· Uluslararası Geçmişten Günümüze

Malatyalı . .. İlim ve Fikir İnsanları

Sempozyumu 17-19 Kasım 2017 MALATYA

BİLDİRİLER

il. CİLT

Editörler

Prof. Dr. Nusret AKPOLAT

Prof. Dr. Fikret KARAMAN

Prof. Dr. Mustafa ARSLAN

Q~f:.

\!~tJ

INONÜ -~ ~.(fJ;; MAIATYA

BüYOKSEHiR BEIEllMSI

Sempozyum Onur Kurulu

Prof. Dr. Ahmet KIZILAY Ahmet ÇAKIR İnönü Üniversitesi Rektörü Malatya Büyükşehir Belediye Başkanı

Sempo:t;yuın Düzenleme Kurulu Başkanı

Prof. Dr. Fikret KARAMAN

İnönü Üniversitesi Yayınları

ISBN 978-975-8573-54-7 (Takım) 978-975-8573-56-1 (2. Cilt)

1. Baskı Ekim 2018, Ankara 1,000 Adet

Düzenleme Kurulu

Prof. Dr. Neslihan DURAK Prof. Dr. Mustafa ARSLAN Doç. Dr. İlhan ERDEM Doç. Dr. Mehmet BİRSİN

· .;;-pöç:·~r. Mehniet Korkut ÇEÇEN ·: '"ifısan '.GENCAY \ ~· ., f ;-i-: ı ~-·: i . . Yfö~ o·oç. Dr. Murat ZENGIN - --Yr.d .• D'oç. Dr. Ahmet KARADAG ·::-: Hamit Süha HOTAR -.-A.ri~Qör. Mehmet Emin ŞAHİN 0"AfŞ.'G'.ör. Okan AÇIL

···-- --->

Sempozyum Sekretaryası

Arş. Gör. Mehmet Emin ŞAHİN Arş. Gör. Okan AÇIL

BASKI

!DV/.l! Serhat Mahallesi 1256 Sk No: 11 Yenimahalle/ Ankar:ı

Tel.: 0312. 354 91 31 (pbx) Faks: 0312. 354 91 32

e-posı.a: tdvyayin@diy:rıetvakfi.oıg.tr

Açıklama:

Bildirilerdeki görüşlerin yasal ve bilimsel sorumluluğu yazarlarına aittir.

6

~~ ZEYNÜDDiN ABDÜLBASIT B. HALiL B. ŞAHİN EL-MALATl'NİN KUR'AN .VE TEFSİR ANLAYIŞI

Kerim ÖZMEN1 ·- • ·

ÖZET 844 (1440) yılında Malatya'da doğan tarihçi, Hanefi fakihi ve müfessir olarak tanınan Zeynüddln Abdülbasıt b. Ham b. Şahin el-Malati' de Malat-ya'nın ilim havzasından yetişmiş alimlerden birisidir. Babasının idarecilik görevi sebebi ve aynı zamanda ilim tahsili amacıyla Halep, Dımeşk(Şam) ve Mağrib'i dolaştıktan sonra Kahire'ye yerleşmiş ve 920 (30Mayıs1514) tarihinde burada vefat etmiştir. Döneminin büyük alimlerinden ilim almış, büyük bir lasmı risale hacminde olan önemli eserler kaleme almıştır.Biz bu çalışmamızda müellife a,it risaleleri muhtevi bir mecmua içerisinde yazma halinde bulunan el-Kavlü'l-Has fi Tefsfri Süreti'/-ihlas ve en-Nefhatü'l-Faiha fi Tefsfri'l-Fdtiha isimli İhlas ve Fatiha surelerine yazmış olduğu tefsirlerin-den hareketle Kur'~n ve tefsir anlayışını ortaya koymaya çalışacağız.

Anahtar kelimeler : Zeynüddin Abdülbasıt b. Halil b. Şahin el-Malati', en-Neflıatü'l-Ffüha fi Tefsiri'J-Fatiha, el-Kavlü'J-Has fi Tefsiri Silreti'L-ihlas, Sure Tefsirleri, Fatiha Tefsiri, İhlas Tefsiri, Kansu Gavri, Memlükler.

1 Öğretim Görevlisi; lnönii Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Tefsir Ana Bilim Dalı. 1 147

1"5. OTURUM

Zeynüddin Abdülbasıt

B. Halil B. Şahin El-Malati'nin

Kur'an ve Tefsir Anlayışı

l(crinı ÖZMEN

03 Giriş

Malatya tarihte önemli bir kültür merkezi olmuş, İslam düşüncesine damgasını vurmuş birçok ilim ve fikir adamının ikamet ve uğrak yeri olarak temayüz etmiş kadim bir şehirdir. 844 (1440) yılında Malatya'da doğan tarihçi, Hanefi faldhi ve müfessir ola-rak tanınan Zeynüddin Abdülbasıt b. Halil b. Şahin el-Malati de Malatya'nın ilim havzasından yetişmiş alimlerden birisidir. Tahsil amacıyla Halep, Dımaşk ve Mağrib ve Endülüs'ü dolaştıktan sonra Kahire'ye yerleşmiş ve 920 (30 Mayıs 1514) tarihinde burada ve-fat etmiştir; Bir kısmı risale hacminde olan önemli eserler kaleme almıştır.

Biz bu çalışmamızda müellifin kısaca biyografisine ve eserl~rine temas ettikten sonra; müellife ait risaleleri muhtevi bir mecmua içe-risinde yazma .halinde bulunan el-Kavlü'l-hds fi tefsiri sureti'l-ih/iis ve en-Nefhatü'l-fiiiha fi tefsfri'l-Fiitiha isimli İhlas ve Fatiha surele-rine yazmış olduğu tefsirlerden hareketle Kur'.an ve tefsir anlayışını ortaya koymaya çalışacağız. Görebildiğimiz kadarıyla ilim dünyasında müellifin tefsircilik yönü ihmal edilmiştir.2 Biz çalışma .vesilesiyle Abdülbasıt'ın bu yönünü inceleyerek Malatya'nın kadim bir.geçmişi ol~n ilim envanterinin çıkarılmasına katkı sağlamak istiyoruz.

03 I. Hayatı, İlmi Kişiliği ve Eserleri

Çalışmamızın konusu olan Abdülbasıt el-Malati, Tatar asıllı Sa-ray şehrinden Altınorda Moğolla.rından3 bir aileye mensuptur.4 Bu

2 Ahmet Faruk Güney, "Yazma ihlas Süresi Tefsirleri Bibliyogra.fyası", Türkiye Araştınnalan Literatür Dergisi, 2011, Cilt 9, Sayı 18, 2011, (275-302) s. 284. Bu makalede Abdülbasıt'ın ihlas tefsirine lasaca değinilmiştir; aynca bu çalışmanın da bildiri olarak sunulduğu Geçmişten Gü-nümüze 'Malatyalı ilim ve Fikir İnsan lan 17-19 Kasım 2017, sempozyumunda aynı oturumda M.Sami Çöllüoğlu tarafından "Abdülbasıt B. Halil B. Şahin El-Malati (Ö.1514/920)'nin İhlas Suresi Tefsiri" isimli bir bildiri daha sunulmuştur. Aslında her iki bildiri iki yazann da birbirinden haberi olmaksızın hazırlanmıştır. Ancak tekrar mahiyeti taşımadıklannı sunum esnasında müşahede etmiş ulduk. ·

3 "1241-1502 yılları arasında Deşt-i Kıpçak'ta hüküm süren bir Türk-Moğol devleti. Altın Orda hallanın büyük çoğunluğunu, X. yüzyıldan itibaren müslüman olan çeşitli Türk boyları meydana getiriyordu. Yalnız idareci durumundaki bir !asım Moğol unsurlar; başlangıçta is-lamiyet'i kabul etmemişlerdi. Fakat Batu Han'ın küçük kardeşi Berke Han'ın Müslümanlığı kabul etmesiyle Altın Orda tam manasıyla bir Tiirk-islam devleti haline gelmiştir. X. yüzyıldan beri İslam kültürünün iyice yaygınlaştığı bölgede bilhassa Saray şehrinin kuruluşu ve devlet merkez.i yapılmasından sonra Türldstan'la ticari ve kültürel münasebetler hızla geliş· miş, bundan dolayı da İslamiyet'in tesiri artmıştır. İslamiyet, özellikle Özbek Han zamanında Altın Orda'nın hiikim olduğu sahalarda hızla yayılmış. Saray başta olmak üzere birçok şehir. bütün lslam memleketlerinde olduğu gibi camiler, medreseler ve tekkelerle süslenmiştir. Hükümdarlarla devletin ileri gelenleri· saraylannda ve malikanelerinde alimleri, şeyhleri, seyyidleri ve hocalan banndınnış ve korumuşlardır.", Mehmet Saray, "Altın Orda Hanlığı", DİA, cilt: 02; sayfa: 538-540.

