trung t©m nghiªn cøu tµi nguyªn vµ m«i trêng (cres) dù ¸n ... · tÝnh ®a d¹ng sinh...

Trung t©m nghiªn cøu tµi nguyªn vµ m«i trêng (CRES)

Dù ¸n “B¶o tån ®a d¹ng sinh häc vµ ph¸t triÓn

kinh tÕ - Sö dông bÒn v÷ng l©m phÈm ngoµi gç”

KÕt qu¶ nghiªn cøu

®a d¹ng thùc vËt l©m s¶n ngoµi gç

t¹I x· cÈm mü vµ Khu BTTN KÎ Gç hµ tÜnh

Nh÷ng ngêi thùc hiÖn:

TrÇn Ngäc L©n, Ph¹m Hång Ban

Khoa Sinh häc, §HSP Vinh

Chñ tr× §Ò tµi: ThS. Vâ Thanh Giang

C¬ quan thùc hiÖn:

Trung t©m Nghiªn cøu Tµi nguyªn vµ M«i trêng (CRES)

Vinh - 5. 2000

of 92

KÕt qu¶ nghiªn cøu ®a d¹ng thùc vËt

l©m s¶n ngoµi gç t¹i x· cÈm mü

vµ khu BTTN KÎ Gç (Hµ TÜnh) n¨m 1999

Nh÷ng ngêi thùc hiÖn:

ThS. TrÇn Ngäc L©n ThS. Ph¹m Hång Ban

ThS. TrÇn Ngäc Hïng CN. NguyÔn Huy ChiÕn

ThS. NguyÔn ThÞ Hoa CN. Cao TiÕn Trung

CN. Hoµng Minh Th¾ng CN. NguyÔn ThÞ Thanh

KS. TrÞnh V¨n S¬n

Chñ tr× §Ò tµi:

ThS. Vâ Thanh Giang

Trung t©m Nghiªn cøu Tµi nguyªn vµ M«i trêng (CRES)

Danh lôc c¸c ch÷ viÕt t¾t

TVLSNG Thùc vËt l©m s¶n ngoµi gç

LSNG L©m s¶n ngoµi gç

BTTN B¶o tån thiªn nhiªn

OTC ¤ tiªu chuÈn

SL Sè lîng

R. th«ng Rõng th«ng

R. thø sinh Rõng thø sinh

G§ Gia ®×nh

HH Hµng hãa

SD Sö dông

K. tÕ Kinh tÕ

ST Sinh trëng

BT B¶o tån

Lêi c¶m ¬n

of 92

B¸o ço nµy lµ mét sè kÕt qu¶ nghiªn cøu bíc ®Çu cña §Ò tµi "§iÒu tra nghiªn cøu ®a d¹ng thùc vËt l©m s¶n ngoµi gç t¹i vïng ®Öm vµ khu BTTN KÎ Gç, Hµ TÜnh". §Ò tµi thuéc Dù ¸n " B¶o tån ®a d¹ng sinh häc vµ ph¸t triÓn kinh tÕ - Sö dông bÒn v÷ng l©m s¶n ngoµi gç". §Ò tµi do Trung t©m Nghiªn cøu Tµi nguyªn vµ M«i trêng (CRES) lµ c¬ quan chñ tr× vµ nhãm nghiªn cøu thuéc khoa Sinh - §HSP Vinh thùc hiÖn.

Trong qu¸ tr×nh thùc hiÖn, Nhãm nghiªn cøu nhËn ®îc sù gióp ®ì, gãp ý cña çc nhµ khoa häc thuéc Trung t©m Nghiªn cøu Tµi nguyªn vµ M«i trêng (CRES), ®Æc biÖt lµ GS. Vâ Quý, GS. Ph¹m B×nh QuyÒn, ThS. Vâ Thanh Giang; còng nh çn bé vµ nh©n d©n x· CÈm Mü (CÈm Xuyªn, Hµ TÜnh) nhÊt lµ nh÷ng hé n«ng d©n Xãm 1, Xãm 4 vµ çc ç nh©n §Æng ViÕt Vü, D¬ng Long, D¬ng Søc, D¬ng V¨n Cö...

Chóng t«i tr©n träng çm ¬n sù gióp ®ì cña çc nhµ khoa häc vµ ngêi d©n ®Þa ph¬ng.

Vinh, ngµy 5 th¸ng 6 n¨m 2000

Nhãm nghiªn cøu

Môc lôc

PhÇn I - Tæng quan

1.1. TÝnh cÊp thiÕt cña viÖc nghiªn cøu ®a d¹ng thùc vËt l©m s¶n ngoµi gç t¹i vïng ®Öm KÎ Gç vµ Khu BTTN KÎ Gç

1.2. Môc tiªu vµ néi dung nghiªn cøu

1.3. Tæng quan tµi liÖu

PhÇn II - Khu vùc nghiªn cøu vµ ph¬ng ph¸p nghiªn cøu

2.1. §Æc ®iÓm ®iÒu kiÖn tù nhiªn vµ kinh tÕ-x· héi vïng ®Öm vµ Khu BTTN KÎ Gç

2.2. Ph¬ng ph¸p nghiªn cøu

PhÇn III - KÕt qu¶ nghiªn cøu vµ th¶o luËn

3.1. KÕt qu¶ ®iÒu tra viÖc sö dông LSNG cña ngêi d©n x· CÈm Mü (CÈm Xuyªn)

3.2. KÕt qu¶ ®iÒu tra LSNG t¹i vïng ®Öm vµ Khu BTTN KÎ Gç

Mét sè loµi c©y LSNG t¹i vïng KÎ Gç

1. M©y ®¾ng

2. M©y t¾t

3. M©y song

of 92

4. Song mËt

5. Song bét

6. HÌo

7. Dang

8. C©y l¸ nãn

9. C©y l¸ dong

10. C©y trÈu

11. C©y chay

12. Cèt to¸i bæ

13. ¤ díc

14. Nh©n trÇn

15. Hµ thñ « nam

16. Hoµng ®»ng

17. Thiªn niªn kiÖn

18. Th¹ch x¬ng bå

19. Sa nh©n

20. Cam th¶o ®Êt

21. C©y Bång bång

22. Dµnh dµnh

23. C©y H¬ng l©u

24. NiÖt giã

25. C©y TrÇm

26. C©y de

27. C©y s¶

28. C©y gõng

29. C©y RiÒng

30. C©y NghÖ

31. C©y Ch©n chim

32. S¾n d©y

Danh môc c¸c c©y cã gi¸ trÞ kinh tÕ cã thÓ khoanh nu«i t¸i sinh, trång t¹i vïng ®Öm vµ khu b¶o tån thiªn nhiªn KÎ Gç

KÕt luËn

of 92

KÕt luËn

§Ò nghÞ

KhuyÕn c¸o

Tµi liÖu tham kh¶o

Phô lôc

Phô lôc 1. C©y cho LSNG t¹i vïng KÎ Gç (theo céng ®ång d©n c xãm 1 vµ xãm 4, x· CÈm Mü -CÈm Xuyªn, 8/1999)

Phô lôc 2. Danh môc c©y cho LSNG t¹i vïng KÎ Gç (n¨m 1999)

of 92

PhÇn I Tæng quan

1.1. TÝnh cÊp thiÕt cña viÖc nghiªn cøu ®a d¹ng thùc vËt l©m s¶n ngoµi gç t¹i vïng ®Öm KÎ Gç vµ Khu BTTN KÎ Gç

Nh÷ng kÕt qu¶ nghiªn cøu míi nhÊt ®Òu kh¼ng ®Þnh r»ng vïng Trêng S¬n B¾c mµ ®iÓn h×nh lµ Hµ TÜnh cã tÝnh ®a d¹ng sinh häc rÊt cao vµ mang tÝnh ®Æc thï riªng. Sù ph¸t hiÖn çc loµi thó míi cña thÕ giíi (sao la, mang lín) hiÖn cã trong çc Khu BTTN cña Hµ TÜnh ®· lµm ngì ngµng çc nhµ khoa häc. Cã thÓ nãi, Hµ TÜnh lµ mét trong sè Ýt ®Þa chØ ®¾t gi¸ nhÊt vÒ ®a d¹ng sinh häc kh«ng chØ cña ViÖt Nam mµ cßn cña khu vùc §«ng Nam ¸ vµ thÕ giíi.

Sù suy tho¸i tµi nguyªn rõng, nhÊt lµ sù suy gi¶m tÝnh ®a d¹ng sinh häc hiÖn ®ang lµ vÊn ®Ò hÕt søc cÊp b¸ch kh«ng chØ t¹o ¸p lùc ®e däa môc tiªu b¶o tån cña çc Khu BTTN mµ cßn ®e däa ®êi sèng kinh tÕ cña céng ®ång d©n c sinh sèng gÇn çc Khu BTTN. Sù ®ãi nghÌo vµ sö dông tµi nguyªn kh«ng hîp lý kh«ng chØ ®eo ®uæi cuéc sèng cña ngêi d©n n¬i ®©y, lµm suy tho¸i tµi nguyªn rõng, gi¶m sót tÝnh ®a d¹ng sinh häc v« cïng quý gi¸ cña Hµ TÜnh, mµ cßn ®e däa ®Õn m«i trêng vµ sù ph¸t triÓn bÒn v÷ng cña ®Êt níc ViÖt Nam.

Theo §¸nh gi¸ sù ®ãi nghÌo cña Ng©n hµng ThÕ giíi Khu vùc §«ng Nam ¸ vµ Th¸i B×nh D¬ng (1995) lµ "®èi víi çc vïng nghÌo xa x«i hÎo l¸nh t¹i B¾c Trung Bé, møc nghÌo ®ãi chiÕm tíi 71%", cao nhÊt trong 7 vïng cña ViÖt Nam (víi giíi h¹n nghÌo ®ãi lµ 2,100 calo/ngµy) [13]. Víi chuÈn mùc nghÌo ®ãi n¨m 1996 lµ díi 15 kg g¹o/th¸ng/ngêi th× vïng Khu Bèn cò lµ vïng nghÌo ®ãi nhÊt trong 7 vïng cña ViÖt Nam, víi tû lÖ 25,4% sè hé (Vò TuÊn Anh, 1997) [27]. Sù nghÌo ®ãi cña ngêi d©n Hµ TÜnh thÓ hiÖn rÊt râ nÐt ë thu nhËp b×nh qu©n ®Çu ngêi ë Hµ TÜnh (1992) lµ 72.600 ®ång (B¾c Trung Bé lµ 69.000 ®ång vµ ViÖt Nam 160.000 ®ång) [13].

NghÌo ®ãi vµ suy tho¸i tµi nguyªn rõng lµ çi vßng luÈn quÈn ®e däa sù ph¸t triÓn bÒn v÷ng cña tØnh Hµ TÜnh. Kh«ng nh÷ng nghÌo ®ãi t¸c ®éng ®Õn m«i trêng, mµ ngîc l¹i m«i trêng còng t¸c ®éng ®Õn møc ®é nghÌo ®ãi. §Ó chèng chäi víi ®ãi nghÌo, ngêi d©n vïng ®åi nói hiÖn nay ®ang buéc ph¶i vay mîn cña t¬ng lai, b»ng çch lµm c¹n kiÖt nguån tµi nguyªn thiªn nhiªn. HËu qu¶ lµ tèc ®é tµn ph¸ rõng ngµy cµng t¨ng vµ lµ mét trong nh÷ng th¶m häa m«i trêng ®ang ®e däa ®Õn sù thÞnh vîng chung kh«ng chØ cña Hµ TÜnh. Sù lo l¾ng nµy ®îc tÊt c¶ chóng ta quan t©m, vµ cïng víi c¶ níc, Hµ TÜnh ph¶i ®èi mÆt víi mét vÊn ®Ò tiÕn tho¸i lìng nan mµ kh«ng thÓ tr¸nh ®îc, ®ã lµ sù lùa chän gi÷a mét bªn lµ b¶o vÖ rõng vµ mét bªn lµ sù phån thÞnh tríc m¾t vÒ kinh tÕ, nhng kh«ng bÒn v÷ng vÒ m«i trêng.

Sù ph¸t triÓn kinh tÕ vµ b¶o vÖ tµi nguyªn rõng kh«ng lo¹i trõ lÉn nhau, ®óng h¬n lµ chóng phô thuéc lÉn nhau. §iÒu ®ã lµ do gi¸ trÞ kinh tÕ cña rõng nhiÖt ®íi thêng chØ ®îc nh×n nhËn tõ gi¸ trÞ cña gç. Sù më mang viÖc khai th¸c gi¸ trÞ cña gç lµm suy tho¸i nghiªm träng çc c¬ së tµi nguyªn cña rõng, cña chÝnh ngay s¶n phÈm gç, còng nh rÊt nhiÒu çc l©m s¶n kh¸c. Trong sè ®ã, cã mét lîng v« cïng lín çc LSNG mµ vai trß cña chóng trong nÒn kinh tÕ quèc gia còng nh trong cuéc sèng hµng ngµy cña ngêi d©n n«ng th«n trong vïng rÊt cã gi¸ trÞ, nhng cho ®Õn nay vÉn cha ®îc chó ý ®Õn.

ChÝnh s¸ch giao ®Êt kho¸n rõng ®· t¹o bíc chuyÓn biÕn vît bËc trong ph¸t triÓn kinh tÕ-x· héi n«ng th«n ViÖt Nam, nhng còng nh ë nhiÒu vïng kh¸c, ®èi víi ngêi d©n Hµ TÜnh ®· vµ ®ang n¶y sinh mét sè vÊn ®Ò, nh cã nh÷ng hé d©n kh«ng muèn nhËn rõng hoÆc sö dông ®Êt rõng sai môc ®Ých, mét sè hé nghÌo kh«ng cã ®Êt rõng... HiÖn tr¹ng nµy cã nhiÒu nguyªn nh©n, nhng chñ yÕu lµ ngêi d©n cha thÊy râ quyÒn lîi kinh tÕ cña m×nh trong phÇn rõng ®îc giao kho¸n, cha thÊy râ høong sö dông mét çch

of 92

cã hiÖu qu¶ ®Êt rõng.

VÒ c¬ b¶n, ë c¶ hai ph¬ng diÖn sinh th¸i vµ kinh tÕ cã thÓ ph©n chia tµi nguyªn thùc vËt rõng thµnh 2 nhãm: c©y lÊy gç vµ c©y cho s¶n phÈm ngoµi gç. Dï b»ng bÊt cø gi¶i ph¸p kü thuËt nµo, khi khai th¸c c©y gç ®Òu cã nh÷ng t¸c ®éng xÊu ®Õn tÇng c©y gç/tÇng t¹o t¸n rõng. Bëi v×, tÇng t¸n rõng ®îc coi lµ tÇng nh¹y c¶m sinh th¸i. RÊt cã thÓ "sù chia sÎ quyÒn lîi" trªn cïng mét kho¶nh rõng lµ gi¶i ph¸p h÷u hiÖu võa ph¸t triÓn kinh tÕ n«ng hé, võa ng¨n c¶n ®îc sù suy tho¸i vµ võa b¶o vÖ, ph¸t triÓn tµi nguyªn rõng. §ã lµ sù chia sÎ nguån lîi gi÷a Nhµ níc (c©y gç, phôc håi th¶m thùc vËt ®Ó b¶o vÖ m«i trêng) vµ ngêi d©n (çc l©m s¶n ngoµi gç).

"T¹o thu nhËp tõ ®a d¹ng sinh häc ®Ó b¶o tån ®a d¹ng sinh häc" cã thÓ lµ ph¬ng thøc ®¹t ®îc c¶ hai môc tiªu: t¹o thu nhËp tõ rõng vµ b¶o tån rõng (Johnsen, 1997; Vorhies, 1997) [9, 21].

Rõng nhiÖt ®íi ViÖt Nam n»m trong vïng rõng ma §«ng Nam ¸ - thuéc trong sè çc hÖ sinh th¸i giµu cã vÒ thµnh phÇn loµi vµ phøc t¹p nhÊt trªn thÕ giíi, lµ n¬i sinh sèng cña kh«ng díi 25.000 loµi thùc vËt cã hoa. íc tÝnh hÖ thùc vËt cña ViÖt Nam cã kho¶ng 12.000 loµi thùc vËt, trong ®ã míi chØ m« t¶ ®îc kho¶ng 10.484 loµi, víi gÇn 1.000 loµi ®Æc h÷u (Ph¹m Hoµng Hé, 1991-1993; Anon, 1993) [18, 29].

ë ViÖt Nam nãi chung, viÖc qu¶n lý l©m s¶n ngoµi gç cha ®îc chó träng, ch¼ng h¹n, trong LuËt M«i trêng cña ViÖt Nam, viÖc b¶o vÖ m«i trêng cã vai trß rÊt quan träng víi 80 ®iÒu kho¶n kh¸c nhau quy ®Þnh vÒ rõng, b¶o vÖ rõng, khai th¸c rõng, vËn chuyÓn, chÕ biÕn vµ xuÊt khÈu l©m s¶n. VÒ nguyªn t¾c chung, l©m s¶n ngoµi gç coi nh thuéc l©m s¶n mµ kh«ng ®îc t¸ch ra nh mét nhãm riªng biÖt [8]. Mét dÉn chøng kh¸c, khi nãi ®Õn rõng, çc sè liÖu thèng kª míi chØ ®Ò cËp ®Õn tr÷ lîng gç, sè lîng tre nøa [3] mµ cha quan t©m ®Õn çc s¶n phÈm tõ rõng mµ ngêi d©n hµng ngµy vÉn khai th¸c sö dông, nh l-¬ng thùc bæ sung, thùc phÈm, thuèc ch÷a bÖnh, thøc ¨n cho gia sóc, nguyªn liÖu cho thñ c«ng mü nghÖ (nhuém, ®an l¸t, dÖt)...

NghÞ ®Þnh cña ChÝnh phñ ViÖt Nam vÒ "§ãng cöa rõng tù nhiªn" (1997) ban hµnh vÒ viÖc nghiªm cÊm tÊt c¶ mäi viÖc khai th¸c, sö dông, kinh doanh tõ rõng tù nhiªn. Gi¶i thÝch s¾c lÖnh nµy ë çc ®Þa ph¬ng cã kh¸c nhau, nhng ®Òu thõa nhËn chung lµ kh«ng sö dông s¶n phÈm rõng lÊy tõ rõng tù nhiªn. ViÖc qu¶n lý l©m s¶n ngoµi gç cßn lµ vÊn ®Ò bá ngá c¶ vÒ chÝnh s¸ch vµ c¶ vÒ qu¶n lý cô thÓ.

Tõ ngµn xa cho ®Õn nay, l©m s¶n ngoµi gç liªn quan mËt thiÕt kh«ng chØ trong çc b÷a ¨n hµng ngµy cña ngêi d©n vïng nói mµ cßn lµ s¶n phÈm hµng hãa cã gi¸ trÞ gãp phÇn t¨ng thu nhËp cho n«ng hé, ®Æc biÖt lµ d©n nghÌo (nh song, m©y, tre nøa, c©y thuèc, mËt ong...).

ë mét ph¬ng diÖn kh¸c, qua dßng thêi gian víi nh÷ng th¨ng trÇm cña lÞch sö (tù nhiªn vµ x· héi), ngêi d©n miÒn nói ®· tÝch lòy ®îc nh÷ng kho tµng kiÕn thøc b¶n ®Þa trong qu¶n lý vµ sö dông tµi nguyªn rõng, ®Æc biÖt lµ l©m s¶n ngoµi gç. Xu thÕ träc hãa nh÷ng çnh rõng nguyªn sinh víi sù ra ®i cña çc thÕ hÖ giµ vµ sù x©m nhËp cña tri thøc bªn ngoµi ®· lµm mai mét nh÷ng kiÕn thøc b¶n ®Þa v« cïng quý gi¸ vÒ sö dông l©m s¶n ngoµi gç cña ngêi ®Þa ph¬ng vïng nói.

ViÖc nghiªn cøu sö dông hîp lý l©m s¶n ngoµi gç ®· vµ hiÖn ®ang lµ vÊn ®Ò ®îc quan t©m chó ý ë nhiÒu níc trªn thÕ giíi, nhÊt lµ ë nh÷ng níc cã rõng nhiÖt ®íi vµ çc níc §«ng Nam ¸, nh çc c«ng tr×nh nghiªn cøu cña French et al. (1996), Jenne H de Beer et al. (1989), Virgilio de La Cruz et al. (1989), FAO (1991, 1995), Nepstad et al. (19920, Brockhoven (1996), Leakey et al. (1996), Taylor (1996), Vorhies (1997), Wollenberg et al. (1998), Agarwal (1999)... [35, 36, 41, 33, 34, 39, 30, 37, 40, 21, 42,

of 92

1].

Theo Brockhoven (1996), ë çc níc §«ng Nam ¸ cã Ýt nhÊt 30 triÖu ngêi sèng chñ yÕu dùa vµo çc l©m s¶n ngoµi gç tõ rõng tù nhiªn [30].

Trong rõng nhiÖt ®íi ViÖt Nam cã rÊt nhiÒu loµi c©y cho s¶n phÈm ngoµi gç. Trong kinh tÕ n«ng th«n miÒn nói, l©m s¶n ngoµi gç cã vÞ trÝ quan träng, lµ nguyªn liÖu cho çc nghÒ thñ c«ng cæ truyÒn, lµ nguån thøc ¨n bæ sung vµ dù tr÷, lµ n¬i cung cÊp cho con ngêi nh÷ng nhu cÇu kh¸c ngoµi lóa, ng«, s¾n. Nhê nh÷ng s¶n phÈm thu h¸i tõ rõng ®· t¹o c«ng viÖc cho hµng triÖu lao ®éng vµ t¹o thu nhËp cho n«ng hé miÒn nói, nh khai th¸c, trång vµ chÕ biÕn song m©y, thu h¸i, chÕ biÕn c©y thuèc, chÕ biÕn h¬ng liÖu, nu«i trång nÊm méc nhÜ; mËt ong..., ®· t¹o ra nh÷ng ®éng lùc kinh tÕ m¹nh ®Ó duy tr× vµ ph¸t triÓn l©m s¶n ngoµi gç.

Nh÷ng tµi nguyªn quý gi¸ cña l©m s¶n ngoµi gç trong rõng nhiÖt ®íi ViÖt Nam cha ®îc quan t©m nghiªn cøu ®óng møc vÒ lÜnh vùc khoa häc nhÊt lµ nghiªn cøu ph¸t triÓn c©y cho l©m s¶n ngoµi gç gãp phÇn ph¸t triÓn kinh tÕ n«ng hé vµ b¶o tån tµi nguyªn rõng.

Víi triÕt lý “chia sÎ quyÒn lîi” gi÷a Nhµ níc vµ ngêi d©n, theo ph¬ng ch©m “t¹o thu nhËp tõ ®a d¹ng sinh häc ®Ó b¶o tån ®a d¹ng sinh häc”, qu¶n lý bÒn v÷ng l©m s¶n ngoµi gç sÏ lµ ph¬ng thøc h÷u hiÖu nhÊt g¾n bã ngêi d©n víi rõng, v× ®ã lµ nguån sèng cña chÝnh hä.

Khu BTTN KÎ Gç lµ mét trong nh÷ng Khu BTTN chøa ®ùng tÝnh ®a d¹ng sinh häc quý gi¸ ë ViÖt Nam. T¹i ®©y ®· t×m thÊy 270 loµi chim, 567 loµi thùc vËt. Trong sè 47 loµi thó hiÖn cã trong Khu B¶o tån cã loµi Mang lín Megamuntiacus vuquangensis. ë ®©y cã 17 loµi chim, 18 loµi thó hiÖn ®ang bÞ ®e däa nghiªm träng (Anon, 1992; Collar et al., 1994) [2, 31]. §Æc biÖt t¹i Khu BTTN KÎ Gç, lµ n¬i duy nhÊt ë ViÖt Nam vµ thÕ giíi cã 2 loµi chim trÜ ®Æc h÷u, ®ã lµ Gµ l«i lam ®u«i tr¾ng Lophura hatinhensis vµ Gµ l«i lam mµo ®en Lophura imperialis, ®ång thêi t¹i ®©y còng lµ n¬i cã 4 loµi trong gièng Lophura cïng tån t¹i vµ ph¸t triÓn. Trong tæng sè çc loµi chim ®· gÆp ë ®©y cã 10 loµi cã vïng ph©n bè hÑp vµ ®ang bÞ ®e däa mang tÝnh toµn cÇu (Collar et al., 1994) [31].

Ho¹t ®éng kinh tÕ d©n sinh cña ngêi d©n trong vïng ®Öm KÎ Gç ®ang lµ mèi ®e däa chñ yÕu vµ nghiªm träng ®èi víi Khu BTTN KÎ Gç.

Nh÷ng lý do trªn ®©y ®· dÉn chóng t«i tiÕn hµnh nghiªn cøu §Ò tµi "§iÒu tra nghiªn cøu ®a d¹ng thùc vËt l©m s¶n ngoµi gç t¹i vïng ®Öm vµ Khu BTTN KÎ Gç, Hµ TÜnh". §Ò tµi thuéc Dù ¸n "B¶o tån ®a d¹ng sinh häc vµ ph¸t triÓn kinh tÕ - Sö dông bÒn v÷ng l©m s¶n ngoµi gç" do Trung t©m Nghiªn cøu L©m ®Æc s¶n, Bé N«ng nghiÖp vµ Ph¸t triÓn N«ng th«n chñ tr×. Trung t©m Nghiªn cøu Tµi nguyªn vµ M«i trêng (CRES) thuéc §¹i häc Quèc gia Hµ Néi lµ c¬ quan chñ tr× thùc hiÖn nghiªn cøu pilot t¹i Khu BTTN KÎ Gç.

1.2. Môc tiªu vµ néi dung nghiªn cøu

§¸nh gi¸ t×nh h×nh sö dông LSNG cña ngêi d©n vïng ®Öm KÎ Gç.

§iÒu tra tÝnh ®a d¹ng sinh häc çc loµi thùc vËt l©m s¶n ngoµi gç t¹i vïng ®Öm vµ Khu B¶o tån thiªn nhiªn KÎ Gç.

1.3. Tæng quan tµi liÖu

Cho ®Õn nay, ë ViÖt Nam viÖc nghiªn cøu vÒ l©m s¶n ngoµi gç hÇu nh cha ®îc quan t©m chó ý. Mét sè rÊt Ýt c«ng tr×nh ®Ò cËp ®Õn c©y cã Ých cña rõng nhiÖt ®íi ViÖt Nam, nh TrÇn §×nh Lý vµ nnk

of 92

(1993), NguyÔn §×nh Hng (1996), T¹p chÝ L©m nghiÖp (1997) [20, 15, 19],... Mét sè c«ng tr×nh quan t©m ®Õn ph¸t triÓn tµi nguyªn tre ë ViÖt Nam (NguyÔn Tö ¦ëng vµ nnk, 1995) [17]; mét sè nghiªn cøu quan t©m ®Õn tµi nguyªn c©y thuèc ë rõng ViÖt Nam (§ç Nguyªn Ph¬ng, 1997 [7]; §µo ViÕt Phó, 1997 [6]; NguyÔn NghÜa Th×n vµ nnk, 1998 [16]).

T¹i vïng KÎ Gç ®· cã nh÷ng c«ng tr×nh nghiªn cøu vÒ khu hÖ vµ tÝnh ®a d¹ng sinh häc cña sinh vËt ë ®©y, nhng ®Òu tËp trung vµo khu hÖ ®éng vËt. §ã lµ nh÷ng c«ng tr×nh cña Vâ Quý (1993), Vâ Quý vµ nnk (1991, 1993, 1995) [22, 24, 23, 25]...

RÊt tiÕc, vÒ thùc vËt rõng KÎ Gç, cho ®Õn nay míi chØ cã mét c«ng tr×nh nghiªn cøu cã hÖ thèng cña BirdLife, FIPI, FEU (1995) trong “Dù ¸n kh¶ thi Khu BTTN KÎ Gç” [28]. Trong c«ng tr×nh nµy c«ng bè khu hÖ thùc vËt rõng KÎ Gç ®· thèng kª ®îc 567 loµi thùc vËt bËc cao cã m¹ch, thuéc 117 hä (4 ngµnh); trong ®ã chñ yÕu lµ c©y gç (víi 288 loµi c©y gç), cßn c©y LSNG míi chØ ghi nhËn ®îc 18 loµi lµm c¶nh vµ 44 loµi thùc vËt lµm thuèc [28].

Nh÷ng gi¸ trÞ to lín cña LSNG trong vïng ®Öm vµ Khu BTTN KÎ Gç cha ®îc quan t©m nghiªn cøu ®óng møc. §Ó cã thÓ qu¶n lý bÒn v÷ng l©m s¶n ngoµi gç nh»m b¶o tån ®a d¹ng sinh häc vµ ph¸t triÓn kinh tÕ, râ rµng tríc hÕt ph¶i cã nh÷ng hiÓu biÕt cÇn thiÕt vÒ nh÷ng loµi c©y LSNG.

PhÇn II khu vùc nghiªn cøu vµ ph¬ng ph¸p nghiªn cøu

2.1. §Æc ®iÓm ®iÒu kiÖn tù nhiªn vµ kinh tÕ-x· héi vïng ®Öm vµ Khu BTTN KÎ Gç

2.1.1. §Æc ®iÓm ®iÒu kiÖn tù nhiªn

2.1.1.1. §Þa h×nh

DiÖn tÝch: Khu BTTN KÎ Gç cã tæng diÖn tÝch tù nhiªn lµ 24.801 ha, kh«ng kÓ diÖn tÝch vïng ®Öm kho¶ng 21.400ha.

VÞ trÝ ®Þa lý: Khu BTTN KÎ Gç cã täa ®é ®Þa lý 18000'-18009' vÜ ®é B¾c vµ 105050'-106007' kinh ®é §«ng.

Khu BTTN KÎ Gç n»m ë phÝa Nam cña tØnh Hµ TÜnh vµ phÝa §«ng cña d·y Trêng S¬n B¾c, çch thÞ x· Hµ TÜnh kho¶ng 20 km vÒ phÝa T©y Nam. Khu BTTN KÎ Gç thuéc ®Þa phËn cña 3 huyÖn CÈm Xuyªn, Kú Anh vµ H¬ng Khª. PhÇn lín diÖn tÝch thuéc rõng phßng hé ®Çu nguån hå KÎ Gç.

Ranh giíi: Khu BTTN KÎ Gç cã ranh giíi ë phÝa B¾c ®îc giíi h¹n bëi Rµo Cêi, cèt ngËp níc cña hå KÎ Gç vµ Rµo Çt; phÝa T©y lµ hÖ thèng ®Ønh §«ng cña lu vùc Rµo Béi; phÝa Nam giíi h¹n bëi ranh giíi 2 tØnh Hµ TÜnh vµ Qu¶ng B×nh; phÝa §«ng giíi h¹n bëi Khe Thê, Rµo Çt BÞn.

§Þa h×nh: Toµn bé Khu B¶o tån thuéc kiÓu ®Þa h×nh vïng ®åi nói thÊp miÒn Trung. Nh×n trªn tæng

thÓ l¸t c¾t ®Þa h×nh tõ biªn giíi ViÖt-Lµo, ch¹y qua çc ®Ønh 518 m (c. 18007'40'' vÜ ®é B¾c, 105053'46'' kinh ®é §«ng) tíi bê BiÓn §«ng, cho thÊy biªn giíi ViÖt-Lµo gi¸p víi huyÖn H¬ng Khª, kiÓu ®Þa h×nh nói trung b×nh (700-1.700 m), tiÕp theo lµ vïng lßng ch¶o trung t©m huyÖn H¬ng Khªvíi s«ng Ngµn S©u ch¶y theo híng T©y Nam-§«ng B¾c; sau ®ã ®Þa h×nh ®îc n©ng lªn bëi d·y nói thÊp (300-700 m) víi çc ®Ønh mèc T¸m Lí (414 m), §éng Mèc (456 m), Mèc Lªn (497 m) vµ Mèc Bëi (400 m). TiÕp nèi lµ kiÓu ®Þa h×nh ®åi thÊp díi 300 m, thuéc vïng trung t©m cña Khu B¶o tån. Tõ ®©y ®Þa h×nh thÊp dÇn vµ chuyÓn tiÕp tõ ®ång b»ng miÒn Trung ra tíi BiÓn §«ng.

of 92

§Þa h×nh Khu B¶o tån bÞ chia c¾t bëi hÖ thèng ®åi vµ nói thÊp t¹o thµnh nhiÒu thung lòng. PhÝa T©y cã thung lòng Rµo Béi, vïng trung t©m hay khu vùc thîng nguån hå KÎ Gç ®Þa h×nh bÞ chia c¾t m¹nh h¬n. PhÇn phÝa §«ng vµ mét phÇn phÝa §«ng B¾c lµ n¬i chuyÓn tiÕp víi ®ång b»ng ven biÓn

cã thung lòng Çt BÞn réng lín, t¬ng ®èi b»ng, phæ biÕn lµ ®é dèc cÊp I (< 70).

Nh×n chung ®Þa h×nh cã nh÷ng cÊp ®é dèc chÝnh sau ®©y: ®é dèc cÊp I (< 70) vµ cÊp II (16-250), chiÕm phÇn lín diÖn tÝch cña Khu B¶o tån, ®ã lµ khu vùc Rµo Béi, thîng nguån hå KÎ Gç vµ thung lòng Çt BÞn.

§Þa chÊt: §Þa chÊt vïng KÎ Gç thuéc miÒn vâng Paleozoi réng lín thuéc ®íi Trêng S¬n B¾c, cã cÊu t¹o ®Æc thï víi nhiÒu mÆt c¾t Paleozoi kh¸ ®Çy ®ñ vµ dµy. Trong vïng xuÊt hiÖn ®¸ng kÓ cña kiÓu thung lòng kiÕn t¹o vµ x©m thùc n»m däc theo çc con s«ng suèi nh s«ng Ngµn S©u, suèi Rµo Tr©m, Rµo Pheo, Rµo Bëi. Nham th¹ch chñ yÕu bao gåm çc khèi ®îc t¹o thµnh nh magma, granit, rhyonit ph©n bè trong çc khèi côc Th¶o, §éng KÎ §ß, §éng §¸ §en, ®Æc ®iÓm ®¸ rÊt máng, cã kÕt cÊu h¹t th«, tû lÖ th¹ch anh lín khã phong hãa. Çc vïng th¹ch t¹o tõ trÇm tÝch h¹t th« nh sa th¹ch, cuéi kÕt, d¨m kÕt, conglomerat cã kÕt cÊu h¹t th«, bë, rêi, phong hãa nhanh, dÔ röa tr«i vµ xãi mßn tËp trung ë Th¹ch Hµ, CÈm Xuyªn, KÎ Gç vµ thîng nguån Rµo Pheo.

Thæ nhìng: Theo b¶n ®å ®Êt Hµ TÜnh (1979) cña ViÖn N«ng hãa Thæ nhìng, çc nhãm ®Êt chÝnh thuéc Khu B¶o tån ®îc h×nh thµnh trªn çc nÒn vËt chÊt sau:

Nhãm ®¸ t¹o ®Êt lµ sa th¹ch bao gåm çc lo¹i trÇm tÝch h¹t th«.

Nhãm ®¸ phiÕn th¹ch sÐt bao gåm çc phiÕn ®¸ th¹ch sÐt, béi kÕt, acgilit cã kÕt cÊu h¹t mÞn.

Nhãm ®¸ magma acid kÕt tinh bao gåm çc lo¹i granit, rhyonit, octognai.

Dùa trªn çc th«ng tin tõ b¶n ®å lËp ®Þa Khu B¶o tån, cã thÓ ®¸nh gi¸ s¬ bé:

§Þa h×nh kh«ng cao, chñ yÕu lµ vïng ®åi vµ nói thÊp, ®é cao trung b×nh 300 m, ®é dèc cÊp II (16-

250).

§Êt ®îc h×nh thµnh trªn çc lo¹i phiÕn th¹ch sÐt, sa th¹ch vµ magma acid kÕt dÝnh chua. Chóng ph©n bè ®an xen vµo nhau kh¸ phøc t¹p, t¹o nªn kh¸ nhiÒu lo¹i ®Êt cã ®é ph× kh¸c nhau, tïy thuéc vµo çc kiÓu ®Þa h×nh, th¶m thùc b×, ®é cao vµ ®é dèc cña ®Þa h×nh. §Êt ë çc vïng sa van, c©y bôi hoÆc b·i cá phÇn lín b¹c mµu, tr¬ sái ®¸ g©y c¶n trë cho qu¸ tr×nh phôc håi rõng.

2.1.1.2. KhÝ hËu

Khu vùc KÎ Gç cã mét sè nÐt ®Æc trng vÒ khÝ hËu sau ®©y:

Toµn bé khu vùc thuéc kiÓu khÝ hËu vïng ®åi nói thÊp, mïa ®«ng l¹nh, ma tõ nhiÒu ®Õn rÊt nhiÒu; giã Lµo ¶nh hëng m¹nh, dÔ x¶y ra s¬ng muèi (NguyÔn V¨n Kh¸nh, 1993) [dÉn theo 28]. Ph©n tÝch sè liÖu khÝ tîng tõ 1958-1985 ë çc tr¹m Hµ TÜnh, Kú Anh, H¬ng Khª vµ Tuyªn Hãa cho thÊy Khu B¶o tån n»m trong vïng khÝ hËu Èm ít ma tõ nhiÒu ®Õn rÊt nhiÒu. ChØ sè kh« h¹n duy nhÊt r¬i vµo th¸ng 2 ë tr¹m Tuyªn Hãa. Lîng ma trung b×nh n¨m t¹i tr¹m Kú Anh lµ 2.928,9 mm, Hµ TÜnh lµ 2.642,3 mm, H¬ng Khª lµ 2.304,5 mm vµ ë Tuyªn Hãa lµ 2.266,5 mm.

§Þa h×nh bÞ d·y nói Hoµnh S¬n (§Ìo Ngang) ch¾n ngang ®ãn giã mïa §«ng B¾c nªn ë çc th¸ng 12, 1 vµ 2 ma phïn thêng kÐo dµi trong nhiÒu ngµy, lîng ma kh«ng lín nhng ®é Èm t¬ng ®èi, b×nh qu©n 90-91%. Mïa ma b·o tËp trung vµo th¸ng 8, 9, 10. Lîng ma cao nhÊt vµo th¸ng 8, 9 trong n¨m.

of 92

Khu B¶o tån n»m trong vïng ¶nh hëng giã Lµo nhng kh«ng m¹nh nh ë çc huyÖn H¬ng Khª vµ H-¬ng S¬n, v× giã Lµo sau khi vît qua d·y Trêng S¬n mét phÇn bÞ cuèn hót theo lu vùc s«ng Ngµn S©u, mét phÇn trên theo d¶i ®åi thÊp qua khu vùc b¶o tån. Híng giã T©y Nam. Giã Lµo b¾t ®Çu thæi tõ th¸ng 4 ®Õn th¸ng 7 nhng chñ yÕu tËp trung vµo th¸ng 6 vµ th¸ng 7 nªn khÝ hËu kh« nãng, nhiÖt ®é

kh«ng khÝ cao nhÊt trong çc th¸ng cña n¨m lµ 29,80; ®é Èm thÊp nhÊt trong çc th¸ng cña n¨m lµ 70%.

2.1.1.3. HÖ thèng thñy v¨n

Trong Khu BTTN KÎ Gç cã 3 lu vùc s«ng suèi chÝnh hay 3 hÖ thñy chÝnh:

Lu vùc Rµo Béi: N»m trong ®Þa phËn cña L©m trêng Hµ §«ng (H¬ng Khª) ch¶y theo híng B¾c vµ T©y Nam lµ thîng nguån cña s«ng Ngµn S©u. S«ng Ngµn S©u cïng víi Ngµn Phè gÆp nhau ë huyÖn §øc Thä vµ cïng ch¶y vÒ s«ng Lam råi ®æ ra biÓn ë Cöa Héi.

Lu vùc hå KÎ Gç: Lín nhÊt trong 3 lu vùc, víi hÖ thèng suèi nhá ®æ vÒ çc suèi lín cã dßng ch¶y quanh n¨m nh: Rµo Cêi, Rµo Len, Rµo Bëi, Rµo M«n, Rµo Çt (Rµo Çi), Rµo Pheo vµ Rµo Trêng. HÖ thèng suèi nãi trªn cung cÊp phÇn lín lîng níc cho hå KÎ Gç.

Lu vùc ChÝn Xai - Çt BÞn: Lµ thîng nguån cña Khe Canh, hÖ thèng ChÝn Xai b¾t nguån tõ d·y B¹c Tãc phÝa Nam Khu B¶o tån, ®é dèc lín do ®Þa h×nh chia c¾t m¹nh t¹o thµnh nhiÒu th¸c cao dùng ®øng nh th¸c Xai TiÒn cao 15 m. Ngîc l¹i hÖ thèng suèi Çt BÞn ch¶y qua thung lòng Çt BÞn b»ng, thÊp, réng lín sau ®ã ch¶y vÒ khe Canh - Rµo Mèc - s«ng Ranh (Qu¶ng B×nh).

2.1.2. Rõng vµ khu hÖ thùc vËt rõng

2.1.2.1. Th¶m thùc vËt rõng

Khu BTTN KÎ Gç tríc ®©y ®îc bao phñ bëi rõng kÝn thêng xanh víi nhiÒu loµi c©y cho gç quý, cã gi¸ trÞ kinh tÕ nh Lim xanh Erythrophleum fordii, SÕn mËt Madhuca pasquieri, Gô lau Sindora tonkinensis, Vµng t©m Manglietia fordiana [28]. Nhng do giao th«ng thuËn lîi, ®Þa h×nh b»ng ph¼ng, mËt ®é d©n c ®«ng, nªn rõng ®· bÞ t¸c ®éng m¹nh ë çc møc ®é kh¸c nhau. HiÖn nay rõng nguyªn sinh díi d¹ng bÞ t¸c ®éng nhÑ chØ cßn l¹i ë mét vµi n¬i, chiÕm 24%, loµi bÞ t¸c ®éng m¹nh chiÕm 73,9%, cßn l¹i lµ tr¶ng cá vµ tr¶ng c©y bôi chiÕm 0,4% [28].

