tÜrk sİyasal hayati

T.C. ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 3026

AIKRETM FAKLTES YAYINI NO: 1978

TRK SYASAL HAYATI

YazarlarDr. Nurflen GRBOA (nite 1)

Prof.Dr. Ahmet DEMREL (nite 2, 3)Dr. zen lgen ADADA (nite 4)

Dr. Sezgi DURGUN (nite 5)Do.Dr. Yksel TAfiKIN (nite 6)

Yrd.Do.Dr. smet AKA (nite 7)Yrd.Do.Dr. Murat KORALTRK (nite 8)

EditrlerProf.Dr. Ahmet DEMRELDo.Dr. Sleyman SZEN

ANADOLU NVERSTES

Bu kitabn basm, yaym ve satfl haklar Anadolu niversitesine aittir.Uzaktan retim tekniine uygun olarak hazrlanan bu kitabn btn haklar sakldr.

lgili kurulufltan izin almadan kitabn tm ya da blmleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kaytveya baflka flekillerde oaltlamaz, baslamaz ve datlamaz.

Copyright 2013 by Anadolu UniversityAll rights reserved

No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmittedin any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without

permission in writing from the University.

UZAKTAN RETM TASARIM BRM

Genel Koordinatr Do.Dr. Mjgan Bozkaya

Genel Koordinatr YardmcsArfl.Gr.Dr. rem Erdem Aydn

retim TasarmclarYrd.Do.Dr. Alper Altunay

Yrd.Do.Dr. Nuran ztrk Baflpnar

Grafik Tasarm YnetmenleriProf. Tevfik Fikret Uar

r.Gr. Cemalettin Yldz r.Gr. Nilgn Salur

Dil Yazm DanflmanlarEmine KoyuncuHatice alflkan

Kitap Koordinasyon BirimiUzm. Nermin zgr

Kapak DzeniProf. Tevfik Fikret Uar

r.Gr. Cemalettin Yldz

DizgiAkretim Fakltesi Dizgi Ekibi

Trk Siyasal Hayat

ISBN 978-975-06-1685-3

1. Bask

Bu kitap ANADOLU NVERSTES Web-Ofset Tesislerinde 110.000 adet baslmfltr.ESKfiEHR, Ocak 2013

indekilernsz ............................................................................................................ vii

II. Meflrutiyetten Cumhuriyete Trkiyede Siyasal Yaflam(1908-1923)............................................................................... 2

TTHAT VE TERAKK CEMYET VE II. MEfiRUTYETN LANI.............. 3II. Abdlhamit daresi ve ttihat ve Terakki Cemiyetinin Kuruluflu........... 3Hrriyetin lan ve Seimler ........................................................................ 531 Mart syan ve II. Abdlhamitin Tahttan ndirilmesi ........................... 61909-1913 Dnemi Siyasal Yaflam .............................................................. 6TTHAT VE TERAKK KTDARI VE MPARATORLUUN SONU ........... 7Babli Baskn ve ttihat ve Terakki ktidar ............................................. 7Trklk deolojisinin Ykselifli ............................................................... 8I. Dnya Savafl ve Osmanl mparatorluunun Sonu .............................. 9YEREL DRENfi HAREKETLER VE MERKEZLEfiME (1918-1920)............. 10Mondros Mtarekesi ve Yerel Direnifl Hareketlerinin Douflu ................. 10Mustafa Kemal Pafla ve Yerel Direnifl Hareketlerinin Merkezleflmesi ..... 12Son Osmanl Mebusan Meclisi ve stanbulun flgali ................................. 14BRNC MECLS VE KTDAR-MUHALEFET LfiKLER ........................... 15TBMMnin Kuruluflu ve Rejimin Temelleri ................................................. 15Sevr Antlaflmas ve Londra Konferans ....................................................... 17A-RMH Grubunun Kuruluflu ve Muhalefet ................................................ 17kinci Grupun Kuruluflu, Program ve Faaliyetleri .................................... 18LOZAN BARIfi GRfiMELER VE 1923 SEMLER ................................. 20Saltanatn Kaldrlmas ve Lozan Barfl Antlaflmas ..................................... 20Halk Frkasnn Kurulufl Hazrlklar .......................................................... 22Seimler ve Muhalefetin Tasfiyesi ............................................................... 22zet................................................................................................................ 23Kendimizi Snayalm...................................................................................... 25Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ 26Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. 26Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. 27

Tek Partili Dnem (1923-1946) ............................................. 28ATATRK DNEMNDEK SYASAL GELfiMELER ................................... 29Halk Frkasnn Kuruluflu ............................................................................. 29Cumhuriyetin lan ....................................................................................... 30Halifeliin Kaldrlmas ................................................................................ 31Terakkiperver Cumhuriyet Frkasnn Kuruluflu ......................................... 33fieyh Sait Ayaklanmas ve Takrir-i Skn Kanunu...................................... 34fiark stiklal Mahkemesi: TpCFnin Kapatlmas ve Gazeteciler Davas .... 35zmir Suikast ve Muhalefetin Sonu ............................................................ 36Cumhuriyet Halk Frkasnn kinci Kurultay ve Nutuk ............................ 38Tek Parti Ynetiminde Geici Yumuflama: Serbest Cumhuriyet Frkasnn Kuruluflu ....................................................................................... 39lkedeki Btn rgtlerin CHF Bnyesinde Btnleflmesi ..................... 41Parti-Devlet Btnleflmesi............................................................................. 43Atatrk-nn atflmas, Celal Bayarn Baflbakanl, Atatrkn lm ........................................................................................................... 43NN DNEM VE OK PARTL HAYATA GEfi ............................... 44nn Dnemi .............................................................................................. 44Savafln Bitmesinden Sonraki Siyasi Geliflmeler ve Tek Parti Dneminin Sonu .............................................................................................................. 44iftiyi Topraklandrma Kanunu ve Drtl Takrir ..................................... 45Demokrat Partinin Kuruluflu......................................................................... 47

indek i ler iii

1. NTE

2. NTE

Tek Parti Dneminin Sonu: 1946 Seimi ................................................... 48SEMLER VE REFORMLAR.......................................................................... 48Tek Parti Dneminde Seimler ve Milletvekilliinin nemi veya nemsizlii .................................................................................................... 48Kemalist Reformlar ........................................................................................ 49zet ............................................................................................................... 53Kendimizi Snayalm ..................................................................................... 56Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ 57Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. 57Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. 58

ok Partili Hayat: Siyaset, Partiler, Seimler...................... 60GEfi DNEM VE DEMOKRAT PART KTDARI (1946-1960) .............. 61Demokrasinin lk Yllar .............................................................................. 61DP ktidarnn kinci Evresi ......................................................................... 63Siyasette Gerginliin Artmas ...................................................................... 6427 MAYIS ASKER YNETM .................................................................... 66Sivil Ynetime Geifl Sreci ........................................................................ 68K DARBE ARASINDA TRKYE (1961-1980) .......................................... 701980DEN BUGNE TRKYE .................................................................... 76Seim Sistemlerinin Yaratt Orantszlklar, Parti Sistemi ve Semen Tercihlerindeki Deiflimler ............................................................ 85zet................................................................................................................ 87Kendimizi Snayalm .................................................................................... 90Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ 91Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. 92Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. 94

Trk Siyasal Yaflamnda Anayasal Geifller .......................... 96GRfi ............................................................................................................. 97OSMANLI DEVLETNDE ANAYASACILIK HAREKETLER ........................ 97lk Anayasal Nitelikte Belgeler ..................................................................... 97

Sened-i ttifak ......................................................................................... 97Tanzimat Dnemi .................................................................................. 98lk Anayasa (1876 Kanun-i Esasi) ......................................................... 981909 Deifliklikleri ................................................................................. 101

1921 ANAYASASI (TEfiKLAT-I ESASYE KANUNU) ................................. 1011924 ANAYASASI ......................................................................................... 1031961 ANAYASASI ......................................................................................... 104Temel Hak ve zgrlkler Alan ................................................................ 105ktidarn Paylaflm ve flleyifli ...................................................................... 105Anayasann stnlnn Korunmas ....................................................... 106Anayasa Deifliklikleri ................................................................................. 1061982 ANAYASASI ......................................................................................... 107Anayasa Deifliklikleri................................................................................... 108

1987-1993-1995-1999 Deifliklikleri........................................................ 1082001 Deifliklikleri (6. Deifliklik: RG.17.10.2001, 7. Deifliklik:RG.01.12.2001)................................................................... 1092002 Deifliklii (8. Deifliklik: RG.31.12.2002) .................................... 1102004 Deifliklii ...................................................................................... 1112007 Deifliklikleri (13. Deifliklik: RG.18.05.2007, 14. Deifliklik:RG.16.06.2007, 15. Deifliklik: RG.16.10.2007)...................................... 1112008 Deifliklii (16. Deifliklik: RG.23.02.3008) .................................. 1122010 Deifliklii (17. Deifliklik: RG.13.05.2010) .................................. 1122011 Deifliklii ( 18. Deifliklik: RG.29.03.2011) ................................. 113

zet ............................................................................................................... 115Kendimizi Snayalm ..................................................................................... 116

indek i leriv

3. NTE

4. NTE

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ 117Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. 117Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. 118

deolojik eflitlenmeler ve Toplumsal Hareketler .............. 120GRfi .............................................................................................................. 121OSMANLI MRASI: 19. YZYIL DEOLOJLERNN ORTAYA IKIfiI ........ 121Milliyetilik..................................................................................................... 121Osmanlclk ................................................................................................... 122Panislamizm................................................................................................... 122Trklk....................................................................................................... 122Turanclk ....................................................................................................... 122CUMHURYET DNEM: RESM DEOLOJNN NfiASI ............................. 123Kemalizm ....................................................................................................... 123ANADOLUCULUK ......................................................................................... 125Mavi Anadoluculuk ....................................................................................... 125slamc Anadoluculuk ................................................................................... 125Trk Anadoluculuk ................................................................................... 125BATICILIK, ADAfiLAfiMA VE MODERNZM........................................... 126MUHAFAZAKRLIK ...................................................................................... 127Kltrel Muhafazakrlk................................................................................ 128slamc Muhafazakrlk ................................................................................. 128Milliyeti Muhafazakrlk .............................................................................. 128SYASAL SLAM ............................................................................................. 129SOL VE SOSYALZM ..................................................................................... 130LBERALZM................................................................................................... 132TOPLUMSAL CNSYET VE FEMNZM........................................................ 133zet................................................................................................................ 135Kendimizi Snayalm...................................................................................... 137Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ 138Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. 138Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. 139

Din, Devlet, Laiklik.......................................................... ........ 140GRfi .............................................................................................................. 141Temel Kavramlar ........................................................................................... 141OSMANLIDAN DEVREDEN MRAS ............................................................. 142TEK PART DNEMNDEN DEMOKRAT PARTYE DN DEVLET LfiKLER (1923-1950) ................................................................................ 143DP DNEM VE 27 MAYIS SRECNDE DN DEVLET LfiKLER (1950-1965) ................................................................................................... 147SLAM OLUfiUMLARLA LGL BR SINIFLANDIRMA DENEMES............. 149Nakflibendilik, Kadirilik, Sleymanclk, Nurculuk ve Kollar ................... 151Nurculuun Kollar........................................................................................ 1531965-1980 ARASI DNEMDE DN DEVLET LfiKLER ............................ 154Alevilerle lgili Tartflmalar ............................................................................ 1561980-1997 ARASI DNEMDE DN DEVLET LfiKLER ............................. 157Refah Partisinin Ykselifli ............................................................................ 158Baflrts Meselesi ....................................................................................... 1581997 SONRASI DNEMDE DN DEVLET LfiKLER ................................ 160zet................................................................................................................ 163Kendimizi Snayalm...................................................................................... 166Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ 167Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. 167Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. 168

indek i ler v

5. NTE

6. NTE

Trkiyede Ordu-Siyaset liflkisi ............................................. 170GRfi: ANALZ EREVES .......................................................................... 171TARHSEL ARKA PLAN ................................................................................. 17227 MAYIS 1960 DARBES ............................................................................. 172Demokrat Parti Dnemi: Darbeye Giden Sre.......................................... 172Darbenin Gerekleflme Sreci, Nedenleri ve MBKnin Yaps ................... 175Asker Rejimin Politikalar: Sosyal-Mill Gvenlik Devletinin nflas ......... 17612 MART 1971 MUHTIRASI .......................................................................... 178Muhtra ncesi Kriz Dinamikleri ................................................................. 179Darbeci Klikler Aras Mcadele ve Muhtrann erii................................ 18012 Mart Ara Rejiminin craatlar.................................................................... 18112 EYLL 1980 ASKER DARBES................................................................ 18312 Eyll ncesi Organik Kriz....................................................................... 183Darbenin ve Asker Rejimin rgtlenmesi .................................................. 18412 Eyll Rejiminin Devlet, Toplum, Ekonomi nflas .................................. 1851990LAR VE NEOLBERAL MLL GVENLK DEVLET ............................ 187Siyasal Hegemonya Krizi .............................................................................. 187Krt Sorunu ve Mill Gvenlik Devleti ........................................................ 188

