urednici: prof. dr zora dajić stevanović prof. dr predrag puđa … · 2018. 5. 3. · u...

VODIČ ZA UNAPREĐENJE I DIVERZIFIKACIJU POLJOPRIVREDNE

PROIZVODNJE I PREHRAMBENIH PROIZVODA TIMOČKE REGIJE

Urednici:Prof. dr Zora Dajić Stevanović

Prof. dr Predrag PuđaProf. dr Jelena Miočinović

Beograd, 2015.

VODIČ ZA UNAPREĐENJE I DIVERZIFIKACIJU POLJOPRIVREDNE PROIZVODNJE I PREHRAMBENIH PROIZVODA TIMOČKE REGIJE

1

PREDGOVOR

Vodičzaunapređenjeidiverzifikacijupoljoprivredneproizvodnjei prehrambenih proizvoda Timočke regije predstavlja zbir rezultata i preporuka koje su sačinili saradnici Poljoprivrednog fakulteta Univerziteta u Beogradu, u cilju osnaživanja agrara i proizvodnje hrane, ali i onih delatnosti koje se direktno ili indirektno mogu dovesti u vezu sa sektorom poljoprivrede u Timočkom regionu, kao što je održivi i ruralni turizam i zaštita životne sredine.

Vodič je zamišljen kao polazna osnova za podizanje kvaliteta, diverzifikaciju i tržišnu konkurentnost poljoprivredno-prehrambenih proizvoda, iniciranje novih i inovativnih tehnologija u poljoprivredi i proizvodnji hrane, kao i stvaranja palete sertifikovanih proizvoda pod robnom markom kvaliteta, baziranog na kontrolisanom poreklu i odgovarajućim standardima, usklađenim sa nacionalnom i EU zahtevima. Posebna pažnja je posvećena mogućnostima unapređenja proizvodnje i prerade vodećih kultura, kao što su voće (višnja) i vinova loza, uvođenja kultura otpornih na sušu (npr. kvinoja), proizvodnje lekovitog, aromatičnog i začinskog bilja, povećanja površina pod organskom poljoprivredom, unapređenja proizvodnje i prerade mleka, poboljšanja plasmana pčelinjih proizvoda, unapređenja primarne prerade bilja i biljnih sirovina, upravljanja otpadom u poljoprivredi, pristupa tržištu, kao i postupcima uspostavljanja znaka kvaliteta i robne marke.

Vodič je deo rezultata projekta „Unapređenje poljoprivredneproizvodnje Timočkog regiona zasnovane na diverzifikaciji ekološkisertifikovanih poljoprivredno-prehrambenih proizvoda sa dodatomvrednošću“ koji je finansiran od strane Ministarstva poljoprivrede i zaštite životne sredine Republike Srbije, a realizovan od strane Poljoprivrednog fakulteta Univerziteta u Beogradu, kao nosioca projekta i partnera na projektu: PSSS Zaječar - AGROZNANJE d.o.o. Zaječar, Poljoprivredne savetodavne i stručne službe Negotin, d.o.o., Turističke organizacije Knjaževac, MZ Minićevo i Ambasadora održivog razvoja i životne sredine.

Prof. dr Zora Dajić Stevanović, rukovodilac Projekta


2


3

SADRŽAJ

UVOD ..............................................................................................................5

VINOGRADARSTVO I VINO, VOĆARSTVO ..........................................8

LEKOVITO, ZAČINSKO I AROMATIČNO BILJE ..................................14

KULTURE OTPORNE NA SUŠU - Kvinoja .............................................20

PČELARSTVO - Med i pčelinji proizvodi ...............................................23

PROIZVODNJA I PRERADA MLEKA ......................................................26

PRIMARNA PRERADA I TEHNIČKO–ENERGETSKI ZNAČAJ

SUŠENJA BILJA I VOĆA ............................................................................32

ORGANSKA POLJOPRIVREDA ...............................................................35

UPRAVLJANJE I KORIŠĆENJE ORGANSKOG OTPADA

IZ POLJOPRIVREDE ..................................................................................38

MARKETING POLJOPRIVREDNO PREHRAMBENIH

PROIZVODA ................................................................................................47

UPUTSTVO ZA USPOSTAVLJANJE ZNAKA

KVALITETA POLJOPRIVREDNO PREHRAMBENIH PROIZVODA .53


4


5

UVOD

Timočka krajina se nalazi u istočnom delu Srbije i obuhvata dva okruga – Zaječarski i Borski tj. opštine Zaječar, Knjaževac, Boljevac, Sokobanja, Bor, Negotin, Majdanpek i Kladovo. Teritorija ove regije je pretežno brdsko planinska, a obradive površine predstavljaju oko 45% celokupne teritorije. Šume zauzimaju oko 300 000 hektara – oko 40% celokupne teritorije i čak 11,3% ukupnog šumskog fonda Srbije. U Timočkom regionu je registrovano 65.802 poljoprivrednih domaćinstava. Ukupna površina poljoprivrednog zemljišta iznosi 246.769,82 ha. Oranice i bašte prostiru se na 169.148 ha, voćnjaci i vinogradi na 13.866,82 ha, a livade i pašnjaci obuhvataju preko 100.000 ha. Lekovito bilje se gaji na 15,74 ha, žita na 55.745,99 ha. Od ukupne površine poljoprivrednog zemljišta, oko 40% je obradivog. Ukupno 347 poljoprivrednih gazdinstava u Timočkom regionu gaji stoku za ispašu kombinovano sa ratarstvom. Pčelarstvom se bavi 231 gazdinstvo, na površini od 142,53 ha. Dohodak ruralnih domaćinstava je velikim delom zavisan od poljoprivrede, ali je mali broj domaćinstava koji su uključeni u aktivnosti koje doprinose rastu dodate vrednosti i usluga gazdinstava. Ovakvo stanje posledica je nedovoljne investicione aktivnosti, neaktivnog tržišta rada i kapitala, nesigurnog investicionog ambijenta, nedovoljno organizovanog tržišta za plasman proizvoda i usluga, nedovoljno edukovanog ljudskog potencijala i niskim nivoom privatnog preduzetništva. S tim u vezi, negativni trendovi razvoja ovog regiona (depopulacija, stagnacija privrednog razvoja, nedostatak modernizacije i ulaganja u infrastrukturu, nedovoljno znanje i kapaciteti u poljoprivredi i uvođenju novih tehnologija u ratarskoj, voćarskoj i vinogradarskoj proizvodnji, kao i preradi biljnih i animalnih prehrambenih proizvoda) ne smeju biti prepušteni spontanom dejstvu tržišta rada, roba i kapitala zbog visokih socijalnih, ekonomskih, troškova zaštite životne sredine i pretnji koje nose. Veća uključenost ruralnog stanovništva u društvene i razvojne procese jedan je od preduslova lokalnog razvoja. Rast ekonomske aktivnosti ruralnog stanovništva doprinosi ne samo unapređenju kvaliteta života u određenoj zajednici, već i aktiviranju razvojnih potencijala, poboljšanju socijalne strukture i održivosti. Savremena Srbija ulazi u seriju velikih promena društveno ekonomskog sistema. Više od dve decenije menja se socijalističko uređenje kapitalističkim sistemom odnosa, pri čemu dominira tržišna ekonomija. U tako izmenjenim uslovima dolazi do nejednakog razvoja pojedinih regiona


6

države. Prema ekspertskoj proceni istočni i jugoistočni delovi Srbije su posebno ugroženi, ali evidentno je da Timočki region poseduje dosta prednosti koje nisu iskorišćene. U svakom slučaju, potrebno je pomoći stanovništvu da shvati svoju ulogu u društvu i da se izbori za svoje mesto na tržištu. Evidentno je da su u današnje vreme poljoprivrednici zemljoposednici koji bi svoj kapital trebalo da usmere u smislu zauzimanja tržišta robom. U izmenjenim uslovima privređivanja kupac lako ulazi na tržište, ali proizvođač mora da savlada mnoge poteškoće. Zato sitni pojedinačni proizvođači, kao što su vlasnici zemljišta u ovom regionu, imaju ograničene šanse za uspeh. U cilju prevazilaženja prepreka i boljeg nastupa na tržištu poljoprivrednih proizvoda potrebno je edukovati zainteresovane strane, kako bi bolje koristili sve svoje mogućnosti i sav kapital: zemljište, radnu snagu, znanje i novac. Jedna od osnovnih smernica za bolje pozicioniranje je svakako međusobno povezivanje i osnivanja udruženja i zadruga. Takođe, za izlazak na savremeno tržište neophodno je da proizvođači poseduju robu visokog kvaliteta. Smernice za prevazilaženje pomenutih prepreka i veliku pomoć u unapređenju poljoprivredne proizvodnje, poboljšanju kvaliteta poljorpoljoprivredno-prehrambenih proizvoda, sertifikaciji svoje proizvodnje i proizvoda, marketinškom pristupu, tržištu i plasmanu, zaineresovane strane, uključujući i individualne proizvođače, se mogu dobiti od stručnih, naučnih i obrazovno-naučnih institucija, kao što je Poljoprivredni fakultet Univerziteta u Beogradu, ali i od lokalnih poljoprivrednih savetodavnih i stručnih službi.


7

SWOTanalizapoljoprivredneproizvodnjeTimočkogregionaSnage• Velika površina na kojoj se regija

prostire• Velika površina poljoprivrednog

zemljišta, pašnjaka i livada• Postojanje osnovne mreže putne i

komunalne infrastrukture• Nezagađena životna sredina u većem

delu područja• Veliki biodiverzitet i bogatstvo biljnih

genetičkih resursa• Bogatstvo samoniklih lekovitih i

aromatičnih biljnih vrsta• Tradicija poljoprivredne i prerađivačke

proizvodnje; duga tradicija u stočarstvu, voćarstvu i vinogradarstvu

• Potencijal za razvoj ruralnog turizma• Postojanje savetodavnih službi

Slabosti• Depopulacija i starenje stanovništva u

ruralnim područjima• Razuđenost sela • Slaba saobraćajna povezanost

pojedinih područja• Nedovoljno razvijena komunalna

infrastruktura• Nedostatak vode• Nerešen problem upravljanja otpadom• Slabo razvijene zadruge i udruženja• Nizak nivo poljoprivredne proizvodnje• Nizak nivo znanja i slaba informisanost

poljoprivrednika• Stara i nedostajuća mehanizacija• Usitnjeni posedi• Stari objekti neprilagođeni zahtevima

savremenih regulativa• Slabi kapaciteti za preradu• Ograničeni kapaciteti za praćenje

kvaliteta i bezbednosti proizvoda

Mogućnosti• Blizina zaštićenog područja –

Nacionalni park Đerdap i Park prirode Stara Planina

• Razvoj voćarstva i povrtarstva• Komasacija• Proizvodnja i prerada lekovitog i

aromatičnog bilja• Poboljšanje kvaliteta postojećih i

uvođenje novih proizvoda• Razvoj turizma• Proizvodnja organske hrane• Udruživanje i osnivanje zadruga• Formiranje preradnih kapaciteta• Sertifikacija proizvoda• Razvijanje brendova, proizvoda sa

geografskim poreklom i markom kvaliteta

• Jača saradnja sa naučnim institucijama• Saradnja sa regionalnim institucijama i

organizacijama• Korišćenje IPA i IPARD sredstava

Pretnje• Politička nestabilnost • Niske i nestabilne cene poljoprivrednih

proizvoda• Slobodno tržište poljoprivrednih

proizvoda• Konkurencija• Nerešeni imovinsko-pravni odnosi• Administracija i birokratija• Zagađenje životne sredine u nekim

opštinama (Bor, Majdanpek)• Niski stepen organizacije društva i

lokalnih inicijativa• Nedovoljni nivo subvencija, nepovoljni

krediti• Nedovoljna pomoć države


8

VINOGRADARSTVO I VINO, VOĆARSTVO

Timočki region karakteriše specifična mezoklima (reljefna izraženost terena, različite nadmorske visine, blizina reka) i velika raznolikost zemljišta što pruža mogućnost proizvodnje veoma kvalitetnih i autentičnih vina za ovo područje. Timočka regija je u pogledu vinogradarske i vinarske proizvodnje podeljena na dva rejona, koji ujedno predstavljaju i nazive oznaka kontrolisanog geografskog porekla vina: Rejon Negotinske Krajine i Knjaževački rejon. U okviru ovih rejona prisutno je 9 vinogorja. Proizvodnja grožđa i vina na ovom području seže daleko u prošlost, na šta ukazuju kameni ostaci ploča na kojima su uklesani motivi iz berbe grožđa, način spravljanja vina i posude za čuvanje. Najveća proizvodnja vina beležena je u drugoj polovini XIX veka, kada se vino proizvedeno u ovoj regiji izvozilo za Nemačku i Poljsku. Propadanjem velikih društvenih preduzeća Krajina vino i Džervin, koja su zajedno proizvodila 2 000 tona vina, vinogradarstvo i vinarstvo se oslanjaju samo na mala porodična gazdinstva. Danas ovaj region ima oko 50 proizvođača vina, koji ulažu napore da se uklope u zahteve modernog vinogradarstva i vinarstva kako bi bili ravnopravni na domaćem i svetskom tržištu vina. U cilju proizvodnje kvalitetnog grožđa, kao neophodnog preduslova za proizvodnju kvalitetnih vina, koja mogu nositi zaštitni znak kvaliteta, neophodno je izvršiti pravilan izbor položaja i odabir sortimenta u zavisnosti od tipa zemljišta i orografskih karakteristika terena. Opšte je poznata činjenica da proizvodnja vina počinje u vinogradu, a završava se u podrumu odnosno vinariji. Kakav će biti kvalitet vina zavisi pre svega od kvaliteta grožđa (sadržaja šećera, ukupnih kiselina, aromatičnih i fenolnih jedinjenja). Kvalitet grožđa uslovljen je nizom specifičnosti koje su uslovljene lokalitetom odnosno meteorološkim uslovima koji vladaju u nekom lokalitetu, ekspozicijom terena, mehaničkim i hemijskim sastavom zemljišta, pravilnim izborom sorte i lozne podloge, nivoom sprovođenja agrotehničkih i ampelotehničkih mera. Tokom eksploatacije vinograda jedini faktori na koje ne možemo da utičemo su meteorološki činioci, dok na sve druge činioce kao što su zemljište, pravilan izbor sorte i lozne podloge, sprovođenje agrotehničkih i ampelotehničkih mera možemo bitno uticati. Sprovođenje određenih ampelotehničkih mera odnosno zahvata tokom eksploatacije vinograda, a u cilju proizvodnje što kvalitetnijeg grožđa kao sirovine za proizvodnju vina je veoma važno. Izvođenje tih operacija