4 Abdulbasıt b. Halil. B. Şahin, Neylü'l-Emel fi Zey/ ed-Düvel; (thk. ve nşr., ÖmerAbdu's-Selam Tedmüri), C. 1/1 (H.744-770); C.l /il (H. 771-800); C. 1/111 (HBOl-820); C. I / iV (H. 821-840); c. il/ v (H. 841-860); c. il/ vı (H. 861-875); C.11 / vıı (H. 876-890); C.11 / vııı (H. 891-896); C. IX (İndex), Mektebeti'l-Asrıyye, Beyrut 2002).Eserin tııhkikini yapan Ömer Abdu's·Selam Tedmüri'ye ait Mukaddime, 1,7. Bundan sonra·makaddimeye yapılan atıflar muhakkik ismi ve Mukaddime şeklinde verilecektir; Aynca bk. Süleyman Özbek. "Memluk Devletinin Siyasi ve

148 Kiiltür Hayatında Rol Alan Moğol Asıllı Bir Aile (Şahin eş-Şeyhi ve Ailesi)"', Selçuk Oniversitesi TürldyatAraştırmalan Dergisi, Konya, 2010, cild: 27 Bahar(s.529-552), s. 534-535.

ailenin Mısır'a ulaşıp buraya yerleşmesi hicri 8.asrın /m. 1300"lerin sonlarına rastlar.5

Ailenin bilinen ilk nesil üyesi Emir Şahin (v. 834/1430-1431), Memlük Sultanı Berkuk'un (m.1390-1399) en seçkin memluklerin-den birisi olarak kısa zamanda parlamış, devlet idaresinde önemli mevkilere gelmiştir. Bir ara Kudüs nfübliği6yapmış ömrünün sonla-rına doğru siyasetten uzaklaşıp sade bir hayatı tercih etmiş ve Ka-hire' de vefat etmiştir.7

Ailenin ikinci nesil üyesi Abdülbasıt'ın babası Halil b. Şahin (v.873/1468), otuz yılı aşkın bir süre Memluk devletinin siyasi ve ilmi hayatının önde gelen şahsiyetlerinden birisi olmuştur. Memlük Sultanı Çakmak (m.1438-1453) zamanında Şam, Kudüs, Kerkük, Malatya gibi eyaletlerde nfüblik görevini deruht~ etmiştir.8 Önüne çıkan bir çok fırsatı değerlendirmiş, Babası emir Şahin'den farklı olarak siyasetin yanında ilmi sahada da kendisfni yetiştirmiş, döne-min yetkin alimlerinin ilim meclislerinde bulunmuş, kimisiyle ders arkadaşı, kimisinin de talebesi olmuştur.9 Başta tarih olmak üzere çeşitli aşanlara dair (tarih, coğrafya, edebiyat, tefsir, hadis, fıkıh, rüya tabiri vb.) otuz kadar eser kaleme almıştır.10

Halil b. Şahin idarecilik.yaptığı yerlerde ilme ve ilim adamlarına değer vermiş, evinde ilim, edebiya~·meclisleri düzenlemiş, kültürel faaliyetleri desteklemiştir.11 •

' İşte böyle or~am içerisinde ailenin üçüncü neslini temsil eden

Abdülbasıt (v /9201Ş14), babası Halil'in naiblik görevi için bulun-duğu Malatya' da 11 Receb 844 Pazar günü (6Aralık1440) dünya-ya geldi. Malati nisbesi burada doğmuş olmasındandır. Küçük yaşta annesi Şekerbay hanımı kaybetmiş ve ilk eğitimini babasından almış ve Türkçeyi ondan öğrenmiştir. Daha sonra babası Halil b. Şahin'in 859 (1454-1455) yılında Trablus'ta görevlendirilmesi se-bebiyle onunla birlikte M~latya'dan 'ayrılmış,12 yıllar sonr~ tekrar

5 Muhammed Muhammed Ömer; "er-Ravzü'l·basim fi haviidisi'l-umr ve't-teracim", Kahire Üni-versitesi, Daru'l-U!Qm FakültesiYıllığı. yıl:1977-1978. (s. 57-78), s.59.

6 Niiiblik: Ortaçağ'da kurulan diğer birçok İslam devletinde de var olan niüblik Anadolu Sel· çuklulan, Memlükler ve Delhi Türk Sultanlığı'nda daha sistemli ve etkili bir kurum haline gelmiş, özellikle merkezde hükümdara vekalet eden devlet adanılan yanında eyalet valileri-ne ve diğer bazı vali veya kumandanlara nfüb-i saltanat unvanı verilmiştir lslam devletlerin-de hükümdar; vali, kadı gibi devlet ricalinin vekili, temsiki veya yardımcısı. Bk. Cas[m Avcı, "Naib" DIA. cilt: 32; sayfa: 312.

7 Muhammed Muhammed Ömer; "er-Ravzü'l-basim fihaviidisi'l-umrve't·teracim",s. 59; aynca bk. Ömer Abdu's-Selam Tedmüri, Mukaddime, l,7.

8 Muhammed Muhammed Ömer; "er-Ravzü'l-biisim fi havadisi'l-umr ve't-teracim", s. 60.

9 İbn Haceı; İbnu'l-Hümam, Bedruddin el-Ayni, Suyüti, Kafiyeci gibi alimlerbunlardan birkaçıdır.

10 Muhammed Muhammed Ömer; "er-Ravzü'l-basim fi haviidisi'l-umr ve't-teracim~ s. 59, 61; Ömer .Abdu's-Selam Tedmüri, Mµkaddime, l, 8-22, Aynca bk. Asri Çubukçu "Halil b. Şahin", Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt:lS, s. 328-329.

11 Muhammed Muhammed Ömer, "er-Ravzü'l-basim fihaviidisi'l-umrve't-teracim", s. 61.

12 Ömer Abdu's-Selam Tedmüri, Mukaddime, l,23-24.