Siyasal slamclk ve 28 fiubat 1997 Asker Mdahalesi........................ 189AKP DNEM ................................................................................................ 190AKPnin Hegemonya Projesi......................................................................... 190AKP Dneminde Sivilleflme Reformlar ....................................................... 191zet................................................................................................................ 194Kendimizi Snayalm...................................................................................... 195Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ 196Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. 196Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. 198

II. Meflrutiyetten 2000li Yllara Trkiyede Ekonomi Politiin Evrimi ........................................................................ 200

II. MEfiRUTYET DNEM ........................................................................... 201Meflrutiyet Liberalizmi ................................................................................... 201Meflrutiyet Liberalizminin Sonu ................................................................... 202Mill ktisadn Kapsam ve Kavramsal erevesi......................................... 203ERKEN CUMHURYET DNEM ................................................................. 205mparatorluktan Cumhuriyete Mill ktisatta Sreklilik ............................ 2051923 zmir ktisat Kongresi ......................................................................... 2061930larda Devletilik Tartflmalar ............................................................... 208Birinci Befl Yllk Sanayi Plan ..................................................................... 210OK PARTL SSTEM .................................................................................. 210kinci Dnya Savafl Ertesi Devletiliin Tasfiyesi....................................... 2101948 Trkiye ktisat Kongresi....................................................................... 212Devletiliin DP Liberalizmine Evrimi ......................................................... 213Keynesyen Dflncenin lk zleri ................................................................. 214PLANLAMA DNEM .................................................................................... 214DP Liberalizminin Sonular, DPTnin Kuruluflu ve Planlamann Yeniden Ykselifli ........................................................................................ 214Birinci Befl Yllk Kalknma Plan ................................................................ 215Toplumsal Muhalefetin Ykselifli TP ve Yn Hareketi ............................. 216NEOLBERALZMN YKSELfi.................................................................... 216Keynesten Friedman izgisine Geifl ......................................................... 21624 Ocak Liberalizmi ve Sonular ................................................................ 217Dervifl Program ve Sonras ......................................................................... 219zet ............................................................................................................... 220Kendimizi Snayalm ..................................................................................... 222Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ 223Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. 223Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. 224

indek i lervi

8. NTE

7. NTE

nsz

Trkiyede siyasal hayatn ana tartflma konular olan anayasa, hukuk devleti,

parlamenter sistem, siyasal partiler, seim, siyasal ideolojiler, ordu-siyaset iliflkisi,

laiklik, milli iktisat, devletilik, liberal ekonomi gibi bir dizi mesele Osmanl m-

paratorluunun son yzylndan bugne uzanan bir zaman dilimi iinde flekillen-

mifltir. Trk siyasal hayatnn siyasal, dflnsel, kurumsal ve iktisadi dinamiklerini

sz konusu meseleleri tarihsel geliflimleri iinde deerlendirmeden anlamak ola-

nakl deildir. Trk Siyasal Hayat kitabnn ana eksenini, sz konusu meseleleri

ve tartflmalar 19. yzyl sonlarndan gnmze uzanan bir zaman dilimi iinde

flekillendiren temel siyasal, ideolojik ve iktisadi srelerle, kurumsal yaplar ve si-

yasal aktrler oluflturmaktadr.

Uzaktan retim tekniine gre hazrlanan Trk Siyasal Hayat kitab bu alan-

da lisans dzeyinde ele alnmas gereken temel konular tematik ve kronolojik bir

yntemle tartflmaktadr. Trk siyasal hayatna iliflkin bir tarihsel dnemlendirme

eflitli siyasal kurumlar, aktrler ve sreler arasndaki kopufllar kadar sreklilik-

leri de gz nne serecektir. ttihat ve Terakki idaresi ve II. Meflrutiyet dnemi,

Cumhuriyete geifl ve tek parti idaresi, Demokrat Parti yllar, askeri darbeler ve

toplumsal mcadelelerle flekillenen 1960-1980 dnemi ve son olarak 1980 darbe-

sinden bugne uzanan dnem, Trk Siyasal Hayat kitabnn ana tarihsel alt d-

nemlerini oluflturmaktadr. Trkiyede siyasal hayat bir dizi isel, blgesel ve k-

resel sreler ve aktrlerin karfllkl etkileflimi ile hzl bir deiflim geirmektedir.

Sz konusu deiflimi kavramsallafltrmak ve tarihsel srelerle iliflkilendirmek iin

yeni yaklaflmlar ve deerlendirmeler gerekmektedir. Kitapta bu yaklaflmlar da

dikkate alnarak, Trk siyasal hayatnn temel kurumlar, aktrleri ve sreleri in-

celenmektedir.

Trk Siyasal Hayat kitabnn ortaya kmasnda birok deerli kiflinin katks

olmufltur. nite yazarlar baflta olmak zere, Uzaktan retim Tasarm Birimi yet-

kililerine ve Ak retim Fakltesi dizgi ekibine teflekkr ederim.

Editr

Prof.Dr. Ahmet DEMREL

nsz vii

Bu niteyi tamamladktan sonra;ttihat ve Terakki Cemiyetinin oluflumunu, Meflrutiyetin ilann ve oulcu si-yasal yaflamn kuruluflunu zetleyebilecek, ttihat ve Terakki Cemiyetinin tek parti iktidarnn kuruluflunu ve Osmanlc-lktan Trkle geiflin nedenlerini aklayabilecek, Mill Mcadele Dneminde yerel direnifllerin rgtlenmesini, Karakol Cemi-yeti ile Mustafa Kemal Pafla arasndaki iktidar mcadelesini ve direniflinmerkezleflmesini deerlendirebilecek, Birinci Mecliste rejimin temellerini atan yasama faaliyetlerini ve meclis iin-deki iktidar muhalefet iliflkilerini ifade edebilecek,Saltanatn kaldrlmas, Lozan Konferans, 1923 seimleri ve meclis ii muhale-fetin tasfiyesi srelerini aklayabilecekbilgi ve becerilere sahip olacaksnz.

indekiler

II. Meflrutiyet ttihat ve Terakki Cemiyeti Trklk Yerel Direnifl Hareketleri

Birinci Meclis Birinci Grup ve kinci Grup Lozan Barfl Antlaflmas 1923 Seimleri

Anahtar Kavramlar

Amalarmz

N

N

N

N

N

Trk Siyasal Hayat

TTHAT VE TERAKK CEMYET VEII. MEfiRUTYETN LANI

TTHAT VE TERAKK KTDARI VEMPARATORLUUN SONU

YEREL DRENfi HAREKETLER VEMERKEZLEfiME (1918-1920)

BRNC MECLS VE KTDAR-MUHALEFET LfiKLER

LOZAN BARIfi GRfiMELER VE1923 SEMLER

1TRK SYASAL HAYATI

II. MeflrutiyettenCumhuriyete TrkiyedeSiyasal Yaflam (1908-1923)

TTHAT VE TERAKK CEMYET VE II. MEfiRUTYETNLANI

II. Abdlhamit daresi ve ttihat ve Terakki CemiyetininKurulufluOsmanl Devletinin ilk anayasas olan Kanun-i Esasiyi 1876 ylnda ilan eden veilk Mebusan Meclisini 1877de aan II. Abdlhamit, Osmanl-Rus Harbini ne s-rerek, 1878de nce meclisi kapatt ardndan da anayasay askya ald. II. Abdlha-mit, ok dinli ve ok milletli bir imparatorlukta anayasa ve meclisin lkeyi para-layp datacana inanmflt. Tanzimat ve Abdlhamit Dnemlerinde alan yk-sek okullardan mezun olan asker ve sivil brokrasiden eflitli gruplar ise impara-torluun toprak btnlnn salanmas ve farkl etnik ve din topluluklarn bir-likte yaflama iradesi gstermesi iin anayasann yeniden yrrle konulmas veyaplacak seimlerle meclisin yeniden almasn istiyorlard. Bu amalarla bir ara-ya gelen bir grup Askeri Tbbiye Mektebi rencisi, 1889 ylnda ttihad- OsmanCemiyeti adyla gizli bir rgt kurdular. Cemiyet hzla yksek okul rencileri vememurlar arasnda yayld. rgtn fark edilmesiyle beraber yelerin bir ksm tu-tukland, bir ksm da Avrupa lkelerine kat. yelerin 1895 ylnda, Ahmet RzaBeyin liderliinde Pariste oluflan bir muhalif grupla temas kurmas sonucunda Ce-miyet, Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyeti adn ald.

Cemiyetin amac II. Abdlhamiti tahttan indirmek ve anayasay yeniden getir-mekti. Cemiyet, eflitli Avrupa baflkentlerinde ve imparatorluun dfl dnyayla ilifl-kileri youn ticaret merkezlerinde rgtlendi. Avrupada Jn Trkler adyla anlanAbdlhamit karflt bu hareketin iinden farkl fikirler ortaya kt. Osmanl ttihatve Terakki Cemiyeti iinde Ahmet Rzann bafln ektii Paris merkezli grup, im-paratorluun kurtuluflu iin gl merkeziyeti bir idare biimini ve korumac eko-nomi modeline dayanan mill iktisat politikasn benimsedi. Mizanc Muratn lider-liindeki Cenevre grubu ise daha slamc bir izgideydi ve II. Abdlhamitin Erme-ni politikasn destekliyordu. II. Abdlhamitin reform srecinde kendisine yardm-c olmas iin stanbula davetini kabul eden Mizanc Murat, ksa srede hareketiindeki etkisini yitirdi. Cemiyetin iindeki nc grup ise Prens Sabahattin lider-liinde toplanmflt. Prens Sabahattin, siyasal alanda ademimerkeziyeti/federalistbir ynetimi, iktisadi alanda ise zel teflebbs savunuyordu.

II. MeflrutiyettenCumhuriyete Trkiyede

Siyasal Yaflam (1908-1923)

1902 ylnda dzenlenen Osmanl Liberalleri Kongresine Jn Trk gruplarnnyan sra Ermeni, Bulgar ve Rum rgtleriyle Arnavut ve Yahudi temsilciler de ka-tld. Kongreye katlan gruplar, imparatorluk iinde yaflayan tm etnik ve din un-surlarn anayasal ve parlamenter bir siyasal dzen iinde eflitliini savunan Osman-lclk ideolojisini paylaflyorlard. Ancak Ahmet Rza ve Prens Sabahattin gruplararasndaki farklar Kongrede keskinleflti. Cemiyetin bir sre sonra ikiye blnme-siyle Ahmet Rza, ttihat ve Terakki Cemiyetini, Prens Sabahattin ise nce Osman-l Liberalleri Cemiyetini, 1906da da Teflebbs- fiahs ve Adem-i Merkeziyet Cemi-yetini kurdu.

Jn Trk muhalefeti Avrupa baflkentlerinde skflmfl bir fikir hareketine dn-flrken Edirnede posta memuruyken Selanike srlen Mehmet Talat Bey ve arka-dafllar 1906 ylnda Selanikte Osmanl Hrriyet Cemiyetini kurdular. Cemiyetin onkurucusundan yedisi asker, ise sivildi. Cemiyet, arlkla memur ve subaylarnoluflturduu yeni yelerin katlmyla Makedonya blgesinin eflitli flehirlerine ya-yld. Ahmet Rza grubunun merkeziyeti ve milliyeti fikirlerini kendilerine yaknbulan Cemiyet yeleri, 1907 ylnda Ahmet Rza grubuyla birleflerek ttihat ve Te-rakki Cemiyeti (TC) adn ald. Bu birleflmeden sonra rgtn Paris merkezi dahaok bir fikir hareketi olarak kalrken Selanik merkez devrimi gereklefltiren asleylemci g oldu.

TCnin Selanikte tutunmasnn nedenlerinden biri, flehrin 18. yzyldan beriOsmanl mparatorluunun nde gelen ticaret merkezlerinden biri olmasyd. Can-l bir ticaret ve kltr hayatnn bulunduu Selanik flehri, Yahudi, Rum, Bulgar veTrklerden oluflan kozmopolit bir nfusa sahipti. Okullaflma orannn yksek ol-duu Selanikte tm topluluklar kendi okullar, gazeteleri ve entelektel evreleri-ne sahiptiler. TCnin ekirdeini oluflturan kadrolar byle bir eitim ve kltr or-tamnda yetiflmifl, imparatorluun geleceini meflrutiyet dzeninde gren kiflilerdi.TCnin Selanikte en yakn mttefikleri Yahudi cemaatiydi. Selanik Yahudileri, Ma-kedonyada ykselen milliyeti hareketler karflsnda Osmanl idaresinin srmesinibir gvence olarak gryorlard. Bu nedenle TCnin faaliyetlerini siyasi, ekonomikve entelektel dzeylerde destekliyorlard. TC yelerinin de mason localaryla ya-kn iliflkileri vard.