9

je složeno, to nije šablonski posao iako mnogi vinogradari misle da jeste, nepravilnim ili neblagovremenim izvođenjem određenih ampelotehničkih mera mogu se prouzrokovati velike štete pre svega na grožđu. Pravilno i blagovremeno izvođenje određenih ampelotehničkih mera kao što su rezidba na zrelo odnosno opterećenje čokota rodnim okcima, lačenje ili uklanjanje dela razvijenih lastara, zalamanje lastara, defolijacija - uklanjanje dela lisne mase i proređivanje grozdova imaju pre svega za cilj dovođenje čokota u određenu ravnotežu odnosno balans. S tim u vezi, posebna pažnja se mora obratiti na uspostavljanje ravnoteže između vegetativne mase i grožđa na čokotu, odnosno neophodno je postići izbalansiranost vinograda.Pored toga, posebna pažnja se mora obratiti na značaj lozne podloge i njen uticaj na kvalitet grožđa kao i na izvođenje određenih ampelotehničkih mera u cilju održavanja špalira. Odluka o izboru lozne podloge je od izuzetnog i dugoročnog značaja. Pri izboru treba imati kompleksan pristup - klima, zemljište, sorta, proizvodni cilj. Pravilan izbor lozne podloge u mnogome određuje uspešnu i kvalitetnu proizvodnju grožđa, greška načinjena u izboru lozne podloge prouzrokuje niz negativnih posledica koje prate proizvođača tokom čitavog eksploatacionog perioda vinograda i obično se te posledice ne mogu popraviti. S tim u vezi, važno je poznavati značaj uticaja loznih podloga na bujnost nakalemljenih sorti i probleme koji proističu iz bujnosti špalira, zatim njihov uticaj na oplodnju i zametanje bobica kao i uticaj loznih podloga na kvalitet grožđa odnosno na nakupljanje bojenih-antocijana i fenolnih jedinjenja. U cilju dobijanja kvalitetnog vinograda posebna pažnja se mora obratiti na ampelotehničke mere koje se sprovode u vinogradu tokom vegetacije, a u cilju održavanja špalira i balans čokota. Ove mere su važne za održavanje špalira i dovođenje u ravnotežu rodnog potencijala odnosno prinosa grožđa, sa jedne strane, i lisne mase na čokotu kao proizvođača asimilativa, sa druge strane. Ampelotehničke mere obuhvataju lačenje lastara, zalamanje lastara, defolijacija, proređivanje grozdova. Sve ampelotehničke mere koje vinogradari sprovode u vinogradu u periodu vegetacije imaju za cilj održavanje špalira, odnosno, uspostavljanje optimalnog odnosa između lisne mase i lastara sa jedne strane i grožđa kao osnovnog potrošača proizvedenih asimilativa, sa druge strane. Od ovog odnosa u najvećoj meri zavisi visina prinosa, kvalitet grožđa – sadržaj suve materije, balans između šećera i kiselina, sadržaj antocijana – obojenost bobice, sadržaj i kompozicija fenolnih jedinjenja, zdravstveno stanje grožđa i vreme berbe. Sve navedeno oslikava enološki potencijal sorte i direktno određuje kvalitet vina. Odabrati pravu ampelotehničku meru i pravi


10

trenutak njene primene nije nimalo jednostavno. Šablon ne postoji i svaka godina predstavlja novi izazov, kako za vinogradare, tako i za vinare.

Botritis i prokupac sorte grožđa

Sve napred izneto ima velik praktičan značaj za proizvođače koji su u najvećoj meri savladali tehnologiju proizvodnje grožđa. Međutim zbog složenosti i međusobne povezanosti uticaja pre svega meteoroloških činilaca koji vladaju u datoj proizvodnoj godini veoma često čine greške u momentu izvođenja pojedinih ampelotehničkih mera ili u obimu njihovog izvođenja što se direktno odražava na kvalitet grožđa, a posredno na kvalitet vina. Vino je od postanka civilizacije pa do danas, najkultivisanije i najcivilizovanije sredstvo za uživanje, minuli vekovi od toga mu nisu ništa oduzeli, već naprotiv, potvrdili, da je ono jedna blagodat prirode i najdraži dar koji je mogao biti podaren čoveku. Kvalitet vina na prvom mestu zavisi od kvaliteta grožđa kao osnovne sirovine za proizvodnju vina i kvaliteta primenjenog tehnološkog postupka prerade. Kvalitet grožđa uključuje promenljive i nepromenljive faktore. U nepromenljive faktore (faktori koje ne možemo menjati, nemamo uticaja tokom vremena eksploatacije vinove loze) spadaju: sorta, lozna podloga, vinogorje (klima, položaj) i zemljište. Promenjiva grupa faktora obuhvata: primenjene agrotehničke i ampelotehničke mere, moment i način berbe kao i fitosanitarno stanje grožđa. Osim senzorskih karakteristika koje se smatraju glavnim činiocima kvaliteta vina, odnosno, spoljnim kvalitetom vina, postoje i drugi ništa manje važni činioci kvaliteta: hemijski sastav (aromatične materije, fenolna jedinjenja, organske kiseline, šećeri, mineralne materije, poliole); higijensko sanitarni aspekt (količina pesticida, teških metala, radionukleida, biogenih


11

amina, etilkarbamata, mikotoksina, metanola, viših alkohola, kontaminenata okoline); nutritivna vrednost (proteini, masti, ugljeni hidrati); zakonodavno-pravni aspekt kvaliteta vina (Zakon o vinu, Pravilnik o kvalitetu vina, Pravilnik o količini pesticida i teških metala) i tržišno potrošački faktor (ponuda, tražnja, cena, socijalna struktura, navike, nivo enoedukacije). Greške koje se često javljaju u proizvodnji vina se ogledaju u nekontrolisanju sadržaja šećera u širi – ili se zakasni sa berbom. Ukoliko vina obiluju visokim sadržajem alkohola, a time i smanjenim sadržajem kiselina, ona su tupa i „nezgrapna“ na ukusu sa primetnim alkoholnim tonom koji otežava razvoj sortnih karakteristika vina. S druge strane, vina sa niskim sadržajem šećera, odnosno alkohola, su teško održiva, tanka i nesamostalna vina. Nedovoljno ovinjeni vinski sudovi u kojima odležava vino, pa vina poprimaju miris i ukus drveta, a u težim slučajevima postaju „sudovna“ i kao takva karakterišu proizvođača koji lako postaje prepoznatljiv na tržištu u najnegativnijem smislu. Nekorišćenje ili prekomerna upotreba sumpordioksida takođe karakterišu pojedina vina, a takođe i dugo odležavanje vina na talogu kvasca se negativno odražava na kvalitet. U Negotinu postoji impozantan broj proizvođača vina koji su organizovani u udruženje koje je skoro apliciralo za dobijanje geografske oznake „Negotinska krajina“ pred komisijom EU. Proizvodnja vina Negotinske krajine se odlikuje naprednom, savremenom tehnologijom ali i svojstvenim – tradicionalnim načinom proizvodnje. Ipak, proizvođačima je neophodno ukazati na nedostatke, mane i moguća kvarenja vina sa kojima se često susreću u praksi, a takođe i na tehnike za uklanjanje i sprečavanje istih uz pravilnu primenu određenih enoloških sredstava. Najčešće mane vezane za izgled vina ovog kraja su: mrki prelom, sivi prelom, plavi (crni) prelom, taloženje proteina, taloženje soli vinske kiseline. Od mana koje se opažaju na mirisu i ukusu važno je napomenuti miris na plesan, na drvo, na sumpordioksid, sumporna jedinjenja, na izvetrelo, na zapušač, na smrznuto grožđe, strane mirise koji nastaju usled delovanja svetlosti, na stirol. Od kvarenja vina, koja su mikrobiološke prirode i dublje zadiru u hemijski sastav vina važno je obratiti pažnju na: vinski cvet, ciknulost, nečisto mlečno vrenje, zavrelica, tegljivost, miševina, gorčina crvenih vina i nastajanje isparljivih fenola. Sve prethodno izneto ima praktičan značaj za proizvođače koji su u velikoj meri savladali tehnike proizvodnje vina, ali neretko čine propuste tokom njegovog čuvanja i puštanja na tržište, što poskupljuje proizvodnju jer iziskuje značajna sredstva za korekciju i stabilizaciju loše negovanih vina. I kako kaže svetski priznati enolog Émile Peynaud (1912 – 2004) začetnik


12

moderne enologije i profesor na Univerzitetu u Bordou, na kraju krajeva „svako pije vino koje zaslužuje“. Nazdravlje!

U odnosu na voćarske kulture, u Timočkom regionu se najviše gaji višnja. U ovom regionu pretežno se gaji oblačinska višnja. Višnja u opštini Knjaževac zasađena je u poslednjih tri godine uz subvencije opštinskog fonda za razvoj poljoprivrede na oko 500 hektara i puni rod se očekuje u narednih pet godina, inače sada trenutno ima 1200 hektara u punom rodu, tako da je opštine Knjaževac veliki proizvođač ovog voća. Poslednjih godina evidentno je povećanje zasada voća, pretežno višnje, čak i u selima koja su se tradicionalno bavila stočarstvom. Danas, višnja se otkupljuje od strane nekoliko otkupljivača. Ipak, obilazeći teren Timočke regije ustanovljeno je da su brojni proizvođači zainteresovani za udruživanje kao i uspostavljanje hladnjače ili nekog drugog preradnog kapaciteta. Povećani zasadi višnje su posledica sigurnog otkupa, bez obzira što cena značajno varira od godine do godine. Najveći otkupljivači višnje u ovom kraju su Džervin, Knjaževac; Jugprom, Leskovac i nekoliko lokalnih kompanija. Obzirom da je voćarska proizvodnja veoma zastupljena na regionu Timočke regije, evidentno je da postoje izvanredne mogućnosti za početak proizvodnje potpuno novog proizvoda – vina od višnje, obzirom na zastupljenost zasada višnje i ostvareni prinos. Veliki zasadi višnje kao i drugog voća otvaraju mogućnosti za uspostavljanje preradnih kapaciteta na ovom području. S tim u vezi, može se razmišljati u pravcu uspostavljanja malih sušara za sušenje voća, koje postiže visoku cenu na domaćem i međunarodnom tržištu. Takođe, kandirana i/ili čokoladirana višnja može biti interesantna, posebno za međunarodno tržište. U pojedinim delovima Timočke regije povećani su i zasadi drugog voća. Tako je u Opštini Sokobanja, poslednjih godina zasađeno više hektara jabuke; u Opštini Boljevac i okolini plantaže dunje i dr.


13

Oblačinska višnja

Iako je poslednjih godina evidentno povećanje površina pod voće, i pored toga proizvedene količine su relativno male za zahteve svetskog tržišta. Usled toga, neophodno je u budućem periodu ohrabriti i podržati primarne proizvođače da se udruže i osnuju zadruge kako bi mogli organizovanije da nastupaju na savremenom tržištu i na taj način postignu veću cenu proizvoda.

Višnja u alkoholu, kandirana višnja, čokoladirana višnja


14

LEKOVITO, ZAČINSKO I AROMATIČNO BILJE

Zbog sve veće primene u farmaceutskoj, konditorskoj, prehrambenoj i industriji alkoholnih i bezalkoholnih pića, etno- i alternativnoj medicini, kozmetici i zaštiti bilja, lekovite biljke predstavljaju važnu komponentu u ekonomiji, a herbalni sektor se prepoznaje kao značajna privredna grana. Ukupan promet lekovitog bilja na globalnom tržištu procenjuje se na 90 milijardi US $, a pretpostavlja se da će do 2020. godine dostići 120 milijardi US $. Iako je bivša Jugoslavija bila glavni snabdevač lekovitog i aromatičnog bilja Evropske unije, Srbija poslednjih 20-30 godina, od perioda sankcija, ima minornu ulogu u ovoj vrsti delatnosti, sa povećanjem na oko 1-3 % učešća na tržištu EU poslednjih godina (nešto više od 5 miliona US $ izvoza). Veliko biljno bogatstvo Srbije i postojanje značajnih prirodnih nalazišta lekovitog bilja (700 vrsta lekovitog bilja ili blizu 20% od ukupne flore; 420 registrovano i preko 200 vrsta u prometu) dozvoljava njihovu održivu eksploataciju, ali uz mere zaštite, po principima održivog razvoja. U okviru resursa lekovitog bilja Srbije, najviše su u upotrebi vrste čije su droge dugo u upotrebi i koje su priznate u domaćoj i međunarodnim farmakopejama, farmaciji, kao i zvaničnoj i narodnoj medicini. Među njima mogu se izdvojiti: Achillea ssp. (hajdučka trava), Chamomilla recutita (kamilica), Mentha ssp. (nana), Salvia ssp. (žalfija), Urtica dioica (kopriva), Ocimum basilicum (bosiljak), Valeriana officinalis (odoljen), Althea officinalis (beli slez), Primula ssp. (jagorčevina), Thymus ssp. (majkina dušica), Origanum vulgare (vranilova trava), Gentiana lutea (lincura), Satureja ssp. (vrijesak), Plantago ssp. (bokvica), Hypericum ssp. (kantarion), Rosa canina (šipurak), Crataegus monogyna (glog), Sambucus nigra (zova), Tilia ssp. (lipa), Hedera helix (bršljan) i mnoge druge. Činjenica je da se lekovito bilje sa područja Srbije, a posebno iz južnih i jugoistočnih krajeva zemlje, odlikuje dobrim kvalitetom, odnosno visokim sadržajem aktivne materije, što je posledica pogodnih klimatskih karakteristika, tj. dovoljnog broja sunčanih i toplih dana, povoljne količine padavina i kvaliteta zemljišta. Sa druge strane, pošto je poljoprivreda u većem delu Srbije manje-više ekstenzivna i sa malim imputima, životna sredina je nezagađena, odnosno ekološki izuzetno odgovarajuća za proizvodnju lekovitog bilja (sakupljanje i gajenje). Imajući u vidu ogromne i neiskorišćene prirodne potencijale i resurse naše zemlje, kako za sakupljanje samoniklog lekovitog bilja, tako i za plantažno gajenje, sektor lekovitog bilja naročito se može osnažiti i na području Timočkog regiona u odnosu na svoje agroekološke, infrastrukturne,


