tÜrkİye cumhurİyetİ sİyasİ tarİhİ

8/13/2019 TÜRKİYE CUMHURİYETİ SİYASİ TARİHİ

1/231

T.C. ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ YAYINI NO: 3026 AÇIKÖ⁄RET‹M FAKÜLTES‹ YAYINI NO: 1978

TÜRK S‹YASAL HAYATI

Yazarlar

Dr. Nuren GÜRBO⁄A (Ünite 1) Prof.Dr. Ahmet DEM‹REL (Ünite 2, 3) Dr. Özen Ülgen ADADA⁄ (Ünite 4)

Dr. Sezgi DURGUN (Ünite 5) Doç.Dr. Yüksel TAKIN (Ünite 6)

Yrd.Doç.Dr. ‹smet AKÇA (Ünite 7) Yrd.Doç.Dr. Murat KORALTÜRK (Ünite 8)

Editörler

Prof.Dr. Ahmet DEM‹REL Doç.Dr. Süleyman SÖZEN

ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹


2/231

Bu kitab›n bas›m, yay›m ve sat› haklar› Anadolu Üniversitesine aittir.“Uzaktan Ö¤retim” tekni¤ine uygun olarak haz›rlanan bu kitab›n bütün haklar› sakl›d›r.

‹lgili kurulutan izin almadan kitab›n tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kay›t veya baka ekillerde ço¤alt›lamaz, bas›lamaz ve da¤›t›lamaz.

Copyright © 2013 by Anadolu University All rights reserved

No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmittedin any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without

permission in writing from the University.

UZAKTAN Ö⁄RET‹M TASARIM B‹R‹M‹

Genel KoordinatörDoç.Dr. Müjgan Bozkaya

Genel Koordinatör Yard›mc›s›Ar.Gör.Dr. ‹rem Erdem Ayd›n

Ö¤retim Tasar›mc›lar›Yrd.Doç.Dr. Alper Altunay

Yrd.Doç.Dr. Nuran Öztürk Bap›nar

Grafik Tasar›m YönetmenleriProf. Tevfik Fikret Uçar

Ö¤r.Gör. Cemalettin Y›ld›zÖ¤r.Gör. Nilgün Salur

Dil Yaz›m Dan›manlar›Emine Koyuncu Hatice Çal›kan

Kitap Koordinasyon BirimiUzm. Nermin Özgür

Kapak DüzeniProf. Tevfik Fikret Uçar

Ö¤r.Gör. Cemalettin Y›ld›z

DizgiAç›kö¤retim Fakültesi Dizgi Ekibi

Türk Siyasal Hayat›

ISBN978-975-06-1685-3

1. Bask›

Bu kitap ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ Web-Ofset Tesislerinde 110.000 adet bas›lm›t›r.ESK‹EH‹R, Ocak 2013


3/231

‹çindekiler Önsöz ............................................................................................................ vii

II. Merutiyet’ten Cumhuriyet’e Türkiye’de Siyasal Yaam(1908-1923)............................................................................... 2

‹TT‹HAT VE TERAKK‹ CEM‹YET‹ VE II. MERUT‹YET’‹N ‹LANI.............. 3II. Abdülhamit ‹daresi ve ‹ttihat ve Terakki Cemiyetinin Kuruluu........... 3Hürriyetin ‹lan› ve Seçimler ........................................................................ 531 Mart ‹syan› ve II. Abdülhamit’in Tahttan ‹ndirilmesi ........................... 61909-1913 Dönemi Siyasal Yaam .............................................................. 6‹TT‹HAT VE TERAKK‹ ‹KT‹DARI VE ‹MPARATORLU⁄UN SONU ........... 7Bab›âli Bask›n› ve ‹ttihat ve Terakki ‹ktidar› ............................................. 7Türkçülük ‹deolojisinin Yükselii ............................................................... 8I. Dünya Sava› ve Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun Sonu .............................. 9

YEREL D‹REN‹ HAREKETLER‹ VE MERKEZÎLEME (1918-1920)............. 10Mondros Mütarekesi ve Yerel Direni Hareketlerinin Do¤uu ................. 10Mustafa Kemal Paa ve Yerel Direni Hareketlerinin Merkezîlemesi ..... 12Son Osmanl› Mebusan Meclisi ve ‹stanbul’un ‹gali ................................. 14B‹R‹NC‹ MECL‹S VE ‹KT‹DAR-MUHALEFET ‹L‹K‹LER‹ ........................... 15TBMM’nin Kuruluu ve Rejimin Temelleri ................................................. 15Sevr Antlamas› ve Londra Konferans› ....................................................... 17

A-RMH Grubu’nun Kuruluu ve Muhalefet ................................................ 17‹kinci Grup’un Kuruluu, Program› ve Faaliyetleri .................................... 18LOZAN BARI GÖRÜMELER‹ VE 1923 SEÇ‹MLER‹ ................................. 20Saltanat›n Kald›r›lmas› ve Lozan Bar› Antlamas› ..................................... 20Halk F›rkas›’n›n Kurulu Haz›rl›klar› .......................................................... 22Seçimler ve Muhalefetin Tasfiyesi ............................................................... 22

Özet................................................................................................................ 23Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 25Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 26S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 26

Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 27

Tek Partili Dönem (1923-1946) ............................................. 28 ATATÜRK DÖNEM‹NDEK‹ S‹YASAL GEL‹MELER ................................... 29Halk F›rkas›n›n Kuruluu ............................................................................. 29Cumhuriyetin ‹lan› ....................................................................................... 30Halifeli¤in Kald›r›lmas› ................................................................................ 31Terakkiperver Cumhuriyet F›rkas›n›n Kuruluu ......................................... 33eyh Sait Ayaklanmas› ve Takrir-i Sükûn Kanunu...................................... 34ark ‹stiklal Mahkemesi: TpCF’nin Kapat›lmas› ve Gazeteciler Davas› .... 35‹zmir Suikast› ve Muhalefetin Sonu ............................................................ 36Cumhuriyet Halk F›rkas›’n›n ‹kinci Kurultay› ve Nutuk ............................ 38Tek Parti Yönetiminde Geçici Yumuama: Serbest CumhuriyetF›rkas›n›n Kuruluu....................................................................................... 39Ülkedeki Bütün Örgütlerin CHF Bünyesinde Bütünlemesi ..................... 41Parti-Devlet Bütünlemesi............................................................................. 43

Atatürk-‹nönü Çat›mas›, Celal Bayar’›n Babakanl›¤›, Atatürk’ünÖlümü ........................................................................................................... 43‹NÖNÜ DÖNEM‹ VE ÇOK PART‹L‹ HAYATA GEÇ‹ ............................... 44‹nönü Dönemi .............................................................................................. 44Sava›n Bitmesinden Sonraki Siyasi Gelimeler ve Tek Parti Döneminin

Sonu .............................................................................................................. 44Çiftçiyi Toprakland›rma Kanunu ve Dörtlü Takrir ..................................... 45Demokrat Partinin Kuruluu......................................................................... 47

‹çindekiler iii

1. ÜN‹TE

2. ÜN‹TE


4/231

Tek Parti Döneminin Sonu: 1946 Seçimi ................................................... 48SEÇ‹MLER VE REFORMLAR.......................................................................... 48Tek Parti Döneminde Seçimler ve Milletvekilli¤inin Önemi veyaÖnemsizli¤i.................................................................................................... 48Kemalist Reformlar........................................................................................ 49Özet ............................................................................................................... 53Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 56Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 57S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 57


Çok Partili Hayat: Siyaset, Partiler, Seçimler...................... 60GEÇ‹ DÖNEM‹ VE DEMOKRAT PART‹ ‹KT‹DARI (1946-1960) .............. 61Demokrasinin ‹lk Y›llar› .............................................................................. 61DP ‹ktidar›n›n ‹kinci Evresi ......................................................................... 63Siyasette Gerginli¤in Artmas› ...................................................................... 64

27 MAYIS ASKER‹ YÖNET‹M‹ .................................................................... 66Sivil Yönetime Geçi Süreci ........................................................................ 68‹K‹ DARBE ARASINDA TÜRK‹YE (1961-1980) .......................................... 701980’DEN BUGÜNE TÜRK‹YE .................................................................... 76Seçim Sistemlerinin Yaratt›¤› Orant›s›zl›klar, Parti Sistemi veSeçmen Tercihlerindeki De¤iimler ............................................................ 85Özet................................................................................................................ 87Kendimizi S›nayal›m .................................................................................... 90Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 91S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 92


Türk Siyasal Yaam›nda Anayasal Geçiler .......................... 96G‹R‹ ............................................................................................................. 97OSMANLI DEVLET‹’NDE ANAYASACILIK HAREKETLER‹ ........................ 97‹lk Anayasal Nitelikte Belgeler ..................................................................... 97

Sened-i ‹ttifak ......................................................................................... 97Tanzimat Dönemi .................................................................................. 98‹lk Anayasa (1876 Kanun-i Esasi) ......................................................... 981909 De¤iiklikleri ................................................................................. 101

1921 ANAYASASI (TEK‹LAT-I ESAS‹YE KANUNU) ................................. 1011924 ANAYASASI ......................................................................................... 1031961 ANAYASASI ......................................................................................... 104Temel Hak ve Özgürlükler Alan› ................................................................ 105‹ktidar›n Payla›m› ve ‹leyii ...................................................................... 105

Anayasan›n Üstünlü¤ünün Korunmas› ....................................................... 106 Anayasa De¤iiklikleri ................................................................................. 1061982 ANAYASASI ......................................................................................... 107

Anayasa De¤iiklikleri................................................................................... 1081987-1993-1995-1999 De¤iiklikleri........................................................ 1082001 De¤iiklikleri (6. De¤iiklik: RG.17.10.2001,7. De¤iiklik:RG.01.12.2001)................................................................... 1092002 De¤iikli¤i (8. De¤iiklik: RG.31.12.2002) .................................... 1102004 De¤iikli¤i ...................................................................................... 1112007 De¤iiklikleri (13. De¤iiklik: RG.18.05.2007, 14. De¤iiklik:RG.16.06.2007, 15. De¤iiklik: RG.16.10.2007)...................................... 1112008 De¤iikli¤i (16. De¤iiklik: RG.23.02.3008) .................................. 1122010 De¤iikli¤i (17. De¤iiklik: RG.13.05.2010) .................................. 1122011 De¤iikli¤i ( 18. De¤iiklik: RG.29.03.2011)................................. 113Özet ............................................................................................................... 115

Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 116

‹çindekileriv

3. ÜN‹TE

4. ÜN‹TE


5/231

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 117S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 117


‹deolojik Çeitlenmeler ve Toplumsal Hareketler .............. 120G‹R‹ .............................................................................................................. 121OSMANLI M‹RASI: 19. YÜZYIL ‹DEOLOJ‹LER‹N‹N ORTAYA ÇIKII........ 121Milliyetçilik..................................................................................................... 121Osmanl›c›l›k................................................................................................... 122Panislamizm................................................................................................... 122Türkçülük....................................................................................................... 122Turanc›l›k....................................................................................................... 122CUMHUR‹YET DÖNEM‹: RESMÎ ‹DEOLOJ‹N‹N ‹NASI............................. 123Kemalizm....................................................................................................... 123

ANADOLUCULUK ......................................................................................... 125Mavi Anadoluculuk ....................................................................................... 125

‹slamc› Anadoluculuk ................................................................................... 125Türkçü Anadoluculuk ................................................................................... 125BATICILIK, ÇA⁄DALAMA VE MODERN‹ZM........................................... 126MUHAFAZAKÂRLIK ...................................................................................... 127Kültürel Muhafazakârl›k................................................................................ 128‹slamc› Muhafazakârl›k ................................................................................. 128Milliyetçi Muhafazakârl›k .............................................................................. 128S‹YASAL ‹SLAM ............................................................................................. 129SOL VE SOSYAL‹ZM ..................................................................................... 130L‹BERAL‹ZM................................................................................................... 132TOPLUMSAL C‹NS‹YET VE FEM‹N‹ZM........................................................ 133Özet................................................................................................................ 135Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 137Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 138S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 138


