarmarlana.
Por lo menos una persona debe estaren la casa.Por lo menos una persona debe estaren casa.
Con los numerales puede tambien ocurrir sin el sufijo ki (no mas), peroes mejor la combinacion.
4. Cuando ocurre con Jani: .
a) Se podria traducir por ni, ni siquiera, tal como en las oracionessiguientes:
EJENIPLOS:
Janiu apars qhechws yatkti. Yo no se ni aymara ni quechua.Janiu ma jukts aynar parlafi Yo no se hablar aymara ni siquierayatkti. un poco.
3 4 3Unidad 14
91
b) En oraciones negativas, al afiadirse a las formas kuna, khiti, kamki,kunapacha, el conjunto resultante se puede traducir: nada en absoluto,nadie en absoluto, nin(una parte o nunca.
c) Cuando se presenta con una forma verbal imperativa da lugar a unaoracidn permisiva. En este caso, sa se pospone siempre a 2..a. cuandola oraciOn es negativa; y cuando es afirmativa, el sufijo sa es seguidopor el sufijoa.
EJEPTLOS:
Janis suykitpan.
Jusiajj anatiriu saran muni.Sarparsaya.
Bueno, que no me espere. (no importa)Jose quiere it a jugar.Bueno, que vaya.
5. Sufijo sa ?Lsufijo ya. Esta combinaci6n de sufijo sefiala un cambiode estado anti-dm de la persona que habla. Este cambio tiene comopunto de partida una oposiciOn a realizar algo y como punto finalla aceptacidn de lo previamente rehusado.
EJEPPLOS:
Aiwajtfita, mama, ancha karti
aka chumpajja.Janiu tata.tiwajtlakitaya.RimajtiUmasaya.
Rebdjeme, senora, cuesta mur caraesta chompa.No, senor.Rebdjeme por favor.Bueno, le voy a rebajar. (ya, que
insiste)
SUFIJO nTIATAII (fuerte)
Este sufijo eadido a verbos que significan llevar les cambia designificado. Este cambio consiste en anular el movimiento e indicarque el sujeto lleva sobre o estd cargado de algo.
EJENYLO:
Tata Kilimintejj asnunak ant'a-ta, wawa qteptlata, anu irptiataukhamawyapur sari.
Don Clemente fue a la chacra con losasnos por delante, cargado de la gua-guayseguido del perro; asi fue alcampo.
1 fil
4.1ti I Unidad 14
LECTURA SELECCIONADA
KHULLU
MX waynaw utjana, jan khitimpis awatiri, sapaki-
puniu saptir awatirina.
92
Khullu paloma
silvestre
urU jallojj wal jalluntana; uka waynasti ma'
ktuchurt imantasir sarina. Ukham jallunjja nA khullt
aks uks wal tisknagUnal janiu kawkirus imantasifi puir-
kAnti; ukatpi uka waynan punchu manghapar wali sust-
jat suttuntejja. Uka waynasti suttuntir ufijasajj wal
Kusisina. UkUrutpachawa uka waynamp chika saptir awa-
tirijjAna. Uka waynajj khullurojj, wal munasina, khu-
llusti ukhamarakiu waynar wali yatitajj na.
ask'a khullojja waynar ancha sapak awatir ufija.
sajja, mA urojj m& tawaciorti tukjjatayna; ukatjja way-
najj jupampiu awatiwin wali kusisit anatirina; jayptu-
nakasti sarjjafi orasajj jiskta khullurtirakiu tukjjerina.
Utar sarjjafiatakejja waynajj ma chtusparU uka munat
khullituparojj apasjjerina. Utapansti janiu khitis uka
jiskta khullutjj yatkUnti.
EX urt aka waynajj uka chtusp khullumpach armttasi-
wayjjatayna. Ukat awichapajj wayna chtuslfikmmajj uka
khull jikjjatatayna chtuspa manqhata; ukat satayna.";Ay...
wawajjajj khullraks katunitaynajjal 4Phayafiatakiy apan-
pachajjai Ukhamajj anchhichpach lluchtsit. Ukatsti wawa-
jjatak phayttaraptll ukham sasaw satayna.
AwatIwinsti waynajj janiu kamachafis puirkUntigwal
llakisina. Jaypturusti wali urut utapar jutjjAna. Uta-
U 5
Imantasifia-ocultarseTtisknagafia -
corretear deun lado a otro
Suttuntafia -
meterse a unagujero pequefio
Punchu nanclhadentro delponcho
Yatitdfia -
estar acostum-brado
Uktrutpachadesde ese dia
Tawaoor tukufia
convertirse enuna joven
Awatiwi lugar de pastoreo
Chtuspa bol-sa pequefia te-
jida de lana
CHUsgfikana
mientras laausencia
Unidad 14
parusti, munat khuliup thagerkanaw parina. Piru janiu
khulljj jikjjatkUnti; ukatsti wal llakisina, amukiu nay-
rapat jachapajj warajjtAna ukamacharakpacha khullujjasti?tt
sasina.
93
Lluchtsufia
desplumar
Wall uruta -INTTEEFFEho(por la tarde onoche)
NW hturojj awichapajj mancV churl; waynasti wall
llakitaw manqtasiskRna, aych mallttasinsti akham sasaw
awichapar jiskUgnau kuna aychas akajj awicha ?" sasina.
Awichapasti sarakinwau mastrojj mg khullraks
katunitgtajja, jichhajj uka khullu aychampiu phayarapsma"
sasina. Uk istlasinjj waynajj janiu kamachafis puirlanti.
Wall jachasisa, wall kuliratarakiu awichapar sRna Hkunata-
kis uka khull jiwayaraciesta? Uka khullojj munatajjRnwau
Ukham sasaw wal jachgna uka khullu aycha, khullu chta-
khanak:ufijjatasinjja. Tacipach uka chlakhanaksti sum imas-
jjana, wifiay Allay antasihapataki.
M urojj uka chtakhanakajj jacijamaw arsana akham sasa
"kunats awichamamp jiwayayista? Janit munkisteusasina.
Ukham isttasinsti walpun jachgn waynajja. Uka chtakhanak
katusinjj mg suma pinkill lurasIna. Uka pinkillusti wall
sum jachirina; saparil uka pinkill aytiat awatir saririjjgna.
Awatlwinsti jachasisaw uka pinkill tukttasirEna.
Ng urusti ukhamaw uka pinkill tukttasiskRna; ukatpl
uka fatoii n wayrajj jutataynajja, uka wayrasti wayram-
pacharu, pinkillumpechart apasiwayjjgna.
e
Aycha carne
Mallttafia
saborear
Chtakha -hueso
Thacierkamawyu-
rina - lleg6directamente abuscarWifiva siempreAmtasifia - re-
cordar, acordarse
Imasifia -
guardar parasi
Jachproducir unamolodia (conun instrumento)
Tukttafia
tocar untrumentocal
ins -
niusi-
Wayra -,viento,ventarronPinkillu -instrumento mu-sical de viento
Unidad 14.
a
94
PREGUNTAS
1. Khitimpis uka waynajj awatirina?2. Kunjamgns mg urojja?
3. Ukham jallunjja kunas aks uks tlisknacigna?
4. Kawkirus uka khullojj imantasina?5. Waynasti uka khull suttuntir ufljasin kamachgnsa?6. Ukffrutsti kawkirus wayuamp khullumpejj sarapjjerEna?7. VW urojja kunats uka khullojj tawagor tukajja?8. Waynamp uka tawagompisti kamachapjjerins awatiminjja?9. Jaypfunakasti sarjjail orasajj kunarus uka tawagojj tukjjerina?10. Sarjjafiatakejj kamachirins waynajj uka khullurojja?
11. Utapensti khitis uka khullutjj yatina?12. VA urojj kuns waynajj utapan armt'asiwaygnjja?13. Ukatsti khitis uka khull jikjjatdna?14. Jikjjatasinsti kamachgns amichapjj uka, khullurojja?15. Waynasti wali kusisitat awatEwit jayp'ojj purina?16. Kun thacierkanas ,waynajj purinjja?17. Ukatsti kunats amuk jadagnjja?18. Awichapasti kuns allchhiparojj churgnjja?19. Ukatsti kaasasas waynajj awichapar jisktsgna?20. Awichapasti kamsgnsa?21. Ukham istlasinsti waynajj kamachgnsa?22. Uka khullu chlakhanakatsti kuns lurasEna?23. Uka pinkilljj kamachirins waymajja?24. El urojj kunas waynampir uka pinkillumpir apasjjgnjja?
Unidad
ORACIONES BASICAS
1. Tata Iwaristojj wall alwatsarti.
2. Ukatsti ut apthapttasinqalltaraki.
3. Justinu, aka palatunaka,wasunak astam.
4. Justinojj iyawsasaw pala-tunak asti.
5. Ukatsti m checiara uka
palatunak apnage.
6. Tatapajj ukhamarakiu pampatjant takunak eqti, kanast
wayti.
7. Tale kun oraget apti.
8. Tata Iwaristojj wawapar
Halm tiunanak wararpayanimitsasaw si.
9. Justinojj jayartt uka t tuna-
nak wararpayani.
10. Kutinisinsti tong wallpana-katakwil.lirpayi.
11. Whrmipajj ewjjtlas elgjjbla-saw qollq tata Iwaristurojjchurl.
12. Iwaristu, ukatrak aka gollqlunthatapjjeristam.
13. Janiu nayatjj khitis qollqapakitaspati.
14. Suma gak inkarlayasi-
rakisma.
15. Tata Iwaristump amijupampejjparltt asisaw sarapjje.
16. Wak alttasajj fatukiu jutjjd.
95
TUNKA PHESQAN UNIDADA
Don Evaristo se levant6 muy temprano.
Y luego empez6 a asear la casa. ( Yluego empez6 a recoger la casa. Form.
Pop.)
Justino, levanta estos platos y vasos.
Obedeciendo Justino levant6 los platos.
Y luego esos platos los puso en unlugar.
Y asf tambien su padre levant6 delsuelo el tendido*. y la canasta.
Levant6 todas las cosas del suelo.
Don Evaristo le dijo a su hijo:flve a
echar esta basure.
Justino fue a echar lejos esa basura.
Y regresando ech6 maiz para las gallinas.
Su esposa,le dio dinero a don Evaristorecomenddndole que lo cuidara. (...Le-
comendando, recomendando le dio el di--
nero. Form. pop)
Evaristo, cuidado que te roben estediner°.
Nadie podria sacarme el dinero.
Vas a comprar una buena vaca, cuidadoque te engafien.
Don Evaristo y su amigo se fueron ha-blando.
Despues de comprar la vaca regresare
4 TENDIDO: Especie de alfombra de cuero o tela que sirve para sentarse opara dormir.
348Unidad 15
17. Janit rat waka qhatur kum-pahtfkitasna?
18. Mama, qawqhakamas naranja-nakamajja?
19. PE patak-lamakiwa,tay tata.
20. Wall sumakamakiwa.
21. Janit patak-kam churkitasma?Walj alasirisma.
22. Janiu khitis ukharojj chur-kiristamti.
23. Whkanimp tate. Iwaristumpejjparlt'aiis lart'asisawchfallt apjje.
24. Wakaninakajj machatkanaki-pjjewa
25 Tata Iwaristo jj alkul umt asunit !a.saw sarjjUna.
26. ME Tatunakasti kantasisa,jachasisa ukhamaw sarjjana.
27. Wakajj liatukiu jawir makhati.
28. Uk:ufijasinsti tate.
tojj jawirar mantarakiwa.
29. Tata Iwaristojj wali t'a-qesisaw
96
podrias acompariarme al lugar dondevend en vacas?
Seftora, LCudnto cuesta cada una de lasnaranjas?
Cada una cuesta solamente veinte centa-vos, (0.20 centavos )
Todas son buenas.
,No podrias darme cada una a diez cen-tavos? (0,10 ctvs.) Podria comprartemuchas.
Nadie podria darle a ese precio.
El dueho de la vaca y Dn. Evaristobrindaron charlando y riendo.
Todos los duefios de las vacas estdnborrachos.
Dn. Evaristo se fue tomando alcohol acada monento.
Se fue a momentos cantando, a momentosllorando.
La vaca cruz6 rdpido el rio.
Y viendo eso Dn. Evaristo tambidn entrcfal rio.
Dn. Evaristo muri6 con mucho sufrimiento
(...muri6 sufriendo mucho. Form. Pop.)
349 Unidad 15
TEXTO BASICO
TATA IWARISTU
Jichhtirojj kantilaryawa .* Patakamayanjj jichhiirojj
wall jack' qhatti utjani. Tata Iwaristusti wak alir sa-
raBapawa; ukatpi wall alwat sartejja wawapamp chika. Ta-
ta Iwa.ristumpi wawa.pampikiu name phaytlasipjje, junt films
lu.rt as ipj j araki kunalaykut ej j warmipajj juk' usutawa.
Jupanakajj alwa.t manq t asipjje, junt !Urns umt asipjja-
raid; ukatsti ut apthaptiasiri qaLltapjja.raki:
Justinu, jichhajj ut apthapt fasirini. Aka pala-
tunaka, wasunak astam.
Justinojj iyawsasaw uka palatunaka, wasunak asti;
ukatsti in cheqartt apnoqe. Tatapasti ukhamarakiu pam-
pat jant lakunak eqti, kanast, wayti, taqe kun oraget
apti ut pichthapt tariatakejja. Ukham pichthaptlasasti
tatapajj Justinur "aka t'unanak wararpaya.nimil sasaw si.
Justinojj uka tsunanak jayartt wararpayani. Kutinisinsti
wallpanakatakirakiu tong willirpayi. Ukakamasti tata
Iwaristojj ce ep wakicht'aski Patakamayar sarariataki.
Juk'ampjitarojj tata-Iwaristojj gong warmipat
mayisi. Warmipasti wal ewjjt as ewj j t asaw qollq so j j-
ta patak waranq churl.
- Iwaristu, sum aka qollq urijasita. Ukatrak lun-
thatapjjeristam. Jichhtirojj Patakamayanjj walj&.
lunthatanakaw utjani.
Janiu nayatjj khitis qollq apskitaspati, sum
urijasirita.
KANTILARYA: Fiesta de la Virgen de la Candelaria.
97
Patakamaya -pueblo deldepartamentode La Paz
Ut apthaptla-sift asearla casaJachlaqhatu-una feria grande
'Puna - basuraJach'a qhatu -una feria grande
M. chega. - unlugar
Jantlakuespecie dealfombra decuero o telaque sirve paradormir o sen-tarseOracle - suelbterreno
Fichthapihabarrer
Wararpayaria -echar cosasmenudas y enconjunto oechar aquaApsuria -sacar
Unidad 15
- Suma wak algta, inkafiayasirakisma.
- Janiu janiwa. Antisas apurttasio riyurtijjaniwa.
Ukham parlttasajja tata Iwaristojj l'atukiu Patakama-
yar sarjje.
Thakinsti mg amijupanpiu jikisipjje. Jupanakajj
parltfasisaw sarapjje.
- Kuna orasas jaypfurojj kutinjjgt tata Iwaristu?
- Wak alt'asajj Ystukiu kutinjja.
- Ukhanajj inch chik kutinjjafigni.
- Inacha, Inacha.
Intejj niyaw altunkjjgna; juk'ampjitarusti Patakamayartt
puripjje. Qhatunjj jaqejj wali phociajjataynawa. Kunayman
aljjerinakaw utjgna; n checianjj umka aljjerkamakiu utjgna.
Tata Imaristojj waka qhaturit nayraqat sarafi muni;
pi amijuparojj njanit ma rstit waka qhatur kunpaiitykitaama?"
sejja. Amijupasti iyawaasawkunpantli. Waka qhatun waka
prish jisktlaplje. Piru wakanakajj wall karUnwa. Tata Iwa-
ristojj njayplurti kutinifi gni; anchhichhajj ancha karUsktwan
sasaw sejja. Ukatjja yaqha kusasanak altfasiriu sarapjje,
maynejj maysaru, maynisti maysaruraki. Tata Iwaristojj nay-
raqatajj naranjarU sari.
- Mama, qawqhakanas naranjanakamajja?
- Pg patak-kamakiwa. Altfasitay tata, wall sumaka-
makiwa.
Janit patuk-kamchurkitasma? Walj alasirisma.
98
Inkailana
engaharMayisifia -
pedir para siEwjjtiaria - re-
comendarInt altunkalia-estar alto elsol.
Phoqa lleno
Kunaymana -toda class
Inacha talvez con alendeseo a la rea-lizaci6n de laacci6n)
Waka clhatU
lugar donde sevends ganado
,KUmpalittaila -
acompariar
Prishu precio
Karu precioelevado
Maysa otro- Janiu tata. Janiu khitis ukharojj churkiristanti. lado
- Ukhanajj pusi waranq churita.
Ukhamaw naranj altlasibUkha ese
precio
Unidad 15
99
Juktampjitarojj mR juk! jaypttijjnnwal ukatsti wasi-
tat waka qhatur sari. Qhatunjj waija makaninakarii. jisktti.
Piru wakaninakajj wall kar(u) mayipjgna. Antisas ma wa-
kawutjRna waratuki. Tata Iwaristojj uka wak ,all. Ukats-
ti tata Iwaristojj alkulamp sirwisamp aliriu sari-, waka- Waratu barato
nimp chtalittasipjjafiapataki. Ukatjja wakanimpl tata
Imaristumpisti parlttasis larttasisaw chtallttapjje. A1kula - alco-hol
Jukfampjitarojja tata Iwaristojj mayamp alkul alir
sari, ukatsti mayampi, mayampi, mayampi. Ukatjja wall
machatajjapjjEnwa. Ukhanarakiu yaqha wakaninakajj
machatisamaktjjapjjb:na. Wall jayptfijjRnwa.; tata Iwaris-
tusti sarjjaff munkna. Piru sarjjatiatakejj mg
alisiwayi.
Thakinjj alkul umt t as umt t as aw sarjjana. Mk i &-
tuna.kasti jachasisa, kantasisa, ukhamaw sarjjffna.
Wall machatajjRnwa; wakasti janiu saraK munkiti2
aks uks sarnage.
Arumgjjdnwa. Juktampjitarustimajawirarfi purl.
Wakajj latukiu jawir makhati. Uk:ufijasajj tata Iwaris-
tojj fatukiu jawirar manti, ukatjja jawir taypiel purl.
Jawirtaypinjja, walpnwa umajja; ukatsti nayak tata
Iwaristojj tinku; ukatjj sayttafi muni, piru janiu puir-
kiti; mayanip,mayamp, mayamp, sayttaft yantli, piru jani-
puniu puirkiti; kunalaykutejja umataraki, jachta qtepi-
nirakiwa. Tata Iwaristojj wall ttaqesisaw uka jawiran
jiwi.
Ohtallttafia -
brindar, cele -
brar un acan-tecimiento
Wutilla bo
tella
MU htunaka -a momentos
Aks uksa - deun lado a otro
Taypi - centro,
medio
Tinkufia caer,
caerse (tro-pesando conalgo)
Qtepi bulto
Unidad 15
PREGUNTAS
1. Kunas jichhUrojj Patakamayan utjani?2. Kunats tata Iwaristump wawapampejj wall alwat sartapjje?3. Khitinakakis mangi phaytlasipjje, juntitims lurt'asipjjaraki?4. Junttft. umtfasisinjj kamachapjjesa?
5. Kawkirus Justinojj t'unanak wararpayani?6. Kutinisinsti kuns unllpanakatak willirpayi?7. Ukakamasti kuns tata Iwaristojj luraski?8. Khitis tata Iwaristurojj qollq churi?9. Kamsasas gollq churl?10. Thakinjj khitimpis tata Iwaristojj jikisi?11. Tata Iwaristojj kuna orasaw kutinjj4 sis amijuperojja?12. Juktampjitarojj kawkirus puripjje?13. Patakamayansti jagejj wali phogEjjataynati janicha?14. MR chegan kuna aljjerkamakis ptjana?15. Ukatsti tata Iwaristojj kawkirus saran muni?16. Ukat amijuparojj kansisa?17. Uka ghatunjja wakanakajj waratukinti?18. Ukatsti kawkirus sarjjapjje?19. Tata Iwaristojj nayraciatajj kun alasiris sari?20. Kunjamas naranjanimpejj parli?21. Ukatjj kawkirus wasitat sari?22. Waka ghatun kuns ali?23. Wak alasinsti wakanitakejj kuns ali?24. Kunjams chfalltlasipjje?25. Juktaith alkul unmpjje?26. Sarjjanatakejja kuns tata Iwaristojj alasiwayi?27. Thakinsti kamachasisas sarjjRna?28. Ukat kawkirus puri?29. Uka jawiran /kamachis tata Iwaristojja?30. Kunjams tate. Iwaristojj jiwi.
SUPLENIENTO
lajjra lenguaklachi - dienteago nuelamallgia gargantakunka - cuellothusongaya saliva
100
waria - seco
ch arana mojadomukti - poco mojadojoqto - muy mojado, empapado de aguajuri mojado
wartana, wnrarpayafia echar cosas menudas y en conjunto. Ej. papas, malz,cebada, etc. Tambien se lo utiliza para echar agua.
willtafia, willirpayaha echar cosas menudas. Ej. papas, magz, papeles,liutafia, liwirpeyafia botar un solo objeto.jagtana, jagorpayana botar un solo objeto.ghalitana, ghallirpeyana echar liquidos (en regular cantidad).jaytarpayana - dejar, abandonar por completo.
Lajjrajjaw usutu.Vawajjajj janiraw ktachintkiti.Achachilajjajj janiuMallgtajjaw usutu.Qawrajj jachla kunkaniwa.
Jusiajj juchlus kunkaniwa.
Me duele la lengua.Mi hijo todavia no tiene diet_ ntes.
Mi abuelo ya no tiene muelas.Me duele la Earganta.La llama tiene cu_ ello largo.
Jose tiene voz delgada.
41OurIt,n Unidad 15
SUPLEMENTO (Continuacion)
Oraqejj walisidira; kunalaykutejjjaniu jallojj purkiti.Tatajjajj ch'aranaw yaput puri.Karr; samajj janiraw suma wafinitilmukliskiwa..
joq'ow utajjarijDurchta.ii
oraqejj wall juriwa..
101
El suelo estd seco, porque no llovid.
Mi papa nee mojado de la 'chacra.Tu camisa todavia no estd bien seca,ezte t%lava.
leaaunni cTLITing;jado,
Ahora estd bien mojado el suelo.
Aka um wartam (wararpayam). Echa esta agua.Uka papilanak willtam (willir- Echa esos papeles. No sirval.payam). Janiu walkiti.Khitis sakojj Ltutaraqetu (liwir- z,Quien bot6 mi saco?payaraqetu).Uka naranj jaqtam (jaqorpayam) Bota esa naranja. Estd podrida.Nusatawa.Tata Luisajj warniparti jaytarpa. Don Luis habia abandonado a su esposa.yatayna.
Aynar yateciasajj markajjarqsarjjd,Yap lurasaw tatamar ufijta.
Yap lurasajj wal qaririta.May eh! akt asaw Piro jj Jwanarjaciorpayi.
Despues de aprender aymara, me irea 'mi pueblo.
Cuando estaba trabajando en la chacravi a to padre.
Trabajando la chacra me canso nucho.Pedro tumbO a Juan de un pufietazo.
NOTA: La acciOn de los verbos que significan echar,anteriormente indicados tie-nen como punto final el suelo, y no un recipiente. EJEFYLO: Uka um wartam.Echa esa agua. (al suelo, no a un recipiente)
EJERCICIOS DE ESTRUCTURA
SUPIJOS PRONOPIINALES SUJETO OBJETOMODO POTENCIAL
a) Sufijo ititasmatt (fuerte) to a mib) Sufijo ttirisman (fuerte) yo a ti,
1 EJERCICIOS DE REPETICION
Janit waka qhatur kumpafit!kitasma?Kunjamrak janisti, kumpafit irismawa.Janiu kumpalt tkirismati.
Jarit waka qhatur kunpatitlapkitasna?Kunjamrak janisti, kumpafittapjjerisnawa.Janiu kumpafitlapkirisnati.
Janit patak -kam uka naranjanak churkitasna?Kunjamrak janisti, churirismawa.Janiu churkirismati.
Unidad 15
2 EJERCICIOS DE SUSTITUCION SIMPLE
Janit mg rat kumparit t kitasma?
wisitkitasma?yanapttkitasma?suyt'kitasma?qollttkitasna?
limmalowei.moimelmomme
411r- - -I - -ter- --
111.0.0,00411111110101
Kunjamrak janisti,11M1.111
kumparit irismawa .
yanapt'irismawa.
riwajt'irismawa.mayt irismawachurirismawa.
Kuntfrus markar irpapjjetasma?
wasitat wisitapjjetasma?golIq mayttapjjetasma?wasitat qollapjjetasma?aymar yatichapjjetasma?
Kunjamrak janisti, churapjjerismawa.v* riwajttapjjeris.:-
mawa.
mawa.
3 AFIRMATIVO
jawsttapjjeris-
irpapjjerismawa.mayt t apjjerismawa.
Qhartfrojj wisitirismawa.
Patak waranq mayttirisma.Inakiu qalirisma.Kunjamrak janisti, Rwajttirismawa.Inakiu markar irpirisma.Kunjamrak janisti, markar irpiris-mawa .
Chukiagut kends apanirapirisnewa.
Jichhttrojj isinakam ttajjsarapiris-mawa.Markat pantalun alarapirisma.
4 CAIZIO DE NUMERO
Qharifrojjwisititasnati?Qawqs qollqjj mayttitasma?Qharttrojj kawkirus irpitasma?Kunapachas kart apayanitaama?Junajj aymar yatichitasmati?Mg at suytlitasnati?
Iskwilar kumparittitasmati?Janit jichhSrmajj jawst'kitasma?Wawajjar iskwilar irparapipjjetas-mati?Wawajjar qollttarapipjjetasmati?
102
Janit ma rat kumpafittkitasma?
Janit nE at wisitkitasma?Janit n rat yanapttkitasma?Janit xn at suyttkitasna?Janit nd qollttkitasna?
Kunjamrak janisti, kunparittirimmawa.Kunjamrak janisti, yanapt'irismawa.Kunjamrak janisti, nwajttirismawa.Kunjamrak janisti,nayttirisnawa.Kunjamrak janisti, churirismawa.
Kuntirus markar irpapjjetasma?Kuntirus wasitat wisitapjjetasma?
Kuntirus qollq mayttapjjetasna?Kuntirus wasitat gollapjjetamna?
Kuntirus aymar yatichapjjetasma?
KunjamrakKunjamrakmawaKunjamrakmawa.
Kunjamrak janisti, irpapjjerismawa.
Kunjamrak janisti, mayttapjjerismawa.
janisti, churapjjerismawa.janisti, awajttapjjeris-
janisti, jaws t apjj eris-
NEGATIVO
Janiu qhartirojj wisitkirisnati.Janiu patak waranq rayttkirisnati.Janiu inak qollkirismati.Janiu Iiwajttkirisnati.Janiu inak markar irpkirismati.
Janiumarkarirpkirismati.
Janiu Chukiagut kanis apanirapkiris-neti.Janiu jichhUrojj isinakam ttajjsarap-kirismati.Janiu markat pantalun alarapkirismati.
Qhartfrojj wisitapjjetasnmti?Qawqs qollqjj mayttapjjetasna?Qhartirojj kawkirus irpapjjetasma?Kunapachas kart apayanipjjetasma?Jtunanakajj aymar yatichapjjetasmati?Mg at suytlapjjetasnati?Iskwilar kumparitlapjjetasmati?Janit jichharmajj jawst'apkitasma?
Wawajjar iskwilar irparapitasnati?
Wawajjar qollt arapitasmati ?
Unidad 15
5 EJERCICIOS DE TRADUCCION
Janiu timpunIkti, jan ukajj kum-pantfirismawa.No tengo tiempo, si no tegyudwria.
No tengo tiempo, si no te llevarlaa la escuela.
No tengo tiempo, si no te visitarfa.
No tengo tiempo, si no te acompa-fiaria al pueblo.
No tengo dinero, si no te lo pres-taria.
No tengo medicina, si no te cura-ria.
Janiu timpunikti,rismawa.
Janiu timpunikti,rismawa.
Janiu timpunikti,irpirismawa.Janiu timpunikti,toirismawa.
Janiu timpuntkti,kumpahtlirismawa.Janiurismawa.
Janiu gollanEkti,rismawa.
103
jan ukajj kumpafitli-
jan ukajj yanaptli-
jan ulajj iskwilar
jan ukajj wisit-
jan ukajj maikar
jan ukajj maytti-
jan ukajj golItli-
Janiu jumanakarojj kuns churapkiris- Janiu jumanakarojj kuns churapkiris-mati.
A uds. no les puedo avisar nada.
A Uds. no les puedo vender nada.
A. Uds. no les puedo creer nada.
A. Uds. no les puedo aceptar nada.
A Uds. no les puedo dar nada.
A. Uds. no los puedo llevar a nin-lugar.
nati.
Janiu jumanakarojj kuns awisapkiris-natl.
Janiu jumanakarojjmati.
Janiu jumanakarojjmati.
Janiu jumanakarojjmati.
Janiu jumanakarojjmati.
Janiu jumanakarojjrismati.
SUNOS PRONOMINALES SUJETO OBJETOMODO POTEMCIAL
kuns aljjapkiris-
kuns kriyipkiris-
kuns iyawsapkiris-
kuns churapkiris-
kawkirus irpapki-
c) Sufijo "itaspa" (fuerte) 61 a mid) Sufijo niristae (fuerte)61rae) SufijO IlistaRaso (fuerte) 61 a nosotros inclusivo
6 EJERCICIOS DE REPETICION
Iwaristu, ukatrak lunthatajj aka gong lunthatiristam.Iwaristu, ukatrak lunthatanakajj aka qollq lunthatapjje-ristam.
Janiu khitis nayat qollq apskitaspati.Janiu khitis nanakat qollq apsupkitaspati.Mamamajj patak-kam naranj churitaspati?Jisa, churiristarawa..
Janiu khitis ukharojj churkiristamti.Janiu khitis ukharojj churapkiristamti.Tata Pirojj qollq mayt, tistaspati?
Jisa, mayblistaspawa.Janiu mayt tkistaspati.
Jan awiskalibliti, jan ukajj jawql estaspawa.Tan awisapkafialiti, jan ukajj jawqtapjjestaspawa.Ruvrtlasism ukajja, qollq mayttiristamwa.Auwt I as ipj jasm ukaj ja, qollq maytiapj j eriste.mwa
Unidad 15
7 EJERCICIOS DE SUSTITUCION SIMPLE
Iwaristu,ristam.
tam.
ristam.
tam.
tam.amemeNIONIumefti.O.
tam.OWOOMOMMOMMOWNWO,
ristam.
ukatrak goliq lunthati
Jusiajj nuwiris-
Jusiajj jachayi.-
Jusiajj tocieris-
Jusiajj chlakuris--
Jusiajj takiris-
Jusiajj ttajjlli-
ofmmi....0.11
aiselealowl.
.11.MOM1101.01110100
1110,160.10.100111
Ruwttasipjjasm ukajja,ristamwa.
ristamwa.amoliwilMINOMIIIII.O.IMIDemeamiwilemP1100101100410
ristamwa..
ristamwa. atamwa.MOMOOMMINIM42.10.0.0mommene101111,1i011.1.1.41041.110110.11010
ristamwa.
ristamwa.
mayttapjje-
jamstfapjje-
yanapapjje-
4awsapjje-
irpapjjeris-
gollapjje.
ifd.wajtfapjje-
Tatamajj gong mayttitaspati?Chukiagur irpitaspati?qhartir wisititaspati?
jichhSrmajj jawstlitaspati?kart aparapitaspati?ut utacharapitaspati?
Janiu khitis nayar apskitaspati.nuwkitaspati.atipkitaspati.lunthatkitaspati.togkitaspati.yanapkitaspati.jachaykitaspati.
8 EJERCICIOS DE SUSTITUCION DOFTR,
Tata Pirojj gong maytlistaspati?mark irpistaspati?1111110INIMIllealasaiNINNOIMINIMII
Jupanakajj 41110011MMOMOMMIO0111114M4.........110.1........00041W?
00.01.1MONSINallemINNYINI wak aljjapjjestaspati?Tata Jusiajj----------- ut utacharapistaspati?jupanakajj
----------- yap lurarapipjjestas-pati?
Iwaristu,
Iwaristu,
Iwaristu,tam.Iwaristu,
Iwaristu,tam.
Iwaristu,
Iwaristu,ristam.
ukatrak gong lu
ukatrak Jusiajj
ukatrak Jusiajj
ukatrak Jusiajj
ukatrak Jusiajj
ukatrak Jusiajj
ukatrak Jusiajj
104
nthatiristam.
nuwiristam.
jacbayiris-
tocieristam.
chlakuris-
takiristam.
tfajjni-
Ruwtlasipjjasmukajjalmaytiapjjeris-tamwa.Auwttasipjjasm ukajja, jawstlapjje-xistanma.Rumtfasipjjasm ukajja, yanapapjje-ristamwa.kawbfasipjjasm ukajja, iyawsapjje-
ristamwa.Nutfasipjjasm ukajja, irpapjjeris-tamwa.liwtlasipjjasm ukajja, ciollapjjeris-
tamwa.kuWasipjjasmukajja, ilwajtlapjje-ristamwa.
TatamajjTatamajjTatamajjTatamajjTatamajjTatamajj
JaniuJaniuJaniuJaniuJaniuJaniuJaniu
gong mayttitaspati?Chukiagur irpitaspati?qhartir wisititaspati?jichhgrmajj jawstlitaspati?kart aparapitaspati?ut utacharapitaspati?
khitiskhitiskhitiskhitis
khitiskhitiskhitis
nayar apskitaspati.nayar nuwkitaspati.nayar atipkitaspati.nayar lunthatkitaspati.nayar togkitaspati.nayar yanapkitaspati.nayar jachaykitaspati.
Tata Pirojj gong mayttistaspati?Tata Pirojj mark irpistaspati?Jupanakajj mark irpapjjestaspati?Jupanakajj wak aljjapjjestaspati?Tata Jusiajj wak aljjestaspati?Tata Jusiajj ut utacharapistaspati?Jupanakajj ut utacharapipjjestaspati?Jupanakajj yap lurarapipjjestaspati?
3r'7 Unidad 15
EJERCICIOS DE SUSTITUCION DOBLE (Continuacion) 105
Kunjamrak janisti,(jupanaka) einwimmilmOinwomm,
ommwsboommioelimmimm..1011..0Wilm.wmie,
tamwa.
(naya) pragm...wwmimsOrftliO
IIIMMOOMMOWN......0.1.00000,
(jupanaka) 0110001011111.110
(ilaPa)dIIIMMMNOWW,
001110.1041.1.W.M.O.1.000001014.10.0
(jupanaka) MS ON 1)
l'iwajtiristaxawa.etwerNmOalwammioftwonimmilWwwworme
yanaptlapjjeris-
111110000
jamstlirismawa.
ameasaso
nuwapjjerismawa.
mormoommomsalowenow~esOmmomarme
atipiristamwa.
Maar. 0.11..111.01011010011.011.011111101.0811141110110
Kuns jumajj alarapitaspa?----------- apanirapitasma?
jupanakajj (nayataki)?lurarapipjjetasma?(nayataki)?alarapitaspa?
jupanakajj (nayataki)?----------- phayarapipjjetaspa?
jumajj (nayataki)?
0111~11.
0000 _-- _ /010_00-00, jupajj11.141011,11.1111/1101110.111
.
9 EJERCICIOS DE SUSTITUCICN DE.NUMR0
Kunarsas wisititasma?( jupanaka nayaru) --?
(jupa nayaru) ------?(jupanaka nayaru) --7(jupa jumaru) ------?(jupanaka jumaru) --?(jupa jiwasaru) ----?(jupanaka jiwasaru)-?(naya jumaru) ------?(nanaka jumaru) .1.1?
Nuns jumatakejj alarapirisma?(naya) jumanakatakejj ------?(juma) nayatakejj(juma) nanakatakejj --------?(jupa) nayatakejj ----------?(jupanaka) nayatakejj(jupa) jumatakejj(jupanaka) jumatakejj(jupa) jiwasatakejj -- -?
(jupa) jiwasanakatakejj ----?(juma) jupatakejj ----------?
001140.001000.1004.0?
ONmeelow00.041.1
0.1404.0MONWO40.14
0.0«00.0044
KunjamrakKunjamraktamwa.
Kunjamraktamwa.Kunjamrak
Kunjamrak
Kunjamraktamwa.
Kunjamrak
Kunjamrak
Kunjamrak
Kunjamrak
janisti,
janisti,
janisti,
janisti,
janis ti,
janis ti,
janisti,
janisti,
janisti,
janisti,
Itwajtliristamwa.Rwajttapjjeris-
yanapttapjjerisa-
yanapOirismawa.
jaws t t irismawa
jawat apj jeris-
nuwapjjerismawa.
nuwiristamwa.
atipiristanwa.
atipapjjeristamwa.
Kuns jumajj alarapitaspa?Kuns jumajj apanirapitasma?Kuns jupanakajj apanirapdpjjetasma?Kuns jupanakajj lurarapipjjetasma?Kuns jupajj lurarapitaspa?Kuns jupajj alarapitaspa?Kuns jupanakajj alarapipjjetaspa?Kuns jupanakajj phayarapipjjetaspa?Kuns jumajj phayarapitasma?
Y PERSONA
KunarsasKunarsasKunarsasKunarsasKunarsasKunarsasKunarsasKunRrsasKunarsasKunarsas
misititasma?wisitapjjetasma?wisititaspa?wisitapjjetaspa?wisitiristam?wisitapjjeristam?wisitistaspa?wisitapjjestaspa?wisitirisna?wisitapjjerisma?
Kuns jumatakejj alarapirisma?Kuns juraanakatakejj alarapipjjerisma.?
Kuns nayatakejj alarapitaspa?Kuns nanakatakejj alarapipjjetaspa?Kuns nayatakejj alarapitaspa?Kuns nayatakejj alarapipjjetaspa?Kuns jumatakejj alarapiristam?Kuns jumatakejj alarapipjjeristam?Kuns jiwasatakejj alarapistaspa?Kuns jiwasanakatakejj alarapipjjestaspa.?Kuns jupatakejj alarapisma
358 Unidad 15
106
EJERCICIOS DE SUSTITUCION DE NUNERO Y PERSONA (ContinuaciOn)
Janiu khitis yanaptlafi nunkitaspati. Janiu khitis yanapttafi munkitaspati,(nanakaru )(jumaru)
(jumanakaru) mIMINNIOMMINADOONOII.MINIMION~SINIMIN1Ms
(jiwasaru)
(jiwasanakaru) -------------------,(juparu)
Janiu nayajj kuns churkirismati.
----- nanakajj (junaru) --- --- -.
----- jupajj (jumaru) 7-- .----- jupanakajj (jumaru) ---- ------ jupajj (jiwasaru) ------- .----- jupanakajj (jiwasaru) 661110.
Janiu kuns jumatakejj alarapkiris-nati,
(naya) jumanakatakejj
----- (Jura) junatakejj
(jupanaka) jumatakejj
(jupa) jiwasatakejj
(jupa) jiwasandkatakejj
Janiu khitis yanaptiafi munapkitaspati.Janiu khitis yanaptfail munkiristamti.
Janiu khitis yanaptiaft munapkiristamt.f..
Janiu khitis yanaptlaft munkistaspati.Janiu khitis yanaptlafi munapkistaspati.
Janiukhitisyanaptlarimunkaspati.
Janiu nayajj kuns churkirisnati.Janiu nanakajj kuns churapkirismati.Janiu jupajj kuns churkiristamti.Janiu jupanakajj kuns churapkixistamti.Janiu jupajj kuns churkistaspati.Janiu jupanakajj kuns churapkistaspati,
Janiu kuns jumatakejj alarapkirismati.
Janiu kuns jumanakatakejj alarapipki-risnati.Janiu kuns jumatakejj alarapkiristamti.
Janiu kuns jumatakejj alarapipkiris-tamti.Janiu kuns jiwasatakejj alarapkistas-pati.Janiu kuns jiwasanakatakejj alarapip-kistaspati.
EJERCICIOS LS PREGUNTAS Y RESPUESTAS .
Tata,,q911q maytlitasmati?(Jisa)
EUriaPachkamas taytiitasma?(qhararkamaki)Tuminkojj .wisititaspati?(Jise.)
Jilamasti wisititaspati?(jisa)
Qawghats Chukiagkam irpitasma ?'(tunka waranqata)
gaWilhakanas naranj churitasMa?(PS ,patakrikan4
Janit fiWaAlkitaena?
(Janire)'Kunctrus 'tatanajj wisititaspa?
(ti114044)Khitis chhIrtaj jawst itaspit?(tate.' jwaria):,Khitia-qo1.14-mayt.litaspas. tata?04414CaW44atstUkturajj'plegA011itas(tunka warangatit).
Jisa, nayttirismawa.
QharUrkanakiu nayttirisma
Jisa, wisitirismawa.
Jisa, wisitiristamwa.
Tunka waranciat irpirisma?
Pit patalelqamaW churirisma.
Janiu 11Wajtlittriamati.
Tuminica wiaitiristam.
Tata Jwanaw jiCharmajj jawat iristam.
Jilajjaw mk#!#iistam.
Tunka 'waranqat ,011.iristam.
9rq Unidad 15
EJERCICIOS DE PREGUNTAS Y RESPUESTAS
Qollqedismukajja, Chukiagur irpi-tasmati?Qollgenism ukajja, kamis alarapi-tasmati?Timpuntam ukajja, qhartir wisititas-mati?Timpunipjjasm ukajja, iskwilarkunpafitlapjjetasmati?
Qollqenipjjasm ukajja, nayttap-jjetasmati?
Timpunipjjasm ukajja, qhartirojjyanapt,apjjetasmati?
Tata Jusiajj qollq mayt itaspati?
Tata Lukasajj utacharapitaspati?
Pirojj uwij awatirapitaspati?
Tata Luisajj jichhSrmajj jawstti-taspati?Jilanakamajj yanapttapjjetaspati?
Jagenakajj jichhajj aymarat intin-tipjjetaspati?Jupanakajj EUchawanbar irpapjje-taspati?Chukiagun lunthatanakajj qollqlunthatapjjetaspati?
Tata Lurinsojj wak mayttistaspati?
Jan tarly lurksna ukajja,rejj toqestaspati?Jan.phayksna ukajja, manasajj nu-wiataspati?Jupanakajj pilutat atipapjjestas-pati?JuTanakajj waliptayapjjestaspati?
TAREA ESCRITA
107
(ContinuaciOn)
Jisa, gollqenErist ukajjja, Chukiagurirpirismawa.Jisa, gollqentrist ukajja, karnis ala-
rapirismawa.Jisa, timpunErist ukajja, qhartfrojj
wisitirismawa.Jisa, timpunipjjerist ukajja, iskwilar
kumpafittapjjerismawa.Jisa, gollqeepjjerist ukajja, mayttap-jjerismawa.
Jisa, timpunipjjerist ukajja, qharfirojj
yanapttapjjerismawa.
Jisa, mayttiristamwa.Janiu mayttkiristamti.Jisa, utacharapiristamwa.Janiu utacharapkiristamti.Jisa, awatirapiristamwa.
Janiu awatirapkiristamti,Jisa, jawattiristamwa.Janiu jawsttkiristamti.Jisa, yanapttapjjeristamwa.Janiu yanapttapkiristanti.Jisa, intintipjjeri' unwa.Janiu intintipkirisl Ati.Jisa, irpapjjeristamwa.Janiuirpapkiristambi.Jisa, lunthatapjjeristamwa.Janiu lunthatapkiristamti.
Jisa, mayttistaspawa.Janiu mayttkistaspati.Jisa, toqestaspewa.Janiu toqkistaspati.Jisa, n'wistaspawa.Janiu nuwkistaspati.Jisa,. atipapjjestaspawa..
Janiu atipapkistaspati.Jisa, waliptayapjjestaspawa.Janiu waliptayapki.staspati.
Convierta las siguientes oraciones al modo potencial.
VODELO: Qhariirojj tatanajj wisititeniti?
1. Janit aka malit aparapkitUta? 6.
2. Janitica4s ttajjSarapkitlita? 7.3. ElinapaChas qollq'chujjetata?4. 40A4Ats se* chtu*uraPittita? 8.
5. jumataliejj janiu kuns alarapkl-nati? 9
360
Janiu khitis qollq nayttkItamti.Jusiajj janiu wisitkEtamti, janiutimpunikiti.Janiu tatamar kulirayStatil jan ukajjjawrentanwa.Tatajjajj janiu toqkistaniti, sumjaciewa.
Unidad 15
108
TAREA MORITA. (Continuacidn)
Con las palabras de cada ndnero forme oraciones de acuerdo al modelo.
FDDELO: Khitis/ (jiwasaru)/ collqe/ maytIafia?/
Khitisoollq,maytlistaspa?
1. Janiti/ (juma)/ (nayar)/ mb/ ilatu/ suytiafia?/2. NE/ n.titu/ pantaluna/ (juma nayataki)/ planchttafia?/3. Tata,/ qharfirutaki/ (nayataki)/ ma/ misa/ lurtarapifia?/
4. Qawqhata/ (jumanaka nanakaru)/ irpafia/ Chukiagkama?/5. Janipuniti/ (jumh nanakaru)/ hwajttafia?/6. Kuntiru/ tatama/ wisitafia/ (nayara)?/
SUFIJO VERBAL "SA" (debil)
10 FJERCICIOS DE REPETICION
Wak alttasajj Z'atukiu jut jja.
Wakajj ratukiu jawir makhati.Uk ufijasasti tata Iwaristojjjawirar nantarakiwa.
Am.), yateqasajj markajjartt sarjjd.Yap lurasaw tatamar tuljta.
Tata Iwaristojj naka Vunanakwararpayani'mn sasaw si wawaparo j ja.Yap lurasajj nayajj wal qarta.Yap lurasajj jumajj wal qarta.Yap lurasajj tatajjajj wal qari.
Yap lurasajj tacieniu qaripjje.
11 EJERCICIOS DE TRADUCCION
Yap lurasajj wal qarta.Jugando los chicos se cansan, mucho.Trabajando yo me canso macho.Lavando la ropa mi madre se cansanuoho.
Barriendo la casa mi hermana secansa mucho.
Trabajando la chacra yo no cansonucho.
Anch unasajj usuntasmawa.Trabajando demasiado podrias enfer-narte.Bebiendo todos los dlas tu padrese podr/a enfermar.Teniendo mucha pena podrias enfer-
nartP.Descansando bien podrias sanarte.Aliraentendote bien podrfas sanarte.
Desrues de comprar la vaca regresareinmediatamente.La vaca cruz6 repidamente el rio.Y virndo eso don Evaristo tambienentr6 al rio,Aprendiendo aymara me ire a mi pueblo.Trabajando yo la chacra vi a tu papa.
Don Evaristo le dijoechar esta basura"Trabajando la chacraTrabajando la chacraTrabajando la chacramucho.Trabajando la chacra
a su hijo: nve a
yo me canso mucho.to to cansas mucho.mi padre se cansa
todos se cansan.
Yap lurasajj wal qarta.Anatasajj wawanakajj wal qaripjje.Trawajasajj nayajj wal qarta.Is tiajjsasajj namajjajj wal qari.
Ut pichasajj kullakajjajj wal qari.
Yap lurasajj nayajj wal qarta.
Anch urnas ajj usuntasmawa.Anch trawajasajj usuntasmawa.
Saptir umasajj tatamajj usuntaspawa.
Anch llakisisajj usuntasmawa.
Sum samartlasajj waliptasmama.Sum manqtasajjumliptasmawa.
Unidad 15361
1
EJERCICIOS DE TRADUCCION (Continuaci6n)
Wak alasajj fatukiu jutjjd.Despues de visitar a tu padre re-gresare inmediatamente.Despues de aprender aynara me ireinnediatamente a mi pueblo.Cuando vaya a La Paz visitare a tupadre.
Cuando yo venga otras vez te visi-tare. (viniendo otra vez te visi-tare. Form. Pop.)
Despues de comprar la vaca, regre-sare innediatamente.
EJERCICIOS DE PREGUNTAS Y RESPUESTAS
Aynar yateqasajj trawajirit sarjjg-ta?
Jacienakamp aymar parlasajj waitkusisisna?
Mayamp akar kutinisajj wisititd-tati?
Markanar purisajj kart apayanitg-tati?Anch umasajj usuntapjjsnati?Anatasajj wawanakajj qaripjjeriti?
Sapfir isturyasajj jumajj qartati?Nayajj sum manceasajj waliptirist-ti?
Kun lurasas gollq chhaqayta?(anatasa)
Kawk sarasas gong chhaqayta?(Chukiaguru)
Kun lurasas tatajjar urljta?(Yap lurasa)
Kun umasas waliptiri3ta?(qolla)
Kunjanats tatamajj usunti?(anch umasa)
Kunjamats jumajj aymar yateqta?(sapttr parlasa)
Kunjamats wawamajj sustjasi?(tinkusa)
Kunjamats tatamajj jiwi?(fianqh usuntasa)
Jan isturyasajj aymar yateqsnati?Jan manqtasajj jaksnatiYJan trawajasajj ciollgenisnati?Jan aymar yatisajj sumt pampantrawajsna?Jan arum ikisajj qheptrojj waittrawajsna?'
109
Wak alasajj fatukiu jutjjd.Tatamar wisitasajj fatukiu jutjjA.
Aymar yateosajjfatukiu marhajjarsarjjA.
Chukiagur sarasajj tatamar wisitgwa.
Nhyamp jutasajj wisitgmawa.
Wak alasajj fatukiu jutjjd.
Jisa, aymar yategasajj trawajiriusarjjA.
Jisa, jacenakamp aymar parlasajj walkusisirista.
Jisa, mayamp akar kutinisajj wisitg-mawa.Jisa, markajjar purisajj kart apayanl-MaWa.Jisa, anch umasajj usuntapjjsnawa.Jisa, anatasajj wawanakajj qaripjjeriwa
Jisa, sap& isturyasajj qartwa.Jisa, sum manq'asajj waliptasmawa.
Anatasaw qollq chhaqayta.
Chukiagur sarasaw qollq chhaqayta.
Yap lurasaw tatamar
Qoll umasaw waliptasma.
Anch umasaw tatajjajj usunti.
Saptir parlasaw aymar yateqta.
Tinkusaw wawajjajj sustjasi.
Ranqh usuntasaw tatajjajj jiwi.
Jan isturyasajj janiu aymar yateciksnati?Jan manqtasajj janiu jak-ksnati.Jan trawajasajj janiu gollgeniksnati.Jan aymar yatisajj janiu sum pampantrawajksnati.Jan arum ikisajj gheptirojj janiu waltrawajksnati.
362 Unidad 15
SUFIJO VERBAL "SI" (reflexivo) t SUFIJO VERBAL "SA"
12 EJERCICIOS DE REPETICION
Tata Iwaristump amijupampejjparlt'asisaw sarapjje.
Mhkanimp tata Iwaristumpejj parltta-sis lartlasisawchlalltlapjje.Tata Iwaristojj wait ttagesisawjiwi.
Wawamajj jachasisaw jutaski.
13 EJERCICIOS DE TRADUCCION
Tata Iwaristump amijupampejj parl-ttasisaw jutasipki.Pedro y Jose estgn viniendo jugando.
(andando y jugando al raiz= tiempo)Pedro y Josd estin haciendo latarea llorando.Pedro y Jose est& comiendo riendo.
Pedro y Josd estdn comiendo hablan-do
Tata Iwaristojj wait ttaciesisaw jiwi.Don Evaristo llegd cantando.
nadre se fut llorando.Don Evaristo brind6 hablando yriendo.
NI hermano lleg6 cantando y llorando.Mi hermano nuri6 con macho sufri-niento.
EJERCICICS DE PREGUNTAS Y RESPUESTAS
Jwmajj parlasisat jutirita?
Jumajj isturyasisat jutieta?
Jupajj piryurik liyisisat mangle-rtta?
Tatanakajj parlttasi6 larttasisatch anti apj jeri?
Ihoghersanakajj*kantasia jachasisatnaChaipiierl?
110
Don Evaristo y su amigo se fueronhablando. (hablando y andando almismo tiempo)El duefio de la vaca y don Evaristobrindaron hablando y riendo.Don Evaristo nuri6 con macho sufri-miento.Tu hijo estd viniendo llorando.
Tata Iwaristump amijupampejj parltta-sisawjutasipki.Pirump Jusiampejj anatasisaw jutasipki.
P!rump Jusiampejj jachasisaw tallylurasipki.Pirump Jusiampejj larusisaw mancita-s ipki
PS:rump Jusiampejj parlasisaw roancit a-
sipki.
Tata Iwaristojj wall tlagesisaw jiwi.Tata Iwaristojj kantasisaw purl.Mamajjajj jachasisaw sarjje.Tata Iwaristojj parlttasis larttasi-saw chtalltli.Jilajjajj kantasis jachasisaw purl.Jilajjajj wall ttagesisaw jiwi.
Jisa, parlasisaw jutir5ta.Janiu parlasis jutirikti.JiSas isturyasisaw jutirita.Janiu isturyasisJisa, piryurik liyisisaw hanceerita.Ja#11,piryurik, liyisis nangteriktifJisa, tatanakajj imatiasis Iartta-sisaw oht alit! apjjeri..
Urdu tatatiakajj parlt aSis lart a-Sis chtallt'apjjer-Xkiti.
yaghtpanakajj kantaSis jachasi-saw machapjjeri.Janiu: 'Yaqhepatiakajj kantasis dacha-618 machapjjerikiti.
363 Unidad 45
EJERCICIOS DE PREGUNTAS Y RESPUESTAS (Continuacidn)
Yaqhepanakajj wali ttaqesisatjiwapjjeri?Wawanakajj anatasisat iskwilarsarapjjeri?Wawanakajj nuwasisat iskwilatmistunipjjeri?Tatakurajj Msasisat altararmakhatiri?Wawanakajj jachasisat tataparawisasipjjeri?
111
Jisa, yaqhepanakajj wali t taqesisaw
jiwapjj eri
Jisa, wawanakajj,e.natasisaw iskwilar
sarapjj eri
Jisa, wawanakajj nuwasisaw iskwilat
mistunipj j eri .
Jisa, tatakurajj icisasisaw altarar
makhatiri.Jisa, wawanakajj jachasisaw tataparawls asipj j eri
REPETICION DEL SUFIJO VERBAL "SA"
a) Con un mismo verbob) Con diferentes verbos
14 EJERCICIOS DE REPETICION
Warmipajj ewjjttas ewjjttasawqollq tata Iwaristor churl.Tata Iwaristojj alkul umttasumbtasaw sarjjEna.
Markarojj samarttas samartlasawpurta.Markarojj samarttasis sanartta-sisawpurta.
Wakanimp tata Imaristumpejjparlt'asis lartlasisaw chtallttap-pjjeTata Iwaristojj kantasisa, jacha-sisamrsarjjfta.Haernajj kantas umasaw qhanta-tipjjta.
15 FJERCIGIOS DE TRADUCCION
Tata Iwaristojj alkUl tetrasumttasam, sarjje.Juan, .se fue jugando a cada
.momento.
Lleguda escuela descansando acada momento."4Sita*0 a la,gent.e,11egue
1148,t9...VjACIAif,
33ebiendO alcohol llegue hasta
Viacha.El auto llegcS hasta Viacha date-nieiidose -a cada totento. (Pa-randose. a cada moment() ha llega-
do -el auto hasta Viacha. 'Form.
pop.)
Su esposa le dio dinero a Don EvaristorecomendAndole que lo cuidara.Don Evaristo se fue tomando alcohol acada momento. (Don Evaristo se fuetomando, tomando alcohol. Form. pop.)
Llegu4 al pueblo descansando a cada
momento.Al pueblo llegu6 descansando a cada
momento.
El duelo de la vaca y don Evaristobrindaron hablando y riendo.
Don Evaristo se fue cantando y llorando.
Pasamos la noche cantando y bebiendo.
Tata Iwaristojj alkul umt tas umt tasaw
sarjje.Jwanajj anatas anatasaw sarjje.
Iskwilar smart t as .samart I asaw purta.
Wisitas wisitasaw Wiachkam
Alkul umb t as Int tasaw Wiachkam purta.
Awtojj sayttas sayttasaw Wiachkampurl
Unidad 15
EJERCICIOS DE TRADUCCION (Continuacidn)
Masgrmajj kantas umasaw qhantati-pjjta.
Pasamos la noche hablando y ju-gando. (Anoche hemos amanecidohablando y jugando. Form. Pop.)
Pasamos la noche hablando y dis-cutiendo.
Pasamos la noche jugando y be-biendo.
Pasamos la noche cantando y be-blend°.
EJERCICIOS.DE PREGUNTAS YRESPUESTAS
Wawanakajj anatas anatasat iskwi-lat jutapjjeri?Akan jj samarttas sanartasat tra-wajaha?Junajj saptir parlas parlasat ay-mar yateqta?Jumajj parlas parlasat manqterita?
Yatichirinakajj saytlas sayttasatyatichapjjeri?Junajj samartlas samart'asatisturyirita?Amuytlas amuyttasat jumajj istur-yirita?Yaqhep mamanakajj wojjtlas ewjj-ttasat wawanakapar iskwilar khi-tapjjeri?Fampanjja sanartlas sanart assttrawajapjjeri?
Eunjamas akanjj yatichirinakajjtrawajapjje? (parlasas sayttasa,qpntlasa)
Eunjamas machirinakajj qhantatip-jjeri? (parlas chtajjwasa)
Yaqhepanakasti kantasisas jachasi-sat umapjjeri? (jisa)Yaqhep iskwil wawanakajj chtajj-wasisa, nuwasisat jutapjjeri?(jisa)
Phistanakanjj jaqenakajj parlt t a-
sis a, larttas is at umt tasipj Jeri ?
(jisa)
ll2
Masgrnajj kantas umasaw qhantatipjjta.
Masgrnajj parlas anatasaw qhantatipjjta.
Masarmajj parlas chlajjwasaw qhan-
tatipjjta.Masarnajj anatas umasaw qhantatipjjta.
Masarmajj kantas umasaw qhantatipjjta.
Jisa, wawanakajj anatas anatasaw
ikswilat jutapjjeri.ass., akanjj sanertlas samartiasawtrawajaha.Jisa, nayajj saper parlas parlasaw
aymar yateqta.Jisa, nayajj parlas parlasaw mangle-rita.Jisa, yatichirinakajj sayttas saytta-saw yatichapjjeri.Jisa, nayajj sanartras samart'asaw
isturyirita.Jisa, nayajj amuAtas amuyttasavisturyirita.Jisa, yaqhep nananakajj ewjjt'as
ewjjttasaw wawanakapar iskwilar khi-
tapjjeri.Jisa, pampan samartias samartlasawtrawajapjjeri.
Akanjj yatichirinakajj parlasa, say-Vasa, qontlasawtrawajapjje.
Machirinakajj parlas ch'ajjwasaw
qhantatipjjeri.Jisa, yaqhepanakajj kantasisa, jacha-sisawunapjjeri.Jisa, yaqhep iskwil wawanakajj chtajj-*wasisa, nuwasisaw jutapjjeri.
Jisa, phistanakanjj jagenakajj parl-ttasisa, larttasisawumtlasipjjeri.
Unidad 15
SUFIJO VERBAL "TA" (fuerte)
16 EJERCICICS DE REPETICION
Justinu, uka palatunak wasunakastam.
Justinusti iyawsasaw uka palatunakasti.
Tatapasti ukhamarakiu pampat jam-ttakunak eqti, kanast wayti.Taqe kun oraget aptapjje.Khitis akhat gong irti?Kuna orasas sartirita?
Justinu, uka lyurunak aptam.Uka lapis aytam.Uka sak eqtam.Uka qollq irtam.Uka naranj irtam.Uka kanast waytam.Uka waw ichtam.Uka waw irptam.Uka was astam.Julya, k.hU waw ichtanim.Julya, khb: qt ep q eptaxim.
Julya, uka um wartam.Julya, uka um qhalltam.Uka c hioq wartam .
Uka papilanakUka qalUka qal jaqtam.
17 EJERCICIOS DE SUSTITUCION SIlvE'LE
Julya, uka palat astam.--- lapis ---11440*.ss
.41110. 4.401041ftwo
was 4.01404001emovormos
iery------.tlantt
1.4.4.14.4 pantalun110N 'Waif alibils..410044111101
Justinusti iyawsasaw palat asti.OmemV41W444M004164.misolmOmow4104
IWVIO=0,401401vm~VeilvemMolvOOM40000000100114
OWIMOvvvpVVOO~MOVVOMONV11041NOVOW41
VOONMVONVVoim4M41
44101110004110,4110!WPOWW.AMV400014110
OWINVOOVOM0000004.041~440110140~4001044
naranjqollqsaklyurlaw
kanast
04000441141
sivememaaw
MoSaVelmMOvomms
111011011
1141101400
VIN011144=40410.011.0.40110410411101111111111.1MVOIMNIMEM'vaw 11110000014.010
366
113
Justin, levanta esos platos y vasos.
YJustino levant6 esos platos.(Y Justin, obedeciendo levant6 losplatos. Form. Pop.)
Y su padre tambien levant6 del sueloel tendido y la canasta.Levantaron todo del suelo.Auien levant6 de aqui el dinero?LA que Nora to levantas?
Justin, levanta esos libros.Levanta eseLevanta ese saco.Levanta ese dinero.Levanta esa naranja.Levanta esa canasta.Levanta esa guagua. (entre los Brazos)Levanta esa guagua.Levanta ese vaso.Julia, ve a traer esa guagua.Julia, ve a traer aquel bulto.
Julia, echa esa agua.Julia, echa esa agua.Echa esas papas.Echa esos papeles.Vota esa piedra.Vota esa piedra.
Julya, uka palat astam.Julya, uka lapis aytam.Julys, uka 'ary waytam.Julya, uka ttant! irtam.Julys, uka was astam.Julya, uka pantalun eqtam.Julya, uka waw ichtam.
JustinustiJustinustiJusitnustiJustinustiJustinustiJustinusti
JustinustiJustinusti
iyawsasawiyawsasawiyawsasawiyawsasawiyawsasawiyawsasawiyawsasawiyawsasaw
palat asti.naranj irti.qollq irti.sak eqti.Iyur apti.leow ayti.
kanast wayti.waw ichti.
Unidad 15
114
EJERCICIOS
Julya, uka1111"014 MOM2
1
DE SUSTITUCION SIMPLE
um wartam.chtoqtong----.papilanak.
(Continuaci6n)
Julya, uka um wartam.Julya, uka chloq wartam.Julya uka tong willtam.Julya, uka papilanak waltam.Julya, uka pilut jaqtarn.
uka gal jaqtam.pilutgal
CA 103I0 DE NUM ° Y PERSONA
Nayaw palatunak ast-ta.Nanakaw mommOP.mmmmDeremoimer.
JumawJupanakaw
JupawONDSMOMMIM001
Jupanakaw------------.JiwasawJiwasanakaw----------.
Jumat misa patat lyur apt-ta?JupanakatJupatJupanakatjar10010?
19 EJERCICIOS DE TRADUCCION
Maria, uka un,wartam.Maria, echa esas papas.Maria, echa esas ocas.Maria, echa esos papeles.Maria, echa ese maim.Maria, vota esa piedra.Maria, vota esa naranja.
Qhitis akhat gollq irti?&Qui& ha levantado el libro deaqui?Quin ha levantado el. lgpiz de
aqui?
&Qui& ha levantado la radio dela mesa?aluien ha levantado el dinero dela mesa?
Julya, kh& waw ichtanirapita.Julia, ve a traerma, aquella maleta.
(Julia, anda a traermelo aquellamaleta.Fonn. Pop.)Julia, ve a traerme aquel bulto.(Julia,anda a traermelo. Form. fop.)Julia, ve a traerme el saco. Julya,(Julia,anda a traermelo... Form.Pop.)Julia, ve a traerme el libro. Julya,(Julia,anda a traermelo el libro.Form. Pop.)
Nayaw palatunak ast-ta.Nanakaw palatunak astapjjta.Jumaw palatunak ast-ta.Jumanakaw palatunak astapjjta.Jupaw palatunak asti.Jupanakaw palatunak astapjje.Jiwasaw palatunak ast-tan.Jiwasanakaw palatunak astapjjtan.
Jumat misa patat lyur apt-ta?Jupanakat misa patat lyur astapjjta?Jupat misa patat lyur apti?Jupanakat misa patat lyur aptapjje?Jurjit misa patat lyur apti?
Maria, uka um wartam. (qhalltam)Maria, uka chlog wartam.Maria, uka apill wartam.Maria, uka papilanakMaria, uka tong willtun.Ehria, uka gal jaqtam. Mut*Maria, uka naranj jaqtan. (liutan)
Khitis akhat gollq irti?Khitis akhat lyur apti?
Khitis akhat lapis ayti?
Khitis misa patat nary wayti?
Khitis misa patat gollq irti?
Julya, khg waw ichtanirapita.Julya, khb: malit waytanirapita.
Julya, khd. q t ep gteptanirapita.
3f
sak eqtanirapita.
lyur aptanirapita.
Unidad 15
SUFIJO VERBAL "NOQA" (fuerte)
20 EJERCICIOS DE: REPETICION
Jusiajj oraget palatunak asti.Jusiajj oragert palatunak asnoqe.
Misa patat gong irt-ta.Hisa patart qollq irnoqta.
Akhat lapis ayt-ta.Akhart lapis aynoqta.
Kawkhats kanast wayt-ta?Kawkharus kanast waynoqta?
21 ORACIONES PAREADAS
Kawkharus gonq irnoqta?qud lugar levantaste este
dinero?LA que lugar pusiste el dinero?
Jumat orager palatunak asnoqta?erd levantaste los platos del suelo?erd pusiste los platos al suelo?
Khitis akhat lyurojj, apti?iguien puso aqui mi libro?Ngidn levant6 de aqui ntt libro?
Uka lapis misa patar aynoqam.Levanta ese ldpiz del suelo.Pon ese ldpiz a la mesa.
Kawkhats kanast wayt-ta?LA que lugar pusiste la canasta?i,De clue lugar levantaste la canasta?
22 VERBO "UCHARA" (goner)
Kawkharus gong uchta? Chhaqatawa.Kawkharus lyur uchta? Chhaqatawa.Kawkharus sak uchta? Chhaqatawa.
4Uka 1Yurunak misa patar ucham.Uka Lary misa patarucham.Uka pilut nth k'uchur ucham.
Akhart palatunak uchta.Ikifi patart sak uchta.
Chlijma patart punch uchta.Lyuru patarU lapis uchta.
115
Jose levant6 del suelo los platos.Jose puso los platos al suelo.
Levantd el dinero de la mesa.Puse el dinero a la mesa.
De aqui levantd el lapiz.Aqui puse el ldpiz.
LDe que lugar levantaste la canasta?LA que lugar pusiste la canasta?
Kawkharus qollq irnoqta?Kawkhats aka qollq irt-ta?
Kawkharus qollq irnoqta?
Jumat °racier palatunak asnoqta?Jumat oraget palatunak ast-ta?Jumat °racier palatunak asnoqta?
Khitis akhat lyurojj apti?Khitis akhar lyurojj apnoqe?Khitis akhat lyurojj apti?
Uka lapis misa patar aynoqam.Uka lapis oraget aytam.Uka lapis misa patar aynoqam.
Kawkhats kanast wayt-ta?Kawkharus kanast waynoqta?Kawkhats kanast wayt-ta?
SUFIJO "NOQA"
Kawkharus gala irnoqta? Chhaqatawa.Kawkharus lyur apnocita? Chhaqatawa.
Kawkharus sak eqnoqta? Chhaqatawa.
Uka lyurunak misa patar apnoqam.Uka nary nisa patar waynoqam.Uka pilut mg k'uchur irnoqam.
AkharU palatunak asnoqta.Ikifi patarU sak egnoqta.
Chlijna patarU punch eqnoqta.Lyuru patarU lapis aynoqta.
368 Unidad 15
TAREA ESCRITA
Construya oraciones con las siguientes palabras:
MODELO: Misa pata/ goll4e/ irtafia/ (naya)Misa patat goll4 irtta.
1. Khiti/ lyuru/ akha/ aptafia?/
2. Khiti/ saku/ chlijma pata/eqtafia?/
3. Kawkha/ qollqe/ irtafia/ juma ?/
4. Juma/ nisa pata/ waytaffa/l'aryu /
116
5. Oraqe/ aka/ lapisa/ aytafia/
(nap)6. Khd/ wawa/ irptanifia/ (juma,
imperativo)/7. Khd/ malita/ waytanifia/ (juma,
imperativo)/E. Aatuki/ ichtanifla/ wawa/ (juma,
imperativo)/
Responda a las siguientes preguntas utilizando el sufijo MOW
1. Kawkharus lyur apnoqta?Chhaqatawa.
2. Kawkharus qollq irnoqta?Chhaqatawa.
3. Khitis °racier sakojj elnoqe?
4. Khitis pampar palatunak asnage?
5. Kawkharus aka qlep qtepnoqUjja?
6. Kawkichegarus aka kanast wayno-qUjja?
7. Kawkharus aka chloq warnoqdjja?
USO DEL SUFIJO KAMAn REFERENTE AL PRECIO
23 EJERCICIOS DE REPETICION
Mama, qawqhakamas naranjamajja?PS patak-kathawal asitay tata.
patak-kama.kiwal alt tasitay tata.
Janit patak-kam churkitasma?
24 EJERCICICS DE TRADUCCION
Mama, qawqhakamas naranjamajja?Seffora, Leudnto cuesta cada pli-tano?Sefiora, eubto cuesta cada pen?Sefiora, 4Cuanto cuesta cada ldpiz?Seffora, euttnto cuesta cadalnan-zana?Sefiora, LCIAnto cuesta cada libro?Senora, eanto cuesta cada naranja?
Sefiora, LCugnto cuesta cada naranja?Cada una cuesta coimpremepsefior.
Cada una cuesta solamente 0.20 ctvs.cOnpreme,sefior.4No podrias darme cada una a 0.10 ctvs.?
Mama, qawqhakanas naranjamajja?Mama, qawqhakanas poqotamajja?
Mars, qawqhakamas Wantlamajja?Nana, qawqhakanas lapisamajja?Mama, qawqhakamas msnsanamajja?
Mama, qswqhakamas lyurumajja?Men al qawqhakamas naranjamajja?
Unidad 15
EJERCICIOS DE TRADUCCION (Continuacion)
Sapa naranj pg. patak-kamakiwa.Cada pldtano cuesta solamente0.10 ctvs.
Cada pan cuesta solamente 0.20etvs.
Cada lipiz cuesta solamente 1.00peso.
Cada manzana cuesta solamente0.50 ctvs.
Cada naranja cuesta solamente0.20 ctvs.
117
Sapa naranj pa patak-kamakiwa.Sapa poqot patak-kamakiwa.
Sapa patak-kamaktwa.
Sapa lapis waranqkamakiwa.
Sapa mansan phesqa petak-kamakiwa.
Sapa naranj 'DU patak-kanakiwa.
SUFLJO 'TAMAR "KIN
25 EJERCICIOS DE gprricioN
Wakaninakajj machatkamakiwa.
Wakaninakajj machatkamaktpjjewa.
Uspitalanjj jaqenakajj usutkama-ldwa.
Jilanakajjajj soma jaqkamakiwa.
Uwijanakajjajj liktikamakiwa.
Uwijanakajjajj jach akamakiwaEhl uwijanakajj nayankamakiwa.Dad uwijanakajj. jumankamakiwa.
Nanakajj yatichirkamaktpjjtwa.Jilanakajjajj wanninkamaktpjj ewaJilanakajjajj warminkamakiwa.
26 EJERCICIOS DE SUSTITUCION DE PERSONAS
Jilanakajjajj warminkamakipjjewa.gankkajjjuminakajj
Jiyaaanakajj
Nanakajj yatichirkamaktpjjtwa.junoakajj
JupanikajjJiWasanakajj
Janiu ',jupanakajj ,ustitkamitittpkitL.ronakajj
jUmanakajjjiwasanakajj.
Todos los duefios de las vacas estgnborrachos.
Todos los dueftos de las vacas estgnborrachos.Eh el hospital todos estgn enfermos.
Todos mis hermanos soft buenos.
Todas mis ovejas son gordas.
Nis ovejas son todas grandes.Aquellas ovejas son todas mias.Todas aquellas ovejas son tuyas.Todas nosotros somos profesores.Todos mis hermanos tienen esposa.Todos mis hermanos tienen esposa.
Jilanakajjajj warminkamaktpjjewa.Nanakajj warminkamaktpjjtwa.Jumanakajj warntinkamaktpjjtawa.Jiwasanakajj wartinkaniaktpjjtanwa..
Nanakajj yatichirkamaktpjjtwa.Jumanaka j j yatichirkamaktpjjtawa..
JUpanakajj. yatidhirkataktpjjewa.Jiwasanakajj yatichirkamaktpjjtanwa.
Janiu jupanakajj .usutkamaktpkiti.
Janiu nanakajj usutkamaktpkti.Janiu jUmandkajj 'ustitkamaktpktati.
Janiu jiwasanakajj usutkatakipkbanti.
Unidad 15
27 EJERCICIOS DE TRADUCCION
Jilanakajjajj warninkamakiwa.Todos mis hermanos tienen casa.Todos mis hermanos tienen auto.Todos mis hermanos tienen hijos.Todos mis hermanos tienen ovejas.Todos mia-hermanos tienen esposa.
Wawanakajjajj usutkamakiwa.Tus hijos son todos flojos.Todos tus hijos son vivaces.Todos tus hijos son buenos.Tops tus hijos son malos.Tcdos tus hijos son altos.Todos tus hijos estdn enfermos.
Aka lyurunakajj jumankamakiti?Todos estos libros son de Juan?4Todos estos libros son de noso-tros? (nanaka)LTodos estos librosiTodos estos librostros? (jiwasa)Todos estos libros
son de ustedes?son de noso-
son mios?
EJERCICIOS DE PREGUNTAS Y RESPUESTAS
Jilanakamajj warminkamaklpjjeti?
Wawankamakiti?Pampankirinakajj uwijankamakrp-jjeti?
Akanjj yateqerinakajj lyurunka-makipjjeti?Jumanakajj utankamakrpj j tat i?
Iyurunkamakipjjtati?Istarus Unirusankirinakajj ja-ch s at anskamakiti ?
Pampankirinakasti jisk atanska-naki.ti?
Piru suma jaqkamakiti?
Pampankirinakajj taqpachan aymarparlirkamaidti?Taqpachan trawajirkamakiti?Istarus Unirusan jaqenakajj liyir-kamakiti?Iskwil wawanakajj jisklakamakiti?
Aka sillanakajj sumakamakiti?Aka sillanakajj marirat luratka-makiti?
Akanjj klasinakajj jisktakamaleiti?
Uspitalan jagenakajj usutkamakiti?
3';'1
JilanakajjajjJilanakajjajj
JilanakajjajjJilanakajjajjJilanakajjajjJilanakajjajj
warbinkamakiwa.utankamakiwa.
awtunkamakiwa.wawankamakiwa.
uwijankamakiwa.warminkamaniwa.
L18
Wawanakajjajj usutkamakiwa.
Wawanakamajj jayrakanakiwa.Wawanakamajj chlikhikamakium.Wawanakamajj suma jaq-kamakiwa.Wawanakamajj qhorukamakiwa.Wawanakamajj jachfatanskamaktwa.Wawanakamajj usutkamakiwa.
Aka lyurunakajj jumankamakiti?Aka lyurunakajj Jwanankamakiti?Aka lyurunakajj nanakankamakiti?
Aka lyurunakajj jumanakankathakiti?
Aka lyurunakajj jiwasankamakiti?
Aka lyurunakajj nayankamakiti?
Jisa, jilanakajjajj warminkamakrp-jjewa.
Jis a, wawankamakiwa.
Jisa, pampankirinakajj uwijankama-kipjjewa.
Jisa, akanjj yateqerinakajj lyurun-kamakipjjewa.Jisa, nanakajj utankamakipjjtwa.Jisa, lyurunkamakipjjtwa.Jisa, Istarus Unirusankirinakajjjachlatanskamakiwa.Jisa, pampankirinakajj jisklatans-karakiwa.Jisa, suma jaqkamakiwa.
Jisa, pampankirinakajj taqpachanayrar parlirkamakiwa.Jis a, taqpachan trawajirkarakiwa.Jisa, Istarus Unirusan jaqenakajjliyirkamakiwa.Jisa, iskwil wawanakajj jisk'aka-makiwa.Jisa, aka sillanakajj sumakamakiwa.Jisa, aka sillanakajj marirat lurat-kamakiwa.asap akanjj klasinakajj jisksaka-makiwa.Jisa, uspitaldn jaqenakajj usutkama-
kiwa.Unidad 15
EJERCICIOS DE PREGUNTAS Y RESPUESTAS (Continuaci6n)
Panpankirinakajj qamitkanakipjjeti?
Jupanakajj 1iyit.kamaktpjjeti?
Kuchawamban jagenakajj aymar par-lirkamaktpjjeti?Akanjj jaqenakajj jachtatanska-maktpjjeti?Akanjj utanakajj sumakamakiti?Aka sillanakajj machaqkanakiti?
Pampanjj uywanakajj liktikanakiti?
Pampanjj utanakajj suma utkamakiti?
Aka lyurunakajj junankamakiti?
Aka utanakajj tata Arturunkamakiti?
Aka lapisanakajj nayankamakiti?
Kh6. uwijanakajj tata Jusiankamakiti?
Aka lyurunakajj aymar Iyurkamakiti?
Aka lyurunakajj machaqkamakiti?
Jilanakamajj kasaratkamakiti?
28 EJERCICIOS DE REEMPLAZO
Janit at qhatur kumparit Ildtasma?
(jupa jumaru)iskwilar
MIIP41001111610010111.04.010010110.100.MO?
irpkiristamclharuroji
(jupa jiwasaru) ------------------?------------ ChukiagurJanjamaidu
...1......NOMMemegmOomilmomm?
IIMINOMONMOOSINIMMIMOSii4104011.0OWOMMOMMOIONEWIIMMIS.
awaINIMINIMIIMON11011114m10olo
(jupanaka jumaru)
khitkistaspati.
41...041MONVOOMIN.4110000.4114.
001.....1NalpOmmenio.mweileolessuomew tuminkojj elam001.110
119
Jatiu pampankirinakajj gamIrkamaktp-kiti.Janiu liyirkamaktpkiti.Janiu kuchawamban jaqenakajj aymarparlirkamaktpkiti.Janiu akanjj jaqenakajj jachtatansmkamaktpkiti.Janiu akanjj utanakajj sumakamaktkiti.Janiu aka sillanakajj machaqkamakt-kiti.
Janiu pampanjj uywanakajj liklikama-klkiti.Janiu pampanjj utanakajj suma utkama-ktkiti.
Jisa,JaniuJisa,JaniuJisa,JaniuJisa,JaniuJisa,JaniuJisa,JaniuJisa,Janiu
nayankamakiwa.nayankamakikiti.tata Arturunkamakiwa.tata Arturunkamaktkiti.jumankamakiwa.jumankamaktkiti.tata Jusiankamaktm.tata Jusiankamaktkiti.aymar lyurkamakiwa.aymar 1yurkanaktkiti.nachaqkamakiwa.nachaqkamaktkiti.kasaratkamaktwa.kasaratkamaktkiti.
Janit mX at qhatur kumpaptlkitasma?
Janit EX rat iskwilar kumpaalkitasma?Janit ma ''rat iskwilar kumpafittkiris-
tam?Janit ma rat iskwilar irpkiristam?Janit qharUrojj iskwilar irpkiristam?Janit qharUrojj iskwilar irpkistaspa?Janit qharUrojj Chukiagur irpkistaspa?Janjamakiu qhartirojj Chukiagur irpkis-taspati.Janjamakiu qharUrojj Chukiagur khit-kistaspati.Janjamakiu qharUrojj Chukiagur khitap-kiristamti.Janjanakiu tuminkojj Chukiagur khi-tapkiristamti.
EJERCICIOS DE REEMPLAZO (ContinuaciOn)
Janjamakiu Pirojj gong may-Oki-taspati.,
wak
tit .."" e'".4" Pirojj (jumaru)
aljjkiristamtinayajj (jumaru)
J aniu
aka lyur
--churkirismatijupajj (jiwasaru)
29 EJERCICIOS DE TRADUCCION
Qawqhats sapat askicht'arapitasma?gor cugmto podrias arreglarme lacasa?
(&Por cugnto me lo pudieras arre-glar la casa?. Form. Pop.)gor cugnto podrias trabajar lachacra?
(gor ctianto me lo pudieras hacerla chacra? Form. Pop.)&For cugnto podrias llevarme estamaleta?(gor cugnto me lo pudieras lle-var esta maleta?, Form. Pop.)gor cugnto podrias llevarme has-ta IA. Paz?
gor cugnto podrias ensefiarmeAymara?
Ruwtlasipjjasmukajja, jicharmajjjawstlapjjeristamwa.Si le rogaran (Uds.) les presta-ria dinero.
Si le rogaran (Uds.), los lleva-ria gratis a La Paz.Si le rogaran (Uds.), les ayuda-ria en todo.
Si le rogaran (Uds.), los aloja-ria esta noche.
FRASES UTILES
Hasnrmajj jan wal samkasta, kuna-takTpachasa?
Apgar juntturtlasiniMni, akanwai thayawa.Akhan juntturtlasiatni.
0
120
Janjamakiu Pirojj gong maytfkitas-pati.
Janjamakiu Pirojj wak maytlkitaspati.Janjamakiu Pirojj wak mayt'kiristamti.Janjamakiu Pirojj wak aljjkiristanti.Janjamakiu nayajj wak aljjkirismati.Janiu nayajj wak aljjkirismati.Janiu nayajj aka lyur aljjkirismati.Janiu nayajj aka lyur churkirismati.Janiu jupajj aka lyur churkistaspati.
Qawqhats sapat askichttarapitasma?Qawqhats ut askichttarapitasma?
Qawqhats yap lurarapitasma?
Qawqhats aka nalit aparapitasma?
Qawqhats Chukiagkam irpitasma?
Qawqhats aymar yatichitasna?
rtuwt, asipj jasm ukajja, jichharmaj j
jawstiapjjeristama.Ruwb asipjjasm ukajja, qollq mayt a-vjjeristannva.
Ruwb Iasipjjasm ukajja, inakiu Chukia-stir irpapjjeristam.
Puwttasipjjasmukajja, tags kunanyanapapjjeristam.Ruwttasipjjasmukajja, jichhUrmajjjawstlapjjeristamwa.
Anoche tuve un mal suefio. &Para queserf? (anoche me solid malqyara quasera?. Foriu Pop.)Vamos a calentarnos afuera, hace mu-cho frio aqui.
Calentgmonos aqui.
Unidad 15
121
ESTIMULOS PARA LA CONVERSACICN
1. Tata Karmilojj ml Jaya markarU puri, jupasti jawstlayasin muni.
Tata Karmilu: Minas nuchis tata, may imwtlasina. Janit jichhdr-najj jawstlitasma, tats?
MU tata;
2. Mama. Mariajj taqe kun alasiriu qhatur sari. Nayraqatajja naranjalasini:
Mama Maria: Mama, qawqhakamas aka naranjanakamajja?Naranjani:
3. Tata Jasintojj narkartipuri. Jupajj amijupan utaparU saran muni,
piru jupajj janiu unjkiti ulatpl, nn tatar jisktlasejja.
Tata Jasintu: Tata may jisktiasIna. Janit tata Lukasan utap urp-
jasma?
MX tata:
TAREA ESCRITA
Construya oraciones utilizando adecuadamente el sufijo IIKAMAII.
MODELO: Taqpacha/ nayana/ aka/ lyurunaka/Taqpach aka lyurunakajij nayankamakiwa.
1. Aka/ utanaka/ jilajjana/2. Taqpacha/ aka/ lyurunaka/ aymara/ lyuru/
3. Taqpachani/aymara/yatichiri/nanaka/4. Pampena/ aymara/ parliri/ jagenaka/5. Taqpacha/ aka/ naranjanaka/ mojjsa/6. Aka/ awkinaka/ tauechani/ akankiri/7. Yoollanaka/ taqpachani/ lisu/8. Jiwasanaka/ aymara/ perliri/ taqpachani/
4-ytagUnidad 150 11
I
GENERALIZACIONES 122
I. SUFIJOS PRONOMINALES DEL MODO POTENCIAL
Todos lots sufijos pronominales sujeto objeto: itasma (fuerte) td a mf;itaspa (fuerte) 61 a mi; irisma (fuerte) yo a ti; iristam (fuerte) 61 a ti;istaspa (fuerte) 61 a nosotros (jiwasaru); se usan solamente en e.L modopotencial.
II. CONJUGACION PRONOMINAL SUJETO OBJETO.MODO POTENCIAL
1. Conjugacion de la primera persona singular (a ml) y plural (a nosotrosexclusivo)
a) Sufijo itasma (fuerte) td a mi.b) Sufijo itaspa (fuerte) 61 a AL
AFIRMATIVO
Jumajj (nayar) qollq mayttitas-mawa.
Jumanakajj (nayar) qollqmayttap-jjetasmawa.
Jumajj (nanakar) gong maytiap-jjetasmawa.
Jumanakajj (nanakar) gongmytiapjjetasmawa.Jupajj gollq (nayar) mayttitas-pawa.
Jupanakajj (nayar) gongnayttapjjetaspawa.
Jupajj (nanakar) qollq maytlap-jjetaspaya.
Jupanakajj (nanakar) gongmaytiapjjetaspawa.
Tif podrias prestarme dinero.
Uds. podrfan prestarme dinero.
Tu podrias prestarnos dinero.
Uds. podrfan prestarnos dinero.
El podria prestarme dinero.
Ellos podrian prestarme dinero.
El podria prestarnos dinero.
Ellos podrfan prestarnos dinero.
NEGATIVO
Janiu jumajj (nayar) (longmaytlkitasmati.
Janiu jumanakajj (nayar) qollqmaytlapkitasmati.Janiu jumajj (nanakar) gollqnaytlapkitasmati.janiu jumanakajj (nanakar)gong nayttapkitasmati.Janiu jupajj (nayar) gollqmaytlkitaspati.
Janiu jupanakajj (nayar) gongmayt tapkitaspati.
Janiu jupajj (nanakar) qollqnaytiapkitaspati.
Janiu jupanakajj (nanakar) qollqmayttapkitaspati.
Ta, no podr/as prestarme dinero.
Uds., no podrfan prestarme dinero.
T1, no podrias prestarnos dinero.
Uds. no podrfan prestarnos dinero.
El no podria prestarme dinero.
Ellos no podrfan prestarme dinero.
El no podria prestarnos dinero.
Ellos no podrian prestarnos dinero.
375 Unidad 15
123
2. Conjugaci6n de la segunda persona singular (a ti) y plural (a Uds.)
a) Sufijo irisma (fuerte) yo a ti.b) Sidijo iristam (fuerte) 61 a ti.
AFIRMATIVO
Nayajj (jumar) qollq mayt'irismawa.Nanakajj (jumar) gong mayttapjje-rismawa.
Nayajj (jumanakar) gong mayttapjje-.rismawa.
Nanakajj (jumanakar) qollq maytfa-pjjeriamawa.Jupajj (jumar) gong mayttiristamwa.Jupanakajj (jumar) qollq rnayt apjje-
ristamwa.
Jupajj (jumanakar) qollq mayt la-pjjeristamwa.
Jupanakajj (jumanakar) golll may-t'apjjeristamwa.
Yo podria prestarte dinero.Nos. podriamos prestarte dinero.
Yo podria prestarles dinero a Uds.
Nos. podriamos prestarles dineroa Uds.El podria prestarte. dinero.Ellos podrian prestarte dinero.
El podria prestarles dinero a Uds.
Ellos podrtan prestarles dinero aUds.
NEGATIVO
Janiu nayajj (jumar) qollq mayt -kirismati.Janiu nanakajj (jumar) qollq may-t apkirismatiJaniu nayajj (jumanakar) qollq may -t' apkirisraati.
Janiu jupajj (jumar) gong mayt Ikiristamti.
jupanakajj (jumar) qollqinayttapkiristamti
Janiu jupanakajj (jumanakar) qollqmayt apkiristamti.
Yo no podria prestarte dinero.
Nos. no podriamos prestarte dinero.
Yo no podria prestarles dinero aUds.El no podria prestarte dinero.
Ellos no podrian prestarte dinero.
Ellos no podrian prestarles dinero.
Unidad 15
124
3. Conjugaci6n de las personas:jiwasaru (a nosotros inclusivo grupopequerio; jiwasanakaru (a nosotros inclusivo grupo numeroso).
Sufijo istani (fuerte) el a nosotros (jiwasaru)
AFIRMATIVO
Jupajj (jiwasar) gong maytlistas-pawa.
Jupanakajj (jiwasar) gong may-trap-Ajestaspewa.Jupajj (jiwasanakar) golig. may-tlapjjestaspawa.
Jupanakajj (jiwasanakar) gollqmaytlapjjestaspawa.
El podria prestarnos dinero.
Ellos.podrian prestarnos dinero.
El podria prestarnos dinero.
Ellos podrian prestarnos dinero.
NEGATIVO
Janiu jupajj (jiwasar) gongmayt IkistaspatiJaniu jupanakajj (jiwasar) gollqmaytlapkistaspati.
Janiu jupajj (jiwasanakar) (13111mayttapkistaspati.Janiu jupanakajj (jiwasanakar)gollq maytlapkistaspati.
El no podria prestarnos dinero.
Ellos no .podrian prestarnos dinero.
El no podria prestarnos dinero.
Ellos no podrian prestarnos dinero.
4. Conjugacion de la tercera persona singular (a el) y plural (a ellos).
AFIRMATIVO
Juparu (a el)
Nayajj gollq mayttiristum.Nanakajj gollq mayttapjjeristwa.
Jumajj gollq mayt asmawa.Jupanakajj gong mayt apjjasmawa.Jupaj j gollq mayt aspawa.
Jupanakajj gollq mayt apjjaspawa.Jiwasajj gollq mart s nala4;
Jiwasanakajj gollq mayt'apjjsnawa.
Yo podria prestarle dinero. (a 41)Nosotros (exclusivo) podriamosprestarle dinero.Td podr/as prestarle dinero.Uds. podrian prestarle dinero.El podria prestarle dinero.Ellos podrian prestarle dinero.Nosotros (inclusivo) podriamosprestarle dinero.Nosotros (inclusivo) podriamosprestarle dinero.
Unidad 15
125
Jupanakaru (a ellos)
Nayajj jupanakar gollq mayt'iristwa.Nanakajj jupanakar gong maytlapjje-ristwa.
Jupajj jupanakar qollq maytlasmawa.Jumanakajj jupanakar gong mayVap-jjasmawa.
Jupajj jupanakar gong naytlaspawa.Jupanakajj jupanakar gollq maytlap-Ajaspawa.Jiwasajj jupanakar qollq maytts-nawa.
Jiwasanakajj jupanakar qollq may"tlapjjsnawa.
Yo podria prestarles dinero.(a ellos)Nos. (exclusivo) podrfamos prestar-les dinero.
Ti, podrias prestarles dinero.Uds. podrian prestarles dinero.
El podria prestarles dinero.Ellos podrian prestarles dinero.
Nos. (inclusivo) podriamos prestarlesdinero.Nos. (inclusivo) podrfamos prestar-les dinero.
III SUFIJO VERBAL (debil)
Este sufijo se emplea para indicar que la accidn de la oracidn se-cundaria es realizada por el mismo sujeto de la oraci6n principal.
EJEFYIDS:
Wak altlasajj I'atukiu jutjjg.
Anch umasalj usuntasmawa.Yap lurasajj,wal qarta.
Yap lurasaw tatamar .ufijta.
Despues de conprar la vaca regresareinmediatamente. (Vaca comprando, rd-pido regresare. Trad. Lit.)(Auien compra? Yo; sujeto de la ora-cidn Auidn regresard?Yo; sujeto de la oracidn principal)
Bebiendo macho, to enfermarias.Trabajando la chacra, me canso macho.
Trabajando yo la chacra, vi a topadre.
NOTA: a) Cuando este sufijo es precedido por el sufijo 21 reflexivo (sisa),indica que la accidn de la oracidn secundaria es continua y simultd-nea con la del verbo de la oracidn principal.
EJEICLO.:
Tata Iwaristump amijupampejj Don Evaristo y su amigo fueron hablandoparlt'asisaw markar sarapjje. al pueblo.
b) Cuando se repite el roismo verbo con el sufijo sa, o con la combinacidnsisa, parece expresar que la accidn de la oradOn subordinada se rea-liza repetidas veces durante el proceso de la accidn de la oraci6nprincipal.
WNW.:
Markarojj samartlassaw purta.
samartla- Llegue al pueblo descansando mochasveces. descansando, descansandohe llegado. Form. Pop
3'8 Unidad 15
126IV SUFIJO VERBAL "TA" (fuerte)
Es un sufijo de derivacidn que aIiadido a algunos radicales verbales comoal del verbo sarafia y verbos que significan llevar cambia su significado.
EJEKI'LOS:
DE: Ichufia llevar en brazos (a un nifio o a un animal).TENDRIANOS: Ichtafia - .levantar, alzar en los brazos (a un nifio o a un
animal).Uka waw ichtam.Uka along irtam.Nayajj wali alwat sartirita.
Justinojjjantlakunakati,kanast wayti. Aatukiu ut ap-thapi.
Levanta a esa guagua.Levanta .ese dinero.lb s uelo levantarme muy temprano.
Justino 1=Enosevatendidos y la canasta.Ase6 rdpido la casa. (Justino tendidos,
levant6, canasta levant6. RATlido la casarecogi6. Trad. Lit.)
V SUFIJO VERBAL "NOQA" (Fuerte)
Este sufijo afiadido a un radical verbal que significa ilevar, aiiade laidea de depositar en un lugarmds bajo como tdrmino de la accidn.
EJEMPLOS:
Kawkharus gong irnalta?Jusiajj oragerq palatunakasnocie.
Uka lyur apnoqam.
prinde pusiste el dinero?Josi pusO los platos al suelo.
Pon ese libro. (al suelo o sobre algo queestd mis bajo o a la misma altura de lasmans de la persona que tiene. el objeto.)
VI SUFIJO NOMINAL "KAMA"
Pospuesto a la forma qawgha y a adverbios de cantidad se refiere al. preda. pcorunidad.
FJEMPLOS:
Mama, qawqhakamas naranjamajja?Akanakajj patak- kaniawa.
Ukanakastiaptak-kamakiwa.
Sacra LCuanto cuesta cada naranja?Estas cuestan veinte centavos cada una.Y esas cuestan solamente diet centavoscada una.
Kamaki: Ei realidad este sufijo resulta de la combinacidn de los sufijos37-117no mds). Este conjunto (kamaki) se usa con adjetivos o sustantivos ad-jetados.El significado de este sufijo expresa Bien la frase castellana; Todos y cada,unp, es decir se refiere a un conjunto pero subrayando la individualidad decada uno.
EJEMPLOS:
Jilanakajjajj sumo. jaqkamakiwa.Umijanakajjajj jachlakamakiwa.Nananakajj aymar yatichirka-makipjjtwa.
Todos mis hermanos son buenos.Todas mis avejas son grandes.
Nosotros todos somos profesores de aymara.
Unidad 15
LECTURA SELECCIONADA
NA JAN UgTIAT JAQE
MU jan ufittat jagew Wilawila markar purls ma qtepis
qteptlatas ukhamaw uka jaqejj lowly Uka orasajja walja
yapu luririnakaw purisipkaraktna. Jupanakajj uka jan
unttat jagerojj wal utichlukipjjnna ukhitirakipachatt
sasina. Piru aka tatasti wali sumakiu tagenir aruntUna.
Uka orasajja niy arumcnjjkftwas thayasti wall thayarakin-
we.: Aka tatajj nOtutarti makhati. Ukatsti wali jachtat
art ti uta,..tatt sasa. Uka utat na yogallakiu nistuni.
Uka yoqallarti jisktlasi.
Jiskta yoqallas tatamajj akankaskiti?
Janiu tatajjas nmmajjaz akankapkitis janiraw
yaput puripkiti.
A...Janit jichh&rmajj tatamajj jawsttkitaspa?
Jawsttasitl munt ampi.
Janiu nayajj yatkti, piru janjamakiu jawsttki-
ristamti; antisas aka cheqan m( awkiu utjil inas
jupajj jawattiristam. Jan nunkan ukasti kutini-
taw tata.
- Amp-pun yaspegar awisttnwimata. Ukhamajj inach
jawstlitaspa.Sard ukhamajja.
Sarakimayas tata.
Ukatsti uka tatajja uka awkin utaparti sari; Uka awke-
jja sapakiu qamasi. Uka jan ulittat jaciejja awkin utapar
jaktachasinjjas perqa qhepajjat wall jachtat artti
tau sasa. AWkistiukistlasinjja flakakiu punk mistu
Wantaniskakim ta...tatt siwa. Uka jaqesti iyawsasawnanti.
127
Jan untlat2,92: personadesconocida
UftchtukiNa-mirar dote-nidamente
Nakhatialia--
apToxinarsessubir
Jawsttasifla -
(jawsttayasifla)
alojarse
Oki - ancia -no
Awisttgwinatapor to aviso
Itmst - pared
QhepEjja -detrass atras
Unidad 15
- Winas nuchis tata.
- Winas nuchis tats.
- May fulitlasima tata.