15

ljudske i ostale potencijale. Područje Timočke regije je jedan od najvažnijih centara sakupljanja samoniklog lekovitog bilja. Poznato je da se 70%-80% bilja u Srbiji sakuplja sa područja istočne Srbije (planine Rtanj, Ozren, Stara i Suva planina) u količini od oko 2 000 t suvog bilja), pri čemu postoje ogromni potencijali za proširivanje proizvodnje, kako na nivou kapaciteta prirodnih resursa samoniklih biljnih vrsta, tj. veličine površina sa kojih se ne sakupljaju brojne populacije lekovitog bilja i šumskih plodova, tako i mogućnosti gajenja važnijih lekovitih, začinskih i aromatičnih vrsta. Sa područja jugoistočne Srbije najviše se sakupljaju: hajdučka trava (Achillea ssp.), kantarion (Hypericum perforatum), rtanjski čaj (Satureja montana), trava iva (Teucrium montanum), podubica (Teucrium chamaedrys), vranilova trava (Origanum vulgare), pelin (Artemisia absinthium), božje drvce (Artemisia dracunculus), šipurak (Rosa canina), glog (Crataegus monogyna), divizma (Verbascum ssp.), zova (Sambucus nigra), majkina dušica (Thymus ssp.), jagorčevina (Primula ssp.), kopriva (Urtica dioica), podbel (Tussilago farfara), troskot (Polygonum vulgare), čičak (Arctium lappa), vilino sito (Carlina acaulis), svilovina (Epilobium parviflorum), živa trava (Geranium robertianum), tatrljan (Marrubium vulgare), srdačica (Leonurus cardiaca), gavez (Symphytum officinale) i mnoge druge. Na ovom području postoje poznati veći registrovani otkupljivači i prerađivači lekovitog bilja (npr. „Adonis“ Sokobanja), ali i drugi iz bliže okoline (npr. „Ekolife“ Gadžin Han, „Jeligor“ Svrljig, itd.), kao i lokalna udruženja (Udruženje za lekovito bilje „Dr Jovan Tucakov“ Sokobanja, Udruženje za lekovito bilje „Dubašnica“ Bor, Udruženje za proizvodnju lekovitog bilja Negotin i drugi), što predstavlja dobru osnovu za osiguranje plasmana sakupljene sirovine i mogućnost izvoza. Ovaj sektor je najviše razvijen u opštini Soko Banja (prirodni resursi, taradicija, organizacija otkupa i prerade), znatno manje na području opština Knjaževac, Boljevac i Kladovo, a najmanje na području opština Bor, Majdanpek, Zaječar i Negotin. Pored sakupljanja i prerade samoniklog lekovitog bilja, shodno velikom bogatstvu vrsta i njihovih populacija na području Timočkog regiona, zbog pogodnih uslova klime i različitih tipova zemljišta, uključujući i duboka aluvijalna, sa dobrim mogućnostima navodnjavanja, može se preporučiti plantažna proizvodnja za veći broj komercijalno značajnih lekovitih i aromatičnih vrsta. Čitav niz lekovitih i aromatičnih vrsta se u našoj zemlji uspešno gaji konvencionalnom tehnologijom, pa bi to bilo moguće efikasno organizovati i na ovom području. U Srbiji se danas najviše gaje nana, matičnjak, timijan, kamilica, neven, morač, anis, kim, selen, bokvica, bosiljak, odoljen i mnoge druge.


16

Satureja montana subsp. kitaibelii – Rtanjski čaj, endemična i jedna od najviše cenjenih lekovitih biljaka Timočkog regiona

U odnosu na sakupljanje biljaka iz prirode, plantažno gajenje lekovitih biljaka ima više prednosti: a) gajenjem se dobija sirovina standardnog kvaliteta, posebno kada su potrebne veće količine ujednačene droge za potrebe farmaceutske i njoj srodnih industrija (kvalitet zavisi od genotipa, hemotipa, ekotipa - staništa, klime, godine); b) lakše se koriste prednosti već postojeće agrotehnike, tj. mehanizacije, strukture setve, mere zaštite, dorade i prerade lekovitog bilja; c) racionalnije se koriste poljoprivredni zemljišni resursi, jer se koriste i zemljišta lošijeg kvaliteta; d) anulira se radna snaga potrebna za sakupljanje; e) ekonomski efekti su veći u poređenju sa gajenjem standardnih kultura; f) kvalitet sirovine lakše se može usaglasiti sa farmakološkim standardima; g) čuvaju se retke, endemične, ugrožene vrste od iščezavanja, posebno one čije je sakupljanje zabranjeno ili strogo ograničeno, i h) oživljavaju se neiskorišćeni resursi, nedovoljno pogodni za ostale privredne i poljoprivredne delatnosti (zemljišta brdsko-planinskog područja, plavna zemljišta, zemljišta sklona eroziji, teritorije nacionalnih parkova i rezervata prirode). Gajenjem i preradom lekovitog bilja dobijaju se i značajne količine otpadnog materijala, koji se može koristiti kao prirodno đubrivo u organskoj poljoprivredi (kompost i različita biodinamička đubriva) ili stočna hrana. Selekcijom biljnih vrsta, izborom zemljišta, klime, primenom odgovarajuće tehnologije gajenja, sušenja i, eventualne, dalje prerade, mogu se dobiti droge boljeg i znatno ujednačenijeg kvaliteta, u poređenju sa drogama iz samoniklog lekovitog bilja. Sada se relativno mali broj vrsta gaji na ovom području (neven,


17

angelika, odoljen, melisa, žalfija, aronija) i na veoma malim površinama (ispod 40-50 ha).

Sideritis raeseri – Šarplaninski čaj, vrsta koja bi se sa uspehom mogla gajiti na području Timočkog regiona (višegodišnja biljka; očekivana čista dobit oko 5500

EUR po ha)

Na osnovu parametara klime, zemljišta, hidroloških, geomorfoloških i infrastrukturnih prilika, kao i ekonomske isplativosti u smislu stabilnosti i visine cene po kg, za područje Timočke regije mogu se preporučiti sledeće vrste za uvođenje u širu plantažnu proizvodnju: angelika (Angelica archangelica L.), valerijana (Valeriana officinalis L.), smilje (Helichrysum plicatum L.), miloduh (Hyssopus officinalis L.), selen (Levisticum officinale L.), nana (Mentha x piperita, Mentha spicata), šarplaninski čaj (Sideritis raeseri), muška bokvica (Plantago lanceolata) i još neke. Vrste i biljne droge sa procenjenim visokim kvalitetom mogu biti osnova za razvoj inovativnih tehnoloških istraživanja kao i formulisanje novih prehrambenih proizvoda na njihovoj bazi (alkoholna pića, sirevi i dr.). Ovi proizvodi mogu biti obeleženi sa posebnom i prepoznatljivom oznakom kvaliteta koja bi svakako doprinela njihovoj povećanoj ceni na tržištu. Takođe, organizovani nastup na tržištu može da doprinese većem plasmanu ovih specifičnih proizvoda. Iako čak trećina sirovine lekovitog i aromatičnog bilja u Americi i Italiji potiče iz organske proizvodnje, kod nas ne postoje nikakva iskustva u ovoj oblasti. Smatramo da proizvodnja lekovitog i aromatičnog bilja po principima organske poljoprivrede (primena organskih đubriva, kontrola korova putem alternativnih mera suzbijanja, uključujući malčiranje, plodored i druge mere) ima svoju budućnost, posebno u brdsko-planinskim područjima, koja su,


18

sa jedne strane ekološki potpuno prihvatljiva za ovakvu vrstu delatnosti, a sa druge strane, obuhvataju ključna autohtona staništa najvećeg broja lekovitih i aromatičnih vrsta. Organska sertifikacija sakupljanja samoniklog bilja predstavlja jednostavan način za unapređenje postojećeg stanja u ovoj oblasti. Na domaćem i inostranom tržištu postoji povećana potražnja za ovim proizvodima koji bi svakako još više bili prepoznatljiviji sa oznakom „organski“. Proces sertifikacije treba da obuhvati i sakupljačka područja koja moraju da budu deo tog procesa. Važno je istaći da sakupljanje mora da bude kontrolisano, što je važno u pogledu poštovanja zakonskih odredbi koje se odnose na sakupljanje biljnih vrsta. Uslovi za organizovanje sertifikovanog sakupljanja se mogu relativno lako ispuniti, jer prema domaćoj legislativi, sakupljačka područja u Timočkom regionu mogu se sertfikovati kao organska, pošto se u njima ne nalaze veći izvori zagađenja. Veće otkupne cene „organskog“ proizvoda bi svakako mogle doprineti većem profitu sakupljača i indirektno boljitku njihovih porodica. Pored organske sertifikacije, moguće su i „Fair trade“ i najnovija sertifikacija „FairWild“, koja se od 2011 u EU uvodi na predlog IUCN, Traffic i fBN. Kako delatnost proizvodnje - sakupljanja i gajenja lekovitog bilja nema tradiciju i dovoljno iskustvo kod berača i uzgajivača na većem broju opština Timočke regije, primer opštine Soko banja, može biti veoma podsticajan. U tom smislu neophodno je animirati i edukovati stanovništvo, kako za sakupljanje (prepoznavanje biljnih vrsta, tehnike održivog i pravilnog sakupljanja, sušenje...), tako i gajenje lekovitog bilja (setva, proizvodnja rasada, sadnja, navodnjavanje, đubrenje, kontrola korova, bolesti i štetočina), jer je tehnologija proizvodnje lekovitog bilja specifična i nedovoljno poznata na ovom području. Veliki društveni značaj ima mogućnost angažovanja nekvalifikovane radne snage, marginalnih društvenih grupa, lica bez stalnih izvora prihoda i pripadnika Romske zajednice, ali se ova lica moraju prethodno edukovati. Edukacija i obuka/trening treba da uključi sve učesnike u proizvodnji lekovitog bilja (sakupljači, uzgajivači, otkupne stanice). Pored sakupljanja i/ili proizvodnje sirovine, kao i organizacije otkupa, neophodno je obezbediti kapacitete primarne prerade, što podrazumeva instaliranje manjih ili većih sušara, pre svega. Imajući u vidu raspoložive količine za sakupljanje odnosno prinos sa predviđenih površina iz plantažne proizvodnje (sa 100 ha lekovitog bilja može se očekivati sirovina od oko 200-400 t suve droge, zavisno od vrste), potrebno je investirati u najmanje 10 kombinovanih podno-tunelskih sušara. Za više faze prerade (etarska ulja,


19

ekstrakti, čajevi), ukoliko se obezbedi tržište, odnosno plasman, potrebno je instalirati odgovarajuću opremu. U cilju postizanja većih ekonomskih efekata, pored sertifikacije ove delatnosti – sakupljanje i gajenje lekovitog i aromatičnog bilja (organska sertifikacija, geografsko poreklo, primena dobre proizvođačke /i sakupljačke prakse, itd.), bilo bi značajno i razvijanje posebnih i prepoznatljivih brendova od lekovitog bilja, kao što bi to mogao biti na primer «Timočki čaj» (čajna mešavina sa dominacijom rtanjskog čaja i još nekih vrsta tipičnih za ovo područje).

Mini plantaža lekovitog bilja u okolini Knjaževca


20

KULTURE OTPORNE NA SUŠU - Kvinoja

Suša postaje globalni problem poljoprivredne proizvodnje u svetu i prognoze klimatskih promena su da će se to u Evropi posebno odraziti na proizvodnju u njenim južnim delovima, oblastima Mediterana i Zapadnog Balkana (FAO, 2002). Suša i ekstremni klimatski faktori utiču i sada na prinos poljoprivrednih kultura u Srbiji gde je poseban problem to što se nedostatak padavina i visoke temperature poklapaju sa periodima najveće osetljivosti poljoprivrednih kultura na ove faktore (sa njihovom reproduktivnom fazom, u toku jula i avgusta).

Rešavanje problema suše u savremenoj poljoprivrednoj proizvodnji se bazira na 3 osnovna pristupa:

1. Selekciji otpornih sorti na sušu (nedostatak je što je to dugotrajan proces)

2. Investiciji u navodnjavanje (problemi mogu biti i sa količinom i kvalitetom raspoložive vode, a i nisu ni sve površine pogodne za navodnjavanje)

3. Uvođenju u proizvodnju alternativnih kultura otpornih na sušu

Jedna od alternativnih kultura koja se u svetu sve više koristi za potrebe poljoprivredne proizvodnje u oblastima koje su izložene suši je kvinoja (Chenopodium quinoa Will.). Kvinoja je jednogodišnja biljna vrsta otporna na dejstvo različitih abiotičkih i biotičkih stresnih faktora, posebno suše i stresa soli. Zbog svojih izuzetnih nutritivnih vrednosti ona se posebno preporučuje u različitim vrstama dijete, kao i u svakodnevnoj ishrani. NASA je kvinoju 1993.god. uvrstila u namirnice za astronaute. Na značaj kvinoje ukazuje i to što je FAO proglasio 2013 godinu za Međunarodnu godinu kvinoje kao kulture koja može da obezbedi sigurnost hrane u 21-om veku.

Poreklo,istorijatgajenjaibotaničkeosobinekvinoje

Kvinoja je jednogodišnja biljka poreklom iz Južne Amerike. Gajena vrsta je nastala kultivisanjem samoniklih vrsta koje su rasle u spontanoj flori andskih područja (države Bolivija, Peru i Ekvador). Najveći proizvođači kvinoje su Peru i Bolivija. Kvinoja pripada familiji Amaranthaceae, podfamilij Chenopodiacae i rodu Chenopodium. Ovaj rod obuhvata oko 150 poznatih vrsta koje su rasprostranjene u celom svetu. Prema tehnologiji proizvodnje i načinu korišćenja u ishrani ljudi, odnosno hemijskom sastavu zrna, kvinoja se, sa agronomske tačke gledišta, može ubrojati u skupinu žita. Međutim,


21

ona botanički pripada porodici pepeljuga (Chenopodiaceae) pa je, kao i heljdu, nazivamo pseudožito (pseudocerealije). Dužina vegetacionog perioda je 90-125 dana i njen razvoj obuhvata sledeće fenofaze: klijanje, nicanje (3-5 dana), ukorenjavanje sa usporenim rastom stabla, cvetanje i oplodnja i obrazovanje plodova i zrelost.

Nutritivneilekoviteosobinekvinoje

Nutritivna vrednost semena kvinoje je visoko cenjena jer sadrži značajan procenat proteina (12-18%), kao i lizina, esencijalne amino kiseline koja je deficitarna u biljnim proteinima, a neophodna je u ishrani, kako ljudi tako i životinja. Kvinoja ne sadrži ni gluten tako da se preporučuje bolesnicima koji boluju od celijakije. Bogata je vitaminima iz B, A i E grupe i makro i mikroelementima (Ca, Fe, Cu, Mg i Zn). Po sastavu proteina i minerala kvalitetnija od mleka i mesa. Posebno je cenjena kod sportista, ali i kod dijabetičara (sadrži uz proteine veliki procenat vlakana). Zbog obilja rastvorljivih vlakana utiče na smanjenje nivoa lošeg LDL holesterola, kao i krvnog pritiska, jer sadrži mnogo kalijuma. Uz sve ovo, daje i osećaj sitosti. U ishrani se mogu koristiti i listovi koji takođe imaju veliku hranljivu vrednost. Nepoželjan, gorak ukus pri kuvanju i pripremi jela od semena kvinoje potiče od prisustva saponina. Ovaj problem se rešava ispiranjem sa vodom. Isto je i sa lišćem, koje sadrži oksalnu kiselinu.

