turkish studies - isamveri.orgisamveri.org/pdfdrg/d03262/2016_7/2016_7_kelesr.pdf · in the poetry...
TRANSCRIPT
Turkish Studies
International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 11/7 Spring 2016, p. 225-246
DOI Number: http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.9640
ISSN: 1308-2140, ANKARA-TURKEY
Article Info/Makale Bilgisi
Received/Geliş: 13.05.2016 Accepted/Kabul: 14.06.2016
Referees/Hakemler: Prof. Dr. Turgut KARABEY – Doç. Dr. Orhan
BAŞARAN
This article was checked by iThenticate.
İSLÂMÎ TÜRK EDEBİYATI’NDA HİCRET VE HİCRETLE İLGİLİ KAVRAMLAR
Reyhan KELEŞ*
ÖZET
İslâmî Türk edebiyatının dinî kaynaklarından biri Hz. Peygamber’in
hayatını ihtiva eden siyerlerdir. Hz. Peygamber’in doğumundan vefatına kadar olan olayların yer aldığı siyer metinlerinde Hz. Peygamber’in doğumu (mevlid), miraç mucizesi (miʻrâciye), savaşları (gazavât-nâme),
mucizeleri (muʻcize-nâmeler) vs. yer alırken bunlar zamanla siyerden ayrı
birer edebî tür olarak da şairler tarafından yazılmışlardır. Siyerin
içerisinde yer alan, Hz. Peygamber’in yol arkadaşı Hz. Ebû Bekir ile birlikte Mekke’den Medine’ye gerçekleştirdiği hicret de zamanla ayrı
müstakil şiirler olarak hicret-nâme ismiyle edebî literatürde kendine yer
bulmuştur. Hicret bahsi bilhassa divan şiirinde siyerler içerisinde bir
bölüm olarak yer bulurken, Tanzimat’tan günümüze kadar siyerden ayrı
bir edebî tür olarak hicret-nâmelerin de kaleme alındığı görülmüştür.
Bu çalışmada İslâmî Türk edebiyatında hicret ve hicret-nâme şiirlerinin edebî literatürdeki yeri ve önemine değinildikten sonra bu
şiirlerde hicretle ilgili kavramlardan; hicrette ismi geçen kişiler (Hz.
Peygamber, Hz. Ebû Bekir/Yâr-ı Gâr, Hz. Ali, Abdullah bin Ebû Bekir,
Esmâ bint Ebû Bekir, Abdullah bin Uraykıt, Âmir bin Füheyre, Ebû Cehil,
Sürâka bin Mâlik, Ümeyye bin Halef), hicrette ismi geçen mekânlar (Mekke, Medine, Dârünnedve, Sevr Mağarası ve Kubâ), hicrette ismi
geçen hayvanlar (örümcek, güvercin, yılan, akrep gibi hayvanlar) ve diğer
kavramlar (Muhacir, Ensar, süt mucizesi, âyet iktibasları ve “ay doğdu
üzerimize”) üzerinde durularak, şairlerin hicrete bakışları, bu konuyla
ilgili duygu ve düşünceleri tespit edilmeye çalışılacaktır.
Anahtar Kelimeler: Türk İslâm Edebiyatı, Şiir, Hicret, Hicret-nâme, Hz. Muhammed, Hz. Ebû Bekir.
* Yrd. Doç. Dr. Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi, Türk İslam Edebiyatı, El-mek: [email protected]
226 Reyhan KELEŞ
Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 11/7 Spring 2016
HEGIRA AND CONCEPTS RELATED TO HEGIRA IN ISLAMIC-TURKISH LITERATURE
ABSTRACT
One of the religious resources of Islamic-Turkish literature is the
books of knowledge of the prophetic biography seerah. In those seerah
texts the life events of the Prophet Muhammad (pbuh) from his birth to
his death are mentioned. Later on, these events were divided into four main sections such as the birth of the Prophet (Mawlid), the miracle of
ascension (Miracname), wars of the Prophet (War Chronicles) and his
miracles (Mucizename). In the course of time, these literary genres were
separated from the seerah and were written by the poets. The Hegira,
which is the journey of the Prophet (pbuh) together with his fellow traveller Abu Bakr from Mecca to Madinah, takes its place within the
seerah, which was later on considered as a separate genre of literature
and independent poems were written about it in the name of hicretname.
The subject of Hegira especially found its place in Divan poetry inside the
seerahs, whereas hicretnames were written as a separate literary genre
other than seerah, within the course of time from Tanzimat (the time when fundamental political reforms were made in the Ottoman Empire
in 1839) to our day.
In this study, we will touch upon the place and importance of hegira
and hegira poems in the Islamic-Turkish literature and concepts related
to hegira in those poems; such as names (the Prophet (PBUH), Abu Bakr (Companion in the Cave), Ali, Abdullah son of Abû Bakr, Esmâ daughter
of Abu Bakr, Abdullah son of Uraykıt, Âmir son of Fuhayrah, Abû Jahl,
Suraka son of Malik, Umayyah son of Halef), places (Mecca, Madinah,
Darun Nedve (House of Nedve), Cave of Savr and Kuba) and animals
(spider, dove, snake and scorpion) mentioned in the hegira and other
concepts (Muhacir (emigrant muslims from Mecca to Madinah) Ensar (muslim residents of Madinah who hosted the Muhacirs), the miracle of
milk, excerpts from verses of Holy Koran and "moon rose upon us"). We
will also try to identify the poets' approach to hegira and their feelings
and thoughts concerning the issue.
STRUCTURED ABSTRACT
The concept of Hegira, means -in general- migration from a non-
muslim country to a muslim country, but specifically it means the
migration of the Prophet (PBUH) and Meccan muslims to the city of Madinah. This study is about the Hegira of the Prophet (PBUH) from
Mecca to Madinah in the year 622.
The Hegira section of Islamic History, which describes the
migration of the Prophet (PBUH) together with Abu Bakr from Mecca to
Madinah, has been considered among religious genres regarding the
Prophet (PBUH), and also led way to the emergence of genre called literature of Hegira (hicretname) . The first poem appeared independently
in this genre is called Hicretü’n-Nebî (Migration of the Prophet), which
belongs to Süleyman Nahîfî (died in 1151/1738) , a poet of 18th. century.
İslâmî Türk Edebiyatı’nda Hicret ve Hicretle İlgili Kavramlar 227
Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 11/7 Spring 2016
This work consists of 788 couplets and was published by Âmil Çelebioğlu (1934-1990). Moreover, Katip Fevzi Efendi (1871-1924), a sufi poet of the late period, has a poetry book named Şümûsü’s-safâ fî evsâ fi’l-Mustafâ,
written about the birth, migration, some features and outer appearance
of the Prophet (PBUH), consisting of nearly 900 couplets. This book also
contains a poem of 300 couplets in the genre of poem of Hegira. Other
than these two works, there is another poem of migration consisting of 364 couplets which forms the third part of the book Târihçe-i Vakʻa-i Zağra (History of Events in Zagra) attributed to Hüseyin Râci Efendi (died
in 1902). However, this poem is not about the migration of the Prophet
(PBUH) but about the migration from Zagra to Istanbul.
The concept of hegira in Divan Poetry was covered as a separate
section in the books (genres) of Siyer (Life of the prophet) , Mevlid (Birth
of the Prophet) and Muhammediye (Book about Muhammad the Prophet (PBUH)), other than the books written independently. Among the
important names of this genre, Kadı Darir, had preferred to write the part
of hegira in prose, in his book named Siyer-i Nebi (Life of the Prophet),
which was written in both verse and prose, while Süleyman Çelebi (died
in 825/1422) mentioned the hegira with only a couple of verses in his book of Vesîletü’n-necât (Means of Salvation). Yazıcıoğlu Mehmed (died in
855/1451) , in his book named Muhammediyye, allocated the verses
between 2524-2583 for the part of "Hegira of the Prophet (PBUH)" and
verses between 2584-2646 for the part of "Coming of the Prophet (PBUH)
to Madinah.
In the poetry works written in the form of masnavi (poem made up
of rhymed couplets, each couplet being of a different rhyme), the topic of hegira was mentioned in one or several verses of divans (poetry
collections), and especially in naats (Naat: Poem praising the Prophet
Muhammad (PBUH)) and also in eulogies and odes, even though it does
not appear as frequent as the incident of Mirac (the Ascension) -journey
of the Prophet Muhammad (PBUH) to the heavens-.
The Hegira appears as one of the most frequently mentioned events
in the works of poets in Turkish literature after the Tanzimat (the
Reforms) era. -the years in Ottoman Empire between 1839-1876-. Here
are some of those poets and names of their works who wrote exclusively
on the topic of Hegira:
Arif Nihat Asya (1904-1975), the Hegira; Necip Fazıl Kısakürek (1905-1983), the Hegira, the Cave; M. Âsım Köksal (1913-1998), Hegira
of Our Prophet to Madinah ; Niyazi Yıldırım Gençosmanoğlu (1929-1992),
the Hegira I-II; Gökhan Evliyaoğlu (1927-2011), the Hegira; Mustafa
Necati Bursalı (1941-2009), the Hegira, Muhsin İlyas Subaşı (brt. 1942),
the Hegira was a plane tree with fruits; the Holy Migration, the Light Reached Madinah; Mustafa Tahralı (brt. 1943), the Hegira; İ. Lütfi Çakan
(brt. 1945), Longing for the Hegira; Yahya Akengin (brt. 1946), Emotions
of Hegira; Mustafa Miyasoğlu (1946-2013), Epic of Hegira; M. Ruhi Şirin
(brt. 1955), Towards the Summits; Rıfkı Kaymaz (brt. 1950), Tune of
Hegira; Çiğillioğlu, History of Hegira; Mustafa Küçük, Hegira and
Lessons; İhsan Süreyya Sırma (brt. 1944), Hicret; Bahattin Kök (brt. 1944), Holy Birth and Holy Migration etc.
