tÌm hiỂu tÂm lÝ -...

TÌMHIỂUTÂMLÝTUỔIVỊTHÀNHNIÊN


Tácgiả:JohnW.SantrockTrầnThịHươngLan(Biêndịch)

PhầnmộtPhầnhai.SỰPHÁTTRIỂNSINHLÝVÀNHẬNTHỨC

PhầnbaPhầnbốn.XÃHỘI,CẢMXÚC,VÀSỰPHÁTTRIỂNCÁNHÂN

CreatedbyAMWord2CHM

Phầnmột


Chương1.GIỚITHIỆU–NÊUVẤNĐỀChương2.KHOAHỌCNGHIÊNCỨUSỰPHÁTTRIỂNCỦATRẺVỊTHÀNHNIÊN

CreatedbyAMWord2CHM

Chương1.GIỚITHIỆU–NÊUVẤNĐỀ

TÌMHIỂUTÂMLÝTUỔIVỊTHÀNHNIÊNàPhầnmột

HÌNHẢNHTRẺVỊTHÀNHNIÊN(VTN)ThờiniênthiếucủaJeffreyDahmervàAliceWalker

VàinămtrướctôichợtnhậnrakhimườimấytuổitrongthờikỳĐạikhủnghoảng,mìnhkhônghềcótuổiVTNgìhết!TuổiVTNvẫnrónrénlạigầnvàvẫnbámtheosuốtcuộcđờita…NhưngtuổiVTNvẫnchưađượckhámphávànókhôngtồntạinhưmộtbộphậnđặcbiệt,cónhâncáchnhấtđịnh–khônghẳnlàtrẻconvàchưalàngườilớn.

P.Musgrove,nhàvănMỹthếkỷ20JEFFREYDAHMERcómột thờiđồngấuvà thờiVTNdữdội.Chamẹcậugấuó

triềnmiênrồilydị.Mẹcậucónhữngvấnđềvềcảmxúcvàcưngchiềuemtraicậuquáđáng.Cậucảmthấychakhôngđoáihoàitớimình,lại thêmbịmộtthằnglạmdụngtìnhdụckhi8tuổi.Nhưngphầnlớnnhữngngườicótuổithơvàthờidậythìđauđớnkhôngbaogiờphạmphảinhững tộiáckhủngkhiếpmàJeffreyDahmerđãphạmsuốt từ thậpniên1970đến thậpniên1990.Chỉvới cái chuôngcửaDahmergiết ngườiđầu tiênvàonăm1978,từđólà16nạnnhântiếptheo.

MộtthậpniêntrướcvụgiếtngườiđầutiêncủaDahmer,AliceWalker–ngườimàsau

nàynhậngiảithưởngPulitzerPrizechocuốnsáchTheColorPurple(Màuđỏtía)–đangphảirênsiếtdướiáchphânbiệtchủngtộcởMississippi.Làngườiconthứtámtrongmộtgiađìnhngười lĩnhcanhởGeorgia,Walkerbiết rõảnhhưởngghêgớmcủađóinghèo.Mặckệnghèođóivâybủacôvẫnphấnđấuvàđoạtgiảithưởngvănchương.AliceWalkerviếtvềnhữngngườimàcôgọi là thànhcôngtừzero.Nhữngngườichiến thắng.Nhữngngườiđilêntừhaibàntaytrắng”.

Điềugì dẫnmộtđứa trẻVTN tới chỗphạm tội tàyđìnhvàmộtngườinghèokhổthànhtiểuthuyếtgianổitiếng?Làmsaochúngtacóthểgiảithíchđượcmộtđứatrẻđãtựlàmtannátcuộcđờimìnhdonhữngbikịchnhưcáichếtcủangườithân,trongkhiđứatrẻkháclạicấtcánhtừnhữngđiềukiệnsốngcơcựcnhất?TạisaocónhữngtrẻVTNsốngcuồncuộnnhưconsóng–thànhcôngởtrường,kếtbạnbèvàđầynhiệthuyết–trongkhinhữngđứakháclạivấtvưởngbênlềcuộcđờinhưkẻngoàicuộc?NếubạnđãtừngbaogiờtựhỏiđiềugìtácđộngđếntrẻVTNthìbạnsẽtìmthấycâutrảlờitrongquyểnsáchnày.

QUANĐIỂMLỊCHSỬChândungcủa trẻVTNđược thểhiệnnhưthếnàoquacácgiaiđoạn lịchsử?Khi

nàothìngànhkhoahọcnghiêncứutrẻVTNbắtđầu?THỜITIỀNSỬỞHyLạp,hainhàtriếthọcPlatovàAristotle(thếkỷthứtưtrướccôngnguyên)đã

mô tảvềbảnchất củanhữngngười trẻ tuổi.TheoPlato, lýgiảikhôngphải làmộtđặcđiểmởtrẻnhỏ;đặcđiểmnàymanhmúnlầnđầutiênlàvàothờiVTN.Platonghĩrằngtrẻnhỏnênhọc thể thao,âmnhạccòncácmônkhoahọcvà toánnênhọcvào thờiVTN.AristotletranhluậnrằngđặctínhquantrọngnhấtcủatrẻVTNlàkhảnănglựachọn,vàchínhkhảnăngtựquyếtnàytrởthànhmộtđiểmmốctiêuchuẩn,báohiệutrẻđãtiếnđếnthờitrưởngthành.Ôngnhấnmạnhsựpháttriểntínhtựquyếtnàykhônggiốngnhưmộtsốquanđiểmcùng thời cho rằng tínhđộc lập chângiá trị, sự lựa chọnnghềnghiệp lànhữngyếutốthenchốtcủatuổiVTN.Aristotlecũngnhậnthấytínhvịkỷ–tựchomìnhlàtrungtâm–khiếnchotrẻVTNnghĩchắcchắnrằngmìnhbiếttấtcảmọithứ.

VàothờiTrungCổ,trẻnhỏvàtrẻVTNđượcnhìnnhậnnhưlànhữngphiênbảnthunhỏcủangườilớn.Chúngcũngđượcđốixửbằngnhữngluậtlệhàkhắcynhưngườilớntrongthờikỳlịchsửnày.Vàothếkỷthứ18,nhàtriếthọcPhápJean–JacquesRousseauđưaramộtquanđiểmcótínhgiácngộvềtrẻVTN,củngcốniềmtinrằngtrẻnhỏhoặctrẻVTNkhôngphảilàngườilớn.GiốngnhưPlato,RousseaulýgiảisựpháttriểntrongtuổiVTN.Ôngnêubậtviệckíchthíchóctòmòlàđặcbiệtquantrọngkhigiáodụctrẻ12–15tuổi.Rousseautinrằngởlứatuổi15-20,cánhânđãtrưởngthànhvềcảmxúcvàsựíchkỷcủahọdầnthaythếbằngsựquantâmđếnngườikhác.Rousseaucàngkhiếnngườitatinrằngsựpháttriểncónhữnggiaiđoạnkhácnhau.Tuynhiên,nhữngýtưởngcủaRousseauchỉthiênvềtưbiện,lýthuyết.Chomãiđếnthếkỷ20thìngànhkhoahọckhaiphátuổi

VTNmớibắtđầu.THẾKỶ20Cuốithếkỷthứ19vàđầuthếkỷ20làgiaiđoạnquantrọngtrongviệckhámphára

kháiniệmmàngàynaychúng tagọi là tuổiVTN.Những thayđổikhôngngừngmà trẻVTN,nhất là trẻ trai, trảiqua trongthếkỷ20cũngảnhhưởngđếncuộcđờichúngmộtcáchbềnvững.MặcdùtrẻVTNcủamỗiquốcgia,mỗinềnvănhóađềucónhữngđặcđiểmchuyênbiệt,nhưngdướiđâychúngtaxétnềnvănhóaMỹlàmđạidiệnđểcácnềnvănhóakhác,trongđócóViệtNam,quychiếu.

THỜICHUYỂNGIAOTHẾKỶGiữanhữngnăm1890vànăm1920,rấtnhiềunhàtâmlýhọc,nhàcảicáchđôthị,

nhàgiáodụchọc,nhàxãhộihọc,nhàtưvấnbắtđầumổxẻkháiniệmtrẻVTN.Ởgiaiđoạnnày,nhữngnamthiếuniênnghiễmnhiênbịcoilàkẻgâyrối,suyđồiđạođức,cònnữthiếuniênđượccoi là thụđộngvàdựbịảnhhưởng.KhiquyểnsáchcủaG.StanleyHallvề trẻVTNđượcxuấtbảnnăm1904 (trongphầnkế tiếp sẽ thảo luậnkỹhơn),nóđóngmộtvaitròchínhyếutrongviệcđịnhhìnhlạinhữngsuynghĩvềtrẻVTN.HallchorằngnhiềutrẻVTNtỏrathụđộng,nhưngchúngđangtrảiquasựxáotrộnbêntrong.

Những nhà tâm lý học, nhà giáo dục học bắt đầu phát triển những tiêu chuẩn vềhànhvicủa trẻVTN.Kháiniệmbão tố–và–trầmcảm(storm–and–stress)củaHallảnhhưởngrấtlớnđếnnhữngtiêuchuẩnnày.Kếtquả,ngườilớntronggiaiđoạn1900–1920thườngcốápđặtsựtuânthủvàtínhthụđộnglêntrẻVTN.Nhữngvídụvềsựtuânthủnàybaogồmviệcđềcaotinhthầnhọctập,sựtrungthànhvàcoitrọngtinhthầntậpthể.

G.STANLEYHALL(1844–1924)LịchsửtônvinhônglàchađẻcủangànhkhoahọcnghiêncứutrẻVTN.Nhữngý

tưởngđầu tiêncủaôngđượcxuấtbản tronghai tuyển tậpAdolescence (TrẻVTN)năm1904.HallchịuảnhhưởngsâusắcvàứngdụngnhữngkhuynhhướngkhoahọcvàsinhvậthọccủaCharlesDarwin,nhàlýluậnthuyếttiếnhóavĩđại,đểnghiêncứuvềsựpháttriểncủatrẻVTN.Ôngtinrằngsựpháttriểnnàyđượckiểmsoátbởinhữngyếutốsinhlýhọcdogendi truyềnquyếtđịnhvàmôi trườngchỉđóngmộtvai trònhỏ,nhất là trongthờiđồngấu.Tuynhiên,ôngcũngthừanhậnmôitrườngtácđộngđếnsựthayđổitrongthờiVTNnhiềuhơnsovớicácgiaiđoạnphát triểnkhác.Nhưvậy, ítraHallcũngtin–nhưchúngtatinngàynay–rằngtínhđitruyềntươngtácvớinhữngảnhhưởngcủamôitrườngđãquyếtđịnhđếnsựpháttriểncủacánhân.

TheoHall, tuổiVTN làgiaiđoạn từ tuổi12–23và là thờikỳcủabão tố–và–trầmcảm. Khái niệm bão tố–và–trầm cảm của Hall cho rằng tuổi VTN là thời gắn liền tớinhữngxungđộtvàoxáotrộntâmtrạng.Từ“bãotố–và–trầmcảm”làdoHallvaymượnýtưởngtừnhữngvănhàoĐứcGoethevàSchiller,tácgiảcủanhữngtiểuthuyếtvềnhữngchủnghĩa lý tưởng, lòngkhảokhát vươn tớimục tiêu, cảmxúc, niềmđammêvà tinh

thầncáchmạng.HallhìnhdungramộtsựtươngđồnggiữanhữngđềtàicủacácnhàvănĐứcvớisựpháttriểntâmlýcủatrẻVTN.Nhữngsuynghĩ,cảmxúc,vàhànhđộngcủatrẻVTNthườngdaođộnggiữatínhkiêungạovàtínhtựty;giữasựđiềmtĩnhvàsựnóngnảy;giữaniềmhạnhphúcvànỗiđaubuồn.TrẻVTNcóthể“càchớn”vớibạnbèvàolúcnàynhưngtứckhắcsauđó lại tỏra tử tế.Mớigiây trướcnómuốncôđộcmộtmìnhnhưnggiâysaunólạimuốntìmkiếmbạnbè.

Hallđượccoi làngườikhổnglồ tronglãnhvựcnghiêncứutrẻVTN.Chínhônglàngười đi tiên phong về những lý thuyết, hệ thống và nêu bật vấn đề vượt khỏi sự suyđoánvàtriếthọcđơnthuần.

QUANĐIỂMVĂNHÓA–XÃHỘIVỀTRẺVTNCỦAMARGARETMEADNăm1928,nhànhânloạihọcMargaretMeadnghiêncứutrẻVTNởvùngBiểnNam

đảoSamoađãkếtluậnrằngbảnchấtcủatrẻVTNkhôngphảilàthuộcvềsinhhọcnhưHallnhậnthấy,màthiênvềvănhóa–xãhộihơn.Khinềnvănhóacungcấpmộtsựquáđộtừtừvàêmảtừthờiđồngấulênthờitrưởngthành–đúngnhưcáchpháttriểncủatrẻVTNởđảoSamoa–thìtrẻítphảichịuđựngbãotố–và–trầmcảmởgiaiđoạnVTN.QuansáttrẻVTNởSamoacủaMeadchothấycuộcsốngcủachúnggầnnhưkhônghềcóbiểuhiệnxáotrộngìcả.Bàkết luận:mộtnềnvănhóachophéptrẻVTNchứngkiếnnhữnghoạtđộng tìnhdục,xem trẻnhỏsinh ra, coi cái chết là tựnhiên, làmnhữngviệcquantrọng,quanhệtìnhdụcnhưmộtthúvui,biếtrõnhữngvaitròcủangườilớnthìsẽ“tạora”những trẻVTNkhônghềbiếtđếnstress.Tuynhiên, trongnhữngnềnvănhóanhưnềnvănhóaMỹ–trẻnhỏđượccoilàkháchẳnvớingườilớn;vàthanhthiếuniênkhôngđượchìnhthànhnhâncáchtừnhữngkinhnghiệmkểtrên-trẻVTNrấtdễbịstresstrầmtrọng.

Hơnnửathếkỷsau,nhữngkhámphácủaMeadởSamoađượcgiớiphêbìnhcholàđầythànhkiếnvàsailầm.NhữngchỉtríchhiệntạicũngtuyênbốrằngtrẻVTNởSamoangàynaybị stressnhiềuhơnhồiMeadquansát;và rằng tộiácxảy ra trong trẻVTNởSamoa không kém gì ở phươngTây.Dẫu sao thì trong cuộc bàn cãi chưa ngã ngũ vềkhámphácủaMead,vẫncónhiềunhànghiêncứubênhvựcchocôngtrìnhcủabà.

QUANĐIỂMVỀPHÁTMINHKHÁMPHÁTrẻVTNvừacónền tảngsinhvậthọc(theoG.StanleyHall)vừacónềntảngvăn

hóa–xãhội (theoMargaretMead),nhưng thực ra,nhữngđiềukiệnvề lịch sửcũnggópphầnlàmhiệnlênkháiniệmvềtrẻVTN.Tronglờitríchdẫnởphầnđầuchươngnày,nhàvănMỹP.Musgroveđềcậptớiđứatrẻmườimấytuổicứrónrénlạigầnchúngtatrongsuốtcuộcđời.Tạimộtthờiđiểmcáchđâykhônglâulắmtronglịchsử,kháiniệmvềtrẻVTNchưaxuấthiện.QuanđiểmphátminhkhámphávềsựpháttriểncủatrẻVTNtuyênbốrằngtrẻVTNlàmộtsángtạomangtínhlịchsửxãhội.Quanđiểmnàyđặcbiệtnhấnmạnhđếnnhững sựkiện lịch sửxãhội đầu thếkỷ20, thời kỳmà luật phápđượcbanhànhnhằmduytrìtínhphụthuộccủangườitrẻtuổivànhằmđưahọvàoquảcầukinhtế

cóthểquảnlýchặtchẽđược.ChúngtaxétnhữngsựkiệnlịchsửxãhộinhưlànềntảnglịchsửchosựpháttriểncủatrẻVTN.Theođó,nhữngsựkiệnlịchsửbaogồm:khuynhhướngtinhgiảmthợhọcviệc;giatăngviệcsửdụngmáymóctrongthờiCáchmạngCôngnghiệp,phátsinhnhữngđòihỏivềkỹnănglaođộngcaovàphânchiasứclaođộngtheochuyênngành;sựtáchrờigiữasởlàmvàgiađình;sựxuấthiệnnhữngquanđiểmcủaG.StanleyHall;hiệntượngđôthịhóa;sựrađờicủanhữngnhómthanhthiếuniênnhưnhómYMCA(*)vàBoyScouts(hướngđạosinh);trườnghọcbắtđầuphânlớptheođộtuổi.

Quanđiểmphátminhkhámphátậptrungphântíchtầmquantrọngcủatrườnghọc,nơilàmviệc,vànềnkinhtếđốivớisựpháttriểncủatrẻVTN.Nhiềuhọcgiảkhẳngđịnhkhái niệm trẻVTNđượcphátminhnhư là sảnphẩmphụ củaphong tràoxâydựnghệthốnggiáodụcđạichúngbắtbuộc.Theođó,nhiệmvụcủa trườngcấp II làchuyển tảinhữngkỹnăngtrítuệ(trithức)chotrẻVTN;hoặctriểnkhaihọvàoquảcầukinhtế,đểphụcvụnhưmộtbánhrăngcủanềnvănhóatheocấutrúcquyềnlực.Theoquanđiểmnày,xãhộiMỹđãmiễncưỡng“chấpnhận”vịthếcủatrẻVTNthôngquađạoluậtbảovệtrẻnhỏ.BằngcáchlậpphápchotrẻVTN,cấutrúcquyềnlựccủangườilớnđãđặthọvàovịtríngoanngoãn–kìmnénnhữngýtưởngsángtạocủahọ,khuyếnkhíchhọlệthuộc,vàđẩyhọvàothếgiớicôngviệcdễquảngiáohơn.

Lịchsửngàynaygọigiaiđoạn1890–1920là“thờiđạicủatrẻVTN”,bởivìchínhthờigiannàyđãphátminhrakhungsườnchokháiniệmtrẻVTN.Cũnggiaiđoạnnày,nhiềuđạoluậtnhắmtớithanhthiếuniênđãđượcbanhành.Tronghầuhếtcáctiểubangđều có luật cấm không được thuêmướn trẻ làm việc và buộc họ phải học hết cấp II.Nhiềuđạoluậtđượcthựchiệnrấtgắtgao.Nhữngđiềuluậtấyđãtạonênhaisựthayđổichính:giảmsốtrẻđilàmvàtăngsốtrẻđihọc.Từnăm1910–1930sốtrẻtừ10–15tuổiđilàmđãgiảm75%.Ngoàira,từnăm1900–1930sốtrẻVTNtốtnghiệptrunghọccũngtăngxấpxỉ600%.

TờJournalofGeneticPsychology(trướckia làPedagogicalSeminary),một tờbáolâuđờinhấtvềsựpháttriểntâmlý,cungcấpthêmbằngchứngvềvaitròcủalịchsửđốivớikháiniệm trẻVTN.Theođóphân tíchkỹbốngiaiđoạn lịchsử:hai thờikỳkhủnghoảngkinhtếtừthậpniên1890đếnthậpniên1930vàhaicuộcthếchiến.Trongnhữngthờikhủnghoảngkinhtế,nhữnghọcgiảbáođộngvềsựkémtrưởngthànhvềmặttâmlývànhucầucầngiáodụccủatrẻVTN.Ngượclại,tronghaicuộcthếchiến,trẻVTNkhôngđượcmôtảlànonnớtmàlàsớmtòngquânhoặcvàoxínghiệp.

NHỮNGTHAYĐỔISÂUSẮCTRONGTHẾKỶ20Trongbathậpniêntừ1920–1950,trẻVTNđãđạtđượcvịthếquantrọnghơntrong

xãhộidohọtrảiquanhữngthayđổiphứctạp.ĐờisốngcủatrẻVTNchuyểnbiếntốthơntrong thập niên 1920.Một loạt những trào lưumới (Roaring Twenties) xuất hiện, thổinhữngluồnggiómớivàotrẻVTN.Sựthụđộngvànghelờingườilớnđượcthaythếbằngtínhtựchủvàbắtchướccácgiátrịcủabạnđồngtranglứa(ĐTL).Ngườilớnbắtđầunoi

theotrẻVTNnhiềuhơnlàngượclại.Nếumộtđiệunhảymớiđanglàmốtthịnhhànhthìnữ thiếu niên sẽ học trước. rồi sau đóbày lại chomẹmình.Tuy thời đó cóLuậtCấmRượurấtgắtgaonhưngnhiềutrẻVTNlạinghiệnrượunặng.Lốisốngtựdo,buôngthả,tìnhdụckhácphái,tiệc“hôn”đượccoilàchuẩnmực.VáyngắntrởthànhmộtchiếndịchdoYWCAkhởixướngnhằmđảphánhữngcáchhànhxửmàhọcholà“bấtthường”.

Trongkhithanhthiếuniênđanghămhởhưởngthụnhữngthúvuithìđùngmộtcái,thờiĐạikhủnghoảng(TheGreatDepression)thậpniên1930ậpđến,liềntheosaulàThếchiếnThứHaithậpniên1940.Mốiquantâmtừnggiờtừngphútvàokinhtếvàchínhtrịthếchỗchochủnghĩakhoáilạcvốnlànhữnggiátrịmàgiớitrẻthậpniên1920tônvinh.Nhữngnhómchốngđốicấptiếnchỉtríchchínhphủmọclênnhưnấmvàothậpniên1930vàThếchiếnThứHai,đẩytrẻVTNđứngtrướcmộtsựkiệnkhác.đedọanghiêmtrọngđếncuộcsốngcủahọ.Nhậpngũsẽchohọcơhộiđixa,gặpgỡthanhthiếuniêntừnhiềubangkháccủaMỹ.Kinhnghiệmnàymởrộngtầmnhìnvềthếgiớicủahọvàgiúphọcócảmgiácđộclậphơn.

Chođếnnăm1950–giaiđoạnđượccholàthờicủatrẻVTN–họđượccôngnhậnkhôngchỉvềthểxácvàxãhộimàcònvềphápluật.Mỗibangđềucónhữngluậtriêng,đặcbiệtchothanhthiếuniên tuổi từ16-18hoặc từ16–20.TrẻVTNcủa thậpniên1950đượccoilàthếhệbìnhlặng.Đờisốngcủahọtốthơnsovớicácthậpniên1930–1940.ChínhphủchitrảphầnlớnchiphígiáodụcđạihọcthôngquachươngtrìnhhọcbổngGIBill;vôtuyếntruyềnhìnhbắtđầu“đổbộ”vàotừnggiađình.“Lấybằngđạihọcđểđươngnhiêncócôngănviệclàmtốt;lậpgiađìnhcóconcáiđềhuề”lànếpnghĩănsâuvàotâmtríthanhthiếuniêntrongsuốtthậpniên1950.Nhữngmẩuphimquảngcáotrêntiviluônhôhào,ngợicavềmộtcuộcsốngxaxỉ,hưởngthụ.

Sangthậpniên1960,trongkhiđasốtrẻVTNtheođuổinềnhọcvấncaothìmộtsựthậtphũphànglàcổngtrườngđạihọctừchốitrẻVTNMỹgốcPhi,vàhọchỉnhậnđượcnềngiáodụchạnghaimàthôi.Sựxungđộtchủngtộcđãpháttriểnthànhbạođộng,biểutìnhngồi,vớilựclượngnòngcốtlànhữngsinhviênđạihọc.Cáccuộcchốngđốichínhtrịcủathanhthiếuniênlênđếnđỉnhđiểmvàocuốithậpniên1960vàđầuthậpniên1970,khihàngtriệuthanhthiếuniênkịchliệtphảnứnglạisựcanthiệpvônhântínhvàoViệtNam. Theo các phụ huynh chứng kiến sự kiện Democratic Convention năm 1968, họkhôngchỉthấycácdiễnđànchínhtrịủnghộcácứngviênmàcònthấyconcáituổiVTNcủamìnhhỗnchiếnvớicảnhsát,lênánngườilớnsuyđồivànhâynhưabiểutìnhngồi.Cácbậcchamẹthậpniên1960cũnglongạitrướctìnhhìnhtrẻVTNlạmdụngmatúyvàbịđốixửthậmtệhơnnhữngthậpniênqua.Tìnhtrạngquanhệtìnhdụctiềnhônnhân,sốngchungnhưvợchồngkhônghônthúgiatăng.

Đếngiữathậpniên1970,nhữngcuộcphảnđốicủatrẻVTNdịubớtđivàđượcthaythếbằngmộtsựnghiệpcơđộng,cóđịnhhướngvàcóthăngtiến–đạtđượcnhờhọchànhsiêngnăngởtrườngphổthông,ởđạihọcvàởcáctrườngdạynghề.Nhữnghammêvậtchấtmộtlầnnữalạilànhữngđộngcơchínhcuốnhútgiớitrẻ,trongkhinhữngtháchthức

vềlý tưởnghayvềnhữngvấnđềxãhộikhôngphải làmốiquantâmhàngđầucủahọ.Nhữngphảnkhángtrongthậpniên1970thườngliênquantớiphongtràogiảiphóngphụnữ.NhữngmôtảvềtrẻVTNởMỹtrongnhữngnămtrướcthiênlệchvềnamnhiềuhơnnữ.Nhữngmụctiêuvàgiađìnhsựnghiệpcủathiếunữngàynaygầnnhưkhônghềtồntạitrongnhữngthậpniêncuối1890vàđầu1900.

Trongbaonhiêunăm,nhữngràocảnđãngăntrởthiếunữvàcáccộngđồngthiểusố(ngườiMỹgốcPhi,gốcchâuÁ,gốctừcácquốcgianóitiếngTâyBanNha)pháttriểnđầyđủtrongtuổiVTNcủahọ.Rấthiếmphụnữvàcáccánhânthuộccộngđồngthiểusốcóbằngtiếnsĩ;vàhọphảivượtquanhữngthànhkiếncốhữu.LetaHollingworthlàphụnữtiênphongthựchiệnnghiêncứuquymôvềsựpháttriểntrítuệcủatrẻVTN(1916).Làngườiđầutiênsửdụngthuậtngữtàinăngđểmôtảngườitrẻtuổiđạtđiểmcaođặcbiệttrongnhữngcuộcthitrí tuệ,bàđóngvaitròquantrọngtrongviệcphảnbácquanđiểmchorằngnamgiớiưuviệthơnnữgiới, rằngchukỳkinhnguyệtkhiếnchonữgiới làmviệckémhiệuquả.Năm1932,GeorgeSanchezviếtsáchchỉ ranhữngthànhkiến trongnhữngbàithitríthôngminhcủatrẻnhỏvàtrẻVTN.NhữngnhàtâmlýhọctiênbốigốcPhinhưKennethvàMamieClarkcũngnghiêncứuvềlòngtựtrọngcủathanhthiếuniênMỹgốcPhi(1939).

TẠONẶNKHUÔNMẪUTRẺVTNKhuônmẫu làmộtmô hình phân loại phản ánh những ấn tượng và niềm tin của

chúng tavềmộtcánhân,mộtnhómngườihaymột tầng lớpngườinàođó.Tấtcảmọikhuônmẫuđềulàhìnhảnhvềmộtthànhviênđiểnhìnhchocảnhómngười.Chúngtađangsốngtrongmộtthếgiớiphứctạpvàchúngtacốđơngiảnhóasựphứctạpđó.Đặtkhuônmẫulàmộtcáchdễdàng.Tachỉviệcdánchonhómngườinàođómộtcáinhãn–chẳnghạn“thanhniênlàbừabãi”–đểsauđótaítphảisuynghĩnhiềuvềhọ.Mộtkhiđãápđặtkhuônmẫurồithìtakhómàbỏnóđi,chodùtacóthấynhữngbằngchứngngượclại.

KhuônmẫuvềtrẻVTNthậtmuônmàumuônvẻ:“Chúngnóichúngthathiếtmuốncómột việc làm, nhưngđến khi có việc rồi thì chúng lại chẳng buồn làm!”; “Hết thảychúngđều lười chảy thây”; “Bọn chúng chỉ là bạn tình với nhau thôi”; “Đứanào cũngnghiệnmatuý”;“VấnđềcủabọntrẻVTNngàynaylàchúngquádễdãi”;“Chúngnóđềumộtgiuộctựcaotựđại”;v.v…vàv.v…Thậtvậy,gầnnhưsuốtthếkỷ20,trẻVTNbịcoilàdịhợmvàvôđạođứchơn làbình thườngvà theođúngkhuônphép.Bằngchứng làhìnhảnh“bãotố–và–trầmcảm”củaHall;chândungtrẻVTNxungđột,nổiloạn,bêtha,íchkỷtrênnhữngphươngtiệnthôngtinđạichúngnhưtrongphimRebelwithoutaCause(1955),EasyRider(1969);nhữnghìnhảnhchánchường,bạtmạngtrongcácbộphimănkhách như Sixteen Candles (1984), Breakfast Club (1985), Boyz N the Hood (1991).NhữngkhuônmẫuvềthanhthiếuniênđósâuđậmvàlanrộngđếnđộnhànghiêncứutrẻVTNJosephAdelson(1979)gọinólàlỗhổngthếhệVTN–sựviquátvềtrẻVTNđượchìnhthànhchỉdưatràonhữngthôngtinvềmộtnhómthanhthiếuniênhạnhẹp,bàyra

trướcmắtmọingười.DanielOffer(1988)tómgọnkhuônmẫutrẻVTNlàcókhuynhhướngstressvàxáo

trộn.NhữnghìnhảnhvềtrẻVTNkhắpthếgiới–Mỹ,Úc,Nhật,châuÂu,ThổNhĩKỳ,Bangladesh,ĐàiLoan,Israel,Ý…–đượctạothànhkhuôn.Mộthìnhảnhkhỏekhoắnmôtảítnhất73%trẻVTN,theođóhọdầnphát triểnthànhngườilớnvớimộtsựsápnhậptinhtếnhữngkinhnghiệmtrướcđó, tínhtựtin, tinhthầnlạcquanvềtươnglai.Dẫucónhữngkhácbiệtnhưngđasốhọđềuvuivẻ,hạnhphúc,yêuđời,tựchủ,đềcaocôngviệcvàhọctập,tỏratựtinvềđờisốngtìnhdục,thểhiệncảmxúctíchcựcvềgiađìnhvàtinrằngmình có thể chịu đựng và chống chỏi những bất trắc của cuộc đời. Tóm lại, họkhônghẳnmanghìnhảnhbãotốvà–trầmcảm.

Bắtđầutừchândungbãotố–và–trầmcảmdoHallvẽravềtrẻVTNMỹvàcácnướcphươngTâythếkỷ20,rủithaythờiVTNđượcđónnhậnnhưlàgiaiđoạncóvấnđềtrongđờingườimàchínhbảnthânhọ,giađìnhvàxãhộibuộcphảichịuđựng.NhưngtheonhưhainghiêncứucủaAdelsonvàOffer,phầnlớntrẻVTNgầnnhưkhônghềxáotrộnhaycóvấnđềnhưkhuônmẫuápđặtchohọ.TháiđộcủacôngchúngvềtrẻVTNhóaranảysinhtừnhữngkinhnghiệmcánhânhọkếthợpvớiphươngtiệntruyềnthôngđạichúng,nhữngthứchẳnghềđưaramộtbứctranhkháchquannàovềsựpháttriểnbìnhthườngcủatrẻVTN.KhôngítngườigánchotrẻVTNnhữngđiềuxấutệnhấtliênquantớinhữngmẩukýứcvụnvặtcủangườilớn.Họphánđoánthanhthiếuniênhiệntạibằngnhữngkýứcvề thờiVTNcủachínhmình, rồikết luậngiới trẻngàynay rắc rối,khôngđáng tôntrọng,íchkỷ,kiêungạovàliềulĩnhhơnhọngàyxưa.

Tuynhiên, trong vấn đề thị hiếu và nhân cách, giới trẻmọi thế hệ đều có nhữngkhácbiệtdữdội,xungkhắcvớingườilớn–khácvềdiệnmạo,vềcáchhànhxử,vềthểloạiâmnhạc,kiểutócvàkiểuquầnáoưathích.Nhưngsailầmlớnnhấtlàtừchốinhìnnhậnlòngnhiệttìnhhăngháicủathanhthiếuniêntrướcviệcthửnhữngchângiátrịmới,thíchcónhữnghànhvikỳquặc,hayvachạmvớibốmẹvàvớinhữngchuẩnmựcxãhội.Đặtmìnhvàovịtrícủaconcáivàkiểmtranhữngranhgiớilànhữngbiệnpháphữuhiệu,khiếntrẻVTNcóvẻchấpnhậnhơnlàphảnkhángnhữnggiátrịcủachamẹ.Khicôcongáilớncủatôi,Tracy,vàonămthứnhấttrunghọc,vợtôiluôncứphấpphẩmsợnósẽhưhỏng–côấybựcmìnhvớiguquầnáovàđầutóccủaTracy,khôngthíchbạnbècủanó,không ưa những cậu trai nó hẹn hò, nghĩ nó làm bậy bạ ở trường, và sợ ai đó “chơikhăm”nó.NhưngrồikhiTracytrởthànhngườilớn,quansátnórấtkhólầntìmranhữngdấuvếtbịcoilà“nonnớt”hồixưa.BâygiờnhữnggiátrịTracyđềcaođãdầntrùngkhớpvớinhữnggiátrịcủachamẹ.

NhưvậykhuônmẫuvềtrẻVTNlàdogiớitruyềnthôngđặtra–vớinhữngchươngtrìnhgiậtgânvà“đầythôngtin”tậptrungvàonhữngrầyràdogiớitrẻgâyra–vôhìnhchungtạochongườitaấntượngrằnghầuhếttrẻVTNđềungổngáo,cưxửlậpdị,trongkhichỉmộtbộphậnnhỏlànhưvậymàthôi.

TRẺVỊTHÀNHNIÊNNGÀYNAYVỊTHẾHIỆNTẠICỦATRẺVTNXétởnhiềugócđộ,ngàynaylàthờiđiểmtốtđẹpnhấtnhưngcũnglàtệhạinhấtcho

trẻVTN.Thếgiớicủahọchứađựngsứcmạnh,triểnvọngmàcáchđâymộtthếkỷkhôngaicóthểtưởngtượngra:máytính,tuổithọcao,dễdàngtiếpcậnvớicảhànhtinhquativi,quavệtinhnhântạovàquađườnghàngkhông.Tuynhiên,ngàynaynhữngcámdỗvàbấttrắccủathếgiớingườilớnảnhhưởngtớitrẻnhỏvàtrẻVTNsớmđếnnỗichúngkhôngkịpchuẩnbị sẵnsàngvềmặtcảmxúcvànhận thứcđể tiếpnhậnmộtcáchhữuhiệu.Chẳnghạn,thuốcCrackdễgâynghiệnhơnáphiện,matúycủathếhệtrước.Nhữngcảnhbạolựckinhhồnvàtìnhdụcquáichiêuxuấthiệncôngkhai, liên tục trêntiviđãcấychặtvàođầuócgiớitrẻ.Nhữngthôngđiệpluônđậmđặcvàmâuthuẫnnhau.Nhữngbăngvideonhạcrockcổđộngchotìnhdụctựdotrongkhinhữngchuyêngiasứckhỏelạirasứckhuyêntìnhdụcantoàn.Nhữngbuổitọađàmdiễnraliênmiênvớinhữngđềtàigiậtgânkiểunữtuđồngtính luyếnái,phẫuthuậtchuyểnđổigiới tính,giếtngườihàngloạt,ma túyphiênbảnmới.TruyềnhìnhàoạtoanhkíchnhữngphiênbảndịhợmcủathựctếvàotrítưởngtượngcủatrẻVTN.

Mộtxãhộiổnđịnhluônchuyểngiaonhữnggiátrịtừthếhệnàysangthếhệkhác.Đócũnglàcôngviệccủanềnvănminh.Mốiquanngạilớnnhấttrongthếgiớingàynaylànhữnggiátrịliêntụcđược“phátsóng”đếntrẻVTN.Cáchđâynửathếkỷ,cứhaitrongbagiađìnhcóchađikiếmcơmvềnuôivợvàcáccontuổinhỏhoặctuổiVTN.Ngàynaychưatớimộttrongnămgiađìnhvừakhítvớikhuônmẫuđó.TrongvốntừvựngtiếngMỹđãxuấthiệncụmtừchất lượng thờigian(quality time).Thiếu thốn làmộtmôấp trongcuộcsốngcủanhiều trẻVTN– thiếuquyền lực, thiếukhảnăng, thiếuđượccôngnhậncảmxúc.

Xétvềnhiềumặt,trẻVTNngàynaysốngtrongmôitrườngítổnđịnhhơntrẻVTNvàithậpniêntrước.Tỉlệlydịcao,tỉlệtrẻVTNmangthaicao,cácgiađìnhdichuyểnnơicưngụthườngxuyênhơndocuộcsốngbiếnđộng.Dẫusaothìlớnlênchẳngbaogiờlàdễdàngcả.Nhìnchung,sựpháttriểncủatrẻVTNngàynaykhôngkhácgìvớitrẻVTNthậpniên1950.TuổiVTNkhôngphải làgiaiđoạnđểmànổi loạn,khủnghoảng,xungđột,trụylạcđốivớiđasốthanhthiếuniên;nhưngcũngkhôngthểkhẳngđịnhđâylàthờiđểđịnhgiátrị,raquyếtđịnh,tậntụyhaycủngcốmộtchỗđứngtrongthếgiới.

Tham luận của chúng tôi nhấn mạnh đến một điểm quan trọng về trẻ VTN: họkhôngphải làmộtnhómngườiđồngnhất.Hầuhết trẻVTNđều thànhcông trongviệcvạch ramột lộ trình dài về phía trở thành người lớn; nhưngmột phần không nhỏ thìkhông.Nhữngsựkhácbiệtvềkinhtế–xãhội,chủngtộc,vănhóa,giớitính,tuổitác,lốisốngảnhhưởngđếnconđườngpháttriểncủamỗitrẻVTN.

NgàynaycácnghiêncứuđặcbiệtthiênvềsựtácđộngcủamôitrườngđếnsựpháttriểncủatrẻVTN.Môitrườnglàbốicảnhtrongđódiễnrasựpháttriển,chịuảnhhưởng

củanhữngyếutố lịchsự,kinhtế–xãhộivàvănhóa.Môi trườngquantrọngđốivớisựpháttriểncủatrẻVTNđếnnỗikhinghiêncứu“liệutrẻVTNngàynaycóphảichịuđựngnhiềuhơncáchđâymột,haithậpniênhaykhông”,nếukhôngđềcậpnhữngyếutốliênquanđếnchủng tộc,xãhội,kinh tế, lịchsửsẽkhông thểcókếtquả.Sựphát triểncủamỗicánhân trẻVTNđềuxảyradựa trênnền tảngbốicảnh lịchsử,vănhóa.Bốicảnhnày bao gồmgia đình, bạn bè, trường học, nhà thờ, hàng xóm láng giềng, cộng đồng,trường đại học. Mỹ, Trung Quốc, Mexico, Ai Cập, Việt Nam…mỗi quốc gia đều cónhữngdisảnvănhóa,xãhội,kinhtếvàlịchsửriêngbiệt.

ToànbộphầnBacủaquyểnsáchnàysẽtậptrungnêubậtvềmôitrườngđốivớisựpháttriểncủatrẻVTN,vớitừngchươngriêngvềgiađình,bạnbè…

NHỮNGCHÍNHSÁCHXÃHỘIVÀSỰPHÁTTRIỂNCỦATRẺVTNMộtkhuynhhướngnữakhinghiêncứusựpháttriểncủatrẻVTNlàtiếnhànhnghiên

cứunhữngchínhsáchxãhội.Chínhsáchxãhội làđường lốihoạtđộngcủachínhphủmộtnướcliênquanđếnnhữngphúclợixãhộicủacôngdânnướcđó.VìtrẻVTNchiếmhơn20%dânsố;vìtìnhtrạngsửdụngmatúytrànlan;vìnguycơlâynhiễmAIDSnêncầnphảicónhữngchínhsáchxãhộidànhriêngchohọ.TheoMarianWrightEdelman,chủtịchHiệphộiBảovệTrẻem,thìnhiệmvụlàmchamẹvànuôidưỡngthếhệkếtiếplàchứcnăngquantrọngnhấtvàcầnphảilàmnghiêmtúcnhấtcủaxãhội.Nhữngchínhsáchquốcgiavềgiađìnhcầnphảnảnhđúng“nhữnggiátrịgiađình”mànềnvănhóađềra.Cầncóhệthốngchămsócsứckhỏegiađình;cầnthiếtlậptrườnghọcvànhữngkhudâncưantoàn,nhữngchươngtrìnhgiáodụcchamẹvàhỗtrợgiađìnhhiệuquả.

Trongthếkỷ21,sựanlànhhạnhphúccủatrẻVTNphảilàmốiquantâmhàngđầu.Tươnglaicủahọlàtươnglaicủaxãhội.Khôngđượcpháthuyhếttiềmnăng,trẻVTNsẽbịấnđịnhsốmệnhđónggópchoxãhộiíthơnlẽrahọđãđónggóp.TrẻVTNngàynayphải đốimặt với những rủi ro cho sức khỏe của họ hơn bao giờ hết. Nghiệnma túy,nghiệnrượu,trầmuất,bạođộng,mangthai,bệnhlâynhiễmquađườngtìnhdục,nhữngvấnđềởtrườnghọc…khiếnhọkhópháthuyhếttiềmnăngcủamình.Từđóphátsinhnhu cầu cấp bách phải tạo cơ hội cho trẻVTN nhằm cân bằng với những rủi ro.Cácchuyêngianhấttríkhôngnênxélẻgiảiquyếttừngvấnđềmột,mànêntậptrungtuyêntruyềnvàdạynhữngkỹnăngbảovệsứckhỏechotrẻVTN,khuyếnkhíchhọthamgiatíchcựcvàocáchoạtđộngnângcaosứckhỏevàchấtlượngsốngchobảnthân.Bêncạnhnhữngmạnglướigiađình,bạnđồngtranglứa(bạnĐTL),tốtnhấtnhữngnhàhoạchđịnhchínhsáchnêntạocơhộicảithiệnkinhtếchohọvàchogiađìnhhọ.

BẢNCHẤTCỦASỰPHÁTTRIỂNMỗi cá nhân đều phát triển theomỗi cách,mỗi phươngdiện nhất định, không cá

nhânnàogiốngvớicánhânnào.Phầnlớnchúngtathườngtậptrungvàosựđộcđáocủabản thân, nhưng các nghiên cứu lạimuốn làm sáng tỏ cả những điểm chuyên biệt lẫnnhữngđặcđiểmchungcủa loàingười.Làconngười,mỗicánhânđềuđi trênmộtcon

đường chung; mỗi chúng ta – từ những vĩ nhân như Leonardo da Vinci, GeorgeWashington,MartinLutherKingđếnbạnvàtôi–đềuchậpchữngbướcđilúc1tuổi,biếtnóivàolúclên2,mơmộngcõithầntiênlúcấuthơvàtrởnênđộclậptừtuổiVTN.Vậy,khinóiđếnsựpháttriểncủacánhânnóhàmýgì?SựPháttriểnlàkhuônmẫuthayđổibắtđầutừkhicòntrongbụngmẹvàkéodàiđếntrọnđời.Phầnlớnchúngtachorằngsựphát triển làsựlớnlên,nhưngnócũngbaogồmcảsựsuytànnữa.Sựthayđổinàyrấtphứctạpbởivìnólàsảnphẩmcủarấtnhiềuquytrình.

NHỮNGQUYTRÌNHVÀNHỮNGGIAIĐOẠNSự phát triển của trẻVTNđược quyết định bởi những quy trình cảm xúc xã hội,

nhậnthức,sinhlýhọc.Sựpháttriểnđócũngđượcmôtảtùytheogiaiđoạn.QUYTRÌNHSINHLÝHỌC,NHẬNTHỨC,CẢMXÚCXÃHỘIQuytrìnhsinhlýhọcbaogồmnhữngthayđổitrongcơthểcủacánhân.Genthừa

hưởngtừchamẹ,sựpháttriểntrínão,chiềucao,cânnặng,nhữngkỹnăngvậnđộng,sựthayđổihoóc–mônthờidậythì,tấtcảđềuphảnánhvaitròcủaquytrìnhsinhhọctrongsựpháttriểncủatrẻVTN(chương3).Quytrìnhnhậnthứcbaogồmnhữngthayđổitrongsuynghĩlàtrí tuệcủacánhân.Ghinhớmộtbàithơ,giảimộtbàitoán,tưởngtượngkhitrìnhlàminhtinhmànbạc…phảnánhvaitròcủaquyrìnhnhậnthứctrongsựpháttriểncủatrẻVTN(xemchương4và5).Quytrìnhcảmxúcxãhộigồmnhữngthayđổitrongmốiquanhệvớingườikhác,trongcảmxúc,trongnhâncáchvàtrongvaitròđốivớixãhội.Biểuhiệncủanórấtđadạng–từtranhluậnvớichamẹ,tấncôngbạnĐTL,trởtínhươngngạnhđếnvuivẻ tại buổidạvũ toàn trường,xácđịnhđượcvai trò củagiới tínhtrongxãhội.Phần3và4sẽđềcậprõhơnvềquytrìnhnày.

Quytrìnhnhậnthức,sinhhọc,cảmxúcxãhộiđanquyệnvớinhaumộtcáchtinhtế,nhuầnnhuyễn.Quy trìnhcảmxúcxãhộiđịnhhìnhnênquy trìnhnhận thức;quy trìnhnhận thứckhai thônghay làmtắcnghẽnquy trìnhcảmxúcxãhội;vàquy trìnhsinh lýhọcảnhhưởngđếnquytrìnhnhậnthức.Mặcdùcónhiềuquytrìnhkhácnhauliênquanđếnsựphát triểncủatrẻVTNnằmrảirácởcácphầnkhácnhautrongquyểnsáchnày,nhưngnênnhớbạnđangnghiêncứuvềsựpháttriểncủamộtconngườihoànchỉnhvềtríócvàthểxác.

NHỮNGGIAIĐOẠNPHÁTTRIỂNSựphát triển thườngđượcmô tả theocácgiaiđoạn.Chúng ta sẽxét theocácgiai

đoạnlàthờiđồngấu,thờiVTNvàthờitrưởngthành.Nhữngđộtuổichotừnggiaiđoạnsẽchotabiếttổngquátkhibắtđầuvàkếtthúccủanó.

Thờiđồngấu–baogồmbốngiaiđoạn:Giaiđoạntrướckhisinh: từ lúccấn thaichođến lúcsinhra.Đây là thờigian lớn

nhanhnhất–chỉtừmộttếbàođơnlẻtớimộtcấutrúchoànchỉnhcóđầyđủtrínãovànhữnghànhvi-kéodàikhoảng9tháng.

Giaiđoạnsơsinh:từlúcsinhrađếnkhi18hay24tháng.Đâylàquãngthờigiantrẻphụthuộchoàntoànvàongườilớn.Nhiềuhànhvi tâmlý–nhưngônngữ,ýnghĩtheobiểutượng,sựphốihợpnhữnggiácquanvậnđộng,sựhọchỏivềxãhội,mốiquanhệgiữatrẻvàchamẹ–bắtđầuhìnhthành.

Giaiđoạnnhiđồng: từ lúcchấmdứt thờisơsinhđến lúc trẻ5hay6 tuổi,đôikhigiaiđoạnnàyđượcgọilàthờimẫugiáo.Trẻhọccáchtựtúcvàtựchămsócmình,chuẩnbịsẵnsàngđihọc(làmtheochỉdẫn,nhậnramẫutựchữcái),vàdànhrấtnhiềuthờigianđểchơivớibạnĐTL.Vàolớp1làthờiđiểmđiểnhìnhchấmdứtgiaiđoạnnày.

Giaiđoạnthiếunhi:từlúc6tuổiđến10hay11tuổi.Đôikhigiaiđoạnnàyđượcgọilàgiaiđoạncấp1.Trẻnắmđượcnhữngkỹnăngnềntảngvềđọc,viết,làmtoánvàchínhthứcbướcvàothếgiới rộnglớnhơncùngnềnvănhóacủanó.Tính tựchủgia tăngvàthànhtíchlàchủđềtrungtâmtrongthếgiớicủatrẻ.

ThờivịthànhniênQuyểnsáchnàytậptrungđềcậptớisựpháttriểncủatrẻVTN.Tuynhiên,theocác

nghiêncứuthìsựphát triểnvàkinhnghiệmđángkểđãxảyra trướcđó.ChảcócôcậunàobướcvàothờiVTNnhưmộttấmbảngtrốngtrơn,chỉcónhữngýnghĩ,cảmxúcvàhànhviđượclậptrìnhbởigen.Thậtra,sựkếthợpgiữanhữngthôngtindogenquyđịnh,nhữngkinhnghiệmthờiđồngấusẽquyếtđịnhlộtrìnhpháttriểncủatrẻVTN.Ởđâynênnhớđếntính liên tụccủasựphát triểngiữa thờiđồngấuvà thờiVTN.Hiệntượngpháttriểnngắtquãngxảyratrongthờigianrấtngắn(xemphầntínhliêntụcvàngắtquãngcủasựpháttriển).

ĐịnhnghĩavềthờiVTNđòihỏiphảixétđếnđộtuổivànhữngảnhhưởngcủalịchsử–xãhội.TheoquanđiểmvềphátminhkhámpháthìthờiVTNđượcđịnhnghĩalàgiaiđoạnchuyểntiếpgiữathờiđồngấulàthờitrưởngthành.Nóbaogồmnhữngthayđổivềsinh lý, nhận thức là cảmxúcxãhội.Mặcdùnhững sựkiện lịch sửvàvănhóakhiếnchúng takhóxácđịnhmộtđộ tuổichínhxáccho trẻVTN,nhưngngàynayởMỹvàởhầuhếtcácnềnvănhóakhác,tuổiVTNcủađasốngườibắtđầutừtuổi10–13vàkếtthúcvàolúc18–22tuổi.Nhữngthayđổivềnhậnthức,sinhlývàcảmxúcxãhộitronghọtrảidàitừpháttriểncácchứcnăngsinhdục,nhữngquytrìnhsuynghĩtrừutượng,tớisựđộclập.NhữngnhànghiêncứuthườngmôtảtuổiVTNtheothờiđầuVTNvàthờicuốiVTN.ThờiđầuVTNtươngđươngtớinhữngnămhọcgiữacấpIIvàđầucấpIII, trảiquahầuhếtnhữngthayđổicủatuổidậythì.ThờicuốiVTNlàvàokhoảngnửasauthậpniênthứhaicủađờingười.Nhữngmốiquantâmvềsựnghiệp,hẹnhò,khámphágiátrịbảnthânthểhiệnrõhơnsovớithờiđầuVTN.CácnhànghiêncứuchưadứtkhoátnhữngkếtquảnghiêncứucủamìnhlàkháiquátchocảtuổiVTNhaychỉcụthểchothờiđầuhaycuốiVTNmàthôi.

