Fakultet Islamskih Nauka

u Beogradu

SEMINARSKI RAD

TRANSPLANTACIJA ORGANA

PREDMET: SAVREMENE FIKHSKE TEME

Mentor: Student:

Mr. Taxhidin Bytyqi Sami Džeko

Novi Pazar, 2012.

1

Uvod

Napretkom medicinskih nauka i usavršavanjem tehnologije postalo je moguće

privremeno održavati funkciju rada srca i disanja u stanju potpunog prekida moždanih

funkcija, tj. u stanju moždane smrti što je uslovilo promjenu kriterijuma utvrđivanja smrti

i uvođenje pojma kliničke i moždane smrti.

Klinička smrt je prekid spontanih pokreta disanja i potpuni zastoj rada srca sa potpunim

ali reverzibilnim prekidom moždane aktivnosti. To je tzv. „rani period smrti“ u kojem se

blagovremenim započinjanjem i primenom reanimacije mogu obnoviti funkcije svih

vitalnih organa, uključujući i funkciju mozga.

Moždana smrt je ireverzibilno oštećenje mozga, naročito neokorteksa. Smrt mozga

predstavlja prestanak svih mogućnosti života individuuma kao celine pošto bez mozga

nema ni svijesti. Harvardski komitet definisao je kriterijume za utvrđivanje moždane

smrti 1968. godine a od tada je vršeno nekoliko revizija, od kojih je jedna od poslednjih

britanska iz 1979. Prema toj reviziji, kriterijumi za utvrđivanje moždane smrti su:

· nedostatak opažanja i reagovanja ( pacijent ne pokazuje nikakvu svijest u odnosu

na spoljne nadražaje i svoje unutrašnje potrebe niti reaguje uopšte kada je izložen

djelovanju koje kod normalnog čoveka izaziva znatne bolove )

· nedostatak tjelesnih pokreta i disanja ( nema spontanog disanja i mišićnih pokreta)

· nedostatk refleksa ( nije moguće izazvati reflekse, zenice su ukošene i proširene te

ne reaguju na jaku, direktno usmerenu svetlost )

· ravna linija na EEGu

Kod islamskih pravnika nije se pravila razlika između kliničke, moždane i potpune smrti

već je ona definisana kao potpuno odvajanje duše od tijela.1

Samom mogućnošću održavanja funkcionalnosti određenih organa javila se i

pretpostavka mogućnosti upotrebe funkcionalnih organa osobe koja je doživjela moždanu

smrt i njihova transplantacija u drugu osobu.

1 El-Buti, Muhammed Seid Ramadan: Kadaja fikhijje mu’asire, str. 134. Daru'l-Farabi, Damask, 2006.

2

Transplantacija predstavlja zamjenu nefunkcionalnog organa putem hirurške procedure

kod bolesnika kod kojih je, iz nekog razloga, došlo do nepovratnog otkazivanja funkcije

vitalnih organa. Organi koji se mogu transplantirati su: srce, pluća, srce-pluća u „bloku“,

timus, bubreg, jetra, pankreas, crijeva, želudac, jajnici i testisi. Tkiva koja se mogu

transplantirati uključuju: muskulo-skeletne graftove ( kosti, mišiće i tetive ), rožnjaču,

kožu, krv, koštana srž, krvne sudove, Langerhansova ostrvca i srčane zalistke. Organi se

mogu uzimati od živih ili sa preminulih donora. Prva uspješna transplantacija obavljena

je 1905. godine u Pragu od strane tima prof. dr Eduard Zirma koji je izvršio

transplantaciju rožnjače.

Obzirom na to da je ovo jedno od pitanja koje nije bilo tretirano od strane prethodnih

šerijatskih pravnika javila se potreba u našem vremenu da se da odgovarajući šerijatski

odgovor na pitanje transplantacije organa i propratnih pitanja poput: Da li je muslimanu

dozvoljeno da pokloni za života organ ili dio tijela radi inplantacije drugoj osobi? Postoje

li neke granice? Ako je dozvoljeno davanje je li dozvoljena prodaja? Je li dozvoljeno

davanje organa poslije smrti ili je to nespojivo sa nepovredivošću umrloga? Je li to pravo

isključivo pojedinca ( lično ) ili je porodici dozvoljeno da da organ njegovog tijela? Je li

državi dopušteno da od onih koji su nastradali uzme neke organe, npr. radi spašavanja

drugih?