TCnin ksa srede Makedonyada yaylmasnn en nemli nedenlerinden biriblgenin Yunan, Bulgar, Makedon ve Srp milliyetiliklerinin merkez olmasyd.Blgede yaflayan Mslman Trk topluluklarn ykselen milliyeti hareketler kar-flsnda kendilerini tehdit altnda hissetmeleri, TCnin Makedonyada rgtlenme-sini hzlandrd. TC, ksa srede II. Abdlhamit idaresinden hoflnut olmayan as-ker ve kk memurlar arasnda yayld. zellikle Edirnedeki 2. ve Makedon-yadaki 3. Ordu birlikleri hareketin arlk merkezni oluflturdular. Makedonya s-lahat gerei buradaki jandarma teflkilatna dahil edilen Avrupal subaylarn refahdzeyi ve davranfllarndan dolay bir ksm mektepli subay onurlarn krlmfl his-settiler. Makedonya sorunu ve dier milliyetiliklerle bilenen subaylar ve burada-ki modern eitim kurumlarndan yetiflme memur ve brokratlar, TC ats altndargtlendiler.

TCnin rgtlenme modeli ve eylem biimi, Makedonyadaki milliyeti hare-ketlerden byk lde etkilendi. Balkan milliyeti hareketleri iinde komitaclkdenilen ete tipi rgtlenmeler yaygnd. TCye katlan ok sayda subay Balkanmilliyeti eteleriyle mcadele etmiflti. TCnin eylemcilii de Makedonyadaki e-teci milliyeti kalkflmalar ve atflmalar iinde flekillendi. TC ksa srede Abdlha-mit ynetiminden hoflnutsuz asker ve kk memurlarn arlkl olduu paramili-

4 Trk Siyasal Hayat

51. nite - I I . Meflrut iyet ten Cumhuriyet e Trk iye de Siyasal Yaflam (1908-1923)

ter bir rgtlenmeye dnflt. rgtn iflleyifline asker disiplin ve gizlilik hakim-di. rgtn karar merkezni Merkez-i Umumi adnda bir ekirdek kadro olufltu-ruyordu. rgt, devletin varln korumay her fleyin zerinde tutuyordu. Bafllcakayglar Osmanl Devletinin bamszln ve toprak btnln korumakt. Bunedenle kendilerini vatansever olarak gryorlard. Fransz Devriminin eflitlik,kardefllik, zgrlk sloganlarndan etkilenmekle birlikte, rgtn ideolojisi alttanalta geliflen bir Trk milliyetiliiydi.

ttihat ve Terakki Cemiyetinin Makedonyada tutunma nedenleri nelerdir?

Hrriyetin lan ve Seimler TCnin amac yeterince glendiinde stanbula giderek II. Abdlhamiti devir-mek ve meflrutiyeti ilan etmekti. 1908 ylnn Haziran ve Temmuz aylarndaki ge-liflmeler beklenen frsat dourdu. 9 ve 10 Haziranda ngiltere kral VII. Edward veRus ar II. Nikolas arasnda gerekleflen ve gndeminde Makedonya iin bir re-form paketi bulunan Reval grflmeleri nedeniyle durum ok gergindi. ou TCyesi hemen harekete geilmezse grflmenin Makedonyann kaybyla sonula-nacana inanyordu. Ayn gnlerde hkmet TCnin yer alt faaliyetlerini keflfet-meye ve rgt kertmeye ok yaklaflmflt.

TC, bu koflullar altnda harekete gemeye karar verdi. Binbafl Enverin ve Ko-laas Arnavut Niyazi Beyin Haziran sonlarnda gen subaylardan ve gnll sivil-lerden oluflan silahl eteleriyle dalara kmas, hareketi ak bir isyana dnfltr-d. Yeni etelerin katlmasyla Makedonya dalarndaki isyan byd. syan bas-trmak zere Makedonyaya gnderilen taburlarn bir ksm TC saflarna geerkenbir ksm da ldrld. TC, Mslman halk arasnda propaganda yaparken biryandan da eflitli flehirlerde gsteriler gereklefltirdi. Anayasann ilan iin sarayatelgraf yadran TC, talepleri karfllanmazsa baflkente yryecekleri tehdidindebulundu. TCnin Manastr flubesi sarayn cevabn beklemeden, 23 Temmuz 1908deanayasann yeniden yrrle girdiini ilan etti. syan bastramayacan anlayanII. Abdlhamit, 24 Temmuzda stanbul gazetelerinde anayasay yrrle koydu-unu ve meclisi yeniden aacan duyurdu.

Hrriyetin lan olarak adlandrlan bu olay, zellikle Rumeli vilayetleri ve s-tanbulda byk coflkuyla karflland. Mslman, Hristiyan, Yahudi gruplar ortakgsterilerle meflrutiyete geifli kutladlar. Hrriyet, Msavat (Eflitlik), Uhuvvet (Kar-defllik) ve Adalet, yeni dzenin sloganlar oldu. Rumeli kentlerinde TCnin devri-mi gereklefltirdii bilinse de imparatorluun birok yerinde bu deiflimin II. Ab-dulhamitin ltufuyla gereklefltii sanlyordu. TC, meflrutiyetin ilann duyurmakve kendi roln gstermek iin byk kentlere bafllarnda ttihat subaylarn ol-duu heyetler gnderdi.

ttihatlar devrimi gereklefltiren g olmasna ramen, II. Abdlhamiti tahttanindirecek gveni henz kendilerinde bulamamfllard. ou yirmili yafllarn sonu,otuzlu yafllarn baflnda olan ttihatlar, devlet idaresi iin gen ve tecrbesizdiler.ttihatlar, kdem ve yafln otoritenin nemli paras olduu bir siyasal kltrde,hkmeti dorudan idare etmek yerine Sadrazam Sait Paflaya, ardndan da yinetecrbeli bir devlet adam olan Kbrsl Kamil Paflaya braktlar. Ancak hkmetle-ri dflardan kontrol etmeye devam ettiler.

Anayasann ilanndan sonra yaplmas gereken ilk ifl Mebusan Meclisi seim-leriydi. lk kez kinci Meflrutiyet Dneminde Osmanl toplumu ok partili siya-sal hayata geiyordu. 1877den kalma bir seim yasas tasla TCnin basksyla

N N

1

Kolaas, Osmanlordusunda yzbafl ilebinbafl arasnda yer alanbir rtbe.

6 Trk Siyasal Hayat

yrrle sokuldu ve seim hazrlklarna baflland. Anayasada Meclis-i Umu-mi ad verilen genel meclis iki kanattan olufluyordu. Birinci kanad padiflahnatad yelerden oluflan Heyet-i yan, ikinci kanad ise semenlerin oylary-la seilmifl milletvekillerinden oluflan Heyet-i Mebusan oluflturuyordu. Heyet-i yan yeleri padiflah tarafndan atanrken, Heyet-i Mebusan yeleri halk tara-fndan seiliyordu.

1908 seimleri Trkiye tarihinin ilk ok partili seimleri oldu. Seimlere TC vePrens Sabahattinin fikirlerine dayanan Ahrar Frkas katld. Mebus listelerindeRum, Ermeni, Arnavut, Slav, Arap, Krt, Musevi gibi bafllca etnik ve din unsurla-rn mebus adaylar da yer aldlar. Seimleri ezici ounlukla TC kazand. AhrarFrkas ise meclise yalnzca bir mebus gnderebildi. Seimlerle ifl baflna gelenmeclis, Trk, Arap, Arnavut, Krt, Rum, Ermeni, Bulgar, Srp, Ulah ve Musevilerinyer ald toplam 281 mebustan olufluyordu. Meclis, imparatorluun kozmopolityapsn yanstan, temsil gc yksek bir bileflime sahipti. kinci Meflrutiyetin ilkparlamentosu 17 Aralk 1908de, kalabalk bir halk kitlesinin sevin gsterileriyleSultanahmetteki Darlfnun binasnda topland.

31 Mart syan ve II. Abdlhamitin Tahttan ndirilmesi Seimlerden sonra TC iki muhalefet grubuyla mcadele etti. Bu gruplardan birin-cisi Prens Sabahattinin fikirlerine dayanan Ahrar Frkasyd. Ahrar Frkas seimyenilgisinden sonra basn yoluyla muhalefetini fliddetlendirdi ve ttihatlar des-tekleyen gazetelerin yant vermesiyle siyasal ortam gerildi. Muhalif bir gazetecininvurulmasndan sonra TC aleyhine gsteriler bafllad. kinci muhalefet grubu ise altdzeyde ulemadan ve tarikat fleyhlerinden oluflan muhafazakr evrelerden geldi.Nakflibend fleyhi dervifl Vahdetnin Volkan gazetesi evresinde ve ttihad- Mu-hammedi Cemiyeti altnda rgtlenen bu grup fleriat dzeni lehinde gsterilerebafllad.

12 Nisan 1909 tarihinde stanbuldaki baz asker birliklerin ani bir biimdeayaklanmas zerine, eski takvime gre 31 Mart syan olarak adlandrlan ayaklan-ma bafllad. stanbuldaki Makedonya taburlar subaylar esir alnd. ok saydamedrese rencisi ve softa meclis binasna yrd. Ertesi gn bir ksm asker veulemann da isyanclara katlmasyla isyan kitlesel bir boyut kazand. syanclarnszcleri baz bakanlarn azledilmesi, ttihat subaylarn srgne gnderilmesi,meclisin ttihat baflkan Ahmet Rzann grevinden alnmas, baz ttihat millet-vekillerinin stanbuldan uzaklafltrlmas, fleriatn geri getirilmesi ve isyanc asker-ler iin genel af talebinde bulundular. Hkmet, isyan yatfltrmak iin taleplerinbir ksmn yerine getirdi. Kentteki ttihat av nedeniyle, nde gelen ttihatlarnbir ksm sakland, bir ksm da stanbuldan kat. Ayaklanmay Ahrar Frkas veyksek dzeydeki ulema knad. II. Abdlhamit ise isyanclar aka knamadgibi destek de vermedi.

TC, isyan meflrutiyet devrimini hedef alan karfl devrimci bir kalkflma olarakgrd. TC stanbuldaki gcn yitirse de doduu Makedonyada hl glyd.Makedonyadaki 3. Ordu birlikleriyle gnlllerden oluflan Hareket Ordusu, Mah-mut fievket Pafla komutasnda stanbula girdi. 24 Nisanda kenti iflgal eden Hare-ket Ordusu isyan bastrd. 27 Nisanda ise II. Abdlhamit isyana destek verdii ge-rekesiyle tahttan indirildi ve yerine kk kardefli Mehmet Reflat Efendi padiflahilan edildi.

Semenler: 1908seimlerinde oy vermek iinerkek olmak, 25 yaflnagelmifl olmak ve az ok vergidemek gerekiyordu. Seimsistemi iki dereceli ve basitounlua dayalyd. Bunagre nce mntehib-i evvelad verilen birincisemenler, mntehib-i sndenilen ikinci semenleriseeceklerdi. kincisemenler ise Heyet-iMebusana girecekmebuslar seeceklerdi. Buseim sistemi 1946 ylnakadar Trkiyede siyasalhayat ynlendirmeye devametti.

1909-1913 Dnemi Siyasal Yaflam 31 Mart syanndan ksa bir sre sonra oulcu siyasal yaflama geri dnld. Budnemin en nemli zelliklerinden biri eflitli snfsal, etnik, dinsel, entelektel vemesleki gruplarn dernekler, siyasal partiler, meslek rgtleri ve dergiler etrafndargtlenmeleridir. Meflrutiyetin ilanndan sonra canlanan basn hayat zgr birtartflma ortam yaratt. Kadnlar, ifliler gibi toplumsal gruplar ilk defa rgtl birflekilde eflitlik ve hak taleplerinde bulundular. Osmanl Mebusan Meclisi 1909-1913yllar arasnda Kanun-i Esaside yapt bir dizi deifliklikle meclisin ve hkmetinyetkilerini padiflahn yetkilerine karfl glendirerek anayasal parlamenter dzenipekifltirdi.

Bu dnemde ordunun siyasetteki yeri nemli bir tartflma konusu oldu. TCninasker yelerinin ou kk rtbeli subaylardan olufluyordu. Bu subaylarn TCiinde nemli konumlarda olmas ordu iindeki disiplini ve hiyerarfliyi bozuyordu.31 Mart syann bastran Mahmut fievket Pafla, TCli subaylarn orduyla siyasetarasnda tercih yapmalar iin bask yapt. Buna ramen ordu mensuplarnn siya-setteki arl devam etti. TCnin meclisteki parti kanadyla iliflkileri de sorunluy-du. TC, 1908 yl kongresinde bir parti olmaya karar vermesine ramen parti hi-bir zaman Cemiyetin yerini almad. Gerek iktidar Cemiyetin genel merkezninelinde kald.

31 Mart syan sonrasnda sinen muhalefet izleyen dnemde yeniden toparlan-d. Farkl eilimleri temsil eden bir dizi yeni parti kuruldu. Bu partilerin bir ksmliberal kanatta yer alan, bir ksm da TCnin laiklik ve milliyetilik eilimlerindenrahatsz olan gruplarn kurduu partilerdi. Ayn dnemde sosyalist kanatta da birparti kuruldu. TCye karfl canlanan liberal ve muhafazakr muhalefet, 21 Kasm1911 tarihinde Hrriyet ve tilaf Frkas ad altnda birleflti. TCye muhalif olma d-flnda ortak ynleri ok az olan bu gruplar ksa srede etkin bir g oldular.

