turkiye nin dis ticaret yapisi ve ortadogu ulkeleri ile dis ticaret iliskileri the structure of...

8/3/2019 Turkiye Nin Dis Ticaret Yapisi Ve Ortadogu Ulkeleri Ile Dis Ticaret Iliskileri the Structure of Turkey s Foreign Trade an…

http://slidepdf.com/reader/full/turkiye-nin-dis-ticaret-yapisi-ve-ortadogu-ulkeleri-ile-dis-ticaret-iliskileri 1/94

T.C. MARMARA ÜNİVERSİTESİ

ORTADOĞU ARAŞTIRMALARI ENSTİTÜSÜ

ORTADOĞU İKTİSADI ANABİLİM DALI

TÜRK İYE’Nİ N DIŞ TİCARET YAPISI ve ORTADOĞUÜLKELER İ İLE DIŞ TİCARETİLİŞK İLER İ

(Yüksek Lisans Tezi)

HAZIRLAYAN: HASAN KIYAK

İSTANBUL 2005



T.C. MARMARA ÜNİVERSİTESİ

ORTADOĞU ARAŞTIRMALARI ENSTİTÜSÜ

ORTADOĞU İKTİSADI ANABİLİM DALI

TÜRK İYE’Nİ N DIŞ TİCARET YAPISI ve ORTADOĞUÜLKELER İ İLE DIŞ TİCARETİLİŞK İLER İ

(Yüksek Lisans Tezi)

HAZIRLAYAN: HASAN KIYAK

TEZ DANIŞMANI: YR. DOÇ.DR. KAMİL USLU

İSTANBUL 2005



İÇİ NDEK İLER

GİR İŞ i

BİR İ NCİ BÖLÜM

TÜRK İYE DIŞ TİCARETİ Nİ N TAR İHSEL GELİŞİMİ

1. DÖNEMLER BAKIMINDAN TÜRK DIŞ TİCARETİ Nİ N SEYR İ 11.1. 1923–1960 DÖNEMİ 11.2. 1960–1980 DÖNEMİ 31.3. 1980–2000 DÖNEMİ 31.4. 2000–2005 DÖNEMİ 6

1.4.1. 2003–2004 Döneminde Dı ş Ticaretin Yapı sı 61.4.2. 2005 Yı lı Dı ş Ticaretin Genel Durumu ve Beklentiler 9

1.5. Dı ş Ticarette Bölgesel Yoğunlaşmalar 121.5.1. 2004–2005İlk Üç Ay İhracat Kar şı laştı r ı lması veÜlke Yoğunlaşması 131.5.2. 2004–2005İlk Üç Ay İthalat Kar şı laştı r ı lması veÜlke Yoğunlaşması 151.5.3. Dı ş Ticarette Ülke Yoğunlaşmalar ı Bak ı mı ndan

Ortadoğu Ülkelerinin Yeri ve Önemi 162. TÜRK İYE-AB ÜLKELER İ DIŞ TİCARETİLİŞK İSİ Nİ NGELİŞİMİ 17

3. SERBEST TİCARET ANLAŞMALARI'NIN (STA) DIŞ TİCARETE ETK İSİ 223.1. Serbest Ticaret Anlaşması nı n Önemi ve Türkiye’nin SerbestTicaret Anlaşması İmzaladı ğı Ülkeler 223.2. İhracat Teşvik Tedbirlerinin Değerlendirilmesi 26

İK İ NCİ BÖLÜM

PETROLÜN ORTADOĞU DIŞ TİCARETİ NE ETK İSİ ve BÖLGESEL DIŞ TİCARETE EKTİ EDEN EKONOMİK FAKTÖRLER

1. SERBEST BÖLGELER İ N ORTADOĞU DIŞ TİCARETİ NEETK İLER İ 28

2. ORTADOĞU EKONOMİSİ NDE ULAŞTIRMA SİSTEMİ VEDIŞ TİCARETE ETK İSİ 292.1. Dı ş Ticarette Ulaştı rma Sisteminin Yapı sı 29



2.2. Ortadoğu Ülkeleri ile Yapı lan Dı ş Ticarette Taşı macı lı k Sistemi 332.3. Dünya Taşı macı lı k Sistemi ve Avrupa Birliği

Taşı macı lı k Politikası 342.4. Türkiye Açı sı ndan Taşı macı lı ğı n Önemi 35

3. PETROLÜN TÜRK İYE ve BÖLGE DIŞ TİCARETİ NE ETK İSİ 363.1. Türkiye’nin Ham Petrolİthalatı ve Ekonomisine Etkileri 363.2. Türkiye’nin Petrol Üretimi ve Tüketimi 383.3. Türkiye’nin Ortadoğu Ülkeleri ile Enerjiİlişkileri 40

4. DIŞ TİCARETİ N ÖNÜNDEK İ ENGELLER ve BUNLARINTÜRK İYE – ORTADOĞU ÜLKELER İ DIŞ TİCARETİLİŞK İLER İ NE YANSIMASI 42

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

SEÇİLMİŞ BAZI ORTADOĞU ÜLKELER İ Nİ N GENEL YAPISI VE BUÜLKELER İ N TÜRK İYE İLE DIŞ TİCARETİLİŞK İLER İ

1. İSRAİL 431.1. İsrail Devleti’nin Genel Yapı sı 431.2. İsrail Dı ş Ticaretinin Yapı sı 441.3. İsrail-Türkiye Dı ş Ticaret İlişkileri 46

2. SUUDİ ARABİSTAN 482.1. Suudi Arabistan Devleti’nin Genel Yapı sı 482.2. Suudi Arabistan Dı ş Ticaretinin Genel Yapı sı 482.3. Suudi Arabistan-Türkiye Dı ş Ticaret İlişkileri 52

2.3.1. Suudi Arabistan'a Yapı lan İhracatı n Genel Yapı sı 522.3.2. Suudi Arabistan'dan Yapı lan İthalatı n Genel Yapı sı 542.3.3. Suudi Arabistan-Türkiye Dı ş Ticaret İlişkisininGenel Değerlendirilmesi 55

3. İRAN 563.1. İran İslam Devleti Hakk ı nda Genel Bilgiler 563.2. İran Dı ş Ticaretinin Genel Yapı sı ve Türkiye ile Ticariİlişkisi 563.3. İhracat Potansiyeli Bulunan Sektörler 57

4. SUR İYE 614.1. Suriye Devleti’nin Genel Yapı sı 614.2. Suriye-Türkiye Dı ş Ticaret İlişkileri ve Suriyeİthalatı nı nGenel Yapı sı 614.3. Suriye ile Ticaretteİhracat Potansiyeli Bulunan Sektörler 64



5. IRAK 655.1. Irak Devleti’nin Genel Yapı sı 65

5.2. Irak Dı ş Ticaretinin Genel Yapı sı 655.3. Irak-Türkiye Dı ş Ticaret İlişkileri 665.3.1. Irak’a Yapı lan İhracatı n Genel Yapı sı 675.3.2. Irak’tan Yapı lan İthalatı n Genel Yapı sı 705.3.3. Irak-Türkiye Dı ş Ticaret İlişkisinin GenelDeğerlendirilmesi 70

5.4. ABD’nin Bölge ve Irak Stratejisi 72

6. BÖLGEDEK İ DİĞER ÜLKELER 736.1. Kuveyt 736.2. Ürdün 756.3. Lübnan 776.4. Birleşik Arap Emirlikleri 79

SONUÇ 81



GİR İŞ

Toplumlar ı n iktisadi yaşantı lar ı nda dı ş ticaret tarih boyunca önemli yer tutmuştur.

Ulus devleti kavramı nı n egemen olduğu dönemlerde de toplumlar ortaya

koyamadı klar ı mal ve hizmetleri elde edebilmek için dı ş ticarete önem

vermekteydiler. Bu dönemlerde toplumlar kendilerinin üretemediği ama kendileri

için hayati değer taşı yan mal ve hizmetler için diğer toplumlar ile ticaret yaptı ğı

görülmekteydi. Kendileri için hayati önem taşı yan bu mal ve hizmetleri edinebilmek

için kendileri de dı ş ülkelere çeşitli mal ve hizmetler satarak uluslararası değer

ölçüsü olan bir para biriminden edinmek durumundaydı lar. Zamanla gelişen iletişimteknolojisi ile birlikte toplumlar arası diyalog ve iletişim süreci katlanarak artan bir

hı zda büyümeye başladı . Özellikle II. Dünya Savaşı ’nı n ardı ndan toplumlar arası

diyalogun önemi daha da belirginleşirken, bu değişimin uluslararası ticaret anlayı şı na

yansı malar ı nı n ortaya çı ktı ğı görülmekteydi.

II. Dünya Savaşı ’ndan ders alan ülkeler gerek dünya bar ı şı , gerekse dünya

ekonomisinin eskiden olduğu gibi kuralsı z bir zeminde gelişmesinin ne denli

sak ı ncalı olduğunu benimsediler. Savaşı n bitmesi ile birlikte dünya bar ı şı ve dünya

ekonomisinin istikrar ı nı korumakla mükellef kurum, kuruluş ve oluşumlar ı n

temelleri atı lmaya başlandı . Bu bağlamda Birleşmiş Milletler, Dünya Bankası ,

Uluslararası Para Fonu gibi kurum ve kuruluşlar ortaya çı ktı . Bu kuruluşlar giderek

genişleyerek siyasi, iktisadi, askeri, hukuki zeminlere yayı larak dünya istikrar ı

üzerine katk ı lar bulunmak için faaliyetlerini sürdürdüler. Devletler imzaladı klar ı

anlaşmalar ile anlaşmaya taraf diğer ülkelere kar şı sorumluluklar edindiler. Artı k her ülke bir tak ı m konularda istediği gibi hareket edememekte ve bu kurum ve kuruluşlar

ile yükselen, devletler taraf ı ndan benimsenen uluslararası hukuk kurallar ı çerçevesi

içersinde hareket etmek durumunda kalmaya başladı . Uluslararası kurum ve

kuruluşlar ile birlikte ağı rlı ğı nı hissettiren uluslararası hukuk normlar ı nı n katk ı sı ile

birlikte ülkeler arası ndaki ilişkiler belirli bir yörüngeye oturmaya başladı .



Uluslararası ticarette bu süreci ile birlikte ülkeler arası ndaki ve özellikle bölgeler

arası ndaki iktisadi rekabetin giderek arttı ğı görülmektedir. Egemen ülkeler bu

rekabet ortamı nı kendi lehlerine çevirebilmek veya mevcut pazarlar ı nı koruma altı na

alabilmek için daha geniş, kurallar ı daha net uluslararası organizasyonlar ve ticari

anlaşmalara yöneldiler. Bu bağlamda dünya ticareti bölgesel anlamda

sı nı flandı r ı lmaya başlandı ğı görülmektedir.

Her bölge kendi içinde çeşitli organizasyonlar kurarak uluslararası pazarda

mukayeseli üstünlüğe sahip olduğu sektörlerde etkilerini arttı rma çabası içine girdi.

Avrupa Birliği, OPEC gibi organizasyonlar bu durumu açı klayan en önemli

örneklerden bir kaçı olarak kar şı mı za çı kmaktadı r.

Türkiye dı ş ticaret yapı sı cumhuriyetin ilk yı llar ı ndan bu yana batı ülkeleri orijinli ve

sanayileşmeye odaklı bir strateji ortaya koymaya çalı şmı ştı r. Bu bağlamda kat edilen

süreç sonunda toplam dı ş ticaret hacminin yar ı sı na yak ı n bir bölümünün Avrupa

Birliği ülkeleri ile gerçekleştirildiği görülmektedir. Avrupa Birliği’ne aday bir ülke

olarak dı ş ticaretinde de bu denli Avrupa ülkelerine yoğunlaşan Türkiye, tarihsel

bağlar ı nı n da bulunduğu Ortadoğu bölgesi ülkeleri ile ticari ilişkilerini gerek siyasi

gerekse iktisadi nedenlerden dolayı yeteri kadar geliştiremediği söylenebilir.

Ortadoğu bölgesi ile yapı lan ticaretin Türkiye’nin toplam ticaretindeki payı yı llar

itibariyle azalma göstermiştir. Bu durumunşekillenmesinde Türkiye’nin dı ş ticaret

anlayı şı kadar Ortadoğu bölgesindeki ülkelerin içsel sorunlar ı ve ekonomilerinin

yapı sal özelliklerinin de etkili olduğu görülmektedir.

Yapı lmı ş olan bu araştı rmada; Türkiye ve Ortadoğu ülkelerinin dı ş ticaret verileri

bölge, sektör ve fası l bazı nda analiz edilerek mevcut olan görünüme yorum

getirilmeye çalı şı lmı ştı r. Yapı lan analizler ve tablolar yardı mı yla Türkiye ve bölge

ülkelerinin dı ş ticaret yapı lar ı ile gelişim süreçleri netleştirilmeye gayret

gösterilmiştir.



BİR İNCİ BÖLÜM

TÜRK İYE DIŞ TİCARETİNİN TAR İHSEL GELİŞİMİ

1. DÖNEMLER BAKIMINDAN TÜRK DIŞ TİCARETİNİN SEYR İ

1.1. 1923–1960 DÖNEMİ

Dı ş ticaret politikalar ı nda daha çok devletçi ve korumacı politikalar ı n ağı rlı k taşı dı ğı

bir dönemdir. Lozan Antlaşması uyar ı nca 1923 yı lı ndan itibaren Türkiye’ye 5 yı l

süre ile çeşitli k ı sı tlamalar konmuştu. Bu süre içerisinde Türkiye herhangi bir

gümrük tarifesi ortaya koyamayacak çeşitli mal ve hizmet guruplar ı nda ithalat ve

ihracat engelini aşamayacaktı . Bu süreç 1929 yı lı na kadar sürmüştür. 1929 yı lı nda

Türkiye ilk defa bir gümrük tarifesi ortaya koyabilmiştir. İlk yı larda hedef sadece

tar ı

m ürünleri üretebilen ülke olma özelliğinde kurtulmak, hı

zla sanayileşmek vekalk ı nmaktı . Ama bu kalk ı nmanı n ana motoru tar ı m ürünleri olacaktı . Cumhuriyetin

ilk yı lı nda 51 milyon dolar olan ihracat geliri tar ı m ürünleri ve hammadde ihracatı ile

hı zla artı ş göstermeye başlamı ştı .1 1923- 1929 yı llar ı arası nda ithalatı n yurt içi

hâsı laya oranı ortalama % 14,4, ihracatı n payı ise ortalama %10,6 düzeyinde

gerçekleşmiştir. Bu oran Osmanlı İmparatorluğu’nun son dönemlerindeki

oranlar ı ndan bile az olması na rağmen, dı şa açı k bir ekonomik yapı ümit vaat

etmekteydi. Bu dönemde Türkiye sadece tar ı m ürünleri ve hammadde ihraç

etmekteydi. Öyle ki yaprak tütün, üzüm, pamuk, incir, f ı ndı k, zeytinyağı , afyon, tiftik

ve gül yağı toplam ihracatı n %70–80 ini ifade etmekteydi. Buralardan elde edilen

gelir sanayi mallar ı nı n ithalatı nda kullanı lmakta idi.2

1929 yı lı nda dünya ekonomisi büyük bir kriz içerisinde iken henüz dı şa kapalı

yapı da olan Türkiye ekonomisinde radikal değişimler kendisini göstermeye başladı .

1KILIÇBAY, Ahmet; “Türkiye’nin Ekonomi Politikalar ı 1930–1996 ve sonrası ”,Ankara,1999, s. 54.

2 VAROL, Müge, ‘1923–2003 Türk Dı ş Ticaretinin Gelişiminin K ı sa Tarihçesi’, Ankara, 2003, s. 1–2.



Yapı lan ciddi sanayileşme hareketi sonuçlar ı nı vermeye başlamı ş idi. 1930 yı llar ı n

başlar ı nda ithalat ve ihracatı denetleme konusunda önemli kanun ve kararnameler

ortaya konmuştu.

II. Dünya savaşı süresinde diğer ekonomiler gibi Türkiye ekonomisi de ciddi

sı k ı ntı lar yaşamı ştı r. Savaş sonrası yapı lan Bretton-Woods konferansı nda dünya

ticareti ve dünya ekonomisi üzerinde durulmuş ve ortaya çı kan sonuçlar Türkiye’nin

dı ş ticaret yapı sı nda önemli değişiklikler yaratmı ştı r. 1949 yı lı nda yeni bir Gümrük

Kanunu ortaya konmuştur. Savaş sonrası egemen olan dünya ticaretini geliştirme

anlayı şı nı Türkiye de benimsemiştir. Bu bağlamda kurulan Dünya Bankası ,Uluslararası Para Fonu, Avrupa Ekonomik İş birliği Örgütü bir kuruluşlara taraf

olmuştur. 1950 yı lı nda ihracat 263 milyon dolar iken, ithalat 285 milyon dolar olarak

gerçekleşmiştir.3

Dünya ekonomisindeki bu değişim ve iç yönetimin ekonomi anlayı şı ile 1950–1960

yı lar ı arası nda ithalat önemli oranda artmı ştı r. Birikmiş döviz rezervleri bu ithalatı n

finansmanı nda eritilmiştir. Dı ş ticaretteki tehlikeli ilk ciddi açı klar bu döneme

rastlamaktadı r. 1957 yı lı nda yaşanan tar ı msal durgunluk nedeni ile ihracatta %28,4

seviyesinde önemli bir düşüş yaşanmı ştı r.4

Türkiye sanayileşme ve kalk ı nma için yüzünü batı toplumlara dönmesinin dı ş ticarete yansı ması bu dönemde net bir şekilde ortaya çı kmı ştı r. Yap ı lan ithalat ve

ihracatta büyük pay Avrupa ülkeleri ile ortaya konmuştur. Bu ülkeler içerisinde

Almanya önemli bir yer tutmakta idi.

3A.g.e., s. 9-11.

4 DİE 1950–1960 Gerçekleşen Dı ş Ticaret Verileri’nden derlenmiştir.



1.2 1960-1980 DÖNEMİ

1960’lı yı llar sonrası değişen yönetim yapı sı ile Türkiye ‘İthal İkamesine Dayalı

Büyüme Modeli’ni benimsemiştir. Bu modelle hı zlı bir kalk ı nma sürecine girilmiştir.Planlı kalk ı nma dönemleri arası nda yer alan bu periyotta Türkiye Sabit Kur

Politikası nı hala sürdürmekte idi. Bu durum Türk lirası nı n aşı r ı değerlenmesine

neden oldu. Cari açı ğı önlemek için ithal mallar ı na miktar k ı sı tlamalar ı getirilmeye

ve ithalatı yasak mallar listesine büyüme ve kalk ı nma için gerekli mallarda

eklenmeye başlandı . İhracat aleyhinde oluşan bu ortamı tersine çevirebilmek için

ihracatı teşvik tedbirleri uygulanmaya başlandı . Bu süreç 1974 yı lı nda yaşanan petrol

şokuna kadar sürmüştür. Yaşanan bu şok nedeni ile dı ş ticaret dengesi bozulmuş,ödemeler dengesi önemli açı klar vermeye başlamı ştı r.5 1960 yı lı nda 320,7 milyon

dolar olan ihracat, 1970 yı llar ı n ikinci yar ı sı na gelindiğinde sadece 268 milyon dolar

artarak 588 milyon dolara ulaşmı ş, oysa ithalat 480 milyon dolarlı k artı şla 468

milyon dolardan 948 milyon dolara çı kmı ştı r.6

Petrol şoku döneminden sonra da ithal ikamesine dayalı

bir sanayileşmeuygulanmaya devam edilmiştir. 1980 yı lı nda 24 Ocak Kararlar ı Türkiye’nin dı ş ticaretinde bir dönüm noktası olmuştur. İthal ikamesi politikası terk edilmiş, ithalatta

uygulanan miktar kontrolleri ve yasaklamalar ı n kaldı r ı lma süreci başlamı ştı r. İhracatı

arttı rma konusunda ise ihracatı n teşvik edilmesi yönündeki uygulamalara hı z

verilmiştir.

1.3 1980-2000 DÖNEMİ

24 Ocak kararlar ı ile Türkiye’nin ulusal politikası nda radikal bir değişikliğe gidilerek

‘İhracata Dayalı Kalk ı nma Stratejisi’ benimsenmiştir. Bu strateji ile ekonominin

ihracata yönlendirilmesi ile küreselleşen dünya standartlar ı nı yakalamak ve sanayiyi

batı toplular ı seviyesine ulaştı rmak hedef olarak belirlenmiştir. Bu kapsamda dünya

pazar ı nda rekabet gücümüzün yüksek olduğu sektörlerin desteklenmesi

hedeflenmiştir. Bunu yanı sı ra ulaşı m, haberleşme ve diğer alt yapı çalı şmalar ı na hı z

5VAROL, Müge, a.g.e., s. 14-17.

6 DİE 1960–1970 Gerçekleşen Dı ş Ticaret Verileri’nden derlenmiştir.



verilmiştir. Bununla birlikte Sabit Kur Sistemi bı rak ı larak yerine Esnek Kur Sistemi

uygulamaya konulmuştur.

Bu yeni strateji ile ihracat gelirlerinde artı ş yaşanması na rağmen ithalat

harcamalar ı nda da ciddi artı şlar ortaya çı kmı ştı r. Fakat Türkiye ekonomisinin aldı ğı

yol açı sı ndan dikkate değer olan gelişme ihraç ürünleri içerisinde sanayi ürünlerinin

oranı nı n sürekli olarak artı ş göstermesidir. İhracatta tescil, lisans ve ruhsat

uygulamalar ı terk edilerek, ‘İhracat Serbestisi’ prensibi benimsenmiştir. 1989 yı lı nda

yapı lan değişiklik ile kambiyo rejiminde her türlü döviz ithali serbest bı rak ı lmı ştı r.

Aynı zamanda ihracatçı lara vergi iadesi, gelir vergisi istisnası , döviz tahsisi,hammadde de gümrük muafiyeti gibi değişik teşvikler sunulmuştur. Kurulan fonlar

ile ihracatçı ya finansman kaynağı sunulmuştur. Bu amaçla 1987 yı lı nda Türk

Eximbank kurulmuştur. 1980 yı lı nda %35 seviyelerinde olan Sanayi ve Madencilik

ürünlerinin toplam ihracattaki payı , 1990 yı lı nda %75’e ulaşmı ştı r.7

1990’lı yı llar Berlin duvar ı nı n yı k ı lması , Sovyetler Birliği’nin dağı lması ile birlikte

globalleşmenin etkisini arttı rdı ğı dönem olarak ortaya çı kmaktadı r. Türkiye bu

bak ı mdan 1994 yı lı nda Avrupa Birliği ile Gümrük Birliği Anlaşması ’nı imzalamı ştı r.

Bu anlaşma ile dı ş ticaret mevzuatı nda önemli değişmeler kendisini göstermiştir.İhracatta yeni devlet yardı mlar ı ortaya çı kmı ştı r.

7TOGAN, Sübidey; “1980’li Yı llarda Türk Dı ş Ticaret Rejimi ve Dı ş Ticaretin Liberalizasyonu”,

Türk Eximbank Araştı rma Dizisi, Ankara, 2001, s. 27–31.



Tablo 1. 1997–2000 yı llar ı Türkiye Dı ş Ticaret Göstergeleri

Türkiye Dı ş Ticaretinin Yı llara Göre Makro Analizi (milyon $)1997 1998 1999 2000

İhracat 26.261 26.974 26.587 27.775İthalat 48.559 45.921 40.971 54.503Denge -22.298 -18.947 -14.084 -26.728İhracat ı n İthalat ı Karşı lama Oran ı 54,10% 58,70% 65,40% 51,00%Toplam Dı ş Ticaret Hacmi 74.820 72.895 67.258 82.278Dı ş Tic. Açı ğı /Toplam Hacim 29,81% 26,00% 20,94% 32,49%

Kaynak: DİE, Dı ş Ticaret İstatistikleri veİndeksleri 2003, Ankara, 2005, s. 35.

Tablo 1’de de görüleceği gibi 1997–2000 dönemi Türkiye ve Dünya ekonomisinde

önemli sı k ı ntı lar ı n yaşandı ğı bir dönem olmuştur. 1997 yı lı nda uzak doğuda yaşanan

kriz dı ş ticareti olumsuz etkilemiştir. Krizi yaşayan ülkeler iç taleplerinde yaşadı klar ı

daralmanı n yarattı ğı etkileri aşmak için ulusal paralar ı nı ortalama %60 civar ı nda

devalüasyon yapmak durumunda kalmı şlardı r. Bu durum özellikle tekstil sektöründe

olmak üzere Türkiye’nin ihracatı nı olumsuz etkilemiştir. 1996 yı lı sonunda Türkiye

için önemli bir gelir kapı sı olan Bavul Ticareti konusunda yapı lan hatalı

vergilendirme politikası ve 1998 yı lı nda Rusya federasyonunda yaşanan kriz bu

ülkenin toplam ihracatı mı z içerisinde %8 civar ı nda yer tutması nedeni ile ekonomiye

önemli darbe vurmuştur. 1999 yı lı nda Türkiye’nin önemli sanayi bölgesinde yaşanan

deprem Türkiye ihracatı na ve Türkiye ekonomisine telafisi zor zararlar vermiştir.Gayri Safi Milli Hası la bir önceki yı la göre %6,1 azalmı ştı r. Yaşanan bütün bu

olumsuz gelişmelerin neticesinde Türkiye Uluslararası Para Fonu (IMF) ile 3 yı llı k yapı sal bir program imzalamı ştı r.8

8 TOGAN, Sübidey; a.g.e., s. 36-41.



Tablo 2. 1923–2003 Yı llar ı Arası nda Türkiye’nin Gerçekleşen

Dı ş Ticaret Verileri

1923–2003 YILLARI ARASINDA TÜRK İYE'NİN DIŞ TİCARETİ RAKAMLARI (Milyon Dolar)

YILLAR İHRACAT İTHALAT DENGE HACİM

1923 51 87 -36 1381925 103 129 -26 2321930 71 70 1 1411935 76 71 6 1471940 81 50 31 1311945 168 97 71 2651950 263 286 -22 5491955 313 498 -184 8111960 321 468 -148 7891965 464 572 -108 1.0361970 588 948 -360 1.5361975 1.401 4.739 -3.338 6.1401980 2.910 7.909 -4.999 10.820

1985 7.958 11.343 -1.153 19.3011990 12.959 22.302 -7.587 35.2611995 21.636 35.709 -14.073 57.3452000 27.775 54.503 -26.727 82.278

Kaynak: Devletİstatistik Enstitüsü 2002 Verilerinden Derlenmiştir.

