ULUSLARARASI BALKANLARDA TÜRK V ARLIGI

SEMPOZYUMU - il

BİLDİRİLER

1. CİLT

Yayına Hazırlayan: Yrd.Doç.Dr.Ünal ŞENEL

T.C CELAL BAY AR ÜNİVERSİTESİ Manisa Yöresi Türk Tarih ve Kültürünü Araştırma ve Uygulama Merkezi

Celal Bayar Üniversitesi Yayını Manisa 2010

ULUSLARARASI BALKANLARDA TÜRK VARLIGI SEMPOZYUMU - il BİLDİRİLER

Yayına Hazırlayan: Yrd.Doç.Dr.Ünal ŞENEL

© Celal Bayar Üniversitesi

İSBN 978-975-8628-13-1 978-975-8628-14-8

• Bu kitapta yer alan bildirilerdeki bilgi, fikir ve hükümlerin yanısıra kullanılan dile ilişkin ti.im sorumluluk sadece bildiri sahiplerine aittir.

Baskı: Celal Bayar Üniversitesi Matbaası

,.. Manisa2010 ·

2

1912-24 YILLARI ARASINDA SELANİK'TE EL KONULAN MÜSLÜMAN V AKiF EMLAKi VE EŞYASI

A. Nükhet ADIYEKE* Dr. Nuri ADIYEKE

0

Makedonya bölgesinin merkezi konumunda olan Selanik beş asırdan fazla bir süre Osmanlı yönetimin-de kalmış, bölgenin nüfus yapısı da görüntüsü de bu çerçevede şekillenmiştir. XlX yüzyıl sonlarından itibaren özellikle XX. yüzyılın ilk çeyreğinde bölgenin çehresi değişmeye başlamıştır. ~alkan savaşları ile yoğunlaşan yöredeki çatışmalar, 1914-1918 Dünya Savaşı ve Türk Kurtuluş savaşı süreçlerinde Müslüman Türk nüfusun bölgeden uzaklaştırılmalarına yol açmış ve Mübadele anlaşması ile bölgedeki son Müslüman-Türk nüfus, Anadolu'ya gelmiştir. Bölgeden ayrılan mübadiller, bu yolculuk sırasında yanlarında taşınabilir kişisel ve kurumsal anılanru/arşivlerini getirebilmişlerdir. Ne var ki beş asırdır yapılan vakıf binaları doğal olarak bölgede kalmıştır. Bildirimizde, bu çerçevede Selanik'te kalan vakıf mallarının durumu incelenmiştir. Bu çerçevede sadece taşınmaz mallar değil, bu binalarda bırakılan taşınabilen mallarının durumu da araştırmamıza dahil edilmiştir.

1- El konulan Malla ra İlişkin Kayıtlar ve Defterler Mübadele sonrasında Türkiye'ye getirilen mübadil. Müslüman cemaate ait

arşivinde, 1 Müslüman-Türk cemaatine ait binlerce defter ve evrak bulunmaktadır. Yunanistan'dan getirilen bu arşiv, İstanbul Vakıflar Bölge Müdürlüğü Arşivi'nde iken bir süre önce Ankara Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi'ne taşınmıştır.­

Mübadele sırasında oluşturulan bu arşivdeki defterlerin yaklaşık yansı I 980'li yıllarda kabaca bir tasnife tabi tutulmuş ve bazı çalışmalarda da bu arşiv kullanılmıştır.

Adı geçen arşivde Selanik'te tasfiye durumunda ve çeşitli kurum ve kuruluşlarca el konulan Müslüman vakıflannın durumuna ait dört adet defter bulunmaktadır. Bu dört defterden üçünde tasnif numarası kayıtlı değildir.

Çalışmamızda bunlar birinci, ikinci ve üçüncü numarasız defterler olarak adlandırılmıştır. "1. numarasız defter" olarak isimlendirdiğimiz defteıin başında "Yunanistan'ın mübadeleye tabi mahallerinde müessesat-ı İslamiyesiyle evkafıoa aid olub Yunanistan'da kalan eşya ve edevatın kaydına mahsus beşinci defter" açıklaması yer alır. Bu kayıttan, incelediğimiz dört defterden başka bir defterin daha olduğu anlaşılmaktadır. Fakat bu deftere ulaşmamız mümkün olmamıştır. Aynı defterin bir sonraki sayfasında "Yunanistan ' ın mübadeleye tabi bölgelerinde 'Müessesat-ı İslamiye' ve evkafına ait olup da mübadele sırasında çeşitli sebeplerden dolayı getirilemeyip, Yunanistan'da kalan Müslüman mallarının

Selanik ve kazalarının defteridir" kaydı vardır. 2. numarasız defterin başında da "Yunanistan'ın mübadeleye tabi mahallerin Cemaat-i İslamiye Heyetleıi tarafından yapılan evkaf-ı İslamiye tasfiye talepnamelerindeo muktebis mera, bataklık, orman,

* Prof. Dr. Mersin Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü ** Yrd. Doç.Dr. Dokuz Eylül Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü 1 Bu arşivin genel olarak tanıtımı için; Ayşe Nükhet Adıyeke, "rvıübadeleye Dair Gizli Kalmış Bir

Arşiv", Toplumsal Tarih, sayı 76, 2000, ss. 17-20.

18

yaylak, kışlak gibi emval-i gayrı menkuleyi gösterir defterdir 1928-1929" kaydı vardır. 3. numarasız defterin başlığında ise bu defterlerin oluşturulmasındaki amaç ve hukuksal gerekçe açıkça yazılıdır:

"Matlubat Defteri - Yunanistan' da mübadeleye tabi mahaller Cemaat-i İslamiye idareleriyle müessesat-ı hayriyye ve vakfiyelerine aid olub Yunan hükümet-i mülk.iye veya askeriyesi, belediye dairesi, müessesat-ı gayr-ı Müslim ahali zimmetlerinde kalmış Muhtelit Mübadele Komisyonu'nun mübadil Türk veya Rum müessesat-~ hayriyesine ve evkafına aid alacakların tahsiline dair 26 Temmuz 1929 tarih ve 45 numaralı karan tizerine tanzim kılınmış olan matlubatı müşir defterdir."

Bu defterin içinde az sayıda Girit ve Ad?-lara ait vakıf kayıtlan da mevcuttur. Son defter kataloglara 1456 numara ile kaydedilmiş "1340 Selanik mübadil Cemaat-i İslamiye'ye aid evkaf tasfiye defteri" başlıklı defterdir.

