tshivenda july 2017 draft curriculum statements/draft...ya ṋtha na u shela mulenzhe kha i konomi...

GENERAL EDUCATION AND TRAINING CERTIFICATE FOR ADULTS

NQF LEVEL 1

DRAFT SUBJECT STATEMENT

TSHIVENDA

JULY 2017

CURRICULUM STATEMENT FOR THE GENERAL EDUCATION AND TRAINING CERTIFICATE FOR ADULTS (GETCA)

Department of Higher Education and Training

123 Francis Baard Street

Private Bag X174

Pretoria 0001

South Africa

Tel: +27 12 312-5911

Fax: +27 12 321-6770

www.dhet.gov.za

© 2017 Department of Higher Education and Training

GEGC

KHARIKHUḼAMU YA GETCA

TSHIVENḒA

Zwi re ngomu Marangaphanḓa .................................................................................................................................................... 0

Ndivho ...................................................................................................................................................................... 4

Mvelelo magumoni .............................................................................................................................................. 5

U Pima Tshileleme tsha Mvelelo ...................................................... Error! Bookmark not defined.

Tshikimu tsha u Linga ......................................................................................................................................10

Tshivhumbeo tsha Mabambiri a Mulingo ................................................................................................10

Tsumbanḓila dza Vhagudisi na Vhabveledzi vha Zwishumiswa zwa u Guda ............................11

Tsumbanḓila dza Mishumonyitwa/ Mishumo ........................................................................................13

U humbulela Ndivhothangeli na Vhukoni zwi re hone .......................................................................17

THERO 1: LUAMBO NA VHUḒIBVELEDZISI HA MUTHU ...................................................................18

Marangaphahanḓa .........................................................................................................................................18

Zwiitisi zwa u Nanga Magudwa ................................................................................................................18

Tshivhumbeo tsha Magudwa ....................................................................................................................18

THERO 2: LUAMBO NA ḼIFHASI ḼO RI TINGAHO .................................................................................24

Marangaphanḓa .............................................................................................................................................24

Zwiitisi zwa u nanga Magudwa ................................................................................................................24


THERO 3: LUAMBO NA MUSHUMO .............................................................................................................32

Marangaphanḓa .............................................................................................................................................32

Zwiitisi zwa u nanga Magudwa ................................................................................................................32

Tshivenḓa na Tshivhumbeo tsha Mushumo wa Magudwa ..........................................................32

THERO 4: MVELELE YO ḒOWELELAHO, MAṄWALWA NA VHUDIMVUMVUSI ........................36

Marangaphanḓa .............................................................................................................................................36

Zwiitisi zwa u Nanga Magudwa ................................................................................................................36


Awara dza u guda dzo themendelwaho ....................................................................................................41

Gulosari………………………………………………………………………………………………………………………42

GEGC

Marangaphanḓa

Tshipikwa tsha Ṱhanziela ya Vhugudisi na Pfunzo yo Angaredzaho ya Vhaaluwa (GETCA) ndi u ṋetshedza vhuṱanzi ha uri vhagudi vha vhaaluwa vha na mutheo wa nḓivho ya ngudo, maitele , zwikili na mikhwa zwa u bveledza vhushelamulenzhe ho khwaṱhaho kha zwa ikonomi, polotiki na zwa matshilisano, u vhumba mutheo wa ngudo i bvelaho phanḓa na/ kana ngudo u vha makone, na khwaṱhisedza khonadzeo ya u wana mushumo. Maitele aya a masia mavhili kha pfunzo a ṱoḓa mveledziso yo katelaho zwoṱhe ya vhagudi vha vhaaluwa. Hu tshi khou sedzwa na fhungo ḽa uri vhagudi vha nga vha vho ḽitsha tshikolo vhukati nahone zwi nga vha zwo vha thithisa muhumbuloni, kharikhuḽamu i khou toda u vuselela vhagudi avha uri vha shele mulenzhe kha masia a zwa polotiki na ikonomi ya matshilisano zwa shango ḽavho khathihi na u khwinisa maitle a zwa vhulamukanyi na ndinganyiso. Tshipikwa tsho katelaho itshi tsha vhagudi vha vhaaluwa tshi ṋetshedza maitele a fhambanaho kha a sisiteme ya tshikolo tsha fomaḽa. . Kharikhuḽamu ya Nyambo dza Vharema na yone i ṱanganedza maitele a mvelele ya matshilisano u khwaṱhisedza mvusuludzo ya mvelele, khwaṱhisedzo ya vhuṋe na tswikelelo ya nḓivho, zwine zwa vha ṱhoḓea ha mveledziso yo fhelelaho ya vhagudi vha vhaaluwa. Marangaphanḓa a Kharikhuḽamu Zwikili zwihulwane zwine zwa khou bveledziswa kha kharikhuḽa ya GETCA ndi zwi tevhelaho:

Vhukoni ha u bveledzisa zwipiḓa zwa mafhungo o engedzwaho ane a sumbedzisa zwavhuḓi ndunzhendunzhe ya muhumbulo na/kana mveledziso ya khaseledzo yo no khou itwa kana khanedzano;

Vhukoni ha u vhala mafhungo o engedzwaho , u a saukanya u itela u topola zwa ndeme, u humbula nga hazwo vha kona u zwi vhiga kana u haseledza mihumbulo ine ya bva kha tsedzisiso;

U amba mihumbulo u bva kha kharikhuḽamu dzo fhambanaho u ya kha ḽifhasi, fhano hayani na tshenzhemo dza vhone vhaṋe;

U wana nḓila ya uri muthu a nga ita hani uri ngudo yawe i vhe i pfadzaho kha ḽevele dza nyito u itela u khwaṱhisedza tshenzhemo yawe ya vhutshilo na ha tshitshavha tsha tsha hawe, mushumoni na kha vhutshilo hawe ene muṋe.

U swikela zwino, u gudisa na u linga kha GETCA zwi ṱoḓa uri vhagudi vha bveledzise maitele o teaho na zwiṱaluli zwi thusaho kha u bvisa zwipiḓa zwo engedzwaho zwa u ṅwala na u fhedza tshifhinga tsha vhuṱhogwa kha u ita ndowedzo, Ruburiki dzi hone u ṋea vhagudi ndendedzi musi vha tshi bveledzisa maitele aya na zwikili. Mutshudeni muṅwe na muṅwe u ṱuṱuwedzwa uri a humbula nga ha ngudo dzavho hu si u itela u ḓivha dzikhontseputi , muhumbulo na mafhango zwo katelwaho kha kharikhuḽamu fhedzi, fhedzi vha fanela u dovha vha kona ḓisikela vhuṋe havho. Thero dzo ṱanganedzwahokha kharikhuḽamu iyi ndi: mveledziso ya luambo na vhuṋe, luambo na vhupo vhune ra vha khaho, luambo na mushumoni na mvelele i ḓivheaho, lithiretsha na vhuḓimvumvusi. Dza dzhiwa dzoṱhe, thero idzi dzo itiwa u itela u vha gondo ḽa u pfesesa luambo sa yone khwaṱhisedzo ya vhuṋe na tswikelelo ya nḓivhogudwa ya vhagudi vha vhaaluwa.

GEGC

Ndi ngani Nyambo dza Vharema [Tshivenḓa] Ngudo ya nyambo dza Vharema ndi yone mutheo wa zwine bindu ḽa zwa pfunzo ḽa katela zwone: u ḓivha na u vha: Vhaambi vha nyambo dza Vharema vho vha na ḓivhazwakale ye nyambo dzavho dzo vha dzi tshi dzhielwa fhasi zwe zwa kwama kuhumbulele kwavho na kuvhonele kwavho kwa ḽifhasi nga nga nḓila i si yavhuḓi. Nga u sa vha na khwaṱhisedzo yo khwaṱhaho ya vhuṋe havho (u vhofhelelwa na nyambo dzavho) u kona u swikelela nḓivho nga vhuḓifhulufheli zwo ḓo khakhisea zwe zwa sia vhaṅwe vhavho vha tshi vha na vengo ḽa u dzhena tshikolo na u vha na kuhumbulele ku si kwavhuḓi nga ha vhone vhaṋe. Musi dzo funzwa zwavhuḓi nga nḓila ine dza vha dzo anagraredza episimetolodzhi dzapo, Nyambo dza vharema dzi vha murango wa u bveledza vhuḓitalusi na u kona u swikelela nḓivhongudwa kha vhagudi vha vhaaluwa musi vha tshi khou isa phanḓa na u zhaka nḓila ya u kona u shela mulenzhe zwavhuḓi kha zwa ikonomi na zwa matshilisano nga u tou shuma kana u guda vha tshi ya phanḓa. U bveledza vhuḓiṱalusi ho khwaṱhaho ndi ḽiga ḽihulwane kha u vha na vhudzulapo hu re na vhuḓifhinduleli uri muthu a kone u vha na zwine a bveledza kha ikonomi, politiki, na zwa matshilisano shangoni. Vhunga zwo no ḓi sumbedzwa afho nṱha, nḓila ine ya khou shumiswa kha thero iyi yo fhambana na ya kufunzelwe kwa kharikhuḽamu ya muhasho wa pfunzo wa fhasi. Tshivhumbeo tsha kharikhuḽamu iyi tsho dzudzanywa nga nḓila ine ya thusa muambi wa luambo o tou lu mamaho ḓamuni na ane a khou to ulu guda ane a tou vha nḓivho zwayo ya luambo. Hu tshi dzhielwa nṱha uri vhagudi vha vhaaluwa vho fhambana vhukuma, kharikhuḽamu iyi yo bveledzwa kha mitheo ine ya tenda u shandukisea nahone yo teaho. Nga uralo, kharikhuḽamu iyi yo tewa kha nḓila ya u sedza zwithu nga iṱo ḽa zwa matshilisano ine ya ombedzelazwine vhaambi vha ita nga luambo madzuloni a zwine tshivhumbeo tsha luambo tsha vha zwone. Nga maṅwe maipfi, u funza na u guda nyambo dza vharema zwi tea u itwa ho sedzwa kha vhupo ha zwa matshilisano. U khwaṱhisedza vhuḓiṱalusi na vhukoni ha vhagudi vha vhaaluwa kha mveledziso ya zwa ikonomi, mvelele, ḓivhazwakalena vhuḓiṱalusi zwi ḓo ombedzelwa kha kharikhuḽamu iyi. Nḓila iyi ya kharikhuḽamu ya luambo lwa Tshivenḓa yo ḓisendekaho kha zwa matshilisano na mvelele, i dzhiela nṱha u amba ha zwine zwa khou ambiwa khathihi na u shela mulenzhe kha nyito dza matshilisano. Ngauralo, nḓila iyi i itela khaedu kugudele kwa luambo kune kwa vha kwo sedza kha zwikili zwa ḽitheresi zwine zwa gudwa zwo ima nga zwoṱhe nahone zwo khethekana nga u tou tevhekana khathihi na nzudzanyo ya mihumbulo yazwo. Kharikhuḽamu iyi i ṋekedza nḓila ntswa ya guda nyambo yo ḓisendekaho kha ndivhombekanya ya sisiṱeme ya mikhwa ya Tshiafrika ya Vhuthu (Muthu ndi muthu nga muṅwe). Hu tshi tevhelwa nḓila iyi, yunithi ya ngudo i tea u funzwa yo fhelela madzuloni a u funza zwikili na ndivho zwo fhandekana. Vhunga mugudi wa mualuwa a tshi ḓa na zwiko zwa nḓivho ine a vha nayo fhethu ha u guda, hu ḓo ombedzelwa vhukoni ha u talusa zwine zwithu zwa amba na u tandulula thaidzo. U guda nyambo nga nḓila yo fhelelaho zwi ṱuṱuwedza nzhele ya phambano ya zwithu, u kutela, vhulamukanyi matshilisanoni na kha mupo, pfanelo dza vhuthu na tshanduko. Vhagudi vha vhaaluwa vha tshi tevhela kharikhuḽamu iyi vha ḓo shumisa luambo kha zwithu zwo fhambanaho vhutshiloni havho. Hezwi zwi katela u swikelela pfunzo ya nyengedzedzo, vhudavhidzani mishumoni na u dzhenela kha masia a zwa mvelele, matshilisano, ikonomi na

GEGC

zwa politiki. Kharikhuḽamu ya luambo iyi i ḓo ita uri vhagudi vha vhaaluwa vha ḓiphiṋe na u dzhenela kha mishumo i sumbedzaho vhukoni ha zwa mvelele, hune ha nga vhanga tshivhumbeo tsha u amba, tsho ṅwaliwaho kana tsha mubvumo na zwifanyisombonwa. Musi hu tshi dzhielwa nṱha nḓila iyi ya matshilisano na mvelele, ndivho ya kharikhuḽamu iyi ndi u shumisa zwiko zwa mafhungo zwa vhukuma u khwaṱhisedza vhukoni ha zwa vhudavhidzani, nyito dza u humbulo na u shumisa luambo na zwiambwa nga nḓila yo teaho fhethu hune zwa shumiswa hone. Zwi ḓo ṱanganedzea u andisa nḓila dza nḓisedzo u itela u swikelela ṱhoḓea dzo fhambanaho dza vhagudi vha vhaaluwa.

Kharikhuḽamu iyi i shumiswa hu na muhumbulo wa uri mugudi u na ndivho ine ya shumisea ya Tshivenḓa.

Ndivho

1. Ṱola u shumiswa ha luambo sa tshithu tsha u bveledza mikhwa na maitele matshilisano na mvelele. Hezwi zwi ḓo ita uri vhagudi vha vhaaluwa vha ḓo kona u: 1.1. vhumba na u khwathisedza vhuḓiṱalusi vhu elanaho na ḓivhazwakale dza zwa

matshilisano; 1.2. khwaṱhisedza nyambo dzavho na u shumiswa hadzo kha nyimele dzo

fhambamanaho; 1.3. davhidzana na ṱalusa mafhungo zwavhuḓi;

2. U shumisa luambo sa tshithu tsha u shela mulenzhe kha ḽifhasi hu na vhusedzi na vhubveledzi.;

3. U ṋekedza tshenzhemo ya pfunzo ine ya amba kha vhagudi vha vhaaluwa uri vha kone u: 3.1. Vhona ndeme ya luambo vhutshiloni havho ha ḓuvha na ḓuvha; 3.2. U pfa vha na u ḓifhulufhedza musi vha tshi shumisa luambo na u shela mulenzhe

nyimeleni dzo fhambanaho; 3.3. U vha vho pfumbudzwaho zwavhuḓi u bveledza pfunzo dzavho phanḓa, hu si

Tshivenḓa fhedzi, hone na kha dziṅwe thero dzine dza funzwa nga luambo ulu.

4. U bveledza maitele a u shumisa luambo ane a vha konisa u: 4.1. Thetshelesa na u amba zwavhuḓi ; 4.2. U vhala, u ambedzana na ṱalukanya maṅwalwa o fhambanaho ; 4.3. U amba na u ṅwala nga Tshivenḓa vha na fulufhelo Tshivenḓa; 4.4. U bveledza na u saukanya vhudavhidzani ho fhambanaho fhethu ho fhambanaho ; 4.5. U dzhena na u shela mulenzhe ho khwaṱhaho fhethu ha mishumo .

5. U bveledza na ṱuṱuwedza u takalela ḽitheretsha, vhutsila ha u amba, matambwa,

vhurendi na fiḽimu

6. U ṱuṱuwedza vhubveledzi na u humbula;

7. U bveledza vhukoni ha u saukanya zwibveledzwa zwa zwiṅwalwa nga vhusedzi na u pfesesa masiandaitwa ane zwa vha nao kha u dzhia tsheo dza vhutshilo ḓuvha na ḓuvha.