B¶ng 2.1. Thèng kª diÖn tÝch çc lo¹i rõng trong Khu B¶o tån KÎ Gç (n¨m 1995)

Nguån: Dù ¸n kh¶ thi Khu BTTN KÎ Gç (1995) [28].

KiÓu rõng kÝn thêng xanh bÞ t¸c ®éng nhÑ:

KiÓu rõng nµy ph©n bè trªn çc ®åi cao, ®é dèc lín nh d·y nói B¹c Tãc, Mèc Lªn, Mèc Bëi, Mèc T¸m Lí vµ biªn giíi phÝa Nam cña Khu B¶o tån. Rõng bÞ chÆt chän mét sè c©y cã gi¸ trÞ kinh tÕ, kÕt cÊu rõng cha thay ®æi nhiÒu; thµnh phÇn loµi thùc vËt kh¸ phong phó vµ phøc t¹p. ë ®é cao 300 m trë lªn çc loµi T¸u, Sao mÆt quû u thÕ chiÕm 30- 40% tæ thµnh rõng; díi ®é cao 300 m çc loµi thùc vËt u thÕ

TT Lo¹i rõng DiÖn tÝch (ha) Tû lÖ % 1 Rõng kÝn thêng xanh bÞ t¸c ®éng nhÑ 5.945 24 2 Rõng kÝn thêng xanh bÞ t¸c ®éng m¹nh 18.339 73,9 3 Rõng trång 424 1,7 4 Tr¶ng cá, c©y bôi 93 0,4 Tæng 24.801 100

of 92

kh«ng râ rµng, thêng gÆp çc loµi De Cinnamumum spp., DÎ Castanopsis spp., Lithocarpus spp., Giæi Michelia spp., TrÝn Schima wallichii, LÌo heo Polyalthia nemoralis, Chua lòy Dacryodes dungii, Tr-êng Nephelium spp., Paranephelium spp., Tr©m Syzygium spp., SÕn Madhuca pasquieri, Mì Manglietia hainanensis, ®«i khi xen c¶ Lim xanh Erythrophleum fordii vµ Gô Sindora tonkinensis. Rõng thêng cã 4 tÇng, tÇng u thÕ sinh th¸i cao tõ 20-25 m, tÇng t¸n kh¸ liªn tôc; tÇng c©y gç díi t¸n rõng ®øt ®o¹n vµ biÕn ®éng lín c¶ vÒ ®êng kÝnh lÉn chiÒu cao. Thùc vËt cña tÇng nµy thêng gÆp Ng¸t, §În ba l¸, Ba bÐt tr¾ng, M·i t¸p. TÇng c©y bôi phæ biÕn lµ çc hä Cau dõa, ®Æc biÖt loµi L¸ nãn ph¸t triÓn nhiÒu. TÇng th¶m t¬i cã QuyÕt, Bång bång Dracaena gracilis vµ çc loµi trong hä ¤ r« Acantaceae. Díi ®©y lµ mét sè chØ tiªu ®Æc trng cña kiÓu rõng kÝn thêng xanh (theo B¸o ço ®Æc ®iÓm l©m häc B¾c Trung Bé, TrÇn Xu©n ThiÖp, 1993) [dÉn theo 28]:

ChiÒu cao trung b×nh: 17-18 m.

§êng kÝnh trung b×nh: 28-30 cm.

MËt ®é c©y: 400- 450 c©y/ha.

Tr÷ lîng b×nh qu©n: 200-250 m3/ha.

§é che phñ: 0,5-0,7.

KiÓu rõng kÝn thêng xanh bÞ t¸c ®éng m¹nh:

KiÓu rõng nµy chiÕm 73,9% diÖn tÝch Khu B¶o tån. Bao gåm rõng non, rõng nghÌo, rõng phôc håi sau khai th¸c, t×nh tr¹ng rõng rÊt phøc t¹p. Tæ thµnh çc loµi c©y ®· bÞ thay ®æi ®¸ng kÓ. Çc loµi c©y u thÕ nh Lim xanh, Gô, SÕn, Giæi, De, Vµng t©m chØ cßn gÆp r¶i r¸c. Tríc ®©y hµng n¨m vïng nµy tr÷ lîng khai th¸c Lim xanh, Gô, Giæi chiÕm tõ 10-15% tr÷ lîng gç khai th¸c c¶ n¨m. §iÒu ®ã chøng tá ®©y lµ vïng ph©n bè cña Lim xanh vµ Gô; ®ai ph©n bè ë díi 300m so víi mÆt biÓn. Çc loµi thêng gÆp phæ biÕn trong kiÓu rõng nµy lµ Géi g¸c, Nang, Du mãc, LÌo heo, Nhäc, Trêng v¶i, Chu lòy, Ng¸t, §În, Tr©m. TÇng t¸n bÞ ph¸ vì, tÇng díi kh«ng râ rµng, d©y leo ph¸t triÓn m¹nh, ®«i khi cã c¶ Tre, Nøa. C©y L¸ nãn chiÕm u thÕ ë tÇng phñ mÆt ®Êt.

Theo b¸o ço l©m häc B¾c Trung Bé (TrÇn Xu©n ThiÖp, Lª V¨n ChÈm, 1993) [dÉn theo 28] çc chØ tiªu ®Æc trng cho kiÓu rõng nµy nh sau:

ChiÒu cao trung b×nh: 14-15 m.

§êng kÝnh trung b×nh: 18-20 cm.

MËt ®é c©y: 150-250 c©y/ha.

Tr÷ lîng b×nh qu©n: 80-120 m3/ha.

§é che phñ: 0,1-0,3.

Rõng trång:

DiÖn tÝch rõng trång chiÕm 1,7% diÖn tÝch Khu B¶o tån, ph©n bè ë ven hå KÎ Gç. Loµi c©y trång chñ yÕu lµ Keo l¸ trµm Acasia auricuniformis, rõng cha khÐp t¸n, thùc b× chñ yÕu lµ Cá tranh vµ Guét phñ kÝn mÆt ®Êt.

Tr¶ng cá c©y bôi:

DiÖn tÝch 93 ha, chiÕm 0,4% diÖn tÝch Khu B¶o tån, do khai th¸c qu¸ møc rõng kh«ng cßn kh¶

of 92

n¨ng phôc håi tù nhiªn, thay vµo ®ã lµ th¶m Cá tranh, Lau l¸ch, Lµnh ng¹nh. NÕu kh«ng cã biÖn ph¸p h÷u hiÖu ®Ó phôc håi rõng th× tr¹ng th¸i nµy sÏ chuyÓn thµnh ®Êt trèng, cá b¹c mµu g©y c¶n trë cho viÖc phôc håi rõng sau nµy.

2.1.2.2. Khu hÖ thùc vËt

KÕt qu¶ ®iÒu tra bíc ®Çu ®· thèng kª ®îc 576 loµi thùc vËt bËc cao cã m¹ch, thuéc 367 chi vµ 117 hä (B¶ng 2.2).

NÕu so s¸nh víi khu hÖ thùc vËt cña Vên Quèc gia Cóc Ph¬ng (1.827 loµi), Khu BTTN Vò Quang (508 loµi), Khu BTTN Mêng NhÐ (308 loµi) th× khu hÖ thùc vËt ë ®©y kh¸ phong phó. Sù phong phó nµy kh«ng chØ do ®iÒu kiÖn tù nhiªn thuËn lîi cho thùc vËt sinh trëng nh ®· tr×nh bµy ë phÇn trªn mµ ®©y cßn lµ n¬i gÆp gì cña nhiÒu luång thùc vËt nh:

Khu hÖ thùc vËt b¶n ®Þa B¾c ViÖt Nam - Nam Trung Hoa víi nhiÒu hä thêng gÆp nh hä Re Lauraceae, hä D©u t»m Moraceae, hä DÎ Fagaceae, hä §Ëu gåm ba ph©n hä (ph©n hä Vang Casealpiniaceae, ph©n hä §Ëu Fabaceae vµ ph©n hä Trinh n÷ Mimorceae), hä Tr«m Sterculiaceae, hä Bå hßn Sapindaceae.

Luång thùc vËt In®«nªxia - Malaixia, tiªu biÓu lµ çc loµi c©y hä ThÇu dÇu Dipterocarpaceae.

Luång thùc vËt Ên §é - Myanma ®¹i diÖn lµ hä Tö vi Lyrtaceae.

Luång thùc vËt Hymalaya mµ ®¹i diÖn lµ çc loµi c©y l¸ kim Pinophyta vµ hä ThÝch Aceraceae.

B¶ng 2.2. Thµnh phÇn loµi thùc vËt Khu B¶o tån Thiªn nhiªn KÎ Gç, n¨m 1995


Trong sè 117 hä thùc vËt, çc hä sau ®©y cã sè loµi chiÕm u thÕ: hä ThÇu dÇu Dipterocarpaceae 53 loµi, hä De Lauraceae 27 loµi, hä Lóa Poaceae 24 loµi, hä Cµ phª Rubiaceae 23 loµi, hä Cóc Asteraceae 19 loµi, hä Tr«m Sterculiaceae 15 loµi, hä §Ëu Fabaceae 14 loµi, hä D©u t»m Moraceae 14 loµi, hä Xoan Meliaceae 13 loµi, hä Cau dõa Arecaceae 13 loµi, hä DÇu Dipterocarpaceae, hä Bå hßn Sapindaceae, hä ChÌ Theraceae vµ hä Méc lan Magnoliaceae cã sè lîng loµi kh«ng nhiÒu nhng gi÷ vai trß quan träng trong tæ thµnh rõng. Trong tæng sè 567 loµi cã 34 loµi ®Æc h÷u cho ViÖt Nam, trong ®ã cã 7 loµi ®Æc h÷u hÑp cho vïng Trung Bé nh: ChÇm ri Phlogacanthus annamensis, Nang Alangium ridley, T¸u nÕn Hopea ashtonii, C«m B¹ch m· Elaeocarpus bachmaensis, Du moãc Bacaurea sylvestris, Chïm bao Trung bé Hydnocarpus annamensis vµ Bêi lêi vµng Litsea vang.

Do khai th¸c kh«ng hîp lý nªn nhiÒu loµi cã gi¸ trÞ kinh tÕ ®ang cã nguy c¬ bÞ ®e däa, trong ®ã cã 10 loµi ®îc ghi vµo S¸ch ®á ViÖt Nam: Kim giao Podocarpus wallichianus, Gô lau Sindora tonkinensis, Chß chØ Parashorea chinensis, Sa Dalbergia tonkinensis, Re h¬ng Cinnamomum parthenoxylum,

TT §¬n vÞ ph©n lo¹i Hä Chi Loµi 1 Ngµnh Th«ng ®Êt Lycopodiophyta 2 2 2 2 Ngµnh QuyÕt Polypodiophyta 12 13 18 3 Ngµnh Th«ng Pinophyta 2 2 3 4 Ngµnh Ngäc Lan Magnoliophyta 101 350 544

Líp Ngäc lan Magnoliopida 86 290 460 Líp Hµnh Liliopida 16 60 84

Tæng 117 367 567

of 92

Vµng t©m Manglietia hainanensis, L¸t hoa Chukrasia tabularis, SÕn mËt Madhuca pasquieri, Song mËt Calamus platyacanthus vµ TrÇm h¬ng Aquilaria crassnana; 288 loµi cho gç, 18 loµi lµm c¶nh vµ 44 loµi thùc vËt lµm thuèc.

2.1.3. Khu hÖ vµ tµi nguyªn ®éng vËt

2.1.3.1. §Æc ®iÓm khu hÖ

Khu hÖ ®éng vËt Khu BTTN KÎ Gç n»m trong vïng Ên §é - Malaixia (Indomalaya Realm) vµ thuéc vïng phô §«ng D¬ng (Indochinese Subregion) bao gåm ViÖt Nam, Lµo, Campuchia, Th¸i Lan, Myanma. VÒ ®Þa lý, ®éng vËt ViÖt Nam thuéc khu hÖ ®éng vËt B¾c Trêng S¬n (§µo V¨n TiÕn, 1975) [5], cã quan hÖ gÇn gòi víi khu hÖ Nam Trung Hoa vµ Myanma. Theo Delacour (1931), §«ng D¬ng ®îc chia thµnh 9 vïng, t¬ng tù nh sù ph©n chia cña Mackinnon et al. (1986) [38], trong ®ã ViÖt Nam bao gåm 5 vïng. Khu hÖ ®éng vËt Khu BTTN KÎ Gç thuéc vïng B¾c Trung Bé.

2.1.3.2. CÊu tróc thµnh ph©n loµi

Cho ®Õn nay, trong ph¹m vi Khu B¶o tån ®· ghi nhËn ®îc 364 loµi ®éng vËt cã x¬ng sèng, trong ®ã thó cã 47 loµi, chim 270 loµi, bß s¸t 30 loµi vµ lìng c 17 loµi (B¶ng 2.3).

B¶ng 2.3. Thµnh phÇn loµi ®éng vËt cã x¬ng sèng trongKhu BTTN KÎ Gç, n¨m 1995


So s¸nh thµnh phÇn loµi ®éng vËt cã x¬ng sèng ®· biÕt ë ®©y víi mét sè khu b¶o tån kh¸c ë miÒn Trung ViÖt Nam, nh Phong Nha (158 loµi), Khu BTTN Vò Quang (326 loµi), Khu BTTN B¹ch M· (341 loµi), Pï M¸t (284 loµi), Pï Huèng (170 loµi), BÕn En (130 loµi) cho thÊy thµnh phÇn khu hÖ ®éng vËt Khu B¶o tån KÎ Gç kh¸ phong phó, ®Æc biÖt lµ sù cã mÆt cña 2 loµi Gµ l«i ®Æc h÷u vµ nhiÒu loµi quý hiÕm kh¸c ®ang bÞ ®e däa mang tÝnh toµn cÇu.

2.1.3.3. Khu hÖ Thó

Trong tæng sè 47 loµi thó ghi nhËn ®îc cã 18 loµi (21%) ®îc ghi trong S¸ch ®á ViÖt Nam (Anon, 1992) [2] vµ thÕ giíi (WCMC, 1994) [43]: Chån d¬i Cynocephlus variegatus, Cu li lín Nycticebus caucang, KhØ mÆt ®á Macaca arctoides, KhØ ®u«i lîn M. nemestrina, KhØ mèc M. assamensis, Voäc v¸ Pygathrix nemaeus, Vîn m¸ hung Hylobates gabriellae, GÊu ngùa Celenartos thibetanus, GÊu chã Helarctos malayanus, R¸i c¸ thêng Lutra lutra, CÇy mùc Arctictis binturong, Beo löa Felis temmincki, Hæ Panthera tigris, Voi Elephas maximus, Bß tãt Bos gaurus, S¬n d¬ng Capricormis sumatraensis, Tª tª vµng Manis pentadactyla vµ Sãc bay lín Petaurista petaurista. T×nh tr¹ng c¸c loµi theo S¸ch ®á ViÖt Nam (Anon, 1992) [2] trong ®ã cã 6 loµi ®ang nguy cÊp; 9 loµi sÏ bÞ nguy cÊp; 1 loµi bÞ ®e däa vµ 2 loµi hiÕm.

2.1.3.4. Khu hÖ Chim

KÕt qu¶ nghiªn cøu chim Khu BTTN KÎ Gç cho thÊy t¹i ®©y cã 270 loµi, chiÕm 75,6% tæng sè loµi

Líp Sè loµi Sè hä Sè bé Thó 47 21 8 Chim 270 61 17 Bß s¸t 30 12 2 Lìng c 17 5 1 Tæng 364 99 28

of 92

chim vïng B¾c Trung Bé vµ kho¶ng 34% tæng sè loµi chim ®· biÕt trong c¶ níc (Vâ Quý, NguyÔn Cö, 1995) [23]. Bao gåm 17 bé, 61 hä. Trong sè ®ã cã 17 loµi (chiÕm 6,3%) ®îc ghi trong S¸ch ®á ViÖt Nam (Anon, 1992) [2] vµ thÕ giíi (Collar et al., 1994) [31]: Ngan çnh tr¾ng Cairina scutulata; TrÜ sao Rheinartia ocellata; Gµ l«i lam ®u«i tr¾ng Lophura hatinhensis; Gµ l«i lam mµo ®en L. imperialis; Gµ l«i h«ng tÝa L. diardi; Gµ so ch©n vµng Arborophila charltonii; Phín ®Êt Carpococyx renauldi; Bãi ç lín Ceryle lugubris; Bång chanh rõng Alcedo hercules; Hång hoµng Buceros bicornis; NiÖc má v»n Rhyticeros undulatus; Gâ kiÕn xanh ®Çu ®á Picus rabieri; Má réng xanh Psarisornis dalhousiea; §u«i côt bông v»n Pitta ellioti; Kh¸ch ®u«i cê Temnurus temnurus; KhiÕu má dµi Jaboulleia danjoui; KhiÕu má dÑt ®u«i ng¾n Paradoxornis davidianus.

Trong 17 loµi trªn, t×nh tr¹ng çc loµi bÞ ®e däa mang tÝnh chÊt toµn cÇu lµ: 1 loµi s¾p bÞ diÖt chñng, 2 loµi ®ang bÞ nguy cÊp; 7 loµi sÏ bÞ nguy cÊp. T×nh tr¹ng çc loµi bÞ ®e däa theo S¸ch ®á ViÖt Nam: 3 loµi ®ang nguy cÊp; 13 loµi sÏ bÞ nguy cÊp. §¸ng chó ý ®©y lµ vïng ph©n bè ®éc nhÊt cña hai loµi gµ l«i ®Æc h÷u còng nh sù tån t¹i hiÖn nay cña chóng trong vïng. Gµ l«i lam ®u«i tr¾ng Lophura hatinhensis hay cßn gäi theo tªn ®Þa ph¬ng ë ®©y lµ Gµ lõng lµ loµi gµ l«i míi cña ViÖt Nam vµ thÕ giíi, ®îc xÕp vµo loµi ®ang nguy cÊp (Endangered). Thø hai lµ loµi Gµ l«i lam mµo ®en L. imperialis. Loµi nµy ®îc t×m thÊy l¹i ë ViÖt Nam vµo n¨m 1990 ë khu vùc çch Çt BÞn 12 km vÒ phÝa T©y cña Khu B¶o tån, sau gÇn 7 thËp kû kÓ tõ khi ngêi Ph¸p ph¸t hiÖn lÇn ®Çu tiªn vµo n¨m 1923 t¹i vïng rõng Qu¶ng B×nh (Delacour vµ Jabouille) [28]. Gµ l«i lam mµo ®en ®· ®îc ghi vµo S¸ch ®á ViÖt Nam vµ thÕ giíi vµ ®ang ®îc xÕp vµo loµi ®ang bÞ ®e däa tuyÖt chñng (Critical) trªn thÕ giíi.

2.1.3.5. Khu hÖ Bß s¸t vµ Lìng c

Theo mét sè t¸c gi¶, bíc ®Çu ®· x¸c ®Þnh khu vùc KÎ Gç cã 30 loµi bß s¸t thuéc 2 bé, 12 hä, chiÕm kho¶ng 65% sè loµi bß s¸t t×m thÊy ë tØnh Hµ TÜnh. Lìng c cã 17 loµi thuéc 1 bé vµ 5 hä, chiÕm 77,3% sè loµi lìng c ghi nhËn ë Hµ TÜnh. Trong çc loµi ®ã cã 7 loµi bß s¸t vµ 1 loµi lìng c ®îc ghi trong S¸ch ®á ViÖt Nam (Vâ Quý, 1993) [22].

2.1.3.6. T×nh tr¹ng nguån lîi ®éng vËt

Trong tæng 364 loµi thuéc nhãm ®éng vËt cã x¬ng sèng ë c¹n bíc ®Çu ®· ph¸t hiÖn cã 42 loµi quý hiÕm ®îc ghi vµo S¸ch ®á ViÖt Nam vµ thÕ giíi (B¶ng 2.4)

B¶ng 2.4. Çc loµi ®éng vËt quý hiÕm cÇn ®îc b¶o vÖ ë Khu B¶o tån KÎ Gç, n¨m 1995


Nguån lîi kinh tÕ cña Khu B¶o tån cã ý nghÜa rÊt lín, bao gåm tÊt c¶ çc loµi mµ nh©n d©n ®Þa ph-¬ng thêng xuyªn s¨n b¾t nh»m môc ®Ých kinh tÕ. Trong tæng sè 364 loµi cã tíi 115 loµi (chiÕm 32%) cã thÓ cho çc s¶n phÈm kh¸c nhau nh: thÞt, da, l«ng, dîc liÖu, lµm c¶nh ®îc nhiÒu ngêi a thÝch.

Líp Sè loµi Møc ®é ®e däa Céng E V R T

Thó 47 6 9 2 1 18 Chim 270 3 13 16 Bß s¸t 30 7 7 Lìng c 17 1 1 Tæng 364 9 9 2 22 42

of 92

Cã thÓ kÓ ra mét sè loµi nh: Hæ, B¸o, çc loµi KhØ, Nai, Ho½ng, GÊu, Tª tª, çc loµi Rïa, R¾n, TrÜ sao, Gµ l«i, Gµ tiÒn vµ çc loµi chim khíu cã giäng hãt hay.

2.1.3.7. Mét sè loµi ®éng vËt quý hiÕm

Voi Elephan maximus

Bß tãt Bos gaurus

Hæ Panthera tiger

Mang lín Megamuntiacus vuquangensis

Vîn m¸ hung Hylobates gabriellae

Ngan çnh tr¾ng Cairina scutulata

TrÜ sao Rheinartia ocellata ocellata

Gµ L«i lam ®u«i tr¾ng Lophura hatinhensis

Gµ l«i h«ng tÝa L. diardi

T×nh tr¹ng mét sè loµi kh¸c cã vïng ph©n bè hÑp vµ bÞ ®e däa toµn cÇu còng hiÕm dÇn vµ cÇn thiÕt ph¶i b¶o vÖ nh: Gµ so ch©n vµng Arborophila charltonii tonkinensis chØ cã ë miÒn Trung ViÖt Nam; Bång chanh rõng Alcedo hercules; Phín ®Êt Carpococyx renauldi; Hång hoµng Buceros bicomis; Gâ kiÕn xanh ®Çu ®á Picus rabieri; KhiÕu má dµi Jaboulleia danjoui; KhiÕu má dÑt ®u«i ng¾n Paradoxornis davidianus.

T×nh tr¹ng ph©n bè ®éng vËt trong Khu B¶o tån lµ ph©n bè kh«ng tËp trung, thêng gÆp ph©n t¸n ë mét sè khu vùc nhÊt ®Þnh.

2.1.4. §Æc ®iÓm d©n sinh vµ kinh tÕ

2.1.4.1. D©n sè

D©n sè cña vïng ®Öm KÎ Gç gåm 39.917 ngêi chiÕm 9,3% d©n sè cña 3 huyÖn, trong ®ã nam chiÕm 47,3%, n÷ chiÕm 52,7%. D©n c sèng trong vïng ®Öm chØ gåm cã 2 d©n téc, trong ®ã ngêi Kinh lµ chñ yÕu, chiÕm 94,2% vµ ngêi Mêng chiÕm 5,8% d©n sè. HuyÖn CÈm Xuyªn cã 4 x· n»m trong vïng ®Öm,

gåm 23.409 ngêi, chiÕm 16,3%, mËt ®é d©n sè lµ 53 ngêi/km2. HuyÖn Kú Anh cã 2 x· n»m trong vïng ®Öm gåm 10.269 ngêi, chiÕm 6,6%, mËt ®é d©n sè lµ 45 ngêi/km2. HuyÖn H¬ng Khª cã 1 x· gåm 6.239 ngêi n»m trong vïng ®Öm chiÕm 4,8% d©n sè cña huyÖn, mËt ®é d©n sè lµ 5 ngêi/km2.

MËt ®é b×nh qu©n d©n sè trong vïng ®Öm lµ 55 ngêi/km2. So víi çc vïng kh¸c, mËt ®é d©n sè vïng ®Öm ë ®©y t¬ng ®èi thÊp. Çc x· n»m trong vïng ®Öm cã diÖn tÝch s¶n xuÊt n«ng nghiÖp Ýt, trung

b×nh chØ cã 0,7-1,0 sµo (1 sµo = 500 m2)/lao ®éng, do vËy çc ho¹t ®éng khai th¸c sö dông tµi nguyªn rõng diÔn ra rÊt m¹nh trong Khu B¶o tån.

Nh×n chung, mËt ®é d©n c trong khu vùc vïng ®Öm ph©n bè kh«ng ®Òu, n¬i cã mËt ®é d©n sè cao lµ

x· CÈm L¹c 461 ngêi/km2, x· Kú T©y cã mËt ®é d©n sè thÊp lµ 75 ngêi/km2. Çc ®iÓm d©n c bao bäc Khu B¶o tån ë phÝa B¾c vµ phÝa §«ng. PhÝa §«ng vµ §«ng Nam lµ çc d·y nói thÊp tiÕp gi¸p víi çc vïng d©n c ®«ng ®óc cña huyÖn CÈm Xuyªn vµ Kú Anh. D©n c sèng trong vïng ®Öm cña Khu B¶o tån ph©n bè tËp trung theo tõng th«n xãm, toµn vïng cã 74 th«n xãm vµ ph©n bè theo tõng x·.

§Æc ®iÓm lín nhÊt cña d©n c trong vïng ®Öm lµ thµnh phÇn çc d©n téc t¬ng ®èi thuÇn nhÊt, cã 2 d©n

of 92

téc sinh sèng chñ yÕu lµ ngêi Kinh cßn ngêi Mêng chØ chiÕm tû lÖ thÊp. Çc x· trong vïng ®Öm cã tû lÖ t¨ng d©n sè cao (cao nhÊt 2,6%). §©y lµ mét vÊn ®Ò cÇn ®îc quan t©m ®Æc biÖt trong chiÕn lîc ph¸t triÓn kinh tÕ-x· héi trong toµn vïng. Mçi gia ®×nh thêng cã 2 thÕ hÖ sinh sèng, trung b×nh cã 5-6 con. Çc ho¹t ®éng s¶n xuÊt chñ yÕu lµ lµm lóa níc vµ khai th¸c çc s¶n phÈm trong rõng, ®êi sèng cña n«ng d©n cßn nghÌo.

B¶ng 2.5. Sù ph©n bè d©n c ë çc x· thuéc vïng ®Öm KÎ Gç (n¨m 1995)


2.1.4.2. C«ng t¸c ®Þnh canh ®Þnh c

MÆc dï nh©n d©n ë ®©y kh«ng cã tËp qu¸n du canh du c, nhng ®Ó s¾p xÕp l¹i ®Þa bµn s¶n xuÊt æn ®Þnh trong tõng x·, mét sè ®Þa ph¬ng ®· di chuyÓn mét sè hé tíi çc vïng cã diÖn tÝch canh t¸c réng h¬n, chñ yÕu lµ khu vùc gÇn çc vïng ®åi nói trong ®Þa bµn tØnh. Mét sè n¬i ®· tiÕn hµnh c«ng viÖc nµy nh ®· di chuyÓn 50 hé ra khái x· Kú T©y n¨m 1994, ë mét sè x· kh¸c nh Kú Thîng, CÈm S¬n còng ®· lµm, nhng kÕt qu¶ cha cao. Nguyªn nh©n chñ yÕu lµ:

ViÖc ®Çu t x©y dùng c¬ së h¹ tÇng ban ®Çu cha ®ång bé, nhÊt lµ giao th«ng ®i l¹i, trêng häc, tr¹m x¸, nguån níc sinh ho¹t cßn thiÕu.

Çc ch¬ng tr×nh ®a ra cha chó ý tíi viÖc lµm thÕ nµo ®Ó æn ®Þnh l¬ng thùc tríc m¾t vµ l©u dµi cho n«ng d©n.

§©y lµ nh÷ng vÊn ®Ò cÇn ph¶i ®îc chó ý trong qu¸ tr×nh x©y dùng çc ch¬ng tr×nh ph¸t triÓn kinh tÕ-x· héi cña tØnh còng nh trong vïng ®Öm.

2.1.4.3. Giao th«ng

Trong khu vùc vïng ®Öm ®· cã hÖ thèng ®êng nèi çc th«n xãm trong tõng x· vµ çc x· víi nhau vµ víi trung t©m çc huyÖn. HÖ thèng ®êng nµy ®· ®îc sö dông trong thêi gian dµi, mét sè n¬i do thiÕu kinh phÝ kh«ng ®îc c¶i t¹o tu söa nªn ®· h háng nÆng vµ xuèng cÊp, nhÊt lµ çc cÇu cèng, nh x· CÈm ThÞnh, Kú Thîng, Kú T©y, g©y trë ng¹i khã kh¨n cho viÖc ®i l¹i cña d©n trong khu vùc vÒ mïa ma lò. Çc tuyÕn ®êng tõ trung t©m huyÖn xuèng x· còng ®· bÞ xuèng cÊp, g©y ¸ch t¾c vÒ mïa ma lò nhçc x· Kú Thîng, Kú T©y vµ H¬ng Tr¹ch, do ®ã cÇn ph¶i cã kÕ ho¹ch tu söa, n¨ng cÊp hÖ thèng ®-

HuyÖn/x· DiÖn tÝch (ha) Sè th«n Tû lÖ t¨ng d©n sè (%) HuyÖn CÈm Xuyªn X· CÈm Mü 1.768 11 2,3 X· CÈm ThÞnh 2.150 15 2,2 X· CÈm S¬n 1.887 10 2,4 X· CÈm L¹c 1.254 12 2,4 HuyÖn Kú Anh X· Kú Thîng 4.848 10 2,4 X· Kú T©y 7.055 8 2,6 HuyÖn H¬ng Khª X· H¬ng Tr¹ch 2.505 8 2,3 Tæng 21.485 74

of 92

êng cò vµ çc cÇu cèng. ë çc khu d©n c míi h×nh thµnh cÇn x©y dùng thªm mét sè con ®êng míi.

2.1.4.4. Y tÕ

Khu vùc vïng ®Öm ®· cã mét hÖ thèng çc c¬ së y tÕ tõ huyÖn xuèng x·. Mçi x· ®Òu cã 1-2 c¬ së y tÕ, mçi c¬ së y tÕ ®Òu cã 1 y sÜ vµ 1-2 hé lý, mét sè x· ®· cã çc nh©n viªn y t¸ t¹i çc th«n xãm. T¹i x· H¬ng Tr¹ch cã ph©n viÖn II cña bÖnh viÖn H¬ng Khª. Tuy nhiªn, c¬ së vËt chÊt cña çc c¬ së y tÕ cßn thiÕu, nhÊt lµ çc trang thiÕt bÞ c¬ b¶n vµ thuèc ch÷a bÖnh phôc vô t¹i tuyÕn x·, çc c¬ së h¹tÇng, nhµ ®iÒu trÞ ®· xuèng cÊp cÇn x©y dùng l¹i. Çc bÖnh chñ yÕu trong vïng lµ sèt rÐt, bíu cæ, riªng bÖnh sèt rÐt, hµng n¨m cã 5-10% sè ngêi m¾c bÖnh. Çc x· trong khu vùc vµ çc ngµnh ®· thùc hiÖn nhiÒu biÖn ph¸p ®Ó dËp t¾t dÞch bÖnh nhng cha triÖt ®Ó. Mét sè vïng ®· ®îc cÊp thuèc sèt rÐt ®Þnh kú nh H¬ng Tr¹ch.

Ch¬ng tr×nh kÕ ho¹ch hãa gia ®×nh ®· ®îc triÓn khai xuèng çc x· chñ yÕu lµ th«ng qua héi phô n÷, tû lÖ gia ®×nh tham gia kÕ ho¹ch hãa gia ®×nh trung b×nh chØ ®¹t 20-25%, do tæ chøc tuyªn truyÒn cßn yÕu nªn nhËn thøc cña ngêi d©n cha ®îc thay ®æi, hä vÉn cßn muèn sinh nhiÒu con, nhÊt lµ ph¶i cã con trai trong gia ®×nh. ViÖc thùc hiÖn kÕ ho¹ch hãa gia ®×nh chñ yÕu chØ míi thùc hiÖn ®èi víi phô n÷.

Nguån níc sinh ho¹t cña nh©n d©n trong vïng chñ yÕu lµ níc giÕng, mét sè x· cßn gÆp khã kh¨n nªn vÉn cã tíi 20-60% sè hé sö dông níc ao hå, s«ng suèi nh ë x· CÈm L¹c vµ H¬ng Tr¹ch.

Trong ch¬ng tr×nh ph¸t triÓn kinh tÕ x· héi cña tØnh vµ vïng ®Öm cÇn chó ý ®Çu t x©y dùng, n©ng cÊp mét sè c¬ së y tÕ cÊp x· nh CÈm Mü, CÈm S¬n, CÈm L¹c ®Ó gãp phÇn ®¶m b¶o søc kháe cña nh©n d©n trong vïng.

2.1.4.5. Gi¸o dôc

Çc x· trong khu vùc ®Òu cã hÖ thèng trêng häc tõ mÉu gi¸o ®Õn cÊp I, II. Tæng sè toµn vïng ®Öm cã 10.917 häc sinh, trong ®ã:

Trêng MÉu gi¸o cã 75 líp víi 2.238 häc sinh

Trêng CÊp I cã 218 líp víi 6.954 häc sinh

Trêng CÊp II cã 50 líp víi 1.725 häc sinh.

Toµn vïng cã tû lÖ häc sinh ®Õn trêng lµ 92,4%, trong ®ã thÊp nhÊt lµ x· CÈm L¹c vµ Kú T©y, chiÕm tû lÖ 85%. Nguyªn nh©n chñ yÕu lµ do mét sè gia ®×nh nghÌo, ®«ng con kh«ng ®ñ kh¶ n¨ng cho con ®Õn trêng, thªm vµo ®ã mét sè n¬i trêng líp çch xa nhµ ë, ®i l¹i khã kh¨n nªn ®· gi¶m tû lÖ trÎ em ®Õn trêng. Trong toµn vïng tû lÖ trÎ em g¸i vµ trai ®Õn trêng t¬ng ®èi ®ång ®Òu, kh«ng cã t×nh tr¹ng ph©n biÖt vÒ häc tËp cña con em trong toµn vïng.

Tû lÖ häc sinh ®Õn trêng gi÷a cÊp I vµ cÊp II chªnh lÖch rÊt lín. Çc x· thuéc huyÖn CÈm Xuyªn cã tû lÖ 3/1, çc x· kh¸c cã tû lÖ 4/1, ®Æc biÖt x· Kú T©y cã tû lÖ chªnh lÖch rÊt lín 12/1 (b×nh qu©n cã 12 em häc sinh cÊp I th× cã 1 em häc sinh häc cÊp II). Nguyªn nh©n sè häc sinh trong vïng ®Õn trêng kh«ng ®ång ®Òu ë çc cÊp, sè häc sinh mÉu gi¸o vµ cÊp I ®«ng nhng lªn cÊp II gi¶m ®ét ngét lµ:

Mét sè con em cña çc gia ®×nh cã ®iÒu kiÖn vÒ kinh tÕ ®· di chuyÓn xuèng çc vïng ®ång b»ng hoÆc çc vïng thÞ trÊn, thÞ x·, n¬i cã ®iÒu kiÖn häc tËp tèt h¬n.

Mét phÇn do hoµn c¶nh gia ®×nh khã kh¨n nhÊt lµ ë çc vïng nói xa, nªn nhiÒu em ph¶i nghØ häc ®Ó

of 92

cïng gia ®×nh kiÕm sèng.

Çc t¸c ®éng cña nÒn kinh tÕ thÞ trêng ®· ¶nh hëng ®Õn suy nghÜ cña mäi ngêi. NhiÒu gia ®×nh tÝnh to¸n cho con häc lªn tèn kÐm còng ch¼ng ®îc häc ®¹i häc, trung cÊp hoÆc ®îc lµm viÖc ë çc c¬ quan nhµ níc.

Do ®Þa bµn nh÷ng x· miÒn nói mµ giao th«ng ®i l¹i vµ sinh ho¹t khã kh¨n.

Nh×n chung çc x· trong vïng ®Òu thiÕu gi¸o viªn (tû lÖ kho¶ng 35 häc sinh/gi¸o viªn).

C¬ së vËt chÊt cña çc trêng häc võa thiÕu l¹i võa xuèng cÊp, chñ yÕu vÉn lµ nhµ tranh vµ nhµ cÊp 4. Trêng líp cña mÉu gi¸o chñ yÕu lµ nhµ tranh chiÕm 56%, nhµ cÊp 4 chiÕm 44%. Trêng líp cÊp I cã 38% lµ nhµ tranh t¹m thêi, nhµ cÊp 4 chiÕm 62%. Trêng cÊp II cã 81% phßng häc lµ nhµ cÊp 4 vµ 19% nhµ cÊp 3. Toµn vïng hiÖn t¹i cßn thiÕu tíi 71 phßng häc cho häc sinh vµ phßng ë cho gi¸o viªn.

HiÖn tr¹ng c¬ së vËt chÊt trêng líp yÕu kÐm vµ häc sinh l¹i ®«ng, gi¸o viªn thiÕu ®ßi hái cÇn ph¶i ®Çu t ®Ó ngµnh gi¸o dôc lµm tèt nhiÖm vô cña m×nh trong çc x· vïng ®Öm.

2.1.4.6. T×nh h×nh kinh tÕ x· héi vïng ®Öm Khu B¶o tån KÎ Gç

Khu BTTN KÎ Gç n»m trªn ®Þa bµn cña 3 huyÖn CÈm Xuyªn, Kú Anh vµ H¬ng Khª, liªn quan trùc tiÕp ®Õn ®Þa bµn cña 7 x·. Tæng diÖn tÝch cña 3 huyÖn lµ 353.098 ha, trong ®ã diÖn tÝch cña 7 x· n»m trong vïng ®Öm Khu B¶o tån lµ 21.485 ha, chiÕm 6%. ViÖc ®¸nh gi¸ ph©n tÝch çc ho¹t ®éng kinh tÕ x· héi trong vïng ®Öm lµ cÇn thiÕt, ®Ó biÕt ®îc hÖ thèng sö dông ®Êt ®ai vµ tµi nguyªn rõng, t×nh tr¹ng kinh tÕ-x· héi còng nh çc mèi quan hÖ gi÷a con ngêi víi m«i trêng xung quanh. Trªn c¬ së ®ã ®Ò ra ®îc mét chiÕn lîc ph¸t triÓn l©u bÒn cho vïng ®Öm trong khu«n khæ chiÕn lîc kinh tÕ-x· héi cña toµn tØnh nh»m tõng bíc n©ng cao ®êi sèng cña nh©n d©n vïng ®Öm, h¹n chÕ ®Õn møc thÊp nhÊt viÖc gia t¨ng d©n sè ë ®©y vµ mäi t¸c ®éng lµm tæn h¹i ®Õn viÖc b¶o vÖ tµi nguyªn trong Khu B¶o tån còng nh b¶o vÖ tÝnh ®a d¹ng sinh häc cña khu vùc.

2.1.4.7. Çc ho¹t ®éng s¶n xuÊt chñ yÕu trong vïng ®Öm

Çc ho¹t ®éng s¶n xuÊt ë 7 x· vµ 5 ®¬n vÞ quèc doanh hiÖn nay ë vïng ®Öm chñ yÕu tËp trung vµo çc mÆt n«ng nghiÖp, ch¨n nu«i, l©m nghiÖp, khai th¸c l©m s¶n vµ mét sè ho¹t ®éng cã liªn quan kh¸c.

S¶n xuÊt n«ng nghiÖp:

Gieo trång lóa níc vµ mét sè c©y hoa mµu lµ ho¹t ®éng chñ yÕu cña n«ng d©n trong vïng. DiÖn tÝch ®Êt s¶n xuÊt n«ng nghiÖp Ýt l¹i ph©n t¸n, mét sè lín lµ ruéng bËc thang, khã kh¨n cho viÖc tíi tiªu. Çc x· cña huyÖn CÈm Xuyªn ®· cã níc tíi cña c«ng tr×nh thñy lîi hå KÎ Gç, hå S«ng R¸c vµ hå Th-îng Tuy nhng çc x· trong vïng ®Öm (gÇn hå KÎ Gç) còng chØ cã níc tíi cho kho¶ng 30-50% tæng diÖn tÝch, diÖn tÝch cßn l¹i s¶n xuÊt phô thuéc vµo thiªn nhiªn. Çc x· vïng ®Öm tuy n»m gÇn hå KÎ Gç nhng l¹i sö dông níc hå KÎ Gç Ýt, do ®ã hä Ýt quan t©m b¶o vÖ hå. V× vËy cÇn hç trî vËt chÊt, vèn cho hä lµm nghÒ s¶n xuÊt tõ vên, l©m nghiÖp... Cã vËy hä míi tham gia vµo viÖc b¶o vÖ ®îc rõng.