1456 numaralı defterin, mübadele sürecinde hazırlandığı anlaşılmaktadır. Defterin başlığmda 1340 (Miladi 1924) tarihinin bulunması bunu göstermektedir. Diğer üç defter ise mübadeleden birkaç yıl sonra Muhtelit Mübadele Komisyonu'nun yukarıda anılan 26 Tem.muz 1929 tarih ve 45 numaralı kararı çerçevesinde hazırlanmıştır. Bu süreçle ilgili olarak 1. numarasız defterde açıklamalar bulunmaktadır. Buna göre 1928 ve 1929 yıllarında Gaziantep'te iskan edilen Provizir eski Evkaf ve Maarif-i İslamiye reisi Timur Namık Bey, Beypazarı ' nda iskan edilmiş Serfiçe eski müftüsü ve Cemaat-i İslam.iye Reisi Raşit Bey, İstanbul'da oturan Yanya Dede Oruç Camisi mütevellisi Zülfikar Bey, Tekirdağ'da meskun Yenice-i Vardar eski Müftüsü Abdullah Efendi gibi Anadolu'nun muhtelif yerlerine iskan edilmiş cemaat önderlerine resmi yazılar

yazılmış ve onlardan kendi bölgelerinde bıraktıklan cemaat mülkleri ve eşyaları hakkında bilgi vermeleri istenmiştir. Bu kişilerin vilayetler vasıtasıyla gönderdikleri yazılar çerçevesinde defterler oluşturulmuştur. Bu evrakların hazırlanması sırasında da çeşitli isimler görev almıştır. Örneğin; Alasonya'daki hayratın listesi hazırlanırken mütevelliler Ramazan Sadık, Ati İlyas ve Hacı Şerif, eşraftan Ali Beyzade, Refet Bey ve imam Hafız Nurullah Efendi birlikte listeyi hazırlayıp onaylamışlardı. Keza Grebrene kasabası evkafı için de benzeri bir durum söz konusudur.

Malların dökümlerinin oluşturulmasında kimi zaman yeteri kadar bilgisi olmayan kişiler, resmi kurumları bilgisi olabilecek kişilere de yönlendirdiği anlaşılmaktadır. Örneğin; eski Karaferye Evkaf Emini Muallim Mehmet Necati Bey, Karaferye'ye bağlı Agustus nahiyesine ait emval ve eşyaDlD, Manisa'da oturan imam Ali Efendi'den öğrenileceğini yazmıştır.2 Şunu da belirtmek gerekir ki bu defter sadece kişilerin hafızalarındaki bilgilerle oluşturulmamıştır. Nitekim yukarıda ismi geçen kişi Karaferye'ye ait mallan listeledikten sonra listenin "el­yevm mevcudu yedimde mahfuz kalan müsveddelerden kopya edilerek takdim kıldığını" yazmıştır. 3

2 VİBMA, (VakıOar İstanbul Bölge Müdürlüğü Arşivi), 1. Numarasız Defter, (N.D.) s.14. 3 Aynı defter, s. 5.

19

1. numarasız defterin ilcinci kısmında da "ahiren Muhtelit Mübadele Komisyonu'ndan talep üzerine gönderilen evkaf tasfiye talepnamelerinden iktibas edilen eşya cedveli" yazılıdır. Defterin bu kısmında evkafın tasfiye talepnamelerinin tarih ve numarası mevcuttur. Bu çerçevede evkaf tasfiye talepnamelerinin, 3 Ocak 1923 ile 4 Kasım 1924 arasına tarihlenmesi bu düzenlemelerin mübadele süreci ile birlikte yapılmaya başlandığını göstennektedir. Şunu da belirtmek gerekir ki bu defterler, Karına Mübadele Kom.isyonu'nca onaylanmış resmi defterlerdir. Nitekim 1. numarasız defterin kapağında, bu konuda hazırlanan beş defterin Hariciye Vekaleti vasıtasıyla Muhtelit Mübadele Komisyonu'na verilmiş olduğu da kaydedilmiştir. Yine de bazı vakıf binalarının bir şekilde kayda girmediği de sonradan anlaşılmıştır. Örneğin; Lan gaza' daki Halveti tarikatından İskender Efendi'nin türbe ve tekkesinin tasfiye talepnamesinde görülmemiştir. 4

2- El Konulan Gayrı Menkul ve Menkul Servetin Genel Tablosu Bölgede bırakılan vakıfları farklı şekillerde kategorize edip incelemek

mümkündür. Yönetim açısından vakıflar incelendiği zaman dört tür vakfın varlığı görülür:

1-Evkaf İdaresine bağlı vakıflar. 2-Cemaat-i İslamiye İdarelerine bağlı vakıflar. 3-Maarif-i İslamiye İdarelerine bağlı vakıflar. 4-İmam ve mütevelliler tarafından idare edilen vakıflar. Vakıfların kurucuları açısından bakıldığında da üç grupta incelemek

mümkün görülmektedir: 1-Selatin vakıfları. Örneğin Selanik'te Sultan Murad Vakfı, Kesriye'de

Kanuni Sultan Süleyman Vakfı, yine Kesriye'de Fatih Sultan Mehmed vakfı binaları görülmektedir. Aynca Langaza, Sanşaban ve Previşte'de Sultan Süleyman vakıflarına, Dernirhisar'da Sultan Murad vakıflarına rastlanılmaktadır. Florina'da da Sultan Aziz'in validesi (Bezmialem Valide Sultan) vakıflarına ait büyük miktarda araziler kaydedilmiştir.

2-Yönetici/Paşa vakıfları. Bu konuda ilk anmamız gereken Gazi Evrenos vakıflarıdır. Kayıtlarda Selanik ve Yanya'da birer, Yenice-i vardar'da ise 7 adet Evrenos Gazi vakıf kaydı bulunmaktadır. Keza, XIX yüzyılın önemli idarecilerinden Mithat Paşa'nın da Selanik merkezde 5 adet vakfı buluıimah.1:adır. Bunlardan başka, Tepedenli Ali Paşa'nın Preveze'de, Gazi Muhtar Paşa'nın Yanya'da, Gazi Saik Paşa'nın Loros'ta, Tameşvar valisi Mehmet Paşa'nın Vodina'da birer vakfı tespit edilmiştir. Bunda başka, Mustafa Paşa, Numan Paşa, İbrahim Paşa ve Koca Kasım Paşa gibi yöneticilerin de Selanik merkezinde birer vakıfları mevcuttur.

3- Sıradan insanların kurdukları vakıflar. Bunlar arasında kadınların kurdukları vakıfları aynca anmak gerekir. Osmanlı toplumunda sıkça görüldüğü üzere vakıfların önemli bir kısmının kurucularının kadınlar olduğu da anlaşılmaktadır. Örneğin Selanik merkezde; Ayşe Hanım, Hatice Hatun, Anniyeli Pembe Hanım, Hafız Hanım vakıftan defterde kayıtlıdu-. Keza, Karaferye'de

4 VİBMA, Defter No: 1456.

20

Gülşah Hatun, Yanya'da Siyavuş Paşa zevcesi Fatma Hatun ve Yanyalı Ayşe Hawm vakıfları kadınların tesis ettikleri vakıflardır.