Kunas tata?
Janit jichhgrmajj jawstlitasma tats? Nayajj gharii-
rojj kunans yanapttirismaw ampi.
Piru...nayajja...14inu, jawattgmasaya. Pastiaskakim
tata.
Yuspagarpun tata.
Ukhamaw uka awkejj jawstli. Uta manghansti jupanakajj
tags kunat parltlasipjje. Ukatsti uka awkejj ItiAy tatal
Nayajj mg MO usutlt amplin sasaw sejja. Uk istfasinsti
uka jan urittat jaciejj "nayajj yatiritwa, gollirirakftwa.
AnchhichhawrgolltIgma. Awir um walljjtayasim" sasawsejja,
Awkisti fatukiu um walljjtayasi. Ukatsti uka jaqejja walja
kusasanak wallaqet umar uchi. Ukatjja uka awkirii churi
ntacipach umantam" sasa. Awkisti iyawsasawtacipach umanti.
Juktampjitarusti:
- ;Ay tatat janjamakiu walikti.
- Ukhamapuniu aka qollajja, piru anchhichhawwalip-
taygtam.
Piru janiu waliptaykiti, antisas jukiamp juk'amp purak
usuytna. Chikgrmuka orasarusti mayak uka awkejj jiutlaway-
jjgna.
Uka jan untlat jagejja, minin churatayna.
Awk jiwipansti, uka jan Wittat jaciejj fatukiu awkin
gollgep thaqIna, piru janiu jikjjatkanti. Ukatjja walja iki-
fianak ufi ji, tacipach uka ikifianak ceepir apanti; ukatsti uyurti
sari. Uyunjja asnunaka, wakanakaw utjlina.
361
128
Pastialla -
pasar
Walla_ciet uma -agua hervida
Jiut awayj jai& -
morir repentina-manta
Wininu - veneno
Jiwipana -cuando muri6
Ikifla - frazada
Ulu - corral
Yat-tata -acostumbradoa cosas malas,enviciado
Unidad 15
Uka jaqejj tavach uka uywanakampiu sarjgna. Uka jaqe-
jja mei yat-ttat lunthatgtaynawa.
FREON TAS
1. Khitis Wilawila narkar purejja?2. Kunjamas uka jaqejj purejja?
3. Uka orasajja khitinakas purisipkarakina?
4. Yapu luririnakajj kamsasas ufiLcdukipjjUna?
5. Uka jan ufitat jaqesti kawkirus nayraqat sarejja?6. Jiskta yoqa1larojj kamsasas jiskttasijja?
7. Jiskta yoqallasti kamsarakisa?8. Ukatjja kawkirus uka jaqejj sararakejja?
9. Ukatsti khitis utat mistunejja?10. Kamsasasukajaqejjawldrfuwttasejja?11. Awkisti jawstliti janicha?12. Uta nanqhansti kunanakats parlttasipjjejja?13. KhitistiusutAwansejja?14. Uka jaqesti kamsarakisa?15. Ukatsti uwkejj kuns walljjtayasi?16. Uka jaqesti kunanaks uka wallaget umarojj uchi?
17. Awkejj taqpacht umanti janicha?18. Uka umajj waliptayiti?19. Kuna orasas awkejj jiwttawayjjejja?20. Jiwipansti kamachis uka jaqejja?21. Huns uka jaqejj awkir churatayna?22. Ukatsti uka jan ufittat jaqejj kunanakanpis sarjje?23. Yat-ttat lunthatataynati janicha?
129
Unidad 15
ORACIONES BASICAS
1. Mama TUmasajj ashu wawapam-pachawrinttasjyina.
2. Tirisawmamap lantejj kira-stna.
3. Imtfasiwirojj niy jisk'anarkpachaw sarapjjRna.
4. Phanilyapas qialpachanirakiupurinipjjdna.
5. Tata Usiuyojj warmip jiwi-panjj sapar llakitakiu sar-naqaskirtna.
6. Qheparojj unafiarti yat41-jjana.
7. Tata Usiuy anch machipanjjwawanakapajj wal llakisipjje-rtna,
8. Jan mange utjipanjj wawana-kajj wal tiaqesipjjertna.
9. Mg urojj tate. AntuBojj tataUsiuyun uk sarUna.
10. Kunatrak jumast sapUr umtas-ti?
11. Jumajj wawanakam laykojj waltrawajahamawa.
12. Rhitirak juma lantejj wawa-nakamatakejj trawajaspasti?
13. Flrinup sarjjepanjj tataUsiuyojj amukiu wall jayttukana.
14. Tata Antuhusti viarup jantrawajipanjja, ml kart ji-apar apayana.
15. Usiuyun jilap puripanstistata Antuflojj qtalpach awls*
sana.
330
TUNKA SOJJTAN UNIDADA
Ltd% Tbmasa fue enterrada juntamente
con su hijo pequerio. (Doha Tomasa seenterr6 con mks su hijo. Form. Pop.)
Teresa se qued6 en lugar de su mam4.
Al entierro fue casi todo el pueblo.
17tambign lleg6 toda su familia.
Cuando nuri6 su esposa don Eusebioandaba triste todos los digs.
Despues de un tiempo se dio a la be-bida. (Despues se acostunbr6 a tomar.
Form. Pop.)
Cuando don Eusebio beb/a denasiadosus hijos se apenaban mucho.
Cuando no habla comida los ninossufrtan mucho.
Un dia. don Antonio fue a donde don
Eusebio.
gor qug bebes todos los dfas?
Por tus hijos debes trabajar mucho.
.En tix lugars LQuign podr/a traba jar
para tus hijos?
Cuando se fue su padrino don Eusebio
se qued6 pensativo, meditabundo por
mucho rato.
Porque su ahijado no trabajaba donAntonio mand6 una carta al.hermano de
su ahijado
Cuando lleg6 el hernano de Eusebiodon Antonio le cont6 todo lo ocurrido.
Unidad 16
16. Usiuyu,Chukiagur wawanakam-pach sarjjahnni.
17. Turusantutakisti ukhpachani-rakiu jutafigni.
18. Kunatrak Jan akat onjjtafi
munktasti?
19. Umaft laykti kirasii munt ampi?
20. Usiuyun wawanakapajj kimspw-chaniu tiopamp sarjjapjjnna.
21. Wawanakap sarjjepansti, tataUsiuyojj juktamp undjRna.
22. Qheparojj loqhjamakiu sarna-
gerfjjnna.
131
Eusebio, nos iremos a La Paz con losnifios. (Eusebio, nos iremos a La Paz
con mks los nifios. Form. Pop.)
Y para Todos Santos vendremos todos.
LY por que td no quieres moverte deaqui?
Quieres quedart6 por beber,no escierto?
Los tres hijos de Eusebio se fueroncon su tio.
Cuando sus hijos se fueron don Eusebiobebla adn mds.
Despues de un tiempo andaba atontado.
Unidad 16
TEXTO BASICO
TATA USIUYUN UNIRIPTkRIPA
Maymarajj tata Usiuyun warmipaw jiwjjgna. Mhrmipajj
Tumasa satgnwa. Mama Tumasajj partumplu jiwgna.
wawajj jiwatarakiu nasina, ukhamasti name. Tumasajj ashu
wawapampachaw imttasjjEna.
Tata Usiuyojj kimsa mawaniu kirasina: Tirisa, Karnalu,
Antrisa. Jillrejja Tirisgnwa. Jupaw mamap lantejj wawa-
nakar ufijafiapgna.
Mama Tumasan imttasimiparojj niy jisk'a markpachaw
sarapjjEna, kunalaykutejja mama Tumasajj wall suma jaciEn-
wa. Phamilyapas qtalpachanirakiu yagha markanakat purl-
nipjjgna.
Tata Usiuyojj warmip jiwipanjja,llakitakiu sapar
sarnagaskirina. Qheparojj umarlarff yat-ttjjgna. Ukatjja
machatalau sarnagaskirina. Ukhammachipanjj wawanakapajj
wal llakisipjjerina.
Tata Usiuyojja ukhamumasinjja janiu andh yap luriei-
jjEnti. Wawanakapasti jan mama' utjipanjj wal ttaqesipjje-
rIna. Tale ukanakurijasinjja, mg urojj tata Anturia. tata
Usiuyun uk saran. Tata Antufiojj tata Usiuyun pgrinupEnwa.
Jupasti ayjaruparojj akhamsgnwa.
Usiuyu, kunatrak jwnast sapUr umtasti? Janit amu-
yasjjta? Juinajj wawanakam laykojj wal tramajanamaum.
Jan ukajj khitirak juma lantejj wawanakamatakejj
trawa.jaspasti?
3'5_
132
Partu parto
Imttasina -enterrars e
Umiriptawipa -conversidn a laborrachera
Ashu wawa -nifio red.&nacido
Iutlasiwi -entierro
Lanti - envez de, enlugar de
Q'alpachaabsolutamentetodo
Yat-t afia
acostumbrarsea vicios, oa malos habitos
Unidad 16
Tata Usiuyojj amukiu jan kamsas pgrinupar isttgna.
Ukatsti pgrinupajj sarjjgnwa. Sarjjepansti tata Usiuyojj
anukiu wall jay ttukffna.
QhepUrunakajj mg juk, trawajEnwa. piru ukatsti wasi-
tat umaii qalltarakikina.
Tata Antufiusti, tata Usiuy wasitat umipana, wa.sitat
jan trawajipanjja, jilapartling kart apaygna. Jilapajj in
simanatjan purina. Puripansti tata Antutiojj qtalpach awi-
sgna. Jilapajj ukanak ymtisinjj wal knlirgna, wal llakisi-
rakina. Jilapajj tata Usiuyurojj Chukiagurff irpan mungna.
- Usiuyu, wawanakampach Chukiagur sarjjafigni. Turu-
santutakisti, ukhpachanirakiu jutafigni.
Ukham sasaw jilapajj sgna; piru tata Usiuyojj janiu
saran munkRnti. Ukatpi jilapajj akhamsghjja:
- Kunatrak jumast jan akat onjjtail munktasti? Una'
laykff jan saran nunItat ampl?
Ukhamajj naymjj mwmnakampiktu sarjjg; jumajtkirasim.
Ukham sasaw jilapajj Usiuyur sgna. Usiuyusti janiu
mawanakapar antutasifi munkaliti. Piru jilapajj wawanakarojj
irpasjjapuninwa. Usiuyun wawanakapajj kimspachaniu tiopamp
sarjjapjjgna.
Wawsnakap sarjjepansti tata Usiuyojj juklamp unjjgna.
Eachatakiu sapffrus sarnagaskirtna. Ukham anch machas ma-
chasasti qheparojj loqhjamakiu sarnagerijjgna.
133
Amukicallado
TItkufia -
estar pensa-tivo, medita-bundo
EN simanatlama-mds o menosdentro de unasemana
2niatiamoverse
Antutafia -
soltar, largar
citheparu -
tiempo despu6s
Unidad 16
134
PREGUNTAS
1. Tata Usiuyun warmipajj kun satgnsa?2. Kunampis mama Tumasajj jiwgnjja?3. Mama Tumasajj khitimpadhas iuttasjjanjja?
4. Tata Usiuyojj qawqha wawanis kirasinjja?5. Inittasiwiparojj niyapun jisk'a narkpachat sarapjjgna?6. Phamilyapasti gawqhanis purinipjjgna?
7. Tata Usiuyojj warmip jiwipanjj kunjamakis sarnagaskirina?8. Qheparusti kunarus yat-t' jgna?9. Ukham machipansti kamachapjjerEns wawanakapajja?10. Kunats wawanakapajj t'aqesipjjana?11. Khitis tata Usiuy umipanjj klairirIna?12. Kansans tata AntaRojj ayjaruperojja?13. Tata Usiuyojj parlanti janicha?14. QhepUrunakajj trawajanti janicha? Ukatsti?15. Tata Usiuy wasitat umipana, wasitat jan trawajipanjja kamachgns pitrinupajja?16. Jilapajj qawqha simanatjams purinjja?17. Jilap puripansti kunanaks tata Antufiojj awisgnjja?18. Tata Usiuyumpiru wrawanakapampirojj kawkirus jilapajj irpan munanjja?19. Tata Usiuyusti Chukiagur sarafijj manighti janicha?20. Jan munipansti kamsans jilapajja?21. Khitinakampis jilapajj Chukiagur serjje?22. Wawanakap sarjjepansti tata Usiuyojj janit umjjgna?23. Qheparojj kunjamajjans tata Usiuyojja?
SUPLEMENTO
qhanachlamakach'iwiUkhampachajallupachajuyphipachaawkitayka
- claridad, luzoscuro
- sombraasi mismo,dpoca de lluvia
- inviernoanciano, padre
- madre, anciana
Khitipans jumajj trawajta?Tata ArturUpan trawajta.
Piru khiti laykus trawajta?Phamilyajj laykit trawajta.
Khiti 'antis trawajir jut-ta?Jilajj lantiu trawajir jut-ta.
Janiu impurktiti; uknampach ukalyurjj churita.Jall apjtipan iskwilar sari.
qhantlayaha -chlamaktiafia
ch Tiut I aria -
walljjtaria -qhatifia -
nalltlafia -apjtafia
dar luz, allimhper (trans)asombrar, dar sombra(luz artificial)asombrar, dar sombra(luz del sol)hervir (intrans)cocerprobar el sabordejar de hover, escampar
gor quidn trabajas (gracias a quidn)Trabajo por el P. Arturo(gracias al P.Arturo)Pero por quien trabajas? (motivo)
Trabajo por nil familia. (motivo)
LEn vez de quidn viniste a trabajar?Vine a trabajar en vez de mi hermano.No importa, dame ese libro tal compestd.
Ire a la escuela cuando calme la lluvia.
EJERCICIOS DE ESTRUCTURA
SUFIJG "IPAHAn (fuerte)
a) Con verbos
1 EJERCICIOS DE REPETICION
Tata Usiuyojj warmip jiwipansaptirti umirina.
Anch machipan wawanakapajj waltfaqesipjjerina.
Tata Anturiusti ayjarup jan trawa-jipan wal kairdna.
Wawanakap sarjjepanstil tataJwanajj jukfamp umjjdna.
Pdrinup sarjjepanjj tata Usiuyojjamukiu t fuldina.
Aiwirt puripanjj tata Antufiojjgialpach awisdna.
Jall apjtipan iskwilar sara.
Tata Antuhusti ayjarup nachipanjjwil kalirdna.
Tata Antuliojj wawanakap trawaji-panjj wal kusisiri.Tata Antufiojj wawanakap trawajapjjepanjj wal kusisiri.
2 EJERCICIOS DE SUSTITUCION SIMPLE
Tata Antufmsti Alwirt nachipanjj.wal kulirdna.
------- anatipanjj.
0.41.1INIMIOMIIMMIO.IMMINIONINIIMINNOMIN41100.miaChipanj j
411O.1...100~M~MOIMMONOM01110m...SAMIO.WINIII.
Yom011......M.10001...IVONWIDOOMMNOOMOOMM.
umipanjj .
nuwasipanjj.
135
Cuando muri6 su esposa don Easebiobebia todos los dias. (despues quenuri6.
Porque muri6 su esposa don Eusebiobebia todos los dias.Cuando el tomaba demasiado los nifiossufrianmucho.Porque tomaba demasiado los nifios
sufrian macho.Y don Antonio se enojaba macho cuandono trabajaba su ahijado.Y don Antonio se enojaba macho porqueno trabajaba su ahijado.Cuando se fueron sus hijos don Juanbebia aun massPorque se fueron sus hijos don Juanbebia atin mAs.
Cuando se fue su padrino don Eusebiose qued6 pensativo.Despues que se fue su padrino donEusebio se qued6 pensativo.Cuando lleg6 Alberto don Antonio leavis6 todo.Despues que lleg6 Alberto don Antoniole cont6 todo.Ir6 a la escuela cuando calms la 11u-via. (cuando deje de llover.)Y don Antonio se enojaba macho cuandosu ahijado bebia.Don Antonio se alegra cuando trabajansus hijos.Don Antonio se alegra cuando trabajansus hijos.
Tata Antuhusti Alwirt machipanjj walkulirdna.Tata Antuhusti Alwirt anatipanjj walkulirSna.Tata Antuhusti Alwirt jachipanjj walkalirSna.Tata Antuhusti Alwirt umipanjj walkulirana.Tata Antuhusti Alwirt nuwasipanjj walkulirana.
Unidad 16
EJMCICIOS DE SUSTITUCION SIMPLE (Continuaci6n)
Wawanakap sarjjepanjj tata Usiu-yojj wal llakisina.Wawanakap sarjjapjjepanjj
Nay sarjjepanjj ---------
Nanak sarjjapjjepanjj mamommilmilmom.
Jum sarjjepanjj ------- -- ----
Jumanak sarjjapjjepanjj -------.
Jiwas sarjjepanjj
Jiwasanak sarjjapjjepanjj
136
Wawanakap sarjjepanjj tata Usiuyojj walllakisina.Wawanakap sarjjapjjepanjj tata Usiuyojjwal llakisina.Nay sarjjepanjj tata Usiuyojj wal llaki-sina.
Nanak sarjjapjjepanjj tata Usiuyojj walllakisina.Jumsarjjepanjj tata Usiuyojj wal llaki-
Jumanak sarjjapjjepanjj tata Usiuyojj walllakisina.Jiwas sarjjepanjj tata Usiuyojj wal lla-kisina.Jiwasanak sarjjapjjepanjj tate. Usiuyojjwal llakisina.
3 FJERCICIOS DE SUSTITUCION DE NUNERO Y PERSONA
Tata Antuftsti ayjarup jan tra-wajipan wal kulirgna.
nay
nanakIMM.I11=0
011.00.1Mows. jilap 0.600.01.~.0.004~
-------- ---- -- jilanakap
.141.011MINDONOM 011 jUM Omim.dia.MOOMOMOOMMOMM
--------. jumsnak -.-----_-.
------------- jiwasanak 0111.10101111.Ialle
Jilanakajj puripanjj nayajj walkusista.Jup
Juinme0116010.....111111011111411111
Juinanak.......Jupanak OINOWOMI01.010.00411MOMMOMMOSIDOWWWWYMNIMOMMUO
4 ORACIONES PAREADAS
Aymar yategasin Chukiagura sarjjg.Cuando 41 aprenda aymara me irea La Paz.Cuando yo aprenda aymara me irda La Paz.
Tata Anturiusti ayjarup jan trawajipanwal kulirgna.Tata Antufiusti nay jan trawajipan wal
kulirgna.Tata Antufiusti nanak jan trawajapjjepan(trawajipan)-wal kulirgna.Tata Antufiusti jilap jan trawajipan walkulirgna.Tata Antufiusti jilanakap jan trawajapjje-pan (trawajipan) wal kulirSna.Tata Antufiusti jum jan trawajipan wal
kulirgna.Tata Antufiusti jumanak jan trawajapjje-pan (trawajipan) wal kulirgna.Tata Antufiusti jiwas jan trawajipan walkulirgna.Tata Antufiusti jiwasanak jan trawajapjje-pan ( trawajipan) wal kulirgna.
Jilanakajj puripanjj nayajj wal kusista.
Jup puripanjj nayajj wal kusista.Jum puripanjj nayajj wal kusista.Jupanak puripanjj nayajj wal kusista.Jupanak puripanjj nayajj wal kusista.
AYmar yateciasinjj Chukiagura sarjjg.Jup aymar yateclepanjj Chukiagura sarjjA.
Aymar yateciasinjj Chukiagura sarjja.
Unidad 16
ORACIONES PAREADAS (Continuaci6n)
Tatajjejj jan trawajasajj walkultriri.
Cuando to no trabajas mi padre seenoja mucho.
Cuando ml padre no trabaja seenoja macho.
Mamajjajj nay usuntipanjj walllakisiri.
Cuando se enferma ml madre tienemucha pena.
Cuando se enferna mi hermano mlmadre tiene mucha pena.
Tatap machantipanjj Juliojj ja-chiriwa.
Cuando Julio se emborracha, llora.Cuando su hermano se emborrachaJulio flora.
5 EJERCICIOS DE TRADUCCION
Wawap jan trawajipanjj tata Antu-fiojj wal kuliriri.Cuando su hijo no hace la tareadon Antonio se enoja mucho.Cuando yo no voy a la escuela mipapa se enoja mucho.Cuando yo no trabajo mi papa seenoja mucho.
Cuando mi hernana no plancha laropa mi papa se enoja mucho.Cuando yo no hablo aymara miprofesor se enoja nucho.
Warmip jiwipan tata Karlusajjsaptir
Porque muri6 su hijo, don Carlosbebla todos los Bias.Porque se fue su esposa, donCarlos sufria iucho.Porque su hijo no trabajaba, dofiaJuana sufria nucho.Porque no habia conida, los nifiossufrian mucho.Porque no habia dinero, mis her-manos nenores sufrian mucho.
137
Tatajjajj jan trawajasajj wal kuli-riri.
Jan jum trawajipan tatazjajj walkuliriri.Tatajjajj jan trawajasajj wal kuli-riri.
Mamajjajj nay usuntipanjj wal llaki-siri.
Mamajjajj usuntasinjj wal llakisiri.
Jilajj usuntipanjj namajjajj wal lla-kisiri.
Tatap machantipanjj Juliojj jachiriwa.
Juliojj machantasajj jachiriwa.Jilap machantipanjj Juliojj jachiriwa.
Wawap jan trawajipanjj tata Antufiojjwal kuliriri.
Wawap jan tariy luripanjj tata Antu-fiojj wal kuliriri.
Jan nay iskwilar saripanjj tatajjajjwal kuliriri.Jan nay trawajipanjj tatajjajj walkuliriri.
Kullakajj jan is planchipanjj tata-jjajj wal kuliriri.Jan nay aymar parlipanjj yatichiri -jjajj wal kuliriri.
Warmip jiwipan tata Karlusajj sapfirunirina.Wawap jiwipan tata Karlusajj sapfirumirina.Mhrnip sarjjepan tata Karlusajj walttaqesina.Wawap jan trawajipan navy Jwanajjwal tiaqesina.Jan nonce utjipan walenakajj walqesipjjdna.Jan gollqutjipan sullkanakajjajj walt ages ipj jRna.
Unidad 16
EJERCICIOS DE TRADUCCION (Continuation)
Int jalantipan utasar sarjjafidni.Regresaremos aqui cuando se pongael sol.
Descansaremos cuando se ponga elsol.
Dapezaremos a trabajar cuandosalga el sol.Empezaremos a estudiar cuandosalga el sol.
Enpezarenos a trabajar cuandollegue mi papa.Ebpezaxemos a trabajar cuandodeje de llover.
6 KUN.ALAYKUTEJJA
Ehmajjajj wal kuliri, kunalayku-tejj tatajjajj anchMasUrojj janiu iskwilar sarkti,kunalaykutejj wal jallu.Kullakajjajj wal llakisi, kuna-laykutejjumwapawusunti.Hama Luisajj alakitIskiwa, kuna-laykutejj mawapajj ChukiagurU.sarjj e.
Nayajj wal kusista, kunalaykutejjmamajjajj puriwa.Nayajj wal llakista, kunalaykutejjjaniu golLqejj utjkiti.Yatichirejj wal kuliri, kunalay-kutejj janiu nayajj tariy lurkti.Nayajj wal kulirta, kunalaykutejjjaniu kullakajjajj manqt phaykiti.Panpanjj uywanakajj wal ttaqesip-jje, kunalaykutejj janiu pastojj
utjkiti.
EJERCIOIOS DE: PREGUNTAS Y RESPUESTAS
Tatam puripan jumajj wait kusisis-ma?Tatam machant,ipanjj ma.mamajj ku-
liririti janicha?Hananakajj wawanak usuntipanjjllakisipjjeriti janicha?Wawanakaj j tatap jiwipanjj t aqe-sipjjaspat janicha?Haman jiwipanjj jumajj 11akisis-mat janicha?Pampankirinakajj jallupanjj kusi-sipj jeriti?
Ohtoq sum achupanjj kusisipjjara-
Phis t utjipanjj pampanldrinakaj jthoqopj jeriti?
411.110:1
138
Int jalantipan utasar sarjjaMni.Int jalantipan akar kutinjjahEni.
Int jalantipan sanarttallUni.
Int jalsunipan trawajafi.qalltafidni.
Int jalsunipan isturyafi qalltafigni.
Tatajj puripan trawa jai qalltafi gni.
Jall apjtipan trawajail qalltafiEni.
SUFIJO "IPANA"
Tatajj anch umipan mamajjajj wal kuliri.
Whl jallupan masUrojj jan iskwilar sarkti.
Wawap usuntipan kullakajjajj wal llakisi.
Wawap Chukiagur sarjjepan mama Luisajjwall llakitUski.
Mamajj puripan nayajj wal kusista.
Jan qollq utjipan nayajj wal llakista.
Jan nay tariy Iuripan yatichirejj walkuliri.
Jan kullakajj manqt phayipan nayajj walkulirta.
Jan past utjipan uywanakajj wal pampanjjttaqesipjje.
Jisa, tatajj puripanjj nayajj wal kusi-sirista.Jisa, tatajj machantipanjj mamajjajjkuliririwa.Jisa, wawanak usuntipanjj namanakajjllakisipjjerima.Jisa, mawanakajj tatap jiwipan tIgqe-sipjjaspawa.Jisa, namajj jiwipanjj nayajj llakisi-ristwa.asap pampankirinakajj jallupanjj kusi-sipjjeriwa.Jisa, chtoq sum achupan kusisipjjaraki-riwa.
Jisa, phist utjipanjj panpankirinakajjthoqopjjeriwa.
Unidad 16
EJERCICIOS DE PREGUNTAS Y RESPUESTAS (Continuacidn)
Pampankirinakajj jallupan trawa-japjjeriti?
Chhijchhintipanjj kusisipjjeriti?Khununtipansti kusisipjjeriti?Jalluntipanjj jumajj pasiyir misturitati?
Jan mange utjipan wawanakajjjachapjjeriti?Jan jallupan pampankirinakajjllakisipjjeriti?Jan sum chloq achurenjj pampan-kirinakajj ttaqesipjjeriti janicha?Jan jum tariy luripanjj yatichi-rimajj kuliririti?Jan past utjipanjj uywanakajjttaqesipjjaspati?
Kallakam jan mange phayipanjjjumajj kuliriritati?Jan ut pichipansti?Jan isinak ttajjsipansti?
Kuna orasas sarjjahlini?
(int jalantipana)
Kuna orasas iskwilar sarafidni?(jail apjtipana)Kunarus Chukiagur sarafidni?(tatajj purjjepan)
Kuna orasas pilutamp anatafigni?(tatajj yapur sarjjepan)
139
Janiu pampankirinakajj jallupan tra-wajapjjerikiti.Janiu chhijchhintipanjj kusisipjjerikiti.Janirakiu khununtipansJalluntipanjj janiu nayajj pasiyir mis-turikti.
Jisa, jan pang' utjipan wawanakajj ja-chapjjeriwa.
Jisa jan jallupan pampankirinakajjllakisipjjeriwa.Jisa, jan sum chtoq achupanjj pampan-kirinakajj ttaqesipjjeriwa.Jisa, jan nay tariy Luripanjj yatichi-rijjajj kuliririwa.Jisa, jan past utjipanjj uywanakajjttaqesipjjaspawa.
Jisa, kullaksjj jan mange phayipanjjnayajj kuliriritwa.Jan ut pichipans knlirarakirltwa.Jan isinak tlajjsipans knlirarakiritwa.
Int jalantipan sarjjafldni.
Jail apjtipan iskwilar saraildni.
Tatajj purjjepan Chukiagur sarafidni.
Tatajj yapur sarjjepan ahatafidni.
SUFIJO 11IPANA"
b) Con palabrasnominales
7 EJERCICIOS DE REPETICION
Khitipans jumajj trawajta?
Tata Arturapan nayajj trawajta.
Dyusdpan.taqe kunas utji.JunApan nayajj aymar yateqta.Junipan 'Ivan aymar yateqta.Tata Arturapan aka Institutojjutji.
Khitipans Pirun wawapajj jiwi.
Jumdpan wawapajj jiwi.
,Por qui& trabajas?(LGracias a qui6n trabajas?)Trabajo por el padre Arturo.(Gracias a 61 trabajo, porque me datrabajo)
Todo existe por Dios.Por ti aprendi aymara.Por ti aprendl aymara.Este Institute existe por el P. Arturo.
Por qui& muri6 el hijo de Pedro?(,Por culpa de quien?)Por ti murio tu hijo.(Por tu culpa)
Unidad 16
8 EJERCICIOS DE TRADUCCION
Khitipans jumajj akan trawajta?&Gracias a qui& viniste a apren-der aymara?
(,Por qui& viniste a aprenderaymara?)
Oracias a qui& compraste estacasa?
(Por qui& compraste esta casa?), Gracias a qui6n habla 61 aymara?(,Por quien habla 61 aymara?)&Gracia& a qui& se sand tu hijo?(Por qui& se sand tu hijo?)
Juan pan (j=5:pan) nayajj trawajta.Yo aprendi aymara gracias a ti.bdste este Instituto gracias alP. Arturo. (Hay este Institutogracias al P. Arturo)Mi hijo se curd gracias al nhdico.
hijo se sand por el m6dico)Gracias a ellos tengo dinero.(Por ellos tengo dinero)Por Dios existe todo.Gracias a Uds. yo trabajo aqui.
JunEpan (jumipan) wawajjajj jiwi.Por causa tuya, mi hijo estd en-fermo. (Por ti mi hijo esta en-fermo.)Por causa de Uds. no tengo dinero.(Por Uds. no tengo dinero)Por causa de mi padre no s6 leer.Por causa de mi hermano se enter-m6 mi madre.
Por causa de Pedro se fue mi her-nano.
EJERCICIOS DE PREGUNTAS Y RESPUESTAS
Khiti:pans jumajj akar jut-ta?(parukujjSpana)KhitXpans aka Institutojj utji?(tata ArturUpana)
KhitinakIpans jumanakajj aymaryateqapjjta? (jumanakEpana)Khitinakdpans wawanakajj jakapjje?(tatapdpan mamapdpena)
140
Khitipans jumajj akan trawajta?Khitipans jumajj aymar ylteqer jut-ta?
Khitipans jumajj aka ut alta?
Khitipans jupajj aymar parli?
Khitipans wawamajj walipti?
JunEpan (jumipan) nayajj trawajta.JunEpan (jumipan) nayajj aymar yateqta.Tata ArturUpan aka Institutojj utji.
Wawajjajj tukturdpan(qolliripan) walipti.
Jupanakdpan (jupanaktpan) nayajjnita.
Dyusdpan (Dyusipan) taqe kunas ujti.JumanakUpan (junenakipan) nayajj akantrawajta.
JunApan (jumipan) wawajjajj jiwi.Juan pan (jumlpan) wawajjajj usuta.
Junanakdpan (jumanakipan) nayajj jan
Tatajjdpan nayajj jan liyift yatkti.
JilajjEpan mamajjajj usunti.
Preipan jilajjajj sarjje.
Parukujjdpan akar jut-ta.
Tata ArturUpan aka Institutojj utji.
Jumenakiipan nanakajj aymar yateqapjjta.
Tatapdpan namapdpan wawanakajj jakapjje.
EJERCICIOS DE PREGUNTAS Y RESPUESTAS (ContinuaciOn)
Jan jallUpan achunakajj achuspati?
Jan yatichirinakSpanjj wawanakajjliyihs ciellqah's yateqapjjaspati?
Jan aka Instituttpan jagenakajjkastillanu, clhechwa, aymar yate-qerejj jutapjjaspati?
Jan intipanjj akapachajj junttUs-pati?
9 EJERCICIOS DE REPETICION
Khitipans junajj trawajta?
Tata Arturiipan trawajta.
Piru, khiti laykus trawajta?
Phamilyajj laykti trawajta.
141
Jan jallUpanjj janiu achunakajj ach-kaspati.
Jan yatichirinakSpanjj janiu wawanakajjliyihs qellqahs yateqapkabpati.Jan aka InstitutUpan janiu jacienakajjkastillanu, qhechwa, aymar yatecierejjjutapkaspati.Jan intYpanjj janiu akapachajj juntlif-kaspasti.
USO DE HLAYKUil
Aka Institutojj tata Arturttpan
Yategerinak laykti aka Institutojjutji.Kuna laykus akar jut-ta?
Aymar yateciah laykU jut -ta?
Unail laykti jumajj jan akat onjjtahmunktat ampi?
10 EJERCICIOS DE SUSTITUCION SIMPLE
Phamilyajj laykti nayajj trawajta.
Tatajj laykU -------------------.juma laykU
Wawanakajj laykU ---------------.Jaqena.k laykU
Jumanak
Una . laykU jan onjjtah munktat ampi?Anataz laykti
Pariah laykUIsturyah laykt ------ -?Machantail laykU ----- ---------
,Por quidn trabajas td?(LGracias a quidn trabajas td?)Trabajo por el padre Arturo.(gracias a 61 trabajo)Pero, iyor quidn trabajas?(LPara quidn trabajas? Para quidn es
el beneficio?)Trabajo por mi familia.(Trabajo para mi familia, el beneficioes para mi. familia)
Este Instituto existe por el P. Arturo.(gracias al P. Arturo existe este Ins-tituto)Este Instituto existe para beneficiode los alumnos.gor qud causa viniste aqui?,(A qud viniste, para clue, cual es el
notivo)Vine por aprender aymara.(Vine para aprender aymara)Por beber no quieres moverte de aquiLno?
Phanilyajj laykti nayajj trawajta.Tatajj laykU nayajj trawajta.June laykU nayajj trawajta.Wawanakajj laykU nayajj trawajta.
Jacienak layk1 nayajj trawajta.Junanak laykU nayajj trawajta.
Umah laykti jan onjjtafi munktat ampi?
Anatah laykti jan onjjtall munktat ampi?
Pariah laykU jan onjjtafi munktat ampi?Isturyafi laykU jan onjjtail munktat ampi?
Machantafi laykU jan onjjtah munktatampi?
3.4 Unidad 16
11 ORACIONES PAREADAS
Khitipans jumajj trawajta?,Por quien trabajas ?(Para bene -ficio de qui6n trabajas?),Por quidn trabajas?(, gracias a qui6n trabajas?)
Tata Jwanajj jiwasanakgpan jiwgna.N.S. Jesucristo muric5 por nosotros(por el bien de nosotros)Don Juan muric5 por nosotros.(por causa nuestra)
Pampankirinak laykU aymar yate-gaskta.
Estoy aprendiendo aymara por nitpdrroco. (gracias a mi parrocoestoy aprendiendo aymara)Estoy aprendiendo aymara por lagente del campo. (para bien deellos)
12 EJERCICIOS DE TRADUCCION
Aymar yateqafi layka akar jut-ta.Estoy aprendiendo aymara por ayu-dar a la gente del campo.Me levanto temprano por estudiaraymara. (costumbre)Vine por ver a mi familia.Me qued6 en el campo por trabajar.Trabajamos por tener dinero.
142
Khitipans jumajj trawajta?Khiti laykus trawajta?
Khitipans trawajta?
Tata Jwanajj jimsanakgpan jiwgna.Jisukrist Tatitusajj jiwasanak laykt
jiwgna.
Tata Jwanajj jiwasanakgpan jiwgna.
Jan kulirafiam layka jan kamsksnasa.No te dije nada porque no le peguesNo te dije nada por no discutir.No te dije nada porque no le cri-tiques.No te dije nada porque no peleemos.No te dije nada porque no te enojes
Tatamar ufittah munaygta, uka layka
jut-ta.
Queria conocer a tu mama, por esovine.
Queria conocer tu pueblo, por esovine.
Al afio quierc it a mi pueblo, poreso estoy trabajando intensamente.Quiero trabajar aqui, por eso mequca.
Pampankirinak layka aymar yategaskta.
Parukujjgpan aymar yategaskta.
Pampankirinak laykif aymar yategaskta.
Aymar yateciafi layka akar jut-ta.
Pampankirinakar yafiapafi layka aymar
yategaskta.AYmar isturyafi laykU alwat sartirita.
Phanilyajjar ufijafi layka jut-ta.
Trawajah lay pampan kirasta.gollgenifi layka trawajapjjtan.
Jan kulirafiam laykt jan kamsksnasa.
. Jan nuwafiam layka jan kamsksmasa.
Jan chiajjwafi layku jan kamsksnasa.
Jan klumifian layka jan kansksmasa.
Jan nuwasifias layka jan kamsksnasa.
. Jan kulirafiam laykU jan kAmsksnasa.
Tatamar munaygta, uka laykU
jut-ta.Namamar ufitlafi munaygta, uka laykU
jut-ta.Markam uhjafi munaygta, uka layka
jut-ta.Mar rojj markajjara sarafi manta, ukalayka wal trawajaskta.Akan trawajafi nunta, uka layku kirasta,
Unidad 16
USO DE "LANTI" (en vez de, en lugar de)
13 EJERCICIOS DE REPETICION
Tirisaw mama.p lantejj kirasina.
Khitirak juma lantejj wawanakamatakejj trawajaspasti?Khiti lantis junajj trawajir jut -ta?Jilajj lantiu trawajir jut -ta?Aycha lantejj lik'impikiu mangephayasirit a.
TI alit f a lant, ejj jamplimpikiu
jurnt, umasipj jeri .
Pampa.nkirinakajj sapat lantjjwiskh uchasipjje.
14 EJERCICIOS DE TRADUCCION
Khiti lantis trawajir jut-ta?LEn vez de qui4n viniste a estu-diar?,En lugar de qui& estas traba-jando?
L'En lugar de quien estas ense-Rand° aynara?,En lugax de qui& vas a it aLa Paz?,En lugar de quien to quedasteaqui?
Qhartixojj khitis naya lantejjtrawajaspa?evlahana quien podria trabajar ento lugar?,Hoy qui& podria quedarse aquien lugar de mi papg.?
Banana, quidnpodriavenir enlugar de nosotros? (forma inclusiva)iguienpodria cuidar a mis hijosen ni lugar?
EJERCICIOS DE PREGUNTAS Y RESPUESTAS
Pampankirinakajj sapat lantjjkuns uchasipjje? (giskhu)Awrij lantsti kuns unhasipjje?(punchu)
Tiantta lantimpejj kunampls jun -tifin umapjje? (jamplimpi)
Sirwis lantjj kuns jupanakajj umap-jje? (alkula)
Juma lantejj khitis parukianantrawajaski? (yaqha tata)
143
Teresa se qued6 en lugar de sti mama.Nuien podria trabajar en vez de tipara tus hijos?j,En vez de quien viniste a trabajar?Vine a trabajar en vez de ni hermano.En lugar de came, solo con sebo co-cino la conida.En lugar de pan, solo con tostadotoman el desayuno.Los campesinos en vez de zapato.s se
ponen abarcas.
Khiti lantis trawajir jut-ta?Khiti lantis isturyir jut-ta?
Khiti lantis trawajaskta?
Khiti lantis aymnr yatichaskta?
Kiti lantis Chukiagur sardta?
Kiti lantis akan kirasta?
Qhartirojj khitis naya lantejj trawa-
jaspa?Qhartirojj khitis juna lantejj trawa-jaspa?JichhUrojj khitis tatajj lantejj akan
kirasispa?Qhartirojj khitis jiwas lantejj jutaspa?
Khitis naya lantejj wawanakajjar un-jaspa
Panpankirinakajj sapat lantjj wiskh
uchasipjje?Awrij lantjj punch uchasipjje.
Tfantia lantimpejj jamplimpiu juntliim
unapjje.Sirwis lantjj alkul jupanakajj unapjje.
Naya lantejj yaqha tataw parukiajjantrawajaski.
Unidad 16
EJERCICIOS DE PREGUNTAS Y RESPUESTAS
Kuna laykus aymar yategaskta?(jagenakar yanapail layku)
Kunalaykus trawajapjjtan?(jan ttagesifi layku)
Kunalaykus wawanakajj iskwilarsarapjje? layku)Kuna laykus jumajj akar jut-ta?(aymar yategall layku)
Kuna laykus usutanakajj Boll umap-'jje? (waliptan layku)
Kuna laykus jumajj markamar saranmunasma? (phamilyajjar thjaii
layku)
Yaghepanakajj kusisifi laykut una-pjjeri?
Yaghep wawanakajj anatafi laykukitiskwilar sarapjjeri?
Yaghep tatanakajj uman laykukitphistar sarapjjeri?
Waynanakasti thogoil laykut phis-tar sarapjjeri?
Yaghep tukturanakajj gong yanarllaykukit gollapjjeri?Jayranakajj spos7-tlai; laykukitnusutatwan sapjjeri?Yaghepanakajj gollgenifi laykojjwait tlaqesipjje?
Jumajj kastillan yateciafi laykutjut-ta?Sanartfaii laykut jut.-ta?
Junajj walja gollgehifi laykuttrawajta?
Phamilyamar ufijan laykut akarjut-ta?
Khitipans jumajj aymar yategaskta?(parukujjtipana)
Piru khitinak laykus yategaskta?(Pampankirinak layku)
Khitipans jumajj tatakurghatakisturyta? (tatajjgpana)Khitinak laykus isturyta?(jacienak layku)
Khitipans aka Institutojj lurasi?(tata ArturUpana)Piru khitinak layku?(yatecierinak layku)
Khitipans akapachajj utji?(Dyusgpana)
Khitinak laykus aka pachajj utji?(jiwasanak layku)
144
Jagenakar yanapaii laykU aymar yate-qaskta.
Jan tiagesin laykU trawajapjjtan.
yateciafi laykU wawana-kajj iskwilar sarapjje.
Aymar yatecial laykU akar jut-ta.
Waliptafi laykU usutanakajj golfumapjje.
Phamilyajjar ufljail layka nayajj mar-kajjar saran munirista.
Jisa, yaghepanakajj kusisifi laykUumapjjeri.
Jisa, yaghepanakajj anatafi laykukiuiskwilar sarapjjeri.
Jisa, yaghep tatanakajj umafi laykukiuphistar sarapjjeri.
Jisa, waynanakasti thogoil laykU phis-tar sarapjjeri.
Jisa, yaghep tukturanakajj gong yahanlaykukiu gollapjjeri.
Jisa, jayranakajj samartlafi laykukiuousutgtwall sapjjeri.
Jisa, yaghepanakajj gollgenifi laykojjwal ttagesipjje.
Janiu nayajj kastillan yateciah laykjutkti.
Janiu samartlafi layk jutkti.Janiu nayajj walja gollgenifi layktrawajkti.
Janiu phamilyajjar ufijafi layk jutkti.
Parukujjgpan aymar yategaskta.
Pampankirinak layka. yategaskta.
Tatajjgpan tatakurgilatak isturyta.
Jagenak laykii isturyta.
Tata Arturapan lurasi.
Yatecierinak layku lurasi.
Dyuegpan akapachajj utji.
Jiwasanak layku aka pachajj utji.
41)(1-)Unidad 16
EJERCICIOS DE PREGUNTAS Y RESPUESTAS (Continuaci6n)
Tat jiwipanjja, tata lantejj khi-tis trawajahapajja? (jillr yoga)Maman usuntipanjj khitis mamamlantejj manql phayirina? (kulla-kajja)
Tata Artur sarjjepan khitis jupalantejj akan kirasispa? (tataKillirmu)
Juin sarjjepanjj khitis juma lan-tejj jutani? ( yaqha tata)
Juma lantejj yaqha tatat trawa.jaski?
Tatam lantejj jilamat markamantrawajaski?
Jumajj yaqha tat lantit jut-ta?
Mastirojj naya lantejj yaqha yeti-chirit juti?
15 EJERCICIOS DE REPETICION
145
Tat jiwipanjja, tata lantejj jiiiryoqaw tramajafiapa.
Mamajj usuntipanjj manajj lantejjkullakajjaw manqt phay:rina.
Tata Artur sarjjepan jupa lantejjtata Killirmi akan kirasispa.
Nay sarjjepanjj yaqha tataw nayalantejj jutani.
Jisa, naya lantejj yaqha tataw tra-wajaski.
Janiu naya lantejj yaqha tat trawaj-kiti.
Jisa, tatajj lantejj jilajjaw mar-kajjan trawajaski.Janiu tatajj lantejj jilajj trawaj-kiti.
Jisa, nayajj yaqha tat lantiu jut-ta.Janiu nayajj yaqha tat lant jutkti.Jisa, mastirojj juma lantejj yaqhayatichiriu juti.Janiu masfirojj juma lantejj yaqhayatichir jutkiti.
SUFIJO NOMINAL HPACHAtt
Phanilyapas qt alpachanirakiupurinipjjana.Phamilyapas tacit pachanirakiupurinipjjUna.
Phamil3ra.pas ukhpachanirakiupurinipjjSna.Int tasiwirojj niyapun jisk I amarkpachaw sarapjjgna.
Wawanakajjajj kiraspachaniu Chu-kiagar sarjjapjje.Kimspach t ' ant t churita.Ukhpach t !ant, churita.
16 EJERCICIOS DE SUSTITUCION
Wawanakajjajjnipjje.romnimaNimmormipmemomommoo
OssiMMOMONOIDOPOMOANWOMMO
NOMNoommeAOmmemoOm
qt alpachaniu purl-
panpachaniu ------.kimspachaniupuspachaniu ------.taqpachaniu ------.sojjtpachaniuukhpachaniu -
Tambien lleg6 toda su familia.
Tambi6n lleg6 toda su familia.
Tambien lleg6 toda su familia.
Al entierro fue casi todo el pueblo.
Nis tres hijos se fueron a La Paz.
Dame los tres panes.Deme todos esos panes.
Wawanakajjajj
WhwanakajjajjWawanakajjajjWawanakajjajjWawanakajjajjWawanakajjajjWawanakajjajj
441pachaniu purinipjje.
parkpachaniu purinipjje.
kinispachaniu purinipjje.puspachaniu purinipjje.taqpachaniu purinipjje.sojjtpachaniu purinipjje.ukhrachaniu purinipjje.
Unidad 16
146
EJERCICIOS DE SUSTITUCION (ContinuaciOn)
Kinspach ttantt churita.MaypachPaypachPhesqpachTaqpachQ t a 1p a c h
Ukhpach --------------.,
17 EJERCICIOS DE TRADUCCION
Ulthpach khff wakanakaw nayanki.
Todos estos libros son mios.(con taqpacha)
Absolutamente todos estos librosson buenos. (con qfalpacha)Todas estas mesas estdn hechasde madera. (con ukha).
Los tres libros son mica.Las dos casas son mias.
Simanpachaw jan iskwilar sarkti.No trabag todo el nes.No trabaje todo el dia.No dorml toda la noche.No pude aprender Aymara en todoel alio.
EJERCICIOS DE PREGUNTAS Y RESPUESTAS
Maypach tlant%munta, chikatakchmunta?Kimspach lyurut jumanki, mayakichjumanki?
Aka lyurunakajj taqpachat aymarlyurkamaki, chikatakicha?Aka utanakajj ukhpach sumakama-kiti janicha?Jichha marajj qtalpach yapunakatsumakamaki janicha?
Jilanakanajj qialpachanit IstarusUnirusankapjje?
Phamilyamajj ukhpachanit kasti-llan parlapjje?
Jilanakanajj taqpachanit warmini-jjapjje?
Kinispach tiantl churita.
Maypach ttantt churita.Paypach tient' churita.Phesqpach ttantt churfAa.Taqpach ttantt churita.Qialpach ttantt churita.Ukhpach ttantt churita.
Ukhpach khn wakanakaw nayanki.Taqpach aka lyurunakaw nayanki..
QTalpach aka lyurunakaw sumanaka.
Ukhpach aka misanakawmarinat lurata.
Kimspach lyura nayanki.Paypach utaw nayanki.
Simanpachaw jan iskwilar sarkti.Pajjspachaw jan trawajkti.Jurnalpachaw jan trawajkti.Arumpaqarpachaw jan ik-kti.Yarpachan jan aymar yateqarl puirkti.
Maypach tiant, munta.
Kimspach lyurd nayanki.
Aka lyurunakajj taqpachaw aymar lyur-kamaki.Aka utanakajj ukhpach sumakamakiwa.
Jichha marajj q'alpach yapunakaw su-makanaki.
Jisa, jilanakajjajj q'alpachaniuIstarus Unirusankapjje.Janiu jilanakajjajj Walpachan IstarusUnirusankapkiti.Jisa, phanilyajjajj ukhpachaniu kas-tillan parlapjje.Janiu phamilyajjajj ukhpachan kasti-llan parlapkiti.Jisa, jilanakajjajj taqpachaniu war-ninijjapjje.Janiu jilanakajjajj taqpachan warmi-nipkiti.
Unidad 16
EJERCICIOS DE PREGUNTAS Y RESPUESTAS
Ukhpachanit wawanijjapjje?
Aymar yatichirinakajj q'alpachanitkastillan yatichapjje?
Jiwasajj panpachanit aynar parl-tan?
Kuchawamb markpachat qhechw par-lapjje?
Chukiag markpachat aymar parlapjje?Jumajj jurnalpachat isturyilata?Nanakajj simanpachat trawajapjjta?
Jumajj maypach t !ant! ampit jun-ttun umirita?
SUFIJO "MPI"
18 EJERCICIOS DE REPETICION
Usiuyu, Chukiagur wawanakampachsarjjegni.
Pirojj wawapampachaw juti.
Juntfilmjj tiantlampach manta.
Nayampach anatariEni.*
19 EJERCICIOS DE TRADUCCION
Pirojj wawanakapampachaw sarjje.Pedro se march6 con sus animalesy todo. (Pedro se fue con Idssus animales: Form. Pop.)Pedro se marchd con sus nietos ytodo. (Pedro se fue con mas susnietos. Form. Pop.)Pedro se march6 con su abuelo ytodo. (Pedro se fue con mas suabuelo. Form. Pop.)
147
(Continuaci6n)
Jisa, ukhpachaniu wawanijjapjje.Janiu ukhpachan wawanipkiti.Jisa, aymar yatichirinakajj q'alpa-chaniu kastillan yaticiapjje.Janiu aymar yatichirinakajj qtalpa-chan kastillan yatichapkiti.Jisa, jiwasajj panpachaniu aymar parl-tan.
Janiu jiwasajj panpachan aymar parlk-tanti.
Janiultchawamb markpach qhechw parlap-kiti.
Janiu Chukiag markpach parlapkiti.Janiu nayajj jurnalpach isturyirikti.Janiu jumanakajj sinanpach trawajapk-tati.Janiu nayajj maypach tiantlamp jun,
SUFIJO NOMINAL "PACHA"
Eusebio, nos iremos a La Paz con losnifios inclusive.
(Eusebio, nos iremos a La Paz con maslos nifios. Form. Pop.)
Pedro vino inclusive con su hijo.(Pedro vino con Inds su hijo. From. Pop.)Quiero el café con .Fan y todo.( Quiero el café con mas el pan. Form.Pop.)Jueguen ustedes conmigo mas.(Conndgo nds jugaremos.* Form. Pop.)
Pirojj wawanakapampachaw sarjje.Pirojj uywa.nakapampachawsarjje.
Pirojj allchhinakapampachaw sarjje.
Pirojj achachilapampachaw sarjje.
"Connigo Inds jugaremos" esta clase de construed& es muy corriente en laspersonas que tienen influencia del quechua y del aymara; la idea de estafrase es: que ustedes me incluyan a not tambi6n en el juego.
4( 0Unidad 16
148
EJERCICIOS DE TRADUCCION (Continuaci6n)
Uka lapisampach churita.Dame ese libro mds.Dame esto mgs.
Llevame esta maleta mtgs.
(Ilevamelo esta maleta mgs.Form. Pop.)
Plgnchame esta camisa mgs.(Plandhamelo esta canisaForm. Pop.)Lgvame este pantal6n masa(Lavamelo este pantaldn inns.Form. Pop.)
EJERCICIOS DE PREGUNTAS Y RESPUESTAS
Kawkinkis tatamajja? (markajjana)
Mamamampachat markamanki? (jisa)Aka lyurojj jumankiti? (jisa)Aka lyurumpachat jumanki? (jisa)Sawa:rojj samarafiati? (jisa)
Tuminkumpachat samarafla? (jisa)Akanjj jurnalpach trawajafiati?(jisa)
Arumampach trawajafiati? (janiwa)Yaghepanakajj warmdparmachattrawajapjjeri? (jisa)
Tatamar kart apaytati? (jisa)Jilamampacharut apayta? (jisa)Jilanajj puriniti? (jisa)Warmipampachat purini? (jisa)Wawanakapampacha? (jisa)
Uka lapisampach churita.Uka lyurumpach churita.Akampach churita.Aka malitampach aparapita.
Aka kamisampach planchtlarapita.
Aka pantalunamvach t'ajjsarapita.
Tatajjajj markajjankiwa.Jisa, mamajjampachaw markajjanki.Jisa, nayankiwa.Jisa, aka lyurumpachaw nayanki.Jisa, sawgrojj samardlawa.
Jisa, tuminkumpachaw samarafia.Jisa, akanjj jurnalpach trawajalawa.
Janiu, arumampach trawajafigkiti.Jisa, yaghepanakajj warmipampachawtrawajapjjeri.Jisa, tatajjar kart apaytwa.Jisa, jilajjampacharla apayta.Jisa, jilajjajj puriniwa.Jisa, warmipampachaw purini.Jisa, wawanakapampachaw purini.
OTRO USO DEL SUFIJO "PACHA"
20 EJERCICIOS DE REPETICION
Janiu impurtkiti, ukhampach ukalyur churita?
Masiirojj tatajjajj usutpachawtrawaji.
Tata Jwanajj nmatat chtaranpachawikinti.
Qaritpach anatayapjjetu,
No importa, dame ese libro tal compesta.
Mi papg ayer trabaj6 asi enfermoy todo.
(Asi enfermo mismo trabaj6 ayer mipapa. Form.Pop.)Por borracho don Juan se acost6 conla ropa mojada y todo.Me hicieron jugar asi cansado y todo.
Unidad 16
21 EJERCICIOS DE TRADUCCION
Qaritpach anatayapjjetu.Me hicieron jugar asi enfermo y todo.(Asi enfermo mismo me hicieron jugar.Form. Pop.)Me hicieron trabajar asi cansado ytodo.
Me hicieron trabajar asi borracho ytodo.Me hicieron dormir asi mojado y todo.
Uka lyurojj thanthati? Janiu impurt-kiti, ukhampach churita.
vieja esa maleta? No importa,vendamela tal como esti.LEstd muy quemante el café? No im-porta, dgmelo asi mismo.LEstd usada mi camisa? No importa,d4mela asi como est4?,No est6 bien planchado mi pantal6n?No importa, me lo pondre asi MiSr20.
22 EJERCICIOS DE PREGUNTAS Y RESPUESTAS
Yaghepanakajj jan gong utjipanusutpachat trawajapjjeri?Jumajj qaritpachat isturyirita?Yaqhepanakajj machantasinjj qhepti-rojj machatpachat trawajapjjeri?Juntifimajj qhatirirfskiwa. Ukhamqhatirirpacht churdma?Kanisamajj mukItskiwa. Ukham muki-pacht churgma?Yaqhepanakajj isinakjj jan plancht-pacht uskusipjjeri?Yaqhepanakajj jan manq'atpachattrawajapjjeri?
USO DE
23 EJERCICIOS DE REPETICION
Mg urojj tata Antufiojj tata Usiuyunuksardna.Tatajjajj tiojjan uk sari.Tatajjajj tiojjan ukarii sari.
Tiojjan ukat jutaskta.
Tatajjajj tiojjan ukan samaraski.
149
Qaritpach anatayapjjetu.Usutpach anatayapjjetu.
Qaritpach trawajayapjjetu.
Umatpach trawajayapjjetu.
Chlaranpach ikintayapjjetu.
Uka lyurojj thanthati? Janiu impurtkiti,
ukhampach churita.Thanthat uka malitajja? Janiu impurtkiti,ukhampach aljjeta.Juntqfmajj qhatiririti? Janiu impurtkiti,
ukhampach churita.Ksmisajjajj merqleti? Janiu impurtkiti,
ukhampach churita.Janit pantalunajjajj soma. planchatgki?Janiu impurtkiti, ukhampach uchasi
Jisa, yaqhepanakajj jan (long utjipan usut-pachaw trawajapjjeri.Jisa, nayajj qaritpachaw isturyirrta.Jisa, yaqhepanakajj nachantasinjj qhepiirojjmachatpachaw trawajapj jeri.
Jisa, ukham qhatirirpach churita.
Jisa, ukhammunkipach churita.
Jisa, yaqhepanakajj jan planchatpach isi-nakjj uskusipjjeri.Jisa, yaqhepanakajj jan manWatpachawtrawajapjjeri.
"UKA"
412
Un dia don Antonio fue a donde don Eusebio.
Ni papa fue a donde mi tio.hi papa fue a donde mi tio.Estoy viniendo de donde mi tio. (de sucasa)
hi pap6 esta descansando donde mi tio.(en su casa)
Unidad 16
24 ORACIONES PAREADAS
Tiojjan uk saraskta.Estoy viniendo de donde mi tio.(de la casa de mi tio)Estoy yendo a donde mi tio. (asu casa)
Tata Jwanan ukanjj mb: phistaw utji.
Hemos dormido donde don Juan.Estanos viniendo de donde don Juan.
Achachilajjan ukat aka asnunakanakint a.
Mi papd estd donde mi abuelo.Estas llamas estoy trayendo dedonde mi abuelo.
Waljaniu tata Pirun ukankasipki.Muchos estdn bailando donde donPedro.Muchos estdn donde don Pedro.
EJERCICIOS DE PREGUNTAS Y RESPUESTAS
Kawkits jutaskta? (awichajjanukata)Kawkits aka wakanak anakiniskta?(tata Plrunulsata)Tata Mijilajj tata Arturun ukan-kaskiti? (jisa)Kawkits ttantf alanta? (tataAlwirtun ukata)Kawkirus saraskta? (achachilajjanukaru)Kawkinkaskis tatamajja? (awichajjanukana)
Tatamajj tioman ukankaskiti?Kullakanajj jilaman ukankaskiti?
Tata Mijilajj tata Jwanan ukankaswkiti?
Jilajjajj tioman ukant sanaraski?Juman ukant wawajjajj anataski?JichhUrmanthejj tata Arturun uksartati?Aka simanajj amijuman uk wisitirsartati?Tataman uk sartati?
4' 3
150
Tiojjan uk saraskta.Tiojjan ukat jutaskta.
Tiojjan uk saraskta.
Tata Jwanan ukanjj m phistaw utji.
Tata Jwanan ukan ikipjjta.Tata Jwanan ukat jutasipkta.
Achachilajjan ukat aka asnunak ana-
kinta.Tatajjajj achachilajjan ukankaskiwa.Achachilajjan ukat aka gawranak ana-
kiniskta.
Waljaniu tata Plrun ukankasipki.Waljaniu tata Pfrun ukan thoclosipki.
Waljaniu tata Plrun ukankasipki.
Awichajjan ukat jutaskta.
Tata Plrun ukat anakiniskta.
Jisa, tata Nijilajj tata Arturun ukan-kaskiwa.Tata Alwirtun ukat alanta.
Achachilajjan ukarii saraskta.
Awichajjan ukankaskiwa.
Jisa, tatajjajj tiojjan ukankaskiwa.
Jisa, kullakajjajj jilajjan ukankas-kiwa.Jisa, tata Mijilajj tata Jwanan ukan-
kaskiwa.
Jisa, jilamajj tiojjan ukan samaraski.
Jisa, nayan ukan wacmnajj anataski.Jisa, jichhUrmanthejj tata Arturun uk
sartwa.Jisa, aka simanajj amijujjan uk wisi-tir sartwa.Jisa, tatajjan uk sartwa.
Unidad 16
151
25 EJERCICIOS DE REENTLAZO
Phamilyajjajj qtalpachaniu purinip- Phanilyajjajj qtalpachaniu purinipjje.jje.
Wawanakajjajj------------- ukhpachaniu ------.------_ ..... ----_---- sarjjapjje,
-- - - - - -- -- puspachaniu-----_--_---____--_ kutinjjapjje
Jilanakajjajj ---kimspachaniu1110111101111NIM.IIINIIONO
mil.woolowwmalmoirmil..00411. ....-- kasarkamaki .
Jall apjtipan iskwilar sari.yapursarapjjg.
Int jalsunipan-------- ----- trawajir
Int jalantipan ------------.
26 EJERCICIOS DE TRADUCCION
Kunatrak,Por que4Por quegor que,Por que
4Por que
jan trawajafi munktasti?no quieres comer?no quieres it a la escuela?no viniste ayer?no cocinaste?no regresaste ayer?
Khitirak juna lantejj trawajaspasti?Llicy quien podria trabajaren vez de mi?Nuien podria quedarse en vez doml?Nuien podria lavar las ropas envez de mi hernana?&Quien podria venir mariana en vezde ti?
EJERCICIOS DE REEEPLAZO LIBRE
Wawanakajjajj qtalparlhaniu purinipjje.
ukhpachaniu purinipjje.ukhpachaniu sarjjapjje.puspachaniu sarjjapjje.puspachaniu kutinjjapjje.puspachaniu kutinjjapjje.kimspachaniu kutinjjapjje.kimspachaniu kasNrkanaki.
WawanakajjajjWawanakajjajjWawanakajjajjWawanakajjajjJilanakajjajjJilanakajjajjJilanakajjajj
Jall apjtipan iskwilar sara.Jall apjtipan yapur sara.Jall apjtipan yapur sarapjjg.Int jalsunipan yapur sarapjjg.Int jalsunipan trawajir sarapjjg.Int jalsunipan trawajir jutapjjg.Int jalantipan trawajir jutapjjg.
KunatrakKunatrakKunatrakKunatrakKunatrakKunatrak
KhitirakKhitirak
jan trawajai munktasti?jan nanqtaii munktasti?jan iskwilar saran munktasti?jan nestrojj jutktasti?jan phayktasti?jan nasifrojj kutinktasti?
juna lantejj trawajaspasti?jichhffrust naya lantejj
trawajaspasti?Khitirak akan naya lantejj kirasis-pasti?Khitirak kullakajj lantejj isinakttajjsaspasti?Khitirak qharUrojj juma lantejj ju-taspasti?
Jilajjalj ma simanatjam purina.sataalmow unafiart yat-ttjjana.Parinup sarjjepan tata Jmanajj amukiu ttukgna.
FRASES UTILES
Anqar juntlurttasinifiani, walithayawa.Akhan juntturttasifiani.
Jan chtiuttistati.Jan chtanakttistati.
Vamos afuera a calentarnos al sol, hatenucho frio.Calentemonos aqui.No me quites el sol.No me quites la luz. (luz artificialo natural)
Unidad 16
152
ESTIMULOS PARA LA CONVERSACION
1. Tata Pirojj warmip jiujjepanjj umafiarif yut-tfjje, janiu trawaj-jjeti.
Wawanakapasti wal tfaciesipjje, ukatpi pErinupajj ewjjtfir sarejja.
Prinu: Winus tias ayjdru.
Wdru: ...
2. Tata Karlusajj parukiarti sari, jupajj ma mis nistlayasifi muni.
Tata Karlusa: Winus tias tata.
Tata Kura:
TAREA ESCRITA
Construya oraciones utilizando el sufijo y la forma nuke
MODEM: Pirun/ uka/ naya/ sarafia/ (presente progresivo)Pirun uk nayulj saraskta.
I. Tata.jja/ uka/ naya/ jutalia/ (presente progresivo)
2. Jichhifru/ mR/ phista/ achachilajjana/ uka/ utja5a/ (futuro)
3. Naya/ tiojja/ uka/ qamafia/ (presente perfecto)
4. Jilajja/ tata Iwaristu/ uka/ trawajaria/ (presente perfecto)
5. Nanaka/ tata Ansilmu/ uka/ samarafia/ (presente perfectivo)
6. Mama/ Maria/ uka/ naya/ saran's./ (presente progresivo)
41'6 Unidad 16
GENERALIZACION
I SUFIJO "IPANA"
a) CON VERBOS
153
Se utiliza en oraciones subordinadas y solamente cuando son distintossujetos de la oraci6n secundaria y de la principal
Este sufijo puede indicar:5
1. Raz6n o causa: Puede responder a la pregunta Kunatsa? (LPor que?)
EJEMPLOS:
Kunats mastirojj jan jutkta?
Jallam jan jukti.Kunats tata Jvanajj llaki-tdski?Wawap sarjjam llakitEski.
2. TiemRo: (Cuando, despuds de).cipal se realiza despuds de la
EJEMPLOS:
Int Jalantiam utasar sar-jjafiNni.
Jall apjti n trawajari 011 -tafiNni.
gor que no viniste ayer?No vine porquegor que don Juan esta triste?
las
Bata triste Rape se fue su hijo.
Indica que la accidn de la oracion prin-accion secundaria.
Nos iremos a la casa cuando se pongael sol. (Despues que se ponga el solnos iremos)Comenzaremos a trabajar cuando dejede llover.
Tatam puripan manglasipjja- Vans a comer cuando llegue to papa.
NOTA: Ipana omite la dltima vocal del radical cuando este termina en a, si no, lavocal Ultima del radical se mantiene y desaparece la i de ipana. Ej.
Japan jan jukti.
b) CON PALABRAS NOMINALES:(Palabras que no son verbos)
Indica raz6n o causa por la que se
EJEMPLOS:
hlitipans jumajj akantrawajta.
Tata Arturtipan akan trawajta.
Dyus Tatittipan taqe kunas utji.
JumSpan nayajj aymar yateqta.
4r, 6
realiza la accidn verbal.
gor quien trabajas aqui? (Nuien toda trabajo?)
Trabajo por el P. Arturo. (Trabajogracias al P. Arturo)Todo existe por Dios. (Dios es el quecrea todo)Por ti aprendi aymara.(Gracias a ti aprendi aymara)
Unidad 16
154
NOTA: 1. Cuando el sufijo ipana se agrega a una palabra nominal terminada en vocala, se puede o no omitir dicha voca3
EJOCLOS:
Jungian trawajta.Jumlpan trawajta.
Los sufijos posesivos jja,
12E11.
Yo trabajo gracias a ti.Yo trabajo gracias a ti.
ma, sa, suenan mejor si no se omite su vocal-
cuando se agrega el sufijo
EJEWLOS:
Tatajjapan jumajj trawajta.Nayasti tatapdpan trawajta.Tatasdpan Chukiagur sartan.
No onite a las demgs vocales.
Td trabajas gracias a ni padre.Y yo trabajo gracias a to padre.Gracias a nucstro padre fuimos a La Paz.
3. Como se ve en los ejemplos anteriores la i del sufijo ipana siempre seprolonga cuando onite a la dltina vocal de la palabra nominal y cuandono, la prolongaci6n queda en la Ultima vocal de la nisma.
II USO DE "LAYKU"
Layku indica el motivo o fin por el que se realiza una acci6n. Su tra-
duccidn es parecida al sufijo ipana, pero las ideas son diferentes.
EJEMPLOS:
Khitipans jumajj trawajta.
Tata Arturgpan trawajta.
Piru khiti lajkus trawajta.
Wawanakajj lard/ trawajta.
Pampankirinak laykti aymaryateciaskta.
For ouidn trabajas td. (La idea es:
, Gracias a quidn trabajas? LIQuidn to da
trabajo?Trabajo por el padre Arturo. (Trabajogracias al P. Arturo, el me da trabajo)
Pero ,For quidn trabajas? (La idea es,Para beneficio de quien trabajas?)Trabajo por mis hijos. (Para beneficiode mis hijos)Por los campesinos estoy aprendiendoaymara. (For el bien de ellos)
III USO DE HLANTI"
Lanti equivale a la construed& castellana'n lugar de ", "en vez de".Se usa solamente para indicar sustituci6n de un sustantivo por otro.
EJEMPLOS:
TirisawKhiti lantis jumajj trawajirjut-ta?Jilajj lantiu trawajir jut-ta.
Teresa se qued6 en,En lugar de quien
Vine a trabajar en
407
lugar de su nadre.viniste a trabajar?
lugar de ni hermano.
Unidad 16
IV SUFIJO NOMINAL "PACHA"
Este sufijo expresa totalidad o integridad.
INTEGRIDAD:
IjElPLOS:
Sinanpachaw nayajj trawajta.
Marpachawtatajjajj usutana.
TOTALIDAD:
155
Yo ttabajo -toda la -semanai
Mi padre estaba enfermo todo el alio.
1. Cuando pacha se agrega a la forma tacie (todo), la totalidad se refieresolamente al sustantivo.
EJEMPLOS:
Tata Pirojj taqpach wawanakapampiu Don Pedro se fue con todos sus hijos.sarj je.
2. Cuando el sufijo pacha se afiade al sufijo Epio la totalidad expresadase refiere no solamente al sustantivo de la frase,sino a otras cosasrelacionadas con el sujeto.
FJEMPLO:
Tata Pirojj wawanakapampachaw Don Pedro se fue con sus hijos y todo.sarjje.
3. El sufijo pacha con adjetivos de cantidad indica tambien totalidad.
EJEITLOS:
Kinspadhaniu wawanakajjajj puri-nipjje.
Ukhpach t'ant t munta.
Phescipachaniu jutapjje.
Mis tres hijos llegaron.
Quiero todos esos panes.Vinieron los tres.
4. Cuando pacha se afiade a los adjetivos calificativos expresa estado yse podria traducir: y todo n, "tal como estdv.
EJEMPLOS:
Ukham chiaranpach pantalun uskusi.Usutpachaw mastirojj trawajta.
Janiu importkiti, ukhampach ukalyurjj churita.
Me pondre el pantalOn asi mojado y todo.Ayer trabaje asi enfermo y todo.No importa, dame tal como estd eselibro.
4f18 Unidad 16
156
USO DE uUKAH CON REFERENCIA AL LUGAR
Esta forma (uka) pospuesta a un nombre de persona al que se ha afiadidoel sufijo na)indica el lugar donde estg la persona.
EJEMPLOS:
Kawkirus saraskta?Jilajjan saraskta.Kawkits jutaskta?Tiojjan ukat jutaskta.
LECTURA STLECCIONADA
lainde estgs yendo?Estoy yendo donde mi hermano.,De donde estas viniendo?Estoy viniendo de donde mi tlo.
URTIMALAN QAWRANAK LUNTHATAWIPA
Me: urojj ma tatawqmsranak Machaqmarkar anakiskgna.
Tata Urtimalasti thakinjamsaraskarakina, ukatsti mg i%turojj
jikjjatgnwa uka qawran jaqerojja.
- Ulnas tartis tata.
- Wines tartis tata.
Kawkirus aka qawranak anakiskta tata?
- Machaq Markarti anakiskta, jumasti kawkirus saraskta
tata?
Nayas Machaq Markarurakiu saraskta; ukhamajj kumpafi-
tfasifign tata; ""aka thakinjj walja lunthataw utji"
sapjj ewa.
Jisa ukham sapjjewa.
jAy tata: jumajj wali qaritatawal anaklyasima tata.
- Waliki, yuspagarpun tata.
- Payar la.kjafiEni tata; tinak yaqharu, jiskia tiu-
khanaksti yaqharuraki:
Ukhamaw jipanakajj payar lakjapjjiina, qawranak ya-.
qharu, tlukhanaksti yaqharuraki. Ukatsti Urtimalajj wali sum
amuyt t asinj ja akham sgnwa:
4119
Thakinjama -por el camino
Anakiyasifia -ayudar a arrear
Lakjafia - divi-dir en grupos
Unidad 16
- Tata)aka likli qawranakapuniu anch chhuknage, nay
akanak anaki. Jumasti kiachat uka tfukha qawranak
anakiniskam; jumajj qaritgtaw tata.
Walik tata.
Qawran tatajj chuyma manqhapan "iAka tatajj wali suma
jaqesg!" sanwa; Urtimalasti "Aka tatajj wali sunsusg" sara-
kinwa chuyma manqhapanjja.
Urtimalajj uka likli qawranakarojj laqakiu chhukuygna,
qawranisti janiu laqsarafi puirkgnti uka ttukha qalranakampejj
Urtimalajj anchaw nayrsttjjgna, ukatpi qawran tatajj
Urtimalarojj arttgnjja "tata ukhan suytianital samartlasjja-
figni" sasa, piru Urtimalajj janiu isttkantil saraskakinwa.
Niyaw chtamakrantjjana. Urtimalasti janiu ufigsjjgnti,
qawran tatasti llakisjjgnwa "Kunatrak jan suytianifi munkpa-
chitu? Lunthatgpachacha?" sasaw wal luptisina.
Juklampjitarojja qawran tatajj ikifiatakiu wakichtfas-
jjgna ni qollu ktuchuru. Uka arumajj qawran tatajj janiu
ikjah puirkEnti, kunalaykutejj chikat qawrapat llakisina.
Qhepgrmanthisti qawran tatajj wall alwat Machaq Markar
sarjjUna. Sapa jiskla istanshar purisin jagenakar jisktta-
sina "tata, janit masayptojj mg jager qawranak anakir ufijasa-
mach-ta?" sasina.'%qhepanakajj "khuytlasisaw anakiskgna"
sapjjRnwa; ysqhepanakasti: "vial qawranak chhukuyaskbna"
sapjjarakinwa. Qawran tatajj wal apurtlasina Machaq Markar
puriflatakejja.
Niy chikUrii qawran tatajj Eachaq Markar purina. Puri-
sinjj vs' Urtimalar thaqgna, piru Urtimalajj janiu ufigskgnti.
410
157
phhuknaciafia -
corretear engrupo
Nayrsttafia -
adelantarse
Ch!amakrantaria-anochecer
pensar
Ktuchu -rine&
Ikjaiia -
conciliar elsueflo
Khuyufla
silbar
Ufigsifia -
aparecer
Unidad 16
Jan ThEsjjepanjj qawran tatajj juktamp llakisjjdna.
Ukham ufijasisinjja wall waraturukiu uka ttukha qawranakap
aljjarawayjjgna, ukatsti wall llakitaw utapar kutjjdna.
Qhepatjja yatjjdnwa...Urtimalan lunthattapa._
Urtima1ajj yaqha markarU uka qawranak aljjarawa-
yatayna.
PREGUNTAS
1. Tata Urtimalajj khitirus jikjjatdnjja?2. Qawran tatajj kawkirus saraskatayna?
3. Ukatsti kamnasas qawran tatamp Urtimalampejj parlapjjEnjja?
4. Qawqharus qawranak lakjapjjEnjja?
5. Khitis likti qawranak anakinjja?6. Khitis nayrstlwayjjEna?
7. Qawran tatajj Urtimalarojj arnagEnti? kamsasasa?8. Urtimalasti suyttdnti saraskakincha?
9. Niy chtamakrantjjepanjja kamsis qawran tatajja?10. Kunats uka arumajj qawran tatajj jan ikjan pluirktinjja?11. Qhepdrmanthisti kawkirus qawran tatajj sarjjgna?12. Sapa jisk'a istanshar purisinjj kamachgns qawran tatajja?13. Ufijir jagenakajja kamsasas awisapjjEna?14. Machaq Markar purisinjja kamachdns qawran tatajja?15. Machaq Markanjj Urtimalar jikjjatEnt janicha?16. Qawran tatajj kuns Machaq Markanjj aljjarawayjjgnjja?17. Wall kusisitat qawran tatajj utapar kutjjgna?18. Qhepatjja kuns qawran tatajj yatjjana?
411
158
Unidad 16
ORACIONES BASICAS
1. Ch I oqej jaj j sumakamakinwa,
Jan ukajj janiu qheptirkamastukjkiriskayat-ti.
2. Mayfir payUr jan onjjtat qonus-
kiriskayata.
3. Amijunakajjarojja ratmanglasinimayahaniu sistwa.
4. Nanak utar mantkipansti, yaqhaamijujjaw jikjjatanipjjetu.
5. Nanak manql askipan, mayakjupanakajj chtajjwjjapjje.
6. Pa jape ma tatar nuwir ufi-jasajja, amijujjajj nuwasifimunarakina.
7. Janitejj nanakajj jarklapkiris-kayatjja, amijujjajj numasisa-panwa.
8. Ukatjj nanakajj fatukiu juta-wayjjapjjta.
9. Tambur purisinsti anijujjarojjma ktuchurff ikjayta.
10. Ma jaqew sarkasa qollqe chinjalaqtayasi.
11. Qhepajjajjanjja yaqha jaqewutjarakIna.
12. Jupas qollq jalaqtayirkitaynawa.
13. Nay qollq aptg siskipanstijupaw qollq aptjje.
14. Jiwas sapak aka gong jaljasi.,fiani.
15. Nayajj patak waranqkamakipacha-ma, saygtwa.
412
159
TUNKA PAQALLQON UNIDADA
Todas mis papas eran Buenas, si no, nohubiera podido venderlas. (...si no, nohubiera podido terminarlas, Form. Pop.)
Hubiera estado sentado dos- o tres dias
sin moverme.
A mis amigos les dije que fueramos un
momento a comer.
Y en el momgnto en que entrabamos a lacasa nos encontr6 un amigo mio.
Cuando estdbamos comiendo, de repentese pusieron a discutir.
Cuando vio a dos hombres pegando a unsenor ni amigo tanbidn quiso pelear.
Si nosotros no le atajdbamos mi amigohubiera peleado.
Luego nosostros nos vinimos rdpido.
Y llegando al tambo loml amigo en un rincOn.
.hice dormir a
A un hombre se le cay6 un paquete de
dinero mientras caminaba. (Un hombreestando yendo hizo caer un anarro de
dinero. Form. Pop.)
Habia un hombre detrgs de mi.
El tambien habla visto que se le cay6
el dinero. (El tambien habia vistohacer caer dinero. Form. Pop,)
Y cuando yo estaba por levantar el di-ner°, lo levant6 el.
Nosotros solos yams a repartirnos estedinero.
Yo pense que todos los billetes erande a cien mil.
Unidad 17
160
16. Nay uka qollqe chin jarard Y cuando yo estaba por desamarrar el
siskipansti, mg jagew ufistani. dinero apareci6 un hombre.
17. Jupanakajj qollq aparawayapjje- Ellos me quitaron el dinero.tu.
18. Aparawayasinsti, 14atukiu jal-
tamyjjapjje.
19. Nayarusti, wali nuwjata, jangollgen jaytamayapjjetu.
413
Y despas de quitdrmelo escaparon rdpi-damente.
Y a mi me dejaron muy golpeado y sindinero.
Unidad 17
TEXTO BASICO
QOLLQ LUNTHATAYASIR TATA
Pasir simanajj ch'oq aljjasiriu Chukiagur sarta.
Chukiagunsti ma, tambura purta. Uka tambunsti marka masina-
kajjanpiu jikista.
Oeparojja ratukiu ch'oq aljjarta, kunalaykutejj onto-
qejjajj sumanak-kamakfnwa, jan ukajj janiu qheparkanas tukj-
kiriskayEt-til mayor payar jan onjtat qonuskiriskaydta,
"ch'oq al itt sasa.
Chikarusti amijunakajjampiu nanciasinifi munaytba; ukatpi
'ha fat mancitasiniwayapjjafidnift sistjja amijunakajjarojja.
Jupanakas ti iyawsapj jS.nwa .
Phesqaniu md jisk t a utar manqtasirejj sarapjjta. Nanak
utar mantkipansti yaqha amijii jikjjatanipjjetu. Jupajj
machatdtaynawa. Jupampachaw uka utar raantapjjta. Uka
utansti yaqha tatanakaw imarasipkatayna. Nanakajj mayaw-
jaril ciontlasipjjta, ukatsti mance mayisipjjta.
Uka yaqha tatanakajj umarasipkakinwa. MI isturusti
nanak manceaskipanjj mayak uka tatanakajj ch'ajjwjjapjje,
ukatsti nuwasjjapjjewa; paniniu mR tatar uaykjapjje. Ukham
nuwir uhjasasti, umat anijujjajj nuwasifi munjjarakfna; piru
nanakaw jarktapjjta; janitejj jarktapkiriskayatjja nuwa-
sisapanwa. Ukatjja istukiu uka umat amijujjampach jutaway.
jjapjjta. Tambur purisinjj md ktuchura uka amijujjarojj
ikjayta. Ikjayawayasinsti wawanakajjatak isinaka, =mew*
flanak alasiriu sarta.
414
163.
Tambu tambo
Tukjaria t erminar
Onjjtafia -
moverse
Mayawja - unlugar
Waykjaha -agredir o humi-llar a una per-sona, entredos o ins
Jarktafla -
7a377No per-mitir realizaruna acci6n)
Nevaqatadelante
Unidad 17
Nayajj mS kall saraskaySta, ukhamarakiu uka kallinjj
uE qawqha tatanakajj sarasipkarakEna.
Nayraqatajjanjja min jagew saraskEna, sarkasasti uka
jagejj ma gollge chin jalagtayasi. Qhepdjjajjanjja yaqha
jagew utjarakina, jupas uka tatar gollq jalaqtayir ufijara-
kitaynawa; ukatpi nay gong aptg siskipanl antisas jup
nayraqat gollq aptejja. Nayajj jadepar churjjafi munaySta,
maynisti janiu munkEnti "jiwas sapakiu gollq jalaqtayir
ufijtan, antisaa jaljasinifiSni, walja golIgSpachawau sa-
saw uka .gollq ufiachtlayitu. Patanjja patak waranqatay-
nawa. Ukhamasti nayajj patak warangkamakEpachawa saygtura27
ukatpi nayajj iyawstjja.
Uka jaqejj ma chlusawjarq irpitu "ch'usawjan jalja-
sinifiSnu sasa. NV chtusaWjar purisinsti uka jaqejj naya-
111 uka gollge chinjj churitu ujichhajj jumgolla jaktfae
sasa. Nay gollge chin jararg siskipansti ma jagew ufista-
ni; jupajj uka gollge chin jalaqtayir jagetaynawa. Ukats-
ti mha jaqejj ufistaniraki. Ukatjj gollq jalaqtayir ja-
qejj mayak katuntitu "lunthat jade, nayankiu aka gollogejja.
Janiu gollgejjajj akakikEnti, kawkis chikatajja ?" sasakiu
katuntitu. Nayniris uktuk churjjam sasakiu takintitu.
Nayar irpanir jades nuwarakituwa, jupas lunthatarakitay-
nawa. Kimspachaniu nuwjapjjetu. Ukatsti sak lluchlsup-
jjetu, nayan gollciejj aparawayapjjetu, aparawayasinsti
ratukiu jaltawayjjapjje.
162
Qollge chinuamarro de dinero
Jalaotayafia -
derramar o hacercaer algo
e S a - atrasreferents al lu-
gar)
Jadepa - su duefio
Juijasifia - re-
partirse
Ufiachtlayafia
mostrar
Chtusawja - lugar
vacio y silencioso
Jaktiafia - contar
numeros
Jararafla desa-tar, desamarrar
Katuntafia -
Sak lluchistfia -sacar el sac°
Aparafia guitar
1 NAY QOLLQ APTA SISKIPANA : Esta frase no es una cita, porque no la dijo ex -
prosamente llevantare el dinero" sino solo intentaba levantarlo.
2 WARANQKAMAK1PACHAW SAYAIWA: Tampoco esta frase es una cita, solo es un decirinterior, un pensar, por esono Neva comillas antes del verbo safia.
Unidad 17
Nayarusti Zia Li nuwjata, jan gollgen jaytawayapjjetu.
Jupanakajj lunthatgpjjataynawa.
Qhepatjja jagenakajj uukhampun uka lunthatanakajj
Lurapjjeritt sapjjetuwa. "Uka gollge chinojj janiu qoll-
qekamaerikitil papilanakakiriuu sapjjetuwa.
PREGUNTAS
163
Jaltawayj4aftahuir, escapar
1. Kunarus pasir simanajj Chukiagur sartjja?2. Tambunjj khitinakampis jikistjja?3. Chlogsti ratukit aljjarta janicha?
4. Chloqejjajj jan sumakamakikasapEn ukajj iatukit tukjiriskaygta?
5. ChikUrojj kawkirus amijunakajjampejj sarapjjtjja?6. Nanak utar natkipanjja khitis jikjjatanipjjetu?
7. Uka amijujjajj machathtaynati janicha?8. Uka uta nanqhanjja yaqha tatanakajj kamachasipkataynasa?
9. Nanakasti kuns mayisipjjtjja?10. Nanak manqaskipansti kamachapjjes uka yaqha tatanakajja?11. Qawqhanis mg tatar waykjapjje?12. Kunats machat amijujjajj jupanakamp nuwasifi muni?13. Janitejj jarklapkiriskaygtjja kamachasapgnsa uka amijujjajja?14, Ukatjja kawkirus kutjjapjjtjja?15. Amijujjar ikjayawayasinsti kamachts nayajja?16. Kallinjja waljanit sarasipkgna?17. Nayraqatajjana, qhepajjajjana jaqejj utjgnti janicha?18. Mg jaqejj kuns sarkasajj jalaqtayasi?19. Nay golloi aptd siskipanjj khitis uka gollq apti?20. Ukatjj kamsitus uka jaqejja?21.Ukatsti kawkirus sarapjjtjja?22. W ch'usawjansti kamachapjjetus uka lunthatanakajja?23. Nayar irpanir jaqejja uka lunthatanakan amijupgtaynati janicha?24. Qhepatjja kamsapjjetus jacienakajja?
416 Unidad 17
SUPLEMENTO
Chhichhillankhajamachtiachakukhuchi
- mosca- pajaro
- ratOn- cerdo
jararankhu - lagartofaltar, insuficiente
jiltlafia - sobrar
tumpaha - acusar de algo
164.
phisna liviano
jathi - pesadosillpta - delgado (para cosas en las que predomina la forma plana Ej. Papal)
phatu - grueso (para las mismas cosas que sillpla Ej. Un libro, una cama.
thuru resistente, grueso (para cosas en general)
juchiusa delgado (para cosas en las que predomina el largo Ej. Hiloolapiz)
lankhu grueso (para objetos largos)
Kamachirs aka Jager ufijta?
Qo llq luathatir ufi jta.
Kamachkirs aka jaqer ufljta?Qo llq lunthatkir katjta.
Iskwilar sarkasajj tiojjarii wisita-wayta.Janiu wawamarojj jachir ist 'kti.JaLlusapan ukajj janiu jutapkasa-manti.
EJERCICIOS DE ESTRUCTURA
1 EJERCICIOS DE REPETICION
Nue le viste hacer a este hombre?Le vi robar dinero.Nue le viste hacer a este hombre?Lo encontre robando dinero.Al it a la escuela, de peso le visitea ni tio.A to hijo no le escuche liorar.Si hubiera llovido no hubieran venidoustedes.
MODO IRREAL
FORMA AFIRMATIVA
Chlociejjajj sumakamakinwa; jan ukajj janiu tukjkiriskaydt-ti.
Mayttr paytir jan onjjtat qonuskiriskayita.
Janitejj nanakajj jarklapkiriskaydtjja, audjujjaj;; nuwasisapdnwa.
Janitej j
JanitejjJanitejjJanitejjJanitejjJanitejjJanitejj
jallkasapdnjj a,
ja2licasapdnjja,
j allkas apdnj j a,
jallkas apdnjja,jallkasapdnj ja,
jallkas apdnj ja,
jallkasapdnjj a,
nayajj iskwilar saririskayatwa.jumajj iskwilar sarasamdnws.jumanakajj iskwilar sarapjjasamEnwa.jupajj iskwilar sarasapdnwa.jupanakajj iskwilar sarapjjasapdnwa.jiwasajj sarasdnwa.
jiwasanakajj iskwilar sarapjjaanwa.
QollgenEriskayht-tejja, aka ut aliriskayatwa.QollcienEpjjeriskay4t-tejjal aka ut alapjjeriskayftwa.QollgenEsamintejja, aka ut alasamblwa.Qoligenrpjjasaantejja, aka ut alapjjasamSnwa.QollicienEsapntejja, aka utalasapUnwa.Qollgenipjjasapdntejja, aka ut alapjjasapftwa.Qollgentsdntejjaoaka ut alasdnwa.QollgenEpjjasdntejjal aka ut alapjjasdnwa.
41'7Unidad 17
a OPTufl
-engslisTasPcdnensuP Jvcreq24 evcrwin WAt4sTaarcdTsroandV
'engulisTaTTerc -41TP aucCrTel gurft4n WelisTaTsusgandv
srmugsrpcdrlyN aucrWel clecreNn unsuccdTsulqandv
rmundr Pdvq:e pc
-orrp arc Nix 'EC rmin undusur CdTsu s
qandy pyiugdr s
-v4urc4TP EINTel uppuqn uNdrsTsulqandV
*um:cares
equr arr Prq:eq. 'EC cmin up-es-we, 4andv rAugurTerridvTeN
-NTP arNyTel crcPrIlla ugmusuCCdTsrigandv
ermqg -.misTaeccdTsuivinu pcgTn TgrxspapPcinlrun
-enqgrlisTaTsutnu Ccr3111 1R&4sTaITemfl
stitupsTsrmu ccein ugsnlumn -oluvdrveNdTsymnucToln uxdrsvcpdglstun
rmu!drsTsstAnu Mom uedusglrmn PAugnrsrPNTsvnnu pc,a4n umgesuNdnemn
rmquesTsunnu fcmin uguesglrma
unugausrpgdrprAraq Pcmin uRclusnan uuns ermuguesurrmeaq [Twin ugdusnan 'suns
-enultelisTaarcdurriceaq [Tom ugdrenan rains
P-A4N6eNsTagrxraq pc,e4n undusnan umns rmugidusrprcterwiraq Pc'en undrepn rams irmundrsvcrpreaq grwin undusygn ?inns -enugerpcdsPriviraq MeNn undusnan rums Gemugsucymraq PC-exn ugdusDan runs
ruystxd-csnu6b
Ietinsrlisnucib
rugdusuNdTsnuob
r ugdusr)isnuob
e upureswid-Fsnuob
ruguresr4snuob
--ENsTapid-rsnuob
vq.RA4sTapisnuob
59T
quo urc aged agelg q:eqpcuo urr agrd aa,Sui
Teqccuo urc agrd aDArg qmqccuo 11'4 agrd aattrx
Teqccuo uec agrd agrki TegTuo urr aged alguki
'eq-gg
wegTuo urc agrd arptex
Te4Tuo urP agrd arlArg
4100000411MOOMMOOMOMPIMMOOm000..11 (uTeuru)
60.1.01104000.0001~1OMMOOM
6..1.000N10.1.1.0M01~41.00.01..00.0100110
Cateu)
(wet/esp./4g)
410.00WONOOMMESMOMPONOMMUMMOUW.~1011~010
OODm0M0.110
Coretrednn
Cednn
(rann 'PAullaregvNd'eq:eMITP xerc
--eqez trrprxn ugmesuccdTsulqandy
MIPM00.1101MONO
IMP000~1~MOMMIMIOMOOMONWMOOOMMOMPOOOMPOIMMO
111111MINIIIONNINNIMM011010 001/01.11110011.1a.10=11001Nallom (oreueu)
..............~. nite
...... wommanlemonimmemoomme
I00041MOONMINWPO10000.00011.00WMPONO
("egekg) (oretrednr)
(-ednr) IommoN.WOmmo0.06mmosnim.. ..... I------------------- (oreurmne)
sterpresTsrmu CCExn unuresPl'eutfl
410111.1.1.1.001.0111.0MWMOU.111001100M (eTetreanC)
.---_----- ..... ---_.----_. (wine)
Molel OIMIINDONO (wretreu)
cam') .1M11.11O00.11100000.04MOOMMOVEOMPIOM ...... ('eTeuednr)
4.0011................11111011141.=111111M111111.011.weg.... (EdnC
0N111S1110 (r4rurstmTP) -anugsrPrAral cgroln ugdrsnan runs
mow* ao..... CoreursrmTP)
(esumg) (oretrednC)
(rdn.C)
('eTeurumS)
(eurn-C)
Ifem.....0MommempOWWwWommolowiO00~0.041.0
.....m...e.MIN0011111WINIRMIO**/
Inneweimm ..... ...ewwwwomswww.
omorm Isomm.ftOmmawammOom ...... ~ ....... (elreuru) eruteNsTa
-pisnuob Telcruo us; anted agrx
VMOSHad X mom aa suoinara z
LI gepTun
p.t.tugd.e vac pciTs
-emu l'erCq.ntexsTapicte xtre f aq-ctrer 'smug:Peng cd-p..1nd
[Ter Pt:VAIL:7TC c'eP cund.eve [1 'In ccolnqxtr viergdv svc cdp.res
.reNn traznpinq e.eff a larftchtsv cid:web-nob pugdps
ficivqunsn dire, TIP c'ef faqt.r.ectesvf cteurn
wet:cm -vs.effd-csaLms q. opffugdvssmTf ffaqvammiti
. =gut ,.esvpcdstIveurmi cvc ftrgdssvq.t.msn c fa Tettreq.pa,
uqugaresaff&wpf .re)re .er fugcle golf qn crab-nob f eq. -fuer
-smug= cl.eq
- cinst4 fvf fugues's cIT ss.anx cc qnms
aml.g.kexs.c...tacfd.e.res .ref wixeut gar Ca q- q.gite4 sTaa pcd-suab-nob
uvelge4sT.xac cdrut de& a>re 'EC Ugd 'ss's trrEC rfaq.-grer
am.q.ptexswa cc deq. nc fvrCtrgaesorccv? C coaDs'eur C PaqTtref
edq.:eke3IsTse cc civqtretp -711 '.effuSt4sTaaffderes crapavqspla
sup cdvbeq. / 4
. T . p a t i b gef Pugs's.? '3PN/4:sag. cgaqtrow
'sun s mtpaqb 0-ef trg 'marl. cc a qtrev
vugcl.essf cdebaTeS /4.1patib evccugd.evecerclefweaq. CCaauE3jy
puliclv gab -a TeS puloatib c'ef trgd'esp pme..zq cpaqtrexy
pugtrusv cfcipbaq..e.& mtpatib °pc' rugulus'er?dpcvmslq Pc 011-trelitr
-augurs Tab -aTeS ittpaqb c'erCunuresq.efireaq NaglimiV
vivete4 s T..za f c dvba q.v.&
buloaqb gsf TetoisTaa fdpf 'am:sag. ccaqtrew -eq.g.S.ex swaba q.v.&
mmoaqb WC-gteNsTITf.ensaq fPaquvIV
991
evmugcliirsTs -umnu '104TRAtIsTandvOixec Preq-Tuer
vitugdvs-p.md ccppcmc cvccundwpcqn fcaviqnv
mugdemres awin treartpm .ef a qtrgte 8:pleb-not)
strgctessqunsn dare pin? °.e a qtradessurn smunure s
.Tsabv q. se? trgcte suriT c cc° Teurearax strgureswo
-wre4 'EC fund'esnevmsn Navetcreq..e/ LTqtrgaresv44 xelre
c'ef Punctes.e4r q.n ccebnob ccenuer -exaguresp4
-dnew csTrugmvsTspann Pfawns
-erim.toisTaTass aaffwgem 'vffaq-Telte4sTaxuabuots
-emultelisTammq dvdt 'are 0-4CuRdvveNTrec PreqTaer
mumle4sTaT44) csffundvswiTVP HalDsvar PoTper
'61114:estelsTaTquvtlo -"mu Walls-PT./vs cCagnreqsTqa
MEIN Ba OIEDIVO C
000......104m1~1~MOU10104.0111..0111~ (V4VIVSERIC)
...... mkt C )
IIN.111101NIMOMMO ma MO im 0 1 1 0 1 . 1 4 0 OS INIMOMMOMO ( sore u scinc )
01.11111.110111.0 01111410.1111111000.111.100101111=11.11.11110~MOINI.ONIIIMIMMON vdne )
SWIM 011Nal IND 1 IWO s..1110.0.110M0 NifeNINIMO wreuvarte )
Ong. OINNED11100.0 NOMMINIWOOMIN, (TEM C
011MIIMIMMO MIINNIN.111MO ce3,tetreu) si 'vita)! spa ba
pttpattb.4 q.gleNsTa -cc .erve.q. ff a qu'exv
(u9TvenuTquo0) VMOSUad X. OESIDN SU Nommisns as SOIDIOUVR
MODO IRREAL
FORMA NEGATIVA
4 EJERCICIOS DE REPETICION
Janus apInt ejja,JallusapUntej j a,Jallus apUnt ej ja,Janus apInt ej jJallusapInt ej j a,Jallus apb:nt ejja,Jallus apd.nt ejj a,Jallus apdnt ejj a,
janiu jutkiriskaydt7ti.janiu jutapkiriskayat-ti.janiu jutkasamdnti.janiu jutapkasamEnti.janiu jutkasapdnti.janiu jutapkasapdnti.janiu jutkasUnti.janiu jutapkaanti.
5 EJERCICIOS DE SUSTITUCION DE NUMRO Y PERSONA
Janitejj pampan trawajkiriskaygtjja,janiu aymar yateqer jutkiriskaynt-ti.(nanaka)
(juma)
(iumanaka)
OMGYMIWMMMONWwWIIINNIUOOWIMIMMMIWIP~OMMOOW.MlmdIWIOGW...
.10.11.....1041111~0111WOW~.00.0111.401..1101.01.0.10110MO141001.
(iuPa)
OM.000111.0110111.1.AMOMOIMI141010111101.Ow.M.Y.Wmasomo
1.0.611M041.11.41.41....04.14MOWM.d...O0104101.1.1011MANOMW.
(jupanaka) 0
(jimsa)
( jtwasandka) aearauftemworewOW0....
Sumtejj kuyrasisam&njja, janiu usunt-kasdmdnti.(jumanaka)
(jupa)
IIIIMMOMPWOMOMOMOMMIIIIIMONDOOMPOMOOIWW.WOONOmm...10.0.