15.0TURUM

Zeynüddin Abdülbasıt

B. Halil B: Şahin El-Malati'nin Kur'an ve Tefsir Anlayışı

KorimÖZMEN

1149

15. OTURUM

·-zeynüddin Abdülbasıt

B. Halil B. Şfilıin El-Malati'nin

Kur'an ve Tefsir Anlayışı

KeıimÖZMEN

Malatya'ya dönmüşler bir süre daha burada ikamet etmişlerdir.13 içinde bulunduğu müsait ortam ve imkanlar kısa sürede ilmi açıdan önemli mesafeler almasını sağlamıştır. Özellikle babasının idari görevi dolayısıyla önemli kültür merkezi olan şehirleri dolaşması, ona çeşitli alanlarda bir çok alimden ders alma imkanını, bu sayede geniş bir ufuk ve ilmi birikime sahip olmasını sağlamıştır. Yirmi bir yaşlarında babasıyla birlikte Kahire'ye gelmiş onun isteği doğrultusunda Kafiyeci (v.879/1474), Sebav1 (v.902/1497) gibi dö-nemin büyük alimlerin rahle-i tedrisinden geçmiştir.14

Daha sonra Abdülbasıt beş yıl sürecek olan kuzey Afrika ve Endülüs seyahatine çıkmış, bu uzun seyahat süresince de ilmi bi-rikimini artırmaya devam etmiş, gezip gördüğü yerlerde (arı f!1isa-li çeşit çeşit çiçeklerden istifade ile bal yapma imkanı bulmuştur. Temsil bize ai~) tıp da olmak üzere birçok alandaki uzmanlardan istifade etmiştir.15 Ayrıca"bu seyahat esnasındaki hayatın her alanına dair şahsi gözlemleri, olaylara tanıklığı, idari, ilmi sahada önemli kişilerle görüşmelerini er-Ravzü'l-basim fi havadisi'l-umr ve't-tera-cim isimli eserinde bir araya getirmiş, bizlere o dönemle ilgili özel-likle Mağrib ve Endülüs tarihi için önemli bir kaynak bırakmıştır.16

Bu kitab ayrıca kendisi ve ailesi hakkında da birinci elden bilgiler ihtiva etmektedir. Ömrünün sonların_ı ilmi faaliyetlerle geçirmiş, Kahire'de özellikle Şeyhuniye Medresesinde Mısırlı ve Mısır dışından gelen birçok talebeye hocalık yapmıştır. Tarihçi İbn İyas (v. 930/1524?) onun öğrencilerindendir.17

Sehavi onu, birçok alanda yetkin ilmi kişiliğe sahip, farklı türler-de eserler bırakmış değerli bir şahsiyet olarak tanıtır.18

'.

Abô.ülbasıt'ın bu kısa biyografisinden sonra ilmi kişiliği ve yet-kinliği hakkında bir kanaat oluşturması için eserleriyle ilgili bilgi vermek istiyoruz. Kaynaklarda zikri geçen büyük kısmı günümüze ulaşan eserleri:

13 Abdülbasıc'ın Malatya ile irtibatının yaklaşık }irmili y

ıs Muhammed Muhammed Ömer; "er-Ravzü'l-basim fi havadisi'l-umr ve't-terıi.cim'', s. 62·64.

16 Muhammed Muhammed Ömer, "er·Ravzü'l·basim fi havadisi'l-umr ve't-terıi.cim", s. 66, 72.

ı 7 Muhammed Muhammed Ömer. "er-Ravzü'l·basim fi havadisi'l-umr ve't·teracim", s. 65-66.

18 Şemsüddin Muhammed b. Abdirrahm;in b. Muhammed es-Sehavi, ed-Davu'l·Llimi', Daru'l-Cil, Beyrut 1992, iV,. 27 vd.; Ayrıca bak. Muhammed Muhammed Ömer; "er-Ravzü'l·basim fi havadisi'l·umr ve't-terıi.cim". s. 65.

ı. er-Ravzü'l-basim fi havadisi'l-umr ve't-teracim (Vatikan, Ar. 728).19

2. Neylü'l-emel fi zeyli'd-Düvel. Zehebl'nin Düvelü'l-islam adlı eserine yazdığı zeyil olup 744-896 (1343-1491) yılları ara-sında meydana gelen olayları ihtiva eder.20

3. ed-Dürerü'l-vesim. Kutbüddin Muhammed b. Ahmed el-Kas-tallanl'nin Tekrimü'l-ma'işe fi tahrimi'l-haşişe adlı eserine yazdığı şerhtir.

4. el-Mecmau'l-müfennen bi'l-mucemi'l-mu'anven (biyogra-fi).21

5. el-Kavlü'l-menus fi şerhi'l-Kamus22

6. Hacimleri üç ile elli iki va·rak arasında değişen şu on dört risalesi23 Süleymaniye Kütüphanesi'nde (Ayasofya, nr. 4 793) "Kitabu'l-Mecmlı'ı'l-bustani'n-nüri 'li-hazreti Mevla-na's-Sultani'l-Gavri" ismli bir mı;cmua içinde sırasıyla aşağıdaki şekilde yer almaktadır:

ı. en-Nefhatü'l-ffüha fi tefsiri'l-Fatiha

2. el-Kavlü'l-has fi tefsiri süreti'Hhlas24

3. Gayetü's-sfıl fi streti'r-Resül25

4. el-Kavlü'l-cezm/hazm fi tarihi'l-enbiya üli'l-azm

5. er-Ravzatü'l-murabba'a(fi sireti'l-huleffü'l-erba'a

6. Nüzh'eru'l-esatin fi men veliye Mısr mine1s-selatin 7. es-Sırru ve'l-hikme fi kevni'l-hamse salavat mahsüsan

bi-hazihi'l.-evkat

8. Nüzhetü'l-elbab muhtasaru Acebi'l-u'cab

9. el-Ezkarü'l-mühimmat fi mevazı'a ve evkat

10. el-Kavlü'l-meşhüd fi tercihi teşehhüdi ibn Mes'üd

19 Bu eser müellifin Kuzey Afrika ve Endiilils··seyahatine dair dönemin tarihi, şahsi gözlemleri, tecrübeleri. ilmi temasları hakkında önemli bilgiler içerir. Bazı bölümleri eksiktir. Mevcut yazmadan hareketle günümüze u)aşan kısımları dört cilt olarak yayınlanmışnr. Bk (tahkik Ömer Abdu's-Selam Tedmüri),), Mektebeti'I- Asnyye, Beyrut ty; yine bu eserle ilgili bir ma-kale ve değerlendirme de yayınlanmışnr: Muhammed Muhammed Ömer. "er-Ravzü'l-basim fi havadisl'l-umr ve't"teracim". Kahire Üniversitesi, Daru' l-Ulüm FakültesiYıllığı, y11:1977-1978, s. 57-78; ayrıca bir de yüksek lisans çalışması yapılmışnr: Ferec Muhammed Ferec, Tarihçi, "Hanefi Fakihi Abdülbasıt b. Halil el-Malati ve er-Ravzü'l·basim fı havadisi'l-umr ve't-teracim': Benha Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Kalyubiye-Mısİr 2015.

20 Bu tarih eser yayınlanmıştır. bk (tahkik Ömer Abdu's-Selam Tedmüri), C. 1/1 (H.744-770); c.ı /il (H. 771-800); c. 1 / ııı (H801-820); C. I / iV (H. 821-840); c. il/ v (H. 841-86CJ); c. n / VI (H. 861-875); C.11 / Vll (H. 876-890); C.11 /Vlll (H. 891-896); C. leseX (index), Mektebeti'l-Asnyye, Beyrut 2002).

21 Bu eser iki elit olarak yayınlanmışnr: bk(tahkik: Abdullah Muhammed El-Kentleri), Da-rü'l-Beşfürl'l-islamiyye, Beyrut 2011.

22 (Sü.leymaniye Ktp .• Hamidiye, nr.1417, 223 varak).

23 Buıı!ardan bir kısmının başka yazma nüshaları da bulunmaktadır ve yine bazıları yayınlanmıştır. Çoğu ise hala yazma halindedir.

24 Ahmet Faruk Güney, "Yazma İhlas Süresi Tefsirleri Bibliyografyası", Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, Cilt 9, Sayı 18, 2011, (275-302), s. 284. Yazar bu risaleye kısa bir tanıtım yapmıştır.

25 lstanbul 1328.