İşlevsellikleri ve yöneldikleri hizmetler açısından incelendiğinde de bu vakıfları dört grupta inceleyebiliriz.

1-Eğitim vakıfları; Bu konudaki önemli bir grubu Maarif-i İslamiye İdarelerine bağlı vakıflar oluşturur. Bunun yanı sıra çok sayıdaki bütün Selanik' e dağılıruş İptidai ve Rüştiye mekteplerine ait vakıflar bulunmaktadır. Rüştiye mektepleri kız ve erkek mektepleri olarak karşımıza çıkmaktadır. Yine bütün Selani.k'e dağılmış çok sayıda medrese vakfını da buraya katmamız gerekir. Bu grupta son olarak; Mithat Paşa'oın Selanik'te kÜrduğu Eytam mektebi vakfını da anmamız gerekir.

2-Dini vakıflar; Bu konuda sayılan yüzlerce olan cami, mescit, tekke gibi dini mekanlarla ilgili vakıfları sayabiliriz.

3-Hayri vakıflar; çeşme, misafır odası/kirahane, kütüphane, mezarlık, su hazinesi, pıoar gibi sosyal ihtiyaçları temine yönelik vakıflar.

4-Topluluk vakıfları; bu grupta topluluk birlikteliğine yönelik vakıflar

vardır. Bunlar Mahalle vakıfları, Köy vakıfları ve daha az sayıda Kasaba vakıfları olarak sayılabilir. Özellikle köy vakıflarının sayılarının çok fazla olduğunu belirtmeliyiz.

Bahsettiğimiz dört defterde vakfın yeri, ismi, mülkleri, eşyası bazen miktarı ve niteliği, parasal değeri, mülklerin mevcut durumu ve akıbeti gibi ortak veriler ve genel açıklamalar bulunmaktadır.

Vakıf ve mülklerin önemli bir kısmı Selanik merkezdeki mülklerdir. Bunun yanı sıra; Alasonya~ Avratbisarı (Kılkış), Bahşişti, Baraklı, Demirhisar, Drama, Florina, Grabana, Karacaabad, Karacaova, Karaferye, Karatepe, Katrin, Kavala, Kayalar, Kelimerye, Kesendre, Kesriye, Kozana, Langaza, Loros, Mayadağ, Nasliç, Peravişte, Preveze, Provi Bala, Provi Zir, Rıhta, San Şaban, Serez, Serfiçe, Tırbala, Vodina, Yalılar, Yanya, Yenicevardar, Yenişehir kazalarına ve bu kazalara bağlı köylere ait vakıf mülk ve eşyaları da defterlerde mevcuttur. Selanik merkezdeki ve kasaba merkezlerindeki mülklerin bazen mahalle isimleri ender olarak sokak isimleri de yazılmıştır.

Özellikle 1456 numaralı defterde birçok kez vakıf emlakının yeri tarif edilmektedir. Ömeğin; İrini caddesinin doğusunda, İlikoo Egeş, Oknu Miriviyo ve Minastiriyo caddeleri üzerinde, Ağa Beykan mevkisi, İnce Karasu nehrine giden yol üzerinde, Kasaba yakınında, Bayıra giden cadde üzerinde, Kışla yakınında, cami bitişiğinde, cami yanında, köy ortasında, Çalı mevkiinde, Gülrnalık mevki inde gibi.

Aynı defterde söz konusu vakıf binalarının kimin tarafından, ne zaman yaptırıldığı da yazmaktadır. Örneğin; "Askerin ibadetine mahsus olmak üzere 100 sene önce inşa olunmuştur." "32Ş (1910-1911) senesinde İslam ahalinin ianesiyle inşa olunmuştur." "İttihat ve Terakki Cemiyeti'nin teşebbüsüyle İslam ahaliden cem edilen iane ile Türk.iye zamanında inşa olunmuştur." "Karaferye ahali-i İslamiyesi marifetiyle ve vakfiye suretiyle inşa olunmuştur." "Köy ahalisi tarafından yapılmıştır" gibi.

21

El konulan eşya ve edevat incelendiği zaman, bazen eşyaların dökümü tek tek ayrıntılı şekilde verilmiştir. Ne var ki bazen detaylar atlanmakta ve "el konulan mefruşat" denilip geçilmektedir. Keza tarla, arsa gibi alanlar birçok kez dönüm büyüklükleri belirtilmeden yazılmaktadır. Yine dükkan, hane gibi gayrı menkuller de bazen dükkanlar, haneler şeklinde sayı belirtilmeden kaydedilmiştir. Bir şekilde el konulan veya kesilen, tahrip edilen ağaçlar bir çok kez sayı belirtilmeden kaydedilmiştir. Çok daha önemlisi el konulan birçok malın parasal değeri yazılmamıştır. Maddi değerter kayıtların hemen hemen sadece yarısında kayıtlıdır. Belirtilen rayiçler işe, Altın lira, Lira, Kuruş ve Drahmi olarak farklı farklı yazılmıştır.

Şunu rahatlıkla söyleyebiliriz ki burada vereceğimiz ber türlü sayısal değer asgari anlam ifade etmektedir. Çünkü bu sayılana üstüne çoğul eki ile belirtilen servet ve bulamadığımız fakat varlığmı bildiğimiz bir defterin verilerini de eklemek gerekir. Bu durumda gerçek sayılar bu verilerin çok daha üstünde olmak durumdadır.

Mübadele sürecinde el konulan Müslüman vakıf servetini iki grupta incelemek mümkündür.

A-Gayrı menkul servet. B-Çeşitli eşya ve edevat A- El Konulan Gayrı Menkul Servet: Mübadele sürecinde el konulan veya tahrip edilen gayrı menkuller

şunlardır: a- Vakfın kurulmasına esas teşkil eden vakıf em.lakı : Bu mülklerin başında

cami mescit gibi ibadethanelerin yanı sıra medrese, okul, tekke gibi binalar gelmektedir. 1., 2., ve 1456 numaralı defterlerdeki bu mülklerin toplamı tablo 1 'deki gibidir.

Cinsi Bina Adet Cinsi Bina Adet İbadethane Cami 626 Eğitim Medrese 43

Mescit 105 Okul 494 Namazgah 1 Kütüphane 1

Sosyal Vakıfbane 2 Dini Tekke/Dergah 52 Hizmet Misafirhane 28 Mekanlar Türbe 5 Binaları İınaretbane 1 Musalla/Mahalli 3

Mutfak 5 Resmi Müftülük 1 Binalar dairesi

Öğretmen 2 Telgrafhane 1 evi

Tablo 1: Elkonulan Vakfa Esas Mülkler Bu binalar da parasal açıdan ciddi fiyatlandırma farklarını barındırıyordu.