Theoquanđiểmcũ,thờiVTNlàmộtgiaiđoạnquáđộđồngnhất,theokhuônmẫuđể chuẩn bị bước vào thế giới người lớn.Ngược lại, những nghiên cứu cuối thế kỷ 20

thườngquansátnhữngdấuhiệubáotrướcvàkếtquảđadạngcủasựchuyểntiếp,nhữngsựkiệnxácđịnhthờigianvàdiễnbiếncủagiaiđoạnquáđộ.Vídụ,dậythìvànhữngsựkiệnởtrườngthườngđượcnghiêncứunhưlànhữngdấuhiệuchính,báohiệusựquáđộlên thờiVTN;ra trườngvànhậnviệc làmfull–timeđầutiênđượcđánhgiá lànhữngsựkiệnquáđộchothấycánhânđãrakhỏithờiVTNvàbướcvàothờitrưởngthành.QuanđiểmngàynaylàsựthayđổikhôngkếtthúccùngvớithờiVTN.Sựpháttriểnđượcđịnhnghĩalàmộtquytrìnhtrọnđời.ThờiVTNlàmộtphầncủacuộcđờichứkhôngphảilàmộtgiaiđoạn tách rời.Mặcdù thờiVTNcónhữngđặcđiểmđộcđáo,nhưngnhữnggìdiễn ra trong thờiVTN liênquanmật thiếtvới sựphát triểnvàkinhnghiệm trong thờiđồngấuvàthờitrưởngthành.

SựpháttriểnthờitrưởngthànhTrẻ VTN có đột ngột bước vào thời trưởng thành? Nhà xã hội học Kenneth

Kenniston (1970)nghĩ làkhông!Đươngđầuvới thếgiớiviệc làmphức tạp,vớinhữngnhiệmvụcụthể,nhiềungườituổi20vàohọctạicáctrườngkỹthuậtđạihọc,trườngdạynghềđểhấp thụnhữngkỹnăng chuyênbiệt, nhữngkiến thứchọc thuật vànghiệpvụ.Điềuđótạonênmộtgiaiđoạntạmthờivềkinhtếvànhâncách.Thunhậpthấpvàthấtthường, lại thường xuyên thay đổi chỗ ở, chưa chú trọng hôn nhân và gia đình. TuổithanhniêntheoKennistonlàgiaiđoạnchuyểntiếpgiữathờiVTNvàthờitrưởngthành,làthờigiantạmthờivềkinhtếvànhâncách.Sựchuyểntiếpthườngkéodàitừ2đến8năm,dùnókéodàicả10nămhayhơncũngkhôngphải làhiếm.BobDylan,chàngcasĩ tàihoathườngngânnga:taphảiđiquabaonhiêuconđườngmớiđượcgọilàtrưởngthành?Giốngnhư thời đồng ấuvà thờiVTN, thời trưởng thànhkhôngphải là giai đoạnđồngnhất.Nhữngnhànghiêncứumôtảthờinàythànhbagiaiđoạn:đầutrưởngthành,(giữa)trưởngthànhvàcuốitrưởngthành.

Thờiđầutrưởngthànhbắtđầu từ19hay20 tuổikéodàiđếnnhữngnăm30 tuổi.Đâylà thờigianthiết lậpsựđộclậpvềnhâncáchvàkinhtế.Quantâmnhiềuđếnpháttriểnsựnghiệphơn.Đasốdànhnhiềuthờigianchoviệcchọnbạn,họccáchsốngchungvớiaiđó,gầydựngmộtgiađình.Dấuhiệubướcvàothờitrưởngthànhrõrệtnhấtlàkhicánhânlầnđầutiêncóđượccôngviệcfull–time,dùngắnhạnhaylâudài,thườngxảyrakhicánhânhọcxong trunghọc,xongđạihọc,hoặcsaukhihọcnghề.Tuynhiên, tiêuchuẩnquyếtđịnhcánhânđãquathờiVTNvàsangthờitrưởngthànhlạikhôngrạnhròinhưvậy.Sựđộclậpvềkinhtếcóthểđượccoilàtiêuchuẩnbướcvàothờitrưởngthành,nhưngđểcóđượcsựđộclậpnàycầnphảiquamộtquytrìnhpháttriểnlâudài,khónhọchơnlàđộtngột.Hiệntượngsinhviêntốtnghiệpđạihọcxongquaytrởvềsốngvớichamẹvàvẫnchậtvậtvềkinhtếđangngàycànggiatăng.CónghiêncứuchorằngtrẻVTNbiếtnhậnlãnhtráchnhiệmvàbiếtraquyếtđịnhđộclậplàđãđượccoinhưtrưởngthành.

TheonghiêncứucủaArnett(1995),hơn70%sinhviênđạihọcnóirằngthờitrưởngthànhlàchịutráchnhiệmvềhậuquảtừhànhđộngcủamình,xácđịnhniềmtinvàgiátrịcủabản thân, thiết lậpmốiquanhệvớichamẹnhưnhữngngười lớnvớinhau.Nhưng

theoSheer(1996),nhữngthanhniên21tuổinóihọđãđạtđếnđộtrưởngthànhvềmặtvịtríxãhộitừnăm18hay19tuổi,tứclà,cảyếutốvịtríxãhội(nhưtàichánh,giáodục)lẫnyếutốnhậnthức(chịutráchnhiệmvàđộclậpraquyếtđịnh)đượccoilàđãchạmtớithờitrưởng thành.Xácđịnhđiểmkết thúc thờiVTNvàbắtđầu thời trưởng thànhphức tạphơnlànêutuổitáctheotrìnhtựthờigian.CóýkiếnchorằngthờiVTNbắtđầuởsinhlýhọc (căncứvàocácdấuhiệudậy thì)vàkết thúcởnềnvănhóa (dựavàonhữngkinhnghiệmvàtiêuchuẩnvănhóa).Vớitrẻtrailàlầnđầumọcrâuhaylầnđầumộngtinh;trẻgáilàvúcănghaycókinhnguyệtlầnđầu.Cảhaiđềutăngvọtchiềucao.Chúngtacóthểdễdàngbảocô(cậu)ấyđangdậythì,nhưngthậtralạikhôngnhậnbiếtđượcsựpháttriểnnónhưthếnào.

Thờitrưởngthànhxảyrakhicánhânởđộtuổitừ35hoặc45sauđókéodàitớituổi55hoặc65.GiaiđoạnnàyrấtquantrọngđốivớicuộcđờicủatrẻVTN,bởivìchamẹhọhoặclàđangmấpmébướcvàothờitrưởngthànhhoặclàđãvàorồi.Thờinàylàgiaiđoạnchocánhânchuyểngiaonhữnggiá trị cho thếhệ sau, chúý chămsócđếncơ thể củamìnhhơn,vàquantâmnhiềuđếnýnghĩacủacuộcsống(chương5).

Thờicuốitrưởngthànhbắtđầutừ60hoặc70tuổichođếnlúcchết.Đâylàquãngthời gian sức khỏe và sứcmạnh suy giảm nhanh chóng, là thời nghỉ hưu và thu nhậpgiảm.Lúcnàylàlúcđểcánhânràsoátlạicuộcđờimình,thíchnghivớisựthayđổivaitròxãhội,íttráchnhiệmđi,tựdohơn,thíchthúvớivaitròlàmôngbà.

NHỮNGVẤNĐỀCỦASỰPHÁTTRIỂNMộtsốnhữngvấnđềchínhnổilênkhinghiêncứuvềsựpháttriểncủatrẻVTNlà:

Sựphát triểnđóphụ thuộcnhiềuvào sự trưởng thành (tựnhiên, di truyền)hay làvàokinhnghiệm(nuôidưỡng,môitrường)?Nódiễnraliêntụcvàêmảhaylàgiánđoạnvàtắcnghẽn?Nóphụthuộcvàonhữngkinhnghiệmtrướckiahaysaunày?

SỰPHÁTTRIỂNPHỤTHUỘCNHIỀUVÀOSỰLỚNLÊNVÀKINHNGHIỆM(TỰNHIÊNVÀNUÔIDƯỠNG)Bản chất sự phát triển của trẻVTN không chỉ gồm những quy trình sinh lý học,

nhậnthứcvàcảmxúcxãhội,màcònbaogồmsựtácđộngcủaquátrìnhlớnlênvàkinhnghiệm.

Quátrìnhlớnlênlàchuỗithayđổitheotrìnhtựđượcquyđịnhbởibảnđồgencủamỗi cánhân.Theoquanđiểmnày, loàingười lớn lên theo trình tựnhấtđịnh– trừphitrình tựấybịmôi trườngkhắcnghiệtphávỡ.Phạmvimôi trườngcó thể rất rộng lớn,nhưngbảnđồgentạorasựtươngđồngchoquátrìnhpháttriểncủaloàingười.Chúngtabiếtđitrướckhibiếtnói;nóibậpbẹtrướckhinóirànhrọt;lớnthậtnhanhtrongthờisơsinhvàchậmdầnđitrongthờinhiđồng;trảiquanhữngbiếnđộngvềhoóc–môngiớitínhtrongthờidậythìsauthờiđồngấubìnhlặng;đạttớiđỉnhđiểmsứcmạnhthểxácvàothờicuốiVTNvàđầutrưởngthành,nhưngsauđósuygiảmdầnv.v…Môitrườngkhắcnghiệt–tácđộngđếntâmlý–cóthểđènénsựpháttriển,nhưngxuhướnglớnlênnhìnchung

đãđượcđịnhsẵntronggencủaloàingười.Ngược lại, những nhà tâm lý học lại nhấn mạnh đến tầm quan trọng của kinh

nghiệmđốivớisựpháttriểncủatrẻ.Kinhnghiệmtrảidàitừmôitrườngsinhhọc(dinhdưỡng,y tế,ma tuývànhững tainạn thểxác) tớimôi trườngxãhội (giađình,bạnbè,trườnghọc,cộngđồng,phươngtiệntruyềnthôngđạichúngvànềnvănhóa)củacánhân.Ngành tâm lý học kể từ khi ra đời vẫn còn chưa ngã ngũ xem sự phát triển chịu ảnhhưởngchínhcủaquy trình lớn lênhaykinhnghiệm–người tagọiđó làmâu thuẫn tựnhiên–nuôidưỡng.Tưnhiênngụýtớisựkếthừavềmặtsinhhọccủamộtsinhvậtnuôidưỡnglànhữngkinhnghiệmthuộcvềmôitrường.Cảbênủnghộ“tựnhiên”lẫnbênủnghộ“nuôidưỡng”đềutuyênbốđiềumìnhủnghộlàcóảnhhưởngquantrọngnhấttớisựpháttriển.

TheoMontemayorvàPlannery (1991), lịchsử luônnhấnmạnhnhững thayđổivềsinh lý trong thờidậy thì ảnhhưởng sâu sắcđến sựphát triển tâm lý của trẻVTN.Họnhận thấysự thayđổi sinh lý làmộtkhíacạnhquan trọng trongsựchuyển tiếp từ thờiđồngấu lên thờiVTN–điềunàyđúngvớimọingười thuộcmọinềnvănhóa trên thếgiới.Tuynhiên,họcũngtinbốicảnhxãhội(nuôidưỡng)đóngvaitròquantrọngtrongsựpháttriểntâmlýcủatrẻVTN–mộtvaitròchođếngầnđâymớiđượcquantâmchúýtới.

SỰPHÁTTRIỂNLIÊNTỤCVÀSỰPHÁTTRIỂNNGẮTQUÃNGHãynghĩvềsựpháttriểncủachínhbạn.Bạnlớnthànhngườinhưngàynaylàlớn

lêndầndầnnhưcâysồinonchầmchậmpháttriểnthànhcâysồikhổnglồ,haylàquasựthay đổi đột ngột giống như cách sâu bướm thoắt cái lột xác thành con bướm? Nhìnchung,mộtsốnhànghiêncứumôtảsựpháttriểnlàmộtquytrìnhliêntục,từtừ;mộtsốkháclạichosựpháttriểnlàmộtchuỗinhữnggiaiđoạnkhácbiệtnhau.

Tínhliêntụccủasựpháttriểnlàsựthayđổitừtừ,tíchtụtừlúccầnthaichođếnlúcchết.Lờinóiđầutiênđứatrẻthếtlênđượclàkếtquảcủanhiềutuần,nhiềuthángluyệntậpkhôngngừng.Cũngvậy,thờidậythìtưởnglàđộtngột,đứtđoạnnhưngthậtrađólàkết quả của quy trình chuẩn bị âm thầmkéo dài cả chục năm.Cho dù những việc đótrôngnhưbấtchợtxảyra.

Tínhngắtquãngcủasựphát triển là sựphát triểnquanhữnggiaiđoạnkhácbiệttrongmộtđời.Mỗicánhânđềutrảiquanhữnggiaiđoạnthayđổivềchấtlượnghơnlàvềsốlượng.Mộtcâysồicontrởthànhcâysồito,tứclànóđãpháttriểnthànhcâysồinhiềuhơn–sựphát triểncủanólà liêntục.Mộtconsâubướmbiếnđổi thànhconbướm,nókhôngtrởthànhsâubướmnhiềuhơnmàtrởthànhmộtloạisinhvậtkhác–sựpháttriểncủanólàngắtquãng.Vídụ,tạimộtthờiđiểmnhấtđịnh,đứatrẻpháttriểntừchỗkhôngthểđếncóthểsuynghĩmộtcáchtrừutượngvềthếgiới.Tạimộtthờiđiểmkhác,cánhânchuyểnđổitừngườicókhảnăngsinhsảnthànhngườikhôngthểsinhcon.Đólànhữngthayđổivềchấtlượng,giánđoạntrongsựpháttriển,khôngphảilàthayđổivềsốlượng,

liêntục.KINH NGHIỆM TRƯỚC KIA VÀ KINH NGHIỆM SAU NÀY ĐỐI VỚI SỰ

PHÁTTRIỂNMộtđềtàiquantrọngkhácvềsựpháttriểnlàvấnđềkinhnghiệmtrướckia–saunày

– tập trung làm sáng tỏ xem những kinh nghiệm trước kia (nhất là thời đồng ấu) haynhữngkinhnghiệmsaunàylànhữngnhântốquyếtđịnhchosựpháttriển.Nhữngkinhnghiệmtrầmuất,đaubuồnthờisơsinhvàthờiđồngấusẽbịxóanhòa,hayvẫnkhôngphaimờ,bởinhữngkinhnghiệmtíchcựchơntrongthờiVTNsaunày?

Vấnđềkinhnghiệmtrướckia–saunàyvốncómộtlịchsửlâudàivàvẫntiếptụclàđềtàigâytranhcãi.TừBowlby(1989)đếnMain(2000)đềutinrằngnếuđứatrẻkhôngđượcchămsóckỹcàng,khôngđượcnângniu,ômấptrongnhữngnămđầuđờithìchúngsẽkhôngbaogiờpháttriểnđạtđếnmứctốiưu.Platocũngkhẳngđịnhđứatrẻnàođượcdongẵm,đuđưanhiềusaunàysẽnăngđộng.NhữnglinhmụcởNewEnglandthếkỷ19thườngrăndạycácbậcchamẹđilễnhàthờrằngcáchthứchọnuôidưỡngđứaconmớiđẻcủamìnhsẽquyếtđịnhnhâncách tương laicủađứa trẻ.Nhữngnămđầuđờicó tácđộngrấtquantrọngđếnsuốtphầnđờicònlạicủatrẻ.Từđócóniềmtinrằngmỗicuộcđờilàmộtquãngđườngliêntục,trênđónhữngphẩmchấttâmlýcóthểlầntheodấuvếttrởvềcộinguồncủachúng.

Họcthuyếtvềkinhnghiệmtrướckiatráingượcvớiquanđiểmkinhnghiệmsaunàyởchỗ:sựphát triểncủachúngta là liêntụcgiốngnhưthủytriềuvàdòngchảycủaconsông;cònkinhnghiệmsaunàychorằngtrẻnhỏvàtrẻVTNlàdễuốnnắnthôngquasựphát triển, và rằng sự chăm sóc, âu yếm saunày cũngquan trọngnhư là hồi banđầu.Nhữngnhànghiêncứuđờingười–khôngchỉtậptrungnghiêncứusựpháttriểncủatrẻ–cảnhbáorằngchúngtaquantâmquáítđếnnhữngkinhnghiệmsaunày.Họthừanhậnkinhnghiệmbanđầulàquantrọng,nhưngkhôngquantrọnghơnnhữngkinhnghiệmsaunày.JeromeKagan(1992)nhấnmạnhthậmchívớiđứatrẻbộclộtínhtìnhứcchếdoyếutốditruyềncũngcókhảnăngthayđổihànhvi.1/3nhómtrẻcótâmtínhbịgòbóvàohainămđầuđờimàôngnghiêncứuđãkhôngcònelệhaysợhãiquákhichúnglên4.

NềnvănhóaphươngTây,nhấtlàvớinhữngngườitinvàohọcthuyếtcủaFreud,chorằngmốiquanhệgiữa trẻvớichamẹ trong5nămđầuđờiảnhhưởng lớnđếnsựpháttriểncủatrẻ,cókhuynhhướngtinrằngkinhnghiệmbanđầulàquantrọnghơnlàkinhnghiệmsaunày.Tuynhiên,đa sốngười thuộccácnềnvănhóakhác lạikhôngchia sẻniềmtinnày.Vídụ,cácnướcchâuÁchorằngkinhnghiệmcủa6hay7nămđầuquantrọnghơnlàhồinhữngnămsơsinh.QuanniệmnàyxuấtpháttừniềmtincổxưatrongnhữngnềnvănhóaphươngĐôngrằngnhữngkỹnănglýgiảicủatrẻbắtđầupháttriểntừthờithiếunhi.

ĐÁNHGIÁNHỮNGVẤNĐỀPHÁTTRIỂNChúng tavừađềcậpđếnbavấnđềphát triểnđángchúýnhất.Sẽ làkhôngkhôn

ngoannếuquátinvàovấnđềnàymàcoinhẹnhữngvấnđềkhác.Tấtcảcácvấnđềpháttriểnđềuảnhhưởnglênsuốtcuộcđờicủaconngười.Vídụ, trongvấnđềtựnhiênhaynuôidưỡng,chìakhóacủasựpháttriểnlàsựhòaquyệngiữahaiyếutốhơnlàtừngyếutốđơnlẻ(xemchương3).HaykhiquansátnamvànữVTN,ta thấyyếutố tựnhiênluôngâyảnhhưởngkhácnhauđếntraivàgáivềchiềucao,trọnglượngvàothờibộtphátdậythì.Trungbìnhnữthấpvànhẹhơnvàdậythìsớmhơnnam;nhưngnhữngkhácbiệtrõràngấysẽdầnmấtđikhicóvaitròcủanuôidưỡngcanthiệpvào.Chẳnghạn,ngàynaysốnữVTNtheođuổingànhtoánhọcvàkhoahọcnhiềuhơntrongquákhứ;nhưngbuồnthay,sốthiếunữngàynayhútthuốcvàtiêmchíchmatúycũngnhiềuhơn.Khuônmẫuvềsựkhácbiệtvàtươngđồngvềgiớitínhđãchuyểndịch,chothấynếuchỉgiảithíchdựavàocácyếutốsinhhọcmàbỏquayếutốmôitrườnglàkhiếmkhuyết.

CreatedbyAMWord2CHM

Chương2.KHOAHỌCNGHIÊNCỨUSỰPHÁTTRIỂNCỦATRẺVỊTHÀNHNIÊN

TÌMHIỂUTÂMLÝTUỔIVỊTHÀNHNIÊNàPhầnmột

HÌNHẢNHTRẺVỊTHÀNHNIÊNTuổiniênthiếucủaErikson&Piaget

Sựthậtđếntheomộtquytrìnhđauđớntẩyxóasựkhôngthật.ArthurConanDoyle

–nhàvăntrinhthámthếkỷ20HAINHÀHỌCTHUYẾTVỀTRẺVTNcónhữngquanđiểmquantrọngđượcmôtả

trongchươngnàylàEtikEriksonvàJeanPiaget.Hãyxétxemkinhnghiệmlớnlêncủahọđãgópphầnnhưthếnàođếnnhữnghọcthuyếtđó.

ErikHombergerErikson(1902–1994)sinhtạiFrankfurt,Đức.ChamẹônglàngườiĐanMạch,nhưngđã lydị trướckhiôngchàođời,Mẹông rờiĐanMạch sang sốngởĐức.Lên3tuổi,mẹErikcướimộtbácsĩ–họEriksonlàđặttheotêncủachadượng.ErikvàohọccấpItừlúc6tuổitới10tuổi,sauđóvàogymnasium(trườngtrunghọc)từ11tới18tuổi.Ôngnghiêncứunghệthuậtvàcácngônngữhơnlàkhoahọcnhưsinhvậthayhóahọc.Erikkhôngthíchtrườnghọcchínhquyvàđiềunàyphảnánhởđiểmsốcủaông.

Thayvìđihọcđạihọc,năm18tuổicậuthiếuniênErikđilangthangkhắpchâuÂu,quayvềĐức và theo học trường hội họa, nhưng sau đó không hài lòng nên lại vào trườngkhác.

JeanPiaget(1896–1980)sinhraởNeuchâtel,ThụySĩ.ChamẹtríthứcvàtàigiỏicủaJeanđãdạycậucáchsuynghĩcóhệthống,nhưnghọnếukhôngghẻlạnhthìlạigấuónhau,theoJeanmôtảlànhữngcuộccãivã“bứtdâythầnkinh”.22tuổi,PiagetđilàmtạimộtphòngnghiêncứutâmlýthuộcđạihọcZurich,nơiôngtiếpxúcvớinhữnghiểubiếtcủaAlfredBinet,ngườiđầutiênbiênsoạnbàikiểmtratríthôngminh.KhiPiaget25tuổi,kinhnghiệmtrongnhiều lĩnhvựcđãgiúpôngtìmramối liênquangiữa triếthọc,tâmlývàsinhvậthọc.

CuộcđờicủaEriksonvàPiagetminhhọakinhnghiệmcánhânảohưởngnhư thếnàotớiconđườngtrởthànhnhàhọcthuyết.NhữngngàychuducủaErikson,khámphábảnthânđónggópvàohọcthuyếtpháttriểnchângiátrịcủaông.KinhnghiệmhọcthuậtởtrườnghọcvàvớichamẹcủaPiagetcótácđộngđếnhọcthuyếtphát triểnnhậnthứccủaông.

TẠISAONGHIÊNCỨUVỀSỰPHÁTTRIỂNCỦATRẺVỊTHÀNHNIÊNLÀQUANTRỌNG?

Người ta từngnói rằng kinh nghiệm là người thầy quan trọng nhất.Chúng ta tiếpnhậnrấtnhiềukiếnthứctừkinhnghiệmcánhân.Chúngtatổnghợpnhữnggìmìnhquansát và rồi biến những sự kiện có thể ghi nhớ được thành sự thật, suốt đời của mình.Nhưngnhữngkếtluậnđócógiátrịrasao?Đôikhichúngtahiểulầmnhữngquansátcánhânvàdiễngiảisailệchnhữnggìmìnhnghevàthấy.Phầnlớnthờigianbạnnghĩrằngngườikháchiểusaimình,trongkhihọlạinghĩbạnkhônghiểuđúnghọ.Vàkhichỉdựavàonhững thông tin của kinh nghiệmcá nhân thì ta sẽ không thể lúc nào cũngkháchquanmàthườngphánxétđểbảovệbảnngãvàlòngtựtrọngcủamình.

Chúngtatiếpnhậnthôngtinkhôngchỉtừkinhnghiệmcánhânmàcòntừgiớihữutráchvàcácchuyêngia.Bạncó thểnghenhữngchuyêngiakhuyênmột“phươngpháphữuhiệu nhất” để giáo dục trẻVTN, hoặc để giải quyết nhữngvấn đề của họ.Nhưngngay cả giới hữu trách lẫn các chuyêngia đâuphải lúc nào cũng thốngnhất với nhau,đúngkhông?Vàtrongcácchuyêngiathôihọcũnghaybấtđồngýkiến–mớihômnaychuyêngianàyđưaramộtsáchlượcgiáodục,thanhthiếuniênnày,thìngayhômsaumộtchuyêngiakhácđãđưaraýkiếnphảnbiện.Vậythìchúngtasẽtinvàoai?Mộtcáchđểgỡrốitrongtìnhhuốngnàylàhãycẩnthậnxemxétcácnghiêncứuvềđềtàinày.

NhiềungườikhôngchịunhìnnhậnsựpháttriểncủatrẻVTNlàmộtngànhkhoahọcnhưvậtlý,hóahọc,sinhvậthọc…Cóthểxemnhữngnguyênlývềsựthayđổithờidậythì,mốiquanhệtrẻVTN–chamẹ,quanhệbạnbèvàbạnĐTL,nếpsuynghĩcủatrẻVTNcũnggiốngnhưnhữngnguyên lý về trọng lực trái đất, cấu trúc phân tử của hợp chất?Khoahọcđượcđịnhnghĩalàsựnghiêncứucáigìvànghiêncứunhưthếnào.Chodùta

nghiêncứusựquanghợp,bươmbướm,nhữngmặt trăngcủasaoThổhaysựphát triểncủaloàingườithìphươngphápnghiêncứusẽquyếtđịnhnólàkhoahọchaylàkhông.

Cácnhànghiêncứucótháiđộhoàinghikhoahọcvớikiếnthức.Khihọngheaiđótuyênbốvềmộtphươngpháphữuhiệunhằmgiúp trẻVTNđốiphóvớistress,họ liềnmuốnbiếtxemtuyênbốđócódựavàosựnghiêncứuđúngđắnhaykhông.KhoahọcvềsựpháttriểncủatrẻVTNchọnlựanhữngsựkiệnbằngnhữngcáchthứcthuthậpthôngtinnhấtđịnhchứkhôngquasựháohức.Nghiêncứukhoahọcphảikháchquan,cóhệthống và có thể kiểm chứng được hầu tìm ra thông tin chính xác, chứ không dựa vàoniềmtin,ýtưởngvàcảmxúccủacánhân.

NHỮNGHỌCTHUYẾTVỀSỰPHÁTTRIỂNCỦATRẺVỊTHÀNHNIÊNChúngtasẽlướtnhanhquabốnhọcthuyếtchính:thuyếtphântâmhọc,thuyếtnhận

thức,thuyếthànhvivànhậnthứcxãhội,thuyếtsinhtháihọc.HỌCTHUYẾTPHÂNTÂMHỌC(PHÂNTÍCHTÂMLÝ)CỦAFREUDTheocácnhàphântâmhọc,sựpháttriểnchủyếulàvôthức–nằmngoàinhậnthức

–vàthườngđượctôđiểmbởicảmxúc.Họtinrằnghànhvichỉlàmộtđặcđiểmbềmặt.Đểhiểusựpháttriển,chúngtaphảiphântíchýnghĩamangtínhbiểutượngcủahànhvivànhữnghoạtđộngsâuxacủatrínão.Họcũngnhấnmạnhnhữngkinhnghiệmtrướckiavới chamẹ sẽ định hình sự phát triển của chúng ta. Điều này được nêu rõ trong họcthuyếtphântâmhọccủaSigmundFreud(1856–1939).

Ôngphát triểnhọcthuyếtnàykhi tiếpxúcvớinhữngbệnhnhântâmthần.LàmộtbácsĩchuyênkhoathầnkinhlàmviệcnhiềunămởVienna(Áo)sauđóôngphảichuyểntớiLuânĐônđểtránhthảmhọaphátxít.

CẤUTRÚCNHÂNCÁCHFreud(1917)tinrằngnhâncáchcóbacấutrúc:bảnnăngvôthức,bảnngãvàsiêu

bảnngã.Bảnnăngvôthứcbaogồmnhữngbảnnăng–cáibểchứnănglượngtâmlý.Bảnnăngvôthứchoàntoànkhôngnhậnbiếtđược;nókhôngcóliênhệvớithựctế.Khitrẻcọxátvớinhữngyêucầuvàcăngthẳngcủathựctế,thìmộtcấutrúcnhâncáchmớirađời–đólàbảnngã.Bảnngãlàphầnđươngđầuvớinhữngyêucầucủathựctế.Nócònđượcgọilà“nhánhhànhpháp”củanhâncáchbởivìchínhnóđưaranhữngquyếtđịnh.Bảnnăngvôthứcvàbảnngãkhônghềcónguyêntắcđạođức–chúngkhôngquantâmxemviệcgìđólàđúnghaysai.Siêubảnngãchỉraphầnđạođứccủanhâncách.Siêubảnngãquyđịnhđiềugìđóđúnghaylàsai.Nghĩvềsiêubảnngãchúngtahayngụýtớicáigọilà“lương tâm”.Xem rabảnnăngvô thứcvà siêubảnngã làmchocuộcđời củabảnngãthêmphứctạp.Bảnngãnói:“Thỉnhthoảngtôimớiquanhệtìnhdụcvàtôiluônápdụngnhữngbiệnphápphòngngừacẩnthận,bởivìtôikhôngmuốnđứaconrađờilàmcảntrởconđườngsựnghiệpcủatôi.Tuynhiênbảnnăngvôthứclạibảo:“Tôimuốnthỏamãn;tìnhdụclàmtasảngkhoái”.Đếnlượtsiêubảnngãlêntiếng:“Tôicảmthấyquanhệtình

dụclàtộilỗi”.Freudhìnhdungnhâncáchnhư làmột tảngbăng trôi.Phần lớnẩnbêndướimức

nhậnthứccủachúngta,giốngnhưhầuhếttảngbăngchìmkhuấtdướinước.FreudtinrằngcuộcsốngcủatrẻVTNđầynhữngcăngthẳngvàxungđột.Đểgiảm

bớtcăngthẳng,họnhốtgiữthôngtinvàotrongtrínãovôthứccủamình.Nhữnghànhvivụnvặt,tầmthườngnhấtcũngmangtầmquantrọngđặcbiệtkhinhữnglựclượngvôthứcbêndướichúnglộra.Mộtcáicogiậtcơbắp,mộtcáinhănnhó,mộtcâuđùahaymộtnụcườiđềucólýdovôthứcđểxuấthiện.Chẳnghạn,Barbara17tuổiômhônTomvàthốtlên“Ôi,Jeff,emyêuanhbiếtchừngnào”.Tomliềnđẩycôravàbảo“TạisaoemgọianhlàJeff?Anhtưởngemkhôngcònnghĩtớihắnnứachứ.Chúngtacầnnóichuyện!”.Chắchẳnbạncònnhớnhữnglầnmình“lỡlờikiểuFreud”nhưthế.

CƠCẤUTỰVỆBảnngãgiảiquyếtxungđộtgiữayêucầucủathựctếvớiướcmuốncủabảnnăngvô

thứcbằngcơcấutựvệ.Cơcấutựvệlànhữngphươngphápbảnngãsửdụngđểbópméothựctếvàđểbảovệmìnhkhỏinhữngloâu.TheoFreud,nhữngyêucầumangtínhxungđộtcủacấutrúcnhâncáchtạorasựbấtan.Chẳnghạn,khibảnngãngăncảnlònghammuốntheođuổiniềmvuicủabảnnăngvôthức,nókhiếntacảmthấyâulo.Tìnhtrạnguuẩnphổbiếnnàyxảyrakhibảnngãcảmthấybảnnăngvôthứcsẽgâynguyhạichocánhânchủthể.Mốiloâubáođộngchobảnngãgiảitỏaxungđộtbằngcơcấutựvệ.

Sựđènén là cơcấu tựvệmạnhmẽvàphổbiếnnhất, theoFreud.Nóđẩynhữngxungđộngbảnnăngvôthứckhôngchấpnhậnrakhỏinhậnthứcvàtrởlạivàotrongtrínãovôthức.Sựđènénlàmặtbằngchotấtcảnhữngcơcấutựvệhoạtđộng;mụctiêucủamọicơcấutựvệ làđènén,hoặcđẩynhữngxungđộngmangtínhđedọarakhỏinhậnthức.Freudchorằngnhữngkinhnghiệmthờiđồngấulànhữnggánhnặngtìnhdụctrầmuấtvàđedọađếnnỗichúngtakhôngthểđốimặtvớichúngmộtcáchcóýthứcđược;thếlàchúngtagiảmnhữngloâubằngcáchđènén.

CảnhàphântâmhọcngườiAnhPeterBlos(1989)lẫnAnnaFreud(1966),congáicủaSigmundFreudđềutinrằngcơcấutựvệcungcấpmộtlượngkiếnthứcđángkểvàosựpháttriểncủatrẻVTN.BlostuyênbốsựthoáiluitrongthờiVTNkhôngphảilàtựvệgìhết,màlàđiềutấtyếu,bìnhthường,phổbiếnvàtạonêntuổidậythì.BảnchấtcủasựthoáiluiởmỗitrẻVTNmỗikhác.Ởngườinàycóthểlàsựtựchủ,sựtuânphụcvàthóiquensạchsẽthờiđồngấu;ởngườikialàđộtnhiêntrởnênthụđộnghìnhthànhnêntừthờiđồngấu.

AnnaFreudchorằngcơcấutựvệlàchìakhóađểhiểusựđiềuchỉnhcủatrẻVTN.Nhữngvấnđềcủahọkhôngđượcgiải tỏabằngbảnnăngvôthức,màbằngcáchkhámphásựtồntạicủa“nhữngđốitượngyêuthương”trongquákhứcủatrẻVTN.TrongsuốtthờiVTN,nhữngthôithúcthờitiềnphátdụccóthểđượcđánhthức,hoặctệhơn,nhữnghammuốntìnhdụcmớikếthợpvớinhữnghammuốnthờiđồngấu.Haiđiểmgútquan

trọngcủacơcấutựvệ:Thứnhất,nólàvôthức,trẻVTNkhôngnhậnthứcđượctiếnggọicủanónhằmbảovệbảnngãvàgiảmbứcbối.Thứhai,khibịđemra sửdụng thườngxuyên, nó trở nên không lành mạnh một cách không cần thiết. Nhìn chung, cá nhânkhôngnênđểchocơcấutựvệthốnglĩnhhànhvicủamìnhvàngăncảnmìnhđốimặtvớinhữngđòihỏicủathựctế.

NHỮNGGIAIĐOẠNPHÁTTRIỂNTÂMLÝTÌNHDỤCKhilắngnghe,quansátvàphântíchcácbệnhnhâncủamình,Freudbịthuyếtphục

rằngnhữngvấnđề củahọ làkếtquảcủanhữngkinhnghiệm thờiđồngấu.Theoông,chúngtatrảiquanămgiaiđoạnpháttriểntâmlýtìnhdục;vàởmỗigiaiđoạn,chúngtacảmthấykhoáicảmởmộtvùngcơthểnàyhơnnhữngvùngkhác.

Giaiđoạnthứnhấtlàgiaiđoạnmiệng,xảyratrong18thángđầutiêncủađờingười.khiđótrungtâmkhoáicảmcủađứatrẻnằmquanhvùngmiệng.Nhai,nút,hútvàcắnvúmẹhayvúbình lànhữngnguồnkhoái cảmchính.Nhữnghànhvinàynhằm làmgiảmcăngthẳngchotrẻ.

Giaiđoạnthứhailàgiaiđoạnhậumôn,xảyratừlúcmộttuổirưỡiđến3tuổi,khiđókhoái cảm liênquanđếnvùnghậumônvớinhữngchứcnăngbài tiết củanó.Ngồibôcùngnhữngvậnđộngcơbắphậumônsẽlàmgiảmcăngthẳng.

Giaiđoạnthứbalàgiaiđoạndươngvật,xảyratừlúc3đến6tuổi.NóđượcđặttheotừgốcLaTinh“phallus” tứclà“dươngvậtchưaphát triển”.Tronggiaiđoạnnày,khoáicảmtậptrungvàodươngvậtkhitrẻkhámphárarằngtựkíchthíchbộphậnsinhdụclàrất thúvị.Giaiđoạnnàyđặcbiệtquantrọngđốivớisựphát triểnnhâncáchbởivìgiaiđoạnnàyxuấthiệnmặccảmƠ–đíp(Oedipuscomplex)–tênnàybắtnguồntừmộttruyềnthuyếtHyLạp,kểrằngOedipus,contraivuaThebessaumộtthờigianlưulạcđãvôtìnhgiếtchếtchamìnhvàcướimẹmìnhtheođúngnghithứccủakẻchiếnthắng.TronghọcthuyếtcủaFreud,mặccảmƠ–đíplàđứatrẻhammuốntìnhdụcvôthứcvàthíchgầngũivớingườiphụhuynhkhácgiớivớinó.Quanđiểmnàycủaôngđượccácnhàvănvàcácnhàphântâmhọckhaithác,mổxẻvàbìnhluậnrấtnhiều.

MặccảmƠ–đípđượcgiảiquyếtnhưthếnào?Quãng5–6tuổi,trẻnhậnrarằngphụhuynhcùnggiớivớinócóthểtrừngphạtnóvìnhữnghammuốnloạnluân.Đểgiảmbớtsựxungkhắcnày,trẻcốhòađồng,cốyêuthíchphụhuynhcùnggiớivớinó.Nếuxungkhắcnàykhôngđượcgiảiquyếtthìtrẻsẽmãidùngdằngởgiaiđoạndươngvật.

Giaiđoạnthứtưlàgiaiđoạntiềmẩn,xảyrakhoảngtừlúc6tuổiđếnthờidậythì.Đứatrẻkiềmchếtấtcảmọihammuốntìnhdụcvàtậptrungpháttriểnnhữngkỹnăngxãhộivàtrítuệ.Hoạtđộngnàypháthầuhếtnănglượngcủatrẻvàonhữngvùngcảmxúcantoànvàgiúpnóquênđinhữngxungđộtđầyuuấttronggiaiđoạndươngvật.

Giaiđoạnthứnămlàgiaiđoạnphátdục,xảyrakể từ lúcdậythì trởđi.Giaiđoạncuốicùngnàylàthờigianchonhữnghammuốntìnhdụctáibộcphát.Khoáicảmlúcnày

đãvượtrangoàikhuônkhổgiađình.Cánhânthíchgiaoduvớinhiềubạnbèmới.FreudtinrằngnhữngxungđộtvớichamẹchưađượcgiảiquyếtsẽbùngtrởlạitrongthờiVTN.Chỉkhichúngđượcdànxếpổnthỏathìcánhânmớicóthểpháttriểnmốiquanhệyêuthươngtrưởngthànhvàhànhxửđộclậpnhưmộtngườilớn.

Nhiều nhà phân tâm học ngày nay đã chỉnh sửa học thuyết Freud – không xoáymạnhvàonhữngbảnnăngtìnhdụcmàchúýnhiềuđếnnhữngkinhnghiệmvănhóanhưlàtácnhânchínhtrongsựpháttriểncủacánhân.Nhữngýnghĩvôthứcvẫnđóngvaitròtrungtâm,nhưngphầnýnghĩnhậnthứcmớichiếmnhiềuphầnnổicủatảngbăng.KarenHorney(1967)lànhàphântâmhọcđầutiênhiệuđínhhọcthuyếtFreud.Nêuramộtmẫuphụnữcónhữngphẩmchấtvàgiátrịnữtínhtíchcực,bàchỉtríchhọcthuyếtFreudthiênvềxãhộivànềnvănhóadođànôngthốnglĩnh.

HỌCTHUYẾTPHÂNTÂMHỌCCỦAERIKERIKSONDùrấttrântrọnghọcthuyếtFreudnhưngEriksontinrằngFreudđãđánhgiásaimột

sốkhíacạnhpháttriểncủaloàingười.Năm1968,ôngđưarahọcthuyếtchorằngchúngtapháttriểntrongnhữnggiaiđoạntâmlýxãhộitráingượchẳnvớinhữnggiaiđoạntâmlý tìnhdục củaFreud.KhácvớiFreud cho rằngnhân cách cănbản của chúng ta hìnhthành trong 5 năm đầu đời, ông nhấnmạnh những thay đổi diễn ra trong suốt cả đờingười.HọcthuyếtEriksonđưaratámgiaiđoạnpháttriểnkhôngtrùnglắpnhautrongmộtđời người.Mỗi giai đoạn thực thimột sứmạng phát triển chuyên biệt – giúp cá nhânđương đầu với khủng hoảng của từng thời (khủng hoảng, theoErikson, không phải làmộtđạihọamàlàkhúcngoặtchosựcảmbiếnvàpháthuytiềmnăng).Cánhâncànggiảiquyếtthànhcôngkhủnghoảngthìcàngpháttriểnmạnhkhỏe.Támgiaiđoạnpháttriểntâmlýxãhộiđólà:

Giaiđoạn thứnhất:Tincậyđốinghịchvớikhông tincậy–diễnra trongnămđầutiêncủacuộcđời.Cảmgiáctincậyđòihỏiphảicảmthấysựvỗvềthểxácgiảmtốiđanỗisợhãivànỗi lo lắngvề tương lai.Niềm tincậyở thời sơ sinhđặtnềnmóngchođiểmmongchờrằngthếgiớisẽlàmộtnơitốtđẹpvàthúvị.

Giaiđoạn thứhai:Tựchủđốinghịchvớinhútnhátvàhoàinghi–diễnra từcuốithờisơsinhđếntuổinhàtrẻ(từ1–3tuổi).Saukhicảmthấytincậyngườinuôidưỡngmình,trẻbắtđầukhámpháhànhvicủachínhnó,bướcđầucảmnhậnđượccảmgiácđộclậphoặctựchủ,nhậnraýchícủamình.Nếutrẻbịcăngthẳnghaybịtrừngphạtquákhekhắt,nósẽsinhranhútnhát,rụtrèvàhoàinghi.

Giaiđoạnthứba:Ócsángtạođốinghịchvớitộilỗi–diễnratrongnămmẫugiáo.Khitrẻtớituổimẫugiáonóvachạmvớithếgiớixãhộirộnglớnhơn,nógặpnhiềutháchthứchơnhồicònsơsinh.Nócầncóhànhvinăngđộngvàcómụcđíchhơnđểđốiđầuvớinhữngtháchthứcđó.Trẻđượcyêucầuphảichịutráchnhiệmvềcơthể,vềhànhvi,vềđồchơi,vềconvậtcưngcủamình.Sựpháttriểncảmgiáctráchnhiệmsẽsinhrasángtạo.Nhữngcảmgiáctộilỗi,khôngthoảimáisẽnổilênởđứatrẻvôtráchnhiệm,vànó

cảmthấybấtan.Eriksoncócáinhìntíchcựcvềgiaiđoạnnày,rằnghầuhếtcảmgiáctộilỗisẽđượcđềnbùbằngcảmgiáclậpthànhtích.

Giaiđoạnthứtư:Siêngnăngđốinghịchvớitựti–diễnratrongnhữngnămcấpI.Ócsángtạokhiếnđứatrẻtiếpxúcvớicảmộtkhotàngkinhnghiệmmới.Khiđếntuổithiếunhitrẻhướngnănglượngcủamìnhvàoviệctraudồikiếnthức,kỹnăng.Chẳngmấychốctrẻsẽháohứchọchỏihơnvàpháttriểntrítưởngtượngphongphúởcuốithờiđồngấu.Mối nguyhiểmởgiai đoạnnày là sự phát sinh tính tự ti – cám thấymìnhkémcỏi vàkhông nhanh nhạy.Giáo viênmangmột trọng trách đặc biệt trong việc phát triển tínhsiêngnăngchotrẻ–“uốnnắntrẻđivàocuộcphiêulưutìmcáchthựchiệnnhữngđiềumànókhôngbaogiờtựmìnhnghĩra”.

Giaiđoạnthứnăm:Nhậndiệnđốinghịchvớihoangmang–diễnratrongthờiVTN.Lúcnàycánhânbắtđầutìmhiểumìnhlàai,mìnhquantâmđếnnhữngđiềugìvàmìnhsẽđiđâutrongcuộcđời.TrẻVTNchạmtránvớinhiềuvaitròmớivànhiềusựkiệncủangười lớn–chẳngnhưchuyệnyêuđương,chuyệnhọcnghề.Chamẹnênchophép trẻVTNcọxátvớinhiềuvaitròvànhữngcáchthứctiếpcậnvaitròkhácnhauvềmột.Nếukhôngxácđịnhđượcmộttuyếnđườngtươnglaitíchcựcthìsựhoangmangsẽmãingựtrị.

Giaiđoạnthứsáu:Thântìnhđốinghịchvớixalánh–diễnratrongthờitiềntrưởngthành.Cánhânthấymìnhcónhiệmvụpháttriểnnhữngmốiquanhệthântìnhvớingườikhác.Eriksonmôtảmốithântìnhởđâylàkếtthânvớingườinàynhưnglạixarờingườikia.Nếucánhânxâydựngđượctìnhbằnghữulànhmạnhvớinhiềungườivàmộtmốiquanhệmậtthiếtvớimộtngườithìmốithântìnhđãđượcthiếtlập,bằngkhôngthìlàsựxalánh.

Giaiđoạnthứbảy:Sinhsảnđốinghịchvớibếtắc–diễnrangaytrongthờitrưởngthành.Mốiquantâmchínhlàtrợgiúpthếhệkếtiếppháttriểnvàsốngmộtcuộcđờicóích.ĐiềunàyEriksonxemnhưlàsinhsản.Cảmgiácmìnhchẳnglàmgìđểgiúpthếhệsaulàbếtắc.

Giai đoạn thứ tám:Toàn vẹn đối nghịch với tuyệt vọng – diễn ra trong thời cuốitrưởngthành.Cánhânnhìnlạivàđánhgiánhữnggìmìnhđãlàmtrongsuốtquãngđờivừaqua.Quanhiềuchặngđườngkhácnhau,cánhân lớn tuổiđãphát triểnquanđiểmtích cựcvề tất cả nhữnggiai đoạnphát triển trướcđó.Dođó, nhữngkhoảnhkhắchồitưởngquákhứchothấymộtquãngđờitươiđẹp,ngườiấycảmthấyhàilòng,thoảmãn–sự toànvẹnđược thựchiện.Nếuhồi tưởng lại thấycóviệcgìmìnhgiảiquyếtchưa rốtráo,nhìnvàonhữngmảngtối,âmuthìđóchínhlàsựtuyệtvọngmàEriksonnhắctới.

HỌCTHUYẾTVỀNHẬNTHỨCCỦAPIAGETTrong khi những học thuyết phân tâm học nhấn mạnh đến tầm quan trọng của

nhữngýnghĩvôthứccủatrẻVTNthìnhữnghọcthuyếtnhậnthứclạiđisâuvàonhữngýnghĩýthức.BahọcthuyếtnhậnthứcquantrọnglàhọcthuyếtcủaPiaget,họcthuyếtcủa

Vygotskyvàhọcthuyếtxửlýthôngtin.NhàtâmlýhọcJeanPiaget(1896–1980),ngườiđãkhiếnchúngtaphảisuynghĩlại

vềsựphát triển trínãocủa trẻVTN,nêubật rằng trẻVTNchủđộngxâydựng thếgiớinhậnthứccủariêngmình–nhữngthôngtinrótvàotrínãohọkhôngchỉtừmôitrường.Năm1954,ôngnhấnmạnh rằngkhigặp thông tinvượtquá tầmhiểubiết trẻVTNvậndụngsuynghĩcủamìnhđểthâutómnhữngýtưởngmới.Theoông,chúngtatrảiquabốngiaiđoạntìmhiểuthếgiới.Mỗigiaiđoạnliênquantớiđộtuổivàbaogồmnhữngcáchsuynghĩkhácnhau.Chínhcáchtìmhiểuthếgiớikhácnhauđókhiếnchogiaiđoạnnàysâusắchơngiaiđoạnkhác.Biếtnhiềuthôngtinhơnkhônglàmchosuynghĩcủađứatrẻsắcsảohơn;cũngchínhvìvậymàôngkhẳngđịnh:“Nhậnthứccủatrẻkhácnhauvềchấtlượnggiữacácgiaiđoạn.SauđâylàbốngiaiđoạnpháttriểnnhậnthứccủaPiaget.

Giaiđoạnvậnhànhcảmbiến:từlúcsinhrađếnnăm2tuổi.Ởgiaiđoạnnàytrẻxâydưngsựhiểubiếtthếgiớiquasựphốihợpcáckinhnghiệmcảmbiến(cácgiácquannhưnghe,nhìn)vớinhữnghoạtđộngthểxác, tựđộng.Đầugiaiđoạn, trẻmớisinhcórất ítkhuônmẫutựsinhđểxửlý.Cuốigiaiđoạn, trẻ2tuổiđãcónhữngvậnđộngcảmbiếnphứctạpvàbắtđầuvậnhànhvớinhữngbiểutượngsơđẳng.

Giaiđoạnvậnhìnhdựbị:từlúc2–7tuổi.Trẻbắtđầudiễnđạtthếgiớibằnglờinói,bằngnhữnghìnhảnhvànhữngnétvẽ.Sựsuynghĩtheobiểutượngtuyđãvượtquamứcphốihợpcácgiácquanmộtcáchđơngiảnnhưngvẫncònthiếukhảnăngvậnhành(“vậnhành”làtừPiagetdùngđểchỉnhữnghoạtđộngtrínãobêntrongchophéptrẻthựchiệnvềmặttrínãođiềumàtrướcđóchúngthựchiệnvềmặtthểxác).

Giaiđoạnvậnhànhcụthể:từ7–11tuổi.Trẻcóthểthựchiệnđượcnhữngphéptínhcộng, trừ, nhân, chia.Sự lýgiải logic thay thế cho suynghĩ cảm tínhkhi nóđượcứngdụngvàonhữngsựviệccụthể.Vídụtrẻkhôngthểtưởngtượngranhữngbướccầnthiếtđểgiảiphươngtrìnhđạisố,điềuquátrừutượngđốivớitríócnonnớtcủachúng.