.............MWXPWpeMPMMOIN.i.M.O.MNMN
(jupanaka)
(naya)
(nanaka)
(jimasa)
010041111111111101111111111MOWINIMINININOONIMININM141100~1
.......01...0.11MMUMMISMINIMOMMINOM.P.10,0.00400011.011114110111mIWOM
IMOMMOOMMISMOMMOWNelmemOMOOM41000.0.NOWIMO
401004110.20.0mININOMOOMOOOMMOOMMOONEMONWEINAIN00.
(jiwasanaka) MINWOOMOMPOIWOOMMOOP001.0.00,110.11MM411.110.
167
Janitejj pampan trawajkiriskayatjja,janiu aymar yateger jutkiriskaygt-ti.Janitejj pampan trawajapkiriskaAtjja,Janiu aymar yateqer jutapkiriskaygt-ti.Janitejj pampa trawajkasamInjja, janiuaymar yateqer jutkasarnb:nti.Janitejj pampan trawajapkasamInjja,janiu aymar yateqer jutapkasamb:nti.Janitejj pampan trawa.jkasapInjja, janiuaymar yateqer jutkasapInti.Janitejj pampan trawajapka.sapAnjja,janiu aymar yateqer jutapka,sapUnti.Janitejj pampan trawajkasdnjja, janiuaymar yateqer jutkasdnti.Janitejj pampan trawajapkasdnjja, janiuaymar yateqer jutapkasanti.
Sumtejj kuyrasisa.mbljja, janiu usunt-kasamanti.Sumtejj kuyrasipjjasamInjja, janiuusuntapkasamdnti.Sumtejj kuyrasisapdnjja, janiu usunt-kasapb:nti.Sumtejj kuyrasipjjasapdnjja,janiu usun-tapkasapcInti.Sumtejj kuyrasiriskaygtjja, janiuusuntkiriskaygt-ti.Sumtejj kuyrasipjjeriskaydtjja, janiuusuntapkiriskeyat-ti.Sumtejj kuyrasisInjja, janiu usuntkasdnti.Sumtejj kuyrasipjjasdnjja, janiuusuntapkasdnti.
420Unidad 17
6 EJERCICIOS DE TRADUCCION
Janitejj parukujjdkasapdnjja,janiu jutkiriskayat-ti.
Si no hubieras sido td, yo nohubiera aprendido aymara.Si no hubiera sido mi, madre, yono hubiera estado aqui.Si no hubiera sido el medico, note hubieras sanado.
Si no hubieras sido td, no sehubiera enfermado mi, papd.
Si no hubiera sido mi tio, nohubieramos tenido casa. (nanaka)
Janitejj apurttaskasamgnjja,janiutatajjar jikjjatkasamEnti.Si no hubiera ilovido, hubieramosjugado. (jiwasa)
Si no hubieras ilegado, me hubie-ra ido a La Paz.Si td le hubieras llevado al me-dico, no hubiera muerto to hijo.Si no te apresurabas, no hubierasencontrado a mi hermano.Si no te hubieras cuidado, no tehubieras sanado.
EJERCICIOS DE PREGUNTAS Y RESPUESTAS
Jallusapantejja, jutasamEnti?Akantejj trawajasamEnjja, aymaryategasamEnti?Janitejj kastillans aymars yatka-samEnjja pampan trawajel puiri-samanti?Janitejj gollgenikasamanjja, mar-kamar sarasamEnti?
Janitejj aka Institutojj utjkasa-pdnjja, aka yateqerinakajj jutap-jjasapb:nti?
Janitejj pampan iskwilajj utjka-sapEnjja, wawanakajj liyiri yatip-jjasapb:nti?
Janitejj masifrojj klasejj utjka-eapEnjja, yatichirinakajj trawa-japjjasapanti?
Pastutejj pampan sumasapanjja,uywanakajj tlaqesipjjasapanti?Sawdrutejj jallusapanjja, anatap-jjasanti?
Janitejj trawajapkasdnjja, goll-qenipjjasEnti?Janitejj jutkasamhnjja, urittasi-anti?
168
Janitejj parukujjgkasapanjja, janiujutkiriskaydt-ti.Janitejj jumdkasamanjja, janiu nayajjaymar ysteqkiriskayat-ti.Janitejj mamajjakasapanjja, janiu nayajj
akank-kiriskayat-ti.Janitejj tukturgkasapdnjja, janiu walipt-kasamanti.Janitejj jumdkasamEnjja, janiu tatajjajj
usuntkasapEnti.Janitejj tiojjdkasapAnjja, janiu utanip-kiriskayat-ti.
Janitejj apurttaskasamanjja, janiu tata-jjar jikjjatkasamghti.Janitejj jallkasapgnjja, anatasgnwa.
Janitejj purkasamgnjja, Chukiaguril sar-jjeriskaygta.Jumatejj tukturan ukar irpasamanjja, ja-niu wawamajj jiukasapanti.Janitejj apurttaskasamEnjja, janiu jila-jjar jikjjatkasamEnti.Janitejj sum urijasisamanjja, janiu walipt-kasamanti.
Jallusapantejja, janiu jutkiriskaygt-ti.Akantejj trawajiriskaygtjja, janiu aymaryateqkiriekayb:t-ti.
Janitejj kastillans aymars yatkiriska-yoljja, janiu pampan trawajari puirkiris-kaygt-ti.Janitejj qollqenrkiriskaydtjja, janiumarkajjar sarki7iskayat-ti.
Janitejj aka Institutojj utjkasapanjja,janiu aka yateqerinakajj jutapkasapanti.
Janitejj pampan iskwilajj utjkasapEnjja,janiu wawanakajj liyifi yatipkasapanti.
Janitejj masi:irojj klasejj utjkasapanjja,
janiu yatichirinakajj trawajapkasapEnti.
Pastutejj pampan sumEsapgnjja,janiu uy-wanakajj ttaqesipkasapgnti.Sawgrutejj-jallusapgnjja, janiu anatap-kasEnti.Janitejj trawajapkasEnjja, janiu gollqe-nipkasdrti.Janitejj jutkiriskaygtjja, janiu uhtfas-kasdnti?
Unidad 17
421
EJERCICICIS DE PREGUNTAS Y RESPUESTAS (Continuacicin)
Janitejj jichhfirojj klasejj utj-kasapgnjjal jikisisgnti?Janitejj gollolenikasgnjjal masgr-majj sinir sarasEnti?Janitejj Dyus Tatitakasapanjjasjiwasanakajj utjapjjasgnti?Janitejj tata Arturtikasapgnjjasaka Institutojj utjasapEnti?
Janitejj tatakardkasamgnjjal ju-tasamRnti?
Janitejj phajsa urakasapdnjjasjutapjjasgnti?
Janitejj parapan trawajkasamanjja,
kuns yategasamgna? (qhechwa)Janitejj tatakurgkasangnjjas ku-nEsaninsa? (tuktura)
Janitejj jichhamar jutkasamgnjjalkuna maras jutasamgna? (marana)
Janitejj qhararojj klasejj utj-kasapgnjjas kawkirus sarasamRna?(siniru)
JichhUrutejj jallasapEnjja kama-chasangnsa? (atajjana isturyafta)Janitejj pampan trawajkasamgnjjalkawkin trawajafis munasamgna?(markajjana)Janitejj jichha. marajj jallojjpurkasapRnjjas pampankirinakata-kejj kunjamgsapdnsa? (wall llaqui)Janitejj ut alapkasamEnjjas kunsa1apjjasamgna? (awtu)
Jumatejj jan jutkasamEnjjal khi-tis juna lantejj jutasapgna?(yaqha tata)
Jichharutejj jan suma urakasapgn-Ma, awrijumapasinisamEnti?(jisa)
Tatamatejj jan purkasapEnjjaskamachasangnsa? (tumpasiri sarafia)Aka markatejj jan juntttikasapEn-jjas qoqanakajj utjasapEnti?(janiwa)
Waiiirutejj jan jalakasalAnjjasanatapjjasgnti? (janiwa)Intitejj jan utjkasapgnjjal jiwa-sanakajj jakapjjasgnti? (janiwa)
169
Janitejj jichharojj klasejj utjkasapgnjja,janiu jikiskasgnti.
Janitejj gollgenikasgnjjas janiu nasgrmajjsinir sarkasgnti.Janitejj Dyus TatitakasapEnjjas janiujiwasanakajj utjapkasgnti.
Janitejj tata Arturakasapgnjjas janiu akaInstitutojj utjkasapgnti.Janitejj iatakurgkiriskaygtjjal janiujutkiriskaygt-ti.Janitejj phajsa urakasapgnjjas janiujutapkasgnti.
Janitejj pampan trawajkiriskayatjjalqhechw yategeriskaygta.
Janitejj tatakurgkiriskaygtjjal tuktu-ririskaygtwa.Janitejj jichhamar jutkiriskaygtjjasmaran jutiriskayRta.
Janitejj qhararojj klasejj utjkasapgnjja,siniru saririskayEta.
Jichharutejj jallusapgnjjas utajjan is-turyiriskayRta.
Janitejj pampan trawajkiriskaygtjjal mar-kajjan trawajaui mnniriskaygta.
Janitejj jichha.narajj jallpjjpurkasapgn-jjal pampankirinakatakejj wall llakisa-pgnwa.
Janitejj ut alapkiriskaygtjjas awt alapjje-riskaygta.
Nayatejj jan jutkiriskaygtjjas naya lan-tejj yaqha tataw jutasapRnas
Jisa, jichhffratejj jan suma urtkasapanjjalawrijojj apasiniriskayftwa.
Tatajjatejj jan purkasapgnjjas tumpasiriusaririskaygta.Aka markatejj jan juntlakasapgnjjas janiuqoqanakajj utjkasapgnti.
Waltrutejj jan jallkasapgnjjas janiu ana-tapkasRnti.
Intitejj jan utjkasapgnjjas janiu jiwa-sanakajj jakapkasgnti.
`)914.14 Unidad 17
TAREA ESCRITA
Cambie el modo potential al modo irreal.
MODELO: Jan jallkasp ukajja, jutiristwa.
Jan .83-1-kasa 6:11 ukajja, iutiriskayatwa.
1. Timpunirist ukajja, tariy luriristwa.2. Jilanakajj puripjjaspa ukajja, janiu jutapkirist-ti.3. Jan sum isturyapkirist ukajja, janiu aymar yategapkirist-ti.4. Jan klasejj utjkasp ukajja, janiu khitis jutkaspati.5. Mamajj jiwasp ukajja, nayatakejj wali llakispawa.6. Usuntapjjasp ukajj janiu trawajafi puiripkaspati.7. Jan isturykasm ukajj janiu aka lyur tukuytasmati.8. Sumtejj ufijasismajja, janiu usuntkasmati.9. Janitejj gollgenipkiristjja, janiu wasitat kutinipkirist-ti.10. Janitejj almat jutapkasmajja, janiu tatajjar jikjjatapkasmati.
SUFIJO VERBAL "IRIn (fuerte)
7 EJERCICIC6 DE REPETICION
Amijujjajj pg jaqe mg tatar nuwirufiji.
Nayajj md jagera gollq jalagta-yir ufijta.
Qhepdjjajjankir japes uka tatargong jalaqtayir ufijarakitaynama.Kamachirs aka japer ufijta?Lunthatir ufijta.
Janiu wawa mar jachir ist'kti.Janit gong apsur amuykta.
8 EJERCICIOS DE SUSTITUCION SIMPLE
Nayajj mg warmira gollq jalaqta-yir ufijta.
gollq lunthatir.
GOMMIIMMOSOMMIMOM00...~...MOO
.....10.000.011W.~41101011.00411100NOmOINIM
gong apsur
awt apnager
chachapar nuwir.
Masarojj jachir ist' sma.toqesir
........ jach'at parlir.
-------- q'asir-------- arnager
010fteme,011111.NNOWNIms
170
Hi amigo vio a dos hombres pegando a unsefior.
Yo vi que se le cay6 el dinero a un hom-bre. (Yo a un hombre vi hacer caer dinero.Form. Pop.)El sefior que estaba detrds de ml, tambienvio que se le cay6 dinero a ese sefior.Nud viste hacer a este hombre?Le vi robar.No escuche llorar a to hijo.No notaste que (e1) estaba sacando eldinero.
Nayajj mg marmira gong jalaqtayir ufijta.
Nayajj warmira gollq lanthatir ufijta.
Nayajj mg warmirU gollq apsur ufijta.
Nayajj rn marmira awt apnager ufijta.
Nayajj md marmiril chachapar nuwir ufijta.
Masarojj jachir ist'sma.Masarojj toqesir ist'sma.Masarojj jach'at parlir ist'sma.Masarojj glasir ist'sma.MasUrojj arnaqer ist'sma.
Unidad 17
9 CAMBIO DE NUEERO
Nasarojj kun lurirs uhjista?Khitmp parlirs ufijista?Khitimp nuwasirs uhjista?Kawkit jutirs uhjista?Mastirojj anatir uhjsna.
Nayajj junar aymar parlir istIsna.
Nayajj ardjunanp nuwasir ufijsma.Janiu masarojj trawajir ufijksmati.Khitis lunthatir ufijitu?Khitis aka warmir nuwir ufijitu?
10 ORACIONES PAREADAS
Trawajasaw tatanar uhjta.Le vi trabajar a tu papa.Cuando (yo) estaba trabajandovi a tu papa.
Cuando trabajosni madre sealegra.
Yap lurasaw qollq jikista.A tu papa le vi trabajar lachacra.
Trabajando la chacra me encontredinero.
Cuando mi papa trabaja la chacrayo tambien trabajo.
Wal isturyasaw aymar yateqta.Estudiando mucho aprendi caste-llano.
Ayer te vi estudiar.Cuando td estudias yo me alegro.
Walja kut machir uhjsna.Me enferme bebiendo demasiado.Michas veces te vi beber.Cuando te emborrachas tu mama seenoja.
Jichhgrmanthejj aymar parlirAstapjjsma.Esta nafiana vinimos hablandoaymara. (nanaka)
Esta nafiana te escuchamos hablaraymara.
Cuando td hablas aymara todos teescuchan.
171
hastrojj kun lurirs uhjapjjesta?Khitimp parlirs ufijapjjesta?Khitimp nuwasirs uhjapjjesta?Kawkit juti.rs ufijapjjesta?
Mastrojj anatir uhjapjjsma.Nanakajj junenakar aymar parlir istlapjjs-ma.
Nanakajj amijumamp nuwasir ufijapjjsma.Janiu masarojj trawajir ufijapksnati.
Khitinakas lunthatir uffjapjjetu?Khitinakas aka warmir nuwir ufijapjjetu?
Trawajasaw tatamar uhjta.Tatanarojj trawajir uhjta.Trawajasaw tatamar uhjta.
Nay trawajipanjj namajjajj wal kusisiri.
Yap lurasaw gong. jikista.Tatamarojj yap lurir uhjta.
Yap lurasaw gong jikista.
Tatajj yap luripanjj nayas lurarakiritwa.
Wal isturyasaw aymar yateqta.Wal isturyasaw kastillan yateqta.
Mastrojj isturyir uhjsma.Jum isturyipanjj wal kusisirita.
Walja kut machir ufijsma.
Anchj umasaw usunt -ta.
Walja kut machir ufijsma.
Jum umipanjj namanajj wal kuliriri.
Jichhgrmanthejj aymar parlir istlapjjsma.
JichhRrmanthejj aymar parlasisaw jutapjjta:
Jichhgrmanthejj aymar parlir istlapjjsma.
Jum aynar parlipanjj taqeniu istlapjjtam.
424 Unidad 17
172
EJERCICIOS DE PREGUNTAS Y RESPUESTAS
Kun lurirs jichhrmanthejj ufijis- Juntliimunir ufijsma?ta? (jurtliim umiri)
Ttant'amp unirt ufijista? Jisa, tlantiamp umir ufijsma?(jisa)
Aka yoqallarojj kamachirs ufijta? Aka yoqallarojj nuwasir ufijta?(nuwasiri)
Khitimp nuwasirs ufijta? Jwanamp nuwasir ufijta.(Jwanampi)
Phistanjj kamachirs kullakajjar Phistanjj kullakamar thoqor ufijta.ufijta? (thogori)
Khitimp thoqors ufijta? 1 waynamp thogor ufijta.(md wuynampi)
Masfirojj kawkit jutirs ufijista? Iskwilat jutir ufijama.(iskwilata)
Kawkir sarirs ufijista? Utanar sarir ufijama.(utamaru)
Kawkit mistunirs ufijista? Ijlishat ndstunir ufijsma.(ijlishat)
Ukatsti kawkir mantirs ufijista. 146 tintar mantir ufijsma.(mE tintaru)
Alwirturojj kawkit mistunirs Pulisiat mistunir ufijta.ufijta? (pulisiata)
Ukatsti kawkir sarirs ufijta? Ukatsti pansar sarir ufijta,(palRsaru)
Khitis lunthatir ufijitu? Jusiaw lunthatir ufijtam.(Jusia)
Eun lunthatirs ufijitu? Qollq lunthatir ufijtam.(qollqe)
Khitit lunthatirs ufijitu? Aka tatat lunthatir ufijtam.(aka tatat)
Khitis gong apsur ufijitu? Luisaw qollq apsur ufijtam.(Luisaw)Ehitit cicala apsurs IlEjitu? Nayat qollq apsur ufijtam.(nayata)
Ehitisnuwir ufijitu? Nayaw nuwir ufijsma.(naya)
Khitir nuwirs ufijista? Jilamar nuwir ufijsma.(jilamaru)
Khitis gong churir ufijitu? Lukasaw qollq churir u?ijtam.(Lukasa)Khitir churirs ufijitu? Warmimar churir ufijtam.(warmimaru)
Khitis chlajjwir istlituc Ansilmtt chlajjwir istitam.(Ansilmu)Khitinip chlajjwirs istsitu? Jilamamp chiajjwir(jilamanpi)Khitis nuwasir ufijistu? Janiu khitis nuwasir ufijkistuti.(janiu khitisa)
Khitis toqesir ist'istu? Janiu khitis toqesir istikistuti?(janiu khitisa)
425Unidad 17
EJERCICIOS DE PREGUNTAS Y RESPUESTAS (Continuaci6n)
Easifrojj iskwilar sarir ufijista- Jisa,ti? JaniuJichhgrnanthejj akar purir ufijis- Jisa,tati? JaniuNinkhgrajj juntiqm umir ufijistati? Jisa,
JaniuYatecerinakarojj kantir isty-tati? Jisa,
JaniuWawajjarojj jachirt isttta? Jisa,
JaniuJanit tata Jwanarojj llakisir Jisa,anuyta? JaniuJanit nayarojj kulirir avuy- Jisa,kista? JaniuJanit karmilurojj anch machir Jisa,amuykta? Janiu
11 EJERCICIOS DE REPETICION
Kamachirs ufijista?
Kamachkirs ufijista?
Qollq apsur ufijsma.
Qollq apskir ufijsma.
Qollq apskir katjsma.
173
masUrojj iskwilar sarir ufijsmava.
masUrojj iskwilar sarir ufijksmati.
jichhgrmanthejj akar purir ufijsmawa.
jichhgrmanthejj akar purir ufijksmati.ninkhgrajj juntitim umir ufi jsmawa.
ninkhgrajj junt!tim umir ufijksmati.
yateqerinakarojj kantir istftwa.yateqerinakarojj kantir ist!kti.wawamarojj jachir istito..wawamarojj jachirtata Jwanarojj llakisir amuytwa.tata jwanarojj llakisir amuykti.jumarojj kulirir amuysmawa.jumarojj kulirir amuyksmati.Karmilurojj anch machir amuyta.Karmilurojj anch machir amuykti.
SUFIJO VERBAL IIKAn (fuerte)
Iskwilat purisaw tatamar ufijta.
Iskwilat purkasaw tatamar ufijta.
Iskwilat purkasin tatamar ufijta.
Yaput purisin tatamamp jikista.
Yaput purkasin tatamamp jikista.
Nanak manqtasipanjj mayak jupa-nakajj chlajjvjjapjje.Nanak manqiaskipanjj mayak juna-nakajj chiajjwjjapjje.
Nay gong apt siskipansti,Luisaw gong apti.Nay uka qollqe chin jarard siskipansti, mg jai:Jew ufistani.
Nue me has visto hacer?LQu6 me has visto hacer?
Te he visto sacar el dinero.Te he visto en el momento que sacabas eldinero.Te encontre en el momento que sacabas eldinero.
Vi a tu papa cuando llegue de la escuela.Vi a tu papa cuando yo estaba llegando dela escuela.Vi a tu papa cuando yo estaba llegando dela escuela.Me encontre con tu papa cuando llegue dela chacra (despuds que llegud).Me encontrd con tu papa cuando yo estaballegando de la chacra.Cuando nosotros coniros ellos enpezaron adiscutir.Cuando estabamos comiendo (ellos) empeza-ron a discutir (en el momento que conda-mos).Cuando yo estaba por levantar el dineroLuis lo levantd.Cuando yo estaba,por desamarrar el dineroaparecid un hombre
4g8Unidad 17
12 ORACIONES PARLADAS
Iskwilat purisajja jilamampiujikisirita.Cuando yo estaba llegando de laescuela me encontre con tu her-nano. (En el momento que yo lle-gaba)Cuando yo estaba llegando de laescuela me encontre con tu her-nano. (Utilice el sufijo sina)Cuando llego de la escuela (des-puts de llegar) suelo encontrarmecon tu hermano.
Nanqasinjja tatajjajj in fiat iki-
riwa.
En el momento que come mi papd, nohabla. (sufijo sina)En el momento que come mi papd, nohabla. (sufijo so)Desputs de comer mi papd duermeun momento.
Tatajj puripan jilajjajj puri.Eh el momento que estaba llegandonil papa lleg6 nil hermano.
Deiputs que lleg6 mi pap& lleg6ni hermano.
Jilajj sarjjepan nayajj wal jachta.Cuando estaba ytndose mi hermanollort mucho.Cuando se fue ni hermano llortmucho.
Aka tatarojj qollq apsur uhjta.A este sefior le vi cuando estabasacando dinero. (En el preciso=Lento que sacaba dinero)A este sefior le vi sacar el dinero.
13 EJERCICIOS DE TRADUCCION
May qollq aptd siskipan Luisawapti.Cuando yo estaba por levantarel dinero apareci6 Iui-.Cuando yo estaba por narcharmeaparecid mi papd.Cuando yo estaba por estudiarse apag6 la luz.Cuando td estabas por acostartellegue.Cuando estdbamos por it a laescuela empez6 a 1Lover. (Nanaka)
174
Iskwilat purisajja jilamampiu jikisirita.
Iskwilat purkasajja jilamampiu jikista.
Iskwilat purkasinjja jilamampiu jikista.
Iskwilat purisinjja jilamampiu jikisirita.
Nanq'asinjja tatajjajj mg fat ikiriwa.
Manq'kasinjja tatajjajj janiu parlirikiti.
Mang t kasajja tatajjajj janiu
Nang asinjja tatajjajj mb at ikiriwa.
Tatajj puripan jilajjajj puri.Tatajj purkipan jilajj puri.
Tatajj puripan jilajjajj purl.
Jilajj sarjjepanjj nayajj wal jachta.Jilajj sarjjkipanjj nayajj wal jachta.
Jilajj sarjjepanjj nayajj wal jachta.
Aka tatarojj qollq apsur uNta.Aka tatarojj qollq apskir uijta.
Aka tatarojj qollq apsur ufijta.
Nay qollq aptd siskipan Luisaw apti.
Nay qollq aptd siskipan Luisaw uistani.
Nay sarjjd siskipan tatajjaw uhstani.
Nay isturyd siskipan lusajj jiut'i.
Jura ikintd siskipan nayajj purta.
Nanak iskwilar sard siskipan jallufi
qallti.
Unidad 17
EJERCICICS DE TRADUCCION (Continuacidn)
Jallkipanjj nayajj anataskaytwa.Cuando estaba lloviendo, yo esta-ba viniendo de la escuela.Cuando nil padre estaba enfermo,yo estaba en La Paz.Cuando yo estaba durmiendo, mimaim estaba cocinando.Cuando yo estaba en la escuela,mi hennano todav/a no era casado.
EJERCICICS DE PREGUNTAS Y RESFUESTAS
Jum iskwilank-kipanjj jilarnajjsultirtiskanti? (jisa)
Jilam sultirtikipanjj awichanajjjakaskgnti? (jisa)Jallkipanjj jumajj kawkinkaska-ygtasa? (utajjana)
Yatichir parlidpanjj jumajj kama-chiritasa? (ist tiri)
Mariam junt ttim lurkipanjj junajj
kamachiritasa? (ikiska2Ia)
Mariam jakaskipanj j a , jumajj tta-gesiriygtati. (janiwa)
Tatam usutgskipan khitis trawa-jgna. ( jilaj j a )
Tatam trawajaskipanjj mamamajjkamachaskirisa? (manqt phayaskafia)
Kamachkirs aka jager katjta?(aunthatkiri)
Kamachaskirs wawajjar ufljta?(anataskiri)
Kawkir mantkirs tiojjar ufijta?(ijlisharu)
Kawkit jutaskirssullkajjar Alta?(kanchata)
Kamachaskirs nanajjar ufijta?(chawli aljjaskiri)
Jisktgkasajj jumajj liktiygtati?(jisa)
Iskwilar mantkasajj qawqha mars-niygtasa? (sojjta)
175
Jallkipanjj nayajj anataskaygtwa.Jallkipanjj nayajj iskwilat jutaskaygta.
Tatajj usutgkipanjj nayajj Chukiagunkas-kaygtwa.Nay ik-kipenjj mamajjajj phayaskgnwa.
Nay iskwilank-kipanjj Majjajj janirawkasaratgkgnti.
Rea, nay iskwilank-kipanjj jilajjajjsultirffskgnwa.
Jisa, jilajj sultirtikipanjj aleichajjajj
jakaskgnwa.Jallkipanjj nayajj utajjankaskaygtwa.
Yatichir perlkipanjj nays j j isttiritwa.
Manajj junttftlurkipanjj nayajj ikis-kirltwa.
Manajj jakaskipanjja, janiu nayajj tta-qesirtkaygt-ti.Tatajj usutgskipan Majjaw trawajgna.
Tatajj trawajaskipanjja, mamajjajj manqtphayaskiri.
Lunthatkir aka jager katjta.
Anataskir wawanar ufijta.
Ijlishar nantkir tiamar ufijta.
Kanchat jutaskir sullkamar ufijta.
Chawalaljjaskirmamamaruhjta.
Jisap jisktgkasajj nayajj liktiygtwa.
Iskwilar mantkasajj sojjta naraniygtwa.
4" Unidad 17
EJERCICIOS DE PREGUNATAS Y RESPUESTAS (Continuation)
Markamank-Rasajj kastillan yati-yatati? (janiwa)
Kulijyunk'- kasajj jumajj trawajiri-
y4tati? (janiwa)
Hun lurkasas anatkir ufijista?(iskwilar sarkasa)Kamachkasas aka jager lunthatkirufijta? (is alkasa)
Kamadhkasas jilajjar nuwaskirufi jta? (kallin sarnaqkasa)Kamachkasas qollq jalaqtayirufijista? (anatkasa)
TAREA ESCRITA
176
Markajjank-kasajj janiu kastillan yatka-yat-ti.Kulijyunk-kasajj janiu trawajirikaydt-ti.
Iskwilar sarkasaw anatkir ufijsma.
Is alkasaw aka jager lunthatkir ufijta?
Kallin sarnaqkasaw jilamar nuwaskir ufijta.
Anatkasaw qollq jalaqtayir ufijsma.
Con las palabras que damos a continuacidn construya oraciones utilizandosegdn corresponda a cada cldusula los sufijos sina, iri o ipana ademds delsufijo ka, para el empleo correcto de estos suiijos,-ffjese en los sujetosde las cldusulas.
MODELO: (Naya)/ iskwila/ sarafia/ gollqe/ jikisifia/ (naya)/
Iskwil. sarkasajl qollq jikista.
Tatajja/ usutSfia/ nayasa/ usuta/Tatajj usutdkipanjja, nayas usutliskarakLyItwa.
Aka/ tataru/ naya/ nuwasifta /' ufijafia/
Aka tatarojj_nayajj nuwaskir/ ufijta.
1. Naya/ iskwilata/ purifia/ jallu/ purifia/
2. Inti/ jalantafia/ jallu/ purifia/
3. (Naya)/ anatafia/ (naya)/ gongs/ jikisifia/
4. Jani/ aka/ jacieru/ lunthatafia/ (naya)/ ufi jafia/
5. Naya)/ ikifiata/ sartafia/ tata Jwana/ mantanifia/
6. Markaru/ sarafia/ (naya)/ qollqe chhaciayalia't (naya)/7. (Khiti)/ (nayaru)/ umafia/ ufijafia?/
8. Jichharmanthi/ (naya)/ inti/ Jalaunifia/ sartauia/
9. Kuna/ lurafia/juma/ naya/ anatafia/ ufi jahe/
.SUFIJO VERBAL NOAH (debil)
14 EJERCICIOS DE REPETICION
AmiJunakaliaroij limn at mangla-sihiWayafiblupistwa.'MK rat tats Julian ukar sartta-way4.
Tata Jwanar wisit-t!awayaMni.Iskwilat sarkasajj 4j1ishartimantawayta.
Iftwajjar ikjayawayasinstisarta.
Tiojjaryisit-tlawayasinjj fatukiu-
jutallaYNta.IskWil tukuyasinjja Chukiaguriisarawayjjta.
A mis amigos lea dije que fueramos un
momento a comer.Ire un momento donde don Jose. (a la casa
de don Jose),Visitemos un, momento a don Juan.Al it a la escuela, de paso entre a la
34,1e6.1a.Ilespues de hater dormir a ni hijo, fui
a la 13184a.OespueS de visitar un momento a mi tios
Me vine rdpido.Despues ,de concluir primaria, me fui a
La Pat.
Unidad 17
EJERCICIOS DE REPEXICION (Continuaci6n)
Manglasiwayarldni.Jupanakajj qollq aparawayapjjetu.Nayarusti wali nuwata, jan goll-qen jaytawayapjjetu.
177
Comeremos un momento.Ellos me quitaron el caner°. (y se fueron)Y a mi me dejaron muy golpeado y sin diner°.
15 EJERCICIOS DE SUSTITUCION DE NUMERO Y PERSONA
Iskwilar sarkasajj tiojjara wisit-tlawayta.(nanaka ) 1111111.1.0 .11111111105110 MMINO.NOMIIIIIIIIIO Ofil....1111011011..111110.... MI..,..(jupa)
(jupanaka) .---------------.----.
Iskwil tukuyasinjj Chukiagurtisarawayjja.(nanaka ) IIIINIIMPOOMININVIIII11.01~01.110.1111100111.11
jam) .0651111111.. 411MON.MON011.1111;( jumanaka) SIMPOIDOOMIO861.11.10111.10
(jupa) - - -(jiwasa)
MOO
(jiwasamaka) ------------------.
16 EJERCICIOS DE TRADUCCION
MU fat manceastwayafiEni.Uri momento tomemos desayuno.(que luego debemos hacer algo)Descansemos un momento.(que luego debemos hacer algo)Compremos pan un momento.(que luego debemos hacer algo)Hablemos un momento.(que luego debemos hacer algo)Comm= un momento.(que luego debemos hacer algo)
Iskwilar sarkasajj tiojjaravisit -t'' awayta.Al ir a la escuela, do .pasoentre a la Iglesia.Al ir a la escuela, de peso visi-te a mi hermano.Al ir a la escuela, de paso vi ato hermano.Al ir a la escuela, de paso com-pre este libro.Al venir del pueblo, de paso mepreste dinero.
Iskwilar sarkasajj tiojjara wisitwOalayta.
Iskwilar sarkasajj tiojjarti wisit-tlawaryapjjtaIskwilar sarkasajj tiojja.raIskwilar sarkasajj tiojjaril wisit-tlawa-yapjje.
Iskwil tukuyasinjj
Iskwil tukuyasinjjIskwil tukuyasinjjIskwil tukuyasinjjjjata.Iskwil tukuyasinjjIskwil tukuyasinjj
Iskwil tukuyasinjjjjafigni
Chukiagura
ChukiaguraChukiagurtiChukiagura
CtnkiaguraL klagura
Chukiagurti
rat mance asiwayafiSni.MS "rat junt umt asiwayaNni
MS rat smart awa,yafiSmi
NS 'fat t' ant
NIA at parltlawayafiSni.
14W rat inanq asiwayarIgni
sarawayjja.
sarawayjj apj ji.sarawayjjgta.sarawayjjap-
sarawayjjani.sarawayjja-
sarawayjjap-
Iskwilar sarkasajj tiojjara wisit-tlawayta.
Iskwilar sarkasajj Ijlishara mantawa3rta.
Iskwilar sarkasajj jilajjara wisitawayta.
Iskwilax sarkasajj jilamarti ufijawayta.
Iskwilex sarkasajj aka lyur ala.siwayta.
Iarkat jutkasajj gong mayb asiwa3rta.
A-souUnidad 17
EJERCICIOS DE .TRADUCCION (Continuation)
Lunthatajj wali nuwjat jaytawa-yitu.
Mi padre me dej6 xrruy enfermo(y se fue).
El ladrOn le dej6 muerto(y se fue).
El ladr6n me dej6 sin dinero(y se fue).
El ladr6n me quit6 el dinero(y se fue).
Juan me pogo mucho (y se fue).
17 EJERCICIOS DE REENPLAZO
Iskwilat jutkasajj janiu wawamarufijawaykti.
--------------- awichamar ------.
0.....11,104110.11.....1111141IM.......111000410011--wisitawaykti.
Yaput jutkasajj - ----- -------.
achachilajjar.
Yapursarkasajj ----------------.
178
Lunthatajj wall nuwjat jaytawayitu.
Tatajjajj wall usut jaytawayitu.
Lunthatajj jiwat jaytawayi.
Lunthatajj jan gollgen jaytawayitu.
Lunthatajj qollq aparawayitu.
Jwanajj wal nuwjawayitu.
Iskwilat jutkasajj janiu wawamar ufijawaykti.
Iskwilat jutkasajj janiu awichamar ufija-waykti.
Iskwildt jutkasajj janiu awichamar wisita-waykti.
Yaput jutkasajj janiu awichamar wisitawayk-ti.
Yaput jutkasajj janiu achachilajjar wisita-waykti.
Yapur sarkasajj janiu achachilajjar wisita-waykti.
Jallusaptn ukajja, janiu jutkiris- JalIusapgn ukajja, janiu jutkiriskaygt-ti.kayat-ti.=NINO GOMM ~INIMINNIO IMMO IMININO (nanaka)
Whyrdsapgn ukajja, -------------.
(jupa)
Thaygsaptn ukajja, -------------.
(jupanaka)
-, jutapkiriskaygt-ti .
18 EJERCICIOS DE TRADUCCION
Nayajj pataksaytwa.Yo pens6 queYo pense queYo pense queYo pense queYo pense queYo pense queAmmo.
Jallusapgn ukajja, janiu jutapkiriskaytt-ti.
Wa3rrnsapIn ukajja, janiu jutapkiriskaytt-ti.
Wayrgsapan ukajja, janiu jutka.sapg.nti.
Thaydsapgn ukajja, janiu jutkasaptnti.
Thaydsa.pan ukajja,janiu jutapkasapgnti.
Thaygsapgn ukajja, janiu jutapkiriskayUt-ti.
waranqkanakipachaw Nayajj
61 era tu hermano. Nayajjeste era tu libto. Nayajj60 era Pi laPiz. 43rei3Aquel era Jose. Nayajjtu padre estaba aqui. Nayajjtu abuelo estaba en- Nayajj
patak wa.ranqkamakipachaw saydtwa..
jupajj jilamgpachaw saygtwa.akajj lyurumflpachaw sayttwauka.jj lapisajjgpachaw saygtwa.kha.yajj Jusigpacha.w sa,yg.twa..
ta.tamajj .akankaskpachaw saydtwa.
achachilamajj usutdpachaw saygtwa.
Unidad 17
EJERCICIOS DE TRADUCCION (ContinuaciOn)
Janiu qollqejjajj akakikiti.Kaw-kis chikatajja?
Nis ovejas no son solamente estas.4Dcinde est& las demas?Nis libros no son solamente estos.Ddnde estd el resto?Nis ldpices no son solamente es-tos. LD6nde estdn los demds?Las sillas no son solamente estas1D6nde est& las demds?Mi dinero no es solamente esto.!,D6nde estd el resto?
EJERCICICS DE REEMPLAZO LIBRE
179
Janiu qollqejjajj akakikiti. Kawkis chi-katajja?Janiu uwijajjajj akakikiti. Kawkis chika-tajja?
Janiu lyurunakajjajj akakikiti. Kawkischikatajja?
Janiu lapisanakajjajj akakikiti. Kawkischikatajja?Janiu sillalakajj akakikiti. Kawkis chi-katajja?
Janiu qollqejjajj akakikiti, Kawkis chi-katajja?
MaYtir paytir jan onjjt,at qonuskiriskayata.Nanakasti mayawjaei qpnt asipiita.Paniniu ma: tatar waykjapjje.
" "Kawkis, ollgejjajjan sasakiu katuntitu.
Uka tambunsti maxia masinakajjampiu jikista.
FRASES UTILES
Aka sakojj nayatakejj wakitawa.
Aka sakojj nayatakejj thathawa.
Aka pantalunajj nayatakejj wallqtatawa*.
ESTIMULOS PAR.A LA CONVERSACION
Este saco me queda bien. (a nedida)(Este saco para mi. es cabal. Form. Pop.)Este saco es grande para mi. Ow holga-do).
Este pantal6n para mi es muy ajustado.
1. Mastrojj wal jallu; ukatpi Jasintojj jan iskwilar sarkitejja. Jan jail-kasapEn ukajj sarasapEnwa. Jichhasti iskwilapan yatichiripaw jawsi.
Yatichiri: Jasintu, jutam.Jasintu:
2. Masayptojj tata Iukasampi Manuylumpiu nuwasipjje. Tata JustinU jupanaknuwasir ufi ji. JichhErmanthisti, tata Lukasamp tata Manuylwnpejj kijasi-riu sarapjje. Tata Manuylojja tata Justinurfi irpi tistigifiapataki. Ku-rijirurasti juparti jawsi.
Kurijirura: Tata, cheqpachat jumajja aka tatanakar nuwasir ufijta?Tata Justinu:
* Q1ATA: iLjustado. Solamente se usa para vestimentas o cosas hechas de tela.
432 Unidad 17
G IZACI ONES
I MODO IRREAL
SINGULAR
sar iriskaygtwasara - "sarilftwa
sara sap:a:ma
sara - sgnma
SINGULAR
janiu sack - iriskaygt-tijaniu sarka - samRntijaniu sarka sap&ntijaniu sarka sgnti
I
AFIRMATIVO
NEGATIVO
180
PLURAL
sarapjj eriskaygtwasarapjja - samRnwasarapjja sapgnwa
sarapjja sgnwa
PLURAL
janiu sarapk iriskaygt-ti
janiu sarapka samfinti
janiu sarapka sapanti
janiu- sarapka sUnti
Llamamos modo irreal al conjunto de formas verbales que indican que unaaccift no nee a realizarse por depender de otra que tampoco se realiza
EJEMPLOS:
Qollcientriskaydt-tejja, aka ut
aliris kay4twa
Kuchawaribantejj trawajapjjeris-kaytitjja, qhechw yateqapjjeris-
kaySta.Janitejj jallkasapgnjja, jutiris-ka.ygtwa.
Jupatejj jan* anch umkasapgnjja,
janiu usuntkasap&nti.
Si hubiera tenido dinero, hubiera compradoesta casa. (No la compr6 por que no tenla)Si hubieramw trabajadd.en Cochabamba (notrabajo, en Cochabamba), hubieramos apren-dido quechua. (no aprendimos).Si no. hubiera llovido, hubiera venido.
Si 61 no hubiera bebido demasiado, nose hubiera enfermado.
Cuando en las orations negativas queremos dar particular bnfasis sobre unapalabra, esta.va al cosier= de la oracidn y con el sufijo tejja; por lo tantojani queda sin el sufijo
433 Unidad 17
II SUFIJO or.AL "WAYA" (debil)
181
Este sufijo indica que la action no es precisaniente pretendida coma ter-mino final, sino solo de paso, empleando en ella poco tiempo.
EJEMPLOS:
Iskwilar sarkasajj ijltsharff
mantawayta.Tata Jwanar wisit-tTaniwaya-flUni.
Jusia, manqtasiniwayafilni.
Tata Nanuylun ukar sartlawayd.Mallajjar ikjayawayasinjj pa1U-sarti sarta.
Al it a la escuela, entre un momento a la
Iglesia (de paso).
De paso visitaremos a don Juan.
Jose, vamos un momento a comer.Ire un momento donde don Manuel.Despues de hacer dormir a mi hijo, fui a
la plaza.
NOTA: a) Wa Da la idea de que despues de la acci6n una persona se puede moveryendo o viniendo) aunque no este expresado por los verbos sarafia yjutafia.
EJEMPLO:
Umat amijujjarojj mg ktuchurii And amigo que estaba borracho le hiceikjayawayta. dormir en un rinc6n.(despues me fui)
b) Es Inv frecuente el suso del sufijo ma.?4,111., con los verbos sarafia yjutafta dando a entender que u n a persona v a o viene despues d e r ealizar.
la acci6n.
EJEXPLOSa
iiatukiu jutawayjjta. Vine rdpido. (sobrentendido que antes
realiz6 una acciOn)Jilajjajj juntltim umt'asisin Despues de tomar el dasayuno nil hermano se
iatukiu sarawjje. fue rdpido.
III OTRO USO DEL SUFIJO VERBAL "IRIn (fuerte)(Objeto directo del verbo principal)
Este sufijo se usa solamente cuando se trata de una accidn realizada porel objeto del verbo principal. Los verbos principales que se presentan conmds frecuencia en estas construcciones son: ufijafia (ver), ist'afia (escuchar)
katjalla (sorprender)4
EJE!1PLOS:
Run lurirs aka jailer
Iunthatir ufijta.
Janiu wawamax jachirAka tatar lunthatkir
ufi jta?
isttkti.katjta.
Ala le vista hacer a este hombre?Le vi robar.A to hijo no le escuche llorar.A este sailor le sorprendi robando.
.182
IV SUFIJO VERBAL IIKAH *(fuerte)
Este sufijo cuando se usa con los sufijos ipana (temporal, causal); sins,(despu6s de); sa (gerundio); iri (objeto directo del verbo principal); sefialaque la acci6n de la oracidn principal se realiza en el packimato en quese realiza la acci6n de la oracion subordinada.
NOTA:
EJENPLOS:
Jilajj punk nistkipan tata-jjajj puri.
Manqfkasinjja, tatajjajjjaniu parlirikiti.
Manqfkasajja, tatajjajj ja-janiu parlirikiti.Aka jagerojj gong apskir.katjta.
Ni papa lleg6 cuando estaba saliendo mihermano. (En el momento que mi hermanosalia de case., nil papa lleg6)
Ni papa no suele hablar cuando esti co-miendo.
Ni papa no suele hablar cuando esta co-miendo.
A este hombre le sorprendi sacando diner°.
Cont vemos los ejenplos con sina y sa precedidos por el sufijo ka, notienen ninguna diferencia. Erse usa el sufijo ka sa.
LECTURA SwECCIONADA
URTIMALANPI MA KAWALLUN JAQEMPI
3.83
urojj Urtimalajj punch jantlakttasisin thaki littjjataila
montarthian winkuskdna, ma iiaturusti mE kawallur lattjjat-
ttat jagew uka cheq pasaskRna. Uka jaqejj markarii
saraskatayna uka kawall aljjeri. Kawallu - caballo
Urtimalasti uka jager ufijasajj sayttayataynawa,
aruntasin akham sataynawa:
- Tata, may Imwtlasima. Janit kawallum mayttitasma? KumpUri,- campadre
kumpdrijjar wisit-ttaniwayail munta.
Kawallun jaqesti janiu mayttaft munkataynati.
Janiu mayttkirismat tats, jayptt'litaspawa, kung" Jaypttarla hacerse
tardelaykutejj aka kawall aljjeriu saraskta.
Uk isttasinsti Urtimelajj wal kusistatatayna, ukatsti Kusistatafta - ale-
grarse repentina-
akhamsataynawa: mente
Ukhamajj nayar aljjeta tata, nayas kawall alasifi
munaskayata.
Sataynawa Urtimalajja.
Kawallun jaqesti:
Yastasaya* aljjdmsay tats. Yanttafia - hazer
la prueba, intentar
Sarakitaynawa.
Urtimalasti:
Ukhamajj yahtta. awir, sweat kawallumasti? Jtunajj
aka cheon ma fatit suyttita, aka punch jantlak-
ttasim, anchhichhaw nayajj kut-ttani. Kut-tlafla regre-sar
YASTASAYA oYASTA:
Frase que so utiliza para aoeptar una peticidn o propuestadel interlOcutor.
4Unidad 17
Sasakiu Urtimalajj kawallur latfjjat-ttatayna; kawa-
llun jaqesti iyawsasaw Urtimalan punchup janttakttasisin
winktfatayna.
Urtimalasti fatukiu kawalljjat jalatayna. MU Boll
pasatayna.
Kawallun jaqesti winkttataw suyaskgna, piru Urtima-
lajj janiu ufidsjjUnti, ukatpl llakisjjEnjja.
Jaypftjjgnwa,Urtimalasti janipuniu uflgskffnti, kawa-
llun jaqesti wal llakisjjgna "Kamacharakpachasti? Kum
warankharuch jalantpacha?fl sasawqollukma kayuk saratayna.
Qollu patar purisinsti aks uks ufiatatgna, piru janiu ka-
qa1lus Urtimalas ufidskgnti.
Ukatsti kayukiu markakam sarjjatayna, thakin wal
jaqenakar jisknaqatayna, piru janiu khitis ufijkataynati.
Urtimalajj yaqha markarff sarjjatayna.
Kawallun jaqesti wall llakitawutapar kut-tfawgyjjam
tayna.
Ukhamaw Urtimalajj uka kawail lunthatawayatayna.
PREGUNTAS
184
asknaciafia
preguntar repe-tidas veces adiferentes per-sonas
1. ME urojj Urtimalajj kawkins winkuskgna?2. Ukatjja khitis Uka cheq,pasaskgna?3. Uka jaqejj kUnarus markar saraskatayna?
4. Urtihalaati sayttayasinjj kansatgynasa?
5. Kawallun jaqesti, kawallup paytfah munataynati?6. Kunata,UrtiMalajj kusistatatayna?
7. Khitis kawa11.alasifl npnatayhajja?S. ittmallunjaqesti,a,,ljja2 Lmuilatayriati?9. Urtimalajj kamsaSakislavallUr latfjjatatayna?10. .Uka jaeleStiicawldris .duyasktina?
11. Urtimalasti fatitut kut-tfaninti?12. Urtimal jan,:u4b,Sjjepansti,10011un jaqejj kgmachgnsa?13. vatipaiar-Purisin#1, kawalluparus Urtimalarus ufijUnti?
Uk4sti-kuiljataS kays4lun jaciejjaarkar sarjgha?15. Thakinjja jacLEmAkat jisknaq4nti jahicha?
16. 440.1#1*-PrO.m49.1""4.1aPiiataYriati?17. Urtimalasti kawkirus sarjjatayria?
Unidad 17
185
LECTURAS SETACCIOEADA
JAQEPAKAJJ URTIKALARU KATJJAPJJE
Urtimalajj kunayman jan walinak jagenakar lurdnapuka
jagenakasti Urtimalar katjafiatakejj walpun thaqasipkana.
Uka jagenakasti ma urojj sum yatjjatapjjatayna Urti- Jan walinaka -ma-les o maldades
malan sarnagawipjjata, ukat yatipjjatayna Urtimalan in
qhatu urun ma markar sarafiapdjata. Ukham sum yatjjata..
sinsti uka markankir jagenakajj yaqha markanakankir jage- - dla
de ferianakampirakiu sum amtasipjjatayna Urtinalar katuntahataki.
Ukhamapuniu qhatu urojj Urtimalajj puritayna, ju-Wararifia-- gritar
pasti jan kundkaspas ukham markan aks uks sarnagaskatayna, de dolor o de susto
piru jagenakajj ukham sarnaqaskir ufijasajj I.atukiu katun-
tapjjana. Urtimalasti wal sustjasitayna, janiu kuns ka-
machah puirkataynati, wararjjakitaynauu jan juchanikas- Jan juchanIkaspas-como si no tuvie-
pas ukhama. Jaqenakasti wali fiachlantai yaqha istan- ra culpa
shar irpapjjatayna.
Urtimalajj thakinjam sarkasajja tage hanqha lurata-
!:
nakap amtasitayna, Jagenakasti jawq'as jawq'asaw istan-
shar puriyapjjatayna.
Istanshankir jaqenakasti iatukiu tantachasipjjana, Umpasifia Beharde menos o averi-
yaqhepanakasti wal Urtinialarojj nuwapjjana, yaghepanal- guar.
kasti tage kunti Urtimalajj lunthatkataynajja, tage uka-
nak tumpasipjjarakIna. Nagraciataparudelante de 61
Urtinalasti janiu kamachafis puirkantil ukhamufija-
sisajja jachafiak nunjjana, jagenakarus antutayasifi lay-
kojj " janiu mayamps jan walinak lurjjatin sasaw pirtun
mayisjjSna. Jagenakasti wall kuliratat janiu kuns istlah
munapkanti. Ukhamaw Urtimalar m chegar irpasinjja,
438 Unidad 17
186
lunthatayasir jaqenakarojj Urtiinalan nayraqatapar saytia- Jakaskirpachatodavia en vida
yapjjatayna, qawranak lunthatayaskis, kawallun jaqes ukan-
kasipkataynawa. Ukhamaw taqpach lunthatayasir jagenakajj
nayrb:jjapar sayt fasipjjatayna, uka jaqenakasti mayninakat
juk I amp Urtimalarojj jawq I apjjatayna Urtima.lasti juk! at Aptlasifia -
juktat juklamp jam aniuyuniu ufijasjjUna; llakisifijamarakiu
Urtimalarojj t laqesiyapjjatayna.
Ukhamaw uka markat jaqenakajj Urtimalarojj
jakaskirpach rag jachla lawar jaychkatapjjatayna; ukhamaw
Urtimalajj jakafiap apt lasitayna: k arisitapata, luntha- Jaychkataria -ahorcar
tUtapata, tage jan wali luratanakapata.
UkUrut aksarusti janipuniu khiti jaqes Urtimaljam
sarnagerikUnti. Uka markamkir jagenakasti jan kun ajjsa-
rasakiu aks uks sarnaqapjjerijjUna; piru jan ufitlat jaqe-
nakemp parlafipa wal amgyasifi yateqapjjarakitayna.
PREGUNTAS
1. Jaqenakajj khitirus thaqasiplaria?2. Kunats thaqasipkg.na?3. Kunjjats uka jaqenakajj yatjjatapjjatayna?4. jaqenakajj kamachatiatakis suyapjjatayaa Urtimalarojja?5. Urtitnala.ati puritaynat janich uka markarojja?6. Kunjama.s Urtimalajj markan sarnaqaskbna?7. Urtimalar ukham sarnaqa.skir ufijasajj kamachapjjataynasa?8. Urtimaiasti .sustjasitaynat janicha?9. Ukham ufljasitinj ja Urtimalajj kamachjjakitaynasa?10. Thaki.rdanisti Isdrianakjjats aMtaSina?11. Jaqenakasti ukChlOilomjj- katnachapjjataynas Urtimalarojja?12. Luzythatayasir jagenakajj tumpasipjjarakInti kuntejj Urtimalajj lunthatknn
ukija?'13. Antutayasiti laykojj kamsataynas Urtinalajj.i?
Antutapjjatayriat jar4Cha?ichitinakarus nayrdjjaPat sayt !ayapjjatayna?
16. tik ham. javrquatatjja ltaniadhjjtins Urtimalarojja?17. 1.41:cisif`ijainat ttaqesiyapjjatayria?'18. J1.1.T.r 3agenakasti KamachapjjSns Vrtimalarojja?19. Ukatjj. kitrOalas trtinialajj jakallap aptlasitayna?20. UkCfrut altaarusti ktinjamas_ uka Markankir jagenakajj sarnaqapjjSna?
499 Unidad 17
OBACIONES BASICAS
1. Waynanakajj anat phistan tho-qofiat parltlasipjjRna.
2.
3.
4.
5.
Nayajj janiu thogorjamblayel-ti.
Tatajjajj janiu jilajj thop-fiap munirjamblanti.
Yanas mamajjajj janipuniu tho-qofiapmunkanti.
Thogorinakajj janir Int jals-kipan thoqohatak makichtlasip-jjRna.
6. Jagenakajj fatukiu aymthapi-nipjje.
7.
8.
9.
10.
Yaqhepanakajj janir sut jall-kipan sarjjapjjdna.
12. Juklamp jayplurojj oragejjgala llustiEjjdnva.
Yaqhepanakajj janir chikUrit-kipan machatRjjapjgna.
Yaqhep machatanakasti larufi-jamaw thoqopjjlna.
Yaqhepanakasti kulirafi jamawchiajjwapjAna.
Janir machatblasajj klachatakparltlasipjgna.
187TUNKA KIMSAQALLQON UNIDADA
Los j6venes hablaron sobre el baile en lafiesta del carnaval.
Yo no estaba en condiciones de bailar.
Hi papa parecia no estar de acuerdo en quebailara mi hermano.
Mi mama, mucho menos, no queria por nadaque bailara mi. hermano.
Los bailarines se prepararon antes de quesaliera el sol.
La gente se reunid rdpidamente.
Algunos ya estaban borrachos antes delmedio dia.
Algunos bortachos bailaron que data risa.(...bailaron como para reir. Form. Pop.)
Y algunos discutian que daba rabia.(... discutian como para renegar. Form.Pop,)
Antes de emborracharse hablaban con calma.
Algunos se fueron.antes de que llovierademasiado.
Mds tarde el suelo estaba ya muy resbaloso.
13. Wamanakajj sintifi jamaw jachap- Los nifios lloraban que daba ldstima.jOna.
14.
15. Jawir aksan tata Jasintif lo-qhetRna.
16. Luisaamal pR maynarojj yus-pagarSna tatapar jawirat ap-supjjatapata.
Jawirjj janiu Jules uywaspasirjamMnti.
17. Tata Jasintun warmipasti
janiu chachap loqhetatap yat-ktinti.
Ni la gente ni los animales podian cruzarel rio.
A este lad° del rio don Jacinto estabahaciendo locuras.
Luisa agradecid mucho a dos Arenas porsacarle del rio a su padre.
Y la esposa de don Jacinto no sabfa quesu esposo habia hecho locuras.
440thidad 18
TEXTO BASICO
ANAT PHISTA
188
Janir anat phist purkipanjja walja waynanaka, tawagonw- Anat phista -la fiesta del
kawparltlasipjjana. Jupanakajj anat phistan thociofiat part - carnaval
tlasipjjana.
Nayajj janiu thoqorjamakayat-ti; kunalaykutejja jukt
usutaygtwa. Antisas jilajjaw klumargskana,jupajj wal thoqofi
munarakrna; piru tatajjaw jan munirjamakanti, yamas mamajjajj
janipuniu thociofiap munkanti. Piru ukatjja panpachaniu iyaws-
jjapjjana. Ukhamasti jilajjajj uk yatisajj wal kusisina. Uka
fatpachaw amijunakapan ukar yatiyir sargna.
Anat phistataki mg pusffr kimelr phaltkipanjja, thogori-
nakajj sapa jaypIt insayttapjjana. Anat phistatakisti walja
jacienakaw parintanipjjgna.
Phista urojja thogorinakajj janir int jalskdpan thogofia-
takejj wakidhttasipjjana. UrUjjepansti jupanakajj thoqtta-
sisawijlish nayrajjar sarapjjana. Jacienakajj fatukiu ayw-
thapinipjjgna. Tatanaka rcamanakajj uman cialltapjjarakina,
thogorinakasti wali kusisitaw thoqtlasipjjana. Yacihep tata-
nakajja, ukhamaraki yaghep nananakajja, janir childirtfkipen
machatajjapjjgna. Childfr pesatatjja waljaniu macharatajjap-
jjana. Ukhammachatatsti yaghep awkinakajj larufijamaw tho-
qopjjana, yaghep tatanakasti kulirafijanarakiu chlajNapjjana.
Janir machatakasajj ktachatak parlttasipjjana piru ukatsti
yaghepanakajj nuwasifi munjjapjjgna.
Klumara sano
77ifqNnte a lasalud)
Yamasa -
latiyafia
hacer saber,anoticiar
Insayafia - en -
sayar
Khuri alaya gollunsti alwatpach jallojj jalluskana. Mar- Aywthapifia
reunirse, con-kansti nR jakt chikar pasatat jallojj chlagnaciafi galltana, centrarse
piru jacienakajj thociorasipkdkinwa, umarasipkakinwa Wali
Unidad 18
441
nachatEjjapjjEnwa. Juktampjitarojj juktamp jalluntjjdna.
Yaqhepanakajj janir sut jail purkipan utanakapar sarjjap-
jjEna, yaqhep umatanakasti, thogorasipkaktnwa. Piru ju,--
kiamp jaypturojj oraqejj wall llusttEjjEnwa, janiu thoqofi-
jamEjjEnti, janirakiu sum sarnaqafijaajjEnti. Nachatana.
kajj wal tinkurapjjEna, janiu sartari puirjjapjjEnti. Jis-
kta wawanakapasti ukham ufijasajj sintifijanaw jachapjjEna.
Uka marka taypinjja mg jachta jawiraw utji. Uka ja-
wirarusti walja unrw antanitayna; kunalaykutejja uka
alaya qollunakanjja wal jai Una alwatpacha. Ukhamasti
jawir uksan utjasirinakajja pasafi munapjjEna, piru janiu
puiripkEnti. Juktampjitarojja awatirinakaw pampat purl-
nipjjarakina, piru janiu Jules uywas jawirjj pasirjamEkEn-
ti, kunalaykutejj unajj wall phogEnwa.
Jawir aksanjj walja machat jagenakaw sayarasipkEna;
jawir maysansti walja awatirinaka, uywanaka, tatanakaw ut,
jaraktna.
Jawir aksan tata Jasint locihetEna. Jupajj wall ma-
chatEnwa. Tata Jasintojj jagenakarff arnaciEna "jumanakajj
janiu khitis chachnpktati. Nayapl dhachntjjan sasakiu
jawirar thogontEna. Unasti Istukiu tinkuyEna. Jaqenakasti
uk ufijasajj wal ojjorapjjEna. PE waynaw Y'atuk jawirar
thogontapjjEna tata Jasintur apsufiataki. Tata Jasinturojj
jiwatjamapsupjjEna.
Tata Jasintun phuchapajj wal uka pa waynarojj yuspa-
garEna tatapar apsupj jatapat a.
Tata Jasintun warmipasti janiu chachap loqhetatap
yatkEnti, kunalaykutejj wali machataw utapan ikiskEna.
Qheptirusti ukham luratap yatisajj wal chachapar tocina.
442
189
Alaya lejos
hacia arriba
Ktachata - concalma, despacio
Chtagnaciafia -
lloviznarChacha - valiente,hombreSuti - con mAsintensidad
Oracle, - suelo,
terreno
Ilustta res-baloso
Sintifia - sen-
tir lastinaThoontafia-saltar, brincara una profundidadTaypi - medio,centroAlwatpacha -desde la nafiana
Aksa - estelado
Phoqa - lleno
Maysa - otrolado
Locihetafia -
hacer locurasAlaya o alajja-SU significadodepende de latopografia don-de se encuentrala persona. Enuna pampa puedereferirse al nor-te, en terrenoaccidentado auna cuesta arri-ba. Pero no serefiere a arribaen el sentidovertical, pars:
este tenemos
Uni-ri'vi 1g
190
PREGUNTAS
1. Jn..nir anat phist purkipanjja kunanakats waynanakajj parltiasipjjgna?2. Nayajj kunats jan thogorjamblaygtjja?
3. Antisas khitis thogorjamdskgnjja?
4. Khitis jan jilajjan thoqafiap zmnirjamgkana? Manajjastig----
5. Ukatjj panpachanit iyawajjapjjRna?6. Anat phistatak mg pustir kimer phaltkipanjj kamachapjjSns thoqprinakajja?
7. Anat phistatakejj juklanikit jagenakajj purintanipjjEna?8. Phista urojj kuna orasats thoqprinakajj makichttasipjjSna?9. UrUjjepansti kawkirus thoqprinakajj sarapjjdna?10. Ukatsti tatanaka mamanakajj kamachapjjdnsa?11. Taqhepanakajj janir chikUrUkipant machatgjjapjjEna?12. Yaqhep machat awkinakajj kunjamas thoqopjjtha?13. Yaqhep tatanakasti kulirafijamat chlajjwapjjdna janicha?
14. Janir machatgkasajj kunjamas parlttasipjjgna? Ukatsti?15. Khuri alaya qollunjja kuna orasatpachs jalluskffna?16. Markansti kuna orasas jallojj chlagnagail qalltdna?17, Jagenakasti umarasipkak5nti?18. Yaqhepenakajj kuna orasas utanakapar sarjjapjjdna?19. Jukiamp jaypturojj oragejj sarnaqafijamaskftli janicha?20. Kunats wawanakajj sintilijmn jacharapjgna?21. Uka marka taypinjja kunas utji?22. Uka jawirarojj waija umat mantanitayna?23. Kuna orasatpachs jalktin uka slay qollunakanjja?
24. Jagenakas uywanakas uka janir pasirjamRpjjEnti?25. Jawir aksan khitinakas suyarasipkEnjja?26.* Jawir maysanst khitinakas suyarasipkarakina?27. Jawir aksanjj khitis loghetSna?28. Tata Jasintojj wait machatftti janicha?29. Tata Jasintojj kamsasas jagenakar arnaqdna?30. Arnagasinsti kamachgns tata Jasintojja?31. Ukatjj kamachdnsumajj tate. Jasinturojja?32. Jaqenakasti umar thowntir ufijasajj kamachapjgnsa?
33. Khitinakas tata Jasintur apsufiatakejj jawirar thoqontapjjdna?
34. Kunats tata Jasintun paluchapajj uka pN waynar yuspagarSna?35. Tata Jasintun warmipajj chachap loqhetatap yatTnti janicha?36. QhepUruoti ukham luratap yatisajj kamachEns chachaparojja?
Unidad 18
443
SUPLEMENTO
Chtiyjaria
tfactjaria
ptakjafia
khuchjaria
kharjafia
pachjaria
jaljaria
t turjafia
q t oma
cif allu
191
Romper cosas muy flexibles Ej. tela, papel, etc.reventar, romper algo por tension. Ej. hilo, cuerda, etc.Romper cosas frdgiles. Ej. una olla de barro, un hpiz, etc.Partir algo cortando con algtin instrumento. Ej. con una tijera,una sierra) etc.
Cortar carne.partir con la mano un pan, queso o algo parecido.Separar, dividir, partir cosas en general.Roer, cortar con los dientes.Limpiosucio
Khitis aka papil ehtiyji? (kamisa,pantaluna)Janiu aka wiskhajj ttadafijamdkiti,w.li lankhuwa. (ilu, pita, chtankha)Phukojj #akjatawa (lapisa, lama,palatu).
Aka marir khuchjarapita (tawla,
lam).Janiu aka aychajj kharjarijamdkiti.
Wawatak ttantt pachjarapiu. (kisu),
Aka tfantt kimsar jaijam. (naranja,mansana, chfogenaka).
Achacajj isinak tfurjiriwa.
Achachilajjajj rianqha usutawa;wirjamawa.
JichhUrojj jallurjamawa.
Janiu aka manqtajj manqtafijamdkiti,
jaruwa.Janiu aka jawirajj pasafijamdkiti.
Janiu jilammnp nuwasitamajj mall-kiti.Janiu tata Lukas jiwatap kriykti.Janit jilamumaskatap kriykta?
Janiu mnrmimamp jaljtananajj wall-kaspati.
Nuidn a roto este papel?
No se puede romper esta soga, es may gruesa.
La olla estd rota.
Cattamela esta nadera. ( tawla)
No se puede cortar esta carne.Parte el pan (con la mano) para el nifio,
(queso).
Parte .en tres este pan.
El ration roe las ropas.
..abuclo estd gravemente enfermo, pareceque se va a norir. (...esta como para mo-rir. Form. Pop.)Parece que hoy va.a llover. (...esta comopara llover. Form. Pop.)No se puede comer esta conida, estd muypicante.No se puede cruzar este rio. (No estg comopara ser pasado... Form. Pop.)No estd bien que hayas peleado con tu her-nano.No creo que don Lucas haya riierto.
trees que tu hermanci estd emborrachdn-dose?No seria bueno que to separaras de tu es-posa.
444 Unidad 18
EJERCICICS DE ESTRUCTURA
USO DEL SUFIJO "JAMA"
1 EJMICICIOS DE REPETICION
Tatajjajj janiu jilajj thoqofiap
munirjamgkEnti.Janiu nayajj thociorjamgkaygt-tilusutayEtwa.
Aymar sum parlirjamb:jjtwa.
Achachilajjajj hanqha usutawa,jiwirjamawa.
Jichharojj jallurjamawa.
Jachirjamgsktwa; mamajjaw hanqhausutgsk siwa.
192
Ni papa parecia no querer que bailara mi.
hermano.Yo no estaba en condiciones de banal'', es-taba enfermo. (Yo no estaba como para bai-lar. Form. Pop.)Ya estoy en condiciones de hablar bien elaymara.Ni abuelo estA gravemente enfermo, pareceque se va a morir.Parece que hoy va a llover. (Hoy esta como
para llover. Form. Pop.)Estoy por llorar; dice que mi mains esta
gravenente enferma.
2 FJERCICIOS DE SUSTITUCION DE NUNERO Y PERSONA
Aymar sum parlirjamEjjtwa..
(nanaka) ------- .....
(j ma)(jumanaka) .....
( jupa)
(jupanaka)
(jiwasa)(jiwasanaka) 0111.0. 01011111000 1110101111
Janiu nuajj thogorjamgkaygt-ti.nanakajjjumajjjumanakajj .....jupajj
W11111. jupanakajj -jiwasajj
jiwasanakajj ------------.
3 TIEMPO PERFECTIVO PASADO
Nayajj usuntirjamayftwa.Wall llakitaygtwa; jachirjamaygtwa.Wall qaritaygtwa; samarirjamayftwa.
kulirataygtwa; yaqha narkarsarjjerjamgygtwa.Tatajjajj hanqha usutgnwa; jiwir-jamgnwa.
Jilajjajj wall kuliratAnwa; naya-rojj jawqterjangnwa.Jusiajj wali umatgnwa; nuwasirja-lama.JallurjamEnwa.Jawirajj wall phoqgnwa; jacienaka-
rojj apirjamRnwa.Wall thaygnwa; wawanakarojj usun-tayirjamlnwa.
Aymar sum parlirjamajjtwa.Aymar sum parlirjamgjjapjjtwa..Aymar sum parlirjamfljjtawa.
Aymar sum parlirjamEjjapjjtawa.Aymar sum parlirjamajjewa.Aymar sum parlirjamgjjapjjewa.Aymar sum parlirjamEjjtanwa.Aymar sum parlirjamgjjapjjtanwa.
Janiu nayajj thogorjamblaygt-ti.Janiu nanakajj thogorjamgpkaygt-ti.Janiu jumajj thogorjamAkaygtati.Janiu Nmanakajj thogorjamEpkaygtati.Janiu jupajj thogorjamEkEnti.Janiu jupanakajj thociorjamgpkgnti.Janiu jiwasajj thogorjamgkaygtanti,Janiu jiwasanakajj thogorjamEpkaygtanti.
TIEMPO PERFECTIVO PRESENTE
Nayajj usuntirjamEtwa.Whli llakitgtwa; jachirjangtwa.Wali qaritgtwa; samarirjamEtda.Wall kuliratgtma; yaqha markar sarjjerja-
mgtwa.Tatajjajj fianqha usutawa; jiwirjamawa.
Jilajjajj wall kuliratawa; nayarojj jaw-qlerjamawa.Jusiajj wall uinatawa; nuwasirjamawa.
Jallurjamawa.Jawirajj walljainawa.
Wall thayawa;
445
phoqawa; jacienakarojj apir-
wawanakarojj usuntayirjamawa.
Unidad 18
4 EJERCICIOS DE TRADUCCION
Janiu jichhffrojj jallurjamRkiti.
Parece que esie nifio no va a sanar.(...no estd como para sanarse. Form.Pop.)
Mi hemmano today/a no estd en condi-clones de trabajar.
'Da hijo todavia no estd en condicio-nes de hablar.Mi hijo todav/a no estd en condicio-nes de andar.
Parece que hoy no va a llover. (Hoyno ester como para hover. Form. Pop.)
Achachilamajj fianqha usutawa, jiwir-janama.
Da abuelo esti muy triste, estd comopan llorar.Este frio es como para hacer enfer-mar a cualquiera.Parece que to hijo puede sanarse.
estd como para sanarse. Form.Pop.)Parece que esta casa puede caerse.(... estd como para caer. Form. Pop.)Parece que hoy puede hover. (Hoyestd como para hover. Form. Pop.)Tu abuelo estd gravemente enfermo,parece que puede morir. (...estdcomo para morir. Form. Pop.)
EJERCICIOS DE PREGUNTAS Y RESPUESTAS
Panpan junajj usuntirjamfftati?
Jagenakampejj aymar parlirjanEjjtati?
Maran mayamp kutinirjamgtati janicha?
Achhlrojj jallurjamat janicha?
Panpanjj thayajj wawanakar usuntayir-jamati?
Jallupachanjj jawiranakajj jaqerapirjamati?
Aka usutajj waliptirjamati?
446
193
Janiu jichhfirojj jallurjamRkiti.
Janiu aka wawajj waliptirjamakiti.
Janiraw jilajjajj trawajirjaakiti.
Janiraw wawamajj parlirjamgkiti.
Janiraw wawajjajj sarnagerjamRkiti.
Janiu jichhfirojj jallurjamRkiti.
Achachile.majj ilanqha usutawa, jiwirjartawa.
Achachilamajj wali llakitawa, jachirjana-wa.
Aka thayajj usuntayirjamawa.
Wawamajj waliptirjamawa.
Aka utajj tinkurjamawa.
Jichhifrojj jallurjamawa.
Achochilamajj rianqha usutawa, jiwirjamawa.
Jisa, panpan usuntirjamRtwa.Janiu pampan usuntirjamRkti.Jisa, jaqenakanpejj aymar parlirjandjjtwa.Janiraw jagenakampejj aymar parlirjamnkti.Jisa, maran mayamp kutinirjamatwa.Janiu maran mayamp kutinirjamRkti.Jisa, jichhUrojj jallurjamawa.Janiu jichhfirojj jallurjaelkiti.Jisa, pavan thayajj wawanakar usuntayir-jamawa.
Janiu pampanjj thayajj wawanakar usuntawyirjamld.ti.Jisa, jallupachanjj jawiranakajj jagerapirjamawa.Janiu jallupachanjj jawiranakajj jagerapirjamRldti..
Jisa, aka usutajj waliptirjamawa.Janiu aka usutajj waliptirjamNkiti.
Unidad 18
EJERCICICS DE PREGUNTAS Y RESPUEST.AS (Continuation)
Kunats jachirjamskta,tata?(achachilkAaw jiwatayna)Kunats sarjjerjamaskta?(janiu trawajafiajj utjkiti)Kunats jan aymar yategerjamEkta?(wali chtamawa)Kunats jan pampan trawajirjandkta?(wali thayawa)Kunats jan maran kutinirjamdkta?(janiu qollqejj utjkiti)Kunats jan nanqterjamakta?(laka ktamanttwa)
5 EJERCICIOS DE REPETICICN
194
Achachilajjaw jiwatayna; ukat jachirjamgsktz.
Janiu trawajafiajj utjkiti, ulat sarjjerja-
maskta..Annarajj wali chtamawa; ukat jan yateger-
jamEkti.Wall thayawa; ukat jan pampan trawajirja-nEkti.Janiu qollqejj utjkiti; ukat jan kutinirja-natl.Laka ktamanitwa; ukat jan naneerjamdkti.
INFINITIVO f SUFIJO "JAMAn (fuerte)
Yaqhep machatanakajj larufijamawthoqopjjana.Yaqhepanakasti, kulirafijanaw chtajj-wapjjana.Wawanakajj sintifijamaw jachapjjdna.
Janiu aka wiakhajj tlaqjafijmdkiti.
Janiu aka papilanakajj chtiTjafija-makiti.Janiu aka lawajj plakjafijamEkiti.Janiu aka aychajj kharjafijamakiti.
Janiu aymarajj yateqafijamdkiti,wali chtamawa.Janiu Jusiajj aymar yategerjamtt-kiti.Janiu aka jawirajj pasafijamakiti,wali phoqawa.Janiu uywanakajj aka jawir pasirja-mdkiti, wala. phoqaw umajja.
6 ORACIONES PAREADAS
Janiu jichhtfrojj trawajafijanakiti,
wali thayawa.Hoy no puede trabajar mi hermano,este': enfermo. (No estd en condicio-
nes, no ester como para trabajar.
Form. Pop.)Hoy no se puede trabajar, hacemacho frio.Hoy no puedo trabajar, hace machofrio.
Algunos borrachos bailaban que daba risa.(t..bailaban como para rein. Form. Pop.)Y algunos discutian que daba rabic. (serefiian como para renegar. Form. Pop.)Los nifios lloraban que daba lAstima.(...11oraban como para sentir. Form. Pop.)
No se puede romper esta soga. (No ester' comopara romper. Form. Pop.)No se puede romper estos papeles.
No se puede romper este palo.No se puede cortar esta carne.
No se puede aprender el aymara, es maydificil.Jose no estA en condiciones de aprenderaymara.
No se puede pasar este rio, es may cauda-loso. (...es muy lleno. Form. Pop.)Los animales no pueden pasar este rigpescaudaloso.
Janiu jichhtfrojj
thayawa.
Janiu jichhUrojjusutawa.
Janiu jichhtfrojj
thayawa.Janiu jichhffrojj
thayawa.
43'7
trawajafijamaldti, wali
jilajjajj trawajirjamb:kiti,
trawajafijamakiti, wali
trawajirjamgktil wall
Unidad 18
ORACIONES PAREADAS (Continuaci6n)
Janiu a1 a manqlajj manqtafijamaiti,ancha jaruwa.
Este chico no puede corer ester
gravemente enfermn. (No estd encondiciones de comer)&bit conida no se puede comer, esruy picante.
Juyphi pachanjj wawanakajjusun-tirjamawa, wali thayawa.En el invierno cualquiera esterpropenso a enfermarse, hace muchofrit).
En el invierno los nifios pueden
enfermarse, hace mucho frio.
195
Janiu aka manq'ajj manglafijambliti, anchajaruwa.
Aka yogallajj janiu mangtorjamgkiti flan-
qha usutawa.
Janiu aka manq' ajj manq' afijamRld.ti anchajaruwa.
Juyphi pachanjj wawanakajj usuntirjamawa,wall thayawa.Juyphi pachanjj usuntafijamawa, wall tha-yawa.
Juyphi. pachanjj wawanakajj usuntirjamawa.
7 EJERCICIOS DE PREGUNTAS Y RESPUESTAS TORNO A UN MODELO
AKA EANWAJJ ANCHA JARUWA
Aka manceajj manqtafijamati? Janiu mangiafijanakiti.Kunata? Kunalaykutejj wall jaruwa.
JICHHiiROJJ WALI THAYAWA
Jichhilrojj trawajafijnmati? Janiu trawajahjamaiti.Kunata? Kunalaykutejj wall thayawa.
JICHHIRMANTHEJJ WAL JALLU; JICHHASTI UIVIAJJ JAWIRANJJ WALL PHOQAWA
Aka jawirajj pasafijamati? Janiu pasafijamakiti.Kunata? Kunalaykutejj wall phogawa.
JISK1A ANTRISAJJ RANQHA USUTAWA
Jiskfa antrisajj iskwilar sarir-jamati?
Kunats jan sarirjamRld?
Janiu sarirjamRkiti.
Kunalaykutejj fianqha usutawa.
LUISAJJ WALL LLAKITASKIWA, AWICHAPAW JIWATAYNA
Luisajj jachirjapEskiti? Jisa,jachirjamaskiwa.Kunats jachirjamiski? Kunalaykutejj awichapaw jiwatayna.
448 Unidad 18
lovt)Tufl 6t7t oqaaTo se oWeopaos .dos anb susuaTd g
(oATsnTouT) uTanosa
ET E somTnj soa4osou anb aaao ou 9sor (oATsnTouT) -aTanosa
ET t soups soaqosou anb 09.20 ou 9sor v.-canoe°
tT u opT utAtq sogTu soT anb aaao ou 9sor
tTenoso ET E opt sittq aouam ouumaaq ns anb ooxo ou 9sor
.uTenosa ET u uoaanj spn anb oaao ou ?sop
tianosa ET u a4sTnj anb eaao ou 9sor
pTenosa ET u sanTn; anb 99.10 ou 9SOr
'ETWIDSO VT V Tnj anb 99.10 ou 9SOr °N.aanm 'awl 'led nq anb oaao oN
svanooT oqoaq
uTcreq osodsa ns anb uIclos ou usTn7 ugoa
LTdmusq.Anmu pruqnaubo Numnr pTNATa4 supppduays
aoTTroisT TeutsuftTP tTuu? ppuTsnr TTRAWN geTares
auum4sT somTP nTuup ppuTsnr
TqTNATa i duquPcduaus
auTpoisTxtuemam nTuup preTsnr
'TTRATall dWares av1Tm4sT dmITTns nTuvP PPuTsur
TqTNATax muquppduaus
auTTm4sT Nwemnp nTuvc MeTenf 'TWIST.14
=weave avumNsT Wt1 nTwec PNTsnf 'TTPIATIA PcuTecc
-ftats auTTmNsT 4uuou nTuup preTsnr
'TTRATall PN4 WVS JVIWIST Atu nTuup ppoTsnr
'T`PIATini'd'eq:PATP ureq2q nTtref
*puma& dugg.
-aqboT &l imp nTuup ppusTn7 max
NOIOLIEMI is SODIOUIN 8
TudTouTad
ociaaA Tap u9Toou o aoTaaquo vApaTdmoo u9To810 uT op u9Toov (u
'ouvriala`moomp:xvoiditzuson0 SOS BRA aa SUINHIGNMEG sumaadmo Gammon°
'TqPinurer
,utPukvaq uodmud nTuuP PpesTquit aumicu tzar
emNparePuubsuaus Nuebuao viqsnTT nTuur sTTPIVIu
-tPuubawic pptamAt nTuup preseifanqsT war .T4TImmtpuupuftuaq nTuop NuTelbutm war
.mumtPuoibuon PpounAtp Imp °Twerp& utp Nuibuuth nTuur
'T4PinareP
-u in PPaaTaTvqb uqouu PPaniqunp /quer artumucuumnu ppoammuabec vat? (usTr
untimPuTsTgn Noauxtuumum nsTT gvsTr
Taappd.eqouP .mm aucUTTITs crusidwp dumem cPuNtuuman cusTP
TaaPpdtT -aud mumvpgnauT pp-6.4.eutKom tixsTp gosTr
°TaaPpdoboqq. mmtPunatT ppuNouudaqbeA 'Este *Taercdumcruitio
mumorguaTTn4 ququan pp.oreusdaqbvA gusTp
4-emumepueaTIn4 NusubequA aanke uuP gusTr
eummepuTsebulq Pposlugn uuP usTr amtmvPuTs
rcusTsPITC dmusuATTmuqd uer cusTr
umomuPgTspreTT ppossuebTTob tmf gusTr
earkemucgTatb.pPusuAanqaT qoudreuanc gosTr
vmumorguqunsn ppusann qoup 'user
96T
LIquareCIPP
usdued ppusTiveL JBMICE tm CM.VMVPIIVbVUJVS ppuebreao ullenT7
LTTeureP
-1212beTat Pfuatmte Nusailan4sT trap
4TTemergucumvaq Nuluibuan Tyr ITTemtPutibum
PPounEtP we? TuuqoAu tit? rfulbueN 1.Tqvumr
-uumn NeaTaTquqb uqouu PPumni4unr
tWanocuonnu proawfumbuP uaSer
tWettrecuTsTun Noamputmuft nen aa9PPdvqoup Temec
-UTVITs rcuadTmTp dorm cPu4strebre.M
LTaercduT
va.ed Temtgvnaut PCVNEUUMUM ViNsTf LTJacc
-doboqq. TemuggnatT psuNuuudaqbeex 1.Wec rdexc go
qumupguaTTnx ququmn ppmpuudatibux LTVeurergvaTTrul Cc'egaboquil asimke uEr
LTTemePuTsabillq. ppusIuuTn tray
LTTearecns
MeSTsTXTP dMVSVIETWVqd Uuf LT4VMVPUTGPPIT ccvS3UatIT6b trUr
cpumuPuTatb pPosuAanqsT qoudTuuanr opmecutqunsn ppusvmn qouv
susanasaa x SVINflOnd as soma/aura
197
9 EJERCICIOS DE SUSTITUCION DE NUMERO Y PERSONA
Janiu khitis puritajj yatkiti.(nanakana) ------------------.(jumana) ...... -_-_---.
(jumanakana)(juparia) ......
(jupanakana)(jiwasana) - ....... ------_-
(jiwasanakana)
rrrrr
hastr jan iskwilar saratamyat-twa.(jumanakana) .1.1...ftlielmswww...............o~oalmsftedlimeme
(jtipana) ........
(jupandkana) ..... ----------
Yatichirejj janiu isturyatajj kriy-kiti.
(nanakana) -------- ----_----------.
(jumana) ------------ .....
(jimasana) -_-_---- ......
(jiwasanakana)(wawajjana) ------_----__----___--;( jupanakana)
Janiu khitis puritajj yatkiti.Janiu khitis puripjjatajj yatkiti.Janiu khitis puritam yatkiti.Janiu khitis puripjjatam yatkiti.Janiu khitis puritap yatkiti.Janiu khitis puripjjatap yatkiti.Janiu khitis puritas yatkiti.Janiu khitis puripjjatas yatkiti.
Mastr jan iskwilar saratam yat-twa.Mastr jan iskwilar sarapjjatam yat-twa.Maser jan iskwilar saratap yat-twa.Mastr jan iskwilar sarapjjatap yat-twa.
Yatichirejj janiu isturyatajj kriykiti.
Yatichirejj janiu isturyapjjatajj kriykiti.Yatichirejj janiu isturyatamYatichirejj janiu isturyatas kriykiti.Yatichirejj janiu isturyapjjatas kriykiti.Yatichirejj janiu isturyatap kriykiti.Yatichirejj janiu isturyapjjatap kriykiti.
Khitis nayan jan trawajatajj awispa- Khitis nayan jan trawajatajj awispacha?cha?
juman __---__-----?
jupanakan -----------------?jiwasan .....
nanakanjilajjan _-_----_-....-----?
jumanakan ---------- ...... -?
jupan.....
10 CANEIO DE NUMERO
Janiu khitirus maser loghetatanjjawiskai.Janiu khitirus lunthatatamjj ars-katio
Janiu tatarojj anur jiwayatam awis-kUti.
Khitis nayan jan iskwilar saratajjawispacha?Khitis nayan jan trawajatajj awis-
pacha?Jupan machantatap yat-tati?Jilam nuwasitap yat' -tati?
Wawam jan wal sarnaqatap yat-tati?
Khitis juman jan trawajatam awispacha?Khitis jupanakan jan trawajapjjatap awispacha?Khitis jiwasan jan trawajatas awispacha?Khitis nanakan jan trawajapjjatajj awispacha?Khitis jilajjan jan trawajatap awispacha?Khitis jupanakan jan trawajapjjatam awispacha?Khitis jupan jan trawajatap awispacha?
Janiu khitirus maser loqhetapjjatamjj awis-kat i.
Janiu khitirus lunthatapjjatamjj arskUti.
Janiu tatarojj anur jiwayapjjatam awiskiti.
Khitis nanakan jan iskwilar sarapjjatajj
awispacha?Khitis nanakan jan trawajapjjatajj awispacha?
Jupanakan machantapjjatap yat-tati?,
Jilanakamnuwasipjjatapyat-tati?Wawanakam jan walsarnaqapjjatap yat-tati?
Unidad 18
11 EJERCICIOS DE TRADUCCION
Luisajj janiu chachap Ioqhetatapyat-kghti.
Luisa no sabia que su esposo habiamuerto.
Luisa no creia que su esposo seemborrachaba cada dia.Yo no creia que 61 habia robadodinero.
Yo no sabia que habias llegado.Yo no sabia que trabajabas aqui.
Junajj ogarataUt amuyta?piensas que. soy ladr6n?
lTd piensas que soy malo?&Crees que Juan es profesor?&Crees que Juan es mddico?i.
,Creel que Luis tiene casa?gio crees que tengo auto?&No crees que tengo esposa?
EJERCICIOS DE PREGUNTAS Y RESPUESTAS
Taqenit Jisukrist Tatit jiwatapyatipjje?
Amijunakamajj akar puritamjj yatip-jjeti?Phamilyamajj Wuliuyan trawajatamjjyatipjjeti?
Mammojj usuntatamjj yatiti?Jumasti tatam usuntatap yattati?Achachilajjan jiwatap yatiyatati?
Kullakajjan kasarasitap yatiydtati?Jilajjan sarjjatap yatiyatati?Manajjanakankatap yatiyatati?Tataman ut aljjatap kriytati?Jilanakam chtajjwapjjatap kriytati?Yatichirinakan masar umarapjjatapyatiyatati?Ukatsti thogorapjjatap yatiyatati?
198
Luisajj janiu chachap loghetatap yat-ka nti.
Luisajj janiu chachap jiwatap yat-kanti,
Luisajj janiu chachap sapXr umatr.p kriy -kanti.
Mayajj janiu jup gong lunthatatap kriy-kaya-ti.Nayajj janiu jum puritan yatkayat.sti.Nayajj janiu jumakantrawajatamyatkayat-ti.
Jumajj ogaratajjt amuyta?Jumajj 1unthatataUt amuyta?Jumajj ghoratajjt amuyta?Jwan yatichiritap kriytati?Jwan golliritap (Tukturatap) kriytati?Luis utanitap kriytati?Janit nay awtunitajj kriykta?Janit warninitajj kriykta?
Jisa, tacieniu Jisukrist Tatit jiwatapyatipjje.Jisa, amijunakajjajj akar puritajj yatip-jjewa.
Jisa, phamilyajjajj Wuliuyan trawajatajj-jjyatipjjewa.Jisa, mamajjajj usuntatajj yatiwa.Jisa, nayajj tatajj usuntatap yet -twa.Jisa, achachilaxaan jiwatap yatiyatwa.
Janiu kullakaman kasarasitap yatkayatrti.Janiu jilaman sarjjatap yatkaydt-ti.Janiu namaman akankatap yatkoyat-ti.Janiu tatajjan ut aljjatap kriykti.Janiu jilanakajj chtajjwapjjatap kriykti.Janiu yatichirinakan masar umarapjjatapyatkayat-ti.Janiu thoqprapjjatap yatkayat-ti.
Janit warminitajj kriykta? JaniuJanit Luisan qamiritap angykayata? JaniuJanit Marian chachanitap yatkayRta? JaniuJanit aka jacien lunthatatap kriykta? JaniuJanit walja wawanitajj kriykista? Janiu
. Janit qhechw parliritajj kriykista? JaniuJanit usutgtajj amuykista? JaniuJanit garitatam yatichirimajj anuyk- Janiutam.
warrainiten kriykti.
Luisan qamiritap amuykayati-ti.Marian chachan.ttap yatkaygt-ti.aka jacien lunthatatap kriykti.walja wawanitam kriyksmati.qhechw parliritaxa kriyksmati.usutatam amuyksmati.qaritgtajj yatichirijjajj amuykituti.
Unidad 18
199
ORACIONES COWIETIVAS DEPENDIENTES DE LOS VERBOS QUE SIGNIFICAN CONOCERIDECLARAR.
b) Acci6n de la °melon completiva, simultinea a la de la principal.
12 EJERCICIOS DE REPETICION
Janit jilam umaskatap kriykta?
Janit achachilajj jakaskatap kriyta?Janiu akanka.skatam yatkaygt-ti.Janiu jichhakam usutgskatam yatkaseygt-ti.
13 EUERCICIOS DE TRADUCCION
Jpit jilam umaskatap kriykta?crees que tu hermano estd tra-
bajando?
crees que estd viniendo tuherrnano?
crees que sigue viviendo miabuelo?
,No crees que tu osposa estd su-:friendo?
crees que tu hermano estd be-biendo?
Trawajaskatam anuyaygta.Parise que estabas durniendo.Pense que estabas trabajando.Pens6 que estabas liorando.Pena que mi hijo estaba en la es-cuela.
Pensd que mi madre estaba bien.
!,No crees que tu hermano esA emborrachih-dose?,No crees que mi abuelo vivtodavia?No sabla que estabas aqui.No sat/a que estabas enfermo hasta ahora.
Janit jilam umaskatap kriykta?Janit jilam trawajaskatap kriykta?
Janit jilam jutaskatap kriykta?
Janit achachilajj jakaskatap kriykta?
Janitwarmimtlaqesiskatapkriykta?
Janitjilamumaskatapkriykta?
Trawajaskatam amuyaygta.Ikiskatam amvaygta.Trawajaskatam amuyaygta.Jachaskatam amgyaygta.
Wawajj.iskwilankaskatapanuyaygta.
Mamajj walittSkatap amuyayata.
ORACIONES COI LETIVAS DEPENDIENTES DE LOS VERBOS QUE SIGNIFICAN DECLARAR, CONOCER,QUERER
c) Accic5n de la oraci6n completiva, posterior a la de la principal.
14 EJERCICIOS DE REPETICION
Tatajjajj jantu jilajj thoqofiapnunirjamkgnti.Yamas nanajjajj janipuniu thoqofiajjmunkgnti.Yamas manajjajj janipuniu thoqofiamnunkanti.Yamas manajjajj janipuniu kullakajjthoqofiap munkgritt.
Yamas manajjajj janipuniu thoqofiasmunktnti.Yamas manajjajj janipuniu thoqop-jjafiajj nunkgnti.
Ni papa parecia no querer que ml herrnanobailara.Moho menos mi mama, no queria por nadaque yo bailara.Macho menos mi mama no queria por nadaque to bailaras.Nacho menos mi mand, no queria por nadaque mi, hermana bailara.
Macho menos mi wamd, no queria por nadaque nosotros (jiwasa) baildramos.Macho menos mi nand, no queria por nadaque (nanaka) baildranos.
II 'To"rifirUnidad 18
15 ORACIONES PAREADAS
Janiu jilam masiir puritap yatka-yEt-ti.
Yo no sabia que tu hermano iba allegar mafiana.Yo no sabia que tu hermano estabaviniendo ahora.Yo no sabia que tu hermano habiallegado ayer.
Janiu pasir siman kasarasitamyatkaydt-ti.No sabia que ibas a casarte las emana pr6xima.
Yo no sabia que te estabas casandohoy.
Yo no sabia que te casaste la se-nana pasada.
Janiu khitis jichha mar akan tra-wajahajj yatkiti.Nadie sabe que el afio pasado tra-bajd aqui.Nadie sabe que ahora estoy traba-jando aqui.Nadie sabe que el pr6ximo ano tra-bajare aqui.
EJERCICIOS DE PREGUNTAS Y RESPUESTAS
Tatam purifiap muntati?
Jilam akan trawajafiap muntati?Phamilyam akan qamafiap munasmati?Jichharm jallufiap munasmati?
Tatanakajja wawanakap sum sarnaqa-flapt munapjje?
Ukhamaraldt isturyafiap nninapjje?
Mamanakajj wawanakap usuntahapnunapjjaspati? (janiwa)hamamajj akan trawajafiamnunpachati?(janiwa)
Manamajj markamar saratiam munpacha-ti? (jisa)
Jumanakajj jacienakan kun yateqahapsmunapjjta? (Dyusan arupa)Phistanakan unapjjafiap munapjjtati?(janiwa)
Uka umah armasipjjafiap kriytati?(janiwa)
200
Janiu jilam maser puritap yatkayEt-ti.
Janiu jilam qharar purihap yatkayat-ti.
Janiu jilam jich jutaskatap yatkaydt-ti.
Janiu jilam masar puritap yatkaydt-ti.
Janiu pasir simankasarasitamyatkaydt-ti.
Janiu jutir siman kasarasiham yatkayEt-ti.
Janiu jichhar kasarasiskatam yatkayat-ti.
Janiu pasir siman kasarasitam yatkaydt-ti.
Janiu khitis jichha mar akan tramajahajjyatkiti.Janiu khitis nmymar akan trawajatajjyatkiti.Janiu khitis jich akan tramajaskatajjyatkiti.Janiu khitis mAran akan trawajafiajjyatkiti.
Jisa, tatajj puriflap muntwa.
Jisa, jilajj akan trawajafiap muntwa.
Jisa, phamilyajj akan qamahap muniristwa.Jisa, jichharm jallufiap muniristma.Jisa, tatanakajj wawanakap sum sarnaqahapmunapjje.Jisa, ukhamarakiu isturyafiap munapjje.
Janiu mamanakajj wawanakap usuntahap munap-kaspati.
Janiu mamajjajj akan trawajahajj munkpa-chati.
Jisa, mamajjajj markajjar sarahajj munpa-chawa.
Nanakajj jagenakan Dyusan arup yateqahapmunapjjta.
Janiu phistanakan umapjjafiap munapkti.
Janiu uka unah armasipjjahap kriykti.
45:3 Unidad 18
201
ORACIONES CONPLLTIVAS DEPEUDIENTES DE EXPRESIONES COMO: ES BUENO QUE, ES EECE-SARIO QUE, ES CONVEVILNTE QUE 0 DE UN VERBO QUE INDIQUE UN ESTADO DE ANIMO.
16 EaRCICIOS DE REPETICION
Mastir wurmimar nuwatanajj janiuwalikit i.Jilapur nuwasipjjatanajj plenqawa.
Tatam jiwatapajj wall llakiwa.Tatam jiwatapat parlan:ni.
Luisajj wal Sg waynar yuspagaranatatapar jawirat apsupjjatapata.Yuspagarpun yatichatamata.Aka yoqallarojj jan tariy lurata-pat nuwta.
Qharifr tatam jutailapaw wakisi.
Janiu warmimamp jaljtaliamajj wvall-kaspati.
17 EJERCICIOS DE TRADUCCION
Jila purnuwasipjjatanajj pfenqawa.Es una vergtienza que entre hermanosse hayan refildo Uds.
Es una vergtienza que entre hermanoshayan discutido Uds.
Es una vergtienza que entre hermanosse hayan odiado (ellos).Es una verelenza que entre ustedesse hayan peleado.
Es una vergtienza que entre ellosse hayan calumniado.
Aka yoqallarojj jan tariy luratapatnuwta.
Le pegue a Julia por no haber coci-nado.
Le pegue a Jose porayer a la escuela.
Mi profesor me peg6hecho la tarea.Mi maid me peg6 porvaso.
YuspagarpunGracias porGracias porGracias porGracias porGracias porGracias por
no haber ido
por no haber
haber roto el
yatichatamata.tu ayuda.sanar a mi hijo.traer a ml hijo.el aviso.el pries-tam del dinero.
la ensehanza.
No es bueno que ayer hayas pegado a is
esposa.Es una vergtienza que entre hermanos hayanpeleado ustedes.Es una pena la muerte de tu papa.Vamos a hablar de la muerte de tu papa.Luisa agradeci6 nucho a dos j6venes porsacar del rlo a su padre.MUchasigracias por tu ensehanza.A esteichico le pegue por no haber hechosu tarea.
Es necesario que tu padre venga nafiana.No seria bueno que to separaras de tuesposa.
Jila pur nuwasipjjatamajj pfenqawa.Jila pur toqesipjjatanajj plenqawa.
Jila pur chlajjwapjjatamajj plenqawa.
Jila pur aisisipjjatapajj plenqawa.
Junanak pur nuwasipjjatamajj plenqawa.
Jupanak pur klarintasipjjatapajj plenqawa.
Aka yoqallarojj jan tariy luratapat nuwta.
Julyarojj jan manqf phayatapat nuwta.
Jusiarojj jan maser iskwilar saratapatnuwta.Yatichirij:jaj j Jan tariy luratajjat nuwitu.
Eamajjajj was plakjatajjat nuwitu.
YuspagarpunYuspagarpunYuspagarpunYuspagarpunYuspagarpunYuspagarpunYuspagarpun
r.e,-.14
yatichatamata.yanapatamata.wawajjar waliptayatamata.wawajjar irpanitamata.awisatamata.gong mayblatamata.yatichatamata.
Unidad 18
TAREA ESCRITA
Cambia las siguientes oraciones de acuerdo a lo que indica el modelo.
MODELO: Anu galluru jiwayta, ukat tatajjajj nuwitu.Anu qallur jiwayatajjat tatajjajj nuwitu.
1. Anch anat-ta, ukat namajjajjnuwitu.
2. Qollq chhaqayta, ukat namajjajjjachaski.
3. Tata Jwanaw usunti, ukat warmi-pajj jachaski.
4. Tata Iurinst jiwatayna, ukatutapan jachasipki.
202
5. Mamajjaw purl, ukat wall kusisitaskta.6. Janiu masfirojj iskwilar sarkti, ukat
tatajjajj nuwitu.