B¶ng 2.6. HÖ thèng sö dông ®Êt n«ng nghiÖp t¹i vïng ®Öm KÎ Gç

HuyÖn/x·

Tæng (ha)

DT lóa 2 vô (ha)

DT lóa 1 vô (ha)

DiÖn tÝch s¶n xuÊt c©y hoa mµu (ha)

Tæng S¾n Ng« Khoai L¹c §Ëu

of 92


Çc x· cã diÖn tÝch trång lóa Ýt lµ Kú Thîng trung b×nh 0,6 sµo/ngêi, H¬ng Tr¹ch 0,7 sµo/ngêi. Lóa lµ mét trong nh÷ng nguån thu nhËp chÝnh cña ngêi n«ng d©n nhng nh×n chung n¨ng suÊt cßn thÊp vµ kh«ng ®ång ®Òu, trong ®ã çc x· H¬ng Tr¹ch, Kú T©y cã n¨ng suÊt lóa thÊp nhÊt. §©y còng lµ mét trong nh÷ng lý do gi¶i thÝch t¹i sao n«ng d©n ë nh÷ng vïng nµy sèng phô thuéc phÇn lín vµo khai th¸c tµi nguyªn rõng.

S¶n xuÊt lóa ®¹t n¨ng suÊt thÊp lµ do çc nguyªn nh©n sau:

Mét sè khu vùc cña x· bÞ thiÕu níc tíi, mét sè c«ng tr×nh thñy lîi, kªnh m¬ng ®· bÞ h háng n¨ng cha ®îc söa ch÷a, ®Êt canh t¸c xÊu vµ cha ®îc c¶i t¹o nh ë çc x· Kú T©y, Kú Thîng vµ H¬ng Tr¹ch. T×nh h×nh h¹n h¸n vµ xãi mßn ®Êt cßn do cha sö dông tèt biÖn ph¸p n«ng l©m kÕt hîp ë çc khu vùc ven rõng.

Do thiÕu nguån vèn nªn viÖc ®Çu t vµo s¶n xuÊt cßn rÊt thÊp, mét sè n¬i n«ng d©n kh«ng ®ñ tiÒn mua ph©n bãn vµ thuèc trõ s©u bÖnh nh mét sè ®ång bµo Mêng ë H¬ng Tr¹ch.

ViÖc ¸p dông kü thuËt vµo s¶n xuÊt nh gièng, ph©n bãn, phßng trõ dÞch h¹i cßn h¹n chÕ ë mét sè vïng.

Do vËy hµng n¨m cã mét sè lîng lín n«ng d©n çc x· thiÕu l¬ng thùc, b¾t buéc ph¶i kiÕm nguån thu nhËp kh¸c thay thÕ, chñ yÕu ®ã lµ khai th¸c çc nguån tµi nguyªn rõng.

DiÖn tÝch trång çc loµi c©y hoa mµu thêng b»ng 50% diÖn tÝch trång lóa, ®©y lµ mét diÖn tÝch kh¸ lín. Nh×n chung n¨ng suÊt cña çc loµi c©y trång cßn thÊp, cha h×nh thµnh ®îc çc khu vùc trång tËp trung çc loµi c©y cã gi¸ trÞ kinh tÕ cao, mÆt kh¸c viÖc trång trät cßn phô thuéc vµo nguån níc ma lµ chñ yÕu cho nªn cã nh÷ng thêi gian do h¹n h¸n kÐo dµi ®· g©y trë ng¹i lín cho viÖc trång trät vµ ch¨m sãc c©y trång.

B¶ng 2.7. N¨ng suÊt lóa cña mét sè x· trong vïng ®Öm KÎ Gç, n¨m 1995


X· CÈm Mü 750 355 65 330 60 0 80 110 80 X· CÈm ThÞnh 508 330 9 81 15 0 51 15 0 X· CÈm S¬n 770 430 130 210 50 30 80 30 20 X· CÈm L¹c 523 270 105 148 42 0 75 14 17 X· Kú Thîng 300 100 50 150 80 0 20 40 10 X· Kú T©y 416 174 86 156 68 0 39 43 6 X· H¬ng Tr¹ch 444 130 100 214 0 60 4 50 100 Tæng 3.7111 1.789 633 1.289 315 90 349 302 233

HuyÖn/x· N¨ng suÊt kg/ha/n¨m

HuyÖn/x· N¨ng suÊt kg/ha/n¨m

H. CÈm xuyªn H. Kú Anh X· CÈm Mü 4.000 X· Kú Thîng 4.000 X· CÈm ThÞnh 6.000 X· Kú T©y 3.700 X· CÈm S¬n 4.000 H. H¬ng Khª X· CÈm L¹c 5.600 X· H¬ng Tr¹ch 3.000

of 92

S¶n xuÊt l©m nghiÖp:

DiÖn tÝch ®Êt l©m nghiÖp chiÕm phÇn lín diÖn tÝch ®Êt tù nhiªn cña çc x· quanh Khu B¶o tån (B¶ng 2.8).

B¶ng 2.8. HÖ thèng sö dông ®Êt l©m nghiÖp ë vïng ®Öm KÎ Gç (n¨m 1995)


B¶ng 2.9. DiÖn tÝch vµ sè hé nhËn ®Êt lµm vên rõng ë çc x· (n¨m 1995)


DiÖn tÝch ®Êt l©m nghiÖp lín nhng s¶n xuÊt l©m nghiÖp chiÕm tû lÖ rÊt thÊp v× phÇn lín ®Êt l©m nghiÖp n»m trong çc x· vïng ®Öm lµ diÖn tÝch ®Êt trèng ®åi träc (chiÕm tíi 98%), ®Êt cßn rõng tù nhiªn chiÕm 1% vµ ®Êt rõng trång chiÕm 1%.

HuyÖn/x·

DT ®Êt l©m nghiÖp (ha)

§Êt cã rõng (ha) §Êt trèng (ha) Tæng Rõng TB Rõng

nghÌo Rõng trång

H. CÈm Xuyªn 3.086 244 0 0 244 2.842 X· CÈm Mü 826 62 0 0 62 764 X· CÈm ThÞnh 1.160 70 0 0 70 1.090 X· CÈm S¬n 618 80 0 0 80 583 X· CÈm L¹c 482 32 0 0 32 450 H. Kú Anh 7.028 67 0 0 67 6.961 X· Kú Thîng 4.013 20 0 0 20 3.993 X· Kú T©y 3.015 47 0 0 47 2.968 H. H¬ng Khª 1.816 222 96 126 0 1594 X· H¬ng Tr¹ch 1.816 222 96 126 0 1594 Tæng 11.930 533 96 126 311 11.397

HuyÖn/x·

Tæng diÖn tÝch (ha)

NhËn ®Êt lµm vên rõng NhËn rõng b¶o vÖ DT (ha) Sè hé DT (ha) Sè hé

H. CÈm Xuyªn X· CÈm Mü 40 40 12 0 0 X· CÈm ThÞnh 30 30 18 0 0 X· CÈm S¬n 200 200 21 0 0 X· CÈm L¹c 14 14 7 0 0 H. Kú Anh X· Kú Thîng 1.020 20 8 1.000 21 X· Kú T©y 1.315 315 150 0 0 H. H¬ng Khª X· H¬ng Tr¹ch 618 618 146 0 0 Tæng 2.237 1.237 362 1.000 21

of 92

DiÖn tÝch ®Êt ®îc giao cho çc hé gia ®×nh ®Ó lµm vên rõng chØ míi rÊt Ýt, ë nhiÒu n¬i çc hé cßn muèn nhËn thªm nhng cha cã (xem B¶ng 2.9).

Khu vùc rõng ë x· Kú Thîng chñ yÕu lµ do L©m trêng Kú Anh qu¶n lý khai th¸c, hiÖn nay chØ cã mét khu vùc nhá (rõng vïng G¸t ChÌ MÌ ë Kú Thîng) ®ang ®îc b¶o vÖ. Mét sè x· kh¸c nh H¬ng Tr¹ch, n«ng d©n chñ yÕu lµ nhËn trång rõng vµ b¶o vÖ trªn diÖn tÝch ®Êt cña L©m trêng Hµ §«ng qu¶n lý th«ng qua dù ¸n 327. Çc loµi c©y trång chñ yÕu lµ: B¹ch ®µn, Tr¸m, Keo, Muång ®en, QuÕ vµ mét sè loµi c©y ¨n qu¶ nh Cam, Bëi, M¬, Quýt.

ViÖc giao ®Êt cã l©m b¹ ®Õn hé gia ®×nh ®Ó x©y dùng vên rõng cÇn ®îc ®Èy m¹nh vµ nªn ch¨ng cÇn cã sù hç trî cña Nhµ níc. Cã thÓ coi ®©y lµ mét trong çc gi¶i ph¸p chñ yÕu tríc m¾t ®Ó gi¶i quyÕt nhu cÇu vÒ gç d©n dông vµ chÊt ®èt cho nh©n d©n trong vïng.

Trong vïng cã 4 l©m trêng quèc doanh ho¹t ®éng s¶n xuÊt l©m nghiÖp, çc l©m trêng nµy thuéc Së L©m nghiÖp Hµ TÜnh qu¶n lý. Ph¹m vi ho¹t ®éng cña çc l©m trêng nµy tríc ®©y cã mét phÇn n»m trong Khu B¶o vÖ, sè cßn l¹i thuéc vïng ®Öm. Ngoµi ra, n»m vÒ phÝa T©y Nam tiÕp gi¸p víi Khu B¶o tån cßn cã L©m trêng Tuyªn Hãa cña tØnh Qu¶ng B×nh. §Êt cña L©m trêng nµy n»m ë vïng ®Öm. Ban qu¶n lý rõng phßng hé hå KÎ Gç vµ l©m trêng cã nhiÖm vô chñ yÕu lµ trång rõng vµ qu¶n lý b¶o vÖ rõng, ngoµi ra L©m trêng CÈm Xuyªn cßn cã nhiÖm vô khai th¸c nhùa th«ng ë mét sè diÖn tÝch rõng th«ng.

of 92

Ch¨n nu«i:

B¶ng 2.10. Sè liÖu ®µn gia sóc chÝnh ë çc x· vïng ®Öm KÎ Gç (n¨m 1995)


Nh×n chung, do cã lîi thÕ vÒ ®Þa bµn, çc x· vïng ®Öm tiÕp gi¸p víi ®åi nói thÊp, cã nh÷ng khu vùc ®ång cá nªn ch¨n nu«i ë trong vïng t¬ng ®èi ph¸t triÓn, nhÊt lµ ch¨n nu«i ®¹i gia sóc. §©y còng lµ mét trong nh÷ng nguån thu nhËp chñ yÕu cña n«ng d©n.

Çc sè liÖu thèng kª cho thÊy n«ng d©n rÊt chó träng ®Õn ph¸t triÓn ®µn tr©u bß, nhiÒu nhÊt lµ ë x· Kú T©y, trung b×nh mçi hé cã tõ 2-3 con, mét sè hé gia ®×nh nu«i tíi 10-15 con tr©u bß.

Vên nhµ:

Nh×n chung ®ång bµo sèng trong vïng, kÓ c¶ ®ång bµo Mêng vµ Kinh mçi hé gia ®×nh ®Òu cã vên ®Ó trång c©y. Tïy theo tõng vïng, ngêi ta trång çc loµi c©y ¨n qu¶ kh¸c nhau chñ yÕu vÉn lµ çc loµi nhCam, Quýt, Bëi, MÝt Chanh, Hång, Nh·n, V¶i, Cau. Bªn c¹nh ®ã lµ çc loµi rau ng¾n ngµy phôc vô cho cuéc sèng hµng ngµy cña tõng gia ®×nh. ë mét sè x· nh H¬ng Tr¹ch, c©y Bëi ®Æc s¶n ®· cho nguån thu nhËp t¬ng ®èi lín ë nhiÒu gia ®×nh, hoÆc Quýt ngät ë Kú Thîng. Tuy nhiªn nh×n chung, mét sè n¬i n«ng d©n cßn thiÕu gièng c©y trång, kü thuËt vµ nguån vèn nªn vên nhµ cha ®îc chó ý ph¸t triÓn, hiÖu qu¶ thu ®îc tõ vên nhµ cßn thÊp.

X©y dùng vên nhµ lµ mét thÕ m¹nh cña ph¬ng thøc ho¹t ®éng kinh tÕ gia ®×nh quan träng theo m« h×nh VAC trong chiÕn lîc ph¸t triÓn kinh tÕ chung, nªn cÇn ®îc lu t©m ®èi víi vïng ®Öm, v× ®©y cã thÓ lµ khu vùc cã nhiÒu thuËn lîi theo híng ph¸t triÓn nµy ®Ó nhanh chãng c¶i thiÖn ®êi sèng nh©n d©n. Kinh tÕ vên cßn ®ãng vai trß quan träng trong viÖc b¶o ®¶m an toµn thùc phÈm, b¶o vÖ søc kháe cho mäi ngêi.

T×nh tr¹ng s¨n b¾n:

Do t×nh tr¹ng kinh tÕ nãi trªn cho nªn viÖc s¨n b¾n ®éng vËt hoang d· tõ l©u ®· gi÷ vai trß quan träng trong ®êi sèng kinh tÕ cña nhiÒu gia ®×nh. VÒ ph¬ng diÖn nµy, Khu B¶o tån ®ang ph¶i chÞu mét søc Ðp m¹nh mÏ. Tríc ®©y, môc ®Ých s¨n b¾n chñ yÕu lµ ®Ó lÊy thÞt, thu lîm g¹c h¬u nai, l«ng chim trÜ ®Ó trang trÝ trong gia ®×nh, nhng sau nµy nh÷ng s¶n phÈm tõ ®éng vËt trë thµnh hµng hãa vµ ®ãng vai trß quan träng trong ®êi sèng cña nhiÒu ngêi th× tèc ®é s¨n b¾n ®ang gia t¨ng. §Æc

HuyÖn/x· Sè lîng (con) Tr©u bß Dª Lîn H¬u

H. CÈm Xuyªn X· CÈm Mü 3.200 120 2.800 0 X· CÈm ThÞnh 2.200 25 1.500 0 X· CÈm S¬n 1.600 300 1.500 0 X· CÈm L¹c 1.610 120 1.440 0 H. Kú Anh X· Kú Thîng 2.450 0 950 0 X· Kú T©y 6.070 0 3.900 0 H. H¬ng Khª X· H¬ng Tr¹ch 1.698 0 1.604 45 Tæng 18.828 565 13.694 45

of 92

biÖt khi cã chÝnh s¸ch më cöa rõng, th«ng th¬ng bu«n b¸n víi çc níc th× çc s¶n phÈm tõ ®éng vËt hoang d¹i ®· trë nªn cã gi¸ trÞ h¬n. T¹i khu vùc hå KÎ Gç tríc ®©y Voi, Bß tãt, Hæ, Nai, Ho½ng... cßn kh¸ phæ biÕn, nhng hiÖn nay ®· hiÕm dÇn vµ cã mét sè trong sè ®ã ®ang cã nguy c¬ bÞ tiªu diÖt nh Voi, Bß tãt, Hæ, Gµ l«i. Ngêi ta ®· sö dông nhiÒu h×nh thøc s¨n b¾t kh¸c nhau nh dïng sóng, sóng tù chÕ, çc lo¹i bÉy, cïng víi chã s¨n. TÊt c¶ çc loµi ®éng vËt trë thµnh ®èi tîng s¨n b¾t, tõ nh÷ng loµi cã kÝch thíc lín nh võa kÓ trªn cho ®Õn nh÷ng con nhá nhÊt nh R¾n, Rïa, Ba ba, Õch, Nh¸i, Sãc, T¾c kÌ vµ çc loµi chim.

Çc ho¹t ®éng kh¸c:

Vïng ®Öm cña Khu B¶o tån bao gåm 7 x·, mËt ®é d©n c ®«ng ®óc, ®êi sèng mét sè gia ®×nh cßn phô thuéc nhiÒu vµo nguån thu nhËp tõ çc s¶n phÈm cña rõng. Theo ®iÒu tra cña chóng t«i (th¸ng 8/1999), t¹i hai nguån: phÝa §«ng x· CÈm Mü (cöa vµo rõng thø nhÊt), cø mét ngµy t¹i ®©y cã tõ 50-60 chiÕc xe ®¹p vµ ë phÝa Nam x· CÈm S¬n (cöa vµo rõng thø 2) mçi ngµy cã 60-100 xe ®¹p göi tríc khi vµo rõng khai th¸c. Trung b×nh mçi xe ®¹p trong ngµy khai th¸c tõ 70-150 kg çc lo¹i nøa, gç, than, cñi, song m©y, l¸ nãn, ®ãt, çc lo¹i dîc liÖu vµ mËt ong.

Song m©y lµ nh÷ng c©y cho nguyªn liÖu lµm ®å thñ c«ng mü nghÖ bÞ khai th¸c t¬ng ®èi triÖt ®Ó nªn tÇng díi cña rõng bÞ ph¸ hñy. Theo sè liÖu ®iÒu tra cña chóng t«i (häp céng ®ång xãm 1 vµ xãm 4, x· CÈm Mü, th¸ng 8/1999), cã 90% sè hé ë 2 th«n khai th¸c hÌo, 100% sè hé khai th¸c song ®Ó b¸n vµo nh÷ng dÞp n«ng nhµn. Ngoµi ra, ®Õn mïa khai th¸c song m©y (chñ yÕu tõ th¸ng 1-3 vµ th¸ng 6-10) cã hµng tr¨m ngêi d©n CÈm DuÖ, Kú Anh, H¬ng Khª khai th¸c trong Khu B¶o tån. Ho¹t ®éng khai th¸c çc s¶n phÈm nµy ®· ¶nh hëng nhiÒu tíi ®êi sèng cña Gµ l«i lam, ®Æc biÖt lµ lµm nhiÔu lo¹n mïa sinh s¶n cña chóng. Nªn ch¨ng cÇn qu¶n lý viÖc khai th¸c çc s¶n phÈm trªn, tr¸nh khai th¸c trong mïa sinh s¶n cña gµ (tõ th¸ng 2-7).

§èt than: Theo ®iÒu tra cña chóng t«i (8/1999), trong vïng ®Öm KÎ Gç (ë tuyÕn CÈm Mü - CÈm S¬n) cø kho¶ng 50 m ®êng rõng cã 1 hè ®èt than, tÇn sè b¾t gÆp rÊt dµy ®Æc. §©y lµ nguy c¬ rÊt lín cÇn ph¶i cã tiÕng chu«ng b¸o ®éng khÈn cÊp, nÕu kh«ng chØ cÇn 6-7 n¨m n÷a, th¶m thùc vËt vïng ®Öm Khu BTTN KÎ Gç sÏ nhanh chãng biÕn thµnh sa van cá thÊp, thËm chÝ chØ lµ ®åi träc tr¬ sái ®¸.

Khai th¸c cñi: §èi tîng khai th¸c chñ yÕu lµ phô n÷, trÎ em. Çc loµi c©y bôi cao kho¶ng 1 m trë xuèng võa míi t¸i sinh b»ng chåi gèc ®Òu biÕn thµnh nh÷ng bã cñi t¬i, ngay c¶ çc loµi nh Vät (Dicranopteris linearis), Chµ lµ ®åi (Phoenix humilis) t¹o líp th¶m che cho ®Êt còng bÞ biÕn thµnh cñi ®èt.

Khai th¸c dîc liÖu: Çc nguån dîc liÖu quý nh nh©n trÇn, « díc, th¹ch x¬ng bå, ch©n chim, cuång, chÌ v»ng, b¬m bím, niÖt giã, danh ®Òu lµ nh÷ng nguån lîi ®Ó ngêi d©n tËp trung khai th¸c. Theo sè liÖu ®iÒu tra t¹i xãm 1 vµ xãm 4 CÈm Mü vµo th¸ng 8/1999, cho biÕt cã 100% sè hé khai th¸c chÌ v»ng, 50% sè hé trong xãm khai th¸c th¹ch x¬ng bå, hµ thñ «; 80% sè hé khai th¸c « díc ®Ó b¸n.... Do viÖc khai th¸c qu¸ møc nªn mét sè loµi ë vïng ®Öm vµ Khu BTTN KÎ Gç ®ang bÞ suy tho¸i, dÇn dÇn c¹n kiÖt.

2.1.4.8. T×nh h×nh thu nhËp

Thu nhËp cña n«ng d©n hµng n¨m rÊt thÊp (B¶ng 2.11), chñ yÕu phô thuéc vµo 3 nguån chÝnh: n«ng nghiÖp, l©m nghiÖp vµ ch¨n nu«i.

Çc x· n»m trong khu vùc vïng ®Öm cã diÖn tÝch tù nhiªn lín nhng chñ yÕu lµ ®Êt l©m nghiÖp. Tuy

of 92

nhiªn, ngµnh s¶n xuÊt chÝnh vÉn lµ n«ng nghiÖp, nhng diÖn ®Êt n«ng nghiÖp lµ ruéng l¹i Ýt, trung b×nh ®¹t 0,7-1,0 sµo/ngêi. PhÇn lín diÖn tÝch lóa nh ë çc x· Kú T©y, CÈm Mü ®Òu cho n¨ng suÊt thÊp. Thu nhËp tõ çc loµi c©y hoa mµu, c©y c«ng nghiÖp kh¸c chØ chiÕm tû träng nhá trong tæng thu nhËp cña gia ®×nh. Toµn vïng hiÖn cã 3.461 hé (chiÕm 39% tæng sè hé) thiÕu ¨n hµng n¨m.

Çc x· vïng ®Öm thuéc huyÖn CÈm Xuyªn thiÕu ¨n trung b×nh 40%, cao nhÊt lµ x· CÈm S¬n cã 62,9%, x· CÈm Mü cã 53,7% sè hé thiÕu ¨n hµng n¨m. Çc x· vïng ®Öm thuéc huyÖn Kú Anh trung b×nh cã 43% sè hé thiÕu ¨n, cao nhÊt lµ x· Kú Thîng cã tíi 50,0% sè hé thiÕu ¨n trong n¨m. HuyÖn H¬ng Khª chØ cã 1 x· H¬ng Tr¹ch n»m trong vïng ®Öm Khu B¶o tån cã 23% sè hé thiÕu ¨n hµng n¨m.

B¶ng 2.11. T×nh h×nh thu nhËp cña n«ng d©n vïng ®Öm KÎ Gç (n¨m 1994)

Nguån: Dù ¸n kh¶ thi Khu BTTN KÎ Gç (1995) [28]

KÕt qu¶ ®iÒu tra bíc ®Çu trong vïng ®Öm ®· cho thÊy phÇn lín çc hé gia ®×nh ®Òu tham gia khai th¸c sö dông çc tµi nguyªn trong vïng ®Öm vµ Khu B¶o tån. §a sè çc hé thiÕu ¨n th× nguån thu nhËp bæ sung chñ yÕu tõ tµi nguyªn rõng nh khai th¸c cñi gç, ®èt than, l¸ nãn, song m©y, mËt ong, s¨n b¾t chim thó.

Tû lÖ thu nhËp trung b×nh cña n«ng d©n tõ tµi nguyªn rõng trong Khu B¶o tån chiÕm kho¶ng 38% trong tæng sè thu nhËp, nhiÒu x· cã tû lÖ thu nhËp cao tõ Khu B¶o tån nh x· Kú Thîng, CÈm S¬n, CÈm L¹c. ¦íc tÝnh cã tíi 56% sè hé tham gia çc ho¹t ®éng khai th¸c tµi nguyªn vµ cã thu nhËp trung b×nh chiÕm tíi 50% tæng thu nhËp cña gia ®×nh hµng n¨m.

B¶ng 2.12. Tû lÖ thu nhËp tõ khai th¸c tµi nguyªn rõng t¹i vïng ®Öm KÎ Gç (n¨m 1994)


Çc x· Tæng sè hé

D thõa §ñ ¨n Sè hé thiÕu ¨n Tæng Tû lÖ

(%) 1-2 th¸ng 3-4 th¸ng 5-6 th¸ng

CÈm Mü 1.433 143 520 770 53,7 270 120 380 CÈm ThÞnh 1.318 9 1.163 146 11,0 78 50 18 CÈm S¬n 1.069 10 364 695 62,9 320 210 165 CÈm L¹c 1.360 108 1.021 231 17,0 46 59 126 Kú Thîng 1.157 0 582 575 50,0 143 144 288 Kú T©y 1.214 243 546 425 35,1 200 212 13 H¬ng Tr¹ch 1.322 0 1.018 304 23,0 160 135 9 Tæng 8.873 513 5.214 3.146 1.217 930 999

HuyÖn/x·

% sè hé tham gia

% thu nhËp

HuyÖn/x·

% sè hé tham gia

% thu nhËp

H. CÈm Xuyªn H. Kú Anh X· CÈm Mü 55 33 X· Kú Thîng 56 50 X· CÈm ThÞnh 45 30 X· Kú T©y 60 35 X· CÈm S¬n 60 43 H. H¬ng Khª X· CÈm L¹c 60 39 X· H¬ng Tr¹ch 50 30

of 92

Çc sè liÖu trªn cho thÊy nguån tµi nguyªn rõng do nh©n d©n khai th¸c trong vïng ®Öm vµ Khu B¶o tån tõ tríc ®Õn nay (1995) lµ rÊt lín. Çc s¶n phÈm ®ã hä võa ®Ó sö dông trong gia ®×nh nh cñi ®un, v¸n gç, nhng l¹i võa ®Ó b¸n ra thÞ trêng t¹o ra nguån thu nhËp chÝnh trong hé gia ®×nh. Trong sè ®ã thêng gç, song m©y chñ yÕu ®îc khai th¸c trong Khu B¶o tån. Ngoµi viÖc thu thËp l¸ nãn, l¸ dong, c©y thuèc, mËt ong th× viÖc s¨n b¾t chim thó vÉn thêng xuyªn x¶y ra trong rõng. Chóng ta cÇn cã kÕ ho¹ch g× ®Ó gióp ®ì hä t×m ra nguån thu nhËp kh¸c nh»m ®¶m b¶o cuéc sèng tríc m¾t còng nh l©u dµi?

2.2. Ph¬ng ph¸p nghiªn cøu

2.2.1. §iÒu tra viÖc sö dông l©m s¶n ngoµi gç cña ngêi d©n vïng ®Öm KÎ Gç b»ng PRA víi nhãm n«ng d©n vµ hé n«ng d©n

ChØ tiªu thu thËp trong PRA víi nhãm n«ng d©n:

Tªn c©y (tªn ®Þa ph¬ng: tªn thêng gäi, nh÷ng tªn gäi kh¸c).

Môc ®Ých sö dông (a- trong gia ®×nh; b- b¸n s¶n phÈm).

Bé phËn sö dông (c©y, th©n, l¸, qu¶, rÔ, cñ, nhùa, vá...).

Møc ®é sö dông (rÊt nhiÒu, nhiÒu, Ýt, rÊt Ýt).

Kh¶ n¨ng ph¸t triÓn vÒ kinh tÕ (tèt, trung b×nh, h¹n chÕ).

Kh¶ n¨ng sinh trëng vµ ph¸t triÓn t¹i ®Þa ph¬ng (vÒ m«i trêng vµ hÖ sinh th¸i).

Trång t¹i ®Þa ph¬ng (®· g©y trång, ®Ò nghÞ g©y trång).

¦íc tÝnh khai th¸c (sè hé gia ®×nh khai th¸c, sè lîng khai th¸c ®îc).

N¬i sèng.

MËt ®é hiÖn cã trong çc khu vùc ë vïng ®Öm vµ trong rõng KÎ Gç.

ChØ tiªu thu thËp trong ®iÒu tra hé n«ng d©n (phiÕu ®iÒu tra pháng vÊn).

2.2.2. §iÒu tra trong rõng thuéc vïng ®Öm vµ Khu BTTN KÎ Gç

LËp tuyÕn ®iÒu tra vµ « tiªu chuÈn: Trong ®iÒu tra thu thËp thµnh phÇn loµi vµ sè lîng ç thÓ thùc vËt, nhãm ®iÒu tra ®· sö dông 2 ph¬ng ph¸p lµ ®iÒu tra tuyÕn vµ ®iÒu tra « tiªu chuÈn.

§iÒu tra tuyÕn: Chän tuyÕn ®iÒu tra réng 2 m ch¹y xuyªn suèt qua sinh c¶nh ®Ó thu mÉu, tuyÕn c¾t ngang çc khu vùc ®¹i diÖn cho çc quÇn x·. TuyÕn ®iÒu tra sÏ cho biÕt ®Çy ®ñ h¬n vÒ thµnh phÇn loµi, nh»m ph¶n ¸nh tÝnh ®a d¹ng vÒ loµi vµ sù ph©n bè cña çc loµi trong çc quÇn x·.

§iÒu tra « tiªu chuÈn: §iÒu tra mËt ®é ç thÓ cña çc loµi thùc vËt, ®îc tiÕn hµnh theo ph¬ng ph¸p « tiªu chuÈn. KÝch thíc « tiªu chuÈn ®îc dùa theo ph¬ng ph¸p nghiªn cøu th¶m thùc vËt cña Th¸i V¨n Trõng (1978) [19a] tïy thuéc møc ®é phøc t¹p cña h×nh th¸i, cÊu tróc vµ thµnh phÇn thùc vËt sÏ ®Þnh ra mét diÖn tÝch tèi thiÓu cho thÝch hîp. Nh÷ng loµi cã chiÒu cao trªn 3 m th× lÊy OTC h×nh trßn cã b¸n kÝnh r = 22,5 m t¬ng øng víi « tiªu chuÈn 40 m x 40 m; nh÷ng loµi cã chiÒu cao < 3 m lÊy

theo « d¹ng b¶n 2 m x 2 m = 4 m2 trªn çc ®êng kÝnh cña h×nh trßn (xem H×nh 1).

H×nh 1. S¬ ®å « tiªu chuÈn

of 92

Tõ trung t©m cña « trßn, dïng 2 sîi d©y (mµu ®á) cã b¸n kÝnh cña ®êng trßn r = 22,5 m. Trong « nµy tiÕn hµnh thèng kª sè lîng loµi vµ sè lîng ç thÓ cña tõng loµi, ®o chiÒu cao, x¸c ®Þnh mËt ®é ç thÓ, sè

lîng c©y gç trong « tiªu chuÈn. Thèng kª tuÇn tù trong 10 m¶nh h×nh qu¹t cã gãc lµ 360, víi chiÒu quay ngîc víi kim ®ång hå. Trong khi x¸c ®Þnh çc c©y gç trong « tiªu chuÈn lín, thµnh lËp çc « nhá

kÝch thíc 4 m2 n»m trªn çc ®êng chÐo vu«ng gãc cña h×nh trßn. Tæng çc « nhá ®îc thiÕt lËp lµ 25 «, víi diÖn tÝch 25 « nhá lµ 100 m2. Trong çc « nhá tiÕn hµnh ®o ®Õm nh÷ng loµi cã chiÒu cao < 3 m (phÇn lín lµ nh÷ng loµi LSNG). Trong çc quÇn x· ®iÒu tra cïng mét híng ph¬i lµ híng §«ng; ®é dèc ®-îc ®o b»ng m¸y ®o Trung Quèc, ®é cao cña quÇn x· so víi mÆt níc biÓn ®îc x¸c ®Þnh b»ng m¸y ®o ®é cao. Mçi quÇn x· x¸c lËp 3 « tiªu chuÈn (ch©n ®åi, sên ®åi vµ ®Ønh ®åi).

1 tuyÕn 4 ®iÓm, mçi ®iÓm 3 « tiªu chuÈn (H×nh 2. B¶n ®å 4 ®iÓm ®iÒu tra).

ChØ tiªu:

Danh lôc çc loµi c©y (tªn khoa häc, tªn ®Þa ph¬ng) l©m s¶n ngoµi gç.

Mçi loµi cã 1-2 mÉu Ðp kh« kh©u b×a; cã 1-2 ¶nh chôp.

ChØ sè phong phó (rÊt nhiÒu, nhiÒu, Ýt, rÊt Ýt) (sè lîng ç thÓ vµ sè loµi trong çc « ®iÒu tra).

Loµi c©y (c©y gç, c©y díi t¸n rõng).

Sinh c¶nh (rõng thø sinh, sa van/c©y bôi, rõng trång, vên nhµ).

2.2.3. KÕ ho¹ch thùc hiÖn

Kh¶o s¸t s¬ bé: th¸ng 7/1999

§iÒu tra trong d©n x· CÈm Mü (xãm 1 vµ xãm 4): th¸ng 8/1999

X©y dùng b¸o ço: th¸ng 2-5/2000.

36o

of 92

Nhãm nghiªn cøu:

ThS. TrÇn Ngäc L©n Ths. Ph¹m Hång Ban

ThS. TrÇn Ngäc Hïng CN. NguyÔn Huy ChiÕn

ThS.NguyÔn ThÞ Hoa CN. Cao TiÕn Trung

CN. Hoµng Minh Th¾ng CN. NguyÔn ThÞ Thanh

KS. TrÞnh V¨n S¬n

2.2.4. KÕt qu¶ ®iÒu tra trong d©n vµ trong rõng KÎ Gç

2.2.4.1. §iÒu tra viÖc sö dông l©m s¶n ngoµi gç t¹i x· CÈm Mü, CÈm Xuyªn

§Þa ®iÓm vµ thêi gian:

§Þa ®iÓm: Xãm 1 vµ xãm 4, x· CÈm Mü.

TuyÕn rõng CÈm Mü - CÈm Hng

Thêi gian: 15-17/7/1999: K¶o s¸t s¬ bé

15-25/8/1999: §u tra trong d©n vµ trong rõng.

Ho¹t ®éng nghiªn cøu:

§¸nh gi¸ PRA céng ®ång: 2 céng ®ång (xãm 1, xãm 4), 4 buæi.

§¸nh gi¸ PRA nhãm n«ng d©n: 7 nhãm n«ng d©n, 11 buæi.

§iÒu tra pháng vÊn n«ng hé: 115 phiÕu, 42 hé d©n.

§iÒu tra trong rõng: 4 « tiªu chuÈn.

§Þnh lo¹i: 295 loµi thùc vËt.

Xemina vÒ tÝnh ®a d¹ng sinh häc c©y l©m s¶n ngoµi gç t¹i x· CÈm Mü cña nãm nghiªn cøu.

KÕt qu¶:

Thu thËp ®îc 295 loµi c©y (thuéc 92 hä, 4 ngµnh); trong ®ã cã 109 loµi c©y thuèc, 10 loµi c©y cho nguyªn liÖu lµm ®å thñ c«ng mü nghÖ, 11 loµi c©y lµm thùc phÈm, 42 loµi lµm nhiªn liÖu, 4 loµi lµm c¶nh, 38 loµi cho gç lµm vËt liÖu x©y dùng.

Danh lôc 192 c©y l©m s¶n ngoµi gç t¹i vïng ®Öm KÎ Gç (x· CÈm Mü).

§Æc ®iÓm sinh häc, sinh th¸i vµ th«ng tin kinh tÕ cña 32 loµi c©y (16 c©y thuèc, 5 c©y võa lµm thuèc võa lµm thùc phÈm, 8 c©y cho nguyªn liÖu lµm ®å thñ c«ng mü nghÖ, 3 c©y th¬ng m¹i).

2.2.4.2. §iÒu tra l©m s¶n ngoµi gç t¹i vïng ®Öm vµ Khu BTTN KÎ Gç

§Þa ®iÓm vµ thêi gian:

§Þa ®iÓm: TuyÕn rõng CÈm Mü - CÈm Hng

Thêi gian: 15-25/8/1999: §iÒu tra trong rõng.

KÕt qu¶:

§iÒu tra trong rõng: 4 « tiªu chuÈn.

of 92

Thu thËp vµ ®Þnh lo¹i: 295 loµi thùc vËt, thuéc 92 hä, 4 ngµnh.

Tµi liÖu ®Þnh lo¹i vµ hÖ thèng ph©n lo¹i chñ yÕu dùa theo tµi liÖu cña Ph¹m Hoµng Hé "C©y cá ViÖt Nam" tËp I-III (1991-1993) [18], tham kh¶o tµi liÖu cña Vâ V¨n Chi vµ nnk "C©y cá thêng thÊy ë ViÖt Nam" tËp I-VI (1969-1973) [26].

of 92

PhÇn III KÕt qu¶ nghiªn cøu vµ th¶o luËn

3.1. KÕt qu¶ ®iÒu tra viÖc sö dông LSNG cña ngêi d©n x· CÈm Mü (CÈm Xuyªn)

3.1.1. Sù ®a d¹ng trong sö dông

Sù ®a d¹ng trong môc ®Ých sö dông:

§iÒu tra viÖc sö dông LSNG cña ngêi d©n vïng ®Öm KÎ Gç b»ng PRA céng ®ång, nhãm n«ng d©n vµ hé n«ng d©n xãm 1, xãm 4 x· CÈm Mü, thu ®îc mét sè kÕt qu¶ (Phô lôc 1).

Trong tæng sè 192 c©y cho LSNG cã 143 c©y ®îc ngêi d©n dïng trong gia ®×nh (chiÕm 80,8%) vµ 105 c©y (chiÕm 54,6%) lµ hµng hãa trao ®æi.

Qua ®iÒu tra cho thÊy ngêi d©n ®Þa ph¬ng sö dông LSNG tíi 192 loµi thùc vËt víi nhiÒu môc ®Ých kh¸c nhau (B¶ng 3.1). Trong ®ã chñ yÕu lµ c©y thuèc (chiÕm 47,4%), sö dông trong gia ®×nh (38,5% so víi tæng sè loµi) vµ khai th¸c b¸n ra thÞ trêng (23,4%). Lµm ®å thñ c«ng mü nghÖ ®Ó dïng trong gia ®×nh ®ång thêi lµm hµng hãa (6,8%) ®em l¹i mét nguån thu ®¸ng kÓ cho mét bé phËn trong céng ®ång. C©y lÊy qu¶ (13,6%) trong ®ã chñ yÕu lµ c©y ¨n qu¶ (24/26 c©y). C©y cã nh÷ng c«ng dông kh¸c nh lµm chæi, lÊy nhùa..., chiÕm 17,7%.

B¶ng 3.1. Sù ®a d¹ng trong môc ®Ých sö dông LSNG cña ngêi d©n

Nguån: KÕt qu¶ ®iÒu tra, th¸ng 8/2000.

Møc ®é sö dông:

Tïy thuéc vµo t¸c dông cña c©y liªn quan víi sinh ho¹t cña ngêi d©n ®Þa ph¬ng cã thÓ chia thµnh 4 møc sö dông (B¶ng 3.2).

B¶ng 3.2. Møc ®é sö dông LSNG cña ngêi d©n ®Þa ph¬ng

Môc ®Ých sö dông

Sè lîng %

Dïng trong gia ®×nh

Lµm hµng hãa

Sè lîng % Sè lîng % 1. Lµm ®å thñ c«ng 13 6,8 13 6,8 13 6,8 2. Lµm thuèc 91 47,4 74 38,5 45 23,4 3. LÊy qu¶ 26 13,6 22 11,5 15 7,8 4. Thùc phÈm 20 10,4 18 9,4 14 7,3 5. C©y ®éc 6 3,1 5 2,6 2 1,0 6. C©y c¶nh 2 1,0 2 1,0 2 1,0 7. C«ng dông kh¸c 34 17,7 21 11,0 14 7,3 Tæng 192 100 155 80,8 105 54,6

Møc ®é sö dông Sè c©y % trªn tæng sè RÊt nhiÒu 14 7,3 NhiÒu 39 20,3 Ýt 19 9,9 RÊt Ýt 120 62,5

of 92

Nguån: KÕt qu¶ ®iÒu tra, th¸ng 8/2000.

Møc ®é sö dông LSNG kh«ng phô thuéc vµo gi¸ trÞ kinh tÕ cña loµi c©y.

C©y ®îc sö dông rÊt nhiÒu lµ nh÷ng c©y ®îc nhiÒu ngêi d©n sö dông nhng sè loµi c©y l¹i chiÕm tû lÖ thÊp nhÊt (7,3%) ®a sè lµ c©y thuèc, thùc phÈm gia vÞ, çc c©y lµm ®å gia dông trong sinh ho¹t hµng ngµy nh: Kinh giíi, Rau quÕ, TrÇu kh«ng, Cau, §ãt, Rµnh rµnh, Tre, Cä, M©y.

C©y ®îc sö dông nhiÒu chiÕm 20,3% trong ®ã cã nhiÒu c©y cã gi¸ trÞ nh: M©y, Song, HÌo, Th¹ch x-¬ng bå, Nh©n trÇn, Ch©n chim, Dong..., ®ã lµ nh÷ng loµi c©y võa ®îc sö dông trong gia ®×nh ®ång thêi cã thÓ lµm hµng hãa.

C©y ®îc sö dông Ýt (chiÕm 9,9%) thêng lµ nh÷ng c©y cã gi¸ trÞ kinh tÕ cao nªn bÞ khai th¸c nhiÒu hiÖn nay cßn rÊt Ýt nh: ¤ díc, Cèt bæ to¸i, Hµ thñ «, Danh, H¬ng bµi....

Nh÷ng c©y rÊt Ýt ®îc sö dông chiÕm tû lÖ cao (62,5%) lµ nh÷ng c©y hoÆc Ýt liªn quan ®Õn sinh ho¹t hµng ngµy cña ngêi d©n nh: Bå c«ng anh, Cá s÷a, D©u gia, G¾m, Phong lan... hoÆc lµ nh÷ng c©y cã gi¸ trÞ kinh tÕ cao nhng ngêi d©n cha cã kh¶ n¨ng tiÕp cËn víi nguån lîi cña chóng nh: L¸ nãn, D©u t»m, Sa nh©n, Thiªn niªn kiÖn.... Nguyªn nh©n cña t×nh tr¹ng nµy lµ do: nh÷ng c©y cã sè lîng nhiÒu nh l¸ nãn, thiªn niªn kiÖn th× cha cã thÞ trêng tiªu thô réng r·i, nh÷ng c©y cã thÞ trêng tiªu thô l¹i rÊt khan hiÕm nh Sa nh©n.