TC, glenen muhalefet karflsnda meclis zerindeki hkimiyetini yitirme kay-gsna dflerek meclisin feshini salad. 1912 ylnda yaplan yeni seimler, TCninbask yollarna baflvurarak kendi adaylarn setirmesi nedeniyle Sopal Seimlerolarak anld. Seimlerde TCnin bask yoluyla mecliste ezici bir stnlk salama-s yeni meclisin meflruiyetini tartflmaya at. Miralay Sadkn nclnde bir grupsubayn oluflturduu Halskar Zabitan Grubu darbe tehdidinde bulunarak, TCdestekli hkmetin istifasn istedi. Basklara dayanamayan Sait Pafla hkmeti is-tifa ederek yerini Gazi Ahmet Muhtar Pafla hkmetine brakt. Byk Kabine ola-rak anlan yeni hkmet, TC karfltlarndan olufluyordu. 1912 ylnda bafllayan Bal-kan Savafllar nedeniyle istifa eden bu hkmetin yerine, Kamil Pafla idaresinde yi-ne TC karflt olan bir hkmet kuruldu.

TTHAT VE TERAKK KTDARI VEMPARATORLUUN SONU

Babli Baskn ve ttihat ve Terakki ktidar Devrimin ilan edildii ilk gnlerde yeni rejimin toprak kayplarn durduracainanc, Avusturya Macaristann 1876da iflgal ettii Bosna Herseki ilhak etmesi,Bulgaristann, 1878de zerk vilayet olarak kurulan Dou Rumeli ile Giritin deYunanistanla birleflmesiyle sarsld. 1910 ylnda patlak veren Arnavut isyan veYemen isyan, 1911 ylnda talya ile yaplan Trablusgarp Savafln, Osmanl Dev-leti asndan ar sonular yaratan Balkan Savafllar izledi.


8 Trk Siyasal Hayat

Karadan 8 Ekim 1912de Osmanl Devletine savafl ilan etmesi ve Srbistan,Bulgaristan, Yunanistann da katlmasyla Balkan Savafllar bafllad. Byk bir ye-nilgi alan Osmanl Devleti, 3 Aralkta ateflkesi kabul etti. Bulgarlar atalcaya ka-dar gelmifl, Edirneyi kuflatmfllard. Hkmetin Edirnenin kaybna yol aacak birbarfl antlaflmas imzalamas ihtimali ttihatlar harekete geirdi. 23 Ocak 1913tearalarnda Enver, Talat ve Cemal Beyler de olmak zere ttihat bir grup subay Ba-bliye yrd. Toplant hlindeki kabineyi basan ttihatlar, Sadrazam Kamil Pa-flay istifaya zorladklar gibi, Harbiye Nazr Nazm Paflay ldrdler. Siyasal tari-he Babli Baskn olarak geen bu darbe, TCnin siyasal iktidarn pekifltirmesinisalad. Ocak 1913 darbesinden sonra TC, i siyasete tamamen hakim oldu.

Darbenin hemen ardndan Balkan devletleri yeniden saldrya getiler. 26Martta Edirne Bulgaristann eline geti. 10 Haziran 1913te imzalanan LondraAntlaflmasyla Osmanl Devleti Midye-Enez hattnn batsnda kalan tm Balkantopraklarn kaybetti. Bulgaristann kazand topraklar karflsnda dier BalkanDevletlerinin Bulgaristana saldrmasyla savafln ikinci evresi bafllad. ttihatlarbu frsat deerlendirdiler ve Enver Bey ynetiminde Edirneye girerek flehri ge-ri almay baflardlar.

Babli darbesinden sonra sadrazamla getirilen Mahmut fievket Paflann 11Haziran 1913te Hrriyet ve tilaf Frkasnn bir destekisi tarafndan ldrlmesiTCye muhalifleri tasfiye etme flans verdi. Muhalefetin idam, hapis ve srgnlerlesindirilmesinden sonra TC i siyaseti tmyle tekeline ald ve ilk defa hkmetiierden ynetmeye bafllad. Talat Bey, 12 Haziran 1913te kurulan Sait Halim Paflakabinesinde bir kez daha Dhiliye Nazr oldu. 1917de ise sadrazamla yksele-rek Talat Pafla oldu. 1914 yl bafllarnda rtbesi paflala kadar ykseltilen EnverPafla, yeni kabinede Harbiye Nazr oldu. stanbul muhafz Cemal Bey de terfi et-tirilerek paflala ykseltildi. Ardndan da srasyla Nafa Nazr ve Bahriye Nazroldu. Birinci Dnya Savafl sresince tm otoriteyi elinde tutan bu kiflilik idare-ye Enver, Talat ve Cemal triumviras denir. Enver Pafla orduya hakimken, Talat Pa-flann TC iindeki hkimiyeti bykt. Cemal Paflann ise ynetimdeki etkinliizamanla azald.

Babli Darbesi, 1908-1913 arasnda sre giden grece oulcu ve demokratikdnemi sonlandrarak TCnin mutlak iktidarn bafllatt. 1914 genel seimleriylebtn yeleri ttihatlardan oluflan Mebusan Meclisi, I. Dnya Savafl sresincehkmetin glgesinde bir onay organ hline geldi. Savafln dourduu olaans-t flartlar rejimin otoriter niteliini glendirdi.

Trklk deolojisinin Ykselifli II. Meflrutiyetin resm ideolojisi Osmanlclkt. Osmanlclk ideolojisi, Osmanlidaresi altnda yaflayan tm dinsel ve etnik unsurlar Osmanl vatan ve Osmanlhanedanna sadakat temelinde birlefltirme lks gden bir ideolojiydi. nan vedil fark gzetmeksizin tm unsurlarn anayasal, parlamenter bir monarfli iindeeflitliini ngren Osmanlclk, ttihad- nasr (unsurlarn birlii) fikrini benimsi-yordu. Osmanlclk ideolojisi, bafllangta devlet otoritesini glendirecek ve top-rak kayplarn engelleyebilecek birlefltirici bir ideoloji olarak grld.

Meflrutiyetin ilanndan sonra da devam eden ayrlk milliyeti hareketler vetoprak kayplar, Osmanlcln imparatorluun sorunlarn zecek bir ideoloji ol-duu inancn zayflatt. TCnin merkeziyeti politikalar ve Makedonyada ve Ana-dolunun dousundaki vilayetlerde vaat ettii reformlar yapmadaki isteksizlii,yalnzca Rumlar, Bulgarlar, Ermeniler gibi Hristiyan topluluklar deil, Arnavutlar

Babli: Osmanl Devletindestanbulda sadaret(Baflbakanlk), dhiliye vehariciye nezaretleri (ifllerive Dfliflleri bakanlklar) ilefiraydevlet (Danfltay)dairelerinin bulunduu yap.Osmanl hkmeti.

Osmanlclk ideolojisi:Osmanl idaresi altndayaflayan tm dinsel ve etnikunsurlar Osmanl vatan veOsmanl hanedannasadakat temelindebirlefltirme lks.

gibi Mslman topluluklar da hayal krklna uratt. Osmanlcla en nemlidarbeyi Balkan Savafllar vurdu. Nfusunun byk ounluunu Hristiyan toplu-luklarn oluflturduu Balkanlarn kaybyla beraber Osmanlclk ifllevini yitirdi.

Balkan topraklarnn kayb, imparatorluun corafi ve befler yapsn byklde deifltirdi. 15. yzyldan beri Balkan topraklaryla bir Avrupa devleti olanOsmanl mparatorluu, bu topraklarn nemli bir ksmn 1878de imzalanan Ber-lin Antlaflmasyla yitirmiflti. Balkan Savafllarnda ise Avrupada kalan topraklar-nn %83n kaybetti. Bundan byle Osmanl bir Avrupa lkesi olmaktan kpAnadolu merkezli bir devlet oldu. Hristiyan topluluklarn kayb ise imparatorlu-un kozmopolit nfus yapsn deifltirdi. Osmanl toplumu daha fazla Mslman-laflt. Bundan byle Anadolu, imparatorluun yeni iktisadi ve befler merkez ol-du. Anadolunun Mslman Trk halk en sadk unsur olarak nemsendi. Tm bugeliflmeler Mslman-Trk kimliine dayal Trklk ideolojinin glenmesineyol at.

Trkln bu yllarda sistematik bir fikir akm olarak geliflmesini salayandflnr, ayn zamanda TCnin ideologu olan Ziya Gkalptir. Gkalpin Trk mil-liyetiliine iliflkin fikirleri en olgun ifadesini Trkleflmek, slamlaflmak, Muasrlafl-mak ve Trkln Esaslar adl iki eserinde bulur. Gkalpin nerdii Trkmilliyetilii ortak kltrel deerler, ortak dil ve alflkanlklara dayal kltrel birmilliyetiliktir. Ona gre Trkleflmek, Trk harsna (kltrne) sahip kmak, millfluur, mill vicdan ve biz kimliini millet zerinden tanmlamakla mmkndr. G-kalp, bir milleti birlefltiren unsurlar iinde en ok dile nem verir. Gkalpe greslamiyet, siyasal bir model olmaktan ok, toplumu birlefltiren nemli bir kltrelunsurdur. Bu nedenle nemsenmelidir. Medeniyet kavramn tm milletlerce pay-lafllan akla dayal bilgi, teknoloji ve deerler olarak tarif eden Gkalp, medeniye-te milletler aras bir ierik verir. Bu deerler kmesi arasnda bir sentez yapanGkalp, Trkleflmek, slamlaflmak ve muasrlaflmann ayn anda izlenebilecek, bir-birleri ile atflmayan deerler olarak grr.

Bu dnemin bir baflka milliyeti projesi de Pantrkizmdir. Yusuf Akura,1904te yaymlad Tarz- Siyaset adl makalesinde, Trk etnik kimliini nekaran, rk ve kltr temeline dayal Trk dnyas formlyle Pantrkizmin ilktutarl ifadesini yazmfltr. Pantrkizm, I. Dnya Savafl dneminde bir sre etkiliolmuflsa da somut bir politika olmaktan ok, romantik bir hareket olarak kalmfl-tr. Bu yllarda Anadolunun Mslman Trk halkn merkeze alan, Trk kyl-sn ve kltrn milletin z olarak tanmlayan bir milliyeti akm daha gelifl-ti. Rusyada 19. yzyln sonlarnda geliflen Narodnizm (Halka Doru) hareketin-den etkilenen bu akm, kentli aydnlarn gelifltirdii romantik poplist bir hare-kettir. Halklk doktrinini takip eder. Bu hareket zellikle Cumhuriyetin kurulu-flundan sonra etkili oldu.

Babli Basknnn II. Meflrutiyet Dnemi tarihindeki nemini aklaynz

I. Dnya Savafl ve Osmanl mparatorluunun Sonu 28 Haziran 1914te Avusturya arflidk Franz Ferdinandn Saraybosnada bir Srpmilliyetisi tarafndan ldrlmesiyle Avusturya Srbistana savafl ilan etti. Suikastnstnden befl hafta getikten sonra, Avrupa devletleri kendilerini dnyann ilk k-resel lekli savafl iinde buldu. ttihatlar, Balkan Savafllarnn ardndan, ulusla-raras arenada yaltlmfllklarna son vermeleri gerektiine inanyorlard. Aksi hl-de imparatorluk topraklarnn Avrupa gleri arasnda paralanacan dflnyor-


ttihat ve TerakkiCemiyetinin ideolojiktutumlar genel olarakdeerlendirildiinde ouOsmanlclk fikrinebalydlar. 1910larda isegiderek Trklesavruldular. ou, aynzamanda inanlMslmanlard. TCninliderleri fikir adamolmaktan ok eylemadamyd. Onlar ortak birideolojik programdan ok birdizi ortak tavr bir arayagetiriyordu. Bu tavrlararasnda devlet merkezli birbakfl, milliyetilik, bilimselgeree iliflkin pozitivist birinan, toplumu dnfltrcbir g olarak eitimeduyulan inan, dzen iindedeiflim arzusu veeylemciliktir. ou ttihatiin Osmanlclk, Trklk,Batclk, slamclk gibi II.Meflrutiyet Dneminin ndegelen akmlar,birbirlerinden net izgilerleayrlmaktan ok, dneminsiyasal ihtiyalarna greeflitli biimlerdesentezlenebilecekideolojilerdi.

N N

2

10 Trk Siyasal Hayat

lard. ttihatlar, 1914te Britanya, Fransa ve Rusyann oluflturduu l tilaf Dev-letleriyle ittifak kurmak iin giriflimlerde bulundular. Ancak sonu alamayncayzlerini Almanyaya evirdiler. Almanya ise Osmanl Devletinin ittifak arayflnAvrupada savafl patladktan sonra ciddiye ald.