1.4. 2000–2005 DÖNEMİ

1.4.1. 2003–2004 Döneminde D ı ş Ticaretin Yap ı s ı

2003 yı lı nda ihracat 2002 yı lı ndaki büyümesini sürdürerek %31 oranı nda artı şla 47,3

milyar dolara ulaşmı ştı r. İthalat ise %34,5 oranı nda artarak 69,3 milyar dolara

ulaşmı ştı r. Bu olumlu tablonun arkası nda ekonomik kriz ile birlikte düşen reel

ücretlerin hala düşük seviyelerde bulunması ve dolar ı n Euro kar şı sı nda sürekli olarak

değer kaybetmesi yatmaktadı r. Çünkü Türkiye ithalatı nı çoğunlukla Amerikan dolar ı cinsinden yapı lmakta ve ihracatı nı ise çoğunlukla Euro bölgesine yapmaktadı r. 2004



yı lı nda süren artı şa bu etmenlerin yanı nda artan kapasite kullanı m oranı nı da

eklenmektedir. Fakat diğer taraftan artan petrol fiyatlar ı ithalat harcamalar ı nda

öngörülmeyen bir artı ş yaratarak dı ş denge üzerinde olumsuz bir etken olmuştur.

Bununla birlikte düşen faiz oranlar ı ve bankacı lı k sisteminin yarattı ğı kaydi para

seviyesindeki ani artı ş 2004 yı lı nda ithalatı körüklemiştir. 2004 yı lı nda ihracat %33,7

oranı nda artarak 63,1 milyar dolara ulaşı rken, ithalat %40,1 oranı nda artarak 97,5

milyar dolar olarak gerçekleşmiştir. İhracatı n ithalatı kar şı lama oranı ise 2003 yı lı nda

% 68,1 iken 2004 yı lı nda % 64,7’ye gerilemiştir.

2003 ile 2004 yı llar ı nda bölgesel olarak Türkiye’nin dı ş ticaretini incelediğimiz

zaman bölgesel anlamda sadece Ortadoğu ülkeleri ile yapı lan dı ş ticarette fazla

verdiğimizi görmekteyiz. Bölgede Türkiye dı ş ticareti açı sı ndan büyük önem arz

eden ve bölgedeki ülkelere nazaran önemli bir nüfusa sahip olan Irak ile yapı lan dı ş ticaret rakamlar ı sağlı klı veriler göstermeyeceği nedeniyle yok sayı lması nedeniyle

Türkiye’nin bölge ile yaptı ğı ticaretin toplam ticareti içerisindeki oranı sürekli olarak

azalmaktadı r. 2003 yı lı nda bu oran %7,1 iken; 2004 yı lı nda %6,2 oranı nagerilemiştir.9

Tablo 3. Dı ş Ticaret Açı ğı nda Ülke Yoğunlaşması 2003

Dı ş Ticaret Aç ı ğı nda Ülke Yo ğunlaşmas ı (2003)Aç ı k %

1 Rusya 4.084 18,42 İsviçre 2.616 11,83 İtalya 2.278 10,34 Çin 2.106 9,55 Almanya 1.968 8,96 Japonya 1.771 87 Fransa 1.338 6 İlgili Ülkeler Açı k 16.161 72,9 Toplam D ı ş Ticaret Aç ı ğı 22.086 100

Kaynak: DİE, Dı ş Ticaret İstatistikleri veİndeksleri 2003, Ocak 2005, Ankara, s. 62.

9 DİE, 2003–2004 Dı ş Ticaret Verilerinden Derlenmiştir



Tablo 3’de de görüleceği gibi 2003 yı lı nda dı ş ticaret açı ğı yaratan ülkeler; Rusya,

İsviçre, İtalya, Çin ve Almanya olarak sı ralanmaktadı r. Tabloda geçen yedi ülke

toplam dı ş ticaret açı ğı nı n %72,9’unu oluşturmaktadı r. 2004 yı lı nda büyüyen dı ş ticaret açı ğı nı incelendiği zaman; gerçekleşen açı k içerisinde en büyük payı n ham

petrol fiyatlar ı nda yaşanan artı ş ektisi ile Rusya Federasyonu ile yapı lan ticarette

geçekleştiğini görülmektedir. Bu ülkeyi Almaya, Çin ve Fransa izlemiştir. Almanya

ve Fransa ile yapı lan dı ş ticarette yaşanan açı ğı n en önemli nedeni ise otomotiv

sektörü olarak kar şı mı za çı kmaktadı r. 10

Grafik 1. 2003–2004 Dönemi Dı ş Ticaret Açı ğı na Sektörlerin Etkisi

Grafik.1. 2003-2004 Dönemi D ı ş Ticaret Aç ı ğ ı naSektörlerin Ektisi

Sanayi; 67,7%

Madencilik; 23,5%

Tar ı msal Ürünler;2,5%

Diğer Ürünler; 6,3%

Sanayi Madencilik Tar ı msal Ürünler Diğer Ürünler

Kaynak: DİE 2003–2004 Dı ş Ticaret Verilerinden Derlenmiştir.

Grafik.1’de de görüleceği gibi Sektörel bazda dı ş ticaret açı ğı nı incelendiğinde en

çok açı k yaratan sektörün %67,7 ile sanayi sektörü olduğu görülmektedir. Sanayi

sektörünü %23,5 ile enerji alı mlar ı nı n da içinde bulunduğu madencilik sektörü

izlemiştir. 2003 yı lı nda madencilik sektöründe oluşan açı k 6,6 milyar Amerikan

dolar olarak gerçekleşmiştir.11

10 DİE, 2004 Dı ş Ticaret Verilerinden Derlenmiştir.11 DİE, Dı ş Ticaret Verileri veİndeksleri 2003, Ankara, 2005, s. 14–19.



2004 yı lı nda ise aşı r ı değerlenen Türk lirası nı n etkisi ile artan otomotiv satı şlar ı nı n

neden olduğu sanayi ürünlerindeki açı k ön sı ralarda yer almaktadı r. Bu nedenle 2004

yı lı içerisinde otomotiv sektörü için yeni bir vergi düzenlemesine gidilerek arttı r ı lan

vergi oranlar ı ile bu sektördeki toplam talep daraltı lmaya çalı şı lmı ştı r.

1.4.2. 2005 Y ı l ı D ı ş Ticaretin Genel Durumu ve Beklentiler

Tablo 4. 2000–2005 Yı llar ı Türkiye’nin Dı ş Ticaret Göstergeleri

DIŞ TİCARET (Yı llı k - Dönemsel)(Milyon $)

OCAK-MART DEĞ.2001 2002 2003 2004 2004 2005 %

İHRACAT 31.334 36.059 47.253 63.121 13.500 17.058 26,4İTHALAT 41.399 51.554 69.340 97.540 20.921 25.706 22,9DIŞ TİCARET HACMİ 72.733 87.613 116.593 160.661 34.421 42.764 24,2DIŞ TİCARET AÇIĞI -10.065 -15.495 -22.087 -34.419 -7.421 -8.648 16,5İHRACAT / İTHALAT 75,7 69,9 68,1 64,7 64,5 66,4 2,8İHRACAT / GSMH 21,5 19,9 19,8 21,1 ... ... ...İTHALAT / GSMH 28,4 28,5 29 32,6 ... ... ...Kaynak: http://www.dtm.gov.tr/ead/ticaret/Gorunum/dsticgor.htm

2005 yı lı dı ş ticaretinde ilk üç ay verileri incelendiğinde toplam açı ğı n 8,6 milyar

Amerikan dolar ı olarak gerçekleştiği görülmektedir. 2004 yı lı ocak-mart döneminde

dı ş ticaret açı ğı 7,4 milyar dolar olarak gerçekleşmiştir. 2004 Ocak-mart döneminde

ihracatı n ithalatı kar şı lama oranı %64,5 olarak gerçekleşirken, 2005 yı lı aynı dönem

için bu oran %66,4 olarak gerçekleşmiştir. 2004 yı lı ilk üç aylı k dönem için dı ş ticaret açı ğı nı n toplam dı ş ticaret hacmine oranı %21,5 olarak gerçekleşirken, 2005

yı lı aynı dönem için bu oran %20,1 olarak gerçekleşmiştir.12

12 Dı ş Ticaret Müsteşarlı ğı , http://www.dtm.gov.tr/ead/ticaret/Gorunum/dsticgor.htm, Verileri analizedilmiştir.



Bütün bu göstergeler doğrultusunda, herhangi bir dı şsal ve içsel şok yaşanmaması

durumunda, Türkiye ekonomisi dı ş ticaretinde vermiş olduğu açı ğı rakamsal olarak

artarak devam edecektir. Fakat dı ş ticaret açı ğı ndaki büyüme oranı ve dı ş ticaret

açı ğı nı n toplam dı ş ticaret hacmine oranı azalmaktadı r. Yani dı ş ticaret açı ğı nı n

yarattı ğı ekonomideki k ı r ı lganlı k azalma eğilimindedir.

Tablo 5. 2004–2005 Yı llar ı Ocak-Mart Dönemi Türkiye’nin İhracatSı ralamas ı nda İlk 20 Ülke Yoğunlaşması

2004–2005 ilk üç ayİhracat verilerinin ilk 20 ülke değerlendirmesi1- Almanya 2 044 781 15,1 2 335 549 13,72- İtalya 893 303 6,6 1 361 502 8,03- İngiltere 1 209 767 9,0 1 331 409 7,84- Fransa 881 649 6,5 959 922 5,65- A.B.D. 966 300 7,2 1 093 776 6,46- İspanya 534 994 4,0 740 512 4,37- Irak 356 820 2,6 555 470 3,38- Rusya 399 989 3,0 501 442 2,99- Hollanda 451 448 3,3 710 856 4,2

10- Romanya 261 467 1,9 366 545 2,111- Belçika 240 522 1,8 354 769 2,112- BAE 242 161 1,8 385 290 2,313- İsrail 279 945 2,1 311 103 1,814- Yunanistan 292 360 2,2 303 276 1,815- Bulgaristan 191 836 1,4 226 657 1,316- Suudi Arabistan 162 639 1,2 208 280 1,217- Polonya 163 474 1,2 210 119 1,218- İran 159 450 1,2 226 654 1,3

19- Cezayir 157 214 1,2 186 002 1,120- Danimarka 155 470 1,2 186 058 1,1

İlk 20 ülke 10 045 588 74,4 12 555 188 73,6Toplam ihracat 13 500 139 100,0 17 057 798 100,0

Kaynak: Dı ş Ticaret Müsteşarlı ğı , http://www.dtm.gov.tr/ead/ekolar/eko10.xls

Yukar ı daki tabloda 2004–2005 Mart aylar ı nı n dı ş ticaret verileri k ı yaslanmı ştı r.

Türkiye’nin toplam ihracatı nı n %73’ü belirtilen 20 ülkeye yapı lmaktadı r. Yine ilk

yirmi ülke içerisinde Avrupa Birliği ülkelerine (aday ülkeler hariç) yapı lan ihracat



toplam ihracatı n %48,9’unu oluşturmuştur. Türkiye kara sı nı r ı olan komşu ülkelere

yaptı ğı ihracat toplam ihracatı nı n %10’unu oluşturmuştur. Kara sı nı r ı olan Ortadoğu

ülkelerine (Irak, İran ve Suriye) yapı lan ihracat toplam ihracatı n %5,8’ini

oluşturmaktadı r.13

Genel olarak Türkiye’nin toplam ihracatı içerisinde Ortadoğu ülkelerine yapı lan

ihracat oldukça düşük bir yer tutmaktadı r. I. Körfez Savaşı öncesi dönemde

Türkiye’nin dı ş ticaret hacminde dördüncü sı rada yer alan Irak’a yapı lan ambargo

nedeniyle Ortadoğu bölgesi ile yapı lan dı ş ticaretin toplam dı ş ticaret içerisindeki

payı azalma göstermiştir.

Tablo 6. 2004–2005 Yı llar ı Ocak-Mart Dönemi Türkiye’nin İthalatSı ralamas ı nda İlk 20 Ülke Yoğunlaşması

2004–2005 ilk üç ayİthalat verilerinin ilk 20 ülke değerlendirmesi1- Almanya 2 707 978 12,9 3 011 843 11,72- Rusya 1 867 953 8,9 2 653 206 10,33- İtalya 1 444 050 6,9 1 613 262 6,3

4- Çin 857 856 4,1 1 277 701 5,05- Fransa 1 462 486 7,0 1 266 518 4,96- A.B.D. 1 017 726 4,9 1 257 552 4,97- İsviçre 767 212 3,7 1 234 179 4,88- İngiltere 952 370 4,6 1 060 143 4,19- Ukrayna 563 483 2,7 797 067 3,1

10- Japonya 538 600 2,6 634 729 2,511- İspanya 632 577 3,0 676 781 2,612- Güney Kore 524 275 2,5 759 857 3,013- İran 364 630 1,7 602 395 2,314-

Libya402 058 1,9 497 183 1,9

15- Belçika 407 633 1,9 496 159 1,916- Romanya 315 896 1,5 501 678 2,017- Hollanda 442 271 2,1 477 657 1,918- Suudi Arabistan 257 685 1,2 482 427 1,919- İsveç 213 882 1,0 395 678 1,520- Cezayir 373 351 1,8 422 358 1,6

ilk 20 ülke 16 113 971 77,0 20 118 375 78,3Toplam ihracat 20 921 287 100,0 25 706 271 100,0

Kaynak: Dı ş Ticaret Müsteşarlı ğı , http://www.dtm.gov.tr/ead/ekolar1/ekol1.xls

13 Dı ş Ticaret Müsteşarlı ğı , http://www.dtm.gov.tr/ead/ekolar1/eko10.xls, Veriler analiz edilmiştir.



Tablo 6’da 2004–2005 yı llar ı nı n ilk üç ayı gerçekleşen ithalat rakamlar ı na göre

içerisinde ilk 20 ülke sı ralanmı ştı r. 2005 Mart ayı ithalatı nda ilk 20 ülkeden yapı lan

ithalat toplam ithalatı n % 78,3’ünü oluşturmaktadı r. Kara sı nı r ı olan ülkelerden

yapı lan ithalat toplam ithalatı n %10,5’ini kapsamaktadı r.14

Euro/Dolar paritesindeki değişmeler de dı ş ticaret açı ğı nda etkisini göstermiştir.Türkiye’nin özellikle ABD dolar ı bazlı fiyatlarla ithalat yaptı ğı Uzakdoğu ülkelerden

yapı lan ithalat nispeten ucuzlamı ştı r. İhracatı n önemli k ı smı nı n yapı ldı ğı Euro

bölgesine yapı lan ihracat, değerlenen Euro ile birlikte rakamlara olumlu yansı mı ştı r.

Ve aynı zamanda ihracatçı lar ı çoğunlukla Euro bölgesine yönlendirmiştir. Bu

bak ı mdan Ortadoğu ile yapı lan dı ş ticaret hacminde toplam dı ş ticaret hacmine

oranla bir azalma görülmektedir.

1.5. Dı ş Ticarette Bölgesel Yoğunlaşmalar

Tablo 7. 2003 Yı lı Dı ş Ticarette Bölgesel Yoğunlaşma

2003 YILI DIŞTİCARETTE BÖLGESEL YOĞUNLAŞMAİHRACAT İTHALAT TOPLAMHACİM % dağ HACİM % dağ HACİM % dağ

A- EKONOMİK İŞBİRLİĞİ VEKALKINMA TEŞK İLATI (OECD) 30,4 64,4 43,9 63,3 74,3 63,81.AB ÜLKELER İ 24,5 51,9 36,5 52,7 61 52,42.EFTA ÜLKELER İ 0,6 1,3 3,4 4,9 4 3,43.DİĞER OECD ÜLKELER İ 5,4 11,4 8,8 12,7 14,2 12,2B- TÜRK İYE SERBEST BÖLGELER İ 1,9 4,0 0,6 0,9 2,5 2,1C- OECD DIŞI ÜLKELER 14,9 31,6 24,9 35,9 39,8 34,21.DİĞER AVRUPA ÜLKELER İ 4,7 10,0 8,9 12,8 13,6 11,7

2.AFR İKA 2,1 4,4 3,3 4,8 5,4 4,63.DİĞER AMER İKA ÜLKELER İ 0,3 0,6 1,1 1,6 1,4 1,24.ORTADOĞU 5 10,6 4,1 5,9 9,1 7,85.DİĞER ASYA ÜLKELER İ 2,6 5,5 6,8 9,8 9,4 8,16.DİĞERLER İ 0,2 0,4 0,6 0,9 0,8 0,7TOPLAM 47,2 100,0 69,3 100,0 116,5 100,0

Kaynak: DİE, Dı ş Ticaret İstatistikleri veİndeksleri 2003, Ocak 2005, Ankara, s. 35–61.

14 Dı ş Ticaret Müsteşarlı ğı , http://www.dtm.gov.tr/ead/ekolar1/eko11.xls, Veriler analiz edilmiştir.



Tablo 7’de de görüleceği gibi Türkiye dı ş ticareti OECD ülkeleri odaklı dı r. 116,5milyar dolarlı k toplam dı ş ticaret hacminin 74,3 milyar dolar ı OECD ülkeleri ilegerçekleştirilmiştir. Toplam 22 milyar dolar düzeyinde olan dı ş ticaret açı ğı nı n 13,5milyar dolarlı k k ı smı OECD ülkeler ile yapı lan ticaretten kaynaklanmaktadı r. Fakatihracatı n ithalatı kar şı lama oranı %69,2 düzeyindedir. OECD dı şı ülkelerle yapı landı ş ticaret hacmi 39,8 milyar dolar düzeyindedir. Toplam dı ş ticaretin %34,1’inetekabül etmektedir. Fakat ihracatı n ithalatı kar şı lama oranı %59,8’de kalmı ştı r.Coğrafi bölgeler içerisinde dı ş ticaretin fazla verdiği tek bölge Ortadoğu bölgesidir.İhracatı n ithalatı kar şı lama oranı %122 düzeyindedir.15

1.5.1. 2004–2005 İ lk Üç Ay İ hracat Kar şı la şt ı r ı lması ve ÜlkeYo ğ unla şması

Tablo 8. 2004–2005 Ocak-Mart Dönemiİhracatta Ülke Yoğunlaşması

ÜLKE GRUPLARINA GÖREİHRACAT (OCAK - MART)2004 % dağ. 2005 % dağ. % değ.

A- AVRUPA BİRLİĞİ ÜLKELER İ 7.553 55,9 9.509 55,7 25,91- AVRUPA BİRLİĞİÜLKELER İ (15) 7.142 52,9 8.926 52,3 252- AVRUPA BİRLİĞİÜLKELER İ (10) 411 3 582 3,4 41,6B- TÜRK İYE SERBEST BÖLGELER İ 575 4,3 700 4,1 21,7C- DİĞER ÜLKELER 5.372 39,8 6.849 40,2 27,51- DİĞER AVRUPA ÜLKELER İ 1.393 10,3 1.782 10,4 27,92- AFR İKA ÜLKELER İ 569 4,2 828 4,9 45,6Kuzey Afrika Ülkeleri 425 3,1 609 3,6 43,3Di ğ er Afrika Ülkeleri 144 1,1 219 1,3 52,43- AMER İKA ÜLKELER İ 1.122 8,3 1.310 7,7 16,8Kuzey Amerika Ülkeleri 1.040 7,7 1.182 6,9 13,6

Orta Amerika ve Karayip Ülkeleri 45 0,3 74 0,4 64,3Güney Amerika Ülkeleri 36 0,3 55 0,3 50,64- ASYA ÜLKELER İ 2.232 16,5 2.841 16,7 27,3Yak ı n ve Ortado ğ u Ülkeleri 1.611 11,9 2.215 13 37,5Di ğ er Asya Ülkeleri 621 4,6 625 3,7 0,75- AVUSTRALYA VE YENİ ZELANDA 50 0,4 69 0,4 37,56- DİĞER ÜLKE VE BÖLGELER 6 0 19 0,1 214,5GENEL İHRACAT TOPLAMI 13.500 100 17.058 100 26,4

Kaynak: Dı ş Ticaret Müsteşarlı ğı , http://www.dtm.gov.tr/ead/ekolar1/eko04.xls

15 T.C. Devletİstatistik Enstitüsü, Dı ş Ticaretİstatistikleri veİndeksleri, Ankara 2003, s. 53–55.



Türkiye siyasi ve ekonomik anlamda uzun dönemdir aynı politikalar ı sürdürmektedir. Bu bağlamda dı ş ticaretinde bölgesel yoğunlaşma yı llar itibariyleaynı görünüm içerisinde devam etmektedir.İhracatta 2005 yı lı ocak-mart dönemiiçin yoğunlaşma yine Avrupa ülkeleri eksenli olmuştur. Toplam ihracat ilk üç ay2004’ün aynı dönemine nazaran %26,4 oranı nda artmı ştı r. Bu artı ş Avrupa Birliğiülkelerine yapı lan ihracatta %25,9 oranı nda gerçekleşmiştir. Bununla birlikte Afrikaülkelerine yapı lan ihracattaki artı ş %45,6 ile ilk sı rada gerçekleşmiştir. Afrikaülkelerini %37,5 oranı nda bir artı ş ile Ortadoğu ülkeleri ile gerçekleştirilmiştir. Fakatdeğer artı şı olarak ocak-mart döneminde Afrika ülkelerine yapı lan ihracat sadece 259milyon dolar artı ş göstermiştir. Ortadoğu ülkelerine yapı lan ihraca ise aynı dönemler için sadece 604 milyon dolar olarak gerçekleşmiştir. Oysa ocak-mart dönemi AvrupaBirliği ülkelerine yapı lan ihracat 1956 milyon dolar artı ş göstermiştir. Aynı dönemiçin toplam ihracattaki artı ş 3558 milyon dolar olarak gerçekleşmiştir. Yani toplamihracat artı şı nı n değer bazı nda %54,9’u Avrupa Birliği ülkelerine yapı lmı ştı r.Ortadoğu ülkelerine yapı lan ihracattaki artı ş tutar ı toplam artı ş tutar ı nı n %16,9’unuoluşturmaktadı r. 2003 yı lı toplam ihracatı nda Ortadoğu ülkelerinin payı %10,6 iken,

2005 yı lı ihracatı nı n ilk üç ayı nda Ortadoğu ülkeleri ile yapı lan ihracattaki artı ş dikkate değerdir. Bu hı zlı artı şı n nedeni Irak ekonomisinin normalleşme süreci ile paralellik göstermektedir. Bu bağlamda bölgesel yoğunlaşmada Ortadoğu ülkelerinintoplam ihracattaki payı artma eğilimindedir.16

16 Dı ş Ticaret Müsteşarlı ğı ,http://www.dtm.gov.tr/ead/ekolar1/eko04.xls, Veriler analiz edilmiştir.



ithalatı n yapı ldı ğı bölgelerden yapı lan ithalat artı şı , Amerikan dolar ı nı n Türk Lirası kar şı sı ndaki düşük değerinden dolayı , toplam ithalat artı şı nı n üzerindegerçekleşmiştir. Bu bölgelerin başı nda Ortadoğu ve Asya ülkeleri gelmektedir.Ortadoğu ülkelerinden yapı lan ithalattaki artı ş %40,2 oranı nda gerçekleşmiştir. Buithalatı n tamamı na yak ı nı nı petrol ve doğal gaz alı mı oluşturmaktadı r.17

1.5.3. Dı ş Ticarette Ülke Yo ğ unla şmalar ı Bak ı mı ndan Ortado ğ uÜlkelerinin Yeri ve Önemi

2003 yı lı verilerine göre toplam dı ş ticaret hacmi 116,6 milyar dolardı r. Bu dı ş ticarethacminin 9,1 milyar dolarlı k k ı smı Ortadoğu ülkeleri ile gerçekleştirilmiştir. Yanitoplam dı ş ticaret hacminin %7,8’i Ortadoğu ülkeleri ile ortaya konmuştur. 2003yı lı nda yapı lan toplam ihracat 47,3 milyar dolar iken, bu ihracatı n 5 milyar dolarlı k k ı smı Ortadoğu ülkelerine yapı lmı ştı r. Toplam ihracatı n %10,6’sı Ortadoğu

ülkelerine yapı lmı ştı r. Toplam ithalat ise 2003 yı lı nda 69,3 milyar dolar olarak gerçekleşir iken, bu ithalatı n 4,1 milyar dolarlı k k ı smı Ortadoğu ülkelerindenyapı lmaktadı r. Yani toplam ithalat içerisinde Ortadoğu ülkelerinin payı %5,9’dakalmı ştı r.18

2003 yı lı nda gerçekleşen bu verilerde ABD’nin Irak’a müdahalesinden sonra ilk defaIrak ile ilgili sağlı klı dı ş ticaret verileri ortaya konmuştur. I. Körfez Savaşı öncesi

Türkiye’nin toplam dı ş ticaretinde dördüncü ülke olanı rak ile dı ş ticaret hacmi hı zlaatma eğilimine girmiştir. Irak’ta siyasi ve ekonomik istikrar güçlendikçe Türkiye ileyapı lan dı ş ticaret hacminin savaş öncesi döneme döneceği düşünülmektedir. Bu bağlamda bölge ile yapı lan dı ş ticaret hacminin toplam dı ş ticaret hacmindeki payı artacaktı r. Türkiye dı ş ticaretinde fazla verdiği bu bölge ile dı ş ticaretini arttı rması ,toplam dı ş ticaret açı ğı nı azaltı cı bir etki yaratacaktı r. Bu durum ise dı ş ticaret

17Dı ş Ticaret Müsteşarlı ğı , http://www.dtm.gov.tr/ead/ekolar1/eko05.xls, Veriler analiz edilmiştir.