15.0TURUM

Zeynüddin Abdülb~sıt B. Halil B. Şahin El-Malati'nin Kur'an ve Tefsir Anlayışı

KerimÖZMEN

1151

JS. OTURUM

,zeynüddin Abdülbasıt

B. Halil B. Şahin El-Malati'nin

Kur'an ve Tefsir Anlayışı

J(crim ÖZMEN

11. el-Menfa'a fi sırri kevni'l-vuzı1 mahsusan bi bazihi'l-a'zfü'l-erba'a

12. ez-Zehrü'l-maktfıf fi maharici'l-hurı1f26

13. Necmü'ş-şükür,

14. el-Vusle fi meseleti'l-k:ıhle.

Abdülbasıt, Yukarıda mezkur on dört risaleyi uzun süren has-talığı sırasında kendisini soran, ilgilenen ihsanda bulunan Memluk Sultanı Kansu Gavri (1501-1516)27 için, bir hatıra olması vesilesiyle bir araya getirmiş ve kendisine sunmuştur.28

Risaleleri topladığı esere "Kitabu'I- Mecmuu'!- Büstanü'n-Nuri li Hazreti Mevlana es-Sultan el-Gavrl" ismini vermiştir. Her bir risa-lenin serlevhasında ve çoğu zaman girişinde kendisini Abdülbasıt b. Halil el- Hanefi şeklinde tanıtmıştır.

Müellif bu mecmua içerisinde tüm okuyucular için oldukça faydalı olduğunu düşündüğü, muhtasar ancak kolay anlaşılır olma niteliklerini haiz on dört risaleyi bir araya getirmiş, mecmuanın gü-

'-zelce tezyin edilmiş serlevhasında eseri Memluk sultanı Ebu'n-Nasr Kansu Gavri'ye ithaf ettiğini dile detirmiştir.29 Uzunca bir mukaddi-meden mecmuadaki on dört risaleyi sırasıyla isimleri ve kısa tanıtımlarına yer vermiştir. Tefsire dair yazdığı iki risale bu mecmuanın ilk sırasında yer almaktadır. Bu onun Kur'an ve tefsire verdiği değeri de gösteren önemli bir işarettir.

Tefsirler dahil olmak üz.ere Risalelerin telifinde yöntem olarak kısa ama anlaşılır olma, tercih edilmiş ve özellikle risalelerin listesi-nin sunulduğu mukaddimede ve risalelerin gifişlerinde bu hususa sık sık vurgu yapılmı~tır.30

03 il. Kur'an ve Tefsir Anlayışı Çalışmamızın esas konusunu oluşturan bı,ı kısımda öncelikle

müellifin Kur'an anlayışı, daha sonra ise tefsir yöntemi ele alınacaktır.

a. Kur'an Anlayışı Abdülbasıt el-Malati'ye göre Kur'an yüce Allah'ın Peygamberine

apaçık bir Arapça ile indirmiş.olduğu yüce bir kitaptır. Onun düşün-

26 Müellifin bİ.ı risalesinin tanıtını, değerlendirme, tercüme ve neşri ile ilgili çalışmamız yayınlanma aşamasındadır.

27 Kansu Gavıi ya da Gansu Gavri tam adiyla El-Eşref Kansu el-Gavıi, Memlük Sultanı, Bur-ci Hanedanı'ndan olup 1501-1516 yıllan arasında Memlük hükümdarlığı yapmıştır. (v.922/1516).

28 Abdülbasıt el-Malati, Kitiibu'l- Mecmıiu'l- Büstiinıi'n·Nuri li Hazreti Mevlana es-Sultan el-Gavri, Mukaddime, Süleymaniye Kütüphanesi, Ayasofya 4793, vr. lOb·llb.

29 Abdülbasıt el-Malaıi, Kitiibu'J. Mecmuu'!- Büstinü'n-Nuri li Hazreti Mevlana es-Sultan el-Gavri, Mukaddime, Sıileymaniye Kütüphanesi, Ayasofya 4793, aynca blc. vr. lOb.

30 Abdülbasıt el-Malati, a.g.e., Mukaddime, vr. 2a, 12a-13b.

cesinde Arapçanın önemli bir yeri vardır. Dillerin en seçkini Arap-çadır ve bu dile "beyan" özelliği bahşedilmiştir.31

Hz. Peygamber'e birçok mucize verilmiştir. Ancak O'nun en bü-yük mucizesi Kur'an-ı Kerim'dir. Kur'an, lafzı ve manasıyla birlikte i'caz özellikleri taşır.32 Bu Kitap, öncekilerin ve sonrakilerin bilgile-rini içermekte olup, az ancak güzel seçilmiş, en üst derecede bela-ğat inceliklerine sahip lafızlarla bir çok mana ifade edebilen özelli-ğe sahiptir.33

Müfessirin düşüncesinde Kur'an, bizzat Hz. Peygamber tarafından İslam'ın model olarak yaşanmış ahlak sisteminin kaynağı ve kendisidir. Nebi'nin (a.s.) yaşam ve hareket tarzında ölçü Kur'an olmuştur.34

Kur'an'a dair bu temel düşüncelerden sonra müellifin tefsir an-layışına geçebiliriz.

b. Tefsir Anlayışı Bu kısımda müellife ait risaleleri muhtevi yukarıda zikri geçen

"Kitabu'l- Mecmı1ı'l- Büstani'n-Nılri li Hazreti Mevlana es-Sultan el-Gavri" isimli mecmua içerisinde yazına halinde bulunan en-Nef hatü'l-Fciiha fi Teftfri'l-Fcitiha ve el-Kavlü'l-Hcis fi Tefsiri Sıireti'l-ihlas ve isimli Fatiha ~e İh!as surelerine }'.azmış olduğu tefsirlerden hare-ketle tefsir anJayışını ortaya koymaya çalışacağız.

Hanefi mezhebine mensup olan müellif, müstakil sure tefsi-ri yazma geleneğinin temsilcilerinden biri olarak, Kur'an sureleri arasında üzerinde en çok yorum literatürü oluşmuş Fatiha ve İhlas surelerini ele alarak bu geleneğe katkı yapan müfessirlerden ol-muştur.

Uzunca bir mukaddimeden sonra Tefsire dair yazdığı iki risale bu mecmuanın ilk sırasında yer 'almaktadır. Bu onun Kur'an ve tef-sire verdiği değeri de gösteren önemli bir işarettir.

Me2kUr tefsirler; en-Nefhatü'l-Fciiha fi Tefsfri'l-Fôtiha, mec-mua'nın 14a-26a; 'el-Kavlü'l-Hcis fi Tefsiri Sıireti'l-ihlcis ise 27a- 3Sb varakları arasında yer almaktadır. Gayet okunaklı bir nesih hattıyla kaleme alınmıştır.' Dili Arapça ve mecmua genelinde her bir sayfa on bir satırdan oluşmaktadır. Mecmuan.!Q her hangi bir yerinde müs-

31 Abdülbasıt el-Malaô, ez- Zehru'I- Maktiiffi Bey.ini Meh3rlci'I- Hurüf, Süleymanlye Kütüpha-nesi, Ayasofya 4793, vr. 194b.

32 Abdülbasıt el-Malaô, Gayetüs'-SOI fi Sireti'r-ResnJ,Süleymaniye Kütüphanesl,Ayasofya 4793, vr.54a-55b.

33 Abdülbasıt el-Malaô, el-Kavlul-Cezmu fi Tarihi'! Enbif.i-ı Ulu'l-Azm ve Zikru'I- Enbiya ellezl-ne Zeker:ıhumullfilıu fil Kur'an. Süleymaniye Kütüphanesi, Ayasofyıı 4793, vı: 70a.