228 Reyhan KELEŞ
Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 11/7 Spring 2016
In this study, we dealt with concepts related to the Hegira, while examining the topic of Hegira in Islamic-Turkish literature. Those
concepts are: Names of persons in the process of Hegira, Places
mentioned in Hegira, Animals mentioned in Hegira and Other Concepts
related to Hegira. Under the title of "Names of persons", verses related to
the Prophet (PBUH), Abu Bakr (Companion in the Cave), Ali, Abdullah
son of Abû Bakr, Esmâ daughter of Abu Bakr, Abdullah son of Uraykıt, Âmir son of Fuhayrah, Abû Jahl, Suraka son of Malik, Umayyah son of
Halef, were mentioned. Under the title of "Places mentioned in Hegira",
the poets' remarks about Mecca, Madinah, Darun Nedve (House of
Nedve), Cave of Savr and Kuba were mentioned. Under the title of
"Animals mentioned in Hegira", spider, dove, snake and scorpion were mentioned. And finally under the title of "Other Concepts related to the
Hegira": thoughts of poets regarding Muhacir (emigrant muslims from
Mecca to Madinah) Ensar (muslim residents of Madinah who hosted the
Muhacirs), the miracle of milk, excerpts from verses of Holy Koran and
"moon rose upon us", were mentioned.
This study establishes the poets in Islamic-Turkish literature who produced works of poetry related to the Hegira. Also their views, feelings
and thoughts about the Hegira are scrutinized. Sensational discourses
are being observed in those poetry, which enable us to feel as if we lived
in the time of the Prophet (PBUH). It is remarkable that they have almost
the same content of events as those events narrated in Islamic history about the Hegira.
Including almost every poet, with a wide range from Divan poets to
contemporary poets, who wrote poems regarding the Hegira, they were
inspired by Islamic history and gave details about narrations and thus
shed light upon history from the window of literature. Topics covered in
them begin with the permission of migration came to Muhammad (PBUH) and continue till their arrival in Madinah. All kinds of narrations related
to Hegira are mentioned in those poetry and this proves that the poets
used the sources of Seerah (life of the Prophet (PBUH) and Islamic history,
as well.
Abu Bakr, the fellow traveler of the Prophet (PBUH), made this journey from Mecca to Madinah, together with Him. The topic of Hegira
in Islamic history deals with this journey. This study brings this story
into literature and thus, the Hegira has been also articulated according
to the privileged poets of Islamic-Turkish literature.
Keywords: Turkish-Islamic Literature, Poem, Hegira, Hegira
Literature, Prophet Muhammad, Abu Bakr.
Giriş
Sözlükte “göç etmek, göçmek, terk etmek, bırakmak, kesmek, yapmaz olmak” (Mutçalı,
1995: 935) anlamındaki hecr kelimesinin masdarından isim olan hicret “kişinin herhangi bir şeyden
bedenen, lisânen veya kalben ayrılıp uzaklaşması” demektir. Terim olarak hicret; genelde gayr-i
müslim ülkeden İslâm ülkesine göç etmeyi, özelde ise Hz. Peygamber’in ve Mekkeli müslümanların
Medine’ye göçünü ifade etmektedir (Önkal, 1998: XVII/458). Hicret aynı zamanda tasavvufta da
anlam bulmuş ve “Kişinin beden memleketinden ayrılıp ruhaniler vatanına göç etmesi”, “Sâlikin
İslâmî Türk Edebiyatı’nda Hicret ve Hicretle İlgili Kavramlar 229
Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 11/7 Spring 2016
kötü huy ve sıfatlarından ayrılıp iyi huy ve sıfatlar yurduna gitmesi, yani ahlâkını güzelleştirmesi”
(Uludağ, 2001: 168) gibi anlamlarla alanını genişletmiştir. Mutasavvıf şairlerden Bursalı İsmail
Hakkı (ö. 1137/1725) ve Erzurumlu İbrahim Hakkı’nın (ö. 1194/1780) şu şiirleri bu iki tanıma örnek
teşkil etmektedir:
Gel seni senden cüdâ kıl âkıl isen Hakkıyâ
Hicret it varlık evinden yokluğa ol âşinâ
Çünki yoklukdur tarik-ı enbiyâ vü evliyâ
Bu vücûdun menzilinden kurbete ir vuslatâ
(Bursalı İsmail Hakkı)
Gönülde eyle sefer ger Hudâyı istersen
Huyundan it güzer ol âşinâ-yı hulk-ı Hudâ
(Erzurumlu İbrahim Hakkı) (Çelebioğlu, 1998: 266)
Bu çalışma özelde, Hz. Peygamber’in 622 yılında Mekke’den Medine’ye göçüşünü anlatan
hicret mevzuunda olduğu için tasavvufî anlam boyutu üzerinde durulmayacaktır.
1. Türk Edebiyatında Hicret/Hicret-nâme
Hz. Peygamber’in Hz. Ebû Bekir ile Mekke’den Medine’ye yaptığı göçü anlatan İslam
Tarihi’nin Hicret bölümü, Türk edebiyatında Hz. Peygamber ile ilgili dinî türler arasına girerek
hicret-nâme türünde eserlerin vücuda gelmesini sağlamıştır. Hicret-nâme türünde müstakil olarak
yazılan ilk şiir XVIII. yüzyıl şairi Süleyman Nahîfî’ye (ö. 1151/1738) ait Hicretü’n-Nebî’dir (Uzun,
2006: XXXII/298). 788 beyitten oluşan bu eser Âmil Çelebioğlu (1934-1990) tarafından
neşredilmiştir (Çelebioğlu 1998: 263-315). Ayrıca son devir mutasavvıf şairlerinden Kâtib Fevzi
Efendi’nin (1871-1924) Resûl-i Ekrem’in doğumu, hicreti, bazı hususiyetleri, şemâil ve hilyesine
dair bilgileri ihtiva eden ve yaklaşık 900 beyitten meydana gelen Şümûsü’s-safâ fî evsâ fi’l-Mustafâ
adlı eserinde hicret-nâme türünde 300 beyitlik bir şiir bulunmaktadır (Uzun, 1995: XII/510). Bu iki
eser dışında bir de Hüseyin Râci Efendi’ye (ö. 1902) atfedilen Târihçe-i Vakʻa-i Zağra adlı
çalışmanın üçüncü bölümünde 364 beyitten oluşan bir hicret-nâme mevcuttur (Uzun, 1999: XIX/11).
Ancak burada Hz. Peygamber’in hicreti değil Zağra’dan İstanbul’a yapılan hicret mevzuu ele
alınmaktadır. Yine Kemalettin Kamu’ya ait Hicret şiiri de Birinci Dünya Savaşı’nda düşman
tarafından işgal edilen ata yurdundan zorunlu göçü mevzu edinmektedir (Adıgüzel, 2013: 12).
Divan şiirinde hicret, müstakil olarak kaleme alınmış eserler dışında Hz. Peygamber ile ilgili
diğer dinî türlerden olan Siyer, Mevlid, Muhammediye gibi eserlerde bir bölüm olarak işlenmiştir.
Bu türlerin önemli isimlerinden olan Kadı Darîr, manzum-mensur kaleme aldığı Siyer-i Nebî’sinde
hicret bahsini mensur yazmayı tercih etmiş (Darîr, 2004: II/165-191); Süleyman Çelebi (ö. 825/1422)
Vesîletü’n-necât’ında hicretten bahsederken,
Dahi bundan sonra o Hayrü’l-beşer
Mekke’den Hak emri’le kıldı sefer
Mekke’den hicret edip gitti Resûl
O Medine şehrine yetti Resûl1
1 Süleyman Çelebi, Mevlid, 414-415. beyitler.
230 Reyhan KELEŞ
Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 11/7 Spring 2016
beyitleriyle iktifa etmiştir. Yazıcıoğlu Mehmed (ö. 855/1451) ise Muhammediyye adlı eserinin 2524-
2583. beyitlerini “Hicretü’n-Nebî” bölümüne, 2584-2646. beyitlerini “Nüzûlü’n-Nebî fi’l-Medîne”
bölümüne ayırmıştır (Çelebioğlu, 1996: II/163-171).
Mesnevî nazım şekli ile yazılmış eserlerde Hz. Peygamber’in miraç hadisesi kadar olmasa
da bir bölüm olarak karşımıza çıkan hicret mevzuuna divanlarda bilhassa naat-ı şeriflerde, ayrıca
kaside veya gazellerde bir veya birkaç beyitte de olsa değinilmiştir (Çelebioğlu, 1998: 264).