Din, Devlet, Laiklik.......................................................... ........ 140G‹R‹ .............................................................................................................. 141Temel Kavramlar ........................................................................................... 141OSMANLIDAN DEVREDEN M‹RAS ............................................................. 142TEK PART‹ DÖNEM‹NDEN DEMOKRAT PART‹YE D‹N DEVLET‹L‹K‹LER‹ (1923-1950) ................................................................................ 143DP DÖNEM‹ VE 27 MAYIS SÜREC‹NDE D‹N DEVLET ‹L‹K‹LER‹(1950-1965) ................................................................................................... 147

‹SLAM‹ OLUUMLARLA ‹LG‹L‹ B‹R SINIFLANDIRMA DENEMES‹............. 149Nakibendilik, Kadirilik, Süleymanc›l›k, Nurculuk ve Kollar› ................... 151Nurculu¤un Kollar›........................................................................................ 1531965-1980 ARASI DÖNEMDE D‹N DEVLET ‹L‹K‹LER‹ ............................ 154

Alevilerle ‹lgili Tart›malar............................................................................ 1561980-1997 ARASI DÖNEMDE D‹N DEVLET ‹L‹K‹LER‹ ............................. 157Refah Partisinin Yükselii ............................................................................ 158Baörtüsü Meselesi ....................................................................................... 1581997 SONRASI DÖNEMDE D‹N DEVLET ‹L‹K‹LER‹ ................................ 160Özet................................................................................................................ 163Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 166Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 167S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 167


‹çindekiler v

5. ÜN‹TE

6. ÜN‹TE


6/231

Türkiye’de Ordu-Siyaset ‹likisi ............................................. 170G‹R‹: ANAL‹Z ÇERÇEVES‹ .......................................................................... 171TAR‹HSEL ARKA PLAN................................................................................. 17227 MAYIS 1960 DARBES‹ ............................................................................. 172Demokrat Parti Dönemi: Darbeye Giden Süreç.......................................... 172Darbenin Gerçekleme Süreci, Nedenleri ve MBK’nin Yap›s› ................... 175

Askerî Rejimin Politikalar›: Sosyal-Millî Güvenlik Devleti’nin ‹nas› ......... 17612 MART 1971 MUHTIRASI .......................................................................... 178Muht›ra Öncesi Kriz Dinamikleri ................................................................. 179Darbeci Klikler Aras› Mücadele ve Muht›ran›n ‹çeri¤i................................ 18012 Mart Ara Rejiminin ‹craatlar›.................................................................... 18112 EYLÜL 1980 ASKERÎ DARBES‹................................................................ 18312 Eylül Öncesi Organik Kriz....................................................................... 183Darbenin ve Askerî Rejimin Örgütlenmesi.................................................. 18412 Eylül Rejiminin Devlet, Toplum, Ekonomi ‹nas› .................................. 1851990’LAR VE NEOL‹BERAL M‹LLÎ GÜVENL‹K DEVLET‹ ............................ 187Siyasal Hegemonya Krizi .............................................................................. 187Kürt Sorunu ve Millî Güvenlik Devleti ........................................................ 188

Siyasal ‹slamc›l›k ve 28 ubat 1997 Askerî Müdahalesi........................ 189 AKP DÖNEM‹................................................................................................ 190 AKP’nin Hegemonya Projesi......................................................................... 190 AKP Döneminde Sivilleme Reformlar› ....................................................... 191Özet................................................................................................................ 194Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 195Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 196S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 196


II. Merutiyet’ten 2000’li Y›llara Türkiye’de EkonomiPoliti¤in Evrimi ........................................................................ 200II. MERUT‹YET DÖNEM‹ ........................................................................... 201Merutiyet Liberalizmi................................................................................... 201Merutiyet Liberalizminin Sonu ................................................................... 202Millî ‹ktisad›n Kapsam› ve Kavramsal Çerçevesi......................................... 203ERKEN CUMHUR‹YET DÖNEM‹ ................................................................. 205‹mparatorluktan Cumhuriyete “Millî ‹ktisat”ta Süreklilik ............................ 2051923 ‹zmir ‹ktisat Kongresi ......................................................................... 2061930’larda Devletçilik Tart›malar› ............................................................... 208Birinci Be Y›ll›k Sanayi Plan› ..................................................................... 210ÇOK PART‹L‹ S‹STEM .................................................................................. 210‹kinci Dünya Sava› Ertesi Devletçili¤in Tasfiyesi....................................... 210

1948 Türkiye ‹ktisat Kongresi....................................................................... 212Devletçili¤in DP Liberalizmine Evrimi ......................................................... 213Keynesyen Düüncenin ‹lk ‹zleri................................................................. 214PLANLAMA DÖNEM‹.................................................................................... 214DP Liberalizminin Sonuçlar›, DPT’nin Kuruluu ve Planlaman›n

Yeniden Yükselii ........................................................................................ 214Birinci Be Y›ll›k Kalk›nma Plan› ................................................................ 215Toplumsal Muhalefetin Yükselii T‹P ve Yön Hareketi ............................. 216NEOL‹BERAL‹ZM‹N YÜKSEL‹‹.................................................................... 216Keynes’ten Friedman Çizgisine Geçi ......................................................... 21624 Ocak Liberalizmi ve Sonuçlar› ................................................................ 217Dervi Program› ve Sonras› ......................................................................... 219Özet ............................................................................................................... 220Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 222Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 223S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 223


‹çindekilervi

8. ÜN‹TE

7. ÜN‹TE


7/231

Önsöz

Türkiye’de siyasal hayat›n ana tart›ma konular› olan anayasa, hukuk devleti,parlamenter sistem, siyasal partiler, seçim, siyasal ideolojiler, ordu-siyaset ilikisi,laiklik, milli iktisat, devletçilik, liberal ekonomi gibi bir dizi mesele Osmanl› ‹m-paratorlu¤u’nun son yüzy›l›ndan bugüne uzanan bir zaman dilimi içinde ekillen-mitir. Türk siyasal hayat›n›n siyasal, düünsel, kurumsal ve iktisadi dinamiklerinisöz konusu meseleleri tarihsel geliimleri içinde de¤erlendirmeden anlamak ola-nakl› de¤ildir. Türk Siyasal Hayat› kitab›n›n ana eksenini, söz konusu meseleleri

ve tart›malar› 19. yüzy›l sonlar›ndan günümüze uzanan bir zaman dilimi içindeekillendiren temel siyasal, ideolojik ve iktisadi süreçlerle, kurumsal yap›lar ve si-

yasal aktörler oluturmaktad›r.Uzaktan ö¤retim tekni¤ine göre haz›rlanan Türk Siyasal Hayat› kitab› bu alan-

da lisans düzeyinde ele al›nmas› gereken temel konular› tematik ve kronolojik bir yöntemle tart›maktad›r. Türk siyasal hayat›na ilikin bir tarihsel dönemlendirmeçeitli siyasal kurumlar, aktörler ve süreçler aras›ndaki kopular kadar süreklilik-leri de göz önüne serecektir. ‹ttihat ve Terakki idaresi ve II. Merutiyet dönemi,Cumhuriyet’e geçi ve tek parti idaresi, Demokrat Parti y›llar›, askeri darbeler vetoplumsal mücadelelerle ekillenen 1960-1980 dönemi ve son olarak 1980 darbe-sinden bugüne uzanan dönem, Türk Siyasal Hayat› kitab›n›n ana tarihsel alt dö-nemlerini oluturmaktad›r. Türkiye’de siyasal hayat bir dizi içsel, bölgesel ve kü-

resel süreçler ve aktörlerin kar›l›kl› etkileimi ile h›zl› bir de¤iim geçirmektedir.Söz konusu de¤iimi kavramsallat›rmak ve tarihsel süreçlerle ilikilendirmek için

yeni yakla›mlar ve de¤erlendirmeler gerekmektedir. Kitapta bu yakla›mlar dadikkate al›narak, Türk siyasal hayat›n›n temel kurumlar›, aktörleri ve süreçleri in-celenmektedir.

Türk Siyasal Hayat› kitab›n›n ortaya ç›kmas›nda birçok de¤erli kiinin katk›s›olmutur. Ünite yazarlar› bata olmak üzere, Uzaktan Ö¤retim Tasar›m Birimi yet-kililerine ve Aç›k Ö¤retim Fakültesi dizgi ekibine teekkür ederim.

EditörProf.Dr. Ahmet DEM‹REL

Önsöz vii


8/231

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;‹ttihat ve Terakki Cemiyetinin oluumunu, Merutiyet’in ilan›n› ve ço¤ulcu si-

yasal yaam›n kuruluunu özetleyebilecek,‹ttihat ve Terakki Cemiyetinin tek parti iktidar›n›n kuruluunu ve Osmanl›c›-l›ktan Türkçülü¤e geçiin nedenlerini aç›klayabilecek,Millî Mücadele Dönemi’nde yerel direnilerin örgütlenmesini, Karakol Cemi-

yeti ile Mustafa Kemal Paa aras›ndaki iktidar mücadelesini ve direniinmerkezîlemesini de¤erlendirebilecek,Birinci Meclis’te rejimin temellerini atan yasama faaliyetlerini ve meclis için-deki iktidar muhalefet ilikilerini ifade edebilecek,Saltanat›n kald›r›lmas›, Lozan Konferans›, 1923 seçimleri ve meclis içi muhale-fetin tasfiyesi süreçlerini aç›klayabilecekbilgi ve becerilere sahip olacaks›n›z.

‹çindekiler

• II. Merutiyet• ‹ttihat ve Terakki Cemiyeti• Türkçülük• Yerel Direni Hareketleri

• Birinci Meclis• Birinci Grup ve ‹kinci Grup• Lozan Bar› Antlamas›• 1923 Seçimleri

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

Türk Siyasal Hayat›

• ‹TT‹HAT VE TERAKK‹ CEM‹YET‹ VEII. MERUT‹YET’‹N ‹LANI

• ‹TT‹HAT VE TERAKK‹ ‹KT‹DARI VE‹MPARATORLU⁄UN SONU

• YEREL D‹REN‹ HAREKETLER‹ VEMERKEZ‹LEME (1918-1920)

• B‹R‹NC‹ MECL‹S VE ‹KT‹DAR-MUHALEFET ‹L‹K‹LER‹

• LOZAN BARI GÖRÜMELER‹ VE1923 SEÇ‹MLER‹

1TÜRK S‹YASAL HAYATI

II. Merutiyet’tenCumhuriyet’e Türkiye’deSiyasal Yaam (1908-1923)


9/231

‹TT‹HAT VE TERAKK‹ CEM‹YET‹ VE II. MERUT‹YET’‹N‹LANI

II. Abdülhamit ‹daresi ve ‹ttihat ve Terakki CemiyetininKuruluuOsmanl› Devleti’nin ilk anayasas› olan Kanun-i Esasi’yi 1876 y›l›nda ilan eden veilk Mebusan Meclisini 1877’de açan II. Abdülhamit, Osmanl›-Rus Harbi’ni öne sü-rerek, 1878’de önce meclisi kapatt› ard›ndan da anayasay› ask›ya ald›. II. Abdülha-mit, çok dinli ve çok milletli bir imparatorlukta anayasa ve meclisin ülkeyi parça-lay›p da¤›taca¤›na inanm›t›. Tanzimat ve Abdülhamit Dönemlerinde aç›lan yük-

sek okullardan mezun olan asker ve sivil bürokrasiden çeitli gruplar ise impara-torlu¤un toprak bütünlü¤ünün sa¤lanmas› ve farkl› etnik ve dinî topluluklar›n bir-likte yaama iradesi göstermesi için anayasan›n yeniden yürürlü¤e konulmas› ve

yap›lacak seçimlerle meclisin yeniden aç›lmas›n› istiyorlard›. Bu amaçlarla bir araya gelen bir grup Askeri T›bbiye Mektebi ö¤rencisi, 1889 y›l›nda ‹ttihad-› Osmanî Cemiyeti ad›yla gizli bir örgüt kurdular. Cemiyet h›zla yüksek okul ö¤rencileri vememurlar aras›nda yay›ld›. Örgütün fark edilmesiyle beraber üyelerin bir k›sm› tu-tukland›, bir k›sm› da Avrupa ülkelerine kaçt›. Üyelerin 1895 y›l›nda, Ahmet R›zaBey’in liderli¤inde Paris’te oluan bir muhalif grupla temas kurmas› sonucunda Ce-miyet, “Osmanl› ‹ttihat ve Terakki Cemiyeti” ad›n› ald›.