Giaiđoạnvậnhànhchínhthức:xuấthiệntừ11–15tuổi.Tronggiaiđoạncuốicùngnày,cánhânđãvượtquanhữngkinhnghiệmcụ thểđểsuynghĩmộtcách tự tượngvàlogichơn.Chínhvì thếmàcánhânbiết tưởng tượngranhữngsựkiện lý tưởng.Chẳnghạn,họnghĩvềnhữngbậcphụhuynhlýtưởngrồiđemsosánhvớichamẹmình.Đểgiảiquyếtđiềunày,cánhânsẽpháttriểnnhữnggiảthiếtcóhệthốnghơn,xemtạisaosựviệclại xảy ra như thế và áp dụng phươngpháp diễn dịch để kiểmnghiệmnhữnggiả thiết(chương4).

HỌCTHUYẾTNHẬNTHỨCVĂNHÓA–XÃHỘICỦAVYGOTSKYCũngnhưPiaget,nhàtâmlýhọcngườiNgaLevVygotsky(1896–1934)tinrằngtrẻ

nhỏ tựxâydựngkiến thứcchomình.GiớihọcgiảMỹkhôngbiếtvềVygotskychomãiđến thậpniên1960,khicông trìnhnghiêncứucủaôngđượcdịch sang tiếngAnh.Họcthuyếtcủaôngtuyênbốbađiềusau:

–ĐểhiểubấtcứchứcnăngnhậnthứcnàocủatrẻvàtrẻVTN,cầnphântíchvàdiễngiảisựpháttriểncủachúng–phảixemxétxuấtxứvànhữnghìnhthứcbiếnđổitheothờigiancủanó.Chonên,không thểxemxétmộthoạtđộng trínãocụ thểnếu táchrờinókhỏiquytrìnhpháttriển.

–Nhữngkỹnăngnhận thứcđượchóagiảibằng lờinói,ngônngữ,vànhữnghìnhthứcngôntừkhác,phụcvụnhưcôngcụtâmlýđểchuyểnđổi,bôitrơnhoạtđộngtrínão.Ngônngữlàcôngcụquantrọngnhất,cóthểgiúptrẻvàtrẻVTNlênkếhoạchhànhđộngvàgiảiquyếtvấnđề.

–Nhữngkỹnăngnhậnthứccónguồngốctừnhữngmốiquanhệxãhộivàănsâubénrễ trongmộtbốicảnhlịchsửvănhóaxãhội.Sựphát triểncủatrẻVTNkhôngthểtáchrờinhữnghoạtđộngvănhóavàxãhội.Sựpháttriểnkýức,mốiquantâmvàlýgiảiởnềnvănhóanày,họcđếmvớisự trợgiúpcủamáy tínhkhácvớiởnềnvănhóahọcđếmbằngngóntayhoặcbằngchuỗihạt.

ThuyếtnhậnthứccủaVygotskygâychúýquanđiểmrằngkiếnthứclàcộnghưởngvàởvàohoàncảnhnhấtđịnh.Kiếnthứcpháttriểntrongmỗingườivàmỗimôitrường,gồmđồvật, tácphẩmnghệ thuật, công cụ, sáchvởvà cộngđồng.Theođó, kiến thứcpháttriểnmạnhmẽnhấtkhiphốihợpvớihoạtđộngcủangườikhác.

HỌCTHUYẾTXỬLÝTHÔNGTINĐâylàthuyếtnhậnthứcvềcáchcánhânxửlýthôngtinvềthếgiới–thôngtinthâm

nhậpvàotríócsẽđượclưutrữvàchuyểnhóarasao;vàcáchthựchiệnnhữnghoạtđộngphứctạpnhưgiảiquyếtvàlýgiảivấnđề.Khuônmẫuvềquytrìnhnhậnthứcvànhữngmốitươngquancủachúngđượcminhhọanhưsau:

Quytrìnhxửlýthôngtinbắtđầukhithôngtintừthếgiớiđượcdòtìmquaquytrìnhcảmbiếnvàtrigiác.Sauđóthôngtinđượclưugiữ,chuyểnhóa,vàphụchồiởquytrìnhkýức.Chúý sựhoánđổiqua lạigiữakýứcvàquy trình trigiác.Vídụ taghinhớ tốtnhữnggươngmặt ta gặp, nhưngđồng thời kýứcvềgươngmặtmột cánhân cụ thể lạikhácvớidiệnmạothậtsựcủaanhta.Tacóthểvẽthêmnhữngmũitênkhác,vídụnhưgiữakýứcvàngônngữ,giữasuynghĩvàtrigiác.

Quytrìnhthôngtinxửlýđặtranhữngvấnđềquantrọngvềsựthayđổinhậnthứctrongsuốtcuộcđời.Tốcđộxửlýthôngtintăngkhitrẻlớnlênvàgiảmkhingườilớngiàđi?Tốcđộxửlýthôngtinlàkhíacạnhquantrọngnhất.Nhiềuhoạtđộngphảichịuáplực

thờigianrấtlớn.Ởtrườngtacóthờigiangiớihạnđểlàmtoáncộng,trừ,đểkiểmtra.Ởcôngsở,tacónhữngnhiệmvụthờihạnchótphảihoànthành.CónhiềubằngchứngchothấytốcđộxửlýthôngtinởtrẻnhỏchậmhơnởtrẻVTN;ởngườigiàchậmhơnthanhniên,nhưngnhữngnguyênnhângâyrasựkhácnhauđóthìchưađượcxácđịnh.

HỌCTHUYẾTHÀNHVIVÀNHẬNTHỨCXÃHỘITom17tuổicặpkèvớiAnn16tuổi.Cảhaiđềucótínhcáchnồngnhiệt,thânthiện

vàđềuthíchởbênnhau.Nhiềunhàphântâmhọcchorằngtínhcáchnồngnhiệtvàthânthiệncủahọxuấtpháttừmốiquanhệlâudàivớichamẹhọ,nhấtlàkinhnghiệmnhữngnămđầuđời.Sựquantâmtớinhaucủahọlàvôthức;họkhôngnhậnrasựkế thừavềsinhhọcvàkinhnghiệmtrướckiaảnhhưởngđếnnhâncáchthờiVTNcủamìnhnhưthếnào.CácnhàhànhvivànhậnthứcxãhộihọclạithấyTomvàAnncóđiềukhácnhau.Họquansátkinhnghiệmcủacảhai,nhấtlànhữngkinhnghiệmgầnđâyvàlýgiảitạisaohaingườilạiquýmếnnhau.TomđượcmôtảnhưlàsựtưởngthưởngchohànhvicủaAnn,vàngược lại.Khônghềcóámchỉgì tới suynghĩvô thức,mặccảmƠ–đíp,nhữnggiaiđoạnpháttriểnhaylàcơcấutựvệ.Họcthuyếthànhvivànhậnthứcxãhộinhấnmạnhđến tầmquan trọngcủaviệcnghiêncứunhữngkinhnghiệmmôi trườngvàhànhviđểhiểusựpháttriểncủatrẻVTN.

HỌCTHUYẾTHÀNHVICỦASKINNERChủnghĩahànhvichúýđếnnhữngphảnứngvàtácnhânmôitrườngcủahànhvi.

TronghọcthuyếthànhvicủaB.F.Skinner(1904–1990),trínão,dùvôthứchayýthức,khôngcầnthiếtđểgiảithíchhànhvivàsựpháttriển–sựpháttriểnvàhànhvilàmột.Vídụ,Samnhútnhát,làmviệcgiỏivàchămlođếnngườikhác.TạisaoSamlạihànhxửnhưthế?TheoSkinner,sựkhenthưởngvàtrừngphạttrongmôitrườngcủaSamđãđịnhhìnhnhâncáchcủaanh.Domốiquanhệvớinhữngthànhviêngiađình,giáoviên,bạnbèvànhữngngườikhácmàSamhọccáchcưxửtheokhuônmẫunày.Chínhvìsựpháttriểnlàhọchỏivàthườngxuyênthayđổitheomôitrường,chonênnếusắpxếplạikinhnghiệmthìcóthểthayđổisựpháttriển.Chẳnghạntínhnhútnhátcóthểbiếnthànhtínhdạndĩ,hunghăngcóthểchuyểnthànhngoanngoãn.

HỌCTHUYẾTNHẬNTHỨCXÃHỘICỦABANDURASkinner đi quá xa khi tuyênbố rằngnhữngđặc điểmcá nhânhoặc nhữngyếu tố

nhậnthứclàkhôngquantrọngchoviệctìmhiểusựpháttriển.AlbertBanduravàWalterMishelchorằnghànhvi,môitrường,nhữngyếutốnhậnthứccủacánhântươnghỗvớinhau.BandurađồngývớiSkinnerởchỗmôi trườngcó thểquyếtđịnhhànhvi củacánhân,nhưngcònphảichúýnhiềuđiềukhácnữa.Cánhâncóthểhànhđộngđểthayđổimôitrường.Nhữngyếutốnhậnthứccóthểthayđổihànhvicủacánhânvàngượclại;nóbaogồmniềmtinbảnthâncóthểkiểmsoátmộttìnhhuốngvàtạoranhữngkếtquảtíchcực,nhữngkỹnăngsuynghĩvàlậpkếhoạch(chương13).TheoBandura,họcquansátlàquan trọngnhất; quađó tahình thànhýkiếnvềhànhvi củangườikhácvà có thểbắt

chướchaykhôngbắtchước.Mộtcậubéquansátcáchcưxửhùnghổcủachavớingườikhác,đếnkhigiaotiếpvớibạnbè,nócũngthểhiệnsựhunghăng,giốngnhưhànhvicủachanó.

NHỮNGHỌCTHUYẾTBỐICẢNH,SINHTHÁIHaihọc thuyếtmôi trườngnhấnmạnhđến tầmquan trọngcủanhữngyếu tố sinh

thái, bối cảnh đối với sự phát triển của trẻ VTN, đó là: học thuyết bối cảnh củaUrieBronenbrennervàhọcthuyếtđườngđờicủaGlennElder.

HỌCTHUYẾTBỐICẢNHCỦAURIEBRONFENBRENNER(1917–)ThuyếtcủaBronfenbrenner(thuộcđạihọcCornell)gồmnămhệthốngmôitrường,

trảidàitừmốiquanhệxãhộigầngũitớimốiquanhệvănhóarộnglớn,đólà:Hệthống1:bốicảnhsốngcủacánhân,gồmgiađình,bạnđồng trang lứa(ĐTL),

trườnghọcvàlánggiềng.Hầuhếtsựgiaotiếpvớinhữngđạidiệnxãhộidiễnratronghệthốngnày;vídụnhưvớichamẹ,thầycô,bạnbè.Cánhânkhôngthamgiathụđộngmàgópphần tạonênbốicảnh.Bronfenbrennernhấnmạnhphần lớnnhữngnghiêncứuvềảnhhưởngcủavănhóaxãhộiđềutậptrungvàohệthốngnày.

Hệthống2:gồmmốiquanhệgiữacácbốicảnhvớinhau–vídụgiữagiađìnhvàtrườnghọc,giữatrườnghọcvàcôngsở,giữagiađìnhvàbạnĐTL.TrẻVTNbịchamẹbỏrơicó thểphát triểnmốiquanhệ tíchcựcvớigiáoviên.Bởivậy,cầnquansáthànhvitrongđabốicảnhđểcóbứctranhtoàndiệnvềsựpháttriểncủatrẻVTN.

Hệ thống3: gồmnhữngkinhnghiệmcủamộtbối cảnhxãhội này–mà cánhânkhôngcóvaitròchủđộng–ảnhhưởngđếnbốicảnhkháccủacánhân.Chẳnghạnkinhnghiệmnơicôngsởcóthểảnhhưởngđếnmốiquanhệcủangườiphụnữvớichồngvàđứa con tuổiVTN củamình. Chị được thăng tiến và phải đi đây đó nhiều, khiến chonhữngxungđộthônnhântăngcaovàlàmthayđổikhuônmẫuquanhệchamẹ–trẻVTN.

Hệthống4:gồmnềnvănhóa trongđócánhânsống.Nềnvănhóaámchỉnhữngkhuônmẫuhànhvi,niềmtin,và tấtcảnhữngsảnphẩmcủamộtnhómngườiquyềntừthếhệnàysangthếhệkhác.NghiêncứusựgiaothoavănhóasẽcungcấpthôngtinvềkhảnăngsinhsôitrongsựpháttriểncủatrẻVTN.

Hệ thống 5: gồm những khuônmẫu sự kiện và biến chuyểnmôi trường lên suốtcuộcđờivànhữngsựkiệnlịchsửxãhội.Chẳnghạnnghiêncứuảnhhưởngcủaviệclydịlêntrẻnhỏchothấynhữngtácđộngtiêucựcđốivớitrẻtrainhiềuhơnvớitrẻgái.Trongvònghainămsaukhilydị,mốiquanhệgiađìnhsẽbớtxáođộngđivàbìnhổnhơn.Xétvềnhữngsựkiệnvănhóaxãhội,nữVTNngàynaychíthúđếnviệcđeođuổisựnghiệphơncáchđây30–40năm.

HỌCTHUYẾTĐƯỜNGĐỜICỦAGLENELDERGlenElder(2000)chorằngcóthểhiểucặnkẽđờingườinhấtkhixemxétcuộcsống

củaloàingườidướinhữnggócđộsau:

Thờigianvàđịađiểmlịchsử:đặcbiệttrongnhữngxãhộicónhiềubiếnđộngdiễnratrongmộtthờigianngắntrẻnhỏvàcáccánhânphảivachạmvớinhiềusựkiệnlịchsửkhácnhauvàbịảnhhưởngsâusắc.Vídụ,trẻsinhraởMỹvàođầuthậpniên1920,khigặpthờiĐạiKhủnghoảng(1929–1933)mộtmặtchúngbỏhọckhicònquátrẻ,phảiđốimặtvớithịtrườnglaođộnghỗnloạncủanềnkinhtếsụpđổ,nhưngmặtkhácchúngcũngquálớnkhôngthểphụthuộcvàogiađìnhđangsuykiệtcủamình.Còntrẻsinhvàocuốithậpniên20buộcphảiphụthuộcvàogiađìnhchonêncónhiềunguycơsuydinhdưỡngvàkémpháttriển.

Thờiđiểmxãhội:Khuynhhướngxãhộihiện tạinhiềungườiđợiđến lúckhá lớntuổimớisinhcon,họquyếtđịnhtheođuổisựnghiệprồimớinghĩđếnhônnhânvàconcái,trongkhingườikháclạisinhsớmởthờiVTN,thờichưachínmuồikhôngtốtchocảmẹlẫncon.

Nhữngmốiquanhệxãhội:Cuộcsốngloàingườivốnănsâubénrễtừnhữngmốiquanhệgiađình,bạnbèvànhữngmốiquanhệxãhộikhác.Hônnhântanvỡ,sựnghiệpbấtthànhkhiếnnhữngngườiconđãlớnlạiquayvềngôinhàcủachamẹ,làmảnhhưởngđếnkếhoạchcuộcsốngcủachamẹ.Chonênnhữngthếhệníukéonhau,bịcộtchặtvớinhaubởinhữngquyếtđịnhmangtínhđịnhmệnhvànhữngsựkiệntrongcuộcđờinhau.

Khảnănglậpkếhoạch–baogồmsựtựtin,tựlậpvàđầutưtrítuệ.Khikhảnăngnàyhìnhthành(từnhữngnămcuốiphổthông),nótácđộngđếnviệc

địnhranhữngvaitròxãhộichínhyếumàsaunàytrẻsẽnắmgiữ,đếnsựổnđịnhphongđộ,đếnsựduytrìtìnhtrạngthỏamãn,hàilòngtrongphầnlớncuộcđờicủacánhân.TrẻVTNcókhảnăngnàycaosẽlựachọnhônnhân,nghềnghiệp,họcvấnthựctếhơn.TrẻVTNcókhảnăngnàythấpsaunàythườngphảilàmcôngviệclươngthấp,thayđổicôngviệc(haybạnđời)liênmiên,chịunhiềuáplựcbiếnđộnghơn.Rấtítngườitrongsốhọtrởthànhngườithànhđạt,cócuộcsốnghạnhphúc.

KHUYNHHƯỚNGCHIẾTTRUNGKhuynh hướng này chủ trương không theomột nguồn tư tưởng duy nhấtmà lựa

chọn từnhiềunguồnýkiến(học thuyết)khácnhau.Khônghọc thuyếtnàocó thể thâutómtoànbộ tínhphức tạpvànhiềumặtcủasựphát triểncủa trẻVTN,nhưngmỗihọcthuyếtđềuđónggópmộtmảngquantrọngchovấnđề.Mặcdùchúngđôikhicóbấtđồngvớinhauvềmộtkhíacạnhnàođónhưngnhìnchung,những thông tin làbổ sungchonhauhơnlàmâuthuẫnnhau.TấtcảhợplạichochúngtathấytoàncảnhsựpháttriểncủatrẻVTNđềcậptrongquyểnsáchnày.

CreatedbyAMWord2CHM

Phầnhai.SỰPHÁTTRIỂNSINHLÝVÀNHẬNTHỨC


Chương3.NHỮNGNỀNTẢNGSINHLÝ,DẬYTHÌVÀSỨCKHỎEChương4.SỰPHÁTTRIỂNNHẬNTHỨCCỦATRẺVTN

CreatedbyAMWord2CHM

Chương3.NHỮNGNỀNTẢNGSINHLÝ,DẬYTHÌVÀSỨCKHỎE

TÌMHIỂUTÂMLÝTUỔIVỊTHÀNHNIÊNàPhầnhai.SỰPHÁTTRIỂNSINHLÝVÀNHẬNTHỨC

HÌNHẢNHTRẺVTNNhữngbímậtvàóctòmòcủatuổidậythì

Thờituổitrẻ,chúngtatựkhoácchomìnhchiếcáodệtbằngcầuvồngvànghĩmìnhdũngmãnhnhưthầnZớt.

RalphWaldoEmersonnhàthơvànhàphêbìnhMỹthếkỷ19

CHÁUCỰCKỲBỐIRỐI,tựhỏiliệumìnhbìnhthườnghaylàquáidị.Cơthểcháudangdầnthayđổi,nhưngcháukhônggiốngnhưhầuhếtbạnbè:Trôngcháuvẫnnhưđứaconníttrongkhicậubạnthâncủacháumới13tuổimàtrôngcứnhư16,17tuổi.Cháurấtsợbạnbèchọcquêvìkhôngpháttriểnnhưmấyđứakhác.

–Robert,12tuổiCháuchẳng thíchđôivúcủamìnhchútnào.Chúngbé tí tẹonomthậtbuồncười.

Cháusợtụicontraisẽkhôngthíchcháunếunhưvúcháukhôngchịutora.–Angie,13tuổi

Tôikhôngthểchịunổidiệnmạocủamình.Mặtmũithìmụnnhọtđầykhắp.Tócthìcứngđờvàlỉachỉa,chẳngbaogiờchịunằmyênmộtchỗ.Mũitonhưmũisưtửvậy.Màmiệnglạinhỏtẹonữachứ.Đãthếcặpgiòngắnngủn.Cơthểtôiquảlàmộtthảmhọa.

–Ann,14tuổiTôilùntịt,khôngthểchấpnhậnđược,bốtôicao1m85màsaotôichỉcaocó1m65.

Tôi14 tuổirồicònbébỏnggìnữamànhìncứnhưthằngnhỏ.Tôicứbịbọnbạnchọcghẹoriết.Tôiluônlàđứacuốicùngthảyđượcbanhvàorổ.Bọncongáihìnhnhưchẳngđoáihoàigìtớitôivìđứanàocũngcaohơntôicảkhúc.

–Jim,14tuổiNhữnglờithanvancủabốnthiếuniêntrênđềutậptrungvàonhữngthayđổichính

trongcơthểởtuổidậythì.Saumộtgiaiđoạnêmảởgiữavàcuốithờiđồngấu,trẻVTNpháttriểnmốiquantâmđặcbiệttớicơthểmình.

SỰTIẾNHÓAVÀSỰPHÁTTRIỂNCỦATRẺVTNLànhữngkẻmớitớiTráiĐấtnhưngloàingườichúngtađãtiếnhóathànhmộtloài

thànhcôngvàthốnglĩnhtấtcả.Hãyhìnhdungquytrìnhtiếnhóalàmộtcuốnlịchtrongmột năm, thì loài người xuất hiện trênTrái đất vàonhữngkhoảnhkhắc cuối cùng củatháng12.Khinhữngtổtiênxaxưanhấtcủachúngtarờirừngrậmsinhsốngtrênnhữngthảo nguyên, để rồi cuối cùng hình thành nên những xã hội săn bắn trên những đồngbằngmênhmông,thìtrínãovàhànhvicủahọđãthayđổi.Quytrìnhtiếnhóaấydiễnranhưthếnào?

SỰSÀNGLỌCCỦATHIÊNNHIÊNSựsàng lọccủa thiênnhiên làquy trình tiếnhóamàchỉnhữngcá thểkhỏemạnh

nhất,thíchnghinhấtcủamộtloàimớisốngsótvàsinhsản.Chúngtahãytrởlạigiữathếkỷ19,khiCharlesDarwinđivòngquanh thếgiới,quansátnhiều loàikhácnhau trongnhữngmôitrườngtựnhiênvàtruyềnbánhữngsuyluậncủamìnhtrongcuốn“Nguồngốcmuônloài”(OntheOriginofSpecies).Ôngkhẳngđịnhhầuhếtcácsinhvậtsinhsảnởtỉlệlàmtăngsốlượngởmứcđộổnđịnh.Luônluôncócuộcđấutranhsinhtồnđầykhắcnghiệt,tranhgiànhnước,thựcphẩmvà“nguồn”(đấtđai,nơicưtrú...)xảyragiữanhữngsinh vật mới sinh của mỗi thế hệ, bởi vì nhiều sinh vật con không thể sống sót nổi.Nhữngcáthểsốngsót–Darwintinchắclàưuviệtvàmạnhmẽhơnsốlớnkhôngthểquanổi–sẽtruyềnlạigencủamìnhchocácthếhệsau.Nóicáchkhác,nhữngcáthểsốngsótthíchnghivớimôitrườngtốthơn.

TÂMLÝHỌCTIẾNHÓAMặcdùhọcthuyếttiếnhóavềsựthanhlọctựnhiêncủaDarwinđãxuấthiệntừnăm

1859,nhưngchỉmớiđâynhữngýtưởngcủaôngmớiđượcápdụngđểgiảithíchhànhvi.Tâmlýhọctiếnhóanhấnmạnhđếnsựthíchnghi,sinhsản,và“kẻmạnhnhấtmớisốngsót”trongviệcgiảithíchhànhvi.Tâmlýtiếnhóatậptrungxemxétnhữngđiềukiệncho

phépcáthểsốngsóthaydiệtvong.Theođó,quytrìnhsànglọctựnhiênsẽưuáinhữnghànhvilàmtăngsựsinhsảnvàkhảnăngtruyềntrênchothếhệkếtiếpcủasinhvật.

NhữngýtưởngcủaDavidBuss(2000)vềtâmlýtiếnhóađãkhuấyđộnglênmộtlànsóngmới lấysự tiếnhóađểgiải thíchhànhvicủa loàingười.Ông tin rằngsự tiếnhóakhôngchỉnhàonặnhìnhhàichonhữngnétđặcđiểmcơthểcủachúngtanhưchiềucao,trọnglượngmàcònảnhhưởngđếncáchtaraquyếtđịnh,hunghăng,sợhãi,hìnhthànhthóiquen.

STRESSVÀSỰTHÍCHỨNGVỚISTREESSMihalyCsikszentmihalyi và Jennifer Schmidt (1998) nghiên cứu stress và sự thích

ứngvớistress–sựphụchồisaucơnstress–từquanđiểmtiếnhóa.Họtranhluậnrằngquaquátrìnhtiếnhóamàcơthểconngườiđãđượclậptrìnhđểphảnứngtheocáchcóthểđoánđượctừthờidậythìtớilúctrưởngthành–chẳnghạn,namgiớiđượccoilàhùnghổ,haygâyhấn,phiêulưuvàđộclậptrongkhinữgiớilàhòanhậpxãhội,dịudàng.Tuynhiênhọtinrằngnhữngthayđổivềđiềukiệnvănhóatronghơn2000nămqua,đặcbiệtlàtronghaithếkỷcuốicùng,khôngchophépdiễntảnhữngnétđặcđiểmtrongsuốtthờiVTNchotừnggiớinữa,vìvậynảysinhstressvàloâu.

Xéttheoquanđiểmsinhlý,CsikszentmihalyivàSchmidtchorằngthờiVTNphảilàđộtuổitốtđẹpnhấttrongcuộcđời.Nhiềuchứcnăngvềthểxácvàtâmlý–nhưtốcđộ,sứcmạnhvànhữngkỹnăngxửlýthôngtinnhưtrínhớ–đạttớiđỉnhđiểmhữuhiệu.TrẻVTNđượccấyngầmtừbêntrongnhữngkhảnăngphụchồivàthíchứngvớistress,thểhiệnởkhảứngbiếnnhữngtìnhhuốngtiêucựcthànhtíchcực.Vídụnhữngcảmxúctiêuvựcchỉkéodàimộtnửa thờigian trong thờiVTNsovới thời trưởng thành.Tuynhiên,tiềmnăngchonhữngkinhnghiệmtíchcựclạithườngxuyênvachạmvớisựgiớihạncủanhữnghệthốngxãhộiphứctạp(ngăntrởnhữnghoạtđộngthểxácvàtựdo,thiếutráchnhiệm…),hệlụylànhiềutrẻVTNbịstress.KhimộttrẻVTNtrởnêntrầmuất,nổiloạnquáđáng,haydínhlíuđếnnhữnghànhvilệchlạcthìnhữngcâuhỏiđượcđặtralà:nócóbịbứcbốivềthểxáchaytìnhdục?Nócónhữngtráchnhiệmvànhữngtháchthứcthỏađáng?Nóđãhoàntoànbướcvàothếgiớingười lớnchưa?Nókiểmsoátđượccuộcđờinhưthếnào?

QUANĐIỂMTIẾNHÓAVỀNHẬNTHỨCXÃHỘITheohọcthuyếtnhậnthứcxãhộicủaAlbertBandura(chương2)–đềcậptới“sinh

lý”củavaitròtâmlývàtiếnhóatronghọcthuyếtnhậnthứcxãhội,sựtiếnhóacóảnhhưởngquantrọnglênsựthíchnghivàthayđổicủaloàingười.Tuynhiên,ôngphảnđốicáigọilà“chủnghĩathuyếttiếnhóamộtchiều–coinhữnghànhvixãhộiđơnthuầnlàsảnphẩmcủasinhhọctiếnhóa.Theoquanđiểmhaichiều,nhữngáplựctiếnhóatạoranhữngthayđổitrongcấutrúcsinhhọcvềkhảnăngsửdụngcôngcụlaođộng,chophépsinhvậtchiphối,thayđổi,gòđúcnênnhữngđiềukiệnmôitrườngmới.Nhữngbiếnđổimôitrườngphứctạp,vềphầnmình,lạisảnsinhranhữngáplựcchọnlọcmớiđốivớisự

tiếnhóacủanhữnghệthốngsinhvậtchuyênbiệtvềýthức,suynghĩvàngônngữ.Sự tiếnhóa của loài người cho chúng ta cấu trúc cơ thểvànhững tiềmnăng sinh

học,chứkhôngphảinhữnghànhviđịnhsẵn.Nhữngkhảnăngsinhhọctiếnhóacaocóthểđượcứngdụngđểtạoranhữngnétvănhóađadạng–hùnghổ,ônhòa,bìnhđẳng,độctài.NhưStevenJayGould(1981)kếtluận:tronghầuhếtnhữngchứcnăngcủaloàingười,sinhhọcchophéptạoranhữngphạmvivănhóarộnglớn.TheodoreDobzhanskynhắcnhởchúngtarằngloàingườiđược“phú”chokhảnănghọcvàlinhhoạt;điềunàychophépchúngtathíchnghivớinhữnghoàncảnhmuônhìnhvạntrạngmànếuchỉthíchhợpvềmặtsinhhọcthôithìchúngtakhôngthểlàmđược.Bandurachỉrarằngnhịpđộthayđổixãhộiđưaranhữngbằngchứngrằngsinhhọctạoramảngkhảnănghànhvi.

DITRUYỀNVÀMÔITRƯỜNGNhữngảnhhưởngcủadi truyềnvẫnquantrọngvớichúngtasuốt10–20nămsau

khisinh.Nhưtấtcảcácloạikhác,loàingườicũngcócơcấuchuyểntảinhữngđặcđiểmtừthếhệnàysangthếhệkhác.MỗitrẻVTNmangmộtmãdiquyềnthừahưởngtừchahaymẹ.MãditruyềncủatấtcảtrẻVTNđềutươngtựnhauvềmặtnàođó–đềubaogồmmãditruyềncủaloàingười.Vàvìmangbộgencủaloàingườinêntrứngngườikhôngthểnởralươn,cáohayvoi.

BẢNCHẤTCỦAGEN

Mỗichúng tabắtđầucuộcsống từmột tếbàochỉbằng0,001.10-6g!Cáivật cực tíhonnàygóitrọnmãditruyềncủachúngta–thôngtinchúngtasẽtrởthànhai.Sựgiaothoacủanhữngchỉthịpháttriểntừmộttếbàođơnthuầnthànhmộtthiếuniênvớimuôntỉtếbào,mỗicáilàmộtbảnsaohoànchỉnhmãditruyềngốcbanđầu.Vềmặtthểxác,bộmãditruyềnđượcthựchiệnbởinhữngtácnhânsinhhóagọilàgenvànhómsắcthể.BêncạnhsựgiốngnhaurõrệtvềthểxácgiữanhữngtrẻVTN(nhưhìnhthể,nhậnthức,cấutrúcnão,nhữngcơquannộitạng),mãditruyềncũngchứarấtnhiềuđiểmgiốngnhauvềtâmlý.

Khôngcánhânnàosởhữutấtcảnhữngđặcđiểmmàcấutrúcgencủaloàingườicóthểchuyênchở.Mộtkiểugen(genotype)làmộtcấutạoditruyền,chấtliệugenthậtsự,củamộtcáthể.Tuynhiên,khôngphảitấtcảmọichấtliệugenđềuthểhiệnởnhữngđặcđiểmcóthểquansátvàđolườngđược.Biểuhình(phenotype)làcáchmàkiểugenbộclộthànhnhữngđặcđiểmquansátvàđo lườngđược.Biểuhìnhbaogồmnhữngđặcđiểmthểxácnhưchiềucao,trọnglượng,màumắt,màudacũngnhưnhữngnétđặcđiểmtâmlýnhưtríthôngminh,ócsángtạo,nhâncáchvàxuhướngxãhội.Mỗikiểugencóhẳnmột loạt những cách thể hiện của biểu hình.Giả sử ta có thể nhận diện tất cả các genkhiếnchomột trẻVTNhướngnộihayhướngngoại.Vậy, tacó thểđoán trướcmứcđộhướngnộihayhướngngoạitừsựhiểubiếtnhữngđếncụthểnàođóđượckhông?Câutrảlời là “không”, bởi vì cho dù có biết hoàn toànmẫu gen của chúng ta thì hướng nội–hướngngoạilàmộtnétđặcđiểmđượcđịnhhìnhbởikinhnghiệmsuốtcuộcđời.Vídụ,

chahoặcmẹcóthểkhuyếnkhíchmộtđứatrẻhướngnộithamgiavàonhữnghoạtđộngxãhộiđểnótrởnênhòađồnghơn.

Những mã di truyền khiến trẻ VTN phát triển theo một cách nhất định, và môitrườnghoặclàđáplạihoặclàkhôngđáplạisựpháttriểnnày.Vídụ,kiểugencủavàitrẻVTN“quyđịnh”chúnglàhướngnội,đềcaotínhcáchhướngvàotrong,tuynhiênsốngtrongmôitrườngcổsúysựgiaoduvàgiaothiệpxãhộithìchúngsẽtrởnênhướngngoạihơn.NhưngdẫusaothìtrẻVTNcókiểutrênhướngnộithườngkhônghướngngoạimạnhmẽ.Phạmviphảnứnglàphạmvinhữngbiểuhìnhchomỗikiểugen,phảnánhtầmquantrọng của sự cản trở hay khích lệ củamôi trường.Mỗi kiểu gen ưu ái hưởng ứng vớinhữngmôitrườngnhấtđịnh,vàkiểugennàythíchứngnhiềuhơnkiểugenkhác.

Sandra Scarr (1984) giải thích phạm vi phản ứng như sau: mỗi chúng ta cómộtphạmvitiềmnăng.Chẳnghạnmộtcánhâncóthểthấphơnmứctrungbình,chodùcóđượcnuôidưỡngtốtnhưthếnàochăngnữathìngườicógen“lùn”sẽkhôngthểnàocaohơnmứctrungbìnhđược.Scarrtinrằngnhữngnétđặcđiểmnhưtríthôngminh,hướngnộicũngpháttriểntheolối tươngtự.Tứclàcómộtphạmvimàmôitrườngcóthểhunđúcthêmtríthôngminh,nhưngtríthôngminhkhôngphảihoàntoàndễuốnnắn.Phạmviphảnứnggiúpchúngtacóthểtínhtoánsựxêxíchcủatríthôngminh.

Kiểu gen, ngoài việc sản sinh ra nhiều biểu hình, có thể sinh ra những các điểmmiễnnhiễmvớinhữngthayđổidữđộitrongmôitrường.Nhữngđặcđiểmđócókhuynhhướngnằmtrênmộtlộtrìnhphát triểnriêngbiệt,bấtchấpsựtấncôngcủamôitrường.Tạođườngkênhlàquytrìnhmànhữngđặcđiểmđitheomộtlộtrìnhhaymộtconđườngpháttriểnnhỏhẹp.Rõràngđólànhữnglựclượngbảotồngiúpđỡhaychechắnchocánhânthoátkhỏinhữngtháicựccủamôitrường.Chẳnghạn,nhàtâmlýpháttriểnJeromeKagannghiêncứunhữngđứatrẻởGuatemalavàthấyrằngtuychúngbịsuydinhdưỡngtrầmtrọnghồisơsinhnhưngsauđóvàothờiđồngấuvẫnpháttriểnbìnhthườngvềmặtxãhộivànhậnthức.

NHỮNGPHƯƠNGPHÁPNGHIÊNCỨUHÀNHVIGenhànhvilànghiêncứumứcđộvàbảnchấtnềntảngditruyềncủahànhvi.Theo

đó hành vi được quyết định bởi sự tác động qua lại giữa di truyền vàmôi trường.Đểnghiêncứuảnhhưởngcủaditruyềnlênhànhvi,họthườngnghiêncứucáccặpsinhđôihoặcconnuôi.

Trongnghiêncứu trẻ sinhđôi, sosánhsự tươngđồngvềhànhvicủa trẻ sinhđôiđồngnhấtvới trẻ sinhđôihaihợp tử.Trẻ sinhđôiđồngnhấthay sinhđôimộthợp tử(indenticaltwins)làtừmộtnoãnduynhấtđượcthụtinhsauđóphânchiathànhhaithainhi cùng phái tính là giống nhau về mặt di truyền. Trẻ sinh đôi hai hợp tử (fraternaltwins)làdohainoãncùngthụtinhmộtlúc,trẻcóthểkhácbiệtnhauhoàntoàncảvềgiớitínhlẫnbềmặtdi truyền.Trẻsinhđôihaihợptửkhôngkhácgìanhcóemkhôngsinhđôi.Trongmộtnghiêncứuvềtínhhướngngoạivàsựổnđịnhtâmlýcủa7.000cặpsinh

đôingườiPhầnLan,kếtquảnhữngcặpsinhđôiđồngnhấtcónhiềunéttươngđồnghơnnhữngcặpsinhđôihaihợptử-chothấyvaitròcủaditruyềnđốivớihainétnhâncáchkểtrên.Tuynhiênnghiêncứutrẻsinhđôicònmanglạinhiềukếtquảkhác.Chẳnghạn,trẻsinhđôiđồngnhấtthườnggầngũinhaunhư“mộtbộ”vàthườngchơicùngnhauhơntrẻsinhđôihaihợptử.Nhưvậythìnhữngnéttươngđồngcủatrẻsinhđôihợpnhấtcũngcóthểlàdoảnhhưởngcủamôitrường.

Trongnghiêncứuconnuôi,nhữngnhànghiêncứumuốnkhámpháxemnhữngđặcđiểmvềhànhvivàtâmlýcủaconnuôigiốngvớichamẹnuôi(ngườichotrẻkhôngkhígiađình)haychamẹđẻ(ngườichiasẻnhữngnétditruyền)củachúnghơn.Mộtlĩnhvựcnghiêncứunữalànghiêncứutrẻconnuôivớicácanhchịemruộtcủachúng.Mộtnghiêncứuchothấy:đểtiênđoántrìnhđộtiếpthukiếnthứccủaconnuôi,nếudựavàochỉsốIQ(chỉsốthôngminh)củachamẹđẻsẽdễđoánhơnlàdựavàochỉsốIQcủachamẹnuôi.DomốiquanhệditruyềngiữatrẻconnuôivàchamẹđẻchonênyếutốditruyềnảnhhưởngtớichỉsốIQcủatrẻ.

TÍNHTÌNHTínhtìnhlàkhuônmẫuhànhvivàlốiphảnứngđặcthùcủacánhân.Vềkhuônmẫu

hànhvibiểuhiệnchotínhtìnhcủatrẻVTN,cóđứacựckỳsôiđộng,cóđứalạilặnglẽ;cóđứamêthíchthámhiểmkhôngngừng,cóđứalạiíttòmò;cótrẻcởimởvớimọingườicótrẻlạielệ,trầmtính.Mộtvấnđềđượctranhluậnrộngrãikhinghiêncứuvềtínhtìnhcủatrẻ VTN là xác định những chiều hướng tính tình chính. Alexander Chess và StellaThomas(1977)tinrằngcóbakiểu(haybanhóm)tínhtình,đólà:

1. Trẻ dễ tính: nhìn chung có tâm trạng tích cực, dễ tạo lập nên những nề nếpthườngnhậtvàdễdàngthíchnghivớinhữngkinhnghiệmmới.

2.Trẻkhótính:cókhuynhhướngphảnứngtiêucực,haycàucạu,khóhìnhthànhnềnếpthườngngàyvàchậmphảnứnglạivớinhữngkinhnghiệmmới.

3.Trẻ chậmhưởngứng:Mức độ năng động thấp, thiên về tiêu cực, cómức độthíchnghikém,vàchuyểnbiếntâmtrạngchậm.

BanhómtínhtìnhcơbảnđượctrìnhbàyởbảngB3.1nhưsau:

Nhữngchiềuhướngtínhtình Môtả

Nhómtínhtình

Dễtính Khótính Chậmhưởngứng

Nhịpđiệuthườngnhật Tìnhtrạngăn,uống,ngủvàbàitiết.

Bìnhthường

Thấtthường

Mứcđộnăngđộng Mức độ chuyển hóa nănglượng

Cao Thấp

Phương pháp tiếpcận

Sự dễ dàng tiếp cận nhiều người và tìnhhuốngmới. Tíchcực Tiêu

cựcTiêu

cực

Khảnăngthíchnghi Sứcchịuđựngsự thayđổi trongnhữngkếhoạchthườngnhật Tíchcực Tiêu

cựcTiêu

cực

Phẩmchất tâmtrạngthốnglĩnh Mứcđộảnhhưởngtíchcựchaytiêucực Tíchcực Tiêu

cực

Cường độ biểu lộtâmtrạng

Mức độ ảnh hưởng khi hài lòng, bấtmãn,hạnhphúc,buồnrầu.

Chậmđiềuhòa

Cao Thấp

Xaonhãng,chúý,phảnđối Dễbịphântâm

Ghichú:Bảngnàychỉranhữngchiềuhướngchủyếutrongviệcnhậndiệncácnhómtínhtìnhcơbảnvàmứcđộphảnứngđốivớitừngđặcđiểmthenchốt.Nhữngôtrốngchỉrarằngchiềuhướngđókhôngliênquanmậtthiếtđếnnhómtínhtìnhcơbản.

ChessvàThomaschobiếttrongsốtrẻhọnghiêncứuthì40%thuộcnhómdễtính,10% thuộc nhóm khó tính và 15% thuộc nhóm chậm phản ứng. Năm 1998, dựa vàokhung những nhóm tính tình cơ bản của Chess và Thomas,Mary Rothbart và JohnnBateschia tính tình thành: (1)Ảnhhưởngvàphươngpháp tíchcực (thiênvề tínhcáchhướngnội/hướngngoại;(2)sựbiểulộtìnhcảmtiêucực(3)sựkiểmsoátbảnthân.

Mộtsốhọcgiả,gồmcảChessvàThomas,coitínhtìnhnhưmộtđặcđiểmbẩmsinhổnđịnh,sauđóđượcđịnhhìnhvàuốnnắnbởinhữngkinhnghiệmsaunàycủatrẻvàtrẻVTN.Điềunàyđặtracâuhỏivềảnhhưởngcủaditruyềnđốivớitínhtình.Nhữngnghiêncứutrẻsinhđôivàconnuôiđưaracâutrảlờirằngditruyềncómộtảnhhưởngbềnvữngđếntínhtình.Tuynhiên,mứcđộảnhhưởngthườnggiảmdầnđikhitrẻlớnlên,điềunàycủngcốchoniềmtinrằngkinhnghiệmcóthểuốnnắntínhtình.RấtkhópháthiệnnhữngdấuhiệuchỉtínhtìnhởtrẻVTN.

Tính tìnhkhókhănhoặcsự thiếukiểmsoátkhiến trẻVTNcónguycơgặpnhữngvấnđềvềhànhvi.TínhtìnhkhókhănởtrẻVTNcócanhệvớitrầmuất,sửdụngmatúy,stresstrongcuộcsốngthườngnhậtvàítđượcsựcảmthông,nângđỡcủagiađình.Nhữnghànhviđượccoilàtínhtình“thiếukiểmsoát”(nổigiận,lơđễnh)thờimẫugiáo(từ3–5tuổi)cóliênquanđếnnhữngvấnđềhànhvibênngoài(nhưhunghăng,xốcnổi,buôngthả)vànhữnghànhvikhôngđúngmựckhiếnchamẹvàgiáoviênlongạitrongthờiđầuVTN(13–15tuổi).Cũngtrongquãngtuổitươngtự,tínhtìnhhiềnhòa”(thânthiện,háohứcthămdòhoàncảnhmới)ítliênquanđếnvấnđềbêntrong(loâu,uấtức)ởtrẻtrai.Mởrộngnghiêncứunày,dưới trẻ3 tuổibịứcchếkhi lớn lên thườngcónhữngvấnđềhànhviởtuổi21hơnnhữngtrẻdễthíchnghi,trầmtínhvàtựtin.

Khuôn–mẫu–vừa–khít tuyênbố rằngsự thíchnghicủa trẻVTNtốtnhấtkhicósựhàihòagiữatínhtìnhcủatrẻvớinhữngyêucầucủamôitrườngxãhội(chẳnghạnnhưnỗimongchờ,tháiđộcủachamẹ,bạnĐTL,giáoviên).ChamẹcóconVTNkhótínhvàchậmhưởngứng thườnghaybựcbội,giậndữvả tẩychayconmình.Họxa lánhbỏbêconhoặcsỉvả,mắngnhiếc,trừngphạtchúng,khiếnchotrẻVTNđãkhókhăncàngkhókhănhơn.ChamẹphóngkhoángdễtácđộngđếnconVTNkhókhănhơn.

TÌMHIỂUDITRUYỀNVÀMÔITRƯỜNGCácnhànghiêncứuhànhvidodi truyềndù tin rằngdi truyềnđóngvai tròchính

yếutrongsựpháttriểncủatrẻVTN,nhưngvẫnđặcbiệtquantâmtớisựkếthợpgiữaditruyềnvớimôitrường.

MỐIQUANHỆDITRUYỀN-MÔITRƯỜNGMốiquanhệnàyámchỉảnhhưởngcủagenditruyềntớibốicảnhmôitrườngmàcá

nhân sống – cá nhân thừa hưởng môi trường nối kết tới khuynh hướng gen của họ.SandraScarr(1993)môtảbacáchdi truyềnvàmôitrườngkếthợpvớinhau: thụđộnggợimởvàchủđộng.

Mốiquanhệkiểugen–môi trườngthụđộngxảyrakhichamẹđẻ tạomôi trườngchămsóc,nuôidạy trẻ.Chẳnghạn, chamẹcógen thôngminh,đọcgiỏi.Dohọcókỹnăngđọctốtvàhamthíchđọcnênhọthườngmuasáchvởchoconcái.Kếtquả,concáihọcũngđượctruyềngentrộiđóvàrồicũngcókỹnăngđọc.

Mốiquanhệkiểugen–môitrườnggợimởxảyradokiểugencủatrẻgợiranhữngkiểumôitrườngxãhộivàthểxáccụthểnàođó.Vídụtrẻnhỏhaycười,linhhoạtsẽnhậnđượcsựphảnhồixãhộinhiềuhơnlàtrẻthụđộng,imlặng.TrẻVTNcótinhthầnhợptácsẽkíchthíchnhữngphảnhồicótínhhướngdẫn,đánghàilòngtừngườilớnxungquanhhơnlànhữngđứatrầmtính,íthợptác,táchbiệt.Thiếuniênmanggennăngđộngthườngthamgiacácđộinhómthểthaoởtrườnghaymôitrườngcóhơihướngvậnđộng.

Mốiquanhệkiểugen–môitrườngchủđộngxảyrakhitrẻvàtrẻVTNtựtìmkiếmmôitrườngmàchúngthấylàđồngcảmlàphấnkhíchvớimình.Cánhânđitìmcái“ngócngách”thíchhợpvớikhảnăngcủamình.TrẻVTNlựachọntừmôitrườngxungquanhnhữngkhíacạnhmàchúngđáp lạivàhọchỏihay làmngơ.Sự lựachọnchủđộngnàyliênquantớikiểugencụthể.Vídụ, trẻVTNduyêndángthườnggiaoduvớibạncùngtranglứacũngquyếnrũdễthươngnhưmình.Trẻthíchâmnhạcđitìmmôitrườngcahátkhảdĩcóthểbộclộtốtnhữngkỹnăngcủamình.

Scarrtinrằngsựliênquanmậtthiếtcủabamốiquanhệkiểugen–môitrườngtrênlàmthayđổisựpháttriểncủatrẻtừsơsinhtớithờiVTN.Trongthờisơsinhphầnlớnmôitrườngtrẻtrảiqualàdongườilớncungcấp,vìvậymangtínhthụđộngnhiềuhơnkhitrẻlớnlên,tiếpxúcnhiềukinhnghiệmngoàiảnhhưởngcủagiađình.

NHỮNGẢNHHƯỞNGMÔITRƯỜNGĐƯỢCCHIASẺVÀKHÔNGCHIASẺCácnhànghiêncứuhànhvidoditruyềntinrằngvaitròcủamôitrườngtrongmối

quan hệ di truyền–môi trường còn do kinh nghiệm chia sẻ hay không chia sẻ của trẻVTN.TheoRobertPlomin (1993),môi trườngchămsócchia sẻgâybiếnđổi rất ítđếnnhâncáchvàsởthíchcủatrẻVTN.Nóicáchkhác,ngaycảhaitrẻVTNsốngchungnhàvới cùng chamẹ thì nhân cách của chúngcũngvẫnkhácnhau.Nhữngảnhhưởngcủamôi trường chia sẻ là những kinh nghiệm chung của trẻVTN như là nhân cách, thiênhướngintuệcủachamẹ,tầnglớpxãhộicủagiađình,hàngxóm.NgượclạinhữngảnhhưởngmôitrườngkhôngchiasẻlàkinhnghiệmđộcđáocủariêngtrẻVTN,cảtronglẫn

ngoàigiađình,mànókhôngcóchungvớinhữnganhchịemruộtkhác.Chamẹ thườngkhônghànhxửgiốngnhưcáccon,vàconcáicũng thườngkhông

hànhxửgiốngvớichamẹ.Tronganhchịemruộtcũngcónhữngnhómbạnbèvàgiáoviênkhácnhauởtrường.O'Connor(1995)nghiêncứumôitrườngkhôngchiasẻmẹvàchavàanhchịemruộtkhigiảiquyếtvấnđề.Kếtquả, trungbình67%hànhvicủa trẻVTNvà65%hànhvicủachamẹcóthểđượcgiảithíchbởikinhnghiệmmôitrườngriêngbiệt.EleanorMaccoby(1992)tranhluậnrằngbốicảnhgiađìnhđượcchiasẻlàrấtquantrọngvớimọithànhviêngiađình.TrẻVTNquansátcáchchamẹđốixửvớianhchịemruộtvàhọchỏitrựctiếptừchínhnhữngkinhnghiệmchúngtrảiqua.Bầukhôngkhívàtâmtrạngbaophủlêntấtcảmọingườiliênquan.

KẾTLUẬNVỀDITRUYỀNVÀMÔITRƯỜNGTómlại,cảgenvàmôitrườngđềurấtcầnthiếtchotrẻVTNtồntại.Khôngcógen

vàkhôngcómôitrườngthìđềukhôngcócánhân.Ditruyềnvàmôitrườngvậnhành–hợptác–cùngvớinhauđểcùngtạoratríthôngminh,tínhtình,chiềucao,trọnglượng,khảnăng trên sânbóng rổ,khảnăngđọc,v.v…Mộtcôgáixinhxắn, thôngminh,nổitiếngđượcchọnlàmlớptrưởngtrongtrườngtrunghọcthìsựthànhcôngcủaemlàdoditruyềnhaydomôitrường?Dĩnhiên,câutrảlờilàdocảhai.Bởivìsựảnhhưởngcủamôitrườngphụthuộcvàonhữngđặcđiểmgenmàcánhânđượctạohóabancho,chúngtagọilàhaiyếutốhòaquyệnvàonhau.