3

Osnove za rješavanje problema

Obzirom na to da je ovo novo pitanje o kojem ne postoji direktan šerijatski tekst za njega

se veže grupa opštih fikhskih pravila čije je poznavanje nužno kako bi se došlo do

ispravnog rješenja:

1.) Najobuhvatnije pravilo vezano za ovu temu je pravilo pet osnovnih prava: pravo

na čuvanje vjere, života, razuma, poroda i imetka. Ono što je važno spomenuti je

to da mnoga ulema ovim pravima dodaje i pravo na čast uzimajući u obzir svetost

ljudskog bića. Dr. Muhammed Seid Ramadan El-Buti kaže: „Islamsko uzdizanje

svetosti ljudskog bića i njeno čuvanje kroz šerijatske propise je potvrđena

činjenica u koju ne sumnja istraživač niti pravnik. Stoga, čuvanje svetosti

ljudskog bića primarno ulazi u okvir prava koja su stožer čistog islamskog

prava.“2

2.) Prava se dijele na dvije vrste: prava Allaha i prava stvorenja. Imam Eš-Šatibi

kaže: „Sukladno onome što se razumije iz šerijata, u Allahovom pravu pravni

adresat nema pravo izbora, bez obzira da li ga on mogao shvatiti ili ne. U svakom

slučaju, pravni adresat nema izbora ni u jednom Allahovom pravu, dok u

ljudskom pravu on to ima.“3 Raspolaganje pravima dozvoljeno je u onoj vrsti koja

pripada stvorenjima ili većinskim dijelom pripada stvorenjima s tim što to to

pravo ostaje primarno pravo u odnosu na onoga ko ga daje u osnovi bez obzira

bilo na način posjedovanja ili upotrebe, i ograničeno sekundarno u odnosu na

zamjenika ili opunomoćenika.4

3.) Sve ono u čemu je utvrđeno čovjekovo pravo raspolaganja on ima pravo uticanja

na to.

2 El-Buti, Muhammed Seid Ramadan: Kadaja fikhijje mu'asire, str. 119. 3 Eš-Šatibi, Ebu Ishak Ibrahim b. Musa El-Lehami el-Granati : El-Muvafekat, 2/ 375-378, El-Mektebetu't-Tidžarijjeti'l-Kubra, Kairo, ( valorizacija Abdullah Derraza ) 4 Ibid. str. 119.

4

4.) Čuvanje života i njegovih pratilaca je od prava Allaha, dž.š.

5.) Apstraktna prava koja ulaze u domen ljudskih prava se nasljeđuju isto kao što se

nasljeđuju materijalna prava.

6.) Nužda dozvoljava zabranjeno5

7.) Šteta se otklanja6

8.) Šteta se ne otklanja štetom7

9.) Dozvoljeno je poklanjanje onoga što je u čovjekovom potpunom vlasništvu.

10.) Dozvoljeno iz nužde ograničava se njenom granicom8

11.) Manja šteta se čini da bi se otklonila veća šteta.

Osnovu za ovo pitanje, pored spomenutih fikhskih pravila, mogli bismo izvući i iz hadisa

Arfedže čiji je nos otkinut pa je uzeo nos od srebra pa kada mu se zagnojio Poslanik, a.s.,

mu je naredio da napravi nos od zlata.9

Islamski pravnici su složni po pitanju uzimanja nosa ili zuba od zlata ukoliko nužda

zahtijeva to sa razilaženjem među njima ukoliko umjesto njega može da dođe srebrni.

Šafije i Malikije dozvoljavaju zlato potpuno u tom slučaju a hanefije ga zabranjuju osim

u slučaju nužde.10

5 Ibn Nudžejm, Zejnu'l-abidin b. Ibrahim: El-Ešbah ve'n-Nezair, str. 107., Mektebetu'l-Asrijje, Sajda-Bejrut, 2003. 6 Azzam, Abdulaziz Muhammed: El-Kava'idu'l-fikhijje, str.153., Mektebetu'r-Risale, Kairo, 1999.; Ibn Nudžejm: El-Ešbahu ve'n-Nezair, str.105. 7 Ibn Nudžejm, Zejnu'l-abidin b. Ibrahim: El-Ešbahu ve'n-Nezair, str. 108. 8 Ibid. str. 107. 9 Tirmizi, Muhammed b. Isa: El-Džami', br. 1770, Daru Ibn Kesir, Bejrut-Damask, 2007. 10 El-Merginani, Ali b. Ebu Bekr El-Fergani: El-Hidajetu šerhu Bidajeti'l-mubtedi', 2/365, Daru'l-Erkam, Bejrut; El-Buti, Kadaja fikhijje mu'asire, str. 121.