Cemiyetin amac› II. Abdülhamit’i tahttan indirmek ve anayasay› yeniden getir-mekti. Cemiyet, çeitli Avrupa bakentlerinde ve imparatorlu¤un d› dünyayla ili-kileri yo¤un ticaret merkezlerinde örgütlendi. Avrupa’da Jön Türkler ad›yla an›lan

Abdülhamit kar›t› bu hareketin içinden farkl› fikirler ortaya ç›kt›. Osmanl› ‹ttihat ve Terakki Cemiyeti içinde Ahmet R›za’n›n ba›n› çekti¤i Paris merkezli grup, im-paratorlu¤un kurtuluu için güçlü merkeziyetçi bir idare biçimini ve korumac› eko-nomi modeline dayanan millî iktisat politikas›n› benimsedi. Mizanc› Murat’›n lider-li¤indeki Cenevre grubu ise daha ‹slamc› bir çizgideydi ve II. Abdülhamit’in Erme-ni politikas›n› destekliyordu. II. Abdülhamit’in reform sürecinde kendisine yard›m-c› olmas› için ‹stanbul’a davetini kabul eden Mizanc› Murat, k›sa sürede hareketiçindeki etkisini yitirdi. Cemiyetin içindeki üçüncü grup ise Prens Sabahattin lider-li¤inde toplanm›t›. Prens Sabahattin, siyasal alanda ademimerkeziyetçi/federalistbir yönetimi, iktisadi alanda ise özel teebbüsü savunuyordu.

II. Merutiyet’tenCumhuriyet’e Türkiye’de

Siyasal Yaam (1908-1923)


10/231

1902 y›l›nda düzenlenen Osmanl› Liberalleri Kongresi’ne Jön Türk gruplar›n›n yan› s›ra Ermeni, Bulgar ve Rum örgütleriyle Arnavut ve Yahudi temsilciler de ka-t›ld›. Kongre’ye kat›lan gruplar, imparatorluk içinde yaayan tüm etnik ve dinî un-

surlar›n anayasal ve parlamenter bir siyasal düzen içinde eitli¤ini savunan Osman-l›c›l›k ideolojisini payla›yorlard›. Ancak Ahmet R›za ve Prens Sabahattin gruplar›aras›ndaki farklar Kongre’de keskinleti. Cemiyetin bir süre sonra ikiye bölünme-siyle Ahmet R›za, ‹ttihat ve Terakki Cemiyetini, Prens Sabahattin ise önce Osman-l› Liberalleri Cemiyetini, 1906’da da Teebbüs-ü ahsî ve Adem-i Merkeziyet Cemi-

yetini kurdu. Jön Türk muhalefeti Avrupa bakentlerinde s›k›m› bir fikir hareketine dönü-

ürken Edirne’de posta memuruyken Selanik’e sürülen Mehmet Talat Bey ve arka-dalar› 1906 y›l›nda Selanik’te Osmanl› Hürriyet Cemiyetini kurdular. Cemiyetin onkurucusundan yedisi asker, üçü ise sivildi. Cemiyet, a¤›rl›kla memur ve subaylar›noluturdu¤u yeni üyelerin kat›l›m›yla Makedonya bölgesinin çeitli ehirlerine ya-

y›ld›. Ahmet R›za grubunun merkeziyetçi ve milliyetçi fikirlerini kendilerine yak›nbulan Cemiyet üyeleri, 1907 y›l›nda Ahmet R›za grubuyla birleerek ‹ttihat ve Te-rakki Cemiyeti (‹TC) ad›n› ald›. Bu birlemeden sonra örgütün Paris merkezi dahaçok bir fikir hareketi olarak kal›rken Selanik merkezî devrimi gerçekletiren as›leylemci güç oldu.

‹TC’nin Selanik’te tutunmas›n›n nedenlerinden biri, ehrin 18. yüzy›ldan beriOsmanl› ‹mparatorlu¤u’nun önde gelen ticaret merkezlerinden biri olmas›yd›. Can-l› bir ticaret ve kültür hayat›n›n bulundu¤u Selanik ehri, Yahudi, Rum, Bulgar veTürklerden oluan kozmopolit bir nüfusa sahipti. Okullama oran›n›n yüksek ol-du¤u Selanik’te tüm topluluklar kendi okullar›, gazeteleri ve entelektüel çevreleri-ne sahiptiler. ‹TC’nin çekirde¤ini oluturan kadrolar böyle bir e¤itim ve kültür or-

tam›nda yetimi, imparatorlu¤un gelece¤ini merutiyet düzeninde gören kiilerdi.‹TC’nin Selanik’te en yak›n müttefikleri Yahudi cemaatiydi. Selanik Yahudileri, Ma-kedonya’da yükselen milliyetçi hareketler kar›s›nda Osmanl› idaresinin sürmesinibir güvence olarak görüyorlard›. Bu nedenle ‹TC’nin faaliyetlerini siyasi, ekonomik

ve entelektüel düzeylerde destekliyorlard›. ‹TC üyelerinin de mason localar›yla ya-k›n ilikileri vard›.

‹TC’nin k›sa sürede Makedonya’da yay›lmas›n›n en önemli nedenlerinden biribölgenin Yunan, Bulgar, Makedon ve S›rp milliyetçiliklerinin merkezî olmas›yd›.Bölgede yaayan Müslüman Türk topluluklar›n yükselen milliyetçi hareketler kar-›s›nda kendilerini tehdit alt›nda hissetmeleri, ‹TC’nin Makedonya’da örgütlenme-sini h›zland›rd›. ‹TC, k›sa sürede II. Abdülhamit idaresinden honut olmayan as-

ker ve küçük memurlar aras›nda yay›ld›. Özellikle Edirne’deki 2. ve Makedon- ya’daki 3. Ordu birlikleri hareketin a¤›rl›k merkezîni oluturdular. Makedonya ›s-lahat› gere¤i buradaki jandarma tekilat›na dahil edilen Avrupal› subaylar›n refahdüzeyi ve davran›lar›ndan dolay› bir k›s›m mektepli subay onurlar›n› k›r›lm› his-settiler. Makedonya sorunu ve di¤er milliyetçiliklerle bilenen subaylar ve burada-ki modern e¤itim kurumlar›ndan yetime memur ve bürokratlar, ‹TC çat›s› alt›ndaörgütlendiler.

‹TC’nin örgütlenme modeli ve eylem biçimi, Makedonya’daki milliyetçi hare-ketlerden büyük ölçüde etkilendi. Balkan milliyetçi hareketleri içinde komitac›l›kdenilen çete tipi örgütlenmeler yayg›nd›. ‹TC’ye kat›lan çok say›da subay Balkanmilliyetçi çeteleriyle mücadele etmiti. ‹TC’nin eylemcili¤i de Makedonya’daki çe-teci milliyetçi kalk›malar ve çat›malar içinde ekillendi. ‹TC k›sa sürede Abdülha-mit yönetiminden honutsuz asker ve küçük memurlar›n a¤›rl›kl› oldu¤u paramili-

4 Türk Siyasal Hayat›


11/231

51. Ünite - II. Merutiyet’ten Cumhuriyet’e Türkiye’de Siyasal Yaam (1908-1923)

ter bir örgütlenmeye dönütü. Örgütün ileyiine askerî disiplin ve gizlilik hakim-di. Örgütün karar merkezîni “Merkez-i Umumi” ad›nda bir çekirdek kadro olutu-ruyordu. Örgüt, devletin varl›¤›n› korumay› her eyin üzerinde tutuyordu. Bal›ca

kayg›lar› Osmanl› Devleti’nin ba¤›ms›zl›¤›n› ve toprak bütünlü¤ünü korumakt›. Bunedenle kendilerini vatansever olarak görüyorlard›. Frans›z Devrimi’nin eitlik,kardelik, özgürlük sloganlar›ndan etkilenmekle birlikte, örgütün ideolojisi alttanalta gelien bir Türk milliyetçili¤iydi.

‹ttihat ve Terakki Cemiyetinin Makedonya’da tutunma nedenleri nelerdir?

Hürriyetin ‹lan› ve Seçimler‹TC’nin amac› yeterince güçlendi¤inde ‹stanbul’a giderek II. Abdülhamit’i devir-mek ve merutiyeti ilan etmekti. 1908 y›l›n›n Haziran ve Temmuz aylar›ndaki ge-limeler beklenen f›rsat› do¤urdu. 9 ve 10 Haziran’da ‹ngiltere kral› VII. Edward ve

Rus çar› II. Nikolas aras›nda gerçekleen ve gündeminde Makedonya için bir re-form paketi bulunan Reval görümeleri nedeniyle durum çok gergindi. Ço¤u ‹TCüyesi hemen harekete geçilmezse görümenin Makedonya’n›n kayb›yla sonuçla-naca¤›na inan›yordu. Ayn› günlerde hükûmet ‹TC’nin yer alt› faaliyetlerini kefet-meye ve örgütü çökertmeye çok yaklam›t›.

‹TC, bu koullar alt›nda harekete geçmeye karar verdi. Binba› Enver’in ve Ko-la¤as› Arnavut Niyazi Bey’in Haziran sonlar›nda genç subaylardan ve gönüllü sivil-lerden oluan silahl› çeteleriyle da¤lara ç›kmas›, hareketi aç›k bir isyana dönütür-dü. Yeni çetelerin kat›lmas›yla Makedonya da¤lar›ndaki isyan büyüdü. ‹syan› bas-t›rmak üzere Makedonya’ya gönderilen taburlar›n bir k›sm› ‹TC saflar›na geçerkenbir k›sm› da öldürüldü. ‹TC, Müslüman halk aras›nda propaganda yaparken bir

yandan da çeitli ehirlerde gösteriler gerçekletirdi. Anayasan›n ilan› için sarayatelgraf ya¤d›ran ‹TC, talepleri kar›lanmazsa bakente yürüyecekleri tehdidindebulundu. ‹TC’nin Manast›r ubesi saray›n cevab›n› beklemeden, 23 Temmuz 1908’deanayasan›n yeniden yürürlü¤e girdi¤ini ilan etti. ‹syan› bast›ramayaca¤›n› anlayanII. Abdülhamit, 24 Temmuz’da ‹stanbul gazetelerinde anayasay› yürürlü¤e koydu-¤unu ve meclisi yeniden açaca¤›n› duyurdu.

“Hürriyetin ‹lan›” olarak adland›r›lan bu olay, özellikle Rumeli vilayetleri ve ‹s-tanbul’da büyük cokuyla kar›land›. Müslüman, Hristiyan, Yahudi gruplar ortakgösterilerle merutiyete geçii kutlad›lar. Hürriyet, Müsavat (Eitlik), Uhuvvet (Kar-delik) ve Adalet, yeni düzenin sloganlar oldu. Rumeli kentlerinde ‹TC’nin devri-mi gerçekletirdi¤i bilinse de imparatorlu¤un birçok yerinde bu de¤iimin II. Ab-

dulhamit’in lütufuyla gerçekleti¤i san›l›yordu. ‹TC, merutiyetin ilan›n› duyurmak ve kendi rolünü göstermek için büyük kentlere balar›nda ‹ttihatç› subaylar›n ol-du¤u heyetler gönderdi.

‹ttihatç›lar devrimi gerçekletiren güç olmas›na ra¤men, II. Abdülhamit’i tahttanindirecek güveni henüz kendilerinde bulamam›lard›. Ço¤u yirmili yalar›n sonu,otuzlu yalar›n ba›nda olan ‹ttihatç›lar, devlet idaresi için genç ve tecrübesizdiler.‹ttihatç›lar, k›dem ve ya›n otoritenin önemli parças› oldu¤u bir siyasal kültürde,hükûmeti do¤rudan idare etmek yerine Sadrazam Sait Paa’ya, ard›ndan da yinetecrübeli bir devlet adam› olan K›br›sl› Kamil Paa’ya b›rakt›lar. Ancak hükûmetle-ri d›ar›dan kontrol etmeye devam ettiler.

Anayasan›n ilan›ndan sonra yap›lmas› gereken ilk i Mebusan Meclisi seçim-leriydi. ‹lk kez ‹kinci Merutiyet Dönemi’nde Osmanl› toplumu çok partili siya-sal hayata geçiyordu. 1877’den kalma bir seçim yasas› tasla¤› ‹TC’nin bask›s›yla

1

Kola¤as›, Osmanl›ordusunda yüzba› ilebinba› aras›nda yer alanbir rütbe.


