TC

İSTANBUL UumlNİVERSİTESİ

SOSYAL BİLİMLER ENSTİTUumlSUuml

TUumlRKİYAT ARAŞTIRMALARI ANABİLİM DALI

YUumlKSEK LİSANS TEZİ

TUumlRK GOumlCcedilEBE SANATINDA İKONOGRAFİ

Figen BALİ

2501121401

TEZ DANIŞMANI

DOCcedil DR İbrahim CcedilEŞMELİ

İSTANBUL 2019

iii

OumlZ

TUumlRK GOumlCcedilEBE SANATINDA İKONOGRAFİ

Figen Bali

Erken Demir Ccedilağından itibaren tarih sahnesinde etkili bir biccedilimde

goumlruumllmeye başlayan İskitler ve sonrasında Hunlar kuumlltuumlrel ve siyasi accedilıdan

Avrasya steplerine damga vurmuş oumlnemli goumlccedilebe topluluklardır Goumlccedilebe

yaşamın getirdiği zorunluluklar gereği varlıklarını yer değiştirerek ve diğer

topluluklarla muumlcadele ederek suumlrduumlren bu goumlccedilebe topluluklar doğuda Ccedilinrsquoden

batıda Tuna nehrine kadar olan steplerde huumlkuumlm suumlrmuumlşlerdir Sanatlarında

kendilerine has Hayvan Uumlslubunu oluşturmuş bu topluluklar gittikleri her yere

kuumlltuumlrlerini ve inanccedillarını da goumltuumlrmuumlşlerdir Zaman iccedilinde geccediltikleri

boumllgelerdeki yerel kuumlltuumlrlerden de etkilendikleri gibi kendi kuumlltuumlr ve sanatları ile

de yerel halkları etkilemişlerdir

Bu tezimizde goumlccedilebe Tuumlrk toplulukları İskitler ve Hunların inanışları ve

bunların sanatlarına yansımaları hakkında seccedililen bazı sanat eserlerinin yeniden

ikonografik ccediloumlzuumlmlemelerinin yapılması amaccedillanmıştır İkonografik

ccediloumlzuumlmlemeler yapabilmek iccedilin gerekli olan bilgiler ancak bu halkların

mezarlarından ccedilıkarılan arkeolojik buluntulardan ve yerleşik komşularının

bıraktıkları yazılı kaynaklardan edinilebilmiştir Seccedililen eserlerin oumlncelikle

detaylı tanımlamaları yapılmış sonrasında da daha oumlnce yapılmış ccedilalışmalar ve

değerlendirmelerle karşılaştırmalı olarak ikonografik ccediloumlzuumlmlemeler yapılmıştır

Ccedilalışma eserlerle ilgili yapılan genel bir değerlendirme ile sonuccedillandırılmıştır

Anahtar Kelimeler İskitler Hunlar İkonografi Goumlccedilebe Sanatı Goumlccedilebe Hayvan

Uumlslubu

iv

ABSTRACT

ICONOGRAPHY OF TURKISH NOMADSrsquo ART

Figen Bali

The Scythians and the Huns from the nomadic ensembles which have

been effectively seen on the stage of history since the Early Iron Age are

important nomadic communities that have marked the Eurasian steppes in

cultural and political terms As a need of the necessities of nomadic life these

nomadic communities which displaced their existence and struggled with other

communities ruled the steppes from China in the east to the Danube in the west

These communities which have created their own unique Animal Style in their

art have taken their cultures and beliefs everywhere they go As they were

affected by the local cultures in the regions they passed through they influenced

the local people with their own culture and arts

In this thesis it is aimed to make re-iconographic analysis of some

selected art works about the beliefs of the nomadic Turkish communities

Scythians and Huns and their reflections of their beliefs on their art The

information needed to make the iconographic analyzes can only be obtained from

the archaeological finds from their graves and from the written sources left by

their resident neighbours Detailed descriptions of the selected works were made

first and then iconographic analyzes were made in comparison with previous

studies and evaluations The study was concluded with a general evaluation of

the works

Key words Scythians Huns Iconography Nomadic Art Animal Style

v

OumlNSOumlZ

Bu ccedilalışmada amacımız Tuumlrk goumlccedilebe sanatına ait dinsel iccedilerikli sanat

eserlerinden bazılarının ikonografik ccediloumlzuumlmlemelerini yeniden yapmaktır

Avrasya step kuşağında goumlccedilebe yaşam suumlrmuumlş topluluklardan olan

İskitler ve Hunlar incelenmiştir Ancak Akhunlar ve Avrupa Hunları bu

ccedilalışmanın kapsamı dışında bırakılmıştır İskitler ve Hunlar arkalarında zengin

arkeolojik eserler bırakmışlardır Yazılı eser bırakmadıkları iccedilin haklarında

ancak Yunan Ccedilin İran ve Roma gibi tarihi kaynaklarından yararlanılarak bilgi

edinilebilmektedir Bunun yanı sıra arkeoloji alanında yapılmış olan ccedilalışmaların

sonucunda elde edilmiş verilerden de oumlnemli oumllccediluumlde faydalanılmıştır Bu

ccedilalışmada tuumlm bu bilgiler ışığında seccedililen eserler iccedilin ikonografik

ccediloumlzuumlmlemeler yapılmıştır Araştırmanın daha anlaşılır olabilmesi iccedilin eserlere ait

resimler ilgili boumlluumlmlere eklenmiştir

Giriş uumlccedil boumlluumlm ve sonuccediltan oluşan ccedilalışmanın giriş boumlluumlmuumlnde genel

hatlarıyla goumlccedilebe yaşam ccedilalışma yapılırken izlenen youmlntemler ve eserler

hakkında ikonografik ccediloumlzuumlmleme yapmak olan ana amacın yanısıra elde edilmek

istenen ikincil sonuccedillar hakkında bilgiler verilmiştir Ayrıca incelenen

boumllgelerdeki kurganları goumlsteren haritalar da eklenmiştir

Birinci boumlluumlmde İskitler ve İskitlerin kolları olan Saka Dahae ve

Massagetler ile Hunların yaşadıkları coğrafyalar kısaca tarihleri guumlnluumlk

yaşamları ekonomileri ve gelenekleri hakkında bilgiler verilmiştir Barış ve

savaş zamanları iccedilin nasıl bir sistem kurdukları goumlccedilebe yaşamın gereklerine

uyumlu yaşamları ve adalet sistemleri temas iccedilinde oldukları diğer halklar ve

topluluklardan kısaca bahsedilmiştir

İkinci boumlluumlmde İskitler ve Hunların inanışları gelenekleri rituumlelleri

kurban toumlrenleri oumlluuml goumlmme adetleri ve kurganları hakkında bilgiler verilerek bu

halkların yaşam ve inanccedil sistemlerinin anlaşılması sağlanmıştır Boumlylelikle

kurganların iccedilinde bulunmuş eserlerin oumlluumlyle birlikte konulma amaccedilları ile oumlluuml

vi

ve halkı iccedilin taşıdıkları anlamlar hakkında yapılan değerlendirmeler iccedilin altyapı

hazırlanması amaccedillanmıştır

Uumlccediluumlncuuml boumlluumlmde ise arkeolojik ccedilalışmalar sonucunda kurganlardan

ccedilıkarılmış ve incelenmek uumlzere seccedililmiş eserler taşıdıkları ana temalara goumlre

gruplandırılıp incelenmiştir Her boumlluumlmde eserlerin detaylı tanımlamalarına yer

verilmiş ardından diğer araştırmacıların goumlruumlşleriyle de karşılaştırılarak

eserlerin ikonografik ccediloumlzuumlmlemeleri yapılmıştır

Sonuccedil boumlluumlmuumlnde incelenen goumlccedilebe Tuumlrk topluluklarının inanışlarının

arkeolojik ccedilalışmalarla elde edilmiş eserlere dolayısıyla sanata yansımalarının

genel bir değerlendirmesi yapılmış ortak ve ayrılan youmlnler vurgulanmıştır

Bu ccedilalışma tam kapsamlı bir katalog ccedilalışması olmayıp İskitler ve

Hunlara ait bazı oumlrnek eserler seccedililerek sadece onlar iccedilin ikonografik

ccediloumlzuumlmlemeler yapılmıştır

Ccedilalışmalarım suumlresince sabırla oumlzenle ve değerli katkılarıyla bana

yardımcı olan ve youmlnlendiren tez danışmanım değerli hocam Doccedil Dr İbrahim

CcedilEŞMELİrsquoye maddi ve manevi destekleriyle her zaman yanımda olan ve beni

yuumlreklendiren eşim Adnan BALİ ve ccedilocuklarım Bilgehan Burak ve Zeynep

BALİrsquoye ccedilok teşekkuumlr ederim

FİGEN BALİ

İstanbul 2019

vii

İCcedilİNDEKİLER

11 COĞRAFYA 5 111 Karadenizrsquoin Kuzeyi 5 112 Altaylar 7 113 Orta Asya 7 114 Ordos ve Ccedilevresi 8

12 TARİH 9 121 İskit Tarihi 9 122 Hun Tarihi 12

13 SOSYAL HAYAT 14 131 İskitlerrsquoin Sosyal Hayatı 14 132 Hunlarrsquoın Sosyal Hayatı 16

14 SANAT 18 141 İskit Sanatı 19 142 Hun Sanatı 24

21 İNANCcedilLAR GELENEKLER VE TOumlRENLER 26 211 İskitler 26

2111 İskit İlahları 26 2112 İskit Mitleri 28 2113 İskitlerde Falcılık 30 2114 İskitlerde Ant İccedilme 31 2115 İskit Savaş Gelenekleri 31

213 Hunlar 33 2121 İnanccedillar ve Rituumleller 33 2122 Hun Savaş Gelenekleri 37

22 CENAZE TOumlRENLERİ VE KURGANLAR 39 221 İskitlerde Cenaze Toumlrenleri 39 222 İskit Kurganları 41 223 Hunlarda Cenaze Toumlrenleri 44 224 Hun Kurganları 44

OumlZ helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellipiii

ABSTRACT iv

OumlNSOumlZ v

RESİMLER LİSTESİ x

HARİTALAR LİSTESİ xiv

KISALTMALAR LİSTESİ xv

GİRİŞ 1

BİRİNCİ BOumlLUumlM

COĞRAFYA TARİH SOSYAL HAYAT ve SANAT

İKİNCİ BOumlLUumlM

DİNLER MİTLER RİTUumlELLER ve MEZARLAR

viii

31 KADIN FİGUumlRLERİ 48 311 Yılan Kadın Figuumlrleri 48

3111 At Alınlığındaki Yılan Kadın Figuumlruuml 51 3112 Elbise Suumlsuumlndeki Yılan Kadın Figuumlruuml 54

312 Kanatlı Kadın Figuumlrleri 57 3121 Ayna Uumlzerindeki Kanatlı Kadın Figuumlruuml 59 3122 Elbise Suumlsuumlndeki Kanatlı Kadın Figuumlruuml 62 3123 Alemdeki Kanatlı Kadın Figuumlruuml 64

313 Aynalı Kadın Figuumlrleri 66 3131 Diademdeki Aynalı Kadın Figuumlruuml 66 3132 Elbise Suumlsuumlndeki Aynalı Kadın Figuumlruuml 70

314 Taccedillı Kadın Figuumlrleri 72 3141 Duvar Oumlrtuumlsuumlndeki Taccedillı Kadın Figuumlruuml 72 3142 Eyer Oumlrtuumlsuumlndeki Taccedillı Kadın Figuumlrleri 76 3143 Kemer Tokasındaki Taccedillı Kadın Figuumlruuml 79 3144 Başlık Suumlsuumlndeki Taccedillı Kadın Figuumlruuml 82 3145 Taccedillı Kadın Figuumlrluuml Pendant 86

32 HAYVAN FİGUumlRLERİ 90 321 Geyik Figuumlrleri 90

3211 Geyik Figuumlruuml 91 3212 Ahşap Geyik Figuumlruuml 93 3213 Hayvan Figuumlrluuml Geyik 95

322 Kaplan Figuumlrleri 97 3221 Lahitteki Kaplan Figuumlrleri 98 3222 At Alınlığındaki Kaplan Figuumlruuml 101 3223 Doumlvmedeki Kaplan Figuumlruuml 103 3224 Tavan Halısındaki Kaplan Figuumlrleri 104 3225 Halıdaki Boynuzlu Kaplan Figuumlruuml 106

323 Kuş Figuumlrleri 108 3231 Horoz Figuumlrleri 108 32311 Deri Kemerdeki Horoz Figuumlrleri 109 32312 Horoz Figuumlrleri 110 3232 Kuğu Figuumlruuml 111

324 Balık Figuumlrleri 113 3241 Hayvan Figuumlrluuml Balık 113 3242 Doumlvmedeki Balık Figuumlruuml 116 3243 Balık Figuumlrluuml Pendantlar 118

325 Kaplumbağa Figuumlrleri 120 3251 Kaplumbağa ve Ejderhalı Kemer 120 3252 Balık ve Kaplumbağa Figuumlrleri 123

33 YARATIK FİGUumlRLERİ 125 331 Grifon Figuumlrleri 125

3311 Ayna Uumlzerindeki Grifon Figuumlruuml 127 3312 Ağzında Geyik Başı Tutan Grifon Figuumlruuml - 1 129 3313 Ağzında Geyik Başı Tutan Grifon Figuumlruuml - 2 131 3314 Eyer Oumlrtuumlsuumlndeki Grifon Figuumlruuml 133 3315 Grifonlu Sadak 135 3316 Grifonlu Pektoral 139

UumlCcedilUumlNCUuml BOumlLUumlM

ESERLERİN İKONOGRAFİK DEĞERLENDİRMELERİ

ix

3317 Grifonlu Amfora 144 3318 Grifonlu Kılıccedil Kını - 1 147 3319 Grifonlu Kılıccedil Kını - 2 149 33110 Grifonlu Kılıccedil Kını - 3 151

332 Sfenks Figuumlrleri 153 3321 Sfenksli Kılıccedil Kını 153 3322 Sfenksli Kuumlpe 157 3323 Sfenks ve Doğauumlstuuml Kuş Figuumlrluuml Duvar Halısı 159

333 Gaga Ağızlı At Figuumlrleri 162 3331 Gaga Ağızlı Atlı Kemer Tokası ndash 1 163 3332 Gaga Ağızlı Atlı Kemer Tokası ndash 2 165 3333 Gaga Ağızlı At Figuumlrluuml Doumlvmeler 167

334 Tek Boynuzlu Yaratık (Ki-Lin) Figuumlrleri 169 3341 Tek Boynuzlu Yaratıklı At alınlığı 171

335 Yeleli Kurt Figuumlruuml 173 336 Yaratık Figuumlrluuml Halı 175 337 Ejderha Figuumlrleri 178

3371 Ejderhalı Kın 179 34 RİTUumlEL OBJELERİ 182

341 Riton 182 342 Aynalar 184

3421 İnsan Figuumlrluuml Ayna 185 3422 Hayvan Figuumlrluuml Ayna 187 3423 T Figuumlrluuml Ayna 189

343 Kazanlar 191 3431 Dağ Keccedilisi Başlı Kazan 193 3432 Boğa Başlı Kazan 194 3433 Tuumltsuuml Kabı 196

344 Kesilmiş Saccedil ve Tırnaklar 199 3441 Kesilmiş Saccedil Oumlrguumlleri 199

345 Haoma (Soma) 201 3451 Haoma (Soma) Figuumlrluuml Oumlrtuuml 203

346 Araba 206 347 Guumlneş ve Ay Sembolleri 208 348 Ccediliccedilekli Taccedil 210

SONUCcedil 212

KAYNAKCcedilA 220

EKLER 233

x

RESİMLER LİSTESİ

Resim 1 Kadın figuumlrluuml altın at alınlığı

Resim 2 Kadın figuumlrluuml altın elbise suumlsuuml

Resim 3 Arkası bitki ve hayvan suumlslemeli elektrum ayna

Resim 4 Kanatlı kadın formunda altın elbise suumlsuuml

Resim 5 Kanatlı kadın formunda bronz alem

Resim 6 Uumlzeri kabartma suumlslemeli altın diadem ve uumlzerindeki

kabartmanın ccedilizimi

Resim 7 Uumlzeri kabartma suumlslemeli altın elbise suumlsuuml

Resim 8 Keccedile mezar duvar halısı

Resim 9 Dua eden kadınlarla bezeli yuumln eyer oumlrtuumlsuuml ve detay deseni

ccedilizimi

Resim 10 At ve insan figuumlrluuml altın kemer tokası

Resim 11 Uumlzeri kabartma suumlslemeli uumlccedilgen şeklinde altın başlık suumlsuuml

Resim 12 Kadın figuumlrluuml değerli taşlarla suumlsluuml altın pendant

Resim 13 Yere oturmuş altın geyik figuumlruuml

Resim 14 Deri ve ahşaptan yapılmış geyik figuumlruuml

Resim 15 Uumlzeri ccedileşitli hayvan figuumlrleriyle suumlsluuml yer oturmuş altın geyik

figuumlruuml

Resim 16 Uumlzeri kaplan figuumlrleriyle suumlslenmiş ahşap lahit

Resim 17 Kaplan şeklinde ahşaptan oyma at alınlığı

Resim 18 Kaplan şeklinde vuumlcut doumlvmesi ve ccedilizimi

Resim 19 Uumlzerinde yoğun kaplan bezemeleri bulunan yuumln mezar tavan

halısı

xi

Resim 20 Uumlzeri hayvan motifleriyle suumlslenmiş yuumln mezar halısı ve

desen ccedilizimi

Resim 21 Uumlzerinde aplike edilmiş horoz figuumlrleri bulunan deri kemer

Resim 22 Deriden yapılmış simetrik horoz figuumlrleri

Resim 23 Keccedileden yapılmış uumlccedil boyutlu kuğu figuumlruuml leylek ve turna

goumlrselleri

Resim 24 Uumlzeri ccedileşitli hayvan figuumlrleriyle suumlslenmiş balık figuumlruuml ve

desen ccedilizimi

Resim 25 Balık şeklinde vuumlcut doumlvmesi

Resim 26 Uccedillarından ahşap balık şeklinde pendantlar olan keccedile ve deri

eyer oumlrtuumlsuuml

Resim 27 Kaplumbağa ve ejderha figuumlrluuml bronz kemer tokası

Resim 28 Uumlzeri kaplumbağa ve balık figuumlrleriyle bezeli yuumln oumlrtuuml

Resim 29 Arkası bitki ve hayvan suumlslemeli elektrum ayna

Resim 30 Ahşap ve deriden yapılmış uumlccedil boyutlu grifon ve geyik figuumlruuml

Resim 31 Ahşap ve deriden yapılmış uumlccedil boyutlu grifon ve geyik figuumlruuml

Resim 32 Uumlzerinde grifon figuumlruuml bulunan keccedile eyer oumlrtuumlsuuml

Resim 33 Uumlzeri insan hayvan ve yaratık kabartmalarıyla bezeli altın

sadak (goritus)

Resim 34 Uumlzeri ccedileşitli hayvan yaratık bitki ve insan figuumlrleriyle bezeli

altın pektoral

Resim 35 Uumlzeri ccedileşitli hayvan yaratık bitki ve insan kabartmalarıyla

bezeli guumlmuumlş amfora

Resim 36 Uumlzeri hayvan yaratık ve insan kabartmalarıyla bezeli altın

kılıccedil kını ndash 1

xii

Resim 37 Uumlzeri ccedileşitli hayvan ve yaratık kabartmalarıyla bezeli altın

kılıccedil kını ndash 2

Resim 38 Uumlzeri ccedileşitli hayvan ve yaratık kabartmalarıyla bezeli altın

kılıccedil kını ndash 3

Resim 39 Uumlzeri ccedileşitli yaratık insan ve bitki kabartmalarıyla bezeli altın

kılıccedil kını

Resim 40 Sfenks formunda altın kuumlpe

Resim 41 Uumlzerinde yaratık figuumlrleri olan keccedile duvar halısı

Resim 42 Ccedileşitli hayvanlar ve yaratığın muumlcadelesinin yer aldığı altın

kemer tokası

Resim 43 Bir kurt ve bir yaratığın muumlcadelesinin yer aldığı bronz kemer

tokası

Resim 44 Doğauumlstuuml yaratıkların yer aldığı vuumlcut doumlvmesi

Resim 45 Tek boynuzlu yaratık figuumlrluuml guumlmuumlş koşum takımı suumlsuuml

Resim 46 Bir kaplan ve bir yaratığın muumlcadelesinin yer aldığı altın

kemer tokası

Resim 47 Bir geyik ve bir yaratığın muumlcadelesinin yer aldığı keccedile halı

Resim 48 İki ejderhanın muumlcadelesinin yer aldığı altın kama kılıfı

Resim 49 İki erkeğin ant iccedilmesinin tasvir edildiği uumlccedil boyutlu altın obje

Resim 50 İnsan figuumlruuml şeklinde sapı olan bronz el aynası

Resim 51 Sapında hayvan figuumlruuml yer alan bronz el aynası

Resim 52 Arkasında geometrik desenlerin yer aldığı sapsız el aynası

Resim 53 Koccedil başı şeklinde suumlslemesi olan bronz kazan

Resim 54 Boğa başı şeklinde suumlslemesi olan bronz kazan

Resim 55 Tuumltsuumller iccedilin kullanılan bronz kap

xiii

Resim 56 Kesilmiş saccedil oumlrguumlleri

Resim 57 Uumlzerinde haoma figuumlruuml yer alan yuumln oumlrtuuml

Resim 58 At arabası

Resim 59 Altın guumlneş ve ay plakalar

Resim 60 İnce altın plaka yaprak ve ccediliccedileklerle yapılmış taccedil

xiv

HARİTALAR LİSTESİ

Harita 1 Karadenizin kuzeyindeki İskit kurganları haritası

Harita 2 Asyadaki İskit kurganları haritası

Harita 3 Moğolistanrsquodaki Hun Mezarlıkları haritası

xv

KISALTMALAR LİSTESİ

ae Aynı eser

age Adı geccedilen eser

ba Eserin buumltuumlnuumlne atıf

bkz Bakınız

by Boyut yok

byy Bulunduğu yer yok

Ccedilev Ccedileviren

Ed Editoumlr

et Erişim tarihi

Fig Figure (Resim)

MOuml Milattan Oumlnce

MS Milattan Sonra

pl Levha

pp Sayfa numarası aralığı

s Sayfa numarası

Taf Tafel (Levha)

ty Basım tarihi yok

vd ve diğerleri

vd ve devamı

yy Yuumlzyıl

yy Yayımcı yok

yyy Basım yeri yok

1

GİRİŞ

Goumlccedilebelik doğuda Ccedilinrsquoden batıda Anadolu ve Avruparsquonın iccedillerine kuzeyde

Sibiryalsquodan guumlneyde Mezopotamya ve Hindistanrsquoa kadar olan boumllgelerde pek ccedilok

topluluğun benimsediği bir yaşam biccedilimiydi Suumlruuml hayvanları ve ev olarak

kullandıkları arabalarıyla suumlruumlleri ve kendileri iccedilin uygun yer arayışı iccedilinde bir

boumllgeden diğerine goumlccedilerek yaşamlarını suumlrduumlruumlrlerdi Tuumlm zamanlarının ve

hayatlarının doğa ile iccediliccedile olması neticesinde inanccedil sistemleri de buna goumlre

şekillenmişti Guumlneş ay ve yıldızlar yuumlksek dağlar ormanlar buumlyuumlk nehirler

goumlruumlnmez doğauumlstuuml guumlccediller ve oumlluumlmden sonra yaşam onların inanccedil sisteminin temelini

oluştururdu

Bu yaşamın gereği olarak hem diğer goumlccedilebe topluluklarla hem de gittikleri

boumllgelerdeki yerleşik halklarla ilişki iccedilinde olurlardı Bu ilişkiler kendilerinin uumlrettiği

mallar ile uumlretemedikleri malların değişimi yani ticaret amaccedillı olduğu kadar saldırı

ve savaş şeklinde de olurdu Bu ilişkiler neticesinde hem dinsel hem kuumlltuumlrel hem de

sanatsal alanda karşılıklı etkilenmeler kaccedilınılmazdı

Bronz Ccedilağın sonları ile Erken Demir Ccedilağırsquondan Erken Orta Ccedilağrsquoa kadar olan

yani MS VI yuumlzyılda devlet kurmuş Goumlktuumlrklere kadar olan doumlnemin ele alındığı

tezimizde Avrasya steplerinde Orta Asyarsquoda kuzey Ccedilin ve Ordos ile Moğalistan

iccedillerinde goumlccedilebe yarı goumlccedilebe ve bazen de yerleşik olarak yaşamış İskit ve Hun

topluluklarına ait dinsel sanat eserlerinin incelenmesi ve yeniden ikonografik

değerlendirmelerin yapılması amaccedillanmıştır Goumlccedilebe yaşam duumlzenleri nedeniyle bu

topluluklar yazılı kaynak bırakmamışlardır Bu nedenle kendileri hakkında bilgiler

ancak ilişki iccedilinde oldukları ve yerleşik duumlzende yaşayan komşularının bıraktıkları

yazılı kaynaklardan alınabilmiştir Oumlrneğin Herodot Tarih adlı eserinde Strabo da

Coğrafya adlı eserinde İskitler ve onların kollarından olan Sakalar Dhaeler ve

Massagetler hakkında detaylı bilgiler vermişlerdir Doğuda ise Ccedilin yıllıkları ve rituumlel1

kitaplarından Hunlar hakkında detaylı bilgiler edinmek muumlmkuumln olmuştur

1 Rituumlel oumlnceden belirlenmiş kurallara goumlre yerine getirilen dini ya da dini olmayan toumlrenlerdir

2

Eserlerin değerlendirmesinde kullandığımız ikonografik ccediloumlzuumlmleme

youmlnteminin teknik tanımı şoumlyledir dinsel iccedilerikli sanat yapıtlarında betimlenen dinsel

olay ya da kişiyle ilgili tipleşmiş hatta bir oumllccediluumlde standartlaşmış biccedilim duumlzenleri veya

kalıplarını inceleyen bilimsel disiplindir2 Yani bir eser uumlzerindeki figuumlrler ve

kompozisyonun goumlrsel anlamının yanı sıra taşıdığı ve anlatılmak istenen inanışlara

ve inanccedillara bağlı anlamlarını belirlemeye ccedilalışmaktır3 Seccedililen eserlerin

değerlendirmesinde kullanılan ikonografi youmlntemini bu ccedilalışmada uygularken

oumlncelikle eserin uumlzerinde bulunan figuumlrlerin ve komposizyonların en ince detayına

kadar tanımına yer verildi Daha sonra inanccedillar ve inanışlarla arasında bağ kurularak

bu eser ile anlatılmak istenen temanın asıl anlamı bulunmaya ccedilalışıldı

Eserler hakkında ikonografik değerlendirmelerin yeniden yapılması amacıyla

hazırlanan bu ccedilalışmada ana ve yardımcı kaynaklardan edinilen bilgilerin

kurganlardan ccedilıkarılan arkeolojik bulgularla desteklenip desteklenmediği konusu da

araştırılmış ve sonuccedilların değerlendirmesi yapılmıştır Ayrıca eserlerde kullanılan

benzer figuumlrlerin boumllgelere goumlre uumlslupsal farklar ve yine eserlerde kullanılan hayvan

yaratık ve diğer figuumlrlerin ccedileşitliliklerindeki boumllgelere goumlre farklar olup olmadığı

sorgulanmış ve incelenmiştir

Ccedilalışma yapılırken sağlıklı ve doğru değerlendirme yapılabilmesi iccedilin

muumlmkuumln olduğunca ana kaynakların incelenmesi metodu uygulandı Okumalar

sırasında tespit edilen ilave kaynaklara ccedileşitli uumlniversitelerin kuumltuumlphanelerinden ve

akademik internet sitelerinden ulaşılmaya ccedilalışıldı Hem ana hem de yardımcı

kaynakların incelenmesi neticesinde İskitler ve Hunların sosyal yaşamları

gelenekleri inanışları rituumlelleri oumlluuml goumlmme adetleri ve kurganları hakkında bilgiler

derlenerek bir altyapı oluşturulmaya ccedilalışıldı Daha sonra belli eserler seccedililerek oumlnce

detaylı olarak tanımlandı ardından diğer uzmanların bu eserler hakkındaki

goumlruumlşleriyle karşılaştırmalar yapılarak yeni bakış accedilısı ve verilerle ikonografik

ccediloumlzuumlmlemeler yapıldı Boumlylelikle tarihi kaynaklarda aktarılan bilgilerin ilgili doumlneme

ait eserlerde de izlenebilirliği değerlendirilmeye ccedilalışıldı

2 Kazım Artut Sanat Eğitimi Ankara Anı Yayınları 2004 s 319 3 Bedrettin Coumlmert Mitoloji ve İkonografi Ankara DeKi Yayınları 2010 s15-17

3

Bu tezin kapsamında yoğun olarak Karadenizrsquoin kuzeyi Altaylar kuzey Ccedilin

ve Ordos ile Moğolistanrsquoın orta ve kuzeyinde yer alan boumllgelerdeki kurganlardan

ccedilıkarılan eserler ele alınmıştır Bu boumllgelerde guumlnuumlmuumlze kadar yapılan arkeolojik

ccedilalışmalar neticesinde İskitler ve Hunlara ait pek ccedilok kurgan ve eser bulunmuştur

Ccedilıkarılan bu milyonlarca eseri kapsayacak bir katalog ccedilalışmasını bu ccedilalışmada

yapmaya yeterli zaman ve kaynak olmadığı iccedilin sadece oumlrnek teşkil edecek bazı

eserler her boumllgeden olmasına oumlzen goumlsterilerek seccedililmiş ve değerlendirme

yapılmıştır

Aşağıda İskitlere ve Hunlara ait kurganların yerlerini goumlsteren haritalara yer

verilmiştir Birinci haritada Karadenizin kuzeyi ve Kafkaslar yer alırken ikinci

haritada Orta Asya ve Altaylar yer almaktadır Uumlccediluumlncuuml haritada ise guumlney Rusya ve

Moğolistanrsquodaki buumlyuumlk Hun mezarlıklarının bazıları goumlsterilmektedir

Harita-1 Karadenizin Kuzeyinde Bulunan İskit Kurganları

KaynakBaumer 2014 Oumln kapak iccedili

4

Harita - 2 Asyada Bulunan İskit Kurganları

Kaynak Baumer 2014 Arka kapak iccedili

Harita - 3 Hun Mezarlıkları 1- Takhiltyn-Khotgor 2- Bai-Dag II 3- Gol Mod 2

4- Gol Mod 1 5- Noin Ula 6-Selbe Gol 7- Tsaram

Kaynak Brosseder 2009 Fig 1

Moğolistan

5

BİRİNCİ BOumlLUumlM

COĞRAFYA TARİH SOSYAL HAYAT ve SANAT

11 Coğrafya

111 Karadenizrsquoin Kuzeyi

İskitler MOuml VIIndashI yuumlzyıllar arasında Karadenizrsquoin kuzeyinde geniş bir

alanda huumlkuumlm suumlrmuumlşlerdir Azak denizinin doğusundaki Kuban ve Taman

boumllgelerinde şimdiki Kırımrsquoda ve Karadenizrsquoin kuzeyi ile kuzeydoğusunda

İstros (Tuna) nehrinden Tanais (Don) nehrine kadar olan şimdiki Rusya ve

Ukrayna arasındaki steplerde Yunan kolonilerine komşu olarak yaşamışlardır O

doumlnemde en bilinen ve ticari bakımdan da oumlnemli olan Yunan koloni şehirleri iccedil

boumllgelere ticaret imkacircnı sağladığı iccedilin nehirlerin Karadenizrsquoe doumlkuumllduumlkleri

yerlere kurulmuşlardı Bunlar arasında Tyras (Dinyester) ağzına kurulmuş Tyras

Tanais (Don) ağzına kurulmuş Tanais Hypanis (Bug) ve Borysthenes

(Dinyeper) arasına kurulmuş Olbia oumlnemli Yunan koloni şehirleriydi

O doumlnemde İskitlerin komşuları doğuda Kimmerler batıda Yunanlılar

guumlneyde Karadeniz ve kuzeyde ise pek ccedilok farklı halklardır Herodot Tarih adlı

eserinin birinci kitabı Kliorsquoda1 yedinci kitabı Polymnia2 ve esasen en detaylı

olarak doumlrduumlncuuml kitabı olan Melpomenersquode3 İskitlerin yaşadıkları boumllgeler

komşuları yaşam biccedilimleri mitleri4 ve inanışları hakkında detaylı bilgiler

vermiştir Herodotrsquoun aktardığına goumlre Tuna nehrinden Don nehrine kadar

uzanan Karadeniz kıyısındaki boumllgede sırasıyla Yunan soyundan gelen

Kallipidai İskitler ccediliftccedili İskitler goumlccedilebe İskitler ve sonrasında Şahane İskitler

yer almaktadırlar Yunanlılardan başka Halizonlar Neuriler Melankhlenoslar

Sauramatlar Budinler Thyssagetler Argipeialar İssedonlar ve tek goumlzluuml

1 Herodotos Tarih Ccedilev Muumlntekim Oumlkmen İstanbul Tuumlrkiye İş Bankası Kuumlltuumlr Yayınları 2014 s 5-

115 2 Ae s 507-615 3 Ae s 293-353 Herodotus Herodotus Trans by The Rev William Beloe Vol II London Henry

Colburn And Richard Bentley 1830 s 127-248 4 Mit eski Yunan dilinde ccedilok tanrılı dinlerdeki tanrı ve yarı tanrıların yaşantılarını insanlarla

ilişkilerini diğer efsanevi yaratıklar hakkındaki oumlykuumlleri iccedileren efsanelerdir (Saltuk 1993 121) Zaman

iccedilinde anlatılagelen soumlylenceler de mit olarak adlandırılmıştır

6

Arimaspesler de İskitlerle birlikte Karadenizrsquoin kuzeyinde yaşayan diğer

halklardır5

İskitler Karadenizrsquoin kuzeyinde Yunanlılar yakın doğuda Urartular

Medler Ahamenişler Partlar ve Asurlularla bazen barış bazen savaş ve ccedilatışma

biccediliminde de olsa hep etkileşim iccedilindeydiler6

5 Herodotos Tarih s 301-304 6 Emma C Bunker ldquoThe Land and The Peoplerdquo Nomadic Art of the Eastern Eurasian Steppes The

Eugene V Thaw and Other New York Collections with contributions by James CY Watt Zhixin

Sun New York The Metropolitan Museum of Art 2002 s 11

7

112 Altaylar

Altın Dağ demek olan Altay dağları Asya kıtasının ortasında buguumlnkuuml

Ccedilin Moğolistan Rusya ve Kazakistan sınırlarının birleştiği yerde

bulunmaktadır İrtiş ve Ob nehirlerinin de kaynağı olan bu dağların

guumlneybatısında Balkaş goumlluuml kuzeydoğusunda ise Baykal goumlluuml yer almaktadır

Altay dağları kuzey ve kuzeydoğuda Sayan dağları ile birleşirken guumlneydoğuda

Gobi ccediloumlluumlne doğru uzanmaktadır

Doğu ve batı arasında merkezi bir boumllge konumunda olan Altaylarda

yaşayan İskitlerin aynı zamanda Ccedilin Orta Asya Asurlular Sakalar ve diğer

İskitler ile askeri ticari ve kuumlltuumlrel ilişkileri olmuştur Kurganlarda bulunan ve

bu boumllgeye ait olmayan Ccedilin ayna ve ipekleri ile İran yuumln dokumaları gibi eserler

bunun kanıtıdır

113 Orta Asya

Hazar Denizinden doğuda Balkaş goumlluumlne Aral goumlluumlnden guumlneyde

Hindikuş Dağlarına kadar olan boumllge Orta Asya olarak tanımlanmaktadır Boumllge

buguumlnkuuml Tuumlrkmenistan Oumlzbekistan guumlney Kazakistan Kırgızistan Tacikistan

Kuzey Afganistan ve kuzeydoğu İran sınırları iccedilindedir Hazar denizinden Aral

goumlluumlne kadar olan boumllgede Dahaeler Aral goumlluuml Amu Derya (Oxus) ve Sir Derya

(Jakartes) nehirleri havzasında Massagetler ve Aral goumlluumlnden Balkaş goumlluumlne

kadar olan boumllgede ise Sakalar yaşamaktaydılar Buumltuumln bu halklar İskit soyundan

gelmektedirler

Herodot Tarih adlı eserinde Massagetlerin Araxes nehrinin yanında

İssedonların karşısında oturduğunu yazmıştır7 Ancak Araxes yani Aras8 nehri

Kafkaslarda yer almaktadır Coğrafi bilgi eksikliği ya da başka bir nedenle

Araxes ile Jakartes yani Sir Derya nehrini karıştırmış olması muhtemeldir

Yukarıda bahsi geccedilen İssedonlar da muhtemelen Balkaş goumlluumlnuumln doğusunda

buguumlnkuuml Ccedilinrsquoin kuzeybatısı ile Ccedilin-Moğolistan sınırı boumllgesinde yaşayan Wu-

Sunrsquolar olmalıdırlar

7 Herodotos Tarih s 108 8 Bilge Umar Tuumlrkiyedeki Tarihsel Adlar İstanbul İnkılap Yayınları 1993 s 94

8

114 Ordos ve Ccedilevresi

Sarı Irmak havzası Ccedilinrsquoin kuzey ve kuzeybatıdaki goumlccedilebe kabilelerle

temas noktası durumundaydı Buguumlnkuuml Moğolistanrsquoın Ccedilin ile sınırı olan boumllge

Kuzey Ccedilin daha guumlneyde Sarı ırmağın kuzeye doğru yaptığı geniş kavisin

ortasında kalan ve Gobi ccediloumlluuml sınırında olan boumllge ise Ordos olarak

tanımlanmaktadır Bu boumllgeler Ccedilinrsquoin oumlzellikle Hun (Hsiung-nu) kabileleri ile

temas noktasıdır Eberhard bu boumllgeyi Ccedilinliler ile Hunların (Hsiung-nu)

Tuumlrklerin yahut Moğolların suumlrekli doumlvuumlştuumlğuuml yer olarak tanımlamıştır9 Hatta

Ccedilinrsquoin kuzeyinde yaşayan ve suumlrekli akın duumlzenleyen Hun (Hsiung-nu) ve diğer

goumlccedilebe kabilelerden korunmak iccedilin MOuml VII yuumlzyıldan itibaren parccedilalar halinde

yapılmaya başlanan duvarların daha sonra birleştirilmesi ile Ccedilin Seddi meydana

gelmiştir

Hakkında sadece Ccedilin kaynaklarından bilgi edinilebilen Ordos konumu

itibariyle goumlccedillere askeri seferlere ve pek ccedilok savaşa ev sahipliği yapmıştır

Ayrıca coğrafi yapısı nedeniyle tarımla uğraşan yerleşik Ccedilinliler iccedilin zorlayıcı

olmuştur Buna karşılık goumlccedilebe Hunların suumlruumlleri iccedilin ccedilok uygun yapıdadır10

9 Wolfram Eberhard Ccedilin Tarihi Ankara Tuumlrk Tarih Kurumu Basımevi 1947 s 4 10 James CY Watt ldquoThe Legacy of Nomadic Art in China and Eastern Central Asiardquo Nomadic Art of

the Eastern Eurasian Steppes Emma C Bunker with contributions by James CY Watt Zhixin Sun

New York The Metropolitan Museum of Art 2002 s 199-200

9

12 Tarih

121 İskit Tarihi

İskitlerden ilk olarak MOuml VIII yuumlzyılda yaşamış Yunanlı şair

Hesiodrsquoun eserinde bahsedilmiştir Şair İskitleri bronz işlemeyi bulan kısrak

suumltuuml iccedilen ve at arabaları uumlzerinde yaşayanlar olarak tanımlamıştır11 Ayrıca MOuml

VII yuumlzyılda Asur Kralı Esarhaddon (MOuml 681-668) yazıtlarında da İskitlerden

ldquoAşkuzairdquo ya da ldquoİşkuzairdquo isimleri ile bahsedilmiştir12

İskitler MOuml I bin yıldan itibaren ccedileşitli doumlnemlerde Asya Avrupa Orta

Asya Kuzey Hindistan Anadolu İran ve hatta Mısırrsquoa kadar olan ccedileşitli

boumllgelerde huumlkuumlm suumlrmuumlş etkili bir goumlccedilebe Tuumlrk topluluğudur Aslında onlara

Yunanlılar İskit diyorlar İranlılar onlara Saka derken kendileri ise kendilerine

Skoloti diyorlardı13

Kurganlarda bulunan eserlerin değişimine goumlre arkeologlar MOuml VIIndashVI

yuumlzyıllar arasını Erken İskit Doumlnemi MOuml VIndashV yuumlzyıllar arasını Orta İskit

Doumlnemi MOuml IVndashIII yuumlzyılları ise Geccedil İskit Doumlnemi olarak ayırmışlardır14

Sakalar ve ardılları Wu-sunrsquolar doğu Kazakistanrsquoda MOuml VIII-I yuumlzyıl

arası huumlkuumlm suumlrmuumlşlerdir Onların batısında Hazar denizi ile Aral goumlluuml arasında

da Massagetler huumlkuumlm suumlrmuumlşlerdir Herodotrsquoun birinci kitabı Kliorsquoda Massaget

kraliccedilesi Tomris ve Pers Kralı Kyros arasındaki savaş anlatılır15 En batıda ise

İskitler yer almaktadırlar İskitler MOuml VI yuumlzyıldan itibaren Kafkaslar Kırım

ve Karadenizrsquoin kuzeyindeki steplerde huumlkuumlm suumlrmuumlşlerdir

11 Hesiod Homeric Hymnns and Homerica Trans Hugh G Evelyn-White London William

Heineman1920 s 77 179 12 Boris Piotrovsky ldquoEarly Cultures of the Lands of the Scythiansrdquo From the Lands of the Scythians

ndash Ancient Treasures From of the USSR (3000 B C-100 B C) Adapted from a Russian text by Boris

Piotrovsky The Metropolitan Museum of Art Bulletin Vol XXXII Number 5 New York The

Metropolitan Museum of Art Publishing 1975 s 16 18 BN Grakov İskitler Ccedilev DAhsen Batur

İstanbul Selenge Yayınları 2008 s 43 13 Herodotos Tarih s 295 14 Anna I Melyukova ldquoScythians of Southeastern Europerdquo Nomads of the Eurasian Steppes in the

Iron Age Ed J Davis-Kimball VA Bashilov LT Yablonsky Berkeley Zinat Press pp27-58 1995

s 34 M Rostovtzeff The Animal Style In South Russia And China New York Hacker Art Books

1973 s 24 15 Herodotos Tarih s 110

10

MOuml V yuumlzyılda yaşamış uumlnluuml tarihccedili Herodot Tarih adlı eserinin birinci

kitabı Kliorsquoda İskitlerden şoumlyle bahseder İskitler Kimmerleri Avruparsquodan

ccedilıkardıktan sonra Asyarsquoya ve Medlerin uumlzerine yuumlruumlduumller Medleri yendikten

sonra buumltuumln Asyarsquoya yayıldılar hatta Mısır uumlzerine yuumlruumlduumller Filistinrsquoe

girdiklerinde Mısır kralı oumlnlerine ccedilıkıp hediyeler vererek onları durdurdu İskitler

Suriyersquoye geri doumlnerken Askalon şehrine girdiler Buumlyuumlk ccediloğunluğu şehre zarar

vermeden geccedilip gittiler Ancak kuumlccediluumlk bir grup İskit Goumlksel Afrodit tapınağını

yağma ettiler Tanrıccedila da onları ccedilarparak hepsini kadın yaptı İskitler ldquoEnarelerrdquo

adını verdikleri bu kişilerin işledikleri guumlnahlar yuumlzuumlnden bu hastalığa

yakalandıklarını duumlşuumlnduumller Sonuccedilta Asya yirmi sekiz yıl İskit egemenliği

altında kaldı16

Herodot doumlrduumlncuuml kitabı olan Melpomenersquode ise İskitler hakkında yine

benzer bilgiler vermiştir Şoumlyle ki Asya steplerinde yaşayan goumlccedilebe İskitler

Massagetlerle yaptıkları savaşta yenilince Araxes (yani Aras17 değil de aslında

Jakartes yani Sir Derya) ırmağını geccedilerek Kimmerlerin yaşadığı topraklara

geldiler ve onları topraklarından kovarak yerleştiler Daha sonra Kafkas

dağlarını sağ taraflarına alarak Mediaya geldiler ve Medleri yendiler Boumlylelikle

İskitler Asyarsquoya yayıldılar Daha sonra Suriye ve Filistin uumlzerinden Mısırrsquoa

youmlneldiler Mısırrsquoa kadar gitmeden geri doumlnduumller Asya yirmi sekiz yıl İskit

youmlnetiminde kaldı18

Herodot yedinci kitabı Polymniarsquoda İskitlerin Amyrgia kabilesinden

gelen Sakaların koni biccediliminde şapkalar giydiğini kendilerine oumlzguuml yayları

hanccedilerleri ve balta benzeri sagarisleri olduğunu aktarmıştır19 Romalı tarihccedili

Strabo ise Geographica adlı eserinde Sakaları şoumlyle anlatmıştır Hazar

Denizirsquonin guumlneydoğusundan doğuya Orta Asyarsquoya doğru ilerlerken Baktra ve

Soğdrsquodan sonraki goumlccedilebeler İskitlerdir Hazar Denizirsquonden itibaren oumlnce Daersquoler

daha doğuda Massagetler ve Sakalar bulunmaktadır Strabo ayrıca Eratostenesrsquoin

Sakaların Sir Derya nehrinin oumltesinde yaşadıklarını soumlylediğini de

16 Herodotos Tarih s 60-61 17 Umar age s 94 18 Herodotos Tarih s 298-299 19 Ae s 540

11

aktarmaktadır20 Goumlccedilebe hayatı suumlren kabilelerin her birinin ayrıca kendi isimleri

de vardır

Bir anlatıya goumlre istila etmek iccedilin Baktra ve Ermenistanrsquoa saldırılar

duumlzenleyen Sakalar Kapadokyarsquoya kadar ilerlerler Sonrasında ganimetleri

paylaşırken Pers generali tarafından bozguna uğratılırlar Daha sonra buraya bir

tepe yapılarak Pers tanrıları iccedilin bir tapınak inşa edilir ve orada her yıl Saka adı

verilen bir festival kutlanır Başka bir anlatıya goumlre ise Sakalar karşısında

yenilgiye uğrayan Cyrus (Kyros) Sakalara bir tuzak hazırlar Kampında yiyecek

ve iccedilkilerle birlikte birkaccedil kişiyi bırakarak ccedilekilir Sakalar gelip iccedilki ve

yiyecekleri goumlruumlnce sarhoş olana kadar iccedilerler Cyrus (Kyros) ordusu ile geri

doumlnuumlp hemen hepsini oumllduumlruumlr Cyrus (Kyros) bu başarısını tanrılara atfeder ve

Saka adını verdiği bu guumlnuuml bir tanrıccedilaya adar Sonrasında her yıl festival

duumlzenleyerek İskit kıyafetleri giyip sarhoş olana kadar iccedilip saccedilma danslar

yaparak kutlarlar21 Straborsquonun aktardığı bu olaya Herodot da eserinde yer

vermiş ancak bu yaşananların Perslerle Massagetler arasında olduğunu

belirtmiştir22

Ahamenişlere ait Nakş-i Ruumlstem23 Persepolis24 ve Hamadan25rsquoda

bulunan I Darius (MOuml 521-486) kraliyet yazıtlarında adları Saka olarak geccedilen

pek ccedilok goumlccedilebe kabile olduğu yer almaktadır Bunlardan ilki Saka Haumavarga

yani lsquoHaoma iccedilen Sakalarrsquodır İkincisi Saka Tigraxauda yani lsquoSivri Şapkalı

Sakalarrsquodır Herodot ise onların İskitlerin kabilesinden olduğunu sivri şapkalar

taktığını pantolon giydiklerini savaşta ok ve sagaris adını verdikleri balta

kullandıklarını aktarmıştır26 Uumlccediluumlncuumlsuuml Saka Tyaiy Para Sugdam yani

lsquoSogdianarsquonın Oumltesindeki Sakalarrsquodır Sonuncusu ise Saka Tyaiy Paradraya

20 Strabo Geographica Vol II London Henry G Bohn publications 1856 s 245-248 21 Ae s 246-247 22 Herodotos Tarih s 113 23 Livius-1 25-26 28-29 (Ccedilevrimiccedili) 8032019 24 Livius-2 5-6 (Ccedilevrimiccedili) 8032019 25 Livius-3 4-5 (Ccedilevrimiccedili) 8032019 26 Herodotos Tarih s 540-541

12

Skudra yani lsquoDenizin Oumltesindeki Sakalarrsquo diğer bir deyişle Karadenizrsquoin

Kuzeyindeki İskitlerdir27

MOuml IX ndash VIII yuumlzyıllarda guumlney Sibiryarsquoda MOuml VII yuumlzyıldan

itibaren buguumlnkuuml Kazakistan Ural dağları Rusya ve Ukraynarsquoda İskitler ve

birccedilok goumlccedilebe halk yaşamışlardır MOuml II yuumlzyıl civarında da yerlerini Hun

Wu-sun ve Sarmatlara bırakmışlardır28

122 Hun Tarihi

Hunlar MOuml VIIndashIII yuumlzyıllar arasında kuzey Ccedilin Ordos ve buguumlnkuuml

Moğolistanrsquoda yaşamış goumlccedilebe Tuumlrk kabileler topluluğudur Daha sonra MOuml

III-IIndashMS I yuumlzyıllar arasında Ccedilinrsquoin kuzeyinde başlayarak batıya doğru

uzanan buumlyuumlk bir imparatorluk kurmuşlardır MOuml III yuumlzyıldan itibaren Ccedilin

kaynaklarında adları Hsiung-nu (Hun) olarak geccedilmektedir29 Şanyu adı verilen

huumlkuumlmdarın youmlnetiminde Sağ ve Sol olarak adlandırılan boumllgelerin başındaki

guumlvenilir hanedan mensupları ile imparatorluk giderek buumlyuumlmuumlştuumlr

Ccedilin kaynaklarına goumlre Hun (Xiongnu) Xanbei ve Wuhuan kabileleri

MOuml IIIndashMS III yuumlzyıllar arasında Ccedilinrsquoin kuzey boumllgesinde en etkili

topluluklardı İskitler ve Sakalarla ilintili olup buguumlnkuuml Ganzu boumllgesinde

yaşayan Yuechi (Rouzhi)rsquoler oumlnceleri Hunlardan (Xiongnu) daha etkiliydiler

Ancak MOuml II yuumlzyılda Hunlar (Xiongnu) tarafından batıya suumlruumllduumller30

Kuzey Ccedilinrsquode yer alan Ordos boumllgesi ise konumu itibariyle oumlnemli bir

boumllgedir Sarı Nehirrsquoin suladığı topraklara sahip bir kısmı ccediloumll olan ancak kuzey

kısımları verimli bir boumllgedir Konumu nedeniyle MOuml III yuumlzyıldan itibaren

yeni kurulan Hun Devleti iccedilin oumlnem kazanmıştır Yeni kurulan imparatorluk

doğuda Liaoning batıda Xinjiang kuzeyde Baykal goumlluuml ve Minusinsk havzasına

27 Christoph Baumer The History of Central Asia The Age of the Steppe Warriors Trans by

Miranda Bennett C1 London IB Tauris 2014 s 198-199 28 Hermann Parzinger ldquoThe Scythians Nomadic Horsemen of the Eurassian Stepperdquo Preservation Of

The Frozen Tombs Of The Altai Mountains pp 19-30 United Nations Educational Scientific and

Cultural Organization UNESCO Paris Ateliers Industria Publications 2008 s 19 29 Omelian Pritsak ldquoXun Der Volksname de Hsiung-Nurdquo Central Asiatic Journal V Nr 1 Hamburg

yy 1959 s 27-34 30 Emma C Bunker vd Ancient Bronzes of the Eastern Eurasian Steppes From the Arthur M

Sackler Collections New York Arthur M Sackler Foundation 1997 s 76

13

kadar uzanmaktadır31 Ordos hem askeri hem de ekonomik bakımdan Ccedilin ile

ilişkilerde uccedil boumllge konumundadır Ccedilinliler iccedilin de başkentlerinin olduğu

eyaletin sınırında olduğu iccedilin ayrıca oumlnem arz etmektedir Hatta Qin ve Han

Hanedanlıkları doumlneminde Ccedilin Seddi bu boumllgede yapılmaya başlanmış ve Hunlar

bu boumllgeden atılmışlardır Ancak Han İmparatoru Wudi (tahta geccedilişi MOuml 140-

87 doğumu MOuml 156)rsquoden sonra Ordos tamamen Hunların eline geccedilmiştir32

31 Ae 32 Watt agm s 199-200

14

13 Sosyal Hayat

131 İskitlerrsquoin Sosyal Hayatı

İskitler suumlruumller halinde at ve buumlyuumlkbaş hayvan beslerlerdi Goumlccedilebe

duumlzende bir hayat yaşadıkları iccedilin evleri atların ccedilektiği arabalarının uumlzerindeki

keccedileden yapılmış ccediladır benzeri yapılardı Suumlrekli suumlruumllerini yetiştirebilecekleri

verimli otlak arayışı iccedilindeydiler Ancak Karadenizrsquoin kuzeyinde şehirlerde

yaşadıkları da Herodot tarafından aktarılmıştır Nasıl goumlruumlnduumlkleri ve giyimleri

hakkında bilgiler ancak kurganlardan ccedilıkan İskitlere ait kıyafet ve takılar ile bir

kısım eserlerin uumlzerindeki ccedilizimlerden ve tarihi kaynaklardan edinilebilmektedir

Giyimleri uzun pantolon kemerle bağlanmış dizin yukarısına kadar uzanan

yelek ya da ceket başı oumlrten yumuşak başlık ve deri bot ya da ccedilizmelerden

oluşmaktaydı Atlarının uumlzerine serdikleri eyer oumlrtuumlleri sadece oumlrtuuml oldukları iccedilin

ihtiyaccedilları olan pek ccedilok eşyayı kemerlerine asarlardı Bunlar kuumlccediluumlk yaylarını ve

oklarını koydukları sadak (goritus) kılıf iccedilinde akinakes yani kısa kılıccedilları bazen

savaş baltası ya da mızrak bazen de kalkan olurdu Kuumlccediluumlk yay ve oklarını birlikte

taşıdıkları kendilerine oumlzguuml sadakları hep sol tarafa asılırdı

İskitler bulundukları boumllgelerin koşullarına uygun yaşam tarzları

geliştirmişlerdi Herodotrsquoun bahsettiği gibi Karadenizrsquoin kuzeyinde bir kısım

İskitler kurdukları şehirlerde yerleşik duumlzende yaşarlardı Pek ccediloğu da goumlccedilebe

yaşamın gereği olarak suumlrekli yer değiştirerek hayvanları iccedilin uygun yer

aradıkları gibi bazen yaylacı duumlzende yani kışları yerleşik yazları yaylalara

ccedilıkmak şeklinde yaşarlar bulundukları coğrafya ve iklime uygun olarak suumlruumller

halinde sığır koyun keccedili at yak ccedilift houmlrguumlccedilluuml Baktra devesi gibi hayvanları

beslerlerdi İskitler eserlerinde ccediloğunlukla hayvan figuumlrlerini kullanırlardı ve bu

ldquoGoumlccedilebe Hayvan Uumlsluburdquo olarak adlandırılırdı33 Atı hem binek hayvanı olarak

hem arabalara koşmada hem de eti ve suumltuuml iccedilin beslerlerdi34

İskitlerde hem kadınlar hem de erkekler ccedilok iyi at binerlerdi Guumlnluumlk

yaşamda pek ccedilok bakımdan yararlandıkları at ayrıca oumlluumlmden sonra onları oumlbuumlr

33 Esther Jacobson The Art of the Scythians The Interpenetration of Cultures at the Edge of the

Hellenic World Netherlands Imprint Leiden EJ Brill 1995 s 30-31 Watt agm s 3 34 Strabo Geographica Vol I London Henry G Bohn publications 1854 s 479

15

duumlnyaya giderken eşlik edeceği iccedilin de oumlnemliydi35 İskitler iccedilin her bakımdan

ccedilok oumlnemi olan ata verdikleri değerin ve oumlnemin goumlstergesi olarak da

kurganlardan ccedilıkarılan eşyalar arasında bulunan at koşum takımları hep iyi

malzemeden iyi işccedililikle yapılmış ve oumlzel oumlnem verilmiş eserler olmuşlardır

Atın yanı sıra ikincil olarak koyun keccedili az miktarlarda sığır yak gibi buumlyuumlkbaş

hayvanlar beslemişlerdi36 Her ne kadar Altay boumllgesindeki kurganlarda arabalar

bulunmuş olsa da buradaki halklar ccediloğunlukla evlerde yaşamışlardır Ccediluumlnkuuml hem

ağaccedil ve ahşap boumllgede ccedilok fazladır hem boumllge toprakları ccedilok verimli olduğu iccedilin

suumlrekli yer değiştirme ihtiyacı ortadan kalkmıştır hem de araba uumlzerinde ev

yapabilecek keccedile ve diğer malzemeler bu boumllge iccedilin kolay uumlretilebilir ya da elde

edilebilir değildi37

İskitler MOuml VIndashIV yuumlzyıllar arasında Asyarsquoda Altay Dağları ve

ccedilevresinde de yaşamışlardır Yaşadıkları doumlnem boyunca bozkır hayatının buumltuumln

zorluklarıyla muumlcadele etmiş ve varlıklarını suumlrduumlrmuumlşlerdir Oumlluumlmden sonra da

hayatın var olduğuna inanılan bu topluluklarda oumllen kişiler ile birlikte kıyafetleri

takıları savaş silahları eşleri yardımcıları atları arabaları ccedileşitli eşya ve

hediyeleri de goumlmuumllmuumlştuumlr Mezarlara konan bu eşyalar boumllgelere goumlre

farklılıklar goumlsterebilmektedir Oumllen liderleri ve kabilenin oumlnemli kişileri iccedilin

Altay dağlarının yuumlksek boumllgelerine kurgan adı verilen mezarlar yapmışlardır

Deniz seviyesinden 1600 metre yuumlksekteki boumllgenin doğal iklimi sayesinde bu

kurganlardaki her şey oumlzellikle de mumyalanmış bedenler ve organik

malzemeden yapılmış eserler guumlnuumlmuumlze kadar ulaşabilmiştir

Boumllgede yaşayan bu goumlccedilebeler iccedilin en kutsal hayvanlar goumlklerin hacirckimi

olan kartal guumlccedilluuml leopar yere sağlam basan dağ keccedilisi ve her yıl boynuzları

yeniden ccedilıkan geyiktir38

35 Sergei I Rudenko Frozen Tombs of Siberia the Pazyryk Burials of Iron Age Horsemen

translated from the Russian and with a preface by MW Thompson London JM Dent amp Sons Ltd

1970 s 56 36 Rudenko ae s 56-58 37 Rudenko ae s 63 38 Baumer age s 188

16

Altay boumllgesinde yaşayan İskitlerin kurganlarında bulunmuş bedenler

iklim nedeniyle korunduğu iccedilin oumlzellikle vuumlcutlarındaki doumlvmeler ortaya

ccedilıkarılabilmiştir Diğer boumllgelerdeki kurganlarda bulunan bedenlerden geriye

sadece kemikler kaldığı ve deri dokusu bulunmadığı iccedilin onların da vuumlcutlarında

doumlvme olup olmadığı bilinememektedir Herodot da eserinde İskitlerin

vuumlcutlarına doumlvme yaptığına dair bilgi vermemiştir Vuumlcutlara yapılan

doumlvmelerin asalet işareti ya da suumls iccedilin olabileceği gibi ağırlıklı olarak kullanılan

doğauumlstuuml figuumlrler nedeniyle koruyucu (amulet) oumlzellikleri iccedilin yapılmış

olabileceği de duumlşuumlnuumllmektedir39

Massagetlerin giysileri ve yaşamları da İskitlere benzerdi Atlı ya da yaya

savaşabilirlerdi Silah ve savaş aletlerini yalnız bakır ve altın ile yaparlardı

Ccediluumlnkuuml uumllkelerinde altın ve bakır ccedilok boldu Demir ve guumlmuumlş kullanmazlardı

Toprağı ekmezler suumlruuml hayvanlarıyla ve balıkccedilılıkla geccedilinirlerdi Sadece guumlneşe

taparlar ve ona at kurban ederlerdi Onlara goumlre oumlluumlmluumllerin en hızlısı olan at

tanrıların en hızlısına adanmıştı40

Herodot Massagetlerin buumlyuumlk ve guumlccedilluuml bir ulus olduğunu İssedonların

karşısında oturduklarını ve İskit soyundan olduklarının soumlylendiğini aktarmıştır

Yaşantıları hakkında bilgi verirken koumlkler ve ağaccedillardaki yemişleri toplayıp

tuumlkettiklerini ancak bir ağacın yemişini farklı bir şekilde kullandıklarını

vurgulamıştır Bir yerde toplanıp ateş yaktıklarını bu ağacın meyvelerini ateşe

attıklarını ccedilıkan dumanı ve kokuyu iccedillerine ccedilektiklerini Yunanlıların şarapla

sarhoş oldukları gibi onların da bu kokuyla sarhoş olduklarını ve sonunda dans

etmeye başladıklarını anlatmıştır41

132 Hunlarrsquoın Sosyal Hayatı

Ccedilin kaynaklarının Hunlar hakkında verdikleri bilgilere goumlre kuzey

boumllgelerde Jung dağlarında goumlccedilebe olarak yaşayan bir Tuumlrk kavimi olan Hunlar

ccediloğunlukla at sığır ve koyun ile az sayıda deve eşek katır ve yabani at

yetiştirirlerdi Otlaktan otlağa goumlccedil eden bu kavimin belirli şehirleri yoktu

39 Rudenko age s 113 40 Herodotos Tarih s 114-115 41 Ae s 108-109

17

Yazıları olmayan bu halk soumlzluuml anlaşmalar yapardı Kuumlccediluumlk yaşlardan itibaren

koyunlara binip ok ve yay ile kuş ve sincap avlayarak yetişirler biraz daha

buumlyuumlyuumlnce de tilki ve tavşan avlarlardı Barış zamanlarında kendi ihtiyaccedilları iccedilin

avlanırken savaş durumunda hemen askeri disipline girerlerdi Girdikleri

muumlcadelede başarı goumlruumlrlerse daha da ilerlerler ama başarısızlık durumunda da

geri ccedilekilip kaccedilmaktan utanmazlardı Geleneklerine goumlre baba oumllduumlğuumlnde oğullar

uumlvey anneleriyle erkek kardeş oumllduumlğuumlnde diğer kardeşler onun eşiyle

evlenirlerdi42 Boumlyle bir geleneği suumlrduumlrmekteki amaccedil aileyi ve soyu

korumaktı43

Guumlneydeki komşusu Ccedilin ile hem askeri hem kuumlltuumlrel hem de ticari olarak

daima temas halinde olmaları nedeniyle aralarında ciddi biccedilimde etkileşim

olmuştur Ccedilinlilerin yerleşik hayat duumlzenleri sayesinde geliştirdikleri ccedilini ipek

maden ve toprak uumlruumlnlere sahip olabilmek Hunlar iccedilin oumlnemliydi Genellikle

hediye olarak Ccedilinrsquoden isteyip aldıkları44 bu ve benzeri uumlruumlnleri hem guumlnluumlk

hayatlarında kullanır hem de mezarlarına koyarlardı

Ccedilin kaynaklarında Hunlar uzun saccedillı ve hırslı olarak anlatılmaktadır

Onların kendilerinden farklı olduklarını vurgulamak iccedilin kendilerinin

kıyafetlerini her zaman sağa doğru kapatıp duumlğmelediklerini Hunların ise

kıyafetlerini sol tarafa doğru kapatıp duumlğmelediklerini oumlzellikle belirtmişlerdir45

42 Sima Qian Records of the Grand Historian of China Translated from the Shih Chi of Ssu-ma

Chien by BWatson Vol II The Age of Emperor Wu 140 to Circa 100 BC New York Columbia

University Press 1968 s 155-156 Sima Qian Records of the Grand Historian Han Dynasty I-II

Trans BWatson Hong Kong-New York Columbia University Press Book 1993 129-130 A Wylie ldquoHistory of the Heung-Noo in their Relations with China ndash Translated from the Tseen-Han-shoo Book

94 etcrdquo The Journal of the Anthropological Institute of Great Britain and Ireland Vol 3 pp

401-452 1874 s 401-402 43 Sima Qian Records of China s 172 Sima Qian Han Dynasty s 144 Wylie History of Heung-

Noo Vol3 s 418 44 Sima Qian Records of China s 174 Sima Qian Han Dynasty s 146 Wylie History of Heung-

NooVol3 s 413 45 AWylie ldquoHistory of the Heung-Noo in their Relations with China-Translated from the Tseen-Han-

shoo Book 94 etcrdquo The Journal of the Anthropological Institute of Great Britain and Ireland

Vol 5 pp 41-80 1875 s 80

18

14 Sanat

MOuml I bin yılın başlarında yaygınlaşmaya başlayan goumlccedilebe yaşamda MOuml

V yuumlzyıldan itibaren hayvancılık ve diğer goumlccedilebeler ya da yerleşik halklarla ticaret

sayesinde refah giderek artmıştır Refah ile birlikte diğer halklarla olan ilişkilerde

kuumlltuumlrel ve sanatsal etkileşimler olmuştur Oumlrneğin İskitlerle Yunanlılar Sakalarla

İranlılar ve Hunlarla Ccedilinliler arasında olduğu gibi46 Guumlnluumlk yaşamda oluşan bu

refahın ve kuumlltuumlrel etkileşimin yansımalarını da mezarlardan ccedilıkarılan arkeolojik

buluntuların ccedileşitliliği kalitesi malzemesi ve işccedililiğinde goumlrmekteyiz

Bu kabileler ve topluluklar arasında aynı yaşam şartlarında bulunmaktan

benzer sosyal gelişmelerden ticari ve politik temaslardan dolayı kuumlltuumlr ve sanat

bakımından bir benzerlik olmasına rağmen her birinin kendine has oumlzellikleri de

bulunmaktadır47

Avrasya steplerinde eserlerde yaygın olarak kullanılan goumlccedilebe hayvan

uumlslubuna yakından bakıldığında Karadenizrsquoin kuzeyinde bulunan eserlerde goumlzlenen

kuş kedigil ve geyik gibi motiflerin Altay dağlarında yaşayan hayvanlarla buumlyuumlk

benzerlik goumlsterdiği dikkati ccedileker Bu da Karadenizrsquoin kuzeyindeki İskitlerin

menşeinin Altaylardaki goumlccedilebeler olduğu ve MOuml VIII yuumlzyıl civarında batıya doğru

goumlccedil ederek geldiklerini goumlstermektedir48 Ancak Altaylarda yaşamış goumlccedilebelerin

aslında Massagetlerin bir kolu olan Ruizhiler (Yuechiler) olduğunu savunan farklı bir

goumlruumlş de mevcuttur49

Eserlerde yer alan hayvanlar ccedileşitli kabilelerin mitoloji ya da efsanelerinde

yer almış belki atalarını temsil eden ya da kabilenin koruyucusu olarak seccedililmiş

hayvanlar olabilir Bu nedenle eserlerde yer almış olabilirler Ama zaman iccedilinde

guumlcuumlnuuml ve etkinliğini yitirmiş diğer kabileler tarafından asimile edilmiş ya da ortadan

kaldırılmış kabileler iccedilin de belki daha başka hayvanların oumlnemli olma ihtimali vardır

46 Watt agm s5 47 MP Zavitukhina ldquoThe Siberian Collection of Peter the Greatrdquo Frozen Tombs ndash The Culture and

Art of The Ancient Tribes of Siberia London British Museum Publications pp 11-20 1978 s 11 48 Watt agm s 4 49 John Haskins China and the Altai Bulletin of the Asia Institute New Series Vol 2 pp 1-9

1988 s7-8 Bunker age s 30

19

Ancak bu kabileler liderlerinden bir huumlkuumlmdar ccedilıkaramamışlarsa buumlyuumlk mezarlar ve

iccedillerinde inanccedillarını yansıtabilecek eserler bırakma şanslarını da yitirmiş olabilirler50

Bazı eserlerde dikkati ccedileken başka bir oumlzellik de farklı hayvanların oumlne ccedilıkan

guumlccedilluuml oumlzelliklerinin birleşiminden doğauumlstuuml yaratıklar oluşturulmasıdır Pazırık

Kurgan Vrsquode bulunmuş duvar halısı uumlzerindeki insan başlı aslan goumlvdeli kanatlı ve

boynuzlu yaratık ya da gaga ağızlı at yeleli kurt boynuzlu kaplan geyik ya da dağ

keccedilisi boynuzlarına sahip at maskeleri farklı hayvanların guumlccedilluuml oumlzelliklerinin

birleşiminden oluşturulmuşlardır Oumlzellikle Altay boumllgesinde oumllen kişiye diğer

hayatına gidişte eşlik eden at yeniden hayat verici guumlce sahip geyik cennete ulaştıran

dağ keccedilisi goumlklerin hacirckimi kartal ve galibiyetin temsilcisi grifon eserlerde tek olarak

ya da farklı şekillerde birleşip doğauumlstuuml yaratık olarak ccedilokccedila yer almıştır51

On iki hayvanlı takvimdeki (Fare Oumlkuumlz Kaplan Tavşan Ejderha Yılan At

Keccedili Maymun Horoz Koumlpek ve Domuz) pek ccedilok hayvan eserlerde yer almıştır

Belki her hayvan bir ilahı ya da guumlcuuml temsil ediyor da olabilir Hayvanların temsil

ettiği koruyuculuk guumlccedil gibi sembolik anlamlarının yanı sıra eserin yapılış veya veriliş

tarihi ya da yapılışına vesile olan doğum evlenme tahta ccedilıkma zafer barış oumlluumlm

gibi oumlnemli bir olayın meydana geldiği tarihi eserde belirtmek iccedilin oumlzellikle seccedililip

kullanılmış olması ihtimali de duumlşuumlnuumllebilir Ancak elimizde eserlerin yapılış ya da

veriliş tarihleri hakkında yeterli yazılı kaynak olmadığı arkeolojik verilerden de

sadece doumlnem tahmini yapılabildiği iccedilin bu savın kanıtlanması şu aşamada zor

goumlruumlnmektedir Başka bir goumlruumlş olarak da takvimdeki hayvanlar zaten guumlnluumlk yaşam

ve kuumlltuumlruumln iccedilindeki hayvanlar olduğu iccedilin ayrıca bir anlam yuumlklemeye gerek

olmayabilir

141 İskit Sanatı

Karadenizrsquoin kuzeyinden Ccedilinrsquoe kadar olan boumllgede ccedilıkarılmış İskitlere

ait tuumlm eserlerde goumlzlenen uumlslup ldquoİskit Hayvan Uumlsluburdquo ya da ldquoGoumlccedilebe Hayvan

Uumlsluburdquo olarak bilinmektedir52 Eserlerde kullanılan hayvanlar geyik dağ keccedilisi

50 Jean-Paul Roux Tuumlrklerin ve Moğolların eski dini Ccedilev Aykut Kazancıgil İstanbul Kabalcı

Yayınları 2011 s 186-189 51 Baumer age s 187-188 52 Karl Jettmar Art of Steppes Translated by Ann E Keep New York Greystone Press 1967 s21

20

at aslan kaplan ya da leopar yırtıcı kuşlar ve kurttur Ayrıca sfenks grifon gibi

doğauumlstuuml yaratıklara da rastlanmaktadır Bu hayvanlar ya sıra halinde ya tek

başlarına ya da bir muumlcadele iccedilinde resmedilmişlerdir53

İskitler Avrasya steplerinde MOuml VIIIndashI yuumlzyıl arasında Yunanistan ve

İranrsquodan Ccedilinrsquoe kadar olan boumllgede huumlkuumlm suumlrmuumlşlerdir54 Herodot Tarih adlı

eserinde İskitlerin Medrsquoleri yendikten sonra yirmi sekiz yıl Asyarsquoda huumlkuumlm

suumlrduumlklerinden ve Mısırrsquoa kadar ilerlediklerinden bahsetmişti İskitlerin Yakın

Doğu ile olan bu temaslarının kendi sanatlarındaki yansımaları MOuml VII

yuumlzyılın sonları ile MOuml VI yuumlzyılın başlarında yapılmış eserlerde

goumlzlemlenebilmektedir Aynı şekilde diğer halklar uumlzerinde sanatsal accedilıdan da

etkileri olmuştur Oumlrneğin Urartu mezarlarında Mısır Akdeniz Asur İran

kuumlltuumlrlerine ait eserlerin yanı sıra İskit eserlerine de rastlanmıştır55

Malzeme konusuna gelindiğinde İskit mezarlarındaki bu kadar altının

kaynağının neresi olabileceği akılları meşgul etmektedir Her ne kadar Herodot56

altını koruyan grifonlardan ve bunları almaya ccedilalışan tek goumlzluuml Arimaspeslerden

soumlz etse de bunlar sadece efsaneden oumlteye gidememiştir O doumlnemlerde altının

bulunduğu yerler Mısır Makedonya ile Massagetlerin yaşadığı ve altın işlediği

Kazakistan olabilir57

Herodot kitabında İskitlerin altını kullandıklarına dair bilgiler

aktarmaktadır Targiatosrsquoun uumlccedil oğlu iccedilin goumlkten duumlşen altın saban boyunduruk

balta ve kupa ile savaşta oumllduumlrduumlkleri duumlşmanlarının kafatasından yaptıkları iccedilki

kupalarını altınla kaplamaları altın kullanımı ile ilgili oumlrneklerdir58 Yine aynı

kitaptan bir alıntıya goumlre Prokonnesosrsquoda doğmuş Kaystrobios oğlu Aristeas

destanlar duumlzermiş Destanların birinde kuzeyde yaşayan İssedonosların oumltesinde

yaşayan tek goumlzluuml Arimaspesrsquoler onların da oumltesinde kutsal altını koruyan

Grifonlar daha uzakta denize ccedilıkan yerdeki Hyperbore uluslarından bahsetmiş

53 Esther Jacobson The Deer Goddess of Ancient Siberia A Study of Belief Netherlands EJBrill

1993 s 2 11 54 Jacobson The Art of the Scythians s 2 55 Piotrovsky age s 16 19 56 Herodotos Tarih s 299 57 Jacobson The Art of the Scythians s 12-13 58 Herodotos Tarih s 295 320

21

Hyperboreliler hariccedil diğerleri birbirleriyle dalaşmak iccedilin bahaneler bulur ve ilk

başlatan da hep Arimaspesler olurmuş59

İskitler her ne kadar kaba ve savaşccedilı olsalar yabancı adetlere şiddetle

karşı ccedilıksalar da kurganlarda bulunan eserlerden de anlaşılacağı uumlzere iyi

malzeme kullanılarak iyi bir işccedililikle yerli ya da yabancı ustalar tarafından

uumlretilmiş eserleri alıp kullanmaktan ve mezarlarına koymaktan

ccedilekinmemişlerdir60 Karadenizrsquoin kuzeyindeki Yunan kolonilerine komşu

İskitlerin akıcı ve stilize hayvan uumlslubu Yunan sanatccedilılar iccedilin kendi sanat

stillerinden ccedilok farklıydı Ancak kısa suumlrede kendilerini buna adapte ederek

İskitler iccedilin luumlks eserler uumlretmeye başlamışlardı Boumlylelikle kendi formlarını ve

onların uumlsluplarını harmanlayarak oluşturdukları eserlerde İskitler hakkında

kendi goumlruumlşlerini yansıtmış oldular61 Altay boumllgesinde de sanat bakımında aynı

durum soumlz konusudur Bu boumllgenin konumu itibariyle hem Ccedilin hem de Perslerle

irtibata uygun olması bu toplumların uumlrettiği uumlruumlnleri kolay elde etme ve sanat

accedilısından etkilenme olmuştur62

Altay boumllgesinde ccedilıkan eserler hem MOuml VndashII yuumlzyıllar arasında bu

boumllgede hacirckimiyet kurmuş goumlccedilebe İskitlerin kuumlltuumlruumlnuuml yansıttığı hem de duumlnya

kuumlltuumlr mirasına yaptıkları katkı nedeniyle buumlyuumlk oumlnem arz etmektedir Ayrıca

Herodotrsquoun Tarih adlı eserinde Avrasya steplerinde yaşamış goumlccedilebeler hakkında

anlattıklarını kanıtlar nitelikteki pek ccedilok eser Karadenizrsquoin kuzeyindeki

kurganlardan ccedilok Altay boumllgesindeki kurganlardan ccedilıkarılmıştır Bu boumllgedeki

eserlerde boumllgenin konumu nedeniyle hem Pers hem Orta Asya hem de Ccedilin

etkisini goumlrmek muumlmkuumlnduumlr63

Goumlccedilebelere ait hayvan uumlslubunun en guumlzel ve orijinal oumlrnekleri Altaylar

boumllgesinde bulunmuştur Eserlerdeki uumlslup işccedililik ve kalite kuşaklar boyu

aktarılmış gelenek tecruumlbe ve bilgiye sahip ccedilok iyi ustalar tarafından

59 Herodotos Tarih s 299 60 Tamara Talbot Rice The Scythians Ancient Peoples And Places London Thames and Hudson

1961 s 84 61 John Boardman Yunan Sanatı Ccedilev Yasemin İlseven İstanbul Homer Kitabevi 2005 s 190 280 62 Tamara Talbot Rice Ancient Arts of Central Asia New York Fredrick A Praeger Publications

1965 s34 63 Rudenko age 1970 s xxxiv-xxxv

22

yapıldığının kanıtıdır Altaylarda yaşayan halk giysilerinden ev eşyalarına

silahlarından at koşumlarına kadar kullandığı hemen her şeyi suumlslemiştir

Kontrast renkler kullanarak deri keccedile ve yuumlnden aplike ve işlemelerle hayvan

motiflerinin yanı sıra bitkisel ve geometrik desenler kullanarak eserler meydana

getirmişlerdir Ağaccedil oymadaki ustalıkları bulunan muhteşem eserlerde hemen

goumlze ccedilarpmaktadır Eserlerinde en ccedilok kullandıkları hayvan motifleri kaplan

kurt geyik mus geyiği dağ koyunu ve keccedilisi yırtıcı kuşlar ve kuumlmes

hayvanlarıdır İnsan at tavşan domuz ve saiga antilobu daha az kullandıkları

motiflerdir Bazen de boynuzlu kaplan ya da ibikli grifon gibi doğauumlstuuml yaratık

motifleri kullanmışlardır64

Dikkat ccedileken diğer bir motif de boynuzlar yeleler ve bazen de kuyruk

uccedillarında kullanılan kıvrık gagalı kuş başı figuumlrleridir Bu motif İskit sanatında

oumlzellikle Altaylarda ccedilokccedila kullanılan ve dikkat ccedilekici zoomorfik yani

birleştirilmiş ya da değiştirilmiş yaratıklara bir oumlrnektir

Boynuz ve kuyruk uccedillarındaki kuş motiflerinin Oumln Asyarsquoda MOuml 2

binden itibaren Mezopotamya ve daha sonra Hititlerde MOuml XIV yuumlzyıldan

beri rastlanmaktadır Ancak MOuml 1 binin ortalarında hiccedilbir yerde İskitler ve

Altayların yuumlkseklerindeki kabilelerdeki kadar yaygın kullanılmamıştır Ayıca

oumlzellikle yırtıcı olmayıp kurban niteliğinde olan hayvanların belden aşağılarının

180 derece doumlnmuumlş vaziyette tasvir edilmeleri de oumlnce Orta Asya sanatında

başlamış daha sonra yayılmıştır65

Goumlccedilebelerin hem hayatlarını suumlrduumlrebilmeleri iccedilin gerekli olması hem de

boynuzlarının hayat ağacına benzemesi nedeniyle geyik oldukccedila oumlnemlidir ve

sanatlarına yansımıştır Boynuz uccedillarındaki kuşlar da hayat ağacın dallarına

konmuş ve oumllen kişilerin ruhlarını temsil eden kuşları goumlrsel olarak resmetmek

iccedilin yapılmış olabilir Jacobson da uccedillarında kuş başları bulunan geyik

64 L L Barkova ldquoFrozen Tombsrdquo Frozen Tombs ndash The Culture and Art of The Ancient Tribes of

Siberia London British Museum Publications pp 21-78 1978 s 25-26 65 Rudenko age s 263ndash265

23

boynuzlarının muhtemelen hayat ağacını kuşların ise yeni doğacakların ruhlarını

temsil ettiğini vurgulamıştır66

Altay dağlarının kuzeyinde Ob ırmağı kıyılarında yaşayan Bolrsquoshaia

Reckha halkı goumlccedilebe değil yerleşik bir yaşam tarzına sahiptir Bu halka ait erken

doumlnem mezarlarından ccedilıkan ve Altay boumllgesinde hayvan kuumlltuumlruumlne ait ilk

oumlrneklerin bulunduğu bazı eserlerin Ordos bronzlarına benzerliği dikkat

ccedilekicidir67

Avrasya steplerinde bulunmuş ancak bulunduğu boumllge ve ait olduğu

kuumlltuumlr ya da topluluk bilinemediği iccedilin Saka eseri olarak koruma ve kayıt altına

alınmış pek ccedilok eser vardır Bunların hikacircyesi de şoumlyledir 1716 yılının ocak

ayında zamanın Sibirya valisi MP Gagarin tarafından Ccedilar I Petrorsquoya altından

yapılmış on parccedila tarihi eser hediye edildi Bu eserlerin kıymetli olduğunu

anlayan Ccedilar derhal emir vererek bunun gibi antik değeri olan eserlerin

saklanması ya da eritilerek ortadan kaldırılmasının oumlnlenerek toplanmasını ve

ulusal hazineye dacirchil edilmesini istedi Sibirya boumllgesinden iki yuumlz kadar altın

ve guumlmuumlş eser bu şekilde toplanarak Ccedilar I Petrorsquonun Sibirya Koleksiyonu olarak

kayıt altına alındı MOuml V veya IV yuumlzyıla ait olduğu duumlşuumlnuumllen eserler

arasında kemer tokaları ve at koşumları ile kuumlpe bilezik yuumlzuumlk ve kolye gibi

kişisel takılar da bulunmaktadır Yerel ustalar tarafından uumlretilen ve yerel

motifler taşıyan eserlerin yanı sıra Aram ve Ahameniş gibi kuumlltuumlrlere ait

motiflerin olduğu eserlere de rastlanmıştır Bazı eserlerin ise Oxus

Hazinesirsquondeki eserlere benzerlikleri de dikkat ccedilekmektedir68 Bu eserler

1894rsquoden beri Hermitage Muumlzesinde saklanmakta ve sergilenmektedir

Bilimsel arkeolojik ccedilalışmalar sonucu elde edilmeyip define avı şeklinde

toplanan ve Ccedilar I Petrorsquonun Sibirya Koleksiyonunda yer alan eserler hakkında

nerelerden ccedilıkarıldığı ait olduğu doumlnem ait olduğu topluluk gibi bilgiler

eksiktir Bazıları iccedilin menşei bilinen başka eserlerle karşılaştırma ve bilimsel

66 Jacobson The Deer Goddess s 243 67 Jettmar age s 87 68 Emma C Bunker C Bruce Chatwin Ann R Farkas Animal Style Art From East to West New

York The Asia Society Inc 1970 s 109

24

analizler sonucunda tahmini olarak zaman ve boumllge tespiti yapılmıştır Buna goumlre

eserlerin Altayların batısında buguumlnkuuml Kazakistanrsquoın stepleri iccedilinde yer alan bir

boumllgeden geldiği ve bir grup Saka kabilesine ait olduğu duumlşuumlnuumllmektedir69

Diğer oumlnemli bir merkez olan Tillya Tepe diğer adıyla Altın Tepe

Afganistanrsquoın kuzeyinde Şebergan yakınlarındaki tarihi bir boumllgedir 1978

yılında Arkeolog Sarianidi başkanlığında Sovyet ve Afgan arkeoloji ekibi

tarafından yapılan kazılarda ccedilok miktarda değerli eser bulunmuştur Ccedilalışma

yapılan boumllgede bulunan mezarlardan beş tanesi kadınlara bir tanesi bir erkeğe

aittir Bu mezarlardan ccedilıkarılan eserler MOuml IndashMS I yuumlzyıllar arasına

tarihlenmişlerdir Mezarlarda dikkat ccedileken bir oumlzellik de mezar yapılarının ccedilok

basit ve oumlzensiz olmasına karşılık iccedillerinden ccedilıkan eserlerin ccedilok zengin

olmasıdır Bunun nedeni mezar yerinin bilinmemesi iccedilin defin işleminin gizli bir

şekilde muhtemelen de gece gerccedilekleştirilmesi olmalıdır70

Kazıların bitiminden bir yıl sonra Afganistanrsquoda ccedilıkan savaş sırasında

kaybolduğu duumlşuumlnuumllen eserler başkanlık sarayının altındaki buumlyuumlk kasada kilitli

kutular iccediline oumlzenle saklanmış ve 2004 yılında kutularının accedilılmasıyla ikinci kez

guumln yuumlzuumlne ccedilıkarılmıştır

Tillya Tepedeki bu mezarların kimlere ait olduklarına dair ccedileşitli goumlruumlşler

vardır Sarianidi daha sonra Kuşhan Devletini kuracak olan beş Yuumlechi

kabilesine ait olabileceklerini iletirken diğer bir grup akademisyen ise Saka

olabileceklerini belirtmiştir71

142 Hun Sanatı

Ccedilinrsquoin kuzeyindeki Ordos boumllgesinde zaman iccedilinde iklim koşullarının

değişmesi ve boumllgenin giderek ccediloumllleşmesi sonucunda toprağın altında bulunan

bazı metal oumlzellikle de bronz eserler zaman iccedilinde guumln yuumlzuumlne ccedilıkmaya

başlayınca boumllgeye ilgi artmıştır Ayrıca yapılan arkeolojik ccedilalışmalar

sonucunda da boumllgede pek ccedilok eser bulunmuştur Guumlnluumlk hayatta kullanılan

69 Zavitukhina agm s 13-14 70 VI Sarianidi The Treasure of Golden Hill American Journal of Archeology (AJA) Vol 84

pp 125-132 yyThe Journal of the Archeological Institute of America 1980 s 125 71 Baumer age 2014 s 295

25

bıccedilak balta gibi eserlerin yanı sıra hayvan motifli suumls plakaları ve kemer tokaları

da ccedilıkarılan eserler arasında yer almaktadır72 Ordos bronzları olarak adlandırılan

bu eserler goumlccedilebe hayvan uumlslubunun en guumlzel oumlrneklerindendir

Bu boumllgeden ccedilıkarılmış eserlerdeki hayvan muumlcadele sahneleri daha

gerccedilekccedili ve muumlcadelecidir Muumlcadele iccedilindeki hayvanların her biri karşısındakini

yenmek iccedilin savaşmakta ve karşılık vermektedirler Oysa Karadenizrsquoin kuzeyi

ve Altaylarda kurganlardan ccedilıkan eserlerdeki hayvan muumlcadele sahnelerinde

zayıf olan hayvan ya da hayvanlar karşısındaki guumlccedilluuml olan hayvan ya da

hayvanlara karşı koyamaz sadece acı iccedilinde teslim olur ya da kaccedilar şekilde tasvir

edilmişlerdir

Eserlerin tarihlendirmelerinden yola ccedilıkarak oluşturulan başka bir goumlruumlşe

goumlre de hem gaga ağızlı at ya da geyik figuumlruuml hem de boynuz ve kuyruk uccedillarında

bulunan yırtıcı kuş kafaları Ruizhilere (Yuechilere) oumlzguuml sembollerdir Ccediluumlnkuuml

hem Ccedilinrsquoin Shenmu boumllgesindeki Nalin-gaotursquoda bulunmuş geyik formundaki

başlık suumlsuuml hem de Pazırık II Kurganrsquoda bulunmuş erkeğin kollarındaki

doumlvmelerdeki figuumlrler ccedilok benzerdir Eserlerin doumlnemlerinin İskitler ya da

Hunların eserlerin bulundukları boumllgelerdeki hacirckimiyet doumlnemlerine

uymadığından yola ccedilıkılarak bunların bir suumlre Hun federasyonunda yer almış

ancak daha sonra Ccedilinlilere yenilerek Altay boumllgesine ccedilekilmiş Massagetlerin bir

kolu olan Ruizhilere (Yuechilere) oumlzguuml semboller olduğu oumlne suumlruumllmuumlştuumlr73

72 Watt agm s 200 73 Haskins agm s 7-8 Watt agm s 30 Bunker vd ages 50 53 76

26

İKİNCİ BOumlLUumlM

İNANCcedilLAR MİTLER RİTUumlELLER ve MEZARLAR21

İNANCcedilLAR GELENEKLER VE TOumlRENLER

211 İskitler

2111 İskit İlahları

Herodot Tarih adlı eserinin oumlzellikle doumlrduumlncuuml kitabı

Melpomenersquode İskitlerin inanışları gelenek ve goumlrenekleri hakkında

detaylı bilgi vermektedir İskitlerin inandıkları başlıca tanrıccedila Hestiarsquodır

Ondan sonra Zeus ve Toprak ki Zeusrsquoun karısı olarak bilinir Apollon

Goumlksel Aphrodite Herakles ve Aresrsquoe inanırlar Şahane İskitler ayrıca

Poseidonrsquou da kutlarlar İskit dilinde Hestiarsquoya Tabiti Zeusrsquoa Papaios

Toprakrsquoa Api Apollonrsquoa Oitosyros Goumlksel Aphroditersquoye Argimpasa

Poseidonrsquoa Thagimasadas derler Yalnızca Aresrsquoe Ares derler İskitler iccedilin

ccedilok oumlnemli olan Tabiti ailenin evin yani ccediladırın ve ailenin varlığını

sağlayan ocağın doğanın ve siyasi guumlcuumln koruyucu Buumlyuumlk Tanrıccedilarsquosıdır

İskit sanatında bazen yarı kadın yarı yılan bazen kutsal yaratıklarının

arasında ya da karşısında bir lider ile birlikte ayakta veya oturur vaziyette

tasvir edilmiştir1 Bunlara ilave olarak Jettmar İskit krallarının atası olan

yılan kadını Yer Tanrıccedilası ismini vermediği başka bir tanrıccedilayı da kadınlık

hastalığına yakalanmış enare papazların taptığı başka bir tanrıccedila olarak

tanımlamıştır2

İskitlerin Ares dışındaki ilahlara heykel sunak veya tapınak kurma

gelenekleri yoktu Yalnız bir ccedileşit kurban toumlrenleri vardı Dinsel toumlrenlerin

hepsinde o uygulanırdı Bu toumlrende kurban ortaya getirilir ve oumln ayakları

bağlanırdı Kurbanı kesecek kişi arkasında durup ipi ccedilekerek hayvanı

duumlşuumlruumlr ve duumlşerken hangi tanrıya sunulmuşsa ona dua ederdi Sonra

hayvanın boğazına ince bir ip bağlar arasına bir dal sokar yavaş yavaş

ccedilevirerek kurbanı boğardı Sonra kurbanı yuumlzuumlp pişirirlerdi Bu kurban

1 Rice The Scythians s 85 Grakov age s 81 2 Jettmar age s 27

27

toumlreni sırasında ateş yakılmaz oumlncesinde toumlren yapılmaz kutsal su

serpilmezdi Hayvanın eti kemiklerinden ayrılır ve kemikler odun olarak

kullanırdı Etler varsa buumlyuumlk bir kazanda yoksa hayvanın işkembesi iccediline

doldurularak yanan kemikleri uumlzerinde pişirilirdi Etler pişince kurbanı

kesen kişi bir parccedila alır ve ayakları dibine atardı Kurban olarak buumltuumln

hayvanları ama oumlzellikle at keserlerdi Bir tek domuz kurban etmezler hatta

topraklarında bile yetiştirmezlerdi Buumltuumln tanrılar iccedilin aynı toumlreni

yaparlardı3

İskitlerde yalnız Ares iccedilin farklı bir tapınma şekli vardı Her yıl bu

tanrı adına tapınak olarak toplanma yerine uumlccedil stad eninde uumlccedil stad boyunda

ve uumlccedil staddan daha az yuumlkseklikte ince ağaccedil dallarından bir platform

yaparlardı Ortasına eski bir pala dikerlerdi Bu eski pala Ares heykeliydi

Buna suumlruuml hayvanları ve tabii at ayrıca varsa savaşta aldıkları her yuumlz

esirden birini kurban ederlerdi İnsan kurbanı hayvanlarınkinden farklıydı

Kurban olarak seccedililen esirin başının uumlzerine oumlnce şarap serperler sonra da

kafasını bir lenger uumlzerinde keserlerdi Kanını lengerde toplarlar lengeri

odun tepesinin uumlzerine taşıyıp kanı palanın uumlzerine doumlkerlerdi Bu arada

kurban edilen adamların sağ kollarını keserler ve havaya fırlatırlardı

Kollar duumlştuumlkleri yerde goumlvdeler de başka yerde kalırdı4

İskitler atalar kuumlltuumlne de inanırlardı Bunun en oumlnemli kanıtı

Perslerle yapılan savaş sırasında yaşanan bir olaydır Pers kralı Darius

ordularının saldırıları karşısında geri ccedilekilen İskitlerin kralı İdanthyrsosrsquoa

mektup goumlndererek ya savaşmasını ya da teslim olmasını istemiştir

İdanthyrsos ise cevabında savaşmamalarının bir taktik olduğunu ancak

atalarının mezarlarını bulup onlara zarar vermeye kalkarlarsa kendileriyle

kıyasıya savaşmaktan ccedilekinmeyeceklerini soumlylemiştir İdanthyrsos bu

mektubunda Zeusrsquotan atası Hestiarsquodan da İskitlerin Kraliccedilesi olarak

bahsetmiştir5

3 Herodotos Tarih s 318-319 4 Ae s 319 5 Ae s 346-347

28

Massagetler ise monoteist inanccedilları nedeniyle sadece guumlneşe

taparlar ve ona at kurban ederlerdi Onlara goumlre oumlluumlmluumllerin en hızlısı olan

at tanrıların en hızlısına adanmıştı6 Zerduumlştluumlğuumln kutsal kitabı Avestarsquoda

da guumlneş tapınılan ışıltılı oumlluumlmsuumlz ve hızlı atlı olarak tanımlanmaktadır7

Bulundukları boumllge itibariyle Massagetlerin Zerduumlşt dininden etkilenmiş

olmaları muhtemeldir

2112 İskit Mitleri

Herodot doumlrduumlncuuml kitabında İskitlerin menşei ile ilgili uumlccedil anlatıya

yer vermiştir Birinci anlatıya goumlre bir zamanlar bulundukları bu uumllke

boşmuş ve bu topraklarda Targiatos adında bir adam doğmuş Targiatosrsquoun

babası Zeus annesi ise Borysthenes (Dinyeper) ırmağının kızıymış

Targiatosrsquoun uumlccedil ccedilocuğu olmuş Lipoxais Arpoxais ve en kuumlccediluumlkleri de

Koloxais Goumlkten altından yapılmış bir saban bir boyunduruk bir balta ve

bir kupa duumlşmuumlş En buumlyuumlk ve ortanca kardeşler bunları almak istediğinde

altınlar kızıl kora doumlnuumlşmuumlş Sadece kuumlccediluumlk olan altınları rahatccedila alıp evine

gitmiş Boumlylece iktidar Koloxaisrsquoe verilmiş Bu kutsal altınları buumlyuumlk bir

oumlzenle saklarlar ve ona buumlyuumlk kurbanlar keserlermiş Ancak bununla ilgili

başka detaylı bilgi vermemiştir

Pontus Euxeinosrsquoa (Karadenizrsquoe) yerleşmiş Yunanlıların İskitlerin

menşei ile ilgili anlattıkları ise şoumlyledir Herakles Geryonrsquoun oumlkuumlzlerini

goumltuumlruumlrken İskit uumllkesine varmış Hava soğuk olduğu iccedilin Nemea aslanının

postunu uumlzerine oumlrtuumlp uyumuş Uyandığında arabasına koşulu kısraklarının

kaybolduğunu goumlrmuumlş Onları ararken buumltuumln uumllkeyi geccedilip Ağaccedillık