5

Što se ostalih organa tiče, poput ruke, noge ili prsta, hanefije i šafije, u odabranom

mišljenju kod njih, smatraju da nije dozvoljeno napraviti ih od zlata ili srebra povodeći se

time da to neće biti funkcionalni organi već će služiti samo u estetske svrhe pa u tome

nema nužde, tj. nema nužde koja bi dozvolila upotrebu zabranjenog što znači da je

upotreba veštačkog organa od nečega drugog mimo zlata i srebra dozvoljena po svima.11

Forme ovog problema

Oblik ovog pitanja u našem vremenu veže se za dvije osnove:

- korisnik

- onaj čiji se organ koristi

Uz ovo bismo mogli dodati i sam čin operacije.

Osoba čiji se organ koristi će neminovno biti ili živa ili mrtva.

U prvom slučaju, za njegov život se ili veže pravo drugoga, bez obzira bilo to kolektivno

pravo ili pravo pojedinca, ili se za njegov život ne veže ničije pravo i on je u ovom

slučaju ili potpune sposobnosti – u mogućnosti da brine sam o sebi, ili nepotpune

sposobnosti – nesposoban da vodi računa o sebi.

U drugom slučaju, kada je onaj čiji se organi koriste mrtav, njegova smrt je ili moždana,

čije smo simptome objasnili u uvodu, ili potpuna srčana za koju se vežu šerijatski propisi

smrti. U oba slučaja on će ili imati nasljednika ili neće imati.

11 El-Buti: Kadaja fikhijje mu'asire, str. 121.

6

Kada je onaj čiji se organ koristi živ i za njega se veže pravo drugoga

Kada čovjek napravi prijestup koji po šerijatskim propisima zahtijeva smrtnu kaznu,

poput oženjenog bludnika ili namjernog ubice, nakon šerijatskog suđenja taj čovjek

postaje dozvoljene krvi. Obzirom na to, postavlja se pitanje da li je dozvoljeno uzeti neki

njegov organ da bi se on inplantirao u tijelo osobe zaštićene krvi?

Prije nego što odgovorimo na ovo pitanje osvrnućemo se na mišljenje pravnika o propisu

jedenja mesa čovjeka dozvoljene krvi u stanju nužde.

Šafije smatraju da je to dozvoljeno gledajući na to da osoba dozvoljene krvi gubi svetost i

nema vrijednost života jer je njegov propis propis mrtvaca. El-Izz b. Abdu's-selam kaže:

„Ako osoba koja je u nuždi pronađe onoga čije je ubistvo dozvoljeno poput oženjenog

bludnika, razbojnika na putu, homoseksualca ili onoga koji ustraje na ostavljanju namaza,

dozvoljeno mu je da ga zakolje i pojede jer njegov život nema svetosti jer zaslužuje

njegovo gubljenje pa je šteta od njegovog gubljenja manja od štete gubljenja života

onoga ko je zabranjene krvi.“12

Pravnici hanbelijske škole razilaze se po ovom pitanju s tim što Ibn Kudame daje

prednost mišljenju o dozvoljenosti toga.13

Malikije su stava da je to apsolutno zabranjeno. U djelu „Akrebu'l-mesalik“ stoji: „Osim

ljudskog mesa, njega nije dozvoljeno jesti ni u nuždi jer je ono otrov pa zbog toga ne

otklanja nuždu.“14

Isto mišljenje kao i malikije zastupaju, po odabranom mišljenju, pravnici hanefijske

pravne škole kako to spominje Ibn Abidin u svojoj Hašiji.15

12 El-Izz, Izzu'd-din b. Abdu'l-aziz b. Abdu's-selam: Kava'idu'l-Ahkam fi mesalihi'l-enam, 1/108, Daru'l-Me'arif, Bejrut, ( valorizacija Mahmud b. Et-Telamid Eš-Šenkiti ) 13 Ibn Kudame, Abdullah b. Ahmed b. Muhammed: El-Mugni, 11/472, Daru Alemi'l-kutub, Rijad, 1997. 14 Ed-Derdir, Ahmed b. Muhammed b. Ahmed: Akrebu'l-Mesalik li mezhebi'l-Imami Malik, str. 49-50, Mektebetu Ejjub, Kanu - Nigerija, 2000. 15 Ibn Abidin, Muhammed Emin: Hašijetu Ibn Abidin, 9/513-514, Daru'l-Ma'rifeh, Bejrut, 2007.

7

Shodno ovome, čini se da je ispravnije mišljenje, koje je u skladu sa fikhskim pravilima

koja smo ranije spomenuli, mišljenje prve grupe učenjaka.

