UNIVERSITETI I TIRANËSFAKULTETI I GJUHËVE TË HUAJA

DEPARTAMENTI I GJUHËS ANGLEZE

MBI PËRKTHIMIN SHQIP TË ROMANIT ‘’ULIKSI’’ (ULYSSES) TË XHEJMSXHOJSIT (JAMES JOYCE).

(KRAHASIM PËRKTHIMI PËRMES SHTJELLIMIT LETRAR.)

PUNIM PËR GRADËN ‘’DOKTOR I SHKENCAVE’’GJUHËSI

(STUDIME PËRKTHIMORE)

Kandidati Udhëheqësi Shkencor

ROZANA BELA Prof. Asoc. Dr. UKË ZENEL BUÇPAPAJ

TIRANË

TETOR 2014

1

Mendoj se ky libër është shprehja më e rëndësishme e epokës moderne gjer më tash; ështënjë libër të cilit të gjithë i detyrohemi, dhe prej të cilit askërkush prej nesh nuk mund tëshpëtojë.

-T. S. Eliot, “Uliksi, Rend dhe mit”

2

MIRËNJOHJE

Mirënjohje, respekt dhe falenderime për udhëheqësin tim shkencor Prof. Asoc. Dr. Ukë ZenelBuçpapaj për mbështetjen dhe këshillimin, për urtësinë, durimin dhe nxitjen që ka treguargjatë këtyre viteve të studimeve dhe privilegjin që pata të punoja me të dhe të mësoja prej tij .

Falenderim Departamentit të Gjuhës Angleze nën drejtimin dinjitoz të Prof. Asoc. Dr ElidaTabakut për përkrahjejen dhe bashkëpunimin si dhe për vlerat intelektuale të vazhdueshmedhe eksperiencave profesionale të shkëmbyera.

Mirënjohje edhe për James Joyce Italian Foundation, Dipartamento di Lingue, Letteraturee Culture Straniere, Università Roma Tre, ku përmes konferencave dhe aktiviteteve tëndryshme ndërkombëtare shkencore dhe kulturore, me kolegë dhe studiues të jetës e veprëssë Xhejms Xhojsit, u thellova akoma më me dëshirë në studimin analitiko-kritik të përkthimitletrar.

Së fundmi, falenderoj familjen time për përkrahjen dhe dashurinë e pafund në çdo hap dheaspekt duke më nxitur në punën disavjeçare.

3

Kushtim!

Ushqimit të shpirtit tim:

Prindërve të mi,

Vëllait dhe motrës.

4

HYRJE

0.1 Qëllimi i punimit dhe arsyeja e përzgjedhjes se temës:

Sasia e literaturës mbi përkthimin është tejet e gjerë – ka më se dy mijë vjet qënjerëzit shkruajnë për këtë temë. Megjithëkëtë, vëllimi i literaturës që ka arritur të shkruhetnë rrjedhën e shekujve nuk tregon me domosdoshmëri thellësinë e të kuptuarit të kësaj teme.Kësisoj, Steiner-i thekson se “pavarësisht nga kjo histori e pasur, si dhe pavarësisht ngakalibri i atyre që kanë shkruar për artin dhe teorinë e përkthimit, numri i mendimeveorigjinale dhe domethënëse lidhur me këtë temë mbetet ende mjaft i pakët”1. Levy-i vërentese depërtimi i temës kishte mangësi, sidomos nga pikëpamja teorike:

“Vetëm një pjesë e literaturës për problemin e përkthimit zhvillohet në rrafshin teorik.Deri në ditët tona, shumica e studimeve dhe e botimeve të librave, sidomos lidhur me teorinëe përkthimit, nuk i kanë kapërcyer kufijtë e shqyrtimeve teorike ose të aforizmave eseistike.”2

Aty nga mesi i këtij shekulli gjërat filluan të ndryshojnë. Studiuesit nisën t’i shtojnëthirrjet për studimin e përkthimit mbi baza të vërteta shkencore. Në fillim, u duk sikurgjuhësia ofronte kuadrin e nevojshëm, por shumë shpejt u bë e qartë se do të ishte epamjaftueshme, po të merrej e veçuar nga shkencat e tjera. Prandaj, sot kërkohet më tëmadhe një hulumtim shumëdisiplinor: nga gjuhëtarët, psikolinguistët, sociolinguistët,semioticientët, antropologët, mësuesit dhe, sigurisht, edhe nga përkthyesit që, së bashku, tëmerren me shqyrtimin dhe zgjidhjen e këtij problemi.

Në përgjithësi, për këtë kërkim shumëdisiplinor, mbështetet tek metoda induktive-përshkruese: përmes shqyrtimit të dukurive që hasen në përkthim, synohet të zbulohenrregullat që mund të formulohen për të çuar pastaj në krijimin e shkencës së përkthimit.Përkthimi është lloj i veçantë shkrimi, është lloj krijimi letrar me zanafillë të përcaktuar. Përkëtë arsye, përkthyesit i duhet të ndjekë metodën e hulumtuesit në një mjedis gjuhësor dhekulturor të panjohur, të hapë shtigje për të zbuluar mesazhin qendror dhe mesazhet eshtresuar dhe për të kapur thelbin e tyre, gjë që mundëson përcjelljen e tij tek audiencamarrëse. Megjithëse për autorin e origjinalit vështirësia lidhet me emërtimin e objekteve, tëveprimeve, të ideve, si dhe me përzgjedhjen e fjalëve, prapëseprapë ai mbetet prodhuesi ipaqortueshëm i frytit krijues përfundimtar. Mirëpo, përkthyesi nuk e ka këtë mundësi.Përkundrazi, përveç këtij mundimi të mishëruar në tekstin burimor, ai duhet të përballojëagoninë e vendimmarrjes në gjuhën e përkthimit. Megjithatë, në të gjitha rastet, përkthimivaret nga saktësia e përmbushjes së kriterit themelor për gjithë komunikimin ndërnjerëzor, icili është përputhja me parimin e gjegjësisë.

Snell-Hornby ka të drejtë kur bën thirrje për “një riorientim themelor të tëmenduarit”, por ajo nuk arrin të kapë thelbin e problemit, kur e kupton këtë si “rishikim tëformave tradicionale të kategorizimit”3. Problemi nuk qëndron tek forma e kategorizimit tëpërdorur, por tek mbështetja tek ky kategorizim si i tillë. Kategoritë, qofshin të ngurta si nërastin e tipologjive tradicionale, qofshin të “mjegullta” si në rastin e “prototipologjive”,janë të dobishme për organizmin e të dhënave dhe përshkrimin e dukurive, por shpjegimi dhepenetrimi teorik kërkojnë që të kuptohen tiparet përmes të cilave ndërveprojnë këto dukuri.

1Steiner 1975, faqe 2382Levy 1969, faqe 133vepër e cituar, faqe 26.

5

Ashtu siç thotë vetë Snell-Hornby-i, përkthimi është ngjarje ndërkulturore, kurse komunikimiështë një ngjarje ku njerëzit ndajnë botëkuptimin e tyre me të tjerët. Prandaj, mendojmë seshpjegimi i përkthimit ndodhet në teorinë shpjeguese të komunikimit, e cila përqendrohet nëmënyrën se si njerëzit i ndajnë mendimet me njëri-tjetrin4. Kjo teori është teoria gjegjëse ekomunikimit, zhvilluar nga Sperber-i dhe Ëilson-i (1986a)5.

0.2 Objekti dhe hipoteza e punimit

Objekti i kësaj teme ka të bëjë meçështjet kryesore, që do të trajtohen në këtë studim,duke krahasuar përkthimin në shqip të romanit Uliksi” (Ulysses) krahas tekstit burimorgjegjës. Përmes kësaj analize, do të hidhet dritë mbi modelin gjuhësor të procesit tëpërkthimit, që ka ndërtuar përkthyesi Idlir AZIZI në bazë të koncepteve, të cilat përputhen mepërshkrimin e gjuhëve si mënyra veprimtarie më vete. Mandej, ky modelim i procesit tëpërkthimit do të trajtohet brenda modelit sistematik të gjuhës.Për ta bërë këtë, shtyhemi nga dy motivime; njëri është i brendshëm, kurse tjetri utilitar. Ngapikëpamja e gjuhësisë, besojmë se zbulimi i një modeli të tillë është qenësisht interesant dhe ivlefshëm si mjet për testimin e teorisë dhe shtjellimin e përdorimit të gjuhës. Nga pikëpamjapraktike, pranojmë se, në një botë që ndryshon me ritme të vrullshme, ku njohuritë shtohenme shpejtësi të paparë, përcjellja e informacionit varet përherë e më shumë nga përkthimi ifrytshëm.

Kështu, objektivat kryesore të këtij studimi janë: (1) përvijimi i llojeve të dijeve dhe tëaftësive, të cilat duhet të jenë në themel të zotësive praktike të përkthyesit; dhe (2) paraqitja ekëtij përvijimi në trajtën e një modeli të procesit të përkthimit. Në një kuptim më të gjerë,synohet që ky model të japë ndihmesën e vet në drejtim të krijimit të një teorie dhe praktikepërkthimi të kënaqshme dhe të zbatueshme brenda gjuhësisë së aplikuar.

Qoftë nga pikëpamja teorike, qoftë nga pikëpamja praktike, ky studim parashtronnevojën kryesore për përshkrimin dhe shpjegimin e procesit të përkthimit.

Modeli i përftuar nga analiza do të vendoset brenda fushës së përgjithshme tëkomunikimit gjuhësor dhe do të mbështetet fuqimisht në psikologji dhe gjuhësi njëherazi.

Të shumtën e herës, do të përpiqemi të theksojmë rëndësinë e përqendrimit te kuptimigjatë procesit të përkthimit, qoftë kur i qaset nga pozita teorike, qoftë kur i qaset ngapikëpamja e zbatimit në praktikë.

Mirëpo, përkthyesit i duhet të përballet me një problem të vështirë strukturor.Përqendrimi te “kuptimi” nuk vihet në dyshim, madje as nevoja për paraqitjen e modelit tëprocesit që e justifikon modelin, përmes zbërthimeve psikologjike dhe gjuhësore. Atëherë,shtrohet pyetja: Cili duhet të vendoset në fillim, parashtrimi apo justifikimi?

