tv eh hel hicheel 3

Хэлний нэгжүүдийн

хувиргал, хэрэглээ

Н. Батбаяр

(79 дүгээр сургуулийн багш)

Эхийн хувиргал, найруулга

Мэдлэг, ойлголт:

Хураах

Тулгуур үгсийг олох

/ ноѐн нуруу болсон

гол үг, өгүүлбэрүүд/

Эхийн санааг товч

илэрхийлэх

/ Өгүүлбэрээр,

хэлцээр /

Чадвар:

Эхийг задалж

шинжлэх.

Зохиолын хэрэг

явдлыг ойлгох

Аливаа эхийг

өөрийнхөөрөө

товчлон тунгаах

Хуримтлуулсан

мэдлэгээ

ашиглах.


Дэлгэрүүлэх

Эхийг тулгуур

үг, холбоо

үг, өгүүлбэрээр

нэмэн дэлгэрүүлэх

Эхийн хэсгийг

дэлгэрүүлэн зохион

бичих / зохиомж, илтгэл, эсээ /

Чадвар:

Хэлний мэдлэгээ

бүтээлчээр

ашиглах

Өөрийн үгийн

сангийн нөөц

мэдлэгээ

илрүүлэх

хэрэглэх


мэдлэгээ

ашиглах.


Тонгоргох

Эхийн бүтцийн

хэсгүүдийг солин

найруулах

Эхийн доторх

цогцолборуудын

байрыг солих

Чадвар:

Хувирган

өөрчлөх

Логик сэтгэхүй

Найруулан

бичих


мэдлэгээ

ашиглах.


Салаалах Тулгуур үгийг солин

орлуулж, найруулах

Нэгжүүдийг солин найруулах

/ хэлцийг хэлц бусаар,

хэлц бусыг хэлцээр /

Эхийн найруулгын төрлийг

өөрчлөх / хүүрнэмжийг

тоочих гэх мэт/

Хэлбэрийг солин найруулах

/яруу найргийг

үргэлжилсэн үгээр /

Чадвар:

Хэлний

найруулан

бичих

Хувирган

өөрчлөх


мэдлэгээ

ашиглах.


Хураах

Дэлгэрүүлэгч гишүүдийг

хасаж цөм өгүүлбэр болгох

Бүрэн өгүүлбэрийг бүрэн

бус болгох

Өгүүлбэрийн үг хэллэгийг

төлөөний үгээр орлуулах

Онцолбор гишүүнээр

хураах-Давтлага хэзээ хийнэ гэсэн бэ?

-Одоо

Чадвар:

Өгүүлбэрийг

задалж

шинжлэх.

Үйл явдлыг

ойлгох

Өгүүлбэрийн

цөм бүтцийг

тунгаах


мэдлэгээ

ашиглах

Өгүүлбэрийн хувиргал, хэрэглээ



Цөм өгүүлбэрт

дэлгэрүүлэгч гишүүд нэмэх

Бүрэн бус өгүүлбэрийг

бүрэн болгох

Төлөөний үгийг сэргээн

дэлгэрүүлэх

Нэр өгүүлэхүүнд баймж,

туслах үг нэмэх

Чадвар:

Өгүүлбэрийг

задалж

шинжлэх.

Үйл явдлыг

ойлгох


дэлгэрүүлэгч

гишүүнийг

хэрэглэх


мэдлэгээ

ашиглах


Салаалах

Хүүрнэх

өгүүлбэрийг, асуух, анхаару

улах, захирах өгүүлбэр

болгох

Үйлийн хэв, байдлын

дагаврыг солих

Нэрийн тийн ялгалын

нөхцөлийг солин найруулах

Үйлийн тийн ялгалын

нөхцөлийг солих

НӨ-ийн холбох нөхцөлийг

солих

Чадвар:

Өгүүлбэрийг найруулан хувиргах

Нөхцөл дагаврыг нүдэлж тогтоосон мэдлэг

Солин найруулах

Хуримтлуул-сан мэдлэгээ ашиглах


Тонгоргох


гишүүдийн байрыг

солих

Нийлмэл өгүүлбэрийн

байрыг солих


гишүүдийг тонгоргон

эргүүлж найруулах

Чадвар:

Хэлний

мэдлэгээ

ашиглан солих

сонгох

Найруулан

бичих

Ажиглаж

эргэцүүлэх


мэдлэгээ

ашиглах.