Hicret, Tanzimat sonrası Türk edebiyatında şairlerin Hz. Peygamber’i ve O’nun hayatını
anlatırken sık sık gündeme getirdikleri olayların başında yer almaktadır. Hicret konusunda müstakil
şiirler yazmış şair ve eserlerinden bazıları şunlardır: Arif Nihat Asya (1904-1975), Hicret; Necip
Fazıl Kısakürek (1905-1983), Hicret, Mağra; M. Âsım Köksal (1913-1998), Peygamberimizin
Medine’ye Hicreti; Niyazi Yıldırım Gençosmanoğlu (1929-1992), Hicret I-II; Gökhan Evliyaoğlu
(1927-2011), Hicret; Mustafa Necati Bursalı (1941-2009), Hicret Muhsin İlyas Subaşı (d. 1942),
Hicret Meyveli Çınardı, Kutlu Göç, Nur Ulaştı Medine’ye; Mustafa Tahralı (d. 1943), Hicret; İ. Lütfi
Çakan (d. 1945), Hicrete Hasret; Yahya Akengin (d. 1946), Hicret Duyguları; Mustafa Miyasoğlu
(1946-2013), Hicret Destanı; M. Ruhi Şirin (d. 1955), Doruklara Doğru; Rıfkı Kaymaz (d. 1950),
Hicret Bestesi; Çiğillioğlu, Hicret Tarihi; Mustafa Küçük, Hicret ve İbret2 (Tarih İçinde Hicret ve
Naʻtlar Antolojisi, 1991: 21-270; Çetişli 2012: 568-569); İhsan Süreyya Sırma (d. 1944), Hicret;
Bahattin Kök (d. 1944), Kutlu Doğum Kutlu Göç vs.
2. İslâmî Türk Edebiyatında Hicretle İlgili Kavramlar3:
2.1. Hicrette İsmi Geçen Kişiler:
2.1.1. Hz. Peygamber: Müslümanların büyük çoğunluğunun Medine’ye yerleşmesi ve
İslâmiyet’in orada güçlenmeye başlaması Mekke müşriklerini korkutmuş, Hz. Muhammed’in de bir
gün oraya giderek ashabıyla birlikte kendilerine karşı bir tehlike oluşturacağından endişe eder
olmuşlardı. Buna karşı bir tedbir almak üzere Dârünnedve’de toplandılar ve uzun müzakerelerden
sonra Ebû Cehil’in teklifiyle Hz. Peygamber’i öldürme kararını aldılar (Önkal, 1998: XVII/460).
Alınan bu karar Cebrâil vasıtasıyla Hz. Peygamber’e bildirildiğinde hicret vaktinin geldiğini anlayan
Hz. Peygamber yol arkadaşı Hz. Ebû Bekir’i de yanına alarak Mekke’den ayrıldı. Vatanından göç
etmek zorunda kalan Hz. Peygamber de her insan gibi bu duruma üzüldü, ancak bu gidiş şairlerin de
dediği gibi bir son değil, aksine dirilişin başlangıcı idi:
Bir batış zannedenler olmuştu oysa
Gerçekte bir yeniden doğuştu hicret4
Bilirim ki her gidiş bir dönüşe gebedir
Hak yolunda hicrettir üzmez sürülüş beni5
2 Çalışmada yer alan bu şairlere ait şiirler Tarih İçinde Hicret ve Naʻtlar Antolojisi (2. Baskı), haz. Türkiye Millî Kültür
Vakfı Kültür Komitesi, Türkiye Millî Kültür Vakfı Yay., İstanbul 1991 adlı çalışmadan alınmıştır. 3 Çalışmada yer alan şiirler birkaç şiir dışında (Nâbî, Gâlib, Kadı Burhâneddin’e ait şiirler) gerek Divan edebiyatında
gerekse Cumhuriyet edebiyatında hicret mevzuunda yazılmış şiirlerden alınmıştır. Makaledeki her bir başlıkla doğrudan
alakalı olan şiirler tercih edilmeye çalışılmıştır. 4 Gökhan Evliyaoğlu, Hicret, 16. beyit. 5 Alim Yıldız, Şiirin Gölgesinde, Kendime Gazel.
İslâmî Türk Edebiyatı’nda Hicret ve Hicretle İlgili Kavramlar 231
Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 11/7 Spring 2016
Mekke’nin artık yaşanamayacak hâl alması hicreti zorunlu hâle getirmiş, öz vatan dava
sahibinin kadrini bilmeyince, destek dışarılarda aranır olmuştu. Necip Fazıl’ın dediği gibi:
Hicret, yurt dışında aranan destek
Dava sahibine öz yurdu köstek
Merkezi dışardan sarmaktır murad
Merkezin çevreden fethidir istek
Hicret, yurt dışında aranan destek6
İhsan Süreyya, Hz. Peygamber’in hicret menzillerine gelişini şu sözlerle ifade etmektedir:
Hirâ üniversiten, Sevr Dağı akademin
Hicret menzillerine ilim ile sen geldin7
Şair Nâbî (ö. 1124/1712) ise Mekke’nin başlangıçta Hz. Peygamber’in değerini
anlayamadığını, ancak bu hasretle hicretten bu yana zemzemin gözyaşı döküp, Kâbe’nin de siyah
matem elbisesine büründüğünü (Yeniterzi, 1993: 205) şöyle dile getirir:
Hicretinden berü gözden döküp eşki zemzem
Kaʻbe’ye oldı siyeh câme-i mâtem muʻtâd8
2.1.2. Hz. Ebû Bekir/Yâr-ı Gâr: Hicret için yola çıkılma kararı alındığında Hz. Peygamber,
Hz. Ebû Bekir’in evine giderek onunla gizlice Mekke’den ayrılıp şehrin dışındaki Sevr mağarasına
sığınmışlardı. Sevr mağarasında ve hicret yolu boyunca karşılaşılan zorluklara Hz. Peygamber’le
beraber katlanarak onu korumak için her şeyi göze alan Hz. Ebû Bekir’e Peygamber’in mağaradaki
arkadaşı manasına yâr-ı gār denilmiştir. Ayrıca bu tabir Türk edebiyatında mecazen “yakın dost,
güvenilir arkadaş” anlamında da kullanılmıştır (Uzun, 2013: XLIII/324). Hz. Peygamber’in Hz. Ebû
Bekir’in evine gelerek oradan yola çıkışlarını Nahîfî şöyle ifade etmektedir:
Beyt-i şerifinden o Fahr-ı cihân
Beyt-i Ebî Bekr’e gelüp nâ-gehân
Hâne-i Sıddîk’da ahşama dek
Meks ü karâr itdi o reşg-i melek9
Hz. Ebû Bekir hicret için Hz. Peygamber’den izin istedikçe, O, “Hele acele etme, belki Allah
sana bir Sâhib hazırlar” demiştir. Bunun üzerine Hz. Ebû Bekir, Hz. Peygamber’e arkadaş olmak için
kendisini hicret etmekten alıkoymuş ve o güne hazırlık yapmaya başlamıştır (Köksal, 1987: V/139-
140). Bu durumu Yazıcıoğlu Mehmed, Muhammediyye’sinde şöyle dile getirmiştir:
Dedi Ebû Bekr uşda ben olam refikin yâ Resûl
Baktı geri ashâbına dedi kim ede ihtimâl10
6 Necip Fazıl Kısakürek, Esselam, Hicret, 3. bend. 7 İhsan Süreyya Sırma, Hicret, 10. beyit. 8 Nâbî, Divan/Naʻt, 2/80. 9 Nahîfî, Hicretü’n-Nebî, 239-240. beyitler. 10 Yazıcıoğlu Mehmed, Muhammediyye, 2545. beyit.
232 Reyhan KELEŞ
Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 11/7 Spring 2016
Hz. Peygamber’in Sıddîk unvanlı Hz. Ebû Bekir’i kendine yol arkadaşı tayin edişini ise
başka bir şair şöyle dile getirmiştir:
Yâr-ı gâr eyledi Sıddîk’ı seçip hicretde
Nesl-i Hâşim var iken mazhar-ı rüchân olarak11
2.1.3. Hz. Ali: Hz. Peygamber, yolculuk için Hz. Ebû Bekir ile istişare ettikten sonra evine
gelmiş, ayrıldığı zaman evi kontrol edebilecek müşrikleri yanıltmak ve kendisine emanet bırakılan
bazı eşyayı sahiplerine geri vermek için Hz. Ali’yi görevlendirmişti. Hz. Ali’nin hicret
yolculuğundaki ilk vazifesi, Hz. Peygamber’in yatağına yatıp, müşrikleri yanıltmaktı:
Didi Ali’ye o nebiyy-i enâm
Eyle bu şeb hâb-gehimde menâm
İtmiş idi ferş-i nebide menâm
Şîr-i Hudâ Hayder-i âli-makâm12
Hz. Ali’nin, Peygamber’in döşeğinde o güne kadar uyumadığı güzellikte bir uyku çektiğini,
ardından içeriye giren kâfirlerin Hz. Ali’yi görünce şaşırıp, ne ara Peygamber’in irtihal ettiğini sual
ettiklerini şairler şöyle dile getirir:
Ömrümde uyku görmedim illâ bu gece uyudum
Pes sordılar kim yâ Alî kancaru etdi irtihâl13
Evde yalnız Ali vardı aranılan ne olmuştu?
Her birisi şaşkın şaşkın aramaya koyulmuştu14
Hz. Ali’nin ikinci vazifesi Hz. Peygamber’e bırakılan emanetleri sahiplerine teslim etmek
idi:
Virdi ana cümle emânetleri
Didi benim zimmetim eyle berî
Her birin ashâbına teslîm kıl
Tavsiyemi vakʻamı tefhîm kıl15
Üçüncü vazife ise emanetler teslim edildikten üç gün sonra Hz. Peygamber’in peşinden
gitmekti. Geceleri yürüyüp gündüzleri gizlenen Hz. Ali, Kubâ’da Hz. Peygamber’e yetişti (Köksal,
1987: VIII-IX/12).
Ve bu hicrette visal sahnesi görmüştü Kubâ
Mekke şehrinde emânetleri etmiş de edâ
11 Kemal Edip Kürkçüoğlu, Der Naʻt-i Sultânü’l-Enbiyâ, 8. beyit. 12 Nahîfî, Hicretü’n-Nebî, 260, 324. beyitler. 13 Yazıcıoğlu Mehmed, Muhammediyye, 2551. beyit. 14 M. Âsım Köksal, Peygamberimizin Medine’ye Hicreti, 34. beyit. 15 Nahîfî, Hicretü’n-Nebî, 263-264. beyitler.