18 DİE, Dı ş Ticaretİstatistikleri veİndeksleri 2003, Ankara, 2005, s. 35–61.



Avrupa Birliği genişleme sonrası gerek siyasi gerek ekonomik gücünü pekiştirmek için 11 Mart 2003 tarihinde yapı lan konsey toplantı lar ı nda ‘Daha Geniş Avrupa-YeniKomşuluk Stratejisi’ (Wider Europe-New Neighbourhood) adı altı nda yeni bir strateji geliştirmiştir. Bu strateji ile Rusya, Ukrayna, Moldavya, Beyaz Rusya,Cezayir, Mı sı r, İsrail, Ürdün, Lübnan, Libya, Fas, Filistin Otoritesi, Suriye ve Tunushedeflenmektedir. Bu stratejiye göre komşu ülkeler göstermiş olduklar ı siyasi veekonomik gelişime göre AB ile daha yak ı n ilişkiler içerisine girebileceklerdir. Bugelişim bireylerin, mal ve hizmetlerin ve sermayenin daha serbest dolaşı mı nı öngörmektedir. Euro-Med projesi ile Güney Akdeniz ülkeleri uzun vadeli serbestticaret anlaşmalar ı (STA) imzalanmı ş hem ticari hem siyasi bağlamda ikili ilişkilerdeönemli mesafeler alı nmı ştı r. Mevcut olan bu ilişkilerin daha da derinleştirilmesi,genişleme politikası ile daha fazla sayı da komşu ülke ile STA imzalanması hedeflenerek siyasi ve ekonomik olarak güçlü bir Avrupa Birliği için çalı şmalaradevam edilmektedir.

Bu durum Türkiye dı ş ticareti açı sı ndan oldukça önemlidir. Üyeliği en erken 2015’li

yı llarda ön görülen Türkiye Avrupa Birliği’nin yapmı ş olduğu STA’lar ı ndan üyeoluncaya kadar yararlanamayacaktı r. Fakat bu ülkeler bir Gümrük birliği üyesi olanTürkiye pazar ı nda imzalanan STA’lar ı ndan dolayı rahatlı kla ticari genişlemesinisürdürebileceklerdir. Bu bak ı mdan Türkiye’nin ilgili ülkelerle süratle STA’lar ı imzalayı p Avrupa Birliği’ne tam üye olana kadar dı ş ticaretini bir nebze de olsakoruma altı na alması gerekmektedir. Zira dı ş ticaret açı ğı nı n üzerinde olumsuz etkisiolmayan Ortadoğu ülkeleri başta olmak üzere, Avrupa Birliği’ni çevreleyen diğer

ülkeler ile Türkiye’nin dı

ş ticaret ilişkilerinde olumsuz etkiler ortaya çı

kacaktı

r.



Grafik 2. Türkiye’nin 2003 Yı lı İthalat ı ve AB Ülkeleri Yoğunlaşması

0,00

0,050,10

0,15

0,20

0,25

0,30

0,35

A l m a n y a

İ t a l y a

İ n g i l t e r e

F r a n s a

İ s p a n y a

H o l l a n d a

B e l ç i k a

A v u s t u r y a

Y u n a n i s t a n

İ s v e ç

D a n i m a r k a

İ r l a n d a

F i n l a n d i y a

P o r t e k i z

Türkiye'nin 2003 Y ı lı İthalat Yap ı s ı

Toplam İthalatta Ülke Paylar ı (%) AB'den Yapı lan İthalatta Ülke Paylar ı (%)

Kaynak: DİE, Dı ş Ticaretİstatistikleri veİndeksleri 2003, Ankara, 2005, s. 35–37.

Almanya, Türkiye’nin yapmı ş olduğu ithalatta önemli bir yer tutmaktadı r.Türkiye’nin toplam ithalatı nı n %15’e yak ı n bir k ı smı Almanya’dan yapı lmaktadı r.2003 yı lı nda Türkiye 69,3 milyar dolar ihracat gerçekleştirmiştir. Bu ithalatı n 31,7milyar dolar ı Avrupa Birliği ülkelerinden yapı lmı ştı r. Almanya’dan gerçekleştirilen

ithalat 9,5 milyar dolar düzeyindedir. Bu tutar Türkiye’nin Avrupa bölgesindenyaptı ğı ithalatı n %29,9’unu oluşturmaktadı r. Almanya’yı İtalya, Fransa,İngiltere veİspanya izlemektedir. Bu beş ülkeden 2003 yı lı nda toplam 24,6 milyar dolar İthalatyapı lmı ştı r. Yani toplam ithalatı n %35,4’ü bu beş ülkeden yapı lmaktadı r.20

20 DİE, Dı ş Ticaretİstatistikleri veİndeksleri 2003, Ankara 2005, s. 35–36.



Grafik 3. Türkiye’nin 2003 Yı lı İhracat ı ve AB Ülkeleri Yoğunlaşması

0,00

0,05

0,100,15

0,20

0,25

0,30

0,35

A l m a n y a

İ t a l y a

İ n g i l t e r e

F r a n s a

İ s p a n y a

H o l l a n d a

B e l ç i k a

A v u s t u r y a

Y u n a n i s t a n

İ s v e ç

D a n i m a r k a

İ r l a n d a

F i n l a n d i y a

P o r t e k i z

Türkiye'nin 2003 Y ı lı İhracat Yap ı s ı

AB'den Yapı

lanİhracatta Ülke Paylar

ı

(%) Toplamİhracatta Ülke Paylar

ı

(%)

Kaynak: DİE, Dı ş Ticaretİstatistikleri veİndeksleri 2003, Ankara, 2005, s. 35–37.

Türkiye’nin genel ihracat yapı sı nı incelendiğinde yine Almanya’nı n genel ağı rlı ğı görülmektedir. 2003 yı lı nda yapı lan 47,2 milyar dolarlı k ihracatı n 7,5 milyar dolar ı Almanya’ya yapı lmı ştı r. Toplam ihracatı n %15’i, Avrupa Bölgesine yapı lan toplamihracatı n %30’u Almanya’ya ile gerçekleştirilmiştir. Yapı lan ithalata paralel olarak

ülke yoğunlaşması

Almanya, İngiltere, İtalya, Fransa ve İspanya şeklindesı ralanmı ştı r. Bu beş ülkeye toplam 19 milyar dolarlı k ihracat yapı lmı ştı r. Toplamihracatı n %40,2’sini ve AB bölgesine yapı lan ihracatı n %77,5’ini bu beş ülkeoluşturmuştur.21

Dı ş ticarette oluşan denge incelendiğinde; 2003 yı lı nda Türkiye’nin dı ş ticareti 22milyar dolar açı k vermiştir. Türkiye’nin AB bölgesine yaptı ğı dı ş ticaret ise 7,2milyar dolar olarak gerçekleşmiştir. Yani toplam dı ş ticaret açı ğı nı n %32,7’si AB

21 DİE, a.g.e., s. 35–36.



bölgesinden kaynaklanmaktadı r. Hem ihracat hem de ithalatta yoğunlaşmanı nyaşandı ğı beş ülke (Almanya,İngiltere,İtalya, Fransa veİspanya) ile yapı lan dı ş ticaret 5,5 milyar dolar açı k vermiştir. Bu rakam toplam dı ş ticaret açı ğı nı n %25’inioluşturmaktadı r.

2003 yı lı nda Türkiye’ye Ortadoğu ülkelerine 5 milyar dolarlı k ihracat yapar iken,yaptı ğı ithalat 4,1 milyar dolar düzeyinde gerçekleşmiştir. Bölge ile yapı lan dı ş ticaret 0,9 milyar dolar fazla vermiştir. 2003 yı lı nda 2.363 milyon dolar dı ş ticarethacmi ile İran ilk sı rada gelmektedir.22 Bölge ile yapı lan dı ş ticarette ülke

yoğunlaşması İran, Suudi Arabistan,İsrail, Irak ve BAEşeklinde sı ralanmı ştı r. Fakatsavaş sonrası ekonomisi ve siyasi yapı sı şekillenmekte olan Irak ile dı ş ticaret hacmihı zla artmaktadı r.23 2003 yı lı nda 941 milyon dolar olan ticaret hacmi 2004 yı lı ndakeskin bir artı ş ile 2.282 milyon dolara yükselmiştir. Irak ile ticari ilişkilerin zamaniçerisinde rayı na oturması beklenmektedir. Türkiye’nin dı ş ticaretinde I. Körfezsavaşı öncesi dördüncü sı rada yer alan Irak’ı n önümüzdeki birkaç yı l içerisindetekrar üst sı ralara tı rmanması beklenmektedir. Böyle bir durumda Irak ile dı ş ticaret

hacminde ön görülen tutar 8–9 milyar dolar düzeyindedir.

2003 yı lı nda Ortadoğu ülkeleri ile yapı lan dı ş ticaret hacmi toplam dı ş ticarethacminin %7.8’ini oluşturmaktadı r. Irak ile yapı lan ticaretin normalleşmesi ile birlikte bu oran %12 düzeyine çı kabilecektir.

22 DİE, a.g.e.,s. 53–55.23 A.g.e.,s. 53–55.



3. SERBEST TİCARET ANLAŞMALARI’NIN (STA) DIŞ TİCARETE ETK İSİ

3.1. Serbest Ticaret Anlaşması nı n Önemi ve Türkiye’nin SerbestTicaret Anlaşması İmzaladı ğı Ülkeler

Serbest ticaret anlaşmalar ı (STA), ülkeler arsı ndaki ticari ilişkileri geliştirmek,mallar ı n ticari dolaşı mı na engel olan gümrük vergileri ve diğer engelleri ortadankaldı rmak için yapı lan anlaşmalardı r. Serbest ticaret anlaşmalar ı nda amaç mallar ı nserbest dolaşı mı nı sağlamaya yöneliktir. Bu bağlamda üretim faktörlerinin serbestdolaşı mı anlaşmalar ı n kapsamı na sokulmamaktadı r. Üçüncü ülkelere aynı tarifelerinuygulanmaması serbest ticaret anlaşmalar ı nı n zaaf ı niteliğindedir.24

AB ile imzalanan Gümrük Birliği Anlaşması bölge dı şı ülkelerle Serbest ticaret anlaşmalar ı imzalanması nı zorunlu hale getirmiştir. Bu bak ı mdan EFTA ileimzalanan STA’ya ek olarak, bugüne kadar İsrail, Romanya, Litvanya, Macaristan,Estonya, Slovakya, Çek Cumhuriyeti, Bulgaristan, Polonya, Slovenya, Letonya veMakedonya ile imzalanmı ş olan STA’lar yürürlüğe girmiş durumdadı r. Hı rvatistanve Bosna-Hersek Cumhuriyeti ile yapı lan STA 2002 yı lı nda imzalanmı ştı r. KuzeyAfrika ülkeleri ve Faroe Adalar ı ile STA müzakereleri yürütülmekte, Meksika,Ürdün ve Güney Afrika Cumhuriyeti ile de müzakere hazı rlı klar ı yapı lmaktadı r.Türkiye’nin Ortadoğu ülkeleri ile yapmı ş olduğu anlaşmalar İsrail ile başlamı ş olup,Ürdün ve siyasi problemlerin çözümlenmesi ile birlikte Suriye ile süregelmiştir.Irak’ı n siyasi ve ekonomik yapı sı şekillendikçe bu ülke ile Serbest ticaret anlaşması süregelecektir. Türkiye için oldukça önemli olan bu pazar ı n şekillenmesi Türkiye’nindı ş ticaretine olumlu katk ı lar sağlayacaktı r. İran ile yapı lmı ş olan enerji anlaşmalar ı günümüzde bir problem olarak Türkiye’nin dı ş ticaretinde etkisini göstermektedir.

24 DTM, Serbest Ticaret Anlaşmalar ı , http://www.dtm.gov.tr/ab/sta/index.htm



Bu ülke ile yapı lacak olan olası yeni bir anlaşma Türkiye’nin enerji maliyetindeönemli bir azalma yaratacağı öngörülmektedir. Yapı lmı ş olan bu olumsuz anlaşmayı telafi edici yeni bir anlaşmanı n müzakereleri zaman zaman kesintiye uğraması narağmen günümüzde süregelmektedir.İsrail STA imzalanan ülkeler arası nda kişi başı na düşen 17,9 bin dolar gelir ile en zengin ülke durumundadı r. Bu ülkelerdeyaşayan nüfus dünya toplam nüfusunun %2,1’inin üzerinde bir orana tekabületmektedir.25

Tablo 10. Türkiye’nin Serbest Ticaret Anlaşması İmzaladı ğı Ülkelere Olan İhracat ı

Türkiye’nin Serbest Ticaret Anlaşması İmzaladı ğı Ülkelere Olan İhracat ı

1996 1997 1998 1999 2000 2001İsrail 31,6 30,8 29,3 33,2 31,4 35,5Romanya 11,4 11,3 11,8 10,4 13,1 15,6Litvanya 4,6 5,6 5,8 4,8 5,5 6,3Macaristan 18,1 21,1 25,7 27,9 32,0 33,7

Estonya 3,2 4,4 4,6 4,1 4,3 4,3Çek Cum. 27,7 28,8 30,3 29,5 33,9 36,5Slovak Cum. 11,4 10,8 13,7 11,9 13,4 14,8Bulgaristan 5,1 5,2 4,9 5,5 6,5 7,2Polonya 37,2 42,3 46,5 45,9 48,9 50,3Slovenya 9,4 9,4 10,1 10,0 10,1 10,1Letonya 2,3 2,7 3,2 2,9 3,2 3,5Makedonya 1,6 1,8 1,9 1,8 2,1 1,6Toplam 163,8 174,3 188,0 187,8 204,2 219,3Toplam Değ.( %) 16,8 6,4 7,9 -0,1 8,7 7,4Türkiye’nin Payı (%) 0,8 0,9 1,0 0,9 0,9 1,0

Kaynak: DİE, Dı ş Ticaret 2003 Verileri

STA imzalanan ülkelerin Türkiye açı sı ndan diğer bir önemli özelliği ise yapmı ş olduklar ı İthalatı n GSMH’lar ı na oranı dünya ortalaması nı n iki katı nı n üzerinde bir oranda %42 dolaylar ı ndadı r. Bu bak ı mdan bu ülkelerin ile yapı lan dı ş ticaret, makul politikalar güdüldüğünde Türkiye dı ş ticaretinde açı k kapatı cı bir faktör olarak

25ATİLLA, Ali, ‘Serbest Dı ş Ticaret Anlaşmalar ı nı n Türkiye’nin Dı ş Ticareti Üzerine Etkisi’ Ankara2002, s. 3–4.



kar şı mı za çı kabilecektir. STA imzaladı ğı mı z İsrail 2000 yı lı nda 31,4 milyar dolar,2001 yı lı nda 35,5 milyar dolar ithalat gerçekleştirmiştir. Bölgedeki diğer ülkeleriincelediğimizde özellikle Türkiye’nin rekabet üstünlüğünün oldukça fazla olduğuinşaat-alt yapı hizmetleri, makine teçhizat ve gı da alanı nda oldukça fazla ithalat potansiyeli olduğunu görülmektedir.

2002 yı lı nda STA imzalanan hiçbir ülke ile geçiş dönemi kalmamı ştı r. Bu ülkeler ileyapı lan ihracat %17’nin üzerinde bir oranda artmı ştı r. Toplam ihracat içerisindeki payı ise %7,5 üzerinde bir orana ulaşmı ştı r. 1996 yı lı nda STA imzalanan ülkelereyapı lan ihracatta tekstil ürünleri %21’lik bir oranla ilk sı rada iken; 2001 yı lı nagelindiğinde birinci sı rayı makine ve cihazlar almı ştı r. Bir sanayi ülkesi olarak dı ş ticarette aşamalar kaydetmeyi hedefleyen Türkiye için sanayi ürünlerinin ön sı ralar ı alması olumlu gelişmelerdir. Yüksek teknoloji ile yapı lan üretiminin ihracat payı içerisindeki payı nı n giderek artması ve son yı llarda ilk sı rayı bı rakmaması , Sanayiülkesi olarak alı nmı ş olan yolun bir göstergesidir.26

STA imzalanan ülkelerden yapı lan ithalat incelediğinde, bu ülkelerden yapı lanithalatı n da düzenli bir artı ş gösterdiği görülmektedir. 1996 yı lı nda STA imzalanan12 ülkeden yapı lan ithalatı n toplam ithalat içerisindeki payı %3,2 iken 2002 yı lı nda%5,7 ye yükselmiştir. 2000 yı lı na kadar STA imzalanan ülkeler ile yapı lan ithalatı ntoplam ithalat içerisindeki oranı düşerken 2000 yı lı ndan itibaren geçiş dönemlerinin bitmesi ile hı zla artı ş göstermiştir. Genel olarak 1996- 2002 yı llar ı arası nda STAimzalanan ülkeler ile yapı lan dı ş ticarette ihracatı n ithalatı kar şı lama oranı ortalama

%95 civar ı nda gerçekleşmiştir.27 Bu ülkelerdenİsrail ile ticaretimizde ihracatı nithalatı kar şı lama oranı ortalama %145 civar ı nda gerçekleşmiştir. Yani dı ş ticaretimizde açı k azaltı cı bir ülke olmuştur.

26A.g.e., s. 7-10.27 A.g.e., s. 13.



Tablo 11. Türkiye’nin Serbest Ticaret Anlaşması İmzaladı ğı Ülkelerden İthalat ı

Türkiye’nin Serbest Ticaret Anlaşması İmzaladı ğı Ülkelerden Olan İthalat ı

1996 1997 1998 1999 2000 2001İsrail 192,6 233,7 282,8 298,3 505,5 529,5Romanya 441,3 394,1 344,7 401,2 673,9 481,1Litvanya 30,8 39,2 79,5 61,1 71,5 77,8Macaristan 94,4 106,5 152,4 95,0 216,3 186,7Estonya 14,5 31,0 10,3 4,7 7,1 1,3Çek Cum. 108,4 98,5 93,3 82,0 158,7 126,9Slovak Cum. 23,7 22,4 23,6 45,7 51,5 49,4Bulgaristan 362,8 408,9 367,4 295,6 465,4 393,5Polonya 79,3 92,0 82,1 81,2 164,7 168,1Slovenya 16,8 30,0 43,3 48,0 55,7 48,9Letonya 3,4 1,6 2,6 1,7 11,9 0,2Makedonya 31,7 30,2 13,2 7,9 10,5 9,1STA Toplam 1.399,8 1.487,9 1.495,2 1.422,3 2.392,7 2.072,5Pay (%) 3,2 3,1 3,3 3,5 4,4 5,0

Kaynak: DTM, 2003 Verilerinden Derlenmiştir.

Sonuç olarak diyebiliriz ki STA imzalanan ülkeler ile yaptı ğı mı z dı ş ticaretimiz hı zlagelişmektedir. Bu ülkelerin dı ş ticaret açı ğı mı za etkisi yok denecek kadar azdı r. İsrail bu açı ğı azaltı cı bir etki yaratmaktadı r. Bölge ülkeleri ile yapı lacak, özellikle Irak,Suriye,İran gibi komşu ülkeler ile muhtemel Serbest ticaret anlaşmalar ı ülkemiz dı ş ticaretine önemli katk ı lar sağlayacaktı r. Gerek dı ş ticaret açı ğı nı azaltı cı gerekse bir bölgeye bağı mlı kalmadan alternatif bölge olarak dı ş ticaretimizde yükselen bölgeolacaktı r.28

28A.g.e. 8–10.



3.2. İhracat Te şvik Tedbirlerinin Değerlendirilmesi

Ülkemizde uygulanan ihracat destekleme enstrümanlar ı Dünya Ticaret Örgütütaraf ı ndan öngörülen devlet yardı mlar ı kriterlerine uygun; kredilendirmeolanaklar ı nda hibe yardı mlara kadar uzanan oldukça geniş alternatiflerdenoluşmaktadı r. En önemlisi gümrük vergilerinde muafiyet sağlayan ‘DahildeİşlemeRejimi’dir. Son yı llarda vergi iadesine benzer bir sistem yaygı n olarak kullanı lmaktadı r. Bunun yanı sı ra Türk Eximbank taraf ı ndan sunulan kredi programlar ı da ihracatçı ya finansman kaynağı olarak kar şı mı za çı kmaktadı r.Uygulamalar Yüksek Planlama Kurulu kararlar ı ve Bakanlar Kurulu onayı ile hayatageçirilmektedir. Krediler konusunda Para-Kredi ve Koordinasyon Kurulu kararlar ı belirleyici kararlar olarak kar şı mı za çı kmaktadı r. Bunlar Sanayi Geliştirme Yardı mı ,Tar ı msan İhracat İadeleri, AR-GE Yardı mı , Fuar Yardı mı , Yurt Dı şı Ofis-MağazaYardı mı , Çevre Yardı mı , Eğitim Yardı mı , İstihdam Yardı mı , Pazar Araştı rması ,Patent ve Endüstriyel Tasar ı m Yardı mı olarak adlandı r ı lan programlardanoluşmaktadı r.29

• Vergi İadesi:İhracat ürünlerinin üretimi sı rası nda alı nan dolaylı ve dolaysı zvergilerin ihracat yapı ldı ktan sonra iade edilmesişeklinde işleyen bir sistemdir. Uygulama ile ilgili ilk kararname 05.12.1963 yı lı nda alı nmı ştı r. Enuzun süreli uygulanan teşvik aracı olmuştur. 1980 li yı llar ı n ilk yar ı sı ndayı ldı zı parlamı ştı r. Fakat uygulamanı n ‘Hayaliİhracat’ oyunlar ı ile kötüyekullanı lması nedeni ile 01.01.1989 yı lı ndan itibaren yürürlüktenkaldı r ı lmı ştı r.

• Vergi, Resim ve Harçİstisnası

29 MOLLAHİSARLIOĞLU, Yavuz, ‘İhracat Teşvikleri’,İhracat Genel Müdürlüğü, Ankara 2004, s.1–6.



• Kaynak Kullanı m Destekleme fonu: Bir işletmenin yı llı k gerçekleştirdiğiihracat miktar ı üzerinden işletmeye prim ödemeleri yapı lmı ştı r. Amaçişletmenin ihracat finansmanı nda kullandı ğı kredi yükünü hafifletmektir. Fon1984 yı lı nda oluşturulmuştur.

• Gümrük Muafiyetliİthalat: Hammadde ithalatı nda ve bu ithalat ile bellioranda ihracat taahhüdü kar şı lı ğı nda sağlanan bir vergi muafiyetidir. Halenişlemekte olan ’Dahildeİşleme Rejimi’nin önemli bir parçası dı r. 1984 yı lı ndakarara bağlanmı ştı r.30

30 A.g.e., s. 8.



İK İNCİ BÖLÜM

PETROLÜN ORTADOĞU DIŞ TİCARETİNE ETK İSİ VEBÖLGESEL DIŞ TİCARETE ETK İ EDEN EKONOMİK

FAKTÖRLER

1. SERBEST BÖLGELER İN ORTADOĞU DIŞ TİCARETİNEETK İLER İ

Serbest bölgeler bir ülke sı nı rlar ı içerisinde ticari anlamda daha geniş teşviklerintanı ndı ğı , bu özelliği bak ı mı ndan ülkenin diğer bölgelerinden ayr ı lan bölgelerdir.Serbest bölgelerde mali ve ekonomik alanlara ilişkin hukuki ve idari düzenlemeler

k ı smen uygulanı r veya uygulanmaz. Amaç bu bölgelerdeki üretimi teşvik etmektir.

Türkiye’deki serbest bölgelerin kurulması ndaki temel amaçlar;

• İhracat için yatı r ı m ve üretimi arttı rmak

• Yabancı sermaye ve teknoloji transferini hı zlandı rmak

• Ekonomi için gerekli ara mallar ı ucuz ve sistematik bir şekilde temin etmek

• Dı ş finansman ve ticaret imkânlar ı ndan daha fazla yararlanmaktı r.

Bu bağlamda yapı lan teşvikler ile serbest bölgede düşük maliyetli teknoloji ve üretimolanağı yaratı lmaya çalı şı lı r. Bu durum ihracatı n arttı r ı lması nda bir basamak olarak kullanı lı r.31

Serbest bölge kavramı 1967 yı lı nda Birleşmiş Milletler taraf ı ndan benimsenmesi ile birlikte serbest bölge sayı sı hı zla artmı ştı r. Dünyada yüzden fazla ülkede 850’denfazla serbest bölge bulunmaktadı r. En yoğun görüldüğü bölgeler Asya ve Güney

31 http://www.dtm.gov.tr/SB/Atinterb.htm



taşı macı lı ğı alanı na kaymaya başlamı ştı r. Günümüzde Türkiye’nin taşı macı lı ğı nı n%94,8 i karayolu taşı macı lı ğı ile %5,3 ü deniz yolu taşı macı lı ğı ile yapı lmaktadı r.Kara taşı macı ğı nda ise, Grafik 4’de de görüleceği gibi kara yolu taşı macı lı ğı nı n oranı hı zla yükselir iken, demir yolu taşı macı lı ğı hı zla düşmektedir.