Mối quan hệ của di truyền vàmôi trường không phải là cộng thêmvào kiểu bấynhiêuđóphầntrămtựnhiênvàbấynhiêuđâyphầntrămkinhnghiệm.Quanđiểmđócũrồi.Cũngkhôngchínhxáckhinóigenchỉphôbàytrọnvẹnmộtlần,khoảnglúcmangthaihaysinhra,rồisauđóchúngtamangluôncảdisảngencuảmìnhvàothếgiớivàđểmặcnóđưamìnhđibaoxa thìbao.Gensảnxuấtraproteinsuốtcuộcđời, trongnhiềumôitrườngkhácnhau;hoặcchúngkhôngsảnsinhraprotein,tùythuộcxemmôitrườngchămsóclàvỗvềhaykhắcnghiệt.Sựquyệnlẫnnàymạnhmẽđếnđộ,hỏirằngcáinàoquantrọnghơn,tựnhiênhaynuôidưỡng,cũnggiốngnhưhỏixemtronghìnhchữnhậtchiềudàihaychiềurộngcáinàoquantrọnghơn.

Quanđiểmhòatrộnlà:nhiềuhànhviphứctạpcósựchồngxếpgen,khiếncánhâncókhuynhhướngpháttriểntheomộtquỹđạocụthểnàođó.Nhưngsựpháttriểnthậtsựđòihỏinhiềuhơnnữa:môitrường.Màmôitrườngthìrấtphứctạp,cũngnhưsựtrộnlẫngenmàchúngtađượcthừahưởng.Phạmviảnhhưởngcủamôitrườngtrảidàitừnhữngđiềuchúngtatómgọnlà“nuôidưỡng”(nhưchamẹ,độnglựcgiađình,trườnghọc,nơicư trú) tớinhữngyếu tốsinhhọc (virus,biếnchứngkhi sinh,những thông tin trong tếbào).

Hãytưởngtượng,cómộtnhómgen“quyđịnh”tínhbạolựctrongtrẻVTN(đâychỉlàgiảthuyếtbởivìchúngtakhôngbiếtcósựkếthợpnàonhưvậy),trẻVTNmanggennàycóthểsốngtrongmộtthếgiớichamẹyêuthương,dinhdưỡnghợplý,nhiềusáchvở

vànhiềunhàgiáouyênbác;hoặcthếgiớimàchamẹkhôngđếmxỉadấnconcái,khuphốnơisinhsốngcóđấusúngvàtộiphạmhàrầmmỗingày,trườnglớptồitàn.TrongnhữngmôitrườngđógencủatrẻVTNsẽsảnsinhranhữngđặcđiểmtộiphạm?Cũngcầnghichúrằnglớnlêntrongtấtcảnhững“thuậnlợi”khôngchắcđãbảođảmchothànhcông.TrẻVTNtừnhữnggiađìnhgiàucó,đượctiếpcậnvớisáchvở,trườngtốt,đidulịch,cógiáoviêndạykèmnhưngvẫncóthểhọcdốtvàkhôngthànhđạt.Tươngtự,“nghèonàn”“bấtlợi”,khôngnhấtthiếtcóđịnhmệnhlà“đentối”–nhiềutrẻVTNnghèođãtậndụngmọicơhộicósẵnđểhọcvàtìmcáchvươnlêntrongcuộcđời.

Sựtranhcãitựnhiên–nuôidưỡnggầnđâynhấtnổilênkhiJudithHarris(1998)xuấtbảncuốnTheNurtureAssumption (Địnhkiếnnuôidưỡng).Bà tranh luận rằngvai tròcủa chamẹ trongviệc địnhhìnhhànhvi của con cái tuổi nhỏ lẫn tuổiVTN là rấtmờnhạt.Lamắngchúng,ômấpchúnghayđọctruyệnchochúngnghecũngkhôngtácđộngđếnviệcchúngbiếnchuyểnnhưthếnàovàtrởthànhngườirasao.Theobà,genditruyềnvàbạnĐTLcóvaitròquantrọnghơncảchamẹtrongsựpháttriểncủatrẻvàtrẻVTN.

HarrisđúngtrongvấnđềgenvàtrongcảvấnđềbạnĐTL,nhưngbàsaikhibảochamẹkhôngcóảnhhưởnggì.RấtnhiềunghiêncứuvềtầmquantrọngcủachamẹtrongsựpháttriểncủatrẻvàtrẻVTN(xemchương5).Hãyxétởmộtgócđộ:hànhhạtrẻ.Nhiềunghiêncứuchothấykhithamẹđánhmắngconcáithìchúngsẽcóvấnđềtrongviệcbộclộcảmxúc,trởnêncocụmvớimọingười,vềsaupháttriểnthànhloâuvàtrầmuất,rốiloạn,gặpkhókhănkhibướcvào thờiVTN.Chuyêngiavề sựphát triểncủa trẻ emT.BerryBrazelton(1998)bìnhluậncuốnTheNurtureAssumptionquá“giậtgân”,gâyxáotrộn đến nỗi làm giảm giá trị của chamẹ và những gì chamẹ làm…Theo quan điểmtrongsáchthìchamẹcóthểnói“Nếuchúngtôikhôngcóvaitrògìthìviệcgìchúngtôiphảimấtcôngdạydỗconcáimình?”,“ĐiềuđóthậtkinhkhủngkhitrẻvàtrẻVTNcầnmộtnềntảnggiađìnhvữngchắc”.NgaycảJeromeKagan,mộtnhàvôđịchvềtầmảnhhưởngcủasinhhọclênsựpháttriểncũngbàibáccuốnsáchcủaHarrisvàkếtluậnrằngchodù trẻchịuhợp tác,cạnh tranh,cóphươnghướnghaykhông thìchúngvẫnbịảnhhưởngnặngnềbởichamẹ,dùtốthayxấu.

THỜIDẬYTHÌSựpháttriểnbộtphátbừngnởtrongthờidậythìtậptrungvàonhữngthayđổithể

xácvàtâmlý.NHỮNGTHAYĐỔIVỀTHỂXÁCĐểhiểusựthayđổivềthểxácởtuổidậythì,chúngtacùngthămdòtìmhiểunhững

ranhgiớivàtácnhânquyếtđịnh,thayđổihoóc–môn,thayđổivềchiềucao,trọnglượng,tínhdụccủatuổidậythì.

NHỮNGRANHGIỚIVÀTÁCNHÂNQUYẾTĐỊNHCỦATUỔIDẬYTHÌTuổidậythìcóthểkhôngrơivàothờiVTN.Vớihầuhếtchúngta,tuổidậythìkết

thúckhálâutrướckhithờiVTNbộtphát,mặcdùtuổidậythìlàdấuhiệuquantrọngnhấtcho sự bắt đầu thờiVTN.Vậy dậy thì là gì?Dậy thì là giai đoạn trưởng thành nhanhchóng về thể xác liên quan đến hoócmôn và những thay đổi về cơ thể thường xảy ratrongthờiđầuVTN.

Hãytưởngtượngvềmộtđứatrẻchậpchữngbiếtđinhưngđãhộiđủnhữngđặcđiểmcủatuổidậythì–trẻgái3tuổimàvúnởđầyđủcònbétraithìvỡgiọng.Đólàhìnhảnhchúngtasẽthấyvàonăm2250nếuđộtuổidậythìđangngàymộtsớmhơntheonhịpđộnhưngàynay.ỞNa–uy,lầnđầucókinhcủabégáilàtuổi13,sovớituổi17hồithậpniên1840.ỞMỹ,trungbìnhtuổicókinhlầnđầugiảmxuống4thángmỗithậpniêntrongthếkỷ20vừaqua.May thay,chúng tachưa thấyđứa trẻchậpchữngbiếtđidậy thì,bởivìnhữnggìxảyratrongthếkỷvừaqualàkếtquảcủamứcđộdinhdưỡngvàchămsócsứckhỏecao.NhiềuthôngtinchorằngkỳkinhđầutiênbắtđầusớmhơnlàtừThờiđạiCôngnghiệp,khimàmứcsốngtăngvàcónhiềutiếnbộtrongyhọc.

Nhữngyếutốgenditruyềncũngliênquantớituổidậythì.Dậythìkhôngđơngiảnchỉlàdomôitrường.Nhưđãnóiởtrên,trongkhidinhdưỡng,sứckhỏevànhữngyếutốkhácảnhhưởngtớithờigianvàchuyểnbiếncủatuổidậythì,thìcấutrúcgencũngquyđịnhbảnchấtcủaloàingười.Mộtyếutốchínhyếunữalàkhốilượngcơthể.Kỳkinhđầutiênxảyraởtrẻgáicótrọnglượngtươngđốihoànchỉnh–trọnglượngcơthểtrêndưới50kg(consốnàyđúngvớitrẻphươngTây)cóthểkíchthíchkỳkinhđầutiênbộtphát.Từkỳkinhđầutiên,trẻgáibắtđầumậpphìravàtăng17%trọnglượngcơthể.VớitrẻVTNmắcchứngbiếngăn,khiếntrọnglượngsụtxuốngthêthảm,vàtrẻchơimộtsốmônthểthaonhưthểdụcdụngcụcóthểnhiễmchứngvôkinh(mấthayngưngkinh).

Tómlại,nhữngtácnhânquyếtđịnhthờidậythìlàdinhdưỡng,sứckhỏe,ditruyềnvàthểtạngcủatừngcánhân.Đếnnayvẫncònnhiềutranhluậnvềsựthayđổicựcnhanhcủatuổidậythì.Nênnhớ,thờidậythìkhôngphảilàmộtsựkiệnđơnlẻ,độtngột.Tacóthểthấycậubéhaycôbéđódậythì,nhưngxácđịnhchínhxáclúcbắtđầuvàkết thúccủanóthìthậtkhókhăn.Ngoạitrừkỳkinhđầutiênxảyravàocuốigiaiđoạndậythì,cònlại thìkhôngcódấuhiệunàobáotrướccả.Contraimọcriamépvàmộngtinhlầnđâucũngđượccoinhưdấuhiệudậythì,nhưngcảhaiđềukhónhậnra.

NHỮNGTHAYĐỔIVỀHOÓC-MÔNNgoàiriamépđầutiênởtrẻtraivàhôngnởrộngởtrẻgáilàsựthayđổihoóc–môn,

nhữngchấthóahọccựcmạnhdonhữngtuyếnnộitiếtâmthầmtiếtravàđượcmáuđưađikhắpcơthể.Vaitròcủahệthốngnộitiếtởtuổidậythì liênquanđếnsựhoạtđộngcủacấutạodướiđồi(hypothala–mus),tuyếnyênvàcáctuyếnsinhdục.Cấutạodướiđồilàmột cấu trúc nằm ở phần não nước có chức năng kiểm soát sự đói, khát và tình dục.Tuyếnyên là tuyếnnội tiếtquan trọngđiềukhiển sự tăng trưởngvàổnđịnhcác tuyếnkhác.Tuyếnsinhdục làcác tuyếnchỉgiới tính– tinhhoànởnamvànoãnsào (buồngtrứng)ởnữ.

Hệ thống hoóc–mônhoạt động như thế nào?Tuyến yên phát đimột tín hiệu quagonadotropin (hoóc–mônkích thích tinhhoànvànoãn sào) tới tuyến thíchhợpđể sảnxuấtrahoóc–môn.Sauđótuyếnyên,quasựkếthợpvớicấutạodướiđồi,dòtìmxemkhinào thì lượng hoóc–môn vừa đủ và phản ứng lại bằng cách duy trì việc tiết ragonadotropin.

Hai loại hoóc–môn chính, quan trọng cho sự phát triển trong thời dậy thì làandrogen(kích thích tốnam)vàestrogen(kích thích tốnữ).Quansátandrogennàovàestrogen nào tiết ra mạnh nhất trong suốt thời dậy thì, các nhà nghiên cứu cho thấy:testosterone là một androgen đóng vai trò quan trọng trong thời dậy thì của trẻ nam.Lượngtestosteronegia tăngtỉ lệ thuậnvớinhữngthayđổi trongcơthểcủatrẻ trai–bộphận sinh dục ngoài phát triển, tăng chiều cao, giọng nói thay đổi. Esfradiol là mộtestrogenđóngvaitròquantrọngtrongsựpháttriểndậythìcủacongái.Lượngestradioltăngcaothìvúvàtửcungpháttriển,khungxươngthayđổi.Lượngtestosteronegiatănggấp18lầnởnamnhưngchỉgấphailầnởnữtronggiaiđoạndậythì.Chúý:estradiolvàtestosteroneđềucóởcảnamlẫnnữ,nhưngtestosteronetrộihơnởnamvàestradioltăngmạnhhơnởnữ.

Hoóc–mônkíchthíchlôngmọcnơingựcnamvàtạođườngcongchovúngườinữgópphầnpháttriểntâmlýtuổidậythì.Theomộtnghiêncứu108emtraivàemgáibìnhthườngtuổitừ9–14,cácemtraicókhảnăngxãhộicaothườngcólượngtestosteronetăngcaohơn.Mộtnghiên cứukhác60 emnamnữ cũngđộ tuổi ấy, trẻ gái có estradiol caothường dễ tức giận, hung hăng hơn. Tuy nhiên, ảnh hưởng của hoóc–môn chiếmmộtphầnrấtnhỏtrongsựpháttriểncủatrẻVTN.Vídụ,nhữngyếutốxãhộichiếmtừhaitớibốnlầnsovớibiếnđổihoóc–môntrongsựtrầmuấtvàtứcgiậncủatrẻgái.Hànhvivàtâmtrạngcóthểảnhhưởnghoóc–môn.Stress,cáchănuống,tậpthểdục,hoạtđộngtìnhdục, căng thẳng, trầmuất có thểkích thíchhaykìmhãmhệ thốnghoóc–môn.Tóm lạihànhvivàhoóc–mônliênquanchặtchẽvớinhau.

Hình3.1pháchọavị trívàchứcnăngcủacác tuyếnnội tiếtchính.Dolẽchúngtanghiêncứuvaitròquantrọngcủahệthốngnộitiếtởthờidậythì,nêncầnchúýtớinhữngthayđổithểxácđặctrưngcủatuổidậythì.

CHIỀUCAO,TRỌNGLƯỢNGVÀSỰTRƯỞNGTHÀNHVỀGIỚITÍNHNhữngthayđổivềthểxácthấyrõrệtnhấttrongthờidậythìlàthayđổivềchiềucao,

trọnglượng,nhữngcơquansinhdục.Chiềucaovà trọng lượng.Nhưhình3.2, trẻgáiđạtđến sựphát triểnbùngphát

trướctrẻtraihainăm.Thờibắtđầupháttriểnbùngphátởgái lànăm9tuổivàởtrai lànăm11tuổi.Caođiểmdậythìxảyraquãng11,5tuổiởgáivà13,5tuổiởtrai.Trongsuốtquátrìnhlớnphổngnày,trẻgáităngchiềucaotrungbìnhmỗinămchừng9cm,vàtrailà10cm.GáihaytraicaohơnhaythấphơnbạnĐTLtrướcthờiVTNthìthườngvẫnduytrìnhư thế suốt thờiVTN.Nhiềuxãhộihaycó thànhkiếnxấuđốivớinhữngcậubé lùn.

Vào giai đoạn đầu của thờiVTN, trẻ gái có khuynh hướng cao hơn hay bằng con traicùngtuổi,nhưngđếnnhữngnămhọccuốicấp,hầuhếtcontraibỗng“nhổgiò”vàcaovượtcongái.MặcdùcóthểdựavàochiềucaohồihọccấpIđểtiênđoánchiềucaosaunày, nhưng trong thờiVTN vẫn có những cá nhân cao vổng lên, bỏ xa bạnĐTL. Cỡchừng30%chiềucaovàothờicuốiVTNliênquanđếnchiềucaohồihọccấpI.

TỉlệtrẻVTNgiatăngtrọnglượngcũngxấpxỉtươngđươngvớisựpháttriểnchiềucao.Nhữngđiểmmốctăngcânthườngtrùngkhớpvớithờibùngphátdậythì.GiaiđoạnđầuVTN,gáithườngthừacânhơntrai,nhưngởtuổi14thìcontrailạivượtlên.

Sựtrưởngthànhvềgiớitính.Hãycùngnhớlạinhữngthayđổiđộtngộttrongthờibộtphátdậy thì củabạn.Nhữngbộphậncơ thểnào thayđổi trước?Thayđổinhư thếnào?Cácnhànghiêncứunhận thấyởcon trainhữngđặcđiểmdậy thì theo thứ tựnhưsau:tăngkíchthướcdươngvậtvàtinhhoàn,xuấthiệnlôngmuthẳng,giọngnóithayđổinhẹ,xuấttinhlầnđầutiên(thườngxảyraquathủdâmhoặcmộngtinh),cólôngmuquănxoắn,mọclôngnách,giọngnóithayđổirõ,vàmọcrâu.Bavùngtrưởngthànhgiớitínhdễthấynhấtởcontrailàdươngvậtdàira,tinhhoànpháttriểnvàcólôngmặt(râuria).

Nhưđãnóiở trên, thờidậythìđếnsớmhơntanhậnthấy.Thứtự thayđổi thểxácnhưsau:đầutiênlàmộttronghaivúsẽtora,hoặclôngmuxuấthiện,tiếptheolàlôngnách.Cùnglúcchiềucaotănglên,hôngnởrộnghơnvai.Kỳkinhđầutiênxuấthiệnvàocuốithờidậythì.Banđầuchukỳkinhnguyệttrồisụtthấtthường.Sáubảynămđầutiênsẽkhôngphóngnoãnvàomỗichukỳkinhnguyệt.Vài trườnghợphainămsaukhicókinhlầnđầuđãcó thểsinhsản.Khôngcó thayđổigiọngnóinhưởcontrai.Đếncuốithờidậythì,haivúđã trònhoàntoàn.Haiđiềudễnhậnthấynhấtở trẻgái làvúnởvàmọclôngmu.

Hình3.3minhhọalộtrìnhpháttriểnđiểnhìnhcủanamvànữtrongthờidậythì.Quytrìnhdậythìthườngbắtđầulúc10tuổi–13,5vàkếtthúclúc13–17tuổiởtrẻ

trai.Quãngthờigiannàyđủrộngđểchotrẻtraicùngtuổicóthểbắtđầuvàhoàntấtthờidậythìởnhữngthờiđiểmhoàntoànkhácnhau.Vớitrẻgái,kỳkinhđầutiêncònxêxíchrộnghơnnữa,thôngthườngxêdịchtừ9–15tuổi.Dẫusaođómớichỉlàkhíacạnhthểxác.Trongthờidậythìnhữngyếutốtâmlýcũngthayđổidữdội.

NHỮNGKHÍACẠNHTÂMLÝVềmặttâmlý,thờidậythìbạnkhôngnhữngnghĩvềbảnthânkhácđimàchamẹvà

bạnbèbắtđầuhànhxửvớibạncũngkhác.Bạncóthểtựhàovềcơthểđangđổithaycủamình,chodùbạnbốirốivớinhữnggìđangdiễnra.Chamẹbạnkhôngcòncoibạnlàngườicóthểcùngngồitrêngiườngcoitivivớihọ,hayngườiđểhọhôntrướckhiđingủ.Cóítnghiêncứuvềthayđổitâmlýởtrẻtraihơnlàởtrẻgái,cólẽlàdosựkhácbiệttrongcáchđịnhnghĩakhinàothìsựquáđộởtrẻtraidiễnra.

HÌNHẢNHCƠTHỂ

Mộtkhíacạnhtâmlýdothểxácthayđổiởtuổidậythìlà:trẻVTNluônbịámảnhvềcơthểmìnhvàluôntưởngtượngranhữnghìnhảnhcơthểmìnhsẽnhưthếnào.Họcóthểnhìnvàogươngmỗingàyvàcókhikéodàihànggiờliềnđểsămsoixemcógìkhácthayđổitrêncơthểmìnhhaykhông.TrẻVTNđặcbiệtquantâmtớicơthểmìnhvàothờidậy thì (đầuVTN)hơnvào thờicuốiVTN,vìđó là thờiđiểmhọ íthài lòngvớicơ thểmìnhnhất.Nhữngđặcđiểmgiớitínhphânbiệtrõrệt.Nhìnchung,trẻgáibấtmãnvàhaytưởngtượngranhữnghìnhảnhtiêucựcvềcơthểmìnhhơntrẻtrai.Tốcđộthayđổiởtrẻgáicũngnhanhhơn,họbấtmãnvìmìnhmậpramauquátrongkhitrẻtrailolắngvìcơbắpmìnhkhôngpháttriểnnhưýmuốn.

KỲKINHĐẦUTIÊNVÀCHUKỲKINHNGUYỆTTừxưađếnnay,kỳkinhđầu tiênvốnđượccoi là“sựkiệnchính”,dấuhiệubùng

phát thời dậy thìởhầuhết trẻVTN.Kỳkinhđầu tiêngiới thiệumột cơ thểhoàn toànkhác,đòihỏisựthayđổiđángkểtrongsựtựnhậnthứcbảnthân,cóthểdẫnđếnnhữngkhủnghoảngchângiátrị.ChỉgầnđâymớicónhữngnghiêncứunghiêmtúcvềsựthíchnghivớikỳkinhđầutiênvàchukỳkinhnguyệtởnữVTN.Năm1994,mộtnghiêncứuvềphảnứngvới kỳkinhđầu tiênở639 trẻ gái.Hầuhết phảnứngbình thường, có trẻhoảngsợ,ngạcnhiên,cótrẻphấnkhíchvàphẫnứngtíchcực.Trongsố120trẻlớp5,lớp6đượcyêucầuchothôngtinchitiếtvềkỳkinhđầutiêncủamình,phầnlớnđềuđưaraphảnứngtíchcực–chỉđíchxácrằngđólàdấuhiệucủatuổitrưởngthành.Sốkháccholàbâygiờmìnhcóthểcócon,điềunàykhiếnmìnhgiốngnhưngườilớnvàgiốngvớihầuhếtbạnbè.Nhữngđiềutiêucựccáctrẻgáichỉralàsựphiềntoáivàvấtvảtrongkỳkinh(phảimấtcôngđeobăngvệsinh).Mộtphầnnhỏtrẻgáichobiếtkỳkinhđầutiênkhiếncơthểkhóchịu,giớihạnhoạtđộngvàlàmchocảmxúcthayđổi.

Nhữngcâuhỏimởrộnglàtrẻgáicóthôngtinvớingườikhácvềkỳkinhđầutiên;trẻđượcchuẩnbịđónnhậnkinhnghiệmđónhưthếnào;nónênquantới thời tiền/hậutrưởng thành ra sao.Tất cả trẻ đều thông báo chomẹmình ngay lập tức; phần lớn trẻkhông“hé răng”vớibấtkỳngườinàokhác;chỉcó1 trong5 trẻkểchomộtngườibạnnghe.Tuynhiên, sauhaihayba lầnhànhkinh,hầuhết trẻgáinóichuyệnvớinhauvềkinhnguyệt.Nhữngtrẻkhôngđượcchuẩnbịthườngcócámxúctiêucựcvềkinhnguyệthơn những trẻ được chuẩn bị. Trẻ có kinh lần đầu sớmhơn thường có khuynh hướngphảnứngtiêucựchơntrẻcókinhtrễhơn.Đasốtrẻgáicókinhlầnđầuđúngthờiđiểm,nhưngcũngcótrẻxuấthiệnkỳkinhđầutiênsớmhaytrễhơnbìnhthường.

TRƯỞNGTHÀNHSỚMVÀTRƯỞNGTHÀNHTRỄTrẻ bước vào thời dậy thì có khi đúng lúc, có khi sớm, có khi trễ. Khi trẻ VTN

trưởngthànhsớmhaytrễhơn,liệuchúngcócảmthấymìnhkhácbạnbè?TheoBerkeley(1965), trẻ trai trưởng thành sớm tự nhậnmình năng động, thành công hơn bạn ĐTLtrưởngthànhmuộn.Trẻgáitrưởngthànhsớmcũngcảmthấytươngtựnhưngkhôngmạnhmẽbằngnam.Tuynhiên theoPeskin (1967), trẻ trai trưởng thành trễ,ởđộ tuổi30, lại

pháttriểncảmxúcvềchângiátrịmạnhmẽhơntrẻtraitrưởngthànhsớm.Trẻtraitrưởngthành trễ có nhiều thời gian thăm dò nhiều chọn lựa hơn, họ tập trung phát triển sựnghiệpvàđạtthànhtựuđểtỏtínhưuviệtcủamìnhhơnsovớitrẻtraitrưởngthànhsớm,thườngchúýtớitìnhtrạngthểxác.

Đếnnhữngnghiêncứucuốithậpniên1980thìlạichorằng,trongthờiVTNítnhấttrẻtraitrưởngthànhsớmgặpthuậnlợihơntrẻtraitrưởngthànhtrễ.RobertaSimmonsvàDaleBlyth(1987)nghiêncứu450cánhânởMilwaukee,Wisconsintrongvòng5năm,bắtđầutừnămlớp6đếnlớp10.Từnghọcsinhđượcphỏngvấn;điểmkiểmtrahọckỳvàđiểmtronglớpcủahọcũngđượcthuthậplại.Vớitrẻgái,lấykỳkinhđầutiên;vàvớitrẻtrailấymứctăngchiềucaotốiđalàmđiểmmốcxácđịnhtrưởngthànhsớm,trễhayvừa.Kếtquả,trẻgáitrưởngthànhsớmgặpnhữngvấnđềvềhọctậphơn,độclậphơn,đượcbạntraibiếtđếnnhiềuhơn.Ởlớp6,trẻgáitrưởngthànhsớmhàilòngvớicơthểmìnhhơn,nhưngđếnlớp10thìtrẻtrưởngthànhtrễlạihàilòngvớicơthểmìnhhơn.Tạisaovậy?VìtrongthờicuốiVTN,trẻgáitrưởngthànhsớmthườngthấphơnvàtròntrịahơn,trongkhitrẻgáitrưởngthànhtrễlạicaohơnvàthonthảhơn.Hìnhảnhcơthểcủatrẻgáitrưởngthànhtrễthườnggầnvớichuẩnmựcvẻđẹpnữgiớinóichung–caovàthon.

Theonhữngnghiêncứucuốithậpniên1990,trẻgáitrưởngthànhsớmthườngdễgặpphảinhữngvấnđềrắcrối–dễhútthuốc,uốngrượu,trầmuất,rốiloạnănuống,muốntáchbiệtkhỏichamẹ,thíchchơivớibạnbèlớntuổihơn,thíchkhoecơthểmìnhtrướcngườikhácphái,dẫn tớihẹnhòsớmvàsớmcóhànhvi tìnhdục.Trẻgái trưởng thànhsớm thườngcó trìnhđộhọcvấn thấpvà sựnghiệpkémkhi lớn lên.Rõ ràng, sự thiếutrưởng thành về nhận thức và xã hội cộng với sự phát triển thể xác sớm khiến trẻ gáitrưởngthànhsớmdễsavàonhữngvấnđềhànhvi,khôngnhậnranhữngảnhhưởnglâudàichosựpháttriểncủamình.

TÍNHPHỨCTẠPCỦANHỮNGSỰKIỆNDẬYTHÌĐỐIVỚISỰPHÁTTRIỂNDậythìđúnglúchaykhôngđúnglúclàmộtvấnđềphứctạp.Đúnglúckhôngchỉ

liênquanđếntìnhtrạngsinhhọcvàtuổidậythì,màlàtuổitheothứtựthờigian,cấplớpởtrường,chứcnăngnhậnthức,sựtrưởngthànhxãhội.TrẻVTNdễcónguycơkhiđòihỏicủamộtmôitrườngxãhộicụthểnàođókhôngtrùngkhớpvớinhữngđặcđiểmhànhvivàthểxáccủahọ.Lấynhữngvũcôngdậythìđúngthờiđiểmlàmvídụ.NhìnchungsovớibạnĐTL,họkhônggặpphảinhữngvấnđềcầnđiềuchỉnh.Tuynhiên,họkhôngcónhữngđặcđiểmlýtưởngđểtrởthànhvũcông,vốnphảithờihậutrưởngthànhmớixuấthiện–mộtcơthểmảnhkhảnh,mềmdẻo.Vậy,xétvềsựpháttriểndậythìởbạnĐTLthìhọđúnglúc,nhưngxétvềvũcôngchuyênnghiệp,họkhôngđúnglúc.

Liệunhữngảnhhưởngcủadậythìlàthậtsựmạnhmẽhaychỉlàphóngđại,cườngđiệuhóa?DậythìảnhhưởngđếntrẻVTNnàymạnhhơntrẻVTNkhác.Hìnhảnhcơthể,sởthíchhẹnhòvàhànhvitìnhdụcrõràngbịnhữngthayđổithờidậythìtácđộngđến.Theomộtnghiêncứunăm1993,trẻtrưởngthànhsớmthườnghaycóhànhvitìnhdụcvà

sốngbuôngthảhơntrẻtrưởngthànhtrễ.Vấnđềlànếuchúngtanhìnvàosựpháttriểnvàđiềuchỉnhtổngquátcủacảđờingười,thìkhôngnhưsuynghĩchung,nhữngảnhhưởngthờidậythìvànhữngbiếnđổicủanóítkịchtínhhơnnhiềuđốivớihầuhếtcánhân.Ởmột số trẻ, sựquáđộ thờidậy thì làbão tố,nhưngđa số thìkhông.Mỗigiaiđoạnđờingười đều có stress riêng.Và thời dậy thì cũng không là ngoại lệ.Nó thể hiện nhữngtháchthứcmới,kếtquảcủanhữngthayđổi,nhưngphầnlớntrẻVTNđềuêmthấmvượtqua.Ngoàira,sựphát triểncủatrẻVTNcònchịuảnhhưởngcủanhữngyếutốsinhlý,nhận thức, xã hội vàmôi trường.Cùngvới tất cả nhữnggiai đoạnphát triển trongđờingười, những quy trình kết hợp với nhau để trình làng chúng ta là ai trong thờiVTN.TáchbiệtnhữngthayđổisinhlýnhưlàsựthayđổichủyếutrongthờiVTNkhôngphảilàmộtchiếnlượckhônngoan.

Dẫusựtrưởngthànhsớmhaytrễlà“hiểmhọa”chosựpháttriển,nhưngtacầnthấyrằng những ảnh hưởng tổng quát của trưởng thành sớm hay trễ không quá ghê gớm.Khôngphảitấtcảtrẻtrưởngthànhsớmđềunghiệnhút,hẹnhò,quanhệtìnhdục…Nhìnchung,ảnhhưởngcủacấplớpmạnhmẽhơnlàthờiđiểmtrưởngthành;bởivìthếgiớixãhộicủatrẻVTNđượctổchứctheocấplớpởtrườnghơnlàtheothờiđiểmdậythì.Nênchăngchúngtacầnđánhgiánhữngảnhhưởngcủatuổidậythìtrongphạmvikếthợpvớibốicảnhxãhội,sinhlývànhậnthức.

THỜIĐIỂMDẬYTHÌVÀVẤNĐỀCHĂMSÓCSỨCKHỎECầnphải làmgìđểnhậndiện trẻ trưởng thànhkhôngđúng lúccónguycơvềsức

khỏe?NhiềutrẻVTNpháttriểnquásớmhoặcquátrễthườngcókhuynhhướngnhờsựcanthiệpcủabácsĩ–chẳnghạntrẻtraikhôngvổngcaolênởtuổi16hoặctrẻgáichưacókinhởtuổi15.Tuynhiên,nhữngtrẻnàysợhãivànghingờvềsự“khôngbìnhthường”củamìnhtrừphiđượcbácsĩ,nhàtưvấnhaynhữngchuyêngiasứckhỏechủđộngtưvấntrước.Cần phải bàn luận và phác thảo những sự kiện về những thay đổi của nhiều cánhânphát triểnsớmhay trễ.Cácchuyêngia sứckhỏecũngcần thảo luậnsựphát triểnkhôngđúnglúccủatrẻVTNvớichamẹ.ThôngtinvềnhữngáplựctrongbạnĐTLlàrấthữuích.ĐặcbiệtcólợichotrẻgáitrưởngthànhsớmkhiphảichịuáplựccóbạntraivàcónhữnghànhvigiốngngườilớntrướcbạnĐTL.SựchuyểntiếptừcấpIIlêncấpIIIđốivớitrẻgáinặngnềhơnđốivớitrẻtrai(cótrẻđãdậythìcótrẻchưa).Nếusựdậythìquátrễthìbácsĩcóthểđềnghịliệupháphoóc–môn.Theomộtnghiêncứu,liệupháphoóc–môncóthểgiatăngchiềucao,hamthíchhẹnhòvàthíchlậpmốiquanhệvớibạnĐTL;mộtsốtrẻtraidậythìtrễ,nhưngvớisốkhácthìlạikhôngcótácdụnggìcả.

Tóm lại, đa số cá nhân trưởng thành trễ hay sớm đều vượt qua những trầm uất,stress.Nhưngđốivớicánhânkhóvượtqua,cầnphảitếnhịthảoluận,tưvấncủachuyêngiasứckhỏevàphụhuynh.

SỨCKHỎEVỊTHÀNHNIÊNThờiVTNđóngvai trògì trongviệcphát triểnnhữnghànhvi sứckhỏe tíchcực?

NhữngnguyênnhânnàogâynêncáichếttrongtrẻVTN?Nhữngyếutốvềnhậnthức,vănhóaxãhộinàoliênquanđếnsứckhỏeVTN?TrẻVTNsửdụngnhữngdịchvụsứckhỏenhưthếnàochohữuhiệu?

VAI TRÒ CỦA THỜI VTN TRONG VIỆC PHÁT TRIỂN NHỮNG HÀNH VISỨCKHỎETÍCHCỰCThờiVTNlàmộtbướcngoặtchínhtrongviệctạodựngvữnghànhviliênquanđến

sứckhỏe.NhiềuyếutốgắnliềnvớinhữngthóiquensứckhỏexấuvàchếtsớmsaunàyđềubắtđầutừthờiVTN.Sựsớmhìnhthànhnhữngthóiquensứckhỏenhưănthựcphẩmítchấtbéovàcholesterol,tậpthểdụcđềuđặnkhôngcótácdụngngaytứckhắc,nhưngvềlâudàinósẽngănngừahoặclàmchậmlạinhữnglệchlạcvàbệnhtậtmãntínhkhitrưởngthành–nhưđautim,độtquỵ,tiểuđường,ungthư.Nhiềuquốcgiacóhệthốngchămsócsứckhỏetốtvàobậcnhất,nhưngvẫncónhiềungườilớnvàtrẻVTNhútthuốc,cóthóiquendinhdưỡngxấuvàítvậnđộng.

ĐasốtrẻVTNđạttớisứckhỏe,sứcmạnhvànănglượngdồidàomàhọkhôngbaogiờđạt tới trongsuốtphầnđờicòn lại củamình.Họcócảmgiácvà suynghĩ rằngsứckhỏekémkhôngbaogiờxảyđếnvớimình,vàchodùnócótớithìnócũngđiquanhanhthôi.Kếthợpnhữngyếutốvềthểxácvànhậnthức,khôngngạcnhiênkhithấynhiềutrẻVTNcóthóiquensứckhỏexấu.NhiềuchuyêngiasứckhỏetinrằngcảithiệnsứckhỏeVTNsẽgiúp tránhxaphòngkhámcủabác sĩ.Họcũngquảquyết rằng trẻVTNmạnhkhỏehaygặpvấnđềsứckhỏelàchủyếudohànhvisứckhỏecủahọmànên.Mụctiêulà:một,giảmnhữnghànhvi tànphásứckhỏenhưma tuý,bạo lực, tìnhdụckhôngantoàn,láixeẩuởtrẻVTN;vàhai,giatăngnhữnghànhvicólợichosứckhỏenhưănuốnghợplý,tậpthểdục,thắtdâyantoànvàngủđầyđủ.

NhiềuchuyêngiasứckhỏelongạichuyệntrẻVTNkhôngngủđủ.Đasốthứcquákhuyahoặc“cắtxén”giấcngủ.Đểhoạtđộnghữuhiệu, trẻVTNcầnngủ10 tiếngmỗiđêm,trongkhiđótrungbìnhhọthườngchỉngủ6tiếngmỗiđêm.Chuyểnquahànhvitậpthểdục.LiệutrẻVTNcótậpthểdụcđầyđủ?TheomộtkhảosátquymôquốcgiacủaMỹtừ1980đến1989,đánhgiáthểlựccủatrẻtừ6-17tuổiquanhữngbàikiểmtratổngquátgồmchạynướcrút,nhảyxa,nhảybật,hítđấtthìtỉlệ“đánghàilòng”giảmtừ43%năm1980xuốngcòn32%năm1989.

Nhiều chuyêngia sứckhỏe cho rằng truyềnhình có lỗi trongviệc tạonhững thóiquensứckhỏexấutrongtrẻVTN.Theođó, trẻcoi tivi ít thườngcóthểlựctốthơntrẻnghiềncoitivi–càngcoitivinhiềuchúngcàngcónguycơthừacân.Chưaaichắcchắnđiềuđó làdo trẻănvặthay làdo trẻ ítvậnđộng thểxáckhingồi trướcmànhình.CóchuyêngiasứckhỏelạiquychotrườnghọcgâynêntìnhtrạngsứckhỏekémởtrẻvàtrẻVTN–khôngmanglạichotrẻchươngtrìnhrènluyệnthânthểhữuhiệu.Mộtnghiêncứubốntrườngkhácnhauchothấycácgiờthểdụcthiếulinhhoạtrasao.Trẻchỉvậnđộng50% thời gian giờ học thể dục và trung bình chỉ thực hành 2,2 phút.Nói ngắn gọn, ở

trườngtrẻVTNkhôngchỉthiếuvậnđộngthểxáctrongcácgiờhọcvănhóanóichung,màcònítvậnđộngcảởtronggiờthểdục.TrongkhicórấtnhiềuphongtràocổsuýtậpthểdụcởngườilớnthìđasốtrẻvàtrẻVTNlạichorằngchamẹkhônglàmgươngtrongviệctậpthểdụcthườngxuyên.

Nếuhọcsinhđượcthúcgiụctậpthểdụctíchcựchơnnữaởtrườngthìsứckhỏecủahọcóđượccảithiện?Trongmộtnghiêncứu,154trẻđượclựachọnngẫunhiêntheohọcchươngtrìnhchạy30phútmỗituần,hoặcthamgianhiềugiờhọcthểdụchơn,dùkếtquảcóbiếnđổigiữahaigiớitínhnhưngphầnlớntrẻđềugiatăngsứckhỏetimmạchvànângcaoócsángtạo.MộtlợiíchnữacủaviệctậpthểdụclànóxoadịustresstrongtrẻVTN.Mộtnghiêncứu trên364 trẻgái từ lớp7–11ởLosAngelescho thấy,những táchạicủastress đối với sức khỏe giảm đi khi tập thể dục đều đặn; trẻVTN tập thể dục thườngxuyênsẽđốiphóvớistresshiệuquảhơnvàcónhậnthứctíchcựchơntrẻítvậnđộngcơthể.Điềuđóchứngtỏtậpthểdụcđượccoilàthầndượcđểchốnglạistress.

Ngay từ thếkỷ thứ tư trướcCôngnguyên,nhà triếthọcAristotleđãnhậnxét:chấtlượngcuộcsốnglàdonhữnghoạtđộngquyếtđịnh.Trongthếgiớingàynay,chúngtabiếttậpthểdụclàmộttrongnhữnghoạtđộngchủyếuđểnângcaochấtlượngcuộcsống,chocảtrẻVTNlẫnngườilớn.

NHỮNGNGUYÊNNHÂNCHỦYẾUDẪNĐẾNCÁICHẾTỞTHỜIVTNSựtiếnbộyhọclàmtăngtuổithọchotrẻVTNngàynaylênrấtnhiềusovớinhững

ngườisinhrahồiđầuthếkỷ20.Tuyvậy,nhữngmốihiểmhọađedọamạngsốngcủatrẻVTNvẫncòntồntại.BanguyênnhânchínhdẫnđếncáichếtởtuổiVTNlàtainạn,tựsátvàbịgiết.

HơnmộtnửatrẻVTNtuổitừ10–19chếtlàdotainạn,màphầnlớnlàtainạngiaothông,đặcbiệtđốivớitrẻthờicuốiVTN.Nhữngthóiquenláixechếtngườinhưvượtquátốc độ, đua xe, lái xe trong tình trạng say rượu hoặc khi sử dụng thuốc kích thích lànguyênnhânchủyếugâyratainạnhơnlàdothiếukinhnghiệmláixe.Khoảng50%catửvongvìtainạngiaothônglàtrẻVTN,tàixếcónồngđộcồntrongmáulà0,10%–gấphailầnmứcđộchophépởmộtsốbangởMỹ.TỷlệtrẻVTNchếtvìsayrượukhiđangđibộhaykhiđangláixetiêukhiểncũngrấtcao.

Theomộtthốngkê,tựsátchiếmkhoảng6%tổngsốngườichếtởđộtuổitừ10–14,chiếmtỷlệ1,3trên100.000dân.Trongđộtuổitừ15–19tựsátchiếm12%,tứctỷlệ9trên100.000dân.Kểtừthậpniên1950,tỷlệthanhthiếuniêntựsáttănglêngấp3lần.Chúngtasẽthảoluậnvấnđềkỹhơnởchương14.BịgiếtcũnglànguyênnhânchínhdẫnđếncáichếtởtuổiVTN.SốchếtvìbịgiếtđặcbiệtcaoởnamVTNngườiMỹgốcPhi.Họchếtvìbịbắnbằngsúngcaogấpbalầnsovớicáclýdotựnhiênkhác.

NHỮNGYẾUTỐTHUỘCVỀNHẬNTHỨCNhữngyếu tố thuộcvềnhận thức liênquanđếnhànhvi sứckhỏecủa trẻVTN là

kháiniệm,niềmtinvềsứckhỏevàkiếnthứcvềsứckhỏe.Nhữngkháiniệmvềsứckhỏevàbệnhtậtpháttriểnsongsongvớinhữnggiaiđoạn

pháttriểnnhậnthứccủaPiaget.Trẻnhỏhiểusứckhỏevàđauốmtheocáchđơngiản,môtảnhữngcảmgiácmơhồvàphảiphụthuộcvàongườikhácmớiquyếtđịnhđượckhinàothìmìnhbịốm.Lớnlênmộtchút,chúngpháttriểnkháiniệmsứckhỏevàbắtđầuhiểurằng sức khỏe do nhiều nguyên nhân.Vào thời đầuVTN,một số cá nhân vẫn khôngnhậnranhững lýdocủasứckhỏevàsuynghĩcụ thểvềbệnh tật.Đến tuổicuốiVTN,nhiềutrẻtrởnênsuynghĩchínchắnvàhiểusứckhỏetheonghĩagiảthuyếtvàtrừutượnghơn.Họcóthểdiễntảsứckhỏetheokhíacạnhtâmlý,cảmxúc,xãhội,vàxemnhữnghànhvicánhânlàquantrọngđốivớisứckhỏe.

NhữngniềmtinvềsứckhỏecủatrẻVTNbaogồmniềmtintưởngvàosựdễbịtổnthươngvàhànhvi.TrẻVTN,cũngnhưngườilớn,đánhgiáthấpsựdễbịtổnthươngcủamình.Trongkhiđó,họnhậnrarằngnhữnghànhvinhưlạmdụngchấtgâynghiện,tìnhdụckhôngantoànlànhữngmốihiểmhọachosứckhỏe.Họthườngđánhgiá thấphậuquảtiêucựccủanhữnghànhviđó.Họcũngđoántrước,đôikhikhôngchínhxác,rằngnhữngnguycơgắnliềnvớinhữnghànhvisẽgiảmđikhihọtrưởngthành.

Phầnlớnthanhthiếuniênđượcthôngtinrấtsơsàivàthườnghiểusaitrầmtrọngvềnhữngvấnđề sứckhỏe.Trẻ thời đầuVTNhiểu lơmơvềnhững cănbệnh lây lanquađườngtìnhdụcvàsựlạmdụngthuốchơn(xemchương4).

NHỮNGBỐICẢNHXÃHỘIHoàncảnhxãhộiảnhhưởngđếnsứckhỏethôngquaviệclậpranhữngtiêuchuẩn

vănhóavềsứckhỏe,quacácmốiquanhệxãhộivỗvềcảmxúc,vàquasựcổsúynhữnglốisốnglànhmạnhhoặckhônglànhmạnh.

SỰBIẾNĐỔIVỀVĂNHÓAVÀSẮCTỘCKhinóiđếnsứckhỏecủanhữngnhómthiểusốởMỹ(ngườigốcPhi,ngườitừcác

quốcgianói tiếngTâyBanNha,ngườigốcchâuÁ),điềuquan trọngcầnnhậnra làsựkhácbiệt rất lớnvề lối sốngvàđiềukiện sốnggiữacácnhóm.Sựkhácbiệtdobị ảnhhưởngbởivịtríkinhtếxãhội,vịtrídânnhậpcư,nhữngkỹnăngxãhội,ngônngữ,cơhội nghề nghiệp và những mạng lưới an sinh xã hội. Đói nghèo là một trong nhữngnguyênnhângâyratìnhtrạngsứckhỏekémtrongtrẻVTN.7%trẻVTNđóinghèosovới2%trẻsốngmứcbìnhthườngcósứckhỏekém.9%trẻtừ10–18tuổiđóinghèosovới6%trẻsốngmứcbìnhthườngbịbệnhmạntính,làmmấtkhảnăngthựchiệnnhữnghoạtđộngbìnhthườngcủathờiVTN.Thunhậpthấpkhiếnnhữnggiađìnhnghèokhólòngtậpnhữngthóiquencólợichosứckhỏe.TrẻVTNnghèohiếmcóđiềukiệntiếpcậnvớicácnguồnchămsócsứckhỏehaydạynhữnghànhvisứckhỏelànhmạnh(nhưcáctổchứcgiađình,trườnghọc,cộngđồng).Đasốhọbịảnhhưởngbởibạnbèđồngtranglứa,vốnhaymắcphảinhữngthóitậtcóhạichosứckhỏedothiếusựquantâmcủagiađình.Trẻchỉtậpnhữngthóiquentốtchosứckhỏekhitinrằngđiềuđóíchlợichotươnglaimình;

ngượclại,cảmgiácbấtlựchayvôvọngsẽkhiếnhọbuônglơiviệcchămsócsứckhỏe.GIAĐÌNH,BẠNĐỒNGTRANGLỨA,TRƯỜNGHỌCGiađình làchỗdựaquan trọngvềmặtxãhộichosứckhỏeVTN.Nhữnghànhvi

sứckhỏetíchcựcnhấtđượchìnhthànhkhitrẻVTNpháttriểntínhđộclậptrongphạmvinângđỡcủagiađình.Ngoàira,chamẹvàanhchịlớncònlànhữngtấmgươngthiếtthựcchosứckhỏecủa trẻVTN.BạnĐTLcũngđóngvai tròchủchốt trongviệchình thànhnhữnghànhvisứckhỏeởtrẻVTN–đặcbiệtliênquanđếnáplựcbạnĐTL.Trẻthườngchọnbạnủnghộnhữnghànhvisứckhỏexấucủamình, ítcókhảnăngphảnkhánglạinhữnghànhvinguyhiểmdosựkhíchbácvàkíchđộngcủabạnbè.

Khi trườnghọccóchương trìnhgiáodục thểchất tốt, giáoviênvàbangiámhiệugươngmẫutrongnhữnghànhvisứckhỏetíchcực,bữaăntrưagồmnhữngthựcphẩmcólợi cho sứckhỏe,và cóhệ thốngy tếhọcđườnghữuhiệu sẽ cải thiệnvàgia tăng sứckhỏeVTN.Mộtchiếndịchmangtên“Tráitimkhỏe”đềrakhuônmẫuchămsócsứckhỏechocáctrườnghọc.Từ2–4tiếtmỗituầnhọcsinhthamgianhữnghoạtđộngthểdụcthểthao thật sựnhưchạybộ, thichạy,nhảycao,nhảyxa, tậpaerobicvàchơi tròchơivậnđộng.Trướcvàsaumỗigiờthểdụcđềucó5phútđibộvàthảlỏng.Bữatrưaởtrườngcắtgiảmmuối,chấtbéovàđường.Thầycôhướngdẫnchohọcsinhnênchọnănnhữngthựcphẩmgiúpcơthểkhỏemạnhvàtránhănnhữngthứcăncóhạichosứckhỏe.Thứcănvặtbánởcăn–tintrườngcũngđượckiểmsoátvàtheodõicẩnthận(xemchương14).

GIỚITÍNHCósựkhácbiệtvềgiớitínhtrongcảmnhậnvềnhữngtriệuchứngthểxácvàtháiđộ

chămsócsứckhỏe.Chẳnghạn,nữVTNhayquantâmchúýđếnhìnhảnhcơthểvàsứcquyếnrũcủamìnhhơnnamVTN.Cũngvậytrẻgáihaythanphiềnvàlolắngđếnhìnhảnhcơthểcủamìnhhơn.NamVTNhaycoithườngnhữngtriệuchứngthểxácvàítthôngtinnhữngvấnđềsứckhoẻcủamìnhchocácchuyêngiasứckhỏehơn.Trẻtraicungítsẵnlòngthayđổinhữnghànhvisứckhỏehơntrẻgái.Vậy,nênkhuyếnkhíchtrẻgáibớtnhìnnhậncơthểmộtcáchtiêucựcđi,vàkhuyêntrẻtrainêncởimở,nóinhiềuhơnvềnhữngvấnđềsứckhỏecủamình.

NHỮNGDỊCHVỤCHĂMSÓCSỨCKHỎETỉlệtrẻVTNsửdụngnhữngdịchvụchămsócsứckhỏetưthấphơnsovớingười

lớnrấtnhiều.Họcũngítquantâmđếnnhữngdịchvụsứckhỏecôngcộng.Nguyênnhânchủyếuthườnglàdochiphíkhôngphùhợp,tổchứcyếukém,cũngnhưtrẻíttựtinvàonhữngdịchvụsứckhỏe.ChínhnhữngchuyêngiasứckhỏecũngthừanhậnmìnhkhôngphảilúcnàocũngđượcchuẩnbịtốtđểtưvấnchotrẻVTNnhữngvấnđềnhưtìnhdục,ngừatránhthai,xácđịnhnhữngtácnhângâynênhànhvisứckhỏexấu.