34 Abdülbasıt el-Malaô, Giiyetüs'-Sül fi Sireti'r-Resiil, Ayasofya 4793, vr.4Sb. Aynca müellif bir münasebetle "muvafakat-ı Ömer"" olarak tabir edilen, bazı durumlara dair Hz. Omer'Jn görüşleri ve hissiyatı doğrultusunda ayetlerin indirildiğine işaret eder konuyla ilgili Hz. Peygam-berden de bir rivayet aktarır. Bk. Abdiilbasıt el-Malati, er-Ravzaru'I- Mürabbaa fi Siretl'l-Hu-lerai'l-Erbea, Ayasofya 4 793, vr. 90b·91a.

15.0TIJRUM

Zeynüddin AbdüJbiisıt

B. Halil B. Şahin El-Malati'nin J

15.0TURUM

Zeynüddin Abdü lbası t

B. Halil B. Şilin El·Malati'nin

Kur'an ve Tefsir Anlayışı

KerlmÖZMEN

154 1

tensih ismine ve istinsah tarihine rastlanmamıştır. İlgili mecmua Sultan Kansu Gavri'ye takdim edildiği ve Sultan da (1501-1516). tarihleri aralığında tahtta olduğuna göre mecmua'nın istinsah ta-rihi bu sürece denk gelmelidir. Her bir risalenin net istinsah tari-hini ayrı ayrı tespit de zor görünmektedir. Zira farklı zamanlarda kaleme alınmış olmaları ihtimal dahilindedir. Zahriye'de Osmanlı Sultanı 1. Mahmud'a (1730- 1754) ait valaf kaydı bulunmaktadır. Mecmua serlevhasında bizzat Sultan Kansu Gavrl'ye takdim ifadesi, müstensih isminin bulunmaması ve özellikle mukaddimedeki us-lub vb. bazı hususlar, kesin olmamakla birlikte bu mecmuanın mü-ellif hattı olduğunu andırmaktadır.

b1. Abdülbasıt'ın Tefsir de Başvurduğu Kaynakl~r Müfessir Abdülbasıt, kaynaklarını bazen açıkça belirtir, bazen

de isim vermeksizin hocalarımızdan bazıları, bir kıs ım alimler vb. ifadelerle atıflarda bulunur.35 Aşağıda görüleceği üzere hacmi kü-çük bu tefsir risalelerinde rivayet ve dirayet açısından başta tefsir kaynakları olmak üzere farklı özellikleri haiz· çok geniş bir kaynak kullanımı söz konusudur. Bu durum müfessirin farklı alanlardaki okumalarına ve birikimine dair önemli bir işaret sayılabilir. İlgili kaynaklara dair bir kanaat oluşması için aşağıdaki örnekler yeterli .olacaktır:

Başta Kur'an ve sünnet olmak üzere, Sahabe' den, Ali b. Ehi Ta-lib (v.40/660),36Übeyy b. Ka'b (19/640),37 İbn MesUd (v.32/652), Ebu Hureyre (v.58/678),38 ibn·Abbas (v.68/687),39 Tabiin'den Ebul Aliye (v.93/711),40 (Said b. Cübeyr (v.95/714), Mücahid b. Cebr (v.104/722)4 1, Amir b. Şerahtl eş-Şa'bi (v. 1'04/722),42 Dahhak b. Müzahim'in (v.105/723),43 İkrime (107 /725),44 Hasan-ı Basri Ha-san el-Basri(ll0/728),45 Vehb. b. Münebbih (v. 110-114-116/728-732-734?),46 Katade b. Diame (v.117 /735),47 Ebı1 Muhammed lsma!J

35 Abdülbasıt el-Malati, en- Nellıatu'-1 Filiha fi Tefsiri'l-Fatilıa, vr. 17b·18a, 20a, 21b-22a.

36 Abdülbiisıt el-Malati, el Kavlü'l·Has fi Tefsiri Süreti'l·lhlas, vr. 32a.; Abdülbasıt el-Malati, en· Nellıatu'·I Faiha fiTefsiri'l-Fatiha, vr. 22a-22b.

37 Abdülbasıt el·Malati, el Kavlü'l·Hils fi Tefsiri Siıreti'l·ihlas, vr. 28b.

38 Abdülbasıt el-Mala ti, en- Nellıatu' -1 Fıiiha fi Tefsiri'l-Fatiha, vr. 25b-26a.

39 Abdülbasıt el-Malati. en- Nellıatu'-1 Filiha fi Tefsiri'l-Fatiha, vr. 15b, 20a. 2Sb; Abdülbasıt el-Malatl, el Kavlü'l-Has fi Tefsiri Süreti'l-ihlas, vr. 30b.

40 Abdülbasıt el-Malatl, en- Nellıatu'-l Ffüha fi Tefsiri'l·Fatiha, vr. 24a; Abdülbasıt el-Malati, el Kavlü'l-Has fi Tefsiri Süreti'l-ihlas, vr._32a

41 Abdülbiisıtel-Malati, el Kavlü'l-Has fi Tefsiri Süreti'Hhliis, vr. 23b.

42 Abdülbasıt el·Malati. el Kavlü'l-Has fi Tefsiri Sureti'l-lhlas, vr. 32a.

43 Abdülbasıt el-Malati, en· Nellıatu'-1 Faiha fi Tefsiri'!· Fatiha, vr. 2lb, 2Sb; Abdülbasıt el-Malati. el Kavlü'l·Hiis fi Tefsiri Süreti'l-lhlas. vr. 31b.

44 Abdülb5sıt el·Malati, el Kavlü'l-Has fi Tefsiri Süreti'l·lhlas, vr. 31b.

45 Abdülbasıt el-Malati, el Kavlü'l·Has fi Tefsi~ Süreti'l-lhlas, vr. 32a.

46 Abdülbiisıt el-Malati, en· Nellıatu'·I Filiha fiTefsiri'l-Fiitiha, vr. 21b.

47 Abdülbasıt el-Malati, en- Nefhatu'· I Faiha fiTefsiri'l·Fatiha, vr. 2Sb.

es-Süddi el-Kebir el-Kufi (ö. 127 /745);48 İslami ilimlerin teşekkül ve gelişme sürecinde etkin olan şu isimler: Caferi Sadık (v.148/765),49

Abdurrahman b. Zeyd b. Eslem,50 Mukatil b. Hayyan,51 Mukatil-b. Sü-leyman'ın (v. 150/767) tefsiri,52 Sehl et-Tüsteri (v. 283/896),53 Cü-neyd-i Bağdadi (v.298/911),54 Mutezili Amr b. Ubeyd (v. 144/761),55

Ali b. Musa er- Rıza(v._204/820?),56 Muhammed b. es-Sfüb el-Kel-bi'in (146/763)57 tefsiri, Hasan b. Fadl el Beceli (v. 3./9. Asır);58 Mü-berred (v. 286/900),59Zeccac'm (v.311/923) Meani'l-Kur'an isimli tefsiri,60 Zemahşeri'nin (v.538/1144)e/-Keşşa/ı,61 Katli Beyzavi'nin (v.685/1286) Envaru't-Tenzfl ve Esrau't-Te'vfl'i,62 . .ı\bdüssamed el-Gaznevi'in(v. 5. /11.asır sonları?)Tefsiru'l-Kur'ani'l-Azlm'i,63

Ebü'l-Leys es-Semerkandi'nin (v.373/983) Tefsfrü's-Semerkandf isimli eseri64 müfessirin başvurduğu belli başlı kaynaklardır.

b2. Tefsir Yöntemi Müfessirin diğer risalelerinde olduğu gibi bu iki tefsirinde de,

fazla detaylara ve konuyla doğrudan ilgisi olmayan meselelere gir-meme ana ilke olarak benimsenmiş ve yapılan çalışmada anlaşılırlık, meselelerin sistematik olarak sunulması ve bu sayede okuyucu-nun azami faydası gözetilmeye çalışılmıştır.