12/231


yürürlü¤e sokuldu ve seçim haz›rl›klar›na baland›. Anayasada “Meclis-i Umu-mi” ad› verilen genel meclis iki kanattan oluuyordu. Birinci kanad› padiah›natad›¤› üyelerden oluan “Heyet-i Âyan”, ikinci kanad› ise seçmenlerin oylar›y-

la seçilmi milletvekillerinden oluan “Heyet-i Mebusan” oluturuyordu. Heyet-i Âyan üyeleri padiah taraf›ndan atan›rken, Heyet-i Mebusan üyeleri halk tara-f›ndan seçiliyordu.

1908 seçimleri Türkiye tarihinin ilk çok partili seçimleri oldu. Seçimlere ‹TC vePrens Sabahattin’in fikirlerine dayanan Ahrar F›rkas› kat›ld›. Mebus listelerindeRum, Ermeni, Arnavut, Slav, Arap, Kürt, Musevi gibi bal›ca etnik ve dinî unsurla-r›n mebus adaylar› da yer ald›lar. Seçimleri ezici ço¤unlukla ‹TC kazand›. AhrarF›rkas› ise meclise yaln›zca bir mebus gönderebildi. Seçimlerle i ba›na gelenmeclis, Türk, Arap, Arnavut, Kürt, Rum, Ermeni, Bulgar, S›rp, Ulah ve Musevilerin

yer ald›¤› toplam 281 mebustan oluuyordu. Meclis, imparatorlu¤un kozmopolit yap›s›n› yans›tan, temsil gücü yüksek bir bileime sahipti. ‹kinci Merutiyet’in ilk

parlamentosu 17 Aral›k 1908’de, kalabal›k bir halk kitlesinin sevinç gösterileriyleSultanahmet’teki Darülfünun binas›nda topland›.

31 Mart ‹syan› ve II. Abdülhamit’in Tahttan ‹ndirilmesiSeçimlerden sonra ‹TC iki muhalefet grubuyla mücadele etti. Bu gruplardan birin-cisi Prens Sabahattin’in fikirlerine dayanan Ahrar F›rkas›’yd›. Ahrar F›rkas› seçim

yenilgisinden sonra bas›n yoluyla muhalefetini iddetlendirdi ve ‹ttihatç›lar› des-tekleyen gazetelerin yan›t vermesiyle siyasal ortam gerildi. Muhalif bir gazetecinin

vurulmas›ndan sonra ‹TC aleyhine gösteriler balad›. ‹kinci muhalefet grubu ise altdüzeyde ulemadan ve tarikat eyhlerinden oluan muhafazakâr çevrelerden geldi.Nakibendî eyhi dervi Vahdetî’nin Volkan gazetesi çevresinde ve ‹ttihad-› Mu-

hammedi Cemiyeti alt›nda örgütlenen bu grup eriat düzeni lehinde gösterilerebalad›.12 Nisan 1909 tarihinde ‹stanbul’daki baz› askerî birliklerin ani bir biçimde

ayaklanmas› üzerine, eski takvime göre 31 Mart ‹syan› olarak adland›r›lan ayaklan-ma balad›. ‹stanbul’daki Makedonya taburlar› subaylar› esir al›nd›. Çok say›damedrese ö¤rencisi ve softa meclis binas›na yürüdü. Ertesi gün bir k›s›m asker veuleman›n da isyanc›lara kat›lmas›yla isyan kitlesel bir boyut kazand›. ‹syanc›lar›nsözcüleri baz› bakanlar›n azledilmesi, ‹ttihatç› subaylar›n sürgüne gönderilmesi,meclisin ‹ttihatç› bakan› Ahmet R›za’n›n görevinden al›nmas›, baz› ‹ttihatç› millet-

vekillerinin ‹stanbul’dan uzaklat›r›lmas›, eriat›n geri getirilmesi ve isyanc› asker-ler için genel af talebinde bulundular. Hükûmet, isyan› yat›t›rmak için taleplerin

bir k›sm›n› yerine getirdi. Kentteki ‹ttihatç› av› nedeniyle, önde gelen ‹ttihatç›lar›nbir k›sm› sakland›, bir k›sm› da ‹stanbul’dan kaçt›. Ayaklanmay› Ahrar F›rkas› ve yüksek düzeydeki ulema k›nad›. II. Abdülhamit ise isyanc›lar› aç›kça k›namad›¤›gibi destek de vermedi.

‹TC, isyan› merutiyet devrimini hedef alan kar› devrimci bir kalk›ma olarakgördü. ‹TC ‹stanbul’daki gücünü yitirse de do¤du¤u Makedonya’da hâlâ güçlüydü.Makedonya’daki 3. Ordu birlikleriyle gönüllülerden oluan Hareket Ordusu, Mah-mut evket Paa komutas›nda ‹stanbul’a girdi. 24 Nisan’da kenti igal eden Hare-ket Ordusu isyan› bast›rd›. 27 Nisan’da ise II. Abdülhamit isyana destek verdi¤i ge-rekçesiyle tahttan indirildi ve yerine küçük kardei Mehmet Reat Efendi padiahilan edildi.

Seçmenler:1908seçimlerinde oy vermek içinerkek olmak, 25 ya›na

gelmi olmak ve az çok vergiödemek gerekiyordu. Seçimsistemi iki dereceli ve basitço¤unlu¤a dayal›yd›. Bunagöre önce müntehib-i evvelad› verilen birinciseçmenler, müntehib-i sânî denilen ikinci seçmenleriseçeceklerdi. ‹kinciseçmenler ise Heyet-iMebusan’a girecekmebuslar› seçeceklerdi. Buseçim sistemi 1946 y›l›nakadar Türkiye’de siyasalhayat› yönlendirmeye devametti.


13/231

1909-1913 Dönemi Siyasal Yaam31 Mart ‹syan›’ndan k›sa bir süre sonra ço¤ulcu siyasal yaama geri dönüldü. Budönemin en önemli özelliklerinden biri çeitli s›n›fsal, etnik, dinsel, entelektüel ve

mesleki gruplar›n dernekler, siyasal partiler, meslek örgütleri ve dergiler etraf›ndaörgütlenmeleridir. Merutiyetin ilan›ndan sonra canlanan bas›n hayat› özgür birtart›ma ortam› yaratt›. Kad›nlar, içiler gibi toplumsal gruplar ilk defa örgütlü birekilde eitlik ve hak taleplerinde bulundular. Osmanl› Mebusan Meclisi 1909-1913

y›llar› aras›nda Kanun-i Esasi’de yapt›¤› bir dizi de¤iiklikle meclisin ve hükûmetin yetkilerini padiah›n yetkilerine kar› güçlendirerek anayasal parlamenter düzenipekitirdi.

Bu dönemde ordunun siyasetteki yeri önemli bir tart›ma konusu oldu. ‹TC’ninasker üyelerinin ço¤u küçük rütbeli subaylardan oluuyordu. Bu subaylar›n ‹TCiçinde önemli konumlarda olmas› ordu içindeki disiplini ve hiyerariyi bozuyordu.31 Mart ‹syan›’n› bast›ran Mahmut evket Paa, ‹TC’li subaylar›n orduyla siyaset

aras›nda tercih yapmalar› için bask› yapt›. Buna ra¤men ordu mensuplar›n›n siya-setteki a¤›rl›¤› devam etti. ‹TC’nin meclisteki parti kanad›yla ilikileri de sorunluy-du. ‹TC, 1908 y›l› kongresinde bir parti olmaya karar vermesine ra¤men parti hiç-bir zaman Cemiyetin yerini almad›. Gerçek iktidar Cemiyetin genel merkezîninelinde kald›.

31 Mart ‹syan› sonras›nda sinen muhalefet izleyen dönemde yeniden toparlan-d›. Farkl› e¤ilimleri temsil eden bir dizi yeni parti kuruldu. Bu partilerin bir k›sm›liberal kanatta yer alan, bir k›sm› da ‹TC’nin laiklik ve milliyetçilik e¤ilimlerindenrahats›z olan gruplar›n kurdu¤u partilerdi. Ayn› dönemde sosyalist kanatta da birparti kuruldu. ‹TC’ye kar› canlanan liberal ve muhafazakâr muhalefet, 21 Kas›m1911 tarihinde Hürriyet ve ‹tilaf F›rkas› ad› alt›nda birleti. ‹TC’ye muhalif olma d›-›nda ortak yönleri çok az olan bu gruplar k›sa sürede etkin bir güç oldular.

‹TC, güçlenen muhalefet kar›s›nda meclis üzerindeki hâkimiyetini yitirme kay-g›s›na düerek meclisin feshini sa¤lad›. 1912 y›l›nda yap›lan yeni seçimler, ‹TC’ninbask› yollar›na bavurarak kendi adaylar›n› seçtirmesi nedeniyle “Sopal› Seçimler”olarak an›ld›. Seçimlerde ‹TC’nin bask› yoluyla mecliste ezici bir üstünlük sa¤lama-s› yeni meclisin meruiyetini tart›maya açt›. Miralay Sad›k’›n öncülü¤ünde bir grupsubay›n oluturdu¤u Halâskar Zabitan Grubu darbe tehdidinde bulunarak, ‹TCdestekli hükûmetin istifas›n› istedi. Bask›lara dayanamayan Sait Paa hükûmeti is-tifa ederek yerini Gazi Ahmet Muhtar Paa hükûmetine b›rakt›. Büyük Kabine ola-rak an›lan yeni hükûmet, ‹TC kar›tlar›ndan oluuyordu. 1912 y›l›nda balayan Bal-kan Savalar› nedeniyle istifa eden bu hükûmetin yerine, Kamil Paa idaresinde yi-ne ‹TC kar›t› olan bir hükûmet kuruldu.

‹TT‹HAT VE TERAKK‹ ‹KT‹DARI VE‹MPARATORLU⁄UN SONU

Bab›âli Bask›n› ve ‹ttihat ve Terakki ‹ktidar›Devrimin ilan edildi¤i ilk günlerde yeni rejimin toprak kay›plar›n› durduraca¤›inanc›, Avusturya Macaristan’›n 1876’da igal etti¤i Bosna Hersek’i ilhak etmesi,Bulgaristan’›n, 1878’de özerk vilayet olarak kurulan Do¤u Rumeli ile Girit’in de

Yunanistan’la birlemesiyle sars›ld›. 1910 y›l›nda patlak veren Arnavut isyan› ve Yemen isyan›, 1911 y›l›nda ‹talya ile yap›lan Trablusgarp Sava›’n›, Osmanl› Dev-leti aç›s›ndan a¤›r sonuçlar yaratan Balkan Savalar› izledi.



14/231


Karada¤’›n 8 Ekim 1912’de Osmanl› Devleti’ne sava ilan etmesi ve S›rbistan,Bulgaristan, Yunanistan’›n da kat›lmas›yla Balkan Savalar› balad›. Büyük bir ye-nilgi alan Osmanl› Devleti, 3 Aral›k’ta atekesi kabul etti. Bulgarlar Çatalca’ya ka-

dar gelmi, Edirne’yi kuatm›lard›. Hükûmetin Edirne’nin kayb›na yol açacak birbar› antlamas› imzalamas› ihtimali ‹ttihatç›lar› harekete geçirdi. 23 Ocak 1913’tearalar›nda Enver, Talat ve Cemal Beyler de olmak üzere ‹ttihatç› bir grup subay Ba-b›âli’ye yürüdü. Toplant› hâlindeki kabineyi basan ‹ttihatç›lar, Sadrazam Kamil Pa-a’y› istifaya zorlad›klar› gibi, Harbiye Naz›r› Naz›m Paa’y› öldürdüler. Siyasal tari-he Bab›âli Bask›n› olarak geçen bu darbe, ‹TC’nin siyasal iktidar›n› pekitirmesinisa¤lad›. Ocak 1913 darbesinden sonra ‹TC, iç siyasete tamamen hakim oldu.

