ts 699.pdf

TÜRK STANDARDI TURKISH STANDARD

TS 699 Ocak 1987

1.Baskı ICS 91.100.01; 91.100.15

TABİİ YAPI TAŞLARI-MUAYENE VE DENEY METOTLARI

Methods of Testing for Natural Building Stones

TÜRK STANDARDLARI ENSTİTÜSÜ Necatibey Caddesi No.112 Bakanlıklar/ANKARA

TÜRK STANDARDLARININ YAYIN HAKLARI SAKLIDIR.

− Bugünkü teknik ve uygulamaya dayanılarak hazırlanmış olan bu standardın, zamanla ortaya çıkacak gelişme ve değişikliklere uydurulması mümkün olduğundan ilgililerin yayınları izlemelerini ve standardın uygulanmasında karşılaştıkları aksaklıkları Enstitümüze iletmelerini rica ederiz.

− Bu standardı oluşturan Hazırlık Grubu üyesi değerli uzmanların emeklerini; tasarılar üzerinde

görüşlerini bildirmek suretiyle yardımcı olan bilim, kamu ve özel sektör kuruluşları ile kişilerin değerli katkılarını şükranla anarız.

Kalite Sistem Belgesi İmalât ve hizmet sektörlerinde faaliyet gösteren kuruluşların sistemlerini TS EN ISO 9000 Kalite Standardlarına uygun olarak kurmaları durumunda TSE tarafından verilen belgedir.

Türk Standardlarına Uygunluk Markası (TSE Markası) TSE Markası, üzerine veya ambalâjına konulduğu malların veya hizmetin ilgili Türk Standardına uygun olduğunu ve mamulle veya hizmetle ilgili bir problem ortaya çıktığında Türk Standardları Enstitüsü’nün garantisi altında olduğunu ifade eder.

TSEK Kalite Uygunluk Markası (TSEK Markası) TSEK Markası, üzerine veya ambalâjına konulduğu malların veya hizmetin henüz Türk Standardı olmadığından ilgili milletlerarası veya diğer ülkelerin standardlarına veya Enstitü tarafından kabul edilen teknik özelliklere uygun olduğunu ve mamulle veya hizmetle ilgili bir problem ortaya çıktığında Türk Standardları Enstitüsü’nün garantisi altında olduğunu ifade eder.

DİKKAT! TS işareti ve yanında yer alan sayı tek başına iken (TS 4600 gibi), mamulün Türk Standardına uygun üretildiğine dair üreticinin beyanını ifade eder. Türk Standardları Enstitüsü tarafından herhangi bir garanti söz konusu değildir.

Standardlar ve standardizasyon konusunda daha geniş bilgi Enstitümüzden sağlanabilir.

TÜRK STANDARDLARININ YAYIN HAKLARI SAKLIDIR.

ICS 91.100.01;91.100.15 TÜRK STANDARDI TS 699/Ocak 1987

İÇİNDEKİLER

0 - KONU, TARİF, KAPSAM...................................................................................... 1 0.1 - KONU...........................................................................................................................1 0.2 - TARİFLER....................................................................................................................1

0.2.1 - Tabii Yapı Taşları ................................................................................................................ 1 0.2.2 - Tabakalanma Yüzeyi (Tabaka Yüzü) .................................................................................. 1 0.2.3 - Kırık Yüzey .......................................................................................................................... 1 0.2.4 - Bozuşma ve Ayrışma........................................................................................................... 1 0.2.5 - Değişmez Kütle ................................................................................................................... 1 0.2.6 - Hacim Kütlesi, dh ................................................................................................................. 1 0.2.7 - Özgül Kütle, do..................................................................................................................... 1 0.2.8 - Doluluk Oranı (Kompasite), k .............................................................................................. 1 0.2.9 Porozite (Gözeneklilik Oranı), p............................................................................................ 1 0.2.10 - Görünen Porozite (Zahiri Porozite), Pg .............................................................................. 1 0.2.11 - Kütlece Su Emme Oranı, Sk .............................................................................................. 1 0.2.12 - Hacimce Su Emme Oranı, Sn ........................................................................................... 2 0.2.13 - Basınç Altında Kütlece Su Emme Oranı, Sbk .................................................................... 2 0.2.14 - Basınç Altında Hacimce Su Emme Oranı, Sbh, ................................................................. 2 0.2.15 - Kütlece Doygunluk Katsayısı, Dk ....................................................................................... 2 0.2.16 - Hacimce Doygunluk Katsayısı, Dh..................................................................................... 2 0.2.17 - Kaynar Suda Kütlece Su Emme Oranı, Skk ....................................................................... 2 0.2.18 - Kaynar Suda Hacimce Su Emme Oranı, Skh ..................................................................... 2

0.3 - KAPSAM ......................................................................................................................2 1 - JEOLOJİK MUAYENE.......................................................................................... 2

1.1 - JEOLOJİK MUAYENE .................................................................................................2 1.1.1 - Magmatik Taşlar .................................................................................................................. 2 1.1.3 - Metamorfik Taşlar................................................................................................................ 3

2 - PETROGRAFİK MUAYENE ................................................................................. 3 2.1 - GÖZ VE BÜYÜTEÇLE MUAYENE ..............................................................................4 2.2 - BİNOKÜLER VE STEREO-MİKROSKOP İLE MUAYENE..........................................4 2.3 - POLARİZAN MİKROSKOPLA MUAYENE...................................................................4

3 - DENEYLER........................................................................................................... 4 3.1 - HACİM KÜTLESİ DENEYİ ...........................................................................................4 3.2 - SU EMME DENEYİ ......................................................................................................6

3.2.1 - Cihazlar................................................................................................................................ 6 3.2.2 - Deney Numunelerinin Hazırlanması.................................................................................... 6 3.2.3 - İşlem .................................................................................................................................... 6 3.2.4 - Hesaplama ve Sonuçların Gösterilmesi .............................................................................. 7 3.2.5 - Deney Raporu ..................................................................................................................... 7

3.3 - KAYNAR SUDA SU EMME DENEYİ ...........................................................................7 3.3.1 - Cihazlar................................................................................................................................ 7 3.3.2 - Deney Numunelerinin Hazırlanması.................................................................................... 7 3.3.3 - İşlem .................................................................................................................................... 8 3.3.4 - Hesaplama ve Sonuçların Gösterilmesi .............................................................................. 8 3.3.5 - Deney Raporu ..................................................................................................................... 8

3.4 - BASINÇ ALTINDA SU EMME DENEYİ .......................................................................8 3.4.1 - Cihazlar................................................................................................................................ 8 3.4.2 - Deney Numunelerinin Hazırlanması.................................................................................... 9 3.4.3 - İşlem .................................................................................................................................... 9 3.4.4 - Hesaplama ve Sonuçların Gösterilmesi .............................................................................. 9 3.4.5 - Deney Raporu ..................................................................................................................... 9

3.5 - ÖZGÜL KÜTLE DENEY!..............................................................................................9 3.5.1 - Cihazlar................................................................................................................................ 9 3.5.2 - İşlem .................................................................................................................................. 10 3.5.3 - Hesaplama ve Sonuçların Gösterilmesi ............................................................................ 10 3.5.4 - Deney Raporu ................................................................................................................... 10

3.6 - GÖRÜNEN POROZİTE (ZAHİRİ POROZİTE) ...........................................................10


3.6.1 - Taşın Hacimce Su Emme Oranından Hesaplanması ....................................................... 10 3.6.2 - Taşın Hacim Kütlesi ve Kütlece Su Emme Oranından Hesaplanması ............................. 11 3.6.3 - Deney Raporu ................................................................................................................... 11

3.7 - DOLULUK ORANI KOMPASİTE DENEYİ..................................................................11 3.7.1 - Deney Raporu ................................................................................................................... 11

3.8 - POROZİTE (GÖZENEKLİLİK DERECESİ) DENEYİ..................................................11 3.8.1 - Deney Raporu ................................................................................................................... 12

3.9 - DOYGUNLUK KATSAYISI.........................................................................................12 3.9.1 - Kütlece Doygunluk Katsayısının Hesaplanması................................................................ 12 3.9.2 - Hacimce Doygunluk Katsayısı........................................................................................... 12 3.9.3 - Deney Raporu ................................................................................................................... 12

3.10 - BASINÇ MUKAVEMETİ DENEYİ.............................................................................12 3.10.1 - Cihazlar............................................................................................................................ 12 3.10.2 - Deney Numunelerinin Hazırlanması................................................................................ 13 3.10.3 - Deney Numunelerinin Kondisyonlanması ....................................................................... 13 3.10.4 - Deneyin Yapılışı .............................................................................................................. 13 3.10.5 - Hesaplama ve Sonuçların Gösterilmesi .......................................................................... 13 3.10.6 - Deney Raporu ................................................................................................................. 14

3.11 - EĞİLME MUKAVEMETİ DENEYİ.............................................................................14 3.11.1 - Cihazlar............................................................................................................................ 14 3.11.2 - Deney Numunelerinin Hazırlanması................................................................................ 14 3.11.3 - Deney Numunelerinin Kondisyonlanması ....................................................................... 15 3.11.4 - Deneyin Yapılışı .............................................................................................................. 15 3.11.5 - Hesaplama ve Sonuçların Gösterilmesi .......................................................................... 15 3.11.6 - Deney Raporu ................................................................................................................. 15

3.12 - DARBE MUKAVEMETİ DENEYİ..............................................................................15 3.12.1 - Cihazlar............................................................................................................................ 15 3.12.2 - Deney Numunelerinin Hazırlanması................................................................................ 16 3.12.3 - Deney numunelerinin Kondisyonlanması ........................................................................ 16 3.12.4 - Deneyin Yapılışı .............................................................................................................. 16 3.12.5 - Hesaplama ve Sonuçların Gösterilmesi .......................................................................... 17 3.12.6 - Deney Raporu ................................................................................................................. 17

3.13 - ELASTİSİTE MODÜLÜ (YOUNG MODÜLÜ) DENEYİ - STATİK METOT ...............17 3.13.1 - Cihazlar............................................................................................................................ 17 3.13.2 - Deney numunelerinin Hazırlanması ................................................................................ 18 3.13.3 - Deney Numunelerinin Kondisyonlanması ....................................................................... 18 3.13.4 - Deneyin Yapılışı .............................................................................................................. 18 3.13.5 - Hesaplama ve Sonuçların Gösterilmesi .......................................................................... 18 3.13.6 - Deney Raporu ................................................................................................................. 19

3.14 - SÜRTÜNME İLE AŞINMA KAYBI DENEYİ (Bohtne Metodu) ..................................19 3.14.1 - Cihazlar ve Malzemeler ................................................................................................... 19 3.14.2 - Deney Numunelerinin Hazırlanması................................................................................ 20 3.14.3 - İşlem ................................................................................................................................ 20 3.14.5 - Deney Raporu ................................................................................................................. 22

3.15 - TABİİ DON TESİRLERİNE DAYANIKLILIK VE DON SONU BASINÇ MUKAVEMETİ DENEYİ ..............................................................................................................................22

3.15.1 - Cihazlar............................................................................................................................ 22 3.15.2 - Deney Numunelerinin Hazırlanması................................................................................ 22 3.15.3 - işlem ................................................................................................................................ 22 3.15.4 -Hesaplama ve Sonuçların Gösterilmesi ........................................................................... 22 3.15.5 -Deney Raporu .................................................................................................................. 23

3.16 - SODYUM SÜLFAT (Veya Magnezyum Sülfat) DON KAYBI DENEYİ .....................23 3.16.1 - Cihaz ve çözeltiler ........................................................................................................... 23 3.16.2 - İşlem ................................................................................................................................ 24 3.16.3 - Hesaplama ve Sonuçların Gösterilmesi .......................................................................... 25 3.16.4 - Deney Raporu ................................................................................................................. 25

3.17 - DARBELİ AŞINMA DENEYİ (LOS-AN6ELES METODU) ........................................25 3.18 - ÇEKME MUKAVEMETİ DENEYİ .............................................................................28

3.18.1 - Cihazlar............................................................................................................................ 28


3.18.2 - Deney Numunelerinin Hazırlanması................................................................................ 28 3.18.3 - İşlem ................................................................................................................................ 29 3.18.4 - Hesaplama ve Sonuçların Gösterilmesi .......................................................................... 29 3.18.5 - Deney Raporu ................................................................................................................. 30

3.19 - YARMADA ÇEKME MUKAVEMETİ DENEYİ...........................................................30 3.19.1 - Cihazlar............................................................................................................................ 30 3.19.2 - Deney Numunelerinin Hazırlanması................................................................................ 30 3.19.3 - İşlem ................................................................................................................................ 31 3.19.4 - Hesaplama ve Sonuçların Gösterilmesi .......................................................................... 32 3.19.5 - Deney Raporu ................................................................................................................. 32

3.20 - SU GEÇİRİMLİLİĞİ (PERMBABİLİTE) DENEYİ ......................................................32 3.20.1 -Cihanlar ............................................................................................................................ 32 3.20.2 - Deney numunelerinin Hazırlanması ................................................................................ 32 3.20.3 - İşlem ................................................................................................................................ 32 3.20.4 - Deney Raporu ................................................................................................................. 33

3.21 - BAZALTLARDA GÜHEŞ YANIĞI TAYİNİ ................................................................33 3.21.1 - Cihazlar............................................................................................................................ 33 3.21.2 - Deney numunelerinin Hazırlanması ................................................................................ 33 3.21.3 - İşlem ................................................................................................................................ 33 3.21.4 - Deney Raporu ................................................................................................................. 34

3.22 - AÇIK HAVA TESİRLERİME DAYANIKLILIK DENEYİ..............................................34 3.22.1 - Cihazlar ve Reaktifler ...................................................................................................... 34 3.22.2 - Deney Numunelerinin Hazırlanması................................................................................ 34 3.22.3 - İşlem ................................................................................................................................ 34 3.22.4 - Deney Raporu ................................................................................................................. 34

3.23 - PAS TEHLİKESİNİN TAYİNİ DENEYİ......................................................................34 3.23.1 - Deney Numunelerinin Hazırlanması................................................................................ 35 3.23.2 -İşlem ................................................................................................................................. 35 3.23.3 - Deney Raporu ................................................................................................................. 35

3.24 - ASİTLERE DAYANIKLILIK DENEYİ ........................................................................35 3.24.1 - Cihazlar ve Reaktifler ...................................................................................................... 35 3.24.2 - Deney numunelerinin Hazırlanması ................................................................................ 35 3.24.3 - İşlem ................................................................................................................................ 35 3.24.4 - Deney Raporu ................................................................................................................. 36

4 - MUAYENE VE DENEY RAPORU....................................................................... 36 TADİL....................................................................................................................... 75


1

TABİİ YAPI TAŞLARI - MUAYENE VE DENEY METOTLARI 0 - KONU, TARİF, KAPSAM 0.1 - KONU Bu Standard, tabii yapı taçlarının muayene ve deney metotlarına dairdir. 0.2 - TARİFLER 0.2.1 - Tabii Yapı Taşları Tabii yapı taşları, petrografik ve teknolojik yönlerden yapılarda kullanılmaya elverişli olan, ya tek cins bir mineralin çok sayıda birleşmesinden veya çeşitli minerallerin bir araya gelmesinden tabii olarak meydana gelen mineral topluluğudur. NOT - Bu standard metninde "Tabii yapı taşı deyimi yerine "taş" deyimi de kullanılmıştır. 0.2.2 - Tabakalanma Yüzeyi (Tabaka Yüzü) Tabakalanma yüzeyi, tabiatta tortul taşların meydana gelişi sırasında yer alan tabaka düzlemleri ile bu düzlemlere paralel yüzeylerdir. 0.2.3 - Kırık Yüzey Kırık yüzey, tabii taşların dokusunun, yapı ve mineralleri ile tabii rengi ve diğer görünüş özeliklerinin incelenmesi için ayrışıp bozuşmamış kısımlarının ortaya çıkarılması amacıyla çekiçle vurulup kırılarak meydana getirilen yüzüdür. 0.2.4 - Bozuşma ve Ayrışma Bozuşma ve ayrışma, tabii taşlarda hidrosfer, atmosfer, biyosfer vb. tesirlerle meydana gelen ve renk, mukavemet ve dayanıklılık gibi özeliklerini etkileyen kimyevi ve/veya fiziki değişikliklerdir. 0.2.5 - Değişmez Kütle Değişmez kütle, taşın 110°C ± 5°C sıcaklıktaki etüvde birbirini izleyen 4'er saatlik kurutmalar sonunda bulunan kütleleri arasındaki farkın, son tartımın % 0,1 i kadar veya daha az olduğu andaki kütlesidir. 0.2.6 - Hacim Kütlesi, dh Hacim kütlesi, değişmez kütleye kadar kurutulmuş taşın, boşlukları dahil olmak üzere birim hacminin kütlesidir. 0.2.7 - Özgül Kütle, do özgül kütle, değişmez kütleye kadar kurutulmuş taşın, boşlukları hariç olmak üzere birim hacminin kütlesidir. 0.2.8 - Doluluk Oranı (Kompasite), k Doluluk oranı, değişmez kütleye kadar kurutulmuş taşın, boşlukları hariç hacminin (dolu hacim), boşlukları dahil hacmine (bütün hacim) oranıdır. 0.2.9 Porozite (Gözeneklilik Oranı), p Porozite, değişmez kütleye kadar kurutulmuş taşın, boşluk hacminin boşlukları dahili hacmine (m!tün hacim) oranıdır. 0.2.10 - Görünen Porozite (Zahiri Porozite), Pg Görünen porozite, değişmez kütleye kadar kurutulmuş taşın absorbe edebildiği su miktarına tekabül eden hacminin boşlukları dahil hacmine (bütün hacim) oranıdır. 0.2.11 - Kütlece Su Emme Oranı, Sk Kütlece su emme oranı, değişmez kütleye kadar kurutulmuş taşın absorbe edebildiği su kütlesinin, taşın kütlesine oranıdır.