Tefsirde genel ilke, olarak, yorumlar arasından özlü (zübde) ola-• 1

nı sunma; fakat ~unun yanında yeterli ve faydalı olma esas alınmış-tır.65 '

Fatiha suresi 'tefsirini betimlerken müellif, "muhtasar, basit bir 1

48 AbdülUsıt el·Malati, el Kavlü'l·Has fi Tefsiri Sıireti'l-lhliis, vr. 32a.

49 Abdülbasıt el-Malati, en· Nefhatu'· I Faiha fi Tefsiri'l·Fatiha. vı: 21b.

50 Abdülbasıt el·Malati, en- Nefhatu'·I Faiha fi Tefsiri'l·Fatiha. vı: 21b. 2Sb.

51 Abdülbasıt el-Malati, en· Nefhatu'·I Faiha fi Tefslrl'l·Fatiha, vı: 21b.

52 Abdülbasıt el-Malaıi. en- Nefhatu'·I Faiha fi Tefslrl'l·F~tiha, vr. 23b.

53 Abdülbasıt el·Malaıi, en- Nefhatu'-1 Faiha fi Tefulrt'l-Fatiha, vr. 24a, 2Sa. 54 Abdülbasıt el·Malaıi, el Kavlü'l· Has fi Tefsiri Sı1reti'l·ihlas. vr. 31b.

55 Abdülbasıt el·Maıati, en· Nefhatu'·I Faiha fi Tefslrl'l-Fatiha, vr. 24a.

56 Bu zat, Cafer-i Sadık'ıiı torunu imam Mıisô el-Kazım'ın oğlu Şianın 8. imamıdır. Auf için bk. Abdülbasıt el-Malati, en· Nefhatu'·I Faiha fi Tefslri'l·Fatiha. vr.2lb; Abdillbasıt el·Malati, el Kavlü'l-Has fi Tefsiri Süreti'l· lhlas, vr. 31b-32a.

57 Abdülbasıt el-Malati, en- Nefhatu'· I Falha fi Tefslrl'l-Fatiha, vr. 23b.

58 Abdillb~sıt eı-Malati, en· Nefhatu'-1 Faiha fi Tefsiri'l·Flitiha, vr. 21a. Bu zat Hasan b. Ali b. Hüseyin el· Becell olmalıdır. H.3 asır Şii alimlerinden Fas Berberileri arasında Beceliyye diye anılan Şii fırkanın kuruculanndandu:

59 Abdül basıt el-Malati, en· Nefhatu'·l Faiha fi Tefsiri'l·Fatiha. vı: 19a· 19b.

60 Abdülb5sıt el-Malati. el Kavlü'l-Hiıs fi Tefsiri Süreti'l-lhlils, vr. 33b-34a.

61 Abdülbasıt el-Malati, en· Nefhatu'· I Faiha fi Tefsirl'l· Fatiha, vr. 24b; Abdülbasıt el-Malati, el Kavlü' l·HSs fi Tefsiri Sureti'l· ihlas. vı: 34a.

62 Abdülbasıt el-Malati, en- Nefhatu'·l F3iha fiTefsiri'l·Fatiha, vr. 2ob.

63 Abdülblisıt eH1alati, en- Nefhatıı'·I Faiha fiTefsiri'l-Fatiha. vı: 20b.

64 Abdülbasıt el-Mala ti, en- Nefhatu'·l Faiha fi Tefsirl'l-Fatiha, vr. ı 7a.

65 AbdülbAsıt el·Malati, en· Nefhatu'-1 Faiha fiTefsiri'l-Fatiha, Ayasofya 4793, vr.20a; aynca bk., a.g.e., vr. 16b·l7a, 22a.

15.0TURUM

Zeynüddin Abdülbasıt

B. Halil B. Şfilıin El·Malati'nin Kur'an ve Tefsir Anlayışı

KerimÖZlllEN

1 155

15. 0TURUM

, Zeynüddin Abdülbiisıt

B. Halil B. Şii hin El-Malati'nin

l(ur'an ve Tefsir Anlayışı

J(crlmÖZMEN

156

usluba sahip, manasını herkesin rahatlıkla anlayabileceği, içerisin-de faydalar bulunan bir eser" ifadelerini kullanırken İhlas suresi tefsiri için ise "bi'ş-şerh" tabirini kullanarak daha detaylı bir şekilde yazıldığına işaret etmektedir.66 Ancak ihlas tefsirinde yine mümkün olduğunca özlü, faydalı makbul görüşlerin derlendiği bir eser yaz-ma amacı güı.lültlüğü ifade edillr.67

Öncelikle her surenin tefsirine kısa bir giriş yapılır tefsirin yaza-rının ismi verilir; eseri yazma amacı ve kısaca yöntemine değinilir.

Daha sonra sırasıyla surelerin Mekkl veya Medeni oluşuyla ilgili görüşler; surenin kaç ayet, harf ve kelimeden oluştuğuna değinilir; devamında ise isimleri üzerinde durulur; ilgili isimlendirmeler se-bepleriyle birlikte ele alınır. Bu iki sureyle ilgili zikredilen isimlerin çokluğu surelerin şeref ve yüceliğine delalet eder. Bu hususa dair Müellif Abdülbasıt şu ilkeye temas eder: " Bir şeyle ilgili isimlerin çokluğu müsemma'nın şerefine delalet eder. Bu ilke ala!, insan tabi-an, adet ve şeriatça müsellemdir."63

Müstakil sure tefsiri yazmaya sevk eden amillerden birisi olarak kabul edilen surelerin fezailine dair az da olsa rivayetler zikredilmiştir.69 Bazen bu rivayetlere dair tahlillere de yer verilir~ Örneğin müfes-sir Abdülbasıt, İhlas suresinin çok okunmasını, Kur'an'ın üÇte birine denk olması durumuyla açıklar. Bunun gerekçesinin de Allah'ı zatı, ·sıfatlan ve fiilleriyle bilmek olduğunu belirtir, bu zikredilen yönler açısından surenin Kur'an'ın üçte birine denk olduğunu ifade eder.70

.Fedailu'l-Kur'an (Kur'an'ın .. Faziletleri) ile ilgili rivayetler; Kur'an'ın bütününe ve bazı sure ve ayetlere ait olmak üzere iki kısımda ele alınabilir. Bu konuda hatırı sayılır bir literatür: oluşmuştur.71

Sebebi nüzul rh(_ayetlerine yer verir. Bazen birden fazla rivayet aktarır ancak aralarında tercih yapmaz.72

Bazen ayetleri tefsir ederken nüzo.J dönemi bazı grupların batıl inanç ve düşünce yapılarına değinir ve ilgili ayetlerin bunl;ın red sadedinde nazil olduğuna vurgu yapar.73 Besmele ile ilgili İslam öncesi dönemdeki uygulamaya ve İslam ile değişen duruma dikkat çeker.74 Bu noktalar müfessirin ayetleri anlamada nüzul ortamı rea-

66 Abdülbasıt el-Malati, Kitiibu'I- MecmOu'I· Büstiinü'n·Niiri, Ayasofya 4793, Mukaddime, vı: llb-12a

67 Abdülbasıt el-Malati, el Kavlü1-Hiis ti Tefsiri Siireti'l-ihliis, Ayasofya 4793, vr.27b.

68 Abdiilbas_ıt el-Malatl, el Kavlü'l-Hiis tiTefshi Siireti'l-ihlas, vı:28a.

69 Abdülbasıt el-Malatl, en- Neflıatu'-1 Fiiiha fı Tefsiri'l-Fatiha, vr. 16a; Abdülbiisıt e l·Malati, el Kavlü'l-Has fi Tefsiri SOreti'l-ihlas, vı: 2Bb·29a. ·

70 Abdiilbasıt el-Malati, el Kavlü'l-Has fi Tefsiri Siireti'l-ihlas, vı: 2Bb.

71 lsmail Cemhoğlu, Tefsir Usülii, 3. Basla, Elif Ofset, Ankara 1979, s. 201-204.