Darbenin hemen ard›ndan Balkan devletleri yeniden sald›r›ya geçtiler. 26Mart’ta Edirne Bulgaristan’›n eline geçti. 10 Haziran 1913’te imzalanan Londra

Antlamas›’yla Osmanl› Devleti Midye-Enez hatt›n›n bat›s›nda kalan tüm Balkantopraklar›n› kaybetti. Bulgaristan’›n kazand›¤› topraklar kar›s›nda di¤er Balkan

Devletlerinin Bulgaristan’a sald›rmas›yla sava›n ikinci evresi balad›. ‹ttihatç›larbu f›rsat› de¤erlendirdiler ve Enver Bey yönetiminde Edirne’ye girerek ehri ge-ri almay› baard›lar.

Bab›âli darbesinden sonra sadrazaml›¤a getirilen Mahmut evket Paa’n›n 11Haziran 1913’te Hürriyet ve ‹tilaf F›rkas›’n›n bir destekçisi taraf›ndan öldürülmesi‹TC’ye muhalifleri tasfiye etme ans› verdi. Muhalefetin idam, hapis ve sürgünlerlesindirilmesinden sonra ‹TC iç siyaseti tümüyle tekeline ald› ve ilk defa hükûmetiiçerden yönetmeye balad›. Talat Bey, 12 Haziran 1913’te kurulan Sait Halim Paakabinesinde bir kez daha Dâhiliye Naz›r› oldu. 1917’de ise sadrazaml›¤a yüksele-rek Talat Paa oldu. 1914 y›l› balar›nda rütbesi paal›¤a kadar yükseltilen EnverPaa, yeni kabinede Harbiye Naz›r› oldu. ‹stanbul muhaf›z› Cemal Bey de terfi et-

tirilerek paal›¤a yükseltildi. Ard›ndan da s›ras›yla Naf›a Naz›r› ve Bahriye Naz›r›oldu. Birinci Dünya Sava› süresince tüm otoriteyi elinde tutan bu üç kiilik idare- ye Enver, Talat ve Cemal triumviras› denir. Enver Paa orduya hakimken, Talat Pa-a’n›n ‹TC içindeki hâkimiyeti büyüktü. Cemal Paa’n›n ise yönetimdeki etkinli¤izamanla azald›.

Bab›âli Darbesi, 1908-1913 aras›nda süre giden görece ço¤ulcu ve demokratikdönemi sonland›rarak ‹TC’nin mutlak iktidar›n› balatt›. 1914 genel seçimleriylebütün üyeleri ‹ttihatç›lardan oluan Mebusan Meclisi, I. Dünya Sava› süresincehükûmetin gölgesinde bir onay organ› hâline geldi. Sava›n do¤urdu¤u ola¤anüs-tü artlar rejimin otoriter niteli¤ini güçlendirdi.

Türkçülük ‹deolojisinin YükseliiII. Merutiyet’in resmî ideolojisi Osmanl›c›l›kt›.Osmanl›c›l›k ideolojisi, Osmanl›idaresi alt›nda yaayan tüm dinsel ve etnik unsurlar› Osmanl› vatan› ve Osmanl›hanedan›na sadakat temelinde birletirme ülküsü güden bir ideolojiydi. ‹nanç vedil fark› gözetmeksizin tüm unsurlar›n anayasal, parlamenter bir monari içindeeitli¤ini öngören Osmanl›c›l›k, ‹ttihad-› Ânas›r (unsurlar›n birli¤i) fikrini benimsi-

yordu. Osmanl›c›l›k ideolojisi, balang›çta devlet otoritesini güçlendirecek ve top-rak kay›plar›n› engelleyebilecek birletirici bir ideoloji olarak görüldü.

Merutiyet’in ilan›ndan sonra da devam eden ayr›l›kç› milliyetçi hareketler vetoprak kay›plar›, Osmanl›c›l›¤›n imparatorlu¤un sorunlar›n› çözecek bir ideoloji ol-du¤u inanc›n› zay›flatt›. ‹TC’nin merkeziyetçi politikalar› ve Makedonya’da ve Ana-dolu’nun do¤usundaki vilayetlerde vaat etti¤i reformlar› yapmadaki isteksizli¤i,

yaln›zca Rumlar, Bulgarlar, Ermeniler gibi Hristiyan topluluklar› de¤il, Arnavutlar

Bab›âli:Osmanl› Devleti’nde‹stanbul’da sadaret(Babakanl›k), dâhiliye vehariciye nezaretleri (‹çilerive D›ileri bakanl›klar›) ileûray›devlet (Dan›tay)dairelerinin bulundu¤u yap›.Osmanl› hükûmeti.

Osmanl›c›l›k ideolojisi:Osmanl› idaresi alt›ndayaayan tüm dinsel ve etnikunsurlar› Osmanl› vatan› veOsmanl› hanedan›nasadakat temelindebirletirme ülküsü.


15/231

gibi Müslüman topluluklar› da hayal k›r›kl›¤›na u¤ratt›. Osmanl›c›l›¤a en önemlidarbeyi Balkan Savalar› vurdu. Nüfusunun büyük ço¤unlu¤unu Hristiyan toplu-luklar›n oluturdu¤u Balkanlar›n kayb›yla beraber Osmanl›c›l›k ilevini yitirdi.

Balkan topraklar›n›n kayb›, imparatorlu¤un co¤rafi ve beerî yap›s›n› büyükölçüde de¤itirdi. 15. yüzy›ldan beri Balkan topraklar›yla bir Avrupa devleti olanOsmanl› ‹mparatorlu¤u, bu topraklar›n önemli bir k›sm›n› 1878’de imzalanan Ber-lin Antlamas›’yla yitirmiti. Balkan Savalar›’nda ise Avrupa’da kalan topraklar›-n›n %83’nü kaybetti. Bundan böyle Osmanl› bir Avrupa ülkesi olmaktan ç›k›p

Anadolu merkezli bir devlet oldu. Hristiyan topluluklar›n kayb› ise imparatorlu-¤un kozmopolit nüfus yap›s›n› de¤itirdi. Osmanl› toplumu daha fazla Müslüman-lat›. Bundan böyle Anadolu, imparatorlu¤un yeni iktisadi ve beerî merkezî ol-du. Anadolu’nun Müslüman Türk halk› en sad›k unsur olarak önemsendi. Tüm bugelimeler Müslüman-Türk kimli¤ine dayal› Türkçülük ideolojinin güçlenmesine

yol açt›.

Türkçülü¤ün bu y›llarda sistematik bir fikir ak›m› olarak gelimesini sa¤layandüünür, ayn› zamanda ‹TC’nin ideologu olan Ziya Gökalp’tir. Gökalp’in Türk mil-liyetçili¤ine ilikin fikirleri en olgun ifadesini “Türklemek, ‹slamlamak, Muas›rla-mak” ve “Türkçülü¤ün Esaslar›” adl› iki eserinde bulur. Gökalp’in önerdi¤i Türkmilliyetçili¤i ortak kültürel de¤erler, ortak dil ve al›kanl›klara dayal› kültürel birmilliyetçiliktir. Ona göre Türklemek, Türk hars›na (kültürüne) sahip ç›kmak, millî uur, millî vicdan ve biz kimli¤ini millet üzerinden tan›mlamakla mümkündür. Gö-kalp, bir milleti birletiren unsurlar içinde en çok dile önem verir. Gökalp’e göre‹slamiyet, siyasal bir model olmaktan çok, toplumu birletiren önemli bir kültürelunsurdur. Bu nedenle önemsenmelidir. Medeniyet kavram›n› tüm milletlerce pay-la›lan akla dayal› bilgi, teknoloji ve de¤erler olarak tarif eden Gökalp, medeniye-

te milletler aras› bir içerik verir. Bu üç de¤erler kümesi aras›nda bir sentez yapanGökalp, Türklemek, ‹slamlamak ve muas›rlaman›n ayn› anda izlenebilecek, bir-birleri ile çat›mayan de¤erler olarak görür.

Bu dönemin bir baka milliyetçi projesi de Pantürkizmdir. Yusuf Akçura,1904’te yay›mlad›¤› Üç Tarz-› Siyaset adl› makalesinde, Türk etnik kimli¤ini öneç›karan, ›rk ve kültür temeline dayal› Türk dünyas› formülüyle Pantürkizmin ilktutarl› ifadesini yazm›t›r. Pantürkizm, I. Dünya Sava› döneminde bir süre etkiliolmusa da somut bir politika olmaktan çok, romantik bir hareket olarak kalm›-t›r. Bu y›llarda Anadolu’nun Müslüman Türk halk›n› merkeze alan, Türk köylü-sünü ve kültürünü milletin özü olarak tan›mlayan bir milliyetçi ak›m daha geli-ti. Rusya’da 19. yüzy›l›n sonlar›nda gelien Narodnizm (Halka Do¤ru) hareketin-

den etkilenen bu ak›m, kentli ayd›nlar›n gelitirdi¤i romantik popülist bir hare-kettir. Halkç›l›k doktrinini takip eder. Bu hareket özellikle Cumhuriyet’in kurulu-undan sonra etkili oldu.

Bab›âli Bask›n›’n›n II. Merutiyet Dönemi tarihindeki önemini aç›klay›n›z

I. Dünya Sava› ve Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun Sonu28 Haziran 1914’te Avusturya aridükü Franz Ferdinand’›n Saraybosna’da bir S›rpmilliyetçisi taraf›ndan öldürülmesiyle Avusturya S›rbistan’a sava ilan etti. Suikast›nüstünden be hafta geçtikten sonra, Avrupa devletleri kendilerini dünyan›n ilk kü-resel ölçekli sava› içinde buldu. ‹ttihatç›lar, Balkan Savalar›’n›n ard›ndan, ulusla-raras› arenada yal›t›lm›l›klar›na son vermeleri gerekti¤ine inan›yorlard›. Aksi hâl-de imparatorluk topraklar›n›n Avrupa güçleri aras›nda parçalanaca¤›n› düünüyor-


‹ttihat ve TerakkiCemiyetinin ideolojiktutumlar› genel olarakde¤erlendirildi¤inde ço¤uOsmanl›c›l›k fikrineba¤l›yd›lar. 1910’larda isegiderek Türkçülü¤esavruldular. Ço¤u, ayn›zamanda inançl›Müslümanlard›. ‹TC’ninliderleri fikir adam›olmaktan çok eylemadam›yd›. Onlar› ortak birideolojik programdan çok birdizi ortak tav›r bir araya

getiriyordu. Bu tav›rlararas›nda devlet merkezli birbak›, milliyetçilik, bilimselgerçe¤e ilikin pozitivist birinanç, toplumu dönütürücübir güç olarak e¤itimeduyulan inanç, düzen içindede¤iim arzusu veeylemciliktir. Ço¤u ‹ttihatç›için Osmanl›c›l›k, Türkçülük,Bat›c›l›k, ‹slamc›l›k gibi II.Merutiyet Dönemi’nin öndegelen ak›mlar›,birbirlerinden net çizgilerleayr›lmaktan çok, döneminsiyasal ihtiyaçlar›na göreçeitli biçimlerdesentezlenebilecekideolojilerdi.