3.1.2. Nh÷ng loµi cã gi¸ trÞ kinh tÕ

Çc loµi LSNG trë thµnh hµng hãa chiÕm 54,6% (105/192 loµi), trong ®ã cã 36 loµi (18,8%) cã gi¸ trÞ kinh tÕ cao, ®em l¹i nguån thu ®¸ng kÓ cho ngêi d©n ë vïng ®Öm nh: çc loµi Song, M©y, L¸ nãn, Dang, §ãt, Tre, Nøa, Rµnh rµnh (Chæi rÔ), Bång s©m (S©m cau), D©y vµng tru (khu giãng), D©y má trã (d©y buéc m¸i nhµ tranh), L¸ dong, V¶i rõng, H¬ng bµi, Hµ thñ «, ¤ díc, Khoai mµi, qu¶ Dµnh dµnh, Th¹ch x¬ng bå, Cèt to¸i bæ, Nh©n trÇn, De, Sa nh©n, Cuång, B¬m bím, Gõng, RiÒng, NghÖ, NiÖt giã, TrÇm, Ch©n chim, ChÌ v»ng, TrÇu kh«ng, ít, Cam th¶o ®Êt, S¶.... §Æc biÖt çc loµi c©y M©y, Song, HÌo ®îc 90-100% sè hé ë CÈm Mü vµ hµng tr¨m ngêi ë CÈm DuÖ, Kú Anh, H¬ng Khª, Qu¶ng B×nh khai th¸c trong Khu B¶o tån; 80% hé d©n ë CÈm Mü vµ nhiÒu ngêi ë Nghi Xu©n, Th¹ch Hµ ®Õn khai th¸c ¤ díc, Th¹ch x¬ng bå, Danh, ®em b¸n cho tr¹m dîc liÖu huyÖn CÈm Xuyªn hµng chôc tÊn (th«ng tin tõ cuéc häp céng ®ång xãm 1 vµ 4 CÈm Mü, th¸ng 8/1999). ChÝnh sù khai th¸c µo ¹t, kh«ng cã sù kiÓm so¸t dÉn ®Õn t×nh tr¹ng mét sè c©y cã gi¸ trÞ kinh tÕ cao nh: çc loµi M©y, Dang, HÌo, ¤ díc, Cèt bæ to¸i, De, TrÇm, Sa nh©n, NiÖt giã tríc ®©y nhiÒu vµ rÊt nhiÒu, hiÖn nay trë nªn khan hiÕm.

3.1.3. Nh÷ng loµi c©y cã kh¶ n¨ng ph¸t triÓn tèt

Lµ nh÷ng loµi phï hîp víi ®iÒu kiÖn ®Þa chÊt, ®Þa h×nh, khÝ hËu cña ®Þa ph¬ng nªn sinh trëng ph¸t triÓn tèt, ®ång thêi ®em l¹i gi¸ trÞ kinh tÕ cao. Theo ngêi d©n ®Þa ph¬ng cã 34 loµi (chiÕm 17,7%) nh: çc loµi M©y, Song, HÌo, Dong, Tro (Cä), Th¹ch x¬ng bå, Nh©n trÇn, Ch©n chim, NiÖt giã, De, ChÌ v»ng, ¤ díc, Dµnh dµnh, L¸ dong, L¸ nãn, Phong lan lµ nh÷ng loµi cã kh¶ n¨ng khoanh nu«i t¸i sinh tèt. Mét sè loµi c©y nh: S¾n d©y, S¶, NghÖ, Gõng, RiÒng, QuÕ, Méc nhÜ, Chay, Cau rõng, Th«ng, Hång trøng... cã thÓ trång ë vên nhµ, vên rõng.

3.1.4. Nh÷ng loµi c©y ®îc ngêi d©n ®· trång

Tæng 192 100

of 92

Trong 24 loµi c©y (12,5%) LSNG ®· ®îc ngêi d©n trång nhiÒu ®Ó phôc vô sinh ho¹t hµng ngµy ®Òu cã gi¸ trÞ kinh tÕ thÊp nh: M· ®Ò, L¸ lèt, TÝa t«, Rau quÕ, S©m ®¹i hµnh, Hång trøng, Tro, S¾n... §iÒu nµy cho thÊy ý thøc ph¸t triÓn kinh tÕ hé gia ®×nh b»ng trång trät ë vên nhµ cña ngêi d©n ë ®©y cßn thÊp, hä chñ yÕu khai th¸c LSNG trong rõng. Mét sè c©y cã gi¸ trÞ kinh tÕ cao nh: M©y ®¾ng, M©y t¾t, S¾n d©y (dÔ trång, dÔ b¸n), c©y Gõng (nhµ «ng Hoµng V¨n LiÖu trång ®îc 250 kg/sµo, b¸n víi gi¸ 3.000 ®/kg, gõng gièng b¸n gi¸ 5.000 ®/kg) míi ®îc mét sè Ýt hé gia ®×nh g©y trång. Hä tù lÊy c©y gièng trªn ®åi rõng, mµy mß kü thuËt nªn n¨ng suÊt cßn h¹n chÕ. C©y TrÈu tríc n¨m 1996 ngêi d©n trong vïng khai th¸c ®Ó b¸n, hiÖn nay dÇu trÈu kh«ng cã thÞ trêng tiªu thô nªn hä chØ trång trong vên nhµ ®Ó che m¸t cho ChÌ, trong khi ®ã c©y chÌ kh«ng thÝch hîp víi vïng ®Êt nµy. ë CÈm Mü cã 2 vên thùc nghiÖm trång c©y cho LSNG nh H¬ng bµi, Nh©n trÇn, S¾n d©y, M©y, nhng thiÕu kiÕn thøc vµ kü thuËt trång c©y vïng ®åi nói vµ trë ng¹i lín nhÊt lµ thiÕu níc. DÉn ®Õn kÕt qu¶ c©y M©y trång chÕt nhiÒu v× trång díi t¸n c©y B¹ch ®µn, trång n¬i ®Êt kh« ®Êt b¹c mµu; c©y S¾n d©y ®µo hè qu¸ nhá (20 cm) l¹i trång ngang mÆt ®Êt nªn c©y cßi cäc kh«ng ph¸t triÓn ®îc... Nªn ch¨ng cÇn x©y dùng nh÷ng m« h×nh phï hîp, chó träng c«ng t¸c khuyÕn n«ng, khuyÕn l©m, t¹o nguån vèn, t×m kiÕm thÞ trêng ®Ó gióp çc hé trong vïng ®Öm Khu BTTN KÎ Gç ph¸t triÓn kinh tÕ vên t¨ng thu nhËp ®ång thêi h¹n chÕ khai th¸c tµi nguyªn rõng.

3.1.5. Nh÷ng c©y cho LSNG ngêi d©n ®Ò xuÊt trång

Ngêi d©n ®· lùa chän ®îc 22 loµi c©y (11,5%) cho LSNG cã gi¸ trÞ kinh tÕ ®Ò nghÞ trång ë vên rõng, vên nhµ nh: çc loµi M©y, Dang, HÌo, L¸ nãn, Gõng, NghÖ, S¶, H¬ng bµi, Nh©n trÇn, §Ëu ®á, Xeo gµ, Míp ®¾ng, Hång trøng, S¾n d©y, Bång s©m, §inh l¨ng, Dµnh dµnh...

3.1.6. NhËn xÐt vÒ viÖc sö dông LSNG cña ngêi d©n x· CÈm Mü

Theo hiÓu biÕt cña ngêi d©n, víi 192 loµi c©y LSNG thÓ hiÖn sù ®a d¹ng vÒ chñng lo¹i, ®a d¹ng vÒ sinh c¶nh, ®Æc biÖt lµ ®a d¹ng trong môc ®Ých sö dông: 80,8% sö dông gia ®×nh; 54,6% lµ hµng hãa trao ®æi; 6,8% lµ nguyªn liÖu lµm ®å thñ c«ng mü nghÖ, 47,4% lµm thuèc, 10,4% lµ c©y cung cÊp thùc phÈm. Theo ®¸nh gi¸ cña céng ®ång, møc ®é sö dông c©y LSNG kh¸c nhau: chØ cã 7,3% ®îc sö dông rÊt nhiÒu; cã 20,3% sè c©y ®îc sö dông ë møc nhiÒu, 9,9% sö dông Ýt; cã 62,5% sö dông rÊt Ýt.

Ngêi d©n ®· sö dông 105 c©y (54,6%) lµm hµng hãa trao ®æi trong ®ã cã 36 c©y (18,8%) cã gi¸ trÞ kinh tÕ cao; 34 c©y (17,7%) cã gi¸ trÞ kinh tÕ cã kh¶ n¨ng sinh trëng ph¸t triÓn tèt. Ngêi d©n ®· trång ®îc 24 loµi c©y (12,5%) trong vên nhµ, vên rõng nhng ®a sè lµ c©y kh«ng cã gi¸ trÞ hµng hãa vµ hä ®Ò xuÊt trång 22 loµi c©y (11,5%).

Ngêi d©n ®· biÕt ®îc gi¸ trÞ kinh tÕ cña nhiÒu c©y nhng cha ®îc khoanh nu«i b¶o vÖ vµ cha cã kü thuËt g©y trång.

3.2. KÕt qu¶ ®iÒu tra LSNG t¹i vïng ®Öm vµ Khu BTTN KÎ Gç

3.2.1. §a d¹ng vÒ thµnh phÇn loµi thùc vËt LSNG

Trong thêi gian ®iÒu tra nghiªn cøu t¹i vïng ®Öm vµ Khu BTTN KÎ Gç (th¸ng 8/1999), ë çc ®iÓm thu mÉu thuéc çc sinh c¶nh kh¸c nhau, ®· thu thËp vµ x¸c ®Þnh ®îc 295 loµi, thuéc 220 chi, 92 hä cña 4 ngµnh thùc vËt bËc cao cã m¹ch; ®ã lµ ngµnh Th«ng ®Êt (Lycopodiophyta), ngµnh D¬ng xØ (Polypodiophyta), ngµnh H¹t trÇn (Gymnospermae), ngµnh H¹t kÝn (Angiospermae) (B¶ng 3.3). Thùc vËt LSNG ®a d¹ng vµ tËp trung chñ yÕu ë ngµnh thùc vËt H¹t kÝn.

KÕt qu¶ ®iÒu tra (B¶ng 3.3) cho thÊy:

of 92

Ngµnh thùc vËt H¹t kÝn ®ãng vai trß chñ yÕu trong viÖc h×nh thµnh nªn th¶m thùc vËt. PhÇn lín çc ®¬n vÞ ph©n lo¹i tËp trung ë ngµnh H¹t kÝn (Angiospermae) cã 284 loµi, chiÕm 96,27% so víi tæng sè loµi ®· x¸c ®Þnh ®îc; cßn çc ngµnh kh¸c chiÕm tû lÖ kh«ng ®¸ng kÓ 0,33-3,05%.

Çc loµi thùc vËt LSNG tËp trung chñ yÕu ë ngµnh H¹t kÝn, trong sè 295 loµi th× cã 225 loµi thùc vËt LSNG chiÕm 76,27%. Trong sè ®ã cã mét sè loµi võa cho s¶n phÈm gç, võa cho s¶n phÈm ngoµi gç.

B¶ng 3.3. Sè lîng ®¬n vÞ trong çc ngµnh thùc vËt bËc cao ë vïng KÎ Gç (n¨m 1999)

§Ó thÊy râ sù ®a d¹ng trong çc taxon thùc vËt, chóng t«i ®i s©u vµo ngµnh h¹t kÝn (Angiospermae). Trong ngµnh cã 2 líp 2 l¸ mÇm (Dicotyledones) vµ líp 1 l¸ mÇm (Monocotyledones) (B¶ng 3.4).

B¶ng 3.4. Sè lîng hä, chi, loµi ë trong ngµnh h¹t kÝn

Líp 2 l¸ mÇm (Dicotyledones) cã vai trß rÊt lín, cã sè lîng loµi phi gç lµ 161 loµi (chiÕm 75,24%), trong khi ®ã líp 1 l¸ mÇm (Monocotyledones) chØ t×m ®îc 53 loµi (chiÕm 24,76%).

Sù ®a d¹ng thµnh phÇn loµi thùc vËt cña s¶n phÈm ngoµi gç cßn thÓ hiÖn ë 10 hä cã loµi giµu nhÊt ë vïng KÎ Gç ®îc tr×nh bµy ë B¶ng 3.5.

Trong 10 hä thùc vËt giµu loµi nhÊt ë vïng KÎ Gç cã 113 loµi, trong ®ã sè loµi thùc vËt LSNG lµ 90 loµi, chiÕm 79,65%. §iÒu ®ã cho thÊy tÝnh ®a d¹ng sinh häc cña çc loµi thùc vËt cho s¶n phÈm ngoµi gç rÊt phong phó, thµnh phÇn loµi, çc loµi thùc vËt kh¸ ®a d¹ng, thÓ hiÖn ë chç rÊt Ýt hä cã sè loµi ngoµi gç chiÕm ®Õn 10% so víi tæng sè loµi cña 10 hä. ë ®©y, hä giµu loµi ngoµi gç nhÊt lµ hä §Ëu (Fabaceae) vµ hä Cµ phª (Rubiaceae) còng chØ cã 11 loµi chiÕm 9,73%.

B¶ng 3.5. Tû lÖ sè loµi LSNG cña 10 hä thùc vËt trong vïng KÎ Gç

TT

Ngµnh

Hä Chi Loµi Sè hä % Sè chi % Sè loµi %

1 Th«ng ®Êt Lycopodiophyta 1 1,08 1 0,45 1 0,33 2 D¬ng xØ Polypodiophyta 9 9,78 9 4,09 9 3,05 3 H¹t trÇn Gymnospermae 1 1,08 1 0,45 1 0,33 4 H¹t kÝn Angiospermae 81 88,04 209 95,00 284 96,27 Tæng sè 92 100 220 100 295 100

TT

Ngµnh vµ líp

Hä Chi Loµi Sè loµi LSNG SL % SL % SL % SL %

Angiospermae 81 100 209 100 28 100 214 100 1 Dicotyledones 67 82,71 173 82,77 231 81,34 161 75,24 2 Monocotyledones 14 17,29 36 17,23 53 18,66 53 24,76

TT

Hä

Sè loµi Tû lÖ (%)

Sè loµi thùc vËt LSNG

Tû lÖ (%) so víi sè loµi cña 10 hä

1 Hä ThÇu dÇu (Euphorbiaceae) 22 19,46 9 7,96 2 Hä §Ëu (Fabaceae) 14 12,38 11 9,73 3 Hä Cµ phª (Rubiaceae) 14 12,38 11 9,73 4 Hä Cá roi ngùa (Verbenaceae) 10 8,84 10 8,84

of 92

3.2.2. Sù ®a d¹ng trong môc ®Ých sö dông cña thùc vËt LSNG

Nghiªn cøu vÒ môc ®Ých sö dông çc loµi thùc vËt ngoµi gç quý, gióp cho viÖc sö dông cã hiÖu qu¶ nguån nguyªn liÖu vµ ®Þnh híng cho sù ph¸t triÓn bÒn v÷ng nguån tµi nguyªn quý hiÕm nµy. Nh»m b¶o vÖ rõng, b¶o vÖ tÝnh ®a d¹ng thùc vËt ®ång thêi n©ng cao møc sèng cña çc hé gia ®×nh xung quanh vïng KÎ Gç, kÕt qu¶ ®· ®a ra ®îc 295 loµi thùc vËt, ph©n chia theo c«ng dông (B¶ng 3.6).

Qua sè liÖu ë B¶ng 3.6 cho thÊy:

Nhãm loµi c©y lµm thuèc cã 109 loµi, chiÕm víi 36,9%, cao nhÊt so víi tæng sè loµi thu ®îc. Sù ph©n bè cña c©y thuèc rÊt phong phó vµ phøc t¹p, cã nh÷ng c©y sèng ë vïng rõng thø sinh hay sèng b¸m lªn nói ®¸, trªn c©y hoÆc ë sa van c©y bôi nh Cèt to¸i bæ, ¤ díc. Song cã nh÷ng loµi sèng ë xunh quanh b¶n lµng, ven ®êng ®i, ruéng Èm, khe suèi, hoÆc cã lèi thÝch nghi ë kh¾p n¬i nh Hµ Thñ «, Nh©n trÇn. Cã nhiÒu loµi rÊt quý nh Cèt to¸i bæ (Drynaria bonii), TrÇm giã (Aquilaria crassna), Hµ thñ « nam (Streptocaulon juventus), ¤ díc (Lindera myrrha), Nh©n trÇn (Acrocephalus capitalus)... Çc loµi c©y thuèc thu ®îc chñ yÕu thuéc nhãm c©y bôi, d©y leo, th©n th¶o, chiÕm sè lîng lín nhÊt lµ ë díi t¸n rõng hay b×a rõng. §iÒu nµy cã ý nghÜa rÊt quan träng trong qu¸ tr×nh t¸i sinh vµ phôc håi rõng, v× vËy vÊn ®Ò khai th¸c vµ b¶o tån çc loµi lµ cÇn ph¶i u tiªn b¶o vÖ hÖ sinh th¸i rõng vµ hÖ sinh th¸i tr¶ng c©y bôi. §©y lµ mét lîi thÕ cho viÖc t¹o nguån nguyªn liÖu lµm thuèc, thóc ®Èy kinh tÕ hé gia ®×nh nÕu nh ta biÕt khai th¸c hîp lý vµ b¶o tån ®îc sù ®a d¹ng cña çc loµi ngoµi gç ë vïng KÎ Gç.

C©y cã nhiÒu c«ng dông cã 29 loµi, chiÕm 9,8%, trong ®ã cã nhiÒu loµi cã gi¸ trÞ kinh tÕ cao nh Ch©n chim (Schefflera pseudo spicata) võa lµm thuèc võa lµ c©y thùc phÈm, MÝt chay Artocarpus gomezianus Wall võa lµ vËt liÖu x©y dùng võa lµ c©y ®em l¹i nguån thùc phÈm ®¸ng kÓ (vá, rÔ, qu¶), Gõng Zingiber officinale Role, ChÌ v»ng Jacminum subtriplinerve BL võa lµ c©y lµm thuèc võa lµ c©y th¬ng m¹i l¹i võa cã t¸c dông phñ xanh ®Êt chèng xãi mßn.

Çc loµi thùc vËt cã c«ng dông kh¸c cã 51 loµi, chiÕm 17,3%. Nhãm nµy cã nhiÒu loµi cho s¶n phÈm hµng hãa mµ ngêi d©n ®Þa ph¬ng hay sö dông nh: §ãt (Thysanolaena maxima), Lau (Saccharum spontaneum), Chµ lµ ®åi (Phoenix humilis), Tr«n giãng Bauhnia ornata Kutz, Bå kÕt Gleditschia austalis Hensl...

Nhãm lµm nguyªn liÖu cho thñ c«ng mü nghÖ cã 10 loµi, chiÕm 3,4%. Trong nhãm nµy cã nhiÒu loµi cã gi¸ trÞ dïng ®Ó lµm hµng hãa xuÊt khÈu cã gi¸ trÞ nh: M©y ®¾ng (Calamus tetradactylus), Song mËt (Calamus platyacanthus), HÌo (Rhapis laonensis), M©y song (Calamus rudentum), L¸ nãn (Livistoms cochichinnensis)... Çc loµi nµy chñ yÕu n»m díi t¸n rõng thø sinh, nªn cÇn ph¶i ®îc b¶o vÖ nghiªm ngÆt. Mét sè loµi lµ s¶n phÈm hµng hãa trao ®æi trong tØnh Hµ TÜnh, dïng ®Ó lµm quang g¸nh phôc vô s¶n xuÊt n«ng nghiÖp nh Kim cang l¸ mãng bß (Smilax bauhenioidex), C¬m l¾ng (Smilax perfoliata), Dang (Dendrrocalamus patellaris), L¸ nãn (Livistoma cochichinensis) lµm t¬i che n¾ng, che ma.

5 Hä Hoµ th¶o (Poaceae) 11 9,73 11 9,73 6 Hä Cau dõa (Palmaceae) 11 9,73 11 9,73 7 Hä D©u t»m (Moraceae) 9 7,96 5 4,42 8 Hä Gõng (Zingiberaceae) 8 7,07 8 7,07 9 Hä B¹c hµ (Lamiaceae) 7 6,19 7 6,19 10 Hä Cóc (Asteraceae) 7 6,19 7 6,19 Tæng 10 hä 113 100 90 79,65

of 92

B¶ng 3.6. Sù ph©n bè çc loµi theo môc ®Ých sö dông

(*) C©y cã nhiÒu c«ng dông nh c©y c¶nh vµ lµm thuèc; lµm vËt liÖu x©y dùng vµ lµm thuèc...

3.2.3. §a d¹ng çc loµi thùc vËt LSNG trong çc sinh c¶nh

Sù ®a d¹ng çc loµi thùc vËt LSNG trong çc sinh c¶nh nghiªn cøu ®îc tr×nh bµy qua B¶ng 3.7.

B¶ng 3.7. Sè loµi thùc vËt trong çc sinh c¶nh nghiªn cøu t¹i vïng KÎ Gç

Vên nhµ:

KÕt qu¶ ®iÒu tra (B¶ng 3.7) thu thËp ®îc 82 loµi thùc vËt, thuéc 73 chi, 37 hä; trong ®ã cã 74 loµi TVLSNG, chiÕm 90,2% tæng sè loµi c©y cã trong vên nhµ.

Thµnh phÇn TVLSNG cã trong vên nhµ bao gåm: çc loµi lµm ®å thñ c«ng mü nghÖ cã 3 loµi chiÕm 3,6%; thùc phÈm gia vÞ cã 14 loµi, chiÕm 24,13% tæng sè loµi; c©y lµm thuèc 22 loµi, chiÕm 37,93%; c©y lµm c¶nh 2 loµi, chiÕm 3,44%; c©y ¨n qu¶ 4 loµi, chiÕm 6,89%; cßn mét sè c©y cã c«ng dông kh¸c, nh dïng ®Ó ¨n trÇu, lµm hµng rµo...

Çc loµi TVLSNG cã trong vên nhµ chñ yÕu ®îc trång víi môc ®Ých phôc vô tù cung tù cÊp, cha cã tÝnh hµng hãa râ rÖt. Nãi chung hÖ sinh th¸i vên nhµ biÓu hiÖn tÝnh ®a d¹ng cßn thÊp vµ c©y cho s¶n phÈm ngoµi gç trong vên nhµ cã lÏ chiÕm tû träng thÊp trong nguån thu nhËp cña kinh tÕ hé gia ®×nh ë vïng nµy.

Sa van/c©y bôi:

Sinh c¶nh sa van cã 142 loµi, trong ®ã thùc vËt LSNG lµ nhiÒu nhÊt víi 122 loµi, cao h¬n çc sinh c¶nh ®îc nghiªn cøu vµ cã 20 loµi th©n gç. Çc loµi th©n gç nµy ®a sè kh«ng cã gi¸ trÞ kinh tÕ, lµ nh÷ng loµi mäc nhanh, a s¸ng, gi¸ trÞ sö dông kh«ng cao nh ThÇu tÊu (Aporosa dioica), Ba soi (Macaranga denticulata) vµ çc loµi trong chi Mallotus, v× thÕ nh©n d©n çc vïng xung quanh KÎ Gç thêng khai th¸c ®Ó lµm cñi ®un. Møc ®é tµn ph¸ vïng sa van/c©y bôi còng kh¸ lín, do vËy hÖ sinh th¸i

Môc ®Ých sö dông Sè loµi Tû lÖ (%) C©y lµm thuèc 109 36,9 C©y lµm ®å thñ c«ng 10 3,4 C©y lµm vËt liÖu x©y dùng 38 12,9 C©y lµm nhiªn liÖu 42 14,2 C©y c¶nh 4 1,4 C©y thùc phÈm 11 3,7 C©y ®éc 1 0,4 C©y cã nhiÒu c«ng dông (*) 29 9,8 C«ng dông kh¸c 51 17,3 Tæng 295 100

TT Sinh c¶nh Hä Chi Loµi Loµi LSNG Tû lÖ (%) çc loµi LSNG so víi tæng sè loµi

1 Vên nhµ 37 73 82 74 90,2 2 Sa van 59 111 142 122 85,9 3 Rõng th«ng 17 25 27 25 92,6 4 Rõng thø sinh 71 145 171 90 52,6

of 92

vïng nµy ®ang cã xu híng chuyÓn dÇn xuèng sa van cá thÊp. NÕu cø tiÕp tôc khai th¸c th× sÏ chuyÓn sang ®åi nói träc.

ë vïng sa van c©y bôi, çc loµi thùc vËt LSNG cã gi¸ trÞ kinh tÕ hiÖn nay ®ang ®îc nh©n d©n ®Þa ph-¬ng sö dông lµm hµng hãa. MËt ®é çc c©y gÆp còng kh«ng cao nh Nh©n trÇn (Acrocephalus capitatus), Tr«n giãng (Bauhinia ornata), Mãc (Syzygium sp.), Sim (Rhodamnia dumetorum), Tr©m trÖn (Syzygium sterrophyllum), Dµnh dµnh (Gardenia angusta), ChÌ rõng (Thea sinensis), L¸ nãn (Livistoma cochinchinensis), Uång (Phoenix humilis), « díc (Lindera myrrlia)... Tuy nhiªn, sù khai th¸c qu¸ møc ®· lµm cho çc loµi trªn hiÖn ®ang ë trong t×nh tr¹ng tõ phæ biÕn trë thµnh Ýt gÆp ®Æc biÖt nh « díc (Lindera myrrha) lµ mét loµi thuèc quý ®ang cã nguy c¬ bÞ ®e däa, Hµ thñ « nam (Streptocaulon juventus) ngµy cµng hiÕm dÇn.

Çc khu vùc sa van chñ yÕu lµ Mua, Sim... n»m xung quanh çc lµng do khai th¸c triÖt ®Ó, ch¨n th¶ qu¸ møc nªn ®Êt bÞ xãi mßn nghiªm träng, phÇn lín ®· trë thµnh sái ®¸, kh¶ n¨ng gi÷ níc kÐm. CÇn tiÕn hµnh trång rõng, tríc tiªn lµ trång Keo l¸ trµm, sau ®ã míi trång c©y rõng kh¸c. V× nÕu ®Ó cho th¶m thùc vËt phôc håi tù nhiªn th× rÊt khã.

Cßn ®èi víi vïng sa van c©y bôi çch xa lµng muèn sö dông tèt thùc vËt LSNG vµ phôc håi th¶m thùc vËt, cÇn khoanh nu«i vµ b¶o vÖ çc vïng nµy th× míi cã hy väng ph¸t triÓn, ®em l¹i kinh tÕ hµng hãa cho ngêi d©n ®Þa ph¬ng.

Rõng th«ng:

Díi t¸n rõng th«ng tÊt c¶ çc loµi thùc vËt ®Òu kÐm ph¸t triÓn, thËm chÝ cßn rÊt hiÕm, mËt ®é qu¸ tha thít, cã lÏ do th«ng ®· tiÕt ra phitoxit h¹n chÕ kh¶ n¨ng ph¸t triÓn cña çc loµi thùc vËt sèng díi t¸n rõng. KÕt qu¶ ®iÒu tra chØ thu thËp ®îc 27 loµi thuéc 25 chi, 17 hä, trong ®ã cã 25 loµi thùc vËt LSNG kh«ng cã gi¸ trÞ kinh tÕ. Sinh c¶nh rõng th«ng cã sè loµi thùc vËt LSNG Ýt nhÊt trong 4 sinh c¶nh nghiªn cøu.

Rõng thø sinh:

Rõng thø sinh ë vïng KÎ Gç chiÕm mét diÖn tÝch rÊt nhá so víi vïng sa van, chøng tá cuéc sèng cña ngêi d©n xung quanh vïng KÎ Gç chñ yÕu phô thuéc vµo rõng. Hä khai th¸c tÊt c¶ nh÷ng g× cã thÓ b¸n ®îc. V× thÕ rõng rÊt nghÌo, thµnh phÇn gç quý rÊt hiÕm. L¸c ®¸c chØ gÆp mét sè loµi Re (Cinamonum ovatum), Gô lau (Sindora tonkinensis), Gâ (Sindora cochinchinensis), Vµng t©m (Manglietra fordiana), Giæi b«ng (Mechelia balanse), nhng sè lîng cßn rÊt nhá. Rõng thø sinh ®· ph©n thµnh 2 tÇng râ rÖt lµ tÇng c©y gç vµ tÇng c©y bôi. Qua ®iÒu tra ®· x¸c ®Þnh ®îc 171 loµi thùc vËt bËc cao cã m¹ch cña 90 chi, 71 hä, trong ®ã cã 90 loµi thùc vËt LSNG (chiÕm 52,6%). Cã thÓ nãi díi t¸n rõng thø sinh cã nhiÒu loµi thùc vËt LSNG (122 loµi, chiÕm 85,9%), trong ®ã cã nhiÒu loµi thùc vËt LSNG cã gi¸ trÞ kinh tÕ cao, nh Cèt bæ to¸i (Drynaria fortunei), G¾m (Gnetum leptostachyum), Song (Calamus redentum), Bång s©m (Dracaema angustifolia), Sa nh©n (Amonum echinosphaera). §Æc biÖt, díi ch©n ®åi vµ däc theo çc khe c¹n, mËt ®é Thiªn niªn kiÖn (Homalomena occulta) dµy ®Æc, ®©y lµ nguån c©y thuèc rÊt cã gi¸ trÞ. Cßn çc loµi kh¸c, tÇn sè gÆp rÊt Ýt cÇn lu ý b¶o vÖ, nhÊt lµ çc loµi Song, M©y bÞ khai th¸c qu¸ triÖt ®Ó. Nh÷ng loµi thùc vËt LSNG nµy kh«ng cã ë mét sè sinh c¶nh kh¸c. Mét sè loµi th©n gç võa cho gç, võa cho s¶n phÈm ngoµi gç chØ cã ë trong rõng thø sinh nh S«ng (Garcinia cowa), Nh·n rõng (Dimocarpus fumatus), V¶i rõng (Xerospermum noronhianum)... Tuy nhiªn, sù khai th¸c liªn tôc cña d©n ®Þa ph¬ng ë ®©y lµm cho sè loµi ngµy cµng c¹n kiÖt nh: C©y trÇm (Aquilaria crassna) (V), H¬ng l©u (Dianlla insifolia) (R), Sa nh©n (Amonum echinosphaera)

of 92

(R), Hµ thñ « (Streptocaulon juventus) (T).

NhËn xÐt tÝnh ®a d¹ng thµnh phÇn loµi thùc vËt LSNG trong çc sinh c¶nh:

Thµnh phÇn loµi thùc vËt LSNG ë vïng KÎ Gç rÊt phong phó. Trong sè 295 loµi thùc vËt bËc cao, ®· x¸c ®Þnh ®îc th× cã 225 loµi thùc vËt LSNG, chiÕm 76,27 tæng sè loµi ®· kiÓm kª ®îc. NhiÒu loµi cã gi¸ trÞ kinh tÕ vµ xuÊt khÈu.

Çc loµi thùc vËt LSNG ®îc sö dông ®Ó lµm thuèc cã 109 loµi (chiÕm 36,9%), cã nhiÒu loµi rÊt quý cÇn ®îc b¶o vÖ nghiªm ngÆt, tiÕp ®Õn lµ nh÷ng loµi thùc vËt cã c«ng dông kh¸c.

Tû lÖ çc loµi thùc vËt LSNG, chiÕm 77,04% trong tæng sè loµi cña 10 hä giµu loµi nhÊt ë vïng KÎ Gç, chøng tá r»ng th¶m thùc vËt vïng KÎ Gç bÞ tµn ph¸ râ rÖt.

Trong 10 hä giµu nhÊt (vÒ thµnh phÇn) ë vïng KÎ Gç th× hä §Ëu (Fabaceae), hä Cµ phª (Rubiaceae), hä Lóa (Poaceae), hä Cau dõa (Palmaceae) cã sè loµi phi gç nhiÒu nhÊt.

Sinh c¶nh sa van cã sè loµi thùc vËt LSNG lín nhÊt, nhng vÒ gi¸ trÞ kinh tÕ th× sè loµi thùc vËt LSNG ë rõng thø sinh l¹i cao nhÊt, trong ®ã cã nhiÒu loµi ë çc sinh c¶nh kh¸c kh«ng cã.

3.2.4. Sù suy gi¶m tÝnh ®a d¹ng sinh häc

Sù suy gi¶m thµnh phÇn loµi thùc vËt ngoµi gç:

Trong 4 sinh c¶nh ®îc ®iÒu tra nghiªn cøu t¹i vïng ®Öm KÎ Gç (vïng sa van, vên nhµ, rõng trång, rõng thø sinh) (B¶ng 3.7) cho thÊy: thµnh phÇn vµ sè lîng çc loµi thùc vËt LSNG cã xu híng t¨ng dÇn tõ rõng th«ng ®Õn vên nhµ, ®Õn rõng thø sinh, sau ®ã lµ vïng sa van c©y bôi. §iÒu ®ã hoµn toµn ngîc quy luËt sinh th¸i. §¸ng lÏ ra rõng thø sinh ph¶i lµ n¬i cã nhiÒu l©m s¶n ngoµi gç nhÊt, song thùc tÕ ë vïng ®Öm KÎ Gç th× l¹i ngîc l¹i. Nguyªn nh©n chñ yÕu cña hiÖn tîng nµy lµ do t¸c ®éng tiªu cùc (khai th¸c qu¸ møc) cña con ngêi vµo hÖ sinh th¸i rõng ë ®©y rÊt m¹nh vµ liªn tôc.

Nguyªn nh©n suy gi¶m ®a d¹ng sinh häc:

Mét ®iÒu ®¸ng phÊn khëi (theo trao ®æi cña ngêi d©n ®Þa ph¬ng, th¸ng 8/1999) lµ tõ khi cã Dù ¸n ph¸t triÓn vïng ®Öm KÎ Gç (n¨m 1996), ngêi d©n ®Þa ph¬ng ®· gi¶m h¼n tÊn c«ng vµo Khu B¶o tån KÎ Gç. Do cã nh÷ng hç trî vÒ vËt t vµ kü thuËt cña Dù ¸n, nh gièng lóa míi, c©y cam gièng, tr©u bß, lîn, bÕp cñi c¶i tiÕn, gi¸o dôc phæ th«ng... nªn rÊt nhiÒu hé gia ®×nh ®· tõ bá h¼n viÖc vµo rõng thuéc Khu B¶o tån ®Ó khai th¸c l©m s¶n, mµ ch¨m lo s¶n xuÊt n«ng nghiÖp. Tríc ®©y, hµng ngµy cã tíi hµng tr¨m chiÕc thuyÒn chë ngêi vît hå KÎ Gç ®Ó vµo Khu B¶o tån khai th¸c gç, l©m s¶n vµ s¨n b¾t thó chim. Nay (1999) hiÖn tîng nµy hÇu nh kh«ng cßn n÷a.

Cßn ë vïng ®Öm KÎ Gç, hiÖn nay viÖc khai th¸c l©m s¶n cã gi¶m so víi tríc ®©y, nhng kh«ng gi¶m ®îc bao nhiªu (®¸nh gi¸ cña ngêi d©n ®Þa ph¬ng, 8/1999). T¹i vïng ®Öm KÎ Gç, hiÖn nay vÉn cßn nhiÒu hiÖn tîng khai th¸c qu¸ møc, nh ®èt than, khai th¸c gç cñi, dîc liÖu...

HiÖn tîng ®èt than hiÖn ®ang diÔn ra kh¸ phæ biÕn ë vïng ®Öm KÎ Gç ®· hñy ho¹i th¶m thùc vËt rõng ë ®©y. Theo ®iÒu tra cña chóng t«i (8/1999) cho thÊy trong rõng thø sinh thuéc vïng ®Öm KÎ Gç (ë tuyÕn CÈm Mü - CÈm S¬n) cø kho¶ng 50 m ®êng rõng cã 1 hè ®èt than, tÇn sè b¾t gÆp dµy ®Æc. §Ó cã 100 kg than cñi b¸n ra thÞ trêng, ngêi ta ph¶i ®èt tíi 5« kg c©y gç cøng. §©y lµ mét trong nh÷ng nguy c¬ rÊt lín ®e däa th¶m thùc vËt ë vïng ®Öm KÎ Gç. ChÝnh v× vËy, cÇn ph¶i cã gi¶i ph¸p ng¨n chÆn khÈn cÊp vµ h÷u hiÖu, nÕu kh«ng chØ cÇn 6-7 n¨m n÷a, th¶m thùc vËt rõng thø sinh thuéc vïng ®Öm KÎ Gç sÏ biÕn thµnh sa van cá thÊp, thËm chÝ chØ lµ ®åi träc tr¬ sái ®¸.

of 92

ViÖc khai th¸c gç tù do, kh«ng kiÓm so¸t ë vïng ®Öm KÎ Gç hiÖn nay vÉn cßn vµ ®©y còng lµ mét nguy c¬ ®e däa çc nguån gç quý ë vïng ®Öm KÎ Gç. Gç ®îc khai th¸c (ca, xÎ v¸n) ë trong rõng chñ yÕu lµ çc loµi Bép vµng (Actinodaphne sp.), Re rõng (Cinnamomum ovatum).

Mét ®iÒu ®¸ng lu ý lµ mét sè ngêi d©n xung quanh vïng ®Öm KÎ Gç sèng chñ yÕu vµo nguån thu nhËp tõ rõng vµ kh«ng chØ riªng hä, nhiÒu ngêi tõ Th¹ch Hµ, Nghi Xu©n Hµ TÜnh, Qu¶ng B×nh còng th-êng xuyªn khai th¸c trong vïng ®Öm KÎ Gç. Hä khai th¸c çc s¶n phÈm nh gç, tre, nøa, ®èt than, s¨n b¾n... Tõ hai cöa rõng ë hai x· CÈm Mü vµ CÈm S¬n, hµng ngµy cã hµng tr¨m lît ngêi vµo rõng khai th¸c. Trung b×nh mçi ngêi trong ngµy khai th¸c than cñi ®îc kho¶ng 70-150 kg.

Ngoµi viÖc khai th¸c çc s¶n phÈm ë rõng thø sinh, çc vïng sa van c©y bôi vÉn lµ ®èi tîng tËp trung khai th¸c v« cïng m¹nh mÏ, ®ã lµ khai th¸c cñi (chñ yÕu lµ phô n÷, trÎ em). Çc loµi c©y bôi cao kho¶ng 1 m trë xuèng võa míi t¸i sinh b»ng chåi gèc ®Òu biÕn thµnh nh÷ng bã cñi t¬i, ngay c¶ çc loµi nh Vät (Dicranopteris linearis), Chµ lµ ®åi (Phoenix humilis) t¹o líp th¶m che cho ®Êt còng bÞ biÕn thµnh cñi.

Çc nguån dîc liÖu quý ë vïng sa van nh Nh©n trÇn, ¤ díc ®Òu bÞ tËp trung khai th¸c. V× thÕ çc loµi nµy thØnh tho¶ng míi gÆp 1 ç thÓ trong quÇn x· bao la. ThËm chÝ çc chi Syzygium trong hä Sim (Myrtaceae), chi Similax trong hä Kim cang (Smilacaceae) ®Òu ®îc chó ý ®Ó biÕn chóng thµnh nh÷ng s¶n phÈm hµng hãa trao ®æi trong céng ®ång, trong tØnh. MÆc dï gi¸ c¶ trong céng ®ång, trong tØnh rÊt rÎ, song ®©y còng lµ môc tiªu tranh giµnh nhau tËp trung khai th¸c. Ngêi d©n ®Þa ph¬ng nghÜ r»ng nÕu kh«ng tËp trung khai th¸c th× sÏ hÕt v× rõng lµ cña chung. Do viÖc khai th¸c qu¸ møc nªn mét sè loµi ë vïng rõng thø sinh ®ang bÞ suy tho¸i, dÇn dÇn c¹n kiÖt.

3.2.5. Nh÷ng loµi cÇn lu ý

Mét sè loµi thùc vËt tríc ®©y vèn kh¸ phæ biÕn nhng nay rÊt khã b¾t gÆp (cã thÓ nãi ®©y lµ nh÷ng loµi cã nguy c¬ bÞ tuyÖt chñng ë vïng KÎ Gç). ë vïng hå KÎ Gç t×m thÊy 10 loµi thùc vËt quý hiÕm, theo S¸ch §á ViÖt Nam th× 2 loµi xÕp bËc T (Threatened) - bÞ ®e däa, 1 loµi xÕp bËc E (Endangered) -®ang nguy cÊp, 4 loµi xÕp bËc R (Rare) - hiÕm, 3 loµi xÕp bËc V (Vulnerable) - sÏ bÞ nguy cÊp. Trong 10 loµi quý hiÕm cÇn b¶o vÖ th× cã 7 loµi thùc vËt lµ LSNG, 3 loµi thùc vËt lµ gç quý.