İslâmî Türk Edebiyatı’nda Hicret ve Hicretle İlgili Kavramlar 233
Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 11/7 Spring 2016
Gözü yaşlarla Ali sevgili Peygamberine
Yaya çöllerde koşup işte kavuşmuştu yine16
2.1.4. Abdullah b. Ebû Bekir: Abdullah, Hz. Ebû Bekir’in oğludur. Babası ve Hz.
Peygamber Sevr mağarasında iken üç gün boyunca onlara Mekke’nin haberlerini taşımıştır.
İstihbarat hizmetlerini üstlendiği zaman çocuk denecek yaşta olan Abdullah, Kureyş müşriklerinin
Peygamber’in aleyhinde aldıkları kararları öğrenip, akşam karanlığında gizlice Sevr mağarasına
giderek olup bitenleri aktarmakla vazifelendirilmiştir. Üç gün boyunca geceleri mağarada kaldıktan
sonra alaca karanlıkta kimseye görünmeden tekrar Mekke’ye dönmüştür (Fayda, 1988: I/95).
Abdullah b. Ebû Bekir’in hicrette üstlendiği bu vazife şairlerin de dikkatinden kaçmamıştır:
Bir oğlu var idi onun kim adı Abdullah idi
Anda gelirdi Mekke’den eder idi hâli beyân17
2.1.5. Esmâ bint Ebû Bekir: Esmâ, Hz. Ebû Bekir’in kızıdır ve Abdullah’ın öz kardeşidir.
Esmâ’nın ismi ilk defa, Hz. Peygamber’in hicret hazırlıklarını sürdürdüğü sırada oynadığı rol
dolayısıyla ön plana çıkmıştır. Rivayete göre Hz. Peygamber ve Ebû Bekir’in üç gün saklandıkları
Sevr mağarasına geceleri yemek taşıyan Esmâ, üçüncü gün mağarayı terk edip Medine’ye doğru yola
çıkacakları sırada azık torbasının ağzını bağlayacağı ipi evde unuttuğunu anlayınca kuşağını ikiye
bölerek kapların ağzını bağlamıştır. Bundan son derece memnun olan Hz. Peygamber’in, “Allah bu
kuşağının karşılığında cennette sana iki kuşak versin” diye iltifat etmesi üzerine “Zâtünnitâkayn” (iki
kuşaklı) lakabını almıştır (Yardım, 1995: XI/402). Bu olayla ilgili farklı rivayetler olmakla birlikte
şairlerin Esmâ’dan bahsettikleri şiirleri bu olayla ilgilidir. Nitekim Nahîfî şu şiirinde karanlık
çöktüğü vakit Esmâ’nın, babası ve Hz. Peygamber’e yemek getirdiğini şöyle ifade etmiştir:
Perde-keş oldukça cihana zalâm
Hazret-i Esmâ getürürdi taʻâm18
Bahattin Kök ise yazdığı şu şiirinde Hz. Peygamber’in Esmâ’ya verdiği “iki kuşaklı”
lakabından şöyle bahsetmektedir:
Esma yol azığını buluşturup getirdi
O korkulu günlerde çok büyük iş bitirdi
Azığı bağlamaya azığın yoktu bağı
Ortadan bölüverdi belindeki kuşağı
“Çift kuşaklı” denildi o nedenle Esma’ya
Onlar atlanıp gitti kendisi kaldı yaya19
2.1.6. Abdullah b. Uraykıt: Müşrik olmasına rağmen güvenilir ve mert bir kişi olan
Abdullah b. Uraykıt, Hz. Peygamber’in hicret esnasında kendisine rehber tayin ettiği kılavuzudur.
16 Mustafa Tahralı, Hicret, 41-42. beyitler. 17 Yazıcıoğlu Mehmed, Muhammediyye, 2570. beyit. 18 Nahîfî, Hicretü’n-Nebî, 342. beyit. 19 Bahattin Kök, Kutlu Doğum Kutlu Göç, Kutlu Göç, 411-413. beyitler.
234 Reyhan KELEŞ
Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 11/7 Spring 2016
Müşrikler suikast hazırlıklarına başlarken Hz. Peygamber de Cebrâil vasıtasıyla durumdan haberdar
olmuş, hicret etmek üzere harekete geçerek hemen Hz. Ebû Bekir’in evine gitmiş ve onunla birlikte
bir plan hazırlamıştır. Plana göre Hz. Peygamber, Abdullah b. Uraykıt’ı kılavuz tayin etmiş; Hz. Ebû
Bekir de hicret için önceden hazırladığı iki deveyi kılavuza vererek üç gün sonra Sevr dağının
eteğinde buluşmak üzere onunla sözleşmiştir (Önkal, 1998: XVII/460).
Buldular anda bir Arab kim adı Abdullah idi
Tutdular onu ücrete yol izleye önce revân20
Ücret ile tutdı Cenâb-ı Atîk
Bir kişi kim ola delîl-i tarik
Nâmı o şahsun Abidullâh idi
Yani tarik emrine âgâh idi
Dîn-i Kureyş üzre idi ol zamân
Sonra hidâyet ile buldı emân
İbni Ureykıt diyü maʻrûf idi
Marifet-i râh ile mevsuf idi21
2.1.7. Âmir b. Füheyre: Âmir b. Füheyre, Hz. Peygamber ve Hz. Ebû Bekir’le birlikte
Medine’ye hicret eden sahabelerdendir. Hicrette aldığı rol ise Hz. Peygamber, Hz. Ebû Bekir ile
birlikte Sevr mağarasında saklanınca Âmir sürüsünü bu mağaraya doğru sürmek ve onlara süt ve
yiyecek götürmekti. Bu vazifeyi ifa ettikten sonra Âmir b. Füheyre onlarla birlikte Medine’ye hicret
etmiştir (Sandıkçı, 1991: III/65).
Âmir b. Füheyre’nin keçilerini dağa sürerek mağara dostlarına süt ve yiyecek getirme
vazifesini Âsım Köksal bir şiirinde şöyle dile getirmektedir:
Ebû Bekir’in azadlısı Âmir her gün geçileri
İne sürüp süt vererek döner idi hemen geri22
Bu vazifesinden sonra Hz. Peygamber ile beraber Medine’ye hicret ettiği bilgisi de şairlerin
nazarından kaçmamıştır:
Geldi erişdi bir Arab derlerdi Amir ona ad
Yoldaş oluban gittiler doğru Medine’ye ayân23
2.1.8. Ebû Cehil: Hz. Peygamber ile birlikte İslâm’a zalimane tavırlar sergileyen Ebû Cehil,
hicrette de bu düşmanlığını ortaya koymuştur. Hz. Peygamber’in Medine’ye hicret etmesine mani
olmak için Dârünnedve’de toplanan müşriklerin elebaşlarından biri de Ebû Cehil’dir. Nitekim uzun
20 Yazıcıoğlu Mehmed, Muhammediyye, 2573. beyit. 21 Nahîfî, Hicretü’n-Nebî, 252, 254-256. beyitler. 22 M. Âsım Köksal, Peygamberimizin Medine’ye Hicreti, 46. beyit. 23 Yazıcıoğlu Mehmed, Muhammediyye, 2572. beyit.
İslâmî Türk Edebiyatı’nda Hicret ve Hicretle İlgili Kavramlar 235
Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 11/7 Spring 2016
müzakerelerden sonra müşrikler, Ebû Cehil’in teklifini benimseyecek ve Hz. Peygamber’i öldürme
kararı alacaklardır. Bu teklife göre her kabileden birer kişi seçilecek, bunlar Hz. Peygamber’e
saldırarak O’nu öldürecekler, böylece Hâşimîler intikam için her kabileye savaş açamayacaklardı.
Ebû Cehil’in Dârünnedve’de alıp kabul ettirdiği bu fikir, bir şiirde şöyle dile getirilmiştir:
Ebû Cehil atılarak: “Bunlardan hep vazgeçiniz,
Yalnız her oymaktan siz güçlü birer genç seçiniz,
Bunlar bir gün yakalayıp öldürürler Muhammed’i
Hâşimîler her oymaktan öç alamaz ancak” dedi24
Ebû Cehil ve arkadaşlarının tuzağı boşa çıkınca Hz. Peygamber’in başına ödüller konulmuş,
her kim Hz. Peygamber’i ölü ya da diri bulup getirirse ona yüz deve ödül verileceği vaat edilmiştir.