Grafik 4. Türkiye’de Kara ve Demiryolu Sistemleri Kullanı mı nı n Yı llarİtibariyle Değişim Süreci

Karayolu ve Demiryolu Yük Ta ş ı ma Paylar ı (%)

55

40

58

4135

94

92

8179

857975

61

20 1316

8 7 5

23

0

20

40

60

80

100

Karayolu Demiryolu

Karayolu 35 41 58 75 79 85 79 81 92 94Demiryolu 61 55 40 23 20 13 16 8 7 5

1955 1960 1965 1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000

Kaynak: Ulaştı rma Özelİhtisas Komisyonu Raporu, Veriler Analiz Edilmiştir

Dı ş ticaretimizde ise taşı macı lı k daha farklı bir görünüm sergilemektedir. 2003verilerine göre toplam ihracatı n miktar bazı nda %80,5’i deniz yolu, %18,2’si karayolu, %0,2’si hava yolu taşı nmaktadı r. Fakat değer bazı nda %49,2’si deniz yolu,%43’ü kara yolu, %6,8’i hava yolu ile taşı nmaktadı r.34 Yani yükte hafif değerde pahalı olan mallar ı n taşı macı lı hava yolu ile tercih edilmekte, bu durum tonaj arttı kçave değer düştükçe kara yolu ve ardı ndan deniz yolu taşı macı lı ğı na doğru

34 A.g.e., s. 85.



kaymaktadı r. Bunun temel nedeni ise taşı macı lı k maliyetlerinin hava yolu, karayoluve deniz yoluşeklinde sı ralanarak azalması dı r.İthalatta ise 2003 yı lı verilerine göre, miktar bazı nda, toplam ithalatı n %91,1’i denizyolu, %6,7’si kara yolu, %2,1’i boru hatlar ı nı n da içinde bulunduğu diğer taşı macı lı k sistemleri, %0,1’i hava yolu ile taşı nmaktadı r. Değer bazı nda ise sı ralama %57,3’üdeniz yolu, %25’i kara yolu, %12,2’si hava yolu ve %4,8’i boru hatlar ı nı n da içinde bulunduğu diğer taşı macı lı k yollar ı şeklinde sı ralanmaktadı r. Diğer taşı macı lı k yollar ı şeklinde tanı mlanan yapı demir yolu, posta, boru hattı ve elektrik enerjisisistemlerinden oluşmaktadı r.35

Grafik 5. Türkiye İthalat ı nda Ta şı ma Sistemlerinin Payları

1992–2003 (%değer)

Türkiye İthalat ında Ta ş ı ma Sistemlerinin Paylar ı ( % Değer)

Deniz Yolu51%

Diğer 4%

Hava Yolu11%Kara Yolu

34%

Deniz Yolu Kara Yolu Hava Yolu Diğer

Kaynak: DİE, Dı ş Ticaretİstatistikleri veİndeksleri 2003, Ankara, 2005, s. 86.

1999–2003 yı llar ı arası nda Türkiye’nin yapmı ş olduğu ithalat içerisinde değer bazı nda ithalatı n %51’i deniz yolu ile taşı nı r iken, %34’ü kara yolu ile taşı nmı ş ve%11 gibi bir oran ise hava yolu ile taşı nmı ştı r. Demir yolu, posta, boru hattı gibi

35 A.g.e., s. 86.



diğer unsurlar ile yapı lan taşı macı lı ğı n toplam taşı macı lı k içerisindeki oranı %4’tekalmı ştı r.Fakat miktar bazı nda taşı macı lı k sistemlerinin paylar ı na baktı ğı mı zda görünümoldukça farklı dı r. Taşı nan toplam yükün %92–94 oranı nda büyük bir k ı smı denizyolu ile taşı nmaktadı r. Kara yolunun oranı %5’lere gerilemektedir. Havayolu %0,1ve diğer sistemler ile taşı nan yükün oranı %2–3 dolayı nda seyretmektedir.36

İthalatta toplam taşı macı lı ğı n miktar bazı nda %40’a yak ı n bir bölümü Türk şirketleriile yapı lı rken %60’lı k pay yabancı şirketler taraf ı ndan gerçekleştirilmektedir.Taşı macı lı k sistemleri içerisinde baktı ğı mı z zaman kara yolu taşı macı lı ğı dı şı ndakitaşı macı lı k sistemlerinde de aynı oransal paylaşı m görülmektedir. Fakat kara yolutaşı macı lı ğı nda Türk şirketlerinin oranı değer bazı nda %80 dolayı nda seyretmektedir.Bu faktör ile birlikte toplam ithalat içerisinde değer bazı nda Türk şirketlerinin paylar ı %55 dolayı ndadı r. Yabancı şirketler %45 dolayı nda bir pay almaktadı rlar.37

Grafik 6. Türkiye İhracat ı nda Ta şı ma Sistemlerinin Payları

1992–2003 (% değer)

Türkiye İhracat ı nda Sa ş ı ma Sistemlerinin Paylar ı (Değer %)

Deniz Yolu; 44,1

Kara Yolu; 48,0Hava Yolu; 7,2

Diğer; 0,8

Deniz Yolu Kara Yolu Hava Yolu Diğer

Kaynak: DİE, Dı ş Ticaretİstatistikleri veİndeksleri 2003, Ankara 2005, s. 86.

36 A.g.e., , s. 86.37 A.g.e., s. 85–86.



2.2. Ortadoğu Ülkeleri ile Yapı lan Dı ş Ticarette Ta şı macı lı k Sistemi

Ortadoğu ile yapı lan dı ş ticareti incelediğimizde yapı lan mal taşı macı lı ğı nı ntamamı na yak ı nı nı n karayolu taşı macı lı ile yapı ldı ğı görülmektedir. Bunun yanı sı raKerkük-Yumurtalı k boru hattı ham petrol taşı macı lı ğı nda önemli bir faktör olarak görülmektedir. Fakat Ortadoğu ile yaptı ğı mı z taşı macı lı ğı n karayolu ağı rlı klı yapı lı yor olması maliyetlere de yansı maktadı r. Bu durum Türkiye’nin bölgedekiihracatı nı arttı rmada önemli bir engel olduğu görülebilir. Öte yandan bölge ülkeleri bu durumu çözme yolunda projeler geliştirir iken Türkiye art arda yaşamı ş olduğuekonomik krizler ve bilinçli bir ulaştı rma stratejisi eksikliğinden dolayı konuyakayı tsı z kalmaktadı r. İran Türkmenistan ile gerçekleştirdiği demiryolu bağlantı sı nı Basra Körfezi’ne kadar indirmeyi başarmı ştı r. Bununla birlikte Irak üzerindenSuriye’nin Lazkiye limanı na demiryolu bağlantı sı oluşturulması için girişimlerinartması , enerji konusundaİsrail’in kendi topraklar ı üzerinden geçen alternatif bir

boru hattı için girişimlerini sürdürmesi önümüzdeki dönemlerde Türkiye’nin uluslar arası transit taşı macı lı ğı ve dolayı sı yla dı ş ticaretine olumsuz etkilenebilir.

Dünyadaki uluslararası yük taşı macı ğı 300 milyar dolar değerinde olduğu belirtilmektedir. Türkiye’nin payı sadece %1 oranı nda kalmaktadı r.38 Yunanistan’ı ndeniz taşı macı lı ğı nda yapmı ş olduğu yatı r ı mlar ile son on yı l içerisinde payı nı %17’lere çı karması Türkiye gibi üç taraf ı denizlerle çevrili bir ülkenin sahip olduğu potansiyeli ortaya koymaktadı r. Artan deniz taşı macı lı ğı mı z ile Mersin veİskenderun limanlar ı ndan Suriye veİsrail limanlar ı na yapı lacak ucuz maliyetlitaşı macı lı k Türkiye’ye önemli bir maliyet avantajı sağlayacağı ve taşı macı lı k alanı nda da ciddi bir gelir kalemi yaratacağı öngörülmektedir.

Ayr ı ca Suriye,İran ve Irak ile mevcut demiryolu hatlar ı nı n bak ı ma kavuşturulması ,kaliteli ve hı zlı tren taşı ma sistemlerinin devreye sokulması bölge ticaretinicanlandı r ı p; dı ş ticarette Türkiye lehine önemli kazanı mlar ortaya çı karacağı

38 DTM, ‘Etkin Dağı tı m Sistemi ve Lojistik Yönetimi’ http://www.dtm.gov.tr/ead/strateji/III–9.htm



öngörülmektedir. Fakat bu projelerin maliyetinin çok yüksek olması ve bölge ileyapı lan dı ş ticarete yeteri kadar ilgi gösterilmemesi nedeni ile bu konudakiyatı r ı mlar ı geciktirmektedir.

2.3. Dünya Taşı macı lı k Sistemi ve Avrupa Birliği Taşı macı lı k Politikası

Uluslararası hizmet ticaretinin %24’lük k ı smı nı taşı macı lı k sektörü oluşturmaktadı r.Dünya ticaretinde ise mallar ı n %90’lı k k ı smı deniz yolu ile taşı nmaktadı r. Kapı dan

kapı ya teslim sistemi içerisinde kara taşı macı lı ğı önemli bir avantaj elde etse demesafenin uzaması ve taşı nan yükün artması ile oluşan yüksek maliyet nedeniyletercih edilmemektedir. Örneğin 75 bin ton maden taşı yan bir yük gemisinin taşı dı ğı yükü taşı yabilmek için 2000 tı r gerekmektedir.39

Tablo 12. Dünya Deniz Ticaretinde Taşı nan Başlı ca Yükler ve Miktarlar ı (milyon ton)

Dünya Deniz Ticaretinde Taşı nan Başlı ca Yükler ve Miktarlar ı (milyon ton) Ham

PetrolPetrolÜrünl.

Demir Kömür Tah ı l Boksitve Al.

Fosfat Diğer Toplam

1999 1.550 415 411 482 220 53 30 2.008 5.1692000 1.608 419 454 523 230 53 28 2.119 5.4342001 1.585 412 445 560 220 51 27 2.135 5.4352002 1.575 420 445 575 230 52 26 2.185 5.505Kaynak: Dünya Gazetesi

1998 yı lı nda Avrupa mal taşı macı lı ğı nı n %44’ü karar taşı macı lı ğı ile yapı lmı ştı r.

Önlem alı nmaz ise 2010 yı lı na gelindiğinde bu oranı n %47 ye çı kması beklenmektedir. Avrupa taşı macı lı k konusunda orta ve uzun vadede hala karayolutaşı macı lı ğı nı tercih etmektedir. Avrupa da 1990 yı lı nda %11 olan demiryolutaşı macı lı ğı , 1998 yı lı nda %8,4 e gerilemiştir. Önlem alı nmaz ise bu oranı n 2010yı lı nda %7 ye düşeceği beklenilmektedir.40

39 A.g.e. http://www.dtm.gov.tr/ead/strateji/III–9.htm 40 A.g.e. http://www.dtm.gov.tr/ead/strateji/III–9.htm



Ortadoğu ülkelerinin yapmı ş olduğu ihracatta taşı macı lı k deniz yolu taşı macı lı ğı ve boru hattı taşı macı lı ğı ile yapı lmaktadı r. Önemli ihraç limanlar ı ndan yüksek tonajlı gemiler ile petrol uluslar arası pazara yönlendirilmektedir. Bununla birliktetaşı macı lı k maliyetini düşürmek ve enerji taşı macı lı ğı nı daha güvenli k ı labilmek için boru hattı taşı macı lı ğı na verilen önem artmaktadı r.

2.4. Türkiye Açı sı ndan Ta şı macı lı ğı n Önemi

Türkiye oldukça fazla kara ve deniz sı nı r ı olan, komşu sayı sı oldukça fazla, jeopolitik önemi tüm dünyaca kabullenilmiş bir ülkedir. Gelişmiş ekonomiye sahipAvrupa Birliği ülkeleri ile az gelişmiş olan Ortadoğu ve Hazar bölgesi ülkeleriarası nda bir köprü niteliğindedir.

Avrupa ülkeleri sanayisi gelişmemiş bu pazarlara ulaşmak için en uygun, en ucuz veen güvenilir bir şekilde ulaşmak istemektedirler. Yine aynı şekilde bu bölgelerde bolca bulunan yeraltı enerji kaynaklar ı nı ve ihtiyaç duyduklar ı diğer hammaddeleriithal etme eğilimindedirler. Bu bağlamda siyasi ve iktisadişekillenmeler kendisinigöstermektedir. Gümrük Birliği Anlaşması , Serbest Ticaret Anlaşması , Türkiye’yeAvrupa Birliği’ne üyelik için aday ülke statüsü verilmesi ve yak ı n bir tarihtemüzakerelerin başlayacak olması gibi oluşumlarda Türkiye’nin stratejik önemininetkisi çok büyüktür. Son dönemlerde yapı lan Bakü-Tiflis-Ceyhan boru hattı , MaviAk ı m Projesi,İran ile yapı lan enerji anlaşması , Kerkük-Yumurtalı k boru hattı nı ntekrar faaliyete geçecek olması Türkiye’yi enerji taşı macı lı ğı nda dünyanı n en önemliülkelerden birisi yapacaktı r.

Üç taraf ı denizlerle çevrili bir ülke olarak deniz taşı macı lı ğı nda yetersiz bir konumdaolan Türkiye bu alanda yapacağı atı lı mlar ile güçlü olan karayolu taşı macı lı ğı nı n dakatk ı sı yla önemli siyasi ve iktisadi kazanı mlar elde edebilecektir. Ayr ı ca sı nı r ticaretinin bulunduğu ülkeler ile demir yolu hatlar ı nı n kurulması ve var olan hatlar ı ngüçlendirilmesi taşı macı lı kta maliyet açı sı ndan Türkiye için büyük önem

taşı

maktadı

r.



3. PETROLÜN TÜRK İYE ve BÖLGE DIŞ TİCARETİNE ETK İSİ

3.1. Türkiye’nin Ham Petrol İthalat ı ve Ekonomisine Etkileri

Tablo 13’de de görüleceği gibi petrol ithalatı nı n Türkiye’nin toplam ithalatı içerisindeki payı %9 seviyesindedir. GSMH’nı n %2 sinin üzerinde bir rakamatekabül etmektedir.41 Dı ş ticaret açı ğı nı n sürekli olarak arttı ğı ve belirli periyotlarda

Türkiye’yi ekonomik kriz ile birlikte devalüasyona sürüklediği bir iktisadi yapı

içerisinde enerjiye bu denli dı şa bağı mlı lı k ve yüksek maliyetin uzun sürelifinansmanı nda sı k ı ntı lar ı n süregeleceği bir gerçektir. Gerek Kerkük-Yumurtalı k,gerekse Bakü-Tiflis-Ceyhan boru hatlar ı nı n tam kapasite ile faaliyete geçirilmesi içe bu ağı r fatura bir nebze de olsa hafifletilebilecektir. Fakat uzun süreli enerji politikası bak ı mı ndan, gerek maliyet gerekse tek kaynağa bağı mlı olmama açı sı ndan nükleer enerji alanı nda yatı r ı mlar ı n gerekliliği gündemdedir. Sanayisi giderek artan bir oranda büyüyen; büyüme rakamlar ı nı yukar ı lara çeken öncü sektörlerinin imalatsanayi sektörlerinden oluşan Türkiye çevresel kayı plar ı na ve yapı lan itirazlar ı narağmen bu alanda önemli yatı r ı mlar ı n yapı lması büyük bir ihtiyaç olarak görülmektedir.

Tablo 13. Petrol İthalat ı nı n Toplam İthalat İçindeki Payı

YIL TOPLAMİTHALAT

(MİLYON DOLAR)

PETROLİTHALATI(MİLYON

DOLAR)

PETROL İTHALATININPAYI

(%)

1996 43.627 3.416 7,831997 48.559 3.194 6,581998 45.921 2.084 4,541999 40.671 2.755 6,772000 54.503 4.208 7,722001 41.399 3.878 9,372002 44.756 4.088 9,13

Kaynak: DTM, 2003 Verilerinden Derlenmiştir

41 YILDIRIM, Sevil, ‘Dünyada ve Türkiye’de Petrol’, DTM Ekonomik Araştı rmalar veDeğerlendirme Genel Müdürlüğü, Ankara, 2003, s. 25–31.



Türkiye imalat sanayinde hı zla büyümekte olan gelişmekte olan ülkeler sı nı f ı ndadı r.Bu bak ı mdan benzer ülkelerde de olduğu gibi Türkiye’nin enerjiye olan talebi yı llar itibariyle artmaktadı r. Bu artı ş GSMH’daki artı şı n önünde seyretmektedir. Tablo14’te de görüleceği gibi 1996 yı lı nda GSMH 184 milyar dolar iken Türkiye’nin petrol ithalatı 3,4 milyar dolar olarak gerçekleşmiştir. Yani 1996 yı lı nda GSMH’dan petrole ayr ı lan pay %1,86’dı r. 2002 yı lı na gelindiğinde GSMH 180 milyar dolar iken, petrol ithalatı 4,1 milyar dolar olarak gerçekleşmiştir. GSMH’dan petrole

ayr ı

lan pay %2,27’ye çı

kmı

ştı

r. Rakamlar ı

n bu şekilde oluşması

nda, 1999 Marmaradepreminin ve Türkiye ekonomisinin 2001 yı lı nda yaşamı ş olduğu ekonomik krizinetkisi büyüktür. Bu sı k ı ntı lar nedeni ile GSMH’da önemli daralmalar görülmüştür.

Tablo 14. GSMH’dan Net Petrol İthalat ı na Ayr ı lan Pay

PETROLİTHALATI

PETROLİHRACATI

NETPETROL

İTHALATI

GSMH PETROLEAYRILAN

PAYYIL (milyon $) (milyon$) (milyon$) (milyon$) (%)1996 3.415 0 3.416 183.969 1,861997 3.194 0,5 3.194 196.991 1,621998 2.083 2.6 2.081 212.014 0,981999 2.754 5.1 2.750 190.878 1,442000 4.208 4.7 4.204 200.157 2,102001 3.877 2.9 3.875 148.198 2,612002 4.087 3.2 4.085 179.898 2,27

Kaynak: DTM, 2003 Verilerinden Derlenmiştir



3.2. Türkiye’nin Petrol Üretimi ve Tüketimi

Türkiye’de tüketilen petrolün ortalama olarak %88,5’i ithalat ile kar şı lanmaktadı r.Dı şa bağı mlı lı ğı n bu denli yüksek olması alternatif enerji kaynaklar ı nı beraberindegetirmektedir.

Tablo 15. Tüketilen Petrol İçinde İthalat ı n Payı

YIL TOPLAMYERLİ

ÜRETİM(TON)

İTHALEDİLEN HAM

PETROL (TON)

TOPLAMTÜKETİLEN

HAM PETROL(TON)

DIŞABAĞIMLILIK

(%)

1997 3.457 23.324 26.781 87,091998 3.224 23.791 27.015 88,071999 2.940 22.837 25.777 88,592000 2.749 21.363 24.112 88,602001 2.551 23.142 25.693 90,07

Kaynak: YILDIRIM, Sevil, ‘Dünyada ve Türkiye’de Petrol’, DTM Ekonomik Araştı rmalar veDeğerlendirme Genel Müdürlüğü, Ankara, 2003

Tablo 15’te de görüleceği gibi Türkiye’de tüketilen petrolün önemli bir bölümüithalat ile kar şı lanmaktadı r. Yurt içi üretim oldukça sı nı rlı dı r. Bu bağlamda dı şa bağı mlı lı k %90’a yak ı n bir orandadı r.42

42 A.g.e., s. 34.



Grafik 7. Türkiye’de Üretilen Enerji Türlerinin Dağı lı mı 2002 (%)

Türkiye'de Üretilen Enerji Türlerinin Yüzde Da ğı lı mı (2002)

4 3

4 0

1 0

5

2

0 10 20 30 40 50

Doğalgaz

Taş Kömürü

Petrol

Linyit

Yenilenebilir

Kaynak: TPAO, 2002 Verilerinden Derlenmiştir.

Türkiye’de üretilen petrolün %75’i TPAO taraf ı ndan ortaya konmaktadı r. İkincisı rayı Shell firması almaktadı r. Grafik 7’de de görüldüğü gibi Türkiye’nin toplamenerji üretiminde petrolün payı 2002 yı lı rakamlar ı na göre %10 dolayı ndadı r. İlk sı rada %43’lük oranı ile linyit yer almaktadı r. Doğal gaz üretimi ise %2 de kalmı ştı r.



Grafik 8. Türkiye’de Tüketilen Enerji Türlerinin Dağı lı mı 2002 (%)

Türkiye'de Tüketilen Enerjinin Yüzde Da ğ ı lı mı (2002)

1 5

1 1

1 4

2 1

3 9

0 10 20 30 40 50

Petrol

Doğalgaz

Linyit

Taş Kömürü

Yenilenebilir

Kaynak: DİE 2002 Verilerinden Derlenmiştir.

Grafik 8’de de görüldüğü gibi Türkiye’nin enerji tüketiminde ise ilk sı rayı %39’luk oran ile petrol almaktadı r. Ardı ndan %21 ile doğalgaz ve %14 ile linyit gelmektedir.Fakat son yı llardaki trend bu pay içerisinde Doğal gazı n sürekli olarak payı nı arttı rdı ğı nı n, petrol ve linyitin payı nı n ise sürekli olarak azaldı ğı nı ortayakoymaktadı r.

3.3. Türkiye’nin Ortadoğu ülkeleri ile Enerji İlişkileri

Ortadoğu bölgesi petrol rezervleri bak ı mı ndan dünyanı n en önemli bölgesidir.Petrolün çı kartı mı ve fiyatlandı rması konusunda en önemli kuruluş olan OPEC (Organization of the Petroleum Exporting Countries)’in üyelerinin büyük bir k ı smı Ortadoğu ülkelerinden oluşmaktadı r. 14 Eylül 1960 tarihinde Bağdat’ta İran, Irak,Kuveyt, Suudi Arabistan ve Venezüella taraf ı ndan kurulmuştur. Günümüzdekiüyeleri Cezayir, Endonezya,İran, Irak, Kuveyt, Libya, Nijerya, Katar, SuudiArabistan, Birleşik Arap Emirlikleri ve Venezüella’dı r. Yani üyelerinin büyük



çoğunluğu Ortadoğu ülkelerinden oluşmaktadı r. Örgütün amacı zarar verici fiyatdalgalanmalar ı nı önlemek ve uluslar arası petrol piyasası nı istikrara kavuşturmaktı r.Mart ve Eylül olmak üzere yı lda iki kez toplanı r. Bunu yanı sı ra olağan üstü toplantı çağr ı sı yapabilmektedir. Petrol ihracatı nı n %55’i bu ülkeler taraf ı ndayapı lmaktadı r.43 Petrol üretiminde bölgesel yoğunlaşmalarda ise %30’luk bir oran ile petrolün en fazla üretildiği bölge Ortadoğu ülkeleridir. Ortadoğu ülkelerini %18’lik bir oran ile Kuzey Amerika izlemektedir. Üretimde %12’lik bir oran ile eski Sovyetülkeleri pay sahibidir. Dünya petrol tüketiminde ise %30 pay sahibi olan KuzeyAmerika’yı , %22’lik pay ile Avrupa izlemektedir.44

Petrol Ortadoğu ülkelerinden çı kartı lı p gelişmiş ülke pazarlar ı nda tüketilmektedir.Bu bağlamda Türkiye’nin Ortadoğu ülkeleri ile olan ilişkileri petrolün transferiaçı sı ndan da oldukça önemlidir. Petrolün uluslar arası taşı macı lı ğı ndan eldeedilebilecek önemli bir pay ile Türkiye’nin petrol harcamalar ı nı n bir bölümükar şı lanabilmesi mümkün olabilecektir.

Türkiye İran, Irak ve Suriye’den düzenli olarak petrol ithal etmektedir.İran’dan petrolün yanı sı ra öneli miktarda doğal gaz alı mı da yapı lmaktadı r. Bununla birlikteKuveyt’ten de petrol alı mı yapı lmaktadı r. Fakat 2001 yı lı nda Kuveyt’ten petrol alı mı durdurulmuştur.45

II. Körfez Savaşı öncesi dönemde T.C. Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlı ğı ile Irak Petrol Bakanlı ğı arası nda 1996 yı lı nda petrol sahası geliştirme projesi için anlaşmaimzalanmı ştı . Bu anlaşma BM ambargosunun kalkması ile birlikte hayatageçirilecekti. Fakat savaş sonrası yapı lan anlaşmanı n geçerliliği hala belirsizliğini

43 A.g.e.,s. 40–43.44

A.g.e.,s. 16–17.45 DTM, ‘Irak Savaşı gölgesinde Ortadoğu Ülkeleri ile Dı ş Ticaret ilişkileri’http://www.dtm.gov.tr/ead/ticaret/ticaret.htm



korumaktadı r. Bunun yanı sı ra Suriye ile petrol ve doğal gaz arama faaliyetlerikonusunda müzakereler sürmektedir.46

4. DIŞ TİCARETİN ÖNÜNDEK İ ENGELLER VE BUNLARINTÜRK İYE-ORTADOĞU ÜLKELER İ DIŞ TİCARETİLİŞK İLER İNE YANSIMASI

Küresel dı ş ticaretin önünde en büyük engeli tarife araçlar ı oluşturmaktadı r. Bu

bağlamda en önemli engel gümrük vergileridir.47 Gelişmekte olan ülkeler ve azgelişmiş ülkeler iç piyasalar ı na koruyabilmek için yüksek gümrük vergileri ile önlemalma yoluna gitmektedirler. Globalleşme süreci ve birtak ı m ekonomik entegrasyonlar ile bu engellerin ortadan kaldı r ı lması veya hafifletilmesi hedeflenmektedir.48

Türkiye’nin imzalamı ş olduğu Gümrük Birliği Anlaşması bunun en bariz örneğidir.Bunun yanı sı ra Serbest Ticaret Anlaşmalar ı ile ülkeler arası ndaki ikili ticarette

engeller aşı

lmaya çalı

şı

lmaktadı

r. Türkiye ihracatı

nı

n büyük bir k ı

smı

nı

AvrupaBirliği ülkelerine yapmaktadı r. Avrupa Birliği genişleme ülkeleri (AB 10) ile ticarethacmi sürekli artı ş eğilimdedir. Yine aynı şekilde Serbest Ticaret Anlaşmalar ı imzalanan ülkeler ile dı ş ticaret hacmi yı ldan yı la artı ş seyrindedir.49

Ortadoğu ülkeleri genel olarak kişi başı na düşen gelir düzeyleri yüksek petrolgelirleri ile yüksek olsa da, az gelişmiş ve dı ş ticaretlerinin önünde bulunan büyük engelleri ortadan kaldı ramamı ş ülkelerdir. Yine aynı şekilde nüfuslar ı na oranla düşük

olan toplam talep düzeylerinde ve iç piyasa işleyişlerinde benzer engellerin ortadaolduğu görülmektedir. Genel olarak geleneksel yönetim tarzlar ı ndan kaynaklanan buengeller zaman içerisinde ortadan kalkma eğilimindedir. Bu bak ı mdan en katı tutumusergileyenİran dahi ithalatı serbest bı rak ı lan ürünler listesine her geçen gün yenieklemeler yapmaktadı r.