Ka dy përgjigje të qarta: (a) modeli + justifikimin ose (b) justifikimi + modelin.

4 Shih: Ernst-August Gutt, Translation and relevance.Ph.D. thesis. (University of London, 1989).5Shih: Sperber, Dan and Deirdre Wilson,Relevance: Communication and Cognition(Blackwell, Oxford,1986a).

6

Ne do të mbështetemi në të parën, domethënë, parashtrimin e modelit të procesit do tavendosim në fillim, megjithëse duhet të jepet tjerrja gjuhësore dhe psikologjike nga e cilavaret. Kjo, padyshim, është më pak e kënaqshme, por ka epërsi më të madhe sesa e dyta përta vënë në provë “durimin” e përkthyesit. Megjithatë, përkthyesi sërish do të përballet mevështirësinë që shkakton nevoja e lëvizjes para-prapa ndërmjet modelit dhe justifikimit tëprocesit të leximit në shërbim të përkthimit.

Duke u trajtuar çështjet kryesore kapitull për kapitull, do të synohet arritja e objektivavetë mëposhtme:

(1) Diskutimi mbi natyrën e përkthimit.(2) Parashtrimi i modelit të përkthimit.(3) Përcaktimi i zotësisë së përkthyesit.(4) Dallimi përkthimi si proces nga përkthimi si produkt.

0.3 Metodologjia dhe struktura e punimit

Në këtë studim, diskutimi për gjetjen e modelit të procesit të përkthimit dhepërcaktimin e zotësisë së përkthyesit mbështetet në analizën e romanit “Uliksi”, krahaspërkthimit të tij në gjuhën shqipe, duke marrë parasysh të dy sistemet abstrakte të dijeve(njohuritë gjuhësore dhe ato të botës reale), si dhe aftësitë leximore dhe shkrimore.

Kryesisht punimi është bazuar nëshfrytëzimin e dy metodave të analizës: (1) metodaanalitike; dhe (2) metoda krahasimtare. Metoda analitike do të realizohet përmes analizës sëthellë dhe të imët të shembujve të vjelë nga teksti burimor dhe teksti përkthimor, për tëpërcaktuar strategjitë e përkthyesit, të cilat kanë mundësuar ndërtimin e modelit tëpërkthimit. Përveç kësaj, metoda krahasimtare do të shfrytëzohet për të depërtuar në thelbine dy rrafsheve të defekteve: (1) tekstet si tërësi gjuhësore; dhe (2) tekstet si pasqyrim kulture.Rrjedhimisht, do të mund të shihen dallimet ndërmjet dy kodeve gjuhësore (shqip-anglisht)dhe mishërimeve të tyre kulturore gjegjëse.

Literatura shkencore në të cilën jemi mbështetur për trajtimin e çështjeve teorike qëkanë të bëjnë me studimet gjuhësore në fushën e përkthimit përfshijnë studime dhe libra tëstudiuesve të ndryshëm të huaj dhe shqiptarë. Referencat nisin me shfrytëzimin e teorivepërkthimore të autorëve të ndryshëm si Umberto Eco, Susan Basnett, Eugene Nida, LawrenceVenuti, Andre Lefevere, Peter Newmark, Edmond Tupja, Viktor Ristani etj. Gjithashtu janëshfrytëzuar edhe fjalorë të ndryshëm si Fjalor i Gjuhës së Sotme Shqipe, Oxford Dictionary,Cambridge Dictionary, Merriam Webster’s Dictionary, Merriam Webester’s Thesaurus,Uliksi (i përkthyer në gjuhën shqipe), Ulysses (në gjuhën angleze) etj.

Organizimi i këtij studimi pasqyron bindjen se kryesore eshte nevoja teorike dhepraktike për përshkrimin dhe shpjegimin e procesit të përkthimit.

Ky model do të vendoset brenda fushës së përgjithshme të komunikimit gjuhësor dhedo të mbështet fuqimisht në psikologji dhe gjuhësi njëherazi. Pikërisht për këtë arsye, kystudim ndahet në kapitujt vijues:

Kreu 1 i punimit përqendrohet mbi sfondin historiko letrar të romanit ‘’Uliksi’’. Pasnjë biografie të shkurtër të shkrimtarit Xhejms Xhojs jemi përqendruar në analizën letrare tëveprës. Është dhënë një përshkrim i shkurtër i personazheve në tërësë dhe i personazheve

7

kryesore në veçanti. Duhet thënë se analiza letrare është bërë bazuar në strukturën e veprës ecila përbëhet prej tetëmbëdhjetë episodesh. Secilit episod i është kushtuar analiza specifikeletrare. Ky kre përbën edhe terrenin mbi të cilin jemi mbështetur për të bërë analizënpërkthimore nga ku janë vjelur edhe shembujt kryesorë.

Kreu II i jep përgjigje pyetjes “Çfarë është përkthimi dhe si mund të përshkruhet dhetë shpjegohet ai sa më mirë që të jetë e mundur?”, duke e dalluar përkthimin si proces ngapërkthimi si produkt, si dhe duke propozuar modelin e arrirë të procesit të përkthimit, qëkërkojmë të zbulojmë.

Kreu II u jep përgjigje pyetjeve “Si do të jetë modeli i përkthimit?”, “Çfarë njohurishdhe aftësish duhet të zotërohen, që të jemi në gjendje për të përkthyer?”, domethënë, “Simund të përcaktohet zotësia e përkthyesit?”, duke marrë parasysh të dy sistemet abstrakte tënjohurive, pra, të njohurive gjuhësore dhe të njohurive për botën reale, dhe aftësitëthemelore leximore dhe shkrimore. Pastaj do t’i jepet përgjigje pyetjes që përshkon gjithëlibrin: “Çfarë duhet të bëjnë përkthyesit kur përkthejnë?” Për këtë, do të parashtrohet njëmodel fillestar dhe i integruar të procesit të përkthimit, që ngre çështjet kyçe që pushtojnëvëmendjen tone në pjesët vijuese të studimit.

Kreu III shtron problemin e “kuptimit”, duke i dhënë përgjigje pyetjes “Çfarë kuptimika kjo fjalë ose kjo fjali?” nëpërmjet shfrytëzimit të koncepteve të semantikës tradicionale.Këtu do të parashtrohen një varg dallimesh thelbësore konceptuare, si dhe do diskutohendisa teknika të propozuara për studimin e aspekteve të ndryshme të kuptimit.

Në këto dallime hyjnë: (i) domethënia dhe referimi; (ii) kuptimi i dukshëm dhe ipadukshëm; (iii) hiponimia, sinonimia dhe antonimia; (iv) kushti, nënkuptimi dhe pandehma;dhe (v) parashtrimi, fjalia dhe shprehja. Mes teknikave që do të diskutojmë janë: (i)përdorimi i analizës së komponentëve për përcaktimin e kuptimit të fjalës; (ii) krijimi ifushave semantike dhe leksikore; dhe (iii) matja e kuptimit të dukshëm, duke përdorurteknikën e ndryshores semantike.

Në Kreun IV, nëpërmjet krahasimit të përkthimit shqip të romanit “Uliksi” (Ulysses)të Xhejms Xhojsit (James Joyce) me tekstin gjegjës burimor, të mbështetur në shtjelliminletrar, do t’i jepet përgjigje pyetjeve “Si organizohen lidhjet logjike?”; “Si faktorizohenlidhjet logjike në sistemet sintaksore të gjuhës?”; dhe “Si realizohen lidhjet logjike në trajtëteksti?” Në mënyrë të veçantë, këtu do të trajtohet natyra: (i) e kuptimit njohës dhe eshprehjes së tij përmes sistemeve të kalimësisë; (ii) e kuptimit ndërveprues dhe e shprehjes sëtij përmes sistemit të gjendjeve; dhe (iii) e kuptimin të diskursit dhe e shprehjes së tij përmessistemit të tematikës.

Ndërkohë, në Kreun IV, do te jepen modeli i zbuluar dhe modeli i propozuar i procesittë përkthimit, duke theksuar rëndësinë e vjeljes së informacionit të ri, e integrimit të tij nëkujtesën e qëndrueshme dhe të sjelljes së tij ndërmend sa herë kërkohet, si pjesë thelbësore tënjohurive dhe aftësive të përkthyesit, rrjedhimisht, edhe si elementë të vetë modelit tëpërkthimit.

Së pari, ky studim do të hedhë dritë mbi modelin ghuhësor të procesit të përkthimit, qëka ndërtuar përkthyesi Idlir AZIZI ne bazë të koncepteve, të cilatpërputhen me përshkrimin egjuhëve si veprimtari më vete.

8

Së dyti, ky studim do të përvijojë llojet e njohurive dhe të aftësive, që duhet të jenë nëthemel të zotësive praktike të përkthyesit.

Së treti, ky studim do ta paraqesë këtë përvijim në trajtën e modelit të procesit të përkthimit.

Së katërti, edhe nga pikëpamja teorike, edhe nga pikëpamja praktike, ky studim do tëparashtrojë nevojën kryesore për përshkrimin dhe shpjegimin e procesit të përkthimit.

Së fundi, ky studim do t’i ndihmojë të interesuarit për të kuptuar se çfarë ështëpërkthimi dhe mënyrën se si realizohet ai në praktikë, duke trajtuar me hollësi dëshmitëletrare dhe përkthimore, të vjela nga përkthimi shqip i romanit ‘’Uliksi’’ dhe teksti burimorgjegjës.

9

Përfundime dhe propozime

Përkthimi është përdorur për të na përcjellë tekstet e shkruara ose gjuhën e folur ngagjuha burimore në tekste ekuivalente ose ligjërime në gjuhën përkthimore. Një nga qëllimetkryesore të përkthimit është që të transferojë dhe riprodhojë tekste të ndryshme letrare,shkencore, fetare dhe filozofike në gjuhë të tjera duke i bërë rrjedhimisht të lexueshme dhekuptueshme për një numur më të gjerë lexuesish.