Үгийн хувиргал, хэрэглээ


Хураах

Нийлмэл нэрлэлтийг

үсэг, үеэр товчлох /

НҮБ, Мон Ца Мэ /

Нийлмэл үгийг аль нэг

үгээр нь нэрлэх / хөхөө

шувуу – хөхөө, шувуу/

Хүнийг нэрийг цээрлэн

хүндэтгэж хураах / Лу

багш гэх мэт/

Чадвар:

Үг товчлох аргаа

хэрэглэх

Хураагдсан

үгийг ойлгох

Ажиглах


мэдлэгээ

ашиглах



Нийлмэл үгээр нэг

ухагдахууныг нэрлэх

Хэлц үгээр нэг

ухагдахууныг нэрлэх

Үг давтан

дэлгэрүүлэх

Нэг зүйлийг олон

үгээр нэрлэх

Чадвар:

Үг дэлгэрүүлэх

арга хэрэглэх

Ажиглах

Хуримтлуул-

сан мэдлэгээ

ашиглах


Салаалах

Төрөл үг үүсгэх /

үз, үзлэг, үзвэр гэх

мэт/

Нэр, үйл үгийг хэл

зүйн хувиллаар

хувилгах

Үгийг утга салаалах

Чадвар:

Үг салаалах


Ажиглах



ашиглах


Тонгоргох

Хоршоо үгийн байрыг

солих / идэш хоол-

хоол идэш/

Угсарсан нийлмэл

үгийн байрыг солих /

зуны халуун- халуун

зун /

Чадвар:

Үг тонгоргох


Ажиглах



ашиглах

Бүтээврийн хувиргал, хэрэглээ


Хураах

Авиа хасагдах /гээгдэх/

Эгшиг ба гийгүүлэгч

авиа /намрын, нөхөд/

Нэрийн тийн ялгалын

нөхцөл хоосноор

илрэх

/ ном уншив/

Чадвар:

Бүтээвэр хураах


Хураагдсан

бүтээврийг

ойлгох

Ажиглах


мэдлэгээ

ашиглах


Дэлгэрүүлэх Авиа нэмэгдэх

9+9=9э9 од+ж

9+7э=9э7э үз+гч

7+7=7э7 хур+л

...эг+ээ= эгГээ

/н,х,г/ тэрэг+ий

Үйлийн хэв, байдал

давхарлах

/ургуулах, явсхийчих/

Чадвар:

Бүтээвэр

дэлгэрүүлэх арга

хэрэглэх

Зөв бичих

дүрмийн мэдлэгээ

хэрэглэх

Хэв байдлын

нөхцөлийг нүдэлж

тогтоосон


мэдлэгээ ашиглах


Салаалах Төлөөний үгийн язгуур

өөрчлөгдөх /

би, миний, надад гэх

мэт/

Үйлийн нөхцөл сэлгэх

холбох, төсгөх нөхцөл

/хүр, хүрч, хүртэл гэх

мэт /

Нэрийн холбох нөхцөл

сэлгэх

Тийн ялгал / сонин –

г, - оос үзэх гэх мэт /

Чадвар:

Бүтээвэр

салаалах арга

хэрэглэх

Зөв бичих

дүрмийг хэрэглэх

Хэв байдлын

нөхцөлийг нүдэлж

тогтоосон


мэдлэгээ ашиглах


Тонгоргох

Бүтээврийн авиа байраа

солин ойролцоо утга

илтгэх

Гийгүүлэгч авиа / тэс

цохь – сэт цохь, гурил-

гулир, халбага –хавлага

, Дагва- Даваг

/хэлэхүйд/ гэх мэт

Эгшиг авиа Пагма-

Пагам /

Чадвар:

Бүтээвэр

тонгоргох арга

хэрэглэх

Зөв бичихүй ба

хэлэхүйг

ухаарах

Ажиглах


мэдлэгээ

ашиглах

Д. Батбаяр

“Цахилж яваа гөрөөс” туужийн

хэсгээс

Хичээлд ашиглаж буй эх зохиол:

А хэсэг: ...Нэг удаа Дамба: -Нөгөөдүүлээ нэг эргэчхээд

ирье гэхэд нь Тогоохүү: Тэг. Тэг. Аль эртний л тэгэх байсан юм

хэмээн хэлэвч “Идээшиж дассан амьдрал уруугаа эргэж

очихоороо ирэхгүй болчих юм биш байгаа даа” гэж бас бодно.