B¶ng 3.8. Nh÷ng loµi thùc vËt quý hiÕm ë vïng KÎ Gç

Ngoµi nh÷ng loµi quý hiÕm cã nguy c¬ bÞ tuyÖt chñng, cÇn b¶o vÖ nh÷ng loµi LSNG nh»m ph¸t

TT Çc loµi Tªn ViÖt Nam CÊp nguy cÊp

Ghi chó

1 Drynaria fortunei Cèt bæ to¸i E §ang nguy cÊp 2 Aquilaria baillonii TrÇm giã V SÏ nguy cÊp 3 Streptocaulon juventus Hµ thñ « nam R HiÕm 4 Vetiveria nemoralis H¬ng l©u R HiÕm 5 Amomum villosum Sa nh©n R HiÕm 6 Lindera myrrha « díc T BÞ ®e däa 7 Fibraurea tinctoria Hoµng ®»ng T BÞ ®e däa 8 Sindora tonkinensis Gô lau V SÏ nguy cÊp 9 Erythrofloeum fordii Lim xanh V SÏ nguy cÊp 10 Madhuca pasquieri SÕn R HiÕm

of 92

triÓn kinh tÕ cho ngêi d©n ®Þa ph¬ng xung quanh vïng KÎ Gç nh:

Çc loµi mang tÝnh chÊt hµng hãa trong néi bé céng ®ång, trong tØnh:

Kim cang l¸ mãng bß (Smilax bauhinioides)

C¬m l¾ng (Smilax perfoliata)

Dang (Dendrocalamus patellaris)

L¸ nãn (Livistoma cochinchinensis)

Nh÷ng loµi mang tÝnh hµng hãa trong níc vµ xuÊt khÈu:

M©y ®¾ng (Calamus tetradactylus)

Song mËt (Calamus platyacanthus)

M©y song (Calamus rudentum)

Cèt to¸i bæ (Drynaria bonii)

TrÇm giã (Aquilaria crassna)

H¬ng l©u (Dianella ensfolia)

« díc (Lindera myrrha)

Hoµng ®»ng (Fibrraurea tinctoria)

Thiªn niªn kiÖn (Homalomena occulta)

Bång s©m (Draceaema angustifolia)

Nh©n trÇn (Acrocephalus capitatus)

Sa nh©n (Amomum villosum).

Trong 14 loµi võa quý hiÕm, võa cã gi¸ trÞ kinh tÕ ë vïng KÎ Gç mµ ngêi d©n hay khai th¸c vµ trao ®æi hµng hãa (b¶ng 3.9) th× ë rõng thø sinh chiÕm 12 loµi, cßn ë vïng sa van chØ cã 4 loµi, vên nhµ cã 1 loµi.

B¶ng 3.9. Sù suy gi¶m çc loµi thùc vËt LSNG cã gi¸ trÞ kinh tÕ

TT Çc loµi quý cã gi¸ trÞ kinh tÕ Vên nhµ

Sa van R. th«ng

R. thø sinh

Ýt NhiÒu

1 Cèt to¸i bæ (Drynaria boniii) + + 2 Ch©n chim (Schefflera pseudospicata) + + + 3 Hµ thñ « nam (Streptocaulon juventus) + + + 4 Nh©n trÇn (Acrocephalus capitatus) + + + 5 ¤ díc (Lindera myrrha) + + 6 TrÇm giã (Aquidaria crassna) + + 7 Thiªn niªn kiÖn (Homalomena

occulta) + + +

8 H¬ng l©u (Dianella ensifolia) + + 9 M©y ®¾ng (Calamus tetradactylus) + +

of 92

Chó thÝch: Ýt: tõ 1-5 ç thÓ/« tiªu chuÈn; NhiÒu: > 10 ç thÓ/« tiªu chuÈn.

§Ó t¸i phôc håi nh÷ng loµi cã gi¸ trÞ cã thÓ ph¸t triÓn b»ng khoanh nu«i. Theo chóng t«i cÇn khoanh nu«i nh÷ng loµi nh sau:

§èi víi rõng thø sinh rÊt thÝch hîp cho çc loµi c©y a Èm nh: M©y ®¾ng, M©y song, Song mËt, TrÇm giã, Cèt to¸i bæ, H¬ng l©u, Thiªn niªn kiÖn, Bång s©m, Sa nh©n... §©y lµ nh÷ng nguån dîc liÖu rÊt quý, nh÷ng loµi dïng trong gia c«ng, mü nghÖ lµ hµng xuÊt khÈu rÊt cã gi¸ trÞ. CÇn cã çc biÖn ph¸p cÊm khai th¸c gç, ®èt than vµ rõng ®îc giao cho tõng hé ®Ó çc loµi thùc vËt trªn ph¸t triÓn tèt, võa b¶o vÖ ®îc rõng, võa cã kinh tÕ cho tõng hé gia ®×nh.

Riªng çc vïng sa van nªn chó träng ph¸t triÓn 2 loµi: « díc (Lindera myrrha) vµ Nh©n trÇn (Acrocephalus captatus), v× hai loµi nµy rÊt thÝch ¸nh s¸ng trùc tiÕp, loµi ¤ díc cã thÓ t¸i sinh rÊt nhanh b»ng chåi gèc. Riªng loµi Nh©n trÇn cã thÓ g©y trång ë vïng sa van xung quanh lµng.

3.2.6. MËt ®é ç thÓ cña loµi trong çc sinh c¶nh

§iÒu tra mËt ®é ç thÓ cña çc loµi thùc vËt, thu ®îc kÕt qu¶ ë b¶ng sau:

B¶ng 3.10. MËt ®é ç thÓ cña c©y vµ c©y LSNG ë çc sinh c¶nh nghiªn cøu

DÉn liÖu ë B¶ng 3.10 cho thÊy mËt ®é ç thÓ cña çc loµi LSNG ë vïng sa van lµ cao nhÊt, dao ®éng tõ 85,79%-92,48%, cao nhÊt trong 3 sinh c¶nh t¸i sinh tù nhiªn. Trong khi ®ã mËt ®é ç thÓ cña çc loµi LSNG ë rõng th«ng lµ thÊp nhÊt 22,22%-30,43%. XÕp thø hai lµ ë rõng thø sinh, cã mËt ®é ç thÓ loµi dao ®éng tõ 11,90%-67,01%.

ë vïng sa van do kh¶ n¨ng tiÕp nhËn ¸nh s¸ng nhiÒu h¬n nªn çc loµi cho LSNG a s¸ng mäc dµy ®Æc. Sè loµi cã tÇn sè b¾t gÆp nhiÒu nhÊt lµ: Tr©m trÖn (Syzygium sterrophyllum), Cá lµo (Eupatorium odoratum), §ãt (Thysanolaena maxima), Kim cang l¸ mãng bß (Smilax bauhinioides), Ch¹c ch×u (Tetracera scandens), NgÊy h¬ng (Rubus cochinchinensis), M©m x«i (Rubus alceaefolius), Mua (Melastoma dodecandrum), Døa d¹i (Pandanus tonkinensis). Nh÷ng loµi trªn chØ lµ hµng hãa trao ®æi trong néi bé céng ®ång nªn kinh tÕ thu l¹i rÊt thÊp, cã thÓ nãi kh«ng ®¸ng kÓ. §¸ng chó ý nhÊt lµ 2 loµi ¤ díc vµ Nh©n trÇn, nhng tÇn sè gÆp ®îc rÊt Ýt.

ë rõng th«ng kh«ng cã loµi nµo cã gi¸ trÞ kinh tÕ, mËt ®é ç thÓ loµi rÊt thÊp, tha thít.

10 Song mËt (Calamu platyacanthus) + + 11 M©y song (Calamus rudentum) + + 12 Bång s©m (Dracaema angustifolia) + + 13 Sa nh©n (Amomum villosum) + + 14 Hoµng ®»ng (Fibraurea tinctoria) + +

Sinh c¶nh

Ch©n ®åi Sên ®åi §Ønh ®åi

Tæng sè

Sè c©y LSNG

% c©y LSNG so víi tæng sè

Tæng sè

Sè c©y LSNG


Tæng sè

Sè c©y LSNG


Sa van 1.250 1.156 92,48 1.249 1.150 92,07 1.225 1.051 85,79 Rõng th«ng 230 70 30,43 220 69 31,36 90 20 22,22 Rõng thø sinh 1.428 957 67,01 1.398 627 45,14 1.277 152 11,90

of 92

Rõng thø sinh: Tuy mËt ®é ç thÓ loµi xÕp thø 2 so víi vïng sa van, nhng ®a sè çc loµi b¾t gÆp l¹i cã gi¸ trÞ kinh tÕ cao nh Cèt to¸i bæ, G¾m (Gnetum montanum Markyr), Ba kÝch (Morinda officinalisHow), Danh (Gardenia jasminoides Ellis), Th¹ch x¬ng bå, Thiªn niªn kiÖn, khoai mµi, çc loµi M©y, HÌo, L¸ nãn... §©y lµ nguån LSNG cã gi¸ trÞ kinh tÕ cao, nÕu biÕt b¶o vÖ, khai th¸c hîp lý sÏ ®em l¹i nguån thu nhËp cao trong kinh tÕ hé ë vïng KÎ Gç.

Sè lîng ç thÓ cña loµi ph©n bè cã tû lÖ cao ë ch©n ®åi vµ sên ®åi, v× ®a sè çc loµi LSNG cã gi¸ trÞ th-êng a Èm. Cµng lªn cao (®Ønh ®åi) sè lîng ç thÓ thêng gi¶m dÇn. MËt ®é cao nhÊt thêng lµ çc loµi sau: Thiªn niªn kiÖn (Homalomena occulta), M¹ch m«n (Ophiopogon intermedius), Dang (Dendrocalamus patellaris) vµ çc chi Calamus trong hä Cau dõa (Palmae).

Cßn mét sè loµi LSNG kh¸c thØnh tho¶ng míi gÆp mét vµi ç thÓ trong « tiªu chuÈn, cµng lªn cao loµi c©y th©n gç cµng chiÕm u thÕ, cã mét sè loµi võa cho s¶n phÈm gç, võa cho s¶n phÈm ngoµi gç chØ cã ë trong rõng thø sinh nh S«ng (Gancinia cowa), Nh·n rõng (Euphoria chevalieri).

Nh vËy sè loµi vµ mËt ®é ç thÓ cña loµi thùc vËt LSNG ë vïng sa van cao h¬n sè loµi vµ ç thÓ LSNG ë rõng thø sinh. Tuy nhiªn ®øng vÒ mÆt c«ng dông vµ gi¸ trÞ hµng hãa th× çc loµi thùc vËt LSNG ë trong rõng thø sinh cã gi¸ trÞ kinh tÕ cao h¬n rÊt nhiÒu ë vïng sa van. Do ®ã cÇn lu ý, chó träng ph¸t triÓn çc loµi thùc vËt LSNG cã gi¸ trÞ kinh tÕ nµy.

of 92

Mét sè loµi c©y LSNG t¹i vïng KÎ Gç

1. M©y ®¾ng

Tªn khoa häc: Calamus tetradactylus Hance

Hä: Cau dõa Arecaceae (Palmae, Palmaceae)

Tªn ViÖt Nam: M©y nhµ, m©y mËt, m©y 4 ngãn

Tªn ®Þa ph¬ng: M©y ®¾ng, m©y vên.

§Æc ®iÓm sinh häc

M« t¶ c©y: Th©n dµi 1-6 m, dµi nhÊt 15 m, dµy 6-8 mm, cã gai. L¸ dµi, bÑ l¸ hÑp, cuèng l¸ cã gai. Côm hoa ®ùc lµ chïy h×nh th¸p, n»m trong phÝa trªn cña mo; b«ng nhá 5-10 ë mçi bªn cña trôc côm hoa; ®µi h×nh chu«ng, 3 thïy nhän; trµng mµu vµng r¬m dµi gÊp ®«i ®µi. Côm hoa çi lµ chïy rÊt cong; b«ng nhá 6-7 ë mçi bªn cña trôc côm hoa; ®µi h×nh trô s©u, mµu tr¾ng, 3 thïy nhän; trµng 3 thïy dµi h¬n ®µi. Qu¶ h×nh cÇu, ®êng kÝnh 8 mm, ®Çu cã má h×nh nãn; çc v¶y ë vá qu¶ h¬i cã r·nh mµu vµng r¬m.

Ph©n biÖt víi çc loµi m©y kh¸c dùa vµo çc ®Æc ®iÓm: vá th©n mµu tr¾ng xanh. L¸ tr¾ng, Ýt gai. Th©n c©y cã m¾t dµy, tay gai dµy, dµi

Sinh trëng vµ ph¸t triÓn:

C©y ra hoa, qu¶ (hay sinh s¶n): Cã hoa vµo thêi gian th¸ng 2; cã qu¶ vµo th¸ng 4, 5.

Tuæi ra hoa, qu¶ (tuæi sinh s¶n): 4-5 n¨m tuæi.

Ph©n bè, sinh th¸i

Ph©n bè ë ViÖt Nam: C©y mäc d¹i hay ®îc trång kh¾p ViÖt Nam

N¬i sèng cña c©y:

Khu vùc sèng trong Khu B¶o tån KÎ Gç: Cã nhiÒu ë Rµo Len, Rµo Pheo, Rµo V¹c, ph©n bè kh«ng ®Òu, n¬i tËp trung cã mËt ®é 100-150 bôi/ha.

Khu vùc x· CÈm Mü (vïng ®Öm): Cã ë §éng §ãt, Tr¶ng Tranh, C¬n ¬i.

Sinh c¶nh: Ph©n bè ë sên ®åi, ë sên ®åi ®¸, ven khe suèi.

N¬i sèng kh¸c: C©y thêng ®îc trång ë vên nhµ.

Tr÷ lîng trong thiªn nhiªn:

T×nh tr¹ng ph¸t triÓn (vÒ sè lîng) loµi c©y nµy ë ®Þa ph¬ng:

Tríc ®©y: NhiÒu do ph¸t triÓn tù nhiªn

HiÖn nay: Ýt do khai th¸c qu¸ møc.

Th«ng tin vÒ kinh tÕ

Gi¸ trÞ sö dông:

Bé phËn sö dông: Th©n

C«ng dông: Nguyªn liÖu lµm ®å thñ c«ng mü nghÖ, nguyªn liÖu lµm ®å gia dông, lµm nhµ. Qu¶ dïng

of 92

®Ó ¨n trÇu.

Theo ngêi d©n ®Þa ph¬ng khi trång c©y m©y nhµ cã thÓ chèng ®îc sù xãi mßn vµ t¨ng lîng mïn trong ®Êt.

Thu ho¹ch vµ b¶o qu¶n:

Tuæi khai th¸c: 2-3 n¨m tuæi.

Çch thøc khai th¸c: Chän c©y dµi, chÆt gèc, råi rót c©y ra khái bôi; lÊy hÕt çc tay gai míi kÐo ®Ó kh«ng ¶nh hëng ®Õn c©y kh¸c, bãc hÕt vá.

Thêi vô khai th¸c trong n¨m: Quanh n¨m, nhng tËp trung vµo 9-10.

Çch thøc chÕ biÕn: ChÎ nhá (bá ruét) thµnh sîi th«, vãt tØa thµnh sîi.

Çch thøc b¶o qu¶n: Ph¬i kh«, ®Ó trªn g¸c bÕp.

Gi¸ trÞ kinh tÕ: M©y nµy ®îc chuyÓn lªn b¸n ë chî huyÖn CÈm Xuyªn, thÞ x· Hµ TÜnh. Ngêi d©n ®i khai th¸c 5-10 ngµy/th¸ng. Thêng cã 80% sè hé xãm 1 CÈm Mü, çc hé ë xãm 3, 4, 7 CÈm Mü vµ d©n Kú Anh khai th¸c loµi m©y nµy. Mçi ngµy ®îc 30-40 kg/ngêi, ®em b¸n t¹i chî thÞ x· Hµ TÜnh víi gi¸ 300-400 ®/sîi dµi 2 m hoÆc 5.000-7.000 ®/10 kg (b¸n cho c«ng ty xuÊt nhËp khÈu). Nh vËy mçi ngµy thu nhËp trung b×nh 20.000 ®.

Kh¶ n¨ng gieo trång

Kü thuËt gieo trång:

Ngêi trong th«n xãm ®· g©y trång: Cã lÏ tõ n¨m 1954. Cã tíi 50-60% sè hé d©n trong xãm 1 vµ 4 ®· g©y trång, nhng víi sè lîng Ýt.

Çch thøc g©y trång: LÊy gièng c©y b»ng çch ®µo c©y nhá ë bôi kh¸c ®em trång hay lÊy h¹t gieo (®Ó gièng hoÆc qu¶ chÝn rông tù lªn c©y con).

C©y con cao 20 cm míi ®em trång, ®µo hè réng 50 cm, s©u 40 cm, çc bôi çch nhau 3 m. Khi trång cã thÓ bãn ph©n hoÆc kh«ng cÇn. Sau khi trång lÊp ®Êt ®Çy hoÆc ®Ó tròng.

Kh¶ n¨ng ph¸t triÓn cña loµi c©y t¹i ®Þa ph¬ng: Ph¸t triÓn tèt do ®Æc ®iÓm ph¸t triÓn cña c©y phï hîp víi thæ nhìng, khÝ hËu ®Þa ph¬ng, ®Êt rõng nói, nghÌo dinh dìng; kh«ng cÇn kü thuËt; Ýt vèn; kh¶ n¨ng tiªu thô lín nªn nh©n d©n sÏ trång nhiÒu; ®Êt dèc kh«ng bÞ óng nªn phï hîp víi m©y.

2. M©y t¾t

Tªn khoa häc: Calamus dioicus Lour


Tªn ViÖt Nam: M©y t¾t, m©y çt, m©y mËt, m©y s¸p

Tªn ®Þa ph¬ng: M©y t¾t.


M« t¶ c©y: Th©n dµi 10-12 m, to 1-3 cm. L¸ phô 8-10 ph©n ph¸t kh«ng ®Òu trªn sãng, b×a dµy cã gai nhá; bÑ cã roi 1 m mang gai tha, ng¾n. Buång nh roi dµi 1,5 m ë buång ®ùc, 35 cm ë buång çi, chïm tu t¸n 6-7: hoa to 3-4 mm. Tr¸i trßn, to 9-10 mm. 16-18 hµng v¶y n©u xanh, b×a vµng.

of 92


C©y ra hoa, qu¶ (hay sinh s¶n): Th¸ng 2, 3.

Tuæi ra hoa, qu¶ (tuæi sinh s¶n): 3-4 n¨m.


Ph©n bè ë ViÖt Nam:

Trong Khu BTTN KÎ gç: Cã.

Trong vïng ®Öm: Trång ë vên nhµ.

N¬i sèng cña c©y: Vên nhµ

Tr÷ lîng trong thiªn nhiªn: T×nh tr¹ng ph¸t triÓn (vÒ sè lîng) loµi c©y nµy ë ®Þa ph¬ng: Ph¸t triÓn tèt v× phï hîp víi khÝ hËu, ®Êt ®ai vµ cã thÞ trêng tiªu thô tèt.

Tríc ®©y: NhiÒu

HiÖn nay: Ýt do khai th¸c cha kÞp t¸i sinh.



Bé phËn sö dông: Th©n, l¸, qu¶.

C«ng dông: Lµm ®å thñ c«ng mü nghÖ: ®an ghÕ, ræ r¸, l½ng hoa...


Tuæi khai th¸c: 3 n¨m.

Çch thøc khai th¸c: ChÆt s¸t ®Êt, rót th©n c©y (chän c©y dµi ®Ó khai th¸c tríc).

Thêi vô khai th¸c trong n¨m: Th¸ng 12, th¸ng 1.

Çch thøc chÕ biÕn: Bãc l¸, vá cßn l¹i th©n chÎ nhá, bá ruét, ph¬i kh«, vãt.

Çch thøc b¶o qu¶n: ChÎ nhá, ph¬i kh« g¸c g¸c bÕp.

Gi¸ trÞ kinh tÕ: Mét ngêi ®i khai th¸c 1-2 ngµy ®îc 20 kg víi gi¸ 2.500-4.000 ®/kg.



Ngêi trong th«n xãm ®· g©y trång: §îc nhiÒu gia ®×nh trång (80% sè hé gia ®×nh ë xãm 1 vµ xãm 4 CÈm Mü) nhng sè lîng kh«ng lín.

Çch thøc g©y trång: C©y gièng: ®µo c©y nhá, t¸ch tõ çc bôi ®em trång hoÆc lÊy h¹t gieo (c©y cao 20 cm ®em ra trång).

§µo hè s©u 40 cm, réng 50 cm, ®Êt xÊu nªn bá ph©n chuång. Bôi çch nhau 3 m. Khi trång lÊp ®Êt b»ng hoÆc ®Ó tròng. Ph¶i cã c©y ®Ó nã b¸m.

Kh¶ n¨ng ph¸t triÓn cña loµi c©y t¹i ®Þa ph¬ng: Ph¸t triÓn tèt v× dÔ trång, cÇn Ýt vèn, kh«ng cÇn kü thuËt, ph¸t triÓn m¹nh, cã gi¸ trÞ kinh tÕ.

of 92

3. M©y song

Tªn khoa häc: Calamus rudentum Lour


Tªn ViÖt Nam: M©y song, m©y sãc, m©y ®µ

Tªn ®Þa ph¬ng: Song dµi, song ®ßi.


M« t¶ c©y: C©y cã th©n dµi 20-30 m, cã khi tíi 100 m, ®êng kÝnh 5-10 cm. L¸ rÊt dµi, bÑ l¸ cã gai dÑt, dµi tíi 6 cm, cuèng l¸ còng cã gai; l¸ chÐt dµi 70 cm, réng 1,5-3 cm.

Côm hoa ®ùc lµ chïy cong, mang 8-11 b«ng hoa nhá ë mçi bªn; ®µi h×nh chu«ng s©u, mµu n©u, thïy 3; trµng th¼ng, 3 thïy rêi, h×nh trøng, mµu x¸m.

Côm hoa c¸i lµ chïy dµi ®Õn h¬n 1 m; b«ng nhá 7-16 ë mçi phÝa ë trôc côm hoa, l¸ b¾c h×nh chÐn; ®µi dµy, 3 thïy nhá; trµng cã 3 thïy h×nh trøng. Qu¶ h×nh trøng, v¶y ë vá qu¶ xÕp 13-15 hµng.


C©y ra hoa, qu¶ (hay sinh s¶n): Ra hoa qu¶, tr¸i to 13 x 16 mm, h¹t ®en.

Tuæi ra hoa, qu¶ (tuæi sinh s¶n): 5 n¨m.

Thêi gian ra hoa qu¶ trong n¨m: Tõ th¸ng 1 ®Õn th¸ng 6.


Ph©n bè ë ViÖt Nam: GÆp ë rõng trªn c¶ 2 miÒn níc ta.


Khu vùc sèng trong Khu BTTN KÎ Gç: cã mÆt ë kh¾p n¬i nhng cã nhiÒu ë Rµo Len, Rµo Bëi.

Trong vïng ®Öm (CÈm Mü): Cã nhiÒu ë khe Tr¶ng Tranh.

Sinh c¶nh: thêng ven khe suèi, ch©n ®åi.

Tr÷ lîng trong thiªn nhiªn: T×nh tr¹ng ph¸t triÓn (vÒ sè lîng) loµi c©y nµy ë ®Þa ph¬ng.

Tríc ®©y: NhiÒu v× cha ®îc a chuéng vµ kh«ng cã thÞ trêng

HiÖn nay: Ýt v× cã thÞ trêng tiªu thô nªn ngêi d©n khai th¸c nhiÒu.

Nguyªn nh©n suy gi¶m: do khai th¸c kh«ng ®îc kiÓm so¸t.



Bé phËn sö dông: Th©n.

C«ng dông: Lµm d©y buéc, ®ãng bÌ, lµm khung bµn ghÕ.



C¸ch thøc khai th¸c: Chän c©y tha m¾t, chÆt s¸t gèc.

of 92

Thêi vô khai th¸c trong n¨m: Çc th¸ng 1-3, 6-10.

Çch thøc chÕ biÕn: ChÆt th©n c©y ra tõng giãng hoÆc nhiÒu giãng tïy môc ®Ých sö dông (mçi c©y th-êng ®îc 7 giãng, mçi giãng kho¶ng 3 m); ph¬i kh«.

Çch thøc b¶o qu¶n: Treo lªn g¸c bÕp.

Gi¸ trÞ kinh tÕ: Cã gi¸ trÞ cao, ph¸t triÓn m¹nh; mçi giãng 3.000 ®; mçi c©y 20.000-25.000 ®.

S¶n lîng thu ho¹ch tríc ®©y vµ hiÖn nay: Tríc kia cã hµng tr¨m ngêi d©n ë Kú Anh, H¬ng Khª, Qu¶ng B×nh khai th¸c trong Khu BTTN KÎ Gç, hiÖn nay Ýt khai th¸c v× Nhµ níc cÊm. Tuy nhiªn 80% sè hé trong xãm 1 CÈm Mü vÉn ®i khai th¸c, thêng thµnh tõng tèp 3-5 ngêi. Khai th¸c vµo th¸ng 2 vµ th¸ng 8. Mçi th¸ng khai th¸c 14-15 ngµy, 3 c©y/ngµy. HiÖn t¹i gi¸ ë ®Þa ph¬ng 1 c©y 7 giãng lµ 14.000 ®; b¸n ë n¬i kh¸c lµ 21.000 ®/c©y.

TriÓn väng vÒ kinh tÕ: Kh¶ n¨ng tiªu thô rÊt lín.



Ngêi trong th«n xãm ®· g©y trång: §· g©y trång. Trong vên thùc nghiÖm còng ®· trång loµi c©y nµy.

Çch thøc g©y trång: LÊy gièng trong Khu B¶o tån vµ vïng ®Öm. C©y gièng cao 25-40 cm .

§µo hè r©u 40 cm, réng 40 cm. LÊp hè vµ ®Ó tròng 10 cm ®Ó gi÷ níc. Trång ph©n t¸n.

Kh¶ n¨ng ph¸t triÓn cña loµi c©y t¹i ®Þa ph¬ng: Ph¸t triÓn tèt v× ë ®©y ®åi nói dèc nhiÒu, cã nhiÒu thung lòng.

Kh¶ n¨ng khoanh nu«i t¸i sinh: Tèt.

4. Song mËt

Tªn khoa häc: Calamus platyacanthus Warb. Ex Becc


Tªn ViÖt Nam: M©y gai dÑt, song mËt.

Tªn ®Þa ph¬ng: Song lau.


M« t¶ c©y: Th©n dµi ®Õn 25 m, to. L¸ mang nhiÒu nhãm l¸ phô, thon, nhän, to 35-45 x 5-8 cm, g©n phô 5/bªn, cã gai ®øng nhá; bÑ cã gai dÑt, to, híng xuèng, ®µn håi, dµi 6-8,5 cm, ®¸y lâm réng 1,5 cm; roi ë chãt sãng. Ph¸t hoa çi lµ buång dµi 60 cm; giÐ dµi 6-8 cm. Tr¸i xoan to 15-22 x 9-14 mm. V¶y vµng lu.


C©y ra hoa, qu¶ (hay sinh s¶n): Th¸ng 2-5.



Ph©n bè ë ViÖt Nam: Hµ S¬n B×nh, Hµ TÜnh.

of 92


Khu vùc sèng trong Khu B¶o tån KÎ Gç: Rµo Len, Rµo Bëi, Rµo Cêi, Rµo Pheo.

Trong vïng ®Öm: Tha thít 50-70 m míi cã 1 bôi.

Sinh c¶nh: Ch©n ®åi, ven khe suèi.

Tr÷ lîng trong thiªn nhiªn: T×nh tr¹ng ph¸t triÓn (vÒ sè lîng) loµi c©y nµy ë ®Þa ph¬ng: Cã thÓ ph¸t triÓn tèt.

Tríc ®©y: NhiÒu.

HiÖn nay: Ýt do khai th¸c nhiÒu.




C«ng dông: Lµm hµng thñ c«ng mü nghÖ.

Tuæi khai th¸c: 5 n¨m

Çch thøc khai th¸c: ChÆt s¸t gèc.

Thêi vô khai th¸c trong n¨m: Th¸ng 1-3, 6-7.

Çch thøc chÕ biÕn: Bãc vá, chÎ vµi phÇn (tïy môc ®Ých sö dông), ph¬i kh«, vãt nh½n.

Çch thøc b¶o qu¶n: Ph¬i kh«, treo g¸c bÕp.

Gi¸ trÞ kinh tÕ: Khai th¸c 14-15 ngµy mçi th¸ng, 3 c©y/ngµy/ngêi. Thanh niªn cña 100% sè hé xãm 1, xãm 4 ®i khai th¸c ®Ó dïng. Ngêi d©n ë CÈm DuÖ, Kú Anh, H¬ng Khª ®i khai th¸c trong Khu B¶o tån ®Ó b¸n. 15.000 ®/c©y b¸n ë ®Þa ph¬ng; 20.000 ®/c©y b¸n ë chî huyÖn vµ thÞ x· Hµ TÜnh.



Ngêi trong th«n xãm ®· g©y trång: §· g©y trång

Çch thøc g©y trång: Gièng: LÊy trong rõng (Khu b¶o tån vµ vïng ®Öm); c©y con cao tõ 20-40 cm.

§µo hè s©u 40 cm réng 40 cm, lÊp ®Êt ®Ó tròng.

Kh¶ n¨ng ph¸t triÓn cña loµi c©y t¹i ®Þa ph¬ng: Ph¸t triÓn tèt v× cã nhiÒu ®åi nói dèc, nhiÒu thung lòng; c©y cã gi¸ trÞ kinh tÕ.


5. Song bét

Tªn khoa häc: Calamus pseudoscutellaris Conr.


Tªn ViÖt Nam: M©y thu©n song, song, m©y ®¸, song bét.

Tªn ®Þa ph¬ng: Song ®ãt.

of 92


M« t¶ c©y: Th©n bß dµi ®Õn 15 m, to 2-3 cm, cuèn lªn t¸n çc c©y gç kh¸c, dµy ®Õn 5 cm. L¸ dµi 45 cm, réng 1,5-2 cm, xÕp s¸t nhau d¹ng l«ng chim, bÑ l¸ cã gai dÑt, ®en nh¸nh.

Hoa ®¬n tÝnh, kh¸c gèc. Côm hoa çi dµi tíi 5 cm, hoa h×nh trøng, mµu ®en. Qu¶ h×nh trøng, v¶y ë vá qu¶ xÕp 15 hµng mµu ®á.


C©y ra hoa, qu¶ (hay sinh s¶n): C©y ra hoa qu¶ tõ th¸ng 4-7.



Ph©n bè ë ViÖt Nam: Ph©n bè ë miÒn Trung vµ miÒn Nam.


Khu vùc sèng trong Khu BTTN KÎ Gç: Rµo Len, Rµo Bëi, Rµo Cêi.

Sinh c¶nh: Ch©n ®åi, ven khe suèi, ®åi c©y bôi.

Tr÷ lîng trong thiªn nhiªn: T×nh tr¹ng ph¸t triÓn (vÒ sè lîng) loµi c©y nµy ë ®Þa ph¬ng: Kh«ng ph¸t triÓn m¹nh.

Tríc ®©y: Ýt

HiÖn nay: Ýt.




C«ng dông: D©y buéc, lµm thõng (Ýt ®îc sö dông v× th©n dßn, rçng ruét).


Tuæi khai th¸c: 3-4 n¨m tuæi.


Thêi vô khai th¸c trong n¨m: Th¸ng 2-3.

Çch thøc chÕ biÕn: Bãc vá, chÎ th©n ra vµi phÇn (tïy môc ®Ých sö dông).

Çch thøc b¶o qu¶n: Ph¬i kh« treo g¸c bÕp.

Gi¸ trÞ kinh tÕ: Gi¸ trÞ kinh tÕ thÊp, khã b¸n.



Ngêi trong th«n xãm ®· g©y trång: Cha g©y trång.

Kh¶ n¨ng ph¸t triÓn cña loµi c©y t¹i ®Þa ph¬ng: Ph¸t triÓn kÐm do gi¸ thÊp, thÞ trêng tiªu thô kÐm, Ýt ®îc sö dông.

of 92

6. HÌo

Tªn khoa häc: Rhapis laosensis O. Becc


Tªn ViÖt Nam: HÌo.

Tªn ®Þa ph¬ng: HÌo.


M« t¶ c©y: C©y mäc thµnh bôi tha, th©n m¶nh, cøng, cao 1-2 m, nh½n bãng, cã ®èt ®Òu ®Æn, gi÷a çc sÑo ®èt cã bÑ l¸ cßn l¹i. L¸ d¹ng ch©n vÞt, dµi 20-25 cm, chia lµm nhiÒu l¸ chÐt, l¸ chÐt thu«n ®Òu, ®Çu xÎ 2 thïy; cuèng l¸ dµi 10-35 cm, bÑ l¸ nhiÒu sîi, kh«ng cã gai.

Côm hoa nhá bÐ, ng¾n h¬n cuèng l¸, gåm vµi b«ng mang hoa, dµi 3-6 cm. Mo h×nh èng cã tai dµi, hoa xÕp xo¾n èc çch nhau. Hoa ®ùc cã ®µi chia 3 thïy, trµng h×nh èng, chia 3 thïy ng¾n ë ®Ønh; nhÞ xÕp 2 d·y, chØ nhÞ men theo çnh hoa, bao phÊn trßn. Hoa çi h×nh bÇu dôc; ®µi h×nh ®Üa chia 3 thïy ng¾n; çnh hoa dµi gÊp ®«i ®µi, dµy; bÇu lín gÇn h×nh tim, vßi nhôy rÊt ng¾n.


C©y ra hoa, qu¶ (hay sinh s¶n): Ra hoa tõ th¸ng 5-7; cã qu¶ th¸ng 10



Ph©n bè ë ViÖt Nam: Cã nhiÒu ë VÜnh Phó, Hµ B¾c, Qu¶ng Ninh vµ çc tØnh B¾c Trung Bé.


Khu vùc sèng trong Khu B¶o tån KÎ Gç: Rµo Pheo, Rµo V¹c, Khe Rªu, Rµo §¸, Rµo Çi, Rµo Len, C¬n Trêng.

Vïng ®Öm: Khe T¸y, ®éng Cèi, khe §¸, Vên nhµ, C¬n ¦¬i.

Sinh c¶nh: Ven ®êng rõng n¬i cã nhiÒu ¸nh s¸ng, Ýt c©y lín.

Tr÷ lîng trong thiªn nhiªn: T×nh tr¹ng ph¸t triÓn (vÒ sè lîng) loµi c©y nµy ë ®Þa ph¬ng: Cã thÓ ph¸t triÓn tèt.


HiÖn nay: Ýt do khai th¸c nhiÒu.



Bé phËn sö dông: Th©n, c¶ c©y.

C«ng dông: Th©n lµm gËy, còng cã thÓ trång lµm c¶nh.



Çch thøc khai th¸c: §µo c¶ gèc.

of 92

Thêi vô khai th¸c trong n¨m: C¶ n¨m.

Çch thøc chÕ biÕn: §µo c¶ gèc, c¾t ngän, tØa s¹ch lµm gËy.

Çch thøc b¶o qu¶n: Ph¬i kh«.

Gi¸ trÞ kinh tÕ: Xãm 1 vµ xãm 4 CÈm Mü 90% sè hé ®i khai th¸c ®Ó b¸n. Ngêi kú Anh, H¬ng Khªkhai th¸c trong Khu B¶o tån vµo th¸ng 4-7 ©m lÞch. ¦íc tÝnh kho¶ng 20 c©y/ngµy/ngêi. B¸n cho ngêi nhËp ®i Trung Quèc 3.000-4.000 ®/c©y.




Kh¶ n¨ng ph¸t triÓn cña loµi c©y t¹i ®Þa ph¬ng: Ph¸t triÓn tèt v× phï hîp víi ®Êt ®ai khÝ hËu.

Khoanh nu«i t¸i sinh rÊt tèt.

7. Dang

Tªn khoa häc: Dendrocalamus patellaris Gamble.

Hä: Hä Lóa Poaceae.

Tªn ViÖt Nam: Dang.

Tªn ®Þa ph¬ng: LÞn


M« t¶ c©y: C©y bôi hay c©y lín cao tõ 5-10 m, cã khi bß dµi ch»ng chÞt víi nhau trong rõng Èm. Th©n cã ®êng kÝnh 2,5-3,5 cm cã v¸ch kh¸ dµy, giãng dµi 30-50 cm, cã khi tíi 1 m, ë hai bªn ®èt cã hai vßng phÊn tr¾ng kh¸ réng vµ díi vßng mo khi non cã 1 vßng l«ng tr¾ng, khi giµ h¬i ®en; m¾t to. C©y th-êng cã cµnh ph¸t triÓn rÊt to cã khi b»ng ®êng kÝnh th©n vµ còng bß dµi nh th©n, chiÒu dµi cã khi dµi h¬n th©n. Mo dµi 25-30 cm, réng 10 cm, mÆt ngoµi cã l«ng vµ mÐp bÞ tíc; lìi mo bÞ xÎ ra; l¸ mo h×nh mòi m¸c, tai mo rÊt thÊp cã nhiÒu l«ng tha cøng. L¸ h×nh mòi m¸c dµi tíi 40 cm, réng tíi 6 cm, cã mòi nhän, mÆt trªn nh½n, mÆt díi h¬i r¸p; bÑ cã khÝa, cã l«ng mi ë mÐp, lìi bÑ dµi bÞ xÎ tua.

Côm hoa to, cã nhiÒu nh¸nh, mang nhiÒu bã hoa h×nh ®Çu çch qu·ng nhau; mçi ®Çu gåm mét sè b«ng hoa nhá, mÒm; çc b«ng nhá phÇn lín ®Òu sinh s¶n, cuèng b«ng nhá rçng, mµy 2-3 çi, mµy hoa 2, v¶y bao hoa 3. NhÞ 6, chØ cã nhÞ ë gèc. BÇu cã l«ng ë phÇn trªn, vßi nhôy d¹ng sîi; ®Çu nhôy 3, h×nh mòi dïi cong.


Sau khi ra hoa, dang chÕt hµng lo¹t, ph¶i 7-10 n¨m sau míi phôc håi ®îc

Tuæi ra hoa, qu¶ (tuæi sinh s¶n): 7 n¨m tuæi

Thêi gian ra hoa qu¶ trong n¨m: Th¸ng 3.


Ph©n bè ë ViÖt Nam: VÜnh Phó, Tuyªn Quang, Yªn B¸i, Thanh Hãa, NghÖ An, Hµ TÜnh.


of 92

Khu vùc sèng trong Khu B¶o tån KÎ Gç: Sèng ë mäi n¬i.

Vïng ®Öm (CÈm Mü): §éng §ãt, Tai Voi, Khe Mäi.

Sinh c¶nh: Rõng rËm, ®Ønh ®åi, gi÷a ®åi, ch©n ®åi, ven khe suèi.

Tr÷ lîng trong thiªn nhiªn: T×nh tr¹ng ph¸t triÓn (vÒ sè lîng) loµi c©y nµy ë ®Þa ph¬ng:


HiÖn nay: Ýt h¬n tríc.

Nguyªn nh©n suy gi¶m/t¨ngtrëng: do khai th¸c nhiÒu.




C«ng dông: Th©n c©y rÊt dÎo dïng lµm l¹t vµ ®an l¸t ræ, r¸, ®å mü nghÖ.




Thêi vô khai th¸c trong n¨m: Khai th¸c quanh n¨m.

C¸ch thøc chÕ biÕn: ChÆt thµnh tõng lãng hoÆc ®Ó dµi, tïy môc ®Ých sö dông. ChÎ, vãt.

C¸ch thøc b¶o qu¶n: Ph¬i kh«, g¸c bÕp. Khi dang kh« kh«ng nªn nhóng níc dÔ bÞ môc ¶i.

Gi¸ trÞ kinh tÕ: B¸n ë chî huyÖn, thÞ x· Hµ TÜnh víi gi¸ 600 ®/kg. Kh¶ n¨ng tiªu thô b×nh thêng.

S¶n lîng thu ho¹ch tríc ®©y vµ hiÖn nay: Mçi th¸ng ®i khai th¸c kho¶ng 10-15 ngµy; 100% sè hé trong th«n 1 vµ th«n 4 khai thac ®Ó dïng. Cã 12 ngêi ë CÈm DuÖ khai th¸c ®Ó b¸n. Mçi ngµy chÆt ®îc 50-70 kg t¬ng ®¬ng víi 30.000 ® b¸n ë ®Þa ph¬ng; 40.000 ® b¸n ë n¬i kh¸c.

TriÓn väng vÒ kinh tÕ: Tèt v× ®Êt phï hîp.



Ngêi trong th«n xãm ®· g©y trång: §· trång thö: LÊy gièng trong Khu B¶o tån; §µo hè s©u 30 cm, bá c©y vµ lÊp ®Êt b»ng hè nhng kh«ng sèng ®îc.

Kh¶ n¨ng ph¸t triÓn cña loµi c©y t¹i ®Þa ph¬ng: Ph¸t triÓn tèt v× phï hîp víi ®Êt.

Kh¶ n¨ng khoanh nu«i t¸i sinh: Tèt v× ®Êt phï hîp.

8. C©y l¸ nãn

Tªn khoa häc: Livistona cochinchinensis (BL.) Mart.

Hä: Cau dõa Palmae.

Tªn ViÖt Nam: C©y l¸ nãn, cä, kÌ, c©y l¸ gåi.

Tªn ®Þa ph¬ng: C©y l¸ nãn, C©y l¸ t¬i.

of 92


M« t¶ c©y: C©y mäc ®¬n ®éc, th©n trô, th¼ng ®øng, cao 20-25 cm, ®êng kÝnh 15-30 cm. Th©n non cã nhiÒu gai dµy, sÇn sïi do cuèng l¸ ®Ó l¹i, sau giµ nh½n víi çc sÑo ®Òu ®Æn. L¸ h×nh qu¹t, dµi ®Õn 2 m, cuèng cã gai dµy, cøng mµu n©u bãng.