2


16/231


lard›. ‹ttihatç›lar, 1914’te Britanya, Fransa ve Rusya’n›n oluturdu¤u üçlü ‹tilaf Dev-letleri’yle ittifak kurmak için giriimlerde bulundular. Ancak sonuç alamay›nca

yüzlerini Almanya’ya çevirdiler. Almanya ise Osmanl› Devleti’nin ittifak aray››n›

Avrupa’da sava patlad›ktan sonra ciddiye ald›.Gizli Alman-Türk ittifak› 2 A¤ustos 1914 tarihinde imzaland›. ‹ttihatç›lar A¤us-tos-Kas›m 1914 aras›nda savaa girmemeye yönelik çaba gösterdiler. Ancak içinegirilen mali buhran, Almanya’n›n ‹ttihatç›lara savaa girmeleri kouluyla verdi¤ikredi vaadi, sava›n birkaç ay içinde Almanya’n›n zaferiyle bitece¤i umudu ve Rus-

ya’n›n parçalanmas›ndan sonra Osmanl› Devleti’nin sahip olaca¤› yeni s›n›rlar vaa-di, ‹ttihatç›lar›n savaa girmesi için gerekli koullar› yaratt›. 25 Ekim 1914’te savaagirme karar› alan ‹ttihatç› yönetim, 11 Kas›m’da Almanya ve Avusturya’n›n yer al-d›¤› üçlü ‹ttifak içinde savaa girdi. Osmanl› ordular› Kafkasya, Çanakkale, Hicaz-

Yemen, Sina ve Filistin, Irak, Makedonya ve Galiçya cephelerinde savat›lar. 1918 y›l›nda sava ‹ttifak Devletleri’nin yenilgisiyle sonuçlan›nca, Osmanl› Devleti, 30

Ekim 1918’te Mondros Atekes Antlamas›’n› imzalad›.Sava büyük bir yenilgiyle son bulmas›na ra¤men, sava›n yaratt›¤› ola¤anüstükoullar, ‹ttihatç›lara bir dizi radikal reformu hayata geçirme imkân› verdi. E¤itim

ve hukuk alan›ndaki reformlar toplumsal yaam›, laik ve milliyetçi bir çizgide dö-nütürürken ekonomik yaamda da Müslüman-Türk giriimci ve tüccar› kay›ranmilliyetçi politikalar izlendi. Sava y›llar› toplumsal kimli¤in Müslüman-Türk kimli-¤i etraf›nda yeniden tan›mlanmas›n› da sa¤lad›. II. Merutiyet Dönemi’ni incelemiolan Tar›k Zafer Tunaya’n›n de¤iiyle, II. Merutiyet Dönemi siyasal gelimeleri vefikir ak›mlar›yla “Cumhuriyet’in siyasal laboratuvar›” ve “Türkleri ‹mparatorluk for-mülünden demokratik bir Cumhuriyet formülüne iletmi bir köprü” oldu.

II. Merutiyet, ‹ttihat ve Terakki ile ilgili daha ayr›nt›l› bilgi için bak›n›z: Tunaya, Tar›k Za-fer (2011). Türkiye’de Siyasal Partiler, Cilt: 3 ‹ttihat ve Terakki, Bir Ça¤›n, Bir Kua- ¤›n, Bir Partinin Tarihi, 5. Bask›, ‹stanbul: ‹letiim Yay›nlar›.

YEREL D‹REN‹ HAREKETLER‹ VE MERKEZÎLEME(1918-1920)

Mondros Mütarekesi ve Yerel Direni HareketlerininDo¤uu30 Ekim 1918’de ‹tilaf Devletleri’yle Osmanl› Devleti aras›nda Mondros Mütareke-si imzaland›. 25 maddeden oluan mütarekenin koullar› son derece a¤›rd›. Anla-

man›n 1. maddesiyle Karadeniz’e geçi güvenli¤ini sa¤lamak üzere, Bo¤azlar›nkontrolü ‹tilaf Devletleri’nin eline geçiyordu. 5. maddeyle, güvenlik amac›yla tutu-lan az say›da asker d››nda, Osmanl› ordusu tümüyle terhis edilecekti. Anlaman›n7. ve 24. maddeleri ise Anadolu’nun igaline zemin haz›rl›yordu. 7. maddeye göre‹tilaf Devletleri güvenliklerine yönelik herhangi bir tehdit durumunda istedikleristratejik noktalar› ele geçirebileceklerdi. 24. maddeye göre ise Erzurum, Van, Ela-z›¤, Bitlis, Diyarbak›r ve Sivas vilayetlerinde kar››kl›k ç›kmas› durumunda bu böl-gelerin herhangi bir bölümünü igal edebileceklerdi.

‹tilaf Devletleri donanmas›, 13 Kas›m 1918’de ‹stanbul liman›na gelerek igalibalatt›. ‹stanbul’un igalinin ard›ndan ‹ngiliz, Frans›z ve ‹talyan kuvvetleri mütare-kenin 7. maddesi uyar›nca ülkenin de¤iik bölgelerini igal ettiler. ‹ngilizler Çanak-kale, Eskiehir, Kütahya, Afyon, Samsun, Merzifon ve Erzurum’a birliklerini gön-derdi. Musul’daki haklar›n› ‹ngilizlere devreden Frans›zlar, Toros tünellerini ve


17/231

Adana yöresini, ‹talyanlar ise Ege ve Akdeniz k›y›lar›n›n bir bölümüyle Burdur veKonya’y› igal ettiler.

Mütarekeden hemen sonra ‹TC’nin önde gelen liderleri Enver, Talat ve Cemal

Paalarla Bahaettin akir Bey bir Alman gemisiyle yurt d››na kaçt›lar. Takip edendönemde önde gelen ‹ttihatç›lar hakk›nda soruturma, kovuturma ve tutuklama-lar balad›. Osmanl› Mebusan Meclisi, 21 Aral›k 1918’de, Padiah Vahdettin taraf›n-dan feshedildi. Böylece ‹ttihatç› liderler ve mebuslar yönetimden de tasfiye edildi-ler. Ahmet ‹zzet Paa ve Tevfik Paa hükûmetlerinin kurulmas›ndan sonra, 4 Mart1919’da padiahla uyum içinde çal›an Damat Ferit Paa hükûmeti i ba›na geldi.

Yunan ordusu, 15 May›s 1919’da ‹zmir ve çevresini igale balad›. Saray çevre-si ve ‹stanbul hükûmeti igaller kar›s›nda direnii yarars›z görüyorlard›. Saray çev-resi imparatorlu¤un bütünlü¤ünü koruman›n yolunu 30-35 y›ll›k bir süre için ‹ngi-liz mandas›n›n kabul edilmesinde görüyordu. Böylece, ‹TC döneminde kaybetti¤iiktidar›n› da güçlendirebilecekti. Ülke içinde etkileri süren ‹ttihatç›lar› bir tehlike

olarak gören Saray çevresi, Anadolu direniini de bir ‹ttihatç› komplosu olarak de-¤erlendirmitir. Hürriyet ve ‹tilafç›lar da saray çevresi gibi direniin yenilgiyle so-nuçlanaca¤› ve daha büyük kay›plara yol açaca¤› gerekçesiyle ‹ngilizlerle iyi iliki-ler kurulmas›ndan yanayd›. Böylece bar› konferans›ndan daha az kay›pla ç›k›lma-s›n› umuyorlard›.

‹zmir ve çevresinin Yunan birlikleri taraf›ndan igaline kar› ‹stanbul’un her-hangi bir direni göstermemesi, yerel direni hareketlerinin ortaya ç›kmas›n› vedevletten ba¤›ms›z olarak örgütlenmesini sa¤lad›. Ege direniinin örgütlenmesinde‹ttihatç›lar büyük rol oynad›lar. Birçok yerde Osmanl› ‹ttihat ve Terakki Cemiyeti

yazan levhalar silinip yerine Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti (MHC) yaz›ld›. Balang›ç-ta birbirlerinden ba¤›ms›z kurulan MHC’ler, k›sa sürede kurulduklar› köy ve kasa-

balar›n s›n›rlar›n› aarak ortak örgütlenmelere gittiler. MHC’ler, milis birliklerindenoluan Kuva-y› Milliye güçleriyle igale kar› silahl› direnie geçtiler. MHC’lerinesas amac› bölgelerini igalden kurtarmakt›. Bu nedenle hareketlerinin hedefi dar-d› ve kurtulu sonras› için iktidar talepleri yoktu. Ege’deki bölgesel direni hare-ketleri bu nitelikleriyle ‹ttihatç›lar›n kurtulu planlar›na uygun bir bölgesel tabanoluturdular.

‹ttihat ve Terakki’nin (‹T) iktidar aray››, liderlerinin yurt d››na kaçmas›na ve yönetimden uzaklat›r›lmalar›na ra¤men hâlâ sürüyordu. Direni, ‹ttihatç›lar içinhem kiisel kurtulu hem de ülkenin kurtuluu ve iktidara geli için yegâne yoldu.

Ancak I. Dünya Sava›’n›n sorumlusu olarak görülen ‹ttihat ve Terakki’nin böylebir direni hareketini kendi ismi alt›nda örgütlemesi olanaks›zd›. Bu nedenle ‹tti-

hat ve Terakki’nin kurtulu stratejisini, kendi ismini gizleyerek bir direni hareketiörgütlemek ve hareket baar›ya ulat›ktan sonra kendi ismiyle yeniden iktidaragelmek oluturuyordu. Bu plan do¤rultusunda öncelikle ‹ttihat ve Terakki F›rkas›feshedildi ve yerine Teceddüt F›rkas› kuruldu. Direni hareketini yönlendirmekiçin 1918 y›l›n›n sonlar›nda, Talat Paa’n›n ülkeyi terk etmeden önce verdi¤i direk-tif do¤rultusunda, Kara Kemal ve Kara Vas›f’›n giriimleri ile Karakol Cemiyetiad›yla bir gizli örgüt kuruldu. Bu örgüt Milli Mücadele süresince ‹T ad›na iktidarmücadelesini sürdürdü. ‹stanbul’dan Anadolu’ya silah ve insan sevkiyat› yapan ör-güt, bölgesel direni hareketlerinin içine girerek bu hareketlerin örgütlenmesinde

ve yerel kongreler yoluyla merkezîlemeye balamas›nda etkin rol oynad›.1919 y›l›n›n ortalar›na gelindi¤inde yerel MHC’ler civar kaza ve vilayetleri kap-

sayacak ölçüde genilediler ve kendi bölgelerinde ‹stanbul hükûmetinden ayr› bi-rer güç oda¤› hâline geldiler. MHC’ler Anadolu’nun çeitli yörelerinde bölgesel ni-


Manda:I. DünyaSava›’ndan sonra, kimi azgelimi ülkeleri, kendikendilerini yönetecek birdüzeye eritirip ba¤›ms›zl›¤akavuturuncaya dek UluslarBirli¤i (Cemiyet-i Akvam)ad›na yönetmek üzere kimibüyük devletlere verilenvekillik.


18/231


telik ta›yan birbirinden ba¤›ms›z kongreler düzenleyerek bölgesel düzeyde birmerkezîleme aamas›na geçtiler. 10 Temmuz’da I. Edirne Kongresi, 28 Haziran-12Temmuz aras›nda I. Bal›kesir, 26-30 Temmuz aras›nda II. Bal›kesir Kongreleri, 6-9

A¤ustos aras›nda I. Nazilli Kongresi, 16-25 A¤ustos aras›nda Alaehir Kongresinintoplanmas›yla yerel direni hareketi yeni bir aamaya çevirildi.

Mustafa Kemal Paa ve Yerel Direni HareketlerininMerkezîlemesiMustafa Kemal Paa’n›n kurtulu stratejisi ne imparatorlu¤un bütünlü¤ünün korun-mas›na ne de bölgesel direnilerle igalin sonland›r›lmas›na dayan›yordu. Ba›n-dan beri bir cumhuriyet kurma fikriyle hareket eden Mustafa Kemal Paa, bununancak Anadolu halk›n›n deste¤ine dayal› merkezî bir direni hareketiyle gerçekle-ebilece¤ini düünüyordu. Mustafa Kemal Paa’n›n direni plan› aç›k bir iktidar ta-lebi içeriyordu. Ancak stratejisinin baar›l› olabilmesi için e zamanl› olarak, içerde

iktidar mücadelesini kazan›p direnii kendi liderli¤i alt›nda merkeziletirmek ve i-gal güçlerine kar› askerî zafer kazanmak gerekiyordu.

Mustafa Kemal Paa ve çevresinin, balang›çta Anadolu’ya yay›lm› direni gruplar›n› kap-sayacak türden herhangi bir örgütü yoktu. Mustafa Kemal Paa Anadolu’ya geçtikten son-ra, öncelikle de¤iik kademelerdeki kumandanlar arac›l›¤›yla ordunun deste¤ini sa¤lad›.Erzurum ve Sivas Kongreleri ile MHC’lerini kurumsal bir çat› alt›nda toplamas› sayesindehalk›n ve eraf›n deste¤ini kazand›. Belirli hedefler için siyasal manevra yapma yetene¤i,direni hareketi içindeki rakip iktidar odaklar›n› yenmesi ve büyük askerî baar›lar› saye-sinde iktidar mücadelesini kazand› ve cumhuriyet rejimini kurma amac›n› gerçekletirdi

Mütarekenin imzalanmas›ndan sonra ‹stanbul’a gelen Mustafa Kemal Paa, birsüre ‹stanbul’da kald›. Çanakkale cephesinde askerî baar›lar› nedeniyle büyüksayg›nl›¤› olan Mustafa Kemal Paa, ‹stanbul’da kald›¤› süre içinde yak›n arkada›Fethi Okyar ve Rauf Orbay gibi eski ‹ttihatç›larla temas kurdu. Padiah Vahdet-tin’in ehzadeli¤i s›ras›nda fahri yaveri olan Mustafa Kemal Paa, birkaç kez de

Vahdettin’le bir araya gelerek görülerini aktard›. ‹stanbul’da kalman›n herhangibir çözüm üretmeyece¤ini anlayan Mustafa Kemal Paa, Anadolu’ya geçiin yolla-r›n› aramaya balad›. Bekledi¤i f›rsat, Do¤u Karadeniz ve Do¤u Anadolu’da ‹tilaf Devletleri’nin müdahalesine yol açacak herhangi bir kargaan›n ç›kmamas› içinkurulan ordu müfettili¤ine atanmas›yla geldi.