2

0.2.12 - Hacimce Su Emme Oranı, Sn Hacimce su emme oranı, değişmez kütleye kadar kurutulmuş taşın, absorbe edebildiği su hacminin, taşın boşlukları dahil hacmine (bütün hacim) oranıdır. 0.2.13 - Basınç Altında Kütlece Su Emme Oranı, Sbk Basınç altında kütlece su emme oranı, değişmez kütleye kadar kurutulmuş taşın 150 kgf/cm2 ± 5 kgf/cm2 (15,0 N/mm2 ± 0,5 N/mm2) lik basınç altında absorbe edebildiği su kütlesinin, taşın kütlesine oranıdır. 0.2.14 - Basınç Altında Hacimce Su Emme Oranı, Sbh, Basınç altında hacimce su emme oranı, değişmez kütleye kadar kurutulmuş taşın 150 kgf/cm2 ± 5 kgf/cm2 (15,0 N/mm2 ± 0,5 N/mm2) lik basınç altında absorbe edebildiği su hacminin taşın boşlukları dahil hacmine (bütün hacim) oranıdır. 0.2.15 - Kütlece Doygunluk Katsayısı, Dk Kütlece doygunluk katsayısı, değişmez kütleye kadar kurutulmuş taşın absorbe edebildiği su kütlesinin, taşın 150 kgf/cm2 ± 5 kgf/cm2 (15,0 N/mm2 ± 0,5 N/mm2) lik basınç altında absorbe edebildiği su kütlesine oranıdır. 0.2.16 - Hacimce Doygunluk Katsayısı, Dh Hacimce doygunluk katsayısı, değişmez kütleye kadar kurutulmuş taşın absorbe edebildiği su hacminin, taşın 150 kgf/cm2 ± 5 kgf/cm2 (15,0 N/mm2 ± 0,5 N/mm2) lik basınç altında absorbe edebildiği su hacmine oranıdır. 0.2.17 - Kaynar Suda Kütlece Su Emme Oranı, Skk Kaynar suda kütlece su emme oranı, değişmez kütleye kadar kurutulmuş taşın kaynar suda absorbe edebildiği su kütlesinin taşın kütlesine oranıdır. 0.2.18 - Kaynar Suda Hacimce Su Emme Oranı, Skh Kaynar suda hacimce su emme oranı, değişmez kütleye kadar kurutulmuş taşın kaynar suda absorbe edebildiği su hacminin taşın boşlukları dahil hacmine (bütün hacim) oranıdır. 0.3 - KAPSAM Bu Standard, tabii yapı taşlarına uygulanan jeolojik ve petrografik muayeneler ile deney metotlarını kapsar. 1 - JEOLOJİK MUAYENE 1.1 - JEOLOJİK MUAYENE Taş ocağından numune alınmadan önce, taşın köken, doku, yapı ve tektoniği hususlarının tesbiti için jeolojik muayenelerin yapılması zorunludur. Bu muayeneler sonunda düzenlenecek raporda, aşağıdaki bilgiler bulunmalıdır. 1.1.1 - Magmatik Taşlar Granit, siyenit, pegmatit, gabro, monronit, diyorit, peridotit, serpantin, piroksenit, porfir, diabaz, porfirit, diyolit, dasit, trakit, andezit, bazalt vb. 1.1.1.1 - Yatak Durumu Batolit, lakolit, sil, damar, örtü, koni, fakolit, dayk, kubbe, blok vb. 1.1.1.2 - Tektonik Unsurlar - Akıntı unsurları : çizgi ve düzlem seklindeki akıntı unsurları (foliasyon, ksenolit) ve tercihli ayrılma unsurları (yatay ayrılma düzlemi, dik ayrılma yüzeyleri), - Kırılma unsurları : enine, boyuna veya aykırı yatay çatlaklar ve faylar. 1.1.1.3 - Boyutlar Mümkün olan en büyük, işlenebilecek parça boyutları.


3

1.1.1.4 - Diğer özelikler Renklerde mevcut farklılıklar, tane büyüklüğü, gözeneklilik, taşların kullanılmasına tesir edecek minerallerin birikimi (pirit, markasit, pirotin, magnetit, demir karbonat, kalsit, mika vb.), başka cins taşlar. Taşlardaki mevzii değişiklikler. 1.1.2 - Tortul Taşlar Kalker, radiolarit, traverten, breş, jips, dolomit, sileks, jasp, konglomera, aglomera, kumtaşı, grovak, arkoz, tüf vb. 1.1.2.1 - Yatak Durumu Tabakalı, masif ve şisti oluşu. 1.1.2.2 - Köken Organik, kimyasal ve klastik. 1.1.2.3 - Yaş Zaman, devir, devre, yaş. 1.1.2.4 - Tabaka Alt ve üst yüzeylerin tayini, tabaka serilerinin durumları, doğrultu, dalım kalınlıkları ve varsa başka formasyon tabakaları. 1.1.2.5 - Tabakaların Kıvrımlı Yapısı Senklinal, antiklinal ve diğer kıvrımlar. 1.1.2.6 - Tabakaların Kırıklı Yapısı Çatlak, yarık, fay, fissür ve damar. 1.1.2.7 - Boyutlar Mümkün olan en büyük, işlenebilecek parça boyutları. 1.1.2.8 - Diğer özelikler Herbir tabakanın renk, doku, sertlik ve gözeneklilik yönlerinden farklılıkları. 1.1.2.9 - Tabakalanmanın Durumu (yoktur, ince, kalın veya belli değildir şeklinde). Kullanıma cins ve teşekkülleri itibariyle tesir eden fosil, mineral, organik madde, boşluk ve jeotların yer alışı. 1.1.2.10 - Taşın Ocakta Bulunuş Şekli Tabakalı, masif, şisti, elyaf ve konkersyon. 1.1.3 - Metamorfik Taşlar Fillit, kuvarsit, serpantin, arduvaz, mikaşist, amfibolit, gnays, kalkşist ve mermer, çeşitli kontakt taşlar vb. Metamorfik taşlar oluş ve yataklarıma şekilleri bakımından bacı özelikleri ile magmetik taşlara bazı özelikleri ile ise tortul taşlara yaklaştığından ya magmatik taşlara (mesela Granit-Gnays) veya tortul taşlara (Arduvaz) yaklaşır. İncelemeler ya magmatik taşlar veya tortul taşlar için verilen esaslara göre yapılır. Daima, taşın şistozitesine dikkat edilmelidir. 2 - PETROGRAFİK MUAYENE TS 25131)'de belirtilen esaslara göre alınmış bulunan numunelerin petrografik özeliklerinin tayini amacı ile aşağıda açıklanan muayenelerden gerekli görülenleri yapılır. 1) Bu standard metninde atıf yapılan Türk Standardının numarası metnin sonunda verilmiştir.


4

2.1 - GÖZ VE BÜYÜTEÇLE MUAYENE Bu muayene, taşların kırık yüzeylerinin göz ve büyüteçle incelenmesi yolu ile yapılarak taşın dokusu, mineralleri, görünüş özelikleri ve taşın cinsi tayin edilir Gerektiğinde muayeneden önce taşın kırık yüzeylerine hidroklorik asit ( % 10 luk HCl) damlatıldıktan sonra muayene tekrarlanır. NOT - %10'luk HCl hazırlamak için 248 cm3 % 36 lık derişik HCl çözeltisi damıtık su ile 1 litreye tamamlanır. 2.2 - BİNOKÜLER VE STEREO-MİKROSKOP İLE MUAYENE Bu muayenede yeterli büyüklükte ve kırık yüzü düzeltilerek perdahlanmış taş parçaları kullanılır. Numune testere ile. kesildikten sonra, kesilen yüzey donen disk üzerinde zımpara tozu ile düzeltilir. Sonra üzerine patiska gerilmiş disk üzerine dökülen diyamantin (Gümüş tozu) ile numunenin, düzeltilen yüzeyi muayene için parlatılır. Bu şekilde perdahlanarak hazırlanmış numuneler binoküler ve stereo mikroskop ile muayene edilerek taşın dokusu, minerallerin cins ve boyutları, varsa bağlayıcı malzeme, pasjrapan mineraller, taşın boşluk ve çatlakları ile numunede ayrışmaya uğramış, bozulmuş kısımlarının miktar ve durumları tesbit edilmelidir. 2.3 - POLARİZAN MİKROSKOPLA MUAYENE Bu muayene taşın dokusunu ayrıntıları ile tesbit için ince kesit üzerinde yapılır. Taştan alınan ve özeliklerini temsil eden parça, incekosit makinasının dönen diski üzerinde zımpara tozu ile düzeltilir. Numunenin düzlenen yüzü. üzerinde pudra halinde zımpara tozu bulunan bir cam üzerine sürtülüp cilalandıktan sonra. Kanada balsam reçinesi ile lam*a kaynatılmak suretiyle yapıştırılır. Yapıştırma işlemi sırasında hava kabarcıklarının kalmamasına dikkat edilmelidir. Numunenin diğer yüzü| de aynı şekilde ve kesitin kalınlığı 0,02 mm - 0,03 mm oluncaya kadar inceltilir, incelmenin yeterli olup olmadığı mikroskopla kontrol edilir, numunenin yeteri kadar[ inceldiği anlaşıldığında üzeri Kanada balsam kullanılarak lamelle örtülür. Muayene polarizan mikroskopla yapılır. Taşı teşkil eden minerallerin cinsleri, renkleri, birbirlerine göre durumları, kristal şekli, varsa bağlayıcı cinsi, tane yeknesaklığı, camsıliğı, çeşitli tane büyüklükleri, doku, gözeneklilik, boşluk, yarık, kılcal çatlak, damar, bozuşma, tercihli ayrılma yönü, en zor ayrılma yönü ile dolgu kısımları tesbit edilir. 3 - DENEYLER 3.1 - HACİM KÜTLESİ DENEYİ Bu deneyle; tabii yapı taşlarının boşlukları ile birlikte birim hacminin kütlesi tayin edilir. Deney düzgün geometrik şekilli olan veya olmayan deney numunelerin kullanılması haline göre iki ayrı şekilde uygulanır. 3.1.1 - Düzgün olarak Küp, Dikdörtgenler Prizması veya Silindir Biçiminde Hazırlanan Deney Numunelerinde Hacim Kütlesi Tayini 3.1.1.1 - Cihazlar - Terazi : Yeterli kapasitede, 0,1 g hassasiyette, - Etüv : 110°C ± 5°C sıcaklığa ayarlanabilen, tercihan hava sirkülasyonla, - Desikatör: Uygun büyüklükte sac veya uygun bir malzemeden yapılmış, - Deney numunelerini küp, dikdörtgenler prizması veya silindir şekline getirmekte kullanılan cihazlar (taş kesme testeresi, karot alma cihazı, numune yüzlerini düzeltmede kullanılan aşındırıcı cihazlar). - Kumpas : Kolları yeterli uzunlukta ve 0,1 mm hassasiyette. 3.1.1.2 - Deney Numunelerinin Hazırlanması Taş numunesinden taşkesme testeresi ile ıslak kesilerek küp veya dikdörtgenler prizması veya karot alma aleti ile çıkarılacak silindirik numunenindik! tarafının taş kesme testeresi ile ıslak kesilmesi


5

suretiyle silindir şeklinde deney numuneleri hazırlanır. Gerektiğinde yüzler aşındırıcı cihaz yardımıyla düzeltilir. Deneyde bu şekilde kesilerek hazırlanmış, düzgün, en az 3 deney numunesi kullanılır. Boyutları yaklaşık 5 cm - 7 cm olacak şekilde hazırlanacak deney numunelerinin herbirinin ağırlığı 350 g dan az olmamalıdır. 3.1.1.3 - işlem Deney numunelerinin yüzleri sert bir fırça ile fırçalanıp su ile yıkanarak temizlenir ve değişmez kütleye gelinceye kadar kurutulur. Desikatörde oda sıcaklığına kadar soğutulduktan sonra 0,1 g hassasiyetle tartılır Deney numunelerinin hacimleri, boyutlarından hesaplanarak bulunur. Deney numunelerinin boyutlarının herbiri, birbirine dik doğrultuda olmak üzere ikişer defa 0,5 mm hassasiyetle ölçülüp bunların aritmetik ortalamaları alınarak bulunur. Bulunan ortalama boyutlardan deney numunelerin hacimleri hesaplanır (V). Bulunan V değeri 0,5 cm3'e yuvarlatılarak kaydedilir. 3.1.1.4 - Hesaplama ve Sonuçların Gösterilmesi Tabii yapı taşlarının hacim kütlesi,

VG

d kh = (g/cm3)

formülü ile hesaplanır. Burada; dh = Taşın hacim kütlesi (g/cm3), Gk = Değişmez kütleye kadar kurutulmuş deney numunesinin kütlesi (g), V = Deney numunesinin hacmi (cm3), dır. Bulunan sonuçlar yüzde bir hanesinde yuvarlatılarak gösterilir. 3.1.1.5 - Deney Raporu Düzgün geometrik şekilli deney numunelerinde yapılan hacim kütlesi deney sonuçlarının belirtileceği raporlarda Form-1'de gösterilin bilgiler verilmelidir. 3.1.2 - Düzgün Geometrik Şekilli Olmayan Deney Numunelerinde Hacim Kütlesi Tayini 3.1.2.1 - Cihazlar - Terazi : Yeterli kapasitede, 0,1 g hassasiyette, - Etüv : 110°C ± 5°C sıcaklığa ayarlanabilen, tercihen hava sirkülasyonlu, - Desikatör : Uygun büyüklükte, - Arşimet terazisi (hacim kütlesi terazisi, Dunagan terazisi) : Yeterli kapasitede, 0,1 g hassasiyette (Şekil-1) Su kabı : Uygun büyüklükte, paslanmaz malzemeden yapılmış. 3.1.2.2 - Deney Numunelerinin Hazırlanması Deneyde, boyutları en az 5 cm olan düzgün geometrik şekli olmayan üç adet deney numunesi kullanılır. Her bir deney numunesinin ağırlığı 350 g dan az olmamalıdır. 3.1.2.3 - işlem Sert bir fırça ile fırçalandıktan sonra su ile yıkanan deney numuneleri, içerisinde 20°C ± 5°C sıcaklıkta su bulunan bir kap içerisine yarısına kadar daldırılır. Bu durumda l saat bekletildikten sonra, 20 mm ± 5 mm kalınlıkta su ile örtülecek şekilde, en az 24 saat süre ile su içerisinde bırakılır.


6

Bu şekilde, arşimet terazisi ile su içinde yapılacak tartım sırasında su emerek sonuçları etkilemeyecek derecede doygun hale getirilmiş bulunan deney numuneleri sudan çıkarılarak arşimet terazisinde su içinde 0,1 g hassasiyetle tartılır (Gds). Bundan sonra deney numunesi üzerindeki su damlaları, ıslatılıp sıkılmış bir bez veya süngerle alınır ve bekletilmeksizin havada 0,1 g hassasiyetle tartılır Deney numuneleri bundan sonra değişmez kütleye gelinceye kadar kurutulur ve 0,1 g hassasiyetle tartılarak kurutulmuş taşın kütlesi bulunur 3.1.2.4 - Hesaplama ve Sonuçların Gösterilmesi Tabii yapı taşlarının hacim kütlesi;

dsdh

kh GG

Gd

−= (g/cm3)

formülü ile hesaplanır. Burada; dh = Taşın hacim kütlesi (g/cm3), Gk = Değişmez kütleye kadar kurutulmuş deney numunesinin kütlesi (g), Gdh = Doygun haldeki deney numunesinin havadaki kütlesi (g), Gds = Doygun haldeki deney numunesinin su içindeki kütlesi (g), dır. Bulunan sonuçlar yüzdebir hanesinde yuvarlatılarak gösterilir. 3.1.2.5 - Deney Raporu Düzgün geometrik şekilli olmayan deney numunelerinde yapılan hacim kütlesi deney sonuçlarının belirtileceği raporlarda (Form-1)'de gösterilen bilgiler verilmelidir 3.2 - SU EMME DENEYİ Bu deney düzgün geometrik şekilli olan veya olmayan en az üç deney numunesi üzerinde yapılır. 3.2.1 - Cihazlar 3.2.1.1 - Düzgün Geometrik Şekilli Deney Numuneleri için Madde 3.1.1.1'de belirtilen cihazlar. 3.2.1.2 - Düzgütr4Geometrik Şekilli Olmayan Deney Numuneleri İçin Madde 3.1.2.1'de belirtilen cihazlar. 3.2.2 - Deney Numunelerinin Hazırlanması 3.2.2.1 - Düzgün Geometrik Şekilli Deney Numunelerinin-Hazırlanması Küp veya silindir gibi düzgün geometrik şekilli deney numuneleri Madde 3.1.1.2'de açıklanan şekilde hazırlanmalıdır. 3.2.2.2 - Düzgün Geometrik Şekilli Olmayan Deney Numunelerinin Hasırlanması Düzgün geometrik şekilli olmayan deney numuneleri Madde 3.1.2.2'de açıklanan şekilde hazırlanmalıdır. 3.2.3 - İşlem Deney numuneleri bir tel fırça ile fırçalanıp yıkanarak temizlendikten sonra, içinde 20°C ± 5°C sıcaklıkta su bulunan uygun büyüklükte ve derinlikte bir kap içerisine, yüksekliklerinin yaklaşık 1/4'üne kadar suya daldırılırlar. Bu durumda l saat bekletildikten sonra 1/2'sine kadar suya batacak şekilde su ilave edilir ve l saat daha bekletilir. Aynı şekilde 3/4'üne kadar suya batacak şekilde aynı sıcaklık aralığında bulunan su ilave edilerek l saat bekletildikten sonra deney numuneleri su içine tamamen batacak şekilde su ilave edilir. Bu durumda 45 saat süre ile bekletilir. Bu süre zarfında kaptaki su


7

yüksekliğinin deney numunelerinin üzerini yaklaşık 1,5 cm - 2 cm örtecek seviyede olması sağlanmalı ve deney numuneleri üzerinde oluşacak hava kabarcıkları uygun bir yöntemle giderilmelidir. Deneyin başlangıcından itibaren 48 saat sonunda sudan çıkarılan deney numuneleri, ıslatılarak sıkılmış bir bez veya sünger ile silinerek üzerindeki su damlaları alındıktan sonra, bekletilmeksizin 0,1 g hassasiyetle tartılır (Gd). Deney numuneleri tekrar su içine daldırılır. Bu tartma işlemi 24 saat aralıklarla deney numuneleri değişmez kütleye gelinceye kadar tekrarlanır. Taş deney numunelerinin suya doygun hale geldiği kabul olunan bu kütlesi ile bunu izleyen 24'er saatlik ara ile bulunan kütleleri arasında %0,1 den fazla fark bulunmazsa bu kütlenin değişmez kütle olduğu kabul olunur. Bundan sonra doygun haldeki deney numuneleri arşimet terazisinde 0,1 g hassasiyetle tartılarak, su içindeki kütleleri bulunur (Gds). Daha sonra deney numuneleri değişmez kütleye gelinceye kadar kurutulur. Desikator içerisinde soğutulduktan sonra 0,1 g hassasiyetle tartılarak kütlesi bulunur (Gk). 3.2.4 - Hesaplama ve Sonuçların Gösterilmesi Taşın kütlece su emme-oranı aşağıdaki formül ile hesaplanır.