Côm hoa h×nh chïy, cã 3 mo h×nh èng. Hoa lìng tÝnh thêng tËp trung 3-5 hoa ë mét chç, kh«ng cuèng, h×nh cÇu. §µi 3, xÕp líp. Trµng 3, xÕp van, gièng nh l¸ ®µi. NhÞ 6, bao phÊn h×nh bÇu dôc, gèc h×nh tim, chØ nhÞ rÊt m¶nh. BÇu cã 3 l¸ no·n, ®Ýnh gèc; 3 vßi nhôy, nhän. Qu¶ h×nh cÇu, ®êng kÝnh 1-1,5 cm. Gèc cã bao hoa tån t¹i. H¹t h×nh cÇu.


C©y ra hoa, qu¶ (hay sinh s¶n): Cã hoa tõ th¸ng 12 ®Õn th¸ng 2, cã qu¶ tõ th¸ng 7.

Tuæi ra hoa, qu¶ (tuæi sinh s¶n): 3 n¨m trë lªn.


Ph©n bè ë ViÖt Nam: Phæ biÕn trªn çc ®åi thÊp ë miÒn trung du, n¬i cã nhiÒu ¸nh n¾ng vµ kh« r¸o.


Khu vùc sèng trong Khu B¶o tån KÎ Gç: Rµo Trêng, cöa Rµo Pheo, Rµo Len, Rµo Cêi.

Sinh c¶nh: §Ønh ®åi, gi÷a ®åi, ch©n ®åi, ven khe suèi.

Tr÷ lîng trong thiªn nhiªn: T×nh tr¹ng ph¸t triÓn (vÒ sè lîng) loµi c©y nµy ë ®Þa ph¬ng: Ph¸t triÓn tèt, n¬i nµo cã th× dµy ®Æc.


HiÖn nay: NhiÒu do chØ lÊy l¸, c©y kh«ng bÞ chÆt.



Bé phËn sö dông: L¸, th©n

C«ng dông: L¸ lîp nhµ, lµm nãn, lµm t¬i; th©n lµm cét.


Tuæi khai th¸c: 1 n¨m tuæi.

Çch thøc khai th¸c: C¾t l¸, bÎ l¸, cäng ®Ó l¹i. C©y lín cã thÓ chÆt lµm cét nhµ nhng Ýt sö dông.

Thêi vô khai th¸c trong n¨m: Quanh n¨m (thêng th¸ng1-2).

Çch thøc chÕ biÕn: Bã l¹i tõng l¸ hoÆc nhiÒu l¸, ph¬i n¾ng.

Çch thøc b¶o qu¶n: §Ó n¬i kh« r¸o.

Gi¸ trÞ kinh tÕ: Khai th¸c mçi th¸ng 3-4 ngµy/ngêi thu ®îc 1.500-1.800 l¸, b¸n víi gi¸ 200 ®/l¸, mçi x· vïng ®Öm cã 5-10 ngêi ®i khai th¸c vµ ®Òu ®em b¸n ë Th¹ch Hµ lµm nãn. Møc ®é sö dông rÊt nhiÒu.



of 92


Kh¶ n¨ng ph¸t triÓn cña loµi c©y t¹i ®Þa ph¬ng: Ph¸t triÓn tèt v× phï hîp khÝ hËu, ®Êt ®ai.

Kh¶ n¨ng khoanh nu«i t¸i sinh tèt.

9. C©y l¸ dong

Tªn khoa häc: Phyrynium parviflorum Roxb

Hä: Gõng Zingiberaceae

Tªn ViÖt Nam: C©y l¸ dong

Tªn ®Þa ph¬ng: Dong.


M« t¶ c©y: Th©n th¶o, cao kho¶ng 1 m. L¸ h×nh mòi m¸c thu«n hay h×nh tr¸i xoan-mòi m¸c, gèc tï, ®Çu nhän, nh½n c¶ 2 mÆt; cuèng kh¸ dµi, nh½n, bÑ l¸ nh¨n. Côm hoa h×nh ®Çu trßn kh«ng cuèng, mäc trªn bÑ l¸, rÊt nhiÒu hoa mµu tr¾ng. L¸ b¾c thu«n, h¬i cã gai. 3 l¸ ®µi h×nh d¶i, ®Òu nhau. Trµng dµi h¬n ®µi, çc thïy thu«n, nhän. Çc nhÞ lÐp cã d¹ng m«i hoÆc b¶n mµu tr¾ng, gèc thu«n. NhÞ sinh s¶n cã thïy d¹ng çnh h×nh tr¸i xoan ngîc. BÇu cã l«ng. Qu¶ h×nh trøng thu«n, låi ë çc gèc. H¹t thu«n cã ¸o h¹t máng.


Ph©n bè ë ViÖt Nam: Mäc trong çc rõng Èm, díi bãng çc c©y kh¸c, cã ë 2 miÒn níc ta.


Khu vùc sèng trong Khu B¶o tån KÎ Gç: Rµo Len, Rµo Bëi, Rµo Trêng, Rµo Çi.

Vïng ®Öm (CÈm Mü): C¬n ¦¬i, Khe L¸ Dong.

Sinh c¶nh: Khe suèi vµ ®Êt rõng Èm, vên nhµ, vên rõng.



HiÖn nay: NhiÒu.

Nguyªn nh©n t¨ng trëng: Ph¸t triÓn tèt do khe suèi nhiÒu vµ ®Êt rõng Èm. D©n khai th¸c chñ yÕu c¾t l¸ nªn c©y Ýt bÞ ph¸.



Bé phËn sö dông: L¸.

C«ng dông: Gãi b¸nh chng, b¸nh tÐt, giß.



Çch thøc khai th¸c: C¾t l¸.

Thêi vô khai th¸c trong n¨m: thêng vµo15 ngµy ®Çu th¸ng 12 (cã thÓ khai th¸c quanh n¨m).

of 92

Çch thøc chÕ biÕn: C¾t l¸, röa s¹ch tríc khi gãi b¸nh ®Ó r¸o.

Çch thøc b¶o qu¶n: Sau khi khai th¸c bã thµnh tõng bã 10-20 l¸, ng©m ngay díi suèi, ®em vÒ ng©m xuèng giÕng cho l¸ t¬i.

Gi¸ trÞ kinh tÕ: 1 ngêi khai th¸c 400 l¸/ngµy b¸n víi gi¸ 5.000-7.000 ®/100 l¸ (20 hé xãm 1 vµ xãm 4 CÈm Mü khai th¸c).

TriÓn väng vÒ kinh tÕ: Tèt.



Ngêi trong th«n xãm ®· g©y trång: §· g©y trång.

Çch thøc g©y trång: Gièng lÊy trong rõng. §µo hèc s©u 10 cm, réng 15 cm. Thêng xuyªn tíi níc khi míi trång, tèt nhÊt trång n¬i tròng, xung quanh giÕng.

Kh¶ n¨ng ph¸t triÓn cña loµi c©y t¹i ®Þa ph¬ng: Ph¸t triÓn tèt v× thÞ trêng tiªu thô rÊt m¹nh.

Kh¶ n¨ng khoanh nu«i t¸i sinh: Khoanh nu«i t¸i sinh tèt.

10. C©y trÈu

Tªn khoa häc: Vernicia monata Lour.

Hä: ThÇu dÇu Euphorbiaceae.

Tªn ViÖt Nam: C©y trÈu.

Tªn ®Þa ph¬ng: C©y trÈu.


M« t¶ c©y: §¹i méc nhá, kh«ng l«ng. L¸ cã phiÕn xoan hay h×nh tim, cã thïy hay kh«ng, g©n tõ ®¸y 5, cuèng mang 2 tuyÕn cã cäng ë chãt. T¶n phßng; ®µi cao 1,5 cm, tiÓu nhôy 7-10. Nang trßn, cã c¹nh, ®Çu nhän. To 5-6 x 4 cm, cã vá g©n låi, h¹t cã vá cøng nhng máng (0,3 mm). H¹t cho dÇu dïng lµm dÇu s¬n, gç tr¾ng, dÔ mät. Lµ c©y a s¸ng.


C©y ra hoa, qu¶ (hay sinh s¶n): C©y ra hoa qu¶ th¸ng 1, 2

Tuæi ra hoa, qu¶ (tuæi sinh s¶n): §Êt tèt 1 n¨m; ®Êt xÊu 1,5-2 n¨m.


Ph©n bè ë ViÖt Nam: NhiÒu ë vïng trung du.


Khu vùc sèng trong Khu B¶o tån KÎ Gç: Rµo Bëi, ®åi träc kh«ng cã.

Vïng ®Öm: §îc trång trong vên nhµ.

Sinh c¶nh: ë b×a rõng, chñ yÕu rõng thø sinh: ®Ønh ®åi, gi÷a ®åi, ch©n ®åi, ven khe suèi lµ chÝnh.

Tr÷ lîng trong thiªn nhiªn: T×nh tr¹ng ph¸t triÓn (vÒ sè lîng) loµi c©y nµy ë ®Þa ph¬ng: Ph¸t triÓn m¹nh v× dÔ trång, kh«ng ph¶i ch¨m sãc.

of 92

Tríc ®©y: Trong tù nhiªn nhiÒu.

HiÖn nay: Trong Khu B¶o tån tha thít, mËt ®é 1 c©y/10 ha (chØ cã ë Rµo Bëi); trong vïng ®Öm CÈm Mü kh«ng cã lµ do tríc 1996 ngêi d©n khai th¸c ®Ó b¸n nhiÒu. HiÖn t¹i nhiÒu hé gia ®×nh trång trong vên nhµ ®Ó che bãng cho c©y chÌ, kh«ng khai th¸c b¸n nh tríc kia.



Bé phËn sö dông: Qu¶ lµ chÝnh, th©n lµ phô.

C«ng dông: Qu¶ nÊu lÊy dÇu lµm dÇu s¬n, gç tr¾ng lµm giÊy. Th©n lµm nhµ, çn dao, çn liÒm... B· dÇu lµm thøc ¨n cho gia sóc.


Tuæi khai th¸c: §Êt tèt 2 n¨m, ®Êt xÊu 3 n¨m.

Çch thøc khai th¸c: Qu¶ giµ rông xuèng ®Êt, nhÆt nÊu dÇu; th©n 5-7 n¨m ®· cã thÓ khai th¸c ®îc.


Çch thøc chÕ biÕn: Bãc vá lÊy h¹t gi· nhá bá vµo nåi nÊu kho¶ng 1 giê, võa nÊu võa quÊy liªn tôc sau ®ã nèi dÇu lªn, vít dÇn líp dÇu ®Õn hÕt, cßn l¹i b· lµm thøc ¨n cho lîn.

Çch thøc b¶o qu¶n: Ph¬i qu¶ kh« ®æ xuèng ®Êt trong nhµ kho¶ng 1 th¸ng, líp vá ngoµi bÞ háng, lÊy lâi ph¬i kh« cÊt vµo b×.

Gi¸ trÞ kinh tÕ: Tõ 1996 vÒ tríc khai th¸c nhiÒu ®Ó b¸n; mçi th¸ng ®i khai th¸c 3 ngµy ®îc 15 kg/ngêi víi gi¸ 3.000 ®/kg. ThÞ trêng tiªu thô lín, cã thÓ xuÊt khÈu.



Ngêi trong th«n xãm ®· g©y trång: §· gieo trång tõ l©u (c¶ lµng trång) nhng víi sè lîng Ýt.

Çch thøc g©y trång: Qu¶ giµ bæ ra, h¹t bá xuèng ®Êt Èm ®Õn khi n¶y mÇm lªn c©y cao 0,8-1 m ®em ra trång. Trång thµnh d·y çch nhau 5-6 m; ®µo hè s©u 20 cm, réng 20 cm.

Kh¶ n¨ng ph¸t triÓn cña loµi c©y t¹i ®Þa ph¬ng: Ph¸t triÓn tèt v× dÔ trång kh«ng cÇn ch¨m sãc, cã nhiÒu t¸c dông phô nh che m¸t.


11. C©y chay

Tªn khoa häc: Artocarpus tonkinensis A. Chev.

Hä: D©u t»m Moraceae.

Tªn ViÖt Nam: C©y chay, chay B¾c bé.

Tªn ®Þa ph¬ng: Chay rõng.


M« t¶ c©y: C©y gç cao ®Õn 15 m. Th©n nh½n vµ mäc th¼ng. Cµnh nh¸nh nhiÒu, lóc non cã l«ng hung,

of 92

sau rông l«ng, mµu x¸m. L¸ h×nh gi¸o, gèc tï, ®Ønh cã mòi nhän, mÆt trªn nh½n, trªn çc g©n ë mÆt díi cã l«ng ng¾n mµu hung hay tr¾ng nh¹t; g©n næi râ; cuèng l¸ m¶nh, cã l«ng tha. L¸ kÌm nhá bÐ.

Côm hoa ®ùc ë n¸ch l¸, thu«n, h¬i cong, cã cuèng m¶nh, cã l«ng mÒm: l¸ b¾c h×nh khiªn; Bao hoa h×nh bÇu dôc; nhÞ cã chØ h×nh chãp, nhän ë díi bao phÊn. Côm hoa çi h×nh bÇu dôc ngîc, cã cuèng, cã nhiÒu u låi vµ l«ng t¬; hoa mäc h¬i çch xa nhau, nhiÒu l«ng; bao hao nhiÒu, h×nh èng; bÇu cã vßi ®Òu, lé ra ngoµi bao hoa. Qu¶ phøc h×nh bÇu dôc, mÒm, mµu lôc vµng. H¹t lín, nhiÒu nhùa dÝnh.

Sinh trëng vµ ph¸t triÓn: C©y ra hoa, qu¶ (hay sinh s¶n): c©y cã hoa th¸ng 1, th¸ng 2.


Ph©n bè ë ViÖt Nam: GÆp nhiÒu ë B¾c Giang, Thanh Hãa, NghÖ An, Hµ TÜnh.


Khu vùc sèng trong Khu B¶o tån KÎ Gç: Rµo Çi, Rµo Bëi, Rµo Len, Rµo Cêi.

Vïng ®Öm: Tai Voi, ®éng §ãt, vên nhµ.

Sinh c¶nh: Mäc tù nhiªn ë rõng nguyªn sinh, thø sinh, thung lòng.

Tr÷ lîng trong thiªn nhiªn: T×nh tr¹ng ph¸t triÓn (vÒ sè lîng) loµi c©y nµy ë ®Þa ph¬ng: Ph¸t triÓn tèt.

Tríc ®©y: Tha thít. Trong Khu B¶o tån mËt ®é 5-7 c©y/ha nhng ph©n bè kh«ng ®Òu. Trong vïng ®Öm tha thít mËt ®é 1 c©y/3-5 ha.

HiÖn nay: Tha thít.



Bé phËn sö dông: Th©n, l¸, vá, rÔ, qu¶.

C«ng dông: Vá, rÔ ®Ó ¨n trÇu. Qu¶ ¨n ®îc. Th©n cã thÓ dïng ®Ó x©y dùng.



Çch thøc khai th¸c: §µo rÔ b»ng cuèc, chÆt th©n c©y h¸i l¸, ®Ïo vá.

Thêi vô khai th¸c trong n¨m: Th¸ng 3-7 ©m lÞch.

Çch thøc b¶o qu¶n: §Ó vá trong m¸t, cã khi ng©m gi÷ t¬i ®îc l©u.

Gi¸ trÞ kinh tÕ: Cã 5-7 hé ë xãm 1, xãm 4 ®i khai th¸c ®îc kho¶ng 10 kg/ngµy/ngêi, b¸n ®îc 20.000-25.000 ®. Nhu cÇu thÞ trêng thÊp.



Ngêi trong th«n xãm ®· g©y trång: §· g©y trång, nhng Ýt.

Çch thøc g©y trång: LÊy gièng trong rõng; ®µo hè trång kh«ng dïng ph©n bãn.

of 92

Kh¶ n¨ng ph¸t triÓn cña loµi c©y t¹i ®Þa ph¬ng: Ph¸t triÓn kÐm v× hiÖu qu¶ kinh tÕ thÊp.

Kh¶ n¨ng khoanh nu«i t¸i sinh: Cã thÓ khoanh nu«i t¸i sinh.

12. Cèt to¸i bæ

Tªn khoa häc: Drynaria bonii Christ

Hä: R¸ng nh©n ch©n - Polypodiaceae.

Tªn ViÖt Nam: Cèt to¸i bæ, t¾c kÌ ®¸, héc quyÕt, c©y thu mïn.

Tªn ®Þa ph¬ng: Bå cèt to¸i, bæ cèt to¸i.


M« t¶ c©y: C©y cao 0,45-0,7 m, sèng l©u n¨m. Th©n rÔ mäc bß, dµy, mäng níc, cã l«ng d¹ng v¶y cøng mµu vµng n©u, v¶y h×nh ngän gi¸o rÊt hÑp. L¸ ë gèc cã t¸c dông høng mïn, h×nh thon hay h×nh tr¸i xoan, kh«ng cuèng, mµu n©u, mÐp nguyªn lîn sãng, ¸p s¸t vµo th©n rÔ. L¸ sinh s¶n cã cuèng dµi 10-20 cm, phiÕn l¸ dµi 26-45 cm, réng 16-20 cm, mµu lôc sÉm, chÎ l«ng chim thµnh 7-9 thïy h×nh tr¸i xoan, ngän gi¸o, mÐp uèn lîn. Tói bµo tö rÊt nhá, r¶i r¸c xÕp kh«ng ®Òu, kh«ng cã ¸o tói, bµo tö h×nh tr¸i xoan, mµu vµng nh¹t.

Sinh trëng vµ ph¸t triÓn: Tuæi sinh s¶n: 6 th¸ng. Thêi gian sinh s¶n trong n¨m: th¸ng 5-8.


Ph©n bè ë ViÖt Nam: Ph©n bè réng r·i ë kh¾p çc tØnh miÒn nói c¶ miÒn Nam lÉn miÒn B¾c.


Khu vùc sèng trong Khu B¶o tån KÎ Gç: Rµo Pheo.

Sinh c¶nh: Sèng phô sinh. Chóng mäc b¸m lªn th©n, cµnh çc c©y gç (c©y v¶i, nang) hay trªn ®¸. Th-êng sèng ë m«i trêng Èm.



HiÖn nay: Ýt.

Nguyªn nh©n suy gi¶m: Khai th¸c qu¸ møc. Rõng bÞ tµn ph¸, c©y cæ thô mÊt dÇn chóng mÊt chç sinh sèng.



Bé phËn sö dông: Th©n, cñ.

C«ng dông: Lµ c©y dîc liÖu lµm thuèc: t¨ng cêng chøc n¨ng néi tiÕt sinh dôc, chèng viªm, kh¸ng khuÈn, ch÷a viªm thËn, ®au x¬ng khíp, bong g©n...


Tuæi khai th¸c: 1 n¨m, nhng 3 n¨m míi cã cñ nhiÒu.

Çch thøc khai th¸c: Gì ô cñ trªn c©y, cã khi h¹ c¶ c©y gç to ®Ó lÊy cñ. NÕu tr¸nh viÖc khai th¸c c©y

of 92

gç lín th× dïng d©y leo lªn c©y råi ®¹p xuèng.

Thêi vô khai th¸c trong n¨m: Khai th¸c th¸ng 8-10.

C¸ch thøc chÕ biÕn: Cñ t¬i ®èt vá, sÊy kh«, ®ãng bao ®Ó b¸n. NÕu bÞ thÊp khíp, phong, lÊy cñ (t¬i hoÆc kh«) s¾c uèng.

C¸ch thøc b¶o qu¶n: Ph¬i kh«. DÔ b¶o qu¶n, Ýt khi bÞ mèc.

Gi¸ trÞ kinh tÕ: 2.200 ®/kg cñ t¬i; 22.000 ®/kg cñ kh« (10 kg t¬i = 1 kg kh«).

TriÓn väng vÒ kinh tÕ: ThÞ trêng tiªu thô lín, gi¸ hiÖn t¹i 2.200 ®/kg t¬i, 20.000 ®/kg kh«. Khai th¸c 12-15 ngµy ®îc 50 kg t¬i. ë xãm 2 CÈm Mü cã 3 ngêi cïng víi ngêi Th¹ch Hµ ®i khai th¸c b¸n cho dîc liÖu huyÖn CÈm Xuyªn vµ thÇy thuèc t nh©n (thêng khai th¸c theo hîp ®ång).


Kü thuËt gieo trång: Ngêi trong th«n xãm ®· g©y trång: Cha g©y trång

Kh¶ n¨ng ph¸t triÓn cña loµi c©y t¹i ®Þa ph¬ng: Ph¸t triÓn tèt ë vïng ven lßng hå, vµo s©u trong Khu B¶o tån. Nhng hiÖn nay khã ph¸t triÓn v× Khu B¶o tån bÞ khai th¸c, c©y gç kh«ng cßn nªn kh«ng cßn chç cho c©y sèng.


13. ¤ díc

Tªn khoa häc: Lindera myrrha (Lour.) Merr.

Hä: Long n·o Lauraceae.

Tªn ViÖt Nam: ¤ díc.

Tªn ®Þa ph¬ng: ¤ díc.


M« t¶ c©y: Lµ c©y th©n gç lín, nh¸nh non d©y l«ng vµng hoe, nh¸nh giµ ®en, kh«ng l«ng. L¸ cã phiÕn xoan kÝch thíc l¸ 7 x 2,5 cm, cã chãt nhän dµi, kh«ng l«ng lóc giµ, mÆt díi mèc, g©n c¹nh ®i ®Õn chãt phiÕn, cuèng 1,5 cm.


C©y ra hoa, qu¶ (hay sinh s¶n): T¸i sinh b»ng chåi lµ chñ yÕu.


Thêi gian t¸i sinh trong n¨m: Th¸ng 1.


Ph©n bè ë ViÖt Nam:


Khu vùc sèng trong Khu B¶o tån KÎ Gç: §åi träc ven Hå KÎ Gç.

Vïng ®Öm (CÈm Mü): §éng Trèng, §éng Sö.

Sinh c¶nh: §åi c©y bôi, ®åi träc.

of 92

N¬i sèng trªn ®åi nói: §Ønh ®åi, gi÷a ®åi, ch©n ®åi.



HiÖn nay: RÊt Ýt.

Nguyªn nh©n suy gi¶m/t¨ng trëng: Tríc ®©y kh«ng cã thÞ trêng, tõ n¨m 1995 cã ngêi mua dÉn ®Õn t×nh tr¹ng khai th¸c qu¸ møc.



Bé phËn sö dông: Cñ.

C«ng dông: Trong gia ®×nh: dïng ®Ó ng©m rîu víi çc loµi c©y thuèc kh¸c (ng©m Ýt) ch÷a ®au lng, mái mÖt; ph¬i kh«, th¸i l¸t hoÆc gi· nhá ngËm mçi ngµy 3 lÇn ch÷a viªm ho; ®un cñ ®Ó x«ng; th¸i l¸t nÊu níc uèng ch÷a c¶m sèt.



Çch thøc khai th¸c: Dïng xµ beng, thuæng ®µo n«ng lÊy cñ, bá l¸ vµ th©n.

Thêi vô khai th¸c trong n¨m: Th¸ng ch¹p ©m lÞch.

Çch thøc chÕ biÕn: Röa cñ, ph¬i kh« råi th¸i l¸t dïng dÇn.

Çch thøc b¶o qu¶n: Röa s¹ch, ph¬i kh« bá bao b× tr¸nh mèc.

Gi¸ trÞ kinh tÕ: 2.500-3.500 ®/kg t¬i (n¨m 1996, 1997 khai th¸c ®Ó b¸n). HiÖn nay cßn rÊt hiÕm, khai th¸c ®îc Ýt.

S¶n lîng thu ho¹ch tríc ®©y vµ hiÖn nay: Khai th¸c kho¶ng 20 ngµy trong th¸ng 12 ©m lÞch mçi ngµy ®îc 25 kg, hiÖn nay b¸n ra thÞ trêng víi gi¸ 6.000 ®/kg.



Kü thuËt gieo trång: Ngêi trong th«n xãm cha g©y trång.

Kh¶ n¨ng ph¸t triÓn cña loµi c©y t¹i ®Þa ph¬ng: Ph¸t triÓn tèt v× ¤ díc cã thÓ t¸i sinh rÊt nhanh b»ng chåi gèc vµ thÞ trêng tiªu thô rÊt lín, hiÖn t¹i d©n khai th¸c chë ra Vinh b¸n, nhËp cho th¬ng nh©n Trung Quèc hoÆc chë vµo miÒn Nam.


14. Nh©n trÇn

Tªn khoa häc: Acrocephalus capitatus Benth.

Hä: Hoa m«i Labiatae = Lammiaceae.

Tªn ViÖt Nam: Nh©n trÇn.

Tªn ®Þa ph¬ng: Nh©n trÇn.

of 92


M« t¶ c©y: C©y th¶o, sèng hµng n¨m, cao 0,15-0,50 m. Th©n c©y vu«ng gãc râ rÖt, thêng ph©n nh¸nh ngay tõ gèc. L¸ mäc ®èi, phiÕn l¸ h×nh mòi m¸c, gèc h×nh tim, ngän l¸ kÐp nhän, mÐp l¸ khÝa r¨ng.

Côm hoa tËn cïng, h×nh cÇu, rÊt ®Æc, nhiÒu khi cã 2 l¸ ngay ë phÝa gèc. L¸ b¾c h×nh qu¹t, kh«ng cuèng, h¬i lâm, mÆt trong nh½n, mÆt ngoµi cã l«ng. Hoa nhá, kh«ng cuèng. §µi h×nh trøng, 2 m«i, m«i trªn nguyªn, m«i díi 4 r¨ng, h×nh dïi, ng¾n h¬n m«i trªn, h¬i thß ra ngoµi ®µi, èng h×nh trô, phiÕn hai m«i, m«i trªn 4 thïy b»ng nhau, m«i díi nguyªn, 4 nhôy kh«ng thß ra ngoµi hoa. Vßi thß ra ngoµi rÊt Ýt, ®Çu h¬i chÎ ®«i. Qu¶ bÕ t h×nh trøng nh½n.


C©y ra hoa, qu¶ (hay sinh s¶n): Ra hoa, sinh s¶n b»ng h¹t.

Tuæi ra hoa, qu¶ (tuæi sinh s¶n): 4 th¸ng.

Thêi gian ra hoa qu¶ trong n¨m: Quanh n¨m.


Ph©n bè ë ViÖt Nam: GÆp nhiÒu ë B¾c bé vµ Trung bé.


Khu vùc sèng trong Khu B¶o tån KÎ Gç: Vµo s©u trong Khu B¶o tån kh«ng cã.

Vïng ®Öm: §éng NÕn, Ba Mäi, vên nhµ.

Sinh c¶nh: Tr¶ng cá; gi÷a ®åi, ch©n ®åi. ë ®åi thÊp sau khi ch¸y rõng lªn nh rau tµu bay, chØ cã ë n¬i ®Êt b»ng ph¼ng, ®åi cao mËt ®é tha vµ c©y cßi cäc.



HiÖn nay: Trong tù nhiªn Ýt h¬n; ®îc trång nhiÒu trong vên nhµ.

Nguyªn nh©n suy gi¶m: Khai th¸c qu¸ møc, rõng bÞ tµn ph¸.



Bé phËn sö dông: TÊt c¶ c©y: rÔ, th©n, l¸, hoa.

C«ng dông: Thêng dïng cho phô n÷ uèng sau khi ®Î (phèi hîp víi Ých mÉu) ®Ó ¨n ngon miÖng, chãng tiªu. Cßn dïng lµm thuèc cho ra må h«i, th«ng tiÓu tiÖn, ch÷a bÖnh vµng da, bÖnh gan.

Theo ngêi b¸n ë chî Hµ TÜnh nh©n trÇn khai th¸c tõ KÎ Gç gi¸ trÞ thÊp, Ýt ®îc a chuéng.


Tuæi khai th¸c: 4 th¸ng.

C¸ch thøc khai th¸c: Nhæ c¶ c©y, ph¬i kh«.

Thêi vô khai th¸c trong n¨m: Quanh n¨m.

C¸ch thøc chÕ biÕn: C¾t nhá, nÊu níc uèng. Rang vµng, s¾c uèng, hoÆc ®Ó c¶ c©y t¬i nÊu uèng.

of 92

Çch thøc b¶o qu¶n: Ph¬i kh«, bá bao bãng.

Gi¸ trÞ kinh tÕ: 4.500 ®/kg kh«.

S¶n lîng thu ho¹ch tríc ®©y vµ hiÖn nay: Tríc ®©y hÇu nh lµ c©y mäc tù nhiªn nªn Ýt, ngµy nay hä ®· biÕt ®îc t¸c dông cña nh©n trÇn nªn çc gia ®×nh ®Òu trång ë vên, bê rµo ®Ó sö dông.

TriÓn väng vÒ kinh tÕ: Kh¶ n¨ng tiªu thô kh«ng lín l¾m, nhng cã thÓ tranh thñ khai th¸c quanh n¨m, b¸n ra thÞ trêng víi gi¸ 4.500 ®/kg. H¬n n÷a c©y nµy cã thÓ trång xen víi çc loµi c©y kh¸c trong vên v× t¸n cña nã nhá, c©y kh«ng cao, møc tiªu thô chÊt dinh dìng thÊp vµ cã thÓ thu ho¹ch bÊt cø lóc nµo nªn kh«ng g©y ¶nh hëng ®Õn c©y kh¸c.



Ngêi trong th«n xãm ®· g©y trång: B¾t ®Çu trång tõ n¨m 1999.

Çch thøc g©y trång: LÊy h¹t, gieo c©y mäc cao 10 cm, nhæ trång; hoÆc nhæ c©y con trªn çc ®åi bÞ ch¸y. Trång c©y çch c©y 40 cm. Kh«ng cÇn bá ph©n, kh«ng cÇn ch¨m sãc.

Kh¶ n¨ng ph¸t triÓn cña loµi c©y t¹i ®Þa ph¬ng: Ph¸t triÓn tèt.


15. Hµ thñ « nam

Tªn khoa häc: Streptocaulon juventus (Lour.) Merr.

Hä: Thiªn lý Asclepiadaceae.

Tªn ViÖt Nam: Hµ thñ « tr¾ng, cñ vó bß, d©y s÷a bß, c©y sõng bß.

Tªn ®Þa ph¬ng: Hµ thñ «.


M« t¶ c©y: D©y leo b»ng th©n quÊn dµi hµng mÐt, th©n mµu n©u ®á sÉm hoÆc n©u nh¹t, cã nhiÒu l«ng, dµy h¬n ë ngän non, Ýt ph©n nh¸nh. L¸ mäc ®èi, h×nh trøng ngîc, gèc trßn hoÆc h¬i h×nh nãn côt, ®Çu nhän, dµi 8-4 cm, réng 4-9 cm, mÆt trªn xanh sÉm, Ýt l«ng, mÆt díi tr¾ng nh¹t phñ ®Çy l«ng rÊt mÞn, cuèng l¸ ng½n còng cã nhiÒu l«ng. Hoa nhá, mµu vµng n©u, ®µi cã 5 çnh thu«n, cã l«ng, trµng h×nh chu«ng gåm 5 phiÕn h×nh m¸c dµi gÊp 3 lÇn l¸ ®µi; nhÞ dÝnh liÒn thµnh khèi. Qu¶ lµ 2 ®¹i, to¶ ra nh rõng bß, mçi ®¹i dµi 7-9 cm, réng 5-6 cm, thu«n nhän ë ®Çu, khi chÝn vµng mµu n©u, cã nhiÒu l«ng; h¹t nhá, dÑt cã chïm l«ng tr¾ng, mÞn. Toµn c©y cã nhùa mñ tr¾ng. RÔ cñ hµ thñ « nam gièng cñ s¾n d©y, mÆt ngoµi mµu tr¾ng ngµ.


C©y ra hoa, qu¶ (hay sinh s¶n): C©y cã kh¶ n¨ng thÝch nghi víi nhiÒu lo¹i ®Êt vµ chÞu h¹n giái. Cñ cã kh¶ n¨ng t¸i sinh rÊt m¹nh mÏ.

Tuæi ra hoa, qu¶ (tuæi sinh s¶n): 13 th¸ng.

Thêi gian ra hoa qu¶ trong n¨m: Ra hoa th¸ng 7-9, ra qu¶ th¸ng 10-12.


of 92

Ph©n bè ë ViÖt Nam: Ph©n bè réng r·i kh¾p çc vïng nói thÊp vµ trung du, thËm chÝ cã c¶ ë ®ång b»ng.


Khu vùc sèng trong Khu B¶o tån KÎ Gç: Cã Ýt, rõng rËm kh«ng cã.

Vïng ®Öm: §éng Bµ Trªnh, Khe §Êt, Hè TrÇu, Khe Mµi.

Sinh c¶nh: Mäc hoang ë çc träc, ®åi c©y bôi, tr¶ng cá, sa van c©y bôi, bê ruéng.

N¬i sèng trªn ®åi nói: Gi÷a ®åi, ch©n ®åi.

N¬i sèng kh¸c: Vên nhµ.



HiÖn nay: Ýt, mËt ®é tha kho¶ng 100 bôi/ha.

Nguyªn nh©n suy gi¶m: Do khai th¸c nhiÒu.



Bé phËn sö dông: RÔ.

C«ng dông: Lµm thuèc bæ m¸u; ch÷a ®au bông; ch÷a tãc x¬, c»n.


Tuæi khai th¸c: 1 n¨m, cµng l©u cñ cµng to.

Çch thøc khai th¸c: Tríc kia ®µo b»ng nËm tre hay gç, b©y giê ®µo b»ng thuæng s©u 20-50 cm. §µo mét ®êng theo d©y, ®µo 1 phÝa, c¾t trõ l¹i mét phÇn ®Ó c©y tù t¸i sinh nhanh h¬n. Lu ý: DÔ nhÇm víi d©y cµng cua. D©y cµng cua toµn th©n kh«ng cã l«ng, l¸ mµu lôc sÉm, bãng rÔ ®éc, s¾c uèng cã thÓ bÞ chÕt.

Thêi vô khai th¸c trong n¨m: Th¸ng giªng, hai.

Çch thøc chÕ biÕn: §µo cñ vÒ; c¹o s¹ch vá ngoµi; röa s¹ch; ng©m 3 ngµy níc tiÓu, 3 ngµy níc g¹o, 3 ngµy níc l¹nh; chÎ ®«i, chÎ ba; ph¬i kh«; nghiÒn bét ®Ó dïng. Theo kinh nghiÖm ngêi d©n ph¶i ng©m nÕu kh«ng bÞ ®¾ng, ®éc.

Çch thøc b¶o qu¶n: ChÎ miÕng; ph¬i kh« bá chai lä, bao nil«ng tr¸nh mèc.

Gi¸ trÞ kinh tÕ: 7.000-8.000 ®/kg t¬i; 15.000-20.000 ®/kg chÕ biÕn.

TriÓn väng vÒ kinh tÕ: Kh¶ n¨ng tiªu thô lín. Tõ n¨m 1972-1975 khai th¸c nhiÒu b¸n cho dîc liÖu, hiÖ nay dîc liÖu kh«ng thu mua chØ khai th¸c ®Ó dïng hoÆc b¸n lÎ. HiÖn t¹i gi¸ thÞ trêng t¹i ®Þa ph-¬ng lµ 7.000 ®/kg t¬i, 15.000 ®/kg chÕ biÕn; b¸n t¹i n¬i kh¸c 8.000 ®/kg t¬i vµ 20.000 ®/kg chÕ biÕn.



Ngêi trong th«n xãm ®· g©y trång: §· g©y trång.

of 92

Çch thøc g©y trång: Trång b»ng cñ: c¾t hai ®Çu, chÊm tro bÕp, trång ngay hoÆc bøng c©y con ë ®åi. §µo hè s©u 50-70 cm; réng 30cm, bá ph©n, trång c©y; thØnh tho¶ng cuèc cá.

Kh¶ n¨ng ph¸t triÓn cña loµi c©y t¹i ®Þa ph¬ng: Ph¸t triÓn tèt v× nã hîp ®Êt vµ thÞ trêng réng lín.

Kh¶ n¨ng khoanh nu«i t¸i sinh: T¸i sinh m¹nh.

16. Hoµng ®»ng

Tªn khoa häc: Fibraurea tinctoria Lour.

Hä: TiÕt dª Menispermaceae.

Tªn ViÖt Nam: C©y hoµng ®»ng.

Tªn ®Þa ph¬ng: C©y nam hoµng liªn, c©y hoµng ®»ng.


M« t¶ c©y: Th©n leo, dµi 8-10 m hay h¬n. RÔ vµ th©n giµ cã vá ngoµi nøt nÎ vµ gç mµu vµng. Th©n non nh½n, mµu lôc. L¸ so le, h×nh tr¸i xoan hoÆc thu«n mòi m¸c, ®Çu nhän, dµi 9-18 cm, réng 3-7 cm, phiÕn dai vµ máng, 3 g©n chÝnh râ, cuèng l¸ dµi 5-14 cm. Ph×nh ë 2 ®Çu. Côm hoa h×nh chïm, ph©n nhiÒu nh¸nh, mäc ë kÏ nh÷ng l¸ ®· rông, thêng ng¾n h¬n l¸, hoa nhá, mµu vµng lôc, 3 l¸ ®µi ngoµi nhá, h×nh tr¸i xoan, h¬i nhän, 3 l¸ ®µi trong khum, réng vµ dµi h¬n; çnh hoa 3; nhÞ 3, ®èi diÖn víi çnh hoa, cong vµo trong, bao phÊn nh½, chØ nhÞ réng, cã c¹nh, dµi b»ng bao phÊn. Qu¶ h×nh tr¸i xoan, khi chÝn mµu vµng, chøa mét h¹t dµy, h¬i dÑt.


§a sè lµ c©y t¸i sinh, vÒ kh¶ n¨ng t¸i sinh h÷u tÝnh cña hoµng ®»ng, hiÖn nay cha cã tµi liÖu nghiªn cøu.

Thêi gian ra hoa qu¶ trong n¨m: Ra hoa vµo th¸ng 3-7.


Ph©n bè ë ViÖt Nam: Mäc hoang ë kh¾p çc vïng nói thÊp tõ 1.000 m trë xuèng. Møc ®é phong phó tõ NghÖ An trë vµo.


Sinh c¶nh: §åi c©y bôi, tr¶ng cá, ®åi träc.

N¬i sèng trªn ®åi nói: §Ønh ®åi, gi÷a ®åi, ch©n ®åi, ven khe suèi.


Tríc ®©y: Ýt.


Nguyªn nh©n suy gi¶m: Khai th¸c qu¸ møc.



Bé phËn sö dông: RÔ vµ th©n, cµnh giµ.

of 92

C«ng dông: Lµm thuèc nhuém mµu vµng, lµm thuèc ch÷a bÖnh ®au m¾t, kiÕt lþ, gióp tiªu hãa.


Çch thøc khai th¸c: RÔ vµ th©n c¹o s¹ch líp bÇn bªn ngoµi, chÆt thµnh tõng ®o¹n.

Thêi vô khai th¸c trong n¨m: Mïa thu.

Çch thøc chÕ biÕn: Thu rÔ vµ th©n giµ vµo mïa thu, c¹o s¹ch líp bÇn bªn ngoµi, chÆt thµnh tõng ®o¹n, ph¬i kh« hoÆc sÊy, t¸n nhá thµnh bét.

Çch thøc b¶o qu¶n: Ph¬i, sÊy kh« cÊt gi÷ n¬i cã ®é Èm thÊp < 14%.


Kü thuËt gieo trång: Ngêi trong th«n xãm ®· g©y trång: Cha g©y trång.



17. Thiªn niªn kiÖn

Tªn khoa häc: Homalomena occulta

Thuéc hä: R¸y Araceae

Tªn ViÖt Nam: Thiªn niªn kiÖn, S¬n thôc, c©y bïi.

Tªn ®Þa ph¬ng: Thiªn niªn kiÖn.


M« t¶ c©y: C©y th¶o mËp, gèc th©n n»m ngang s¸t mÆt ®Êt, th¬m, l¸ kh¸ lín, gÇn b»ng l¸ r¸y võa, gèc h×nh tim nhän, ®Çu nhän, toµn phiÕn cã d¹ng gÇn tam gi¸c, cuèng l¸ dµi b»ng l¸ hoÆc h¬n.

Mo tríc khi më cã h×nh sãt chØ, mµu lôc nh¹t, më ra mét thêi gian ng¾n råi khÐp l¹i m·i. Trôc hoa ng¾n h¬n mo; phÇn mang hoa çi h×nh trô, thu«n hai ®Çu. Hoa kh«ng cã bao hoa. Hoa ®ùc cã 4 nhÞ rêi; chØ nhÞ réng, rÊt ng¾n; bao phÊn cã çc « song song. Hoa çi cã nhÞ lÐp h×nh khèi, dµi b»ng ®Çu nhôy; bÇu h×nh trøng nhän, cã ®iÓm nh÷ng chÊm mµu nh¹t; ®Çu nhuþ h×nh ®Üa; no·n nhiÒu qu¶ mäng thu«n, chøa nhiÒu h¹t cã r¹ch, cã néi nhò, ph«i th¼ng.



Ph©n bè ë ViÖt Nam: GÆp ë c¶ 2 miÒn níc ta.


Khu vùc sèng trong Khu B¶o tån KÎ Gç: Vïng lßng hå.

Sinh c¶nh: C©y a Èm, a bãng, sèng trong çc rõng Èm, ch©n nói ®¸ v«i, ë díi bãng çc c©y kh¸c.

N¬i sèng trªn ®åi nói: Ch©n ®åi, ven khe suèi.



HiÖn nay: NhiÒu.

of 92

Nguyªn nh©n suy gi¶m: V× lµ c©y a Èm, a bãng nªn phï hîp víi m«i trêng, khÝ hËu ë KÎ Gç.