Didi Ebû Cehl-i cehennem-mesîr
Anları kim katl ide yâhud esîr
Yüz deveyi benden alup bî-gümân
Mâl-i azîm ile olur şâdmân25
2.1.9. Sürâka b. Mâlik: Hicrette bahsi geçen isimlerde birisi de hicret esnasında henüz
müslüman değilken Hz. Peygamber’i yakalamaya çalışan Sürâka b. Mâlik’tir. Buhâri’de (ö. 256/870)
geçen rivayete göre Sürâka b. Mâlik, Hz. Peygamber’le yanındakilerin izini bulmuş, onun gelmekte
olduğunu gören Hz. Ebû Bekir telâşlanınca Hz. Peygamber, “Allah’ım, onun şerrinden bizi koru!”
diye dua etmiştir. Bu esnada atı tökezleyip yere düşen Sürâka onlara yeniden saldırmaya teşebbüs
ettiyse de başarılı olamamış ve Hz. Peygamber’in Allah tarafından korunduğunu anlayınca O’ndan
özür dilemiştir (Ünal, 2010: XXXVIII/161). İslâm tarihinde anlatılan bu olay şiirde de aynen
karşılığını bulmuştur:
Buyurdu yâ yer, tut onu atın dizine dek
Dedi Sürâka el-amân kim etmeyem aslâ gulû
Etti duâ buldu necât döndü geri etti hücum
Tâ yedi kez haml eyledi verdi amân ol mâh-rû
Etti sekizde tevbe ol dedi pes benden dilek
Dedi budur senden dilek dönder Kureyş’i sen gerü26
Sürâka Hz. Peygamber’e zarar verme eyleminden vazgeçince ileride kullanmak için
kendisine bir eman-nâme verilmesini istemiş ve peşlerinden gelecek olanları engelleme sözü
vermiştir. Bunun üzerine Hz. Peygamber’in izni ile Âmir b. Füheyre ona istediği eman-nâmeyi yazıp
vermiştir (Ünal, 2010: XXXVIII/161). İslâm tarihinde anlatılan bu olay da bir şiirde şöyle ifade
bulmuştur:
Âmir İbn-i Füheyre’ye bir afnâme yazdırarak
Uzatırken Sürâka’ya şöyle dedi Resûlü’l-Hak
24 M. Âsım Köksal, Peygamberimizin Medine’ye Hicreti, 9-10. beyitler. 25 Nahîfî, Hicretü’n-Nebî, 396-397. beyitler. 26 Yazıcıoğlu Mehmed, Muhammediyye, 2580-2582. beyit.
236 Reyhan KELEŞ
Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 11/7 Spring 2016
“Kollarına taktıkları bilerziği Kisraların
Ey Sürâka müjde olsun takacaksın sen de yarın”27
Şiirde aynı zamanda Hz. Peygamber’in Sürâka’ya verdiği müjdeden de bahsedilmektedir.
Rivayete göre Hz. Peygamber bir gün İran’ın fethedileceğini, onun da Kisrâ’nın tacını giyeceğini
söylemiştir. Nitekim Hz. Ömer döneminde İran fethedilince Kisrâ’ya ait olan bileklik, kemer, taç
gibi şeyler Sürâka’ya verilmiştir (Ünal, 2010: XXXVIII/161).
2.1.10. Ümeyye b. Halef: Hz. Peygamber’in azılı düşmanlarından birisi de Ümeyye b.
Halef’tir. Nitekim o, hicretten hemen önce Hz. Peygamber’in öldürülmesine karar verilen
Dârünnedve’deki toplantıya katılmış ve yine hicret esnasında Hz. Peygamber ve Hz. Ebû Bekir’i
takip ederek sığındıkları Sevr mağarasının önüne kadar gelmeyi başarmıştır (Varol, 2012: XLII/305).
Bu durumu Nahîfî bir şiirinde şöyle dile getirmiştir:
Geldi Ümeyye fem-i gâra karîb
Oldı nümâyân ana nakş-ı karîb28
2.2. Hicrette İsmi Geçen Mekânlar:
2.2.1. Mekke: Mekkeli müşriklerin şiddetli hücumlarına ve işkencelerine maruz kalan
müslümanlar kendi vatanlarından mecburen göç etmek zorunda kalmışlar, geride evlerini, eşyalarını,
anılarını bırakarak Habeşistan’a, Medine’ye hicret etmişlerdir. İslâm’ın Mekke’de tebliğine imkân
kalmadığını gören (Bozkurt ve Küçükaşcı, 2003a: XXVIII/557) Hz. Peygamber de çok sevdiği
Mekke topraklarından ayrılmak zorunda bırakılmıştır. Hz. Peygamber’in Mekke’den çıkışının
anlatıldığı şiirlerde genelde Hz. Peygamber’in üzgün tavrı ve bu duruma mecbur bırakılışı dikkat
çekmektedir:
Durdu bir lahza dönüp şehre, yakın bir tepede
Mekke ey kutlu şehir Kâbe mükerrem belde
Sevdiğimsin seni vallahi mübarek bilirim
Zorla halkın beni sevketmese ayrılmaz idim29
Nahîfî şu şiirinde Hz. Peygamber’in vatanına veda ederek gece Mekke’den ayrıldığını
söylerken, diğer şiirinde bu duruma Mekke’nin de üzüldüğünü, adeta incisini yitirmiş bir sadefe
döndüğünü ve kederinden sinesini dağladığını söylemiştir. Bu ayrılığa Hz. Peygamber üzüldüğü gibi
Mekke de üzülmüştür:
Eyleyüp ol mâh vedâ-i vatan
Ol gice çıkdı harem-i Mekke’den
Mekke olup bir sadef-i bî-güher
Sînesini eyledi çâk-i keder30
27 M. Âsım Köksal, Peygamberimizin Medine’ye Hicreti, 59-60. beyitler. 28 Nahîfî, Hicretü’n-Nebî, 382. beyit. 29 Mustafa Tahralı, Hicret, 23-24. beyitler. 30 Nahîfî, Hicretü’n-Nebî, 276, 413. beyitler.
İslâmî Türk Edebiyatı’nda Hicret ve Hicretle İlgili Kavramlar 237
Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 11/7 Spring 2016
2.2.2. Medine: Akabe Biatlarından sonra Medineli müslümanların, gerek Hz. Peygamber’i
gerekse Mekkeli müslümanları şehirlerine davet ederek her türlü tehlike ve sıkıntıda onları ve
arkadaşlarını koruyacaklarına dair ant içip söz vermeleri ile Medine şehri hicrete uygun bir yer haline
gelmiştir (Bozkurt ve Küçükaşcı, 2003b: XXVIII/306). Hz. Peygamber’e de hicret izni verildikten
sonra o da ashabı gibi Medine’ye hicret etmiştir:
Hak sana emr etdi ki hicret Medîne şehrine
İslâm’ı zâhir eyle var eyle küfürden onu pâk31
İslâm’ı yaymak için kendi vatanından göç etmek zorunda kalan Hz. Peygamber, üç gece Sevr
mağarasında gizlendikten sonra Medine yoluna revan olmuştur:
Üç giceden sonra o Fahr-i cihân
Oldı Medîne tarafına revân32
Ve Medine şehri bu kutlu misafirle birlikte adeta nurla yıkanmıştır:
Medine yıkandı nurla
Vuslat bitmişti huzurla
Açıldı cephe onurla
Hicret meyveli çınardı33
2.2.3. Dârünnedve: Müslümanları tehlike olarak görmeye başlayan müşrikler bir tedbir
almak üzere, Kureyş kabilesinin önemli meselelerini görüşüp karara bağladığı toplantı yeri olan
Dârünnedve’de (Fığlalı, 1993: VIII/555) toplandılar ve Ebû Cehil’in teklifiyle Hz. Peygamber’i
öldürme kararı aldılar. Yazıcıoğlu Mehmed bir şirinde müşriklerin Dârünnedve’de toplandıklarını ve
şeytanın bu şirk meclisine geldiğinde çoktan Hz. Peygamber’i öldürme kararında ittifak ettiklerini
gördüğünü şöyle ifade etmiştir:
Pes cümle Dâr-ı Nedve’de cem oldular oturdular
Geldi Azâzil ol lain gördü kim etmişler vifâk34
2.2.4. Sevr Mağarası: Sevr dağı Mescid-i Harâm’a güneydoğu yönünde yaklaşık 4 km. uzaklıkta
bulunmaktadır. Sevr mağarası da bu dağın zirvesine yakın bir yerde, Mekke tarafına bakan büyük bir
kayanın altında kalan doğal ve küçük bir mağaradır. Hz. Peygamber geçici gizlenme yeri olarak Medine yol
güzergâhında bulunmayan Sevr mağarasını seçmiş, böylece peşine düşecek olan müşrikleri de şaşırtmış
olacaktır (Demircan, 2009: XXXVII/5). Sevr mağarası misafirini ağırlarken pek çok mucizeye de şahit
olmuş bir mağaradır. Necip Fazıl’ın “Mağra” şiirinde de dediği gibi:
Burası Sevr mağrası
Sır menzili burası
Işığı karanlıktır
31 Yazıcıoğlu Mehmed, Muhammediyye, 2541. beyit. 32 Nahîfî, Hicretü’n-Nebî, 399. beyit. 33 Muhsin İlyas Subaşı, Hicret Meyveli Çınardı, 3. bend. 34 Yazıcıoğlu Mehmed, Muhammediyye, 2526. beyit.