Gizli Alman-Trk ittifak 2 Austos 1914 tarihinde imzaland. ttihatlar Aus-tos-Kasm 1914 arasnda savafla girmemeye ynelik aba gsterdiler. Ancak iinegirilen mali buhran, Almanyann ttihatlara savafla girmeleri kofluluyla verdiikredi vaadi, savafln birka ay iinde Almanyann zaferiyle bitecei umudu ve Rus-yann paralanmasndan sonra Osmanl Devletinin sahip olaca yeni snrlar vaa-di, ttihatlarn savafla girmesi iin gerekli koflullar yaratt. 25 Ekim 1914te savaflagirme karar alan ttihat ynetim, 11 Kasmda Almanya ve Avusturyann yer al-d l ttifak iinde savafla girdi. Osmanl ordular Kafkasya, anakkale, Hicaz-Yemen, Sina ve Filistin, Irak, Makedonya ve Galiya cephelerinde savafltlar. 1918ylnda savafl ttifak Devletlerinin yenilgisiyle sonulannca, Osmanl Devleti, 30Ekim 1918te Mondros Ateflkes Antlaflmasn imzalad.

Savafl byk bir yenilgiyle son bulmasna ramen, savafln yaratt olaanstkoflullar, ttihatlara bir dizi radikal reformu hayata geirme imkn verdi. Eitimve hukuk alanndaki reformlar toplumsal yaflam, laik ve milliyeti bir izgide d-nfltrrken ekonomik yaflamda da Mslman-Trk giriflimci ve tccar kayranmilliyeti politikalar izlendi. Savafl yllar toplumsal kimliin Mslman-Trk kimli-i etrafnda yeniden tanmlanmasn da salad. II. Meflrutiyet Dnemini incelemiflolan Tark Zafer Tunayann deifliyle, II. Meflrutiyet Dnemi siyasal geliflmeleri vefikir akmlaryla Cumhuriyetin siyasal laboratuvar ve Trkleri mparatorluk for-mlnden demokratik bir Cumhuriyet formlne iletmifl bir kpr oldu.

II. Meflrutiyet, ttihat ve Terakki ile ilgili daha ayrntl bilgi iin baknz: Tunaya, Tark Za-fer (2011). Trkiyede Siyasal Partiler, Cilt: 3 ttihat ve Terakki, Bir an, Bir Kufla-n, Bir Partinin Tarihi, 5. Bask, stanbul: letiflim Yaynlar.

YEREL DRENfi HAREKETLER VE MERKEZLEfiME(1918-1920)

Mondros Mtarekesi ve Yerel Direnifl HareketlerininDouflu 30 Ekim 1918de tilaf Devletleriyle Osmanl Devleti arasnda Mondros Mtareke-si imzaland. 25 maddeden oluflan mtarekenin koflullar son derece ard. Anlafl-mann 1. maddesiyle Karadenize geifl gvenliini salamak zere, Boazlarnkontrol tilaf Devletlerinin eline geiyordu. 5. maddeyle, gvenlik amacyla tutu-lan az sayda asker dflnda, Osmanl ordusu tmyle terhis edilecekti. Anlaflmann7. ve 24. maddeleri ise Anadolunun iflgaline zemin hazrlyordu. 7. maddeye gretilaf Devletleri gvenliklerine ynelik herhangi bir tehdit durumunda istedikleristratejik noktalar ele geirebileceklerdi. 24. maddeye gre ise Erzurum, Van, Ela-z, Bitlis, Diyarbakr ve Sivas vilayetlerinde karflklk kmas durumunda bu bl-gelerin herhangi bir blmn iflgal edebileceklerdi.

tilaf Devletleri donanmas, 13 Kasm 1918de stanbul limanna gelerek iflgalibafllatt. stanbulun iflgalinin ardndan ngiliz, Fransz ve talyan kuvvetleri mtare-kenin 7. maddesi uyarnca lkenin deiflik blgelerini iflgal ettiler. ngilizler anak-kale, Eskiflehir, Ktahya, Afyon, Samsun, Merzifon ve Erzuruma birliklerini gn-derdi. Musuldaki haklarn ngilizlere devreden Franszlar, Toros tnellerini ve

N N

Adana yresini, talyanlar ise Ege ve Akdeniz kylarnn bir blmyle Burdur veKonyay iflgal ettiler.

Mtarekeden hemen sonra TCnin nde gelen liderleri Enver, Talat ve CemalPaflalarla Bahaettin fiakir Bey bir Alman gemisiyle yurt dflna katlar. Takip edendnemde nde gelen ttihatlar hakknda soruflturma, kovuflturma ve tutuklama-lar bafllad. Osmanl Mebusan Meclisi, 21 Aralk 1918de, Padiflah Vahdettin tarafn-dan feshedildi. Bylece ttihat liderler ve mebuslar ynetimden de tasfiye edildi-ler. Ahmet zzet Pafla ve Tevfik Pafla hkmetlerinin kurulmasndan sonra, 4 Mart1919da padiflahla uyum iinde alflan Damat Ferit Pafla hkmeti ifl baflna geldi.

Yunan ordusu, 15 Mays 1919da zmir ve evresini iflgale bafllad. Saray evre-si ve stanbul hkmeti iflgaller karflsnda direnifli yararsz gryorlard. Saray ev-resi imparatorluun btnln korumann yolunu 30-35 yllk bir sre iin ngi-liz mandasnn kabul edilmesinde gryordu. Bylece, TC dneminde kaybettiiiktidarn da glendirebilecekti. lke iinde etkileri sren ttihatlar bir tehlikeolarak gren Saray evresi, Anadolu direniflini de bir ttihat komplosu olarak de-erlendirmifltir. Hrriyet ve tilaflar da saray evresi gibi direniflin yenilgiyle so-nulanaca ve daha byk kayplara yol aaca gerekesiyle ngilizlerle iyi iliflki-ler kurulmasndan yanayd. Bylece barfl konferansndan daha az kaypla klma-sn umuyorlard.

zmir ve evresinin Yunan birlikleri tarafndan iflgaline karfl stanbulun her-hangi bir direnifl gstermemesi, yerel direnifl hareketlerinin ortaya kmasn vedevletten bamsz olarak rgtlenmesini salad. Ege direniflinin rgtlenmesindettihatlar byk rol oynadlar. Birok yerde Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyetiyazan levhalar silinip yerine Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti (MHC) yazld. Bafllang-ta birbirlerinden bamsz kurulan MHCler, ksa srede kurulduklar ky ve kasa-balarn snrlarn aflarak ortak rgtlenmelere gittiler. MHCler, milis birliklerindenoluflan Kuva-y Milliye gleriyle iflgale karfl silahl direnifle getiler. MHClerinesas amac blgelerini iflgalden kurtarmakt. Bu nedenle hareketlerinin hedefi dar-d ve kurtulufl sonras iin iktidar talepleri yoktu. Egedeki blgesel direnifl hare-ketleri bu nitelikleriyle ttihatlarn kurtulufl planlarna uygun bir blgesel tabanoluflturdular.

ttihat ve Terakkinin (T) iktidar arayfl, liderlerinin yurt dflna kamasna veynetimden uzaklafltrlmalarna ramen hl sryordu. Direnifl, ttihatlar iinhem kiflisel kurtulufl hem de lkenin kurtuluflu ve iktidara gelifl iin yegne yoldu.Ancak I. Dnya Savaflnn sorumlusu olarak grlen ttihat ve Terakkinin bylebir direnifl hareketini kendi ismi altnda rgtlemesi olanakszd. Bu nedenle tti-hat ve Terakkinin kurtulufl stratejisini, kendi ismini gizleyerek bir direnifl hareketirgtlemek ve hareket baflarya ulafltktan sonra kendi ismiyle yeniden iktidaragelmek oluflturuyordu. Bu plan dorultusunda ncelikle ttihat ve Terakki Frkasfeshedildi ve yerine Teceddt Frkas kuruldu. Direnifl hareketini ynlendirmekiin 1918 ylnn sonlarnda, Talat Paflann lkeyi terk etmeden nce verdii direk-tif dorultusunda, Kara Kemal ve Kara Vasfn giriflimleri ile Karakol Cemiyetiadyla bir gizli rgt kuruldu. Bu rgt Milli Mcadele sresince T adna iktidarmcadelesini srdrd. stanbuldan Anadoluya silah ve insan sevkiyat yapan r-gt, blgesel direnifl hareketlerinin iine girerek bu hareketlerin rgtlenmesindeve yerel kongreler yoluyla merkezleflmeye bafllamasnda etkin rol oynad.

1919 ylnn ortalarna gelindiinde yerel MHCler civar kaza ve vilayetleri kap-sayacak lde genifllediler ve kendi blgelerinde stanbul hkmetinden ayr bi-rer g oda hline geldiler. MHCler Anadolunun eflitli yrelerinde blgesel ni-


Manda: I. DnyaSavaflndan sonra, kimi azgeliflmifl lkeleri, kendikendilerini ynetecek birdzeye erifltirip bamszlakavuflturuncaya dek UluslarBirlii (Cemiyet-i Akvam)adna ynetmek zere kimibyk devletlere verilenvekillik.


telik taflyan birbirinden bamsz kongreler dzenleyerek blgesel dzeyde birmerkezleflme aflamasna getiler. 10 Temmuzda I. Edirne Kongresi, 28 Haziran-12Temmuz arasnda I. Balkesir, 26-30 Temmuz arasnda II. Balkesir Kongreleri, 6-9Austos arasnda I. Nazilli Kongresi, 16-25 Austos arasnda Alaflehir Kongresinintoplanmasyla yerel direnifl hareketi yeni bir aflamaya evirildi.

Mustafa Kemal Pafla ve Yerel Direnifl HareketlerininMerkezleflmesi Mustafa Kemal Paflann kurtulufl stratejisi ne imparatorluun btnlnn korun-masna ne de blgesel direnifllerle iflgalin sonlandrlmasna dayanyordu. Bafln-dan beri bir cumhuriyet kurma fikriyle hareket eden Mustafa Kemal Pafla, bununancak Anadolu halknn desteine dayal merkez bir direnifl hareketiyle gerekle-flebileceini dflnyordu. Mustafa Kemal Paflann direnifl plan ak bir iktidar ta-lebi ieriyordu. Ancak stratejisinin baflarl olabilmesi iin efl zamanl olarak, ierdeiktidar mcadelesini kazanp direnifli kendi liderlii altnda merkezilefltirmek ve ifl-gal glerine karfl asker zafer kazanmak gerekiyordu.

Mustafa Kemal Pafla ve evresinin, bafllangta Anadoluya yaylmfl direnifl gruplarn kap-sayacak trden herhangi bir rgt yoktu. Mustafa Kemal Pafla Anadoluya getikten son-ra, ncelikle deiflik kademelerdeki kumandanlar araclyla ordunun desteini salad.Erzurum ve Sivas Kongreleri ile MHClerini kurumsal bir at altnda toplamas sayesindehalkn ve eflrafn desteini kazand. Belirli hedefler iin siyasal manevra yapma yetenei,direnifl hareketi iindeki rakip iktidar odaklarn yenmesi ve byk asker baflarlar saye-sinde iktidar mcadelesini kazand ve cumhuriyet rejimini kurma amacn gereklefltirdi

Mtarekenin imzalanmasndan sonra stanbula gelen Mustafa Kemal Pafla, birsre stanbulda kald. anakkale cephesinde asker baflarlar nedeniyle byksaygnl olan Mustafa Kemal Pafla, stanbulda kald sre iinde yakn arkadaflFethi Okyar ve Rauf Orbay gibi eski ttihatlarla temas kurdu. Padiflah Vahdet-tinin flehzadelii srasnda fahri yaveri olan Mustafa Kemal Pafla, birka kez deVahdettinle bir araya gelerek grfllerini aktard. stanbulda kalmann herhangibir zm retmeyeceini anlayan Mustafa Kemal Pafla, Anadoluya geiflin yolla-rn aramaya bafllad. Bekledii frsat, Dou Karadeniz ve Dou Anadoluda tilafDevletlerinin mdahalesine yol aacak herhangi bir kargaflann kmamas iinkurulan ordu mfettiflliine atanmasyla geldi.

Mustafa Kemal Pafla ordu mfettifli olarak grev yerine gitmek zere yola ktve 19 Mays 1919da Samsuna vard. Mustafa Kemal Pafla Anadoluya getiindedirenifl hareketleri belirli bir rgtlenme dzeyine ulaflmflt. Mustafa Kemal Pa-flann Anadoluya getii ilk gnlere rastlayan Erzurum Kongresi, Mustafa KemalPaflaya liderlik yolunu amas ve direnifli merkezilefltirecek ilk admlar atmas a-sndan byk nem taflr.