CreatedbyAMWord2CHM

Chương4.SỰPHÁTTRIỂNNHẬNTHỨCCỦATRẺVTN

TÌMHIỂUTÂMLÝTUỔIVỊTHÀNHNIÊNàPhầnhai.SỰPHÁTTRIỂNSINHLÝVÀNHẬNTHỨC

HÌNHẢNHTRẺVỊTHÀNHNIÊNSựpháttriểntưduyởtrẻvịthànhniên

NhữngsuynghĩthờiđồngấuvàthờiVTNsẽănsâubénrễvàosuốtcuộcđờita.HenryWadsworthLongfellow,

nhàthơMỹthếkỷ19Chúngtasinhrađãcókhảnănghọchỏi.

Jean–jacquesRousseau,nhàtriếthọcPhápthếkỷ18

VÀOTHỜIVTNBẠNTHƯỜNGCÓNHỮNGSUYNGHĨGÌ?Nhữngkỹnăngsuynghĩcủabạncósắcsảonhưngàynay?Bạncóthểgiảiquyếtvữngvấnđềtrừutượng,khókhăn,cólýgiảinhữngvấnđềphứctạpmộtcáchlogic?Nhữngkỹnăngấybạntraudồiđượctrongnhữngnămtrunghọc?Hiệngiờbạncótìmracáchsuynghĩnàohữuhiệuhơncáchsuynghĩcủabạnhồitrunghọc?

RấtnhiềutrẻVTNbắtđầusuynghĩmộtcáchlýtưởng.BạnsuynghĩlýtưởngrasaokhihọccấpIIvàcấpIII?ThờiVTNbạncónghĩđếnsựđốisánhgiữalýtưởngvớithực

tế?Lênđại họcbạn có suynghĩ bớt lý tưởngđi hayvẫngiữnguyên thếgiới lý tưởng,trongđóbạnluônđạtnhữngchiếntíchlẫylừng?Khiđềcậptớisuynghĩ,chúngtathườnghayliêntưởngtớinhữngmônhọcởtrườngnhưtoán,văn,haycácmônkhoahọckhác.Nhưngsuynghĩcủaconngườivềnhữngsựkiệnxãhộicũngrấtquantrọng.Đâylàlĩnhvựcnghiêncứuráoriếtnhấtcủanhữngnhàtâmlýhọc.

TôinhớrõnhấtvềthờiVTNcủacôcongáilớncủatôi,Tracy,từlúccháu12tuổi.TôicùngTracyvàemgáiJennifer(lúcđó10tuổi)đixemtrậnđấutennis thuộckhuônkhổvòngchungkết.Khichúngtôivàomộtnhàhàngđểăntrưa,Tracytứctốcvàotoa–létliền.Jennifervàtôinhìnnhaukhônghiểuchuyệngì.5phútsauTracytrởra,trôngcóvẻđiềmtĩnhhơn.Tôihỏicháunguyêndo tại saovậy,cháuđáp:“Tại lọn tócnàycứ lùngphùngnằmkhôngđúngchỗtrongkhitấtcảmọingườiởđâyđềunhìncon!”.

Hãyquansátmẩuđàmthoạicủahai trẻVTN.Margaret16 tuổinóichuyệnvớicôbạngáicủamình:“BồcónghechuyệngìvềCatherinekhông?Nócóbầurồi.Bồnghĩcóbaogiờtớđểchuyệnđóxảyravớimìnhkhông?Khôngbaogiờ!”.CòncậuAdam13tuổithìtựmôtảmình:“Khôngaihiểutôicả,nhấtlàchamẹtôi.Họkhônghềcóchútýniệmxemtôiđangcảmthấynhư thếnàocả.Họkhôngbaogiờ trảiquanỗiđauđớnnhư tôiđang trảiqua”.CảTracy,MargaretvàAdamđềuđạidiệncho sự suynghĩvịkỷ– chomìnhlàtrungtâm–ởthờiVTN.Chươngnàychúngtasẽbànluậnchitiếtđểtàiấy.

QUANĐIỂMVỀSỰPHÁTTRIỂNNHẬNTHỨCTrong chương 2 chúng ta đã lướt qua học thuyết của Piaget. Bây giờ chúng ta sẽ

khámpháhọcthuyếtcủaôngmộtcáchchitiếthơn,đồngthờidiễngiảihọcthuyếtnhậnthứccủaLevVygotsky.

BẢNCHẤTCỦAHỌCTHUYẾTPIAGETVÀCÁCQUÁTRÌNHNHẬNTHỨCTheoquanđiểmcủaPiaget, trẻVTNchủđộngxâydựngnhữngthếgiớinhậnthức

củariêngmình– thông tinkhôngchỉ rótvào tâmtríchúng từmôi trường.Đểhiểu thếgiớicủamình,chúngtựtổchức,sắpxếpcáckinhnghiệm,phânbiệtnhữngýtưởngquantrọngvớinhữngýtưởngtầmthường,liênkếtýtưởngnàyvớiýtưởngkhác.Khôngnhữngthế,chúngcònđiềuchỉnhnhữngsuynghĩcủamìnhnhằmthíchnghivớinhữngýtưởngmới,bởilẽthôngtinsẽmởrộngsựhiểubiết.

Đểxâydựngthếgiớicủamìnhmộtcáchlinhhoạt,trẻVTNsửdụnggiảnđồ.Giảnđồlàmộtkháiniệmhaymộtkhungchuẩnmựctồntạitrongtríóccủacánhânnhằmtổchứcvàxửlýthôngtin.GiảnđồtronghọcthuyếtPiagettậptrungvàocáchtrẻvàtrẻVTNtổchứccũngnhưtìmhiểunhữngkinhnghiệmhiệncócủamình.Piagetnhấnmạnhhaiquá trình chịu tráchnhiệmchoviệchọ sửdụnggiảnđồ là: hấp thụ thông tinvàxử lýthôngtin.

Hấpthụthôngtinxảyrakhicánhânsápnhậpthôngtinmớivàokiếnthứchiệncócủamình.Xửlýthôngtinxảyrakhicánhânđiềuchỉnhthôngtinmớihấpthụđó.Vídụ,

một trẻgái16 tuổimuốnhọccáchsửdụngmáyvi tính.Côchưabaogiờcócơhội sửdụngmáyvitính,nhưngtừkinhnghiệmvàsựquansátcônhậnrarằngphảinhấnnútđểbậtmáyvitínhlênvàphảiđútdĩamềmvàokhe.Vậylàcôđãsápnhậphànhvicủamìnhvàomộtkhungkháiniệmcôđãcósẵn(hấpthụthôngtin).Khicôthửgõvàiphím,côphạmphảivàisai lầm, lập tứccônhậnramìnhphảicầnaiđógiúpđỡhọcvi tínhmộtcáchhiệuquảhoặccầnphảitheohọcmộtkhóasửdụngmáyvitính.Nhữngđiềuchỉnhnàychothấynhậnthứcvềkháiniệmhọcvitínhcủacôđãthayđổi(xửlýthôngtin).

Sựcânbằng là cơcấu tronghọc thuyếtPiagetgiải thíchcách trẻnhỏvà trẻVTNdịchchuyểntừgiaiđoạnsuynghĩnàysanggiaiđoạnsuynghĩkhác.Sựdịchchuyểnxảyrakhichúngtrảiquanhữngxungđộtnhậnthứchoặcsựthiếucânbằngtrongviệccốtìmhiểuthếgiới.Cuốicùngtrẻgiảiquyếtđượcxungđộtvàđạttớimứccânbằngtrongsuynghĩ.Piagettinrằngcósựchuyểnđộngđángkểgiữanhữnggiaiđoạnnhậnthứccânbằngvàthiếucânbằngkhiquátrìnhhấpthụthôngtinvàxửlýthôngtinthayđổi.Chẳnghạn,nếutrẻtinrằngkhốilượngchấtlỏngsẽthayđổiđơngiảnchỉvìchấtlỏngđượcrótvàomột bình chứa có hình dángkhác đi, trẻ có thể thắcmắcnhữngvấnđề như chất lỏng“thêm”đótừđâutớivàliệunócóhơnchấtlỏngđểuốngkhông.Cuốicùng,trẻgiảiquyếtrắcrốikhisuynghĩcủanótiếntriểnlênmứccaohơn.Trongthếgiớihàngngày,trẻliêntụcđốimặtvớinhữngvídụtươngphảnvànhữngmâuthuẫnnhưvậy.

Piagetchorằngcánhânpháttriểnquabốngiaiđoạnnhậnthức:vậnhànhcảmbiến,vậnhànhdựbị,vậnhànhcụthểvàvậnhànhchínhthức.Chương2đãđềcậptớibốngiaiđoạnphát triểnnhận thứccủaPiaget.Ởđâychúng ta trở lạigiải thíchkỹhaigiaiđoạncuốilàgiaiđoạnvậnhànhcụthểvàgiaiđoạnvậnhànhchínhthức.

GIAIĐOẠNVẬNHÀNHCỤTHỂTừ7–11tuổi.Trẻcóthểthựchiệnđượcnhữngphéptínhcộng,trừ,nhân,chia.Sự

lýgiải logic thay thếchosuynghĩcảmtínhkhinóđặcứngdụngvàonhữngsựviệccụthể.Giaiđoạnnàygồmcáckhảnăngvậnhành,bảotồnvàphânloại.

Khảnăngvậnhànhlàhoạtđộngtừnãochophéptrẻthựchiệnvềmặttrínãođiềumàtrướcđóchúngthựchiệnvềmặtthểxác.Vídụ,trẻvậnhànhcụthểsuynghĩrằngkhiđổnướctừbìnhnàysangbìnhkhácthìthểtíchcủanóvẫnnhưnhau,chodùbìnhchứakhácnhaucảvềchiềucaolẫnchiềurộng.MộtthínghiệmnổitiếngcủaPiagetđượcdùngđể xác định giai đoạn vận hành của trẻ như sau:Đưa cho trẻ hai bình y hệt nhau bêntrong chứa lượng nước bằng nhau rồi hỏi lượng nước trong hai bình đó có bằng nhaukhôngtrẻthườngtrảlờilà“Có”(hình4.1).Tiếptheo,nướcđượcróttừmộttronghaibìnhvàomộtchiếcbìnhthứba,caohơnvàthonhơnhaibìnhđầu.Đượchỏilượngnướctrongbìnhcaothoncóbằnglượngnướctrongcáibìnhbanđầukhông,trẻvậnhànhcụthểxétđoánmộtcáchđúngđắnvàtrảlờilà“có”;trongkhitrẻvậnhànhdựbịxétđoántheosựkhácnhaugiữachiềucaovàchiềurộngcủacácbìnhrồitrảlờilà“không”.Vídụnàychỉrakhảnăng của trẻ vậnhành cụ thể–biết phânbổvàphối hợpnhiềuđặcđiểm (như

chiềurộng,chiềucao)chứkhôngchỉchúývàomộtđặcđiểm(nhưchiềucao)màthôi.Khảnăngbảotồn làkhảnăngnhận rachiềudài, số lượng,khối lượngphạmvi,

trọnglượngvàthểtíchcủamộtvậtvàvậtchấtkhôngthayđổiquabiếnđổihìnhdạng.Khảnăngphânloại(hayxếphạng)làlýgiải,theođótrẻtổchứcvậtchấttheotônti

trậttự,nhóm,phânnhómmộtcáchcóhệthống.Hình4.2làvídụvềkhảnăngphânloạicủatrẻvậnhànhcụthểvềmộtgiaphảgồmbốnthếhệ.Cụthể:Acóbangườicon(B,C,vàD);mỗingườilạicóhaicon(từEtớiJ);vàmộttrongsốhọ(J)cóbacon(K,L,vàM).Đứatrẻhiểuhệthốngphânloạinàycóthểdòlênxuống(theochiềudọc),qualại(theochiềungang)vàdọcngang(theochiềuchéo)trongphạmvihệthống.Vídụ,nóhiểurằngJvừalàconvừalàcha,vừalàanh,làcháu.

Dùvậnhànhcụthểtiếnbộhơnvậnhànhdựbị,nhưnggiaiđoạnnàyvẫncónhữnghạnchế.Lýgiảilogicchỉthaythếsuynghĩcảmtínhkhinhữngnguyêntắcứngdụngphảicụthể.Giảsửtrẻkhôngthểtưởngtượngranhữngbướcgiảiphươngtrìnhđạisố,điềuquátrừutượngđốivớitríócnonnớtcủachúng.

GIAIĐOẠNVẬNHÀNHCHÍNHTHỨCXuấthiệntừ11-15tuổi.Tronggiaiđoạncuốicùngnày,cánhânđãvượtquanhững

kinhnghiệmcụthểđểsuynghĩmộtcáchtrừutượngvàlogichơn.Cánhânmởrộngkhảnăng suy nghĩ tới những lĩnh vực xã hội và nhận thức, chứ không chỉ lấy những kinhnghiệmcụthể,cóthậtlàmmấubámnữa.Họcóthểhìnhdungranhữngtìnhhuốngđángtin–nhữngsựkiệngiả thuyếtđơn thuầnhoặc trừu tượng–vàcố lýgiảivềchúngmộtcách logic. Tính chất trừu tượng ở giai đoạn này chứng tỏ khả năng giải quyết vấn đềbằngtừngữcủatrẻVTN.Ởgiaiđoạnvậnhànhcụthể,trẻcầnphảithấyrõnhữngthànhtốA,B,vàCthìmớicóthểtừA=BvàB=CsuyluậnraA=C.Nhưngtớigiaiđoạnvậnhànhchínhthức,trẻcóthểgiảibàitoántrênmàkhôngcầnphảighiragiấy.

ChấtlượngsựtrừutượnglàtrẻVTNcókhuynhhướngnghĩvềchínhýnghĩ.Trẻcóthểbày tỏnhư thếnày:“Mớiđầu tôi suynghĩ tại saomình lạinghĩ tớiđiềumìnhđangnghĩ?Sauđótôilạisuynghĩtạisaomìnhlạinghĩxemtạisaomìnhlạinghĩtớiđiềumìnhđangnghĩ”.Sự trừu tượngcho thấyđặcđiểm suynghĩ của trẻVTN là tập trungvàoýnghĩ và chất lượng trừu tượng của nó.Cùng với bản chất trừu tượng, suy nghĩ của trẻVTNtronggiaiđoạnvậnhànhchínhthứcchứađựngđầynhữngđiềulýtưởngvàcóthể.Thayvìnghĩtheocáchcụthể,hoặcvềnhữngđiềucóthật,giớihạnthìtrẻVTNbắtđầumởrộngsựsuyluậnởgócđộlýtưởng–nhữngđiềuhọmongướcởmìnhvàởnhữngngườikhác.ĐiềunàydẫntrẻVTNhaysosánhmìnhvớingườikhác,đưavàonhữngtiêuchuẩn lý tưởng. Suy nghĩ của cá nhân thường là những chuyến du hành vào tương laihuyềnảo,chonêncũngkhôngngạcnhiênkhihọhaynônnóngvớinhữngchuẩnmựclýtưởngmớivàbốirốikhôngbiếtphảinêntheochuẩnmựcnào.

Tuynhiên, trẻvậnhànhchính thứccũngcó thể suynghĩhợp logic (cóhệ thống)hơn.Họbắtđầunghĩgiốngnhưcáchcácnhàkhoahọcnghĩ,lậpkếhoạchđểgiảiquyết

vấnđềvàđểkiểmchứngnhữnggiảiphápmộtcáchcóhệthống.Piagetđặttênchokhuônmẫugiảiquyếtvấnđềnàylàsựlýgiải–diễndịch–giảthiết–tứckhảnăngđặtranhữnggiảthiết, hoặcnhững suy luận, đểgiải quyết vấnđề; sauđódiễndịch–kết luậnvàquyếtđịnh–hướnggiảiquyếtvấnđềtốtnhất.Ngượclại,trẻemthườnggiảiquyếtvấnđềtheokhuônmẫu“thửvàsai”.

Vídụnhưtrongtròchơi“20câuhỏi”.Haingười,ngườinàycầmtấmbảnggồm42tấmhìnhmàuxếptheohànglốichữnhật(sáuhàng,mỗihàngbảytấmhình),vàđượcyêucầuphảiquyếtđịnhxemtấmhìnhnàonằmtrongtâmtrícủangườikia(đặtcâuhỏiđểtìmxemhìnhnào“đúng”).Quyđịnhphảiđặtnhữngcâuhỏiđểngườikia trả lời là“đúng”hay“sai”,vàphảiđặtcàngítcâuhỏicàngtết.TrẻVTNsẽphácthảoramộtkếhoạchvàkiểmtramộtloạtnhữnggiảthiếtnhằmthuhẹpphạmvilựachọnlạiKếhoạchhữuhiệunhấtlàchiếnlược“chiađôi”(Hỏi:Cóphảihìnhởnửabênphảikhông?Đáp:khôngphải.Hỏi:Vậythìhìnhởnửabêntrên?v.v…)Chiếnlượcnàynếuđượcthựchiệnđúngsẽđảmbảotìmracâutrảlờitrongvòng7câuhỏihayíthơn.Vớitrẻvậnhànhcụthể,nósẽlặplạicâuhỏitrướcđóđãnêurồi.Chẳnghạn,khihỏihìnhởhàng1vàđượcđáplàkhôngphải,thìnóvẫnchuyểnsanghỏihìnhkháccũngởhàng1.

Nhưvậy,cánhânvậnhànhchính thứckiểmđịnhnhữnggiả thiếtbằngnhữngcâuhỏiđãđượcsuyđoáncẩnthận.Trongkhiđó,cánhânvậnhànhcụthểkhônghiểuđượcmối quan hệ giữa giả thiết và sự kiểm nghiệm,mà cứ khăng khăng bám vào những ýtưởngđãbịđánhgiáthấp.

TheomôtảvềgiaiđoạnvậnhànhchínhthứccủaPiaget–trừutượng,lýtưởng,cóhệthống–thìgiaiđoạnsuynghĩnàykhôngphảilàgiaiđoạnpháttriểnđồngnhất.KhôngphảimọitrẻVTNđềuthểhiệnđầyđủnhữngkhảnăngcủavậnhànhchínhthức.NhữngtàiliệucủaPiagetnăm1952viếtrằngsựbùngphátvàphụchồisuynghĩvậnhànhchínhthứchoànthànhtrongthờiđầuVTN,11–15tuổi.Sauđó,trongnhữngtàiliệunăm1972,Piaget sửađổi lại quanđiểmcủamình rằngvậnhànhchính thứcvẫnchưahoàn thànhtrongthờicuốiVTN.15–20tuổi.Nhiềunhàpháttriểnhọctinrằngcósựbiếnchuyểncánhân đáng kể trong nhận thức của trẻVTN.Học thuyết Piaget nhấnmạnh đến sự phổquátvàbềnvữngcủavậnhànhchínhthức–khôngđềcaosựkhácbiệt,độcđáocủacánhânvốnlàđặcđiểmtrongnhậnthứccủatrẻVTN.NhiềucánhânởthờiđầuVTNđãcóthểvậnhànhchínhthức,cócánhânthìchưa.Chỉchừngmộttrongbatrẻhọclớp8cóthểsuynghĩvậnhànhchínhthức.Sinhviênđạihọcvàngườilớnđôikhicũngkhôngthểvậnhànhchínhthức–sốsinhviênđạihọccóthểvậnhànhchínhthứcdaođộngtừ17–67%.

ThờiđầuVTN,cótrẻởthờiđiểmcủngcốsuynghĩvậnhànhcụthểvàsửdụngnóráoriếthơnthờiđồngấu;nhưngcũngcótrẻbắtđầusuynghĩtheokiểuvậnhànhchínhthức.Trẻ14tuổicóthểsuyxétởmứcvậnhànhchínhthứckhiphântíchphươngtrìnhđạisố,nhưngkhôngthểkhigiảiquyếtvấnđềbằngtừngữhaykhilýgiảivềnhữngmốiquanhệsiêunhiên.Vậnhànhchínhthứcthườngdiễnraởlĩnhvựcmàtrẻcókinhnghiệmvàcókiếnthứcnhiềunhất.Trẻnângcaokiếnthứcquakinhnghiệmvàsựthựchànhtrong

thểthao,chơigame,giải trí,vàcácmônhọcởtrườngnhưtoán, lý,hóa,văn…Sựpháttriểntrongnhữnglĩnhvựckhácnhaucủacuộcsốnglàmchosuynghĩpháttriểnlênmứccaovàtrưởngthànhhơn.Sựlýgiảiphứctạpđôikhiphảnhồiđược;cókhilạiphụthuộcvàosựtíchlũykiếnthức,khiếnchoquytrìnhghinhớtựđộnghoạtđộng.

HỌCTHUYẾTPIAGETVÀVIỆCGIÁODỤCTRẺVTNHọcthuyếtPiagetđượcápdụngđểgiáodụctrẻnhỏnhiềuhơnlàgiáodụctrẻVTN.

Nhưngnhìnchung,học thuyếtnày tạo ramộtkhungkháiniệmcho tađánhgiánhữngvấnđểgiáodục.DavidElkind(1976)môtảhaicáchápdụngnhưsau:

Thứnhất,vấnđề tiênquyết tronggiáodục là thông tin liên lạc.Tronghọc thuyếtPiaget,trínãotrẻVTNkhôngphảilàmộttấmbảngtrốngtrơn.Ngượclại,trẻVTNlàchủthểcủanhữngýkiếnvề thếgiới tựnhiênvà thểxác.Họđến trườngvớinhữngýniệmriêngvềkhônggian,thờigian,quanhệnhânquả,khốilượngvànhữngconsố.NhàgiáodụccầnhọccáchhiểuđiềutrẻVTNnóivàcáchphảnhồilạiýkiếncủahọ.Thứhai,vềbảnchấttrẻVTNlàsinhvậthiểubiết.Biệnpháphữuhiệunhấtđểnuôidưỡngđộnglựchấpthukiếnthứclàchophéptrẻgắnbómậtthiếtvớimôitrường.Nhàgiáodụccầnbảođảmkhông làm thui chộtniềmháohức tìmhiểucủa trẻVTNbằngcáchđưa ranhữngchươngtrìnhhọccứngnhắc,ngắtngangnhịpđiệuvàtốcđộhọchỏicủatrẻVTN.

TạisaoviệcápdụnghọcthuyếtvàogiáodụctrẻVTNlạichậmtrễhơnviệcápdụngvàogiáodụctrẻnhỏ?TrẻVTNcóthểsuynghĩvậnhànhchínhthứcởmứcđộtươngtựnhưgiáoviênvànhữngnhàsoạnsáchgiáokhoa.Chonên,tronghọcthuyếtPiagetkhôngnhấtthiếtphảichúýnhiềuđếnnhữngthayđổivềchấtlượngtrongnhậnthức.Cũngvậy,cấutrúcgiáodụctựthânnóđãcóthayđổinhiềugiữacấpIvàcấpII.Vớitrẻnhỏ,giáodụcnềntảngtậptrungởtronglớphọc.Trẻcóthểtiếpxúcvớinhiềugiáoviêntrongngày.ỞtrườngcấpII,sựtậptrungchuyểnsangchươngtrìnhhọcphânmôn.Mỗigiáoviêngặphọc sinh khoảng 45–60 phút một ngày, gắn với nội dung một lĩnh vực (văn, lịch sử,toán…).Vìvậy,cảgiáoviênlẫnbàihọctậptrungvàosựpháttriểncủachươngtrìnhhơnlàvàonhữngđặcđiểmpháttriểncủahọcsinh.MộtkhichúýđếnnhữngđặcđiểmpháttriểncủatrẻVTN,giáoviênthườnglưuýđếnnhữngkhíacạnhnhâncáchvàxãhộihơnlàđếnnhữngmặtnhậnthức.

Mộtvấnđềgâytranhcãiquyết liệtnổi lênkhiápdụnghọcthuyếtPiagetvàogiáodục là sự chỉ dẫn thườngquá thiênvềmứcvậnhành chính thức,mặcdùphần lớn trẻVTNchưahẳnđã tiến tớigiaiđoạnsuynghĩnày.Bàigiảngquáchínhquyvàquá trừutượng.Nênchănghãybớtđịnhquyđivàthêmcụthể.NhữngnhànghiêncứuthấyrằngtrẻVTNxâydựngquanđiểmvềthếgiới trêncơsởquansátvàtrảinghiệm;nhữngnhàgiáodụcnênchúýđếnđiềunàykhisoạnthảochươngtrìnhhọcchotrẻVTN.

ĐÁNHGIÁHỌCTHUYẾTPIAGETPiagetlàmộtngườikhổnglồtronglĩnhvựcpháttriểntâmlý.Nhữngđónggópcủa

ôngtronglĩnhvựcpháttriểnnhậnthứcvàtâmlýtrẻemcógiátrịkinhđiển, làmcơsở

chonhữngnghiêncứukháccùngđềtài.Ônglàmộtthiêntàitrongviệcquansáttrẻem.Từđóđể lại chochúng tanhiềuphươngphápkhámphácách trẻemhànhxửvà thíchnghivới thếgiới.Ôngcũngchỉcho thấy trẻemcần làmchokinhnghiệmphùhợpvớigiảnđồ(khungnhậnthức)rasao.Chínhôngđãchứngminhsựthayđổinhậnthứcdiễnranếubốicảnhchophépsựchuyểnđổidầndầntừcấpđộnàylêncấpđộcaohơn.Nhờôngmàchúngta tinrằngmộtkháiniệmkhôngđộtngộtnổi lênvàbùngphát,màphảiquasựpháttriểntừngphần.Tuynhiên,họcthuyếtPiagetcũnglàmdấylênnhữngvấnđềnhưsau:

Đánh giá khả năng của trẻ nhỏ. Nhiều khả năng nhận thức xuất hiện sớm hơnPiagetnghĩ.Vídụ, trongvàihoàncảnhtrẻ2 tuổiđãchomìnhlà trungtâm.Khichúngnhậnramộtngườikháckhôngtrôngthấymộtvật,chúngsẽtìmhiểuxemngườiđómùhaylàđangnhìnđihướngkhác.Sựnhậnbiếtnhữngconsốđãcótừtuổilên3,dùPiagetnghĩlàởtuổilên7.Trẻnhỏkhôngbiếtđếnnhững“tiền”hay“hậu”nhưPiaget.

Nhữnggiaiđoạn.Piaget cảmnhậnnhữnggiai đoạnnhưnhữngcấu trúc suynghĩđồngnhấtnênhọcthuyếtcủaôngnhấnmạnhsựpháttriểncùnglúc–nhữngkhíacạnhkhácnhaucủamộtgiaiđoạncùngxảyra.Tuynhiên,giaiđoạnvậnhànhcụ thểkhôngvậy.Trẻkhôngcùnglúchọccáchbảotồnlẫnphânloại.MộtsốnhàpháttriểnhọckhôngđồngývớicáchphângiaiđoạncủaPiaget.

Dạytrẻlýgiảiởmứccao.Nhiềutrẻđangởmứcvậnhànhdựbịcóthểđượchuấnluyệnsuynghĩởmứcvậnhànhcụthể.ĐiềunàytráivớihọcthuyếtPiaget,chorằngdạydỗchỉlàhờihợt,bềngoàivàkémhiệuquả,trừphiđangởgiữathờiquáđộcủahaigiaiđoạn.

Vănhóavàgiáodục.CácchuyêngiavănhóavànhàgiáodụccóảnhhưởngmạnhmẽhơnhọcthuyếtPiaget.Tuổicánhântiếpnhậnkhảnăngbảotồnliênquantớimứcđộhấp thụ văn hóa của họ.Ở nhiều quốc gia đang phát triển, rất hiếm khi có vận hànhchínhthức.

MộtsốnhànghiêncứuchorằnghọcthuyếtPiagetcầnphảiđượcđiềuchỉnhlại.Họmuốnnhấnmạnhđến cách trẻ xử lý thông tin qua sự quan tâm chúý, ghi nhớvà lậpchiến lược; vàmuốn giải thích rõ ràng hơn những thay đổi nhận thức.Họ cũngmuốnchứngminhsuynghĩcủatrẻvàtrẻVTNđòihỏinhiềukiếnthứchơn,thôngtinđượcxửlý tựđộngvànhanhhơnnhư thếnào,muốnchianhữngvấnđềnhận thức thànhnhiềubướcnhỏhơnvàchínhxáchơn.

HỌCTHUYẾTVYGOTSKYHọc thuyếtVygotskykhuấyđộngđến quanđiểmcho rằngkiến thức là theo hoàn

cảnhvàcộnghưởng–kiếnthứcđượchìnhthànhtừconngườivàmôitrường,baogồmđồđạc,dụngcụ,sáchvở,tácphẩmnghệthuậtvàcộngđồngdâncư.Điềunàychothấysựhiểubiếttốtnhấtlàquasựtươngtác,phốihợphoạtđộngvớingườikhác.

Một trong những khái niệm quan trọng nhất trong học thuyếtVygotsky là trườngpháttriển–chỉraphạmvinhữngviệcquákhókhănchocánhântựthựchiệnmộtmình,màcầnphảicósựtrợgiúpcủangườilớnhoặccủabạnbègiỏihơn.Vìvậy,cấpđộthấphơn trườngphát triển làmứcđộ trẻVTNtự tranhgiảiquyếtvấnđề;cấpđộcaohơn làmứcđộ chịu tráchnhiệm trẻVTNchấpnhậnvới sựgiúpđỡ củangườikhác.SựnhấnmạnhđếntrườngpháttriểntronghọcthuyếtVygotskyđãlàmgiảmniềmtincủaôngvềtầmquantrọngcủanhữngảnhhưởngxãhộiđếnsựpháttriểnnhậnthức.

TheoVygotsky, trường học chính quy là đại diện duy nhất cho nền văn hóa vốnquyếtđịnhsựlớnlêncủatrẻVTN.Chamẹ,bạnbè,cộngđồngvànhữngkhuynhhướngkhoa học kỹ thuật của nền văn hóa là những lực lượng tác động đến suy nghĩ của trẻVTN.Vídụ,tháiđộhọchỏitrẻVTNcóđượcquamốiquanhệvớichamẹ,bạnbèảnhhưởngđếnđộngcơtiếpnhậnkiếnthứccủahọ.Tháiđộđốivớingườilớn,vớithầycôvàcộngđồngcủahọcũngvậy.Ảnhhưởngcủatruyềnthôngđạichúng,nhấtlàquatruyềnhìnhvàIntemet,đóngvai tròquantrọngtrongviệcxãhộihóanhậnthứccủatrẻVTN.Chương8sẽnóirõhơntácđộngcủatruyềnhìnhđốivớisựpháttriểncủatrẻVTN.Việcxãhộihóanhậnthứccóthểđượccảithiệnquasựpháttriểnnhữngkiếnthứckíchthíchnhậnthứcnhiềuhơnvàtậptrungvàonhữngvaitròxãhộitrongsựpháttriểnnhậnthức.Nhữngbiệnphápmanglạisựtựtin,lòngkhaokhátđạtthànhtựuvàtheođuổimụcđíchcóvẻcũnghữuhiệuhơnnhữngphươngphápnhận thức trongsựđịnhhìnhnhận thứccủatrẻVTN.

TÌMHIỂUVÀIKHÁINIỆMĐƯƠNGĐẠIMộtsốkháiniệmđươngđạitươngthíchvớihọcthuyếtVygotsky.Baogồm:Kháiniệmgiàngiáo:chỉsựthayđổimứcđộtrợgiúpquakhóahọc–ngườicókỹ

nănggiỏihơn(giáoviênhaybạnbègiỏihơn)điềuchỉnhsựhướngdẫnchophùhợpvớimứcđộ thựchiệnhiện thời của trẻVTN.Khi nhữngviệcmà trẻ học làmớimẻ, sẽ ápdụng biện pháp chỉ dẫn trực tiếp.Khi khả năng của trẻVTN đã tăng lên thì cần ít sựhướngdẫnđi.Hãytưởngtượngkháiniệmhọchỏinàynhưmộtgiàngiáoxâydựng–chỉcầngiáđỡkhicầnthiết,vàcóthểdichuyểnvàđiềuchỉnhtheoyêucầucủadựán.

Kháiniệmviệchọc:TheoBarbaraRogoff (1998),họcviệc làmộtkhíacạnhquantrọngcủasựhọchỏi.Theođó,người thầyhướngdẫn,dìudắthọcviênnhữngkỹnăngcủanềnvănhóa.Từhọcviệcgiảmtầmquantrọngcủahoạtđộnghọchỏiđểnhấnmạnhbảnchấtcủasựhọchỏi.NgườithầylậprachotrẻVTNnhữngkhuônhìnhmẫu,sauđógiúphọthựchiệncôngviệc,vàcuốicùng,khuyếnkhíchhọtựlàmmộtmình.Mấuchốtcủahọcviệc làsựđịnhgiácủa thầyxemkhinàongườihọcsẵnsàng tiến tớibước tiếptheovớisựtrợgiúpcủamình.TrongmộtnghiêncứuhọcsinhhọctoánvàcácmônkhoahọcởtrườngcấpII, thầydànhthờigiangiảngbàichohọcsinhhiểunhữngđiểmchínhcủabàihọc;sauđóthầynghỉđểhọcsinhcóthểtiênliệuhayhoàntấtnhữngýtưởngcủathầy.Thầycó thểsửdụngthôngtin trongkhoảngmỗicơhộiphảnhồimàhọcsinhbỏ

quavàđiềuhọcsinhđanglàmtrongsuốtquátrìnhbỏquaấy(nhưlàtínhtoánhaychỉnhìntrântrân).Khihọcsinhbỏlỡhaihaybacơhội,thầysẽlạitiếptụcgiảng.Nếutrongquátrìnhgiảnggiảimàkhôngcódấuhiệuhiểuxảyrathìthầysẽgiảnglạihoặctìmcáchkhác.Thầycóthểdùngnhữngcâuhỏi“ngụý”đểgiúphọcsinhquansátgươngmặtlẫnnhauvàphảnhồilạinhữngcâuhỏichứngtỏsựthấuhiểu.

Kháiniệmdạykèm:baogồmsựhọcviệcgiữangườihướngdẫnvàhọcviên.DạykèmcóthểxảyragiữangườilớnvàtrẻVTNhoặcgiữabạnbègiỏivớibạnbèkémhơn.Dạykèmsẽhữuhiệukhigiữa“thầy”và“trò”cósựchênhlệchtuổitáchơnlàkhicùngtuổi.Nghiêncứuchothấycùngtuổiđôikhithầyhưởnglợihơnlàtrò.Vàdạyaiđólàmộttrongnhữngbiệnpháptốtnhấtđểhọchỏi.

Kháiniệmhọcnhóm:họcsinhlậpthànhnhómnhỏgiúpđỡnhauhọctập.Sốngườitrongnhómcóthểxêxích,nhưngnhómđiểnhìnhthườnggồmbốnngười.Họcnhómrấttốtđểnângcaothànhtích,đặcbiệtlàkhituânthủđúnghaiđiềukiệnsau:mộtlàcósựtưởng thưởng–các thànhviên trongnhómđều thấyđây làcách tốtnhấtđểcùngnhauhọchỏi;hailàmỗicánhânđềucóđónggóp–cóbiệnphápđánhgiámứcđộthamgiacủacánhânnhưlàbàitrắcnghiệm.Phốihợphọcnhómtậpchocánhântínhđộclậpvàhợptácvớingườikhác(chương7).

Kháiniệm tươnghỗ: học sinh (hoặcngười lớnvà trẻVTN) thayphiênnhauđiềukhiểncuộcthảoluậnnhóm.Giáoviêntừtừbớtvaitròchủđộngđi,đểhọcsinhtựsángtạo.Kỹthuậtnàyđượcsửdụngrộngrãinhằmtraudồikỹnăngđọcchohọcsinh.Chẳnghạn,giáoviêndẫndắt,gợiýchohọcsinhđặtcâuhỏivềnhữnggìhọvừađọc;giảithíchrõnhữnggìhọkhônghiểuvàtómtắtbàiđọc,suyđoán.

SOSÁNHHỌCTHUYẾTPIAGETVÀHỌCTHUYẾTVYGOTSKYCảhaihọcthuyếtđềuhữudụng,mangtínhxâydựng–nhấnmạnhrằngcánhânchủ

động tích lũy,xâydựngkiến thứcvàsựhiểubiết.Theoquanđiểmxâydựng, thông tinkhôngtrựctiếpđượctraochohayđượcrótvàotríóctrẻvàtrẻVTN;màhọđượckhuyếnkhíchtựthámhiểmthếgiới,khámphákiếnthứcvàsuynghĩhiệuquả.Giáoviênđóngvai trònhưngườihướngdẫnhơn là chỉđạovà tạokhuônmẫuhọchỏi.Sựkhácnhaugiữahaihọcthuyếtlà:

HọcthuyếtVygotsky HọcthuyếtPiaget

Tínhxâydựng xâydựngvềmặtxãhội xâydựngvềmặtnhậnthức

Cácgiaiđoạn

Không có những giai đoạn pháttriểntổngquát. Nhấnmạnhđếnbốngiaiđoạn

Nhữngquy trìnhchính

Trườngpháttriển,ngônngữ,đàmthoại,côngcụvănhóa.

Giản đồ, hấp thụ thông tin, xử lýthông tin, vậnhành, bảo tồnnhân loại,lýgiải

vai tròcủa ngônngữ

Vai trò chủ chốt trong việc màigiũasuynghĩ.

Ngôn ngữ đóng vai trò nhỏ; nhậnthứcđiềukhiểnngônngữ

Quanđiểm vềgiáodục

Giáodụcđóngvai trò trung tâm,giúptrẻhọccôngcụvănhóa.

Giáo dục đánh bóng kỹ năng nhậnthứcđãnổilênsẵncủatrẻ.

thựchiệndạy

Giáo viên là người trợ giúp,hướng dẫn chứ không phải ra lệnh,tạo cơ hội học hỏi từ giáo viên vàbạnbègiỏi.

Giáo viên cũng là người trợ giúp,hướngdẫn chứkhôngphải ra lệnh, tạocơhộichotrẻkhámpháthếgiớivàkiếnthức.

QUANĐIỂMXỨLÝTHÔNTINỞChương2,chúngtađãxemlướtquaquanđiểmxửlýthôngtin–thôngtinthâm

nhậpvàotríóccánhânnhưthếnào;nóđượcxứlý,đượclưutrữvàchuyểnhóarasao;vàcáchthựchiệnnhữnghoạtđộngphứctạpnhưgiảiquyếtvàlýgiảivấnđề.

NHỮNGĐẶCĐIỂMCƠBẢNCỦAQUANĐIỂMXỬLÝTHÔNGTINRobertSiegler(1998)môtảbađặcđiểmchínhcủaquanđiểmxửlý thôngtinnhư

sau:1.Suynghĩ:Sieglerđưaramộtphốicảnhsuynghĩrấtrộng,rằngkhitrẻVTNcảm

nhận,mãhóa,trìnhbàyvàlưutrữthôngtintừthếgiớitứclàhọđangsuynghĩ,chophépcánhânthíchnghivàđiềuchỉnhnhữngthayđổitùytheohoàncảnh,nhiệmvụ,yêucầuvàmụctiêu.Tuynhiên,khảnăngsuynghĩđángnểcủa loàingườicũngcónhữngràngbuộc.Cánhân thườngchỉquan tâmđếnmộtkhối lượng thông tinnhấtđịnh trongmộtđiểmthờigianvàhọbịthúcépphảixửlýthôngtinđóthậtnhanh.

2.Cơcấuthayđổi:Sieglerđưarabốncơcấu-mãhóa,tựđộnghóa,lậpchiếnlượcvàtổngquát–kếthợpvớinhauđểtạoranhữngthayđổitrongkỹnăngnhậnthứccủatrẻvàtrẻVTN.Mãhóalàquytrìnhthôngtinnhậpvàokýức.Mộtgócđộgiảiquyếtvấnđềđangmãhóanhữngthôngtinliênquanvàphớtlờnhữngphầnkhôngliênquan.DocầnphảicóthờigianvànỗlựcđểtạolậpnhữngchiếnlượcmớinêntrẻvàtrẻVTNphảitậpluyệnnhằmthựchiệnchúngmộtcáchtựđộngvàhữuhiệutốiđa.Tựđộnghóangụývaitròxửlýthôngtinvớirấtíthoặckhôngcầnnỗlực.Vớituổitácvàkinhnghiệm,quytrìnhxử lý thông tin trởnên tựđộng, chophép trẻVTNdò tìmnhữngmối liênhệ trong sốnhữngýtưởngvàsựkiệnmàhọđãbỏqua.Đứatrẻ12tuổilướtnhanhquamộtdanhsáchtậpluyệnnhữngvấnđềđadạng,phứctạpchỉcầnnỗlựcđángkểvàtrẻ16tuổicầmtờbáolênvànhanhchónglướtquamụcgiảitríđểtìmrađịađiểmvàthờigianchiếumộtbộphimnàođó.Trongcảhaitrườnghợp,việcxửlýthôngtincủatrẻVTNtựđộnghơnvàítnỗlựchơnđứatrẻ.Xâydựngchiếnlượclàkhámphámộtcáchthứcxửlýthôngtinmới.TrẻVTNcầnmãhóathôngtinchínhvềvấnđềvàkếthợpthôngtinvớinhữngkiếnthức

liênquancótrướcđểgiảiquyếtvấnđề.Đểthulợitừchiếnlượcmớiđượcxâydựng,trẻVTNcầntổngquátnóhaylàmchonólinhnghiệmvớivấnđềkhác.

3.Tựđiềuchỉnh.QuytrìnhxửlýthôngtintạmthờichorằngtrẻVTNđóngvaitròchủđộngtrongsựpháttriểncủahọ:Họdùngkiếnthứcvàchiếnlượchọvừahọcđượctừnhữngsựviệc trướcđóđể thíchnghisựphảnhồivớimột tìnhhuốngmới.Trongcáchthứcnày, trẻVTNxâydựngsựphảnhồiphức tạphơn,mớihơn từnhữngkiến thứcvàchiếnlượccótrước.

RobbieCase(1998)đưaramộtkhuônmẫuxửlýthôngtingiảithíchtạisaotrẻVTNxử lý thông tingiỏihơn trẻnhỏ.Khuônmẫunàybaohàmsự tựđộnghóacủaSiegler.TheoCase, trẻVTNcósẵnnhiềunguồnnhậnthứchơnnhờtựđộnghóa, làmtăngkhảnăngxửlýthôngtinvàquenthuộchơnvớimảngnộidungkiếnthức.Thếthuậnnàylàmgiảmgánhnặngtrongnhữnghệthốngnhậnthứccủahọ,chophéphọcùnglúclưugiữtrongtrínãonhiềukhíacạnhcủamộtđềtàihoặcmộtvấnđề.Trongkhitrẻnhỏchỉtậptrungvàomộtkhíacạnh.

MỐIQUANTÂMVÀKÝỨCMặcdùrấtnhiềunghiêncứuvềxửlýthôngtinđượcthựchiệnvớitrẻvàngườilớn,

nhưngphốicảnhxửlýthôngtinrấtquantrọngtrongviệctìmhiểunhậnthứctuổiVTN.ChúngtacùngxemxéttrẻVTNgiảiphươngtrìnhđạisốtheomốiquantâmvàkýức–haiquytrìnhnhậnthứcquantrọng:

MỐIQUANTÂMMốiquantâmlànỗlựctậptrung,chúýcủatrínão.Chẳnghạn,khitrẻlàmbàikiểm

tra,chúngphảiquantâmtớibàikiểmtra(đềbài).Điềunàyhàmýrằnghọcókhảnăngtậptrungnỗlựctrínãovàotácnhânkíchthích(câuhỏikiểmtra)nhấtđịnh,trongkhigạtbỏranhữngtácnhânkíchthíchkhác,mộtkhíacạnhcủamốiquantâmlàchọnlọc.Khithấtbại trongviệcchọn lọc, trẻVTNsẽkhó sàng lọc,gạnbỏ thông tinmàkhông liênquanđếnmụctiêuvàsởthíchcủahọ.Chẳnghạn,tivimởoangoangtrongkhitrẻVTNđanghọcthìtrẻsẽkhótậptrung.

Khôngchỉkhảnăngchọnlọcmàcònkhảnăngdịchchuyển.Nếugiáoviênyêucầuhọcsinhchúýtớimộtvấnđềcụthểvàhọlàmtheothìhànhvicủahọchỉrarằnghọcóthểchuyểnmốiquan tâmđếnđề tàinàysang tácnhânkích thíchkhác.Nếuđiện thoạirengtrongkhitrẻđanghọc,trẻcóthểphântâmtừbàihọcsangcúđiện.Tácnhânkíchthíchbênngoàikhônghẳnlàmdịchchuyểnmốiquantâm.Bấtcứkhoảnhkhắcnào,trẻVTNcũngcóthểdịchchuyểntừđềtàinàysangđềtàikhác,hoàntoàntùyý.Họcóthểnghĩđếnvởkịchvừacoituầntrước,rồilạinhớlạibàihátvừalọtvàotopten,v.v…Trẻ12tuổicómốiquantâmđếnhainhiệmvụcùnglúcgiỏihơntrẻ8tuổinhưngchậmchạphơnngười20tuổinhiều.TrẻVTNcónguồnxửlýthôngtintốcđộ,hiệuquả,vàtựđộnghơn.

KÝỨCCuộc sống của trẻVTN rất hiếmkhi nào trượt khỏi kýức.Kýức theo từngbước

chân,hiệnhữutrongtừngýnghĩ,hiệndiệntrongtừnglờinóicủatrẻ.Kýứclàsựghinhớthôngtinquathờigian.Nólàtâmđiểmcủacuộcsốngtrínãovàcủaviệcxửlýthôngtin.Đểhọchỏivàlýgiảihữuhiệu,trẻVTNcầnníugiữvàkhôiphụcthôngtinhọđãđểtrôixa.Kýứcngắnhạn làhệ thốngkýứcgiớihạn trongđó thông tinđượcduy trìkhoảngchừng30giây,trừphithôngtinđóđượctậpdượtlạithìnósẽđượclưugiữlâuhơn.Kýứcdàihạnlàmộthệthốngkíứctươngđốivĩnhcửu,lưukýứctrongmộtkhoảngthờigiandài.

Mộtcách thôngdụngđểxácđịnhkýứcngắnhạn là lậpdanhmụcghinhớgiốngnhưhọcthuộclòngtrongmộtkhoảngthờigiannhấtđịnh.NếubạnthựchiệnkiểmtrachỉsốIQthìchắcchắnbạnsẽphảighinhớmộtloạtnhữngconsốvàtừvựng.Bạnđơngiảnnghemộtdanhsáchngắnnhữngconsốđượcđọcvớitốcđộnhanh(chừng1số/giây).Sauđóđượcyêucầunhắc lạinhữngconsốđó.Căncứvàokhoảng thờigianghinhớ,nhànghiêncứutìmrakýứcngắnhạntăngmạnhtrongthờiđồngấuvàtiếptụcđếnthờiVTN,nhưngvớinhịpđộchậmhơn.Quãngghinhớ(thờigiancầnđểghinhớ–memoryspan)tăng11/2consốgiữatuổi7–13.Quãngghinhớcủamỗicánhânmỗikhácnhau,chínhvìvậymànhiềubàikiểmtrachỉsốIQvàthisáthạchnăngkhiếuđadạngđượcsửdụng.

Kýứcngắnhạnđượcsửdụngtronggiảiquyếtvấnđềnhưthếnào?RobertSternberg(1980)cốtrảlờicâuhỏinàybằngcáchchohọcsinhlớp3,lớp6,lớp9vàsinhviênđạihọcthựchiệnphéploạisuy(chỉranhữngđiểmgiốngnhaucủađốitượng).Sựkhácnhauchínhdiễnragiữanhữnghọcsinhnhỏhơn(lớp3vớilớp6),vàhọcsinhlớnhơn(lớp9vớisinhviênđạihọc).Nhómhọcsinhlớncóthểhoànthànhphéploạisuy;trongkhitrẻnhỏdừngquytrìnhxửlýthôngtintrướckhingẫmnghĩtấtcảnhữngbướccầnthiếthầugiảiquyếtvấnđề.Sternbergtinrằngviệcxửlýthôngtinkhônghoàntấtlàvìkýứcngắnhạncủatrẻbịquátải.Giảiquyếtvấnđềnhưphéploạisuyđòihỏicánhânphảiliêntụcsosánhgiữathôngtinmớiđượcmãhóavớithôngtinđãđượcmãhóatừtrước.TrẻVTNcókhônggiancấtgiữrộngrãihơntrongkýứcngắnhạn,khiếnhọítmắcsailầmhơnkhilàmphép loại suy.Ngoàikhônggian cất giữ rộng rãi hơn thì tốcđộvàhiệuquảxứ lýthôngtinlàrấtquantrọng,nhấtlàtốcđộxácđịnhthôngtin.

KýứcdàihạntăngmạnhởthờigiữavàcuốiđồngấuvàdầncảithiệnhơntrongsuốtthờiVTN,dùcácnhànghiêncứukhôngchínhthứckhẳngđịnh.Kýứcdàihạnphụthuộcvàohoạtđộnghọchỏikhihọcvàghinhớthôngtin.Hoạtđộnghọchỏinhấtlàlậpchiếnlược,nhữnghoạtđộngnằmdướisựkiểmsoátcóýthứccủacánhân.Đôikhinóđượcgọilàquytrìnhkiểmsoát.Cónhiềuhoạtđộngnhưngmộttrongnhữnghoạtđộngquantrọngnhấtlàtổchức–lậpnhómhoặcsắpxếptheohạngmục.

Mối quan tâm và ký ức là nhữngmảng quan trọng trong xử lý thông tin, nhưngnhữngmảngkháccũngquantrọngkhôngkém.MộtkhitrẻVTNlưuývàmuốngiữlại

thôngtin,họcóthểkếtdínhthôngtinđóvàonhữnghoạtđộngnhậnthứcnhưlàraquyếtđịnh,suyxét,sángtạo.

RAQUYẾTĐỊNHThờiVTNlàthờigiangiatăngviệcraquyếtđịnh–vềtươnglai,chọnlựabạnbè,đi

họctrườngđạihọcnào,hẹnhòvớiaivàcóhànhvitìnhdụchaykhông.v.v…TrẻVTNraquyếtđịnhsángsuốttớiđâu?Sovớitrẻnhỏ,trẻVTNđưaranhữnglựachọnchung,quansáttìnhhuốngtừnhiềugócđộkhácnhau,suyđoánnhữnghệquảvàcânnhắcsựtincậycủanhữngnguồn.KỹnăngraquyếtđịnhcủatrẻVTNtuytốthơntrẻnhỏnhưngvẫncònxamứchoànchỉnhsovớingườilớn.