Što se tiče dokazivanja zabranjenosti ovakvog čina zbog svetosti čovjeka odgovor na to

je da njegova svetost spada onda kada zasluži smrtnu kaznu obzirom na to da je svetost

proistekla iz obožavanja Allaha i pridržavanja Njegovih propisa a ne iz same ljudskosti16

jer Allah, dž.š., kaže: „Mi čovjeka stvaramo u skladu najljepšem, zatim ćemo ga u

najnakazniji lik vratiti, samo ne one koji budu vjerovali i dobra djela činili, njih čeka

nagrada neprekidna.“17

Na osnovu ovoga, ukoliko odaberemo mišljenje šafija, hanbelija i nekih hanefija možemo

reći da je, ukoliko je dozvoljeno u nuždi pojesti meso onoga ko je šerijatom osuđen na

smrtnu kaznu prioritetnije dozvoliti presađivanje njegovog organa u onoga ko je

zaštićene krvi.

Naravno, i u ovom slučaju se mora paziti na stanje nužde kod korisnika a ono će se

utvrditi svjedočenjem pouzdanog ljekara specijaliste da se taj organ mora zamijeniti

novim a nemoguće je iskoristiti neki veštački organ ili organ životinje koja nije nečista.

Obaveznost nužde i u ovom slučaju traži se zbog zabranjenosti kažnjavanja istim

načinom u izvršavanju kazni ili odmazde18 a nema sumnje da uzimanje organa od živog

čovjeka ulazi u značenje primjernog kažnjavanja i njegov propis.

16 El-Buti: Kadaja fikhijje mu'asire, str. 125. 17 Et-Tin, 4-6. 18 Ibn Rušd, Ebu'l-Velid Muhammed b. Ahmed b. Muhammed b. Ahmed El-Kurtubi: Bidajetu'l-mudžtehid ve nihajetu'l- muktesid, 2/404, Daru'l-Ma'rifeh, Bejrut, 1982.

8

Kada je onaj čiji se organ koristi živ i za njega se ne veže pravo drugoga

U islamskom pravu osoba za čiji se život ne veže pravo drugoga naziva se osoba

zaštićene krvi i takva osoba može biti:

- potpune sposobnosti

- nepotpune sposobnosti

1.) Što se prve grupe tiče, a to su oni potpune sposobnosti da upravljaju svojim životom,

ukoliko se utvrdi da će odstranjivanje nekog njegovog organa radi inplantacije u drugog

čovjeka dovesti do njegove smrti onda mu nije dozvoljeno da donira taj svoj organ kao

što nikome nije dozvoljeno da ga prisili na doniranje tog organa a razlog za ovakav

propis je to što čovjek nema pravo uticanja na ono što je od Allahovih prava a život je od

prava Allaha Uzvišenog. Onaj kome je On podario život i on ga koristi nije dozvoljeno da

svojom voljom odustane od njega tj. da izvrši samoubistvo i nije dozvoljeno da utiče na

njegovo gubljenje na neki drugi način a nema sumnje da je ovo jedan od tih načina.

Osnovu za ovo nalazimo u ajetima i hadisima zabrane samoubistva:

“I ne ubijajte se”19

“Ne ubijajte onog koga je Allah zabranio ubiti, osim kada to pravda zahtijeva.”20

„I sami sebe u propast ne bacajte“21

Od Ebu Hurejre, r.a., se prenosi da je Poslanik, a.s., rekao: „Ko se baci sa brda pa ubije

samog sebe, vječno će se u džehennemskoj vatri bacati sa brda. Ko popije otrov pa ubije

samog sebe, vječno će u džehennemskoj vatri trovati samog sebe. A ko se ubije željezom,

vječno će probadati željezom svoj stomak u džehennemskoj vatri.“22

Od Sabit b. Ed-Dahhaka se prenosi da je Poslanik, a.s, rekao: „Ko ubije sebe nečim sa

dunjaluka biće kažnjavan time na Sudnjem Danu.“23

19 En-Nisa, 29. 20 El-En’am, 151. 21 El-Bekara, 195. 22 Buhari, Muhammed b. Ismail: Sahihu'l-Buhari, br. 5778, Daru Ibnu'l-Hejsem, Kairo, 2004. 23 Muslim, Ibn El-Hadždžadž: Sahihu Muslim, br. 176, Daru't-Tajjibe, 2006.

9

Ne postoji korist u gubljenju jednog života zarad produžetka drugoga obzirom na to da,

čak i sa različitošću stepena pobožnosti, ne postoje razlike između osnove dva života.

Ukoliko, međutim, pouzdan ljekar specijalista na osnovu medicinskih proučavanja i

iskustava utvrdi da doniranje određenog organa neće uticati na zdravlje donatora onda se

propis doniranja vraća na dva pravila koja smo spomenuli u uvodu ovog proučavanja:

- Sve što je pravo čovjeka ili je njegovo pravo veće u odnosu na Allahovo njemu je

dozvoljeno da raspolaže njime.

- Sve ono u čemu je utvrđeno čovjekovo pravo raspolaganja on ima pravo uticanja

na to.