Дамба хуучин гэртээ очихдоо агентаас хүүхдэдээ нэг кг

чихэр, шинэ гутал авч очно. Гэр доторхыг тойруулан харахад

цөм түүний хийсэн, авсан, дандаа нүдэнд ижил дасал болсон

зүйлс байна. Хатавчнаас хоймор хүртэлх эд юмсаа харж

суусан Дамбын нүдэнд авдар дээрх жаазтай зурагны өмнөх

хүрэл гөрөөс туслаа. Энэ хүрэл гөрөөс бол Дэжидийн ямагт

нандигнан хайрлаж, хямгадаж байдаг зүйлийнх нь нэг билээ.

Анх Дамбын өвөг эцэг тэр хоѐрын айл болоход “Манайхан үе

удмаараа л хадгалсан эд юм шүү. Миний хүү хадгалж

яваарай. Элэнц хуланцаас уламжлагдаж ирсэн болохоор харж

явахад аятайхан л байдаг юм” гэж хэлээд өгсөн билээ. Урд

хоѐр хөлийнхөө нэгийг бохирон, нөгөөг жийн тайвнаар хэвтэж

байгааг нь харсан хэн ч болов шохоорхом сонин амьтан

байжээ.

Б хэсэг

...Дэжидийн сэтгэл улам эль хуль, ямар нэг юмаа

гээчхээд цөхрөлтгүй эрэлд хатаж явах мэт болов. Дамбыг

зөвхөн нүүлгэж буулгачхаад хүний хүн мэт давхиад явчихсанд

нь бус, ерөөс сэтгэлд нь нэг юм онгойж эзгүйрэн, тэрийг

мэдрэх тусам үгүйлж харамсах ажээ. Гэдсэн дэх хүүхэд

томрох тусам улам санаа зовох болжээ. ...Энэ үед тэрээр

нэгэн зүүд зүүдэлдэг.

Хэдийд яагаад амь орчихсоныг бүү мэд, толиных нь

урд байдаг хүрэл гөрөөс цэлгэр их талын дундуур цааш

цахилах бөгөөд Дэжид хойноос нь шилбүүр барьчихсан гүйж

явна. Дэжидийн гүйх тусам гөрөөс цаашилсаар олон

сүрэгтэйгээ нийлэн цахилан цахилсаар холдоход цөхөрч

туйлдсан. ...Гэтэл гурав дөрөв хоногоос хүү нь энэ тэрийг

сонирхдогоо ч больж, морин дээрээ үүргэлэн уначих гэж

айлгах ч юм уу, эсвэл ам цангалаа, гэдэс өлслөө гэх буюу

заримдаа “харья ээжээ, аягүй бол аав ирчхээд хүлээгээд

байгаа” гэх мэтээр зовоох болов.

В хэсэг: Энэ үед Дамба ч мөн хадланд гаран хэд

хонож байсан бөгөөд бороо орсон учир хадланчид өвс

хатахыг хүлээн хэд хоногоор гэртээ харихад Дамба ч гэсэн

дасаж ээнэгшсэн хуучин гэртээ давхиад харих юм сан гэсэн

халуун хүсэл төрж суудаг.

Ингээд учир явдлаа эхлээд Тогоохүүд ярьж учраа

ололцъѐ гэж бодон очоод байж байтал тэднийхийг чиглэн

хоѐр морьтой хүн ирсэн нь хүү, эхнэр хоѐр нь байлаа. “Яах

бол доо? юу гэх бол? хэмээн Дамба, Тогоохүү хоѐрын хэн

хэн нь дотроо эмээн, чимээгүйхэн хүлээн сууцгаана. Гэтэл

Дэжид: - Нэгэнт бидний явдал ийм болсон хойно, бид нэг

нэгнийдээ орж гарч, мэндтэй устай, тустай дэмтэй явцгаах

нь дээр гэж хэлдэг.Ингээд боодолтой юмаа задлан хүрэл

гөрөөс гаргаж ирээд: - Дамбын өвөг эцгээс үе дамжин

ирсэн эд юм гэнэ билээ. Энийг би танайд байх учиртай юм

гэж зориуд авчирч өгч байгаа юм гээд авдар дээр нь тавиад

хүүгээ дагуулан гарна...