Në artikullin e tij “Mbi aspektet gjuhësore të përkthimit”, Roman Jakobsoni dallon tre llojepërkthimi6:

(1) Përkthimin brendagjuhësor, ose riformulimin (interpretimi i shenjave verbale nëpërmjetshenjave të tjera në të njëjtën gjuhë).

(2) Përkthimin ndërgjuhësor ose përkthimin e vërtetë (interpretimi i shenjave verbalenëpërmjet një gjuhe tjetër).

(3) Përkthimin ndërsemiotik ose shndërrimin (interpretimi i shenjave gojore nëpërmjetshenjave të sistemeve të shenjave jo-verbale).

Pas përcaktimit të këtyre tre llojeve, nga të cilat lloji (2), domethënë, përkthimi ivërtetë, përshkruan procesin e përcjelljes nga Gjuhës burimore në Gjuhën e Përkthimit,Jakobsoni, aty për aty, parashtron problemin qendror që haset në të gjitha këto lloje: se,ndërkohë që mesazhet mund të shërbejnë si interpretime të sakta të njësive të kodit ose tëmesazheve, zakonisht nuk ka barasvlerë të plotë tejpërtej përkthimit. Madje, as sinonimia eqartë nuk prodhon barasvlerë, dhe Jakobsoni tregon mënyrën se si përkthimit ndërgjuhësorshpesh i duhet të mbështetet në bashkërendimin e njësive të kodit, me qëllim që të interpretojëkuptimin e një njësie të vetme. Ngaqë barasvlera e plotë (në kuptimin e sinonimisë ose tëngjashmërisë) nuk mund të ndodhë në asnjërën kategori të përcaktuar prej tij, Jakobsonishprehet se, pikërisht për këtë arsye, gjithë arti poetik teknikisht është i papërkthyeshëm.

E mundur është vetëm zhvendosja krijuese: ose zhvendosja brendagjuhësore – nga njëformë poetike në një tjetër, ose zhvendosja ndërgjuhësore – nga një gjuhë në një tjetër, ose,së fundi, zhvendosja ndërsemiotike – nga një sistem shenjash në një tjetër, për shembull, ngaarti verbal në muzikë, në balet, në kinema ose në pikturë.

Atë që thotë këtu Jakobsoni e merr përsëri Zhorzh Munini, teoricieni francez, i cili ekupton përkthimin si varg operacionesh, nga të cilat, pika fillestare dhe produkti i përfunduarjanë kuptime dhe funksionojnë në një kulturë të caktuar.7 Kështu, për shembull, fjala anglishtpastry – brumë ëmbëlsirash, po të përkthehet në Gjuhën Shqipe pa pasur parasysh kuptimin esaj, nuk do të jetë në gjendje të kryejë funksionin e vet kuptimor brenda një fjalie, edhe sikurfjalori të japë një “barasvlerës”; sepse pasta i përket një fushe asociative tejet të ndryshme.Në këtë rast, përkthyesit i duhet të mbështetet në bashkërendimin e njësive, me qëllim që të

6 R. Jakobson, ‘On Linguistic Aspects of Translation’, në R. A. Broëer (redaktor), On Translation, HarvardUniversity Press, Cambridge, Massachusetts, 1959, Faqe 232-239.7 G. Mounin, Les problèmes théoriques de la traduction, Gallimard, Paris, 1963, Faqe 33.

10

gjejë një barasvlerës të përafërt. Jakobsoni merr si shembull fjalën rusisht syr - ushqim ipërftuar nga shtrydhja e gjizërave të fermentuara, të cilën e përkthen në anglisht cottagecheese – djathë stani. Në këtë rast, ai shprehet se përkthimi është vetëm interpretim i saktë injë njësie kodi të huaj, kurse barasvlera mbetet e pamundur.

Edhe pse përkthimi është një praktikë e lashtë ka diçka me shumë se tridhjetë vite qëstudiohet zyrtarisht dhe sistematikisht në mënyrë jo vlerësuese. André Lefevere, ekspert injohur i përkthimit, propozoi të përshtasë shprehjen Studime Përkthimore për t’iu referuardisiplinës që i përkasin çështjes së prodhimit dhe përshkrimit të përkthimit8 në vitin 1978 nënjë simpozium për letërsinë dhe përkthimin,

Megjithatë kjo nuk do të thotë se teoritë nuk kanë ekzistuar edhe më përpara kësajdate ose që produktet përfundimtare të kësaj praktike nuk janë analizuar. Ato janë realizuarsi nga ana pedagogjike edhe nga perspektiva vlerësuese.

Nga ana tjetër nëse gjuha do të ishte vetëm një klasifikim për një grup konceptesh tepërgjithshme ose universale do të ishte e lehtë të përkthenim nga një gjuhë burimore në njëgjuhë përkthimore. Për më tepër nën rrethana të tilla proçesi i mësimit të një gjuhe të dytë dotë ishte shumë më i lehtë seç është në të vërtetë aktualisht. Sipas Culler (1976) gjuhët nukjanë nomenklatura dhe konceptet e një gjuhe mund të ndryshojnë radikalisht nga njëra gjuhënë tjetrën përderisa çdo gjuhë artikulon ose e organizon botën ndryshe nga të tjerat dhegjuhët nuk emërojnë thjeshtë kategoritë; ato artikulojnë të tyret (p.21-2)9. Ҫka shkruan Culler(1976) është se një nga problemet më të mundimshme të përkthimit është mospajtimi mesgjuhëve. Sa më i madh hendeku mës gjuhës burimore nga ajo përkthimore aq më i vështirëështë tranferimi i mesazhit nga e para tek e dyta. Ndryshimi mes një teksti në gjuhënburimore nga ai në gjuhën përkthimore dhe variacioni në sfondin e tyre kulturor e bëjnëproçesin e përkthimit një sfidë të vërtetë.

Ky punim ka synuar të hedhë dritë mbi përkthimin në gjuhën shqipe të romanit‘’Uliksi’’ (Ulysses) i Xhejms Xhojsit (James Joyce).

Në Kreun e parë jemi njohur me sfondin historiko-letrar të veprës. Përmes ketij kreuështë paraqitur struktura sipas së cilës është ndërtuar vepra. Është dhënë një analizë letraree të tetëmbëdhjetë episodeve. Jemi njohur me personazhet e veprës dhe janë shqyrtuaranalitikisht dhe më specifikisht personazhet kryesore të romanit. Ky kre jep një prezantim tëpërgjithshëm edhe të stilit të shkrimtarit Xhejms Xhojs dhe teknikave të tij moderniste dhe tëdallueshme prej shkrimtarëve të tjerë të epokës së tij. Ky kre ka shërbyer si baza për vjeljen eshembujve kryesorë që janë trajtuar në Kreun e katërt në lidhje me krahasimin e përkthimit tëveprës nga gjuha angleze në gjuhën shqipe.

Në Kreun e dytë kemi paraqitur nje model të procesit të përkthimit të cilin e kemirishikuar dhe e shpjegojmë herë pas here gjatë gjithë punimit. Ky kre është konceptuar nëtre seksione.

Seksioni i parë i është kushtuar gjerësisht njohurive dhe aftësive të përkthyesit; njëpërpjekje për specifikimin e kompetencave të përkthyesit. Nëse është në ndonjë mënyrë e

8For a history of the discipline: Susan BASSNETT, Translation Studies, London, Routledge, 19919Culler, J. (1976).Structuralist poetics: structuralism, linguistics, and the study of literature. Cornell: CornellUniversity Press.

11

vërtetë se ‘’ se çdo budalla i vjetër mund të mësojë një gjuhë... por duhet te jesh inteligjentqë të bëhesh përkthyes10’, duket me rëndësi të investigojmë në çfarë konsiston kjointeligjencë.

Në seksionin e dytë jemi fokusuar në vetëprocesin e përkthimit dhe na paraqet njëmodel të integruar të tij. Tashmë ekzistojnë një numër modelesh dhe ato qëparaqiten këtu idetyrohen shumë dhe janë të lidhura ngushtë me të tjerat11.

Seksioni i fundit i kreut të parë shkurtimisht paraqet mënyrën sesi aplikohet modelinë përkthimin e një teksti, me qëllimin jo për të mbështetur një metodologji të caktuar siideale, as për të sugjeruar, në asnjë mënyrë se, përkthimi ynë është me ‘i mirë’ se ndonjëtjetër por vetëm për të treguar, një një nivel shumë të ulët dhe në mënyrë shumë praktike seteorizimi mundet që aktualisht të ketë ndonjë vlerë si mjet fokusimi të vëmendjes në fazat dheçështjet e përfshira. Kjo nuk është për të mohuar nevojën për ‘ kontroll cilësie’ në përkthim(nëse bëhet nga lexuesit e teksteve të përkthyera ose si pjesë e monitorimit të vetë procesitnga përkthyesi) por për të lënë mënjanë çështjen në këtë fazë, sidomos kur është shkruar aqshumë në lidhje me këtë temë12.

Në Kreun e dytë na është ofruar një model përkthimi dhe është modelimi i atij procesi që nebesojmë se është qëllimi i teorisë të cilën teoria e përkthimit duhet t’i vendosë vetë ashtu siçkemi bërë në fakt.Kemi trajtuar tre çështje të veçanta në këtë kre:

1. Specifikimi i kompetencave të përkthyesit( njohuritë dhe aftësitë të kërkuara ngapërkthyesi në mënyrë që të jetë në gjendje të përkthejë).

2. Prezantimi i modelit psikolinguistik të procesit: a- një model që çon vëmendjen ngapuna aktuale në shkencën konjitive (njohëse), përpunimi i tekstit dhe linguistikasitematike; të gjitha hapësirat e njohurive që do të jenë subjekt i diskutimeve tëkonsiderueshme në kapitujt e mëvonshëm.