46 A.g.e. http://www.dtm.gov.tr/ead/ticaret/ticaret.htm47 CARBAUGH, Richard, International Economics, 5th Edition, New York, 1995.48

Dı ş Ticarette Çevre Koruma Kaynaklı Tarife Dı şı Teknik Engeller ve Türk Sanayiİçin Eylem Planı ,Yay. NO: T/98, TÜSİADİstanbul 1998, s. 233.49 ATİLLA, Ali, a.g.e., s. 15.



ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

SEÇİLMİŞ BAZI ORTADOĞU ÜLKELER İNİN GENELYAPISI VE BU ÜLKELER İN TÜRK İYE İLE DIŞ TİCARET

İLİŞK İLER İ

1. İSRAİL

1.1. İsrail Devletinin Genel Yapı sı

15 Mayı s 1948 tarihinde Yahudiler İngilizlerin Filistin’den çekilmeleri ileİsrailDevleti’nin kuruluşunu ilan ettiler. BM’lerin desteği ile bölge ülkelerinin tüm itirazve engelleme çabalar ı na rağmen bu gün mevcut olanİsrail Devleti’nin temelleriatı ldı . Tüm bu karmaşa dönemiİsrail devletini geçen bu süre zarf ı nda gerek siyasigerekse iktisadi anlamda etkilemiştir. Ve zaman içerisinde bölgedeki yalnı zlı ğı nı n bir uzantı sı olarak bu gün tanı mlanan İsrail devletinin ekonomik ve siyasi çizgisioluşmuştur.

Başkenti Tel-Aviv kentidir. Yüz ölçümü 20.770 km2 olan ülkede 2004 nüfus sayı msonuçlar ı na göre 6,199 milyon insan yaşamaktadı r. İşgücü 2,1 milyon ve işsizlik oranı %8,9 oranı ndadı r. Nüfusun %80’i Yahudi’dir. Avrupa ve ABD doğumluYahudiler Yahudi nüfusun %32’sini oluşturmakta ikenİsrail doğumlu Yahudilerinoranı %20’de kalmı ştı r. Parlamenter Demokrasi ile yönetilmektedir. Para birimi Yeni

İsrailŞekeli (NIS)’dir. 1995 yı lı nda %10’un üzerinde seyreden enflasyon oranı 1999yı lı nda itibaren %5’in altı na çekilmiştir. Kişi başı na düşen gelirde ise 19800 dolar yakalanmı ştı r. Yüksek gelirli gelişmekte olan ülkeler sı nı f ı nda yer alan İsrailözellikle ileri teknolojinin hakim olduğu sektörlere yönelmeyi tercih etmiştir. Ülkede2001 yı lı nda her bin kişiye 245,9 kişisel bilgisayar düşmektedir. Teknolojiyatı r ı mlar ı konusunda oldukça geri kalmı ş bir bölgede bulunması na rağmen İsrailGelişmiş ülkelerin ortalaması olan 416 bilgisayarlı k seviyeye yak ı n bir noktadadı r.



Yine aynı şekilde her bin kişiye düşen mobil telefon 808 adet iken, gelişmiş ülkeler ortalaması olan 607 rakamı nı n oldukça üstündedir.50

Ekonomik yapı ise %59,5 oranı nda hizmet sektörü, %37,7 oranı nda sanayi sektörüve %2,2 oranı nda tar ı m sektöründen oluşmaktadı r.51 Tar ı m sektörünün ekonomiiçerisindeki payı bu denli küçük olması na rağmen tar ı m sektöründe modern tar ı mteknikleri, kaliteli tohum için yapı lan AR-GE çalı şmalar ı ve kolektif tar ı m çiftliklerisayesinde bölgede kendi kendine yetebilen yegâne ülkedir.

1.2. İsrail Dı ş Ticaretinin Yap ı sı

İsrail’in 2002 yı lı nda toplam ihracatı 29 milyar 513 milyon dolar düzeyindegerçekleşirken, ithalatı 35 milyar 517 milyon dolar seviyesinde gerçekleşmiştir.52 Toplam 65 milyar ticaret hacmi ve kişi başı na düşen yüksek geliri ile Türkiyeaçı sı ndan önemi giderek artan bir Pazar haline gelmiştir.

İthalatı ndaki ürün yapı sı nı incelediğimiz zaman; sanayi ürünleri olarak taşı t araçlar ı ve yan sanayi, elektrikli cihazlar, kâğı t, karton, kimyasallar, mobilya, iş makineleriağı rlı klı olarak yer aldı ğı görülmektedir. Türkiye açı sı nda düşünüldüğünde İsrail’inithalatı nı n ağı rlı ğı nı oluşturan bu ürünlerde dı ş ticaretimiz lehine payı mı zı arttı rmamı z imkan dahilindedir. Tar ı m ürünleri arası nda bitkisel yağlar, şeker, tütünve tütün mamulleri, yaş ve kuru meyve, sebze ve mamulleri, f ı ndı k, margarin gibiürünlerde Türkiye ihracatı nı arttı rabilecek potansiyele sahiptir.

İsrail son dönmelerde yatı r ı mlar ı nı biyo-teknoloji, yazı lı m, telekomünikasyon,teknoloji ürünleri tasar ı mı , yar ı iletkenler gibi daha çok bilgi yoğun, getirisi yüksek,ileri teknolojinin hakim olduğu sektörlere kaydı rmı ştı r. Bu alanda önemli AR-GE

50 http://www.countryreports.org/country.asp?/countryid=189&countryname=israel51 A.g.e52

İsrailİhracat Enstitüsü,http://www.export.gov.il/Eng/_Articles/Article.asp?CategoryID=9&ArticleID=348



yatı r ı mlar ı sürmektedir. Bununla birlikteİsrail taşı macı lı k sistemi üzerine önemli altyapı yatı r ı mlar ı nı sürdürmektedir.

Hı zlı tüketim mallar ı bazı nda iseİsrail’in taşı dı ğı gelişmiş perakende dağı tı m ağı busektörlerde üretim yapan Türk firmalar ı için alt yapı sı sağlam önemli bir pazar oluşturmaktadı r.53

Tablo 16. İsrail İthalat ı nı n Sektörel Dağı lı mı

İsrail’in İthalat ı nı n Sektörel Dağı lı mı (milyon $)1995 1996 1997 1998 1999 2000

Tar ı m Ürünleri 2.299 2.424 2.423 2.255 2.277 2.288Gı da Maddeleri 1.864 2.049 2.061 1.941 1.935 1.923Ham Maddeler 435 375 361 314 342 365

Madencilik 2.315 2.413 2.879 2.405 2.744 4.248İmalat Sanayi 23.147 24.525 23.466 22.571 25.862 29.042Diğerleri 584 586 254 238 203 164Toplam 28.344 29.949 29.023 27.469 31.086 35.742Kaynak: GÜLEÇ Mustafa, GENCAY Oğuz, ‘Irak Savaşı gölgesinde Ortadoğu Ülkeleri ile Dı ş Ticaret ilişkileri’ http://www.dtm.gov.tr/ead/ticaret/ticaret.htm, DTM, Ankara

İsrail’in ithalat yapı sı nı incelediğimizde %20 ile ABD, %9,1 ile Almanya, %9 ileİngiltere, %8 ileİtalya en büyük paylar ı almaktadı rlar. Yapı lan Stratejik TicariAnlaşması na rağmen İsrail’e yaptı ğı mı z ihracat İsrail’in ithalatı içersinde sadece%0,2’lik bir payda kalmaktadı r. İsrail’in yaptı ğı ihracatı n ülkelere göre sı ralaması ndaise %31’lik pay ile ABD yine ilk sı rayı almı ştı r. ABD yi %7’şerlik pay ileİngiltereve Japonya izlemiştir. %5’erlik paylar ı ile bu ülkeleri Almanya ve Belçika izlemiştir.İsrail’in ihracatı nda ilk sı rayı %40’lı k pay ile sanayi ürünleri almı ştı r. Sanayiürünlerinin ardı ndan işlenmiş elmas başta olmak üzere mücevherat %24’lük oranı ileikinci sı radadı r.54

53 GÜLEÇ Mustafa, GENCAY Oğuz, ‘Irak Savaşı gölgesinde Ortadoğu Ülkeleri ile Dı ş Ticaretilişkileri’ http://www.dtm.gov.tr/ead/ticaret/ticaret.htm, DTM, Ankara, s.14–20.

54 http://www.export.gov.il/Eng/_Articles/Article.asp?CategoryID=9&ArticleID=348



İsrail’in ithal ettiği ürünlerde ise %44’lük oran ile hammadde ithalatı ilk sı radadı r.Ardı ndan %17’lik oranda işlenmemiş elmas başta olmak üzere değerli madenler vemücevherat ikinci sı rayı alı r iken, yatı r ı m mallar ı nı n oranı %16 kalmı ştı r. Tüketimmallar ı nı n toplam ithalatı n içerisindeki payı ise sadece %14’te kalmı ştı r.

1.3. Türkiye-İsrail Dı ş Ticaret İlişkileri

14.03.1996 yı lı nda İsrail ile ‘Serbest Ticaret Anlaşması ’ imzalanmı ştı r. Anlaşma 1Mayı s 1997 tarihinde yürürlüğe girmiştir. Bunun yanı sı ra yine aynı tarihte;14.03.1996 yı lı nda ‘Ticari, Ekonomik, Sı naî, Teknik ve Bilimselİş birliğiAnlaşması ’, ‘Çifte Vergilendirmeyi Önleme Anlaşması ’ ve ‘Yatı r ı mlar ı n Kar şı lı klı Teşviki ve Korunması Anlaşması ’ imzalanmı ştı r. İş birliği anlaşması imzalandı ğı andan itibaren, diğer anlaşmalar ise 1998 yı lı nda itibaren yürürlüğe girmiştir. Tüm buanlaşmalar ile İsrail ile ticari ilişkilerin yasal alt yapı sı oluşturulmuştur. Fakatgerçekleşen ticari ilişkiler henüz beklenen düzeye ulaşamamı ştı r.55

Tablo 17. Türkiye-İsrail Dı ş Ticaretinin Genel Yap ı sı

Türkiye- İsrail D ı ş ticaret Yap ı s ı İhracat İthalat Hacim Denge

1999 585.238 298.257 883.495 286.9812000 650.142 505.482 1.125.239 118.8312001 805.218 529.489 1.334.707 275.7292002 861.434 544.467 1.405.901 316.967

2003 1.082.998 459.488 1.542.486 623.510Kaynak: DİE, Dı ş Ticaretİstatistikleri veİndeksleri 2003, Ankara 2005, s. 54.

55ÇAMLIBEL, Nurdan,’Türkiye-İsrail Ekonomik ilişkileri’, Dı ş Ticaret Müsteşarlı ğı , Ankara, 2001,s. 1.



Tablo 18. İsrail’e Yap ı lan İhracatta Önde Gelen Fas ı l Yap ı sı

01-12/2003,İSRAİL İhracat Rakamlar ı 1 DEMİR VE ÇELİK 166.7592 MOTORLU KARA TAŞITLARI, TRAKTÖR, BİSİKLET, MOTOSİKLET VE DİĞER 157.9623 Mİ NERAL YAKITLAR, Mİ NERAL YAĞLAR VE MÜSTAHSALLARI, MUMLAR 44.9084 İ NCİLER, KIYMETLİ TAŞ VE METAL MAMULLER İ, MADENİ PARALAR 42.4325 KÂĞIT VE KARTON; KÂĞIT HAMURUNDAN KÂĞIT VE KARTONDAN EŞYA 42.2816 DEMİR VEYA ÇELİKTEN EŞYA 40.1657 ÖRÜLMEMİŞ GİYİM EŞYASI VE AKSESUARLARI 39.783

8 NÜKLEER REAKTÖRLER, KAZAN; MAK İ NA VE CİHAZLAR, ALETLER, PARÇALARI 38.576

9 SERAMİK MAMULLER İ 36.70210 ELEKTR İKLİ MAK İ NA VE CİHAZLAR, AKSAM VE PARÇALARI 31.71111 PLASTİK VE PLASTİKTEN MAMUL EŞYA 31.27712 TUZ, KÜKÜRT, TOPRAK VE TAŞLAR, ALÇILAR VE ÇİMENTO 27.72013 BAKIR VE BAKIRDAN EŞYA 27.51414 ÖRME GİYİM EŞYASI VE AKSESUARLARI 25.25915 MOBİLYALAR, AYDINLATMA, REKLÂM LAMBALARI, PREFABR İK YAPILAR 22.44216 TAŞ, ALÇI, ÇİMENTO, AMYANT, MİKA VB MADDELERDEN EŞYA 21.52917 SABUNLAR, YÜZEY AKTİF ORGANİK MADDELER, YIKAMA-YAĞLAMA MADDE. 16.627

18 MENSUCATTAN MAMUL DİĞER EŞYA, KULLANILMIŞ EŞYA, PAÇAVRALAR 16.53019 ALUMİ NYUM VE ALUMİ NYUM EŞYA 15.176

2003 YILIİSRAİL'E YAPILAN TOPLAM İHRACAT 1.082.998Kaynak: DTM 2004 Verilerinden Derlenmiştir.

İlerleyen yı llarda Türkiye’nin AB ile ilişkilerinin gelişmesi ve bu ilişkilerinTürkiye’deki üretim ve ticari kültüre yansı ması ile birlikte ticarette yakalanacak uluslar arası standardizasyon ileİsrail ile dı ş ticaret hacmi oldukça fazla büyüme

potansiyeline sahip olduğu öngörülmektedir.İsrail Türkiye’nin dı ş ticaret dengesindefazla verdiği ender ülkeler arası ndadı r. Türkiye’nin ihracatı nda mukayeseli üstünlüğesahip olduğu üretim mallar ı nı n İsrail ithal ettiği mallar içerisinde önemli bir payoluşturması ve İsrail’in komşu ülkeleri ile ilişkilerinin siyasi anlamda kötü olması ve bu ülkelerin üretim mallar ı nda kalite standardı bak ı mı ndan Türkiye’nin oldukçagerisinde olması Türkiye’nin büyük bir avantajı dı r. İsrail’e yapmı ş olduğumuzihracattaki büyüme hı zı toplam ihracatı mı zdaki büyüme hı zı nı n oldukça üzerinde

olup ortalama %23 dolayı ndadı r. İsrail’den yapmı ş olduğumuz ithalatı n büyüme hı zı ise toplam ithalatı mı zdaki büyüme hı zı nı n oldukça geride kalarak %6 dolayı ndadı r.



Sadece 2000 yı lı nda Marmara depreminin etkisinden dolayı ihracatı mı z %6’lı k bir artı ş ile sı nı rlı kalı r iken, ithalatı mı z %69 oranı nda sı ra dı şı bir artı ş göstermiştir.

2. SUUDİ ARABİSTAN

2.1 Suudi Arabistan Devletinin Genel Yapı sı

Osmanlı İmparatorluğunun son döneminden itibaren bölgede bir devlet çalı şmalar ı sürdürülmüştür. 22 Eylül 1932 yı lı nda Kral Abdülaziz Suudi Arabistan KraliyetDevleti’ni ilan etmiştir.56

2.2. Suudi Arabistan Dı ş Ticaretinin Genel Yap ı sı

Suudi Arabistan ekonomisi petrol ve yan sanayisine bağı mlı bir ekonomidir. Toplam

bütçe gelirleri içersinde petrol gelirlerinin payı %80’nin üzerindedir. Dünyada petrolrezervleri bak ı mı nda en zengin ülke Suudi Arabistan’dı r. Gerektiği zaman petrolüretimin arttı rarak Dünya petrol arzı nda değişiklik yaratabilen Suudi Arabistan bu bağlamda OPEC’in en önemli üyelerinden birisidir. Fakat GSMH’nin %120’sininüzerine çı kan iç borç stoku ve kişi başı na düşen milli gelirin hı zla düşmesi SuudiArabistan Ekonomisinin giderek kötüleştiğini gözler önüne sermektedir. 1981 yı lı nda29.000 dolar olan kişi başı na düşen gelir, 2000 yı lı nda 6.000 dolara gerilemiştir.

Fakat son iki senedir süregelen petrol fiyatlar ı

ndaki artı

ş ve dünyada ham petrol varilfiyatı nı n orta vadede 40–43 dolar bandı nda rijitlenme beklentisi Suudi Arabistanekonomisinde makro ekonomik dengeler açı sı ndan olumlu gelişmeler olmuştur. Zira petrol fiyatlar ı ndaki 1 dolarlı k bir artı ş bile Suudi Arabistan ihracat gelirlerini yı llı k 2,9 milyar dolar arttı rabilmektedir.İhracatı n %95’i, bütçe gelirlerinin %80’i veGSMH’nin %40’ı ndan fazlası nı n petrole dayalı sektörlerden oluşması Suudi

56MARUFOĞLU, Sinan, ‘Yeniden Yapı lanma Sürecinde Türk Cumhuriyetleri veİslam ÜlkelerininSosyo-Ekonomik Yapı lar ı ve Türkiyeİlişkileri’, Marmara Üniversitesi, 1998,İstanbul, s. 195–197.



Arabistan ekonomisinin ne denli petrole bağı mlı bir ekonomi olduğunu ortayakoymaktadı r.

Suudi Arabistan bu durumu tersine çevirebilmek için ‘VII. Beş Yı llı k Kalk ı nmaPlanı ’nda önlemler alarak hedefler belirlemiştir. Bu plana göre 2005 yı lı nda petroldı şı sektörlerin GSMH içerisindeki payı nı n %72’seviyesine yükseltilmesihedeflenmiştir.

Suudi Arabistan sadece kesinleşmiş petrol rezervleri ile (261 milyar varil) ile dünya petrol rezervlerinin %25’ine sahiptir. Bununla birlikte Suudi Arabistan’ı n üretim vearaştı rma konusunda oldukça fazla maliyet avantajı bulunmaktadı r. Dünyadaortalama varil başı na petrolün keşif maliyeti 4 dolar ve üretim maliyeti ise 5 dolar iken, Suudi Arabistan’da yeni keşif maliyeti 10 cent ve üretim maliyeti ise 1,5 dolar seviyesindedir. Bu bağlamda Suudi Arabistan oldukça ciddi bir maliyet avantajı eldeetmektedir.

Suudi Arabistan petrolleri ARAMCO isimli devlet taraf ı ndan işletilen bir kurumtaraf ı ndan çı kar ı lmaktadı r. Şirket 2000–2004 yı llar ı arası nda üretim kapasitesiniarttı rmak, yeni havzalar ı belirlemek ve petrol yan sanayisini güçlendirmek için 15milyar dolarlı k yatı r ı m planı belirlemiştir.57

Rafineri konusunda Suudi Arabistan kapasitesine göre oldukça geridedir. Aylı k sadece 54 milyon varil petrol rafineri edilebilmektedir. Aylı k petrol üretimi ise 280

milyon varilin üzerindedir. Aylı k iç tüketim ise 39 milyon varil seviyesindedir. Gerikalan k ı sı m ise ihraç edilmektedir. Çı kar ı lan petrolün sadece %19,2’si rafineriedilebilmektedir. Diğer k ı smı ham petrol olarak satı lmaktadı r. Bu durum ise SuudiArabistan’ı n petrol gelirlerinin potansiyelinin oldukça gerisinde kalması na nedenolmaktadı r. ARAMCO’nun yatı r ı m planı ve öngörülen beş yı llı k kalk ı nma planı rafineri kapasitesini yukar ı lara çekme yönündedir.

57 GÜLEÇ Mustafa, GENCAY Oğuz, a.g.e., s. 20-24.



Suudi Arabistan ihracatı nı ABD, Avrupa Birliği, Japonya başta olmak üzere gelişmiş ülkelere yapmaktadı r. Günümüzde bu ülkelerin en büyük petrol tedarikçisikonumundadı r. Fakat ABD pazar ı nda Venezuella, Kanada ve Meksika SuudiArabistan için önemli rakiplerdir. Suudi Arabistan petrol ihracı nı n %50’sine yak ı n bir oranı nı ise Asya ülkelerine satmaktadı r.58

Suudi Arabistan petrol ihracatı nı limanlar ı aracı lı ile yapmaktadı r. Yanbu, Juaymahve Ras Tanura önemli ihraç limanlar ı ndadı r. Abqaiq de rafineri merkezi bulunmaktadı r. Avrupa pazar ı na Abqaiq rafineri merkezi ile K ı zı ldeniz de bulundanYanbu ihraç terminali arası ndaki ham petrol boru hattı sayesinde ulaşı lmaktadı r.Bunun yanı sı ra Lübnan ile TAPLİ NE (Trans-Arabian Pipe Line) boru hattı kullanı lmamakta ve Irak ile olan bir diğer boru hattı ise I. Körfez Savaşı ’ndan buyana kullanı lmamaktadı r.

ABD dünya petrol üretiminin %26’sı nı kullanmaktadı r.59 Bu bak ı mdan enerjigüvenliği açı sı ndan Suudi Arabistan ile ilişkilerini yak ı n tutmaktadı r. 11 Eylül

eylemleri faillerinin çoğunun Suudi Arabistan kökenli olması iki ülke arası ndakiilişkileri gerse de son dönemde ilişkiler tekrar eski rayı na oturmaya başlamı ştı r.Fakat bir taraftan da Güney Amerika ülkeleri ile petrol ticareti geliştirilerek SuudiArabistan’a bağı mlı lı k kademeli olarak azaltı lmaya çalı şı lmaktadı r.

Suudi Arabistan ithalatı nı n sektörel dağı lı mı nı incelendiği zaman sanayi ürünlerininithalat içerisinde önemli bir yer tuttuğu görülmektedir. Sanayi ürünlerinin ardı ndan

tar ı m ürünleri ikinci sı rayı yer alı r. Tar ı m ürünlerinden hububat ve mamulleri, et-sütürünleri, bitkisel ve hayvansal yağlar ve meyve-sebze ithali dikkati çekmektedir.Sayı lan tüm bu ürünler hayvansak ürünler hariç Türkiye’nin mukayeseli üstünlüğümevcuttur. Türkiye Suudi Arabistan’ı n 2000 yı lı rakamlar ı na göre 5,6 milyar dolar olan tar ı msal ithalatı ndan payı nı arttı rabilecek alt yapı ya sahiptir.

58 YILDIRIM, Sevil, a.g.e, s. 43–47.59 YILDIRIM, Sevil, a.g.e, s. 51.



Tablo 19. Suudi Arabistan İthalat ı nı n Sektörel Dağı lı mı

Suudi Arabistan İthalat ı nı n Sektörel Dağı lı mı (milyar $)1995 1996 1997 1998 1999 2000

Tar ı m Ürünleri 4.849 5.025 5.201 4.950 4.620 5.663Gı da Maddeleri 4.521 4.723 4.889 4.648 4.338 5.375Ham Maddeler 327 301 312 302 282 288

Madencilik 1.039 998 1.033 895 836 958İmalat Sanayi 20.665 20.215 20.924 21.976 20.510 22.438Diğer 1.533 1.528 1.581 2.131 2.045 1.179Toplam 28.085 27.765 28.739 30.012 28.010 30.237

Kaynak: GÜLEÇ Mustafa, GENCAY Oğuz, ‘Irak Savaşı

gölgesinde Ortadoğu Ülkeleri ile Dı

ş Ticaret ilişkileri’, Veriler derlenmiştir, http://www.dtm.gov.tr/ead/ticaret/ticaret.htm, DTM, Ankara

Tablo 19’da da görüleceği gibi Suudi Arabistan ithalatı nı n %74,5’lik bir k ı smı imalatsanayi alanı nda gerçekleşmektedir. Ülkede petrol ve petrol yan sanayisi dı şı ndagelişmiş sektör bulunmamaktadı r. Ülke tar ı msal üretimden de oldukça yoksun bir coğrafyaya sahiptir. Tar ı m ürünleri alanı nda tamamı yla dı şa bağı mlı bir ülkedir.

Tar ı msal ithalatı n toplam ithalat içerisindeki payı %18,5 dolayı ndadı r.

İthal edilen sanayi ürünlerini incelediğimizde ağı rlı ğı toplam ithalat içerisinde%34’lük oranı yla otomotiv sektörü ve makine-teçhizat alı mı oluşturmaktadı r.60

60 GÜLEÇ Mustafa, GENCAY Oğuz, a.g.e., http://www.dtm.gov.tr/ead/ticaret/ticaret.htm, s. 23.



2.3. Suudi Arabistan-Türkiye Dı ş Ticaret İlişkileri

2.3.1. Suudi Arabistan’a Yapı lan İ hracat ı n Genel Yapı sı

Suudi Arabistan’a 2000–2002 yı llar ı arası nda yapı lmı ş olan ihracat rakamlar ı incelenirse bu pazardan Türkiye’nin oldukça küçük bir pay sahibi olduğu ortayaçı kmaktadı r. Suudi Arabistan’ı n toplam ithalatı 30 milyar dolar ı n üzerindedir.Türkiye bu pazardan sadece 379,8 milyon dolarlı k pay alabilmiştir. Eğer Suudi

Arabistan ile siyasi ve ekonomik ilişkiler geliştirilip bir Serbest Ticaret Anlaşması (STA) imzalanı r ise bu ülkenin yapmı ş olduğu ithalatı n içerisindeki pay hı zla artma potansiyeline sahiptir. Çünkü yapı lan ithalattaki gerek sanayi gerekse tar ı msalürünlerde Türkiye, ikili ticarette, mukayeseli üstünlüğe sahiptir.