100.h

kdh G

GGS

−= (m/m, %)

Taşın hacimce su emme oranı aşağıdaki formül ile hesaplanır :

100.dsd

kdh GG

GGS

−−

= (v/v, %)

Burada; Sk = Taşın kütlece su emme oranı (m/m, X) Sh = Taşın hacimce su emme oranı (v/v, %) Gd = Taşın doygun haldeki kütlesi (g) Gk = Değişmez kütleye kadar kurutulmuş taşın kütlesi (g) Gds = Doygun haldeki taşın su içindeki kütlesi (g) ir. Bulunan sonuçlar ondabir hanesinde yuvarlatılarak gösterilir. 3.2.5 - Deney Raporu Su emme dttney sonuçlarının belirtileceği raporlarda Form - 2de gösterilen bilgile, verilmelidir. 3.3 - KAYNAR SUDA SU EMME DENEYİ 3.3.1 - Cihazlar - Terazi : Yeterli kapasitede, 0,1 g hassasiyette, - Etüv : 110°C ± 5°C sıcaklığa ayarlanabilen, tercihen hava dolaşımlı, - Desikatör : Uygun büyüklükte, sac veya uygun bir malzemeden yapılmış, - Su Banyosu : Uygun büyüklükte ve içinde su kaynatılabilecek donatımlı, - Arşimet terazisi (Hacim kütlesi terazisi, Dunagan Terazisi) : Yeterli kapasitede, 0,1 g hassasiyette.

(Seki1-1) - Kesici ve Aşındırıcı Cihazlar = Deney numunelerinin küp, dikdörtgenler prizması veya silindir şekline getirilmesine elverişli. 3.3.2 - Deney Numunelerinin Hazırlanması Deney için en az 3 adet, Madde 3.1.1.2'de açıklandığı şekilde düzgün geometrik şekilli, veya Madde 3.1.2.2 de açıklandığı şekilde düzgün, geometrik şekilli olmayan deney numuneleri hazırlanmalıdır.


8

3.3.3 - İşlem Deney numuneleri bir tel fırça ile fırçalanıp yıkanarak temizlendikten sonra, içinde deney numunelerinin yüksekliklerinin yaklaşık yarısına gelecek kadar su bulunan su banyosuna konulur. Bu şekilde 1 saat bekletildikten sonra su ilave edilerek deney numunelerinin tamamen su içinde kalmaları sağlanır. Isıtılmaya başlanır. Kaynamanın başladığı andan itibaren 2 saat daha ısıtmaya devam edilir. Kaynama süresince zaman zaman su banyosuna su ilave edilerek deney numunelerinin tamamen su altında kalmaları sağlanmalıdır. Kaynatmanın sonunda- deney numuneleri su banyosundan çıkarıImaksızın oda sıcaklığına kadar soğumaya bırakılır. Sonra, sudan çıkarılan deney numunelerinin üzerindeki su damlaları, ıslatılarak sıkılmış bir bez veya süngerle silinerek giderilir ve bekletilmeden 0,1 g hassasiyetle tartılır (Gd). Deney numuneleri yine bekletilmeden arşimet terazisinde 0,1 g hassasiyetle tartılarak su içindeki kütleleri bulunur (Gds). Daha sonra deney numuneleri değişmez kütleye gelinceye kadar kurutulur. Desikator içerisinde soğutulduktan sonra 0.1 g hassasiyetle tartılarak kuru haldeki kütlesi bulunur (Gk). 3.3.4 - Hesaplama ve Sonuçların Gösterilmesi Taşın kütlece kaynar suda su emme oranı aşağıdaki formül ile hesaplanır :

100.k

kdkk G

GGS

−= (m/m, % )

Taşın hacimce kaynar suda su emme oranı aşağıdaki formül ile hesaplanır

100.dsd

kdkh GG

GGS

−−

= (v/v, %)

Burada; Skk = Kaynar suda kütlece su emme oranı (m/m %) Skh = Kaynar suda hacimce su emme oranı (v/v, %) Gd = Kaynar suda doygun hale getirilmiş taşın havadaki kütlesi (g) Gk = Değişmez kütleye kadar kurutulmuş taşın kütlesi (g) Gds = Kaynar suda doygun hale getirilmiş taşın su içindeki kütlesi (g) dır. Bulunan sonuçlar, ondabir hanesinde yuvarlatılarak gösterilir. 3.3.5 - Deney Raporu Kaynar suda su emme deneyi sonuçlarının belirtileceği raporlarda Form-2'de gösterilen bilgiler verilmelidir. 3.4 - BASINÇ ALTINDA SU EMME DENEYİ 3.4.1 - Cihazlar - Terazi : Yeterli kapasitede, 0,1 g hassasiyette, - Etüv : 110°C ± 5°C sıcaklığa ayarlanabilen, tercihen hava sirkülasyonlu, - Desikatör: Uygun büyüklükte sac veya uygun bir malzemeden yapılmış, - Arşimet terazisi (hacim kütlesi terazisi, Dunagan terazisi} : Yeterli kapasitede, 0,1 g hassasiyette. (Şeki1-1) - Vakum ve basınca dayanıklı su kabı : İç basıncı 22 mm ± 2 mm cıva sütunu değerine

düşürülebilen ve en az 150 kgf/cm2 (15 N/mm2) lik iç basınca dayanabilen, camdan yapılmış, uygulanan basıncı en az 24 saat süre ile sabit tutacak düzeni bulunan.


9

- Vakum Pompası : İç basıncı 22 mm ± 2 mm civa sütunu değerine düşürebilecek kapasitede.

3.4.2 - Deney Numunelerinin Hazırlanması Deney için Madde 3.1.1.2'do açıklandığı şekilde düzgün geometrik şekilli veya Madde 3.1.2.2'de açıklandığı şekilde düzgün geometrik şekilli olmayan en az 3 deney numunesi hazırlanmalıdır. 3.4.3 - İşlem Deney numuneleri bir tel fırça ile fırçalanıp su ile yıkanıp temizlendikten sonra, değişmez kütleye gelinceye kadar kurutulur. Desikatörde oda sıcaklığına kadar soğutulduktan sonra 0,1 g hassasiyetle tartılır (Gk) Bu şekilde kurutulan deney numuneleri vakum ve basınca dayanıklı cam kap içine yerleştirilir ve vakum pompası çalıştırılarak basınç 22 mm ± 2 mm Hg basıncına indirilir. Bu sırada vakum kabına su verilerek deney numunelerinin tamamen su altında kalması sağlanır. Vakum işlemine hava kabarcıklarının çıkışının bitişine kadar devam edilir. Bunun sağlanması için genellikle 3 saatlik bir süre yeterli olmaktadır. Bundan sonra vakum kaldırılır ve deney numuneleri 2 saat süre ile kap içinden çıkarılmaksızın atmosfer basıncı altında bekletilir. Daha sonra kap içine 150 kgf/cm2 ± 5 kgf/cm2 (15,0 N/mm2 ± 0,5 N/mm2) lik basınç uygulanır ve 24 saat süre ile bu basınç sabit tutulur. Bu süre sonunda basınç kaldırılır ve kaptaki deney numuneleri çıkarılıp arşimet terazisinde su içinde 0,1 g hassasiyetle tartılarak su içindeki kütleleri bulunur (Gbs) . Sonra deney numuneleri sudan çıkarılarak üzerindeki su damlaları, ıslatılarak sıkılmış bir bez veya süngerle silinip alınır ve bekletilmeden 0,1 g hassasiyetle havada tartılır 3.4.4 - Hesaplama ve Sonuçların Gösterilmesi Taşın basınç altında kütlece su emme oranı aşağıdaki formül ile hesaplanır :

100.k

kbdbk G

GGS −= (m/m %)

Taşın basınç altında hacimce su emme oranı aşağıdaki formül ile hesaplanır :

100.bsbd

kbdbh GG

GGS−−

=

(v/v %)

Burada; Sbk = Basınç altında kütlece su emme oranı (m/m %) Sbh = Basınç altında hacimce su emme oranı (v/v, %) Gbd = Basınç altında doygun hale getirilmiş taşın havadaki kütlesi (g) Gk = Değişmez kütleye kadar kurutulmuş taşın kütlesi (g) Gbs = Basınç altında doygun hale getirilmiş taşın su içindeki kütlesi (g) dır. Bulunan sonuçlar ondabir hanesinde yuvarlatılarak gösterilir. 3.4.5 - Deney Raporu Basınç altında su emme deneyi sonuçlarının belirtileceği raporlarda Form-2'de gösterilen bilgiler verilmelidir. 3.5 - ÖZGÜL KÜTLE DENEY! Bu deney üç deney numunesi üzerinde yapılır. 3.5.1 - Cihazlar - Terazi : Yeterli kapasitede, 0,01 g hassasiyette, - Elek : Göz açıklığı 0,2 mm olan kare gözlü deney eleği, - Piknometre : Uygun büyüklükte,


10

- Etüv : 110°C ± 5°C sıcaklığa ayarlanabilen, - Dosikator : Uygun büyüklükte - Kırıcı ve öğütücü cihazlar, - Vakum pompası: Basıncı 22 mm ± 2 mm Hg sütunu değerine indirebilecek kapasitede. 3.5.2 - İşlem Numuneyi temsil edecek şekilde, değişik parçalardan kırılarak alınan toplam olarak en az 2 kg kadar numune, tamamı göz açıklığı 0,2 mm olan kare gözlü elekten geçecek şekilde öğütülür değişmez kütleye kadar kurutulur. Oda sıcaklığındaki su ile tamamen doldurulan piknometre, kapağı kapatıldıktan ve üzerindeki su damlaları kuru bir bezle alındıktan sonra 0,01 g hassasiyetle tartılır (Gps). Piknometre içindeki su tamamen boşaltıldıktan ve etüvde kurutulup soğutulduktan sonra tekrar tartılarak piknometre (kapağı ile birlikte) kütlesi bulunur (Gp). Kurutulup soğutulmuş olan öğütülmüş numuneden 250 g ± 5 g kadar alınarak kuru bir huni yardımıyla piknometre içine konulur ve kapağı ile birlikte 0,01 g hassasiyetle tartılır (Gpn). İçinde deney numunesi bulunan piknometre, hacminin 1/4 üne kadar su ile doldurulur ve yaklaşık 10 dakika - 15 dakika müddetle kaynatılır. Deney numunesi taneleri içerisinde hava kabarcıklarının kalmaması için yapılan bu işlem yerine, vakum pompası da kullanılabilir. Vakum pompası kullanıldığı taktirde vakum pompası ile hava alma işlemi, piknometre sık sık çalkalanarak kolaylaştırılır ve işleme hava kabarcıkları çıkmayıncaya kadar devam edilir. Hava alma işlemi sonunda piknometre su ile tamamen doldurulur ve kaynatma metodu kullanılmış ise bir su banyosu içerisinde oda sıcaklığına kadar soğutulur. Kapağı kapatılarak üzeri kurulanır ve 0,01 g hassasiyetle tartılır (Gpns). 3.5.3 - Hesaplama ve Sonuçların Gösterilmesi Özgül kütle aşağıdaki formül ile hesaplanır :

)()(0spnsppn

ppn

GGGGGG

d−−−

−= (g/cm3)

Burada; d0 = Taşın Özgül kütlesi (g/cm3) Gpn = (piknonetre + deney numunesi) kütlesi (g) Gp = Piknometre kütlesi (g) Gpns = (piknometre + deney numunesi -ı- su) kütlesi Gps = Su ile dolu piknometre kütlesi (g) dır. Bulunan sonuçlar, yüzdebir hanesinde yuvarlatılarak gösterilir. 3.5.4 - Deney Raporu özgül kütle tayini deney sonuçlarının belirtileceği raporlarda Forra-3'de gösterilen bilgiler verilmelidir. 3.6 - GÖRÜNEN POROZİTE (ZAHİRİ POROZİTE) 3.6.1 - Taşın Hacimce Su Emme Oranından Hesaplanması Taşın Madde 3.2'de açıklandığı şekilde bulunan hacimce su emme oranı, taşın görünen porozitesi olup, aşağıdaki bağıntı ile hesaplanır.

100.dsd

kdg GG

GGP−−

= (v/v,%)

Burada ; Pg = Taşın görünen porozitesi (v/v, %) Gd = Taşın doygun haldeki kütlesi (g)


11

Gk = Değişmez kütleye kadar kurutulmuş taşın kütlesi (g) Gds = Doygun haldeki taşın su içindeki kütlesi (g) dır. 3.6.2 - Taşın Hacim Kütlesi ve Kütlece Su Emme Oranından Hesaplanması Görünen porozite, taşın Madde 3.1'e göre bulunan hacim kütlesi ve Madde 3.2'ye göre bulunan kütlece su emme oranından yararlanılarak aşağıdaki formül ile hesaplanır ; Pg = dh - Sk Burada; Pg = Taşın görünen porozitesi (%) dh = Taşın hacim kütlesi (g/cm3) Sk = Taşın kütlece su emme oranı (m/m %) Bulunan sonuçlar ondabir hanesinde yuvarlatılarak belirtilir. 3.6.3 - Deney Raporu Görünen porozite deney sonuçlarının belirtileceği raporlarda Form-4'de gösterilen bilgiler verilmelidir. 3.7 - DOLULUK ORANI KOMPASİTE DENEYİ Taşın Madde 3.l*de açıklandığı şekilde ortalama hacim kütlesi ve Madde 3.5'de açıklandığı şekilde ortalama özgül kütlesi bulunur. Taşın doluluk oranı aşağıdaki formül ile hesaplanır.

100.0dd

k h= (m/m,%)

Burada; k = Taşın doluluk oranı (m/m, %) dh = Taşın ortalam hacim kütlesi (g/cm3) d0 = Taşın ortalama özgül ağırlığı (g/cm3) Bulunan sonuçlar ondabir hanesinde yuvarlatılarak belirtilir. 3.7.1 - Deney Raporu Doluluk oranı deney sonuçlarının belirtileceği raporlarda Form – 5 de gösterilen bilgiler verilmelidir. 3.8 - POROZİTE (GÖZENEKLİLİK DERECESİ) DENEYİ Taşın Madde 3.1 de açıklandığı şekilde ortalama hacim kütlesi ve Madde 3.5 de açıklandığı şekilde ortalama özgül kütlesi bulunur. Taşın porozitesi aşağıdaki bağıntı ile hesaplanır.

100).1(0dd

P h−= (v/v, %)

P = (1 – k) . 100 (v/v, %) Burada; P = Taşın porozitesi (v/v, %) dh = Taşın hacim kütlesi (g/cm3) d0 = Taşın özgül kütlesi (g/cm3) k = dh/d0 (doluluk oranı) dır. Bulunan sonuçlar ondabir hanesinde yuvarlatılarak belirtilir.


12

3.8.1 - Deney Raporu Porozite deney sonuçlarının belirtileceği raporda Form-4'de gösterilen bilgiler verilmelidir. 3.9 - DOYGUNLUK KATSAYISI Taşın Madde 3. 2 'de açıklandığı şekilde kütlece ve hacimce su emme oranı aritmetik ortalamaları, Madde 3, 4 'de açıklandığı şekilde basınç altında kütlece ve hacimce su emme oranı aritmetik ortalamaları bulunur. 3.9.1 - Kütlece Doygunluk Katsayısının Hesaplanması Kütlece doygunluk katsayısı aşağıdaki formül ile hesaplanır :

bk

kk S

SD =

Burada; Dk = Taşın kütlece doygunluk katsayısı, Sk = Taşın kütlece su emme oranı aritmetik ortalaması (m/m, %), Sbk = Taşın basınç altında kütlece su emme oranı aritmetik ortalaması (m/m, %) dır. Bulunan sonuçlar ondabir hanesinde yuvarlatılarak belirtilir. 3.9.2 - Hacimce Doygunluk Katsayısı Hacimce doygunluk katsayısı aşağıdaki formül ile hesaplanır

bh

hh S

SD =

Burada; Dh = Taşın hacimce doygunluk katsayısı Sh = Taşın hacimce su emme oranı aritmetik ortalaması (v/v, %) Sbh = Taşın basınç altında hacimce su emme oranı aritmetik ortalaması (v/v, %) dır. Bulunan sonuçlar ondabir hanesinde yuvarlatılarak belirtilir. 3.9.3 - Deney Raporu Doygunluk katsayısı deney sonuçlarının belirtileceği raporlarda Form-6'da gösterilen bilgiler verilmelidir. 3.10 - BASINÇ MUKAVEMETİ DENEYİ Basınç mukavemeti deneyi Madde 3. 10. 3 'de belirtilen kondisyon şartlarının herbiri için en az 5 adet deney numunesi üzerinde yapılır. 3.10.1 - Cihazlar - Kesici cihaz (Taş Kesme Testeresi) : Deney numunelerinin, düzgün küp veya silindir şeklinde,

ıslak yöntemle kesilmesine elverişli - Aşındırıcı cihaz : Deney numunelerinin özellikle basınç uygulanacak

yüzlerinin tam düzlem olacak şekilde ıslak yöntemle aşındırılmasına elverişli

- Kumpas : Kolları basınç mukavemeti deney numunelerinin en büyük

boyutunu ölçebilecek uzunlukta ve 0,1 mm hassasiyette, - Basınç deney presi : Yeterli kapasitede ve üst başlığı mafsal ile donatılmış,

uygulanan yükün en az % 1'i kadar hassasiyette (Seki1-2).