Khônghẳncánhâncókhảnăngđưaranhữngquyếtđịnhsángsuốttrongcuộcsốnghàngngàykhikinhnghiệmđóngvaitròchủchốt.VídụtrẻVTNhọcláixegiatăngmứcđộnhậnthứcvàkhảnăngvậnđộngbằnghoặchơnngườilớn.Nhưngláixegiỏikhônghạthấp tỉ lệ tai nạn giao thông.Một nghiên cứu trẻVTN ra quyết định trong những tìnhhuống thực tế.TrẻVTNcầnnhiều cơhội tập luyệnvà thảo luậnviệc ra quyết định lýtưởng.Nhiềuquyếtđịnh trong thếgiới thực–như tìnhdục,ma túy láixe tốcđộ,chọntrườngxảyratrongbầukhôngkhístress,căngthẳng,trầmuất.ChamẹliênquanđếnsựraquyếtđịnhcủatrẻVTN,nhiềutrẻVTNlàbảnsaocủachamẹ.

SUYXÉTĐểraquyếtđịnhsángsuốtcầncósuyxét–mộtthuậtngữdùngtronggiáodụcvà

tâmlý.Suyxétlàsuynghĩhiệuquả,hợplývàđánhgiáchứngcứ.Nghiêncứuhọcsinhlớp5,lớp8vàlớp11,suyxéttăngtheotuổinhưngvẫnchỉở43%họcsinhlớp11,nhiềutrẻVTNtỏranặngthànhkiếnkhilýgiải.ThờiVTNlàgiaiđoạnchuyểntiếpquantrọngtrong sự phát triển suy xét. Trong số những thay đổi nhận thức cho phépmài giũa kỹnăngsuyxéttrongtrẻVTNlà:

– Tốc độ, tự động hóa, hiệu quả xử lý thông tin, để nguồn nhận thức tự do chonhữngmụcđíchkhác.

–Mởrộngphạmvikiếnthứctrongnhiềulĩnhvựckhácnhau.–Khảnăngtạolậpnhữngmốiliênkếtmớitrongkiếnthức–Sửdụngrộngrãihơnvàđồngthờihơnnhữngchiếnlược,thủtụcnhằmthíchứng

haythunạpkiếnthức,nhưlậpkếhoạch,tìmgiảiphápthaythếvàđiềukhiểnnhậnthức.Tuynhiên,nếunềntảngnhữngkỹnăngcơsở(nhưkỹnăngvănhọc, toán)không

phát triểntrongthờiđồngấuthìnhữngkỹnăngsuyxét thườngkhôngchínchắnởthờiVTN.VớitrẻVTNchậmbùngphát,thiếunhữngkỹnăngcơsở,ítkhipháthuytiềmnăngsuynghĩ.Gầnđâynhiềumốiquan tâmđếnviệcdạysuyxét trongnhà trường.Hầuhếtchươngtrìnhdạysuyxétởtrườnghọcđềukhiếmkhuyết.Trườngtậptrungquánhiềuvàobàigiảngchínhquykhôngđủchútrọngđếnnhữngkỹnăngsuyxéttrongcuộcsốnghàngngày.Trongkhiđó,nhữngkỹnăngtrẻVTNcầnhàngngàylà:nhậndiệnvấnđềtồntại,

xácđịnhvấnđềrõràng,giảiquyếtvấnđềkhôngchỉvớimộtcâutrảlờihayởmộtloạirànhrẽ(chẳnghạnnhưchọnnghềnghiệpthịnhhành)raquyếtđịnhxoayquanhcánhân(chẳng hạn quyết định kiểu đầu tóc), thu nạp thông tin, nghĩ trong nội bộ, phát triểnnhữngphươngphápdàihạnchonhữngvấnđềdàihạn.Trongnhiềunăm,sựtranhcãisôinổivềdạykỹnăngsuyxétchohọcsinhlànêndạynhưlàmôntổngquáthaylàmôncụthể.

SÁNGTẠOSángtạolàkhảnăngsuynghĩcótínhtiểuthuyếtvớinhữnghướnggiảiquyếtvấnđề

độcđáo.J.PGuilford(1967)thấyrằngtrí tuệvàsángtạokhôngphảilàmột.Ôngphânbiệtgiữasuynghĩquytụ–đưaramộtcâutrảlờiđúngvàlàđặcđiểmcủaloạisuynghĩđòihỏibàikiểmtratríthôngminhbàibản;suynghĩdịbiệtđưaranhiềucâutrảlờichomộtcâuhỏivàlàđặcđiểmcủasángtạo.Liệutríthôngminhvàócsángtạocóliênhệvớinhau?DùnhiềutrẻVTNsángtạolạikhôngthôngminhvàngượclại.MụcđíchlàgiúptrẻVTNtrởnênsángtạohơn.Chiếnlượcsauđâyhữuhiệu:

ĐểtrẻVTNđộngnãovàtìmracàngnhiềuýtưởngcónghĩacàngtốt.Độngnãolàkỹthuậttrongđócánhânđượckhuyếnkhíchtìmranhữngýtưởngsángtạotheonhóm,phảnbiệnnhữngýtưởngcủanhauvànêurabấtcứýtưởngnàohiệnratrongđầuvềmộtđềtàinàođó.Chodùlàtheonhómhaycánhântựlàmđộclậpthìchiếnlượcsángtạotốtlàlàmnảysinhraýtưởngmới.Nhàdanhhọathếkỷ20ngườiTâyBanNhaPabloPicassochorađờihơn20.000 tácphẩmnghệ thuật.Khôngphải tấtcảđều làkiệt tác.TrẻVTNcàngđưaranhiềuýtưởng,chúngcàngcócơhộisángtạoracáigìđóđộcđáo.

ĐểtrẻVTNtrongmôitrườngkíchthíchsángtạo.KhuyếnkhíchóctòmòtựnhiêncủatrẻVTN.Khoahọcvànhữngviệnbảotànglàcơhộitốt.

Đừngquákiểmsoát.DạybảotrẻVTNtừnglitừngtítứclàlàmchohọcócảmgiácmấthếtsựmớilạ,độcđáo.HãyđểtrẻVTNlựachọnsởthíchvàủnghộkhuynhhướngcủachúng.Điềunàysẽkhông làm thuichộtóc tòmòbẩmsinhvàsẽ tốthơn là lập ranhữnghoạtđộngyêucầuchúngphảilàmtheo.

Khuyênkhíchnhữngđộnglựcbêntrong.Treonhữnggiảithưởngquáđángnhưtiền,cóthểlàmtêcứngócsángtạovàngăntrởniềmvuisángtạocủatrẻVTN.

Khíchlệtínhnăngđộngvàóchàihước.ĐểtrẻVTNthoảimáivớinhữngýtưởngvàvấnđềvốnnảysinhranhữngnghịchlý.Mặcdùsángtạođòihỏiphảinỗlực,vànỗlựcsẽdễdàng,suônsẻhơnnếutrẻVTNthựchiệntrongtâmtrạngnhẹnhàng.Sựkhôihàisẽbôi trơn bánhxe sáng tạo.Khi trẻVTNbôngđùa, họ dễ dàng tìm ra nhữnggiải phápkhácthườngchovấnđề.

Giới thiệu trẻ VTN với những người sáng tạo. Nhà thơ Richard Lewis (1997) tớithămhọcsinhởNewYorkCity.Ôngmangtheomộtlăngkínhthủytinhcắmtrongmộtcáilynước.Ôngchỉchohọcsinhthấymàusắcquyếnrũcủanó,vàhỏilạicóthểchobiết

cáigìđóđangxảyra trong lynày?”.Sauđóôngbảohọcsinh lấygiấyviết raghiđiềuchúngthấy.Mộthọcsinhlớp8tênlàSnigdhaviếtrằngemthấycầuvồngbảysắcvàmặttrờiđangngủchungvớinhữngvìsao, táotừtrêncâyđangrụngxuốngvàmưatrút lộpđộp,câycốibừngnởvàgióthổixàoxạc,cuốnphăngnhữngtánlá.

Nói chuyện với hoặc để trẻ VTN đọc về những người sáng tạo. MihalyCsikszentmihalyi phỏng vấn 90 nhà khoa học, lãnh đạo, doanh nhân và nhà giáo dụchàngđầuvềócsángtạocủahọ.Mộtnhàthơnóinhữngkhoảnhkhắcsángtạonhấtcủahọ là khimất cảmgiác thời gian và hoàn toàn đắmmình vào việc đang làm.Ông nóitrạngtháiđắmmìnhđếnrồiđi;khôngthểníukéonóởlạisuốtngày.Khinảysinhramộtýtưởnghàohứng,ôngtậptrungcaođộvàonóvàchuyểntảinóthànhnhữnghìnhảnhsinhđộng,thấyđược.

Chúng ta bàn luận những khía cạnh xử lý thông tin của trẻVTN nhưng vẫn cầnkhámphácáchhọkiểmsoátquytrìnhxửlý thôngtinvàđườnghướnghọchỏi tựđiềuchỉnhbảnthân.

SIÊUNHẬNTHỨCSỰTỰĐIỀUCHỈNHBẢNTHÂNSIÊUNHẬNTHỨCLÀGÌ?Siêunhậnthức lànhậnthứcvềnhậnthứchoặc“biếtvềsựhiểubiết”.Cósựkhác

nhaugiữakiếnthứcsiêunhậnthứcvàhoạtđộngsiêunhậnthức.Kiếnthứcsiêunhậnthứctheodõivàphảnánhhiệnthựchaynhữngsuynghĩhiệnthờicủamộtngườinàođó.Nóbaogồmkiến thức thực tiễn–kiến thứcvềbổnphận,vềmục tiêucủacánhânnàođóhoặcvềchínhcánhânđó–vàkiếnthứcmangtínhchiếnlược–nhưkhinàovàlàmthếnàoứngdụngbiệnphápgiảiquyếtvấnđềcụthể.HoạtđộngsiêunhậnthứcxuấthiệnkhitrẻVTNsửdụngsựtựnhậnthứcvềbảnthânđểthíchnghivàthựchiệnchiếnlượccủamìnhkhigiảiquyếtvấnđềvàsuynghĩ.

Nhữngkỹnăngsiêunhậnthứcđượcdạychohọcsinhnhằmgiúphọgiảinhữngbàitoánkhó.Trong30bàihọchàngngày,mỗingàymỗicónhữngbài toánkhó,giáoviênhướngdẫnnhữnghọcsinhhọcchậmnhậnbiếtkhinàokhônghiểunghĩacủamộttừ;khinàokhôngcóđủ thông tincần thiếtđểgiảiquyếtvấnđề;khinàokhôngbiếtcáchchianhỏvấnđề,hoặckhôngbiếtcáchthựchiệnnhữngphéptính.Sau30ngàyđượcdạychosiêunhậnthức,họcsinhcókỹnăngvàtháiđộtốthơnđốivớimôntoán.

ChuyêngiavềsuynghĩDeannaKuhn(1999) tin rằngnênápdụngsiêunhận thứcmạnhmẽvàoviệcgiúpcánhântrởthànhnhữngngườicótưduytốt,biếtsúcxét,đặcbiệtởlớpcấpIIvàcấpIII.BàchỉrasựkhácbiệtgiữakỹnăngnhậnthứcbanđầuchophéptrẻVTNhiểuthếgiớivàkỹnăngnhậnthứcthứhai–kỹnăngsiêuhiểubiết–chophéphọbiếtvềchínhbảnthânmình.

CHIẾNLƯỢCKHẢOSÁTVÀCHIẾNLƯỢCĐIỀUCHỈNHBẢNTHÂNTheoquanđiểmcủaMichaekPressley,mấuchốtcủagiáodụclàgiúphọcsinhhọc

hỏivốnkiếnthứcphongphúvềchiếnlượcgiảiquyếtvấnđề.Ngườisuynghĩhữuhiệuluônsửdụngnhữngchiếnlượcvànhữngkếhoạchmộtcáchhiệuquảđểgiảiquyếtvấnđề.Họcũngcóthểnhậnbiếtthờigianvànơichốncầnápdụngchiếnlượccóđượcquaquátrìnhhọchỏi(họcókiếnthứcsiêunhậnthứcvềchiếnlược).Pressleylậpluậnrằngthời gianhọc sinhđược chỉ dẫnvềnhững chiến lượcmớimẻđối với họ, họ có thể tựmìnhápdụngnhữngchiếnlượcnày.Tuynhiên,cónhữngchiếnlượckhônghiệuquảchotrẻem.Vídụ,trẻemkhôngthểsửdụngócmườngtượng.Pressleynhấnmạnhrằnghọcsinhhưởnglợikhigiáoviênđưaranhữngmẫuchiếnlượcthíchhợpvàdiễngiảibằngtừngữcácbướccủachiến lược.Sauđóchohọcsinh thực tậpđềuđặnnhữngchiến lược.Khithựctập,họđượcgiáoviênhướngdẫnvànângđỡ;quátrìnhnàytiếptụcchotớikhihọcsinhcóthểthựchiệnchiếnlượcmộtcáchđộclậpvàhiệuquả.Khichỉdẫnchohọcsinhcách thựchiệnchiến lược,giáoviêncũngnêngiải thíchchohọbiếtcáchsửdụngchiếnlượclàmsaochohiệuquả.

Việcthựctậpchiếnlượcmớithườngkhôngđủđểsinhviêncóthểtiếptụcsửdụngvàchuyểnnósangnhữnghoàncảnhmới.Đểlàmđượcnhưvậycầnkhuyếnkhíchhọcsinhkiểmsoátmứcđộhiệuquảcủachiến lượcmới liênquanđếnviệcsửdụngnhữngchiến lược cũ, bằng cách so sánh hiệu quả của thúng qua kiểm tra và đánh giá. TheoPressley,chỉnói“Hãythửđirồicácbạnsẽthíchnóchocoi”làchưađủ;màcầnphảinói“Hãythửđivàhãysosánh”.

Họccáchsửdụngchiếnlượcmộtcáchhiệuquảthườngmấtnhiềuthờigianvàcầncósựchỉdẫncũngnhưđánhgiácủagiáoviên.Qua luyện tập,nhữngchiến lượcđượcthựchiệnnhanhhơnvàhoànhảohơn.“Luyệntập”tứclàsửdụngchiếnthuậthiệuquảlặpđilặplạichođếnkhinótrởthànhphảnxạ.Ngườihọcsửdụngchiếnlượchiệuquảcònphảicónhiềuchiếnlượctrongkýứcdàihạnvàráoriếtthựctậpchochúngtrởthànhthựctiễnvàcầnphảiđượcthúcgiụcsửdụngchúng.

TrẻemvàtrẻVTNcósửdụngmộthaynhiềuchiếnlượctrongkýứcvàtronggiảiquyếtvấnđề?Thườngthìhọsửdụngnhiềuhơnmộtchiếnlược.Đasốhọhưởnglợitừviệclậpranhiềuchiếnthuậtphongphúvàthulượmkinhnghiệmnhiềugiảiphápkhácnhauchomộtvấnđề,khámphánhữngviệcnàotốt,khinàovàởđâu.

HỌCTHEOCÁCHTỰĐIỀUCHỈNHHọcđiềuchỉnhbảnthânbaogồmviệctựsángtạovàtựđiềuchỉnhnhữngsuynghĩ,

cảmxúcvàhànhvinhằmđạtđượcmụctiêu.Nhữngmụctiêucóthểlàvềhọcthuật(pháttriểnkhảnănghiểutrongkhiđọc,họctrởthànhnhàvăn,họclàmtínhnhân,đặtnhữngcâuhỏi trọng tâm)hoặc thuộccảmxúcxãhội (nhưđiềukhiểncơn tứcgiậncủaaiđó,sốnghòathuậnvớibạnbèđồngtranglứa).Nhữngđặcđiểmcủangườihọctựđiềuchỉnhlà:

–Đặtramụctiêunhằmmởrộngkiếnthứcvàduytrìđộngcơ.–Nhậnrabảnchấtcảmxúccủamìnhvàlậpchiếnlượcquảnlýnhữngcảmxúcđó.

–Kiểmsoátđịnhkỳquytrìnhthựchiệnmụctiêucủamình.–Điềuchỉnhnhữngchiếnlượctrêncơsởnhữngtiếnbộđạtđược.–Đánhgiánhữngtrởngạiphátsinhvàthựchiệnnhữngđiềuchỉnhcầnthiết.Nhữngnhànghiêncứu thấyrằnghầuhếthọcsinhgiỏiđều lànhữngngườibiết tự

điềuchỉnh.Vídụ,khisosánhvớihọcsinhkémnỗlực,họcsinhcónỗlựccaothườngtựđặtranhữngmụctiêuhọcchoriêngmình,ápdụngnhiềuchiếnlượcđểhọc,tựkiểmsoátquátrìnhhọccủamìnhvàtựđánhgiámộtcáchhệthốngsựtiếnbộcủamìnhtrongviệchoànthànhmụctiêu.Cácgiáoviên,giasư,cốvấn,chuyêngiavàchamẹcóthểgiúphọcsinh trở thànhnhữngngườihọc tựđiềuchỉnh.BarryZimmerman,SebastianBonnervàRobertKovach (1996) đã phát triểnmộtmô hình nhằmgiúp học sinh ít tự điều chỉnhthànhhọcsinhbiếtứngdụngnhữngchiếnlượcsau:(l)tựkiểmsoátvàđánhgiá;(2)đặtmụctiêuvàlậpchiếnlược;(3)thựchiệnkếhoạchvàtheodõiviệcthựchiệnkếhoạch;(4)kiểmsoátkếtquảvàđiềuchỉnhchiếnlược.Họápdụngkhuônmẫutựđiềuchỉnhchomộthọcsinhlớp7họckémmônlịchsử.

Bước1:Emtựđánhgiáviệchọcvàviệcchuẩnbịchokiểmtracủamình,bằngcáchlưugiữthôngtinchitiết.Giáoviênchoemvàilờikhuyênvềviệclưugiữthôngtin.Sauvàituần,họcsinhnàyxemlạibảnlưugiữvàlầntìmranhữngbàikiểmtraítđiểmnhằmhạnchếđọcnhữngtàiliệurườmrà.

Bước2:Emđặtramộtmụctiêu,cụthểlàtăngcườngviệcđọchiểuvàlậpkếhoạchthựchiệnmụctiêuấy.Giáoviêngiúpemsắpxếpmụctiêuthànhtừngphầnchính;nhưxácđịnhnhữngýchính,lậpmụctiêucụthểhầuhiểutừngnộidungtrongsáchgiáokhoa.Giáoviêncũngcungcấpchoemnhữngchiến lược;nhưtập trungvàocâuđầutiêncủamỗiđoạnvăn,sauđólướtquacáccâukhácđểxácđịnhýchính.Nếuđược,giáoviêncòncóthểgiớithiệuemvớimộtngườilớnhaybạnĐTLkèmcặpemđọcchohiệuquả.

Bước3:Emhọcsinhđưakếhoạchvàohoạtđộngvàbắtđầutheodõisựtiếnbộcủamình.Banđầuemcầngiáoviêngiúpđỡxácđịnhýchínhkhiđọc.Sựphảnhồinàycóthểgiúpemtựrènluyệnkhảnăngđọchữuhiệuhơn.

Bước4:Emhọcsinhkiểmsoát sự tiếnbộ trongkỹnăngđọchiểucủamìnhbằngcáchđánhgiáxemcósựmâuthuẫnnàotrongnhữngkếtquảhọchỏihaykhông.Quantrọngnhất: liệukỹnăngđọcđượccải thiệncủaemcódẫn tớiviệchọcmôn lịchsử tốthơnhaykhông.

Cuộchành trình tiếp theo của chúng ta tới nhữngphươngphápnhận thức của trẻVTNquayquatâmlý/tríthôngminh.

QUANĐIỂMĐOLƯỜNGTÂMLÝ/TRÍTHÔNGMINHHaiquanđiểmchúngtavừađềcậptới–sựpháttriểnnhậnthứcvàquytrìnhxửlý

thôngtin–khôngnhấnmạnhđếnviệckiểmtrachỉsốIQhoặcsựbiếnđổitríthôngminhtrongcánhân.Quanđiểmđolườngtâmlý/tríthôngminhnhấnmạnhđếntầmquantrọng

củasựkhácnhautrongtríthôngminhvànhiềuủnghộquanđiểmnàychorằngtríthôngminhnênđượcđánhgiábằngnhữngbàikiểmtratríthôngminhhẳnhoi.Mộtvấnđềnổicộmtronglĩnhvựctríthôngminhlàtríthôngminhthậtsựbaogồmnhữngthànhtốgì.

Tiểu thuyết gia ngườiAnh thếkỷ20,AldousHuxleykhẳngđịnh: trẻ cóóc tòmòluôn cómột trí thôngminh đặc biệt. Từ trí thôngminh ông dùng ở đây làmột trongnhững tặngphẩmquýgiánhấtmà loàingười sởhữu;nhưngchodùngười thôngminhnhấtcũngkhông thốngnhấtđược trí thôngminh làgì.Khôngnhưchiềucao,cânnặnghaytuổitác,tríthôngminhkhôngthểđượcđolườngtrựctiếp.Takhôngthể“nhìn”vàođầumộtngườihọcsinhnàođóvàquansáttríthôngminhhoạtđộngởbêntrong.Tachỉcóthểđánhgiátríthôngminhmộtcáchgiántiếpbằngcáchnghiêncứunhữnghoạtđộngmàtríthôngminhphátra.Phầnlớnthờigian,chúngtatrảlờinhữngbàikiểmtratríthôngminhđểcungcấpcơsởđánhgiátríthôngminhcủahọcsinh.

Mộtsốchuyêngiamôtảtríthôngminhbaogồmkhảnăngdiễnđạtbằngtừngữvànhữngkỹnănggiảiquyếtvấnđề:Cóchuyêngiakháclạichorằngđólàkhảnăngthíchnghivớivàhọchỏitừnhữngkinhnghiệmcủacuộcsốnghàngngày.Kếthợpcácýkiếnlạichúngtađạtđượcđịnhnghĩatươngđốitruyềnthốngvềtrí thôngminhnhưmộtkhảnăngdiễnđạtbằng từngữ,vànhữngkỹnănggiảiquyếtvấnđề.Nhiềungườicho rằngnăngkhiếuâmnhạccũngnênđượccoilàmộtkhíacạnhcủatríthôngminh.DựavàohọcthuyếtVygotskythìtríthôngminhbaogồmcảviệcsửdụngnhữngcôngcụvănhóa,vớisự trợgiúp từcánhângiỏihơn.Vì trí thôngminh trừu tượngnhưvậynênkhôngngạcnhiênkhicórấtnhiềuđịnhnghĩakhácnhauvềtríthôngminh.

NHỮNGBÀIKIỂMTRATRÍTHÔNGMINHRobertJ.Stemberghồitưởnglạinỗikhiếpđảmhồicònbékhiphảilàmkiểmtrachỉ

sốIQ.Khiđãtrưởngthành,Stembergvẫnnhớlạicảmgiácchếtđiếngkhibịphỉbánghồihọclớp6vàlàmbàikiểmtrachỉsốIQhồilớp5.ÔngcuốicùngvượtquanỗilolắngvềchỉsốIQcủamình.Khôngchỉlàônglàmtốtmàvàonăm13tuổiôngsoạnthảorabàitrắcnghiệmchỉsốIQchoriêngmìnhvàbắtđầudùngchobạnbècùnglớp–chođếnkhibịnhà trườngpháthiệnvàbịphạt.Stembergôngquáđammê tìmhiểu trí thôngminhđếnđộquyếtđịnhtheođuổinósuốtđời.Chươngnàytasẽbànluậnhọcthuyếtcủaông,nhưngtrướchếtchúngtađingượcthờigianvềbàikiểmtratríthôngminhđầutiên.

BÀIKIỂMTRABINETNăm1904,BộgiáodụcPhápyêu cầunhà tâm lýhọcAlfredBinet soạn thảomột

phươngphápxácđịnhnhữngtrẻemkhôngthểhọctạitrường.Bangiámhiệumuốngiảmthiểusĩsốhọcsinhđôngđúc,đemnhữngtrẻkhônghọclớpbìnhthườngvàotrườngđặcbiệt.Bàikiểmtramangtênlà1905Scale.Nógồm30câuhỏi,baogồmcảkhảnăngnghechotớiviếtrađượcýtưởngvàxácđịnhnhữngkháiniệmtrừutượng.

Binetđưarakháiniệmtuổinão(MentalAge),cấpđộpháttriểnnãocủacánhânsovớinhữngngườikhác.Sauđókhônglâu,năm1912,WilliamSternsángtạorakháiniệm

chỉsốIQ,chỉratuổinãocủacánhânchiachotuổiđời(ChronologicalAge)rồinhânvới100.

IQ=MA/ACx100Vàtuổinãobằngvớituổiđời thìchỉsốIQcủangườiấylà100.Nếutuổinãotrên

tuổiđờithìchỉsốIQtrên100.NếutuổinãodướituổiđờithìchỉsốIQdưới100.Điểmsốtrên100đượccoilàtrêntrungbình.Điểmsốdưới100đượccoilàdướitrungbình.Vídụmộtđứatrẻ16tuổicótuổinãolà20sẽcóchỉsốIQ125trongkhiđứatrẻ16tuổicótuổinãolà12thìchỉsốIQlà75.

Bàikiểm traBinetđãđượchiệuđínhnhiều lầnchophùhợpvới sựphát triểncủacôngcuộctìmhiểutríthôngminhvàkiểmtratríthôngminh.Nhữngphiênbảnđóđượcgọi là bài kiểm traStanford–Binet (do trườngđại họcStanford điều chỉnh).Thựchiệnkiểmtrachonhiềungườithuộcđủmọitầnglớpvàtrìnhđộhọcvấn,cácnhànghiêncứuthấy rằng điểm số Stanford–Binet xấp xỉ sự phân bố bình thường. Sự phân bố bìnhthườngtứclàđốixứng,vớihầuhếtđiểmsốrơivàophầnchínhgiữacủadãysốvàphânbổthưadầnởhaiđầu.

Phiênbản thứ tưcủaStanford–Binetxuấtbảnnăm1995.Có thêmphân tíchphảnứngcủacánhânvớibốnchứcnăng:lýgiảibằnglời,sốlượnglýgiải,lýgiảitrừutượng/cụthểvàkýứcngắnhạn.Điểmtổngquátvẫnphảnánhtríthôngminhnóichung:HiệnbàikiểmtraStanford–Binetlàmộttrongnhữngbàikiểmtrađượcsửdụngrộngrãinhất.

HỆTHỐNGWECHSLERMộtdạngkiểmtracũngphổbiếnnữađểđánhgiátríthôngminhcủahọcsinhlàhệ

thốngWechsler – doDavidWechsler đề xướng.GồmWPPSI–RWechsler đánh giá tríthôngminhcủatrẻmẫugiáovàWechslerđánhgiátríthôngminhhọcsinhcấpIđểkiểmtratrẻtừ4đến6,5tuổi;vàWISC–RđánhgiátrẻvàtrẻVTNtừ6đến16tuổi;vàWAIS–Rđánhgiángườilớn.NgoàichỉsốIQtổngquát,hệthốngWechslercònchỉrachỉsốIQtừngữ (dựa vào sáu phân nhánh từ ngữ) và chỉ số IQ thành tựu (dựa vào 5 phân nhánhthànhtựu).Điềunàychophépnhànghiêncứunhanhchóngxácđịnhnhữngmặtmạnhmặtyếuthuộcnhữnglĩnhvựckhácnhautrongtríthôngminhcủahọcsinh.

NênnhớrằngWechslerbaogồm11phânnhánh,6phânnhánhtừngữvà5phânnhánhkhôngtừngữ.Sauđâylàhaiphânnhánh:

PhânnhánhtừngữSựgiốngnhauCánhânphảisuynghĩtrừutượngvàlogicđểtrảlờimộtsốcâuhỏivềđồvậtgiống

nhaunhưthếnào.Vídụ:thuyềnvàxelửacógìgiốngnhau.

Phânnhánhthànhtựu

ThiếtkếhìnhkhốiCánhânphảilắprápmộtbộnhữnghìnhkhốinhiềumàusắcchokhớpvớithiếtkế

mẫumàngườigiámsátđưara.Sựkếthợpchuyểnđộngtrựcquan,sựtổchứcvềnhậnthứcvàkhảnăngmườngtượngkhônggianđượcđánhgiá.

Vídụ:“Hãysửdụngbốnkhốibêntráiđểtạothànhkhuônmẫubênphải.”

HỌCTHUYẾTĐATRÍTHÔNGMINHNHỮNGQUANĐIỂMBANĐẦUBinetvàSternđều tập trungvàokháiniệmtrí thôngminh tổngquát.Wechsler tin

rằngmôtảcảhaitríthôngminhtổngquátlẫntríthôngminhcụthểđềuquantrọng–ôngxâydựngtrênnhữngýtưởngcủaCharlesSpearman(1927).TheoL.L.Thurstone(1938)cóbảykhảnăngcụthểgọilànhữngkhảnăngcơbản:ngônngữ,consố,lưuloát,hìnhdungkhônggian,kýứcliêntưởng,lýgiảivàtốcđộnhậnthức.Gầnđâycácnhànghiêncứutậptrungvàotríthôngminhcụthể.

HỌCTHUYẾTTAMDẠNGCỦASTERNBERGTuyênbốrằngtríthôngminhxuấtpháttừbahìnhthức:phântích,sángtạovàthực

tiễn.Tríthôngminhphântíchbaogồmkhảnăngphântích,suyđoán,đánhgiá,sosánhvà đối chiếu. Trí thôngminh sáng tạo gồm khả năng sáng tạo, thiết kế, phátminh, tổchức,sắpxếpvàtưởngtượng.Tríthôngminhthựctiễngồmkhảnăngsửdụng,ápdụng,thựchiện,thihànhvàđưavàothựctế.

–AnnđạtđiểmtríthôngminhtruyềnthốngnhưStanford–Binetcao,vàlàmộtngôisaocủatưduyphântích?

–Toddkhông có nhữngđiểmcaonhất nhưng lại có óc sáng tạo và hiểu biết sâurộng.

–Artlàmộttaytrùmđườngphốvàhọcthoảhiệpnhữngquytắcthựctếvớithếgiớicủamìnhquađiểmtríthôngminhtruyềnthốngthấp.

Nhiềuhọcsinhcóđiểmsốcaođồngđềuởcảbalĩnhvực,cóngườichỉcaoởmộthoặchai. Sternberg cho rằnghọc sinh cómẫu tamdạngkhácnhaunhìn sẽ khácnhautronglớp.Họcsinhcóđiểmphântíchcaothườngthíchhợpvớitrườnghọc.Họhọcgiỏitronglớpchỉdẫntrựctiếp–giáoviêngiảngbàivàchohọcsinhnhữngbàikiểmtrachủquan.Họthườngđượccoilàhọcsinh“thôngminh”khiđạtđiểmcao,luôndẫnđầu,làmtốtnhữngbàikiểmtratruyềnthốngnhưSATvàsauđóvàođượcđạihọc.Họcsinhcótríthôngminhsángtạocaothườngkhônglọtvàohạngtopcủalớp.TheoSternbergnhiềugiáoviênchỉchúýtớixembaonhiêubàitậpvềnhàđượclàmvànhữnghọcsinhsángtạothườngkhôngđápứngđượcquytắcchuẩnmựcnày.Thayvìđưaranhữngcâutrảlờiđúngchuẩnmực,họđưaranhữngcâutrảlờiđộcđáomàđôikhihọbịkhiểntráchhoặcbịđiểmkém.Đasốgiáoviênkhôngkhuyếnkhíchsựsángtạo,nhưngSternbergtinrằng

khaokhátmuốnmởrộngkiếnthứcchohọcsinhcủagiáoviênlạithườngdựavàotưduysángtạo.

Học sinh giỏi thực tiễn cũng không đáp ứng tốt những quy tắc ở trường. Họ lạithườnggiỏiởbênngoàilớphọc.Cóthểcónhữngkỹnăngxãhộixuấtsắcvàcảmnhậntốt.Khi lớn lên,họ thường lànhữngnhà lãnhđạo thànhcông,nhữngdoanhnhân,nhàchínhtrịgiabấtchấphồsơhọcbạởtrườnghọkhôngsángsủacholắm.

Tuynhiên rất ítngườicóhẳnhòi loại trí thôngminhphân tích, sáng tạohay thựctiễn,màthườngkếthợpcảba.Vídụ,khihọcsinhviếttómtắtmộtquyểnsách,họphảiphântíchnhữngýchínhcủaquyểnsách;tìmranhữngýtưởngmớivềviệcnhưthếnàochoquyểnsáchhayhơnvànghĩvềđềtàisáchcóthểứngdụngchocuộcsốngcủaconngười.

Ôngtinrằngtrongdạyhọcquantrọnglàcầncânbằngcảbadạngtrí thôngminh.Học sinh nên có cơ hội học qua tư duy phân tích, sáng tạo và thực tiễn, ngoài nhữngchiếnlượctrợgiúptậptrungvào“học”vàghinhớthôngtin.

TÁMKHUNGTRÍTUỆCỦAGARDNERHowardGardner(1993)đưaratámloạitríthôngminh.Tuyvậy,chúngkhôngmôtả

phảnánhnhưmặtmạnhcủacánhân.–Kỹnăngngônngữ:khảnăngsuynghĩbằnglờivàdùngngônngữđểdiễnđạtý

nghĩa(nhàvăn,nhàbáo,phátngônviên).–Kỹnăngtoánhọc:khảnăngthựchiệnnhữngphéptoán(nhàtoánhọc,kỹsưkế

toánviên).–Kỹnăngkhônggian:khảnăngnghĩ theokhônggianbachiều(họasĩ,kiến trúc

sư,thủythủ).–Kỹnăngvậnđộngcơthể:khảnăngsửdụngcơthểđểthựchiệnnhữnghoạtđộng

(nhàphẫuthuật,thợthủcông,vũcông,vậnđộngviên).–Kỹ năng âm nhạc: có sự nhạy cảm với cao độ, giai điệu, nhịp điệu, thanh âm

(nhạcsĩ,nhàsoạnnhạc,nhạccôngvànhữngngườinghenhạycảm).–Kỹnănggiaotiếp:khảnănghiểuvàtiếpxúchiệuquảvớingườikhác(giáoviên

giỏi,nhữngchuyêngiasứckhỏetâmthần).–Kỹnănghướngnội:khảnănghiểuchínhmìnhvàđiềukhiểncuộcsốngcủaaiđó

(nhàtâmlýhọc,nhàthầnhọc).–Kỹnăngtựnhiên:khảnăngquansátmôhìnhtrongtựnhiênvàhiểuhệthốngloài

ngườivàthiênnhiên(nôngdân,nhàsinhtháihọc,môitrườnghọc,nhàthựcvậthọc).Gardnercho rằngnhữngdạng trí thôngminhkhácnhaucó thểbịpháhủydo tổn

thươngnão,mỗiloạibaogồmnhữngkỹnăngnhậnthức,riêngbiệtvàchỉracáchđộcđáotrongcảnhữngthiêntàilẫnngườichậmpháttriểntrítuệnhưngcótàithiênbẩmvềmột

lĩnhvựcnàođónhưâmnhạc,hộihọa,hayvitính.ĐÁNHGIÁNHỮNGQUANĐIỂMĐATRÍTHÔNGMINHQuanđiểmcủaStermberglẫncủaGardnercungcấpnềntảng,kíchthíchmởrộngtư

duyvềtạonênkhảnăngchotrẻVTN.Chúngthôithúccácnhàgiáodụchọcpháttriểnnhữngchương trìnhhọchướngdẫnchohọcsinh trongnhiều lĩnhvực.Gópphầnđánhgiátrí thôngminhtheonhiềuphươngphápsángtạo,cải tiếnvượtxanhữngchuẩnmựchaynhữnghoạtđộngghinhớgiấy–bút.Nhiềunhàphêbìnhphânloạitríthôngminhâmnhạc làmột loại trí thôngminhkhôngvào loại nàohết.Nếu thế thì tại saokhôngxếpnhữngkhảnăngkhácvào loại trí thôngninhnàođó?Vídụnhưtàiđánhcờ,võsĩnhànghề,nhàvăn,chínhkhách,bácsĩ, luậtsư,chaxứ,nhàthơ.Tuynhiênchúngtakhôngthểámchỉ tới trí thôngminhđánhcờ,võsĩ…nhiềunhàphêbìnhkhác lạikhôngchịuquanđiểmtríthôngminhtamdạngcủaSternbergvàtámkhungcủaGardner.

TRÍTHÔNGMINHCẢMXÚCQuanđiểmcủaSternberglẫncủaGardnerbaogồmloạitríthôngminhxãhội.Loại

trí thôngminh “thực tiễn” của Sternberg và loại trí thôngminh “hiểu về chínhmình”,“hiểungườikhác”củaGardner.Tuynhiêncuốithếkỷ20,khíacạnhtríthôngminhxãhộitậptrungvàokháiniệmtríthôngminhcảmxúc.Tríthôngminhcảmxúcđượctrìnhlàngnăm1990nhưmộtdạngtríthôngminhxãhộimàbaogồmkiểmsoát,điềukhiểncảmxúccủamìnhvàcủangườikhác,phânbiệtvàsửdụngnhữngthôngtinđểdẫndắtsuynghĩlàhoạt động của ai đó.Nhưng đến năm 1995DanielGoleman xuất bản cuốn Trí ThôngMinhCảmXúc(EmotionalIntelligence)tiênđoánkhảnăngcủatrẻVTN,chỉsốIQđượcđo lườngbởinhữngbàikiểm tra trí thôngminhchuẩnmựchơn là trí thôngminhcảmxúc.TheoGoleman,tríthôngminhcảmxúcgồmbốnlĩnhvựcchínhsauđây:

– Phát triển sự tự nhận thức cảmxúc (như khả năng tách rời cảmxúc khỏi hànhđộng).

–Quảnlýcảmxúc(nhưkhảnăngkiềmchếcơntứcgiận).–Đọccảmxúc(nhưhiểucảmxúccủangườikhác).–Xoayxởmốiquanhệ(nhưkhảnănggiảiquyếtcácvấnđềvềmốiquanhệ).TrườngNueva,mộttrườngtưởSanFranciscocómộtlớpvềkhoahọcbảnngãrất

gầnvớikháiniệmtríthôngminhcảmxúc.Mônhọctronglớpnàylàhọccảmxúc–củatrẻVTNvàbaogồmmốiquanhệvớingườikhác.Giáoviêngiảngvềcảmxúckhibịtổnthương,ghentị,bấtđồngýkiếncóthểgâycắtđứtnhữngmốiquanhệ.Mộtsốđềtàilớpkhoahọcbảnngãdànhchohọcsinhlớp5:

–Nhậnbiếtbảnthân(cảmgiácnhậnranhữngcảmxúcvàxâydựngmộtsốvốntừvựngchohọcsinh;quansátsựnốikếtgiữanhữngýnghĩ,cảmxúc,vàhànhđộng).

–Biếtxemcảmxúchayýnghĩđangthốnglĩnhhànhđộnghoặcđangraquyếtđịnh

–Thấynhữnghệquảcủanhữnggiảiphápkhácnhau.–Ápdụngsựhiểubiếttrongviệcraquyếtđịnhvàhànhđộngvềnhữngvấnđềnhư

matúy,thuốclá,tìnhdục.–Kiểmsoátcảmxúc;họccáchđiềukhiểnnhữngmốilolắng,giậndữ,buồnphiền.–Chịutráchnhiệmvớiviệcraquyếtđịnhvàhànhđộng,nhưcốnghiến,tậntụy.–Hiểuđượcsựthôngcảm,hiểucảmxúccủangườikhácvàtôntrọngsựkhácnhau

trongviệcmọingườicảmthấynhưthếnàolàkhíacạnhchínhcủaviệchòathuậntrongthếgiớixãhội.

–Nhậnratầmquantrọngcủanhữngmốiquanhệvàhọccáchlắngnghegiỏivàđặtcâuhỏi;họccáchhợptác,giảiquyếtmâuthuẫnvàthươnglượng.

Nhữngđềtàihọcđógồmtừ“sựpháttriểnxãhội”đến“nhữngkỹnăngtrongcuộcsống”“xãhộivàhọccảmxúc”.Mụcđíchchung lànuôidưỡngcảmxúccủa trẻvà trẻVTNnhưmộtphầngiáodụcchínhthốnghơnlà tậptrungvàonhữngkỹnăngcảmxúcchỉ khi nào nó là phương thuốc cần chữa lành những người bị coi là “có vấn đề”.Đolường trí thôngminhcảmxúcđangphát triểnnhưngchưacóbiệnphápnàođượcchấpnhậnrộngrãi.

NHỮNGBẤTĐỒNGVÀNHỮNGVẤNĐỀVỀTRÍTHÔNGMINHCórấtnhiềutranhcãivàmâuthuẫnxoayquanhvấnđềtríthôngminh.Trongsốđó

nổibậtlàtựnhiênhaynuôidưỡngquyếtđịnhtríthôngminh;liệunhữngbàikiểmtratríthôngminhcónặngthànhkiếnquáhaykhông;cáchsửdụngnhữngbàikiểmtratríthôngminhthíchhợpvàkhôngthíchhợp.

TỰNHIÊNVÀNUÔIDƯỠNGTrongchương1vàchương3,chúngtôiđãgiớithiệuvềviệctựnhiên(ditruyền)và

nuôidưỡng(môitrường)cóảnhhưởngnhưthếnàođếnsựpháttriểncủatrẻVTN?Nhiềunhà khoa học tuyên bố trí thôngminh phần lớn là do di truyền quyết định, cònmôitrườngchỉđóngvai trònhỏtrongtổngthểcủanó.Tuynhiên,quanđiểmnổi lênvềsựtranhcãitựnhiênvànuôidưỡnglànhiềuphẩmchấtphứctạp,nhưtríthôngminh,chắcchắncómộtnền tảngđếndi truyềnchoxuhướngnhằm tớimộtđườngphát triểnnhấtđịnhlàtríthôngminhthấp,trungbìnhhoặccao.Nếucóloạigennhưthếtồntạithậtthìchắc chắn chúng phải được tìm thấy ở cả trẻ VTNmà gia đình và môi trường có vẻkhuyếnkhíchsựphát triểnnhữngkhảnăngcho trẻVTNvàở trẻVTNmàgiađìnhvàmôi trườngkhôngnângđỡvàhỗ trợhọ.Bấtchấpnền tảnggencủamộtngười, lớn lên“vớimọithếthuận”đềuđảmbảocótríthôngminhcaovàthànhcông,nhấtlànếunhữngthế thuận ấy không là điều đương nhiên.Nhưng không phải thiếu thế thuận thì đươngnhiênsẽcó trí thôngminh thấphoặc thấtbại,nhất lànếunhưgiađìnhvà trẻVTNtậndụngtốiđamọicơhộicósẵnchohọ.

Mộtbấtđồngvề tầmquan trọngcủamôi trường trong trí thôngminhđó làsựgia

tăngchỉsốIQtrênkhắpthếgiới.Điểmtừcủabàikiểmtratăngnhanhđếnnỗitỉlệngườiđượccoilàcótríthôngminhtrungbìnhvàothờichuyểngiaothếkỷbịcoilàngườikémthôngminh.Nếu lấymộtmẫuđạidiệnnhữngngười theokiểm traStanford–Binetnăm1932, thìkhoảng1/4đượccoi làcótrí thôngminhưuviệt,mộtdanhhiệuchiếmíthơn3% dân số. Vì điểm số tăng trongmột giai đoạn ngắn, nên không thể chỉ dựa vào ditruyềnmànênđểýtớiyếutốmôitrườngnhưlàhệquảcủasựbùngnổthôngtin,cũngnhưtỉlệdânsốđượchọchànhtăngnhiềuhơn.

SẮCTỘCVÀVĂNHÓAỞMỹ,nhìnchungtrẻVTNMỹgốcPhivàgốccácquốcgianóitiếngTâyBanNha

đạtđiểmthấphơntrongcácbàikiểmtratríthôngminhsovớitrẻVTNthuộcgiađìnhdatrắngvàkhôngphảigốcLaTinh.Sosánhriêng,trẻVTNMỹgốcPhitrungbìnhthấphơntrẻVTNdatrắngtừ10–15điểm.Tuynhiên,15–25%trẻVTNMỹgốcPhiđạtđiểmcaohơnmộtnứatrẻdatrắng.Sựkhácbiệtđólàdoditruyềnhaydomôitrường?Cácsốliệuthốngkêthìtrảlờilàdomôitrường.MộtlýdođểnghĩvậylànhữngthậpniêngầnđâytrẻVTNMỹgốcPhiđượchưởngnềngiáodục,kinhtế,xãhộitốthơn,vàkhoảngcáchgiữatrẻVTNMỹgốcPhi và da trắng đang thu hẹp lại dần.Quãng thời gian từ 1977–1996,điểm thiSATgiữahọđã thuhẹp lại 23%.Khi trẻVTNMỹgốcPhi từgiađình có thunhậpthấpđượcnhữnggiađìnhtrunglưu,cóđiềukiệnkinhtế–xãhộithuậnlợihơnnhậnlàmconnuôi, thìđiểm trí thôngminhcủahọ tiếngầnhơnvớiđiểm trungbìnhcủa trẻVTN thuộc tầng lớpxãhội trung lưu;vàhơn trungbình trẻVTN từgiađình thunhậpthấp.

Nhiềubàikiểmtrarađờisớmlàcóthànhkiếnvănhóa,thiênvềtrẻVTNthànhthịhơnlànôngthôn,trẻVTNgiađìnhtrunglưuhơnlàgiađìnhthunhậpthấp,datrắngvớisắctộcthiểusố.Mộtvấnđềkhácnổilên:nếunộidungcácbàikiểmtrakhôngthànhkiếnthìliệungônngữtrongnhữngđềmụccókhông.MộtsốtrẻVTNtừnhómthiểusốkhókhăn trong việc hiểu ngôn ngữ viết của bài kiểm tra. Chẳng hạn, trường hợpGregoryOchoa, khi học trung học, cậu và các bạn cùng lớp phải làm trắc nghiệm chỉ số IQ.Ochoanhìnbàikiểmtravàkhônghiểumộtsốtừ.ỞnhàcậunóitiếngTâyBanNha,vàtiếngAnhcủacậukhôngkhálắm.Nhiềutuầnsau,Ochoađượcxếpvàolớp“đặcbiệt”–dànhchonhữnghọcsinhchậmpháttriểntrínão,trongđócónhiềuhọcsinhthiểusốnhưcậu.Cậumấthứngthúvớitrườnghọcvàcuốicùngbỏngang.Cậugianhậphảiquân,vừahọcbổtúcvănhóavừacóthẻtíndụngvừađủđểđihọcđạihọc.CậutốtnghiệpđạihọcSanJoelàsinhviênưutú,họclêntiếpvàtrởthànhgiáosưmônxãhộihọccủađạihọcWashingtonởSeattle.

Bàikiểmtracôngbằngvềvănhóa lànhữngbàikiểmtratríthôngvìminhkhôngmangnặngthànhkiếnvănhóa.Cóhailoạiđượcsoạnthảo.Thứnhấtgồmnhữngđềmụcchorằngtrẻtừmọithànhphầnkinhtế–xãhộivàsắctộcđềuquenthuộc.Chẳnghạn,trẻđượchỏiconchimvàconchókhácnhaunhưthếnào,nhưthếmọiđứatrẻđềubiếtđếnchóvàchim.Loạithứhailàthayđổihếtnộidungbằnglờimàlấybằnghình.Vídụhình

4.2,bàikiểmtraRavenProgressiveMa–trices.Mộtmatrậnnhữngbiểutượng,nhưhìnhlớnđượcđưara,sauđóthísinhphảihoàntấtmatrậnbằngcáchtìmtừnhữnghìnhnhỏbịthiếucủamatrận.Nhưngngaycảdạngnàycũngbịcoilàkhôngcôngbằngvềvănhóa,họcsinhcógiáodụccaođạtđiểmcaohơnhọcsinhcógiáodụcthấp.

Cốgắngtìmrabàikiểmtracôngbằngvềvănhóanhắcnhởchúngtanhớlạirằngbàikiểm tra trí thôngminhchắcchắn là thànhkiếnvănhóa,nhưngcốgắng tạo rabàikiểmtracôngbằngvềvănhóakhônghẳnbảođảmthànhcông.Điềuquantrọnglàcầncoitríthôngminhcủanềnvănhóanàykhônglàtríthôngminhcủanềnvănhóakhác.ỞphươngTâysẽđượccoilàhoànhảovềtrítuệnếuvừathôngminh(cókiếnthứcđángkểcóthểgiảiquyếtnhữngvấnđềngônngữ)vừanhanhlẹ(xửlýthôngtinnhanh).NgượclạiởnênvănhóaBugandacủaUganda,trẻVTNthôngtháilàphảitưduychậmrãi,nóiranhững điều chính xác được xã hội chấp nhận. Ở đảo Caroline, một trong những tiêuchuẩnchotríthôngminhlàphảicókhảnăngđibiểnnhậnbiếttheocácngôisao.

SỬDỤNGĐÚNGVÀSỬDỤNGSAICÁCBÀIKIỂMTRATRÍTHÔNGMINHNhữngbàikiểmtratâmlýlàcôngcụ.Nhưtấtcảmọicôngcụ,hiệuquảcủachúng

tùythuộcvàokiếnthức,kỹnăng,vàtínhtrungthựccủangườisửdụng.Mộtcâybúacóthểđượcdùngđểđóngmộtcáitrạnbếpthậtxinhxắnnhưngcũngcóthểđượcdùnglàmvũkhítấncông.Nhưchiếcbúa,nhữngbàikiểmtratâmlýcóthểđượcsửdụngvớimụcđíchtíchcựchoặccóthểbịlạmdụng.SauđâylàmộtsốđiềucầnthậntrọngvềchỉsốIQcó thểgiúp ta tránhđượcnhữngcáibẫynguyhiểm trongviệc sửdụng thông tinvề tríthôngminhcủatrẻVTNtheocáchtiêucực.