(Hyalaea) denen yere gelmiş Burada bir mağarada belinden yukarısı

kadın altı yılan bir yaratık ile karşılaşmış Yaratık Heraklesrsquoe orada kalıp

kendisi ile birleşirse kısrakları kendisine vereceğini soumlylemiş Herakles de

kabul edip kalmış Yaratığın Heraklesrsquoten uumlccedil ccedilocuğu olmuş Herakles

6 Ae s115 7 James Darmesteter Avesta Khorda Avesta (Book of Common Prayer) From Sacred Books of the

East yy American Edition 1898 LH Mills AvestaYasna Sacred Liturgy and Gathas Hymns

of Zarathushtra Sacred Books of East American Edition 1898 Yasna 110

29

kısraklarını alıp oradan ayrılırken yaratık ccedilocukları ne yapacağını sormuş

Herakles iccedillerinden hangisi yayı kendisi gibi kurar ve kılıcı yine kendisi

gibi kuşanırsa onu bu topraklara yerleştirmesini diğerlerini goumlndermesini

soumlylemiş Yaratığa yayını ve kılıccedil kayışını bırakmış Kılıccedil kayışının

tokasında da altın bir kupa asılıymış Ccedilocuklar buumlyuumlyuumlnce yaratık

kendisine denileni yapmış İccedillerinden sadece en kuumlccediluumlk olan Skytes yayı

babası gibi kurup kılıccedil kayışını babası gibi kuşanmış Diğerleri anaları

tarafından kovulmuş Bu nedenledir ki İskitlerin kılıccedil kayışlarında hala

kupa asılıdır

Son anlatıya goumlre ise Asyarsquodaki goumlccedilebe İskitler Massagetlerle

yaptıkları savaş sonrası Kimmerlerin topraklarına gelmişler İskitlerin

istilası karşısında ne yapacaklarına karar veremeyen Kimmerlerde krallar

ve halk fikir ayrılığına duumlşmuumlşler Birbirleriyle doumlvuumlşerek pek ccediloğu kardeş

eliyle oumllduumlruumllmuumlş Kalan halk oumllenleri Tyras (Dinyester) ırmağı kıyılarına

goumlmduumlkten sonra topraklarını terk etmişler İskitler geldiklerinde onlardan

kimseler kalmamış8

İskitler kendi geleneklerine ve inanccedillarına ccedilok bağlılardı Yabancı

geleneklerin hepsinden ama en ccedilok da Yunan geleneklerinden ccedilok

korkarlardı Başka geleneklere ilgi duyan Anakharsis ve Skylesrsquoin

yaşadıkları bu durumu ccedilok iyi anlatır

Anakharsis pek ccedilok uumllke gezmiş ve pek ccedilok kuumlltuumlr goumlrmuumlştuuml

Doumlnuumlş yolunda Hellespontosrsquou (Ccedilanakkale Boğazı) geccedilip Kyzikosrsquoa geldi

O guumln Kyzikoslular Tanrıların Anası onuruna bayram yapıyorlardı Pek

goumlsterişli kutlanan bu bayramı goumlruumlnce o da bir adak adadı Uumllkesine sağ

salim doumlnerse o da Anarsquoya Kyzikos usuluuml bir kurban kesecek ve gece

şenlik duumlzenleyecekti İskitya (Skythia)rsquoya vardığında Ağaccedillık Boumllgersquoye

giderek tanrıccedila iccedilin yapılan buumltuumln toumlrenleri yerine getirdi Bunları yaparken

boynuna tanrıccedilanın imgelerini ve bir trampet astı Onu goumlren bir yurttaşı

hemen gidip Kral Sauliosrsquoa her şeyi anlattı Kral da derhal oraya gitti ve

8 Herodotos Tarih s 297-299

30

Anakharsisrsquoi dinin geleneklerini yerine getirirken yakaladı Ok atıp onu

oumllduumlrduuml Buguumln İskit (Skyth) uumllkesinde Anakharsis sorulduğunda herkes

oumlyle birini tanımadıklarını soumlyler Ccediluumlnkuuml o uumllkesini bırakıp gitmiş ve gittiği

yerlerden başka gelenekler getirmiştir Akıbeti de boumlyle olmuştur9

Kral Ariapeithes oğlu Skylesrsquoin başına da buna benzer bir olay

geldi Skylesrsquoin annesi İskit değil Yunandı Annesinden Yunan dili ve

edebiyatı oumlğrendi Babası Ariapeithes oumlluumlnce yerine Skyles geccedilti Yeni kral

yerli gelenekleri beğenmezdi Annesinden aldığı eğitim nedeniyle kendini

Yunan geleneklerine daha yakın hissederdi Ordusunu Borystheneslilerin

kentine goumltuumlrduumlğuuml zaman orduyu kentin dışında bekletir kendisi kaleye

girip kapıyı kapattırırdı Hemen uumlzerindeki İskit (Skyth) kıyafetlerini

ccedilıkarıp Yunan kıyafetleri giyerdi Burada tam bir Yunan gibi yaşar onların

geleneklerine uygun kurbanlar sunardı Bir ay ya da daha fazla bu şekilde

yaşar sonra İskit (Skyth) kıyafetlerini tekrar giyer ve uumllkesine doumlnerdi

Bunu sık sık tekrarlardı Orada ccedilevresi beyaz mermerden grifon ve sfenks

heykelleriyle suumlsluuml goumlrkemli bir saray yaptırmış ve yerli bir kadınla da

evlenmişti Dionysos dinine girdiği sırada bir Borysthenesli gizlice gidip

olanları İskitlere (Skyth) anlattı İskit (Skyth) liderleri hemen oraya gittiler

Dionysos ayini yapanlar iccedilinde kendini onun cezbesine kaptırmış Skylesrsquoi

goumlrduumller Geri doumlnduumlğuumlnde ordu krala karşı ayaklandı ve kardeşini kral

yaptı Skyles Trakyarsquoya kaccediltı ama yakalandı Kafası kesilerek oumllduumlruumllduuml10

İşte İskitler kendi geleneklerine bu kadar bağlıdırlar ve karşı gelenleri en

ağır biccedilimde cezalandırırlardı

2113 İskitlerde Falcılık

İskitlerde batıl inanccedillar da vardı Fala buumlyuumlye ve muskaların

guumlcuumlne inanırlardı11 Falcılık ccedilok yaygındı Soumlğuumlt değneklerine bakarak

geleceği soumlyleyen ccedilok falcı vardı Enareler de falcılık yaparlardı Onlar

9 Ae s 325 10 Ae s 326-328 11 Rice The Scythians s 85

31

ıhlamur kabuklarına bakarak gelecekten haber verirlerdi Geleceği goumlrme

yetisini kendilerine Aphroditersquonin verdiğini soumlylerlerdi

İskit kralı hastalandığında bunun sebebini oumlğrenmek iccedilin ccedilağırılan

falcıların bir kişinin kral hanedanı uumlzerine yalan yere yemin ettiğini

soumlylemesi uumlzerine buna inanılması ve o kişinin ya da yanlış kehanette

bulunan falcıların oumllduumlrmeleri bu inanccedillarına oumlrnektir12

Baktıkları fallar ccedilıkmayan ya da yanlış ccedilıkan ya da başka farklı

nedenlerle falcılar kral tarafından oumlluumlme mahkucircm edilirdi Oumlluumlm cezası

iccedilin falcılar odunlarla doldurulmuş ve oumlkuumlzler tarafından ccedilekilen bir

arabaya elleri ayakları ve ağızları bağlı olarak konurlardı Daha sonra

araba ateşe verilir ve oumlkuumlzler uumlrkuumltuumllerek arabayı suumlrmeleri sağlanırdı13

2114 İskitlerde Ant İccedilme

Ant iccedilmek İskitler iccedilin oumlnemli bir rituumleldir Herodotrsquoun aktardığına

goumlre İskitler şoumlyle ant iccedilerdi Ant iccedilecek olan kişiler buumlyuumlk toprak bir

kabın iccediline doldurdukları şarabın uumlzerine kanlarını akıtırlar ve

karıştırırlardı Sonra bu kabın iccedilerisine bir pala oklar balta ve mızrak

sokarlardı Tanrısal oumlfke uumlzerine ant iccediltikten sonra kaptaki şaraptan

birazcık iccedilerlerdi Bu olaya şahitlik edenlerden ileri gelenler de bu şaraptan

iccedilerlerdi14

2115 İskit Savaş Gelenekleri

Savaş zamanlarında iyi birer savaşccedilı olan İskitler savaşta ccedilok

başarılı ve muumlcadelecidirler Bir duumlşmanı ccedilevreleyip defalarca saldırılar ve

yenmeden bırakmazlardı

Bir İskit oumllduumlrduumlğuuml ilk duumlşmanının kanını bir kupaya koyup iccedilerdi

Savaşta oumllduumlrduumlğuuml herkesin kafasını keserek krala goumltuumlruumlr ancak bu şartla

ganimetten pay alabilirdi Duumlşmanlarının kafalarının derilerini yuumlzerler ve

kuruturlardı Bunları atlarının dizginlerine dizerlerdi Bazıları bu yuumlzuumllmuumlş

12 Herodotos Tarih s 321 13 Ae s 322 14 Ae

32

kafa derilerden manto yuumlzuumllmuumlş el derilerinden de ok torbasına kapak

yaparlardı

İskitler en nefret ettikleri duumlşmanlarının kafatasından kupa

yaparlardı Dışını oumlkuumlz derisiyle kaplarlardı Zenginler ayrıca iccedilini altın ile

kaplarlardı Aynı şeyi araları accedilılan ve kral oumlnuumlnde yendiği kendi

yurttaşlarına da yaparlardı Ayrıca yılda bir kez her valinin kendi

boumllgesinde duumlzenlediği kutlamada şarap ve su karıştırılırdı Bir duumlşman

yenmiş her İskit bu onur şarabından iccedilmeye hak kazanırdı Boumlyle bir

başarısı olmayanlar bu şaraptan iccedilemez hatta dışlanırlardı Ccedilok duumlşman

oumllduumlrenler ccedilok şarap iccedilebilirlerdi15

15 Ae s 320-321

33

213 Hunlar

2121 İnanccedillar ve Rituumleller

Dil youmlnuumlnden birbirleri ile akraba olan Tuumlrk ve Moğol halklarının

birbirleri ile kuvvetli etkileşimi olduğunu bilinmektedir Aynı etkileşimin

inanccedillar accedilısından da geccedilerli olduğu Goumlk-tanrıyı tanımlayan tengri

kelimesinin her iki toplumda da yaygın olarak kullanılmasından

anlaşılabilmektedir Hatta tengri kelimesinin MOuml II yuumlzyılda Ccedilin sınırına

yerleşen Hun (Xiong-nu) birliği tarafından da kullanıldığı bilinmektedir

İnanccedillarına goumlre Buumlyuumlk Tanrı Goumlk yani Tengrirsquodir Kozmik ve toplumsal

yaşamın duumlzenleyicisidir Ona dua edilir ve beyaz at kurban edilir Ayrıca

ona bağlı olan pek ccedilok ikincil guumlccedil de kimi zaman tanrı ya da ruh kimi

zaman da sadece kutsal olarak addedilmektedir Bu ikinci guumlccedil olarak tabir

edilen ve yer dağ su ateş ev ve eşik yıldızlar ağaccedillar ve nesnelerde

yerleşik olan ruhların değişken ve bir araya gelince ccediloğalan etkisi artan

guumlccedilleri vardır O nedenle orman goumll taşların yığılmasıyla yapılmış tepe

iccedilinde okların toplu halde durduğu sadağın guumlccedilleri daha fazladır Hunların

(Xiong-nu) inanışları daha sonraki Tuumlrk-Moğol inanışlarından ccedilok farklı

goumlruumlnmemekle birlikte İskitlerin inanışlarına daha ccedilok benzemektedir16

Hunlar guumlneşin yanı sıra aya ve diğer goumlk cisimlerine de taparlardı

Şafak vakti Şanyu kampı terk eder ve guumlneşin doğuşunu eğilerek

selamlardı Akşam da aynı şekilde ayın doğuşunu eğilerek selamlardı

Oturma duumlzeni iccedilinde sol tarafta olmak ya da youmlnuuml kuzeye doğru olmak

onurlu makam olarak addedilirdi On guumlnluumlk haftanın wu ve ji guumlnlerine

ise en kutsal guumlnler olarak oumlnem verilirdi17

Yılın ilk ayında ccedileşitli liderler Şanyursquonun başkanlığında atalar

tapınağında yapılan kuumlccediluumlk bir toplantıda kurbanlar iccedilin bir araya

16 Yves Bonnefoy Asian Mythologies Chicago The University of Chicago Press 1993 s 315-316

Yves Bonnefoy Antik Duumlnya ve Geleneksel Toplumlarda Dinler ve Mitolojiler Soumlzluumlğuuml A-K

Ankara Dost Kitabevi 2000 s 1100-1101 17 Sima Qian Records of China s 164 Sima Qian Han Dynasty s 137 Wylie History of Heung-

Noo Vol3 s 410 Şanyu ve liderlerin toplandığı yer iccedilin Wylie (1874 410) atalar tapınağı (ancestral chapel) ifadesini

kullanırken Sima Qian (1993 137) Şanyursquonun ccediladırında (court) ifadesini kullanmıştır

34

gelirlerdi Yılın beşinci ayında Longchengrsquode ise atalarına cennete

duumlnyaya tanrılara ve ruhlara kurbanlarını iletmek iccedilin buumlyuumlk bir toplantı

duumlzenlerlerdi Sonbaharda yani atların en besili oldukları zamanda da

halkın ve hayvanların sayımı iccedilin Dai Ormanında buumlyuumlk bir toplantı

yapılırdı18 Bu kaynaklarda kurban detayları ile ilgili bilgi verilmezken

hayvan ya da insan mı kurban ettikleri ve kurban etme rituumlelini nasıl

gerccedilekleştirdikleri de belirtilmemiştir

Ccedilin ile her zaman yakın temas iccedilinde olmaları Hunların bilerek ya

da bilmeyerek Ccedilin kuumlltuumlruumlnden etkilenmesi sonucunu doğurmuştur Ccedilin

menşeili uumlruumlnler gibi Ccedilin inanış ve rituumlelleri de Hunların yaşamlarına

girmiştir Oumlrneğin Ccedilin sembolizminde ayrı bir anlam ve oumlnemi olan

youmlnlerin renklerin ve ccedileşitli oumlzellikleri temsil eden hayvanların Hunlar iccedilin

de oumlnem ve anlam taşıdığını goumlrmek muumlmkuumlnduumlr Ccedilin goumlksel inancına goumlre

goumlğuuml oluşturan kuumlrenin her bir ccedileyreğini temsil eden

Doğu mavi (yeşil19) ilkbahar ejderha ve tahta

Guumlney kırmızı yaz kuş (vermilion ya da foniks) ve ateş

Batı beyaz sonbahar kaplan ve metal

Kuzey siyah kış kaplumbağa ve su

Merkez sarı ve toprak

ile ilişkilendirilmektedir Ccedilin astrolojisinde Buumlyuumlkayı takımyıldızındaki

yedi yıldız goumlkteki Yedi Youmlneticinin yani Guumlneş Ay Juumlpiter Satuumlrn

Mars Venuumls ve Merkuumlrrsquouumln temsilcisidir Kuumlccediluumlkayı takımyıldızının

ucundaki kuzey yıldızının etrafında doumlnerek mevsimleri ve doğanın

doumlnguumlsuumlnuumln devamını sağladığı iccedilin Buumlyuumlkayı takımyıldızı Goumlk tanrının

arabası olarak tanımlanmış ve tasvir edilmiştir Ayrıca Buumlyuumlkayı

takımyıldızında yer alan yedi adet yıldız tabutların uumlzerinde de

takımyıldızı ile aynı duumlzende yapılmış yedi delik ya da boyanmış yedi daire

18 Sima Qian Records of China s 164 Sima Qian Han Dynasty s 137 Wylie History of Heung-

Noo Vol3 s 410 19 Bonnefoy Asian Mythologies s 240

35

formları ile şeklen de yer almıştır20 Ccedilinliler guumlneş ve ayın guumlcuumlne ccedilok

inanıyorlar ve bunu da her fırsatta dile getiriyorlardı Ccedilinlilerde aynı

zamanda cennet ve oumlbuumlr duumlnya inancı da vardı Oumlluumlmden sonra yaşama

inanıyorlardı Ayrıca kuvvetli atalar kuumlltuuml ve detaylı oumlluuml goumlmme adetleri

vardı21 Tuumlm bunlar zaman iccedilinde Hunları da etkilemiş olmalıdır

Oumlzellikle Han doumlneminde (MOuml 206ndashMS 220) evren uumlzeri buumlyuumlk

bir şemsiye ile kapalı bir araba olarak tarif ediliyordu Uumlstteki yuvarlak

buumlyuumlk şemsiye Goumlkyuumlzuumlnuuml arabanın kare ccedilerccedilevesi ise Yeryuumlzuumlnuuml temsil

ediyordu Goumlkyuumlzuuml Yeryuumlzuumlne bağlı doumlrt ya da sekiz kolon uumlzerinde

duruyordu Kare Yeryuumlzuumlnuumln doumlrt tarafında doumlrt tane Deniz vardı Ancak

Denizrsquoler bildiğimiz okyanuslar değil barbarların topraklarıydı Doğuda

Yi barbarları guumlneyde altı ccedileşit Adam barbarları batıda yedi ccedileşit Rog ve

kuzeyde sekiz ccedileşit Dirsquoler bulunuyordu Yeryuumlzuumlnuumln merkezinde ise

kraliyet başkenti yer alıyordu22 Hunlar ve Ccedilinliler arasındaki ccedilok youmlnluuml

iletişim ve etkileşim nedeniyle Hun kurganlarının bazılarında da araba

kalıntılarına rastlanmıştır

Hunlarda falcılar Şan-yu uumlzerinde ccedilok etkiliydiler Bu durumu

kanıtlayan yaşanmış bir olay da Ccedilin kayıtlarına geccedilmiştir Şoumlyle ki Ccedilin

ordusunda başarılı bir general olan Le Kwang-le Ccedilinli yetkililer ile

problem yaşamaktadır Bu arada ordusu Şan-yursquonun ordusunun karşısında

buumlyuumlk yenilgiye uğramıştır General Le artık geriye de doumlnemeyeceği iccedilin

yenilgi sonrasında San-yursquoya bağlılık ve tabiiyetini sunar Şan-yu da buna

karşılık olarak kızını generale verir ve daha oumlnce Hun tarafına geccedilmiş olan

başka bir Ccedilinli general olan Wei Leuhrsquodan daha uumlst bir ruumltbeye getirir Bir

yıl kadar devam eden bu durumdan rahatsız olan ve Lersquoyi kıskanan Wei

Leuh buna bir son vermek ister Şan-yursquonun eşinin rahatsızlanmasını fırsat

bilir ve Şan-yursquonun falcısını uzun zamandır asker kurban vermedikleri iccedilin

20 JJM De Groot The Religious System of China Vol I Leiden EJ Brill 1892 s 91 317-318

Bonnefoy Asian Mythologies s 240 21 James Legge Li-Ki 10 Books 1885 s 2 42 22 James Legge Chinese Classics Vol 31 Hongkong London Missionary Societys Printing Office

1865 s 90-91 101 Bonnefoy Asian Mythologies s 236

36

eşinin hasta olduğunu soumlylemesi iccedilin ikna eder Bu sorunu duumlzeltmek iccedilin

de General Lersquonin kurban edilmesinin ccedilok uygun olduğunu da soumlyler

Hemen yakalanan ve kurban edileceğini anlayan General Le eğer onu

oumllduumlruumlrlerse başlarına ccedilok koumltuuml şeyler geleceğini soumlyler ama onu

dinlemezler Gerccedilekten de oumlluumlmuumlnuumln ardından Hunlar ccedilok buumlyuumlk felaketler

yaşarlar Bunun uumlzerine Şan-yu kefaret iccedilin general adına bir tapınak

yaptırır Bu olay Hunlarda falcıların Şan-yu uumlzerindeki etkisini goumlstermesi

bakımından ccedilok oumlnemlidir23

MOuml II yuumlzyılda Ccedilinrsquoin batısına elccedili olarak goumlnderilen Chang

Krsquoien ( Zhang Qian) Hunların arasında yaşarken Wu-sun kralı Kun-Mo

hakkında duyduğu bir olayı İmparatora şoumlyle aktarır Kun-Morsquonun babası

Hunların (Hiung-nu) batı sınırına yakın oumlnemsiz bir eyaletin lideridir

Hunlar buraya akın duumlzenler ve lideri oumllduumlruumlr Liderin oğlu Kun-Mo da

doğumunun hemen sonrasında vahşi ormana atılır Burada siyah bir kuş

ccedilocuğa et getirir dişi bir kurt da emzirir Bunu duyan Şan-yu bunu bir

mucize olarak kabul eder ve Kun-Morsquoyu yetiştirir Sonrasında kendini pek

ccedilok olayda kanıtlamış olan Kun-Morsquoyu askeri komutan yapar Daha sonra

Şan-yu ona kendi halkının başında olması iccedilin Batı boumllgesinin

sorumluluğunu verir Şan-yu oumllduumlkten sonra Kun-Mo Hunlardan ayrılarak

uzak bir boumllgeye ccedilekilir24 Bu da goumlsteriyor ki Hunlar doğadan gelen

mucizelere de inanmış ve saygı goumlstermişlerdir

23 Wylie History of Heung-Noo Vol3 s 440-441 24 Friedrich Hirth ldquoThe Story of Chang Kieacuten Chinas Pioneer in Western Asia Text and Translation

of Chapter 123 of Ssiuml-Ma Tsieacutens Shiuml-Kirdquo Journal of the American Oriental Society Vol 37 pp 89-

152 1917 s 100

37

2122 Hun Savaş Gelenekleri

Hunlar yapacakları bir saldırı oumlncesi aya ve yıldızlara bakarlardı

Ay dolunay olduğunda saldırır hilal haline gelmeye başladığında ise geri

ccedilekilirlerdi Savaşta oumllduumlrduumlğuuml duumlşmanının başını kesen ya da esir alan bir

kap şarapla oumlduumlllendirilirdi Savaşta elde ettiği ganimetler kendisinde

kalırken esirler de koumlle yapılırdı Ayrıca oumllduumlrduumlğuuml duumlşmanın mallarını da

ele geccedilirirdi25 Herodot kitabı Melpomenersquode İskitlerin savaş ile ilgili

geleneklerinden bahsettiği boumlluumlmde de savaş ganimetlerinden pay

alabilmek ve onur toumlrenindeki şaraptan iccedilebilmek iccedilin oumllduumlrduumlkleri

duumlşmanlarının kafalarını kesip aldıklarını aktarmıştır26

İskitler arasında da yaygın olan rituumlel benzeri bir adet Ccedilin

kaynaklarında Hunlarla ilgili olarak şoumlyle aktarılmaktadır 49 yılında

yapılan barış anlaşması sonrasında Ccedilin elccedilileri ile Şan-yu ve birkaccedil bakanı

No nehrinin guumlneyindeki tepelere giderler Beyaz bir at oumllduumlruumlluumlr bir bıccedilak

ve biraz altın yola atılarak sabanla suumlruumlluumlr Daha oumlnce Şan-yu Laou-shang

tarafından oumllduumlruumllduumlkten sonra kafası kesilen Massaget kralının

kafatasından yapılan kadehe şarap doldurulur Kadehteki şarap herkes

tarafından iccedililir Toumlren bu şekilde sona erer ve anlaşma onaylanmış olur27

Buna benzer bir anlatıda ise Ccedilin İmparatoru esir tutulan Hunlardan Şanyu

Laou-shangrsquoın Yuumle-chi (Massaget) kralını yendiğini ve kafatasından iccedilki

kadehi yaptığını oumlğrenir28

Ccedilin ile olan ccedileşitli alanlardaki ilişkiler neticesinde karşılıklı

etkilenmeler olduğundan bahsedilmişti Ccedilin goumlksl inancından etkilenmeye

oumlrnek bir olay ise şoumlyledir MOuml 187rsquode Ping-chingrsquode karşı karşıya gelen

Mete Han (Maou-tun) Ccedilin İmparatoru Gaozu (Kaou-te) ve askerlerini yedi

guumln boyunca kuşatma altında tutmuştur Bu kuşatma esnasında Hun

suumlvarilerinden beyaz atlı olanlar batıda beyaz yuumlzluuml gri atlılar doğuda

25 Sima Qian Records of China s 164-165 Sima Qian Han Dynasty s 137 Wylie History of

Heung-Noo Vol3 s 411 26 Herodotos Tarih s 320-321 27 Wylie History of Heung-Noo Vol5 s 48 28 Hirth agm s 93 96

38

siyah atlılar kuzeyde kızıl atlılar guumlneyde yer almıştır29 Mete Hanrsquoın

kuşatmayı Ccedilin inancında oumlnemli yeri olan renklerdeki atlarla ve renklerle

bağlantılı youmlnlere uygun yapması Ccedilinliler uumlzerinde psikolojik baskı

kurmak istediğini ya da gerccedilekten Hunların da bu simgelere oumlnem

verdiğini ve inandığını goumlstermektedir

29 Sima Qian Records of China s 165-166 Sima Qian Han Dynasty s 138 Wylie History of

Heung-Noo Vol3 s 412

39

22 Cenaze Toumlrenleri ve Kurganlar

221 İskitlerde Cenaze Toumlrenleri

Herodot Tarih adlı eserinde İskit cenaze toumlrenleri ve mezarları hakkında

da bilgi vermiştir İskitlerin Kral mezarları Gerrhos topraklarında yani

Borystenes (Dinyeper) ırmağı uumlzerinde gemilerin gidebilecekleri en son

boumllgededir Kral oumllduumlğuumlnde eni boyu eşit buumlyuumlk doumlrtgen bir mezar kazılırdı

Mezar hazır olduğunda oumlluumlyuuml getirirlerdi

Oumlluuml mumla kaplanır karnı yarılıp iccedili boşaltılır ve maydanoz tohumu

anason doumlvuumllmuumlş saparna ve kokulu maddelerle doldurulup ve dikilirdi Daha

sonra oumlluuml bir arabaya konularak başka bir halk topluluğuna goumltuumlruumlluumlrduuml Teslim

alanlar Şahane İskitlerin geleneklerini uygulayarak yas tutarlardı Bir

kulaklarının memesini keserler kafalarını kazırlar kollarını ccedilizerler sol ellerine

ok saplarlar alın ve burunlarını yırtarlardı Sonra kralın oumlluumlsuuml bu halkla birlikte

kendi uyruğundan başka bir halk topluluğuna goumltuumlruumlluumlrduuml Bu şekilde buumltuumln halk

topluluklarına dolaştırılırdı Oumlluuml son olarak Gerrhos uumllkesine goumltuumlruumlluumlrduuml

Kazılmış mezarın dibine ccedilimenler yayılarak oumlluuml bunların uumlzerine

konurdu Yere saplanmış mızraklarla ccedilevrili oumlluumlnuumln uumlzerine ağaccedil kabukları ile

goumllgelik yapılır sazlarla oumlrtuumlluumlrduuml Kendisi ile birlikte mezarın iccediline en sevdiği

karısı elinden iccedilki iccediltiği hizmetkacircrı bir aşccedilı silahtarı bir uşak bir haberci ve

atları boğularak konurdu Mezara kullandığı eşyalardan birer tane ve altın bir

kupa konurdu Guumlmuumlş ve bakır konmazdı Bu toumlren tamamlanınca herkes yuumlksek

bir tepe oluşturana kadar mezara toprak atardı

Bir yıl sonra kralın mezarında şoumlyle bir toumlren yaparlardı Krala en ccedilok

hizmet etmiş elli adamı ve atı oumllduumlruumlluumlrduuml İccedileri boşaltılıp samanla doldurulup

tekrar dikilirdi İccedillerine kazık destekler ve altlarına araba tekerlekleri koyarak

atlı suumlvariler hazırlarlardı Bu atlıları mezarın ccedilevresine dizerek bırakırlardı30

Krallar iccedilin yapılan bu oumlluuml goumlmme toumlreni sıradan İskitler iccedilin yapılmazdı

Halktan biri oumllduumlğuuml zaman en yakınları oumlluumlyuuml bir arabaya koyup sırayla diğer

30 Herodotos Tarih s 323-324

40

yakınlarına goumltuumlrerek dolaştırırlardı Cenaze konvoyunu goumlren yakınları gelenler

iccedilin hemen yemek hazırlarlar ve bir parccedilasını oumlluumlnuumln oumlnuumlne koyarlardı Cenaze

kırk guumln boyunca boumlyle gezdirilir ve sonra goumlmuumlluumlrduuml31

İskitler oumlluumllerini goumlmduumlkten sonra kendilerini şoumlyle temizlerlerdi

Başlarını ovarak yıkarlardı Goumlvdelerini temizlemek iccedilin ise ayrı bir toumlren

yaparlardı Yere uccedilları birbirine eğik uumlccedil ccedilubuk ccedilakarlar uumlzerini keccedile ile oumlrterler

ortasındaki kaba kızgın taşlar koyarlardı Bu kızgın taşların uumlzerine de kenevir

tohumları atarlardı Tuumltmeye başlayan tohumların buharını ccedilok severler ve

keyiften haykırırlardı Bu işlemi erkeler yapardı ve yıkanma yerine geccedilerdi

Ccediluumlnkuuml vuumlcutlarına su değdirmezlerdi Kadınlar ise servi sedir ve guumlnluumlk ağacı

yapraklarını ezip suyla karıştırarak bir lapa hazırlarlardı Bununla yuumlzlerini ve

buumltuumln vuumlcutlarını kaplarlardı Ertesi guumln bu lapayı kaldırdıklarında yumuşak ve

guumlzel bir goumlruumlnuumlme sahip olurlardı32

Altaylarda ise lider ya da topluluk iccedilin oumlnemli bir kişi oumllduumlğuumlnde defin

işleminin zamanı oumllduumlğuuml zamana goumlre seccedililirdi Ccedilin kayıtlarına goumlre bahar ya da

yazın oumllenleri sonbaharda sonbahar ya da kışın oumllenleri ise baharda goumlmerlerdi33

Defin iccedilin buumlyuumlk bir ccedilukur kazılarak mezar odası hazırlanırdı Oumllen kişi ve eşinin

bedenleri diğer hayatları iccedilin mumyalanırdı Mumyalamanın amacı hem bedeni

goumlmuumlluumlnceye kadar muhafaza edebilmek hem de oumlluumlmsuumlzluumlklerini sağlamaktır

Mumyalama işleminde zaman ve boumllgeye goumlre farklılıklar olsa da temel olarak

buumltuumln iccedil organlar beyin ve hatta buumltuumln kaslar ccedilıkarılırdı Bu da Orta Asyarsquoda

yaygın olan yeniden dirilmenin kemikler ve deri ile başlayacağı inancını hemen

akla getirmektedir34 Mumyalanmış bedenler bazen yekpare ağaccedil goumlvdesinden

oyulan tabutlara bazen de yere konulurdu Uumlzerlerine kıyafet ve takıları

yanlarına diğer yaşamları iccedilin gerekli olabilecek eşyalar silahlar ve değerli

31 Ae s 324 Orijinal metinlerde (ἐσβάλλουσι ἐς σκάφην - Herodotos 1906 41) olarak geccedilen kısım Beloe (1830

171) tarafından ccedilubuklardan oluşan tentenin ortasındaki boşluk Macaulay (1890) tercuumlmesinde ise

tentenin ortasındaki leğen Oumlkmenrsquoin (2014 324) Tuumlrkccedile ccedilevirisinde ise tentenin ortasındaki tekne

olarak ccedilevrilmiştir 32 Ae 33 Rudenko age s 279 34 Jettmar age s 137

41

hediyeler de konulurdu Başları doğuya doğru gelecek şekilde yerleştirildikleri

mezar odası dışına goumlsterişli koşum takımları tam olarak giydirilmiş atlar ve

bazen de araba konulurdu Sonra mezarın uumlzeri toprak ve taşlarla kapatılıp buumlyuumlk

bir tepe yapılırdı

Massagetlerin adetleri ise ccedilok başkaydı Onlar oumlmuumlrlerinin şoumlyle son

bulmasını isterlerdi Birisi ccedilok yaşlandığı zaman yakınları bir araya gelir ve bazı

suumlruuml hayvanları ile birlikte onu da kurban ederlerdi Sonra bu etleri pişirirler ve

yerlerdi Hasta olanlar yenmez goumlmuumlluumlrduuml Kurban edilecek yaşa ulaşamamak

buumlyuumlk talihsizlik sayılırdı35 Herodotrsquoun aktardığına goumlre en kuzeydeki

İssedonlar da yaşlıları oumllduumlğuumlnde suumlruuml hayvanlarının etiyle karıştırıp yerler

kafasını kazıyıp beynini ccedilıkardıktan sonra altın yapraklarla kaplayıp her yıl

buumlyuumlk kurbanlarla yuumlceltirlerdi36 Gelenekler arasındaki bu benzerliğin nedeni

İskit soyundan olan Massagetlerin İssedonların karşısında oturmaları olabilir37

Bu bakımdan birbirlerini etkilemiş olmaları muhtemeldir Oumllen kişinin bu

şekilde yenmesi geleneğinin o kişiye ait doğauumlstuuml guumlccedillerini kendilerine

geccedilirmek amacıyla yapılmış olabileceği de bir ihtimal olarak goumlz oumlnuumlnde

bulundurulmalıdır38

222 İskit Kurganları

Herodot İskitlerin Kral mezarlarının Gerrhos topraklarında yani

Borystenes (Dinyeper) ırmağı uumlzerinde gemilerin gidebilecekleri en son boumllgede

olduğunu aktarmıştır Ccedileşitli zamanlarda yapılan arkeolojik ccedilalışmalar

sonucunda Karadenizrsquoin kuzeyinde bulunan kral kurganlarının ccediloğunun

Dinyeper ve Bug ırmakları arasında deniz kıyısından başlayıp kuzeyde buguumlnkuuml

Kievrsquoe kadar olan boumllge ile buguumlnkuuml Azak yarımadası ve Kuban nehri

havzasında yer aldığı goumlruumllmektedir

Herodotrsquoun aktardığına goumlre kral oumllduumlğuumlnde eni boyu eşit buumlyuumlk

doumlrtgen bir mezar kazılırdı Oumlluuml hazırlanıp gerekli toumlrenler yapıldıktan sonra

35 Herodotos Tarih s 109 36 Ae s 304 37 Ae s 108 38 Rudenko age s283

42

mezara yani kurgana konurdu İskitler oumlluumllerini kazılmış mezarın dibindeki

ccedilimenlerin uumlzerine koyarlardı Yere saplanmış mızraklarla ccedilevrili oumlluumlnuumln uumlzerine

ağaccedil kabukları ile goumllgelik yapılır sazlarla oumlrtuumlluumlrduuml Kendisi ile birlikte mezara

en sevdiği karısı hizmetkacircrı aşccedilısı silahtarı uşağı bir haberci ve atları

boğularak konurdu Kullandığı eşyalardan birer tane ve altın bir kupa da

konurdu Guumlmuumlş ve bakır eşya konmazdı Bu toumlren tamamlanınca herkes yuumlksek

bir tepe oluşturana kadar mezara toprak atardı39

Karadenizrsquoin kuzeyindeki kurganlarda ana mezar odası dışında ayrı

boumlluumlm ya da boumlluumlmler de bulunabiliyordu Huumlkuumlmdar ile birlikte oumllduumlruumllenler ve

atlar bazen aynı oda iccediline bazen de varsa farklı boumlluumlmlere konulurdu Oumlluuml sırtuumlstuuml

vaziyette ve başı doğu youmlnuumlnde olacak şekilde yerleştirilirdi

Altaylardaki kurganların tepeleri ccedilok yuumlksek değildir Tepenin yuumlksekliği

ile ccedilapı arasında onda bir gibi bir oran vardır Aşağı yukarı tuumlm kurganlarda ortak

yapı olarak mezar ccedilukuru doğu-batı doğrultusunda dikdoumlrtgen şeklinde

accedilılmıştır Ccedilukurun boyu kuzey-guumlney doğrultusunda daha kısadır Mezar odası

ccedilukurun guumlney kenarında yapılmıştır Bazen mezar odasında birden fazla oumlluuml

goumlmuumllmuumlştuumlr Oumlluumller mezar odasında sırt uumlstuuml ya da sağ veya sol yanlarına

yatırılmış40 vaziyette ve başları doğuya gelecek şekilde yerleştirilmiştir Basit

mezarlarda oumlluumller doğrudan tabana konurken buumlyuumlk mezarlarda ise ağaccedil

goumlvdesinden yapılmış bir tabutun iccediline yerleştirilmiştir At goumlmuumlleri ise ccedilukurun

kuzeyinde ve mezar odasının dışında başları doğuya gelecek şekilde konmuştur

Daha sonra odanın ve atların uumlzerleri ağaccedil kuumltuumlkleri ve toprakla kapatılarak

dairesel formda bir tepe oluşturulmuştur Kuumlccediluumlk boy kurganlarda 13-15 metre

ccedilapında bir tepe iccedilinde oumlluumlnuumln ve eşyaların konacağı ancak uumlccedil kuumltuumlk

yuumlksekliğinde bir mezar odası ile oda dışına goumlmuumllmuumlş iki ya da uumlccedil at

bulunmaktadır Orta boy bir kurganda ise 24 metre ccedilapında bir tepe ile iccediline

oumlluumlnuumln tabutu ve eşyalarının konabileceği daha buumlyuumlkccedile bir mezar odası ve oda

dışına goumlmuumllmuumlş oldukccedila fazla sayıda at yer almaktadır Buumlyuumlk kurganların

39 Herodotos Tarih s 323 40 Nikolai A Bokovenko ldquoScythian Culture in the Altai Mountainsrdquo Nomads of the Eurasian Steppes

in the Iron Age Ed J Davis-Kimball VA Bashilov LT Yablonsky Berkeley Zinat Press pp285-

295 1995 s 289

43

tepelerinin ccedilapı 36-46 metre arasında olup mezar odası dayanıklılık sağlamak

iccedilin ccedilift duvarlıdır Ayrıca buumlyuumlk kurganların bazılarında doğu youmlnuumlne doğru

dikili taşlar dizilirken bazılarında bu taşlar tepenin ccedilevresi boyunca belli

aralıklarla ve tepenin biraz accedilığında sıralanmıştır (Pazırık Kurgan V) Mezar

ccedilukurunun derinlikleri de farklılık goumlstermektedir41 Altay boumllgesindeki

kurganlarda duvarlarda yerde ve tavanda keccedile ya da yuumln halı kilim ya da keten

ipek oumlrtuuml bulunması muhtemelen mezar odasını iccedilinde oumlmuumlrlerini geccedilirdikleri

evlerini eşyalarıyla birlikte oluşturmak iccedilin olmalıdır

Altay kurganlarının bir diğer oumlzelliği ise bulunduğu coğrafya ve iklim

nedeniyle mevsim değişimleri neticesinde kurganın iccediline su sızması zamanla

bu suyun donması ve bir daha erimemesidir Permafrost denen bu doğal olay

sayesinde buz iccedilinde saklanmış olan deri kumaş gibi organik maddelerin yanı

sıra mumyalanmış bedenler de bozulmaktan korunmuş ve guumlnuumlmuumlze kadar

ulaşabilmiştir42

Pazırıkrsquodaki kurganlarda bulunan korunmuş bedenler incelendiğinde

mumyalamanın nasıl yapıldığı da ortaya ccedilıkarılmıştır Goumlrkemli mezarları

hazırlanana kadar bedenlerinin ccediluumlruumlmesini oumlnlemek iccedilin sadece huumlkuumlmdar ve

ailesinin uumlyeleri mumyalanmıştır Yapılan bu mumyalama işleminde iccedil organlar

beyin ve kaslar ccedilıkarılmıştır Ccedilıkarılan beyin ve iccedil organların yerine ccedileşitli otlar

toprak ccedilam iğnesi ve kozalaklar konmuştur Kesilen yerler at kılı ya da kas telleri

ile dikilerek kapatılmıştır Bazı bedenlerde kasların ccedilıkarılmamasının nedeni

mumyalama işleminin farklı kabilelerde farklı şekillerde yapılması olabilir43

Pazırıkrsquodaki II Kurgandan ccedilıkarılan kişinin vuumlcudunun buumlyuumlk bir kısmı

doumlvmelerle kaplanmıştır Diğer birkaccedil kurgandan ccedilıkan kadın ve erkek

mumyaların bedenlerinde de doumlvmelere rastlanmıştır

Sakalara ait kurganların bulundukları Pamir dağları ve Karakul goumlluuml

yakınlarındaki boumllgelerde kurganların arasında ya da yakınlarında farklı

41 Rudenko age s 13-16 Barkova agm s 21-22 42 Barkova agm s 22 43 Rudenko age s 279-283

44

renklerde ve boyutlarda taşlar kullanılarak yere ccedilizilmiş geoglipsler yani şekil ya

da resimler de bulunmaktadır44

223 Hunlarda Cenaze Toumlrenleri

Hunlarda huumlkuumlmdar ya da uumlst duumlzey bir youmlnetici oumllduumlğuumlnde buumlyuumlk bir

ccedilukur kazılarak mezar odası hazırlanırdı Oumllen kişi en guumlzel kıyafetleri ve

takılarıyla bir tabuta konurdu Mezar odasına tabutun dışında ccedileşitli eşya silah

ve aletler konurdu Mezarın uumlzerini kapattıktan sonra tepe yapmazlar ağaccedil ya da

bitki dikmezler matem kıyafetleri giymezlerdi Huumlkuumlmdar oumllduumlğuumlnde emrindeki

youmlneticiler ve eşleri ile birlikte yuumlzlerce binlerce kişi cenazeyi mezara kadar

takip ederdi45 Oumlluumllerini İskitler gibi mumyalamazlardı Ccedilin kaynaklarından

edinilen bilgilere goumlre imparatorlukta bir zafiyet durumu olursa duumlşman komşu

kabileler kasti olarak oumllmuumlş Hun kabile liderinin mezarını tahrip ederlerdi46

İntikam duygusu ile mezarların tahrip edilmesi atalar kuumlltuumlnuumln bu goumlccedilebe

topluluklar arasında ccedilok oumlnemli olduğunun bir kanıtıdır

224 Hun Kurganları

XIX yuumlzyıldan itibaren Ccedilinrsquoin kuzeyindeki boumllgelerde yapılan

incelemelerde ccedileşitli buumlyuumlkluumlkte pek ccedilok mezarın yer aldığı buumlyuumlk mezarlıklar

bulunmuştur Bu mezarlardan bazılarında arkeolojik kazılar yapılmış ve

sonuccedilları yayınlanmıştır İskitlerde sadece huumlkuumlmdar iccedilin yapılan mezarlarla

karşılaştırıldığında Hunlar huumlkuumlmdarların yanı sıra devlet youmlnetiminde yer almış

uumlst duumlzey kişiler iccedilin de mezar yapmışlardır Uumlst duumlzey youmlnetimde olan kişilere

ait mezarların ccedilok fazla sayıda olması MS I yuumlzyıla tarihleniyor ki bu durum

da o doumlnemlerde yaşanan sosyal ve kuumlltuumlrel bir değişime işaret ediyor olabilir47

Aynı şekilde kurganların bazılarında daha fazla at ve araba kalıntılarının

44 Baumer age s 209-210 45 Sima Qian Records of China s 164 Sima Qian Han Dynasty s 137 Wylie History of Heung-

Noo Vol3 s 411 46 Jettmar age s 149 47 Ursula Brosseder ldquoXiongnu Terrace Tombs and their Interpretation as Elite Burialsrdquo Current

Archaeological Research in Mongolia Bonn Contributions to Asian Archeology Vol 4 pp 247-280

Germany Aalexx GmbH-Grossburgwedel 2009 s 271-272

45

bulunması bu toplulukların daha yuumlksek sosyal ekonomik ve siyasal seviyeye

sahip olduklarını goumlsteriyor olabilir48

Doumlrt buumlyuumlk ve kapsamlı Hun Mezarlıklarından ikisi iccedil Moğolistanrsquoda

ikisi Baykal goumlluuml ccedilevresinde bulunmuştur En buumlyuumlk Hun Mezarlığı Hangay

(Khangay) dağlarının kuzeyinde Selenge ırmağının guumlneydeki bir kolu olan

Hanuy (Khunui) ırmağı havzasında diğeri Ulan-Batorrsquoun kuzeyindeki Noin-

Ularsquoda diğerleri de Baykal goumlluumlnuumln guumlney ve guumlneydoğusunda Selenge

havzasında Kyakhta ve Derestuirsquode bulunmuştur49

MOuml IIIndashII yuumlzyıl doumlnemindeki Hunlara ait mezarlar basit mezarlardı

Oumlluuml dikdoumlrtgen bir mezar ccedilukurunun iccediline bazen ahşap bir tabut bazen de

tabutsuz olarak yerleştirildi Bazı mezarların uumlzerine taşlardan tepecik yapılırken

bazılarının etrafı taş sırası ile belirlenirlerdi MOuml I ndash MS I yuumlzyıl doumlneminde

ise daha buumlyuumlk tepeli kurganların iccedillerinde bir geccedilit iccedil ve dış tabutlar ve ccedilok

sayıda eser bulunurdu Ccedilin sınırına yakın mezarlara tepe ya da mezarı ccedilevreleyen

taş sırası yapılmazdı50

Hun mezarlarının boyutları kişinin oumlnem derecesinde buumlyuumlk olurdu

Mezarlar toprak uumlzerinde yaklaşık kare biccediliminde ve kenarları pusula youmlnlerinde

olacak şekilde hazırlanırdı Kuzey-guumlney doğrultusunda yerleştirilen toprağın

altındaki derinliği mezarın kenar uzunluğu ile orantılı olarak yapılmış teraslı ters

kesik piramit şeklindeki mezar ccedilukuru ile guumlneyinde uzunluğu yine mezarın

kenar uzunluğu ile orantılı olan ancak dipteki mezar odasının yukarısında

sonlanan bir dromosun yer aldığı altında mezar olduğuna dair uumlzerinde yuumlkselti

tepe ya da ağaccedil olmayan mezarlardı Bu tip mezarlara teraslı mezarlar denirdi

Mezar ccedilukurunun dibindeki mezar odasının uumlzerinde bir ya da birkaccedil kat kalın

ve buumlyuumlk taşlardan oluşan katmanlar vardı Mezar odaları da ccedileşitlilik goumlsterirdi

Bazılarında iccedil ve dış mezar odası ile iccedil odanın iccedilinde tabut olurken bazılarında

sadece iccedil ve dış mezar odası bulunurdu Kuumlccediluumlk kurganlarda ise ya sadece bir

48 Nicola Di Cosmo ldquoHun İmparatorluğursquonun kuruluşu ve yuumlkselişirdquo Tuumlrkler VolI Ankara Yeni

Tuumlrkiye Yayınları pp708-718 2002 s 709 49 N Ishjamts ldquoNomads in Central Asiardquo Early Mongolia pp 146-163 yy Unesco1996 s 154-

155 50 Bunker vd age s 78

46

mezar odası ya da sadece tabut olurdu Oumlluuml mezar odasının ortasına

yerleştirilirdi51 Hunlara ait bazı buumlyuumlk mezarların hemen yakınında o mezar ile

bağlantılı kuumlccediluumlk daire formundaki sınırları taşlarla belirlenmiş uydu tabir

edilen yerin hemen altında bir tabut iccedilinde goumlmuumllmuumlş oumlluuml bulunan mezarlara da

rastlanmıştır Bunlara goumlmuumllen kişilerin buumlyuumlk mezara goumlmuumllen kişi ile bir ilgisi

olduğu duumlşuumlnuumllmektedir52

Mezarlarda tabutun dışında kısa kılıccedil ya da kama ok uccedilları yay seramik

kaplar ayna parccedilaları guumlneş ve ay figuumlruuml koşum takımları bazı takılar kemer

tokaları deniz kabukları ile suumlsluuml kemerler araba sırlı toprak kaplar bronz

kazan kıyafetler suumlsler kesik saccedillar kesik tırnaklar ve ccedileşitli ev eşyaları

bulunmuştur Ayrıca Altay boumllgesindeki İskit mezarlarından farklı olarak

buradaki mezarların tavanı da halı ya da kumaşlarla kaplanmıştır53 Diğer

eşyaların yanı sıra bazı mezarlarda bulunan guumlneş ve ay figuumlrleri oumlzellikle

tabutun hemen yanına kuzey youmlnuumlnde yerleştirilirdi Oumlluuml ile birlikte goumlmuumllen at

sığır koyun keccedili gibi hayvanların tamamı yerine kafa ve bacak kemikleri mezar

odasının dışında ve kuzeyinde goumlmuumlluuml olurdu54

Hsuumln-tzu Ccedilin geleneklerini anlattığı kitabında Ccedilin cenaze rituumlelleri

hakkında da detaylı bilgiler vermiştir Oumlluumlm onlar iccedilin aslında kişinin

ikametgacirchının değişmesidir Tabut evini tabutun uumlstuumlndeki oumlrtuumller ise evinin

perdelerini temsil eder55 Buna goumlre bir kişi oumllduumlğuumlnde tabutuna ccedilok kullandığı

eşyalarının yanı sıra yakınlarının hissettiği huumlznuuml ve kederi goumlstermeye youmlnelik

bazı eşyalar da konur Oumlrneğin başına tam olarak tutturulmamış bir şapka boş

kavanoz ve suumlrahiler sadece yer oumlrtuumlsuuml suumlslemeleri tamamlanmamış ahşap ve

seramik eşyalar ses vermeyen kamış ve duumlduumlk telleri takılmış ama akordu

51 Brosseder agm s 255-263 52 Bryan Miller vd ldquoXiongnu Elite Tomb Complexes in the Mongolian Altairdquo The Silk Road 5(2)

pp 27-35 2008 s 28 Bryan Miller vd ldquoElite Xiongnu Burials at the Periphery Tomb Complexes at

Takhiltyn Khotgor Mongolian Altairdquo Current Archaeological Research in Mongolia Ed J

Bemmann Bonn Rheinische Friedrich Wilhelms Universitat 2009 s 302 309 53 Rice Ancient Arts s 46 Rice her ne kadar eserinde Altay boumllgesindeki İskit mezarlarında yerde

halı ya da oumlrtuuml olmadığını belirtse de Rudenko (1970 s64) mezar odalarının bazırlarında yerde de halı

ya da oumlrtuuml olduğunu belirtmiştir 54 Brosseder agm s 261 265 55 Hsuumln Tzu Basic Writings Trans by Burton Watson New York Columbia University Press 1963

s 104-105

47

yapılmamış muumlzik aleti atsız at arabası gibi eşyalar oumllen kişinin onları hiccedilbir

zaman kullanamayacağını dolayısıyla huumlznuuml anlatmak iccedilindir56 Bazı Hun

mezarlarında da bu tip tamamlanmamış ya da kullanılamayacak eşyalar

bulunmuş olması iki toplum arasındaki kuumlltuumlrel etkileşimin işareti olarak

varsayılabilir

56 Brosseder agm s 262 267

48

UumlCcedilUumlNCUuml BOumlLUumlM

ESERLERİN İKONOGRAFİK DEĞERLENDİRMELERİ

31 KADIN FİGUumlRLERİ

311 Yılan Kadın Figuumlrleri

Herodotrsquoun Tarih adlı eserinin İskitleri detaylı bir şekilde anlattığı IV

kitabı Melpomenersquode İskitlerin meydana ccedilıkışları ile ilgili uumlccedil anlatıya yer

verilmiştir Bunlardan bir tanesi de Pontos Euxeniosrsquoda yerleşmiş Yunanların

anlattıklarıdır Buna goumlre Herakles Geryonrsquoun oumlkuumlzlerini oumlnuumlne katmış

giderken şimdi İskitlerin oturduğu topraklara gelmiş O zamanlar bu topraklarda

kimse yokmuş Burada buz gibi soğuk bir havaya yakalanmış uumlzerine Nemea

aslanının postunu ccedilekmiş ve uyumuş Bu sırada arabasına koşulu iki kısrak

otlarken bir mucize olarak kaybolmuş

Herakles uyanmış kısrakları aramış Boumlylelikle buumltuumln uumllkeyi geccedilmiş ve

sonunda Ağaccedillık (Hyalaea) denilen yere gelmiş Bir mağaranın iccedilinde doğauumlstuuml

goumlruumlnuumlşluuml bir yaratık bulmuş kalccedilalarından başlayarak yukarısı kadın alt kısmı

yılanmış Goumlrduumlğuuml yaratık karşısında uğradığı şaşkınlığı geccedilince ona kaybolan

kısraklarını sormuş O da kısrakların kendi elinde olduğunu geri alabilmesi iccedilin

onunla beraber olması gerektiğini soumlylemiş Oumlnerdiği koşullar Heraklesrsquoi razı

olmaya itmiş ve orada kalarak kadınla beraber olmuş Kadın kısrakları vermeyi

hep erteliyormuş ccediluumlnkuuml Heraklesrsquoin orada daha uzun kalmasını istiyormuş

Diğeri ise bir an oumlnce kısrakları alıp gitmek istiyormuş Sonunda kısrakları

vermiş ve şunları soumlylemiş ldquoBuraya gelen kısrakları senin iccedilin sakladım ve

karşılığını da aldım senden uumlccedil ccedilocuğum oldu Buumlyuumlyecekler o zaman onları ne

yapacağım Bunu sen soumlyleyeceksin Burada mı yerleştireyim yoksa senin

yanına mı goumlndereyimldquo Aldığı cevap ise şoumlyleymiş ldquoCcedilocuklarının buumlyuumlyuumlp

adam olduklarını goumlrduumlğuumln zaman eğer şu diyeceğimi yaparsan yanlış bir şey

yapmış olmazsın İccedillerinden hangisi şu yayı benim gibi kurar ve şu kılıcı benim

gibi kuşanırsa onu bu uumllkeye yerleştir Bu dediklerimi yapamayanları bu

topraklardan kov gitsinler Eğer bu dediğimi yaparsan hem mutlu olursun hem

de benim soumlzuumlmden ccedilıkmamış olursunrdquo

49

Herakles iki yayından birini kurmuş omuzdan atma kılıccedil kayışının nasıl

kuşanıldığını goumlstermiş sonra yayı ve kılıccedil kayışını kadına vermiş Kılıccedil

kayışının tokasında altın bir kupa varmış Bunları verdikten sonra gitmiş

Ccedilocukları doğmuşlar Buumlyuumlyuumlnce anaları adlarını koymuş birincisinin adı

Agathyrsos sonrakinin Gelonos en kuumlccediluumlğuumlnuumln Skythesrsquomiş Sonra Heraklesrsquoin

soumlzuumlne bağlı kalarak ccedilocuklardan onun emretmiş olduğu işleri yapmalarını

istemiş Ccedilocuklarının ikisi istenen işleri yapamamışlar anneleri de onları

kovmuş ccedilıkıp gitmişler En kuumlccediluumlkleri olan Skythes istenilenleri yapmış ve

yerinde kalmış Sonradan gelen buumltuumln Skyth kralları bu Herakles oğlu

Skythesrsquoden tuumlremiştir Daha sonraki zamanlarda da İskitlerin kılıccedil kayışlarında

asılı duran kupalar Heraklesrsquoin kupasının anısını suumlrduumlrduumlklerini goumlstermiştir1

Burada goumlccedilebe bir toplum olan İskitlerin atasının goumlccedilebe yaşamda gerekli

olan eşyalar yerine bir savaşccedilı ve ccediliftccedilinin ihtiyacı olan eşyaları miras olarak

bırakması dikkat ccedilekicidir2

Mitolojiye goumlre Herakles yapması gereken on iki işten biri olan

Geryonrsquoun oumlkuumlzlerini goumltuumlruumlrken geccedilici olarak bulunduğu topraklarda uumlzerinde

Nemea aslanının postunu oumlrterek uyumuştur Uyuduğu sırada kaybolan iki adet

dişi atını bulmak isterken bir mağarada yarı yılan yarı kadın bir yaratık ile

karşılaşmıştır Burada yaratığın yarısı yılan bir insan olarak seccedililmesinde

Heraklesrsquoin bebekliğinden beri yılanlarla olan ilişkisinin etkisi olmalıdır Ya da

bu yılan kadın formundaki yaratık nedeniyle Herakles hikacircyenin başkahramanı

olarak seccedililmiştir Kısrakları elinde bulunduran bu yaratık Herakles kendisi ile

kalır ve onunla birlikte olursa kısrakları vereceğini soumlylemiştir Kısraklar

Herakles iccedilin ccedilok oumlnemli olmalı ki bu teklifi kabul etmiştir Daha sonra bu

yaratık ile birleşmesinden uumlccedil tane ccedilocuğu olmuş ama onlar doğmadan oumlnce

kısraklarını da alarak orayı terk etmiştir

Terk ederken yaratık ile aralarında geccedilen konuşmalardan ccedilocukların

henuumlz doğmadığı doğmadan oumlnce gitmiş olmasına rağmen yılan kadının

1 Herodotos Tarih s 295-299 2 Jacobson The Deer Goddess s 162-163 (dipnot 24)

50

ccedilocuklar ile ilgili olarak ne yapılacağının kararını Heraklesrsquoe bırakması

Heraklesrsquoin dediklerini yapması halinde yılan kadının yanlış bir şey yapmamış

mutlu ve onun soumlzuumlnden ccedilıkmamış olacağı ccedilocukların cinsiyetlerinin ne

olacağından bahsedilmediği ancak erkek olacağı varsayılarak yay kurma ve kılıccedil

kuşanma yeteneklerine bakarak seccedilim yapmasını istemesi dikkat ccedilekici

detaylardır Ayrıca bu konuşmalar esnasında uumlccedil ccedilocuğun olacağı bilinmesine

rağmen aynı yaşta olacakları dikkate alınmadan ccedilocuklar iccedilin buumlyuumlk ortanca ve

kuumlccediluumlk tanımlamalarının yapılmış olması Herodotrsquoun kitabında aktardığı ve

İskitlerin kendi ataları Targiatos ile ilgili anlattıklarından etkilenmenin sonucu

olmalıdır Ccedilocuklar doğmadan ayrılıyor olmasında Yunan mitolojisine goumlre pek

ccedilok ccedilocuğu olan Heraklesrsquoin cinnet getirerek ccedilocuklarını oumllduumlrmuumlş olmasının

etkisi ile onlara zarar vermeme gayreti olabilir

Yılan kadın figuumlrleri iccedilin Apirsquoyi temsil ettiği youmlnuumlnde goumlruumlşler vardır

Ancak boumlyle bir yorum yapmak doğru olmasa gerek Ccediluumlnkuuml mitolojide

Herakles Yunan Panteonunda Apirsquoye denk gelen Tanrıccedila Herarsquonın

kıskanccedillıkları neticesinde onun yarattığı pek ccedilok zorluklarla savaşmak zorunda

kalmıştır ve hep karşı saflarda yer almışlardır Bu nedenle yılan kadının Api

olması muumlmkuumln goumlzuumlkmemektedir

51

3111 At Alınlığındaki Yılan Kadın Figuumlruuml

Bulunduğu Yer Tsymbalka Bolshaya Kurganı

Doumlnem MOuml IV yy

Malzeme ve Teknik Altın Kabartma Tekniği

Boyut Yuumlkseklik 414 cm

Şu Anda Bulunduğu Yer Hermitage Muumlzesi Rusya

Resim Resim 1

Resim Kaynağı 1 wwwhermitagemuseumorg

Tanım Altından kabartma olarak yapılmış ve karakteristik bir şekli

olan at alınlığıdır Uumlzerinde omuz hizasında dalgalı saccedillı kolsuz ve

sadece omuzlarını kapatan khiton giymiş aşağısı yılan uumlstuuml fiziksel

oumlzellikleri itibariyle kadın olduğu anlaşılan figuumlr bulunmaktadır

Başındaki polosu andırır başlığından ccedilıkan iki adet dalın kıvrılarak

yukarıda iki adet goumlz oluşturacak şekilde birleştiği noktanın hemen

uumlzerinde buumlyuumlk bir palmet motifi yer almaktadır Başın uumlzerindeki bu

form uzaktan bakıldığında başında palmet şeklinde tacı olan geniş ağızlı

bir yuumlzuuml andırmaktadır

Kadının kanatları yoktur Oumlnden hafif yırtmaccedillı eteğinin altından ccedilıkan

ve yılanı andıran sağa ve sola doğru kıvrılan simetrik formlar dıştan iccedile

doğru sırasıyla şoumlyledir En dışta burgulu vuumlcudu ve burgulu uzun

boynuzları olan grifonlar eteğin altından ccedilıktıktan sonra yukarı doğru

kıvrılmış ve yuumlzleri kadına bakar vaziyette durmaktadırlar Yılan kadın

iii

OumlZ

TUumlRK GOumlCcedilEBE SANATINDA İKONOGRAFİ

Figen Bali

Erken Demir Ccedilağından itibaren tarih sahnesinde etkili bir biccedilimde

goumlruumllmeye başlayan İskitler ve sonrasında Hunlar kuumlltuumlrel ve siyasi accedilıdan

Avrasya steplerine damga vurmuş oumlnemli goumlccedilebe topluluklardır Goumlccedilebe

yaşamın getirdiği zorunluluklar gereği varlıklarını yer değiştirerek ve diğer

topluluklarla muumlcadele ederek suumlrduumlren bu goumlccedilebe topluluklar doğuda Ccedilinrsquoden

batıda Tuna nehrine kadar olan steplerde huumlkuumlm suumlrmuumlşlerdir Sanatlarında

kendilerine has Hayvan Uumlslubunu oluşturmuş bu topluluklar gittikleri her yere

kuumlltuumlrlerini ve inanccedillarını da goumltuumlrmuumlşlerdir Zaman iccedilinde geccediltikleri

boumllgelerdeki yerel kuumlltuumlrlerden de etkilendikleri gibi kendi kuumlltuumlr ve sanatları ile

de yerel halkları etkilemişlerdir

Bu tezimizde goumlccedilebe Tuumlrk toplulukları İskitler ve Hunların inanışları ve

bunların sanatlarına yansımaları hakkında seccedililen bazı sanat eserlerinin yeniden

ikonografik ccediloumlzuumlmlemelerinin yapılması amaccedillanmıştır İkonografik

ccediloumlzuumlmlemeler yapabilmek iccedilin gerekli olan bilgiler ancak bu halkların

mezarlarından ccedilıkarılan arkeolojik buluntulardan ve yerleşik komşularının

bıraktıkları yazılı kaynaklardan edinilebilmiştir Seccedililen eserlerin oumlncelikle

detaylı tanımlamaları yapılmış sonrasında da daha oumlnce yapılmış ccedilalışmalar ve

değerlendirmelerle karşılaştırmalı olarak ikonografik ccediloumlzuumlmlemeler yapılmıştır

Ccedilalışma eserlerle ilgili yapılan genel bir değerlendirme ile sonuccedillandırılmıştır

Anahtar Kelimeler İskitler Hunlar İkonografi Goumlccedilebe Sanatı Goumlccedilebe Hayvan

Uumlslubu

iv

ABSTRACT

ICONOGRAPHY OF TURKISH NOMADSrsquo ART

Figen Bali

The Scythians and the Huns from the nomadic ensembles which have

been effectively seen on the stage of history since the Early Iron Age are

important nomadic communities that have marked the Eurasian steppes in

cultural and political terms As a need of the necessities of nomadic life these

nomadic communities which displaced their existence and struggled with other

communities ruled the steppes from China in the east to the Danube in the west

These communities which have created their own unique Animal Style in their

art have taken their cultures and beliefs everywhere they go As they were

affected by the local cultures in the regions they passed through they influenced

the local people with their own culture and arts

In this thesis it is aimed to make re-iconographic analysis of some

selected art works about the beliefs of the nomadic Turkish communities

Scythians and Huns and their reflections of their beliefs on their art The

information needed to make the iconographic analyzes can only be obtained from

the archaeological finds from their graves and from the written sources left by

their resident neighbours Detailed descriptions of the selected works were made

first and then iconographic analyzes were made in comparison with previous

studies and evaluations The study was concluded with a general evaluation of

the works

Key words Scythians Huns Iconography Nomadic Art Animal Style

v

OumlNSOumlZ

Bu ccedilalışmada amacımız Tuumlrk goumlccedilebe sanatına ait dinsel iccedilerikli sanat

eserlerinden bazılarının ikonografik ccediloumlzuumlmlemelerini yeniden yapmaktır

Avrasya step kuşağında goumlccedilebe yaşam suumlrmuumlş topluluklardan olan

İskitler ve Hunlar incelenmiştir Ancak Akhunlar ve Avrupa Hunları bu

ccedilalışmanın kapsamı dışında bırakılmıştır İskitler ve Hunlar arkalarında zengin

arkeolojik eserler bırakmışlardır Yazılı eser bırakmadıkları iccedilin haklarında

ancak Yunan Ccedilin İran ve Roma gibi tarihi kaynaklarından yararlanılarak bilgi

edinilebilmektedir Bunun yanı sıra arkeoloji alanında yapılmış olan ccedilalışmaların

sonucunda elde edilmiş verilerden de oumlnemli oumllccediluumlde faydalanılmıştır Bu

ccedilalışmada tuumlm bu bilgiler ışığında seccedililen eserler iccedilin ikonografik

ccediloumlzuumlmlemeler yapılmıştır Araştırmanın daha anlaşılır olabilmesi iccedilin eserlere ait

resimler ilgili boumlluumlmlere eklenmiştir

Giriş uumlccedil boumlluumlm ve sonuccediltan oluşan ccedilalışmanın giriş boumlluumlmuumlnde genel

hatlarıyla goumlccedilebe yaşam ccedilalışma yapılırken izlenen youmlntemler ve eserler

hakkında ikonografik ccediloumlzuumlmleme yapmak olan ana amacın yanısıra elde edilmek

istenen ikincil sonuccedillar hakkında bilgiler verilmiştir Ayrıca incelenen

boumllgelerdeki kurganları goumlsteren haritalar da eklenmiştir

Birinci boumlluumlmde İskitler ve İskitlerin kolları olan Saka Dahae ve

Massagetler ile Hunların yaşadıkları coğrafyalar kısaca tarihleri guumlnluumlk

yaşamları ekonomileri ve gelenekleri hakkında bilgiler verilmiştir Barış ve

savaş zamanları iccedilin nasıl bir sistem kurdukları goumlccedilebe yaşamın gereklerine

uyumlu yaşamları ve adalet sistemleri temas iccedilinde oldukları diğer halklar ve

topluluklardan kısaca bahsedilmiştir

İkinci boumlluumlmde İskitler ve Hunların inanışları gelenekleri rituumlelleri

kurban toumlrenleri oumlluuml goumlmme adetleri ve kurganları hakkında bilgiler verilerek bu

halkların yaşam ve inanccedil sistemlerinin anlaşılması sağlanmıştır Boumlylelikle

kurganların iccedilinde bulunmuş eserlerin oumlluumlyle birlikte konulma amaccedilları ile oumlluuml

vi

ve halkı iccedilin taşıdıkları anlamlar hakkında yapılan değerlendirmeler iccedilin altyapı

hazırlanması amaccedillanmıştır

Uumlccediluumlncuuml boumlluumlmde ise arkeolojik ccedilalışmalar sonucunda kurganlardan

ccedilıkarılmış ve incelenmek uumlzere seccedililmiş eserler taşıdıkları ana temalara goumlre

gruplandırılıp incelenmiştir Her boumlluumlmde eserlerin detaylı tanımlamalarına yer

verilmiş ardından diğer araştırmacıların goumlruumlşleriyle de karşılaştırılarak

eserlerin ikonografik ccediloumlzuumlmlemeleri yapılmıştır

Sonuccedil boumlluumlmuumlnde incelenen goumlccedilebe Tuumlrk topluluklarının inanışlarının

arkeolojik ccedilalışmalarla elde edilmiş eserlere dolayısıyla sanata yansımalarının

genel bir değerlendirmesi yapılmış ortak ve ayrılan youmlnler vurgulanmıştır

Bu ccedilalışma tam kapsamlı bir katalog ccedilalışması olmayıp İskitler ve

Hunlara ait bazı oumlrnek eserler seccedililerek sadece onlar iccedilin ikonografik

ccediloumlzuumlmlemeler yapılmıştır

Ccedilalışmalarım suumlresince sabırla oumlzenle ve değerli katkılarıyla bana

yardımcı olan ve youmlnlendiren tez danışmanım değerli hocam Doccedil Dr İbrahim

CcedilEŞMELİrsquoye maddi ve manevi destekleriyle her zaman yanımda olan ve beni

yuumlreklendiren eşim Adnan BALİ ve ccedilocuklarım Bilgehan Burak ve Zeynep

BALİrsquoye ccedilok teşekkuumlr ederim

FİGEN BALİ

İstanbul 2019

vii

İCcedilİNDEKİLER

11 COĞRAFYA 5 111 Karadenizrsquoin Kuzeyi 5 112 Altaylar 7 113 Orta Asya 7 114 Ordos ve Ccedilevresi 8

12 TARİH 9 121 İskit Tarihi 9 122 Hun Tarihi 12

13 SOSYAL HAYAT 14 131 İskitlerrsquoin Sosyal Hayatı 14 132 Hunlarrsquoın Sosyal Hayatı 16

14 SANAT 18 141 İskit Sanatı 19 142 Hun Sanatı 24

21 İNANCcedilLAR GELENEKLER VE TOumlRENLER 26 211 İskitler 26

2111 İskit İlahları 26 2112 İskit Mitleri 28 2113 İskitlerde Falcılık 30 2114 İskitlerde Ant İccedilme 31 2115 İskit Savaş Gelenekleri 31

213 Hunlar 33 2121 İnanccedillar ve Rituumleller 33 2122 Hun Savaş Gelenekleri 37

22 CENAZE TOumlRENLERİ VE KURGANLAR 39 221 İskitlerde Cenaze Toumlrenleri 39 222 İskit Kurganları 41 223 Hunlarda Cenaze Toumlrenleri 44 224 Hun Kurganları 44

OumlZ helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellipiii

ABSTRACT iv

OumlNSOumlZ v

RESİMLER LİSTESİ x

HARİTALAR LİSTESİ xiv

KISALTMALAR LİSTESİ xv

GİRİŞ 1

BİRİNCİ BOumlLUumlM

COĞRAFYA TARİH SOSYAL HAYAT ve SANAT

İKİNCİ BOumlLUumlM

DİNLER MİTLER RİTUumlELLER ve MEZARLAR

viii

31 KADIN FİGUumlRLERİ 48 311 Yılan Kadın Figuumlrleri 48

3111 At Alınlığındaki Yılan Kadın Figuumlruuml 51 3112 Elbise Suumlsuumlndeki Yılan Kadın Figuumlruuml 54

312 Kanatlı Kadın Figuumlrleri 57 3121 Ayna Uumlzerindeki Kanatlı Kadın Figuumlruuml 59 3122 Elbise Suumlsuumlndeki Kanatlı Kadın Figuumlruuml 62 3123 Alemdeki Kanatlı Kadın Figuumlruuml 64

313 Aynalı Kadın Figuumlrleri 66 3131 Diademdeki Aynalı Kadın Figuumlruuml 66 3132 Elbise Suumlsuumlndeki Aynalı Kadın Figuumlruuml 70

314 Taccedillı Kadın Figuumlrleri 72 3141 Duvar Oumlrtuumlsuumlndeki Taccedillı Kadın Figuumlruuml 72 3142 Eyer Oumlrtuumlsuumlndeki Taccedillı Kadın Figuumlrleri 76 3143 Kemer Tokasındaki Taccedillı Kadın Figuumlruuml 79 3144 Başlık Suumlsuumlndeki Taccedillı Kadın Figuumlruuml 82 3145 Taccedillı Kadın Figuumlrluuml Pendant 86

32 HAYVAN FİGUumlRLERİ 90 321 Geyik Figuumlrleri 90

3211 Geyik Figuumlruuml 91 3212 Ahşap Geyik Figuumlruuml 93 3213 Hayvan Figuumlrluuml Geyik 95

322 Kaplan Figuumlrleri 97 3221 Lahitteki Kaplan Figuumlrleri 98 3222 At Alınlığındaki Kaplan Figuumlruuml 101 3223 Doumlvmedeki Kaplan Figuumlruuml 103 3224 Tavan Halısındaki Kaplan Figuumlrleri 104 3225 Halıdaki Boynuzlu Kaplan Figuumlruuml 106

323 Kuş Figuumlrleri 108 3231 Horoz Figuumlrleri 108 32311 Deri Kemerdeki Horoz Figuumlrleri 109 32312 Horoz Figuumlrleri 110 3232 Kuğu Figuumlruuml 111

324 Balık Figuumlrleri 113 3241 Hayvan Figuumlrluuml Balık 113 3242 Doumlvmedeki Balık Figuumlruuml 116 3243 Balık Figuumlrluuml Pendantlar 118

325 Kaplumbağa Figuumlrleri 120 3251 Kaplumbağa ve Ejderhalı Kemer 120 3252 Balık ve Kaplumbağa Figuumlrleri 123

33 YARATIK FİGUumlRLERİ 125 331 Grifon Figuumlrleri 125

3311 Ayna Uumlzerindeki Grifon Figuumlruuml 127 3312 Ağzında Geyik Başı Tutan Grifon Figuumlruuml - 1 129 3313 Ağzında Geyik Başı Tutan Grifon Figuumlruuml - 2 131 3314 Eyer Oumlrtuumlsuumlndeki Grifon Figuumlruuml 133 3315 Grifonlu Sadak 135 3316 Grifonlu Pektoral 139

UumlCcedilUumlNCUuml BOumlLUumlM

ESERLERİN İKONOGRAFİK DEĞERLENDİRMELERİ

ix

3317 Grifonlu Amfora 144 3318 Grifonlu Kılıccedil Kını - 1 147 3319 Grifonlu Kılıccedil Kını - 2 149 33110 Grifonlu Kılıccedil Kını - 3 151

332 Sfenks Figuumlrleri 153 3321 Sfenksli Kılıccedil Kını 153 3322 Sfenksli Kuumlpe 157 3323 Sfenks ve Doğauumlstuuml Kuş Figuumlrluuml Duvar Halısı 159

333 Gaga Ağızlı At Figuumlrleri 162 3331 Gaga Ağızlı Atlı Kemer Tokası ndash 1 163 3332 Gaga Ağızlı Atlı Kemer Tokası ndash 2 165 3333 Gaga Ağızlı At Figuumlrluuml Doumlvmeler 167

334 Tek Boynuzlu Yaratık (Ki-Lin) Figuumlrleri 169 3341 Tek Boynuzlu Yaratıklı At alınlığı 171

335 Yeleli Kurt Figuumlruuml 173 336 Yaratık Figuumlrluuml Halı 175 337 Ejderha Figuumlrleri 178

3371 Ejderhalı Kın 179 34 RİTUumlEL OBJELERİ 182

341 Riton 182 342 Aynalar 184

3421 İnsan Figuumlrluuml Ayna 185 3422 Hayvan Figuumlrluuml Ayna 187 3423 T Figuumlrluuml Ayna 189

343 Kazanlar 191 3431 Dağ Keccedilisi Başlı Kazan 193 3432 Boğa Başlı Kazan 194 3433 Tuumltsuuml Kabı 196

344 Kesilmiş Saccedil ve Tırnaklar 199 3441 Kesilmiş Saccedil Oumlrguumlleri 199

345 Haoma (Soma) 201 3451 Haoma (Soma) Figuumlrluuml Oumlrtuuml 203

346 Araba 206 347 Guumlneş ve Ay Sembolleri 208 348 Ccediliccedilekli Taccedil 210

SONUCcedil 212

KAYNAKCcedilA 220

EKLER 233

x

RESİMLER LİSTESİ

Resim 1 Kadın figuumlrluuml altın at alınlığı

Resim 2 Kadın figuumlrluuml altın elbise suumlsuuml

Resim 3 Arkası bitki ve hayvan suumlslemeli elektrum ayna

Resim 4 Kanatlı kadın formunda altın elbise suumlsuuml

Resim 5 Kanatlı kadın formunda bronz alem

Resim 6 Uumlzeri kabartma suumlslemeli altın diadem ve uumlzerindeki

kabartmanın ccedilizimi

Resim 7 Uumlzeri kabartma suumlslemeli altın elbise suumlsuuml

Resim 8 Keccedile mezar duvar halısı

Resim 9 Dua eden kadınlarla bezeli yuumln eyer oumlrtuumlsuuml ve detay deseni

ccedilizimi

Resim 10 At ve insan figuumlrluuml altın kemer tokası

Resim 11 Uumlzeri kabartma suumlslemeli uumlccedilgen şeklinde altın başlık suumlsuuml

Resim 12 Kadın figuumlrluuml değerli taşlarla suumlsluuml altın pendant

Resim 13 Yere oturmuş altın geyik figuumlruuml

Resim 14 Deri ve ahşaptan yapılmış geyik figuumlruuml

Resim 15 Uumlzeri ccedileşitli hayvan figuumlrleriyle suumlsluuml yer oturmuş altın geyik

figuumlruuml

Resim 16 Uumlzeri kaplan figuumlrleriyle suumlslenmiş ahşap lahit

Resim 17 Kaplan şeklinde ahşaptan oyma at alınlığı

Resim 18 Kaplan şeklinde vuumlcut doumlvmesi ve ccedilizimi

Resim 19 Uumlzerinde yoğun kaplan bezemeleri bulunan yuumln mezar tavan

halısı

xi

Resim 20 Uumlzeri hayvan motifleriyle suumlslenmiş yuumln mezar halısı ve

desen ccedilizimi

Resim 21 Uumlzerinde aplike edilmiş horoz figuumlrleri bulunan deri kemer

Resim 22 Deriden yapılmış simetrik horoz figuumlrleri

Resim 23 Keccedileden yapılmış uumlccedil boyutlu kuğu figuumlruuml leylek ve turna

goumlrselleri

Resim 24 Uumlzeri ccedileşitli hayvan figuumlrleriyle suumlslenmiş balık figuumlruuml ve

desen ccedilizimi

Resim 25 Balık şeklinde vuumlcut doumlvmesi

Resim 26 Uccedillarından ahşap balık şeklinde pendantlar olan keccedile ve deri

eyer oumlrtuumlsuuml

Resim 27 Kaplumbağa ve ejderha figuumlrluuml bronz kemer tokası

Resim 28 Uumlzeri kaplumbağa ve balık figuumlrleriyle bezeli yuumln oumlrtuuml

Resim 29 Arkası bitki ve hayvan suumlslemeli elektrum ayna

Resim 30 Ahşap ve deriden yapılmış uumlccedil boyutlu grifon ve geyik figuumlruuml

Resim 31 Ahşap ve deriden yapılmış uumlccedil boyutlu grifon ve geyik figuumlruuml

Resim 32 Uumlzerinde grifon figuumlruuml bulunan keccedile eyer oumlrtuumlsuuml

Resim 33 Uumlzeri insan hayvan ve yaratık kabartmalarıyla bezeli altın

sadak (goritus)

Resim 34 Uumlzeri ccedileşitli hayvan yaratık bitki ve insan figuumlrleriyle bezeli

altın pektoral

Resim 35 Uumlzeri ccedileşitli hayvan yaratık bitki ve insan kabartmalarıyla

bezeli guumlmuumlş amfora

Resim 36 Uumlzeri hayvan yaratık ve insan kabartmalarıyla bezeli altın

kılıccedil kını ndash 1

xii

Resim 37 Uumlzeri ccedileşitli hayvan ve yaratık kabartmalarıyla bezeli altın

kılıccedil kını ndash 2

Resim 38 Uumlzeri ccedileşitli hayvan ve yaratık kabartmalarıyla bezeli altın

kılıccedil kını ndash 3

Resim 39 Uumlzeri ccedileşitli yaratık insan ve bitki kabartmalarıyla bezeli altın

kılıccedil kını

Resim 40 Sfenks formunda altın kuumlpe

Resim 41 Uumlzerinde yaratık figuumlrleri olan keccedile duvar halısı

Resim 42 Ccedileşitli hayvanlar ve yaratığın muumlcadelesinin yer aldığı altın

kemer tokası

Resim 43 Bir kurt ve bir yaratığın muumlcadelesinin yer aldığı bronz kemer

tokası

Resim 44 Doğauumlstuuml yaratıkların yer aldığı vuumlcut doumlvmesi

Resim 45 Tek boynuzlu yaratık figuumlrluuml guumlmuumlş koşum takımı suumlsuuml

Resim 46 Bir kaplan ve bir yaratığın muumlcadelesinin yer aldığı altın

kemer tokası

Resim 47 Bir geyik ve bir yaratığın muumlcadelesinin yer aldığı keccedile halı

Resim 48 İki ejderhanın muumlcadelesinin yer aldığı altın kama kılıfı

Resim 49 İki erkeğin ant iccedilmesinin tasvir edildiği uumlccedil boyutlu altın obje

Resim 50 İnsan figuumlruuml şeklinde sapı olan bronz el aynası

Resim 51 Sapında hayvan figuumlruuml yer alan bronz el aynası

Resim 52 Arkasında geometrik desenlerin yer aldığı sapsız el aynası

Resim 53 Koccedil başı şeklinde suumlslemesi olan bronz kazan

Resim 54 Boğa başı şeklinde suumlslemesi olan bronz kazan

Resim 55 Tuumltsuumller iccedilin kullanılan bronz kap

xiii

Resim 56 Kesilmiş saccedil oumlrguumlleri

Resim 57 Uumlzerinde haoma figuumlruuml yer alan yuumln oumlrtuuml

Resim 58 At arabası

Resim 59 Altın guumlneş ve ay plakalar

Resim 60 İnce altın plaka yaprak ve ccediliccedileklerle yapılmış taccedil

xiv

HARİTALAR LİSTESİ

Harita 1 Karadenizin kuzeyindeki İskit kurganları haritası

Harita 2 Asyadaki İskit kurganları haritası

Harita 3 Moğolistanrsquodaki Hun Mezarlıkları haritası

xv

KISALTMALAR LİSTESİ

ae Aynı eser

age Adı geccedilen eser

ba Eserin buumltuumlnuumlne atıf

bkz Bakınız

by Boyut yok

byy Bulunduğu yer yok

Ccedilev Ccedileviren

Ed Editoumlr

et Erişim tarihi

Fig Figure (Resim)

MOuml Milattan Oumlnce

MS Milattan Sonra

pl Levha

pp Sayfa numarası aralığı

s Sayfa numarası

Taf Tafel (Levha)

ty Basım tarihi yok

vd ve diğerleri

vd ve devamı

yy Yuumlzyıl

yy Yayımcı yok

yyy Basım yeri yok

1

GİRİŞ

Goumlccedilebelik doğuda Ccedilinrsquoden batıda Anadolu ve Avruparsquonın iccedillerine kuzeyde

Sibiryalsquodan guumlneyde Mezopotamya ve Hindistanrsquoa kadar olan boumllgelerde pek ccedilok

topluluğun benimsediği bir yaşam biccedilimiydi Suumlruuml hayvanları ve ev olarak

kullandıkları arabalarıyla suumlruumlleri ve kendileri iccedilin uygun yer arayışı iccedilinde bir

boumllgeden diğerine goumlccedilerek yaşamlarını suumlrduumlruumlrlerdi Tuumlm zamanlarının ve

hayatlarının doğa ile iccediliccedile olması neticesinde inanccedil sistemleri de buna goumlre

şekillenmişti Guumlneş ay ve yıldızlar yuumlksek dağlar ormanlar buumlyuumlk nehirler

goumlruumlnmez doğauumlstuuml guumlccediller ve oumlluumlmden sonra yaşam onların inanccedil sisteminin temelini

oluştururdu

Bu yaşamın gereği olarak hem diğer goumlccedilebe topluluklarla hem de gittikleri

boumllgelerdeki yerleşik halklarla ilişki iccedilinde olurlardı Bu ilişkiler kendilerinin uumlrettiği

mallar ile uumlretemedikleri malların değişimi yani ticaret amaccedillı olduğu kadar saldırı

ve savaş şeklinde de olurdu Bu ilişkiler neticesinde hem dinsel hem kuumlltuumlrel hem de

sanatsal alanda karşılıklı etkilenmeler kaccedilınılmazdı

Bronz Ccedilağın sonları ile Erken Demir Ccedilağırsquondan Erken Orta Ccedilağrsquoa kadar olan

yani MS VI yuumlzyılda devlet kurmuş Goumlktuumlrklere kadar olan doumlnemin ele alındığı

tezimizde Avrasya steplerinde Orta Asyarsquoda kuzey Ccedilin ve Ordos ile Moğalistan

iccedillerinde goumlccedilebe yarı goumlccedilebe ve bazen de yerleşik olarak yaşamış İskit ve Hun

topluluklarına ait dinsel sanat eserlerinin incelenmesi ve yeniden ikonografik

değerlendirmelerin yapılması amaccedillanmıştır Goumlccedilebe yaşam duumlzenleri nedeniyle bu

topluluklar yazılı kaynak bırakmamışlardır Bu nedenle kendileri hakkında bilgiler

ancak ilişki iccedilinde oldukları ve yerleşik duumlzende yaşayan komşularının bıraktıkları

yazılı kaynaklardan alınabilmiştir Oumlrneğin Herodot Tarih adlı eserinde Strabo da

Coğrafya adlı eserinde İskitler ve onların kollarından olan Sakalar Dhaeler ve

Massagetler hakkında detaylı bilgiler vermişlerdir Doğuda ise Ccedilin yıllıkları ve rituumlel1

kitaplarından Hunlar hakkında detaylı bilgiler edinmek muumlmkuumln olmuştur

1 Rituumlel oumlnceden belirlenmiş kurallara goumlre yerine getirilen dini ya da dini olmayan toumlrenlerdir

2

Eserlerin değerlendirmesinde kullandığımız ikonografik ccediloumlzuumlmleme

youmlnteminin teknik tanımı şoumlyledir dinsel iccedilerikli sanat yapıtlarında betimlenen dinsel

olay ya da kişiyle ilgili tipleşmiş hatta bir oumllccediluumlde standartlaşmış biccedilim duumlzenleri veya

kalıplarını inceleyen bilimsel disiplindir2 Yani bir eser uumlzerindeki figuumlrler ve

kompozisyonun goumlrsel anlamının yanı sıra taşıdığı ve anlatılmak istenen inanışlara

ve inanccedillara bağlı anlamlarını belirlemeye ccedilalışmaktır3 Seccedililen eserlerin

değerlendirmesinde kullanılan ikonografi youmlntemini bu ccedilalışmada uygularken

oumlncelikle eserin uumlzerinde bulunan figuumlrlerin ve komposizyonların en ince detayına

kadar tanımına yer verildi Daha sonra inanccedillar ve inanışlarla arasında bağ kurularak

bu eser ile anlatılmak istenen temanın asıl anlamı bulunmaya ccedilalışıldı

Eserler hakkında ikonografik değerlendirmelerin yeniden yapılması amacıyla

hazırlanan bu ccedilalışmada ana ve yardımcı kaynaklardan edinilen bilgilerin

kurganlardan ccedilıkarılan arkeolojik bulgularla desteklenip desteklenmediği konusu da

araştırılmış ve sonuccedilların değerlendirmesi yapılmıştır Ayrıca eserlerde kullanılan

benzer figuumlrlerin boumllgelere goumlre uumlslupsal farklar ve yine eserlerde kullanılan hayvan

yaratık ve diğer figuumlrlerin ccedileşitliliklerindeki boumllgelere goumlre farklar olup olmadığı

sorgulanmış ve incelenmiştir

Ccedilalışma yapılırken sağlıklı ve doğru değerlendirme yapılabilmesi iccedilin

muumlmkuumln olduğunca ana kaynakların incelenmesi metodu uygulandı Okumalar

sırasında tespit edilen ilave kaynaklara ccedileşitli uumlniversitelerin kuumltuumlphanelerinden ve

akademik internet sitelerinden ulaşılmaya ccedilalışıldı Hem ana hem de yardımcı

kaynakların incelenmesi neticesinde İskitler ve Hunların sosyal yaşamları

gelenekleri inanışları rituumlelleri oumlluuml goumlmme adetleri ve kurganları hakkında bilgiler

derlenerek bir altyapı oluşturulmaya ccedilalışıldı Daha sonra belli eserler seccedililerek oumlnce

detaylı olarak tanımlandı ardından diğer uzmanların bu eserler hakkındaki

goumlruumlşleriyle karşılaştırmalar yapılarak yeni bakış accedilısı ve verilerle ikonografik

ccediloumlzuumlmlemeler yapıldı Boumlylelikle tarihi kaynaklarda aktarılan bilgilerin ilgili doumlneme

ait eserlerde de izlenebilirliği değerlendirilmeye ccedilalışıldı

2 Kazım Artut Sanat Eğitimi Ankara Anı Yayınları 2004 s 319 3 Bedrettin Coumlmert Mitoloji ve İkonografi Ankara DeKi Yayınları 2010 s15-17

3

Bu tezin kapsamında yoğun olarak Karadenizrsquoin kuzeyi Altaylar kuzey Ccedilin

ve Ordos ile Moğolistanrsquoın orta ve kuzeyinde yer alan boumllgelerdeki kurganlardan

ccedilıkarılan eserler ele alınmıştır Bu boumllgelerde guumlnuumlmuumlze kadar yapılan arkeolojik

ccedilalışmalar neticesinde İskitler ve Hunlara ait pek ccedilok kurgan ve eser bulunmuştur

Ccedilıkarılan bu milyonlarca eseri kapsayacak bir katalog ccedilalışmasını bu ccedilalışmada

yapmaya yeterli zaman ve kaynak olmadığı iccedilin sadece oumlrnek teşkil edecek bazı

eserler her boumllgeden olmasına oumlzen goumlsterilerek seccedililmiş ve değerlendirme

yapılmıştır

Aşağıda İskitlere ve Hunlara ait kurganların yerlerini goumlsteren haritalara yer

verilmiştir Birinci haritada Karadenizin kuzeyi ve Kafkaslar yer alırken ikinci

haritada Orta Asya ve Altaylar yer almaktadır Uumlccediluumlncuuml haritada ise guumlney Rusya ve

Moğolistanrsquodaki buumlyuumlk Hun mezarlıklarının bazıları goumlsterilmektedir

Harita-1 Karadenizin Kuzeyinde Bulunan İskit Kurganları

KaynakBaumer 2014 Oumln kapak iccedili

4

Harita - 2 Asyada Bulunan İskit Kurganları

Kaynak Baumer 2014 Arka kapak iccedili

Harita - 3 Hun Mezarlıkları 1- Takhiltyn-Khotgor 2- Bai-Dag II 3- Gol Mod 2

4- Gol Mod 1 5- Noin Ula 6-Selbe Gol 7- Tsaram

Kaynak Brosseder 2009 Fig 1

Moğolistan

5

BİRİNCİ BOumlLUumlM

COĞRAFYA TARİH SOSYAL HAYAT ve SANAT

11 Coğrafya

111 Karadenizrsquoin Kuzeyi

İskitler MOuml VIIndashI yuumlzyıllar arasında Karadenizrsquoin kuzeyinde geniş bir

alanda huumlkuumlm suumlrmuumlşlerdir Azak denizinin doğusundaki Kuban ve Taman

boumllgelerinde şimdiki Kırımrsquoda ve Karadenizrsquoin kuzeyi ile kuzeydoğusunda

İstros (Tuna) nehrinden Tanais (Don) nehrine kadar olan şimdiki Rusya ve

Ukrayna arasındaki steplerde Yunan kolonilerine komşu olarak yaşamışlardır O

doumlnemde en bilinen ve ticari bakımdan da oumlnemli olan Yunan koloni şehirleri iccedil

boumllgelere ticaret imkacircnı sağladığı iccedilin nehirlerin Karadenizrsquoe doumlkuumllduumlkleri

yerlere kurulmuşlardı Bunlar arasında Tyras (Dinyester) ağzına kurulmuş Tyras

Tanais (Don) ağzına kurulmuş Tanais Hypanis (Bug) ve Borysthenes

(Dinyeper) arasına kurulmuş Olbia oumlnemli Yunan koloni şehirleriydi

O doumlnemde İskitlerin komşuları doğuda Kimmerler batıda Yunanlılar

guumlneyde Karadeniz ve kuzeyde ise pek ccedilok farklı halklardır Herodot Tarih adlı

eserinin birinci kitabı Kliorsquoda1 yedinci kitabı Polymnia2 ve esasen en detaylı

olarak doumlrduumlncuuml kitabı olan Melpomenersquode3 İskitlerin yaşadıkları boumllgeler

komşuları yaşam biccedilimleri mitleri4 ve inanışları hakkında detaylı bilgiler

vermiştir Herodotrsquoun aktardığına goumlre Tuna nehrinden Don nehrine kadar

uzanan Karadeniz kıyısındaki boumllgede sırasıyla Yunan soyundan gelen

Kallipidai İskitler ccediliftccedili İskitler goumlccedilebe İskitler ve sonrasında Şahane İskitler

yer almaktadırlar Yunanlılardan başka Halizonlar Neuriler Melankhlenoslar

Sauramatlar Budinler Thyssagetler Argipeialar İssedonlar ve tek goumlzluuml

1 Herodotos Tarih Ccedilev Muumlntekim Oumlkmen İstanbul Tuumlrkiye İş Bankası Kuumlltuumlr Yayınları 2014 s 5-

115 2 Ae s 507-615 3 Ae s 293-353 Herodotus Herodotus Trans by The Rev William Beloe Vol II London Henry

Colburn And Richard Bentley 1830 s 127-248 4 Mit eski Yunan dilinde ccedilok tanrılı dinlerdeki tanrı ve yarı tanrıların yaşantılarını insanlarla

ilişkilerini diğer efsanevi yaratıklar hakkındaki oumlykuumlleri iccedileren efsanelerdir (Saltuk 1993 121) Zaman

iccedilinde anlatılagelen soumlylenceler de mit olarak adlandırılmıştır

6

Arimaspesler de İskitlerle birlikte Karadenizrsquoin kuzeyinde yaşayan diğer

halklardır5

İskitler Karadenizrsquoin kuzeyinde Yunanlılar yakın doğuda Urartular

Medler Ahamenişler Partlar ve Asurlularla bazen barış bazen savaş ve ccedilatışma

biccediliminde de olsa hep etkileşim iccedilindeydiler6

5 Herodotos Tarih s 301-304 6 Emma C Bunker ldquoThe Land and The Peoplerdquo Nomadic Art of the Eastern Eurasian Steppes The

Eugene V Thaw and Other New York Collections with contributions by James CY Watt Zhixin

Sun New York The Metropolitan Museum of Art 2002 s 11

7

112 Altaylar

Altın Dağ demek olan Altay dağları Asya kıtasının ortasında buguumlnkuuml

Ccedilin Moğolistan Rusya ve Kazakistan sınırlarının birleştiği yerde

bulunmaktadır İrtiş ve Ob nehirlerinin de kaynağı olan bu dağların

guumlneybatısında Balkaş goumlluuml kuzeydoğusunda ise Baykal goumlluuml yer almaktadır

Altay dağları kuzey ve kuzeydoğuda Sayan dağları ile birleşirken guumlneydoğuda

Gobi ccediloumlluumlne doğru uzanmaktadır

Doğu ve batı arasında merkezi bir boumllge konumunda olan Altaylarda

yaşayan İskitlerin aynı zamanda Ccedilin Orta Asya Asurlular Sakalar ve diğer

İskitler ile askeri ticari ve kuumlltuumlrel ilişkileri olmuştur Kurganlarda bulunan ve

bu boumllgeye ait olmayan Ccedilin ayna ve ipekleri ile İran yuumln dokumaları gibi eserler

bunun kanıtıdır

113 Orta Asya

Hazar Denizinden doğuda Balkaş goumlluumlne Aral goumlluumlnden guumlneyde

Hindikuş Dağlarına kadar olan boumllge Orta Asya olarak tanımlanmaktadır Boumllge

buguumlnkuuml Tuumlrkmenistan Oumlzbekistan guumlney Kazakistan Kırgızistan Tacikistan

Kuzey Afganistan ve kuzeydoğu İran sınırları iccedilindedir Hazar denizinden Aral

goumlluumlne kadar olan boumllgede Dahaeler Aral goumlluuml Amu Derya (Oxus) ve Sir Derya