Tehnologijaproizvodnje

Setva- u našim uslovima se obavlja kada prođe opasnost od jačih mrazeva. U brdsko-planinskim područjima prva polovina maja, a u ravničarskim od početka aprila do juna (ukoliko je postrno). Za setvu je potrebno da je zemljište optimalno vlažno i bez korova. Setva se obavlja ručno na malim površinama, a na većim setva sa sejalicama za povrće. Gustina useva je 100-150.000 biljaka/ha, a međuredno rastojanje 50cm (za aridnija područja) ili 35-40cm (za humidnija i plodnija zemljišta). Dubina setve je 2cm uz obavezno valjanje, ukoliko je površinski sloj isušen i zalivanje da bi vlažnost zemljišta bila optimalna. Nega useva nije složena i posle nicanja usev treba prorediti i pri tom ostaviti po jednu biljku u redu na 8-10cm (tokom ručnog okopavanja useva). Ukoliko je kvinoja posejana mašinski (ostojanju od 50cm) može se izvesti i međuredno kultiviranje useva. Navodnjavanje je važno ukoliko posle setve nastupi period bez padavina i visoke temperature. O zaštiti useva nema mnogo podataka, ali


22

neki herbicidi se mogu uneti u zemljište pre setve (Cikloat herbi, Devrinol i dr), od insekata problem su biljne vaši (napadaju mlade listove i cvasti), ali ne i ptice (zbog saponina). Berba se obavlja u fazi tehnološke zrelosti koja se karakteriše promenom boje stabla u žutu, opadanjem listova i čvrstoćom semena. Berba se može obaviti ručno ili kombajnima (slično kao kod prosa ili sirka). Čuvanje proizvoda se obavlja tako što se posle berbe zrno isušuje, čisti i čuva uz kontrolu vlažnosti i temperature. Pre upotrebe treba oljuštiti seme (osloboditi omotača), a neposredno pre kuvanja mlazom vode isprati saponine. Prednosti gajenja kvinoje: otporna je na klimatske promene, ekonomski isplatljiva proizvodnja (cena 500g uvoznog semena oko 1300 din) i velike su mogućnosti za korišćenje u ishrani (hleb, konditorski proizvodi, supe, dodaci jelima i dr.).

Izgled kvinoje

U Srbiji za sada ne postoji organizovano gajenje kvinoje, tako da se ona uvozi!


23

PČELARSTVO - Med i pčelinji proizvodi

Iako je pčelarstvo visoko rizična i nisko profitabilna grana poljoprivrede, ono ipak ima najveću perspektivu za razvoj i u diverzifikaciji proizvoda Timočkog regiona. Poznato je da 2/3 teritorije naše zemlje pripada brdsko-planinskom području, sa bogatom medonosnom pašom, raznovrsnom klimom i dovoljno sunčanih dana sijanja sunca neophodnih za fotosintezu i stvaranje šećera, sa malom upotrebom pesticida i sa raznovrsnim agro ekološko-geografskim činiocima koji poljoprivrednim proizvodima daju specifičnost na domaćem i stranom tržištu. Pčelarstvo Srbije je na zavidnom nivou jer po poslednjem popisu iz 2012. godine naša zemlja poseduje 673.651 košnica u posedu 15.020 pčelarskih porodica. Godišnje se proizvede od 5.000 do 7.000 tona meda i poslednjih godina izveze od 1/3 do 1/2 ukupne proizvodnje u zemlje Evropske unije, Severne Afrike, Indije i Japana. Procenjuje se da je devizni efekat od izvoza meda veći od onog koji se ostvaruje od izvoza mesa ili maline, ne računajući ekonomski efekat medonosne pčele u savremenoj biljnoj proizvodnji kao nezamenljivog oprašivača. Činjenica da posedujemo jednu od najboljih i najtraženijih rasa u svetu (Apis mellifera carnica), predstavlja realnu šansu da Srbija od pčelarstva može očekivati još bolje rezultate. Da bi se to ostvarilo, resorna Ministarstva, lokalna samouprava i Savez pčelarskih organizacija Srbije sa pčelarskim udruženjima moraju uložiti mnogo više napora nego do danas. Nisu važna samo materijalna sredstva koja su neophodna za svaku delatnost, a posebno u posrnuloj poljoprivrednoj proizvodnji, već i rasplamsati i vratiti ljubav prema zemlji, biljnoj i animalnoj proizvodnji. U Timočkom regionu je registrovano oko 1 500 pčelara koji poseduju oko 32 000 košnica sa godišnjom proizvodnjom oko 1 000 tona meda, od čega se bar 50% plasira van ovog regiona (svetsko i domaće tržište). Na osnovu broja košnica kao i prema količini i kvalitetu pčelinjih proizvoda može se zaključiti da je pčelarstvo veoma razvijeno u ovom kraju. Na području opštine Knjaževac aktivno je Udruženje pčelara „Lipa“ sa oko 100 registrovanih pčelara, od kojih su 4 u konverziji za organsko pčelarenje. Fond za razvoj poljoprivrede opštine Knjaževac daje značajne podsticaje za pčelare. S obzirom na dosadašnju praksu i rezultate koji se ostvaruju u zemlji i inostranstvu, pčelarstvo ima svetlu budućnost. To je zanat koji se uči u jednoj sezoni, zanat sa relativno niskim ulaganjima koja se vraćaju gotovo u istoj sezoni ako je godina povoljna. Pčelarstvo je oblast povoljna


24

za oba pola, za građane različite godišnje dobi i različitih nivoa znanja. Takođe je pogodno u vreme tranzicije i velike nezaposlenosti da se za vrlo kratko vreme obezbedi sigurna egzistencija višečlanih porodica. U vreme napuštenih sela, posrnule industrije i slobodnih površina zaraslih u korov, medonosna pčela može vratiti optimizam ljudima, posebno mladih koji na žalost sve više maštaju o inostranoj angažovanosti. Ne samo da se pčelarstvom može sprečiti migracija stanovništva iz sela u gradove i inostranstvo, već i omogućiti migracija iz grada u sela. Zaštićena područja i velika prostranstva koja su nezagađena, čista sa specifičnom, raznovrsnom, lekovitom i medonosnom florom, pružaju mogućnost da se na pčelarstvo realno gleda i ulaže. Dovoljno je da se postojeći hobisti edukacijom i inicijalnim sredstvima prevedu u robne proizvođače, a mladi i svi nezaposleni uvedu u svet ljubitelja pčelarstva, odnosno hobista. Prostranstva i medonosni potencijal omogućuju da se trenutni broj košnica duplira a proizvodnja višestruko uveća. Potreba za medom i drugim pčelinjim proizvodom je sve veća, kako u Srbiji tako i u svetu. Cena meda je u stalnom porastu ali za kvalitetne, sortne i dekorativne, specifične sa poznatog područja. Otuda i imperativ da se pored prepoznatljivih poljoprivrednih proizvoda, zaštite proizvodi, koji su proistekli iz viševekovnog iskustva i prepoznatljive tehnologije, kao proizvodi poznatog geografskog porekla, a takođe i nametnu oni proizvedeni po principima organske proizvodnje. Nekada je dovoljno i registrovati žig sa prepoznatljivim logom koji će vratiti poverenje kupca u kvalitet proizvoda i tako vratiti očekivanje proizvođača u stvarnu cenu svoga rada i kvalitet proizvoda. Preporuka je da se što više poljoprivrednih proizvoda registruje kao proizvodi sa geografskim poreklom jer oni trenutno najviše ulivaju poverenje kupaca. Do sada su tri proizvoda iz pčelarske privrede registrovani kao posebni sa geografskim poreklom: Homoljski, Kačerski i Fruškogorski livadski medovi. U postupku je još nekoliko, ali i to je malo koliko Srbija sa raznovrsnom medonosnom pašom i razuđenim i raznovrsnim terenima može da registruje novih proizvoda. Sistem zaštite je strogo definisan sa više nivoa kontrole proizvodnje, dobijanja, čuvanja i konfekcioniranja. Zato uliva i najviše poverenja kod kupaca u zemlji i inostranstvu. Kao što je napomenuto, med sa prostora Timočkog regiona je veoma dobrog kvaliteta. Dokaz za to je kompanija ’’TIMOMED’’ d.o.o. iz Knjaževca, koja je 16 godina uzastopno proglašavan šampionom kvaliteta meda i drugih pčelinjih proizvoda na međunarodnom poljoprivrednom sajmu u Novom Sadu (proizvodnja od 800 tona meda godišnje). Takva priznanja i medalje


25

svakako obavezuju Privrednu komoru ovog regiona, lokalne samouprave ili čak “Timomed” kao promotera i dobitnika svih ovih laskavih priznanja da preduzmu sve kako bi registrovali med sa geografskim poreklom Timočkog regiona. Osim meda, Timočki region ima izuzetan potencijal za proizvodnju drugih pčelinjih proizvoda, kao što su matični mleč, propolis, polenov prah, matice i rojevi, ali takođe i proizvodnju lekovitih preparata na bazi većine ovih proizvoda (i u kombinaciji sa lekovitim biljem).

Med Timočkog regiona


26

PROIZVODNJA I PRERADA MLEKA

Proizvodnja i prerada mleka, pretežno u sireve, ima dugu tradiciju u Timočkom regionu. Poslednjih godina evidentno je opadanje stočnog fonda (2-3% godišnje) i smanjenje obima proizvodnje mleka u regionu, a uzroci za takvo stanje su brojni: starenje stanovništva, mala zainteresovanost za bavljenje poljoprivrednom proizvodnjom, nedostatak vode u ruralnim područjima i dr. Pad proizvodnje mleka u Timočkom regionu je velikim delom posledica i gašenja industrijskih pogona za preradu mleka. Danas, sirovo mleko proizvedeno na području Timočke krajine se otkupljuje pretežno od strane mlekara Imlek (Zaječar) i Niška mlekara (Niš) i nekoliko pogona malog kapaciteta, ili se prerađuje u domaćinstvu, a proizvodi plasiraju na lokalnim zelenim pijacama, ili u okviru direktne prodaje do potrošača. Problemi vezani za proizvodnju i preradu mleka se mogu sumarizovati kao: problem primarne proizvodnje, nestandardan i neadekvatan kvalitet i bezbednost proizvoda usled lošeg kvaliteta sirovog mleka, nedefinisanog postupka proizvodnje proizvoda, nedostatak znanja i izostanak inovativnih tehnologija, neadekvatan asortiman proizvoda, nedostatak komunikacije i saradnje između aktera u lancu, nezainteresovanost i neobaveštenost proizvođača i potrošača, odsustvo kontrole, nedostatak marketinga.

Primarna proizvodnja mleka

U Timočkom regionu prisutan je veliki broj farmera sa malim brojem grla (1-5 grla prosek). Ovo je veoma malo u poređenju sa prosekom u EU (40 grla po farmi). U narednom periodu se očekuje smanjenje broja malih farmera, dok će ostali morati da povećaju svoja stada i primene sve potrebne metode racionalizacije proizvodnje kako bi bili konkurentni sa EU proizvođačima. Veliki broj malih farmi i slabo postojanje kooperativnih aktivnosti u ovoj oblasti u velikoj meri doprinose slabosti celog lanca proizvodnje i prerade mleka. Jedna od osnovnih mera poljoprivredne politike u budućem periodu mora da bude usmerena ka edukaciji i stimulaciji farmera kroz uspostavljanje jakih savetodavnih službi i organizovanja udruženja i zadruga. Pored malog broja grla, ostali problemi vezani za primarnu proizvodnju na kojima se mora bazirati reforma proizvodnje mleka i mlečnih proizvoda su mlečnost, genetski kvalitet stada, higijenska ispravnost mleka, uspostavljanje sistema upravljanja farmom. Pored toga, u pojedinim selima Timočke regije, posebno onim sa intenzivnom stočarskom proizvodnjom, je


27

veoma važno rešavanje infrastrukturnih problema (popravka i/ili izgradnja puteva i dr.). Prosečna mlečnost u Republici Srbiji daleko je ispod evropskih proseka. Da bi se postigli bolji rezultati, potrebno je usmeriti aktivnosti u nabavci kvalitetnih grla iz domaće proizvodnje ili iz uvoza. Odgajanjem grla i konstantnom edukacijom, informacijama i saznanjima o načinu odgajanja, koje farmeri, farmerske organizacije i stručne službe treba da dele i sprovode, stvoriće se domaća baza kvalitetnih priplodnih grla. Domaćinstva sa malim stadom, zbog nedovoljnog znanja i iskustva u proizvodnji i činjenice da imaju grla lošijih proizvodnih osobina, trpe gubitke, te postaju destimulisana za dalji razvoj i ulaganja. Radom na selekciji na sopstvenom imanju uz pomoć stručnjaka, unapređenjem ishrane, balansiranjem obroka, razvrstavanjem životinja i njihovom tipskom ishranom, prema rasi, zdravstvenom stanju, proizvodnim osobinama, uzrastu – troškovi proizvodnje mogu se znatno smanjiti. Dobra veterinarska zaštita, prevencija i nega životinja takođe su ključni faktori koji utiču na dobijanje adekvatne količine i kvaliteta mleka.

Kvalitet sirovog mleka Za dobijanje kvalitetnih, bezbednih i konkurentnih proizvoda od mleka sa dugim rokom trajanja osnova je sastav i kvalitet sirovog mleka. S tim u vezi, posebno je važno da se zna poreklo mleka. Kao što smo napomenuli osnova za dobijanje kvalitetnog sirovog mleka je stanje na farmi posebno u pogledu ishrane i dobrobiti životinja za šta je neophodno uspostaviti procedure dobre higijenske prakse. Jedan od preduslova za dobijanje kvalitetnog mleka je način muže. S tim u vezi, neophodno je u narednom periodu raditi na usavršavanju i omogućavanju mašinske muže kao i pravilnog skladištenja i hlađenja sirovog mleka, kao i uvesti konstantne edukativne radionice za proizvođače mleka. Veliki problem koji se mora iskoreniti i koji se pojavljuje uglavnom kod manjih farmera je prisustvo antibiotika u mleku, kao zaostatak od terapije. Usled toga potrebno je zajedno sa veterinarskom službom organizovati sistem kontrole kako bi se izbeglo prisustvo antibiotika u mleku. Takođe, potrebno je uvesti kontrolu i ostalih parametara i to od strane inspekcijskih službi i nezavisnih laboratorija.