–BàikiểmtrachỉsốIQdễdẫntớikhuônsáovànhữngniềmmongchờkhôngthíchhợpvề trẻVTN,donóquákháiquáthóa trênnền tảngđiểmsốchỉ số IQ.Hãy tưởngtượngbạnởtrongphònggiáoviênvàongàyđầutiênkhaitrườngvàomùathu.Bạnnhắctớimột học sinh Johny Jones thìmột giáo viên khác nhận xét rằng cô ấy đã dạy lớpJohnnynămngoái.CôbảorằngcậutathậtùlìvàđạtđiểmchỉsốIQcó83.Làmsaobạncóthểbỏquađượcthôngtinnhưthếkhimàbạnchuẩnbịdạylớpnày?Chắcchắnlàcóđấy.Nhưngquan trọng làbạnkhôngđặtnặng thànhkiếnbởivì Johnnyđạtđiểm thấptrongmộtBàikiểmtrachỉsốIQ,thìcũngkhôngvôíchkhidànhnhiềuthờigiandạycậu.MỗiBàikiểmtrachỉsốIQchỉđolườngđượcthànhtíchtạithờiđiểmhiệntại.Nókhôngđolườngđượctiềmnăng.NhữngthayđổikhilớnlênvànhữngkinhnghiệmmôitrườngcóthểlàmtăngtríthôngminhcủatrẻVTN.

–Bàikiểm trachỉ số IQkhôngnênđược sửdụngnhư làđặcđiểmkhảnăngduynhất và chính yếu.Như chúng ta đã thấy trong chương này, học sinh không chỉ có tríthôngminhhọcthuậtlàduynhấtmàcòncónhiềulĩnhvựcnhưlàkhảnăngngônngữ,sángtạovàphântích.

–PhảiđặcbiệtcẩntrọngkhidiễngiảiýnghĩacủađiểmsốchỉsốIQtổngquát.ĐểđánhgiátríthôngminhcủatrẻVTN,nênnghĩvềtríthôngminhđượcđánhgiátrênnhiều

lĩnhvực.Nhớnhữngcáchđịnhnghĩa trí thôngminhcủaSternbergvàGardner, bạn sẽthấymỗitrẻVTNđềucómộthaynhiềumặtmạnh.Nênnhậnrarằngnhữngbàikiểmtratrí thôngminhchỉ làcôngcụchỉraviệc thựchiện tronggiaiđoạnnhất thờichứkhôngphảilàmãimãi.

NHẬNTHỨCXÃHỘINhậnthứcxãhộilàcáchcánhâncảmnhậnvàlýgiảivềthếgiớixãhộicủamình–

nhữngconngườihọgặpvàquanhệvớinhữngmốiquanhệvớinhữngconngườihaynhómmàhọthamgia,vàcáchhọlýgiảivềchínhmìnhvàvềngườikhác.Mớiđâycácnhàphát triểnhọcđặcbiệtquan tâmđếncách trẻ lýgiảivềnhữngvấnđềxãhội.Cácnghiêncứu tập trungvàonhận thứcvềnhữnghiện tượngphixãhộinhư logic,consố,ngônngữ,thờigian,vàsởthích.Ởđâychúngtabànluậnvềtínhvịkỷ,viễncảnhvàhọcthuyếtnhâncách.

TÍNHVỊKỶCỦATRẺVTNTínhvịkỷcủatrẻVTNphảnánhniềmtincủatrẻVTNrằngnhữngngườikhácquan

tâmchúýđếnhọlàđếnsựđộcđáotrongnhâncáchcủahọynhưhọvậy.TheoDavidElkind (1976), tính vị kỷVTN có thể đượcmổ xẻ thành hai tư duy xã hội – khán giảtưởngtượng(hànhvigâychúý,khaokhátđượcchúý,đượcthấyvà“đangdiễntrênsânkhấu”)vàcánhânbịachuyện.Lờithanthở,bìnhphẩmvàhànhvicủaTracyởphầnhìnhảnh, phản ánh khán giả tưởng tượng. TrẻVTN khác có thể nghĩ tất cảmọi người đềutrongthấyvếtốnhonhỏsauquầncậutavàbiếtrằngcậutavừathủdâm.Mộtbégáilớp8bướcvàolớpvànghĩmọiconmắtđềuđổdồnvàolàndarámnắngcủamình.TrẻVTNđặcbiệtnghĩbạn“đangdiễn trên sânkhấu”vào thờiđầuVTN.Họ tin rằnghọ làdiễnviênchínhvàtấtcảmọingườiđềulàkhángiả.

HoangtưởnglàmộtphầntínhvịkỷVTN.CảmgiácvềsựđộcđáocátínhcủamìnhkhiếntrẻVTNcảmthấykhôngaithậtsựhiểucảmxúccủahọ.Mộtbégáinghĩcóaihiểuđượcnỗiđau tê tái củamìnhkhibịbạn traikhấthẹn.Họcó thể“sáng tác” ramộtcâuchuyệnvềbảnthânvớivôsốnhữnghuyềndiệu,tựđưamìnhvàothếgiớixarờithựctế.Nhữngcâuchuyệnthườngthểhiệntrongnhậtký.

NhiềunghiêncứuvềtínhvịkỷVTNgầnđâytậptrungvàonhữngthànhtốcủatínhvịkỷlàgì,bảnchấtcủamốiquanhệmình–ngườikhácvaitròcủatínhvịkỷtrongnhữngvấnđềcủatrẻVTN.Elkindtinrằngtínhvịkỷlàdotưduyvậnhànhchínhthức.NhưngcónhànghiêncứulạichorằngtínhvịkỷkhôngphảilàmộthiệntượngnhậnthứccủatrẻVTN.Khángiảtưởngtượngdựavàokhảnăngtưduygiảthiếtvàkhảnăngtáchrờibảnngã củamình đồng thời đoán trước phản hồi của người khác trong những tình huốngtưởngtượng.

NGHỆTHUẬTPHỐICẢNHNghệthuậtphốicảnhlàkhảnănghiểuviễncảnh,ýnghĩvàcảmxúccủangườikhác

(nhìnđúngsựviệc,khôngméomó).RobertSelman(1980)pháttriểnhọcthuyếtvềphốicảnh – cho rằng phối cảnh gồmmột loạt 5 giai đoạn, từ lúc 3 tuổi đến thờiVTN.Đểnghiên cứu phối cảnh của trẻVTN,Selman phỏng vấn từng trẻVTNyêu cầu họ bìnhluậnvì tìnhthếsauđây:“BégáiHolly8 tuổirất thíchtrèocây.Bélàngười leocâygiỏinhấtvùng.Mộtngàynọtrongkhiđangtrèolênmộtcâycao,côbébịngã…nhưngkhônghềhấngì.Chabétrôngthấybéngãliềnnổigiậnvàbắtbéhứatừràytrởđikhôngđượcleo cây nữa.VàHolly đã hứa. Sau đó,Holly và bạn bè gặpShawn.Chúmèo con củaShawnbịkẹttrênmộtcànhcâyvàkhôngthểnàoxuốngđược.Cầnphảilàmcáigìđónếukhôngthìchúmèosẽrơimất.Hollylàngườiduynhấtbiếttrèotớichỗchúmèovàmangnóxuống,nhưngbénhớlại lờihứavớichamình”.Cuốicùngngườiphỏngvấnhỏi trẻVTNmộtloạinhữngcâuhỏisau:

HollycóbiếtShawngắnbócảmgiácvềchúmèonhưthếnàokhông?ChacủaHollysẽcảmthấyrasaonếuôngpháthiệnracôbéleocây?Hollynghĩchabésẽlàmgìnếuôngbiếtđượcbétrèocây?Bạnlàmgìtrongtrườnghợpnày?BằngcáchphântíchphảnhồicủatrẻVTNvềtìnhhuốngnày,Selmankếtluậnrằng

nghệthuậtphốicảnhcủahọtheochuỗipháttriểnnhưbảngdướiđây.TheođócánhânchuyểntừphốicảnhvịkỷcủatrẻnhỏđếnphốicảnhphụthuộclẫnnhaucủatrẻVTN.Tương tự, chiến lược thương lượng qua lại thay đổi từ sự sung hứng của trẻ nhỏ tớikhuynhhướnghợptácrõrệthơncủatrẻVTN.

Giaiđọan Nghệthuậtphốicảnh Tuổi Môtả

Quanđiểm vịkỷ

3–6

Trẻcócảmgiácvềsựkhácnhaugiữabảnthânvàngườikhác,nhưngkhôngphânbiệtđượcnghệthuậtphốicảnhxãhội(tưduy,cảmxúc)giữamìnhvàngườikhác.Trẻnhậnbiết nhữngcảmxúcquámứccủangườikhác nhưng không thấy sự liên hệ nguyên nhân và kết quả của nhữnghoạtđộngxãhội.

Thôngtinxãhội

6–8

Trẻnhậnrangườikháccónghệthuậtphốicảnhxãhộidựavàosựlýgiảiriêngcủahọ,cókhigiốngcókhikhácvớicủamình.Tuynhiên,trẻcókhuynhhướngchúýtàinghệthuậtphốicảnhhơnlàmộtsựphốihợptầmnhìn,quanđiểm.

Phảnánh bảnthân

8–10

Trẻýthứcrằngmỗicánhânđềucảmnhậnnghệthuậtphốicảnhcủangười khác.Đặt bản thân vàomột vị trí là cách phán xét sự quan tâm,mục đích và hành động của người khác.Trẻ có thể hình thành sợi dâyphốicảnhnhưngkhôngthểnghraquytrìnhtươnghỗnhau.

Tươnghỗ qualại

10–12

TrẻVTNnhậnracảbảnthânlẫnngườikháccóthểnhìnnhậnnhaunhưmột đối tượng. TrẻVTN có thể đang quamột bên và nhìnmốiquanhệgiữamìnhvàngườikháctừvịtrícủangườithứba.

Hệthống xãhội vàphổbiến

12–15

TrẻVTNnhậnrasựnhìnnhậnqualạikhôngphảilúcnàocũngdẫnđếnsựthônghiểunhauhoàntoàn.Sựthỏa thuậnngầmlàcầnthiếtvìnóđượchiểubởi tấtcả thànhviêncủanhóm(ngườikhácnóichung),bấtchấpvịtrí,vaitròvàkinhnghiệmcủahọ.

4

NghiêncứucủaSelmancủngcốchobảnchấtxâuchuỗicủanghệthuậtphốicảnh,dùđộtuổicủatrẻvàtrẻVTNđạttớigiaiđoạnnghệthuậtphốicảnhtrùnglặpnhauđángkể.Nhiềunhànghiêncứutinrằng,giaiđoạn3chínhlàkhíacạnhtưởngtượngvàhoangtưởngcủatínhvịkỷVTN.DùnghệthuậtphốicảnhcủatrẻVTNgiatăngsựhiểubiếtbảnthân,nócũngcóthểtăngvị trícủahọtrongnhómbạnĐTLvàmứcđộtìnhbằnghữu.Mốiquanhệgiữabản thânvàngườikhác rất phức tạp.Thayđổimốiquanhệ sựpháttriểnđóđượcchuyênbiệthóabởisựbiếnchuyểntừtínhvịkỷsangnghệthuậtphốicảnh.Nhưngcósựtrùnglặpđángkểkhóphânbiệtrànhrẽtừnggiaiđoạn.

HỌCTHUYẾTNHÂNCÁCHTUYỆTĐỐIĐâylàkháiniệmvềnhâncách,cátính.TrẻVTNcókhuynhhướngcảmnhậnnhân

cách của người khác theo ba cách.Thứnhất, khi trẻVTNđược cung cấp thông tin vềngườikhác,họthườngcânnhắctheothôngtinyêucầutrướcđólẫnthôngtinhiệntạihơnlàchỉdựavàonhững thông tincụ thể trong tay.Thứhai,họdò tìm tìnhhuốnghaysựbiếnđổitheobốicảnhtrongnhâncáchhơnlànghĩrằngnhâncáchluônổnđịnh.Thứba,thayvìchấpnhậnnhữngđặcđiểmbềmặtnhưlàsựmôtảchínhthứcnhâncáchcủamộtngười,trẻVTNtìmhiểusâuthêmnhữngnguyênnhânẩnngầm,phứctạphơncủanhâncách.Nhữngbìnhphẩmsauđâyhàmchứaviệccánhâncảmnhậnngườikhácnhư thếnào.

Maxngồicạnhbêntôi,mắtanhtamàunâuđậm,caolớn.Cáiđầutovàlỗmũihếchcao.Nóbốcmùikhănkhẳn.Nóchẳngcóóckhôihàivàchánngắt.Nóluônđánhnhauvàngổngáo.Làmnhữngviệcngớngẩnvàlạiláoxược.Máitócnâu,ánhmắtcứhằnhọc.Mộtthằngbéhayphụngphịuvớicảtábàchị.Tôinghĩnólàthằngbégâyhãihùngnhấtlớp.Giọngnólấccấc,luônnhấmnhápđầubútchìvànghiếnrăngkènkẹt.Trôngnóthậtgớmghiếc.

Andythậtngoanngoãn.Nócònrụtrèhơncảtôinữakhiởgầnngườilạnhưnglạihaynóitíaliavớinhữngngườinóbiếtvàthích.Nóluônđiềmđạmvàtôichưathấynónổicáubaogiờ.Nóluôntrầmtrồtrướcthànhtíchcủangườikhácnhưnglạichẳngưanóigìvềmình.Nóhiếmkhiápđặtýkiếncủamìnhlênngườikhác.Nórấtnhạycảm,tòmònhưngrấtdễthương,điềunàydẫnnóđếnquánhiềucâuhỏiđếnnỗingườitaphátbựcvớibưngbítthôngtinmặcdùnóthừanhạycảmđểnhậnbiếtđiềuđó.

CreatedbyAMWord2CHM

Phầnba


Chương5.GIAĐÌNHChương6.BẠNĐỒNGTRANGLỨA

Chương7.TRƯỜNGHỌCChương8.YẾUTỐVĂNHÓA

CreatedbyAMWord2CHM

Chương5.GIAĐÌNH

TÌMHIỂUTÂMLÝTUỔIVỊTHÀNHNIÊNàPhầnba

HÌNHẢNHTRẺVỊTHÀNHNIÊNSựbiếnđổitrongcảmnhậnvềchamẹcủatrẻVTN

Chamẹhiểuconcáikhôngthôichưađủ.Họcònphảitraochoconcáiđặcquyềnhiểuhọnữa.

MiltonSaperstein,nhàvănMỹthếkỷ20TÔIVÀMẸPHỤTHUỘCVÀONHAU,nhưngnếuchúngtôiphảichiarẽvìlýdogì

đóthìtôinghĩmìnhvẫnsốngđược.Tôibiếtmẹluôncóảnhhưởngquantrọngđếntôi.Đôikhibà làm tôiphátđiênnhưngvềcơbản tôivẫnyêuvàkính trọngbà.Chúng tôicũnghaytranhluậnvàtôihaymấtbìnhtĩnhnhưngbàluônsẵnsànglắngnghetôi.

Amy,16tuổiTachuyểnbiếntừchỗdựadẫmvàochamẹđếnchỗmongmuốnđượcđộclập.Cuối

cùngthìtacũngđộclậphơnvàcảmthấymìnhphảitựchịutráchnhiệmvềbảnthânmìnhnhiềuhơn;mặtkhác tasẽkhôngkhéoxoayxở trong thếgiớinày.Đúng làchamẹvẫnluôncómặt,sẵnsàngnângđỡ,hỗtrợtanhưngđôikhitanhìnvàogươngvàquảquyết:“Tacóthểtựmìnhlàmđược”.

John,18tuổiTôikhôngthuậnhòavớichamẹmìnhlắm.Họcứcốápđặttôiphảimặcđồgì,phải

hẹnhòvớiai,phảihọcbaonhiêu,phải làmgìvàocuối tuầnvàđượcphépnóichuyệnbaolâuquađiệnthoại.Họlànhữngcảntrởlớnnhấttrongđờitôi.Tạisaohọkhôngđểtôitựraquyếtđịnh?Tôiđãđủtrưởngthànhđểlàmđượcnhữngchuyệnđạiloạinhưthế.Khihọcanthiệpvàomọithứtôilàm,dùnhỏnhặt,tôiđiêntiếtlênvàlỡnóivớihọnhữnglờikhôngnênnói.Họchẳnghiểutôigìcả.

Ed,17tuổiChatôihìnhnhưchẳngbaogiờcóthờigiandànhchotôicả.Lúcnàocũngchúimũi

vàocôngviệc,khivềnhàônglạinằmvậtxuống,khôngcònhơisứchaytâmtríchoviệcgì nữa.Khi coi ti vi ôngkhôngmuốnbị quấy rầy.Ôngnghĩ tôi họchànhvà làmviệckhôngchămchỉnhưthếhệcủaông.Chúngtôithậtxacách.Tôihaytâmsựvớimẹhơnvớiông.Tôinghĩmìnhnênhọchànhsiêngnănghơnnữa,nhưngvẫnkhôngnghĩôngcóquyềnphànnànvềtôi.Tôiyêumẹtôihơnvìtôinghĩbàđángmếnhơn.

Tom,15tuổiChúngtôicónhiềukhácbiệtvàhaytotiếngvớinhau.Nhiềukhitôirấtgiậnchamẹ

mình,lúcnàohọcũngmuốntranhcãiquyếtliệt.Tôicầnphảinóirasuynghĩcủamìnhbởitôikhôngnghĩhọluônluônđúng.Phầnlớnthờigiantranhluậnthìcuốicùngchúngtôicũngtìmramộtcáchthứckhảdĩchungsốnghòathuận,nhưngrồivẫntồntạinhữngvấnđềkhôngthểgiảiquyếtđược.Dẫuchưadànxếpxongxungđộtnhưngtôivẫnbuộcphảinóirằnghòahợpvớichamẹ.

Ann,16tuổiNhữngbộcbạchtrênphầnnàođãkháiquáttínhchấtphứctạp,đadạngtrongmối

quanhệgiữatrẻVTNvớichamẹ.Chodùmốiquanhệnàyđãthayđổiđángkể,nhưngcácnhànghiêncứuthấyrằngnhìnchungnólàthànhphầnvôcùngquantrọngtrongsựpháttriểncủatrẻvịthànhniên,thiênvềhướngtíchcựchơnlàtiêucực.

BẢNCHẤTCỦAQUYTRÌNHGIAĐÌNHXÃHỘIHÓATƯƠNGHỖ,SỰĐỒNGBỘVÀHỆTHỐNGGIAĐÌNH

SuốtbaonhiêunămvấnđềthíchnghivớixãhộicủatrẻVTNluônđượcnhìnnhậnnhưmộtvấnđềthuyếtgiáomộtchiều.Tưtưởngtriếtlýnềntảnglàphảigiáodục–nhàonặn,uốnnắnhànhvi–củatrẻvàtrẻVTNchophùhợpvớixãhội.Thếnhưngtrẻkhônggiốngnhưcụcđấtsétđểchonhàđiêukhắcnặntượng;xãhộihóađâuchỉlàrậpkhuôntheongườilớntrưởngthành.Xãhộihóatươnghỗlàquytrìnhconcáithíchnghivớicáchthứcgiaotiếpcủachamẹvàchamẹlàmquenvớicáchgiaotiếpcủaconcái.

Đểhiểurõxãhộihóa tươnghỗbiểuhiệnrasao,hãyxemxéthai tìnhhuốngsau.TìnhhuốngthứnhấtlàRobert14tuổi,lớnlêntronggiađìnhngườimẹđơnđộc(nhữngảnhhưởngcủachamẹ):“Tôichưabaogiờthấymặtchamình.Ôngtachưabaogiờcưới

mẹtôicả.Bàbuộcphảithôihọcđểloliệucuộcsốngcủahaimẹcon.Cólẽmẹtôivàtôicảmthấytốthơnkhiôngtakhôngcướimẹtôivìôngtakhôngyêubà…Nhưngđôikhitôi thấytrầmuấtuuẩnkhichứngkiếnnhiềubạnbècóchacùngchơiđábóng.Chatôivẫnsốngởđâuđónhưngđã lậpgiađìnhriêng;và tôiđoánông tamuốnquênmẹcontôi…Nhiều lần tôiướcgìmẹ lấychồngmớicho tôicóbốdượngđểnóichuyệnvàđểcùnglàmnhiềuviệc”.TìnhhuốngthứhailàKathy13tuổi,mộtvậnđộngviêntrượtbăngnghệthuậttàinăngtuổiVTN(nhữngảnhhưởngcủatrẻVTN).“Mẹơi,huấnluyệnviêntrượtbăngnghệ thuậtcủaconnói rằngconcónăngkhiếu,nhưngphảimấtnhiềucôngsức tập luyện và đi đây đó nhiềumới phát huy hết được”.Mẹ cô đáp lời: “Kathy,mẹkhôngbiết.Chúngtaphảinóichuyệnvớichaconkhichađilàmvề”.Tốiđó,chaKathynghechuyệnbènbảovợ:“Hừm,đểchoKathyđihọcthìanhcầnphảitìmviệclàmthêmhoặc em sẽ phải đi kiếm việc làm.Chúng ta không thể trang trải nổi cho con nếu chỉtrôngchờvàođồnglươnghiệntạicủaanh”.

Khinhữngnhàpháttriểnhọccốchứngminhbảnchấtcủaxãhộihóatươnghỗ,họluônbịấntượngvớicủasựđồngbộtrongnhữngmốiquanhệchamẹ–contrẻhayconVTN.Sựđồngbộlàsựphốihợp,tươngtácchặtchẽgiữachamẹvàconcái,trongđóhọ“vô tình” thíchnghivớihànhvi củanhau.Việc lần lượtnắm thế chủđộng trongcuộcthươnglượng,thỏathuậngiữachamẹ–trẻVTNphảnánhbảnchấtđồngbộvàtươnghỗcủamốiquanhệchamẹ–trẻVTN.Mốiquanhệđồngbộgiữachamẹvàconcáicóthểđượckháiniệmhóanhưmộtđiệuvũđôihoặcnhưmộtcuộcđàmthoạithànhcôngcủanhữngngười thâncậnhợp tácvớinhau–mỗihànhvicủamỗicánhânphụ thuộcvàohànhvi trướcđócủađối tác.Hiểumộtcáchchínhxáchơn:hànhvi củacácđối tác sẽnhịpnhàng,ănkhớpkhingườinàybắtchướchayhưởngứnghànhvicủangườikia,haycảhaicungmỉmcười.

Xãhộihóatươnghỗxảyratrongphạmvihệthốngxãhộicủagiađình,baogồmsựtácđộngqualạigiữacácphânhệthốngđượcxácđịnhtheothếhệ,pháitínhvàvaitrò.Sựphânbốsứclaođộngtrongnhữngthànhviêngiađìnhxácđịnhmộtphânhệthốngcụthể,vàsựgắnbóxácđịnhmộtphânhệthốngkhác.Mỗithànhviêngiađìnhlàmộtthànhphầntrongnhiềuphânhệthống–cóphânhệthốnghaichiều(gồmhaingườinhưgiữachavà con, giữa chavàmẹ,giữamẹvà con, giữa anhvà em…); cóphânhệ thốngđachiều(gồmhơnhaingườinhưgiữacha,mẹvàcon…).

Mối quanhệđanxengiữanhững thànhviêngia đình có thể thayđổi, tùy theo aihiệndiện.Mộtnghiêncứu44trẻVTNđượcquansátriêngtrongsựcómặtcủacha,hoặccủamẹ,hoặccủachamẹchothấy:sựcómặtcủachalàmđậmthêmtìnhmẹ–con;nhưngsựcómặtcủamẹlàmgiảmđimứcgắnbógiữachavàcon.Cóthểlàdongườichathườngđiềukhiển,kiểmsoátcon.Nhưngtheomộtnghiêncứukhác,gầnđây,contraithườngcónhiềuhànhvitiêucựcvềphíamẹhơnlàvềphíachatrongmốiquanhệhaichiều;nhưngtrongmốiquanhệđachiều,chathường“cứu”mẹkhỏinhữngcốgắngkiểmsoáthànhvitiêucựccủacon.

CẤUTRÚCPHÁTTRIỂNCỦANHỮNGMỐIQUANHỆNhững nhà phát triển học rất quan tâm đến việc con người xây dựng nhữngmối

quanhệnhưthếnàokhilớnlên.Trongkhinhữngnhàtâmlýphântíchlạimuốntìmhiểutácđộngcủaquytrìnhnàytronggiađình.Chođếnnay,nhữngdiễngiảivềcấutrúccủanhữngmốiquanhệtựutrungđềumanghơihướngnhữnggiaiđoạntâmlýtìnhdụccủaFreud; và không phải lúc nào cũng luôn bó gọn trong 5 năm đầu đời như những họcthuyếttâmlýphântíchcổđiển.Cấutrúcpháttriểnngàynaytinrằngtrongkhilớnlêncánhânhấp thụnhữngkhuônmẫuquanhệvớinhữngngườikhác.Cóhaibiếnđổichínhtrongquanđiểmnày:mộtnhấnmạnhđếnsựliêntụcvàổnđịnh,vàmộtđềcaosựngắtquãngvàthayđổicủanhữngmốiquanhệxuyênsuốtcuộcđời.

QUANĐIỂMLIÊNTỤCQuanđiểmliêntụcnhấnmạnhrằngmốiquanhệchamẹ–concáilúcbanđầucóvai

tròxâydựngnềntảngcơbảnchomộtliênkếtgiữahọsuốtcuộcđời.Từmốiquanhệđóảnhhưởngtớisựpháttriểncủatấtcảnhữngmốiquanhệphátsinhsaunày(vớibạnhữu,với bạnĐTL, với giáo viên, với người yêu).Ởmức thái cực, quanđiểmnày tuyênbốrằngnhững thành tốcơbảncủanhữngmốiquanhệxãhộiđềuđượcđặtnềnmóngvàđịnhhìnhbởisựantoànhaybấtantrongmốiquanhệgiữatrẻsơsinhvàchamẹtrongmộthayhainămđầuđời.

MốiquanhệgầngũivớichamẹcũngrấtquantrọngvớisựpháttriểncủatrẻVTN;bởivìnólàmhìnhmẫuhaytấmgươngảnhhưởnglâudàitớisựthiếtlậpnhữngmốiquanhệmới.Chắcchắn,suốtconđườngpháttriểncủatrẻvàtrẻVTN,nhữngmốiquanhệgắnbókhônglặplạivàrậptheomãimộtkhuônmẫu.Tínhchấtcủabấtcứmốiquanhệnàocũngphụthuộcvàoviệccánhânhìnhthànhmốiquanhệvớiai.Tuynhiên,bảnchấtcủanhữngmốiquanhệbanđầu,quanhiềunămphát triển,vẫnđượcdò thấy trongnhữngmối quan hệ sau này, cả ở cùng cá nhân đó lẫn trong sự hình thànhmối quan hệ vớinhữngngườikhácsaunày.Chínhvìvậy,bảnchấtcủamốiquanhệchamẹ–concáituổiVTNkhôngchỉphụthuộcvàonhữnggìxảyratrongthờiVTN.Mốiquanhệvớichamẹsuốtthờiđồngấuảnhhưởngtớimốiquanhệvớichamẹvàvớibằnghữu,bạnĐTL,bạnhẹnhòcủatrẻVTN.

NhữngphỏngvấnvàbănghìnhvideotrongnghiêncứucủaAlanSroufe(1999)đãchứngminhtínhliêntục–sựgắnbóvàchămsócbanđầuảnhhưởngkhảnănghòađồngcủatrẻVTN,15nămsau.Đasố trẻgắnbó,an toànvớichamẹthờisơsinh thườngcómốiquanhệhẹnhòởtrường.Chúngcũngbộclộ tínhtự tinvàkhảnănggiaotiếp, thểhiệnnhữngkỹnănglãnhđạotrongcácbốicảnhxãhội.Nhữngmốiquanhệgiađìnhhồibéđãủnghộ,nângđỡtrẻđivàothếgiớinhữngmốiquanhệbạnbèmởrộngvàphứctạphơn.

Nhữngkinhnghiệmthờiđồngấuvớichamẹquan trọngnhư thếnào thìbảnchấtcủamốiquanhệgiữacác thếhệcũngquan trọngnhư thếấy.Cácnhà tâm lýhọc theo

quanđiểmtrọnđờirấtquantâmtớisựlưutruyềngiữacácthếhệ.Thếhệtuổitrungniêntrongbathếhệ làđặcbiệtquantrọngtrongquytrìnhxãhộihóa(hòahợpgiữacác thếhệ).Chẳnghạn,vớichamẹcócontuổiVTNtacóthểnghiêncứudướigócđộmốiquanhệgiữahọvớichínhchamẹhọ,khihọcònnhỏvàhiện tại;hoặcgiữahọvớicon tuổiVTN,khiđứaconcònbévàkhitớituổiVTN.Kếtquả,chamẹtuổitrungniêncầnphảigiúpđỡđứaconVTNcủahọnhiềuhơntrướckiahọcầnnhậntừchamẹhọ.ConVTNcủahọchắcchắnphảitớigiaiđoạncầnsựhỗtrợtàichánhđángkểchoviệchọchành;trongkhithếhệchamẹcủahọsốnglâuhơnnhữngthếhệtrướcđónêncũngcầnđượccưumangvàđượcanủinhiềuhơn.

QUANĐIỂMNGẮTQUÃNGQuanđiểmngắtquãngnhấnmạnhđếnsựthayđổivàlớnlêntrongnhữngmốiquan

hệkéodài.Khilớnlên,conngườipháttriểnnhiềuloạimốiquanhệ(vớichamẹ,vớibạnĐTL,vớigiáoviên,vớibạnhẹnhò).Mỗiloạimốiquanhệđềucócấutrúckhácnhau.Cứmỗiloạimốiquanhệmớilàcánhânlạitiếpcậnvớinhữngmẫuquanhệmới.TheoPiaget(1932),mốiquanhệchamẹ–concáikhácbiệtvớimốiquanhệbạnĐTLcủatrẻ.Chamẹ thườngđơnphương thểhiệnquyền lực lênconcái.Vìchamẹcókiến thứcvàquyềnlựchơn,nêntrẻhọccáchtuânthủtheonhữngquytắcvànộiquydochamẹđặtra.Cũngchínhvìquanđiểmđómàchúngtôidùngkhuônmẫuchamẹ–concáikhiámchỉnhững người có quyền (như với giáo viên và chuyên gia); và khi hành xử như nhữngngườicóquyền(khitatrởthànhchamẹ,giáoviên,chuyêngia).

Ngượclại,mốiquanhệvớibạnĐTLdựatrêncơsởbìnhđẳnggiữanhữngđốitác.Cấutrúcbìnhđẳngnàysẽrõrệthơnnữakhitiếntớimốiquanhệvớibạnhẹnhò,bạnbèvàđồngnghiệp.VìhaingườibạnĐTLcókiếnthứcvàquyềnngangnhau(mốiquanhệcủahọlàcânxứngvàtươnghỗ)nêntrẻhọcđượcmộtkhuônmẫudânchủ,màdựavàonhữngảnhhưởngqualại.VớibạnĐTL,trẻhọccáchhìnhthànhvàcủngcốýkiếncủamình,đánhgiá,nhìnnhậnýkiếncủabạn,thươnglượnggiảipháptrunghòachosựbấtđồngvàpháttriểnnhữngchuẩnmựcnhằmchấpnhậnlẫnnhau.DobởimốiquanhệbạnĐTLlàtựnguyệnhơnlàbắtbuộcnhưởtronggiađình,chonênnhữngtrẻkhôngthôngthạokhuônmẫubìnhđẳng,cóquacólại,tươnghỗsẽkhóđượcbạnĐTLchấpnhận.

Tuykhôngphảnđốiquanđiểmrằngmốiquanhệvớichamẹảnhhưởngtớinhữngmốiquanhệsaunày,nhữngquanđiểmngắtquãngnhấnmạnh:mỗiloạimốiquanhệmớimàtrẻgặpsẽđòihỏimỗicấutrúcquanhệvớingườikháckhácnhauvàthậmchíphứctạphơn.Mặtkhác,mỗigiaiđoạnphát triểnmỗicónhữngđónggópriêngbiệtvàocấutrúccủamốiquanhệ;sựpháttriểnsuốtcuộcđờikhôngchỉđượcquyếtđịnhbởigiaiđoạntốiquantrọngvànhạycảmlàthờisơsinh.

SỰTRƯỞNGTHÀNHCỦATRẺVTNVÀCỦACHAMẸMarkTwaintừngnhậnxétkhiông14tuổichaôngkhôngđoáihoàigìđếnôngcả,

đếnnỗiôngkhôngthểchịuđựngnổi.Nhưngkhiông21tuổithìôngngạcnhiênsaocha

mìnhlạihọcđượcnhiềuđếnthếtrong7năm!Nhậnxétcủaôngnêurarằng:sựtrưởngthànhlàmộtvấnđềquantrọngtrongmốiquanhệchamẹ–concáituổiVTN.TrẻVTNthayđổikhiquáđộtừthờiđồngấulênthờitrưởngthành;nhưngchamẹcủahọcũngthayđổitrongsuốtnhữngnămlàngườilớn.

NHỮNGTHAYĐỔICỦATRẺVTNHômquaAndrea,12tuổi,viếtchochamẹmộtbứcthư.Mởđầucôbécámơnhọđã

làmtấtcảnhữngđiềutuyệtdiệuchocô.Liềnsauđócôtuônàoạtnhữnglờitráchmóc,chỉtrích.Nàolàtạisaohọkhôngbaogiờlắngnghecô;tạisaohọkhônghiểucô;tạisaohọcứđổlỗichocôvàhaylarầycô.Khôngchắcchamẹcóyêumìnhhaykhông,côbàytỏýmuốnrờikhỏigiađình.Tưduylýtưởngkhiếncôsosánhchamẹthậtvớichamẹlýtưởng.Vànhưtấtcảmọichamẹthựctế,chamẹAndreacũngkhôngđápứngđượcniềmmongđợicủaconcái.

NhữngthayđổiởtrẻVTNcóảnhhưởngđếnmốiquanhệchamẹ–concáituổiVTNlà:dậythì,óc lýgiải logic, tưduylý tưởng,khuynhhướngbạođộng,nhữngthayđổiởtrườnghọc,bạnĐTL,tìnhbằnghữu,hẹnhò,khuynhhướngđộclập.NhiềunghiêncứuchothấyxungđộtgiữatrẻVTNvàchamẹ,nhấtlàgiữamẹvàcontrai,làcăngthẳngnhấttrongđỉnhđiểmthờidậythì.

Xétvềsựthayđổinhậnthức,trẻVTNđãbiếtlýgiảihợplý,cóhệthốnghơnsovớichamẹ.Thờiđồngấuchamẹcóthểnói“Nào,chúngtalàmtheocáchcủamẹnhé”,vàđứatrẻvânglờilàmtheo.Nhưngkhikỹnăngnhậnthứctinhtếhơn,trẻVTNkhôngcònchấpnhậnlờituyênbốđóđểđượccoilàngoanngoãnnữa.Nómuốnbiếtchitiếttạisaotrướctiênphảituânthủnhữngquytắc.Ngaycảkhichamẹđưaralýlẽcoibộhợplýchonhữngquytắcđó,thìnhậnthứcphứctạpcủatrẻVTNvẫncứtìmranhữngđiểmkhiếmkhuyết.Nhữnglầnthuyếttrìnhkéodàithườnglàmbếtắcmốiquanhệchamẹ–contuổiVTNnhưnglạixảyrathườngxuyêngiữahọ.

Ngoài ra, những suy nghĩ lý tưởng xuất hiện trongmối quan hệ chamẹ–con tuổiVTN.Concáibâygiờđánhgiáchamẹtheochuẩnmựccủabậcchamẹlýtưởng.Chonênthực tếmốiquanhệvớichamẹ–vốn tấtyếugồmcảnhững tiêucực,khiếmkhuyết–đượcđặtkếbêngiảnđồvềchahoặcmẹlýtưởngcủatrẻVTN.Vàthuộcmộtphầntínhvịkỷ,mốiquantâmcủatrẻVTNđếnviệcngườikháccảmnhậnmìnhnhưthếnàothườngkhiếnhọphảnứng tháiquá trướcnhững lờibìnhphẩmcủachamẹ.MộtbàmẹbảocôcongáiVTNrằngcôcầnmộtchiếcáomới.Côbéliềngiãynảy:“Saoạ?Bộmẹnghĩconkhôngcóguănmặcà?Mẹnghĩconănmặcghêquásao?Chínhmẹmớikhôngcóguănmặcthìcó!”.Cũnglờibìnhphẩmấytrướcđóvàinăm,trongthờicuốithờiđồngấu,thìcôđãkhôngphảnứngdữdộiđếnvậy.

Một khía cạnh khác trong sự thay đổi nhận thức của trẻVTN liên quan đếnmốiquanhệvớichamẹlànỗimongchờcủahaiphíavềnhau.TrẻtiềnVTNthườngnhượngbộvàdễbảo,nhưngđếnthờidậythì,trẻbắtđầuchấtvấnhoặctìmkiếmcănnguyêncho

nhữngđòihỏicủachamẹ.Chamẹcảmnhậnhànhvinàynhưlàsựchốngđốivàphảnkháng,vìnókhácvớitừhànhvinhượngbộtrướcđócủatrẻ.Đốiphóvớisựkhôngtuânthủ, chamẹ thường gia tăng áp lực buộc trẻ phải vâng lời. Trong trường hợp này, nỗimongchờcủachamẹởgiaiđoạnpháttriểntươngđốichậmđãbịrớtlạiphíasauhànhvicủatrẻVTNtronggiaiđoạndậythìthayđổinhanhchóng.

ThếgiớixãhộicủatrẻVTNđónggópnhữnggìchomốiquanhệchamẹ–contuổiVTN?TrẻVTNmangvàonónhữngđịnhnghĩamớivềhànhvithíchhợpvềmặtxãhội.Trong xã hội, những định nghĩa ấy liên quan đến sự thay đổi chương trình học ở nhàtrường–chuyểntiếplêntrườngcấpIII.TrẻVTNđượcđòihỏiphải làmtrònnhiệmvụtrongmôitrườngrộnglớnvàtựchủhơn,vớinhiềungườithầyhơn.Cóthêmnhiềuviệcthìcũngđòihỏithêmtráchnhiệmvàsựquyếtđoán.Trườnghọckhôngphảilàvũđàixãhộiduynhấtgópphầnvàomốiquanhệchamẹ–concáituổiVTN.TrẻVTNcónhucầucầnđộclậpmạnhmẽ.Tómlại,chamẹđượcyêucầuphảithíchnghivớithếgiớithayđổivềtrườnghọc,vàbạnĐTLcủacontuổiVTN.

NHỮNGTHAYĐỔIỞCHAMẸNhữngthayđổiởchamẹtácđộngđếnmốiquanhệchamẹ–concáituổiVTNlà:sự

thỏamãnvềhônnhân, gánhnặngkinh tế, địnhgiá lại sựnghiệp, viễn cảnh thời gian,nhữngmốiquan tâmđến sứckhỏevà cơ thể.Khi concáiở tuổiVTN, chamẹ thườngkhônghàilòngvềhônnhâncủahọhơnlàkhiconcáicònnhỏhaykhiđãtrưởngthành.Theomộtnghiêncứudàihạn7000cặpvợchồng:trongthờigiannuôidạycontuổiVTN,chamẹvừaphảichịugánhnặngkinhtế,lạivừaphảinhìnlạisựnghiệpcủamình,nhằmquyếtđịnhxemmìnhđãđạtđượcnhữngthànhtựumàmìnhấpủtừhồitrẻhaychưa.Họtrôngngóngvề tương laivàsuy tínhcoimìnhcòn lạibaonhiêu thờigianđể thựchiệnnhữngđiềumongmuốn.Trongkhiđó,trẻVTNnhìntươnglaivớiniềmlạcquanvôbờbến, cảm thấymình còn vô khối thời gian để thực hiện những ướcmơ. Sức khỏe, sựnguyênvẹncơthểvàsựhammuốntìnhdụctrởthànhnhữngđiềulolắngvàmốiquantâmchínhcủachamẹ.Chodùcơ thểvàsứccuốnhút tìnhdụccủahọkhônggiảmđi,nhiềuchamẹtrẻVTNvẫncứcảmnhậnnhưthế.TrongkhiđótrẻVTNđãhoặcđangbắtđầuđạttớiđỉnhđiểmcủasựquyếnrũthểxác,sứcmạnhvàsứckhỏe.MặcdùcảtrẻVTNlẫnchamẹđềuđểýđếncơthểmình,nhưngkếtquảởtrẻVTNkhảquanhơn.

Trongmộtnghiêncứuchamẹtuổitrungniênvàconcáiđangthờidậythì,mốiquanhệgiữahọkhôngthànhhìnhđơngiảnlàtíchcực,tiêucựchaytrungdung.Concáicàngtiếnsâuvàothờidậythì,chamẹcàngbớtlolắngđi.Sựủnghộ,nângđỡcủangườibạnđờitrởnênlàyếutốquantrọng,giúpchamẹđápứngnhữngtháchthứcthayđổithờidậythìcủacon.NhữngthayđổiởchamẹcủatrẻVTNphơibàyđặcđiểmpháttriểncủathờitrưởngthành.Tuynhiên,tronghaithậpniêncuốithếkỷ20vừaqua,tuổilàmchamẹđãxêdịchmộtcáchđángchúý.Tuổitrởthànhchamẹcóngườisớmhơn,cóngườimuộnhơn,sovớinhữngthậpniêntrướcnữa–trườnghợpđầulàdosốtrẻVTNmangthaităngsuốttừthậpniên1980;trườnghợpthứhai,sốphụnữkếhoạchhóa,chưamuốnsinhcon

chođếntuổi30–40tăng.TrẻVTNlàmchamẹsẽđượcbànluậnởchương11.CórấtnhiềuđiểmtráingượcgiữangườitrởthànhchamẹởtuổiVTNvàngườiđợi

15–30nămsaumớilàmchamẹ.Chậmsinhconchophépchamẹcóthờigianthăngtiếntrongsựnghiệpvàhoàntấtviệchọchành.Mốiquanhệhônnhâncũngthayđổitùytheothờigiantrởthànhchamẹ.

Mộtnghiêncứunhữngcặpvợchồngcóconđầulònglúc20–23tuổisovớinhữngngườisinhconlầnđầuởtuổi30.Kếtquả,nhómsinhconmuộnbìnhđẳnghơn,đànôngthamgiachămsócconcáivà làmviệcnhànhiềuhơn.Nhữngngườicha lớn tuổinhiệttình hơn, giao tiếp tốt hơn, đạt được nhiều thành tựu hơn, và ít phản đối con cái hơnnhữngôngbốtrẻ.Tuyítđặtyêucầuhoặcbắtépluậtlệlênconcái,nhưnghọcũngítchơithểthaovùngvớicon.Nhữngkhámphánàychothấysựthayđổivềxãhộilịchsửlàvìthếnóchonhữngđườnghướngpháttriểnkhácnhau,liênquanđếnnhữngthayđổitrongmốiquanhệgiữachavàmẹ;giữachamẹvàconcáituổiVTN.

NHỮNGTHAYĐỔIVỀVĂNHÓAXÃHỘIVÀLỊCHSỬSựphát triểngiađìnhxảyra trongmộtxãhộivớiđầyđủảnhhưởngcủanềnvăn

hóaxãhộivàlịchsử.Giađìnhcóthểthayđổidosựbiếnđộngmangtầmquốcgianhưchiếntranh, thiêntaihaydicưquymôlớn.TrongthờiĐạiKhủngHoảngthậpniên30,gia đìnhphải hứngnhậnnhiều ảnhhưởng tiêu cực.Kinh tế trì trệ, người lớn bấtmãn,trầmuất,điềukiệnsốngtệhại,xungđộtvậtchất,trẻđượcnuôidạythiếuthốn,nhữnglốisốngkhônglànhmạnh(nghiệnngập,suyđồiđạođức,sứckhỏegiảmsút,nhấtlàởngườicha).Nhànhân loạihọcMargaretMead (1978)mô tảnhững thayđổiâm thầmcủanềnvănhóa–tậptrungvàotuổithọcủangườigiàtăngvàvaitròcủahọtronggiađình;lốisốngởthànhthịvànôngthôn;sựrađờicủaôtôvàtruyềnhình;sựbấtmãnvàtrầmuấtnóichung–đãảnhhưởngsâusắcđếngiađình.

Hơn50nămvềtrước,nhữngngườigiàthườngnhiệttâm,gắnbóvớigiađìnhvàgiúplèoláicontàugiađình.Ngàynayngườigiàsốnglâuhơn,điềuđótứclàchamẹgiàphảisống nương nhờ vào con cái tuổi trung niên củamình, hoặc phải vào nhà dưỡng lão.Nhìntổngthể,suốtthếkỷ20chamẹgiàđãdầnmấtđivaitròxãhộitronggiađình,khiconcáihọđangdầnxarờihọ.

Nhiềugiađìnhrờikhỏinhữngnôngtrạivàthị trấn,nơihọcónhữnghàngxómtừbaođời,bàconhọhàng,bạnbèđểlênsinhsốngtạithànhthịhoặcvùngvenđô.Ngàynay,quanhệlánggiềngvànhữnghệthốngnângđỡbênngoàigiađìnhkhôngcònthốnglĩnhnữa.Cácgiađìnhchuyểnnhàđikhắpđấtnước, tách trẻVTNkhỏi trườnghọc,xahẳnnhữngnhómbạnĐTLmàhọquenbiếttừnhỏ.Nhiềugiađìnhchuyểnnhàmỗinămhoặchainămmộtlầnkhichahoặcmẹhaycảhaichuyểnchỗlàm.

Truyềnhìnhđóngvai tròquantrọngtrongsựthayđổigiađình.Nhiềutrẻcoi tivichỉ thấy rằng chamẹ quá bận rộn đến nỗi không còn có thể chia sẻ kinh nghiệm vớimình.Càngngàycàngcónhiềutrẻsốngtrongmộtthếgiớimàchamẹkhôngcònlàmột

phầncủachúngnữa.Thayvìchơigiỡn,giaotiếpvớibạnĐTLquanhxómgiềng,trẻtanhọcvềnhàlàngồingayxuốngtrướcmànhìnhtivi.Tivichophépchamẹvàconcáibiếtđếnnhữnglốisốngmới.Nhữnggiađìnhcóđiềukiệnkinhtếxãhộithấpcóthểnhìnvàogiađìnhcóthunhậpcaohơnchỉbằngmộtcáiấnnútbậttivi.

Mộtthayđổinữatronggiađìnhlà:hơnbaogiờhếttronglịchsử,nhiềutrẻVTNlớnlêntrongcấutrúcgiađìnhcọccạch–chahoặcmẹđơnđộc,chamẹkế.

VAITRÒCỦANHẬNTHỨCVÀCẢMXÚCTRONGNHỮNGMỐIQUANHỆGIAĐÌNHRấtnhiềunhànghiêncứunhất trí rằngnhữngquy trìnhnhận thức làmấuchốtđể

hiểusựxãhộihóatronggiađình.Nhậnthứcvềxãhộihóagiađìnhxuấthiệndướinhiềudạng:nhữngnhậnthức,niềmtinvàgiátrịcủachamẹvềvai tròlàmchamẹcủamình;cũngnhưviệchọcảmnhận,sắpxếpvàthônghiểuconngười,niềmtincủaconcáituổiVTNnhưthếnào.Mộtnghiêncứuđãtìmramốiliênhệgiữaniềmtincủangườimẹvớikhảnănggiảiquyếtnhữngvấnđềxãhộicủacon.Ngườimẹmàđềcaogiátrịcủanhữngkỹnăngnhưkết bạn, chia sẻvới ngườikhác, lãnhđạovà tácđộngđếnnhữngđứa trẻkhác sẽ thường có con cái quyết đoán, hòa đồngvà giỏi tháo gỡnhữngvấnđề vướngmắc.

Cảmxúccũngkhôngkémảnhhưởngđếnquytrìnhgiađình.Nhữngnghiêncứuvềảnhhưởngcủacảmxúcđốivớihệthốnggiađìnhgồmsựpháttriểncủaviệcđiềuchỉnhcảmxúc,sựpháttriểncửaviệcphátsinhvàhiểucảmxúc,vàvaitròcủacảmxúctrongviệc thựchiện trọng trách làmchamẹ.Làmchamẹhiệuquả sẽgiúpconcáihọccáchkiểmsoátcảmxúccủachúng.Khảnăngxãhộicủaconcáithườngliênquanđếnđờisốngcảmxúcvớichamẹ.Nhữngchamẹthểhiệnsựdiễnđạtcảmxúctíchcựcthườngcócongiỏigiaotiếpxãhội.Quamốiquanhệvớichamẹ,concáihọccáchdiễnđạtcảmxúccủamìnhtheocáchphùhợpvớixãhội.Chamẹủnghộvàđềcaocảmxúccủaconcũnggiúptrẻcókhảnăngkiểmsoátcảmxúctheohướngtíchcực–điềukhiểnđượccơngiậndữ.Cũngvậychamẹthảoluậncảmxúcvớiconcáitácđộngđếnkhảnăngconhiểuvàcảmnhậncảmxúccủangườikhác.

Nhiềunhànghiêncứuđồngývớiquanniệmrằngnhậnthứcvàcảmxúckếthợpvớinhauquyếtđịnhđếnthựctếlàmchamẹ.

MỐIQUANHỆGIỮATRẺVỊTHÀNHNIÊNVÀCHAMẸChúngtavừabiếtniềmmongchờcủatrẻVTNvàchamẹthườngbịtổnthươngkhi

trẻVTNthayđổiđộtngộttrongthờidậythì.Nhiềuchamẹthấyconmìnhthayđổitừchỗdễbảotrởnênbướngbỉnh,khôngnghelờivàkhánglạinhữngchuẩnmựcdochamẹđặtra,khiếnchamẹthườngkiểmsoátchặtchẽ,đặtáplựcvàépbuộcnhiềuhơn.NhiềubậcchamẹđốixửvớicontuổiVTNnhưthểmuốnchúngphảitrưởngthànhtrongvòng10-15phút.Trongquátrìnhpháttriểntừthờiđồngấuđếnthờitrưởngthànhlàcảmộtcuộchànhtrìnhdàivớinhiềuđồinúivàthunglũng.TrẻVTNsẽkhôngtuânthủtheonhững

chuẩnmựccủangườilớnngaylậptức.ChamẹnàonhậnratrẻVTNcầnphảicóthờigiandàimới“trởnênđúngđắn”thườngđốixửvớimộtcáchkhéoléovàbìnhtĩnhhơnnhữngchamẹnàođòihỏiconphảivàokhuônphépngaytứcthì.Ngượclạinhữngchamẹquádễdãithườngchophépconcáitựdohànhđộngtheoýthíchcủachúng.