Ndivho dza kharikhuḽamu iyi ndi u ita uri vhagudi vha:

GEGC

3.1. Ṱanḓavhudze kushumisele kwa luambo sa yone nḓila ya u ṱahisa vhupfiwa na mikhwa na maitele a mvelele ya kutshilele.

3.2. U vhumba na u khwaṱhisedza vhuḓiṱalusi ho khwaṱhaho vhu tshimbilelanaho na ḓivhazwakale ya mvelele na matshilisano

3.3. U khwinisa luambo lwavho na kushumisele kwalo kha nyimele dzo fhambanao 3.4. U davhidzana na u pindulela mafhungo nga nḓila yo fanelaho; 3.5. U shumisa luambo sa nḓila ya kuhumbulele kwa ndeme ku bveledzaho mihumbulo

miswa; 3.6. U bveledzisa mikhwa yavhuḓi na tsivhudzo ya ndeme ya luambo sa wone mutheo wa

khwaṱhisedzo ya vhuḓiṱalusi na u guda lwa vhutshilo hoṱhe 3.7. U ṋea mihumbulo nga ha mikhwa na u pfesesa vhushaka ha maanḓa o ṋewaho kha

vhudavhidzani; 3.8. U dzhenela nga nḓila ya vhusedzi nahone yo ḓalaho ngelekanyo kha tshumiso ya

nyambo zwiṅwalwani. 3.9. U bveledza nḓivho, maitele na mikhwa ya mvelele ya matshilisano zwa vhukoni ha u

ṅwala na u vhala u bveledzisa, vhuḓiṱalusi vhu pfadzaho, u wana mushumo na pfunzo ya ṋtha na u shela mulenzhe kha i Konomi ya ḽifhasi na yapo.

Mvelelo magumoni

Magumoni a thero iyi,vhagudi vha fanela u kona u : 1 Thetshelesa na u amba zwi elanaho na ndivho, fhethu na vhathetshelesi vho

fhambanaho s;

2 Vhala na u talela u itela u pfesesa na u kona u lingulula nga iṱo la vhusedzi na u shumana na tshaka dza zwibveledzwa zwa maṅwalwa na zwi si zwa maṅwalwa. .

3 Ṅwala na u kumedza hu livhuswaho kha ndivho dzo fhambanaho na vhathetshelesi kana vhavhali hu tshi shumiswa milayo ya luambo na nzudzanyo dzo teaho fhethu ha nyimele dzo fhambanaho.

4 Shumisa zwivhumbeo na milayo ya luambo nga nḓila yavhuḓi.

6

THEKISONOMI NA TSHILEME TSHA VHUIMO HA TSHUMISO YA MUHUMBULO

Nḓila dza u ṱalukanya, u humbula na u dzhia tsheo dzi re na mihumbulo ya vhuṱali, zwi ṱoka

midzi kha zwa matshilisano na mvelele. Zwine vhuvha ha vha zwone na kuvhonele kwa

zwithu (sisiṱeme ya nḓivho) zwi tea u elana nga nḓila ine zwa ṋea maga a ngona dza wana na

u bvukulula nḓivho. Tshaka dza nyambo dzi thusa u sumbedza kuhumbulele kwo

fhambanaho. Nyambo dza Vharema dzi tevhela nḓila ya u davhidzana i re na u fhindulana

(dialogic), nahone ine ya vha na vhuambi-vhufhinduli na u amba zwithu nga nḓila yo

dzumbamaho kana ya u tou mona, zwine zwa ita uri hu vhe na ṱhoḓea khulwane kha muvhali

ya u shumisa muhumbulo u kona u pfesesa zwine zwa khou ambiwa. Muvhali kana

muthetshelesi u shumisa vhuimo ho fhambanaho ha tshumiso ya muhumbulo hune ha khou

itea khathihi zwine zwa ita uri u saukanya mibvumo na mafhungo zwi bvelele nga u

ongolowa zwi tshi vhambedzwa na mikhwa ya kha nyambo dza Tshiisimane). Nyambo idzi

dzine khadzo muvhali a tea u tandulula madandetande a muhumbulo ri dzi vhidza nyambo

dzo ḓisendekaho kha muvhali.

Hu na thekisonomi (sisteme dza phimavhukoni) dzo fhambanaho dzine dza shumiswa u kala

vhuimo ha tshumiso ya muhumbulo kha u guda luambo. Nḓila idzi ndi dzi ngaho dza Bloom

and Barret. Thaidzo ya thekisonomi idzi ndi ya uri dzo dzudzanywa nga nḓila ya zwitepisi na

hone ya u dubekana ngeno tshaka dza nyambo dza Vharema dzi tshi ṱoḓa nḓila yo

ṱangananaho nahone i angaredzaho masia o fhambanaho a nzudzanyo ya khohamuhumbulo.

Sa nyambo dzo ḓisendekaho kha muvhali, muvhali u ṱangana na khaedu musi a tshi thoma u

vhala ya u humbulela (iniferentsi) (vhuimo ha 3 – vhu katelaho 1 na 2). Nga maṅwe maipfi, u

humbulela hohu hu konadzea nga u shumiswa lushaka lwa luambo na zwifhaṱwa

(constructs) zwa mvelele zwine zwa vha zwone murango wa lushaka lwa nḓila ya luambo

ulwo. Tsedzuluso dzi sumbedza uri Nyambo dza Vharema kanzhi dzi bveledza mafhungo nga

nḓila i songo livhaho nahone i re na u khavhisa, u engedza na tshumiso ya figara dza

muambo. Izwi zwi ṱoḓa uri nḓila dza u ela vhuimo ha tshumiso ya muhumbulo dzi vhe dzo

ṱanganelaho nahone dzo vanganaho na u koliana madzuloni a dzithekisonomi dzi ngaho dza

Bloom na Barret. Ngauralo vhuimo ha u pima vhuimo ha tshumiso ya muhumbulo vhu

ngaho ha litherala (mbudziso dzi re khagala) hune ha wanala kha thekisonomi dza Bloom na

Barret a hu nga shumisiwi vhunga nyito dza kha nyambo dza vharema dzi tshi konḓa naho

7

nga nṱha dzi tshi vhonala dzi tshi leluwa. Zwo ralovho na kha nyito ya ‘u dzudzanyulula’ ine

kha nyambo dza vharema ya ṱoḓa muvhali a tshi dzudzanyulula mafhungo nga nḓila ine ya

vha i si khagala kana i leluwaho.U lingulula kana u pima nahone ho fhambana na ha dziṅwe

thekisonomi vhunga muvhali a tshi tea u thoma u bvukulula ngoho yo dzumbaho kha

tshibveledzwa tsha tshiṅwalwa. Nga nḓila iyi, tshivhumbeo tsha nyambo dzo livhiswaho kha

muvhali, tshi ita uri muvhali a shumise zwiṱirathedzhi zwa khohamuhumbulo khathihi

nahone nga nḓila yo ṱanganelanaho hu si na mikano vhukati hazwo sa zwe zwa sumbedzwa

kha Tshifanyiso 1 afha fhasi:

Tshifanyiso 1: Thekisonomi ya Vhuthu ya nyambo

Tshivhumbeo tsha tshiṱirakitsha itshi tshi sumbedza uri thekisonomi ya nyambo dza

Vharema yo tou ita bashasha, na u ita mumono u re na khumelamurahu. Nga nḓila iyi u

humbulela, u vhumba, u engedza, u lingulula, u dzudzanyulula zwi bveledza nḓila yo

ṱumanaho ya u humbula. Heyi ndi nḓila i si na magumo i re na u tikedzana vhukati ha maitele

a tshumiso ya muhumbulo. Izwi zwi elana na kuhumbulele kwa Vhuthu kwa uri muthu ndi

muthu nga vhaṅwe vhathu.

u dzudzanyulula

u lingulula

u vhunba zwiswa

u engedza

U humbulela

8

Tsumbedzo dza tshileme tsha tshumiso ya muhumbulo

U ya nga mumono na u ṱanganana ha nḓila ya vhudavhidzani musi hu tshi shumiswa Nyambo

dza Vharema, tshileme tsha tshumiso ya muhumbuloo tshi avhelwa nga nḓila ya u lingana

kha tshivhumbeo tshi re afha fhasi:

Tshumiso ya

muhumbulo

Ṱhalutshedzo Tshileme

U humbulela Mbudziso dzine dza ṱoḓa

mugudi a tshi wana

mafhungo a songo

bviselwaho khagala kha

tshibveldzwa tsha

tshiṅwalwa

20

U dzudzanyulula Mbudziso dzine dza ṱoḓa

mugudi a tshi

dzudzanyulula

mafhungo o ṋewaho kha

tshibveledzwa tsha

tshiṅwalwa. Izwi zwi

katela u ṅwalulula

tshiṱori na u samaraiza.

20

U lingulula Mbudziso dzine dza ṱoḓa

mugudi a tshi ita tsheo

kana khathulo u ya nga

kuvhonele kwawe,

ndavhelelo ya

tshitshavha na mikhwa.

U tea ha zwithu u ya nga

mvelele zwi dzhielwa

nṱha vhukuma.

20

U bveledza Mbudziso dzine dza ṱoḓa 20

9

vhagudi vha tshi vha

vhavhali vha shelaho

mulenzhe na u shumisa

zwiṱiratedzhi zwa

sintoputiki u ṱanganya

mafhungo a nga ngomu

na a nga nnḓa ha

tshibveledzwa tsha

tshiṅwalwa. Izwi zwi

katela vhukoni ha

mugudi ha u wana

zwibveledzwa zwa

zwiṅwalwa kana

mafhungo ane a fana a

bvaho kha zwiko zwo

fhambanaho na a

kuvhanganya a vha

tshibveledzwa tshithihi

tsho khunyelelaho.

U engedza Mbudziso dzi ṱoḓa

mugudi a tshi bveledza

zwiṅwalwa nga huswa u

sumbedza vhukoni ha u

bveledza na u engedza

zwine zwi si vhe hone

kha tshibveledzwa tsha

tshiṅwalwa tsha u

ranga.

20

N.B. Zwileme izwi zwi tou vha tsumbo, a si zwa vhukuma. Vhagudi vha lavhelelwa u shumisa

zwi no fhira tshithihi zwi tshi ya nga mushumo une wa khou gudwa.

10

Mvelelo dza magumoni dzi pimiwa tshileleme nga nḓila i tevhelaho:

U thetshelesa na u Amba 20% U vhala na u Talela 30% U Ṅwala na u Ṋekedza 30% Mishumo ya luambo 20%

Tshikimu tsha u Linga

Maraga dza u linga dza u fhedzisela kha thero iyi dzi ḓo wanala nga u tou ṅwala mulingo muthihi u bvaho nnḓa.

Tshifhinga : 3 awara

Maraga dzo avhelwaho: 300 maraga

Thalutshedzo Dzimaraga

Tshileme

A. Luambo Nyimeleni

Tholokanyonḓivho na Luambo

Litheresi ya Zwivhonwa na Mvelele

Zwiṅwalwa zwa u ya nga Nyimele

60

40

40

B. Ḽithiretsha, Fiḽimu na Vhurendi 80

C. U Ṅwala nga ha muthu ene muṋe, ṱhalutshedzo na u haseledza nga ha muhumbulo une muthu a vha nawo

80

Tshivhumbeo tsha Mabambiri a Mulingo

Mabambiri a mulingo a tea u katela zwi tevhelaho: Tshiṅwalwa tshithihi tsha Tholokanyonḓivho nthihi tsha maipfi a 300-400.

Mbudziso dza tholokanyonḓivho dzi tea u vha dza thokonyamuhumbulo dzi elanaho na tshaka dza Nyambo dza Vharema: u humbulela, u dzudzanyulula, u pima na u bveledza (vhumba) (Cf NASCA Statement). Arali ha shumiswa

11

tshiṅwalwa tshilapfu, tshi tea u shumiswa u linga girama na zwivhumbeo zwa luambo. Kana ha shumiswa tshiṅwalwa tshipfufhi (maipfi a 150-200), u linga luambo na girama.

Tshiṅwalwa tsha tshivhonwa tshi ngaho vhutsila na vhuluki, khungedzelo,

posithara dza fiḽimu kana tshifanyiso tsha muta, mishumo ya vhutsila Tshiṅwalwa tshipfufhi tsha nyimeleni kana tsha nyitamushumo tsha zwi

tevhelaho: o Emeiḽi ya ṱhoḓisiso, u livhuwa kana u ita mbilaelo; o Luṅwalo lu yaho kha muedithara ; o Luṅwalo lu fhelekedzaho khumbelo ya mushumo ; o Tshipitshi tsho dzudzanywaho ; o Atikili ya mafhungo ; o Buḽogo .

Tshipiḓa tsha ḽitheretsha tshi sengulusaho nganeapfufhi kana nganea, fiḽimu, na tshirendo .

Vhuṅwali ha Vhusiki nga ha ṱhoho ye na tou ṋinangela, ine ya nga vha nganetshelo, ṱhalutshedzo kana u haseledza.

Tsumbanḓila dza Vhagudisi na Vhabveledzi vha Zwishumiswa

Mugudi wa GETCA Ndi zwa ndeme u dzhiela nzhele uri mugudi ane a khou thoma ngudo dza kharikhuḽamu ya GETCA u ḓo vha a songo tevhela mulila wo ḓoweleaho wa ndalukano ya pfunzo ya fhasi. Vhuimo, vhudzivha na ndeme zwa thangelapfunzo ine mugudi a ḓa nayo kha kharikhuḽmu iyi zwo fhambana zwi tshi ya nga vhagudi. Vhukale ha vhagudi vha vhaaluwa vhu fhambana u bva kha vhaaluwa vhaswa u ya vhomakhulu. Tshinwe tshifhinga vhagudi vha vho fhirelwa nga tshifhinga vha tshi kha ḓi shumana na mishumo ya u guda yo fhambahaho nahone vha vha vha kha vhuimo ho fhambanaho ha vhuḓipfi na u vhina. Mugudi wa GECTA a nga vha muthu a si na mushumo, kana ane a khou shuma ḓuvha ṱothe kana nga zwiṅwe zwifhinga. Nga uralo u livhana na thaidzo ya u vhona uri zwoṱhe zwi tshimbila nga ngona nga tshifhinga tshithihi musi a kha mushumo wa u guda. Tshinwe hafhu ndi tsha uri naho vhagudi vha tshi vha vha khou guda Tshivenḓa, vha nga ḓi vha vha khou guda dziṅwe thero dzine dza nga vha dzi si luambo lwa ḓamuni lwa Tshivenḓa. Tshivenḓa. Kharikhuḽamu iyi i lusa u angaredza hani ṱṱhoḓea dza mugudi: 1. Lwendo lwa muthu ene muṋe: U kona u swikelela ṱhoḓea dza mugudi wa mualuwa

wa GETCA na u ṱuṱuwedza dzema la u guda u ya ng ahu sa fheli, kharikhuḽamu iyi I ṱuṱuwedza u ḓisedzulusa hu si na magumo nga u shumisa dzhenala dza u tou ṅwala. Vhagudisi na vhabveledzi vha zwishumiswa zwa u guda vha tea u ṱanganedza uri vhagudi vha nga shumisa nyambo dzi no fhira nthihi kha vhudavhidzani [u ṅwala nga nyambo tharu]. Hu tshi shumiswa u ṅwala ha pfukanelano ya nyambo, nyombedzelo i vha kha milayo ya u amba na u bveledza maipfi o fhambanaho nga u

12

ṅwala. U ṅwala nga nḓila iyi a hu itwi nga u shumisa luambo luthihi fhedzi. Ho sedzwa kha maitele a vhaambi vha nyambo dza Vharema a u shuma nga tshitshavha, ndi zwa ndeme u ṋea vhagudi tshifhinga tsha u haseledza nga ha nḓila dze vha dzi shumisa kha nyaluwo yavho u itela uri vha kone u ḓivhambedza na vhagudi ngavho na vhagudisi. U vha pfumbudza kha zwa pfunzo, zwiṅwalwa izwi zwi ḓo ita uri vha kone u sedzulusa kugudele kwavho, u ya nga ha ṱhoho kana thero dzine vha khou guda nga hadzo na nga u elana ha zwine vha khou guda na vhutshilo havho ha ḓuvha na ḓuvha. Mushumo wa dzhenala ya nyambo nnzhi u nga nḓila i tevhelaho: a. I ita uri mugudi a kone u ita nḓowedzo ya u ṅwala tshifhinga tshoṱhe hune u

ṅwala ha vha hu songo livhiswa kha mulingo. b. I ita uri mugudi a kone u vha na rikhode ya mvelaphanḓa kha kugudele

kwawe kwa khoso, nahone izwi zwi nga katela ḓivhaipfi ye a tou ḓiitela arali mugudi kana mugudisi o nanga mushumo uyu.

c. I thusa kha u kona u ḓidzudzanya ene muṋe; I ṱuṱuwedza uri mugudi a kone u dzhenela hu re na nzhele kha u guda hawe na kha vhusedzi kha ḽifhasi ḽo mu tingaho u mona nae.