Mustafa Kemal Paa ordu müfettii olarak görev yerine gitmek üzere yola ç›kt›

ve 19 May›s 1919’da Samsun’a vard›. Mustafa Kemal Paa Anadolu’ya geçti¤indedireni hareketleri belirli bir örgütlenme düzeyine ulam›t›. Mustafa Kemal Pa-a’n›n Anadolu’ya geçti¤i ilk günlere rastlayan Erzurum Kongresi, Mustafa KemalPaa’ya liderlik yolunu açmas› ve direnii merkeziletirecek ilk ad›mlar› atmas› aç›-s›ndan büyük önem ta›r.

Erzurum Kongresi’nin toplanmas›na yönelik giriimler Mustafa Kemal Paa’danba¤›ms›z geliti. Do¤u’da alt› vilayetin Ermenilere verilme ihtimali ve Trabzon’dabir Pontus devleti kurma planlar›na kar›l›k, arki Anadolu Müdafaa-i Hukuk Ce-miyetinin Erzurum ubesi ile Trabzon Muhafaza-i Hukuku Milliye Cemiyeti i bir-li¤i yaparak kongre ça¤r›s›nda bulundular. Kongre haz›rl›klar›n›n sürdü¤ü günler-de Mustafa Kemal Paa Amasya’dayd›. Mustafa Kemal Paa Kongre’ye kat›lma yol-lar›n› aramak üzere 3 Temmuz’da Erzurum’a geldi. Ancak kongreye kat›lacak de-legeler önceden belirlenmiti. Mustafa Kemal Paa henüz ‹stanbul hükûmetine


19/231

kar› do¤rudan cephe almad›¤› için kongreye kat›lma iste¤i kukuyla kar›land›.‹tirazlara ra¤men do¤uda büyük bir askerî güç olan Kaz›m Karabekir Paa’n›n ara-

ya girmesiyle, Mustafa Kemal Paa ve Rauf (Orbay) Bey, istifa eden iki Erzurum

delegesinin yerine kongre delegeli¤ine getirildi. 8 Temmuz’da Mustafa Kemal Pa-a’n›n Anadolu’daki ordu müfettili¤i görevine son verilmesi ve Mustafa Kemal Pa-a’n›n askerlikten istifa etmesiyle hakk›ndaki kukular da azald›.

23 Temmuz-7 A¤ustos aras›nda gerçekleen Erzurum Kongresi, 10 maddelik birbildirinin yay›mlanmas›yla son buldu. Bildiride millî s›n›rlar içinde bulunan bütün

vatan topraklar›n›n bir bütün oldu¤u, birbirinden ayr›lamayaca¤› ve her türlü iga-le kar› koyulaca¤› belirtiliyordu. Kongre Milli Mücadelenin siyasal ilkelerini belir-lemenin yan› s›ra, direni için yeni bir örgütsel yap›n›n oluturulmas› aç›s›ndan daönemlidir. Kongre’de yetkili bir temsil heyetinin seçilmesi ve bu heyetin MustafaKemal Paa’n›n bakanl›¤›nda yürütme organ› olarak hareket etmesi karar› Musta-fa Kemal Paa’ya liderlik yolunu açt›.

Ayn› dönemde Bat› Anadolu’daki yerel direni örgütleri düzenledikleri kongre-ler yoluyla önemli bir güç haline gelmiti. Bu örgütlenmelere ise ‹ttihatç›lar önem-li ölçüde s›zm›t›. Yerel direni hareketlerinin kendi kontrolünde merkezî bir yap›içine al›nmas› gerekti¤ine inanan Mustafa Kemal Paa, tüm direni hareketlerinibirletirmek amac›yla Sivas’ta bir kongre düzenlemeye karar verdi. 4-11 Eylül ta-rihleri aras›nda toplanan Sivas Kongresi’nde ülke genelindeki bütün MHC’lerin bir-letirilmesi yolunda önemli ad›mlar at›ld›. Damat Ferit Paa hükûmetinin tüm en-gellemelerine ra¤men, Sivas Kongresi çeitli vilayetlerden gelen delegelerle top-land›. Di¤er bölgesel kongrelerin aksine, Sivas Kongresi’nin delegeleri a¤›rl›kl› ola-rak askerî ve sivil bürokrasi mensuplar›ndan oluuyordu.

Kongre’de al›nan en önemli karar, bütün MHC’lerin merkezî bir yap› alt›nda

toplamas›yd›. Bu amaçla yürürlükteki Cemiyetler Kanunu’na uygun olarak Anado-lu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti (A-RMHC) ad›yla bir cemiyet kuruldu. Anadolu ve Trakya’da yer alan tüm bölgesel direni örgütlerinin A-RMHC’nin u-besi hâline getirilmesine karar verildi. Cemiyetin yönetimi, Mustafa Kemal Paabakanl›¤›ndaki Heyet-i Temsiliye’ye verildi. Hükûmet yetkileriyle donat›lm› olanHeyet-i Temsiliye fiilî olarak ‹stanbul hükûmetinden ba¤›ms›z yeni bir yönetim or-gan› olarak ortaya ç›kt›.

A-RMHC tüzü¤ü çeitli aç›lardan çok önemli bir belgedir. Tüzük, ülke toprak-lar›n›n savunulmas›yla ilgili 1. maddesiyle, Misak-› Milli’nin özünü oluturuyordu.3. maddede ‹slam halifeli¤ini ve Osmanl› Sultanl›¤›n› sürdürmek için toplu savun-ma ve direnme gere¤i belirtilerek saray›n iktidar›n›n tart›ma konusu olamayaca¤›

görüntüsü yarat›ld›. Saray›n iktidar›na kar› aç›k bir tav›r al›nmas› direnie yöneliktoplumsal deste¤i azaltaca¤› için Mustafa Kemal Paa ve çevresi iktidar taleplerinibu aamada aç›¤a vurmam›lard›. Ancak tüzü¤ün 4. maddesinde yer alan, Osman-l› Hükûmeti’nin yurdun bir parças›n› terk etmek zorunda b›rak›lmas› hâlinde,hükûmetin yerini alacak geçici bir yönetim kurulmas› karar›, ‹stanbul’a alternatif

yeni bir iktidar oda¤›n›n ortaya ç›kt›¤›n› gösteriyordu.Sivas Kongresi’nin kararlar›na ilk tepki Erzurum örgütünden geldi. Erzurum

Kongresi’nde kabul edilen tüzü¤ün, birkaç de¤iiklikle A-RMHC’nin tüzü¤ü yap›l-mas›, bunun için Erzurum Kongresi’nin yetkili organlar›ndan izin al›nmamas› tep-kilere yol açt›. Mustafa Kemal Paa’n›n yaln›zca ad›n› duymu olan Bat› Anado-lu’daki örgütler de A-RMHC ad› alt›nda birleme karar›na üpheyle yaklat›lar. Ye-rel direni örgütleri, Sivas Kongresi’nden önce belirli bir merkezîleme aamas›nagelmilerdi. 16-25 A¤ustos 1919 aras›nda toplanan Alaehir Kongresi, Ege direnii-



20/231


nin merkezîlemesinde önemli bir halkayd›. Karakol Cemiyetinin bakan› Kara Va-s›f Bey Alaehir Kongresi’nde umum kumandan olarak seçilmi, kongre ayr›ca di-reni hareketinin siyasal koordinasyonunu sa¤lamak üzere Encümen-i Müdiran

ad›yla bir yürütme organ› kurmutu.Karakol Cemiyetinin Ege hareketine s›zarak iktidar mücadelesinde gittikçeönemli bir rakip hâline gelmesi, Mustafa Kemal Paa’n›n Karakol Cemiyeti’ne kar-› duydu¤u honutsuzlu¤u artt›rd›. Bu honutsuzluk, her iki hareketin de güçlü biriktidar talebinin olmas›, güçlerini ayn› bölgesel hareketlere dayand›rmaya çal›ma-s› ve bu hareketleri kendi liderlikleri alt›nda merkeziletirme gayretlerinden kay-naklan›yordu. Mustafa Kemal Paa Karakol Cemiyetiyle yürüttü¤ü iç iktidar müca-delesini kazanmak için, Sivas Kongresi s›ras›nda Karakol Cemiyetine aç›kça cepheald›. Vas›f Bey’e Cemiyetin da¤›t›ld›¤›n› bildirdi. Sivas Kongresi, ayn› zamanda AliFuat (Cebesoy) Paa’y› “Umum Kuva-y› Milliye Bakumandan›” olarak atay›p Vas›f Bey’in unvan›n› yok sayd›. Bu tepkilere ra¤men Vas›f Bey’in Sivas Kongresi’nde

oluturulan Heyet-i Temsiliye’ye üye seçilmesi Vas›f Bey’in hâlâ önemli gücü oldu-¤unu gösteriyordu.Karakol Cemiyeti, Mustafa Kemal Paa’n›n Sivas Kongresi’nde yasaklamas›na

ra¤men ‹T ad›na iktidar mücadelesini sürdürdü. Cemiyet bir yandan Bat› bölgele-rindeki direni örgütlerinde etkin olmaya devam ederken di¤er yandan da çeitlitemaslarla Boleviklerin deste¤ini almaya çal›t›. Karakol Cemiyeti, 16 Mart 1920’de‹ngilizlerin ‹stanbul’u igalinin ard›ndan Kara Vas›f Bey ve önde gelen liderlerin tu-tuklanarak Malta’ya sürgün edilmesiyle ancak son buldu.

Yerel örgütlerin A-RMHC’ye ba¤lanma süreci ancak 1920 y›l›n›n ortalar›nda ta-mamlanabildi. 16 Mart 1920’de ‹stanbul’un igal güçleri taraf›ndan resmen igaledilmesi ve kent yönetimine el konulmas›, son Osmanl› Mebusan Meclisinin da¤›l-

mas› ve 23 Nisan 1920’de Ankara’da Türkiye Büyük Millet Meclisinin (TBMM) top-lanmas›, yerel örgütlerin A-RMHC çat›s› alt›nda toplanmas›n› h›zland›rd›. TBMM’ninaç›lmas›yla meclisin tüm üyeleri A-RMHC’nin temsilcisi say›ld›lar. Heyet-i Temsili-

ye’nin yerini ise Büyük Millet Meclisi Bakanl›¤› ald›. Meclisin aç›lmas› Mustafa Ke-mal Paa’n›n liderli¤ine önemli bir meruiyet sa¤lad›. Bölgesel direni örgütleri gi-derek Ankara’n›n denetimi alt›na girmeyi kabul etti. 1920 Haziran’›nda Yunan or-dusunun sald›r›s›ndan sonra, Ege’de hâlâ ba¤›ms›zl›klar›n› sürdüren hareketler de

Ankara’n›n denetimine girdi. Son olarak, Kuva-y› Milliye’nin tasfiye edilerek dü-zenli orduya geçilmesiyle bölgesel direni örgütlerinin Ankara’n›n denetimine gir-mesi süreci tamamland›.

Mustafa Kemal Paa’n›n kurtulu stratejisi nelere dayan›yordu?