7. Janiu chachajjajj Chukiagut purkiti,ukat llakitaskta.
8. Janiu mance phaykti, ukat namajjajjnuwitu.
USO DE NJANIRAII EN CONSTRUCCIONES CON LOS SUFIJOS "IPANAle Y "SA"
18 EaliCICIOS DE REPETICION
Thoqorinakajj janir int jalskipanthoqofiatak wakichtfasipjjdna;
Yaqhepanakajj janir chikUriikipanmachatSj japj j dna .
Yaqhepanakajj janir sut jallkipansarjjapjjIna.
Janir jum purkipan nayajj iskwilarpurta.
Janir nachatelkasajj ktachat parlttasipj ja:na
Janir wvnalasajj nayajj wal tla-gesirdta.
Janir akar jutkasajj janiu aymarparlirikaydt-ti.
19 EJERCICIOS DE TRADUCCION
Thociorinakajj janir int jalskipanthogofiatak wakichttasipjje.
Mi papa lleg6 antes de que salierael sol.Hoy alnorzaremos antes del mediodia (jiwasanaka).
Regresaremos aqui antes de la puestadel sol (jiwasanaka).
Regresaremos aqui antes de las einoo.Ixenos a la escuela antes de quellueva mad fuerte, (jiwasa).
Los bailarines se prepararon para el baileantes de que saliera el sol.Algunos ya estaban borrachos antes delntdio dia.Algunos se fueron antes de que lloviera nds
fuerte.Yo llegu6 a la escuela antes que
Cuando todavia ellos no estaban borrachos,hablaban calnadamente.Antes de que fuera jovtnyo sufria mucho.
Antes de venir aqui yo no hablaba aymara.
Thoqorinakajj janir int jalskipan thoqofia-tak wakichtlasipjje.Tatajjajj janir int jalskipan purl.
Jichharojj janir chikarakipan manqtasipjja-fidni.
Janir int jalantkipan akar kutiltapjjafiSni.
Janir las sinkUkipen kutinjjapjjaNni.Janir sut jallkipan iskwilar sarafilni.
955 Unidad 18
EJERCICIOS DE TRADUCCION (Continuaci6n)
Janir akar jutkasajj janiu aymarparlirikaytt-ti.Antes de ir a la escuela yo melavo (costumbre).
Antes de acostarse nil t/o reza(costumbre).
Antes de trabajar aqui yo viviaen La Paz.
Antes de ir a La Paz visite a nitio.
Antes de acostarte debes tomaresta medicina (enfasis en "antesde acostarte").
Antes de tomar desayuno debes toneresta medicina.
Antes de venir aqui yo no hablabaaynara.
Antes de morir. ml a uelo me hizomuchas recomendacione
Janir sum maynakasajj 1 ttaqesiwygta.
Cuando today/a no era casado (yo)trabajaba en mi pueblo.Cuando todavia no tenTamos casasufriamos mucho. (nanaka')
Cuando Jose todavia no tenia esposaera may pobre.Cuando nil tio todayla no era muyanciano era muy fuerte. (..:muchafuerza tenia. Form. Pop.)Cuando today/a no ten/a bicicleta(yo) iba a pie a la escuela.
EERCICIOS DE PREGUNTAS Y RESPUESTAS
Kuna orasas jutgta? (janir int jals-kipana)
Kuna orasas kutinjjUta:?(janir intjalantkipana)Kuna orasas aka yap tukusma? (inasjanir chikartikipana)
Kuna orasas tior wisitir sartfinni?
(janir chtamaktikipana)
Kunapachas Chukiagut purtta?(janir aka phajjs tukuskipana)Kunapachas markamarsarjjRta?(janir Turusanttfldpana)
Kunapachas aka ut tukupjjasma?(inas janir jallupachSkipana)Janir klas qalltkipanjj kamachirl-tasa? (isturyafa)
203
Janir akar jutkasajj janiu aymar parliri-kaygt-ti.
Janir iskwilar sarkasajj narcjj jareqasi-rStwa.
Janir ikintkasajj tiojjajj Iisasiriwa.
Janir akan trawajkasajj Chukiagun qama-ygta.
Janir Chukiagur sarkasajj tiojjarii wisi-tawayta.Janir ikintkasaw aka Boll unahama.
Janir juntifimumkasaw aka (loll unafiana
Janir akar jutkasajj janiu aymar parliri-kayXt-ti.
Janir jiukasajj achachilajjajj wal ewjja-wayitu.
Janir sum waynakasajj wal tiaqesiylta.
Janir kasaratakasajj markajjan tramaja-ygta.
Janir utanikasajj wal tlaqesipjjayEta.
Janir warminikasajj Jusiajj wall ptrwrInwa.
Janir ancha awkikasajj tiojjajj wolf elite.-mantnya.
Janir wisiklitanikasajj kayukiu iskwilarsaririyUta.
Janir int jalskipan jutd.
Janir int jalantkipan kutinjjd.
Inas janir chikUrilkipan tukurista.
Janir chlanakEkipan tior wisitir sarafigni.
Janir aka phajjs tukuskipan Chukiagutpurl..
Janir Turusanttikipan markajjar sarjjd.
Inas janir jallupachblipan aka ut tukup-jjerista.
Janir kias qalltkipanjj isturyiritya.
456 Unidad 18
PePTun ff .4'1.1' 11
'TWIRmePTeCtiontiX PPeaTavm mte nTuer °Tqpinmvgwecamm Nutio& nwep TqpiRmecippield CresTdsT mre nwor
dtqpigveCmcm,-eld NumvT uTe /quer °T4TXnumcgePbusq gcoTT 'ewe nwer
"WPPuctAreCbui N'etPleTh Elie /*quer
'WPIRmi4ePSTItio PreM wre /quer 'T4T4RulePIPPSTIT-10 NwreuTudvd e /quer
"PPIRrePtiePbel PNIPIeTm wre tvgmf
'Tq-Plumu
UeTtred dvq-etebutigo bob nTuur nen'eq-vs
'WePlunm weTaud mmq.e.itebetplo bob nTwer Pcemar
-weplunm weTavd welTsumnu nTueP PPsurnr
°P-Plunm weIxed drqTsumnu nTuuP PrtmulcAl
TqT4unm unsau deqTsumnu nTueC CPrumbrem
'WM= unsas depTellqunI nprec Crvaraweivi
'T P1
.-unm unsau dvququliqunT nTuPP NuTeq uTor
-eugpcdeCC
-and wedpiqunruf ins aTuvc Crweaewem .-eugppidtg
-WM uedMuniref Tne aTueP PcuTeuumul4 'etIMPPdefec
-qupg wedpiganau 'Notre aTuuP crsquulmem
-EC rqupiT wedpigarnau -atom appaC CNIVeN
-elgitecpays tredpmmnav utlowe aTueP pr-esuN
e ngteCcires tredpulanlatio aTuer [Tuft
- -eugUaus tredT4DaYPITTIo aTuuc cPtcCoTI
.12treCnqulloval uydpipapiplo aTuer pc-eppou
"POPNENSWESUN .M.ESVXNUAON1 VMS ,rat CCe4euedatibuS 'us-Tr
d'uriTaaccdTquwe Cpustxquum
amm4sT aTuep Me4eueman Nuedured ysT2 -eqpiNpum-eaq TavCC
CPC'essolcvmvaq treTe atuur .esT2 -eriuitTquic "EU'
144 Mm Mesmanp aeTe aprec ue-cf
-ertesuuTs
-ebeauP pravdme MesuNibuum aTuef gueTf
.u.muaTsusT,T CresuWIT4T 'quer usTr
(u9ToenuTquoo)
170Z
uaavem -eqsa avqaoo apand as oN eauavo Eqsa aadmoa nand es oN 2-09T Oq.S9 aadmoa apand as ON
4'o-red 0q.SO aadmoa apand as oN
oTTLI Oq.SO aadmoa apand as ON
eaos eq.sa aadmoa nand es oN viaq eqsa aadmoa apand as oN satadud soqsa aadmoa uepand as ON
*PINgureNaecbel PgutPleTn ExE mixer
NOI00flaTUI as MIDIOULI TZ
...___________________.. ppeeppvIAL
mequitubetigo bob ....---- -_----- anwOn*Me0Owlemsomese N.5.000400. Pretanr
. .Tqpiunm usTavd ------- deq-cs-eivinu
------- cc Em eTqpluna
unsay duppiannT nTtrec creTel uNV
vunccduccand ---------------------
-tiredpiqunuer qns
p c wetratcem
"eq-RL PNAIPIT ------- ..uedpIginnau ELIPTI'S
01.0.10114.0.0O.
.0001 41"etreeetreS cNstm
1,-eugp
-RTegoum ued-PIND4710 aTuec MeProw,
OZVURFAU UG SODIOURPH Oz
jJaaNducTs-eausv4 TeswEquAtxmns aTtrec CCormedatibu
j,-cq-caacerdarquhve Ccu SETIMOILI
auTTm4sT a-prep prwetremen upfuedmed 4u1RkePukveal
wen-exam Nes-expmeaq Imre aTuer LTTeq-MtPag
avuat 144 nut Pcemanc aeTe apier &Wee
--euTsubaxec CPasdav Ccus-exibuum aTuer jM:eq-IaTTeeTi PC'ese4VPIT aTuer
susandsza x SVINflUnd aa soipIouara
EJERCICIOS DE TRADUCCION (Continuaci6n)
Justinojj wall qhoruwa; yamas war-mipajj juktamp qhoruwa.Josh es may malo; y su esposa esadn mucho 4'mas.
Aqui hace mucho frfo; y en mi pue-blo hace adn mucho Inas.
Pedro es muy gordo; y su papa esadn mucho mas.Esta mafiana llovi6 mucho; y ayerllovi6 adn mucho rads.
Tu hermano es muy bueno; y to papaes aim mucho logs.
EJERCICIOS DE REEEPLAZO LIBRE
205
Justinojj wall qhoruwa; yamas warmipajj
juktamp qhoruwa.Jusiajj wall qhoruwa; yama3 warmipajjjuktamp qhoruwa.Akanjj wall thayawa; yamas markajjanjuktamp thayawa.Pirojj wait liktiwa;yanas tatapajj juktampliktiwa.Jichhdrmanthejj wal jallunti; yamas masU-
rojj juktamp jallunti.Jilamajj wall suns jagewa; yamas tatamajjjuktamp suma jaqewa.
Ch pas atatsti waljaniu macharatd*Khuri alay qollunsti alvratpach jalluskUna.Juk ampjitarojj juktamp sut jaLluntjjdna.
FRASES UTILES
Niyaw jallojj chtaqnaqafi qallti.
Tata Jwanampejj ufitlasipjjtati?
Sisttastati janiracha?
Janiraw sistlaskti; awtjaskituwa.
MTH/BUM PARA LA CONVERSACICN
Ya empieza a lloviznar. (Ya empez6 agotear la lluvia. Form. Pop.),Se conocen con don Juan?Lire llenaste o no todavia? (solo para
conida)Tadavia no me lime, ain tengo hambre.
1. Pd waynaw parlttasisipki: Jwanampi Lukasampi. Jupanakajj anat phistanthoqofiat parlttasisipki; kunalaykutejj anat phistatakejj in simanakiu
phaltjje.
Jwana: Kunats jumajj anat phistan thoqttdta?Lukasa:
2. Pirumpi Nariampejj tatakuran ukarti sarapjje.Jupamakajj ijlishat kasarasifi
nmnapjje.
Tatakura: Nantasinipkakim.Piru:
3. Tata Ruwirtojj jichhdrmanthiu Kuchawambat purl. Jupajj aymar yategeriu
Kuchawambar saratayna. Kutinisinsti tata Pharansiskumpiu jikisi. Tata
Pharansiskojj amijupawa.
Tata Pharansisku: Kama saki, tata?Tata Ruwirtu:
458 Unidad 18
206
GENERALIZACIONES
I USO DEL SUFIJO "JAMA" f SUFIJO
La combinaciOn de los sufijos iri mds jamaahadida a un radilal verbal,
expresa que un sujeto est4 en condiciones fisicas o morales de re,Ilizar una
action.
EJEIVLOS:
Janiu nayajj thogorjangkaygt-ti.Usutayatwa.
Jichhajj aymar sum karlirjamgdA7
1M.
Jichharojj 1allur4amawa.
jiwirjanawlachachilajjajja.
Yo no estaba en condicones de bailar.Estaba amfermo. (Yo no estaba como para
bailar. Form. Pop.)
Ahora ya puedo hablar bien el aymara.
(Ya me hallo en condiciones de hablar
bien el aymara.)Parece que hoy va a hover. (Hoy est4como para hover. Form. Pop.)Mi abuelo esta ajDunto de morir.
II USO DEL SUFIJO "JANA" CON INFINITIVO
Este sufijo alladido a un infinitivo, expresa que un sujeto esta en condi-
ciones f/sicas o morales de recibir la acciOn verbal.
EJEMP LOS :
Aka wiskhajj ttagjailiamawa.Janiu tfakjaNanakiti.Janiu llustta oragenjj sarna-qafijamakiti.
Janiu aka manglajj manqtafga-mniti. Sinti jaruwa.
Esta soga es rompible.No se la puede romper. (No esta rompible)
En terreno resbaloso no se puede caminar.
No se puede comer esta cornida. Es muypicante. (Esta comdda no estd como para
ser comida. Form. Pop.)
III ORACIONES COMPLETIVAS DEPENDIENTES DE VERBOS QUE SIGNIFICAN
CONOCER, DECLARAR, QUERER 0 EXPRESIONES COMO: ES BUENO QUE,
ES NECESARIO QUE, ES CONVENIENTE QUE.
laamamos oraciones completivas a aquella clase de oraciones subordinadas
que desempehan el oficio de sujeto o de predicativo o de algin conplemento
(nenos el circunstancial) de la oration princiapal de la que dependen. Las
oraciones completivas de que tratamos en este capitulo se construyen como sigue:
a) Si ha acciOn de la completiva es anterior a la acciOn expresada por el verbo
de que dependen, se usa el participio pasado y se ahade las forms posesivas
correspondientes al sujeto de la oration subordinada.
EJEMPLOS :
Tata yat-tati?Jusiajj janiu nay iskwilar sara-
tajjpuritam yatkaygt-ti.
Umatgtajjt amuyta?Tatam j.iwatapajj wall llakiwa.
LSabes que muri6 don Lucas?Jose no cree que yo fui a la escuela.
Yo no sabia que llegaste.giensas que estoy borraClio?Es una Pena la muerte de to padre.
Unidad 18
4%)
207
b) SilalccilksielLsompletines posterior a la acci6n expresada por el verbode que dependen, se usa el infinitivo y se le afiade las forms posesivas co-rrespondientes al sujeto de la oraciOn subordinada.
EJEMPLOS:
Tatajjajj janiu jilajj thogoam Iii papa parece no estar de acuerdo en que
nunirjamikiti. nil hermano baile,
Janiu jilam purifiao yatkaygt-ti. Yo no sabia que iba a llegar (recien) tu
hermano.
Nayan akan trawarialimuntati? auieres que yo trabaje aqui?
Janiu warmimasnp 7al-itanamajj No seria bueno que to separaras de tu esposa.
malikaspati.Qhariir tatam .jaiwut wakisi? Es necesario que tu padre 220a_mahana.
b) Si son simultgneasla action de la completiva y la del verbo del que esta de-
pende, se intercala el sufijo progresivo si-ka entre el radical y la serial del
participio (ta), y a este conjunto se afiaden las formas posesivas correspon-dientes al suejto de la oraciOn subordinada.
EJEWLOS:
Janit jilain umaskatap kriykta?
Trawajaskatam arnuyaygta?Janiu jichhakam unaskatamajjwalikiti.
NOTA:En los casos correspondientes a los incisos a y c no se puede utilizar el verbo
guerer como verbo principal.
.11() trees que tu hermano ester enborrachgndose?
Penserque estabas trabajando.No es bueno que ester tomando hasta ahora.
IV ORACIONES COMPLETIVAS DEPENDIENTES DE UN VERBO QUE INDIQUE UN ESTADO DE ANIMO
Estas oraciones completivas se construyen igual que las anteriores,pero aria -
diendo el sufijo ta.
EJEIEIOS:
Chachajj umatapat kulirta. Me enoje porque mi esposo se emborrach6.
Jilajj sarjjafiapat llakitEskta. Estoy triste porque se ird nil hermano.
V USO DE LA FORMA "JANIRA" EN CONSTRUCCIONES CON LOS SUFIJOS HIPANA"
El equivalente de las expresiones castellanas antes que, antes del cuando toda-
via no, en aymara requieren del adverbio janira en las construcciones con los su-
fijos 222. e ipana.
EJFIELOS:
Janir sum ismmEall pampanqamayEta.
Janir akar jutkasajj janiu aymaryatkayEt-ti.Janir tatajj yaput purkipan is-kwilat purta.Janir int jalantkipan utamarjutd.
460
Cuando todavia no era muy joven vivia enel camp°. (un mismo sujeto para la °radonprincipal y secundaria)Antes de venir aqui, yo no sabia aymara
Llegue de la escuela antes que padre
llegue de la chacra.Vendr6 a tu casa antes que se ponga elsol.
Unidad 18
LECTURA SELECCIONADA
THUNUPA
Nay...ra nayra tinpunjja mR jaciewutjdna siwa. Uka
jaqejj Thunupa sutininwa siwa. Jupajj Wirajjocha Dyusan
wawapdtaynama. Wirajjochajj akapacha, alajjpacha, inti,
phajjsi, warawaranaka, tacie kun luririnwa siwa. Wirajjo-
chajj wawaparii aka pachar khitanitayna, jagenakar suma
jakafi yatichafiapataki, juchanakap apanukupjjafiapataki.
Ukhamaw Thunupajj akapachar jutatayna jaconakar ya-
tichiri. MR chtayfia sutini jamachtimpiu sarnagerina siwa.
Jupajj sum sarnaqafia, jan machafia, jan jayrEna, jan jaqe-
nakar uhasifia, jan ttaqesiyafia, suma lurananak yatichirii-
na siwa.
1 urq Thunupajj Karabuko markar saratayna. Ukanjj
wal jaqenakar parlatayna, Ukatpi Makuri sutin jaqejj
Thunupar katuntayataynajja. Makurejj Karabuko mark ap-
nacierinwa siwa. Uka Makuri sutin jaqejj wal Thunupat wur-
lasitayna. Jupajj wall qamirinwa siwa. Piru juktamp
nunRna siwa. Ukatpi akham sataynajjd:
Suma yatiristajja, aka titinak goriptayam.
Thunupasti janiu nunkRnti; antisas wal Makurirojj
itunkanoqatayna jan wal sarnaqatapata, jan Dyus Tatitur
yupaychafi munatapata,
Makuristi ukham i4unkanoqatajj wal kulirasitayn siwa.
Ukatpi Thunupamp nuwasifi munataynajja "nayajj janiu
khitirus ni kunarus ajjsaririkti. Awir, nuwtasifiEnill sa-
saw satayn siwa. Thunupasti akham sarakitaynawa " janiu
ma asirojj mR mallkumpejj (kunturimpejj) nuwaskaspati"
sasa. Uk isttasasti Makurejj juk'amp kulirasitayna;
208
Warawara estre-lla
Jucha - pecado,chulpa
Chtaytia - jil-
guero
Karabuko - nom-bre de un pueblo
Apnaqeri - per-sona que dirigeun pueblo
Titi plomo
Coriptayafia -
convertirlo enoro
Runkanociatla
amonestar fuerte-mente
Unidad 18
ukatsti "Akajj k'ari jalewa, sallqarakiwa. Q'orawjas
aka jager alispayapjjam" sasaw satayna. Makurin jagenaka-
pasti iyawsasaw wal ql orawjapjjatayna Thunupas ti q'ala
usuchjata, jangb isipas q'ala wilara, ukhamaw riakak sarjja-
tayna. Piru ghegUrusti wasitat uka markar kutinirakikitayna.
Jupajj jan kamachtlata, isipas wall janq'o kallachipan nE
jiwak jamachlini, ukhamaw kutinitayna.
Uldirojj Makurin jagenakapajj mitalanak palliriu sarap-
jjatayna. Piru jupanakajj janiu kuna mitals jikjjatapkatay-
nati; kunalaykutejj Thunupaw jach'a gollunak mangharu ucha-
tayna wall ch'amampi apaupjjariapataki.
urusti kupakawan markarii saratayna. Jupajj Titikak
got makhatariatakejj ma jisk'a pan umar janatatatayna, uka
pair gonjjat-tlataw Titikak got pasatayna.
Kupakawanankirinakajj janiu Wirajjochar yupaychapjje-
rikEnti siwa; jan ukasti jachla titirii (pumarii) yupay-
chapjjerin siwa. Thunupajj Wirajjochar yupaychapjjanap
munEna siva.
Jagenakasti 1.atukiu Thunupar katuntapjjatayna. Ukatsti
thalirin ukarU irpapjjatayna. Uka thalirirusti akham
sataynawa:
Kunats jumanakajj titir yupaychapjjta? Kunats
uka titir yupaychariatakejj jailer jiwayapjjerita,
ukatsti uka wilapampi yupeychapjjerita? Chegpach
Dyusajj janiu kuna mils maykiti.
Chegpach Dyusajj Wirajjoch k'atakiwa.
Sasaw satayna.
Jagenakasti uk istlasinjj "jiwmyattipan jivayatdpan"
sasaw sapjjatayna.
209
Asiru vibora
Mallku - (kun-T3grcondor
Sallqa - embus-tero, enganador
Alispayaria
-
hondear repeti.-
das vecesNakurin a enahasa. s bditos
de Makuri
Esuchjatal - las-
tinado
Wilarara - en-
sangrentado
Jan kamachttataintact°
Titi - puma
Katuntaria - cap -
turar
Kallachi hom-
bro
Mitala - metal
PallariP recoger
Chtanama - conesfuerzo
FaZu paho
Unidad 18
Thaliristi jagenakarojj nm at suyttapjjamll sataynawa.
Ukatsti Thunupar akham sataynawa:
Jumatejj nayan Dyusajjar yupaychasmajja, jumajj nay-
jam jachla thalirirakismawa. Nanakasti taqpachaniu
jumar munasipjjerisma. Ibpaychamaya.
Ukham sataynaw uka thalirejj Thunuparojja. Thunupasti
arsurakitaynawa:
Janiu nayajj jaqenakampi munayasifi lgyku, jachta
kankahanin lgyku akar jutkti; jan ukajj jagenakar
yanapiri, cheqpach Dyusan arup yatichiriu jut-ta.
Sasarakiu Thunupajj satayna.
Jaqenakasti uk isttasajj wasitat Hjiwayatdpan, jile-
yatapano sas ojjorapjjatayna.
Thaliristi:uukhamajj jan Dyusasar yupaydhari raunatapa-
ta, jan walinak parlatapata, aka jaqejj jawqtjatapanti sasaw
satayna.
Jaqenakasti uka if.atpachaw Thunuparojj nuwas nuwasa,
lawanakamp jawqtas jawtit asa me: jiskta qollu patar irpkatap-
j jatayna. Isinakap qt al ch tiyanogap jjatayna Q1 alai ufija-
sasti wal larusipjjatayna. Ukhamaw Thunuparojj wal t taqe-
siyapjjatayna.
Ukatsti Titikak qota thiyarti irpapjjarakitayna, ukansti
mtt j iskt a yampurti Thunuparojj. liachtantapjjatayna. Thunupa-
rojj ukham yarapu manqhan fiach tantat qotar antutapjjatayna.
Uka fatpacharakiu wal jallojj puritayna. Ukhamarakiu way-
ras gtejjo qtejjonakas sustjasifijam purirakitayna. Alajj-
pachatsti Wirajjochan anjilanakapaw saraqaxiipjjatayna Jis-
k la yampurusti uka anjilanakajj Tikin toqerti sarayapjjatayna.
210
Janatatafia -
extender unatela o oosas
parecidasqonjjatatasentado sobrealgo
Layku - porrazon, por mo-
tivo
Yupaychafia -
adorar o agradecar
Thaliri hechi-cero, sacerdotedel dios Titi
Wila sangre
Cheqpach Diosa - I
Dios verdadero
Ktata - dnico
Kankafianifia -
tener poder
Irpkatafia lle-var, conducir auna parte eleva-da
Chtiyanogaila -romper en pada -
zos cos as muy
delgadas y flext-bles
aalala desnu-do, pelado
'Liza - orilla
Rachtantaria
amarrarAfitutafia so1.tar, de jar fibre
Wayra ventarr&qtejjo cite.) o
trueno, re pa-go
Unidad 18
Machaq Markar purkipansti, mayak oraciejj jisttatat-ta-
tarnal ukatsti mg jawiraw lurasitayna. Uka jiskta yampojj
uka jawiranjam wali jay saratayna. Uka yampisti wali Jaya-
sayttatayna. Uka cheqansti mR jachta ciotaw lurasiraki-
tayna. Jichhay uka gotajj nPoopoll satawa; uka jachka jawi-
resti. nesaguaderon satarakiwa.
Ukhamatwa uka jachla nesaguaderoo jawirampi, uka ja-
chla uPoopon sata clotampejj utjatayna.
PREGUNTAS
211
Jist t atat-tariaabrirse de porsi
1. Nay...ra nayra timpunjja khitis utjataynajja?2. Uka jaciejj kuna sutin5n sisa?
3. Jupajj khitin wawapEtaynasa?
4. Kunarus Thunupajj akapachar jutataynaj ja?5. Kunanaks jupajj jagenakar yatichiritaynajja?6. Ivld urusti kawkirus jupajj sarataynajja?7. Karabuko markansti khitis Thunuparojj katuntayataynajja?8. Makurejj kamsataynas Thunuparojja?9. Thunupasti kamsarakitaynasa?10. Kunats Thunuparojj glorawjapjjb:njja?11. Qheptirusti kunjamas kutinitaynajja?12. Uldirusti kawkirus Makurin jagenakapajj sarapjjataynajja?13. Kunats jan jupanakajj mitalanak jikjjatapkataynajja?14. urusti kawkiruralds sararakin Thunupajja?15. Titikak got makhatafiatakisti kamachataynasa?16. Kunats Thunuparojj katuntapjjffnjja?17. Kupakawanankirinaka jj kunarus ;yupaychapj jeritaynajja?18. Katuntasinsti kawkirus irpapjjEnjja?19. Thalirirojj kansataynaw sis Thunupajja?20. jagenakasti uk is t asinj j ka.msapj jarakitaynasa ?21. Uka thalirejj khitir yupaychariaps munataynajja?22. Jan uka titir yupaycha2i munipansti kamachapjjataynas Thunuparojja?23. Walj nuwjasina, wal jawgiasinal wal t' agesiyasinjja kuna mangharus Thunupa-
rojj fiachiantapjjataynaj ja?24. Ukham fiachlantasinsti kawkirus antutapjjatayna?25. Uka fatojj kunats sust jasifijamht aynaj ja?26. Alajjpachat kunanakas s araganipj j at aynaj j a?27. Uka Wirajjochan anjilanakapajj kawksa togerus uka jiskta yampjj sarayapjja-
taynajja?28. Kunjama.ts liDesaguaderoll jawirampi, itPoopoll sata jachla gotampejj lurasitaY-
najja?
464 Unidad 18
ORACIONES BASICAS
1. Perqa qhepEjjat mama Justinarartlapjjta.
2. Mama Justinajj an kat-thapi.
3. IAnumajj wall qhorUtaynas41
4. Walik janir mantankasajj artla-nistajja, jan ukajj achjiriska-tamanwa.
5. Wali llakitaw kufit-Vapjjetu:chachap umantatapjjata, chacha-pamp jiljtayasitapjjata.
6. Juklamp kufitattapjjetasapgnalpiru chachapaw purjje.
7. Tata lisintu, may imwtiasiriujutsma, qhararutak wakam martlif-ta.
8. MasUrut sitasamUna, mayttiris-kasamEnma.
9. Ukhatpach anujjajj mayittaway-jjUna.
10. Anujjamp nuwaski uka anojj lukuanUtaynawa.
11. Anujjar inakiu qollapjjta.
12. Jacienakajj luku anunakjjat pares
lapjjUna.
13. Janiu nayajj anojj luku anUtaparsufi munkaygt-ti, kunalayku-tejj jiwayaraqapjjetasapftwa.
14. Sullkajjan iskwilar mantSwipatparlafilni.
15. Yuspagarpan yatichEwimata.
212
TUNKA LLATUNKAN UNIDADA
Llamanos (en V= alta) a la sefiora Justinadesde detras de la pared.
La sefiora Justina sostuvo al perro.
iCarambal tu perro es muymalot (iCarambatu perro habia sido muy malol Form. Pop.)
Bien que me gritaste antes de entrar, delo contrario te hubiera nordido.
Con mocha tristeza nos con-to que su esposohabia bebido, y que ella se habia resenti-do con 61.
Nos hubiera contado muchas cos as rigs, pero
flee su esposo.
Don Rosendo, vengo a pedirle un favor,prdsteme su vaca por nafiana.
Deblas decirme ayer, te la hubiera prestado.(Desde ayer me hubieras dicho, te hubieraprestado. Form. Pop.)
Desde entonces mi perro se puso mal.
El perro que peled con el mfo habia sidorabioso.
Indtilmente curamos a mi perm.
La gente habiaba sobre los perros rabiosos.
Yo no quer/a decir que mi perro era rabioso,porque lo hubieran matado.
Hablmos sobre el ingreso de mi hermanomenor a la escuela.
Muchisimas gracias por to ensefianza.
Unidad 19
Tian BASICO
ANIJNAKAN LUKUPTAVIIPA
Mg jayptl myajj mamajjampi mama Justinan uk wak maytta-
sir sarapjjaydta. Utapar mantahatakisti perqa qhepajjat
mama Justinar mamajjajj Ukatsti anupaw niyapun
uka perqa pat thoqsuni; nayast wal sustjast uka fatojja.
Mama Justinajj 'iatuldu nxi.stuni., ukatsti an kat-thapi.
ulginas tartis mama Justina. iAnumajj wali qhoriltaynasdin
sasaw rnainajjajj sejja. Mama Justinasti Visa, wali qho-
ruwa, walik janir mantankasajj art tanistajja, jan ukajj
achjiriskataanway sasaw mamajjar si. Mama Justinast an
kat-thapitaskakinwa, ukatsti uJichajj mantaniskaldm an
katusktwau sasaw sapjjetu. Nanakasti fstukiu utanqar
mantapjjta. Uta manqhansti wawapakiu manqtasiskatayna,
janiu chachapajj ukank-kataynati.
Hama Justinajj manq' wajjt'apjjetu. Mamajjamp mama
Justinampejj parlas parlasaw mange asipj je. Ukatsti mama
Justinajj wall llakitaw kufit-ttapjjetu: chachap umantatap-
j jata, chachapampi jiljtayasitapjjata, uka.nakjjat kurit-
t t apjjetu Juktamp knit -t apj j etas apana., piru chachapaw
purj je. Ukhavasti. mama Justinajj janiu juk tamp knit-t'-
jjapjjetuti.
Eamajjajj tata Kusinturti ifuwt'asi "Tata Ausintu, may
Arwt 'as iriu jutsm ampi. Janit wakam qhartir mayt tkitasma?"
sasa . Tata Ausintusti fAy mama: mastirut sitasamgna,mayt ti-
riskasang.nwa; piru jichha.jj tata Ansilmurti maytttatt sasaw
sapjjetu. Ukhamaj j nanakajj i<atukiu jutawayjjapjjaydta
Palasar purkasasti anujjarif urij,:pjjta, anujjajj
213
Qhepdijia - detrgsatrs
Thoosulia - saltar,brincar hacia afue-ra
Kat-thapifia aga-rrar
gho ru anu perrobravo
Achjalia morder
Kunt-tuna refe-rir una narraci6no cuento
resentirse conalguien
Arktafia seguir
Ukhatpacha desdeentonces
Unidad 19
pglasan sarnaqaskatayna. Nanakar urijasatwali kusisitaw
arktaniwayjjapjjetu.
Janir utajjar purkasasti anujjajj ma anumpiu
Ukhatpachwa anojjajj mayjtlawayjjdna, janiu manqtari munr
jjdnti. Yaqhep orasanakajj janiu sarnaqaris puirjjdnti.
Uktirunakajj jagenakajj "Luku anunakaw utji" sasawparla-
sipjjgna.
Anojjamp nuwaski uka anojja, luku anutaynawa. Ukha-
marakiu uka luku anojj yaqha luku anunakamp nuwasitayna,
ukhamasti markajjan walja luku anunakaw utjgna. Ukham
yatisinsti anojjar chinkatapjjtwa jan kallir misturiapa-
taki. Ukatsti gollapjjtwa, piru inakiu qollapjjta, an-
tisas juk'amp qhoruptjjdna, nanakarus achjari munapjjetgna.
Jagenakajj janiu wawhnakapar iskwilar khitari munjjap-
jjdnti luku anunak utjatap layku.
MR urusti jaqenakajj paldsan tantadhtfasipjjdnal ju-
panakajj uka luku anunakat parlapjjRna nichitin anunaka-
pas lukojja ?" sasaw jisktfasipjjgna. Luku anunakan ja-
qenakapasti awisapjjdnwa. Ehyasti janiu arskaydt-ti,
kunalaykutejj anojjar jiwayaraqapjjetasapdnwa.
Ukfirojj n pg luku anurti katupjjgna. Uka anunakarojj
qalamp jaqkdwi lawamp jawqfkgwiktu jiwayapjjdna. Sintiri-
jamaw jiwayapjjdna. Ukhamuiljasajj uka arumpachaw anojja-
rojj winintlapjjta; jan ukajj anojjarus ukham ttaqesiya-
sarakiu jiwayapjjasapdna.
214
Luku - loco
Chinkataria - ama
rrar
Katuria - encon-
trar, agarrar
Uka arumpacha -
esa misma noche
Winintiaria -
envenenar
Unidad 19
PREGU NTAS
1. MA jayplojj kunarus mama Justinan uk sarapjjaygte2. Kawkits mamajjajj mania Justinar art'i?3. Kunae niyapun perqa pat thocisuni?
Ukatsti khitis mistuni?
5. Kansasas mama Justinajj mistuni?6. Khitis anur kat-thapi?7. Uta manclhanjj khitikis manq'asiskatayna?8. NAma Justinajj kunanakjjats kufit- t'apjjetu?9. Kunats mama Justinajj jan juklamp kuftt-tljjapjjetu?10. Ukatsti kamsasas mamajjajj tata Rusintur ruwt'asi?11. Tata Rusintusti kamsarakisa?12. Jutawayjjasinsti kuns palgsan ufijapjjtjja?13. Anojjajj kanachis janir utajjar purkasajja?14. Kunapachats anojjajj maytlawayjjgna?15. Kum antitaynas anojja.mp nuwaski uka anojja?16. Kunats nanakajj anojjar chinkatapjjta?17. Kunats jagenakajj jan wawanakapar iskwilar khitan munapkgna?18. 11 urojj kawkins jacienakajj tantacht'asipjje?19. Eunjjats jupanakajj parlt'asipjjgna?20. Luku anunakan jacienakapajj luku anunitap arsupjjEnti?21. Kunats nayajj jan arskaygtjja?22. UkUrojj kunjans ma pN luku anunakar jiwayapjjgnjja?
SUPLEEENTO
Butiu - -Leta
para - frenteajanu - caracianciori rodillamujlli codojaru - picantemojjsa - dulce
Achachilajjajj jach'a paraniwa.Makajjajj janceo paraniwa.Uka wawajj Waft ajanuniwa.Qoncorijjawusutu.huillijiajj usuchtlatawa.Aka manglajj wall iaruwa.Junt'tmajj janiu ancha mojjsajjjustkituti.Misklejj wal gustitu.Q'ellu tonqojj wall chlolciewa.Kupakawan jawas jamplejj :;asawa.
Chumpajjajj wali gofiawa. Allpakt'awratawa.Chhankha clalanakajj jawiran utji.Jisukrist Tatitusajj kimsilrut jak-tawayjjana.Wila loqotejj wan jaruwa.Naranjajj wallChlejjchi tong jamplejj wali jasa-wa.
miskli -chtolqe -
jasa -
galachhankha -jaktafia
215
miel, dulce.duro (a la action de hendir).blando, suave (a la accift dehendir).
suave al tacto. Ej. lana.dspero al tacto.resucitar.
Ni abuelo tiene frente ancha.hi vaca tiene frente blanca.Ese chico tiene la cara sucia.he duele la rodilla.Yd. codo esti lastimado.
Esta camida esti muy picante.El desayuno no me gusta demasiado dulce.
La oriel me gusta mucho.
El maiz amarillo es rnuy duro.El haba tostada de Copacabana es suave.
:mupYiesuave. ;::s
lana dealpaca.En el rio
es
yNuestro Sehor Jesucristo, resucit6 al ter-cer dia.El locoto rojo es rnuy picante.La naranja es muy dulce.El tostado de mail Cris es muy suave.
A PS Unidad 19
SUPLEMENTO (Continuacicin)
Jichhajj Jisukrist Tatitun jiwgwi-pat parlttarigni.
Jichhtirojj Jisukrist Tatitusan jak-tgwipjjat parlttapjjgna.Jusian kasarasiwiparutejj sarasgn-jja, unantayistasapgnwa.Janitejj ilUwtfaskiriskaygtjjaljan-jamakiu jawsttkitasapanti.Nuwitasaman ukajj sarjjeriskayftwa.
EJERCICICS DE ESTRUCTURA
216
Ahora vamos a hablar sobre la muerte de
Cristo.Hoy les voy a ha filar sobre la resurrecciande Niiestro Sefior Jesucris'z).
Si hubieranos ido al matr..monio de Jose,
nos hubiera hecho emborrachar.Si no le hubiera rogado, creo que no mehubiera alojado.Si me hubieras pegado, me hubiera ido.
CONJUGACION PRONMINAL SUMO OBJETO EN EL IVIODO IRREAL
CONJUGACION DE LA PRIM MA PERSONA SINGULAR (nayaru) YPLURAL (nanakaru)
FORMA AFIRMATIVA
a) SUFIJO pronominal sujeto objeto nitasangne (fuerte) "Ti a ni"b) SUFIJO pronominal sujeto objeto uitasapgna" (fuerte) "El a 111"
1 EJaCICIOS DE REPETICION
Masifrut sitasamgna. Mayttiriskasangnwa.Mastirut sapjjetasangna. MaytlapjjeriskasamEnwa.MasUrut sitasapgna. Maytliriskaygtwa.Masffrut sapjjetasapgna. Jupanakarmayttiriskaygtwa.
Nuwitasamgn ukajj sarjjeriskaygtwa.Nuwapjjetasanan ukajj sarjjeriskaygtwa.Nuwitasapgn ukajj sarjjeriskaygtwa.Nuwapjjetasapgn ukajj sarjjeriskaygtwa.
Kuns jlimajj nayatakejj alarapitasamana.Kuns jumanakajj nayatakejj alarapipjjetasamgna?Kuns jupajj nayatakejj alarapitasapgna?Kuns jupanakajj nayatakejj alarapipjjetasapgna?
2 EJERCIGICS DE DOBLE SUSTITUCION
Nuwitasangn ukajj sarjjeriskaygtwa.Tocietasamgnukajj ----------------.(junanaka nayaru)Ufiisipjjetasangn ukajj(jupa nayaru) .....
Ttaqesiyitasapgn ukajj -----------T-(jupanaka nayaru)Alispayapjjetasapgn ukajj --------.
Nuwitasaman ukajj sarjjeriskaygtwa.Togetasangn ukajj sarjjeriskaygtwa..Toqepjjetasaman ukajj sarjjeriskayatwa.Misipjjetasamgn ukajj sarjjeriskaygtwa.Misitasapgn ukajj sarjjeriskaygtwa.Ttaciesiyitasapgn ukajj sarjjeriskaygtwa.Tlaciesiyapjjetasapan ukajj sarjjeriskaygtwa.Alispayapjjetasapgn ukajj sarjjeriskaygtwa.
4ry9 Unidad 19
EJERCICIOS DE DOBLE SUSTITUCION (Continuaci6n)
Kuns junajj alarapitasamgna?----------- apanirapitasamgna?
jumanakajj
-----lurarapipjjetasamgna ---?_-_---_-__-_- -?
---------- inarapitasapgna -?
jupanakajj
--------- alarapipjjetasapEna?
217
Kuns jumajj alarapitasamgna?Kuns jumajj apanirapitasamgna?Kuns jimanakajj apanirapipjjetasamEna?Kuns jumanakajj lurarapipjjetasamgna?Kuns jupajj lurarapitasapgna?Kuns jupajj imarapitasapgna?Kuns jupanakajj imarapipjjetasapgna?Kuns jupanakajj alarapipjjetasapgna?
3 EJERCICIOS DE SUSTITUCION DE NUI1RO Y PERSONA
Kiumargskiriskaygt ukajja, Chukia-gur irpitasamgnti?(jumanaka nayaru) --- -----------.?
(jupa nayaru)
(jupanaka nayaru)
Markar sarasamgn ukajj kuns apani-rapitasamgna?(jimanaka nayataki) ----------
(jupa nayataki) ------------------?
( jupanaka nayataki)
JumatejjqollqmayVitasamgnjja,qollayasirislatygtwa.
Jumanakatejj--------------------.
jupateji_.--_--------_----------,
Jupanakatejj
4 MODO POTENCIAL
Qollcientsm ukajj Chukiagur irpi-tasmati?
Timpunism ukajj palgsar kumpahtli-tasmati?Awisirism ukajj nuwitunawa.Sumtejj yatichitasmajja,yateqerista.Tukturan ukarutejj irpitasmajja;waliptjjeristwa.
Kilinargskiriskaygt ukajja, Chukiagur ir-pitasamAnti?Kiumargskiriskaygt ukajja, Chukiagur ir-papjjetasamEnti?KTumargskiriskaygt ukajja, Chukiagur ir-pitasapgnti?Klumargskiriskaygt ukajja, Chukiagur ir-papjjetasapEnti?
Markar sarasamgn ukajj kuns apanirapita-samRna?Markar saraEjjasamgn ukajj kuns apanira-pipjjetasamana?Markar sarasapEn ukajj kuns apanirapita-sapRna?Markar sarapjjasapRn ukajj kuns apanira-pipjjetasapRna?
Jumatejj gong maytlitasamgnjja, ciollaya-siriskaygtwa.Jumanakatejj gong maytrapjjetasambhjja,qollayasiriskaygtwa.
Jupatejj.qp11q mayttitasapgnjja, ciollaya-siriskayatwa.Jupanakatejj gong naytlapjjetasapgnjja,gollayasiriskayftwa.
MODO IRREAL
Qollqenisamgn ukajj Chukiagur irpitasa-mRnti?
TimpunXsangn ukajj palgsar kunpafitlita-samgnti?
Awisiriskasamgn ukajj nuwitasamgnwa.Sumtejj yatichitasamanjja, sratukiu aymaryatecieriskayata. 0Tukturan ukarutejj irpitasamanjja walipt-jjeriskaygtwa.
Unidad 19
a PuPTufl
uRmessq.T4deveccluf mann NWILSEM nTuer
-uRdeselTxdsqvCCIITP uscgsqn Noaassm nTLer Tq.ugdeseq.piq.scrxT r trer c vq.n C cOuIDS'all nplyir
°T1-
-ugmesevpideverrxTg umpcsq.n rcoapssa nTuer
sTlugmesuTRI-uPPITP wecTen ccoaassa nTuer
(nas4sureu smno
(nasxsusu serif)
(nassw vino
-------- (waft; szeusanc)
.11-aWmvs deWITecINTP trerr.eqn PrOtinsum war
VNOREct A 01.1HON as NOIMILLSIIS Ha SOIOIOZIHE1
Tvgdessq.pidedTTe nTuRC =urruAexsTaTquus Prawns T,TugdeseqpidT4s nTusc y sCP(.1.13.anIsTaTq.sue prnang
"PugmeseqpidedTqs nwer (uPpuSwisTaTquus Naquins
Tqugmeseqsqpidwe nTuec erCultexsTaTquus Newts
TqugdeseqpideTenTr nTuer RNII3deemidTsuclande Pcw1Tuer splugdessqlliquCCNV;nTusc scruedessyisesqands NeTruer
Tqugmesel.plidevenTc nTuer ercugmses4dTssiqands Nag.Tuer TquguesE1TXTeNNTP nTuBC 4uNuemessuuelands Neg.-per
VAIIVM
VUHKIEd VI as NOIDVODINOCTIHUHI cam la NH
-eugdesuppcdsumm vexav tercugduseN -dT,124 Prepass ankepinqo Prequrreqstremem
ummedesewNdTusteds bud) `uPP
uotslifccdpvel cpuemngn cceq.spctImumr -emugdessq.accdeqnr aTsedmm. scp
4.undesscrdp.uS Pcsvnnen NevecTs4tusITr -amtudeseITASTIob Mom uRdesTand cruTeI
Elargayswyclppmhl Nememtx
-emugdessq.To.ensc ceNuFftsTand NeTemequI smccedess4TkedsTce cerrugd
-usTqatt Negmbeu.res rem Tier NaTeNTaLrem extredeseq.a brie cECC
-trgd'esTTeA MeTetebstiqo bob NaTeNsq.e,i,
smugdesegaboq.
cugcugdesTq.e.A r rEq."61.UELPEUI cpq.erc-carutem
(u9wenuTwoo) rivam oacm
STZ
9
NOIOILHMI Ha SOIOINHIS 5
avunaa A HYMN'S VNOGIVEI
°I MO warns IVNIXONOW NOIDVVIITIOD
edseqeccdsunm veNas gePredverrdTgtit
Premeass ankemingo Prepprelleuemem irxedseppcdTueleds Toliob geNedeN
-dTquit ccuqgqnsn craq.scre4eueue -eicedgeqapPds;nc aTsedanq uCcdeeN
-dTWit PN4R1tisn No1RPNIeueTTP ermedseqTATITTob Pcwin dsTand PNIAL
ismedseqTiqrrATi PremethA4
-wed -seqTelsweg 44TudsTand ProTeureqn
-emsdseqptedsTre uppedsT4eR NeTebsures Tem use PrapPrwrem
-emedvegaibmeC curcedsweit NeTettebegtio ID-nob NaTerreqn
-emedseqabol. tecTed
NeTequegoem NeveNTEtiam
rrvionLoa cam
EJERCICIOS DE SUSTITUCION DE NUMERO Y PERSONA (Continuaci6n)
Janitejj kart apayankitasapgnjja,llakisiriskaygtwa.( jupanaka nayaru)
(jurim nayaru) -------- -----
(jumanaka nayaru)
Janitejj jawrstlapkitasamgnjja,
kawkins ikiriskaygta?(juma nayaru) ----
(jupa nanakaru)
(jupa nayaru)
Janipunit mayamps parlkitasamgna?(jumanaka nayaru) --------------?(jupa nayaru) -?
(jupa nanakaru) -?
7 EJFIZCICIOS DE TRADUCCION
Janiu qollq maytikitasamgnti,Klaristawa.
Nome hubieras llevado a La Paz.Mientes.Nome hubieras acompafiado a laplaza. Estabas cansado.No me hubieras podido reconocer.Estabas borracho.No me hubieras prestado diner°.Estabas muy enojado.No hubieras querido esperarme.No tenias tiempo.
Janitejj awiskitasapgnjja, janiukuns tatajjat yatRiriskayft-ti.Si no me hubiera llevado a La Paz,no hubiera sabido nada de mi papa.Si no me hubiera escrito una carta,no hubiera sabido nada de mi hijo.Si no me hubiera traido, yo nohubiera conocido Cochabamba.Si no me hubieran prestado dinero,no hubiera ido a ml pueblo.Si no me hubieran hocho curar,mehubiera enfermado Inds.
219
Janitejj kart apayankitasapgnjja, llakisi-riskaygtwa.Janitejj kart apayanipkitasapgnjja, llaki-siriskaygtwa.
Janitejj kart apayankitasaanjja, llakisi-riskaygtwa.Janitejj kart apayanipkitasamanjja, llaki-siriskaygtwa.
Janitejj jawstlapkitasamgnjja, kawkins iki-riskaygta?Janitejj jawstlkitasamgnjja, kawkins iki-riskaygta?Janitejj jawstlapkitasapanjja, kawkins ik5p-jjeriskayna?Janitejj jawstlkitasapgnjja, kawkins iki-riskaygta?
Janipunit mayampsJanipunit mayampsJanipunit mayampsJanipunit mayamps
parlkitasamgna?parlapkitasamgna?parlkitasapgna?parlapkitasapgna?
Janiu gong maytikitasamgnti. K'aristawa.
Janiu Chukiagur irpkitasaanti. Klarista-wa.
Janiu palgsar kumparikitasaanti. Cloaritds-
kaygtawa.Janiu uataii puirkitasamEnti. Umatgskayg-tawa.Janiu gong mayttkitasamEnti. Mali kuli-ratgygtawa.Janiu suyttafi munkitasamEnti. Janiu tim-punIkaygtati.
Janitejj awiskitasapdnjja, janiu kuns ta-tajjat yatkiriskaygt-ti.JanitejjChukiagurirpkitasapgnjja,janiukuns tatajjat yatkiriskaygt-ti.Janitejj mg kart apayarkitasapgnjja, janiu'kuns wawajjat yatkiriskaygt-ti.Janitejj irpankitasapgnjja, janiu Kuchawambufijkiriskaygt-ti.
Janitejj gong mayttapkitasapgnjja, janiumarkajjar sarkiriskaya-ti.Janitejj ciollayapkitasapanjja, juktanpusuntiriskaygta.
Unidad 19
CONJUGACION PRONOIENAL SUJET° OBJETO EN EL MODO IRREAL
CONJUGACION DE LA SEGUNDA PERSONA SINGULAR (jumaru)PLURAL (jumanakaru) Y NOSOTROS INCLUSIVO (jiwasaru,jiwasanakaru)
FORhA AFIRMATIVA
a) Sufijo Pronominal sujeto objeto"yo a tilt
b) Sufijo Pronominal sujeto objetoc) Sufijo Pronominal sujeto objeto
0E1.a nosotros" (jiwasaru)
8 EJERCICIOS DE REPETICION
220
niriskasamdnan.(fuerte)
viriskatamUnau El a ti" (fuerte)
oistasapdnan (fuerte)
Mastrut sitasamdna. Eayttiriskasamgnwe.FlasUrut sapjjetasamRna. Mayttapjjeriskasamlinwa.
klastirut sasamEna. MayttiriskatamRnwa.Mastirut sapjjasamlna. Ms.yttapjjeriskatamAnwa.
Mastirut sasdna. MaytfistasapRnwa.Ehstirut sapjjasdna. Maytiapjjestasapgnwa.
Jaaiu timpunikti, jan ukajj kumpafitfiriskasaanwa.Janiu timpunipkti, jan ukajj kumpafittapjjeriskasamgnwa.
Janiu timpunikiti,jan ukajj kumpahtliriskatamEnwa.Janiu timpunipkiti,jan ukajj kumpafittapjjeriskataanwa.
Janiu jan ukajj kumpatfistasapgnwa.Janiu timpunipkiti, jan ukajj kumpaftlapjjeatasapdma.
Walik janir mantankasajj artianistajja, jan ukajj achjiriska-tamEnum.
9 EJERCICIOS DE SUSTITUCION DE NUMERO Y PERSONA
Qp1lcienEriskaya ukajj wisiklitalarapiriskasangnma.(nanaka jumataki) ------------
(jupa jumataki) ---------11Mew.D.Ifteam
(jupa jumanakataki) ---
(jupa jiwasataki) . . .
(jupanaka jiwasataki) --------.
(jupa, nayataki)
( jupanaka nayataki) -------.
QollcienTriskaygt ukajj wisi klit alara-
piriskasamEnwa.Qollgenipjjeriskaydt ukajj wisiklit ala-rapipjjeriskasamdnwa.QollcienisapNn ukajj wisiklit alarapiris-katamEnwa.QollgentsapRn ukajj wisiklit alarapipjje-riskatamgnwa.QollcienisapSn ukajj wisiklit alarapistasa-panwa.
QollgenipjjasapRn ukajj wisiklit alarapip-jjestasapUnwa.
gollgenisapan ukajj wisiklit alarapi-tasapanwa.Qollgenipjjasapg.n ukajj wisiklit alarapiP-jjetasapanwa.
4 S 3 Unidada 19
EJERCICIOS DE SUSTITUCION DE NUMERO Y PERSONA (Continuacidn)
Janiu Chukiag sarkanitil jan ukajjkart aparapiriskatamEnwa.(jupa jumanakataki) -------------.
(naya jumataki) -----------------.
(naya junanakataki) -------------.
(jupa jiwasataki) ------------.11.61111111.
(jupa nayataki) -----------------.
(jupa nanakataki) ---------------.
Janiu timpunIkti, jan ukajj kumpari-tliriskasamgnwa.( nanaka jumana kar
(jupa jumaru) -------------------.
(jupanaka jumaru) ---------------.
(jupa jiwasaru) ------- 061140.1001010
(jupanaka jiwasaru) -------------.
(jupanaka nayaru) ---------------.
Janiu tuminkojj akankwkdniti) janukajj wisitistasapgnwa.(jupanaka jiwasaru) -------------
(jupa jumaru)
(jupa junanakaru) ---------------.
(jupa nayaru) --------------------
(jupa nanakaru) -----------------.
(Maya juparu) -------------------.
221
Janiu Chukiag sarkanitil jan ukajj kartaparapiriskatamanwa.
Janiu Chukiag sarkaniti, jan ukajj kartaparapipjjeriskatamanma,Janiu Chukiag sarkEti, jan ukajj kartaparapiriskasamEnwa.Janiu Chukiag sarkgti, jan ukajj kartaparapipjjeriskasamanwa.Janiu. Chukiag sarkanitil jan ukajj kartaparapistasapEnwa.
Janiu Chukiag sarkaniti, jan ukajj kartaparapitasapEnwa.Janiu Chukiag sarlanitil jan ukajj kartaparapipjjetasapEnwa.
Janiu timpunikti0 jan ukajj kumpaiittiris-kasamEma.Janiu timpunipkti, jan ukajj kumpafittap-jjeriskasamanwa.Janiu timpunikitis jan ukajj lonpafitii-riskatamgnwa.Janiu timpuriipkiti) jan ukajj kumpahtlap-jjeriskatamEnwa.Janiu timpunikiti, jan ukajj kumpafittis-tasapanwa.
Janiu timpunipkiti) jan ukajj kumpafitlap-jjestasapanwa.
Janiu timpunipkiti) jan ukajj kumpafitta-pjjetasapanwa.
Janiu tuminkojj akank-kaniti) jan ukajjwisitistasapgnwa.
Janiu tuminkojj akankapkaniti jan ukajjmisitapjjestasapKnwa.
Janiu tuminkojj akank-kaniti) jan ukajjwisitiriskatamgnwa.
Janiu tuminkojj akank-kaniti) jan ukajjwisitapjjeriskatamEnwa.Janiu tuminkojj akank-kaniti) jan ukajjwisititasap.inwa.
Janiu tuminkojj akank-kaniti) jan ukajjwisitapjjetasapgnwa.
Janiu tuminkojj akank-kEti) jan ukajjwi-eitiriskayatwa.
Unidad 19
EJERCICIOS DE SUSTITUCION DE NU0.110 Y PERSONA (Continuaci6n)
Kanchar irpiriskasamEn ukajj waltatamajj kulirasapgna.(nanaka jumaru)
(jupa jumaru)
(jupanaka jumaru) ----------------.
(jupa jiwasaru) ------------------.
(jupanaka jiwasaru) --------------.
(jupa nayaru)
(jupanaka nayaru) ----------------.
(juma nayaru)
(jumaxaka. nayaru)
222
Kanchar irpiriskasamEn ukajj wal tatamajj
kulirasapgna.Kanchar irpapjjeriskasamgn ukajj wal tata-
majj kulirasapEna.Kanchar irpiriskataman ukaoj wal tatamajj
kulirasapEna.Kanchar irpapjjeriskatamgn ukajj tatamajj
wal kulirasapffna.Kanchar irpistasapgn ukajj wal tatamajj
kulirasapEna.Kanchar irpapjjestasapEn ukajj wal tatamajj
kulirasapgna.Kanchar irpitasapan ukajj wal tatamajjkulirasaphna.Kanchar irpapjjetasapEn ukajj wal tatamajj
kuliresapEna.Kanchar irpitasamgn ukajj wal tatamajj
kuliresapana.Kanchar irpapjjetasaman ukajj wal tatamajj
kulirasapEna.
CONJUGACION PRONOMINAL SUJETO OBJETO EN EL MODO IRREAL
CONJUGACION DE LA SEGUNDA PERSONA (singular, plural) YNOSOTROS INCLUSIVO (jiwasaru, jiwasanakaru)
10 EJERCICIOS DE RhTETICICU
Janitejj mastirut siskitasamEnjja, janiu mayttkiriskasamEnti.Janitejj mastirut sapkitasangnjja, janiu mayttapkiriskasamEnti.
Janitejj masUrut siskasamEnjja, janiu mayttkiriskatamEnti.Janitejj masiarut sapkasamEnjja, janiu mayttapkiriskatamgnti.
Janitejj masiirut siskasgnjja, janiu mayttkistasapEnti.Janitejj mastirut sapkasEnjja, janiu mayttapkistasapEnti.
Janitejj gollgejj utjkasapEnjja, janiu kuns alarapkiriskasamanti.Janitejj jupajj gong mayttkiriskatamEnjja, janiu wawamar
puirkasangnti.
11 EJERCICICS DE TRADUCCION
Janitejj ciollciejj utjkasapgnjja,
janiu kuns alarapkiriskasamEnti.Si no hubiera habido dinero0(yo) note hubiera traldo nada.Si no hubiera habido jabdn, (yo)no te hubiera lavado la ropa.Si no hubiera habido dinero, no tehubiera comprado nada. (elSi (61) no hubiera tenido tiempo,no te hubiera hecho nada.Si (ella) no hubiera tenido tiempo,no nos lo hubiera cocinado.
Janitejj gollciejj utjkasap&ijja, janiu
kuns alarapkiriskasamgnti.Janitejj ciollgejj utjkasapEnjja, janiu
kuns apanirapkiriskasananti.Janitejj jawunajj ut jkasap n jja, janiu
isintlajjsarapkiriskasamanti.Janitejj ciollciejj utjkasapanjja, janiu
kuns alarapkiriskatamanti.Janitejj timpunikasapanjja, janiu kunslurarapkiriskatamghti:.Janitcjj timpunikasapanjja, janiu pha-yarapkistasapanti.
Unidad 19
EJERCICIOS DE TRADUCCION (Continuaci6n)
Janitejj qollq mayttkiriskatamUnjja,janiu wawamar gollayah puirkasarenti.Si (61) no te hubiera llevado a LaPaz, no te hubieras enfermado.Si (61) no te hubiera prestado di-nero, no hubieras podido viajar aLa Paz.Si (yo) no te hubiera escrito unacarta, no hubieras sabido nada detu papg.
Si (yo) no te hubiera avisado, nohubieras sabido nada de tu papa.Si (yo) no te hubiera visitado, tehubieras enojado.Si (41) no nos hubiera dado tarea,hubigramos ido a jugar. (jiwasa)Si (61) no nos hubiera ayudado, nohubieramos ternilnado de trabajarla chacra. (jiwasa)
12 CAIMIO DE NU-aliO.
Walik alwat jut-tajja, jan ukajjjaniu yanapt kiriskasamgnti.
Walik nayraqat tariy lurtajja, janukajj janiu markar irpkiriskasamanti.
Janitejj riwajtikitasamgnjja, janiumayamp alaskiriskasamanti.Janitejj iTumtlaskasamRnjja, janiuawajttkiriskatamEnti.Tariytejj lurasamEnjja, j iu yati-chirejj alispaykiriskatamg ti.Janitejj tata Jusigkasapan jaljaniuyaqhajj gorpachtikiriskatamRnti.Janitejj tata JusiEkasapEnjja,janiukhitis gong maytlari munkistasapnnti.Janitejj tata JusigkasapEnjja,janiukhitis yanaptiafi munkistasapgnti.
EJERCICIOS DE PREGUNTAS Y RESPUESTAS
Qollgentsamantejja, mayttitasamEnti?
Janitejj usutRkiriskayntjja, Chukia-gur irpitasamHnti?Chukiagurutejj sarjjasamanjja, sapakutit kart apayanitasamana?Jumatejj masayptojj akankasamanjja,jawsttitasamanti?
Jumatejj aljjetasamanjja, kwajtli-tasamanti?
Timpuntsamantejja, kumpafittitasa-mgnt iskwilkamajja?
223
Janitejj qollq maytlkiriskatamgnjja, janiuwawamar gollayaK puirkasamRnti.Janitejj Chukiagur irpkiriskatamgnjja, ja-niu usuntkasamgnti.Janitejj gong nmyttkiriskatamgnjjal janiuChukiagur.sarafi puirkasamFnti.
Janitejj mg kart apayankiriskasamgnjja,janiu kuns tatamat yatkasamgnti.
Janitejj awiskiriskasamanjja, janiu kunstatamat yatkasamUnti.Janitejj wisitkiriskasamdnjja, kulirasisa-mgnwa.
Janitejj tariy churkistasapanjja, anatirsarasbhua.
Janitejj yanapkistasapanjja, janiu yaptuk-kasgai.
Walik alwat jutapjjtajja, jan ukajj janiuyanapt apkiriskasamgnti
nayraqat tariy lurapjjtajjao jan ukajjjaniu markar irpapkiriskasamEnti.Janitejj 1-iwajtiapkitasamEnjja, janiumayamp alasipkiriskasaaanti.Janitejj Imwt'asipkasamanjja, janiu nwaj-tlapkiriskatanRnti.Tariytejj lurapjjasamRnjja, janiu yatichi-rejj alispayapkiriskatamgnti.janitejj tata JusiRkasapRnjja, janiu yaqha-nakajj gorpachtlapkiriskatamRnti.Janitejj tata Jusigkasapnnjja, janiu khi-tis gollq mayttaii munapkistasapEnti.
Janitejj tata Jusigkasapgnjja, janiu khi-tis yanaptiall munapkistasapgnti.
Jisa, gollgeniriskaygt-tejja, mayttiris-kasamignwa.
Jisa, janitejj usutalasamanjja, Chukiagurirpiriskas amgnwa
Jisa, Chukiagurutejj sarjjeriskRygtjja,sapa kutiu kart apayaniriskasamRna.Jisa, nayatejj masayptojj akankiris t-jja, jawstliriskasamanwa.Jisa, nayatejj aljjeriskasamgnjja, fiwaj-ttiriskasangnwa.Jisa, timpuntriskaynt-tejja, kumparittiris-kasamAnvm iskwilkamajja.
Unidad 19
EJERCICIOS DE PREGUNTAS Y RESPUESTAS (Continuation)
Tatanatejj akankasapEnjja, jawstli-tasapEnti?Tatanatejj akankasapnjja, golli-t
Tatasatejj jan iskwilar saratajjyatisapEnjja, nuwitasapEnti?Jagenakatejj jan wal sarnaqatajjyatipjjasapEnjja, kfunipjjetasapgn-ti?Jilamatejj usutEtajj yatisapnnjja,gollayitaoapEnti?
Janit naynarajj tatamajj akank-kEna?Jan ukajj jupajj iskwilar uchiris-katamEnti?Janit tatamajj qhararojj Chukiagursarkani?Jan ukajj jilajjatak kart aparapd-tasapEnti?Janit jurptirojj Jusiajj akank-kani?
Jan ukajj wisititasapEnti?Janit nayrarojj Jusiajj akank-kUna?Jan ukajj utachah yanaptTiriskata-n&ti?Janit tatamajj nuwasitam yatki?Jan ukajj runkiriskatamnnti?Janit Alwirtojj gollgentki?Jan ukajj qollqejj churjjetasapgn-ti?
Chukiagur sarasamEn ukajj kuns apa-nirapitasamEna? (kamisa)Markar sarasamgn ukajj kuns alara-pitasamEna? (piluta)
Jan usutdkiriskaydt ukajj kawkirusirpitasamEna? (Kuchamambaru)TimpunisamEn ukajj is tiajjsarapita-samEnti? (jisa)
TAREA ESCRITA
224
Jisa, tatajjatejj akankasapEnjja, jawstti-riskatamEnwa.Jisa, tatajjat.;'i akankasapgnjja, qolliris-
katamgnwa.Jisa,tatasatejj jan iskwilar saratam yati-sapEnjja, nuwiriskatamEnwa.Jisa, jagenakatejj jan wal sarnaqatam yatipj j asapEnj ja, kl umipj j eriskatamEnwa
Jisa, jilajjatejj usutEtam yatisapEnjja,gollayiriskatamEnwa.
Janiu akank-kEnti.Jisa, jan ukajj jupajj iskwilar uchitasa-pdnwa.
Janiu sarkaniti.
Jisa, jan ukajj jilmirtak kart aparapiris-katanEnwa.Janiu akank-kaniti.
Jisa, jan ukajj wisitiriskatanEnwa.
Janiu akank-kEnti.Jisa, jan ukajj yanapttitasapEnwa.
Janiu yatkiti.
Jisa, jan uka runkitasapEnwa.Janiu gollgenikiti.Jisa, jan ukajj churjjeriskatamEnwa.
Kamis apanirapiriskasangna.
Pilut alarapiriskasamEna.
Kuchawanbara irpiriskasamEna.
Jisa, timpuniriskaynt ukajj is tfajjsara-
piriskasangnwa.
Complete las oraciones con una o mds palabras. Ahada al verbo los sufijos pro-nominales sujeto objeto correspondientes al modo irreal y de acuerdo a lo que
indican los pronombres dentro del par6ntesis.
MODEM: Qbararojj janiu tinpunikEti, jan ukajj...(ngya jumaru)Qhararodi janiu tim_punikdtikjan ukajj wisit-t' iriskasamEnwa.
1. Jurparojj janiu timpunikEti,jan ukajj...(naya jumaru)2. Lunisajj janiu akank-kUti, jan ukajj...(naya jumanakaru)3. Janiu tatamajj gollqentkataymati, jan ukajj...(jupa nanakaru)
4. Jilamajj usutdtaynawa, jan ukajj...(jupa nanakaru)
5. Janiu kuns tatamatjj yatkti, jan ukajj (ngya jumanakaru)
6. Janiu tatajjajj jan iskwilarsaratajj yatkiti, jan ukajj...(jupa nayaru)7. Wal aka tatarojj ruwttasipjjta jan ukajj...(jupa nanakaru)8. Sum uywanak uftjapjjEta, jan ukajj janiu kuns...(ngya jumanakataki)
4(Unidad 19
SUFIJO VERBAL vig1"
13 EJERCICIOS DE REPETICION
Sullkajjan iskwilar mantNipat par-lafiani.
Sullkajjan iskwilar mantaflapat par-
lafigni.
Jusian kasarasIwipuat parlanani.
Jusian kasarasifiapjjat parladni.
Jichhajj Jisukrist Tatitusan nasi-wipat parltiatigni:
Jichhfirojj Jisukrist TatitusanjaktElelpjjat parltlapjgma.Tatajjan jiwilwipa.
Achachilajjan jakamipa.
Yuspagarpun yatichSwimata.Yuspagarpun awistldwimata.
14 EJERCICIOS DE SUSTITUCION DOBLE
Juman kasarasiwimat parlttafigni.jamnat
Nayan
sarnaqawijjat -----------.Achachilajjan
ttaqesiwipat ------------.Jiwasan.
iskwilankRwisat
Wayakas sarnadwijj-jjat kat-Varna.
usuntawi j -j j at -------.
(juman)-------- umantaimjjat --------.( IIINIIIIIIIMOMMINIMOONIMMOMINN00111111411~INIMINP.
-------- akankEwipjjat ---------jimasan
-------- akar jutEwisjjat ------.
225
Vamos a hablar sobre el ingreso de mi herma-no menor a la escuela. (El ingreso comp unhecho pasado)Vamos a hablar sobre el ingreso de mi hermanomenor a la escuela. (El ingreso como un he-
cho futuro)Vamos a hablar sobre P.l raatrimonco de Jos
(Matrimonio que ya se realiz6)Vamos a hablar sobre el matrimonio de Jose.(Matrimonio que reel& se realizara)Ahora vamos a hablar sobre el naciemientode Nuestro Sefior Jesucristo.Hoy les voy a hablar sobre la resurrecci6nde Nuestro Sefior Jesucristo.
La muerte de mi padre.is vida de mi abuelo.
Nuchisimas gracias por to ensefianza.Nuchisimas gracias por el aviso.
Juman kasarasTwinat parlttafiRni.
Duman jakEwimatNayan jakRwijjat parltlafiRni.Nayan sarnagEwijjat parltlafiEni.Achachilajjan sarnaqawipat parltiaRni.Achachilajjan t'aqestwipat parlttafiani.Jiwasan Vaqesiwisat parltladni.Jiwasan iskwilankEwisat parltlaftani.
VITaynblas sarnaqawijj-jjat kat-Vilma.
WaynalcasWayakasWaynnasWayng.kasWayakasWaynclkasWaynnkas
usuntawijj-Mat kat-tiRma.usuntRwimjjat kart-Vilma.umantawimjjat kat-tiRma.umantEwipjjat kart-VEma.akankRwipjjat kat-tIRma.akankRwisjjat kat-VRma.akar jutRwisjjat kat-t' lma.
Unidad 19
15 EJERCICIOS DE TRADUCCION
Jichharojj Jisukrist Tatitun jaktg-wipjjat parlttapjjgma.Hoy les voy a hablar (a Lids.) sobre
la vida de Cristo.Hoy les voy a hablar sobre el naci-miento de Cristo.Hoy les voy a hablar sobre la muerte66 Cristo-.
Hoy les voy a hablar sobre el sufri-niento de Cristo.Hoy les voy a hablar sobre los milagros que hizo Cristo.Hoy les voy a hablar sobre las ense-hanzas de Cristo.Hoy les voy a hablar sobre la resu-rrecci6n de Cristo.
Yuspagarpun yatichgwimata.Nuchlsimas gracias por la ayuda.NUchisimas gracias por la hospitali-dad.Nichfsimas gracias por la curacidn.EUchisimas gracias por el prestamo.Nuchlsimas gracias por la ensefianza.
16 SUFIJO "TA"
Tata Alwirtun jiwatapajj wa1i lla-kiwa.Tata Lurinsun jiwatap yat-tati?Jisukrist Tatitun sarnaqatapjjtaqeniu yatipjje.Jan wal sarnaqatamajj kulirajanawa.Jisukristun sarnaqatap yatisajjmuspharafijamawa.
Jisk'bkas tlaqesitajjajj wan lla-kiwa.Jisklakas usuntatam amtastati?Nayan jakatajja.Achachilajjaft jiwatapa.
Juman unatama.Jiwasan sarnaqatasa.Aka lyurojj Jisukrist Tatitun lura-tanakapjjat parlistu.Aka lyurojj Tatitusan akapacharjutatapjjat yatiyistu.
226
Jichharojj Jisukrist Tatitun jaktgwipjjat
parIt'gpjjgma.Jichharojj Jisukrist Tatitun jakgwipjjat
parltlapjjama.Jichharojj Jisukrist Tatitun naslwipjjat
parlt'apjjgma.JichhXrojj Jisukrist Tatitun jiwgwipjjat
parltrapjjgma.Jichharojj Jisukrist Tatitun tlaqesTwip-
jjat parltlapjjgma.Jichharojj Jisukrist Tatitun milagrunaklurawinakapjjat parlt'apjjgma.Jichharojj Jisukrist Tatitun yatichgwina-kapjjat parlt'apjjgma.Jichhilrojj Jisukrist Tatitun jaktgwipjjat
parlt'apjjama.
YuspagarpunYuspagarpunYuspagarpun
YuspagarpunYuspagarpunYuspagarpun
SUFIJO ""W`l
yatichgwimata.yanapt' gwimata.
qorpacht gwimata
golltIgwimata.nit gwinatayatichgwimata.
Tata Alwirtun jiwgwipajj wall llakiwa.
Tata Iurinsun jiwgwip yat-tati?Jisukrist Tatitun sarnaqawipjj tageniu
yatipjje.Jan wal sarnagdwimajj kulirafijamawa.Jisukristun sarnaqgwip yatisajj muspharafi.
jamawa.Jiskigkas tlaqesiwijjajj wall 1lakiva.
Jisk'Ckas usuntgwim amtastati?Nayan jakawijja.Achachilajjan jiwgwipa.Junan umgwima.Jiwasan sarnaqgwisa.Aka 1yurojj Jisukristun lurgwinakapjjatparlistu.Aka lyurojj Tatitusan akapacha' jutgwipr-jjat yatiyistu.
17 SUFIJO ""WI"
Aka mar trawajgwisjjat parlafigni.
Lurgwinakamjjat parlgriani.Janiu tatajj sarjjgwip kriykti.Jakgwimat llakisirijamawa.Vagesiwimat llakisifijanawa.
Jisukrist tatitusan jutgwipa.Kullakajjan kasaraslwipa.
227
USO DEL INFINITIVO
Aka mar trwajariasjjat parlaRgni.Lurafianakamjjat parlafigni.Janiu tatajj sarjjauiap kriykti.
Jakarianat llakisirijamawa.
Tlaqesirianat llakisifijamawa.
Jisukrist Tatitusan jutafiapa.Kullakajjan kasaraairiapa.
SUFIJO VERBAL "JJATA" (fuerte)
18 EJERCICIOS DE REPETICION
Jagenakajj luku anunakjjat parlap-jjgnaJagenakajj luku anunakat parlapj jg-na.
Jichhtirojj Jisukrist Tatitusanjaktgwipat parlarigni.
Tantachasiwinjj jumjjat parlapjje.Jichhajj kunjjats parlafigni.
19 ORACIONES PAREADAS
Tantachasiwinjj jakariasjjat par-lapjje.
En la reunion hablaron de nuestravida futura.
En la reunion hablaron sobre nuestravida futura.
En la reunion hablaron de nuestrobuen comportamiento en el futuro.En la reunion hablaron sobre nues-tro buencomportamiento en el futuro.
Jichhajj kunjjats parlafiimi?LDe -quo vamos a hablar ahora?LS obre quo vamos a hablar ahora?LDe quien vamos a hablar ahora?L'Sobre quidn vamos a hablar ahora?
Qhararojj jakgwisjjatMariana vamos a hablarvida pasada.Mariana vamps a hablarvida pasada.
parlaBgni.de nuestra
sobre nuestra
Janiu jumjjat parlapkti.No hemos hablado de ti.No hemos hablado sobre ti.No hemos hablado de tu padre.No hemos hablado sobre tu padre.
La gente trataba (hablaba) sobre losperros rabiosos.La gente trataba (hablaba) de los perrosrabiosos.
Hoy vamos a hablar de la resurrection deNuestro Sefior Jesucristo.
En la reunion hablaron sobre ti.LSobre gad vamps a hablar : ahora?
Tantachasiwinjj jakafiasjjat parlapjje.
Tantachasiwinjj jakafiasat parlapjje.
Tantachasiwinjj jakafiasjjat parlapjje.
Tantachasiwinjj suma sarnaciariasat par-lapjje.
Tantachasiwinjj suma sarnagariasjjatparlapjje.
Jichhajj kunjjats parlarigni?Jichhajj kunats parlarigni?Jichhajj kunjjats parlariani?
Jichhajj khitits parlafigni?Jichhajj khitjjats parlarigni?
Qhararojj jakgwisjjat parlarigni.Qharttrojj jakgwisat parlarigni.
Qhararojj jakgwisjjat parlarigni.
Janiu jumjjat parlapkti.Janiu jumat parlapkti.Janiu jumjjat parlapkti.Janiu tatamat parlapkti.Janiu tatamjjat parlapkti.
Unidad 19
EJERCICIOS DE PREGUNTAS Y RESPUSTAS
Kunjjats masfirojj parlapjjta?(tata Alwirtun jiwawipjjata)
Kunjjats jichharnanthejj parlapjjta?(jaya jagenakan oraqesar jutawip-jjata)
Yatichirejj kunjjat qhartirojj par-latign sisa? (nayra timp jaqenakjjata)Aka lyurojj kunanakjjats amuyttayisa.tu? (Dyus Tatitun lurawinakapjjata.)Uka lyurusti? (nayra jagenakan lu-rawinakapjjata)Eunanakjjats awichamajj kuilt-titam?(kunjamtejj sarnaqkanal tlaqeskana,ukanakjjata)
Kunanakjjats jichhgrmanthejj faryojjparlani? (usutanakjjata, lunthata-nakjjata, iskwil wawanakjjata, uka-nakjjata)
Kunanakjjat parlistan sis tukturajja?(kunjamti jakanasajja, kunjanti wa-wanakasar uywailasajja, kunjamti go-llasifiasajja, taqe ukanakjjata)
Nayrir klasinjja kunanakjjats yati-chirejj parltam? (kunjamti ijirsishu-nak luranajja, kunjamti isturyailajja,ukanakjjata)
20 EJERCICIOS DE REENPLAZO
Ukhatpachwa anujjajj mayjtlawayjjgna.tatajjajj MMille000.411106
UkUrutpachwa ---------usuntawayjjana -------.
nayaii
Ukarsatpachwa------- chhaqawayjjaygta,
wawajjajj
fianqtfawayjjana.Ukapachatpachwa
Chachapamp jiljtayasitapjjat kunt-ttapjjetu.
JilapampparitlapijetU
-------------- toqesitapjjatLU.1.Sarap 111111=11111.41MOINMON11.1~01111011101.10411.Ma.0.1.
-------------- awist'apjjetu
nuwasitapjjat-.
228
Tata Alwirtun jiwawipjjat parlapjjta.
Jaya jagenakan*oraqesar jutawipjjat par -lapjjta.
Yatichirejj nayra timp jagenakjjat par-lafignin siwa.
Aka lyurojj Dyus Tatitufflurawinakapjjat-amuyttayistu.Ukasti nayra jagenakan lurawinakapjjatamuyttayistu.
Kunjamtejj sarnagkana tiaqeskaa, ukanak-jjat awichajjajj kurit-ttitu.
Usutanakjjata, lunthatanakjjata, iskwilwawanakjjata, ukanakjjat Iaryojj parlani.
Kunjamti jakafiasajja, kunjamti wawanakasaruywafiasajja, kunjamti gollasifiasajja, taqeukanakjjat parlistan siu tukturajja.
Kunjamti ijirsishunak lurahajja, kunjamti.isturydiajja, ukanakjjat yatichirejj nay-rir kiasin parlitu.
Ulhatpachwa anujjajj mayjtiawayjjana.
Ukhatpachwa tatajjajj mayjt lawayjjana.Ukiirutpachwa tatajjajj mayjtlawayjjana.Ukiirutpachwa tatajjajj usuntawayjjana.Ukiirutpachwa nayajj usuntawayjjayata.Ultarsatpachwa nayajj usuntawayjjayata.Ukgrsatpachwa nayajj chhaqawayjjayata.Ukgrsatpachwa wawajjajj chhaqawayjjana.Ukgrsatpachwa wawajjajj fianqt tawayjjana.
Ukapachatpachwa wawajjajj fianqtlawayjjana.
Chachapamp jiljtayasitapjjat kuht-tfap-jjetu.
Jilapamp jiljtayasitapjjat kunt-tiapjjetu.Jilapamp jiljtayasitapjjat parltlapjjetu.Jilapamp toqesitapjjat parlttapjjetu.luisamp toqesitapjjat parlt!apjjetu.Luisanp toqesitapjjat awist'apjjetu.Luisanp nuwasitapjjat awist'apjjetu.
* JAYA JAQE: Extranjero (solo para personas)
481 Unidad 19
21 EJERCICIOS DE TRADUCCION
Uammajj wali qhoriltaynas4tiCaramba, tu perro es muy gordo!iCaramba, tu casa es muy bonitaliCaramba, tu hijo estg, gravementeenfermo!
iCaramba, tu padre es muy buenol
_ICAraUta4___tu_Rerro_es_mgy_malal_
Janiu qhartirojj timpunikati, janukajj kunans yanaptliriskasamanwa.Mariana no voy a tener tiempo, sinote hubiera llevado a la escuela.Mariana no voy a tener tiempo, si no,te hubiera curado.A la noche no voy a estar aqui, sino, te hubiera alojado.El domingo no voy a estar aqui, sino, te hubiera visitado.
Mariana no voy a tener tiempo, site hubiera ayudado en alp.
EJERCICIOS DE REEMPLAZO LIBRE
229
jArmejj qhoriitaynasal;Anumajj ti rali liktitaynasal
iUtarajj wall jiwakitaynasalillawamajj rianqha usutgtaynasal
iTatanajj Tali suma jaqUtaynasa!
Janiu qharifrojj timpunigti, jan ukajjkunans yanapt t iriskasamanwa.
Janiu qharifrojj timpunikati, jan ukajjiskudlar irpiriskasamanwa.
Janiu qharifrojj timpunikati, jan ukajjgollttiriskasamanwa.
Jichharmajj janiu akank-kgti jan ukajjqorpachtfiriskasamanwa.Tuminkojj janiu akank-katil jan ukajjwisitiriskasamanwa.
Qharfirojj janiu timpunikati, jan ukajjkunans yanartfiriskasamAnwa.
Percla qhepajjat mama justinar artl-ta.Walik janir mantankasajj artfanistaaja.Maslrut sitasamina, nayttiriskasamanwa.Anurojj galamp lawampb:wikiu jiwayapjjEna.
FRASES UTILES
Uka phuk qhopttam.Uka phuk qho.piram.
Uka punk jistikatam.Uka punk jist I aram.
Tapa esa one..Destapa esa olla.Cierra esa puerta.Abre esa puerta.
ESTIMULOS PARA LA CONVERSACION
1. MIjilamp Karlusampiu jakawinakapjjat parlttasipki.
Mijila: Kawkins jumajj iskwilankayata?Karlusa:
2. Mama Jwanajj gollq maytiasiriu tata Luisan uk sari; piru tata Luisajjjaniu gollgenikiti, jan ukajj, mayttasapgnwa.
Mama Jwana: Tata Luisa, may Imwtlasiriu jutsm ampi. collqey maytiittata.
Tata Jwana:
3. Jichhfirojj tumink uruwa. Mama Rusasti mg qhaturfi makhati alasiriataki
Mama fiusa: Mamas kunanakas utjtam?Aljjeri:
Unidad 19
230
GENERALIZACIONES
CONJUGACION PRONOMINAL SUJETO OBJETO EN EL MODO IRREAL
FORMA AFIREATIVA
a) Conjugacidn de la primera persona singular y plural.
a. Sufi romdna a )
Churitasamgna.Churapjjetasamdna.
Sufi jo
ChuritasapIna._Churapjjetasapana.
Me hubieras dado.hubieran dado Uds.
Nos hubieras dado.Nos hubieran dado Uds.
Ititasa.pgnall, 11:61 a ml" (fuerte)
El me hubiera dado.Ellos me hubieran dada.El me hubiera dado.Ellos nos hubieran dado.
b) Conjugacidn de la segunda persona singular y plural.
le Sufi .° pronominal sujeto ob 'et° "41:121111agnala22.IL" (fuerte)
Chuririskasandna*. Yo te hubiera dado.Churapijeriskasandna. Nosotros te hubieramos dado.
Yo les hubiera dado. (a Uds.)Nosotros les hubieramos dada. (a Uds.)
2. Sufijo pronominal sujeto objeto niLnaaaa;agtlgj_222ptif (fuerte)
Chuririskatamdna.*ChurapJjeriskatamEna.
El te hubiera dado.Ellos te hubieran dado.El les hubiera dado. (a Uds.)Ellos les hubieran dado. (a Uds.)
NOTA: El sujifo oiriskasamEna (yo a ti) puede tambin tomar la forma "irisandna.
EJEMPLOS:
Chuririskasaana.Churaptieriskasamana.
Lo mismo el sufijo ririskatamanallEJEMPLOS:
Chuririskatamba. Churiristangna.Chura **erisizaa...s.taranna. = Churaajeristambna.
Churirisa.ragna.Churapj,jerisaragna.
(61 a ti) puede tomar la forma oiristamdnan
Unidad 19
231
c) ConjugaciOn de las personas "jiwasa y jiwasanaka".
Sufijo pronominal sujeto objeto ftistasaana el a nosotros" Incl. (fuerte)
Churistasapgna.Churap jj es t as apana
El nos hubiera dado. (a jiwasa)Ellos nos hubieran dado. (a jiwasa)El nos hubiera dado. (a jiwasanaka)
II CONJUGACION PRONOMINAL SUJETO OBJETO EN EL MODO IRREAL
FORhA NEGATIVA
a) Congugacion de la primera persona singular y plural
Janiu churkitasamgnti.Janiu churapkitasamanti.
Janiu churkitasapanti.Janiu churapkitasapiinti.
No me hubieras dado.Uds. no me hubieran dado.Td no nos hubieras dado.Uds. no nos hubieran dado.El no me hubiera dado.Ellos no me hubieran dado.El no nos hubiera dado.Ellos no nos hubieren dado.
b) ConjugaciOn de la segunda persona singular y plural
Janiu churkiriskasambnti.(janiu churkirisaragnti)
Janiu churapkiriskasamgnti.(janin churapkirisamgnti)
Janiu churkiriskatamgnti.(janiu dhurkiristamgnti)Janiu churapkiriskataanti.(janiu churapkiristamgnti)
.inYo no to hubiera dado.
Nosotros no to hubs6ramos dado.
Yo no les hubiera dado a Uds.
Nosotros no les hubi6ramos dado a Uds.El no to hubiera dado.
Ellos no te hubierandado.
El no les hubiera dado a Uds.Ellos no les hubieran dado a Uds.
c) Conjugaci6n de las personas njiwasa y jiwasanaka"
4111111
Janiu churkistasapgnti.Janiu churapkistasapgnti.
El no nos hubiera dado.Ellos no nos hubieran dado. (a jiwasa)El no nos hubiera dado. (a jiwasanaka)Ellos no nos hubieran dado. (a jiwasanaka)
484 Unidad 19
232
Los sufijos pronominales sujeto objeto: itasamana (td a mi); itasaana (el aml); iriskasamEna o irisamana (yo a ti); iriskatamana o iristamEna--(l a ti);istasalgiCEIEnosotros inclusivo); se usan solamente en el modo irreal.
EJEYYLOSI
Walik janir mantankasajj artfa-nistajja, jan ukajj anujajjaachiiriskatamEnwa.
golla151-riispuirk:-
samEnti.
Qhariarojj janiu timpunikEti,jan ukajj kunans_yanaptfiris-kasamanwa.Luisajj janiujan ukajj maytlistasapEnwa.
Bien que me llamaste antes de entrar, sino, ml perro te hubiera mordido.
Si yo no te hubiera prestado dinero, no
Nafiana no voy a tener tiempo, si no, tehubiera ayudado en algo.
Luis no tiene dinero, si no, nos hubieraprestado.
II SUFIJO VERBAL "WIm (debil)
Este sufijo intercalado entre el radical verbal y las formas posesivas subrayan el hecho de que la accidn de la forma verbal a la que se glade, ocurri6 en untiempo lejano. Este sufijo suele ocurrir en oraciones completivas que dependende los verbos ilconocern, 9declararn (Ver Lecc. 18). Nunca se presenta con el su-fijo titan del participio.
EJEMPLOS:
Jichhajj Jisukrist Tatitusannasiwipat parlapjjailani.
Tata Lurinsun jiwawip yat-tati?Achachilajjan 11229111112111wall llakiwa.
WaYnnas amERatilLiiltkattapjjama.Jisukrist Tatitusan jiwawipa.Mama Justinajj wali alakitawkuht-tlapjjetu: chachap uman-tatapjjta, chachapamp jiljta-yasitapjjata, ukanakjjat kufit-tfapjjetu.
Ahora vamos hablar del nacimiento de Nues-tro Sefior Jesucristo.
LSabes que murici don Lorenzo?Es mgy triste el sufrimiento de mi abuelo.
Voy a contarles sobre las andanzas de mijuventud.
La muerte de Nuestro Senor Jesucristo.La sefiora Justina nos contO con mucha tris-teza que su esposo se habla emborrachadoy que ella se habla resentido con el.(La senora Justina muy triste nos ha con-tado lo que se ha emborrachado su esposo,lo que se ha resentido con su esposo; so-bre todo eso nos ha contado. Form. Pop.)
III SUFIJO VERBAL "JJATA" (fuerte)
Este sufijo sefiala la rateria acerca de la cuil se trata*.
EJEMPLOS:
Palasanjj luku anunakjjat par-lapjje.
Kasarasiwimjjat parlttailEni.
Kasarasifiamjjat parltfafiEni.
Eh la plaza hablaron acerca de los perrosrabiosos.Vamos a hablar sobre tu matrimonio.(ya realizado)
Vans a hablar sobre tu matrimonio.(a realizarse)
La materia sobre la cudl se trata puede it sefialada tambien simplemente por titanEj. PalEsan luku anunakat parlapjje. Eh la plaza hablaron de los perros.
alcUnidad 19
LECTURA SELECCIONADA
CHUKIRKANIRI WIRNITA
M namaw m phuchanin siwa. Uka phuchapajj Wirnita
satgnwa siwa. Uka mamajja k'usa aljjeritaynawa. Ukhamajj
sapUru sapgrmaw jacienakajj utapan nacharapjjeritayna.
Ng arumajj mg suna waynaw utapar saratayn siwa. Uka
waynz4j wali qamirjamgnwa. Walja gollq apnacigna, qori kla-
chinirakin uka waynajj siwa.
Ukgrmaw Wirnitampejj ufitlasipjjatayna. Ukgrmatpachaw
uka waynajj saparm Wirnitan uk saririn siwa. Ukatsti Wirni.er
tamp uka waynampejj kasarasifiatakiu parljjapjjgn siwa. Aru-
nanakakiu saririn siwa. Janiu urunakajj ufistanirikgnt siwa
uka waynajja. Nirnitasti yatifi nungn siwa ukunatrat akast
jan urunakasti ufistanirikpachasti? sasa.
Ukatsti mg urti Wirnitajj walja it alasinitayna. Ukdr-
masti, uka waynajja Wirnitan utapar sarataynawa. Utapansti
Wirnitajj munataparojj sakuparti it chhitkatatayna. Nanata-
pasti janiu amuyaskataynati.
Wali arumgjjepansti uka waynajja sarjjataynama; uka
ilu sakupar chhitkatata ukhamawsarjjatayna.
Nirnitasti uka nut munataparojj arktatayna. Jupajja
munatapan utap ufijafi munEna siwa. Kunalaykutejj munatapajj
janiu awisa2i nunirtkgnti siwa.
Ukhamaw arktatayna.. Jayakamaw saratayna; piru ilojj
saraskakinwa siwa; janiu tukuskgnt siwa. Ukatsti Wirnitajj
amaytlasitaynawa "akajj marlasifi munpachitu. Kunjamrak
ukham qamir waynast jaya ch'usawjan qamaspasti? sasaw
amuyttasitayna.
4'g
233
Chukirkamiri -nombre de un pue-blo lejendario
Ktusa chicha
Apnaciafia - mane-
jar
ri - oro
Klachi - diente
Ilu - hilo
Munata - querido
Chhitkatafia -pegar una cosa aotra con hilo
Angyasifia darse
cuenta, notarse
Arktafia seguirla huella
Wurlasifia - bur -
larse
gap chlusawlalugar lejano ysilencioso
Unidad 19
Wirnitajj wal ajjsarthapisin siwa) kunalaykutejj wall
arumnjjanwa. Ukatsti utapara kut-ttawayjjatayna qhartira
arktdtt sasa.
Qheparojjwasitat arktatayna uka ilu tukusifiapkana.
Uka ilojj gollura makhatatayna siwa. Ukatsti nff jachta
warankhara tukusitayna. Wirnitajj ukham uffjasajj wal
sustjasitayna ; ttjalantpachat kunarakisti ?" sasa. Ukham
sustjataw utapar kut-ttawayjjatayna.
UkUrmasti wasitat munatapajj Wirnitan uk sararakiki-
tayna. Ukatsti nunatapajj akham sataynawa" Arnita) qha-
rarojj jumamp jikisin manta, walja kusasanak parlafi munsma.
Ukatjj utajjart irpEma. Aksa marka thianjja) mg. laqayana-
kawutji) ukan jumajj suyitRta. Janiu ajjsargtatip sasaw
satayna.
Qhepaxojj iyawsasaw uka laqayanakar saratayna. Puri-
sinjj wal ajjsaratayna, kunalaykutejj janiu khitis ni kunas
utjkataynati. M at suyttatayna) piru janipuniu khitis
ufistankSnt siwa. Juktampjitatsti mayak arojj isttasi-
taynat4Ernitall sasa. Uk istlasinjj Wirnitajj taqe toq uhata-
tatayna; piru janiu kunas utjkRnti. Ukatsti wasitat "Wir-
nita" sas isttasirakikitayna. Wirnitasti i:atukiu kutikips-
tatayna. QhepRjjapansti mg jachla katarirukiu uftjatayn siwa.
Ufijasinsti Wirnitajj wall sustjataw qtasatatatayna siwa.
Uka jach'a katarejj fljan ajjsaramti) Wirnita. Jani-
pun ajjsaramti ". sataynawa. Ukatsti uka katarejj saskaki-
taynawa "%rata) mayawmunatamgta. Jichhajj sum
ta. Olararutjja, jumajj saptira ktawata. Uka klawnanaksti)
wall sum imffta; kunalaykutejj uka ktawnanakatjja wawanaka-
saw mistunift sasaw Wirnitarojj satayna. Ukham sasinjj nayak
uka katarejj chhaqtawayjjatayna.
234
Kut-ttafia - re-
gresarAjjsarthapifta -sentir niedo deun momento aotro
Whrankha barranco,
precipicio
Laclaya - casa en
ruins
Tacie tope todolad()) toda direc-
cidn
Kutikipstaila -
darse la vuelta
Katari vibora,
serpiente
g!asatatafia -
gritar repenti-namente
Saskakifia - se-
guir diciendo
Unidad 19
Wirnitajj ukanak isttasinjj wali sustjata, wali jacha-
sisarakiu utapar kutjjatayna.
Qheptirojj cheqpadhapuniu Wirnitajj kfawnafi qalltatayna.
Ukatjja saptirff k'awnirin siwa. Uka k'awnanakasti mA jach'a
mkullarti imirin siwa. Wirnitajj mayjttawayjjEn siwa, kawk
sarafiatakis llawintawayjjerin siwa. Mamapasti ulham ufija-
sin wal Luptin siwa ttkunatrak wawajjast kwartuparust Jan
khitirus mantayali munkpachasti ?" sasaw wal luptitayna.
M urusti mE jachta phistaw Chukirkamir markan utjEn
siwa. Uktirojj sapa moral waljaniu ijlishar sarapjjeiin
siwa.
Uka alwasti mamapajj Wirnitarojj uijltshar saram. Jum
kutinipansti nayarakiu sardu sasaw satayna.
Wirnitasti iyawsasaw ijlishar saratayna; piru uta lla-
wipsti armttasiwayataynawa.
Mamapajj uka flaw katutayna. UkatstiWrirnitan Kwar-
tupgrU mantatayna. Mantasinsti tacie kUn ttojjpitayna,
ukunarak aka manqhanutjpachasti? Kunrak imantpachasti ?"
sasaw ttojjpitayna. Ukatsti ktuchun wakull urijatayna.
Uka wakulljj qhopirataynawa; wakull manqhansti walja ka-
tar wawanak ukijatayna. Ukham ufijasinjj ratukiu uka wakull
palatump qhopt tata,yna. Jupajj wal sustjasitayna. Ukatsti
ukunjamatrak aka katar wawanakast akan utjpachasti? An-
chhichhaw jiwaraygil sasaw um walljjtayatayna. Ukatsti
wallaqet umampiu uka wakullar warantatayna. Wakull mangy
qhansti katar wawanakajj wali wararasisaw jiwarapjjatayna.
Supayasti ukham wararir 1st! atayna. Ukatsti "khitis
wawanakajjar jiwarayaraqapjjetu?ll sasaw wall. jach tat arus-
tatatayna. Markpacharii. isttayatayna. Ukatsti, saskakitay-
naw ujichhapi ufit tapjjetanejja, khitiktejj ukjja" sasaw
488
235
Wakulla - cintaro
Kwuartu -habitaci6n
Chhaqtafia desa-
parecer
Llawintafia - ase-
gurar la puertacon candadoLuptifia pensar
TtojAcaa des*ordenar las cosas.
Llawi - llave
qhopirafia - des-
tapar algan reci-piente
Wallljtayarla
hervir (trans.)
Unidad 19
ittpacharakiu qtala markpach dalar tukutayna. Wirnit sapa-
kiu jan dalar tuk-kataynati. Jupajj uka iatojj ijlIshankas-
kgniaa siwa. Ukatsti mayak tatakuras jadenakas dalar tukup-
jjatayna: Tatakurajj mis lurkLri, jadenakajj kstiaskiri,
ukhamaw cialar tukupjjatayna. Wirnitajj wall sustjasitaw
ijliehat t'isksutayna. Palgsansti jacienakarojj dalar tukut-
kamak ufijatayna: ytqhepanakajj aljjkiri, yadhepanakajj alas-
kiri, yadhepanakasti sarnacikiri, ukhamaw dalar tukupjjatayna.
Ukatsti utaparii tfiskutayna. Utapansti mamaparojj color tu-
kuta, katar wawtnakapajj jiwarata, ukharn jikjjatatayna.
UkfirutpwlmwWirnitajjj sapak jichhakamsarnadaski siwa.