Erzurum Kongresinin toplanmasna ynelik giriflimler Mustafa Kemal Pafladanbamsz geliflti. Douda alt vilayetin Ermenilere verilme ihtimali ve Trabzondabir Pontus devleti kurma planlarna karfllk, fiarki Anadolu Mdafaa-i Hukuk Ce-miyetinin Erzurum fiubesi ile Trabzon Muhafaza-i Hukuku Milliye Cemiyeti ifl bir-lii yaparak kongre arsnda bulundular. Kongre hazrlklarnn srd gnler-de Mustafa Kemal Pafla Amasyadayd. Mustafa Kemal Pafla Kongreye katlma yol-larn aramak zere 3 Temmuzda Erzuruma geldi. Ancak kongreye katlacak de-legeler nceden belirlenmiflti. Mustafa Kemal Pafla henz stanbul hkmetine

N N

karfl dorudan cephe almad iin kongreye katlma istei kuflkuyla karflland.tirazlara ramen douda byk bir asker g olan Kazm Karabekir Paflann ara-ya girmesiyle, Mustafa Kemal Pafla ve Rauf (Orbay) Bey, istifa eden iki Erzurumdelegesinin yerine kongre delegeliine getirildi. 8 Temmuzda Mustafa Kemal Pa-flann Anadoludaki ordu mfettifllii grevine son verilmesi ve Mustafa Kemal Pa-flann askerlikten istifa etmesiyle hakkndaki kuflkular da azald.

23 Temmuz-7 Austos arasnda gerekleflen Erzurum Kongresi, 10 maddelik birbildirinin yaymlanmasyla son buldu. Bildiride mill snrlar iinde bulunan btnvatan topraklarnn bir btn olduu, birbirinden ayrlamayaca ve her trl iflga-le karfl koyulaca belirtiliyordu. Kongre Milli Mcadelenin siyasal ilkelerini belir-lemenin yan sra, direnifl iin yeni bir rgtsel yapnn oluflturulmas asndan danemlidir. Kongrede yetkili bir temsil heyetinin seilmesi ve bu heyetin MustafaKemal Paflann baflkanlnda yrtme organ olarak hareket etmesi karar Musta-fa Kemal Paflaya liderlik yolunu at.

Ayn dnemde Bat Anadoludaki yerel direnifl rgtleri dzenledikleri kongre-ler yoluyla nemli bir g haline gelmiflti. Bu rgtlenmelere ise ttihatlar nem-li lde szmflt. Yerel direnifl hareketlerinin kendi kontrolnde merkez bir yapiine alnmas gerektiine inanan Mustafa Kemal Pafla, tm direnifl hareketlerinibirlefltirmek amacyla Sivasta bir kongre dzenlemeye karar verdi. 4-11 Eyll ta-rihleri arasnda toplanan Sivas Kongresinde lke genelindeki btn MHClerin bir-lefltirilmesi yolunda nemli admlar atld. Damat Ferit Pafla hkmetinin tm en-gellemelerine ramen, Sivas Kongresi eflitli vilayetlerden gelen delegelerle top-land. Dier blgesel kongrelerin aksine, Sivas Kongresinin delegeleri arlkl ola-rak asker ve sivil brokrasi mensuplarndan olufluyordu.

Kongrede alnan en nemli karar, btn MHClerin merkez bir yap altndatoplamasyd. Bu amala yrrlkteki Cemiyetler Kanununa uygun olarak Anado-lu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti (A-RMHC) adyla bir cemiyet kuruldu.Anadolu ve Trakyada yer alan tm blgesel direnifl rgtlerinin A-RMHCnin flu-besi hline getirilmesine karar verildi. Cemiyetin ynetimi, Mustafa Kemal Paflabaflkanlndaki Heyet-i Temsiliyeye verildi. Hkmet yetkileriyle donatlmfl olanHeyet-i Temsiliye fiil olarak stanbul hkmetinden bamsz yeni bir ynetim or-gan olarak ortaya kt.

A-RMHC tz eflitli alardan ok nemli bir belgedir. Tzk, lke toprak-larnn savunulmasyla ilgili 1. maddesiyle, Misak- Millinin zn oluflturuyordu.3. maddede slam halifeliini ve Osmanl Sultanln srdrmek iin toplu savun-ma ve direnme gerei belirtilerek sarayn iktidarnn tartflma konusu olamayacagrnts yaratld. Sarayn iktidarna karfl ak bir tavr alnmas direnifle yneliktoplumsal destei azaltaca iin Mustafa Kemal Pafla ve evresi iktidar taleplerinibu aflamada aa vurmamfllard. Ancak tzn 4. maddesinde yer alan, Osman-l Hkmetinin yurdun bir parasn terk etmek zorunda braklmas hlinde,hkmetin yerini alacak geici bir ynetim kurulmas karar, stanbula alternatifyeni bir iktidar odann ortaya ktn gsteriyordu.

Sivas Kongresinin kararlarna ilk tepki Erzurum rgtnden geldi. ErzurumKongresinde kabul edilen tzn, birka deifliklikle A-RMHCnin tz yapl-mas, bunun iin Erzurum Kongresinin yetkili organlarndan izin alnmamas tep-kilere yol at. Mustafa Kemal Paflann yalnzca adn duymufl olan Bat Anado-ludaki rgtler de A-RMHC ad altnda birleflme kararna flpheyle yaklafltlar. Ye-rel direnifl rgtleri, Sivas Kongresinden nce belirli bir merkezleflme aflamasnagelmifllerdi. 16-25 Austos 1919 arasnda toplanan Alaflehir Kongresi, Ege direnifli-



nin merkezleflmesinde nemli bir halkayd. Karakol Cemiyetinin baflkan Kara Va-sf Bey Alaflehir Kongresinde umum kumandan olarak seilmifl, kongre ayrca di-renifl hareketinin siyasal koordinasyonunu salamak zere Encmen-i Mdiranadyla bir yrtme organ kurmufltu.

Karakol Cemiyetinin Ege hareketine szarak iktidar mcadelesinde gittikenemli bir rakip hline gelmesi, Mustafa Kemal Paflann Karakol Cemiyetine kar-fl duyduu hoflnutsuzluu arttrd. Bu hoflnutsuzluk, her iki hareketin de gl biriktidar talebinin olmas, glerini ayn blgesel hareketlere dayandrmaya alflma-s ve bu hareketleri kendi liderlikleri altnda merkezilefltirme gayretlerinden kay-naklanyordu. Mustafa Kemal Pafla Karakol Cemiyetiyle yrtt i iktidar mca-delesini kazanmak iin, Sivas Kongresi srasnda Karakol Cemiyetine aka cepheald. Vasf Beye Cemiyetin datldn bildirdi. Sivas Kongresi, ayn zamanda AliFuat (Cebesoy) Paflay Umum Kuva-y Milliye Baflkumandan olarak atayp VasfBeyin unvann yok sayd. Bu tepkilere ramen Vasf Beyin Sivas Kongresindeoluflturulan Heyet-i Temsiliyeye ye seilmesi Vasf Beyin hl nemli gc oldu-unu gsteriyordu.

Karakol Cemiyeti, Mustafa Kemal Paflann Sivas Kongresinde yasaklamasnaramen T adna iktidar mcadelesini srdrd. Cemiyet bir yandan Bat blgele-rindeki direnifl rgtlerinde etkin olmaya devam ederken dier yandan da eflitlitemaslarla Bolfleviklerin desteini almaya alflt. Karakol Cemiyeti, 16 Mart 1920dengilizlerin stanbulu iflgalinin ardndan Kara Vasf Bey ve nde gelen liderlerin tu-tuklanarak Maltaya srgn edilmesiyle ancak son buldu.

Yerel rgtlerin A-RMHCye balanma sreci ancak 1920 ylnn ortalarnda ta-mamlanabildi. 16 Mart 1920de stanbulun iflgal gleri tarafndan resmen iflgaledilmesi ve kent ynetimine el konulmas, son Osmanl Mebusan Meclisinin dal-mas ve 23 Nisan 1920de Ankarada Trkiye Byk Millet Meclisinin (TBMM) top-lanmas, yerel rgtlerin A-RMHC ats altnda toplanmasn hzlandrd. TBMMninalmasyla meclisin tm yeleri A-RMHCnin temsilcisi sayldlar. Heyet-i Temsili-yenin yerini ise Byk Millet Meclisi Baflkanl ald. Meclisin almas Mustafa Ke-mal Paflann liderliine nemli bir meflruiyet salad. Blgesel direnifl rgtleri gi-derek Ankarann denetimi altna girmeyi kabul etti. 1920 Hazirannda Yunan or-dusunun saldrsndan sonra, Egede hl bamszlklarn srdren hareketler deAnkarann denetimine girdi. Son olarak, Kuva-y Milliyenin tasfiye edilerek d-zenli orduya geilmesiyle blgesel direnifl rgtlerinin Ankarann denetimine gir-mesi sreci tamamland.

Mustafa Kemal Paflann kurtulufl stratejisi nelere dayanyordu?

Son Osmanl Mebusan Meclisi ve stanbulun flgali Mustafa Kemal Paflann, Sivas Kongresini engellemeye alflan Damat Ferit Paflahkmetiyle tm iliflkilerin kesilmesi ynnde verdii talimata uyulmas sonucu,etki alan stanbul ve civaryla snrl kalan hkmet 1 Ekim 1919da istifa etti. Ye-rine kurulan Ali Rza Pafla hkmeti Sivasla yaknlaflmay salad. Hkmet tem-silcileriyle Sivas Heyet-i Temsiliyesi arasnda 20 Ekim 1919da Amasyada yaplangrflmeler sonucunda, stanbul hkmeti, Sivas Heyet-i Temsiliyesini tand veOsmanl Mebusan Meclisinin toplanmas iin seimlerin bir an nce yaplacanduyurdu.

Yaplan seimlerin ardndan son Osmanl Mebusan Meclisi 12 Ocak 1920de s-tanbulda topland. Meclis 3 ay gibi ksa bir sre ak kalmasna karfln Misak- Mil-N N

3

li gibi nemli bir belgeyi kabul ederek Anadolu direnifline nemli bir meflruiyetsalad. 28 Ocak 1920de kabul edilen Misak- Milli, Sivas ve Erzurum Kongreleriniesas alan bir metindir. Osmanl slam ounluuyla meskn topraklarn ayrlmazbir btn olduunu ilan eden metin, Milli Mcadelenin siyasal hedeflerini olufltur-du. Geliflmelerden rahatsz olan tilaf Devletleri 16 Martta kent ynetimine el ko-yarak stanbulu resmen iflgal etti. flgalin hemen ardndan baz milletvekilleri tu-tuklanarak Maltaya srld. 18 Mart 1920de son toplantsn yapan Mebusan Mec-lisi, mevcut koflullar altnda faaliyetlerini srdrmesinin imknsz olduuna kararvererek dald.

stanbulun iflgal edilmesi ve meclisin dalmasnn yaratt en nemli sonula-rndan biri, A-RMHCnin, tznn 4. maddesi uyarnca lke ynetimini stlen-mesidir. Mustafa Kemal Pafla lkenin ynetimini stlenecek yeni bir meclisin olufl-turulmas iin yakn evresi, ordu kumandanlar ve brokrasiyle yapt grflme-lerden sonra, 19 Mart 1920de seimlerin yaplacan duyurdu. Seimlerden son-ra, stanbul Mebusan Meclisinden gelen mebuslarla, yeni seilen mebuslar 23 Ni-san 1920de Ankarada toplanan Trkiye Byk Millet Meclisinde bir araya geldi-ler. Birinci Meclis olarak da anlan ilk meclis ve Ankara hkmeti bundan byleMilli Mcadele hareketinin tek meflru temsilcisi oldu.

BRNC MECLS VE KTDAR-MUHALEFET LfiKLER

TBMMnin Kuruluflu ve Rejimin Temelleri 23 Nisan 1920de ilk toplantsn yapan Birinci Meclis, 6 Nisan 1923te dalana ka-dar Milli Mcadele srecinin asker ve siyasal ynlerini baflaryla ynetti ve yeni re-jimin temellerini att. Birinci Meclis, 23 Nisanda, en yafll ye Sinop Mebusu fierif(Avkan) Beyin baflkanlnda ald. 24 Nisanda ise Mustafa Kemal Pafla MeclisReisi seildi. Mustafa Kemal Paflann hkmet kurulmasna ynelik nergesi yeniidarenin nitelikleri hakknda nemli ipular taflr. nerge, yasama ve yrtme yet-kilerinin meclisin elinde topland, meclis stnlne ve kuvvetler birlii esas-na dayal bir ynetim tarz teklif ediyordu. Meclisin setii vekillerden oluflan birheyet hkmet ifllerini yrtecek, meclis baflkan ayn zamanda bu heyetin baflka-n olacakt. Mustafa Kemal Pafla nergesinde saltanat dorudan karflsna alma-makla beraber, Padiflahn stanbulda esir olduunu, bu nedenle stanbulla iliflki-ye girmenin hibir yarar olmadn belirterek lkenin yazgsna btnyle el kon-mas gerektiini sylyordu. Mustafa Kemal Pafla, 1927de okuduu Nutukta buesaslara dayanan hkmetin mahiyeti kolaylkla anlafllr ki hkimiyet-i milliyeyedayanan bir cumhuriyettir. Dayana da kuvvetler birliidir diyerek yeni rejiminilk admlarnn Meclisin topland ilk gnlerde atldn ifade etmifltir.