(Jakartes) nehirleri havzasında Massagetler ve Aral goumlluumlnden Balkaş goumlluumlne

kadar olan boumllgede ise Sakalar yaşamaktaydılar Buumltuumln bu halklar İskit soyundan

gelmektedirler

Herodot Tarih adlı eserinde Massagetlerin Araxes nehrinin yanında

İssedonların karşısında oturduğunu yazmıştır7 Ancak Araxes yani Aras8 nehri

Kafkaslarda yer almaktadır Coğrafi bilgi eksikliği ya da başka bir nedenle

Araxes ile Jakartes yani Sir Derya nehrini karıştırmış olması muhtemeldir

Yukarıda bahsi geccedilen İssedonlar da muhtemelen Balkaş goumlluumlnuumln doğusunda

buguumlnkuuml Ccedilinrsquoin kuzeybatısı ile Ccedilin-Moğolistan sınırı boumllgesinde yaşayan Wu-

Sunrsquolar olmalıdırlar

7 Herodotos Tarih s 108 8 Bilge Umar Tuumlrkiyedeki Tarihsel Adlar İstanbul İnkılap Yayınları 1993 s 94

8

114 Ordos ve Ccedilevresi

Sarı Irmak havzası Ccedilinrsquoin kuzey ve kuzeybatıdaki goumlccedilebe kabilelerle

temas noktası durumundaydı Buguumlnkuuml Moğolistanrsquoın Ccedilin ile sınırı olan boumllge

Kuzey Ccedilin daha guumlneyde Sarı ırmağın kuzeye doğru yaptığı geniş kavisin

ortasında kalan ve Gobi ccediloumlluuml sınırında olan boumllge ise Ordos olarak

tanımlanmaktadır Bu boumllgeler Ccedilinrsquoin oumlzellikle Hun (Hsiung-nu) kabileleri ile

temas noktasıdır Eberhard bu boumllgeyi Ccedilinliler ile Hunların (Hsiung-nu)

Tuumlrklerin yahut Moğolların suumlrekli doumlvuumlştuumlğuuml yer olarak tanımlamıştır9 Hatta

Ccedilinrsquoin kuzeyinde yaşayan ve suumlrekli akın duumlzenleyen Hun (Hsiung-nu) ve diğer

goumlccedilebe kabilelerden korunmak iccedilin MOuml VII yuumlzyıldan itibaren parccedilalar halinde

yapılmaya başlanan duvarların daha sonra birleştirilmesi ile Ccedilin Seddi meydana

gelmiştir

Hakkında sadece Ccedilin kaynaklarından bilgi edinilebilen Ordos konumu

itibariyle goumlccedillere askeri seferlere ve pek ccedilok savaşa ev sahipliği yapmıştır

Ayrıca coğrafi yapısı nedeniyle tarımla uğraşan yerleşik Ccedilinliler iccedilin zorlayıcı

olmuştur Buna karşılık goumlccedilebe Hunların suumlruumlleri iccedilin ccedilok uygun yapıdadır10

9 Wolfram Eberhard Ccedilin Tarihi Ankara Tuumlrk Tarih Kurumu Basımevi 1947 s 4 10 James CY Watt ldquoThe Legacy of Nomadic Art in China and Eastern Central Asiardquo Nomadic Art of

the Eastern Eurasian Steppes Emma C Bunker with contributions by James CY Watt Zhixin Sun

New York The Metropolitan Museum of Art 2002 s 199-200

9

12 Tarih

121 İskit Tarihi

İskitlerden ilk olarak MOuml VIII yuumlzyılda yaşamış Yunanlı şair

Hesiodrsquoun eserinde bahsedilmiştir Şair İskitleri bronz işlemeyi bulan kısrak

suumltuuml iccedilen ve at arabaları uumlzerinde yaşayanlar olarak tanımlamıştır11 Ayrıca MOuml

VII yuumlzyılda Asur Kralı Esarhaddon (MOuml 681-668) yazıtlarında da İskitlerden

ldquoAşkuzairdquo ya da ldquoİşkuzairdquo isimleri ile bahsedilmiştir12

İskitler MOuml I bin yıldan itibaren ccedileşitli doumlnemlerde Asya Avrupa Orta

Asya Kuzey Hindistan Anadolu İran ve hatta Mısırrsquoa kadar olan ccedileşitli

boumllgelerde huumlkuumlm suumlrmuumlş etkili bir goumlccedilebe Tuumlrk topluluğudur Aslında onlara

Yunanlılar İskit diyorlar İranlılar onlara Saka derken kendileri ise kendilerine

Skoloti diyorlardı13

Kurganlarda bulunan eserlerin değişimine goumlre arkeologlar MOuml VIIndashVI

yuumlzyıllar arasını Erken İskit Doumlnemi MOuml VIndashV yuumlzyıllar arasını Orta İskit

Doumlnemi MOuml IVndashIII yuumlzyılları ise Geccedil İskit Doumlnemi olarak ayırmışlardır14

Sakalar ve ardılları Wu-sunrsquolar doğu Kazakistanrsquoda MOuml VIII-I yuumlzyıl

arası huumlkuumlm suumlrmuumlşlerdir Onların batısında Hazar denizi ile Aral goumlluuml arasında

da Massagetler huumlkuumlm suumlrmuumlşlerdir Herodotrsquoun birinci kitabı Kliorsquoda Massaget

kraliccedilesi Tomris ve Pers Kralı Kyros arasındaki savaş anlatılır15 En batıda ise

İskitler yer almaktadırlar İskitler MOuml VI yuumlzyıldan itibaren Kafkaslar Kırım

ve Karadenizrsquoin kuzeyindeki steplerde huumlkuumlm suumlrmuumlşlerdir

11 Hesiod Homeric Hymnns and Homerica Trans Hugh G Evelyn-White London William

Heineman1920 s 77 179 12 Boris Piotrovsky ldquoEarly Cultures of the Lands of the Scythiansrdquo From the Lands of the Scythians

ndash Ancient Treasures From of the USSR (3000 B C-100 B C) Adapted from a Russian text by Boris

Piotrovsky The Metropolitan Museum of Art Bulletin Vol XXXII Number 5 New York The

Metropolitan Museum of Art Publishing 1975 s 16 18 BN Grakov İskitler Ccedilev DAhsen Batur

İstanbul Selenge Yayınları 2008 s 43 13 Herodotos Tarih s 295 14 Anna I Melyukova ldquoScythians of Southeastern Europerdquo Nomads of the Eurasian Steppes in the

Iron Age Ed J Davis-Kimball VA Bashilov LT Yablonsky Berkeley Zinat Press pp27-58 1995

s 34 M Rostovtzeff The Animal Style In South Russia And China New York Hacker Art Books

1973 s 24 15 Herodotos Tarih s 110

10

MOuml V yuumlzyılda yaşamış uumlnluuml tarihccedili Herodot Tarih adlı eserinin birinci

kitabı Kliorsquoda İskitlerden şoumlyle bahseder İskitler Kimmerleri Avruparsquodan

ccedilıkardıktan sonra Asyarsquoya ve Medlerin uumlzerine yuumlruumlduumller Medleri yendikten

sonra buumltuumln Asyarsquoya yayıldılar hatta Mısır uumlzerine yuumlruumlduumller Filistinrsquoe

girdiklerinde Mısır kralı oumlnlerine ccedilıkıp hediyeler vererek onları durdurdu İskitler

Suriyersquoye geri doumlnerken Askalon şehrine girdiler Buumlyuumlk ccediloğunluğu şehre zarar

vermeden geccedilip gittiler Ancak kuumlccediluumlk bir grup İskit Goumlksel Afrodit tapınağını

yağma ettiler Tanrıccedila da onları ccedilarparak hepsini kadın yaptı İskitler ldquoEnarelerrdquo

adını verdikleri bu kişilerin işledikleri guumlnahlar yuumlzuumlnden bu hastalığa

yakalandıklarını duumlşuumlnduumller Sonuccedilta Asya yirmi sekiz yıl İskit egemenliği

altında kaldı16

Herodot doumlrduumlncuuml kitabı olan Melpomenersquode ise İskitler hakkında yine

benzer bilgiler vermiştir Şoumlyle ki Asya steplerinde yaşayan goumlccedilebe İskitler

Massagetlerle yaptıkları savaşta yenilince Araxes (yani Aras17 değil de aslında

Jakartes yani Sir Derya) ırmağını geccedilerek Kimmerlerin yaşadığı topraklara

geldiler ve onları topraklarından kovarak yerleştiler Daha sonra Kafkas

dağlarını sağ taraflarına alarak Mediaya geldiler ve Medleri yendiler Boumlylelikle

İskitler Asyarsquoya yayıldılar Daha sonra Suriye ve Filistin uumlzerinden Mısırrsquoa

youmlneldiler Mısırrsquoa kadar gitmeden geri doumlnduumller Asya yirmi sekiz yıl İskit

youmlnetiminde kaldı18

Herodot yedinci kitabı Polymniarsquoda İskitlerin Amyrgia kabilesinden

gelen Sakaların koni biccediliminde şapkalar giydiğini kendilerine oumlzguuml yayları

hanccedilerleri ve balta benzeri sagarisleri olduğunu aktarmıştır19 Romalı tarihccedili

Strabo ise Geographica adlı eserinde Sakaları şoumlyle anlatmıştır Hazar

Denizirsquonin guumlneydoğusundan doğuya Orta Asyarsquoya doğru ilerlerken Baktra ve

Soğdrsquodan sonraki goumlccedilebeler İskitlerdir Hazar Denizirsquonden itibaren oumlnce Daersquoler

daha doğuda Massagetler ve Sakalar bulunmaktadır Strabo ayrıca Eratostenesrsquoin

Sakaların Sir Derya nehrinin oumltesinde yaşadıklarını soumlylediğini de

16 Herodotos Tarih s 60-61 17 Umar age s 94 18 Herodotos Tarih s 298-299 19 Ae s 540

11

aktarmaktadır20 Goumlccedilebe hayatı suumlren kabilelerin her birinin ayrıca kendi isimleri

de vardır

Bir anlatıya goumlre istila etmek iccedilin Baktra ve Ermenistanrsquoa saldırılar

duumlzenleyen Sakalar Kapadokyarsquoya kadar ilerlerler Sonrasında ganimetleri

paylaşırken Pers generali tarafından bozguna uğratılırlar Daha sonra buraya bir

tepe yapılarak Pers tanrıları iccedilin bir tapınak inşa edilir ve orada her yıl Saka adı

verilen bir festival kutlanır Başka bir anlatıya goumlre ise Sakalar karşısında

yenilgiye uğrayan Cyrus (Kyros) Sakalara bir tuzak hazırlar Kampında yiyecek

ve iccedilkilerle birlikte birkaccedil kişiyi bırakarak ccedilekilir Sakalar gelip iccedilki ve

yiyecekleri goumlruumlnce sarhoş olana kadar iccedilerler Cyrus (Kyros) ordusu ile geri

doumlnuumlp hemen hepsini oumllduumlruumlr Cyrus (Kyros) bu başarısını tanrılara atfeder ve

Saka adını verdiği bu guumlnuuml bir tanrıccedilaya adar Sonrasında her yıl festival

duumlzenleyerek İskit kıyafetleri giyip sarhoş olana kadar iccedilip saccedilma danslar

yaparak kutlarlar21 Straborsquonun aktardığı bu olaya Herodot da eserinde yer

vermiş ancak bu yaşananların Perslerle Massagetler arasında olduğunu

belirtmiştir22

Ahamenişlere ait Nakş-i Ruumlstem23 Persepolis24 ve Hamadan25rsquoda

bulunan I Darius (MOuml 521-486) kraliyet yazıtlarında adları Saka olarak geccedilen

pek ccedilok goumlccedilebe kabile olduğu yer almaktadır Bunlardan ilki Saka Haumavarga

yani lsquoHaoma iccedilen Sakalarrsquodır İkincisi Saka Tigraxauda yani lsquoSivri Şapkalı

Sakalarrsquodır Herodot ise onların İskitlerin kabilesinden olduğunu sivri şapkalar

taktığını pantolon giydiklerini savaşta ok ve sagaris adını verdikleri balta

kullandıklarını aktarmıştır26 Uumlccediluumlncuumlsuuml Saka Tyaiy Para Sugdam yani

lsquoSogdianarsquonın Oumltesindeki Sakalarrsquodır Sonuncusu ise Saka Tyaiy Paradraya

20 Strabo Geographica Vol II London Henry G Bohn publications 1856 s 245-248 21 Ae s 246-247 22 Herodotos Tarih s 113 23 Livius-1 25-26 28-29 (Ccedilevrimiccedili) 8032019 24 Livius-2 5-6 (Ccedilevrimiccedili) 8032019 25 Livius-3 4-5 (Ccedilevrimiccedili) 8032019 26 Herodotos Tarih s 540-541

12

Skudra yani lsquoDenizin Oumltesindeki Sakalarrsquo diğer bir deyişle Karadenizrsquoin

Kuzeyindeki İskitlerdir27

MOuml IX ndash VIII yuumlzyıllarda guumlney Sibiryarsquoda MOuml VII yuumlzyıldan

itibaren buguumlnkuuml Kazakistan Ural dağları Rusya ve Ukraynarsquoda İskitler ve

birccedilok goumlccedilebe halk yaşamışlardır MOuml II yuumlzyıl civarında da yerlerini Hun

Wu-sun ve Sarmatlara bırakmışlardır28

122 Hun Tarihi

Hunlar MOuml VIIndashIII yuumlzyıllar arasında kuzey Ccedilin Ordos ve buguumlnkuuml

Moğolistanrsquoda yaşamış goumlccedilebe Tuumlrk kabileler topluluğudur Daha sonra MOuml

III-IIndashMS I yuumlzyıllar arasında Ccedilinrsquoin kuzeyinde başlayarak batıya doğru

uzanan buumlyuumlk bir imparatorluk kurmuşlardır MOuml III yuumlzyıldan itibaren Ccedilin

kaynaklarında adları Hsiung-nu (Hun) olarak geccedilmektedir29 Şanyu adı verilen

huumlkuumlmdarın youmlnetiminde Sağ ve Sol olarak adlandırılan boumllgelerin başındaki

guumlvenilir hanedan mensupları ile imparatorluk giderek buumlyuumlmuumlştuumlr

Ccedilin kaynaklarına goumlre Hun (Xiongnu) Xanbei ve Wuhuan kabileleri

MOuml IIIndashMS III yuumlzyıllar arasında Ccedilinrsquoin kuzey boumllgesinde en etkili

topluluklardı İskitler ve Sakalarla ilintili olup buguumlnkuuml Ganzu boumllgesinde

yaşayan Yuechi (Rouzhi)rsquoler oumlnceleri Hunlardan (Xiongnu) daha etkiliydiler

Ancak MOuml II yuumlzyılda Hunlar (Xiongnu) tarafından batıya suumlruumllduumller30

Kuzey Ccedilinrsquode yer alan Ordos boumllgesi ise konumu itibariyle oumlnemli bir

boumllgedir Sarı Nehirrsquoin suladığı topraklara sahip bir kısmı ccediloumll olan ancak kuzey

kısımları verimli bir boumllgedir Konumu nedeniyle MOuml III yuumlzyıldan itibaren

yeni kurulan Hun Devleti iccedilin oumlnem kazanmıştır Yeni kurulan imparatorluk

doğuda Liaoning batıda Xinjiang kuzeyde Baykal goumlluuml ve Minusinsk havzasına

27 Christoph Baumer The History of Central Asia The Age of the Steppe Warriors Trans by

Miranda Bennett C1 London IB Tauris 2014 s 198-199 28 Hermann Parzinger ldquoThe Scythians Nomadic Horsemen of the Eurassian Stepperdquo Preservation Of

The Frozen Tombs Of The Altai Mountains pp 19-30 United Nations Educational Scientific and

Cultural Organization UNESCO Paris Ateliers Industria Publications 2008 s 19 29 Omelian Pritsak ldquoXun Der Volksname de Hsiung-Nurdquo Central Asiatic Journal V Nr 1 Hamburg

yy 1959 s 27-34 30 Emma C Bunker vd Ancient Bronzes of the Eastern Eurasian Steppes From the Arthur M

Sackler Collections New York Arthur M Sackler Foundation 1997 s 76

13

kadar uzanmaktadır31 Ordos hem askeri hem de ekonomik bakımdan Ccedilin ile

ilişkilerde uccedil boumllge konumundadır Ccedilinliler iccedilin de başkentlerinin olduğu

eyaletin sınırında olduğu iccedilin ayrıca oumlnem arz etmektedir Hatta Qin ve Han

Hanedanlıkları doumlneminde Ccedilin Seddi bu boumllgede yapılmaya başlanmış ve Hunlar

bu boumllgeden atılmışlardır Ancak Han İmparatoru Wudi (tahta geccedilişi MOuml 140-

87 doğumu MOuml 156)rsquoden sonra Ordos tamamen Hunların eline geccedilmiştir32

31 Ae 32 Watt agm s 199-200

14

13 Sosyal Hayat

131 İskitlerrsquoin Sosyal Hayatı

İskitler suumlruumller halinde at ve buumlyuumlkbaş hayvan beslerlerdi Goumlccedilebe

duumlzende bir hayat yaşadıkları iccedilin evleri atların ccedilektiği arabalarının uumlzerindeki

keccedileden yapılmış ccediladır benzeri yapılardı Suumlrekli suumlruumllerini yetiştirebilecekleri

verimli otlak arayışı iccedilindeydiler Ancak Karadenizrsquoin kuzeyinde şehirlerde

yaşadıkları da Herodot tarafından aktarılmıştır Nasıl goumlruumlnduumlkleri ve giyimleri

hakkında bilgiler ancak kurganlardan ccedilıkan İskitlere ait kıyafet ve takılar ile bir

kısım eserlerin uumlzerindeki ccedilizimlerden ve tarihi kaynaklardan edinilebilmektedir

Giyimleri uzun pantolon kemerle bağlanmış dizin yukarısına kadar uzanan

yelek ya da ceket başı oumlrten yumuşak başlık ve deri bot ya da ccedilizmelerden

oluşmaktaydı Atlarının uumlzerine serdikleri eyer oumlrtuumlleri sadece oumlrtuuml oldukları iccedilin

ihtiyaccedilları olan pek ccedilok eşyayı kemerlerine asarlardı Bunlar kuumlccediluumlk yaylarını ve

oklarını koydukları sadak (goritus) kılıf iccedilinde akinakes yani kısa kılıccedilları bazen

savaş baltası ya da mızrak bazen de kalkan olurdu Kuumlccediluumlk yay ve oklarını birlikte

taşıdıkları kendilerine oumlzguuml sadakları hep sol tarafa asılırdı

İskitler bulundukları boumllgelerin koşullarına uygun yaşam tarzları

geliştirmişlerdi Herodotrsquoun bahsettiği gibi Karadenizrsquoin kuzeyinde bir kısım

İskitler kurdukları şehirlerde yerleşik duumlzende yaşarlardı Pek ccediloğu da goumlccedilebe

yaşamın gereği olarak suumlrekli yer değiştirerek hayvanları iccedilin uygun yer

aradıkları gibi bazen yaylacı duumlzende yani kışları yerleşik yazları yaylalara

ccedilıkmak şeklinde yaşarlar bulundukları coğrafya ve iklime uygun olarak suumlruumller

halinde sığır koyun keccedili at yak ccedilift houmlrguumlccedilluuml Baktra devesi gibi hayvanları

beslerlerdi İskitler eserlerinde ccediloğunlukla hayvan figuumlrlerini kullanırlardı ve bu

ldquoGoumlccedilebe Hayvan Uumlsluburdquo olarak adlandırılırdı33 Atı hem binek hayvanı olarak

hem arabalara koşmada hem de eti ve suumltuuml iccedilin beslerlerdi34

İskitlerde hem kadınlar hem de erkekler ccedilok iyi at binerlerdi Guumlnluumlk

yaşamda pek ccedilok bakımdan yararlandıkları at ayrıca oumlluumlmden sonra onları oumlbuumlr

33 Esther Jacobson The Art of the Scythians The Interpenetration of Cultures at the Edge of the

Hellenic World Netherlands Imprint Leiden EJ Brill 1995 s 30-31 Watt agm s 3 34 Strabo Geographica Vol I London Henry G Bohn publications 1854 s 479

15

duumlnyaya giderken eşlik edeceği iccedilin de oumlnemliydi35 İskitler iccedilin her bakımdan

ccedilok oumlnemi olan ata verdikleri değerin ve oumlnemin goumlstergesi olarak da

kurganlardan ccedilıkarılan eşyalar arasında bulunan at koşum takımları hep iyi

malzemeden iyi işccedililikle yapılmış ve oumlzel oumlnem verilmiş eserler olmuşlardır

Atın yanı sıra ikincil olarak koyun keccedili az miktarlarda sığır yak gibi buumlyuumlkbaş

hayvanlar beslemişlerdi36 Her ne kadar Altay boumllgesindeki kurganlarda arabalar

bulunmuş olsa da buradaki halklar ccediloğunlukla evlerde yaşamışlardır Ccediluumlnkuuml hem

ağaccedil ve ahşap boumllgede ccedilok fazladır hem boumllge toprakları ccedilok verimli olduğu iccedilin

suumlrekli yer değiştirme ihtiyacı ortadan kalkmıştır hem de araba uumlzerinde ev

yapabilecek keccedile ve diğer malzemeler bu boumllge iccedilin kolay uumlretilebilir ya da elde

edilebilir değildi37

İskitler MOuml VIndashIV yuumlzyıllar arasında Asyarsquoda Altay Dağları ve

ccedilevresinde de yaşamışlardır Yaşadıkları doumlnem boyunca bozkır hayatının buumltuumln

zorluklarıyla muumlcadele etmiş ve varlıklarını suumlrduumlrmuumlşlerdir Oumlluumlmden sonra da

hayatın var olduğuna inanılan bu topluluklarda oumllen kişiler ile birlikte kıyafetleri

takıları savaş silahları eşleri yardımcıları atları arabaları ccedileşitli eşya ve

hediyeleri de goumlmuumllmuumlştuumlr Mezarlara konan bu eşyalar boumllgelere goumlre

farklılıklar goumlsterebilmektedir Oumllen liderleri ve kabilenin oumlnemli kişileri iccedilin

Altay dağlarının yuumlksek boumllgelerine kurgan adı verilen mezarlar yapmışlardır

Deniz seviyesinden 1600 metre yuumlksekteki boumllgenin doğal iklimi sayesinde bu

kurganlardaki her şey oumlzellikle de mumyalanmış bedenler ve organik

malzemeden yapılmış eserler guumlnuumlmuumlze kadar ulaşabilmiştir

Boumllgede yaşayan bu goumlccedilebeler iccedilin en kutsal hayvanlar goumlklerin hacirckimi

olan kartal guumlccedilluuml leopar yere sağlam basan dağ keccedilisi ve her yıl boynuzları

yeniden ccedilıkan geyiktir38

35 Sergei I Rudenko Frozen Tombs of Siberia the Pazyryk Burials of Iron Age Horsemen

translated from the Russian and with a preface by MW Thompson London JM Dent amp Sons Ltd

1970 s 56 36 Rudenko ae s 56-58 37 Rudenko ae s 63 38 Baumer age s 188

16

Altay boumllgesinde yaşayan İskitlerin kurganlarında bulunmuş bedenler

iklim nedeniyle korunduğu iccedilin oumlzellikle vuumlcutlarındaki doumlvmeler ortaya

ccedilıkarılabilmiştir Diğer boumllgelerdeki kurganlarda bulunan bedenlerden geriye

sadece kemikler kaldığı ve deri dokusu bulunmadığı iccedilin onların da vuumlcutlarında

doumlvme olup olmadığı bilinememektedir Herodot da eserinde İskitlerin

vuumlcutlarına doumlvme yaptığına dair bilgi vermemiştir Vuumlcutlara yapılan

doumlvmelerin asalet işareti ya da suumls iccedilin olabileceği gibi ağırlıklı olarak kullanılan

doğauumlstuuml figuumlrler nedeniyle koruyucu (amulet) oumlzellikleri iccedilin yapılmış

olabileceği de duumlşuumlnuumllmektedir39

Massagetlerin giysileri ve yaşamları da İskitlere benzerdi Atlı ya da yaya

savaşabilirlerdi Silah ve savaş aletlerini yalnız bakır ve altın ile yaparlardı

Ccediluumlnkuuml uumllkelerinde altın ve bakır ccedilok boldu Demir ve guumlmuumlş kullanmazlardı

Toprağı ekmezler suumlruuml hayvanlarıyla ve balıkccedilılıkla geccedilinirlerdi Sadece guumlneşe

taparlar ve ona at kurban ederlerdi Onlara goumlre oumlluumlmluumllerin en hızlısı olan at

tanrıların en hızlısına adanmıştı40

Herodot Massagetlerin buumlyuumlk ve guumlccedilluuml bir ulus olduğunu İssedonların

karşısında oturduklarını ve İskit soyundan olduklarının soumlylendiğini aktarmıştır

Yaşantıları hakkında bilgi verirken koumlkler ve ağaccedillardaki yemişleri toplayıp

tuumlkettiklerini ancak bir ağacın yemişini farklı bir şekilde kullandıklarını

vurgulamıştır Bir yerde toplanıp ateş yaktıklarını bu ağacın meyvelerini ateşe

attıklarını ccedilıkan dumanı ve kokuyu iccedillerine ccedilektiklerini Yunanlıların şarapla

sarhoş oldukları gibi onların da bu kokuyla sarhoş olduklarını ve sonunda dans

etmeye başladıklarını anlatmıştır41

132 Hunlarrsquoın Sosyal Hayatı

Ccedilin kaynaklarının Hunlar hakkında verdikleri bilgilere goumlre kuzey

boumllgelerde Jung dağlarında goumlccedilebe olarak yaşayan bir Tuumlrk kavimi olan Hunlar

ccediloğunlukla at sığır ve koyun ile az sayıda deve eşek katır ve yabani at

yetiştirirlerdi Otlaktan otlağa goumlccedil eden bu kavimin belirli şehirleri yoktu

39 Rudenko age s 113 40 Herodotos Tarih s 114-115 41 Ae s 108-109

17

Yazıları olmayan bu halk soumlzluuml anlaşmalar yapardı Kuumlccediluumlk yaşlardan itibaren

koyunlara binip ok ve yay ile kuş ve sincap avlayarak yetişirler biraz daha

buumlyuumlyuumlnce de tilki ve tavşan avlarlardı Barış zamanlarında kendi ihtiyaccedilları iccedilin

avlanırken savaş durumunda hemen askeri disipline girerlerdi Girdikleri

muumlcadelede başarı goumlruumlrlerse daha da ilerlerler ama başarısızlık durumunda da

geri ccedilekilip kaccedilmaktan utanmazlardı Geleneklerine goumlre baba oumllduumlğuumlnde oğullar

uumlvey anneleriyle erkek kardeş oumllduumlğuumlnde diğer kardeşler onun eşiyle

evlenirlerdi42 Boumlyle bir geleneği suumlrduumlrmekteki amaccedil aileyi ve soyu

korumaktı43

Guumlneydeki komşusu Ccedilin ile hem askeri hem kuumlltuumlrel hem de ticari olarak

daima temas halinde olmaları nedeniyle aralarında ciddi biccedilimde etkileşim

olmuştur Ccedilinlilerin yerleşik hayat duumlzenleri sayesinde geliştirdikleri ccedilini ipek

maden ve toprak uumlruumlnlere sahip olabilmek Hunlar iccedilin oumlnemliydi Genellikle

hediye olarak Ccedilinrsquoden isteyip aldıkları44 bu ve benzeri uumlruumlnleri hem guumlnluumlk

hayatlarında kullanır hem de mezarlarına koyarlardı

Ccedilin kaynaklarında Hunlar uzun saccedillı ve hırslı olarak anlatılmaktadır

Onların kendilerinden farklı olduklarını vurgulamak iccedilin kendilerinin

kıyafetlerini her zaman sağa doğru kapatıp duumlğmelediklerini Hunların ise

kıyafetlerini sol tarafa doğru kapatıp duumlğmelediklerini oumlzellikle belirtmişlerdir45

42 Sima Qian Records of the Grand Historian of China Translated from the Shih Chi of Ssu-ma

Chien by BWatson Vol II The Age of Emperor Wu 140 to Circa 100 BC New York Columbia

University Press 1968 s 155-156 Sima Qian Records of the Grand Historian Han Dynasty I-II

Trans BWatson Hong Kong-New York Columbia University Press Book 1993 129-130 A Wylie ldquoHistory of the Heung-Noo in their Relations with China ndash Translated from the Tseen-Han-shoo Book

94 etcrdquo The Journal of the Anthropological Institute of Great Britain and Ireland Vol 3 pp

401-452 1874 s 401-402 43 Sima Qian Records of China s 172 Sima Qian Han Dynasty s 144 Wylie History of Heung-

Noo Vol3 s 418 44 Sima Qian Records of China s 174 Sima Qian Han Dynasty s 146 Wylie History of Heung-

NooVol3 s 413 45 AWylie ldquoHistory of the Heung-Noo in their Relations with China-Translated from the Tseen-Han-

shoo Book 94 etcrdquo The Journal of the Anthropological Institute of Great Britain and Ireland

Vol 5 pp 41-80 1875 s 80

18

14 Sanat

MOuml I bin yılın başlarında yaygınlaşmaya başlayan goumlccedilebe yaşamda MOuml

V yuumlzyıldan itibaren hayvancılık ve diğer goumlccedilebeler ya da yerleşik halklarla ticaret

sayesinde refah giderek artmıştır Refah ile birlikte diğer halklarla olan ilişkilerde

kuumlltuumlrel ve sanatsal etkileşimler olmuştur Oumlrneğin İskitlerle Yunanlılar Sakalarla

İranlılar ve Hunlarla Ccedilinliler arasında olduğu gibi46 Guumlnluumlk yaşamda oluşan bu

refahın ve kuumlltuumlrel etkileşimin yansımalarını da mezarlardan ccedilıkarılan arkeolojik

buluntuların ccedileşitliliği kalitesi malzemesi ve işccedililiğinde goumlrmekteyiz

Bu kabileler ve topluluklar arasında aynı yaşam şartlarında bulunmaktan

benzer sosyal gelişmelerden ticari ve politik temaslardan dolayı kuumlltuumlr ve sanat

bakımından bir benzerlik olmasına rağmen her birinin kendine has oumlzellikleri de

bulunmaktadır47

Avrasya steplerinde eserlerde yaygın olarak kullanılan goumlccedilebe hayvan

uumlslubuna yakından bakıldığında Karadenizrsquoin kuzeyinde bulunan eserlerde goumlzlenen

kuş kedigil ve geyik gibi motiflerin Altay dağlarında yaşayan hayvanlarla buumlyuumlk

benzerlik goumlsterdiği dikkati ccedileker Bu da Karadenizrsquoin kuzeyindeki İskitlerin

menşeinin Altaylardaki goumlccedilebeler olduğu ve MOuml VIII yuumlzyıl civarında batıya doğru

goumlccedil ederek geldiklerini goumlstermektedir48 Ancak Altaylarda yaşamış goumlccedilebelerin

aslında Massagetlerin bir kolu olan Ruizhiler (Yuechiler) olduğunu savunan farklı bir

goumlruumlş de mevcuttur49

Eserlerde yer alan hayvanlar ccedileşitli kabilelerin mitoloji ya da efsanelerinde

yer almış belki atalarını temsil eden ya da kabilenin koruyucusu olarak seccedililmiş

hayvanlar olabilir Bu nedenle eserlerde yer almış olabilirler Ama zaman iccedilinde

guumlcuumlnuuml ve etkinliğini yitirmiş diğer kabileler tarafından asimile edilmiş ya da ortadan

kaldırılmış kabileler iccedilin de belki daha başka hayvanların oumlnemli olma ihtimali vardır

46 Watt agm s5 47 MP Zavitukhina ldquoThe Siberian Collection of Peter the Greatrdquo Frozen Tombs ndash The Culture and

Art of The Ancient Tribes of Siberia London British Museum Publications pp 11-20 1978 s 11 48 Watt agm s 4 49 John Haskins China and the Altai Bulletin of the Asia Institute New Series Vol 2 pp 1-9

1988 s7-8 Bunker age s 30

19

Ancak bu kabileler liderlerinden bir huumlkuumlmdar ccedilıkaramamışlarsa buumlyuumlk mezarlar ve

iccedillerinde inanccedillarını yansıtabilecek eserler bırakma şanslarını da yitirmiş olabilirler50

Bazı eserlerde dikkati ccedileken başka bir oumlzellik de farklı hayvanların oumlne ccedilıkan

guumlccedilluuml oumlzelliklerinin birleşiminden doğauumlstuuml yaratıklar oluşturulmasıdır Pazırık

Kurgan Vrsquode bulunmuş duvar halısı uumlzerindeki insan başlı aslan goumlvdeli kanatlı ve

boynuzlu yaratık ya da gaga ağızlı at yeleli kurt boynuzlu kaplan geyik ya da dağ

keccedilisi boynuzlarına sahip at maskeleri farklı hayvanların guumlccedilluuml oumlzelliklerinin

birleşiminden oluşturulmuşlardır Oumlzellikle Altay boumllgesinde oumllen kişiye diğer

hayatına gidişte eşlik eden at yeniden hayat verici guumlce sahip geyik cennete ulaştıran

dağ keccedilisi goumlklerin hacirckimi kartal ve galibiyetin temsilcisi grifon eserlerde tek olarak

ya da farklı şekillerde birleşip doğauumlstuuml yaratık olarak ccedilokccedila yer almıştır51

On iki hayvanlı takvimdeki (Fare Oumlkuumlz Kaplan Tavşan Ejderha Yılan At

Keccedili Maymun Horoz Koumlpek ve Domuz) pek ccedilok hayvan eserlerde yer almıştır

Belki her hayvan bir ilahı ya da guumlcuuml temsil ediyor da olabilir Hayvanların temsil

ettiği koruyuculuk guumlccedil gibi sembolik anlamlarının yanı sıra eserin yapılış veya veriliş

tarihi ya da yapılışına vesile olan doğum evlenme tahta ccedilıkma zafer barış oumlluumlm

gibi oumlnemli bir olayın meydana geldiği tarihi eserde belirtmek iccedilin oumlzellikle seccedililip

kullanılmış olması ihtimali de duumlşuumlnuumllebilir Ancak elimizde eserlerin yapılış ya da

veriliş tarihleri hakkında yeterli yazılı kaynak olmadığı arkeolojik verilerden de

sadece doumlnem tahmini yapılabildiği iccedilin bu savın kanıtlanması şu aşamada zor

goumlruumlnmektedir Başka bir goumlruumlş olarak da takvimdeki hayvanlar zaten guumlnluumlk yaşam

ve kuumlltuumlruumln iccedilindeki hayvanlar olduğu iccedilin ayrıca bir anlam yuumlklemeye gerek

olmayabilir

141 İskit Sanatı

Karadenizrsquoin kuzeyinden Ccedilinrsquoe kadar olan boumllgede ccedilıkarılmış İskitlere

ait tuumlm eserlerde goumlzlenen uumlslup ldquoİskit Hayvan Uumlsluburdquo ya da ldquoGoumlccedilebe Hayvan

Uumlsluburdquo olarak bilinmektedir52 Eserlerde kullanılan hayvanlar geyik dağ keccedilisi

50 Jean-Paul Roux Tuumlrklerin ve Moğolların eski dini Ccedilev Aykut Kazancıgil İstanbul Kabalcı

Yayınları 2011 s 186-189 51 Baumer age s 187-188 52 Karl Jettmar Art of Steppes Translated by Ann E Keep New York Greystone Press 1967 s21

20

at aslan kaplan ya da leopar yırtıcı kuşlar ve kurttur Ayrıca sfenks grifon gibi

doğauumlstuuml yaratıklara da rastlanmaktadır Bu hayvanlar ya sıra halinde ya tek

başlarına ya da bir muumlcadele iccedilinde resmedilmişlerdir53

İskitler Avrasya steplerinde MOuml VIIIndashI yuumlzyıl arasında Yunanistan ve

İranrsquodan Ccedilinrsquoe kadar olan boumllgede huumlkuumlm suumlrmuumlşlerdir54 Herodot Tarih adlı

eserinde İskitlerin Medrsquoleri yendikten sonra yirmi sekiz yıl Asyarsquoda huumlkuumlm

suumlrduumlklerinden ve Mısırrsquoa kadar ilerlediklerinden bahsetmişti İskitlerin Yakın

Doğu ile olan bu temaslarının kendi sanatlarındaki yansımaları MOuml VII

yuumlzyılın sonları ile MOuml VI yuumlzyılın başlarında yapılmış eserlerde

goumlzlemlenebilmektedir Aynı şekilde diğer halklar uumlzerinde sanatsal accedilıdan da

etkileri olmuştur Oumlrneğin Urartu mezarlarında Mısır Akdeniz Asur İran

kuumlltuumlrlerine ait eserlerin yanı sıra İskit eserlerine de rastlanmıştır55

Malzeme konusuna gelindiğinde İskit mezarlarındaki bu kadar altının

kaynağının neresi olabileceği akılları meşgul etmektedir Her ne kadar Herodot56

altını koruyan grifonlardan ve bunları almaya ccedilalışan tek goumlzluuml Arimaspeslerden

soumlz etse de bunlar sadece efsaneden oumlteye gidememiştir O doumlnemlerde altının

bulunduğu yerler Mısır Makedonya ile Massagetlerin yaşadığı ve altın işlediği

Kazakistan olabilir57

Herodot kitabında İskitlerin altını kullandıklarına dair bilgiler

aktarmaktadır Targiatosrsquoun uumlccedil oğlu iccedilin goumlkten duumlşen altın saban boyunduruk

balta ve kupa ile savaşta oumllduumlrduumlkleri duumlşmanlarının kafatasından yaptıkları iccedilki

kupalarını altınla kaplamaları altın kullanımı ile ilgili oumlrneklerdir58 Yine aynı

kitaptan bir alıntıya goumlre Prokonnesosrsquoda doğmuş Kaystrobios oğlu Aristeas

destanlar duumlzermiş Destanların birinde kuzeyde yaşayan İssedonosların oumltesinde

yaşayan tek goumlzluuml Arimaspesrsquoler onların da oumltesinde kutsal altını koruyan

Grifonlar daha uzakta denize ccedilıkan yerdeki Hyperbore uluslarından bahsetmiş

53 Esther Jacobson The Deer Goddess of Ancient Siberia A Study of Belief Netherlands EJBrill

1993 s 2 11 54 Jacobson The Art of the Scythians s 2 55 Piotrovsky age s 16 19 56 Herodotos Tarih s 299 57 Jacobson The Art of the Scythians s 12-13 58 Herodotos Tarih s 295 320

21

Hyperboreliler hariccedil diğerleri birbirleriyle dalaşmak iccedilin bahaneler bulur ve ilk

başlatan da hep Arimaspesler olurmuş59

İskitler her ne kadar kaba ve savaşccedilı olsalar yabancı adetlere şiddetle

karşı ccedilıksalar da kurganlarda bulunan eserlerden de anlaşılacağı uumlzere iyi

malzeme kullanılarak iyi bir işccedililikle yerli ya da yabancı ustalar tarafından

uumlretilmiş eserleri alıp kullanmaktan ve mezarlarına koymaktan

ccedilekinmemişlerdir60 Karadenizrsquoin kuzeyindeki Yunan kolonilerine komşu

İskitlerin akıcı ve stilize hayvan uumlslubu Yunan sanatccedilılar iccedilin kendi sanat

stillerinden ccedilok farklıydı Ancak kısa suumlrede kendilerini buna adapte ederek

İskitler iccedilin luumlks eserler uumlretmeye başlamışlardı Boumlylelikle kendi formlarını ve

onların uumlsluplarını harmanlayarak oluşturdukları eserlerde İskitler hakkında

kendi goumlruumlşlerini yansıtmış oldular61 Altay boumllgesinde de sanat bakımında aynı

durum soumlz konusudur Bu boumllgenin konumu itibariyle hem Ccedilin hem de Perslerle

irtibata uygun olması bu toplumların uumlrettiği uumlruumlnleri kolay elde etme ve sanat

accedilısından etkilenme olmuştur62

Altay boumllgesinde ccedilıkan eserler hem MOuml VndashII yuumlzyıllar arasında bu

boumllgede hacirckimiyet kurmuş goumlccedilebe İskitlerin kuumlltuumlruumlnuuml yansıttığı hem de duumlnya

kuumlltuumlr mirasına yaptıkları katkı nedeniyle buumlyuumlk oumlnem arz etmektedir Ayrıca

Herodotrsquoun Tarih adlı eserinde Avrasya steplerinde yaşamış goumlccedilebeler hakkında

anlattıklarını kanıtlar nitelikteki pek ccedilok eser Karadenizrsquoin kuzeyindeki

kurganlardan ccedilok Altay boumllgesindeki kurganlardan ccedilıkarılmıştır Bu boumllgedeki

eserlerde boumllgenin konumu nedeniyle hem Pers hem Orta Asya hem de Ccedilin

etkisini goumlrmek muumlmkuumlnduumlr63

Goumlccedilebelere ait hayvan uumlslubunun en guumlzel ve orijinal oumlrnekleri Altaylar

boumllgesinde bulunmuştur Eserlerdeki uumlslup işccedililik ve kalite kuşaklar boyu

aktarılmış gelenek tecruumlbe ve bilgiye sahip ccedilok iyi ustalar tarafından

59 Herodotos Tarih s 299 60 Tamara Talbot Rice The Scythians Ancient Peoples And Places London Thames and Hudson

1961 s 84 61 John Boardman Yunan Sanatı Ccedilev Yasemin İlseven İstanbul Homer Kitabevi 2005 s 190 280 62 Tamara Talbot Rice Ancient Arts of Central Asia New York Fredrick A Praeger Publications

1965 s34 63 Rudenko age 1970 s xxxiv-xxxv

22

yapıldığının kanıtıdır Altaylarda yaşayan halk giysilerinden ev eşyalarına

silahlarından at koşumlarına kadar kullandığı hemen her şeyi suumlslemiştir

Kontrast renkler kullanarak deri keccedile ve yuumlnden aplike ve işlemelerle hayvan

motiflerinin yanı sıra bitkisel ve geometrik desenler kullanarak eserler meydana

getirmişlerdir Ağaccedil oymadaki ustalıkları bulunan muhteşem eserlerde hemen

goumlze ccedilarpmaktadır Eserlerinde en ccedilok kullandıkları hayvan motifleri kaplan

kurt geyik mus geyiği dağ koyunu ve keccedilisi yırtıcı kuşlar ve kuumlmes

hayvanlarıdır İnsan at tavşan domuz ve saiga antilobu daha az kullandıkları

motiflerdir Bazen de boynuzlu kaplan ya da ibikli grifon gibi doğauumlstuuml yaratık

motifleri kullanmışlardır64

Dikkat ccedileken diğer bir motif de boynuzlar yeleler ve bazen de kuyruk

uccedillarında kullanılan kıvrık gagalı kuş başı figuumlrleridir Bu motif İskit sanatında

oumlzellikle Altaylarda ccedilokccedila kullanılan ve dikkat ccedilekici zoomorfik yani

birleştirilmiş ya da değiştirilmiş yaratıklara bir oumlrnektir

Boynuz ve kuyruk uccedillarındaki kuş motiflerinin Oumln Asyarsquoda MOuml 2

binden itibaren Mezopotamya ve daha sonra Hititlerde MOuml XIV yuumlzyıldan

beri rastlanmaktadır Ancak MOuml 1 binin ortalarında hiccedilbir yerde İskitler ve

Altayların yuumlkseklerindeki kabilelerdeki kadar yaygın kullanılmamıştır Ayıca

oumlzellikle yırtıcı olmayıp kurban niteliğinde olan hayvanların belden aşağılarının

180 derece doumlnmuumlş vaziyette tasvir edilmeleri de oumlnce Orta Asya sanatında

başlamış daha sonra yayılmıştır65

Goumlccedilebelerin hem hayatlarını suumlrduumlrebilmeleri iccedilin gerekli olması hem de

boynuzlarının hayat ağacına benzemesi nedeniyle geyik oldukccedila oumlnemlidir ve

sanatlarına yansımıştır Boynuz uccedillarındaki kuşlar da hayat ağacın dallarına

konmuş ve oumllen kişilerin ruhlarını temsil eden kuşları goumlrsel olarak resmetmek

iccedilin yapılmış olabilir Jacobson da uccedillarında kuş başları bulunan geyik

64 L L Barkova ldquoFrozen Tombsrdquo Frozen Tombs ndash The Culture and Art of The Ancient Tribes of

Siberia London British Museum Publications pp 21-78 1978 s 25-26 65 Rudenko age s 263ndash265

23

boynuzlarının muhtemelen hayat ağacını kuşların ise yeni doğacakların ruhlarını

temsil ettiğini vurgulamıştır66

Altay dağlarının kuzeyinde Ob ırmağı kıyılarında yaşayan Bolrsquoshaia

Reckha halkı goumlccedilebe değil yerleşik bir yaşam tarzına sahiptir Bu halka ait erken

doumlnem mezarlarından ccedilıkan ve Altay boumllgesinde hayvan kuumlltuumlruumlne ait ilk

oumlrneklerin bulunduğu bazı eserlerin Ordos bronzlarına benzerliği dikkat

ccedilekicidir67

Avrasya steplerinde bulunmuş ancak bulunduğu boumllge ve ait olduğu

kuumlltuumlr ya da topluluk bilinemediği iccedilin Saka eseri olarak koruma ve kayıt altına

alınmış pek ccedilok eser vardır Bunların hikacircyesi de şoumlyledir 1716 yılının ocak

ayında zamanın Sibirya valisi MP Gagarin tarafından Ccedilar I Petrorsquoya altından

yapılmış on parccedila tarihi eser hediye edildi Bu eserlerin kıymetli olduğunu

anlayan Ccedilar derhal emir vererek bunun gibi antik değeri olan eserlerin

saklanması ya da eritilerek ortadan kaldırılmasının oumlnlenerek toplanmasını ve

ulusal hazineye dacirchil edilmesini istedi Sibirya boumllgesinden iki yuumlz kadar altın

ve guumlmuumlş eser bu şekilde toplanarak Ccedilar I Petrorsquonun Sibirya Koleksiyonu olarak

kayıt altına alındı MOuml V veya IV yuumlzyıla ait olduğu duumlşuumlnuumllen eserler

arasında kemer tokaları ve at koşumları ile kuumlpe bilezik yuumlzuumlk ve kolye gibi

kişisel takılar da bulunmaktadır Yerel ustalar tarafından uumlretilen ve yerel

motifler taşıyan eserlerin yanı sıra Aram ve Ahameniş gibi kuumlltuumlrlere ait

motiflerin olduğu eserlere de rastlanmıştır Bazı eserlerin ise Oxus

Hazinesirsquondeki eserlere benzerlikleri de dikkat ccedilekmektedir68 Bu eserler

1894rsquoden beri Hermitage Muumlzesinde saklanmakta ve sergilenmektedir

Bilimsel arkeolojik ccedilalışmalar sonucu elde edilmeyip define avı şeklinde

toplanan ve Ccedilar I Petrorsquonun Sibirya Koleksiyonunda yer alan eserler hakkında

nerelerden ccedilıkarıldığı ait olduğu doumlnem ait olduğu topluluk gibi bilgiler

eksiktir Bazıları iccedilin menşei bilinen başka eserlerle karşılaştırma ve bilimsel

66 Jacobson The Deer Goddess s 243 67 Jettmar age s 87 68 Emma C Bunker C Bruce Chatwin Ann R Farkas Animal Style Art From East to West New

York The Asia Society Inc 1970 s 109

24

analizler sonucunda tahmini olarak zaman ve boumllge tespiti yapılmıştır Buna goumlre

eserlerin Altayların batısında buguumlnkuuml Kazakistanrsquoın stepleri iccedilinde yer alan bir

boumllgeden geldiği ve bir grup Saka kabilesine ait olduğu duumlşuumlnuumllmektedir69

Diğer oumlnemli bir merkez olan Tillya Tepe diğer adıyla Altın Tepe

Afganistanrsquoın kuzeyinde Şebergan yakınlarındaki tarihi bir boumllgedir 1978

yılında Arkeolog Sarianidi başkanlığında Sovyet ve Afgan arkeoloji ekibi

tarafından yapılan kazılarda ccedilok miktarda değerli eser bulunmuştur Ccedilalışma

yapılan boumllgede bulunan mezarlardan beş tanesi kadınlara bir tanesi bir erkeğe

aittir Bu mezarlardan ccedilıkarılan eserler MOuml IndashMS I yuumlzyıllar arasına

tarihlenmişlerdir Mezarlarda dikkat ccedileken bir oumlzellik de mezar yapılarının ccedilok

basit ve oumlzensiz olmasına karşılık iccedillerinden ccedilıkan eserlerin ccedilok zengin

olmasıdır Bunun nedeni mezar yerinin bilinmemesi iccedilin defin işleminin gizli bir

şekilde muhtemelen de gece gerccedilekleştirilmesi olmalıdır70

Kazıların bitiminden bir yıl sonra Afganistanrsquoda ccedilıkan savaş sırasında

kaybolduğu duumlşuumlnuumllen eserler başkanlık sarayının altındaki buumlyuumlk kasada kilitli

kutular iccediline oumlzenle saklanmış ve 2004 yılında kutularının accedilılmasıyla ikinci kez

guumln yuumlzuumlne ccedilıkarılmıştır

Tillya Tepedeki bu mezarların kimlere ait olduklarına dair ccedileşitli goumlruumlşler

vardır Sarianidi daha sonra Kuşhan Devletini kuracak olan beş Yuumlechi

kabilesine ait olabileceklerini iletirken diğer bir grup akademisyen ise Saka

olabileceklerini belirtmiştir71

142 Hun Sanatı

Ccedilinrsquoin kuzeyindeki Ordos boumllgesinde zaman iccedilinde iklim koşullarının

değişmesi ve boumllgenin giderek ccediloumllleşmesi sonucunda toprağın altında bulunan

bazı metal oumlzellikle de bronz eserler zaman iccedilinde guumln yuumlzuumlne ccedilıkmaya

başlayınca boumllgeye ilgi artmıştır Ayrıca yapılan arkeolojik ccedilalışmalar

sonucunda da boumllgede pek ccedilok eser bulunmuştur Guumlnluumlk hayatta kullanılan

69 Zavitukhina agm s 13-14 70 VI Sarianidi The Treasure of Golden Hill American Journal of Archeology (AJA) Vol 84

pp 125-132 yyThe Journal of the Archeological Institute of America 1980 s 125 71 Baumer age 2014 s 295

25

bıccedilak balta gibi eserlerin yanı sıra hayvan motifli suumls plakaları ve kemer tokaları

da ccedilıkarılan eserler arasında yer almaktadır72 Ordos bronzları olarak adlandırılan

bu eserler goumlccedilebe hayvan uumlslubunun en guumlzel oumlrneklerindendir

Bu boumllgeden ccedilıkarılmış eserlerdeki hayvan muumlcadele sahneleri daha

gerccedilekccedili ve muumlcadelecidir Muumlcadele iccedilindeki hayvanların her biri karşısındakini

yenmek iccedilin savaşmakta ve karşılık vermektedirler Oysa Karadenizrsquoin kuzeyi

ve Altaylarda kurganlardan ccedilıkan eserlerdeki hayvan muumlcadele sahnelerinde

zayıf olan hayvan ya da hayvanlar karşısındaki guumlccedilluuml olan hayvan ya da

hayvanlara karşı koyamaz sadece acı iccedilinde teslim olur ya da kaccedilar şekilde tasvir

edilmişlerdir

Eserlerin tarihlendirmelerinden yola ccedilıkarak oluşturulan başka bir goumlruumlşe

goumlre de hem gaga ağızlı at ya da geyik figuumlruuml hem de boynuz ve kuyruk uccedillarında

bulunan yırtıcı kuş kafaları Ruizhilere (Yuechilere) oumlzguuml sembollerdir Ccediluumlnkuuml

hem Ccedilinrsquoin Shenmu boumllgesindeki Nalin-gaotursquoda bulunmuş geyik formundaki

başlık suumlsuuml hem de Pazırık II Kurganrsquoda bulunmuş erkeğin kollarındaki

doumlvmelerdeki figuumlrler ccedilok benzerdir Eserlerin doumlnemlerinin İskitler ya da

Hunların eserlerin bulundukları boumllgelerdeki hacirckimiyet doumlnemlerine

uymadığından yola ccedilıkılarak bunların bir suumlre Hun federasyonunda yer almış

ancak daha sonra Ccedilinlilere yenilerek Altay boumllgesine ccedilekilmiş Massagetlerin bir

kolu olan Ruizhilere (Yuechilere) oumlzguuml semboller olduğu oumlne suumlruumllmuumlştuumlr73

72 Watt agm s 200 73 Haskins agm s 7-8 Watt agm s 30 Bunker vd ages 50 53 76

26

İKİNCİ BOumlLUumlM

İNANCcedilLAR MİTLER RİTUumlELLER ve MEZARLAR21

İNANCcedilLAR GELENEKLER VE TOumlRENLER

211 İskitler

2111 İskit İlahları

Herodot Tarih adlı eserinin oumlzellikle doumlrduumlncuuml kitabı

Melpomenersquode İskitlerin inanışları gelenek ve goumlrenekleri hakkında

detaylı bilgi vermektedir İskitlerin inandıkları başlıca tanrıccedila Hestiarsquodır

Ondan sonra Zeus ve Toprak ki Zeusrsquoun karısı olarak bilinir Apollon

Goumlksel Aphrodite Herakles ve Aresrsquoe inanırlar Şahane İskitler ayrıca

Poseidonrsquou da kutlarlar İskit dilinde Hestiarsquoya Tabiti Zeusrsquoa Papaios

Toprakrsquoa Api Apollonrsquoa Oitosyros Goumlksel Aphroditersquoye Argimpasa

Poseidonrsquoa Thagimasadas derler Yalnızca Aresrsquoe Ares derler İskitler iccedilin

ccedilok oumlnemli olan Tabiti ailenin evin yani ccediladırın ve ailenin varlığını

sağlayan ocağın doğanın ve siyasi guumlcuumln koruyucu Buumlyuumlk Tanrıccedilarsquosıdır

İskit sanatında bazen yarı kadın yarı yılan bazen kutsal yaratıklarının

arasında ya da karşısında bir lider ile birlikte ayakta veya oturur vaziyette

tasvir edilmiştir1 Bunlara ilave olarak Jettmar İskit krallarının atası olan

yılan kadını Yer Tanrıccedilası ismini vermediği başka bir tanrıccedilayı da kadınlık

hastalığına yakalanmış enare papazların taptığı başka bir tanrıccedila olarak

tanımlamıştır2

İskitlerin Ares dışındaki ilahlara heykel sunak veya tapınak kurma

gelenekleri yoktu Yalnız bir ccedileşit kurban toumlrenleri vardı Dinsel toumlrenlerin

hepsinde o uygulanırdı Bu toumlrende kurban ortaya getirilir ve oumln ayakları

bağlanırdı Kurbanı kesecek kişi arkasında durup ipi ccedilekerek hayvanı

duumlşuumlruumlr ve duumlşerken hangi tanrıya sunulmuşsa ona dua ederdi Sonra

hayvanın boğazına ince bir ip bağlar arasına bir dal sokar yavaş yavaş

ccedilevirerek kurbanı boğardı Sonra kurbanı yuumlzuumlp pişirirlerdi Bu kurban

1 Rice The Scythians s 85 Grakov age s 81 2 Jettmar age s 27

27

toumlreni sırasında ateş yakılmaz oumlncesinde toumlren yapılmaz kutsal su

serpilmezdi Hayvanın eti kemiklerinden ayrılır ve kemikler odun olarak

kullanırdı Etler varsa buumlyuumlk bir kazanda yoksa hayvanın işkembesi iccediline

doldurularak yanan kemikleri uumlzerinde pişirilirdi Etler pişince kurbanı

kesen kişi bir parccedila alır ve ayakları dibine atardı Kurban olarak buumltuumln

hayvanları ama oumlzellikle at keserlerdi Bir tek domuz kurban etmezler hatta

topraklarında bile yetiştirmezlerdi Buumltuumln tanrılar iccedilin aynı toumlreni

yaparlardı3

İskitlerde yalnız Ares iccedilin farklı bir tapınma şekli vardı Her yıl bu

tanrı adına tapınak olarak toplanma yerine uumlccedil stad eninde uumlccedil stad boyunda

ve uumlccedil staddan daha az yuumlkseklikte ince ağaccedil dallarından bir platform

yaparlardı Ortasına eski bir pala dikerlerdi Bu eski pala Ares heykeliydi

Buna suumlruuml hayvanları ve tabii at ayrıca varsa savaşta aldıkları her yuumlz

esirden birini kurban ederlerdi İnsan kurbanı hayvanlarınkinden farklıydı

Kurban olarak seccedililen esirin başının uumlzerine oumlnce şarap serperler sonra da

kafasını bir lenger uumlzerinde keserlerdi Kanını lengerde toplarlar lengeri

odun tepesinin uumlzerine taşıyıp kanı palanın uumlzerine doumlkerlerdi Bu arada

kurban edilen adamların sağ kollarını keserler ve havaya fırlatırlardı

Kollar duumlştuumlkleri yerde goumlvdeler de başka yerde kalırdı4

İskitler atalar kuumlltuumlne de inanırlardı Bunun en oumlnemli kanıtı

Perslerle yapılan savaş sırasında yaşanan bir olaydır Pers kralı Darius

ordularının saldırıları karşısında geri ccedilekilen İskitlerin kralı İdanthyrsosrsquoa

mektup goumlndererek ya savaşmasını ya da teslim olmasını istemiştir

İdanthyrsos ise cevabında savaşmamalarının bir taktik olduğunu ancak

atalarının mezarlarını bulup onlara zarar vermeye kalkarlarsa kendileriyle

kıyasıya savaşmaktan ccedilekinmeyeceklerini soumlylemiştir İdanthyrsos bu

mektubunda Zeusrsquotan atası Hestiarsquodan da İskitlerin Kraliccedilesi olarak

bahsetmiştir5

3 Herodotos Tarih s 318-319 4 Ae s 319 5 Ae s 346-347

28

Massagetler ise monoteist inanccedilları nedeniyle sadece guumlneşe

taparlar ve ona at kurban ederlerdi Onlara goumlre oumlluumlmluumllerin en hızlısı olan

at tanrıların en hızlısına adanmıştı6 Zerduumlştluumlğuumln kutsal kitabı Avestarsquoda

da guumlneş tapınılan ışıltılı oumlluumlmsuumlz ve hızlı atlı olarak tanımlanmaktadır7

Bulundukları boumllge itibariyle Massagetlerin Zerduumlşt dininden etkilenmiş

olmaları muhtemeldir

2112 İskit Mitleri

Herodot doumlrduumlncuuml kitabında İskitlerin menşei ile ilgili uumlccedil anlatıya

yer vermiştir Birinci anlatıya goumlre bir zamanlar bulundukları bu uumllke

boşmuş ve bu topraklarda Targiatos adında bir adam doğmuş Targiatosrsquoun

babası Zeus annesi ise Borysthenes (Dinyeper) ırmağının kızıymış

Targiatosrsquoun uumlccedil ccedilocuğu olmuş Lipoxais Arpoxais ve en kuumlccediluumlkleri de

Koloxais Goumlkten altından yapılmış bir saban bir boyunduruk bir balta ve

bir kupa duumlşmuumlş En buumlyuumlk ve ortanca kardeşler bunları almak istediğinde

altınlar kızıl kora doumlnuumlşmuumlş Sadece kuumlccediluumlk olan altınları rahatccedila alıp evine

gitmiş Boumlylece iktidar Koloxaisrsquoe verilmiş Bu kutsal altınları buumlyuumlk bir

oumlzenle saklarlar ve ona buumlyuumlk kurbanlar keserlermiş Ancak bununla ilgili

başka detaylı bilgi vermemiştir

Pontus Euxeinosrsquoa (Karadenizrsquoe) yerleşmiş Yunanlıların İskitlerin

menşei ile ilgili anlattıkları ise şoumlyledir Herakles Geryonrsquoun oumlkuumlzlerini

goumltuumlruumlrken İskit uumllkesine varmış Hava soğuk olduğu iccedilin Nemea aslanının

postunu uumlzerine oumlrtuumlp uyumuş Uyandığında arabasına koşulu kısraklarının

kaybolduğunu goumlrmuumlş Onları ararken buumltuumln uumllkeyi geccedilip Ağaccedillık

(Hyalaea) denen yere gelmiş Burada bir mağarada belinden yukarısı

kadın altı yılan bir yaratık ile karşılaşmış Yaratık Heraklesrsquoe orada kalıp

kendisi ile birleşirse kısrakları kendisine vereceğini soumlylemiş Herakles de

kabul edip kalmış Yaratığın Heraklesrsquoten uumlccedil ccedilocuğu olmuş Herakles

6 Ae s115 7 James Darmesteter Avesta Khorda Avesta (Book of Common Prayer) From Sacred Books of the

East yy American Edition 1898 LH Mills AvestaYasna Sacred Liturgy and Gathas Hymns

of Zarathushtra Sacred Books of East American Edition 1898 Yasna 110

29

kısraklarını alıp oradan ayrılırken yaratık ccedilocukları ne yapacağını sormuş

Herakles iccedillerinden hangisi yayı kendisi gibi kurar ve kılıcı yine kendisi

gibi kuşanırsa onu bu topraklara yerleştirmesini diğerlerini goumlndermesini

soumlylemiş Yaratığa yayını ve kılıccedil kayışını bırakmış Kılıccedil kayışının

tokasında da altın bir kupa asılıymış Ccedilocuklar buumlyuumlyuumlnce yaratık

kendisine denileni yapmış İccedillerinden sadece en kuumlccediluumlk olan Skytes yayı

babası gibi kurup kılıccedil kayışını babası gibi kuşanmış Diğerleri anaları

tarafından kovulmuş Bu nedenledir ki İskitlerin kılıccedil kayışlarında hala

kupa asılıdır

Son anlatıya goumlre ise Asyarsquodaki goumlccedilebe İskitler Massagetlerle

yaptıkları savaş sonrası Kimmerlerin topraklarına gelmişler İskitlerin

istilası karşısında ne yapacaklarına karar veremeyen Kimmerlerde krallar

ve halk fikir ayrılığına duumlşmuumlşler Birbirleriyle doumlvuumlşerek pek ccediloğu kardeş

eliyle oumllduumlruumllmuumlş Kalan halk oumllenleri Tyras (Dinyester) ırmağı kıyılarına

goumlmduumlkten sonra topraklarını terk etmişler İskitler geldiklerinde onlardan

kimseler kalmamış8

İskitler kendi geleneklerine ve inanccedillarına ccedilok bağlılardı Yabancı

geleneklerin hepsinden ama en ccedilok da Yunan geleneklerinden ccedilok

korkarlardı Başka geleneklere ilgi duyan Anakharsis ve Skylesrsquoin

yaşadıkları bu durumu ccedilok iyi anlatır

Anakharsis pek ccedilok uumllke gezmiş ve pek ccedilok kuumlltuumlr goumlrmuumlştuuml

Doumlnuumlş yolunda Hellespontosrsquou (Ccedilanakkale Boğazı) geccedilip Kyzikosrsquoa geldi

O guumln Kyzikoslular Tanrıların Anası onuruna bayram yapıyorlardı Pek

goumlsterişli kutlanan bu bayramı goumlruumlnce o da bir adak adadı Uumllkesine sağ

salim doumlnerse o da Anarsquoya Kyzikos usuluuml bir kurban kesecek ve gece

şenlik duumlzenleyecekti İskitya (Skythia)rsquoya vardığında Ağaccedillık Boumllgersquoye

giderek tanrıccedila iccedilin yapılan buumltuumln toumlrenleri yerine getirdi Bunları yaparken

boynuna tanrıccedilanın imgelerini ve bir trampet astı Onu goumlren bir yurttaşı

hemen gidip Kral Sauliosrsquoa her şeyi anlattı Kral da derhal oraya gitti ve

8 Herodotos Tarih s 297-299

30

Anakharsisrsquoi dinin geleneklerini yerine getirirken yakaladı Ok atıp onu

oumllduumlrduuml Buguumln İskit (Skyth) uumllkesinde Anakharsis sorulduğunda herkes

oumlyle birini tanımadıklarını soumlyler Ccediluumlnkuuml o uumllkesini bırakıp gitmiş ve gittiği

yerlerden başka gelenekler getirmiştir Akıbeti de boumlyle olmuştur9

Kral Ariapeithes oğlu Skylesrsquoin başına da buna benzer bir olay

geldi Skylesrsquoin annesi İskit değil Yunandı Annesinden Yunan dili ve

edebiyatı oumlğrendi Babası Ariapeithes oumlluumlnce yerine Skyles geccedilti Yeni kral

yerli gelenekleri beğenmezdi Annesinden aldığı eğitim nedeniyle kendini

Yunan geleneklerine daha yakın hissederdi Ordusunu Borystheneslilerin

kentine goumltuumlrduumlğuuml zaman orduyu kentin dışında bekletir kendisi kaleye

girip kapıyı kapattırırdı Hemen uumlzerindeki İskit (Skyth) kıyafetlerini

ccedilıkarıp Yunan kıyafetleri giyerdi Burada tam bir Yunan gibi yaşar onların

geleneklerine uygun kurbanlar sunardı Bir ay ya da daha fazla bu şekilde

yaşar sonra İskit (Skyth) kıyafetlerini tekrar giyer ve uumllkesine doumlnerdi

Bunu sık sık tekrarlardı Orada ccedilevresi beyaz mermerden grifon ve sfenks

heykelleriyle suumlsluuml goumlrkemli bir saray yaptırmış ve yerli bir kadınla da

evlenmişti Dionysos dinine girdiği sırada bir Borysthenesli gizlice gidip

olanları İskitlere (Skyth) anlattı İskit (Skyth) liderleri hemen oraya gittiler

Dionysos ayini yapanlar iccedilinde kendini onun cezbesine kaptırmış Skylesrsquoi

goumlrduumller Geri doumlnduumlğuumlnde ordu krala karşı ayaklandı ve kardeşini kral

yaptı Skyles Trakyarsquoya kaccediltı ama yakalandı Kafası kesilerek oumllduumlruumllduuml10

İşte İskitler kendi geleneklerine bu kadar bağlıdırlar ve karşı gelenleri en

ağır biccedilimde cezalandırırlardı

2113 İskitlerde Falcılık

İskitlerde batıl inanccedillar da vardı Fala buumlyuumlye ve muskaların

guumlcuumlne inanırlardı11 Falcılık ccedilok yaygındı Soumlğuumlt değneklerine bakarak

geleceği soumlyleyen ccedilok falcı vardı Enareler de falcılık yaparlardı Onlar

9 Ae s 325 10 Ae s 326-328 11 Rice The Scythians s 85

31

ıhlamur kabuklarına bakarak gelecekten haber verirlerdi Geleceği goumlrme

yetisini kendilerine Aphroditersquonin verdiğini soumlylerlerdi

İskit kralı hastalandığında bunun sebebini oumlğrenmek iccedilin ccedilağırılan

falcıların bir kişinin kral hanedanı uumlzerine yalan yere yemin ettiğini

soumlylemesi uumlzerine buna inanılması ve o kişinin ya da yanlış kehanette

bulunan falcıların oumllduumlrmeleri bu inanccedillarına oumlrnektir12

Baktıkları fallar ccedilıkmayan ya da yanlış ccedilıkan ya da başka farklı

nedenlerle falcılar kral tarafından oumlluumlme mahkucircm edilirdi Oumlluumlm cezası

iccedilin falcılar odunlarla doldurulmuş ve oumlkuumlzler tarafından ccedilekilen bir

arabaya elleri ayakları ve ağızları bağlı olarak konurlardı Daha sonra

araba ateşe verilir ve oumlkuumlzler uumlrkuumltuumllerek arabayı suumlrmeleri sağlanırdı13

2114 İskitlerde Ant İccedilme

Ant iccedilmek İskitler iccedilin oumlnemli bir rituumleldir Herodotrsquoun aktardığına

goumlre İskitler şoumlyle ant iccedilerdi Ant iccedilecek olan kişiler buumlyuumlk toprak bir

kabın iccediline doldurdukları şarabın uumlzerine kanlarını akıtırlar ve

karıştırırlardı Sonra bu kabın iccedilerisine bir pala oklar balta ve mızrak

sokarlardı Tanrısal oumlfke uumlzerine ant iccediltikten sonra kaptaki şaraptan

birazcık iccedilerlerdi Bu olaya şahitlik edenlerden ileri gelenler de bu şaraptan

iccedilerlerdi14

2115 İskit Savaş Gelenekleri

Savaş zamanlarında iyi birer savaşccedilı olan İskitler savaşta ccedilok

başarılı ve muumlcadelecidirler Bir duumlşmanı ccedilevreleyip defalarca saldırılar ve

yenmeden bırakmazlardı

Bir İskit oumllduumlrduumlğuuml ilk duumlşmanının kanını bir kupaya koyup iccedilerdi

Savaşta oumllduumlrduumlğuuml herkesin kafasını keserek krala goumltuumlruumlr ancak bu şartla

ganimetten pay alabilirdi Duumlşmanlarının kafalarının derilerini yuumlzerler ve

kuruturlardı Bunları atlarının dizginlerine dizerlerdi Bazıları bu yuumlzuumllmuumlş

12 Herodotos Tarih s 321 13 Ae s 322 14 Ae

32

kafa derilerden manto yuumlzuumllmuumlş el derilerinden de ok torbasına kapak

yaparlardı

İskitler en nefret ettikleri duumlşmanlarının kafatasından kupa

yaparlardı Dışını oumlkuumlz derisiyle kaplarlardı Zenginler ayrıca iccedilini altın ile

kaplarlardı Aynı şeyi araları accedilılan ve kral oumlnuumlnde yendiği kendi

yurttaşlarına da yaparlardı Ayrıca yılda bir kez her valinin kendi

boumllgesinde duumlzenlediği kutlamada şarap ve su karıştırılırdı Bir duumlşman

yenmiş her İskit bu onur şarabından iccedilmeye hak kazanırdı Boumlyle bir

başarısı olmayanlar bu şaraptan iccedilemez hatta dışlanırlardı Ccedilok duumlşman

oumllduumlrenler ccedilok şarap iccedilebilirlerdi15

15 Ae s 320-321

33

213 Hunlar

2121 İnanccedillar ve Rituumleller

Dil youmlnuumlnden birbirleri ile akraba olan Tuumlrk ve Moğol halklarının

birbirleri ile kuvvetli etkileşimi olduğunu bilinmektedir Aynı etkileşimin

inanccedillar accedilısından da geccedilerli olduğu Goumlk-tanrıyı tanımlayan tengri

kelimesinin her iki toplumda da yaygın olarak kullanılmasından

anlaşılabilmektedir Hatta tengri kelimesinin MOuml II yuumlzyılda Ccedilin sınırına

yerleşen Hun (Xiong-nu) birliği tarafından da kullanıldığı bilinmektedir

İnanccedillarına goumlre Buumlyuumlk Tanrı Goumlk yani Tengrirsquodir Kozmik ve toplumsal

yaşamın duumlzenleyicisidir Ona dua edilir ve beyaz at kurban edilir Ayrıca

ona bağlı olan pek ccedilok ikincil guumlccedil de kimi zaman tanrı ya da ruh kimi

zaman da sadece kutsal olarak addedilmektedir Bu ikinci guumlccedil olarak tabir

edilen ve yer dağ su ateş ev ve eşik yıldızlar ağaccedillar ve nesnelerde

yerleşik olan ruhların değişken ve bir araya gelince ccediloğalan etkisi artan

guumlccedilleri vardır O nedenle orman goumll taşların yığılmasıyla yapılmış tepe

iccedilinde okların toplu halde durduğu sadağın guumlccedilleri daha fazladır Hunların

(Xiong-nu) inanışları daha sonraki Tuumlrk-Moğol inanışlarından ccedilok farklı

goumlruumlnmemekle birlikte İskitlerin inanışlarına daha ccedilok benzemektedir16

Hunlar guumlneşin yanı sıra aya ve diğer goumlk cisimlerine de taparlardı

Şafak vakti Şanyu kampı terk eder ve guumlneşin doğuşunu eğilerek

selamlardı Akşam da aynı şekilde ayın doğuşunu eğilerek selamlardı

Oturma duumlzeni iccedilinde sol tarafta olmak ya da youmlnuuml kuzeye doğru olmak

onurlu makam olarak addedilirdi On guumlnluumlk haftanın wu ve ji guumlnlerine

ise en kutsal guumlnler olarak oumlnem verilirdi17

Yılın ilk ayında ccedileşitli liderler Şanyursquonun başkanlığında atalar

tapınağında yapılan kuumlccediluumlk bir toplantıda kurbanlar iccedilin bir araya

16 Yves Bonnefoy Asian Mythologies Chicago The University of Chicago Press 1993 s 315-316

Yves Bonnefoy Antik Duumlnya ve Geleneksel Toplumlarda Dinler ve Mitolojiler Soumlzluumlğuuml A-K

Ankara Dost Kitabevi 2000 s 1100-1101 17 Sima Qian Records of China s 164 Sima Qian Han Dynasty s 137 Wylie History of Heung-

Noo Vol3 s 410 Şanyu ve liderlerin toplandığı yer iccedilin Wylie (1874 410) atalar tapınağı (ancestral chapel) ifadesini

kullanırken Sima Qian (1993 137) Şanyursquonun ccediladırında (court) ifadesini kullanmıştır

34

gelirlerdi Yılın beşinci ayında Longchengrsquode ise atalarına cennete

duumlnyaya tanrılara ve ruhlara kurbanlarını iletmek iccedilin buumlyuumlk bir toplantı

duumlzenlerlerdi Sonbaharda yani atların en besili oldukları zamanda da

halkın ve hayvanların sayımı iccedilin Dai Ormanında buumlyuumlk bir toplantı

yapılırdı18 Bu kaynaklarda kurban detayları ile ilgili bilgi verilmezken

hayvan ya da insan mı kurban ettikleri ve kurban etme rituumlelini nasıl

gerccedilekleştirdikleri de belirtilmemiştir

Ccedilin ile her zaman yakın temas iccedilinde olmaları Hunların bilerek ya

da bilmeyerek Ccedilin kuumlltuumlruumlnden etkilenmesi sonucunu doğurmuştur Ccedilin

menşeili uumlruumlnler gibi Ccedilin inanış ve rituumlelleri de Hunların yaşamlarına

girmiştir Oumlrneğin Ccedilin sembolizminde ayrı bir anlam ve oumlnemi olan

youmlnlerin renklerin ve ccedileşitli oumlzellikleri temsil eden hayvanların Hunlar iccedilin

de oumlnem ve anlam taşıdığını goumlrmek muumlmkuumlnduumlr Ccedilin goumlksel inancına goumlre

goumlğuuml oluşturan kuumlrenin her bir ccedileyreğini temsil eden

Doğu mavi (yeşil19) ilkbahar ejderha ve tahta

Guumlney kırmızı yaz kuş (vermilion ya da foniks) ve ateş

Batı beyaz sonbahar kaplan ve metal

Kuzey siyah kış kaplumbağa ve su

Merkez sarı ve toprak

ile ilişkilendirilmektedir Ccedilin astrolojisinde Buumlyuumlkayı takımyıldızındaki

yedi yıldız goumlkteki Yedi Youmlneticinin yani Guumlneş Ay Juumlpiter Satuumlrn

Mars Venuumls ve Merkuumlrrsquouumln temsilcisidir Kuumlccediluumlkayı takımyıldızının

ucundaki kuzey yıldızının etrafında doumlnerek mevsimleri ve doğanın

doumlnguumlsuumlnuumln devamını sağladığı iccedilin Buumlyuumlkayı takımyıldızı Goumlk tanrının

arabası olarak tanımlanmış ve tasvir edilmiştir Ayrıca Buumlyuumlkayı

takımyıldızında yer alan yedi adet yıldız tabutların uumlzerinde de

takımyıldızı ile aynı duumlzende yapılmış yedi delik ya da boyanmış yedi daire

18 Sima Qian Records of China s 164 Sima Qian Han Dynasty s 137 Wylie History of Heung-

Noo Vol3 s 410 19 Bonnefoy Asian Mythologies s 240

35

formları ile şeklen de yer almıştır20 Ccedilinliler guumlneş ve ayın guumlcuumlne ccedilok

inanıyorlar ve bunu da her fırsatta dile getiriyorlardı Ccedilinlilerde aynı

zamanda cennet ve oumlbuumlr duumlnya inancı da vardı Oumlluumlmden sonra yaşama

inanıyorlardı Ayrıca kuvvetli atalar kuumlltuuml ve detaylı oumlluuml goumlmme adetleri

vardı21 Tuumlm bunlar zaman iccedilinde Hunları da etkilemiş olmalıdır

Oumlzellikle Han doumlneminde (MOuml 206ndashMS 220) evren uumlzeri buumlyuumlk

bir şemsiye ile kapalı bir araba olarak tarif ediliyordu Uumlstteki yuvarlak

buumlyuumlk şemsiye Goumlkyuumlzuumlnuuml arabanın kare ccedilerccedilevesi ise Yeryuumlzuumlnuuml temsil

ediyordu Goumlkyuumlzuuml Yeryuumlzuumlne bağlı doumlrt ya da sekiz kolon uumlzerinde

duruyordu Kare Yeryuumlzuumlnuumln doumlrt tarafında doumlrt tane Deniz vardı Ancak

Denizrsquoler bildiğimiz okyanuslar değil barbarların topraklarıydı Doğuda

Yi barbarları guumlneyde altı ccedileşit Adam barbarları batıda yedi ccedileşit Rog ve

kuzeyde sekiz ccedileşit Dirsquoler bulunuyordu Yeryuumlzuumlnuumln merkezinde ise

kraliyet başkenti yer alıyordu22 Hunlar ve Ccedilinliler arasındaki ccedilok youmlnluuml

iletişim ve etkileşim nedeniyle Hun kurganlarının bazılarında da araba

kalıntılarına rastlanmıştır

Hunlarda falcılar Şan-yu uumlzerinde ccedilok etkiliydiler Bu durumu

kanıtlayan yaşanmış bir olay da Ccedilin kayıtlarına geccedilmiştir Şoumlyle ki Ccedilin

ordusunda başarılı bir general olan Le Kwang-le Ccedilinli yetkililer ile

problem yaşamaktadır Bu arada ordusu Şan-yursquonun ordusunun karşısında

buumlyuumlk yenilgiye uğramıştır General Le artık geriye de doumlnemeyeceği iccedilin

yenilgi sonrasında San-yursquoya bağlılık ve tabiiyetini sunar Şan-yu da buna

karşılık olarak kızını generale verir ve daha oumlnce Hun tarafına geccedilmiş olan

başka bir Ccedilinli general olan Wei Leuhrsquodan daha uumlst bir ruumltbeye getirir Bir

yıl kadar devam eden bu durumdan rahatsız olan ve Lersquoyi kıskanan Wei

Leuh buna bir son vermek ister Şan-yursquonun eşinin rahatsızlanmasını fırsat

bilir ve Şan-yursquonun falcısını uzun zamandır asker kurban vermedikleri iccedilin

20 JJM De Groot The Religious System of China Vol I Leiden EJ Brill 1892 s 91 317-318

Bonnefoy Asian Mythologies s 240 21 James Legge Li-Ki 10 Books 1885 s 2 42 22 James Legge Chinese Classics Vol 31 Hongkong London Missionary Societys Printing Office

1865 s 90-91 101 Bonnefoy Asian Mythologies s 236

36

eşinin hasta olduğunu soumlylemesi iccedilin ikna eder Bu sorunu duumlzeltmek iccedilin

de General Lersquonin kurban edilmesinin ccedilok uygun olduğunu da soumlyler

Hemen yakalanan ve kurban edileceğini anlayan General Le eğer onu

oumllduumlruumlrlerse başlarına ccedilok koumltuuml şeyler geleceğini soumlyler ama onu

dinlemezler Gerccedilekten de oumlluumlmuumlnuumln ardından Hunlar ccedilok buumlyuumlk felaketler

yaşarlar Bunun uumlzerine Şan-yu kefaret iccedilin general adına bir tapınak

yaptırır Bu olay Hunlarda falcıların Şan-yu uumlzerindeki etkisini goumlstermesi

bakımından ccedilok oumlnemlidir23

MOuml II yuumlzyılda Ccedilinrsquoin batısına elccedili olarak goumlnderilen Chang

Krsquoien ( Zhang Qian) Hunların arasında yaşarken Wu-sun kralı Kun-Mo

hakkında duyduğu bir olayı İmparatora şoumlyle aktarır Kun-Morsquonun babası

Hunların (Hiung-nu) batı sınırına yakın oumlnemsiz bir eyaletin lideridir

Hunlar buraya akın duumlzenler ve lideri oumllduumlruumlr Liderin oğlu Kun-Mo da

doğumunun hemen sonrasında vahşi ormana atılır Burada siyah bir kuş

ccedilocuğa et getirir dişi bir kurt da emzirir Bunu duyan Şan-yu bunu bir

mucize olarak kabul eder ve Kun-Morsquoyu yetiştirir Sonrasında kendini pek

ccedilok olayda kanıtlamış olan Kun-Morsquoyu askeri komutan yapar Daha sonra

Şan-yu ona kendi halkının başında olması iccedilin Batı boumllgesinin

sorumluluğunu verir Şan-yu oumllduumlkten sonra Kun-Mo Hunlardan ayrılarak

uzak bir boumllgeye ccedilekilir24 Bu da goumlsteriyor ki Hunlar doğadan gelen

mucizelere de inanmış ve saygı goumlstermişlerdir

23 Wylie History of Heung-Noo Vol3 s 440-441 24 Friedrich Hirth ldquoThe Story of Chang Kieacuten Chinas Pioneer in Western Asia Text and Translation

of Chapter 123 of Ssiuml-Ma Tsieacutens Shiuml-Kirdquo Journal of the American Oriental Society Vol 37 pp 89-

152 1917 s 100

37

2122 Hun Savaş Gelenekleri

Hunlar yapacakları bir saldırı oumlncesi aya ve yıldızlara bakarlardı

Ay dolunay olduğunda saldırır hilal haline gelmeye başladığında ise geri

ccedilekilirlerdi Savaşta oumllduumlrduumlğuuml duumlşmanının başını kesen ya da esir alan bir

kap şarapla oumlduumlllendirilirdi Savaşta elde ettiği ganimetler kendisinde

kalırken esirler de koumlle yapılırdı Ayrıca oumllduumlrduumlğuuml duumlşmanın mallarını da

ele geccedilirirdi25 Herodot kitabı Melpomenersquode İskitlerin savaş ile ilgili

geleneklerinden bahsettiği boumlluumlmde de savaş ganimetlerinden pay

alabilmek ve onur toumlrenindeki şaraptan iccedilebilmek iccedilin oumllduumlrduumlkleri

duumlşmanlarının kafalarını kesip aldıklarını aktarmıştır26

İskitler arasında da yaygın olan rituumlel benzeri bir adet Ccedilin

kaynaklarında Hunlarla ilgili olarak şoumlyle aktarılmaktadır 49 yılında

yapılan barış anlaşması sonrasında Ccedilin elccedilileri ile Şan-yu ve birkaccedil bakanı

No nehrinin guumlneyindeki tepelere giderler Beyaz bir at oumllduumlruumlluumlr bir bıccedilak

ve biraz altın yola atılarak sabanla suumlruumlluumlr Daha oumlnce Şan-yu Laou-shang

tarafından oumllduumlruumllduumlkten sonra kafası kesilen Massaget kralının

kafatasından yapılan kadehe şarap doldurulur Kadehteki şarap herkes

tarafından iccedililir Toumlren bu şekilde sona erer ve anlaşma onaylanmış olur27

Buna benzer bir anlatıda ise Ccedilin İmparatoru esir tutulan Hunlardan Şanyu

Laou-shangrsquoın Yuumle-chi (Massaget) kralını yendiğini ve kafatasından iccedilki

kadehi yaptığını oumlğrenir28

Ccedilin ile olan ccedileşitli alanlardaki ilişkiler neticesinde karşılıklı

etkilenmeler olduğundan bahsedilmişti Ccedilin goumlksl inancından etkilenmeye

oumlrnek bir olay ise şoumlyledir MOuml 187rsquode Ping-chingrsquode karşı karşıya gelen

Mete Han (Maou-tun) Ccedilin İmparatoru Gaozu (Kaou-te) ve askerlerini yedi

guumln boyunca kuşatma altında tutmuştur Bu kuşatma esnasında Hun

suumlvarilerinden beyaz atlı olanlar batıda beyaz yuumlzluuml gri atlılar doğuda

25 Sima Qian Records of China s 164-165 Sima Qian Han Dynasty s 137 Wylie History of

Heung-Noo Vol3 s 411 26 Herodotos Tarih s 320-321 27 Wylie History of Heung-Noo Vol5 s 48 28 Hirth agm s 93 96

38

siyah atlılar kuzeyde kızıl atlılar guumlneyde yer almıştır29 Mete Hanrsquoın

kuşatmayı Ccedilin inancında oumlnemli yeri olan renklerdeki atlarla ve renklerle

bağlantılı youmlnlere uygun yapması Ccedilinliler uumlzerinde psikolojik baskı

kurmak istediğini ya da gerccedilekten Hunların da bu simgelere oumlnem

verdiğini ve inandığını goumlstermektedir

29 Sima Qian Records of China s 165-166 Sima Qian Han Dynasty s 138 Wylie History of

Heung-Noo Vol3 s 412

39

22 Cenaze Toumlrenleri ve Kurganlar

221 İskitlerde Cenaze Toumlrenleri

Herodot Tarih adlı eserinde İskit cenaze toumlrenleri ve mezarları hakkında

da bilgi vermiştir İskitlerin Kral mezarları Gerrhos topraklarında yani

Borystenes (Dinyeper) ırmağı uumlzerinde gemilerin gidebilecekleri en son

boumllgededir Kral oumllduumlğuumlnde eni boyu eşit buumlyuumlk doumlrtgen bir mezar kazılırdı

Mezar hazır olduğunda oumlluumlyuuml getirirlerdi

Oumlluuml mumla kaplanır karnı yarılıp iccedili boşaltılır ve maydanoz tohumu

anason doumlvuumllmuumlş saparna ve kokulu maddelerle doldurulup ve dikilirdi Daha

sonra oumlluuml bir arabaya konularak başka bir halk topluluğuna goumltuumlruumlluumlrduuml Teslim

alanlar Şahane İskitlerin geleneklerini uygulayarak yas tutarlardı Bir

kulaklarının memesini keserler kafalarını kazırlar kollarını ccedilizerler sol ellerine

ok saplarlar alın ve burunlarını yırtarlardı Sonra kralın oumlluumlsuuml bu halkla birlikte

kendi uyruğundan başka bir halk topluluğuna goumltuumlruumlluumlrduuml Bu şekilde buumltuumln halk

topluluklarına dolaştırılırdı Oumlluuml son olarak Gerrhos uumllkesine goumltuumlruumlluumlrduuml

Kazılmış mezarın dibine ccedilimenler yayılarak oumlluuml bunların uumlzerine

konurdu Yere saplanmış mızraklarla ccedilevrili oumlluumlnuumln uumlzerine ağaccedil kabukları ile

goumllgelik yapılır sazlarla oumlrtuumlluumlrduuml Kendisi ile birlikte mezarın iccediline en sevdiği

karısı elinden iccedilki iccediltiği hizmetkacircrı bir aşccedilı silahtarı bir uşak bir haberci ve

atları boğularak konurdu Mezara kullandığı eşyalardan birer tane ve altın bir

kupa konurdu Guumlmuumlş ve bakır konmazdı Bu toumlren tamamlanınca herkes yuumlksek

bir tepe oluşturana kadar mezara toprak atardı

Bir yıl sonra kralın mezarında şoumlyle bir toumlren yaparlardı Krala en ccedilok

hizmet etmiş elli adamı ve atı oumllduumlruumlluumlrduuml İccedileri boşaltılıp samanla doldurulup

tekrar dikilirdi İccedillerine kazık destekler ve altlarına araba tekerlekleri koyarak

atlı suumlvariler hazırlarlardı Bu atlıları mezarın ccedilevresine dizerek bırakırlardı30

Krallar iccedilin yapılan bu oumlluuml goumlmme toumlreni sıradan İskitler iccedilin yapılmazdı

Halktan biri oumllduumlğuuml zaman en yakınları oumlluumlyuuml bir arabaya koyup sırayla diğer

30 Herodotos Tarih s 323-324

40

yakınlarına goumltuumlrerek dolaştırırlardı Cenaze konvoyunu goumlren yakınları gelenler

iccedilin hemen yemek hazırlarlar ve bir parccedilasını oumlluumlnuumln oumlnuumlne koyarlardı Cenaze

kırk guumln boyunca boumlyle gezdirilir ve sonra goumlmuumlluumlrduuml31

İskitler oumlluumllerini goumlmduumlkten sonra kendilerini şoumlyle temizlerlerdi

Başlarını ovarak yıkarlardı Goumlvdelerini temizlemek iccedilin ise ayrı bir toumlren

yaparlardı Yere uccedilları birbirine eğik uumlccedil ccedilubuk ccedilakarlar uumlzerini keccedile ile oumlrterler

ortasındaki kaba kızgın taşlar koyarlardı Bu kızgın taşların uumlzerine de kenevir

tohumları atarlardı Tuumltmeye başlayan tohumların buharını ccedilok severler ve

keyiften haykırırlardı Bu işlemi erkeler yapardı ve yıkanma yerine geccedilerdi

Ccediluumlnkuuml vuumlcutlarına su değdirmezlerdi Kadınlar ise servi sedir ve guumlnluumlk ağacı

yapraklarını ezip suyla karıştırarak bir lapa hazırlarlardı Bununla yuumlzlerini ve

buumltuumln vuumlcutlarını kaplarlardı Ertesi guumln bu lapayı kaldırdıklarında yumuşak ve

guumlzel bir goumlruumlnuumlme sahip olurlardı32

Altaylarda ise lider ya da topluluk iccedilin oumlnemli bir kişi oumllduumlğuumlnde defin

işleminin zamanı oumllduumlğuuml zamana goumlre seccedililirdi Ccedilin kayıtlarına goumlre bahar ya da

yazın oumllenleri sonbaharda sonbahar ya da kışın oumllenleri ise baharda goumlmerlerdi33

Defin iccedilin buumlyuumlk bir ccedilukur kazılarak mezar odası hazırlanırdı Oumllen kişi ve eşinin

bedenleri diğer hayatları iccedilin mumyalanırdı Mumyalamanın amacı hem bedeni

goumlmuumlluumlnceye kadar muhafaza edebilmek hem de oumlluumlmsuumlzluumlklerini sağlamaktır

Mumyalama işleminde zaman ve boumllgeye goumlre farklılıklar olsa da temel olarak

buumltuumln iccedil organlar beyin ve hatta buumltuumln kaslar ccedilıkarılırdı Bu da Orta Asyarsquoda

yaygın olan yeniden dirilmenin kemikler ve deri ile başlayacağı inancını hemen

akla getirmektedir34 Mumyalanmış bedenler bazen yekpare ağaccedil goumlvdesinden

oyulan tabutlara bazen de yere konulurdu Uumlzerlerine kıyafet ve takıları

yanlarına diğer yaşamları iccedilin gerekli olabilecek eşyalar silahlar ve değerli

31 Ae s 324 Orijinal metinlerde (ἐσβάλλουσι ἐς σκάφην - Herodotos 1906 41) olarak geccedilen kısım Beloe (1830

171) tarafından ccedilubuklardan oluşan tentenin ortasındaki boşluk Macaulay (1890) tercuumlmesinde ise

tentenin ortasındaki leğen Oumlkmenrsquoin (2014 324) Tuumlrkccedile ccedilevirisinde ise tentenin ortasındaki tekne

olarak ccedilevrilmiştir 32 Ae 33 Rudenko age s 279 34 Jettmar age s 137

41

hediyeler de konulurdu Başları doğuya doğru gelecek şekilde yerleştirildikleri

mezar odası dışına goumlsterişli koşum takımları tam olarak giydirilmiş atlar ve

bazen de araba konulurdu Sonra mezarın uumlzeri toprak ve taşlarla kapatılıp buumlyuumlk

bir tepe yapılırdı

Massagetlerin adetleri ise ccedilok başkaydı Onlar oumlmuumlrlerinin şoumlyle son

bulmasını isterlerdi Birisi ccedilok yaşlandığı zaman yakınları bir araya gelir ve bazı

suumlruuml hayvanları ile birlikte onu da kurban ederlerdi Sonra bu etleri pişirirler ve

yerlerdi Hasta olanlar yenmez goumlmuumlluumlrduuml Kurban edilecek yaşa ulaşamamak

buumlyuumlk talihsizlik sayılırdı35 Herodotrsquoun aktardığına goumlre en kuzeydeki

İssedonlar da yaşlıları oumllduumlğuumlnde suumlruuml hayvanlarının etiyle karıştırıp yerler

kafasını kazıyıp beynini ccedilıkardıktan sonra altın yapraklarla kaplayıp her yıl

buumlyuumlk kurbanlarla yuumlceltirlerdi36 Gelenekler arasındaki bu benzerliğin nedeni

İskit soyundan olan Massagetlerin İssedonların karşısında oturmaları olabilir37

Bu bakımdan birbirlerini etkilemiş olmaları muhtemeldir Oumllen kişinin bu

şekilde yenmesi geleneğinin o kişiye ait doğauumlstuuml guumlccedillerini kendilerine

geccedilirmek amacıyla yapılmış olabileceği de bir ihtimal olarak goumlz oumlnuumlnde

bulundurulmalıdır38

222 İskit Kurganları

Herodot İskitlerin Kral mezarlarının Gerrhos topraklarında yani

Borystenes (Dinyeper) ırmağı uumlzerinde gemilerin gidebilecekleri en son boumllgede

olduğunu aktarmıştır Ccedileşitli zamanlarda yapılan arkeolojik ccedilalışmalar

sonucunda Karadenizrsquoin kuzeyinde bulunan kral kurganlarının ccediloğunun

Dinyeper ve Bug ırmakları arasında deniz kıyısından başlayıp kuzeyde buguumlnkuuml

Kievrsquoe kadar olan boumllge ile buguumlnkuuml Azak yarımadası ve Kuban nehri

havzasında yer aldığı goumlruumllmektedir

Herodotrsquoun aktardığına goumlre kral oumllduumlğuumlnde eni boyu eşit buumlyuumlk

doumlrtgen bir mezar kazılırdı Oumlluuml hazırlanıp gerekli toumlrenler yapıldıktan sonra

35 Herodotos Tarih s 109 36 Ae s 304 37 Ae s 108 38 Rudenko age s283

42

mezara yani kurgana konurdu İskitler oumlluumllerini kazılmış mezarın dibindeki

ccedilimenlerin uumlzerine koyarlardı Yere saplanmış mızraklarla ccedilevrili oumlluumlnuumln uumlzerine

ağaccedil kabukları ile goumllgelik yapılır sazlarla oumlrtuumlluumlrduuml Kendisi ile birlikte mezara

en sevdiği karısı hizmetkacircrı aşccedilısı silahtarı uşağı bir haberci ve atları

boğularak konurdu Kullandığı eşyalardan birer tane ve altın bir kupa da

konurdu Guumlmuumlş ve bakır eşya konmazdı Bu toumlren tamamlanınca herkes yuumlksek

bir tepe oluşturana kadar mezara toprak atardı39

Karadenizrsquoin kuzeyindeki kurganlarda ana mezar odası dışında ayrı

boumlluumlm ya da boumlluumlmler de bulunabiliyordu Huumlkuumlmdar ile birlikte oumllduumlruumllenler ve

atlar bazen aynı oda iccediline bazen de varsa farklı boumlluumlmlere konulurdu Oumlluuml sırtuumlstuuml

vaziyette ve başı doğu youmlnuumlnde olacak şekilde yerleştirilirdi

Altaylardaki kurganların tepeleri ccedilok yuumlksek değildir Tepenin yuumlksekliği

ile ccedilapı arasında onda bir gibi bir oran vardır Aşağı yukarı tuumlm kurganlarda ortak

yapı olarak mezar ccedilukuru doğu-batı doğrultusunda dikdoumlrtgen şeklinde

accedilılmıştır Ccedilukurun boyu kuzey-guumlney doğrultusunda daha kısadır Mezar odası

ccedilukurun guumlney kenarında yapılmıştır Bazen mezar odasında birden fazla oumlluuml

goumlmuumllmuumlştuumlr Oumlluumller mezar odasında sırt uumlstuuml ya da sağ veya sol yanlarına

yatırılmış40 vaziyette ve başları doğuya gelecek şekilde yerleştirilmiştir Basit

mezarlarda oumlluumller doğrudan tabana konurken buumlyuumlk mezarlarda ise ağaccedil

goumlvdesinden yapılmış bir tabutun iccediline yerleştirilmiştir At goumlmuumlleri ise ccedilukurun

kuzeyinde ve mezar odasının dışında başları doğuya gelecek şekilde konmuştur

Daha sonra odanın ve atların uumlzerleri ağaccedil kuumltuumlkleri ve toprakla kapatılarak

dairesel formda bir tepe oluşturulmuştur Kuumlccediluumlk boy kurganlarda 13-15 metre

ccedilapında bir tepe iccedilinde oumlluumlnuumln ve eşyaların konacağı ancak uumlccedil kuumltuumlk

yuumlksekliğinde bir mezar odası ile oda dışına goumlmuumllmuumlş iki ya da uumlccedil at

bulunmaktadır Orta boy bir kurganda ise 24 metre ccedilapında bir tepe ile iccediline

oumlluumlnuumln tabutu ve eşyalarının konabileceği daha buumlyuumlkccedile bir mezar odası ve oda

dışına goumlmuumllmuumlş oldukccedila fazla sayıda at yer almaktadır Buumlyuumlk kurganların