2. Zwiṅwalwa zwa u guda na u saukanya:

Hu themendelwa uri vhagudisi vha ṱuṱuwedze vhagudi u shumisa zwiṅwalwa zwine vha

ṱangana nazwo vhutshiloni havho ha ḓuvha na ḓuvha. U tendela vhagudi u shumisa

zwiṅwalwa zwe vha tou ḓinangela vhone vhaṋe kiḽasini - zwi nga vha khungedzelo dzo tou

ṅwalwaho, kana tshipiḓa tsha fiḽimu ya midia ya zwa matshilisano, mushumo wa vhutsila

(tsumbo, u luka mavhudzi) – zwi ṋea vhagudi tshikhala tsha u guda na u vha ṱuṱuwedza u

shela mulenzhe na u engedza u vha na nzhele i re na vhusedzi ya mvelele kha ḽifhasi u mona

navho ḽine ḽa vha vhuponi hune mugudi a vha khaho na vhuḓiṱalusi havho. Vhagudi vha tea

thusiwa u wana zwiṅwalwa zwa ḽitheretsha u kona u zwi vhekanya zwavhuḓi nga u lingana

lune zwa kona u swikelelea na u ṋea khaedu yo teaho ya ndeme ya pfunzo.

3.Tshivhumbeo tsha kharikhuḽamu: Kharikhuḽamu iyi i tevhela nḓila ya u funza nga thero ine khayo vhukoni ha vhudavhidzani ha vha ho katelwa khadyo. Kha kharikhuḽamu iyi ine ha tevhelwa nḓila ya maitele a matshilisano na mvelele nahone i sedzesaho kha zwine vhaambi vha ita zwone nga luambo madzuloni a u sedza kha tshivhumbeo na milayo ya luambo, ndi zwa ndeme u ombedzela mishumo ya luambo. Nga maṅwe maipfi, girama na milayo ya luambo zwi gudiwa nyimeleni dzine luambo lwa shumiswa khadzo. Hezwi zwi ndeme vhunga kharikhuḽamu iyi yo livhiswa kha u bveledza tshenzhemo ya u guda ine ya vha kha nyito nahone I shandukaho na fhethu na u tea fhethu henefho hune mugudi wa GETCA a vha hone. Mvelele dza u guda dzi elenaho na milayo ya nyambo dzi angaredzwa kha mvelele dza u guda dza thero iṅwe na iṅwe nahone a dzi ṅwaliwi thungo dzi dzoṱhe.

13

Tsumbanḓila ya Mugudisi

• Vhagudisi, vhapfumbudzi na vhadededzi vha ṱuṱuwedzwa nga maanḓa u tevhela nḓila ya u guda yo ḓisendekaho kha zwa matshilisano na mvelele ine khayo ha vha hu songo sedzwa kha zwine luambo lwa vhonalisa zwone, fhedzi ha vha ho sedzwa kha zwine vhaambi vha ita nga luambo lwavho

• Hu tshi tevhelwa sisteme ya ndeme dza Tshiafurika dza Vhuthu, u sedza zwithu zwo khunyelela zwi ḓo dzhiwa zwi zwa u fhirisa u sedza kha zwipiḓa.

• Kharikhuḽamu iyi yo ṱoka kha ṱhoḓea ya u bveledzisa vhuḓiṱalusi ha mugudi na u guda lwa vhutshilo hoṱhe. Nga uralo, vhagudisi vha tea u isa phanḓa na u ṱuṱuwedza vhagudi u shumana na zwibveledzwa zwa zwiṅwalwa zwine vhone vhagudi vha ṱangana nazwo vhutshiloni ha ḓuvha na ḓuvha madzuloni a u sedza kha zwibveledzwa zwa zwiṅwalwa zwo randelwaho vhagudi. Vhagudisi vha tea u lusa tshifhinga tshothe u ita uri vhagudi vha kone u shumisa zwe vha guda kiḽasini kha vhutshilo ha vhukuma.

• Zwinwe zwipida zwa kharikhuḽamu iyi zwi nga funzwa zwo diimisa nga zwothe kana zwa tou funzwa luthihi fhedzi, ngeno zwinwe zwi tshi tea u funzwa hu sa imiwi.

• Vhagudisi vha tutuwedzwa u fhatha vhushaka havhudi nga u u shumisa nyambedzano dza tshifhinga tshothe na vhagudi. Nga uralo vha a kona u pima thodea dza vhagudi tshifhinga tshothe. Vhagudisi vha dovha hafhu u tutuwedzwa u vha vho vulea mihumbuloni na kha maitele a u funza u itela uri u guda hu vhe ho teaho nahone hu re na mushumo.

Maga a Nyito / Mishumo

Mishumo kana nyito dza u funza Nyambo dza vharema dzi tea u itiwa ho sedzwa nḓila ya zwa masthilisano na mvelele hune mvelele, vhuḓiṱalusi na zwine vhaambi vha ita nga luambo zwa dzhielwa nṱha u fhirisa u guda ho livhiswaho kha u guda u amba luambo kana zwiga zwa zwiṅwalwa. Hezwi zwi elana na tshiimo tsha u thudzelwa thungo ha nyambo dza Vharema na ṱhoḓea ya nḓila ya u dzi vhuedzedza tshiimoni tshadzo na vhuḓiṱalusi ha vhaambi vhadzo u bveledza pfanelo dza vhuthu, u lingana ha vhathu na phambano ine ya vha hone kha sekhithara ya vhagudi vha vhaaluwa. Ndi zwa ndeme uri ngona dza u funza nyambo dza vharema dzi dzhielwe nṱha sa zwe zwa sumbedzwa zwone afha fhasi.

NGONA DZA U FUNZA LUAMBO Ngona dzo teaho kha u funza luambo kha kharikhuḽamu iyi ndi nḓila ya zwiṅwalwatshaka na ya pfukanelano ya nyambo. Nḓila ya zwiṅwalwatshaka (dzhanra) Nḓila ya u funza luambo u ya nga tshaka dza zwiṅwalwa i ṱanganya zwiga zwa tshaka dza zwiṅwalwa na maitele a u funza. Kha nḓila iyi, girama na ḓivhaipfi zwi funzwa sa tshipiḓa tsha maitele a ḽitheresi a katelaho u vhala, u ṅwala na u amba na u thetshelesa. Nḓila iyi i elena tshoṱhe na maitele a nḓila yo lombiwaho kha kharikhuḽamu iyi ya u sedza zwithu nga

14

iṱo ḽa matshilisano na mvelele. Nḓila iyi yo simiwa kha muhumbulo wa uri tshiṅwalwa tshi ṱoka midzi kha zwa matshilisano hune tsha vha na ndivho na vhathetshelesi vhatsho khathihi na tshivhumbeo na zwiga zwa luambo zwi elanaho na lushaka lwa tshiṅwalwa tshenetsho u ya nga fhethu. Tshivhumbeo tsha tshiṅwalwa tshi vhumbiwa nga vhupo ha zwa matshilisano na mvelele hune tsha khou bveledzwa hone, hu angaredzaho vhathetshelesi, ndivho na milayo. Zwiga zwihulwane kha ngona iyi ya tshakafhadzo ya zwiṅwalwa nga fhethu ndi u kona u edza (ḽiṅwalwa ḽa vhukuma), u saukanya ḽiṅwalwa (tshivhumbeo, luambo, ndivho na vhaṱanganedzi, u shumisana kha u bveledza, na u bveledzwa hafhu nga huswa ha tshibveledzwa nga mugudi ene muṋe zwi tshi ya nga lushaka lwa maṅwalwatshaka eneo. Kha nḓila iyi, ndivho i vha i tshi elana na ndivho ya matshilisano ine ḽiṅwalwa ḽa khou bveledzwa khayo kana u bveledzwa ngaho elwa yone nahone hu vha ho sedzeswa kha kuvhonele kwa muvhali u fhirisa kwa muṅwali. Kha nyambo dzi sedzaho kha muvhali, hu sedzeswa kha muvhali/muthetshelesi nahone hu vhewa khwaṱhisedzo ya mbofhano ya zwine zwa khou ambiwa na tshiimo tsha nga nnḓa ha ḽiṅwalwa madzuloni a zwi re nga ngomu khaḽo u bveledza mihumbulo mihulwane. Haya ndi maga a u humbulela ane a hoha muhumbulo tshoṱhe kha muvhali. Nga uralo, vhagudi vha tea u ṋewa tsumbo dzo fhambanaho dza maṅwalotshaka uri vha kone u vha na vhukoni ha u ṅwala maṅwalwatshaka o tiwaho. Vha a kona u humbula zwe vha vhala kana u ṅwala musi vha tshi ṱangana na mushumo wa u ṅwala ḽiṅwalwa ḽiswa. Nḓila ya maitele ya u funza u vhala na u ṅwala yo ḓisendeka kha muhumbulo wa uri u vhala na u ṅwala a si zwiwo, fhedzi ndi maitele ane a tea u tevhelwa hu sa athu u bveledzwa ḽiṅwalwa ḽa u fhedzisela. Ndivho khulwane ya ngona iyi ndi u sedza kha maitele a u guda luambo madzuloni a u sedza fhedzi kha zwibveledzwa zwa mugudi. U ya nga kufunzele kwa sialala, mugudisi u sedza fhedzi kha tshibveledzwa tsha u fhedzisela madzuloni a u sedza kha maga oṱhe na zwiimo zwa u ṅwala zwo tevhelwaho. Izwi zwi ita uri mugudisi a vhee iṱo kha maga na zwiimo zwoṱhe zwine zwa ita uri tshibveledzwa tsha u fhedzisela tshi vhe tsha maimo a nṱha nahone mugudi a vhe na nzhele na ya kugudele kwawe kwa luambo. Ngona iyi i nga shumiswa musi mugudi a tshi khou guda u vhala na u bveledza zwibveledzwa zwa u ṅwala tsha orala na tsha u tou ṅwala. Mugudi u shela mulenzhe kha zwiimo zwo fhambanaho zwa u thetshelesa, u amba, u vhala, u amba na u ṅwala. Sa tsumbo, musi vhagudi vha tshi khou ṅwala, vha funzwa u bveledza mihumbulo, u humbula nga nḓivho na vhaṅwalelwa, u pulana, u editha mushumo wavho, na u bveledza ḽiṅwalwa ḽa u fhedzisela ḽine ḽa bveledza mihumbulo yavho. Tsolo ya ngona iyi ndi maitele ayo o ḓisendeka kha mimodele ya u fhaṱa tshumiso ya maluvhi ine ya itwa nga u tou tevhekana ha mishumo na u dubekana. Nḓila iyi i fhambana vhukuma na u guda luambo ho ḓisendekaho kha maitele a u humbula a tokonywaho nga zwa matshilisano na mvelele ane a sa tou ita zwithu nga u dubekana nahone ya sedza masia manzhi nga luthihi. Nḓila iyi i dovha hafhu ya vha yo sedzaho kha vhaṅwali madzuloni a vhavhali, zwiṱirakitsha zwi re hone na vhathetshelesi. Nyambo dza Vharema dzi anana na nḓila ya vhuvhili vhunga dzi sa shumisei zwavhuḓi kha nḓila ine ya tou fombe tshoṱhe kha maitele a u ṅwala o tou dzudzanywaho nahone o ḓisendekaho kha muthu muthihi. Musi ho sedzwa kha kharikhuḽamu iyi yo ḓisendekaho nga nḓila ya matshilisano na nḓila ya tsedzamasiamanzhi i vhonala i yone yo teaho zwidodombedzwa zwa mvelele zwine zwa vha kha Tshivenḓa. Ngauralo, maitele a mvelele na nzudzanyo ya kushumisele kwa luambo ku vha kwo livhiswa kha muvhali madzuloni a muṅwali, nahone ku ombedzela zwine zwa vha

15

nga nnḓa ha zwiṅwalwa. U amba nga u tou mona nahone muthu a sa phuletshedzi zwine a khou amba kana muthu ane a khou amba ngae zwi a tendelwa na u dzhielwa nṱha kha nḓila iyi vhunga a maitele a kuambele kha Tshivenḓa. Nga nḓila iyi, maitele a u funza nyambo o ḓisendekaho nga nḓila iyi ya maitele a dzhanara, a vhonala e one o teaho kha u funza Tshivenḓa. Nḓila iyi i tendela vhagudi uri vha vhumbe zwigwada zwa tshumisano zwi tshimbidzwaho nga vhagudisi nahone hu tshi itwa uri muṅwe na muṅwe wazwo a tevhele maitele ane a fhaṱa nahone a sa haseledzi zwithu nga mutome. Mugudisi a nga tevhela maga a tevhelaho: 1. Ḽiṅwalwa ḽa tsumbo (u kona u ḓivha tsumbo dzi no fhira nthihi dza maṅwalwatshaka) 2. U saukanya nḓivho, vhathetshelesi na milayo ya luambo 3. U fhaṱisana 4. U humbula ha muthu e eṱhe 5. U Pulana 6. U ita mvetomveto 7. U vusuludza 8. U editha 9. Tshibveledzwa tsha u fhedzisela Maga mararu a u thoma (1-3) o livhiswa kha tshakafhadzo ya maṅwala, ngeno maga a 4-8 o livhiswa kha maitele, ḽa 9 ḽo livhiswa kha ḽiṅwalwatshaka ḽo shandulwaho kana ḽo ṅwalwaho nga huswa. Mumono hoyu wo tea nḓila ya mutheo wa guda nyambo wa matshilisano na mvelele hune tshumiso ya muhumbulo ya vha yo toka midzi kha zwa matshilisano. Mumono wa nḓila iyi ya tshakafhadzo ya zwiṅwalwa u sumbedzwa zwavhuḓi kha Tshifanyiso 2.