Selanik merkezindeki Ayasofya Camisi için 100.000 lira bedel biçilirken, Demirhisar, Küçükörme köyü camisi için biçilen bedel ancak 200 liradır.5

5 1456 Numaralı Defter.

22

b- Vakfa Gelir sağlayan mülkler: Bu tür em.lakı da üç grupta düşünmek gerekir._ .Bunlann ille grubunda vakfa gelir sağlayan binalar bulunmaktadır. Bu grupta çok sayıda dükkan, ev (hane), hamam gibi binalar vardır. Tablo 2'de gösterdiğimiz bu binalar belirttiğimiz gibi enaz sayıyı ifade etmektedir. Çünkü kayıtların önemli bir kısmında "evler/dükkanlar" denilip geçilmiştir.

Bina Cinsi Adet Bina Cinsi Adet Dükkan/Mağaza 141 Kahvehane 7 Hane/ev 66 Konak/kösk 2 Hamam 7 Ahır 66 Ambar 4 Değirmen 4 Fırın 1 Han 1 Bekçi adalan 2 Barakabane 1

Tablo 2: Elkonulan Vakfa Ait Muhtelif Binalar

Selanik bölgesinde farklı şekillerde el konulan vakıflara ait ikinci tür müllcler ise çeşitli nitelik ve büyüklükteki tarla, arsa, orman, çayır, yaylak vs. gibi arazilerdir. Bu noktada önemli birkaç sorun da kayıtlardan yanıt bulamamaktadır. Bu toprakların büyüklükleri yazılı değildir. Araziler açısından büyüklükten daha önemli bir sorun da bunların parasal karşılığıdır. Maalesef yine birçok kayıtta bu arazilerin ederleri de yazılı değildir. Bu konuda bizi bilgilendiren ancak 2. Numarasız defterdir. Bu defterin zaten bu amaca yönelik hazırlandığını da bir kez daha belirtmeliyiz. Bu çerçevede bu defterin verilerine diğer defterlerin verilerini de eklediğimiz zaman el konulan arazilerin genel bir görüntüsü, Tablo 3 'den izlenebilmektedir.

Arazi T ürü Adet Arazi Türü Adet Arazi ve arsa 64 Bahçe 35 Çiftlik 6 Zeytinlik 1 Tarla 10 Otlak 63 Mera 179 Orman 81 Yaylak/kıs lak 65 Tütün bahçesi 1 Çayır 1 Harap yer 37 Havlu 98 Meydan 7 Köy korusu 1 Baltalık 44 Kestanelik l Balkan 3 Bataklık 7 Kayalık 1 Dağ 2 Muhtelif mezarhk 488

Tablo 3: Elkonulao Vakıflara Ait Araziler

Mezarlıkları arazi grubuna almamızdaki amaç, bir kısmırun eski, harap olması ve el konulduktan sonra da bu amaca yönelik olarak kullanılmasıdır. Mezarlıkların çok az bir kısmı ise Kıpti ve yabancı mezarlığı olarak kayıtlıdır.

2. numarasız defterde yer alan en pahalı gaynmenkul, 10.000.000 lira ile Demirhisar kazası Şengil karyesindeki İbrahim Paşa vakfına ait harabe, en ucuzu

23

ise 125 lira ile Kavala'nın Rahce karyesindeki meradır. Adı geçen defterde yazdığı şekliyle, mera, yaylak, kışlak, orman ve harabe yerlerinin ·parasal değeri ise kazalar itibariyle şu şekildedir:

Yeri Orta Makedonya Drama Kavala Sanşaban

Perevişte

Florina Kesri ye Kayalar Kozana Nasilic

• Granya Serfiçe Alasonyit Yenişehir

Yanya Toplam

Bedeli {Lira) 23.581.360 200.350.907 39.713.745 6.332.200 43.232.440 7.491.100 2.395.720 6.531.250 15.803.700 1.091.117 1.318.150 164.500 310.000 612.050 2.500 348.930.739

c- Vakıflara ait el konulan üçüncü grup serveti muhtelif mülkler oluşturmaktadır. Bunların birisi su emlakıdır. Selanik'in gerek içinde gerekse de kazalarında çok sayıda göl, su havzası, şadırvan ve çeşme bu grupta sayılabilir. (Tablo 4)

Şekli Adet Şekli Adet Göl/gölcük 20 Pınar/su hazinesi 35 Sarnıç 6 Kuyu 12 Şadırvan 12 Çeşme havzası 6 Çeşme 189

Tablo 4: Elkonulan Su Kaynaklan

Sudan başka çok farklı servete de el konulduğu görülmektedir. El konulan Müslüman vakıflarının önemli bir zenginliğini de ağaçlar oluşturmaktadır. El konulan emlakın içinde l l.020'nin üzerinde ağaç vardır. Ağaçlar birçok kez "bir miktar ağaç'', "meyve ağaçları", "ağaçlık" denilerek sayı verilmemiştir. On bir binin üzerindeki bu ağaç sayısının 1400 'e yakınının cinsi bellidir. Meyve ağaçları içinde 600'ün üstünde armut ağacı, 51 adet nar, 33 adet zeytin ağacı vardır. Bunun yanı sıra sayılarını bilemediğimiz miktarda badem ve dut ağaçlan da vardır. Meyvesiz ağaç olarak, 300'ün biraz üstünde kavak ve karaağaç vardu-. Defterlere az sayıda çınar ve meşe ağacı da kaydedilmiştir. Ağaçların, önemli bir kısmı mezarlık

24

içindedir ve bunların kaç paralık bir servete tekabül ettiğini hesaplamamız mümkün değildir.

Son olarak, el konulan gayn menkuller çok farklı mülk ve serveti oluşturmaktadır. Örneğin, Selanik'te 2 adet kıyımhane, 1 tane Selanik'te 1 tane de Vodina'da 2 adet saat kulesi vardır. Vodina'da Gazi mahallesi'ndeki bir han ve bir başka binada toplam dört adet matbaa bulunmaktadır. Karacaabad'te da bir adet hayvan dinlendirme yeri de bu listeye eklenebilir. Selanik'te tasfiye edilen ilginç bir vakıf da Vardar nehrinden Beyazit Baba karyesine kadar yük ve hayvan taşıyan vakıf gemisidir. Son o larak Loros'taki dalyanı da ~omamız gerekir.