3. Aplikimi i modelit të monitorimit të një përkthimi aktual; një poezi e shkurtër ngaPaul Valéry.

Megjithatë duhet të jetë e qartë se modeli dhe aplikimet e tij varen nga njohuritë dhemendjehollësia e gjuhëtarëve dhe nga shkenca konjitive të cilët deri më tani vetëm sa janëlënë të kuptohen.Prandaj në vijim të punimit jemi ndalur më shumë në pikat e mëposhtmeaq të vlefshme për shkencën e përkthimit:a. ‘’kuptimi’’ ( kuptimi i fjalës dhe i fjalisë)b. Strukturat gramatikore (sistemet logjike, gramatikore dhe retorike për opsionet e

kodeve) të cilat organizojnë kuptimin dhe mbi të cilat komunikuesi merret meprodhimin dhe te kuptuarit e gjuhës.

c. Struktura e tekstit dhe ligjërimit ( përfshirë analizën e tekstit, përbërësit dhe rregulatqë drejtojnë ligjërimin dhe parametrat e variacioneve stilistikore në ligjërim);

d. Njohuritë dhe aftësitë e përfshira në përpunimin e tekstit ( njohja e llojeve të teksteve-ose zhanreve- dhe aftësitë e leximit dhe shkrimit) dhe:

e. Mënyrat sesi njerëzit e përpunojnë informacionin ( grumbullimi, ruajtja dhe kujtesa etij për përdorim).

10Newmark, 1969, 85.11 Kuic,1970; de Beaugrande,1980; Delisle,1980; Bly, 1984; Weaver, 1989.12House, 1977a, 1977b.

12

Është qëllimi i punimit që të jemi më të qartë për këto tema dhe të tregojmë se janë tëpërshtatshme për shqetësimet praktike të përkthyesit dhe gjithashtu për interesat më teoriketë gjuhëtarit të gjuhësisë së aplikuar.

Gjatë analizës përkthimore të një vepre është i një rëndësie të veçantë zbërthimi kuptimor ifjalës dhe fjalisë. Rrjedhimisht jemi marrë me ‘kuptimin’ përderisa është ‘kuptimi’ i ciliështë mbreti i studimeve përkthimore.Nëse nuk kuptohet se çfarë do të thotë teksti që do të përkthehet për perdoruesit e gjuhës në tëcilën do të përkthehet, përkthyesi do të dilte krejtësisht i humbur. Kjo është arsyeja psestudiuesi i përkthimit duhet të jetë mbi të gjitha e mbi gjithçka një semanticist. Me terminsemanticist duam të themi një semanticist i tekstit, jo vetëm i fjalëve, strukturave dhe fjalive.Koncepti çelës për semantikën e përkthimit është kuptimi tekstual13.

Prandaj në kreun e tretë jemi marrë specifikisht me atë sesi mund të përcaktohet‘këndvështrimi i përkthyesve naivë’ (kuptimi i fjalës dhe fjalisë) dhe ndahet në tre seksione nëtë cilat kemi trajtuar:

1. Tre qasjet për studimin e kuptimit të fjalës (teoria e referimit, analiza ekomponentëve, postulatet kuptimore);

2. Nocioni i fjalorit (i cili na udhëheq në një dallim të konsiderueshëm ndërmjet kuptimitdenotativ dhe konotativ), fushat semantike dhe leksikore dhe ekzaminimi i përpjekjespër të matur kuptimin konotativ me anë të diferencuesit semantikor dhe :

3. Kuptimin e fjalisë në lidhje me nocione të tilla si ‘’e vërteta’’, kontraditat,dykuptimësia, anomalitë, ndërlikimet (ngatërrimet) dhe pandehjet, ndërmjetshprehjeve me shqiptim, fjali dhe ligjërim dhe më në fund korniza për të vendosurkomunikimin në botën reale, në situata dhe kontekste të shprehjeve me fjalë dheuniversi i ligjërimit.

Me pak fjalë jemi fokusuar në ‘’kuptimin’’ dhe jo thjeshtë në nocionet tradicionale tëkuptimit të fjalës dhe fjalisë, në një fokusim më specifik në ligjërimin, fjalinë dhe shprehjetrespektivisht dhe së fundi një përvijim i aspekteve pragmatike të gjuhës së përdorur, bërësittë ligjërimit dhe strukturës së tekstit dhe ligjërimit.Përkthyesi (dhe nxënësi, mësonjësi i gjuhës së dytë) mund të fillojnë të besojnë se problemikryesor është fjala; mund të ndodhë që të jenë fjalët në tekst që janë të reja për përkthyesinkuptimin e të cilave ai ose ajo mund të mos i dijë. Megjithatë shpejt është bërë e qartë nëpunim se, edhe pse kuptimi i fjalëve në vetvete janë prolematike (nuk ka asnjëkorrespondencë një-për-një ndërmejt termave të një gjuhe dhe te një tjetre), problemi më imadh është kuptimi i cili vjen nga marrëdhënia e fjalëve me njëra tjetrën sesa ai që ka të bëjëme fjalët e izoluara.

Çdo akt i komunikimit (fjalët e organizuara në fjali dhe të formuara si shprehje tëshkruara apo të folura) janë një ngjarje e krijuar nga pjesmarrësit (folësit, shkruesit,dëgjuesit, lexuesit), i vendosur në kohë dhe hapësirë dhe në një kuptim absolut, unik dhe ipapërsëritshëm. Megjithëkëtë komunitetet ligjëruese operojnë në hamendësimin se situatatpërsëriten dhe se seleksionime të veçanta nga gjuha mund të përdoren përsëri, dhe përsëri t’ireferohen atyre situatave (psh. ka skema të orientuara nga gjuha) psh. fjala ‘cat’ ngaanglishtja mund të përdoret vazhdimisht për t’iu referuar gjitarit shtëpiak ‘feliks feliks’(felinëve). Megjithatë fakti që përmendëm komunitetet ligjëruese dhe gjuhët individuale

13Neubert, 1984, theksimi original.

13

tregon sesa specifikë kulturorë janë hamendësime (supozime) dhe përdorime të tilla dhe sathelbësore është për përkthyesin të kuptojë jo vetëm kuptimin e dukshëm semantik të njështrirje të gjuhës por edhe vlerën e saj komunikuese.

Në fakt, edhe përkufizimi i lirë nga konteksti, dhënë në fjalor për kuptimin e një fjaleaktualisht qëndron (bazohet) në hamendësimin e padyshimtë të një lloj ambjenti përdorimi sipjesë e një teksti; një tekst pa kontekst sjell rrezikun për të pasur atribute të mbinatyrshme tëqë i caktohen (është kjo çka ndodh në një tregim fantastiko-shkencor, ku një listë tregtarebëhet skulpturë e shenjtë).

Kjo na tregon dhe na bën me dije se ka çështje që duhen ngritur në lidhje me kuptimin enjësive leksikore dhe fjalive, se duhet të marrim në konsideratë disa qasje alternativë përkuptimin e fjalës dhe kuptimin e fjalisë dhe afër dallimit të të shprehurit, fjalive dhepërmbajtjes.

Nga pikëpamja e modelit të përkthimit kemi propozuar se do të përqëndrohemi fillimisht meoperimin e fushës sintaksore, dmth. me komponentët e një përpunimi sintaksor pasi i jepkuptim njësive leksikore.

Gjatë punimit kemi filluar të shpjegojmë kuptimin e fjalës dhe punuam me tre modeleose qasje më të sofistikuara dhe më progresive. Në qasjen e parë trajtuam teorinë ereferencës e cila siç e pamë është përdorur prej shumë kohësh, pra është shumë e lashtë(kujtoni pikëpamjet e Paltonit dhe Aristotelit) dhe trajton marrëdhënien ndërmjet kuptimit tënjë fjale dhe entitetit e cila e përfytyron kuptimin si një referencë e drejtpërdrejtë dmth. fjala ireferohet ose përfaqëson entitetin. Fjala është për të përdorur një term të ndryshëm, njëshenjë dhe është nocioni i shenjës gjuhësore Saussuriane i cili gjendet në themelet e gjuhësisënë dy shekujt e fundit. Përdorim modifikimet e shenjave të gjuhësisë tradicionale për tëdiskutuar natyrën e shenjës në mëndjen e atij ( përkthyesit, nxënësit) që njeh të dy gjuhët.

Në qasjen e dytë- analiza e komponentëve- jemi përpjekur të zgjerojmë përdorimindhe dobinë e shenjës duke ndërtuar hyrjet leksikore të cilat konsistojnë në tipare tëdallueshme semantike dhe leksikore (në një kuptim më të gjërë, gramatikore) të cialt janëdyjore për nga forma dhe renditen ose si të pranishme ose si në mungesë.

Në qasjen e tretë, atë të postulateve kuptimore, kemi shkuar përtej specifikimeve tëbkomponentëve dyjorë të hyrjeve individuale leksikore që na lejojnë të fillojmë të modelojmëgrupimin e fjalëve në termat për karakteristikat e tyre të përbashkëta: hiponimi, sinonimi,antonimi, dhe na drejton për çështjet e seksionit pasues; shtrirja e mëtejshme e nocionit tëlidhjes ndërmjet fjalëve (dhe kuptimeve të tyre) në formën e fushës semantike dhe përtejkupmit denotativ dhe konotativ.

Gjatë kreut të tretë qasja jonë ka qënë fokusimi në elementët e kuptimit që gjendet nëhyrjet leksikore dhe në masën në të cilën elementë të tillë ndahen ndërmjet koncepteve qëjanë perceptuar si njësi lëksikore,.Ajo çka ka ardhur më pas është një lëvizje nga kuptimi i fjalës në kuptimin e fjalisë, por parase të kalonim në kuptimin e fjalisë, na është dashur të zgjerojmë diskutimin e kuptimit tëfjalës duke ekzaminuar ndryshimet e kuptimve të një lloj konotacioni (emocional) sesa të njëlloji denotativ (i drejtëpërdrejtë).

14

Në kreun e dytë e të tretë kemi zgjeruar qasjet fillestare për në shpjegim më të gjerëdhe shpjegimin e kuptimit të fjalës në dy mënyrat. Së pari ne i kaluam kuptimet e dukshme tënjësisë individuale leksikore dhe trajtuam modele të cilat na treguan mënyrat në të cilatnjësitë janë të lidhura me njëra –tjetrën për të formuar fusha të fjalëve dhe koncepteve tëafërta dhe së dyti bëmë dallimin ndërmjet kuptimit të dukshëm dhe kuptimit të paduskshëmdhe nënvizuam një mënyrë për të prerë kuptimin e padukshëm.