39 Herodotos Tarih s 323 40 Nikolai A Bokovenko ldquoScythian Culture in the Altai Mountainsrdquo Nomads of the Eurasian Steppes

in the Iron Age Ed J Davis-Kimball VA Bashilov LT Yablonsky Berkeley Zinat Press pp285-

295 1995 s 289

43

tepelerinin ccedilapı 36-46 metre arasında olup mezar odası dayanıklılık sağlamak

iccedilin ccedilift duvarlıdır Ayrıca buumlyuumlk kurganların bazılarında doğu youmlnuumlne doğru

dikili taşlar dizilirken bazılarında bu taşlar tepenin ccedilevresi boyunca belli

aralıklarla ve tepenin biraz accedilığında sıralanmıştır (Pazırık Kurgan V) Mezar

ccedilukurunun derinlikleri de farklılık goumlstermektedir41 Altay boumllgesindeki

kurganlarda duvarlarda yerde ve tavanda keccedile ya da yuumln halı kilim ya da keten

ipek oumlrtuuml bulunması muhtemelen mezar odasını iccedilinde oumlmuumlrlerini geccedilirdikleri

evlerini eşyalarıyla birlikte oluşturmak iccedilin olmalıdır

Altay kurganlarının bir diğer oumlzelliği ise bulunduğu coğrafya ve iklim

nedeniyle mevsim değişimleri neticesinde kurganın iccediline su sızması zamanla

bu suyun donması ve bir daha erimemesidir Permafrost denen bu doğal olay

sayesinde buz iccedilinde saklanmış olan deri kumaş gibi organik maddelerin yanı

sıra mumyalanmış bedenler de bozulmaktan korunmuş ve guumlnuumlmuumlze kadar

ulaşabilmiştir42

Pazırıkrsquodaki kurganlarda bulunan korunmuş bedenler incelendiğinde

mumyalamanın nasıl yapıldığı da ortaya ccedilıkarılmıştır Goumlrkemli mezarları

hazırlanana kadar bedenlerinin ccediluumlruumlmesini oumlnlemek iccedilin sadece huumlkuumlmdar ve

ailesinin uumlyeleri mumyalanmıştır Yapılan bu mumyalama işleminde iccedil organlar

beyin ve kaslar ccedilıkarılmıştır Ccedilıkarılan beyin ve iccedil organların yerine ccedileşitli otlar

toprak ccedilam iğnesi ve kozalaklar konmuştur Kesilen yerler at kılı ya da kas telleri

ile dikilerek kapatılmıştır Bazı bedenlerde kasların ccedilıkarılmamasının nedeni

mumyalama işleminin farklı kabilelerde farklı şekillerde yapılması olabilir43

Pazırıkrsquodaki II Kurgandan ccedilıkarılan kişinin vuumlcudunun buumlyuumlk bir kısmı

doumlvmelerle kaplanmıştır Diğer birkaccedil kurgandan ccedilıkan kadın ve erkek

mumyaların bedenlerinde de doumlvmelere rastlanmıştır

Sakalara ait kurganların bulundukları Pamir dağları ve Karakul goumlluuml

yakınlarındaki boumllgelerde kurganların arasında ya da yakınlarında farklı

41 Rudenko age s 13-16 Barkova agm s 21-22 42 Barkova agm s 22 43 Rudenko age s 279-283

44

renklerde ve boyutlarda taşlar kullanılarak yere ccedilizilmiş geoglipsler yani şekil ya

da resimler de bulunmaktadır44

223 Hunlarda Cenaze Toumlrenleri

Hunlarda huumlkuumlmdar ya da uumlst duumlzey bir youmlnetici oumllduumlğuumlnde buumlyuumlk bir

ccedilukur kazılarak mezar odası hazırlanırdı Oumllen kişi en guumlzel kıyafetleri ve

takılarıyla bir tabuta konurdu Mezar odasına tabutun dışında ccedileşitli eşya silah

ve aletler konurdu Mezarın uumlzerini kapattıktan sonra tepe yapmazlar ağaccedil ya da

bitki dikmezler matem kıyafetleri giymezlerdi Huumlkuumlmdar oumllduumlğuumlnde emrindeki

youmlneticiler ve eşleri ile birlikte yuumlzlerce binlerce kişi cenazeyi mezara kadar

takip ederdi45 Oumlluumllerini İskitler gibi mumyalamazlardı Ccedilin kaynaklarından

edinilen bilgilere goumlre imparatorlukta bir zafiyet durumu olursa duumlşman komşu

kabileler kasti olarak oumllmuumlş Hun kabile liderinin mezarını tahrip ederlerdi46

İntikam duygusu ile mezarların tahrip edilmesi atalar kuumlltuumlnuumln bu goumlccedilebe

topluluklar arasında ccedilok oumlnemli olduğunun bir kanıtıdır

224 Hun Kurganları

XIX yuumlzyıldan itibaren Ccedilinrsquoin kuzeyindeki boumllgelerde yapılan

incelemelerde ccedileşitli buumlyuumlkluumlkte pek ccedilok mezarın yer aldığı buumlyuumlk mezarlıklar

bulunmuştur Bu mezarlardan bazılarında arkeolojik kazılar yapılmış ve

sonuccedilları yayınlanmıştır İskitlerde sadece huumlkuumlmdar iccedilin yapılan mezarlarla

karşılaştırıldığında Hunlar huumlkuumlmdarların yanı sıra devlet youmlnetiminde yer almış

uumlst duumlzey kişiler iccedilin de mezar yapmışlardır Uumlst duumlzey youmlnetimde olan kişilere

ait mezarların ccedilok fazla sayıda olması MS I yuumlzyıla tarihleniyor ki bu durum

da o doumlnemlerde yaşanan sosyal ve kuumlltuumlrel bir değişime işaret ediyor olabilir47

Aynı şekilde kurganların bazılarında daha fazla at ve araba kalıntılarının

44 Baumer age s 209-210 45 Sima Qian Records of China s 164 Sima Qian Han Dynasty s 137 Wylie History of Heung-

Noo Vol3 s 411 46 Jettmar age s 149 47 Ursula Brosseder ldquoXiongnu Terrace Tombs and their Interpretation as Elite Burialsrdquo Current

Archaeological Research in Mongolia Bonn Contributions to Asian Archeology Vol 4 pp 247-280

Germany Aalexx GmbH-Grossburgwedel 2009 s 271-272

45

bulunması bu toplulukların daha yuumlksek sosyal ekonomik ve siyasal seviyeye

sahip olduklarını goumlsteriyor olabilir48

Doumlrt buumlyuumlk ve kapsamlı Hun Mezarlıklarından ikisi iccedil Moğolistanrsquoda

ikisi Baykal goumlluuml ccedilevresinde bulunmuştur En buumlyuumlk Hun Mezarlığı Hangay

(Khangay) dağlarının kuzeyinde Selenge ırmağının guumlneydeki bir kolu olan

Hanuy (Khunui) ırmağı havzasında diğeri Ulan-Batorrsquoun kuzeyindeki Noin-

Ularsquoda diğerleri de Baykal goumlluumlnuumln guumlney ve guumlneydoğusunda Selenge

havzasında Kyakhta ve Derestuirsquode bulunmuştur49

MOuml IIIndashII yuumlzyıl doumlnemindeki Hunlara ait mezarlar basit mezarlardı

Oumlluuml dikdoumlrtgen bir mezar ccedilukurunun iccediline bazen ahşap bir tabut bazen de

tabutsuz olarak yerleştirildi Bazı mezarların uumlzerine taşlardan tepecik yapılırken

bazılarının etrafı taş sırası ile belirlenirlerdi MOuml I ndash MS I yuumlzyıl doumlneminde

ise daha buumlyuumlk tepeli kurganların iccedillerinde bir geccedilit iccedil ve dış tabutlar ve ccedilok

sayıda eser bulunurdu Ccedilin sınırına yakın mezarlara tepe ya da mezarı ccedilevreleyen

taş sırası yapılmazdı50

Hun mezarlarının boyutları kişinin oumlnem derecesinde buumlyuumlk olurdu

Mezarlar toprak uumlzerinde yaklaşık kare biccediliminde ve kenarları pusula youmlnlerinde

olacak şekilde hazırlanırdı Kuzey-guumlney doğrultusunda yerleştirilen toprağın

altındaki derinliği mezarın kenar uzunluğu ile orantılı olarak yapılmış teraslı ters

kesik piramit şeklindeki mezar ccedilukuru ile guumlneyinde uzunluğu yine mezarın

kenar uzunluğu ile orantılı olan ancak dipteki mezar odasının yukarısında

sonlanan bir dromosun yer aldığı altında mezar olduğuna dair uumlzerinde yuumlkselti

tepe ya da ağaccedil olmayan mezarlardı Bu tip mezarlara teraslı mezarlar denirdi

Mezar ccedilukurunun dibindeki mezar odasının uumlzerinde bir ya da birkaccedil kat kalın

ve buumlyuumlk taşlardan oluşan katmanlar vardı Mezar odaları da ccedileşitlilik goumlsterirdi

Bazılarında iccedil ve dış mezar odası ile iccedil odanın iccedilinde tabut olurken bazılarında

sadece iccedil ve dış mezar odası bulunurdu Kuumlccediluumlk kurganlarda ise ya sadece bir

48 Nicola Di Cosmo ldquoHun İmparatorluğursquonun kuruluşu ve yuumlkselişirdquo Tuumlrkler VolI Ankara Yeni

Tuumlrkiye Yayınları pp708-718 2002 s 709 49 N Ishjamts ldquoNomads in Central Asiardquo Early Mongolia pp 146-163 yy Unesco1996 s 154-

155 50 Bunker vd age s 78

46

mezar odası ya da sadece tabut olurdu Oumlluuml mezar odasının ortasına

yerleştirilirdi51 Hunlara ait bazı buumlyuumlk mezarların hemen yakınında o mezar ile

bağlantılı kuumlccediluumlk daire formundaki sınırları taşlarla belirlenmiş uydu tabir

edilen yerin hemen altında bir tabut iccedilinde goumlmuumllmuumlş oumlluuml bulunan mezarlara da

rastlanmıştır Bunlara goumlmuumllen kişilerin buumlyuumlk mezara goumlmuumllen kişi ile bir ilgisi

olduğu duumlşuumlnuumllmektedir52

Mezarlarda tabutun dışında kısa kılıccedil ya da kama ok uccedilları yay seramik

kaplar ayna parccedilaları guumlneş ve ay figuumlruuml koşum takımları bazı takılar kemer

tokaları deniz kabukları ile suumlsluuml kemerler araba sırlı toprak kaplar bronz

kazan kıyafetler suumlsler kesik saccedillar kesik tırnaklar ve ccedileşitli ev eşyaları

bulunmuştur Ayrıca Altay boumllgesindeki İskit mezarlarından farklı olarak

buradaki mezarların tavanı da halı ya da kumaşlarla kaplanmıştır53 Diğer

eşyaların yanı sıra bazı mezarlarda bulunan guumlneş ve ay figuumlrleri oumlzellikle

tabutun hemen yanına kuzey youmlnuumlnde yerleştirilirdi Oumlluuml ile birlikte goumlmuumllen at

sığır koyun keccedili gibi hayvanların tamamı yerine kafa ve bacak kemikleri mezar

odasının dışında ve kuzeyinde goumlmuumlluuml olurdu54

Hsuumln-tzu Ccedilin geleneklerini anlattığı kitabında Ccedilin cenaze rituumlelleri

hakkında da detaylı bilgiler vermiştir Oumlluumlm onlar iccedilin aslında kişinin

ikametgacirchının değişmesidir Tabut evini tabutun uumlstuumlndeki oumlrtuumller ise evinin

perdelerini temsil eder55 Buna goumlre bir kişi oumllduumlğuumlnde tabutuna ccedilok kullandığı

eşyalarının yanı sıra yakınlarının hissettiği huumlznuuml ve kederi goumlstermeye youmlnelik

bazı eşyalar da konur Oumlrneğin başına tam olarak tutturulmamış bir şapka boş

kavanoz ve suumlrahiler sadece yer oumlrtuumlsuuml suumlslemeleri tamamlanmamış ahşap ve

seramik eşyalar ses vermeyen kamış ve duumlduumlk telleri takılmış ama akordu

51 Brosseder agm s 255-263 52 Bryan Miller vd ldquoXiongnu Elite Tomb Complexes in the Mongolian Altairdquo The Silk Road 5(2)

pp 27-35 2008 s 28 Bryan Miller vd ldquoElite Xiongnu Burials at the Periphery Tomb Complexes at

Takhiltyn Khotgor Mongolian Altairdquo Current Archaeological Research in Mongolia Ed J

Bemmann Bonn Rheinische Friedrich Wilhelms Universitat 2009 s 302 309 53 Rice Ancient Arts s 46 Rice her ne kadar eserinde Altay boumllgesindeki İskit mezarlarında yerde

halı ya da oumlrtuuml olmadığını belirtse de Rudenko (1970 s64) mezar odalarının bazırlarında yerde de halı

ya da oumlrtuuml olduğunu belirtmiştir 54 Brosseder agm s 261 265 55 Hsuumln Tzu Basic Writings Trans by Burton Watson New York Columbia University Press 1963

s 104-105

47

yapılmamış muumlzik aleti atsız at arabası gibi eşyalar oumllen kişinin onları hiccedilbir

zaman kullanamayacağını dolayısıyla huumlznuuml anlatmak iccedilindir56 Bazı Hun

mezarlarında da bu tip tamamlanmamış ya da kullanılamayacak eşyalar

bulunmuş olması iki toplum arasındaki kuumlltuumlrel etkileşimin işareti olarak

varsayılabilir

56 Brosseder agm s 262 267

48

UumlCcedilUumlNCUuml BOumlLUumlM

ESERLERİN İKONOGRAFİK DEĞERLENDİRMELERİ

31 KADIN FİGUumlRLERİ

311 Yılan Kadın Figuumlrleri

Herodotrsquoun Tarih adlı eserinin İskitleri detaylı bir şekilde anlattığı IV

kitabı Melpomenersquode İskitlerin meydana ccedilıkışları ile ilgili uumlccedil anlatıya yer

verilmiştir Bunlardan bir tanesi de Pontos Euxeniosrsquoda yerleşmiş Yunanların

anlattıklarıdır Buna goumlre Herakles Geryonrsquoun oumlkuumlzlerini oumlnuumlne katmış

giderken şimdi İskitlerin oturduğu topraklara gelmiş O zamanlar bu topraklarda

kimse yokmuş Burada buz gibi soğuk bir havaya yakalanmış uumlzerine Nemea

aslanının postunu ccedilekmiş ve uyumuş Bu sırada arabasına koşulu iki kısrak

otlarken bir mucize olarak kaybolmuş

Herakles uyanmış kısrakları aramış Boumlylelikle buumltuumln uumllkeyi geccedilmiş ve

sonunda Ağaccedillık (Hyalaea) denilen yere gelmiş Bir mağaranın iccedilinde doğauumlstuuml

goumlruumlnuumlşluuml bir yaratık bulmuş kalccedilalarından başlayarak yukarısı kadın alt kısmı

yılanmış Goumlrduumlğuuml yaratık karşısında uğradığı şaşkınlığı geccedilince ona kaybolan

kısraklarını sormuş O da kısrakların kendi elinde olduğunu geri alabilmesi iccedilin

onunla beraber olması gerektiğini soumlylemiş Oumlnerdiği koşullar Heraklesrsquoi razı

olmaya itmiş ve orada kalarak kadınla beraber olmuş Kadın kısrakları vermeyi

hep erteliyormuş ccediluumlnkuuml Heraklesrsquoin orada daha uzun kalmasını istiyormuş

Diğeri ise bir an oumlnce kısrakları alıp gitmek istiyormuş Sonunda kısrakları

vermiş ve şunları soumlylemiş ldquoBuraya gelen kısrakları senin iccedilin sakladım ve

karşılığını da aldım senden uumlccedil ccedilocuğum oldu Buumlyuumlyecekler o zaman onları ne

yapacağım Bunu sen soumlyleyeceksin Burada mı yerleştireyim yoksa senin

yanına mı goumlndereyimldquo Aldığı cevap ise şoumlyleymiş ldquoCcedilocuklarının buumlyuumlyuumlp

adam olduklarını goumlrduumlğuumln zaman eğer şu diyeceğimi yaparsan yanlış bir şey

yapmış olmazsın İccedillerinden hangisi şu yayı benim gibi kurar ve şu kılıcı benim

gibi kuşanırsa onu bu uumllkeye yerleştir Bu dediklerimi yapamayanları bu

topraklardan kov gitsinler Eğer bu dediğimi yaparsan hem mutlu olursun hem

de benim soumlzuumlmden ccedilıkmamış olursunrdquo

49

Herakles iki yayından birini kurmuş omuzdan atma kılıccedil kayışının nasıl

kuşanıldığını goumlstermiş sonra yayı ve kılıccedil kayışını kadına vermiş Kılıccedil

kayışının tokasında altın bir kupa varmış Bunları verdikten sonra gitmiş

Ccedilocukları doğmuşlar Buumlyuumlyuumlnce anaları adlarını koymuş birincisinin adı

Agathyrsos sonrakinin Gelonos en kuumlccediluumlğuumlnuumln Skythesrsquomiş Sonra Heraklesrsquoin

soumlzuumlne bağlı kalarak ccedilocuklardan onun emretmiş olduğu işleri yapmalarını

istemiş Ccedilocuklarının ikisi istenen işleri yapamamışlar anneleri de onları

kovmuş ccedilıkıp gitmişler En kuumlccediluumlkleri olan Skythes istenilenleri yapmış ve

yerinde kalmış Sonradan gelen buumltuumln Skyth kralları bu Herakles oğlu

Skythesrsquoden tuumlremiştir Daha sonraki zamanlarda da İskitlerin kılıccedil kayışlarında

asılı duran kupalar Heraklesrsquoin kupasının anısını suumlrduumlrduumlklerini goumlstermiştir1

Burada goumlccedilebe bir toplum olan İskitlerin atasının goumlccedilebe yaşamda gerekli

olan eşyalar yerine bir savaşccedilı ve ccediliftccedilinin ihtiyacı olan eşyaları miras olarak

bırakması dikkat ccedilekicidir2

Mitolojiye goumlre Herakles yapması gereken on iki işten biri olan

Geryonrsquoun oumlkuumlzlerini goumltuumlruumlrken geccedilici olarak bulunduğu topraklarda uumlzerinde

Nemea aslanının postunu oumlrterek uyumuştur Uyuduğu sırada kaybolan iki adet

dişi atını bulmak isterken bir mağarada yarı yılan yarı kadın bir yaratık ile

karşılaşmıştır Burada yaratığın yarısı yılan bir insan olarak seccedililmesinde

Heraklesrsquoin bebekliğinden beri yılanlarla olan ilişkisinin etkisi olmalıdır Ya da

bu yılan kadın formundaki yaratık nedeniyle Herakles hikacircyenin başkahramanı

olarak seccedililmiştir Kısrakları elinde bulunduran bu yaratık Herakles kendisi ile

kalır ve onunla birlikte olursa kısrakları vereceğini soumlylemiştir Kısraklar

Herakles iccedilin ccedilok oumlnemli olmalı ki bu teklifi kabul etmiştir Daha sonra bu

yaratık ile birleşmesinden uumlccedil tane ccedilocuğu olmuş ama onlar doğmadan oumlnce

kısraklarını da alarak orayı terk etmiştir

Terk ederken yaratık ile aralarında geccedilen konuşmalardan ccedilocukların

henuumlz doğmadığı doğmadan oumlnce gitmiş olmasına rağmen yılan kadının

1 Herodotos Tarih s 295-299 2 Jacobson The Deer Goddess s 162-163 (dipnot 24)

50

ccedilocuklar ile ilgili olarak ne yapılacağının kararını Heraklesrsquoe bırakması

Heraklesrsquoin dediklerini yapması halinde yılan kadının yanlış bir şey yapmamış

mutlu ve onun soumlzuumlnden ccedilıkmamış olacağı ccedilocukların cinsiyetlerinin ne

olacağından bahsedilmediği ancak erkek olacağı varsayılarak yay kurma ve kılıccedil

kuşanma yeteneklerine bakarak seccedilim yapmasını istemesi dikkat ccedilekici

detaylardır Ayrıca bu konuşmalar esnasında uumlccedil ccedilocuğun olacağı bilinmesine

rağmen aynı yaşta olacakları dikkate alınmadan ccedilocuklar iccedilin buumlyuumlk ortanca ve

kuumlccediluumlk tanımlamalarının yapılmış olması Herodotrsquoun kitabında aktardığı ve

İskitlerin kendi ataları Targiatos ile ilgili anlattıklarından etkilenmenin sonucu

olmalıdır Ccedilocuklar doğmadan ayrılıyor olmasında Yunan mitolojisine goumlre pek

ccedilok ccedilocuğu olan Heraklesrsquoin cinnet getirerek ccedilocuklarını oumllduumlrmuumlş olmasının

etkisi ile onlara zarar vermeme gayreti olabilir

Yılan kadın figuumlrleri iccedilin Apirsquoyi temsil ettiği youmlnuumlnde goumlruumlşler vardır

Ancak boumlyle bir yorum yapmak doğru olmasa gerek Ccediluumlnkuuml mitolojide

Herakles Yunan Panteonunda Apirsquoye denk gelen Tanrıccedila Herarsquonın

kıskanccedillıkları neticesinde onun yarattığı pek ccedilok zorluklarla savaşmak zorunda

kalmıştır ve hep karşı saflarda yer almışlardır Bu nedenle yılan kadının Api

olması muumlmkuumln goumlzuumlkmemektedir

51

3111 At Alınlığındaki Yılan Kadın Figuumlruuml

Bulunduğu Yer Tsymbalka Bolshaya Kurganı

Doumlnem MOuml IV yy

Malzeme ve Teknik Altın Kabartma Tekniği

Boyut Yuumlkseklik 414 cm

Şu Anda Bulunduğu Yer Hermitage Muumlzesi Rusya

Resim Resim 1

Resim Kaynağı 1 wwwhermitagemuseumorg

Tanım Altından kabartma olarak yapılmış ve karakteristik bir şekli

olan at alınlığıdır Uumlzerinde omuz hizasında dalgalı saccedillı kolsuz ve

sadece omuzlarını kapatan khiton giymiş aşağısı yılan uumlstuuml fiziksel

oumlzellikleri itibariyle kadın olduğu anlaşılan figuumlr bulunmaktadır

Başındaki polosu andırır başlığından ccedilıkan iki adet dalın kıvrılarak

yukarıda iki adet goumlz oluşturacak şekilde birleştiği noktanın hemen

uumlzerinde buumlyuumlk bir palmet motifi yer almaktadır Başın uumlzerindeki bu

form uzaktan bakıldığında başında palmet şeklinde tacı olan geniş ağızlı

bir yuumlzuuml andırmaktadır

Kadının kanatları yoktur Oumlnden hafif yırtmaccedillı eteğinin altından ccedilıkan

ve yılanı andıran sağa ve sola doğru kıvrılan simetrik formlar dıştan iccedile

doğru sırasıyla şoumlyledir En dışta burgulu vuumlcudu ve burgulu uzun

boynuzları olan grifonlar eteğin altından ccedilıktıktan sonra yukarı doğru

kıvrılmış ve yuumlzleri kadına bakar vaziyette durmaktadırlar Yılan kadın

iv

ABSTRACT

ICONOGRAPHY OF TURKISH NOMADSrsquo ART

Figen Bali

The Scythians and the Huns from the nomadic ensembles which have

been effectively seen on the stage of history since the Early Iron Age are

important nomadic communities that have marked the Eurasian steppes in

cultural and political terms As a need of the necessities of nomadic life these

nomadic communities which displaced their existence and struggled with other

communities ruled the steppes from China in the east to the Danube in the west

These communities which have created their own unique Animal Style in their

art have taken their cultures and beliefs everywhere they go As they were

affected by the local cultures in the regions they passed through they influenced

the local people with their own culture and arts

In this thesis it is aimed to make re-iconographic analysis of some

selected art works about the beliefs of the nomadic Turkish communities

Scythians and Huns and their reflections of their beliefs on their art The

information needed to make the iconographic analyzes can only be obtained from

the archaeological finds from their graves and from the written sources left by

their resident neighbours Detailed descriptions of the selected works were made

first and then iconographic analyzes were made in comparison with previous

studies and evaluations The study was concluded with a general evaluation of

the works

Key words Scythians Huns Iconography Nomadic Art Animal Style

v

OumlNSOumlZ

Bu ccedilalışmada amacımız Tuumlrk goumlccedilebe sanatına ait dinsel iccedilerikli sanat

eserlerinden bazılarının ikonografik ccediloumlzuumlmlemelerini yeniden yapmaktır

Avrasya step kuşağında goumlccedilebe yaşam suumlrmuumlş topluluklardan olan

İskitler ve Hunlar incelenmiştir Ancak Akhunlar ve Avrupa Hunları bu

ccedilalışmanın kapsamı dışında bırakılmıştır İskitler ve Hunlar arkalarında zengin

arkeolojik eserler bırakmışlardır Yazılı eser bırakmadıkları iccedilin haklarında

ancak Yunan Ccedilin İran ve Roma gibi tarihi kaynaklarından yararlanılarak bilgi

edinilebilmektedir Bunun yanı sıra arkeoloji alanında yapılmış olan ccedilalışmaların

sonucunda elde edilmiş verilerden de oumlnemli oumllccediluumlde faydalanılmıştır Bu

ccedilalışmada tuumlm bu bilgiler ışığında seccedililen eserler iccedilin ikonografik

ccediloumlzuumlmlemeler yapılmıştır Araştırmanın daha anlaşılır olabilmesi iccedilin eserlere ait

resimler ilgili boumlluumlmlere eklenmiştir

Giriş uumlccedil boumlluumlm ve sonuccediltan oluşan ccedilalışmanın giriş boumlluumlmuumlnde genel

hatlarıyla goumlccedilebe yaşam ccedilalışma yapılırken izlenen youmlntemler ve eserler

hakkında ikonografik ccediloumlzuumlmleme yapmak olan ana amacın yanısıra elde edilmek

istenen ikincil sonuccedillar hakkında bilgiler verilmiştir Ayrıca incelenen

boumllgelerdeki kurganları goumlsteren haritalar da eklenmiştir

Birinci boumlluumlmde İskitler ve İskitlerin kolları olan Saka Dahae ve

Massagetler ile Hunların yaşadıkları coğrafyalar kısaca tarihleri guumlnluumlk

yaşamları ekonomileri ve gelenekleri hakkında bilgiler verilmiştir Barış ve

savaş zamanları iccedilin nasıl bir sistem kurdukları goumlccedilebe yaşamın gereklerine

uyumlu yaşamları ve adalet sistemleri temas iccedilinde oldukları diğer halklar ve

topluluklardan kısaca bahsedilmiştir

İkinci boumlluumlmde İskitler ve Hunların inanışları gelenekleri rituumlelleri

kurban toumlrenleri oumlluuml goumlmme adetleri ve kurganları hakkında bilgiler verilerek bu

halkların yaşam ve inanccedil sistemlerinin anlaşılması sağlanmıştır Boumlylelikle

kurganların iccedilinde bulunmuş eserlerin oumlluumlyle birlikte konulma amaccedilları ile oumlluuml

vi

ve halkı iccedilin taşıdıkları anlamlar hakkında yapılan değerlendirmeler iccedilin altyapı

hazırlanması amaccedillanmıştır

Uumlccediluumlncuuml boumlluumlmde ise arkeolojik ccedilalışmalar sonucunda kurganlardan

ccedilıkarılmış ve incelenmek uumlzere seccedililmiş eserler taşıdıkları ana temalara goumlre

gruplandırılıp incelenmiştir Her boumlluumlmde eserlerin detaylı tanımlamalarına yer

verilmiş ardından diğer araştırmacıların goumlruumlşleriyle de karşılaştırılarak

eserlerin ikonografik ccediloumlzuumlmlemeleri yapılmıştır

Sonuccedil boumlluumlmuumlnde incelenen goumlccedilebe Tuumlrk topluluklarının inanışlarının

arkeolojik ccedilalışmalarla elde edilmiş eserlere dolayısıyla sanata yansımalarının

genel bir değerlendirmesi yapılmış ortak ve ayrılan youmlnler vurgulanmıştır

Bu ccedilalışma tam kapsamlı bir katalog ccedilalışması olmayıp İskitler ve

Hunlara ait bazı oumlrnek eserler seccedililerek sadece onlar iccedilin ikonografik

ccediloumlzuumlmlemeler yapılmıştır

Ccedilalışmalarım suumlresince sabırla oumlzenle ve değerli katkılarıyla bana

yardımcı olan ve youmlnlendiren tez danışmanım değerli hocam Doccedil Dr İbrahim

CcedilEŞMELİrsquoye maddi ve manevi destekleriyle her zaman yanımda olan ve beni

yuumlreklendiren eşim Adnan BALİ ve ccedilocuklarım Bilgehan Burak ve Zeynep

BALİrsquoye ccedilok teşekkuumlr ederim

FİGEN BALİ

İstanbul 2019

vii

İCcedilİNDEKİLER

11 COĞRAFYA 5 111 Karadenizrsquoin Kuzeyi 5 112 Altaylar 7 113 Orta Asya 7 114 Ordos ve Ccedilevresi 8

12 TARİH 9 121 İskit Tarihi 9 122 Hun Tarihi 12

13 SOSYAL HAYAT 14 131 İskitlerrsquoin Sosyal Hayatı 14 132 Hunlarrsquoın Sosyal Hayatı 16

14 SANAT 18 141 İskit Sanatı 19 142 Hun Sanatı 24

21 İNANCcedilLAR GELENEKLER VE TOumlRENLER 26 211 İskitler 26

2111 İskit İlahları 26 2112 İskit Mitleri 28 2113 İskitlerde Falcılık 30 2114 İskitlerde Ant İccedilme 31 2115 İskit Savaş Gelenekleri 31

213 Hunlar 33 2121 İnanccedillar ve Rituumleller 33 2122 Hun Savaş Gelenekleri 37

22 CENAZE TOumlRENLERİ VE KURGANLAR 39 221 İskitlerde Cenaze Toumlrenleri 39 222 İskit Kurganları 41 223 Hunlarda Cenaze Toumlrenleri 44 224 Hun Kurganları 44

OumlZ helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellipiii

ABSTRACT iv

OumlNSOumlZ v

RESİMLER LİSTESİ x

HARİTALAR LİSTESİ xiv

KISALTMALAR LİSTESİ xv

GİRİŞ 1

BİRİNCİ BOumlLUumlM

COĞRAFYA TARİH SOSYAL HAYAT ve SANAT

İKİNCİ BOumlLUumlM

DİNLER MİTLER RİTUumlELLER ve MEZARLAR

viii

31 KADIN FİGUumlRLERİ 48 311 Yılan Kadın Figuumlrleri 48

3111 At Alınlığındaki Yılan Kadın Figuumlruuml 51 3112 Elbise Suumlsuumlndeki Yılan Kadın Figuumlruuml 54

312 Kanatlı Kadın Figuumlrleri 57 3121 Ayna Uumlzerindeki Kanatlı Kadın Figuumlruuml 59 3122 Elbise Suumlsuumlndeki Kanatlı Kadın Figuumlruuml 62 3123 Alemdeki Kanatlı Kadın Figuumlruuml 64

313 Aynalı Kadın Figuumlrleri 66 3131 Diademdeki Aynalı Kadın Figuumlruuml 66 3132 Elbise Suumlsuumlndeki Aynalı Kadın Figuumlruuml 70

314 Taccedillı Kadın Figuumlrleri 72 3141 Duvar Oumlrtuumlsuumlndeki Taccedillı Kadın Figuumlruuml 72 3142 Eyer Oumlrtuumlsuumlndeki Taccedillı Kadın Figuumlrleri 76 3143 Kemer Tokasındaki Taccedillı Kadın Figuumlruuml 79 3144 Başlık Suumlsuumlndeki Taccedillı Kadın Figuumlruuml 82 3145 Taccedillı Kadın Figuumlrluuml Pendant 86

32 HAYVAN FİGUumlRLERİ 90 321 Geyik Figuumlrleri 90

3211 Geyik Figuumlruuml 91 3212 Ahşap Geyik Figuumlruuml 93 3213 Hayvan Figuumlrluuml Geyik 95

322 Kaplan Figuumlrleri 97 3221 Lahitteki Kaplan Figuumlrleri 98 3222 At Alınlığındaki Kaplan Figuumlruuml 101 3223 Doumlvmedeki Kaplan Figuumlruuml 103 3224 Tavan Halısındaki Kaplan Figuumlrleri 104 3225 Halıdaki Boynuzlu Kaplan Figuumlruuml 106

323 Kuş Figuumlrleri 108 3231 Horoz Figuumlrleri 108 32311 Deri Kemerdeki Horoz Figuumlrleri 109 32312 Horoz Figuumlrleri 110 3232 Kuğu Figuumlruuml 111

324 Balık Figuumlrleri 113 3241 Hayvan Figuumlrluuml Balık 113 3242 Doumlvmedeki Balık Figuumlruuml 116 3243 Balık Figuumlrluuml Pendantlar 118

325 Kaplumbağa Figuumlrleri 120 3251 Kaplumbağa ve Ejderhalı Kemer 120 3252 Balık ve Kaplumbağa Figuumlrleri 123

33 YARATIK FİGUumlRLERİ 125 331 Grifon Figuumlrleri 125

3311 Ayna Uumlzerindeki Grifon Figuumlruuml 127 3312 Ağzında Geyik Başı Tutan Grifon Figuumlruuml - 1 129 3313 Ağzında Geyik Başı Tutan Grifon Figuumlruuml - 2 131 3314 Eyer Oumlrtuumlsuumlndeki Grifon Figuumlruuml 133 3315 Grifonlu Sadak 135 3316 Grifonlu Pektoral 139

UumlCcedilUumlNCUuml BOumlLUumlM

ESERLERİN İKONOGRAFİK DEĞERLENDİRMELERİ

ix

3317 Grifonlu Amfora 144 3318 Grifonlu Kılıccedil Kını - 1 147 3319 Grifonlu Kılıccedil Kını - 2 149 33110 Grifonlu Kılıccedil Kını - 3 151

332 Sfenks Figuumlrleri 153 3321 Sfenksli Kılıccedil Kını 153 3322 Sfenksli Kuumlpe 157 3323 Sfenks ve Doğauumlstuuml Kuş Figuumlrluuml Duvar Halısı 159

333 Gaga Ağızlı At Figuumlrleri 162 3331 Gaga Ağızlı Atlı Kemer Tokası ndash 1 163 3332 Gaga Ağızlı Atlı Kemer Tokası ndash 2 165 3333 Gaga Ağızlı At Figuumlrluuml Doumlvmeler 167

334 Tek Boynuzlu Yaratık (Ki-Lin) Figuumlrleri 169 3341 Tek Boynuzlu Yaratıklı At alınlığı 171

335 Yeleli Kurt Figuumlruuml 173 336 Yaratık Figuumlrluuml Halı 175 337 Ejderha Figuumlrleri 178

3371 Ejderhalı Kın 179 34 RİTUumlEL OBJELERİ 182

341 Riton 182 342 Aynalar 184

3421 İnsan Figuumlrluuml Ayna 185 3422 Hayvan Figuumlrluuml Ayna 187 3423 T Figuumlrluuml Ayna 189

343 Kazanlar 191 3431 Dağ Keccedilisi Başlı Kazan 193 3432 Boğa Başlı Kazan 194 3433 Tuumltsuuml Kabı 196

344 Kesilmiş Saccedil ve Tırnaklar 199 3441 Kesilmiş Saccedil Oumlrguumlleri 199

345 Haoma (Soma) 201 3451 Haoma (Soma) Figuumlrluuml Oumlrtuuml 203

346 Araba 206 347 Guumlneş ve Ay Sembolleri 208 348 Ccediliccedilekli Taccedil 210

SONUCcedil 212

KAYNAKCcedilA 220

EKLER 233

x

RESİMLER LİSTESİ

Resim 1 Kadın figuumlrluuml altın at alınlığı

Resim 2 Kadın figuumlrluuml altın elbise suumlsuuml

Resim 3 Arkası bitki ve hayvan suumlslemeli elektrum ayna

Resim 4 Kanatlı kadın formunda altın elbise suumlsuuml

Resim 5 Kanatlı kadın formunda bronz alem

Resim 6 Uumlzeri kabartma suumlslemeli altın diadem ve uumlzerindeki

kabartmanın ccedilizimi

Resim 7 Uumlzeri kabartma suumlslemeli altın elbise suumlsuuml

Resim 8 Keccedile mezar duvar halısı

Resim 9 Dua eden kadınlarla bezeli yuumln eyer oumlrtuumlsuuml ve detay deseni

ccedilizimi

Resim 10 At ve insan figuumlrluuml altın kemer tokası

Resim 11 Uumlzeri kabartma suumlslemeli uumlccedilgen şeklinde altın başlık suumlsuuml

Resim 12 Kadın figuumlrluuml değerli taşlarla suumlsluuml altın pendant

Resim 13 Yere oturmuş altın geyik figuumlruuml

Resim 14 Deri ve ahşaptan yapılmış geyik figuumlruuml

Resim 15 Uumlzeri ccedileşitli hayvan figuumlrleriyle suumlsluuml yer oturmuş altın geyik

figuumlruuml

Resim 16 Uumlzeri kaplan figuumlrleriyle suumlslenmiş ahşap lahit

Resim 17 Kaplan şeklinde ahşaptan oyma at alınlığı

Resim 18 Kaplan şeklinde vuumlcut doumlvmesi ve ccedilizimi

Resim 19 Uumlzerinde yoğun kaplan bezemeleri bulunan yuumln mezar tavan

halısı

xi

Resim 20 Uumlzeri hayvan motifleriyle suumlslenmiş yuumln mezar halısı ve

desen ccedilizimi

Resim 21 Uumlzerinde aplike edilmiş horoz figuumlrleri bulunan deri kemer

Resim 22 Deriden yapılmış simetrik horoz figuumlrleri

Resim 23 Keccedileden yapılmış uumlccedil boyutlu kuğu figuumlruuml leylek ve turna

goumlrselleri

Resim 24 Uumlzeri ccedileşitli hayvan figuumlrleriyle suumlslenmiş balık figuumlruuml ve

desen ccedilizimi

Resim 25 Balık şeklinde vuumlcut doumlvmesi

Resim 26 Uccedillarından ahşap balık şeklinde pendantlar olan keccedile ve deri

eyer oumlrtuumlsuuml

Resim 27 Kaplumbağa ve ejderha figuumlrluuml bronz kemer tokası

Resim 28 Uumlzeri kaplumbağa ve balık figuumlrleriyle bezeli yuumln oumlrtuuml

Resim 29 Arkası bitki ve hayvan suumlslemeli elektrum ayna

Resim 30 Ahşap ve deriden yapılmış uumlccedil boyutlu grifon ve geyik figuumlruuml

Resim 31 Ahşap ve deriden yapılmış uumlccedil boyutlu grifon ve geyik figuumlruuml

Resim 32 Uumlzerinde grifon figuumlruuml bulunan keccedile eyer oumlrtuumlsuuml

Resim 33 Uumlzeri insan hayvan ve yaratık kabartmalarıyla bezeli altın

sadak (goritus)

Resim 34 Uumlzeri ccedileşitli hayvan yaratık bitki ve insan figuumlrleriyle bezeli

altın pektoral

Resim 35 Uumlzeri ccedileşitli hayvan yaratık bitki ve insan kabartmalarıyla

bezeli guumlmuumlş amfora

Resim 36 Uumlzeri hayvan yaratık ve insan kabartmalarıyla bezeli altın

kılıccedil kını ndash 1

xii

Resim 37 Uumlzeri ccedileşitli hayvan ve yaratık kabartmalarıyla bezeli altın

kılıccedil kını ndash 2

Resim 38 Uumlzeri ccedileşitli hayvan ve yaratık kabartmalarıyla bezeli altın

kılıccedil kını ndash 3

Resim 39 Uumlzeri ccedileşitli yaratık insan ve bitki kabartmalarıyla bezeli altın

kılıccedil kını

Resim 40 Sfenks formunda altın kuumlpe

Resim 41 Uumlzerinde yaratık figuumlrleri olan keccedile duvar halısı

Resim 42 Ccedileşitli hayvanlar ve yaratığın muumlcadelesinin yer aldığı altın

kemer tokası

Resim 43 Bir kurt ve bir yaratığın muumlcadelesinin yer aldığı bronz kemer

tokası

Resim 44 Doğauumlstuuml yaratıkların yer aldığı vuumlcut doumlvmesi

Resim 45 Tek boynuzlu yaratık figuumlrluuml guumlmuumlş koşum takımı suumlsuuml

Resim 46 Bir kaplan ve bir yaratığın muumlcadelesinin yer aldığı altın

kemer tokası

Resim 47 Bir geyik ve bir yaratığın muumlcadelesinin yer aldığı keccedile halı

Resim 48 İki ejderhanın muumlcadelesinin yer aldığı altın kama kılıfı

Resim 49 İki erkeğin ant iccedilmesinin tasvir edildiği uumlccedil boyutlu altın obje

Resim 50 İnsan figuumlruuml şeklinde sapı olan bronz el aynası

Resim 51 Sapında hayvan figuumlruuml yer alan bronz el aynası

Resim 52 Arkasında geometrik desenlerin yer aldığı sapsız el aynası

Resim 53 Koccedil başı şeklinde suumlslemesi olan bronz kazan

Resim 54 Boğa başı şeklinde suumlslemesi olan bronz kazan

Resim 55 Tuumltsuumller iccedilin kullanılan bronz kap

xiii

Resim 56 Kesilmiş saccedil oumlrguumlleri

Resim 57 Uumlzerinde haoma figuumlruuml yer alan yuumln oumlrtuuml

Resim 58 At arabası

Resim 59 Altın guumlneş ve ay plakalar

Resim 60 İnce altın plaka yaprak ve ccediliccedileklerle yapılmış taccedil

xiv

HARİTALAR LİSTESİ

Harita 1 Karadenizin kuzeyindeki İskit kurganları haritası

Harita 2 Asyadaki İskit kurganları haritası

Harita 3 Moğolistanrsquodaki Hun Mezarlıkları haritası

xv

KISALTMALAR LİSTESİ

ae Aynı eser

age Adı geccedilen eser

ba Eserin buumltuumlnuumlne atıf

bkz Bakınız

by Boyut yok

byy Bulunduğu yer yok

Ccedilev Ccedileviren

Ed Editoumlr

et Erişim tarihi

Fig Figure (Resim)

MOuml Milattan Oumlnce

MS Milattan Sonra

pl Levha

pp Sayfa numarası aralığı

s Sayfa numarası

Taf Tafel (Levha)

ty Basım tarihi yok

vd ve diğerleri

vd ve devamı

yy Yuumlzyıl

yy Yayımcı yok

yyy Basım yeri yok

1

GİRİŞ

Goumlccedilebelik doğuda Ccedilinrsquoden batıda Anadolu ve Avruparsquonın iccedillerine kuzeyde

Sibiryalsquodan guumlneyde Mezopotamya ve Hindistanrsquoa kadar olan boumllgelerde pek ccedilok

topluluğun benimsediği bir yaşam biccedilimiydi Suumlruuml hayvanları ve ev olarak

kullandıkları arabalarıyla suumlruumlleri ve kendileri iccedilin uygun yer arayışı iccedilinde bir

boumllgeden diğerine goumlccedilerek yaşamlarını suumlrduumlruumlrlerdi Tuumlm zamanlarının ve

hayatlarının doğa ile iccediliccedile olması neticesinde inanccedil sistemleri de buna goumlre

şekillenmişti Guumlneş ay ve yıldızlar yuumlksek dağlar ormanlar buumlyuumlk nehirler

goumlruumlnmez doğauumlstuuml guumlccediller ve oumlluumlmden sonra yaşam onların inanccedil sisteminin temelini

oluştururdu

Bu yaşamın gereği olarak hem diğer goumlccedilebe topluluklarla hem de gittikleri

boumllgelerdeki yerleşik halklarla ilişki iccedilinde olurlardı Bu ilişkiler kendilerinin uumlrettiği

mallar ile uumlretemedikleri malların değişimi yani ticaret amaccedillı olduğu kadar saldırı

ve savaş şeklinde de olurdu Bu ilişkiler neticesinde hem dinsel hem kuumlltuumlrel hem de

sanatsal alanda karşılıklı etkilenmeler kaccedilınılmazdı

Bronz Ccedilağın sonları ile Erken Demir Ccedilağırsquondan Erken Orta Ccedilağrsquoa kadar olan

yani MS VI yuumlzyılda devlet kurmuş Goumlktuumlrklere kadar olan doumlnemin ele alındığı

tezimizde Avrasya steplerinde Orta Asyarsquoda kuzey Ccedilin ve Ordos ile Moğalistan

iccedillerinde goumlccedilebe yarı goumlccedilebe ve bazen de yerleşik olarak yaşamış İskit ve Hun

topluluklarına ait dinsel sanat eserlerinin incelenmesi ve yeniden ikonografik

değerlendirmelerin yapılması amaccedillanmıştır Goumlccedilebe yaşam duumlzenleri nedeniyle bu

topluluklar yazılı kaynak bırakmamışlardır Bu nedenle kendileri hakkında bilgiler

ancak ilişki iccedilinde oldukları ve yerleşik duumlzende yaşayan komşularının bıraktıkları

yazılı kaynaklardan alınabilmiştir Oumlrneğin Herodot Tarih adlı eserinde Strabo da

Coğrafya adlı eserinde İskitler ve onların kollarından olan Sakalar Dhaeler ve

Massagetler hakkında detaylı bilgiler vermişlerdir Doğuda ise Ccedilin yıllıkları ve rituumlel1

kitaplarından Hunlar hakkında detaylı bilgiler edinmek muumlmkuumln olmuştur

1 Rituumlel oumlnceden belirlenmiş kurallara goumlre yerine getirilen dini ya da dini olmayan toumlrenlerdir

2

Eserlerin değerlendirmesinde kullandığımız ikonografik ccediloumlzuumlmleme

youmlnteminin teknik tanımı şoumlyledir dinsel iccedilerikli sanat yapıtlarında betimlenen dinsel

olay ya da kişiyle ilgili tipleşmiş hatta bir oumllccediluumlde standartlaşmış biccedilim duumlzenleri veya

kalıplarını inceleyen bilimsel disiplindir2 Yani bir eser uumlzerindeki figuumlrler ve

kompozisyonun goumlrsel anlamının yanı sıra taşıdığı ve anlatılmak istenen inanışlara

ve inanccedillara bağlı anlamlarını belirlemeye ccedilalışmaktır3 Seccedililen eserlerin

değerlendirmesinde kullanılan ikonografi youmlntemini bu ccedilalışmada uygularken

oumlncelikle eserin uumlzerinde bulunan figuumlrlerin ve komposizyonların en ince detayına

kadar tanımına yer verildi Daha sonra inanccedillar ve inanışlarla arasında bağ kurularak

bu eser ile anlatılmak istenen temanın asıl anlamı bulunmaya ccedilalışıldı

Eserler hakkında ikonografik değerlendirmelerin yeniden yapılması amacıyla

hazırlanan bu ccedilalışmada ana ve yardımcı kaynaklardan edinilen bilgilerin

kurganlardan ccedilıkarılan arkeolojik bulgularla desteklenip desteklenmediği konusu da

araştırılmış ve sonuccedilların değerlendirmesi yapılmıştır Ayrıca eserlerde kullanılan

benzer figuumlrlerin boumllgelere goumlre uumlslupsal farklar ve yine eserlerde kullanılan hayvan

yaratık ve diğer figuumlrlerin ccedileşitliliklerindeki boumllgelere goumlre farklar olup olmadığı

sorgulanmış ve incelenmiştir

Ccedilalışma yapılırken sağlıklı ve doğru değerlendirme yapılabilmesi iccedilin

muumlmkuumln olduğunca ana kaynakların incelenmesi metodu uygulandı Okumalar

sırasında tespit edilen ilave kaynaklara ccedileşitli uumlniversitelerin kuumltuumlphanelerinden ve

akademik internet sitelerinden ulaşılmaya ccedilalışıldı Hem ana hem de yardımcı

kaynakların incelenmesi neticesinde İskitler ve Hunların sosyal yaşamları

gelenekleri inanışları rituumlelleri oumlluuml goumlmme adetleri ve kurganları hakkında bilgiler

derlenerek bir altyapı oluşturulmaya ccedilalışıldı Daha sonra belli eserler seccedililerek oumlnce

detaylı olarak tanımlandı ardından diğer uzmanların bu eserler hakkındaki

goumlruumlşleriyle karşılaştırmalar yapılarak yeni bakış accedilısı ve verilerle ikonografik

ccediloumlzuumlmlemeler yapıldı Boumlylelikle tarihi kaynaklarda aktarılan bilgilerin ilgili doumlneme

ait eserlerde de izlenebilirliği değerlendirilmeye ccedilalışıldı

2 Kazım Artut Sanat Eğitimi Ankara Anı Yayınları 2004 s 319 3 Bedrettin Coumlmert Mitoloji ve İkonografi Ankara DeKi Yayınları 2010 s15-17

3

Bu tezin kapsamında yoğun olarak Karadenizrsquoin kuzeyi Altaylar kuzey Ccedilin

ve Ordos ile Moğolistanrsquoın orta ve kuzeyinde yer alan boumllgelerdeki kurganlardan

ccedilıkarılan eserler ele alınmıştır Bu boumllgelerde guumlnuumlmuumlze kadar yapılan arkeolojik

ccedilalışmalar neticesinde İskitler ve Hunlara ait pek ccedilok kurgan ve eser bulunmuştur

Ccedilıkarılan bu milyonlarca eseri kapsayacak bir katalog ccedilalışmasını bu ccedilalışmada

yapmaya yeterli zaman ve kaynak olmadığı iccedilin sadece oumlrnek teşkil edecek bazı

eserler her boumllgeden olmasına oumlzen goumlsterilerek seccedililmiş ve değerlendirme

yapılmıştır

Aşağıda İskitlere ve Hunlara ait kurganların yerlerini goumlsteren haritalara yer

verilmiştir Birinci haritada Karadenizin kuzeyi ve Kafkaslar yer alırken ikinci

haritada Orta Asya ve Altaylar yer almaktadır Uumlccediluumlncuuml haritada ise guumlney Rusya ve

Moğolistanrsquodaki buumlyuumlk Hun mezarlıklarının bazıları goumlsterilmektedir

Harita-1 Karadenizin Kuzeyinde Bulunan İskit Kurganları

KaynakBaumer 2014 Oumln kapak iccedili

4

Harita - 2 Asyada Bulunan İskit Kurganları

Kaynak Baumer 2014 Arka kapak iccedili

Harita - 3 Hun Mezarlıkları 1- Takhiltyn-Khotgor 2- Bai-Dag II 3- Gol Mod 2

4- Gol Mod 1 5- Noin Ula 6-Selbe Gol 7- Tsaram

Kaynak Brosseder 2009 Fig 1

Moğolistan

5

BİRİNCİ BOumlLUumlM

COĞRAFYA TARİH SOSYAL HAYAT ve SANAT

11 Coğrafya

111 Karadenizrsquoin Kuzeyi

İskitler MOuml VIIndashI yuumlzyıllar arasında Karadenizrsquoin kuzeyinde geniş bir

alanda huumlkuumlm suumlrmuumlşlerdir Azak denizinin doğusundaki Kuban ve Taman

boumllgelerinde şimdiki Kırımrsquoda ve Karadenizrsquoin kuzeyi ile kuzeydoğusunda

İstros (Tuna) nehrinden Tanais (Don) nehrine kadar olan şimdiki Rusya ve

Ukrayna arasındaki steplerde Yunan kolonilerine komşu olarak yaşamışlardır O

doumlnemde en bilinen ve ticari bakımdan da oumlnemli olan Yunan koloni şehirleri iccedil

boumllgelere ticaret imkacircnı sağladığı iccedilin nehirlerin Karadenizrsquoe doumlkuumllduumlkleri

yerlere kurulmuşlardı Bunlar arasında Tyras (Dinyester) ağzına kurulmuş Tyras

Tanais (Don) ağzına kurulmuş Tanais Hypanis (Bug) ve Borysthenes

(Dinyeper) arasına kurulmuş Olbia oumlnemli Yunan koloni şehirleriydi

O doumlnemde İskitlerin komşuları doğuda Kimmerler batıda Yunanlılar

guumlneyde Karadeniz ve kuzeyde ise pek ccedilok farklı halklardır Herodot Tarih adlı

eserinin birinci kitabı Kliorsquoda1 yedinci kitabı Polymnia2 ve esasen en detaylı

olarak doumlrduumlncuuml kitabı olan Melpomenersquode3 İskitlerin yaşadıkları boumllgeler

komşuları yaşam biccedilimleri mitleri4 ve inanışları hakkında detaylı bilgiler

vermiştir Herodotrsquoun aktardığına goumlre Tuna nehrinden Don nehrine kadar

uzanan Karadeniz kıyısındaki boumllgede sırasıyla Yunan soyundan gelen

Kallipidai İskitler ccediliftccedili İskitler goumlccedilebe İskitler ve sonrasında Şahane İskitler

yer almaktadırlar Yunanlılardan başka Halizonlar Neuriler Melankhlenoslar

Sauramatlar Budinler Thyssagetler Argipeialar İssedonlar ve tek goumlzluuml

1 Herodotos Tarih Ccedilev Muumlntekim Oumlkmen İstanbul Tuumlrkiye İş Bankası Kuumlltuumlr Yayınları 2014 s 5-

115 2 Ae s 507-615 3 Ae s 293-353 Herodotus Herodotus Trans by The Rev William Beloe Vol II London Henry

Colburn And Richard Bentley 1830 s 127-248 4 Mit eski Yunan dilinde ccedilok tanrılı dinlerdeki tanrı ve yarı tanrıların yaşantılarını insanlarla

ilişkilerini diğer efsanevi yaratıklar hakkındaki oumlykuumlleri iccedileren efsanelerdir (Saltuk 1993 121) Zaman

iccedilinde anlatılagelen soumlylenceler de mit olarak adlandırılmıştır

6

Arimaspesler de İskitlerle birlikte Karadenizrsquoin kuzeyinde yaşayan diğer

halklardır5

İskitler Karadenizrsquoin kuzeyinde Yunanlılar yakın doğuda Urartular

Medler Ahamenişler Partlar ve Asurlularla bazen barış bazen savaş ve ccedilatışma

biccediliminde de olsa hep etkileşim iccedilindeydiler6

5 Herodotos Tarih s 301-304 6 Emma C Bunker ldquoThe Land and The Peoplerdquo Nomadic Art of the Eastern Eurasian Steppes The

Eugene V Thaw and Other New York Collections with contributions by James CY Watt Zhixin

Sun New York The Metropolitan Museum of Art 2002 s 11

7

112 Altaylar

Altın Dağ demek olan Altay dağları Asya kıtasının ortasında buguumlnkuuml

Ccedilin Moğolistan Rusya ve Kazakistan sınırlarının birleştiği yerde

bulunmaktadır İrtiş ve Ob nehirlerinin de kaynağı olan bu dağların

guumlneybatısında Balkaş goumlluuml kuzeydoğusunda ise Baykal goumlluuml yer almaktadır

Altay dağları kuzey ve kuzeydoğuda Sayan dağları ile birleşirken guumlneydoğuda

Gobi ccediloumlluumlne doğru uzanmaktadır

Doğu ve batı arasında merkezi bir boumllge konumunda olan Altaylarda

yaşayan İskitlerin aynı zamanda Ccedilin Orta Asya Asurlular Sakalar ve diğer

İskitler ile askeri ticari ve kuumlltuumlrel ilişkileri olmuştur Kurganlarda bulunan ve

bu boumllgeye ait olmayan Ccedilin ayna ve ipekleri ile İran yuumln dokumaları gibi eserler

bunun kanıtıdır

113 Orta Asya

Hazar Denizinden doğuda Balkaş goumlluumlne Aral goumlluumlnden guumlneyde

Hindikuş Dağlarına kadar olan boumllge Orta Asya olarak tanımlanmaktadır Boumllge

buguumlnkuuml Tuumlrkmenistan Oumlzbekistan guumlney Kazakistan Kırgızistan Tacikistan

Kuzey Afganistan ve kuzeydoğu İran sınırları iccedilindedir Hazar denizinden Aral

goumlluumlne kadar olan boumllgede Dahaeler Aral goumlluuml Amu Derya (Oxus) ve Sir Derya

(Jakartes) nehirleri havzasında Massagetler ve Aral goumlluumlnden Balkaş goumlluumlne

kadar olan boumllgede ise Sakalar yaşamaktaydılar Buumltuumln bu halklar İskit soyundan

gelmektedirler

Herodot Tarih adlı eserinde Massagetlerin Araxes nehrinin yanında

İssedonların karşısında oturduğunu yazmıştır7 Ancak Araxes yani Aras8 nehri

Kafkaslarda yer almaktadır Coğrafi bilgi eksikliği ya da başka bir nedenle

Araxes ile Jakartes yani Sir Derya nehrini karıştırmış olması muhtemeldir

Yukarıda bahsi geccedilen İssedonlar da muhtemelen Balkaş goumlluumlnuumln doğusunda

buguumlnkuuml Ccedilinrsquoin kuzeybatısı ile Ccedilin-Moğolistan sınırı boumllgesinde yaşayan Wu-

Sunrsquolar olmalıdırlar

7 Herodotos Tarih s 108 8 Bilge Umar Tuumlrkiyedeki Tarihsel Adlar İstanbul İnkılap Yayınları 1993 s 94

8

114 Ordos ve Ccedilevresi

Sarı Irmak havzası Ccedilinrsquoin kuzey ve kuzeybatıdaki goumlccedilebe kabilelerle

temas noktası durumundaydı Buguumlnkuuml Moğolistanrsquoın Ccedilin ile sınırı olan boumllge

Kuzey Ccedilin daha guumlneyde Sarı ırmağın kuzeye doğru yaptığı geniş kavisin

ortasında kalan ve Gobi ccediloumlluuml sınırında olan boumllge ise Ordos olarak

tanımlanmaktadır Bu boumllgeler Ccedilinrsquoin oumlzellikle Hun (Hsiung-nu) kabileleri ile

temas noktasıdır Eberhard bu boumllgeyi Ccedilinliler ile Hunların (Hsiung-nu)

Tuumlrklerin yahut Moğolların suumlrekli doumlvuumlştuumlğuuml yer olarak tanımlamıştır9 Hatta

Ccedilinrsquoin kuzeyinde yaşayan ve suumlrekli akın duumlzenleyen Hun (Hsiung-nu) ve diğer

goumlccedilebe kabilelerden korunmak iccedilin MOuml VII yuumlzyıldan itibaren parccedilalar halinde

yapılmaya başlanan duvarların daha sonra birleştirilmesi ile Ccedilin Seddi meydana

gelmiştir

Hakkında sadece Ccedilin kaynaklarından bilgi edinilebilen Ordos konumu

itibariyle goumlccedillere askeri seferlere ve pek ccedilok savaşa ev sahipliği yapmıştır

Ayrıca coğrafi yapısı nedeniyle tarımla uğraşan yerleşik Ccedilinliler iccedilin zorlayıcı

olmuştur Buna karşılık goumlccedilebe Hunların suumlruumlleri iccedilin ccedilok uygun yapıdadır10

9 Wolfram Eberhard Ccedilin Tarihi Ankara Tuumlrk Tarih Kurumu Basımevi 1947 s 4 10 James CY Watt ldquoThe Legacy of Nomadic Art in China and Eastern Central Asiardquo Nomadic Art of

the Eastern Eurasian Steppes Emma C Bunker with contributions by James CY Watt Zhixin Sun

New York The Metropolitan Museum of Art 2002 s 199-200

9

12 Tarih

121 İskit Tarihi

İskitlerden ilk olarak MOuml VIII yuumlzyılda yaşamış Yunanlı şair

Hesiodrsquoun eserinde bahsedilmiştir Şair İskitleri bronz işlemeyi bulan kısrak

suumltuuml iccedilen ve at arabaları uumlzerinde yaşayanlar olarak tanımlamıştır11 Ayrıca MOuml

VII yuumlzyılda Asur Kralı Esarhaddon (MOuml 681-668) yazıtlarında da İskitlerden

ldquoAşkuzairdquo ya da ldquoİşkuzairdquo isimleri ile bahsedilmiştir12

İskitler MOuml I bin yıldan itibaren ccedileşitli doumlnemlerde Asya Avrupa Orta

Asya Kuzey Hindistan Anadolu İran ve hatta Mısırrsquoa kadar olan ccedileşitli

boumllgelerde huumlkuumlm suumlrmuumlş etkili bir goumlccedilebe Tuumlrk topluluğudur Aslında onlara

Yunanlılar İskit diyorlar İranlılar onlara Saka derken kendileri ise kendilerine

Skoloti diyorlardı13

Kurganlarda bulunan eserlerin değişimine goumlre arkeologlar MOuml VIIndashVI

yuumlzyıllar arasını Erken İskit Doumlnemi MOuml VIndashV yuumlzyıllar arasını Orta İskit

Doumlnemi MOuml IVndashIII yuumlzyılları ise Geccedil İskit Doumlnemi olarak ayırmışlardır14

Sakalar ve ardılları Wu-sunrsquolar doğu Kazakistanrsquoda MOuml VIII-I yuumlzyıl

arası huumlkuumlm suumlrmuumlşlerdir Onların batısında Hazar denizi ile Aral goumlluuml arasında

da Massagetler huumlkuumlm suumlrmuumlşlerdir Herodotrsquoun birinci kitabı Kliorsquoda Massaget

kraliccedilesi Tomris ve Pers Kralı Kyros arasındaki savaş anlatılır15 En batıda ise

İskitler yer almaktadırlar İskitler MOuml VI yuumlzyıldan itibaren Kafkaslar Kırım

ve Karadenizrsquoin kuzeyindeki steplerde huumlkuumlm suumlrmuumlşlerdir

11 Hesiod Homeric Hymnns and Homerica Trans Hugh G Evelyn-White London William

Heineman1920 s 77 179 12 Boris Piotrovsky ldquoEarly Cultures of the Lands of the Scythiansrdquo From the Lands of the Scythians

ndash Ancient Treasures From of the USSR (3000 B C-100 B C) Adapted from a Russian text by Boris

Piotrovsky The Metropolitan Museum of Art Bulletin Vol XXXII Number 5 New York The

Metropolitan Museum of Art Publishing 1975 s 16 18 BN Grakov İskitler Ccedilev DAhsen Batur

İstanbul Selenge Yayınları 2008 s 43 13 Herodotos Tarih s 295 14 Anna I Melyukova ldquoScythians of Southeastern Europerdquo Nomads of the Eurasian Steppes in the

Iron Age Ed J Davis-Kimball VA Bashilov LT Yablonsky Berkeley Zinat Press pp27-58 1995

s 34 M Rostovtzeff The Animal Style In South Russia And China New York Hacker Art Books

1973 s 24 15 Herodotos Tarih s 110

10

MOuml V yuumlzyılda yaşamış uumlnluuml tarihccedili Herodot Tarih adlı eserinin birinci

kitabı Kliorsquoda İskitlerden şoumlyle bahseder İskitler Kimmerleri Avruparsquodan

ccedilıkardıktan sonra Asyarsquoya ve Medlerin uumlzerine yuumlruumlduumller Medleri yendikten

sonra buumltuumln Asyarsquoya yayıldılar hatta Mısır uumlzerine yuumlruumlduumller Filistinrsquoe

girdiklerinde Mısır kralı oumlnlerine ccedilıkıp hediyeler vererek onları durdurdu İskitler

Suriyersquoye geri doumlnerken Askalon şehrine girdiler Buumlyuumlk ccediloğunluğu şehre zarar

vermeden geccedilip gittiler Ancak kuumlccediluumlk bir grup İskit Goumlksel Afrodit tapınağını

yağma ettiler Tanrıccedila da onları ccedilarparak hepsini kadın yaptı İskitler ldquoEnarelerrdquo

adını verdikleri bu kişilerin işledikleri guumlnahlar yuumlzuumlnden bu hastalığa

yakalandıklarını duumlşuumlnduumller Sonuccedilta Asya yirmi sekiz yıl İskit egemenliği

altında kaldı16

Herodot doumlrduumlncuuml kitabı olan Melpomenersquode ise İskitler hakkında yine

benzer bilgiler vermiştir Şoumlyle ki Asya steplerinde yaşayan goumlccedilebe İskitler

Massagetlerle yaptıkları savaşta yenilince Araxes (yani Aras17 değil de aslında

Jakartes yani Sir Derya) ırmağını geccedilerek Kimmerlerin yaşadığı topraklara

geldiler ve onları topraklarından kovarak yerleştiler Daha sonra Kafkas

dağlarını sağ taraflarına alarak Mediaya geldiler ve Medleri yendiler Boumlylelikle

İskitler Asyarsquoya yayıldılar Daha sonra Suriye ve Filistin uumlzerinden Mısırrsquoa

youmlneldiler Mısırrsquoa kadar gitmeden geri doumlnduumller Asya yirmi sekiz yıl İskit

youmlnetiminde kaldı18

Herodot yedinci kitabı Polymniarsquoda İskitlerin Amyrgia kabilesinden

gelen Sakaların koni biccediliminde şapkalar giydiğini kendilerine oumlzguuml yayları

hanccedilerleri ve balta benzeri sagarisleri olduğunu aktarmıştır19 Romalı tarihccedili

Strabo ise Geographica adlı eserinde Sakaları şoumlyle anlatmıştır Hazar

Denizirsquonin guumlneydoğusundan doğuya Orta Asyarsquoya doğru ilerlerken Baktra ve

Soğdrsquodan sonraki goumlccedilebeler İskitlerdir Hazar Denizirsquonden itibaren oumlnce Daersquoler

daha doğuda Massagetler ve Sakalar bulunmaktadır Strabo ayrıca Eratostenesrsquoin

Sakaların Sir Derya nehrinin oumltesinde yaşadıklarını soumlylediğini de

16 Herodotos Tarih s 60-61 17 Umar age s 94 18 Herodotos Tarih s 298-299 19 Ae s 540

11

aktarmaktadır20 Goumlccedilebe hayatı suumlren kabilelerin her birinin ayrıca kendi isimleri

de vardır

Bir anlatıya goumlre istila etmek iccedilin Baktra ve Ermenistanrsquoa saldırılar

duumlzenleyen Sakalar Kapadokyarsquoya kadar ilerlerler Sonrasında ganimetleri

paylaşırken Pers generali tarafından bozguna uğratılırlar Daha sonra buraya bir

tepe yapılarak Pers tanrıları iccedilin bir tapınak inşa edilir ve orada her yıl Saka adı

verilen bir festival kutlanır Başka bir anlatıya goumlre ise Sakalar karşısında

yenilgiye uğrayan Cyrus (Kyros) Sakalara bir tuzak hazırlar Kampında yiyecek

ve iccedilkilerle birlikte birkaccedil kişiyi bırakarak ccedilekilir Sakalar gelip iccedilki ve

yiyecekleri goumlruumlnce sarhoş olana kadar iccedilerler Cyrus (Kyros) ordusu ile geri

doumlnuumlp hemen hepsini oumllduumlruumlr Cyrus (Kyros) bu başarısını tanrılara atfeder ve

Saka adını verdiği bu guumlnuuml bir tanrıccedilaya adar Sonrasında her yıl festival

duumlzenleyerek İskit kıyafetleri giyip sarhoş olana kadar iccedilip saccedilma danslar

yaparak kutlarlar21 Straborsquonun aktardığı bu olaya Herodot da eserinde yer

vermiş ancak bu yaşananların Perslerle Massagetler arasında olduğunu

belirtmiştir22

Ahamenişlere ait Nakş-i Ruumlstem23 Persepolis24 ve Hamadan25rsquoda

bulunan I Darius (MOuml 521-486) kraliyet yazıtlarında adları Saka olarak geccedilen

pek ccedilok goumlccedilebe kabile olduğu yer almaktadır Bunlardan ilki Saka Haumavarga

yani lsquoHaoma iccedilen Sakalarrsquodır İkincisi Saka Tigraxauda yani lsquoSivri Şapkalı

Sakalarrsquodır Herodot ise onların İskitlerin kabilesinden olduğunu sivri şapkalar

taktığını pantolon giydiklerini savaşta ok ve sagaris adını verdikleri balta

kullandıklarını aktarmıştır26 Uumlccediluumlncuumlsuuml Saka Tyaiy Para Sugdam yani

lsquoSogdianarsquonın Oumltesindeki Sakalarrsquodır Sonuncusu ise Saka Tyaiy Paradraya

20 Strabo Geographica Vol II London Henry G Bohn publications 1856 s 245-248 21 Ae s 246-247 22 Herodotos Tarih s 113 23 Livius-1 25-26 28-29 (Ccedilevrimiccedili) 8032019 24 Livius-2 5-6 (Ccedilevrimiccedili) 8032019 25 Livius-3 4-5 (Ccedilevrimiccedili) 8032019 26 Herodotos Tarih s 540-541

12

Skudra yani lsquoDenizin Oumltesindeki Sakalarrsquo diğer bir deyişle Karadenizrsquoin

Kuzeyindeki İskitlerdir27

MOuml IX ndash VIII yuumlzyıllarda guumlney Sibiryarsquoda MOuml VII yuumlzyıldan

itibaren buguumlnkuuml Kazakistan Ural dağları Rusya ve Ukraynarsquoda İskitler ve

birccedilok goumlccedilebe halk yaşamışlardır MOuml II yuumlzyıl civarında da yerlerini Hun

Wu-sun ve Sarmatlara bırakmışlardır28

122 Hun Tarihi

Hunlar MOuml VIIndashIII yuumlzyıllar arasında kuzey Ccedilin Ordos ve buguumlnkuuml

Moğolistanrsquoda yaşamış goumlccedilebe Tuumlrk kabileler topluluğudur Daha sonra MOuml

III-IIndashMS I yuumlzyıllar arasında Ccedilinrsquoin kuzeyinde başlayarak batıya doğru

uzanan buumlyuumlk bir imparatorluk kurmuşlardır MOuml III yuumlzyıldan itibaren Ccedilin

kaynaklarında adları Hsiung-nu (Hun) olarak geccedilmektedir29 Şanyu adı verilen

huumlkuumlmdarın youmlnetiminde Sağ ve Sol olarak adlandırılan boumllgelerin başındaki

guumlvenilir hanedan mensupları ile imparatorluk giderek buumlyuumlmuumlştuumlr

Ccedilin kaynaklarına goumlre Hun (Xiongnu) Xanbei ve Wuhuan kabileleri

MOuml IIIndashMS III yuumlzyıllar arasında Ccedilinrsquoin kuzey boumllgesinde en etkili

topluluklardı İskitler ve Sakalarla ilintili olup buguumlnkuuml Ganzu boumllgesinde

yaşayan Yuechi (Rouzhi)rsquoler oumlnceleri Hunlardan (Xiongnu) daha etkiliydiler

Ancak MOuml II yuumlzyılda Hunlar (Xiongnu) tarafından batıya suumlruumllduumller30

Kuzey Ccedilinrsquode yer alan Ordos boumllgesi ise konumu itibariyle oumlnemli bir

boumllgedir Sarı Nehirrsquoin suladığı topraklara sahip bir kısmı ccediloumll olan ancak kuzey

kısımları verimli bir boumllgedir Konumu nedeniyle MOuml III yuumlzyıldan itibaren

yeni kurulan Hun Devleti iccedilin oumlnem kazanmıştır Yeni kurulan imparatorluk

doğuda Liaoning batıda Xinjiang kuzeyde Baykal goumlluuml ve Minusinsk havzasına

27 Christoph Baumer The History of Central Asia The Age of the Steppe Warriors Trans by

Miranda Bennett C1 London IB Tauris 2014 s 198-199 28 Hermann Parzinger ldquoThe Scythians Nomadic Horsemen of the Eurassian Stepperdquo Preservation Of

The Frozen Tombs Of The Altai Mountains pp 19-30 United Nations Educational Scientific and

Cultural Organization UNESCO Paris Ateliers Industria Publications 2008 s 19 29 Omelian Pritsak ldquoXun Der Volksname de Hsiung-Nurdquo Central Asiatic Journal V Nr 1 Hamburg

yy 1959 s 27-34 30 Emma C Bunker vd Ancient Bronzes of the Eastern Eurasian Steppes From the Arthur M

Sackler Collections New York Arthur M Sackler Foundation 1997 s 76

13

kadar uzanmaktadır31 Ordos hem askeri hem de ekonomik bakımdan Ccedilin ile

ilişkilerde uccedil boumllge konumundadır Ccedilinliler iccedilin de başkentlerinin olduğu

eyaletin sınırında olduğu iccedilin ayrıca oumlnem arz etmektedir Hatta Qin ve Han

Hanedanlıkları doumlneminde Ccedilin Seddi bu boumllgede yapılmaya başlanmış ve Hunlar

bu boumllgeden atılmışlardır Ancak Han İmparatoru Wudi (tahta geccedilişi MOuml 140-

87 doğumu MOuml 156)rsquoden sonra Ordos tamamen Hunların eline geccedilmiştir32

31 Ae 32 Watt agm s 199-200

14

13 Sosyal Hayat

131 İskitlerrsquoin Sosyal Hayatı

İskitler suumlruumller halinde at ve buumlyuumlkbaş hayvan beslerlerdi Goumlccedilebe

duumlzende bir hayat yaşadıkları iccedilin evleri atların ccedilektiği arabalarının uumlzerindeki

keccedileden yapılmış ccediladır benzeri yapılardı Suumlrekli suumlruumllerini yetiştirebilecekleri

verimli otlak arayışı iccedilindeydiler Ancak Karadenizrsquoin kuzeyinde şehirlerde

yaşadıkları da Herodot tarafından aktarılmıştır Nasıl goumlruumlnduumlkleri ve giyimleri

hakkında bilgiler ancak kurganlardan ccedilıkan İskitlere ait kıyafet ve takılar ile bir

kısım eserlerin uumlzerindeki ccedilizimlerden ve tarihi kaynaklardan edinilebilmektedir

Giyimleri uzun pantolon kemerle bağlanmış dizin yukarısına kadar uzanan

yelek ya da ceket başı oumlrten yumuşak başlık ve deri bot ya da ccedilizmelerden

oluşmaktaydı Atlarının uumlzerine serdikleri eyer oumlrtuumlleri sadece oumlrtuuml oldukları iccedilin

ihtiyaccedilları olan pek ccedilok eşyayı kemerlerine asarlardı Bunlar kuumlccediluumlk yaylarını ve

oklarını koydukları sadak (goritus) kılıf iccedilinde akinakes yani kısa kılıccedilları bazen

savaş baltası ya da mızrak bazen de kalkan olurdu Kuumlccediluumlk yay ve oklarını birlikte

taşıdıkları kendilerine oumlzguuml sadakları hep sol tarafa asılırdı

İskitler bulundukları boumllgelerin koşullarına uygun yaşam tarzları

geliştirmişlerdi Herodotrsquoun bahsettiği gibi Karadenizrsquoin kuzeyinde bir kısım

İskitler kurdukları şehirlerde yerleşik duumlzende yaşarlardı Pek ccediloğu da goumlccedilebe

yaşamın gereği olarak suumlrekli yer değiştirerek hayvanları iccedilin uygun yer

aradıkları gibi bazen yaylacı duumlzende yani kışları yerleşik yazları yaylalara

ccedilıkmak şeklinde yaşarlar bulundukları coğrafya ve iklime uygun olarak suumlruumller

halinde sığır koyun keccedili at yak ccedilift houmlrguumlccedilluuml Baktra devesi gibi hayvanları

beslerlerdi İskitler eserlerinde ccediloğunlukla hayvan figuumlrlerini kullanırlardı ve bu

ldquoGoumlccedilebe Hayvan Uumlsluburdquo olarak adlandırılırdı33 Atı hem binek hayvanı olarak

hem arabalara koşmada hem de eti ve suumltuuml iccedilin beslerlerdi34

İskitlerde hem kadınlar hem de erkekler ccedilok iyi at binerlerdi Guumlnluumlk

yaşamda pek ccedilok bakımdan yararlandıkları at ayrıca oumlluumlmden sonra onları oumlbuumlr

33 Esther Jacobson The Art of the Scythians The Interpenetration of Cultures at the Edge of the

Hellenic World Netherlands Imprint Leiden EJ Brill 1995 s 30-31 Watt agm s 3 34 Strabo Geographica Vol I London Henry G Bohn publications 1854 s 479

15

duumlnyaya giderken eşlik edeceği iccedilin de oumlnemliydi35 İskitler iccedilin her bakımdan

ccedilok oumlnemi olan ata verdikleri değerin ve oumlnemin goumlstergesi olarak da

kurganlardan ccedilıkarılan eşyalar arasında bulunan at koşum takımları hep iyi

malzemeden iyi işccedililikle yapılmış ve oumlzel oumlnem verilmiş eserler olmuşlardır

Atın yanı sıra ikincil olarak koyun keccedili az miktarlarda sığır yak gibi buumlyuumlkbaş

hayvanlar beslemişlerdi36 Her ne kadar Altay boumllgesindeki kurganlarda arabalar

bulunmuş olsa da buradaki halklar ccediloğunlukla evlerde yaşamışlardır Ccediluumlnkuuml hem

ağaccedil ve ahşap boumllgede ccedilok fazladır hem boumllge toprakları ccedilok verimli olduğu iccedilin

suumlrekli yer değiştirme ihtiyacı ortadan kalkmıştır hem de araba uumlzerinde ev

yapabilecek keccedile ve diğer malzemeler bu boumllge iccedilin kolay uumlretilebilir ya da elde

edilebilir değildi37

İskitler MOuml VIndashIV yuumlzyıllar arasında Asyarsquoda Altay Dağları ve

ccedilevresinde de yaşamışlardır Yaşadıkları doumlnem boyunca bozkır hayatının buumltuumln

zorluklarıyla muumlcadele etmiş ve varlıklarını suumlrduumlrmuumlşlerdir Oumlluumlmden sonra da

hayatın var olduğuna inanılan bu topluluklarda oumllen kişiler ile birlikte kıyafetleri

takıları savaş silahları eşleri yardımcıları atları arabaları ccedileşitli eşya ve

hediyeleri de goumlmuumllmuumlştuumlr Mezarlara konan bu eşyalar boumllgelere goumlre

farklılıklar goumlsterebilmektedir Oumllen liderleri ve kabilenin oumlnemli kişileri iccedilin

Altay dağlarının yuumlksek boumllgelerine kurgan adı verilen mezarlar yapmışlardır

Deniz seviyesinden 1600 metre yuumlksekteki boumllgenin doğal iklimi sayesinde bu

kurganlardaki her şey oumlzellikle de mumyalanmış bedenler ve organik

malzemeden yapılmış eserler guumlnuumlmuumlze kadar ulaşabilmiştir

Boumllgede yaşayan bu goumlccedilebeler iccedilin en kutsal hayvanlar goumlklerin hacirckimi

olan kartal guumlccedilluuml leopar yere sağlam basan dağ keccedilisi ve her yıl boynuzları

yeniden ccedilıkan geyiktir38

35 Sergei I Rudenko Frozen Tombs of Siberia the Pazyryk Burials of Iron Age Horsemen

translated from the Russian and with a preface by MW Thompson London JM Dent amp Sons Ltd

1970 s 56 36 Rudenko ae s 56-58 37 Rudenko ae s 63 38 Baumer age s 188

16

Altay boumllgesinde yaşayan İskitlerin kurganlarında bulunmuş bedenler

iklim nedeniyle korunduğu iccedilin oumlzellikle vuumlcutlarındaki doumlvmeler ortaya

ccedilıkarılabilmiştir Diğer boumllgelerdeki kurganlarda bulunan bedenlerden geriye

sadece kemikler kaldığı ve deri dokusu bulunmadığı iccedilin onların da vuumlcutlarında

doumlvme olup olmadığı bilinememektedir Herodot da eserinde İskitlerin

vuumlcutlarına doumlvme yaptığına dair bilgi vermemiştir Vuumlcutlara yapılan

doumlvmelerin asalet işareti ya da suumls iccedilin olabileceği gibi ağırlıklı olarak kullanılan

doğauumlstuuml figuumlrler nedeniyle koruyucu (amulet) oumlzellikleri iccedilin yapılmış

olabileceği de duumlşuumlnuumllmektedir39

Massagetlerin giysileri ve yaşamları da İskitlere benzerdi Atlı ya da yaya

savaşabilirlerdi Silah ve savaş aletlerini yalnız bakır ve altın ile yaparlardı

Ccediluumlnkuuml uumllkelerinde altın ve bakır ccedilok boldu Demir ve guumlmuumlş kullanmazlardı

Toprağı ekmezler suumlruuml hayvanlarıyla ve balıkccedilılıkla geccedilinirlerdi Sadece guumlneşe

taparlar ve ona at kurban ederlerdi Onlara goumlre oumlluumlmluumllerin en hızlısı olan at

tanrıların en hızlısına adanmıştı40

Herodot Massagetlerin buumlyuumlk ve guumlccedilluuml bir ulus olduğunu İssedonların

karşısında oturduklarını ve İskit soyundan olduklarının soumlylendiğini aktarmıştır

Yaşantıları hakkında bilgi verirken koumlkler ve ağaccedillardaki yemişleri toplayıp

tuumlkettiklerini ancak bir ağacın yemişini farklı bir şekilde kullandıklarını

vurgulamıştır Bir yerde toplanıp ateş yaktıklarını bu ağacın meyvelerini ateşe

attıklarını ccedilıkan dumanı ve kokuyu iccedillerine ccedilektiklerini Yunanlıların şarapla

sarhoş oldukları gibi onların da bu kokuyla sarhoş olduklarını ve sonunda dans

etmeye başladıklarını anlatmıştır41

132 Hunlarrsquoın Sosyal Hayatı

Ccedilin kaynaklarının Hunlar hakkında verdikleri bilgilere goumlre kuzey

boumllgelerde Jung dağlarında goumlccedilebe olarak yaşayan bir Tuumlrk kavimi olan Hunlar

ccediloğunlukla at sığır ve koyun ile az sayıda deve eşek katır ve yabani at

yetiştirirlerdi Otlaktan otlağa goumlccedil eden bu kavimin belirli şehirleri yoktu

39 Rudenko age s 113 40 Herodotos Tarih s 114-115 41 Ae s 108-109

17

Yazıları olmayan bu halk soumlzluuml anlaşmalar yapardı Kuumlccediluumlk yaşlardan itibaren

koyunlara binip ok ve yay ile kuş ve sincap avlayarak yetişirler biraz daha

buumlyuumlyuumlnce de tilki ve tavşan avlarlardı Barış zamanlarında kendi ihtiyaccedilları iccedilin

avlanırken savaş durumunda hemen askeri disipline girerlerdi Girdikleri

muumlcadelede başarı goumlruumlrlerse daha da ilerlerler ama başarısızlık durumunda da

geri ccedilekilip kaccedilmaktan utanmazlardı Geleneklerine goumlre baba oumllduumlğuumlnde oğullar

uumlvey anneleriyle erkek kardeş oumllduumlğuumlnde diğer kardeşler onun eşiyle

evlenirlerdi42 Boumlyle bir geleneği suumlrduumlrmekteki amaccedil aileyi ve soyu

korumaktı43

Guumlneydeki komşusu Ccedilin ile hem askeri hem kuumlltuumlrel hem de ticari olarak

daima temas halinde olmaları nedeniyle aralarında ciddi biccedilimde etkileşim

olmuştur Ccedilinlilerin yerleşik hayat duumlzenleri sayesinde geliştirdikleri ccedilini ipek

maden ve toprak uumlruumlnlere sahip olabilmek Hunlar iccedilin oumlnemliydi Genellikle

hediye olarak Ccedilinrsquoden isteyip aldıkları44 bu ve benzeri uumlruumlnleri hem guumlnluumlk

hayatlarında kullanır hem de mezarlarına koyarlardı

Ccedilin kaynaklarında Hunlar uzun saccedillı ve hırslı olarak anlatılmaktadır

Onların kendilerinden farklı olduklarını vurgulamak iccedilin kendilerinin

kıyafetlerini her zaman sağa doğru kapatıp duumlğmelediklerini Hunların ise

kıyafetlerini sol tarafa doğru kapatıp duumlğmelediklerini oumlzellikle belirtmişlerdir45

42 Sima Qian Records of the Grand Historian of China Translated from the Shih Chi of Ssu-ma

Chien by BWatson Vol II The Age of Emperor Wu 140 to Circa 100 BC New York Columbia

University Press 1968 s 155-156 Sima Qian Records of the Grand Historian Han Dynasty I-II

Trans BWatson Hong Kong-New York Columbia University Press Book 1993 129-130 A Wylie ldquoHistory of the Heung-Noo in their Relations with China ndash Translated from the Tseen-Han-shoo Book

94 etcrdquo The Journal of the Anthropological Institute of Great Britain and Ireland Vol 3 pp

401-452 1874 s 401-402 43 Sima Qian Records of China s 172 Sima Qian Han Dynasty s 144 Wylie History of Heung-

Noo Vol3 s 418 44 Sima Qian Records of China s 174 Sima Qian Han Dynasty s 146 Wylie History of Heung-

NooVol3 s 413 45 AWylie ldquoHistory of the Heung-Noo in their Relations with China-Translated from the Tseen-Han-

shoo Book 94 etcrdquo The Journal of the Anthropological Institute of Great Britain and Ireland

Vol 5 pp 41-80 1875 s 80

18

14 Sanat

MOuml I bin yılın başlarında yaygınlaşmaya başlayan goumlccedilebe yaşamda MOuml

V yuumlzyıldan itibaren hayvancılık ve diğer goumlccedilebeler ya da yerleşik halklarla ticaret

sayesinde refah giderek artmıştır Refah ile birlikte diğer halklarla olan ilişkilerde

kuumlltuumlrel ve sanatsal etkileşimler olmuştur Oumlrneğin İskitlerle Yunanlılar Sakalarla

İranlılar ve Hunlarla Ccedilinliler arasında olduğu gibi46 Guumlnluumlk yaşamda oluşan bu

refahın ve kuumlltuumlrel etkileşimin yansımalarını da mezarlardan ccedilıkarılan arkeolojik

buluntuların ccedileşitliliği kalitesi malzemesi ve işccedililiğinde goumlrmekteyiz

Bu kabileler ve topluluklar arasında aynı yaşam şartlarında bulunmaktan

benzer sosyal gelişmelerden ticari ve politik temaslardan dolayı kuumlltuumlr ve sanat

bakımından bir benzerlik olmasına rağmen her birinin kendine has oumlzellikleri de

bulunmaktadır47

Avrasya steplerinde eserlerde yaygın olarak kullanılan goumlccedilebe hayvan

uumlslubuna yakından bakıldığında Karadenizrsquoin kuzeyinde bulunan eserlerde goumlzlenen

kuş kedigil ve geyik gibi motiflerin Altay dağlarında yaşayan hayvanlarla buumlyuumlk

benzerlik goumlsterdiği dikkati ccedileker Bu da Karadenizrsquoin kuzeyindeki İskitlerin

menşeinin Altaylardaki goumlccedilebeler olduğu ve MOuml VIII yuumlzyıl civarında batıya doğru

goumlccedil ederek geldiklerini goumlstermektedir48 Ancak Altaylarda yaşamış goumlccedilebelerin

aslında Massagetlerin bir kolu olan Ruizhiler (Yuechiler) olduğunu savunan farklı bir

goumlruumlş de mevcuttur49

Eserlerde yer alan hayvanlar ccedileşitli kabilelerin mitoloji ya da efsanelerinde

yer almış belki atalarını temsil eden ya da kabilenin koruyucusu olarak seccedililmiş

hayvanlar olabilir Bu nedenle eserlerde yer almış olabilirler Ama zaman iccedilinde

guumlcuumlnuuml ve etkinliğini yitirmiş diğer kabileler tarafından asimile edilmiş ya da ortadan

kaldırılmış kabileler iccedilin de belki daha başka hayvanların oumlnemli olma ihtimali vardır

46 Watt agm s5 47 MP Zavitukhina ldquoThe Siberian Collection of Peter the Greatrdquo Frozen Tombs ndash The Culture and

Art of The Ancient Tribes of Siberia London British Museum Publications pp 11-20 1978 s 11 48 Watt agm s 4 49 John Haskins China and the Altai Bulletin of the Asia Institute New Series Vol 2 pp 1-9

1988 s7-8 Bunker age s 30

19

Ancak bu kabileler liderlerinden bir huumlkuumlmdar ccedilıkaramamışlarsa buumlyuumlk mezarlar ve

iccedillerinde inanccedillarını yansıtabilecek eserler bırakma şanslarını da yitirmiş olabilirler50

Bazı eserlerde dikkati ccedileken başka bir oumlzellik de farklı hayvanların oumlne ccedilıkan

guumlccedilluuml oumlzelliklerinin birleşiminden doğauumlstuuml yaratıklar oluşturulmasıdır Pazırık

Kurgan Vrsquode bulunmuş duvar halısı uumlzerindeki insan başlı aslan goumlvdeli kanatlı ve

boynuzlu yaratık ya da gaga ağızlı at yeleli kurt boynuzlu kaplan geyik ya da dağ

keccedilisi boynuzlarına sahip at maskeleri farklı hayvanların guumlccedilluuml oumlzelliklerinin

birleşiminden oluşturulmuşlardır Oumlzellikle Altay boumllgesinde oumllen kişiye diğer

hayatına gidişte eşlik eden at yeniden hayat verici guumlce sahip geyik cennete ulaştıran

dağ keccedilisi goumlklerin hacirckimi kartal ve galibiyetin temsilcisi grifon eserlerde tek olarak

ya da farklı şekillerde birleşip doğauumlstuuml yaratık olarak ccedilokccedila yer almıştır51

On iki hayvanlı takvimdeki (Fare Oumlkuumlz Kaplan Tavşan Ejderha Yılan At

Keccedili Maymun Horoz Koumlpek ve Domuz) pek ccedilok hayvan eserlerde yer almıştır

Belki her hayvan bir ilahı ya da guumlcuuml temsil ediyor da olabilir Hayvanların temsil

ettiği koruyuculuk guumlccedil gibi sembolik anlamlarının yanı sıra eserin yapılış veya veriliş

tarihi ya da yapılışına vesile olan doğum evlenme tahta ccedilıkma zafer barış oumlluumlm

gibi oumlnemli bir olayın meydana geldiği tarihi eserde belirtmek iccedilin oumlzellikle seccedililip

kullanılmış olması ihtimali de duumlşuumlnuumllebilir Ancak elimizde eserlerin yapılış ya da

veriliş tarihleri hakkında yeterli yazılı kaynak olmadığı arkeolojik verilerden de

sadece doumlnem tahmini yapılabildiği iccedilin bu savın kanıtlanması şu aşamada zor

goumlruumlnmektedir Başka bir goumlruumlş olarak da takvimdeki hayvanlar zaten guumlnluumlk yaşam

ve kuumlltuumlruumln iccedilindeki hayvanlar olduğu iccedilin ayrıca bir anlam yuumlklemeye gerek

olmayabilir

141 İskit Sanatı

Karadenizrsquoin kuzeyinden Ccedilinrsquoe kadar olan boumllgede ccedilıkarılmış İskitlere

ait tuumlm eserlerde goumlzlenen uumlslup ldquoİskit Hayvan Uumlsluburdquo ya da ldquoGoumlccedilebe Hayvan

Uumlsluburdquo olarak bilinmektedir52 Eserlerde kullanılan hayvanlar geyik dağ keccedilisi

50 Jean-Paul Roux Tuumlrklerin ve Moğolların eski dini Ccedilev Aykut Kazancıgil İstanbul Kabalcı

Yayınları 2011 s 186-189 51 Baumer age s 187-188 52 Karl Jettmar Art of Steppes Translated by Ann E Keep New York Greystone Press 1967 s21

20

at aslan kaplan ya da leopar yırtıcı kuşlar ve kurttur Ayrıca sfenks grifon gibi

doğauumlstuuml yaratıklara da rastlanmaktadır Bu hayvanlar ya sıra halinde ya tek

başlarına ya da bir muumlcadele iccedilinde resmedilmişlerdir53

İskitler Avrasya steplerinde MOuml VIIIndashI yuumlzyıl arasında Yunanistan ve

İranrsquodan Ccedilinrsquoe kadar olan boumllgede huumlkuumlm suumlrmuumlşlerdir54 Herodot Tarih adlı

eserinde İskitlerin Medrsquoleri yendikten sonra yirmi sekiz yıl Asyarsquoda huumlkuumlm

suumlrduumlklerinden ve Mısırrsquoa kadar ilerlediklerinden bahsetmişti İskitlerin Yakın

Doğu ile olan bu temaslarının kendi sanatlarındaki yansımaları MOuml VII

yuumlzyılın sonları ile MOuml VI yuumlzyılın başlarında yapılmış eserlerde

goumlzlemlenebilmektedir Aynı şekilde diğer halklar uumlzerinde sanatsal accedilıdan da

etkileri olmuştur Oumlrneğin Urartu mezarlarında Mısır Akdeniz Asur İran

kuumlltuumlrlerine ait eserlerin yanı sıra İskit eserlerine de rastlanmıştır55

Malzeme konusuna gelindiğinde İskit mezarlarındaki bu kadar altının

kaynağının neresi olabileceği akılları meşgul etmektedir Her ne kadar Herodot56

altını koruyan grifonlardan ve bunları almaya ccedilalışan tek goumlzluuml Arimaspeslerden

soumlz etse de bunlar sadece efsaneden oumlteye gidememiştir O doumlnemlerde altının

bulunduğu yerler Mısır Makedonya ile Massagetlerin yaşadığı ve altın işlediği

Kazakistan olabilir57

Herodot kitabında İskitlerin altını kullandıklarına dair bilgiler

aktarmaktadır Targiatosrsquoun uumlccedil oğlu iccedilin goumlkten duumlşen altın saban boyunduruk

balta ve kupa ile savaşta oumllduumlrduumlkleri duumlşmanlarının kafatasından yaptıkları iccedilki

kupalarını altınla kaplamaları altın kullanımı ile ilgili oumlrneklerdir58 Yine aynı

kitaptan bir alıntıya goumlre Prokonnesosrsquoda doğmuş Kaystrobios oğlu Aristeas

destanlar duumlzermiş Destanların birinde kuzeyde yaşayan İssedonosların oumltesinde

yaşayan tek goumlzluuml Arimaspesrsquoler onların da oumltesinde kutsal altını koruyan

Grifonlar daha uzakta denize ccedilıkan yerdeki Hyperbore uluslarından bahsetmiş

53 Esther Jacobson The Deer Goddess of Ancient Siberia A Study of Belief Netherlands EJBrill

1993 s 2 11 54 Jacobson The Art of the Scythians s 2 55 Piotrovsky age s 16 19 56 Herodotos Tarih s 299 57 Jacobson The Art of the Scythians s 12-13 58 Herodotos Tarih s 295 320