C«ng dông: Th©n dïng lµm thuèc ch÷a bÖnh thÊp khíp, ®au x¬ng, kÝch thÝch sù tiªu hãa, ch÷a çc chøng co qu¾p, tª d¹i ch©n tay. Tinh dÇu dïng lµm níc hoa. L¸ lµm thøc ¨n cho lîn. Chåi non vµ cuèng l¸ luéc kü ¨n ®îc.


Tuæi khai th¸c: 3 n¨m trë lªn.

Çch thøc khai th¸c: §Ïo vá.

Thêi vô khai th¸c trong n¨m: Thêng vµo mïa kh«

Çch thøc chÕ biÕn: Th¸i máng vá, ph¬i kh«, cho vµo chÐn thuèc b¾c (cïng nhiÒu vÞ kh¸c) ®Ó ng©m rîu ho¾c s¾c uèng.

Çch thøc b¶o qu¶n: Ph¬i kh«, cho vµo tói P.V.C.

Gi¸ trÞ kinh tÕ: 2.500 ®/kg t¬i.

S¶n lîng thu ho¹ch tríc ®©y vµ hiÖn nay: Tríc ®©y khai th¸c Ýt, hiÖn nay khai th¸c ®Ó b¸n. Khai th¸c 10 kg/ngêi/ngµy, b¸n ra thÞ trêng víi gi¸ 2.500 ®/kg t¬i.

TriÓn väng vÒ kinh tÕ: Kh¶ n¨ng tiªu thô lín.





18. Th¹ch x¬ng bå

Tªn khoa häc: Acorus gramineus Soland.

Hä: R¸y Araceae.

Tªn ViÖt Nam: Th¹ch x¬ng bå, Thñy x¬ng bå.

Tªn ®Þa ph¬ng: Th¹ch x¬ng bå.


M« t¶ c©y: C©y th©n th¶o cao kho¶ng 0,50 m, cã th©n rÔ nhá, th¬m. L¸ d¶i nhän, çc l¸ ë díi ng¾n h¬n vµ hÑp h¬n l¸ ë phÝa trªn, cã 3 g©n chÝnh mËp b»ng nhau.

Côm hoa mäc ë trªn cuèng cña mét trôc låi hai mÆt; mo cã d¹ng l¸ nhng hÑp h¬n vµ chØ cã 2 g©n chÝnh. B«ng thu«n h×nh ®Çu vµ h¬i cong ë phÇn ®Ønh, mang rÊt nhiÒu hoa. Qu¶ mäng, mµu ®á nh¹t.


of 92

Tuæi ra hoa, qu¶ (tuæi sinh s¶n): 11-12 th¸ng.

Thêi gian ra hoa qu¶ trong n¨m: Ra hoa vµo mïa h¹.


Ph©n bè ë ViÖt Nam: ë vïng trung du miÒn B¾c níc ta. ë miÒn Nam còng gÆp nhng Ýt h¬n.


Khu vùc sèng trong Khu B¶o tån KÎ Gç: TÊt c¶ çc khe ë Khu B¶o tån.

Vïng ®Öm (CÈm Mü): Khe TrÏ, Khe §¸ Nh¨ng, Khe L¸ Dong, Khe Mµi.

Sinh c¶nh: Thêng cã nhiÒu ë khe ®¸, rõng rËm. Ph©n bè kh«ng liªn tôc vµ kh«ng ®Òu, n¬i cã th× dµy

®Æc kho¶ng 10 khãm/m2.



HiÖn nay: Ýt.

Nguyªn nh©n suy gi¶m: Khai th¸c qu¸ møc.


Gi¸ trÞ sö dông: C©y lµm thuèc.


C«ng dông: Ch÷a bÖnh cóm, suy nhîc thÇn kinh, kÐm tiªu hãa, lµm thuèc bæ d¹ dµy, ®iÒu hßa nhÞp tim, trÞ phong hµn, tª thÊp, chÕ thuèc trõ s©u bä, chèng chÊy rËn. Ch÷a mµy ®ay, ngøa ngoµi da.


Tuæi khai th¸c: 1 n¨m tuæi.

Çch thøc khai th¸c: Nhæ c¶ c©y, chÆt cñ rÔ, bá l¸ vµ ®o¹n th©n trªn.

Thêi vô khai th¸c trong n¨m: Th¸ng 6-7, th¸ng 11-12 ©m lÞch.

Çch thøc chÕ biÕn: H¬ löa, nÊu níc.

Çch thøc b¶o qu¶n: Ph¬i kh«, c¾t tõng ®o¹n 2 cm ®Ó b¸n.

Gi¸ trÞ kinh tÕ: Gi¸ trÞ kinh tÕ cao.

S¶n lîng thu ho¹ch tríc ®©y vµ hiÖn nay: Vµo vô khai th¸c, ngêi d©n ë çc th«n 1, 4, 8, 10 x· ë CÈm Mü khai th¸c ®Ó b¸n, mçi th«n cã 40 ngêi ®i khai th¸c trong 7-10 ngµy. Mçi ngµy thêng khai th¸c 25 kg/ng-êi (th¸ng 6-7), cã khi 100 kg/ngêi (th¸ng 11-12) víi gi¸ thÞ trêng hiÖn t¹i 850 ®/kg t¬i; 7.000 ®/kg kh« b¸n t¹i ®Þa ph¬ng.

TriÓn väng vÒ kinh tÕ: Kh¶ n¨ng tiªu thô lín.




of 92

Kh¶ n¨ng khoanh nu«i t¸i sinh: Do kh¶ n¨ng t¸i sinh m¹nh, ®Æc biÖt lµ däc theo ven khe suèi nªn kh¶ n¨ng khoanh nu«i rÊt tèt.

19. Sa nh©n

Tªn khoa häc: Amomum villorum Var.

Thuéc hä: Kim cang Smilacaceae.

Tªn ViÖt Nam: Sa nh©n, thÇu ®Êu, mÌ trÐ bµ, d¬ng xu©n sa.

Tªn ®Þa ph¬ng: Sa nh©n.


M« t¶ c©y: Th©n th¶o, sèng l©u cao tíi 2-2,5 m, cã th©n rÔ ph×nh to vµ mäc ngang. L¸ h×nh tr¸i xoan-mòi m¸c, kh«ng cuèng, nh½n c¶ hai mÆt, dµi tíi 40 cm, réng tíi 8 cm, bÑ cã khÝa, lìi bÑ lâm, cã 2 thïy trßn, ng¾n.

Côm hoa nhiÒu nhng mäc tha tõ gèc lªn, çnh hoa m¶nh, cã v¶y, lóc ®Çu n»m ngang, sau mäc th¼ng ®øng, dµi 6-8 cm, v¶y cã bÑ, lîp lªn nhau; l¸ b¾c máng, kh«ng xÕp lîp. Hoa Ýt, kho¶ng 6-10 çi, h¬i çch nhau, mµu tr¾ng vµng nh¹t. §µi h×nh èng, chia 3 r¨ng. Trµng cã çc thïy h×nh tr¸i xoan. NhÞ cã chØ nhÞ cã r·nh, çc « bao phÊn Èn trong trung ®íi n¹c. NhÞ lÐp t¹o thµnh 2 vßng ë gèc çnh m«i. Çnh m«i trßn, cã thïy gi÷a nhá, lâm. BÇu cã l«ng, vßi nh½n, ®Çu nhôy h×nh ®Çu; nhôy lÐp d¹ng b¶n ph¼ng lâm. Qu¶ nang h×nh trøng, dµi 2 cm, réng 1,5 cm, cã nhiÒu gai m¶nh.

Thêi gian ra hoa qu¶ trong n¨m: C©y cã hoa qu¶ vµo th¸ng 5.


Ph©n bè ë ViÖt Nam: Phæ biÕn ë çc tØnh miÒn B¾c vµ Trung bé.

N¬i sèng cña c©y: Sinh c¶nh: Ch©n ®åi, ven khe suèi.



HiÖn nay: Ýt.

Nguyªn nh©n suy gi¶m/t¨ng trëng: Khai th¸c qu¸ møc.



Bé phËn sö dông: Qu¶.

C«ng dông: Qu¶ dïng lµm thuèc kÝch thÝch tiªu hãa, thêng dïng lµm gia vÞ vµ chÕ rîu mïi. Bét ng©m rîu dïng lµm thuèc ch÷a thÊp khíp.


Kü thuËt gieo trång: Ngêi trong th«n cha g©y trång.



of 92

20. Cam th¶o ®Êt

Tªn khoa häc: Scoparia dulcis Linn.

Hä: Hoa Mâm chã Scrophulariaceae.

Tªn ViÖt Nam: Cam th¶o nam, d· cam th¶o, thæ cam th¶o.

Tªn ®Þa ph¬ng: Cam th¶o nam.


M« t¶ c©y: C©y th¶o, cøng, mäc th¼ng, sèng l©u n¨m, gèc hãa gç, ph©n nh¸nh nhiÒu, cao 0,3-1,0 m. Th©n nh½n, h×nh trô, h¬i cã c¹nh. L¸ mäc vßng 3 çi mét hay mäc ®èi, cã cuèng ng¾n, h×nh mãc hay bÇu dôc, hÑp dÇn ë gèc, ®Çu tï hoÆc h¬i nhän, mÐp l¸ ngöa phÝa trªn, khÝa r¨ng tï. Hoa tr¾ng mäc ë kÏ l¸, 3-5 çi, cuèng hoa dµi, m¶nh nh sîi tãc; trµng cã èng ng¾n nh h×nh b¸nh xe 4 thïy gÇn b»ng nhau; nhÞ 4. Qu¶ nang nhá, gÇn h×nh cÇu; h¹t rÊt nhá, nh¨n nheo.


Tuæi ra hoa, qu¶ (tuæi sinh s¶n): 4-5 th¸ng tuæi.

Thêi gian ra hoa qu¶ trong n¨m: Ra hoa qu¶ th¸ng 5-7.


Ph©n bè ë ViÖt Nam: Ph©n bè kh¾p n¬i ë ViÖt Nam.


Khu vùc sèng trong Khu B¶o tån KÎ Gç: ë çc ®åi träc.

Vïng ®Öm: Vên nhµ, vên rõng.




HiÖn nay: Ýt.

Nguyªn nh©n suy gi¶m: Khai th¸c nhiÒu.



Bé phËn sö dông: C¶ c©y (th©n, l¸, hoa, rÔ).

C«ng dông: Lµm thuèc ch÷a sèt, ch÷a say r¾n ®éc, gi¶i ®éc c¬ thÓ. Cã t¸c dông bæ tú, thanh nhiÖt, gi¶i kh¸t.


Tuæi khai th¸c: 4 th¸ng.

Çch thøc khai th¸c: Nhæ c¶ c©y.

Thêi vô khai th¸c trong n¨m: Khai th¸c vµo mïa xu©n h¹.

of 92

Çch thøc chÕ biÕn: Röa s¹ch, dïng t¬i hoÆc ph¬i, sÊy kh«, khi dïng c¾t ng¾n, s¾c níc uèng.

Çch thøc b¶o qu¶n: Ph¬i, sÊy kh«, cÊt kÝn vµo tói P.V.C.

Gi¸ trÞ kinh tÕ: 400-700 ®/kg.



Kh¶ n¨ng ph¸t triÓn cña loµi c©y t¹i ®Þa ph¬ng: Sinh trëng ph¸t triÓn tèt, nhng tiªu thô kÐm, gi¸ c¶ thÊp.


21. C©y Bång bång

Tªn khoa häc: Dracaena augustifolia Roxb (D. ensifolia Wall.).

Hä: Thïa Agavaceae

Tªn ViÖt Nam: Bång bång, c©y l¸ hen, nam tú bµ, phÊt dï l¸ hÑp.

Tªn ®Þa ph¬ng: Bång bång, bång s©m.


M« t¶ c©y: C©y cao 1-2 m. Th©n thêng ®¬n, to b»ng ngãn tay, mang mét chïm l¸ ë ngän. L¸ hÑp, kh«ng cã cuèng, «m lÊy th©n, h×nh d¶i thu«n dµi 20-35 cm, réng 1-4 cm, chãp nhän dµi, cã khÝa nh÷ng v©n däc.

Côm hoa ë ngän h×nh chïy, dµi h¬n 4 cm, 3-5 nh¸nh tr¶i ra dµi 2 cm. Hoa to xÕp thµnh nhãm 1-3 cã khi 4 çi 1, dµi tíi 25 mm, h×nh èng. Bao hoa cã 6 m¶nh gÇn gièng nhau. NhÞ 6, cã chØ nhÞ hÑp h¬n bao phÊn. BÇu h×nh trøng ngîc d¹ng trô, cã 3 «, mçi « chøa 1 no·n. Qu¶ mäng h×nh cÇu chøa 1 h¹t.

Thêi gian ra hoa qu¶ trong n¨m: Ra hoa vµo th¸ng 4-5.


Ph©n bè ë ViÖt Nam: Ph©n bè réng r·i kh¾p níc ta.


Trong Khu BTTN KÎ gç: Rµo Trêng.

Trong vïng ®Öm (CÈm Mü): §éng Vang Vang.

N¬i sèng trªn ®åi nói: Rõng nguyªn sinh, ®åi träc, ven khe suèi.

N¬i sèng kh¸c: B·i båi, vên nhµ.


Tríc ®©y: Ýt.

HiÖn nay: NhiÒu h¬n tríc.

Nguyªn nh©n t¨ng trëng: V× ®îc trång thªm.


of 92


Bé phËn sö dông: L¸, hoa, rÔ.

C«ng dông: L¸ ch÷a ho, hen suyÔn, bÖnh lËu, giang mai, lë ngøa, môn nhät, r¾n c¾n. Hoa ¨n ®îc. RÔ trén lÉn víi chÊt th¬m ®Ó lµm h¬ng.


Tuæi khai th¸c: 2-3 n¨m.

Çch thøc khai th¸c: H¸i l¸, h¸i hoa, ®µo rÔ.


Çch thøc chÕ biÕn: Hoa: nÊu canh hoÆc xµo. L¸: lau s¹ch, ph¬i hoÆc sÊy kh«, khi xö dông c¾t nhá. RÔ: nghiÒn nhá sau khi ph¬i kh«.

Çch thøc b¶o qu¶n: L¸, rÔ ph¬i hoÆc sÊy kh« ®èng bao cÊt kÝn.

Gi¸ trÞ kinh tÕ: Tõ 8.000-15.000 ®/kg kh«; 3 kg t¬i = 1 kg kh«. Khai th¸c theo hîp ®ång cña t nh©n hoÆc c«ng ty Dîc.

TriÓn väng vÒ kinh tÕ: Ph¸t triÓn tèt.


Kü thuËt gieo trång: Ngêi trong th«n xãm ®· g©y trång.

Çch thøc g©y trång: Gièng: LÊy h¹t ph¬i kh«, gieo vµo th¸ng 1 hoÆc lÊy c©y con trong rõng vµo

th¸ng 1 th¸ng 2. Cã thÓ trång b»ng gi©m hom: c¾t th©n 25-30 cm; gi©m s©u 10 cm, chÕch 450; lÊp ®Êt kÝn 3/4 vµ nÐn chÆt ®Êt.

Lµm ®Êt kü trång çch nhau 20-25 cm; trång 2 hµng so le; sau khi trång tíi thêng xuyªn kho¶ng 15 ngµy gi÷ Èm.



22. Dµnh dµnh

Tªn khoa häc: Gardenia jasmianoides Ellis.

Hä: Cµ phª Rubiaceae.

Tªn ViÖt Nam: Dµnh dµnh, chÝ tö, thñy hoµng chi.

Tªn ®Þa ph¬ng: Danh.


M« t¶ c©y: C©y nhá thêng xanh tèt quanh n¨m, cao 1-2 m, ph©n nh¸nh nhiÒu. Cµnh mµu n©u, nh½n, cã khÝa r·nh däc. L¸ mäc ®èi hay mäc vßng 3, dµy, h×nh thu«n - tr¸i xoan, gèc thãt l¹i, ®Çu tï hoÆc h¬i nhän, mÆt trªn mµu lôc sÉm ®Õn n©u ®en, nh½n bãng, mÆt díi rÊt nh¹t vµ cã g©n næi râ, cuèng l¸ rÊt ng¾n, l¸ kÌm to, nhän, bao quanh th©n vµ cµnh. Hoa to, mäc ®¬n ®éc ë ®Çu cµnh, mµu tr¾ng hoÆc tr¾ng ngµ, rÊt th¬m; cuèng hoa cã 6 c¹nh; ®µi gåm 6 thïy, thu«n nhän ®Çu, èng ®µi cã 6 çnh däc, trµng cã 6 çnh, trßn ë ®Çu, èng trµng nh½n; nhÞ 6, chØ nhÞ ng¾n, bao phÊn tï; bÇu 2 «, no·n rÊt

of 92

nhiÒu. Qu¶ thu«n bÇu dôc cã ®µi cßn l¹i ë ®Ønh, cã 6-7 c¹nh däc cã çnh. H¹t rÊt nhiÒu, dÑt.



Thêi gian ra hoa qu¶ trong n¨m: Ra hoa th¸ng 3-9, mïa qu¶ th¸ng 5-10.


Ph©n bè trªn thÕ giíi: TËp trung ë ch©u ¸.

Ph©n bè ë ViÖt Nam: Mäc hoang r¶i r¸c kh¾p n¬i, vïng ®ång b»ng cã nhiÒu sau ®Õn trung du vµ miÒn nói.


Khu vùc sèng trong Khu B¶o tån KÎ Gç: Kh«ng cã.

Vïng ®Öm: Hè Su.

Sinh c¶nh: Ven khe suèi, ven bê níc, rÊt thÝch nghi víi ®Êt s×nh lÇy, n¬i rõng tha, ®Êt trèng.

Tr÷ lîng trong thiªn nhiªn: 200 bôi/ha. T×nh tr¹ng ph¸t triÓn (vÒ sè lîng) loµi c©y nµy ë ®Þa ph¬ng: Cã thÓ ph¸t triÓn tèt v× cã nhiÒu thung lòng vµ khe suèi.

Tríc ®©y: Ýt.

HiÖn nay: Ýt.

Nguyªn nh©n suy gi¶m/t¨ng trëng: V× ®Õn mïa n¾ng lµ chÕt.



Bé phËn sö dông: Qu¶

C«ng dông: Lµm thuèc ch÷a cao huyÕt ¸p hay nãng sèt, ngêi hµn. Lµm c¶nh. Qu¶ vµng dïng nhuém b¸nh, møt, kÑo.



Çch thøc khai th¸c: H¸i qu¶.

Thêi vô khai th¸c trong n¨m: th¸ng 8-10.

Çch thøc chÕ biÕn: §Ó t¬i cho 2-3 qu¶ vµo 1 chÐn thuèc b¾n ®Ó h¹ nhiÖt. Rang vµng h¹ thæ s¾c níc uèng cïng thuèc b¾c ®èi víi ngêi hµn. §µn «ng 7 qu¶ t¬i, phô n÷ 9 qu¶ t¬i s¾c cïng thuèc b¾c h¹huyÕt ¸p.

Çch thøc b¶o qu¶n: H¸i vÒ bãc vá ph¬i kh« hoÆc rang vµng h¹ thæ, bá vµo thïng kÝn.

Gi¸ trÞ kinh tÕ: Tríc n¨m 1995 khai th¸c b¸n cho tr¹m dîc liÖu huyÖn CÈm Xuyªn, hiÖn nay ë xãm 1 CÈm Mü cã 3 hé khai th¸c b¸n cho t th¬ng víi sè lîng khai th¸c 20 kg/ngêi/ngµy; 8.5000 ®/kg kh« (10 kg vá t¬i ®îc 4 kg kh«). Kh¶ n¨ng tiªu thô lín.


of 92

Kü thuËt gieo trång: Ngêi trong th«n cha g©y trång.

Kh¶ n¨ng ph¸t triÓn cña loµi c©y t¹i ®Þa ph¬ng: Cã thÓ ph¸t triÓn tèt.


23. C©y H¬ng l©u

Tªn khoa häc: Dianella ensifolia (L.) DC.

Thuéc hä: Lóa Poaceae.

Tªn ViÖt Nam: H¬ng l©u.

Tªn ®Þa ph¬ng: H¬ng bµi, h¬ng trÇm.


M« t¶ c©y: Cá sèng l©u n¨m, th©n rÔ dµy, dµi, cã mïi th¬m, th©n cao ®Õn 2 m, mäc thµnh bôi, th¼ng ®øng, gèc lín, nhiÒu ®èt, nh½n. L¸ h×nh d¶i, ®Çu nhän, th¼ng, cøng, dµi 40-90 cm, nh½n, mÐp r¸p; bÑ l¸ dÑt, nh½n dµi b»ng lãng, lìi bÑ gi¶m cßn mét gê máng.

Côm hoa lµ chïy tËn cïng, th¼ng, dµi 20-30 cm; cuèng chung lín, ph©n nh¸nh nhiÒu, çc nh¸nh xÕp vßng kh«ng ®Òu nhau, nh½n, r¸p, cã ®èt. B«ng nhá hÑp, nhän, mµu tÝm nh¹t, Ýt khi vµng nh¹t. B«ng nhá kh«ng cã cuèng lìng tÝnh, dÑt h×nh d¶i thu«n, mµy thu«n, nhän, dai, cã l«ng mi. Hoa ë díi cã mµy h×nh mòi m¸c, m¶nh, nhän, cã l«ng mi. Hoa ë trªn cã mµy h×nh mòi m¸c, nguyªn hay chia 2 r¨ng, cã mòi nh½n. NhÞ 3. BÇu nh½n, ®Çu nhuþ h×nh d¶i, dµi gÊp 2-4 lÇn vßi nhôy. B«ng nhá cã cuèng lµ b«ng ®ùc, h×nh mòi m¸c. Qu¶ h¬i dÑt.

DÔ nhÇm víi c©y rÎ qu¹t.


Ph©n bè ë ViÖt Nam: Kh¾p n¬i.


Trong vïng ®Öm: Kú Ba Trªnh, §éng Hè ThÈm, C¬n ¦¬i, Hè Su.

Sinh c¶nh: Mäc phæ biÕn trªn çc ®åi hoang, kh«, n¬i cã nhiÒu n¾ng, tr¬ ®Êt ®¸, xen lÉn c©y bôi thÊp. Ph©n bè tha thít ë rõng rËm n¬i nhiÒu c©y gç lín, ë ®åi träc, ®åi cao, ven khe suèi th× nhiÒu h¬n.


Tríc ®©y: NhiÒu, tríc ®©y cã kho¶ng 2.000 bôi/ha.

HiÖn nay: Ýt, nay chØ cßn 200-300 bôi/ha vµ chñ yÕu lµ çc c©y nhá.

Nguyªn nh©n suy gi¶m/t¨ng trëng: Khai th¸c qu¸ møc.




C«ng dông: RÔ cÊt lÊy tinh dÇu th¬m. Nguyªn liÖu lµm h¬ng thê cóng. Bét rÔ trén c¬m diÖt chuét.

of 92


Çch thøc khai th¸c: Dïng cuèc, cuèc lªn rò ®Êt, röa s¹ch, ph¬i kh«.

Thêi vô khai th¸c trong n¨m: Kho¶ng 2,5 th¸ng: tõ th¸ng 10-12 ©m lÞch.

Çch thøc chÕ biÕn: §µo lÊy c¶ rÔ, gèc, röa s¹ch, ph¬i kh«, t¸n nhá.

Çch thøc b¶o qu¶n: Sau khi t¸n nhá, bá lä, chai, ®ïm b¸o...

Gi¸ trÞ kinh tÕ: NhËp cho ngo¹i th¬ng víi gi¸ 3.000 ®/kg. Sè lîng khai th¸c 5 kg/ngµy/ngêi.

S¶n lîng thu ho¹ch tríc ®©y vµ hiÖn nay: B×nh qu©n mét ngêi thu h¸i ®îc 5-10 kg/ngµy. Tríc kia mäi gia ®×nh ë xãm 1 x· CÈm Mü ®Òu ®i khai th¸c nhng hiÖn nay cã kho¶ng 10-15 hé khai th¸c hµng n¨m. Mét sè ngêi d©n (kho¶ng 10 ngêi) ë Th¹ch Hµ, Nghi Xu©n ®Õn dÞp khai th¸c còng thêng xuyªn khai th¸c vµ thu mua ë khu vùc CÈm Mü.



Kü thuËt gieo trång: HiÖn nay ë ®Þa ph¬ng cha trång loµi c©y nµy.

Kh¶ n¨ng ph¸t triÓn cña loµi c©y t¹i ®Þa ph¬ng: §©y lµ c©y cã thÓ trång, ph¸t triÓn tèt v× nã thÝch hîp víi ®Êt c»n, ®¸ sái, kh«ng cÇn ch¨m sãc, ë ch©n ®åi hoÆc n¬i nhiÒu ®Êt th× ph¸t triÓn tèt h¬n.


24. NiÖt giã

Tªn khoa häc: Wikstroemia indica (Linn.) C. A. Mey.

Hä: TrÇm Thymeleaceae.

Tªn ViÖt Nam: NiÖt giã.

Tªn ®Þa ph¬ng: NiÖt giã.


M« t¶ c©y: C©y bôi, nh½n. Cµnh non m¶nh. L¸ ®¬n, nguyªn, l¸ cã phiÕn kh«ng l«ng, mäc ®èi, cã khi mäc çch, phiÕn nh½n, h×nh tr¸i xoan thu«n; ®Çu tï vµ trßn; gèc thu«n; mÆt trªn mµu lôc, mÆt díi h¬i nh¹t h¬n; cuèng ng¾n h×nh trô. Bôi cao 0,5-1,5 m. Hoa häp thµnh b«ng ng¾n. ®µi h×nh èng h¬i ph×nh lªn ë ®Ønh, cã 4 thïy kh«ng ®Òu nhau, mµu lôc vµng. NhÞ 8, xÕp thµnh 2 hµng däc trªn èng ®µi; chØ nhÞ rÊt ng¾n. BÇu 1 «, 1 no·n; vßi nhôy m¶nh vµ ng¾n; ®Çu nhôy h×nh cÇu, cã l«ng. Qu¶ h×nh trøng, kh«ng më.


Tuæi ra hoa, qu¶ (tuæi sinh s¶n): 4-5 tuæi khi c©y cao 1-1,5 m, ®êng kÝnh th©n 10-15 cm.

Thêi gian ra hoa qu¶ trong n¨m: Ra hoa vµo mïa h¹, mïa thu; cã qu¶ vµo mïa thu, mïa ®«ng.


Ph©n bè ë ViÖt Nam: RÊt phæ biÕn ë miÒn trung du còng nh ®ång b»ng c¶ 2 miÒn níc ta.


of 92

Khu vùc sèng trong Khu BTTN KÎ Gç: Cã trong Khu B¶o tån.

N¬i sèng ë vïng ®Öm: §éng TrÐo, tr¹i Bé ®éi.

Sinh c¶nh: §åi träc, gi÷a ®åi, ch©n ®åi, ven khe suèi, c©y cÇn ®Êt tèt nªn kh«ng sèng ®îc ®Ønh ®åi. Cã khi sèng ë ven ®êng.

Tr÷ lîng trong thiªn nhiªn: T×nh tr¹ng ph¸t triÓn (vÒ sè lîng) loµi c©y nµy ë ®Þa ph¬ng: §éng TrÐo, tr¹i Bé ®éi mËt ®é 200-300 c©y/ha. Trong Khu B¶o tån tha h¬n 20-30 c©y/ha.

Tríc ®©y: NhiÒu, c©y to ®êng kÝnh th©n 10-15 cm, cao 1,5 m.

HiÖn nay: NhiÒu, nay nhiÒu nhng chØ c©y nhá < 1,5 m.

Nguyªn nh©n suy gi¶m: Do khai th¸c nhiÒu.



Bé phËn sö dông:Vá, lâi.

C«ng dông: Vá chÕ biÕn giÊy. Lâi thuéc nhãm trÇm giã. L¸ lµm thuèc s¸t trïng, lµm ph©n xanh. Vá ®Ó ch÷a sèt cao, vá thuèc ç.


Tuæi khai th¸c: trªn 5 tuæi.

Çch thøc khai th¸c: ChÆt h¹, ®µo gèc, bãc vá, lÊy lâi.

Thêi vô khai th¸c trong n¨m: C¶ n¨m, cao ®iÓm vµo th¸ng 2-7. Xãm 1 CÈm Mü cã 2 ngêi ®i khai th¸c víi nhãm ngêi n¬i kh¸c ®Õn (Qu¶ng B×nh, HuÕ), mçi nhãm 3 ngêi.

Çch thøc chÕ biÕn: Vá lµm giÊy. Lâi hiÕm cø 100 c©y chØ cã 1 c©y cã.

Gi¸ trÞ kinh tÕ: NÕu c©y cã lâi cho gÇn 1 kg trÇm/c©y. Gi¸ c¶ nh trÇm h¬ng. S¶n phÈm nµy dÔ b¸n, víi kh¶ n¨ng tiªu thô lín. 15.000 ®/kg vá kh« (b¸n t¹i thÞ x· Hµ TÜnh); 1 c©y dµi 0,5 m ®îc 0,5 kg vá kh«.

TriÓn väng vÒ kinh tÕ: Cã triÓn väng tèt.



Kh¶ n¨ng ph¸t triÓn cña loµi c©y t¹i ®Þa ph¬ng: Ph¸t triÓn tèt. NÕu trång, b¶o vÖ khi c©y tuæi cao, dÔ cã lâi. Ph¸t triÓn tèt ë vïng ®åi träc.


25. C©y TrÇm

Tªn khoa häc: Aquilaria crassna Pierre.

Hä: TrÇm thymeleaceae.

Tªn ViÖt Nam: TrÇm h¬ng.

Tªn ®Þa ph¬ng: TrÇm giã.

of 92


M« t¶ c©y: C©y gç cao 30-40 m, cã vá x¸m, nhiÒu sîi. L¸ mäc çch, phiÕn máng, h×nh mòi m¸c, gèc nhän, ®Çu h¬i thu«n, mÆt trªn nh½n, trõ phÇn s¸t cuèng mµu lôc bãng, mÆt díi h¬i nh¹t h¬n, cã l«ng.

Hoa häp thµnh bã hay thµnh t¸n. §µi hoa h×nh chu«ng cã 5 thïy thu«n, phñ l«ng c¶ 2 mÆt; cã 10 v¶y ®Ýnh ë häng ®µi. NhÞ 10, ®Ýnh trªn èng ®¹i thµnh 2 hµng; chØ nhÞ nh½n; bao phÊn thu«n. BÇu cã l«ng, cã 2 « ë phÇn gèc, phÇn trªn chØ cßn 1 «; vßi nhôy ng¾n vµ h×nh èng; ®Çu nhôy h×nh ®Çu. Qu¶ nang h×nh qu¶ lª, cã l«ng, ë gèc cã èng ®µi tån t¹i, nøt b»ng 2 m¶nh. H¹t 1, ph«i th¼ng. Gç mïi th¬m, cã nhùa th¬m.

Thêi gian ra hoa qu¶ trong n¨m: Ra hoa vµo mïa h¹.


Ph©n bè ë ViÖt Nam: NghÖ An, Hµ TÜnh, Phó Kh¸nh, B¶o Léc, Phó Quèc.


Khu vùc sèng trong Khu BTTN KÎ Gç: Khe Rªu, Rµo Len, Rµo Bëi.

Vïng ®Öm: Hè Su, C¬n ¦¬i, §éng Çi, §éng §ãt.

Sinh c¶nh: ë ®åi nói dèc thêng ph©n bè ë ®åi dèc 35-400: §Ønh ®åi, ch©n ®åi, ven khe suèi.

Tr÷ lîng trong thiªn nhiªn: Cã thÓ ph¸t triÓn tèt nÕu ®îc quan t©m.


HiÖn nay: RÊt Ýt, 1 gèc/5 ha.

Nguyªn nh©n suy gi¶m/t¨ng trëng: Do khai th¸c nhiÒu (d©n ®Þa ph¬ng vµ d©n HuÕ, Qu¶ng B×nh tr-íc kia ra khai th¸c nhiÒu).



Bé phËn sö dông: Lâi, ruét, nhùa.

C«ng dông: Lµm thuèc ch÷a bÖnh: ®¬n, ®au bông, h¹ nhiÖt, c¶m giã.


Tuæi khai th¸c: Trªn 10 n¨m.

Çch thøc khai th¸c: ChÆt thµnh ®o¹n 1 m, ®Ïo ngoµi sau ®ã soi ®Ó ph©n biÖt cÊp 1, cÊp 2... chØ mét sè ®o¹n cã trÇm.

Thêi vô khai th¸c trong n¨m: C¶ n¨m, 2 ngêi trong th«n 1 CÈm Mü kÕt hîp víi 2, 3 ngêi Qu¶ng B×nh hoÆc HuÕ thµnh nhãm ®Ó t×m kiÕm.

Çch thøc chÕ biÕn: Mµi vµo b¸t cò vµ bá 1-4 th×a níc (th×a cµ phª) cho ngêi lín, trÎ em (1 th×a) cho uèng.

Çch thøc b¶o qu¶n: Sau mçi lÇn mµi ph¶i ph¬i hoÆc lau chïi.

Gi¸ trÞ kinh tÕ: Khai th¸c 10-15 ngµy cã thÓ ®îc 1-2 kg (may m¾n). Tïy lo¹i mµ 1 kg tõ 20.000-40.000.000 ®. Kh¶ n¨ng tiªu thô rÊt lín.

of 92



Kh¶ n¨ng ph¸t triÓn cña loµi c©y t¹i ®Þa ph¬ng: Ph¸t triÓn tèt v× phï hîp ®Êt ®ai, khÝ hËu.


26. C©y de

Tªn khoa häc: Cinnamomum parthenoxylon Meissn.

Hä: Long n·o Lauraceae.

Tªn ViÖt Nam: C©y vï h¬ng, re cøu méc, cøu méc.

Tªn ®Þa ph¬ng: De.


M« t¶ c©y: C©y cao 12-18 m, cã cµnh giµ h×nh trô, cµnh non cã 4 c¹nh, nh½n, bãng, l¸ dùng ®øng, h×nh bÇu dôc, nhän ë gèc, cã mòi nhän ng¾n ë chãp, nh½n, cã 3 g©n hoÆc cã khi g©n l«ng chim; cuèng m¶nh, dµi.

Hoa tr¾ng, h¬i th¬m, häp thµnh ngï, Ýt hoa. Qu¶ mäng, h×nh cÇu.

TÊt c¶ c¸c phÇn cña c©y ®Òu th¬m. Hoa vß nhµu cã mïi b¨ng phiÕn. Gç cã mïi håi th¬m l©u. Qu¶ gÇn chÝn cã mïi nh ®inh h¬ng.


Tuæi ra hoa, qu¶ (tuæi sinh s¶n): 6-7 n¨m tuæi.

Thêi gian ra hoa qu¶ trong n¨m: Ra hoa, qu¶ th¸ng 2-3.


Ph©n bè ë ViÖt Nam: Cã ë B¾c bé vµ Trung bé.


Khu vùc sèng trong Khu BTTN KÎ Gç: HiÖn nay chØ cßn ë rõng s©u: Rµo Bëi, Rµo Cêi.

Vïng ®Öm: kh«ng cßn.

Sinh c¶nh: Gi÷a ®åi, ch©n ®åi, ven khe suèi.


Tríc ®©y: Trung b×nh.

HiÖn nay: RÊt Ýt, mËt ®é thÊp (70 c©y/ha).

Nguyªn nh©n suy gi¶m: Khai th¸c qu¸ nhiÒu, ®µo c¶ gèc rÔ.



Bé phËn sö dông: Th©n, rÔ.

C«ng dông: Th©n lµm gç, gèc, rÔ ®Ó nÊu dÇu.

of 92



Çch thøc khai th¸c: Dïng m¸y c¾t gèc, h¹ c©y, ®µo gèc.


Çch thøc chÕ biÕn: Bµo b»ng m¸y hoÆc c¾t nhá. NÊu ngay t¹i rõng.

Çch thøc b¶o qu¶n: Khi nÊu ®îc dÇu ®æ vµo thïng, chai (kh«ng bá vµo tói P.V.C. sÏ bÞ thñng, ch¶y).

Gi¸ trÞ kinh tÕ: B¸n t¹i ®Þa ph¬ng 42.000 ®/lÝt, b¸n n¬i kh¸c 82.000 ®/lÝt.

S¶n lîng thu ho¹ch tríc ®©y vµ hiÖn nay: HiÖn nay Nhµ níc cÊm nÊu dÇu de nhng ë xãm 1 CÈm Mü vÉn cã 5 ngêi ®i khai th¸c trong Khu B¶o tån.






27. C©y s¶

Tªn khoa häc: Cymbopogon citratus (DC.) Stapf.

Hä: Lóa Poaceae.

Tªn ViÖt Nam: S¶, Mao l¬ng.

Tªn ®Þa ph¬ng: S¶


M« t¶ c©y: C©y cá sèng l©u n¨m, th¬m mïi chanh. Th©n ng¾n thêng mäc thµnh bôi dµy, cã ®èt ng¾n ë gèc. L¸ rÊt dµi ®Õn 1 m, h¬i réng, r¸p ë c¶ hai mÆt; bÑ l¸ mµu hung, thu«n dµi.

Côm hoa h×nh chïy, thu«n dµi, tha, chia nh¸nh m¶nh, cã ®èt vµ cã l«ng, cuèng lìng tÝnh, h×nh d¶i hay h×nh mòi m¸c dµi, kh«ng cã ®èt; mµy chia lµm 2 r·nh; hoa ë trªn, cã mµy hoa chia thïy, cã mòi nhän, kh«ng cã phón. B«ng nhá cã cuèng mµu tÝm.

Sinh trëng vµ ph¸t triÓn: C©y mäc kháe, trªn ®Êt kh«.


Ph©n bè ë ViÖt Nam: Phæ biÕn ë c¶ hai miÒn níc ta.

N¬i sèng cña c©y: Vên nhµ


Tríc ®©y: RÊt nhiÒu.

HiÖn nay: Ýt.

Nguyªn nh©n suy gi¶m: Tríc ®©y Nhµ níc thu mua nªn d©n trång nhiÒu, hiÖn nay nhµ níc kh«ng thu

of 92

mua n÷a nªn kh«ng trång (do nhµ m¸y dÇu s¶ ë ®©y kh«ng cßn).



Bé phËn sö dông: Th©n, l¸.

C«ng dông: CÊt lÊy tinh dÇu, lµm thuèc vµ lµm h¬ng liÖu, lµm gia vÞ.


Tuæi khai th¸c: 5-7 th¸ng.

Çch thøc khai th¸c: §µo c¶ bôi, hoÆc ®µo tØa; c¾t l¸ theo tõng løa.

Thêi vô khai th¸c trong n¨m: Khai th¸c quanh n¨m.

Çch thøc chÕ biÕn: NÊu dÇu; nÊu níc s«ng khi bÞ c¶m cóm, lµm gia vÞ nÊu ¨n, ¨n sèng.

Gi¸ trÞ kinh tÕ: B¸n t¹i ®Þa ph¬ng víi gi¸ 1.500 ®/kg.

S¶n lîng thu ho¹ch tríc ®©y vµ hiÖn nay: Tríc ®©y mçi gia ®×nh trång ®îc vµi tÊn, nhng nay chØ trång Ýt bôi ®Ó dïng.

TriÓn väng vÒ kinh tÕ: NÕu cã nhµ m¸y thu mua nh tríc ®©y th× d©n sÏ trång nhiÒu, ph¸t triÓn m¹nh, hiÖn nay chñ yÕu trång ®Ó dïng trong gia ®×nh.


Kü thuËt gieo trång: Ngêi trong th«n xãm ®· g©y trång nhng Ýt.

Çch thøc g©y trång: Gièng: ®µo bôi, t¸ch ra nhiÒu gèc (bá l¸, trång gèc). Lµm luèng, ®µo lç nhá, bá ph©n, trång b»ng gèc; kho¶ng çch c©y 80 cm; cuèc cá, lµm vång l¹i khi chuÈn bÞ bøt.

Kh¶ n¨ng ph¸t triÓn cña loµi c©y t¹i ®Þa ph¬ng: Ph¸t triÓn tèt v× ®Êt ®ai phï hîp, khÝ hËu thuËn lîi, nhng kh¶ n¨ng tiªu thô kÐm.

28. C©y gõng

Tªn khoa häc: Zingiber officinale Role.

Hä: Gõng Zingiberaceae.

Tªn ViÖt Nam: Gõng.

Tªn ®Þa ph¬ng: Gõng.


M« t¶ c©y: C©y th¶o sèng l©u n¨m, cao kho¶ng 1 m. Th©n rÔ mäc ph×nh lªn thµnh cñ, khi giµ th× cã x¬. L¸ kh«ng cuèng, mäc çch nhau, h×nh mòi m¸c, dµi tíi 20 cm; bÑ nh½n,lìi bÑ nhá d¹ng mµng.

Çn hoa dµi kho¶ng 20 cm, mäc tõ gèc, nã nhiÒu v¶y lîp lªn; côm hoa d¹ng trøng, dµi 5 cm, réng 2-3 cm; l¸ b¾c h×nh tr¸i xoan; mµu lôc nh¹t, cã mÐp vµng. §µi cã 3 r¨ng ng¾n. Trµng cã èng dµi gÊp ®«i ®µi, cã 3 thïy hÑp nhän, 1nhÞ. NhÞ lÐp kh«ng cã hoÆc t¹o thµnh thïy bªn cña çnh m«i. Çnh m«i mµu vµng, viÒn thªm mµu tÝa, dµi 2 cm, réng 1,5 cm, chia thµnh 3 thïy trßn, çc thïy bªn ng¾n h¬n. BÇu nh½n, nhôy lÐp d¹ng sîi.

of 92

Thêi gian ra hoa qu¶ trong n¨m: Ra hoa vµo mïa h¹ vµ mïa thu.