Ndoshta mesazhi më domethënës në qasjen e këtyre dy kreve për përkthimin është:njohja se karakteristikat thelbësore të sistemeve leksikore të gjuhëve nuk është përcaktimi ikufijve preçizë por paqartësia dhe se është paqartësia e qënësishme e gjuhës që paraqetpengesat më të vështira për përkthyesin. Çka mbetet për të bërë është për të kaluarvemendjen nga kuptimet e fjalëve individuale tek kuptimet e fjalive, duke ditur se fjalët nukmund të përshkruhen ndryshe më së miri veçse në fjali; fjalët për të cilat këmi diskutuar kanëqënë në fakt thjeshtë të supozuara. Pas kësaj kemi kthyer fjalët në grupet e duhura dhe ështëdiskutuar kuptimi i fjalisë.

Të dy kretë, dy dhe tre, kanë shërbyer për të parë sesi është sjellë në praktikëpërkthimi i veprës Uliksi përmes shembujve të punuar në Kreun e katërt.

Ky punim synon të japë ndihmesë modeste në fushën e studimeve përkthimore që janëkryer deri më sot dhe studimeve që do të kryhen në vazhdim, si edhe t’i pasurojë sadopak atonë lëminë e gjuhës shqipe. Gjithashtu synon të shpjegojë arsyet e teknikave, metodologjisëdhe procedurave të përdorura nga përkthyesi Idlir Azizi.

Duhet pasur parasyshë që përkthimi i romanit ‘’Uliksi’’ në gjuhën shqipe ka qenë njësfidë për shumë arsye. Arsyeja kryesore ka të bëjë me stilin në të cilin shkruanshkrimtari.Xhejms Xhojsi është një shkrimtar i vështirë dhe veprat e tij kërkojnë një lexues tëzgjedhur edhe në gjuhën burimore në të cilën ai ka shkruar. Pra përkthyesi i veprave të tijduhet të njohë mirë jo vetëm gjuhën burimore por duhet të jetë njohës shumë i mirë edhe igjuhës përkthimore. Përkthyesi nuk përkthen vetëm fjalët apo fjalitë. Të përkthesh do të thotëtë jesh njohës shumë i mirë i kulturave të gjuhëve respektive burimore dhe përkthimore.

Shumica e teorive të përkthimit të shqyrtuara në këtë punim pajtohen me nevojën ezhvendosjes së përkthimit nga rrafshi i leksikut dhe rrafshi i fjalisë, në një rrafsh tekstual mëtë zgjeruar të analizës. Për sa i përket çështjes së barasvlerës duket se përkthyesi ka mevetëdije apo jo ka shfrytëzuar idetë se barasvlera duhet vështruar në tre rrafshe: (1) nërrafshin sintaksor; (2) në rrafshin semantik; dhe (3) në rrafshin pragmatik sipas Neubert dheShreve.Përkthimi në këtë punim është vlerësuar në vartësi të plotësimit të kritereve të këtyrekritereve: (1) nëse gjatë përkthimit është ruajtur barasvlera e përgjithshme ndërmjet tekstitburimor dhe tekstit përkthimor; (2) nëse është arritur të pasqyrohen gjatë përkthimitfunkdionet ndërdisiplinore të tekstit burimor (funksionet gjuhësore, letrare, kulturorepsikologjike dhe shoqërore); dhe (3) nëse përkthimi i veprës ka arritur që lexuesin gjegjës tapërfshijë në brendinë e veprës dhe të përcjellë veprën pothuajse si në veprën në gjuhënburimore. Themi pothuajse pasi jemi të vetëdijshëm që nuk mund të kemi përkthim perfektnga një gjuhë në një tjetër.

Përkthyesi Idlir Hazizi sigurisht që gjatë përkthimit të ‘Uliksit’’ ka përdorur proçedurateknike dhe organizative. Për sa i përket proçedurave teknike mund të përmendim hapat emëposhtëm siç i përcakton Nida (1964):

15

a. Analiza e gjuhës burimore dhe asaj përkthimore;b. Një studimi i imptësishëm i tekstit në gjuhën burimore përpara se të bëhen përpjekjet

për përkthimin e tij;c. Gjykimi i përafrimeve semantike dhe sintaksore ndërmjet dy gjuhëve. (pp.241-45)14.

Ndjekja e procedurave teknike gjatë përkthimit është në një mënyrë ose në një tjetër edetyrueshme për përkthyesin pasi ata duhet të jenë njohës shumë të mirë të gjuhës burimoredhe asaj përkthimore. Pëkthyesi duhet të studiojë imtësisht të dy gjuhët dhe i duhet të dijëshumë mirë përafrimet semantike dhe sintaksore përndryshe përkthimi nuk do të japëmesazhin e dhënë në gjuhën burimore për lexuesin e gjuhës tjetër. Nga ana tjetër duke diturqë përkthimi i ‘’Uliksit’’ nga Idlir Hazizi deri më tani është versioni i vetëm i përkthyer nëgjuhën shqipe nuk mund ta themi me siguri sesi i ka përdorur përkthyesi proçeduratorganizative të cilat sipas Nida (1964) konsistojnë në: ‘’ rivlerësim konstant i përpjekjeve tëbëra; duke e krahasuar atë me përkthimet ekzistuese të disponueshme të të njëjtit tekst bërënga përkthyesë të tjerë, dhe kontrolli për efektshmërinë komunikuese të tekstit duke i pyeturlexuesit e gjuhës përkthimore për të vlerësuar saktësinë dhe efektshmërinë e tij dhe dukestudiuar reagimet e tyre’’ (pp.246-47).

Ndërsa përkthyesi përkthen ai/ajo duhet të ketë një strategji dhe sipas Krings (1986:18) ai epërcakton strategjinë e përkthyesit/përkthyeses si ‘’plane e ndërgjegjshme potenciale tëpërkthyesit për zgjidhjen e problemeve konkrete të përkthimit në kornizën e detyrës konkretetë përkthimit’’15.

Seguinot (1989) beson se ka së paku tre strategji globale që përdorin përkthyesit: (i)përkthimi pandërprerje për aq gjatë sa është e mundur. Kjo në rastin tonë ka të bëjë pikërishtme ‘’Episodin e Tetëmbëdhjëtë, Penelopa’’ e ‘’Uliksit’’ dhe është tipike për përkthimin eveprave të Xhojsit. (ii) korrigjimi i mënjëhershëm i gabimeve sipërfaqësore, (iii) lëniamënjanë e monitorimit për gabime kuolitative ose stilistikore në tekst për fazën e rishikimit.16

Ndërsa Loescher (1991:8) e përcakton strategjinë e përkthimit si ‘’ një proçedurëpotencialisht e ndërgjegjeshme për zgjidhjen e një problemi në përkthimin e një teksti ose tënjë segmenti të tij’’17.Nocioni i të ndërgjeshmes është domethënëse në dallimin e strategjivetë mësuara nga nxënësit ose përkthyesit.Përkthyesi që përkthen ‘’Uliksin’’ e Xhojsit duhet tëvlerësojë teknikën e përroit të ndërgjegjes si stil tipik në shkrimet e Xhojsit.Lidhur me këtëaspekt Cohen (1998:4) vlerëson se ‘’elementi i ndërgjegjes është ai çka i dallon strategjitënga proçeset që nuk janë strategjikë’’18.

Sipas Venutit (1998:240), strategjitë përkthimore ‘’përfshijnë detyrën bazë të zgjedhjes së njëteksti në gjuhë të huaj për ta përkthyer dhe për të zhvilluar një metodë për përkthimin etij’’19.Në këtë rast ai përdor konceptin e domesticizimit dhe të fjalës në gjuhë të huaj për t’iu

14Nida, E. A. (1964). Towards a science of translation, with special reference to principles and proceduresinvolved in Bible translating. Leiden: Brill.15Krings, H.P. (1986). Translation problems and translation strategies of advanced German learners of French.InJ. House, & S. Blum-Kulka (Eds.), Interlingual and intercultural communication (pp. 263-75). Tubingen:Gunter Narr16Seguinot, C. (1989). The translation process. Toronto: H.G. Publications.17Loescher, W. (1991).Translation performance, translation process and translation strategies. Tuebingen:Guten Narr.18Cohen, A.D. (1984). On taking tests: what the students report. Language testing,11 (1). 70-81.19Venuti, L. (1998). Strategies of translation. In M. Baker (Ed.), Encyclopedia of translation studies (pp. 240-244). London and New York: Routledge.

16

referuar strategjive përkthimore të cialt përkthyesi i ka përdorur ndërsa ka sjellë tekstin nëgjuhën shqipe.

Ashtu siç do të shkruante Newmark: ‘’ ndërsa metodat e përkthimit kanë të bëjnë me të gjithëtekstin, proçedurat e përkthimit përdoren për fjalitë dhe njësitë më të vogla të gjuhës’’ (p.81).Është e rëndësishme të përmendim përkthyesi gjatë përkthimit të veprës së ‘’Uliksit’’ nëshqip ka përkthyer ka përdorur metodat e mëposhtme që Neëmark-u20 do t’I klasifikonte siçvijon:

a. Përkthimi fjalë për fjalë: në të cilin rregulli i fjalëve në fjalitë e gjuhës burimore ruhetdhe fjalët e përkthyera më vete në kuptimin e tyre të parë dhe të veçuar jashtëkontekstit.

b. Përkthimi literal: në të cilin ndërtimet gramatikore të gjuhës burimore konvertohennë ekuivalentet më të afërta të tyrë në gjuhën përkthimore por fjalët leksikore përsëripërkthehen më vete jashtë kontekstit.

c. Përkthimi besnik: përpiqet të prodhojë kuptimin preçiz kontekstual me origjinalinbrenda kufizimeve të strulturave gramatikore të gjuhës përkthimore

d. Përkthimi semantik: i cili ndryshon nga ‘përkthimi besnik’ vetëm përsa i përketpërkushtimi pëe kujdesin ndaj vlerës estetike të tekstit në gjuhën burimore.

e. Përshtatja: është një nga format më teë lira të përkthimit dhe kryesisht përdoret nëdramaturgji (kryesisht në komedi) dhe në poetikë; temat, personazhet fabulatzakonisht mbahen, ruhen, kultura e vendit të gjuhës burimore knovertohet në kulturëne vendit të gjuhës përkthimore dhe teksti rishkruhet.

f. Përkthimi i lirë: prodhon një tekst në gjuhën përkthimore pa stilin, formën apopërmbajtjen e origjinalit.

g. Përkthimi idiomatik: riprodhon ‘’mesazhin’’ e origjinalit por tenton të shtrembërojënuancat e kuptimit duke preferuar të përdorë kolokualizma dhe idiomat ku këto tëfundit nuk ekzistojnë në burimin orgigjinal.

h. Përkthimi komunikativ: përpiqet të paraqesë kuptimin ekzakt kontekstual të origjinalitnë mënyrë të tillë që përmbajtja dhe gjuha pranohen të gatshme dhe të kuptueshmepër rrethin e lexuesve. (1988b: 45-47).