21

Hyperboreliler hariccedil diğerleri birbirleriyle dalaşmak iccedilin bahaneler bulur ve ilk

başlatan da hep Arimaspesler olurmuş59

İskitler her ne kadar kaba ve savaşccedilı olsalar yabancı adetlere şiddetle

karşı ccedilıksalar da kurganlarda bulunan eserlerden de anlaşılacağı uumlzere iyi

malzeme kullanılarak iyi bir işccedililikle yerli ya da yabancı ustalar tarafından

uumlretilmiş eserleri alıp kullanmaktan ve mezarlarına koymaktan

ccedilekinmemişlerdir60 Karadenizrsquoin kuzeyindeki Yunan kolonilerine komşu

İskitlerin akıcı ve stilize hayvan uumlslubu Yunan sanatccedilılar iccedilin kendi sanat

stillerinden ccedilok farklıydı Ancak kısa suumlrede kendilerini buna adapte ederek

İskitler iccedilin luumlks eserler uumlretmeye başlamışlardı Boumlylelikle kendi formlarını ve

onların uumlsluplarını harmanlayarak oluşturdukları eserlerde İskitler hakkında

kendi goumlruumlşlerini yansıtmış oldular61 Altay boumllgesinde de sanat bakımında aynı

durum soumlz konusudur Bu boumllgenin konumu itibariyle hem Ccedilin hem de Perslerle

irtibata uygun olması bu toplumların uumlrettiği uumlruumlnleri kolay elde etme ve sanat

accedilısından etkilenme olmuştur62

Altay boumllgesinde ccedilıkan eserler hem MOuml VndashII yuumlzyıllar arasında bu

boumllgede hacirckimiyet kurmuş goumlccedilebe İskitlerin kuumlltuumlruumlnuuml yansıttığı hem de duumlnya

kuumlltuumlr mirasına yaptıkları katkı nedeniyle buumlyuumlk oumlnem arz etmektedir Ayrıca

Herodotrsquoun Tarih adlı eserinde Avrasya steplerinde yaşamış goumlccedilebeler hakkında

anlattıklarını kanıtlar nitelikteki pek ccedilok eser Karadenizrsquoin kuzeyindeki

kurganlardan ccedilok Altay boumllgesindeki kurganlardan ccedilıkarılmıştır Bu boumllgedeki

eserlerde boumllgenin konumu nedeniyle hem Pers hem Orta Asya hem de Ccedilin

etkisini goumlrmek muumlmkuumlnduumlr63

Goumlccedilebelere ait hayvan uumlslubunun en guumlzel ve orijinal oumlrnekleri Altaylar

boumllgesinde bulunmuştur Eserlerdeki uumlslup işccedililik ve kalite kuşaklar boyu

aktarılmış gelenek tecruumlbe ve bilgiye sahip ccedilok iyi ustalar tarafından

59 Herodotos Tarih s 299 60 Tamara Talbot Rice The Scythians Ancient Peoples And Places London Thames and Hudson

1961 s 84 61 John Boardman Yunan Sanatı Ccedilev Yasemin İlseven İstanbul Homer Kitabevi 2005 s 190 280 62 Tamara Talbot Rice Ancient Arts of Central Asia New York Fredrick A Praeger Publications

1965 s34 63 Rudenko age 1970 s xxxiv-xxxv

22

yapıldığının kanıtıdır Altaylarda yaşayan halk giysilerinden ev eşyalarına

silahlarından at koşumlarına kadar kullandığı hemen her şeyi suumlslemiştir

Kontrast renkler kullanarak deri keccedile ve yuumlnden aplike ve işlemelerle hayvan

motiflerinin yanı sıra bitkisel ve geometrik desenler kullanarak eserler meydana

getirmişlerdir Ağaccedil oymadaki ustalıkları bulunan muhteşem eserlerde hemen

goumlze ccedilarpmaktadır Eserlerinde en ccedilok kullandıkları hayvan motifleri kaplan

kurt geyik mus geyiği dağ koyunu ve keccedilisi yırtıcı kuşlar ve kuumlmes

hayvanlarıdır İnsan at tavşan domuz ve saiga antilobu daha az kullandıkları

motiflerdir Bazen de boynuzlu kaplan ya da ibikli grifon gibi doğauumlstuuml yaratık

motifleri kullanmışlardır64

Dikkat ccedileken diğer bir motif de boynuzlar yeleler ve bazen de kuyruk

uccedillarında kullanılan kıvrık gagalı kuş başı figuumlrleridir Bu motif İskit sanatında

oumlzellikle Altaylarda ccedilokccedila kullanılan ve dikkat ccedilekici zoomorfik yani

birleştirilmiş ya da değiştirilmiş yaratıklara bir oumlrnektir

Boynuz ve kuyruk uccedillarındaki kuş motiflerinin Oumln Asyarsquoda MOuml 2

binden itibaren Mezopotamya ve daha sonra Hititlerde MOuml XIV yuumlzyıldan

beri rastlanmaktadır Ancak MOuml 1 binin ortalarında hiccedilbir yerde İskitler ve

Altayların yuumlkseklerindeki kabilelerdeki kadar yaygın kullanılmamıştır Ayıca

oumlzellikle yırtıcı olmayıp kurban niteliğinde olan hayvanların belden aşağılarının

180 derece doumlnmuumlş vaziyette tasvir edilmeleri de oumlnce Orta Asya sanatında

başlamış daha sonra yayılmıştır65

Goumlccedilebelerin hem hayatlarını suumlrduumlrebilmeleri iccedilin gerekli olması hem de

boynuzlarının hayat ağacına benzemesi nedeniyle geyik oldukccedila oumlnemlidir ve

sanatlarına yansımıştır Boynuz uccedillarındaki kuşlar da hayat ağacın dallarına

konmuş ve oumllen kişilerin ruhlarını temsil eden kuşları goumlrsel olarak resmetmek

iccedilin yapılmış olabilir Jacobson da uccedillarında kuş başları bulunan geyik

64 L L Barkova ldquoFrozen Tombsrdquo Frozen Tombs ndash The Culture and Art of The Ancient Tribes of

Siberia London British Museum Publications pp 21-78 1978 s 25-26 65 Rudenko age s 263ndash265

23

boynuzlarının muhtemelen hayat ağacını kuşların ise yeni doğacakların ruhlarını

temsil ettiğini vurgulamıştır66

Altay dağlarının kuzeyinde Ob ırmağı kıyılarında yaşayan Bolrsquoshaia

Reckha halkı goumlccedilebe değil yerleşik bir yaşam tarzına sahiptir Bu halka ait erken

doumlnem mezarlarından ccedilıkan ve Altay boumllgesinde hayvan kuumlltuumlruumlne ait ilk

oumlrneklerin bulunduğu bazı eserlerin Ordos bronzlarına benzerliği dikkat

ccedilekicidir67

Avrasya steplerinde bulunmuş ancak bulunduğu boumllge ve ait olduğu

kuumlltuumlr ya da topluluk bilinemediği iccedilin Saka eseri olarak koruma ve kayıt altına

alınmış pek ccedilok eser vardır Bunların hikacircyesi de şoumlyledir 1716 yılının ocak

ayında zamanın Sibirya valisi MP Gagarin tarafından Ccedilar I Petrorsquoya altından

yapılmış on parccedila tarihi eser hediye edildi Bu eserlerin kıymetli olduğunu

anlayan Ccedilar derhal emir vererek bunun gibi antik değeri olan eserlerin

saklanması ya da eritilerek ortadan kaldırılmasının oumlnlenerek toplanmasını ve

ulusal hazineye dacirchil edilmesini istedi Sibirya boumllgesinden iki yuumlz kadar altın

ve guumlmuumlş eser bu şekilde toplanarak Ccedilar I Petrorsquonun Sibirya Koleksiyonu olarak

kayıt altına alındı MOuml V veya IV yuumlzyıla ait olduğu duumlşuumlnuumllen eserler

arasında kemer tokaları ve at koşumları ile kuumlpe bilezik yuumlzuumlk ve kolye gibi

kişisel takılar da bulunmaktadır Yerel ustalar tarafından uumlretilen ve yerel

motifler taşıyan eserlerin yanı sıra Aram ve Ahameniş gibi kuumlltuumlrlere ait

motiflerin olduğu eserlere de rastlanmıştır Bazı eserlerin ise Oxus

Hazinesirsquondeki eserlere benzerlikleri de dikkat ccedilekmektedir68 Bu eserler

1894rsquoden beri Hermitage Muumlzesinde saklanmakta ve sergilenmektedir

Bilimsel arkeolojik ccedilalışmalar sonucu elde edilmeyip define avı şeklinde

toplanan ve Ccedilar I Petrorsquonun Sibirya Koleksiyonunda yer alan eserler hakkında

nerelerden ccedilıkarıldığı ait olduğu doumlnem ait olduğu topluluk gibi bilgiler

eksiktir Bazıları iccedilin menşei bilinen başka eserlerle karşılaştırma ve bilimsel

66 Jacobson The Deer Goddess s 243 67 Jettmar age s 87 68 Emma C Bunker C Bruce Chatwin Ann R Farkas Animal Style Art From East to West New

York The Asia Society Inc 1970 s 109

24

analizler sonucunda tahmini olarak zaman ve boumllge tespiti yapılmıştır Buna goumlre

eserlerin Altayların batısında buguumlnkuuml Kazakistanrsquoın stepleri iccedilinde yer alan bir

boumllgeden geldiği ve bir grup Saka kabilesine ait olduğu duumlşuumlnuumllmektedir69

Diğer oumlnemli bir merkez olan Tillya Tepe diğer adıyla Altın Tepe

Afganistanrsquoın kuzeyinde Şebergan yakınlarındaki tarihi bir boumllgedir 1978

yılında Arkeolog Sarianidi başkanlığında Sovyet ve Afgan arkeoloji ekibi

tarafından yapılan kazılarda ccedilok miktarda değerli eser bulunmuştur Ccedilalışma

yapılan boumllgede bulunan mezarlardan beş tanesi kadınlara bir tanesi bir erkeğe

aittir Bu mezarlardan ccedilıkarılan eserler MOuml IndashMS I yuumlzyıllar arasına

tarihlenmişlerdir Mezarlarda dikkat ccedileken bir oumlzellik de mezar yapılarının ccedilok

basit ve oumlzensiz olmasına karşılık iccedillerinden ccedilıkan eserlerin ccedilok zengin

olmasıdır Bunun nedeni mezar yerinin bilinmemesi iccedilin defin işleminin gizli bir

şekilde muhtemelen de gece gerccedilekleştirilmesi olmalıdır70

Kazıların bitiminden bir yıl sonra Afganistanrsquoda ccedilıkan savaş sırasında

kaybolduğu duumlşuumlnuumllen eserler başkanlık sarayının altındaki buumlyuumlk kasada kilitli

kutular iccediline oumlzenle saklanmış ve 2004 yılında kutularının accedilılmasıyla ikinci kez

guumln yuumlzuumlne ccedilıkarılmıştır

Tillya Tepedeki bu mezarların kimlere ait olduklarına dair ccedileşitli goumlruumlşler

vardır Sarianidi daha sonra Kuşhan Devletini kuracak olan beş Yuumlechi

kabilesine ait olabileceklerini iletirken diğer bir grup akademisyen ise Saka

olabileceklerini belirtmiştir71

142 Hun Sanatı

Ccedilinrsquoin kuzeyindeki Ordos boumllgesinde zaman iccedilinde iklim koşullarının

değişmesi ve boumllgenin giderek ccediloumllleşmesi sonucunda toprağın altında bulunan

bazı metal oumlzellikle de bronz eserler zaman iccedilinde guumln yuumlzuumlne ccedilıkmaya

başlayınca boumllgeye ilgi artmıştır Ayrıca yapılan arkeolojik ccedilalışmalar

sonucunda da boumllgede pek ccedilok eser bulunmuştur Guumlnluumlk hayatta kullanılan

69 Zavitukhina agm s 13-14 70 VI Sarianidi The Treasure of Golden Hill American Journal of Archeology (AJA) Vol 84

pp 125-132 yyThe Journal of the Archeological Institute of America 1980 s 125 71 Baumer age 2014 s 295

25

bıccedilak balta gibi eserlerin yanı sıra hayvan motifli suumls plakaları ve kemer tokaları

da ccedilıkarılan eserler arasında yer almaktadır72 Ordos bronzları olarak adlandırılan

bu eserler goumlccedilebe hayvan uumlslubunun en guumlzel oumlrneklerindendir

Bu boumllgeden ccedilıkarılmış eserlerdeki hayvan muumlcadele sahneleri daha

gerccedilekccedili ve muumlcadelecidir Muumlcadele iccedilindeki hayvanların her biri karşısındakini

yenmek iccedilin savaşmakta ve karşılık vermektedirler Oysa Karadenizrsquoin kuzeyi

ve Altaylarda kurganlardan ccedilıkan eserlerdeki hayvan muumlcadele sahnelerinde

zayıf olan hayvan ya da hayvanlar karşısındaki guumlccedilluuml olan hayvan ya da

hayvanlara karşı koyamaz sadece acı iccedilinde teslim olur ya da kaccedilar şekilde tasvir

edilmişlerdir

Eserlerin tarihlendirmelerinden yola ccedilıkarak oluşturulan başka bir goumlruumlşe

goumlre de hem gaga ağızlı at ya da geyik figuumlruuml hem de boynuz ve kuyruk uccedillarında

bulunan yırtıcı kuş kafaları Ruizhilere (Yuechilere) oumlzguuml sembollerdir Ccediluumlnkuuml

hem Ccedilinrsquoin Shenmu boumllgesindeki Nalin-gaotursquoda bulunmuş geyik formundaki

başlık suumlsuuml hem de Pazırık II Kurganrsquoda bulunmuş erkeğin kollarındaki

doumlvmelerdeki figuumlrler ccedilok benzerdir Eserlerin doumlnemlerinin İskitler ya da

Hunların eserlerin bulundukları boumllgelerdeki hacirckimiyet doumlnemlerine

uymadığından yola ccedilıkılarak bunların bir suumlre Hun federasyonunda yer almış

ancak daha sonra Ccedilinlilere yenilerek Altay boumllgesine ccedilekilmiş Massagetlerin bir

kolu olan Ruizhilere (Yuechilere) oumlzguuml semboller olduğu oumlne suumlruumllmuumlştuumlr73

72 Watt agm s 200 73 Haskins agm s 7-8 Watt agm s 30 Bunker vd ages 50 53 76

26

İKİNCİ BOumlLUumlM

İNANCcedilLAR MİTLER RİTUumlELLER ve MEZARLAR21

İNANCcedilLAR GELENEKLER VE TOumlRENLER

211 İskitler

2111 İskit İlahları

Herodot Tarih adlı eserinin oumlzellikle doumlrduumlncuuml kitabı

Melpomenersquode İskitlerin inanışları gelenek ve goumlrenekleri hakkında

detaylı bilgi vermektedir İskitlerin inandıkları başlıca tanrıccedila Hestiarsquodır

Ondan sonra Zeus ve Toprak ki Zeusrsquoun karısı olarak bilinir Apollon

Goumlksel Aphrodite Herakles ve Aresrsquoe inanırlar Şahane İskitler ayrıca

Poseidonrsquou da kutlarlar İskit dilinde Hestiarsquoya Tabiti Zeusrsquoa Papaios

Toprakrsquoa Api Apollonrsquoa Oitosyros Goumlksel Aphroditersquoye Argimpasa

Poseidonrsquoa Thagimasadas derler Yalnızca Aresrsquoe Ares derler İskitler iccedilin

ccedilok oumlnemli olan Tabiti ailenin evin yani ccediladırın ve ailenin varlığını

sağlayan ocağın doğanın ve siyasi guumlcuumln koruyucu Buumlyuumlk Tanrıccedilarsquosıdır

İskit sanatında bazen yarı kadın yarı yılan bazen kutsal yaratıklarının

arasında ya da karşısında bir lider ile birlikte ayakta veya oturur vaziyette

tasvir edilmiştir1 Bunlara ilave olarak Jettmar İskit krallarının atası olan

yılan kadını Yer Tanrıccedilası ismini vermediği başka bir tanrıccedilayı da kadınlık

hastalığına yakalanmış enare papazların taptığı başka bir tanrıccedila olarak

tanımlamıştır2

İskitlerin Ares dışındaki ilahlara heykel sunak veya tapınak kurma

gelenekleri yoktu Yalnız bir ccedileşit kurban toumlrenleri vardı Dinsel toumlrenlerin

hepsinde o uygulanırdı Bu toumlrende kurban ortaya getirilir ve oumln ayakları

bağlanırdı Kurbanı kesecek kişi arkasında durup ipi ccedilekerek hayvanı

duumlşuumlruumlr ve duumlşerken hangi tanrıya sunulmuşsa ona dua ederdi Sonra

hayvanın boğazına ince bir ip bağlar arasına bir dal sokar yavaş yavaş

ccedilevirerek kurbanı boğardı Sonra kurbanı yuumlzuumlp pişirirlerdi Bu kurban

1 Rice The Scythians s 85 Grakov age s 81 2 Jettmar age s 27

27

toumlreni sırasında ateş yakılmaz oumlncesinde toumlren yapılmaz kutsal su

serpilmezdi Hayvanın eti kemiklerinden ayrılır ve kemikler odun olarak

kullanırdı Etler varsa buumlyuumlk bir kazanda yoksa hayvanın işkembesi iccediline

doldurularak yanan kemikleri uumlzerinde pişirilirdi Etler pişince kurbanı

kesen kişi bir parccedila alır ve ayakları dibine atardı Kurban olarak buumltuumln

hayvanları ama oumlzellikle at keserlerdi Bir tek domuz kurban etmezler hatta

topraklarında bile yetiştirmezlerdi Buumltuumln tanrılar iccedilin aynı toumlreni

yaparlardı3

İskitlerde yalnız Ares iccedilin farklı bir tapınma şekli vardı Her yıl bu

tanrı adına tapınak olarak toplanma yerine uumlccedil stad eninde uumlccedil stad boyunda

ve uumlccedil staddan daha az yuumlkseklikte ince ağaccedil dallarından bir platform

yaparlardı Ortasına eski bir pala dikerlerdi Bu eski pala Ares heykeliydi

Buna suumlruuml hayvanları ve tabii at ayrıca varsa savaşta aldıkları her yuumlz

esirden birini kurban ederlerdi İnsan kurbanı hayvanlarınkinden farklıydı

Kurban olarak seccedililen esirin başının uumlzerine oumlnce şarap serperler sonra da

kafasını bir lenger uumlzerinde keserlerdi Kanını lengerde toplarlar lengeri

odun tepesinin uumlzerine taşıyıp kanı palanın uumlzerine doumlkerlerdi Bu arada

kurban edilen adamların sağ kollarını keserler ve havaya fırlatırlardı

Kollar duumlştuumlkleri yerde goumlvdeler de başka yerde kalırdı4

İskitler atalar kuumlltuumlne de inanırlardı Bunun en oumlnemli kanıtı

Perslerle yapılan savaş sırasında yaşanan bir olaydır Pers kralı Darius

ordularının saldırıları karşısında geri ccedilekilen İskitlerin kralı İdanthyrsosrsquoa

mektup goumlndererek ya savaşmasını ya da teslim olmasını istemiştir

İdanthyrsos ise cevabında savaşmamalarının bir taktik olduğunu ancak

atalarının mezarlarını bulup onlara zarar vermeye kalkarlarsa kendileriyle

kıyasıya savaşmaktan ccedilekinmeyeceklerini soumlylemiştir İdanthyrsos bu

mektubunda Zeusrsquotan atası Hestiarsquodan da İskitlerin Kraliccedilesi olarak

bahsetmiştir5

3 Herodotos Tarih s 318-319 4 Ae s 319 5 Ae s 346-347

28

Massagetler ise monoteist inanccedilları nedeniyle sadece guumlneşe

taparlar ve ona at kurban ederlerdi Onlara goumlre oumlluumlmluumllerin en hızlısı olan

at tanrıların en hızlısına adanmıştı6 Zerduumlştluumlğuumln kutsal kitabı Avestarsquoda

da guumlneş tapınılan ışıltılı oumlluumlmsuumlz ve hızlı atlı olarak tanımlanmaktadır7

Bulundukları boumllge itibariyle Massagetlerin Zerduumlşt dininden etkilenmiş

olmaları muhtemeldir

2112 İskit Mitleri

Herodot doumlrduumlncuuml kitabında İskitlerin menşei ile ilgili uumlccedil anlatıya

yer vermiştir Birinci anlatıya goumlre bir zamanlar bulundukları bu uumllke

boşmuş ve bu topraklarda Targiatos adında bir adam doğmuş Targiatosrsquoun

babası Zeus annesi ise Borysthenes (Dinyeper) ırmağının kızıymış

Targiatosrsquoun uumlccedil ccedilocuğu olmuş Lipoxais Arpoxais ve en kuumlccediluumlkleri de

Koloxais Goumlkten altından yapılmış bir saban bir boyunduruk bir balta ve

bir kupa duumlşmuumlş En buumlyuumlk ve ortanca kardeşler bunları almak istediğinde

altınlar kızıl kora doumlnuumlşmuumlş Sadece kuumlccediluumlk olan altınları rahatccedila alıp evine

gitmiş Boumlylece iktidar Koloxaisrsquoe verilmiş Bu kutsal altınları buumlyuumlk bir

oumlzenle saklarlar ve ona buumlyuumlk kurbanlar keserlermiş Ancak bununla ilgili

başka detaylı bilgi vermemiştir

Pontus Euxeinosrsquoa (Karadenizrsquoe) yerleşmiş Yunanlıların İskitlerin

menşei ile ilgili anlattıkları ise şoumlyledir Herakles Geryonrsquoun oumlkuumlzlerini

goumltuumlruumlrken İskit uumllkesine varmış Hava soğuk olduğu iccedilin Nemea aslanının

postunu uumlzerine oumlrtuumlp uyumuş Uyandığında arabasına koşulu kısraklarının

kaybolduğunu goumlrmuumlş Onları ararken buumltuumln uumllkeyi geccedilip Ağaccedillık

(Hyalaea) denen yere gelmiş Burada bir mağarada belinden yukarısı

kadın altı yılan bir yaratık ile karşılaşmış Yaratık Heraklesrsquoe orada kalıp

kendisi ile birleşirse kısrakları kendisine vereceğini soumlylemiş Herakles de

kabul edip kalmış Yaratığın Heraklesrsquoten uumlccedil ccedilocuğu olmuş Herakles

6 Ae s115 7 James Darmesteter Avesta Khorda Avesta (Book of Common Prayer) From Sacred Books of the

East yy American Edition 1898 LH Mills AvestaYasna Sacred Liturgy and Gathas Hymns

of Zarathushtra Sacred Books of East American Edition 1898 Yasna 110

29

kısraklarını alıp oradan ayrılırken yaratık ccedilocukları ne yapacağını sormuş

Herakles iccedillerinden hangisi yayı kendisi gibi kurar ve kılıcı yine kendisi

gibi kuşanırsa onu bu topraklara yerleştirmesini diğerlerini goumlndermesini

soumlylemiş Yaratığa yayını ve kılıccedil kayışını bırakmış Kılıccedil kayışının

tokasında da altın bir kupa asılıymış Ccedilocuklar buumlyuumlyuumlnce yaratık

kendisine denileni yapmış İccedillerinden sadece en kuumlccediluumlk olan Skytes yayı

babası gibi kurup kılıccedil kayışını babası gibi kuşanmış Diğerleri anaları

tarafından kovulmuş Bu nedenledir ki İskitlerin kılıccedil kayışlarında hala

kupa asılıdır

Son anlatıya goumlre ise Asyarsquodaki goumlccedilebe İskitler Massagetlerle

yaptıkları savaş sonrası Kimmerlerin topraklarına gelmişler İskitlerin

istilası karşısında ne yapacaklarına karar veremeyen Kimmerlerde krallar

ve halk fikir ayrılığına duumlşmuumlşler Birbirleriyle doumlvuumlşerek pek ccediloğu kardeş

eliyle oumllduumlruumllmuumlş Kalan halk oumllenleri Tyras (Dinyester) ırmağı kıyılarına

goumlmduumlkten sonra topraklarını terk etmişler İskitler geldiklerinde onlardan

kimseler kalmamış8

İskitler kendi geleneklerine ve inanccedillarına ccedilok bağlılardı Yabancı

geleneklerin hepsinden ama en ccedilok da Yunan geleneklerinden ccedilok

korkarlardı Başka geleneklere ilgi duyan Anakharsis ve Skylesrsquoin

yaşadıkları bu durumu ccedilok iyi anlatır

Anakharsis pek ccedilok uumllke gezmiş ve pek ccedilok kuumlltuumlr goumlrmuumlştuuml

Doumlnuumlş yolunda Hellespontosrsquou (Ccedilanakkale Boğazı) geccedilip Kyzikosrsquoa geldi

O guumln Kyzikoslular Tanrıların Anası onuruna bayram yapıyorlardı Pek

goumlsterişli kutlanan bu bayramı goumlruumlnce o da bir adak adadı Uumllkesine sağ

salim doumlnerse o da Anarsquoya Kyzikos usuluuml bir kurban kesecek ve gece

şenlik duumlzenleyecekti İskitya (Skythia)rsquoya vardığında Ağaccedillık Boumllgersquoye

giderek tanrıccedila iccedilin yapılan buumltuumln toumlrenleri yerine getirdi Bunları yaparken

boynuna tanrıccedilanın imgelerini ve bir trampet astı Onu goumlren bir yurttaşı

hemen gidip Kral Sauliosrsquoa her şeyi anlattı Kral da derhal oraya gitti ve

8 Herodotos Tarih s 297-299

30

Anakharsisrsquoi dinin geleneklerini yerine getirirken yakaladı Ok atıp onu

oumllduumlrduuml Buguumln İskit (Skyth) uumllkesinde Anakharsis sorulduğunda herkes

oumlyle birini tanımadıklarını soumlyler Ccediluumlnkuuml o uumllkesini bırakıp gitmiş ve gittiği

yerlerden başka gelenekler getirmiştir Akıbeti de boumlyle olmuştur9

Kral Ariapeithes oğlu Skylesrsquoin başına da buna benzer bir olay

geldi Skylesrsquoin annesi İskit değil Yunandı Annesinden Yunan dili ve

edebiyatı oumlğrendi Babası Ariapeithes oumlluumlnce yerine Skyles geccedilti Yeni kral

yerli gelenekleri beğenmezdi Annesinden aldığı eğitim nedeniyle kendini

Yunan geleneklerine daha yakın hissederdi Ordusunu Borystheneslilerin

kentine goumltuumlrduumlğuuml zaman orduyu kentin dışında bekletir kendisi kaleye

girip kapıyı kapattırırdı Hemen uumlzerindeki İskit (Skyth) kıyafetlerini

ccedilıkarıp Yunan kıyafetleri giyerdi Burada tam bir Yunan gibi yaşar onların

geleneklerine uygun kurbanlar sunardı Bir ay ya da daha fazla bu şekilde

yaşar sonra İskit (Skyth) kıyafetlerini tekrar giyer ve uumllkesine doumlnerdi

Bunu sık sık tekrarlardı Orada ccedilevresi beyaz mermerden grifon ve sfenks

heykelleriyle suumlsluuml goumlrkemli bir saray yaptırmış ve yerli bir kadınla da

evlenmişti Dionysos dinine girdiği sırada bir Borysthenesli gizlice gidip

olanları İskitlere (Skyth) anlattı İskit (Skyth) liderleri hemen oraya gittiler

Dionysos ayini yapanlar iccedilinde kendini onun cezbesine kaptırmış Skylesrsquoi

goumlrduumller Geri doumlnduumlğuumlnde ordu krala karşı ayaklandı ve kardeşini kral

yaptı Skyles Trakyarsquoya kaccediltı ama yakalandı Kafası kesilerek oumllduumlruumllduuml10

İşte İskitler kendi geleneklerine bu kadar bağlıdırlar ve karşı gelenleri en

ağır biccedilimde cezalandırırlardı

2113 İskitlerde Falcılık

İskitlerde batıl inanccedillar da vardı Fala buumlyuumlye ve muskaların

guumlcuumlne inanırlardı11 Falcılık ccedilok yaygındı Soumlğuumlt değneklerine bakarak

geleceği soumlyleyen ccedilok falcı vardı Enareler de falcılık yaparlardı Onlar

9 Ae s 325 10 Ae s 326-328 11 Rice The Scythians s 85

31

ıhlamur kabuklarına bakarak gelecekten haber verirlerdi Geleceği goumlrme

yetisini kendilerine Aphroditersquonin verdiğini soumlylerlerdi

İskit kralı hastalandığında bunun sebebini oumlğrenmek iccedilin ccedilağırılan

falcıların bir kişinin kral hanedanı uumlzerine yalan yere yemin ettiğini

soumlylemesi uumlzerine buna inanılması ve o kişinin ya da yanlış kehanette

bulunan falcıların oumllduumlrmeleri bu inanccedillarına oumlrnektir12

Baktıkları fallar ccedilıkmayan ya da yanlış ccedilıkan ya da başka farklı

nedenlerle falcılar kral tarafından oumlluumlme mahkucircm edilirdi Oumlluumlm cezası

iccedilin falcılar odunlarla doldurulmuş ve oumlkuumlzler tarafından ccedilekilen bir

arabaya elleri ayakları ve ağızları bağlı olarak konurlardı Daha sonra

araba ateşe verilir ve oumlkuumlzler uumlrkuumltuumllerek arabayı suumlrmeleri sağlanırdı13

2114 İskitlerde Ant İccedilme

Ant iccedilmek İskitler iccedilin oumlnemli bir rituumleldir Herodotrsquoun aktardığına

goumlre İskitler şoumlyle ant iccedilerdi Ant iccedilecek olan kişiler buumlyuumlk toprak bir

kabın iccediline doldurdukları şarabın uumlzerine kanlarını akıtırlar ve

karıştırırlardı Sonra bu kabın iccedilerisine bir pala oklar balta ve mızrak

sokarlardı Tanrısal oumlfke uumlzerine ant iccediltikten sonra kaptaki şaraptan

birazcık iccedilerlerdi Bu olaya şahitlik edenlerden ileri gelenler de bu şaraptan

iccedilerlerdi14

2115 İskit Savaş Gelenekleri

Savaş zamanlarında iyi birer savaşccedilı olan İskitler savaşta ccedilok

başarılı ve muumlcadelecidirler Bir duumlşmanı ccedilevreleyip defalarca saldırılar ve

yenmeden bırakmazlardı

Bir İskit oumllduumlrduumlğuuml ilk duumlşmanının kanını bir kupaya koyup iccedilerdi

Savaşta oumllduumlrduumlğuuml herkesin kafasını keserek krala goumltuumlruumlr ancak bu şartla

ganimetten pay alabilirdi Duumlşmanlarının kafalarının derilerini yuumlzerler ve

kuruturlardı Bunları atlarının dizginlerine dizerlerdi Bazıları bu yuumlzuumllmuumlş

12 Herodotos Tarih s 321 13 Ae s 322 14 Ae

32

kafa derilerden manto yuumlzuumllmuumlş el derilerinden de ok torbasına kapak

yaparlardı

İskitler en nefret ettikleri duumlşmanlarının kafatasından kupa

yaparlardı Dışını oumlkuumlz derisiyle kaplarlardı Zenginler ayrıca iccedilini altın ile

kaplarlardı Aynı şeyi araları accedilılan ve kral oumlnuumlnde yendiği kendi

yurttaşlarına da yaparlardı Ayrıca yılda bir kez her valinin kendi

boumllgesinde duumlzenlediği kutlamada şarap ve su karıştırılırdı Bir duumlşman

yenmiş her İskit bu onur şarabından iccedilmeye hak kazanırdı Boumlyle bir

başarısı olmayanlar bu şaraptan iccedilemez hatta dışlanırlardı Ccedilok duumlşman

oumllduumlrenler ccedilok şarap iccedilebilirlerdi15

15 Ae s 320-321

33

213 Hunlar

2121 İnanccedillar ve Rituumleller

Dil youmlnuumlnden birbirleri ile akraba olan Tuumlrk ve Moğol halklarının

birbirleri ile kuvvetli etkileşimi olduğunu bilinmektedir Aynı etkileşimin

inanccedillar accedilısından da geccedilerli olduğu Goumlk-tanrıyı tanımlayan tengri

kelimesinin her iki toplumda da yaygın olarak kullanılmasından

anlaşılabilmektedir Hatta tengri kelimesinin MOuml II yuumlzyılda Ccedilin sınırına

yerleşen Hun (Xiong-nu) birliği tarafından da kullanıldığı bilinmektedir

İnanccedillarına goumlre Buumlyuumlk Tanrı Goumlk yani Tengrirsquodir Kozmik ve toplumsal

yaşamın duumlzenleyicisidir Ona dua edilir ve beyaz at kurban edilir Ayrıca

ona bağlı olan pek ccedilok ikincil guumlccedil de kimi zaman tanrı ya da ruh kimi

zaman da sadece kutsal olarak addedilmektedir Bu ikinci guumlccedil olarak tabir

edilen ve yer dağ su ateş ev ve eşik yıldızlar ağaccedillar ve nesnelerde

yerleşik olan ruhların değişken ve bir araya gelince ccediloğalan etkisi artan

guumlccedilleri vardır O nedenle orman goumll taşların yığılmasıyla yapılmış tepe

iccedilinde okların toplu halde durduğu sadağın guumlccedilleri daha fazladır Hunların

(Xiong-nu) inanışları daha sonraki Tuumlrk-Moğol inanışlarından ccedilok farklı

goumlruumlnmemekle birlikte İskitlerin inanışlarına daha ccedilok benzemektedir16

Hunlar guumlneşin yanı sıra aya ve diğer goumlk cisimlerine de taparlardı

Şafak vakti Şanyu kampı terk eder ve guumlneşin doğuşunu eğilerek

selamlardı Akşam da aynı şekilde ayın doğuşunu eğilerek selamlardı

Oturma duumlzeni iccedilinde sol tarafta olmak ya da youmlnuuml kuzeye doğru olmak

onurlu makam olarak addedilirdi On guumlnluumlk haftanın wu ve ji guumlnlerine

ise en kutsal guumlnler olarak oumlnem verilirdi17

Yılın ilk ayında ccedileşitli liderler Şanyursquonun başkanlığında atalar

tapınağında yapılan kuumlccediluumlk bir toplantıda kurbanlar iccedilin bir araya

16 Yves Bonnefoy Asian Mythologies Chicago The University of Chicago Press 1993 s 315-316

Yves Bonnefoy Antik Duumlnya ve Geleneksel Toplumlarda Dinler ve Mitolojiler Soumlzluumlğuuml A-K

Ankara Dost Kitabevi 2000 s 1100-1101 17 Sima Qian Records of China s 164 Sima Qian Han Dynasty s 137 Wylie History of Heung-

Noo Vol3 s 410 Şanyu ve liderlerin toplandığı yer iccedilin Wylie (1874 410) atalar tapınağı (ancestral chapel) ifadesini

kullanırken Sima Qian (1993 137) Şanyursquonun ccediladırında (court) ifadesini kullanmıştır

34

gelirlerdi Yılın beşinci ayında Longchengrsquode ise atalarına cennete

duumlnyaya tanrılara ve ruhlara kurbanlarını iletmek iccedilin buumlyuumlk bir toplantı

duumlzenlerlerdi Sonbaharda yani atların en besili oldukları zamanda da

halkın ve hayvanların sayımı iccedilin Dai Ormanında buumlyuumlk bir toplantı

yapılırdı18 Bu kaynaklarda kurban detayları ile ilgili bilgi verilmezken

hayvan ya da insan mı kurban ettikleri ve kurban etme rituumlelini nasıl

gerccedilekleştirdikleri de belirtilmemiştir

Ccedilin ile her zaman yakın temas iccedilinde olmaları Hunların bilerek ya

da bilmeyerek Ccedilin kuumlltuumlruumlnden etkilenmesi sonucunu doğurmuştur Ccedilin

menşeili uumlruumlnler gibi Ccedilin inanış ve rituumlelleri de Hunların yaşamlarına

girmiştir Oumlrneğin Ccedilin sembolizminde ayrı bir anlam ve oumlnemi olan

youmlnlerin renklerin ve ccedileşitli oumlzellikleri temsil eden hayvanların Hunlar iccedilin

de oumlnem ve anlam taşıdığını goumlrmek muumlmkuumlnduumlr Ccedilin goumlksel inancına goumlre

goumlğuuml oluşturan kuumlrenin her bir ccedileyreğini temsil eden

Doğu mavi (yeşil19) ilkbahar ejderha ve tahta

Guumlney kırmızı yaz kuş (vermilion ya da foniks) ve ateş

Batı beyaz sonbahar kaplan ve metal

Kuzey siyah kış kaplumbağa ve su

Merkez sarı ve toprak

ile ilişkilendirilmektedir Ccedilin astrolojisinde Buumlyuumlkayı takımyıldızındaki

yedi yıldız goumlkteki Yedi Youmlneticinin yani Guumlneş Ay Juumlpiter Satuumlrn

Mars Venuumls ve Merkuumlrrsquouumln temsilcisidir Kuumlccediluumlkayı takımyıldızının

ucundaki kuzey yıldızının etrafında doumlnerek mevsimleri ve doğanın

doumlnguumlsuumlnuumln devamını sağladığı iccedilin Buumlyuumlkayı takımyıldızı Goumlk tanrının

arabası olarak tanımlanmış ve tasvir edilmiştir Ayrıca Buumlyuumlkayı

takımyıldızında yer alan yedi adet yıldız tabutların uumlzerinde de

takımyıldızı ile aynı duumlzende yapılmış yedi delik ya da boyanmış yedi daire

18 Sima Qian Records of China s 164 Sima Qian Han Dynasty s 137 Wylie History of Heung-

Noo Vol3 s 410 19 Bonnefoy Asian Mythologies s 240

35

formları ile şeklen de yer almıştır20 Ccedilinliler guumlneş ve ayın guumlcuumlne ccedilok

inanıyorlar ve bunu da her fırsatta dile getiriyorlardı Ccedilinlilerde aynı

zamanda cennet ve oumlbuumlr duumlnya inancı da vardı Oumlluumlmden sonra yaşama

inanıyorlardı Ayrıca kuvvetli atalar kuumlltuuml ve detaylı oumlluuml goumlmme adetleri

vardı21 Tuumlm bunlar zaman iccedilinde Hunları da etkilemiş olmalıdır

Oumlzellikle Han doumlneminde (MOuml 206ndashMS 220) evren uumlzeri buumlyuumlk

bir şemsiye ile kapalı bir araba olarak tarif ediliyordu Uumlstteki yuvarlak

buumlyuumlk şemsiye Goumlkyuumlzuumlnuuml arabanın kare ccedilerccedilevesi ise Yeryuumlzuumlnuuml temsil

ediyordu Goumlkyuumlzuuml Yeryuumlzuumlne bağlı doumlrt ya da sekiz kolon uumlzerinde

duruyordu Kare Yeryuumlzuumlnuumln doumlrt tarafında doumlrt tane Deniz vardı Ancak

Denizrsquoler bildiğimiz okyanuslar değil barbarların topraklarıydı Doğuda

Yi barbarları guumlneyde altı ccedileşit Adam barbarları batıda yedi ccedileşit Rog ve

kuzeyde sekiz ccedileşit Dirsquoler bulunuyordu Yeryuumlzuumlnuumln merkezinde ise

kraliyet başkenti yer alıyordu22 Hunlar ve Ccedilinliler arasındaki ccedilok youmlnluuml

iletişim ve etkileşim nedeniyle Hun kurganlarının bazılarında da araba

kalıntılarına rastlanmıştır

Hunlarda falcılar Şan-yu uumlzerinde ccedilok etkiliydiler Bu durumu

kanıtlayan yaşanmış bir olay da Ccedilin kayıtlarına geccedilmiştir Şoumlyle ki Ccedilin

ordusunda başarılı bir general olan Le Kwang-le Ccedilinli yetkililer ile

problem yaşamaktadır Bu arada ordusu Şan-yursquonun ordusunun karşısında

buumlyuumlk yenilgiye uğramıştır General Le artık geriye de doumlnemeyeceği iccedilin

yenilgi sonrasında San-yursquoya bağlılık ve tabiiyetini sunar Şan-yu da buna

karşılık olarak kızını generale verir ve daha oumlnce Hun tarafına geccedilmiş olan

başka bir Ccedilinli general olan Wei Leuhrsquodan daha uumlst bir ruumltbeye getirir Bir

yıl kadar devam eden bu durumdan rahatsız olan ve Lersquoyi kıskanan Wei

Leuh buna bir son vermek ister Şan-yursquonun eşinin rahatsızlanmasını fırsat

bilir ve Şan-yursquonun falcısını uzun zamandır asker kurban vermedikleri iccedilin

20 JJM De Groot The Religious System of China Vol I Leiden EJ Brill 1892 s 91 317-318

Bonnefoy Asian Mythologies s 240 21 James Legge Li-Ki 10 Books 1885 s 2 42 22 James Legge Chinese Classics Vol 31 Hongkong London Missionary Societys Printing Office

1865 s 90-91 101 Bonnefoy Asian Mythologies s 236

36

eşinin hasta olduğunu soumlylemesi iccedilin ikna eder Bu sorunu duumlzeltmek iccedilin

de General Lersquonin kurban edilmesinin ccedilok uygun olduğunu da soumlyler

Hemen yakalanan ve kurban edileceğini anlayan General Le eğer onu

oumllduumlruumlrlerse başlarına ccedilok koumltuuml şeyler geleceğini soumlyler ama onu

dinlemezler Gerccedilekten de oumlluumlmuumlnuumln ardından Hunlar ccedilok buumlyuumlk felaketler

yaşarlar Bunun uumlzerine Şan-yu kefaret iccedilin general adına bir tapınak

yaptırır Bu olay Hunlarda falcıların Şan-yu uumlzerindeki etkisini goumlstermesi

bakımından ccedilok oumlnemlidir23

MOuml II yuumlzyılda Ccedilinrsquoin batısına elccedili olarak goumlnderilen Chang

Krsquoien ( Zhang Qian) Hunların arasında yaşarken Wu-sun kralı Kun-Mo

hakkında duyduğu bir olayı İmparatora şoumlyle aktarır Kun-Morsquonun babası

Hunların (Hiung-nu) batı sınırına yakın oumlnemsiz bir eyaletin lideridir

Hunlar buraya akın duumlzenler ve lideri oumllduumlruumlr Liderin oğlu Kun-Mo da

doğumunun hemen sonrasında vahşi ormana atılır Burada siyah bir kuş

ccedilocuğa et getirir dişi bir kurt da emzirir Bunu duyan Şan-yu bunu bir

mucize olarak kabul eder ve Kun-Morsquoyu yetiştirir Sonrasında kendini pek

ccedilok olayda kanıtlamış olan Kun-Morsquoyu askeri komutan yapar Daha sonra

Şan-yu ona kendi halkının başında olması iccedilin Batı boumllgesinin

sorumluluğunu verir Şan-yu oumllduumlkten sonra Kun-Mo Hunlardan ayrılarak

uzak bir boumllgeye ccedilekilir24 Bu da goumlsteriyor ki Hunlar doğadan gelen

mucizelere de inanmış ve saygı goumlstermişlerdir

23 Wylie History of Heung-Noo Vol3 s 440-441 24 Friedrich Hirth ldquoThe Story of Chang Kieacuten Chinas Pioneer in Western Asia Text and Translation

of Chapter 123 of Ssiuml-Ma Tsieacutens Shiuml-Kirdquo Journal of the American Oriental Society Vol 37 pp 89-

152 1917 s 100

37

2122 Hun Savaş Gelenekleri

Hunlar yapacakları bir saldırı oumlncesi aya ve yıldızlara bakarlardı

Ay dolunay olduğunda saldırır hilal haline gelmeye başladığında ise geri

ccedilekilirlerdi Savaşta oumllduumlrduumlğuuml duumlşmanının başını kesen ya da esir alan bir

kap şarapla oumlduumlllendirilirdi Savaşta elde ettiği ganimetler kendisinde

kalırken esirler de koumlle yapılırdı Ayrıca oumllduumlrduumlğuuml duumlşmanın mallarını da

ele geccedilirirdi25 Herodot kitabı Melpomenersquode İskitlerin savaş ile ilgili

geleneklerinden bahsettiği boumlluumlmde de savaş ganimetlerinden pay

alabilmek ve onur toumlrenindeki şaraptan iccedilebilmek iccedilin oumllduumlrduumlkleri

duumlşmanlarının kafalarını kesip aldıklarını aktarmıştır26

İskitler arasında da yaygın olan rituumlel benzeri bir adet Ccedilin

kaynaklarında Hunlarla ilgili olarak şoumlyle aktarılmaktadır 49 yılında

yapılan barış anlaşması sonrasında Ccedilin elccedilileri ile Şan-yu ve birkaccedil bakanı

No nehrinin guumlneyindeki tepelere giderler Beyaz bir at oumllduumlruumlluumlr bir bıccedilak

ve biraz altın yola atılarak sabanla suumlruumlluumlr Daha oumlnce Şan-yu Laou-shang

tarafından oumllduumlruumllduumlkten sonra kafası kesilen Massaget kralının

kafatasından yapılan kadehe şarap doldurulur Kadehteki şarap herkes

tarafından iccedililir Toumlren bu şekilde sona erer ve anlaşma onaylanmış olur27

Buna benzer bir anlatıda ise Ccedilin İmparatoru esir tutulan Hunlardan Şanyu

Laou-shangrsquoın Yuumle-chi (Massaget) kralını yendiğini ve kafatasından iccedilki

kadehi yaptığını oumlğrenir28

Ccedilin ile olan ccedileşitli alanlardaki ilişkiler neticesinde karşılıklı

etkilenmeler olduğundan bahsedilmişti Ccedilin goumlksl inancından etkilenmeye

oumlrnek bir olay ise şoumlyledir MOuml 187rsquode Ping-chingrsquode karşı karşıya gelen

Mete Han (Maou-tun) Ccedilin İmparatoru Gaozu (Kaou-te) ve askerlerini yedi

guumln boyunca kuşatma altında tutmuştur Bu kuşatma esnasında Hun

suumlvarilerinden beyaz atlı olanlar batıda beyaz yuumlzluuml gri atlılar doğuda

25 Sima Qian Records of China s 164-165 Sima Qian Han Dynasty s 137 Wylie History of

Heung-Noo Vol3 s 411 26 Herodotos Tarih s 320-321 27 Wylie History of Heung-Noo Vol5 s 48 28 Hirth agm s 93 96

38

siyah atlılar kuzeyde kızıl atlılar guumlneyde yer almıştır29 Mete Hanrsquoın

kuşatmayı Ccedilin inancında oumlnemli yeri olan renklerdeki atlarla ve renklerle

bağlantılı youmlnlere uygun yapması Ccedilinliler uumlzerinde psikolojik baskı

kurmak istediğini ya da gerccedilekten Hunların da bu simgelere oumlnem

verdiğini ve inandığını goumlstermektedir

29 Sima Qian Records of China s 165-166 Sima Qian Han Dynasty s 138 Wylie History of

Heung-Noo Vol3 s 412

39

22 Cenaze Toumlrenleri ve Kurganlar

221 İskitlerde Cenaze Toumlrenleri

Herodot Tarih adlı eserinde İskit cenaze toumlrenleri ve mezarları hakkında

da bilgi vermiştir İskitlerin Kral mezarları Gerrhos topraklarında yani

Borystenes (Dinyeper) ırmağı uumlzerinde gemilerin gidebilecekleri en son

boumllgededir Kral oumllduumlğuumlnde eni boyu eşit buumlyuumlk doumlrtgen bir mezar kazılırdı

Mezar hazır olduğunda oumlluumlyuuml getirirlerdi

Oumlluuml mumla kaplanır karnı yarılıp iccedili boşaltılır ve maydanoz tohumu

anason doumlvuumllmuumlş saparna ve kokulu maddelerle doldurulup ve dikilirdi Daha

sonra oumlluuml bir arabaya konularak başka bir halk topluluğuna goumltuumlruumlluumlrduuml Teslim

alanlar Şahane İskitlerin geleneklerini uygulayarak yas tutarlardı Bir

kulaklarının memesini keserler kafalarını kazırlar kollarını ccedilizerler sol ellerine

ok saplarlar alın ve burunlarını yırtarlardı Sonra kralın oumlluumlsuuml bu halkla birlikte

kendi uyruğundan başka bir halk topluluğuna goumltuumlruumlluumlrduuml Bu şekilde buumltuumln halk

topluluklarına dolaştırılırdı Oumlluuml son olarak Gerrhos uumllkesine goumltuumlruumlluumlrduuml

Kazılmış mezarın dibine ccedilimenler yayılarak oumlluuml bunların uumlzerine

konurdu Yere saplanmış mızraklarla ccedilevrili oumlluumlnuumln uumlzerine ağaccedil kabukları ile

goumllgelik yapılır sazlarla oumlrtuumlluumlrduuml Kendisi ile birlikte mezarın iccediline en sevdiği

karısı elinden iccedilki iccediltiği hizmetkacircrı bir aşccedilı silahtarı bir uşak bir haberci ve

atları boğularak konurdu Mezara kullandığı eşyalardan birer tane ve altın bir

kupa konurdu Guumlmuumlş ve bakır konmazdı Bu toumlren tamamlanınca herkes yuumlksek

bir tepe oluşturana kadar mezara toprak atardı

Bir yıl sonra kralın mezarında şoumlyle bir toumlren yaparlardı Krala en ccedilok

hizmet etmiş elli adamı ve atı oumllduumlruumlluumlrduuml İccedileri boşaltılıp samanla doldurulup

tekrar dikilirdi İccedillerine kazık destekler ve altlarına araba tekerlekleri koyarak

atlı suumlvariler hazırlarlardı Bu atlıları mezarın ccedilevresine dizerek bırakırlardı30

Krallar iccedilin yapılan bu oumlluuml goumlmme toumlreni sıradan İskitler iccedilin yapılmazdı

Halktan biri oumllduumlğuuml zaman en yakınları oumlluumlyuuml bir arabaya koyup sırayla diğer

30 Herodotos Tarih s 323-324

40

yakınlarına goumltuumlrerek dolaştırırlardı Cenaze konvoyunu goumlren yakınları gelenler

iccedilin hemen yemek hazırlarlar ve bir parccedilasını oumlluumlnuumln oumlnuumlne koyarlardı Cenaze

kırk guumln boyunca boumlyle gezdirilir ve sonra goumlmuumlluumlrduuml31

İskitler oumlluumllerini goumlmduumlkten sonra kendilerini şoumlyle temizlerlerdi

Başlarını ovarak yıkarlardı Goumlvdelerini temizlemek iccedilin ise ayrı bir toumlren

yaparlardı Yere uccedilları birbirine eğik uumlccedil ccedilubuk ccedilakarlar uumlzerini keccedile ile oumlrterler

ortasındaki kaba kızgın taşlar koyarlardı Bu kızgın taşların uumlzerine de kenevir

tohumları atarlardı Tuumltmeye başlayan tohumların buharını ccedilok severler ve

keyiften haykırırlardı Bu işlemi erkeler yapardı ve yıkanma yerine geccedilerdi

Ccediluumlnkuuml vuumlcutlarına su değdirmezlerdi Kadınlar ise servi sedir ve guumlnluumlk ağacı

yapraklarını ezip suyla karıştırarak bir lapa hazırlarlardı Bununla yuumlzlerini ve

buumltuumln vuumlcutlarını kaplarlardı Ertesi guumln bu lapayı kaldırdıklarında yumuşak ve

guumlzel bir goumlruumlnuumlme sahip olurlardı32

Altaylarda ise lider ya da topluluk iccedilin oumlnemli bir kişi oumllduumlğuumlnde defin

işleminin zamanı oumllduumlğuuml zamana goumlre seccedililirdi Ccedilin kayıtlarına goumlre bahar ya da

yazın oumllenleri sonbaharda sonbahar ya da kışın oumllenleri ise baharda goumlmerlerdi33

Defin iccedilin buumlyuumlk bir ccedilukur kazılarak mezar odası hazırlanırdı Oumllen kişi ve eşinin

bedenleri diğer hayatları iccedilin mumyalanırdı Mumyalamanın amacı hem bedeni

goumlmuumlluumlnceye kadar muhafaza edebilmek hem de oumlluumlmsuumlzluumlklerini sağlamaktır

Mumyalama işleminde zaman ve boumllgeye goumlre farklılıklar olsa da temel olarak

buumltuumln iccedil organlar beyin ve hatta buumltuumln kaslar ccedilıkarılırdı Bu da Orta Asyarsquoda

yaygın olan yeniden dirilmenin kemikler ve deri ile başlayacağı inancını hemen

akla getirmektedir34 Mumyalanmış bedenler bazen yekpare ağaccedil goumlvdesinden

oyulan tabutlara bazen de yere konulurdu Uumlzerlerine kıyafet ve takıları

yanlarına diğer yaşamları iccedilin gerekli olabilecek eşyalar silahlar ve değerli

31 Ae s 324 Orijinal metinlerde (ἐσβάλλουσι ἐς σκάφην - Herodotos 1906 41) olarak geccedilen kısım Beloe (1830

171) tarafından ccedilubuklardan oluşan tentenin ortasındaki boşluk Macaulay (1890) tercuumlmesinde ise

tentenin ortasındaki leğen Oumlkmenrsquoin (2014 324) Tuumlrkccedile ccedilevirisinde ise tentenin ortasındaki tekne

olarak ccedilevrilmiştir 32 Ae 33 Rudenko age s 279 34 Jettmar age s 137

41

hediyeler de konulurdu Başları doğuya doğru gelecek şekilde yerleştirildikleri

mezar odası dışına goumlsterişli koşum takımları tam olarak giydirilmiş atlar ve

bazen de araba konulurdu Sonra mezarın uumlzeri toprak ve taşlarla kapatılıp buumlyuumlk

bir tepe yapılırdı

Massagetlerin adetleri ise ccedilok başkaydı Onlar oumlmuumlrlerinin şoumlyle son

bulmasını isterlerdi Birisi ccedilok yaşlandığı zaman yakınları bir araya gelir ve bazı

suumlruuml hayvanları ile birlikte onu da kurban ederlerdi Sonra bu etleri pişirirler ve

yerlerdi Hasta olanlar yenmez goumlmuumlluumlrduuml Kurban edilecek yaşa ulaşamamak

buumlyuumlk talihsizlik sayılırdı35 Herodotrsquoun aktardığına goumlre en kuzeydeki

İssedonlar da yaşlıları oumllduumlğuumlnde suumlruuml hayvanlarının etiyle karıştırıp yerler

kafasını kazıyıp beynini ccedilıkardıktan sonra altın yapraklarla kaplayıp her yıl

buumlyuumlk kurbanlarla yuumlceltirlerdi36 Gelenekler arasındaki bu benzerliğin nedeni

İskit soyundan olan Massagetlerin İssedonların karşısında oturmaları olabilir37

Bu bakımdan birbirlerini etkilemiş olmaları muhtemeldir Oumllen kişinin bu

şekilde yenmesi geleneğinin o kişiye ait doğauumlstuuml guumlccedillerini kendilerine

geccedilirmek amacıyla yapılmış olabileceği de bir ihtimal olarak goumlz oumlnuumlnde

bulundurulmalıdır38

222 İskit Kurganları

Herodot İskitlerin Kral mezarlarının Gerrhos topraklarında yani

Borystenes (Dinyeper) ırmağı uumlzerinde gemilerin gidebilecekleri en son boumllgede

olduğunu aktarmıştır Ccedileşitli zamanlarda yapılan arkeolojik ccedilalışmalar

sonucunda Karadenizrsquoin kuzeyinde bulunan kral kurganlarının ccediloğunun

Dinyeper ve Bug ırmakları arasında deniz kıyısından başlayıp kuzeyde buguumlnkuuml

Kievrsquoe kadar olan boumllge ile buguumlnkuuml Azak yarımadası ve Kuban nehri

havzasında yer aldığı goumlruumllmektedir

Herodotrsquoun aktardığına goumlre kral oumllduumlğuumlnde eni boyu eşit buumlyuumlk

doumlrtgen bir mezar kazılırdı Oumlluuml hazırlanıp gerekli toumlrenler yapıldıktan sonra

35 Herodotos Tarih s 109 36 Ae s 304 37 Ae s 108 38 Rudenko age s283

42

mezara yani kurgana konurdu İskitler oumlluumllerini kazılmış mezarın dibindeki

ccedilimenlerin uumlzerine koyarlardı Yere saplanmış mızraklarla ccedilevrili oumlluumlnuumln uumlzerine

ağaccedil kabukları ile goumllgelik yapılır sazlarla oumlrtuumlluumlrduuml Kendisi ile birlikte mezara

en sevdiği karısı hizmetkacircrı aşccedilısı silahtarı uşağı bir haberci ve atları

boğularak konurdu Kullandığı eşyalardan birer tane ve altın bir kupa da

konurdu Guumlmuumlş ve bakır eşya konmazdı Bu toumlren tamamlanınca herkes yuumlksek

bir tepe oluşturana kadar mezara toprak atardı39

Karadenizrsquoin kuzeyindeki kurganlarda ana mezar odası dışında ayrı

boumlluumlm ya da boumlluumlmler de bulunabiliyordu Huumlkuumlmdar ile birlikte oumllduumlruumllenler ve

atlar bazen aynı oda iccediline bazen de varsa farklı boumlluumlmlere konulurdu Oumlluuml sırtuumlstuuml

vaziyette ve başı doğu youmlnuumlnde olacak şekilde yerleştirilirdi

Altaylardaki kurganların tepeleri ccedilok yuumlksek değildir Tepenin yuumlksekliği

ile ccedilapı arasında onda bir gibi bir oran vardır Aşağı yukarı tuumlm kurganlarda ortak

yapı olarak mezar ccedilukuru doğu-batı doğrultusunda dikdoumlrtgen şeklinde

accedilılmıştır Ccedilukurun boyu kuzey-guumlney doğrultusunda daha kısadır Mezar odası

ccedilukurun guumlney kenarında yapılmıştır Bazen mezar odasında birden fazla oumlluuml

goumlmuumllmuumlştuumlr Oumlluumller mezar odasında sırt uumlstuuml ya da sağ veya sol yanlarına

yatırılmış40 vaziyette ve başları doğuya gelecek şekilde yerleştirilmiştir Basit

mezarlarda oumlluumller doğrudan tabana konurken buumlyuumlk mezarlarda ise ağaccedil

goumlvdesinden yapılmış bir tabutun iccediline yerleştirilmiştir At goumlmuumlleri ise ccedilukurun

kuzeyinde ve mezar odasının dışında başları doğuya gelecek şekilde konmuştur

Daha sonra odanın ve atların uumlzerleri ağaccedil kuumltuumlkleri ve toprakla kapatılarak

dairesel formda bir tepe oluşturulmuştur Kuumlccediluumlk boy kurganlarda 13-15 metre

ccedilapında bir tepe iccedilinde oumlluumlnuumln ve eşyaların konacağı ancak uumlccedil kuumltuumlk

yuumlksekliğinde bir mezar odası ile oda dışına goumlmuumllmuumlş iki ya da uumlccedil at

bulunmaktadır Orta boy bir kurganda ise 24 metre ccedilapında bir tepe ile iccediline

oumlluumlnuumln tabutu ve eşyalarının konabileceği daha buumlyuumlkccedile bir mezar odası ve oda

dışına goumlmuumllmuumlş oldukccedila fazla sayıda at yer almaktadır Buumlyuumlk kurganların

39 Herodotos Tarih s 323 40 Nikolai A Bokovenko ldquoScythian Culture in the Altai Mountainsrdquo Nomads of the Eurasian Steppes

in the Iron Age Ed J Davis-Kimball VA Bashilov LT Yablonsky Berkeley Zinat Press pp285-

295 1995 s 289

43

tepelerinin ccedilapı 36-46 metre arasında olup mezar odası dayanıklılık sağlamak

iccedilin ccedilift duvarlıdır Ayrıca buumlyuumlk kurganların bazılarında doğu youmlnuumlne doğru

dikili taşlar dizilirken bazılarında bu taşlar tepenin ccedilevresi boyunca belli

aralıklarla ve tepenin biraz accedilığında sıralanmıştır (Pazırık Kurgan V) Mezar

ccedilukurunun derinlikleri de farklılık goumlstermektedir41 Altay boumllgesindeki

kurganlarda duvarlarda yerde ve tavanda keccedile ya da yuumln halı kilim ya da keten

ipek oumlrtuuml bulunması muhtemelen mezar odasını iccedilinde oumlmuumlrlerini geccedilirdikleri

evlerini eşyalarıyla birlikte oluşturmak iccedilin olmalıdır

Altay kurganlarının bir diğer oumlzelliği ise bulunduğu coğrafya ve iklim

nedeniyle mevsim değişimleri neticesinde kurganın iccediline su sızması zamanla

bu suyun donması ve bir daha erimemesidir Permafrost denen bu doğal olay

sayesinde buz iccedilinde saklanmış olan deri kumaş gibi organik maddelerin yanı

sıra mumyalanmış bedenler de bozulmaktan korunmuş ve guumlnuumlmuumlze kadar

ulaşabilmiştir42

Pazırıkrsquodaki kurganlarda bulunan korunmuş bedenler incelendiğinde

mumyalamanın nasıl yapıldığı da ortaya ccedilıkarılmıştır Goumlrkemli mezarları

hazırlanana kadar bedenlerinin ccediluumlruumlmesini oumlnlemek iccedilin sadece huumlkuumlmdar ve

ailesinin uumlyeleri mumyalanmıştır Yapılan bu mumyalama işleminde iccedil organlar

beyin ve kaslar ccedilıkarılmıştır Ccedilıkarılan beyin ve iccedil organların yerine ccedileşitli otlar

toprak ccedilam iğnesi ve kozalaklar konmuştur Kesilen yerler at kılı ya da kas telleri

ile dikilerek kapatılmıştır Bazı bedenlerde kasların ccedilıkarılmamasının nedeni

mumyalama işleminin farklı kabilelerde farklı şekillerde yapılması olabilir43

Pazırıkrsquodaki II Kurgandan ccedilıkarılan kişinin vuumlcudunun buumlyuumlk bir kısmı

doumlvmelerle kaplanmıştır Diğer birkaccedil kurgandan ccedilıkan kadın ve erkek

mumyaların bedenlerinde de doumlvmelere rastlanmıştır

Sakalara ait kurganların bulundukları Pamir dağları ve Karakul goumlluuml

yakınlarındaki boumllgelerde kurganların arasında ya da yakınlarında farklı

41 Rudenko age s 13-16 Barkova agm s 21-22 42 Barkova agm s 22 43 Rudenko age s 279-283

44

renklerde ve boyutlarda taşlar kullanılarak yere ccedilizilmiş geoglipsler yani şekil ya

da resimler de bulunmaktadır44

223 Hunlarda Cenaze Toumlrenleri

Hunlarda huumlkuumlmdar ya da uumlst duumlzey bir youmlnetici oumllduumlğuumlnde buumlyuumlk bir

ccedilukur kazılarak mezar odası hazırlanırdı Oumllen kişi en guumlzel kıyafetleri ve

takılarıyla bir tabuta konurdu Mezar odasına tabutun dışında ccedileşitli eşya silah

ve aletler konurdu Mezarın uumlzerini kapattıktan sonra tepe yapmazlar ağaccedil ya da

bitki dikmezler matem kıyafetleri giymezlerdi Huumlkuumlmdar oumllduumlğuumlnde emrindeki

youmlneticiler ve eşleri ile birlikte yuumlzlerce binlerce kişi cenazeyi mezara kadar

takip ederdi45 Oumlluumllerini İskitler gibi mumyalamazlardı Ccedilin kaynaklarından

edinilen bilgilere goumlre imparatorlukta bir zafiyet durumu olursa duumlşman komşu

kabileler kasti olarak oumllmuumlş Hun kabile liderinin mezarını tahrip ederlerdi46

İntikam duygusu ile mezarların tahrip edilmesi atalar kuumlltuumlnuumln bu goumlccedilebe

topluluklar arasında ccedilok oumlnemli olduğunun bir kanıtıdır

224 Hun Kurganları

XIX yuumlzyıldan itibaren Ccedilinrsquoin kuzeyindeki boumllgelerde yapılan

incelemelerde ccedileşitli buumlyuumlkluumlkte pek ccedilok mezarın yer aldığı buumlyuumlk mezarlıklar

bulunmuştur Bu mezarlardan bazılarında arkeolojik kazılar yapılmış ve

sonuccedilları yayınlanmıştır İskitlerde sadece huumlkuumlmdar iccedilin yapılan mezarlarla

karşılaştırıldığında Hunlar huumlkuumlmdarların yanı sıra devlet youmlnetiminde yer almış

uumlst duumlzey kişiler iccedilin de mezar yapmışlardır Uumlst duumlzey youmlnetimde olan kişilere

ait mezarların ccedilok fazla sayıda olması MS I yuumlzyıla tarihleniyor ki bu durum

da o doumlnemlerde yaşanan sosyal ve kuumlltuumlrel bir değişime işaret ediyor olabilir47

Aynı şekilde kurganların bazılarında daha fazla at ve araba kalıntılarının

44 Baumer age s 209-210 45 Sima Qian Records of China s 164 Sima Qian Han Dynasty s 137 Wylie History of Heung-

Noo Vol3 s 411 46 Jettmar age s 149 47 Ursula Brosseder ldquoXiongnu Terrace Tombs and their Interpretation as Elite Burialsrdquo Current

Archaeological Research in Mongolia Bonn Contributions to Asian Archeology Vol 4 pp 247-280

Germany Aalexx GmbH-Grossburgwedel 2009 s 271-272

45

bulunması bu toplulukların daha yuumlksek sosyal ekonomik ve siyasal seviyeye

sahip olduklarını goumlsteriyor olabilir48

Doumlrt buumlyuumlk ve kapsamlı Hun Mezarlıklarından ikisi iccedil Moğolistanrsquoda

ikisi Baykal goumlluuml ccedilevresinde bulunmuştur En buumlyuumlk Hun Mezarlığı Hangay

(Khangay) dağlarının kuzeyinde Selenge ırmağının guumlneydeki bir kolu olan

Hanuy (Khunui) ırmağı havzasında diğeri Ulan-Batorrsquoun kuzeyindeki Noin-

Ularsquoda diğerleri de Baykal goumlluumlnuumln guumlney ve guumlneydoğusunda Selenge

havzasında Kyakhta ve Derestuirsquode bulunmuştur49

MOuml IIIndashII yuumlzyıl doumlnemindeki Hunlara ait mezarlar basit mezarlardı

Oumlluuml dikdoumlrtgen bir mezar ccedilukurunun iccediline bazen ahşap bir tabut bazen de

tabutsuz olarak yerleştirildi Bazı mezarların uumlzerine taşlardan tepecik yapılırken

bazılarının etrafı taş sırası ile belirlenirlerdi MOuml I ndash MS I yuumlzyıl doumlneminde

ise daha buumlyuumlk tepeli kurganların iccedillerinde bir geccedilit iccedil ve dış tabutlar ve ccedilok

sayıda eser bulunurdu Ccedilin sınırına yakın mezarlara tepe ya da mezarı ccedilevreleyen

taş sırası yapılmazdı50

Hun mezarlarının boyutları kişinin oumlnem derecesinde buumlyuumlk olurdu

Mezarlar toprak uumlzerinde yaklaşık kare biccediliminde ve kenarları pusula youmlnlerinde

olacak şekilde hazırlanırdı Kuzey-guumlney doğrultusunda yerleştirilen toprağın

altındaki derinliği mezarın kenar uzunluğu ile orantılı olarak yapılmış teraslı ters

kesik piramit şeklindeki mezar ccedilukuru ile guumlneyinde uzunluğu yine mezarın

kenar uzunluğu ile orantılı olan ancak dipteki mezar odasının yukarısında

sonlanan bir dromosun yer aldığı altında mezar olduğuna dair uumlzerinde yuumlkselti

tepe ya da ağaccedil olmayan mezarlardı Bu tip mezarlara teraslı mezarlar denirdi

Mezar ccedilukurunun dibindeki mezar odasının uumlzerinde bir ya da birkaccedil kat kalın

ve buumlyuumlk taşlardan oluşan katmanlar vardı Mezar odaları da ccedileşitlilik goumlsterirdi

Bazılarında iccedil ve dış mezar odası ile iccedil odanın iccedilinde tabut olurken bazılarında

sadece iccedil ve dış mezar odası bulunurdu Kuumlccediluumlk kurganlarda ise ya sadece bir

48 Nicola Di Cosmo ldquoHun İmparatorluğursquonun kuruluşu ve yuumlkselişirdquo Tuumlrkler VolI Ankara Yeni

Tuumlrkiye Yayınları pp708-718 2002 s 709 49 N Ishjamts ldquoNomads in Central Asiardquo Early Mongolia pp 146-163 yy Unesco1996 s 154-

155 50 Bunker vd age s 78

46

mezar odası ya da sadece tabut olurdu Oumlluuml mezar odasının ortasına

yerleştirilirdi51 Hunlara ait bazı buumlyuumlk mezarların hemen yakınında o mezar ile

bağlantılı kuumlccediluumlk daire formundaki sınırları taşlarla belirlenmiş uydu tabir

edilen yerin hemen altında bir tabut iccedilinde goumlmuumllmuumlş oumlluuml bulunan mezarlara da

rastlanmıştır Bunlara goumlmuumllen kişilerin buumlyuumlk mezara goumlmuumllen kişi ile bir ilgisi

olduğu duumlşuumlnuumllmektedir52

Mezarlarda tabutun dışında kısa kılıccedil ya da kama ok uccedilları yay seramik

kaplar ayna parccedilaları guumlneş ve ay figuumlruuml koşum takımları bazı takılar kemer

tokaları deniz kabukları ile suumlsluuml kemerler araba sırlı toprak kaplar bronz

kazan kıyafetler suumlsler kesik saccedillar kesik tırnaklar ve ccedileşitli ev eşyaları

bulunmuştur Ayrıca Altay boumllgesindeki İskit mezarlarından farklı olarak

buradaki mezarların tavanı da halı ya da kumaşlarla kaplanmıştır53 Diğer

eşyaların yanı sıra bazı mezarlarda bulunan guumlneş ve ay figuumlrleri oumlzellikle

tabutun hemen yanına kuzey youmlnuumlnde yerleştirilirdi Oumlluuml ile birlikte goumlmuumllen at

sığır koyun keccedili gibi hayvanların tamamı yerine kafa ve bacak kemikleri mezar

odasının dışında ve kuzeyinde goumlmuumlluuml olurdu54

Hsuumln-tzu Ccedilin geleneklerini anlattığı kitabında Ccedilin cenaze rituumlelleri

hakkında da detaylı bilgiler vermiştir Oumlluumlm onlar iccedilin aslında kişinin

ikametgacirchının değişmesidir Tabut evini tabutun uumlstuumlndeki oumlrtuumller ise evinin

perdelerini temsil eder55 Buna goumlre bir kişi oumllduumlğuumlnde tabutuna ccedilok kullandığı

eşyalarının yanı sıra yakınlarının hissettiği huumlznuuml ve kederi goumlstermeye youmlnelik

bazı eşyalar da konur Oumlrneğin başına tam olarak tutturulmamış bir şapka boş

kavanoz ve suumlrahiler sadece yer oumlrtuumlsuuml suumlslemeleri tamamlanmamış ahşap ve

seramik eşyalar ses vermeyen kamış ve duumlduumlk telleri takılmış ama akordu

51 Brosseder agm s 255-263 52 Bryan Miller vd ldquoXiongnu Elite Tomb Complexes in the Mongolian Altairdquo The Silk Road 5(2)

pp 27-35 2008 s 28 Bryan Miller vd ldquoElite Xiongnu Burials at the Periphery Tomb Complexes at

Takhiltyn Khotgor Mongolian Altairdquo Current Archaeological Research in Mongolia Ed J

Bemmann Bonn Rheinische Friedrich Wilhelms Universitat 2009 s 302 309 53 Rice Ancient Arts s 46 Rice her ne kadar eserinde Altay boumllgesindeki İskit mezarlarında yerde

halı ya da oumlrtuuml olmadığını belirtse de Rudenko (1970 s64) mezar odalarının bazırlarında yerde de halı

ya da oumlrtuuml olduğunu belirtmiştir 54 Brosseder agm s 261 265 55 Hsuumln Tzu Basic Writings Trans by Burton Watson New York Columbia University Press 1963

s 104-105

47

yapılmamış muumlzik aleti atsız at arabası gibi eşyalar oumllen kişinin onları hiccedilbir

zaman kullanamayacağını dolayısıyla huumlznuuml anlatmak iccedilindir56 Bazı Hun

mezarlarında da bu tip tamamlanmamış ya da kullanılamayacak eşyalar

bulunmuş olması iki toplum arasındaki kuumlltuumlrel etkileşimin işareti olarak

varsayılabilir

56 Brosseder agm s 262 267

48

UumlCcedilUumlNCUuml BOumlLUumlM

ESERLERİN İKONOGRAFİK DEĞERLENDİRMELERİ

31 KADIN FİGUumlRLERİ

311 Yılan Kadın Figuumlrleri

Herodotrsquoun Tarih adlı eserinin İskitleri detaylı bir şekilde anlattığı IV

kitabı Melpomenersquode İskitlerin meydana ccedilıkışları ile ilgili uumlccedil anlatıya yer

verilmiştir Bunlardan bir tanesi de Pontos Euxeniosrsquoda yerleşmiş Yunanların

anlattıklarıdır Buna goumlre Herakles Geryonrsquoun oumlkuumlzlerini oumlnuumlne katmış

giderken şimdi İskitlerin oturduğu topraklara gelmiş O zamanlar bu topraklarda

kimse yokmuş Burada buz gibi soğuk bir havaya yakalanmış uumlzerine Nemea

aslanının postunu ccedilekmiş ve uyumuş Bu sırada arabasına koşulu iki kısrak

otlarken bir mucize olarak kaybolmuş

Herakles uyanmış kısrakları aramış Boumlylelikle buumltuumln uumllkeyi geccedilmiş ve

sonunda Ağaccedillık (Hyalaea) denilen yere gelmiş Bir mağaranın iccedilinde doğauumlstuuml

goumlruumlnuumlşluuml bir yaratık bulmuş kalccedilalarından başlayarak yukarısı kadın alt kısmı

yılanmış Goumlrduumlğuuml yaratık karşısında uğradığı şaşkınlığı geccedilince ona kaybolan

kısraklarını sormuş O da kısrakların kendi elinde olduğunu geri alabilmesi iccedilin

onunla beraber olması gerektiğini soumlylemiş Oumlnerdiği koşullar Heraklesrsquoi razı

olmaya itmiş ve orada kalarak kadınla beraber olmuş Kadın kısrakları vermeyi

hep erteliyormuş ccediluumlnkuuml Heraklesrsquoin orada daha uzun kalmasını istiyormuş

Diğeri ise bir an oumlnce kısrakları alıp gitmek istiyormuş Sonunda kısrakları

vermiş ve şunları soumlylemiş ldquoBuraya gelen kısrakları senin iccedilin sakladım ve

karşılığını da aldım senden uumlccedil ccedilocuğum oldu Buumlyuumlyecekler o zaman onları ne

yapacağım Bunu sen soumlyleyeceksin Burada mı yerleştireyim yoksa senin

yanına mı goumlndereyimldquo Aldığı cevap ise şoumlyleymiş ldquoCcedilocuklarının buumlyuumlyuumlp

adam olduklarını goumlrduumlğuumln zaman eğer şu diyeceğimi yaparsan yanlış bir şey

yapmış olmazsın İccedillerinden hangisi şu yayı benim gibi kurar ve şu kılıcı benim

gibi kuşanırsa onu bu uumllkeye yerleştir Bu dediklerimi yapamayanları bu

topraklardan kov gitsinler Eğer bu dediğimi yaparsan hem mutlu olursun hem

de benim soumlzuumlmden ccedilıkmamış olursunrdquo

49

Herakles iki yayından birini kurmuş omuzdan atma kılıccedil kayışının nasıl

kuşanıldığını goumlstermiş sonra yayı ve kılıccedil kayışını kadına vermiş Kılıccedil

kayışının tokasında altın bir kupa varmış Bunları verdikten sonra gitmiş

Ccedilocukları doğmuşlar Buumlyuumlyuumlnce anaları adlarını koymuş birincisinin adı

Agathyrsos sonrakinin Gelonos en kuumlccediluumlğuumlnuumln Skythesrsquomiş Sonra Heraklesrsquoin

soumlzuumlne bağlı kalarak ccedilocuklardan onun emretmiş olduğu işleri yapmalarını

istemiş Ccedilocuklarının ikisi istenen işleri yapamamışlar anneleri de onları

kovmuş ccedilıkıp gitmişler En kuumlccediluumlkleri olan Skythes istenilenleri yapmış ve

yerinde kalmış Sonradan gelen buumltuumln Skyth kralları bu Herakles oğlu

Skythesrsquoden tuumlremiştir Daha sonraki zamanlarda da İskitlerin kılıccedil kayışlarında

asılı duran kupalar Heraklesrsquoin kupasının anısını suumlrduumlrduumlklerini goumlstermiştir1

Burada goumlccedilebe bir toplum olan İskitlerin atasının goumlccedilebe yaşamda gerekli

olan eşyalar yerine bir savaşccedilı ve ccediliftccedilinin ihtiyacı olan eşyaları miras olarak

bırakması dikkat ccedilekicidir2

Mitolojiye goumlre Herakles yapması gereken on iki işten biri olan

Geryonrsquoun oumlkuumlzlerini goumltuumlruumlrken geccedilici olarak bulunduğu topraklarda uumlzerinde

Nemea aslanının postunu oumlrterek uyumuştur Uyuduğu sırada kaybolan iki adet

dişi atını bulmak isterken bir mağarada yarı yılan yarı kadın bir yaratık ile

karşılaşmıştır Burada yaratığın yarısı yılan bir insan olarak seccedililmesinde

Heraklesrsquoin bebekliğinden beri yılanlarla olan ilişkisinin etkisi olmalıdır Ya da

bu yılan kadın formundaki yaratık nedeniyle Herakles hikacircyenin başkahramanı

olarak seccedililmiştir Kısrakları elinde bulunduran bu yaratık Herakles kendisi ile

kalır ve onunla birlikte olursa kısrakları vereceğini soumlylemiştir Kısraklar

Herakles iccedilin ccedilok oumlnemli olmalı ki bu teklifi kabul etmiştir Daha sonra bu

yaratık ile birleşmesinden uumlccedil tane ccedilocuğu olmuş ama onlar doğmadan oumlnce

kısraklarını da alarak orayı terk etmiştir

Terk ederken yaratık ile aralarında geccedilen konuşmalardan ccedilocukların

henuumlz doğmadığı doğmadan oumlnce gitmiş olmasına rağmen yılan kadının

1 Herodotos Tarih s 295-299 2 Jacobson The Deer Goddess s 162-163 (dipnot 24)

50

ccedilocuklar ile ilgili olarak ne yapılacağının kararını Heraklesrsquoe bırakması

Heraklesrsquoin dediklerini yapması halinde yılan kadının yanlış bir şey yapmamış

mutlu ve onun soumlzuumlnden ccedilıkmamış olacağı ccedilocukların cinsiyetlerinin ne

olacağından bahsedilmediği ancak erkek olacağı varsayılarak yay kurma ve kılıccedil

kuşanma yeteneklerine bakarak seccedilim yapmasını istemesi dikkat ccedilekici

detaylardır Ayrıca bu konuşmalar esnasında uumlccedil ccedilocuğun olacağı bilinmesine

rağmen aynı yaşta olacakları dikkate alınmadan ccedilocuklar iccedilin buumlyuumlk ortanca ve

kuumlccediluumlk tanımlamalarının yapılmış olması Herodotrsquoun kitabında aktardığı ve

İskitlerin kendi ataları Targiatos ile ilgili anlattıklarından etkilenmenin sonucu

olmalıdır Ccedilocuklar doğmadan ayrılıyor olmasında Yunan mitolojisine goumlre pek

ccedilok ccedilocuğu olan Heraklesrsquoin cinnet getirerek ccedilocuklarını oumllduumlrmuumlş olmasının

etkisi ile onlara zarar vermeme gayreti olabilir

Yılan kadın figuumlrleri iccedilin Apirsquoyi temsil ettiği youmlnuumlnde goumlruumlşler vardır

Ancak boumlyle bir yorum yapmak doğru olmasa gerek Ccediluumlnkuuml mitolojide

Herakles Yunan Panteonunda Apirsquoye denk gelen Tanrıccedila Herarsquonın

kıskanccedillıkları neticesinde onun yarattığı pek ccedilok zorluklarla savaşmak zorunda

kalmıştır ve hep karşı saflarda yer almışlardır Bu nedenle yılan kadının Api

olması muumlmkuumln goumlzuumlkmemektedir

51

3111 At Alınlığındaki Yılan Kadın Figuumlruuml

Bulunduğu Yer Tsymbalka Bolshaya Kurganı

Doumlnem MOuml IV yy

Malzeme ve Teknik Altın Kabartma Tekniği

Boyut Yuumlkseklik 414 cm

Şu Anda Bulunduğu Yer Hermitage Muumlzesi Rusya

Resim Resim 1

Resim Kaynağı 1 wwwhermitagemuseumorg

Tanım Altından kabartma olarak yapılmış ve karakteristik bir şekli

olan at alınlığıdır Uumlzerinde omuz hizasında dalgalı saccedillı kolsuz ve

sadece omuzlarını kapatan khiton giymiş aşağısı yılan uumlstuuml fiziksel

oumlzellikleri itibariyle kadın olduğu anlaşılan figuumlr bulunmaktadır

Başındaki polosu andırır başlığından ccedilıkan iki adet dalın kıvrılarak

yukarıda iki adet goumlz oluşturacak şekilde birleştiği noktanın hemen

uumlzerinde buumlyuumlk bir palmet motifi yer almaktadır Başın uumlzerindeki bu

form uzaktan bakıldığında başında palmet şeklinde tacı olan geniş ağızlı

bir yuumlzuuml andırmaktadır

Kadının kanatları yoktur Oumlnden hafif yırtmaccedillı eteğinin altından ccedilıkan

ve yılanı andıran sağa ve sola doğru kıvrılan simetrik formlar dıştan iccedile

doğru sırasıyla şoumlyledir En dışta burgulu vuumlcudu ve burgulu uzun

boynuzları olan grifonlar eteğin altından ccedilıktıktan sonra yukarı doğru

kıvrılmış ve yuumlzleri kadına bakar vaziyette durmaktadırlar Yılan kadın

v

OumlNSOumlZ

Bu ccedilalışmada amacımız Tuumlrk goumlccedilebe sanatına ait dinsel iccedilerikli sanat

eserlerinden bazılarının ikonografik ccediloumlzuumlmlemelerini yeniden yapmaktır

Avrasya step kuşağında goumlccedilebe yaşam suumlrmuumlş topluluklardan olan

İskitler ve Hunlar incelenmiştir Ancak Akhunlar ve Avrupa Hunları bu

ccedilalışmanın kapsamı dışında bırakılmıştır İskitler ve Hunlar arkalarında zengin

arkeolojik eserler bırakmışlardır Yazılı eser bırakmadıkları iccedilin haklarında

ancak Yunan Ccedilin İran ve Roma gibi tarihi kaynaklarından yararlanılarak bilgi

edinilebilmektedir Bunun yanı sıra arkeoloji alanında yapılmış olan ccedilalışmaların

sonucunda elde edilmiş verilerden de oumlnemli oumllccediluumlde faydalanılmıştır Bu

ccedilalışmada tuumlm bu bilgiler ışığında seccedililen eserler iccedilin ikonografik

ccediloumlzuumlmlemeler yapılmıştır Araştırmanın daha anlaşılır olabilmesi iccedilin eserlere ait

resimler ilgili boumlluumlmlere eklenmiştir

Giriş uumlccedil boumlluumlm ve sonuccediltan oluşan ccedilalışmanın giriş boumlluumlmuumlnde genel

hatlarıyla goumlccedilebe yaşam ccedilalışma yapılırken izlenen youmlntemler ve eserler

hakkında ikonografik ccediloumlzuumlmleme yapmak olan ana amacın yanısıra elde edilmek

istenen ikincil sonuccedillar hakkında bilgiler verilmiştir Ayrıca incelenen

boumllgelerdeki kurganları goumlsteren haritalar da eklenmiştir

Birinci boumlluumlmde İskitler ve İskitlerin kolları olan Saka Dahae ve

Massagetler ile Hunların yaşadıkları coğrafyalar kısaca tarihleri guumlnluumlk

yaşamları ekonomileri ve gelenekleri hakkında bilgiler verilmiştir Barış ve

savaş zamanları iccedilin nasıl bir sistem kurdukları goumlccedilebe yaşamın gereklerine

uyumlu yaşamları ve adalet sistemleri temas iccedilinde oldukları diğer halklar ve

topluluklardan kısaca bahsedilmiştir

İkinci boumlluumlmde İskitler ve Hunların inanışları gelenekleri rituumlelleri

kurban toumlrenleri oumlluuml goumlmme adetleri ve kurganları hakkında bilgiler verilerek bu

halkların yaşam ve inanccedil sistemlerinin anlaşılması sağlanmıştır Boumlylelikle

kurganların iccedilinde bulunmuş eserlerin oumlluumlyle birlikte konulma amaccedilları ile oumlluuml

vi

ve halkı iccedilin taşıdıkları anlamlar hakkında yapılan değerlendirmeler iccedilin altyapı

hazırlanması amaccedillanmıştır

Uumlccediluumlncuuml boumlluumlmde ise arkeolojik ccedilalışmalar sonucunda kurganlardan

ccedilıkarılmış ve incelenmek uumlzere seccedililmiş eserler taşıdıkları ana temalara goumlre

gruplandırılıp incelenmiştir Her boumlluumlmde eserlerin detaylı tanımlamalarına yer

verilmiş ardından diğer araştırmacıların goumlruumlşleriyle de karşılaştırılarak

eserlerin ikonografik ccediloumlzuumlmlemeleri yapılmıştır

Sonuccedil boumlluumlmuumlnde incelenen goumlccedilebe Tuumlrk topluluklarının inanışlarının

arkeolojik ccedilalışmalarla elde edilmiş eserlere dolayısıyla sanata yansımalarının

genel bir değerlendirmesi yapılmış ortak ve ayrılan youmlnler vurgulanmıştır

Bu ccedilalışma tam kapsamlı bir katalog ccedilalışması olmayıp İskitler ve

Hunlara ait bazı oumlrnek eserler seccedililerek sadece onlar iccedilin ikonografik

ccediloumlzuumlmlemeler yapılmıştır

Ccedilalışmalarım suumlresince sabırla oumlzenle ve değerli katkılarıyla bana

yardımcı olan ve youmlnlendiren tez danışmanım değerli hocam Doccedil Dr İbrahim

CcedilEŞMELİrsquoye maddi ve manevi destekleriyle her zaman yanımda olan ve beni

yuumlreklendiren eşim Adnan BALİ ve ccedilocuklarım Bilgehan Burak ve Zeynep

BALİrsquoye ccedilok teşekkuumlr ederim

FİGEN BALİ

İstanbul 2019

vii

İCcedilİNDEKİLER

11 COĞRAFYA 5 111 Karadenizrsquoin Kuzeyi 5 112 Altaylar 7 113 Orta Asya 7 114 Ordos ve Ccedilevresi 8

12 TARİH 9 121 İskit Tarihi 9 122 Hun Tarihi 12

13 SOSYAL HAYAT 14 131 İskitlerrsquoin Sosyal Hayatı 14 132 Hunlarrsquoın Sosyal Hayatı 16

14 SANAT 18 141 İskit Sanatı 19 142 Hun Sanatı 24

21 İNANCcedilLAR GELENEKLER VE TOumlRENLER 26 211 İskitler 26

2111 İskit İlahları 26 2112 İskit Mitleri 28 2113 İskitlerde Falcılık 30 2114 İskitlerde Ant İccedilme 31 2115 İskit Savaş Gelenekleri 31

213 Hunlar 33 2121 İnanccedillar ve Rituumleller 33 2122 Hun Savaş Gelenekleri 37

22 CENAZE TOumlRENLERİ VE KURGANLAR 39 221 İskitlerde Cenaze Toumlrenleri 39 222 İskit Kurganları 41 223 Hunlarda Cenaze Toumlrenleri 44 224 Hun Kurganları 44

OumlZ helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellipiii

ABSTRACT iv

OumlNSOumlZ v

RESİMLER LİSTESİ x

HARİTALAR LİSTESİ xiv

KISALTMALAR LİSTESİ xv

GİRİŞ 1

BİRİNCİ BOumlLUumlM

COĞRAFYA TARİH SOSYAL HAYAT ve SANAT

İKİNCİ BOumlLUumlM

DİNLER MİTLER RİTUumlELLER ve MEZARLAR

viii

31 KADIN FİGUumlRLERİ 48 311 Yılan Kadın Figuumlrleri 48

3111 At Alınlığındaki Yılan Kadın Figuumlruuml 51 3112 Elbise Suumlsuumlndeki Yılan Kadın Figuumlruuml 54

312 Kanatlı Kadın Figuumlrleri 57 3121 Ayna Uumlzerindeki Kanatlı Kadın Figuumlruuml 59 3122 Elbise Suumlsuumlndeki Kanatlı Kadın Figuumlruuml 62 3123 Alemdeki Kanatlı Kadın Figuumlruuml 64

313 Aynalı Kadın Figuumlrleri 66 3131 Diademdeki Aynalı Kadın Figuumlruuml 66 3132 Elbise Suumlsuumlndeki Aynalı Kadın Figuumlruuml 70

314 Taccedillı Kadın Figuumlrleri 72 3141 Duvar Oumlrtuumlsuumlndeki Taccedillı Kadın Figuumlruuml 72 3142 Eyer Oumlrtuumlsuumlndeki Taccedillı Kadın Figuumlrleri 76 3143 Kemer Tokasındaki Taccedillı Kadın Figuumlruuml 79 3144 Başlık Suumlsuumlndeki Taccedillı Kadın Figuumlruuml 82 3145 Taccedillı Kadın Figuumlrluuml Pendant 86

32 HAYVAN FİGUumlRLERİ 90 321 Geyik Figuumlrleri 90

3211 Geyik Figuumlruuml 91 3212 Ahşap Geyik Figuumlruuml 93 3213 Hayvan Figuumlrluuml Geyik 95

322 Kaplan Figuumlrleri 97 3221 Lahitteki Kaplan Figuumlrleri 98 3222 At Alınlığındaki Kaplan Figuumlruuml 101 3223 Doumlvmedeki Kaplan Figuumlruuml 103 3224 Tavan Halısındaki Kaplan Figuumlrleri 104 3225 Halıdaki Boynuzlu Kaplan Figuumlruuml 106

323 Kuş Figuumlrleri 108 3231 Horoz Figuumlrleri 108 32311 Deri Kemerdeki Horoz Figuumlrleri 109 32312 Horoz Figuumlrleri 110 3232 Kuğu Figuumlruuml 111

324 Balık Figuumlrleri 113 3241 Hayvan Figuumlrluuml Balık 113 3242 Doumlvmedeki Balık Figuumlruuml 116 3243 Balık Figuumlrluuml Pendantlar 118

325 Kaplumbağa Figuumlrleri 120 3251 Kaplumbağa ve Ejderhalı Kemer 120 3252 Balık ve Kaplumbağa Figuumlrleri 123

33 YARATIK FİGUumlRLERİ 125 331 Grifon Figuumlrleri 125

3311 Ayna Uumlzerindeki Grifon Figuumlruuml 127 3312 Ağzında Geyik Başı Tutan Grifon Figuumlruuml - 1 129 3313 Ağzında Geyik Başı Tutan Grifon Figuumlruuml - 2 131 3314 Eyer Oumlrtuumlsuumlndeki Grifon Figuumlruuml 133 3315 Grifonlu Sadak 135 3316 Grifonlu Pektoral 139

UumlCcedilUumlNCUuml BOumlLUumlM

ESERLERİN İKONOGRAFİK DEĞERLENDİRMELERİ

ix

3317 Grifonlu Amfora 144 3318 Grifonlu Kılıccedil Kını - 1 147 3319 Grifonlu Kılıccedil Kını - 2 149 33110 Grifonlu Kılıccedil Kını - 3 151

332 Sfenks Figuumlrleri 153 3321 Sfenksli Kılıccedil Kını 153 3322 Sfenksli Kuumlpe 157 3323 Sfenks ve Doğauumlstuuml Kuş Figuumlrluuml Duvar Halısı 159

333 Gaga Ağızlı At Figuumlrleri 162 3331 Gaga Ağızlı Atlı Kemer Tokası ndash 1 163 3332 Gaga Ağızlı Atlı Kemer Tokası ndash 2 165 3333 Gaga Ağızlı At Figuumlrluuml Doumlvmeler 167

334 Tek Boynuzlu Yaratık (Ki-Lin) Figuumlrleri 169 3341 Tek Boynuzlu Yaratıklı At alınlığı 171

335 Yeleli Kurt Figuumlruuml 173 336 Yaratık Figuumlrluuml Halı 175 337 Ejderha Figuumlrleri 178

3371 Ejderhalı Kın 179 34 RİTUumlEL OBJELERİ 182

341 Riton 182 342 Aynalar 184

3421 İnsan Figuumlrluuml Ayna 185 3422 Hayvan Figuumlrluuml Ayna 187 3423 T Figuumlrluuml Ayna 189

343 Kazanlar 191 3431 Dağ Keccedilisi Başlı Kazan 193 3432 Boğa Başlı Kazan 194 3433 Tuumltsuuml Kabı 196

344 Kesilmiş Saccedil ve Tırnaklar 199 3441 Kesilmiş Saccedil Oumlrguumlleri 199

345 Haoma (Soma) 201 3451 Haoma (Soma) Figuumlrluuml Oumlrtuuml 203

346 Araba 206 347 Guumlneş ve Ay Sembolleri 208 348 Ccediliccedilekli Taccedil 210

SONUCcedil 212

KAYNAKCcedilA 220

EKLER 233

x

RESİMLER LİSTESİ

Resim 1 Kadın figuumlrluuml altın at alınlığı

Resim 2 Kadın figuumlrluuml altın elbise suumlsuuml

Resim 3 Arkası bitki ve hayvan suumlslemeli elektrum ayna

Resim 4 Kanatlı kadın formunda altın elbise suumlsuuml

Resim 5 Kanatlı kadın formunda bronz alem

Resim 6 Uumlzeri kabartma suumlslemeli altın diadem ve uumlzerindeki

kabartmanın ccedilizimi

Resim 7 Uumlzeri kabartma suumlslemeli altın elbise suumlsuuml

Resim 8 Keccedile mezar duvar halısı

Resim 9 Dua eden kadınlarla bezeli yuumln eyer oumlrtuumlsuuml ve detay deseni

ccedilizimi

Resim 10 At ve insan figuumlrluuml altın kemer tokası

Resim 11 Uumlzeri kabartma suumlslemeli uumlccedilgen şeklinde altın başlık suumlsuuml

Resim 12 Kadın figuumlrluuml değerli taşlarla suumlsluuml altın pendant

Resim 13 Yere oturmuş altın geyik figuumlruuml

Resim 14 Deri ve ahşaptan yapılmış geyik figuumlruuml

Resim 15 Uumlzeri ccedileşitli hayvan figuumlrleriyle suumlsluuml yer oturmuş altın geyik

figuumlruuml

Resim 16 Uumlzeri kaplan figuumlrleriyle suumlslenmiş ahşap lahit

Resim 17 Kaplan şeklinde ahşaptan oyma at alınlığı

Resim 18 Kaplan şeklinde vuumlcut doumlvmesi ve ccedilizimi

Resim 19 Uumlzerinde yoğun kaplan bezemeleri bulunan yuumln mezar tavan

halısı

xi

Resim 20 Uumlzeri hayvan motifleriyle suumlslenmiş yuumln mezar halısı ve

desen ccedilizimi

Resim 21 Uumlzerinde aplike edilmiş horoz figuumlrleri bulunan deri kemer

Resim 22 Deriden yapılmış simetrik horoz figuumlrleri

Resim 23 Keccedileden yapılmış uumlccedil boyutlu kuğu figuumlruuml leylek ve turna

goumlrselleri

Resim 24 Uumlzeri ccedileşitli hayvan figuumlrleriyle suumlslenmiş balık figuumlruuml ve

desen ccedilizimi

Resim 25 Balık şeklinde vuumlcut doumlvmesi

Resim 26 Uccedillarından ahşap balık şeklinde pendantlar olan keccedile ve deri

eyer oumlrtuumlsuuml

Resim 27 Kaplumbağa ve ejderha figuumlrluuml bronz kemer tokası

Resim 28 Uumlzeri kaplumbağa ve balık figuumlrleriyle bezeli yuumln oumlrtuuml

Resim 29 Arkası bitki ve hayvan suumlslemeli elektrum ayna

Resim 30 Ahşap ve deriden yapılmış uumlccedil boyutlu grifon ve geyik figuumlruuml