28

Asortiman proizvoda

Jedna od ključnih faktora u uspostavljanju konkurentne prerade mleka je pravilan odabir asortimana proizvoda. Evidentno je da su industrijski pogoni, posebno oni velikog kapaciteta orjentisani na tečne proizvode, kao što su pasterizovano i sterilizovano mleko i fermentisane mlečne proizvode (jogurt, kiselo mleko i dr.), te u tom smislu mali i proizvođači ne bi trebalo da proizvode ove proizvode jer ne bi bili konkurentni. Asortiman proizvoda u zanatskoj preradi ili preradi malog kapaciteta treba da se bazira na tradicionalnim i specifičnim proizvodima posebno sirevima ali sa poboljšanim kvalitetom i posebno adekvatnom bezbednošću. Tradicionalni proizvodi predstavljaju kulturno nasleđe i akumulaciju empirijskih znanja koje se prenosi kroz generacije. Tradicionalni proizvodi se odlikuju jedinstvenim sastavom i svojstvima koji su povezani sa specifičnim načinom izrade, geografskim područjem, klimatskim uslovima, navikama, uslovima spoljašnje sredine, biodiverzitetom i dr. Nažalost danas, ovi proizvodi su značajni samo na lokalnom tržištu proizvoda od mleka i neprilagođeni su u pogledu savremenih standarda i regulativa u pogledu kvaliteta i bezbednosti koje zahteva savremeno tržište. Često prisutni loši higijenski uslovi na mestu dobijanja ili prerade mleka doprinose slabom mikrobiološkom kvalitetu tradicionalnih proizvoda od mleka. Takođe, tehnološki postupak proizvodnje mlečnih proizvoda se veoma razlikuje od proizvođača do proizvođača što rezultira u dobijanju proizvoda sa velikim variranjima u sastavu i svojstvima koji takođe sprečavaju njihovo adekvatno pozicioniranje na savremenom tržištu. S tim u vezi, u narednom periodu je neophodno unaprediti higijenske uslove na mestu proizvodnje i prerade mleka, detaljno definisati tehnološki postupak proizvodnje odabranih proizvoda karakterističnih da određeni region, vršiti edukativne radionice proizvođača/prerađivača mleka i dr. Tradicionalni proizvodi, kao što su sirevi, se obično proizvode od sirovog mleka bez dodavanja starter kultura. Specifična nativna mikroflora ima značajnu ulogu u promenama tokom zrenja sireva i doprinosi specifičnim senzornim svojstvima proizvoda. Usled loših uslova na mestu proizvodnje prisutan je nekontrolisan rast i aktivnost nativne mikroflore koja potencijalno može dovesti do smanjenja bezbednosti i pojave mana proizvoda. S druge strane, uvođenje termičkog tretmana mleka i primena komercijalnih starter kultura (mikroorganizama, bakterija mlečne kiseline) bi doprinela poboljšanju bezbednosti proizvoda, ali i urušavanju specifičnih senzornih svojstava. Međutim, pažljivom izolacijom i selekcijom nativne


29

mikroflore određenog područja moguće je formulisati specifičnu starter kulturu, koja ne bi dovela do urušavanja kvaliteta, a svakako bi poboljšala bezbednost proizvoda. Takva vrsta standardizacije tradicionalnih proizvoda je dobro poznata u razvijenim zemljama kao npr. Švajcarska. S tim u vezi, u navedenim aktivnostima veoma značajna uloga pripada naučnim Institucijama koje zajedno sa prerađivačima mogu da doprinesu poboljšanju kvaliteta i bezbednosti tradicionalnih proizvoda. U savremenom poslovanju posebno značajan aspekt je rok trajanja proizvoda. U tradicionalnoj preradi mleka mogu se uvrstiti savremene tehnike pakovanja, kao što su pakovanje u modifikovanoj atmosferi koje doprinose poboljšanju kvaliteta i bezbednosti proizvoda, kao i produženju roka trajanja. Obzirom na visoku cenu koštanja, a u cilju što boljeg iskorišćavanja opreme neophodno je povezivanje više prerađivača, zajedničko ulaganje i korišćenje opreme.

Proizvodi od ovčijeg i kozjeg mleka Druga grupa proizvoda važna za zanatsku preradu mogu biti proizvodi od ovčijeg i kozjeg mleka jer se ove vrste mleka u znatno manjoj meri prerađuju u industrijskim uslovima. Ovčije i kozje mleko se odlikuje specifičnim sastavom i svojstvima što doprinosi dobijanju visoko cenjenih proizvoda na tržištu. Obzirom na geografske uslove, Timočka regija daje dobru osnovu za razvoj ovčarstva i kozarstva. Različita svojstva ovih vrsta mleka u odnosu na kravlje mleko zahtevaju izmene tehnološkog postupka proizvodnje. Edukativne radionice zajedno sa naučnom zajednicom mogu biti od pomoći u savladavanju tehnoloških izazova za preradu ovčijeg i kozjeg mleka kako bi se dobili proizvodi adekvatnog kvaliteta i bezbednosti.

Proizvodi sa začinskim i lekovitim biljem

Timočki region je veoma bogat raznovrsnim začinskim i lekovitim biljem. S tim u vezi, spajanje ovog sektora sa preradom mleka može doprineti stvaranju specifičnih proizvoda prepoznatljivog kvaliteta i mesta porekla.


30

Proizvodi sa oznakom porekla, prepoznatljivom robnom markom/žigom

Uspostavljanje zaštite oznake geografskog porekla ili prepoznatljivog brenda/žiga je jedan od načina za poboljšanje plasmana i pozicioniranje proizvoda od mleka Timočke regije na savremenom tržištu. U EU danas oko 1.320 proizvoda nosi neku od oznaka geografskog porekla a od toga oko 35% su sirevi što ukazuje na potencijal proizvoda od mleka. Upotreba odgovarajućih simbola zaštite ili žiga omogućava diverzifikaciju prehrambenih proizvoda, štiti ime od falsifikata i imitacija, daje potrošačima jasne i precizne informacije o poreklu proizvoda, doprinosi razvoju ruralne ekonomije zemlje i dr. Trenutno u Srbiji je registrovano 67 oznaka geografskog porekla, od čega 10 su sirevi različitog područja. Od mlečnih proizvoda Timočke regije, oznaku geografskog porekla poseduju Krivovirski i staroplaninski kačkvalj. U cilju što bolje zaštite ovih proizvoda kao i njihovog pozicioniranja na tržištu neophodno je uvesti bolje kontrole i sprečiti eventualnu prodaju sličnih proizvoda pod navedenim imenima.

Izgled kačkvalja i deklaracija staroplaninskog kačkavalja

(mlekara Stara planina)

Osnivanje udruženja/bolja komunikacija

Danas, postoji nekoliko asocijacija farmera-proizvođača mleka u Srbiji ali oni još uvek nemaju veliki ekonomski i politički uticaj na tržište i Institucije. S tim u vezi, u budućem periodu neophodno je pospešiti osnivanje udruženja kao i uspostaviti bolju komunikaciju svih relevantnih aktera u lancu kao što su naučne institucije, lokalne samouprave, proizvođači i prerađivači mleka.


31

Uspostavljanje kontrole

Uspostavljanje adekvatnih kontrolnih mera i sertifikacionih procedura je osnova za održavanje adekvatnog kvaliteta proizvoda sa znakom kvaliteta. U uspostavljanju sistema kontrole neophodno je uključiti eksperte, kao i lokalnu zajednicu.

Marketing

Povećanje svesnosti proizvođača/potrošača o mogućnostima koje nudi sistem uspostavljanja oznake kvaliteta ili zaštite geografskog porekla je veoma važan i može se postići kroz organizovanje putovanja i razmene sa farmerima i proizvođačima iz razvijenih zemalja, publikovanje materijala i vodiča za farmere, proizvođače i lokalne samouprave. Povećanje vidljivosti oznake kvaliteta na tržištu i svesnost potrošača je veoma važno sa ekonomskog aspekta.


32

PRIMARNA PRERADA I TEHNIČKO–ENERGETSKI ZNAČAJ SUŠENJA BILJA I VOĆA

Sušenje spada u jedan od najstarijih postupaka konzervisanja prehrambenih proizvoda. U cilju prerade voća, povrća, lekovitog i začinskog bilja, sušenje je veoma jednostavan tehnološki postupak, dovoljno pouzdan i proizvodi higijenski i zdravstveno ispravne proizvode koji imaju produžen rok trajanja. Prednost konzervisanja sušenjem je odstranjivanje vode iz namirnice, čime se smanjuje njena masa i zapremina, pa je postupak veoma ekonomičan i ne zahteva neke posebne tretmane pre samog procesa sušenja, čime se hranljivi sastojci na kvalitetan način zadržavaju. Procesi sušenja se mogu podeliti na prirodno sušenje koje se obavlja pod direktnim ili indirektnim dejstvom Sunčevog zračenja i prinudno sušenje koje se izvodi u objektima koje za izvor energije koriste fosilno gorivo ili električnu energiju za zagrevanje vazduha. Prinudni oblik sušenja se može prema načinu dovođenja tolote klasifikovati na sledeće tipove sušenja:• konvektivno sušenje• kontaktno sušenje• radijaciono sušenje• sušenje sublimacijom• dielektrično sušenje Izbor tipa sušenja, a samim tim i objekata u kojem će se realizovati tehnološki proces zavisi od izbora materijala za sušenje i vođenja procesa u cilju dobijanja kvalitetnog proizvoda. Važnu ulogu u procesu sušenja ima odabir energenta. Kao energenti mogu se koristiti fosilna goriva, električna energija ili obnovljivi izvori energije kao što su Sunčeva energija ili biomasa. U predelima, kao što je Timočki region, u većem broju slučajeva, zbog dostupnosti, koristi se drvo kao energent. Od odabira energenata zavisi uticaj proizvodnog procesa na okolinu. Sušenje prirodnim putem, koje se obavlja pod direktnim ili indirektnim dejstvom Sunčevog zračenja, sa energetskog aspekta najekonomičniji je način sušenja, pošto se za zagrevanje vazduha u sušari koristi direktno energija Sunčevog zračenja. Postupci prirodnog sušenja ni na koji način ne zagađuju okolinu, jer se pri tome u atmosferu ne emituju štetni gasovi. Drugi oblici obnovljivih izvora energije, kao što je biomasa u toku procesa sagorevanja imaju u


33

produktima sagorevanja zanemarljivu koncentraciju sumpornih i azotnih oksida pa se može reći da su sa stanovišta očuvanja životne sredine mnogo povoljniji energenti nego fosilna goriva. Pri odabiru tehničkog rešenja sušare moraju se zadovoljiti i sledeći kriterijumi:• objekat mora biti jednostavan za izradu• mora postojati mogućnost prilagođavanja sušenja za više materijala• lako opsluživanje• jednostavno i precizno regulisanje režima sušenja• definisati optimalni kapacitet sušenja• dostupnost za korišćenje različitih vrsta energenata• pouzdanost u radu• mora se obezbediti visok stepen iskorišćenja energije i drugo.

Na osnovu prikazanih parametara u procesu prinudnog sušenja, najčešće se u praksi upotrebljavaju šaržne sušare i tunelske sušare. Šaržne sušare su pogodne za manje kapacitete a osnovna odlika im je periodičnost u radu. Sušara je definisana radnim delom u kom se nalaze police sa lesama i vlažnim materijalom i periodično se puni i prazni u skladu sa obavljanjem procesa sušenja. Mane ovakvih sušara su neravnomerno sušenje materijala, veće angažovanje ljudskog rada, mala pouzdanost i duže vreme sušenja. Tunelske sušare se projektuju i koriste za veće kapacitete sušenja, i odlikuju se kontinualnim radom. Strujanje radnog agensa (zagrejanog vazduha) je kontrolisano a može biti istosmerno ili suprotnosmerno. U radni prostor sušare lese se postavljaju na šinama.

Šaržna i tunelska sušara

Sušare koje rade na principu prirodnog sušenja, mogu koristiti samo energiju Sunčevog zračenja za proces sušenja ili se mogu izvoditi kao hibridne sušare, u kojima se energija Sunčevog zračenja koristi indirektno za


34

zagrevanje procesnog fluida koji prenosi toplotu vazduhu sa jedne strane, a sa druge strane mogu se kombinovati sa drugim dostupnim oblicima energije u cilju ostvarivanja kvalitetnijeg procesa sušenja. U klasičnim solarnim sušarama, vazduh struji preko apsorbera Sunčeve energije i na taj način se zagreva, a zatim ulazi u radni prostor sušare i struji preko vlažnog materijala. Intenzitet sušenja u ovom slučaju zavisi od intenziteta Sunčevog zračenja. U hibridnim solarnim sušara energija Sunčevog zračenja primarno se koristi, a u periodima kada je intenzitet Sunčevog zračenja nedovoljan, aktivira drugi izvor energije. Ovakve sušare su pouzdanije u radu, ostvaruju visok stepen konverzije i uštedu energije.