Tablo 20. Suudi Arabistan’a Yap ı lan İhracat ı n Sektörel Dağı lı mı

Suudi Arabistan İhracat ı mı zı n Sektörel Dağı lı mı (milyon $)2000 2001 2002

Tar ı m Ürünleri 0,119 0,131 0,156Gı da Maddeleri 0,118 0,129 0,155Ham Maddeler 1,177 2,145 1,133

Madencilik 5,647 2,360 21,490İmalat Sanayi 260,694 358,593 356,863Diğer 0,023 8,286 0,013Toplam 267,778 371,644 379,810

Kaynak:GÜLEÇ Mustafa, GENCAY Oğuz, ‘Irak Savaşı gölgesinde Ortadoğu Ülkeleri ile Dı ş

Ticaret ilişkileri’ Veriler derlenmiştir, http://www.dtm.gov.tr/ead/ticaret/ticaret.htm, DTM, Ankara.



Tablo 21. Suudi Arabistan’a Yap ı lan ihracatta Önde Gelen Fas ı llar

01-12/2004, Suudi Arabistanİhracat Rakamlar ı Ürün Adı Değer($)

1 DEMİR VE ÇELİK 125.560.896,002 MOTORLU KARA TAŞITLARI, TRAKTÖR, BİSİKLET, MOTOSİKLET VE DİĞER 96.652.384,003 HALILAR VE DİĞER DOKUMAYA ELVER İŞLİ MADDEDEN YER KAPLAMALARI 61.906.043,004 YENİLEN MEYVALAR, KABUKLU YEMİŞLER, TURUNÇGİL VE KAVUN KABUĞU 51.125.910,005 ELEKTR İKLİ MAK İ NA VE CİHAZLAR, AKSAM VE PARÇALARI 51.041.370,00

6 NÜKLEER REAKTÖRLER, KAZAN; MAK İ NA VE CİHAZLAR, ALETLER,PARÇALARI 38.252.282,00

7ÖRÜLMEM

İŞG

İY

İM E

ŞYASI VE AKSESUARLARI

25.448.836,008 ESASINI HUBUBAT, UN, NİŞASTA, SÜT TEŞK İL EDEN MÜSTAHZARLAR 20.841.387,009 YENİLEN SEBZELER VE BAZI KÖK VE YUMRULAR 20.311.964,0010 MENSUCATTAN MAMUL DİĞER EŞYA, KULLANILMIŞ EŞYA, PAÇAVRALAR 18.287.387,0011 DOKUMAYA ELVER İŞLİ SUNİ VE SENTETİK LİFLER 18.278.930,0012 AYAKKABILAR, GETRLER, TOZLUKLAR VB EŞYA VE AKSAMI 17.637.049,0013 TAŞ, ALÇI, ÇİMENTO, AMYANT, MİKA VB MADDELERDEN EŞYA 17.022.630,0014 SEBZE, MEYVA, BİTK İ PARÇALARI, SERT KABUKLU YEMİŞ KONSERVELER İ 16.665.479,0015 DEMİR VEYA ÇELİKTEN EŞYA 15.779.750,0016 KAUÇUK VE KAUÇUKTAN EŞYA 15.018.441,00

2004 YILI TOPLAMİHRACAT 768.368.623,00

Kaynak: Dı

ş Ticaret Müsteşarlı

ğı

2004 Verilerinden Derlenmiştir

Tablo 21’de Suudi Arabistan’a yapı lan ihracat içerisinde önemli pay sahibi olanfası llar sı ralanmı ştı r. Fası llar imalat sanayi ağı rlı klı olup, tar ı msal fası llar ı n tutar ı potansiyelin oldukça gerisinde kalmı ştı r.



2.3.2. Suudi Arabistan’dan Yapı lan İ thalat ı n Genel Yapı sı

Tablo 22. Suudi Arabistan’dan Yap ı lan İthalat ı n Sektörel Dağı lı mı

Suudi Arabistan'dan yap ı lan ithalat ı n Sektörel Dağı lı mı ( milyon $)2000 2001 2002


Madencilik 856,9 639,1 676,7Petrol ve Petrol Ürünleri 852,0 632,9 675,4

İmalat Sanayi 100,3 88,4 105,4Toplam 961,7 729,6 788,0Kaynak: GÜLEÇ Mustafa, GENCAY Oğuz, ‘Irak Savaşı gölgesinde Ortadoğu Ülkeleri ile Dı ş Ticaretilişkileri’ Veriler derlenmiştir, http://www.dtm.gov.tr/ead/ticaret/ticaret.htm, DTM, Ankara

Tablo 22’de de görüleceği gibi Suudi Arabistan’dan yapı lan ithalatı n tamamı na

yak ı nı nı petrol ve petrol ürünleri oluşturmaktadı r. 2002 yı lı nda yapı lan toplam ithalat788 milyon dolar iken bu rakamı n 675 milyon dolarlı k k ı smı petrol ve petrol ürünlerialı mı nda kullanı lmı ştı r.



Tablo 23. Suudi Arabistan’dan Yap ı lan İthalatta Önde Gelen Fas ı llar

01-12/2004, Suudi Arabistanİthalat Rakamlar ı Fası l Adı Değer($)

1 Mİ NERAL YAKITLAR, Mİ NERAL YAĞLAR VE MÜSTAHSALLARI,MUMLAR

978.890.269,00

2 ORGANİK K İMYASAL MÜSTAHSALLAR 106.840.154,003 PLASTİK VE PLASTİKTEN MAMUL EŞYA 95.777.345,004 DEBAGAT VE BOYACILIKTA KULLANILAN HÜLASA, BOYA,

MACUN, SAKIZLAR 9.872.981,00

5 DEMİR VEYA ÇELİKTEN EŞYA 8.652.062,006 SENTETİK VE SUNİ DEVAMSIZ LİFLER 7.535.685,00

7 NÜKLEER REAKTÖRLER, KAZAN; MAK İ NA VE CİHAZLAR,ALETLER, PARÇALARI 6.452.895,00İLK 7 FASIL TOPLAMI 1.214.921.391,002004 YILI TOPLAMİTHALAT 1.231.507.235,00

Kaynak: DTM, 2004 verilerinden derlenmiştir.

Tablo 23’de Suudi Arabistan’dan yapı lan ithalatı n fası llara göre analiz verilmiştir.2004 yı lı nda Suudi Arabistan’dan yapı lan 1.231 milyon dolar tutar ı ndaki ithalatı ntamamı na yak ı nı petrol ve petrol ürünlerinden yapı lmaktadı r.

2.3.3. Suudi Arabistan-Türkiye Dı ş Ticaret ili şkisinin Genel De ğ erlendirilmesi

Suudi Arabistan ile dı ş ticaretimiz her yı l açı k vermekteyiz. Bu açı ğı n temel nedeniTürkiye’nin enerji ihtiyacı için ithal ettiği petrol ve petrol ürünlerinde

kaynaklanmaktadı r. Alı nan petrol miktar ı na göre iki ülke arası ndaki dı ş ticaret açı ğı şekillenmektedir. Bu nedenle rakamlarda istatistiksel bir denge bulunmamaktadı r.2000 yı lı nda %28 olan Suudi Arabistan ile yapı lan ihracatı n ithalatı kar şı lama oranı ,sadece bir yı l sonra daha az petrol ürünü satı n alı nması nedeni ile %50 oranı nayükselmiştir.

Sonuç olarak Suudi Arabistan ile dı ş ticaretimiz petrol ithalatı yok sayı lı r ise yok

denecek kadar azdı r. Bu durumun temel nedeni dı ş ticaret için yeterli siyasi vehukuki alt yapı nı n oluşturulmaması dı r. Bu yapı oluşturulduğu suretle yapı lan dı ş



ticaret Türkiye lehine oldukça ciddi oranda büyüyecektir. Çünkü Suudi Arabistan’ı nithalatı nda büyük ağı rlı k tutan ürün fası llar ı Türkiye’nin ihracatı nda büyük yer tutanürün fası llar ı ile birebir örtüşmektedir.

3. İRAN

3.1. İran İslam Devleti Hakk ı nda Genel Bilgiler

70 milyona yak ı n nüfusu ile bölgenin en kalabalı k ülkelerinden birisidir. 1.648.196km2’lik geniş bir coğrafyaya hakimdir. Kişi başı na düşen geliri 1998 yı lı rakamlar ı ile 2.180 dolardı r. İran nüfusunun bu denli büyük olması na rağmen, uygulamaktaolduğu siyasi rejim ve komşu ülkeleri olan ilişkileri nedeniyle oldukça dar bir dı ş ticaret hacmine sahiptir. 1998 yı lı verilerine göre 14 milyar dolar ihracat ve 14,5milyar dolar ithalattan oluşan 28,5 milyar dolarlı k bir dı ş ticaret hacmine sahiptir.

1998 yı

lı

nda GSMH’sı

280.386 milyar Riyal gerçekleşir iken, enflasyon oranı

%16,3seviyesinde oluşmuştur.61

İran ekonomisi genel olarak petrol ve doğal gaza dayanmaktadı r. Dünya petrolrezervlerinin % 9’una sahiptir. Bunu yanı sı ra zengin demir, kömür ve bak ı r rezervlerine de sahiptir.

3.2. İran Dı

ş Ticaretinin Genel Yapı

sı

ve Türkiye ile Ticari ilişkisi

İran yönetiminde bulunan siyasi ideolojinin etkisiyle ve gelişmekte olanekonomisindeki büyüyen sektörleri koruma amacı ile ticari mallar ı ‘serbest, izne tabive yasak mallar’ olarak sı nı flandı rmı ştı r. İthalatta ise ‘izne tabi ve yasak mallar’olarak sı nı flandı rma yapı lmı ştı r. Bu bağlamda ithal edilen tüm mallar için ilgiliBakanlı klardan izin alı nası şart koşulmaktadı r. Yapı lan ithalatta hem gümrük vergisi

61USLU, Kamil, ‘Yeniden Yapı lanma Sürecinde Türk Cumhuriyetleri veİslam Ülkelerinin Sosyo-Ekonomik Yapı lar ı ve Türkiyeİlişkileri’, Marmara Üniversitesi, 1998,İstanbul, s. 83.



hem de ticari kazanç vergisi alı nmaktadı r. Bu uygulamalar ileİran ekonomisi içingelecek vaat eden sektörleri korumaya almı ştı r. Fakat uygulama yeni teknoloji vesermaye hareketinin önünde büyük engellemeler oluşturduğu için ülke zamaniçerisinde küresel rekabetten uzaklaşmaya başlanmı ş ve bu durumİran’ı n ihracatı nada yansı mı ştı r.

İlaç, gübre, bitkisel yağ, şeker ve pirinç gibi ithalatı zorunlu olan mallar ı n toplamithalat içerisindeki payı 4 milyar dolar ı n üzerindedir. Ayr ı ca bu mallar ı n ithalatı devlet veya görevlendirilen kuruluşlar ile yapı larak sı k ı bir denetim altı ndatutulmaktadı r. 1998 yı lı nda alı nan bir karar ile petrol ve petrol ürünleri dı şı ndaihracat yapanlara; ihracat gelirlerinin %100’ünü aşmayacak şekilde ithalat izniverilmiştir. Bu uygulama içinİran ithalat sertifikası alı nması nı zorunlu k ı lı nmı ştı r.Merkez Bankası ’nı n belirlediği ithalat sertifikası kuru üzerinden ithalat sertifikası dağı tmaktadı r. Fakat güncel kur değerinden oldukça yüksek bir kur bedeli ilesertifika dağı tı ldı ğı ndan yapı labilecek ithalat bedeli yapı lan ihracat bedelinin oldukçagerisinde kalmaktadı r. Şöyle ki Merkez Bankası nı n normal kuru baz alı ndı ğı nda 1

dolar 3000 Riyal iken, ihracatçı ithalat sertifikası 7.700 Riyalden alabilmekte idi.İthalat ön ödeme ile yapı lmakta, ihracatçı akreditif bedelinin riyal kar şı lı ğı nı önceden bankaya yatı rmak zorundadı r. Tüm bu uygulamalar İran ithalatı nı oldukça sı nı rlı bir rakamda kalması nı ve dı ş ticaretin az da olsa fazla vermesini sağlamaktadı r. İthalathakk ı nı kullanmak istemeyen ihracatçı sertifikası nı Tahran Borsası ’ndasatabilmektedir.

3.3. İhracat Potansiyeli Bulunan Sektörler

İran gerek yeraltı kaynaklar ı gerekse tekstil sektörü bak ı mı ndan, bölge ülkelerinenazaran, önemli bir potansiyele sahip bir ülkedir. Fakat yeterli yatı r ı mı n yapı lmaması nedeni ile tekstil sektörü önemli sı k ı ntı lar yaşamaktadı r. Bu bağlamda tekstilsektörünün önünü açacak makine ve teçhizat alı mı için çalı şmalar süregelmektedir.İran Ticaret Bakanlı ğı tekstil sektörünün önündeki engelleri kaldı rmak amacı ile

1400 kalem malı

n ithalatı

nı

serbest bı

rak ı

lacağı

nı

belirtmiştir. İlk etapta 670 malı

nithalatı serbest bı rak ı lmı ştı r.



İran’ı n ithal ürünleri arası nda makine, teçhizat, kimyasallar, tı bbi malzeme, madenürünleri, motorlu kara taşı tlar ı için aksam ve parçalar, kağı t ve kartonlar, demir çelik borular ön sı ralarda yer almaktadı r. İran'a sebze, hububat, bitkisel yağlar, şekerli vekakaolu ürünler, bisküvi ve gofretler, tütün mamullerinde ihraç potansiyeli bulunmaktadı r.62

Tablo 24. İran İthalat ı nı n Sektörel Dağı lı mı

İran İthalat ı nı n Sektörel Dağı lı mı (milyon $)1996 1997 1998 1999 2000

Tar ı m Ürünleri 3.774 3.288 2.323 2.784 2.973Gı da Maddeleri 3.226 2.811 1.898 2.374 2.541Ham Maddeler 548 477 425 410 432

Madencilik 1.187 1.037 1.167 997 970İmalat Sanayi 10.947 9.539 10.739 8.797 9.625Diğer 367 320 57 43 58Toplam 16.274 14.181 14.286 12.622 13.626Kaynak: DTM, ‘Irak Savaşı Gölgesinde Ortadoğu Ülkeleri ile Dı ş Ticaret ilişkileri’http://www.dtm.gov.tr/ead/ticaret/ticaret.htm

İran’ı n tar ı msal ithalatı içerisinde su ve su ürünlerine ödenen ortalama yı llı k 1,2milyar dolarlı k pay dikkati çekmektedir. Bu kalemi toplam 700 milyon dolara yak ı n bir rakam ile meyve sebze v hububat ürünleri izlemektedir. Bitkisel ve hayvansalyağlara ise yı llı k 200 milyon civar ı nda bir rakam ödenmektedir. Türkiye’nin deniz vedeniz ürünleri konusunda yapacağı gelişimler İran ile ihracatı na yansı yacaktı r. Üçtaraf ı denizlerle çevrili bir ülke olması na rağmen Türkiye’nin bu sektörde oldukçayetersiz olması bu alandaki ihracat potansiyelini de işleyememesine nedenolmaktadı r. Taşı macı lı k ile ilgili alt yapı geliştirilmesi maliyet açı sı ndan Türkiye’ye bu sektörde önemli avantaj sağlayacaktı r. Taşı macı lı k maliyeti Tar ı msal ürünlerin

62 ‘Komşu Ülkeler Stratejisi’, http://www.dtm.gov.tr/ead/ticaret.htm



ticareti konusunda en büyük engellerin başı nda gelmektedir. Bu bağlamdayapı lmakta olan karayolu taşı macı lı ğı , demiryolu taşı macı lı ğı ile desteklenmelidir.63

Sanayi ürünlerinin ithalatı nda yı llı k ortalama 4,8 milyar dolar civar ı nda olan makineve teçhizat alı mı dikkati çekmektedir. Bu rakam içerisinde otomotiv sektörünün yeriortalama 440 milyon dolar seviyesindedir. Bununla birlikteİran demir çelik sektörüne yı llı k ortalama 1,5 milyar dolar bedel ödemektedir. Sanayi ürünleri bağlamı nda Türkiye özellikle çeşitli makine ve teçhizat alanı nda ihracatı nı arttı racak potansiyele sahiptir. Bununla birlikte Türkiye demir çelik alanı nda büyük kuruluşlarasahip olması na rağmen İran pazar ı ndan yeterli payı alamamakta ve mevcut ticaret payı nı bu alanda önemli yatı r ı mlar yaparak ucuz iş gücü üstünlüğü ile mukayeseliüstünlüğü eline geçiren Çin’e kaptı rmaktadı r. Türkiye bu alanda mevcutkuruluşlar ı nda yapacağı modernizasyon ile fiyatlar ı nı aşağı çekmesi durumundaPazar payı nı arttı rabilecektir. Fakat bu kuruluşlardaki özelleştirme beklentisi nedeniile yatı r ı mlar sürekli olarak ertelenmektedir.

Tablo 25. İran’a Yap ı lan İhracat ı n Sektörel Dağı lı mı

İran'a İhracat ı mı zı n Sektörel Dağı lı mı (milyon $)2000 2001 2002


Madencilik 7,2 9,6 10,1

İmalat Sanayi 178,7 300,8 268,1Toplam 236,7 360,5 299,6Kaynak: DTM, ‘Irak Savaşı gölgesinde Ortadoğu Ülkeleri ile Dı ş Ticaret ilişkileri’http://www.dtm.gov.tr/ead/ticaret/ticaret.htm

İran’dan yapı lan ithalatı n ortalama %94’ünü petrol ürünleri ve doğal gazoluşturmaktadı r. Tar ı msal ithalatı n ise büyük bir k ı smı hammadde olarak hayvansalderi yün gibi mallardan oluşmaktadı r. Türkiyeİran ile dı ş ticaretinde yı llı k ortalama

63 A.g.e., http://www.dtm.gov.tr/ead/ticaret/ticaret.htm



560 milyon dolar dolayı nda açı k vermektedir. Bu açı ğı n temel nedeni petrol vedoğalgazdan oluşan enerji alı mlar ı dı r.64

Tablo 26. İran’dan Yap ı lan İthalat’ ı n Sektörel Dağı lı mı

İran'dan Yap ı lan İthalat ı n Sektörel Dağı lı mı (milyon $)2000 2001 2002

Tar ı m Ürünleri 10 10,6 16,9Gı da Maddeleri 1,7 3,1 6,4

Ham Maddeler 8,3 7,5 10,5Madencilik 778,4 801,3 860,4Petrol ve Petrol Ürünleri 742,2 770 755Doğal Gaz 6,5 . 75,9


İran ile ikili ilişkilerin geliştirilmesi, bu ilişkilerde hukuki, ticari ve siyasi alt yapı nı ndüzenlenmesi ile iki ülke arası ndaki dı ş ticaret hacmi genişleyecektir. İran’ı nkomşusu olarak Türkiye bu ülkeye sadece 30 milyon dolar tutar ı nda bir tar ı msal ürünsatabilmektedir. Oysaki bu rakam yı llı k 3,2 milyar dolayı nda tar ı msal ithalat yapanİran’ı n tar ı msal ürün pazar ı nda %0,9’luk bir pay anlamı na gelmektedir. Yine aynı şekilde İran yı lda 10 milyar dolayı nda imalat sanayisi ürünü ithal etmektedir.Türkiye iseİran ortalama 240 milyon dolar tutar ı nda imalat sanayi ürünü ihraçedebilmektedir. Bu iseİran ithal ettiği imalat sanayi ürünlerinin sadece %2,4’ü

anlamı na gelmektedir. Toplam dı ş ticareti değerlendirir isek yı llı k ortalama 560milyon dolar dı ş ticaret açı ğı verir iken, ihracatı n ithalatı kar şı lama oranı ortalama%35 seviyelerinde kalmı ştı r.65

64 A.g.e., http://www.dtm.gov.tr/ead/ticaret/ticaret.htm65 A.g.e., http://www.dtm.gov.tr/ead/ticaret/ticaret.htm



4. SUR İYE

4.1. Suriye Devletinin Genel Yapı sı

Suriye Osmanlı İmparatorluğu’nun dağı lması ile uzun süre çalkantı lı dönemler yaşamı ştı r. Bağı msı z Suriye’nin tanı nması II. Dünya Savaşı atmosferi altı nda 17 Nisan 1946 yı lı nda gerçekleşmiştir.66

Çeşitli iç kar ı

şı

klı

klar yaşayan Suriye ilk büyük beş yı

llı

k kalk ı

nma planı

nı

1986yı lı nda uygulamaya başlamı ştı r. Türkiye’deki GAP projesine benzer bir projenintemelleri atı lmı ştı r. Bu projeler ile tar ı msal üretimin ekonomiye katk ı sı beş yı lı nsonunda %16 dan %18,9’a çı kartı lmı ştı r. Bununla birlikteİmalat sanayine yapı lanyatı r ı mlar ile imalat sanayisinin ekonomiye katk ı sı %12,2’den %13,7’yeçı kartı lmı ştı r.67

Yak ı n geçmişe kadar Türkiye ile siyasi sorunlar yaşayan Suriye ile ilişkiler siyasisorunlar ı n çözülmesi ile hı zla düzelme eğilimine girmiştir. Bu duruma paralel olarak kar şı lı klı ticari ilişkiler önceleri minimum seviyede seyrederken özellikle son ikisene içerisinde düzelmeler göstermektedir. Ticari anlaşmalar için görüşmeler sürmektedir. Her iki ülke de Serbest Ticaret Anlaşması imzalama niyetlerini belirtmişlerdir. Bununla birlikte sorunu ile yaşanan gerginlikler büyük orandaçözülmüş ve gümrük kapı lar ı nı n konumunu geliştirme konusunda çalı şmalar başlatı lmı ştı r.

4.2. Suriye -Türkiye Dı ş Ticaret İlişkileri ve Suriye İthalat ı nı n GenelYap ı sı

Nüfusu 17,4 milyon olan Suriye Türkiye’nin en uzun kara sı nı r ı na sahip olduğukomşusudur. Kişi başı na düşen gelir 2003 rakamlar ı ile 1.160 ABD dolar ı

66MARUFOĞLU Sinan, a.g.e., s. 192.

67 USLU, Kamil, a.g.e., s. 86.



seviyesindedir. Düşük gelirli ülkeler kategorisinde bulunan Suriye ekonomisi 1983– 2003 yı llar ı arası nda ortalama %3 oranı nda büyümüştür. 2003 yı lı nda ekonomideüretilen toplam mal ve hizmetlerin sektörlere göre dağı lı mı ; %48 hizmet sektörü,%28,6 imalat sanayi ve %23,5 hizmet sektörüşeklindedir. Ekonomideki toplamharcamalar ı n %58’i özel sektör, %10’ hükümet harcamalar ı ve geri kalan %33’lük k ı smı ithal edilen mal ve hizmetlerden oluşmaktadı r. Hizmet sektörü 2003 yı lı nda%4,6 oranı nda büyürken, diğer sektörlerdeki büyüme oranı %1’in altı nda kalmı ştı r.Ülkedeki tüketim harcamalar ı 2003 yı lı nda %4,2, hükümet harcamalar ı %3,9 artar iken ithalat artı şı %5,4 oranı nda gerçekleşmiştir. Ülkedeki yerel yatı r ı m ise %2,5’lik büyüme oranı ile 23 milyar dolar seviyesinde kalmı ştı r.68

Tablo 27. Suriye İthalat ı nı n Sektörlere Göre Dağı lı mı

Suriye İthalat ı nı n Sektörel Dağı lı mı (milyon $)1996 1997 1998 1999 2000

Tar ı m Ürünleri 940 925 808 883 850Gı da Maddeleri 819 813 714 780 726Ham Maddeler 121 112 94 104 124

Madencilik 171 271 203 137 211İmalat Sanayi 4.132 2.725 2.353 2.123 2.470Diğer 2 7 331 468 284Toplam 5.245 3.928 3.695 3.611 3.815Kaynak: DTM, ‘Irak Savaşı gölgesinde Ortadoğu Ülkeleri ile Dı ş Ticaret ilişkileri’http://www.dtm.gov.tr/ead/ticaret/ticaret.htm

Tablo 27’de de görüldüğü gibi, 2000 yı lı nda Suriye’nin ithal ettiği ürünlerin %65’i

sanayi ürünlerinden oluşmaktadı r. Tar ı msal ürünlerin toplam ithalat içerisindeki payı %22 dolayı ndadı r. Fası l yapı sı incelendiğinde makine-ekipmanlar ı başta olmak üzereotomotiv ve yan sanayi ile birlikte kimyasal ürünlerinden oluşan bir talep yelpazesiile kar şı laşı lmaktadı r. Bununla birlikte tar ı msal ürünlerinden meyve-sebze,kuruyemişler ve işlenmiş gı dalar ı n ithalatı başta gelmektedir.69

68 http://www.cia.gov/cia/publications/factbook/geos/sy.html#Econ

69 A.g.e., http://www.dtm.gov.tr/ead/ticaret/ticaret.htm



Tablo 28. Suriye’yeİhracat ı mı zı n Sektörlere Göre Dağı lı mı

Suriye'ye İhracat ı mı zı n Sektörel Dağı lı mı (milyon $)2000 2001 2002


Madencilik 4,2 34,6 39,1İmalat Sanayi 125,7 179,9 190,9Toplam 184,2 281,1 256,5Kaynak: DTM, ‘Irak Savaşı gölgesinde Ortadoğu Ülkeleri ile Dı ş Ticaret ilişkileri’http://www.dtm.gov.tr/ead/ticaret/ticaret.htm

Tablo 28’de görüldüğü gibi Suriye’ye olan ihracat, oldukça uzun bir kara sı nı r olması na rağmen 256 milyon dolarda kalmı ştı r. Yapı lan ihracatı n 190 milyondolarlı k k ı smı nı imalat sanayisi oluşturur iken, tar ı m ürünleri ihracatı nı n değeri 26,5milyon dolarda kalmı ştı r. 2003 yı lı nda ikili ilişkilerin düzelme eğiliminde olduğu bir dönem olmuştur. Yapı lan ihracat keskin bir artı ş göstererek 410 milyon dolaraçı kmı ş ve yapı lan ithalat seviyesine ulaşmı ştı r. Dı ş ticaret açı ğı sadece 2 milyondolarda kalmı ştı r. İkili ilişkilerin belirli bir sistematiğe bağlanması ve ticarianlaşmalar ı n arttı r ı lması ile Türkiye’nin Suriye olan dı ş ticaretinde fazla vereceğiöngörülmektedir.70

70 A.g.e., s. 55, http://www.dtm.gov.tr/ead/ticaret/ticaret.htm



Tablo 29. Suriye’den Yapı lan İthalat ı n Sektörlere Göre Dağı lı mı

Suriye'den yap ı lan ithalat ı n Sektörel Dağı lı mı (milyon $)2000 2001 2002




4.3. Suriye ile Ticaretteİhracat Potansiyeli Bulunan Sektörler

Suriye’nin en çok ithal ettiği sanayi ürünlerinden makine-ekipmanlar başta olmak üzere, taşı t araçlar ı ve yan sanayii ve diğer taşı t araçlar ı ve yan sanayii ile kimyasalmamuller, ara malı niteliği taşı yan demir-çelik mamulleridir. Bu fası llarda Türkiye bölge ülkelerine nazaran mukayeseli üstünlüğe sahip bir ülkedir. Son yı llardaelektrikli cihaz talepleri artmı ştı r.