Birinci Meclis ilk aylarnda bir dizi nemli yasay yrrle koydu. 29 Nisan1920de Hyanet-i Vataniye Kanunu kabul edildi. Bu kanunla TBMMnin meflruiye-tine karfl koyanlarn vatan haini saylaca ve mahkemelerin bu ynde vereceikararlarn kesin olduu hkme baland. Bu kararlarn infaz TBMMnin onaynabal olacakt. Bylece meclise yasama ve yrtme yetkisinin yan sra yarg yetki-si verilmifl oldu. 2 Mays 1920de cra Vekillerinin Seim fiekline Dair Kanunlahkmetin kurulufl flekli ve kurulacak bakanlklar belirlendi. Kanunun kabul edil-mesinin ardndan vekiller meclis tarafndan seilerek grevlerine baflladlar.

Meclisin dzenledii nemli kanunlardan biri de stanbul hkmetinin yasamave yrtme gcyle ilgiliydi. 7 Haziran 1920de kabul edilen bir kanunla, stan-bulun iflgal edildii 16 Mart 1920den itibaren TBMMnin onay dflnda stanbul


hkmeti tarafndan yaplmfl btn antlaflmalar ve icraat geersiz sayld. TBMMbylece kendisini yasama ve yrtme erkine sahip tek meflru siyasal organ olaraktanmlad. 5 Eyll 1920 tarihli Nisab- Mzakere Kanunu, meclis ye saysndakibelirsizlii giderdi. Kanun ayn zamanda meclisin amacn Hilafet ve Saltanatn, va-tan ve milletin kurtarlmas ve bamszln salamak olarak tanmlad. Bylecemeclis iindeki olas blnmeler nlenmifl oldu.

TBMMnin zmeye alflt sorunlardan biri de byyen asker kaaklar soru-nuydu. Balkan Harbinden beri cephelerde kesintisiz savaflmfl Anadolu halk yenibir savafln ykn kaldracak durumda deildi. Ancak Yunan ordusunun yenilme-si iin tm silahl glerin cepheye seferber edilmesi byk nem taflyordu. TBMMbu amala 11 Eyll l920de, Firariler Hakknda Kanunla stiklal Mahkemelerinikurdu. Meclisin seecei mebustan oluflan bu mahkemelerin kararlar kesindi.stiklal Mahkemelerinin kuruluflu, bu mahkemelerin olaanst yetkilerine karflkan muhalif mebuslarn engellemeleri nedeniyle bir hayli uzad. Mahkemeleringrev alan 26 Eyll 1920de, vatan hainlii, casusluk, memleketin maddi ve mane-vi gcn her ne flekilde olursa olsun krmaya alflmak sularn da kapsamakzere geniflletildi. Mahkemelerin asker kaaklarna gzda vermek zere ailele-rinden erkekleri askere gtrmek, yoksa ky ve mahallelerine para cezas kesmek,firarinin mal ve mlkn yakmak veya el koymak gibi uygulamalar mecliste sksk elefltiri konusu oldu. Elefltiriler sonucunda, 17 fiubat 1921de verilen bir karar-la, zorunluluk hlinde meclisin karar ve onayyla gerekli yerlerde yeniden kurul-mak zere, Ankara stiklal Mahkemesi dflndaki stiklal Mahkemelerinin faaliyet-lerine son verildi.

TBMMnin en nemli yasama faaliyetlerinden biri, hi kuflkusuz Teflkilat- Esa-siye Kanunudur. 20 Ocak 1921de kabul edilen Teflkilat- Esasiye Kanunu, rejimintemellerini halk egemenlii ve meclis stnl zerinden tanmlayan ilk anaya-sadr. 1921 Anayasasnn zgn yanlarndan biri de yerel ynetimlere saladzerklikti. Yerel ynetimler, merkeziyeti klasik idari rgtlenme modeli yerine,yerinden ynetim modeli diyebileceimiz bir modele dayanyordu. 1921 Anayasa-s olarak da adlandrlan Teflkilat- Esasiye Kanununun erevesini 8 Eyllde Ye-nign gazetesinde yaymlanan Halk Zmresinin siyasi program oluflturdu. Mec-liste maddeleri tartfllan kanun tasla eflitli deiflikliklerle kabul edildi.

1921 Anayasasnn ilk maddesi rejimin temel niteliklerini belirler. 1. maddeegemenliin kaytsz flartsz millette olduu ilkesini kabul eder. 2. madde, TBMMninmilletin tek ve gerek temsilcisi olduunu ve yasama, yrtme kuvvetlerininTBMMde toplandn belirtir. 3. maddeye gre Trkiye Devleti Byk Millet Mec-lisi tarafndan idare olunur ve hkmeti Byk Millet Meclisi hkmeti unvanntaflr. Bu maddelerle tanmlanan ynetim flekli cumhuriyet rejiminden baflka bir fleydeildi aslnda. Sz konusu maddeler ayn zamanda TBMMin alflndan beri uy-gulad kuvvetler birliini ve meclis hkmeti sistemini tanmlar. TBMMnin halkegemenliini nasl icra edecei ise milletvekili seimleriyle ilgili 4. maddede ak-lanr. Yasa tasarsnda 4. madde milletvekili seimlerinin mesleki temsil esasna g-re yaplmasn ngryordu. Ancak lkede mesleklerin mesleki temsil esasnn uy-gulanabilecei lde geliflmedii elefltirileri karflsnda bu madde, mebuslarn vi-layetler halk tarafndan seilecei ynnde deifltirildi. Anayasann 7. maddesin-de ise TBMMnin grevleri sayld.

1921 Anayasasnn 9. maddesi TBMM baflkanna, meclis adna imza koyma veyrtme organ olan Heyet-i Vekilenin kararlarn onaylama yetkisi veriyordu. He-yet-i Vekilenin kendi iinden seecei bir reis, vekiller arasndaki koordinasyonu



salamakla ykmlyd. Ayn madde meclis baflkannn, ayn zamanda, Heyet-iVekilenin de doal baflkan olduunu vurguluyordu. 9. madde, meclis baflkannabir devlet baflkanna ait olmas gereken yetkileri vererek devlet baflkanl sorunu-nu Saltanat ve Hilafete deinmeden zmflt.

Sevr Antlaflmas ve Londra Konferans 10 Austos 1920de stanbul hkmeti ile tilaf Devletleri arasnda imzalanan SevrAntlaflmas Osmanl Devleti asndan ok ar koflullar ieriyordu. Osmanl Dev-letine sadece Orta Anadolunun kk bir blmn brakan bu antlaflma, impa-ratorluun kalan topraklarn ngiltere, Fransa ve Yunanistan arasnda paylafltr-yordu. Antlaflma, ayn zamanda Dou Karadeniz ve Dou Anadolunun byk birblmnde bamsz bir Ermenistan devletinin, Dou Anadoluda ise zerk birKrdistann kurulmasn ngryordu. Sevr Antlaflmas Osmanl hkmeti tarafn-dan imzalanmasna karfln, 16 Mart 1920den itibaren stanbulun yapmfl olduubtn antlaflmalar geersiz sayan Kanun uyarnca Ankara hkmeti tarafndan ge-ersiz sayld.

Damat Ferit Pafla hkmetinin 17 Ekim 1920de istifa etmesi zerine yenihkmet Ankara ile ifl birlii iinde alflan Tevfik Pafla tarafndan kuruldu. 21 fiu-bat-11 Mart 1921 tarihleri arasnda gerekleflen Londra Konferansnda TBMMhkmetini Dfliflleri Bakan Bekir Sami (Kunduh) Bey ile stanbul hkmetiniTevfik Pafla temsil etti. Konferansta Tevfik Pafla, Trk milletinin temsil hakknnTBMM temsilcisi Bekir Sami Beyde olduunu syleyerek grflmeleri sadece izle-di. Konferans, ayn gnlerde Yunan ordusunun Anadolunun ilerine doru sald-rya gemesi nedeniyle herhangi bir sonu dourmadan dald.

A-RMH Grubunun Kuruluflu ve Muhalefet Birinci Meclis, Milli Mcadele srecini, oulcu ve demokratik bir tartflma ortamiinde ynetti. Meclis iinde kurulan bir dizi grup ve siyasal parti 1921 ilkbaharnakadar faaliyet gsterdiler. Mustafa Kemal Pafla da kendisine yakn mebuslardanoluflacak bir grupla meclis ounluunu rgtl bir yap iine sokmay istiyordu.Bu amala 10 Mays 1921de Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Grubunu (A-RMH Grubu) kurdu. Grubun program Misak- Millinin salanmas ve devlet teflki-latnn anayasa uyarnca adm adm kurulmasn ieren iki maddeden olufluyordu.Meclisin alflnda tm mebuslar A-RMHC yesi saylmfl olmasna ramen, A-RMHGrubu kurulurken 90 mebus grubun dflnda braklmflt. Grubun bu flekilde kurul-mas grup dflnda braklanlarn byk tepkisini ekti.

zleyen dnemde, A-RMH Grubu dflnda kalan muhalif mebuslar rgtl birg olmakszn, iktidar grubuyla baz temel konularda tartflmalar yrttler. Tar-tflmalarn bir ksm yasama ile yrtme, bir baflka deiflle meclis ile Heyet-i Ve-kile arasndaki dengelerle ilgiliydi. Muhalif vekiller zellikle Heyet-i Vekileninmeclisin bilgisi dflnda yrtt baz uygulamalar, meclis stnl ilkesininihlali olarak elefltiriyorlard. Heyet-i Vekilenin grev ve sorumluluklarn belirle-mek zere oluflturulan ve ounlukla muhalif milletvekillerinin yer ald bir ko-misyonun hazrlad teklif, gler ayrl ilkesini benimsiyor ve kabine sistemi-ne geilmesini ngryordu. Ancak teklif, iktidar destekleyen mebuslarn oyla-ryla reddedildi.

Bir baflka tartflma konusu da Heyet-i Vekile yelerinin seimiyle ilgiliydi. 4 Ka-sm 1920de yaplan bir kanunla meclisin vekilleri meclis yeleri arasndan doru-dan semesi yerine, meclis baflkannn gsterecei adaylar arasndan semesi (aday

Birinci Meclisteki Gruplar:1920-1921 yllar arasndameclisteki nde gelengruplar arasnda TesantGrubu, stiklal Grubu,Mdafaa-i Hukuk Zmresi,Halk Zmresi, Islahat Grubusaylabilir. Ayrca 1920ninson aylarnda TrkiyeKomnist Frkas ve TrkiyeHalk fltirakiyun Frkas adliki de sol parti kurulmufltu.Bu rgtlerin tm, 1921ilkbaharna gelindiindedalmfl oldular.

gsterme) yntemine geilmiflti. Bu deiflikliin temelinde Mustafa Kemal Paflannbirlikte alflmay istemedii kiflilerin meclis tarafndan hkmete vekil olarak se-ilmesini istememesi yatyordu. Muhalif mebuslar aday gsterme yntemini mecli-sin yetkilerinin kstlanmas olarak deerlendirdikleri iin konu sert tartflmalara yolat. Muhaliflerin elefltiri konularndan biri de Meclis Baflkanlk Divannn tarafsz-lna dairdi. Muhalif mebuslar ilke olarak meclis grflmelerini yneten MeclisBaflkanlk Divannn meclisteki tm gruplarn zerinde tarafsz bir konumda yeralmas gerektiini savunuyorlard. Meclis Baflkanlk Divan yeleri, ayn zamandaA-RMH Grubunun yesiydiler. Bu nedenle muhalif mebuslarca tarafl davranmak-la sulanyorlard.

Muhaliflerle A-RMH Grubu arasnda en sert tartflma konularndan biri de Bafl-kumandanlk Kanununa iliflkindi. 10 Temmuz 1921da Yunan ordusunun ilerleme-siyle bafllayan Ktahya-Eskiflehir Muharebelerinde Trk ordusu byk kayplarvererek Sakaryann dousuna ekilmiflti. Kritik asker durum nedeniyle, 5 Austos1921de Baflkumandanlk Kanunu kabul edildi. Kanun uyarnca Mustafa Kemal Pa-fla, TBMMnin tm yetkilerini aylk bir sre iin kullanma hakk gibi olaans-t bir yetkiyle donatlarak Baflkumandanla getirildi. Bu kanunla Baflkumandannemirleri kanun nitelii taflyacakt. Muhalif mebuslar, Mustafa Kemal Paflann bafl-kumandanln desteklemekle beraber meclisin yetkilerini kullanma hakkna kar-fl ktlar. Buna ramen, cephelerdeki kritik asker durum nedeniyle meclis yetki-lerinin bir sreliine Baflkumandanda toplanmas onayland. Mustafa Kemal Paflabaflkumandanlk yetkileriyle donanmfl olarak Sakarya Savafln zaferle sonulan-drd. Ancak Baflkumandanlk Kanununa iliflkin hoflnutsuzluklar ilerleyen aylardagiderek artt. Kanunun geerlilik sresinin uzatlmas iin yaplan meclis grflme-leri uzun tartflmalara sahne oldu. Muhalif mebuslarn itirazlarnn temelini yinemeclisin stnl ve hkimiyeti oluflturuyordu. Muhaliflerin itirazlarna ve engel-lemelerine ramen Kanun, Mustafa Kemal Paflann mdahalesiyle 6 Mays 1922debir kez daha uzatld.