Эхийн сорил

1. А хэсгийн эхлэл цогцолборт ямар хувиргал хийсэн байна бэ?

...Нэг удаа Дамба: -Нөгөөдүүлээ нэг эргэчхээд ирье гэхэд нь Тогоохүү “Идээшиж дассан амьдрал уруугаа эргэж очихоороо ирэхгүй болчих юм биш байгаа даа” гэж бас бодсоноо, тэг тэг, аль эртний л тэгэх байсан юм хэмээн хэлнэ.

a. Салаалах

b. Тонгоргох

c. Хураах

d. Дэлгэрүүлэх

e. Хувиргаагүй

2. Б хэсгийн “...Дэжидийн сэтгэл улам эль хуль, ямар нэг юмаа гээчхээд цөхрөлтгүй эрэлд хатаж явах мэт болов. Дамбыг зөвхөн нүүлгэж буулгачхаад хүний хүн мэт давхиад явчихсанд нь бус, ерөөс сэтгэлд нь нэг юм онгойж эзгүйрэн, тэрийг мэдрэх тусам үгүйлж харамсах ажээ. Гэдсэн дэх хүүхэд томрох тусам улам санаа зовох болжээ...” гэсэн цогцолборыг хэлцээр хураавал аль нь тохирох вэ?

a. Тэмээн дээр ямааны гарз

b. Тэнэгийн дотор уужуу

c. Муу эмд уйлах чөлөө олдохгүй

d. Нэрмээс дээр нэмэр болох

e. Аз хүү байвал ѐоз хүүгээр хожно

3. В хэсгийн “Энэ үед Дамба ч мөн хадланд

гаран хэд хонож байсан бөгөөд бороо орсон

учир хадланчид өвс хатахыг хүлээн хэд

хоногоор гэртээ харихад Дамба ч гэсэн дасаж

ээнэгшсэн хуучин гэртээ давхиад харих юм

сан гэсэн халуун хүсэл төрж суудаг..

цогцолборын тулгуур үгийг зөв бүлэглэсэн

хэсгийн олоорой.

a. Дамба, хадлан, бороо, гэр, халуун хүсэл

b. Дамба, бороо, өвс, халуун хүсэл, суудаг

c. Дамба, хэд хоног, хатахыг хүлээх, хүсэл

d. Дамба, энэ үе, ээнэгшсэн гэр, халуун хүсэл

e. Дамба, хадлан, бороо, хуучин гэр, хүсэл төрөх

4. Дэжидийн нандигнан хайрладаг байсан

хүрэл гөрөөсийг

“Урд хөлөө бохирч

Урагш харсан нь амгалан

Удам дамжсан түүхийн гэрч

Улс олны хараа булаам” гэж шүлэглэвэл

яаж хувиргасан байна вэ?

a. Тонгоргож

b. Хувиргаагүй

c. Хурааж

d. Дэлгэрүүлж

e. Салаалж

Өгүүлбэрийн сорил

5. “...Гэтэл гурав дөрөв хоногоос хүү нь энэ

тэрийг сонирхохоо болиод, морин дээрээ

үүргэлж уначих гэж айлгах” гэсэн өгүүлбэрийг

ажиглаад яаж хувиргасныг олоорой.

a. Дэлгэрүүлж

b. Салаалж

c. Хурааж

d. Тонгоргож


6. В хэсэгт эхний үйл явдлыг

дараагийн цогцолбортой холбож

байгаа гадаад холбоосыг солин

найруулбал аль нь тохирох вэ? A. Гэтэл

B. Гэвч

C. Тэгээд

D. Ингэх нь

E. Иймийн тул

7. “Ингээд боодолтой юмаа задлан

хүрэл гөрөөс гаргаж авдар дээр

хүндэтгэлтэйгээр тавив” гэсэн

өгүүлбэрт ямар хувиргал хийсэн

байна вэ?