72 Abdülbiisıt el-Malaıi, el Kavlil'l-Has fiTersiri Stlreti'Hhlas, vı: 19b-21b.29a-31b. Miifessir ih-las tefsirinde sebeb·I nüzul rivayetlerine yer verirken, Fatiha tefsirinde ise bu rivayetlere yer vermemiştir.

73 Abdülbiisıt el·Malati, el Kavlü'l-Has fi Tefsiri Siıreti'l·ihlas. vr. 22a.

74 Abdülbasıt el-Malati, en- Nefhatu'-1 Faiha fi Tefsiri'l-Fatiha, vı: 18a.

Jitesini dikkate aldığını gösteren deliller olarak kabul edilebilir.

Temel hedef tefsirin anlaşılır olması ve okuyucunun istifadesi olunca meseleler izah edilirken önce konu/problem ortaya konur, daha sonra o konudaki görüşler sistematik bir tarzda sıralanır, ne-ticede müfessir kuvvetli gördüğü görüşe dair tercihini ortaya koyar. Bu tercihiyle bir şekilde bu risalelerin sadece alanın uzmanı ilim ehli için değil halk kitlesi de dikkate alınarak yazıldığını göz önün-de tutarsak okuyucu görüşler arasında tabir caizse boğulmaktan kurtarılmış, zihindeki sorulara çözüm kapısı açılmasına yardım edilmiş oluyor. Örnek olarak Fatiha'nın isimleri75, besmeleyle ilgili farklı görüşlerin ele alınması76 verilebilir.

Bazen de serdedilen görüşlerden hasıl olan sonucu, varsa müşterek noktaları birer cümleyle özetler yine okuyucu için gözetilen "anlama faydası" gerçekleştirilir.77

Kur'an'ın Kur'an'la tefsiri yöntemine başvurulur.78

Tefsir yöntemi olarak Kur'anın fesahat ve belağatına vurgu ya-pılır ve ayetlerde kullanılan edebi uslup ve sanatlara işaret edilir. Fatiha 1/S'te örnek olarak iltifat sanatına yer verilmiştir.79

Müfessir, dilsel bazı tah!illerde, "Basra ve Kufe gibi dil ekolleri-nin görüşlerine de atıfı:a bulunur.80 f.ynca kelimelerin semantik ve etimolojik tahlillerine de yer verir.si· Ayetleri tefsirde şiirle istişhad yöntemine de başvurur.82

Yine bazen ayetlerin tefsirinde konuyu daha anlaşılır kılmak maksadıyla deyimsel İfadelere, darbı mesellere yer verilir. Örnek: " ul~ ~ L.S /kema tedinu tüdanu"e3

Müellif, tefsir yöntemi olarak kıraat farklılıklarına ve kurra'nın görüşlerine de yer vermeyi ihmal etmemiştir.84

\

Abdülbasıt, tefsir ve mana kelimelerini yer yer eş anlamlı ola-rak kullanır.65 Bazen de "murad" kelimesine ilgili kelime veya ayetin açıklaması anlamında yer verir.86

75 Abdülbasıtel·Malati, en-Neflıatu'-1 Faiha fiTefslri'l-Fatiha, vr.15a-15b.

76 Abdülbasıt el-Malati, e~- Nefhatu' -1 F3iha fi Tefslri'l-Fatiha, vr.16a-19a.

77 Abdülbasıt el-Malati, en- Nefhatu'-1 Faiha fi Tefsiri'l-Fatiha, vr. 22a-22b.

78 Abdülbasıt el-Malati, en- Nefhatu'-1 Falha fi Tefslri'l-Fatiha, vr.ZSa.

79 Abdiilbasıtel-Malati, en- Neflıatu'-1 FAiha fiTefsiri'l·Fatiha, vr.22a.

80 Abdülbasıt el-Malati, en- Neflıatu'-1 Falha fi Tefslri'l-Fatiha, vr.17b.

81 Abdiilbiisıt el-Malati, en· Nefhatu'·I Faiha fiTefsiri'l·Fatiha, vr. Zla, 23b, 25a.

82 Abdülbasıt el·Malati, en- Nefhatu'·I Faiha fiTefsiri'l-Fatiha, vr. 20b.

83 Abdiılbasıt el-Malati, en- Nefhatu'-1 Falha fi Tefsiri'l-Fatiha, vr. zıh.

84 Abdiilbasıt el-Malati, en- Neflıatu'-1 Falha ti Tefsiri'l-Faıiha, vr. 16b, 22a-23a: Abdülbllsıt el-Malati, el Kavlü'l-Has fi Tefsiri SQreti'l·lhlas, vr. 34a.

85 Abdülbasıtel-Malati,Abdülbasıtel-Malati, en· Nefhatu'-1 F

15.0TURUM

Zeynüddin Abdütbasıt

B. Halil B. Şahin El-Malati'nin

Kur'an ve Tefsir Anlayışı

KerlmÔZlllEN

Müfessir, çoğu zaman ilgili konuya dair görüşleri aktarıp tercih-te bulunmazken yer yer yorumlar arasında tercihlerde bulunarak ilmi dirayetini de göstermiş olmaktadır. Aşağıda müellifin kullandığı bazı tercih ifadelerine yer verilmiştir:

* "c::......o~I _,.,._, ua1 * " r:::ı.sıı ÜA Ul ~ L. 11\ .. usa *" ... .llyll ı.k .. "-! .llyll ~"89

* ".;.ı.U;. _,.,. _, "90 * ,,~ ~ &J:ı ı:.ıl JA>U;.JI_, ••• "9t * ,, J~l ~ 1.5~1 .JA JJ ~ı

rüya tabirleri konusunda bazı hocalarıyla görüş alış verişinde bu-lunduğunu müellif bizzat itiraf etmektedir.97

Rüyada sure hangi durumda, nasıl okunmuş buna göre yorum yapılmış. Örneğin Fatiha tefsiri bitince müelJif sözü surenin rüyada okunduğunun görülmesi ve bunun tabirine getirir. Bunu kişi için hayır ve güzellikler olarak yorumlar.98 Hocalarının konuyla ilgili görüşlerinden üç sonuç çıkardığını belirtir. Bunlardan biri olarak isabetli rüya yorumlarında ''AJlah'a daha yakın olma" ilke olarak be-nimsenmiştir.99

Bu lasımlarla ilgili halk arasında popüler olan bir arilayışın tef-sire yansımasını da görmüş oluyoruz. Zira insanların günümüzde olduğu gibi o günde bu gibi şeylere oldukça rağbet ettiğini gösteren bir delildir. Müfessir de bu ihtiyacı/sosyo-psikolojik vakayı göz ardı etmemiş isabetli olup olmadığı tartışmaya açüc olsa da tefsirinde fazla detaya girmeden bazı bilgileri ve yorumları aktar~rak, neti-cede kendi görüşünü de belirtip gerektiği kadarıyla ihtiyaca cevap vermeye çalışmıştır.

03 111. Değerlendirme ve Sonuç Zeyrııuddin Abdulbasıt b.~Halil. b. Şahin el- Malati, Memluk devle-

tinin idari ve kültür hayatında önem~i hizmetler ifa etmiş bir ailenin mensubu olara)< karşımıza çılanakta.dır. Abdülbasıt, özellikle Mem· lüklerin ilim ve kültür hayatında önemli rol almış, katkılar yapmış arkasında bir ok eser l:ııralanış değerli bir ilim adamı vasfını haizdir. Hanefi mezhebine mensup olan müellif, müstakil sure tefsiri yazma geleneğinin temsilcilerinden biri olarak, Kur'an sureleri arasında üzerinde en çok yorum literatürü oluşmuş Fatiha ve İhlas surelerini ele alarak bu geleneğe katkı yapan müfessirlerden olmuştur. Mü-fessirin bu eserlerinde, fazla detayl~ra ve konuyla doğrudan ilgisi olmayan meselelere girmeme ana ilke'olarak benimsenmiş ve yapılan çalışmada anlaşılırlık, meselelerin sistematik olarak sunulması ve bu sayede okuyucunun azami faydası gözetilmeye çalışılmıştır. Kısa, özfü bu tefsirlerde yazarın engin kültür ve birikiminin de et-kisiyle geniş bir kaynak kullanımına yer verilmiş, rivayet ve dirayet yöntemi mezcedilerek güzel bir tefsir örneği ortaya konulmuştur:

03 Kaynakça Avcı, Casim, "Naib'~ Diyanet Vakfı-İslam Ansiklopedisi (DİA), cilt: 32;

sayfa: 312-312.