Janiu khitis uka Chukirkamiri markarojj mantafi puirkLti
siwa. Kunalaykutejj khititejjnmntaspajja dalarif tukuspa siwa.
PREGUNTAS
1. Mina sutinin sis ma naman phuchapajja?2. Uka manajj kun aljjerin sisa?3. N arumajj khitis saratayna?4. Kunjamgn sis uka waynajja?5. Ulgrmajj khitimpis uka wgynajj ufittasitayna?6. Urundkajj ukawaynajj saririnti?7. Wirnitajj kuns yatifi mungna?8. Kunatakis ukawnynamp WirnitampOjj parljjapjjdna?
9. bia urojj kunatakis walja it alataynajja?10. Ukatjja Wirnitajj khitirus uka ilutjj arktataynajja?11. Ukgrmajj it tukusifiapkamat arktatayna?12. Dinfirus wasitat arktarakikitayna?13. Uka ilusti kawkharus tukusitayna?14. Ukatjja kunjamas Wirnitajj utapar kut-tlawayjjatayna?15. Ukgrmajj nunatapajj Wirnitan uk sarataynati?16. Ulgrmajj kamsataynas Wirnitarojja?17. gheptrOjj kawkirus Wirnitajj sarataynajja?18. Uka ladayanakar purisinsti kamachatgynas Wirnitajja?19, JUktappjitarojj kunas ist'asitayna?20. Uk istlasinSti Wirnitajj kamachataynasa?21. Wasitat arustatipansti kuns cpepg.jjapan ufijatayna?22. Uka jachia,katarejj kabbataynas Wirnitarojja?23. Ukatjja kunjamas Wiratajj-utapar kutjjatayna?24. qberatoji ch6c1PaellaPt,lnitWirnitajj ktawnali cialltatgyna?25. Uka ktawnanak kawkirilinirldeisa?
489
236
Tukufia - conver-
tirse en
Nis lurkiri - enactitud de cele-
brar nisa
Tlisksuft salir
corriendo
T iskuria- correr
Chluminteta -11eno de Arboles
Unidad 19
237
PREGUNTAS (ContinuaciOn)
26. Wirnitajj kunat jan khitirus jiskta kwartuparojj mantayirikEnt sisa?27. Ukham jan mantayal munipansti kunjams mamapajj lupfitayna?Z. lvitt arusti kawkirus Wirnitarojj mamapajj khitataynajja?29. Wirnitajj ijlEshar llaw apasitaynati?30. Mamapasti utapan kamachataynasa?31. Kunampis katar wawanakarojj jiwarayatayna?32. Uka fatusti khitis wall jach'at arustatataynajja?
33. Kamsasas supayajj arustatataynajja?
34. Jacienakajj kunarus tukutaynajja?
35. Khiti sapakis jan qalar tuk-kataynajja?36. Ijlishan kunjamas jacienakajj galar tukutaynajja?
37. PalEsansti kunjamarakis jacienakajj qalar tukutaynajja?38. Utapansti Wirnitajj kunjamas mamapampiru, katar wawanakapampirojj jik-
jjatatayanajja?
39. Jichhasti khiti sapakiu Chukirksmiri markanjj sarnaciaski sisa?40. Kunats jichhajj jan khitis uka markarojj mantel puirki?
Unidad 19
238
PA TUNK UNIDADA
ORACIONES BASICAS
1. Tata Alwirtojj siwRr apsu. Don Alberto sac6 cebada.
2. Ukatsti kunanakatujj wakiski Y luego prepaid todo lo necesario paraukanak wakichttasi yapur sara- it a la chacra.fiatakejja.
3. Jasintajj sapa riatti kalt Jacinta prob6 el sabor del caldo a cadamalltt nalltti. momento.
4. Ukatsti chtoq manqta phukur Luego ech6 la papa a la olla.waranti.
5. Ukanak lurafikamasti niyarakiu Y mientras tanto ya estaba saliendo elintejj jalsuni sol.
6. Ruwirtojj 'atukiu nayrap ufia- Roberto abri6 rdpidamente los ojos.tati.
7. Ukatsti isthapttasiwa. Luego se visti6.
8. Julyajj ikifianak janthapi. Julia dob16 las frazadas.
9. Jupanakajj taqpachaniu mayaw- Todos ellos se sentaron en un solo lugar.jar qonttasipjje.
10. Jan tuksusakiu mayamp mange Antes de terminar su comida pidi6 nds.mayisi. (Pidi6 otra vez comida sin antes terminal'.
Form. Pop.)
11. Ukatsti mamapajj oceil mange_ Y su mama le dijo: otermina toda la comida".sumo siwa.
12. Yaranojj uka wakullUkis ukhan- La cebada (grano) debe estar por ese cdn-kaskpachawa. taro.
13. Julyajj anciarU phuk itsu. Julia sacd afuera la olla.
14. Ukatsti ceortawjaril yaran wi- Luego ech6 la cebada en un lugar limpio.llitati. (Desparramndola)
15. Wa4pana.kasti iivatukiu Y las gallinas se reunieron apresurada-thapirii.pjje.. manta.
Wallpanalastimuwarasis nuwa- Las gallinas comieron la cebada pel&ndoraSisawYaran pallthapipjje. a cada momento.
17. lhOrirtclyuru, kwaritnunaka, Roberto recogi6 el libro, los cuadernos y la#4e tOc:anait 6,141:04Y,t4.61.. tegla.
Tage, ukarialci#4, nialitaparg, Y todo eso metid a su maleta.apanti:
Unidad 20
19. Mamita, mastir alarapkistas ukalapisajjaw chhaqata.
20. Uka katktas uka lapisasti ja-nit walEki?
21. fiuwirtojj itukiu tfisksuway-jje.
22. Uwij uyojj uta qhepajjankiwa.
23. Julya, ;ma uwijarakis chhaqa-tajjdi
24. Asa, manita, ma jukt usutg-kgns uk chhaqayta.
25. Nayriir awatktans ukhan masff-
rojj awat-ta.
26. Uwijanakajj ratukiu uyut chhuk-surapjje.
27. Wawanakajj iskwilawjan anata-sipkatayna.
28. Kampan jawqlepanjj ilatukiuiskwilar chhukuntapjje.
29. Mama Jasintajj ut apthapisifiqalltaraki.
30. Ut apthapisisinsti sawrakanciar aysusi.
31. Uta nayrajjarti sawufiatak
wakichtiasi.
32. Punch jiksusinjja, ikifianaksawufiaparakiwa.
33. Jayiplajjepanjj Luisajj sapaktii int ufit ufiti.
34. Wawanakajj.niiyaw iskwilatchh*SuranjjaPjilei
35. Ukatsti tage.togera
36. Nam041114ymarIa#64pkWA0m4:4#4hiSii4404)**Artistlo.tasi#a,
Mamd, no apareceayer.
LY ese ldpiz quebueno?
239
el ldpiz que me compraste
estds agarrando no es
Roberto sali6 corriendo inmediatamente.
El corral de ovejas estd detrds de lacasa.
iCarambal Julia, no aparece una oveja:
Si, nand. He perdido la oveja que estaba
un poco enferma.
Ayer pastore6 donde pastoreamos la vez
pasada.
Las ovejas salieron rapidamente del corral.
Los nifios hablan estado jugando por lascercanias de la escuela.
Cuando toed la campana entraron rdpida-mente a la escuela.
La sefiora Jacinta empez6 a asear la casa.
Y aseando la casa sac6 afuera el telar.(tejido y todo)
Se prepar6 para tejer delante de la casa.
Despuft de terminar de tejer el ponchotambien tiene que tejer frazadas.
Cuando la tarde ya estaba avanzada, Luisamiraba el sol a cada monento.
Los nifios ya salieron (corriendo) de laescuela.
Luego se (esparcieron) desconcentraron entodas las direcciones.
Mad, 01 profesor que nos ensefi6 el alio
pasadop'se habia ido a otro pueblo.
Unidad 20
37. Nayriir pals an ufijktanjja, akaw
yatichirijjajja.
38. Julyajj wali kusisitawa, kunalay-kutejja chhaqayki uka umij-jjkatjjataynawa.
39. Kuwirtump JuIyampejj uwij- uyurtianantapjje.
40. Ukatsti ikintjjapjjewa.
41. Jichhgrmajj jalluntchin jan ukaiichhijchhintchini, kunalaykutejjwali urpuntatawa.
240
El que vimos en la plaza la vez pasada esmi profesor
Julia estd muy alegre, porque habia encontrado la oveja que perdia.
Roberto y Julia metieron las ovejas alcorral.
Luego se acostaron.
Esta noche lloverd o granizard porque estdmuy nublado.
Unidad 20
TEXTO BASICO
SAPUR JAKXWI
Niyaw willjtanki; mama Jasintamp tata Alwirtumpisti
niyaw sartjjapjjaraki. Wawanakapakiu janir Warjtapkiti,
ikirasipkakiwa.
Mama Jasintejja sartasinjj nin katusiyi phayahapetaki.
Chachapasti sive& utarti sari. Jupajj siwgr apsu; ukatsti
uywanakaparif wajjttari. Ukatsti kunanakatejj wakiski uka-
241
Willijta -elamanecer
Tiarjtaha - des -
pertar
SiwNr uta depo-sit° de cebada
nak wakichttasi yapur sarafiataki.
Ukakamasti mama Jasintajj phayttkarakiwal niyawnencpa- Apsuha sacar
rojj jayunchi ukhamarakiu aychancharaki. Jupajj sapa rani
kalt malltl malltli. Jan jayuktara janirak chlaphaq phaya- alunchafiaechar sal (poner
fiataki. Ukatjj ma jukf walljjtipansti chloqrak mancea phu- sal), salar
kur waranti.
Ukanak luraiikamasti niyarakiu intejj jalsunjje.
Julya imill wawapajj niyaw sartjjatayna; piru kuudr-
tusti janiraw sartkataynati; ukatpi Julyajj artlejja. nu-
wirtojj htukiu nayrap uhatatitiurUjjataynawal Ukatsti
ratukiu thociti, isthaptiasirakiwa. Ukatsti jareciasiriu
mistu.
Julyajj jupan ikiftanakapampi, auwirtun ikifianakapamp
janthapi. Ukatsti jupas jarepsirirakiu sari.
Juktampjitatsti maxaapaw jawsi manceasipjjafiapataki.
Jupanakajj taqpachaniu mayawjar gontlasipjje manwasipjja-
fiapatakejja. Mamaliasintajj tacipachanirti mange liwari.
Ukatsti 6624 azipiigwa.
Aychancharia
poner la carneal caldo
Kaltu caldo,
sopa
Mallttaha sabo-rear
Uliatataria abrirlos ojos
Is,thapisiIia
ArestirseThootafia levan-tame
Unidad 20
Julyamp tatapampejj mayamp mayisipjje; piru fiuwirtusti
janiu jank, mamqtafi puirkiti; jan tuksusakiu jupajj mayamp
mayisi; ukatpi mamapajj Natal mancitsumn. sejja.
Mang' manqtasisinsti, juntliimrak umatlasipjje. Ukatsti
sartjjapjjewa.
Julya, jichhajj wallpanakar yaran wajjtfaram.
Kawkhankarak yaranusti?
- Uka wakullgkisukhankaskpachawa.
Julyasti yaran phuk katusinjja, angara itsu. Ukatsti
qtomawjarif yaran willitati. Wallpanakapajj fatukiu chhuk-
thapinipjje. Ukatsti nuwarasis nuwarasisaw yaran pallthart
PiPije.
Ukakamasti guwirtojj iskwilar sarahatakirakiu wakich-
tfasiski. Kwarirnunakapa, lyurupa, Hjlapa, tags ukanak
apthaptiasi. Ukatsi taqe ukanaksti malitaparff apanti. Piru
mayir lapisapaw chhaqata, ukatpi mamapar jisktiejja.
Ilandtal tuminkun alarapkistas uka lapisaj jaw chha-
qata. Janit ufijarapkista?
Janiwa, uka katktas uka lapisasti janit waliki?
Janiwa. Akajj wily lapisawa.
Iluwirtojj wal thaqe, piru janipuniu katkiti. Ukha-
nakiu t'isksuwayjje, kunalaykutejj niy urUjjkgnwa.
Mamapajj uwij jaktti, piru mg uwijaw phalti. Ukatpi
libaYar 8'ejja4
Juba iM0 Uldjarakis chhaqatajg!
ApailpaOlta, mwtschhatiayta. W jukt usutli-
k4044k411h446.37ta.
kunatrak jan awiskistasti?
2/42.
Janthapifia - do-
)1ar frazadas uotros objetosparecidos
Liwararia-servirla camidaJankla rapido
Tuksufia - terminar
algdn contenido
Mancilsuha - comer
todo el contenido
Yaranu - gran decebada
Katuha - encontrar
4
Itsuha sacar lala olla u otrosobjetos parecidos
Aij la - regla
Chhukthapina, -reunirs e en un so
lo lugar (corrien.do)
Apthapiria - reco-
ger
Apentaria - meter
Katktas... - lo
que estds agarrando
Ukhamaki
Unidad 20
- Wal ajjsarayclsma, ukat jan awiskamati.
Kawkhanrak nusaxust awat-tasti?
- Nayeir awatktans ukhan awatota. Inas Jusian tama-
par arkchi kunalaykutejj jupampiu awat-ta.
- Jichharojj katurianewal jan ukajj tatamara
Julyajj anukiu uyu punk jist!ari. Uwijanakasti fatu-
kiu chhuksurapjje.
Tatapasti niyarakiu yapur sarariatak wakicht'asjjatay
na. Ukhamasti tatapajj yapurt sarjje, Julyasti awatirira-
kiu sarjje. Mama Jasint sapakiu utan kirasi.
imirtusti niyarakiu iskwilar purkaraki. Iskwil wawa -
nakajj iskwilawjan anatasipkatayna. Juk'ampjitatsti kam-
panaw jawq'jje klasir mantapjjariapataki. Wawanakasti fa-
tukiu iskwilar chhukantapjje klas pasapjjariapataki.
Chachapa, wawanakap sarjjapjjepansti, mama Jasintajj
ut apthaptfasirirak qalltaraki, kunalaykutejj tacie kunaw
apatatata. Nayraqatajj palatunak wasunak jarirtil. Tage
kun ktuchunchi. Ikihanakjj anqarff apsu, ukatsti lupira
janatati wariachariataki.
Tale kun sum kluchunchatgjjepansti ttunanakrak pich-
thapi. Ukatjj utajj wall citomakijjEnwa.
Ukham sum ut aphtapttasinsti sawrak anger aysusi. Uta
nayrXjjara sawdiatak wakichttasi. Aka sinanajj Ruwirtutaki
punchu sawurapaapawa. Uk jiksusinsti aljjariatakiu iki-
samuriaparakikunalaykutejj jupanakajj puwripjjewa;
janirakiu jichha marajj yapojj sumakiti.
4S6
243
Jaktfaria contar
cairnidad)
corral
Tama- rebel°,
grupo
Arkafta seguir
Chhuksufia lsaircorriendo en gru-
po
Iskwawala porla escuela, porlas cercanias de
la escuela
Kampan gawp' ariatocar la campana
Chhukuntaria -
entrar corriendoen grupo
Ut apthapiria -
asear la casa
Apatatata cosas
en desorden
Kfuchuncharia
arrinconar
Watiachafia-poneral Sol algdn objeto
Unidad 20
Niy chikUr jaklEjjepanjja mama Jasintajj manql phayu
ttasi. Mang' qhatjjepansti jupa sapakiu manqtasi. Mangle.-
sisinjja wasitat sawufi qalltarakiki. Wali lupiwa, piru
mama Jasintajj samuskakiwa.
Niy jayplajjepansti nano. Jasintajj sapa rani int ufit
ufiti. Kunalaykutejj jayptutaki manqt phayahapawa.
Juktampjitatjja sawup apthapttasi. Ukatsti wasitat
phayarakiki.
Janir int jalantkipan iskwil wawanakajj chuksuranjjap-
jje. Ukatsti tage togera aywitatjjapjje, sapa mayri uta-
nakaparu.
Auwirtojj in jukt ilakitaw utapar puri. Ukatsti ma-
maparti akhamsas awisi.
Phmital maymar yatichapkitu, uka yatichirejj yaqha
narkara sarjjatayna.
- tatal khitirak jichast yatichirimasti?
Nayrar palEsan ufijktanjja, ukaw yatichirijjajja.
Ukhamsasaw namapar awisi.
Juktampjitarojj Julyarakiu awatiwit puri. Jupajj
wall kusisitaw puri; kumalgykutejj dhhaqgyki uka uwij-jj
katjjatayhawa. iluwirtunp Julyampejj uwijanak uyur anan-
tapjje. Ukatsti jupanakajj kusinarti mantapjje.
Int jalantjjepanwa tatapajj purjjaraki. Ukhamajj
taqpachaniu utan samart'asjjapjje, kunalaykutejj sapa
mayniu claritaPije.
Juktumpjitatsti mangtasjjapjjewa. Ukatsti manqtas-
jjasina fat, parlttasisina, ikihatakirakiu makichttas-
liaMe. Ukatsti ikintiJaPijema.
244
Janatatafia -
extender (obje-tns)
Ttuna basura
Sawu telar
Sawufia tejer
en un telar
Jiksuha - con-cluir de tejer
Int ufit ufitaba-
mirar el sol acada memento
AYwitataha - des-concentrarse concalma, esparcir-se en diferentesdirecciones (parapersonas y ani-males)
Awatiwi lugarde pastoreo
Anantafia - guar"dar un rebafio
Unidad 20
245
Jichhgnmajj jalluntchini jan ukajj chhijdhhintchini,
kunalaykutejj wali urpuntatawa.
PREGUNTAS
1. Niy kuna orasgjjesa?2. Khitinakas sartjjapjje? Khitinakarakis jan sartapki?3. Mama Jasintajj sartasinjj kanachisa?4. Chachapasti kunarus simir liur sari?5. Mama Jasintajj kunats sapa rat kalt malltt malltti?6. MR juktwalljjtipan kuns phukur waranti? .
7. Ukatsti khitis sartjjaraki?8. Julyajj kunats Philipir artti?9. Sartjjasinjja kamachis Philipejja?10. Julyajj khitin ikifianakaps janthapi?11. Juktampjitarusti kunatakis mama.pajj jupanakar jawsi?12. Jupanakajj taqe cheqarut qont asipjje, manqt as ipj jafiapatake j ja?33. Khitinakas mayamp rayisipjje?14. fluwirtojj, manqt tuksusint nayamp manqt mayisi?15 . Mang, asj jasina, junt !Tim umt t as j jasinj j kamsis mamapaj j Julyarojja?16. Julyajj kawklujarus yaran willitati?17. Auwirtojj kunanaks malitapar apanti iskwilar sarariatakejja?18. Kunas Nuwirtun chhaqata?19. Ukatsti kamsasas mamapar jisktti?20. Ukatsti lapisap katuti?21. Matapasti kamsarakisa?22, Ukatsti kawkirus t tisksuwayjje?23. Ukatjja Julyamp manapampejj kawkirus sarapjje?24. Kawkhankis uwij uyojja?25 Kunas phalti?26. Ukatsti kamsasas mamapamp wawapampejj parlapjje?27, Uwijanakajj uyutjj ktachatakt misturapjje?28. Tatapajj kawarus sarjje? Julyasti kawkirurakis sarjje?29. Khiti sapakis utan kirasi?30. Ibkwil wawanakajj kawldujans anatasipkatayna?31. Juktampjitatjj kunatakis kampanajj jawqte?32. Mama Jasintasti sarjjapjjepanjja kamachis utapanjja?33. Ut apthaptt asinsti kuns luraraki?34. Kunats.muna Jasintajj ikifianak aliJatiata.k sawufiapajja?35. Niy chikur jakiRjjepansti kamachis mama Jasintajja?36. (Nyptunjj kii.nats sapa. 'fat int at urit mama. Jasintajja?37... Was#0.-4, Mantis phayarakikiti?34. pitisnayraqat Utiar purejja?
Ukatsti -kaMOasas 4utfirtojj- mampar awisi?ko: q#3.0413 .kunats kuOisit purl?41:. Tatapa3 j; ictir)a, ,orasas patitaki?42". *.nclitla0jjasina, mS jukt parit asisinjja, kamachapjjesa?'43. JiatMrtiNj *tali utpuritateiti janicha?
Unidad 20
SUPLMENTO
uhtaha - mirar levantando la vista.
ufijaha -ver, conocer lugares.
urifiaqafia estar despierto,
uriantalia - mirar, ver hacia adentro.
ufisufia -mirar, ver de un interiorhacia afuera
urijjataria. mirar, ver dirigiendola vista hacia abajo.
uliarafia mirar, ver =chez cosasuna por una (examingndo-las).
uriatataria - abrir los ojos, mirar
a todos lados
chtirmthapifia cerrar los ojos.
aysatatafia abrir la boca.
achthapisifia o lak jistIthapiha-cerrar la boca.taqjjatafia pisar
Kawkiris wawanajja?Jan sakunikis =ukaw wawajjajja.Katktaa vkhain pantalun munta.
Utajjajj iskwilat diNct alajjd-jjankiwa.
Julys, aka, qollq kawldrus imantam.
Plasarnsii qA4awrentat4Yna.
246
Uhtam awir, in awyunaw jalaski.
Mira, estd volando un avion. (Mira a ver,esti volando un avidn. Form. Pop.)Khd awyun uhjtati?jez aquel aviOn?Kuchawamb ufijtati?
LConoces Cochabamba?Wawajj janiu ik-kiti unfiagaskiwa.La guagua no est£ durmiendo. Esta des-pierta.Wawajj aks uks ufifiaqe.
La guagua mira de un lado a otro.Wakull uhantam awir; umaniski.tijanicha?Mira el cantor°. aiene agua o no?Wawajj uta punkut afisuni.La guagua mir6 desde la puerta. (haciaafuera)
Aka pentalun alasta; ufijjatiabiarapit awir.
Compre este pantaldn; vdamelo a ver.Naranjanakajjajj wali sumawa. Uriaraskakim.Mis naranjas son buenasMalas no Inas.
Nayram uhatatam.Abra los ojos.Qollu patatjj taqe toq uhatat-ta.Desde encima del cerro tird a todos ladosNayram chtinnthapim.Cierra los ojos.Lakam aysatatam.Abre-tu boca.Lakahaohthapisim. (jistIthapim)Cierra tu boca.Whwarurak taqjjatasma, kupdjjamankaskiwa.Cuidado que pises a la guagua, estd a tuderecha.
Oudl es tu hijo?Mi hijo es ,el que estd sin saco.QUiero un-pantalcin comp el que estds aga-rrando.
oasa queda un poco mds arriba de laeScuela,
_
Julia, oculta este- dinero en cualquier
i4arAtOche habla escarchaft.
Unidad 20
EJERCICIOS DE ESTRUCTURA
OTROS USOS DE! UKA, UKHA Y UKHAMA
1 EJERCICIOS DE REPETICION
Kuns munta?Apnaqktas uk munta.Apnaqktajja uk munta.Apnaqkta uk munta.
Kawkiris wawamajja?Jan sakunilis ukawa.
Jan sakunfkejja ukawa.Jan sakuniki ukawa.Jan sakun ukiriwa.Ukiriwa.
Qawqha naranjs churima?MasUr churkistas ukbrakikchurita.Masar churkistajja ukhrakik churita.
Masar churkista ukhrakik churita.
Kawkhankis chumpamajja?Wakullblds ukhankaskpachawa.
Wakullblejja ukhankaskpachawa..Wakunaki ukhankaskpachawa.
Kunapachas qoLlq mayt !is ta?
Wisitir jutkistas ukhaw mayt'sma.Wisitir jutkistajjl ukhaw neytisma.Wisitir jutkist ukhaw mart lama.
Nayr4r.pelEsexiUNktansa ukaw
laytqr palgsan ,ufi jktanjja ukaW yati
d1-14,Maiia'sN4,0p7 :0414min ufljktan ukaw yatichi
'44P44,6:
XwAtiat-POltatt10"liaii1W'
NOIA.t as' ul iam*unta:
,JUSiata abitOhta.
.Jusiat ;aft alarpkta ukham mOnta.
247
Aue quieres?Quiero lo que estds manejando.Quiero lo que estis manejando.Quiero lo que estds manejando.
lCual es tu hijo?Es el que estd sin saco. (El que no tienesaco, ese es mi hijo. Form. Pop.)Es el que estd sin saco.Es el que estd sin saco.Es el que estd sin saco.Ese es. (sefialdndolo)
4Cuintas naranjas to voyDame tambi6n la cantidadayer.
Dame tambidn la cantidadayer.Dame tambidn la cantidadayer.
41)6nde estd tu
Debe estar por(DOnde estd elForm. Pop.)Debe estar poor
Debe estar por
a dar?que me diste
que me diste
que me diste
chompa?donde estd eledntaro, en ahl
cintaro.debe ester.
donde estd eldonde estd el
cdntaro.
cantaro.
4CuAndo me has prestado dinero?Te lo preste cuando viniste a visitarne.Te lo preste cuando viniste a visitarne.Te lo prest6 cuando .viniste a visitarme.
Al quedse es
Al quedse es
Al Viaese es
vimos la vez pasada en la plaza,mi profesor.vinos la vez pasada en la plaza,mi profesor.
vireos la vez pasada en la plaza,
nu profesor.
4C6mo quieres el pantal6n?(Zuieto comb el que compraste para Jose.
:Wet° Comp el qde compraste para Josh.Quiero comp el que compraste para Jose.
V, 0 Unidad 20
EJERCICIOS DE REPETICION (Continuation)
Yatichapkitus uka yatichirejj wall
suma jagEtaynawa.Julyajj chhaqayki uka uwij-jj kat-jjataynawa.Nayrtir awatktans ukhan mastirojjawat-ta.Na.siir sarktsa ukartt jichhtirojjsarta.
2 EJERCICIOS DE REEMPLAZO
Yatichapkitus uka yatichirejj wallsums jaqetaynawa.Wisitapkitus ~MANOMOmmoMegmessum00141wOm0.0110.0.0101110,
uka tatajj
wali usutataynawa
pariapkit 0 j ja
11ORMIOMMIP
uka awkejj --------.
wall umatEtaynawa
jaurattapkitu
------------uka chachajj ------,
walja wawanttaynawa.
Jusiatak alarapktas ukham pantalunmanta.Alwirtutak
Chtukuyarapktas
01111.101111000011111011.11
,14chain
jurjitakapah4lAtOig
:43:4ItaPitn a
alarapktakitit tik '-'!"!.":11!, '','!"1""*",
: -'0,404: lapis""!r!""+!:!±'',"!'"?, '00,077,te;
248
El profesor que nos enserid es muy bueno.(...habia sido raw bueno. Form. Pop.)Julia ya encontro la oveja que la perdi6(...ya habia encontrado. Form. Pop.)Ayer pastoree donde pestoreamos la vezpasada.Hoy fui a donde fui aver.
Yatichapkitus uka yatichirejj wall sump.jaqUtaynawa.Wisitapkitus uka yatichirejj wall sumsjaqUtaynawa.Wisitapkitus uka tatajj wali sums. jacig-
taynawa.Wisitapkitus uka tatajj wall usutEtaynawa.
Parlapkitojja uka tatajj wall usutgtaynawa.
Parlapkitojja uka awkejj wall usuttlaynawa.
Parlapkitojja uka awkejj wall umatEtaynawa.
Jawstiapkitu uka awkejj wali unatEtaynawa.
Jawstiapkitu uka chachajj wall umatEtay-nawa.Jawstlapkitu uka chachajj walja wawanttap.riawa.
Jusiatak alarapktas ukham pantalun nunta,
.Alwirtutak alarapktas ukham pantalun munta.Alwirttitak oh rukuyarapkta& ukham panta]Jmanta.-AlWirt4tak chlukuyarapktas ukham sakjiulitak ,chtuktwarapktas Ukham sak munta.Jurjitak apanirapktajja ukham sak munta..40r2jitak 'apanirapktajja ukham lytu. 'manta.Juilitak aipati.iratictajja ukham lyur alarap-13itli.4t,j,Urjitak alarapkta ukham lyur alarapiti4ta.pirlitak a.:34.rapkta ukham l ur ,alarapitata.Pfrutak 6.1.4rO.Ada. ukham lapis alarapitEta..Ptrutak alarapkta Okla* lapis chhaqayta.
Unidad 20
3 EJERCICIOS DE SUSTITUCION DE MEMO
Alkts uka lapisajj janiu walikatay-nati.
(nanaka)
(juma
(jumanaka)(jupa)
(jupanaka)
meemmwommmew
) OMMMMMMMMMMOMMMMMMMM.....IMMM.....*
0.1.0MOMMIMMIN.MOMMMIMMUM.
111011.11MMOMMUNIONNI. _rr(jiwasa)
(jiwasanaka) 41111M
Nayrtir chhaqaykis uka lyurjj kat-jjewa.
(jupanaka) MNOMMOMMMMMe.
(naya
(nanaka)
(jiwasa)
(jiwasanaka)
.01.10110..
) NOMMMOMMOMMMOMMOMMMM..........MIMMW.
MMOO.M.MILOOMMMMIMMOMMOMMOMOMMOMMI.
emige. NiesessoangegmliengeBegibillegueolisenewal
4 EJERCICIOS DE TRADUCCION
Katktas ukaki?ao es tuyonanejando?No es tuyola mesa?1No es tuyo.
:Jo el -cuade
.etpes tuyojai* Juan?No es tuyo"
_rrando?
lapisajj janit julank-
ese lafiz que estis
el lipiz que esti sobre
el ldpiz que esti deba-rno?el ldpiz que est g. mane
el lapiz que estds aga-
Yrtfr awatktansaukhan mastfrojj
1041t4a.:Matiaria'noa .encOntrareitOs, en: ellugar- .qUe- nos- e#Contratao'.4.- vezPa0,14714. :04,144034
NIaiana :paatorearem,os en el 'lugarC*!ta#0029e: p0008:
COrCe, fui 1-4 iff4 1.3044a.
Ven,t0-4-49#44 v no:: 7444-#,Vengo 4-4o4d0, 'Nara§voo..Jo.,:4,0:44,*tS a=:t4',P4i1P4Vivo .Nos' oft.10-00-4001:4*-40._
249
Y PERSONA
Alkts uka lapisajj janiu walikataynati.
Alapkts uka lapisajj janiu walikataynati.Alktas uka lapisajj janiu walikataynati.Alapktas uka lapisajj janiu walikataynati.Alkis uka lapisajj janiu walikataynati.Alapkis uka lapisajj janiu walikataynati.Alktans uka lapisajj janiu walikataynati.Alapktans uka lapisajj janiu walikataynati.
Mayrifr chhaqaytis uka lyurjj katjjewa.
Nayrtir chhaqayapkis uka lyurjj katjjapjjewa.NayrUr chhaqaykts uka lyurjj katjjtwa.NayrUr chhaqvapkts uka lyurjj katjjapjjtwa.Nayriir chhaqayktans uka lyurjj katjjtanwa.NayrUt chhaqayapktans uka lyurjj katjjapjj-tanwa.
Katktas uka lapisajj janit jumank-ki?
Apnaqktas uka lapisajj janit jumank-ki?
Misa patank-kis uka lapisajj janit junank-ki?
Kwarirn manqhank-kis uka lapisajj janitjunank-ki?
Jwan apnaqkis uka lapisajj janit jumank-ki?
Katktas uka lapisajj janit jumank-ki?
Nayrtfr ..awatktansa ukhan mastfrojj awat-ta.
layttfr jikisktansa ukhan qhararojj jikisi-OIL
Wayrifr awatktansa ukhan qhartfrojj awatifiEni.
NeIrtir.aarktsa *Omit jichhtfrojj sarta.
I440g*i-sar'ktsa.ukgI qhargrojj sari.
4uOta0.14t ,SUtrta..
46,#,' 470-1041 ultP4 #0,Sita.'14.jasta.
Ma* tantachasktans ukhan tantachasifislni.
Unidad 20
EJERCICIOS DE TRADUCCION (Continuacidn)
Lyuruniktas ukham lyururiitwa.
Tengo una chompa como la que tienestd.
Tengo un ldpiz como el que tieneLuis.Tengo una casa momo la que tienetu hermano.Tengo un libro como el que tienestd.
5 SUFIJO "TEJJA"
Khititejj nayrtir jutkejja, ukajjtiojjawa.Khititejj maymarajj akan trawajkgnr.jja ukajj. wali suma jaqUnwa.
Khitirutejj Maeltojj paldsan ufijk-tanjja ukajj abijujjawa.Khitirutejj qollq Mayttktan ukajj
P4i1j4Wilawa!Kokiritoil 4161IU chumpanikejja.Ukaw tata Pawlojja.KaWkftitejj jan sumirunikejja ukaw
and11414i0110;*Wkititejj jan sapatunIkejja ukawwawajjajja.
,Kuntejltupktajjauk :hays 40.inarakta.RUOtejj,a1ktajja:Ukajj janiu walXka-
t4044,tv#0114jOajj apa4qki ukajj 17u-
114146*.Kunjamtejj jumajj alasktajja ukham0441-utlialc ,atag.
PIAOS -#41108,Pkt414464#44*OP'404#481
:****4*--4:11:04ji,a13:44-..404041-4144ar:4::10:444,1.1101
-041,1:4---033174.***4- wajjt'ktajja ukh4ifo.00#41, '*04004P0004S041,071#1m40.1ja'04444A4r-0#4:
10:4,464:044:1***iii*.p.sjo. ukhaw
250
Lyuruniktas ukham lyuturfitwa.Chumpantictas ukham chumpailitma..
Luis la.pisanikis ukham lapisaniThwa.
Jilam utanikis ukham utanitwa.
Lyuruniktas ukham lyurunftwa.
SUFIJO IIKAII "SP
liayrtir jutkis ukajj tiojjawa.
Nayniar akan trawajkdals ukajj wali sumjaqtnwa.Nasür paldsan urijktans ukajj a.mijujjawa.
Qollq maytiktans ukajj sarjjataynawa.
Qtellu chumpanilis ukaw tata Pawlojja.
Jan swirl runtid.s ukaw allchhijjajja.
Jan sapatunikis ukaw wawajjajja.
plUnktas uk nayas munarakta.
Alktas ukajj janiu walikataynati.
Mi.j ii apnaqkis ukajj 4urujjawa.
JUni alasktas ukham pantalunrak alas.
Juin utachayasktas ukhamrak nayas utacha-yasl.Jun lyur apnaqktas ukhangnwa lyurujjajja.
jwanar-aljjktaS,ukh aljjeta.
j*nar.waUtiktas ukh wajjtlita.
Tatajjajj purkanis ukhaw Chukiagur sara.
`TraVajkiltaS niche* qollgeniyata.
Uhidact 20
EJERCICIOS DE PREGUNTAS Y RESPUESTAS
Kawkiris wawamajja?(anatki uka)
Kawktris utamajja?(chfojjria punkAniki uka)
Kawkir lyurus junanki?(machaqaki uka)
Khitis tata Lukasajja?(saytfatgki uka)
Iiitis mastirojj juti?(flayriir jutki uka)
Kawkirus qharttrojj sarata?(mastir sarktan ukaru)
Kawkits uka lyur alasta?(jum alaskta ukata)
Kawkits tatamajj purl?anis purki ukata)
Orkins qhartirojj-jikisktan ukhana)
Kawkits jilanp.jj uraa.tayna?.(te.tam umki Ukarm)-
KaWkhanki.S lapisainajja?(kWatirnitki ukhana.)
Ninkhg.rajj kawkhankaakans lyurujja-jja? Ukhana)
Lyuruniktsa. *hat lyuirt alaraptam?
RaYtiksmaS *lain IyUrt fliunta?
Xastir churksinc* Ukham_lagsanitati?
k,4404'44W0**040'AtiakvtinikTVat& Aiitri j'ict
. ,01440
6.6 a
251
Anatkisa ukaw wawajjajja.Anatkej ja ukaw wawajjajja.
Anatki ukaw wawajjajja.Chiojjria punkunilisa ukaw Iitajjajja.Chlojjfia punkunikejja ukaw utajjajja.Chlojjfia punkuni'ki ukaw utajjajja.Machaqdkis ukaw nayanki.Machaqgkejj ukaw nayanki.Machaqbk ukaw nayanki.Saytiatgkis ukaw tata Lukasajja.Sayt satgkejj ukaw tata Lukasajja.Sayt tatal ukaw tata Lukasajja.Nayrttr utkis ukaw mastirojj juti.Nayriir jutkejj ukaw rrastirojj juti.Nayriir jutk ukaw mastirojj juti.Masttr sarktans ukarti qhartfrojj sari.Metr sarktanjj ukarti qhartirojj sara.Mastir sarktan ukarti qhartirojj sara.Jum alasktas ukat alasta.Jum alasktajj ukat alasta.Jum alaskt ukat alasta.Luis ,purkis ukat tatajjajj purl.Luis Purkejj.31cat tatajjajj puri.Luis ptirki ukat, tatajjajj purl.MasErm jikiaktans. ukhanlviasg.tni jikiSktanjj ukhanIkilasS.rm jikisktan ukhanTatam umkisa ukan umatayna.'Tat= iunkejja tikan uma.tayno..Tata* tumid. Ukan.iuthataYna.Kwa.rirntikisa ukhankiwa.Kwarirnttkejj ukhankiwa.KwarirritikiMalitaldaa. ukhankaskanwa..Nalitgkejja ukhankadskgnwa.
Ulthankaskdnwa..
Jisa, lryuruniktasa ukham lyur alarapitu.Janiu 1.yaruniltasa ukhani lyur alarapkituti.Jisa, taytikistaS ukham lyur inmate..Janiu.nayitikistas ukhinn lyur munkti.Jisa, mastir churkistas ukham lapisanitra.Janie *Stir .,ChUrkistaa ,ukhantlapiSanEkti.J11;04, 'mar*,14:0tp.pJan ii-acylttit nifttlidste.e' instyt istati
'tata jwan',pajkitus ukhpach chhaqayta.44* tats e)*.n. pajkittis' ukhpach ciihaqaYkti.
nay a-P_..001040:0 140, 15i4iinSajJ u1s11-
`:P4011.*:Jane mina patank -kis .uka 15f4rglOali ukh-.P4944414,- tins uka 4371.r. ctiliPiTOra,044***a 4010'11.1%, :1,710 '01ASttie
Unidad 20
EJERCICIOS DE PREGUWAS Y RESPUESTAS
Rijalksmas uka lyur katusktati?
Julyajj chhaqaykis uka uwij-jj kat-jjataynati?
MerciftkEns uka wisiklit-t chhaqayta?
Usutgkgris uka wawamajj waliptjjeti?
Masai jutkis uka tatampit trawajta?
SUFIJO VERBALa) Noviniento de a
6 EJERCICIOS DE R1PETICION
Jasirtajj chtoq manqa phukur wa-ranti.
Wirnitan mamapajj wallaget umampiuuka, Oikullar warantatayna.
ROviribui IAA pilot Arta Manqhar ja-.400*am.
Iffa441.:uflairtamaMir,.umanrOkitja-piOh41
'13nar% 18#-rrAlln4.10.,taqe ukanak Malitapara
AP444Itiivrirtojj ratukiu isk4lat ills-loatt4LKaMpan jawlepanjj,taqpachapiu chhu-
403e.1.114:14,14nip uyur awn-
446100 Akqa th0qopti.
te.PROTQICO.Pg'WOMPIPV '440
aka waw sitar' ichtintea
-:i0400:'!!!---!"--"=*.tr:#
252
(Continuaci6n)
Jisa, kjalkistas uka lyur katusktwa.Janiu kjalkistas uka lyur katkti.
Jisa, Julyajj chhaykis uka uwij-jj kat-jjataynawa.Janiu Julyajj chhaqaykis uka uwij-jj kat-kataynati.Jisa, nerqtRans uka wisiklit chhaqayta.Janiu merqlekgns uka chhaqaykti.Jisa, usutgkgns uka wawajjajj waliptjjeum.JaniramrusutgkEns uka wawajjajj waliptkiti.Jisa, masUr jutkis uka tatampiu trawajta.Janiu mash jutkis uka tatamp trawajkti.
"NTA" (debil)dentro hacia afuera
Jacinta echo las papas a la olla de comida.
Ira mama de Vernita habia echado agua her-vida a ese cdntaro.Roberto, arroja esa pelota a la casa.(al interior)A ver, mira el cantaro. &Tiene agua o no?
Roberto meti6 a su maleta el libro loscuadernos y la regla.
Roberto entr6 corriendo raTidomente a laescuela.
Cuando toc6 la compana, todos entraron,aorriendo.
-Roberto y Julia meti6ron las ovejas alcorral.De un brit= Jose entr6 al corral.
aka la*tutar ichuptan.
4.4.1i4:41(4 Oir:44r P.Onta14.4144.84: aka,
i141741(4hast;,#0'',1443-ta4.4*-:414:S.,34 *at
4444t4p* utar asantam.eltatStnak,Utar latantam.
,..94.-'40-4W#Ar:P3ra414,111.40744t*-
pilot -sitar k rantam.-y4 ,,sitar ,pP514a14.
a utar--i:tt#44m.,
unidad zo
EJERCICIC6 DE SUSTITUCION SIMPLE (Continuacion)
Kampan jawql epanjj taqpachaniu
thogontapj j e .
t'iskuntapjje.
chhukuntapjje.
mantapjje.
mantapjje.11110 .....
......
8 ORACIOIM PAREADAS
kawkirus aka qollq imantam.Julia, guarda este dinero donde sea.Julia, oculta este dinero donde sea.
Kawkirus lyur apta?40nde has metido el librO?et,DOncle has Nevado el librO?
pOnde-has metido la radio?.4D6hde has Nevado 'la radio?
JuSiajjpamparatwijanakanaki.Jos e', metid= las oliejas,d1-cotral.J000.tte6,1ab:-Oejas al caMPo.
Ak0014pamPar wattan4;tChe... asta: :0-4ritato:--114-Tir zeo4 .1-50:of4 yal ,Sitelo.Tura esa. pelota denflio la casa.
gamkgigos: PREGUNTAS Y RESPUESTAS
:Kona.,o4Sas,jumeijj-i4ntirxtd?
$444-, _OrAse,,s..$444:i4.4;04,1 ,jut4fa?,-(1.#:;40;
, )4T0:*04 a' , '0400. Y4101-1.t ,044150.-
SiOtit :Ka* jalantatayna?
Kampan jawqt epanjj
Kampan jawq epanj j
jje .
Kampan jawq tepanjjtapjje.
Kampan jawq ePanj jtapjje.Kampan jawq epanj j
253
taqpachaniu mantapjje.
taqpachaniu thociontap-
taqpachaniu t liskun-
taqpachaniu chhukun-
taqpachaniu mantapjje.
Julya, kawkirus aka qollq imantam.kawkirus aka qollq imam.
Julya, kawkirus aka gong imantam.
Kawkirus lyur apta?
Kawkirus lyur apant4a?Kawkirus lyur apta?Kawkitus nary wayunt-ta?Kawkirus nary wayta?
jusiajj.pampael uwijanak anaki.Jusiajj uyurfi uwijanak ananti.Jusiajj pampatif uwijanak anaki.
Aka um-paMpar Wartam.Aka: tin wakUllar Warantaxt.
"tika urn panipar ,Wartmt.
-U1ka piltt pampat ,jaqtam.
Uka. -pilut uta manqhar jaqontam.
Las' -dyis ukfikaW
Int jalantipan
Intl jalanta.w tatanakajj yaput puripjjeri.
letUjUrUrfi Uwijajj. jalantatayna.
,jala.rita.yta.
niff'inatiqhatit 4)114
*aslitar4sinakajj apantarapita.
AO* jalantasaw phisejj jiwatayna.
Unidad X20
EJERCICICS DE PREGUNTAS Y RESPUESTAS
Um wakullar warantjjtati?
Niy lyur malitamar apantasjjtat,i?
Uwijanak niy uyur anant jjapj jtati ?
Niy ch t oq manq t a phuku.r INvarantjj-tati?Wawanakajj niy ikint jjapj jeti?
Wawanakajj niy iskwilar chhukunt-jjapjjeti?Jumat pilut phujur jalantayta?
Wawat pilut phujur jacionti?
Phuju ntanqh uriant-tati?
Kanasta.rut klatatianak irant-ta?
jtuilat utar llama kano.st, mayunti-ta?-
Jisa, warantjjtwa.Janiraw warantkti.Jisal niy apantasjjtwa.Janiraw apantaskti.Jisa, niy anantjjapjjtwa.Janiraw anantapkti.Jisal niy warantjjtwa.Janiraw warantkti.Jisa, niy ikintjjapjjewa.Janiraw ikintapkiti.Jisa, niy chhukunt, j japj jewaJaniraw chhukuntapkiti.Jisa, nayaw jalantayta.Janiu nay jalantaykti.Jisa, wawaw jaciOnti.Jaiiiu waw jaciontkiti.Jisa, uriant-twa:
Ufiantkti.Jisa, kanaStarii irant-ta.Janiu -kanastar irantkti.Jisa, nayaw wayunt -ta.Janiu nay wayuntkti.
SUFLTO VERBAL 'INTO (debil)Intensidad
EJERCICIOS 14p _BEP2TICION
40144 $444#4144 Jan 744.JJ#44J04#04014 *411 ,400;14"6.wa.WOOm4S4' *4400010aiii4t4i144:Juyphi.pachan j j 0.apamoir ji(kphih.
1:4004-
,4046;.:1441): 14i172141,14t1
!0.140-101#01,14W4i)
1#4, 0041404,104,jani:puxn:u .loin amitask:t
14044 yoqk
":14t.4 :0#1,044' kUt*mp jaw ,Tt4IiLpag ,10.6 pieg0 cinco veces con el chi-
140004i:A344)10-44 10.4010#46motu, da.si itt-44# hecho emborrachar en la fiesta.
s'u takint'itu.
254
Esta noche lloverd o granizard, estd muynublado.Anoche habla escarchado.Cada noche hiela durante el invierno.
Este-ago 414 no ha .nevado hi una sola
Yeg4.Don Juan se. hal*, ,etbortachado -denasiado,no se :acuerda de.'tote thlo sin Ootilfp dio una patada.1St,S, OhicO sin 'niotivo me dip un pufietazO.
41114Yati0J j°141nta0maitultJcaniti
nta4iwa?
alltaYaP JOasPava.aritayapktaspati.
Uni.dad 20
EJERCICIOS DE PREGUNTAS Y RESPUESTAS
Ilastrojj khununtiti?
Jichharmajj qaqawrantataynati?
Jichhtrojj jalluntirjamati janicha?
Khitis mastrojj ukhammachantaytam?(tata Lukasa)Kawkins machantaytam?(utapana)
Phistanakanjj tatanakajj umantap-jjeriti? (jisa)Kunats aka yoqallajj chiakunt-tam0(inapuniki)
255
(Continuacidn)
Jisa, mastrojj khununtiwa.Janiu khunutkiti.Jisa, jichharmajj qaqawrantataynawa.Janiu qaqawrantkataynati.Jisa, jichhtirojj jalluntirjunawa.
Janiu jichhtirojj jalluntirjamakiti.
Tata Lukasaw machantayitu.
Utapan machantayitu.
Jisa, phistanakanjj tatanakajj umantapjje-riwa.Inapunikiu aka yoqallajj chlakuntitu.
SUFIJO VERBAL HST' (fuerte)a) Moviniento de afuera para adentro
10 ganicios DE REPETICION
Niyaw intejj jalantjje.
-NiyaMintejjjalOunje.JU4-ajj UtaManqhart phuk itunti.1pgyAjj a4qailVph.4kitow#0jj Islutmalitapart apanti.
4u*ikto1J-IYtt 4t.414t4Pat apSu.
440tOn:saw 41,1414ta-OY00..
=11imiaralollq-apantaSta.
1dt ls liuroat -q0114_40118ta.
*IITOWSnakajd: wall. ,WOleitaw iSkwilar
Wawanakajj wall °kusisitaw iskwilat
Oh:40410c*040'allAimOUP-4
11 ,ORA0fONES,PAREADA5
II*: t. 41"' kwarirn >api.
Roberto` sac <e]. cuaderno .del malet n,.0.:4,00:- sel ,O-110,49.#0,'44;'*400.4:-
Roberto C04-01110'4, -00c:40='
**-#410.43 211h4..
'Os ,corriendo
Ya se puso el sol. (Ya se entro el sol.
Form. Pop.)Ya sali6 el sol.Julia metio la olla a la casa.Julia sacd la olla afuera.`Roberto meti6 el libro a su maletin.Roberto sacd el libro de su maleta.Zacinta sacd afuera el telar.
Metiste el dinero a tu bolsillo.Sacaste el dinero de tu bolsillo.Ios Winos entraron corriendo muy alegresa la escuela.
Los, zalieron corriendo muy alegresde la eecuela.Saca. afuera ese perro.
Rumdrtojj iskuilart1 kwarirn api.kuwirtojj malitat kwarirn apsu.
11.11wIxtojj nolitart kwarirn apantiAUwirtojj iskwilarti kwarirn api.
liamanalcajjwaljariluiskwilarchhukupjje.
Wwanakaji waljaniu iskwilar chhukuntapjje.
Wawanakajj waljaniu iskwilat chhuksunipjje.
*WO0O1COn wslianiu iPkwilor chhukuPiis
Unidad 20
ORACIONES PAREADAS (Continuaci6n)
Aka kanast wayum.Saca esa canasta.Mete esa canasta.Lleva esta canasta.Levanta esa canasta.Pon esa canasta al suelo.
KhitisAuienLb?4QAidnllo?iQuidnW&;Quin
akhat gollq apti?sacd el dinero de mi bolsi-
neti6 el dinero a ni bolsi-
llev6 el dinero?puso aqui el dinero?lavant6 de aqui el dinero?
Uka waw ichtanim.Ve a toter este nifio a la casa.
Ve a sacar el niho de la easa,Ve a traer aqUella niha.Laerva a].li a este alio.
,Pon ese niho al suelo.
256
Aka kanast wayum.Uka kanast waysum.Uka kanast wayuntam.Aka kanast wayum.Uka kanast wgytam.Uka kanast pampar waynoqam.
Khitis akhat gong apti?Khitis wulsillujjat gong apsu?
Khitis wulsillujjar gong apanti?
Khitis gong api?Khitis akhar gong apnoqe?Khitis akhat gong apti?
Uka waw ichtanim.Aka waw utar ichuntanim.Waw utat ichsunim.KhU waw ichtanim.Aka waw khayar ichum.Uka waw .pampar ichnoqam.
SUFIJO VERBAL 'ISM' (fuerte)
b) Consumacian de la acci6n
12 EJERCICIOS DE-REPETICION
jan tang! uksusakiudoyanp maYisi.
Ukatsti mamapajj teal mange sum's
144Ph,gksuanija, it10;mjj-ikifia-liak:Oditaffaparakill4.,
',441.11c ,Jutit t*, _414jar4.Waljanejj fatukiuUt Utachsqjje.
AtMcicios -pAgq,UNTAS Y.130.0x5,111As'
$044400. 41*10:004;#41s.
7.010*
ya ,i4ta4:,#0.40-444160
Julia pidi6 mas, antes de terminar lacomida. (Julia pidia otra vez la comidasid antes terminaria. Form. Pop.)Iheigo su mama le dijoOtermina Coda, tocomida".De4ues de teftinar de tejer el poncho,Julia tiene que tejer frazadas.lerninon rApido.el cafd.Ehtre mucho6 terninaron de construir rd-ftaamente la casa.
.:rityot supjjtaTaancitOpicti...
AO 2'4,1!a* ,u0sUPlita,4440414, 1401104i
4404:;;:i0.7*44444'4.14:,100:4i:OL,404'0- ,4:1'47:er-#14:01.ilitipiita444:1**:#4-011.04*4#-
Unidad 20
EMICICIOS DE PREGUNTAS Y RESPUESTAS (Continuacidn)
Jan jallupachdkasapdn ukajj niyataka ut jiksupjjasanfina?Jumat sakujjat gollq apsta?
Jumanakat malitajjat lyur apsupjjta?
Jumat malitajjat fij1 aysta?
Pirut ikifianak anqar eqsu?
Niyat uwij ansjjta?
Niyat wawdtakajj iskwilat chhuk-sunjjapjje?Niyat intejj jalsunjje?
Niyat um wars jjta?
ic.Unapadhatakis uka ikifi jiksusma?LP00,00k0jt.#440.dhat-0.4.p. aka ut utachaupjjasma?(:jUtir-lihajjaltaki)'''-Wi4ta :aka_ .42114 irate...
l'taw110a,tikaitIralWnariak ir,supjjta?O*406t44/
its OUT :41)018v?s llupat04,,
tvg0'4001.0434-040.t 460'f041441
1C#44);0, **a.0.0(04 04110344Piki,140104140:1
'1C144-6*14:'01i$410.14P4CO#T0a 10 00,:1C1#6: 11bilqj :anqati. .6.14-Seu?10441
004444
e?
257
asap jan jallupachdka-apdn ukajj niyawjiksupjjeriskaydta.Jisa, nayaw sakumat gollq apsta.Janiu nay sakunat qollq apEktieJisa, nanakaw nalitamat lyur apsupjjta.Janiu nanak malitamat lyur apsupkti.Jisa, nayaw malitamat fiji aysta.Janiu nay malitamat rijl ayskti.Jisa, Piro ikihanak anqar eqsu.Janiu Pir ikihanak nnqar eqskiti.
Jisa, niyaw ansjjta.Janiraw anskti.Jisa niyaw chhuksunjjapjje.Janiraw chhuksunipkiti.Jisa, niyaw jalsunjje.Janiraw jalsunkiti.Jisa, niyaw warsjjta.Janiraw warskti.
Jurptirutakiu jiksurista.
Jutir phajjsitakiu utachsupjjerista.
Nisa kajtinat irate.
,Kanastat irsupjjta.
Wulsillupat apsusi.
Saw aysu.
chhuksunipjje.
Anataaia* Clihuksunipjje.
Ari anqar
IA tanqhat thOqatini
VERBAL; '"Igir ctuezito4 nxIntisToko
49.1D,Orto\,-04,0,:llpicip,raento los °jos.
1104.03.
to 'ex_ Cenci las frazadas afuera..::a4ericki de la escuela se dis-
erSarO61SCi Codas' part:es.:libros estzttn,,,coMijletamente esparcidos
enadOS:s01Cre la =mesa.
Unid4d 20
EJERCICIOS DE REPETICION (Continuation)
Tata Jwanajj waliliwitatatRski.Tata Jwanajj wali.
liwisiski,Tata Jwanajj walljagotatatRplci.
Tata Jwanc,-.1j wali
jagosiski.
umataw kallin
umataw kallin
umataw kpllin
umataw kallin
Julyajj giOnawjarti yaran willitati.
Julyajj giomawjarit yaran willti.
Julyajj glamamjaril um waratati.
Julyajj glomamjarU um warti.
Nayram tulatatam.
Laken aysatatam.Ampar logatatam.Kay wat latatam.
14 ORACIONES PAREADAS
Ukhar aka um wartam.Echa por ahi esta agua. (desparra-mdndola)Echa por ahi esta agua. (sin laidea de desparramar)Echa por ahi este maiz. (esparcien-dolo)Echa por ahi este maiz. (sin laidea de esparcir)
Wawanakajj alwat iskwilar aywipjje.Los nifios saliendo de la escuelase dispersaron. (a todos lados)
Lon nifios van temprano a la escue-la. (en grupo)
Uywanakajj lagakiu pampar chhukup-jje.
animales llegando al campo, sedispersaron corriendo a todos la-dos.Los animales van al campo corriendoen grupo.
Uksar ufitam.
Eira a todas partes.Mira a ese lado.
258
Don Juan estd muy borracho y tendido en la
calle.Don Juan estd muy borracho y tendido en la
calle.Don Juan esti muy borracho y tendido en la
calle.Don Juan estd muy borracho y tendido en-la
calle.
Julia esparci6 la cebada (grano) en unLugar limpio.Julia echo (sin la idea de esparcir) lacebada en un lugar limpio.
Julia echo (desparramando) el agua en un
lugar limpio.Julia ech6 (sin la idea de desparranar)
el agua en un lugar limpio.
Abre tus ojos.Abre to boca.Extiende los Brazos. (a los costados)Extiende el pie. (cuando est& encogido)
Ukhar aka um wartam.Ukhar aka um waratatam.
Ukhar aka tun wartam.
Ukhar aka tong willitatam.
Ukhar aka tong willtam
Wawanakajj alwat iskwilar aywipjje.Wawanakajj iskwilat niistunisinjj tage
togerff aywitatapjje.Wawanakajj alwat iskwilar aywipjje.
Uywanakajj lagakiu pampar chhukupjje.
Uywanakajj pampar purisinjj toge togerachhukutatapjje.
Uywanakajj lagakiu pampar chhukupjje.
Ulzar utitam.
Tage tog uhatatam.
Uksar ufitam.
Unidad 20
PERFECTIVO PRESENTS
Wawanakajj iskwilat mistunisinjjtaqe tocierti aywitatapjje.Julyajj taqe chegarif um waratati.Pawlojj citomawjarii siwgr willita-ti.Jusiajj 1atukiu nayrap ufiatati.Ukatsti aks uks ufiatati.Janit nayram uhatataft puirkta?Janit ampar loqatatail puirkta?Janiu kay wattatatafi puirkti.Khitis ukham lyurunak apatati?Jasintajj anqaril ikinanak janatati.
15 INPERFECTIVO PASADO PRCGRESIVO
Jilamajj wali umataw kallin liwi-tatatgskfta.Thakin ma qoqaw jaqotatatgskb:na.Tatamajj wali machatawUkhamaraklu Jurjejj jaqosiskdna.Jusiajj lakap aysatatataw ikisktina.NE umatajj ampar loqatatataw
lyurunakajj. misa patan qtala apa-tatataskgnwa.
EJEIROICIOS DE PREGUNTAS Y RESPUESTAS
Kawkins aanijumajj wall umattat ataski.? (kallina)Khitis. aka lyurunak akham apatati?(wawa)Kawkharus Julyajj yaran willitati?(qt omawja.ra)
. Khitis aka lyurunak apatati?(Pawlu)Wawanakajj kawkit mistunisins ay-witatapj je (iskwilata)
Aka umjj qtalpacht waratatdjja?
Aka ildlianak janatath:ti?
Wawar ampar loqatataygti?
Wawar kay .wattatatayttti?
Wawar lak aysatataygti?
259
PERFECTIVO PASADO
Wawanakajj iskwilat mistunisinjj taletocierti aywitatapjjRna.Julyajj taqe checiarti um. waratatdna.Pawlojj citomawjarif siwgr wilaitatRna.
Jusiajj l'atukiu nayrap ufiatatRna.Ukatsti aks uks uhatatgna.Janit nayram uffatatall puirkayRta?Janit ampar lociatatafi puirkaygta?Janiu kay mat tatatafi puirkRyRt-ti.Khitis ukham 1yurunak apatatEna?Jasintajj afigarif ikifianak janatatgna.
PRLSENTE PROGR,ESIVO
jilsmAjj wali uraataw kallin liwitatatgski.
Thakin qoqaw jaqotatatgski..Tatamajj wali machataw liwisiski.Ukhamarakiu Jurjejj jaqosiski.Jusiajj lakap aysatatatawMS umatajj ampar loqatatata.w liwisiski.
Iyurunakajj misa patan qtala apatatatEs-kiwa..
Kallin amijujjajj liwitatatRski.
Whwawlyurunak akham apatati.
Qtomawjart Julyajj yaran
Pawlii aka lyurunak apatati.
iskwilat ipisttnisin aywitatapjje.
Jisap qtalpach waratatam.Jan qtalpach waratatamti.Jisa, janatatam.Jan janatatamti.asap loqatatayam.Jan loqatatayamti.Jisa, wattatatayam.Jan wattatatayambi.Jisa, aysatatayam.
Jan aysatatayamti.
clLea Urtidad 20
SUFIJO VERBAL "THAPI"
16 EaRCICIOS DE REPETICION
Julyajj ikiAanak janatati.Juiyajj ikifianak janthapi.
Ilmirtojj lyurunak apatati.
liwirtojj lyurunak apthapi.
Wawanakajj tags togerif aywitatapjje.
Wawanakajj tale toget aywthapinip-jje.
lakam aysatatam.Iakam jist t thapim. ( achthapisim)
Nayram uriatatam.
Nayram ch irmthapim.
Mama Jasintajj ut apthaptlasifiTaal.Wallpanakajj nuwarasis nuwarasisawyaran pallthapipjje.Egyum wattthapisim.
17 ORACIONIS PAREADAS
Ruwirtojj lyurunak aphtapi.Roberto desorden6 los libros(desparranindolos)
Roberto metic5 los libros al male-
Roberto sacei los libros del ineie-
tf.n.Roberto puso los libros al suelo.Roberto recogi6 los libros.
Wawanakajj taqe toget aywthapinipjje..Los nihos se dispersaron por todas
partes.nihos se reunieron viniendo de
todas partes.Ios nifios entraron en grupo a la
escuela. (sin correr)148 nihos salieron en grupo de laescuela. (sin comer)
260
(fuerte) ITONTRACCION"
Julia extendid las frazadas.Julia dob16 las frazadas.
Roberto desordend los libros.desparramandolos.Roberto recogi6 los libros.
Los nihos se dispersaron por todas partes.
Los nifios se reunieron viniendo de todas
partes.
Abre tu boca.Cierra tu boca.Abre tus ojos.Cierra tus ojos.
Doha Jacinta empez6 a asear la casa.
Las gallinas recogieron la cebada (grano)peleando a cada momento.Encoge tus pies.
Ruwirtojj lyrurnak apthapi.Ruwirtojj lyurunak apatati.
gumirtojj malitaru lyurunak apanti.
Ruwirtojj nalitat lyurunak apsu.
guyirtojj panparq lyurunak apnoqe.Ruwirtojj lyurunak apthapi.
Wawanakajj tags toget aywthapinipjje.Wawanakajj tags tocierg aymitatapjje.
idhmanakajj tags toget aywthapinipjje.
Wawanakajj iskwilarq aywintapjje.
Wawanakajj iskwilat aywsunipjje.
Unidad 20
ORACIONES PAREADAS (Continuaci6n)
Uwijanakajj laqakiu uyut chhuksu-nipjje.Las oveja :3 entraron rapidanente alal corral. (corriendo en grupo)Las ovejas salieron rapidamentedel corralLas ovejas se reunieron rapdda-mente corriendo de todas partes,
18 SUFIJO IITATAn
Lakam aysatatam.Jan lakam aysatatamti.
Nayram unatatam.Jan nayram uriatataxati.
Amparam loqatatam.Jan amparam loqatatamti.Kayum wat t atatam.Jan kayum wat atatambi
Ikin janatatarapita.Nayaw lyurunak apatat-ta.Misa patan papilanakajj gialaapatatatawa.Utajj gtala apatatatawa.Wawanakajj fatukiu chhukutatapjje.Khitis aka papilanak apatati?
19 AFIRMATIVO
Utajj alma apthapitawa.Utajj suma pichthapitawa.Nayaw iyurunak apthapta.Nayaw ut pichthapta.,Niyaw ikifianak janthapjjta.Niyaw gialpach yaran pallthapipjje.Niyaw wawanakajj ayvr thapinj jap j j e
261
Uwijanakajj laqakiu uyut chhuksunipjje.
Uwijanakajj laqakiu uyur chhukuntapjje.
Uwijanakajj laqakiu uyut chhuksunipjje.
Uwijamakajj laqakiu tage toget chhuktha-pinipjje.
SUFIJO IITHAPIn
Lakam jist thapim.Jan lakam jistithapimti (Jan lakamachthapisimti)Nayram ch irmthapim.Jan nayram eh firmthapimti
Amparam loqthapim.Jan amparam loqthapinxti.Kay= wat f thapim.Jan kayum wat fthapimti.
Ikin janthapirapita.Nayaw 1,yurunak apthapta.Misa patanjj papilanakajj q'ala apthapi-tawa.Utajj qtala apthapitawa.Wawanakajj fatukiu chhukthapinipjje.Khitis aka papilanak apthapi?
NEGATIVO
Janiu utajj suma apthapitSkiti.Janiu utajj suma pichthapitniti.Janiu nay ayurunak apthapkbi.Janiu nay ut pichthapkti.Janiraw ikirianak janthapkti.Janiraw gi alpach yaran pa.11thapipkiti.Janiraw wawanaka,jj aywthapinipkiti. .
Unidad 20
EJERCICIOS DE PREGUNTAS Y RESPUESTAS
Ikifianakajj niy janthapitgjjeti?
Utajj niy suma apthapitdjjeti?
Utajj niy suma pichthapitdjjeti?
Niyat ikifi janthapirapista janira-cha?
Niyat lyurunak apthapirapista ja-niracha?Nayr chtirmthapit janicha?
Aka toncionak pallthapiti.
262
Jisa, niy janthapitdj jewa.Janiraw janthapitdkiti.
Jisa, niy suma apbhapitgjjewa.Janiraw suma apthapitakiti.
Jisa niy suma pichthaptajjewa.Janiraw suma pichthapitdkiti.Jisa, niyaw janthapirapsma.Janiraw janthapirapker.s.1
Jisa, niyaw apthapirapsma.Janiraw apthapirapksmati.Jisa, chlirmthapim.Jan chlirmthapimti.Jisa, pallthapim.Jan pallthapimti.
SUFIJO NOMINAL 'WAR o (WJA). Adverbio de lugar.
20 EJERCICIOS DE REPETICION
Julyajj qt omawjarU yaran willitati.
Mange afiatakejj taqpachaniu mayaw-
jar gonttasipjje.
lirawanakajj ikwilawjan anatasipka-tayna.
Kawkins wawanakajj anatasipki?Kawkiujans wawanakajj anatasipki?
Jawiran wawamar ufijta.
Jawirawjan wawanar ufijta.
Akan janiu kunas utjkiti.Akawjan janiu kunas utjkiti.Khayawjan taqe kast panoranakawutji.
ORACIONES PAREADAS
KaWkiujans wawajjar ufijta?2D6nde yiste a ti-hijo?Por d6nde.viste a ni hijo?
KaWkiUjant qoliq vbhaqayta?06ndeperdiste el dinerePor donde petdiste el dinero?
A44140144pjj janiu sure chlociejj
a0t*:11#::.
,11a; papa no,:ptoduce bien.
'0:,s09.44# 14ei".110 P4pafs)
F0t4':.Nafor, es#0:1.,Ugares la papa no
produce_ bien.
Julia esperci6 la cebada en un lugarlimgo.Para comer todos se sentaron en un sololugar.
Los nifios habian estado jugando por lascercanias de la escuela.LDOnde est& jugando los nifios?Por donde est& jugando los nifios?
Vi a tu hijo en el rio.Vi a tu hijo por las cercanias del rio.Aqui no hay nada.Por aqui no hay nada.Por alli hay toda clase de floras.
Kawkiujans wawajjar ufijta?
Kawkins wawajjar ufijta?Kawkiujans wawajjar uff jta?
Kawkiujans gong, chhaqayta?Kawkins qollq chhaqayta?Kawkiujans qollq chhaqayta?
Akawlanakanjj janiu sum chloqejj achkiti.
Akanjj janiu sum chloqejj achkiti.
Akawjanakanjj janiu sum chloqejj achkiti.
Unidad 20
0.1.0
ORACIONES PAREADAS (Continuacidn)
Jusian utapawjanjj tags kast pan-garanakaw utji.En la casa de Jose hay flores detoda clase.
Eki las cercanias de la casa deJose hay flores de toda clase.
21 CHEQA
Janiu aka cheqan kunas utjkiti.Aka cheganakanjj sumaw chloqejjachu.
Aka cheqanakanjj janiu suna pas-tojj utjkiti.Ninkhgrajj aka cheqan wawamajjanataskgna.Ninkhgrajj aka cheqan tatamajjliwisiskgna.Aka cheqaxii qollq uchta.Aka cheqar qont as im.
Aka cheqar uka waw ichnoqam.Aka cheqaw usutu.
Iyurunajj uka cheqankaskgnwa.Wawanakanajj uka cheqan anatasip-kEna.Uka cheqar qontlasipjjam.Uwijanakanajj khE chegankaskiwa.Wakanakamajj khE cheqankaskiwa.Asnujjajj khE cheqankaskiwa.Utajjajj khg cheqankiwa.Jilajjan utapajj khE cheqankiwa.Kawkicheons wawajjar uEjta?Kawkicheqams nasurojj tantacha-sipjjta?
Kawkichegans qhartirojj jikisifigni?
Kawkicheqarus ut luraygta?Kawkicheprus aka qlep uchgjja?Kawkicheqarus gong uchta?Tags cheqan iskwilajj utji.
22 SUFIJOS KA, SA 7LUKHA
Iikwilgkis ukhan walja panqarana-xwItji.Khg, utgkis ukhan jikisiEgni.
Kh$.10qgk*S ukhan'umajjutji.00:01.1410.9 #118012wijanakamajj
mOW0A64,4Qkblikki0 Ukhar VOnq,4dilitatain.(444:4:14., sumaw
t4tisiap. UtapiatIcit ukhan Masiirojj
tiNsma.
263
Jusianutapawjanjj tags kast panorana-kam utji.
Jusian utapanjj tape kast panqaranakawutji.
Jusian utapawjanjj tags kast .panqaranakawutji.
SUFIJO "UJA" (o Wja)
Janiu akawjan kunas utjkiti.Akawjanakanjj sumaw chloqejj achu.
Akawjanakanjj janiu soma, pastojj
Ninkhgrajj akawjan wawamajj anataskgna.
Ninkhgrajj akawjan tatamajj liwisiskgna.
Akawjarii qollq uchta.
Akawjar govt I as im.
Akawjar uka waw. ichnoqam.Akawjaw usutu.
Ilyurumajj ukawjankaskgnwa.Wawanakanajj ukawjan anatasipkgna.
Ukawjar qontlasipjjam.Uwijanakamajj khayawjankaskiwa.Wakanakamajj khgyawjankaskiwa.Asnujjajj khayawjankaskiwa.Utajjajjkhayawjankiwa.Jilajjan utapajj khayawjankima.Kawkiujans wawajjar ufijta?
Kawkiujans nasiirojj tantachasipjjta?
Kawkiujans qhariirojj jikisirigni?Kawkiujarus ut luraygta?Kawkiujarus aka qi ep uch a: jj a?Kawkiujarus qollq uchta?Taqewjan iskwilajj utji.
SUFIJO UJA 0 WJA
Iskwilawjan walja panqaranakaw utji.
Kha utawjan jikisifigni.Kha qoqawjan urnajj utji.Kha qolliijan uwijanakanidj j manqtarasipki.
Qlomawjar tong willitatam.Qotawjanakanjj nunaw siwgrajj achu.
Tioman utapawjan nasVrojj unjsma.
r 1"u Unidad 20
SUFIJO NOMINAL WO (debil)
23 EJERCICIOS DE RZPETICION
Uwij uyojj uta qhepEjjankiwa.
Jasintajj uta nayrdjjara sawdiatakwakichttasi.
Wawarurak taqjjatasma,kupUjjaman-kaskiwa.
Wawarurak taqjjatasma, ch'eqdjja-mankaskiwa.
Utajjajj iskwilat jukta alajjd-jjankiwa.
Utajjajj iskwilat mb jukt aynachE-jjankiwa.
24 EJERCICIOS DE SUSTITUCION SIMPLE
Wawarurak taqjjatasma, kupUjja-mankasktwa.
ch t eqdj jamankaskiwa
qhepEjjamankasklwa.riayrdjjamankaskiwa.
kupUjjamankaskiwa.
Utajjajj iskwilat m& jukt alajjE-jjankiwa
aynachnjjankiwa.aksdjjankiwa.uksaijankira,
kupUjjankiwa.---------- chteqdjjankiwa.
25 ORALIONES PAREADAS
Wawanakajj iskwil nayrEjjan anata-sipki.
Los nifios estdn jugando por lascercanias de la escuela.IPS nifios estdn jugando delantede la escuela.
Illfshawjanjj walja jaqenakawsayarasiPki.,
.DStrds .de la Iglesia
hOnAbres 'ParadoS.
"POr las cerearifaS deto,t4n mucho hombres
est& muchos
la iglesiaperados.
lutbAjajj iskwilatlrod juk!
POrlpz cercanas de la escuelahay *Chas caeasMi .casa queda de la escuela unpoco nds arriba.
264
El corral de ovejas esta detras de lacasa.
Jacinta se prepard Para tejex delante de.la casa.
Cuidado que pises al bebejestd a tu dere-cha.
Cuidado que pises al bebel estd a tu iz-quierda.Ni casa queda de la escuela un poco masarriba.
casa queda de la escuela un poco mdsabajo.
Wawarurak taqjjatasmal kupUjjamankaskiwa.
Wawarurak taqj jatasma, ch eqdjjamankaskiwa.Wawarurak taqj j at asma ,qhepdj jamankaskiwaWawarurak taqj jatasma nayrE j jamankaskiwaWawarurak taqj jat asma,kupUjjamankaskiwa..
Utajjajj iskwilat ma juk' alajjdjjankiwa.
Utajjajj iskwilat in juk' aynachEjjankiwa.Utajjajj iskwilat mg. juk' aksEjjankirwa.
Utajjajj iskwilat mE jukt uksajjankiwa.Utajjajj iskwilat ma' jukt kupUjankiwa.Utajjajj iskwilat mE juk' chteqdjjankiwa.
Wawanakajj iskwil nayrEjjan anatasipki.
Wawanakajj iskwilawjan anatasipki.
Wawanakajj iskwil nayTEjjan anataaipki.
Ijl5shawjanjj. walja jagenakaw sayara-sipki.
Ijlish qhepEnjjanjj walja jagenakaw sa-yarasipki.
Ijlfshawjanjj walja jagenakaw sayara-sipki.
Utajjajj iskwilat mS juk' alajjdjjankiwa.
IskwiLawjanjj walja utanakaw utji.
Utajjajj iskwilat mE juk' alajjdjjankiwa.
517Unidad 20
EJERCICIOS DE PREGUNTAS Y RESPUESTAS
Wawajj chteqdjjajjankaskiti?
Anojj kupUjjajjant sayaski?
Utamajj ijlishat alajjRjjankiti?
Tataman utapajj iskwilat jukf ampalajAjankiti?Tioman utapajj ijlish qhelocljja:n-
ktti?Nhwanakajj iskwil qhepRjjant ana-tasipki?Uta nayrRjjant panclaranakajj utji?
Utamajj Jusian utapat akajjanki-ti?
26 EJMOICIOS DE REEMPLAZO
Jan qtalpach manqtsusakiu mayampmayisi.Jan tavach
umsusakiuwasitat
Jansum .......----.------...
mayisipj je.
Nayrttrufijktansa, ukawyatichiri-jjajja.
Mastir
misitkistusa,------.Mom a*. - - -r ukajj amijujjama.Nhlar
parlktamsa,------------ ukajj awichajja.
Ninkhgr- --.-, .6.011~0MpromMONO001meOWNOMmo
------------ aruntktamsaukajj tukturawa.
qollkitusa:
27 EJIMCICIOS DE TRADUCCION
ONMOMINNINIONIO
Katktas uka lapisajj janit waliki?Ese ldpiz que estds manejando noes Went)?Ese ldpiz que estds levantando no,es mio?
Ese ldpiz que estds llevando noes mio?
Foe tuaderro.que estas escribien-do no es mio?Ese libro que compraste ayer noes bueno?
265
Janiu chteqdjjamank-lciti, kupejjamankaskiwa.Janiu kulAjjaman saykiti, chfeqdjjamansayaski.Janiu ijlishat alajAjjank-Riti, aynachE-jjankiwa.Janiu iskwilat juk'amp alajAjjank-kiti,juktamp aynachRjjankiwa.Janiu i jilsh qhepgjjank-kiti, nayrRjjan-
kiwa.Janiu iskwil ghepEjjan anatapkiti, nay-rgjjan anatasipki.
Janiuutanayrajjanutjkiti,ghepajjanutji.Janiu Jusian utapat aksdjjank-kiti; uk-sRjjanktwa. (nayajjankiwa)
Jan qtalpach manqtsusakiu mayamp mayisi.
Jan taqpach mancitsusakiu mayamp mayisi.Jan taqpach unsusakiu mayamp mayisi.Jan taqpach umsusakiu wasitat mayisi.Jan sumunsusakiu wasitat mayisi,Jan sum tuksusakiu wasitat mayisi.Jan sum tuksusakiu wasitat mayisipjje.
Nayrtir ufijktansa, ukaw yatichirijjajja.
Mastir uri jktansal ukaw yatichirijjajja.
Mastir wisitkistusa, ukaw yatichirijjajja.Mastir wisitkistusa, ukajj amijujjama,Waltir wisitkistusa, ukajj araijujjama.
Nhifir parlktamsa, ukajj amijujjawa.WalUr parlktamsa, ukajj awichajjawa.NinkhUr parlktamsa, ukajj awichajjawa.Ninkhar aruntktamsa, ukajj awichajjawa.NinkhUr aruntktamsa, ukajj tukturawa.Ninkhdr qpllkitusa, ukajj tukturawa.
Katktas uka lapisajj janitApnaqktas uka lapisajj janit wallki?
Aptktas uka lapisajj janit nayank-ki?
Ayktas uka lapisajj janit nayank-ki?
Qellqktas uka kwarirnojj janit nayank-ki?Mastir alktas uka 3,yurojj janit maliki?
518Unidad 20
EJERCICIOS DE TRADUCCION (Continuaci6n)
Waljanejj ilatukiu utachsupjje?Julia terming rapidamente el de-saymno.Julia terffin6 rdpidamente la co-mida.Julia termin6 de tejer el ponchordpidamente.Entre muchos terminamn de cons-truir ripidamente la casa.
ERASES UTILES
Uka kamis chtiwrstati?Ulta kamis chivarichtati?Uka palatunak aytirpaytati?
FJERCICIOS DE REDIPLAZO LIBRE
.Saga rani kalt main! maLltti.fttiwiktoJj. janiu jankl *la puirkiti.Janit lapis ulijarapkista?Manol qhatjjepailsti jtPa. sapakiuUka an mac:tar. alis-suin.
266
Waljanejj ilatukiu utachsupjje.Julyajj fbatuldu juntift umsu.
Julyajj fatukiu manqf manqlsu.
Julyajj fatukiu punch jiksu.
Waljanejj fatukiu ut utachsupjje.
iyas exprimido esa canisa?iyas enjuagado esa camisa?,Has enjuagado esos platos?
ESTIMULOS PARA LA CONVERSACION
1. Tata Jusiajj kalamarkarti saraski me' yatirin . ukaru; kunalaykutejj.tataJusiajj mb". wak chhaqayasitayna. Thakinsti tatampiu jikisi.
Tata Jusia : Tata) winus tias . May jiskt t asima..? Janit Kalamarka.n insuma yatir unt tasma?
Iv testa:
24 Phil ipixnp Iwaristumpejj qhartirojj chikaw markar saran munapjje.
philipi.: Iwa.ristu, kawkhans qharttrojj jikisifidni.Iwaristu: ... .
TAREA ESORITA
Construya oraciones empleando el suiijo jja, con las palabras que a continua-ci4n damos:
MODELO: Utajja/ IjlEsha/ qhepa/Uta ajJ.I.jlish cihepb:Liawa.
Tiojja.na/ utapa/ iskwila/ nayra/Cha.i.ru/ jiaiase./ ijlEsha/ qhepa/ jikisifia/karkaaa/ 491-1u/ ulOa/
ralouri*a/ utiga/5'4
. Jusiana/ kupi/ wawa / -qOrniried/8 eqa/ nayana/ jan.i/ 'kunat ut jakia./
r1 (11
,k4/41P0-/`4.40*40.E.04,/- lif.thiranaka/ waljani/Q0 11W .aytiacha./ 471i,aria'ka./ manqtaralla/
Unidad 20
267
GENERALIZACIONES
I OTROS USOS DE "UKA", "UKHA ", "UKHAMA"
Las construcciones en que ocurren la forma progresiva ka y la serial delgerundio sa, cuando se presentan con las formas aka, ukha y. ukhlma, sirvenpara puntualizar e identificar de manera particular.
Uka puede puntualizar personas, animales o cosas; ukha cantidades, tiempo
y position en el espacio; y ukhama la nanera de realizar la accidn.
EJENPLOS:
Kawkiris wawamajja?Jan sakuni'kisa, ukaw wawajja
i.)aJan sakunikejja*, ukawwawa4.jjajja.
Jan sakuniki*, ukaw wawa jaMjja.
Kuns munta?Apnaqistas uk. munta?
Kawkirus flhararojj sardta?Masa!' sarktsa, ukaru.
Khitirak yatichirimasti?Nayrar palgsan uhjktansa,ukawa.
Kunjam pantaluns vaunts.?
Jusiatak alarapktas ukhana.
Kawkhankis chumpamajja?Whkulldkis ukhankaskiwa.
Kunapachas qollqmayttista?Wisitkistasa, ukhawmaytIsma.
Qawqha naranjs churdma?Mhsar churkistasar ukhrakikchurita.
4Cugl es tu hijo?El que estd sin saco es mi hijo.
El que esti sin saco es mi hijo.
E1 que estd sin saco es mi hijo.
4Que quieres?Lo que tienes en la nano. (Lo que estAs
manejando. Form. Pop.)
4A dOnde vas a it manna?A.donde fui ayer.
4Quien es tu profesor2El que vinos la vez pasada en la plaza.
4C6no quieres el pantal6n?Como se lo compraste para Jose.
4En que lugar estd tu chompa?Por donde estd el cdntaro.
lOudndo me prestaste dinero?Cuando me visitaste.
4Cuintas naranjas to voy a dar?Dame la misma cantidad que me diste ayer.
NOTA: Conp,4emOs en los bjemplos sefialados por 4*, en lugar del sufijo sa se
puede utilizar el sufijo enfaico u omitirlo. En ninguno de los
casos se altera el singificado.
520 Unidad 20
268
PRONOMBRES INTERROGATIVOS Y SUS RESPECTIVOS PRONOMBRES RELATIVOS
Kuna? ukaKawkiri? uka$ ukfri.
Kawld.? uka, ukhaKhiti? - ukaKunjama? ukhama
Qawqha? - ukhaKawkha? ukhaKunapacha? ukha$ ukapachaKunarsa? uklErsa
Kuna orasa? - uka orasa
II SUFIJO VERBAL 'INTO (debil)
Este sufijo puede significar:
a) Movind.ento de afuera hacia adentro.
EJEMPLOS:
Jasintajj chloq manq'a phuiewaranti.
Ruwirtu, uka pilut uta man-
Par 12-agrAn.kwarirnu-
nakal ri jla, taqe ukanakmalitapartt apanti.
Kampan jawqlepanjj taqpa-chaniu chhukuntapjje.
Jacinta echo las papas a la olla de
comida.Roberto, tira esa pelota adentro. (de
la casa).Roberto meti6 asu maleta el libro, loscuadernos y la regla.
Cuando torn la campana todos entraroncorriendo.
NOTA: Todos los verbos que significan llevar$ con el sufijo nta se traduce como
meter.
4*,
b) Cierta intensidad de la acci6n, en los siguientes casos:
1. Con los verbos que significan fendmenos atmosaricos como: jallufia.(lover), chhijchhifia (granizar), khunufia (nevar), juyThifia (helar),
qaqawrafia (escarchar).
EJEMPLOS:
Mastirojj wal jallunti. Ayer llavi6 mucho.Jichharnajj wal juyphinta- Anoche habia helado mucho.
tayna.
2. Con los verbos que indican golpe tales como: takifia (patear), chta-kufla (dar un pufiete), nuwauia (pegar), jawqtafia (castigar o golpear
con. un objeto largo).
EJEMPLOS:
Aka yoqallaw takintitu. Este chico me pate6.
Tapbien se utiliza con los verbos machafia (emborracharse), umafia(dinborracharse) #dicandO intensidad.
521 Unidad 20
269
III SUFIJO VERBAL 'ISO' (d6bil)
Este sufijo puede indicar:
a) Nbvimiento de adentro hacia afuera, con los verbos que significan llevar oque tienen la idea de movimiento.
EJERPLOS:
Kuwirtojj malitapat lyur apsusi. Roberto sac6 el libro de su maletIn.
Julyajj angora phuk itsu. Julia sac6 afuera la olla.
Wawanakajj wali kusisitaw iskwi- Los nifios salieron de la escuela corriendo
lat chuksunipjje. muy alegres.
b) Con algunos verbos cuya lista conpleta se esti por determinar, adenis de unmoviniento de adentro afueralexhaustibidad o consumacion de la acci6n.
EJEIYIPLOS:
Julya uka mance q'al mantas.Waljanejj fatukiu ut utach-supjje,
Julia, termina esa comida.Entre =mhos terminaron rdpidamente de conconstruir la casa.
IV SUFIJO VERBAL "TATA" (ddbil)
Este sufijo indica movimiento de expansion que parte de un centro y se extiendea su alrededor.
EJEVYLOS:
Angar uka um waratatam.Jasintajj angora ikifianakia- Jacinta extendi6 las frazadas afuera.natati.Wawanakajj iskwilat mistunisin Los nifios, saliendo de la escuela, se dis-
tage togera aywitatapjje. persaron por todas partes.
Echa afuera esa agua. (esparciendolo)
V SUFIJO VERBAL "TRAPP (fuerte)
Indica un movimiento de contraccidn hacia el centro.
EJEVPLOS:
Uka ikihanak janthapim.Nayram chlirmthapim.Wawanakajj .tage toget orwtha-
pin3.pi4e.
Dobla esas frazadas.Cierra los ojos.Los nihos se reunieron viniendo de todaspartes.
Unidad 20
f
270
VI SUFIJO NOMINAL "UJA (0 NJA)" (debil)
Este sufijo se emplea para indicar un lugar no concretamente determinado conrespecto al punto de referencia.
EJENPLOS:
kawkiujans anatasipki?
Waumnakamajj iskwilawjan anata
Por donde estan jugando mis hijos?
Tus hijos estOn jugando por las cercaniasde la escuela.
Ukawjanakanjj janiu kunas utj!.. Porkiti.
Ehayawjanjj tape kast pangarana Porkaw utji.
Akawjanakanjj janiu sum chtoqejj Poradhkiti.
esos lugares no hay nada.
all hay mochas flores.
estos lugares la papa no produce bien.
VII' SUFIJO NOMINAL "JJA" (debil)
Este sufijo se emplea con las forma: nayra (delante); qhepa (atras); chfega(izquierda); kupi (derecha); alajja *(norte o una cuesta); aynacha (abajo);nanqha (adentro); anqa (afuera); limita su significado solamente al lugar.
EJENLOS:
Uwij uyojj uta
Jasintajj uta nayrdjjarii sawufia-tak wakicht'asi.
Wawaruraktagjjatasma, haola7mankaskiwa.
Utajjajj iskwilat ma: jukl 211.7Mjankiwa.
El corral de ovejas esta detras de la casa.Jacinta se preparO para tejer delante dela casa.
Cuidado con pisar a la guagua, esta a toderecha.
Ni casa queda de la escuela un poco mOsarriba.
523 Unidad 20
LECTURA SELECCIONADA
ILIA AWATIR TAWAQO
MN tawaqourutjana siwa Julya sutini. Uka tawaqojj
saplirti awatir saririna siwa.
Ukhamaw mg urojj uwijanak awatir saratayna. Jupajj
in gollu ktuchurif uwijanak ankatatayna. Uka qollu ktu-
churq awatir kirasitayna.
Julyajja uwijanak qollu ktuchur ankatasinjja taqe
kunanak luptiskgna siwa. Juktampjitarusti Julyajj ik-
jataynawa. Ukhain ikjatarusti mg jiskta asiru puraka-
par mantatayna. Julyajj wall ikjatgskgnwa siwa, janiu
jupajj asir purakapar mantirjj amuyaskatayanati.
Jaypturusti Julyajj mayjttatakiu utapar sarjjgna
siwa.
Uktirutpachwa Julyajj mayjttawayjjgna siwa. Wal
tlukhamtamayjjatayna siwa, purakapakiu juktamp ju-
ktamp jilaskgn siwa, kunalaykutejj purak manqhapanjja
uka jiskta asirojj juktamp juktamp jilaskgna siwa.
Jaqenakajj wal Julyarojj ktumipjjatayna, kunalay-
kutejj ustirjaletap kriyipjjgna siwa. Tatapas phuchap
usurjaqnap kriyirakitaynawa; ukatpi wal ttalesiyatay-
najja.
Ukhampachas Julyajj saptirii awatir saririna siwa.
Awatlwinsti chikUr ukttkajja saptirii ikjirEna siwa. Asi-
rusti uka orasajjasaptirurakiu lupir misturEn siwa
lupin juntturttasiflataki.
524
271
Ankatafia -
arrear haciauna cuesta
Ikjea - quedar-se dormido
Ikjata - dormido
Asiru viborapequelia
Mafia - crecer
Ttukhantaria
enflaquecerUkhampachasa-
ain en ese esta-do
Lupin junttur-tlasifia tomarel sol
Usurjacr em-
barazada
Unidad 20
MX urojj ukhamaw Julyajj ikjatayna. Ukatsti asirojj
misturakikitaynawa. Asirojj lupir mistusinjja qlewrant-
tataw juntlurtfasiskna siwa. Uka fetusti in jagew uka
cheq pasaskatayna. Uka jaqejja Julyar ikjat ufijasajja
saytlataynawa.ukatsti Julyan jak'apanjja ma asir ufijatay-
na. Uka jaqejj jiwayafi munatayna; piru uka asirojj fatu-
kiu Julyan pullirapar chhaqtawayjjatayna. Ukham dijasasti
uka jaqejj wal sustjasitayna. Julyasti pfarjtasinjja say-
tfataynawa, piru asirusti janiu ufiRsjjanti, purakaparti
wasitat mantjjatayna. -Uka jaqejja janiu Julyarojj kams-
kdnsa siwa.
Qheptirusti uka jaqejja Julyan tatapara awisatayna
kuntej ufijki uka. Tatapasti uk yatisajj wal sustjasitay-
na. Janiu kamachafis puirkanti siwa. Ukatpl uka jaqejj
sataynajja ulnas qhararojj wasitat misturakikchini. Mis-
tupansti jiwasajj jiwayarldniwall sasa.
Qheparusti Julyan tatapampi jaqempejj Julyan ikja-
hap suyapjjatayana. Ikjipansti cheqpechapuniu uka asi-
rojj wasitat lupir misturakikitayna. Tatapampi uka ja-
qempisti jiwayah munapjjatayna; piru wasitat asirojj
mantjjarakikitayna. Jupanakasti jan Julyar sustjaii lay-
kojj janiu Julyarojj p'arjtayapkataynati. Jupanakajj
janiu kamachafis puiripkdnt siwa.
Qheparusti tatapampi uka jaqempejj ma jach'a phuku-
ra Lich wallaqeyapjjatayna.Wralljjtipansti lichi phuk
iturapjjataynawa. Iturasinsti Julyarojj lichi phuku
patjjaru nunkir janmunkix wark'katapjjatayna.
272
Qlewrant -tata -
enroscado
1 1 i ra poLle-ra
'tud% - guitarde encima unaolla
Lichi- leche
525 Unidad 20
Asirusti uka wallaget Lich mukt'asajj mistunitaynawa.
Ukatsti phuku cheqaparti jalantatayna.
Ukhamatwa uka tawaqojj jiwarlat qhespitayna.
PREGUNTAS
1. Kuna sutinins mg tawaqojja?2. Ed urojj kawkirus saratayna?3. Kawkhans ukUrojj awatitayna?
4. Qontlasisinjja kamachataynas Julyajja?5. Ikjipanjj kunas Julyan purakapar nantatayna?6. Julyajj asir purakapar mantir amuyasitaynati?7. Kunjamas jayp'urojj Julyajj utapar sarjjatayna?8. UkUrutpach kunjamAjjdns Julyajja?9. Kunats Julyan purakapajj jilaskRna?10. Jacienakasti kunats usurjaqdtap kriyipjjatayna?11. Tatapasti Julyan usurjaqdtap kriyirakXnti?12. Ukhampachasa Julyajj awatir saraskakrnti?13. Julyajj kuna orasanakaw awatiwin ikjir5n sisa?34. Ikjipansti kunas mistunirina?15. I urojj khitis uka cheq pasaskatayna?16. Uka jaqejj uka asirur jiwayataynati?17. Kunats jan jiwayaii puirkatayna?18. Uka jaqejj Julyarojj awisdnti?19. Uka jaqejj khitirus amisdras kuntejj ufijki ukjja?20. Ukatsti uka jaqejj Julyan tataparojj kamsataynasa?21. Ukatjja kunjamatsa uka asirurojj jiwtyapjjatayna?
273
Munkir jan nun-kiri - a mucharesistencia, ala fuerza
Wark-katafla -.1olgar
Eukttarla oler,
olfatear
12222122amaradirectamente ala (3116
Jiwafiat clhespi-
salvarsede la muerte
Unidad 20
ORACIONES BASICAS
1. ma urojj tata Ansilmojj wallsustjataw plarjtatayna.
2. Jan walinak samkasitayna.
3. Samkajjan wall qamiritXtwa.
4. Walja wakanilwalja uwijani,walja qollgenirakitE.twa.
5. Kunapunejj paschistani.
6. Jiwasajj janiraw ma wawantka-tdtansa.
7. Nayajj wall tawaceitatwa.
8. En urojj qollu patat manqharasaraqaskatEtan.
9. Kuna llakirak:utjani?
10. MU pE simanatjja suwrinupawkasarasitayna.
11. iSalmjjArakis chhaqatajjil
12. iPiru aka sakojj qtafiurakisSI
13. P.anpachaniu sum isthapthsip-jjatayna.
14. Tatanakasa mamanakas wall kusisitaw umartlasipjjatayna.
15. Utamanqhanumarasipkakitay-naw siwa.
16. Peqle fieqteru, uma umarif nuwa-
sis goromipjjatayna.
274
Pk TUNK MAYAN UNIDADA
Una manna don Ancelmo despert6 muy asus-tado. (Una mafiana don Ancelmo se habiadespertado may asustado. Form. Pop.)
Habia sofiado cosas del nal presagio.
En nis suefios yo era muy rico. (En missuefios yo habia sido may rico. Form.
Pop.)Yo tenia =has vacas, ovejas y tambienmucho dinero. (Yo habia tenido mochasvacas, ovejas y tambidn mucho dinero.
Form. Pop.)
No ague desgracias nos sucedera.
Resulta que nosotros no teniamos ni unsolo hijo. (Nosotros no habianos tenidoni un solo hijo. Form. Pop.)
Yo era muy joven. (Yo habia sidov jo-ven. Form. Pop.)
Resulta que un dia descendiamos de un
cerro. (Un dia estabamos descendiendode un cerro. Fom. Pop.)
ICarambal Nue pens habrd en el futuro?
Despues de unas dos semanas se habia ca-sado su sobrino (de don Ancelmo).
iCaramba, no aparece mi saco! (iCaramba
ni saco. estd perdidol Form. Pop.)
;Pero este saco esta suciol
Los dos se habian vestido elegant emente.
Tanto los senores y las senoras habianbebido muy alegres.
Dentro de la casa dice que segulan embo-rrachdndose.
Peleando se habian rebolcado en un lugarbarroso y tambidn en unos charcos.
1743#4.1 Unidad 21
17. Ukatsti wall fieciferara, wall wi-lararaw sayttapjjatayna.
18. Chachapajj nuwasiskakitaynawa.
19. Mastirojj wal machantatgta.
20. Umatatsti tate. Sawastimpiu nuwa-sitgta.
21. Tiopajj njastjjamn* sasaw satayna.
22. iAnumajj wall qhortitaynasdI
23. iJichhgrmanthejj mg amtif jaciosi-
tayna! (wxakasitayna)
275
Luego se habian puesto de pie embarradosy ensangrentados.
Dicen que su esposo seguia peleando.
Ayer me emborracht tanto que nc me acuerdode nada. (Ayer me habia emborrachado dema-siado. Form. Pop.)Asi en estado de borrachera pelee con donSebastign. (Asi en estado de borrachera yohabia peleado con don Sebastign. Form. Pop.)
Dice que su do le dijo que se escapara.
iCaramba, tu perro es mgymalol (iCaramba,tu perro habia sido muy mialol Form. Pop.)
lEsta matiana se ha volcado un carrol(astamafiana se habia volcado un carro I Form.Pop.)
* JASTJJARA (escaparse). Esta palabra se usa solutente en algunas .regionee.
r-0Qt.),c.ou Unidad 21
TEXTO BASICO
SANIKASIWJATA
MR arumirjjajj tata Alsilmojj wali sustjataw plarjta-
taynal kunalaykutejj jan walinak samkasitayna. Ukatsti
warmipara kurit-tiatayna.
- Ruphina, jichhUrnajj qollunak samkasta. Samkajjan
wall qamiritUtwa: Welja wakani, walja uwijani, walja
gollgenirakitnwa.
Uka wakanakjj qollu qollunak an-naqta. Ukhaman-naq-
kasasti nayak arumttayasta. Ukatsti janiu kawksar sartans
puirjjti.
Kunarak pasistani Ruphina? Uka samkajj janiu wall-
kiti.
Ukham sasaw wall ilakit tata Ansilmojj warmipar kat-
ttatayna.
Warmipasti ukhamarakiu jan walinak samkasitayna.
Jupas llakitarakiu chachapar kat-tiatayna.
- Nayas jan walinakrak samkasta. Kunapunejj pas-
chistani.
Jiwasajj janiraw mg wawanikatUtansa. Jumajj wali
wayna, nayas wali tawaeoskarakitUtwa.