a. Салаалах


c. Хураах



8. Тонгоргох хувиргал хийсэн өгүүлбэрийг

олоорой.a. Дамба хуучин гэртээ очихдоо агентаас

хүүхдэдээ нэг кг чихэр, шинэ гутал авч очно.

b. Эд юмсаа харж суусан Дамбад хүрэл гөрөөс

туслаа.

c. Энэ хүрэл гөрөөс бол Дэжидийн ямагт

нандигнаж хайрлаад, хямгадаж байсан зүйлийнх нь

нэг билээ.

d. Миний хүү, үе уламжлан хадгалж

дамжуулаарай.

e. Урд хоѐр хөлийнхөө нөгөөг жийн, нэгийг

бохирон тайвнаар хэвтэж...

9. “Идээшиж дассан амьдрал уруугаа

эргэж очихоороо ирэхгүй болчих юм

биш үү?” гэж хувиргавал ямар хувиргал

болох вэ?

a. Салаалах


c. Хураах



Үг ба бүтээврийн сорил

10. “Ингээд учир явдлаа эхлээд Тогоохүүд

ярьж учраа ололцъѐ гэж бодон...” гэсэн

өгүүлбэрийн онцолсон үгийг зөв бичих

дүрэмтэй холбон ямар хувиргалд байгааг

олоорой.

a. Хураах


c. Салаалах



11. “Тогоохүүд ярьж учраа ололцъѐ...”

гэсэн өгүүлбэрийн онцолсон үгийг

хэлцээр дэлгэрүүлбэл аль нь тохирох

вэ?

a. Үзэж тарж үсэрч наалдах

b. Хэл амаа долоох

c. Хэл амаа билүүдэх

d. Нэг тийшээ болох

e. Эрүүний шөл уух

12. “...Нэг удаа Дамба: -Нөгөөдүүлээ

нэг эргэчхээд ирье...” өгүүлбэрт

байгаа төлөөлөн хурааж

илэрхийлсэн үг нь аль вэ?

а. нэг удаа

b. нөгөөдүүлээ

c. эргэчхээд

d. ирье

e. Дамба

13. “хад” гэсэн язгуураас –лан, – уур

гэх мэт дагавар залгаж үг бүтээвэл

ямар хувиргал гэх вэ?

a. Хураах


c. Салаалах



14. “Боодолтой юмаа задлан...”

гэсэн өгүүлбэрийн онцолсон үгийг

бүтээврээр задалж ямар ямар

хувиргалд байгааг олоорой.

a. хураах - хураах

b. дэлгэрүүлэх- хураах

c. салаалах -дэлгэрүүлэх

d. хураах- дэлгэрүүлэх

e. хураах- салаалах

15. “... Дамба, Тогоохүү хоѐрын хэн хэн

нь дотроо эмээн, чимээгүйхэн хүлээн

сууцгаана” гэсэн өгүүлбэрийн

онцолсон үгийг солин найруулбал

хамгийн оновчтойг сонгоорой.

a. тунгаан

b. инээн

c. айн

d. бясалган

e. бодон

Дүгнэлт

Эх (цогцолбор), өгүүлбэр, үг, бүтээврийн

хувиргал нь хэрэглээний өвөрмөц сэтгэхүйг

шаарддаг нэн чухал ай юм.

Аль нэгийг нь нөгөөгөөс салган ойлгож огт

болохгүй.

Бие дааж ажиллаарай.

Монгол хэлний сурах бичгүүд болон гарын авлагуудаас мэдлэг, ойлголтоо бататгаж, эргэлзээтэй зүйлээ хичээл заадаг багшаасаа лавлан асуугаарай.

Монгол хэл, бичиг, уранзохиолын хичээлийн холбогдолтой сорилго, номуудыг дахин дахин ажиллаарай.

Дараагийн хичээлийн сэдэв: “Монгол хэл, бичиг, уранзохиолын хичээлийн уялдаа, хэрэглээ”

“Хэдий чинээ сайн

хувиргана, төдий чинээ уян

сэтгэлгээтэй болно”

М.Базаррагчаа

Хичээл сонсож ухаарсан эрхэм

танд баярлалаа.

tv eh hel hicheel 3

Documents