238 Reyhan KELEŞ
Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 11/7 Spring 2016
Ve sessizlik, nârası
Deliğinde perdedar
Bir örümcek tuğrası
Mağarada gizlendiler
Boşuna izlendiler35
2.2.5. Kubâ: Hicret sırasında Hz. Peygamber’in misafir olduğu ve ilk mescidi bina ettiği köy
(Algül, 2002: XXVI/298) olan Kubâ da şairlerin hicret konulu şiirlerinde yer verdikleri mekânlardan
birisidir. Hz. Peygamber, Medine’ye bir saatlik mesafede bulunan Kubâ’da, İbn İshak (ö. 151/768)
ve İbn Hişâm’a (ö. 218/833) göre dört gün, Buhârî’nin naklettiği bir rivayete göre ise on dört gün
ikamet etmiştir. Bu süre zarfında Kubâ’da hemen bir mescid yaptıran Hz. Peygamber bir cuma günü
buradan ayrılarak Medine’ye yönelmiştir (Önkal, 1998: XVII/460-461). Yazıcıoğlu Mehmed,
Muhammediyye’sinde Hz. Peygamber’in Cuma gününe kadar Kubâ’da ikamet ettiğini ve burada bir
mescid yaptırdığını şöyle ifade etmektedir:
İkâmet etti tâ Cuma gün olunca hem ol yerde
Pes anda mescide bünyâd esâs etti delîlu’llah36
Âsım Köksal ise hicreti konu edindiği şiirinde daha ayrıntıya girerek Kubâ’nın Medine’ye
üç mil mesafede olduğu bilgisini paylaşmış, ayrıca Hz. Ali’nin de Hz. Peygamber’e burada yetiştiğini
haber vermiştir:
Medine’nin kıyısında Kubâ denen bir köy vardı
Medine’ye uzaklığı yaklaşık üç mil kadardı
Peygamber’den biraz sonra Ali dahi vâsıl oldu
Orada bir mescid yapmak ihtiyacı hâsıl oldu37
2.3. Hicrette İsmi Geçen Hayvanlar
2.3.1. Yılan, Akrep vs.: Hz. Peygamber, Hz. Ebû Bekir ile birlikte Medine’ye giderlerken
peşlerine düşen müşrikleri yanıltmak için üç gün Sevr mağarasına misafir olmuşlar, ancak burasının
güvenilir olmasından endişe eden Hz. Ebû Bekir, mağaraya Hz. Peygamber’den önce girerek burasını
biraz daha güvenilir hale getirmek için uğraşmıştır. Mağaraya ilk varışlarını Hamidullah (1908-2002)
şöyle anlatmaktadır: “Mağaraya varılır varılmaz sadık dost Ebû Bekir ilk olarak girdi, içerisini
süpürdü ve yılan, çıyan gibi zararlı hayvanların girmesine mani olmak için üzerindeki örtüyü yırttı,
delik deşikleri bununla tıkadı. Sonra Resûlullah’ı içeri çağırdı. Hadislerde verilen bilgilerde
görülmektedir ki yırtarak delikleri kapamada kullandığı bez kâfi gelmemişti ve son bir deliği de bu
sebeple bizzat kendi topuğu ile kapamıştı. Gerçekten de bu delikten gelen bir yılan onu fena halde
ısırmıştı. Resûlullah ise son derece yorgun bulunduğundan Ebû Bekir’in dizine başını dayamış olarak
uyuyakalmıştı. Ebû Bekir topuğunda hissettiği acıya rağmen hiç kımıldamamak için büyük gayret
gösterdi fakat çektiği acı sebebiyle gözlerinden boşanan yaşlar, Resûlullah’ın yüzüne de
döküldüğünden onu uyandırdı. Ne olduğunu öğrenince de Muhammed o sırada elinde bulunan yegâne
35 Necip Fazıl Kısakürek, Esselam, Mağra, 1. bend. 36 Yazıcıoğlu Mehmed, Muhammediyye, 2592. beyit. 37 M. Âsım Köksal, Peygamberimizin Medine’ye Hicreti, 67, 70. beyitler.
İslâmî Türk Edebiyatı’nda Hicret ve Hicretle İlgili Kavramlar 239
Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 11/7 Spring 2016
çareye başvurdu, kendi tükürüğünü ilaç olarak ısırılan yere sürdü. Gerçekte de ilaç yarayı iyileştirmede
gayet tesirli olmuştur” (Hamidullah, 1990: I/163). Hamidullah’ın haber verdiği bu hadise şairlerin de
dikkatinden kaçmamış, en ince ayrıntısına kadar şiirlerinde bu olaya yer vermişlerdir:
Bir gâre geldiler kim ol dopdolu akrebdi yılan
Dedi ben evvel gireyim incitmesin seni hevâm
Girdiler onun içine baktı delikler gördü ol
Korktu kim incite yılan kodu ayağın ol hümâm
Soktu ayağını yılan aktı gözünden acı yaş
Gördü Resûlu’llâh onu dedi kim eyle ihtimâm38
2.3.2. Örümcek: Hicret esnasında Hz. Peygamber’in müşriklerin takibinden kurtulmak için
Hz. Ebû Bekir’le birlikte girdiği Sevr mağarasının ağzını ağı ile kapatıp müşriklerin oradan
uzaklaşmasını sağlayan örümceğin bu özelliğiyle İslâmî Türk edebiyatında, siyer kitaplarında ve
hicret-nâmelerde yer aldığı görülmüştür (Uzun, 1991: III/213). Nahîfî, şu beyitlerinde mağaraya
teşrif eden Hz. Muhammed’i Yüce Allah’ın gizlediğini, mağaranın önüne bir örümceğin gelip kapıya
adeta bir perde çektiğini şöyle ifade etmiştir:
İtdigi dem gārı müşerref ol mâh
Eyledi mestûr anı hıfz-ı İlâh
Pîşgeh-i gāra gelüp ankebût
Oldı ber-âverde-i târ-ı büyût
Olmag ile perde-keş-i bâb-ı gâr
Oldı örümcek dahi hidmet-güzâr39
Arif Nihat Asya da yazdığı naʻt-ı şerifinde örümcekle ilgili farklı bir kanaatte bulunarak,
hakkı göremeyen gözlerin örümcek ağı ile örüldüğünü söylemiştir:
Şu tekbir getiren mağara
Örümceklerin değil,
Peygamberlerindir, meleklerindir
Örümcek ne havada
Ne suda, ne yerdeydi
Hakkı göremeyen gözlerdeydi!40
2.3.3. Güvercin: Hz. Peygamber ve Hz. Ebû Bekir mağaraya sığındıktan sonra bir örümcek
mağaranın giriş kısmına bir ağ örmüş, ayrıca bir güvercin çifti de mağaranın bulunduğu yerdeki ağaç
dalları arasına kendileri için bir yuva yapmıştır. Hz. Peygamber geceleyin mağaraya geldiğinde
38 Yazıcıoğlu Mehmed, Muhammediyye, 2556-2558. beyitler. 39 Nahîfî, Hicretü’n-Nebî, 333-334, 340. beyitler. 40 Arif Nihat Asya, Naʻt.
240 Reyhan KELEŞ
Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 11/7 Spring 2016
ondan ürkmemişler, hatta rivayete göre dişi güvercin buraya bir de yumurtlamıştır. Böylece iki
misafirin endişeli anlar yaşadığı bu sığınma yeri Yüce Allah’ın izni ile gizlenmiştir (Hamidullah,
1990: I/163-164). Nahîfî, Hicretü’n-Nebî’sinde iki vahşi güvercinin mağaraya gelerek burada
yaptıkları yuvayı şöyle tasvir etmiştir:
Geldi iki vahşî kebûter hemân
Eylediler beyzâ ile âşiyân41
2.4. Hicretle İlgili Diğer Kavramlar
2.4.1. Muhacir/Ensar: Enfal suresi 74. âyette Yüce Allah “İman edip hicret eden ve Allah
yolunda cihad edenler ve (muhacirleri) barındırıp (onlara) yardım edenler var ya; işte onlar gerçek
müminlerdir. Onlar için bir bağışlanma ve bol rızık vardır” buyurarak Ensar’la Muhacirleri herhangi
bir ayrım yapmadan övmüştür.
Hz. Peygamber, nübüvvetin on birinci yılında Akabe denilen yerde Hazrec kabilesinden altı
kişi ile karşılaşmış, onları İslâmiyet’e davet etmiştir. Bu kişiler müslüman olduktan sonra inandıkları
bu yeni dini Medine’de yayarak birçok kişinin müslüman olmasını sağlamışlardır. Bir yıl sonra onu
Hazrec ikisi Evs kabilesinden olmak üzere on iki kişilik bir heyet Mekke’ye gelerek Hz.
Peygamber’le yeni bir görüşme yapmışlar, ondan bir yıl sonra da yetmiş beş Medineli müslüman Hz.
Peygamber’i şehirlerine davet etmişlerdir. Hz. Muhammed’i canlarını, mallarını ve ailelerini
korudukları gibi koruyacaklarına, kendisine itaat edeceklerine ve her türlü yardımı yapacaklarına,
hiç kimseden çekinmeden hak yolda yürüyeceklerine dair ant içip ona biat eden bu kişiler, bütün
varlıklarını Mekke’de bırakıp gelen Muhacirlere büyük ölçüde maddî ve manevî destek sağlamış
oldular (Algül, 1991: XI/251). Hz. Peygamber’in Medine’ye hicreti ile tesis edilen Muhacir-Ensar
kardeşliği hicret konulu şiirlerde de işlenmiştir:
Medine Mekke’ye eş oldu
Muhacir Ensar’a kardeş oldu42
Ehl-i Yesrib dökülüp yollara açmış kolunu
Gözlüyor her biri hasretle Nebi’nin yolunu
Şimdi bayram ve zafer türküsü söyler diller
İşte Ensar ve Muhacir bir alay dal kılıç er43
Ensar bir topraktı Muhacir tohum
Ekilir… Ardından bir filiz çıkar44
41 Nahîfî, Hicretü’n-Nebî, 348. beyit. 42 Mustafa Miyasoğlu, Hicret Destanı, Vakte Ermek, 7. beyit. 43 Mustafa Tahralı, Hicret, 43-44. beyitler. 44 Rıfkı Kaymaz, Hicret Bestesi, 6. beyit.
İslâmî Türk Edebiyatı’nda Hicret ve Hicretle İlgili Kavramlar 241
Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 11/7 Spring 2016
2.4.2. Mucize/Süt Mucizesi: Hz. Peygamber’in Mekke’den Medine’ye yaptığı göç
esnasında örümceğin mağaranın kapısına ağ örmesi, Sürâka’nın atının çöle saplanması gibi pek çok
mucize gerçekleşmiş, bunlar hicret konulu şiirlerde şairlerin dikkatinden kaçmamıştır. Bu yolculukta
gerçekleşen ve şairlerin dilinden düşmeyen bir mucize de süt mucizesidir.