MS. urojj qollu patat manqhara saraoskatUtan. Ukast-
ti mayak jumajj tinkta. Nayasti jumar tinkur ufijasajj
wal larta.
Samkan manqhar saraqafiampi larufiampejj janiu waif-
kiti.
276
Arum:_r'a - la
mafiana
- des-
pertarse
Samkasifia
sonar
Qollunak samka-sift - tener unsuerio de mal
pres agio
An-naoafia
arrear de unlado a otro
Memaa - abajo
Unidad 21
Kuna llaldrak ut,jard.?
Ukham samkasisinsti wal llakisipjjatayna.
Tata Ansilmojj chtoqe chuymatjj wall suma jaqnwa
siwa; piru tunatatsti chlajjwariakpun jaqenakampejj munirrn
siwa.
Mfi' pa simanatjja suwrinupaw kasarasitayna. UkErmir-
jasti tata Ansiannunp wa.rmipanpejj wal wakichttasipjjatayna
kasarasrwir . sarailatakejja
Ruphina, isakujjErakis chhaqatajjal
- Piru sunray thaqtasimjja, Inas oh lijma manqhankask-
chi.
Tata Ansiamusti oh tijma manqhat katutayna.
iFiru aka sakojj qlahurakisa!
Ukhaznajj yaqha sak uchasimaya. Mayir utankaskiwa.
Tata Ansilmojj yaqha sak uchasitayna.
Juk!ampjitatsti panpachaniu suma isthaptiasitSjjap-
jjatayna.
Janir kasarasiwir sarkasasti warnipajj wal ewjjt'a-
tayna tata Ansilmorojja iljanipuniu umUtatin sasa. Tata
Ansilmusti iyawsgnwa; piru tata Ansilmorojj wal umariajj
gustEn
yis aturojj kluchikiu ka.sarasiwir sarapjjatayna.
Kasarastwinjja jaqnakajjj waljanipjjataynawa. Ukatjja
jagenakajj juktamp juk'amp purinipjjUna siwa.
Niy int altunkjjepanjja thorn qalltjjapjjatayna.
Tatanakas maznanakas wall kusisitaw tunarttasipjjatayna,
ukhanarakiu thogortt asipjjatayna.
cl`)0tit)
277
Ch oq e chuynaa, -
Uka:rmirja esamallana
Kasarasiwi lu-gar donde se cole-bra el matrimo-nio
Thaqtaha - bus-car, ponerse abuscar
Manta debajo
Suma isthaptla:sita vestidoelegantemente
Kluchi alegre,animado
Unidad 21
Jayptu orasarusti waljaniu umaratajjapjjgn siwa.
Tata Ansilmus wali umatgjjataynawa. Warmipajj janiu
antisas uma.Xkanti siwa.
Juktampjitarojj jallix jalluntatayna. Jagenakasti
utaramantjjapjjatayna. Uta manqhan umarasipkakitaynawa.
Mama Iuphinajj wal chachapat llakisina siva, kunalayku--
tejj chachapajj wali unatEjjanwa siwa. Jagenakampich
ditajjwkanillt sasaw llakisitayna.
Niy int jalantkipan cheqpadhapuniu tata Ansilmojj
tata Sawastimp chtajjwan qalltatayna. Ukatsti jupana-
kajj anqan nuwasipjjatayna. geqte fieqterul uma =aril
numasisajj qoromipjjatayna. Ukatsti wall neq'erara,
wali wilararaw sayttapjjatayna. Ukhampachas nuwasisipka-
kale siwa. Jagenakajj aparan munapjjEna:siwa. Niyapu-
nirakiu aparirinakpuras nuwarasipjjatayna. Mama fiuphi-
najj jachaskgn siwa. Chachapajj nuwasiskakitaynawa.
Ukham nuwaskasajj tata Ansilmojj nay chtakttasaw
tata Sawastir mg jach'a qalapatar jaqjjatatayna. Tata
Sawastejj pleget gala patarojj puritayna. Ukatjja ji-
watjamaw tata Sawastejj jaiositayna.
Ukhamunjasasti jagenakajj tata Ansilmurojj nuwan
munapjjatayna. Tata Ansilmumpi warnipampisti nakakiu
utapar jastawayjjapjjatayna.
Tata Sawastejj jan amgyuniu jactosiskEn siwa. Ja-
nipuniu mg juk's arsun puirkant siwa.
Qhepgrmanthisti tata Ansilmojj wa.li alwat tiopan
ukar saratayna. Ukatjja tata Ansilmojj tioparojj qtal-
pach kunt-ttatayna kunjamtejj warmipajj aviskgna ukanaka.
278
Sawasti - Sebas-tian
Recite fiegte
lugar barroso
geqterara
embarradoWilarara - en-sangrentado
Aparana apa-ciguar personasque estan pelean-do, guitar de en-cima a una perso-na que esta pegan-do a otra
Aparirinakpuranumasina pe-lear entre laspersonas quetratan de sepa-rar a otras
Jaq4atana ti-rar, arrojar,bo-tar sobre algo
ecLet purifia
caerse de cabeza
Jagosina - des-plomarse
Unidad 21
Tio, masifrojj wal machantatEta, janipuniu amtaskti.
Ukham machatatjja tata Sawastimpiu nwasitata. Nu-
waskUsasti tata Sawastirojj gala patarV jaqjjatatE-
ta. Ukatsti jupajj jiwatjamawjagosiskEn siwa.
-Jichhajj kamachiristsa tio? Kijapjjetaniwn.
Tiopajj ukham luratapatjj wal suvrinuparojj runkano-
qatayna. Ukatjja "Jastjjam sunLyatisifikama, kunalayku-
tejj kijapjjatamwau sasaw tiopajj satayna.
Tata Ansilmojj iyawsasaw jastjjatayna.
Tata Sawastin utapansti, tata Savastejj janipuniu wa-
=anti siwa. Janiu kun arsufis puirkEnti siwa. Jan amu'.-
yuniu ikifiankaskEna siwa.
Tata Sawastin phamilyanakapesti kijasipjjataynaw ku-
rijiruraru. Kurijirurajj nqollayafiataki pajpann satayna-
wa. Ukhamajj tata Ansilmun warnrLpatjja uwijanaka, wak kun
apsunipjjatayna tata Sawastir gollayafiatakejja.
Mama Ruphinasti walpun jachatayna. Chachaparusti ku
rijirurajj wal thaqatayna.
Uka llakir purifiatakiu tata Ansilmump warmipanpejj
jan walinak samkasipjjatayna.
PRE/JUNTAS
279
Jan amuyuni -inconciente
Runkanogafia -
reprender
Jastjjafia
escapar, huir
1. Warumajj kunats Tata Ansilmojj wali sustjat pfarjtatayna?2. Kunjamas tata Ansilmojj samkasitayna?
3. Mama Auphinasti kunjamraks samkasitayna?
4. Sankanjja manqhar saraqafianpi larufiampejj sumati?
5. Tata Ansilmojj kunjamEns chloqe chuymatjja?6. Umatatsti kunjanaxakinsa?
7. MX pa simanatja khitis kasarasitana?8. Tata Ansilmump varmipampejj kawkir sarafiatakis wakichtlasipjjatayna?
9. Tata Ansilmojj kuns thagEnjja310. Clajma manqhat sak katusinsti kamsataynasa?
r e:0terifd
Unidad 21
2W
PREGUNTAS (Continuacidn)
11. Janir kasarasiwir sarkasajj kamsasas mama Ruphinajj chachaparojj satayna?12. Tata Ansilmalrojj wait umaflajj gustAna, janicha?13. Kasaradiwinjja jagenakajj waljanipjjataynati juktaniktpjjataynacha?14. Niy int altunkjjepanjja kun lurafis qalltapjjatayn. jagenaliajja?15. Kunjams umartlasipjjataynal thogorttasipjjatayna?16. Jayptu orasarusti jagenakajj chtoge chuymakisipkUnti?17. Tata Ansilmojj machantatajjgnti janicha? Warmipasti?18. Juk'ampjitarojj kunats jagenakajj uta nenghar mantjjapjjatayna?19. Tata Ansilmojj khitimpis nuwasitayna?20. Nuwasisajj kawkirus goromipjjatayna?21. Ukatjj kungmas tata Ansilmump tata Sawastimpejj sayttapjjatgyna?22. Jagenakajj kamachafis munapjjatayna?
23. Ukham nuwaskasajj tata Ansilmojj kawkirus tata Sawastirojj jaqjjatatayna?24. Pleget purisinjja kunjamas tata Sawastejj jacjositayna?25. Ukhamufijasasti jagenakajj kamachafis tata Ansilmurojj munapjjatayna?26. Tata Ansilmump warmipampejj kawkirus jastawayjjapjjatayna?27. Qhepgrmanthisti kawkirus tata Ansilmojj wall alwat saratayna?28. Tioparojj kamsasas kufit-t' atayna?29. Tiopasti kamsataynasa tata Ansilmuroj ja?30. Tata Ansihlusti jastjjUnti janicha?31. Tata Sawastisti kunjamNskataynas utapanjja?32. Tata Sawastin Phamilyap kijasipanjj kanrataynas kurijirurajja?33. Mama uphinatjj kunanaks apsunipjjatayna tata Sawastir gollayafiatakejja?
SUPLEMENTO
jurmajurmararalaptalaptararawila
wilararafiegte
negteraralacealaq'arara
- mocomocoso
- piojo- piojoso, piojento- sangre- ensangrentado- barro
embarrado- polvo, tierra- empolvado
ktivapayafia
jalafia
tliskufla
- tener misericordia
volar o corrercorrer
Yaghep wawanakajj jurmararrjmaella.Nawamajj jurmarararila-qamaya.
Jusiajj wall wilararaw iskwilatpuri.
iKamisamajj wilhrararakisdl Kama-chasiraktasti?Aka pentalunajjajj fieciterartitay-
nava. kawkirsuchasijja?
fieqle fiegte lugar barrosop'iya p'iya lugar con bastantes aguje-
rosuta uta lugar donde hay mochas ca-
sasuma uma lugar donde hay charcosmuyu muyu sendero o camino con mochas
curvaslinktu linktu sendero o camino con mochas
curvas
gala gala lugar pedregoso
tanifia trotar o correr (no con muchavelocidad)
ch'ukufla coser
Algunos chicos son mocosos.iTu hijo estd mocoso 1-117Fiale,
Jose lleg6 de la escuela muy ensangrentado.
iTu camisa este. ensangrentadat LQue tohiciste?Mi pantalcin esta embarrado. LCuil mepongo.
Unidad 21
SUPUTZUTO (Continuacion)
Jal.lupachanjj awtuna.kajj
eraranakawa.
Sullkajjajj wall la ta....A_-araw iskwi-
lat purl.
Jallupanchanj j awtu thakinakajjwall fiegefsLewa.Neat a flag ten janiu sarnaqafijamgkiti.
;Aka thantha utajj wall p'iya pli-7arakitaynasg I
warankhajj wall pripwa..
Chukiag pampanjj wali uta utawa.
Oraqejjan janiu kunas satalijaragki-ti, kunalaykutejj wall gala calawa.Yungas thakinakajj wali muyu muyuwa.Qollunakans thakinakajj linklulinkturakiwa.Jaqe raasisarojj khuyapayafiawa.
atuk tionan ukar jalam.Ufitamchhd, mg awyunaw jalaski.
Patuk ttiskum, iskwilatrak 4hep-tlasma.Jan arch tfiskupjjamti, tanipjja-
41D.Khitis aka kamis chluktfarapitaspd?
HJRCICIC6 DE ESTRUCTURA
1 WERCICIC6 DE REPETICION
281
En tiempo de luvias los autos suelen estarmuy embarrados.bi, hermano menor lleg6 de la escuela muyempolvado.
En tiempo de iluvias las carreteras suelenestar barrosas.En lugares barrosos no ae puede caminar.iCaramba, 3sta casa esta llena de agujerosl(iCaramba, esta casa habia lido liana deagujeros! Form. Pop.)Aquel barranco estg lleno de agaIms.En las pampas de La Paz hay mu_ chae. casas.
(esparcidas)En nil terreno no se puede sembrar nada,porque es muy agmea.Los caminos a los Yungas son muy curvps.Tambidn en los cerros los caminos son muycurvosHay que tener misericordia de nuestros se-mejantes.Corre rgpido donde to tlo.Mira, a ver, esta volando un avidn. Form.Pop.Corre rapid°, cuidado con atrasarte a laescuela.No corran demasiado, troten no nas.
Auidn podria coserme esta canisa?
EOM NARRATIVO SCRPRESIVO
a) AFIRMATIVO
NI aruiirjajj tata Ansilmojj wallsustjataw ptarjtatayna.
Jupajj jan walinak samkasitayna.
Ansilmojj Sawastimpiu nuwasitayna.Nastjjan0 sasaw satayna.
Tatanakas mamanakas wali kusisi-taw umart I asipjjatayna.
mainhanjj umarasipkakita,ynawa.Ansilraump Sawastimpejj wall fiegt e-
raraw sartapjjatayna.
Una mafiana don Ansel= despertO muy asustado.(Una mafiana don .Anselmo se habia despertadomuy asustado. Form. Pop.)El solid cosas denial presagio. (El se ha-bia sofiado cosas de mal presagio.,Fam. Pop.)Anselno habla peleado con Sebastian.Dice que le habla dicho que se escapara.
Tanto los hombres como las nujeres habianbebido muy alegres.Dentro de la casa dice que seguian bebiendo.Ancelmo y Sebasti61 se hablan levantadoembarrados.
Unidad 21
EJERCICIOS DE REPETICION (Continu
Wichhgrmanthejj ma, ewtfijaqositay-nal (Wulkasitayna)
Wasarmajj tata Jwanaw jiwataynalPlasUrmajj tata Jwanaw jiwatayna
sapjjewa.iLuisan anupajj wall qhorataynawal
wal machantatdta! Jani-puniu kuns artaskti.
Samkajjan wall qamiritEtwa.
Walja wakani, walja uwijani, waljagollcienirakEt4tma.
Nayajj wall tawaqiitftwa.
urojj gollu patat manqharUsaraqaskatgtan.
Samkajjanjj Ngyajj wall qAmiritS.tma.
Samkajjan nanakajj wall qamiripjja-tatwa.
Samkajjan jumajj wali qamiritEtawa.
Samkajjan jumanakajj wall qamirip-jjatgtama.
Samkajjan jilajjajj wall qamirE-taynama.
Samkajjam jilanakajjajj wall qami-ripjjataynawa.
Sankajjdn jimasajj wall qamiritS-tanwa.
Sankajjan jiwasanakajj wall qamioripjjatStanwa.
282
acidn)
iEsta mafiana se ha volcado un camidn: Osta
mafiana se habla volcado un camidn! Form.
Pop.);Anoche habia muerto don Juan!Dicen que anoche habla nuerto don Juan.
iEl perro de Luis es nuy bravo! (iEl perrode Luis habia sido muy bravo! Form. Pop.)Ayer me emborrach4 tanto que no me acuerdode nada! (iAyer me habia emborrachado mu-cho, no me acuerdo de nada! Form. Pop.)Eft mis suefios yo era muy rico. (En mis sue-
nos yo habla sido muy rico. Form. Pop.)
Yo ten/a muchas vacas, ovejas y tambi6n
macho dinero. (Yo habla tenido muchas va-cas, ovejas y tambidn macho dinero. Form.
Pop.)Yo era muy joven. (mujer) (Yo habla sidomuy joven. Form. Pop.)Un dia descendiamos de un cerro. (Un diahabiamos estado descendiendo de un cerro.
Form. Pop.)
En mis suefios yo era muy rico. (En mis
suefios yo habia sido muy rico. Form. Pop.)
En mis suehos nosotros eramos muy ricos.(En mis suefios nosotros habiamos sido muy
ricos. Form. Pop.)En mis suehos td eras muy rico. (En mis
suefios t11 hablas sido muy rico. Form.
Pop.)En mis suehos Uds. eran muy ricos. (En mis
suefios Uds. hab/an sido muy ricos. Form.
Pop.)En mis suehos lni hermano era muy rico.(En mis suehos mi hermano habla sido muy
rico. Form. Pop.)En mis suehos mis hermanos eran muy ricos.(En mis suefios mis hermanos hablan sido
muy ricos. Form. Pop.)En mis suefios nosotros (Incl.) eramos ricos.
(En mis suefios nosotros habiamos sido muy
ricos. Form. Pop.)En mis suehos nosotros (Incl.) draws ricos.(En mis suefios nosotros habiamos sido muy
ricos. Form. Pop.)
17
Unidad 21
2 EJERCICIOS DE SUSTITUCION SIMPLE
;Tata JwanawiImo .11.0.111.11110.1 ONO
Moo Ow
411.001110.0.10 Om Ow
jea..10111.101...118
110000.1111MONI.1111Nyeele.M
iOwl 010
jiwatayna I
machantatayna Is arjj atayna I
usuntatayna.:
nuwasitayna I
puritaynajutatayna I
iLuisan anupajj wall qhorfitaynawaI------------ ------- jaChlataynawal0041.1.11ININNIIIalftwaMa.1NosMOM jiwakita3rnawa;
lik it aynawa I
;---------------- t lukhataynawa:
Waynanakajj wall kusisitaw thocior-tfasipjjatayna.
umart asipka-tayna._--_-_---- - mancitarttasip-katayna.
---------- sarjjapj jatay -Da.
parltlasipjja-tayna.
tantac has ipj j a -
tayma.
------------------ jutawayjjapjja-tayna.
macharapj jatay-
na.
3 EJERCICIOS DE SUSTITUCION DE NUMERO
Sanikajjan wall waynalgtwa.(nanaka)(juna) -_---_____-_-___-_,
(jumanaka)(jupa) --------------_---_(jupanaka) ---------_-...,(jiwasa) -------_-__-----,
(jiwasanaka) ------------.
Masarnajj wal machantatgta.(nanaka) -----___----_-._(juna) ..------_---______-,(junanaka) - ----- __.-__---,
(jupa) ----_--- .... --_-_-_,
(jupanaka) ---------------.(jiwasa) 11111.MDMNIMMEM0100.1.M.INIMMOMOMM
(jiwasanaka)
283
;Tata Jwanaw jiwataynal;Tata Jwanaw machantatayna I
;Tata Jwanaw s arj j at ayna I
iTata Jwanaw usuntatayna I
;Tata Jwanaw nuwasitaynal;Tata Jwanaw puritayna:
;Tata Jwanaw jutatayna I
iLuisan anupajj wall qhortitaynawal
iLuisan anupajj wali jachlataynawa:iLuisan anupajj wali jiwakitaynawaliLuisan anupajj wali liklitaynawaliLuisan anupajj wali tlukhgtaynawal
Waynanakajj walltayna.
Waynanakajj walina.
Waynanakajj walltayna.Waynanakajj wall
Waynanakajj walltayna.
Waynanakajj walitayna.
Waynanakajj walitayna.
Waynanakajj walina.
Y PERSONA
kusisitaw thociort lasipjja-
kusisitaw umart asi pkatay-
kus isi taw manq art asipka-
kusisitaw sarj japj jatayna .
kusisitaw parlt lasipjja-
kusisitaw tantachas ipj ja
kus is it aw jutawayjjapj ja-
kusisitaw macharapjjatay-
Samkajjan wali.waynatgtwa.Samkajjan wali waynapjjatgtwa.Samkajjan wali wayngtgtawa.Samkajjan wali wayngpjjatgtawa.Samkajjan wali waynataynawa.Samkajjan wali wayngpjjataynawa.Samkajjan wali waynatgtanwa.Samkajjan wali waynapjjatatanwa.
Masgrmajj wal machantatata.Masgrmajj wal machantapjjatgta.Masgrmajj wal machantapjjatgta.Masgrmajj wal machantapjjatata.Masgrmajj wal imchantatayna.Masgrmajj wal machantapjjatayna.Masgrmajj wal machantatgtan.Masarma4 wal machantapjjatatan.
Unidad 21
EJERCICIOS DE SUSTITUCION DE
;Machaq amtunitgtasafi(jumanaka) ------- -;i(dupe)
i(jupanaka)
Samkajjan machaq amtunitEtwa.(nanaka) IM.v.oYWwmOminma....y......WAW
(jiwasa)
(jiwasanaka)
(jam,)(juinanaka)(jupa)(jupanaka)
Mangharn saragaskatatan.
(jam)(jumanaka) ------------.(jupa) .....
(jupanaka) ""'"'"".".""""'"''''""".""`4,
(jiwasanaka) ----------.(naya)--.-_-___--__-__.
(nanalo. ) ..........~.................................
4 CANBIO DE NUMERO
NUMERO Y PERSONA (Continuacicin)
Jilajjaw puritayna.Jupajj wal machantatayna.Wokamajj gollunkaskataynawa.Whuamajj akankaskataynawa.Uwijamajj gollunkaskataynawa.Wawamajj akan jachaskatayna.Aka yogallajj fiegle fiegsen ana-
taskatayna.Yogamajj utaman nuwasiskatayna.Samkajjan nayajj wal laruskatglaMastrojj anch machantataa.Umatat tata Jusiarif nuwatfta.Mastrojj phistan wa1 chlajjwap-jjatgta.Kullakanakajjajj wal thoqtlasip-jjatayna.
ihRchaq amtunitgtasal
.!Eachaq amtunipjjatgtasalamtunitaynasal
iivachaq amtunipjjataynasai
SamkajjanSaikajjanSamkajjanSamkajjanSamkajjanSamkajjanSamkajjanSamkajjan
Mangharii
Mangharii
MangharnMangharnMangharil
Mangharii
MangharnHangharii
284
machaq omtunitgtwa.machaq autunipjjatatwa.machaq awtunitgtanwa.machaq amtunipjjatgtanwa.machaq awtunitgtawa.machaq amtunipjjatatawa.machaq awtunitaynawa.machaq amtunipjjataynawa.
saragaskatgtan.saragaskatata.saragasipkatgta.saragaskatayna.
saraqasipkatayna.saraqasipkatgtan.
soragaskatgta.saraciasipkatgta.
Jilanakajjaw puripjjatayna.Jupanakajj wal machantapjjatayna.Wakanakamajj gollunkasipkataynawa.lihwanakamajj akankasipkataynawa.Uydjanakamajj qollunkasipkataynawa.Wawanakamajj akan jachasipkatayna.Aka yogallanakajj fiegte fieglen anatasipka.-
tayna.Yoganakamajj utauan nuwasisipkatayna.Samkajjan wal larusipkatata.MasUrojj anch machantapjjatgta.Umatat tata Jusiarn nuwapjjatata.Nastirojj phistan wal chlajjwatata.
Kullakajjajj wal thogtfasitayna.
tjejr r.ral Unidad 21
MODO NARRATIVO SORPRESIVO
b) NEGATIVO
5 EJERCICIOS DE REPETICION
Jiwasajj janiraw in wawanikatdtan-sa.
MasUrojj sullkajjajj janiu iskwi-lar sarkataynati.
Alwirtun wawapajj janiraw liyinyatkataynati.
Pasir simanajj Sukrirti sarta. Su-krejj janiu ancha juntliikataynati.
Pawlumpiu nuwasipjjta. Pawlojjjaniu chiamanikataynati.
Akajj lyurujjdchiy saydtwa, janiulyurujjgkataynati.
Tiojjajj utapankaskpachaw sayEtwaljaniu utapank-kataynati.
Samkajjan janiu inh wawanikatgtsa.
Samkajjan nanakajj janiu ma wawa-'nipkatatsa.
Samkajjan jumajj janiu ma wawanika-tdtasa.
Sankajjan jumanakajj janiu wawa-.
nipkatdtasa.
Samkajjan jupajj janiu nn. wawani-kataynasa.
Samkajjan jupanakajj janiu mff wa-wanipkataynasa.
Samkajjan jiwasajj janiu ma umwa-nikatgtansa.
Samkajjan jiwasanakajj janiu nEwamanipkatatansa.
285
Nosotros todavia no teniamos Li un hijo.(Nosotros todavia no habiamos tenido ni unhijo. Form. Pop.)Ed hermano menor no fue ayer a la escuela.(li hermano menor no habia ido ayer a laescuela. Form. Pop.)Ea hijo de Alberto todavia no sabe leer.(El hijo de Alberto todavia no habia sabidoleer. Fom. Pop.)La semana pasada fui a Sucre. Sucre no esmuy calido. (La senena pasada fill a Sucre..Sucre no habia sido muy cdlido. Form. Pop.)He peleado con Pablo. Pablo no tenia fuer-za. (He peleado con Pablo. Pablo no ha-bia tenido fuerza. Form. Pop.)Pense que este era nd libro; pero resultaque no lo es. (Pense que este era ni libro;pero no habia sido. Form. Pop.)Pense que nd. tic) estaba en su casa, pero noestaba. (o no estd) (Pense que mi do esta-ba en su casa, pero no habia estado. Form.Pop.)En nil sueno yo no tenia ni un hijo. (Enmis suehos yo no habia tenido ni un hijo.Form. Pop.)En mi sueho nosotros no teniamos ni un hijo.(En mis suehLos nosotros no habiamos tenidoniunhijo. Form. Pop.)En mis suehos no ten/as ni un hijo. (En missuehos to no hablas tenido ni un hijo. Form.Pop.)
En mis Buenos Uds. no ten/an ni un hijo.(En nis sueRos Uds. no hablan tenido ni unhijo. Form. Pop.)En mis sueflos el no tenia ni un hijo. (Enmis suelos el no habia tenido ni un hijo.Form. Pop.)En mis sueflos ellos no ten/an ni un hijo.(Eh mis SURTIOS ellls no habian tenido ni unhijo. Form. Pop.)En mis suehos nosotros no teniamos ni unhijo. (En ads suefios nosotros no habiamostenido ni un hijo. Form. Pop.)En mis suehos nosotros no teniamos ni unhijo. (En mis suefios nosotros no habiamostenido ni un hijo. Form. Pop.)
L'et,.?0
Unidad 21
6 EJERCICIOS DE
Sukrejj janiu
ammOrgewom....rammeme
ONO ...NW ...SW. MS .6.. MN OM 11.
dimmoserAsramM~..elmfts
Pawlojj janiu chfamanikataynati.warr, inikataynati.
usutgkataynati.umatgkataynati.
utapank- kataynati.
qhorrikataynati.
jachiatansgkataynati.
e141SIMMEOMI.m....0.=1010.0~.
aynati
Wawanakamajj janiu iskwilar scrap- Wawanakamajj janiu iskwilar sarapkataynati.kataynati.
---------- wal sarnaqapka- Nr.awanakamajj janiu wal sarnaqapkataynati.
taynati.Rama u ap p p yn
junttUmurcapka- Nhwanakamajj janiu juntlam umapkataynati.
tlantt alanipka- WawanaRamajj janiu ttantl alanipkataynati.
tariy lurapka- Wawandkamajj janiu tariy lurapkataynati.
Akajj lyurujjgchiy saygtwa, janiu lyurujjg-
kataynati.Akajj lapisajjachiy sayatwa, janiu lapisa-
jjgkataynati.Akajj kwarirnujjgchiy saygtwa, janiu kwarir-
nujjgkatynati.Akajj wakajjachiy saygtwa, janiu wakajjaka-taynati.Akajj chumpajjachiy saygtwa, janiu chumpa-
j jgkataynati
Akajj uldjajjachiy saygtwa, janiu uwijajjg-
kataynati.
Janiu lyurojj apankatat-ti, arnttasitgtwa.
Janiu lapisajj apankatgt-ti, armt'asitgtwa.Janiu gong apasinkatgto.ti, armtlasitgtga.Janiu kartam apankata-ti, armtlasitgtwa.Janiu lyur alkatat-ti, armtlasitatwa.Janiu jun-Of/mar asukaranchkatgt-ti, armtfa-sitgtwa.Janiu manq'ar jayunchkatat-ti, anntiasitg-twa.
7 EJERCICIOS DE TRADUCCION
Tiojjajj usutdchiy sayatwa, janiuusutgkataynati.Pens6 que mi do estaba borracho,y no lo estaba.Pense que mi do estaba enfermo,y no lo estaba.Pense que Jose era rico, y no lohabia .sido.PensO que Jose tenia esposa, y nola tenla.Pense que Jose era malo,y no loera.Pena que Jose era gordo,y no loera.
;Lapis armt I as itg.taiCaramba, se me olvid6 el libroliCarambalse me olvid6 el cuadernoriCaramba; se me olvid6 le lapiz:iCarambai se me olvid6 la carteliCaramba, se me olvid6 la maleta:
Julyajj utapankaskchiy saiatwa,j anlu utapank-kataynati.Pense que Julia estaba en la cha-cra, y no lo estaba.Pens6 que Julia estaba en el rio,y no lo estaba.Pease que Julia estaba durmiendo,y no lo estaba.Pensd que Julia estaba cocinando,y no lo estaba.Pensd que Julia estaba jugando, yno lo estaba.Pence que Julia estaba estudiando,y no lo estaba.
287
Tiojjajj usutachiy sayatwa, janiu usutgka-taynati.Tiojjajj unetachiy sayftwa, janiu umatgka-taynati.Tiojjajj usutachiy saygtwa, janiu usutgka-taynati.Jusiajj qamirichiy sayatwa, janiu qamiri-kataynati.Jusiajj warminichiy saygtwa, janiu warrlu,nikataynati.Jusiajj qhorUchiy saygtwa, janiu qhortika-taynati.Jusiajj liklichiy sayatwa, janiu liktika-taynati.
/Lapis arid' asitgt a 1iLyur armt asitgta
. iKwarirn armt 1 asitgta 1iLapis armt asitgtal.Mart armt asitgtat
alit arab tasitata
Julyajj utapankaskchiy saygtwa,janiu uta-pank-kataynati.tulyajj yapunkaskchiy saygtwa, janiu ya-punk-kataynati.Julyajj jawirankaskchiy sayatwa, janiu ja-wirank-kata3rnati.Julyajj ikiskchiy saygtwa, janiu ik- katay-nati.Julyajj phayaskchiy sayatwa., janiu phayka-taynati.Julyajj anataskchiy saygtwa, janiu anatka-taynati.Julyajj isturyaskchiy saygtwa, janiu istu«rykataynati.
EJERCICIOS DE PREGUNTAS Y RESPUESTAS
Masiirojj tata Jwanar wisitir sar-tati? (jisa)Cheqpachat usutgtayna?(jisa)Nanqha usutdtaynati?(janiu ancha)Kuntirsats usutgtayna?(nayrfiruta)Warmipasti ukankaskataynati?(jisa)Chachapar qollayataynati?(janiwa)
Jisa, sartwa.
Jisa, cheqpachawusutdtayna.
Janiu ancha hanqha usutgkataynati.
Eayrarut usutgtaynawa.
Jisa, ukarkaskataynawa.
Janiu qollaykataynati.
540 Unidad 21
EJERCICIOS DE PREGUNTAS Y RESPUESTAS (Continuaci6n)
Cheqpachat jichhgrmanthejj maawtojj wulkasitayna? (jisa)
Kawkhans wulkasitayna? (mg jawirjak !aria)
Janit jiwatanakajj utjkatayna?(kinsa)
Usuchatanakasti utjarakitaynati?(jisa)
Chuphirusti ukankaskataynati?(janiwa)
Jastjjataynati?(jisa)
Tata Laisajj usutgtaynat janicha?(janiwa)
Jumajj usutgpachaw saygtati? Jisa, usutgpachawsayitwa.(jisa)
Uka manqtajj jariftaynati? Janiu jartikataynati.(janiwa)
Jmnajj jartipachaw saygtati? Jisa) nayajj jartipachaw saygtwa.
(jisa)
Tata Pawlun utapajj machaqgtaynati? Janiu machaqgkataynati.(jcwiwa)Jumajj machaqgchiy saygtati? Jisa, nayajj machaqgchiy saygtwa.
(jisa)
Tata Justinojj Chukiagur sarjja- Janiu sarkataynati.taynati? (janiwa)Jumajj sarjjchiy saygtati? sarjjchiy saygtwa.
(jisa)
2805
Jisa) cheqpachaw wulkasitayna
hn jawir jakfan wulkasitayna.
Kimsa jiwataw utjatayna.
Jisa) usuchatanakas utjarakitaynawa.
Janiu ukank-kataynati.
Jisa) jastjjataynawa.
Janiu usutakataynati.
Janipunit amtaskta?(janipuniwa)
Ukatjj janit khitimpis nuwaskatg-ta? (jisa mg tatampi)Kunats uka tatampejj nuwasitgta?(inapuniki)
Kuna orasas utamar sarjjatgta?(wall. art....a)
Sapakit utamar sarjjatgta?(janiwa, amijujjanpi)
Jisa,
Janipuniu amtaskti.
Jisa, mg tatampiu nuwasitgta.
Inapunikiu nuwasitgta.
Nhli arumaw sarjjatgta.
Janiwa, amijujjgmpiu sarjjatgta.
SUFIJO NOKNAL I'R.ARAH (debil)
8 EJERCICIC6 DE REPETICION
Paw lump Sawastimpejj wall ?ieg, e-
rara, wall wilararaw sayt apj j a-
tayna.
Wawamaj j jurmararakis g 1 Pi chaqama.
ya.
Kunats kamisamajj ficlq 1 erara?
Sullkajjajj wall laq'araraw iskwi-lat purl.Awtut sarasajj wall laq ararawChukiagur purifia.
Pablo y Sebastian se pusieron de pie muyembarrados, y ensangrentados. (Pablo ySebastian se habian puesto de pie my em-barrados y ensangrentados. Form. Pop.);Tu hijo estd nocosol Llmpialo.
gore que estg eMbarrada to camisa?Ni hermano menor lleg6 de la escuelanay ampolvado.Yendo en caniidn se llega a La Paz muyemplovado
,641Uridad 21
9 EJERCICIOS DE SUSTITUCION SINPLE
NilarararakitasdI Kamachastasa?iheciterararakitasal -----------?
iLaqtarararakitasdI --------___?
Milarararakitasdl ------------?
Pawlojj wali ?leg! eraraw sayt
----------- wilararaw -------,- ----------- laqtararaw ------.
------------ jurmararaw
Janiu kamisajjajj wilararalatay-natl. Walikiskataynawa.
fieqterardkatay-nati.
lacilararakatay-natl. .....
natl.wilarardka-bay-
10MIIIMat
10 EJERCICIOS DE REPETICION
289
WilarararakItasal Kamachastasa?iNeqlerararakitasdl Kamachastasa?;Lacilarararakitasdl Kamachastasa?iWilarararakitasAl Kamachastsa?
Pawlojj wall fieq eraraw saytti.
Pawlojj wall wilararaw saytPawlojj wall laq araraw sayt t i .
Pawlojj wall jurmararaw sayt i
Janiu kamisajjajjkiskataynawa.Janiu kamisajjajjlikiskataynawa.Janiu kamisajjajjlikiskataynawa.Janiu kamisajjajjlikiskataynawa.
CONSTRUCCIONES REDUPLICATIVAS
Jusiamp Lukas ampej j fieq t e fieq eru,
uma umarti qoromipjjatayna.
Jallupachanjj awtu thakinakajjwall rieq t e ewaiAka thakejj wall ptiya ptiyaraki"-taynasal
Khg warankhajj wall ptiya pliyawa.Aka cheqajj wali gala qalawal ja-niu satafijamakiti.
Yungasarojj thakinakajj wall muyuimiyuwa.
Markajjat Chukiagurojjlink tti thakejj sari.Chukiag pampajj wall uta utawa.
Mastirojj utat ut, sarnaq-ba.
Aka anojj utat ut, sarnaqe mancitthaqasa.
Tatajjat yatifiatakejj jaciet jaqjisknaqta.
wilarargkataynati.Vali-
fieqterardkataynati. Wa-
laqtarargkataynati. Wa-
wilararRkataynati. Wa-
Jose y Lucas se habian revolcado en unlugar barroso y en unos charcos.En epocas de lluvias las carreteras suelenestar barrosas.iCaranbal Este camino estd lleno de aguje-ros. (iCarambal Este camino habla estadolleno de agujeros. Form. Pop.)Aquel barranco estd lleno de agujeros.Este Lugar es muy pedregoso, no se puedes embrar nada.
Los caminos a los Yungas son muy serpen-teados.
El canino de mi pueblo a La Paz tiene mu-chas curvas. (Es muy serpenteado)En las pampas de La Paz hay muchas casas.(dispersadas)Ayer camine de casa en casa.Este perro camina de casa en casa buscandocomida.
Para tener noticias de mi padre preguntea muchas personas.
rMou fL.,0
Unidad 21
11 EJERCICIOS DE SUSTITUCION SIMPLE
Aka thakejj waif ilegte fiegiewa.-------- ptiya pfiyama.
uma umawa.llustta llusttawa.
linktu linktuwa.muyu muyuwa.gala qalawa.------ MIIIMMO
Masarojj utat ut sarnaqta.qollut Bollmarkat markawtut awt
OliMOMPOWO00010.11
011111001.N.M.M.O.
OMINIO.1~~NONWOM
1.01..00
290
Aka thakejj wali fiegte hecitewa.
Aka thakejj wall ptiya ptiyaws.Aka thakejj wall uma umawa.Aka thakejj wall llustta llisttawa.Aka thakejj wali linktu linktuwa.Aka thakejj wall muyu muyuwa.Aka thakejj wali gala qalawa.
Mastirojj utat ut sarnaqta.
Mastirojj gollut qoll sarnaqta.Masarojj markat mark sarnaqta.Mastirojj awtut awt, sarnaqta.
EJERCICIOS DE PREGUNTAS Y RESPUESTAS
Kuchawambat Chukiagurojj thakejjlinktu linktuti?Pampat qollurojj muyu mmyut tha-kinakajj mistu?Kuchawambajj wali gala qa3ati?Jallupachan thakinakajj wali ne-qte fieg Uriti?
Aka cheqanakajj wait gala qalati?Jallupachanjj thakinakajj wallptiya ptiyati?
Markananjja pampanakajj qota qo-tati?
Thakinakasti janit ancha muyumuyaki?
Markamajj janit ancha qollu go-llaki?
Janirakit ancha qoqa qoqgkarakisa?Aka qollu ghepajjan janit ancha utautgkpacha?
Janirakit ancha qota qotakpachasa?
Jisa, Kuchawambat Chukiagurojj wall lin-ktu linktuwa.asap pampat qollurojj muyunmyuw thaki-nakajj mistu.Jisa, Kuchawambajj wall gala qalawa.asap jallupachan thakinakajj wall ideqtefiegtUriwa.
Jisa, aka checianakajj wall gala qalawa.Jisa, jallupechanjj thakinakajj wali ptiya
ptiyawa.
Janiu markajjanjj pampanakajj gota gotaki-ti.
Janiu thakinakajj ancha muyu muyakiti.
Janiu markajjajj ancha qollu gollUkiti.
JanirakiuJaniu akapachati.
Janirakiu
ancha qoqa goggkarakisa.qollu qhepgjjan ancha uta utNk-
ancha gota gotgkpachasa.
FORMAS EXCLAMATORIAS CON LOS SUFIJOS ENFATICOSIISA Y JJA"
12 EJERCICIOS DE REPETICION
iSakujjarakis chhaqatajja.1
iPiru aka sakojj qtanurakisdlMmmnajj wali ghorataynasdi
iAy... I iQollqraks armt asitatjjal
iTtukhantjjarakitgtasdt
;Lik I int arakitgtas d
iJanirakis gong apankatat-tejjd!
iCaramba, no aparece mi saco!Pero este saco esti sucio!;Caramba, tu perro es muy malo! (Taramba,tu perro habla sido muy malo! Form. Pop.)iCarambal iSe me olvido el dinerolMe habla olvidado el dinero. Form. Pop.)iCaramba, has enflaquecidol (iCaramba, tohablas enflaquecidol Form. Pop.)iCaramba, has engordadoi (iCaramba, hablasengordadol Form. Pop.);Caramba, no traje el dinerol (;Caramba,no habla traido el dinero! Form. Pop.)
543 Unidad 21
EJERCICIOS DE REPETICION (Continuacidn)
iJanirakis lapis apasinkatdt-tendl
LAyji* ijanirakis aka manglajjmdkitejg!iAYil ;Janirakis kanisajjdjj wand-kitejjdiiAyjl ;Janirakis utajj pichatdki-tejja!
;Janis anumajj qhoriikataymatejjdt
iJanis markamajj thayakataynatejjd:
13 EJERCICIOS DE SUSTITUCION
iSakujjarakis chhaqatajja!;Lapisajjarakis ---- - - - - -1
rLyurujjarakis - - -I
Qollqejjarakis ------uwijarakis -------1
;Anu qallurakis
iAyl ;Qollqraks armtlasithjjd!__1 ;Lyur_rakn
i--1 ;Lapisaraks -------------1i--1 ;Kartamraks
;Kwarirnraks
amemeameemommeftwormeno!
; - -I iPunchraks
iJanirakis;.--------
WIDOWYonlimmONSOO41.0
;Tfukhantjjarakitdtasd!;Liklintjjarakitdtasdl7Usuntjjarakitdtasdl;Machantjjarakitdtas61
iUmantjjarakitdtasd:
lapis apasinkatdt -tend!qollqlyurkwarirnsak
punch
--------- mirint -mein/MO 1110111110111
291
iCarambal no traje el lapiz. ( Zarambal no
habia traido el ldpiz. Form. Pop.)10h1;Esta comida no estd bieni
;0111;Mi camisa no estd secal
i0111 ;NO es-ba barrida la casal
;Tu perro no es bravo! Wru perro no habiasido bravo! Form. Pop.);Tu pueblo no es friol Yo pens6 que erafrio. (;Tu pueblo no habia sido frio! Yo
pense que era frio. Form. Pop.)
iSakujjarakis chhaqatajjd!;Lapisajjarakis chhaqatajjd!;Lyurujjarakis chhaqatajjd!Qollqejjarakis chhaqatajjdt;NA uwijarakis chhaqatandl;Anu qallurakis chhaqatajjd!
;AY: ;Qollqraks armttasitEtjjal
rAY1 ;Lyur-raks armt!asitdtjjd!;Ay! iLapisaraks armttasitEtjjd!;Ay: ;Eartemraks armt'asitdtjjAl;Ay! iKwarirnraks armttasitdtjja!;Ay: iPunchraks armtlasitdtjjd!
;AY tatal Priukhantjjarald.tdtasd:;Ay tatal ;Liktintjjarakitdtasd!;Ay tata! ;Usuntjjarakitdtasa!
;AY tate,: ;Machantjjarakitdtasal;Ay tata! Wmantjjarakitatus41
;Janirakis
iJanirakis;Janirakishianirakis;Janirakis;Janirakis
:Janirakis
;Ayjl Interjection de enfado, molestia o rabia.
lapis apasinkatdt-tt.jjdlqollq apasinkatdt-tejjdllyur apasinkatdt-tejjakwarirn apasinkatdt-tejjd!sak apasinkatEt-tejjd!punch apasinkatdt-tejjd!mirint apasinkatUt-tejjd!
Unidad 21
EJERCICIOS DE SUSTITUCION SINTLE
lAyJliJanirakis aka manq'ajj sumX-kitejjdf1.1 ..... jayu-
nikitejjaf;_-.1 ).----___-- ---------- Ecycha _
nikitejjd1;---! ;
qhatitgkitejjdf1 suraa
phayatalitejjdfi...--------.
kitejjdf
suma
walt-
Janis markamajj thayRkataynatejj4.
ancha juntfUlcatay-natejjd.0111110.1MOS41.411..411041.
natej
natejjd.101.1.11111.......00411111M
taynatejjd.wimommemillosOftorammomwseelmmomm
jig.
ancha
ancha
ancha
jachfSkatay-
jaygkatay-
jiskfakika-
jakfaUkataynate-
(ContinuaciOn)
iAyjf. ;Janirakis
iAyj! ;Janirakis
jja!lAyj!
;Ayij! ;Janirakis
taitejjgt;Ayjf iJanirakis
telcitejjd!
;Ay j' iJanirakis
iJanirakis
Janis markamajjJanis markamajj
Janis markamajj
Janis markamajj
markamajj
markamajj
Janis
jig.Janis
aka manq'ajj
aka manq'ajj
aka manq'ajj
aka manq'ajj
aka manq'ajj
aka manq'ajj
292
sumblitejjd!
jayunikite-
aychanikite,
suma qhati-
suma phaya-
walikitejjdt
thayKkataynatejjd.ancha juntfakataynatejjd.
ancha jachfdkataynatejjd.
ancha jayUkaynatejjd.
ancha jisklakikataynate-
jakfakikataynatejjd.
FRASES EaCLANIATIVAS CON:AKHA, UKHA, AKATAQE, UKATAQE, AKCEPATAQE, UKCHIATAQE,
14 EJERCICICS DE REPETICION
;Atha sums chloqejjd!lAkha likfejj anumajjA!iAkha thayajj aka markajjat
iUkha junt'ojj Santa Kruajjd!Ukha phirojj uka anojjalOlicha sumajj utamajj4:
Wcataq lik'ejj wawamajg1iAlcataq jach'ajj aka jaqejjd!
iAkataq jisk'akejj anumajjd!: Akataq jiwakejj anu qallumajj41
;Ukataq jayajj markamajjd!
iUkataq jallojj pasir phajjsejjd!
:Akchfataq anumajjd!
;Akch'ataq aka jaqejjd1;Aka jaqejj akchfataqejjd!
;q0 linda papa!iQud gordo es tu perrot;Que frio es este pueblo!
;Que calor hace en Santa CruzJQu6 feo es ese perrot;Qud linda es tu casa!
iQue gordo es tu hijo!;(19.16 grande es este hombre!
;Qp6 pequefio es tu perrot
;Que bonito es tu perrito!
;Qu6 lejos es tu pueblo.'
;Quo manera de lover en el mes
iQp6 grande es tu parrot;Q.116 alto es este hombre!4115 alto es este hombre!
UKHAMA
pasado!
Unidad 21
EJERCICIC6 DE REPETICION (Continuaci6n)
;MasUr ufijktan uka anojj ukchtata-
qejj41
iUkchtataqejj kha qoqajjd)jAkchtataqejj aka qpqajjd!
iAkham umantirejj aka jaqejjdt
iAkhan manqterejj aka yogallajjd1iUkham jiwafiajj tata Jwanajjd!
15 EJERCICIOS DE SUSTITUCION SIMPLE
iAkha liktejj anumajjg11---- jachtajj!---- ttukhajj
!---- jiwakejj1---- chtikhejj
qhorojj
Ukhasumajj utamajj6.1---- jiwakejj1.--- jayajj---- jachtajj ... 1
1----machaqajjphirojjjampojj -----.1
iAkataq liktejj wawamajjd!lisouvukhaji ----_--.1
1------ chtikhejj -------1gollgenejj - -1
jayrajjlommosGommo loghejj - -I
ogarajj -I
lAkChtataq anumajjdtwawamajjalaka jaqejjd!aka asnojjd!aka utajjdtaka qoqajj41aka awtojjdt
pikataq jayajj markamajjd4!------ junttojj -----_--1
-------thayajj------ gollu ofollojj ---1!...... clogp, clociaji
SUrnaji
iQue grande
iQue grande
iQue grande
293
es el perro que vimos ayerl
es aquel drbolles este drboll
;Que manera de emborracharse la de estehombre!Alue manera de comer la de este chicoliCaramba,c6Mo murid don Juan!
;Akha liktejj anumajjg!iAkha jachtajj anumajjg!
;Akha t tukhajj anumajjAt
;Akha jiwakejj anumajjd.:
iAkha chtikhejj aniunajjal
;Akha qhoro j j anumaj jd
;Ukha sumajj utamajja!;Ukha jiwakejj utamajjd!Ukha jayajj utamajjd!;Ukha jachtajj utamajj6IiUkha machaqajj utamajjat
gndia phirojj utamajjd!;Ukha jangtojj utanajjd:
iAkataq liktejj wawamajjdliAkataq lisojj wawamajjd!
iAkataq t'ukhajj wawamajjaliAkataq ch t ikhej j wawamaj j P:t
iAkataq qollgenej j wawamaj jd. I
iAkataq jayrajj wawamajjd!;Akataq loqhejj wawamajjaliAkataq ogarajj wawamajjg!
;Akchtataq
;Akch ataq
AkchtataqiAkch ataqlAkchtataq
;Akch tat,aq
lAkch 'a-tag
anumajjdtwawamajj41aka jaqejjdlaka asnojjdl
aka utajjdtaka qoqajjg1aka awtojjal
;Ukataq jayajj markamajj41;Ukataq junttojj markamajjg!;Ukataq thayajj markanajja:flotaq qollu qollojj markamajjd!;Ukataq qoqa qpqajj markamajjg!ilikataq sumajj markamajjg!
rzt6;00 10 Unidad 21
EJERCICIOS DE SUSTITUCION SIMPLE (Continuaci6n)
;Akhamiunantirejj aka waynajjalmachantirejj ----------!sarnaqerejjtrawajirejj ---
-_ ttaqesirejj -----manqterejj
1-6 c..1.7pirdo Fri, FeRi',AS
a) AKHA
AkhaiAkha
'!Akha
iAkha
iAkha
iAkha
iAkha
b) UI HA
ilikha
iUkha
iUkha
iUkha
1Ukha
iUkha
iUkha
Ilikha
sunajj utamajjd!machatajj aka jaqejjatch'uwajj aka umajj4!jarojj aka manglajj41ktarajj aka nmnqtajjd!k'arejj aka yogallajjgljayrajj aka imillajj4l
sumajj khd yapojjalsuma jaqejj tatarnjjg!qamirejj tata Jmanajja!sum utachirejj uka tatajj41sum parlirejj wawamajj4!ciollAen Pawlojja!
jacht anumajj41machat tatamajjal
c) AKHA JACH,A, UKHA JACH1A
iAkha jachtajj anunajj4.!
jAkha jach'ajj aka chloqejjd1iAkha jach'ajj aka qoqajjd:
iAkha jach'ajj utanajja!iAkha jach'ajj kha gollojja!
iTataman wakapajj ukha jachtajjal;Tioman awtupajj ukha jachalajjal
17 EJERCICIOS DE REENYLAZO
iJanirakis lapis apankatdt-tejj4.!
i--.-------------- alkatdt-tejjali(juma) -1
apkatdtatejja!punch
.1.(jupa) I1 egaskataynatejjd!1 sak -- 1
1------------- uchaskataynatejjal
294
Akham A..lantirejj aka waynajja!
iAkham Li_hantirejj aka waynajj41
;Akham sarnacierejj aka wa:v-najjd!
iAkham trawajirejj aka waynajja!iAkham t'aqesirejj aka waynajg!lAkham manqterejj aka maynajji!
AKATAQE
iAkataq
iAkataqiAkataq
iAkataq
iAkataqiAkataqiAkataq
sumajj utamajjd!machatajj aka jaqejj4!chtuwajj aka umajj4Ijarojj akamancitajj61ktarajj aka mancitajjell
k'arejj aka yogallajj61jayrajj aka imillajjal
UKATAQE
iUkataq
iUkataqiUkataq;Ukataq
iUkataqiUkataq
iUkataq
iUkataq
sumajj kha yapojjalsuma jaqejj tatamajjd!qamirejj tata Jwanajjg.!
sum utachirejj uka tatajj41sum parlirejj wawamajjd!gollcien Paw lojjg!
jack' anumajjd!
machat tatamajjal
AKCHIATAQE, UKCH ATAQE
iAkchtataciejj anunajjaiAkchtataqejj aka chtoqejj4!iAkchtataciejj aka qoqajjd!
lAkchtataciejj utamajj4l
lAkchlataciejj khg qollojjal
;Tataman wakapajj ukChtataciejjal;Tioman awtupajj ukchtataqejjal
;Janirakis
iJanirakis
J anirakis
j.Janirakis
iJanirakisiJanirakis
jJanirakis
iJanirakisiJanirakis
iJanirakis
lapis apankatgt-tejjallyur apankatdt-tejjallyur alkatdt-tejjallyur aikatEtatejja!lyur apkatgtatejjd!punch apkatgtatejj41punch apkataynatejjalpunch egaskataynatejja!sak egaskataynatejjd!sak uchaskataynatendl
Unidad 21
295
EJERCICIOS DE REEvIPLAZO (ContinuaciOn)
iAkataq jach'ajj aka jagejjd1-------- aka anojg!
I- likteji ----_-----.1
tiukhajjkhg wawajjd!
lisou .-_------!
inha
iMOSIOMMOOMMi01.00Mmi.
.1101MOhnill.......W.,110,0-
aka tatajjd!lAkchiatagejj
----- uka waynajjd1
14.06.001.111.0010
18 EJERCICIOS DE TRADUCCION
Panpachaniu sum isthapt'asipjja-tayna.Dicen que los tres se vistieronelegantemente. (Los tres se ha-!plan vestido elegantemente. Form.Pop.)Dicen que los tres se emborracha-ron mucho. (Los tres se hablanemborrachado =oho. Form. Pop.)Dicen que todos se emborracharonmucho. (Todos se habian emborraechado mucho. Form. Pop.)Dicen que todos bailaron may ale-gremente. (Todos habian bailadomuy alegremente. Form Pop.)Dicen que todos murieron. (Todoshabian nuerto. Form. Pop.)Dicen que todos vinieron. (Todoshablan venido. Form. Pop.)
Jichhgrmanthejj mg awtttayn siwa.
Dice que esta manna haun hombre.Dice que esta mailana secado un carro.
Dice que esta manna hatu hernano.Dice que esta nallana setraviado unnifio.Dice que esta manana hatu barman°.
FRASES UTILES
wulkasi-
ruerto
ha vol-
llegado
ha ex-
peleado
Mang.' thayt ayarapita.
Mang' junteuchtlarapit a.Ivi'l juk itanp juntitimar asukaran-
charapita.
;Akatag jach'ajj aka jaqejja;Akatag jach'ajj aka anojjd!;Akatag lik'ejj aka anojj41;Akataq ttukhajj aka anojjd!
iUkataq tlukhajj khg wawajja:itIkats.o_ lisojj kh ti. wawajja!
iUkha lisojj khg mamajja!
iAkha jayrajj aka tatajjd!
rAkchlatagejj aka tatajjd,fUkchiatagajj uka waynajjg.!
Panpachaniu sum isthapt'asipjjatayna.
Kimspachaniu sum isthapttasipjjatgyna.
Kimspadhaniu anch nachantapjjatayna.
Taqpachaniu anch machantapjjatayna.
Taqpachaniu wali kusisit thogortlasipjja-tayna.
Taqpachaniu jiwarapjjatayna.
Taqpachaniu jutapjjata3ma.
Jichhgrmanthejj mg am-VI wulkasitaynsiwa.
Jichhgrmanthejj mg jaqew jiwatayna.siwa.
Jichhgrmanthejj mg awtt wulkasitaynsiwa.
Jichhgrmanthejj jilamaw puritayna siwa.
Jichhgrmanthejj mg wawaw chhaqatayn siwa.
Jichhgrmanthejj jilamaw nuwasitayn siwa.
Enfriame la camida.Calientame la comida.Ponnie al café un poco mds de avicar.
Unidad 21
EaliCICIOS DE REENPLAZO LIBRE
Samkanjj manahar saraciariamplarainwalikiti.Tata Ansilmoli chloqe chuynat walisITyl,:mtEssiwa.NE arunirdall tata Ans ilmu wall sust jat ElaluLlynp.Unatat panda tata Sawastimpiu nuwasitEta.atmadd akankaskchi7 sayEtwa. Janis alatkplamallii
ESTIMULOS PARA LA CON ACION
296
1. JichhErnanthejj ma awtif wulkasitayna. Jusiasti imtukiu uka wulkasit awtufijir sari. Jaaenakajj waljaniu ufichlukisipkatayna. Uka wulkasit awturijasinjja Jusiajj utaparil kutjje. Utapansti wemapaw jiskt'i.
Jusia:Jusia, cheqpachapunit awtojj wulkasitayna?
2. Tata Alwirtump yoqapampejj ikifiat sartasinjj samkjjat jiskt'asipjje.
Tata Alwirtu: Antuflul kuns jichhErmajj samkasta?Antau:
3. Justinump Antrisampejj wall Jaya timput Chukiagun jikisipjje.
Justinu: Antrisa, kquisaki?Antrisa:
TAREA ESCRITA
Forme oraciones exclanativas empleando en cada oraci6n el sufijo Ilse, solo oacompahado del sufijo flraki".
MODELO: Markamajj wali thayEtaynawa.Markamajj wall thayataynasaltharkamajj wali thayarakEtaynas41
1. Anumajj wall jachiEtaynawa.2. Utamajj wali jayankataynawa.3. MAnftmojj cheqpachaw. usutEtayna. Janiu nayajj kriykayEt-ti.
4. Junajj nachatEtawa. Kawkins machantanta?5. Jumajj usutEtata. Kunats jan qollayaskta?6. Anu qallumajj jiwakitaynawa.
7. Janiu Jusiajj qollq apasinkataynati.8. Janiu lapis apasinkataynati.
9. Janiu uka yogallajj tariyap lurkataynati.10. Janiu sakojjajj tiajjsatakiti.
GENMALIZACIONES
I MODO NARRATIVO SORPRESIVO
AFIRMATIVO
SINGULAR
-Na ya-j-j saratgta----tgtwa,-Jumajj saratgta tgtawaJupajj saratayna - taynawaJimasajj Satatgtan - tgtanwa.
297
PLURAL
SINGULAR
--Nanakajj--
JumanakajjJupanakajjJiwasanakajj
saxapjjatgtasarapjjatgtasarapjjataynasarapjjatgtan
"attwapj ja.t atawa
- pj j at aynawa
pjj at at ancia
NEGATIVO
Janiu mayajj sarkatgt-tiJaniu junajj sarkatgtati.Janiu jupajj sarkataynatiJanta jiwasajj sarkatgtanti
PLURAL
Janiu nanakajjJantu jUrianakajj
Janiu jupanakajj
Janie jiwasanakajj
sarapkatgt-tisarapkatatatisarapkataynatisarapkatgtanti
Llanamos modo narrativo Sorpresivo al conjunto de fornms_verbales que indicanciertas sorpresaS o que no se ha sido testigo presencial de 10 que se afirma.
EELPLOSI.
Nasarojj umatat warmijjgra nuvra.- (be tortacho yo habla pegadd a mi esposa.
Forta. PPP.)Resulta que por lo que'nedicen, aunque yono tengo condiencia de elle). Ayer estandoborracho pegue a mi esposa:
Jichhgrmanthejj mg sada (Esta manna be-habla Volcado un auto. 4
tayna. Fort. -Pop.)
Aunque no-he silo testigo presencial, meconsta que esta =liana se ha volcado unauto.
Nasgrmajj tat?. Ansilma jiwatayna. Dice qUe anoche habla muerto don Anselmo.j.Timnan anupajj wadi qhortitaybauml i'Carambal el perro de to do es muy. bravo.
tgt,a.
Unidad 21
,
298
II SUFIJO NOMINAL MARA,' (d4bil)
El sufijo rara afiadido a algunos sustantivos los convierte en un tips deadjetivos, expresando un estado de mal aspecto o que no es de desear, por estar bastante nanchado, untado o provisto de substancias o cosas que dan talaspect°.
EJEMPLOS:
arawamajjjurmarararakiedi------
Sullkajjajj wall wilararaw Nn hermano menor lleg6 de la escuela muyiskwilat purl. ensangrentado.Kunats kanisamajj fieqterara? ,Por que esta embarrada to camisa?
EJEteLOS:
SUSTANTIVOS
Surma. moco,fieq e barro
sangrelap fa piojolaqf a polVo, tierrach t aphi = -dspina
gala piedra
ADATIVOS
jurmararafieqlerara
wIlararalaplararalaqtararachtaphiraraqalarara
mocosobarroso o embarradoensangrentadoplojoso o piojentoempolvadoespinosopedregoso
III CONSTRUCOIONES.RAUPLIOATIVAP
En estas. CoristtuacioneS reduplicativas 00, -pueden Ubar.stistantivos
vos indicando- que -01 Lugar o espacio a ,qUe se refiere, estd -11end o-
mente- provisto' de eStbS sustantivos o adjetivos situados unos One,
.qeiieralmente en e.staS donstru.cCiones :se utilita (muy).
=RIOS:
:Aka thakejj, wall ptiya p !Va.
raktta,.yna.sd I
Aka cheqaii. wall, cola salawa.
Janiu kunas sata2ijambA4ti..
Markajjat Chukiagurojj thakejjwall linktuChukie.g pampajj wall uta utawa.
o adjeti-abundante-de otros .
W rambale este cam no esti Aleno de agui=j eros .
Este lugar es .many pedregoso. No se puedesembrar nada.De ni pueblo a La Paz el canino tiene nuchas curvas.Eh las pampas de La Paz hay muchas casas.(situadas unas cerca de otras -)
Unidad 21
299
IV FORMS EXCLAIvIATIVAS
A) Con los sufi 'os_ enfdticos usa y ljjau. Se emplea el sufijo sa que en estecaso es de nfasis primario, en exclamaciones que expresa.n admiraci6n,asombro, compasi6n disgusto, desilusion y otros tipos de emociones fuertes.1±11 estas construcciones es indispensable el sufijo ,tea de Anfasis secunda -rio pars compensar el sufijo sa primario.
Siempre se acentda la dltima silaba de la expresiOn, elevando tambi6n en--eIle-ei-tono-A7la vow:-
EJE1TLOS:
;Sakuj jarakiS chhaciatajjd1iAka,kainisajj tit afiuraki8d1;Anumajj wall qhortitaynasal;Ay. e 3 3Q013:gralcs artit; asitnt-,jial
iJapiiaki8 lapis apasinkatati-
;Cara.mbal No;Esta cainisaCarambal Tu;Carambal Se
Carambal No
aparece iii. saco.esta sucialperro es muy bravo.me olvid6'el diner°.
traje el /biz.
B) Con akha., Ukataoe, akChratage, ukchiataqe, akhama y ukhama. En laSexclanaciones con las '.forms indicadas en este'inciso no se emplea el
sa de 6rifasis pritario.
EJECLOS:
iAkha soma chtbqejj41,fljkha juritiOSS,Sarita Krtisajj43:iAltataq wawamajj$1Itikataq jayajj markamajj0iAkchlatagejj aka jagejj41,iUkch!atagejj lchb: qoqajjAi;Altharn Umirejj aka jaqejjdf
iUkham iallantirejj harkamanjjal
fQue, Linda papalt(Zu6' calor hate en 'Santa Cruz!.;Qud -gOrdo es to _hijo 3.;Qa lejos es to pueblo!;Qt46 grande- es este hotbret;QO grandees aquel dtbol1gza mariera, de-embotracharSe la de estehombre 1.
inanera de ]lover en to PueblO1
Unidad 21
LECTURA SELECCIONADA
MARKARU M4 JACHI A KASTIJU PURNIPA
Kuchawamb togenjja mb: markaw utjgna siwa; Wakas sate..
Uka Wakas raarka jaktanjja mg qotaw utjaraktna.
Nayzajja-Tak-a-cicl-tajja janiu-qothltantri-1---jart--ultaj-j-na
jach a markgnwas Biwa.
Uka markanjja jagenaka.jj janiu wal sarnaqaplanti
siwa.
Uka matkanjja tug Waynator Utjb:na. Uka waynasti tuna--
tariitaynawa.
Ma UrOjj uka. Waynajj, kasarasifi -munatayna. Ukatsti
jtipajj itariatapaiirpejj Mg' puwri warmin -ukatif saratayna.
Uka puwri. Watmejja-,pg ,j1.810a. Va*,,fan.Tnisra Biwa.
-Uka ,wayanajja uka puwri warmirOjja -akham Sataynawa:
tumink uru mange phayttarapit kanalaykutejj
kabarasiwas _jatieriakaSti ii46.1janiu jUtapjjariin sasa. Uka_
puwri vrarmisti iyawsataynataa.
Tumirik urOjja uka Markarijja_ qhatir triinwa. siwa. Ukhaa.
MaSti kasarasi.Wiirojj Walja_ jagenalOW sarapjjatayna.
Chiktirojja 'kabai,asiwirijja taqpathaniu mancite.i'asipkgn
Biwa , thdia4arti awksjI manta nit Uka. awkejj'
,thantha, isini, jUitalatare.'; jachla -sunkhanirakinte siwa.
Uka avikejj' taqe.papiit -Mang! mayisitaynai piru janiu
khitts Wajjt kataynati. Antisas uka awkir urikataii-
sajj wal ajjtasipjjatayna; ukatsti munapjjatayna.
300
Kastiju cas-tigo
'Wakas-----Vaeas7.77abre de unpueblo del Dpto.de Cochabamba)
Sarnacialla - corn-z-Jortars e
Taqe maynita -de todos
Ajitasifia -'terier asco
Unidad 21
Uka nancita phayir puwri warmisti, uka awkir ufijasajj
14atuRiu jupan uk saratayna.
Jurmarar ufijasajja pullirapampiu jurmap pichaqatayna,
ukatsti mancil churatayna. Uka awkisti uka puwri mamarojj
akham aataynawa:
- Mama, jumajj wall suma jaqUtawal piru aka jaciena-
kasti janiu jumjamapkiti. Ukatpi jichhajj aka mar-
kanjja ma' jachla kastiju utjanejja. Jumasti aka
narkat nistufiamawa janir int jalantkipana. Irpas-
jjam wawandkamaru annmampacharu. Piru gollur puri-
sinsti janipuniu aksar ufitanitati, kunalaykutejj
janiu jumatakejj walikaspdtin.
Ukhanisasawsata3rnuka awkejja.
Uka puwri warinisti iyawsasaw janir int jalantkipan
arjjatayna, mg wawa q t eptiata, nE wawa irpttata, mb: an
irptiata, ukhama.
Uka orasasti walja jacienakarakiu qollu patar mistusip-
kgn siwa.
Uka puwri inamasti gollu patar purisinjja ufija5 munEn
siwa kunjantejj jachla kastijojj uka markar purkejja uka.
Ukatpi narka toper ufitataynajja, uka ilatpa.charakiu jupajj
qalar tukjjatayna, wawanakapasa, anupas tkhamarakiu qalar
tukjjatayna. Uka qollu patar nistur jacienakas qtalpa,cha-
nirakiu qalar tukupjjatayna.
Uka jachla narkarusti unaw phoqt I atayna. Uktirutpachwa
jichhakam. ma jach I a clotajj utjaski siwa. Qalar tukut ja-
cienalcasti ukhamarakiu jichhakam utjaski siwa.
554
301
Unidad 21
302
PREGUNTAS
1. Kuchawarnb tocienjja kuna markaw utji sisa?2. Wakas marka jakfanjja kunaw utji sisa?3. Uka clotajj nayrajj clotgnwa.siti janicha?4. Uka markanjja nayrajj khitiu utjgh sisa?5. Uka wgynajj kamachaii mungna sisa?6. _Mat sthjupampi_ inmPtapampej j_kawkinis_saraPjjatayma?7.. Uka puwri warmirojjkansataynasa?8. Uka puwri warmisti iyawsataynati janicha?9. Kunarus uka waynajj kasarasitayna?10. Ukarojj uka markanjj 4hatu urahti janicha?11. KasardsiWirojj maljahWsarapjjatgyna?12. Chikarojja jagenakfftepcilaSisipkipanjja tkhitis mantanitayka?13. Uka awkejj kunjamgnwa sisa?14. pica aWkejj'kuns take mayhit mayiSitayna?15. Jagenakasti pang! wajjtiapjjataytati?16. likatsti uka puiri ManiAjj, uka awkir ulijaSinjj kgmachataynaSa?17. Ukatjja Uka awkejj puwri warmirojj kgmSataynasa?18. Uka-mamajj kung- orasas uka makat- sarjjanapgna?19. Uka mamajj,g011u patar purisinjj marka toper untafiaPgnti janicha?20. Uka mamajja_janir int,jalantkipatjja kunjamas Sarjjatgyna?21. lacihep,jacienakaSti gollu pattistusipkaxakXnti?22. UkaAtamajja gollu patar-purisinjja kamachataynasa?-
Ukatsti,jUPamPi wawanakapampi anUpampejifkunatts tukupjjatayna?244 Qalu patar mistur jagehakasti qalarurakit tukupjjatayna?25. Uka diotajS jichhakamaw utjapki=siti?'26. Uka markarojj RunaS phOqtfatayhal27. Qalar tUkut jatienakasti ttjaskarakiu siti?28. KunjaMs jumajj aka kgfitliamgyaSua, chegaw SaS.Mat janicha?
Unliad 21
ORACIONES BASICAS
1. Inas mastir lluchlum chhaqaysta.
PA TUNK PAYAN UNIDAD
Tal vez perdiste ayer tu gorro.
303
2. Janiwa. iKunjamrak chhaqay&ti? No, ;Wino voy a perderlol
3. Ukhamajj inas mayir utankaskchi. Entonces tal vez estd en la otra casa. VeThaqanimaya, a buscarlo.
4. Jurjejj jan lluchlunikiu uywa-nak awatir sari.
Jorge fue sin gorro a pastorear los anima-les.
5. Julyanojj jutchin jan jutchini, 90 se si Julian vendra o no.janiu yatkti.
6. Khg jutki ukajj AlmirtUsamachiwa. Aquel que vine parece ser Alberto.
7. Inas jupgdhi. Tal vez sea el.
8. ChikUrusti janiu mirintasipkisa.
9. Qollu patatjj tape toq ufiatatap-
jje
10. Jupanakajj inamayakiu Jurjinwakapjj thaqapjje.
inas jurnalpach amiju-nakamamp anatsta.
12. iAyl Jallusamachaniu jichhUrojja.
13. Janik jalluspati.
14. Khayajj wakajjgsamachiwa, inaswakajjgchi.
15. Janjamakiu wakajj katkasamachgti,kunalaykutejj jan-walinak sam-kasta.
115. Jupajj markat mark sarnaqe jacietjaq jisknaqasa.
17. Jurjisti UkUrutpach jan mayampanatirljjgnti.
18. Tgawamajj janiu masUrojj iskwilarsarkasamachiti.
19. Janjamakiu masUrojj trawajka-samachtati.
Al medic) dia ni siquiera comieron la me-rienda.
De la circa del cerro miraron a todos lados.
Tnutilmente albs buscaron vaca de Jorge.
Chico, tal vez jugaste todo el dia con tus
amigos.
;Ohl Parece que hoy va a hover.
Ojai no llueva.
Parece que iaquella es ni vaca, tal vez sea.
Parece quo no voy a volver a encontrarmivaca, porque sae cosas de mal presagio.
El anduvo de pueblo en pueblo preguntandoa muchas personas.
Desde ese dia Jorge ya no solla Sugar.
Parece que ayer tu hijo no fue a la escuelae
He parece quo no trabajaste ayer.
Unidad 22
TEM BASICO
JURJIN M WAK CHHAQAYAWIPA
Jiskta Jurjejj wali alwat jichh.alrmanthejj. sarti;
kunalaykUtejj aws.tinifiapawa. Jupajj iskwilankiwa.
Piru aka phajjsejj wakaShunaniwa.. Ukatpi pasir sima-
natpach sapfir allatiskejja.Ukham sapiir aWatifiapawa
wakashun tukuSiriapkama.
Jichhajj jupak.wali 4hatamaw ceep Wakicheasiski
awatir sarafiatakejja.
- Mama, lluch!ujjarakis .Chhaqatajjd1
Inae-maStir chhaqaysta.
!Tani*. KunjaMrak chhaqeyptil
Ukha.majj inas raaTi:r utankaSkOhi. ThatitaniinaYa.,
Jiskla Jurjisti iyaw Sasaw, mayir utar ilucht thag-
tir Sari. Uka UtanS ,jahiral4u katk$nti., 'Qtepc Wakich!-
t lasisinsti wakanak, ,asnunak awatir
5824.
Thalcirilja Jurjejj A1wirbunpiu jikisi. AlVirtOjja,
amijUPawa. ,JUPanakasti Akhat ,aaSaw,paritlitSipjje.,
AlWirtu, janit Tli*nuMp jikialcta?'
,Matittrit
,jUtanitit
Jan* AUmlatitii, jutChin Jan 194.4aW-=-
iiitejjIUria0, qhattirOjj-aw44.4.4Sto Sa0cSnWa-..,
kb& jutk ukaj14:, ettU,14ra--
4.5040hiA44
ro.situ 11
304
Pasir simanatpacha-desde la semana pa-sada
,Mayrri otra,
el -Otro (sOlamente
paraf enimales' o 2
0Ps40,)
Jan Iluchtuni
sirl gorro
Unidad 22
Cheqpacha, Julyantisamachiwa. Inas jupdchi. Awir
ma rat suyt
Jupanaka.jj a rat suyt lapjje. Uka jutkdna ukasti
cheqpachapuniu Julyanata.yna. Ukatjja. kixnspachaniu sar-
ijaPignaJupanakajj- nid jiskle. .puripjje. Ukan-
wa aviatir 'kirasipjje. Jtpanakajj 'ptirisinpachawa. ,wulamp
anttall oailtapjje. Wakanaka, asnunakapasti qoilu
inistjjapjjdna. -Uka.-tjja. "Chha.qtalfiayjjapjjdirla., yoqa.ilana.=
kasti anatasipkakiwa.
ChiWirusti janiu inirintasipkisa. Jayptiijjepanvia .
uywanak tUtpatipjje.. Qoflu -patarti, niistupjje-, takatsti tape
toq ufatatãpjje. tly-.0anakajj wali jayankjjataynawa taqe
tocien Olt eqetatata. ,Ukatjja itywanakap anthatdriii sarapjje.
thirjin mb .10rak4a.tAr, chhaqatdria:. itixiISPachaniu jurjin, wakapji
thaqa.Pj je4 .Piru inamaye.,10.1.1 thaqapjjei . jathii jikj j ataPkiti
-Ji.irjejj ali 11akitãw utapar sarjje. UtaParisti..
aila Or as aw. tataPar, awisi., Tatapasti kulirO.taW
114 inas jurrialpadh. ãnijünàkaivamp' ãnatsta. Inä ukat wakajj.
hôhi'sasawsejja. tit itt aSaj j 't I it-
ktina4 janipuniu ,kainSkanSa.) jachatiak munjjna. Tatapasti
*ha* tifijatajj;,-jahirakiii kamsjjnsa.
Otiepqrojj: tatapajj wa-.4 alWa:t ,sarti wak Niger be.4!..-
.rafiatakejja. Anqàz tusinsti. nkAyi' jallusamadflaniu
jichhi.trojja4 i.JS41.k :j6;11:c_tapati'l: sejja.. Cheqep#..,
444 '04U4ri*En'a -V1t4P0:4 ta;t4Pail 1441c. *10.q..Or -01'aPWiwa-
4).Paijj- taqe, tOct-Orilaqttna.I. k:bd, wakUchi, Ithayajj. wa-'
..c-.4'.1i4a0.4hivO InaMerilal4 iiidia*-00#40.404a)
305
Qollu kluchu -pie del cerro
Purisinnadhainmediatamentecie4uet de 11.egar
Wula. :- bolas de"cristal' con cluejuegan los nIIôs
Chhacitaila desa-pareCer
Ch ectetatataesparcidos
Inamaya-inamaydkiintitilmente
Unidad 2,2
janiu kawkins katkanti, jupajj wall qarita-, ktilitatatakiu
Utapar kut-jje. UtapanSti ntrapuriiu- Jurjir e.
Qhepb:rmanthejj di* I anap lläkitaw sarti . itJanj media
wak -katkasamachati, ,kunalaykutejj jan, walinak -Samkastall
sasaw warmipar sejja.
,JtkiampUtation! wasitat wak thacier eararakili. Jupajj
niarkat mark sarnaclei jaciet jag. .jisknaqe; -piru janiptiniu
Wakapajj, urib:skanti. Inas kuna lunthat lUnthatchil
iikajj AnaS Sraqha narkankaskchi, piru _janipuniu_ cjiahhakam
yatiskiti.
JurjiSti Uktitiutpach jan ,Mayamp ahatiajjanti.
PREGUNTAS
1.,Icunats jiska Jurjejj jichhartarithejj Sarti?
-Z. KuriatS' ,jUrejojj pasir sirnahtpach saptir awatiski?3, 'Kawkir -sarafiapatakiS. 'CihatSM Wak.-Oht.taei.ski?4. Itamsasa0-:jurj#p:Matapanipejj, pariabipjje?5. Jurjejj Iuch1up kaWnti :janicha?-6. Ukatsti.,.1saWkitUS ihirjejj Sari97. lhakinSti khitifitviS
A1W:i.rtUbpistikaMsaSaS pa:ritiasipjjel
9. .1111.jejj jutd:hitvi siti janicha?,.iJklat3ti khtirus Jurjimp AlWiritUMPejj .1111japj jet?
11., Igo: jutkn Ukajja-,,Jtilsrtingt-asTr-Ati janicha?12. JUpaiiakajj kawkirus awatir .10.rasipjgrib.?13. -PUO:Sinpaehti ,afiatart 441tapjje 'janicha?'
Wakanaka, asnunakasti 'kaWkl:ruS- nO,Stjjapjj4ta?Yotianakasti katiaci#044Aris-a?
16. ChikUrusti -mirintasipjjSnti janiohe17. Kuna ota0alctP'147-wPm*.t,*PiP,iPii4na?
.00t0411i4 01, JO* uywanak19; thitin:4kapa6 oh4aqatb.na?20. Ukatjj k4t141?ii0.4,i' ,i34:01:141214, jiojeji titapOnji ajia4raSieat- tate.Par- awil01,222. Ukatsti :10410,
;-437. ,91inep*.jj kunats tatapajj wall., '04,:frat ,sztit3:1'10.42#0;'t441150.t4i0'
25. `T, 4404.JI *Os 00.ertii,46. --I*Otigia,e- JOI:g.lit 1440-#4 '6, ark#40027. :1104.1001 li.40466.1` '004i4ftitttAteii_ katjjb.nti?2. Qheprinanthejj ,Aata: ,-Si40 a*. '44it29'. Jul00#1138g011 kim thaqeris 1440±tAf!,-41'4ralt;11441'30,, Ica.MaOhpaOhas '744.81:it
306
Unidad 22
SUPLMENTO
jtirichafia mojarch I aranchalia -mojarutacharia - hacer casai construirthakichafia hacer caminojaytnicharia. salar (verbo)
EJ1ITLOS:
Khitis aka ,ka.Mis chf,araricharatietu?Ratukiii jallojj jurichitu.Jan uka. là chiatanchattiQatotqhats ut utacharapitasta.?KhitiS aka ut ArbacharaPtam?Chuki.aglit markajgrojj sup& thaki-,thatawa.Uka kuchill aticht anChathuwa.'Inach aharCitKhitis teillararchtam?.Khitis aka pantulun,viilaratchara-
Inach mà pilu.t -alarapitna.Aka, stoqailatf ,wilataztharatitani.,punt ak a. salt fie- ,i-erat,a.7lltachaSaj-j, alwaliilan*aj j'Walt'riecilerarChasipjjeri?Lisu yoqallaria.4jj iskWilanjj 3a.0,aaratChaaipjjerNa.,Ant niy AtukarandharaPiStati?Janiraw uka juriVtliniajj-,a.Suka.rthichai-,tgati.Kunts 144 Aalundhkt&?`14146#Jan iMinket 1.11tajja.i janis ,Manq!kazii.litinclisukajjax 'sarajpanSayat..
inachaarichah'awilarararchalia -rieqterarchartaasukaranchafiamuthu
307
a ver siafilarmanchar con sangreembarrarenduizar con :-azttcarsin afilar '(motoso)
esta -mi catiSa?Là .111.ivia m inoV, en tin, rate).No esa ropa.zPor Otianto rné puedes Oonetriiir la. basal,Quin to 'cOnstruy6 esta .casa?
.1111 pueblo '-a La Paz -est4 -bien hecho.,elCamino.Afila ese ouchillo es+,4 sin afilar.
A Ireic.Si ribs encontramos 'Mariana.,QUién 'te ,ha mandhadb::con sangre?'Quién ha .niarichad8-- don, sane 'este ml
pantal6n?.A Ver :Sis ma cotpras Una ,pelota..EStey 'Chide) te lo ha mandhado -con sangre.LT11 embarraSte .eSte liii-,Saco?-4Ciaindo,-OonSt Teri: caaaa los ,al.baxiiles, Seembartari ,Muchd:Lo nifios traviesos se ,llenan de, polvo,en la escuela.
Ya., Me enthilzaSto -el café?qbdayita:ries.braidUlzado eSe 60144.
zPor quO no pliSiete-Sala ,esta comida?_Si. qi.t.iereS, ye a ,jtigar.'.Si o -quietesi no dOinae..Si quiere qUe Ce vaya,
* Las teriiiinacicineS' 'Verbales del modO, dubitativo en el ti,empO presente perfectiVOinns la fOrraa Ukaga ,t ms el sufijo teSia, formah. ,oraciOnes_ suborclinadae condi=-
borteSPoridientes al tempo ,a:nteriorMerite
COnStrtiOCIOneS4 en. la braCidn:'Stibor4.iiiada$, no aparOe éI adVerbio dubi-tatiiro, inasa VeZ)?
Uuij17,
Unidad 22
SUPLENENTO (Continuaci6n)
Qoilgentst ukajja, sinir sarantaya.Clollgentpjjsta ukajja, sinir sarap-jjamsaya.Tatam phistar sarch ukajja, umantan»pachawa.Jilanakani phistar sarapjjch ukajja,ttantapjjpachawa.Qollgentstatejja, sinir saramsaya.Jilanakamatejj phistar 'sarapjjcheisjja, ugantapjjpachawa.
EJLIICICIOS :DE .E'TRUCTURA
1 EJERCICIOS DE REPETICION
308
Si tienes dinero, bueno, Ye al cine.Si (Ms.) tienen dinero, bueno, vayan alcine.Si tu padre ha ido a la. fiesta, segura..-.:mente se ha etaborrachado.Si tus hermanos fueron a la fiesta, se-guramente se han einbotrachado.Si tienes dinero, bueno, ye al cine.Si tus hermanoS fueron a la fiesta, segu-ramente se embOrracharon.
MOD() DOBITATIVO
P4Pistm8 PERFECTIVO
VIWAVo
Inab, maser fluch urn chhaqaysta...-Inas rnasir wak ChhagasrapnSta:Inas .jdrilailpaCh amijUnakattaxapanatStai
Inas -jurnaiPach,,apijUnakaitamp
anatapjjsta.1016yan: -WakajjEsamachilga, inat,Waltajjc14,.Inas, nayajj_ ka.1.1in qoliq chha-gaySta.._Inas rianakall karilin TA:1g thha..,-
Inas juniajj kallin qoilq thhagays-ta.Inas jumanakajj,kallit'01'44 chha-qoapjjsta.
Inas jupajjAtailip,q014401haqay
014,4
Inas j#044k4ii 1041-h-0414 6444-c1,4rAPSiON:'pat, ,jiwaSajj -10.114.n._ (10141 _Chha-,tjayStan..Inas jiwasanakajjqhfia4.4srap:ijstati,
-Tal. vez ayes gorro.Tal vez a:yer 'iPerdieron là. Vada: (Lids.)Tal vez jUgaste. todo -el 'd/a con tuszosTal vez jugaron (Vds-.) todo el_ did consiie amigos.'Pal'ece que- aquella es 14 vaca, tal vezsea.Tal vet -en la ,calle perd e1 .dinero.
Ta.1 vet en la cane
Tal vez en la cane
Ta.1 vez en la. calle
Tal vez en la ca.11e(1)Tal. vez en la calle(ellos)Tal vez en la Palle
'perdiMOs el dinero.
,Perdiste_ el dinero.
,Perdieron -el dinero.
,perdib ,el dinero..
:perdieron: el dinero.
percti mos' ,e1 ,dinero.
vez: en: 04.14.:0:,istd.1*.s, dnero.
2 EJERCICIOS DE SUSTITUCION SIMPLE
tatajjar Wit ista.maMaj jarjiiaj jartiojj4rphuchajjartollqajjarYojjch'ajjaryoqaj jar -----.
01011#0100m1~11.04,
111100Ord...iimisas
WaW 'a:ChiuwijajjEchi.
Luisdchi.tollqamgchi.asnumachi.MarYanildhi' .
bias jurhalpach° litapjjsta.sarnaqapjjsta.,anatapjjsta.
- !"- -
pa8iyapjjsta.
Inas tataMajj litadkohi.'usutNskchi.
t I atieiS' kOhi.trawajaskdhi.
kaskohi.
atapankaskchie,jaWirankaSkdhic01,04ankaSkchi.MariqhankaSkdhi.kaparaSiwinkaskdhitiopan. Ukankaskdhiachadhilapari ukan-
anatanimsaya.jutams4Ya.6araTsVasarjjamsaya,nenceamsaYa.sartamsaya.
InasInasInasInasInasInasInasInas
InasInasInd0lhasInasInasInas
tatajjar ufitIsta.mamajjar ufitista.jilajjar uritista.tiojjar-ufittsta.phuchajjar sta.tollqajjar Wit tsta.yojjchiajjar ufiti sta.Yoqajjar uritista.
kha.yajjkhayaj jkhayajjkhayajjkhayajjkhayajj
'Inas.Inas"InasInas4140'InasInas," .
InasInas.InasInasPlasInasInas
makajjSChi.umijajjXchi.Jtsigchi.
tollqamIchi,asnumb:Chi.karyaniidhi.
jurnalpach umapjjsta.jUrnalpadh, sarriaqapjjsta,jurnalpach anatapjjsta.,jurnalpachjUrnalPach, iStutYapjjSta.jurtialPadh ,pasiya.pjjOta.jurnalpach rab.chapjjsta,
tatamajjtatairajjtatamajjtatamajjtatamajjtatamajjtatamaji
1.011b4t.4.1.1Sutdskohi.
llakitgOkdhi.
tramajaSkdhi.*16.1440k041.ikisk0hi.
Inas: Tatoilinojj.Inas PatoiliziOjjInas 'Patellinojj:Tnas 1,?aViihOjiInas ,PawlibojjInds-TaidinojiI41.3A
309
,utaparikaSkchi.jawirarikaSkchi.anqa.nkaskdhi.'Mariqhankatkohi.-ka.Satastwinkaskohi,.tiopan ukanicaskchi.
ectachil4pap ukankaskohi.
Murista ukajjai 'anate.nitasaYa.,-jp.:tapsaya,
401.#4. *ajiar-0AtiPPP440..
1141444 1"AkAii4;:taiici.1:04144.N4±16'.4;#1,00j44, 01`t4rotCY4':
Unidad '22
3 EJERCICIOS DE REEMAZO
Inas tatajjar 'sta.j jar
(junanaka)Ukijapj jata
-wawajjar(supa), .....0111.1,1,;M(WIIMO-111.011/.0ORM.1.0111.6.
,Srodiaj jar(juPanaka_),
44.10r4Pi johj,Allchhijjai
j a chayapj j chi ..( juinahaka )
dhhaqaySta.-.pagb4#
irpdhi.
(jupa)
(jupanaka)misa ,patar
r!'!"67'...." ii.dha.13jj.Phi1(tiasa)
'""""""1"'""'"*""""`6"P UtIC t 4)
(naliaka)pilutairnoqapjjast a..
(julna) insw:lismikoli.Aimilmimmorommiii........a....i.Wwe
InasInasInasInasInasInasInasInasInasInasInasInas-Inas
tatajjar utitista.laillakajjar tfitIsta.ktillakajjar u2t ?apjj6taIbillakaj jar 'ufijapjjsta.wawajjar Utijapjjsta.wawajjar UFO chi .wawajjaryoga j jar irpchi._yoga j jar irpap jjchiyoqajjar ntiwapjjohi.,-a-11chhijjar riumapjjdhi.aLldhhijjar ja.dhayb.pjjChi.alldhhij jar jachayapjjbta
310
dhhadjaysta.,'hap- pal&san qollq chhaqaysta.,Inas, -palUsan qoUq. dhhaqaychi.Iras :pa.lqsan lapis dhhaqaychi.iEnas pal,Es an lapis- artat 1 aschi
pala:san lapis arrat,laSipjjchi.Inas inisa patar lapis arrntlasipjjchi.einas misa :patar lapis uthapjjohi.Inas nIsa patar udhSta.Inas .misa pater' ktor-arirnInas inisa patar k4arirn u.c.7;ksta.Inas Luisa patar pilut uPkupjjsta.:.Inas -misa patariIith USIttipjj6ta.Inas, misa patar pilut itiloqaPj jsta.Inas misa ,pa.tar pilut irnodiste..
4 FaJpeicios DE SUSTITUCION DE NUNERO Y PERSONA
Iriap jOAlitatajjat kuna nutishsyatsta.
juniariaka.
0004
404.
Jiipanaka
tatatiaji,JusialtiP,,karyani4inpejj:
riemoimjimailm60.1611.1.410.00111000.1,ami
Jwa.riamp jumampejj-
4
Inas juirtajj tatajjat, kuna. nutishs ,yatsta..
Inas jUmanaltajj tatajjat ItOnP. nutishs:]Si*t±Pi PtaInas jupajj tatajjat,:icuna nutishs yatchi.Inas 'jupanalcajj tatajjat .kuna nutishs: y-tipj Joh'Inas tataraajj ,tatajjat -kuna nutishs yatchi..;Inas Jusia# 1,,laryanuppeji tatajjat lcurie.nutishs -yatipjjchi.Inas 4wariainP, juina.mpejj, 'tatajjat Ituna-nut-tishs yatipjjsta.
Unidad 22:
EJERCICIOS DE SUSTITUCION DE NUFERO Y RERSONA (ContinuaciOn)
Misa patar gong uchstan ukajja,ukankaskpachawa.(jiwasanaka) 0..404.011UNWOlidde~.01
(jam)
(jumanaka)
,(naya.)
(nanaka)
(jupa)
01..01101.40~010Milmme ..... msommoNOWININIM
011010M0001011111001.8101104.0101100.1110410004111WOMO
(jupanaka) orNOMWMPOOOMOOmodiliMONDONNUMMOMMOD
Qarst ukajja, samarttasim.(jumanaka)011pay
(: jup4n614)
01M.1141;MmalmiiMilowelle -
Wrist ukajjai
011111aP4ka) -0
'"""6"',Y
'Otpanakal -,
jutatsaya.
Qpllq4n.t.st Ukajja, sinir saratiMaya.
(jumanaka)
(NWCluPanaka)-,=--4-4,
-UstItSSt ukajja,
Uumanaka)1( ju134)'
(jupanaka)
mis4111.«:wom.r.4.1.48.616411:,
41.1.4.64411..14m.
qollaynsiriamalia.
4.14110011=lr10
TatamajS t1.0pOniofrUkajja,
,Juinang,tajj'
,TiOniajj
Jilta nrumpejj,
jutpan.
Elsa patar qollqpachawa.Eisa patar gollqkaskpachawa.Misa patar gong.pechawa.Misa patar qollqpachawa.Vasa patar qollqchawa.
Misa patar qollqpachawa.
Misa patar golbapachaum.Misa patar goliqpachawa.
311
uchstan ukajja, ukankask-
uchapjjstal ukajjja, ukan-
uchsta ukajja, uiankaski6
uchapjjsta ukajja, ukankask-
uchsta ukajja, ulnnkaskpa-
uchapjjst ukajja, ukankask-
uchchi ukajja, ukankask-
Uchapjjohi ukajja, ukankAsk-
garst ukajja, samarttaaim.Qaripjjst ukajja, samartlasipjjam.Qarch ukajja, samarttaspan.Qaripjjch ukajja, samartlasipjjpan.
Munst ukajja, jutamsaya.
MunalPiist jutaPijamaaYaMunch ukajja, jutpansaya.Munapjjdh ukajja, jutapjjpansaya.
gollqenist ukajja, sinir saramsaya.Qollogenipjjst ukajja, sinir sarapjjammaya.Qp114enichi ukajja, sinir sarpansaya.gollgentpjjchi ukajja, sinir sarapjjpansaya.
Usut4st ukajja qollayasifiamawa.UsutgpjjSt ukajja, qollayasipjjaEamawa.UsutUch ukajja,Aallayasifiapawa.Usutkpjjch ukajja, qcaJnrsipjjallapawa.
Tatatajj timpunich ukajja, jutpan.Jilanakamajj timpunipjjch ukajja, jutapjj-
Pan.,
Junaii timPunTst ukaija, jutam.Jumanakajj timpunrpjjst ukajja, jutapj jam.Tiomajj timpunich ukajja, jutpan.
Jumamp PirumPeiltimPuniMist ukaija,jjamo
`-Unida.d 22
5 CAMBIO DE NUM°
Inas jilamajj Chuildagunkaskchi.
Inas yoqamajj waliktskchi.Inas kullakamajj Kuchawamba.nka.skchi.Inas jupajj, yapUnkaskchi.
Munchi ukajja, sarpansaya.Nunchi ukajja,- jutpanSaya.Iskwilankchi ukajja, yatpa-chawa.(ZollcieniCh ukajja, sinir sarpan-saYP-
Inàs akar g011q uchapjjsta, janiü
,Inas iskwilar pilut aPaPi ista)janiu :suni amtaSipktiIriaS utajjar -armt,?apjjsta.,janiuInas jurnalPadh 'ariatapjjStke.
312
Inas jilanakainajj Chiiktagunkasipkchi.Inas yocianakamajj
Inas kullakanakaniajj, Ku_dliawambankasl.pkchi.Inas jupanatkajj,_yapunkaSi.pkchi.
.MUnapjjchi ukajja., sarapjjpansaya.Munapjjchi ukajja, .jutapjjpanskra.`IskwilankapjjOht ukajja liyth yatipjba-chawa.'40114enipjjchi ukajja, sinir sarapj-jpansaya
Inas akar tiollq.UChsta, janiu amtaskti...
Inas 'iskwilàr pilut apsta,. janiu sum am!.tas ktiInas A;tajjar q611q .armttsta,, janiu amtaskti.Inas. jurnalpach ,anatsta.
MODO 'DUBITATIVO
pas-ENTE, PERFtCTIVO
NEGATIVO
6 F:artOicTts DE l'tEPETICION
Iriaa- jat'SawaStejj, trairkjkchit--mastirOjja.-Tratirajohi jan, trawajoh4 janiuyatkti,..Inas, -aka- ,yoqallajj., San i-Skwilati:
Sarch jan sarchi, janiu yatkti..Inas aka, yociaAkil 140.i4h. qoUqchhaq4c4,Chhaciaychjan ,chhaqaychl.,, Ithiti-,tak..-Yatkejja.,Irias S.paainkstati.Apanst 'jan'-apansta.i..janiU :aintask0.',Inas Jan aka tatar turksktit-tayka=
Kutsitairst jan, l_t'ut-tkystar janiuamtkti
Yez ayer no hà trabajado Sebastign.
No S4 .si. .ha trabajado o,,n6.'
Tal vez este chiCO nO. fue a 10. escuelk.
NO ,50, Si ha ido-o no.Tal, Yet este -chicolia perdido el diner°en la ,calle;#;1' :perdidO o no, 44ri
'Tal yeti nO trajiste el 144,z.No se i 16.traje O no.Tal vez a este senor no le diste el vuelto.
tuo me acUerdo. Si :se .io ,-41' 0 -40.,
RJERCICIOS DE REPETICION (Continuaci6n)
Inas jan qollq apanksti, janiuamtaskti.Inas jan qollq
Inas San qollqyatkti.Inas jan qollq-yatkti.Inas jan ,qollqyatkti.,
Inas jan qollqyatktiInas janAollq,janitt yatkti.Inas- jan cr114yatkti
apanipksti, janiu
apankstati, janiu
apanipketatijaniu
apankchiti, janiu
apanipkchitijaniu
apankstanti,
apanipkstantiojaidu
7 EJERCICICS DE SUSTITUCION SIFIPLE
Chhaqaych jan chhaqaychi, khitirakyatkej j a .Jutch jan jutchi,Sarah jan. sarchi,Trawajch jan trawajchi,Aleh jan a1chi,
1nch jan nun.ehi,----------=---.Yatch ja.n yatchi, ................6......_ .
Sawastejj waiganich jan. Wawarlichi,janiu yatkti.
--- utaniIMINrIPM0144.11111.1101.M
'11M00411.011.11111410MilimilinemONOMM'imeilmOo
mrarmpl,
awtuni
wakani
anuni OmMINIMOmmull.1.40110MIAMmisWlkBM.'
Inas jail lapis apa.sinkstati.qollqlyur,kwarizin
ealci"oisimv#0.At
313
Tal vez no traje el dinero, no me acuerdo
Tal vez no trajimos el dinero, no nosacordamos-.Tal vez no trajiste el dinero, no to sea
Ta.1 vez (Uds.) no trajeron el dinero, nolo se.Tal vez (el) no trajo el. diner()) no to se.
Tal vez (ellos) no trajeron el dinero, noto se.Tal vez no trajimos el dinero, no to se.
Tal vez no trajimos el dinero, no to se.
Chhaqayth jan chhaqaychi, 'khitirak- yatkei-
Jiitch jan JUtchi, khitirak yatkejja.Sarah jail; ;earChis, khitirak ,yatkejja:Trawajch, ,jan trawajChil khitirak yatkejja.Alch jan alohi khitirak yatkejja.,.MuriCh jan thunchi, khitirak yatkejja.Yatch jan yatchi, khitirak ,yatkejja.
Sawastejj wawanich jan wawantchi janiuyatktiSawastejj utanich jan utaritohi) ,janiuyatkti.Sawastejj warniin5ch jan warrninichi janiuyatkti.Sawastejj ; at tunteh jan aWbunichi, janiuyatkti.Sawastejj Wakatich, jail to/aka-ill:chi, janiuyatkti,SaWastejj,,ariuntch jan ,anuil,tchip janiuyatkti.,SaWastejjiqollien.tch: janjàriiu yatkti.