Hapi i parë në drejtim të shqyrtimit të procesit të përkthimit duhet të jetë pranimi se,edhe pse bërthama e përkthimit është veprimtaria gjuhësore, ai, në të vërtetë, i përketsemiotikës, shkencës që studion sistemet ose strukturat e shenjave, proceset e shenjave dhefunksionet e shenjave21. Përtej nocionit që vihet në pah nga qasja e ngushtë gjuhësore, sepërkthimi përfshin përcjelljen e kuptimit të përmbajtur në një bashkësi shenjash gjuhësore tenjë bashkësi tjetër shenjash gjuhësore përmes përdorimit me zotësi të fjalorit dhe tëgramatikës, ky proces përfshin gjithashtu edhe një bashkësi të tërë kriteresh jashtëgjuhësore.

Eduart Sapiri mëton se “gjuha është udhërrëfyese për te realiteti shoqëror” dhe seqeniet njerëzore janë në mëshirë të gjuhës, e cila është bërë mjeti i shprehjes për shoqërinë etyre. Përvoja, shpall ai, përcaktohet në shkallë të gjerë nga shprehitë gjuhësore tëkomunitetit, dhe secila strukturë e veçantë përfaqëson një realitet të veçantë:

20Newmark, P. (1988b). Approaches to Translation. Hertfordshire: Prentice Hall21Hawkes, Structuralism and Semiotics, London 1977

17

Asnjëherë dy gjuhë nuk janë aq të ngjashme, sa të merren si përfaqësuese të njërealitet shoqëror të njëjtë. Botët në të cilat jetojnë shoqëri të ndryshme janë botë tëdallueshme, dhe jo thjesht e njëjta botë, të cilës i ngjiten etiketa të ndryshme.22

Për gjithë sa thamë edhe detyra e përkthyesit bëhet shumë më e vështirë sesa kurpërkthen një tekst të strukturuar në formën tradicionale. Për më tepër fakti që përkthyesiAzizi është edhe shkrimtar vetë i jep atij mundësinë që deri në një farë mase të mund tëndërhyjë ndërsa përkthen përsa i përket krijimit letrar. Kjo ‘ndërhyrje’,nëse ndodh, bëhet nëmënyrë të atillë që të mos e prishë dhe të mos ndryshojë mesazhin që përcjell teksti burimorpër lexuesin e gjuhës përkthimore.

Duhet thënë se përkthyesi ka bërë një përkthim të arrirë dhe ka përcjellë më së miringa gjuha burimore në gjuhën përkthimore stilin xhojsian të të shkruarit. Teknika e përroit tëndërgjegjes është ruajtur dhe është e qartë edhe në tekstin përkthimor. Stili gazetaresk i tëshkruarit në episode të caktuara në vepër është ruajtur edhe në tekstin përkthimor. Po ashtuedhe muzikaliteti i Episodit të Njëmbëdhjetë, ‘’Sirenat’’, i veçantë për nga stili, dhe që dallonedhe brenda veprës nga episodet e tjera të romanit, është ruajtur dhe përkthyesi e ka sjellë pahumbje gjuhësore në gjuhën shqipe.

Në përfundim të asaj çka thamë përkthimi i Xhojsit është një punë që kërkon shumëpërkushtim dhë përgatitje të lartë gjuhësore dhe jo vetëm çka përkthyesi Idlir Hazizi e kaarritur susksesshëm. Në rastin më tipik të përkthimit të Episodit të Tetëmbëdhjetë,‘’Penelopa’’, si pjesa e fundit e skemës së Uliksit, te Xhejms Xhojsit, ku përkthyesi duhet tëpërkthejë pa ndërprjerje, puna vështirësohet akoma më shumë derisa e tërë pjesa nuk kashenja pikësimi veç atyre të tre pikave, dhe fjalisë i mungon struktura tradicionale. Sipasmendimit tim Xhejms Xhojs jo pa qëllim ka vendosur qe ‘’episodi’’ Penelopa të mos ketëshenja pikësimi duke ironizuar kështu me femrat që do të flisnin, si në rastin e Moli Blum, pandërprerje. Megjithëkëtë nga ana tjetër duke qenë se personazhi që haset më shumë dhe qëna flet nëpërmjet përroit të tij të ndërgjegjes, Leopold Blum, pushton pjesën më të madhe tëromanit, mund të them se edhe Moli e meritonte një vemendje të tillë si personazh kyç me tëcilën identifikohen shumë lexues në aspekte të ndryshme të personazhit të saj, vemendje qëXhojsi ka ditur t’ia kushtojë me mjeshtëri dhe me risi në të shkruar duke përmbysur shumënga konvecionet tradicionale të krijimit të romanit. Megjithatë rasti i Moli Blum në letërsiështë i veçantë dhe unik dhe aq shumë lundrojmë në ndërgjegjen e saj saqë Blamires (608) dotë thoshte: ‘’...të zhytesh në një lumë që rrjedh. Nëse deri më tani kemi eksploruar tokën eshkretë, këtu janë ujrat freskuese plotë jetë që të vetme mund ta ripërtërijnë atë’’.

I tillë është edhe studimi dhe përkthimi i veprës së Xhejms Xhojs.

22 E. Sapir, Culture, Language and Personality, University of California Press, Berkeley, Los Angeles, 1956, Faqe69.

18

BIBLIOGRAFIA

Arnold, Bruce. The Scandal of Ulysses: The Life and Afterlife of a Twentieth CenturyMasterpiece. Rev. ed. Dublin: Liffey Press, 2004. ISBN 1-904148-45-X.

Attridge, Derek, ed. James Joyce's Ulysses: A Casebook. Oxford and Neë York: Oxford UP,2004. ISBN 978-0-19-515830-4.

Benstock, Bernard. Critical Essays on James Joyce's Ulysses. Boston: G. K. Hall, 1989. ISBN978-0-8161-8766-9.

Birmingham, Kevin. The Most Dangerous Book: The Battle for James Joyce's Ulysses.London: Head of Zeus Ltd., 2014. ISBN 9781101585641

Duffy, Enda, The Subaltern Ulysses. Minneapolis: University of Minnesota Press, 1994. ISBN0-8166-2329-5.

Ellmann, Richard. Ulysses on the Liffey. New York: Oxford UP, 1972. ISBN 978-0-19-519665-8.

French, Marilyn. The Book as World: James Joyce's Ulysses. Cambridge, MA: Harvard UP,1976. ISBN 978-0-674-07853-6.

Gillespie, Michael Patrick and A. Nicholas Fargnoli, eds. Ulysses in Critical Perspective.Gainesville: University Press of Florida, 2006 . ISBN 978-0-8130-2932-0.

Goldberg, Samuel Louis. The Classical Temper: A Study of James Joyce's Ulysses. Neë York:Barnes and Noble, 1961 and 1969.

Henke, Suzette. Joyce's Moraculous Sindbook: A Study of Ulysses. Columbus: Ohio State UP,1978. ISBN 978-0-8142-0275-3.

Kiberd, Declan. Ulysses and Us: the art of everyday living. London: Faber and Faber, 2009ISBN 978-0-571-24254-2

Killeen, Terence. Ulysses Unbound: A Reader's Companion to James Joyce's Ulysses. Bray,County Wickloë, Ireland: Wordwell, 2004. ISBN 978-1-869857-72-1.

McKenna, Bernard. James Joyce's Ulysses: A Reference Guide. Westport, CT: GreenwoodPress, 2002. ISBN 978-0-313-31625-8.

Murphy, Niall. A Bloomsday Postcard. Dublin: Lilliput Press, 2004. ISBN 978-1-84351-050-5.

Norris, Margot. A Companion to James Joyce's Ulysses: Biographical and HistoricalContexts, Critical History, and Essays From Five Contemporary Critical Perspectives.Boston: Bedford Books, 1998. ISBN 978-0-312-21067-0.

Rickard, John S. Joyce's Book of Memory: The Mnemotechnic of Ulysses. Durham: DukeUniversity Press, 1999. ISBN 978-0822321583.

19

Schutte, William M. James Index of Recurrent Elements in James Joyce's Ulysses.Carbondale: Southern Illinois UP, 1982. ISBN 978-0-8093-1067-8.

Vanderham, Paul. James Joyce and Censorship: The Trials of Ulysses. Neë York: Neë YorkUP, 1997. ISBN 978-0-8147-8790-8.

Weldon, Thornton. Allusions in Ulysses: An Annotated List. Chapel Hill: University of NorthCarolina Press, 1968 and 1973. ISBN 978-0-8078-4089-4

Beebe, Maurice (Fall 1972). "Ulysses and the Age of Modernism". James Joyce Quarterly(University of Tulsa) 10 (1): 172–88.

Borach, Georges. Conversations with James Joyce, translated by Joseph Prescott, CollegeEnglish, 15 (March 1954)

Burgess, Anthony. Here Comes Everybody: An Introduction to James Joyce for the OrdinaryReader (1965); also published as Re Joyce.

Burgess, Anthony. Joysprick: An Introduction to the Language of James Joyce (1973).

Budgen, Frank. James Joyce and the Making of Ulysses. Bloomington: Indiana UniversityPress, (1960).