97 Abdülbasıt el-Malati, el Ka~lü'l-Hiis fi Tefsiri Süreti'l-ihlas, vr. 34b-3Sa. Aynca açıkça be-lirtmese de babasının konuyla ilgili yazdığı bazı eserlerin müfessir üzerinde etkisi göz ardı edilmemesi gerektiği kanısında olr:fuğumuzu belirtmeliyiz. Bu eserler şunlardır: el- lşarat fi İlmi'l-ibarat, el-Keviikibu'l-Münir fi Usil.li't-Ta'bir.

98 Abdülbiisıtel-Malati, en- Nefhatu'-1 Faiha fiTefsiri'l-Fatiha, vr. 26a.

99 Abdülbasıt el-Malati, el Kavlü'l-Has ti Tefsiri Süreti'l-ihHis, vr.35a- 35b.

15.0TURUM

Zeynüddin Abdülbiisıt B. Halil B. Şahin El-Malati'nin Kur'an ve Tefsir Anlayışı

KerimÖZMEN

1 159

ıs.orunuM

'zeynüddin Abdülbasıt

B. Halil B. Şahin El-Malati'nin

Kur'an ve Tefsir Anlayışı

Kerim ÖZ.MEN

160 1

Çubukçu, Asri, "Halil b. Şahin", Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, cilt: 17. s. 328-329.

Ferec, Muhammed Ferec, "Tarihçi, Hanefi Fakihi Abdülbasıt b. Halil el-Malati ve er-Ravzü'l-basim fi havadisi'l-umr ve't-teracim", Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Benha Üniversitesi, Edebiyat Pi:iküllesi, Kalyubiye-Mısır 2015.

Güney, Ahmet Faruk, "Yazma ihlas Suresi Tefsirleri Bibliyografyası", Türkiye Araşbrmalan Literatür Dergisi, 2011, IX, sayı: 18, s. 284. Türkiye Araştınıın/arı Literatiir Dergisi, Cilt 9, Sayı 18, 2011, 275-302.

Kemaleddin İzzeddin Ali, Muhammed, Abdu'l-Basıt, el-Hanefi, Müerrihan, Kahire 1990.

el-Mala ti, Abdulbasıt b. Halil. B. Şahin, Neylü'l-Emel fi leyi ed-Düvel, (thk. ve nşr .. Ömer Abdu's-Selam Tedmüri), C. 1/1 (H.744-770); C.I /il (H. 771-800); C. 1 /ili (H801-820); C. 1 / IV (H. 821.-840); C.11 / V (H. 841-860); C. il/ VI (H. 861-875); C. il/ Vll (H. 876-890); C.11 / VIll (H. 891-896); C. l.X (İndex), Mektebeti'l-Asnyye, Beyrut 2002).

__ Kitdbu'l- Mecmuu'/- Büstô.nü'n-NCırT li Hazr:eti Mevlô.nd es-Sultan e/-Gavri, Mukaddime, Süleymaniye Kütüphanesi .. Ayasofya 4793. '

_ _ en-Nefhatü'l-Fdiha fi Tefsiri'/-Fdtiha, Ayasofya 4 793. __ el-Kav/ü'l-Hô.s fi Teftfri SCı.reti'l-ihlds, Ayasofya 4 793.

__ Gdyetüs'-SCılfi Sireti'r-ResCı.I, Ayasofya 4793.

__ er-Ravzatü'l- Mürabbaafi Sireti'/-Hulefdi'l-Erbea, Ayasofya 4793.

_ _ ez- lehru'I- MaktCı.f fi Bey~ni Mehdrici'l- HurCı.f, Ayasofya 4 793.

__ el-Kavlul- Cezmu fi Tarihi'/ Enbiyd-ı Ulu'/- Azm ve likru'I- Enbiya' e/lezine lekerdhumullahu fil .Kur'dn, Ayasofya 4793.

__ el Kavlü'I- MeşhCı.d fi Teşehhüdi İbn Mesud, Ayasofya 4 793. Saray, Mehmet, "Altın Orda Hanlığı", Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi

(DİA}, cilt: 02; sayfa: 538-540.

Es-Sehavi, Şemseddin Ebu'l-Hayr Muhammed b. Abdurrahman; ed-Dav'ü'l-Ldml' fi Ulemd Ehli'/-Kami't-Tôsi', VJ Cilt (her cilt 2 cüzden oluşuyor), Beyrut (t y).

Tedmüri, Ömer Abdu's-Selam, Ney/ü'l-Emel fi leyi ed-Düve/'in muhakkik mukaddimesi, Mektebet:İ'l-Asrıyye, Beyrut 2002.

Ömer; Muhammed Muhammed, "er-Ravzü'l-basim fi havadisi'l-umr ve't-teracim': Kahire Üniversitesi, Daru'l-Ulı1m F

ü6 Ekler:

. ~\:--~ .. ~~~~~~-.: ·-,: . ·!..,

7 .· -,. .... .. . ~-. ·.·

., j ·,

' .

·:· .. . .. .. ~ ..

Ek 1: Fatiha ve İhlas tefsirleriyle beraber toplam on dört risaleyi muhtevi müellife ait mecmuanın ser levhası. Süleymaniye Kütüpha-nesi, Ayasofya 4793, Vr.la.

ı·· 1 ı-' ' ı· 1

' . .. . ;~

"'- Jµ•(.%-:..rı~,~~-~~ıı;r~ ~j:it~.:ıwiı.~:;::.~~·

. ~.,?.Jbı; . .\ii}~ffi . .1J;~..1~~s.1 : : ·w·~t~i:-~~~.rJı~.;..\ı.:.\; · ~/ :jA.}.rı..::J.~~--.P;,~ı) / "~~-..ı _ ...

: , 1.;ı_,ı~J.(*!.l~!}ilf~!_;~I.\~~ J ;;, .;::;_, \'~\\·•->'•'.)'!

• : -:~ ... ,_._,,. -".1~~~~~~ ... ~.ı·:iı ::.ı !· " . •. ~J&..> =-..ı. - ;.r3

·.:J:l~jl13:'~~~~}'J~\;-li'~\?.i?

-· . ~~~~~;.::>;-~ıızy-..,?~ .. ~Krı--\:~~~ıl'.,.~ı~t.~.

fil;;!§~~~~~SJ ,.- ~~ - ·.,~-~ . .

Ek 2: Mecmua içerisinde_ Fatiha Suresi tefsirinin ser levhası, Süley-maniye Kütüphanesi Ayasofya 4793, vr.14a.

15.0TURUM

Zeynüddin Abdülbasıt

B. Halil B. Şahin El·Malati'nin Kur'an ve Tefsir Anlayışı

KerimÖZMEN

1161

15.0TURUM

.... '•' .:··. ·, .,,';!'

:_· .. : · ...... 1 c.·.·

... _· .... ._-.....

: .

Ek 3: Mecmua içerisinde İhlas Suresi tefsiriilin ser levhası, Süley-maniye Kütüphanesi Ayasofya 4793, vr.27a.