13

3.10.2 - Deney Numunelerinin Hazırlanması Basınç mukavemeti deneyi için genellikle kenarları yaklaşık 70 mm olan küp deney numuneleri kullanılır. Ancak ayrıtları 50 mm den küçük olmayan küp numuneleri ile yükseklik/çap oranı 1/1 den küçük olmayan silindirik deney numuneleri de kullanılabilir. İri kristalli taşlarla, bünye yapısı değişik özelikler ve iri gözenekler gösteren taşlarda iri, küp deney numunelerinin kenarları ile silindirik deney numunelerinin çap ve yükseklikleri yaklaşık 100 mm olmalıdır. Tabakalı ve şist yapılı taşlar ile tabakalaşma doğrultusu belirlenebilen tortul taşlarda basınç mukavemeti deneyi; - Tabakalaşma doğrultusuna dik - Tabakalaşma doğrultusuna paralel yönlerde yük uygulanmak suretiyle ayrı ayrı yapılmalıdır. Bu sebeple bu gibi taşlarda küp veya silindir biçimindeki deney numuneleri, her iki hal için ayrı ayrı beşer adet hazırlanmalıdır (Seki 1-3). Deney numuneleri, taş kesme testeresi veya silindirik numune kesme aleti ile ıslak kesilmek suretiyle hazırlanmalı ve basınç uygulanacak yüzleri düzlem ve birbirine paralel olacak şekilde, cihazları ile aşındırılmak suretiyle düzeltilmelidir. Basınç uygulanacak iki yüzey arasındaki paralellik toleransı en çok 1° dir. 3.10.3 - Deney Numunelerinin Kondisyonlanması Deney numuneleri kullanılma yerinin özeliğine bağlı olarak, aşağıdaki hallerden uygun görülenlere göre kondisyonlanır. Suya Doygun Hale Getirilmiş: Madde 3. 2. 3 'de açıklandığı şekilde. Etüvde Kurutulmuş : Madde 3.1.1.3'de açıklandığı şekilde değişmez kütleye gelinceye kadar. Havada Kurutulmuş : Oda sıcaklığında ve %40 - %60 bağıl nemli ortamda en az 48 saat süre ile

bekletilmek suretiyle. 3.10.4 - Deneyin Yapılışı Bu şekilde hazırlanan ve kondisyonlanan deney numunelerinin basınç uygulanacak yüzlerinin boyutları kumpas yardımıyla 0,1 mm hassasiyetle ölçüldükten sonra deney presinin tablaları arasına ve tam ortaya gelecek şekilde yerleştirilir. Yük, basınç gerilmesi saniyede yaklaşık 10 kgf/cm2 - 12 kgf/cm2 (1,0 N/mm2 - 1,2 N/mm2) artacak şekilde ve çarpmasız olarak deney numunesi kırılıncaya kadar uygulanır. Pres göstergesinden okunan en büyük yük tesbit edilir 3.10.5 - Hesaplama ve Sonuçların Gösterilmesi Tabii yapı taşının basınç mukavemeti aşağıdaki formül yardımıyla hesaplanır

AP

f kb = kgf/cm2 (N/mm2)

Burada; fb = Taşın basınç mukavemeti, kgf/cm2 (N/mm2) Pk = Kırılmaya sebep olan en büyük yük, kgf (N) A = Taşın yük uygulanan yüzünün alanı cm2 (mm2) dır. NOT - Herhangibir sebeple çapı (veya yatay boyutu) küçük olarak hasırlanabilmiş silindirik (veya küp) deney numunelerinde yükseklik, çaptan (veya yatay boyuttan) %25 veya daha fazla büyük ise, deney sonunda bulunan basınç mukavemeti değerleri aşağıdaki formül ile tashih edilmelidir.

)/(222,0778,00 hbff b

b += kgf/cm2 (N/mm2)


14

Burada; fb0 = Eşdeğer küp basınç mukavemeti, kgf/cm2 (N/mm2) fb = Yüksekliğin çaptan (veya yatay boyuttan) % 25 veya daha fazla büyük olduğu hallerde deneyle bulunan basınç mukavemeti, kgf/cm2 (N/mm2) b s Çap (veya yatay boyut), cm (mm) h = Yükseklik, cm (mm) dır. Bulunan sonuçlar 5 kgf/cm2 (0,5 N/mm2) 'ye yuvarlatılarak belirtilir. 3.10.6 - Deney Raporu Basınç mukavemeti deney sonuçlarının belirtileceği raporlarda Form- 7 'de gösterilen bilgiler verilmelidir. 3.11 - EĞİLME MUKAVEMETİ DENEYİ Eğilme mukavemeti deneyi Madde 3. 11. 3 'de belirtilen kondisyon şartlarının herbiri için en az 5 adet deney numunesi üzerinde yapılır. Deneyin belirtilen kondisyon şartlarından hangilerine göre yapılacağı, taşın kullanılacağı yer özelikleri dikkate alınarak belirlenir. 3.11.1 - Cihazlar - Kesici cihaz (Taş Kesme Testeresi) : Deney numunelerinin ıslak yöntemle kesilmesine

elverişli. - Aşındırıcı cihaz : Deney numunelerinin yüzlerinin düzlem olacak

şekilde ıslak yöntemle aşındırılmasına elverişli - Kumpas : Kolları eğilme mukavemeti deney numunelerinin en

büyük boyutunu ölçebilecek uzunlukta ve 0,1 mm duyarlıkta,

- Eğilme Deney Presi : Yeterli kapasitede, uygulanan yükün en az %1'i kadar hassasiyette ve eğilme deney düzenine haiz

- Eğilme Deney Teçhizatı Uzunlukları en az deney numunesi genişliği kadar olan, deney numunesine temas edecek kısmı yuvarlatılmış iki çelik, mesnet ve bir yükleme parçasından oluşan, bunlardan en az mesnet olarak kullanılacak olan ikisi deney sırasında burulma etkisi yapmamaları için serbestçe hareket edebilecek biçimde Şeki1-4'deki gibi düzenlenmiş olan.

3.11.2 - Deney Numunelerinin Hazırlanması Eğilme mukavemeti deney numuneleri taş kesme testeresi ile ıslak kesilmek suretiyle 50 mm x 100 mm x 200 mm boyutlarında hazırlanmalıdır. Boyutlardaki toleranslar ± 5 mm dir (Şekil-5). Bu boyutlarda kesilen deney numunelerinin 100 mm x 200 mm lik karşılıklı yüzeyleri açındırma cihazı ile taşlanmak suretiyle düzlem ve mümkün olduğu kadar birbirine paralel hale getirilmelidir. Tabakalı ve şist yapılı taşlar ile tabakalaşma doğrultusu belirli olan tortul taşlarda eğilme mukavemeti deneyi; - Tabakalaşma doğrultusuna dik, ve - Tabakalaşma doğrultusuna paralel yönlerde yük uygulanmak süratiyle ayrı ayrı yapılmalıdır. Bu sebeple bu gibi taşlarda deney numuneleri, her iki hal için ayrı ayrı beşer adet hazırlanmalıdır. Tabakalaşma doğrultusuna dik yönde yük uygulanacak deney numuneleri, 100 mm x 200 mm lik yüzey, tabaka yüzeylerine paralel olacak şekilde hazırlanmalıdır (Şekil-6). Tabakalaşma doğrultusuna paralel yönde yük uygulanacak deney numuneleri ise, 50 mm x 100 mm lik yüzey, tabaka yüzeylerine paralel olacak şekilde hazırlanmalıdır (Şekil-7) Bu şekilde hazırlanan deney numunelerinin uzunkenarlarının orta noktasından bu kenarlara dik bir çizgi çizilir (Seki1-5, Şekil-6 ve Şekil-7'de b çizgisi). Bu orta çizginin hor iki yanına bu çizgiye paralel ve 90 mm uzaklıkta (a) dayanak çizgileri çizilir.


15

3.11.3 - Deney Numunelerinin Kondisyonlanması Deney numuneleri, kullanılma yerinin özeliğine bağlı olarak Madde 3.10.3'de belirtilen hallerden uygun görülenlere göre kondisyonlanır. 3.11.4 - Deneyin Yapılışı Alt mesnetler, merkezleri arasındaki uzaklık 180 mm ve biribirine paralel olacak şekilde sabitleştirilir. Deney numunesi, çizilen a çizgileri mesnetlerin eksenlerine paralel olacak şekilde oturtulur. Ayni şekilde yükleme parçası, deney numunesinin ortasına çizilen orta çizgi ile çakışacak şekilde yerleştirilir. Alt mesnetlerle yükleme parçası eksenleri biribirine paralel olmalıdır. Bu şekilde deneye hazır hale getirilen eğilme deney teçhizatı, deney presi tablaları arasına, yük tam ortadan uygulanabilecek biçimde yerleştirilmiş olmalıdır. Yaklaşık olarak 5 kgf'lik bir yük verilerek mesnetlerin, deney numuneleri üzerindeki a ve b çizgileri ile tam olarak üst üste gelmeleri sağlanır. Bundan sonra yük, yük artışı dakikada 450 kgf (4500 N) geçmeyecek şekilde, artırılarak ve darbesiz olarak deney numunesi kırılana kadar uygulanır. Kırılma anındaki yük tesbit edilir (Pk). 3.11.5 - Hesaplama ve Sonuçların Gösterilmesi Tabii yapı taşlarının eğilme mukavemeti aşağıdaki formül yardımıyla hesaplanır :

2..2.3hbP

f keğ = kgf/cm2 (N/mm2)

Burada; feğ = Taşın eğilme mukavemeti, kgf/cm2 (N/mm2) Pk = Kırılmaya neden olan en büyük yük, kgf (N)

= Deney numunesinin alt mesnetler arasında kalan boyu, cm (mm) b = Deney numunesinin genişliği, cm (mm) h = Deney numunesinin kalınlığı, cm (mm) dır. Bulunan sonuçlar 1 kgf/cm2 (0,1 N/mm2)'ye yuvarlatılarak belirtilir. 3.11.6 - Deney Raporu Eğilme mukavemeti deney sonuçlarının belirtileceği raporlarda Form-8'de gösterilen bilgiler verilmelidir. 3.12 - DARBE MUKAVEMETİ DENEYİ Darbe mukavemeti deneyi Madde 3.12.3'de belirtilen kondisyon şartlarının herbiri için en az 5 adet deney numunesi.üzerinde yapılır. Deneyin belirtilen kondisyon şartlarından hangilerine göre yapılacağı, taşın kullanılacağı yer özelikleri dikkate alınarak belirlenir. 3.12.1 - Cihazlar - Kesici cihaz (Taş Kesme Testeresi) : Madde 3.11.1'de belirtilen. - Aşındırıcı cihaz : Madde 3.11.1'de belirtilen. - Darbe Mukavemeti Deney Cihazı : Darbe mukavemeti deney cihazı olarak Şekil-8'de

gösteriden şahmerdan kullanılmalıdır. Şahmerdanın tokmağı dökme demirden, tokmağın alt tarafına yerleştirilmiş olup deney numunesine çarpacak olan kısmı yatay olarak iyice düzeltilmiş ve Brinell Sertliği yaklaşık BSD 200 kgf/mm2 (2000 N/mm2)olan sert çelikten yapılmış bir başlığı bulunmalıdır. Tokmağın başlık kısmı ile birlikte toplam kütlesi 50 kg ± 0,5 kg olmalıdır.

Cihazın örs kısmı yaklaşık 500 kg kütlesinde ve dökme demirden yapılmış olmalı, yaklaşık 1 m3 hacminde beton bir temel üzerine oturtulmak suretiyle iyice tesbit edilmiş bulunmalıdır.


16

örsün deney numunesinin yerleştirileceği üst yüzü iyice düzeltilmiş olmalı ve sertliği yaklaşık olarak BSD 200 kgf/mm2 (2000 N/mm2) olan düzlem bir başlık ile donatılmış bulunmalıdır. Darbe mukavemeti deney cihazının tokmağının serbest düşmesi sebebiyle meydana gelen darbe kuvvetinin deney numunesine iletilmesi için sert çelikten"yapılmış bir plaka kullanılmalıdır. Bu plakanın boyutları deney numunesi kenarlarından her yönde en az 1 cm taşacak şekilde olmalı, deney numunesine değecek olan yüzü düzlem ve tokmağın çarpacağı üst tarafı ise kürevi bombeli olmalıdır. Plakanın kenarlarındaki kalınlığı yaklaşık 3 cm ve bombeli kısımdaki kalınlığı 3,5 cm olmalı, sertliği ise yaklaşık BSD 500 kgf/mm2 (5000 M/mm2) olmalıdır. Cihazın mekanik düzeni, tokmağın düşey yönde serbestçe ve sürtünmesiz olarak hareketine (düşme ve sıçrama) engel olmamalı, tokmağın serbest düşmesini sağlayan kilit tertibatının açılması herhangibir tutukluk meydana gelmeyecek biçimde olmalı ve en az 150 cm lik bir serbest düşme sağlanabilmelidir. Cihazda, deney numunesine çarptıktan sonra geri sıçrayan tokmağın yakalanmasını sağlayan düzen ile tokmağın düşürülme yüksekliğini ve sıçrama yüksekliğini otomatik olarak ölçmeye yarayan teçhizat ve mm bölüntülü bir cetvel de bulunmalıdır. 3.12.2 - Deney Numunelerinin Hazırlanması Darbe mukavemeti deney numuneleri taş kesme testeresi ile ıslak kesilmek suretiyle kenarları 40 mm ± l mm olan küp şeklinde hazırlanmalı, darbe kuvveti uygulanacak yüz ile otrma yüzü aşındırma cihazı ile taşlanması suretiyle düzlem ve mümkün olduğu kadar birbirine paralel hale getirilmelidir. Bu iki yüz arasındaki paralellik toleransı 1° dir. Tabakalı ve şist yapılı taşlar ile tabakalaşma doğrultusu belirli olan tortul taşlarda darbe mukavemeti deneyi; - Tabakalaşma doğrultusuna dik, ve - Tabakalaşma doğrultusuna paralel yönlerde darbe kuvveti uygulanmak suretiyle ayrı ayrı yapılmalıdır. Bu sebeple bu gibi taşlarda deney numuneleri, her iki hal için ayrı ayrı beşer adet hazırlanmalıdır. 3.12.3 - Deney numunelerinin Kondisyonlanması Darbe mukavemeti deneyi, genellikle havada kurutulmuş deney numuneleri üzerinde yapılır. Ancak Ezel hallerde taşın kullanılma yerinin özeliğine bağlı olarak. Madde 3.10.3 de belirtilen hallerden uygun sürülenlere göre kondisyonlanmış deney numunelerine uygulanır. Ayrıca gerekli hallerde Madde 3.15.2'de açıklanan tabii don deneyine tabi tutulmuş deney numunelerine de uygulanabilir. 3.12.4 - Deneyin Yapılışı Deney numunesi, darbe mukavemeti deney cihazının örsü üzerindeki başlığın ortasına yerleştirilir. Özerine, çelik plaka deney numunesi kenarlarından eşit miktarda taşacak şekilde konulduktan sonra deney, tokmağın ardarda ve deney numunesinin kırıldığı, çatladığı varsayılana kadar serbestçe düşürülmesi suretiyle yapılır. Birinci darbede tokmağın düşme yüksekliği, deney numunesinin beher cm3'fi için 2 kgf.cm lik bir darbe işi elde edilecek şekilde hesaplanır. Tokmak ağırlığı 50 kg olduğuna göre deney numunesinin beher cm3 düşen düşme yüksekliği; h.50 = 2 kgf.cm den

04,0500==h cm bulunur.

Buna göre 1. darbede V cm3 hacmindeki deney numunesi için tokmağın düşme yüksekliği H = 0.04.V cm bulunur.


17

Burada; H = Tokmağın düşme yüksekliği, cm V = Deney numunesinin hacmi, cm3 dır. Birinci darbeden sonra, takibeden her darbedeki düşme yüksekliği bir evvelki yüksekliğin, ilk düşme yüksekliği (H) kadar artırılması suretiyle ayarlanır, deney numunesi kırılıncaya kadar bu işleme devam edilir ve darbe sayısı (n) tesbit edilir. Deney sırasında düşme yüksekliğinin artırılmasına rağmen geri sıçrama miktarı artmaz veya azalırsa, deney numunesi parçalanmış sayılır ve buna sebep olan darbe dikkate alınmaz. Sıçrama değerlerinde bir azalma olmadığı halde son darbede kırılma veya çatlama veya önemli derecede pullanma olursa, deney numunesi yine kırılmış sayılır ve buna sebep olan son darbe n sayısının hesaplanmasında dikkate alınmaz. 3.12.5 - Hesaplama ve Sonuçların Gösterilmesi Tabii yapı taşlarının darbe mukavemeti aşağıdaki formüllerden herhangi biri yardımıyla hesaplanır. Toplam darbe işinin hesaplanması ile :

VAD = kgf.cm/cm3 (N.mm/mm3)

Burada; D = Taşın darbe mukavemeti, kgf .cm/cm3 (N. mm/mm3) A = Toplam darbe işi, kgf.cm (N. mm) olup A = A1 + A2 + ........An = P.H1 + P.H2 + ............. P.Hn formülü ile hesaplanır. P = Darbe mukavemeti deney cihazının tokmak ağırlığı (50 kg) H1, H2, Hn = Tokmağın düşme yükseklikleri, cm (mm) V = Deney numunesinin hacmi, cm3 (mm3) dır. Toplam darbe sayısı ile D = n (n + 1) kgf.cm/cm3 (N. mm/mm3) Burada; D = Taşın darbe mukavemeti, kgf.cm/cm3 (N. mm/mm3) n = Kırılmaya sebep olan darbe sayısı dır. Bulunan sonuçlar 1 kgf.cm/cm3 (0,1 N. mm/mm3) 'e yuvarlatılarak belirtilir. 3.12.6 - Deney Raporu Darbe mukavemeti deney sonuçlarının belirtileceği raporlarda Form-9'da gösterilen bilgiler verilmelidir. 3.13 - ELASTİSİTE MODÜLÜ (YOUNG MODÜLÜ) DENEYİ - STATİK METOT Elastisite modülü deneyi Madde 3.10.2'de açıklandığı şekilde kesilerek hazırlanan ve kondisyonlanan en az 3 adet küp veya silindirik deney numunesi üzerinde yapılır. 3.13.1 - Cihazlar - Kesici cihaz (Taş Kesme Testeresi) : Madde 3.10.1'de belirtilen. - Aşındırıcı cihaz : Madde 3.10.1'de belirtilen. - Kumpas : Madde 3.10.1'de belirtilen. - Basınç Deney Presi : Madde 3.10.1'de belirtilen. - Boy Değişimi ölçme Cihazı (Deformasyon ölçer) : En az 2 mm boy değişimini 0,002 mm duyarlıkla ölçebilen, ibreli veya digital tipte