Tshifanyiso 2: Nḓila u funza nyambo nga tshakafhadzo ya zwiṅwalwa zwa Nyambo dza Vharema

Tshibvedzwa tsha u

thoma/fhedzisela

U edzisela; U ṱhaṱhuvha

U fhaṱisanaU humbula u

woṱhe

Mvetomveto; U vusuludza; U

editha

16

Mumono wa nḓila ya maṅwalwatshaka na vhukoni ha mvelele ya Tshiafurika: ‘Muthu ndi muthu nga muṅwe’ Nḓila iyi ya tshafhadzo ya zwiṅwalwa nga fhethu i angaredza zwiga zwiraru: tsha u thoma, tshiṅwalwatshaka tshine tsha vha tsumbo, tshine tsha vha tsho simiwa kha zwa matshilisano; maitele a u bveledza ane a katela u ṅwala ho ḓisendekaho nga fhethu na tshiṅwalwa tsha tshiedziswa hafhu tshine tsha bveledzwa nga mugudi ene muṋe (kha vha sedze kha Tshifanyiso 3). Tshibveledzwa tsha u fhedzisela tshi haseledzwa na vhaṅwe vhagudi na vhagudisi. Tshipiḓa hetshi tsha u fhedzisela tsho ḓisendeka kha muhumbulo wa u ṅwala sa tshipiḓa tsha tsha vhudavhidzani ha u amba, hu itiwa na u livhiswa kha vhathetshelesi vha vhukuma. Nḓila iyi ya u funza u ṅwala na u vhala i elana tshoṱhe na nḓila ya u sedza zwithu nga iṱo ḽa matshilisano na mvelele yo ḓitikaho nga ngona u funza luambo nga Vhuthu: Muthu ndi muthu nga vhathu. Afha tshipiḓa tsha u thoma tshi vha tsho livhiswa kha u pfesesa tshiṅwalwa, tshipiḓa tsha vhuvhili tshone tshi vha tshi thoma nga vhathu vhoṱhe tsha fhedzisela nga muthu e eṱhe, ngeno magumoni tshibveledzwa tsha muthu e eṱhe tshi haseledzwa nga vhathu vhoṱhe. Mumono uyu u sumbedza zwipiḓa zwa u funza luambo zwo ḓisendekaho kha kuvhonele kwa Vhuthu hune ha vha na vhushaka ha u tikedzana vhu sa gumi. Maitele oṱhe a vhudavhidzani, sa u amba, u vhala, u ṅwala na u thetshelesa khathihi na tshumiso ya luambo na milayo yalwo zwi katelwa kha tshikhala tsha u funza tshithihi. Nḓila iyi ya u funza luambo i shandukisaho zwithu nga u tavhanya, i ṱoḓa uri hu vhe na u ṱanganelana kha u funza ha vhagudisi vho fhambanaho fhethu huthihi. Nga nḓila iyi, u funza hu vha ha vhuimo ha nṱha hune tshumisano ya ḓisa zwi songo lavhelelwaho nahone zwiswa. U shela mulenzhe ha vhagudi kilasini hu vha nḓila ya u guda vha tshi shumisana na vhagudisi vhane na vhone vha vha tshi khou guda. Tshifanyiso 3: Vhuthu vhu ela u bva kha tshiṅwalwatshaka u ya kha tshiṅwe.

U shela mulenzhe uhu ha kilasini hu vusa zhalinga musi hu tshi sedzwa kha zwa tshumiso ya nyambo nnzhi hune mishumo ya itwa nga nyambo dzi no fhira nthihi. U shumiswa ha nyambo idzii dzi no fhira nthihi kilasi hu bveledza zwine ra zwi vhidza pfukanelano ya nyambo ane a vha maitele vhukoni ha mvelele ya Tshiafurika ine ya do talutshedzwa nga vhudalo afha fhasi. Nḓila ya Pfukelano/ ṱhanganelano ya nyambo Nḓila ya pfukanelano ya nyambo i itela khaedu kuhumbulele kune kwa dzhia nyambo dzi na mikano vhukati hadzo na kha nḓila ine dza gudiwa u bveledza ḽitheresi. Kuhumbulele hoku

Tshiṅwalwa tsha

tsha tsumbo: nga tshigwada

Maitele a u bveledza:

nga vhoṱhe + tshigwada

Tshiṅwalwa tshaka tsha tsumbo hafhu

muthu e eṱhe +

17

ku vhonala ku sa tsha vha na ndeme vhunga miṅwahani ino ya Sentshari (ṅwahagidi) ya vhu 21, hu tshi ṱuṱuwedzwa nḓivho ya nyambo nnzhi. Hone naho nḓivho ya nyambo nnzhi yo anda kha vhaambi vha Nyambo dza Vharema, u pfukelana ha nyambo idzi khathihi na u mvelele yadzo a zwi athu u sedzeswa kha u funza kilasini. Nga kharikhuḽamu iyi, mbuelo ya u shumisa nyambo nnzhi dza hayani kilasini nga vhagudi vha vha aluwa kha u ṱuṱula mihumbulo yavho na u bveledza matshilisano avhuḓi zwi ḓo ṱuṱuwedzwa. Nḓila ya pfukanelano ya nyambo (thirantsilangwedzhingi) ndi kufunzelwe kwa nyambokwo ḓisendekaho kha tshumiso ya nyambo nga u ṱhaḓulana hune luṅwe luambo lwa shumisa u dzhenisa mafhungo muhumbuloni ngeno luṅwe lu tshi shumiswa u a bvisa. Hezwi zwi thusa uri mugudi a pfesese zwine a khou u funzwa na u bveledza vhuḓiṱalusi hawe. Izwi zwi dovha hafhu zwa thusa uri mugudi wa mualuwa a kone u vhona vhushaka ha luambo (luambotavhi) lwawe na dziṅwe nyambo khathihi na u ita uri a vhe o lugelaho ḽifhasi ḽa zwa matshilisano, ikonomi na politiki. Tsedzuluso dzi sumbedza uri ngona iyi i thusa nga bveledza nzhele ya nḓivho ya tshivhumbeo tsha nṱha tsha nyambo (kuhumbulele) na vhukoni ha u amba luambo lune lwa khou gudiwa. Nga nḓila iyi zwi a kona u vhonala uri kuhumbulele kwa Vhuthu, hune muthu a vha muthu o fhelelaho nga vhaṅwe, ku a shuma na kha ngona iyi ya u funza nyambo vhunga i tshi elana na kuvhonele kwa vhutshilo kwa Tshirema nahone ku ṱoḓaho u fana na ngona iyi ine ya vhona tshumiso ya nyambo nnzhi i kha tshiimo tsha pfukanelano madzuloni a u fhendekana – izwi zwi elana vhukuma tshenzhemo ya mvelele ya Tshiafrika.

U humbulela Nḓivhothangeli na Vhukoni

Vhagudi vha vhaaluwa vha Tshivenḓa vha dzhiwa vha vhaambi vha nyambo dza hayani kana vha na nḓivho ya u kona u shuma nga luambo. Vha tea u kona u pfesesa luambo nga nḓila ine vha kona u vhala tshaka dza zwiṅwalwa dzo fhambanaho na u kona u topola zwielanaho na matshilisano na mvelele malugana na tshumiso ya luambo na mvelele zwitshavhani zwavho.

U amba na u thetshelesa a zwi nga ombedzelwi u fana na u vhala na u ṅwala. Ndi zwa ndeme u dzhiela nzhele uri naho mugudi a tshi tea u vha u swika kha gireidi ya 7 ya Tshivenḓa, vhanwe vha vhagudi vha nga vha vha songo khunyeledza pfunzo dza fomala dza vhuimo uhu. Nga uralo u humbulela uhu ha nḓivho ine mugudi a thoma e nayo ho ḓisendeka kha mitheo ya i shandukiseaho nahone yo elanaho na u fhambana uhu hune ha vha hone kha vhagudi vho ṱanganedzwaho. Nḓila iyi ya u sedza zwithu nga iṱo ḽa zwa masthilisano na mvelele ndi yone yo teaho kharikhuḽamu ine khayo silabisi ya vha yo katelaho zwoṱhe u itela uri vhagudi vha kone u ḓa kiḽasini na zwiko zwa nḓivho zwine vha vha nazwo na u zwi shumisa kha u guda na kha dziṅwe nḓila dza u wana ndivho. Sa kiḽasi yo ṱanganyaho mirole yo fhambanaho, nḓivho ine mugudisi a tea u vha nayo na u kona u shanduka zwi tshi ḓa kha kufunzele kwa magudwa zwi ḓo dzhiwa zwi zwa ndme kha kharikhuḽamu iyi u itela uri vhagudi vha kone u swikelela mvelelo dza magumoni dzo lavhelelwaho.

GETCA Tshivenḓa Curriculum Page 18

THERO YA 1: LUAMBO NA VHUḒIBVELEDZISI HA MUTHU

Marangaphanḓa

Thero ya u thoma ya kharikhuḽamu ndi vhuḓibveledzisi ha muthu.U funza hu fanela u thoma nga tshipiḓa itshi. Tshi tea u vhumba marangaphanḓa a ngudo ngauri tshi na zwishumiswa zwine zwa shumiswa tshifhinga tshoṱhe tsha khoso nahone tshi vhumba mutheo wa thero dzine dza tevhela.

Zwiitisi zwa u Nanga Magudwa

Kha ṱhoḓea ya u ṱanganyisa thero dzo fhambanaho na u sedza kha kharikhuḽamu ya GETCA, vhagudi vha vhaaluwa vhane vha khou tou thoma vha ṱoḓa zwishumiswa zwine zwa ḓo vha vha thusa u guda kushumisele kwa luambo ḓuvha na ḓuvha u itela u fhaṱa vhuḓiṱalusi ho khwaṱhaho, vhuḓifhulufheli sa vhagudi na u bvelela kha kushumisele kwa luambo. I thoma mikhwa ya maitele a luambo ane a ḓo khwaṱhisedza uri vhagudi vha a maanḓafhadzwa na u ḓidzhenisa tshoṱhe kha ngudo dzavho. Thero iyi i bveledza mikhwa ya u dzulela u ṅwala, u kona u shumisa zwiko nga vhone vhaṋe, mveledziso ya ḓivhamaipfi tshifhinga tshoṱhe na nḓivho, na vhukoni ha u ṱalutshedza na u saukanya tshaka dzoṱhe dza mafhungo. Zwihulwane kha zwoṱhe, i bveledza mikhwa ya vhuḓisedzulusi na vhuḓiṱalusi. U bveledzisa vhagudi ane a kona u humbula, u dzulela u ṅwala zwi ḓivhelwa u ṱuṱula kuhumbulele na u vha tshikili tsha vhuṱshilo, vhuḓisedzulusi ndi mutheo wa vhuḓibveledzisi ha muthu.

Tshivhumbeo tsha Magudwa

Ṱhoho Ṱhoho (Tshifhinga tsha ndaela tsho anganyelwahoawara dza 85 )

1. Vhuḓisedzulusi/ 1.1. U sedzulusa hotou ṅwaliwaho: dzhenaḽa (awara dza 30) 1.2. U sedzulusa nga u tou amba: khaseledzo (awara dza 20)

2. Mveledziso ya mafurase na maipfi

2.1. Mushumo wa dikishinari: dinothesheni na khonothesheni (arara dza 10)

2.2. Maidioma na mirero(awara 5)

3. Modele wa tshibveledzwa tsha ḽiṅwalwa ḽa Vhudavhidzani

3.1. Milayo ya mutheo ya vhudavhidzani na u elana na mvelele (awara 2): Tsivhudzo yanḓila i tendelaho vhagudi uri vha vhumbe zwigwada zwa tshumisano zwi tshimbidzwaho nga vhagudisi

4. Ṱhoḓisiso, U ṅwala notsi, manweledzo na ṱhanḓavhudzo

4.1 U ṋwala notsi (awara dza10) 4.2 Manweledzo na u vhumba mafhungo (awara 5) 4.3 Zwikili zwa u ita Ṱhoḓisiso (awara 3)

* Tshifhinga tsho ṋewaho tshi katela tshifhinga tsha u funza na u guda nga iwe muṋe kha reshio i ṱoḓaho u lingana 2:1


Khethekanyo ya 1: Vhuḓisedzulusi

Manweledzo

Vhuḓisedzulusi ndi mutheo wa vhuḓiṱalusi. Hu na maitele mavhili a u sedzulusa: u ḓisedzulusa na tshenzhemo ya u guda. Tshipiḓa tsha u thoma tsha u sedzulusa tshi amba nga ha zwine muthu a vha zwone na uri mushumo wa u guda u khwaṱhisedza kana u hanedza vhuvha ha muthu. Vhagudi vha dzhia lwendo ulu sa tshipiḓa tsha mushmo wa ndeme wa u ḓilimuwa u itela vhuḓibveledzisi na vhuḓiṱalusi. Tsha vhuvhili, vhagudi vha sedzulusa kupfesesele kwavho kwa ngudo u pulana lwendo lwa muhumbulo. U fana na nḓiḽa ya zwa matshilisano na mvelele, nyendo dza zwa vhuṋe na zwa pfunzo na dzone dzo ṱanganela kha maitele maṅwe na maṅwe a u guda. Vhagudisi vha nga tshimbidzamaitele aya mavhili u swikelela ndivho i fanaho kha vhuḓisedzulusi nga u vhudzisa mbudziso dza u ṱodisisa na u u ṱuṱuwedza vhagudi uri hezwi ndi maitele a tshifhinga tshoṱhe kha thero dzoṱhe. Mbudziso dzi fanela u vha dzi ṱoḓaho phindulo dzi ṱalutshedzwaho nga vhuḓalo nahone dzi tea u ṱalutshedzwa nga nḓila ine ya ṱuṱuwedza vhagudiu shumisa mihumbulo yavho vhukuma nga ha ḽifhasi ḽo vha tingaho (sa zwe zwasumbedziswa nga kha maṅwalwa na luambo), na nga uri ngudo kiḽasini dzavho dzi pfukela na kha ḽifhasi ḽo vha tangaho na u elana na matshilo avho a ḓuvha na ḓuvha.

1.1. Phindulo dza Dzhenala yo Ṅwaliwaho

Zwi re ngomu:

Kha vha vhulunge dzhenela yo ṅwaliwaho he phindulo dzo ṅwaliwaho u bva kha tshitatamennde kana mbudziso dzi elanaho na u guda dza rekhodiwa hone.khathihi na miṅwe mihumbulo ine mugudi a nga nayo;

Kha vha vhulunge dzhenela yo ṅwaliwaho ine u ṅwala ha vha tshishumiswa tsha vhudavhidzani na muthu nga eṱhe;;

Tsedzuluso kha luambo na magudwa a lithiretsha; na

Tsedzuluso nga ha maitele a vhudavhidzani ha u ṅwala, u sedza, u vhala, u amba na u thetshelesa

Mvelelo dza U guda:

Vhagudi vha fanela u kona u :

1.1.1. sumbedzisa vhuḓiṱalusi ha mvelele na u ṋea mahumbulwa u bva kha zwe zwa ṅwalwa kana u ambiwa nga ha vhuḓibveledzisi.

1.1.2. sumbedzisa mihumbulo yavho na vhupfiwa havho zwavhuḓi nga u tou ṅwala;

1.1.3. sedzulusa maitele avho a u guda, mishumo na mvelaphanḓa, na ḽifhasi ḽo vha tingaho;;

1.1.4. vhumba miṱaladzi yo fhelelaho;; 1.1.5. shumisa pharagirafu nga nḓila yone nahone yo teaho; 1.1.6. shumisa zwifhinga zwa maiti nga nḓila yone na ho teaho; 1.1.7. vhalulula na u editha zwe vha ṅwala.