Solarne sušare


35

ORGANSKA POLJOPRIVREDA

Prema definiciji Organizacije za hranu i poljoprivredu pri UN (FAO) i Svetske zdravstvene organizacije, organska poljopriveda predstavlja sistem upravljanja proizvodnjom koji promoviše ozdravljenje ekosistema uključujući prirodnu raznovrsnost, biološke cikluse i naglašava korišćenje metoda koje u najvećoj meri isključuju upotrebu inputa van farme. Ona podrazumeva da se, bez obzira na trenutne teškoće, ide u pravcu usklađivanja razvoja sa potrebama tržišta i očuvanja životne sredine i za smanjenjem kvantiteta na račun kvaliteta hrane, pri čemu je neophodno smanjiti upotrebu agrohemikalija, a favorizovati poljoprivredne tehnike, koje optimalno koriste prirodne resurse (recikliranje biomase i energije) i smanjenu proizvodnju otpadnih materija. Osnovne principe neophodne za razvoj organske poljoprivrede postavila je Međunarodna federacija pokreta za organsku poljoprivredu - IFOAM. Na temelju ovih principa zasnivaju se regulative Evropske Unije u ovoj oblasti, zatim Codex Alimentarius, kao i Zakon o organskoj proizvodnji Republike Srbije („Službeni glasnik Republike Srbije” br. 30/10). Načela na kojima se bazira razvoj organske poljoprivrede prema IFOAM-u su sledeći: načelo zdravlja, načelo ekologije, načelo pravednosti i načelo nege i zaštite. Formiranje organske farme se započinje tek kada je farmer siguran da je napravio dobar i siguran plan proizvodnje sa svih aspekata. Važna činjenica u započinjanju organske proizvodnje je i tržište. Samo onaj proizvođač koji ima obezbeđen plasman njegovih proizvoda može biti uspešan u tom poslu. Sledeći važan preduslov za započinjanje organske proizvodnje su prirodni uslovi i zdravo i nezagađeno zemljište i voda. Organska proizvodnja može biti zasnovana na zemljišnoj parceli koja je udaljena od saobraćajnica ili je odvojena živom ogradom ili drugom fizičkom preprekom. Zemljišna parcela, radi zaštite od drugih zagađivača (industrijski i drugi objekti) mora biti na određenoj udaljenosti od zagađivača, koju određuje kontrolor u zavisnosti od konkretnih uslova (položaj zemljišta, ruža vetrova i slično). Svaka od oblasti organske proizvodnje (biljna proizvodnja, sakupljanje samoniklog bilja kao organskih proizvoda, stočarska proizvodnja, prerada organskih proizvoda, uvoz i izvoz organskih proizvoda, skladištenje i transport organskih proizvoda, obeležavanje organskih proizvoda) uređena je različitim poglavljima podzakonskih akata (pravilnik) i sadrži brojne detalje i procedure kojih se treba pridržavati u određenoj vrsti proizvodnje. Jedno od najvažnijih obeležja organske proizvodnje je načelo jedinstva biljne i stočarske proizvodnje. Organsko gazdinstvo je mešovitog


36

karaktera, koje može da se sastoji od više elemenata: oranica, travnjaka, šuma, živica, stoke. Pri organizaciji ovakvog gazdinstva, sve ima svoj smisao i na skladan način se prožima i dopunjuje. Tako gazdinstvo postaje harmonična zatvorena celina, što doprinosi njegovoj stabilnosti, otpornosti na spoljašnje uticaje, kako prirodne tako i ekonomske. Način poljoprivredne proizvodnje mora biti prilagođen uslovima na farmi. Izgradnja infrastukture je prvi korak u formiranju organske farme: prilazni putevi parcelama, kanalići za zaštitu od erozije, voda, žive ograde. Pravilno uspostavljen plodored je osnovni preduslov za uspešnu organsku proizvodnju. Usklađivanje broja životinja sa površinom zemljišta je sledeći korak, a primena pregonske ispaše u kombinaciji sa košenjem osigurava dovoljnu količinu hrane za životinje. Na kraju se vrši sertifikacija zemljišta i voda koje se koriste na farmi. Težnja da gazdinstvo bude sastavljeno od nekoliko celina, ne isključuje njegovu specijalizaciju do izvesnog stepena (povrtarstvo, voćarstvo, vinogradarstvo, mlekarstvo) tamo gde takva proizvodnja ima prednosti.

Nacionalni znak za organski proizvod iz Srbije

Drugi važan cilj koji ispunjavaju organska gazdinstva je očuvanje životne sredine, koja se može iskoristiti u svrhe rekreacije i turizma. Izgrađena infrastruktura za te namene na farmi omogućava i stimuliše kupca koji je svestan značaja zaštite i očuvanja životne sredine, da češće dolazi i kupuje proizvode sa takvih farmi. Infrastruktura za takve potrebe se projektuje kao mreža puteva, živica i drugih vrsta ukrasne vegetacije, malih vodenih basena, potoka i slično, koji određuju vizuelnu atraktivnost organskih farmi. Eko i ruralni turizam veoma doprinose razvoju ovakvih oblika proizvodnje hrane, kao i širenju svesti i znanja o potrebi očuvanja životne sredine. Treći važan cilj je proizvodnja hrane koja je bazirana na ravnoteži kvaliteta i kvantiteta, kao i na obaveznom odnosu prihoda/profita i zdravlja/dobrobiti ljudi i životinja. Ova ravnoteža nazvana proizvodnja kvaliteta se zasniva na novoj sofisticiranoj tehnologiji, multifunkcionalnom plodoredu i drugim merama koje su uključene u proizvodnju na organskim farmama.


37

Značajan deo ruralnog prostora Republike Srbije, kao što je Timočki region, suočen je sa niskom produktivnošću poljoprivrede i socio-ekonomskom marginalizacijom, nastalim usled geografskih, odnosno drugih ograničenja. Istovremeno, ova područja često spadaju u kategoriju područja visoke prirodne vrednosti (HNVF – High natural values farming) i karakteriše ih veća primena tradicionalne poljoprivredne prakse, koja doprinosi boljem očuvanju životne sredine. Poljoprivrednicima sa ovih područja neophodna je pomoć kako bi i dalje ostali u sektoru poljoprivrede, nastavili da koriste zemljište i održavaju ga u dobrim proizvodni uslovima, kako bi doprinosili očuvanju ruralnih pejzaža, primenjivali i promovisali tradicionalne sisteme proizvodnje. Organska proizvodnja je naročito pogodna za ovakva područja, jer na najbolji način povezuje primarnu poljoprivrednu proizvodnju sa drugim delatnostima na selu, kao što su turizam, zanati, mali pogoni za preradu hrane.

Buša sa Stare planine za proizvodnju organskog mesa (foto S. Oljača)

Na tržištu Srbije proizvodi organske poljoprivrede nisu u dovoljnoj meri zastupljeni u skladu sa svetskim standardima. Mogućnost izvoza proizvoda organske poljoprivrede je veoma visoka, obzirom na rastuću potražnju za ovim proizvodima na tržištu EU, a i šire. Imajući u vidu kvalitet životne sredine, pre svega nezagađene resurse zemljišta, vode i vazduha, kao i bogatstvo biodiverziteta u Timočkom regionu, organska poljoprivreda ima veliku razvojnu šansu u proizvodnji žita, povrća, a posebno lekovitog, začinskog i aromatičnog bilja.


38

UPRAVLJANJE I KORIŠĆENJE ORGANSKOG OTPADA IZ POLJOPRIVREDE

Otpad je svaka materija ili predmet koji vlasnik odbacuje, namerava ili mora da odbaci. Vrste otpada su: komunalni otpad (otpad iz domaćinstva), komercijalni otpad i industrijski otpad. Komunalni otpad je otpad iz domaćinstava (kućni otpad), kao i drugi otpad koji je zbog svoje prirode ili sastava sličan otpadu iz domaćinstva. Komercijalni otpad je otpad koji nastaje u privrednim subjektima, institucijama i drugim organizacijama, koje se u celini ili delimično bave trgovinom, uslugama, kancelarijskim poslovima, sportom, rekreacijom ili zabavom, osim otpada iz domaćinstva i industrijskog otpada. Industrijski otpad je otpad iz bilo koje industrije ili sa lokacije na kojoj se nalazi industrija, osim jalovine i pratećih mineralnih sirovina iz rudnika i kamenoloma.

Neadekvatno bacanje otpada

U zavisnosti od opasnih karakteristika koje utiču na zdravlje ljudi i životnu sredinu, razlikuju se 3 kategorije otpada: opasni, neopasni i inertan otpad. Neopasan otpad je otpad koji, zbog svoje količine, koncentracije ili fizičke, hemijske i biološke prirode, za razliku od opasnog otpada, ne ugrožava zdravlje ljudi ili životnu sredinu i nema karakteristike opasnog otpada. Inertan otpad je otpad koji nije podložan bilo kojim fizičkim, hemijskim ili biološkim promenama; ne rastvara se, ne sagoreva ili na drugi način fizički ili hemijski reaguje, nije biološki razgradiv ili ne utiče nepovoljno na druge materije sa kojima dolazi u kontakt na način koji može


39

da dovede do zagađenja životne sredine ili ugrozi zdravlje ljudi; ne poseduje ni jednu od karakteristika opasnog otpada (akutna ili hronična toksičnost, infektivnost, kancerogenost, radioaktivnost, zapaljivost, eksplozivnost); sadržaj zagađujućih materija u njegovom vodenom ekstraktu ne sme ugrožavati zakonom propisane granice. Opasan otpad je otpad koji po svom poreklu, sastavu ili koncentraciji opasnih materija može prouzrokovati opasnost po životnu sredinu i zdravlje ljudi, kao i zdravlje životinja, i ima najmanje jednu od opasnih karakteristika (eksplozivnost, zapaljivost, sklonost oksidaciji, organski je peroksid, akutna otrovnost, infektivnost, sklonost koroziji, u kontaktu sa vazduhom oslobađa zapaljive gasove, u kontaktu sa vazduhom ili vodom oslobađa otrovne supstance, sadrži toksične supstance sa odloženim hroničnim delovanjem, kao i ekotoksične karakteristike), uključujući i ambalažu u koju je opasan otpad bio ili jeste upakovan. Prema mestu nastanka, razlikuje se kućni otpad, građevinski otpad, industrijski otpad, poljoprivredni otpad i otpad sa javnih površina. Otpad se, prema Katalogu otpada, razvrstava u dvadeset grupa u zavisnosti od mesta nastanka i porekla. Katalog otpada se koristi za klasifikaciju svih vrsta otpada, uključujući i opasan otpad i potpuno je usaglašen sa katalogom otpada EU, koji je urađen da stvori jasan sistem za klasifikaciju otpada unutar EU. Katalog stvara osnovu za sve nacionalne i međunarodne obaveze izveštavanja o otpadu kao što su obaveze vezane za dozvole za upravljanje otpadom, nacionalne baze podataka o otpadu i transport otpada. Katalog otpada se povremeno dopunjava i ažurira.

Poljoprivredni otpad

U toku poljoprivredne proizvodnje dolazi do nastanka različitog otpada, što zavisi od poljoprivredne oblasti, načina proizvodnje, kao i stepena njenog razvoja. Na osnovu toga, lista poljoprivrednog otpada nije konačna. Poljoprivredni otpad je otpad koji nastaje od ostataka iz poljoprivrede, šumarstva, prehrambene i drvne industrije i predstavlja značajne količine. Ostaci iz poljoprivrede se mogu razvrstati u tri glavne grupe: otpad proizveden u procesu uzgajanja ratarskih kultura, otpad poreklom od voćarskih kultura i otpad nastao kao posledica uzgajanja stoke. Otpad koji nastaje tokom stočarskih aktivnosti jeste stajsko đubrivo koje se generiše uzgajanjem goveda, svinja i živine. Poljoprivredni otpad je razvrstan u grupu otpada 02 00 00 i 03 00 00 prema Katalogu otpada.


40

U poljoprivredni otpad ubraja se: mašinski otpad, plastika (npr. kontejneri i čaše za proizvodnju rasada), plastične ambalaže (od pesticida, mineralnih đubriva i dr.), veterinarski proizvodi, građevinski otpad, karton i papir, metal, drvo, staklo, gume, pepeo, životinjski otpad , uginule životinje i žetveni ostaci. Pojedini otpadni tokovi koji nastaju u toku procesa poljoprivredne proizvodnje tretiraju se kao opasan otpad, a tu se ubrajaju: sredstva za zaštitu bilja, pesticidi, ulje, tečnosti od kočnica, azbest, olovne baterije, fluorescentne cevi. Sa svim otpadima koji nastaju u poljoprivrednoj delatnosti mora se postupati isto kao i sa ostalim otpadima koji nastaju u Republici Srbiji, a u skladu sa zakonodavstvom Republike Srbije. U skladu sa podacima iz Nacionalne strategije za upravljanje otpadom, Količine poljoprivrednog otpada iznose oko 13 miliona t/god. (drvnog otpada, ostataka poljoprivrednih i ratarskih kultura i tečnog stajnjaka).Ukupno 260.300 goveda koja se uzgajaju u Republici Srbiji proizvodi oko 5.270 m³ stajskog đubriva, dok je količina đubriva poreklom od uzgajanih svinja nešto manja i iznosi oko 4.560 m³. Danas, evidentno je neadekvatno upravljanje otpadom na farmama (ne postoje postrojenja za prečišćavanje otpadnih voda ni objekti za skladištenje stajskog đubriva), što dovodi do zagađenja vodotokova nutrijentima. Svetska banka je finansirala projekat smanjenja zagađenja Dunava nutrijentima. Republika Srbija je na drugom mestu po količini fosfata koje ispušta u Dunav i na trećem mestu po količini nitrata od ukupno 13 podunavskih zemalja. Najveći razlog je oticanje netretiranih otpadnih voda sa velikih farmi svinja. U okviru projekta obezbeđena je oprema za skladištenje čvrstog i tečnog đubriva na preko 200 farmi - za 24.500 uslovnih grla stoke goveda i svinja, kao i oprema za četiri velike klanice za manipulaciju otpadom iz klanične industrije. U zemljama EU poljoprivredna proizvodnja je regulisana prilično strogim zakonima zaštite životne sredine kao što je Nitratna direktiva 91/676/EEC, Okvirna direktiva o vodama 2000/60/EEC, Direktiva o staništima 92/43/EEC, IPPC direktiva. Nacionalna zakonska regulativa koja tretira poljoprivredni otpad je locirana u više sektora: sektor zaštite životne sredine, sektor stočarstva, veterine, vodoprivrede i dr. što sve pokazuje složenost problematike upravljanja poljoprivrednim otpadom.


41

Uticaj postrojenja za uzgoj životinja na životnu sredinu

Prilikom intenzivnog uzgoja stoke, ključni aspekt uticaja na životnu sredinu podrazumeva činjenicu da životinje vare hranu i izbacuju skoro sve nutrijente kroz stajnjak. Intenzivni uzgoj stoke podudara se i sa gustim rasporedom stoke, a upravo ta gustina može se smatrati grubim pokazateljem količine proizvedenog stajnjaka. Visoka gustina može da ukaže na to da zalihe minerala u stajnjaku mogu da budu veće nego što je to potrebno poljoprivrednom zemljištu koje se obrađuje radi gajenja žitarica ili se održava u vidu pašnjaka.

Stočarstvo Stočarstvo je i dalje dominantno porodični posao u Srbiji. Sve do šezdesetih i ranih sedamdesetih godina prošloga veka uzgoj živine i svinjogojstvo su bili samo deo aktivnosti na mešovitim farmama, koje su se bavile ratarstvom i uzgojem raznih vrsta životinja. Hrana i hraniva su se uzgajala na farmi ili su se nabavljala iz lokalnih izvora, a životinjski otpad se vraćao na njive kao đubrivo. Danas samo mali broj ovakvih farmi postoji u Evropskoj uniji, jer povećanje potražnje na tržištu, razvoj genetskih materijala i poljoprivedne opreme, kao i dostupnost relativno jeftine hrane i hraniva podstakli su poljoprivredne proizvođače da se specijalizuju. Kao posledica svega nabrojanog, započelo se sa povećanjem broja grla i proširenjem kapaciteta farmi za uzgoj životnja. Pitanja dobrobiti životinja i kretanja u toj oblasti ispoštovana su u ovom procesu, a i naše zakonodavstvo je kroz posebne zakone o dobrobiti životinja uključilo sve zahteve savremenog uzgoja životinja.