Čovjekov život je od prava Uzvišenog Allaha i tu on nema pravo na uticanje međutim,

čovjekovi organi su od njegovih osobnih prava i tu njegov uticaj može biti na dva načina:

- može uticati na način da taj uticaj dovede do njegove smrti i tako uđe u domen

Allahovog prava i to mu u tom slučaju nije dozvoljeno

- i može uticati tako da taj uticaj ne dovodi do smrti i ne ulazi u domen Allahovog

prava te mu je u tom slučaju, shodno navedenim pravilima, dozvoljeno uticanje na

njih preko poklanjanja i doniranja.

O ovom drugom slučaju dr. Abdu'l-kadim Zellum kaže: „U islamskom pravu je

dozvoljeno živoj osobi da dobrovoljno i bez prisile donira jedan ili više svojih organa

nekoj drugoj osobi kojoj su ti organi potrebni. Temelj za ovo mišljenje je da osoba kojoj

krivicom neke druge osobe bude odsječena ruka ili izbijeno oko ima pravo uzeti odštetu

ili da povredu oprosti. Opraštanje povrede odgovara odustajanju, odnosno poklanjanju

odštete, iz čega opet slijedi da je odšteta vlasništvo i da je i odgovarajući organ, u čije

ime je odšteta poklonjena, također vlasništvo. Vlasništvo nad vlastitim organima

omogućava čovjeku da njima raspolaže i, kao posljedica toga, daje mu pravo da ih donira

nekoj drugoj osobi kojoj su ti organi potrebni. Allah, dž.š., je dozvolio odustajanje od

odmazde i odštete: “Treba čovječno postupati sa onim kome njegov brat oprosti krivnju,

10

a on sa svoje strane treba da se plemenito oduži onome, koji mu oprašta odmazdu. To je

olakšanje od Gospodara vašeg, i milost.”24 “25

Dr. Jusuf El-Kardavi o ovom pitanju kaže: “U naše vrijeme svjedoci smo dobrovoljnog

davanja krvi, a i ona je dio čovječijeg tijela, što se prakticira u muslimanskim zemljama i

niko od uleme to ne osuđuje. Naprotiv, oni na to podstiču i u tome učestvuju. Ova

prešutna saglasnost uz neke izdate fetve o tome upućuju na zaključak da je to šerijatski

prihvatljivo. U šerijatskim izvorima je ustanovljeno da štetu treba otklanjati u granicama

mogućnosti. Stoga je propisano pomaganje ugroženog, potpomaganje ranjenoga,

nahraniti gladnog, oslobađanje zarobljenika, liječenje bolesnika i izbavljanje svakog

onoga u koga je život ili manje od toga u opasnosti. Muslimanu nije dozvoljeno da

posmatra štetu koju podnosi pojedinac ili zajednica, a da je on ne eliminira, ako je u

stanju, ili da je ne nastoji otkloniti svim svojim mogućnostima. Zbog toga kažemo:

Nastojanje da se otkloni šteta koju trpi musliman npr. zbog oštećenog bubrega, na taj

način što će mu neko darovati jedan svoj zdrav bubreg u skladu je sa šerijatom, čak je

pohvalno. Onaj ko to učini zaslužuje nagradu, jer se smilovao nekome na zemlji i

zaslužio i milost na nebu. Islam ne ograničava sadaku na imetak, nego svako

dobročinstvo smatra sadakom. U to spada i darivanje dijela tijela radi pomoći drugome.

Nema sumnje da je ovo najuzvišenija i najvrednija sadaka, jer tijelo je vrednije od

imetka. Čovjek žrtvuje sav kapital da bi spasio dio tijela a njegovo žrtvovanje, zarad

Allaha, spada u najvrednija dobra djela i najveću sadaku.”26

Shodno tome da među ulemom postoji razilaženje po pitanju toga da li čovjek ima pravo

nad svojim organima ili ne jedna grupa savremenih učenjaka zabranila je doniranje

organa bez obzira hoće li to doniranje uticati na život ili ne:

Dr. Hasen Eš-Šazili kaže: “Čovjekov život, njegovo tijelo i sve što se veže za njegov

organizam prava su Allaha Uzvišenog a ne prava čovjeka, on zato nema pravo da

odustane od svog života ili nekog dijela njegovog tijela niti ima pravo da djeluje nad njim

24 Al-Bekara, 178. 25 Zellum, Abdu'l-kadim: Hukmu'š-šer'i fi istinsah ve nakli'l-a'da, str. 9., Kairo, Hizbu't-Tahrir, 1997. 26 El-Kardavi, Jusuf: Suvremene fetve, str. 81-82, Harfo-graf, Tuzla, 1997.