1.2 Khaseledzo nga u amba, mufhindulano, u haseledza

Magudwa:

Vhagudi vha kovhelana mihumbulo yavho nga u tou amba;

Vhagudi vha shela mulenzhe kha khaseledzo dza tshigwada;

Mvelelo dza U guda:

Vhagudi vha fanela kona u:

9.3.1. Amba vha na vhuḓifhulufheli nga ha mihumbulo ya vhone vhaṋe kana ya tshigwada;

9.3.2. Tikedza kana u bvisela khagala mihumbulo yavho;

9.3.3. Thetshelesa vho dzika nahone na u ṱhonifha mihumbulo ya vhaṅwe vhagudi

9.3.4. Shela mulenzhe nga nḓila i pfadzaho kha khaseledzo na u fhindula nga nḓila yo teaho;

Khethekanyo ya 2. Ḽifurase na u vhumba ipfi

Manweledzo

Ndi zwa vhuṱhogwa uri vhagudi vha vhe na sisiteme dza nḓivho yo ṱokoho kha kushumisele kwavho kwa luambo. Hezwi zwi thoma nga u pfesesa uri mugudi kana ḽiṅwalwa a si tshinwi tsha nḓivho na uri vhagudi vha vhaaluwa vha na gwama ḽa nḓivho ya vhuṱali u bva zwitshavhani zwa havho. Nga u tendela vhagudi u ḓisa sisiteme dzavho dza nḓivho yapo nga ha uri nyambo dzavho dzi shuma hani na vhuṱali vhune vha vha naho, vhuḓiṱalusi ha vhagudi vha vhaaluwa vhu ḓo khwaṱhisedzwa. Vha ḓo vha vhagudi vha re na vhuḓifhulufheli na tshetshemo ya u dzhena tshikolo yavhuḓi ine ya ḓo khwinisa vhuvha havho tshifhinga tshoṱhe.

2.1. Maipfi ane a amba zwo fhambanaho / zwishumiswa zwa mafurase Magudwa:

Kha vha shumise Tshivenḓa (luambo lwa Vharema lwo teaho) u sedza zwine maipfi na mafurase a amba zwone;

Kha vha shumise dikishinari ya nyambo mbili u vha thusa kha u pendulula mvelele dzo fhambanaho na u dzhiela nṱha dziṅwe nyambo na mvelele;

U pfesesa khonseputi ya vhubvo ha ipfi na mveledziso yaḽo (ethomonolodzhi) na


kushumisele kwa khonseputi iyi u khwinisa kupfesese kwavho kwa luambo;;

U pfesesa kushumisele kwa zwine maipfi a amba zwone na maambele

Mvelelo dza U guda:

Vhagudi vha fanela u:

2.1.1. Wana na u shumins tshaka dza maipfi dzo fhambanaho u khwinisa kupfesesele kwavho kwa kuambo;

2.1.2. U wana na u tshimbidza sisiteme dza nḓivho yavho zwitshavhani zwa havho;

2.1.3. U ṱhogomela ṱhalusamaipfi ya vhone vhaṋe ine ya ita uri vha kone u ela zwine vha khou guda;

2.1.4. Kushumisele kwavhuḓi kwa maipfi maswa na mafurase e vha guda; 2.1.5. Nanga ipfi ḽone ḽo teaho vhukuma kha mafhungo makene.

2.2 Vhafarandivho yapo

Maidioma na mirero Divhazwakale na nzhele nga ha mvelele Sisiteme dza ndivhoyapo

Mvelelo dza u Guda

Vhagudi vha fanela u kona u: 2.2.1 Pfesesa zwine pfanywa na khanedza dza vha zwone 2.2.2 Divha phambano vhukati ha mveledziso ya luambo lwavho na mvelele 2.2.3 Divha vhukoni ha vhusiki ha tshitshavha tshavho vhune ha vha luamboni 2.2.4 Shumisa luambo kha u bveleldza vhupfiwa kha zwa mvelele na kha

zwikhala zwa ikonomi

Khethekanyo ya 3 : Modele wa tshibveledzwa tsha tshiṅwalwa tsha Vhudavhidzani Manweledzo

Modele uyu wa vhudavhidzani u dzhiela nṱha uri luambo a si nḓila yo kunaho ya vhudavhidzani. Lu fara matshilele na mikhwa zwa tshitshavha hune lwa ambiwaho hone. Fhedzi zwa zwiṅwe zwa vhuṱhogwa ndi uri luambo a tshishumiswa tsha tshibveledzisi, u ita uri zwithu zwi bvelele. Yuniti iyi i ḓo thusa vhagudi kha u ḓivha nḓila dzi shumaho dzine luambo lwavho lu nga shumiswa u wana thundu na tshumelo tshitshavhani, kha pfunzo na polotiki, kha maṅwe masia. Hu fanela u dzhielwa ntha uri zwibveledzisi kha nyambo nzhi dza Vharema ndi zwiṱuku zwi tshi bva kha ḓivhazwakale yo u siwa nnḓa na u sa vha hone ha zwiko zwe zwa ṋetshedzwa uri zwi shumiswe nga nnyi na nnyi. Nga uralo ndi zwa vhuṱhogwa uri vhagudisi na vhagudi vha vhe na vhukoni, vhubveledzi na u vha na zwifanyiso zwa muhumbulo hune maṅwala a vha a sa wanali zwavhuḓi. Vhudzuloni ha u shuma kha ṱhahelelo, vha fanela u ḓivhona sa vhasiki vha maṅwala maswa a zwibveledzwa.


3.1. Modele wa Vhudavhidzani Magudwa:

Khethekanywa dza maṅwalwa dzo fhambanaho

Modele wa Tshibveledzwa tsha tshiṅwalwa tsha Vhudavhidzani – maṅwalwa oṱhe a na zwipiḓa zwi fanaho: murumeli wa mulaedza, mu ṱanganedzi wa mulaedza, vhushaka vhukati ha murumeli na muṱanganedzi, maṅwalwa ane mulaedza we mulaedza wa rumelwa;

Ridzhisiṱara na thounu;

Luambo lwa fomaḽa na lu si lwa fomaḽa.

Vhathetshelesi, Buthano, ndivho,

Mvelelo dza U guda:

Vhagudi vha fanela u kona u: :

3.1.1. Topola zwipiḓa zwoṱhe zwa ḽiṅwalo u itela u pfesesa na u saukanya ḽiṅwalo.

3.1.2. Topola mulaedza une wa vha khagala kana zwine ḽiṅwalo ḽa vha ḽi tshi khou amba zwone

3.1.3. Pfesesa phambano vhukati ha maitele a fomaḽa na a si a fomaḽa a vhudavhidzani;

3.1.4. Ṱanganedza ridzhisiṱa yone na thouni zwi tshi bva kha maṅwalwa na tshipikwa.

Khethekanyo ya 4. Ṱhoḓisiso, U ṅwala notsi

fhasi

Manweledzo

Ṱhoḓisiso ndi ya vhuṱhogwa kha u guda ha tshifhinga tshilapfu. Sa i zwi vhagudi vha vhaaluwa vha tshi lavhelelwa u vha vhagudi vha tshifhinga tshilapfu na u ḓiimisa nga vhoṱhe, milayo ya mutheo ya u kuvhanganya mafhungo, u saukanya, na u pfesesa vhungoho ha tshanduko zwi ḓo vha zwa vhuṱhogwa kha vhagudi vha vhaaluwa. Nga murahu ha izwi, vha fanela u kona u bveledza maṅwalwa u bva kha zwiko zwo fhambanaho na u ita manweledzo a zwe vha wana zwa vha tshivhumbeo tshi pfadzaho. I ṋetshedza vhagudi zwikili zwa u thetshelesa mahumbulwa a ambiwaho, u davhidzana na vhafaranḓivho vha tshitshavha, notsi dza zwiṱori u bva kha tshaka dzoṱhe dza zwiko.

4.1. U ṅwala notsi fhasi Magudwa:

U thetshelesa zwavhuḓi;

U ṅwala notsi fhasi na ola fhisi mihumbulo;


U engedza mahumbulwa kha notsi dzine dza vha hone;

Maipfikhau na miṱukufhadzo;

Mvelelo dza u guda:


4.1.1. Thetshelesa mahumbulwa nae a khou ambiwa na wane mafhungo o teaho;

4.1.2. ṅwala fhasi notsi dza vhuṱhogwa musi vha tshi khou gudiswa kana ngaa tshifhinga tsha sesheni ya mafhungo nga u ṅwala fhasi mafhungo o teaho a zwine zwa khou ambiwa vha ita notsi dzavhuḓi.

4.1.3. U ṱanganyisa mahumbulwa avho na notsi dzine dza vha hone/kana dzo vha ṋewa;

4.1.4. ḓivha zwiga zwa u vhala

4.2. Mamweledzo, U ṱanḓavhudza na mbumbekanyo Magudwa:

U fhungudza maṅwalo manzhi o ṅwaliwaho a vha maṅwalo mapfufhi;;

U engedza maṅwalo mapfufhi a vha mafhungo manzhi

Ṱhalutshedzo ya maṅwalo a konḓaho;

Mbumbekanyo ya maṅwalo manzhi a vha ḽiṅwalo ḽithihi;

Mvelelo dza u guda:


4.2.1. Topola muhumbulo muhulwane wa maṅwalo makene; 4.2.2. Shumisa maipfi avho u fhungudza u ṅwalulula ḽiṅwalo fhedzi vha sa

khou ṅwala zwi sa elani na ḽiṅwalo ḽone ḽiṋe;; 4.2.3. Ṱanganyisa mihumbulo mihulwane ya maṅwalo o fhambanaho a vha

ḽiṅwalo ḽithihi;; 4.2.4. Engedza maṅwalo mapfufhi u fana na maidioma kana mirero zwa

vha vha ḽiṅwalo ḽi pfadzaho (tsumbo, nganea).

4.3 Zwikili zwa ṱhoḓisiso Magudwa:

U ita inthaaviwu na vhafaranḓivho tshitshavhani

Zwishumiswa zwa ṱoḓisisa kha inthanete;

U ita referensi na u sumbedzisa vhuṱani;

Mvelelo dza u guda:


4.3.1. ḓivha uri mafhungo a kuvhanganwa hani u bva kha vhafari vh IKS


4.3.2. ḓivha uri inthanete i shumisa hani musi vha tshi ṱoḓa zwithu; 4.3.3. ḓivha u ita ṱhoḓisiso dza referensi kha maṅwalwa avho; ;

THERO YA 2: LUAMBO NA ḼIFHASI ḼO RI TINGAHO

Marangaphanḓa

Thero iyi ine ya shuma na maṅwalwa u fhira vhuṋe hune luambo lwa shumiswa kha vhudavhidzani ha ḓuvha na ḓuvha. I ṋetshedza vhagudi vhukoni ha u ṱola uri luambo lu shumiswa hani hu si kha u ḓivhadza fhedzi, fhedzi na kha u ṱuṱuwedza, u hanedzana na u fhureledza. Kha ḽiṅwalwa iḽi, vhagudi vha ḓo kona u pfesesa u sa lingana kha zwa matshilisano,, kha zwa mbeu, zwa ikonomi, na zwa muvhala zwo ḓitikaho nga kushumisele kwa luambo zwitshavhani zwa havho


U nanga magudwa a thero iyi ho itwa hu tshi khou dzhielwa nṱha muhumbulo wa uri luambo a lwo ngo fhelela hu si na vhukoni ha u topola ndivho na zwiitisi zwa u lushumisa. Ndaela ya luambo yo no fhira ḽiga ḽine luambo lwa dzhiwa sa tshishumiswa tsha u davhudzana u vha tshishumiswa tsha u humbula hu pfadzaha na musaulanyo. Tshipiḓa itshi tshi fhira luambo lwa “ndi mini’ na u tendela vhagudi u amba nga ha luambo lwa ‘ndi ngani’. Sa zwe zwa sumbedziswa mathomoni, nyambo dza Vharema a dzi athu wana tshikhala tsha u shumisa lwa fomaḽa kha dzigurannda na khungedzelo, sa tsumbo, u ṱutuwedza muhumbulo wo ḓowelelaho. Hu ḓo vha na ṱhahelelo ya mimodele ya ṋetshedza mihumbulo. Khethekanyo iyi i ḓo dovha ya gudisa vhagudi u vha vhabveledzisi vha maṅwalo kha nyambo dzavho hu si vha vhali vha maṅwalo. fhedzi


Ṱhoho ya mafhungo Ṱhoho (i na Tshifhinga tsha Ndaela tsho Anganyelwaho)

5. Vhuambi na Disikhoso kha nyambo dzi hwesaho vhudifhinduleli kha muvhali

5.1. Ngoho, Muhumbulo, Maambelwa (awara X) 5.2. Tshumiso ya maipfi manzhi (awara X) 5.3. Luambo lunyanyulaho na luambo lu ṱuṱuwedzaho (awara

X)

6. Khungedzelo na vhutsila ha maṱo

6.1. Luambo lwa Khungedzelo (awara X) 6.2. Zwipida zwa Lithiresi ya Zwivhonwa wa khungedzelo

(awara X) 6.3. Zwisteriothaiphi kha Zwivhonwa (awara )


7. Mahungo, na Nḓivho yo Angaredzaho

7.1. Zwiko zwa Mafhungo zwo Fhambanaho (awara X) 7.2. Midia wa Matshilisano na Dzibuḽogo (awara X) 7.3. Zwiṱori zwapo

8. Miswaswo 8.1. Khumbelo na Phindulo 8.2. Miswaswo i itwaho phanḓa ha vhathu nga Tshivenḓa [kana

luambo lwa Vharemo lwo teaho]

* Tshifhinga tsho ṋewaho tshi katela tshifhinga tsha u funza na guda nga iwe muṋe kha reshio i ṱoḓaho u lingana 2:1

Khethekanyo ya 5: Ḓivhavhureri na Khaseledzo kha luambo lune vhuḓifhindulele ha vha kha muvhali

Manweledzo Khethekanyo iyi i sumbedza tsivhudzo nga ha khetho dza ḓivhavhureri na milayo ya u shumisa luambo(dzikhonivesheni) kha Tshivenḓa. I ṋea vhagudi tshikhala tsha u ela vhungoho ha mafhungo e vha ṋewa. Vhagudi vha ḓo limuswa nga ha iṅwe ya dzikhonivesheni dza ḓivhavhureri ya vhuṱhogwa kha Tshivenḓa. U guda uri luambo lwavho ndi vhuḓifhinduleli ha muvhali u pfesesa mulaedza kha ḽiṅwalwa – hu vha tendela u vhona vhuḓifhinduleli he ha vhewa kha muvhali/ vhukoni hawe ha u dzhia tsheo nga ha mafhungo o ṋetshedzwaho kana o ṅwaliwaho

5.1. Mbuno, Muhumbulo na Vhumone Magudwa :

Dzikhonivesheni dza ḓivhavhureri

Vhuḓifhinduleli ha muvhali u pfesesa maṅwalwa

Tshileme/ndeme ya mafhungo T

Phambano vhukati ha mbuno na muhumbulo

U amba nga vhomone

Mvelelo dza U guda:

Vhagudi vha fanela u: 5.1.1. Ela dzikhonivesheni dza ḓivhavhureri zwihulwane kha Tshivenḓa 5.1.2. Pfesesa lushaka lwa luambo lune vhuḓifhinduleli ha vha kha muvhali 5.1.3. Ela tshileme tsha mafhungo zwi tshi bva kha tshiko tshao kana u wana

vhungoho; 5.1.4. Pfesesa na u wana nḓila kha u pfesesele kwa vhumone 5.1.5. Fhambanyisa vhukati ha mbuno muhumbulo; 5.1.6. ṅwala maanea a u ṱaṱa khani na luambo lwa u ṱalutshedza (maanea a

ambaho nga ha thero nthihi) na o ṱoḓisiswaho na u tikedzwa nga


mbuno; 5.1.7. topola thekheniki dza luambo lwa u ṱuṱuwedza na u nyanyula ; 5.1.8. u shumisa thekheniki dza luambo lwa u ṱuṱuwedza na u nyanyula vha

tshi amba na u ṅwala..