Tar ı m ürünlerinden taze meyve-sebze, kuru meyveler, işlenmiş gı dalar ihracı , Suriyeile yapı lan toplam ihracatı arttı racak potansiyeldedir.71

71 DTM, ‘Komşu ve Çevre Ülkeler Stratejisi’, http://www.dtm.gov.tr/ead/ticaret.htm



5. IRAK

5.1. Irak Devleti’nin Genel Yapı sı

Irak 1999 nüfus sayı mı na göre 22,4 milyon nüfusa sahip bir ülkedir. 437.072 km2’lik geniş bir yüz ölçüme sahiptir. Gelişmiş sulama kanallar ı ile tar ı m sektörü açı sı ndan bölgedeki diğer ülkelere göre daha iyi durumdadı r. Bununla birlikte oldukça geniş petrol rezervleri bulunmaktadı r. 1999 yı lı rakamlar ı na göre 200 milyar dolar dolayı nda dı ş borcu bulunan ülkede enflasyon %17 olarak gerçekleşmiştir. Ülkenin

para birimi olan Irak dinar ı nda I. Körfez savaşı ndan itibaren büyük değer kayı plar ı görülmüştür.

Irak’ı n son 20 yı lı uzun süren Irak-İran Savaşı , I. Körfez Savaşı , Ambargo Dönemive II. Körfez Savaşı dönemlerinden oluşmuştur. Baas Partisi ve Saddam Hüseyin’in bak ı cı rejimi ı rak’ı n iktisadi ve sosyal kalk ı nması na büyük yaralar vermiştir. Budönemde sağlı k, eğitim ve diğer alt yapı çalı şmalar ı nda ülke pek bir gelişimgösterememiş ve kaynaklar askeri harcamalar için kullanı lmı ştı r.

5.2. Irak Dı ş Ticaretinin Genel Yap ı sı

Irak geçirmiş olduğu uzun süreli sı k ı ntı lı dönem dı ş ticaretine de yansı mı ştı r. I.Körfez Savaşı öncesi ülkenin ana ihracat kalemi ve bütçe gelirlerinin büyük k ı smı petrol ve petrol ürünlerinden oluşmakta idi.

Irak 113 milyar dolar varillik resmi petrol rezervi ile Suudi Arabistan’ı n ardı ndandünyanı n ikinci büyük petrol rezervine sahip ülkesidir. Irak uzun süreliİran-Irak savaşı nedeni ile gerekli yatı r ı mlar ı yapamadı ğı ndan ve teknik personelyetersizliğinden dolayı petrol rezervlerini etkin bir şekilde kullanamamı ştı r Savaş öncesi dönemde 73 petrol havzası nı n ancak 15’inde petrol üretimi yapı labilmekteidi.72

72 http://www.countryreports.org/country.asp?countryid=117&countryname=Iraq



Petrolden elde edilen gelir siyasi rejim taraf ı nda silah alı mı nda kullanı ldı ğı ndanyatı r ı mlara kaynak tahsisi oldukça yetersiz kalmı ştı r. I. Körfez savaşı nı n ardı ndanBirleşmiş Milletler karar ı ile uygulanan ambargo ülke dı ş ticaretini durma noktası nagetirmiştir. 1996 yı lı nda Birleşmiş Milletler Güvenlik Kurulu “BM Petrol Kar şı lı ğı Gı da ve İlaç Programı ’ adı altı nda aldı ğı karar ile ilaç, gı da ve insani ihtiyaçkar şı lı ğı nda ham petrol ihracatı na sı nı rlı oranda izin vermiştir. Bu karar ileı rak dı ş ticareti sı nı rlı miktarda büyümüştür. Fakat bu konuda sağlı klı veriler bulunamamaktadı r.

5.3. Irak-Türkiye Dı ş Ticaret İlişkileri

Irak I. Körfez savaşı öncesi dönemde Türkiye’nin Ortadoğu ülkeleri içerisindekar şı lı klı dı ş ticaret hacmi en fazla olan ülkedir. Bu dönem içerisinde Türkiye’nin dı ş ticaretinde ticaret hacmine göre 2–2,5 milyar ABD dolar ı ile dördüncü sı rada yer almı ştı r. Savaş ile birlikte Birleşmiş Milletler’in aldı ğı ambargo karar ı Irak ekonomisinin yanı sı ra dı ş ticareti içerisinde önemli yer tutan Türkiye ekonomisinde

de büyük kayı

plara neden olmuştur. 1996 yı

lı

nda Birleşmiş Milletler Güvenlik Kurulu “BM Petrol Kar şı lı ğı Gı da ve İlaç Programı ’’ doğrultusunda aldı ğı karar ile1997 yı lı nda Irak ve Türkiye arası ndaki ticaret hacmi %300 oranı nda bir artı ş göstererek 1 milyar dolar seviyesine yaklaşmı ştı r. 1998 yı lı nda petrol fiyatlar ı ndakidüşük seyirden dolayı ikili ticaret %38 oranı nda gerilediyse de 1999 yı lı nda %8oranı nda bir artı ş göstererek 661,4 milyon dolar seviyesine yükselmiştir.73

ABD’nin Irak’a müdahalesi bölge ülkeleri ve Türkiye’yi tedirgin ettiyse de ham petrolün uluslar arası pazarlara yönlendirilmesi için alternatifi olmayan Kerkük-Ceyhan boru hattı na sahip olan Türkiye gelişmelerden kazançlı olacaktı r. Fakatrezervlerin büyüklüğü ve bölgedeki siyasi dengeleri yeniden oluşturmak için Kerkük-Ceyhan boru hattı ile eş zamanlı faaliyetini sürdürecek alternatif bir boru hattı projesidüşünülmektedir. Bu yeni hat için Ürdün üzerindenİsrail limanlar ı na ulaşacak bir boru hattı düşüncesi ağı r basmaktadı r.74

73A.g.e. http://www.dtm.gov.tr/ead/ticaret/ticaret.htm

74 Bağı msı z Düşünce Grubu Dı ş İlişkiler Konseyi, Irak Raporu, Rice Üniversitesi, ABD, 2004, s. 49.



Bu yeni boru hattı ile İsrail’in Irak ve Ürdün ile ilişkileri geliştirilerek; bölgede bir Yahudi devleti varlı ğı nı bir türlü kabullenmeyen Arap ülkeleri arası ndaki ittifak çökertilmiş olacaktı r. Bununla birlikte Bakü-Tiflis-Ceyhan boru hattı , Mavi Ak ı mProjesi,İran ile yapı lan doğalgaz anlaşması nı n yanı sı ra yüksek kapasite ile çalı şacak Kerkük-Yumurtalı k boru hattı Türkiye’yi bir enerji dağı tı m tekeli haline getirecektir.İsrail limanlar ı na açı lacak alternatif boru hattı ile bu tekelin önüne de geçilmiş olunacaktı r.

5.3.1. Irak’a yapı lan ihracat ı n Genel yapı sı

II. Körfez savaşı nı n sona ermesi ile birlikte Türkiye ile Irak arası nda canlanan dı ş ticaret etkisini özellikle ihracatta göstermiştir. 2003 yı lı nda Irak’a yapı lan ihracat 806milyon dolar olarak gerçekleşirken, 2004 yı lı nda 1.009 milyon dolar artarak 1.815milyon dolara yükselmiştir. Fakat toplam ihracat içersinde 376 milyon dolarlı k önemli bir pay işlenmiş petrol ürünleri oluşturmaktadı r. Savaş nedeni ile alt yapı sı büyük ölçüde tahrip olanı rak iç piyasası için gerekli olan petrolü Türkiye baştaolmak üzere çevre ülkelerden temin etmektedir. Zaman içerisinde altyapı eksikliklerini tamamlayan Irak bu durumu tersine çevirecektir. Ağı r bir savaştançı kmakta olan Irak’a ihracatı mı z şişkin bir durumdadı r. Fakat ihracatı n büyük bir k ı smı nı imalat sanayi ürünleri oluşturmaktadı r. Yeniden şekillenen Irak pazar ı paylaşı m halindedir. Bu paylaşı mda birkaç yı l süre ile büyük pay sahibi olanülkelerin Irak’ı n yapmı ş olduğu İthalatı içerisindeki payı zaman içerisinde kalı cı halegelecektir. Bu bak ı mdan Türkiye’nin büyük avantajlar ı bulunmaktadı r. Sı nı rdan

güvenli geçiş ve tren yolu gibi alternatif bir taşı ma sistemi etkin bir şekilde devreyesokulursa ulaşı m maliyetlerindeki düşüş ile birlikte toplam ihracat hı zla artacaktı r.



Tablo 30. Irak’a Yap ı lan İhracat İçerisinde Önemli Yer Tutan Fas ı llar

01-12/2004, IRAK’a Yapı lan İhracat Rakamlar ı Ürün Adı Değer($)

1 Mİ NERAL YAKITLAR, Mİ NERAL YAĞLAR VE MÜSTAHSALLARI, MUMLAR 376.690.3542 ELEKTR İKLİ MAK İ NA VE CİHAZLAR, AKSAM VE PARÇALARI 190.492.8323 NÜKLEER REAKTÖRLER, KAZAN; MAK İ NA VE CİHAZLAR, ALETLER, PARÇALARI 136.257.0744 MOBİLYALAR, AYDINLATMA, REKLÂM LAMBALARI, PREFABR İK YAPILAR 134.735.1055 TUZ, KÜKÜRT, TOPRAK VE TAŞLAR, ALÇILAR VE ÇİMENTO 118.452.3126 DEMİR VEYA ÇELİKTEN EŞYA 96.844.3567 DEMİR VE ÇELİK 60.758.9858 DEĞİRMENCİLİK ÜRÜNLER İ, MALT, NİŞASTA,İ NÜLİ N, BUĞDAY GLUTENİ 53.519.0499 PLASTİK VE PLASTİKTEN MAMUL EŞYA 46.928.68510 MEŞRUBAT, ALKOLLÜİÇK İLER VE SİRKE 44.096.49711 SABUNLAR, YÜZEY AKTİF ORGANİK MADDELER, YIKAMA-YAĞLAMA MADDE. 39.798.76712 ŞEKER VEŞEKER MAMULLER İ 34.848.02213 UÇUCU YAĞLAR, REZİ NOİTLER, PARFÜMER İ, KOZMETİKLER VB 33.261.40814 ALUMİ NYUM VE ALUMİ NYUM EŞYA 33.064.81415 YENİLEN SEBZELER VE BAZI KÖK VE YUMRULAR 31.433.61416 HALILAR VE DİĞER DOKUMAYA ELVER İŞLİ MADDEDEN YER KAPLAMALARI 31.396.35817 MOTORLU KARA TAŞITLARI, TRAKTÖR, BİSİKLET, MOTOSİKLET VE DİĞER 29.432.723

18 KAKAO VE KAKAO MÜSTAHZARLARI 26.570.81219 HAYVANSAL VE BİTK İSEL YAĞLAR VE BUNLARIN MÜSTAHSALLARI 26.436.77320 MENSUCATTAN MAMUL DİĞER EŞYA, KULLANILMIŞ EŞYA, PAÇAVRALAR 24.844.55221 ESASINI HUBUBAT, UN, NİŞASTA, SÜT TEŞK İL EDEN MÜSTAHZARLAR 24.801.66822 YENİLEN ÇEŞİTLİ GIDA MÜSTAHZARLARI 24.157.35123 SEBZE, MEYVA, BİTK İ PARÇALARI, SERT KABUKLU YEMİŞ KONSERVELER İ 21.836.17424 KÂĞIT VE KARTON; KÂĞIT HAMURUNDAN KÂĞIT VE KARTONDAN EŞYA 21.053.62925 AĞAÇ VE AĞAÇTAN MAMUL EŞYA; ODUN KÖMÜRÜ 17.689.616 İLK 25 FASIL TOPLAM 1.679.401.530 TOPLAM İİRACAT 1.815.230.172

Kaynak: DTM, ‘Irak Savaşı


ş Ticaret ilişkileri’http://www.dtm.gov.tr/ead/ticaret/ticaret.htm, veriler derlenmiştir.

2003 yı lı nda toplam ihracat 806 milyon dolar olarak gerçekleşirken, ithalat 112milyon dolarda kalmı ştı r. Türkiye’ninı rak ile yaptı ğı ikili ticaret 693 milyon dolar fazla vermiştir.75

75 A.g.e., s. 54, http://www.dtm.gov.tr/ead/ticaret/ticaret.htm



Grafik 9. Türkiye-Irak D ı ş Ticaret Dengesi 2004

2004 Yı lı Türkiye- Irak Dı ş Ticaret Rakamlar ı Değer(milyon $)

0

50

100

150

200

250

Ş u b a

t M a

r t N i s a n

M a y ı s

H a z i r a n

T e m m

u z

A ğ u s t o s E y

l ü l E k

i m K a

s ı m A r a l ı k

İhracat İthalat Denge

Kaynak: DİE, 2004 Dı ş ticaret verilerinden derlenmiştir.

Grafik 9’da da görüldüğü gibi 2004 yı lı na baktı ğı mı zda toplam ihracat 1815 milyon

dolar olarak gerçekleşirken, ithalat 467 milyon dolar olarak gerçekleşmiştir. 2004 yı lı için Irak ile ikili ticaret 1347 milyon dolar fazla vermiştir. Türkiye gibi dı ş ticaretinde büyük açı klar veren, ihracatı nı n ithalatı nı kar şı lama oranı %65 düzeyindeolan bir ülke için ikili ticaretinde 1347 milyon dolarlı k fazla verdiği bir pazar sonderece önemlidir.



5.3.2. Irak’tan Yapı lan İ thalat ı n Genel Yapı sı

Irak geçirmiş olduğu sı k ı ntı lı önemlerden dolayı sanayisi ve tüm alt yapı sı oldukçayetersiz bir durumda kalmı ştı r. Bu bağlamda ülkenin yapmı ş olduğu ana ihracatkalemi petrol ve petrol ürünlerinden ve diğer doğal kaynaklardan ibarettir.

Tablo 31. Irak’tan Yap ı lan İthalat İçerisinde Önemli Yer Tutan Fas ı llar

01-12/2004, IRAK İthalat Rakamlar ı Ürün Adı Değer($)

1 ALUMİ NYUM VE ALUMİ NYUM EŞYA 12.402.101,00

2 BAKIR VE BAKIRDAN EŞYA 56.867.784,00

3 DEMİR VE ÇELİK 59.483.261,00

4 Mİ NERAL YAKITLAR, Mİ NERAL YAĞLAR VE MÜSTAHSALLARI, MUMLAR 326.189.166,00

5 PAMUK 4.836.826,00TOPLAM İTHALAT 467.588.134,00

Kaynak: DTM, ‘Irak Savaşı gölgesinde Ortadoğu Ülkeleri ile Dı ş Ticaret ilişkileri’http://www.dtm.gov.tr/ead/ticaret/ticaret.htm, veriler derlenmiştir.

Tablo 31’de görüldüğü gibi Türkiye’nin Irak’tan yapmı ş olduğu toplam ithalat 467milyon dolar iken, bu tutar ı n 326 milyon dolarlı k bölümünü petrol ve petrol ürünlerioluşturmaktadı r.

5.3.3. Irak-Türkiye Dı ş Ticaret İ li şkisinin Genel De ğ erlendirilmesi

Körfez Savaşı sonrası Irak’a yapı lan ambargodan en çok etkilenen ülke Türkiyeolmuştur. Savaş öncesi dı ş ticaret hacminde ilk dört ülke içerisinde olan Irak ileticaretin durması Türkiye dı ş ticaretinde ve taşı macı lı k sektöründe önemli bir zarar oluşturmuştur. 1997 yı lı nda ‘BM Petrol Kar şı lı ğı Gı da, İlaç ve İnsani İhtiyaçMaddeleri Programı ’ (MOU) ile ticaret yeniden başlamı ştı r. Fakat sı nı rlı ürün vesı nı rlı bir miktarda yapı labilen bu ticaretin hacmi oldukça yetersiz kalmaya devametmiştir.



Irak ekonomisi petrol ve kimya sanayinin yanı sı ra fazla gelişmemiş olması narağmen tekstil, inşaat malzemeleri ve işlenmiş gı da sanayisinden oluşan bir yapı yasahipti. Savaş ile birlikte bu endüstrilerde altyapı sistemleri tamamen tahripolmuştur. Savaş öncesi yı llarda Irak'ı n Türkiye’den ithal ettiği başlı ca ürünler; temelgı da maddeleri, dayanı klı tüketim mallar ı , ilaç ve tı bbı malzeme ve cihazlar ı , ulaşı maraçlar ı ve yedek parçalar ı , makineler ve elektrik malzemeleri ve cihazlar, ulaşı maraçlar ı ve yedek parçalar ı ndan oluşan oldukça geniş bir yelpazeden oluşmaktaydı .Bu ürün yelpazesi Irak’ı n toplam ithalat yelpazesi ile genel olarak örtüşmektedir.Yani Türkiye savaş öncesi Irak’a ı rak’ı n ithal ettiği ürünlerin büyük bir çoğunluğundan ihraç yapabilmekteydi.76

II. Körfez savaşı sonrası Irak’ı n yeniden yapı lanma sürecinde ABD yönetiminin 3 yı liçersinde öngördüğü rakam 30 milyar dolar olacağı ve bu rakamı n 100 milyar dolaraulaşacağı öngörülmüştür.77 Bu yapı lanma sürecinde ana ihaleleri ABD veİngilizşirketleri kazanmaktadı r. Bu ihalelerden birçoğu ikinci veya üçüncü taşeronluk ileTürkiye taraf ı ndan gerçekleştirilmektedir.

Yeniden yapı landı rma süreci içerisinde Irak ile yapı lan ticarette ürün yelpazesi savaş öncesi ürün yelpazesi ile bir farklı lı k göstermemektedir. Ancak ülkenin sanayisindeve kent yapı sı nda yaşanana büyük tahribattan dolayı makine teçhizat, iş makinelerive inşaat malzemelerinin payı artı ş göstermiştir. Genel olarak sanayi ürünlerinden;makineler, iş makineleri, elektrik malzemeleri ve teçhizat, tar ı msal alet, ulaşı maraçlar ı ve yedek parçalar ı , dayanı klı tüketim mallar ı , ilaçlar, tı bbi malzeme ve

cihazlar ı nı n Irak’a ihracatı yapı lmaktadı r. Tar ı m ürünlerinde ise çeşitli sebze vemeyve, bakliyat, bitkisel yağ ve margarinler genel olarak ihraç edilen ürünlerin başı ndadı r.

Irak ile yapı lan dı ş ticaret zaman içerisinde genişleyerek rayı na oturacaktı r. Gerek ABD ile olan stratejik ilişkiler, gerekse bölgenin istikrar ı açı sı ndan Irak ile yoğun bir dı ş ticaret ilişkisi ön görülmektedir. Zaman içerisinde Irak Türkiye dı ş ticaretinde

76 A.g.e., http://www.dtm.gov.tr/ead/ticaret/ticaret.htm, veriler derlenmiştir.77 A.g.e., http://www.dtm.gov.tr/ead/ticaret/ticaret.htm, veriler derlenmiştir.



daha büyük yer alarak ön sı ralardaki ülkelerden biri olma konumuna tekrar kavuşacaktı r. Savaşı n bitmesi ile birlikte 2003 yı lı nda 940 milyon dolar düzeyindeolan dı ş ticaret hacmi 2004 yı lı nda 2,3 milyar dolar düzeyine çı kmı ştı r. Önümüzdekiüç yı l içerisinde Irak ile yapı lan dı ş ticaret hacminin 10–12 milyar dolar düzeyineulaşacağı öngörülmektedir.

5.4. ABD’nin Bölge ve Irak Stratejisi

Irak 113 milyar dolar varillik resmi petrol rezervi ile Suudi Arabistan’ı n ardı ndandünyanı n ikinci büyük petrol rezervine sahip ülkesidir. Irak uzun süreliİran-Irak savaşı nedeni ile gerekli yatı r ı mlar ı yapamadı ğı ndan ve teknik personelyetersizliğinden dolayı petrol rezervlerini etkin bir şekilde kullanamamı ştı r Savaş öncesi dönemde 73 petrol havzası nı n ancak 15’inde petrol üretimi yapı labilmekteydi.Fakat yapı lacak yeni yatı r ı mlar ve arama çalı şmalar ı ile birlikte, Irak’ı n sahip olduğurezervlerin 220 milyar varilin üzerinde olacağı öngörülmektedir. Bu araştı rma süreci beş yı l uygulandı ğı zaman petrol rezervlerinin 300 milyar varil seviyesineçı kabileceği ve 260 milyar varil rezerve sahip olan Suudi Arabistan’ı n önünegeçebileceği düşünülmektedir. Yine bir OPEC üyesi olan Irak yapı lacak yatı r ı mlar ile OPEC kararlar ı üzerindeki Suudi Arabistan tekelini k ı rabilecek bir potansiyelesahiptir. Bu rakamlar ABD’nin 100 yı llı k petrol ihtiyacı nı kar şı layacak düzeydedir.78 ABD’nin yönetimi ele geçirmesi ile birlikte ‘Yenidenİnşa ve İnsani Yardı m Ofisi’(ORHA) yönetiminde petrol üretim çalı şmalar ı na 2003 yı lı nda hı z verilmiştir.ORHA’nı n üst düzey yöneticileri ABD taraf ı ndan seçilmiştir. Ofisin yöneticisi ABD

vatandaşı olan Clarke Turner’dı r. ORHA petrol rezervlerinin işlenmesi ve yenihavzalar ı n bulunması için ihaleler düzenlemektedir. Yapı lan yatı r ı mlar ve yurtdı şı ndan getirilen kalifiyeli teknik personel etkisiyle Irak’ı n petrol üretimi hı zlaartmaktadı r.79

78 YILDIRIM, Sevil, a.g.e., s. 46.79 A.g.e., http://www.dtm.gov.tr/ead/ticaret/ticaret.htm



Dünyanı n petrol talebinin %25’lik k ı smı nı ABD kendi başı na oluşturmaktadı r.80 Petrole ve petrol ihraç eden ülkelere olan bağı mlı lı ğı sürekli olarak artı ş göstermektedir. Gerek petrol rezervlerinin yüksek olması , gerekse bölgenin ortası nda bir ülke olarak bölgedeki siyasi ve iktisadi gelişmeleri yak ı ndan izlemede vemüdahale olanağı na sahip olması nedeniyle ABD bölgedeki varlı ğı nı uzun seneler boyunca sürdürecektir.

6. BÖLGEDEK İ DİĞER ÜLKELER

6.1. Kuveyt

Kuveyt yı lda 8milyar dolar dolayı nda ithalat yapmaktadı r. Ülke ekonomisi ve dı ş ticareti petrol ve yan sanayine bağı mlı bir durumdadı r. İhracatı n tamamı na yak ı nı petrol ve petrol ürünlerinden yapı lmaktadı r. Ülkede tar ı ma elverişli alanlar ı n yok denecek kadar az olması nedeniyle ülke tar ı msal ürünlerde tamamı yla dı şa bağı mlı bir konumdadı r. Toplam ithalatı n %16’sı nı tar ı msal ürünler oluşturmaktadı r. Ülkeithalatı nı n geri kalanı nı imalat sanayi ürünleri oluşturmaktadı r. Makine teçhizat veotomotiv önde gelen kalemlerdendir.

80 YILDIRIM, Sevil, a.g.e., s. 51.



Tablo 32. Kuveyt’in Toplam İthalat ı nı n Sektörel Dağı lı mı

Kuveyt İthalat ı nı n Sektörel Dağı lı mı (milyon $)1996 1997 1998

Tar ı m Ürünleri 1.386 1.327 1.366Gı da Maddeleri 1.309 1.259 1.298Ham Maddeler 77 67 68

Madencilik 185 181 216İmalat Sanayi 6.724 6.591 6.878Toplam 8.374 8.246 8.617



ş Ticaret ilişkileri’http://www.dtm.gov.tr/ead/ticaret/ticaret.htm

Kuveyt’in yapmı ş olduğu ithalat gı da ve imalat sanayi ürünlerinden oluşmaktadı r.Yapı lan 8,6 milyar dolar ithalatı n 1,4 milyar dolarlı k k ı smı nı tar ı m ürünlerioluşturmaktadı r. Ülkede iş gücü oldukça sı nı rlı olduğu için Güney Asya ve bölgeülkelerinden iş gücü göçü almaktadı r. Bu bağlamda ülke ekonomisi petrol yansanayisi dı şı nda bir gelişme potansiyeli gösterememektedir.