Resim 31 Ahşap ve deriden yapılmış uumlccedil boyutlu grifon ve geyik figuumlruuml

Resim 32 Uumlzerinde grifon figuumlruuml bulunan keccedile eyer oumlrtuumlsuuml

Resim 33 Uumlzeri insan hayvan ve yaratık kabartmalarıyla bezeli altın

sadak (goritus)

Resim 34 Uumlzeri ccedileşitli hayvan yaratık bitki ve insan figuumlrleriyle bezeli

altın pektoral

Resim 35 Uumlzeri ccedileşitli hayvan yaratık bitki ve insan kabartmalarıyla

bezeli guumlmuumlş amfora

Resim 36 Uumlzeri hayvan yaratık ve insan kabartmalarıyla bezeli altın

kılıccedil kını ndash 1

xii

Resim 37 Uumlzeri ccedileşitli hayvan ve yaratık kabartmalarıyla bezeli altın

kılıccedil kını ndash 2

Resim 38 Uumlzeri ccedileşitli hayvan ve yaratık kabartmalarıyla bezeli altın

kılıccedil kını ndash 3

Resim 39 Uumlzeri ccedileşitli yaratık insan ve bitki kabartmalarıyla bezeli altın

kılıccedil kını

Resim 40 Sfenks formunda altın kuumlpe

Resim 41 Uumlzerinde yaratık figuumlrleri olan keccedile duvar halısı

Resim 42 Ccedileşitli hayvanlar ve yaratığın muumlcadelesinin yer aldığı altın

kemer tokası

Resim 43 Bir kurt ve bir yaratığın muumlcadelesinin yer aldığı bronz kemer

tokası

Resim 44 Doğauumlstuuml yaratıkların yer aldığı vuumlcut doumlvmesi

Resim 45 Tek boynuzlu yaratık figuumlrluuml guumlmuumlş koşum takımı suumlsuuml

Resim 46 Bir kaplan ve bir yaratığın muumlcadelesinin yer aldığı altın

kemer tokası

Resim 47 Bir geyik ve bir yaratığın muumlcadelesinin yer aldığı keccedile halı

Resim 48 İki ejderhanın muumlcadelesinin yer aldığı altın kama kılıfı

Resim 49 İki erkeğin ant iccedilmesinin tasvir edildiği uumlccedil boyutlu altın obje

Resim 50 İnsan figuumlruuml şeklinde sapı olan bronz el aynası

Resim 51 Sapında hayvan figuumlruuml yer alan bronz el aynası

Resim 52 Arkasında geometrik desenlerin yer aldığı sapsız el aynası

Resim 53 Koccedil başı şeklinde suumlslemesi olan bronz kazan

Resim 54 Boğa başı şeklinde suumlslemesi olan bronz kazan

Resim 55 Tuumltsuumller iccedilin kullanılan bronz kap

xiii

Resim 56 Kesilmiş saccedil oumlrguumlleri

Resim 57 Uumlzerinde haoma figuumlruuml yer alan yuumln oumlrtuuml

Resim 58 At arabası

Resim 59 Altın guumlneş ve ay plakalar

Resim 60 İnce altın plaka yaprak ve ccediliccedileklerle yapılmış taccedil

xiv

HARİTALAR LİSTESİ

Harita 1 Karadenizin kuzeyindeki İskit kurganları haritası

Harita 2 Asyadaki İskit kurganları haritası

Harita 3 Moğolistanrsquodaki Hun Mezarlıkları haritası

xv

KISALTMALAR LİSTESİ

ae Aynı eser

age Adı geccedilen eser

ba Eserin buumltuumlnuumlne atıf

bkz Bakınız

by Boyut yok

byy Bulunduğu yer yok

Ccedilev Ccedileviren

Ed Editoumlr

et Erişim tarihi

Fig Figure (Resim)

MOuml Milattan Oumlnce

MS Milattan Sonra

pl Levha

pp Sayfa numarası aralığı

s Sayfa numarası

Taf Tafel (Levha)

ty Basım tarihi yok

vd ve diğerleri

vd ve devamı

yy Yuumlzyıl

yy Yayımcı yok

yyy Basım yeri yok

1

GİRİŞ

Goumlccedilebelik doğuda Ccedilinrsquoden batıda Anadolu ve Avruparsquonın iccedillerine kuzeyde

Sibiryalsquodan guumlneyde Mezopotamya ve Hindistanrsquoa kadar olan boumllgelerde pek ccedilok

topluluğun benimsediği bir yaşam biccedilimiydi Suumlruuml hayvanları ve ev olarak

kullandıkları arabalarıyla suumlruumlleri ve kendileri iccedilin uygun yer arayışı iccedilinde bir

boumllgeden diğerine goumlccedilerek yaşamlarını suumlrduumlruumlrlerdi Tuumlm zamanlarının ve

hayatlarının doğa ile iccediliccedile olması neticesinde inanccedil sistemleri de buna goumlre

şekillenmişti Guumlneş ay ve yıldızlar yuumlksek dağlar ormanlar buumlyuumlk nehirler

goumlruumlnmez doğauumlstuuml guumlccediller ve oumlluumlmden sonra yaşam onların inanccedil sisteminin temelini

oluştururdu

Bu yaşamın gereği olarak hem diğer goumlccedilebe topluluklarla hem de gittikleri

boumllgelerdeki yerleşik halklarla ilişki iccedilinde olurlardı Bu ilişkiler kendilerinin uumlrettiği

mallar ile uumlretemedikleri malların değişimi yani ticaret amaccedillı olduğu kadar saldırı

ve savaş şeklinde de olurdu Bu ilişkiler neticesinde hem dinsel hem kuumlltuumlrel hem de

sanatsal alanda karşılıklı etkilenmeler kaccedilınılmazdı

Bronz Ccedilağın sonları ile Erken Demir Ccedilağırsquondan Erken Orta Ccedilağrsquoa kadar olan

yani MS VI yuumlzyılda devlet kurmuş Goumlktuumlrklere kadar olan doumlnemin ele alındığı

tezimizde Avrasya steplerinde Orta Asyarsquoda kuzey Ccedilin ve Ordos ile Moğalistan

iccedillerinde goumlccedilebe yarı goumlccedilebe ve bazen de yerleşik olarak yaşamış İskit ve Hun

topluluklarına ait dinsel sanat eserlerinin incelenmesi ve yeniden ikonografik

değerlendirmelerin yapılması amaccedillanmıştır Goumlccedilebe yaşam duumlzenleri nedeniyle bu

topluluklar yazılı kaynak bırakmamışlardır Bu nedenle kendileri hakkında bilgiler

ancak ilişki iccedilinde oldukları ve yerleşik duumlzende yaşayan komşularının bıraktıkları

yazılı kaynaklardan alınabilmiştir Oumlrneğin Herodot Tarih adlı eserinde Strabo da

Coğrafya adlı eserinde İskitler ve onların kollarından olan Sakalar Dhaeler ve

Massagetler hakkında detaylı bilgiler vermişlerdir Doğuda ise Ccedilin yıllıkları ve rituumlel1

kitaplarından Hunlar hakkında detaylı bilgiler edinmek muumlmkuumln olmuştur

1 Rituumlel oumlnceden belirlenmiş kurallara goumlre yerine getirilen dini ya da dini olmayan toumlrenlerdir

2

Eserlerin değerlendirmesinde kullandığımız ikonografik ccediloumlzuumlmleme

youmlnteminin teknik tanımı şoumlyledir dinsel iccedilerikli sanat yapıtlarında betimlenen dinsel

olay ya da kişiyle ilgili tipleşmiş hatta bir oumllccediluumlde standartlaşmış biccedilim duumlzenleri veya

kalıplarını inceleyen bilimsel disiplindir2 Yani bir eser uumlzerindeki figuumlrler ve

kompozisyonun goumlrsel anlamının yanı sıra taşıdığı ve anlatılmak istenen inanışlara

ve inanccedillara bağlı anlamlarını belirlemeye ccedilalışmaktır3 Seccedililen eserlerin

değerlendirmesinde kullanılan ikonografi youmlntemini bu ccedilalışmada uygularken

oumlncelikle eserin uumlzerinde bulunan figuumlrlerin ve komposizyonların en ince detayına

kadar tanımına yer verildi Daha sonra inanccedillar ve inanışlarla arasında bağ kurularak

bu eser ile anlatılmak istenen temanın asıl anlamı bulunmaya ccedilalışıldı

Eserler hakkında ikonografik değerlendirmelerin yeniden yapılması amacıyla

hazırlanan bu ccedilalışmada ana ve yardımcı kaynaklardan edinilen bilgilerin

kurganlardan ccedilıkarılan arkeolojik bulgularla desteklenip desteklenmediği konusu da

araştırılmış ve sonuccedilların değerlendirmesi yapılmıştır Ayrıca eserlerde kullanılan

benzer figuumlrlerin boumllgelere goumlre uumlslupsal farklar ve yine eserlerde kullanılan hayvan

yaratık ve diğer figuumlrlerin ccedileşitliliklerindeki boumllgelere goumlre farklar olup olmadığı

sorgulanmış ve incelenmiştir

Ccedilalışma yapılırken sağlıklı ve doğru değerlendirme yapılabilmesi iccedilin

muumlmkuumln olduğunca ana kaynakların incelenmesi metodu uygulandı Okumalar

sırasında tespit edilen ilave kaynaklara ccedileşitli uumlniversitelerin kuumltuumlphanelerinden ve

akademik internet sitelerinden ulaşılmaya ccedilalışıldı Hem ana hem de yardımcı

kaynakların incelenmesi neticesinde İskitler ve Hunların sosyal yaşamları

gelenekleri inanışları rituumlelleri oumlluuml goumlmme adetleri ve kurganları hakkında bilgiler

derlenerek bir altyapı oluşturulmaya ccedilalışıldı Daha sonra belli eserler seccedililerek oumlnce

detaylı olarak tanımlandı ardından diğer uzmanların bu eserler hakkındaki

goumlruumlşleriyle karşılaştırmalar yapılarak yeni bakış accedilısı ve verilerle ikonografik

ccediloumlzuumlmlemeler yapıldı Boumlylelikle tarihi kaynaklarda aktarılan bilgilerin ilgili doumlneme

ait eserlerde de izlenebilirliği değerlendirilmeye ccedilalışıldı

2 Kazım Artut Sanat Eğitimi Ankara Anı Yayınları 2004 s 319 3 Bedrettin Coumlmert Mitoloji ve İkonografi Ankara DeKi Yayınları 2010 s15-17

3

Bu tezin kapsamında yoğun olarak Karadenizrsquoin kuzeyi Altaylar kuzey Ccedilin

ve Ordos ile Moğolistanrsquoın orta ve kuzeyinde yer alan boumllgelerdeki kurganlardan

ccedilıkarılan eserler ele alınmıştır Bu boumllgelerde guumlnuumlmuumlze kadar yapılan arkeolojik

ccedilalışmalar neticesinde İskitler ve Hunlara ait pek ccedilok kurgan ve eser bulunmuştur

Ccedilıkarılan bu milyonlarca eseri kapsayacak bir katalog ccedilalışmasını bu ccedilalışmada

yapmaya yeterli zaman ve kaynak olmadığı iccedilin sadece oumlrnek teşkil edecek bazı

eserler her boumllgeden olmasına oumlzen goumlsterilerek seccedililmiş ve değerlendirme

yapılmıştır

Aşağıda İskitlere ve Hunlara ait kurganların yerlerini goumlsteren haritalara yer

verilmiştir Birinci haritada Karadenizin kuzeyi ve Kafkaslar yer alırken ikinci

haritada Orta Asya ve Altaylar yer almaktadır Uumlccediluumlncuuml haritada ise guumlney Rusya ve

Moğolistanrsquodaki buumlyuumlk Hun mezarlıklarının bazıları goumlsterilmektedir

Harita-1 Karadenizin Kuzeyinde Bulunan İskit Kurganları

KaynakBaumer 2014 Oumln kapak iccedili

4

Harita - 2 Asyada Bulunan İskit Kurganları

Kaynak Baumer 2014 Arka kapak iccedili

Harita - 3 Hun Mezarlıkları 1- Takhiltyn-Khotgor 2- Bai-Dag II 3- Gol Mod 2

4- Gol Mod 1 5- Noin Ula 6-Selbe Gol 7- Tsaram

Kaynak Brosseder 2009 Fig 1

Moğolistan

5

BİRİNCİ BOumlLUumlM

COĞRAFYA TARİH SOSYAL HAYAT ve SANAT

11 Coğrafya

111 Karadenizrsquoin Kuzeyi

İskitler MOuml VIIndashI yuumlzyıllar arasında Karadenizrsquoin kuzeyinde geniş bir

alanda huumlkuumlm suumlrmuumlşlerdir Azak denizinin doğusundaki Kuban ve Taman

boumllgelerinde şimdiki Kırımrsquoda ve Karadenizrsquoin kuzeyi ile kuzeydoğusunda

İstros (Tuna) nehrinden Tanais (Don) nehrine kadar olan şimdiki Rusya ve

Ukrayna arasındaki steplerde Yunan kolonilerine komşu olarak yaşamışlardır O

doumlnemde en bilinen ve ticari bakımdan da oumlnemli olan Yunan koloni şehirleri iccedil

boumllgelere ticaret imkacircnı sağladığı iccedilin nehirlerin Karadenizrsquoe doumlkuumllduumlkleri

yerlere kurulmuşlardı Bunlar arasında Tyras (Dinyester) ağzına kurulmuş Tyras

Tanais (Don) ağzına kurulmuş Tanais Hypanis (Bug) ve Borysthenes

(Dinyeper) arasına kurulmuş Olbia oumlnemli Yunan koloni şehirleriydi

O doumlnemde İskitlerin komşuları doğuda Kimmerler batıda Yunanlılar

guumlneyde Karadeniz ve kuzeyde ise pek ccedilok farklı halklardır Herodot Tarih adlı

eserinin birinci kitabı Kliorsquoda1 yedinci kitabı Polymnia2 ve esasen en detaylı

olarak doumlrduumlncuuml kitabı olan Melpomenersquode3 İskitlerin yaşadıkları boumllgeler

komşuları yaşam biccedilimleri mitleri4 ve inanışları hakkında detaylı bilgiler

vermiştir Herodotrsquoun aktardığına goumlre Tuna nehrinden Don nehrine kadar

uzanan Karadeniz kıyısındaki boumllgede sırasıyla Yunan soyundan gelen

Kallipidai İskitler ccediliftccedili İskitler goumlccedilebe İskitler ve sonrasında Şahane İskitler

yer almaktadırlar Yunanlılardan başka Halizonlar Neuriler Melankhlenoslar

Sauramatlar Budinler Thyssagetler Argipeialar İssedonlar ve tek goumlzluuml

1 Herodotos Tarih Ccedilev Muumlntekim Oumlkmen İstanbul Tuumlrkiye İş Bankası Kuumlltuumlr Yayınları 2014 s 5-

115 2 Ae s 507-615 3 Ae s 293-353 Herodotus Herodotus Trans by The Rev William Beloe Vol II London Henry

Colburn And Richard Bentley 1830 s 127-248 4 Mit eski Yunan dilinde ccedilok tanrılı dinlerdeki tanrı ve yarı tanrıların yaşantılarını insanlarla

ilişkilerini diğer efsanevi yaratıklar hakkındaki oumlykuumlleri iccedileren efsanelerdir (Saltuk 1993 121) Zaman

iccedilinde anlatılagelen soumlylenceler de mit olarak adlandırılmıştır

6

Arimaspesler de İskitlerle birlikte Karadenizrsquoin kuzeyinde yaşayan diğer

halklardır5

İskitler Karadenizrsquoin kuzeyinde Yunanlılar yakın doğuda Urartular

Medler Ahamenişler Partlar ve Asurlularla bazen barış bazen savaş ve ccedilatışma

biccediliminde de olsa hep etkileşim iccedilindeydiler6

5 Herodotos Tarih s 301-304 6 Emma C Bunker ldquoThe Land and The Peoplerdquo Nomadic Art of the Eastern Eurasian Steppes The

Eugene V Thaw and Other New York Collections with contributions by James CY Watt Zhixin

Sun New York The Metropolitan Museum of Art 2002 s 11

7

112 Altaylar

Altın Dağ demek olan Altay dağları Asya kıtasının ortasında buguumlnkuuml

Ccedilin Moğolistan Rusya ve Kazakistan sınırlarının birleştiği yerde

bulunmaktadır İrtiş ve Ob nehirlerinin de kaynağı olan bu dağların

guumlneybatısında Balkaş goumlluuml kuzeydoğusunda ise Baykal goumlluuml yer almaktadır

Altay dağları kuzey ve kuzeydoğuda Sayan dağları ile birleşirken guumlneydoğuda

Gobi ccediloumlluumlne doğru uzanmaktadır

Doğu ve batı arasında merkezi bir boumllge konumunda olan Altaylarda

yaşayan İskitlerin aynı zamanda Ccedilin Orta Asya Asurlular Sakalar ve diğer

İskitler ile askeri ticari ve kuumlltuumlrel ilişkileri olmuştur Kurganlarda bulunan ve

bu boumllgeye ait olmayan Ccedilin ayna ve ipekleri ile İran yuumln dokumaları gibi eserler

bunun kanıtıdır

113 Orta Asya

Hazar Denizinden doğuda Balkaş goumlluumlne Aral goumlluumlnden guumlneyde

Hindikuş Dağlarına kadar olan boumllge Orta Asya olarak tanımlanmaktadır Boumllge

buguumlnkuuml Tuumlrkmenistan Oumlzbekistan guumlney Kazakistan Kırgızistan Tacikistan

Kuzey Afganistan ve kuzeydoğu İran sınırları iccedilindedir Hazar denizinden Aral

goumlluumlne kadar olan boumllgede Dahaeler Aral goumlluuml Amu Derya (Oxus) ve Sir Derya

(Jakartes) nehirleri havzasında Massagetler ve Aral goumlluumlnden Balkaş goumlluumlne

kadar olan boumllgede ise Sakalar yaşamaktaydılar Buumltuumln bu halklar İskit soyundan

gelmektedirler

Herodot Tarih adlı eserinde Massagetlerin Araxes nehrinin yanında

İssedonların karşısında oturduğunu yazmıştır7 Ancak Araxes yani Aras8 nehri

Kafkaslarda yer almaktadır Coğrafi bilgi eksikliği ya da başka bir nedenle

Araxes ile Jakartes yani Sir Derya nehrini karıştırmış olması muhtemeldir

Yukarıda bahsi geccedilen İssedonlar da muhtemelen Balkaş goumlluumlnuumln doğusunda

buguumlnkuuml Ccedilinrsquoin kuzeybatısı ile Ccedilin-Moğolistan sınırı boumllgesinde yaşayan Wu-

Sunrsquolar olmalıdırlar

7 Herodotos Tarih s 108 8 Bilge Umar Tuumlrkiyedeki Tarihsel Adlar İstanbul İnkılap Yayınları 1993 s 94

8

114 Ordos ve Ccedilevresi

Sarı Irmak havzası Ccedilinrsquoin kuzey ve kuzeybatıdaki goumlccedilebe kabilelerle

temas noktası durumundaydı Buguumlnkuuml Moğolistanrsquoın Ccedilin ile sınırı olan boumllge

Kuzey Ccedilin daha guumlneyde Sarı ırmağın kuzeye doğru yaptığı geniş kavisin

ortasında kalan ve Gobi ccediloumlluuml sınırında olan boumllge ise Ordos olarak

tanımlanmaktadır Bu boumllgeler Ccedilinrsquoin oumlzellikle Hun (Hsiung-nu) kabileleri ile

temas noktasıdır Eberhard bu boumllgeyi Ccedilinliler ile Hunların (Hsiung-nu)

Tuumlrklerin yahut Moğolların suumlrekli doumlvuumlştuumlğuuml yer olarak tanımlamıştır9 Hatta

Ccedilinrsquoin kuzeyinde yaşayan ve suumlrekli akın duumlzenleyen Hun (Hsiung-nu) ve diğer

goumlccedilebe kabilelerden korunmak iccedilin MOuml VII yuumlzyıldan itibaren parccedilalar halinde

yapılmaya başlanan duvarların daha sonra birleştirilmesi ile Ccedilin Seddi meydana

gelmiştir

Hakkında sadece Ccedilin kaynaklarından bilgi edinilebilen Ordos konumu

itibariyle goumlccedillere askeri seferlere ve pek ccedilok savaşa ev sahipliği yapmıştır

Ayrıca coğrafi yapısı nedeniyle tarımla uğraşan yerleşik Ccedilinliler iccedilin zorlayıcı

olmuştur Buna karşılık goumlccedilebe Hunların suumlruumlleri iccedilin ccedilok uygun yapıdadır10

9 Wolfram Eberhard Ccedilin Tarihi Ankara Tuumlrk Tarih Kurumu Basımevi 1947 s 4 10 James CY Watt ldquoThe Legacy of Nomadic Art in China and Eastern Central Asiardquo Nomadic Art of

the Eastern Eurasian Steppes Emma C Bunker with contributions by James CY Watt Zhixin Sun

New York The Metropolitan Museum of Art 2002 s 199-200

9

12 Tarih

121 İskit Tarihi

İskitlerden ilk olarak MOuml VIII yuumlzyılda yaşamış Yunanlı şair

Hesiodrsquoun eserinde bahsedilmiştir Şair İskitleri bronz işlemeyi bulan kısrak

suumltuuml iccedilen ve at arabaları uumlzerinde yaşayanlar olarak tanımlamıştır11 Ayrıca MOuml

VII yuumlzyılda Asur Kralı Esarhaddon (MOuml 681-668) yazıtlarında da İskitlerden

ldquoAşkuzairdquo ya da ldquoİşkuzairdquo isimleri ile bahsedilmiştir12

İskitler MOuml I bin yıldan itibaren ccedileşitli doumlnemlerde Asya Avrupa Orta

Asya Kuzey Hindistan Anadolu İran ve hatta Mısırrsquoa kadar olan ccedileşitli

boumllgelerde huumlkuumlm suumlrmuumlş etkili bir goumlccedilebe Tuumlrk topluluğudur Aslında onlara

Yunanlılar İskit diyorlar İranlılar onlara Saka derken kendileri ise kendilerine

Skoloti diyorlardı13

Kurganlarda bulunan eserlerin değişimine goumlre arkeologlar MOuml VIIndashVI

yuumlzyıllar arasını Erken İskit Doumlnemi MOuml VIndashV yuumlzyıllar arasını Orta İskit

Doumlnemi MOuml IVndashIII yuumlzyılları ise Geccedil İskit Doumlnemi olarak ayırmışlardır14

Sakalar ve ardılları Wu-sunrsquolar doğu Kazakistanrsquoda MOuml VIII-I yuumlzyıl

arası huumlkuumlm suumlrmuumlşlerdir Onların batısında Hazar denizi ile Aral goumlluuml arasında

da Massagetler huumlkuumlm suumlrmuumlşlerdir Herodotrsquoun birinci kitabı Kliorsquoda Massaget

kraliccedilesi Tomris ve Pers Kralı Kyros arasındaki savaş anlatılır15 En batıda ise

İskitler yer almaktadırlar İskitler MOuml VI yuumlzyıldan itibaren Kafkaslar Kırım

ve Karadenizrsquoin kuzeyindeki steplerde huumlkuumlm suumlrmuumlşlerdir

11 Hesiod Homeric Hymnns and Homerica Trans Hugh G Evelyn-White London William

Heineman1920 s 77 179 12 Boris Piotrovsky ldquoEarly Cultures of the Lands of the Scythiansrdquo From the Lands of the Scythians

ndash Ancient Treasures From of the USSR (3000 B C-100 B C) Adapted from a Russian text by Boris

Piotrovsky The Metropolitan Museum of Art Bulletin Vol XXXII Number 5 New York The

Metropolitan Museum of Art Publishing 1975 s 16 18 BN Grakov İskitler Ccedilev DAhsen Batur

İstanbul Selenge Yayınları 2008 s 43 13 Herodotos Tarih s 295 14 Anna I Melyukova ldquoScythians of Southeastern Europerdquo Nomads of the Eurasian Steppes in the

Iron Age Ed J Davis-Kimball VA Bashilov LT Yablonsky Berkeley Zinat Press pp27-58 1995

s 34 M Rostovtzeff The Animal Style In South Russia And China New York Hacker Art Books

1973 s 24 15 Herodotos Tarih s 110

10

MOuml V yuumlzyılda yaşamış uumlnluuml tarihccedili Herodot Tarih adlı eserinin birinci

kitabı Kliorsquoda İskitlerden şoumlyle bahseder İskitler Kimmerleri Avruparsquodan

ccedilıkardıktan sonra Asyarsquoya ve Medlerin uumlzerine yuumlruumlduumller Medleri yendikten

sonra buumltuumln Asyarsquoya yayıldılar hatta Mısır uumlzerine yuumlruumlduumller Filistinrsquoe

girdiklerinde Mısır kralı oumlnlerine ccedilıkıp hediyeler vererek onları durdurdu İskitler

Suriyersquoye geri doumlnerken Askalon şehrine girdiler Buumlyuumlk ccediloğunluğu şehre zarar

vermeden geccedilip gittiler Ancak kuumlccediluumlk bir grup İskit Goumlksel Afrodit tapınağını

yağma ettiler Tanrıccedila da onları ccedilarparak hepsini kadın yaptı İskitler ldquoEnarelerrdquo

adını verdikleri bu kişilerin işledikleri guumlnahlar yuumlzuumlnden bu hastalığa

yakalandıklarını duumlşuumlnduumller Sonuccedilta Asya yirmi sekiz yıl İskit egemenliği

altında kaldı16

Herodot doumlrduumlncuuml kitabı olan Melpomenersquode ise İskitler hakkında yine

benzer bilgiler vermiştir Şoumlyle ki Asya steplerinde yaşayan goumlccedilebe İskitler

Massagetlerle yaptıkları savaşta yenilince Araxes (yani Aras17 değil de aslında

Jakartes yani Sir Derya) ırmağını geccedilerek Kimmerlerin yaşadığı topraklara

geldiler ve onları topraklarından kovarak yerleştiler Daha sonra Kafkas

dağlarını sağ taraflarına alarak Mediaya geldiler ve Medleri yendiler Boumlylelikle

İskitler Asyarsquoya yayıldılar Daha sonra Suriye ve Filistin uumlzerinden Mısırrsquoa

youmlneldiler Mısırrsquoa kadar gitmeden geri doumlnduumller Asya yirmi sekiz yıl İskit

youmlnetiminde kaldı18

Herodot yedinci kitabı Polymniarsquoda İskitlerin Amyrgia kabilesinden

gelen Sakaların koni biccediliminde şapkalar giydiğini kendilerine oumlzguuml yayları

hanccedilerleri ve balta benzeri sagarisleri olduğunu aktarmıştır19 Romalı tarihccedili

Strabo ise Geographica adlı eserinde Sakaları şoumlyle anlatmıştır Hazar

Denizirsquonin guumlneydoğusundan doğuya Orta Asyarsquoya doğru ilerlerken Baktra ve

Soğdrsquodan sonraki goumlccedilebeler İskitlerdir Hazar Denizirsquonden itibaren oumlnce Daersquoler

daha doğuda Massagetler ve Sakalar bulunmaktadır Strabo ayrıca Eratostenesrsquoin

Sakaların Sir Derya nehrinin oumltesinde yaşadıklarını soumlylediğini de

16 Herodotos Tarih s 60-61 17 Umar age s 94 18 Herodotos Tarih s 298-299 19 Ae s 540

11

aktarmaktadır20 Goumlccedilebe hayatı suumlren kabilelerin her birinin ayrıca kendi isimleri

de vardır

Bir anlatıya goumlre istila etmek iccedilin Baktra ve Ermenistanrsquoa saldırılar

duumlzenleyen Sakalar Kapadokyarsquoya kadar ilerlerler Sonrasında ganimetleri

paylaşırken Pers generali tarafından bozguna uğratılırlar Daha sonra buraya bir

tepe yapılarak Pers tanrıları iccedilin bir tapınak inşa edilir ve orada her yıl Saka adı

verilen bir festival kutlanır Başka bir anlatıya goumlre ise Sakalar karşısında

yenilgiye uğrayan Cyrus (Kyros) Sakalara bir tuzak hazırlar Kampında yiyecek

ve iccedilkilerle birlikte birkaccedil kişiyi bırakarak ccedilekilir Sakalar gelip iccedilki ve

yiyecekleri goumlruumlnce sarhoş olana kadar iccedilerler Cyrus (Kyros) ordusu ile geri

doumlnuumlp hemen hepsini oumllduumlruumlr Cyrus (Kyros) bu başarısını tanrılara atfeder ve

Saka adını verdiği bu guumlnuuml bir tanrıccedilaya adar Sonrasında her yıl festival

duumlzenleyerek İskit kıyafetleri giyip sarhoş olana kadar iccedilip saccedilma danslar

yaparak kutlarlar21 Straborsquonun aktardığı bu olaya Herodot da eserinde yer

vermiş ancak bu yaşananların Perslerle Massagetler arasında olduğunu

belirtmiştir22

Ahamenişlere ait Nakş-i Ruumlstem23 Persepolis24 ve Hamadan25rsquoda

bulunan I Darius (MOuml 521-486) kraliyet yazıtlarında adları Saka olarak geccedilen

pek ccedilok goumlccedilebe kabile olduğu yer almaktadır Bunlardan ilki Saka Haumavarga

yani lsquoHaoma iccedilen Sakalarrsquodır İkincisi Saka Tigraxauda yani lsquoSivri Şapkalı

Sakalarrsquodır Herodot ise onların İskitlerin kabilesinden olduğunu sivri şapkalar

taktığını pantolon giydiklerini savaşta ok ve sagaris adını verdikleri balta

kullandıklarını aktarmıştır26 Uumlccediluumlncuumlsuuml Saka Tyaiy Para Sugdam yani

lsquoSogdianarsquonın Oumltesindeki Sakalarrsquodır Sonuncusu ise Saka Tyaiy Paradraya

20 Strabo Geographica Vol II London Henry G Bohn publications 1856 s 245-248 21 Ae s 246-247 22 Herodotos Tarih s 113 23 Livius-1 25-26 28-29 (Ccedilevrimiccedili) 8032019 24 Livius-2 5-6 (Ccedilevrimiccedili) 8032019 25 Livius-3 4-5 (Ccedilevrimiccedili) 8032019 26 Herodotos Tarih s 540-541

12

Skudra yani lsquoDenizin Oumltesindeki Sakalarrsquo diğer bir deyişle Karadenizrsquoin

Kuzeyindeki İskitlerdir27

MOuml IX ndash VIII yuumlzyıllarda guumlney Sibiryarsquoda MOuml VII yuumlzyıldan

itibaren buguumlnkuuml Kazakistan Ural dağları Rusya ve Ukraynarsquoda İskitler ve

birccedilok goumlccedilebe halk yaşamışlardır MOuml II yuumlzyıl civarında da yerlerini Hun

Wu-sun ve Sarmatlara bırakmışlardır28

122 Hun Tarihi

Hunlar MOuml VIIndashIII yuumlzyıllar arasında kuzey Ccedilin Ordos ve buguumlnkuuml

Moğolistanrsquoda yaşamış goumlccedilebe Tuumlrk kabileler topluluğudur Daha sonra MOuml

III-IIndashMS I yuumlzyıllar arasında Ccedilinrsquoin kuzeyinde başlayarak batıya doğru

uzanan buumlyuumlk bir imparatorluk kurmuşlardır MOuml III yuumlzyıldan itibaren Ccedilin

kaynaklarında adları Hsiung-nu (Hun) olarak geccedilmektedir29 Şanyu adı verilen

huumlkuumlmdarın youmlnetiminde Sağ ve Sol olarak adlandırılan boumllgelerin başındaki

guumlvenilir hanedan mensupları ile imparatorluk giderek buumlyuumlmuumlştuumlr

Ccedilin kaynaklarına goumlre Hun (Xiongnu) Xanbei ve Wuhuan kabileleri

MOuml IIIndashMS III yuumlzyıllar arasında Ccedilinrsquoin kuzey boumllgesinde en etkili

topluluklardı İskitler ve Sakalarla ilintili olup buguumlnkuuml Ganzu boumllgesinde

yaşayan Yuechi (Rouzhi)rsquoler oumlnceleri Hunlardan (Xiongnu) daha etkiliydiler

Ancak MOuml II yuumlzyılda Hunlar (Xiongnu) tarafından batıya suumlruumllduumller30

Kuzey Ccedilinrsquode yer alan Ordos boumllgesi ise konumu itibariyle oumlnemli bir

boumllgedir Sarı Nehirrsquoin suladığı topraklara sahip bir kısmı ccediloumll olan ancak kuzey

kısımları verimli bir boumllgedir Konumu nedeniyle MOuml III yuumlzyıldan itibaren

yeni kurulan Hun Devleti iccedilin oumlnem kazanmıştır Yeni kurulan imparatorluk

doğuda Liaoning batıda Xinjiang kuzeyde Baykal goumlluuml ve Minusinsk havzasına

27 Christoph Baumer The History of Central Asia The Age of the Steppe Warriors Trans by

Miranda Bennett C1 London IB Tauris 2014 s 198-199 28 Hermann Parzinger ldquoThe Scythians Nomadic Horsemen of the Eurassian Stepperdquo Preservation Of

The Frozen Tombs Of The Altai Mountains pp 19-30 United Nations Educational Scientific and

Cultural Organization UNESCO Paris Ateliers Industria Publications 2008 s 19 29 Omelian Pritsak ldquoXun Der Volksname de Hsiung-Nurdquo Central Asiatic Journal V Nr 1 Hamburg

yy 1959 s 27-34 30 Emma C Bunker vd Ancient Bronzes of the Eastern Eurasian Steppes From the Arthur M

Sackler Collections New York Arthur M Sackler Foundation 1997 s 76

13

kadar uzanmaktadır31 Ordos hem askeri hem de ekonomik bakımdan Ccedilin ile

ilişkilerde uccedil boumllge konumundadır Ccedilinliler iccedilin de başkentlerinin olduğu

eyaletin sınırında olduğu iccedilin ayrıca oumlnem arz etmektedir Hatta Qin ve Han

Hanedanlıkları doumlneminde Ccedilin Seddi bu boumllgede yapılmaya başlanmış ve Hunlar

bu boumllgeden atılmışlardır Ancak Han İmparatoru Wudi (tahta geccedilişi MOuml 140-

87 doğumu MOuml 156)rsquoden sonra Ordos tamamen Hunların eline geccedilmiştir32

31 Ae 32 Watt agm s 199-200

14

13 Sosyal Hayat

131 İskitlerrsquoin Sosyal Hayatı

İskitler suumlruumller halinde at ve buumlyuumlkbaş hayvan beslerlerdi Goumlccedilebe

duumlzende bir hayat yaşadıkları iccedilin evleri atların ccedilektiği arabalarının uumlzerindeki

keccedileden yapılmış ccediladır benzeri yapılardı Suumlrekli suumlruumllerini yetiştirebilecekleri

verimli otlak arayışı iccedilindeydiler Ancak Karadenizrsquoin kuzeyinde şehirlerde

yaşadıkları da Herodot tarafından aktarılmıştır Nasıl goumlruumlnduumlkleri ve giyimleri

hakkında bilgiler ancak kurganlardan ccedilıkan İskitlere ait kıyafet ve takılar ile bir

kısım eserlerin uumlzerindeki ccedilizimlerden ve tarihi kaynaklardan edinilebilmektedir

Giyimleri uzun pantolon kemerle bağlanmış dizin yukarısına kadar uzanan

yelek ya da ceket başı oumlrten yumuşak başlık ve deri bot ya da ccedilizmelerden

oluşmaktaydı Atlarının uumlzerine serdikleri eyer oumlrtuumlleri sadece oumlrtuuml oldukları iccedilin

ihtiyaccedilları olan pek ccedilok eşyayı kemerlerine asarlardı Bunlar kuumlccediluumlk yaylarını ve

oklarını koydukları sadak (goritus) kılıf iccedilinde akinakes yani kısa kılıccedilları bazen

savaş baltası ya da mızrak bazen de kalkan olurdu Kuumlccediluumlk yay ve oklarını birlikte

taşıdıkları kendilerine oumlzguuml sadakları hep sol tarafa asılırdı

İskitler bulundukları boumllgelerin koşullarına uygun yaşam tarzları

geliştirmişlerdi Herodotrsquoun bahsettiği gibi Karadenizrsquoin kuzeyinde bir kısım

İskitler kurdukları şehirlerde yerleşik duumlzende yaşarlardı Pek ccediloğu da goumlccedilebe

yaşamın gereği olarak suumlrekli yer değiştirerek hayvanları iccedilin uygun yer

aradıkları gibi bazen yaylacı duumlzende yani kışları yerleşik yazları yaylalara

ccedilıkmak şeklinde yaşarlar bulundukları coğrafya ve iklime uygun olarak suumlruumller

halinde sığır koyun keccedili at yak ccedilift houmlrguumlccedilluuml Baktra devesi gibi hayvanları

beslerlerdi İskitler eserlerinde ccediloğunlukla hayvan figuumlrlerini kullanırlardı ve bu

ldquoGoumlccedilebe Hayvan Uumlsluburdquo olarak adlandırılırdı33 Atı hem binek hayvanı olarak

hem arabalara koşmada hem de eti ve suumltuuml iccedilin beslerlerdi34

İskitlerde hem kadınlar hem de erkekler ccedilok iyi at binerlerdi Guumlnluumlk

yaşamda pek ccedilok bakımdan yararlandıkları at ayrıca oumlluumlmden sonra onları oumlbuumlr

33 Esther Jacobson The Art of the Scythians The Interpenetration of Cultures at the Edge of the

Hellenic World Netherlands Imprint Leiden EJ Brill 1995 s 30-31 Watt agm s 3 34 Strabo Geographica Vol I London Henry G Bohn publications 1854 s 479

15

duumlnyaya giderken eşlik edeceği iccedilin de oumlnemliydi35 İskitler iccedilin her bakımdan

ccedilok oumlnemi olan ata verdikleri değerin ve oumlnemin goumlstergesi olarak da

kurganlardan ccedilıkarılan eşyalar arasında bulunan at koşum takımları hep iyi

malzemeden iyi işccedililikle yapılmış ve oumlzel oumlnem verilmiş eserler olmuşlardır

Atın yanı sıra ikincil olarak koyun keccedili az miktarlarda sığır yak gibi buumlyuumlkbaş

hayvanlar beslemişlerdi36 Her ne kadar Altay boumllgesindeki kurganlarda arabalar

bulunmuş olsa da buradaki halklar ccediloğunlukla evlerde yaşamışlardır Ccediluumlnkuuml hem

ağaccedil ve ahşap boumllgede ccedilok fazladır hem boumllge toprakları ccedilok verimli olduğu iccedilin

suumlrekli yer değiştirme ihtiyacı ortadan kalkmıştır hem de araba uumlzerinde ev

yapabilecek keccedile ve diğer malzemeler bu boumllge iccedilin kolay uumlretilebilir ya da elde

edilebilir değildi37

İskitler MOuml VIndashIV yuumlzyıllar arasında Asyarsquoda Altay Dağları ve

ccedilevresinde de yaşamışlardır Yaşadıkları doumlnem boyunca bozkır hayatının buumltuumln

zorluklarıyla muumlcadele etmiş ve varlıklarını suumlrduumlrmuumlşlerdir Oumlluumlmden sonra da

hayatın var olduğuna inanılan bu topluluklarda oumllen kişiler ile birlikte kıyafetleri

takıları savaş silahları eşleri yardımcıları atları arabaları ccedileşitli eşya ve

hediyeleri de goumlmuumllmuumlştuumlr Mezarlara konan bu eşyalar boumllgelere goumlre

farklılıklar goumlsterebilmektedir Oumllen liderleri ve kabilenin oumlnemli kişileri iccedilin

Altay dağlarının yuumlksek boumllgelerine kurgan adı verilen mezarlar yapmışlardır

Deniz seviyesinden 1600 metre yuumlksekteki boumllgenin doğal iklimi sayesinde bu

kurganlardaki her şey oumlzellikle de mumyalanmış bedenler ve organik

malzemeden yapılmış eserler guumlnuumlmuumlze kadar ulaşabilmiştir

Boumllgede yaşayan bu goumlccedilebeler iccedilin en kutsal hayvanlar goumlklerin hacirckimi

olan kartal guumlccedilluuml leopar yere sağlam basan dağ keccedilisi ve her yıl boynuzları

yeniden ccedilıkan geyiktir38

35 Sergei I Rudenko Frozen Tombs of Siberia the Pazyryk Burials of Iron Age Horsemen

translated from the Russian and with a preface by MW Thompson London JM Dent amp Sons Ltd

1970 s 56 36 Rudenko ae s 56-58 37 Rudenko ae s 63 38 Baumer age s 188

16

Altay boumllgesinde yaşayan İskitlerin kurganlarında bulunmuş bedenler

iklim nedeniyle korunduğu iccedilin oumlzellikle vuumlcutlarındaki doumlvmeler ortaya

ccedilıkarılabilmiştir Diğer boumllgelerdeki kurganlarda bulunan bedenlerden geriye

sadece kemikler kaldığı ve deri dokusu bulunmadığı iccedilin onların da vuumlcutlarında

doumlvme olup olmadığı bilinememektedir Herodot da eserinde İskitlerin

vuumlcutlarına doumlvme yaptığına dair bilgi vermemiştir Vuumlcutlara yapılan

doumlvmelerin asalet işareti ya da suumls iccedilin olabileceği gibi ağırlıklı olarak kullanılan

doğauumlstuuml figuumlrler nedeniyle koruyucu (amulet) oumlzellikleri iccedilin yapılmış

olabileceği de duumlşuumlnuumllmektedir39

Massagetlerin giysileri ve yaşamları da İskitlere benzerdi Atlı ya da yaya

savaşabilirlerdi Silah ve savaş aletlerini yalnız bakır ve altın ile yaparlardı

Ccediluumlnkuuml uumllkelerinde altın ve bakır ccedilok boldu Demir ve guumlmuumlş kullanmazlardı

Toprağı ekmezler suumlruuml hayvanlarıyla ve balıkccedilılıkla geccedilinirlerdi Sadece guumlneşe

taparlar ve ona at kurban ederlerdi Onlara goumlre oumlluumlmluumllerin en hızlısı olan at

tanrıların en hızlısına adanmıştı40

Herodot Massagetlerin buumlyuumlk ve guumlccedilluuml bir ulus olduğunu İssedonların

karşısında oturduklarını ve İskit soyundan olduklarının soumlylendiğini aktarmıştır

Yaşantıları hakkında bilgi verirken koumlkler ve ağaccedillardaki yemişleri toplayıp

tuumlkettiklerini ancak bir ağacın yemişini farklı bir şekilde kullandıklarını

vurgulamıştır Bir yerde toplanıp ateş yaktıklarını bu ağacın meyvelerini ateşe

attıklarını ccedilıkan dumanı ve kokuyu iccedillerine ccedilektiklerini Yunanlıların şarapla

sarhoş oldukları gibi onların da bu kokuyla sarhoş olduklarını ve sonunda dans

etmeye başladıklarını anlatmıştır41

132 Hunlarrsquoın Sosyal Hayatı

Ccedilin kaynaklarının Hunlar hakkında verdikleri bilgilere goumlre kuzey

boumllgelerde Jung dağlarında goumlccedilebe olarak yaşayan bir Tuumlrk kavimi olan Hunlar

ccediloğunlukla at sığır ve koyun ile az sayıda deve eşek katır ve yabani at

yetiştirirlerdi Otlaktan otlağa goumlccedil eden bu kavimin belirli şehirleri yoktu

39 Rudenko age s 113 40 Herodotos Tarih s 114-115 41 Ae s 108-109

17

Yazıları olmayan bu halk soumlzluuml anlaşmalar yapardı Kuumlccediluumlk yaşlardan itibaren

koyunlara binip ok ve yay ile kuş ve sincap avlayarak yetişirler biraz daha

buumlyuumlyuumlnce de tilki ve tavşan avlarlardı Barış zamanlarında kendi ihtiyaccedilları iccedilin

avlanırken savaş durumunda hemen askeri disipline girerlerdi Girdikleri

muumlcadelede başarı goumlruumlrlerse daha da ilerlerler ama başarısızlık durumunda da

geri ccedilekilip kaccedilmaktan utanmazlardı Geleneklerine goumlre baba oumllduumlğuumlnde oğullar

uumlvey anneleriyle erkek kardeş oumllduumlğuumlnde diğer kardeşler onun eşiyle

evlenirlerdi42 Boumlyle bir geleneği suumlrduumlrmekteki amaccedil aileyi ve soyu

korumaktı43

Guumlneydeki komşusu Ccedilin ile hem askeri hem kuumlltuumlrel hem de ticari olarak

daima temas halinde olmaları nedeniyle aralarında ciddi biccedilimde etkileşim

olmuştur Ccedilinlilerin yerleşik hayat duumlzenleri sayesinde geliştirdikleri ccedilini ipek

maden ve toprak uumlruumlnlere sahip olabilmek Hunlar iccedilin oumlnemliydi Genellikle

hediye olarak Ccedilinrsquoden isteyip aldıkları44 bu ve benzeri uumlruumlnleri hem guumlnluumlk

hayatlarında kullanır hem de mezarlarına koyarlardı

Ccedilin kaynaklarında Hunlar uzun saccedillı ve hırslı olarak anlatılmaktadır

Onların kendilerinden farklı olduklarını vurgulamak iccedilin kendilerinin

kıyafetlerini her zaman sağa doğru kapatıp duumlğmelediklerini Hunların ise

kıyafetlerini sol tarafa doğru kapatıp duumlğmelediklerini oumlzellikle belirtmişlerdir45

42 Sima Qian Records of the Grand Historian of China Translated from the Shih Chi of Ssu-ma

Chien by BWatson Vol II The Age of Emperor Wu 140 to Circa 100 BC New York Columbia

University Press 1968 s 155-156 Sima Qian Records of the Grand Historian Han Dynasty I-II

Trans BWatson Hong Kong-New York Columbia University Press Book 1993 129-130 A Wylie ldquoHistory of the Heung-Noo in their Relations with China ndash Translated from the Tseen-Han-shoo Book

94 etcrdquo The Journal of the Anthropological Institute of Great Britain and Ireland Vol 3 pp

401-452 1874 s 401-402 43 Sima Qian Records of China s 172 Sima Qian Han Dynasty s 144 Wylie History of Heung-

Noo Vol3 s 418 44 Sima Qian Records of China s 174 Sima Qian Han Dynasty s 146 Wylie History of Heung-

NooVol3 s 413 45 AWylie ldquoHistory of the Heung-Noo in their Relations with China-Translated from the Tseen-Han-

shoo Book 94 etcrdquo The Journal of the Anthropological Institute of Great Britain and Ireland

Vol 5 pp 41-80 1875 s 80

18

14 Sanat

MOuml I bin yılın başlarında yaygınlaşmaya başlayan goumlccedilebe yaşamda MOuml

V yuumlzyıldan itibaren hayvancılık ve diğer goumlccedilebeler ya da yerleşik halklarla ticaret

sayesinde refah giderek artmıştır Refah ile birlikte diğer halklarla olan ilişkilerde

kuumlltuumlrel ve sanatsal etkileşimler olmuştur Oumlrneğin İskitlerle Yunanlılar Sakalarla

İranlılar ve Hunlarla Ccedilinliler arasında olduğu gibi46 Guumlnluumlk yaşamda oluşan bu

refahın ve kuumlltuumlrel etkileşimin yansımalarını da mezarlardan ccedilıkarılan arkeolojik

buluntuların ccedileşitliliği kalitesi malzemesi ve işccedililiğinde goumlrmekteyiz

Bu kabileler ve topluluklar arasında aynı yaşam şartlarında bulunmaktan

benzer sosyal gelişmelerden ticari ve politik temaslardan dolayı kuumlltuumlr ve sanat

bakımından bir benzerlik olmasına rağmen her birinin kendine has oumlzellikleri de

bulunmaktadır47

Avrasya steplerinde eserlerde yaygın olarak kullanılan goumlccedilebe hayvan

uumlslubuna yakından bakıldığında Karadenizrsquoin kuzeyinde bulunan eserlerde goumlzlenen

kuş kedigil ve geyik gibi motiflerin Altay dağlarında yaşayan hayvanlarla buumlyuumlk

benzerlik goumlsterdiği dikkati ccedileker Bu da Karadenizrsquoin kuzeyindeki İskitlerin

menşeinin Altaylardaki goumlccedilebeler olduğu ve MOuml VIII yuumlzyıl civarında batıya doğru

goumlccedil ederek geldiklerini goumlstermektedir48 Ancak Altaylarda yaşamış goumlccedilebelerin

aslında Massagetlerin bir kolu olan Ruizhiler (Yuechiler) olduğunu savunan farklı bir

goumlruumlş de mevcuttur49

Eserlerde yer alan hayvanlar ccedileşitli kabilelerin mitoloji ya da efsanelerinde

yer almış belki atalarını temsil eden ya da kabilenin koruyucusu olarak seccedililmiş

hayvanlar olabilir Bu nedenle eserlerde yer almış olabilirler Ama zaman iccedilinde

guumlcuumlnuuml ve etkinliğini yitirmiş diğer kabileler tarafından asimile edilmiş ya da ortadan

kaldırılmış kabileler iccedilin de belki daha başka hayvanların oumlnemli olma ihtimali vardır

46 Watt agm s5 47 MP Zavitukhina ldquoThe Siberian Collection of Peter the Greatrdquo Frozen Tombs ndash The Culture and

Art of The Ancient Tribes of Siberia London British Museum Publications pp 11-20 1978 s 11 48 Watt agm s 4 49 John Haskins China and the Altai Bulletin of the Asia Institute New Series Vol 2 pp 1-9

1988 s7-8 Bunker age s 30

19

Ancak bu kabileler liderlerinden bir huumlkuumlmdar ccedilıkaramamışlarsa buumlyuumlk mezarlar ve

iccedillerinde inanccedillarını yansıtabilecek eserler bırakma şanslarını da yitirmiş olabilirler50

Bazı eserlerde dikkati ccedileken başka bir oumlzellik de farklı hayvanların oumlne ccedilıkan

guumlccedilluuml oumlzelliklerinin birleşiminden doğauumlstuuml yaratıklar oluşturulmasıdır Pazırık

Kurgan Vrsquode bulunmuş duvar halısı uumlzerindeki insan başlı aslan goumlvdeli kanatlı ve

boynuzlu yaratık ya da gaga ağızlı at yeleli kurt boynuzlu kaplan geyik ya da dağ

keccedilisi boynuzlarına sahip at maskeleri farklı hayvanların guumlccedilluuml oumlzelliklerinin

birleşiminden oluşturulmuşlardır Oumlzellikle Altay boumllgesinde oumllen kişiye diğer

hayatına gidişte eşlik eden at yeniden hayat verici guumlce sahip geyik cennete ulaştıran

dağ keccedilisi goumlklerin hacirckimi kartal ve galibiyetin temsilcisi grifon eserlerde tek olarak

ya da farklı şekillerde birleşip doğauumlstuuml yaratık olarak ccedilokccedila yer almıştır51

On iki hayvanlı takvimdeki (Fare Oumlkuumlz Kaplan Tavşan Ejderha Yılan At

Keccedili Maymun Horoz Koumlpek ve Domuz) pek ccedilok hayvan eserlerde yer almıştır

Belki her hayvan bir ilahı ya da guumlcuuml temsil ediyor da olabilir Hayvanların temsil

ettiği koruyuculuk guumlccedil gibi sembolik anlamlarının yanı sıra eserin yapılış veya veriliş

tarihi ya da yapılışına vesile olan doğum evlenme tahta ccedilıkma zafer barış oumlluumlm

gibi oumlnemli bir olayın meydana geldiği tarihi eserde belirtmek iccedilin oumlzellikle seccedililip

kullanılmış olması ihtimali de duumlşuumlnuumllebilir Ancak elimizde eserlerin yapılış ya da

veriliş tarihleri hakkında yeterli yazılı kaynak olmadığı arkeolojik verilerden de

sadece doumlnem tahmini yapılabildiği iccedilin bu savın kanıtlanması şu aşamada zor

goumlruumlnmektedir Başka bir goumlruumlş olarak da takvimdeki hayvanlar zaten guumlnluumlk yaşam

ve kuumlltuumlruumln iccedilindeki hayvanlar olduğu iccedilin ayrıca bir anlam yuumlklemeye gerek

olmayabilir

141 İskit Sanatı

Karadenizrsquoin kuzeyinden Ccedilinrsquoe kadar olan boumllgede ccedilıkarılmış İskitlere

ait tuumlm eserlerde goumlzlenen uumlslup ldquoİskit Hayvan Uumlsluburdquo ya da ldquoGoumlccedilebe Hayvan

Uumlsluburdquo olarak bilinmektedir52 Eserlerde kullanılan hayvanlar geyik dağ keccedilisi

50 Jean-Paul Roux Tuumlrklerin ve Moğolların eski dini Ccedilev Aykut Kazancıgil İstanbul Kabalcı

Yayınları 2011 s 186-189 51 Baumer age s 187-188 52 Karl Jettmar Art of Steppes Translated by Ann E Keep New York Greystone Press 1967 s21

20

at aslan kaplan ya da leopar yırtıcı kuşlar ve kurttur Ayrıca sfenks grifon gibi

doğauumlstuuml yaratıklara da rastlanmaktadır Bu hayvanlar ya sıra halinde ya tek

başlarına ya da bir muumlcadele iccedilinde resmedilmişlerdir53

İskitler Avrasya steplerinde MOuml VIIIndashI yuumlzyıl arasında Yunanistan ve

İranrsquodan Ccedilinrsquoe kadar olan boumllgede huumlkuumlm suumlrmuumlşlerdir54 Herodot Tarih adlı

eserinde İskitlerin Medrsquoleri yendikten sonra yirmi sekiz yıl Asyarsquoda huumlkuumlm

suumlrduumlklerinden ve Mısırrsquoa kadar ilerlediklerinden bahsetmişti İskitlerin Yakın

Doğu ile olan bu temaslarının kendi sanatlarındaki yansımaları MOuml VII

yuumlzyılın sonları ile MOuml VI yuumlzyılın başlarında yapılmış eserlerde

goumlzlemlenebilmektedir Aynı şekilde diğer halklar uumlzerinde sanatsal accedilıdan da

etkileri olmuştur Oumlrneğin Urartu mezarlarında Mısır Akdeniz Asur İran

kuumlltuumlrlerine ait eserlerin yanı sıra İskit eserlerine de rastlanmıştır55

Malzeme konusuna gelindiğinde İskit mezarlarındaki bu kadar altının

kaynağının neresi olabileceği akılları meşgul etmektedir Her ne kadar Herodot56

altını koruyan grifonlardan ve bunları almaya ccedilalışan tek goumlzluuml Arimaspeslerden

soumlz etse de bunlar sadece efsaneden oumlteye gidememiştir O doumlnemlerde altının

bulunduğu yerler Mısır Makedonya ile Massagetlerin yaşadığı ve altın işlediği

Kazakistan olabilir57

Herodot kitabında İskitlerin altını kullandıklarına dair bilgiler

aktarmaktadır Targiatosrsquoun uumlccedil oğlu iccedilin goumlkten duumlşen altın saban boyunduruk

balta ve kupa ile savaşta oumllduumlrduumlkleri duumlşmanlarının kafatasından yaptıkları iccedilki

kupalarını altınla kaplamaları altın kullanımı ile ilgili oumlrneklerdir58 Yine aynı

kitaptan bir alıntıya goumlre Prokonnesosrsquoda doğmuş Kaystrobios oğlu Aristeas

destanlar duumlzermiş Destanların birinde kuzeyde yaşayan İssedonosların oumltesinde

yaşayan tek goumlzluuml Arimaspesrsquoler onların da oumltesinde kutsal altını koruyan

Grifonlar daha uzakta denize ccedilıkan yerdeki Hyperbore uluslarından bahsetmiş

53 Esther Jacobson The Deer Goddess of Ancient Siberia A Study of Belief Netherlands EJBrill

1993 s 2 11 54 Jacobson The Art of the Scythians s 2 55 Piotrovsky age s 16 19 56 Herodotos Tarih s 299 57 Jacobson The Art of the Scythians s 12-13 58 Herodotos Tarih s 295 320

21

Hyperboreliler hariccedil diğerleri birbirleriyle dalaşmak iccedilin bahaneler bulur ve ilk

başlatan da hep Arimaspesler olurmuş59

İskitler her ne kadar kaba ve savaşccedilı olsalar yabancı adetlere şiddetle

karşı ccedilıksalar da kurganlarda bulunan eserlerden de anlaşılacağı uumlzere iyi

malzeme kullanılarak iyi bir işccedililikle yerli ya da yabancı ustalar tarafından

uumlretilmiş eserleri alıp kullanmaktan ve mezarlarına koymaktan

ccedilekinmemişlerdir60 Karadenizrsquoin kuzeyindeki Yunan kolonilerine komşu

İskitlerin akıcı ve stilize hayvan uumlslubu Yunan sanatccedilılar iccedilin kendi sanat

stillerinden ccedilok farklıydı Ancak kısa suumlrede kendilerini buna adapte ederek

İskitler iccedilin luumlks eserler uumlretmeye başlamışlardı Boumlylelikle kendi formlarını ve

onların uumlsluplarını harmanlayarak oluşturdukları eserlerde İskitler hakkında

kendi goumlruumlşlerini yansıtmış oldular61 Altay boumllgesinde de sanat bakımında aynı

durum soumlz konusudur Bu boumllgenin konumu itibariyle hem Ccedilin hem de Perslerle

irtibata uygun olması bu toplumların uumlrettiği uumlruumlnleri kolay elde etme ve sanat

accedilısından etkilenme olmuştur62

Altay boumllgesinde ccedilıkan eserler hem MOuml VndashII yuumlzyıllar arasında bu

boumllgede hacirckimiyet kurmuş goumlccedilebe İskitlerin kuumlltuumlruumlnuuml yansıttığı hem de duumlnya

kuumlltuumlr mirasına yaptıkları katkı nedeniyle buumlyuumlk oumlnem arz etmektedir Ayrıca

Herodotrsquoun Tarih adlı eserinde Avrasya steplerinde yaşamış goumlccedilebeler hakkında

anlattıklarını kanıtlar nitelikteki pek ccedilok eser Karadenizrsquoin kuzeyindeki

kurganlardan ccedilok Altay boumllgesindeki kurganlardan ccedilıkarılmıştır Bu boumllgedeki

eserlerde boumllgenin konumu nedeniyle hem Pers hem Orta Asya hem de Ccedilin

etkisini goumlrmek muumlmkuumlnduumlr63

Goumlccedilebelere ait hayvan uumlslubunun en guumlzel ve orijinal oumlrnekleri Altaylar

boumllgesinde bulunmuştur Eserlerdeki uumlslup işccedililik ve kalite kuşaklar boyu

aktarılmış gelenek tecruumlbe ve bilgiye sahip ccedilok iyi ustalar tarafından

59 Herodotos Tarih s 299 60 Tamara Talbot Rice The Scythians Ancient Peoples And Places London Thames and Hudson

1961 s 84 61 John Boardman Yunan Sanatı Ccedilev Yasemin İlseven İstanbul Homer Kitabevi 2005 s 190 280 62 Tamara Talbot Rice Ancient Arts of Central Asia New York Fredrick A Praeger Publications

1965 s34 63 Rudenko age 1970 s xxxiv-xxxv

22

yapıldığının kanıtıdır Altaylarda yaşayan halk giysilerinden ev eşyalarına

silahlarından at koşumlarına kadar kullandığı hemen her şeyi suumlslemiştir

Kontrast renkler kullanarak deri keccedile ve yuumlnden aplike ve işlemelerle hayvan

motiflerinin yanı sıra bitkisel ve geometrik desenler kullanarak eserler meydana

getirmişlerdir Ağaccedil oymadaki ustalıkları bulunan muhteşem eserlerde hemen

goumlze ccedilarpmaktadır Eserlerinde en ccedilok kullandıkları hayvan motifleri kaplan

kurt geyik mus geyiği dağ koyunu ve keccedilisi yırtıcı kuşlar ve kuumlmes

hayvanlarıdır İnsan at tavşan domuz ve saiga antilobu daha az kullandıkları

motiflerdir Bazen de boynuzlu kaplan ya da ibikli grifon gibi doğauumlstuuml yaratık

motifleri kullanmışlardır64

Dikkat ccedileken diğer bir motif de boynuzlar yeleler ve bazen de kuyruk

uccedillarında kullanılan kıvrık gagalı kuş başı figuumlrleridir Bu motif İskit sanatında

oumlzellikle Altaylarda ccedilokccedila kullanılan ve dikkat ccedilekici zoomorfik yani

birleştirilmiş ya da değiştirilmiş yaratıklara bir oumlrnektir

Boynuz ve kuyruk uccedillarındaki kuş motiflerinin Oumln Asyarsquoda MOuml 2

binden itibaren Mezopotamya ve daha sonra Hititlerde MOuml XIV yuumlzyıldan

beri rastlanmaktadır Ancak MOuml 1 binin ortalarında hiccedilbir yerde İskitler ve

Altayların yuumlkseklerindeki kabilelerdeki kadar yaygın kullanılmamıştır Ayıca

oumlzellikle yırtıcı olmayıp kurban niteliğinde olan hayvanların belden aşağılarının

180 derece doumlnmuumlş vaziyette tasvir edilmeleri de oumlnce Orta Asya sanatında

başlamış daha sonra yayılmıştır65

Goumlccedilebelerin hem hayatlarını suumlrduumlrebilmeleri iccedilin gerekli olması hem de

boynuzlarının hayat ağacına benzemesi nedeniyle geyik oldukccedila oumlnemlidir ve

sanatlarına yansımıştır Boynuz uccedillarındaki kuşlar da hayat ağacın dallarına

konmuş ve oumllen kişilerin ruhlarını temsil eden kuşları goumlrsel olarak resmetmek

iccedilin yapılmış olabilir Jacobson da uccedillarında kuş başları bulunan geyik

64 L L Barkova ldquoFrozen Tombsrdquo Frozen Tombs ndash The Culture and Art of The Ancient Tribes of

Siberia London British Museum Publications pp 21-78 1978 s 25-26 65 Rudenko age s 263ndash265

23

boynuzlarının muhtemelen hayat ağacını kuşların ise yeni doğacakların ruhlarını

temsil ettiğini vurgulamıştır66

Altay dağlarının kuzeyinde Ob ırmağı kıyılarında yaşayan Bolrsquoshaia

Reckha halkı goumlccedilebe değil yerleşik bir yaşam tarzına sahiptir Bu halka ait erken

doumlnem mezarlarından ccedilıkan ve Altay boumllgesinde hayvan kuumlltuumlruumlne ait ilk

oumlrneklerin bulunduğu bazı eserlerin Ordos bronzlarına benzerliği dikkat

ccedilekicidir67

Avrasya steplerinde bulunmuş ancak bulunduğu boumllge ve ait olduğu

kuumlltuumlr ya da topluluk bilinemediği iccedilin Saka eseri olarak koruma ve kayıt altına

alınmış pek ccedilok eser vardır Bunların hikacircyesi de şoumlyledir 1716 yılının ocak

ayında zamanın Sibirya valisi MP Gagarin tarafından Ccedilar I Petrorsquoya altından

yapılmış on parccedila tarihi eser hediye edildi Bu eserlerin kıymetli olduğunu

anlayan Ccedilar derhal emir vererek bunun gibi antik değeri olan eserlerin

saklanması ya da eritilerek ortadan kaldırılmasının oumlnlenerek toplanmasını ve

ulusal hazineye dacirchil edilmesini istedi Sibirya boumllgesinden iki yuumlz kadar altın

ve guumlmuumlş eser bu şekilde toplanarak Ccedilar I Petrorsquonun Sibirya Koleksiyonu olarak

kayıt altına alındı MOuml V veya IV yuumlzyıla ait olduğu duumlşuumlnuumllen eserler

arasında kemer tokaları ve at koşumları ile kuumlpe bilezik yuumlzuumlk ve kolye gibi

kişisel takılar da bulunmaktadır Yerel ustalar tarafından uumlretilen ve yerel

motifler taşıyan eserlerin yanı sıra Aram ve Ahameniş gibi kuumlltuumlrlere ait

motiflerin olduğu eserlere de rastlanmıştır Bazı eserlerin ise Oxus

Hazinesirsquondeki eserlere benzerlikleri de dikkat ccedilekmektedir68 Bu eserler

1894rsquoden beri Hermitage Muumlzesinde saklanmakta ve sergilenmektedir

Bilimsel arkeolojik ccedilalışmalar sonucu elde edilmeyip define avı şeklinde

toplanan ve Ccedilar I Petrorsquonun Sibirya Koleksiyonunda yer alan eserler hakkında

nerelerden ccedilıkarıldığı ait olduğu doumlnem ait olduğu topluluk gibi bilgiler

eksiktir Bazıları iccedilin menşei bilinen başka eserlerle karşılaştırma ve bilimsel

66 Jacobson The Deer Goddess s 243 67 Jettmar age s 87 68 Emma C Bunker C Bruce Chatwin Ann R Farkas Animal Style Art From East to West New

York The Asia Society Inc 1970 s 109

24

analizler sonucunda tahmini olarak zaman ve boumllge tespiti yapılmıştır Buna goumlre

eserlerin Altayların batısında buguumlnkuuml Kazakistanrsquoın stepleri iccedilinde yer alan bir

boumllgeden geldiği ve bir grup Saka kabilesine ait olduğu duumlşuumlnuumllmektedir69

Diğer oumlnemli bir merkez olan Tillya Tepe diğer adıyla Altın Tepe

Afganistanrsquoın kuzeyinde Şebergan yakınlarındaki tarihi bir boumllgedir 1978

yılında Arkeolog Sarianidi başkanlığında Sovyet ve Afgan arkeoloji ekibi

tarafından yapılan kazılarda ccedilok miktarda değerli eser bulunmuştur Ccedilalışma

yapılan boumllgede bulunan mezarlardan beş tanesi kadınlara bir tanesi bir erkeğe

aittir Bu mezarlardan ccedilıkarılan eserler MOuml IndashMS I yuumlzyıllar arasına

tarihlenmişlerdir Mezarlarda dikkat ccedileken bir oumlzellik de mezar yapılarının ccedilok

basit ve oumlzensiz olmasına karşılık iccedillerinden ccedilıkan eserlerin ccedilok zengin

olmasıdır Bunun nedeni mezar yerinin bilinmemesi iccedilin defin işleminin gizli bir

şekilde muhtemelen de gece gerccedilekleştirilmesi olmalıdır70

Kazıların bitiminden bir yıl sonra Afganistanrsquoda ccedilıkan savaş sırasında

kaybolduğu duumlşuumlnuumllen eserler başkanlık sarayının altındaki buumlyuumlk kasada kilitli

kutular iccediline oumlzenle saklanmış ve 2004 yılında kutularının accedilılmasıyla ikinci kez

guumln yuumlzuumlne ccedilıkarılmıştır

Tillya Tepedeki bu mezarların kimlere ait olduklarına dair ccedileşitli goumlruumlşler

vardır Sarianidi daha sonra Kuşhan Devletini kuracak olan beş Yuumlechi

kabilesine ait olabileceklerini iletirken diğer bir grup akademisyen ise Saka

olabileceklerini belirtmiştir71

142 Hun Sanatı

Ccedilinrsquoin kuzeyindeki Ordos boumllgesinde zaman iccedilinde iklim koşullarının

değişmesi ve boumllgenin giderek ccediloumllleşmesi sonucunda toprağın altında bulunan

bazı metal oumlzellikle de bronz eserler zaman iccedilinde guumln yuumlzuumlne ccedilıkmaya

başlayınca boumllgeye ilgi artmıştır Ayrıca yapılan arkeolojik ccedilalışmalar

sonucunda da boumllgede pek ccedilok eser bulunmuştur Guumlnluumlk hayatta kullanılan

69 Zavitukhina agm s 13-14 70 VI Sarianidi The Treasure of Golden Hill American Journal of Archeology (AJA) Vol 84

pp 125-132 yyThe Journal of the Archeological Institute of America 1980 s 125 71 Baumer age 2014 s 295

25

bıccedilak balta gibi eserlerin yanı sıra hayvan motifli suumls plakaları ve kemer tokaları

da ccedilıkarılan eserler arasında yer almaktadır72 Ordos bronzları olarak adlandırılan

bu eserler goumlccedilebe hayvan uumlslubunun en guumlzel oumlrneklerindendir

Bu boumllgeden ccedilıkarılmış eserlerdeki hayvan muumlcadele sahneleri daha

gerccedilekccedili ve muumlcadelecidir Muumlcadele iccedilindeki hayvanların her biri karşısındakini

yenmek iccedilin savaşmakta ve karşılık vermektedirler Oysa Karadenizrsquoin kuzeyi

ve Altaylarda kurganlardan ccedilıkan eserlerdeki hayvan muumlcadele sahnelerinde

zayıf olan hayvan ya da hayvanlar karşısındaki guumlccedilluuml olan hayvan ya da

hayvanlara karşı koyamaz sadece acı iccedilinde teslim olur ya da kaccedilar şekilde tasvir

edilmişlerdir

Eserlerin tarihlendirmelerinden yola ccedilıkarak oluşturulan başka bir goumlruumlşe

goumlre de hem gaga ağızlı at ya da geyik figuumlruuml hem de boynuz ve kuyruk uccedillarında

bulunan yırtıcı kuş kafaları Ruizhilere (Yuechilere) oumlzguuml sembollerdir Ccediluumlnkuuml

hem Ccedilinrsquoin Shenmu boumllgesindeki Nalin-gaotursquoda bulunmuş geyik formundaki

başlık suumlsuuml hem de Pazırık II Kurganrsquoda bulunmuş erkeğin kollarındaki

doumlvmelerdeki figuumlrler ccedilok benzerdir Eserlerin doumlnemlerinin İskitler ya da

Hunların eserlerin bulundukları boumllgelerdeki hacirckimiyet doumlnemlerine

uymadığından yola ccedilıkılarak bunların bir suumlre Hun federasyonunda yer almış

ancak daha sonra Ccedilinlilere yenilerek Altay boumllgesine ccedilekilmiş Massagetlerin bir

kolu olan Ruizhilere (Yuechilere) oumlzguuml semboller olduğu oumlne suumlruumllmuumlştuumlr73

72 Watt agm s 200 73 Haskins agm s 7-8 Watt agm s 30 Bunker vd ages 50 53 76

26

İKİNCİ BOumlLUumlM

İNANCcedilLAR MİTLER RİTUumlELLER ve MEZARLAR21

İNANCcedilLAR GELENEKLER VE TOumlRENLER

211 İskitler

2111 İskit İlahları

Herodot Tarih adlı eserinin oumlzellikle doumlrduumlncuuml kitabı

Melpomenersquode İskitlerin inanışları gelenek ve goumlrenekleri hakkında

detaylı bilgi vermektedir İskitlerin inandıkları başlıca tanrıccedila Hestiarsquodır

Ondan sonra Zeus ve Toprak ki Zeusrsquoun karısı olarak bilinir Apollon

Goumlksel Aphrodite Herakles ve Aresrsquoe inanırlar Şahane İskitler ayrıca

Poseidonrsquou da kutlarlar İskit dilinde Hestiarsquoya Tabiti Zeusrsquoa Papaios

Toprakrsquoa Api Apollonrsquoa Oitosyros Goumlksel Aphroditersquoye Argimpasa

Poseidonrsquoa Thagimasadas derler Yalnızca Aresrsquoe Ares derler İskitler iccedilin

ccedilok oumlnemli olan Tabiti ailenin evin yani ccediladırın ve ailenin varlığını

sağlayan ocağın doğanın ve siyasi guumlcuumln koruyucu Buumlyuumlk Tanrıccedilarsquosıdır

İskit sanatında bazen yarı kadın yarı yılan bazen kutsal yaratıklarının

arasında ya da karşısında bir lider ile birlikte ayakta veya oturur vaziyette

tasvir edilmiştir1 Bunlara ilave olarak Jettmar İskit krallarının atası olan

yılan kadını Yer Tanrıccedilası ismini vermediği başka bir tanrıccedilayı da kadınlık

hastalığına yakalanmış enare papazların taptığı başka bir tanrıccedila olarak

tanımlamıştır2

İskitlerin Ares dışındaki ilahlara heykel sunak veya tapınak kurma

gelenekleri yoktu Yalnız bir ccedileşit kurban toumlrenleri vardı Dinsel toumlrenlerin

hepsinde o uygulanırdı Bu toumlrende kurban ortaya getirilir ve oumln ayakları

bağlanırdı Kurbanı kesecek kişi arkasında durup ipi ccedilekerek hayvanı

duumlşuumlruumlr ve duumlşerken hangi tanrıya sunulmuşsa ona dua ederdi Sonra

hayvanın boğazına ince bir ip bağlar arasına bir dal sokar yavaş yavaş

ccedilevirerek kurbanı boğardı Sonra kurbanı yuumlzuumlp pişirirlerdi Bu kurban

1 Rice The Scythians s 85 Grakov age s 81 2 Jettmar age s 27

27

toumlreni sırasında ateş yakılmaz oumlncesinde toumlren yapılmaz kutsal su

serpilmezdi Hayvanın eti kemiklerinden ayrılır ve kemikler odun olarak

kullanırdı Etler varsa buumlyuumlk bir kazanda yoksa hayvanın işkembesi iccediline

doldurularak yanan kemikleri uumlzerinde pişirilirdi Etler pişince kurbanı

kesen kişi bir parccedila alır ve ayakları dibine atardı Kurban olarak buumltuumln

hayvanları ama oumlzellikle at keserlerdi Bir tek domuz kurban etmezler hatta

topraklarında bile yetiştirmezlerdi Buumltuumln tanrılar iccedilin aynı toumlreni

yaparlardı3

İskitlerde yalnız Ares iccedilin farklı bir tapınma şekli vardı Her yıl bu

tanrı adına tapınak olarak toplanma yerine uumlccedil stad eninde uumlccedil stad boyunda

ve uumlccedil staddan daha az yuumlkseklikte ince ağaccedil dallarından bir platform

yaparlardı Ortasına eski bir pala dikerlerdi Bu eski pala Ares heykeliydi

Buna suumlruuml hayvanları ve tabii at ayrıca varsa savaşta aldıkları her yuumlz

esirden birini kurban ederlerdi İnsan kurbanı hayvanlarınkinden farklıydı

Kurban olarak seccedililen esirin başının uumlzerine oumlnce şarap serperler sonra da

kafasını bir lenger uumlzerinde keserlerdi Kanını lengerde toplarlar lengeri

odun tepesinin uumlzerine taşıyıp kanı palanın uumlzerine doumlkerlerdi Bu arada

kurban edilen adamların sağ kollarını keserler ve havaya fırlatırlardı

Kollar duumlştuumlkleri yerde goumlvdeler de başka yerde kalırdı4

İskitler atalar kuumlltuumlne de inanırlardı Bunun en oumlnemli kanıtı

Perslerle yapılan savaş sırasında yaşanan bir olaydır Pers kralı Darius

ordularının saldırıları karşısında geri ccedilekilen İskitlerin kralı İdanthyrsosrsquoa

mektup goumlndererek ya savaşmasını ya da teslim olmasını istemiştir

İdanthyrsos ise cevabında savaşmamalarının bir taktik olduğunu ancak

atalarının mezarlarını bulup onlara zarar vermeye kalkarlarsa kendileriyle

kıyasıya savaşmaktan ccedilekinmeyeceklerini soumlylemiştir İdanthyrsos bu

mektubunda Zeusrsquotan atası Hestiarsquodan da İskitlerin Kraliccedilesi olarak

bahsetmiştir5

3 Herodotos Tarih s 318-319 4 Ae s 319 5 Ae s 346-347

28

Massagetler ise monoteist inanccedilları nedeniyle sadece guumlneşe

taparlar ve ona at kurban ederlerdi Onlara goumlre oumlluumlmluumllerin en hızlısı olan

at tanrıların en hızlısına adanmıştı6 Zerduumlştluumlğuumln kutsal kitabı Avestarsquoda

da guumlneş tapınılan ışıltılı oumlluumlmsuumlz ve hızlı atlı olarak tanımlanmaktadır7

Bulundukları boumllge itibariyle Massagetlerin Zerduumlşt dininden etkilenmiş

olmaları muhtemeldir

2112 İskit Mitleri

Herodot doumlrduumlncuuml kitabında İskitlerin menşei ile ilgili uumlccedil anlatıya

yer vermiştir Birinci anlatıya goumlre bir zamanlar bulundukları bu uumllke

boşmuş ve bu topraklarda Targiatos adında bir adam doğmuş Targiatosrsquoun

babası Zeus annesi ise Borysthenes (Dinyeper) ırmağının kızıymış

Targiatosrsquoun uumlccedil ccedilocuğu olmuş Lipoxais Arpoxais ve en kuumlccediluumlkleri de

Koloxais Goumlkten altından yapılmış bir saban bir boyunduruk bir balta ve

bir kupa duumlşmuumlş En buumlyuumlk ve ortanca kardeşler bunları almak istediğinde

altınlar kızıl kora doumlnuumlşmuumlş Sadece kuumlccediluumlk olan altınları rahatccedila alıp evine

gitmiş Boumlylece iktidar Koloxaisrsquoe verilmiş Bu kutsal altınları buumlyuumlk bir

oumlzenle saklarlar ve ona buumlyuumlk kurbanlar keserlermiş Ancak bununla ilgili

başka detaylı bilgi vermemiştir

Pontus Euxeinosrsquoa (Karadenizrsquoe) yerleşmiş Yunanlıların İskitlerin

menşei ile ilgili anlattıkları ise şoumlyledir Herakles Geryonrsquoun oumlkuumlzlerini

goumltuumlruumlrken İskit uumllkesine varmış Hava soğuk olduğu iccedilin Nemea aslanının

postunu uumlzerine oumlrtuumlp uyumuş Uyandığında arabasına koşulu kısraklarının

kaybolduğunu goumlrmuumlş Onları ararken buumltuumln uumllkeyi geccedilip Ağaccedillık

(Hyalaea) denen yere gelmiş Burada bir mağarada belinden yukarısı

kadın altı yılan bir yaratık ile karşılaşmış Yaratık Heraklesrsquoe orada kalıp

kendisi ile birleşirse kısrakları kendisine vereceğini soumlylemiş Herakles de

kabul edip kalmış Yaratığın Heraklesrsquoten uumlccedil ccedilocuğu olmuş Herakles

6 Ae s115 7 James Darmesteter Avesta Khorda Avesta (Book of Common Prayer) From Sacred Books of the

East yy American Edition 1898 LH Mills AvestaYasna Sacred Liturgy and Gathas Hymns

of Zarathushtra Sacred Books of East American Edition 1898 Yasna 110

29

kısraklarını alıp oradan ayrılırken yaratık ccedilocukları ne yapacağını sormuş

Herakles iccedillerinden hangisi yayı kendisi gibi kurar ve kılıcı yine kendisi

gibi kuşanırsa onu bu topraklara yerleştirmesini diğerlerini goumlndermesini

soumlylemiş Yaratığa yayını ve kılıccedil kayışını bırakmış Kılıccedil kayışının

tokasında da altın bir kupa asılıymış Ccedilocuklar buumlyuumlyuumlnce yaratık

kendisine denileni yapmış İccedillerinden sadece en kuumlccediluumlk olan Skytes yayı

babası gibi kurup kılıccedil kayışını babası gibi kuşanmış Diğerleri anaları

tarafından kovulmuş Bu nedenledir ki İskitlerin kılıccedil kayışlarında hala

kupa asılıdır

Son anlatıya goumlre ise Asyarsquodaki goumlccedilebe İskitler Massagetlerle

yaptıkları savaş sonrası Kimmerlerin topraklarına gelmişler İskitlerin

istilası karşısında ne yapacaklarına karar veremeyen Kimmerlerde krallar

ve halk fikir ayrılığına duumlşmuumlşler Birbirleriyle doumlvuumlşerek pek ccediloğu kardeş

eliyle oumllduumlruumllmuumlş Kalan halk oumllenleri Tyras (Dinyester) ırmağı kıyılarına

goumlmduumlkten sonra topraklarını terk etmişler İskitler geldiklerinde onlardan

kimseler kalmamış8

İskitler kendi geleneklerine ve inanccedillarına ccedilok bağlılardı Yabancı

geleneklerin hepsinden ama en ccedilok da Yunan geleneklerinden ccedilok

korkarlardı Başka geleneklere ilgi duyan Anakharsis ve Skylesrsquoin

yaşadıkları bu durumu ccedilok iyi anlatır

Anakharsis pek ccedilok uumllke gezmiş ve pek ccedilok kuumlltuumlr goumlrmuumlştuuml

Doumlnuumlş yolunda Hellespontosrsquou (Ccedilanakkale Boğazı) geccedilip Kyzikosrsquoa geldi

O guumln Kyzikoslular Tanrıların Anası onuruna bayram yapıyorlardı Pek

goumlsterişli kutlanan bu bayramı goumlruumlnce o da bir adak adadı Uumllkesine sağ

salim doumlnerse o da Anarsquoya Kyzikos usuluuml bir kurban kesecek ve gece

şenlik duumlzenleyecekti İskitya (Skythia)rsquoya vardığında Ağaccedillık Boumllgersquoye

giderek tanrıccedila iccedilin yapılan buumltuumln toumlrenleri yerine getirdi Bunları yaparken

boynuna tanrıccedilanın imgelerini ve bir trampet astı Onu goumlren bir yurttaşı

hemen gidip Kral Sauliosrsquoa her şeyi anlattı Kral da derhal oraya gitti ve

8 Herodotos Tarih s 297-299

30

Anakharsisrsquoi dinin geleneklerini yerine getirirken yakaladı Ok atıp onu

oumllduumlrduuml Buguumln İskit (Skyth) uumllkesinde Anakharsis sorulduğunda herkes

oumlyle birini tanımadıklarını soumlyler Ccediluumlnkuuml o uumllkesini bırakıp gitmiş ve gittiği

yerlerden başka gelenekler getirmiştir Akıbeti de boumlyle olmuştur9

Kral Ariapeithes oğlu Skylesrsquoin başına da buna benzer bir olay

geldi Skylesrsquoin annesi İskit değil Yunandı Annesinden Yunan dili ve

edebiyatı oumlğrendi Babası Ariapeithes oumlluumlnce yerine Skyles geccedilti Yeni kral

yerli gelenekleri beğenmezdi Annesinden aldığı eğitim nedeniyle kendini

Yunan geleneklerine daha yakın hissederdi Ordusunu Borystheneslilerin

kentine goumltuumlrduumlğuuml zaman orduyu kentin dışında bekletir kendisi kaleye

girip kapıyı kapattırırdı Hemen uumlzerindeki İskit (Skyth) kıyafetlerini

ccedilıkarıp Yunan kıyafetleri giyerdi Burada tam bir Yunan gibi yaşar onların

geleneklerine uygun kurbanlar sunardı Bir ay ya da daha fazla bu şekilde

yaşar sonra İskit (Skyth) kıyafetlerini tekrar giyer ve uumllkesine doumlnerdi

Bunu sık sık tekrarlardı Orada ccedilevresi beyaz mermerden grifon ve sfenks

heykelleriyle suumlsluuml goumlrkemli bir saray yaptırmış ve yerli bir kadınla da

evlenmişti Dionysos dinine girdiği sırada bir Borysthenesli gizlice gidip

olanları İskitlere (Skyth) anlattı İskit (Skyth) liderleri hemen oraya gittiler

Dionysos ayini yapanlar iccedilinde kendini onun cezbesine kaptırmış Skylesrsquoi

goumlrduumller Geri doumlnduumlğuumlnde ordu krala karşı ayaklandı ve kardeşini kral

yaptı Skyles Trakyarsquoya kaccediltı ama yakalandı Kafası kesilerek oumllduumlruumllduuml10

İşte İskitler kendi geleneklerine bu kadar bağlıdırlar ve karşı gelenleri en

ağır biccedilimde cezalandırırlardı

2113 İskitlerde Falcılık

İskitlerde batıl inanccedillar da vardı Fala buumlyuumlye ve muskaların

guumlcuumlne inanırlardı11 Falcılık ccedilok yaygındı Soumlğuumlt değneklerine bakarak

geleceği soumlyleyen ccedilok falcı vardı Enareler de falcılık yaparlardı Onlar

9 Ae s 325 10 Ae s 326-328 11 Rice The Scythians s 85

31

ıhlamur kabuklarına bakarak gelecekten haber verirlerdi Geleceği goumlrme

yetisini kendilerine Aphroditersquonin verdiğini soumlylerlerdi

İskit kralı hastalandığında bunun sebebini oumlğrenmek iccedilin ccedilağırılan

falcıların bir kişinin kral hanedanı uumlzerine yalan yere yemin ettiğini

soumlylemesi uumlzerine buna inanılması ve o kişinin ya da yanlış kehanette

bulunan falcıların oumllduumlrmeleri bu inanccedillarına oumlrnektir12

Baktıkları fallar ccedilıkmayan ya da yanlış ccedilıkan ya da başka farklı

nedenlerle falcılar kral tarafından oumlluumlme mahkucircm edilirdi Oumlluumlm cezası

iccedilin falcılar odunlarla doldurulmuş ve oumlkuumlzler tarafından ccedilekilen bir

arabaya elleri ayakları ve ağızları bağlı olarak konurlardı Daha sonra

araba ateşe verilir ve oumlkuumlzler uumlrkuumltuumllerek arabayı suumlrmeleri sağlanırdı13

2114 İskitlerde Ant İccedilme

Ant iccedilmek İskitler iccedilin oumlnemli bir rituumleldir Herodotrsquoun aktardığına

goumlre İskitler şoumlyle ant iccedilerdi Ant iccedilecek olan kişiler buumlyuumlk toprak bir

kabın iccediline doldurdukları şarabın uumlzerine kanlarını akıtırlar ve

karıştırırlardı Sonra bu kabın iccedilerisine bir pala oklar balta ve mızrak

sokarlardı Tanrısal oumlfke uumlzerine ant iccediltikten sonra kaptaki şaraptan

birazcık iccedilerlerdi Bu olaya şahitlik edenlerden ileri gelenler de bu şaraptan

iccedilerlerdi14

2115 İskit Savaş Gelenekleri

Savaş zamanlarında iyi birer savaşccedilı olan İskitler savaşta ccedilok

başarılı ve muumlcadelecidirler Bir duumlşmanı ccedilevreleyip defalarca saldırılar ve

yenmeden bırakmazlardı

Bir İskit oumllduumlrduumlğuuml ilk duumlşmanının kanını bir kupaya koyup iccedilerdi

Savaşta oumllduumlrduumlğuuml herkesin kafasını keserek krala goumltuumlruumlr ancak bu şartla

ganimetten pay alabilirdi Duumlşmanlarının kafalarının derilerini yuumlzerler ve

kuruturlardı Bunları atlarının dizginlerine dizerlerdi Bazıları bu yuumlzuumllmuumlş

12 Herodotos Tarih s 321 13 Ae s 322 14 Ae

32

kafa derilerden manto yuumlzuumllmuumlş el derilerinden de ok torbasına kapak

yaparlardı

İskitler en nefret ettikleri duumlşmanlarının kafatasından kupa

yaparlardı Dışını oumlkuumlz derisiyle kaplarlardı Zenginler ayrıca iccedilini altın ile

kaplarlardı Aynı şeyi araları accedilılan ve kral oumlnuumlnde yendiği kendi

yurttaşlarına da yaparlardı Ayrıca yılda bir kez her valinin kendi

boumllgesinde duumlzenlediği kutlamada şarap ve su karıştırılırdı Bir duumlşman

yenmiş her İskit bu onur şarabından iccedilmeye hak kazanırdı Boumlyle bir

başarısı olmayanlar bu şaraptan iccedilemez hatta dışlanırlardı Ccedilok duumlşman

oumllduumlrenler ccedilok şarap iccedilebilirlerdi15

15 Ae s 320-321

33

213 Hunlar

2121 İnanccedillar ve Rituumleller

Dil youmlnuumlnden birbirleri ile akraba olan Tuumlrk ve Moğol halklarının

birbirleri ile kuvvetli etkileşimi olduğunu bilinmektedir Aynı etkileşimin

inanccedillar accedilısından da geccedilerli olduğu Goumlk-tanrıyı tanımlayan tengri

kelimesinin her iki toplumda da yaygın olarak kullanılmasından

anlaşılabilmektedir Hatta tengri kelimesinin MOuml II yuumlzyılda Ccedilin sınırına

yerleşen Hun (Xiong-nu) birliği tarafından da kullanıldığı bilinmektedir

İnanccedillarına goumlre Buumlyuumlk Tanrı Goumlk yani Tengrirsquodir Kozmik ve toplumsal

yaşamın duumlzenleyicisidir Ona dua edilir ve beyaz at kurban edilir Ayrıca

ona bağlı olan pek ccedilok ikincil guumlccedil de kimi zaman tanrı ya da ruh kimi

zaman da sadece kutsal olarak addedilmektedir Bu ikinci guumlccedil olarak tabir

edilen ve yer dağ su ateş ev ve eşik yıldızlar ağaccedillar ve nesnelerde

yerleşik olan ruhların değişken ve bir araya gelince ccediloğalan etkisi artan

guumlccedilleri vardır O nedenle orman goumll taşların yığılmasıyla yapılmış tepe

iccedilinde okların toplu halde durduğu sadağın guumlccedilleri daha fazladır Hunların

(Xiong-nu) inanışları daha sonraki Tuumlrk-Moğol inanışlarından ccedilok farklı

goumlruumlnmemekle birlikte İskitlerin inanışlarına daha ccedilok benzemektedir16

Hunlar guumlneşin yanı sıra aya ve diğer goumlk cisimlerine de taparlardı

Şafak vakti Şanyu kampı terk eder ve guumlneşin doğuşunu eğilerek

selamlardı Akşam da aynı şekilde ayın doğuşunu eğilerek selamlardı

Oturma duumlzeni iccedilinde sol tarafta olmak ya da youmlnuuml kuzeye doğru olmak

onurlu makam olarak addedilirdi On guumlnluumlk haftanın wu ve ji guumlnlerine

ise en kutsal guumlnler olarak oumlnem verilirdi17

Yılın ilk ayında ccedileşitli liderler Şanyursquonun başkanlığında atalar

tapınağında yapılan kuumlccediluumlk bir toplantıda kurbanlar iccedilin bir araya

16 Yves Bonnefoy Asian Mythologies Chicago The University of Chicago Press 1993 s 315-316

Yves Bonnefoy Antik Duumlnya ve Geleneksel Toplumlarda Dinler ve Mitolojiler Soumlzluumlğuuml A-K

Ankara Dost Kitabevi 2000 s 1100-1101 17 Sima Qian Records of China s 164 Sima Qian Han Dynasty s 137 Wylie History of Heung-

Noo Vol3 s 410 Şanyu ve liderlerin toplandığı yer iccedilin Wylie (1874 410) atalar tapınağı (ancestral chapel) ifadesini

kullanırken Sima Qian (1993 137) Şanyursquonun ccediladırında (court) ifadesini kullanmıştır

34

gelirlerdi Yılın beşinci ayında Longchengrsquode ise atalarına cennete

duumlnyaya tanrılara ve ruhlara kurbanlarını iletmek iccedilin buumlyuumlk bir toplantı

duumlzenlerlerdi Sonbaharda yani atların en besili oldukları zamanda da

halkın ve hayvanların sayımı iccedilin Dai Ormanında buumlyuumlk bir toplantı

yapılırdı18 Bu kaynaklarda kurban detayları ile ilgili bilgi verilmezken

hayvan ya da insan mı kurban ettikleri ve kurban etme rituumlelini nasıl

gerccedilekleştirdikleri de belirtilmemiştir

Ccedilin ile her zaman yakın temas iccedilinde olmaları Hunların bilerek ya

da bilmeyerek Ccedilin kuumlltuumlruumlnden etkilenmesi sonucunu doğurmuştur Ccedilin

menşeili uumlruumlnler gibi Ccedilin inanış ve rituumlelleri de Hunların yaşamlarına

girmiştir Oumlrneğin Ccedilin sembolizminde ayrı bir anlam ve oumlnemi olan

youmlnlerin renklerin ve ccedileşitli oumlzellikleri temsil eden hayvanların Hunlar iccedilin

de oumlnem ve anlam taşıdığını goumlrmek muumlmkuumlnduumlr Ccedilin goumlksel inancına goumlre

goumlğuuml oluşturan kuumlrenin her bir ccedileyreğini temsil eden

Doğu mavi (yeşil19) ilkbahar ejderha ve tahta

Guumlney kırmızı yaz kuş (vermilion ya da foniks) ve ateş

Batı beyaz sonbahar kaplan ve metal

Kuzey siyah kış kaplumbağa ve su

Merkez sarı ve toprak

ile ilişkilendirilmektedir Ccedilin astrolojisinde Buumlyuumlkayı takımyıldızındaki

yedi yıldız goumlkteki Yedi Youmlneticinin yani Guumlneş Ay Juumlpiter Satuumlrn

Mars Venuumls ve Merkuumlrrsquouumln temsilcisidir Kuumlccediluumlkayı takımyıldızının

ucundaki kuzey yıldızının etrafında doumlnerek mevsimleri ve doğanın

doumlnguumlsuumlnuumln devamını sağladığı iccedilin Buumlyuumlkayı takımyıldızı Goumlk tanrının

arabası olarak tanımlanmış ve tasvir edilmiştir Ayrıca Buumlyuumlkayı

takımyıldızında yer alan yedi adet yıldız tabutların uumlzerinde de

takımyıldızı ile aynı duumlzende yapılmış yedi delik ya da boyanmış yedi daire

18 Sima Qian Records of China s 164 Sima Qian Han Dynasty s 137 Wylie History of Heung-

Noo Vol3 s 410 19 Bonnefoy Asian Mythologies s 240

35

formları ile şeklen de yer almıştır20 Ccedilinliler guumlneş ve ayın guumlcuumlne ccedilok

inanıyorlar ve bunu da her fırsatta dile getiriyorlardı Ccedilinlilerde aynı

zamanda cennet ve oumlbuumlr duumlnya inancı da vardı Oumlluumlmden sonra yaşama

inanıyorlardı Ayrıca kuvvetli atalar kuumlltuuml ve detaylı oumlluuml goumlmme adetleri

vardı21 Tuumlm bunlar zaman iccedilinde Hunları da etkilemiş olmalıdır

Oumlzellikle Han doumlneminde (MOuml 206ndashMS 220) evren uumlzeri buumlyuumlk

bir şemsiye ile kapalı bir araba olarak tarif ediliyordu Uumlstteki yuvarlak

buumlyuumlk şemsiye Goumlkyuumlzuumlnuuml arabanın kare ccedilerccedilevesi ise Yeryuumlzuumlnuuml temsil

ediyordu Goumlkyuumlzuuml Yeryuumlzuumlne bağlı doumlrt ya da sekiz kolon uumlzerinde

duruyordu Kare Yeryuumlzuumlnuumln doumlrt tarafında doumlrt tane Deniz vardı Ancak

Denizrsquoler bildiğimiz okyanuslar değil barbarların topraklarıydı Doğuda

Yi barbarları guumlneyde altı ccedileşit Adam barbarları batıda yedi ccedileşit Rog ve

kuzeyde sekiz ccedileşit Dirsquoler bulunuyordu Yeryuumlzuumlnuumln merkezinde ise

kraliyet başkenti yer alıyordu22 Hunlar ve Ccedilinliler arasındaki ccedilok youmlnluuml

iletişim ve etkileşim nedeniyle Hun kurganlarının bazılarında da araba

kalıntılarına rastlanmıştır

Hunlarda falcılar Şan-yu uumlzerinde ccedilok etkiliydiler Bu durumu

kanıtlayan yaşanmış bir olay da Ccedilin kayıtlarına geccedilmiştir Şoumlyle ki Ccedilin

ordusunda başarılı bir general olan Le Kwang-le Ccedilinli yetkililer ile

problem yaşamaktadır Bu arada ordusu Şan-yursquonun ordusunun karşısında

buumlyuumlk yenilgiye uğramıştır General Le artık geriye de doumlnemeyeceği iccedilin

yenilgi sonrasında San-yursquoya bağlılık ve tabiiyetini sunar Şan-yu da buna

karşılık olarak kızını generale verir ve daha oumlnce Hun tarafına geccedilmiş olan

başka bir Ccedilinli general olan Wei Leuhrsquodan daha uumlst bir ruumltbeye getirir Bir

yıl kadar devam eden bu durumdan rahatsız olan ve Lersquoyi kıskanan Wei

Leuh buna bir son vermek ister Şan-yursquonun eşinin rahatsızlanmasını fırsat

bilir ve Şan-yursquonun falcısını uzun zamandır asker kurban vermedikleri iccedilin