5.2. U ṱumekana na u lunzhedzana Magudwa

Muhumbulo u bva fhethu/tshitatamennde (Phirimisisi) na khunyeledzo;

Kuhumbulele ku tumekanaho na u lunzhedzana;

Vhumone na nyengedzedzo yo ṱumanaho

Vhumone na mvelele i funwaho

Tshivhumbeo tsha pharagirafu na maṱanganyi

Mvelelo dza U guda :

Vhagudi vha fanela u: 5.2.1. Pfesesa mathemu phirimasisi na khunyeledzo; 5.2.2. Kona u sika kuhumbulele ku tumekanaho na u lunzhedzana vha tshi

khou shumisa phirimasi na khunyeledzo 5.2.3. Topola phirimasi dza vhuṱhogwa kha u ṱaṱa khani; 5.2.4. Topola na kushumisele kwa vhumone kha maṅwalwa na tshipitsha

tsha iwe muṋe; 5.2.5. U dzhenela kha u khanedzano dza u amba dzi re na mbuno dza u

tikedza; 5.2.6. Shumisa maṱanganyi o teaho u ṱuma mihumbulo na dzipharagirafu.


5.3. Luambo lwa u ṱuṱuwedza na lwa u ṱalutshedza Magudwa :

U bveledzisa thekheniki dza u ṱutuwedza na u ṱalutshedza;

Luambo lwa u nyanyula;

Maṅwalo a u ṱalutshedza.

Mvelelo dza U guda:


5.3.1. Topola na u shumisa luambo lwa u nyanyula; 5.3.2. Topola na u shumisa luambo lwa u ṱuṱuwedza ; 5.3.3. Ṅwala maanea a u ṱalutshedza a mbuno dzo ṱoḓisiswaho na u

tikedziwa.

Khethekanyo ya 6. Vhutsila ha Maṱo na Khungedzelo

Manweledzo

Khungedzelo dzi vhumba tshipiḓa tsha tshiṅwalwathsaka tshine vhagudi vha ṱangana natsho kha vhupo vhune vha tshila khaho. Fhedzi-ha, nyambo dza Vharema dzi pfala zwihulwane kha dziradio, ngeno dzi sa tou vhonalesa kha khanḓiso na dzitheḽevishini. Hu na matheriaḽa mannzhi nga ha vhutsila ha maṱo ane a ḓo shumiswa u engedza tsivhudzo ya vhagudi nga ha ndeme na mushumo wa zwivhonwa. Musaukanyo wa khaseledzo wo khwaṱhaho u ḓo vha tshipiḓa tsho ṱanganela tsha khethekanyo ya u itela uri vhagudi vha shele mulenzhe zwihulwane kha maṅwalwa na nyimele hune luambo lu sa vhe hone.

6.1. Luambo lwa khungedzelo Magudwa:

Makete yo Sedzwaho, Slogene, Dziḽogo, Khophi, Mishumo ya Vhutsila;;

Tshaka dzo fhambanaho dza khungedzelo (u amba; nḓila dzo fhambanaho dza khungeledzo)

Kushumisele kwa thekheniki u ṱuṱuwedza

Zwiṱirathedzhi zwa u mveledziso yapo

Mvelelo zwa u guda:


10.2.1. Topola zwipiḓa zwoṱhe zwa khungedzelo dza zwivhonwa na amba;; 10.2.2. Topola makete wo pikwaho khawo wa bveledzwa;; 10.2.3. Topola na u ṱalutshedza thekheniki dze dza shumiswa u ṱuṱuwedza

makete wo pikwaho..

6.2. Ḽithiresi ya Zwivhonwa kha khungedzelo na vhutsila ha maṱo


Magudwa:

Musaukanyo wa tshifanyiso;

Thekheniki dza mutheo dza fiḽimi na zwifanyiso – tshaka dzo fhambano dza zwinepe, khomphosishini na muvhala;;

Lithiresi ya Zwivhonwa - ṱhalutshedzo ya zwifanyiso;;

Ḓivhazwakale, vhutsila na vhutsila ha Vharema

Mvelelo dza U guda:


6.2.1. Pfesesa ṱhalutshedzo vhutsila ha maṱo na khwaṱhisedza nḓivho 6.2.2. Vhea iṱo, u vhona na u ṱalutshedza zwavhuḓi tshifanyiso vha tshi

khou shumisa luambo lwau ṱalutshedza; 6.2.3. Topola na u ṱalutshedza tshaka dzo fhambanaho dza zwifanyiso na

dzi fiḽimu zwo fodiwaho vha tshi khou shumisa mapfi one; 6.2.4. Pfesesa na u ṋea mahumbulwa nga ha ndivho dza zwinepe zwo

fhambanaho na dzikhomphosishini; 6.2.5. Topola, u vhala na u pfesesa zwifanyiso zwo shumiswaho kha

khungedzelo, na dziṅwe midia nga u angaredza..

6.3. U vhona zwithu nga sia ḽithihi (Steriothaiphi) kha Khungedzelo na vhutsila ha maṱo Magudwa:

Steriothaiphi ndi mini;

Steriothaiphi zwi bveledzwa hani kha vhutsila ha maṱo na khungedzelo;

Steriopthaiphi zwi nga zwivhuya na zwivhi, kana zwavhuḓi na zwi si zwavhuḓi;

U bvelaphanḓa ha steriothaiphi kha khungedzelo na midia;

Mvelelo dza U guda:

Vhagudi vha fanela u: 6.3.1. dzhiela nzhele uri steriothaiphi zwa zwa murafho, khethululo nga

muvhala na mvelele zwisikiwa na bveledzwa phanḓa hani,

6.3.2. Pfesesa na u topola zwiito zwa steriothaiphi zwavhuḓi na zwi si zwavhuḓi kha vhutsila ha maṱo;;

6.2.6. Pfesesa phambano vhukati ha phambanyiso na khethululano; 6.2.7. Topola na u ṋea mahumbulwa nga nyimele dzine u kungedzela na

zwivhoṅwa zwa ṋanisa steriothaiphi.

Khethekanyo ya 7 Mafhungo

Manweledzo Mafhungo maswa a ṱoḓa vhathu vho shomedzwaho nga zwishumiswa na zwiṱirathedzi zwa u ṋumala mafhungo na ndaulo. Khethekanyo iyi i sedza kha zwiko zwa mafhungo na uri mafhungo a eliwa hani. U bva mulomoni u yak ha midia wa matshilisano, vhagudi vha ḓo funḓedziwa uri vha nga davhidzana hani na midia. 7.1 Zwiko zwa Mafhungo

Magudwa:

Tshaka dzo fhambano dza mafhungo na zwiko zwa mafhungo;

Uuri vhungoho ha mafhungo vhu toliwa hani;;

Uri ipfi mafhungo a bvaho mulomoni a ṱalutshedzwa hani

Uri mafhungo a bveledzwa hani u bva kha tshitshavha tshapo

Mvelelo dza U guda:


7.1.1. Pfesesa uri mafhungo a kuvhanganywa hani tshitshavhani

7.1.2. kona u topola phambano vhakati ha zwipiḓa zwa mafhungo zwine zwa vha hone kha

7.1.3. pfesesa maitele a mveledzo na u fara 7.1.4. khwaṱhisedza vhukuma vhungoho ha mafhungo o ṱanganedzwaho 7.1.5. Vhukoni ha u vhumba bveledzisa mafhungo a kale

7.2 Midia wa matshilisano

Magudwa

Tshaka dzo fhambanaho dza midia wa matshilisano;

Pulatifomo dza soshala midia ya nyambo dzi fhiraho nthihi

Buḽoga nga nyambo dza Tshirema sa tshiko thsa mafhungo na mihumbulo;

Midia wa matshilisano sa tshiko tsha mafhungo na vhungo ha mafhungo aneo fhulufhedzeaho;

Mikhwa ya midia wa matshilisano;

Midia wa matshilisano na vhuṱumani vhukati ha vhuḓifari havhuḓi;

Mvelelo dza U guda:

Vhagudi vha fanela u :

7.2.1. Shumisa Tshivenḓa (luambo lwa Vharema lwo teaho) kha vhudavhidzani ha midia wa matshilisano

7.2.2. Shumisa luvhanḓe lwa midia wa matshilisano nga luambo lwa havho u bvisa vhupfiwa havho na u haseledza na tshitshavha

7.2.3. Shumisa luambo lwo teaho musi vha tshi davhidzana na vhaṅwe kha midia wa matshilisano;

7.2.4. ḓifara nga nḓila ya phurofeshini tshitshavha; 7.2.5. shumisa zwiko zwo fhambanaho u khwathisedza ngoho ya

mafhungo o ṋetshedzwaho kha midia wa matshilisano; 7.2.6. limuwa na u kona u sengulusa zwigwada kha midia wa matshilisano,

mafhungo na khungedzelo..

Mvelelo dza U guda:


7.3.1. Topola kushumisele kwa maipfi ane a fana kha nyambo dzi fhiraho mbili kha midia wa matshilisano

7.3.2. Thoma magudwa a midia wa matshilisano nga kha dzibuḽogo, twitter na dziforamu dzi elanaho na zwenezwi.

7.3.3. Vhuḓifhulufheli kha u shumisa luambo lwa ḓamuni u ṱuṱuwedza mihumbulo ya tshitshavha;;

7.3.4. Mahumbulwa nga ha kushumisele kwa luambo ko teaho kha midia wa matshilisano .

Khethekanyo ya 8. Miswaswo

Manweledzo

Naho miswaswo i tshipiḓa tsha ndeme tsha u davhidzana kha nyambo dza Vharema, i dzulela u dzhielwa fhasi kha kharikhuḽamu yo ḓoweleaho. Ngauralo, a i dzhielwi nṱha sa vhuṱali ha mvelele ha tshitshavha tsha Vharema. Kha khethekanyi iyi vhugudi vha ḓo guḓa zwipiḓa zwa miswaswo na u ṋewa tshikhala tsha ṱoḓa tsumbo dza miswaswo kha nyambo dzavho. Referensi i ḓo itwa masia a maitele a zwino na a siala zwo dovhololwa u bva kha mvelele ya zwiṱori zwa u tou amba zwa tshitshavha u fana na ngano.

8.1. Tshaka dza Miswaswo Magudwa:

Mutambo wa maipfi;

Miswaswo ya u edzisela muthu;

Miswazwo i itwaho phanḓa ha vhathu

Mvelelo dza U guda:

Vhagudi vha fanela u kona u:

8.1.1. ṱalutshedza uri miswaswo i shuma hani

8.1.2. saukanya mutambo wa mapfi;

8.1.3. U topola na u ṱalutshedza miswaswo. 8.1.4. Topola magudwa a miswaswo kha zwitshavha zwa havho

8.2. Miswaswo kha zwifanyiso

Magudwa:

Miswaswo;

Vhutsila

Mushumo wa miswaswo tshitshavhani.

Mvelelo dza u Guda:


8.2.1. Pfesesa milayo ya miswaswo; 8.2.2. Topola na u ṱalutshedza zwipiḓa zwa 8.2.3. Mahumbulwa nga ha mushumo wamiswaswo tshitshavhani.

THERO YA 3: LUAMBO NA MUSHUMO

Marangaphanḓa

Ndi zwa vhuṱhogwa u ḓivha uri nyambo dza Vharema dzo litshedzelwa kha ḽifhasi ḽa zwa mushumo. Iṅwe ya khumbulelo ye ya ambiwa nga tshifhinga tsha mveledziso ya kharikhuḽamu iyi ndi ya uri zwi a konedza uri mugudi wa GETCA a a nga kundelwa u bvela phanḓa kha pfunzo ya fomala a litsha ngudo dzawe a yo ṱoḓa mushumo. Ngauralo ndi zwa vhuṱhogwa uri ndalukano ya GETCA i vha ṋetshedza nḓivho yo lingano ya nyambo dza Vharema ine vha kona u vha na fulufhelo ḽa u shumisa nḓivho yavho kha ḽifhasi ḽa mishumo. Nḓivho ya ridzhisiṱara dzo teaho dzi dzhiwa sa zwiḓisatshanduko kha u engedzedza kushumele kwa nyambo idzi mushumoni. Arali vhagudi vha bvela phanḓa na ngudo dzavho, zwikili zwo gudwaho kha thero iyi zwi ḓo thusa sa mutheo wa kushumisele kwa nyambo dza Vharema mushumoni hune vha kona u swikelela tshumelo kha zwa ikonomi ya vhaambi vha nyambo.

Zwiitisi zwa U nanga Magudwa

Nḓivho khulwane ya u nanga magudwa aya ndi u ṋea vhaambi vha nyambo dza Vharema zwishumiswa zwa vhudavhidzani ho teaho zwine zwa konisa tswikelelo na vhukoni ho fhelelaho kha masia a mushumo na a zwa mabindu. Thero iyi i ḓo sedza kha u shumisa zwikili zwa luambo nga u tou amba mushumoni kha masia oṱhe a mishumo ya ndaulo, u pfesesa phambano dza thounu na ridzhisiṱa kha vhudavhidzani ha u amba na u ṅwala na tshibveledzwa tsha maṅwalwa a vhudavhidzani nga Tshivenḓa.

Tshivhumbeo tsha Magudwa Mushumoni nga Tshivenḓa

Ṱhoho Ṱhoho (hu na Ndaela ya Tshifhinga tsho Anganyelwaho –

awara dza 30)

9. Maitele a luambo a dzangano

9.1. Ridzhisiṱa ya Mutevhe wa alifabethe na khethekanyo ya ridzhisiṱa(1awara)

9.2. U ita Faila na u dzhiela nṱha zwine zwa tea u thoma u itwa (3awara)

9.3. U ṋea na u ṱanganedza ndaela dza tsumbasia (4 awara) 10. Vhudavhidzani

Mushumoni 10.1. Mikhwa ya luṱingo na tshiphurofesheni (9 awara) 10.2. Maṅwala a phurofeshinala (5 awara) 10.3. U amba Tshivenḓa nga nḓila ya fomaḽa(8 awara)

* Tshifhinga tsho ṋekedzwaho u funza na u guda nga iwe mune kha rashio ya 2:1

Khethekanyo ya 9: Maitele a Tshumiso ya Luambo Dzanganoni

Manweledzo Khethekanyo iyi i katela kushumisele kwa Tshivenḓa kha dzangano na u ḓivhadza ridzhisiṱa na zwiṱaluli zwayo.

9.1. U ita mutevhe u ya nga aḽifabethe na u Faila maṅwalwa

Magudwa:

U ite mutevhe wa aḽifabethe na tsumbamafhungo

Khethekanyo na khethekanyo ṱhukhu;

Mvelelo dza u Guda:


9.1.1. Shumisa mafurase a ndeme a Tshivenḓa kha u vhekanya mutevhe wa zwithu u ya nga mutevhe wa aḽifabethe;

9.1.2. Shumisa Tshivenḓa u kuvhanganya zwithu zwo fhambanaho zwa vha khethekanyo dzi fanaho

9.1.3. Shumisa Tshivenḓa kha kushumele kwa thekheniki dza u ita mutevhe u ya nga aḽifabethe u dzudzanya khethekanyo;

9.2. U faila maṅwalwa na u dzhiela nṱha zwa ndeme.

U pfesesa luambo lu songo ḓoweleaho lwa dzangano kana sisiteme ya u faila maṅwalwa a zwithu/kana maṅwalo;

Mutevhe wa zwithu zwine zwa tea u itwa, u ṅwala kha dayari na maṅwe maitele a u dzhiela nṱha zwithu zwa ndeme nga luambo lwa Tshivenḓa.