11

djelovanjem kojim se premješta vlasništvo preko kupoprodaje ili doniranja. Dokazi za to

su sljedeći:

- Ranije smo objasnili da je vlasnik svega u kosmosu, a samim tim i čovjeka,

Uzvišeni Allah, i čovjek nema starateljstvo nad tijelom osim u granicama onoga

što mu je šerijat zacrtao, onoga što mu je dozvolio i ustupio.

- Allah, dž.š., naredio je čovjeku čuvanje života i čuvanje svakog dijela njegovog

tijela propisujući kaznu za svakoga onoga ko uradi nešto protiv cijelog tijela ili

nekog njegovog dijela kao što je to ranije objašnjeno.

- Mudri Zakonodavac propisao je kaznu za svakoga onoga ko nanese štetu sebi kao

cjelini ili nekom svom dijelu kao što je to ranije objašnjeno.

- Mudri Zakonodavac propisao je kaznu svakome onome ko onemogući djelovanje

nekog dijela tijela pa makar i određeno vrijeme kao što je to slučaj na primjer sa

razumom pa se tako osba koja pije vino kažnjava određenom kaznom.

- Čovjekova volja nema udjela u gubljenju života ili uništavanju nekog njegovog

dijela bez obzira o kojem dijelu se radilo. El-Karafi kaže: “A takođe i Njegovo

zabranjivanje opojnih sredstava radi čuvanja koristi čovjeka u njegovoj

funkcionalnosti, zabranjivanje krađe radi čuvanja njegovog imetka, bluda radi

čuvanja njegovog potomstva, lažnog optuživanja radi čuvanja njegove časti,

ranjavanja radi čuvanja funkcionalnosti organa, pa čak i da čovjek bude

zadovoljan odustajanjem od tog prava to se neće smatrati zadovoljstvom. Njegovo

odustajanje od ovih i sličnih prava koja im pribavljaju korist a koja su u osnovi

Allahova prava jer ne otpadaju njihovim odustajanjem neće biti izvršeno zbog

koristi koja mu pribavljaju i štete koju otklanjaju.”27

Na osnovu izloženih dokaza smatramo da je mišljenje prve grupe učenjaka prihvatljivije i

približnije opštim intencijama šerijata.

Pored toga, nije dozvoljeno doniranje testisa, bez obzira radilo se o doniranju jednog ili

oba testisa jer doniranje oba vodi ka sterilitetu donatora a doniranje jednog vodi do

27 Eš-Šazili, Hasen Ali: Hukmu nakli'l-a'dai'l-insani fi'l-fikhi'l-islami, str. 110-111, Kairo, Kitabu'l-Džumhurijjeh.

12

miješanja rodbinskih veza obzirom na to da su ćelije testisa odgovorne za proizvodnju

spermatozoida svejedno da li se to dešava u tijelu prvobitnog vlasnika ili u tijelu onoga

kome su oni donirani.

Što se druge grupe tiče, a to su oni koji su nepotpune sposobnosti, obzirom na to da oni

ne mogu samostalno upravljati svojim životom i da o njima brinu staratelji postavlja se

pitanje da li je staratelju dozvoljeno da pokloni organ onoga o kome se stara – štićenika?

Odgovor na to je da staratelj, bez obzira bio opšti ili posebni nema ovakvu vrstu prava

nad svojim štićenikom jer je njegov propis propis velijja-staratelja a ne propis vekila-

zamjenika. Djelovanje staratelja ograničeno je pribavljanjem koristi za štićenika a bez

sumnje davanje njegovog organa nekome nije u njegovu korist.

Doniranje organa nemuslimanu

Obzirom na to da smo darivanje organa ubrojali u sadaku a sadaku je dozvoljeno dati i

nemuslimanu smatramo da je doniranje organa nemuslimanu dozvoljeno ukoliko on nije

od onih koji se na bilo koji način bore protiv muslimana i nije otpadnik od islama.

Ukoliko je organ u isto vrijeme potreban muslimanu i nemuslimanu musliman će imati

prednost i u tom slučaju nije dozvoljeno donirati ga nemuslimanu. Ovo mišljenje

preferiraju dr. Jusuf El-Kardavi28 i dr. Sulejman Topoljak.29

Prodaja organa

Ljudsko tijelo se ne smatra imovinom a obzirom na to da je kupoprodaja razmjena

vrijednog imetka za vrijedan imetak predavanjem u vlasništvo i zaposijedanjem30

možemo reći da prodaja organa nije dozvoljena. U slučaju da se donatoru da određeni

iznos na ime poklona i pomoći to bi bilo ispravno

28 El-Kardavi, Jusuf: Suvremene fetve, str. 83. 29 Topoljak, Sulejman: Savremena fikhska pitanja, str. 56., El-Kelimeh, Novi Pazar, 2009. 30 El-Džurdžani, Ebu'l-Hasen Ali b. Muhammed b. Ali El-Husejni El-Džurdžani El-Hanefi: Et-Ta'rifat, str. 52., Bejrut, 2009.