20 JJM De Groot The Religious System of China Vol I Leiden EJ Brill 1892 s 91 317-318

Bonnefoy Asian Mythologies s 240 21 James Legge Li-Ki 10 Books 1885 s 2 42 22 James Legge Chinese Classics Vol 31 Hongkong London Missionary Societys Printing Office

1865 s 90-91 101 Bonnefoy Asian Mythologies s 236

36

eşinin hasta olduğunu soumlylemesi iccedilin ikna eder Bu sorunu duumlzeltmek iccedilin

de General Lersquonin kurban edilmesinin ccedilok uygun olduğunu da soumlyler

Hemen yakalanan ve kurban edileceğini anlayan General Le eğer onu

oumllduumlruumlrlerse başlarına ccedilok koumltuuml şeyler geleceğini soumlyler ama onu

dinlemezler Gerccedilekten de oumlluumlmuumlnuumln ardından Hunlar ccedilok buumlyuumlk felaketler

yaşarlar Bunun uumlzerine Şan-yu kefaret iccedilin general adına bir tapınak

yaptırır Bu olay Hunlarda falcıların Şan-yu uumlzerindeki etkisini goumlstermesi

bakımından ccedilok oumlnemlidir23

MOuml II yuumlzyılda Ccedilinrsquoin batısına elccedili olarak goumlnderilen Chang

Krsquoien ( Zhang Qian) Hunların arasında yaşarken Wu-sun kralı Kun-Mo

hakkında duyduğu bir olayı İmparatora şoumlyle aktarır Kun-Morsquonun babası

Hunların (Hiung-nu) batı sınırına yakın oumlnemsiz bir eyaletin lideridir

Hunlar buraya akın duumlzenler ve lideri oumllduumlruumlr Liderin oğlu Kun-Mo da

doğumunun hemen sonrasında vahşi ormana atılır Burada siyah bir kuş

ccedilocuğa et getirir dişi bir kurt da emzirir Bunu duyan Şan-yu bunu bir

mucize olarak kabul eder ve Kun-Morsquoyu yetiştirir Sonrasında kendini pek

ccedilok olayda kanıtlamış olan Kun-Morsquoyu askeri komutan yapar Daha sonra

Şan-yu ona kendi halkının başında olması iccedilin Batı boumllgesinin

sorumluluğunu verir Şan-yu oumllduumlkten sonra Kun-Mo Hunlardan ayrılarak

uzak bir boumllgeye ccedilekilir24 Bu da goumlsteriyor ki Hunlar doğadan gelen

mucizelere de inanmış ve saygı goumlstermişlerdir

23 Wylie History of Heung-Noo Vol3 s 440-441 24 Friedrich Hirth ldquoThe Story of Chang Kieacuten Chinas Pioneer in Western Asia Text and Translation

of Chapter 123 of Ssiuml-Ma Tsieacutens Shiuml-Kirdquo Journal of the American Oriental Society Vol 37 pp 89-

152 1917 s 100

37

2122 Hun Savaş Gelenekleri

Hunlar yapacakları bir saldırı oumlncesi aya ve yıldızlara bakarlardı

Ay dolunay olduğunda saldırır hilal haline gelmeye başladığında ise geri

ccedilekilirlerdi Savaşta oumllduumlrduumlğuuml duumlşmanının başını kesen ya da esir alan bir

kap şarapla oumlduumlllendirilirdi Savaşta elde ettiği ganimetler kendisinde

kalırken esirler de koumlle yapılırdı Ayrıca oumllduumlrduumlğuuml duumlşmanın mallarını da

ele geccedilirirdi25 Herodot kitabı Melpomenersquode İskitlerin savaş ile ilgili

geleneklerinden bahsettiği boumlluumlmde de savaş ganimetlerinden pay

alabilmek ve onur toumlrenindeki şaraptan iccedilebilmek iccedilin oumllduumlrduumlkleri

duumlşmanlarının kafalarını kesip aldıklarını aktarmıştır26

İskitler arasında da yaygın olan rituumlel benzeri bir adet Ccedilin

kaynaklarında Hunlarla ilgili olarak şoumlyle aktarılmaktadır 49 yılında

yapılan barış anlaşması sonrasında Ccedilin elccedilileri ile Şan-yu ve birkaccedil bakanı

No nehrinin guumlneyindeki tepelere giderler Beyaz bir at oumllduumlruumlluumlr bir bıccedilak

ve biraz altın yola atılarak sabanla suumlruumlluumlr Daha oumlnce Şan-yu Laou-shang

tarafından oumllduumlruumllduumlkten sonra kafası kesilen Massaget kralının

kafatasından yapılan kadehe şarap doldurulur Kadehteki şarap herkes

tarafından iccedililir Toumlren bu şekilde sona erer ve anlaşma onaylanmış olur27

Buna benzer bir anlatıda ise Ccedilin İmparatoru esir tutulan Hunlardan Şanyu

Laou-shangrsquoın Yuumle-chi (Massaget) kralını yendiğini ve kafatasından iccedilki

kadehi yaptığını oumlğrenir28

Ccedilin ile olan ccedileşitli alanlardaki ilişkiler neticesinde karşılıklı

etkilenmeler olduğundan bahsedilmişti Ccedilin goumlksl inancından etkilenmeye

oumlrnek bir olay ise şoumlyledir MOuml 187rsquode Ping-chingrsquode karşı karşıya gelen

Mete Han (Maou-tun) Ccedilin İmparatoru Gaozu (Kaou-te) ve askerlerini yedi

guumln boyunca kuşatma altında tutmuştur Bu kuşatma esnasında Hun

suumlvarilerinden beyaz atlı olanlar batıda beyaz yuumlzluuml gri atlılar doğuda

25 Sima Qian Records of China s 164-165 Sima Qian Han Dynasty s 137 Wylie History of

Heung-Noo Vol3 s 411 26 Herodotos Tarih s 320-321 27 Wylie History of Heung-Noo Vol5 s 48 28 Hirth agm s 93 96

38

siyah atlılar kuzeyde kızıl atlılar guumlneyde yer almıştır29 Mete Hanrsquoın

kuşatmayı Ccedilin inancında oumlnemli yeri olan renklerdeki atlarla ve renklerle

bağlantılı youmlnlere uygun yapması Ccedilinliler uumlzerinde psikolojik baskı

kurmak istediğini ya da gerccedilekten Hunların da bu simgelere oumlnem

verdiğini ve inandığını goumlstermektedir

29 Sima Qian Records of China s 165-166 Sima Qian Han Dynasty s 138 Wylie History of

Heung-Noo Vol3 s 412

39

22 Cenaze Toumlrenleri ve Kurganlar

221 İskitlerde Cenaze Toumlrenleri

Herodot Tarih adlı eserinde İskit cenaze toumlrenleri ve mezarları hakkında

da bilgi vermiştir İskitlerin Kral mezarları Gerrhos topraklarında yani

Borystenes (Dinyeper) ırmağı uumlzerinde gemilerin gidebilecekleri en son

boumllgededir Kral oumllduumlğuumlnde eni boyu eşit buumlyuumlk doumlrtgen bir mezar kazılırdı

Mezar hazır olduğunda oumlluumlyuuml getirirlerdi

Oumlluuml mumla kaplanır karnı yarılıp iccedili boşaltılır ve maydanoz tohumu

anason doumlvuumllmuumlş saparna ve kokulu maddelerle doldurulup ve dikilirdi Daha

sonra oumlluuml bir arabaya konularak başka bir halk topluluğuna goumltuumlruumlluumlrduuml Teslim

alanlar Şahane İskitlerin geleneklerini uygulayarak yas tutarlardı Bir

kulaklarının memesini keserler kafalarını kazırlar kollarını ccedilizerler sol ellerine

ok saplarlar alın ve burunlarını yırtarlardı Sonra kralın oumlluumlsuuml bu halkla birlikte

kendi uyruğundan başka bir halk topluluğuna goumltuumlruumlluumlrduuml Bu şekilde buumltuumln halk

topluluklarına dolaştırılırdı Oumlluuml son olarak Gerrhos uumllkesine goumltuumlruumlluumlrduuml

Kazılmış mezarın dibine ccedilimenler yayılarak oumlluuml bunların uumlzerine

konurdu Yere saplanmış mızraklarla ccedilevrili oumlluumlnuumln uumlzerine ağaccedil kabukları ile

goumllgelik yapılır sazlarla oumlrtuumlluumlrduuml Kendisi ile birlikte mezarın iccediline en sevdiği

karısı elinden iccedilki iccediltiği hizmetkacircrı bir aşccedilı silahtarı bir uşak bir haberci ve

atları boğularak konurdu Mezara kullandığı eşyalardan birer tane ve altın bir

kupa konurdu Guumlmuumlş ve bakır konmazdı Bu toumlren tamamlanınca herkes yuumlksek

bir tepe oluşturana kadar mezara toprak atardı

Bir yıl sonra kralın mezarında şoumlyle bir toumlren yaparlardı Krala en ccedilok

hizmet etmiş elli adamı ve atı oumllduumlruumlluumlrduuml İccedileri boşaltılıp samanla doldurulup

tekrar dikilirdi İccedillerine kazık destekler ve altlarına araba tekerlekleri koyarak

atlı suumlvariler hazırlarlardı Bu atlıları mezarın ccedilevresine dizerek bırakırlardı30

Krallar iccedilin yapılan bu oumlluuml goumlmme toumlreni sıradan İskitler iccedilin yapılmazdı

Halktan biri oumllduumlğuuml zaman en yakınları oumlluumlyuuml bir arabaya koyup sırayla diğer

30 Herodotos Tarih s 323-324

40

yakınlarına goumltuumlrerek dolaştırırlardı Cenaze konvoyunu goumlren yakınları gelenler

iccedilin hemen yemek hazırlarlar ve bir parccedilasını oumlluumlnuumln oumlnuumlne koyarlardı Cenaze

kırk guumln boyunca boumlyle gezdirilir ve sonra goumlmuumlluumlrduuml31

İskitler oumlluumllerini goumlmduumlkten sonra kendilerini şoumlyle temizlerlerdi

Başlarını ovarak yıkarlardı Goumlvdelerini temizlemek iccedilin ise ayrı bir toumlren

yaparlardı Yere uccedilları birbirine eğik uumlccedil ccedilubuk ccedilakarlar uumlzerini keccedile ile oumlrterler

ortasındaki kaba kızgın taşlar koyarlardı Bu kızgın taşların uumlzerine de kenevir

tohumları atarlardı Tuumltmeye başlayan tohumların buharını ccedilok severler ve

keyiften haykırırlardı Bu işlemi erkeler yapardı ve yıkanma yerine geccedilerdi

Ccediluumlnkuuml vuumlcutlarına su değdirmezlerdi Kadınlar ise servi sedir ve guumlnluumlk ağacı

yapraklarını ezip suyla karıştırarak bir lapa hazırlarlardı Bununla yuumlzlerini ve

buumltuumln vuumlcutlarını kaplarlardı Ertesi guumln bu lapayı kaldırdıklarında yumuşak ve

guumlzel bir goumlruumlnuumlme sahip olurlardı32

Altaylarda ise lider ya da topluluk iccedilin oumlnemli bir kişi oumllduumlğuumlnde defin

işleminin zamanı oumllduumlğuuml zamana goumlre seccedililirdi Ccedilin kayıtlarına goumlre bahar ya da

yazın oumllenleri sonbaharda sonbahar ya da kışın oumllenleri ise baharda goumlmerlerdi33

Defin iccedilin buumlyuumlk bir ccedilukur kazılarak mezar odası hazırlanırdı Oumllen kişi ve eşinin

bedenleri diğer hayatları iccedilin mumyalanırdı Mumyalamanın amacı hem bedeni

goumlmuumlluumlnceye kadar muhafaza edebilmek hem de oumlluumlmsuumlzluumlklerini sağlamaktır

Mumyalama işleminde zaman ve boumllgeye goumlre farklılıklar olsa da temel olarak

buumltuumln iccedil organlar beyin ve hatta buumltuumln kaslar ccedilıkarılırdı Bu da Orta Asyarsquoda

yaygın olan yeniden dirilmenin kemikler ve deri ile başlayacağı inancını hemen

akla getirmektedir34 Mumyalanmış bedenler bazen yekpare ağaccedil goumlvdesinden

oyulan tabutlara bazen de yere konulurdu Uumlzerlerine kıyafet ve takıları

yanlarına diğer yaşamları iccedilin gerekli olabilecek eşyalar silahlar ve değerli

31 Ae s 324 Orijinal metinlerde (ἐσβάλλουσι ἐς σκάφην - Herodotos 1906 41) olarak geccedilen kısım Beloe (1830

171) tarafından ccedilubuklardan oluşan tentenin ortasındaki boşluk Macaulay (1890) tercuumlmesinde ise

tentenin ortasındaki leğen Oumlkmenrsquoin (2014 324) Tuumlrkccedile ccedilevirisinde ise tentenin ortasındaki tekne

olarak ccedilevrilmiştir 32 Ae 33 Rudenko age s 279 34 Jettmar age s 137

41

hediyeler de konulurdu Başları doğuya doğru gelecek şekilde yerleştirildikleri

mezar odası dışına goumlsterişli koşum takımları tam olarak giydirilmiş atlar ve

bazen de araba konulurdu Sonra mezarın uumlzeri toprak ve taşlarla kapatılıp buumlyuumlk

bir tepe yapılırdı

Massagetlerin adetleri ise ccedilok başkaydı Onlar oumlmuumlrlerinin şoumlyle son

bulmasını isterlerdi Birisi ccedilok yaşlandığı zaman yakınları bir araya gelir ve bazı

suumlruuml hayvanları ile birlikte onu da kurban ederlerdi Sonra bu etleri pişirirler ve

yerlerdi Hasta olanlar yenmez goumlmuumlluumlrduuml Kurban edilecek yaşa ulaşamamak

buumlyuumlk talihsizlik sayılırdı35 Herodotrsquoun aktardığına goumlre en kuzeydeki

İssedonlar da yaşlıları oumllduumlğuumlnde suumlruuml hayvanlarının etiyle karıştırıp yerler

kafasını kazıyıp beynini ccedilıkardıktan sonra altın yapraklarla kaplayıp her yıl

buumlyuumlk kurbanlarla yuumlceltirlerdi36 Gelenekler arasındaki bu benzerliğin nedeni

İskit soyundan olan Massagetlerin İssedonların karşısında oturmaları olabilir37

Bu bakımdan birbirlerini etkilemiş olmaları muhtemeldir Oumllen kişinin bu

şekilde yenmesi geleneğinin o kişiye ait doğauumlstuuml guumlccedillerini kendilerine

geccedilirmek amacıyla yapılmış olabileceği de bir ihtimal olarak goumlz oumlnuumlnde

bulundurulmalıdır38

222 İskit Kurganları

Herodot İskitlerin Kral mezarlarının Gerrhos topraklarında yani

Borystenes (Dinyeper) ırmağı uumlzerinde gemilerin gidebilecekleri en son boumllgede

olduğunu aktarmıştır Ccedileşitli zamanlarda yapılan arkeolojik ccedilalışmalar

sonucunda Karadenizrsquoin kuzeyinde bulunan kral kurganlarının ccediloğunun

Dinyeper ve Bug ırmakları arasında deniz kıyısından başlayıp kuzeyde buguumlnkuuml

Kievrsquoe kadar olan boumllge ile buguumlnkuuml Azak yarımadası ve Kuban nehri

havzasında yer aldığı goumlruumllmektedir

Herodotrsquoun aktardığına goumlre kral oumllduumlğuumlnde eni boyu eşit buumlyuumlk

doumlrtgen bir mezar kazılırdı Oumlluuml hazırlanıp gerekli toumlrenler yapıldıktan sonra

35 Herodotos Tarih s 109 36 Ae s 304 37 Ae s 108 38 Rudenko age s283

42

mezara yani kurgana konurdu İskitler oumlluumllerini kazılmış mezarın dibindeki

ccedilimenlerin uumlzerine koyarlardı Yere saplanmış mızraklarla ccedilevrili oumlluumlnuumln uumlzerine

ağaccedil kabukları ile goumllgelik yapılır sazlarla oumlrtuumlluumlrduuml Kendisi ile birlikte mezara

en sevdiği karısı hizmetkacircrı aşccedilısı silahtarı uşağı bir haberci ve atları

boğularak konurdu Kullandığı eşyalardan birer tane ve altın bir kupa da

konurdu Guumlmuumlş ve bakır eşya konmazdı Bu toumlren tamamlanınca herkes yuumlksek

bir tepe oluşturana kadar mezara toprak atardı39

Karadenizrsquoin kuzeyindeki kurganlarda ana mezar odası dışında ayrı

boumlluumlm ya da boumlluumlmler de bulunabiliyordu Huumlkuumlmdar ile birlikte oumllduumlruumllenler ve

atlar bazen aynı oda iccediline bazen de varsa farklı boumlluumlmlere konulurdu Oumlluuml sırtuumlstuuml

vaziyette ve başı doğu youmlnuumlnde olacak şekilde yerleştirilirdi

Altaylardaki kurganların tepeleri ccedilok yuumlksek değildir Tepenin yuumlksekliği

ile ccedilapı arasında onda bir gibi bir oran vardır Aşağı yukarı tuumlm kurganlarda ortak

yapı olarak mezar ccedilukuru doğu-batı doğrultusunda dikdoumlrtgen şeklinde

accedilılmıştır Ccedilukurun boyu kuzey-guumlney doğrultusunda daha kısadır Mezar odası

ccedilukurun guumlney kenarında yapılmıştır Bazen mezar odasında birden fazla oumlluuml

goumlmuumllmuumlştuumlr Oumlluumller mezar odasında sırt uumlstuuml ya da sağ veya sol yanlarına

yatırılmış40 vaziyette ve başları doğuya gelecek şekilde yerleştirilmiştir Basit

mezarlarda oumlluumller doğrudan tabana konurken buumlyuumlk mezarlarda ise ağaccedil

goumlvdesinden yapılmış bir tabutun iccediline yerleştirilmiştir At goumlmuumlleri ise ccedilukurun

kuzeyinde ve mezar odasının dışında başları doğuya gelecek şekilde konmuştur

Daha sonra odanın ve atların uumlzerleri ağaccedil kuumltuumlkleri ve toprakla kapatılarak

dairesel formda bir tepe oluşturulmuştur Kuumlccediluumlk boy kurganlarda 13-15 metre

ccedilapında bir tepe iccedilinde oumlluumlnuumln ve eşyaların konacağı ancak uumlccedil kuumltuumlk

yuumlksekliğinde bir mezar odası ile oda dışına goumlmuumllmuumlş iki ya da uumlccedil at

bulunmaktadır Orta boy bir kurganda ise 24 metre ccedilapında bir tepe ile iccediline

oumlluumlnuumln tabutu ve eşyalarının konabileceği daha buumlyuumlkccedile bir mezar odası ve oda

dışına goumlmuumllmuumlş oldukccedila fazla sayıda at yer almaktadır Buumlyuumlk kurganların

39 Herodotos Tarih s 323 40 Nikolai A Bokovenko ldquoScythian Culture in the Altai Mountainsrdquo Nomads of the Eurasian Steppes

in the Iron Age Ed J Davis-Kimball VA Bashilov LT Yablonsky Berkeley Zinat Press pp285-

295 1995 s 289

43

tepelerinin ccedilapı 36-46 metre arasında olup mezar odası dayanıklılık sağlamak

iccedilin ccedilift duvarlıdır Ayrıca buumlyuumlk kurganların bazılarında doğu youmlnuumlne doğru

dikili taşlar dizilirken bazılarında bu taşlar tepenin ccedilevresi boyunca belli

aralıklarla ve tepenin biraz accedilığında sıralanmıştır (Pazırık Kurgan V) Mezar

ccedilukurunun derinlikleri de farklılık goumlstermektedir41 Altay boumllgesindeki

kurganlarda duvarlarda yerde ve tavanda keccedile ya da yuumln halı kilim ya da keten

ipek oumlrtuuml bulunması muhtemelen mezar odasını iccedilinde oumlmuumlrlerini geccedilirdikleri

evlerini eşyalarıyla birlikte oluşturmak iccedilin olmalıdır

Altay kurganlarının bir diğer oumlzelliği ise bulunduğu coğrafya ve iklim

nedeniyle mevsim değişimleri neticesinde kurganın iccediline su sızması zamanla

bu suyun donması ve bir daha erimemesidir Permafrost denen bu doğal olay

sayesinde buz iccedilinde saklanmış olan deri kumaş gibi organik maddelerin yanı

sıra mumyalanmış bedenler de bozulmaktan korunmuş ve guumlnuumlmuumlze kadar

ulaşabilmiştir42

Pazırıkrsquodaki kurganlarda bulunan korunmuş bedenler incelendiğinde

mumyalamanın nasıl yapıldığı da ortaya ccedilıkarılmıştır Goumlrkemli mezarları

hazırlanana kadar bedenlerinin ccediluumlruumlmesini oumlnlemek iccedilin sadece huumlkuumlmdar ve

ailesinin uumlyeleri mumyalanmıştır Yapılan bu mumyalama işleminde iccedil organlar

beyin ve kaslar ccedilıkarılmıştır Ccedilıkarılan beyin ve iccedil organların yerine ccedileşitli otlar

toprak ccedilam iğnesi ve kozalaklar konmuştur Kesilen yerler at kılı ya da kas telleri

ile dikilerek kapatılmıştır Bazı bedenlerde kasların ccedilıkarılmamasının nedeni

mumyalama işleminin farklı kabilelerde farklı şekillerde yapılması olabilir43

Pazırıkrsquodaki II Kurgandan ccedilıkarılan kişinin vuumlcudunun buumlyuumlk bir kısmı

doumlvmelerle kaplanmıştır Diğer birkaccedil kurgandan ccedilıkan kadın ve erkek

mumyaların bedenlerinde de doumlvmelere rastlanmıştır

Sakalara ait kurganların bulundukları Pamir dağları ve Karakul goumlluuml

yakınlarındaki boumllgelerde kurganların arasında ya da yakınlarında farklı

41 Rudenko age s 13-16 Barkova agm s 21-22 42 Barkova agm s 22 43 Rudenko age s 279-283

44

renklerde ve boyutlarda taşlar kullanılarak yere ccedilizilmiş geoglipsler yani şekil ya

da resimler de bulunmaktadır44

223 Hunlarda Cenaze Toumlrenleri

Hunlarda huumlkuumlmdar ya da uumlst duumlzey bir youmlnetici oumllduumlğuumlnde buumlyuumlk bir

ccedilukur kazılarak mezar odası hazırlanırdı Oumllen kişi en guumlzel kıyafetleri ve

takılarıyla bir tabuta konurdu Mezar odasına tabutun dışında ccedileşitli eşya silah

ve aletler konurdu Mezarın uumlzerini kapattıktan sonra tepe yapmazlar ağaccedil ya da

bitki dikmezler matem kıyafetleri giymezlerdi Huumlkuumlmdar oumllduumlğuumlnde emrindeki

youmlneticiler ve eşleri ile birlikte yuumlzlerce binlerce kişi cenazeyi mezara kadar

takip ederdi45 Oumlluumllerini İskitler gibi mumyalamazlardı Ccedilin kaynaklarından

edinilen bilgilere goumlre imparatorlukta bir zafiyet durumu olursa duumlşman komşu

kabileler kasti olarak oumllmuumlş Hun kabile liderinin mezarını tahrip ederlerdi46

İntikam duygusu ile mezarların tahrip edilmesi atalar kuumlltuumlnuumln bu goumlccedilebe

topluluklar arasında ccedilok oumlnemli olduğunun bir kanıtıdır

224 Hun Kurganları

XIX yuumlzyıldan itibaren Ccedilinrsquoin kuzeyindeki boumllgelerde yapılan

incelemelerde ccedileşitli buumlyuumlkluumlkte pek ccedilok mezarın yer aldığı buumlyuumlk mezarlıklar

bulunmuştur Bu mezarlardan bazılarında arkeolojik kazılar yapılmış ve

sonuccedilları yayınlanmıştır İskitlerde sadece huumlkuumlmdar iccedilin yapılan mezarlarla

karşılaştırıldığında Hunlar huumlkuumlmdarların yanı sıra devlet youmlnetiminde yer almış

uumlst duumlzey kişiler iccedilin de mezar yapmışlardır Uumlst duumlzey youmlnetimde olan kişilere

ait mezarların ccedilok fazla sayıda olması MS I yuumlzyıla tarihleniyor ki bu durum

da o doumlnemlerde yaşanan sosyal ve kuumlltuumlrel bir değişime işaret ediyor olabilir47

Aynı şekilde kurganların bazılarında daha fazla at ve araba kalıntılarının

44 Baumer age s 209-210 45 Sima Qian Records of China s 164 Sima Qian Han Dynasty s 137 Wylie History of Heung-

Noo Vol3 s 411 46 Jettmar age s 149 47 Ursula Brosseder ldquoXiongnu Terrace Tombs and their Interpretation as Elite Burialsrdquo Current

Archaeological Research in Mongolia Bonn Contributions to Asian Archeology Vol 4 pp 247-280

Germany Aalexx GmbH-Grossburgwedel 2009 s 271-272

45

bulunması bu toplulukların daha yuumlksek sosyal ekonomik ve siyasal seviyeye

sahip olduklarını goumlsteriyor olabilir48

Doumlrt buumlyuumlk ve kapsamlı Hun Mezarlıklarından ikisi iccedil Moğolistanrsquoda

ikisi Baykal goumlluuml ccedilevresinde bulunmuştur En buumlyuumlk Hun Mezarlığı Hangay

(Khangay) dağlarının kuzeyinde Selenge ırmağının guumlneydeki bir kolu olan

Hanuy (Khunui) ırmağı havzasında diğeri Ulan-Batorrsquoun kuzeyindeki Noin-

Ularsquoda diğerleri de Baykal goumlluumlnuumln guumlney ve guumlneydoğusunda Selenge

havzasında Kyakhta ve Derestuirsquode bulunmuştur49

MOuml IIIndashII yuumlzyıl doumlnemindeki Hunlara ait mezarlar basit mezarlardı

Oumlluuml dikdoumlrtgen bir mezar ccedilukurunun iccediline bazen ahşap bir tabut bazen de

tabutsuz olarak yerleştirildi Bazı mezarların uumlzerine taşlardan tepecik yapılırken

bazılarının etrafı taş sırası ile belirlenirlerdi MOuml I ndash MS I yuumlzyıl doumlneminde

ise daha buumlyuumlk tepeli kurganların iccedillerinde bir geccedilit iccedil ve dış tabutlar ve ccedilok

sayıda eser bulunurdu Ccedilin sınırına yakın mezarlara tepe ya da mezarı ccedilevreleyen

taş sırası yapılmazdı50

Hun mezarlarının boyutları kişinin oumlnem derecesinde buumlyuumlk olurdu

Mezarlar toprak uumlzerinde yaklaşık kare biccediliminde ve kenarları pusula youmlnlerinde

olacak şekilde hazırlanırdı Kuzey-guumlney doğrultusunda yerleştirilen toprağın

altındaki derinliği mezarın kenar uzunluğu ile orantılı olarak yapılmış teraslı ters

kesik piramit şeklindeki mezar ccedilukuru ile guumlneyinde uzunluğu yine mezarın

kenar uzunluğu ile orantılı olan ancak dipteki mezar odasının yukarısında

sonlanan bir dromosun yer aldığı altında mezar olduğuna dair uumlzerinde yuumlkselti

tepe ya da ağaccedil olmayan mezarlardı Bu tip mezarlara teraslı mezarlar denirdi

Mezar ccedilukurunun dibindeki mezar odasının uumlzerinde bir ya da birkaccedil kat kalın

ve buumlyuumlk taşlardan oluşan katmanlar vardı Mezar odaları da ccedileşitlilik goumlsterirdi

Bazılarında iccedil ve dış mezar odası ile iccedil odanın iccedilinde tabut olurken bazılarında

sadece iccedil ve dış mezar odası bulunurdu Kuumlccediluumlk kurganlarda ise ya sadece bir

48 Nicola Di Cosmo ldquoHun İmparatorluğursquonun kuruluşu ve yuumlkselişirdquo Tuumlrkler VolI Ankara Yeni

Tuumlrkiye Yayınları pp708-718 2002 s 709 49 N Ishjamts ldquoNomads in Central Asiardquo Early Mongolia pp 146-163 yy Unesco1996 s 154-

155 50 Bunker vd age s 78

46

mezar odası ya da sadece tabut olurdu Oumlluuml mezar odasının ortasına

yerleştirilirdi51 Hunlara ait bazı buumlyuumlk mezarların hemen yakınında o mezar ile

bağlantılı kuumlccediluumlk daire formundaki sınırları taşlarla belirlenmiş uydu tabir

edilen yerin hemen altında bir tabut iccedilinde goumlmuumllmuumlş oumlluuml bulunan mezarlara da

rastlanmıştır Bunlara goumlmuumllen kişilerin buumlyuumlk mezara goumlmuumllen kişi ile bir ilgisi

olduğu duumlşuumlnuumllmektedir52

Mezarlarda tabutun dışında kısa kılıccedil ya da kama ok uccedilları yay seramik

kaplar ayna parccedilaları guumlneş ve ay figuumlruuml koşum takımları bazı takılar kemer

tokaları deniz kabukları ile suumlsluuml kemerler araba sırlı toprak kaplar bronz

kazan kıyafetler suumlsler kesik saccedillar kesik tırnaklar ve ccedileşitli ev eşyaları

bulunmuştur Ayrıca Altay boumllgesindeki İskit mezarlarından farklı olarak

buradaki mezarların tavanı da halı ya da kumaşlarla kaplanmıştır53 Diğer

eşyaların yanı sıra bazı mezarlarda bulunan guumlneş ve ay figuumlrleri oumlzellikle

tabutun hemen yanına kuzey youmlnuumlnde yerleştirilirdi Oumlluuml ile birlikte goumlmuumllen at

sığır koyun keccedili gibi hayvanların tamamı yerine kafa ve bacak kemikleri mezar

odasının dışında ve kuzeyinde goumlmuumlluuml olurdu54

Hsuumln-tzu Ccedilin geleneklerini anlattığı kitabında Ccedilin cenaze rituumlelleri

hakkında da detaylı bilgiler vermiştir Oumlluumlm onlar iccedilin aslında kişinin

ikametgacirchının değişmesidir Tabut evini tabutun uumlstuumlndeki oumlrtuumller ise evinin

perdelerini temsil eder55 Buna goumlre bir kişi oumllduumlğuumlnde tabutuna ccedilok kullandığı

eşyalarının yanı sıra yakınlarının hissettiği huumlznuuml ve kederi goumlstermeye youmlnelik

bazı eşyalar da konur Oumlrneğin başına tam olarak tutturulmamış bir şapka boş

kavanoz ve suumlrahiler sadece yer oumlrtuumlsuuml suumlslemeleri tamamlanmamış ahşap ve

seramik eşyalar ses vermeyen kamış ve duumlduumlk telleri takılmış ama akordu

51 Brosseder agm s 255-263 52 Bryan Miller vd ldquoXiongnu Elite Tomb Complexes in the Mongolian Altairdquo The Silk Road 5(2)

pp 27-35 2008 s 28 Bryan Miller vd ldquoElite Xiongnu Burials at the Periphery Tomb Complexes at

Takhiltyn Khotgor Mongolian Altairdquo Current Archaeological Research in Mongolia Ed J

Bemmann Bonn Rheinische Friedrich Wilhelms Universitat 2009 s 302 309 53 Rice Ancient Arts s 46 Rice her ne kadar eserinde Altay boumllgesindeki İskit mezarlarında yerde

halı ya da oumlrtuuml olmadığını belirtse de Rudenko (1970 s64) mezar odalarının bazırlarında yerde de halı

ya da oumlrtuuml olduğunu belirtmiştir 54 Brosseder agm s 261 265 55 Hsuumln Tzu Basic Writings Trans by Burton Watson New York Columbia University Press 1963

s 104-105

47

yapılmamış muumlzik aleti atsız at arabası gibi eşyalar oumllen kişinin onları hiccedilbir

zaman kullanamayacağını dolayısıyla huumlznuuml anlatmak iccedilindir56 Bazı Hun

mezarlarında da bu tip tamamlanmamış ya da kullanılamayacak eşyalar

bulunmuş olması iki toplum arasındaki kuumlltuumlrel etkileşimin işareti olarak

varsayılabilir

56 Brosseder agm s 262 267

48

UumlCcedilUumlNCUuml BOumlLUumlM

ESERLERİN İKONOGRAFİK DEĞERLENDİRMELERİ

31 KADIN FİGUumlRLERİ

311 Yılan Kadın Figuumlrleri

Herodotrsquoun Tarih adlı eserinin İskitleri detaylı bir şekilde anlattığı IV

kitabı Melpomenersquode İskitlerin meydana ccedilıkışları ile ilgili uumlccedil anlatıya yer

verilmiştir Bunlardan bir tanesi de Pontos Euxeniosrsquoda yerleşmiş Yunanların

anlattıklarıdır Buna goumlre Herakles Geryonrsquoun oumlkuumlzlerini oumlnuumlne katmış

giderken şimdi İskitlerin oturduğu topraklara gelmiş O zamanlar bu topraklarda

kimse yokmuş Burada buz gibi soğuk bir havaya yakalanmış uumlzerine Nemea

aslanının postunu ccedilekmiş ve uyumuş Bu sırada arabasına koşulu iki kısrak

otlarken bir mucize olarak kaybolmuş

Herakles uyanmış kısrakları aramış Boumlylelikle buumltuumln uumllkeyi geccedilmiş ve

sonunda Ağaccedillık (Hyalaea) denilen yere gelmiş Bir mağaranın iccedilinde doğauumlstuuml

goumlruumlnuumlşluuml bir yaratık bulmuş kalccedilalarından başlayarak yukarısı kadın alt kısmı

yılanmış Goumlrduumlğuuml yaratık karşısında uğradığı şaşkınlığı geccedilince ona kaybolan

kısraklarını sormuş O da kısrakların kendi elinde olduğunu geri alabilmesi iccedilin

onunla beraber olması gerektiğini soumlylemiş Oumlnerdiği koşullar Heraklesrsquoi razı

olmaya itmiş ve orada kalarak kadınla beraber olmuş Kadın kısrakları vermeyi

hep erteliyormuş ccediluumlnkuuml Heraklesrsquoin orada daha uzun kalmasını istiyormuş

Diğeri ise bir an oumlnce kısrakları alıp gitmek istiyormuş Sonunda kısrakları

vermiş ve şunları soumlylemiş ldquoBuraya gelen kısrakları senin iccedilin sakladım ve

karşılığını da aldım senden uumlccedil ccedilocuğum oldu Buumlyuumlyecekler o zaman onları ne

yapacağım Bunu sen soumlyleyeceksin Burada mı yerleştireyim yoksa senin

yanına mı goumlndereyimldquo Aldığı cevap ise şoumlyleymiş ldquoCcedilocuklarının buumlyuumlyuumlp

adam olduklarını goumlrduumlğuumln zaman eğer şu diyeceğimi yaparsan yanlış bir şey

yapmış olmazsın İccedillerinden hangisi şu yayı benim gibi kurar ve şu kılıcı benim

gibi kuşanırsa onu bu uumllkeye yerleştir Bu dediklerimi yapamayanları bu

topraklardan kov gitsinler Eğer bu dediğimi yaparsan hem mutlu olursun hem

de benim soumlzuumlmden ccedilıkmamış olursunrdquo

49

Herakles iki yayından birini kurmuş omuzdan atma kılıccedil kayışının nasıl

kuşanıldığını goumlstermiş sonra yayı ve kılıccedil kayışını kadına vermiş Kılıccedil

kayışının tokasında altın bir kupa varmış Bunları verdikten sonra gitmiş

Ccedilocukları doğmuşlar Buumlyuumlyuumlnce anaları adlarını koymuş birincisinin adı

Agathyrsos sonrakinin Gelonos en kuumlccediluumlğuumlnuumln Skythesrsquomiş Sonra Heraklesrsquoin

soumlzuumlne bağlı kalarak ccedilocuklardan onun emretmiş olduğu işleri yapmalarını

istemiş Ccedilocuklarının ikisi istenen işleri yapamamışlar anneleri de onları

kovmuş ccedilıkıp gitmişler En kuumlccediluumlkleri olan Skythes istenilenleri yapmış ve

yerinde kalmış Sonradan gelen buumltuumln Skyth kralları bu Herakles oğlu

Skythesrsquoden tuumlremiştir Daha sonraki zamanlarda da İskitlerin kılıccedil kayışlarında

asılı duran kupalar Heraklesrsquoin kupasının anısını suumlrduumlrduumlklerini goumlstermiştir1

Burada goumlccedilebe bir toplum olan İskitlerin atasının goumlccedilebe yaşamda gerekli

olan eşyalar yerine bir savaşccedilı ve ccediliftccedilinin ihtiyacı olan eşyaları miras olarak

bırakması dikkat ccedilekicidir2

Mitolojiye goumlre Herakles yapması gereken on iki işten biri olan

Geryonrsquoun oumlkuumlzlerini goumltuumlruumlrken geccedilici olarak bulunduğu topraklarda uumlzerinde

Nemea aslanının postunu oumlrterek uyumuştur Uyuduğu sırada kaybolan iki adet

dişi atını bulmak isterken bir mağarada yarı yılan yarı kadın bir yaratık ile

karşılaşmıştır Burada yaratığın yarısı yılan bir insan olarak seccedililmesinde

Heraklesrsquoin bebekliğinden beri yılanlarla olan ilişkisinin etkisi olmalıdır Ya da

bu yılan kadın formundaki yaratık nedeniyle Herakles hikacircyenin başkahramanı

olarak seccedililmiştir Kısrakları elinde bulunduran bu yaratık Herakles kendisi ile

kalır ve onunla birlikte olursa kısrakları vereceğini soumlylemiştir Kısraklar

Herakles iccedilin ccedilok oumlnemli olmalı ki bu teklifi kabul etmiştir Daha sonra bu

yaratık ile birleşmesinden uumlccedil tane ccedilocuğu olmuş ama onlar doğmadan oumlnce

kısraklarını da alarak orayı terk etmiştir

Terk ederken yaratık ile aralarında geccedilen konuşmalardan ccedilocukların

henuumlz doğmadığı doğmadan oumlnce gitmiş olmasına rağmen yılan kadının

1 Herodotos Tarih s 295-299 2 Jacobson The Deer Goddess s 162-163 (dipnot 24)

50

ccedilocuklar ile ilgili olarak ne yapılacağının kararını Heraklesrsquoe bırakması

Heraklesrsquoin dediklerini yapması halinde yılan kadının yanlış bir şey yapmamış

mutlu ve onun soumlzuumlnden ccedilıkmamış olacağı ccedilocukların cinsiyetlerinin ne

olacağından bahsedilmediği ancak erkek olacağı varsayılarak yay kurma ve kılıccedil

kuşanma yeteneklerine bakarak seccedilim yapmasını istemesi dikkat ccedilekici

detaylardır Ayrıca bu konuşmalar esnasında uumlccedil ccedilocuğun olacağı bilinmesine

rağmen aynı yaşta olacakları dikkate alınmadan ccedilocuklar iccedilin buumlyuumlk ortanca ve

kuumlccediluumlk tanımlamalarının yapılmış olması Herodotrsquoun kitabında aktardığı ve

İskitlerin kendi ataları Targiatos ile ilgili anlattıklarından etkilenmenin sonucu

olmalıdır Ccedilocuklar doğmadan ayrılıyor olmasında Yunan mitolojisine goumlre pek

ccedilok ccedilocuğu olan Heraklesrsquoin cinnet getirerek ccedilocuklarını oumllduumlrmuumlş olmasının

etkisi ile onlara zarar vermeme gayreti olabilir

Yılan kadın figuumlrleri iccedilin Apirsquoyi temsil ettiği youmlnuumlnde goumlruumlşler vardır

Ancak boumlyle bir yorum yapmak doğru olmasa gerek Ccediluumlnkuuml mitolojide

Herakles Yunan Panteonunda Apirsquoye denk gelen Tanrıccedila Herarsquonın

kıskanccedillıkları neticesinde onun yarattığı pek ccedilok zorluklarla savaşmak zorunda

kalmıştır ve hep karşı saflarda yer almışlardır Bu nedenle yılan kadının Api

olması muumlmkuumln goumlzuumlkmemektedir

51

3111 At Alınlığındaki Yılan Kadın Figuumlruuml

Bulunduğu Yer Tsymbalka Bolshaya Kurganı

Doumlnem MOuml IV yy

Malzeme ve Teknik Altın Kabartma Tekniği

Boyut Yuumlkseklik 414 cm

Şu Anda Bulunduğu Yer Hermitage Muumlzesi Rusya

Resim Resim 1

Resim Kaynağı 1 wwwhermitagemuseumorg

Tanım Altından kabartma olarak yapılmış ve karakteristik bir şekli

olan at alınlığıdır Uumlzerinde omuz hizasında dalgalı saccedillı kolsuz ve

sadece omuzlarını kapatan khiton giymiş aşağısı yılan uumlstuuml fiziksel

oumlzellikleri itibariyle kadın olduğu anlaşılan figuumlr bulunmaktadır

Başındaki polosu andırır başlığından ccedilıkan iki adet dalın kıvrılarak

yukarıda iki adet goumlz oluşturacak şekilde birleştiği noktanın hemen

uumlzerinde buumlyuumlk bir palmet motifi yer almaktadır Başın uumlzerindeki bu

form uzaktan bakıldığında başında palmet şeklinde tacı olan geniş ağızlı

bir yuumlzuuml andırmaktadır

Kadının kanatları yoktur Oumlnden hafif yırtmaccedillı eteğinin altından ccedilıkan

ve yılanı andıran sağa ve sola doğru kıvrılan simetrik formlar dıştan iccedile

doğru sırasıyla şoumlyledir En dışta burgulu vuumlcudu ve burgulu uzun

boynuzları olan grifonlar eteğin altından ccedilıktıktan sonra yukarı doğru

kıvrılmış ve yuumlzleri kadına bakar vaziyette durmaktadırlar Yılan kadın

vi

ve halkı iccedilin taşıdıkları anlamlar hakkında yapılan değerlendirmeler iccedilin altyapı

hazırlanması amaccedillanmıştır

Uumlccediluumlncuuml boumlluumlmde ise arkeolojik ccedilalışmalar sonucunda kurganlardan

ccedilıkarılmış ve incelenmek uumlzere seccedililmiş eserler taşıdıkları ana temalara goumlre

gruplandırılıp incelenmiştir Her boumlluumlmde eserlerin detaylı tanımlamalarına yer

verilmiş ardından diğer araştırmacıların goumlruumlşleriyle de karşılaştırılarak

eserlerin ikonografik ccediloumlzuumlmlemeleri yapılmıştır

Sonuccedil boumlluumlmuumlnde incelenen goumlccedilebe Tuumlrk topluluklarının inanışlarının

arkeolojik ccedilalışmalarla elde edilmiş eserlere dolayısıyla sanata yansımalarının

genel bir değerlendirmesi yapılmış ortak ve ayrılan youmlnler vurgulanmıştır

Bu ccedilalışma tam kapsamlı bir katalog ccedilalışması olmayıp İskitler ve

Hunlara ait bazı oumlrnek eserler seccedililerek sadece onlar iccedilin ikonografik

ccediloumlzuumlmlemeler yapılmıştır

Ccedilalışmalarım suumlresince sabırla oumlzenle ve değerli katkılarıyla bana

yardımcı olan ve youmlnlendiren tez danışmanım değerli hocam Doccedil Dr İbrahim

CcedilEŞMELİrsquoye maddi ve manevi destekleriyle her zaman yanımda olan ve beni

yuumlreklendiren eşim Adnan BALİ ve ccedilocuklarım Bilgehan Burak ve Zeynep

BALİrsquoye ccedilok teşekkuumlr ederim

FİGEN BALİ

İstanbul 2019

vii

İCcedilİNDEKİLER

11 COĞRAFYA 5 111 Karadenizrsquoin Kuzeyi 5 112 Altaylar 7 113 Orta Asya 7 114 Ordos ve Ccedilevresi 8

12 TARİH 9 121 İskit Tarihi 9 122 Hun Tarihi 12

13 SOSYAL HAYAT 14 131 İskitlerrsquoin Sosyal Hayatı 14 132 Hunlarrsquoın Sosyal Hayatı 16

14 SANAT 18 141 İskit Sanatı 19 142 Hun Sanatı 24

21 İNANCcedilLAR GELENEKLER VE TOumlRENLER 26 211 İskitler 26

2111 İskit İlahları 26 2112 İskit Mitleri 28 2113 İskitlerde Falcılık 30 2114 İskitlerde Ant İccedilme 31 2115 İskit Savaş Gelenekleri 31

213 Hunlar 33 2121 İnanccedillar ve Rituumleller 33 2122 Hun Savaş Gelenekleri 37

22 CENAZE TOumlRENLERİ VE KURGANLAR 39 221 İskitlerde Cenaze Toumlrenleri 39 222 İskit Kurganları 41 223 Hunlarda Cenaze Toumlrenleri 44 224 Hun Kurganları 44

OumlZ helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellipiii

ABSTRACT iv

OumlNSOumlZ v

RESİMLER LİSTESİ x

HARİTALAR LİSTESİ xiv

KISALTMALAR LİSTESİ xv

GİRİŞ 1

BİRİNCİ BOumlLUumlM

COĞRAFYA TARİH SOSYAL HAYAT ve SANAT

İKİNCİ BOumlLUumlM

DİNLER MİTLER RİTUumlELLER ve MEZARLAR

viii

31 KADIN FİGUumlRLERİ 48 311 Yılan Kadın Figuumlrleri 48

3111 At Alınlığındaki Yılan Kadın Figuumlruuml 51 3112 Elbise Suumlsuumlndeki Yılan Kadın Figuumlruuml 54

312 Kanatlı Kadın Figuumlrleri 57 3121 Ayna Uumlzerindeki Kanatlı Kadın Figuumlruuml 59 3122 Elbise Suumlsuumlndeki Kanatlı Kadın Figuumlruuml 62 3123 Alemdeki Kanatlı Kadın Figuumlruuml 64

313 Aynalı Kadın Figuumlrleri 66 3131 Diademdeki Aynalı Kadın Figuumlruuml 66 3132 Elbise Suumlsuumlndeki Aynalı Kadın Figuumlruuml 70

314 Taccedillı Kadın Figuumlrleri 72 3141 Duvar Oumlrtuumlsuumlndeki Taccedillı Kadın Figuumlruuml 72 3142 Eyer Oumlrtuumlsuumlndeki Taccedillı Kadın Figuumlrleri 76 3143 Kemer Tokasındaki Taccedillı Kadın Figuumlruuml 79 3144 Başlık Suumlsuumlndeki Taccedillı Kadın Figuumlruuml 82 3145 Taccedillı Kadın Figuumlrluuml Pendant 86

32 HAYVAN FİGUumlRLERİ 90 321 Geyik Figuumlrleri 90

3211 Geyik Figuumlruuml 91 3212 Ahşap Geyik Figuumlruuml 93 3213 Hayvan Figuumlrluuml Geyik 95

322 Kaplan Figuumlrleri 97 3221 Lahitteki Kaplan Figuumlrleri 98 3222 At Alınlığındaki Kaplan Figuumlruuml 101 3223 Doumlvmedeki Kaplan Figuumlruuml 103 3224 Tavan Halısındaki Kaplan Figuumlrleri 104 3225 Halıdaki Boynuzlu Kaplan Figuumlruuml 106

323 Kuş Figuumlrleri 108 3231 Horoz Figuumlrleri 108 32311 Deri Kemerdeki Horoz Figuumlrleri 109 32312 Horoz Figuumlrleri 110 3232 Kuğu Figuumlruuml 111

324 Balık Figuumlrleri 113 3241 Hayvan Figuumlrluuml Balık 113 3242 Doumlvmedeki Balık Figuumlruuml 116 3243 Balık Figuumlrluuml Pendantlar 118

325 Kaplumbağa Figuumlrleri 120 3251 Kaplumbağa ve Ejderhalı Kemer 120 3252 Balık ve Kaplumbağa Figuumlrleri 123

33 YARATIK FİGUumlRLERİ 125 331 Grifon Figuumlrleri 125

3311 Ayna Uumlzerindeki Grifon Figuumlruuml 127 3312 Ağzında Geyik Başı Tutan Grifon Figuumlruuml - 1 129 3313 Ağzında Geyik Başı Tutan Grifon Figuumlruuml - 2 131 3314 Eyer Oumlrtuumlsuumlndeki Grifon Figuumlruuml 133 3315 Grifonlu Sadak 135 3316 Grifonlu Pektoral 139

UumlCcedilUumlNCUuml BOumlLUumlM

ESERLERİN İKONOGRAFİK DEĞERLENDİRMELERİ

ix

3317 Grifonlu Amfora 144 3318 Grifonlu Kılıccedil Kını - 1 147 3319 Grifonlu Kılıccedil Kını - 2 149 33110 Grifonlu Kılıccedil Kını - 3 151

332 Sfenks Figuumlrleri 153 3321 Sfenksli Kılıccedil Kını 153 3322 Sfenksli Kuumlpe 157 3323 Sfenks ve Doğauumlstuuml Kuş Figuumlrluuml Duvar Halısı 159

333 Gaga Ağızlı At Figuumlrleri 162 3331 Gaga Ağızlı Atlı Kemer Tokası ndash 1 163 3332 Gaga Ağızlı Atlı Kemer Tokası ndash 2 165 3333 Gaga Ağızlı At Figuumlrluuml Doumlvmeler 167

334 Tek Boynuzlu Yaratık (Ki-Lin) Figuumlrleri 169 3341 Tek Boynuzlu Yaratıklı At alınlığı 171

335 Yeleli Kurt Figuumlruuml 173 336 Yaratık Figuumlrluuml Halı 175 337 Ejderha Figuumlrleri 178

3371 Ejderhalı Kın 179 34 RİTUumlEL OBJELERİ 182

341 Riton 182 342 Aynalar 184

3421 İnsan Figuumlrluuml Ayna 185 3422 Hayvan Figuumlrluuml Ayna 187 3423 T Figuumlrluuml Ayna 189

343 Kazanlar 191 3431 Dağ Keccedilisi Başlı Kazan 193 3432 Boğa Başlı Kazan 194 3433 Tuumltsuuml Kabı 196

344 Kesilmiş Saccedil ve Tırnaklar 199 3441 Kesilmiş Saccedil Oumlrguumlleri 199

345 Haoma (Soma) 201 3451 Haoma (Soma) Figuumlrluuml Oumlrtuuml 203

346 Araba 206 347 Guumlneş ve Ay Sembolleri 208 348 Ccediliccedilekli Taccedil 210

SONUCcedil 212

KAYNAKCcedilA 220

EKLER 233

x

RESİMLER LİSTESİ

Resim 1 Kadın figuumlrluuml altın at alınlığı

Resim 2 Kadın figuumlrluuml altın elbise suumlsuuml

Resim 3 Arkası bitki ve hayvan suumlslemeli elektrum ayna

Resim 4 Kanatlı kadın formunda altın elbise suumlsuuml

Resim 5 Kanatlı kadın formunda bronz alem

Resim 6 Uumlzeri kabartma suumlslemeli altın diadem ve uumlzerindeki

kabartmanın ccedilizimi

Resim 7 Uumlzeri kabartma suumlslemeli altın elbise suumlsuuml

Resim 8 Keccedile mezar duvar halısı

Resim 9 Dua eden kadınlarla bezeli yuumln eyer oumlrtuumlsuuml ve detay deseni

ccedilizimi

Resim 10 At ve insan figuumlrluuml altın kemer tokası

Resim 11 Uumlzeri kabartma suumlslemeli uumlccedilgen şeklinde altın başlık suumlsuuml

Resim 12 Kadın figuumlrluuml değerli taşlarla suumlsluuml altın pendant

Resim 13 Yere oturmuş altın geyik figuumlruuml

Resim 14 Deri ve ahşaptan yapılmış geyik figuumlruuml

Resim 15 Uumlzeri ccedileşitli hayvan figuumlrleriyle suumlsluuml yer oturmuş altın geyik

figuumlruuml

Resim 16 Uumlzeri kaplan figuumlrleriyle suumlslenmiş ahşap lahit

Resim 17 Kaplan şeklinde ahşaptan oyma at alınlığı

Resim 18 Kaplan şeklinde vuumlcut doumlvmesi ve ccedilizimi

Resim 19 Uumlzerinde yoğun kaplan bezemeleri bulunan yuumln mezar tavan

halısı

xi

Resim 20 Uumlzeri hayvan motifleriyle suumlslenmiş yuumln mezar halısı ve

desen ccedilizimi

Resim 21 Uumlzerinde aplike edilmiş horoz figuumlrleri bulunan deri kemer

Resim 22 Deriden yapılmış simetrik horoz figuumlrleri

Resim 23 Keccedileden yapılmış uumlccedil boyutlu kuğu figuumlruuml leylek ve turna

goumlrselleri

Resim 24 Uumlzeri ccedileşitli hayvan figuumlrleriyle suumlslenmiş balık figuumlruuml ve

desen ccedilizimi

Resim 25 Balık şeklinde vuumlcut doumlvmesi

Resim 26 Uccedillarından ahşap balık şeklinde pendantlar olan keccedile ve deri

eyer oumlrtuumlsuuml

Resim 27 Kaplumbağa ve ejderha figuumlrluuml bronz kemer tokası

Resim 28 Uumlzeri kaplumbağa ve balık figuumlrleriyle bezeli yuumln oumlrtuuml

Resim 29 Arkası bitki ve hayvan suumlslemeli elektrum ayna

Resim 30 Ahşap ve deriden yapılmış uumlccedil boyutlu grifon ve geyik figuumlruuml

Resim 31 Ahşap ve deriden yapılmış uumlccedil boyutlu grifon ve geyik figuumlruuml

Resim 32 Uumlzerinde grifon figuumlruuml bulunan keccedile eyer oumlrtuumlsuuml

Resim 33 Uumlzeri insan hayvan ve yaratık kabartmalarıyla bezeli altın

sadak (goritus)

Resim 34 Uumlzeri ccedileşitli hayvan yaratık bitki ve insan figuumlrleriyle bezeli

altın pektoral

Resim 35 Uumlzeri ccedileşitli hayvan yaratık bitki ve insan kabartmalarıyla

bezeli guumlmuumlş amfora

Resim 36 Uumlzeri hayvan yaratık ve insan kabartmalarıyla bezeli altın

kılıccedil kını ndash 1

xii

Resim 37 Uumlzeri ccedileşitli hayvan ve yaratık kabartmalarıyla bezeli altın

kılıccedil kını ndash 2

Resim 38 Uumlzeri ccedileşitli hayvan ve yaratık kabartmalarıyla bezeli altın

kılıccedil kını ndash 3

Resim 39 Uumlzeri ccedileşitli yaratık insan ve bitki kabartmalarıyla bezeli altın

kılıccedil kını

Resim 40 Sfenks formunda altın kuumlpe

Resim 41 Uumlzerinde yaratık figuumlrleri olan keccedile duvar halısı

Resim 42 Ccedileşitli hayvanlar ve yaratığın muumlcadelesinin yer aldığı altın

kemer tokası

Resim 43 Bir kurt ve bir yaratığın muumlcadelesinin yer aldığı bronz kemer

tokası

Resim 44 Doğauumlstuuml yaratıkların yer aldığı vuumlcut doumlvmesi

Resim 45 Tek boynuzlu yaratık figuumlrluuml guumlmuumlş koşum takımı suumlsuuml

Resim 46 Bir kaplan ve bir yaratığın muumlcadelesinin yer aldığı altın

kemer tokası

Resim 47 Bir geyik ve bir yaratığın muumlcadelesinin yer aldığı keccedile halı

Resim 48 İki ejderhanın muumlcadelesinin yer aldığı altın kama kılıfı

Resim 49 İki erkeğin ant iccedilmesinin tasvir edildiği uumlccedil boyutlu altın obje

Resim 50 İnsan figuumlruuml şeklinde sapı olan bronz el aynası

Resim 51 Sapında hayvan figuumlruuml yer alan bronz el aynası

Resim 52 Arkasında geometrik desenlerin yer aldığı sapsız el aynası

Resim 53 Koccedil başı şeklinde suumlslemesi olan bronz kazan

Resim 54 Boğa başı şeklinde suumlslemesi olan bronz kazan

Resim 55 Tuumltsuumller iccedilin kullanılan bronz kap

xiii

Resim 56 Kesilmiş saccedil oumlrguumlleri

Resim 57 Uumlzerinde haoma figuumlruuml yer alan yuumln oumlrtuuml

Resim 58 At arabası

Resim 59 Altın guumlneş ve ay plakalar

Resim 60 İnce altın plaka yaprak ve ccediliccedileklerle yapılmış taccedil

xiv

HARİTALAR LİSTESİ

Harita 1 Karadenizin kuzeyindeki İskit kurganları haritası

Harita 2 Asyadaki İskit kurganları haritası

Harita 3 Moğolistanrsquodaki Hun Mezarlıkları haritası

xv

KISALTMALAR LİSTESİ

ae Aynı eser

age Adı geccedilen eser

ba Eserin buumltuumlnuumlne atıf

bkz Bakınız

by Boyut yok

byy Bulunduğu yer yok

Ccedilev Ccedileviren

Ed Editoumlr

et Erişim tarihi

Fig Figure (Resim)

MOuml Milattan Oumlnce

MS Milattan Sonra

pl Levha

pp Sayfa numarası aralığı

s Sayfa numarası

Taf Tafel (Levha)

ty Basım tarihi yok

vd ve diğerleri

vd ve devamı

yy Yuumlzyıl

yy Yayımcı yok

yyy Basım yeri yok

1

GİRİŞ

Goumlccedilebelik doğuda Ccedilinrsquoden batıda Anadolu ve Avruparsquonın iccedillerine kuzeyde

Sibiryalsquodan guumlneyde Mezopotamya ve Hindistanrsquoa kadar olan boumllgelerde pek ccedilok

topluluğun benimsediği bir yaşam biccedilimiydi Suumlruuml hayvanları ve ev olarak

kullandıkları arabalarıyla suumlruumlleri ve kendileri iccedilin uygun yer arayışı iccedilinde bir

boumllgeden diğerine goumlccedilerek yaşamlarını suumlrduumlruumlrlerdi Tuumlm zamanlarının ve

hayatlarının doğa ile iccediliccedile olması neticesinde inanccedil sistemleri de buna goumlre

şekillenmişti Guumlneş ay ve yıldızlar yuumlksek dağlar ormanlar buumlyuumlk nehirler

goumlruumlnmez doğauumlstuuml guumlccediller ve oumlluumlmden sonra yaşam onların inanccedil sisteminin temelini

oluştururdu

Bu yaşamın gereği olarak hem diğer goumlccedilebe topluluklarla hem de gittikleri

boumllgelerdeki yerleşik halklarla ilişki iccedilinde olurlardı Bu ilişkiler kendilerinin uumlrettiği

mallar ile uumlretemedikleri malların değişimi yani ticaret amaccedillı olduğu kadar saldırı

ve savaş şeklinde de olurdu Bu ilişkiler neticesinde hem dinsel hem kuumlltuumlrel hem de

sanatsal alanda karşılıklı etkilenmeler kaccedilınılmazdı

Bronz Ccedilağın sonları ile Erken Demir Ccedilağırsquondan Erken Orta Ccedilağrsquoa kadar olan

yani MS VI yuumlzyılda devlet kurmuş Goumlktuumlrklere kadar olan doumlnemin ele alındığı

tezimizde Avrasya steplerinde Orta Asyarsquoda kuzey Ccedilin ve Ordos ile Moğalistan

iccedillerinde goumlccedilebe yarı goumlccedilebe ve bazen de yerleşik olarak yaşamış İskit ve Hun

topluluklarına ait dinsel sanat eserlerinin incelenmesi ve yeniden ikonografik

değerlendirmelerin yapılması amaccedillanmıştır Goumlccedilebe yaşam duumlzenleri nedeniyle bu

topluluklar yazılı kaynak bırakmamışlardır Bu nedenle kendileri hakkında bilgiler

ancak ilişki iccedilinde oldukları ve yerleşik duumlzende yaşayan komşularının bıraktıkları

yazılı kaynaklardan alınabilmiştir Oumlrneğin Herodot Tarih adlı eserinde Strabo da

Coğrafya adlı eserinde İskitler ve onların kollarından olan Sakalar Dhaeler ve

Massagetler hakkında detaylı bilgiler vermişlerdir Doğuda ise Ccedilin yıllıkları ve rituumlel1

kitaplarından Hunlar hakkında detaylı bilgiler edinmek muumlmkuumln olmuştur

1 Rituumlel oumlnceden belirlenmiş kurallara goumlre yerine getirilen dini ya da dini olmayan toumlrenlerdir

2

Eserlerin değerlendirmesinde kullandığımız ikonografik ccediloumlzuumlmleme

youmlnteminin teknik tanımı şoumlyledir dinsel iccedilerikli sanat yapıtlarında betimlenen dinsel

olay ya da kişiyle ilgili tipleşmiş hatta bir oumllccediluumlde standartlaşmış biccedilim duumlzenleri veya

kalıplarını inceleyen bilimsel disiplindir2 Yani bir eser uumlzerindeki figuumlrler ve

kompozisyonun goumlrsel anlamının yanı sıra taşıdığı ve anlatılmak istenen inanışlara

ve inanccedillara bağlı anlamlarını belirlemeye ccedilalışmaktır3 Seccedililen eserlerin

değerlendirmesinde kullanılan ikonografi youmlntemini bu ccedilalışmada uygularken

oumlncelikle eserin uumlzerinde bulunan figuumlrlerin ve komposizyonların en ince detayına

kadar tanımına yer verildi Daha sonra inanccedillar ve inanışlarla arasında bağ kurularak

bu eser ile anlatılmak istenen temanın asıl anlamı bulunmaya ccedilalışıldı

Eserler hakkında ikonografik değerlendirmelerin yeniden yapılması amacıyla

hazırlanan bu ccedilalışmada ana ve yardımcı kaynaklardan edinilen bilgilerin

kurganlardan ccedilıkarılan arkeolojik bulgularla desteklenip desteklenmediği konusu da

araştırılmış ve sonuccedilların değerlendirmesi yapılmıştır Ayrıca eserlerde kullanılan

benzer figuumlrlerin boumllgelere goumlre uumlslupsal farklar ve yine eserlerde kullanılan hayvan

yaratık ve diğer figuumlrlerin ccedileşitliliklerindeki boumllgelere goumlre farklar olup olmadığı

sorgulanmış ve incelenmiştir

Ccedilalışma yapılırken sağlıklı ve doğru değerlendirme yapılabilmesi iccedilin

muumlmkuumln olduğunca ana kaynakların incelenmesi metodu uygulandı Okumalar

sırasında tespit edilen ilave kaynaklara ccedileşitli uumlniversitelerin kuumltuumlphanelerinden ve

akademik internet sitelerinden ulaşılmaya ccedilalışıldı Hem ana hem de yardımcı

kaynakların incelenmesi neticesinde İskitler ve Hunların sosyal yaşamları

gelenekleri inanışları rituumlelleri oumlluuml goumlmme adetleri ve kurganları hakkında bilgiler

derlenerek bir altyapı oluşturulmaya ccedilalışıldı Daha sonra belli eserler seccedililerek oumlnce

detaylı olarak tanımlandı ardından diğer uzmanların bu eserler hakkındaki

goumlruumlşleriyle karşılaştırmalar yapılarak yeni bakış accedilısı ve verilerle ikonografik

ccediloumlzuumlmlemeler yapıldı Boumlylelikle tarihi kaynaklarda aktarılan bilgilerin ilgili doumlneme

ait eserlerde de izlenebilirliği değerlendirilmeye ccedilalışıldı

2 Kazım Artut Sanat Eğitimi Ankara Anı Yayınları 2004 s 319 3 Bedrettin Coumlmert Mitoloji ve İkonografi Ankara DeKi Yayınları 2010 s15-17

3

Bu tezin kapsamında yoğun olarak Karadenizrsquoin kuzeyi Altaylar kuzey Ccedilin

ve Ordos ile Moğolistanrsquoın orta ve kuzeyinde yer alan boumllgelerdeki kurganlardan

ccedilıkarılan eserler ele alınmıştır Bu boumllgelerde guumlnuumlmuumlze kadar yapılan arkeolojik

ccedilalışmalar neticesinde İskitler ve Hunlara ait pek ccedilok kurgan ve eser bulunmuştur

Ccedilıkarılan bu milyonlarca eseri kapsayacak bir katalog ccedilalışmasını bu ccedilalışmada

yapmaya yeterli zaman ve kaynak olmadığı iccedilin sadece oumlrnek teşkil edecek bazı

eserler her boumllgeden olmasına oumlzen goumlsterilerek seccedililmiş ve değerlendirme

yapılmıştır

Aşağıda İskitlere ve Hunlara ait kurganların yerlerini goumlsteren haritalara yer

verilmiştir Birinci haritada Karadenizin kuzeyi ve Kafkaslar yer alırken ikinci

haritada Orta Asya ve Altaylar yer almaktadır Uumlccediluumlncuuml haritada ise guumlney Rusya ve

Moğolistanrsquodaki buumlyuumlk Hun mezarlıklarının bazıları goumlsterilmektedir

Harita-1 Karadenizin Kuzeyinde Bulunan İskit Kurganları

KaynakBaumer 2014 Oumln kapak iccedili

4

Harita - 2 Asyada Bulunan İskit Kurganları

Kaynak Baumer 2014 Arka kapak iccedili

Harita - 3 Hun Mezarlıkları 1- Takhiltyn-Khotgor 2- Bai-Dag II 3- Gol Mod 2

4- Gol Mod 1 5- Noin Ula 6-Selbe Gol 7- Tsaram

Kaynak Brosseder 2009 Fig 1

Moğolistan

5

BİRİNCİ BOumlLUumlM

COĞRAFYA TARİH SOSYAL HAYAT ve SANAT

11 Coğrafya

111 Karadenizrsquoin Kuzeyi

İskitler MOuml VIIndashI yuumlzyıllar arasında Karadenizrsquoin kuzeyinde geniş bir

alanda huumlkuumlm suumlrmuumlşlerdir Azak denizinin doğusundaki Kuban ve Taman

boumllgelerinde şimdiki Kırımrsquoda ve Karadenizrsquoin kuzeyi ile kuzeydoğusunda

İstros (Tuna) nehrinden Tanais (Don) nehrine kadar olan şimdiki Rusya ve

Ukrayna arasındaki steplerde Yunan kolonilerine komşu olarak yaşamışlardır O

doumlnemde en bilinen ve ticari bakımdan da oumlnemli olan Yunan koloni şehirleri iccedil

boumllgelere ticaret imkacircnı sağladığı iccedilin nehirlerin Karadenizrsquoe doumlkuumllduumlkleri

yerlere kurulmuşlardı Bunlar arasında Tyras (Dinyester) ağzına kurulmuş Tyras

Tanais (Don) ağzına kurulmuş Tanais Hypanis (Bug) ve Borysthenes

(Dinyeper) arasına kurulmuş Olbia oumlnemli Yunan koloni şehirleriydi

O doumlnemde İskitlerin komşuları doğuda Kimmerler batıda Yunanlılar

guumlneyde Karadeniz ve kuzeyde ise pek ccedilok farklı halklardır Herodot Tarih adlı

eserinin birinci kitabı Kliorsquoda1 yedinci kitabı Polymnia2 ve esasen en detaylı

olarak doumlrduumlncuuml kitabı olan Melpomenersquode3 İskitlerin yaşadıkları boumllgeler

komşuları yaşam biccedilimleri mitleri4 ve inanışları hakkında detaylı bilgiler

vermiştir Herodotrsquoun aktardığına goumlre Tuna nehrinden Don nehrine kadar

uzanan Karadeniz kıyısındaki boumllgede sırasıyla Yunan soyundan gelen

Kallipidai İskitler ccediliftccedili İskitler goumlccedilebe İskitler ve sonrasında Şahane İskitler

yer almaktadırlar Yunanlılardan başka Halizonlar Neuriler Melankhlenoslar

Sauramatlar Budinler Thyssagetler Argipeialar İssedonlar ve tek goumlzluuml

1 Herodotos Tarih Ccedilev Muumlntekim Oumlkmen İstanbul Tuumlrkiye İş Bankası Kuumlltuumlr Yayınları 2014 s 5-

115 2 Ae s 507-615 3 Ae s 293-353 Herodotus Herodotus Trans by The Rev William Beloe Vol II London Henry

Colburn And Richard Bentley 1830 s 127-248 4 Mit eski Yunan dilinde ccedilok tanrılı dinlerdeki tanrı ve yarı tanrıların yaşantılarını insanlarla

ilişkilerini diğer efsanevi yaratıklar hakkındaki oumlykuumlleri iccedileren efsanelerdir (Saltuk 1993 121) Zaman

iccedilinde anlatılagelen soumlylenceler de mit olarak adlandırılmıştır

6

Arimaspesler de İskitlerle birlikte Karadenizrsquoin kuzeyinde yaşayan diğer

halklardır5

İskitler Karadenizrsquoin kuzeyinde Yunanlılar yakın doğuda Urartular

Medler Ahamenişler Partlar ve Asurlularla bazen barış bazen savaş ve ccedilatışma

biccediliminde de olsa hep etkileşim iccedilindeydiler6

5 Herodotos Tarih s 301-304 6 Emma C Bunker ldquoThe Land and The Peoplerdquo Nomadic Art of the Eastern Eurasian Steppes The

Eugene V Thaw and Other New York Collections with contributions by James CY Watt Zhixin

Sun New York The Metropolitan Museum of Art 2002 s 11

7

112 Altaylar

Altın Dağ demek olan Altay dağları Asya kıtasının ortasında buguumlnkuuml

Ccedilin Moğolistan Rusya ve Kazakistan sınırlarının birleştiği yerde

bulunmaktadır İrtiş ve Ob nehirlerinin de kaynağı olan bu dağların

guumlneybatısında Balkaş goumlluuml kuzeydoğusunda ise Baykal goumlluuml yer almaktadır

Altay dağları kuzey ve kuzeydoğuda Sayan dağları ile birleşirken guumlneydoğuda

Gobi ccediloumlluumlne doğru uzanmaktadır

Doğu ve batı arasında merkezi bir boumllge konumunda olan Altaylarda

yaşayan İskitlerin aynı zamanda Ccedilin Orta Asya Asurlular Sakalar ve diğer

İskitler ile askeri ticari ve kuumlltuumlrel ilişkileri olmuştur Kurganlarda bulunan ve

bu boumllgeye ait olmayan Ccedilin ayna ve ipekleri ile İran yuumln dokumaları gibi eserler

bunun kanıtıdır

113 Orta Asya

Hazar Denizinden doğuda Balkaş goumlluumlne Aral goumlluumlnden guumlneyde

Hindikuş Dağlarına kadar olan boumllge Orta Asya olarak tanımlanmaktadır Boumllge

buguumlnkuuml Tuumlrkmenistan Oumlzbekistan guumlney Kazakistan Kırgızistan Tacikistan

Kuzey Afganistan ve kuzeydoğu İran sınırları iccedilindedir Hazar denizinden Aral

goumlluumlne kadar olan boumllgede Dahaeler Aral goumlluuml Amu Derya (Oxus) ve Sir Derya

(Jakartes) nehirleri havzasında Massagetler ve Aral goumlluumlnden Balkaş goumlluumlne

kadar olan boumllgede ise Sakalar yaşamaktaydılar Buumltuumln bu halklar İskit soyundan

gelmektedirler

Herodot Tarih adlı eserinde Massagetlerin Araxes nehrinin yanında

İssedonların karşısında oturduğunu yazmıştır7 Ancak Araxes yani Aras8 nehri

Kafkaslarda yer almaktadır Coğrafi bilgi eksikliği ya da başka bir nedenle

Araxes ile Jakartes yani Sir Derya nehrini karıştırmış olması muhtemeldir

Yukarıda bahsi geccedilen İssedonlar da muhtemelen Balkaş goumlluumlnuumln doğusunda

buguumlnkuuml Ccedilinrsquoin kuzeybatısı ile Ccedilin-Moğolistan sınırı boumllgesinde yaşayan Wu-

Sunrsquolar olmalıdırlar

7 Herodotos Tarih s 108 8 Bilge Umar Tuumlrkiyedeki Tarihsel Adlar İstanbul İnkılap Yayınları 1993 s 94

8

114 Ordos ve Ccedilevresi

Sarı Irmak havzası Ccedilinrsquoin kuzey ve kuzeybatıdaki goumlccedilebe kabilelerle

temas noktası durumundaydı Buguumlnkuuml Moğolistanrsquoın Ccedilin ile sınırı olan boumllge

Kuzey Ccedilin daha guumlneyde Sarı ırmağın kuzeye doğru yaptığı geniş kavisin

ortasında kalan ve Gobi ccediloumlluuml sınırında olan boumllge ise Ordos olarak

tanımlanmaktadır Bu boumllgeler Ccedilinrsquoin oumlzellikle Hun (Hsiung-nu) kabileleri ile

temas noktasıdır Eberhard bu boumllgeyi Ccedilinliler ile Hunların (Hsiung-nu)

Tuumlrklerin yahut Moğolların suumlrekli doumlvuumlştuumlğuuml yer olarak tanımlamıştır9 Hatta

Ccedilinrsquoin kuzeyinde yaşayan ve suumlrekli akın duumlzenleyen Hun (Hsiung-nu) ve diğer

goumlccedilebe kabilelerden korunmak iccedilin MOuml VII yuumlzyıldan itibaren parccedilalar halinde

yapılmaya başlanan duvarların daha sonra birleştirilmesi ile Ccedilin Seddi meydana

gelmiştir

Hakkında sadece Ccedilin kaynaklarından bilgi edinilebilen Ordos konumu

itibariyle goumlccedillere askeri seferlere ve pek ccedilok savaşa ev sahipliği yapmıştır

Ayrıca coğrafi yapısı nedeniyle tarımla uğraşan yerleşik Ccedilinliler iccedilin zorlayıcı

olmuştur Buna karşılık goumlccedilebe Hunların suumlruumlleri iccedilin ccedilok uygun yapıdadır10

9 Wolfram Eberhard Ccedilin Tarihi Ankara Tuumlrk Tarih Kurumu Basımevi 1947 s 4 10 James CY Watt ldquoThe Legacy of Nomadic Art in China and Eastern Central Asiardquo Nomadic Art of

the Eastern Eurasian Steppes Emma C Bunker with contributions by James CY Watt Zhixin Sun

New York The Metropolitan Museum of Art 2002 s 199-200

9

12 Tarih

121 İskit Tarihi

İskitlerden ilk olarak MOuml VIII yuumlzyılda yaşamış Yunanlı şair

Hesiodrsquoun eserinde bahsedilmiştir Şair İskitleri bronz işlemeyi bulan kısrak

suumltuuml iccedilen ve at arabaları uumlzerinde yaşayanlar olarak tanımlamıştır11 Ayrıca MOuml

VII yuumlzyılda Asur Kralı Esarhaddon (MOuml 681-668) yazıtlarında da İskitlerden

ldquoAşkuzairdquo ya da ldquoİşkuzairdquo isimleri ile bahsedilmiştir12

İskitler MOuml I bin yıldan itibaren ccedileşitli doumlnemlerde Asya Avrupa Orta

Asya Kuzey Hindistan Anadolu İran ve hatta Mısırrsquoa kadar olan ccedileşitli

boumllgelerde huumlkuumlm suumlrmuumlş etkili bir goumlccedilebe Tuumlrk topluluğudur Aslında onlara

Yunanlılar İskit diyorlar İranlılar onlara Saka derken kendileri ise kendilerine

Skoloti diyorlardı13

Kurganlarda bulunan eserlerin değişimine goumlre arkeologlar MOuml VIIndashVI

yuumlzyıllar arasını Erken İskit Doumlnemi MOuml VIndashV yuumlzyıllar arasını Orta İskit

Doumlnemi MOuml IVndashIII yuumlzyılları ise Geccedil İskit Doumlnemi olarak ayırmışlardır14

Sakalar ve ardılları Wu-sunrsquolar doğu Kazakistanrsquoda MOuml VIII-I yuumlzyıl

arası huumlkuumlm suumlrmuumlşlerdir Onların batısında Hazar denizi ile Aral goumlluuml arasında

da Massagetler huumlkuumlm suumlrmuumlşlerdir Herodotrsquoun birinci kitabı Kliorsquoda Massaget

kraliccedilesi Tomris ve Pers Kralı Kyros arasındaki savaş anlatılır15 En batıda ise

İskitler yer almaktadırlar İskitler MOuml VI yuumlzyıldan itibaren Kafkaslar Kırım

ve Karadenizrsquoin kuzeyindeki steplerde huumlkuumlm suumlrmuumlşlerdir

11 Hesiod Homeric Hymnns and Homerica Trans Hugh G Evelyn-White London William

Heineman1920 s 77 179 12 Boris Piotrovsky ldquoEarly Cultures of the Lands of the Scythiansrdquo From the Lands of the Scythians

ndash Ancient Treasures From of the USSR (3000 B C-100 B C) Adapted from a Russian text by Boris

Piotrovsky The Metropolitan Museum of Art Bulletin Vol XXXII Number 5 New York The

Metropolitan Museum of Art Publishing 1975 s 16 18 BN Grakov İskitler Ccedilev DAhsen Batur

İstanbul Selenge Yayınları 2008 s 43 13 Herodotos Tarih s 295 14 Anna I Melyukova ldquoScythians of Southeastern Europerdquo Nomads of the Eurasian Steppes in the

Iron Age Ed J Davis-Kimball VA Bashilov LT Yablonsky Berkeley Zinat Press pp27-58 1995

s 34 M Rostovtzeff The Animal Style In South Russia And China New York Hacker Art Books

1973 s 24 15 Herodotos Tarih s 110

10

MOuml V yuumlzyılda yaşamış uumlnluuml tarihccedili Herodot Tarih adlı eserinin birinci

kitabı Kliorsquoda İskitlerden şoumlyle bahseder İskitler Kimmerleri Avruparsquodan

ccedilıkardıktan sonra Asyarsquoya ve Medlerin uumlzerine yuumlruumlduumller Medleri yendikten

sonra buumltuumln Asyarsquoya yayıldılar hatta Mısır uumlzerine yuumlruumlduumller Filistinrsquoe

girdiklerinde Mısır kralı oumlnlerine ccedilıkıp hediyeler vererek onları durdurdu İskitler

Suriyersquoye geri doumlnerken Askalon şehrine girdiler Buumlyuumlk ccediloğunluğu şehre zarar

vermeden geccedilip gittiler Ancak kuumlccediluumlk bir grup İskit Goumlksel Afrodit tapınağını

yağma ettiler Tanrıccedila da onları ccedilarparak hepsini kadın yaptı İskitler ldquoEnarelerrdquo

adını verdikleri bu kişilerin işledikleri guumlnahlar yuumlzuumlnden bu hastalığa

yakalandıklarını duumlşuumlnduumller Sonuccedilta Asya yirmi sekiz yıl İskit egemenliği

altında kaldı16

Herodot doumlrduumlncuuml kitabı olan Melpomenersquode ise İskitler hakkında yine

benzer bilgiler vermiştir Şoumlyle ki Asya steplerinde yaşayan goumlccedilebe İskitler

Massagetlerle yaptıkları savaşta yenilince Araxes (yani Aras17 değil de aslında

Jakartes yani Sir Derya) ırmağını geccedilerek Kimmerlerin yaşadığı topraklara

geldiler ve onları topraklarından kovarak yerleştiler Daha sonra Kafkas

dağlarını sağ taraflarına alarak Mediaya geldiler ve Medleri yendiler Boumlylelikle

İskitler Asyarsquoya yayıldılar Daha sonra Suriye ve Filistin uumlzerinden Mısırrsquoa

youmlneldiler Mısırrsquoa kadar gitmeden geri doumlnduumller Asya yirmi sekiz yıl İskit

youmlnetiminde kaldı18

Herodot yedinci kitabı Polymniarsquoda İskitlerin Amyrgia kabilesinden

gelen Sakaların koni biccediliminde şapkalar giydiğini kendilerine oumlzguuml yayları

hanccedilerleri ve balta benzeri sagarisleri olduğunu aktarmıştır19 Romalı tarihccedili

Strabo ise Geographica adlı eserinde Sakaları şoumlyle anlatmıştır Hazar

Denizirsquonin guumlneydoğusundan doğuya Orta Asyarsquoya doğru ilerlerken Baktra ve

Soğdrsquodan sonraki goumlccedilebeler İskitlerdir Hazar Denizirsquonden itibaren oumlnce Daersquoler

daha doğuda Massagetler ve Sakalar bulunmaktadır Strabo ayrıca Eratostenesrsquoin

Sakaların Sir Derya nehrinin oumltesinde yaşadıklarını soumlylediğini de

16 Herodotos Tarih s 60-61 17 Umar age s 94 18 Herodotos Tarih s 298-299 19 Ae s 540

11

aktarmaktadır20 Goumlccedilebe hayatı suumlren kabilelerin her birinin ayrıca kendi isimleri

de vardır

Bir anlatıya goumlre istila etmek iccedilin Baktra ve Ermenistanrsquoa saldırılar

duumlzenleyen Sakalar Kapadokyarsquoya kadar ilerlerler Sonrasında ganimetleri

paylaşırken Pers generali tarafından bozguna uğratılırlar Daha sonra buraya bir

tepe yapılarak Pers tanrıları iccedilin bir tapınak inşa edilir ve orada her yıl Saka adı

verilen bir festival kutlanır Başka bir anlatıya goumlre ise Sakalar karşısında

yenilgiye uğrayan Cyrus (Kyros) Sakalara bir tuzak hazırlar Kampında yiyecek

ve iccedilkilerle birlikte birkaccedil kişiyi bırakarak ccedilekilir Sakalar gelip iccedilki ve

yiyecekleri goumlruumlnce sarhoş olana kadar iccedilerler Cyrus (Kyros) ordusu ile geri

doumlnuumlp hemen hepsini oumllduumlruumlr Cyrus (Kyros) bu başarısını tanrılara atfeder ve

Saka adını verdiği bu guumlnuuml bir tanrıccedilaya adar Sonrasında her yıl festival

duumlzenleyerek İskit kıyafetleri giyip sarhoş olana kadar iccedilip saccedilma danslar

yaparak kutlarlar21 Straborsquonun aktardığı bu olaya Herodot da eserinde yer

vermiş ancak bu yaşananların Perslerle Massagetler arasında olduğunu

belirtmiştir22

Ahamenişlere ait Nakş-i Ruumlstem23 Persepolis24 ve Hamadan25rsquoda

bulunan I Darius (MOuml 521-486) kraliyet yazıtlarında adları Saka olarak geccedilen

pek ccedilok goumlccedilebe kabile olduğu yer almaktadır Bunlardan ilki Saka Haumavarga

yani lsquoHaoma iccedilen Sakalarrsquodır İkincisi Saka Tigraxauda yani lsquoSivri Şapkalı

Sakalarrsquodır Herodot ise onların İskitlerin kabilesinden olduğunu sivri şapkalar

taktığını pantolon giydiklerini savaşta ok ve sagaris adını verdikleri balta

kullandıklarını aktarmıştır26 Uumlccediluumlncuumlsuuml Saka Tyaiy Para Sugdam yani

lsquoSogdianarsquonın Oumltesindeki Sakalarrsquodır Sonuncusu ise Saka Tyaiy Paradraya

20 Strabo Geographica Vol II London Henry G Bohn publications 1856 s 245-248 21 Ae s 246-247 22 Herodotos Tarih s 113 23 Livius-1 25-26 28-29 (Ccedilevrimiccedili) 8032019 24 Livius-2 5-6 (Ccedilevrimiccedili) 8032019 25 Livius-3 4-5 (Ccedilevrimiccedili) 8032019 26 Herodotos Tarih s 540-541

12

Skudra yani lsquoDenizin Oumltesindeki Sakalarrsquo diğer bir deyişle Karadenizrsquoin

Kuzeyindeki İskitlerdir27

MOuml IX ndash VIII yuumlzyıllarda guumlney Sibiryarsquoda MOuml VII yuumlzyıldan

itibaren buguumlnkuuml Kazakistan Ural dağları Rusya ve Ukraynarsquoda İskitler ve

birccedilok goumlccedilebe halk yaşamışlardır MOuml II yuumlzyıl civarında da yerlerini Hun

Wu-sun ve Sarmatlara bırakmışlardır28

122 Hun Tarihi

Hunlar MOuml VIIndashIII yuumlzyıllar arasında kuzey Ccedilin Ordos ve buguumlnkuuml

Moğolistanrsquoda yaşamış goumlccedilebe Tuumlrk kabileler topluluğudur Daha sonra MOuml

III-IIndashMS I yuumlzyıllar arasında Ccedilinrsquoin kuzeyinde başlayarak batıya doğru

uzanan buumlyuumlk bir imparatorluk kurmuşlardır MOuml III yuumlzyıldan itibaren Ccedilin

kaynaklarında adları Hsiung-nu (Hun) olarak geccedilmektedir29 Şanyu adı verilen

huumlkuumlmdarın youmlnetiminde Sağ ve Sol olarak adlandırılan boumllgelerin başındaki

guumlvenilir hanedan mensupları ile imparatorluk giderek buumlyuumlmuumlştuumlr

Ccedilin kaynaklarına goumlre Hun (Xiongnu) Xanbei ve Wuhuan kabileleri

MOuml IIIndashMS III yuumlzyıllar arasında Ccedilinrsquoin kuzey boumllgesinde en etkili

topluluklardı İskitler ve Sakalarla ilintili olup buguumlnkuuml Ganzu boumllgesinde

yaşayan Yuechi (Rouzhi)rsquoler oumlnceleri Hunlardan (Xiongnu) daha etkiliydiler

Ancak MOuml II yuumlzyılda Hunlar (Xiongnu) tarafından batıya suumlruumllduumller30

Kuzey Ccedilinrsquode yer alan Ordos boumllgesi ise konumu itibariyle oumlnemli bir

boumllgedir Sarı Nehirrsquoin suladığı topraklara sahip bir kısmı ccediloumll olan ancak kuzey

kısımları verimli bir boumllgedir Konumu nedeniyle MOuml III yuumlzyıldan itibaren

yeni kurulan Hun Devleti iccedilin oumlnem kazanmıştır Yeni kurulan imparatorluk

doğuda Liaoning batıda Xinjiang kuzeyde Baykal goumlluuml ve Minusinsk havzasına

27 Christoph Baumer The History of Central Asia The Age of the Steppe Warriors Trans by

Miranda Bennett C1 London IB Tauris 2014 s 198-199 28 Hermann Parzinger ldquoThe Scythians Nomadic Horsemen of the Eurassian Stepperdquo Preservation Of

The Frozen Tombs Of The Altai Mountains pp 19-30 United Nations Educational Scientific and

Cultural Organization UNESCO Paris Ateliers Industria Publications 2008 s 19 29 Omelian Pritsak ldquoXun Der Volksname de Hsiung-Nurdquo Central Asiatic Journal V Nr 1 Hamburg

yy 1959 s 27-34 30 Emma C Bunker vd Ancient Bronzes of the Eastern Eurasian Steppes From the Arthur M

Sackler Collections New York Arthur M Sackler Foundation 1997 s 76

13

kadar uzanmaktadır31 Ordos hem askeri hem de ekonomik bakımdan Ccedilin ile

ilişkilerde uccedil boumllge konumundadır Ccedilinliler iccedilin de başkentlerinin olduğu

eyaletin sınırında olduğu iccedilin ayrıca oumlnem arz etmektedir Hatta Qin ve Han

Hanedanlıkları doumlneminde Ccedilin Seddi bu boumllgede yapılmaya başlanmış ve Hunlar

bu boumllgeden atılmışlardır Ancak Han İmparatoru Wudi (tahta geccedilişi MOuml 140-

87 doğumu MOuml 156)rsquoden sonra Ordos tamamen Hunların eline geccedilmiştir32

31 Ae 32 Watt agm s 199-200

14

13 Sosyal Hayat

131 İskitlerrsquoin Sosyal Hayatı

İskitler suumlruumller halinde at ve buumlyuumlkbaş hayvan beslerlerdi Goumlccedilebe

duumlzende bir hayat yaşadıkları iccedilin evleri atların ccedilektiği arabalarının uumlzerindeki

keccedileden yapılmış ccediladır benzeri yapılardı Suumlrekli suumlruumllerini yetiştirebilecekleri

verimli otlak arayışı iccedilindeydiler Ancak Karadenizrsquoin kuzeyinde şehirlerde

yaşadıkları da Herodot tarafından aktarılmıştır Nasıl goumlruumlnduumlkleri ve giyimleri

hakkında bilgiler ancak kurganlardan ccedilıkan İskitlere ait kıyafet ve takılar ile bir

kısım eserlerin uumlzerindeki ccedilizimlerden ve tarihi kaynaklardan edinilebilmektedir

Giyimleri uzun pantolon kemerle bağlanmış dizin yukarısına kadar uzanan

yelek ya da ceket başı oumlrten yumuşak başlık ve deri bot ya da ccedilizmelerden

oluşmaktaydı Atlarının uumlzerine serdikleri eyer oumlrtuumlleri sadece oumlrtuuml oldukları iccedilin

ihtiyaccedilları olan pek ccedilok eşyayı kemerlerine asarlardı Bunlar kuumlccediluumlk yaylarını ve

oklarını koydukları sadak (goritus) kılıf iccedilinde akinakes yani kısa kılıccedilları bazen

savaş baltası ya da mızrak bazen de kalkan olurdu Kuumlccediluumlk yay ve oklarını birlikte

taşıdıkları kendilerine oumlzguuml sadakları hep sol tarafa asılırdı

İskitler bulundukları boumllgelerin koşullarına uygun yaşam tarzları

geliştirmişlerdi Herodotrsquoun bahsettiği gibi Karadenizrsquoin kuzeyinde bir kısım

İskitler kurdukları şehirlerde yerleşik duumlzende yaşarlardı Pek ccediloğu da goumlccedilebe

yaşamın gereği olarak suumlrekli yer değiştirerek hayvanları iccedilin uygun yer

aradıkları gibi bazen yaylacı duumlzende yani kışları yerleşik yazları yaylalara

ccedilıkmak şeklinde yaşarlar bulundukları coğrafya ve iklime uygun olarak suumlruumller

halinde sığır koyun keccedili at yak ccedilift houmlrguumlccedilluuml Baktra devesi gibi hayvanları

beslerlerdi İskitler eserlerinde ccediloğunlukla hayvan figuumlrlerini kullanırlardı ve bu

ldquoGoumlccedilebe Hayvan Uumlsluburdquo olarak adlandırılırdı33 Atı hem binek hayvanı olarak

hem arabalara koşmada hem de eti ve suumltuuml iccedilin beslerlerdi34

İskitlerde hem kadınlar hem de erkekler ccedilok iyi at binerlerdi Guumlnluumlk

yaşamda pek ccedilok bakımdan yararlandıkları at ayrıca oumlluumlmden sonra onları oumlbuumlr

33 Esther Jacobson The Art of the Scythians The Interpenetration of Cultures at the Edge of the

Hellenic World Netherlands Imprint Leiden EJ Brill 1995 s 30-31 Watt agm s 3 34 Strabo Geographica Vol I London Henry G Bohn publications 1854 s 479

15

duumlnyaya giderken eşlik edeceği iccedilin de oumlnemliydi35 İskitler iccedilin her bakımdan

ccedilok oumlnemi olan ata verdikleri değerin ve oumlnemin goumlstergesi olarak da

kurganlardan ccedilıkarılan eşyalar arasında bulunan at koşum takımları hep iyi

malzemeden iyi işccedililikle yapılmış ve oumlzel oumlnem verilmiş eserler olmuşlardır

Atın yanı sıra ikincil olarak koyun keccedili az miktarlarda sığır yak gibi buumlyuumlkbaş

hayvanlar beslemişlerdi36 Her ne kadar Altay boumllgesindeki kurganlarda arabalar

bulunmuş olsa da buradaki halklar ccediloğunlukla evlerde yaşamışlardır Ccediluumlnkuuml hem

ağaccedil ve ahşap boumllgede ccedilok fazladır hem boumllge toprakları ccedilok verimli olduğu iccedilin

suumlrekli yer değiştirme ihtiyacı ortadan kalkmıştır hem de araba uumlzerinde ev

yapabilecek keccedile ve diğer malzemeler bu boumllge iccedilin kolay uumlretilebilir ya da elde

edilebilir değildi37

İskitler MOuml VIndashIV yuumlzyıllar arasında Asyarsquoda Altay Dağları ve

ccedilevresinde de yaşamışlardır Yaşadıkları doumlnem boyunca bozkır hayatının buumltuumln

zorluklarıyla muumlcadele etmiş ve varlıklarını suumlrduumlrmuumlşlerdir Oumlluumlmden sonra da

hayatın var olduğuna inanılan bu topluluklarda oumllen kişiler ile birlikte kıyafetleri

takıları savaş silahları eşleri yardımcıları atları arabaları ccedileşitli eşya ve

hediyeleri de goumlmuumllmuumlştuumlr Mezarlara konan bu eşyalar boumllgelere goumlre

farklılıklar goumlsterebilmektedir Oumllen liderleri ve kabilenin oumlnemli kişileri iccedilin

Altay dağlarının yuumlksek boumllgelerine kurgan adı verilen mezarlar yapmışlardır

Deniz seviyesinden 1600 metre yuumlksekteki boumllgenin doğal iklimi sayesinde bu

kurganlardaki her şey oumlzellikle de mumyalanmış bedenler ve organik

malzemeden yapılmış eserler guumlnuumlmuumlze kadar ulaşabilmiştir

Boumllgede yaşayan bu goumlccedilebeler iccedilin en kutsal hayvanlar goumlklerin hacirckimi

olan kartal guumlccedilluuml leopar yere sağlam basan dağ keccedilisi ve her yıl boynuzları

yeniden ccedilıkan geyiktir38

35 Sergei I Rudenko Frozen Tombs of Siberia the Pazyryk Burials of Iron Age Horsemen

translated from the Russian and with a preface by MW Thompson London JM Dent amp Sons Ltd

1970 s 56 36 Rudenko ae s 56-58 37 Rudenko ae s 63 38 Baumer age s 188

16

Altay boumllgesinde yaşayan İskitlerin kurganlarında bulunmuş bedenler

iklim nedeniyle korunduğu iccedilin oumlzellikle vuumlcutlarındaki doumlvmeler ortaya

ccedilıkarılabilmiştir Diğer boumllgelerdeki kurganlarda bulunan bedenlerden geriye

sadece kemikler kaldığı ve deri dokusu bulunmadığı iccedilin onların da vuumlcutlarında

doumlvme olup olmadığı bilinememektedir Herodot da eserinde İskitlerin

vuumlcutlarına doumlvme yaptığına dair bilgi vermemiştir Vuumlcutlara yapılan

doumlvmelerin asalet işareti ya da suumls iccedilin olabileceği gibi ağırlıklı olarak kullanılan

doğauumlstuuml figuumlrler nedeniyle koruyucu (amulet) oumlzellikleri iccedilin yapılmış

olabileceği de duumlşuumlnuumllmektedir39

Massagetlerin giysileri ve yaşamları da İskitlere benzerdi Atlı ya da yaya

savaşabilirlerdi Silah ve savaş aletlerini yalnız bakır ve altın ile yaparlardı

Ccediluumlnkuuml uumllkelerinde altın ve bakır ccedilok boldu Demir ve guumlmuumlş kullanmazlardı

Toprağı ekmezler suumlruuml hayvanlarıyla ve balıkccedilılıkla geccedilinirlerdi Sadece guumlneşe

taparlar ve ona at kurban ederlerdi Onlara goumlre oumlluumlmluumllerin en hızlısı olan at

tanrıların en hızlısına adanmıştı40

Herodot Massagetlerin buumlyuumlk ve guumlccedilluuml bir ulus olduğunu İssedonların

karşısında oturduklarını ve İskit soyundan olduklarının soumlylendiğini aktarmıştır