Budgen, Frank (1972). James Joyce and the making of 'Ulysses', and other writings. OxfordUniversity Press. ISBN 0-19-211713-0.

Dalton, Jack. The Text of Ulysses in Fritz Senn, ed. Neë Light on Joyce from the DublinSymposium. Indiana University Press (1972).

Ellmann, Richard. James Joyce. Oxford University Press, revised edition (1983).

Ellmann, Richard, ed. Selected Letters of James Joyce. The Viking Press (1975).

Gilbert, Stuart. James Joyce's Ulysses: A study, Faber and Faber (1930).

Gorman, Herbert. James Joyce: A Definitive Biography (1939).

McCourt, John (2000). James Joyce: A Passionate Exile. London: Orion Books Ltd. ISBN 0-7528-1829-5.

Joyce, James. Ulysses. Neë York: Random House, 1961

Milton, John. “Lycidas.” The Norton Anthology of English Literature. Ed. M. H. Abrams.New York: WW Norton & Company, 2000. 1790-6

Joyce James. 1922. Ulysses

Azizi Idlir. Uliksi, Zenit Editions, 2003,2009.

Penguin Books 1986, Ulysses.

20

Picador 1997. Ulysses, A reader’s edition.

Jakobson, R. 1971. Selected Ëritings, Vol. II. The Hague: Mouton.

Rommel, B. 1987. ‘Market-orientated translation training’, in Keith, H. and Mason, I. (eds)Translation in the Modern Languages Degree. London: Centre for Information on LanguageTeaching and Research.

Wechsler, Robert. Performing without a stage. The art of literary translation. Catbird Press,1998.

Tupja, Edmond. Pro-Translatore.Shtjellime kritike për përkthyesin dhe përkthimin.Tiranë:Ombra GVG. 2004.

Graham, Joseph F., ed. Difference in Translation. Ithaca and London: Cornell UniversityPress. 1979.

Chukovsky, Kornei.. The Art of Translation. Trans. and ed. Leighton, Lauren G. Knoxville:The University of Tennessee Press, 1984.

Gentzler, E. Contemporary Translation Theories. London and Neë York: Routledge, 1993.

Montgomery, Martin, et al. Ëays of Reading. London and Neë York: Rout ledge, 1992.

Bassnett, S. dhe Lefevere, A. (1998) Constructing Cultures: Essays on Literary Translation,Clevedon: Multilingual Matters. f. 6

Nord, C. Text Analysis in Translation. Amsterdam: Rodopi, 1991. fq.24-41.

Samuelsson – Brown, Geoffrey. A Practical Guide for Translators. 3rd ed. Clevedon:Multilingual Matters LTD, 1998.

Selver, Paul. The Art of Translating Poetry. Boston: The Writter, Inc. Publishers. 1973.

Wilss, W. The Science of Translation. Problems and methods. Tubingen: Narr, 1982.

Newmark, Peter. Approaches to translation. Oxford, New York, Paris: Pergemon Press,1984.

Frawley, William., ed. Translation-literary perspectives.Acco, 1976.

Beaugrande, Robert. Factors in a theory of poetic translating. Approaches to translationstudies nr.5. Ed. Holmes, James H. Amsterdam, 1973.

Holmes, James H. Papers on literary translation and translation studies. Antwerp, 1988.

Snell-Hornby, Mary. Translation studies. Approaches to translation. John Benjamins 1988.

Gnisci, Armando., ed. Letteratura comparata. Bruno Mondadori Editori, 2002.

21

Lefevere, Andre. Translating poetry. Seven strategies and a blue print. Van Gorcum, Assen-Amsterdam 1975.

Toury, Gideon. Lambert, Jose, ed. Target. International journal of translation studies. 14:1.John Benjamins Publishing Company, 2002.

Schulte, Rainer. Biguenet, John, ed. Theories of translation. An anthology of essays fromDryden to Derrida. Chicago and London: The University of Chicago Press, 1992.

Venuti, Lawrence, ed. The translation studies reader. London and New York:Routledge,2000.

Joyce James. 1922. Ulysses

Azizi Idlir. Uliksi, Zenit Editions, 2003,2009.

Penguin Books 1986, Ulysses.

English language grammar.

English language lexicology.

Morfologjia e gjuhes shqipe

Sintaksa e Gjuhes Shqipe.

Fjalor i gjuhes se sotme shqipe

Merriam websters Collegiate Dictionary

Websters Dictionary of Synonyms and Antonyms,

Oxford Dictionary of English Language

Fjalor Anglisht-Shqip

A.Frances Wermer “Truth in translation” ARTB Publishing, Shkurt 2008

A.S. Pushkin, Pollnoje sobranie soçinjenij, Pravda, Moskva 1954,

Andre Lefevre, “Topics in translation theory:a historical survey

Bassnett Susan, „Translation Studies‟, 1980.

Christofer Barnes, “Boris Pasternak:A Literary Biography” Cambridge University Press,2004, Communication and the New International Order. London: Sage.

Daniel Chansler, “Semiotics: the basics” Rutledge 2007,

Edmond Tupja, Këshilla një përkthyesi të ri, Onufri, Tiranë 2000,

Eugene Albert Nida “Contexts in Translating” John Benjamins Publishing

22

Company, 2001

Eugene Albert Nida dhe Charless Russell Taber “The Theory and Practice of

Translation” BRILL 1974, Language Arts & Discipline

Hans J. Vermeer ““Translation today: Old and neë problems”; in: Snell Hornby1994

Hervey, S., & Higgins, I. (1992). Thinking Translation. London & New York: Routledge.

Jose Lambert “ Functional approaches to culture and translation: selected papers”

Katharina Reiss “Translation Criticism” ST Jerome Publishing, 2008

Newmark Peter, “About translation”, 1991

Newmark, P. (1981). Approaches to translation. Oxford: Pergamon Press.

Nida Eugene, “Towards a science of translation”, 1964

Nida, E. A. (1964). Toëards a science of translation, with special reference to principles andprocedures involved in Bible translating. Leiden: Brill.

Peter Newmark “A Textbook of Translation” Prentice Hall International, 1988

Roger T. Bell “Translation and Translating: Theory and Practice” Longman Group, London1991

Susan Basnett dhe Andre Lefevre “Constructing Cultures: Essays on Literary

Translation” Multilingual Matters 1998

Susan Bassnet Mcguire, “Translation Studies:New Accents” Methuen Young

Books, 1980

Valery Larbaud “Literary Criticism” Tëyane Publishers, 1981

Venuti, L. (1998). Strategies of translation. In M. Baker (Ed.), Encyclopedia of translationstudies (pp. 240-244). London and New York: Routledge.

Vermeer Hans, “Preliminary fragments for a theory of translation”, 2000

Wilhelm von Humboldt “The Heterogeneity of Language and its Influence on the IntellectualDevelopment of Mankind (orig. Über die Verschiedenheit des menschlichen Sprachbaus undihren Einfluss auf die geistige Entwicklung des Menschengeschlechts). 1836. Neë edition: OnLanguage. On the Diversity of Human Language Construction and Its Influence on theMental Development of the Human Species, Cambridge University Press, 2nd rev. edition1999

23

Yuri Lotman “Universe of the Mind: A Semiotic Theory of Culture. (Translated by AnnShukman) London & New York 1990

Yves Gambier dhe Luc Van Doorslaer “The metalanguage of translation”

Toury, G. (1978) The nature and role of norms in literary translation. In J. Holmes, J.Lambert, R. Van den Broeck 9eds) Literature and Translation: Neë Perspectives in LiteraryStudies, Leuven: ACCO, f. 83

Taylor. C (1995) Philosophical Arguments, Cambridge, Mass.: Harvard University Press.

Scholte, J. A (2002) Globalizmi – A critical introduction, Macmillan Press Ltd., London,

Spetalnick. M (2004) Lost in Translation: Iraqi Interpreters live in Fear, ReutersInternational, 26 December, 2004.

Seleskovitch, D. (1998) Allocution de cloture, 287 – 91, in Israel, F. (ed) Quelle formationpour le traducteur de l‟an 2000?, Paris: Didier, f. 288

Cartford, J.C. (1965) A linguistic theory of translation, London: Oxford University Press.;Nida, E. (1964) Toëard a science of translating: ëith special reference to principles andprocedures involved in Bible translating, Leiden: E.J. Brill

Aixela. J (1996) “Culture Specific Items in Translation”, në R. Alvarez dhe C. M. Vidal“Translation, Poëer, Subversion”, Clevedon: Multilingual Matters, f. 58.

Beebe, Maurice (Fall 1972). "Ulysses and the Age of Modernism". James Joyce Quarterly(University of Tulsa) 10 (1): 172–88

Borges, Jorge Luis, (ed.) Eliot Ëeinberger, Borges: Selected Non-Fictions,Penguin (31October 2000). ISBN 0-14-029011-7.

Bulson, Eric. The Cambridge Introduction to James Joyce. Cambridge and Neë York:Cambridge University Press, 2006. ISBN 978-0-521-84037-8.

Cavanaugh, Tim, "Ulysses Unbound: Ëhy does a book so bad it "defecates on your bed" stillhave so many admirers?", reason, July 2004.

Costello, Peter. James Joyce: the years of groëth, 1892–1915. Neë York: Pantheon Books, adivision of Random House, 1992. ISBN 0-679-42201-3.

Deming, Robert H. James Joyce: The Critical Heritage. Routledge, 1997.

Ellmann, Richard, James Joyce. Oxford University Press, 1959, revised edition 1982. ISBN0-19-503103-2.

Gammel, Irene. Baroness Elsa: Gender, Dada and Everyday Modernity.Cambridge, MA:MIT Press, 2002, 253.

24

Gillers, Stephen (2007). "A Tendency to Deprave and Corrupt: The Transformation ofAmerican Obscenity Laë from Hicklin to Ulysses".Ëashington University Laë Revieë 85 (2):215–96. Retrieved 5 October 2009.

Gluck, Barbara Reich. Beckett and Joyce: Friendship and Fiction. Bucknell University Press,1979.

Hopper, Keith, Flann O'Brien: A Portrait of the Artist as a Young Post-Modernist, CorkUniversity Press (May 1995). ISBN 1-85918-042-6.