13

Kada je onaj čiji se organ koristi mrtav

Da bismo odgovorili na ovo pitanje potrebno je da se vratimo na opšte fikhsko pravilo

koje smo ranije spomenuli a koje glasi „Apstraktna prava koja ulaze u domen ljudskih

prava se nasljeđuju isto kao što se nasljeđuju materijalna prava.“

Nema sumnje da je svetost čovjekovog tijela od prava koja čovjek posjeduje u toku svog

života i čijom zaštitom je obavezan kao što nema sumnje da je čovjeku dozvoljeno da, u

granicama prethodno objašnjenog šerijatski dozvoljenog uticanja, odustane od njih.

Ukoliko on posjeduje pravo na odustajanje od određenog organa koji nije jedini u

organizmu i čije odstranjivanje neće dovesti do smrti ili miješanja potomstva a sva

čovjekova prava se njegovom smrću premještaju na nasljednike onda kažemo da

nasljednici imaju pravo raspolaganja čovjekovim organima u onoj mjeri u kojoj se neće

spriječiti obavljanje šerijatskih propisa vezanih za mejta.

Dr. Muhammed Seid Ramadan El Buti kaže: „Pošto je uzimanje dijela umrlog suprotno

njegovoj svetosti koja ga prati kao poštovano ljudsko biće, i njemu kao živom je

dozvoljeno da zabrani to uzimanje čuvajući svetost kao što mu je dozvoljeno odustajanje

od tog prava onda se ovo pravo premješta, obzirom na njegovu smrt, na njegove

nasljednike. Ako hoće dozvolit će a ako neće zabranit će. Niko nema pravo da ih primora

na to. Ako hoće dozvolit će uzimanje nekog organa od onoga koga nasljeđuju kako bi se

spasio onaj koji je u nuždi.“31

Osnovu za ovakav propis mogli bismo naći i u tome što je Allah, dž.š., dao pravo

nasljednicima da u ime ubijenog izvrše odmazdu ili oproste u slučaju namjernog ubista.

Allah, dž.š., kaže: „A ako je neko, ni kriv ni dužan, ubijen, onda njegovom nasljedniku

dajemo vlast, ali neka ni on ne prekoračuje granicu u ubijanju, ta njemu je data vlast.“32

Ako je nasljedniku dato da poslije ubistva onoga koga nasljeđuje zatraži izvršenje

odmazde nad ubicom ili se nagodi sa njim, odnosno potpuno mu oprosti, onda je logično

dozvoliti mu da donira neke organe nakon smrti onoga koga nasljeđuje.

31 El-Buti,, Kadaja fikhijje mu'asire, str.138. 32 El-Isra, 33.

14

Pravo države na korišćenje organa umrlog

Nekada se za umrlog čovjeka može vezati pravo države na jedan od dva načina:

- da je nad umrlim izvršeno ubistvo i da se njegovom autopsijom može doći do

ubice i time zadovoljiti pravda.

- da su medicinske škole i fakulteti u potrebi za određenim brojem leševa kako bi se

njihovim detaljnim proučavanjem došlo do određenih saznanja ili iskustava koja

će pomoći u liječenju ili operisanju.

Što se prvog slučaja tiče smatramo da za dozvoljenost korišćenja čovjekovih organa

dovoljnu osnovu predstavlja slaganje pravnika da ukoliko čovjek otme i proguta vrijedan

nakit a nakon toga umre a moguće je doći do nakita rasijecanjem stomaka, onda je

dozvoljeno rasjeći ga ukoliko vlasnik nakita insistira na njegovom vraćanju. Kao i

njihovo slaganje na obaveznosti rasijecanja stomaka umrle trudnice ukoliko se utvrdi da

bi dijete u njoj moglo biti živo.33

Što se drugog pitanja tiče, pošto bavljenje medicinom i osposobljavanje za liječenje

spada u domen kolektivne obaveze koju ukoliko niko ne izvrši svi postaju grešni a

poznato je da ono o čemu ovisi obaveza i samo postaje obaveza onda možemo da kažemo

da je državi dozvoljeno da izabere nužni broj leševa umrlih osoba koje nemaju

nasljednike kako bi se ti leševi koristili u medicinske svrhe.