18

3.13.2 - Deney numunelerinin Hazırlanması Deney numuneleri Madde 3.10.2'de açıklandığı şekilde küp veya silindir biçiminde en az 3 adet hazırlanmalıdır. 3.13.3 - Deney Numunelerinin Kondisyonlanması Deney numuneleri kullanılacakları yerin özeliklerine bağlı olarak Madde 3.10.3'de açıklanan hallerden uygun görülenlere göre kondisyonlanmalıdır. 3.13.4 - Deneyin Yapılışı Deney numunesinin boyutları 0,1 mm duyarlıklı bir kumpastıa ölçüldükten sonra pres tablaları arasına yaklaşık 10 kgf (100 N)'lik bir kuvvet uygulanarak sıkıştırılır ve boy değişimi ölçme cihazının sıfır ayarı yapılır. Yük sabit bir hızla, darbesiz ve sürekli olacak şekilde uygulanır ve boy değişimleri takibedilir. Taşın basınç mukavemetine göre değişmekle birlikte genellikle her 500 kgf (5000 N) yük artışlarındaki boy değişimleri (AL) en az 0,002 mm hassasiyetle tesbit edilir. 3.13.5 - Hesaplama ve Sonuçların Gösterilmesi ölçüm yapılan yüklerdeki f basınç gerilmeleri ile bunlara tekabül eden değişimi oranları aşağıdaki formüller yardımıyla hesaplanır :

APf =

LL∆

=ε

Burada; f = Basınç gerilmeleri, kgf/cm2 (N/mm2) P = Okuma yapılan yükler, kgf (N) A = Deney numunesinin basınç uygulanan yüzünün alanı, cm2 (mm2) ∆L = Boy değişimleri, cm (mm) L = Deney numunesinin başlangıç yüksekliği cm (mm) ε = Boy değişim oranı dır. Bulunan ε değerleri apsiste, f değerleri ise ordinatta gösteri inek suretiyle Şekil- 9'daki gibi gerilme-kısaİma oranı eğrisi çizilir. NOT - Boy değişin oranı (kısalma oranı) negatif bir değer olmakla beraber, gerilme- kısalma oranı eğrisinin çiziminde bu oran pozitif itibar edilir. Sekil-9'daki örnekte görüldüğü gibi düşük ve yüksek gerilmelere tekabül eden bölgelerde grafik doğru şeklinde değildir. Bu sebeple elastisite modülü (young modülü) E, aşağıda gösterilen değişik metodlar kullanılarak hesaplanır : - Tanjant Modülü Tanjant modülü, gerilme-kısalma oranı eğrisinin, taşın maksimum basınç gerilmesinin belirlenen bir yüzdesine tekabül eden noktasındaki doğru şeklindeki bölgenin eğimi bulunarak hesaplanır (Şekil-10/a). - Doğrusal Bölge Eğimi Doğrusal bölge eğimi, gerilme-kısalma oranı eğrisinin doğru şeklinde olan bölgesinin eğimi bulunarak hesaplanır (Şekil-10/b). - Sekant Modülü Sekant modülü, gerilme-kısalma oranı eğrisinin başlangıç noktası ile taşın maksimum basınç gerilmesinin belirlenen bir yüzdesine tekabül eden noktasını birleştiren doğrunun eğimi bulunarak hesaplanır (Şekil-10/c).


19

Elastisite modülü yukarıda belirtilen metodlara göre, aşağıdaki formül yardımıyla hesaplanır :

ε∆∆

=fE kgf/cm2(N/mm2)

E = Taşın elastisite modülü, kgf/cm2 (N/mm2) ∆fε =Şekil-10/a, b, c de gösterilen uzunluğa tekabül eden basınç gerilmesi farkı, kgf/cm2 (N/mm2), ∆ε = Şekil-10/a, b, c de gösterilen uzunluğa tekabül eden boy değişimi oranı farkı, dır. 3.13.6 - Deney Raporu Elastisite modülü deney sonuçlarının belirtileceği raporlarda Form-10'da gösterilen bilgiler verilmelidir. 3.14 - SÜRTÜNME İLE AŞINMA KAYBI DENEYİ (Bohtne Metodu) Sürtünme ile aşınma kaybı deneyi en az 5 deney numunesi üzerinde yapılır. 3.14.1 - Cihazlar ve Malzemeler 3.14.1.1 - Cihazlar - Böhme Yüzey Aşındırma Cihazı : Döner bir aşındırma diski ile deney numunesinin yerleştirildiği ve numuneyi dönen disk üzerine belirli bir basınç ile bastıracak donanımdan oluşan (Şekil-11). Cihaz yaklaşık 750 mm çapındaki diskin, çalıştırıldığında 30 devir/dk. ± 1 devir/dk. hızla dönmesini sağlayan ve devir sayısını gösteren bir numaralar ve her 22 devir tamamlandığında, cihazı otomatik olarak durduracak tertibat sahip olmalıdır.Döner diskin üzerinde, düşey dönme eksenine 120 mm - 320 mm uzaklıkta, halka biçiminde 200 mm genişliğinde dökme demirden yapılmış, gerektiğinde çıkarılıp değiştirilebilecek biçimde sürtünme şeridi bulunmalıdır. Sürtünme şeridinin yapıldığı dökme demirde fosfor miktarı ağırlıkça %0,35 den fazla, karbon miktarı ise % 3 den az olmamalıdır. Sürtünme şeridinin Brinell Sertlik değeri 190 kgf/mm2 - 220 kgf/mm2 (1900 N/mm2 - 2200 N/mm2) arasında olmalı ve kullanmadan dolayı meydana gelen aşınma derinliği 0,3 mm den fazla olmamalı, sürtünme yüzeyinde meydana gelebilecek yarıkların derinliği 0,2 mm den fazla olmamalıdır. Bu sınırlardan daha çok aşınmış sürtünme şeritleri çıkarılarak yenileri ile değiştirilmelidir. Sürtünme şeritleri kullanılmadan önce sertlikleri ölçülerek yukarıda açıklanan sınır değerler içinde olup olmadıklarına bakılmalıdır. Sürtünme şeritleri, iki yüzü de kullanılabilecek şekilde yapılmış olabilir. Cihazda, deney numunesinin yerleştirilebileceği yaklaşık 40 mm yükseklikte, bir tarafı açık dökme demir veya çelikten yapılmış bir tutucu çerçeve olmalı ve çerçevenin alt kenarları dönen disk yüzeyinden 5 mm + İ-mm yukarıda bulunmalıdır. Çerçevenin ortasından geçen düşey eksen, diskin dönme ekseninden 220 mm uzaklıkta olacak şekilde ayarlanabilir olmalı ve deney numunesini herhangibir titreşime neden olmadan, gevşek bir durumda tutacak şekilde yapılmış bulunmalıdır. Kısa kolunda karşıt kütle bulunan çelikten bir manivela, deney numunesine 30 kgf ± 0,3 kgf (300 N ± 3N) kadar yük etki edecek şekilde düzenlenmiş bulunmalıdır (Şekil-11). - Mikrometre : Deney numunesininin kalınlığını 0,01 mm duyarlıkla ölçebilen, ağız açıklığı yeterli olan. (ölçmede uygulama yüzüne tam olarak intibak etmesi için mikrometrenin çenelerinden biri yaklaşık 10 mm çapında plaka biçiminde olmalıdır.) - Kesici Cihaz (Taş Kesme Testeresi) : Deney numunelerinin ıslak yöntemle kesilmesine elverişli. - Taşlama Cihazı : Deney numunelerinin yüzlerinin düzlem olacak şekilde ıslak yöntemle aşındırılmasına elverişli. - Arşimet Terazisi (Hacim Kütlesi Terazisi, Dunagan Terazisi) : Yeterli kapasitede, 0,1 g duyarlıkta. - Su kabı : Uygun büyüklükte, paslanmaz malzemeden yapılmış. 3.14.1.2 - Malzemeler - Zımpara Tozu : Büyük kısmı korund'dan oluşan, aşağıdaki şartlara uygun olan.


20

Kimyasal Bileşim ; Korund (Kristalire Al2O3) 70 % - 80 % SiO2 ≤ 5 % Na2O + K2O + CaO + MgO ≤ 2 % Fe2O3 eser miktarda olmalıdır. Tane Büyüklüğü ; Göz açıklığı 0,20 a» olan kare gözlü elek üzerinde kalan miktar 0 % Göz açıklığı 0,16 ma olan kare gözlü elek özerinde kalan miktar ≤ 10 % 0,125

H 102/102/

±±

HH

≥ 80 %

0,100 0,071 «n olan kare gözü elekten geçen miktar ≤ 10 % olmalıdır. Birim Hacim Kütlesi : Bir ölçü kabı içerisine aramadan akıtılmak suretiyle bulunacak birim hacim kütlesi 1,60 g/cm3 - 1,70 g/cm3 arasında olmalıdır. 3.14.2 - Deney Numunelerinin Hazırlanması Bölhme yüzey aşındırma deneyi için kenar uzunlukları 71 mm ± 1,5 mm (yüzey alanı 50 cm2 ± 2 cm2) olan küp biçiminde 5 deney numunesi, taş kesme testeresi ile ıslak kesilmek suretiyle hazırlanır. Deneyin tabakalanma yüzeyine paralel yüzde yapılması gerektiğinden, tabakalı ve şist yapılı taşlar ile tabakalaşma doğrultusu| belirli olan tortul taşlarda deney numuneleri, karşılıklı iki yüzü tabakalanma yüzüne paralel olacak şekilde hazırlanmalı ve bu yüzler deney numunesinde işaretlenerek belirtilmelidir. Deney numunelerinin aşınmaya maruz bırakılacak yüzleri ile bu yüze paralel diğer yüzleri bjl^birina paralel düzlemler oluşacak şekilde taşlama cihazı ille işlenip düzeltilmelidir. 3.14.3 - İşlem Böhme yüzey aşındırma deneyi, deney sonunda deney numunelerinin kalınlıklarında veya hacimlerinde meydana gelen azalmanın ölçülmesi suretiyle yapılır. Aşınma kaybı, kalınlıktaki azalmanın ölçülmesi yolu ile tayin edilmek istendiğinde hazırlanmış olan deney numunelerinin herbirinin Şekil-12'de gösterilen 9 yerdeki kalınlıkları 0,01 mm hassasiyetle ölçülerek kaydedildikten sonra deney uygulanır. (d0) Aşınma kaybı hacim azalmasının ölçülmesi yolu ile tayin edilmek istendiğinde ise. deney numunelerinin herbirinin önce hacimleri tayin edilir. Bunun için deney numuneleri, içerisinde 20°C ± 5°C sıcaklıkta su bulunan bir kap içerisine yarısına kadar daldırılır. Bu durumda l saat bekletildikten sonra, 20 mm ± 5 mm kalınlıkta su ile örtülecek şekilde en az 24 saat süre ile su içerisinde bırakılır. Bu şekilde su ile doygun hale getirilen deney numuneleri sudan çıkarılarak arşimet terazisinde) su içinde 0,1 g hassasiyetle tartılır (Ads). Bundan sonra deney numunesi üzerindeki su damlaları ıslatılıp sıkılmışı bir bez veya| süngerle alınır ve bekletilmeksizin havada 0,1 g hassasiyetle tartılır (Adh). Deney numunesinin hacmi; V0 = Adh - Adh formülü ile hesaplanır.


21

Burada; Vo = Deney numunesinin deneyden önceki hacmi Adh = Dener numunesinin havadaki kütlesi (g) Adh = Deney numunesinin su içindeki kütlesi (g) dır. Bulunan sonuçlar 0,1 cm3'e yuvarlatılarak kaydedilir. Yukarıda açıklandığı şekilde kalınlığı veya hacmi bulunmuş olan deney numuneleri, en az 48 saat sure ile oda sıcaklığında ve % 40 - % 60 bağıl nemli ortamda bekletilmek suretiyle havada kurutulduktan sonra, B&hme yüzey aşındırma cihazının deney numunesi tutucu çerçevesi içine yerleştirilir. üçerine 20 g ± 0,5 g zımpara tozu serpilir. Deney numunesine çelik manivela aracılığı ile 30 kgf ± 0,3 kgf (300 H ± 3 M)'lik yük uygulanarak deney numunesinin sürtünme şeridine 0.6 kgf /cm2 (0,06 M/mm2)'lik bir basınç ile bastırılması sağlandıktan sonra cihaz çalıştırılıp disk harekete geçirilir. Diskin dönme hareketi, «ırasında sürtünme şeridi dışına çıkan zımpara tozları uygun bir tertibat İle tekrar sürtünme şeridi üzerinde toplanır. Her 22 devir «onunda otomatik olarak duran disk üzerindeki^ zımpara tozları ve aşınma ile deney numunesinden ayrılan kısımlar uygun bir fırça İle temizlenir ve sürtünme şeridi üzerine yeniden 20 g ± 0,5 g zımpara tozu serpilir ve deney numunesi düşey ekseni etrafında 90° çevrilmek suretiyle 22 şer devirlik 20 peryodu yani toplam olarak 440 devir uygulanır. 440 devir sonunda deney numunesi, sert bir kıl fırça ile iyice temizlendikten sonra kalınlığı yine Şekil-12' de görüldüğü gibi aynı 9 yerden 0.01 mm hassasiyetle ölçülür. Bu ölçümlerin aritmetik ortalaması alınarak deney numunesinin deneyden sonraki kalınlığı bulunur (d1). Sürtünme yüzeyinin kenarları da 0,1 mm hassasiyetle ölçülerek bu yüzün alanı hesaplanır ve 0,01 cm2 ye yuvarlatılarak kaydedilir. Aşınma kaybı değeri numunede meydana gelecek hacim azalmasının ölçülmesi suretiyle tayin edilmesi halinde deney numunesinin deneyden sonraki hacmi, deneyden Önce yapıldığı gibi su ile doygun hale getirildikten sonra arşimet terazisinde su içinde ve havada 0,1 g hassasiyetle tartılması yolu ile hesaplanır ve bulunan sonuçlar 0,1 cm3'e yuvarlatılarak kaydedilir (V1). 3.14.4 - Hesaplama ve Sonuçların Gösterilmesi Aşınma kaybı, kalınlık azalması cinsinden belirtilecek ise d = d0 – d1 (cm/50 cm2) veya

AVV

d 10 −=∆ (cm/50 cm)2

yardımıyla hesaplanır ve bulunan sonuçlar 0,01 cm/50 cm2 ye yuvarlatılarak belirtilir. Aşınma kaybı hacim aealmacı cinsinden belirtilecek ise; ∆V = (d0 – d1) 50 (cm3/50 cm2) veya

50)( 10

AVV

V−

=∆ (cm3/50 cm)2

formülleri yardımıyla hesaplanır.. Bulunan sonuçlar 0,01 cm3/50 cm2 ye yuvarlatılarak belirtilir. Burada; ∆d = Tasın Bolüne yüzey aşınma kaybı değeri (cm/50 cm2) d0 = Taşın deneyden önceki ortalama kalınlığı (cm) d1 = Taşın deneyden sonraki ortalama kalınlığı (cm)


22

∆V = Taşın BShme yüzey aşınma kaybı değeri (cm3/50 cm2) V0 = Taşın deneyden önceki hacmi (cm3) V1 = Taşın deneyden sonraki hacmi (c3) A = Taşın aşınma uygulanan yüzünün alanı (cm2) dır. 3.14.5 - Deney Raporu Sürtünme ile aşınma kaybı deney sonuçlarının belirtileceği raporlarda Form-ll'de gösterilen bilgiler verilmelidir. 3.15 - TABİİ DON TESİRLERİNE DAYANIKLILIK VE DON SONU BASINÇ MUKAVEMETİ DENEYİ 3.15.1 - Cihazlar - Kesici Cihaz (Taş Kesme Testeresi) : Madde 3.10.1'de belirtilen. - Aşındırıcı Cihaz : Madde 3.10.1'de belirtilen. - Basınç Deney Presi : Madde 3.10.1'de belirtilen. - Etüv : Madde 3.10.1'de belirtilen. - Soğuk hava dolabı : Yaklaşık 4 saat zarfında -20°C ye inebilen ve bu sıcaklıkta sabit tutulabilen. - Terazi : Yeterli kapasitede, 0,1 g duyarlıkta - Su Kabı : Yeterli büyüklük ve derinlikte, uygun bir malzemeden yapılmış - Desikatör : Yeterli büyüklükte, saç veya uygun bir malzemeden yapılmış. 3.15.2 - Deney Numunelerinin Hazırlanması En az 5 adet küp veya silindirik deney numunesi, Madde 3.10.2 de açıklanan şekilde hazırlanmalıdır. 3.15.3 - işlem Deney numuneleri, değişmez kütleye gelinceye kadar kurutulur. Etüvden çıkarılıp uygun bir desikatöre konularak oda sıcaklığına kadar soğutulduktan sonra 0,1 g hassasiyetle tartılır. Bu tartım kaydedilir (G0). Bu şekilde kurutulmuş olan deney numuneleri Madde 3.2.2 'de açıklandığı şekilde normal atmosfer şartlarında suya doygun hale getirilir ve soğuk hava dolabına konulur. Soğutma hızı yaklaşık 4 saat zarfında - 20°C ye düşecek şekilde ayarlanmalıdır. Soğuk hava dolabı sıcaklığının -20°C'a düştüğü gözlendikten sonra yaklaşık 2 saat .bu sıcaklıkta bekletilen deney numuneleri bu süre sonunda soğuk odadan çıkarılarak içinde 20°C ± 5°C sıcaklıktaki su içine tamamen su altında kalacak şekilde daldırılır ve en az 2 saat bekletilerek buzların tamamen erimesi sağlanır. Sonra tekrar soğuk hava dolabına konulur ve -20°C a kadar soğutulur. Bu şekilde donma ve çözülme işlemi 25 kez tekrarlanarak her defasında deney numunesinde meydana gelen gözle görülür değişiklikler kaydedilir. Donma-çözülme işlemlerinin sonunda deney numuneleri 110°C ± 5°C sıcaklıktaki etüvde değişmez kütleye kadar kurutulup desikatörde soğutulduktan sonra 0,1 g hassasiyetle tartılır 3.15.4 -Hesaplama ve Sonuçların Gösterilmesi Tabii don tesirlerine dayanıklılık deneyinde don tesirleri sebebiyle koparak ayrılan kısımlardan meydana gelen kütle azalması (don kaybı) aşağıdaki formül yardımıyla hesaplanır :