Joyce, Stanislaus, My Brother's Keeper, Neë York: Viking Press, 1969.

MacBride, Margaret. Ulysses and the Metamorphosis of Stephen Dedalus. BucknellUniversity Press, 2001.

McCourt, John, The Years of Bloom: James Joyce in Trieste, 1904–1920, The Lilliput Press,May 2001. ISBN 1-901866-71-8.

McCourt, John, ed. James Joyce in Context. Cambridge and Neë York: Cambridge UniversityPress, 2009. ISBN 978-0-521-88662-8.

Pepper, Tara. "Portrait of the Daughter: Tëo ëorks seek to reclaim the legacy of LuciaJoyce." Neësëeek International . 8 March 2003.

Shloss, Carol Loeb. Lucia Joyce: To Dance in the Wake. London: Bloomsbury Publishing,2004. ISBN 0-374-19424-6.

Williamson, Edëin, Borges: A Life, Viking Adult (5 August 2004). ISBN 0-670-88579-7.

Burgess, Anthony, Here Comes Everybody: An Introduction to James Joyce for the OrdinaryReader, Faber & Faber (1965). (Published in America as Re JoyceHamlyn Paperbacks Rev.ed edition (1982)). ISBN 0-600-20673-4.

Burgess, Anthony, Joysprick: An Introduction to the Language of James Joyce (1973),Harcourt (March 1975). ISBN 0-15-646561-2.

Clark, Hilary, The Fictional Encyclopaedia: Joyce, Pound, Sollers. Taylor & Francis, 1990.

Fennell, Conor. A Little Circle of Kindred Minds: Joyce in Paris. Green Lamp Editions,2011.

Levin, Harry (ed. with introduction and notes). The Essential James Joyce. Cape, 1948.Revised edition Penguin in association ëith Jonathan Cape, 1963.

Jordan, Anthony J, 'Arthur Griffith with James Joyce & WB Yeats. Liberating Ireland'.Westport Books 2013.

Levin, Harry, James Joyce. Norfolk, CT: New Directions, 1941 (1960).

25

Quillian, William H. Hamlet and the new poetic: James Joyce and T. S. Eliot. Ann Arbor, MI:UMI Research Press, 1983.

Read, Forrest. Pound/Joyce: The Letters of Ezra Pound to James Joyce, with Pound's Essayson Joyce. New Directions, 1967.

Special issue on James Joyce, In-betëeen: Essays & Studies in Literary Criticism, Vol. 12,2003. [Articles]

Irish Writers on Writing featuring James Joyce. Edited by Eavan Boland (Trinity UniversityPress, 2007).

Belanger, Jacqueline (2001). "Introduction". A Portrait of the Artist as a Young Man.Wordsworth Editions. pp. i–xxxii.ISBN 978-1-85326-006-3.

Bulson, Eric (2006). "3". The Cambridge Introduction to James Joyce. Cambridge UniversityPress. pp. 47–62. ISBN 0-521-84037-6.

Fargnoli, A. Nicholas; Gillespie, Michael Patrick (2006). Critical Companion to JamesJoyce: A Literary Reference to His Life and Ëork. Infobase Publishing. ISBN 978-1-4381-0848-3.

Kenner, Hugh (Summer 1948). "The Kenyon Review" 10 (3). Kenyon College. pp. 361–381.JSTOR 4332957.

Read, Forrest, ed. (1967). Pound/Joyce; the Letters of Ezra Pound to James Joyce: WithPound's Essays on Joyce. New Directions Publishing. ISBN 978-0-8112-0159-9.

Herbert, Stacey (2009). "Composition and publishing history of the major works: anovervieë". In McCourt, John. James Joyce in Context. Cambridge University Press. pp. 3–16.ISBN 978-0-521-88662-8.

Johnson, Jeri (2000). "Introduction". A Portrait of the Artist as a Young Man. Oxford world'sclassics. Oxford University Press. ISBN 0-19-283998-5.

Wollaeger, Mark A. (2003). James Joyce's A Portrait of the Artist as a Young Man: ACasebook. Oxford University Press. ISBN 978-0-19-515076-6.

Attridge, Derek, ed. The Cambridge Companion to James Joyce, 2nd edition, Cambridge UP,2004. ISBN 0-521-54553-6.

Bloom, Harold. James Joyce's A Portrait of the Artist as a Young Man. New York: ChelseaHouse, 1988. ISBN 1-55546-020-8.

Brady, Philip and James F. Carens, eds. Critical Essays on James Joyce's A Portrait of theArtist as a Young Man. Neë York: G. K. Hall, 1998. ISBN 978-0-7838-0035-6.

26

Doherty, Gerald. Pathologies of Desire: The Vicissitudes of the Self in James Joyce's APortrait of the Artist as a Young Man. New York: Peter Lang, 2008. ISBN 978-0-8204-9735-8.

Empric, Julienne H. The Woman in the Portrait: The Transforming Female in James Joyce'sA Portrait of the Artist as a Young Man. San Bernardino, CA: Borgo Press, 1997. ISBN 978-0-89370-193-2.

Epstein, Edmund L. The Ordeal of Stephen Dedalus: The Conflict of Generations in JamesJoyce's A Portrait of the Artist as a Young Man. Carbondale: Southern Illinois UP, 1971.ISBN 978-0-8093-0485-1 .

Harkness, Marguerite. Portrait of the Artist as a Young Man: Voices of the Text. Boston:Twayne, 1989. ISBN 978-0-8057-8125-0.

Morris, William E. and Clifford A. Nault, eds. Portraits of an Artist: A Casebook on JamesJoyce's Portrait. Neë York: Odyssey, 1962.

Seed, David. James Joyce's A Portrait of the Artist as a Young Man. Neë York: St. Martin'sPress, 1992. ISBN 978-0-312-08426-4.

Staley, Thomas F. and Bernard Benstock, ed. Approaches to Joyce's Portrait: Ten Essays.Pittsburgh: University of Pittsburgh Press, 1976. ISBN 978-0-82-293331-1.

Thornton, Weldon. The Antimodernism of Joyce's A Portrait of the Artist as a Young Man.Syracuse, NY: Syracuse UP, 1994. ISBN 978-0-8156-2587-2.

Tindall, William York (1995). A Reader's Guide to James Joyce. Syracuse University Press.ISBN 978-0-8156-0320-7.

Wollaeger, Mark A., ed. James Joyce's A Portrait of the Artist as a Young Man: A Casebook.Oxford and Neë York: Oxford UP, 2003. ISBN 978-0-19-515075-9.

Yoshida, Hiromi. Joyce & Jung: The "Four Stages of Eroticism" in A Portrait of the Artist asa Young Man. New York: Peter Lang, 2007. ISBN 978-0-8204-6913-3.

27

ABSTRAKT

Në këtë punim do të jepet një studim mbi krahasimin e përkthimit nga gjuha angleze në gjuhën shqipetë romanit ‘’Uliksi’’ i Xhejms Xhojsit. Nëpërmjet krahasimit të përkthimit nga anglishtja në shqip tëromanit përmes shtjellimit letrar do t’i përgjigjemi pyetjeve të tilla si: ‘“Si organizohen lidhjetlogjike?”; “Si faktorizohen lidhjet logjike në sistemet sintaksore të gjuhës?”; dhe “Si realizohenlidhjet logjike në trajtë teksti?” Në mënyrë të veçantë, këtu do të trajtohet natyra: (i) e kuptimit njohësdhe e shprehjes së tij përmes sistemeve të kalimësisë; (ii) e kuptimit ndërveprues dhe e shprehjes së tijpërmes sistemit të gjendjeve; dhe (iii) e kuptimin të diskursit dhe e shprehjes së tij përmes sistemit tëtematikës. Do të shfrytëzohen dy metoda analize: (1) metoda analitike; dhe (2) metoda krahasimtare.Metoda analitike do të realizohet përmes analizës së thellë dhe të imët të shembujve të vjelë nga tekstiburimor dhe teksti përkthimor, për të përcaktuar strategjitë e përkthyesit, të cilat kanë mundësuarndërtimin e modelit të përkthimit. Përveç kësaj, metoda krahasimtare do të shfrytëzohet për tëdepërtuar në thelbin e dy rrafsheve të defekteve: (1) tekstet si tërësi gjuhësore; dhe (2) tekstet sipasqyrim kulture. Rrjedhimisht, do të mund të shihen dallimet ndërmjet dy kodeve gjuhësore (shqip-anglisht) dhe mishërimeve të tyre kulturore gjegjëse.

Fjalë Kyçe:Burimor; Përkthimor; Gjuhë; Tekst; Barasvlerë; Krahasim Përkthimi;Përroi i NdërgjegjesDenotacion; Konotacion;Rrafshe Të Jashtësisë Dhe Brendësisë; Përkthim Letrar; Ndryshime Gjuhësore Dhe Kulturore; TeoriPërkthimiFusha:Gjuhësi – Studime Përkthimore

ABSTRACT

The present study will deal with comparative translation of ‘’Ulysses’’, by James Joyce. Throughcomparative translation from English into Albanian of the novel, based on the literary explication, wewill answer such questions as ‘’ How are the logical connections organized?’’, ‘’How are the logicalconnections in syntactycal systems factorized?’’, and ‘’ How are the logical connections realized inthe form of a text?’’. We will emphasize the nature of: the cognitive meaning and the way it has beenexpressed; interactive meaning and its expression through the system of states, and the meaning of thediscourse and its expression through the system of topics. We will make use of analytical approachand comparative approach. The analytical approach will be realized through the deep and detailedexamples provided by the source text and target text, in order to define the translator’s strategies,which have made possible the construction of the translation model. In addition, the comparativemethod will be used to penetrate the core of the two planes of defects: language texts as a whole, andtexts as a reflection of culture. Consequently, we will see the differences between the two linguisticcodes (Albanian-English) and the embodiment of their respective cultures.

Key Words:Source; Target; Language; Text; Equivalence; Comparative Translation;Stream of Consciousness;Signification; Denotation;Connotation; Surface And Deep Levels; Literary Translation; Linguistic And Cultural Differences ;Theories of TranslationField:Linguistics – Translation Studies