Inas; jan .apie apasinkstati.'apasinkstati..
Inas jan lyur apasinkstati..Inas jan Warirn apaeiriketati.Inas jan sak apasinkstati.Inas jan rdrint aoasi4stp.ti.
Unidad 22
EJERCICIOS DE SUSTITUCION SIMPLE (ContinuaciOn)
Inas jan sum sarnaqkstati.trawajkstati.ik-kstati.ciollaskstati.lurkstati.istlkstati.
Inas jan sum sarnaqkstati.Inas jan sum trawajkstati.Inas jan sum, ik-4tatatii,Inas jan sum qollaskstati.,Inas jan sum lurkstati.Inas jan sum istikstati.
a EJERCICIOS DE: SUSTITUCION DE NUIERO Y PERSONA
Inas jan wayki munirikstati.(jumanaka)'Oupa)'(juPanaka).(tatama):
imeemmosmaremdlierimellisrommeaomirOmimiloo
Inas Jan tate. Plrun jiwatap yatks-tati.(jumanaka)
Inas. 'Mastrojj Jan tatamajj- ttawajk-ch.i.ti.
errengimmilmommommwwwmailimm jil4naktpaijormW,
juriajjjumazakajj
yoganakamajj
Inas janir" turk kut- tayksti.(=aka)
(NPanak4)(NW(juManaka)( jpriasa)( jiwitaanaka)-
Inas jan. uka tatar Tajkstanti.(jtiasanalta)'(jUMB)
(jtimanaka))U44
314
Inas Jan waft, muni.rikata.ti
Inas jan wayk t munapjjetikstat3..Inas jan wayki munirikchiti.Inas Jan, wayk' rfaunapj jeri'kchiti.Inas jan Iii_raykl
Inas Jan, tata PIrmi ,Jiwatap yatkstati.
Inas jan tata Ptrun Jiwatap yatipkstati.Inas jan tata Prrun jiwatap yatkohiti.Inas jan tata PTrun jiwatap yatipkchiti.
Inas raastrojj jan tatamajj trawajkohiti.
Inas mastrojj jan jilanakamajj trawajapk-chiti.Inas mastrdjj Jan jumajj trawajkstati.Inas mastrojj Jan jumandkajj trawajapks-
Inas mastrojj Jan tiomajj trawajkohiti.Inas mastrojj jan yoqanakamajj trawajapk-chiti.
Inas janir turkInas janir turkInas janir turkInas janir turkInas janir turkInaA janir .turk
Inas janir turkInas janir tuck
kuti-taykSti.k4t -tayapkstikutAaykchiti.kut-tayapkchiti.kutAa.ykstati.kUt7tayapkatati.kut-taykSta'nti.kutAayapkstant.3..
Inas; jan uka tatar pajks.tanti..Inas jan uka tatat-pajapitstanti..;Inas jan.uka tatar, pajkktati.Thai jan tatar pajapkOta.ti.Inas Ian uka {star pajkchiti.Inas :Jan. uka tatar. pa.japkotLiti.
Unidad 22
9 AFIRYiATIVO NEGATIVO
Inas misa patar qollq uchsta. InasInas nayajj Jwanar pilut maytIsta. InasInas tatamajj purchi. InasInas jilamajj jurnalpach trawaj- Inaschi,Inas kullakamajj utajjankaskchi.Inas tat?. Ausintojj utapankaskchi.Ina b suilkamajj iskwilankaskchi.
_Inas jilaman umantatap yatsta.Inas kullakajjan jaljtatap yatsta.Inas Jwanan sarjjatap yatsta.Inas achachilajjan jiwatap yatsta.
Inas, inamajjar ulitlapjjsta.
Inas Marian. kasarasitap yatipjjsta.-Inas arich,Inas nay Chukiagurikaiikarnajj sumSarnaqsta.Inas Wayki munapjjerista.Inas junt !UM wali moj js trunapjje-rista.
315
jan mica patar qoLlq uchkstati.jan Jwanar pilut mayt sksti.jan tatamajj purkchiti.jan jilamajj jurnalpach trawajkchiti.
Inas jan -.kullakamajj utajjank-kchiti.Inas jan tata Ausintojj utapankkchiti.Inas jan sullkamajj iskwilank-kchiii.
Inas jan jilaman Umantatap yatkstati.Inas. jan kullakajjan jaljtatap yatkstati:Inas jan Jwanan Sarjjatap yatkstati.InaS .jan achachilajjan jiwatap yatkstati.Inas jam mama.jjar ur'it t apkstati.'Inas jan Marian kasarasitap yatipkstati.Inas- jan- anchInas nay chukiagunka4kamajj jan sum aar-naqkstati.Inas jan waykt munapjjerikstati.Inas jan junt !gm wali mojjs munapjjerikS-tati.
MODO DUBITATIVO ,CON- LAS TER' ACIONS DEL MODO POTENCIAL
AFIRNATIVO
10 FJERCICIOS DE REttETTcoll
InáS jichhtirojjInas jilaniajj akan traWa-jafi, mun=-chispa.
Inas jpmajj Akan traWajaii munchisina. ,
Inas aka tarkan tlaqeschiSta.Inas nayajj aka,'markan uSOritirista.Inas aka simian Chukiagur sarirista.
Inas wal trawa.jaaaj j 'aka- .mai^ajj th#.ut alsna.ApurOasron Ukajja inas childirutakmarkar pursria.Inas, ,nayajj thatar..WaSitatrista.xnas: n-afiakali marar wasitat kuti-414Serts4'.-Ina.0, jU0ajj mare; vra$itat kutin-941.281na..Inas ,jUmanakajj'inatar wasitatkutinipjlchisina...Irias jupajj para.*, Wabitat, ktintip-;.940p4.mae jitPariskajj-,marar 'wasitat-kUtin#jjdhispa..Inas jiWasajj ,matar wasitat kutins-na.
Tal vez -hoyTai 'vez tu hermanO, quiera trabajar
Tal 'Vet quieraS, traba jarTal vez sufraS:.en este pueblo.Tal vez podr.ra enfermarme en este pueblO.Ta.1 vez en, esta semana yo .podrra. ir a,24Paz.Tal vez trabajando- intensazaente- este aio,,p041.'01103 comprat,una, casa.Si nos 'apresurturtO4 tal vez pare. :db!-ce lleguenidos al pueblo.Tal vez el prOxi.ito ao pueda regreaar(Ara, vez. (yo)Tai vez el prthcixao arid podamos regresa,rotra. vez..Tal'VeZ- el pordlciritio afio 'pliedaa regrabai,,otra. vet,
vez el PrOXI.rao ,az1O lids, puedan regreIsar otra
'vez2 el ;Pr0.4.10o aflo 1 pueda tegresio',otta, vet:
.pr0.4.mx) afro el.14s,puedan :re-%
great ,otravez el pteStipo- alio nosotros pociamLoS,
regreaar otra- vez.
,tinidad 22:
11 EJERCICIOS DE. REMPLAZO
`Inas nayajj'akan ..............
llakisiristajunall
=
't,t,aiass.ChiS)nal.
-lii-" T Chtikiagurk
-ono, Onban,
Inas nanakaii aka simanaiirista..
j474pjj01.04.
-i-. .#.i pig#4 p j'j:Chisma$upikria.kajj
:04d,ikt.lij04,0PaAistaSanEi
316
Inas na.yajj _pampan usuritirista.Inas nayajj akan-usuntipsta.Inas- nayajj akanInas ,juipajj, akan: 114dsChisinac'InaS jumajj KuChawamban llakischisma,-Inas jumaj j KuChawainban t ages chi. sins.Inas jupajj pichaVa*ban t'aqeschispa.Inas jupaj j Chukiagun t-lacies6.4543PaiInas jupa.:j1 'Cl101kiagun. Israliptc4.ispaiInas ,ji.ipiaSajj rohultiagun loralriptsna.Inas jititaaajj- Santa 1.44uSati -$15ptsna.
Inas nanakaitta4t,arai.m44444406iniPliStis-t44Irias ria.naltaj qhasIziojj, 10#1.0.pj jerista,'Inas nanajiaejj'.qhailiroj,j jutap.11e*ipta.mae .jux44.41.0.11:04.itataroJ,i.iAt04Inas :juma:nakiajj, Iiialtaroj4 ,jutatijiakisnia.Inas jwnanakajj mOTargii PlOitii=Plio4sOt.:mae jupanaIjj mgarqij .P01415iidhisPaInas, ,jup.:nakajj- .srarajj:.64jjapjjchispa,mae #wa64444. sarijaNisna.
12 . EgROTc,104 DE SUSTII1JCION DE NU4ERO Y PERSONA..
üis qO134 apivaril :naya,jj:;o413.ciaii=yirista.
-nanakaj4 .',46',':-
.. It;1414ii j "":"11,'"-:ar":.1.-! -0*63:a:j
'jupanakajj:
j*:810144:
,44,§44*,30
Ina0 ,in'atairo.43:'14400.0.0t#44-1:01.1 .
(31.1404)I( jt*anak4)`(naya)
.,i(jtiPa)tjUpan,aka),
140,40.04Aljrix4n,., 4140'
,Luis : 014i ap:apani Inas
_Luis qollq ap-Pani Inas,-
Iis qoUq 0=044, _ixia0,
114.640.1.4.64370,4,, mae1q40.P4,004;04,4,
Inas
;04rasplisria;..,:,;
,naY:041 .dhhaclarl
:nanaka,jj
chhàqay-
01144.44Sra!
j#4#4411 ch4a
jiwasanakajj chha
ti10 *SO jj., *0 it at kutir4pj5na.mae 4.147001 "*.05*'.;#4.44r004-10,00aR4tib144johiOma,:Puis.:**i*11140#,-;#0? 440.rojI wasitat '1041rAtolle#sta.lime 4.10#64j. wasitat kutirithiSpa..mae 1***it,033i wasitat :10#414,1i910Pft
EjERCICIOS DE StiSTIVCI011 DE NUMERO 1 PERSONA ( Contirivacidn)-
time q0licierSajj474 -0.1.8.8iPjjainit,( itwas a )004(=aka)
Ns), ...:,......M11011046-0141MNMINNWMPANIrIONSOIAIIMMIllis
stapa#41%); Ifill0111,1611~111001111111111.0111,.4111111111,1114161111110101141111111111001111111111P.
jUinahAka)-(ipita,5441%)
In e44 419A Wk*); 43,47, 0 Cili31*.ill.talla*) .4i... ...:.-.6,..i.a.:......f.i.........: a.sitipan44) , .i.i.........:............i......i............i...;
kj4pa,, iiwii:;......i.:...4.6.a.....ii....6.-.....i..,:..........-.4,-,(iiityt
3
: gai................-...i!.......6.,.........i.a,
olantakal i...,-,...................................;,{grip& , "...... .............s.,.:-...-.....11$-*/04 anal* ), :-,T.6-4,...t:=ii=i,
InasInas
InasInas_InasInasInasInas
cipLlqenisaj jqollqerdsajj-cio14en1saj j,qó11qensajj4911i:tents aj j4c4cieni3a j,j011:01-iisajj;
qoilgenis aj j
317
a,wt alasipj Schismsawb &ias--Eiriaawt. iristaawt 8.1.8.6ipj jetistaSid aiaschispa.-aw6 41asip jchispa.
*1st Chisinaawb _aitsipjj chisma8.f/4 ..0.10.61433isria
Ina* 414#. :**0421.41.140 OhiPina:Inas aka markan Uakisipjjchisnia.Inas 4.40, mar*, 14,014313048PP...Inas aka 'ilai4sohispaInas äka -*Oita:* :11448-iris-tit .,Inas aka Nar* -11a: 114_ 4P34:04sta.'Liao aka markanT#4;3* ,aka 'll*074,0,-1-1414844,13PS:
MDO DUBITATIVO CN LAST tNACIONfip: 'P,.$OPO:TOTENGTAL,
StdAtrtO
11.3 $4,01.01(1.0' Og'104-1,0-ioN,
into .jart watfaniak if414.,-ptkokiis148:4.. tani dikaI4145 jan stii14140:ii 46.4aina440,*14.011441.,Inas jan .41ilartittica p 30041;._ WInas jn, jutcohisi444. joisin4004zInas : ja..n:qijortiro-,ji jutapkchisinati. tioilt*tiu-ti41414,P*ati.;44 ,440-' 00* .30Ac0.1*,;408 444 qkargrojjr, jtits.0014:00843:,.. akrijoinakiti,Inas ,J*-04.0t0iS jutksnati, 44000010...it148' '30:411artiSSJ' NtOtit'Og 0 .ja0;140,14ii
ATER:CPI
14,84' ;14.# 44Ekrit-1.u jan qharfrojj
1444 Jan., qh arT4 jIna*: jan 4.1.)2#00iInas I*Inas jan qharUrojj :Ina8 -ia#:0.47011
iustitcm;:ot
ma: laii-a0'00
'-(PiSOSta ,
iskrfla-iakWisOriisis
rs kwi r
01444.01#4,14.-00'04404140,4**004409 60.9,4sarkchispati.sarapkchispati.040044:soap**.
,*01.0' 30- 0#:L .040400hi8401.!Inas -3.it#':6441.1,01001140,44041.1.It* -sik*:41,40±10.,k0S4tqhi#0,6,4:'Inas jan akanka2l itoriaiSkchisPati.
'Uadad 22
,EJERCICIOS DE SUSTITUCION DE NUMER0 Y PER:§0DIA. (Continuaci6n)
Inas jan qhartirojj trawajklrist-ti.(nanaka)(Nina)uuiahaka)(jupa)(jupanaka)(jiwasa)(jiwasanaka)
Inas Jan. tayamps kutinksnat.i.,( 1.1118.4ana.ka)
(Jul*)'(juifianaka)042494(juipangi kik)
( nicya),
(iianaks.)-
1$8 ,jan Akan ttawalaii
-(4411:41031
tj#1*spn010)--==.Uww):040040 =,
.0,44igoA, sFoRa
AgRiknvo.,
0#47.4;r4w4j6404`Tries '0.11 PO*.
nag' .070(1103i al* 410 40#;:#0.014630;
Dia0 '41,4!#Ffi:S4,:aka
'044004Ines nays -,0041t '414-4:k..-204.14:444gt44,Pi* :*:043} 00049.1.1; ,Pidx#140.:
4t#100.14,
mane,
Lei, wal, :jar iiiun,
*10049Pa.--140154..-
)yatecri.-
**1. Ne,
Inas Ma
tAtansii
ina8 wawaajc1151°4,:-
'nag wommaJJpt
Inas, janDias .janInas jan.triah janInas janInas- janInas jan1184' jOn
-41arttrojjqhartirOjj_qhattiro
dihartiroj jtiheirfiroj jqharttivjj'qhartirojj'
318
trOrajkirietriti.trawajapkirist -ti.
trawajkohisnati.tftWOapkOhismatiottawajkehiapatiittawajapkthispati.trawajkenethtravajtOtnati.
Inas Jan -nialaraps 'kutinksnati-o,Ines jan ictitin*kpnati,Inas .jan maya4iPs 'kutirikchisimati,Inas- ,jan, mayalps'Inas' jan, mayai*,Inas Jan, itatatitiOInds jan-inayailipS 'kutink:141.0i41..'Inds jan 'mayAints
:Inas jan ,akin'744§ jari, .alto4 -#6*.T4a
jtin,-akari ttawajafiInas jan -akin trawaja.ftInas: jail akar) trarkji4Ines jan 4.14*,Iria$ jan .akan, t$44704Ines jan akin #0001
ITE6006
Bias janInes Yuri,Ina* jail,
ISO .janInes. ,sari
I** :JO140:
t,11#4*,t4PPG-4.
:$01.4.00450,ti.Piiieipkpnati*
r004,0141.ocoaspati
,ac5***:i1Ohl=04t4%.404*93,ii10.14.9140*#--04447041 :41* .1.71**1,:taAttitoh.4-
7,7
(SiOhar#40,ei## 0***#:4#t?nays sapak..aka -ut Atekichlaristrt4..
444 ,aion4qaft-P4r4.0t--.ti.itt10.4044.*
jar 0:11004SE#4%.
Inas Jan wawaV14,Ji mance ..munkci4spatiInas Jan tatamajj arra PuricenisPati
Thas jan vawama3i Phasilak 1iyi i. yateqk-
'01:10POiInaPs si6m0q0s4J wa-LiPtkohis
MODO DUBITATIVO CON LAS TERMINACIONES DEL T3:EMPO FUTURO
16 EJERCICICS DE. REPETICION
Qhall.frojj: iskwilat sarchl jan sarch.11, ,janiu Sum yaticti.piarttrolt trawajchI Jn trawajohi, jaiiitt,sunt,y_aticb!.Inach. q4a4r juta.Inas tiarato,f,i wasitat 10tinchl..Inas mararojj, wasitatInas ma.rdrajj icutinchilaInas Iiiararojj.'ku#itipjjchl:ta.Inas inararojjInas mararojjInas paraix5jj,Inas- ,itararojj'
irias
*4.0'
Inas
Inas
17 AFIRM4TIITO
jarijan. 0;s:jan,,,jan. azirojj.;144 411447fitoiljan cihart:42ii:
Jan: qharirojj
jutitchitati.:jiitapkOkttatt.U-W*4:4
juta-WhiOgniti.
,NVATIVO,
Inas ak e. sitianajj 01:t traviaj64
Irias=-0.14-a
J*chhs0004tpao- jutir phaljsejj' vtalcaSYmnaniChi.
InaSinataii0j 14as:itatInas 00004j- wasitat10.6' 45OP* ti*SSEOSo100.44-Inab',:qhfaii_iikarlk,'alctinkc4;'p4§-00ooss:;41**ib$4+:-:144tit' '.)4;0*(te.0,3i' jalichirInas2 3141*, 0121413014 3.1;0111,Irias jichhtirojj 0,144:,64:4A44:14.,Inas ,#61)*(41-4,1**.140i.,Inas ilAhd*Plki_ali,,Y0404441.1-.s*Ir40.11,44.
18 POThNCIAL
tjiôhhtfr4tiarur,0,03.''P4'041:6P4.
4.0.4i0t40iInas jan akar yatisift puirkchismati.
319
1:naS,,jan',Aita 0anajj'''savtgatt4a.ch. trajk-
Inas ' jan iickiharm01tr*P".,04 jutir phajjsejj itial*101704:1
it10, j84 4ritro,it wasitat *td, *chitInas jari m aranij:Inas jan "Paiiipan- fitittSja.pltdhit1#41.0...Inas,i j*,'-OlailfrkOzai041c,Inas jan ,mitraro jj=Inas jangkaa. ,J01# ,j16016:rmaj-.4
;400,j411 04ihOroiiInas jan j#41*(jiti ;P,10304'Iries jan 44.qiihgtglir"V!.4100,414:4!1440' jan JI:ch,114 '46r4411'raP*104Etii Pin*#600144t.42.'.:
1#7111-0' ,
,j4;41,:cIrias #1.4!:JjkjSql.iittarolj 'por044las '104.1.4.04i.P.il: :31-0.44 Pat 14$.4.1.450.4=-
Inas 1:04#4044.',"41.4,4''*Of1.4.;ioN=4,
kiraschI.14*
Uhidad 22
19 POTESCIAL,
Aka -matiq ajj wait ,jariitaynavia. Inas'jan nianqlkchismati.Santa Krusajj, juntlittaynawa.,Inas jar', yatiskch.tsmati.Aka -jiaitifiwaSj-w 44: --14ojjsiitayna4fa.Inas jan umkchisitati.Inas akan wawanakainajj -usUnpa.Inas aka wawanakathajj ntWasipjjchis-Pa.Inas aka '`wawanakaziajj, jiljtayasipjj!-,ehispa.,Inas 'qhs.etrcijj.,aka. likshun -tAilcsna.-
xnackeihkeltojj:Tha,_'T:n.ach:giarO.t1u-T-no.cqhargrojj,mach eiharcyj'j .
ji146-sna.awatsna.,
tarliPma.,jUtasina.kutiniama.
FOttILAQ,
'ag. -auti-_ciollasisajj-t#40-InaS, niamajjajj; gnartir Chukiagur Sat-0144!,Inas ii=6.11101"0.,S, ;..044.o'rInas rjan : ilcal4c415;111),t;1-Inas ja4,citia.rgtojj,Inas ma siniariamp a.kati,Srasclb.t.,Inas -11.146
Inas jAil'itatcP 4i144'001j: =440044.10.0 aka phajjsejj i4.440-tv14414S4h.1,"Tr144 tuininkojj i344iY4n3;Pi.jOgf-'01* 'clittit,0644;X404.2- jan 41.t4 1;14,i'k4"4"2Y4:4P104141$0.-:ti.Inas qharfrojj inamayInas inamay trawajch12ini, 141.0 Jail'ti0.$1044.0i4t4.t.,
320
Fpluko.
Aka-itanceajj 146.4 jariltaynama. Inas jan.0andikkchi:tatati.Santa, -Krusajj wall junt Ititaynawa. Inas .j an
Aka -Nntljj-wall: iliojj`s-,:taynatqa. Inas'
'Inas akan- wawanakatajj usuntapjjchini.
Inas aka wawanakainajj. nu*Sipjjohini.
Inas. aka torawanakataajj jiljtayasiPjjchini.
Ina0-,q1laSzti;jj,:aka likthun-
Inaoh .4hargrcljj',.#148ifittni.mach 4::ahartirtejjInach-tilararcljj:Utariiti4n1...Inch qhartirclk,*oh qhar4ritijj: kunitta:
POTENCIAL
"Inas s.Unttiogab4.saliittaliptcliiiapa.Inas tataihajjInas 414r*ii4i-ii, :444;40 :91.1140:44tift '4417-0144P4.
Inas .1141AtOjiLi40,0i44.U40A0n-414*(0-44**1411,4t-ti.Inas jan qhartfrojj 0.1:foutti4ristfTti:Inas niá 014944i1P-4k44 kirasirista.=1040'11440 ,41.7,,OP#Sta.Inas -jap, 10,40-,410sfrojjInas -49,pkajjaej:j wroawAinai4pjjerist_a:,Inas tu4nkajj' pasiyanipjjerista.:U66'144'41'0. ',PP0a.4143.3044P;.,Inks tp.1011,14iiiP14§'Oiatt.#166I 1:4**Y':1.114,0114.-T.11a0 .1.41.ani# trawajsna, )414is' J8,4:134,Jkoh,
0.14q#ti,.
L:84n01.01:TERPAIs-1!:1140:190
ICION
s'44,700.64$01,1,74.-3g_100#004-
atilt:oat*.011**464044404044,,
'04tO,Ji '-ztOk ic#,!037,4804401,t;t9.,
Tata Isoariusait:yao#461003.401:41.04ii0034044;.4040.444404114001t'
Janjaniakiu ;'4141:0443431' -*41444t14,!=:
P4211109A1.0, 461. Ve: ,41.44.21.,4041:01, it,o;c4,-:.1#14:04-ogge: :es; 14. mta.
)49 1:14t00*-440,'acii4040,-0 el 114__?IfMe parece quo a esto liutiltO.:Particle quo tu 450.p4,,:e0.4 bebiendo.P.P4'ece-04 don Carlos 00,4 en 1:4 chacra.tOxece qüe 14 6.1$4.6- rO esitat,
s,:ii#,,ece -4*
th
EJERCICIOS DE REPETICION' cContiiauaci41):
W34 -apanisaiia.chtwo,;,gollq apanioj j as apachttlagoLlq, 'apaniSa.inachtawa.,Qtail.:cir6.16aniptiasaitachta*:gollq aiaargsar.49.chiwa.WAR, apanipSjasapachitAra.Qollq apaniSataa)-itanwa.,09114 apanipjjaSailiaohtamia.
EJERCICIOS DE-SIISTITIOTON 50112.
1014- 51244 48,11 ;111140-iiia..c.41^76;11404§ema94.1*#
'..10,Msaipachiwa.
0.4,40#14chi.*:,
a*-litifiAa411*h**f,
:q61.14 ia.par4S -00.01#Wa.141:1,6
Kwarirn 11;!404"4
Punch=!4#4=,=,
isitiChT
Chump
Act*J0064.0.41 4#0,-1,10h0:044611.0..
1èlif0,4#1 .wie!,"+;,:".
404.4 r=-1.'ji 4,414kie"
0,4#.1
4040talsot1i14**4*404*.
.*i.i:V*L*Otit4j#f4*
-- 11akitsanachtawa.--u--" 1cimysanachtawa.
't467t+7,4,,,t740,10.464,4401tp..14:
0.4ta..-o-SchEto.:**
Me parece que :tra.-je elMé .parece i trajiairos-Me 'parece Rue trajiete1416-iiarece 'Rue= ttajeron-'Me parece Rue trajo-elMe parece que' trajerOriMe parece Rue. trajtips,
Me :paredie cie ttajitios
321
'diner?.el dinero.el :dinero:.dinero. -(e1)el dinero. (ellos)
ci dinero.
Ithe jutid ükajj JiLlOnti4atalChilygaiKh jutki ukajj ii,To#0844,
#koi: 1-sullakajja'sgiachiwa.1104, jUbki -Uka:j1-waltasktaailaceiii.wa.
JuSikSar4achpik,,jutiO. ,u1sajji tataiiisa4aChtirai"iii4t)t"-t
t4044134400404*.tapi§ R6:4060.64t*.44 6:136.41:0008.-Atso..,*:4=1-#},4p4.400nac4144.a
.j1 apanisamachtwaP1m6h,'41o:poop.oh:b*.Llucht )4p,wos-114.piit*0#411:404i-oonao-h,:bi*,,
sc.44tJa#844*.-144-,,-s aicho.a4:40hasokich:t4.,
kharjana1ciu uchasainachta.r,144141,4-.1,014,11.040.0*achta.
Akharjapa04. ri:j1lichasaiiaehta.*4/**0144,1jActi'' uchasamachta.
-A1110.tiOttilc.44 15400' uchasamachta.
PriVatallaAii414YataiiatiiAP4Y4taijatii
AunkvataiiatJJ4.014ataii#Ji,Arauyata'jjafjjApluyatajjatjj'AOYataNatji
$44 1 22
EJERCICICS DE SUSTITUCION SINTLE (Continuaci6n)
Janjamakiu Julyajj utipank-kasamachiti .akank-kasamachiti.yapunkrkasamachiti.ukink-kasamachiti.Kuchawambank-kasa-
-=1140=111~00.0aropromorommi.irerimmommammarimm...
ommilomiloimemsOmmosollimmimmimiwommor
aoomposerwassow....:.utank-kasamachiti.iskwilank-kasaina-
janjaMaKu ;naticilar jayurichltManiacht4i.Suntilimar .aaukaranChkasa-
lapis apaankaseariaCtit-41..
:tatamar uilt l'Icaeainaoht-ti.wawaniar -4jkasaMacht-ti.
--k-=-1--;". mUnka.0aniacht-tie-.-.;-!+.---=."; kips- inUr-ikas,aniadtrt-ti.
apasinkasaniaCht-fti.
4144ju jizakajj s11#.s:41'.4.04413er100044ch4t4.
'Stan tta44414:`''IcaSaniaChtati.,,
magfitojj jut-4440t444
.`"*"'!!""', jiohhrinajj1140a0a#40,ati!"""`'''!"!,`""".-!"'''.`"'"ri sum *new=
si (40,1444.,
jarii4pka';004404t0:0-#.
sUln.:64-rnagap=j45144#0444:
,parlapke,Pd.P40,44**
sinn. :yatiocksa.#64t1.404
machtti.
114::*04;04:,.0$'
:Akji#jaMaktii villq-itchasainaahta.,.kr,i4040, #""-~~1r=i=:
tjuh4hEik84
U4.611404
JanjamakiuJanjamakiu
4411i4M444JanjamAkiu4anjatakiuchitiJanjamakiuJanjamakiu
janjamakiu4arliarnaldumacht4i.
anle.LkiU
Janialnakla;J'anjamalduJanjamaldujaniam*P1Janjamalau
322
Julyajj utapank-kasamaChiti.Julyajj akankAasatachiti.
;4y:431-YAWriki!'kaP40,94.4.Julyajj ukank-kisat4chiti.Julyajj ,Kudhaymbank-kasama-
Julyajj ut&k-kasamachiti.Julyajj iikwilank-kasamachiti.
manglar jayunchkasaMacht-ti.juntiiimar asukaranchkasa-
apasitikasamaot-ti,,
'tataniar-ufit-kasa4nack64i.waif** itijkaSaMacht-4.:MOAT 4UnkasataCht-ti..
1;0* --munkaSantacht4A.:
4044 apoirixoaScht-ti.,
4:04i404:1441113014400#1'60na9API.taPa-Inadhtati,Janjainakiu JUnianala.4 *Um ,trawajapka.-lnacht,a4,,,JapOina)ti- ,j'Unianalta4 maOtirN iita.0.0.-
:P.at0.011t4t*:j'ansame.1411, ji_chhErnia,j4:'ild.pktOapiadhtati:,-
Jan*** jUmarialtajj: 8um nance:apkasa+-macht41:.Jan jamaiciu ii41;g141044 :81141 40114043104.0,4*104ht0i444441.4wiw040443
Janjamakiu juinanakajj sum 64710.40q44.--scht.44:.!'Janjamakiu jumanakajj; 'Ch0q .parlapkaba-!:*4,.94t4i.,tj.60j441,34444141144.014VSUra.ratipltaSapa:.04--oft,
*03400444iU
kiuAkharjaniakiuAichari04404Althatiiuma140
rtr5
140114: uChasamactrba.qoflq.UchaWjasam4chta.qoflq*P4060494t4i
1400.Moisainachia;..t.1,004-404:40.0404.,49144 --14940350044014014 -uChaiani:aChtail.:4040.*4415.i1400540111'44's
thadad 22
EJIRCICICS DE SW TITIJCION :DE iiiimmo Y PERS 04 -( Continuaci6n)
Khg tatärojj *it as atachtwa'(rianalca ) wilmerammoNnioW;malmoNem0...,
(jttaha ) ..... . .0141331141W, all IIMIMINIM
(jiwasa)(jiwa.6ailaka')
,Jumaj Eng, jtik ustàinaóhtawa.jtunanakaii,Tatania.jj:
Jiwa.s 4j j- .
aiii4aadhakajS.
NO.yaj juaraisajo-
86.1ea.6tej j 4ati:t*Chl.114$81Wana,,kainajS --..!;=;.::.4tiTinaSi'ji*40'q410,4,4
nalcajj,
g3 ttattio,*;10*$
Ofiti4AMO'
11,0*.alf tchiia4Jilamajj '04444-61041*01411A-c.Nis rOj Ju]yanojj iskwilar sarasamachwa4ikA't0:60:-Jj ayniar ::Y.4468.040L4W44Juiajj ,461.1 44:0it,244.41443,S; 4441.cT6ItA0 amachiwa. ;
111:43*.if.*14,1j400140:14.*:.44jS t#464,4*11404,0_
0444_, 01#41tik441143J: a0.,,Otit013;'.#4441134.1 444 .0*Okt.,'11,14:.;,1011 _W*14'1Jichhfrojj trawajasamachta
/0418X jayunchasainachtwa.,kohito a a 640..Cfiti0,,,
apasámachtwa.
Kh tat,aro j jKhg tataro jjKhg tatarojiKhg tataro jj
tataro j jKhg tat aro jjKhg tat aro jjKh tataro j j
323
,ufit as ania.Ohtwa1ifit I apj j as amaohtiaaWit' asamachtawa.:
uflttapj JasamachtawaWit! asarnachiwatult ta,pajj as atiac hivraufitl:aaam:OhtariviaWit apjjas amachtanwa
Juma,lj: ith juk 4autgsamp.Ohtavia .Jup.anakaj ,j p j*,.1 list# gp,,Ij as atia,dhtawa.Tatp.majj- ,rng t-pUt.4sai4aOhl:vroajivailakajj 'St* ' "ueutgiSSjasamaChiwa441404 di; m talc t1004:08.4364t4r04;0.Wasanakajj in& juk' usutàpjjasamachtariwa.
jukl usutga dipachtmaalta-j n Is* ' uatitgpj j aaamaChtwa..,
-Sawastejj gat it b:sainachiw6.10Tawariakaiiia4,1 garitgpjjaaaniaOhlNia.
.Jinajj qa4taaapaOhtaWitJiviadarialcajj- claritgpjjaa atachtanwa'0*YkS../, 1.10046#40,ht04,
4.100,0417 ciatit4640..cht,074.-.ji4iiata),c4J ,claritgl5Sjat at1aOhtalla
iNEGA'41/0:
-janjainalau, tat ataj j j*.iicaba#achiti8.4100444 jilt-L*1i 'uta.E046664radh4ti
Janjainakiu inasurojj Julyanojjs arkas iunachiti.Janjamakiu aka -tat ajj°, niar yatkarsapaChiti.anjaniailati Jusiajj 01:1401.440.44inachiti.
404114041=:,u,-/0140104a *);i1c4s.0.00/.44#340..4ikiltkivi141*-tkal,Salffi.P4r0adhl..4-,e.r0J0140,44,,.4010,4140.d.08.0.14tiaJanjainakiu 3#41-3, *11J0.04344_ !..1c44, i,'.4.411:k1-:110. A-4a0,046htAti=,..
',q4j041'41-1411' .411041-',404_, tleAticals*404t#1:-.--44,1**,11:**?, ,j4t0:00:140.1tat Pi.?4*3:640.101-14 jichhth'ojj j1411041341...,0*11 trall,43r444atflaOhtat arnpiJanjamakiu :c1644 440100 0#01*-T#-4013a14444 0041.0 Salt*Iik,4,06h -4tiOAP04144: -Alcb401:410ar- :uti, 1.0.06.00,4-41: .Jarijamaici4 iskwilarojj 'OA ,apicasa* oht.44:
Ur4clad 22
SUFJO VERBAL -"SANACHA" (debil)
CON LAS TER.itiIICIACIONES DEL TIEMPO FUTURO
24, -EJERCICIOS- D REP.UICION,
JichkEtrojj: jalliisamadhaniwa titpunt atawaJ-anjapakiu jiCtitititioj j: j elikasana ChanitiJiOhhaypibjj- tatatiajj,,Janjainakiu jidlitlayp -Ojj, tatamajj. 'puticasamachard:ti...layajj ghatqrojj .Chultiagur $rasainaphgwa:i.Janjarlikiu- nayajj, .qhakirolf:Chuld.agui- Sarkasaind-oh$ti.Ji.clif.rtirojS yap, ,t,:i*usaniachStawa-.Janjanialciii ji.ChhtirOjj yap bri.k-kasataChntati:Jarijanialciu..aka, wak aljjkasaniadhktat4:Makatojj__ItutirliOamactiPianiwa.,
-janjatakiii aka , 40..ka.140ij; yatipkasaihaChaqiiiti..-,i/fiaz,4rojj, rittitinipiiaoagachotwa:,J4.iii4141.4u 0144r4roi j 1.i04116.1(0a1.46.1104.'Qh-artitold,jt4.0.413p,j'jasa4Ch4:tawa.,.';ipiLa47014t1. '1i44414*afP446iiSt41=440atured4'kuti#4451i4p&O.,04844..,Ja0i4bak4.4-41*ai!Oiik44A44401Ad1140i4Qb..aigtO'Sjsjan*aki.14,,qharOcijj:
tt.., IttipsAsi
'4)w:411w-qv? 1JRQ
Ikas2''kW*: qenaya utjkiti.
Inas -41,9W14#.),4i:474404:
:4,41.0110-0.04 .:**14; tti.0";S:OhiALs **43-04f4- -04#0411.14
41,iate.i.t1:010#0.-jjoj'; 444.47-0.44-i
T40 -i#0;14$.1,1S,144.064.,
iA**,Inas akà 8-*a14.'11,- 014#4.. 01004.
*tar,,Inas
324
:SUFIJOHUSAMACHAH- 4. TERMINACIONES0-$44-0Po -PtiluAo,;
j.40h.hOrok di*A-trao :u_rpuhte.=taws
iiiit404:640.40hait:14A4a.
41:qhhtfroit =:014104 iA::tts**ha4wa-440*oJSA4-AO:'.04y$poA40Iopiwk.
usuntasamachaniwa..'1444jsajj citi,arttrtt
Jutir 4ritS1 10.44:404340;004:4-e;-Jibbh***il sinir 0*ariP010ht*f.'41* karUákisisatha 044*,4,
arn04044*-41.0-uiit,:o,41p4-sainact14:
Aka 4**411 1-164.0.0i#44.0444c.h4.$4w4.,4114Pill*iiirs6,3;4004144144-:
'44.1.tgt4t*StiOltun4Oht.4:51.14--641,440,1443i,4,04/ ,t_*0044000:101
26 EJERCICIO6 DE REEMPLAZO
Janjamakiu qhartirojj traWajkasa-machlti.
jurparom
alcank-kasamactOtti
kutinkasamachaniti.(jiwasanaka)
jikisipkasamachafigniti.
Jumanakai --","---"--e~~-~0
'141..sa pp.tdet4911q. apjjataia*ohta.:8i110. "'"'""*"""'"14-."*""!!!!.11"`,:
lapis'4161;i1e1Mii ii-408' UCh481:09,04a;
jupa ), 66-1",«...i:o4.:'`,!!""!: ,`,011!!'''" 11000140414104#41Patliaf: 1': -**ritn,44 apants,s4Aelti,
10Jitdttb*
-,3140,4
'iP0000:
1***'t)s'ditti
Par'ece quo --t*1410''119,- -004 '4E4 jostogi44,-woomoji:'14004saniaol.t ,414?
)E IttOtiddlOg
;#1e4itroll, #41,404.09., ,4a43404141.1 ina5ircjj ti.**43kaaainaolltit
e `Ayer '14454' ;V* 443004#-SOrtfrOiS titicaisitOachtat
4.64,020cY't4ii00'4,,14, 4i0;040410400roji'is);00.4r sarkaaamach-no es cierto? tat
JanjAmakiu
JarijamakiujazijamalciuJanjainakiliJanlamakitjanjamal:#jahjania4ujaniaPlaKO,ja,430,2144JanjaMakitt
325
qhartirpjj titwajkasamadhiiti.
jurp4rojitrawajkasaMaohlti.jurtUrojj 4a0..;ikasamach$ti.
JUtA.tojjAUtkasamadhgti.jurPqrojj jutkasaMadhaniti.jutptironlutinkasamachaniti.jurOkOjj,kutinkasamadhaffUnitiojUrptirojj jildsipkaaamachafOliti.,lunis`ajj .jiki4pkasamachafigniti.jrniisajj ji14ditikastrastilltati.
1440: 'patailf' apjjatasamachta,$iga- patax'U *114- "apjjatasaidtchia-.-'Sillia pa',a.rti apjjatasams.chta.
Sifla :ijatt,arti,16433.6-1.i411,00:maOita.11afe ,pa'tfarti 14i8 \ uOliaSa#144.
az'U 14.1* -11uSkuSsmaChi.
0;0404c:ati*OtaPain4Ohia
'aI*1.4.54;t9hi:!Kasjiinaitj,:.i4ij1.44antit-d4MaOki..
juzlej4: ;Ian 13401*-414U
-juilW.f 0411,g410$011 80,144.*OM j84 Ipaaipai' jut-ta.*Oa jan,Nayajj -JO ].yurunikiu iskwilar 114 46!Jumajj jan 1**414 i5164.*Jwnajj 30-4 4-4**41441t
444*.ii:.;10,41$1;i1.4* galcat *74.,Jumajj jan 401-1.4444 ;41tarlS#09.-
.atcai.41114JaIl jan 001,414444 00r 1x14.43.4410j- jan ,subitt4ii,,,ajtar. *Antal*.
040112#424.1 0-*8o1ia: ,044?
001,t0?Tatece,,,coe,,,.40440, no .0.04:6114 lt-**-414,i''444c4c.41309440 a*P.4;?
. ,449!;.005. 0.14,1707
,Uniclact 22
EARCICIOS DE TRADUCCION (ContinuaciOn)
Inas JulyanojjTal vez JulianTàI vez
Nrez-,julierrTal vez
vez,Tal vez Julin
utapaiikaskohi.este, en ,Cochabainba.est,e be"biduclo.,e6td= t#13a-jandoi.-esti .cluriniendb.,estd sutrieildO.eSte- llorando.
IffaStiroji tisvrajat jan traWajsta,Ikhitirak,,yatkejja-. ,
Quien- sabe si, ayer !Vitiate o .no.
:Quinn =salpe, 64. ayer,,tuiste ,o noa, la, eaCtiela.-Qui& sabe ài tienes dLxer o
pad:v:04e 'o:no.
4n 8abesi Juan t *46 -o :nb.
iién sabe si es, vezi:404'O'sabesi;Jos4 .pez*6- el
,c1.ii-Lero,,o rib:,
'OtA6* 'Mt*,
470,- 00Vta**
5t!aska1dm,, 11a.
40.4i'l**,J4.'`Chsh00:4I,0034.4spoat)::
100f0t08' ,t8 -'0414.K40- '413*
putorceitittrtikajic*iarUrojj wasitat
mach ttiniinkbjèiiakiti ldiaaraj4:
Inas. JulyanojjInas ,JulyanbjjInas 1Ju3,1ranojj'Ina6.,JttaYanojj,Inas julyanojj:Inas 4Ulyanojj,Inas ,JUlanOjj
326
utaparikaskdhi.kuctiatlia#ankaskchi.
trawajaskdi.ildskchi.tlaqesiSkOhi.jaChaskchi.
sUkOjj traviajst, Jan trawaista, 'ichititakyatkejja.Kaaitroll, jutst jan ,jutstai
MastirOjj..iskviilar- sarst jan sirst khitirakteirak-:401.1.1q,eiitat jan ciollAeritata, -khitirakYkOte:JJaiTatapajj:,ppch ,jan, -Purchij thitirak zrat-kejja.,J14anaj4; jiuch jan jiuchi), *thitirak yat-kejja.
-Cheqa,41 joo, ,ChecAcht, khitirak.:yatkejja.-JU5141i 044, chhaqaych Jan' -OhlUttp.ychi,-
tt447.9.1c,:yef.t)cejja..
!PP, ,g1; P946;11.
'tte'' ,10000-0,:***?, sefior. Form. Pop)'104'e-no,,MasiJSeflot.2,034-4,,'40' *Oa ;hoe
t$11
Ukatp m& 0:444 ,m4.0003344, .
CONVERSACION
*48114100,04ti isinak alasifi ,muni
ia: ;L.g044104,A414.:****IS 10400
2. Tat ,a oaru earts
,
,sara.s, "*14144,-*C'tfatgit AX3340-,, i114-tat,45'
taia' -dataeiktal
'Uniclitcl
327
)4571.MULO6 PARA LA CONVEROCION (Continuati6n).
3. Tata PharanSiskOjj wawapat yatjjatariiriii iskwilar sari. .,Jupajj sum atiilaud kunjantejj wawapajtj skwilan sarnaciki, kunjamtejj tariyanakukanak yati2l -ukatg mà juke aSajj 'yatichitipar _jiskt ejja:.
Tata Pharansisku:Yatithiri:
TAREA ESCRITA
itunjanias wawa.jjajja, yategerjamat, janicha?or 000 000000 riorelr 000 r o 0000 4recilir
Conteste -a las siguientea preguntas empleando el niodo dubitattvo tanto en,la forma. ,afirniativit t301i:10 en la .ne&ativa:
MODELO: lta41tOSS j4144sioati?Inas
jan.
Qhargitjj; ,jutasOati?-z. ,Aka Oarkar 'SratisriaMati?_3. ,4:041:0;14r0,4irSIOuPak512ii
Ku TAU,* tasit ut4ta?-5. 0:4111 aka,,,StOi" ,1*-
ripjjan$ti?
jUraaji lapia_,ayaaintatipjan4rmtlastaCha?-Aka tatanakajj ,q011qenipjjpaChat,:janicha-?
8 jaitienakaji v*09. Wawthiakamajj 1:81.64:10 :$8.1,-*113404./itti?'
las., Aka, 'sroqallajj,,ch:etipaciiat,.443t.i*Ohik 10.1.4.1.0
*- las Siguierites tOlip,:iildica. 01mode).
''',04)/-:,4utati41'014#i,r0/91i UtidabaChma.
4.* 4431.,/ ,i1141.44/1410.00/.,;(ge00- 43.64":#1,3#.44t. ,,
'- 4. .441.iaTaa; '1.'14atit** skwilaru/ / :014,81.41*/ :,'.004(q.
. , _.... (00 tk ,/,%=t-410144013 '4,4i... , O..... &
5.,:- f(Sii* )/ tih4Itt,it !441.44I (0#0.01.4)/6. Jaia.ithkii '1.'114404#: '4..):4/1#4842104Pre3eilte)/
UtLdad 'pcs
GENERALIZACIONES
I 140D0 PUBITATITO.
328
;41Vnaino3 rnoo dubitativo al bohjuirbc> *erbales ,eftie; expreSs'an uria. &Ida' a.cez:1/40.; do 10. acción verbal.
sta., -41;44 excluye 15 -136413:44clact, duda posit. .va, setrata do turn duda negativa, o de tin desconocimiento tOtal, del, heo:110.
de su '4*4:14'4.44P6011:4444.84:: 'Estas ,,tornias verbilea 60,10rett siempre con la formainaSa-sttal,'VeWque:14olt,_10,..igeile'ral 'Va. a. *inC1451:0' -4e: 14 ttase,i
,E.1; 011,4i416' ,tiritAticO wa no con el niodo ,401tatiVo.
b.) tiatativo:46ei-teatiiioi
IRMATIVO-
" 7^:
:4047.4Irlas
Inas :04*-*Pt4Y1;#40:-; *04141-chi=Ina sarapjj.-etañ
'NEGATIVO
áà .64-plpj et-.ti
Inae 'jari. ,,2Tna0,Inas ,jari ',04:741tici4t-01:
Irias Jan , :paraPk#:i4aiiti
4. 4.
Aw
8o ; lando ól ,s4fijo s .(fuertel ,ent;i.e el radical te*inaotones'-ter.lps).05 del pert octivo presente, excepto pri, 44. 70ti,o0a.. :perporia;que lb:berg-41e ch,
ej;4
',00.1toi4'14440 *0450inatc,;Pitraiiie 10:.s4 :to".1:: yOz.. )74,,,,llegado.,
ohhakiyittv.. -.741.,-. vez :en la call, .tierd.i.Ste -el 'diner°.0.1 Vet:** ,tRiall #O, estaten- su CaSa.
i'ti.64to.....litl.....iiitittit, :.'ralf -3i.iii4t143-4) no trabajarori hoy.
U3Unidad 22
b) Dubitativo futuro
AFIRMATIVO
.Sati-ohtInàs .sat-ichit,a.
-Inas -00=61#14Inas sar-.chif1nl
Inas 00.8JJi=0.11.1.3;0.Inas sarapjj-chiniInas
NEGATIVO
329
'Inas jan sark=dhl:t.i.-Inas jan.Inas j341. .6 dr- 1c1=ChiriitiInas sjari sarki=chinan#3.Inas janInas jan '.eara,1*==phptati,.:Inas jan 064,48*-01'14.4.4.#Inas. .jail; 'earapp-O:hiMniti
'Tn-toroa4.0446. el ,Stifi-jO øh1 en00 .01 ,radiaalver1:141 y las teri4riadiones delSe fOxtia el diAbitatiVO, futuroi..
g4400;. ,
`Q:11,4,
T.#A4:41c4Pkill *a:P0# ,J01=Pt,:a.iliti7-.i,-0.** .:-.4,04; inajutchini.
4444-
Inas sar7.-i041:03iik.
.Irias sar-chispa.sInas sar-sna
urns sarapjj-àhismaInas sarapjj-chispa
:
14:40, :54,r,ati440,0,
1410 a là dit#144?Tal,LVo46$1.4' don Lucas a #61-tfOirlOs?
'NO
'NEGATIVo
'00k=0.-ris$4i.Inas jan .0**c4sipati,Inas jan earki-ch.t.sfiati,Inas -"Jan 'Sarkii,et14#I11090- jotInas,- :e.arapitki4siiitti:
;Inas' jar). pat:tapiceekiist50;:b1-Inas jan :-0,0.0.`
IsqbenOial.,d0bitati:VO-.04: fOrmas verbales quo de line. nianer'a
m&s suave indica posibilidad y duda al inisiuo tatinixia
:$0tOp'10Triji_a".s ocurren 0ietOte 'cc* la farina Vetil que ocupa ftecuente-'Inehte, 1,6:::i-,06,40401,,,,, ;014., de ''"7:'
Unidad 22
330-
Las: terminations pefs0riales de -es.W- piodo *Se ,Olpti:dnen de la siguiente Inahera:
a) Para, la PAitieta Empleando su corresp0ridiente ttOninaCion personal
JOLOS
Inas cir*ti.±,,ON'-:144s 14#14470ji-iiraaitat,101,,,
inatja...nsarkiristti.
.b). telt: '1a.:864unda, tettSta ljerSona-: Se, anténe el 0011:0 'chi .a.'SUs .respe0-,tivas aciOnee: potential
Tal,,vez -Venga-tal:VeZ,z 'el prOc;i440- atlo :160.-dainoS *averotra
,
Tal vez .h6Sr'n0 Itaya a la. eScUela...
LO
Inas IjiChiT(14roji aka likshUn.
InastukuNichieha4.
: pir-chispa.Inas Jt011,402jI i04041:00.41ipiltitijAChidPaa
141; Nt0Vhaik t04460 .00tA
:11637. -(Uds4.): terminen lecci6n,
101 Us rgUS tu h,StMano.
"Tat 'xi:0z joy :11egiten =Ws, :lietoarios-
..C); fata,to'eattot:',,(inolusiiro:, ',41pleando,_s"'-ustplemetite-- Su, CoiTSsiporidieni,te.
Env' Los:
Inde2:44#093.g10,=6*444 àl :9:4 -00 ,encon-O stria' ;46.11aiii.,-3404 :401 .0400.400: 644'.
J$00TAt, )4).: :414040 regiones la tetojina0i4n verbal Sria, (pai7a,,Pitata):, tons la110**,Ohana.-_:(fueitt,S)'. -!!!!!'"'
-41af1an.:Ititailjohsria;. Tal vez yetigaiaoS.:#4fiatia;,
ii. '0:i..$404"' APO44,
IritiChit, -a:40w 40- oit*,,e0 ,tjtiaao, 044000, ±O deseo -de, que la acc1.6#,quede realizada. Esta èxpresidn puede considerarse cone un adverbio .904 valor4444::SEOSJ.L4.40*''S US"
147*.U.10*
-Triaati :Aargif144,4,' a1a 4:ksh# tilc1. A vsi"1:81::t...sz*i.10, '00'44pta1eöid)
Unidad 22
.
331
Inasa, expires& solamente una
lattPLO:
Inas jichhilrojj àka likshUri -tukchi. TáI vez hoy terniine eSta leOdi6n.
NOTAr En las conStruceiones con itiaoha. no ocurre el sufijo -chi en la toms; verbal.
III t)Fio VgItt34,-41114CRA.
:Se ,e0plea el ,Sufijo Sa*adha 'eri iatiritaCiOneS- de-hechoS. aparentes;: talesjn,04.01,,es ,se ipaSan, -en, la ,61:iserva,O144. personal, ,peiro -esia es .Sienapre algo incierta,Ilejana -0 Vag-a-42
V0,40114.4stiroj:j: tat,Oiaji -Stita.Samachiwao,Janjanlaltiu Vaiii-aMajj;:niasfircijj
arkaSainaOhiti.,'4ar4,117101ataii:maafirojil 1410.41#`barkasamadhiti.:lichtItalriadkajjaSalladhiWai.
URA; SELIECIONOA
Sarece- qua tu pap#: Vin.6,p,o.recs quo tu hijo: ayer no .fue- a la -00Oueia.
1P4reed :q0es tu hijb '0sre-4! no ttie eScUela..
,Parece, ae0frmi
N. ji6)04-,Y.00iallor, 4aqenake;lia
saSaW -SuiCh-apjjataynai ITUpaji 4#44paliSicit.
tqL10-Iii.:40flitPifij xnà yawr Or4014047.114). ukasti u10.- yawrjj
,MOM4Pas0-',-%wattit
040.41,*akt,t4*-,
1,404r#47'bis-Savitit!O:j:1 410;',:#04:-.00,*44Y4?,
k' awn itPt,#it431714'. ,Oiiir#04;748;.
=1041141*±A, -1;0i01#44iff Janit 1:404-0, -41.00.40 sa
'SO4:016t1; jan14,
*440:1#441104.4"' -OaragtaYnal4,4_,
8111tiohaka40dar
Yawri agujagrandeAytasifis.Uà.rSealobjt4u4s omenos largo
a.runs. dehoy en 'adelante,en 49 '3.11PPsi0
Ukhamaw Sawlitojj Skilaat juk* luirth.4.50 SratArasjjEn
Tage lutithatat itusaea.00kjAp-430:Paril -ch#J.ein
Itipanapaeti janipuriiu ch#Ohitikkrit ükä 4rit,ha:tatapatjj
Wayn&jjasinjja 82.1.64tc.5jj je4ti jiskta kia8.6.6azia)cals
tfiatati, intinjj$rit Nicia.D4p ja41-a kiisapane.10.-,
ji-Wainp ioraltiraq -Weaeb.'40.1s 111tatg
ch0.14at tao. ,sratiojj43rh:dsj,S4
ohetilia,,via1j4 Wiplitriaka*,paStrin
:!.tacierial:tgiojj, fajjettra,004- ,j1:140$4::101#1.0.4
karojj xn jachta Ii444.14ump- jiekt.p.s04: thocioslatir#43770:.
01* thOtioq:64-"pfeqeet3: w-44:0; ,elihejjee4:0* aks uks giocitiageri
tIltti0.41*1140#4 .14,**1#-Siiq4.
.74hOOdnaltarOjj, .-1.01/4,palitoat li)-iuchttietttkytia,4t: 0.=
11104**.afarif ufi-
a., uflaasaaJ 3.6.,t1404,444,.
ifai...,64-js#40jjth:t
81i0.44 ,:$1;4atki#84ca* jariiu AtOl..1441,0
u.tojt iñt 'jag* ttça, chect pasaolot4yria;,0' .41'c tuft
chuiii, =00* ,611414-#.44: '1401#14: :$4i.14.#1404
poi4atatw.'. Ui ja404:-wari4iisOI cb4chay.
:405IJOP*0 '1444.0404S10 inas Aanip#:?$Vir14.t, 61*-
0-,41i001410Afje;' #4,-Phi:-.0-14411-',04111440 0-14t637#4.- -'8474=,
.litusti uka phistar Oat4;
V40#04,410.4-101* .0.*4140,-41*,,J4ci3O#, 4.404,10,
lic.411,1:01W APitia4tia* 'tAth4*''Sit*:*hE!.Ptltf6#8Yt'IitjiOt,a*''
332
;Chtieharia-reprender, raid-
Naluran :Itted`edi.riak6.:= '.doss' 'devp.-1.or
goricia.
4:-Sotp; 440-
TI_Lett thOttiociaraabajar 14, 441:004:-de .#4,011fie
:Ohhejjefia;1c4Ort6dt
Thottriatidriatar, ,144piricAt de
un 144o A7,otto:
-09#ar
OMI
do, carabinero
.1)04044:44 it1:011.--
Malin&
Sáwiit jiwaykis *á jagen, warmipasti phistar eararaki-
ta3rha*. tikaisti chachapan
iaik!uji :ptio6txpa.). Ohalinap urit-ia4taynat alcajj: chohajj,ah-,
puhdli.uparak.144. Aka ja0ieji-$ampiA,S4w).tip.a.chavie-#0..8asaw Sata3r,
ha. likatSti'i4ca*arrneg jaii.isat_akPutiSiar -attipahitayna
toritejj,
0'6.4;f'
$01,10): ,P4i4Krit.
's146-#1,44cOlit
.4;11)0S44*#01.4:
7041411114 jawq'knici.0 -'4stae 1t41 4#.04:Y413.i4t44.01.-
$.41411'4010.,:P.htiO:i*ubit414: 'P* 10441 ,iii4c4040ti
'Otat4:±1144,ktill4-:
.i14.6.4.6;11 m.majjarfi 0.i4S ,'441=',6641#14k:a§4 AO*.
44,04w Sawlitun h napar pulisiar 44'Pt".014.1.**.W.? --rOt.0144t4..
..jacha0164ic'SaWliturojj:. Inalchatatatia 4, $6.1,41;ttlASti., am
6ata$1,410,:, P:janz jacha#4.4*.#4,..'kiin-:44.Atiitejj J1411.51.-
,pan ,quooljj, 114ritfhatait! y4tiOhista. Ji-
'Ohhaiti 40444:i34wtkm, 1).*4-
00* 444144404 fu rr.7)17iparois:44: ,u)top Sailtplati4 iikaa -
S'Orlitiirojja-
tph143:41:0.satot,g,Wayapjjatarik.
AJ*6411atit
333
Unit! as ilia -6reConoc er
Jamasata - deobultas
.Muyuritailarodear
'.14Talltnita..==- deëñt :#40hOs-
JbliitOktifriki 4:04300
krusiYatia.-=;tiAcer''declatai-
'Phtisilt!ata.fusilado. :
y tatatia4rder
Musilt! aria,fusil#
Uzi dad 22
334.
PREGUNTAS
1. icapasa6 jaciendkaj,j, sutidhapjjataynajj4?-2. 'M .urojj Sawlitojj kuns aytasitayna?'3. Uka yawrjja khitirus churatayna?4. YOgriisti, 'kit*5. khitirus churatayna?-6. ,Vic:haxa'1unthatataitatjja pamapajj. SawlitUi,Ojj, ohuChiritriti,?-rt. ilotaSiziajjasinSja kuns
Lunthatafatakjj 441414-ructi9. $6,:verlojj: ka*aatilt:Ins ,wi44iroaka.i7o,jja?
11. *Unj0.n* jag 9naicarOjj: gwayiri 'tap*?tht5444qat p' eq aks uks thoqnaqor ufjasajJ kaiiiaCh.trins :8414.1itojja?-
15. -3.1:tp.;;*ajtajj:'-uka...frittur- Mantail:,inunapjj4itil40142ti, '11)4 6-11!4.4:15.4:54.0kata.0147
Alkit jatietjj 'kiin*,apatiat4i.stnai: :-
16. _ :Oka- jaciejs*.rtinifiltif17, 10:0444n#164i$1044.P sPh4144g444,11. Kuxij&mas Sawhtojj uka phistarojt ;saranj jai?19.: :Oita ,jacteti_isra.Mp.a.:it,i20. Ukatjj kuns u1t aSi.tayliajja?'21. :$4104tiar -Ultjasajj::kawkiku0 sara;tayllajja?
84taruiiakkOti uk ,yatisajj karkirus chhukupjjataynajja?23 :ratojj:,isal%tkirikas;11:0:risl-Soilitojja?:24. savtioji ja1tjjafi puir5nti jdriidlla?
i#4,15.1i4t4Sitiat26. setti4:0i0,14,'icurOa.taaj,0,,'sio.v.iti4:rojjt,040,44'rojjovria:?'27. Janir jiuicasajj kuns ,$1104,tUt':01,11:40.1.t0".iitinaltarojjs'ruiftuasitaynal
Si41047t10:410-Oti.. '$63401,44:40:11400j.S29-4 ,X.OtistitASTOO'ati41#9_11'-'04,4150...**-0414?30. j.,0404:6-rtilt4646.4 Icchataynas :;.$0,44t0i it**00#1.141
335
vocautgup -AYMARA4LSPAPOL
Lista de palal?rae vorreSpondientes 'al I y II i40.43.
Loa, ratnierOS de .1a5 coiuninas, de' .1à dereClia indidan -la tinidad en la clia.lb.patecen, las,-Pqt :141#0".a.
Lae- pal4isas de:dr:Igen es 61- estati-eacritils tal cOrna las pronuncia' el ,camOssiao,en las pnae, foie- apartadas sr moos in.tinenciado, por- -01. d'aStelaano: Ejemialos: libro(4411)i Alberto :(4417-tia), eig-
áI 1
Ve..14-'41,f4j.t ,340,43,3,91t :POJI0tOrai4a1e-?1*/*tifief -3:414-41?4415,330'6414ietu,v4,.!Nos di'jo fclue .reiige*e: 'tent4.010, ;tioev.dijO que tre..:ganoS, nnistizi tarnbiii. 12'
A.CflAd104: '.41:4e14. '4
AO:IA.1(Z% .04044. 12
:OH:MO 4.0.1014:: '111
,40.04Amppr 19
Los animales no 4404-1431$1**Pqr4441-034.
,....010$100.4(LAW 'Oe#4' --141 booa.. 20
ACHY, s'isintori '.(4e,',16.1itntata.
,A0lit1ifk
,A1*-410,*.'*t0::-.0:10,14#040004 *OS* 'pas i'3
4J'ASP: çara, :tostto., 50-
A14-45.104ii*,
AkanAl*k tif.ttriti 444'a1
AKAP:414. 4obo t,forr:44409,-. 1.63
.44T: QHE?ABIJ do hoy 4004. ,0
,-110141:-141, eite- ',ta*s0P.
IA; ,eet' pc:total:0 tu 'hij0:: 12
luga.r.tif084.
Ayet te-''irx:,en bete, 14Eir.
145144 asi,. .de -01et4-144#04' 12
A44104: 4o, J'PS!'101.1
e0te,,44.46',Aeari-Sja:ni. *a*130-0t0. 1:400 hay uña'. casa. 18
Alcs4 4W16.40-'4404.14.1.0111:8444-010'
de --da4nati de' 'tul lado a 'dtisp.= -14
0,1414., 40' .01?4,2000300'Vtajjajt
'Ca.aa,44eda,,iiitta inetitnto.:4Q
-4-AjjP4C4- 4010. _.r4c10'
it3411130°Oft'sitr4P,304.,
40*4 3'
44010.4 14! a !440#141 Tow p'x '4810., 3,9'
Al4h1..4Uka i'atiSS .ja.4.4,-**tpa.6itic *0-444,
2i11044141ti,4014, para su 14i0,
000#04* 444 3.
4:14111.4 '00iiii*Ooti, 9'
LIMA ;4trib a. (ivfeiiente a un terreno endeclikte y no vettidal)Uts jjaijj: pals , ala yankii44frit case queda arriba- 46, 4. ,,gaza. 18
ALAYAStifit 'haterSe-rcOniPtarL.K,.ijasa . lapis aityasipjj$t eapjj ettwa.-.'Noe ,dij6,-qUe'nOs,,-hagainbe -.coniptat tree,*ices. ;4'
it4si'44144 exPOS81.',4 eg,t,Ltd*" (Paraersorias y isoimoiefq.
ci!Otaiirias 4ka., -6411,er OU_ sPaYttPj*,2E040, afue,;s eete nonibte, a horidai-i:sOk. -18
,ALIS;404. bacat fuera, edbaii':fueta --(para,perSonas,,y ani#0.00,:solOtent,o).
Saca afuera a ese 'petts-,3. 20'
4.1JA14.A. 'tencler.16
itia-A134,A; -vehd0 PO r,444.4 o, parte, potparte '423410P.: 9-Qawranakjj ilatatUtit;a14iarataytia.Dice tine:'iren
0-
44, 'Vendeti:Or.: :15
APO :alcohol.
,AVIM ft-440:6'4440 cop; loOfvetin.e..34.;1484,
v1;5*Icla 4#41.1*#
AtiVA(t4) -titiopr,orio,'po*, la znagiana, la mafla'na.:.,
ALWAKLA al:bail. 12
APIMU A4berbo 2
Ma I nieto 1214PAQA alPaca 19
Mai an40. 9'AAA *am, ts.r4z0.
AMY 4.P0?,zno -es diertO? ``(siempre al final de
ia,1"Pase),Wlitii4)4, 3:t,14.1tinlesanitt?
Pasado manana see. donilaigo, no es cier..to?: 4
336
,(interjeCci6n.) e?tpresa tristeza,pfeoctpaci64. (Be to etnple,a al finalde ftaSe).
'IWO/P.:UW104 usut 4111PiLiCai,!anibS, mi hijo est4-mUI erifekniol- 11
ANOASOA: acordars e, reCordar.tilas4tOaj: tqa3...inacjiaritattita,, janipuniu.1cuns sanitaSkti-:Ayer me ,entotrache, dematiado, no niea.Ciietdo,de nada. 13
AlefASIRA, -adordat recip*tcamente,.entre' taw-chae .:personas, ,pensar, tontar tria
W.P.301.**03 '*0.1t1;laft',P40.4.4#14ii :414a-
Its 'CVenee eetAri..acord:andci *(recf.pto0a-mente) en jr cuartel. 13-
AKKt, oá11446, -,.sienCiOSate.Jupanakajj 6,14044 00411413ii,401.E]3.00,03oriao.t ,oiloolpsOitotite.
AUi )01d0...
#01,APISIA. 403.0 001#4:
A0'114it porisai, cosiderar sobte '. upateria.Jumajj sum angyVas',anniytt4Sat istUts0:1'
eatddiabipenta.ndO #10ChO? 15Akitm,j4igA tono*iost, oiectitot,
Tabanaka, ,S1.1111:01i1,3r0464:0101.$01614,0354 .i'elejcionen
AFMAI1A. :notai1 -fijatse,'SOSPechar..qc:41%,opOr -ann;:y447
:416 to gijkoto cuan,dq sacaba e`1. .dineto?'17
MOIRA artear. 14
40:40tzsilu arrear hácia acá. 16
Atifflo:U5,/gitato; Lurinsu, qair analti.yaspna.tOn.-IptenZO,le aStudaterit smear las
14,
OANTARA, *00- los' I" ea en el'20).
fiesta 4e1 -Capia:$1.
ANAOICA -jugar. 12
rcriANCHA denasiados =chop muY 4 ofiU
A$0F1JA_ depiasiadO, ,exageradaMente.,Alsarijj isejj andhjaAcit.4 1 rot* es --exageradaiiiente caro.
ANC,HHICHHA- .en 'aeguide.. 20
,01001.110PAdHA eri. eete. nis :mot:kept°. 14
ANJILA Angel, (nO#re de-'persona)
KATAA
est#-Ii!-
arrear :hadia Apia dile:sta. 20.
AN.NAQ.A1A arrear de un 1,adb a otro.
ANQA afteras fkletai 7
ANSiLNIU, .(norabre ,de persona,). 9
eOlO,_
,aniMales ,salantentO). 22
'AMMILSAJan 314r .001;*944n4g1, eiltis4d canchar:Saraf*i.,No trOSTaln:Oe, al cine, 0.0jOr (nide bieii)'114,4108- ,14 .044144-.
AntOn,to
.ANTUTAPIA soltar, dejar ,en abortad'.
,ANTU_Tt4ft4A- dd3.iareep.',40aprenderae.-
juPak jafliu Witriapar'entiitatal:1144 no quiere despx'enderse de s4,Mijo, ,16
OTtintOS:If4A. ,i,ieceteesoltari haeer que ilodeden. eil-',i4144e#441hnthatajj 'iOilk1649;044-4111.6:±ia; piru
El .19.ctrOn-Atieria.haidereerio ,102:edatarOk.-
A,* '1?E.1;`i'O .7'
/014:411' q11.0
APAOHITA ,part. de.*,0011#4,0:40.,04,-'moritigik-,quei-:peitgite
14; 10.#: :CAS.;
143604 traer oas)i. 12
000A *40 (.06.004)5S0
337
APAIJA dejar al olvidO, abandonar-(cosas.).
49.-iat
'"JOehlanalt.::845elill,k414,3ainwJesds dijo que,,deje4 de,;riedar.uka oft-op öárrtI&th..Pen 1 :eue34-ese bi1to. 18
APAEA llevar cosas. ,en :general. ,4,
.1444 A. -ipoar coses..apeqtkEuie,t4ta4
-B10040-leeg,maleta..
AttAt 414tArs, arrebt,ittar, despojos.,'gp,;-yakliinthAtajj \collo], Etpatiajottitu..De liepente,01 ,10.44ii_*e,'_arrebat6 eldinerof,.
i4tar derandits A- 114 persona-(o teNe, ozistd: 0040 a otre.--21,
APASA. ,Apaza '5
APATAT:041 4610Ptdet.iiktr, ponexi en. uno y otro,lugar ,(060,0),. '131.4 '04eile.
:itilatitataWa.foot, e6t4, 4e80400.4a.. totalpente.
'APATATAIW 'deeinlenaciO; .espatoido' ,(0.914t)?0-
'APAUN:Ii44 enviar di?jetoe,- ha cia aqut. 13
ogam Oilier o 14,014r doses 16,
143,04A. ocA:
Al"JTAL -00014541"-s ,PeOat de 1oVeri.
4$441A cootioir, snejat.,jtirA43 I -0/0 '4174,4464100484?01 Saab e0 -dOridudir-auto?:
0,0030-r` Ob,i0004,';tu;10:-41S,Pecle:dte.?2Qu6 ,est45_ InatiejaridO? 20-
. 9 04,144s4er,-,'saPnac1051: 1Na.
Pide:Cp,iegladuri dirliaa el, pueblo de-Casbuco:. 18
:0400 jete,, director ,o,exitoride'd
.4110,444. .pOner objetos en un sitio. 15-
APSUFIA .saCar.Uka kanastat 'kiskaistak'Saca los huevos`de esa., canasta. 17
APURTEitiAk :apresurarse. ,3-
APTANk levantar ObjetoS en generale, 15
.APTtASTAA(jakatia:), perder la. Iidao: ,exponer,Ia. 'vida. por 44;114 cause.: (Se u.tilizaeste lierbo' precedido49110i 0144)Jan : arch tpitj, .kidialayktitejS jaItam .aptNo ,bebad *oho -que -est4s ti4onietidotix vida. 17
,ARTHAPItit . redogeri. 'ordenar 'COSas'.tuisiirtOIS sui lywrOiak- apttiaPtlati,Roberto orden6 inuy bien 8U5 libros. 13
.1a. 15i
ARTU1tfA inSiiitar en. YO,0 .4't0; 7 400-:US$*: 11,
ARI:CHASIA àfilar. 22
AR AA seguir. 19,
AROIARA- einpezar B2..560414. 'SegUite. 'de pron.
#4i4J1 nanakar ',,tit1ja0.4t411,14,14taw ,ai%041,4N74,P3.101.4Al, VerriOti .1#.,!.perro, fl05 siguió #iSr',Oilegte:
AttItiA tradO4
AWASIf4.-0 *fp I As: ZIA :03..vs,:dope 444.,
ARNAAflA gitr lietes tratarido 'de.'(-0,00-0"
t' -4116).0' tOtatmJuan 11amc ' iieces, et-Z0504.-
tStOiciti11J:urgatilta;A:i ChaCiitilActatiO. sasaw
, .
-0h41,40*''Insultaba gritando, que no 0-rian, i'l'aliert=-;k9 04, 14
338
ARSUIA 'promuicieti; hablar.Uka jaqejj mayja, arunak arsOna. ,
F.Sa',perSoha lironti#Ciaba Palabras, des--,cOnoci.da.S4 13
de-01-4-ar-Ottt.)'ltint;hatS.tamjj,artikliti.
A 'Oadie:deciareir4 eres:1w:0n 18,
:A.StTifiA hàcer 4eClarar; :22
,ARV41A :11eMlar-gritaiido,jupsjj: ,je.Ohlat, artti
.to,!! sass.Y luego ,11am6,,eri, voZ alta diciendol*Se4Or....,.1,
.ARTIJI/It Arturo: -(nOrabre de persona). 12
Au Pb.,411:04't4
Alog: tic:sob:4. 1
ARUMERJ A: la ,thafitina. 21
AtISPA4A4- '04-8:131,4100,11.e. 9
'Ait:OftikriA011,4 'hEi.00i.sele de lioc#0 a unitpersona o,:AritMtlayasti#3; kailaCtilisa?
ario4eCicS4quO'lhattO? :21
1.3,444;`: 15:
AttU8TAT4144 iiablair-eperitinainente.
140,10.414A :meter -Objetos ,Cdneavos, cone:1401001: IfaSObi, etc:e 2O
AOARA 1.16,sr,Objetos, -ocSncairoS, Como::platOss tasOs, ,eta.
(wa$3:.), '411.1a. 0 n2Io rec.plin nacido. 16
ratr.p.ti- tibora 'peguetia- y deltada..
,A$KICHA#A- ArregiariTata aka ,SapatSefiörárr4g].exne ,esios tia9.torit.
MKT:Cittp,T, :per5oria que-,0.tregia,
`140Q44. 400 6- -1.9414' en un 5#4.0 Obje-tOS. ,CiinCaVoS, '(filatOS; taiOtlif.sf
ASNII- burro', -a.eno,_
ASTAtA levantar ob4etos -canca*roe. 15,
AS1JKARA amice.r., 5
1,65UARANCIOA ,,enclialtaty .0ort_e.Oticar.
ATIPAA 7enCer. .3
MAMA.' -pamtOreat._ 3.
*TIM patór. 6.AVTATIVT, lugar de- :pastoreo4 34,
AWNHA, 01613.44. )4:-
**Old. 7-
a;,tiret,-; Erase tienéuso especial, :se., trate. cie,.46544,:, veamos9.0. Os 4:6.40 ij4.5.it):
,pregtintar znarg**. 9
'ayisar. .5
AW.184.54 a '06001.1'
AW:151140: .01664. ;15 .
1,006.garpun: avrietigvilanata4Cheke :gracias .0614 el aviso.
40cia-rit* 7I padre:
chliuy yoqallei*: 40144414P tiwkii4434?'04rEL:cliii;6; ,ddnde ,e5tet '376.rrpadte?i,
IJU ':61)rigCi(,Pilenda'.dez litetit).
'AWTJARA tener tainbre.
AO* 'autcp, ,cainidn. .4,
-3v4;64i-
4:014. tc04-11001-1'Avwawa3jajj khiUraks i*Iir.#47414341
,70):11,=:;:e.rk**1; -nil. hijo haba catado-41,*p0.4.0rfie., :(s31:1treetre')4,
4441'44. ,!ineter..,(01*etpet. 4460.),. '22'
AURA ,1.3;eiiar -.00889' *gas, '.(palo).
339AYCHA. came. 8'
.ATCHANCHARA ,Poner came, 64 1.a,para ..Co.cinar., 20-
iAtji ;.0h _caramba: (Se utilia f4are.-eatpre=,cansaiicio)-
1:4.1.1 ja.niraltis- pancl;.a4S,Si4mtikLte-,
0h1. la :Oo.da no4.-
16'6: buena», 21
Ojigv .6410.00, 16
AY$A44 :1464.1v nativo del ,gat4.15100 Boli,y .-Peruano. .2'
AYNA00.. ,abajo: 20
AY.N 1?ot,i107'01PietOgi 10.*19.3:16.140,),
AtSkrATilf1A. tooggvi_ 20
AY$144:4: .0047 obloos: #14gos,ut apthapisisinsti StOkakDespiaa de- ordenar la 10a54 6acci ,e1.,
ATTAIA; -,1cArittitat oNetow:Me: law. aytag:,14iiianta
a lapis.101,ranta
lArf.t.041` ay epiotitZtI :1
0v:tato:Al' vtjariiii jichhürojj ja4.140patii,t4.:00ott ojai4. '410 1071 .14
AYIAst44 ..1.01..objeto-telitilybinekt,e,,largOr,gto ,e0t0a- -extra'"
.Jutiajj aka iy4St .46apitayria.:El 116.-'4a hallado un..e.i0j4n. en la
AY NRARA: *.Criiiiagt0"E.3.0,15.tte0 ,40; co_v4060,
, 93402,P414.#441,c4.4411i ,_enjuagadO,.1OsN:Platos:?!.:20'
AYWINTA4A entrar, en, COn*to 0 Or **ache,4011:4* '(t191"00#a* 1.4,145.)
ATit"4;4: en i14,7467.4030rd..e444046#0.,
5`z,2
AYWITATA114 retirarse esparciendose en-distitas direCoiones .
mistuainjja taqe togera aywi-tatapjje.Saliendo de la escuela se retiran endistintas diteddiatea. 20
XYWTHAPINIPi reUnirse viniendo (haciaaqUi),Ide-distiritOs puritoS'.jationakajj. -'44atukLit aywthapin.i.pj .
'Là 'gant,e se reUne ra'pidaMente. 17
OWTHAPIIII 'reunirSes, 'aglomerarse,
-QI:tACHA hombre, eOP0:09., 4.
MALX$A
"d0A.w4l. pez, peSoadoi 22,
COAWLLA'JkAlitli?,I, :pescadOr. :5'
Verdad. 22par, a ViaVeZ, de.
thakiPap-andb,',i3o*y ode èa-
MiriO,,,20
40k:4 iItjo, :20
011F4,PACHA Verdad. :5Ateituldero,
:gniApacb. 'D3.OSajj- janiU- kuna14t4El Dios verdadero no qUiere nada de,Sangte, 18
POMPACHAOJNI Verdaderanente. 13
tlitgA juntos. 3
cOpOlitt media noche, 13
COIKATA mitad. 3-
midtv medio dia. 6
chicote, CinturOn, 20
340
CiiINKATARA apartar a una persona, animal
o -cosa,, que quede sujeta, en aLgo.
Jan anqar miStuflapatakiti anujjar chin-katapjjta,
Anarramos al perro para que no sal-.ga. 19
CHINU bultO ,amarrado y pequelio, paquete.4p6nde eata paquete (amarro) dedinero? 18
'CHOQOPA :tostado de mans con cascara. 7
CHUCHOIA -reprenders_,amOnestar. 22
CHUKIAGU 'La Paz i(ciudad boliviana)_. 2
011,01gRICAI4IRI Ohulsirkaniti (nombre de unap61:4404n lejendarie.). 19
:COX'A :ChOM'pa,, 12'
tAI -dar:
01-jURPOA deVolVers.
,OHOTt'AfIA pagan -gOlppati-, 7
iIititIA corazon, (figurado). -6
otimAcHtT04 ccooi4i; 10
zcgatiti4 1100fA$A ,denttO de su cotaz8n,osia 6%,Qayrait !tatajja,'chuyma manqhapanjja'-OsUMAjaqesao-sSnm*.-A1'440116 de las llamas decla part si'o qu44 :bueritt-ee este hombrelo 16
WANKRA aal*ro al tacto;Aict448:i wail chhankhawa.taia-,piedra es-purkapera, 19
OIRACIANA .perderse-, extraviarse. 12
CHHAQA% perdido, extraviado.
CHHAQAYA1A Aktratriar, hacer perder.0.1.4cine q0144.:Chhaqayta?LOdn'de to4ratiaste el dinero? 12
MHAQTANA desaparecer. 20
aHHAQTAWAYJJARA perderse repentinamente. 19
CHHEJJERA chorrear. 22
CHHICHHILLANKHA mosca. 17
CHHIJCHHINTARA granizar con cierta inten-sidad. 8
CHHIPTHAPI el atardecer, el anochecer. 12
CHHIFTHAPIRA atardecer, anochecer. 19
CHHIUCHHI polluelo. 10
CHEUKNAQ,ARA corretear en grupo (personaso animales). i6
CHHUKSU&A salir corriendo y en grupo (per-
sonas o animates).., 20
CHHIWKTHAYIkA reunirse corriendo. 6
OHAUKUNTANA antra; en grUpay corrierido
(personas o animalee).. 20,
ACURA it en grUpos corriando o trotando20
CHHUKUTATARA desconcentrase, dispersarsecorriendo y en grupo (personas o anima-les). 20
CHHUKUYARA hacer correr grupos de personaso animales. 16
CHBULILOWYARA hacer sonar sonajas. 13
CHB= CHHULIU sonaja. 13
Ca'
CHIAJJWARA discutir en voz alta insulten*dose, hacer bulla. 8
CHIACHA hueso. 14
CHIAKUNTARA dar un puftetazo con fuerza. 20
CHIAKURA dar puhetazo. 9
34.
CHIALLTIARA brindar, echar un poco debebida en el suelo o sobre ago comoun saludo a la "Pacha Mama" para queproteja, furctifique, vele por la per-sona, animal u objeto. (Chiallar)(bol.)Jichhajj aka machaq utatak chIalltIa-
Ahora brindemos por esta casa (paraque sea protegida). 15
CH' AMA dificil. 4fuerza. 12
CHIAMAKA oscuro. 13oscuridad. 16
CH'AMAKTIARA dar sombra, guitar la clari-dad proyectada por una luz artificial.Jan chlamaktlistatil kunalaykaejjjaniu.sumufijkti.No me hagas sombra porque no vao biers.16
CH'AMAKTHAPI el anothecer. 12
CHIAMAKTHAPIRA anochecerse. 12
oscurecerse, 16
CHIAMAMPI con esfuerzo, con dificultad.Jupanakajj wan chlamampiu mitalanakapsupjjpgna.Ellos sacaban los metales con muchadificultad. 18
CHIANKHA hilado de lana de oveja, llama,y alpaca. 18
CH'APAQA desabrido, insipido. 10sin sal. 20
CH'APHI espino. 21
CHIAPHIRARA con mucho espino, lleno deespinos. 21
CHIAQVAQARA empezar a 'lover, lloviznar.
14
CH'ARANA mojado. 15
CHIARANCHARA mojar. 22
WAYRA jilguero (ave). 18
5cJil
CH'EJJCHI gris. 19
CHIEQA izquierda. 20
CHTEUTATARA dispersarse, esparcirse. 22
CH'EQATATATA disperso, esparcido. 22
CWIARA negro. 3
CHUM cabecera o almohada. 21
CHTIKHI inteligente, vivaz. 21
CWIRMTHAPIRA parpadear, cerrar los ojos.20
CWIRWSURA exprimir. 20
CHUUTIARA hacer sombra (guitar la luz delsol).
Junt!urtlasift manta, jan chfiutfistati.Quiero calentarme, no me hagas sombra.16
CH'IWI sombra. 16
CH'IYANOQARA retazar objetos relacionadoscan telas, papel, cart6n, etc.Khitis aka, kadis chliyanoqe?
LQuidn ha despedazado esta camisai 18
CHIYJARA romper rasgando cosas de pocaconsistencia como: pieles, papeles, te-las, billetes y otras cosas parecidas.Khitis uka qollq chfiyji?LQuien ha roto ese billete? 18
CHIOGRA verde. 20
CWOIQE duro,consistente. (se usa paraobjetos que no se pueden quebrar nitriturar como: madera, palos, main secoy otros similares.Wellu tonqojj wali chblciewa.1 maim amarillo es may duro. 19
CHICO papa. 3
CIPOQE CHUM sano. (persona que no esterborracho)Tata Justinojj ch loge chu,ymatjj wali
soma ja.qewa.
Don. Justin cuando no este borracho esray bueno. 21
342
CHIUKUNA cocer. 4
CH UKUYASIRA hacerse coser,mandar a coser.MA karpit chtukgyasipjjat sapjjetuwa.Nos dijo que nos hagamos coser unacarpeta. 12
CH'USA vacio. 17ausente. 14
CH'USAWJA lugar silencioso, lugar dondeno transita mucha gente.Uka jaqejj mA chlutaWjarti irpitu.Esa persona me llevd a un lugar silen-cioso. 17
CH'USPA bolsa pequefia tejida de lance quesirve para llevar coca. Generaldenteson de colores vivos. 14
CWUWANCHARA enjuagat ropa. 20
D
DESAGUADERO esaguadero (nombre de unrio). 18
DYISA diez (Se usa solamente para refe-rirse a la hora)Las dyisaw juta.Vendre a las diez. 7
DYUS TATITU. Dios Padre. 7
DYUSA Dios. 7
EQARA llevar cosas mury flexibles (telas)10
EQARTTASIRA quitarse el sombrero, descu-brirse la cabeza. 12
=URA sacar objetos may flexibles (telas)u otros parecidos). 20
EQTANI1A it a traer objetos muy flexibles(telas, frazadas, ropas, etc) . 15
595
=ARA levantar objetos muy flexibles (te-las, frazadas, ropas. etc.)Aatuk*uka isinak eqtam.Levanta rapid° esas ropas. 15
EWJJVALIA recomendar, reprender, eadiortar.12
GALLU gallo. 10
I
ICHNOQARA poner -con las dos mans a unnifti" o animal pectuefio en un lugar.-Uka -Wait Orager- idhnotiani,Pon ,esa gUagda al Stele'. 20
ICHSOSIA sadar a Oa peitOria '(nitro) o anii-mal,--`1eVintando -On las "dos inane's. 20Aka -iflayia ichsuin.Sada- ,a esta gUagUa.
ICHTANINI, It a levaritat en brazos a unaperdeina, o animal pequerio. 15
ICHTAITA ,..levantar en brazos a una personagenefabnerite sniftos) o a un animal
pequetio. 15
IMUNTARA meter levantando en brazos aUna persona VeqUefio. 20
Mit& Iletrar en brazos a una persona(niftO) o wpm' al. 10
IJLISHA iglesia, temples, 5
IKA Ica (nombre de una poblaci6n) 12
IKI sueflo.
Ikl4putitu.Tengo Swab. 13
IKI PURINA 'tenet sueflo.
u.
Temp sueflo. 13
IKIMAYX$A estar sofloliento a causa de al-desvelo.
MaggrMajj atumpaqsraw umapjjta, jichhajjikimeAtWaiAnoche bebimos toda la troche, ahoraeetoy Oftoliento: 8
343
acostarse. 7
IKIRA dormir. 7
IKIYARA hacer acostar, hater dormir. 12
IKJASA conciliar el suefto, dormir.Qawran jaqejj janiu ikjaft puirkiti.El duefto de las llamas no ,podia con-ciliar el ;giallo. 16
MAYA hacer que otro concilie el suao,hater -dorMir.Wawajjar ikjayasinjj palUsaril sarta.DeepUesde:hacer-dorMit -WO fUia la plaza. 17
IKTIAWAYAA este verbo indica dormiriogp,tatoarseb,prosegait st,inarcha.El curandero dur016,eala-Casa de daa`Francisca :(s. 21100 ,seloatoh6): 14
ILAWI Ilave:(nombre de un "pueblo)..
ILU :hilo. 18
IMANTARA ocultar, seconder. 19
IMANTASIRA ocultarse, esconderse.
IMANA guardar algan objeto. 14
IMASINA guardar con delicadeza y parauno nig* alga objeto. 14
IMILLA nifia,lthicriLllai (En lin anibiente yayamde.civilitado, esta palabta puedetendt un-sentido deepectivo, entendien-dose cot() una nifta o muchacha de origenhumilde ,(indigena) muy pobre de educa-pion). 8
IMILL WAWA hija, nifla. 9
IMPORTAgA importar. (Se utiliza para ex--preear la importancia qge.tiene unhecho, para una persona. Generalmentese utiliza en (rases negativas)Janiu kamisamajj planchatNkiti.No esta planchada to camisa.Janiu importkiti, ukhampach churita.No importa, dimela asi tal como estg.:1/4
IMTIASIAA enterrar (efectuar un entierto)JichhArti tata Julyanojj imttasjjani:Hoy se efectuari el entierro de losrestos de don Juli&n. 16
entierro. 10
INACHA a ver si.mach jayp!urojj chik kutinjjafiEni.A ver si a la tarde regresamos juntos15
INAKI inatilmente.Anujjar inakiu gollapjjaykta, janiuwaliptafi puirkEnti.
Inailnente curatos a ml perro, noptdo sanarse. 19
gratis, gratuitamente.Inakia nayajj qollirisma.Yo to curarta gratis. 15
INAMAYAKI vanamente, inftilmente. 13
INAPTINTO sin flatly°.
Inapunikit Ptrojj nuwitu.Pedro, ne peg6 sin ningdn motivo. 11
INASA tal vez. 6
INIT emero. 6
INKAgAYASISA hacerse engafiar. 15
INLISA ingles. 12
INRIKI Enrique. 12
INSAYTIA0A ensayar un Atm° de baile. 18
LISINSHU incienso. 12
INSTITOTU Institute. 12
INTI sol. 11
1NT(I) ALTUNKARA estar el sol ye. alto,Set ya tarde por lanafiana. (Tiempoya avanzado en horas de la mafiana..).
Aabak:sarjjafilni, niytaitintejj altunk-
j4eYaws rapid°, pues ya, es tarde.
mafiana) 15
JALANTA$A Ponerse el sol, atardecer
INTI JALSU la salida del sol. (La horaen que sale el sol). 13
INTXT) JALSUN1RA salir el sol.Ntyaw intejj jalsunki.Ya estdsaliendo el sol. 13
344
INTINTIRA entender, conprender. 15
INYIKSHUNA inyeccion. 8
IRANTARA meter objetos pequefios que pue-dan caber en la mato.Aka Malin sitar imam.Mete este huevo a la casa. 20
'RADA llevar en la nano cosas pequefiasque puedan caber en ells. (pelota,
naramia. pan, etc.)' 10
IRNISTU Ernesto. 13
IRNOQARA poner en un sitio objetos peque-fios ( naranja, dinero, pelota. etc.).
15
MARA llevar o conducir a una persona.6
IRPT'ATA participio de IRPARA. Significa:siguiendo o seguido. (El que sigae aotro puede seruna persona o un n aninal)Ptrojj anu irpttatairjttaSki.Pedro esta viniendo seguid° del. perro.
'4
IRPAYASIII.hacerse ilevar, hacerse condu-
Tataktrajj jiskta yoqallampiu irpa-yasi.El sacerdote se hizo llevar con unchico. . 12
IRPKATADA llevar, conducir o hater quesuba una persona o animal a un lugarmss o menos elevado.PawlUrojj jawqIas jawq'asaw qollupatar irpkatapjjatayna.A patlo lo subieron a una nontafiagolpedndolo con palos. 18
IRPTAIA hater que una persona se parelevantindola de la nano.Uka achachilar irptamkHaz parar a ese anciano. (Leta/ltd.:idol°
de la nano) . 15
IRSUNIRA entrar y sacar objetos pequefbos(huevos, naranja$ etc.)Sawlitojj ktawn mg utatSaulito emtr6 a una casa y sac6 unhuevo. 22
IRSURA sacar objetos pequeftos que puedencaber en la man° (naranja, dinero,huevos, etc.). 20
IRTANA levantar objetos pequefios que pue-dan caber en la piano (huevo, naranja,dinero, pan, etc.)Khitis gong irti?LQuidn ha levantado el dinero? 15
ISAKU Isaac. 14
ISI rote. 4
ISKWILA escuela. 1
ISTAUSHA pueblo pequeflo, estancia. 16
ISTIAJA esciichar, obedecer:Sion ist !a.m.Esaitha ,bien.Tatatat isteafiamawa.Tierie6 que obedecer a to pap4. 13
ISTAHUS UNIRUSA EstadoS UnidOs. 15-
1St iASIRA asp:that,: :obedeo qt-'Ilarai)ipiti a:ro-jS,isti.S.Sitaytia.NiadVaitierite--Se- esCtiCh& una voz. 19Jan u. yOqallajiEste C490-* me .obedecer
ISVAYARA hater"- iibedeeer.:
ISTRAPISLIA ponerbe-MuChaS-'-prendas -deVestir (para _ix' a_ una 'fiesta)`. 8.
IS1HAPTIASIRA vestirse mar -0 pianos r4pi-.!dainente. 20
ISTURYARA estUdiat. 14.
ITSURA sacar objetos con dos asas (ollade barrop cantaroS y otros) levantan-,dOlos con las dos. manos.Aka ,phuk anqar 'taut.Sam- esta onto .20
'TURA ilevar con las -dOs pianos .objetos,q1.3e tienen dos asas (ollas de barro,64n-taros pequeffos). 10
Ilevar con las dos manor unadra de regular tams4o. -10
ITURA4 guitar de -ericima una olla u otroobjeto parecidO, levanteindOlo con lacdos taanos. :20
DIARISTU Evaristo. 3
5L8
345
IYAWA expresion que se utiliza para.aceptar una peticidn del interlocutorSeta, puede traducir como: nbuenoo.(Icing mayt!itSenora, presteme dinero.Iyawd. Wigs manta?BuenO, lCuanto quiere? 10
IYAWSARA aceptat. 9
J
JACHA Ugrima. 14'.
JAM A grande. 2,
-JACH1A-KAN)(AN.ANiitA- tener y mostrar pre--
pOtentetierite. poder autoritario.Thunxipajj jan1.0 jaChla 'kanktifianifi
layk. akar jutIONnti.
'Tuilupa no vino :para_lnostrar .prepOten=-
teMerite su alitOridad-. 18
JidHARA *rat._ 7
eniit-lx un- sonido o- unadon _un instrumento musical. 14
JACH'AT(A) ARTIAtA llama' gritando envoz alta. 15
JACHIAT(A) PARLANA hablar en voz alta. 15
JACH'ATANSA de estatura alta 7
JACHAYANA hacer llorar. 8
JAVA cerca. 12
JAK ACHASIRA acercarse. 15
JAICARA vivir. 7
JAKASICIRPACHA min con vida. 17
JAKTAVA resucitar. 19
JAKTIARA contar (referente a cantidades)
JAKTNI resurrecciOns-(pasada). 19
JALANTAI1A caer a un interior o a una pro-fundidad.
-jALAtiA volar, cOrrer. 22.
JALAQVA.NA cer de una altura.Jan Uka qoqar maldiataniti, ja-laqtara-kisma. 14No Stibat a ese 4z4b61 cuidado que tecaigaS. 21
JALAQTAYANA derramar, hacer Caer algo des-de una altura. 1714ayaj4 ti$ tater 0114 jalaqtayir ufijta.
to:VI ,que -a uri hOtbre se le Cay6 eldinero. '(se le derram6)
JAIJOA Pettit, dividir.Aka Veit taqenitak ja1jam.
eate pan tart todOe. 17
JALJASINA .part4., diVidir en provecho mu-en:provedhO de uno niamo.
Aka:-qO1lit jivia.aakNOs .repartiretb.3 este dinetO solamentensieotrdai. 17Jisa, :Vent .jalffaatiqa.Si) ,parti: el pan (para mi). 17
JALJTANA ditorciarse,- 'aepararte. 18
JALSUNIRA salir el sol..1.1.Niya* intejj jalsunjje:Ya'sálió ,e1 861.
JALSUPA salir (VOlando) de un interior odeuna profundidad.
-jainaChqu 'Oa Manqhat jalau.Un -Ward 8321.6 (VOlandO) del interiorde- la -daaa. 11
JALTANA empezat a correr, escaparse, le-'tartar 'Vueld. 17
JALTJJARA huir, esdapar. 22
JALLU lluvia. 14
JALtUNTAIA 'lover (intensamente). 14
JAIL UPA` llover. -8
JAILUPACHA 6poca de lluvia. 16
JALLU ftRIRA lloverAllegar, la iluvia).15
JALLU URU dla lluVioso. 14
346
JAMACH I pcijaro 17
JAMASATA a escondidas, a ocultaa. 22
JANIPATIRA besar. 13
JAMPAT-TAsA besar. 22
JAMP'I tostado de 'haba o de grano. 16
JAN SUSTANTIVO t WI L KI) sin. 14Jan tantiazipikiu tuna.Totate (el desayuno) sin pan.
JAN ( SUSTANTIVO NI) sin.
JU4tti.im jan astikaran turita.
tidier° .el cafe sin azdcar. 34
JAN ANJYANI inconciente, estado de Coma,
desinay0. 17
JANATATAPA mttender (frazadas, cubreca-niàs u otros pareCidOs). 18.LUpirti 1k 111 janatoti:ateddid: la fratacia 'al Ka:
JANCHI cuerpo, carne humane.,
JANICHA? &o no? 12Sarntat janicha?&Vas air o no?
JANIKI ojala que no (con verbos en poten-
el-4). 14Janik jidhhfiro jj jalluspati.Ojai& que hoy no llueva.
JANIPUNI .adterbiO -enftido de. riegacidn(a :tin mss enfatico que JANtWA). 5janipuniu khitiMpia,,parlatEkti*No estoy abeolutatnente comprometidoCon nadie.
JANIRA today-1a no 4Jariiraw tatajjajj purkiti.tOdavia no ha llegado papa.
JANIRA SUFIJO IPANA EL V/R130) an-tes de,. antes .que: (en oraciones _com-puestai de aujetos diferentes). 18Janir-jilajj putkipan:pourta.LlegLie antes qüe (llegati) thi hermano.
JANIRA (It SUFIJO SA EN EL VERBO) antesdes antes que, (en oraciones conpues-tas de un nisno sujeto)Janir akar jutkasajj janiu aymaryat-kayht-ti.Antes de venir (aqui) yo no sabia ay-nara. 19
JANIRAKI tampoco. 4
JAIJITEJJA conjuncion condicional: Si no..(8e utiliza en oraciones subordinadas)Janitejj jallkaspajja, yap tuksnawa.Si. no lloviera, terminariamos de tra-bajar chacra. 4
JANLTI ,advarbio 'negatiVO interrogativo.:44nit qhar4rojj jak$ta?INC iasa Venir nafiaria? 5
JANIU IMPURTKITI* no importa, no intere-sa2.-,14
JANIU -MAYANPS nUnca, rags, ni una vez ngs.
JANIWA adverbiO de, negaci6n -enfatiCo. 14
Jig: xrnicY1(1)s nitiguno, ninguna.
JANIU .KAWKS a ninglin lugar. 14
4014- kHITISA nadie. 34
JANIU, ,KUNATSA expresidn que significa:nO hay por que, no hay de que.,Yuspagarpun tata.iriuChitiMas graCias,Janiti kunatsa.,INo- hay por gild? 9
JANIU .KUNSA nada abSolutamente. 12
JANJAMAKI parece que no. 10
JANKIA rIpido. (Tiene un natiz de enojo,$14a, disguOto),Jank, luram!Trabaja ripido120
JAN KAMACHTIATA intacto, ileso (sin heri-das)Qhepgrmanthejj jan kanachtlataw kuti-rakina.
dia siguiente volvid sin heridas.(ileso). 18
34?