100.0

0

GGG

D kk

−= (%)

Burada; Dk = Don kaybı (%) G0 = Taşan deneyden önceki kütlesi (g) Gk = Taşın deneyden sonraki kütlesi (g)


23

Bulunan sonuçlar ve bunların aritmetik ortalaması %0,1'e yuvarlatılarak belirtilir. Bundan sonra bu deney numuneleri üzerinde Madde 3.10 da açıklanan basınç mukavemeti deneyi yapılır. Bu şekilde bulunan don sonu basınç mukavemeti aritmetik ortalaması ile tabii don deneyi uygulanmamış taşta bulunan basınç mukavemeti ortalaması değerlerinden yararlanılarak tabii don tesirleri sebebiyle meydana gelmesi muhtemel azalma aşağıdaki formül yardımıyla hesaplanır :

100.b

dbb

fff

f−

=∆ (%)

Burada; ∆f = Tabii don tesirleri sebebiyle basınç mukavemetinde meydana galen azalma, % fb = Tabii «on deneyi uygulanmamış taşın basınç mukavemeti aritmetik ortalaması. kgf/cm2 (N/nm2) fdb = Taşın don sonu basınç mukavemeti aritmetik ortalaması, kgf/cm2 (N/nm2) dır. Bulunan sonuçlar tam sayıya yuvarlatılarak belirtilir. 3.15.5 -Deney Raporu 3.15.5.1 - Tabii don tesirlerine dayanıklılık deney sonuçlarının belirtileceği raporlarda Form- 12 'de gösterilen bilgiler verilmelidir. 3.15.5.2 - Don «onu basınç mukavemeti deney sonuçlarınla belirtileceği raporlarda Form-13 de gösterilen bilgiler verilmelidir. 3.16 - SODYUM SÜLFAT (Veya Magnezyum Sülfat) DON KAYBI DENEYİ Bu deney tabii don deneyinin çabuklaştırılmış şekli olup sodyum sülfat veya magnezyum sülfat çözeltisi kullanılarak yapılır. 3.16.1 - Cihaz ve çözeltiler 3.16.1.1 - Cihazlar - Kırıcı Cihazlar : İri taşların kırılmasına uygun, balyoz, çekiç ve konkasör - Deney Elekleri : Göz açıklıkları 40 mm, 25 mm, 4) «m, 10 mm ve 5 mm olan, kare gözlü,

uygun büyüklükte, - Etüv : 110°C ± 5°C sıcaklığa ayarlanabilen, uygun büyüklükte ve hava dolaşımlı, - Terazi : Yeterli kapasitede, l g hassasiyette. - Numune Kapları : Uygun büyüklük ve derinlikte, uygun bir malzemeden yapılmış. - Kovalar : çözelti hazırlanması için uygun büyüklükte, uygun malzemeden yapılmış. - Dansimetre : 1,100 - 1,200 arasında (veya 1.200 - 1.400) bölüntülü - Desikatör : Uygun büyüklükte. 3.16.1.2 - Çözeltiler - Sodyum sülfat Çözeltisi (voya Magnezyum Sülfat Çözeltisi : Yoğunluğu, 1,295 – 1,308 arasında olan) : Yoğunluğu 1,151 - 1,174 arasında elan - Baryum Klorür Çözeltisi : %10 luk. NOT – 1) Sodyum Sülfat Çökeltisinin Hazırlanması : 25°C - 30°C' a kadar işitilmiş suyun l litresine 350 g susuz sodyum sülfat (Na2SO4 . 10H2O) veya 754 g kristal sodyum sülfat (Na2SO4 . 10H2O) ilave edilir, tamamen çözününceye kadar karıştırılır. Çözelti oda sıcaklığına kadar «öğütülür ve gerektiğinde oda sıcaklığındaki su ilave edilerek çözelti yoğunluğu 1,151 - 1,174 arasında olacak şekilde ayarlanır, çözelti. hazırlanışından İtibaren en az 48 saat süre ile dinlendirildikten sonra ve] on fazla la devir için kullanılmalıdır. 2) Magnezyum Sülfat Çözeltisinin Hazırlanması : 25°C - 30°C daki 1 litre su içerisine 350 g susuz Magnezyum Sülfat (MgSO4) veya 1400 g kristal Magnezyum Sülfat (Mg2SO4 . 10H2O) ilave edilir. Hazırlanışı ve kullanılışı Sodyum Sülfat çözeltisinin


24

hazırlanış ve kullanılışı gibidir. Magnezyum Sülfat çözeltisinin yoğunluğu 1,295 -1,308 arasında olmalıdır. NOT - Sodyum sülfat ve magnezyum sülfat çözeltileri buharlaşmanın önlenmesi için ağzı kapaklı kovalarda muhafaza edilmelidir. 3) Baryum Klorür Çözeltisinin Hazırlanması : 10 g Baryum Klorür (BaCl2.5H2O) damıtık su ile 100 cm3'e tamamlanır. Ağzı cam kapaklı bir şişede saklanır. 3.16.2 - İşlem Çekiç ve/veya konkasör yardımıyla en az iki seri deney yapmaya yetecek kadar kırılan taşlar Çizelge-1'de belirtilen eleklerden elenerek, belirtilen miktarlarda alınıp ayrı icaplara konulur ve 110°C ± 5°C deki etüvde değişmez kütleye gelinceye kadar kurutulur. Uygun bir desikatör içinde oda sıcaklığına kadar soğutulan deney numuneleri 0,1 g hassasiyetle tartılır (G0). ÇİZELGE - 1 Sodyum Sülfat veya Magnezyum Sülfat Don Kaybı Deneyi İçin Alınacak Deney Numunesi Miktarları ve Düzeltme Oranları

Elek Aralıkları Deney numunesi Miktarı (g)

Düzeltme Oranı (%)

40 mm – 25 mm arası 1000 25 mm – 20 mm arası 1000

2000 50

20 mm – 10 mm arası 500 30 10 mm – 5 mm arası 100 20 Yukarıda açıklandığı şekilde en az 2 seri olarak hasırlanan, 40 mm - 20 mm elekler İle 20 mm - 10 mm ve 10 mm - 5 mm arasındaki deney numuneleri ayrı ayrı uygun derinlikteki birer kap içerisine konularak üzerine oda sıcaklığındaki Sodyum sülfat (veya Magnezyum Sülfat) çözeltisinden bütün deney numuneleri çözelti içine tamamen batacak şekilde ilave edilir. 16 saat - 18 saat müddetle bu şekilde bekletilen deney numuneleri, kap içindeki çözelti, sodyum sülfat çözeltisi kovasına geri aktarıldıktan sonra, 110°C±5°C sıcaklığa ayarlanmış hava dolaşımlı etüvde kurutulur. Kurutma işleminin takriben 4 saatte tamamlanması sağlanmalıdır. Kurutma işleminin tamamlanmasından sonra etüvden çıkarılan deney numunesi kapları, açıkta oda sıcaklığına kadar soğumaya bırakılır. Soğuma işleminin tamamlanmasından sonra tekrar Sodyum Sülfat (veya Magnezyum Sülfat) çözeltisi konulur. Her defasında, çözeltinin deney numunelerinin 1 cm – 2 cm üzerine kada doldurulmasına dikkat edilmelidir. Bu işlem 5 defa tekrarlanır. Beşinci devir sonunda etüvden çıkarılan deney numuneleri soğutulduktan sonra su ile ıslatılır ve su içinde 16 – 18 saat süre ile bekletilir. Sonra deney numuneleri Sodyum sülfattan (veya Magnezyum Sülfat) tamamen temizleninceye kadar bol su ile yıkanır. Yıkama işlemi en az 20 dakika sürmelidir. Deney numunesi parçalarının sodyum sülfattan (veya Magnezyum Sülfat) tamamen- temizlenip temizlenmediğini kontrol etmek için aşağıdaki kontrol yapılmalıdır : Yıkama suyundan alınan yaklaşık 15 cc süzüntüye l cc - 2 cc derişik Hidroklorik asit (HCl) ve 5 cc kadar %10 luk Baryum Klorür (BaCl2) çözeltisi ilave edilir. Beyaz bir bulanıklık (BaSO4) meydana geliyorsa çözeltide =

4SO SO iyonlarının mevcut olduğu anlaşılır ve yıkama işlemine devam edilir.

Bu şekilde Sodyum Sülfat (veya Magnezyum Sülfat) artıklarından tamamen temizlenen deney numuneleri bundan sonra 110°C ± 5°C sıcaklıktaki etüvde değişmez kütleye gelinceye kadar kurutulur, Desikatör içinde oda sıcaklığına kadar soğutulur ve her grup kendi küçük delikli eleğiyle; 40 mm - 20 mm arasındakiler göz açıklığı 20 mm olan elekten, 20 mm - 10 mm arasındakiler gör açıklığı 10 mm olan elekten, 10 mm - 5 mm arasındakiler göz açıklığı 5 mm olan elekten elenir ve bu elekler üzerinde kalan kısımlar 0,1 g duyarlıkla tartılır(G1)). Bu eleklerden geçen kısımlar don kaybı olarak kabul edilirler.


25

3.16.3 - Hesaplama ve Sonuçların Gösterilmesi Sodyum sülfat (veya magnezyum sülfat) don kaybı her grup deney numunesi için ayrı ayrı aşağıdaki formül yardımıvla hesaplanır.

100.0

10

GGG

kd−

= (%)

Burada; kd = Sodyum sülfat (veya magnezyum sülfat) don kaybı (%) G0 = Deney numunesinin başlangıç kütlesi (g) G1 = Deneyden sonra elek üzerinde kalan deney numunesinin kütlesi (g) dır. Bu şekilde her grup için bulunan don kaybı değerlerinden aşağıdaki formül yardımıyla taşın toplam don kaybı hesaplanır : kdt = 0,5 kd1 + 0,3 kd2 + 0,2 kd3 (%) Burada; kdt = Taşın toplam sodyum sülfat (veya magnezyum sülfat) don kaybı (%) kd1 = 40 mm – 20 mm elekler arasındaki deney numunesinin don kaybı (%) kd2 = 20 mm - 10 mm elekler arasındaki deney numunesinin don kaybı (%) kd3 = 10 mm - 5 mm elekler arasındaki deney numunesinin don kaybı (%) dır. Bulunan sonuçlar ve bunların aritmetik ortalaması % 0,1'e yuvarlatılarak belirtilir. 3.16.4 - Deney Raporu Sodyum sülfat (veya magnezyum sülfat) don kaybı deney sonuçlarının belirtileceği raporlarda Form-14'de gösterilen bilgiler verilmelidir. 3.17 - DARBELİ AŞINMA DENEYİ (LOS-AN6ELES METODU) 3.17.1 - Cihazlar - Los Angeles Açınma Deney Cihazı Los Angeles açınma deneyi yapmaya elverişli, aşağıda gösterilen özellikleri sağlayan. Cihaz iki tarafı kapalı çelik silindir biçiminde ve iç çapı 710 «n. boyu 508 ram olmalıdır. Silindirin yan yüzünde boydan boya. cıvatalı sistenle açılıp kapatılan bir kapak bulunmalıdır. Silindir içinde deney numunesi parçalarının çelik bllyalarla birlikte dönne sırasında yukarıda toplanıp serbest düşmelerini sağlayacak yaklaşık 90 nm genişlikte ve silindir boyunca devan eden bir raf bulunmalıdır. Bu raf ya Şekil-13/a'daki gibi kapak üzerinde bulunmalı veya Şekil-13/b'de görüldüğü gibi silindirin, kapaktan silindir dışından ölçülmek üzere en az 127 en uzaktaki kısmına cıvata sistemi ile veya kaynakla tutturulmuş bulunmalıdır. Silindir dakikada 30 ila 33 devir yapacak şekilde bir motor vasıtasıyla ekseni etrafında döndürülebilecek donanıma sahip olmalı, devir sayısını gösteren ve otomatik olarak 100. ve 500. devirler sonunda dönmeyi durduracak bir numaratör bulunmalıdır. - Aşındırıcı Çelik Bilyalar : Çapı yaklaşık 47 «m, kütlesi 390 g - 445 g arasında olan, çelik veya dökme demirden yapılmış düzgün yüzeyli. Aşındırıcı çelik bilyalarin deney sınıflarına göre toplam kütleleri Çizelge-2'ye uygun olmalıdır.


26

ÇİZELGE - 2 Aşındırıcı Çelik Bilyaların Deney Sınıflarına C^re Toplan Kütleleri ve Toleransları

Deney numunesi tane büyüklüğü

sınıfı

Çelik Bilya Miktarı (adet)

çelik Bilya Toplam Kütlesi ve Toleransları

A B C D

12 11 8 6

5000 ± 25 4584 ± 25 3330 ± 20 2500 ± 15

Aşındırıcı eelik bilyaların kimyasal bileşimleri aşağıdaki gibi olmalıdır : Karbon (Karbür halinde) Karbon (Ki ementel) Mangan Fosfor Kükürt Silis

min % 2.50 max % 0.25 max % 0,50 max % 0,25 max % 0,08 max % 1,0

- Deney Elekleri : Göz açıklığı 40 mm, 25 mm, 20 mm, 12,5 mm, 10 mm, 6,3 tran, 5 mm, 2,5 mn, 1,6 mm olan kare gözlü elek, uygun büyüklükte - Kırıcı cihazlar : Konkasör veya çekiç, uygun kapasite ve büyüklükte. - Terazi : Yeterli kapasitede, l g hassasiyette - Etüv : 110°C ± 5°C sıcaklığa ayarlanabilen uygun büyüklükte. - Desikatör : Uygun büyüklükte 3.17.2 - Deney Numunelerinin Hazırlanması Deney numuneleri, en az 2 seri halinde, çizelge-3'de belirtilen tane büyüklümü sınıflarından herhangibirine göre hazırlanmalıdır. Genel olarak A sınıfı tercih edilmelidir. Maksimum tane büyüklüklerinin elverişli olmadığı durumlarda diğer sınıflara göre hazırlanmalıdır. 3.17.3 - İşlem Çekiç veya daha iyisi konkasörle kırılan taşlar, Çizelge-3 de belirtilen eleklerden elenerek aynı çizelgede belirtilen miktarlardan biraz fazla olmak üzere ayrı kaplara alınır ve 110°C ± 5°C sıcaklığa ayarlanmış etüvde değişmez kütleye gelinceye kadar kurutulur. Uygun bir deş ika tor içinde oda sıcaklığına kadar soğutulan deney numunelerinin her ara büyüklük sınıfından Çizelge-3'de belirtilen miktarlar l g hassasiyetle tartılarak aynı numune kabına alınır ve toplam kütlesi kaydedilir (G0). Bu şekilde alınan 5000 g ± 10 g deney numunesi ve deney .numunesi tane büyüklüğü sınıfına g8re Çizelge- 3 'de belirtilen sayıdaki çelik bilyalar Los-Angeles aşındırma cihazı içerisine konularak 100 devir yaptırılır. 100 devir sonunda cihazdan çıkarılan deney numunesi parçalarının tümü göz açıklığı 1,6 mm olan kare gözlü elekten elenir gerekirse elek üzerinde kalan kısım yıkanır, değişmez kütleye kadar kurutulup soğutulduktan sonra l g hassasiyetle tartılır


27

ÇİZELGE - 3 LOS ANGELES Aşınma Deneyinde Deney Numunesi Tane Büyüklüğü Sınıfları ve Alınacak Deney Numunesi Miktarları ile Çelik Bilya Adetleri

Deney Numunesi Tane Büyüklüğü

Sınıfı

Çelik Bilya Adedi Elek Aralığı Alınacak Miktar

(g) Toplam Miktar

(g)

40 mm - 25 mm 1250 ± 25

25 mm - 20 mm 1250 ± 25

20 mm - 12,5 mm 1250 ± 10 A 12

12,5 mm - 10,0 mm

1250 ± 10

5000 ± 10

20 mm - 12,5 mm 2500 ± 10 B 11

12,5 mm - 10,0 mm

2500 + 10

5000 ± 10

10 mm - 6,3 mm 2500 ± 10 C 8

6,3 mm - 5 mm 2500 ± 10 5000 ± 10

D 6 . 5 mm - 2,5 mm 5000 ± 10 5000 ± 10

Bundan sonra 1,6 mm lik elek üzerinde kalan ve geçen tüm malzeme, çelik bilyalarla birlikte tekrar Los Angeles aşındırma cihazı içerisine konulur ve 400 devir daha yaptırılır. Bu suretle toplam 500 devir yaptırılmış olur. Cihazdan çıkarılan deney numunesi yukarıda açıklandığı şekilde yine göz açıklığı 1,6 mm olan karo gözlü elekten elenir, elek üzerinde kalan kısım gerekirse yıkanır, kurutulur ve tartılır (G500) 3.17.3 - Hesaplama ve Sonuçların Gösterilmesi 100 ve 500 devir sonundaki aşınma kaybı aşağıdaki formüller yardımıyla hesaplanır :

100.0

1000100 G

GGK

−= (%)

100.0

5000500 G

GGK

−= (%)

Burada ; K100 = 100 devir sonundaki aşınma kaybı (X) K500 = 500 devir sonundaki aşınma kaybı (%) G0 = Deney numunesinin deneyden önceki kütlesi (g) G100 = Deney numunesinin 100 devir sonunda göz açıklığı 1,6 mm olan elek üzerinde kalan kısmının kütlesi (g) G500 = Deney numunesinin 500 devir sonunda göz açıklığı 1,6 mm olan elek üzerinde kalan kısmının kütlesi (g) dır. Bulunan sonuçlar %0,1'e yuvarlatılarak gösterilir. 3.17.4 - Darbeli aşınma deney sonuçlarının belirtileceği raporlarda Forro-17'de gösterilen bilgiler verilmelidir.


28

3.18 - ÇEKME MUKAVEMETİ DENEYİ Çekme mukavemeti deneyi Madde 3.18.2.4«de belirtilen kondisyon şeklinin herbiri için Madde 3.18.2'de açıklanan şekilde hazırlanan en az 5 silindirik deney numunesi Çizerinde yapılır. Tabakalı taşlarda deney, tabakalanma doğrultusuna dik ve paralel doğrultuda yük uygulanacak şekilde ayrı ayrı yapılmalıdır. 3.18.1 - Cihazlar - Kesici Cihazlar (Taş Kesme Testeresi) : Islak yöntemle silindirik deney numunesi

hazırlanmasına ve bu deney numunelerinin iki tarafının düz olarak kesilmesine elverişli.