33 El-Buti, Kadaja fikhijje mu'asire, str.140.

15

Zaključak Transplantacija organa predstavlja veličanstveni čin koji donatoru pruža najveći mogući

stepen dobročinstva i udjeljivanja a onome kome se donira, uz Allahovu dozvolu,

produžuje život. Ovo dobročinstvo je, međutim ograničeno određenim pravilima koja

čuvaju čovjeka sprečavajući tako mogućnost da on i njegovi organi postanu predmet

trgovine kao i mogućnost uljepšavanja života bogatih na račun siromašnih. Islam ljudima

uvijek pruža ono što je najbolje za njih čuvajući svako njihovo pravo u toku života i

poslije njega.

16

Literatura

• Azzam, Abdu’l-aziz Muhammed: El Kava'idu’l-fikhijje, Mektebetu’r-Risale, Kairo, 1999.

• Ed-Derdir, Ahmed b. Muhammed b. Ahmed: Akrebu’l-Mesalik li mezhebi’l-imami Malik, Mektebetu Ejjub, Kanu - Nigerija, 2000.

• El-Buhari, Muhammed b. Ismail: Sahihu’l-Buhari, Daru Ibnu’l-Hejsem, Prvo izdanje, 2004.

• El-Buti, Muhammed Seid Ramadan: Kadaja fikhijje mu'asire, Daru’l-Farabi, Damask, Peto izdanje, 2006.

• El-Džurdžani, Ali b. Muhammed b. Ali El-Husejni: Et Ta'rifat, Daru’l-Kutubi’l- ilmijje, Bejrut, Treće izdanje, 2009.

• El-Izz, Izzu’d-din b. Abdu’l-aziz b. Abdu’s-selam Es-Sulemi: Kava'idu’l-Ahkam fi mesalihi’l-enam, Daru’l-Me'arif, Bejrut ( valorizacija Mahmud b. Et-Telamid Eš-Šenkitija )

• El-Kardavi, Jusuf: Suvremene fetve, Harfo-graf, Tuzla, 1997. • El-Merginani, Ali b. Ebu Bekr El-Fergani: El-Hidajetu šerhu bidajeti’l-mubtedi',

Daru’l-Erkam, Bejrut • Eš-Šazili, Hasen Ali: Hukmu nakli’l-a'dai’l-insani fi’l-fikhi’l-islami, Kitabu’l-

Džumhurijjeh, Kairo • Eš-Šatibi, Ebu Ishak Ibrahim b. Musa El-Lehami el-Granati: El-Muvafekat,

Mektebetu’t-Tidžarijjeti’l-Kubra, Kairo, ( valorizacija Abdullah Derraza ) • Et-Tirmizi, Muhammed b. Isa b. Isa b. Sevre: El-Džami', Daru Ibn Kesir, Bejrut-

Damask, Prvo izdanje, 2007. • Ibn Abidin, Muhammed Emin: Hašijetu Ibn Abidin, Daru’l-Ma'rifeh, Bejrut,

Drugo izdanje, 2007. • Ibn Kudame, Abdullah b. Ahmed b. Muhammed: El-Mugni, Daru Alemi’l-Kutub,

Rijad, Treće izdanje, 1997. • Ibn Nudžejm, Zejnu’l-abidin b. Ibrahim: El-Ešbahu ve’n-nezair, Mektebetu’l-

asrijje, Sajda-Bejrut, 2003. • Ibn Rušd, Ebu’l-Velid Muhammed b. Ahmed b. Muhammed b. Ahmed b. Rušd

El-Kurtubi: Bidajetu’l-Mudžtehid ve nihajetu’l-muktesid, Daru’l-Ma'rifeh, Bejrut, Šesto izdanje, 1982.

• Korkut, Besim: Prevod Kur’ana, Kompleks za štampanje Kur’ana, Medina, 1412.H.g.

• Topoljak, Sulejman: Savremena fikhska pitanja, El-Kelimeh, Novi Pazar, 2009. • Zellum, Abdu’l-kadim: Hukmu’š-Šer'i fi istinsah ve nakli’l-a'da, Hizbu’t-Tahrir,

Prvo izdanje, 1997.

17

Sadržaj Uvod .................................................................................................................................... 1 Osnove za rješavanje problema ........................................................................................... 3 Forme ovog problema ......................................................................................................... 5 Kada je onaj čiji se organ koristi živ i za njega se veže pravo drugoga .............................. 6 Kada je onaj čiji se organ koristi živ i za njega se ne veže pravo drugoga ......................... 8 Doniranje organa nemuslimanu ........................................................................................ 12 Prodaja organa ................................................................................................................... 12 Kada je onaj čiji se organ koristi mrtav............................................................................. 13 Pravo države na korišćenje organa umrlog ....................................................................... 14 Zaključak ........................................................................................................................... 15 Literatura ........................................................................................................................... 16 Sadržaj ............................................................................................................................... 17