JAN KAMSASA sin decir nada. 16
JAN KHITIMPI sin nadie, sin compa,solo.MU waynaw utjEna, jun khitimpis awatiri.Ha.bia un joven que pastoreaba sin comm
14
JAN KUNAKASPAS UKHAMA como si no suce-diera nada. 17
JAN kUNS KAMACHARA no poder hacer nada.(Se utiliza duandO una persona ,eatac.turbada o preoctipda)..Lunthatajj janiu kilns kaMachan,puir-*Until ktuialaYlcitejj katjapjjitiwa..El ladrc5n no Podia hacer nada, porqueto Obgieron. 17
JANQI0 blanco. 3
JANVAIMAsigik tender ,Ctiero, frazada,mantel 0 algtin objeto4arecido, ,Pararecostarse dormir q,para sentarse.Uka;Iipt.ioh jantlaictiaslins tikatatiqOntlaSiin.Tiende -ese cuero y Itiegp sietitAte: 17-
JANTIAKU tendido de cuero o tela quesirve para sent-arse o para dormir. 14
JANTHAPIRA doblar frazadas ó prendas detela.Uka ikifianak janthapim.DObla esas frazadas. 20
JAN UKA conjuncion condicional: si no.ApurtlasifiSni, jan ukajj janiu chikar-kanas purkafigniti.Apresurenonos, si no, no llegaremos nihasta el medio dia. 6
JAN UWATA desconocido. (se usa sola-mente pera referirse a lugares)Jan ufijat narkara sarjji.Me ire a un pueblo desconocido, 10
JAN WITIATA desconocido, =bre°.(se utiliza para referirse a personas=tales y cosas)Aka tatajj jan ufitlatawa.Este sailor es desconocido. 14
JAN WALL mai. 18
JAQE hombre, persona. 12
JAQJJATA1A tirar, botar sobre. algo.Tata Sawastirojj nOkialapatata jaq-jjetatayna..A don Sabaqtign le tird (de un golpe)sobre una piedra. 21**
JAWNTAgA arrojar, tirar alga hacia uninterior o hada una protuhdidad:Ukit i1ut utaimanqperjaqOhtem.Pith es i pelota al interior de la casa.in
JAQONA aarrojar, tirar.19
JAQORPA.YARA botar o hacer daer a personas,enlicales O cosas 3.argas.
Uka mis 304.0:itsayitriticiS4.Gliiidado -Con botar ,esa ineda. 15
JAQ0STRA deSpiOmarse, caerse, irolcarse. 23.
JAOSISKOIA ester tirado en .el
14(014 'fiwirjaVEst tirada-(en el in$10). ,una oveja
20
JAQ0T-ATAAKKOTA estat, tendido. (personas- y.
anlinalee .doleinente)
segiotato.U$4.,1*.:0410-ho- es-t4 tendido en la call e.
.20
JAQTANA arrojar, botar. 15
JARARAJ{A desatar, desamarrar. 17
JAREQASIA banarSe. 18: I
tiAlm3.44, 4.kiyar superfAcl.p.T.tente cosas de
Nayajj wasunak iitz71*44Yo estath lavando los vasos.
JARISIRA 1?.4.4.14s01 lailarse el cuerpo. 13
JARK1 ajar; detener. 16
JARU picante. 18
JASA 441 de hendir. (suave)Aka tonqo jamplejj jasawa.
Ete tostado de malt* es suivire. 19
JASINTA Jacinta, 20
JASINTU Jacinto. 3
3,48
JASTJJARA huir, escaparse. 21
JAM pesado. 17
JAWASA halm. 19
JAWIRA rio. 11
JAWARA sonar la campana, tocar lacampana.KaMpan jawq!epan ktukiu iskWilarC*Okuntapje:edent6 toed la campana entrarondamente a la esCuela. 20
azotar, cw=golpes con algdnobjetO largo (un pal0, una:co-
cOrree4Janiu WaWaroijj lawaMp jaWcalafigkiti.
NO se peg& a lod-hiflos-coh palo.:15
JAWSANA 116mat.-
Tatamar *tam.Llama t4 papd. 12
JAWSTIOA. alOjar hospedar.
JAWSIVAPIRA, 40j4liStii1874j j ii14#44radik Manta.QUiero alOjarele.
4AWSTNApak 110ar 7 reunir a personas.tatichirejjNti-400Wanakat jawsthapieEl -PrOfesor reuni6 riPidaMente a los
ni4Oif. 12
JAWUNA jabdn. 19
JAyA lejoS.
largo tiempo; de mucho tiempo (Ge-neralMtnte se utiliza precedido pOr el
44trerbio WALT)Wali jayaw chhaqta ampi?Te perdiste mUcho-tiempo, no? 16
JAYA JAQE extranjero (solo para perso-
nas). 14
JAYATA de mucho tiempo (ya transcurrjdo)Tata Jurj*nlp tate. Lukasampejj
JOY# jikisipjje. 13Don Jorge y don .IA60 se encontraronde mucho tieMpO. 16
9
JAYATA de much() tiempo l (ya trinscrrrido)
ita Jurjimp tate. Lukasampejj walijayat jikisipjje.
Don Jorge y don LucaS se encontraronde nnoho tiempo. 13
de origen de un pueblo lejano.Aka tatajj jayatawa.Este seftor es de un pueblo lejano. 13
JAYA. MOLT mucho tiempo. 12
JAICHKATAUA ahorcar. 17
JAYMI Jaite. 2
JAIPTIARA hacettele tarde.Janie andh suykitiamati, jayptlitaspawa.No puedo-esperattemucho rato, se meitdede.,hader tarde. 17
JA1PW tarde. 1
JAY1A hojt)._ 5
JA1RASIRA. tener flojera. 4
jAYTABA, dejar.
JAYTARPAIAPA abandonar. 15,
JAB sal. 8
JAIU FARA salado. 20
mlum4414 salar, poner sal a algdn ali-,
;00704*P4Oax jayuncham.Pon:sal a la comida. 22
JBC1IF4441114A ahumar con la intencidn de*pulsar a 108 eepltitus malignos.Jan jecitegaykailan ukajj jaiiti Waliptw
Si. no to curarnos (ahumAndOlo) no sesanar4. 12
-JICHHA----ahora.-
JICHHA NARA este silo. 6
JICHHARAKI recien. 6
JICHH441A esta noche. 12
JUHH4RMANTRI esta mama. 8
349
JICHHAYP,U esta tarde. 2
JICHHURU hoy dia. 2
JIKHANI espalda. 6
JIKISIfA encontrarse.IskwilanNos vamos a encontrar en la escuela. 2
hallarse 0 encontrarse una cosaperdida, .extrarlada.
Man 4ta, 0114 kailin jikista.Mam4, encontrel dinero en la Calle: 17
JIKJJATANIRA ir al encuentro-Sarkata, anchhichhaw jikjjatanima..
EStar yendo, en seguida te encuentro.13
JIKMATANA encontrar lo -buscadO:Janie .masiirojj- jikjjatkstati, kawkin-
kayittaaa?
No ,ptide endontrarbe ayer, Ld6nde es-tabà8?
JIKSC14 terMinar de tejer,:terminar de4Onstruir.Punch jaksUsinjja, ikiftanak SaWufia-paWa4.pospa40 de terminar de tejer el poni-
tiene que tejer frazadas4 20144r aka ut jikajj4.Yá termlnare de cOnstruir esta casa.20
JILA hennano. 2
MARA crecer, desurollar (para personasy animales). 20
JILACIATA autoridad aymara de una comarca.11
JILIRI hermano mayor. 14
JILIR JACIENAKA personas mayores y respe-tabless-autoridades. 17
JILfR WAWA hijo mayor. 11
JILJTATata resentirse, disgustarse conalguidn.Kunats chachamamp jiljtayasta?gor clue te resentiste con tu esposo?19
6q2
JINA vamos.Ratuk jinn.
Vamps rdPido. 11
JINCHU oreja. 9
JISA adverbio de afirmacidn: 81. 1
JISKIA pequeflo. 1
JISKIATANSA pequefio de estatura. 15
JISPATPACHA desde pequefto. 22
JISKNAQ.A1A averiguar, preguntar a mochaspersonas. 17
JISKTANA golpear, azotar con un Objetolargo:. (pal°, ldtigo, etc.) 22
jISKTrARA preguntar. '7
JISKTIASINA preguntar en favor de uno mis-
n19.
JISOARARA abrir, 7
JISTIATAT-TANA abrirse de por sf.Ctagejjimayak jistuatatwti.'De rePente 'se abrio el suelo. .18
JISMATANA cerrar la puerta. 7
JISTITHAPIRA cerrar la boca. 20
JISUKRIST TATITU Nuestro Seior Jesucristo
jIUriARA apagarse (luz o tuego)Nay isturyd siskipanmOak Lusajjjiutti.
Cuandayo trataba de eptudiar de re-pente se'apagd la luz. 17
JIUTIAYA$A apagar (la luz o el blego)itis lus jiutlayi?4Quidn apagd la .14z? 17
JIWAKI -bdnito. 11
MAU morir. 15
MAHAYANA matar o exterminar ono por uno.
AnchhiOhhawr aka katar wawanak jiWrayd.En seguida vat a matar a estas criasde'vlboras. 19
350
MASA pronombre personal onosotrosl in-clusivo. Se refiere a un grupo pe-quefio de personas formado por el_ha-blante y el interlocutor solamente,o de unas cuantas personas mds yasear de parte del hablante o del in-terlocutor.Akajj jiwasan 31yurusawa.
Este ea nuestro lEbro. (puede ser demi y de ti solamente, o de unas cuan-tas personas md0). 2
JIMASANAKA woneMbre personal:nnosotroeinclusivo. Se refiere a un grupode-personas mayor que el fOrmado porJIWASA. Puede ester formadO por elhablante -o ha4antes y :el interlocu-tor a interlodatores formando ungrupo puMetOso de,person&S.Jiwasanakajj mark abraPjjafiasawa.Nosotros tenenios- quo. ir' al pueblo.
(Puede ser: nosotros y tu, Uds. y yo,o nosotrds y-Uds.). 2
JIM PURA entre tosobtos. 11
JIWATA muerto. 7SO
JIWAWI muerte (refeiridndose a una muertepasada). 19
MAYARA matar. 10
JIWAYAYANA hacer =tar. 12
JOWJATA completamente mojado.JuPajj joq'jjataw iskwilat puri.El llegd de la escuela completamente.mojado. 14
JOWO completamente mojado, empapado deaqua. 15
JUCHIUS KUNKA voz delgada, voz aguda. 13
JUK:A poco. 5
JUKIANPI mds. 8
JUKIAMPJITARU a poco rato. 12
JUMP SUTI adn mis intenso. 14
JUKIAT JUKIATA poco a poco. 17
JUK:ITA poquito. 21 (diminutivo deJUK?A: poco)
6 C 3
JULI Juli. 12
JULY Julia. 12
JULYU Julio. 1
JUMA pronombre personal "td, Udu.
JUMANAKA pronombre personal ItUds.0 2
JUNT1U caliente, and°. 12
JUNT'UCHA1A recalentar. (comida). 21
JUNTI.UMA desayuno. 2
JUNTTIMLuRARA preparar desayuno.
351
JUTJJARA retornar, regresar hacia aqui.Chikaw jutjjapjjd.Regresaremos juntos (aqui). 12
JUYPHI helada (referente al tiempo). 16
1 JUYPHINTARA helar (referente al tiempo)
13
JUNTUM WALIATTAYARA hervir agua para eldesayuno. 2
JUNTTURTIASIRA asolearse, tomar el so1.15'
JUPA ,pronombre personal nelu,"elle 1
JUPANAKA pronombre personal uellosINalaell2
JURI mojado. 15
JURICHARA mojar. 22
JURJI Jorge. 11
JURMA moco. 21
JURMARARA mocoso. 21
JURNALA todo el dia. 14
JURNALPACHA todo el dia. 9
JURPURU pasado mafiana. 4
JUSIA jos4. 2
JUSTINA Justina. 11
JUSTINU Justino.
JUTASA venir. 2
JUTIR PHAJJSI el prOximo mea. 33
JUTIR SIMANA la prOxima semana. 6
Mharmajj wal juyphintataYna.Anoche habia helado mucho. 20
JUYPHIPACHA estaciOn de invierno. 16
JWANA Juan, Juana. 4
JWANITA Juanita. 3
JWANCHU Juan. (familiar) . 8
IC
.KAJUNA cajdn, caja. 3
KALA KALA Cala Cala (Iona de Cochabambik.2
KALAMARKA Calamarca. 12
KALTU sopa, caldo. 12
KALLACHI Hombro, 18
KALIARA llevar con las dos manos cosasmks o menos pesadas. (una mesa). 10
KALLI cane. 10
KAMACHARA 4(10 hacer?Qhartirojj kamachapjjUtasa?4Que van a hater (Uds.). mafiana? 6
KAMBYST*ARA cambiar (dinero)... 13
KAMESA canisa. 4
KAMPANA campana. 20
NAMARA 4que decir?Kaupis tatgmajja?400 dice to papd? 9
KANASTA canasta. 15
KANCHA lugar destinado a un deports.
KANKARANtRA tener poder. 18
KANTARA cantar. 15
KANTILARYA fiesta de la Virgen de la Can-delaria. 15
KARABUCO Carabuco. 18
MUSA Carlos. 11
KARMILU Carmelo. 11
KARMINA Carmen. 5
KARPITA carpeta (aspecieque llevan los niEoslar). 12
de bolsa en lael material esco-
KARPITPACHA la carpeta (con contenido). 12
KARTA carta. 12
KARU precio elevadoj taro.Uka chumpajj wali karuwa.Esa chompa es muy cara. 14
KASARASIRA casarse. 5
KASARASIRI persona que se casa. 5
KASARASIWI lugar donde se celebra un ma-trimonio. 21
KASARATA casado. 5
KASARATARA estar casado. 5
KASAR1WI natrimonio. (ya realizado). 19
KASARU casado. 5
KASIIERU Casimir°. 14
KASTA clasej especie. 12.
KASTIJAI1A castigar. 21
KASTILLANU castellano. .4
KATARI serpiente. 19
KATEKISTA catequista. 7
KATJAgA sorprender (in fraganti)Qoliq lunthatkir katjta.Le sorprendi robando dinero. 17
coger sorpresivamente. 17
352
KATJJARA encontrar lo extraviado. 20
KATOQARA recibir. 13
KAT-THAPIgA sostener, agarrar, sujetar. 19
KATUNTAgA agarrar, coger, atrapar, apri-sionar repentinamente.Mayak na jaciejj katuntitu.De repente me cogi6 un hombre. 17
KATURA agarrar, coger, encontrar. 20
cazar. 14
pescar.
Chawll katuntati?iyescaste paces? 5
tener consigo algdn objeto.Khitis 1yurum katuski?Aluian tiene tu libro? 5
KATUSIYAgA prender fuego (en la cocina,
fog6n0 anafel etc.)Janirat jichhakam katusiykta?LHasta ahora no prendiste fuego? 12
KAWALLU caballo, 17
KAWKCH'A tanafio. Lde que tamaho?Kawkch'as wawamajja?LDe que tango es tu hijo? 12
KAWKHA Lque lugar?Kawkhas ustam?Nue lugar to duele? 15
KAWKI Ld6nde? 6
KAWKIRI lcu41?KaWkiris.wawamajja?01141 es tu 8
KAWKIUJA ,que lugar?pLque sitio?Kawkiujars umajj utji?
que lugar hay agua? 20
KAYU pie. 6
KAYUKI a pie. 6
Kayukiu jut-ta.Vine a pie. 4
KIJARA demandarj quejarse (ppesentar unaqueja en contra'de una persona) 21
353
KIJASIRA demandar, quejar (presentar una KUMPARI compadre. 17,
queja ante una autoridad). 7
KUMPHISASIgA confesar. 7KILINUNT1 Clemente. 14
KUNPHISASIRI la persona que se confiesa.KELLIA hincarse, arrodillarse. 14
KUMPHITISA confite. 12KILLTIASIRA hincarse, arrodillarse. 12
KUMULJASIRA comulgay. 7KINA tres. 1
KUNA AO? 9KINSANI tres personas. 15
KUNKSA cualquier cosa, por lo menos algo.KIMSAVIK1S por lo menos tres personas. 17 14
KINS4ALLQ0 ocho. 3 KUNALAYKUTEJJA porqueKunats jan iskwilar sarkta?
KIFBA TUNKA treinta. 5 ,Por que no fuiste a la escuela?EUnalayitutejj sapakiu utajjan kirasta.
KEVISFACHANI los tres, las tres (referente Porque me quede solo en casa. 2a personas). 17
KUNA ORASA que hora ?, La que hora?KIRASINA quedarse. 2 Kuna orasas jutgta?
LA que hora vas a venir? 12EISU queso. 18 Kuna orasa?
LQue hora es? 12KLASI aula, clase. 4
KUNAPACHA Lcudndo?KRISTIANO cristiano. 12
KUNAPACHATSA Ldesde cudndo?KRIYINA creer. 13
KUNARSA Lcudndo? (Supone un tiempo mdsKUCHAVIAMBA Cochabamba. 2 corto que el expresado por KUNAPACHA)
6KUCHLUU chuchillo. 22
KUNATSA Lpor que? 2KUKA coca. 12
KUNAYMANA toda clase, toda especie. 15KUKAT PHAWTIADA accidn de derramar la coca
y adivinar en ella. KUNJANA ,c6mo?Yatirejj Istukiu kuk phawtti.El. curandero (adivino) derram6 rdpida- KUNJANATA Lde que manera? 15melte la coca (para adivinar). 12
KUKAT UWATARA adivinar en coca. 12
KULIJ/Z colegLo. 6
KULIRATA tener, rabla. 14
KULIRATA enojado, disgustado. 7
KMARTIARA acompahar. 15
KUMPART'ASIDA acompafiarse. 16
KUNJANRAK JANISTI ;caw notQollq mayttitaamati?,Puedes prestarme dinero?Kunjamrak janist.;Wm not 15
KUNKA cuello. 15
KUNTURI condor. 18
KURT -TfARA contar, narrar. 19
KUNURU ,que dia? 2
KUPAKAWANA Copacabana. 18
KUPALA copal. 12
KUPI derecha. 20
VRIJIRURA corregidor. 21
KUSA cosa. 13
KUSANAKA cosas. 12
KUSASA cosa. 6
KUSIUA cocina. 20
KUSINTLLA cocinilla. 12
KUSISIRA alegrarse. 12
KUSISITA alegre, contento. 6
KUSISTATARA alegrarse repentinanente. 17
KUTI vez. 7
NUTIKIPSTAKA darse la vuelta, mirar haciaatris. 19
KUTININA volver, regresar hacia aqui. 12
KUT-TAYARA devolver. 10
KUT-TIJJARA regresar despues de concluirunamisian. 19
KUYRASIRA cuidar, cuidarse. 17
KW1RIRNU cuaderno. 12
KWARTILA cuartel. 13
KWARTU pieza, habitation. 19
KWISTARA costar (referente al precio).Qawqhasukachumpajjkwisti?Oudnto cuesta esa chompa? 22
KH
..
354
KHA adjetivo demostrativo: aquel, aquell4aquella.Khd wak alta.Camprdaquella vaca. 3
KHALLU send-cocido (para tuberculos sola-nente; papa, oca). 10
EHARJARA cortar (con cuchillo) .
Janiu aka aychajj kharjailjambliti.No se puede cortar esta carne. 18
KHARSURA degollar, carnear.Ehitis aka uwij kharsuni.LQuien va a carnear esta oveja? 12
MAYA pronombre demostrativo: aquel,aquello, aquella. 3
KHITANA enviar a personas. 10
KHITI LLquien? 1
KHUCHI cerdo. 17
KHUCHJARA aserrar, cortar en partes conalgdn instrumento cortante (sierra,tijera, cuchulla, etc.)Tijiramp uka papil khuchjam.Corta ese papel con la tijera.Aka lawajj janiu khuchjafijaakiti.Este palo no se puede cortar. 18
KHUCHOQARA cortar un pedazo.Aych khuchoaarapita.Corta para n/ un pedazo de carne. 22
KHULLU paloma silvestre. 14
KflULLITU palomita silvestre. 14
KHUNUNTARA nevar con intensidad. 16
KHURI alla, alli. (Expresa adn maslejos que KHAYA: alld, alli)Kawkhas utamajja?,Por ddnde queda to casa?Khuri patankiwa.Queda alli lejos y arriba. 18
6(1,7
KHURI MARA el anteaffo pasado. 11
KHUYAPAYAgA tener misericordia, ayudar alprojimo.Puwrinalarojj khuyapayahasama.Debemos tener misericordia de los po-bres. 21
Kt
K'ACHATA despecio, con cuidado, poco ap000. 16
K'ACHI diente. 15
Kt ALLK1U amargo. 10
KIM. dolor de naela. (Se utiliza precedi-do por la palabra LAKA: boca)
Lakes ktamanitwa.
Tengo dolor de maela. 18
K t ARA salado. 10
KtARI mentiroso. 12
Kt ARDITARA acusar falsamente, calwnniar.11
KIARISIttA mentir. 5
K tATAKI Inicamente,. Cheqpach Diosajj Wiraj joch k t ataldwa
Ta Dios verdadero es tinicamente Wira-jjocha. 18
KIANNA huevo. 12
K ANNAITIA poner huevo,
Walpajjajj sapiirti
Mi gaLlina pone huevo diariamente. 19
KtUCHU rinc6n. 14
KtUCHUNCHAVA arrinconar, ordenar lascosas de unahabitaciOn.Jichhffrojj ut ktuchunchasifiNni.
Hoy vamos a ordenar la casa. (arrinco-nando las cosas). 20
KIUMARA sano (referente a la salud sola-mente)
Jan-ix jumajj ktumarUkbati, usutStawa.Tit no estas sano, estis enfermo. 10
criticar, murmurar. 8
355
KIUMTtARA agacharse. 14
KtURTtATA agachado. 14
K'USA chicha (generalmelte .elaborada de
quinua). 19
L
LAJJRA lengua. 15
LAKA boca. 9
LAKA KiAMA dolor de muelas. 18
LAKJARA dividir (grupos de personas, ani-moles o cantidades de cosas). 16
LAKJASIRA partirse, repartirse (solo en-tre personas). 17
LANKHU grueso, para objetos largos. y ci-lindricos. 17
LANTI en vez de, en lugar de.Tirisaw mamap lantejj kirasina.Teresa se qued6 en lugar de su mama.16
LAPtA piojo. 21
LAPARARA piojoso. 21
LAPISA ldpiz. 1
LAQA rdpido. 16
LAQTA con poca sal o azicar. 10
polvo, tierra. 21
LAQAKI rgpidamente. 16
LAQIARARA empolvado. 21
LAWARARCHASIRA empolvarse. 22
LAQAYA ruins o vestigios de una casa. 19
LARANJA naranja. 6
LART'ASIRA reir. 15
LARUDA reir. 21
608
LAT IJ JATARA montar.Kawallur lat tjjatail yat-tati.
LSabes montar a caballo? 17
LATIJJATATA montadoKawallur lattajjataturJurjejj sarnaqaski.
Jorge esta yendo montado en el caballo.17
LAS UCHU a las ocho, (referente a la hora)10
LAWA Palo, lens, madera pequefia. 15
LAYKU motivo, causa (por).Jisukrist Tatitusajj jiwas laykU ji-wfta.
Nuestro Seflor Jesucristo murid pornosotros. 10
LICHI leche. 20
LIKtI gordo. 3
grasa o sebo. 16
LIKSHUNA lecci6n. 6
LINKtU LINKIU con muchas curvas, serpen-teado.Markajjat Chukiagurojj thakejj walllinktu linktuwa.El cami.no desde mi pueblo a La Paztiene muchas curvas. 21
LISINSHA licencia. 12
LISU travieso. 11
LIWARARA servir o distribuir la comidaUkatsti tacipachanirU mange liwari.Y luego sirvid la comida a todos. 20
IIWIRPAYARA botar, hacer caer un objeto.15
LIWISISKARA estar tendido en el suelo(personas y animales),estar botadc(objetos)
MU umataw kallin limisiski.Un borracho esti tendido en la calle.20.
IIWITATATASKARA estar tendido. (sola-mente para personas y animales). 20
IIWTARA botar. 15
356
LIYIRA leer. 5
LOQATATARA extender los brazos hacia loscostados. 20
LOQHE tonto, loco. 5
LOQHETAiIA hacer locuras (gritando o accio-nando)Julyojj wall umatUjjanma, ukatstiwal lockhetana.
Julio ya estaba borracho, y luegoempez6 a hacer locuras. 18
LOQOTI locoto.' 19
LOQTA ofrenda. 12
LOQTHAPIRA encoger los brazos. 20
LUISA Luis, Luisa. 12
LUKASA Incas. 1
LUKU ANU perro rabioso (con hidrofobia).19
LUNISA Junes. 14
LUNTHATA ladrdn. 13
LUNTHATARA robar. 8
LUNTHATAWI robo. 16
LUNTHATAYASIRA ser victima de robo.Qhatunjja walja jacienakaw lunthata-
yasipjje.En el nercado muchas personas sonvictimas de robo. 17
LUNTHATAYASIRI la victima del robo.MX lunthatayasir tataw wisititu.He visit6 un senor que fue victimsde robo. 17
LUPI calor del sol, rayos solares.Jichhifrojj wall lupiwa.Hoy hace mucho calor. 2
LUPIIRA pensar, meditar. 16
LURASIfA formarse, hacerse. 18
b'9
LURAYARA mandar hacer. 12
hacer realizar.
hacer hacer (bolivianismo)Kuns lurayapjjta?Nue les mando hacer?(I.Que les hizo hacer?). 12
LURINSU Lorenzo. 20
LUSA luz. 12
LYURU libro. 1
IZ
ILAKI triste, tristeza, pena. 17
LLAKISIRA entristecerse, apenarse. 7
LLAKITA triste, apenado. 6
LLAKAMINTU llammiento al servicio militar,reclutamiento. 13
LLAMPIU CHUYMA humilde, persona de Buenossentimientos.
Iukasajj Jwanat sipanjj juklamp 11m-plu chuymaniwa.Lucas es ma., humilde que Juan. 12
LIITUNKA nueve. 3
LLAWI" have. 19
LLAWINTARA cerrar, encerrar. 19
LLAWINTATA encerrailo, cerrado. 7
LIUCHISUA desplumar, desvestir.Khitis uka wallp lluchlsu?LQuien desplum6 a esa gallina? 17
sacar de alguna persona unaprenda de vestir.Lunthatajj Istukiu sak lluchlsupjjetu.El ladr6n nos sac6 rdpido el palet6. ;17
LLUCHlU gorro. 21
357
LLUST1A resbaloso, resbaladizoMastirojj wal jallu, ukat thakejj wali
hustle..Ayer llovi6 mucho, por eso estd resba-ladizo el camino.:.8
14
1101141 icarambal (expresa asombro)IMmm1 wawamajj flanqha usuterakisdl
ICarambal to hijo estd muy enfermol 12
14A adjetivo numeral "uno, una ".NU wak alta.Compr6 una vaca. 2
MACHANTARA emborracharse. 12.
MACHANTASIRA emborracharse, embriagarse. 7
MACHANTAYAffA hacer emborrachar.Alwirtur jumat machantayta?LTd le hiciste emborrachar a Alberto? 23
MACHATA emborracharse.16
NACHAQA nuevo. 4
MACHAQ MARIA Machacamarca (poblaci6n). 16
MACHARATA emborrachados, embriagados (re-ferente a muchas personas)Taqpach phistar saririnakajja jayplojjmacharatijjapjjlnwa.Todos los que fueron a la fiesta, porla tarde ya estaban embriagados. 18
MACHATA borracho. 15
MACHIRI borracho. 15
NAKHATARA subir, escalar.Janir awtur makhatkasajj Pawlinojjwali llakitaw parli.Antes de subir al auto Paulin hablomuy triste. 13
aproximarse, acercarse. 15
MAKURI Macuri. 18
MALARTAfA escanipar, dejar de llover. 14
MALITA naleta. 12
MALLKIJ condor. 18
MALLQ'A garganta. 15
NALLT'ARA probar el sabor. 20
MALLTI MALLTIARA saborear, probar el sa-bor de rato en rato.
Jupajj kalt sapa &tit malltt nalltli.Ella probaba la sopa de rato en rato.20
HAMA mans, dorm, senora. 2
BAMITA din inutivo de mm1. 14
MANQ'A comida. 2
MANWANAKA comestibles. 17
MANVAPHAYIRI cocinera. 12
EANWARA caner. 2
HANQIASIDA comer para provecho de si mismo.13
IYIANQ1AT AWTJAVA tenor hambre. 13
MANWAYARA dar de comer, alimentary hacercomer.
Usutarojj wal manglayanamama.Debes hacer comer lo suficiente alenfermo. 12
MANQHA adentro, dentro,
debajo. 21
MANWSURA terminarUkatsti marapajjLuego su mama 3.e20
NANSANA manzana. 21
MANTA manta. 12
la comida.
oqtal manqisumn siva.dijo que comiera todo. MASI prOji.mo, nuestro semejante.
Jaqemasimampi nuwasiritati?Sueles pelear con to prdjimo? 7
358
MANTARA ingresar.Jichha marajj iskwilar mantahamawa.Este ano debes ingrcsarala escuola. 12 i
entrar. 4"
MANTAWI Ingres°.Whwajjan iskwilar mant5wipat parlahUnl.
I
Hablemos sobre el ingreso de mi hijo ala escuela. 12
MANTAYARA dejar entrar, hacer antral'.Kunats jan mantayah nunkpacha?gor qu6 no dejar entrar? 19
MANUYLU Manuel. 10
MANUYLITU Manuelito, 12
MARA afio. 5
MARARU el proximo ail°. 14
MA RATKAMA hasta luego, 1
MA AATUNAKA algunos =Lentos, a =mentos,a ratos. 15
MARIA Marra. 12
MARINA madrina. 5
MARIRA madera. 18
MARKA pueblo. 2
MARKUSA Marcos. 3
MARTISA martes. 14
MARYANU Mariano. 22
MASXRMA anoche. 8
MASAYPIU ayer por la tarde. 8
MASURU gyer2
MAYA uno. 1MANTANIRA entrar hacia donde esti la per-
sona que llama.
Jan ajjsaramti, mantaniskaklm.No taigas miedo, antra no mAs. 7
611
MAYAKI de repents, sdbitanente. 13
solamente uno, uno solo
Lapisajjajj mayakiya.Tengo un solo lapiz. 18
MAYAMPI una vez mis. 18
MAYAMPI, EAYAMPi una y tetra vez. 15
MAYAWJA un lugar, un sitio.MayamjjarU cionurtlasipjje.
Se sentaron en un lugar. 17
MAYISTA pedir. 12
MAYI!RI el otro. 20
MATISIPA pedir. 15
MAYjA distinto, diferente. 13
rano. 13
MAYJTIARA indisponerse; ponerse diferentea causa de algdnmalestar, susto opreocupaci6n.UkUrupachaw tatajjajj mayjtlawayjg-na.
Desde ese dia se indispuso ni padre. 19
MAYJTIATA indispuesto.Nikanurajj mayjt'ataw iskwilat puri.Nicanor lleg6 indispuesto de la escue-la. 12
Iv AYEARA el alio pasado. 7
IVIAYNI el uno, el otro (referente a perso-nas)
Naynejj naysarU sari, maynisti maysaruo.rakiu sarjje.
Blum se fue a un lado, y el otro alotro lado. 15
MAYNIKI solamente una persona. 5
MAYNIKISA por lo menos una persona. 14
MAYNIR.1 el otro. 17
MAYFACHA todo un entero, uno entero.Ttantljj naypach nunta.Quiero un pan entero. 16
359
MAYSA otro lado, otro sitio.Aksanjj janiu kunas utjkiti, maysanutji.En este lado no hay nada, si no en elotro lado. 18
MAYSTRU maestro. 11
MAYTIAOA prestar. 9
MAYTIASIOA pedir pfestamo, prestarse.Tata Phut gong mayttasta.Me preste dinero de don Pedro. 12
MAIURU un dia.Maytirukiu akanjj qamartlayayg.Solamente un dia descansare aqui. 17
MERQIE usado, gastado (no muy viejo).Aka sakojj mercitewal piru janiu andhathanthaliti.Este saco es usado, pero no muy viejo.4
MICHIRU mechero,pequefla lAmpara de fa-bricaci6n rdstica que tiene una solanecha.Uka nichir jiwt'ayarapita.Apigame ese mechero. 12
NaJILA Miguel. 3
MINKIASIRI persona que deja SU3 animalesen otro pueblo y al cuidado de otrapersona. 3
MIRINTA merienda, conida que generalmentelos pastorcitos o agricultores llevanpara comer durante el pastoreo o du-rante algdn trabajo. 21
NIRINTASIRA collar la merienda. 22
ESA mesa. 4
misa. 13
MISA LURARA celebrar la misa. 13
MISKII miel, dulce. 19
MISTIAYASIAA hacer celebrar la misa.(en favor del interesado). 12
MIST MISTURA salir de rato en rato. 13
612
MISTUNIVA salir hacia la persona que llama..lfistuniskakim tata.Salga no mis, sefior. (La persona queinvita a salir esti afuera).
mrsTuflA salir; 7subir.
Jan uta patar mistumti.No subas al tech°. 14
MI MLA metal. 18
MOJJSA dulce. 10
MUJLLI codo. 19
NEU pco mojado, semimojado (menos moja-do que aRIKRANA). 15
bUKT:ARA olfatear, oler. 20
MULA mula. 12
MULTA multa. 11
MUNAft querer. 2
PIUNASIRA estimar, querer con mucho afecto.Jupajj wawaparojj walEl quiere mucho a su hijo. 3.4
MUNATA enamorada o enamoracii,, querido.Uka waynajj m& munataninwa.Ese joven tenia una enamorada.
MUSKTIARA olor, olfatear, 14
MUSPHARARA sorprenderse, admirarse mara-villarse. 14
EUTHU instrumento cortante qua no estifilo (nmotosoo) bor.)
Aka kuchillojj janiu arichateliti, walimmthuwa.
Este cuchillo no esti afilado; no estifilm); 22
I4UYU MUU con mochas curvas, serpenteado.Aka thakejj wali muyu muyuwa.Este C84110 tiene mochas curvas. 21
MITYUUTARA cercar, rodear.Walja jagenakaurSampu Sawliturojj mu-yuntapjjgna.Rodearon mochas personas a Sambo Sau-lito. 22
360
NAKTAYANA encender fuego, render fuego.Mil naktayam.Prende la vela. 12
NANAKA pronombre personal nnosotroso.(Excluye a la persona o personas aquienes se habla).Nanakajj narkarii sarapjji.Nosotros vamos a it al pueblo. (sinUd. o Uds.). 2
NARANJA naranja. 6
NARANJANI duefto de las naranjas. 5
NASA nariz. 9.
NASIRA nacer. 5
NAYA pronombre personal "yon. 1
NAYASA yo tambien. 1
NAYRA ojo. 5
mucho tiempo atrds, hate tiempo.Nayraw tatajjajj jiujje.Hace tiempo que muri6 ni padre. 5
NAIRLJJA delante de, enfrente de, delante.Thoqorinakajj ijllsh nayrgjjan thoqop-jjgna.Los bailarines estin bai].ando delantede la iglesia. 18
NAYRAQATA delante de.Jurjirojj nayraqatajjan nuwjapjje.A Jorge le pegaron delante de mi. 17
adelante.Nayaqatar jutma:"Von adelante. 17
primer°.Kuns nayraqatajj churgma?4Qud to voy a dar primero? 17
NAYRA T]) JAONAKA hombres de los tiemposantiguos.
Nayra timp jaqenakjjat parlafigni.Hablaremos sobre los hombres de la an-tigaedad. 19
t3
NAYRA UNATATARA abrir los ojos.Ruwirtojj fatukip nayrap pfiatati.Roberto abrid los ojos rapido. 20
NAIRSTIARA adelantarse, ganar la delantera.16
NAYRURU hace dias, dias atras. 6
la vez pasada.NayrCir awatktans ukhan awat-ta.
He pastoreado donde pastoreamos la vezpasada. 20
NIK.ANURA Nicanor. 12
NINA fuego. 12
NINA KATUSIYARA encender fuego. 12
NINEHARA hace un mouento, hace un rato. 11
NIYA adverbio de tiempo Hyatt,
Niy urtijjewa.
Ya es tarde. 1
casi (adverbio de cantidad)Niy markpachaw phistar sarapjje.A la fiesta fue casi todo el pueblo. 15
NIYAPUNI casi, por poco (modifica al var..
bo)
Niyapuniu anupajj achjapjjetu.Casi nos mordi6 su erro. 9
NURA Norah. 13
NUTISHA noticia. 13
NUWARA pegar. 6
NUWARASIRA pelearse entre =hoz (perso-nas o animales).Wallpanakajj nuwasis nuwarasisaw yaranpallthapipjje.Las gallinas comieron grano peleAndose.20.
NUWASIOA pelear. 5
NUWJARA pegar vfolentamente una y otravez.
Uka tatarojj lunthatanakajj walpunnuwjapjje.A ese sefior los ladrones le pegarondemasiacto. 17
361
NUWJATA persona o animal mpy golpeado,muy pegado. 17
NUWT1ASIRA pelear, 18
NUWT'ASIYARA hater pelear. 10
RAMANTARA maniatar, amarrar. 18
RACHIANTATA maniatado, amarrado.Lunthatarojj wali fiachlantat apapjje.
Al ladran lo ilevaron maniatado. 17
RAJJTAYASIRA tener asco. 21
RAKAKI apenas, muy apenas, con dificul-tad.Umatanakajj wall fiakakiu sarnaqapjje.Los borrachos caminan muy apenas. 18
RANQHA grave (referente a las enferme-dades),
Maymarajj Banqha usutayftwa.El alio pasado estaba gravemente enferp.
mo. 10espiritu malo. 12
RANQHA LURATANAKA malos actos, (robo, an-gelic), etc.)
Urtimalajj sarkasajj taqe fianqha lura-tanakap amtasiskUna.Estando yendo Urdemales se acordabade todos sus malos actos. 17
RANQHAN KATJATA enfermo por causas male-fleas.
Aka wawajj fianqhan katjatawa.
Este vino esta enfermo por causasmaleficas. 12
RANQHA USUTA gravemente enfermo. 14
RANQTIARA empeorar, agravarse de unaenfermedad.Jan playkaam ukajj fianqtfaspawa.Si no le hicieras curar empeorarfa. 12
OWE barro. 21
OWE REQIE barroso.Recite fieqierfi promipjjatayna.
Se habian revolcado en un lugar barro-so. 21
REQIERARA embarrado, lleno de barro. 21
REQ,DisiTHARA embarrar. 22
Duk teta. 22
RUSATA podrido. 15
0
OJJORARA gritar muchas personas, hacerbulla.Uk uiljasajj jagenakajj wal ojjorapjje.Viendo eso la gente grit& 18
ONJJTARA moverse. 16
OQARA sordo. 5
ORA hora. 14
ORAQE suelo, tierra, terreno.Jan lyurunak °racier uchamti.
No pongas los libros en el suelo. 15
ORASA hora. 3
P
PA dos. (adjetivo). 3
PACHJARA partir, dividir con la nano.(queso, comestibles de harina: pan,queque. etc.)'Uka ttant, pachjam.Parte ese pan. 18
PAJARA pagar. 16
PALASA plaza. 12
PALATU plato. 10
PALLARA recoger escoger objetos menudos:piedras, matz, metales, granos, etc.18
PALLTHAPIRA recoger uno por uno o partepor parte objetos pequeflos desparra-
nados (matzo piedras, etc?)Nuwarasisaw yaran pallthapipjjta.Peleando recogimos los granos. 20
362
PAMPA pampa, planicie extensa. 3
suelo.
Uka pampar liplich janttaktfasim.Tiende el cuero en el suelo. 15
PAMPANKIRI campesino.Jumajj pampankirinakjamaw Apar parlta.Ti hablas aynara como los campesinos.12
PANINI. dos personas, entre dos. 5
PANPACHANI ambos, ambas personas. 16
PANQARA flor. 20
PANTALUNA pantaldn. 3
PAW pedazo de tela. 18
PA PATAKA doscientos. 15
PAPILA papel. 3
PAPILITA papeleta. 12
PAQALLQO siete. 3
PARA frente (parte superior de la cabeza)Tatajjajj jachla paraniwa.Mi padre tiene una frente grande. 19
PiRINU padrino. 5
PARKI subida, cuesta. 11
PARLARA hablar. 3
PARLATXRA ester comprometido.Janit yaqha warmimp parlatakta?4No est& comprometido con otra mujer?
5
PARLT'ASINA hablar, discutir, conversar.Anat phistan thoqtteliat parltfasipjje.Ellos conversaron acerca del baile enlos carnavales. 18
PAR1U parto. 16
PARUKYA parroquia. 12
PARUKU p&rroco. 16
'615
PASATA pasar.Uka liwr pasttayam.Pdsale ese libTo. 14
pasar el tiempoUkhamay ukUrojj pasapjje.AsT pasaron todo el &fa. 14
pasar (clases)
Sawgrunakajj janiu klas pasapkti. 20Los sibados no pasamos clases.
suceder, acontecer.Kunapunejj paschistani.Qu6 cosas nos sucederdn. 21
cruzar, atravezar, pasar.Pastlaskakim.Pase no mds. 22
Jupanakajj pas ark munapjjUna.Ellos querian cruzar. 20
PASATA despues de.
Turusant pasatatjja waija waynanakawkasarasipjje.Despues de la fiesta de Todos Santosse casan machos jc;venes. 7
PASIRI el pasado (ores, aft°, semana).
PasTr simanajj mff, jukt usutay&twa.
La semana pasada yo estaba enfermo. 17
PASIYAEA pasear. 22
PASTURA pasar, entrar a un interior.Pastlaskakimtata.Pase no Ids, sefior. 15
PASTtAYADA pasar algo a una persona.Uka palat pasttayanita.Mame ese plato.. 10
PASTU pasto. 6
PATA encima, arriba. 8
PATAKA cien. 15
PATAKAMAYA Patacamaya (poblaci6n). 12
PATAKWARANQ,A cien mil. 13
PK TUNKA veinte. 5
PKTUNKWARANQA veinte mil. 12
CV'
363
PAWLINU Paulino. 13
PAWLU Pablo. 4
PAPA dos. 1
PAYURU dos dias. 17
PERQA pared. 15
PICHARA barrer. 4
escoba. 4
PICHAQA0A limpiar la suciedad de uncuerpo que se encuentra en una postci6n vertical.Uka wawar juror pichaqam.Limpia el moco a ese chico. 21
PICHTHAPIRA barrer. 15
PILUTA pelota. 4
PINITINSHA penitencia. 7
PINKILLU flauta (instrumento musical deviento hecho de dela hueca). 14
PIRITU Pedrito. 1
PfRTUNA perddn. 17
PIRTUN MAYISIRA pedir perddn. 17
PIRU pero. 4
Pim Pedro. 2
PIRYURIKU peri6dico. 15
PITA pita. 12
PtIYA P'IYA lugar con bastantes agujeros.21
PLANCHARA planchar. 12
POOPO Poop6 (lago del Dpto. de Oruro). 18
POQONA .producir, dar fruto.Aka markanjj sumaw chtoqejj pogo.En este pueblo produce buenas papas. 3
POQOTA pldtano. 6
PRISHU precio. 15 PHAJJSI mes. 6
PUCHUYARA sobrar (pacer sobrar)Khititakis Mange puchuyaskta?Para quid') estgs sobrando la comida? 12 PHALTARA faltar, no estar completo. 20
364
PHAJJSI PASATATA pasado el MS. 13
PUIRIRA poder (verbo). 4
PULISIA
PULLIRA pollera, 20
PUEA puma. 18
PUNCHU poncho. 4
PUNKU _Puerta. 7
PUNU PUno. 6
PURAKA est6mago, 6
PURINTANIRA llegar aqui.Anat phiStatakisti walja jagenakatiptrintanipjje.1-pata la fiesta del carnaval llegaronmtthos. '18
PURIfA llegat.
IPUSI cuatro. 1
PUSINI duatro (referente solo a. personas):
5
?US' WARAMQA. cuattomiI. 15
PUTU cueva. 22
TUERI pobre. 10
PH
PHAJSALURU dia bUen0 (deSpuds de tn dia11uviodo);.
MasUrojj wal jallunti, piru jidhhai!f
'Phi *EL, 'uttliat
Ayer lloVi6 deitasiado-, pero hOy hada
bUen. tiempO.:
PHANILYA familia. 5
PHARANSISKA Francisca. 12
PHARANSISKU Francisco. 5
PHASILAKI fgoil. 5
PHATU grueso. 12
PHAWARA sembrar cebada, trigo,, quinua. 12
derramar coca.Yatirejj kuk:phawtii.El adivino derram6 la coca (pars adivinar). 12.
PRAYANA cocinar. 4
PHA= cocinera. 12
PHESQA cinoo. 1
PHESQA TUNK WARANQA cincuenta mil. 13
PHILIPI Felipe. 5
PHIRMINA Fermin. 12
PHIRU feo. 21
PHISI gato. 10
PHISI QALLU cria de gato, gatito. 12
PHISNA liviano. 17
PHISKURA 13mpiar (valiendose de algdntrapo o cepillo). 13
PHISKURARA limpiar frotando levemente(valiendose de= alga,trapo o cepillo)Sakumphiskurarapidimati?1:Voy a estar limpiando to saco? 13
ON
PHISTA fiesta. 7
PHOQA lleno. 15
caudaloso.
Aka jawirajj janiu pasajamUkiti kuna-laykutejj.wali phogawa.Este rio no se puede pasar, porque esmuy caudaloso. 18
PHUCHA hija. 13
PHUKU pOzo. 10
PHUKU olla. 10
PHULLCHIRARA rebosar (diceSe cuando elliquido Sabrepasa el recipiente- no poi'efecto de la ebullicic5n), rebalsar(bolivianisnio)Um wakullar warantam, phullchiralratai-kisma.ECha el -agua al cntaro, cuidado conhater- rebosar. 13
PHURNURAYIA rebosar por ebulliciOn.
rebalsar (bolivianisrno)Nay anitalikaw manqtajj phurmurjjatayna.Hientras yo jugaba, rebalso la comida.13
PHURUT'A frata. 9
-Plusrmal fusilar. 22
PHUSILT'ATA fusilado. 22
PHUSPURSEJJTARA engender el r6sforo. 12
PHUSPURU foeforo. 12
PHUSTIARA. sOplar. 12
pt
PIAKJOA -qUebrat, romper objet,os frdgileSone: de, barro Palos., etc. )-
KhitiS --aka phUk ,plakji?LQUien, ha. rotO esta olla? 18
PIARJTAllA d.esperbarse. 20'
365
PIATAQARA dar un mordizco. 22
PIENQA venreenza.Jilanakpura nuwasipjjatamajj ptenqawa.Es una vergaenza que Uds. se hayanpeleado entre hermanos. 18
PqNQASINA avergonzarse. 5
P'EQE cabeza. 6
P EQENI inteligente.Uka -yoqa.Uajj wall pf ecieniwa.ESe chico es nuiy inteligente. 12
P USUNTATA hinchado. 9
Q_
QALA -piedra. 15
QALA QALA lugar pedregO6o. 21
gAILTA$A empezar:, 11
QALLU cries. 11
QAMARA vivir (referents al dOmidilio_residir.
KaWkins omtallastift wives? 4
Asada- Mat en casa generaImente un
Jichharojj-qAMUWA:
HOy-desdansar6. 4
4,04:111 drcapsat en casa uno o varios
QAMIRI rico, adinerado. 34
QAQAWRANTARA escarchar. 20
Q,ARII1A cansarse. 15
QARITA cansado. 7
QARITAKA estar cansado. 7
QARQA pefia.-22
618
QAWQHA Lcuanto? 1
QAWQHAKAMASA? zaduanto cuesta cada una(o)?Qateihakamas naranja.majja?
LCua.nto cuesta cada. naranja..? 9
QATAHANISA Lcuentos?Lcuaritas?(personassolamente).
e,CuelitaS- son tuS hermanas? 9
QAWQHASA 4cuento se to debe?Qamihas tata?LCuinto se 1.e debe, senor? 12
QAWQHATSA 4por cuanto?Qawqhats Chuidagkam irp'itb:ta?
z,Por cudnto me vas a llevar haste.. Iapaz? 12
QAWRA 11Pwe. 11
QELLQ,ARA escribir. 6
Q,ELMAYARA inscribirlo.Wawajjar iskwi.laru. qellqayante..Fui a inscribir a mi hijo en la escuela.
QENAYA nube. 22
QOLQ,E, Colque (apellido). 6
QOLLA medicina. 12
QOLLAIIA. curar. 8
QOLLA QHATU puesto de yenta, de medicinascaseras. 12
QOLLARAVA curar las enfermedades mall gnaa12
QOLLAYASIRA hacerse curer. 14
QOLL ,persona que curs 'enfertedades(siendo _medico -o no). '16
Curandero. 15
QOLLQE: piata, dinero. 9,
Q0LtuNAK-SAKKASIfIk tener un sUeilo de Malpresagio. 21
014a Cerro. 6
366
QOM MUCHU el pie del cerro. 22
QONJJATARA sentarse encima de algo.Jan uka qtepi patar clonjjatanti,klaw-naniwa.No to sientes encima de ese bulto,tiene huevos. 18
---ONJalcfikk-irenii&eicita de algo. 18
QONQORI rodilla. 19
QONVARA sentarse.
OONVASIRA -sentarse. 7
4ATIATA pentad°. 14
QONTIAYARI hater sentar.Uka way clot% ayam.
Ham sentar- a ese 12'
QONUNA sentarse. 14,
QOF1A blando, suave al tacto. (coins 61algodciri, Lana, una, chompa suave, panfresco, -etc . ) 19
QOQA drboI. 17
QORI Oro. 18
QORIPTAYARA cOnvertirlo -en oro.
;Aka titinak 'clOriptayam.Convierte estos ,ploinos- en orb. 18
QORUKFIA. reVolcarse'.
QOTA Iago.' 11
QOTU monton,. -11
QH
QHALLIAPAYARA echo' 1..TqUidOs et 1 ,una Can-
tida4' regular y tomando -cietto impulso.
15Uka nin qhallirpayam4Echa' eSa agua. 15
clit.ALtirANA eChar liquidOs en lino; cantidadregular ,y tomando, cierto impulSoAka. um qhalltain.ECha esta -agile.. 35
QHANA luz, claridad. 16
QHANTATJA amanecer.Niyaw qhantatinjje.Ya ainaneci6. 8
pasar toda la noche sin dormir(ocupado en algo).
--------Maarmajj-kantas--;-uin-asaw-qharitatipjjta.
La noche de ayer la pasamos cantando ybebiendo. 15
QHANTAYA$fA encender la lu o .algo que sir--era para., alumbrar./aria, lus qhantayarapita.Maria+ enciendeme la luz. 12Wil qhanta,yat.Thiciende la vela. 12
(1-1ANTrAYAllA dar luz, :a.luMbrar.Wall chiamakawa, awir qhantlayanita._Es muy oscuro, a Ver- altiMbrame. 16
QHARtiRU. -Maiiana. 1
QHATAMA aptesurado. 20
QIIATI1A cover. T:6
QHATIRIRI may Caliente; quemante. 10
QHATIYARA haver cover.
QHATU puesto de yerita en el merCado-._ 6
terit...
QHATU URU dia ,de feria. 17
QFIEPA atte,s4 latimO. 17
C-,211EP/it.TJA -deb:Ss, 'tras de.Wawaturak taqjjatasraa; qhepajjantar*aa-14,30ra..
CuidadO con pisar a la guagua, ,e0t4dett4s -de
QJI.EP.igiviAMTIII a la mariana sigttiente.
QHEPATJJA despues.de uri tietpo.Qhepatjja- jamb.; -aMitijjb:ntiljespuds:.de't.in tiempo .ya no sOlIa beber.16
retrasars,04 14,
0.10iliW al -ga..siguiente,., 9C" 0
367
QHESPIDA salvarse de la muerte. 20
QHOPIRARA destapar (ollas u otros reel-pientes). 19
QHOPTTARA tapar (ollas u otros recipientes)19
QHORU mai°. (referente al car_ ictet de laspersonas solament-e).Tata Jusiaji wali qhoruwa.Don JosO es -m4 ipa.lo 4
bravo, ferot. (axiiMales)
iAnumajj wali .qhortitaynasdiiCaramba, tu perro es muy braVol
QH0RUPTAIIA volVerse brato, _tab.Anujjajj jUke amp qhortiptjje.
perro 'Se volvi6 máS braVo (inalo)'419.
-Q!ALA integramente, COmpletamente:Uka -Sakojj qtala thanthawa.Ese saco-esta cOmpletamente viejo. ]4
-QtALALA completaMente dear-lucid: 18
_QtA:LPACHA .absoltitamente- todo: 15
Q'ALPACHANI .absolutamente todoS (persO-=.,naS): 16
WA, Sticios, 18
CPASARA dar -gritos fuerteS.Ninkhlrajj,id: warmi qtasi.Have un MoMento Una inujer gtita -(muyfuerte). -17
QtASATATARA. dar ian g4to _repentinamente.
QIATA. muy ajUstado,, Ply angostO (tratS,ridO.
se ,de 'prendas de tela-).Uka. pantalUnama.jj wall qTatawa._.Ese tu panta.164 es may ajiaStadO.(angos.rto). 17
Q'EJJO QIEJJ0- trueno, rayo.Wa1 CV,ejlo qlejjoriaikajj,Durante Lluvia eteleril caer.MuChOsrayos. 18
'amarillb:
QtEPI bulto, atado. 13
WEPIRA llevar en la espalda alguna carga.
14.
QtEPIRAPITA cargador. .
Q repirapitanakajj jukt ak yanasipj jeLos cargadores ganan muy ,poco. 12
ir a traer -en-la-espalda-a2em--bulto o una carga. 15
QtEPTAFIA levantar cargemdose en la espaldaalgtin bulto o una carga.Uka qtep qteptam.Levanta ese bulto (cargandolo en laespalda). 15
QtEPTIATA cargado (en la espalda).Jul3rajj wawa q I ept latex jutaski.Julia .est4 viniendo cargada de laguagua.. 15
QtEWR.ANT4ATA enrosCado. 20
Qt0MA liMpiO. 18
00114144 .lugar lim#Q. 20
Q1ORAWJARA diaparar con la honda ,repeti-das vexes.worb.wjas qiorawjaalot thUntiparojj-alispayalajj40..Arrojaron a Thiumpa d4ndole hondazos.,18
Q'OWA arbusto a.romattico que tiene la cua-lidad de despedir mucho humo al ser.ahuma.do. Se lo emplea al hater unaofrenda a la diosa de la tierra PACHA-MAMA o tambien, pais ahuyentar a. losespiritus mplignos.
R
RA tJN4 Ram6h. 12
RARYU radio treCeptOr),.
'10.YUG'R.APHIA .ra.diograila.. 8
RATITU ratito,,mOmeritito'.M.4 fatitEsperame un,momentito.
368
AATU rato, momento.MX 14.A suytlam.Espera un momento. 12
RATUKI rdpido. 13
KATUKIPI rdpido pues.*atukipi jutEtajja.Vas a venir rdpido pues. 13
RIJALARA regalar, obsequiar. 20
RIJLA regla. 20
RILUJU reloj. 6
RISAI1A rezar. 15
RISTTASIIIA rezar. 7
AIVAjAETA rebajar (el precio). 13
UNKANOQ,ANI A eichortat, ainoneStar fuerteisMente. 21
ItUNEAFIA e?rhortar, amonestar, ,refiir. 19
RUPHINA :Rufina. 21
liUSA Rosa.. 19
RUSINTI.1 -Rosendo.
RUWIRTU Roberto:, 12
pedir 'uri favor, suplicar,rogar.,JUParialcajj,:wal tatakurar ruvrbtatdpjje.E.U.os supliCaron, macho al ,sacerdote. 19
4ANU, saco Pa10t4 4
itinbustero, enibaucador, engafiador.19'
SAMARA VA descansar.
sAlit011.4;s04 .descansat. 7
SAWA suerio (Mientras ,uno ,dUerme),Stimkajjb.njj jtmajj wali.'tawaqoskat4tawa.
misEn ma' til eras. miry jOVen.
skilusIA Soharse, sonar?Masdrmajj kunb samkasta?
LCOmote has sofiado anuche?Nayaj j jean Walinak samkasta.to me Solid con cosas de Mal preSagio. 21
SATEU SAWLITO Sambo Saulito.
SANTA MUSA Santa Cruz. 2
369
SARNAQARA cazninar. 7
comportarse.
Sum sarnaqafiamawa.Tienes que comportarte bien. 7
22 SARNAQAWI modo de comportarse, villa.Jumanakajj Tatit Jesusan sarnaqnwipyatipjjtati?
SARA decir. 12
SAPA cada.Sapa yatichiriu lyuruni.Cada profesor tiene libros. 7
SAPAKI solo.
Sapakiu nayajj iskwila.r jut-ta.Vine solo a la escuela.. 2
iSAPA Apa cada, uno -(solo para. personas).
14
SAPYAMA. cada noche:
SAPAT ASKICHIRI .persona que arregla Cal-zados (zapatero).:.
SAPATU za.pabi, 'calzado:
SAPURU cada ,d.ta. 5
SARARA ir,. 1
:SAAA A .bajar, descender:Kawkirus saraqaskta?,
a &Oxide estds 'bajando? 18
SARAYANA dirigir, -guiar,,cOndudi r:Yamptirojj- Tiktn 'tOqerti Sarayapjjatayna.Condujeron_ la 'bait& en direCcidn a
Tiquina.: '18
S:AR,IRINAKA viajerosjlos, que
$ARANARA ireei,-(valver al ;punto.-de,,partidadespueS- de- ounzplit un trabajo o -unamisidn) . 6
ueljjewa., Sarjjd, qhatiirkania.Ya es tarde, ,me voy.;, hasta,taltanit..
,SARJJAft-ORASA, hora de itSe. 14
SARKAA, :estar ,adelant4dOse caminando.Jizinajj Sarkain.Tit :adeldritate..
Ud saben-taid-aTth-ebb-Os, comporta.-
miento) de _Jesus? 17
SARNAQUARI hacer, dainin,ar. 7
SARTARA leVantarse. 7
empterider la-niarcha:NiyaW aittojj raartjje.'El auto ya emprehdi6 la marcha. 12
SAFtTAYAITA despertar. (hacer-letrantar)
Tatapajj wali alwat Antrisarojj sar-tayi.Si. despert6 a Andres. n*1V-tenzPrano.
-SASAK...T con ese- pretext° (diCiendO no ma.S)SaSaIdU jurnajj q011q;'apaqaft niunista.Con ese preteXto ,quieres apoderarte de-mi ,dineistr.: 17
SATA (participio de safia) dicho, llamado,se llama:WarmijjajjTomasa satawa.Mi esposa se llama Tomasa. 16
SATARA Sembrat: -6
-sAwART1 sabadO., 4
SAWASTI Sebastian.. 21
SAWU teIar. -20
SAWURA tejer en un telar. 20
SAYA$A estar de pie, pararse. 7
SAYARARA estar de pie, estar parado (per-sonas, =0.14.419.1es o cosas)Jawit thiyanjja. ,walja jaqSnakaW saya.4'.rasipkna.A orillas del rio -muchas personas ear.taban de. pie: 18
4/.44
SAYTtAilA pararse, ponerse de pie.Tatamajj janiu saytlail puirkiti, kuna-laykutejj umatawa.Td papa no puede pararse, porque estaborracho. 15
detenerse.Uka yampusti wait jayara saytlatayna.Y esa balsa dice que se habia detenidomuylejos. 18
SAYMTA parado (participi° de saytlaRa).14
SAYTIAXADA detener algo que esti en marcha,(hacerparar):Uka otor sayttayara.Efeten-ae auto, (has parar ese aut°).17
SEJJTA1A encender el fOsforo.Jusia, ,phispur sejjtam.
Jose ,enciende èl f6Sforo.
,SIMOSIRA ,Sacar.algo de tri jal6riiTatajjajj wait kiilirataw'aintUrinzik-stisi nayar _jaWq1a2iataki:.Mi papa, lj* enojado, Se '.eac6'tUrcln _part pegatine. 10-
,strIA silla. 12
SILL? delgado :(pUede referirso a telas
o..a laMirias ,de,'papeI, metal. Cart6n,etc.).
Aka papilajjEste papal -es muy delgado.
SIMANA 8emana. 6
suit
SINKU cinco (para la hors.). 16
SINTI muchck buy, debasiado. 14
sTNIT$A, .040-140imas sentir laSt3.ma Id
011111144 -_diiiitz4n, 10'
gp* on..comParacidri :a, eri relacian a.Antribajj ManuylUt siPanjj ,juktampjactirawa,'Andree: en cotparacidn, a-Manue1, es
A00:000.-
SIRWISA .cervezai 1$,
370
SIST'ASIRA saciarse, artarse de comida.18
SIWARA cebada. 20
SIWAR UTA dep6sito de cebada. 20
SIWILA civil. 5
SIWIQtARA ave rapaz parecida al aguila..(Los Omits, tienen la creencia de citeesta. ave es de Mal presagio, much'? Ossi esta pasa volaplo por sobre là. ca-beza). 11
SOJJTA seis. 3
SORAT IA Sorata (poblacian) 12
stOr Sucre. 21
SULTARU soldado. 22
SULTIRU soltero. 5
SULLKA. menor (hermano, hijo).Kawkinkia Sullka waWamajja?
4D6nde-estatu hijo menor? 12
SULL4fRI el menor (he:man°, hijo).
SullkXrejj-kawkinkisa?-06nde esta el menor? 12
SULLU Alto. 12
SUMA bueno, tuena. 2
SUNA JAQE buena-persona (referente- al
caracter).
SUMA ltI sin ,,problemas, (bien-no Mas)janiu.nuwasipjj4tati, Sumakiu 4ama-
-1:014No van apelear, van a vivir-sin pro-bletas. 17
SUMA URU dia bueno, dia despejado. 14
SUNIR EQARTIASIRA quitarse el sombrero. 12
SUNIRU sombrero. 12
SUNKHA barba, bigote, 21
SUNSU tonto, sonso. 16
SUPAIA___diablo... 19
SUSTJASIiU asustarse. 10
SUSTJATA asustado. 12
SUTI nombre. 1
peor, -flitichO bias, -demasiado.
.jacienakajj ja.nir sut jalluntkipan _par-ijaPiJah4.La gente se, Ate antes de que-lloviera.
SUTICHARA goner un, nombre, apodat 22
SUTtNTAFIA _introducirse .en tin interior
con cierta dificultad proctirando
.KhUllojj= punchu manqharil sut tunt4..La psiota' s e introdiijo adentro,delponcho. 14
SUTARINU sobrinoe U
SUYARA esPerar.
TAUNT* Pateet Aiertemente.Kunats- _aka attir takint.ta?4Por qu6 has ,pateado, a este perro 7 17
TAKIRA Petear. 9
TAMA rebaflo o gtupo de personas. 20
TAM tambo. 17
TANIRA correr (no con mucha velocidad).21
TANTACHASISA reunirse. 11
371
TANTACHIWI reunion (ya realizada)TantaChawinjj oragenakjjat parlapjje.En la reunion hablaron sObre los te-rrenos.!. 19
TAQE todo.
Taqe pampankir jaqew uwijani.Todo campesino tiene ovejas. 12
TAQE CHUYMA de todo corazdn, con todavoluntad. 12
TAQE_ KUNA todo, toda Casa.-Uka qoll.qeMpejj taqe kun alirapi.Con ese dinero -se lo compro todo (detodo). 12
'TAQ,ENI todob (solo part personas). 14
TAQE TO:QE- en todas direcciones, todoUwijanakajj taqe togerti aywitatapjjb:n4.Las ovejas se dispersaron. a todos "la.,,dos.
'TAQE UKANAKA todas esas: coSas.
TAQ4JATARA pisar. 20
TAQPACHA abaolutamente todo.
TAQPACHANI -absOlutamente- todos ,(solora personas). 14
TARIYA tarea..,
TATA sefior. I
don. 1
papa. .1
TATA 'KURA, _,Sacerdote. 15
.TAtiLA tabla. 3.0
TAXI, taxi.. 12.
TAYKA madre. 16
anciana. 16
TAYPI ceritro, Medico:
'TIA. tia. '2
lJe
TIKINA Tiquina. 18
TIMM tiempo. 10
TINKURA caerse tropezando con algo.Jan anch jalanti tinkurakisma.
No. corras macho, cuidado con caerte.
caerse,
Uka utajj tinkurjamawa.Esa casa esti pox. caerse. 18
372
TUKJARA exterminar, terminar de vender.Niyat tlantianak tukjta?,Ya terminaste de vender los panes?17
TIMM& caerse uno tras otro. (mochaspersonas, animales o cosas)Unatanakajj waljaniu tinkurapjjSna.Machos borrachos se cayeron uno trasotro. 18
TINKUYARA hacer caer 'a personas nimaleso cosas largas vertiCalmente. 18
TINTA tienda. .17
TIO tic,. 1
TIRISA Teresa. 5
TISIK USU tuberculosia. '8.
TISTIX teatigo,.
'TITI' ploMo, puma. 18
TITIKAKk Titicaca. 18,
TIUPHILU lecifile., 12
TOLI4A yernO '12
TONQO
TOQE hacia,,en direccidon.Jupanakajj yampurojj Tildn tocierti sa-raYa.pjjSna.Ellos condujeron a la bares en direc-clan a Tiquina. 18
TOQEDA rear.Kuna:ts a.ka waWar toqta?Por quo rifles a este chico? 13
TOOSINA refilirse tutuamente. 7
TRAWAJAR4 trabajar. 2,
TROK K_ UT= -TAYAA =devolver el Calit40ta:ridOde cfey, dinero ),. 22
TUKSURA terminar =el contenido de un re-cipiente consumie'ridolo todo.Uka manq' tuksum.
TUKT1ASA to car un instrumento musical. 14
TUKTURA doctor. 8
TUKUgA transformarse, convertirse.M4 uroliuka khullOjj m tawagortitukjjat4na.UnAla esa paloma silvestre seconVir-ti6 en una joven. 14
terminar. 6
TUKUSIRA term.inarse, concluirse. 6
TUICUYARA terminar, conelUir. 6,
TUMASA tomasa..14
TOLCIXIT doming() 4
TUMPASISIA echar de menos, visitar.Wawanakajjar tumpasiriu saraskta.Estoy yendo a ,echar. de ,menos a mishijos. 3
TUNKA diez. 3
TUNKA KINSAQALLQONI. -dieciecho.
TUNICA, LLXTUNICANI diecinueve. 13
TUNKAZWARANQA diez -mil. 15
TURKI. el caxabio, el vuelto do dinero.
tunka waranq 'chursma -tuck chur-jjetA:Seiiora, le,di diez pesos bolivianos($b. .10.00) dame el vuelto.
TURKSTIAAA cambiar dinero.,'Teal ,aka :patak waranq turksttit,a.
'estos- Cien pesosbolivianos., ($b. 100.00). 12'
33
TURUSANTU la fiesta de Todos. Santos. 1.6
TH
THAKI camino. 15
THAKICHAgA hacer camino. 22
THAKINJAMA por el camino. 16
THALIRI hechicero (sacerdote de la divi-nidad mitolagica aymara.). 10
THANTHA viejo. (solo se usa Para teferir-se a las cosas).
Aka_sakojj janiu.thanthgkiti.-Este saco no esta viejo. 4
THAQAgA buscar. 11
THAQERKAMA directamente a, buscar.Uputgollgthaqerkamawpurta.De la chacra llegue directamente abuscar dinero. 14
THAQTAgA ponerse a buscar. 21
THATA niuy holgado, muy ancho.
Aka sakojj nayatakejj thatawa.Este saco me queda muy olgado (muyancho). 17
THAYA frio. 2
THAYAN PASJATA completamente.resfriado.14
THAYJAUSIM fesfriarse. 14
THAYTIAYAMA enfriar. 21
THAYA orillas borde. 17
THOQNAQARA dar'brincos.on distintas direc-ciones. 22
THOQOATAgA entrar 'saltendo hacia. un in-
terior o una proftindidad. 20Ta.ta Jiasintojj mayak jawirthoqontliria.
Don'. Jacinto, de repente salt-6 al rio.10
TH0Q014A bailar. -16
THOQOQAYADA bajar- una parte de -uri cuerpo
;golpeandolo fUertemehte con un chUchi-llo u otrb iristruinento.
Sawlitojj, jach.lit kuchillumpsaw ^Wog thoqoqayatayn sitqaPiCeri que.Sttulitci le bag la ,Caber.e. aun honibre gOlpdandOle fUertemente -cOnun- machete. 22
373
THOQORAgA bailar (mochas personas)Phistar saririnakajj arumajj thoqora-sipkakinwa.
Los que fueron a la fiesta segufanbailando en la noche. 18
THOQORZ _bailaria. 17
THOQOYAgA hacer banal,. 16
THOQSUNIRA salir saltando hacia aqui. 19
THOQSUVA salir saltando. 19
THUJSA hediondo. 14
THUJSADA heder. 14
THUNUPA Tunupa (personaje mitoldgico). 18
THURU grueso.
,Aka, laWajj thuruWa.
Este patio es grueso.
Aka misajj, thUruwa..
Ebta mesa es fliadera,, grrtesa .
THUSARA escupir. 0
THUSONQAYA saliva. 15
TIAjJLLIgA dar una bofetada. 9
TiAXSAgA lavar ropa u otras cosas detela., 12
IIANATA ferneritado. 0
TtANTU pan. 2'
TtAQESIgA sUftir. 5
TIAQESIYAgA hacer sufrir. 17
TIAQJAgA, romper-estirando objetos comphiloo- cuerdal. poet, eleeticO y otrosparecidos.Aka Wiskhajj janiu thagjajambliti.No se puede romperesta sOga..10
DORA Una. 14
T'ISKNAQA1A .corretear._ 14
Pt ISKSURA salit corriendo 19
TIISKUNTARA entrar corriendo. 20
TfISKUI1A corker. 19
'TIOJJPIDA desOrdenar ,dosas -al bUscar algo,
revolver cOSas.Jan uka, 1:sinak- ttojjpimti
No desordenes esas cosas.(No revuelvas esas cosas). 19
T'UKHA .flaco.
T1UKHANTAgA enflaquecer.
Wakajjajj wal thakhanti..11 vaca enflaqueci6 _Much°. 20
TIUKUgA, ester meditabundo, absorto, Pen-Satj..1.0'. .16
TuUNA baouralcosae 'monudas o desmenuzadas.15
TIURJABA roer, triturar o partir con los.dientes.Achakojj isinakEl ration roe ,laS. itpa. 313
UCHAIIA pon0i. 13
UCHASISA pOnerae, vestirse, 14
UCHAYASTAA hacerse colocar, hacette ponet.Inyikahun uchayasim.Hazte_ cOlOdars una iyeccicSri.
WALA lojalatt
;Weal ,,4en, jealusPatit10.3a1g.,no-.110eVal, 14
UKA 600. 1
Unit* lliterrra5rtiarit,4;1;Pawlinojj tiEkt.4140iSkiwa, ukakengtsti..Jikar4ti),4-43-0410411 "9444.
nitentrab tazAOJuanita ei44yendO-a Ia pla0a.
UKAKE eso n0 .1a0,44 -9,
110 044 ;eta hopa, ese -*anent°. 34,
374
UKAPACHA ese- tieznpo, esa epoca, entonces.Tatajjajj nayraw jiwjje., Nayejj Ukapa-chajj paqalig ,maraniyatwa,.Mi padre mitri6 hade,mucho tiempo Yoese- tiempo, tenia siete àiios. 14-
UKAPACHATPACHA desdetiempo.UkatapachatpachawjjUna.
Desde entonces se
dhialdes, desde ase
juk amp usuntaWay-
ienferma mas. 19
UKIRDIA esa noctie. 13
UleARMIRJA esa Indiana. 21.1,
UKAFtSATPACHA desde entonces, 'desde eseinOtient,o.Uk&rsatpachaw USuntaWayjjtit'ia..Desde ese momento ae enfetinci.14
UKATA pOr eso.Tata, 14urins1 ,jiwataiyna, Ukat jadhasip-14o-1,014a. ntiertO .don '1,Otento, ,por -eSo esa-tin llorando. 10
UKATJJA ,deSpas_,WaliId, tikatjja atukiu junt uina-=-srib:ni..Esta bien, lizegO tomaremos rapidatenteel desayuno.. 1,2
,UKATPI' 'por eso (pz.Z:es)Jiipajj Walja VePinakaninwa, ukatpfyanaPt t.ayasiliatak yaqhar Ault tab ejja.El tenla imichos tRütos,,por eso (pues)501444 a otro para shacerSe, apidar.12
UKATRAK1 ,cuidado. ',.(adVektencta)Ukatrak usuntOnia.,quidadO .con ,exil!eximart,e. )14.
'U,KATaTI .y luego,.'4espua8., 12
eSe'ternatio,4,Anujjajj Ukit r ukchiaWa.141: perm es del taMallo de; .:e5e 'Perro.14"
UKCHIANKAMASTI :Micintras tantO.1.)414,14401140141,849igici*., -11101141kao!
4iiiatiij.l1?10 014170 sarki. 13
UKOLIOURA .del misrao tanza:fio, de 4; MismaeStatute: 121
UKCHIAPURARA ser del mismo tamaffo serde la_ taisma estatura.Alwirtump Jusiampejj ukch apurapjj ewaAlberto y Jose son- de la Misma estatt-ta. 12
UKHA ese (lugar exact°, preciso lugar)Nazar jikisktan ukhanNos encontraremos en el preciso lugaren que nos exicontramos ayer. 7
ese moment°, el preciso moOento.Hamajj purjjan ukhaw jUtd.Vondr6scuanclo llegue pi nat4.
(Vendre en elMomento que llegte mi.
papa. 15
esa cantidad.jurjir churkbas ukh churita..
Dame la ,cantidad que le diste a Jorge.(Dame esa cantidad que di6te a Jor-ge). 13
UEHAMA ag. 4
UVIAIIAJJA entOnces. 2
UKHAlvIAPUNI siempre,Uka,yoqalla.jj' UkhaMaPuniwa.ESe- chico siempre es, aSi., 17'
UriipPUNI en efeCtoUkatjja UkhappUniu lUt:jjatayna.
Y en -Ofeqto, asi lO hit° ,dgaptids-. 17
UKRAARAK:( 0.61 taimbiOn-.TUnlasajj1*.l.i Vawalialcapas
La SeAora, Tomasa .60, levant& 1:42,y teitpra;-#0; tgualineitte st3h1js,
utlANPA00.4, o-eg. iota estado ,que, se
encuentra,,,asi: y"todo.ja.r1.14 iniportkiti., ukhatipp.dh, tka liwr
No ,4.40rtap, dame, ese -s libro 'eh 'esta-,qua Se encuentra.
0.1*-Alf4P4A1$4 Aa0-44, aUn en.' oso ostad4.JtiP0111.04 1;s4t4n1442 ukhampachas tra-
E1...estabij** enfer#4 aun en ese,,ea-tad°, ,Seg4a, 'btaba,janclo .go
375
UKHARU en ese precis).Janiu khitis ukharojj churkiristapti.Nadie podria darte en ese precis). 15
a ese lugar.Uka liwrunakukhar ucham.Pon esos libros en ese lugar. 15
UKHATPACHA desde entonces, desde esemoment°. 19
UKHPACHA 'Oda esa cantidadp todo eso.Ukhpach churita.Deme -Oda ,e8a, cantidad-., 16
UKHPACHANI tOdos r(refererite a las- perSo-rnas),Maslirojj' pusiniu sinir sarapjjta, ulth-pachanirakiu jutjjapjjta.Ayer .ftimos C:tiatr-O personas di eine,y ,ttodos regreSapos. 18,
U1RI -ese, el qUe-kawk.it naranjs chur4ma?
.de las haranjas te cloy?jachtakis,,ultr churita.Damé ,. la que es grande.(Dame -esa graride)
,UKSA ese lad°. .1.8
UKUKA mds. o -mends pot ese lugar, M4s o,,menos' por ,a14.-x.apisajj ultilkankaskaiWa.
:14pi..ebt,a.ba niaS 0 menos por 'OA. 7
. o ,moos '('referente tieMpo)nuywi ukilkaw,
A.costtOnbro aCostaxthe ,m4S o menoss a 3.6.6
,thieve.
,UKCIAIJ ese dta., 14
viciAttyr AU cies4e,.0,13, c1ia haste boy,cleade, esa feoha. haat& hOya1.04r0' 439itearojja,, janiu .Ichitis luntha-
,4000 esa fecha 'hasta..hoy- ye; naclie'sol:ta
'UNCAUACtlk. 'desde eseUlc#44utpachw ,jukR usUntawayjjSna.'Peode ,ese dia se puso'tufts, enferm04,1a
Ul.SA -44., 6
-UNKLA Umala (poblaci6n). 3
UlidiT.ADA tomar, 'beber rtipidamente. 15
emborracharse. 15
MARA beber, tomar.
UMARARA beber (muchas personas)Anat phistanjj tacioniu ,tmart t asipjjei la'fiesta de los carnavales todos
b'ebieron.
,UMATA. borrachO. 12
ZMA. UMA charco.
'1))4AYA4A hacer beberi haCer einbOrr'achar.12
UMERIPTAPA.' ,convertirSe en' un i!Itirracho.uniiriptiwa.
Nand°, niurid .su:,esposa, Juan Se con-vittid enn .rborracho.
ubisuRA tomat (beber) pipi:damente, tomsLbbe) todo 'el -Contenido4
tuk juntig111 ',UmSUpj jam:lTbmen.rApidamerite. el"-deSayuno.el ,deSayt-,ino).. 20
dap& t AYARA moStrar.'Aviir 'utast. UflaChtiA ver nniéàtraane tu casa. 12
URANTAAA. fi jar la mirada.:haCia un into=lrior ,o, uria !profUndidadi Miter 'hitciaadentroMika]. tifiantatiChha, umajj utjaSkitJariicha?A vex', ,riiirti. 'el cOntaro,,ifiay todatraagiza o ya.rio?
iii4A$RA inirar, 'éruno por' ,unO014;,-.48.1"4104rialiA !Si* Orainiria_ asap; triaranjaS (una ]pox'na).
1314Xs1144 -04Peq0.4fficE0ii4 Urtimalajj jail41'1411033i4,74ti
luego PiattA406- ya, no aipareCi6-. :16 ,
376
URATATARA Mirar a todos lados, mitar atodo el rededor.Qawran jatiejj -mb:- q011ut aks uks ufia-
tat#na.El duefio de ].as llamas miraba todOslados deade, el cerro. 17
abrir1o6 Ojos.Nayram uPiatatanthh-a..A vert-abre loS, ojos. .20
UNCH1U0A n.rar observando fijainente.Yatirirojj Mama Jwanajj amukiukiskEna.,La sefiora ,Juana estaba oVsertrando al"adiVinO, sin -hal4aar.
uns;f4A, o'ciiar: 7
UffJARA ver. 8
cuidar.Sum wawar tfija:ta.,Vas 'a cuidat' blen a là. gUagiaa._ 15
conoCer .un iugar.
Juniajj Chtikiag-ufijtati.ITO ,cOnoce's..ta ,pao?'
uf4JAsii4A cuidareae a si mismO..PaWlino, Orin tiuljasifiamawa, ukatrakUstuitasta 4,Patilino, -4ebet -ouida#0 taucho, cuida-do, con, enferMarte. 13
Uf4JASINA (jan qoL.qeni, usuta) enContrar-,Sin dinero, enterino,, etc. '(60 emplea
siempre en ,sitUacionea desesperantes).
:Nayajj pasir simanajj jan qollq.eniujabta.La-pasada .Seinana me enContre ,sin dinero.17
'UNJATARA ex*riar, ObServar con detalleaCerceindObe-,y 'bajandlO la Mirada *muycerCa''CieI-objetO,.,panta.)41.4adifiatakejja, .natyraciatajj,
Para .coppro un pantal6n, ,PrimeitOlitiervar con 'details. 12'
URJAYASIRA hacerse exaMinar el cuerpo.Tukturamp UfijayasiOamawa.Tithes quo hacerte examinar con -elmedico. 8
URKATARA -mirar 'de frente. 21
U1f4A A estat. despierto.Uka wawajj *Au ikift munkitil ufi4qaskiwa.Esa guagua no quiere, dormir; siguedespierto a 20
-mirar eu varias directionscomo si buscara ago..Uks. wawajj 810 -UkS. u.0.741aqaski.
,g6a, guagua , est4 mirando en varias,direCCiOnea. .20
'1111SURA. Mira; 0,fuera,,SaliendO :o -Sacando
Ithiti:paChasa.
A verritiiia. (Satando,qa cabeza) 4111.0n,viene. :20
ONTAIIA mirar de:rato en tatO., 20'
URTARA taitar -aizandO .1a,mirada.111ta perqat tatRmar uiitam, jtitkit
Ire do esa 'pared: si, viene o 116 tuthe. 13
URTAN.If4A ir' a Ver, ir .a, fijarseaAirb uritanka.F.4ntOnce's voy a ix.' a vet el auto. 13
tRTAS,Jiipanais.aj par].t'asisawspilütaMtilufitas:i.pjje.Ellos espOciabari ,-(4._ firbbol. 'bebiendo0-onvezisarido:.. 9
Vi1V-ASak tenor ,Eu#Sta4, COnOCeree Mu-tuainente,..$ayaMP,tata, 4***111150,iiukitiaSipljt.04.IjOn, Juan- Y, yo, Abs conoce*S.
:reConOcer.
.Ukatati: ,juPaajPUnChUP- ttatitaYna.regonO4do ,s# poncho.
22
URTIATA persona coriodida.
377
UPHISINA o$icina. 7
URUJJARA ser ya tarde (solamente durantela maftana)Niy ur4jjewa, apurtlasifigni.Apurhmonos, ya es tarde. 6
1.1RPUNTARA nubblise. '20
URPUNTATA nubladO. 20
URTIMALA Urdeinales. ,16
Ulig 'dia. la-URUTA teingialiO (antes ,de .14n, tieinpO pte
'Fist° en las hdras de ,la:tarde o dela noche)J.Upajj urut ikintjje.Else acostd temprano. (En la .noChe).12
.U8IRJAQE 'eMbarazad,a. 20
USIUYU. ,EUsebio.. l6
USItURA 'Poner .objetoa en ,algtiri, sitio. 22
USIOSIRA ponerse (una prenda de vestir4ualquier ,Cosa),
:AkaPOnte esta chomps,. 16
,tyozrrALA hospital.
08U enferkedad. 10,
USUCHATA, .adolorido-s, lastimado.
tisUcHATAA estar lasti*do,
USUNTAk onfertatirse, a
tsibtrAita eilfer4io, (con cierta -gtalteciad)Cheqpachat tatainajj' usuntata?,LES citittO.,qU'e.'tu pap4 eat enfermo?,17
USUNTAYAgA, causar 'una. enterm2edad.,Thaya5j, U.SUntitytrjaMai4a.
,triO vue40 '684bat una enfannSdad. 1.0
'itStifitA,14,14.0 ustatal4(444 te Cluele?- .8
USUT-A enfermo. 5
USUTA estar entente. 7
USUYAkiacer delerl causar dolor por efece,to' de, algo.Awkirojj uka qollajj wal usuyjjb:na.La mediaina le ,hize doler macho al 6.11.6ciano. 15'
'UTA 'casa. '2
UTACHAllA construir casa. 4
UTACItAYASIRA hacerse construir ,casa. 20
.UTACHSUI1A terMinar de cenatruir una casa.20
TONI dueflo de ,casa.. 5.
UTANQA patio. 19'
UTA 'UTA lugar deride, hay mochas casas dia.=persas... :21
UTJAIIA. haber, ejcistit:. '2
UTJASIOA r, reoidir:Kawkins,,utja'sta.?'4D6nde vives? (resides).
VW1jA, eVeja., 3
UYU: corral., 15
UrIIA animalea : yacas 1.1a.MaairroS' y-,cat:IaLlo*., ;22'
WAJJTIADA itar coMeStiblet-.lJka tater latt.
ebe,,beiier .1440.94:0, On peep 'J4e-ceti.1.4a4.:,9'
'regalar .dinerO
ue].es tegalit- dinere. 42108,156breeT 9
*1141, 140j3t114.-.Dame cOmidki, '9
378
WAKA vaca (puede referirse tambien altoro y al buey). 3
WAKA QHATU lugar donde se vende ganadovaCune,. 15
WADS Vacas (poblaciOn). 21
WAKASHUNA vaCaci6n. 6
WAKICIWA preParar.,Niyaw qhatur sardiUni, kanastariak,waldcht am.Ya VatioS a ir M.ercado, ;prepare: las
.canaStat '13
WiLKICHT;ASIOA ,prepararse. 15
WAKISIA ser lieCedariO.
Aar yategaii4-jj,Ls neCesatio.aprOndOr- dyntata. 13
WAiITA O4bàI, eiracte; juste.Aka- Sakojj-nayataiejj 'vtakitawa:Este saCO et justo ,pata inf, ne-esgrandee 17
W41.41A Cantaro tgrandel.
WALI. muy (puede reféirse ala calidad,intensidad; no a la,-...caritidad),Aka:lYttrejj, -wall suplaw9.--.Este libto es my bueno. 4
WAIKINIU g$ciaà, eet4 tin'agrticledimieirtO a uha. irivitagicin)'i.ZOrittaeita tate..
11i.lcri#1;,'Tome asiento, :seitor..4-st4 bien, Setiorgracia.s..
WALIKA'estark44041.Pi'V --
icOOP-P4tiO*4044,,,
:(Fotoy ,j4.en);
WiagA, 1404. servit..*'Kunata.45',144sajj:'.70.1.1.?0441.1.- lipiz? '5
WAX4Tak 0:00#0,4,:ieci4PeSr I* '0441a.Cl034.51701:01 ukajja, $1.-14#0.004.
ofiti*; Podrias 'eanatte:
WALIPTAYA1A sanar, .curar, (hacer -sa.riar)
Uka qollanakajj janipUniu waliptàykitiEsas medicinas no le curt-ton. 12
WALJA, niucho, inuchàs, .(8610 -para .cantidad)-
Nayajj walja waWati.i.twa.Yo tengo imiChos* hijos. 7
WALJANI MUchos1,:muchas'._ (para ,persOnas, so.r.
lamente)Akanjj yat4ChitinakajjAqui' loe' profesores son MuchoS. 5
WALPU$I,Tata IWari.stojj
jawq Pt=
Don '.E'varistohijo-. 14.
demasiado.walpun wawaparojj
peg6 demasiado a, su.
WALURAN KUSASA objetos de- muCho precio 0valor. 22
WALURU -anteayer.
W4LAO,ETA her #6.6... 15,
,WA1.414.TARA hervir..t)untilmajt,niy wailjjt#1.?Ya ha hervido., el agiia,para, el desayuriO?'
16,
W!LJJTAYAA hërvir (haCer herVir)Junt utim Waljjtayarap-i.ta.-!,14.1:erVeme aguiv, para 'el desay#O. ,(114-mel0 herVir el clesayuno)'. 12
-10IAPA 841,11441:- 12
-WA$k!:U, COnejo.
)1Ar4A. seco. 15
VA14014.4 :(hacer ,secar al sol),ritka,'isamie
este.-Cataitsiv., !(.0.1 sO1).. 12,
WAAJJTANA ,cleiteliaree. .14
WARANItitA 'bartencoi precipicio, desperiaderO..KuchaWait.Mba ''thakinjja -iiiaija,',WaraOchanakox-OA 4,
1' el Canino :4 iOdOiaban*a:'40' muchosbà,anáoS. '17
VARAOQA,' mu. 1 4
379
WARANTARA echar liquid() u objetos comopapa, -maiz, etc. en un ,recipientea un, interior.Ukatsti chloqrak phultU manqbar 'waranti.Luego-ech6 la -papa iv la ,o-118.. 19'
MARARIRA gritar por dolor o desesperaCiOn.Masdrmajj manajjajj' laka 10:abanipejj-walwarari.AnOdhe mi Mgamd gritaba por el dolor deintelae.
WARARPAVA echar, botar. (liquidos u ob-jetos menudos como basura, "papelesletc.),
1Kawkharus aka, t tuna.nak Wararpayani'?'D6nde voy -a 'edhar esta basura?15
WARATATARA echar ,desparramarido o espar-,ciendO-objetOS regularpiente pequefloscomo: naranjas, papas, mantanas 1, etc.
Chlogenak- aka .checiar Waratatak.Echa lae papas en'este lugar. go-
WARATU _barato. 15
WARIC.=KATA$A. cOlgarUrtimalarOjj munkir jan munld.r wark-latapjjatayna.-Pese a l.a reSiatencia -que puso colgarona lUrdeMales. 20
WAR] c kujer. 4
esposa.
'WAR.NNARA goner ,eohancio. en ,un sitiO don,cuidado',ObjetOs,,que pueden.,esparciate..'Ice,Wkharue aka, ph !oq, viaranocittjja.?tD6nde voy a .poner (echar);:estas papas?15
VAR.St.44, !chat; botar 'fiterit liquidosbjetos Menucloes, como gran*, arroz,
.,:trite, etc,.Uke. UM alio-it:wars*.Echa t.Ota agu,a attiera, '20
,VtARTAI:4A echar ton*40-cierto ,341:480,tcdo, einplea- don wApuf,4A.,
1.0Ed48; esta 404,4.
WASITATk 'ottik treti4
15
WASU vaso. 13
WATIATATA4 ,(kayu) ,e]dender los pies. (0e-neralmente cuando est -echado 0 sentado),Kayum,watlatatam.Extiende tus pies. 20
WAT !TRAP:1'444A contraer, ,ehcoger los pies.Kayum.',WatithapiSim.Contrae tus pies. 20-
WAWA &ague., -nene: 1
niiioo nifia. 1
-hija' (generalmehte ;se emplee.de Una Manera fami4ar 0,' CarifioSa- pe.ra
mayores)Aká. -,jiskt a .yoqallast 'waVaniati?Este chico eS tu hijo? 1
WAYKIA., :ag.
WAYKJARA, .pegar-eht_re-dos -o :mAs- personaspani:nitt, ma tatar Waykjapjje.'Entre' _dos perbOnaS le -.pegarOn 'a, uns'04.04-,
WAYN04,42A pone:, en un Sitio Objetôs con'6.se. ô agarradero.
1P%AthaPi0 aka 1.**st,-1900#0c1d?041 qUe sitio :voy a ponSt este. canasta?
tWAYRA. vi.ento., 34
WAYSUITA ,sacat Oiera,:Objetosi que tienen.ask 'O 4:igarraderO::Nayraqat 640!' '_0411ti 71-11:37814#4
bac0. esta.m4aa. 20
NATilif4A: .1:eltatitax '0:Jac)* con i0.88. 0 agai=*taCieto.404'4. 094\-ita:11:4 ,!:tal%Irt.a0, P*144?
No puOcteS- 'lifitsitax.,e0arni#10ta.? 15
WAYuI'JTA$t& meter (0i:),10-0s-con::;48.rraderoasap
Alta.:3(00st Aita. Mariqhar -348.3rUnteia..'Mete; esta,,Oanasta en' 14, tioa;.. -20'
'WAYUA , ilevar 03446,P quo tengan 464, o
nee, b.101:41, 4140 de agua y Otirr.e) .;P0=
Ai*:11tiat.1441itime, 604 tia.leta,.
380
WIACHA Viacha. la
WtAJIRU viajero. 22
vicuna 22punchojj Vali -sumawa.
El poncho de vicuna es muy bUeno. 22
WILA rojo. '2
sangre.
Vela. 12
WILAARA ensangrentado.. 18
,ifOrAttiOcHAffi erisangrentar.
WILAVILA Vila' Vila ',(poblaCidn).
WILLIlipagA echar; botar 'objetos inenUdos:que ,pUedan -desparrania.rse (maiZ p- 'hOjabde coca, pequetiOS papeleS- y ,otros, pa-reCidOsTonq Wallpahakatak ililLirpayakeECha él ma# -parb. las gallinas.
WILLITATAT4A echar dedpartatandO, los mismOsObjetOs quo se -etplean cori, verbo:WILLI:P.PAYAgA.,ukatsti sticomfijitta yams willitati.Y 1uó& ed46 el gta06 en un lugar Um-
-gP.
WILLinA el amaheter, el -creptisculo, _la,albOrada. 20
WIILTTANIA amanewpr. 20
'wnigARA echar, botar objetos gilt), se, uti-1I-Oan con ,e1, verbo WILL_ raPATARAvaridO la mano o los objetos :a cierta
,Jan, uka. 1* Walltatti.116-eChes-esa doca. 15-
buenas mocheS. 15,
*NS 'TOM- ,buenas tardeS
WIWittitig4A, ,enVenenar., 111.
IONT,NtY. Vet400: 16
-633
WINKT t ATA recostado, echadoNayajj ikifian ilinkbratawYo acoStumbro leer 'recostado en la caba.
WINKUFIA recostarse, eChaiise. 14
WINU bueno,. ebtd .bien.
Winu, '.ukhaMajj ,sarabAniwa.Bueno,, entonces vainos
-1;13AYA siempre,. eternaniOnte.
WRAY w,TRATA .por siempre, eternamente. 14
.WIRAJJOCHA Wirajj'octia (nonibre mitOlOgico.de IA dlvi idád apaka)...
WIRAQOCHA (o WIRAJJOCHA) seflOr,. caballero(expresi6n de respeto). 18,
WISIKGITA bicicleta. 4
jISITAA Visitat. 2.
1110414 tANIWAYARA. jr un )13,.bin:entO a itiSitar:.Pat473.inojj.,m$ 1'at tiOPar Wisit-tianiwowyaliPaulino quiere ir un jipinentO',4). visitarasutto. 132
WISKH4 cuerdas yoga llecha de lana.. .18
-ojotasi obaroa. 16
.101,4k 0,940 (boo.; -cutchOiai, 22
W,ULKASI.4 volcarse (361, para. trehiculos)'.Z1
Wt4i$U1Y 1;16114114-w ?Q,
04-4t5I.VA, burlarse. 18
`bOte3:14. .15
1-444-471* vaii94 puir-
kiti in liaria janianiu P42/'-
Don Juan no -puede:-hablar-sayniara *oho,a: '314'
381
YAMPU balsa. de -totora. 18
YANAfA ganar. 16
,YANAPANA .ayear, 6
YANASAA ganar en provechOi-de uno tismo.
!ANTI* ,intentar, probar 5
YAPTARA aumentar.
YAPU, chacra, seinbradio'p. sementera.
agricultOr.. 2.4
YAQHA otro.
YAQHA algUrios, algunas.Yaqhep tatanakajj, janiu -ayinar'Yati0-
14ti.A`q.gunos padres. no Saban 'h,ablar apt ara.-
YAQ,}10,ANAKA., 8.3.gt.U'ioa algunas -6
otrito
!ARANO grano 'de Oebada. 20
YASTASAYA bueno, de- acuerdo44.flartir sinir Sarditini.Yastasaya..,yomos niafiana,80no1,de acizerdO. 17
YATIWA aprender 2
YATECAR.I .aprendit-, estUdiante.,
.YATIPAPA ens Liar. 2
YATI:03XWI
YATIMAZ
ensefianza. 19
profesor.
14
ygrxipL Saber. :4
'YATIR..tt adivino, cu#1.kiderp, brujo. 12
'acOstewnbratde,'04ber04
kaiild:rojj14isaji's0ohi.Hasta 'ahora:nO 'Se' sabe, 'ddride140- .ido- ;Us.; ,20
C:9 A-t:,
YATITA acostumbrado.JupajjKuchawambar yatitawa.El estA acostuinbrado a Cochabam-ba. 14
YATITA1.A. -eater -ac.ostumbrado-.
YATVARA dar a ,conocer una not4.cia,-avisai" (hacer saber)..
kusisitaw 'amijUnalcapar- yas-4yir sargna..Mut Content° tie a dal" la noticia.a :Six, amigos. 18
'YATJJATA$ ,averiguat. 10
TAirjjATANIETA ir a averiguar., '22
!AT-2.!A$1.11A 'acoPtiimbtarse a. a1g9o, a lin-
:Sat4itojj jukt4tjj .1unthatas0'yatAlasjjiina.,Siii3.3tO-TOco, a poCO se ,acosttigibrci-a robar. 22 ,
YAT4'1' AtA ,acosUulibiladO a act.dosenvi.Ciado.tka, jacieji lUrithigt rat!iebratavia.Esa persona est -aCostuiiibradarob*,
YAWRI altujcSri. 22
104JCHIA. ,nuera. 13
YOQA hijo (de una ,mtner* formal:) ., 13
YQQALLA chic°. 1.
:01,GA$A Yungaa tptorincia dEl Depaiita-,thento de I Patil. ;21
,IIPAYCHANA ,una:43.1rini dad),1)105,01' yupaychaMjj NialtieiwasEp, riece04.0-adotkr .a 18'
WM44%
it,SPAGARM: tauchas, gracias:
'MO '114PAGAR4. siuCh*Sit* .gracias.-
("5fe.t