Olay şöyle gerçekleşmiştir: Hz. Peygamber sahil yolunda bulunan Kudeyd köyüne uğramış,
burada Ümmü Ma‘bed’in çadırında mola vermiştir. Hz. Peygamber ve arkadaşları ondan et ve hurma
satın almak istemiş, ancak Ümmü Ma‘bed onlara kuraklık ve kıtlık yüzünden yanında et ve hurma
bulunmadığını söylemiştir. O sırada Hz. Peygamber kenarda duran cılız bir koyunu görünce onu
sağmak için Ümmü Ma‘bed’den izin istemiş, o da koyunun sütünün olmadığını, ancak isterse
sağabileceğini söylemiş, Hz. Peygamber besmele çekip dua ederek sağmaya başlayınca koyundan
bol miktarda süt gelmiştir (Eren, 2012: XLII/325). XVIII. yüzyıl divan şairi olan Nahîfî, bu
mucizeden bahsettiği şiirinde yukarıda nakledilen olayla birebir örtüşen ifadelerde bulunmuş, sağılan
sütün herkese yettiğini söylemiştir:
Hâlık-ı Bî-çûn’a senâ eyledi
Hem berekât ile duʻâ eyledi
Oldı mübârek elinün bî-gümân
Muʻcizesi mûcib-i şîr-i revân
Eyledi ol mertebe idrâr şîr
Şîr ile pür oldı zarf-ı kebîr
Lutf ile evvel içürüp cümleden
Pîre-zeni eyledi sîr-i leben45
Günümüz yazarlarından Tahralı da “Hicret” isimli şiirinde süt mucizesine şu ifadelerle yer
vermiştir:
Erzak almak için Allah yolunun yolcuları
Durdular aç ve susuz çölde görüp bir çadırı
Bu çadır sahibinin vardı cılız bir koyunu
Fahr-ı âlem çekerek besmele sağmıştı onu
Yetti bir kap sütü sütsüz koyunun kafileye
Yeniden sağdı içip her biri doysundu diye46
2.4.3. Âyet İktibasları: Hicret ve hicret esnasında gerçekleşen olaylarla ilgili Kur’ân-ı
Kerîm’de çeşitli âyetler yer almakla birlikte şairler daha çok Sevr mağarasına sığınan iki dosttan Hz.
Ebû Bekir’in müşriklerin Hz. Peygamber’e zarar vereceği endişesi ile telaşlanması üzerine nazil olan
“Lâ tahzen! İnnellāhe maanâ” (Tevbe 9/40) âyetini iktibas etmişlerdir. Âyetin meali şöyledir: “Siz
Peygamber’e yardımcı olmasanız da Allah ona mutlaka yardım edecektir. Nitekim inkârcılar iki
kişiden biri olarak onu yurdundan çıkardıklarında Allah ona yardım etmişti: Hani onlar
mağaradaydılar; arkadaşına ‘Tasalanma! Allah bizimle beraberdir’ diyordu…”
45 Nahîfî, Hicretü’n-Nebî, 464-467. beyitler. 46 Mustafa Tahralı, Hicret, 30-32. beyitler.
242 Reyhan KELEŞ
Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 11/7 Spring 2016
Lâ tahzen innallâhe kim bizi bilir göre durur
Yani bize fazl eyleye ede adûya intikâm47
Dirdi Ebû Bekr’e o kân-ı şeref
İnne İlâhî meʻanâ lâ-tehaf48
Yazıcıoğlu Mehmed tarafından lafzen iktibas edilen bu âyet-i kerime Âsım Köksal tarafından
mealen de iktibas edilmiştir:
Peygamber’in kulağına “Eyvah! dedi Ebû Bekir
Ayakları uçlarında onlar eğer baksalar bir,
Görecekler bizi burda yoktur bir yer kaçılacak”
Efendimiz “Tasalanma! Bizimledir demişti Hak”49
Sadece hicret konulu şiirler değil, Hz. Ebû Bekir’in methedildiği şiirlerde ve naʻt-ı şeriflerde
de bu âyet iktibas edilmiştir. Gâlib (ö. 1213/1799) “Sıddîk” redifli kasidesinde Hz. Ebû Bekir’i
methederken “O öyle bir velidir ki, lâ tahzen hitâbı ona yapılmıştır. Nitekim onun Hudâ tarafından
makbul olduğu, Kur’ân nassıyla da sabittir” diyerek lâ tahzen lafzını şöyle iktibas etmiştir:
Bir velidir ki velâ tahzen ana oldu hitâb
Nass-ı Kur’ân ile makbûl-i Hüdâdır Sıddîk50
Yüce Allah “ikinin ikincisi” olarak Hz Ebû Bekir’i kastettiği Tevbe Suresi 40. âyette
sâniye’sneyni iz hümâ fi’l-gâr lafzı da iktibas edilen âyet lafızlarından biridir. Nitekim Kadı
Burhâneddin (ö. 800/1398) şu beyitte “O ikisi mağarada iken ikinin ikincisi can gözüyle âşina oldu”
diyerek âyeti şöyle iktibas etmiştir:
Cân göziyile âşinâ oldı
Sâniye’sneyni iz hümâ fi’l-gâr51
“İkinin ikincisi” anlamına gelen sâniye’sneyni lafzı İhsan Süreyya’nın şu beytinde mealen
iktibas edilmiştir:
Hicret mağarasında ikinin ikincisi
Yanındaki dostuna lâ tahzen’le sen geldin52
Hicret konulu şiirlerde iktibas edilen bir diğer âyet Kur’ân-ı Kerîm’de birçok âyette geçen53
“Ol (der) o da oluverir” anlamındaki kün feyekûn lafzıdır. Yazıcıoğlu Mehmed şu beyitte kün
feyekûn’un mazi şekli olan kün fekân lafzını şöyle iktibas etmiştir:
47 Yazıcıoğlu Mehmed, Muhammediyye, 2559. beyit. 48 Nahîfî, Hicretü’n-Nebî, 271. beyit. 49 M. Âsım Köksal, Peygamberimizin Medine’ye Hicreti, 38-39. beyitler. 50 Gâlib, Divan, Kaside, 2/4. 51 Kadı Burhâneddin, Divan, Gazel, 1112/2. 52 İhsan Süreyya Sırma, Hicret, 11. beyit. 53 İlgili âyetler için bkz. Bakara 2/117; Âl-i İmrân 3/47, 59; Enʻâm 6/73; Nahl 16/40; Meryem 19/35; Yâsîn 36/82; Mü’min
40/68.
İslâmî Türk Edebiyatı’nda Hicret ve Hicretle İlgili Kavramlar 243
Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 11/7 Spring 2016
Dedi nedir zannın senin ol iki şahsa kim onun
Üçüncüsü Allâh ola kim buyruğudur kün fekân54
Hz. Peygamber’in, yol arkadaşı ile birlikte hicret için evlerinden çıkarken Yasin Suresini
okuduğu rivayet edilmiştir. Şair şu beytinde Hz. Peygamber’in yerden bir avuç kum alarak
düşmanların üzerine saçıp güvenli bir şekilde evden çıktığını ve bu sırada Yasin Suresini okuduğunu
söyleyerek bu sureye de ismen yer vermiştir:
Çıkdı Ebû Bekr ile pes okurdu Yâsin Sûresin
Saçdı başına anların toprağı kılmadı cidâl55
2.4.4. Ay Doğdu Üzerimize: Hicret konulu şiirlerde dikkat çeken bir ifade de Talaʻa’l-bedrü
aleynâ şiiridir. Hicret ile adeta özdeşleşen ve ilahi olarak da okunan bu şiir, Hz. Peygamber’in
Medine’ye vardığı sırada çoluk-çocuk, genç-yaşlı herkesin duydukları heyecanı, mutluluğu ve
teslimiyeti ifade edişi bakımından oldukça önemlidir.
Medine’de bekleyenler var
Damların üstünde yollarda
Çocuklar, Kadınlar
Elleri alınlarında gözler ufukta
Delikanlılar, İhtiyarlar56
Medineli müslümanlar Hz. Peygamber’in sağ salim şehirlerine varmalarını beklerken
neredeyse her gün uçsuz bucaksız çöle bakarak, ötelerden gelecek olan kutlu yolcuyu gözlemişlerdir.
Bu misafirin Medine’ye geldiğini ilk gören ise Yahudi asıllı biri idi. Âsım Köksal yazdığı şu şiirinde
bu olaya şöyle işaret etmektedir:
Özleyerek beklerlerdi o sevgili Peygamberi
Ümitleri kesilince dönerlerdi yorgun geri
Bir Musevi uzaklarda gördü küçük bir kabile
Müminlere muştuladı doldu şehir tekbirlerle57
Hz. Peygamber’in Medine’ye ayak basması ile Talaʻa’l-bedrü aleynâ/Ay doğdu üzerimize
ilahisi artık herkesin dilindedir:
Kadın erkek yediden yetmişe Yesrib’de sürür
Talaʻa’l-bedru aleynâ ile Nûr etti zuhûr
Şükür Allah’a ki ay doğdu bugün üstümüze
Geldi Kur’ân ile Hak’tan el-Emin elçi bize58
54 Yazıcıoğlu Mehmed, Muhammediyye, 2566. beyit. 55 Yazıcıoğlu Mehmed, Muhammediyye, 2549. beyit. 56 Erdem Beyazıt, Savaş Risalesi. 57 M. Âsım Köksal, Peygamberimizin Medine’ye Hicreti, 64-65. beyitler. 58 Mustafa Tahralı, Hicret, 46-47. beyitler.