B-El Konula n Menkul Servet/Çeşitli Eşya ve Edevat Selanik'te el konulan gayn menkulün yanı sıra çok sayıda eşya ve edevata

da el konulmuş veya tahrip edilmiştir. Eşyaların bir kısmı da bir şekilde orada kalmıştır. Defterlerdeki kayıtlardan bu eşyaların büyük bir çoğunluğunun cami veya mekteplerin içinde bırakıldığını anlıyoruz.

Kalan, el konulan veya kaybolan eşyanın da sayısını tam olarak belirlemek mümkün değildir. Çünkü birçok kayıtta, caminin veya okulun tüın emvali denilip detaylandınlrnadığı tespit edilmiştir. Örneğin; Vodina Hünkar Mahallesi'nde, Şeyh Abdürrezzak Efendi Tekkesi vakfına ait değirmen alet ve edevatı ile aşmlmıştır. Perevişte'de Mevki Kadın vakfına ait "Eski hamam civarında kain sair mektep ve bilahare kulüp ittihaz edilen bina ve altında bakkal ve manifatura mağazasından alınan eşya ve mobilya olup bunların bedeli icare matlubatı ile karışıktır."

El konulan veya bırakılan eşyaları da birkaç grupta incelemek gerekir. Birinci grupta . mal veya hizmet üretmek amacına yönelik alet ve edevat bulunmaktadır. Bunlar arasında az miktarda inşaat malzemesi de sayılabilir.

Cemaat-i .İslamiye binasmda bulunan bu malzemenin yapılacak olan tamiratlarda kullanılmak üzere bulundurulduğunu tal:ımin etmek mümkündür. Bu guıupta yer alan malların dökümü aşağıdaki tablo 5 'de ayrıntılandmlmıştır.

Eşya Adet Eşya

Ağaç (kereste ve kömür imali 15.000 Demir çarlı için) Kayış ve hayvan demiri 310 Odun çarlı Aksona (2 tekerlekli) 2 Kiriş Makine elektrikli 1 Mengene Merdiven (sehpa) 3 Alat-ı cedide Saban ve boyunduruk 184 Demir kayış Kalbur makinesi 7 Civi (torba) Hatap/talıta 231 Çimento (çuval) Kereste 1300 Giyab (demet) Kiremit 2000 Mızrak.iye (kıyye)

Tablo 5: Elkooulan Alet ve Inşaat Malzemeleri Bu gruba, 489 adet koyunu da eklemek gerekir.

25

Adet/Mikt ar 2

' 1 100 3 12 160 12 70 1000 14.750

Eşyaların çok büyük bir kısmını cami, mektep ve misafir odalarına ait mefruşat eşyası oluşturmaktadır. Bu anlamda eşyaların bir camiye mi, tekkeye mi, mektebe mi ait oldukları da birçok kez anlaşılamamaktadır. Yorgan, yastık, minder gibi eşyaların, bir kayıttan misafir odalarına ait oldukları anlaşılmaktadır. Lamba, iskemle, fener gibi eşya da hem buralarda hem camilerde hem de mekteplerde kullanılabilen eşyalardır. Bu kategoriye giren malzemeler de aşağıda tablo 6 ve 7'de listelenmiştir:

Eşya Adet Eşya Adet Eşya Adet Yer Yaygısı ve Aydınlatma Bina Mefruşatı Döşekler Araçları

Hasır 2346 Fener -

24 Ayna 2 Halı (muhtelif boy) 358 Kandil 1008 Perde 25 Battaniye 4 Mum 5 Levha 103 Şilte 4 Avize 25 Örtü 3 Oda Döşemesi 9 Lamba 126 Muhtelif saat 15 Yastık 71 Şamdan 1515 Sandık 6

Kilim 1474 Kandil kutusu 200 Eşya Adet Keçe 7 Balmumu (kıyye) 102 Isınma

Malzemesi

Döşek 15 Mangal 2 Minderlik 1 Soba 6 Yatak 1 Soba bacası 2 Yorgan 14 Odun 8.000 kıyye

Tablo 6: El.konulan Mefruşat

Eş va Adet Es va Adet Es va Adet Eşya Adet Perde 4 Seccade 1121 Sancak 7 Post 66 (meşin)

İbram 5 Sakal-ı 2 Seccade bezi 2 Havlu 20 Serif

Müezzinl 1 Tabut 38 Teneşir 16 Süpürg 2 ik e 1

Tablo 7: El.konulan Cami ve Tekke Eşyası Şüphesiz seccadeye rnisaftrhaoelerde de rastlayabileceğimiz gibi her halde

farklı türde eşyaya da cami, misafirhane, tekke gibi mekanlarda rastlayabiliriz. Okullarda bulunan malzemelerden çeşitli şekillerde terk edilmiş olanlar da

aYı- b. k . l kt d (T bl 8) ı ır ategon o u~ tunna a ır: a o

Eşya

Kürsü Mtizik aletleri Muhtelif kitap İskemle

Adet Eşya Adet Eşya

5 Kütüphane 1 Mektep sırası 24 Yazı tahtası 6 Rahle 1329 Evrak dolabı l Sandalye 10 Koltuk 3 Masa

Tablo 8: El.konulan Okul Eşyası

26

Adet 23 1631 60 14

1329 tane kitabı okul malzemesinden ziyade kütüphane ve cami malzemesi saymak gerekir çünkü bu kitapların 140'a yakını Mushaf-ı Şerif' tir.

Bırakılan eşyaların içinde epey bir miktar mutfak eşyası bulunmaktadır. Bir adet imarethane ve daha çok sayıdaki tekkelerde kullanılan bu malzemeler de önemli bir yekün tutmaktadır. Bunların detayı tablo 9'dak.i gibidir.

Es va Adet Eş va Adet Es va Adet Çorba tası 12 Fincan takımı 1 Güğüm/ibrik 12 Kaşık 25 Kazan 16 Kepçe/kevgir 5 Küp 10 Tencere 25 Meydan tepsisi 1 Sini 2 Tabak 102 Kahve takımı 50 Musluk 1 Zil sahan 150 Zeytinyağı tenekesi 12 Sürahi 1 Kahve ocağı 2 Kese 3

Tablo 9: Elkonulan Mutfak Malzemesi ve Eşyası Müftülük, Cernaat-i İslamiye gibi cemaate ait resmi kurumlarında bırakılan

mobilya eşyalarını da bu listeye eklemek gerekmektedir. Bunlar içinde, 1 adet evrak dolabı, 60 sandalye, 10 iskemle, 3 koltuk ve 14 masa sayılabilir. Bunun yanı sıra tekkelerde kullanıldığı düşünülen 66 adet post ile farklı amaçlara yönelik, 1 adet harp zırhı , 20 havlu, 11 kanepe, 3 adet kese ve 20 çift pabuç da bu listeye dahil edilmelidir.