Baflkumandanlk yetkilerinin tartflld bir baflka konu da stiklal Mahkemelerioldu. Ktahya-Eskiflehir muharebeleri yenilgisinden sonra stiklal Mahkemeleri ye-niden kurulmufl ve Baflkumandan olarak Mustafa Kemal Paflaya balanmflt. Ola-anst yetkilerle donatlan stiklal Mahkemelerinin yelerinin Baflkumandan ta-rafndan atanmas, mahkemelerin her trl denetimin dflnda kalmas ve ald ka-rarlarn sertlii yeni tartflmalara neden oldu. 1922 yl bafllarnda mahkemelerinmeclis denetimine girmesi ve kaldrlmas ynndeki muhalefet artt.

kinci Grupun Kuruluflu, Program ve Faaliyetleri Muhalifler mecliste bir grup ats altnda rgtlenerek uzun sredir elefltirdiklerikonularda sonuca ulaflmak istiyorlard. Mustafa Kemal Paflann elinde olaanstyetkilerin toplanmas karflsnda meclis stnln savunan bu grup, 1922 Tem-muzunda, kinci Mdafaa-i Hukuk Grubu ad altnda rgtlendiler. A-RMH Gru-buyla ayn ad paylaflt iin iki grubu birbirinden ayrmak zere A-RMH Gru-buna Birinci Grup, muhaliflerim kurduu gruba ise kinci Grup denir. Grup H-seyin Avni (Ulafl), Vasf (Karakol), Mehmet Besim (Fazlolu), Sleyman Necati(Gneri), Rfat (alka), Salahattin (Kseolu) ve Emin (Geveci) Beyler tarafndankurulmufltu.

kinci Grupun kuruluflunu hzlandran bir dier etmen de Birinci Gruptan ba-z mebuslarn, meclis ounluunu denetim altna almak ve bylece nemli mese-leleri meclisten geirebilmek iin, Selamet-i Umumiye Komitesi adyla gizli rgt



kurmalaryd. ktidar, grubu, meclisin 1 Mart 1922de bafllayan yeni toplant yln-da gittike fliddetlenen bir muhalefetle karfllaflacan biliyordu. Birinci Gruptanbaz yelerin muhaliflerle birlikte oy kullanmalar grubun kendi tasarlarn meclis-ten geirmesini glefltiriyordu. ktidar grubu muhaliflerin gcn snrlamak iinetkili muhaliflerin mebusluktan dflrlmesinden, meclisin feshedilmesine kadareflitli nlemleri tartflt. Nihayetinde meclisin meflruiyetine glge dflrmeden,glenen muhalefete karfl bir nlem olarak Selamet-i Umumiye Komitesi ad altn-da gizli bir komite kuruldu. Muhalif mebuslar iktidar grubunun bu rgt aracly-la meclis ounluunu ele geirecei endiflesiyle hzla rgtlendiler.

Mustafa Kemal Pafla, 16-17 Ocak 1923te zmitte basn mensuplarna verdii demecinde,kinci Grupun oluflum srecini ve her iki grup arasnda gidip gelen mebuslarn tutumunudeerlendirdi. Bu demecinde, Birinci Grup kurulduktan sonra btn mebuslarn Misak-Millinin salanmas konusunda hem fikir olduklarn, anlaflmazln esas olarak Teflkilat- Esasiye Kanununa dayandn belirtti. Mustafa Kemal Paflaya gre iki grup arasndaprensip ve fikir atflmas yoktu. Mustafa Kemal Paflann elefltirilerindeki asl hedef ise ikigrup arasnda gidip gelerek kar salamaya alflan mebuslard. Mustafa Kemal Paflannbu deerlendirmeleri, baz tarihilerin Birinci Grupun laik, demokrat, ilericilerden; kin-ci Grupun ise dinci, saltanat, gericilerden olufltuuna dair yorumlara uymamaktadr.

kinci Grupun muhalefeti temelde Birinci Meclis iindeki baz uygulamalaraynelik flekillenmifl ve meclis tartflmalarn bu ynde etkilemifltir. kinci Grup y-rtt muhalefete ramen Milli Mcadele sreci baflarya ulaflana kadar, meclis-teki birliin srmesi iin dikkatli davranmfl, kendisini A-RMHCnin paras olarakgrmeye devam etmifltir. kinci Grup zellikle kifli tahakkmne karfl tavr almfl-tr. ttihat Terakki iktidarnn 1913ten sonra lider tahakkmne girmesi, kinciGrupu kifli tahakkm konusunda hassas klmfltr. Bu nedenle elefltirileri Musta-fa Kemal Paflann flahsna ynelik olmaktan ok, Milli Mcadele srecinin zel ko-flullar nedeniyle elinde toplanan olaanst yetkilerin meclis stnl ilkesinizedeleyecei endiflesinden kaynaklanyordu. kinci Grupun bir dier temel ilkeside lkede kanuna dayal bir ynetimin kurulmasdr. kinci Grup bu nedenle te-mel hak ve zgrlklerin korunmas zerinde durmufl, stiklal Mahkemelerinin ifl-leyiflini ve uygulamalarn bu erevede elefltirmifltir.

kinci Grupun ilk program 16 Temmuz 1922de akland. Programn 1. mad-desi Misak- Milli erevesinde mill birlik ve bamszla ulafllmas amacn ierir.2. madde ise mevcut kanunlarn mill egemenlik ilkesine gre deifltirilmesi ve d-zeltilmesini ngrr. Bu madde temelde Baflkumandanlk ve stiklal Mahkemele-rine iliflkin kanunlarla, vekillerin seim flekline iliflkin kanunlarn deifltirilmesiamacn ieriyordu. Herkesin hukukunun dokunulmazl ve saygnln salama-y hedefleyen 3. madde ise Grupun temel hak ve zgrlkler konusundaki hassa-siyetini yanstr.

kinci Grup bu temel ilkeler erevesinde programn geniflletti. Bu programbyk lde kinci Grup kurulmadan nce muhalif milletvekillerinin meclisteelefltirdikleri temel konular yanstyordu. Programn ilk maddesi, genel hukukunesas hkmlerine ve mill egemenlie aykr yetki, ayrcalk, kurulufl ve icraatn y-rrlkten kaldrlmas amacn esas alyordu. Dier maddelerde ise Baflkumandan-lk Kanunu, stiklal Mahkemeleri Kanunu ve vekil seimlerinde aday gsterilmesi-ne iliflkin kanunun mill egemenlie aykr saylarak kaldrlmas ngrlyordu.Programda ayrca, Heyet-i Vekilenin grev ve sorumluluklarnn belirlenerek, yet-

N N


ki alanna girmeyen konularda, meclisin bilgisi dflnda icraatta bulunmamas veyeni stiklal Mahkemelerinin kanuni snrlar iinde hareket etmesine yer verildi.Programda Heyet-i Vekile Baflkanl ile Meclis Baflkanlnn birbirinden ayrlma-s gerei de yer ald. Buradaki ama, kuvvetler ayrm ilkesine dayanarak herhan-gi bir kiflinin flahsnda yetki toplulaflmasn nlemekti. Programn son maddesi iseMeclis Baflkanlk Divannn tarafszlna iliflkindi. kinci Grupun bu programndaha ayrntl bir baflka program izledi. Programda, kifli hak ve zgrlkleri, dev-let teflkilat ve Millet Meclisine dair hkmlere ek olarak maliye, ekonomi, eitim,adliye ve salk konularna da yer verildi. Programn on maddesinin kifli hak ve z-grlklerine ayrlmfl olmas Grupun konuya verdii nemi gstermekteydi.

kinci Grup, program ve ilkeleri dorultusunda mecliste verdii mcadeleninsonularn Byk Taarruzun hemen ncesinde ald. 8 Temmuz 1922de, vekil se-imlerinde aday gsterme yntemi yrrlkten kaldrld ve meclisin ilk gnlerin-de uygulanan dorudan vekil seimi yntemine dnld. Heyet-i Vekile Reisininmeclis tarafndan seilmesi benimsenerek kuvvetler ayrlna doru nemli biradm atld. 20 Temmuz 1922de, Baflkumandanlk Kanununun, Baflkumandanaolaanst yetkiler veren ikinci maddesi yrrlkten kaldrld. Buna karfllk, Mus-tafa Kemal Paflann Baflkumandanlk unvan oy birliiyle sresiz uzatld. Ayn d-zenlemeyle Baflkumandanlk emriyle kurulan ve meclis denetiminin dflnda kalanstiklal Mahkemelerinin grevi son buldu. kinci Grupun abalar sonucunda, 31Temmuz 1922de stiklal Mahakimi Kanunu kabul edildi. Bu kanunla yeni kurula-cak stiklal Mahkemeleri zerinde meclis denetimi saland.

Birinci Meclisteki kinci Grupun temel ilkeleri nelerdir?

LOZAN BARIfi GRfiMELER VE 1923 SEMLER

Saltanatn Kaldrlmas ve Lozan Barfl Antlaflmas Trk ordusunun iflgallere son veren kesin asker zaferi 26 Austos 1922de baflla-yan Baflkumandanlk Meydan Savaflyla geldi. Bat Anadoluyu Yunan iflgalindenadm adm kurtaran Trk ordusu 9 Eyllde zmire girdi. 18 Eyllde Bat Anado-ludaki son Yunan askerleri Erdekten ekildi. Trk birlikleri 24 Eyllde anakka-le Boazndaki ngiliz iflgal glerinin zerine yrd. ngiliz askerlerinin Trkbirliklerine karfl koymamas zerine ateflkes koflullarnn konuflulmas iin diplo-matik giriflimler bafllad.

TBMM hkmeti adna smet (nn) Paflann baflnda olduu Trkiye heyetiMudanyada, Fransa, ngiltere ve talya temsilcileriyle ateflkes koflullarn grflmekzere bir araya geldiler. 11 Ekim 1922de Mudanyada ateflkes antlaflmas imzalan-d. Grflmeler srasnda Trkiye, Yunanistan ve tilaf Devletleri arasnda kalc ba-rfl salamak zere, svirenin Lozan kentinde bir konferans dzenlenmesi de ka-rarlafltrld. Konferansta Trkiye ile Yunanistan arasndaki sorunlarn yan sra ti-laf Devletleri ile Trkiye arasnda Birinci Dnya Savafln sona erdirecek kararlaralnacakt. Ancak konferansa TBMM Hkmetinin yan sra stanbul Hkmetininde arlmas zerine Saltanatn kaldrlmas gndeme geldi.

Saltanatn kaldrlmasna iliflkin meclis grflmelerinde Birinci ve kinci Grup,saltanatn kaldrlmasn desteklerken bamsz muhafazakr mebuslar seslerini -kartamamfllardr. Saltanatn kaldrlmasna iliflkin tartflmalarda Hilafet makamnnkonumuyla ilgili belirsizlik sknt yaratt. Hilafet makamnn konumuna iliflkin ve-rilen tekliflerin yeniden deerlendirilmesi sonucu Hilafet makamnn Trklere ve

N N

4

Osmanl Hanedanna ait olaca ve meclisin Osmanl Hanedanndan uygun bir ki-fliyi bu makama seecei karara baland.

Yaplan oylamalar sonucunda saltanat 1 Kasm 1922de oy birliiyle kaldrlarakOsmanl Devleti hukuken sona erdirildi. Saltanatn kaldrlmas Cumhuriyete geiflsrecinde ok nemli bir admd. 4 Kasmda son Osmanl hkmetinin baflndabulunan Tevfik Paflann istifa etmesiyle stanbulda TBMM hkmeti dnemi bafl-lad. Padiflah Vahdettinin ngilizlere snarak 17 Kasmda yurt dflna kmasylaTBMM 18 Kasmda Abdlmecit Efendiyi yeni halife seti.

Trkiyenin, Hariciye Vekili smet Paflann (nn) baflkanlnda bir heyetlekatld Lozan Konferans, 20 Kasm 1922de ald. Barfl grflmelerinde baz ko-nularda anlaflma salanmasna karfln baz konularda derin grfl ayrlklar ortayakt.

Grflmelerde anlaflma salanan maddelere gre Bat Anadolu kylarndakiadalar askerden arndrlacak, Gkeada ve Bozcaada Trkiyeye, 12 ada ise tal-yaya braklacakt. Trkiyenin Dou Trakya snr Meri Irma olarak belirlendi.Anlaflmaya varlan en nemli maddelerden biri de Trk-Yunan nfus mbadele-siydi. Buna gre Trkiyede yaflayan Rumlarla

tÜrk sİyasal hayati

Documents