Voda za stoku

Uzgoj stoke podrazumeva da se voda koristi za potrebe čišćenja prostora i za pojenje životinja. Smanjenje potrošnje vode koja odlazi na potrebe životinja se ne smatra praktičnim. U aktivnostima u kojima se koristi voda, smatra se da je potrebno voditi računa o racionalnoj potrošnji vode ispunjenjem sledećeg: • čišćenje objekata za držanje životinja i opreme čistačima pod visokim

pritiskom nakon svakog proizvodnog ciklusa ili nakon svake serije. Kada je reč o objektima za držanje svinja, voda se obično pušta u mlazu u


42

sistem za odvod stajnjaka, pa je stoga važno da se pronađe ravnoteža između čistoće i minimalne moguće potrošnje vode. U objektima za držanje živine, važno je da se pronađe ravnoteža između čistoće i minimalne moguće potrošnje vode;

• vršenje redovne kalibracije instalacija za vodu za piće kako bi se izbegli gubici u curenju;

• vođenje evidencije o potrošnji vode merenjem potrošnje;• otkrivanje i popravke curenja.

Skladištenje stajnjaka sa farmi svinja i živine

Direktivom o nitratima koju je dužna i Republika Srbija da inkorporira u nacionalno zakonodavstvo utvrđeni su minimalni uslovi za skladištenje stajnjaka s ciljem da se obezbedi neki opšti nivo zaštite voda od zagađenja, uz utvrđivanje dodatnih uslova za skladištenje stajnjaka u određenim zonama koje su ugrožene nitratima. Projekat definisanja nitratno osetljivih zona u Republici Srbiji je u toku i očekuje se uskoro uspostavljanje pravila dobre poljoprivredne prakse i njihova primena u zonama. Tehnike za skladištenje stajnjaka se mogu sumirati kao :• tankovi za tečni stajnjak, • gomile za čvrsti stajnjak ili• lagune za tečni stajnjak podjednako validne unutar i izvan zona

ugroženih nitratima.

Tankovi za skladištenje tečnog stajnjaka


43

Gomile za čvrsti stajnjak

Lagune za tečni stajnjak

Najbolja dostupna tehnika predstavlja izgradnju skladišnih objekata za stoku i živinu čiji kapacitet treba da je tako dimenzionisan da može da pokrije vreme do daljeg tretmana ili razastiranja po zemljištu. Potrebni kapacitet zavisi od klime i perioda u kojima je moguće izvršiti razastiranje po zemljištu. Za naše uslove, podrazumeva se da skladišni kapacitet za stajnjak ne može biti manji od 6 meseci. Kod privremenog skladištenja svinjskog ili živinskog stajnjaka na gomili u polju, najbolja dostupna tehnika je formiranje gomile što dalje od osetljivih receptora, kao što su okolno stanovništvo i vodotokovi (uključujući i odvodne kanale sa polja) do kojih može da dopre tečnost od pranja. Laguna za skladištenje tečnog stajnjaka je podjednako izvodljiva kao i tank, pod uslovom da ima nepropusno dno i zidove (dovoljan sadržaj gline ili plastična prevlaka) u kombinaciji sa sistemom za detekciju curenja i pokrivkom.


44

Za pokrivanje laguna najbolja dostupna tehnika je jedna od sledećih: • plastična pokrivka, ili • plutajuća pokrivka od seckane slame, glinenih peleta ili prirodne kore.

Tretman životinjskog stajnjaka na farmi

Tretman stajnjaka pre ili umesto razastiranja po zemljištu može se obavljati iz sledećih razloga: • da bi se iskoristila rezidualna energija (biogas); • da bi se smanjile emisije mirisa za vreme skladištenja i/ili razastiranja; • da bi se smanjio sadržaj azota u stajnjaku, s ciljem sprečavanja

eventualnog zagađenja podzemnih ili površinskih voda koje može da nastane kao posledica razastiranja, i s ciljem smanjenja emisije mirisa;

• da bi se omogućio lak i nesmetan transport stajnjaka u udaljena područja, ili kada se stajnjak primenjuje u drugim procesima.

Primenjuje se veći broj sistema za tretman stajnjaka, mada većina farmi u EU mogu da upravljaju stajnjakom bez pribegavanja tehničkim merama sa donje liste. Osim tretmana na lokaciji farme, stajnjak se može (dalje) tretirati u industrijskim postrojenjima izvan kruga farme, kao što su postrojenja za spaljivanje živinskog otpada, kompostiranja ili sušenje. Takođe, i sledeći tretmani se mogu upotrebljavati: • mehanička separacija; • biološki tretman svinjskog tečnog stajnjaka; • kompostiranje čvrstog stajnjaka; • kompostiranje živinskog stajnjaka sa borovim malčom; • anaerobni tretman stajnjaka; • anaerobne lagune; • odvodnjavanje i sušenje svinjskog stajnjaka; • spaljivanje stajnjaka od tovnih pilića; • dodavanje aditiva u stajnjak.

Tretman stajnjaka na samoj farmi je najbolja dostupna tehnika samo ako se vrši pod određenim uslovima (tj. ovo je uslovna najbolja dostupna tehnika). Uslovi za vršenje tretmana stajnjaka na samoj farmi su veoma važni i na osnovu njih se određuje da li je neka tehnika i najbolja. Takođe je važno obratiti pažnju i na druge uslove kao što su dostupnost zemljišta, da li nutrijenata ima više ili su u manjku u lokalu, tehnička pomoć, mogućnost trgovine zelenom energijom, kao i lokalni propisi.


45

Razastiranje svinjskog i živinskog stajnjaka

Direktivom o nitratima propisuju se minimalni uslovi za rasturanje stajnjaka po zemljištu sa ciljem da se osigura opšti nivo zaštite voda od zagađenja azotnim jedinjenjima, kao i dodatni uslovi za korišćenje stajnjaka u zonama posebno osetljivim na nitrate. Kao što je već napomenuto, najbolje dostupne tehnike za skaldištenje stajnjaka su:• tankovi za tečni stajnjak, • gomile za čvrsti stajnjak, • lagune za tečni stajnjak.

Proces podrazumeva nekoliko različitih faza, koje kreću od perioda pre proizvodnje stajnjaka, pa sve do perioda koji sledi nakon proizvodnje, i konačno do razastiranja po zemljištu, u kojima se emisije mogu smanjiti i/ili kontrolisati. U nastavku sledi niz najboljih dostupnih tehnika koje se mogu primenjivati u određenim fazama procesa. Međutim, princip najbolje dostupne tehnike zasnovan je na primeni sve četiri dole nabrojane radnje: • primena nutritivnih mera; • izbalansirana primena stajnjaka u odnosu na potrebe dostupnog

zemljišta i useva i ako je moguće, u odnosu na druga đubriva; • upravljanje razastiranjem stajnjaka; • primena samo onih tehnika koje su najbolje dostupne za razastiranje

stajnjaka po zemljištu, i ako je moguće, potpuno iskorišćenje.

Primeri potrebne opreme za manipulaciju i primenu čvrstog stajnjaka

Najbolja dostupna tehnika je usmerena na smanjenje emisija iz stajnjaka u zemljište i podzemne vode usaglašavanjem količine stajnjaka sa predviđenim potrebama useva (azot i fosfor, minerali koje usevi uzimaju iz zemljišta i iz đubriva). Dostupni su razni alati za postizanje balansa između


46

količine nutrijenata koje zemljište i vegetacija upiju i ukupne količine nutrijenata iz stajnjaka, kao što su balansiranje nutrijenata u zemljištu ili određivanje broja životinja prema dostupnom zemljištu. Za određivanje najbolje dostupne tehnike potrebno je uzeti u obzir osobine zemljišta na koje se primenjuje stajnjak; stanje zemljišta, vrsta i nagib pod kojim se nalazi parcela, klimatski uslovi, padavine i navodnjavanje, prostorno planiranje i poljoprivredna praksa, uključujući i sisteme rotacije useva. Najbolja dostupna tehnika usmerena je na smanjenje zagađenja vode primenom sledećeg: • nerazastiranjem stajnjaka po zemljištu kada je: • prenavodnjeno; • poplavljeno; • smrznuto; • pod snegom,• nerazastiranjem stajnjaka na strmim padinama, • nerazastiranjem stajnjaka u blizini vodotokova (ostavljajući netretirani

pojas zemljišta), • razastiranjem stajnjaka neposredno pred fazu najintenzivnijeg rasta

useva i upijanja nutrijenata.

Najbolja dostupna tehnika uključuje upravljanje razastiranjem stajnjaka tako da se smanje neprijatnosti usled emisije mirisa za okolno stanovništvo, i to naročito: • razastiranjem tokom dana kada ljudi obično nisu kod kuće, a treba

izbegavati vikende i praznike, • posebno pazeći na pravac vetra u odnosu na okolne kuće.

Stajnjak se može tretirati kako bi se smanjile emisije neprijatnih mirisa, što bi dalje omogućilo i veću fleskibilnost za identifikaciju pogodnih lokacija i vremenskih uslova za primenu na zemljištu. Kao zaključak možemo izneti mišljenje da poljoprivredna proizvodnja ostavlja značajne količine poljoprivrednog otpada. Jedan deo se reciklira u poljoprivrednoj proizvodnji kao stajnjak, ali velike količine ostaju neiskorišćene te u mnogim slučajevima predstavljaju problem za odlaganje. Nekontrolirano paljenje u polju nije samo opasno rešenje odlaganja otpada, to je takođe i gubitak korisne energije. Sa sistemskim prikupljanjem otpada, otpad iz poljoprivredne proizvodnje može se koristiti kao gorivo za pogon i izvor toplote kako za interne, tako i za eksterne usluge. Upravljanje poljoprivrednim otpadom je deo brige o zaštiti životne sredne od zagađenja i zdravlju stanovništa.


47

MARKETING POLJOPRIVREDNO PREHRAMBENIH PROIZVODA

Rebrendiranje (rebranding)

Brend nije samo proizvod. Brend je ime, logo, slogan, dizajn, pakovanje, nešto što čini proizvod posebnim i izdvaja ga od drugih proizvoda na tržištu. Snaga brenda pre zavisi od pozicije koju taj brend ima u svesti potrošača u odnosu na ostale brendove. Rebrendiranjeje kreiranje novog imena, simbola, redizajn logotipa, dizajn novog vizuelnog identiteta kompanije ili kombinacija ovih elemenata, kako bi se stvorio novi brend, koji će se diferencirati od drugih u očima klijenata i konkurencije. Razlozi za rebrendiranje proizvoda su: • diferenciranje od konkurencije (razlikovanje od konkurentskih

proizvoda);• distanciranje od negativnog imidža;• posledica hitnih situacija;• spajanja i pripajanja kompanija;• izgubljen tržišni udeo;• nova publika.

Koraci u rebrendiranju su: menjanje dizajna > menjanje imena > promena poslovne strategije > redefinisanje ciljeva Rebrendiranje poboljšava pozicioniranost na tržištu i ne smatra se kao trošak već kao investicija. Neki od proizvoda koji su izvršili rebrending su: Najlepše želje, Coca Cola, Dobro jutro, Biser sir, Argeta, Pardon Marbo, Fanta, Omaha steaks, Pepsi, Studena voda, Čokoladna bananica, Starbucks, Napolitanke). Proizvodi Timočkog regiona koji su izvršili rebrending su: Zaječarsko pivo, IMT>FPM, Impaz mlekara, Mlekara Rtanj, Žitopromet. Rebrendiranje pored dobrih strana ima i loše strane. To pokazuje primer kompanije “KRAFT”, koji se uzima kao primer lošeg rebrendiranja.

• 2009. – nov logo nailazi na loše komentare i zauzima 6. mesto najgorih logoa u 2009. godini.

• Pet meseci kasnije menja mesta određenih elemenata na već postojećem lošem logou i zauzima 5. mesto najgorih logoa u 2009. godini.

• 2012. - menja logo u početnu ali modifikovanu verziju iz 1976. godine.


48

Proizvodi sa geografskim poreklom – Timočki okrug

“Ime porekla je geografski naziv zemlje, regiona, ili lokaliteta, kojim se označava proizvod koji odatle potiče, čiji su kvalitet i posebna svojstva isključivo ili bitno uslovljeni geografskom sredinom, uključujući prirodne i ljudske faktore i čija se proizvodnja, prerada i priprema u celini odvijaju na određenom ograničenom području.” Oznaka geografskog porekla najčešće je marketinško sredstvo koje korisniku garantuje prednost u odnosu na konkurenciju. Proizvod označen oznakom geografskog porekla potrošači doživljavaju kao proizvod posebnih kvaliteta, koje drugi proizvod te vrste ne poseduju. Oznake geografskog porekla upotrebljavaju se za obeležavanje prirodnih, poljoprivrednih, prehrambenih i industrijskih proizvoda domaće radinosti i usluga.

U Srbiji trenutno postoji:• 52 domaće oznake geografskog porekla• 15 oznaka geografskog porekla registrovanih na ime stranih lica• ukupno 67 registrovanih oznaka geografskog porekla u Zavodu za

intelektualnu svojinuZaštitom poljoprivredno prehrambenih proizvoda postiže se:• mogućnost da proizvod postigne bolju poziciju na tržištu• viša prodajna cena• zaštita od zloupotrebe• očuvanje lokalne tradicije i identiteta• veća vrednost proizvoda jer se povezuje sa određenim geografskim

područjem.

Kontrolne markice

U Srbiji je sistem sertifikacije proizvoda sa oznakom geografskog porekla u uspostavljanju, a nakon njegove aktivacije svi proizvodi će biti označavani kontrolnim markicama koje će izdavati Ministarstvo poljoprivrede i zaštite životne sredine Republike Srbije. Markice će biti garant potrošačima da proizvod potiče sa određenog područja i da poseduje specifičan kvalitet, a na osnovu serijskog broja markice, uspostaviće se i pouzdan sistem sledljivosti. Samo jedan od proizvoda sa oznakom geografskog porekla ima kontrolne markice a to je Futoški kupus. Za dalji razvoj zaštite proizvoda sa geografskim poreklom potrebno je unaprediti ambijent za poslovanje kao i poslovanje sa proizvodima.