Yerinde. bırakılan gayrı menkul ve menkul Selanik evkaf mallarının genel dökümünün akçasal ·durumu ise şöyledir. Şunu telcrar belirtmemizde fayda vardır, bu servet kalanın tamamı değildir. Yine birçok kayıtta akçasal değerler yazılmadığı gibi 3. Numarasız defterimizdek.i mal dökümlerinin parasal karşılığı yazılmarruşttr. 1. numarasız defterde ise servet bedelleri altın lira, lira, kuruş ve bazen Drahmi l k lrnı Er . d k.id ft l d l k ld - bl lO'd d o ara yazı ştır. tınız e e er er en top am a çasa eger ta o a ır.

Kaynak Altın Lira Lira Kuruş

1. Numarasız Defter 1.538 51.815 24.955 2. Numarasız Defter 348.930.739 1456 Nwnaralı Defter 1.407.792 Toplam 1.538 350.390.346 24.955

Tablo 1 O: El Konulan Vakıf Servetinin Parasal Boyutu 3-Menkul ve Gayrı Menkullerin İşgal Zapt ve Harabatı

Drahmi 194.275

194.275

Mübadele çerçevesinde gündeme gelen Selanik bölgesindeki söz konusu bu vakıflarla ilgili olarak Müslüman cemaat birkaç şek.ilde mağduriyet yaşamıştır. Birçok bina, Balkan Savaşı ve Dünya Savaşı sırasında yıkılıp kullanılamaz duruma gelmiştir. Karacaabad' ta Fuştan'da bir Catni 1912 yılında Yunan askeri tarafından, Karalad'dak.i medrese Yunan hükümeti tarafından, Notya'da 1910 yılında lcami ve 19 l 6 yılında 2 cami ve 1 okul tahrip edilmiştir. Langaza' daki Visuka köyü camisi, "ilk işgalde asker tarafından tahrip edilmiştir." Demirhisar'ın birçok köyünün cami ve okullarının önünde "tamamen yıkılmıştır" kaydı vardır. Keza daha az sayıda Mayadağ için de bu durum geçerlidir. Avrethisarı kayıtlan bu konuda ilginç bilgiler sunmaktadır. Öresellik camisinin savaşta yıkıldığı yazmakta fakat, Yukarı Mahalle

27

ve Aşağı Mahalle'deki iki camının Yunan-Bulgar savaşında muhterik olduğu yazmaktadır. Kimi zaman da savaş sırasında Müslüman cemaatin bölgeyi terk etmesi ile bu tür binalar boş kalmakta ve yıkılmaya yüz tutmaktadır. Karacaabad Peridrum ve Fuştan'da okullar "Yunan işgalinden sonra mua,ttal kalmışlardtr" Bu tür binaların cemaat tarafından tekrar tamir edildiği de oluyordu:- Karacaabad, Notya Beyirçe mahallesi'ndeki cami "harb-i umumi esnasında tahrip edilmiş ve cami ahali, tarafından yeniden inşa edilmiştir." Aynı mahalledeki mektep de 1916 yılında ahali tarafından taİnir edilmiştir. Keza Mayadağ, Paza,rlı Mahallesi'ndeki okul 1903, Cami" mahallesi'ndeki okul ise 1906 senesinde ahali tarafından tekrar inşa edilmiştir. 6

Kimi zaman savaş çerçevesinde spontan bir şekilde kimi zaman ise özellikle yapıldığı anlaşılan yıkını işi Selanik merkezde de yaşaomıştır. Belediye Hastanesi arkasında bulunan ve 1170 (M.1756-57) yılında inşa edilen köşk "Yunan harbi işgalinde", Beyaz Kale etrafındaki duvarlar ve Sokak Kapısı üzerinde bulunan cami 1910 yılında yıkılmıştır. Keza Yakup Paşa Mahallesi'nde bulunan tekke binası "ma minare Yunan Hükürneti tarafından" 1924 yılı başlarında yıkılmıştır.7

Balkan Savaşı ile birçok köy vakfına el konulmaya başlanmıştır. Kayıtlarda bu olgu, "müsadere edildi, işgal edildi, zapt edildi, aşınldı" gibi terimlerle betimlenmiştir. Özellikle, köy camisi, okulu ve köy vakıfları bu çerçevede çok etkilenmişlerdir. Kayıtların bir kısmında el koyan hakkında bilgi yoktur, çok büyük bir kısım kayıtta ise vakıflara, "Yunan hükümeti" tarafından, daha az kayıtta ise "Rum muhacirler" tarafından el konulduğu yazılıdır. Sadece Vodina, Karadere köyü vakfına "hükürnet ve muhacirler" tarafından, Karaferye Yolageldi camisi ve okuluna da "asker ve muhacirler" tarafından el konulduğu yazılıdır.8 Kozana, Granaba, Nasliç, Serfiçe, Kelimeriye, Kayalar, Kesriye, Florina, Vodina Avrethisarı, Yenice-i Vardar ve Langaza gibi kazalara ait 137 köy vakfına el konulmuştur. Kayıtlarda bu vakıfların 61 tanesine Yunan hükümet( tarafından 3 tanesinde Muhacirler tarafından 2 tanesinde ise Yunan hükürneti ve muhacirler tarafından el konulduğu . yazmaktadır. Kalan 71 kayıtta ise bu vakıflara kimin tarafından olduğu belirtilmeden sadece el konulduğu yazmaktadır.

El koyma sürecine kimi zaman farklı güçler de katılmıştır. Demirhisar'ın, Aşağı Poroy Mahallesi'nde Eski cami yakınındaki okul Bulgarlar tarafından,9

Vodina'daki Hızır Bey Tekkesi ve Hatice Binti Hüseyin vakfı, 1922 yılında Yunan hükümeti ve Fransız askerleri tarafıııdan işgal edilmiştir. 10 Yine 1918 ve 1919 yıllarında Selanik Mithat Paşa Eytamhanesine ait bazı gaynmenkullere Fransız ve İngilizler tarafından el konulduğu aolaşılmaktadır. 11

6 Bu örnekler 1456 Numaralı Defter' den alınmıştır. 7 1456 Numaralı Defter 8 3.N.D. 9 1456 Numaralı Defter 10 3.N.D. 11 VİBMA Defter no:182, Se!anik Miisliiman Eyta111/ıa11esi Kqmisyomı Karar Defteri 1331-1339,

Karar no: 26, 27, 28, 56 ve 57.