Yaşantıları hakkında bilgi verirken koumlkler ve ağaccedillardaki yemişleri toplayıp

tuumlkettiklerini ancak bir ağacın yemişini farklı bir şekilde kullandıklarını

vurgulamıştır Bir yerde toplanıp ateş yaktıklarını bu ağacın meyvelerini ateşe

attıklarını ccedilıkan dumanı ve kokuyu iccedillerine ccedilektiklerini Yunanlıların şarapla

sarhoş oldukları gibi onların da bu kokuyla sarhoş olduklarını ve sonunda dans

etmeye başladıklarını anlatmıştır41

132 Hunlarrsquoın Sosyal Hayatı

Ccedilin kaynaklarının Hunlar hakkında verdikleri bilgilere goumlre kuzey

boumllgelerde Jung dağlarında goumlccedilebe olarak yaşayan bir Tuumlrk kavimi olan Hunlar

ccediloğunlukla at sığır ve koyun ile az sayıda deve eşek katır ve yabani at

yetiştirirlerdi Otlaktan otlağa goumlccedil eden bu kavimin belirli şehirleri yoktu

39 Rudenko age s 113 40 Herodotos Tarih s 114-115 41 Ae s 108-109

17

Yazıları olmayan bu halk soumlzluuml anlaşmalar yapardı Kuumlccediluumlk yaşlardan itibaren

koyunlara binip ok ve yay ile kuş ve sincap avlayarak yetişirler biraz daha

buumlyuumlyuumlnce de tilki ve tavşan avlarlardı Barış zamanlarında kendi ihtiyaccedilları iccedilin

avlanırken savaş durumunda hemen askeri disipline girerlerdi Girdikleri

muumlcadelede başarı goumlruumlrlerse daha da ilerlerler ama başarısızlık durumunda da

geri ccedilekilip kaccedilmaktan utanmazlardı Geleneklerine goumlre baba oumllduumlğuumlnde oğullar

uumlvey anneleriyle erkek kardeş oumllduumlğuumlnde diğer kardeşler onun eşiyle

evlenirlerdi42 Boumlyle bir geleneği suumlrduumlrmekteki amaccedil aileyi ve soyu

korumaktı43

Guumlneydeki komşusu Ccedilin ile hem askeri hem kuumlltuumlrel hem de ticari olarak

daima temas halinde olmaları nedeniyle aralarında ciddi biccedilimde etkileşim

olmuştur Ccedilinlilerin yerleşik hayat duumlzenleri sayesinde geliştirdikleri ccedilini ipek

maden ve toprak uumlruumlnlere sahip olabilmek Hunlar iccedilin oumlnemliydi Genellikle

hediye olarak Ccedilinrsquoden isteyip aldıkları44 bu ve benzeri uumlruumlnleri hem guumlnluumlk

hayatlarında kullanır hem de mezarlarına koyarlardı

Ccedilin kaynaklarında Hunlar uzun saccedillı ve hırslı olarak anlatılmaktadır

Onların kendilerinden farklı olduklarını vurgulamak iccedilin kendilerinin

kıyafetlerini her zaman sağa doğru kapatıp duumlğmelediklerini Hunların ise

kıyafetlerini sol tarafa doğru kapatıp duumlğmelediklerini oumlzellikle belirtmişlerdir45

42 Sima Qian Records of the Grand Historian of China Translated from the Shih Chi of Ssu-ma

Chien by BWatson Vol II The Age of Emperor Wu 140 to Circa 100 BC New York Columbia

University Press 1968 s 155-156 Sima Qian Records of the Grand Historian Han Dynasty I-II

Trans BWatson Hong Kong-New York Columbia University Press Book 1993 129-130 A Wylie ldquoHistory of the Heung-Noo in their Relations with China ndash Translated from the Tseen-Han-shoo Book

94 etcrdquo The Journal of the Anthropological Institute of Great Britain and Ireland Vol 3 pp

401-452 1874 s 401-402 43 Sima Qian Records of China s 172 Sima Qian Han Dynasty s 144 Wylie History of Heung-

Noo Vol3 s 418 44 Sima Qian Records of China s 174 Sima Qian Han Dynasty s 146 Wylie History of Heung-

NooVol3 s 413 45 AWylie ldquoHistory of the Heung-Noo in their Relations with China-Translated from the Tseen-Han-

shoo Book 94 etcrdquo The Journal of the Anthropological Institute of Great Britain and Ireland

Vol 5 pp 41-80 1875 s 80

18

14 Sanat

MOuml I bin yılın başlarında yaygınlaşmaya başlayan goumlccedilebe yaşamda MOuml

V yuumlzyıldan itibaren hayvancılık ve diğer goumlccedilebeler ya da yerleşik halklarla ticaret

sayesinde refah giderek artmıştır Refah ile birlikte diğer halklarla olan ilişkilerde

kuumlltuumlrel ve sanatsal etkileşimler olmuştur Oumlrneğin İskitlerle Yunanlılar Sakalarla

İranlılar ve Hunlarla Ccedilinliler arasında olduğu gibi46 Guumlnluumlk yaşamda oluşan bu

refahın ve kuumlltuumlrel etkileşimin yansımalarını da mezarlardan ccedilıkarılan arkeolojik

buluntuların ccedileşitliliği kalitesi malzemesi ve işccedililiğinde goumlrmekteyiz

Bu kabileler ve topluluklar arasında aynı yaşam şartlarında bulunmaktan

benzer sosyal gelişmelerden ticari ve politik temaslardan dolayı kuumlltuumlr ve sanat

bakımından bir benzerlik olmasına rağmen her birinin kendine has oumlzellikleri de

bulunmaktadır47

Avrasya steplerinde eserlerde yaygın olarak kullanılan goumlccedilebe hayvan

uumlslubuna yakından bakıldığında Karadenizrsquoin kuzeyinde bulunan eserlerde goumlzlenen

kuş kedigil ve geyik gibi motiflerin Altay dağlarında yaşayan hayvanlarla buumlyuumlk

benzerlik goumlsterdiği dikkati ccedileker Bu da Karadenizrsquoin kuzeyindeki İskitlerin

menşeinin Altaylardaki goumlccedilebeler olduğu ve MOuml VIII yuumlzyıl civarında batıya doğru

goumlccedil ederek geldiklerini goumlstermektedir48 Ancak Altaylarda yaşamış goumlccedilebelerin

aslında Massagetlerin bir kolu olan Ruizhiler (Yuechiler) olduğunu savunan farklı bir

goumlruumlş de mevcuttur49

Eserlerde yer alan hayvanlar ccedileşitli kabilelerin mitoloji ya da efsanelerinde

yer almış belki atalarını temsil eden ya da kabilenin koruyucusu olarak seccedililmiş

hayvanlar olabilir Bu nedenle eserlerde yer almış olabilirler Ama zaman iccedilinde

guumlcuumlnuuml ve etkinliğini yitirmiş diğer kabileler tarafından asimile edilmiş ya da ortadan

kaldırılmış kabileler iccedilin de belki daha başka hayvanların oumlnemli olma ihtimali vardır

46 Watt agm s5 47 MP Zavitukhina ldquoThe Siberian Collection of Peter the Greatrdquo Frozen Tombs ndash The Culture and

Art of The Ancient Tribes of Siberia London British Museum Publications pp 11-20 1978 s 11 48 Watt agm s 4 49 John Haskins China and the Altai Bulletin of the Asia Institute New Series Vol 2 pp 1-9

1988 s7-8 Bunker age s 30

19

Ancak bu kabileler liderlerinden bir huumlkuumlmdar ccedilıkaramamışlarsa buumlyuumlk mezarlar ve

iccedillerinde inanccedillarını yansıtabilecek eserler bırakma şanslarını da yitirmiş olabilirler50

Bazı eserlerde dikkati ccedileken başka bir oumlzellik de farklı hayvanların oumlne ccedilıkan

guumlccedilluuml oumlzelliklerinin birleşiminden doğauumlstuuml yaratıklar oluşturulmasıdır Pazırık

Kurgan Vrsquode bulunmuş duvar halısı uumlzerindeki insan başlı aslan goumlvdeli kanatlı ve

boynuzlu yaratık ya da gaga ağızlı at yeleli kurt boynuzlu kaplan geyik ya da dağ

keccedilisi boynuzlarına sahip at maskeleri farklı hayvanların guumlccedilluuml oumlzelliklerinin

birleşiminden oluşturulmuşlardır Oumlzellikle Altay boumllgesinde oumllen kişiye diğer

hayatına gidişte eşlik eden at yeniden hayat verici guumlce sahip geyik cennete ulaştıran

dağ keccedilisi goumlklerin hacirckimi kartal ve galibiyetin temsilcisi grifon eserlerde tek olarak

ya da farklı şekillerde birleşip doğauumlstuuml yaratık olarak ccedilokccedila yer almıştır51

On iki hayvanlı takvimdeki (Fare Oumlkuumlz Kaplan Tavşan Ejderha Yılan At

Keccedili Maymun Horoz Koumlpek ve Domuz) pek ccedilok hayvan eserlerde yer almıştır

Belki her hayvan bir ilahı ya da guumlcuuml temsil ediyor da olabilir Hayvanların temsil

ettiği koruyuculuk guumlccedil gibi sembolik anlamlarının yanı sıra eserin yapılış veya veriliş

tarihi ya da yapılışına vesile olan doğum evlenme tahta ccedilıkma zafer barış oumlluumlm

gibi oumlnemli bir olayın meydana geldiği tarihi eserde belirtmek iccedilin oumlzellikle seccedililip

kullanılmış olması ihtimali de duumlşuumlnuumllebilir Ancak elimizde eserlerin yapılış ya da

veriliş tarihleri hakkında yeterli yazılı kaynak olmadığı arkeolojik verilerden de

sadece doumlnem tahmini yapılabildiği iccedilin bu savın kanıtlanması şu aşamada zor

goumlruumlnmektedir Başka bir goumlruumlş olarak da takvimdeki hayvanlar zaten guumlnluumlk yaşam

ve kuumlltuumlruumln iccedilindeki hayvanlar olduğu iccedilin ayrıca bir anlam yuumlklemeye gerek

olmayabilir

141 İskit Sanatı

Karadenizrsquoin kuzeyinden Ccedilinrsquoe kadar olan boumllgede ccedilıkarılmış İskitlere

ait tuumlm eserlerde goumlzlenen uumlslup ldquoİskit Hayvan Uumlsluburdquo ya da ldquoGoumlccedilebe Hayvan

Uumlsluburdquo olarak bilinmektedir52 Eserlerde kullanılan hayvanlar geyik dağ keccedilisi

50 Jean-Paul Roux Tuumlrklerin ve Moğolların eski dini Ccedilev Aykut Kazancıgil İstanbul Kabalcı

Yayınları 2011 s 186-189 51 Baumer age s 187-188 52 Karl Jettmar Art of Steppes Translated by Ann E Keep New York Greystone Press 1967 s21

20

at aslan kaplan ya da leopar yırtıcı kuşlar ve kurttur Ayrıca sfenks grifon gibi

doğauumlstuuml yaratıklara da rastlanmaktadır Bu hayvanlar ya sıra halinde ya tek

başlarına ya da bir muumlcadele iccedilinde resmedilmişlerdir53

İskitler Avrasya steplerinde MOuml VIIIndashI yuumlzyıl arasında Yunanistan ve

İranrsquodan Ccedilinrsquoe kadar olan boumllgede huumlkuumlm suumlrmuumlşlerdir54 Herodot Tarih adlı

eserinde İskitlerin Medrsquoleri yendikten sonra yirmi sekiz yıl Asyarsquoda huumlkuumlm

suumlrduumlklerinden ve Mısırrsquoa kadar ilerlediklerinden bahsetmişti İskitlerin Yakın

Doğu ile olan bu temaslarının kendi sanatlarındaki yansımaları MOuml VII

yuumlzyılın sonları ile MOuml VI yuumlzyılın başlarında yapılmış eserlerde

goumlzlemlenebilmektedir Aynı şekilde diğer halklar uumlzerinde sanatsal accedilıdan da

etkileri olmuştur Oumlrneğin Urartu mezarlarında Mısır Akdeniz Asur İran

kuumlltuumlrlerine ait eserlerin yanı sıra İskit eserlerine de rastlanmıştır55

Malzeme konusuna gelindiğinde İskit mezarlarındaki bu kadar altının

kaynağının neresi olabileceği akılları meşgul etmektedir Her ne kadar Herodot56

altını koruyan grifonlardan ve bunları almaya ccedilalışan tek goumlzluuml Arimaspeslerden

soumlz etse de bunlar sadece efsaneden oumlteye gidememiştir O doumlnemlerde altının

bulunduğu yerler Mısır Makedonya ile Massagetlerin yaşadığı ve altın işlediği

Kazakistan olabilir57

Herodot kitabında İskitlerin altını kullandıklarına dair bilgiler

aktarmaktadır Targiatosrsquoun uumlccedil oğlu iccedilin goumlkten duumlşen altın saban boyunduruk

balta ve kupa ile savaşta oumllduumlrduumlkleri duumlşmanlarının kafatasından yaptıkları iccedilki

kupalarını altınla kaplamaları altın kullanımı ile ilgili oumlrneklerdir58 Yine aynı

kitaptan bir alıntıya goumlre Prokonnesosrsquoda doğmuş Kaystrobios oğlu Aristeas

destanlar duumlzermiş Destanların birinde kuzeyde yaşayan İssedonosların oumltesinde

yaşayan tek goumlzluuml Arimaspesrsquoler onların da oumltesinde kutsal altını koruyan

Grifonlar daha uzakta denize ccedilıkan yerdeki Hyperbore uluslarından bahsetmiş

53 Esther Jacobson The Deer Goddess of Ancient Siberia A Study of Belief Netherlands EJBrill

1993 s 2 11 54 Jacobson The Art of the Scythians s 2 55 Piotrovsky age s 16 19 56 Herodotos Tarih s 299 57 Jacobson The Art of the Scythians s 12-13 58 Herodotos Tarih s 295 320

21

Hyperboreliler hariccedil diğerleri birbirleriyle dalaşmak iccedilin bahaneler bulur ve ilk

başlatan da hep Arimaspesler olurmuş59

İskitler her ne kadar kaba ve savaşccedilı olsalar yabancı adetlere şiddetle

karşı ccedilıksalar da kurganlarda bulunan eserlerden de anlaşılacağı uumlzere iyi

malzeme kullanılarak iyi bir işccedililikle yerli ya da yabancı ustalar tarafından

uumlretilmiş eserleri alıp kullanmaktan ve mezarlarına koymaktan

ccedilekinmemişlerdir60 Karadenizrsquoin kuzeyindeki Yunan kolonilerine komşu

İskitlerin akıcı ve stilize hayvan uumlslubu Yunan sanatccedilılar iccedilin kendi sanat

stillerinden ccedilok farklıydı Ancak kısa suumlrede kendilerini buna adapte ederek

İskitler iccedilin luumlks eserler uumlretmeye başlamışlardı Boumlylelikle kendi formlarını ve

onların uumlsluplarını harmanlayarak oluşturdukları eserlerde İskitler hakkında

kendi goumlruumlşlerini yansıtmış oldular61 Altay boumllgesinde de sanat bakımında aynı

durum soumlz konusudur Bu boumllgenin konumu itibariyle hem Ccedilin hem de Perslerle

irtibata uygun olması bu toplumların uumlrettiği uumlruumlnleri kolay elde etme ve sanat

accedilısından etkilenme olmuştur62

Altay boumllgesinde ccedilıkan eserler hem MOuml VndashII yuumlzyıllar arasında bu

boumllgede hacirckimiyet kurmuş goumlccedilebe İskitlerin kuumlltuumlruumlnuuml yansıttığı hem de duumlnya

kuumlltuumlr mirasına yaptıkları katkı nedeniyle buumlyuumlk oumlnem arz etmektedir Ayrıca

Herodotrsquoun Tarih adlı eserinde Avrasya steplerinde yaşamış goumlccedilebeler hakkında

anlattıklarını kanıtlar nitelikteki pek ccedilok eser Karadenizrsquoin kuzeyindeki

kurganlardan ccedilok Altay boumllgesindeki kurganlardan ccedilıkarılmıştır Bu boumllgedeki

eserlerde boumllgenin konumu nedeniyle hem Pers hem Orta Asya hem de Ccedilin

etkisini goumlrmek muumlmkuumlnduumlr63

Goumlccedilebelere ait hayvan uumlslubunun en guumlzel ve orijinal oumlrnekleri Altaylar

boumllgesinde bulunmuştur Eserlerdeki uumlslup işccedililik ve kalite kuşaklar boyu

aktarılmış gelenek tecruumlbe ve bilgiye sahip ccedilok iyi ustalar tarafından

59 Herodotos Tarih s 299 60 Tamara Talbot Rice The Scythians Ancient Peoples And Places London Thames and Hudson

1961 s 84 61 John Boardman Yunan Sanatı Ccedilev Yasemin İlseven İstanbul Homer Kitabevi 2005 s 190 280 62 Tamara Talbot Rice Ancient Arts of Central Asia New York Fredrick A Praeger Publications

1965 s34 63 Rudenko age 1970 s xxxiv-xxxv

22

yapıldığının kanıtıdır Altaylarda yaşayan halk giysilerinden ev eşyalarına

silahlarından at koşumlarına kadar kullandığı hemen her şeyi suumlslemiştir

Kontrast renkler kullanarak deri keccedile ve yuumlnden aplike ve işlemelerle hayvan

motiflerinin yanı sıra bitkisel ve geometrik desenler kullanarak eserler meydana

getirmişlerdir Ağaccedil oymadaki ustalıkları bulunan muhteşem eserlerde hemen

goumlze ccedilarpmaktadır Eserlerinde en ccedilok kullandıkları hayvan motifleri kaplan

kurt geyik mus geyiği dağ koyunu ve keccedilisi yırtıcı kuşlar ve kuumlmes

hayvanlarıdır İnsan at tavşan domuz ve saiga antilobu daha az kullandıkları

motiflerdir Bazen de boynuzlu kaplan ya da ibikli grifon gibi doğauumlstuuml yaratık

motifleri kullanmışlardır64

Dikkat ccedileken diğer bir motif de boynuzlar yeleler ve bazen de kuyruk

uccedillarında kullanılan kıvrık gagalı kuş başı figuumlrleridir Bu motif İskit sanatında

oumlzellikle Altaylarda ccedilokccedila kullanılan ve dikkat ccedilekici zoomorfik yani

birleştirilmiş ya da değiştirilmiş yaratıklara bir oumlrnektir

Boynuz ve kuyruk uccedillarındaki kuş motiflerinin Oumln Asyarsquoda MOuml 2

binden itibaren Mezopotamya ve daha sonra Hititlerde MOuml XIV yuumlzyıldan

beri rastlanmaktadır Ancak MOuml 1 binin ortalarında hiccedilbir yerde İskitler ve

Altayların yuumlkseklerindeki kabilelerdeki kadar yaygın kullanılmamıştır Ayıca

oumlzellikle yırtıcı olmayıp kurban niteliğinde olan hayvanların belden aşağılarının

180 derece doumlnmuumlş vaziyette tasvir edilmeleri de oumlnce Orta Asya sanatında

başlamış daha sonra yayılmıştır65

Goumlccedilebelerin hem hayatlarını suumlrduumlrebilmeleri iccedilin gerekli olması hem de

boynuzlarının hayat ağacına benzemesi nedeniyle geyik oldukccedila oumlnemlidir ve

sanatlarına yansımıştır Boynuz uccedillarındaki kuşlar da hayat ağacın dallarına

konmuş ve oumllen kişilerin ruhlarını temsil eden kuşları goumlrsel olarak resmetmek

iccedilin yapılmış olabilir Jacobson da uccedillarında kuş başları bulunan geyik

64 L L Barkova ldquoFrozen Tombsrdquo Frozen Tombs ndash The Culture and Art of The Ancient Tribes of

Siberia London British Museum Publications pp 21-78 1978 s 25-26 65 Rudenko age s 263ndash265

23

boynuzlarının muhtemelen hayat ağacını kuşların ise yeni doğacakların ruhlarını

temsil ettiğini vurgulamıştır66

Altay dağlarının kuzeyinde Ob ırmağı kıyılarında yaşayan Bolrsquoshaia

Reckha halkı goumlccedilebe değil yerleşik bir yaşam tarzına sahiptir Bu halka ait erken

doumlnem mezarlarından ccedilıkan ve Altay boumllgesinde hayvan kuumlltuumlruumlne ait ilk

oumlrneklerin bulunduğu bazı eserlerin Ordos bronzlarına benzerliği dikkat

ccedilekicidir67

Avrasya steplerinde bulunmuş ancak bulunduğu boumllge ve ait olduğu

kuumlltuumlr ya da topluluk bilinemediği iccedilin Saka eseri olarak koruma ve kayıt altına

alınmış pek ccedilok eser vardır Bunların hikacircyesi de şoumlyledir 1716 yılının ocak

ayında zamanın Sibirya valisi MP Gagarin tarafından Ccedilar I Petrorsquoya altından

yapılmış on parccedila tarihi eser hediye edildi Bu eserlerin kıymetli olduğunu

anlayan Ccedilar derhal emir vererek bunun gibi antik değeri olan eserlerin

saklanması ya da eritilerek ortadan kaldırılmasının oumlnlenerek toplanmasını ve

ulusal hazineye dacirchil edilmesini istedi Sibirya boumllgesinden iki yuumlz kadar altın

ve guumlmuumlş eser bu şekilde toplanarak Ccedilar I Petrorsquonun Sibirya Koleksiyonu olarak

kayıt altına alındı MOuml V veya IV yuumlzyıla ait olduğu duumlşuumlnuumllen eserler

arasında kemer tokaları ve at koşumları ile kuumlpe bilezik yuumlzuumlk ve kolye gibi

kişisel takılar da bulunmaktadır Yerel ustalar tarafından uumlretilen ve yerel

motifler taşıyan eserlerin yanı sıra Aram ve Ahameniş gibi kuumlltuumlrlere ait

motiflerin olduğu eserlere de rastlanmıştır Bazı eserlerin ise Oxus

Hazinesirsquondeki eserlere benzerlikleri de dikkat ccedilekmektedir68 Bu eserler

1894rsquoden beri Hermitage Muumlzesinde saklanmakta ve sergilenmektedir

Bilimsel arkeolojik ccedilalışmalar sonucu elde edilmeyip define avı şeklinde

toplanan ve Ccedilar I Petrorsquonun Sibirya Koleksiyonunda yer alan eserler hakkında

nerelerden ccedilıkarıldığı ait olduğu doumlnem ait olduğu topluluk gibi bilgiler

eksiktir Bazıları iccedilin menşei bilinen başka eserlerle karşılaştırma ve bilimsel

66 Jacobson The Deer Goddess s 243 67 Jettmar age s 87 68 Emma C Bunker C Bruce Chatwin Ann R Farkas Animal Style Art From East to West New

York The Asia Society Inc 1970 s 109

24

analizler sonucunda tahmini olarak zaman ve boumllge tespiti yapılmıştır Buna goumlre

eserlerin Altayların batısında buguumlnkuuml Kazakistanrsquoın stepleri iccedilinde yer alan bir

boumllgeden geldiği ve bir grup Saka kabilesine ait olduğu duumlşuumlnuumllmektedir69

Diğer oumlnemli bir merkez olan Tillya Tepe diğer adıyla Altın Tepe

Afganistanrsquoın kuzeyinde Şebergan yakınlarındaki tarihi bir boumllgedir 1978

yılında Arkeolog Sarianidi başkanlığında Sovyet ve Afgan arkeoloji ekibi

tarafından yapılan kazılarda ccedilok miktarda değerli eser bulunmuştur Ccedilalışma

yapılan boumllgede bulunan mezarlardan beş tanesi kadınlara bir tanesi bir erkeğe

aittir Bu mezarlardan ccedilıkarılan eserler MOuml IndashMS I yuumlzyıllar arasına

tarihlenmişlerdir Mezarlarda dikkat ccedileken bir oumlzellik de mezar yapılarının ccedilok

basit ve oumlzensiz olmasına karşılık iccedillerinden ccedilıkan eserlerin ccedilok zengin

olmasıdır Bunun nedeni mezar yerinin bilinmemesi iccedilin defin işleminin gizli bir

şekilde muhtemelen de gece gerccedilekleştirilmesi olmalıdır70

Kazıların bitiminden bir yıl sonra Afganistanrsquoda ccedilıkan savaş sırasında

kaybolduğu duumlşuumlnuumllen eserler başkanlık sarayının altındaki buumlyuumlk kasada kilitli

kutular iccediline oumlzenle saklanmış ve 2004 yılında kutularının accedilılmasıyla ikinci kez

guumln yuumlzuumlne ccedilıkarılmıştır

Tillya Tepedeki bu mezarların kimlere ait olduklarına dair ccedileşitli goumlruumlşler

vardır Sarianidi daha sonra Kuşhan Devletini kuracak olan beş Yuumlechi

kabilesine ait olabileceklerini iletirken diğer bir grup akademisyen ise Saka

olabileceklerini belirtmiştir71

142 Hun Sanatı

Ccedilinrsquoin kuzeyindeki Ordos boumllgesinde zaman iccedilinde iklim koşullarının

değişmesi ve boumllgenin giderek ccediloumllleşmesi sonucunda toprağın altında bulunan

bazı metal oumlzellikle de bronz eserler zaman iccedilinde guumln yuumlzuumlne ccedilıkmaya

başlayınca boumllgeye ilgi artmıştır Ayrıca yapılan arkeolojik ccedilalışmalar

sonucunda da boumllgede pek ccedilok eser bulunmuştur Guumlnluumlk hayatta kullanılan

69 Zavitukhina agm s 13-14 70 VI Sarianidi The Treasure of Golden Hill American Journal of Archeology (AJA) Vol 84

pp 125-132 yyThe Journal of the Archeological Institute of America 1980 s 125 71 Baumer age 2014 s 295

25

bıccedilak balta gibi eserlerin yanı sıra hayvan motifli suumls plakaları ve kemer tokaları

da ccedilıkarılan eserler arasında yer almaktadır72 Ordos bronzları olarak adlandırılan

bu eserler goumlccedilebe hayvan uumlslubunun en guumlzel oumlrneklerindendir

Bu boumllgeden ccedilıkarılmış eserlerdeki hayvan muumlcadele sahneleri daha

gerccedilekccedili ve muumlcadelecidir Muumlcadele iccedilindeki hayvanların her biri karşısındakini

yenmek iccedilin savaşmakta ve karşılık vermektedirler Oysa Karadenizrsquoin kuzeyi

ve Altaylarda kurganlardan ccedilıkan eserlerdeki hayvan muumlcadele sahnelerinde

zayıf olan hayvan ya da hayvanlar karşısındaki guumlccedilluuml olan hayvan ya da

hayvanlara karşı koyamaz sadece acı iccedilinde teslim olur ya da kaccedilar şekilde tasvir

edilmişlerdir

Eserlerin tarihlendirmelerinden yola ccedilıkarak oluşturulan başka bir goumlruumlşe

goumlre de hem gaga ağızlı at ya da geyik figuumlruuml hem de boynuz ve kuyruk uccedillarında

bulunan yırtıcı kuş kafaları Ruizhilere (Yuechilere) oumlzguuml sembollerdir Ccediluumlnkuuml

hem Ccedilinrsquoin Shenmu boumllgesindeki Nalin-gaotursquoda bulunmuş geyik formundaki

başlık suumlsuuml hem de Pazırık II Kurganrsquoda bulunmuş erkeğin kollarındaki

doumlvmelerdeki figuumlrler ccedilok benzerdir Eserlerin doumlnemlerinin İskitler ya da

Hunların eserlerin bulundukları boumllgelerdeki hacirckimiyet doumlnemlerine

uymadığından yola ccedilıkılarak bunların bir suumlre Hun federasyonunda yer almış

ancak daha sonra Ccedilinlilere yenilerek Altay boumllgesine ccedilekilmiş Massagetlerin bir

kolu olan Ruizhilere (Yuechilere) oumlzguuml semboller olduğu oumlne suumlruumllmuumlştuumlr73

72 Watt agm s 200 73 Haskins agm s 7-8 Watt agm s 30 Bunker vd ages 50 53 76

26

İKİNCİ BOumlLUumlM

İNANCcedilLAR MİTLER RİTUumlELLER ve MEZARLAR21

İNANCcedilLAR GELENEKLER VE TOumlRENLER

211 İskitler

2111 İskit İlahları

Herodot Tarih adlı eserinin oumlzellikle doumlrduumlncuuml kitabı

Melpomenersquode İskitlerin inanışları gelenek ve goumlrenekleri hakkında

detaylı bilgi vermektedir İskitlerin inandıkları başlıca tanrıccedila Hestiarsquodır

Ondan sonra Zeus ve Toprak ki Zeusrsquoun karısı olarak bilinir Apollon

Goumlksel Aphrodite Herakles ve Aresrsquoe inanırlar Şahane İskitler ayrıca

Poseidonrsquou da kutlarlar İskit dilinde Hestiarsquoya Tabiti Zeusrsquoa Papaios

Toprakrsquoa Api Apollonrsquoa Oitosyros Goumlksel Aphroditersquoye Argimpasa

Poseidonrsquoa Thagimasadas derler Yalnızca Aresrsquoe Ares derler İskitler iccedilin

ccedilok oumlnemli olan Tabiti ailenin evin yani ccediladırın ve ailenin varlığını

sağlayan ocağın doğanın ve siyasi guumlcuumln koruyucu Buumlyuumlk Tanrıccedilarsquosıdır

İskit sanatında bazen yarı kadın yarı yılan bazen kutsal yaratıklarının

arasında ya da karşısında bir lider ile birlikte ayakta veya oturur vaziyette

tasvir edilmiştir1 Bunlara ilave olarak Jettmar İskit krallarının atası olan

yılan kadını Yer Tanrıccedilası ismini vermediği başka bir tanrıccedilayı da kadınlık

hastalığına yakalanmış enare papazların taptığı başka bir tanrıccedila olarak

tanımlamıştır2

İskitlerin Ares dışındaki ilahlara heykel sunak veya tapınak kurma

gelenekleri yoktu Yalnız bir ccedileşit kurban toumlrenleri vardı Dinsel toumlrenlerin

hepsinde o uygulanırdı Bu toumlrende kurban ortaya getirilir ve oumln ayakları

bağlanırdı Kurbanı kesecek kişi arkasında durup ipi ccedilekerek hayvanı

duumlşuumlruumlr ve duumlşerken hangi tanrıya sunulmuşsa ona dua ederdi Sonra

hayvanın boğazına ince bir ip bağlar arasına bir dal sokar yavaş yavaş

ccedilevirerek kurbanı boğardı Sonra kurbanı yuumlzuumlp pişirirlerdi Bu kurban

1 Rice The Scythians s 85 Grakov age s 81 2 Jettmar age s 27

27

toumlreni sırasında ateş yakılmaz oumlncesinde toumlren yapılmaz kutsal su

serpilmezdi Hayvanın eti kemiklerinden ayrılır ve kemikler odun olarak

kullanırdı Etler varsa buumlyuumlk bir kazanda yoksa hayvanın işkembesi iccediline

doldurularak yanan kemikleri uumlzerinde pişirilirdi Etler pişince kurbanı

kesen kişi bir parccedila alır ve ayakları dibine atardı Kurban olarak buumltuumln

hayvanları ama oumlzellikle at keserlerdi Bir tek domuz kurban etmezler hatta

topraklarında bile yetiştirmezlerdi Buumltuumln tanrılar iccedilin aynı toumlreni

yaparlardı3

İskitlerde yalnız Ares iccedilin farklı bir tapınma şekli vardı Her yıl bu

tanrı adına tapınak olarak toplanma yerine uumlccedil stad eninde uumlccedil stad boyunda

ve uumlccedil staddan daha az yuumlkseklikte ince ağaccedil dallarından bir platform

yaparlardı Ortasına eski bir pala dikerlerdi Bu eski pala Ares heykeliydi

Buna suumlruuml hayvanları ve tabii at ayrıca varsa savaşta aldıkları her yuumlz

esirden birini kurban ederlerdi İnsan kurbanı hayvanlarınkinden farklıydı

Kurban olarak seccedililen esirin başının uumlzerine oumlnce şarap serperler sonra da

kafasını bir lenger uumlzerinde keserlerdi Kanını lengerde toplarlar lengeri

odun tepesinin uumlzerine taşıyıp kanı palanın uumlzerine doumlkerlerdi Bu arada

kurban edilen adamların sağ kollarını keserler ve havaya fırlatırlardı

Kollar duumlştuumlkleri yerde goumlvdeler de başka yerde kalırdı4

İskitler atalar kuumlltuumlne de inanırlardı Bunun en oumlnemli kanıtı

Perslerle yapılan savaş sırasında yaşanan bir olaydır Pers kralı Darius

ordularının saldırıları karşısında geri ccedilekilen İskitlerin kralı İdanthyrsosrsquoa

mektup goumlndererek ya savaşmasını ya da teslim olmasını istemiştir

İdanthyrsos ise cevabında savaşmamalarının bir taktik olduğunu ancak

atalarının mezarlarını bulup onlara zarar vermeye kalkarlarsa kendileriyle

kıyasıya savaşmaktan ccedilekinmeyeceklerini soumlylemiştir İdanthyrsos bu

mektubunda Zeusrsquotan atası Hestiarsquodan da İskitlerin Kraliccedilesi olarak

bahsetmiştir5

3 Herodotos Tarih s 318-319 4 Ae s 319 5 Ae s 346-347

28

Massagetler ise monoteist inanccedilları nedeniyle sadece guumlneşe

taparlar ve ona at kurban ederlerdi Onlara goumlre oumlluumlmluumllerin en hızlısı olan

at tanrıların en hızlısına adanmıştı6 Zerduumlştluumlğuumln kutsal kitabı Avestarsquoda

da guumlneş tapınılan ışıltılı oumlluumlmsuumlz ve hızlı atlı olarak tanımlanmaktadır7

Bulundukları boumllge itibariyle Massagetlerin Zerduumlşt dininden etkilenmiş

olmaları muhtemeldir

2112 İskit Mitleri

Herodot doumlrduumlncuuml kitabında İskitlerin menşei ile ilgili uumlccedil anlatıya

yer vermiştir Birinci anlatıya goumlre bir zamanlar bulundukları bu uumllke

boşmuş ve bu topraklarda Targiatos adında bir adam doğmuş Targiatosrsquoun

babası Zeus annesi ise Borysthenes (Dinyeper) ırmağının kızıymış

Targiatosrsquoun uumlccedil ccedilocuğu olmuş Lipoxais Arpoxais ve en kuumlccediluumlkleri de

Koloxais Goumlkten altından yapılmış bir saban bir boyunduruk bir balta ve

bir kupa duumlşmuumlş En buumlyuumlk ve ortanca kardeşler bunları almak istediğinde

altınlar kızıl kora doumlnuumlşmuumlş Sadece kuumlccediluumlk olan altınları rahatccedila alıp evine

gitmiş Boumlylece iktidar Koloxaisrsquoe verilmiş Bu kutsal altınları buumlyuumlk bir

oumlzenle saklarlar ve ona buumlyuumlk kurbanlar keserlermiş Ancak bununla ilgili

başka detaylı bilgi vermemiştir

Pontus Euxeinosrsquoa (Karadenizrsquoe) yerleşmiş Yunanlıların İskitlerin

menşei ile ilgili anlattıkları ise şoumlyledir Herakles Geryonrsquoun oumlkuumlzlerini

goumltuumlruumlrken İskit uumllkesine varmış Hava soğuk olduğu iccedilin Nemea aslanının

postunu uumlzerine oumlrtuumlp uyumuş Uyandığında arabasına koşulu kısraklarının

kaybolduğunu goumlrmuumlş Onları ararken buumltuumln uumllkeyi geccedilip Ağaccedillık

(Hyalaea) denen yere gelmiş Burada bir mağarada belinden yukarısı

kadın altı yılan bir yaratık ile karşılaşmış Yaratık Heraklesrsquoe orada kalıp

kendisi ile birleşirse kısrakları kendisine vereceğini soumlylemiş Herakles de

kabul edip kalmış Yaratığın Heraklesrsquoten uumlccedil ccedilocuğu olmuş Herakles

6 Ae s115 7 James Darmesteter Avesta Khorda Avesta (Book of Common Prayer) From Sacred Books of the

East yy American Edition 1898 LH Mills AvestaYasna Sacred Liturgy and Gathas Hymns

of Zarathushtra Sacred Books of East American Edition 1898 Yasna 110

29

kısraklarını alıp oradan ayrılırken yaratık ccedilocukları ne yapacağını sormuş

Herakles iccedillerinden hangisi yayı kendisi gibi kurar ve kılıcı yine kendisi

gibi kuşanırsa onu bu topraklara yerleştirmesini diğerlerini goumlndermesini

soumlylemiş Yaratığa yayını ve kılıccedil kayışını bırakmış Kılıccedil kayışının

tokasında da altın bir kupa asılıymış Ccedilocuklar buumlyuumlyuumlnce yaratık

kendisine denileni yapmış İccedillerinden sadece en kuumlccediluumlk olan Skytes yayı

babası gibi kurup kılıccedil kayışını babası gibi kuşanmış Diğerleri anaları

tarafından kovulmuş Bu nedenledir ki İskitlerin kılıccedil kayışlarında hala

kupa asılıdır

Son anlatıya goumlre ise Asyarsquodaki goumlccedilebe İskitler Massagetlerle

yaptıkları savaş sonrası Kimmerlerin topraklarına gelmişler İskitlerin

istilası karşısında ne yapacaklarına karar veremeyen Kimmerlerde krallar

ve halk fikir ayrılığına duumlşmuumlşler Birbirleriyle doumlvuumlşerek pek ccediloğu kardeş

eliyle oumllduumlruumllmuumlş Kalan halk oumllenleri Tyras (Dinyester) ırmağı kıyılarına

goumlmduumlkten sonra topraklarını terk etmişler İskitler geldiklerinde onlardan

kimseler kalmamış8

İskitler kendi geleneklerine ve inanccedillarına ccedilok bağlılardı Yabancı

geleneklerin hepsinden ama en ccedilok da Yunan geleneklerinden ccedilok

korkarlardı Başka geleneklere ilgi duyan Anakharsis ve Skylesrsquoin

yaşadıkları bu durumu ccedilok iyi anlatır

Anakharsis pek ccedilok uumllke gezmiş ve pek ccedilok kuumlltuumlr goumlrmuumlştuuml

Doumlnuumlş yolunda Hellespontosrsquou (Ccedilanakkale Boğazı) geccedilip Kyzikosrsquoa geldi

O guumln Kyzikoslular Tanrıların Anası onuruna bayram yapıyorlardı Pek

goumlsterişli kutlanan bu bayramı goumlruumlnce o da bir adak adadı Uumllkesine sağ

salim doumlnerse o da Anarsquoya Kyzikos usuluuml bir kurban kesecek ve gece

şenlik duumlzenleyecekti İskitya (Skythia)rsquoya vardığında Ağaccedillık Boumllgersquoye

giderek tanrıccedila iccedilin yapılan buumltuumln toumlrenleri yerine getirdi Bunları yaparken

boynuna tanrıccedilanın imgelerini ve bir trampet astı Onu goumlren bir yurttaşı

hemen gidip Kral Sauliosrsquoa her şeyi anlattı Kral da derhal oraya gitti ve

8 Herodotos Tarih s 297-299

30

Anakharsisrsquoi dinin geleneklerini yerine getirirken yakaladı Ok atıp onu

oumllduumlrduuml Buguumln İskit (Skyth) uumllkesinde Anakharsis sorulduğunda herkes

oumlyle birini tanımadıklarını soumlyler Ccediluumlnkuuml o uumllkesini bırakıp gitmiş ve gittiği

yerlerden başka gelenekler getirmiştir Akıbeti de boumlyle olmuştur9

Kral Ariapeithes oğlu Skylesrsquoin başına da buna benzer bir olay

geldi Skylesrsquoin annesi İskit değil Yunandı Annesinden Yunan dili ve

edebiyatı oumlğrendi Babası Ariapeithes oumlluumlnce yerine Skyles geccedilti Yeni kral

yerli gelenekleri beğenmezdi Annesinden aldığı eğitim nedeniyle kendini

Yunan geleneklerine daha yakın hissederdi Ordusunu Borystheneslilerin

kentine goumltuumlrduumlğuuml zaman orduyu kentin dışında bekletir kendisi kaleye

girip kapıyı kapattırırdı Hemen uumlzerindeki İskit (Skyth) kıyafetlerini

ccedilıkarıp Yunan kıyafetleri giyerdi Burada tam bir Yunan gibi yaşar onların

geleneklerine uygun kurbanlar sunardı Bir ay ya da daha fazla bu şekilde

yaşar sonra İskit (Skyth) kıyafetlerini tekrar giyer ve uumllkesine doumlnerdi

Bunu sık sık tekrarlardı Orada ccedilevresi beyaz mermerden grifon ve sfenks

heykelleriyle suumlsluuml goumlrkemli bir saray yaptırmış ve yerli bir kadınla da

evlenmişti Dionysos dinine girdiği sırada bir Borysthenesli gizlice gidip

olanları İskitlere (Skyth) anlattı İskit (Skyth) liderleri hemen oraya gittiler

Dionysos ayini yapanlar iccedilinde kendini onun cezbesine kaptırmış Skylesrsquoi

goumlrduumller Geri doumlnduumlğuumlnde ordu krala karşı ayaklandı ve kardeşini kral

yaptı Skyles Trakyarsquoya kaccediltı ama yakalandı Kafası kesilerek oumllduumlruumllduuml10

İşte İskitler kendi geleneklerine bu kadar bağlıdırlar ve karşı gelenleri en

ağır biccedilimde cezalandırırlardı

2113 İskitlerde Falcılık

İskitlerde batıl inanccedillar da vardı Fala buumlyuumlye ve muskaların

guumlcuumlne inanırlardı11 Falcılık ccedilok yaygındı Soumlğuumlt değneklerine bakarak

geleceği soumlyleyen ccedilok falcı vardı Enareler de falcılık yaparlardı Onlar

9 Ae s 325 10 Ae s 326-328 11 Rice The Scythians s 85

31

ıhlamur kabuklarına bakarak gelecekten haber verirlerdi Geleceği goumlrme

yetisini kendilerine Aphroditersquonin verdiğini soumlylerlerdi

İskit kralı hastalandığında bunun sebebini oumlğrenmek iccedilin ccedilağırılan

falcıların bir kişinin kral hanedanı uumlzerine yalan yere yemin ettiğini

soumlylemesi uumlzerine buna inanılması ve o kişinin ya da yanlış kehanette

bulunan falcıların oumllduumlrmeleri bu inanccedillarına oumlrnektir12

Baktıkları fallar ccedilıkmayan ya da yanlış ccedilıkan ya da başka farklı

nedenlerle falcılar kral tarafından oumlluumlme mahkucircm edilirdi Oumlluumlm cezası

iccedilin falcılar odunlarla doldurulmuş ve oumlkuumlzler tarafından ccedilekilen bir

arabaya elleri ayakları ve ağızları bağlı olarak konurlardı Daha sonra

araba ateşe verilir ve oumlkuumlzler uumlrkuumltuumllerek arabayı suumlrmeleri sağlanırdı13

2114 İskitlerde Ant İccedilme

Ant iccedilmek İskitler iccedilin oumlnemli bir rituumleldir Herodotrsquoun aktardığına

goumlre İskitler şoumlyle ant iccedilerdi Ant iccedilecek olan kişiler buumlyuumlk toprak bir

kabın iccediline doldurdukları şarabın uumlzerine kanlarını akıtırlar ve

karıştırırlardı Sonra bu kabın iccedilerisine bir pala oklar balta ve mızrak

sokarlardı Tanrısal oumlfke uumlzerine ant iccediltikten sonra kaptaki şaraptan

birazcık iccedilerlerdi Bu olaya şahitlik edenlerden ileri gelenler de bu şaraptan

iccedilerlerdi14

2115 İskit Savaş Gelenekleri

Savaş zamanlarında iyi birer savaşccedilı olan İskitler savaşta ccedilok

başarılı ve muumlcadelecidirler Bir duumlşmanı ccedilevreleyip defalarca saldırılar ve

yenmeden bırakmazlardı

Bir İskit oumllduumlrduumlğuuml ilk duumlşmanının kanını bir kupaya koyup iccedilerdi

Savaşta oumllduumlrduumlğuuml herkesin kafasını keserek krala goumltuumlruumlr ancak bu şartla

ganimetten pay alabilirdi Duumlşmanlarının kafalarının derilerini yuumlzerler ve

kuruturlardı Bunları atlarının dizginlerine dizerlerdi Bazıları bu yuumlzuumllmuumlş

12 Herodotos Tarih s 321 13 Ae s 322 14 Ae

32

kafa derilerden manto yuumlzuumllmuumlş el derilerinden de ok torbasına kapak

yaparlardı

İskitler en nefret ettikleri duumlşmanlarının kafatasından kupa

yaparlardı Dışını oumlkuumlz derisiyle kaplarlardı Zenginler ayrıca iccedilini altın ile

kaplarlardı Aynı şeyi araları accedilılan ve kral oumlnuumlnde yendiği kendi

yurttaşlarına da yaparlardı Ayrıca yılda bir kez her valinin kendi

boumllgesinde duumlzenlediği kutlamada şarap ve su karıştırılırdı Bir duumlşman

yenmiş her İskit bu onur şarabından iccedilmeye hak kazanırdı Boumlyle bir

başarısı olmayanlar bu şaraptan iccedilemez hatta dışlanırlardı Ccedilok duumlşman

oumllduumlrenler ccedilok şarap iccedilebilirlerdi15

15 Ae s 320-321

33

213 Hunlar

2121 İnanccedillar ve Rituumleller

Dil youmlnuumlnden birbirleri ile akraba olan Tuumlrk ve Moğol halklarının

birbirleri ile kuvvetli etkileşimi olduğunu bilinmektedir Aynı etkileşimin

inanccedillar accedilısından da geccedilerli olduğu Goumlk-tanrıyı tanımlayan tengri

kelimesinin her iki toplumda da yaygın olarak kullanılmasından

anlaşılabilmektedir Hatta tengri kelimesinin MOuml II yuumlzyılda Ccedilin sınırına

yerleşen Hun (Xiong-nu) birliği tarafından da kullanıldığı bilinmektedir

İnanccedillarına goumlre Buumlyuumlk Tanrı Goumlk yani Tengrirsquodir Kozmik ve toplumsal

yaşamın duumlzenleyicisidir Ona dua edilir ve beyaz at kurban edilir Ayrıca

ona bağlı olan pek ccedilok ikincil guumlccedil de kimi zaman tanrı ya da ruh kimi

zaman da sadece kutsal olarak addedilmektedir Bu ikinci guumlccedil olarak tabir

edilen ve yer dağ su ateş ev ve eşik yıldızlar ağaccedillar ve nesnelerde

yerleşik olan ruhların değişken ve bir araya gelince ccediloğalan etkisi artan

guumlccedilleri vardır O nedenle orman goumll taşların yığılmasıyla yapılmış tepe

iccedilinde okların toplu halde durduğu sadağın guumlccedilleri daha fazladır Hunların

(Xiong-nu) inanışları daha sonraki Tuumlrk-Moğol inanışlarından ccedilok farklı

goumlruumlnmemekle birlikte İskitlerin inanışlarına daha ccedilok benzemektedir16

Hunlar guumlneşin yanı sıra aya ve diğer goumlk cisimlerine de taparlardı

Şafak vakti Şanyu kampı terk eder ve guumlneşin doğuşunu eğilerek

selamlardı Akşam da aynı şekilde ayın doğuşunu eğilerek selamlardı

Oturma duumlzeni iccedilinde sol tarafta olmak ya da youmlnuuml kuzeye doğru olmak

onurlu makam olarak addedilirdi On guumlnluumlk haftanın wu ve ji guumlnlerine

ise en kutsal guumlnler olarak oumlnem verilirdi17

Yılın ilk ayında ccedileşitli liderler Şanyursquonun başkanlığında atalar

tapınağında yapılan kuumlccediluumlk bir toplantıda kurbanlar iccedilin bir araya

16 Yves Bonnefoy Asian Mythologies Chicago The University of Chicago Press 1993 s 315-316

Yves Bonnefoy Antik Duumlnya ve Geleneksel Toplumlarda Dinler ve Mitolojiler Soumlzluumlğuuml A-K

Ankara Dost Kitabevi 2000 s 1100-1101 17 Sima Qian Records of China s 164 Sima Qian Han Dynasty s 137 Wylie History of Heung-

Noo Vol3 s 410 Şanyu ve liderlerin toplandığı yer iccedilin Wylie (1874 410) atalar tapınağı (ancestral chapel) ifadesini

kullanırken Sima Qian (1993 137) Şanyursquonun ccediladırında (court) ifadesini kullanmıştır

34

gelirlerdi Yılın beşinci ayında Longchengrsquode ise atalarına cennete

duumlnyaya tanrılara ve ruhlara kurbanlarını iletmek iccedilin buumlyuumlk bir toplantı

duumlzenlerlerdi Sonbaharda yani atların en besili oldukları zamanda da

halkın ve hayvanların sayımı iccedilin Dai Ormanında buumlyuumlk bir toplantı

yapılırdı18 Bu kaynaklarda kurban detayları ile ilgili bilgi verilmezken

hayvan ya da insan mı kurban ettikleri ve kurban etme rituumlelini nasıl

gerccedilekleştirdikleri de belirtilmemiştir

Ccedilin ile her zaman yakın temas iccedilinde olmaları Hunların bilerek ya

da bilmeyerek Ccedilin kuumlltuumlruumlnden etkilenmesi sonucunu doğurmuştur Ccedilin

menşeili uumlruumlnler gibi Ccedilin inanış ve rituumlelleri de Hunların yaşamlarına

girmiştir Oumlrneğin Ccedilin sembolizminde ayrı bir anlam ve oumlnemi olan

youmlnlerin renklerin ve ccedileşitli oumlzellikleri temsil eden hayvanların Hunlar iccedilin

de oumlnem ve anlam taşıdığını goumlrmek muumlmkuumlnduumlr Ccedilin goumlksel inancına goumlre

goumlğuuml oluşturan kuumlrenin her bir ccedileyreğini temsil eden

Doğu mavi (yeşil19) ilkbahar ejderha ve tahta

Guumlney kırmızı yaz kuş (vermilion ya da foniks) ve ateş

Batı beyaz sonbahar kaplan ve metal

Kuzey siyah kış kaplumbağa ve su

Merkez sarı ve toprak

ile ilişkilendirilmektedir Ccedilin astrolojisinde Buumlyuumlkayı takımyıldızındaki

yedi yıldız goumlkteki Yedi Youmlneticinin yani Guumlneş Ay Juumlpiter Satuumlrn

Mars Venuumls ve Merkuumlrrsquouumln temsilcisidir Kuumlccediluumlkayı takımyıldızının

ucundaki kuzey yıldızının etrafında doumlnerek mevsimleri ve doğanın

doumlnguumlsuumlnuumln devamını sağladığı iccedilin Buumlyuumlkayı takımyıldızı Goumlk tanrının

arabası olarak tanımlanmış ve tasvir edilmiştir Ayrıca Buumlyuumlkayı

takımyıldızında yer alan yedi adet yıldız tabutların uumlzerinde de

takımyıldızı ile aynı duumlzende yapılmış yedi delik ya da boyanmış yedi daire

18 Sima Qian Records of China s 164 Sima Qian Han Dynasty s 137 Wylie History of Heung-

Noo Vol3 s 410 19 Bonnefoy Asian Mythologies s 240

35

formları ile şeklen de yer almıştır20 Ccedilinliler guumlneş ve ayın guumlcuumlne ccedilok

inanıyorlar ve bunu da her fırsatta dile getiriyorlardı Ccedilinlilerde aynı

zamanda cennet ve oumlbuumlr duumlnya inancı da vardı Oumlluumlmden sonra yaşama

inanıyorlardı Ayrıca kuvvetli atalar kuumlltuuml ve detaylı oumlluuml goumlmme adetleri

vardı21 Tuumlm bunlar zaman iccedilinde Hunları da etkilemiş olmalıdır

Oumlzellikle Han doumlneminde (MOuml 206ndashMS 220) evren uumlzeri buumlyuumlk

bir şemsiye ile kapalı bir araba olarak tarif ediliyordu Uumlstteki yuvarlak

buumlyuumlk şemsiye Goumlkyuumlzuumlnuuml arabanın kare ccedilerccedilevesi ise Yeryuumlzuumlnuuml temsil

ediyordu Goumlkyuumlzuuml Yeryuumlzuumlne bağlı doumlrt ya da sekiz kolon uumlzerinde

duruyordu Kare Yeryuumlzuumlnuumln doumlrt tarafında doumlrt tane Deniz vardı Ancak

Denizrsquoler bildiğimiz okyanuslar değil barbarların topraklarıydı Doğuda

Yi barbarları guumlneyde altı ccedileşit Adam barbarları batıda yedi ccedileşit Rog ve

kuzeyde sekiz ccedileşit Dirsquoler bulunuyordu Yeryuumlzuumlnuumln merkezinde ise

kraliyet başkenti yer alıyordu22 Hunlar ve Ccedilinliler arasındaki ccedilok youmlnluuml

iletişim ve etkileşim nedeniyle Hun kurganlarının bazılarında da araba

kalıntılarına rastlanmıştır

Hunlarda falcılar Şan-yu uumlzerinde ccedilok etkiliydiler Bu durumu

kanıtlayan yaşanmış bir olay da Ccedilin kayıtlarına geccedilmiştir Şoumlyle ki Ccedilin

ordusunda başarılı bir general olan Le Kwang-le Ccedilinli yetkililer ile

problem yaşamaktadır Bu arada ordusu Şan-yursquonun ordusunun karşısında

buumlyuumlk yenilgiye uğramıştır General Le artık geriye de doumlnemeyeceği iccedilin

yenilgi sonrasında San-yursquoya bağlılık ve tabiiyetini sunar Şan-yu da buna

karşılık olarak kızını generale verir ve daha oumlnce Hun tarafına geccedilmiş olan

başka bir Ccedilinli general olan Wei Leuhrsquodan daha uumlst bir ruumltbeye getirir Bir

yıl kadar devam eden bu durumdan rahatsız olan ve Lersquoyi kıskanan Wei

Leuh buna bir son vermek ister Şan-yursquonun eşinin rahatsızlanmasını fırsat

bilir ve Şan-yursquonun falcısını uzun zamandır asker kurban vermedikleri iccedilin

20 JJM De Groot The Religious System of China Vol I Leiden EJ Brill 1892 s 91 317-318

Bonnefoy Asian Mythologies s 240 21 James Legge Li-Ki 10 Books 1885 s 2 42 22 James Legge Chinese Classics Vol 31 Hongkong London Missionary Societys Printing Office

1865 s 90-91 101 Bonnefoy Asian Mythologies s 236

36

eşinin hasta olduğunu soumlylemesi iccedilin ikna eder Bu sorunu duumlzeltmek iccedilin

de General Lersquonin kurban edilmesinin ccedilok uygun olduğunu da soumlyler

Hemen yakalanan ve kurban edileceğini anlayan General Le eğer onu

oumllduumlruumlrlerse başlarına ccedilok koumltuuml şeyler geleceğini soumlyler ama onu

dinlemezler Gerccedilekten de oumlluumlmuumlnuumln ardından Hunlar ccedilok buumlyuumlk felaketler

yaşarlar Bunun uumlzerine Şan-yu kefaret iccedilin general adına bir tapınak

yaptırır Bu olay Hunlarda falcıların Şan-yu uumlzerindeki etkisini goumlstermesi

bakımından ccedilok oumlnemlidir23

MOuml II yuumlzyılda Ccedilinrsquoin batısına elccedili olarak goumlnderilen Chang

Krsquoien ( Zhang Qian) Hunların arasında yaşarken Wu-sun kralı Kun-Mo

hakkında duyduğu bir olayı İmparatora şoumlyle aktarır Kun-Morsquonun babası

Hunların (Hiung-nu) batı sınırına yakın oumlnemsiz bir eyaletin lideridir

Hunlar buraya akın duumlzenler ve lideri oumllduumlruumlr Liderin oğlu Kun-Mo da

doğumunun hemen sonrasında vahşi ormana atılır Burada siyah bir kuş

ccedilocuğa et getirir dişi bir kurt da emzirir Bunu duyan Şan-yu bunu bir

mucize olarak kabul eder ve Kun-Morsquoyu yetiştirir Sonrasında kendini pek

ccedilok olayda kanıtlamış olan Kun-Morsquoyu askeri komutan yapar Daha sonra

Şan-yu ona kendi halkının başında olması iccedilin Batı boumllgesinin

sorumluluğunu verir Şan-yu oumllduumlkten sonra Kun-Mo Hunlardan ayrılarak

uzak bir boumllgeye ccedilekilir24 Bu da goumlsteriyor ki Hunlar doğadan gelen

mucizelere de inanmış ve saygı goumlstermişlerdir

23 Wylie History of Heung-Noo Vol3 s 440-441 24 Friedrich Hirth ldquoThe Story of Chang Kieacuten Chinas Pioneer in Western Asia Text and Translation

of Chapter 123 of Ssiuml-Ma Tsieacutens Shiuml-Kirdquo Journal of the American Oriental Society Vol 37 pp 89-

152 1917 s 100

37

2122 Hun Savaş Gelenekleri

Hunlar yapacakları bir saldırı oumlncesi aya ve yıldızlara bakarlardı

Ay dolunay olduğunda saldırır hilal haline gelmeye başladığında ise geri

ccedilekilirlerdi Savaşta oumllduumlrduumlğuuml duumlşmanının başını kesen ya da esir alan bir

kap şarapla oumlduumlllendirilirdi Savaşta elde ettiği ganimetler kendisinde

kalırken esirler de koumlle yapılırdı Ayrıca oumllduumlrduumlğuuml duumlşmanın mallarını da

ele geccedilirirdi25 Herodot kitabı Melpomenersquode İskitlerin savaş ile ilgili

geleneklerinden bahsettiği boumlluumlmde de savaş ganimetlerinden pay

alabilmek ve onur toumlrenindeki şaraptan iccedilebilmek iccedilin oumllduumlrduumlkleri

duumlşmanlarının kafalarını kesip aldıklarını aktarmıştır26

İskitler arasında da yaygın olan rituumlel benzeri bir adet Ccedilin

kaynaklarında Hunlarla ilgili olarak şoumlyle aktarılmaktadır 49 yılında

yapılan barış anlaşması sonrasında Ccedilin elccedilileri ile Şan-yu ve birkaccedil bakanı

No nehrinin guumlneyindeki tepelere giderler Beyaz bir at oumllduumlruumlluumlr bir bıccedilak

ve biraz altın yola atılarak sabanla suumlruumlluumlr Daha oumlnce Şan-yu Laou-shang

tarafından oumllduumlruumllduumlkten sonra kafası kesilen Massaget kralının

kafatasından yapılan kadehe şarap doldurulur Kadehteki şarap herkes

tarafından iccedililir Toumlren bu şekilde sona erer ve anlaşma onaylanmış olur27

Buna benzer bir anlatıda ise Ccedilin İmparatoru esir tutulan Hunlardan Şanyu

Laou-shangrsquoın Yuumle-chi (Massaget) kralını yendiğini ve kafatasından iccedilki

kadehi yaptığını oumlğrenir28

Ccedilin ile olan ccedileşitli alanlardaki ilişkiler neticesinde karşılıklı

etkilenmeler olduğundan bahsedilmişti Ccedilin goumlksl inancından etkilenmeye

oumlrnek bir olay ise şoumlyledir MOuml 187rsquode Ping-chingrsquode karşı karşıya gelen

Mete Han (Maou-tun) Ccedilin İmparatoru Gaozu (Kaou-te) ve askerlerini yedi

guumln boyunca kuşatma altında tutmuştur Bu kuşatma esnasında Hun

suumlvarilerinden beyaz atlı olanlar batıda beyaz yuumlzluuml gri atlılar doğuda

25 Sima Qian Records of China s 164-165 Sima Qian Han Dynasty s 137 Wylie History of

Heung-Noo Vol3 s 411 26 Herodotos Tarih s 320-321 27 Wylie History of Heung-Noo Vol5 s 48 28 Hirth agm s 93 96

38

siyah atlılar kuzeyde kızıl atlılar guumlneyde yer almıştır29 Mete Hanrsquoın

kuşatmayı Ccedilin inancında oumlnemli yeri olan renklerdeki atlarla ve renklerle

bağlantılı youmlnlere uygun yapması Ccedilinliler uumlzerinde psikolojik baskı

kurmak istediğini ya da gerccedilekten Hunların da bu simgelere oumlnem

verdiğini ve inandığını goumlstermektedir

29 Sima Qian Records of China s 165-166 Sima Qian Han Dynasty s 138 Wylie History of

Heung-Noo Vol3 s 412

39

22 Cenaze Toumlrenleri ve Kurganlar

221 İskitlerde Cenaze Toumlrenleri

Herodot Tarih adlı eserinde İskit cenaze toumlrenleri ve mezarları hakkında

da bilgi vermiştir İskitlerin Kral mezarları Gerrhos topraklarında yani

Borystenes (Dinyeper) ırmağı uumlzerinde gemilerin gidebilecekleri en son

boumllgededir Kral oumllduumlğuumlnde eni boyu eşit buumlyuumlk doumlrtgen bir mezar kazılırdı

Mezar hazır olduğunda oumlluumlyuuml getirirlerdi

Oumlluuml mumla kaplanır karnı yarılıp iccedili boşaltılır ve maydanoz tohumu

anason doumlvuumllmuumlş saparna ve kokulu maddelerle doldurulup ve dikilirdi Daha

sonra oumlluuml bir arabaya konularak başka bir halk topluluğuna goumltuumlruumlluumlrduuml Teslim

alanlar Şahane İskitlerin geleneklerini uygulayarak yas tutarlardı Bir

kulaklarının memesini keserler kafalarını kazırlar kollarını ccedilizerler sol ellerine

ok saplarlar alın ve burunlarını yırtarlardı Sonra kralın oumlluumlsuuml bu halkla birlikte

kendi uyruğundan başka bir halk topluluğuna goumltuumlruumlluumlrduuml Bu şekilde buumltuumln halk

topluluklarına dolaştırılırdı Oumlluuml son olarak Gerrhos uumllkesine goumltuumlruumlluumlrduuml

Kazılmış mezarın dibine ccedilimenler yayılarak oumlluuml bunların uumlzerine

konurdu Yere saplanmış mızraklarla ccedilevrili oumlluumlnuumln uumlzerine ağaccedil kabukları ile

goumllgelik yapılır sazlarla oumlrtuumlluumlrduuml Kendisi ile birlikte mezarın iccediline en sevdiği

karısı elinden iccedilki iccediltiği hizmetkacircrı bir aşccedilı silahtarı bir uşak bir haberci ve

atları boğularak konurdu Mezara kullandığı eşyalardan birer tane ve altın bir

kupa konurdu Guumlmuumlş ve bakır konmazdı Bu toumlren tamamlanınca herkes yuumlksek

bir tepe oluşturana kadar mezara toprak atardı

Bir yıl sonra kralın mezarında şoumlyle bir toumlren yaparlardı Krala en ccedilok

hizmet etmiş elli adamı ve atı oumllduumlruumlluumlrduuml İccedileri boşaltılıp samanla doldurulup

tekrar dikilirdi İccedillerine kazık destekler ve altlarına araba tekerlekleri koyarak

atlı suumlvariler hazırlarlardı Bu atlıları mezarın ccedilevresine dizerek bırakırlardı30

Krallar iccedilin yapılan bu oumlluuml goumlmme toumlreni sıradan İskitler iccedilin yapılmazdı

Halktan biri oumllduumlğuuml zaman en yakınları oumlluumlyuuml bir arabaya koyup sırayla diğer

30 Herodotos Tarih s 323-324

40

yakınlarına goumltuumlrerek dolaştırırlardı Cenaze konvoyunu goumlren yakınları gelenler

iccedilin hemen yemek hazırlarlar ve bir parccedilasını oumlluumlnuumln oumlnuumlne koyarlardı Cenaze

kırk guumln boyunca boumlyle gezdirilir ve sonra goumlmuumlluumlrduuml31

İskitler oumlluumllerini goumlmduumlkten sonra kendilerini şoumlyle temizlerlerdi

Başlarını ovarak yıkarlardı Goumlvdelerini temizlemek iccedilin ise ayrı bir toumlren

yaparlardı Yere uccedilları birbirine eğik uumlccedil ccedilubuk ccedilakarlar uumlzerini keccedile ile oumlrterler

ortasındaki kaba kızgın taşlar koyarlardı Bu kızgın taşların uumlzerine de kenevir

tohumları atarlardı Tuumltmeye başlayan tohumların buharını ccedilok severler ve

keyiften haykırırlardı Bu işlemi erkeler yapardı ve yıkanma yerine geccedilerdi

Ccediluumlnkuuml vuumlcutlarına su değdirmezlerdi Kadınlar ise servi sedir ve guumlnluumlk ağacı

yapraklarını ezip suyla karıştırarak bir lapa hazırlarlardı Bununla yuumlzlerini ve

buumltuumln vuumlcutlarını kaplarlardı Ertesi guumln bu lapayı kaldırdıklarında yumuşak ve

guumlzel bir goumlruumlnuumlme sahip olurlardı32

Altaylarda ise lider ya da topluluk iccedilin oumlnemli bir kişi oumllduumlğuumlnde defin

işleminin zamanı oumllduumlğuuml zamana goumlre seccedililirdi Ccedilin kayıtlarına goumlre bahar ya da

yazın oumllenleri sonbaharda sonbahar ya da kışın oumllenleri ise baharda goumlmerlerdi33

Defin iccedilin buumlyuumlk bir ccedilukur kazılarak mezar odası hazırlanırdı Oumllen kişi ve eşinin

bedenleri diğer hayatları iccedilin mumyalanırdı Mumyalamanın amacı hem bedeni

goumlmuumlluumlnceye kadar muhafaza edebilmek hem de oumlluumlmsuumlzluumlklerini sağlamaktır

Mumyalama işleminde zaman ve boumllgeye goumlre farklılıklar olsa da temel olarak

buumltuumln iccedil organlar beyin ve hatta buumltuumln kaslar ccedilıkarılırdı Bu da Orta Asyarsquoda

yaygın olan yeniden dirilmenin kemikler ve deri ile başlayacağı inancını hemen

akla getirmektedir34 Mumyalanmış bedenler bazen yekpare ağaccedil goumlvdesinden

oyulan tabutlara bazen de yere konulurdu Uumlzerlerine kıyafet ve takıları

yanlarına diğer yaşamları iccedilin gerekli olabilecek eşyalar silahlar ve değerli

31 Ae s 324 Orijinal metinlerde (ἐσβάλλουσι ἐς σκάφην - Herodotos 1906 41) olarak geccedilen kısım Beloe (1830

171) tarafından ccedilubuklardan oluşan tentenin ortasındaki boşluk Macaulay (1890) tercuumlmesinde ise

tentenin ortasındaki leğen Oumlkmenrsquoin (2014 324) Tuumlrkccedile ccedilevirisinde ise tentenin ortasındaki tekne

olarak ccedilevrilmiştir 32 Ae 33 Rudenko age s 279 34 Jettmar age s 137

41

hediyeler de konulurdu Başları doğuya doğru gelecek şekilde yerleştirildikleri

mezar odası dışına goumlsterişli koşum takımları tam olarak giydirilmiş atlar ve

bazen de araba konulurdu Sonra mezarın uumlzeri toprak ve taşlarla kapatılıp buumlyuumlk

bir tepe yapılırdı

Massagetlerin adetleri ise ccedilok başkaydı Onlar oumlmuumlrlerinin şoumlyle son

bulmasını isterlerdi Birisi ccedilok yaşlandığı zaman yakınları bir araya gelir ve bazı

suumlruuml hayvanları ile birlikte onu da kurban ederlerdi Sonra bu etleri pişirirler ve

yerlerdi Hasta olanlar yenmez goumlmuumlluumlrduuml Kurban edilecek yaşa ulaşamamak

buumlyuumlk talihsizlik sayılırdı35 Herodotrsquoun aktardığına goumlre en kuzeydeki

İssedonlar da yaşlıları oumllduumlğuumlnde suumlruuml hayvanlarının etiyle karıştırıp yerler

kafasını kazıyıp beynini ccedilıkardıktan sonra altın yapraklarla kaplayıp her yıl

buumlyuumlk kurbanlarla yuumlceltirlerdi36 Gelenekler arasındaki bu benzerliğin nedeni

İskit soyundan olan Massagetlerin İssedonların karşısında oturmaları olabilir37

Bu bakımdan birbirlerini etkilemiş olmaları muhtemeldir Oumllen kişinin bu

şekilde yenmesi geleneğinin o kişiye ait doğauumlstuuml guumlccedillerini kendilerine

geccedilirmek amacıyla yapılmış olabileceği de bir ihtimal olarak goumlz oumlnuumlnde

bulundurulmalıdır38

222 İskit Kurganları

Herodot İskitlerin Kral mezarlarının Gerrhos topraklarında yani

Borystenes (Dinyeper) ırmağı uumlzerinde gemilerin gidebilecekleri en son boumllgede

olduğunu aktarmıştır Ccedileşitli zamanlarda yapılan arkeolojik ccedilalışmalar

sonucunda Karadenizrsquoin kuzeyinde bulunan kral kurganlarının ccediloğunun

Dinyeper ve Bug ırmakları arasında deniz kıyısından başlayıp kuzeyde buguumlnkuuml

Kievrsquoe kadar olan boumllge ile buguumlnkuuml Azak yarımadası ve Kuban nehri

havzasında yer aldığı goumlruumllmektedir

Herodotrsquoun aktardığına goumlre kral oumllduumlğuumlnde eni boyu eşit buumlyuumlk

doumlrtgen bir mezar kazılırdı Oumlluuml hazırlanıp gerekli toumlrenler yapıldıktan sonra

35 Herodotos Tarih s 109 36 Ae s 304 37 Ae s 108 38 Rudenko age s283

42

mezara yani kurgana konurdu İskitler oumlluumllerini kazılmış mezarın dibindeki

ccedilimenlerin uumlzerine koyarlardı Yere saplanmış mızraklarla ccedilevrili oumlluumlnuumln uumlzerine

ağaccedil kabukları ile goumllgelik yapılır sazlarla oumlrtuumlluumlrduuml Kendisi ile birlikte mezara

en sevdiği karısı hizmetkacircrı aşccedilısı silahtarı uşağı bir haberci ve atları

boğularak konurdu Kullandığı eşyalardan birer tane ve altın bir kupa da

konurdu Guumlmuumlş ve bakır eşya konmazdı Bu toumlren tamamlanınca herkes yuumlksek

bir tepe oluşturana kadar mezara toprak atardı39

Karadenizrsquoin kuzeyindeki kurganlarda ana mezar odası dışında ayrı

boumlluumlm ya da boumlluumlmler de bulunabiliyordu Huumlkuumlmdar ile birlikte oumllduumlruumllenler ve

atlar bazen aynı oda iccediline bazen de varsa farklı boumlluumlmlere konulurdu Oumlluuml sırtuumlstuuml

vaziyette ve başı doğu youmlnuumlnde olacak şekilde yerleştirilirdi

Altaylardaki kurganların tepeleri ccedilok yuumlksek değildir Tepenin yuumlksekliği

ile ccedilapı arasında onda bir gibi bir oran vardır Aşağı yukarı tuumlm kurganlarda ortak

yapı olarak mezar ccedilukuru doğu-batı doğrultusunda dikdoumlrtgen şeklinde

accedilılmıştır Ccedilukurun boyu kuzey-guumlney doğrultusunda daha kısadır Mezar odası

ccedilukurun guumlney kenarında yapılmıştır Bazen mezar odasında birden fazla oumlluuml

goumlmuumllmuumlştuumlr Oumlluumller mezar odasında sırt uumlstuuml ya da sağ veya sol yanlarına

yatırılmış40 vaziyette ve başları doğuya gelecek şekilde yerleştirilmiştir Basit

mezarlarda oumlluumller doğrudan tabana konurken buumlyuumlk mezarlarda ise ağaccedil

goumlvdesinden yapılmış bir tabutun iccediline yerleştirilmiştir At goumlmuumlleri ise ccedilukurun

kuzeyinde ve mezar odasının dışında başları doğuya gelecek şekilde konmuştur

Daha sonra odanın ve atların uumlzerleri ağaccedil kuumltuumlkleri ve toprakla kapatılarak

dairesel formda bir tepe oluşturulmuştur Kuumlccediluumlk boy kurganlarda 13-15 metre

ccedilapında bir tepe iccedilinde oumlluumlnuumln ve eşyaların konacağı ancak uumlccedil kuumltuumlk

yuumlksekliğinde bir mezar odası ile oda dışına goumlmuumllmuumlş iki ya da uumlccedil at

bulunmaktadır Orta boy bir kurganda ise 24 metre ccedilapında bir tepe ile iccediline

oumlluumlnuumln tabutu ve eşyalarının konabileceği daha buumlyuumlkccedile bir mezar odası ve oda

dışına goumlmuumllmuumlş oldukccedila fazla sayıda at yer almaktadır Buumlyuumlk kurganların

39 Herodotos Tarih s 323 40 Nikolai A Bokovenko ldquoScythian Culture in the Altai Mountainsrdquo Nomads of the Eurasian Steppes

in the Iron Age Ed J Davis-Kimball VA Bashilov LT Yablonsky Berkeley Zinat Press pp285-

295 1995 s 289

43

tepelerinin ccedilapı 36-46 metre arasında olup mezar odası dayanıklılık sağlamak

iccedilin ccedilift duvarlıdır Ayrıca buumlyuumlk kurganların bazılarında doğu youmlnuumlne doğru

dikili taşlar dizilirken bazılarında bu taşlar tepenin ccedilevresi boyunca belli

aralıklarla ve tepenin biraz accedilığında sıralanmıştır (Pazırık Kurgan V) Mezar

ccedilukurunun derinlikleri de farklılık goumlstermektedir41 Altay boumllgesindeki

kurganlarda duvarlarda yerde ve tavanda keccedile ya da yuumln halı kilim ya da keten

ipek oumlrtuuml bulunması muhtemelen mezar odasını iccedilinde oumlmuumlrlerini geccedilirdikleri

evlerini eşyalarıyla birlikte oluşturmak iccedilin olmalıdır

Altay kurganlarının bir diğer oumlzelliği ise bulunduğu coğrafya ve iklim

nedeniyle mevsim değişimleri neticesinde kurganın iccediline su sızması zamanla

bu suyun donması ve bir daha erimemesidir Permafrost denen bu doğal olay

sayesinde buz iccedilinde saklanmış olan deri kumaş gibi organik maddelerin yanı

sıra mumyalanmış bedenler de bozulmaktan korunmuş ve guumlnuumlmuumlze kadar

ulaşabilmiştir42

Pazırıkrsquodaki kurganlarda bulunan korunmuş bedenler incelendiğinde

mumyalamanın nasıl yapıldığı da ortaya ccedilıkarılmıştır Goumlrkemli mezarları

hazırlanana kadar bedenlerinin ccediluumlruumlmesini oumlnlemek iccedilin sadece huumlkuumlmdar ve

ailesinin uumlyeleri mumyalanmıştır Yapılan bu mumyalama işleminde iccedil organlar

beyin ve kaslar ccedilıkarılmıştır Ccedilıkarılan beyin ve iccedil organların yerine ccedileşitli otlar

toprak ccedilam iğnesi ve kozalaklar konmuştur Kesilen yerler at kılı ya da kas telleri

ile dikilerek kapatılmıştır Bazı bedenlerde kasların ccedilıkarılmamasının nedeni

mumyalama işleminin farklı kabilelerde farklı şekillerde yapılması olabilir43

Pazırıkrsquodaki II Kurgandan ccedilıkarılan kişinin vuumlcudunun buumlyuumlk bir kısmı

doumlvmelerle kaplanmıştır Diğer birkaccedil kurgandan ccedilıkan kadın ve erkek

mumyaların bedenlerinde de doumlvmelere rastlanmıştır

Sakalara ait kurganların bulundukları Pamir dağları ve Karakul goumlluuml

yakınlarındaki boumllgelerde kurganların arasında ya da yakınlarında farklı

41 Rudenko age s 13-16 Barkova agm s 21-22 42 Barkova agm s 22 43 Rudenko age s 279-283

44

renklerde ve boyutlarda taşlar kullanılarak yere ccedilizilmiş geoglipsler yani şekil ya

da resimler de bulunmaktadır44

223 Hunlarda Cenaze Toumlrenleri

Hunlarda huumlkuumlmdar ya da uumlst duumlzey bir youmlnetici oumllduumlğuumlnde buumlyuumlk bir

ccedilukur kazılarak mezar odası hazırlanırdı Oumllen kişi en guumlzel kıyafetleri ve

takılarıyla bir tabuta konurdu Mezar odasına tabutun dışında ccedileşitli eşya silah

ve aletler konurdu Mezarın uumlzerini kapattıktan sonra tepe yapmazlar ağaccedil ya da

bitki dikmezler matem kıyafetleri giymezlerdi Huumlkuumlmdar oumllduumlğuumlnde emrindeki

youmlneticiler ve eşleri ile birlikte yuumlzlerce binlerce kişi cenazeyi mezara kadar

takip ederdi45 Oumlluumllerini İskitler gibi mumyalamazlardı Ccedilin kaynaklarından

edinilen bilgilere goumlre imparatorlukta bir zafiyet durumu olursa duumlşman komşu

kabileler kasti olarak oumllmuumlş Hun kabile liderinin mezarını tahrip ederlerdi46

İntikam duygusu ile mezarların tahrip edilmesi atalar kuumlltuumlnuumln bu goumlccedilebe

topluluklar arasında ccedilok oumlnemli olduğunun bir kanıtıdır

224 Hun Kurganları

XIX yuumlzyıldan itibaren Ccedilinrsquoin kuzeyindeki boumllgelerde yapılan

incelemelerde ccedileşitli buumlyuumlkluumlkte pek ccedilok mezarın yer aldığı buumlyuumlk mezarlıklar

bulunmuştur Bu mezarlardan bazılarında arkeolojik kazılar yapılmış ve

sonuccedilları yayınlanmıştır İskitlerde sadece huumlkuumlmdar iccedilin yapılan mezarlarla

karşılaştırıldığında Hunlar huumlkuumlmdarların yanı sıra devlet youmlnetiminde yer almış

uumlst duumlzey kişiler iccedilin de mezar yapmışlardır Uumlst duumlzey youmlnetimde olan kişilere

ait mezarların ccedilok fazla sayıda olması MS I yuumlzyıla tarihleniyor ki bu durum

da o doumlnemlerde yaşanan sosyal ve kuumlltuumlrel bir değişime işaret ediyor olabilir47

Aynı şekilde kurganların bazılarında daha fazla at ve araba kalıntılarının

44 Baumer age s 209-210 45 Sima Qian Records of China s 164 Sima Qian Han Dynasty s 137 Wylie History of Heung-

Noo Vol3 s 411 46 Jettmar age s 149 47 Ursula Brosseder ldquoXiongnu Terrace Tombs and their Interpretation as Elite Burialsrdquo Current

Archaeological Research in Mongolia Bonn Contributions to Asian Archeology Vol 4 pp 247-280

Germany Aalexx GmbH-Grossburgwedel 2009 s 271-272

45

bulunması bu toplulukların daha yuumlksek sosyal ekonomik ve siyasal seviyeye

sahip olduklarını goumlsteriyor olabilir48

Doumlrt buumlyuumlk ve kapsamlı Hun Mezarlıklarından ikisi iccedil Moğolistanrsquoda

ikisi Baykal goumlluuml ccedilevresinde bulunmuştur En buumlyuumlk Hun Mezarlığı Hangay

(Khangay) dağlarının kuzeyinde Selenge ırmağının guumlneydeki bir kolu olan

Hanuy (Khunui) ırmağı havzasında diğeri Ulan-Batorrsquoun kuzeyindeki Noin-

Ularsquoda diğerleri de Baykal goumlluumlnuumln guumlney ve guumlneydoğusunda Selenge

havzasında Kyakhta ve Derestuirsquode bulunmuştur49

MOuml IIIndashII yuumlzyıl doumlnemindeki Hunlara ait mezarlar basit mezarlardı

Oumlluuml dikdoumlrtgen bir mezar ccedilukurunun iccediline bazen ahşap bir tabut bazen de

tabutsuz olarak yerleştirildi Bazı mezarların uumlzerine taşlardan tepecik yapılırken

bazılarının etrafı taş sırası ile belirlenirlerdi MOuml I ndash MS I yuumlzyıl doumlneminde

ise daha buumlyuumlk tepeli kurganların iccedillerinde bir geccedilit iccedil ve dış tabutlar ve ccedilok

sayıda eser bulunurdu Ccedilin sınırına yakın mezarlara tepe ya da mezarı ccedilevreleyen

taş sırası yapılmazdı50

Hun mezarlarının boyutları kişinin oumlnem derecesinde buumlyuumlk olurdu

Mezarlar toprak uumlzerinde yaklaşık kare biccediliminde ve kenarları pusula youmlnlerinde

olacak şekilde hazırlanırdı Kuzey-guumlney doğrultusunda yerleştirilen toprağın

altındaki derinliği mezarın kenar uzunluğu ile orantılı olarak yapılmış teraslı ters

kesik piramit şeklindeki mezar ccedilukuru ile guumlneyinde uzunluğu yine mezarın

kenar uzunluğu ile orantılı olan ancak dipteki mezar odasının yukarısında

sonlanan bir dromosun yer aldığı altında mezar olduğuna dair uumlzerinde yuumlkselti

tepe ya da ağaccedil olmayan mezarlardı Bu tip mezarlara teraslı mezarlar denirdi

Mezar ccedilukurunun dibindeki mezar odasının uumlzerinde bir ya da birkaccedil kat kalın

ve buumlyuumlk taşlardan oluşan katmanlar vardı Mezar odaları da ccedileşitlilik goumlsterirdi

Bazılarında iccedil ve dış mezar odası ile iccedil odanın iccedilinde tabut olurken bazılarında

sadece iccedil ve dış mezar odası bulunurdu Kuumlccediluumlk kurganlarda ise ya sadece bir

48 Nicola Di Cosmo ldquoHun İmparatorluğursquonun kuruluşu ve yuumlkselişirdquo Tuumlrkler VolI Ankara Yeni

Tuumlrkiye Yayınları pp708-718 2002 s 709 49 N Ishjamts ldquoNomads in Central Asiardquo Early Mongolia pp 146-163 yy Unesco1996 s 154-

155 50 Bunker vd age s 78

46

mezar odası ya da sadece tabut olurdu Oumlluuml mezar odasının ortasına

yerleştirilirdi51 Hunlara ait bazı buumlyuumlk mezarların hemen yakınında o mezar ile

bağlantılı kuumlccediluumlk daire formundaki sınırları taşlarla belirlenmiş uydu tabir

edilen yerin hemen altında bir tabut iccedilinde goumlmuumllmuumlş oumlluuml bulunan mezarlara da

rastlanmıştır Bunlara goumlmuumllen kişilerin buumlyuumlk mezara goumlmuumllen kişi ile bir ilgisi

olduğu duumlşuumlnuumllmektedir52

Mezarlarda tabutun dışında kısa kılıccedil ya da kama ok uccedilları yay seramik

kaplar ayna parccedilaları guumlneş ve ay figuumlruuml koşum takımları bazı takılar kemer

tokaları deniz kabukları ile suumlsluuml kemerler araba sırlı toprak kaplar bronz

kazan kıyafetler suumlsler kesik saccedillar kesik tırnaklar ve ccedileşitli ev eşyaları

bulunmuştur Ayrıca Altay boumllgesindeki İskit mezarlarından farklı olarak

buradaki mezarların tavanı da halı ya da kumaşlarla kaplanmıştır53 Diğer

eşyaların yanı sıra bazı mezarlarda bulunan guumlneş ve ay figuumlrleri oumlzellikle

tabutun hemen yanına kuzey youmlnuumlnde yerleştirilirdi Oumlluuml ile birlikte goumlmuumllen at

sığır koyun keccedili gibi hayvanların tamamı yerine kafa ve bacak kemikleri mezar

odasının dışında ve kuzeyinde goumlmuumlluuml olurdu54

Hsuumln-tzu Ccedilin geleneklerini anlattığı kitabında Ccedilin cenaze rituumlelleri

hakkında da detaylı bilgiler vermiştir Oumlluumlm onlar iccedilin aslında kişinin

ikametgacirchının değişmesidir Tabut evini tabutun uumlstuumlndeki oumlrtuumller ise evinin

perdelerini temsil eder55 Buna goumlre bir kişi oumllduumlğuumlnde tabutuna ccedilok kullandığı

eşyalarının yanı sıra yakınlarının hissettiği huumlznuuml ve kederi goumlstermeye youmlnelik

bazı eşyalar da konur Oumlrneğin başına tam olarak tutturulmamış bir şapka boş

kavanoz ve suumlrahiler sadece yer oumlrtuumlsuuml suumlslemeleri tamamlanmamış ahşap ve

seramik eşyalar ses vermeyen kamış ve duumlduumlk telleri takılmış ama akordu

51 Brosseder agm s 255-263 52 Bryan Miller vd ldquoXiongnu Elite Tomb Complexes in the Mongolian Altairdquo The Silk Road 5(2)

pp 27-35 2008 s 28 Bryan Miller vd ldquoElite Xiongnu Burials at the Periphery Tomb Complexes at

Takhiltyn Khotgor Mongolian Altairdquo Current Archaeological Research in Mongolia Ed J

Bemmann Bonn Rheinische Friedrich Wilhelms Universitat 2009 s 302 309 53 Rice Ancient Arts s 46 Rice her ne kadar eserinde Altay boumllgesindeki İskit mezarlarında yerde

halı ya da oumlrtuuml olmadığını belirtse de Rudenko (1970 s64) mezar odalarının bazırlarında yerde de halı

ya da oumlrtuuml olduğunu belirtmiştir 54 Brosseder agm s 261 265 55 Hsuumln Tzu Basic Writings Trans by Burton Watson New York Columbia University Press 1963

s 104-105

47

yapılmamış muumlzik aleti atsız at arabası gibi eşyalar oumllen kişinin onları hiccedilbir

zaman kullanamayacağını dolayısıyla huumlznuuml anlatmak iccedilindir56 Bazı Hun

mezarlarında da bu tip tamamlanmamış ya da kullanılamayacak eşyalar

bulunmuş olması iki toplum arasındaki kuumlltuumlrel etkileşimin işareti olarak

varsayılabilir

56 Brosseder agm s 262 267

48

UumlCcedilUumlNCUuml BOumlLUumlM

ESERLERİN İKONOGRAFİK DEĞERLENDİRMELERİ

31 KADIN FİGUumlRLERİ

311 Yılan Kadın Figuumlrleri

Herodotrsquoun Tarih adlı eserinin İskitleri detaylı bir şekilde anlattığı IV

kitabı Melpomenersquode İskitlerin meydana ccedilıkışları ile ilgili uumlccedil anlatıya yer

verilmiştir Bunlardan bir tanesi de Pontos Euxeniosrsquoda yerleşmiş Yunanların

anlattıklarıdır Buna goumlre Herakles Geryonrsquoun oumlkuumlzlerini oumlnuumlne katmış

giderken şimdi İskitlerin oturduğu topraklara gelmiş O zamanlar bu topraklarda

kimse yokmuş Burada buz gibi soğuk bir havaya yakalanmış uumlzerine Nemea

aslanının postunu ccedilekmiş ve uyumuş Bu sırada arabasına koşulu iki kısrak

otlarken bir mucize olarak kaybolmuş

Herakles uyanmış kısrakları aramış Boumlylelikle buumltuumln uumllkeyi geccedilmiş ve

sonunda Ağaccedillık (Hyalaea) denilen yere gelmiş Bir mağaranın iccedilinde doğauumlstuuml

goumlruumlnuumlşluuml bir yaratık bulmuş kalccedilalarından başlayarak yukarısı kadın alt kısmı

yılanmış Goumlrduumlğuuml yaratık karşısında uğradığı şaşkınlığı geccedilince ona kaybolan

kısraklarını sormuş O da kısrakların kendi elinde olduğunu geri alabilmesi iccedilin

onunla beraber olması gerektiğini soumlylemiş Oumlnerdiği koşullar Heraklesrsquoi razı

olmaya itmiş ve orada kalarak kadınla beraber olmuş Kadın kısrakları vermeyi

hep erteliyormuş ccediluumlnkuuml Heraklesrsquoin orada daha uzun kalmasını istiyormuş

Diğeri ise bir an oumlnce kısrakları alıp gitmek istiyormuş Sonunda kısrakları

vermiş ve şunları soumlylemiş ldquoBuraya gelen kısrakları senin iccedilin sakladım ve

karşılığını da aldım senden uumlccedil ccedilocuğum oldu Buumlyuumlyecekler o zaman onları ne

yapacağım Bunu sen soumlyleyeceksin Burada mı yerleştireyim yoksa senin

yanına mı goumlndereyimldquo Aldığı cevap ise şoumlyleymiş ldquoCcedilocuklarının buumlyuumlyuumlp

adam olduklarını goumlrduumlğuumln zaman eğer şu diyeceğimi yaparsan yanlış bir şey

yapmış olmazsın İccedillerinden hangisi şu yayı benim gibi kurar ve şu kılıcı benim

gibi kuşanırsa onu bu uumllkeye yerleştir Bu dediklerimi yapamayanları bu

topraklardan kov gitsinler Eğer bu dediğimi yaparsan hem mutlu olursun hem

de benim soumlzuumlmden ccedilıkmamış olursunrdquo

49

Herakles iki yayından birini kurmuş omuzdan atma kılıccedil kayışının nasıl

kuşanıldığını goumlstermiş sonra yayı ve kılıccedil kayışını kadına vermiş Kılıccedil

kayışının tokasında altın bir kupa varmış Bunları verdikten sonra gitmiş

Ccedilocukları doğmuşlar Buumlyuumlyuumlnce anaları adlarını koymuş birincisinin adı

Agathyrsos sonrakinin Gelonos en kuumlccediluumlğuumlnuumln Skythesrsquomiş Sonra Heraklesrsquoin

soumlzuumlne bağlı kalarak ccedilocuklardan onun emretmiş olduğu işleri yapmalarını

istemiş Ccedilocuklarının ikisi istenen işleri yapamamışlar anneleri de onları

kovmuş ccedilıkıp gitmişler En kuumlccediluumlkleri olan Skythes istenilenleri yapmış ve

yerinde kalmış Sonradan gelen buumltuumln Skyth kralları bu Herakles oğlu

Skythesrsquoden tuumlremiştir Daha sonraki zamanlarda da İskitlerin kılıccedil kayışlarında

asılı duran kupalar Heraklesrsquoin kupasının anısını suumlrduumlrduumlklerini goumlstermiştir1

Burada goumlccedilebe bir toplum olan İskitlerin atasının goumlccedilebe yaşamda gerekli

olan eşyalar yerine bir savaşccedilı ve ccediliftccedilinin ihtiyacı olan eşyaları miras olarak

bırakması dikkat ccedilekicidir2

Mitolojiye goumlre Herakles yapması gereken on iki işten biri olan

Geryonrsquoun oumlkuumlzlerini goumltuumlruumlrken geccedilici olarak bulunduğu topraklarda uumlzerinde

Nemea aslanının postunu oumlrterek uyumuştur Uyuduğu sırada kaybolan iki adet

dişi atını bulmak isterken bir mağarada yarı yılan yarı kadın bir yaratık ile

karşılaşmıştır Burada yaratığın yarısı yılan bir insan olarak seccedililmesinde

Heraklesrsquoin bebekliğinden beri yılanlarla olan ilişkisinin etkisi olmalıdır Ya da

bu yılan kadın formundaki yaratık nedeniyle Herakles hikacircyenin başkahramanı

olarak seccedililmiştir Kısrakları elinde bulunduran bu yaratık Herakles kendisi ile

kalır ve onunla birlikte olursa kısrakları vereceğini soumlylemiştir Kısraklar

Herakles iccedilin ccedilok oumlnemli olmalı ki bu teklifi kabul etmiştir Daha sonra bu

yaratık ile birleşmesinden uumlccedil tane ccedilocuğu olmuş ama onlar doğmadan oumlnce

kısraklarını da alarak orayı terk etmiştir

Terk ederken yaratık ile aralarında geccedilen konuşmalardan ccedilocukların

henuumlz doğmadığı doğmadan oumlnce gitmiş olmasına rağmen yılan kadının

1 Herodotos Tarih s 295-299 2 Jacobson The Deer Goddess s 162-163 (dipnot 24)

50

ccedilocuklar ile ilgili olarak ne yapılacağının kararını Heraklesrsquoe bırakması

Heraklesrsquoin dediklerini yapması halinde yılan kadının yanlış bir şey yapmamış

mutlu ve onun soumlzuumlnden ccedilıkmamış olacağı ccedilocukların cinsiyetlerinin ne

olacağından bahsedilmediği ancak erkek olacağı varsayılarak yay kurma ve kılıccedil

kuşanma yeteneklerine bakarak seccedilim yapmasını istemesi dikkat ccedilekici

detaylardır Ayrıca bu konuşmalar esnasında uumlccedil ccedilocuğun olacağı bilinmesine

rağmen aynı yaşta olacakları dikkate alınmadan ccedilocuklar iccedilin buumlyuumlk ortanca ve

kuumlccediluumlk tanımlamalarının yapılmış olması Herodotrsquoun kitabında aktardığı ve

İskitlerin kendi ataları Targiatos ile ilgili anlattıklarından etkilenmenin sonucu

olmalıdır Ccedilocuklar doğmadan ayrılıyor olmasında Yunan mitolojisine goumlre pek

ccedilok ccedilocuğu olan Heraklesrsquoin cinnet getirerek ccedilocuklarını oumllduumlrmuumlş olmasının

etkisi ile onlara zarar vermeme gayreti olabilir

Yılan kadın figuumlrleri iccedilin Apirsquoyi temsil ettiği youmlnuumlnde goumlruumlşler vardır

Ancak boumlyle bir yorum yapmak doğru olmasa gerek Ccediluumlnkuuml mitolojide

Herakles Yunan Panteonunda Apirsquoye denk gelen Tanrıccedila Herarsquonın

kıskanccedillıkları neticesinde onun yarattığı pek ccedilok zorluklarla savaşmak zorunda

kalmıştır ve hep karşı saflarda yer almışlardır Bu nedenle yılan kadının Api

olması muumlmkuumln goumlzuumlkmemektedir

51

3111 At Alınlığındaki Yılan Kadın Figuumlruuml

Bulunduğu Yer Tsymbalka Bolshaya Kurganı

Doumlnem MOuml IV yy

Malzeme ve Teknik Altın Kabartma Tekniği

Boyut Yuumlkseklik 414 cm

Şu Anda Bulunduğu Yer Hermitage Muumlzesi Rusya

Resim Resim 1

Resim Kaynağı 1 wwwhermitagemuseumorg

Tanım Altından kabartma olarak yapılmış ve karakteristik bir şekli

olan at alınlığıdır Uumlzerinde omuz hizasında dalgalı saccedillı kolsuz ve

sadece omuzlarını kapatan khiton giymiş aşağısı yılan uumlstuuml fiziksel

oumlzellikleri itibariyle kadın olduğu anlaşılan figuumlr bulunmaktadır

Başındaki polosu andırır başlığından ccedilıkan iki adet dalın kıvrılarak

yukarıda iki adet goumlz oluşturacak şekilde birleştiği noktanın hemen

uumlzerinde buumlyuumlk bir palmet motifi yer almaktadır Başın uumlzerindeki bu

form uzaktan bakıldığında başında palmet şeklinde tacı olan geniş ağızlı

bir yuumlzuuml andırmaktadır

Kadının kanatları yoktur Oumlnden hafif yırtmaccedillı eteğinin altından ccedilıkan

ve yılanı andıran sağa ve sola doğru kıvrılan simetrik formlar dıştan iccedile

doğru sırasıyla şoumlyledir En dışta burgulu vuumlcudu ve burgulu uzun

boynuzları olan grifonlar eteğin altından ccedilıktıktan sonra yukarı doğru

kıvrılmış ve yuumlzleri kadına bakar vaziyette durmaktadırlar Yılan kadın