Mvelelo dza U guda:


9.3.1. Shumisa ridzhisiṱa yo teaho ya sisiteme dza dzangano

9.3.2. Davhidzana nga nḓila yavhuḓi nga ha sisiteme dza dzangano dzi itwaho nga khumphutha;

9.3.3. Nanga maipfi nga nḓila yo teaho u sumbedzisa zwithu zwi teaho u dzhielwa nṱha u thoma. Ndaela na tsumbasia directions

Magudwa:

Luambo lwa u ṋea ndaela

Kushumisele ku shumaho kwa mafurase a ndaela mushumoni;

Mimepe na tsumbasia

Mvelelo dza U guda


9.3.1. Ṋea nga nḓila yone na u tevhela ndaela u ya nga u tevhekana hadzo nga Tshivenḓa;

9.3.2. Ṋea na u tevhela sethe dza tsumbasia nḓilani u swika vhuyoni;

9.3.3. Shumisa mimepe, khamphasi na zwiga zwa shango u sika tsumbanḓila.

Khethekanyo ya 10.

Vhudavhidzani Mushumoni

Manweledzo

Vhudavhidzani mushumoni nga luambo lwa Tshivenḓa ndi nḓila ya vhuṱhogwa ya tshanduko kha zwa ikonomi na vhuṱali kha muambi wa nyambo idzi ya u dzhenela nga nḓila i pfadzaho kha ḽifhasi ḽa mushumo na mabindu. Khethekanyo iyi i sumbedzisa kushumisele kwa luambo kwo teaho kha vhupo ha mushumoni ho sedzwa kha ridzhisiṱa, thounu na nḓila yone ya u davhidzana na vhaṅwe kha nyimele ya phurofeshinaḽa.

10.1. Mikhwa na Vhuḓifari nga nḓiḽa ya tshiphurofeshini Magudwa:

Ndumeliso, marangaphanḓa na vhuḓifari nga nḓila ya phurofeshinaḽa;

Luṱingo na zwikili zwa luṱingothendeleki.

Mvelelo dza u Guda:

Vhagudi vha fanela u kona u: 10.2.1. Ḓiḓivhadza zwavhuḓi ga nḓila ya fomaḽa; 10.2.2. Ḓivhadza muṅwe muthu zwavhuḓi; 10.2.3. Fhindula luṱingo nga nḓila ya tshiphurofesheni; 10.2.4. Ṅwala fhasi mulaedza wa luṱingo;

10.2.5. Sika mulaedza wa phurofeshinaḽa une wa ḓo aravha luṱingo musi vha sa khou wanala kha luṱingo lwavho;

10.2.6. Rumela mulaedza (SMS) wo ṅwalwaho nga nḓila ya phurofeshinaḽa.

10.2. Maṅwalo a phurofeshinaḽa Magudwa

Tshiḽenge, Dzhagoni, Kholokhwiliasimu;

Mavhuvhisi

Vhudavhidzani nga imeiḽi

U fometha ḽiṅwalwa

Nganeavhutshilo (CV) na Maṅwalo a Khumbelo

Nzhele: (* u dzhiela nṱha uri mushumoni a hu a thu ṋewa tshikhala tsha zwibveledzwa nga nyambo dza Vharema, ndaela i ḓo shumisa thekheniki dza u edzisela maṅwe maitele).

Mvelelo dza u Guda:

Vhagudi vha fanela u kona u: 10.2.1. Dzhia ridzhisiṱa ya fomaḽa yo teaho kha vhudavhidzani ha

phurofeshinaḽa 10.2.2. Fhambanyisa vhukati ha luambo lwa tshiḽenge na khoḽokhwaḽisimu,

na kuambele kwa dzhagoni kwa mushumoni; 10.2.3. Pfesesa uri hu ambiwa hani nga ha muthu kana tshithu tshi songo tou

buliwa nga vhuḓalo; 10.2.4. Kona u shumisa imeiḽi nga nḓila yavhuḓi 10.2.5. U pfesesa ndeme ya maṅwalwa o fomethiwaho na u ṋekedzwa

zwavhuḓi. 10.2.6. U ṅwala Nganeavhutshilo yavho na u ṅwala lunwalo lwa u

fhelekedza khumbelo.

10.3. U amba nga nḓila ya fomaḽa Magudwa;

U amba nga nḓila ya fomaḽa

Zwikili zwa u ṋekedza na thusedzi dza zwivhonwa.

Mvelelo dza u Guda:

Vhagudi vha fanela u kona u: 10.3.1. Vhekanya na u ṋea tshipitshi tsha fomaḽa, vha tshi khou shumisa

thikedzo dza u amba u fana garaṱa dzi vhewaho nga murahu ha khamera musi muthu a tshi khou vhala mafhungo kha thelevishini u itela u vha thusa;

10.3.2. Netshedza tshipitshi tshi songo dzudzanywaho kha vhaṱaleli; 10.3.3. U shumisa thusedzi dza zwivhonwa kha tshipitshi.

THERO 4: MIKHWA NA MAITELE ZWI TAKALELWAHO NGA VHANZHI, ḼITHERETSHA NA VHUḒIMVUMVUSI

Marangaphanḓa

Thero iyi i sumbanḓila kha maṅwalwa a Tshivenḓa nga u vha ṋea tshikhala tsha u shumana na zwibveledzwa zwa maṅwalwa sa tshipiḓa tsha vhumvumvusi na mitambo na u vha ṋea murango wa u kona u saukanya zwibveledzwa zwa maṅwalwa a vhuimo ha nṱha. Thero iyi i angaregdza ngudo dza fiḽimu dzi katelaho mitheo ya ḽitheresi ya zwivhonwa, ḓirama, tshaka dzo fhambanaho dza maṅwalwa a si a khumbulelo na nganea-pfufhi, na vhurendi.


U ita uri u guda Tshivenḓa hu vhe nga nḓila yo teaho kha mugudi wa GETCA, ngudo dza ḽitheretsha dzi badekanywa na fiḽimu na muzika. Naho mitheo ya thero iyi i tshi ḓi vha mithihi, magudwa a thero iyi a tea u vha o vuleaho lune a kona u vha a elanaho na vhagudi vha vhaaluwa vho fhambanaho. Nga u angaredza, vhagudi vha ḓo bvukululelwa vhuḓi ha luambo lwavho na mushumo walwo kha ḽifhasi ḽa zwino.


Ṱhoho Ṱhoho ( I re na tshifhinga tsha u funza tshi linganaho 95 awara)

11. U anea tshiṱori 11.1. Zwipiḓa zwa tshiṱori (5 awara) 11.2. Tshaka dzo fhambanaho dza zwiṱori (awara 10) 11.3. Vhuṅwala Maṅwalwa (awara 30)

12. Ngudo dza fiḽimu 12.1. Vhubveledzazwifanyiso zwa baisikopo (5 awara) (5awara)

12.2. Nganea u ya kha Fiḽimu (10 awara) 12.3. Thekheniki dza maṅwalwa na fiḽimu (awara 10)

13. Nyimbo na Zwirendo

13.1. Zwisengulusa maṅwalwa (10 awara) 13.2. Tshivhumbeo tsha vhurendi (5 awara) 13.3. Vhurendi ha zwino (awara 10)

* Tshifhinga tsho ṋekedzwaho u funza na u guda nga iwe mune kha rashio ya 2:1

Khethekanyo ya 11: U anetshela Tshiṱori

Manweledzo

Vharema vha na ifa ḽo khwaṱhaho ḽa u anetshela zwiṱori kana ngano, zwine zwa vha vhuḓitalusi ha ndeme havho ḽifhasini ḽa ṋamusi. Khethekanyio iyi i ṱandavhudza mitheo ya u anetshela tshiṱori kha Tshivenḓa na teo ya maipfi ine ya thusa kha saukanya nganetshelo ya zwiṱori. Tshivenḓa.

11.1. Zwipiḓa zwa tshiṱori Magudwa :

Fhethuvhupo na mathomo ;

Tshivhumbeo tsha u anetshela ;

Zwivhumbeo zwa Vhuanetsheli ;

Tshipitshi tsho livhaho na tshi songo livhaho .

Mvelelo dza u Guda:

Vhagudi vha fanela u kona u: : 11.1.1. Pfesesa zwine mathemo a zwiṅwalwa a ngaho Puloto, Khuḓano,

Nyaluwo wa Khuḓano, Maṱhake na Thasululo a amba zwone ; 11.1.2. Ḓivha na u kona u topola tshivhumbeo tsha puloto kha nganea na

nganeapfufhi 11.1.3. Vha na nzhele ya nḓila ine vhabvumbedzwa vha bveledzwa ngayo na

u ṋea mihumbulo yavho nga ha kubveledzelwe kwa vhaanewa kha nganea kana nganeapfufhi;

11.1.4. U ṅwala zwiga zwa mufhindulano vhukati ha vhaanewa vho fhambanaho;

11.1.5. U ṅwalulula mufhindulano u bva kha u amba ho livhaho u ya kha hu songo livhaho.

11.2. Nḓila dzo fhambanaho dza u anetshela tshiṱori

Magudwa:

Ndivho ya u anetshela tshiṱori: ngano dza sialala .

U tumbuka ha nganetshelo ya zwiṱori: u bva kha nganetshelo ya mulomo u ya kha ya o tou ṅwalwa na fiḽimu;

Zwiṅwalwatshaka

Mvelelo dza U Guda:

Vhagudi fanela u kona u: 10.2.1. Pfesesa mushumo wa u anetshela zwiṱori kha u ḓiṱalusa na kha u

bveledza na u khwaṱhisedza vhuḓiṱalusi ha mvelele ya Vharema;; 10.2.2. Ḓivha zwiṱalusi zwa ngano dza sialala; 10.2.3. Vha na nzhele ya tshaka dzo fhambanaho dza ngano dza sialala u bva

kha mvelele dzo fhambanaho dza ngano dza sialala dza mvelele dzo fhambanaho na u pfesesa ndivho dzadzo;

10.2.4. Pfesesa khonseputi ya zwiṅwalwatshaka na u kona u khethekanya zwiṱalusi zwa tshiṅwalwatshaka tshiṅwe na tshiṅwe;

10.2.5. Pfesesa nḓila ine u anetshela tshanduko yo bvelelaho kha nganetshelo ya zwiṱori zwi tshi ya nga tshanduko ine ya vha hone kha ngona dza u anetshela tshiṱori;

11.3. Vhuṅwala Maṅwalwa

U ṅwala zwiṱori nga muthu ene muṋe na nga ha vhutshilo hawe ;

Luambo lwa u ṱalutshedza;

Zwifanyiso zwa Muhumbulo.

Zwiṱori zwa Tshitshavha.

Mvelelo dza u Guda :

Vhagudi fanela u kona u: 11.3.1. Ṅwala nganeavhutshilo ; 11.3.2. Ṅwala tshiṅwalwa tsha ṱhalutshedzo 11.3.3. Fhambanya vhukati ha zwiṅwalwa zwa mafhungo khumbulelwa na

mafhungo a si a khumbulelwa ; 11.3.4. Ḓivha u kona u shumisa milayo ya girama na ya vhureri nga nḓila

yone; 11.3.5. Shumisa zwifanyiso zwa muhumbulo zwo ḓisendekaho kha zwipfi

zwavho u engedza vhukoni havho ha u anetshela zwiṱori; 11.3.6. Shumisa zwe vha guda nga ha tshivhumbeo tsha nganetshelo na

vhuanetsheli u bveledza zwiṱori zwipfufhi zwavho;

Section12. Ngudo dza Fiḽimu

Manweledzo

Hu tshi dzhielwa nzhele ya uri vhubveledzi ha dzifiḽimu a hongo anda kha nyambo dza Vharema, u gudiwa ha dzifiḽimu hu ḓo katela zwiṱori zwa thelevisheni zwi no tambiwa tshifhinga tshoṱhe na dzidokhumenṱhari dzine dza bveledzwa nga nyambo dzi no fhira nthihi (fiḽimu dza nyambo nnzhi). Khethekanyo iyi i ṱanganyisa zwiga zwa ḽitheresi ya zwivhonwa na zwiga zwa maṅwalwa a u anetshela zwiṱori. Khethekanyo iyi i nga dovha hafhu ya sumbedza nḓila ine u shumiseswa ha Tshiisimane ha vha ṱhuṱhuwedzo kha vhubveledzi ha fiḽimu nyamboni dza Vharema. U pfesesa ha mugudisi ha tshakandivho dza vhuanetsheli ndi zwa ndeme.

10.1. Sinema, matambwa na Mibvumo

Magudwa :

Redzhisita dza matambwa (ḓirama) sinema na mibvumo i elanaho nazwo. ;

U amba nga ha u foda na engele dza khamera dzine dza tea u shumiswa. ;

Mibvumo ya luambo.

Mvelelo dza u Guda :

Vhagudi vha fanela u kona u: 10.2.1. Topola ḓivhaipfi yo teaho u amba nga ha engele kana masia a

khamera hu tshi khou fodiwa khamera; 10.2.2. ṋea mihumbulo nga ha milaedza i bveledzwaho nga u shumisa

zwikirini zwa TV: ; 10.2.3. Shumisa ḓivhaipfi i elanaho na luvhone lu fungaho musi hu tshi khou

fodiwa; 10.2.4. ṋea mihumbulo yavho nga u shumisa fokhasi hu tshi khou fodiwa ;

shumisa luambo lwo teaho u fhambanya tshumiso ya mibvumo hu na zwifanyiso kha thelevisheni na musi hu si na zwifanyiso.

10.2. Zwiṱori zwa tshifhinga tshilapfu zwi no tamba tshifhinga tshoṱhe kha thelevisheni

Zwiṱori zwa thelevisheni ;

Tshumiso ya nyambo nnzhi na nyambopfukelana

Mvelelo dza U Guda :

Vhagudi vha fanela u kona u: 10.2.1. ṋea mihumbulo nga ha zwiṱori zwa theḽevisheni zwa Tshivenḓa na

mabono a dzifiḽimu;

10.2.2 ṋea mihumbulo yavho nga ha zwiambwa zwa nyambopfukanelano zwa katela Tshivenḓa sa luambo lwa vhudavhidzani kha zwiṱori zwa thelevisheni

10.2.3 pfesesa thekheniki dza luambo na zwiṱirathedzhi zwo shumiswaho nga vhaṅwali vha zwiṱori zwa thelevisheni vha zwino;

10.3 Thekheniki dza Maṅwalwa kha fiḽimu na dzidokhumenṱhari

Metafore na zwiga kha fiḽimu

Ḽifhedzelangomu

Tsevho/khaidzo

Ḽishandafhungo

Mvelelo dza U guda:


10.2.1. Topola zwiga kana mametafore kha zwiṱori zwa thelevishini kana dzifiḽimu na u pfesesa uri zwo shumiswa hani;

10.2.2. Pfesesa khontseputi ya ḽifhedzelangomu;n; 10.2.3. Shumisa ḓivhaipfi nga nḓila yo teaho yo shumiswaho u ṱalutshedza

tsevho/khaidzo. 10.2.4. Pfesesa khontseputi dza ḽishandafhungo .

Khethekanyo ya 13.

Nyimbo na Zwirendo

Manweledzo 13.1. Zwisengulusa Maṅwalwa

Figara dza muambo, mametafore, mafanyisi, maedzamuthu, anomatopia, pfanabvumo, asonentsi, haiphaboli;

Ḽimudi na Thounu

Tshifanyiso tsha muhumbulo

Thero

Mvelelo dza U guda:

Vhagudi vha fanela u kona u: 10.2.1. Topola na u pfesesa zwisengulusa na mahumbulwa nga ha uri

zwisengulusa zwi ṱumana hani na zwine tshirendo tsha amba zwone 10.2.2. Ṋea mahumbulwa nga ha ḽimudi, thounu na tshifanyiso tsha

muhumbulo tsha tshirendo; 10.2.3. Topola thero ya tshirendo.