- Taşlama Cihazı : Silindirik deney numunelerinin kesici cihazla

düzlenen iki taban yüzünün ıslak yöntemle düzlem olacak şekilde aşındırılmasına elverişli.

- Kumpas : Kolları yeterli uzunlukta ve 0,05 mm hassasiyette. - Çekme Deney Presi : Yeterli kapasitede ve çekme deneyinin yapılmasına

elverişli düzeneği bulunan, darbesiz ve istenilen sabit bir hızla yükleme yapılabilen.

- Çelik Başlık : Çapı deney numunesi çapından küçük olmayan ve

en facia 2 «m büyük olan. en 30 mm kalınlıkta olan, zincirli bir sistemle Şekil - 14'de görüldüğü gibi çekme deney presine tutturulabilen.

- Silindir Doğrultman Düzgünlüğünün ve Tabanların Silindir Eksenine Dikliğinin Muayenesi İçin Cihaz : Bir V bloğu ile 0,01 mm bölüntülü bir bol değişimi

ölçme cihazından oluşan ve Şekil) - 15'de görüldüğü şekilde silindirik deney numunesinin doğrultman düzgünlüğünün ve Şekil - 16*da görüldüğü şekilde silindir tabanlarının silindir eksenine olan dikliğinin muayenesinin yapılmasına elverişli.

3.18.2 - Deney Numunelerinin Hazırlanması Silindir şeklinde hazırlanacak deney numunelerinin dış yüzleri düzgün olmalı, tabanlar silindir eksenine dik ve birbirine paralel olmalıdır. 3.18.2.1 - Silindir Doğrultmanının Muayenesi Silindir doğrultmanının muayenesi Şekil - 15'de gösterilen cihazla yapılır. Deney numunesi cihazın V yuvasına yatırılır. Boy değişimi ölçme cihazının hareketli ucu deney numunesi üst yüzeyine değdirilir ve deney numunesi. V yuvası içinde silindir ekseni doğrultusunda hareket ettirilerek boy değişimi ölçme cihazının gösterdiği değerler, bütün doğrultman boyunca 0,01 mm hassasiyetle okunur. Bu okumalar sonunda bulunan maksimum ve minimum değerler arasındaki fark hesaplanır) (Ao). Bu işlem, deney numunesi 90°, 180° ve 270° çevrilerek tekrarlanır ve A90, A180 ve A270 fark değerleri hesaplanır. Bu değerlerin hiçbiri 0,50 una den büyük olmamalıdır. Bu ölçümler sırasında, deney numunesi yanal yüzünde yapısı gereği bulunabilecek girinti ve boşluklar dikkate alınmaz. 3.18.2.2 - Tabanların Silindir Eksenine Dikliğinin ve Birbirine Paralelliğinin Muayenesi Deney numunesi tabanlarının silindir eksenine dikliğinin ve birbirine paralelliğinin muayenesi Şekil -16'da gösterilen cihazla yapılır. Deney numunesi cihazın V yuvasına yatırılır. Boy değişini ölçme cihazının hareketli ucu deney numunesi tabanı merkez noktasına değdirilir. V bloğu uygun bir şekilde hareket ettirilerek deney numunesinin bütün çapı boyunca 3 er mm'lik aralıklarla boy değişimi ölçme cihazındaki maksimum ve minimum değerler 0,01 mm hassasiyetle okunur. Bu okumalar sırasında deney numunesinin V yuvası


29

içinde kaymamasına dikkat edilmelidir. Maksimum ve minimum okumalar arasındaki fark hesaplanırBundan sonra deney numunesi 90° çevrilerek aynı şekilde bütün çap boyunca görülen maksimum ve minimum değerler okunur. Bu değerler arasındaki fark hesaplanır (∆2). Bu suretle birbirine dik iki çap boyunca ölçüm yapılmış olmaktadır. Bu işlemler silindirik deney numunesinin diğer tabanı üzerinde de aynen uygulanır ve ∆1 ve ∆2 fark değerleri hesaplanır. Herbir deney numunesinde;

005,0Cap

2',Cap

1',Cap

2,Cap

1<

∆∆∆∆

olmalıdır. 3.18.2.3 - Deney Numunesi Boyutları Deney numunelerinin yükseklik/çap (L/D) oranları 2,0 - 2,5 arasında olmalı ve çapı (D) 50 an'den az olmamalıdır. Ayrıca deney numunesi çapı, taşın yapısında bulunan en büyük mineral tane çapının en az 10 katı büyüklükte olmalıdır. 3.18.2.4 - Deney numunesinin Kondisyonlanması Deney numuneleri, taşın kullanılma yerinin özeliğine bağlı olarak aşağıdaki hallerden uygun görülenlere göre kondisyonlanır : - Arazi Şartlarında Muhafaza Edilmiş : Yerinden, karot alma cihazı ile alınmış olan deney

numuneleri deney anına kadar nemini kaybetmeyecek şekilde muhafaza edilmek suretiyle.

- Suya Doygun Hale Getirilmiş : Madde 3.2.3'de açıklandığı şekilde. - Etüvde Kurutulmuş : Madde 3.1.1.3'de-açıklandığı şekilde 110°C ± 5°C'da sabit

kütleye gelinceye kadar. - Havada Kurutulmuş : Oda sıcaklığında ve % 40 - % 60 bağıl nemli ortamda en az

48 saat süre ile bekletilmek suretiyle. 3.18.3 - İşlem Deney numunelerinin ortalama çapı (D), yüksekliğin orta kısmında biribirine dik iki çapın kumpasla 0,25 mm hassasiyetle ölçülüp aritmetik ortalamasının alınmasıyla bulunur. Yükseklikleri(L) ise, taban yüzlerinin merkezleri hizasından kumpasla 0,25 mm hassasiyetle ölçülerek bulunur. Bundan sonra deney numuneleri, özellikleri Madde 3.18.1'de açıklanan çelik başlıklara epoksi reçine tipi, çabuk sertleşen uygun bir yapıştırıcı ile yapıştırılır. Yapıştırıcı kalınlığı 1,6 mm'den fazla olmamalıdır. Yapıştırıcı yeteri kadar sertleştikten sonra sistem Şekil - 14'de görüldüğü gibi çekme deney presine yerleştirilir. Deney numunesi ekseninin pres çekme çeneleri ekseni ile çakışmasına dikkat edilmelidir. Çekme yükü darbesiz ve sürekli olacak şekilde, sabit bir hızla, deney numunesi kırılıncaya kadar uygulanır. Bu hız, deney numunesi yapısına bağlı olarak 5 dakika ile 15 dakika arasında kırılacak mertebede olmalıdır. Pres göstergesinden okunan maksimum yük kaydedilir (Pç). 3.18.4 - Hesaplama ve Sonuçların Gösterilmesi Çekme mukavemeti aşağıdaki formül yardımıyla hesaplanır

AP

f kç = kgf/cm2 (N/mm2)


30

Burada; fç = Taşın çekme mukavemeti, kgf/cm2 (N/mm2) Pk = Kırılmaya neden olan en büyük yük, kgf (N) A = Taşın çekme yüküne maruz kalan ve Madde 3.18.3'de açıklanan şekilde ölçülen . çap değerinden hesaplanan en kesit alanı, cm2 (nm2) dır. Bulunan sonuçlar ve bunların aritmetik ortalaması tam sayıya yuvarlatılarak belirtilir. 3.18.5 - Deney Raporu Çekme mukavemeti deney sonuçlarının belirtileceği raporlarda Form - 16'da gösterilen bilgiler verilmelidir. 3.19 - YARMADA ÇEKME MUKAVEMETİ DENEYİ Yarmada çekme mukavemeti deneyi Madde 3.19.2.3'de belirtilen kondisyon şeklinin herbiri için Madde 3.19.2'de açıklanan şekilde hazırlanan en az 5 deney numunesi üzerinde yapılır. Tabakalı taşlarda deney, tabakalanma doğrultusuna dik ve paralel yük uygulanacak şekilde ayrı ayrı yapılmalıdır. 3.19.1 - Cihazlar - Kesici Cihazlar (Taş Kesme Testeresi) : Deney numunelerinin düzgün silindir şeklinde, ıslak

yöntemle kesilmesine elverişli - Aşındırıcı Cihaz : Deney numunelerinin taban yüzlerinin düzlem

olacak şekilde ıslak yöntemle aşındırılmasına elverişli,

- Kumpas : Kolları deney numunesi boyutlarını ölçebilecek

uzunlukta ve 0,05 mm hassasiyette, - Basınç Deney Presi : Yeterli kapasitede, darbesiz ve istenilen sabit bir

hızla yükleme yapabilen, uygulanan yükün en az % 1'i kadar hassasiyette olan.

Alt ve üst başlıkları düzgün, düzlemden en çok 0,013 mm sapan, sertliği en az 58 Rockwell "c" ve büyüklüğü en az deney numunesi çapında, üst başlığı küresel mafsallı

- Kavislendirlimiş Ara Plaka : En az 58 Rocktrell "c" sertliğinde, bir tarafı deney

numunesine en fazla deney numunesi çapının 1/6'sı kadar genişlikte bir yay boyunca temas edecek şekilde kavislendirilmiş (Şekil - 17).

- Şerit Yastık : Deney numunesi çapının 1/100*ü kadar kalınlıkta

kartondan veya 2 mm - 6 mm kalınlıkta kontrplaktan en az 80 no genişlikte ve en az deney numunesi boyu (silindir yüksekliği) kadar uzunlukta.

Silindir Doğrultmanının Muayenesi için Cihaz : Bir V bloğu ile 0,01 mm bölümlü bir boy değişimi

6içme cihazından (deformasyon ölçer) oluşan ve Şekil - 15'de görüldüğü şekilde silindirik deney numunesi doğrultmanının muayenesine elverişli.

3.19.2 - Deney Numunelerinin Hazırlanması Silindirik disk şeklinde hazırlanacak deney numunelerinin dış yüzleri düzgün olmalı, tabanları silindir eksenine dik ve birbirine paralel olmalıdır. Taban yüzlerinin silindir eksenine olan diklik toleransı 0,5°'dir. 3.19.2.1 - Silindir Doğrultmanının Düzgünlüğünün Muayenesi Silindir doğrultmanının düzgünlüğünün muayenesi, aşağıda açıklanan iki metottan birine göre yapılır.


31

- Deney numunesi Şekil - 15*do gösterilen cihazın V yuvasına yatırılır. Deformasyon ölçerin hareketli ucu deney numunesinin üst yüzeyine değdirilir ve deney numunesi. V yuvası içinde silindir ekseni doğrultusunda hareket ettirilerek deformasyon ölçerin gösterdiği değerler, bütün doğrultmanı boyunca 0,01 mm hassasiyetle okunur. - Bu okumalar sonunda bulunan maksimum ve minimum değerler arasındaki fark hesaplanır (∆0). Bu işlem, deney numunesi 90°, 180° ve 270° çevrilerek tekrarlanır ve ∆90, ∆180 ve ∆270 fark değerleri hesaplanır. Bu değerlerin hiçbiri 0,50 mm den büyük olmamalıdır. Bu ölçümler sırasında, deney numunesi yanal-^üzünde yapısı gereği bulunabilecek girinti ve boşluklar dikkate alınmaz. Deney numune»!, hiçbir noktası düzlemden 15 µm' dan fazla sapmayan düzgün bir satıh üzerinde yuvarlanır. Silindir deney numunesi doğrultmanı ile düzgün satıh arasındaki açıklığın 0,5 mm den fazla olup olmadığına bakılır. Deney numunesi yanal yüzünün hiçbir noktasında bu açıklık 0,5 mm den fazla olmamalıdır. 3.19.2.2 - Deney Numunesi Boyutları Silindirik deney numunelerinin yükseklik (Kalınlık)/Çap (L/D) oranları 0,5 ila 1,0 arasında olmalı, çapı (D) 50 mm'den az olmamalıdır. Ayrıca deney numunesi çapı, taşın yapısında bulunan en büyük mineral tane çapının en az 10 katı büyüklükte olmalıdır. 3.19.2.3 - Deney Numunelerinin Kondisyonlanması Deney numuneleri, taşın kullanılma yerinin özeliğine bağlı olarak Madde 3.18.2.4'de açıklanan hallerden uygun görülenlere göre kondisyonlanır. 3.19.3 - İşlem Deney numunesinin her iki taban yüzüne, birbirine paralel birer ç«p doğrultusu çizilir. Çizilen çapların uç noktaları deney presinin alt ve üst tablalarına temas eden deney numunesinin doğrultmanının uç noktaları olduğundan, deney numunesinin deney presine yerleştirilmesinde bu çaplardan yararlanılır. Çizilecek çapların birbirine paralel olması şarttır. Bunun sağlanabilmesi için deney numunesi Madde 3.19.1'de belirtilen silindir doğrultmanının muayenesinde kullanılan cihazın V yuvasına yatırılır. Bir cetvel yardımıyla deney numunesinin dönmemesine dikkat edilerek, her iki tarafına birer kiriş çizilir. Bunun için cetvelin geniş yüzü deney numunesi taban yüzüne tam olarak intibak ettirilir. Bir kenarı ise V yuvasının AB uçlarına oturtulur. Cetvelin diğer kenarından CD kirişi çizilir. Bundan sonra deney numunesinin dönmemesine dikkat edilerek aynı işlem diğer yüzde de yapılır ve C’ D’ kirişi çizilir (Şekil - 19). V yuvasından alınan deney numunesine çizilen CD ve C'D' kirişlerinin E ve E "orta noktaları bulunarak bu noktalardan kirişlere birer dik çizilir. FG ve F'G' deney numunesinin karşılıklı dairesel yüzlerinin birbirine paralel çaplarıdır. Deney numunelerinin ortalama çapı, her iki yüze çizilen FG ve F'G' çaplarının ve bunlara dik olan çapların kumpasla 0,25 mm hassasiyetle ölçülmesi suretiyle bulunan toplam 4 ölçümün aritmetik ortalamasındanbulunarak kaydedilir (D). Yükseklikleri ise, deney numunelerine çizilen FF' ve GG' doğrultmanlarının kumpasla 0,25 mm hassasiyetle ölçülüp bunların aritmetik ortalamaları hesaplanır ve kaydedilir (L). Deney numunesi çizilen çap çizgileri dikey olacak şekilde ve araya Madde 3.19.1'de belirtilen kavislendirilmiş ara plaka çifti veya sadece şerit yastık çifti konulduktan sonra deney presi tablaları arasına yerleştirilir (Şekil - 17 ve Şekil 18). Yük, darbesiz ve sürekli olacak şekilde, sabit bir hızla deney numunesi kırılıncaya kadar uygulanır. Bu hız, deney numunesi yapısına bağlı olarak l dakika ile 10 dakika arasında kırılacak mertebede ve dakikada yaklaşık 35 kgf/cm2 (3,5 N/mm2) ile 210 kgf/cm2 (21,0 N/mm2) olmalıdır. Pres göstergesinden okunan maksimum yük kaydedilir


32

3.19.4 - Hesaplama ve Sonuçların Gösterilmesi Yarmada çekme mukavemeti aşağıdaki formül yardımıyla hesaplanır

LDP

f kyç π

2= kgf/cm2 (N/mm2)

Burada; fyç = Taşın yarmada çekme mukavemeti, kgf/cm2 (N/mm2) Pk = Kırılmaya sebep olan en büyük yük, kgf (N), L = Deney numunesinin boyu, mm D = Deney numunesinin çapı, mm Bulunan sonuçlar ve bunların aritmetik ortalaması tam sayıya yuvarlatılarak belirtilir. 3.19.5 - Deney Raporu Yarmada çekme mukavemeti deney sonuçlarının belirtileceği raporlarda Form-17'de gösterilen bilgiler verilmelidir. 3.20 - SU GEÇİRİMLİLİĞİ (PERMBABİLİTE) DENEYİ 3.20.1 -Cihanlar - Permeabilite Cihazı : iç çapı yaklaşık 100 mm olan, bir tarafı kapalı diğer tarafı

flensli çelik bir silindir ve bu silindire bir boru ile bağlantılı basınçlı su veren bir pompa ve verilen basıncı ölçen bir manometreden oluşan.

Ciharın silindirik kısmının, deney numunesi üzerine gelecek flanşlı bölümünde 3 mm - 5 mm kalınlıkta kauçuk conta bulunmalıdır. Cihazın deney sırasında deney numunesini sıkıca tutabilecek bir alt çerçevesi ve üst plakası bulunmalıdır (Şekil - 20).