28

Defterlerdeki birçok kayıtta el koyma işlemlerinin tarihi kayıtlı değildir. Ne var ki 270 kayıtta yazılı olan müsadere tarihlerinden bir takım sonuçlar da çıkarmak mümkün görünmektedir. 1897 savaşı çerçevesindeki üç kayıttan sonra el koyma işlemlerinin Balkan savaşı ile yoğunlaştığı görülmektedir. 1912-1913 yıllarında yoğun bir şekilde Müslüman vakıflarına el konulduğu görülmektedir. Balkan savaşları ile başlayan Müslüman vakıflarına el koyma sürecinin Dünya Savaşı sırasında devam ettiği ve 1922-1923 Türk-Yunan savaşı yıllarında doruk noktasına ulaştığı görülmektedir. Bu çerçevede müsadere tarihi yazılı kayıtların% 42 'si 1922 ve 1923 yıllan kayıtlarıdır.

Yılı Müsadere Kayıt Sayısı 1897 3 1912 41 1913 40 1914 15 1915 5 1916 21 1917 3 1918 4 1919 2 1921 1 1922 31 1923 82 1924 4

Grafik 1: 1912-1924 Yıllan Arasındaki Müsadere Yoğunluklan

EL konulan binaların bazılarının farklı amaçla tekrar kullanıma açıldığını görmekteyiz. Çok sayıda binanın akıbeti hakkında bilgi yoksa da Kayalar, Cuma köyü Yukarı Mahalle'deki cami, okul ve dergah kompleksi 1923 yılında hükümet tarafından kiliseye çevrilmiştir. Yine Kayalar Karaağaç köyü okulu, Karacaabad kazası, Severen Ağalar maballesi'ndeki okul, Peridnım'daki bir cami 1315 yılında, Buldan Aşağı maballe'deki cami 1923 Kasımında kiliseye çevrilmiştir. Yine Karacaabad Notya Manastır bölgesindeki cami 1913 yılında kiliseye çevrilmiş ve ardından 1916 yılında bu bina yıkılmıştır. 1912 yılında Selanik merkezinde de 6 cami kiliseye çevrilmiştir. Ayasofya, Yurtakapu ve Kasihiye camilerinden başka 3 tane de ismini bilmediğimiz cami bu durumdadır. Defterlere giren bu 12 tane kiliseye çevrilen bina kaydının, bu durumdaki bina sayısının az bir kısmını kapsadığını gerçek sayının çok daha fazla olduğunu düşünüyoruz.

El konulan Müslüman vakıf okulların da bir kısmı yine okul olarak Rum cemaatince kullanılmaya devam edilmiştir. Örneğin, Katrin'deki okul Rum Okulu haline getirilmiştir. Eski Kavala'da bulunan okula Yunan yönetimi tarafından el konularak bina 1913 'den 1923 yılına kadar okul olarak kullanıldıysa da bu tarihte bina karakol olmuştur. Selanik merkezde Yukankale maballesi' ndeki okula 1912 tarihinde Yunan bükümeti tarafından el konulmuş ve bina bir süre askeri kışla

29

olarak kullanılmış sonra Rum okuluna çevrilmiştir. Resmi olarak kullarulan binaların bazıları, yukarıdan da anlaşılacağı üzere askeri karargah olarak kullanılmıştır. Selanik Eskisaray Mahallesi'ndeki Eskisaray Medresesi, Yunan hükümeti tarafından işgal edilmiş ve askeri karargah olarak kullarulmıştır. Granaba'daki Mehmet Paşa Medresesi binasına da el kon.muş ve bina Yunan yönetimince sulh mahkemesi haline getirilmiştir.

El koyma işlemlerinin her zaman yönetim tarafından yapılmadığını yukarıda belirtmiştik. Bu· çerçevede muhacirlerin el koymalarının kimi zaman konutlara yerleşmeQ.in ötesinde uygulamalar olduğunu söylemeliyiz. Yanya'daki Mebmed Ağa vakfına ait cami muhacirlerce işgal edilerek önce ahır olarak kullanılmış daha sonra da buraya başka muhacirler yerleştirilmiştir. Keza, Avrathisarı'ndak.i okul 1913 senesinde bakkal dükkanına çevrilmiştir.

Kimi zaman Müslümanların ibadetine bırakı lan camilerin de bir şekilde ibadet dışı tutulduğu görülmektedir. Örneğin, Selanik Hamzabey mahallesinde geçici olarak Müslümanların ibadetine verilen caminin Yunan hükümeti tarafından kullaruldığı ve Müslümanların ibadetine izin verilmediği görillmektedir. 12

Arazilerin kullanımında da benzeri durumlar yaşanmıştır. Birçok arazinin ne olduğu kayıtlarda yazılı değildir. Yerleşim yerlerindeki araziler veya arazi olarak düşünülen Avretbisarı mezarlığı gibi mezarlıklar yıkılıp yerlerine binalar inşa edilmiştir. Selanik'te Yusuf Paşa vakfına ait bahçe ise 1915 yılında müttefikler tarafından mezarlık haline getirilmiştir. 1912 senesinde Selanik Haniye Mahallesi'ndeki Hacı Hasan Paşa vakfı arsası üzerine Rum okulu inşa edilmiştir.

Orman, mera, otlak, yaylak gibi arazilerin akıbeti ile ilgili kayıtlarda hemen hemen biç bilgi yoktur. Bu araziler büyük bir ibtimaJle Yunan hükümeti tarafından doğrudan devletleştirilmiştir. Sadece bir kayıtta Drama Kozluk'daki yaylak ve ormanlar için "hükümet tarafından ahaliye verilmiştir" kaydı dikkati çekmektedir. 13

Gayrı menkul olarak düşünebileceğimiz son servet ağaçlardır. Onbinin üzerindeki ağaçlardan Langaza, Visuka köyündeki dut ağaçlan Yunan askerleri tarafından, Karacaabad Bizuva mezarlığındaki 100 adet ağaç ise Sırplar tarafından kesilmiştir. Selanik, Mithat Paşa Eytambanesi'ndeki çınar ağaçlarına ise Selanik belediyesi tarafından el konulmuştur.

Yukarıda örneklenen el koymalar sırasında birçok kez binaların içindeki mefruşat ve eşyalar da alınmıştır. Defterlerdeki kayıtlar camilerin, tekkelerin veya olnılların içindeki eşyaların orada bırakıldığını söylemektedir. Benzeri şekilde diğer Müslüman cemaat kurumlan için de bu durum söz konusudur. Örneğin, "Vodina evkaf-ı İslamiyesine ait müteaddid camilerden alınan mefruşat, cemaat dairesinin mefruşatı, eytam sandığırun nakdiyesi" 1 Haziran 1923 tarihinde müsadere edilmiştir. 14 Keza başka kazalar için de benzeri kayıtlar mevcuttur.

El konulan eşyalara ait kayıtların bir kısmında, eşyalara el koyanların kimliği hakkında bilgi bulunmazken önemli bir kısmında bu müsaderenin de Yunan bükümetince yapıldığı yazılıdır. Cemaat idarelerine ait binaların büro mefruşatının dışındaki eşyanın Yunan yönetimince hangi amaca yönelik alındığıru bilemiyoruz.