Son Osmanl› Mebusan Meclisi ve ‹stanbul’un ‹galiMustafa Kemal Paa’n›n, Sivas Kongresi’ni engellemeye çal›an Damat Ferit Paahükûmetiyle tüm ilikilerin kesilmesi yönünde verdi¤i talimata uyulmas› sonucu,etki alan› ‹stanbul ve civar›yla s›n›rl› kalan hükûmet 1 Ekim 1919’da istifa etti. Ye-rine kurulan Ali R›za Paa hükûmeti Sivas’la yak›nlamay› sa¤lad›. Hükûmet tem-silcileriyle Sivas Heyet-i Temsiliyesi aras›nda 20 Ekim 1919’da Amasya’da yap›langörümeler sonucunda, ‹stanbul hükûmeti, Sivas Heyet-i Temsiliyesi’ni tan›d› veOsmanl› Mebusan Meclisinin toplanmas› için seçimlerin bir an önce yap›laca¤›n›duyurdu.

Yap›lan seçimlerin ard›ndan son Osmanl› Mebusan Meclisi 12 Ocak 1920’de ‹s-tanbul’da topland›. Meclis 3 ay gibi k›sa bir süre aç›k kalmas›na kar›n Misak-› Mil-

3


21/231

li gibi önemli bir belgeyi kabul ederek Anadolu direniine önemli bir meruiyetsa¤lad›. 28 Ocak 1920’de kabul edilen Misak-› Milli, Sivas ve Erzurum Kongreleri’niesas alan bir metindir. Osmanl› ‹slam ço¤unlu¤uyla meskûn topraklar›n ayr›lmaz

bir bütün oldu¤unu ilan eden metin, Milli Mücadele’nin siyasal hedeflerini olutur-du. Gelimelerden rahats›z olan ‹tilaf Devletleri 16 Mart’ta kent yönetimine el ko- yarak ‹stanbul’u resmen igal etti. ‹galin hemen ard›ndan baz› milletvekilleri tu-tuklanarak Malta’ya sürüldü. 18 Mart 1920’de son toplant›s›n› yapan Mebusan Mec-lisi, mevcut koullar alt›nda faaliyetlerini sürdürmesinin imkâns›z oldu¤una karar

vererek da¤›ld›.‹stanbul’un igal edilmesi ve meclisin da¤›lmas›n›n yaratt›¤› en önemli sonuçla-

r›ndan biri, A-RMHC’nin, tüzü¤ünün 4. maddesi uyar›nca ülke yönetimini üstlen-mesidir. Mustafa Kemal Paa ülkenin yönetimini üstlenecek yeni bir meclisin olu-turulmas› için yak›n çevresi, ordu kumandanlar› ve bürokrasiyle yapt›¤› görüme-lerden sonra, 19 Mart 1920’de seçimlerin yap›laca¤›n› duyurdu. Seçimlerden son-

ra, ‹stanbul Mebusan Meclisinden gelen mebuslarla, yeni seçilen mebuslar 23 Ni-san 1920’de Ankara’da toplanan Türkiye Büyük Millet Meclisinde bir araya geldi-ler. Birinci Meclis olarak da an›lan ilk meclis ve Ankara hükûmeti bundan böyleMilli Mücadele hareketinin tek meru temsilcisi oldu.

B‹R‹NC‹ MECL‹S VE ‹KT‹DAR-MUHALEFET ‹L‹K‹LER‹

TBMM’nin Kuruluu ve Rejimin Temelleri23 Nisan 1920’de ilk toplant›s›n› yapan Birinci Meclis, 6 Nisan 1923’te da¤›lana ka-dar Milli Mücadele sürecinin askerî ve siyasal yönlerini baar›yla yönetti ve yeni re-jimin temellerini att›. Birinci Meclis, 23 Nisan’da, en yal› üye Sinop Mebusu erif

(Avkan) Bey’in bakanl›¤›nda aç›ld›. 24 Nisan’da ise Mustafa Kemal Paa MeclisReisi seçildi. Mustafa Kemal Paa’n›n hükûmet kurulmas›na yönelik önergesi yeniidarenin nitelikleri hakk›nda önemli ipuçlar› ta›r. Önerge, yasama ve yürütme yet-kilerinin meclisin elinde topland›¤›, meclis üstünlü¤üne ve kuvvetler birli¤i esas›-na dayal› bir yönetim tarz› teklif ediyordu. Meclisin seçti¤i vekillerden oluan birheyet hükûmet ilerini yürütecek, meclis bakan› ayn› zamanda bu heyetin baka-n› olacakt›. Mustafa Kemal Paa önergesinde saltanat› do¤rudan kar›s›na alma-makla beraber, Padiah›n ‹stanbul’da esir oldu¤unu, bu nedenle ‹stanbul’la iliki-

ye girmenin hiçbir yarar› olmad›¤›n› belirterek ülkenin yazg›s›na bütünüyle el kon-mas› gerekti¤ini söylüyordu. Mustafa Kemal Paa, 1927’de okudu¤u Nutuk’ta “buesaslara dayanan hükûmetin mahiyeti kolayl›kla anla›l›r ki hâkimiyet-i milliyeye

dayanan bir cumhuriyettir. Dayana¤› da kuvvetler birli¤idir” diyerek yeni rejiminilk ad›mlar›n›n Meclisin topland›¤› ilk günlerde at›ld›¤›n› ifade etmitir.Birinci Meclis ilk aylar›nda bir dizi önemli yasay› yürürlü¤e koydu. 29 Nisan

1920’de H›yanet-i Vataniye Kanunu kabul edildi. Bu kanunla TBMM’nin meruiye-tine kar› koyanlar›n vatan haini say›laca¤› ve mahkemelerin bu yönde verece¤ikararlar›n kesin oldu¤u hükme ba¤land›. Bu kararlar›n infaz› TBMM’nin onay›naba¤l› olacakt›. Böylece meclise yasama ve yürütme yetkisinin yan› s›ra yarg› yetki-si verilmi oldu. 2 May›s 1920’de ‹cra Vekillerinin Seçim ekline Dair Kanun’lahükûmetin kurulu ekli ve kurulacak bakanl›klar belirlendi. Kanun’un kabul edil-mesinin ard›ndan vekiller meclis taraf›ndan seçilerek görevlerine balad›lar.

Meclisin düzenledi¤i önemli kanunlardan biri de ‹stanbul hükûmetinin yasama ve yürütme gücüyle ilgiliydi. 7 Haziran 1920’de kabul edilen bir kanunla, ‹stan-bul’un igal edildi¤i 16 Mart 1920’den itibaren TBMM’nin onay› d››nda ‹stanbul



22/231

hükûmeti taraf›ndan yap›lm› bütün antlamalar ve icraat geçersiz say›ld›. TBMMböylece kendisini yasama ve yürütme erkine sahip tek meru siyasal organ olaraktan›mlad›. 5 Eylül 1920 tarihli Nisab-› Müzakere Kanunu, meclis üye say›s›ndaki

belirsizli¤i giderdi. Kanun ayn› zamanda meclisin amac›n› Hilafet ve Saltanat›n, va-tan ve milletin kurtar›lmas› ve ba¤›ms›zl›¤›n› sa¤lamak olarak tan›mlad›. Böylecemeclis içindeki olas› bölünmeler önlenmi oldu.

TBMM’nin çözmeye çal›t›¤› sorunlardan biri de büyüyen asker kaçaklar› soru-nuydu. Balkan Harbi’nden beri cephelerde kesintisiz savam› Anadolu halk› yenibir sava›n yükünü kald›racak durumda de¤ildi. Ancak Yunan ordusunun yenilme-si için tüm silahl› güçlerin cepheye seferber edilmesi büyük önem ta›yordu. TBMMbu amaçla 11 Eylül l920’de, “Firariler Hakk›nda Kanun”la ‹stiklal Mahkemeleri’nikurdu. Meclisin seçece¤i üç mebustan oluan bu mahkemelerin kararlar› kesindi.‹stiklal Mahkemeleri’nin kuruluu, bu mahkemelerin ola¤anüstü yetkilerine kar›ç›kan muhalif mebuslar›n engellemeleri nedeniyle bir hayli uzad›. Mahkemelerin

görev alan› 26 Eylül 1920’de, vatan hainli¤i, casusluk, memleketin maddi ve mane- vi gücünü her ne ekilde olursa olsun k›rmaya çal›mak suçlar›n› da kapsamaküzere geniletildi. Mahkemelerin asker kaçaklar›na gözda¤› vermek üzere ailele-rinden erkekleri askere götürmek, yoksa köy ve mahallelerine para cezas› kesmek,firarinin mal ve mülkünü yakmak veya el koymak gibi uygulamalar› mecliste s›ks›k eletiri konusu oldu. Eletiriler sonucunda, 17 ubat 1921’de verilen bir karar-la, zorunluluk hâlinde meclisin karar ve onay›yla gerekli yerlerde yeniden kurul-mak üzere, Ankara ‹stiklal Mahkemesi d››ndaki ‹stiklal Mahkemeleri’nin faaliyet-lerine son verildi.

TBMM’nin en önemli yasama faaliyetlerinden biri, hiç kukusuz Tekilat-› Esa-siye Kanunu’dur. 20 Ocak 1921’de kabul edilen Tekilat-› Esasiye Kanunu, rejimin

temellerini halk egemenli¤i ve meclis üstünlü¤ü üzerinden tan›mlayan ilk anaya-sad›r. 1921 Anayasas›’n›n özgün yanlar›ndan biri de yerel yönetimlere sa¤lad›¤›özerklikti. Yerel yönetimler, merkeziyetçi klasik idari örgütlenme modeli yerine,

yerinden yönetim modeli diyebilece¤imiz bir modele dayan›yordu. 1921 Anayasa-s› olarak da adland›r›lan Tekilat-› Esasiye Kanunu’nun çerçevesini 8 Eylül’de Ye-nigün gazetesinde yay›mlanan Halk Zümresi’nin siyasi program› oluturdu. Mec-liste maddeleri tart››lan kanun tasla¤› çeitli de¤iikliklerle kabul edildi.

1921 Anayasas›’n›n ilk üç maddesi rejimin temel niteliklerini belirler. 1. maddeegemenli¤in kay›ts›z arts›z millette oldu¤u ilkesini kabul eder. 2. madde, TBMM’ninmilletin tek ve gerçek temsilcisi oldu¤unu ve yasama, yürütme kuvvetlerininTBMM’de topland›¤›n› belirtir. 3. maddeye göre Türkiye Devleti Büyük Millet Mec-

lisi taraf›ndan idare olunur ve hükûmeti ‘Büyük Millet Meclisi hükûmeti’ unvan›n›ta›r. Bu maddelerle tan›mlanan yönetim ekli cumhuriyet rejiminden baka bir ey de¤ildi asl›nda. Söz konusu maddeler ayn› zamanda TBMM’in aç›l››ndan beri uy-gulad›¤› kuvvetler birli¤ini ve meclis hükûmeti sistemini tan›mlar. TBMM’nin halkegemenli¤ini nas›l icra edece¤i ise milletvekili seçimleriyle ilgili 4. maddede aç›k-lan›r. Yasa tasar›s›nda 4. madde milletvekili seçimlerinin mesleki temsil esas›na gö-re yap›lmas›n› öngörüyordu. Ancak ülkede mesleklerin mesleki temsil esas›n›n uy-gulanabilece¤i ölçüde gelimedi¤i eletirileri kar›s›nda bu madde, mebuslar›n vi-layetler halk› taraf›ndan seçilece¤i yönünde de¤itirildi. Anayasa’n›n 7. maddesin-de ise TBMM’nin görevleri say›ld›.

1921 Anayasas›’n›n 9. maddesi TBMM bakan›na, meclis ad›na imza koyma ve yürütme organ› olan Heyet-i Vekile’nin kararlar›n› onaylama yetkisi veriyordu. He- yet-i Vekile’nin kendi içinden seçece¤i bir reis, vekiller aras›ndaki koordinasyonu



23/231


sa¤lamakla yükümlüydü. Ayn› madde meclis bakan›n›n, ayn› zamanda, Heyet-i Vekile’nin de do¤al bakan› oldu¤unu vurguluyordu. 9. madde, meclis bakan›nabir devlet bakan›na ait olmas› gereken yetkileri vererek devlet bakanl›¤› sorunu-

nu Saltanat ve Hilafete de¤inmeden çözmütü.Sevr Antlamas› ve Londra Konferans›10 A¤ustos 1920’de ‹stanbul hükûmeti ile ‹tilaf Devletleri aras›nda imzalanan Sevr

tÜrkİye cumhurİyetİ sİyasİ tarİhİ

Documents