49

Preporukeinstitucionalnogunapređenja:• Osavremeniti zakonski okvir u pogledu usklađenosti sa EU pravilima,

tako da zaštita bude ekvivalentna zaštiti proizvoda u EU • Proces zaštite učiniti logički jasnim i razumljivim za sve učesnike u

procesu • Jasno definisati i razgraničiti nadležnosti domaćih institucija• Obezbediti garancije u pogledu specifikacije proizvoda koje su

ekvivalentne ili identične zahtevima EU (član 12, Regulativa EU 2081/92)

• Osposobiti inspekcije MPŠV da izvrše odgovarajuće kontrole • Obezbeđenje dokaza za zaštitu proizvoda u EU• Informisanje i obrazovanje svih zainteresovanih strana za zaštitu GP• Povećanje kvaliteta izrade elaborata• Obrazovanje proizvođača na terenu iz oblasti timskog rada i rešavanja

konfliktnih situacija

Preporukevezanezaodabraneproizvode:• Stvaranje uslova za obezbeđenje stabilnih količina proizvoda i

kontinuiteta u proizvodnji• Edukacija i tehnička pomoć proizvođačima u udruživanju• Stvaranje uslova za vertikalno povezivanje svih učesnika u proizvodnji

i prometu• Obezbeđenje stalnog kvaliteta i prepoznatljivosti proizvoda • Pružanje pomoći u promociji proizvoda i stvaranje pozitivnog imidža

proizvoda

Karakteristike proizvoda i mogućnosti povećanja prodaje

Proizvodi sa geografskim poreklom Timočkog regiona su rtanjski čaj, krivovirski kačkavalj i kladovski kavijar. Rtanjski čaj – pravi se od prikupljenih cvetnih vrhova. Biljka je retka, nema je u velikim količinama, pa je vrednost čaja još veća. Krivovirski kačkavalj - Pripada grupi tvrdih sireva i izrađuje se od ovčijeg, kravljeg, mešanog ovčijeg i kravljeg i kozijeg mleka. Specifična tehnologija ovog sira prilagođena je južnim predelima, a visoka kvalitetna svojstva daju mu niz prednosti u odnosu na druge vrste sireva, naročito u oblastima tople klime. Veću prodaju je moguće ostvariti kroz povećan kvalitet proizvoda, obim proizvodnje, saradnju sa drugim proizvođačima, kao i obeležavanjem proizvoda oznakom o geografskom poreklu. Da bi se proizvod obeležio ovom oznakom, potrebno je sagledati da li postoji realan potencijal za to,


50

posebne karakteristike koje odlikuju taj proizvod i područje, tehnologiju proizvodnje. Sve to bi moglo da doprinese višoj prodajnoj ceni, većoj prodaji, većem profitu.

Kratki marketinški kanali - Prodaja proizvoda malih proizvođača

Imajući u vidu činjenicu da mali proizvođači nisu interesantni za velike trgovinske lance, kao jedna od mogućnosti prodaje proizvoda malih proizvođača nudi se direktna prodaja. Osnovna karakteristika direktne prodaje u odnosu na indirektnu je kada ne postoji posrednik, a proizvođač stupa u direktan kontakt sa kupcem. Oblici direktne prodaje su: prodaja u dvorištu poljoprivrednog gazdinstva, prodaja pored puta, prodaja preko etno restorana u okviru gazdinstva, prodaja iz dostavnog vozila, prodaja na pijaci, prodaja iz seoske prodavnice u vlasništvu gazdinstva, prodaja putem porudžbine, prodaja na seoskim manifestacijama, prodaja velikim potrošačima.

Prednosti direktne prodaje:• dobar način za upoznavanje ljudi i okruženja • mogućnost fleksibilnih radnih sati • zarada srazmerna uloženom trudu • pozitivan imidž o proizvodima koji se prodaju na ovaj način • demonstracija proizvoda

Nedostaci direktne prodaje:• povećano radno opterećenje na gazdinstvu • zakonom propisani veći zahtevi za higijenu • višak neprodatih proizvoda (kvarljivost) • udaljenost tržišta

Dodatni poslovi koji se javljaju kod direktne prodaje i prouzrokuju rast troškova su:• izrada kalkulacija• planiranje prodaje i organizacija• pakovanje i skladištenje• dostava i izdavanje računa• prerada


51

Dalja mogućnost za male proizvođače je organizovanje u klastere. Klasteri su grupa srodnih proizvođača iz jedne grane, uključujući primarnu proizvodnju, preradu, vladine, nevladine organizacije, obrazovne institucije koje tako udružene rešavaju zajedničke probleme, unapređuju poslovanje i postižu uspeh. Klasteri su efikasan instrument za jačanje konkurentnosti i povećanje prodaje. Jedan od glavnih ciljeva klastera je izlazak na nacionalno, a kasnije i međunarodno tržište.Klaster povezuje zajedničke potrebe proizvođača na području nabavke, kupaca, kadrova i specijalizovanih usluga.• u Srbiji ima 85 klastera• u Timočkom regionu 2 klastera - Zaječar (Klaster ruralnog turizma) - Knjaževac (Turistički klaster “Stara planina”)

Rezime

• Rebrendiranje proizvoda poboljšava pozicioniranost proizvoda na tržištu.

• Rebrendiranje nije trošak već investicija.• Neki od proizvoda koji su prošli rebranding (Fanta, Coca-Cola, Cipiripi,

Štarkovi proizvodi, Aleva proizvodi, Dijamant, proizvodi pivarske industrije, industrije mleka).

• Proizvodi sa oznakom geografskog porekla su poljoprivredno-prehrambeni proizvodi domaće radinosti.

• Zaštitom proizvoda oznakom o geografskom poreklu stiču se brojne prednosti

• U Srbiji u Zavodu za Intelektualnu svojinu ima ukupno 67 registrovanih oznaka geografskog porekla.

• Sistem sertifikacije proizvoda sa oznakom geografskog porekla je u uspostavljanju (kontrolne markice).

• Tri proizvoda Timočkog regiona imaju zaštićenu oznaku o geografskom poreklu (rtanjski čaj, krivovirski kačkavalj, kladovski kavijar).

• Prodaja proizvoda malih proizvođača je moguća preko kratkog marketinškog kanala (direktna prodaja).

• Više oblika direktne prodaje (pijace, pored puta, na seoskim manifestacijama, iz dostavnog vozila itd.)

• Nedostaci direktne prodaje su povećani troškovi usled dodatnih poslova i rizikapadacena iz čega sledi pad dohotka poljoprivrednog gazdinstva.

• Klasteri - šansa za jačanje konkurentnosti i povećanje prodaje.


52

• Klasteri predstavljaju grupu srodnih proizvođača iz jedne grane, uključujući preradu, primarnu proizvodnju, vladine i nevladine organizacije.

• Timočki region ima 2 klastera (Zaječar i Knjaževac).• Cilj klastera je uspešnija nabavka, prodaja, saradnja sa kupcima i brži

izlazaki na nacionalno, a u budućnosti i međunarodno tržište.


53

UPUTSTVO ZA USPOSTAVLJANJE ZNAKA KVALITETA POLJOPRIVREDNO PREHRAMBENIH PROIZVODA

Žigje pravo kojim se štiti znak koji u prometu služi za razlikovanje robe, odnosno usluga jednog fizičkog ili pravnog lica od iste ili slične robe, odnosno usluga drugog fizičkog ili pravnog lica. Žig može biti individualni, kolektivni ili žig garancije. Individualni žig je pravno zaštićen znak koji u prometu koristi nosilac, odnosno vlasnik žiga. Nosilac individualnog žiga je fizičko ili pravno lice, na čije ime je žig registrovan. Kolektivni žig je žig pravnog lica koje predstavlja određeni oblik udruživanja proizvođača, odnosno davalaca usluga, koji imaju pravo da koriste subjekti koji su članovi tog udruženja, pod uslovima propisanim Zakonom o žigu. Korisnik kolektivnog žiga ima pravo da koristi taj žig samo na način predviđen opštim aktom o kolektivnom žigu. Žiggarancije je žig koji koristi više privrednih društava pod nadzorom nosioca žiga, a koji služi kao garancija kvaliteta, geografskog porekla, načina proizvodnje ili drugih zajedničkih obeležja robe ili usluga tih privrednih društava. Nosilac žiga garancije mora da dozvoli korišćenje žiga garancije svakom privrednom društvu za robe ili usluge, koje imaju zajedničke karakteristike propisane opštim aktom o žigu garancije. Žigomseštiti znak koji se može grafički predstaviti pod uslovom da je podoban za razlikovanje u prometu robe, odnosno usluga jednog fizičkog ili pravnog lica od robe, odnosno usluga drugog fizičkog ili pravnog lica. Znak se može sastojati od reči, slogana, slova, brojeva, slika, crteža, rasporeda boja, trodimenzionalnih oblika, kombinacija tih znakova, kao i od muzičkih fraza prikazanih notnim pismom i slično. Nemožesežigomzaštitisvakiznak. Nepodoban za zaštitu je znak koji po svom ukupnom izgledu nije podoban za razlikovanje u prometu robe, odnosno usluga jednog fizičkog ili pravnog lica od robe, odnosno usluga drugog fizičkog ili pravnog lica. Tako se ne mogu žigom zaštiti generički nazivi lekova i dr. Ne može se zaštiti ni znak koji je protivan javnom poretku ili prihvaćenim moralnim principima, kao ni znak koji predstavlja ili podražava nacionalni ili religijski simbol. Znak koji sadrži državni ili drugi javni grb, zastavu ili simbol, naziv ili skraćenicu naziva neke zemlje ili međunarodne organizacije, kao i njihovo podražavanje može se zaštititi žigom samo po odobrenju, a ako znak sadrži


54

lik ili lično ime lica može se zaštititi samo po pisanoj saglasnosti tog lica. Pravnazaštitažigova ostvarujeseuupravnompostupku koji vodi Zavod za intelektualnu svojinu Republike Srbije. Pre nego što podnese prijavu žiga, svako zainteresovano lice može da zahteva od Zavoda za intelektualnu svojinu da izvrši pretraživanje (rešerš) žiga, u cilju dobijanja podataka o tome - da li postoji ranije registrovani žig ili prijavljeni znak, koji je istovetan ili bitno sličan znaku koji stranka želi da zaštiti žigom. Postupakzapriznanježigapokrećeseprijavomzapriznanježiga.Prijava ima tri bitna dela i to:• zahtev za priznanje žiga; • znak koji se želi zaštititi žigom; • spisak robe, odnosno usluga na koje se znak odnosi.

Zahtev se obavezno podnosi u formi obrasca koji se može naći na internet adresi: http://www.zis.gov.rs/prava-is/zigovi/obrasci-i-uputstva.12.html i podnosi se u dva primerka Zavodu. Kada se znak ne sastoji samo iz slova, brojeva, reči ispisanih običnim tipom slova u crnoj boji, uz zahtev se obavezno dostavljaju i dva primerka izgleda znaka. Dva dodatna primerka znaka se uvek dostavljaju kada su u pitanju grafički znakovi ili složeni znakovi (crteži, kombinacija boja, kombinacija reči i crtežA i dr.). Spisak roba i usluga je vrlo bitan deo prijave za priznanje žiga. Podnosilac prijave na blanko papiru, u tri istovetna primerka, sastavlja ovaj spisak, prema Međunarodnoj klasifikaciji roba i usluga. U Republici Srbiji primenjuje se Ničanski sporazum o međunarodnoj klasifikaciji roba i usluga radi registrovanja žigova. Ovo znači da robe i usluge na koje se znak odnosi moraju da budu razvrstane u posebne klase, onako kako je to definisano Ničanskom klasifikacijom. Po izvršenoj registracije, nosilac žiga će imati isključivo pravo da žigom obeležava samo robe i usluge za koje je žig registrovan. Zbog toga je potrebno precizno navesti nazive roba i usluga na koje se žig odnosi. Spisak roba i usluga isključivo mora biti napisan na srpskom jeziku, a neophodno je navesti samo broj klase, a ne i druge brojeve i nazive na engleskom jeziku. Tako npr. ispravna je sledeća klasifikacija: Klasa 01 vinsko sirće; Klasa 32 soda voda, šerbet (piće), bezalkoholna pića. Povredažigaje svako neovlašćeno korišćenje žiga od strane bilo kog učesnika u prometu, podražavanje zaštićenog znaka, kao i dodavanje znaku reči “tip”, “način”, “po postupku” i slično. Na primer ako se bez saglasnoti

http://www.zis.gov.rs/prava-is/zigovi/obrasci-i-uputstva.12.html

http://www.zis.gov.rs/prava-is/zigovi/obrasci-i-uputstva.12.html


55

nosioca žiga, zaštićeni znak stavi na robu, njeno pakovanje ili sredstva za obeležavanje robe (etikete, nalepnice i dr.), nudi roba, stavlja u promet ili skladišti u te svrhe, ili se obavlja usluge pod zaštićenim znakom; uvoz i ili izvoz i robu pod zaštićenim znakom; zaštićeni znak koristi u poslovnoj dokumentaciji ili u reklami.


56

Vodič pripremili

Prof. dr Zora Dajić Stevanović, Poljoprivredni fakultet Univerzitet u Beogradu

Prof. dr Predrag Puđa, Poljoprivredni fakultet Univerzitet u Beogradu

Prof. dr Branislav Zlatković, Poljoprivredni fakultet Univerzitet u Beogradu

Prof. dr Radmila Stikić, Poljoprivredni fakultet Univerzitet u Beogradu

Prof. dr Mića Mladenović, Poljoprivredni fakultet Univerzitet u Beogradu

Prof. dr Snežana Oljača, Poljoprivredni fakultet Univerzitet u Beogradu

Prof. dr Vlade Zarić, Poljoprivredni fakultet Univerzitet u Beogradu

Prof. dr Slavica Todić, Poljoprivredni fakultet Univerzitet u Beogradu

Prof. dr Olivera Ećim Đurić, Poljoprivredni fakultet Univerzitet u Beogradu

Prof. dr Jelena Miočinović, Poljoprivredni fakultet Univerzitet u Beogradu

Doc dr Aleksandar Petrović, Poljoprivredni fakultet Univerzitet u Beogradu

Doc dr Saša Matijašević, Poljoprivredni fakultet Univerzitet u Beogradu

Bogdan Mladenović, dipl. pravnik, Poljoprivredni fakultet Univerzitet u Beogradu

Prof. dr Hristina Stevanović Čarapina, Ambasadori održivog razvoja i životne sredine

Prof. dr Anđelka Mihajlov, Ambasadori održivog razvoja i životne sredine

Mr Aleksandra Mladenović, Ambasadori održivog razvoja i životne sredine

Dragica Ivanović Jocić, Turistička organizacija Knjaževac


58

urednici: prof. dr zora dajić stevanović prof. dr predrag puđa … · 2018. 5. 3. · u...

Documents