12 1456 Numaralı Defter 13 2.N.D. 1 ~ l.N.D.

30

Fakat cemaat idarelerinin bodrumlarında bulunan inşaat ve benzeri malzemelerin Yunan askerleri tarafından zaptedilmesi izahı kolay bir şeydir. Bu anlamda Yunanistan yönetimince el konulan bazı eşyanın da Atina'ya gönderildiği kayıtlara geçmiştir. Örneğin, 1913 yılında Yunan askeriyesi tarafından el konulan, Karaferye mahalle vakıflarına ait 5 büyük kazan Atina'ya sevk edimiştir. Keza, Karaferye Eminzade Medresesi camisine ait bir sandıklı kürsü, "eser-i atika olub 1913'de Atina'ya sevk olunmuştur."

Birçok kayıtta cami, mescit, tekke gibi binaların eşyalarının "muhacirler" tarafından alındığı yazılıdır. Bazı kayıtlarda bu muhacirler hakkında açıklayıcı bilgiler bulunmaktadır. Kesendire'ye bağlı Köçülü karyesi camisi eşyalarına "köye iskan edilen muhacirler", Avrethisan, Bikova karyesi camisi eşyaları "Hristiyan muhacirler", ve Karapıoar karyesi köyü camisi hasır ve kilimleri 1915 senesinde "Trakya muhacirleri", Keli.meriye Adalı karyesi camisi eşyalan 1912 yılıoda

"Anadolu'dan gelen Rum muhacirleri" tarafından el konulmuştur. 15

Binalarda bulunup kullanılmayan eşyaların bölgeye gelen muhacirler tarafından bir şekilde alınıp kullanılması izah kabul eden bir olgudur. Ne var ki bu el koyma olaylan çoğu zaman yağmaya da dönüşmüştür. Kayıtlar bazen Yunan askerleri tarafından bazen de kimlik belirtmeden eşyaların yağma edildiğini

yazmaktadır. Komşu köylerden de yağma için gelindiğine dair kayıtlar ilgi çekicidir. 1912 senesinde Kesendire'nio Karaçuhalı karyesi cami eşyaları komşu Ziyad köyü Rumlan tarafından yağma edilmiştir. Bu konuda en çarpıcı olay Yanya'da yaşanmlştır. Oruç Dede Camisi, Mehmed Ağa camisi ve zaviyelerine ait eşyalar "Yanya'nın sükutu gününde hükümetin gözti önünde andaretler (çeteler) tarafından zapt ve gasp" edilmiştir. Kimi zaman bireysel olaylar da işin içine benzer bir kurguyla girmiştir. Örneğin Karaferye, Gazi Mehmed Bey Camisi'ne ait 6 kıymetli balı sirkat süsü verilerek müsadere edilmiştir. 16

Sonuç olarak; mübadele sürecinde bölgedeki vakıfların bütün mal varlıkları orada kalmadıysa da 17 çok miktarda İslam vakıflarına ait mülk ve eşyaya Yunanistan'a ait farklı kurumlarca, mübadil Rumlarca ve farklı güçlerce el konulmuştur. Mübadele anlaşması ile hazırlanan defterlerden anlaşıldığı kadarıyla Türkiye Cumhuriyeti Yunan hükümetinden 1912-1924 yıllan arasında müsadere edilen ve bu süreçte tahrip edilen emlakın bedellerini talep etmiştir. Buna paralel, bu süreçte toplanamayan kira gelirleri, toplanamayan ürünlerin bedeli, muhtelif gelirler ve son olarak bir şekilde el konulan vakıf eşyalarının bedelleri bu çerçevede Yunanistan yönetiminden tazmin edilmeye çalışılmıştır. Ne var ki, Türkiye'deki geniş mübadele literatüıü, bize tespit ettiğimiz el konulan bu Müslüman vakıflarının serveti için söz konusu olan tazminat talebinin nasıl sonuçlandığına dair bir ipucu vennemekcedir.

ı s Örnekler J.N.D. 16 Örnekler l.N.D. 17 Örneğin Drama'da Camii-Atik'deki 4 adet Uşak halısı, çevre camilerden getirilen çok sayıda

kıymetli kilim ve seccadeler pirinçten mamul şamdanlar ve kitaplar sandıklara ve balyalara bağlanıp Türkiye'ye gönderilmiş fakat masa, sandalye, kürsü, dolap, avize, kebir saat, kurşun ve çeşitli demir parmaklıkların Türkiye'ye gönderilmeye olanağı olmadığı için orada müzayede yapılıp, satış bedelinin Cemaat-i lslamiye sandığına teslim edildiği . Drama Cemaat-i İslamiye Karar Defleri 1339-1340, VİBMA, No: 726, s, 32, 34.

31

Gerek 1926 Atina anlaşması ile Bah Trakya Türkleri ve İstanbul Rumlarının mülkiyet sorunları, gerekse 1930 Ankara anlaşması ile mübadeleye tabi olan bireylerin mülkiyet sorunları nihayetlendirilmiştir. Mübadele sözleşmesinin 9. maddesi "din ya da bayır kurumlarına ait olan mallar da ayni şartlar içinde tasfiye edilecektir" hükmünü taşunasına karşın Yunanistan'daki bu vakıflara ve cemaate ait bir çeşit kamu mülkü sayılan malların tasfiye sürecinin hangi hukuksal zeminde nasıl nibayetlendirildiğine ilişkin herhangi bir çalışma yapılmamıştır. KAYNAKLAR -Vakıflar İstanbul Bölge Müdürlüğü Arşivi Defterleri:

-VİBMA., 1. Numarasız Defter, Yıınanistan '111 Mübadeleye Tabi Mahallerinde Müessesat-ı İslamiyesiyle Evkafina Aid Yunanistan 'da Kalan Eşya ve Edevatın Kaydına Mahsus Beşinci Defter.

-VİBMA, 2. Numarasız Defter, Evkaf-ı İslamiye Tasfiye Talepname/erinden Emval-i Gayrı Menkule Defteri 1928-1929.

-VİBMA, 3. Numarasız Defter, Matluba! Defteri. -VİBMA, Defter No: 1456, 1340 Cemaat-i İslamiyeye Aid Evkaf Tasfiye

Defteri. -VİBMA., Defter No: 182, Selanik Müslüman Eytamhanesi Komisyonu

Karar Defteri 1331-1339. -VİBMA., Defter No: 726, Drama Cemaat-i İslamiye Karar Defteri.

ADIYEKE, Ayşe Nükhet, "Mübadcieye Dair Gizli Kalmış Bir Arşiv", Toplumsal Tarih, sayı 76, 2000, ss.17-20.

32