244 Reyhan KELEŞ
Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 11/7 Spring 2016
Dediler: Veda tepeleri üstünden
Üzerinden ayın on dördü doğdu
Şükürler olsun şükürler olsun
Bize vacip oldu şükretmek
Şükürler olsun59
Ay doğar Veda Yokuşları ardından
Medine yakınında iki cihan serveri
Şükür vacip olur baş keser zaman
Herkeste bir çocuk sevinci60
Hicret şehri Yesrip, doğan yeni günle birlikte değişmiş ve yenilenmiştir artık. Havası, suyu,
toprağı değişen Yesrip, üzerine doğan bu yeni güneşle birlikte Peygamber şehri olan Medine’ye
dönüşmüştür (Yıldız, 2012: 228).
Sonuç
İslâmî Türk edebiyatında hicret ve hicret-nâme türünde eserler veren şairlerin tespit edildiği
bu çalışmada hicretle ilgili kavramlara yer verilirken, şairlerin hicrete bakışları, bu konuyla ilgili
duygu ve düşünceleri de tespit edilmeye çalışılmıştır. Hicreti adeta Hz. Peygamber’le yaşamış gibi
hisli söylemlerin yer aldığı bu şiirlerle İslâm tarihinde anlatılan hicret mevzuu arasındaki muhteva
benzerliğinin neredeyse birebir oluşu dikkat çekmektedir.
Divan şairlerinden, günümüz şairlerine kadar hicret-nâme türünde şiir söyleyen hemen her
şair, İslâm tarihinden ilham alarak kaleme aldıkları bu şiirlerinde birçok rivayeti içine alacak kadar
ayrıntıya inmişler, edebiyat penceresinden tarihe ışık tutmuşlardır. Bu şiirlerde işlenen mevzular Hz.
Peygamber’e gelen hicret izni ile başlamış, Medine’ye varana kadar devam etmiştir. İslâm tarihinde
anlatılan hicret mevzuu ile birlikte bu konuyla ilgili her türlü rivayetin değerlendirildiği şiirler,
şairlerin başvurdukları kaynaklar arasında Siyer ve İslâm tarihinin de yer aldığını göstermiştir.
Hz. Peygamber’in yol arkadaşı Hz. Ebû Bekir’le birlikte Mekke’den Medine’ye göçünü konu
alan İslâm tarihindeki hicret bahsi, bu çalışma ile edebiyata taşınmış, hicret bir de İslâmî Türk
edebiyatının mümtaz şairleri nazarı ile ifade edilmeye çalışılmıştır.
KAYNAKÇA
Adıgüzel, A., (2013). “Kemalettin Kamu’nun Hayatı, Sanatı, Şahsiyeti ve Hicret Şiirinin Tahlili”,
Turkish Studies - International Periodical for the Languages, Literature and History of
Turkish or Turkic Volume 8/7 Summer 2013, p. 1-17, ISSN: 1308-2140,
www.turkishstudies.net, DOI Number: 10.7827/TurkishStudies.5274, ANKARA-
TURKEY.
Algül, H., (1991). “Ensar”, DİA, İstanbul, XI, 251-252.
Algül, H., (2002). “Kubâ”, DİA, Ankara, XXVI, 298-299.
59 Erdem Beyazıt, Savaş Risalesi. 60 Mustafa Miyasoğlu, Hicret Destanı, Kervan, 4. beyit.
İslâmî Türk Edebiyatı’nda Hicret ve Hicretle İlgili Kavramlar 245
Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 11/7 Spring 2016
Bilkan, A. F., (2011). Nâbî Divanı I-II, 2. baskı, Ankara: Akçağ Yay.
Bozkurt, N. ve Küçükaşcı, M. S., (2003a). “Medine”, DİA, Ankara, XXVIII, 305-311.
_______, (2003b), “Mekke”, DİA, Ankara, XXVIII, 555-563.
Çelebioğlu, Â., (1996). Muhammediye II, İstanbul: Millî Eğitim Bakanlığı Yay., s. 163-171.
_______, (1998). “Süleyman Nahîfî’nin Hicretü’n-Nebî Adlı Mesnevîsi”, Eski Türk Edebiyatı
Araştırmaları, İstanbul: Millî Eğitim Bakanlı Yay., s. 263- 315.
Çetişli, İ., (2012). Türk Şiirinde (1860-2011) Hz. Peygamber, Ankara: Akçağ Yay.
Demircan, A., (2009). “Sevr Mağarası”, DİA, İstanbul, XXXVII, 5-6.
Eren, M., (2012). “Ümmü Maʻbed”, DİA, İstanbul, XLII, 325-326.
Ergin, M., (1980). Kadı Burhâneddin Divanı, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yay.
Erzurumlu Mustafa Darîr Efendi, (2004). (Haz.), Selman Yılmaz, Siyer-i Nebî II, İstanbul: Başucu
Kitapları.
Fayda, M., (1988). “Abdullah b. Ebû Bekir es-Sıddîk”, DİA, İstanbul 1988, I, 95.
Fığlalı, E. R., (1993). “Dârünnedve”, DİA, İstanbul, VIII, 555-556.
Güzel, A., (2006). Dinî-Tasavvufî Türk Edebiyatı, 3. baskı, Ankara: Akçağ Yay.
Hamidullah, M., (1990). (Çev.), Salih Tuğ, İslâm Peygamberi (Hayatı ve Faaliyeti) I, İstanbul: İrfan
Yay.
Kısakürek, N. F., (2006). Esselâm “Mukaddes Hayattan Levhalar”, İstanbul: Büyük Doğu Yay.
Kök, B., (2011). Kutlu Doğum Kutlu Göç, Erzurum: Eser Matbaası.
Köksal, M. Â., (1987). İslâm Tarihi Hz. Muhammed Aleyhisselâm ve İslâmiyet: Mekke Devri, (V.
cilt), İstanbul: Şamil Yay.
Levend, A. S., (1984). Divan Edebiyatı Kelimeler ve Remizler Mazmunlar ve Mefhumlar, 4. baskı,
İstanbul: Enderun Kitabevi.
Mutçalı, S., (1995). Arapça-Türkçe Sözlük, İstanbul: Dağarcık Yay.
Okcu, N., (1993). Şeyh Gâlib (Hayatı, Edebî Kişiliği, Şiirlerinin Umûmî Tahlîli ve Divânın Tenkidli
Metni), I-II, Ankara: Kültür Bakanlığı Yay.
Önkal, A., (1998). “Hicret”, DİA, İstanbul, XVII, 458-462.
Özer, A., (2008). Türk Edebiyatında Naatler, İstanbul: Kaynak Yay.
Sandıkçı, K., (1991). “Âmir b. Füheyre”, DİA, İstanbul, III, 65-66.
Sırma, İ. S., (2004). Sen Geldin, İstanbul: Beyan Yay.
Süleyman Çelebi, (2010). (Haz.), Necla Pekolcay, Mevlid (Vesîletü’n-necât), Ankara: Türkiye
Diyanet Vakfı Yay.
Şener, H. İ., (2004). “Hicretle İlgili Şiirler ve Tahlilleri”, İSTEM, yıl: 2, sy. 4, s. 89-103.
Tarih İçinde Hicret ve Na’tlar Antolojisi, (1991). (Haz.), Türkiye Millî Kültür Vakfı Kültür
Komitesi, İstanbul: Türkiye Millî Kültür Vakfı Yay.
Uludağ, S., (2001). Tasavvuf Terimler Sözlüğü, İstanbul: Kabalcı Yay.
246 Reyhan KELEŞ
Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 11/7 Spring 2016
Uzun, M., (1991). “Ankebût”, DİA, İstanbul, III, 213-214.
_______, (1995). “Fevzi Efendi, Kâtib”, DİA, İstanbul, XII, 509-510.
_______, (1999). “Hüseyin Râci Efendi”, DİA, İstanbul, XIX, 10-12.
_______, (2006). “Nahîfî”, DİA, İstanbul, XXXII, 297-299.
_______, (2013). “Yâr-ı Gâr”, DİA, İstanbul, XLIII, 324.
Ünal, Y., (2010). “Sürâka b. Mâlik”, DİA, İstanbul, XXXVIII, 161.
Varol, M. B., (2012). “Ümeyye b. Halef”, DİA, İstanbul, XLII, 305-306.
Yardım, A., (1995). “Esmâ bint Ebû Bekir es-Sıddîk”, DİA, İstanbul, XI, 402-404.
Yeniterzi, E., (1993a). Divan Şiirinde Na’t, Ankara: Diyanet Vakfı Yay.
_______, (1993b). Türk Edebiyatında Naʻtlar (Antoloji), Ankara: Diyanet Vakfı Yay.
Yıldız, A., (2011). Şiirin Gölgesinde, İstanbul: Kitabevi Yay.
_______, (2012). (Ed.), Ali Yılmaz, “Hz. Peygamber ile İlgili Edebî Türler”, Türk-İslâm Edebiyatı
El Kitabı, Ankara: Grafiker Yay.
Citation Information/Kaynakça Bilgisi
Keleş, R. (2016). “İslâmî Türk Edebiyatı’nda Hicret ve Hicretle İlgili Kavramlar / Hegira and
Concepts Related to Hegira in Islamic-Turkish Literature”, TURKISH STUDIES -
International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic-,
ISSN: 1308-2140, Volume 11/7 Spring 2016, ANKARA/TURKEY, www.turkishstudies.net,
DOI Number: http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.9640, p. 225-246.