- Kesici Cihaz (Taş Kesme Testeresi) : Deney numunelerinin ıslak yöntemle kesilmesine elverişli. - Taşlama Cihazı Deney numunelerinin yüzlerinin ıslak yöntemle düzlem

olacak şekilde aşındırılmasına elverişli. - Kumpas : Kolları yeterli uzunlukta ve 0,1 mm hassasiyette. 3.20.2 - Deney numunelerinin Hazırlanması Deney için 50 mm ± 2 mm kalınlıkta ve yaklaşık 24 cm x 24 cm boyutlarında en az 3 deney numunesi hazırlanmalıdır. Deney numuneleri taş bloklarından taş kesme testeresi ile ıslak kesilerek çıkarılmış olmalı ve basınçlı su uygulanacak olan 24 cm x 24 cm boyutlu yüzü ile karşı yüz iyice düzeltilerek düzlem hale getirilmelidir. 3.20.3 - İşlem Yukarıda açıklandığı şekilde hazırlanan deney numuneleri en az 24 saat süre ile oda sıcaklığında, havada kurutulduktan sonra cihaza yerleştirilir. Deney numunesinin üst yüzünün tam ortasına, basınçlı su uygulayacak olan bir tarafı flanşlı silindir, flanşlı tarafına uygun bir kauçuk conta konularak yerleştirilir* deney numunesi ile silindir birbirinden ayrılmayacak ve aradan su sızmayacak şekilde sıkıştırılır. Deney süresince geçirimlilik nedeni ile ıslanan deney numunesi alt yozunun kurumasını önlemek için deney en az % 90 bağıl nemli ortamda yapılmalıdır. Bunun mümkün olmaması halinde cihaz, deney


33

numunesi yerleştirildikten sonra su dolu bir kabın ürerine su yüzünden yaklaşık 25 cm - 30 cm yüksekte duracak şekilde uygun bir| ayak veya sehpa kullanılarak yerleştirilmelidir. Deney numunesine silindir aracılığı ile 20°C ± 5°C sıcaklıktaki, su, l kgf/cm2 (0,1 N/mm2) lik bir basınç uygulanır. Deney numunesinin alt yüzü sürekli gözlenerek ıslanma ve damlama meydana gelip gelmediği kontrol edilir. Islanma ve damlama meydana gelmiş ise başlangıç anları tesbit edilir. Islanma ve damlama meydana gelmemiş ise deneye 48. saat sonuna kadar devam edilir. Bu süre sonunda aynı deney numunesine bu defa 3 kgf/cm2 (0,3 N/mm2) lik su basıncı uygulanır. Deney numunesi alt yüzü 24 saat süre ile gözlenir. Bu süre zarfında ıslanma ve damlama meydana gelmiş ise başlangıç anları tesbit edilir. 24. saat sonunda ıslanma ve damlama olmamış ise bu defa basınç 7 kgf/cm2 (0,7 N/mm2) ye çıkarılır. Islanma ve damlama olursa başlangıç anları tesbit edilir. Olmazsa 24. saat sonunda deneye son verilir. 3.20.4 - Deney Raporu Su geçirimliliği deneylerinin sonuçlarının belirtileceği raporda Form-18'de gösterilen bilgiler verilmelidir. NOT - Bazı hallerde su geçirme katsayısının (Geçirimlilik katsayısı, permeabilite katsayısı) tesbiti gerekir. Bu takdirde deney aşağıda açıklandığı şekilde yapılmalıdır. Deney sırasında, her basınç kademesindeki ıslanma ve damlamanın başlangıç anları tesbit edilir ve damlayan veya sızan sular her basınç kademesinde ayrı ayrı bir ölçü kabı içinde toplanarak sızan su miktarları tesbit edilir (V1, V3, V7). Deneyin her üç kademesinin ilk saatlerinde sızan su miktarları değişik olabileceğinden, her basınç kademesinin ilk 2-3 saatindeki sızıntılar dikkate alınmamalıdır. Geçirimlilik katsayısı her basınç kademesi için ayrı ayrı aşağıdaki formül yardımıyla hesaplanır :

pAdq..

=λ (cm/sn)

Burada; λ = Geçirimlilik katsayısı (cm/sn), q = Her basınç kademesindeki sızan su debisi (cm3/sn) d = Deney numunesinin kalınlığı (cm) A = Deney numunesinin basınç uygulanan alanı (cm2) p = Uygulanan basınç kademesi (cm su sütunu) dir. ' 3.21 - BAZALTLARDA GÜHEŞ YANIĞI TAYİNİ Bu deney, aşırı derecede camsı yapılı bazik bazaltlarda, güneş yanığı tabir edilen ve güneş ışınları etkisiyle meydana gelen açık renkli yıldız şeklindeki lekeler ve bunları izleyen kılcal çatlakların mevcut olup olmadığını tayin için yapılır. 3.21.1 - Cihazlar - Su banyosu veya su kabı : Yeterli büyüklükte, içinde su kaynatmaya uygun özelikte - Etüv : 110°C ± 5°*C sıcaklığa ayarlanabilen. - Taş Keme Testeresi : Deney numunelerinin ıslak kesilmesine elverişli - Aşındırıcı Cihaz : Deney numunelerinin yüzlerinin düzlem olacak şekilde aşındırılmasına elverişli. 3.21.2 - Deney numunelerinin Hazırlanması Yaklaşık el büyüklüğünde ve 1 cm - 2 cm kalınlıkta olacak şekilde en az üç deney numunesi taş kesme testeresi ile ıslak kesilerek hazırlanır. Birer yüzleri taşlanarak düzlem hale getirilir. 3.21.3 - İşlem Deney numuneleri, bir su banyosuna veya içi su dolu uygun bir kap içerisine konularak 36 saat «üre ile kaynatılır. Bu süre içinde, zaman zaman kaba su ilave edilerek deney numunelerinin su altında kalması sağlanmalıdır. Deney numuneleri bundan sonra 10 gün süre ile 15°C - 20°C daki karbon


34

dioksit ile doygun hale getirilmiş su içerisinde bekletilir. Bu süre sonunda deney numuneleri etüvde kurutulur. Deney numunelerinin taşlanarak düzlem hale getirilmiş olan yüzleri, hohlanmak, yağ veya kireçli su sürülmek suretiyle yıldız şeklindeki leke ve çatlakların daha belirgin hale gelmesi sağlandıktan sonra, dikkatle gözden geçirilerek açık renkli, yıldız şeklindeki leke ve çatlakların bulunup bulunmadığı, bulunuyorsa miktar ve dağılış biçimi tesbit edilir. 3.21.4 - Deney Raporu Bazaltlarda güneş yanığı tayini deney sonuçlarının belirtildiği raporlarda, Form - 19'da gösterilen bilgiler verilmelidir. 3.22 - AÇIK HAVA TESİRLERİME DAYANIKLILIK DENEYİ Bu deney, yapıda süsleme amacı ile kullanılan ve açık hava tesirleri karşısında kalacak taşlar üzerinde uygulanarak, özellikle açık hava tesirlerinin bu taşlarda oluşturabileceği görünüş ve renk değişikliklerinin tesbiti amacı ile yapılır. 3.22.1 - Cihazlar ve Reaktifler 3.22.1.1 - Cihazlar - Taş Kesme Testeresi : Deney numunelerinin ıslak kesilmesine elverişli. - Aşındırıcı ve parlatıcı cihaz : Deney numunelerinin yüzlerinin düzlem olacak şekilde

aşındırılmasına ve parlatiimasına elverişli. 3.22.1.2 - Reaktifler - Hidroklorik Asit Çözeltisi (HCl) : % 1'lik ( % 1 lık HCl çözeltisi 27 cm3 % 36 lık derişik hidroklorik asit

çözeltisinin damıtık su ile 1000 cm3'e tamamlanması suretiyle hazırlanır).

- Sülfüroz Asit Çözeltİsi (H2SO3) : % 1'lik (% 1'lik sülfüroz asit çözeltisi, 167 cm3 % 6 SO2 ihtiva eden derişik sülfüroz asit çözeltisinin damıtık su ile 1000 cm3' e tamamlanması suretiyle hazırlanır). 3.22.2 - Deney Numunelerinin Hazırlanması Yaklaşık el büyüklüğünde en az S adet numune, taş konma testeresi ile ıslak kesilmek suretiyle tam ortadan ikişer parçaya ayrılır. Kesme yüzeyleri taşlanarak perdahlanır ve parlak satıh haline getirilir. Bu numune çiftlerinin birer parçası deneye tabi tutulur diğer parçaları ise mukayese için saklanır. 3.22.3 - İşlem Deney numunesi çiftlerinden birer tanesi, parlak satıh hele getirilmiş yüzeyleri, gözle farkedilebilir bir aşınma veya görünüş değişiklik meydana gelinceye kadar karbon dioksitle doyurulmuş su (karbonik asit, H2SO3), % 1lik hidroklorik asit (HCl) veya % 1 lik sülfüroz asit (H2SO3) çözeltisi etkisinde bırakılır. Bu işlem deney numunelerinin bu çözeltilere daldırılması suretiyle yapılabileceği gibi çözeltilerin deney numunesinin far lak satıh halime getirilmiş yüzlerine sürülmesi, püskürtülmesi veya diğer uygun bir yolla yapılabilir. Deney sonunda, deney numunelerinin parlak satıh maline getirilmiş yüzeyleri dikkatle incelenip, deney uygulanmamış eş deney numunesi parçası ile mukayese edilerek, deneyde meydana gelmiş bulunan değişiklikler tespit edilir. 3.22.4 - Deney Raporu Açık hava tesirlerine dayanıklılık deneyi sonuçlarının belirtileceği raporlarda, Form -• 20'de gösterilen bilgiler verilmelidir. 3.23 - PAS TEHLİKESİNİN TAYİNİ DENEYİ Bu deney yapı taşlarını meydana getiren mineraller arasında hava etkileri ile paslı renk bozukluklarının meydana gelmesine sebep olabilecek pirit, markasit, pirotln, magnetlt, demir karbonat karışımları ve biyotit gibi minerallerin leke! Oluşturacak miktar ve durumda olup olmadıklarını, havanın ve nemin etkisi ile ortaya çıkabilecek sülfürik asitin taştaki diğer mineralleri etkileyip etkilemeyeceğinin tayini amacı ile yapılır.


35

Markositin bulunduğu taşlarda pas tehlikesi daima söz konusudur. Bu mineraller biyotit, feldspat veya diğer kolay ayrışabilen mineraller ile örtülmüş iseler veya tasın iyi oluşmamış dokuları idinde bulunuyorlarsa pirit ve markasitin bulunması halinde pes tehlikesi akla gelmelidir. Buna karşılık sıkı bir şekilde oluşmuş dokusu olan ve özellikle kuvarsın hakim bulunduğu bir yapıda olan taşlarda bu mineraller pas tehlikesi açısından tamamen zararsızdırlar. Bu sebeplerle pas tehlikesi deneyinin yapılması söz konusu olan taşlarda Madde 2 de açıklanan petrografik muayenelerin sonuçları dikkate alınarak gerektiğinde taşta kükürt miktarı tayin edilmelidir. 3.23.1 - Deney Numunelerinin Hazırlanması Deney için yaklaşık el büyüklüğünde ve kırık yüzeylerin çevrelediği en az beş çift deney numunesi hazırlanır. deney numunesi çiftlerinin herbiri aynı blok taştan alınmalıdır. Deney numunesi çiftlerinin birer parçası deneye tabi tutulur, diğer parçaları ise mukayese için saklanır. 3.23.2 -İşlem Deney numunesi çiftlerinden birer tanesi açık bir kap içine, kalınlıklarının yarısına kadar su içinde kalacak şekilde yerleştirilir ve 28 gün süre ile bu durumda bekletilir. Bu süre zarfında kaptan buharlaşarak eksilen suyun yerine yeniden su konularak deney numunelerinin bütün deney süresince yarılarına kadar su içinde kalasları sağlanmalıdır.Bu süre sonunda sudan çıkarılan deney numuneleri gözle incelenerek, yüzeylerinde sarımtrak kahverengiden kırmızımtrak kahverengine kadar değişen renklerin belirip bolirmediğine bakılır. Renk değişikliği ve renk bozukluğunun olup olmadığına, deney numunelerinin deney uygulanmayan kuru parçalar ile mukayese edilmeleri sureliyle karar verilmelidir. 3.23.3 - Deney Raporu Pas tehlikesinin tayini deney sonuçların belirtileceği raporlarda aşağıdaki bilgiler verilmelidir Form – 21 de gösterilen bilgiler verilmelidir. 3.24 - ASİTLERE DAYANIKLILIK DENEYİ Bu deney, tabii yapı taşlarının baca gazları ile havada bulunan diğer zararlı gazların, havanın nemi ile birleşerek oluşturacakları asitlere dayanıklı olup olmadıklarının tayini amacı ile yapılır. 3.24.1 - Cihazlar ve Reaktifler 3.24.1.1 - Cihazlar - Deney Kabı : Uygun büyüklükte aside dayanıklı, deney numunelerinin asılmasına elverişli, kapaklı - Desikatör : Yeterli büyüklükte - Büyüteç : En az 10 defa büyütebilen 3.24.1.2 - Reaktif - Sülfüroz Asit çözeltisi : Derişik, bileşiminde en az % S SO2 bulunan. 3.24.2 - Deney numunelerinin Hazırlanması Deney için yaklaşık el büyüklüğünde ve kırık yüzeylerin çevrelediği en az beş çift deney numunesi hazırlanır. Deney numunesi çiftlerinden herbiri aynı blok taştan alınmalıdır. Deney numunesi çiftlerinin birer parçası deneye tabi tutulur, diğer parçaları ise mukayese için saklanır. 3.24.3 - İşlem Deney numunesi çiftlerinden birer adedi desikatöre konulur ve deney sonuna kadar burada muhafaza edilir. Deney numunesi çiftlerinde birer adedi ise içinde oda sıcaklığında sülfüroz asit bulunan kabın üzerine, aside değmeyecek ancak asit yüzeyine çok yakın olacak şekilde uygun bir düzenekle asılır, üzeri kapakla kapatılır. Bu durumda toplam 28 gün süre ile bekletilir. Her 7 günde bir asit etkisinde bırakılan deney numuneleri desikatörde mukayese için bekletilen kendi çifti ile büyüteçle bakılıp mukayese edilerek, meydane gelmiş bulunan değişiklik ve bozulmalar kaydedilir. 28 günlük süre sonunda deneye son verilir ve son karşılaştırma yapılarak, bozulmalar ile renk ve görünüş değişiklikleri olmuşsa bunlar kaydedilir.


36

3.24.4 - Deney Raporu Asitlere dayanıklılık Deneyi sonuçlarının belirtileceği raporlarda Form - 22'de gösterilen bilgiler verilmelidir. 4 - MUAYENE VE DENEY RAPORU Bu standarda göre yapılacak muayene ve deneylerin sonuçları, yapılmış olan deneyle ile ilgili bulunan maddelerde belirtilmesi öngörülmüş elan bilgilerin yer alacağı ve ekte örnekleri görülen formların da ekleneceği, aşağıda açıklanan hususları da içine alan raporlarda belirtilir : - Muayenenin ve deneyin yapıldığı yerin ve laboratuvarın, muayene ve deneyi yapan ve/veya raporu imzalayan yetkililerin adları, görev ve meslekleri, - Muayene ve deney tarihi, - numunenin tanıtılması, - Muayene ve deneyde uygulanan standardlann numaraları, - Sonuçların gösterilmesi, - Muayene ve deney sonuçlarını değiştirebilecek faktörlerin sakıncalarını gidermek) üçere alınan tedbirler, - Uygulanan muayene ve deney metotlarında belirtilmeyen veya mecburi görülmeyen, fakat muayene ve deneyde yer almış olan işlemler, - Standarda uygun olup olmadığı, - Rapor tarih ve numarası.

ATIF YAPILAN TÜRK STANDARDI

TS 2513


37

FORM - 1

NOT – Örnek olarak verilmişi olan bu form, en az gösterilen bilgileri ihtiva etmek şartıyla değişik biçimlerde düzenlenebilir.


38

FORM - 2



39

FORM - 3



40

FORM - 4



41

FORM - 5



42

FORM - 6



43

FORM - 7



44

FORM - 8



45

FORM - 9



46

FORM - 10



47

FORM - 11



48

FORM - 12



49

FORM - 13



50

FORM - 14



51

FORM - 15



52

FORM - 16



53

FORM - 17



54

FORM - 18



55

FORM - 19



56

FORM - 20



57

FORM - 21



58

FORM - 22



59

ŞEKİL – 1Arşimet Terazisi


60


61


62


63


64


65


66


67


68


69


70


71


72


73


74


75

TADİL

TS 699/Ocak 1987 "Tabiî Yapı Taşlan - Muayene ve Deney Metotları" Standardı Teknik Kurulumuzun 17 Ekim 2000 Tarihli

Toplantısında Aşağıdaki Şekilde Tadil edilmiştir. TS 699: 1987

T1 : Ekim/2000 ESKİ METİN 3.15.3 - İşlem Deney numuneleri, değişmez kütleye gelinceye kadar kurutulur. Etüvden çıkarılıp uygun bir desikatöre konularak oda sıcaklığına kadar soğutulduktan sonra 0,1 g hassasiyetle tartılır. Bu tartım kaydedilir (G,). Bu şekilde kurutulmuş olan deney numuneleri Madde 3.2.2'de açıklandığı şekilde normal atmosfer şartlarında suya doygun hale getirilir ve soğuk hava dolabına konulur. Soğutma hızı yaklaşık 4 saat zarfında -20°C'ye düşecek şekilde ayarlanmalıdır. Soğuk hava dolabı sıcaklığının -20°C'a düştüğü gözlendikten sonra yaklaşık 2 saat bu sıcaklıkta bekletilen deney numuneleri bu süre sonunda soğuk odadan çıkarılarak içinde 20°C ± 5°C sıcaklıktaki su içine tamamen su altında kalacak şekilde daldırılır ve en az 2 saat bekletilerek buzların tamamen erimesi sağlanır. Sonra tekrar soğuk hava dolabına konulur ve -20°C'a kadar soğutulur. Bu şekilde donma ve çözülme işlemi 25 kez tekrarlanarak her defasında deney numunesinde meydana gelen gözle görülür değişiklikler kaydedilir. Donma-çözülme işlemlerinin sonunda deney numuneleri 110°C ± 5°C sıcaklıktaki etüvde değişmez kütleye kadar kurutulup desikatörde soğutulduktan sonra 0,1 g hassasiyetle tartılır (Gk). YENİ METİN 3.15.3 - İşlem Deney numuneleri, değişmez kütleye gelinceye kadar kurutulur. Etüvden çıkarılıp uygun bir desikatöre konularak oda sıcaklığına kadar soğutulduktan sonra 0,1 g yaklaşımla tartılır. Bu tartım kaydedilir (G0). Bu şekilde kurutulmuş olan deney numuneleri Madde 3.2.2'de açıklandığı şekilde normal atmosfer şartlarında suya doygun hale getirilir ve soğuk hava dolabına konulur. Soğutma hızı yaklaşık 4 saat zarfında -20°C'a düşecek şekilde ayarlanmalıdır. Soğuk hava dolabı sıcaklığının -20°C'a düştüğü gözlendikten sonra yaklaşık 2 saat bu sıcaklıkta bekletilen deney numuneleri, bu süre sonunda dolaptan çıkarılarak içinde 20°C ± 5°C sıcaklıkta su bulunan kabın içine tamamen su altında kalacak şekilde daldınlır ve en az 2 saat bekletilerek buzların tamamen erimesi sağlanır. Sonra tekrar soğuk hava dolabına konulur ve -20°C'a kadar soğutulur. Deneyin kesintiye uğraması durumunda (Meselâ tatil günlerinde) numune don durumunda bekletilir. Bu şekilde donma ve çözülme işlemi 25 kez tekrarlanarak her defasında deney numunesinde meydana gelen gözle görülen değişiklikler kaydedilir. Donma-çözülme işlemlerinin sonunda deney numuneleri 110°C ± 5°C sıcaklıktaki etüvde değişmez kütleye kadar kurutulup desikatörde soğutulduktan sonra 0,1 g yaklaşımla tartılır (Gk).


76

ts 699.pdf

Documents