13.2. Tshivhumbeo tsha vhurendi

Ndima;

Pfanapheledzo;

Tshivhumbeo tsha mitaladzi

Mvelelo dza U guda:

Vhagudi vha fanela u kona u: 10.2.1. Pfesesa na u ṋea mahumbulwa nga ha uri tshirendo tsho vhumbwa

hani; 10.2.2. ṱalutshedza pfanapheledzo ya tshirendo; 10.2.3. pfesesa uri tshivhumbeo tshi elana hani na ṱhalutshedzo.

13.3. Vhurendi kha tshifhinga tsha zwino

Vhurendi kha nyimbo;

Vhurendi ha u amba phanḓa ha vhathu;

Vhuḓipfi kha vhurendi.

Mvelelo dza U guda:

Vhagudiswa vha fanela u kona u: 13.3.1. ṋea mahumbulwa nga ha uri tvhurendi tshi elana hani na matshilo

avho;

13.3.2. topola tshivhumbeo tsha tshirendo kha maipfi a luimbo; 13.3.3. renda na u ṱalutshedza, u shumisa kupfesesele kwavho kwa

zwisengulusa vhurendi na tshivhumbeo, tshirendo tshe vha tou ḓinangela.

13.3.4. ṅwala dzhenaḽa nga vhuḓipfi havho nga ha tshirendo kana luimbo ; 13.3.5. ṅwala tshirendo kana luimbo.

Awara dza U guda dzo Anganyelwaho Sa ngudo ya ṅwaha muthihi, hu na awara dza 30 nga vhege dza u guda Kharikhuḽamu ya Tshivenḓa, hu songo dzheniswa tshifhinga tsha rivishini na mulingo. Kha vhuṱumani uvhu, vhagudi vha lavhelelwa u fhedza tshifhinga tshi linganaho awara mbili nga vhege vha tshi khou vhala na awara nthihi nga vhege vha tshi khou ṅwala Tshivenḓa.

Zwipiḓa zwa luambo na vhuḓibveledzisi ha muthu zwi fanela u funzwa u thoma nahone hu nga dovha ha humelwa murahu khazwo tshifhinga tshiṅwe na tshiṅwe tsha kharikhuḽamu sa izwi zwi mutheo kha u shandukisa vhagudi vha vhaaluwa vhane vha nga vha vho ṱangana na tshenzhemo i si yavhuḓi musi vhe tshikoloni tsha fomaḽa. U kovhelwa ha tshifhinga tsho anganyelwaho kha khoso zwo sumbedziwa kha thebulu ire afho fhasi. Fhedziha, kharikhuḽamu iyi i dzhiela nṱha zwikili zwine zwa vha hone na phambano dza siangane ya zwa pfunzo kha zwigwada zwa vhagudi zwi nga ṱoḓa uri tshifhinga tsho kovhelwaho tshi shandukiswe zwiṱuku u itela u swikelela ṱhoḓea dza vhaṅwe vhagudi.

Thero Tshifhinga tsha u gudisa kiḽasini

Tshifhinga tsha u ḓigudela

Luambo na vhuḓibveledzisi ha muthu

Awara 2,5 nga vhege x vhege dza 10

Awara nthihi (1) nga vhege x vhege dza 30 × 30

Luambo na ḽifhasi ḽo ri tingaho

Awara 3,5 nga vhege x vhege dza 10

Awara 3 nga vhege x vhege dza 30s

Luambo na mushumo

Awara 4 nga vhege x vhege dza 6

Mvelele yo ḓoweleaho ḽithiretsha na vhuḓimvumvusi

Awara 4 nga vhege x vhege dza 9

Awara dza Khoso dzoṱhe dzo ṱangana

Awara dza 300

GUḼOSARI YA GETCA- TSHIVENḒA

Aironi – u shumisa maipfi ane a amba zwo fhambanaho na zwine a amba zwone nga nṱha. Baisikopo (sinema) - fhethu hune ha vhoniwa zwifanyiso zwi tshilaho Batheni na maimo a khamera – zwipiḓa zwa khamera zwine zwa sumbedza vhuimo ho fhambanaho ha khamera musi muthu a tshi khou foda. Bono – khethekanyo kha ḽitambwa kana luṱa lwa ḽitambwa kanzhi hu tshi sumbedzwa zwine zwa khou bvelela vhukati ha vhatambi vha re fhethu huthihi. Buḽogo- wewebusaithi i dzulelaho u dzheniswa mafhungo maswa- I anzela u laulwa nga muthu muthihi nahone mafhungo a vha o ṅwalwa nga luambo lu si lwa fomaḽa kana nga nḓila ya nyambedzano Dzinganetshelo – ndi maṅwalwatshaka a nganea dzi anetshelwaho tshitshavhani. A katela ngano, ngano dza phukha na maṅwe maṅwalwa a sialala. Fokhasi – tshipiḓa tsha vhukati ha tshifanyiso (nga maanḓa kha khamera Kuvhonele kha muanetsheli – ḽito ḽa kusedzelwe kwa zwithu ḽine ḽa khou shumiswa nga muanetsheli, sa tsumbo, muthu wa u thoma u shumisa “Nne”,muthu wa vhuraru u shumisa ‘ene’, ‘inwi’, ‘vhone’.

Liṅwalo ḽa muhumbulo- lushaka lwa ḽiṅwalo ḽine sa sumbedza vhupfiwa ha muhumbulo, kuhumbulele kana khanedzano vhudzulo ha tshitatamennde tsha mbuno Ḽishandafhungo kha ḽitambwa- ḽishandafhungo ḽine ḽa bva kha mutaladzi kana nyimele kha ḽitambwa fhedzi amutambi a sa ḽi sumbedzise zwone Ḽitherasi- u kona u vha na ṱhalukanyo ya muthu ene muṋe na ḽifhasi ḽine a khou tshila khaḽo a tshi shumisa luambo. Zwikoloni kanzhi hu ombedzelwa u vhala na u ṅwala nga nḓila I ṋeṋulaho nahone ya makhenikhala. Kha kharikhuḽamu iyi, ḽitherasi i taluswa nga nḓila ya u sedza zwithu nga iṱo ḽa matshilisano na mvelele hune u ‘vhala’ na ‘u ṅwala’ ḽifhasi zwa vha zwone zwihulwane kha kharikhuḽamu madzuloni a u ṅwala nga ennge na penisela Ḽithiresi ya Vhutsila ha mato- (kha vha sedze kha ṱhalutshedzo ya ḽitheresi) – vhukoni ha u pfesesa na u ṱalukanya zwifanyiso na zwitanwa. Mabono a fiḽimu _ mutevhe wa zwifanyiso zwi tshimbilaho zwine kanzhi zwa sumbedzawa baisikoponi kana thelevishini. Mbekanyo ya aḽifabethe- nzudzanyo ya dzifaila u ya nga maḽeḓere na aḽifabethe Mibvumo i re na tshifanyiso kha tshikirini- Mibvumo kana phosho i no bvelela hu na zwifanyiso zwi vhonalaho kha vhaṱaleli. Mibvumo i si na tshifanyiso kha tshikirini- Mibvumo kana phosho i no bvelela hu si na zwifanyiso zwi vhonalaho kha vhaṱaleli. Midia wa matshilisano – midia une khawo vhathu vhanzhi vha davhdzana na u ṋekena mafhungo nga ha matshilo avho a ḓuvha na ḓuvha na mishumoni. Miswaswo – nyambo kana tshiitei tshine tsha seisa. Mitha – nzudzanyo ya mibvumo tshirendoni nga dziphatheni dzi re na dzibiti dzo khwaṱhaho na dzi songo khwaṱhaho. Dzi bveledza mutevhetsindo. Moudu – ndi ngona, nḓila kana maitele ane tshithu tsha bveledzwa ngao; nḓila ya vhudavhidzani (sa tsumbo, moudu wa u ṅwala, wa u amba kana orala, wa u ṱalela (u katelaho zwivhumbeo zwa dzigirafu sa dzitshati); mafhungo a nga shandulwa u bva kha moudu u ya kha muṅwe (sa tsumbo, u shandula girafu ya vha phara ya mafhungo). Dziṅwe nḓila dzi ṱanganyisa moudu idzi dzo fhambanaho dza vho vhidzwa zwibveledzwa zwa mouduṱhanganelo (malitimodala). Muanetsheli – ndi ane a khou anetshela tshiṱori. Nḓila dza nḓivhogudwa – nḓila dza nḓivhogudwa dzine dza fhambana u ya nga mvelele na mvele ya muthu Nḓila maitele a zwiṅwalwatshakafhadzwa – nḓila ya u funza zwiṅwalwa ine ya thoma nga u ṋea tsumbo ya tshiṅwalwa, u shumisana kha u ṱhaṱhuvha tshiṅwalwa tsha tsumbo, vhagudi vha konou tevhela maga a u bveledza mihumbulo wa tshiṅwalwa nga muthihi nga muthihi. Nḓila ya nyito (Process approach)- maitle a u funza u vhala na u ṅwala hune fokhasi ya vha hu si u fhedza tshibveledzwa, fhedzi mugudisi u sedzesa kha u dovholola u ṅwala na u vhala. Nḓila yo ḓitikaho kha matshilisano na mvelele – Nḓila iyi i thoma nga u pfesesa uri luambo ndi

tshipiḓa tsha matshilisano. I sedza kha zwine vhathu vha ita nga luambo madzuloni a u sedza kha zwivhumbeo zwa luambo.

Nganetshelo dza vhutshilo - Izwi zwi elana na tshiṱori tsha muthu tshi tshi vhambedzwa na zwa vhaṅwe vhane vha vha na tshenzhelo ya vhutshilo i fanaho. Izwi zwo fhambana na nganetshelo dza muthu ene mune ngauri dzone dzi ombedzela u tshila vhutshilo hu na u ṱanganelana na vhaṅwe, zwine zwa vhidzwa vhuthu. Nyaluwo ya thaidzo – ndi tshipiḓa tsha tshiṅwalwa tshine khatsho thaidzo ya ṅaṅa kana ya a laluwa yo livha maṱhakheni. Nyambo dzi hwesaho vhuḓifhinduleli kha muvhali - Idzi ndi nyambo dzine dza hwesa vhuḓifhinduleli ha u pfesesa zwine zwa khou ambiwa kha muvhali. Muvhali u tea u shumisa nḓivho ya zwine zwa vha nga nnḓa ha tshiṅwalwa u pfesesa zwine zwa khou ambiwa. Muvhali u shumisa vhukoni ha u humbulela u wanulusa zwi songo bulwaho kha tshiṅwalwa. Nyambo dzine vhuḓifhinduleli ha vha kha muṅwali – idzi ndi nyambo dzine vhuḓifhinduleli ha zwine tshiṅwalwa tsha amba zwone zwa vha zwo ḓisendeka kha muṅwali. Kha nyambo idzi muṅwali u tea u bvisela khagala zwine a khou amba nga hazwo mathomoni a phara iṅwe na iṅwe hune ṱhoho ya mafhungo ya tea bveledzwa (sa tsumbo, Tshidzheremani na Tshiisimane). Nyambopfukanelano – maitele a u amba ane khao nyambo dza shumiswa nga nḓila yo ṱanganelanaho hu si na mikano vhukati hadzo. Kanzhi vhathu vhane vha amba nyambo nnzhi, vha a ṱanganedza mafhungo nga luṅwe luambo, vha shumisa hafhu luṅwe luambo a pfukisa. Onamatopia – maipfi ane a vha na mibvumo ine ya fana na zwine a khou amba zwone, sa tsumbo, kholomo i ri ‘moo’. Parodi – u ita muswaswo nga tshibveledzwa tsha tshiṅwalwa tshi ambaho zwa vhukuma Rifarentsi - nḓila ya u sumbedzela hune vhavhali vha nga wana hone maṅwe mafhungo. Sekhumlokhasheni- nḓiḽa ya vhudavhidzani ya u amba nga u mona i wanalaho kha mvelele nnzhi dza Vharema Sinemathogirafi- zwifanyiso zwi kha vhutsila ha zwinepe zwi tshimbilaho Sisiteme ya Ndivho yapo – nḓila dza nḓivho dza zwitshavha zwapo. Thasululo – ndi tshipiḓa tsha tshiṅwalwa tshine khatsho thaidzo kana nyimele ine ya konḓa ya tanduluwa kha tshiṱori ḽitambwa kana nganea.

Tseisamuthu ṱhukhu – u sasaladza muthu nga u mu seisa nga vhathu. Tshiṅwalwa tshi si tsha khumbulelwa- lushaka lwa tshiṅwalwa tshi si tsha u tou humbulelwa; tshi sumbedza zwa vhukuma madzuloni a zwa u tou humbulela. Tshiphurofesheni – nḓila ya vhuḓifari i elanaho na milayo ya mushumogudwa kana fhethu ha mushumo. Tshisiku tsha maipfi – khuvhanganyo ya maipfi (kana zwipiḓa zwao). Ndi sisiteme ya u vhumba maipfi ane a wanala kha vhaambi vha luambo luṅwe na luṅwe, fhedzi ḽi a shumiswavho u amba ṱhalusamaipfi ho sedzwa u elana hayo na ḽekisikhogirafi na theminoḽodzhi. Tswikelelo ya nḓivhogudwa- nyimele ya u wana nḓivho, ine ya katela nḓila dza ngwano U amba nga nḓila yo dzumbamaho – Nḓila heyi yo dzumbamaho ine ya sumbedza ṱhonifho kha mvelele ya Vharema U elana – magudwa ane a ṱumana na matshilisano na mvelele zwa vhagudi. U khwathisedza vhuḓitalusi – nyimele ine muthu a tikedza zwine a ditalusa zwone. U ṅwala ha ṱalusa - u ṅwala ho itelwaho u ṱalusa kana u ṱalutshedza zwiwo kana zwithu. U tikedza – u ṋea vhuṱanzi ha u tikedza muhumbulo Vhafaranḓivho yapo/ vhashumisi – vhathu vhane vha vha vhavhulungi kana vhashumisi vha nḓivho ya sialala zwitshavhani zwavho. Vhuṅwala maṅwalwakhumbulelwa – vhutsila ha u ṅwala zwine zwa khou tou humbulelwa madzuloni a zwa vhukuma. Vhupifiwa (ipfi) – nḓila ya vhudavhidzani ine khayo muambi kana muṅwali a ḓibveledza sa muthu a re ma mihumbulo yawe yo ḓiimisaho nga yoṱhe nahone yo fhambanaho na ya vhaṅwe. Ndi nḓila ine muthu a sumbedza vhuḓitalusi kana vhupfiwa hawe. Khwaṱhisedzo kha kharikhuḽamu iyi i kha u kona ha vhagudi u vha na mihumbulo yo ḓiidmisaho nga yoṱhe. Vhuthu- sisiteme ya ndeme dzo ḓitikaho nga vhuthu ha Tshiafrika yo simaho midzi kha ḽa uri: Muthu ndi muthu nga muṅwe.

Vhutsila ha maṱo- vhuḓi ha zwifanyiso ho itelwaho u bvisela khagala ṱhalutshedzo (hezwi zwi katela

matshilsano, zwa polotiki na mvelele) Vhuvhumbamafhungo/ mafhungomavhumbwa– u kuvhanganya mafhungo kana mihumbulo i bvaho kha zwiko zwo fhambanaho. Mafhungomavhumbwa a tou vha samari ya mihumbulo mihulwane yo ṱanganyiswaho.

Zwibveledzwa zwi takalelwaho nga vhanzhi – mishumo ya mvelele kana zwibveledzwa zwa vhutsila zwo livhiswaho kha vhomuthu munzhi. Zwiṱori zwa dzisopi – uyu ndi mutevhe wa zwiṱori zwa radio kana thelevishini zwi sumbedzaho madandetande a matshilo a vhatambi nga nḓila ine ya ṱokonya na u mangadza.

tshivenda july 2017 draft curriculum statements/draft...ya ṋtha na u shela mulenzhe kha i konomi...

Documents