Ph©n bè ë ViÖt Nam: Cã trång ë kh¾p n¬i.

N¬i sèng cña c©y: Chñ yÕu ®îc trång ë vên rõng vµ vên nhµ.


Tríc ®©y: ë ®Þa ph¬ng Ýt v× d©n cha biÕt t¸c dông.

HiÖn nay: NhiÒu. Do d©n biÕt râ c«ng dông vµ cã kh¶ n¨ng tiªu thô lín.


Gi¸ trÞ sö dông

Bé phËn sö dông: Cñ, l¸.

C«ng dông: Ch÷a ho, ®Çy bông, c¶m cóm, nÞt vÕt th¬ng, n«n möa, say rîu, r¾n c¾n. Lµm gia vÞ, lµm møt...


Tuæi khai th¸c: 7 th¸ng - 1 n¨m tuæi.

Çch thøc khai th¸c: §µo cñ, h¸i l¸.

Thêi vô khai th¸c trong n¨m: Th¸ng 7-12 ©m lÞch.

Çch thøc chÕ biÕn: Lµm møt: luéc, th¸i máng, ph¬i kh«, cã thÓ ng©m víi níc g¹o 2 ®ªm ®Ó gi¶m cay.

Ch÷a bÖnh: Gi· nhá + ®êng sao chÝn hoÆc hoÆc s¾c níc uèng ch÷a ho, say rîu. Níng ¨n ch÷a n«n möa...

Çch thøc b¶o qu¶n: §Ó cñ vµo n¬i Èm, kh«ng ®Ó n¬i kh«.

Gi¸ trÞ kinh tÕ: 1 sµo tæng thu ®îc tõ 3,6-4 triÖu ®ång. B¸n ë chî hoÆc b¸n ®Ó xuÊt khÈu víi gi¸ 2.000-3.500 ®/kg. Gièng 5.000 ®/kg. DÔ tiªu thô trªn thÞ trêng, cã kh¶ n¨ng xuÊt khÈu.

S¶n lîng thu ho¹ch tríc ®©y vµ hiÖn nay: Tríc ®©y Ýt, tõ 1998 ®Õn nay trång nhiÒu. Cã gia ®×nh trång 1,5 sµo thu ®îc 1,8 tÊn.

TriÓn väng vÒ kinh tÕ: Tèt nhng ngêi d©n sî trång nhiÒu kh«ng t×m ®îc n¬i tiªu thô.


Kü thuËt gieo trång: Ngêi trong th«n xãm ®· g©y trång.

Çch thøc g©y trång: Gièng: chän cñ to, ®Òu, ®Ó vµo chç Èm cho lªn mÇm råi míi trång. §¸nh luèng cao 10cm, cuèc lç çch nhau 20 cm, hµng çch hµng 30 cm. Bá ph©n chuång vµ ph©n vi sinh, NPK tríc khi trång.

Khi trång cho mÇm quay xuèng díi ®Êt. Trång xong phñ r¬m, r¸c, cá thËt dµy ®Ó gi÷ ®é Èm. NÕu ®Êt xÊu th¸ng 8 tíi thªm Ýt ph©n ®¹m.

Kh¶ n¨ng ph¸t triÓn cña loµi c©y t¹i ®Þa ph¬ng: Ph¸t triÓn tèt v× phï hîp víi ®Êt vµ cã thÞ trêng tiªu

of 92

thô.

29. C©y RiÒng

Tªn khoa häc: Alpinia officinarum Hance.


Tªn ViÖt Nam: RiÒng.

Tªn ®Þa ph¬ng: RiÒng.


M« t¶ c©y: C©y th¶o cao kho¶ng 1-2 m. Th©n rÔ mäc bß ngang, dµi, h×nh trô ®êng kÝnh tíi 2 cm, mµu ®á n©u, phñ nhiÒu v¶y, chia thµnh nhiÒu ®èt kh«ng ®Òu nhau, mµu tr¾ng nh¹t. L¸ kh«ng cã cuèng, s¸ng bãng, h×nh mòi m¸c hÑp, 2 ®Çu nhän, dµi tíi 40 cm réng tíi h¬n 2cm; bÑ l¸ d¹ng v¶y; lìi bÑ d¹ng v¶y nhän.

Côm hoa h×nh chïy, mäc ë ngän, th¼ng, cã l«ng mÒm, dµi chõng 10 cm. Hoa mäc sÝt nhau, cã l¸ b¾c nhá, ®Ýnh trªn nh÷ng gê næi ng¾n. §µi h×nh èng, cã l«ng, chia 3 r¨ng ng¾n. Trµng cã èng ng¾n cã l«ng c¶ 2 mÆt, cã 3 thïy tï, lâm, thïy lng lín h¬n. Bao phÊn h×nh ch÷ nhËt, nh½n. NhÞ lÐp h×nh dïi, ng¾n vµ tï. C¸nh m«i tr¾ng cã r¹ch mµu ®á rîu vang, h×nh tr¸i xoan. BÇu cã l«ng, nhôy lÐp 2, h×nh b¶n dµy, gÇn nh vu«ng. Qu¶ h×nh cÇu, cã l«ng.


C©y ra hoa, qu¶ (hay sinh s¶n): Sinh s¶n sinh dìng b»ng cñ.

Thêi gian ra hoa qu¶ trong n¨m: cã hoa tõ th¸ng 11 ®Õn th¸ng 1.


Ph©n bè ë ViÖt Nam: C©y mäc hoang vµ ®îc trång ë miÒn B¾c níc ta.

N¬i sèng cña c©y: Sinh c¶nh: Mäc trªn sên ®åi, ®Ønh ®åi, trong rõng, trång ë vên nhµ.


Tríc ®©y: NhiÒu, chñ yÕu lµ mäc hoang tù nhiªn.

HiÖn nay: NhiÒu.

Nguyªn nh©n t¨ng trëng: Tríc ®©y chñ yÕu trong tù nhiªn, hiÖn nay trång nhiÒu do yªu cÇu thÞ tr-êng.



Bé phËn sö dông: L¸, cñ.

C«ng dông: Ch÷a bÖnh mµy ®ay cho ngêi, ch÷a bÖnh hµ ch©n tr©u; lµm gia vÞ, lµm men rîu.



C¸ch thøc khai th¸c: §µo bíi lÊy cñ, h¸i lÊy l¸.

of 92

Thêi vô khai th¸c trong n¨m: Th¸ng 12, th¸ng 1 d¬ng lÞch.

Çch thøc chÕ biÕn: L¸ xoa nhuyÔn, ch÷a mµy ®ay. MÇm gi· nhá ®Ó ch÷a hµ ch©n tr©u. ChÕ biÕn lµm gia vÞ, lµm men, lµm thuèc.

Çch thøc b¶o qu¶n: §Ó n¬i m¸t, kh«ng qu¸ Èm, tr¸nh ®Ó n¬i kh«.

Gi¸ trÞ kinh tÕ: B¸n ë chî huyÖn hoÆc chî thÞ x· Hµ TÜnh 3.000-5.000 ®/kg; 6 kg/bôi.

TriÓn väng vÒ kinh tÕ: Tèt.



Ngêi trong th«n xãm ®· g©y trång: §· trång tõ 1980.

Çch thøc g©y trång: Gièng: Chän cñ giµ, ®Ñp. §¸nh luèng cao 10-15 cm, bá ph©n chuång. Luèng çch luèng 30 cm, bôi çch nhau 25-30 cm. §¾p l¸ hoÆc r¬m r¹ sau khi trång, lµm cá, Ýt bÞ s©u bÖnh.

Kh¶ n¨ng ph¸t triÓn cña loµi c©y t¹i ®Þa ph¬ng: Ph¸t triÓn tèt v× dÔ trång, phï hîp víi ®Êt ®ai khÝ hËu; dÔ tiªu thô.


30. C©y NghÖ

Tªn khoa häc: Curcuma domestica Lour.


Tªn ViÖt Nam: NghÖ.

Tªn ®Þa ph¬ng: NghÖ vµng.


M« t¶ c©y: Th©n th¶o, cao 0,6-1 m. Th©n rÔ to mang nh÷ng cñ h×nh trô hay bÇu dôc mµu vµng cam sÉm, th¬m. L¸ h×nh tr¸i xoan, thon nhän ë hai ®Çu; hai mÆt ®Òu nh½n dµi tíi 45 cm, réng 18 cm; cuèng l¸ cã bÑ. Çn hoa n»m gi÷a çc l¸, dµi tíi 20 cm, mang côm hoa h×nh trô hay h×nh trøng dµi; l¸ b¾c d¹ng mµng, mµu tr¾ng, hay h¬i lôc; çc l¸ b¾c phÝa trªn kh«ng sinh s¶n hÑp h¬n vµ cã mµu h¬i tÝm nh¹t. §µi cã 3 r¨ng tï, kh«ng ®Òu nhau. Trµng çc èng dµi h¬n 2-3 lÇn, cã çc thïy bªn ®øng vµ ph¼ng; thïy gi÷a h¬i lín h¬n vµ cã mòi nhän. Bao phÊn nh½n, cã cùa do mét phÇn låi ra cña trung ®íi ë díi çc «; chØ nhÞ rêi, h¬i dµi h¬n bao phÊn. Çnh m«i hÇu nh h×nh m¾t chim, h¬i chia 3 thïy. NhÞ lÐp h×nh bÇu dôc réng. BÇu cã l«ng, vßi nh½n, ®Çu nhôy h¬i cã l«ng mi, nhôy lÐp h×nh chïy. Qu¶ nang cã 3 «, më b»ng 3 van, h¹t cã ¸o h¹t.


C©y ra hoa, qu¶ (hay sinh s¶n): Sinh s¶n sinh dìng b»ng cñ.

Thêi gian ra hoa qu¶ trong n¨m: Ra hoa vµo th¸ng 8.


Ph©n bè ë ViÖt Nam: Mäc hoang d¹i vµ ®îc trång kh¾p n¬i trong níc ta.

of 92

N¬i sèng cña c©y: Chñ yÕu sèng trong vên rõng, vên nhµ.


Tríc ®©y: Ýt.

HiÖn nay: NhiÒu h¬n do tiªu thô ®îc nªn d©n trång nhiÒu h¬n.



Bé phËn sö dông: L¸ vµ cñ.

C«ng dông: Ch÷a bÖnh: Ho, d¹ dµy, bæ m¸u, c¶m cóm; ch÷a bÖnh vµng da; phô n÷ sau khi sinh; ch÷a vÕt sÑo; lµm gia vÞ; nhuém mµu vµng.


Tuæi khai th¸c: 10-12 th¸ng.

Çch thøc khai th¸c: §µo lÊy cñ.

Thêi vô khai th¸c trong n¨m: th¸ng 4, 5, 6.

Çch thøc chÕ biÕn: §Ó t¬i, hoÆc ph¬i kh«, gi· bét lµm gia vÞ. Th¸i ph¬i kh«, t¸n bét, trén mËt ong lµm thµnh viªn. NÊu níc ®Ó ngËm ch÷a ho; b«i lªn vÕt sÑo lµm vÕt th¬ng mau ra da non.

Çch thøc b¶o qu¶n: Th¸i máng, ph¬i sÊy kh«, ®ãng bao P.V.C., hoÆc ®Ó cñ t¬i n¬i m¸t.

Gi¸ trÞ kinh tÕ: 5.000-7.000 ®/kg.



Ngêi trong th«n xãm ®· g©y trång: §· g©y trång

Çch thøc g©y trång: Gièng: Chän cñ to th× kh¶ n¨ng n¶y mÇm tèt, cÊt n¬i Èm. Lµm luèng, c©y çch c©y kho¶ng 20 cm, luèng çch luèng 50 cm. Bá ph©n chuång, trång tñ r¸c cµng dµy cµng tèt. Cã thÓ trång xen gi÷a chÌ. NghÖ lªn 3 l¸ cã thÓ bãn thªm ph©n NPK.

Kh¶ n¨ng ph¸t triÓn cña loµi c©y t¹i ®Þa ph¬ng: Ph¸t triÓn tèt v× ®Êt phï hîp Ýt ph¶i ch¨m sãc.

31. C©y Ch©n chim

Tªn khoa häc: Schefflera pseudospicata Buill.

Hä: Ngò gia b× araliaceae.

Tªn ViÖt Nam: Ch©n chim nh giÐ.

Tªn ®Þa ph¬ng: Ch©n chim.


M« t¶ c©y: C©y gç nhá cao 6 m, gèc to ®Õn 12 cm. L¸ mang 9-14 l¸ phô; phiÕn bÇu dôc thon to 6-13,5 x 2-6,5 cm, chãt cã mòi dµi, kh«ng l«ng, mÆt díi mèc, g©n phô 9-10 cÆp, cuèng phô 2-3 cm, ph¸t hoa cao 20-30 cm, cã l«ng mÞn mang giÐ dµy; hoa kh«ng cong; ®µi 5 r¨ng, cã l«ng mÞn; çnh hoa 5, cao 2mm; tiÓu nhôy 5, boa phÊn 0,5 mm; no·n sµo 5 buång, vßi 0,5 mm.

of 92



Thêi gian ra hoa qu¶ trong n¨m: Th¸ng 2-3.


Ph©n bè ë ViÖt Nam: GÆp nhiÒu ë çc vïng nói.


N¬i sèng trong Khu BTTN KÎ Gç: Rµo Cêi, Rµo Len, Rµo Bëi, Rµo Çi, M«n. MËt ®é 100 c©y/ha.

Vïng ®Öm: Hè Su, Hè Chim Chim.

Sinh c¶nh: Gi÷a ®åi, ch©n ®åi, ven ®åi, ven khe suèi. Trong rõng rËm tha thít.


Tríc ®©y: RÊt nhiÒu.

HiÖn nay: Ýt (50-100 c©y/ha) do chÆt ®èt than.



Bé phËn sö dông: L¸, vá.

C«ng dông: Vá vµ l¸ lµm thuèc. L¸ dïng ®Ó nÊu canh ®¾ng.


Tuæi khai th¸c: 3 n¨m

Çch thøc khai th¸c: H¸i l¸, bãc vá


Çch thøc chÕ biÕn: Bãc vá ph¬i kh«.

Çch thøc b¶o qu¶n: Ph¬i kh« ®ãng b× P.V.C.

Gi¸ trÞ kinh tÕ: Cã kh¶ n¨ng tiªu thô m¹nh; mçi c©y cã thÓ 5-10 kg vá. Tríc 1995 khai th¸c ®Ó b¸n. Mçi ngêi cã thÓ khai th¸c 40-50 kg vá/ngµy. HiÖn nay chØ khai th¸c vÒ dïng trong gia ®×nh.



Kh¶ n¨ng ph¸t triÓn cña loµi c©y t¹i ®Þa ph¬ng: Ph¸t triÓn tèt v× ®· thÝch nghi víi m«i trêng tõ l©u.

Kh¶ n¨ng khoanh nu«i t¸i sinh: Khoanh nu«i t¸i sinh tèt. Kh¶ n¨ng t¸i sinh rÊt m¹nh, chÆt 1 c©y sau 2-3 n¨m t¸i sinh 3-4 c©y.

32. S¾n d©y

Tªn khoa häc: Pueraria montana (Lour.) Merr. (P. tonkinensis Gagnep.)

Hä: §Ëu Fabaceae.

of 92

Tªn ViÖt Nam: S¾n d©y rõng, §Ëu ma nói.

Tªn ®Þa ph¬ng: S¾n d©y, s¾n ch¹c.


M« t¶ c©y: C©y bôi quÊn, leo cao, cã cµnh h×nh trô vÒ sau cã r·nh. L¸ kÐp l«ng chim 3 l¸ chÐt; l¸ chÐt h×nh tr¸i xoan réng mÐp nguyªn, gèc trßn, chãp nhän, s¾c, mÆt l¸, nhÊt lµ mÆt díi cã l«ng mµu hung.

Côm hoa ë n¸ch, thµnh chïm, d¹ng thïy hay kh«ng, mang nhiÒu hoa. Cuèng chung, cã l«ng mÒm hay l«ng len mµu vµng; l¸ b¾c vµ l¸ b¾c con h×nh tr¸i xoan nhän, cã v»n, gièng nhau. Hoa mµu tÝa, kh«ng cuèng. §µi cã l«ng mµu hung. Çnh cê h×nh m¾t chim, cã tai ng¾n; çnh bªn rÊt hÑp vµ cã tai nhän. Çnh th×a ng¾n h¬n çnh bªn nhng réng gÊp ®«i. NhÞ mét bã, bÇu h¬i cã l«ng.


C©y ra hoa, qu¶ (hay sinh s¶n): Sinh s¶n b»ng cñ.

Thêi gian ra hoa qu¶ trong n¨m: Ra hoa tõ th¸ng 4, th¸ng 5 tíi th¸ng 9.


Ph©n bè ë ViÖt Nam: ë vïng rõng nói miÒn b¾c níc ta.


Khu vùc sèng trong rõng KÎ Gç: Cã trong Khu B¶o tån.

Sinh c¶nh: Rõng thø sinh, ®åi c©y bôi, tr¶ng cá, ®åi träc.

N¬i sèng trªn ®åi nói: §Ønh ®åi, gi÷a ®åi, ch©n ®åi, ven khe suèi.



Tríc ®©y: Ýt.


Nguyªn nh©n suy gi¶m: V× rõng bÞ chÆt nhiÒu.



Bé phËn sö dông: Cñ, th©n, l¸.

C«ng dông: Lµm l¬ng thùc, gi¶i nhiÖt, rÞt vÕn r¾ng c¾n.



Çch thøc khai th¸c: §µo cñ.

Thêi vô khai th¸c trong n¨m: Th¸ng 2, 3 vµ th¸ng 11, 12.

Çch thøc chÕ biÕn: Luéc chÝn chèng ®ãi; ®µo vÒ c¾t l¸t, ph¬i lµm thuèc.

of 92

C¸ch thøc b¶o qu¶n: Th¸i l¸t, ph¬i kh«, bá vµo tói PVC. Cñ t¬i ®Ó n¬i tho¸ng m¸t, kh«ng ®Ó x©y x¸t vá (®Ó ®îc 10-15 ngµy).

Gi¸ trÞ kinh tÕ: 3.000 ®/kg t¬i.

S¶n lîng thu ho¹ch tríc ®©y vµ hiÖn nay: Tríc ®©y dïng nhiÒu v× do ®ãi ph¶i ®i khai th¸c vÒ thay thÕ l-¬ng thùc. HiÖn nay thu ho¹ch vµo th¸ng 2, 3 hoÆc th¸ng 11, 12. Mçi ngêi ®i ®µo 2-3 ngµy, mçi ngµy ®µo ®îc 2 kg víi gi¸ 3.000 ®/kg.



Ngêi trong th«n xãm ®· trång nhng rÊt Ýt.

C¸ch thøc g©y trång: Trång b»ng d©y. Chän d©y mËp, b¸nh tÎ, c¾t khóc; ®µo hè, bá ph©n chuång. Trång 5-6 th¸ng vun gèc. Khi c©y lªn ®îc 80-100 cm c¾m cäc ®Ó cho leo.

Kh¶ n¨ng ph¸t triÓn cña loµi c©y t¹i ®Þa ph¬ng: Ph¸t triÓn tèt v× phï hîp víi ®Êt.


of 92

Danh môc c¸c c©y cã gi¸ trÞ kinh tÕ cã thÓ khoanh nu«i t¸i sinh, trång t¹i vïng ®Öm vµ Khu BTTN KÎ Gç

TT

Tªn c©y C«ng dông

Ph©n bè §Ò xuÊt ViÖt Nam Khoa häc Vïng

®Öm Khu BT Kh. nu«i G©y

trång 1 M©y ®¾ng Calamus

tetradactylus Hance Thñ c«ng, mü nghÖ

+ + + +

2 M©y t¾t Calamus dioicusLour

Thñ c«ng, mü nghÖ

+ + + +

3 M©y song Calamus rudentum Lour


+ + + +

4 Song mËt Calamus platyacanthus Warb. Ex Becc


+ + + +

5 Song bét Calamus pseudoscutellaris Conr.


+ +

6 HÌo Rhapis laosensis O. Becc

Thñ c«ng, mü nghÖ, lµm c¶nh

+ + + +

7 Dang Dendrocalamus patellaris Gamble.


+ + +

8 L¸ nãn Livistona ochinchinensis (BL.) Mart.


+ +

9 L¸ dong Phyrynium parviflorum Roxb

Thñ c«ng + + + +

10 TrÈu Vernicia monataLour.

DÇu + + + +

11 C©y chay Artocarpus tonkinensis A. Chev.

Thùc phÈm, vËt liÖu x©y dùng

+ + + +

12 Cèt to¸i bæ Drynaria bonii Christ Dîc liÖu + + 13 ¤ díc Lindera myrrha

(Lour.) Merr. Dîc liÖu + + +

14 Nh©n trÇn Acrocephalus capitatus Benth.

Dîc liÖu + + +

15 Hµ thñ « nam

Streptocaulon juventus (Lour.) Merr.

Dîc liÖu + + +

16 Hoµng ®»ng

Fibraurea tinctoria Lour.

Dîc liÖu + +

of 92

KÕt luËn

Thµnh phÇn loµi thùc vËt LSNG ë vïng KÎ Gç kh¸ ®a d¹ng vÒ thµnh phÇn loµi, víi 295 loµi thùc vËt bËc cao cã m¹ch th× thùc vËt LSNG cã 225 loµi (chiÕm 76,27%), c¸c loµi thùc vËt LSNG tËp trung chñ yÕu ë ngµnh h¹t kÝn, trong ®ã líp 2 l¸ mÇm ®ãng vai trß chñ ®¹o.

Trong 10 hä giµu nhÊt (vÒ thµnh phÇn) ë vïng KÎ Gç th× hä ®Ëu (Fabaceae), hä Cµ phª (Rubiaceae), hä Lóa (Poaceae), hä Cau dõa (Palmaceae) cã sè loµi LSNG nhiÒu nhÊt.

17 Thiªn niªn kiÖn

Homalomena occulta Dîc liÖu + +

18 Th¹ch x-¬ng bå

Acorus gramineus Soland

Dîc liÖu + + +

19 Sa nh©n Amomum villorum Var

Dîc liÖu + + +

20 Cam th¶o ®Êt

Scoparia dulcis Linn. Dîc liÖu + + +

21 Bång bång Dracaena augustifolia Roxb (D. ensifolia Wall.).

Dîc liÖu + + + +

22 Dµnh dµnh Gardenia jasmianoides Ellis

Dîc liÖu + +

23 H¬ng l©u Dianella ensifolia (L.) DC.

Nguyªn liÖu, tinh dÇu

+ +

24 NiÖt giã Wikstroemia indica(Linn.) C. A. Mey

Dîc liÖu, nguyªn liÖu

+ + +

25 TrÇm Aquilaria crassna Pierre.

Dîc liÖu + + +

26 C©y de Cinnamomum parthenoxylon Meissn.

Dîc liÖu + +

27 C©y s¶ Cymbopogon citratus (DC.) Stapf.

Dîc liÖu, thùc phÈm

+ +

28 C©y gõng Zingiber officinale Role


+ +

29 C©y RiÒng Alpinia officinarum Hance


+ + + +

30 C©y nghÖ Curcuma domesticaLour


+ +

31 C©y Ch©n chim

Schefflera pseudospicata Buill


+ + +

32 S¾n d©y Pueraria montana(Lour.) Merr.


+ + + +

of 92

Trong 10 loµi ®ang cã nguy c¬ tuyÖt chñng cÇn b¶o vÖ th× thùc vËt LSNG chiÕm 7 loµi.

Sinh c¶nh sa van cã sè loµi, mËt ®é thùc vËt LSNG lín nhÊt, song vÒ gi¸ trÞ kinh tÕ th× sè loµi thùc vËt LSNG ë rõng thø sinh l¹i cao nhÊt mµ cã nh÷ng loµi ë çc sinh c¶nh kh¸c kh«ng gÆp.

Çc loµi thùc vËt LSNG ë vïng KÎ Gç bÞ khai th¸c qu¸ møc nªn tÇn sè b¾t gÆp rÊt Ýt.

Ngêi d©n trong vïng biÕt khu ph©n bè, môc ®Ých sö dông tíi 192 loµi c©y LSNG: 6,8% lµ nguyªn liÖu lµm ®å thñ c«ng mü nghÖ, 47,4% lµm thuèc, 10,4% lµ c©y cung cÊp thùc phÈm.

Ngêi d©n ®· sö dông 105 c©y (54,6%) lµm hµng hãa trao ®æi trong ®ã cã 36 c©y (18,8%) cã gi¸ trÞ kinh tÕ cao. 34 c©y (17,7%) cã gi¸ trÞ kinh tÕ cã kh¶ n¨ng sinh trëng ph¸t triÓn tèt. §· cho biÕt th«ng tin kh¸ ®Çy ®ñ vÒ sinh c¶nh, tr÷ lîng trong thiªn nhiªn tríc kia vµ hiÖn nay, gi¸ trÞ sö dông, çch thøc khai th¸c, chÕ biÕn, gi¸ trÞ kinh tÕ, kh¶ n¨ng ph¸t triÓn cña 32 c©y cho LSNG trong vïng.

§Ò nghÞ

Nghiªm cÊm viÖc khai th¸c l©m s¶n mµ ®Æc biÖt viÖc ®èt than ë rõng thø sinh.

§èi víi sa van chñ yÕu lµ sim, mua nªn trång rõng, kh«ng thÓ khoanh nu«i ®îc v× kh¶ n¨ng phôc håi cña th¶m thùc vËt rÊt khã kh¨n.

§èi víi vïng sa van c©y bôi cã ®é cao tõ 1 m trë lªn nªn tiÕn hµnh khoanh nu«i, chó träng khoanh nu«i çc loµi cã s¶n phÈm kinh tÕ nh « díc, nh©n trÇn.

§èi víi rõng thø sinh cÇn khÈn tr¬ng giao ®Êt giao rõng cho tõng hé ®Ó khoanh nu«i, b¶o vÖ rõng, míi cã thÓ ph¸t triÓn çc loµi thùc vËt LSNG cã gi¸ trÞ kinh tÕ.

Muèn ph¸t triÓn kinh tÕ hé gia ®×nh t¹i vïng ®Öm KÎ Gç mµ kh«ng ¶nh hëng tíi rõng th× chó träng b¶o vÖ vµ ph¸t triÓn nh÷ng loµi TVLSNG sau:

Trong rõng thø sinh nªn khoanh nu«i vµ ph¸t triÓn: Çc chi Calamus cña hä Cau dõa; Cèt to¸i bæ (Drynaria bonii); TrÇm giã (Aquidaria crassna ); H¬ng bµi (Dianella ensifolia); Thiªn niªn kiÖn (Homalomena occulta); Bång s©m (Draceaema angustifolia); Sa nh©n (Amomum villosum).

Vïng sa van: ¤ díc (Lindera myrrha): cã thÓ trång, cã thÓ khoanh nu«i b¶o vÖ v× loµi nµy kh¶ n¨ng t¸i sinh b»ng chåi rÊt tèt; NiÖt giã (Wikstroemia indica (Linn.) C.A. Mey); Nh©n trÇn (Acrocephalus captatus) nªn trång; S¶ (Cymbopogon citratus) trång lÊy tinh dÇu, Gõng (Zingiber officinale) trång ë vên nhµ vµ vên rõng cã kh¶ n¨ng sinh trëng ph¸t triÓn tèt, gi¸ trÞ kinh tÕ cao. CÇn ®Þnh khu vµ cã quy ho¹ch râ rµng th× ch¾c ch¾n r»ng sè ngêi vµo rõng khai th¸c ngµy cµng gi¶m dÇn tíi møc tèi ®a.

KhuyÕn ço

Khoanh nu«i b¶o vÖ

1. Nh÷ng loµi c©y chñ yÕu chØ cã trong vïng ®Öm:

¤ díc: Cã kh¶ n¨ng t¸i sinh rÊt tèt; khai th¸c m¹nh, cã gi¸ trÞ kinh tÕ cao (6.000 ®/kg). ThÞ trêng tiªu thô lín (HiÖn nay cßn rÊt Ýt do n¨m 1996-1997 khai th¸c qu¸ nhiÒu). Ph¸t triÓn m¹nh phï hîp víi vïng ®Öm ë ®åi c©y bôi, ®åi träc (®Ønh ®åi, gi÷a ®åi, ch©n ®åi).

NiÖt giã: (Chñ yÕu ë vïng ®Öm, ë Khu B¶o tån tha). Tríc ®©y khai th¸c nhiÒu, hiÖn nay cßn nhiÒu nh-ng nhá, chñ yÕu ë vïng ®Öm trªn çc ®åi träc (gi÷a ®åi, ch©n ®åi) vµ ven khe suèi. Gi¸ trÞ kinh tÕ cao (15.000 ®/kg vá kh«); mét c©y cao 0,5 m khai th¸c ®îc 0,5 kg vá kh« - b¸n t¹i thÞ x· Hµ TÜnh. ThÞ tr-

of 92

êng tiªu thô m¹nh, dÔ b¸n.

Nh÷ng loµi c©y cã ë vïng ®Öm vµ Khu B¶o tån:

Th¹ch x¬ng bå: T¸i sinh rÊt m¹nh (chu kú 1 n¨m). Sèng ë khe suèi, kÏ ®¸. Tr÷ lîng lín (mçi n¨m ë CÈm Mü ®Òu thu ho¹ch hµng tr¨m tÊn). Cã gi¸ trÞ kinh tÕ cao (850 ®/kg t¬i; 7.000 ®/kg kh« b¸n t¹i ®Þa ph¬ng). ThÞ trêng tiªu thô lín.

L¸ nãn: Ph¸t triÓn m¹nh ë rõng giµ, n¬i nµo cã th× dµy ®Æc. Sö dông vµ khai th¸c nhiÒu (chØ khai th¸c l¸ trong 3-4 ngµy thu ®îc 1.500-2.000 l¸ 20), b¸n ë Th¹ch Hµ 200 ®/l¸.

HÌo: Sèng ë kh¾c n¬i (trõ ®åi träc vµ cá tranh), ph¸t triÓn m¹nh ë gi¸p ranh ®åi träc vµ rõng rËm. Khai th¸c nhiÒu 20 c©y/ngµy/ngêi, tiªu thô m¹nh 3.000 ®/c©y.

Song m©y.

Trång

Gõng: DÔ trång trªn vïng ®Öm KÎ Gç ë vên nhµ vµ vên ®åi (tuæi khai th¸c 7-12 th¸ng). N¨ng xuÊt cao (kho¶ng 1.200 kg/sµo). Gi¸ trÞ kinh tÕ cao (2.000-3.500 ®/kg). Trång Ýt th× tiªu thô tèt, nÕu trång ®¹i trµ sî kh«ng cã thÞ trêng tiªu thô.

S¶: Phï hîp víi ®Êt, dÔ trång. Cã gi¸ trÞ kinh tÕ (1.500 ®/kg). ThÞ trêng: Tríc ®©y cã nhµ m¸y dÇu s¶ tiªu thô lín. HiÖn nay kh«ng cßn nhµ m¸y nªn d©n Ýt trång h¬n.

Hµ thñ « nam: Phï hîp víi ®Êt ®åi kh«, sa van c©y bôi, ®åi träc. DÔ trång, Ýt ph¶i ch¨m sãc, cã gi¸ trÞ kinh tÕ cao (7.000-8.000 ®/kg t¬i). ThÞ trêng tiªu thô m¹nh, tuy nhiªn kÐm h¬n Hµ thñ « ®á.

H¬ng l©u: DÔ trång, ph¸t triÓn m¹nh ë vïng ®åi träc, ®åi cao. Tuæi khai th¸c 10 th¸ng ®Õn 1 n¨m. Gi¸ trÞ kinh tÕ 3.000 ®/kg - nhËp cho ngo¹i th¬ng. ThÞ trêng tiªu thô lín.

Nh©n trÇn: DÔ trång, ph¸t triÓn m¹nh ë vïng ®åi thÊp, ®Êt b»ng (gi÷a ®åi, ch©n ®åi, tr¶ng cá). ChØ 4 th¸ng lµ thu ho¹ch. Gi¸ trÞ kinh tÕ 4.500 ®/kg kh«. Kh¶ n¨ng tiªu thô kh«ng lín l¾m nhng cã thÓ trång xen víi c©y kh¸c, khai th¸c quanh n¨m.

of 92

Tµi liÖu tham kh¶o

Agarwal A., 1999 - KhuyÕn khÝch nh÷ng hµnh ®éng Quèc gia trong b¶o tån ®a d¹ng sinh häc. T¹p chÝ L©m nghiÖp, 5: 10-12.

Anon, 1992 - S¸ch ®á ViÖt Nam. PhÇn §éng vËt. Nxb. KHKT. Hµ Néi. Tr. 104-179.

Ban ChØ ®¹o kiÓm kª rõng tù nhiªn ViÖt Nam, 1993 - KÕt qu¶ kiÓm kª rõng tù nhiªn ViÖt Nam, Hµ Néi, 1993, 596 tr.

Côc Thèng kª Hµ TÜnh, 1995 - Niªn gi¸m thèng kª 1991-1995. 159 tr.

§µo V¨n TiÕn, 1975 - KÕt qu¶ c«ng t¸c ®iÒu tra c¬ b¶n khu hÖ vµ tµi nguyªn sinh vËt miÒn B¾c ViÖt Nam (1955-1975). Nxb. KHKT. H.

§µo ViÕt Phó, 1997 - Bíc ®Çu nghiªn cøu tuyÓn chän mét sè loµi c©y ®Æc s¶n lµm thuèc chèng sèt rÐt. T¹p chÝ L©m nghiÖp, 2: 13-14.

§ç Nguyªn Ph¬ng, 1997 - B¶o tån c©y, con lµm thuèc trong rõng lµ gãp phÇn b¶o vÖ søc kháe nh©n d©n, T¹p chÝ L©m nghiÖp, 11: 9-11.

IUCN, 1998 - Sö dông bÒn v÷ng l©m s¶n ngoµi gç. Dù ¸n b¶o tån ®a d¹ng sinh häc vµ ph¸t triÓn kinh tÕ.

Johnsen S., 1997 - "T¹o thu nhËp tõ ®a d¹ng sinh häc"- Mét dù ¸n ph¸t triÓn ®ang ®îc h×nh thµnh. T¹p chÝ L©m nghiÖp, 6: 18-21.

Kadin A.A. vµ nnk, 1997 - S¶n phÈm y häc tõ rõng ma nhiÖt ®íi. T¹p chÝ L©m nghiÖp, 7: 27-29.

Lª Thanh ChiÕn, 1998 - Dù ¸n "Sö dông bÒn v÷ng l©m s¶n ngoµi gç ®Ó b¶o tån rõng vµ tµi nguyªn rõng". T¹p chÝ L©m nghiÖp, 9: 58.

Lª ThÞ Chinh ThuÇn, 1999 - L©m s¶n kh«ng ph¶i gç - nguån lîi kh«ng thÓ xem nhÑ. T¹p chÝ L©m nghiÖp, 6: 18-19.

Ng©n hµng ThÕ giíi, Khu vùc §«ng ¸ vµ Th¸i B×nh D¬ng, 1995- ViÖt Nam - §¸nh gi¸ sù nghÌo ®ãi vµ chiÕn lîc. 208 tr.

NguyÔn Cö, §êng Nguyªn Thôy, 1993 - Nghiªn cøu x©y dùng m« h×nh x· vïng ®Öm Kú Thîng, Kú Anh, Hµ TÜnh. B¸o c¸o kÕt qu¶ Ch¬ng tr×nh Quèc gia nghiªn cøu vÒ m«i trêng KT-02.

NguyÔn §×nh Hng, 1996 - Tµi nguyªn thùc vËt rõng ViÖt Nam. T¹p chÝ L©m nghiÖp, 11: 20-31.

NguyÔn NghÜa Th×n vµ nnk, 1998 - TÝnh ®a d¹ng c©y thuèc cæ truyÒn cña ®ång bµo Dao thuéc huyÖn Ba V×, tØnh Hµ T©y, T¹p chÝ L©m nghiÖp, 9: 59-61.

NguyÔn Tö ¦ëng, NguyÔn §×nh Hng, 1995 - Sö dông hîp lý vµ ph¸t triÓn tµi nguyªn tre ë ViÖt Nam. T¹p chÝ L©m nghiÖp, 8: 3-5.

Ph¹m Hoµng Hé, 1991-1993 - C©y cá ViÖt Nam. TËp I-III.

T¹p chÝ L©m nghiÖp, 1997 - Nguån tµi nguyªn ®a d¹ng sinh häc rõng ViÖt Nam. T¹p chÝ L©m nghiÖp, 10: 2-6.

19a. Th¸i V¨n Trõng, 1978 - Th¶m thùc vËt rõng ViÖt Nam. Nxb. KHKT. H.

of 92

TrÇn §×nh Lý vµ nnk, 1993 - 1900 loµi c©y cã Ých ë ViÖt Nam, Hµ Néi.

Vorhier F., 1997 - Thu ho¹ch tõ ®a d¹ng sinh häc ®Ó trang tr¶i cho viÖc b¶o vÖ nguån nµy. T¹p chÝ L©m nghiÖp, 9: 13-15.

Vâ Quý, 1993 - B¶o vÖ ®a d¹ng sinh häc t¹i Hµ TÜnh. B¸o ço kÕt qu¶ Ch¬ng tr×nh Quèc gia nghiªn cøu vÒ m«i trêng KT-02.

Vâ Quý, NguyÔn Cö, 1995 - Danh lôc chim ViÖt Nam. Nxb. N«ng nghiÖp. Hµ Néi.

Vâ Quý, NguyÔn Cö, 1991 - Nghiªn cøu chim trÜ ë ViÖt Nam. Trung t©m Nghiªn cøu Tµi nguyªn vµ M«i trêng, §¹i häc Tæng hîp Hµ Néi.

Vâ Quý, NguyÔn Cö, Hoµng Minh Khiªn, §êng Nguyªn Thuþ, 1993 - Mét sè kÕt qu¶ ®iÒu tra tµi nguyªn ®éng vËt vµ t×nh tr¹ng çc loµi chim trÜ ë vïng Hå KÎ Gç, Hµ TÜnh n¨m 1992. B¸o ço kÕt qu¶ Ch¬ng tr×nh Quèc gia nghiªn cøu vÒ m«i trêng KT-02.

Vâ V¨n Chi vµ nnk, 1969-1973 - C©y cá thêng thÊy ë ViÖt Nam. TËp I-VI.

Vò TuÊn Anh, 1997 - Nh÷ng tiªu chuÈn ®¸nh gi¸ møc nghÌo ë n«ng th«n. Nghiªn cøu kinh tÕ, sè 227, 28-29.

UBND tØnh Hµ TÜnh, BirdLife, FIPI, EEU, 1995 - Dù ¸n Kh¶ thi Khu BTTN KÎ Gç.

Anon, 1993 - Biodiversity Action Plan. Unpublished report to Government of Vietnam.

Brockhoven G., 1996 - Non-timber forest products. Ecological and economic aspects of exploitation in Colombia, Ecuador and Bolivia. IUCN, 126 p.

Collar N.J., Crosby M.J., Stattersfield A.J., 1994 - Birds to Watch 2: The World List of Threatened Birds. Cambridge, United Kingdom. BirdLife International (BirdLife Conservation Series number 4).

Eames J.C., Lambert F.R., Nguyen Cu, 1994 - A Survey of the Annamese Lowlands, Vietnam, and its implication for the conservation of Vietnamese and Imperial Pheasant Lophora hatinhensis and L. imperialis. Bird Conservational, 4, 343-382.

FAO, 1991 - Non-wood forest products: the way ahead. FAO, Rome, 97: 38 p.

FAO, 1995 - Report of the International Expert consultation on non-wood products. FAO, Rome, 465 p.

French J.H., Gecolea R.H., 1986 - A forest's guide for community involvement in upland conservation with special reference to the Asia and Pacific Region. FAO, Rome, 123 p.

Jenne H. de Beer, Melanie J., Medermott, 1989 - The Economic value of non-timber forest products in Southeast Aisa with emphasis on Indonesia, Malaysia and Thailand, Nettherland committee for IUCN, Amsterdam, 175 p.

Leakey R.R.B., A.B. Temu, M. Melnyk, P. Vantmme, 1996 - Domestiction and commercialization of non-timber forest products in agroforestry systems. ICRAF, FAO, Rome, 298 p.

Mackinon J.R., Mackinon K., Child G., 1986 - Managing Protected Areas in the Tropics. Gland, Switzerland. IUCN.

Nepstad D.C., Schwartzman S., 1992 - Non-timber products from tropical forests. Evaluation of a

of 92

conservation and development strategy. The New York Botanical Garden, USA, New York, Vol. 9, 164 p.

Taylor D.A., 1996 - Income generation in upland conservation. FAO, Rome, 73 p.

Virgilio de la Cruz, A.M. Fellow, 1989 - Small-scale harvesting operations of wood and non-wood forest products involving rural people. FAO, Rome, 87: 77 p.

Wollenberg E., Ingles A., 1998 - Income form the forest. Methods for the development and conservation of forest products for local communities. CIFOR, IUCN, 227 p.

WCMC, 1994 - !994 IUCN Red List of Threatened Animals. Cambridge. U.K.; IUCN, The World Conservation Union.

Bé KH vµ CNMT, 1996 - S¸ch §á ViÖt Nam phÇn thùc vËt. NxbKH vµ KT, H.

of 92

trung t©m nghiªn cøu tµi nguyªn vµ m«i trêng (cres) dù ¸n ... · tÝnh ®a d¹ng sinh...

Documents