Tablo 33. Kuveyt’e Yapı lan İhracat ı n Sektörel Dağı lı mı

Kuveyt'e İhracat ı mı zı n Sektörel Dağı lı mı (milyon $)2000 2001 2002

Tar ı m Ürünleri 12 12,6 16,4Gı da Maddeleri 11,9 12,5 16,3Ham Maddeler 0,1 0,1 0,1

Madencilik 0,2 0,5 1,1İmalat Sanayi 61 91,5 117,4Toplam 73,4 104,7 134,9Kaynak: DTM, ‘Irak Savaşı gölgesinde Ortadoğu Ülkeleri ile Dı ş Ticaret ilişkileri’http://www.dtm.gov.tr/ead/ticaret/ticaret.htm

Kuveyt’e ihracatı mı z 2002 yı lı nda 134 milyon dolar düzeyinde gerçekleşmiştir. Buihracat içerisinde tar ı m ürünlerinin payı 16,4 milyon dolar iken, imalat sanayiürünlerinin payı 117,4 milyon dolar olarak gerçekleşmiştir.



Tablo 34. Kuveyt’ten Yapı lan İthalat ı n Sektörel Dağı lı mı

Kuveyt'ten Yap ı lan İthalat ı n Sektörel Dağı lı mı (milyon $)2000 2001 2002

Tar ı m Ürünleri 1,7 0,3 1,5Madencilik 135,5 114,2 9,4

Petrol Gazlar ı ve Doğal Gaz 134,4 114,2 9,4İmalat Sanayi 24,1 8,7 15,6Toplam 161,3 123,3 26,5Kaynak: DTM, ‘Irak Savaşı gölgesinde Ortadoğu Ülkeleri ile Dı ş Ticaret ilişkileri’http://www.dtm.gov.tr/ead/ticaret/ticaret.htm

Kuveyt’ten yaptı ğı mı z ithalat ham petrol ithalatı na paralel olarak değişmektedir. Bunedenle oldukça dalgalı bir görünüm sergilemektedir. 2003 yı lı nda 114 milyondolarlı k petrol ve petrol ürünü ithalat edilmesi ile toplam ithalat 123,3 milyon dolar olarak gerçekleşirken, 2002 yı lı nda petrol ve petrol ürünleri ithalatı nı n sadece 9,4milyon dolarda kalması nedeniyle toplam ithalat 26,5 milyon dolar düzeyindekalmı ştı r.81

6.2. Ürdün

Ürdün gerek tar ı msal alanlar ı nı n az olması , gerek sanayisinin az gelişmiş olması ,gerekse bölgedeki diğer ülkeler gibi zengin yeraltı kaynaklar ı na sahip olmaması nedeniyle bölgenin en fakir ülkelerinden birsidir. Tablo 35’de de görüleceği gibi

Ürdün yı lda ortalama 4 milyar dolayı nda ithalat gerçekleştirmektedir. Bu ithalatı nyaklaşı k %25’i tar ı msal ürünlerin ithalatı ndan oluşurken, %65’i imalat sanayiürünlerinden oluşmakta ve geri kalan ithalatı enerji harcamalar ı oluşturmaktadı r.Görüleceği üzere Ürdün her bak ı mdan dı şa bağı mlı bir ülke konumundadı r.

81 DİE, Dı ş Ticaretİstatistikleri veİndeksleri 2003, Ankara, 2005, s. 54.



Tablo 35. Ürdün’e Yap ı lan İhracat ı n Sektörel Dağı lı mı

Ürdün İthalat ı nı n Sektörel Dağı lı mı (milyon $)1996 1997 1998

Tar ı m Ürünleri 974 965 961Gı da Maddeleri 884 904 883Ham Maddeler 90 61 78

Madencilik 662 622 438İmalat Sanayi 2.597 2.194 2.389Toplam 4.293 3.843 3.828




Ürdün’e ihracatı mı z 2002 yı lı nda 114 milyon dolar olarak gerçekleşmiştir. Buihracatı n 94 milyon dolar ı imalat sanayi ürünlerinde yapı lmı ştı r. Yı lda 850 milyondolara yak ı n gı da ithalatı yapan Ürdün’e yapmı ş olduğumuz gı da ihracatı sadece 17milyon dolar seviyesinde kalmı ştı r. Türkiye Ürdün ile ticaretinde özellikle gı daürünlerinde ticaret hacmini arttı r ı labilecek bir görünüm içerisindedir. Taşı t araçlar ı ve yan sanayi, kağı t-karton, demir çelik ürünleri ithalatı Ürdün’e yapı lan başlı caihracat kalemleridir.82

Tablo 36. Ürdün’e Yap ı lan İhracat ı n Sektörel Dağı lı mı

Ürdün'e İhracat ı mı zı n Sektörel Dağı lı mı (milyon $)2000 2001 2002


Madencilik 0,9 1,4 2,2İmalat Sanayi 79,1 92,9 94,2Toplam 99,5 118,9 114,2Kaynak: DTM, ‘Irak Savaşı gölgesinde Ortadoğu Ülkeleri ile Dı ş Ticaret ilişkileri’http://www.dtm.gov.tr/ead/ticaret/ticaret.htm

82 ‘Komşu ve Çevre Ülkeler Stratejisi’, http://www.dtm.gov.tr/ead/ticaret.htm



Ürdün’den yapı lan ithalatı incelediğimizde 2002 yı lı ndan 18,3 milyon dolar düzeyinde geçekleşen ithalatı n tamamı na yak ı n bir k ı smı nı n maden cevher vedöküntülerinden oluştuğu görülmektedir. Önümüzdeki yı llarda Ürdün detelekomünikasyon, enformasyon teknolojileri, bilgisayar donanı mı ve yazı lı mı gibiteknoloji yoğun alalar ile elektrikli makineler ve tı bbi araç gereç gibi sektörlerdeyapı lan ithalatı n artacağı belirtilmektedir.83

Tablo 37. Ürdün’den Yap ı lan İthalat ı n Sektörel Dağı lı mı

Ürdün'den yap ı lan ithalat ı n Sektörel Dağı lı mı (milyon $)2000 2001 2002


Maden, Cevher ve Döküntüler 11,2 11,9 15,2İmalat Sanayi 15,5 1,5 2,9Toplam 27,2 13,5 18,3Kaynak: DTM, ‘Irak Savaşı gölgesinde Ortadoğu Ülkeleri ile Dı ş Ticaret ilişkileri’http://www.dtm.gov.tr/ead/ticaret/ticaret.htm

6.3. Lübnan

Türkiye’nin Lübnan’a 2002 yı lı nda Lübnan’a yaptı ğı toplam ihracat 183,4 ABDdolar ı olarak gerçekleşmiştir. İhracatı n yapı sı nı incelediğimiz zaman bölgedeki diğer ülkelerle yapı lan dı ş ticaretten faklı olarak yapı lan tar ı m ürünleri ihracatı 55 milyon

dolar ile toplam ihracatı

n %30’nu oluşturmuştur. Ve yine bölgede rafine petrolsatı lan ender ülkedir. 2002 yı lı nda 47,7 milyon dolar düzeyinde rafine petrolsatı lmı ştı r. Türkiye’nin imalat sanayi ihracatı ise 74,2 milyon dolar düzeyindekalmı ştı r. İmalat sanayi ürünlerinde demir çelik, ara mamuller ve makine teçhizat anakalemleri oluşturmaktadı r. Özellikle makine ve teçhizat ihracı nda Türkiye Lübnan

83 GÜLEÇ Mustafa, GENCAY Oğuz, a.g.e. s. 47.



pazar ı nda 15 milyon dolar ile yok denecek kadar bir ihracat gerçekleştirmiştir. Bualandaki gelişim toplam ticaret hacmini oldukça yukar ı lara çekecektir.

Tablo 38. Lübnan’a Yap ı lan İhracat ı n Sektörel Dağı lı mı

Lübnan'a İhracat ı mı zı n Sektörel Dağı lı mı (milyon $)2000 2001 2002

Tar ı m Ürünleri 65,4 92,5 55,6Gı da Maddeleri 65,0 92,1 55,0



Lübnan’dan yapı lan ithalatı incelediğimizde, 2002 yı lı için, 11,5 milyon dolarlı k canlı hayvan ve ham deri ithalatı , 16,8 milyon dolar seviyesindeki ham petrol vemineral döküntüleri ithali ve 12,5 milyon düzeyindeki çeşitli kimyasal ürünlerininana ithalat kalemleri olduğunu görürüz. 2002 yı lı için toplam ithalat 41,9 milyondolar düzeyinde kalmı ştı r.

Tablo 39. Lübnan’dan Yap ı lan İthalat ı n Sektörel Dağı lı mı

Lübnan'dan yap ı lan ithalat ı n Sektörel Dağı lı mı (milyon $)2000 2001 2002


Maden, Cevher ve Döküntüler 8,5 4,4 10,4İmalat Sanayi 8,4 15,3 12,5Toplam 22,1 26,0 41,9Kaynak: DTM, ‘Irak Savaşı gölgesinde Ortadoğu Ülkeleri ile Dı ş Ticaret ilişkileri’http://www.dtm.gov.tr/ead/ticaret/ticaret.htm



6.4. Birleşik Arap Emirlikleri

BAE tar ı msal ürünler bak ı mı ndan dı şa bağı mlı bir ülke durumundadı r. Bu durumTürkiye ile dı ş ticaretine de yansı mı ştı r. 2002 yı lı nda Türkiye 74 milyon dolarlı k tar ı msal ürünü BAE’ne ihraç etmiştir. Bunun yanı sı ra BAE inşaat sektöründe büyük yatı r ı mlar yapmaktadı r. Önümüzdeki beş yı l içerisinde BAE’nin inşaat sektörü içinharcadı ğı para 5 milyar dolar seviyesinden 10 milyar dolayı na çı kması beklenmektedir.84 Bu durumun da Türkiye ile dı ş ticaretine yansı dı ğı nı görülmektedir. 2002 yı lı nda 174,9 milyon dolar tutar ı nda demir çelik ürünüTürkiye’den ithal edilmiştir. Türkiye bunun yanı sı ra 35,4 milyon dolarlı k makinearaç-gereç ve 20 milyon dolar düzeyinde tekstil ürünü ihraç etmiştir.85

Tablo 40. BAE’ne Yapı lan İhracat ı n Sektörel Dağı lı mı

BAE'ine İhracat ı mı zı n Sektörel Dağı lı mı (milyon $)

2000 2001 2002Tar ı m Ürünleri 75,1 73,5 74,7

Gı da Maddeleri 73,9 72,7 74,1Madencilik 2,9 3,4 2,6İmalat Sanayi 206,8 280,7 353,4Toplam 315,9 380,1 440,2Kaynak: DTM, ‘Irak Savaşı gölgesinde Ortadoğu Ülkeleri ile Dı ş Ticaret ilişkileri’http://www.dtm.gov.tr/ead/ticaret/ticaret.htm

BAE’inden yapmı

ş olduğumuz ithalat 2002 yı

lı

nda 98 milyon dolar düzeyindegerçekleşmiştir. Türkiye- BAE arası ndaki toplam dı ş ticaret hacmi 538 milyon dolar düzeyinde gerçekleşirken, dı ş ticaretiniz 342 milyon dolar fazla vermiştir.

84 A.g.e. s. 24-32.85 A.g.e., http://www.dtm.gov.tr/ead/ticaret/ticaret.htm



Tablo 41. BAE’den Yapı lan İthalat ı n Sektörel Dağı lı mı

BAE'den Yap ı lan İthalat ı n Sektörel Dağı lı mı (milyon $)2000 2001 2002


Maden Cevher ve Döküntüler 14,1 13,1 15,0İmalat Sanayi 17,8 13,7 27,1Diğer Ürünler . 12,9 42,8Toplam 39,7 65,1 98,0






SONUÇ

Türkiye, cumhuriyetin ilk yı llar ı ndan itibaren batı ülkeleri normlar ı nda bir sanayiülkesi olma yolunda stratejiler belirlemiş, kalk ı nma planlar ı nı bu doğrultudayapmı ştı r. I. Dünya Savaşı ’ndan sonra ülkenin sermaye birikimi bak ı mı ndan yetersiz,uzun süren savaş dönemi nedeniyle yetişmiş iş gücü bak ı mı ndan önemli eksikleriolan bir ülke görünümünde olduğu söylenebilir. Bu bağlamda, ülke bir taraftansüratle kalifiyeli iş gücü yetiştirme çabası na girerken, diğer taraftan tar ı m sektöründeelde ettiği artı değerler ile de sanayisini güçlendirme yolar ı aramı ştı r. Fakat 1929ekonomik buhranı ve ardı ndan çı kan II. Dünya Savaşı ’ndan dolayı ekonomi vesanayideki gelişmelerin oldukça yetersiz kaldı ğı söylenebilir.

II. Dünya Savaşı ’nı n bitmesi ile birlikte dünyada gerek siyasi gerekse iktisadi bağlamda farklı bir dönemin başladı ğı söylenebilir. Devletlerarası siyasi ve iktisadiilişkilerin bir düzen ve disiplin içerisinde süregelmesi için uluslararası siyasi veiktisadi organizasyonlar kurulmaya başlanmı ştı r. Bu süreç ile birlikte dünyadaki mal,hizmet ve bilgi dolaşı mı daha serbest, daha güvenli ve daha hı zlı olagelmeye başladı ğı görülmektedir.

Türkiye II. Dünya Savaşı ile şekillenmeye başlayan dünya yapı sı içerisinde ilk yı llardan itibaren ilgili anlaşmalara taraf olmuş ve gelişmeleri yak ı ndan takipetmiştir. Kendisine Avrupa Birliği’ni hedef olarak belirlemiş, iktisadi ve siyasiyatı r ı mlar ı nı bu doğrultuda planlamı ştı r.

Bu süreç içerisinde Türkiye içsel ve dı şsal bir tak ı m sorunlar yaşadı ysa daçizgisinden taviz vermeyerek, batı orijinli bir sanayi ülkesi olma yolundayatı r ı mlar ı nı sürdürmüştür. 1980’li yı llar ı n başı na kadar daha katı bir iktisadi veticari anlayı ş ülke yönetiminde etkili olduğu görülmektedir.İthal ikameye dayalı bir büyüme modelinin uygulandı ğı dönemde Türkiye ekonomisi çeşitli sı k ı ntı lar yaşamı ş ve çok fazla yol alamamı ştı r. Bu dönemde yatı r ı mlar çoğunlukla kamu yatı r ı mlar ı

şeklinde olmuştur. Bu yatı r ı mlarda verimliğin düşük, kaynak israf ı nı n yüksek olması



ülkenin yerinde sayması nı n başlı ca nedenlerinden biri olduğu görülmektedir. Budurum ise Türkiye’nin dı ş ticaretine de yansı mı ştı r. Tar ı m ürünlerinin ağı rlı kla ihraçedildiği, ekonomi için önem arz eden mal ve hizmetlerin ithal edildiği, kaynaklar ı nyetersizliğinden dolayı yeteri kadar yatı r ı mı n yapı lamadı ğı ve bütün bunlar ı n sonucuolarak dı ş ticaret hacminin oldukça dar olduğu bir ekonomik yapı nı n bulunduğusöylenebilir.

1980’li yı llar ı n başı ndan itibaren Türkiye ekonomisi ve dı ş ticaret yapı sı nda önemlideğişikliklerin başladı ğı görülmektedir. Ekonomi yönetiminin bak ı ş açı sı tamamı yladeğiştiği söylenebilir.İhracata dayalı bir büyüme modeli benimsenerek, kambiyorejimi serbest bı rak ı lmı ş ve ithalatı n önündeki sı nı rlamalar kaldı r ı lmı ştı r. Kamuyatı r ı mlar ı devam ederken özel sektörün önündeki engeller aşamalı olarak kaldı r ı lmı ş ve ekonomide bir liberalleşme süreci başlamı ştı r. Bu süreç ile birlikte Türkiyeekonomisinde ve sanayisinde önemli gelişmeler kaydedilmiştir.

2000’li yı llar geldiği zaman, Gümrük Birliği Anlaşması ’nı n da etkisiyle, Türkiye

toplam dı ş ticaretinin %50’sine yak ı nı nı Avrupa ülkeleri ile yapan bir ülkekonumuna gelmiştir. 2003 yı lı rakamlar ı na göre ihracatı n %64,4’ü, ithalatı n %63,3’üOECD ülkeleri ile yapı lmı ştı r. Aynı yı l Ortadoğu ülkelerinin toplam ihracat içindeki payı %10,6, toplam ithalat içindeki payı %5,9 olarak gerçekleşmiştir.

Türkiye uzun yı llardı r süre gelen batı orijinli siyasi ve iktisadi yapı ya sahip bir ülkeolma hedefinden dolayı Ortadoğu ülkeleri ile yapı lan dı ş ticarete yeteri kadar önem

vermemiştir. Cumhuriyetin ilk yı llar ı ndan itibaren laik cumhuriyet yapı sı nı koruyanTürkiye siyasi rejimi koruyabilmek ve laiklik kar şı tı guruplar ı n güçlenmesiniengellemek için, Ortadoğu ülkeleri ile çok fazla siyasi ve sosyal ilişki içerisinegirmekten kaçı nmı ştı r. Bu durum ise Türkiye’nin bölge ülkeleri ile yaptı ğı ticariilişkilere de yansı mı ştı r. Türkiye bölge ülkelerin ithal ettiği tar ı msal ürünleriüretebilmekte, sanayi ürünlerini ise büyük oranda kar şı layabilecek kapasiteyeulaşması na rağmen bölgenin toplam ithalatı içerisindeki payı oldukça yetersiz

kalmı ştı r. Türkiye’nin bölgeden yaptı ğı ithalat ise petrol ve petrol ürünleri ile sı nı rlı kalmı ştı r.



Türkiye siyasi yapı sı ve demokrasisi oturmuş, toplumun her kesimince AvrupaBirliği üyeliği hedef olarak belirlenmiş, ekonomisi belirli bir istikrar ve üretimzeminine ulaşmı ş bir ülkedir. Önceleri tehdit olarak görülen siyasi, iktisadi ve sosyalyak ı nlaşmalar Türkiye’yi sürdürmekte olan çizgisinden saptı rabilecek bir görüntüdedeğildir.

Türkiye’nin dı ş ticaretinde bölgesel anlamda dı ş ticaret fazlası nı n verildiği bölgeOrtadoğu bölgesidir. Enerji talebinin büyük bir k ı smı nı n da bu bölgedenkar şı landı ğı nı düşünülürse; tar ı m sektöründe ve özellikle imalat sanayindeTürkiye’nin ne denli bir mukayeseli üstünlüğe sahip olduğu ortadadı r. 2004 yı lı ndaTürkiye’nin toplam dı ş ticaret hacmi 160 milyar dolar dolayı nda gerçekleşmiştir. Budı ş ticaret yapı sı içerisinde Türkiye 34,4 milyar dolar dı ş ticaret açı ğı vermiştir.Ekonomisinde dı ş ticaret açı ğı nı n yarattı ğı k ı r ı lganlı k zaman zaman bir ekonomik kriz yaratma boyutuna gelmektedir. Son 20 yı l içerisinde çı kan ekonomik krizlerinhepsi dı ş ticaret açı ğı ndan kaynaklı olmuştur. Bu nedenle Türkiye için dı ş ticaret

açı ğı nı kapatmak, bu rakamı daha da aşağı lara çekmek büyük önem arz etmektedir.

Bu bağlamda Türkiye mevcut olan batı orijinli yapı sı nı koruyarak, dı ş ticaretindeOrtadoğu ülkeleri ile yapı lan ticaret hacmini arttı rma çabası içerisine girmelidir.Bölgede yaratı lacak dı ş ticaret fazlası , Türkiye’nin dı ş ticaret açı ğı nı azaltı cı bir etkiyaratacaktı r. Ortadoğu ülkelerinde yapı lan toplam ithalat ve ekonomik yapı incelendiği zaman hiçbir şekilde Avrupa Birliği pazar ı na alternatif bir pazar olma

özelliği göstermemektedir. Bu nedenle dı ş ticarette mevcut çizgi korunarak, bölgeülkeleri ile serbest Ticaret Anlaşmalar ı imzalanma yolu ile dı ş ticaret hacminiarttı rma gayretlerine girilmelidir. Bu bağlamda inşaat, gı da, makine ve teçhizatüretimi ve turizm sektörleri bölge ile yapı lan ticaret hacmini Türkiye lehineyukar ı lara çekebilecek sektörler olarak kar şı mı za çı kmaktadı r.



KAYNAKÇA

• ATİLLA, Ali, ‘Serbest Dı ş Ticaret Anlaşmalar ı nı n Türkiye’nin Dı ş TicaretiÜzerine Etkisi’, Ankara 2002.

• Bağı msı z Düşünce Grubu Dı ş İlişkiler Konseyi, Irak Raporu, RiceÜniversitesi, ABD, 2004

• CARBAUGH, Richard, İntenational Economics, 5th Edition, New York,1995

• ÇAMLIBEL, Nurdan, ‘Türkiye-İsrail Ekonomik ilişkileri’, Dı ş TicaretMüsteşarlı ğı , Ankara, 2001

• DİE, Dı ş Ticaret Verileri veİndeksleri 2003, Ankara, 2005

•

DİE,1950–1960 Gerçekleşen Dı ş Ticaret Verileri

• DTM, ‘Komşu Ülkeler Stratejisi’, http://www.dtm.gov.tr/ead/ticaret.htm

• GÜLEÇ Mustafa, GENCAY Oğuz, ‘Irak Savaşı gölgesinde OrtadoğuÜlkeleri ile Dı ş Ticaret ilişkileri’ http://www.dtm.gov.tr/ead/ticaret/ticaret.htm,DTM, Ankara

• KILIÇBAY, Ahmet , “Türkiye’nin Ekonomi Politikalar ı 1930–1996 vesonrası ”,Ankara,1999

• MARUFOĞLU, Sinan, ‘Yeniden Yapı lanma Sürecinde Türk Cumhuriyetlerive İslam Ülkelerinin Sosyo-Ekonomik Yapı lar ı ve Türkiyeİlişkileri’, MarmaraÜniversitesi, ,İstanbul 1998.



• MOLLAHİSARLIOĞLU, Yavuz, ‘İhracat Teşvikleri’,İhracat GenelMüdürlüğü, Ankara

• TOGAN, Sübidey; ‘1980’li Yı llarda Türk Dı ş Ticaret Rejimi ve Dı ş TicaretinLiberalizasyonu’, Türk Eximbank Araştı rma Dizisi

• TPAO, Türkiye’de Üretilen Enerji Kaynaklar ı Raporu 2002

• TÜSİAD, Dı ş Ticarette Çevre Koruma Kaynaklı Tarife Dı şı Teknik Engeller ve Türk Sanayiİçin Eylem Planı , Yay. NO:T/98-233,İstanbul 1998

• USLU, Kamil, ‘Yeniden Yapı lanma Sürecinde Türk Cumhuriyetleri veİslamÜlkelerinin Sosyo-Ekonomik Yapı lar ı ve Türkiyeİlişkileri’, Ortadoğu veİslamÜlkeleri Ekonomik Araştı rma Merkezi, Marmara Üniversitesi,İstanbul 1998.

• VAROL, Müge, ‘1923–2003 Türk Dı ş Ticaretinin Gelişiminin K ı sa Tarihçesi’,Ankara 2003.

• YILDIRIM, Sevil, ‘Dünyada ve Türkiye’de Petrol’, DTM Ekonomik Araştı rmalar ve Değerlendirme Genel Müdürlüğü, Ankara 2003.

• http://www.dtm.gov.tr/ead/ticaret/Gorunum/dsticgor.htm(Mayı s 2005)• http://www.dtm.gov.tr/ead/ekolar1/eko10.xls(Mayı s 2005)• http://www.dtm.gov.tr/ead/ekolar1/eko11.xls(Mayı s 2005)• http://www.dtm.gov.tr/ead/ekolar1/eko04.xls(Mayı s 2005)• http://www.dtm.gov.tr/ead/ekolar1/eko05.xls (Mayı s 2005)• http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2003/01/(Mayı s 2005)• http://www.dtm.gov.tr/ab/sta/index.htm (Mayı s 2005)• http://www.dtm.gov.tr/SB/Atinterb.htm (Mayı s 2005)

http://www.dtm.gov.tr/ead/ticaret/Gorunum/dsticgor.htm

http://www.dtm.gov.tr/ead/ekolar1/eko10.xls



http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2003/01/

http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2003/01/




http://www.dtm.gov.tr/ead/ticaret/Gorunum/dsticgor.htm



• http://www.dtm.gov.tr/ead/strateji/III-9.htm (Mayı s 2005)•

http://www.dtm.gov.tr/ead/ticaret/ticaret.htm (Mayı

s 2005)• http://www.export.gov.il/Eng/_Articles/Article.asp?CategoryID=9&ArticleID=

348(Mayı s 2005)• http://www.countryreports.org/country.asp?countryid=117&countryname=Iraq

(Mayı s 2005)• http://www.cia.gov/cia/publications/factbook/geos/sy.html#Econ (Mayı s 2005)• http://www.countryreports.org/country.asp?/countryid=189&countryname=isra

el (Mayı

s 2005)

http://www.export.gov.il/Eng/_Articles/Article.asp?CategoryID=9&ArticleID=348


http://www.countryreports.org/country.asp?countryid=117&countryname=Iraq

http://www.countryreports.org/country.asp?/countryid=189&countryname=israel




http://www.countryreports.org/country.asp?countryid=117&countryname=Iraq



turkiye nin dis ticaret yapisi ve ortadogu ulkeleri ile dis ticaret iliskileri the structure of...

Documents