KhinghiêncứuvềmốiquanhệgiữachamẹvàtrẻVTN,chúngtôinhậnthấycảsựyêucầuquákhắtkhe,sựtheodõisítsaolẫnsựnhượngbộ,chiềulòngđềukhôngphảilànhữngchiến lược làmchamẹkhônngoan.Chúng tôi cònkhámphá ramộtkiểunhậnthứcsailệchmàchamẹđôilúcmắcphải:họchorằngmọixungkhắcgiữahọvớiconcáiđềutồitệcả;trongkhithựctếsựxungđộtđóởmứcđộvừaphảikhôngnhữnglàtấtyếumàcòncóvaitròđánhdấuchoquátrìnhpháttriển.

CHAMẸNHƯNGƯỜIQUẢNLÝTrongphầnbànluậnvềvaitròcủanhậnthứcvàcảmxúctronghệthốnggiađình,

vaitròcủachamẹgiúpđỡconcáikiểmsoátcảmxúccủamình.Tươngtự,xétđếnmốiquanhệchamẹ–concái, ta thườngcókhuynhhướngchorằngchamẹlà“ôngbàbầu”quảnlýcuộcsốngcủaconcái.

Chamẹcó thểđóngvai tròquan trọngnhưngườiquản lýnhữngcơhội củacon,hướngdẫnchochúngnhữngmốiquanhệxãhội–kiểunhưngườikhởixướngvàxếpđặtvềmặtxãhộichochúng(Parke&Buriel,1998).ChamẹđảmnhậnnhiệmvụcủangườilậpquytắcchosựgiaotiếpxãhộivớibạnĐTL,vớibạnbèvàvớingườilớncủacon.Từthờisơsinhchođến tuổiVTN,ngườimẹđóngvai tròquản lýnhiềuhơn làngườicha.Thờisơsinh,bàloviệcdẫnconđibácsĩ,chămsócconhằngngày;đầugiaiđoạnđồngấu,bàquyếtđịnhnêngửiconvàotrườngmẫugiáonào;đếngiữavàcuốithờiđồngấu,bàhốithúc,chỉdẫncontắmrửa,gấpvàmặcquầnáo,cấtxếpđồchơichocon;thờiVTN,bàđihọpphụhuynhhọcsinh,xemxétvàtheodõibàivởởnhàcủacon.

MộtkhíacạnhquantrọngcủavaitròquảnlýconlàhướngdẫnconVTNmộtcáchhiệuquả.ĐiềunàyđặcbiệtquantrọngkhinhữngtrẻbướcvàotuổiVTN.Hướngdẫnbaogồm việc giám sát sự lựa chọn bối cảnh xã hội, hoạt động xã hội và bạn bè của con.Chương14sẽđềcậpđếnhiệntượngchamẹgiámsátconmộtcáchkhôngđúngđắnlànhântốdẫnđếntìnhtrạngtrẻVTNphạmphápnhiềuhơnnhữngnhântốkhác.

NHỮNGCÁCHTHỨCLÀMCHAMẸChamẹmongmuốnconcáimìnhlớnlêntrởthànhnhữngcánhântrưởngthànhvề

mặtxãhội,vàthườngthìhọcảmthấyngánngẩmvớinhiệmvụlàmchamẹcủamình.Rấtnhiềunhàtâmlýđãdàycôngnghiêncứunhững“côngthức”làmchamẹmàthúcđẩysựpháttriểnhoànhảovềmặtxãhộicủacon.Chẳnghạn,nghiêncứucủaJohnWatson,mộtngười theoThuyếthànhvi (1930) tranh luậnrằngchamẹquánhẹnhàngvớinhiệmvụcủamình.Haynhữngnghiêncứutậptrungvàosựkhácbiệtgiữaquytắcthểxácvàtâmlý;giữasựnghiêmkhắcvàsựdễdãicủachamẹhoặcđisâuvàokhámphánhữnggócđộcủa việc làm cha mẹ tốt. Trong đó được phổ biến rộng rãi là quan điểm của Diana

Baumrind (1971,1991),người tin rằngchamẹkhôngnênquákhắcnghiệthayquá lãnhđạmđốivớiconcái,mànênđặtranhữngnguyêntắcvàtỏraâuyếmconcáihơn.BànêubậtbốnloạikỹthuậtlàmchamẹgắnliềnvớinhữnggócđộhànhvixãhộikhácnhaucủatrẻVTN:độcđoán,uyquyền,thờơ,vànuôngchiều.

Chamẹđộcđoán,đólàmẫuchamẹrấtkhắtkhe,bắtbuộcconcáinhấtnhấtPhảitheođườnghướngdochamẹvạchravàphảiluônxemtrọngcôngviệcvàsựnỗlực.Chamẹđộcđoánthườngđặtranhữnggiớihạnchínhxác,quảnlýgắtgaovàkhốngchếconhoàntoàn,chỉchophéprất ítsự traođổi, tranhluận.Kiểu làmchamẹnàythườngliênquanđếnnhữnghànhvixãhộikhiếmkhuyếtcủaconVTN.Vídụ,cha(hoặcmẹ)độcđoán có thể nói: “Con phải thực hiện đúng như cha đã bảo. Không được bàn luận gìthêm!”.ContuổiVTNcủachamẹđộcđoánthườnglolắngvềsựsosánhxãhội,khôngkhởisựhànhđộngđượcvàtraudồiđượcrấtítkỹnănggiaotiếp.

ChamẹuyquyềnkhuyếnkhíchconVTNđộclậpnhưngvẫnđặtranhữnggiớihạnvàkiểmsoátnhữnghoạtđộngcủacon.Họchophépconcáiđượctraođổithoảimái,vàluônbàytỏtìnhcảmvàchuđáođốivớicon.Cáchlàmchamẹnhưthếthườnglàtiềnđềchoconhọccáchứngxửtốttrongxãhội.Vídụ,mộtngườichauyquyềncóthểquàngtayômquangườiconvànói:“Conđãbiếtlẽramìnhkhônglàmnhưthế,đúngkhông?Bâygiờconhãynóichochabiếtxemsaunàymàgặpnhữngtìnhhuốngnhưvậythìconsẽxửlýnhưthếnào”.Concáicủachamẹuyquyềnthườngtựtin,tincậychamẹ,vàrấtcókhảnănggiao tiếpxãhội.Chamẹuyquyềncũngcó thểđiềukhiểncuộc sốngcủacon.MộtnghiêncứugầnđâychứngtỏnếuthựchiệntốtkỹthuậtchamẹuyquyềnsẽlàmgiảmnhữnghànhvicóvấnđềvàcảithiệnthànhtíchhọctậpcủatrẻVTN.

Chamẹdễdãiđượcchiathànhhailoạithờơvànuôngchiều.Chamẹthờơlàmẫuchamẹchẳngquan tâmgìđếncuộcsốngcủaconcái.Điềunày thườngđiđôivớiviệcconcáirấttệvềcáchứngxửxãhội,đặcbiệtlàthiếutựchủ.Chamẹthờơkhôngtàinàotrảlờiđượcnhữngcâuhỏiđạiloạinhư:“10giờtốirồi.Ông(bà)cóbiếtconmìnhhiệnđangởđâukhông?”TrẻVTNđặcbiệtcónhucầuvềsựquantâmcủachamẹ.TrẻVTNcó chamẹ dễ dãi nói chung hay phát triển lối suy nghĩ chamẹ chúng rằng họ còn cónhiềuđiềukhácquantrọnghơnchúng.TrẻVTNcóchamẹthờơthườngdởtrongnhữngkỹnăngxãhội–tựchủkémvàkhôngxửlýtìnhhuốngmộtcáchđộclậpđược.

Chamẹnuôngchiềulàmộtmẫuchamẹrấtquantâmđếnconcáinhưnglạiđặtrachochúngrất ítnhữngyêucầuvàsựquản lý.Chamẹnuôngchiều thườngdẫnđếnsựkémcởivềmặtxãhộicủaconcái,đặtbiệtlàthiếutựtin.Họchophépconcáilàmbấtcứđiềugìchúngmuốn,vàkếtquảlàconhọkhôngbaogiờhọcđượccáchtựlàmchủhànhvicủamìnhmàluôntrôngchờvàosựchỉdẫncủangườikhác.Nhiềuchamẹcốýnuôinấngconcái theocáchnàybởivìhọ tin rằngsựquan tâmtrìumếnkếthợpvớiviệc ítkiềmchế,bóbuộcsẽnuôidạycontrởthànhngườitựtinvàsángtạo.Trongmộtgiađìnhchiềuchuộngconcái,cậucontrai14 tuổiđãbắtchamẹphảirờikhỏiphòngngủsangtrọng,códànmáyhátđắttiềnvàtivimàuvàtuyênbốđólàphòngcủanó.Cậubéđólà

một cây vợt tennis xuất sắc, nhưng hay hành xử theo kiểu JohnMcEnroe – hùng hổ,huênhhoangtrênsântennis.Cậutacórấtítbạn,tựnuôngchiềubảnthân,vàkhôngbaogiờbiếthànhđộngtheobấtcứnguyêntắchaynộiquynàocả.Vậytạisaocậutatrởnênnhưvậy?Chamẹcủacậuchưabaogiờchỉbảocậuphảilàmtheođiềugì.

Đềcậptớicáckiểumẫuchamẹ,chúngtôiđãbànbạcvềnhữngchamẹthayđổitrảidàitừchấpnhận,hưởngứng,đòihỏivàkiểmsoát.Bốnkiểumẫuchamẹ–độcđoán,uyquyền,thờơ,vànuôngchiều–cóthểđượcmiêutảtheonhữngkhíacạnhtrên.

Trongmộtkhảosát,DianaBaumrind(1991)đãphântíchvaitròcủachamẹvàkhảnăngxãhộiở thờiVTN.Theodõivàphỏngvấn139nam,nữtuổi14cùngvớichamẹchúng.Hơnhẳnnhữngnhântốkhác,sựhưởngứng(cảmthôngvànângđỡ…)củachamẹ liênquan tớikhảnăngxãhội cuả trẻVTN.Khi chínhchamẹcónhữngvấnđềvềhànhvi(vídụnhưnghiệnrượu,vợchồngxungđột,)thìtrẻVTNthườngcũnggặpphảinhiềuvấnđềvàgiảmsútkhảnăngxãhội.Nhữngnghiêncứukhácđãđưaranhiềubằngchứngcủngcốchoniềmtinrằngsựđộcđoánhayquádễdãicủachamẹđềulànhữngchiếnlượckémhiệuquảhơnmẫuchamẹuyquyền,nghiêmkhắc.

Cáccáchthứclàmchamẹvẫncónhữnggiớihạn.Trướctiên,chúngkhôngđượclàmgiảmđitầmquantrọngcủaxãhộihóatươnghỗvàsựđồngbộ-trẻVTNhòanhập,thíchnghivớichamẹ;cũngnhưchamẹthíchnghivớitrẻVTN.Thứhai,đasốchamẹápdụngnhiềucáchthứclàmchamẹ,mặcdùcómộtcáchthứcnàođótrộihơn.Chamẹlinhhoạtsẽlúcnàydễdãi,cứngrắnnhưnglúckhácsẽnghiêmkhắc.

SỰXUNGĐỘTGIỮACHAMẸVÀCONCÁINgười ta thường tin rằng luôncómộthốsâungăncáchchamẹvàconcái tồn tại

dướidạnggọilàsựcáchbiệtthếhệ(generationgap)–trongsuốtthờiVTN,nhữnggiátrịvàtháiđộcủatrẻVTNvàcủachamẹcàngngàycàngtrởnênxarờinhau.Tronghầuhếttrườnghợp,sựcáchbiệtthếhệchỉlàkhuônsáo.Chẳnghạn,trẻVTNvàchamẹchúngđềuđềcaogiá trị của sựviệccầnmẫn, thành tựu,vàkhátvọngnghềnghiệp.Họcũngcùngchiasẻniềmtinvềtôngiáohaytưtưởngchínhtrị.NhưchúngtasẽthấysauđâychỉmộtsốíttrẻVTN(khoảng20–25%)cóxungđộtgaygắtvớichamẹ;cònphầnlớnhọthểhiệnxungđộtởmứcônhòahoặcthấp.

ThờiđầuVTNlàkhoảngthờigiansựxungđộtchamẹ–concáileothangvượtkhỏimứctranhcãithờiđồngấu.Sựgiatăngnàycóthểdonhữngnhântốmàchúngtađãthảoluậntrongphần“SựtrưởngthànhcủatrẻVTNvàcủachamẹ”:nhữngthayđổivềsinhlýtrongthờidậythì,sựthayđổinhậnthứcthiênvềlýtưởngvàsựlýgiảimangtínhlogic,sựthayđổivềmặtxãhộitậptrungvàotínhđộclậpvàchângiátrị,niềmmongchờkhôngđượcđápứng;những thayđổivềxãhội, thểxác,nhận thứccủachamẹ thời tuổi trungniên.Laursen,Coy,Collins(1998)phântíchvàkếtluậnsựxungđộtgiữachamẹ–concáigiảmdầntừgiaiđoạnđầuđếnthờicuốiVTN.

TheoHolmbeck(1996),mặcdùxungđộtvớichamẹtăngcaotrongthờiđầuVTN,

nhưngnócũngkhôngđếnmứcxáođộngnhưG.StanleyHallnhắcđếnvàođầuthếkỷ20.Xungđột thườngxoayquanhnhữngchuyệnhằngngàytrongđờisốnggiađìnhnhưgiữsạchphòngngủ,xếpquầnáongănnắp,vềnhàđúnggiờ,khôngđượcmãinóichuyệnđiệnthoạiv.v…chứhiếmkhiliênquanđếnnhữngvấnđềnghiêmtrọngnhưmatúyhayphạmpháp.NghiêncứucủaLarsen(1995)vềxungđộttrongnhữngmốiquanhệxãhội,trẻVTNthừanhậnhọhaybấthòavớimẹmìnhnhiềuhơnvớibạnbè,ngườiyêu,anhchịem,cha,bạnĐTLvànhữngngườilớnkhác.

Montemayor(1982)phỏngvấn64họcsinhlớp11củamộttrườngtrunghọctạinhàhọvàobabuổitốingẫunhiêntrongthờigianbatuần–yêucầuTrẻVTNkểlạinhữngsựkiệnxảy ra ngàyhôm trước, baogồmbất cứxungđột nàovới chamẹ củahọ.Nhữngxungđộtđượcphânđịnhrõrằng:“Bạnchọcgiậnchamẹhaychamẹchọcgiậnbạn;bạnvàchamẹbấtđồngýkiến;mộttronghaibênphátđiênlênvìbênkia;bạnvàchamẹbạntranhluậnhaycãivã;mộttronghaiphíađánhphíakia”.Trongsuốtthờigian192ngàytheodõi64trẻVTNthìtrungbìnhcótrên68cuộctranhluậnvớichamẹđượcghinhận.Điềunàytươngứngvới0,35cuộccãivãvớichamẹtrongmộtngày,hoặcmộtcuộccãivãtrongbangày.Độdàitrungbìnhcủanhữngcuộccảivãlàkhoảng11phút.Hầuhếtlàcãivãvớingườimẹ,vàđasốlàgiữamẹvàcongái.Tuyvậycũngcómứcđộxungđộtgaygắtđặctrưngchomốiquanhệgiữachamẹ–concái.Ướctínhkhoảng20%giađìnhcóchamẹvàcontuổiVTNxảyraxungđộtkéodài,gaygắt,giằngcovàgâymệtmỏi.MặcdùconsốnàychỉđạidiệnmộtphầnnhỏtrẻVTN,nhưngnócũngchothấytừ4–5triệu gia đìnhMỹ đang phải đương đầu với những cuộc xung đột nghiêm trọng và vôcùngcăngthẳng.Sựxungđộtnặngnề,daidẳngnàycóliênquanđếnnhữngvấnđềtrẻVTNnhưbỏnhàrađi,phạmpháp,bỏhọc,mangthai,lậpgiađìnhsớm,mêtíndịđoanvànghiệnmatúy.Tuynhiên,nhữngvấnđềtrêncóthểđãnhennhómtừtrướcthờibộcphátdậythìcủatrẻVTN.Đơngiảnvìlúcđóconcáinhỏhơnchamẹvềthểxácnênchamẹcóthểngănchặnnhữnghànhđộngchốngđốicủachúng.Nhưngkhibướcvàotuổidậythì,sựpháttriểnvềtầmvócvàsứcmạnhthểchấtdẫnđếnsựngólơhoặcphảnkhánglạinhữngmệnhlệnhcủachamẹ.

JudithSmetana(1988,1993,1997)tinrằngxungđộtchamẹ–concáilàdoảnhhưởngcủanhững thayđổivềnhận thứcxãhội của trẻVTN.Quanghiên cứubàpháthiện rarằngnhữngxungđộtgiữachamẹvàconcáixuấtxứtừnhữngcáchtiếpcậnkhácnhaukhihọbàytỏnhữngđiểmbấtđồng.Vídụ,hãyquansátmộttrẻVTNcóchamẹkhôngđồngývớiphongcáchănmặccủanó.Đứatrẻnàythườngkhăngkhăngxácđịnhđólàvấnđềthuộcvềcánhân(“Cơthểcủaconvàconcóquyềnlàmbấtcứđiềugìvớinó”).Nhưngngượclại,chamẹthườngđặtvấnđềđóởgócđộrộnghơn(“Này,chúngtalàmộtgiađìnhvàconlàmộtthànhviêncủacáigiađìnhđó.Conphảicótráchnhiệmvớimọingười,vớibảnthâncon,thểhiệnởlềlối,phongcáchănmặcphùhợphơn”).Rấtnhiềuvấn đề đại loại như thế (giữ sạch phòng, lệnh giới nghiêm, chọn lựa bạn bè…) đã tạothànhkhoảng trống trongcuộcsốnggiữachamẹvàconcái.Càng lớn lên, trẻVTNsẽ

dầnnhìnthấyviễncảnhcủachamẹvàsẽnhìnnhậnvấnđềmộtcáchsâurộnghơn.Cũngnênlưuýrằngởnhữngnềnvănhóanàycó ítxungđộthơnnhữngnềnvăn

hóakhác.Năm1999,nhàtâmlýhọcngườiMỹ,ReedLarsonsống6 thángởẤnĐộđểnghiêncứutrẻVTNthuộctầnglớptrunglưuvàgiađìnhchúng.ÔngnhậnxétrằngởẤnĐộdườngnhưcó ítxungđộtgiữachamẹvàcon tuổiVTNhơn;và rằng rấtnhiềugiađìnhđượcmôtảlà“độcđoán”theocáchphânloạicủaBaumrind.LarsonbiếtởẤnĐộtrẻVTNkhôngtrảiquagiaiđoạnđộclập,vượtkhỏitầmtaychamẹvàchamẹchínhlàngườichọnbạnđờichohọ.Tiếptheochúngtasẽxemxétvềsựđộclậpvàphụthuộc.Cácnghiêncứuđasố tậptrungchủyếuvàocácgiađìnhMỹ,nơicónềnvănhóakhácnênsựđộclậpvàphụthuộccủatrẻVTNcũngkhác.

SỰĐỘCLẬPVÀPHỤTHUỘCCóquanđiểmphổbiếnrằngchúngtachỉcóthểđểlạichoconcháuhaidisảnbền

vững:thứnhấtlàgốcrễvàthứhailàđôicánh–haithứphảnánhtầmquantrọngcủasựphụthuộcvàđộclậptrongquátrìnhthíchứng,hòanhậpthànhcôngcủatrẻVTNvàothếgiới.Tronglịchsử,cácnhàpháttriểnhọcquantâmnhiềuđếnsựđộclậptrongsuốtgiaiđoạnVTN.Tuynhiên,gầnđâymốiquan tâmđóđangchuyểnsangvai tròcủa sựphụthuộcđốivớisựpháttriểnlànhmạnhcủatrẻVTN.TrẻVTNvàchamẹđềusốngtrongmộtthếphốihợpchặtchẽvềmặtxãhội,baogồmcảsựđộclậplẫnphụthuộc.Đểphùhợpvớitrìnhtựlịchsử,chúngtôibànluậnvềsựđộclậptrước.

SỰĐỘCLẬPSựđộclậptăngcaovốnlàđặcthùcủatrẻVTNthườngbịchamẹgánchonhãnhiệu

làkẻbấttrị,đồnổiloạn;trongkhikhuynhhướngđộclậpcủatrẻVTNcóliênquanrấtíttới cảm nghĩ của chúng về chamẹ.Những gia đình hiểu tâm lý con thường dung hòamongmuốnđộclậpcủaconbằngcáchđốixửvớichúngnhưđốivớingườitrưởngthànhvàtạođiềukiệnchochúngthamgiavàocácquyếtđịnhchungcủagiađình:Ngượclại,cónhữnggiađìnhvẫnkìmkẹpconcáidướisựđịnhhướngvàquảnlýcủachamẹ,thậmchíhọcònhànhđộngmangnặngtínhđộcđoántrongmốiquanhệvớiconcái.Điềuquantrọnglàphảithừanhậnrằngsựquảnlýcủachamẹđượcthểhiệndướinhiềuhìnhthức.TheonghiêncứucủaKeener&Boykin(1996)sựthíchnghicủatrẻVTNphụthuộcvàocáchquảnlýcủachamẹ.Quảnlýtheokiểukhốngchếtâmlývàápđặthànhđộngcủaconcáithườnggắnliềnvớikhảnănghòanhậpchậmcủacon.Chamẹnhậnbiếtnhữnghànhđộngcủacon,cốgắngđiềukhiểnxuhướnglệchlạccủachúngmộtcáchkhôngquákhắcnghiệtsẽgiúpchúngpháttriểnkhảnăngxửlýtìnhhuốngtốthơn.

SựtìmkiếmđộclậpvàtinhthầntráchnhiệmcủatrẻVTNđãtạoracâuhỏihócbúavàxungđộtđốivớinhiềuchamẹ.Họbắtđầuthấyconcáituộtkhỏivòngkiểmsoátcủamình.Thôngthường,họsẽbịthôithúcbởiýmuốnquảnlýconcáigắtgaohơnnữakhichúngđòiđộc lậpvà tráchnhiệmcánhân.Kếtquả, giữa chamẹvà concái là lời quatiếnglại,traođổichonhaunhữngcảmxúcgiậndữ,lamắng,đedọa,vàlàmbấtcứđiềugì

cần thiếthầu tóm thuđượcquyền lực.Chamẹ rấtdễ thấtvọngvìhọmongmuốnconphải làm theo lờikhuyêncủahọ,phảidành thờigianchogiađìnhvà lớn lênphải làmnhữngđiềuđúngđắn.Đểchắcchắn,họđoánrằngconcáisẽgặpphảinhữngvướngmắctrongviệcthíchnghivớinhữngthayđổituổidậythì;cóđiềurấtítchamẹcóthểdựđoánvà tưởng tượngmột cách chínhxác sứcmạnhcủakhát vọngđượcgiaoduvà thểhiệnmìnhvớibạnđồng lứacủaconcái tuổiVTN;họcũng íthiểu rằngconcái, chứkhôngphảichamẹ,làngườichịutráchnhiệmchosựthànhcônghaythấtbạicủachínhchúng.

TínhphứctạptrongsựđộclậpcủatrẻVTNViệcđịnhnghĩasựđộclậpcủatrẻVTNphứctạpvàkhónắmbắthơnchúngtahình

dung.Vớihầuhếtcánhân,kháiniệmđộc lậpbaohàmsự tựđịnhhướngvà sự tự lập.Nhưngýnghĩa thực sự củađộc lập làgì?Nó làmộtđặc tínhnhâncáchbên trongđặctrưngchokhảnăngkháng lạinhữngảnhhưởngcủachamẹ?Nó làkhảnăng ranhữngquyết định và chịu trách nhiệmđối với bản thân?Nó ngụ ý những hành vi nhất quántrongtấtcảmọikhíacạnhcuộcsốngcủatrẻVTNbaogồmhọchành,tàichánh,hẹnhòvànhữngquanhệbạnĐTL?BạnbèvànhữngngườilớnkháccóđónggóprasaovàosựpháttriểnkhảnăngđộclậpcủatrẻVTN?

TheoHill&Holmbeck(1986),sựđộclậpcủatrẻVTNkhôngphảilàmộtkhíacạnhnhâncáchnhấtquánthểhiệntrongtấtcảmọihànhvi.Vídụ,năm1957trongmộtcuộcđiềutra,Pasthashỏicácsinhviêncủamộttrườngtrunghọcvới25câuvềsựđộclậpcủahọtronggiađình.PhântíchcáccâutrảlờicủacácsinhviênđóđãlàmnổirõbốnkiểumẫuvềsựđộclậpcủatrẻVTN.Kiểumẫuthứnhấtđượcđặttênlà“dễdãivớinhữnghoạtđộngbênngoài”làmđạidiệnchonhữngcâuhỏiđại loại“Bạncóphảibáocáovớichamẹvềcáchbạndùng tiềnkhông?”.Kiểumẫu thứhaiđượcgọi là “dễdãi trongnhữnghoạtđộngliênquanđếntuổitác”vàđượcphảnánhbằngnhữngcâuhỏinhư“Chamẹcógiúpbạnmuaquầnáokhông?”.Kiểumẫuđộc lập thứbađượcnhắcđến là“mốiquantâmcủachamẹđếnsựphánxét”đượcthểhiệnbằngloạicâuhỏi“Trongnhữngcuộcthảoluậngiađình,chamẹcókhuyếnkhíchbạnnêuýkiếnkhông?”.Vàkiểumẫuthứtưđượckháiquátthành“nhữnghànhviámchỉđịavị”đượcthểhiệnbởisựảnhhưởngcủachamẹtrongviệclựachọnnghềnghiệpcủaconcái.

Mộtkhíacạnhđặcbiệtquan trọng trongsựđộc lập làđộc lập trongcảmxúc,khảnăngdứtbỏsựphụthuộcnhưhồibévàochamẹ.Trongquátrìnhpháttriểnsựđộclậpvề cảmxúc, trẻVTNdầndần thôi lý tưởnghóa chamẹmìnhmà chấpnhậnhọ chỉ lànhữngconngườibình thườngcóchứcnăng làmbố làmmẹ,vàngàycàng ítphụ thuộcvàohọđểđượcnângđỡvềmặtcảmxúc.

Nhữngquanđiểmcủachamẹ,vănhóa,cácyếutốdânsốđốivớisựđộc lậpcủatrẻVTN

Nhiềunhànghiêncứuquantâmđếnmốiquanhệgiữatháiđộ,quanđiểmcủachamẹvớisựđộclậpcủaconcái.Thôngthường,chamẹđộcđoándễđiđôivớikhảnăng

độclậpcủaconcái thấp(Hill&Steinberg,1976).Nhữngchamẹdânchủ(thiênvềchamẹnghiêmkhắc)thườnggắnliềnvớitínhđộclậpcaocủaconcái(Kandel&Leser,1969).Tuynhiên,nhữngpháthiệntrênvẫnchưađượcthuyếtphụccholắm.NgoàiracácyếutốvănhóacũngảnhhưởngđếnsựđộclậpcủatrẻVTN.Chẳnghạn,nhữngchamẹdatrắng,nhữngchahoặcmẹđơnđộc thườngmongmuốnconcáimìnhsớmđộclậphơnsovớingườichâuÁ,ngườiMỹgốcLaTinh,haynhữngchamẹsốngchungvớinhau(Feldman&Rosenthal,1990).

SựquáđộtớiđộclậptrongviệcxanhàđihọcđạihọcDebbievànhiềutrẻcuốiVTNkhácđãtrảiquasựquáđộtrongquátrìnhpháttriển

sựđộclậpkhihọxanhàđihọcđạihọc.Sựchuyểntiếptừtrườngtrunghọclênđạihọctựnóđãlàmtăngkhảnăngđộclậptronghầuhếtmọicánhân.CótrẻVTNbắtđầubiếtđếncảmgiácnhớnhà;nhưngmộtsốkháclạithấycuộcsốngkhôngcóchamẹbêncạnhthậttuyệtvời.Phầnlớnsinhviêntừnhữnggiađìnhđổvỡ,chamẹlythânhaylydịcóthểcảmthấyvôcùngđaukhổ;dobởiđasốhọđóngvaitrònhưngườikhuyêngiải,bạntâmtình,ngườiquảngiavàthậmchílàngườichămsócchamẹcũngnhưanhchịemruộtcủahọ.Theolờimộtsinhviênnămnhấtthì:“Tôicảmthấymìnhcótrìnhnhiệmvớichamẹ.Tôibiếtmìnhkhôngnênnhưng tôi không thể làmkhác đi được.Tôi buộc phải xa rời họ.Khaokhátcủatôimongthoátkhỏinhữngphiềntoáicủangườikhác,vàmuốnthểhiệnchínhmìnhcàngtrởnênkhóthựchiệnhơn”.Tuynhiên,vớinhữngsinhviênkhácsựđộclậpkhitrởthànhsinhviênnămnhấtkhôngphảilúcnàocũngcăngthẳng.TheoBrian,18tuổi:“Trở thànhngười lớncũngcóđôichútkhókhăn.Tôicầnphảihọccáchcânnhắctrongchitiêucủamình,tựđặtvémáybay,tựgiặtgiũ,vàviệckhónhấtlàthứcđậyvàobuổisángkhikhôngcómẹđậpcửagọitôidậy”.

Trongmộtnghiêncứuvề sựđiềuchỉnhvà tách rời tâm lýcủa130 sinhviênnămnhấtvà123sinhviêncácnămtrêncủaLapsley,Rice,&Shalid(1989),đúngnhưmongđợi,nhữngsinhviênnămnhất tỏ ravẫncònphụ thuộcchamẹvề tâm lývà thiếukhảnăngxửlýcáctìnhhuốngcánhânvàxãhộihơncácsinhviênkhóatrên.Đồngthờinữsinhtỏraphụthuộctâmlývàochamẹhơnnamsinh.TrongmộtcuộcnghiêncứukháccủaSilver,Holbeck,Durbin,&Kung(1995),mốiquanhệchamẹ–concáilúcnhỏkhôngcònthỏamãntronggiaiđoạnchuyểntiếptừtrunghọclênđạihọcnữa.Nhữngsinhviênxanhàthườngcảmthấylưuluyếnngườimẹhơn,ítxungkhắcvớichamẹđi,tựlậpvàtựquyếthơnnhữngsinhviênsốngtạinhà.

TrẻVTNbỏnhàrađiTạisaotrẻVTNlạibỏnhàrađi?Thôngthường,trẻbỏnhàrađidocảmthấykhông

hạnhphúckhiởnhà.Nhữnglýdochosựbỏnhàrađiphầnnhiềucóvẻhợplýđốivớichuẩnmựccủabấtcứngườinào.Khibỏđihọthườngkhôngđểlạimanhmốivềnơiănchốnởcủahọ–chỉđơnbảnlàbiếnbiệttăm!

Những lýdo trẻbỏnhà rađi có thể làdobị chamẹhaymộtngười lớnnàokhác

đánhđậphoặcbịlạmdụngtìnhdục;docuộcsốngcủahọphảiđốimặtvớinhữnghiểmnguy rình rập hằng ngày; do chamẹ họ nghiệnma túy hay nghiện rượu; do gia đìnhnghèođếnmứcchamẹkhôngthểloănlomặcđầyđủchoconcáiđược.Cũngcólýdovìchamẹchịumộtáplựcquásứcbởisựthiếuthốnvậtchất,đếnnỗikhôngthểquantâmvàcảmthôngnhưconcáicần.Rốtcuộc, trẻVTNhướngrađườngphố,đi tìmkiếmsựbùđắpvềvậtchấtvàtinhthầnmàhọkhôngnhậnđượcởnhà.

Trẻbỏnhà rađi khôngphải tất cảđềuxuất thân từ tầng lớp cóđiềukiệnkinh tếthấp.NhữngđôitìnhnhânVTNgặpphảisựchốngđốicủachamẹbènquyếtđịnhcùngkhăngóirađitựsốngmộtmình.NhữngtrẻVTNtrunglưukhôngchịunổithóiđạođứcgiảcủachamẹ–nhữngngườilúcnàocũngbuộchọphảisốngchuẩnmựcvềđạođức,vềphẩmhạnhtrongkhibảnthânlạisốngphóngtúng,lệchlạc.NhiềutrẻVTNsốngvớichamẹluôncãivã,gấuóliênmiên.Mộtsốkhácnghĩđơngiảnrằnghọsẽhạnhphúchơnkhirờigiađình.TheonghiêncứucủaWolfe,Toro,&McCaskill (1999), trẻVTNvôgiacưthườngbịchamẹngượcđãi,thườngxuyênbịmắngmỏ,vàítnhậnđượctìnhthươnghơntrẻVTNcónhàcửa.

Sựbỏnhàrađithườnglàmộtquátrìnhdiễnratừtừ.KhởiđầulàtrẻVTNthưathớtcómặtởnhàvàdànhnhiềuthờigianởngoàiđườngcùngvớinhómbạnđồnglứahơn.Cóthểchamẹđãbàytỏrằnghọthậtsựmongmuốnthấymặtcon,muốncảmthôngvớiconnhưngconcáikhôngcảm thấynhưvậymàcho rằngchamẹchỉquan tâm tớibảnthânhọ.

TrẻVTNbỏnhàrađirấtdễsavàotệnạnmatúy.TheoWindletrongmộtphầncủacuộcđiềutraởcấpquymôquốcgianăm1989,trẻVTNbỏnhàrađiởtuổi14đến15thìbốnnămsaukhi18–19sẽnghiệnmatúyvànghiệnrượu.Trẻbỏnhàrađinhiềulầndễsửdụngmatúyhơnnhữngtrẻbỏnhàđimộtlần.Cảtrẻbỏnhàđimộtlầnhaynhiềulầnđềucókhảnăngbỏhọcnửachừngtrongkhoảngbốnnămsauđó.

ChúngtacầnphảidựphòngtìnhtrạngsứckhỏethểxácvàtinhthầnchotrẻVTNbỏnhàrađi.NhiềuquốcgiatuyđãthiếtlậpđườngdâynóngvànhữngnơitạmcưtrêntoànquốcchotrẻVTNbỏnhàrađi,nhưngđasốlạikhôngchútrọngđếnhoặcthiếusựgiúpđỡvềmặttâmlýchohọ.NgoạilệmộtngôinhàtạmởDallas,Texas,mangtênCasadelosAmigos(ngôinhàcủanhữngngườibạn)cóphòngdànhcho20trẻbỏnhàrađi,vớiđầyđủnhữngnhucầuthiếtyếuchocuộcsống,thuốcmencũngnhưsựgiúpđỡvềpháplý.Hoặcnhưmộtnhóm13chuyênviêntưvấnvànhữngnhàlàmcôngtácxãhộidotổchứctìnhnguyệnVISTA(chuyêntưvấnởcáctrườngđạihọcvàtrunghọc)đỡđầu.Mỗitrẻbỏnhàrađisẽđượcphâncôngmộtngười tưvấn, lậpranhữngnhómthảo luậnmỗingàytrìnhbàyvềhoàncảnhcủamộttrẻnàođónhằmtácđộngvàonhữngtrẻkhác.Bấtcứkhinào,nhữngchuyênviêntưvấnsẽsẵnsàngliênlạcvớigiađìnhcủatrẻ,hầugiúphọbiếtcáchgiúpđỡnhau tốthơn.Hyvọngnhữngtrung tâmnhưCasade losAmigossẽđượcthànhlậptạimỗithànhphố,luônsẵnsànggiúpđỡnhữngtrẻVTNbỏnhàrađi.

KếtluậnNóitómlại,khảnăngđộclậpvàđiềukhiểnhànhvicủatrẻVTNcóđượcphảithông

quasựphảnứng thíchhợpcủangười lớnđốivớikhátvọngđộc lậpcủa trẻVTN.VàothờibộcphátVTN,cánhân thườngkhôngcókiến thứcđểranhữngquyếtđịnhhợp lýhoặcchínchắntrongtấtcảcáclĩnhvựccủacuộcsống.KhitrẻVTNhướngđếnsựđộclập,chamẹkhônngoannênbớtquảnlýnhữnglĩnhvựcmàconcáicóthểraquyếtđịnhhợplý,đồngthờiphảihướngdẫnchúngởnhữnglĩnhvựcchúngcònhạnchếkiếnthức.Dầndần, trẻVTNsẽcókhảnăng tựđưa ranhữngquyếtđịnhchínchắn.Tiếp sauđâychúngtasẽthảoluậnchitiếthơnvềnhữngsailầmkhinghiêncứusựpháttriểnkhảnăngđộclậpmàtáchrờimốiliênhệvớichamẹ.

SỰGẮNKẾTVÀRÀNGBUỘCTrẻVTNkhôngđộtnhiên táchkhỏi ảnhhưởngcủa chamẹđể tựquyếtđịnhmọi

việcchobảnthân.Mộtkhitrởnênđộclậphơn,lạicómộtsứcmạnhtâmlýníukéohọgắnbóvớichamẹhơn.

SựgắnkếtantoànvàkhôngantoànChuyêngia tâm thầnhọcngườiAnh JonhBowiby (1989) và nhà tâm lý họcphát

triểnngườiMỹMaryAinsworth(1979)lậpluận:sựgắnkếtantoàntrongthờisơsinhlàcốtlõicủasựpháttriểnkhảnăngxãhội.Trongsựgắnkếtantoàn,trẻsơsinhxemngườichămsóc,thườnglàmẹ,nhưmộtchỗdựavữngchắcđểtừđóchúngkhámpháthếgiớixungquanh.Vềlýthuyếtsựgắnkếtantoànlàcơsởquantrọngchosựpháttriểntâmlýsaunàytrongthờiđồngấu, thờiVTNvàthời trưởngthành.Trongsựgắnkếtkhôngantoàn, trẻ sơ sinhné tránh,hoặckhángcựmạnhmẽhoặc tỏ ra lẫn lộncảmxúcđốivớingườichămsócnó.Sựgắnkếtkhôngantoànliênquanđếnnhữngkhókhăntrongcácmốiquanhệvànhữngvấnđềrắcrốitrongquátrìnhpháttriểnsaunày.

Trongthậpniên1990nhữngnhàpháttriểnhọcbắtđầukhámphávaitròcủasựgắnkếtantoànvớinhữngkháiniệmliênquan–sựliênkếtvớichamẹ–trongthờiVTN.HọtinrằngsựgắnkếtantoànvớichamẹởtuổiVTNcóthểtraudồikhảnăngxãhộivàvunđắp cuộc sống khỏemạnh cho trẻVTN (lòng tự trọng, tính kiềm chế và sức khỏe thểchất).TheonghiêncứucủaJosephAllenvàcácđồngnghiệp(1996):trẻVTNcósựgắnkết an toàn nhìn chung ít có khả năng bị lôi kéo vào những hành vi xấu. Còn theoMarkiewicz(1999)sựgắnkếtantoànvớicảchalẫnmẹcómốiliênhệmậtthiếtvớimốiquanhệvớibạnĐTLvàtìnhbằnghữucủatrẻVTN.

Nhiềuđánhgiávề sựgắnkết an toànvàkhôngan toàn thờiVTNđãdùngquyển“AdultAttachmentInterview”(George,Main,&Kaplan,1984)đểgiámđịnhkhảnăngghinhớcủacánhânvềnhữngmốiquanhệgắnbóquan trọng.Dựa trênnhữngcâu trả lờichocáccâuhỏitrongquyểnAAI,cánhânsẽđượcxếploạilàđộclậpantoàn(tươngứngvớisựgắnkếtan toàn thời sơsinh)hoặcvàomột trongba loạiđộc lậpkhôngan toàndướiđây:

Sựgắnkếtchốibỏ/tránhnélàphạmtrùđộclậpkhôngantoàntrongđócánhânhạthấptầmquantrọngcủasựgắnkết.Loạitrừnàygắnliềnvớihànhvitừchốinhucầugắnbóvớingườichămsóc.Hậuquátấtyếucủaviệcgạtbỏvànétránhnàylàchamẹvàcon cái sẽ tự tạo nênmột hố ngăn cách ngày càng sâu, làm giảm đi sự tác động, ảnhhưởngcủachamẹ.MộtnghiêncứuchothấynóliênquantớihànhvibạolựcvàhunghãnởmộtbộphậntrẻVTN.

Sựgắnkếtámảnh/hoangmang làmộtdạngđộclậpkhôngchắcchắn, trongđótrẻVTNbịbóbuộcquámức.Điềunàyđượccoi làxảyra thườngxuyênbởivìchamẹluônluôncoimìnhlàđươngnhiênvớiconcái.Từđâydẫnđếnhànhvitìmkiếmsựgắnkếtráoriết,caođộ,trộnlẫnvớinhữngcảmgiácbấtbình,giậndữ.Sựxungđộtgiữachamẹvàconcáiởdạngnàythườngkhómàtiếntớisựpháttriểnlànhmạnh.

Sựgắnkếtnửavời,thiếutổchứclàmộtdạngđộclậpkhôngchắcchắn,trongđótrẻVTNthườngcảmthấysợhãivàmấtphươnghướng.Điềunàycóthểlàkếtquảcủanhữngkỷniệmđaubuồnnhưcáichếtcủachahaymẹ;hoặcdosựlăngmạ,mắngchửicủachamẹ.

NhữngbiếnđổicủaquátrìnhpháttriểnNhữngbiến đổi là tiêu biểu cho sự độc lập và gắn kết của trẻVTNvới gia đình.

Trongmộtnghiêncứu(1996),ReedLarsoncho220trẻVTNdanắngthuộctầnglớptrunglưutừ10–18tuổiđeothiếtbịpháttínhiệu–sẽpháttínhiệuvàonhữngthờigianbấtkỳkhitrẻđangbênai,đanglàmgì,đangcảmthấynhưthếnào.Kếtquả,tổngthờigiantrẻVTNcómặtcùnggiađìnhgiảmdầntừ35%ở10tuổixuống14%ở18tuổi,chứngtỏtínhđộclậptănglêntheolứatuổi.Tuynhiên,sựgắnkếtvớigiađìnhtănglênrõràngcùngvớisựgiatăngtuổitác–thểhiệnởnhiềucuộctròchuyệngiađìnhvềnhữngvấnđềmốiquanhệgiữahaingười,đặcbiệtlàởtrẻgái.Cànglớnhơnlên,trẻVTNcàngcảmnhậnchínhmình trongvai tròdẫndắt cácmốiquanhệgiao tiếp.Cũng thế, sau sựgiảmsúttrongthờiđầuVTN,trẻlớnhơnđượcghinhậnlàcótácđộngđếnngườikháchơntrongnhữngmốiquanhệgiađình.

KếtluậnTóm lại, khuôn mẫu cũ về mối quan hệ cha mẹ–con cái cho rằng khi trẻ VTN

trưởngthành,chúngtựtáchkhỏichamẹvàbướcvàomộtthếgiớiđộclập.KhuônmẫunàycũngchorằngxungđộtgiữachamẹvàconcáithườngnặngnềvàcăngthẳngtrongsuốtthờiVTN.Khuônmẫumớinhấnmạnhrằngchamẹgiữvaitròlàngườigắnkếtquantrọng,lànguồnđộngviênvànângđỡkhitrẻVTNtìmtòi,khámpháthếgiớixãhộirộnglớnvàphứctạphơnnhiều.Khuônmẫunàycũngnhấnmạnhrằngtrongđasốgiađình,xung đột chamẹ–con cái thường ôn hòa hơn là gay gắt; và rằng những thương lượng,tranhcãi,bấtđồngýkiếnhằngngàylàbìnhthường,cótácdụngtíchcựcthúcđẩysựpháttriểntínhđộclậpvàsựkhẳngđịnhbảnthân.

MỐIQUANHỆANHCHỊEMRUỘT

Sandrathuậtlạivớimẹchuyệnxíchmíchxảyravớiemgái:“Chúngconđichơixemđábóngở trườngvề.Convừangồixuốngghế sofa sátngayngọnđènđểđọc sách thìSally(emgái)liềnquát:‘Đứnglên.Emngồiđâytrướcrồimà,emchỉvừađứnglêntứcthìđểđilấynướcuống'.Conbựcmìnhquáliềnđẩynómộtcáilàmnướcsóngrađổkhắpngườinó.Rồinócũngđiêntiếtlên,xôconvàotường,đánhvàcàocon.Contúmlấytócnó”. Tới đây Sally bước vào phòng liền kể phần câu chuyện của mình. Sandra ngắtngang:“Mẹlúcnàocũngbênhnó”.

Bạnnghecóquenthuộckhông?Vụxíchmíchđótiêubiểuchomốiquanhệanhchịemruột?Khiquansátvai tròcủaanhchịemruột trongsựphát triểnxãhội,chúngtôikhámphárarằngxungđộtđúnglàkhíacạnhbìnhthườngtrongmốiquanhệanhchịemruột,nhưngnócònđóngnhiềuvaitròkháctrongsựpháttriểnnhữngkỹnăngxãhội.

VAITRÒCỦAANHCHỊEMRUỘTSOVỚINHỮNGNGƯỜIKHÁCTRONGXÃHỘIRấtnhiềutrẻVTNcómộthaynhiềuanhchịemruột.Nhưbấtcứaicóanhchịem

ruộtđềubiết,xungđộtkiểugiữaSandravàSallylàkhuônmẫuquanhệgiữaanhchịemruột.Tuynhiên,xungđộtchỉlàmộttrongnhiềukhíacạnhcủamốiquanhệấy.MốiquanhệanhchịemruộtcủatrẻVTNbaogồmgiúpđỡ;chiasẻ,dạydỗ,đánhnhau,chơiđùa.Anh chị em ruột còn có thể là người hỗ trợ cảmxúc, đối thủ và đối tác giao tiếp chonhau.Nhiềunghiêncứumớiđâyxácnhậnmốiquanhệanhchịemruột tíchcực trongthờiVTNcóđónggópvàoviệcxâydựngcảmxúcvànângđỡởtrườnghọc.

Trongvàitrườnghợpanhchịemruột–dotươngđồngvềtuổitác–cóthểcómộtảnhhưởngxãhội tới trẻVTNmạnhmẽhơn là chamẹ.Vì xấpxỉ tuổi, họ có thểhiểunhữngvấnđềvàmối thông tin liên lạccủa trẻVTNhiệuquảhơnchamẹ.Họcũngdễdànggiúpnhau tiếpxúcvớibạnĐTL,đốimặtvớinhữnggiáoviênkhó tính,bàn thảonhững vấn đề cấm kỵ (như tình dục) hơn. Tuy nhiên, trongmột nghiên cứu, trẻ tỏ rabướngbỉnh,ngangngạnhhơnkhiquanhệvớianhchịemruột;nhưnglạidễbiếnđổihơnkhiquanhệvớichamẹ.Trẻhànhxửhunghăngvàdễxungđộtvớianhchịemruộthơnvớibấtkỳaikhác.

NHỮNGTHAYĐỔIVỀSỰPHÁTTRIỂNTRONGMỐIQUANHỆANHCHỊEMRUỘTMặcdùxungđộtgiữaanhchịemruộttuổiVTNthườngởmứccaohơnsovớimối

quan hệ với những đối tượng xã hội khác (chamẹ, bạnĐTL, giáo viên, bạn hẹn hò),nhưngnhiềubằngchứngchothấyxungđộtđóthậtraíthơnsovớithờiđồngấu.XungđộtgiữaanhchịemruộtthờiVTNgiảmđimộtphầnlàdothờigianhọcùngchơiđùavàcùngnóichuyệnvớinhauđãgiảmbớt.SựgiảmđinàyphảnánhmộtbiếnchuyểncănbảnvềcấutrúcsứcmạnhtrongmốiquanhệanhchịemruộtthờiVTN.Thờiđồngấucómộtsựbấtcânxứngsứcmạnhgiữaanhchịemruột–anhchịlớnhơnthườngđóngvaitrò“thủlĩnh”hoặcngườichămsócđốivớiemnhỏ.Chínhsựchênhlệchsứcmạnhnày

sản sinh ra xung đột anh chị hay ép buộc em phải tuân phụcmệnh lệnh, đòi hỏi củamình.Đếnkhiemlớnhơnvàmứcđộtrưởngthànhcủahọ“đuổikịp”anhchịthìsựthiếucânxứngsứcmạnhsẽgiảmđi.KhibướcsangtuổiVTN,hầuhếtanhchịemruộtđãhọcđượccáchgiaotiếpvớinhaubìnhđẳnghơn,vànhưvậysẽtháogỡđượcnhữngkhácbiệtthờiđồngấu.Tuynhiên,nhưchúngtôiđãnói,xungđộtanhchịemruộttuổiVTNvẫncònkhácao.

THỨTỰSINHRAMuốnxácđịnhnhữngđặcđiểmliênquanđếntừngvịtrícụthểtronggiađình,các

nhànghiêncứuđặcbiệtquantâmđếnthứtựsinhracủaanhchịemruột.Thứtựtuổitácđóngvaitròquantrọngtrongmốiquanhệgiữaanhchịemruộtvớinhau.Rõràng,anhchịlớnđóngvaikhốngchế,thốnglĩnh;vàhaycảmthấygiậndữchorằngchamẹđốixửưaáivớicácemhơn.Từtrướctớinay,conđầulòngthườngđượcmôtảlàcóhơihướngngườilớn,cótinhthầntrợgiúp,mẫumực,lolắng,tựchủhơnvàíthunghãnhơncácem.Nhữngyêucầuvàchuẩnmựccaomàchamẹthiếtlậpnênvàkỳvọngvàoconđầulòngcóthểdẫnđếnviệchọcóthànhtíchhọctậpvàsựnghiệpcaohơncácem.Chẳnghạn,nhữngngườiđượccangợitrêntạpchíWho'sWhohoặcđoạthọcbổngRhodesScholarshầuhếtlàconđầulòng.Song,cũngchínháplựcvàyêucầucaođặtlênconđầulòngcóthểlýgiảichoviệchọthườngmangmặccảmtộilỗi,lolắng,khóđốiphóvớinhữngtìnhhuốngcăngthẳng,stressvàhayphảinhờđếnsựtrợgiúpcủanhữngtrungtâmtưvấn.

Còncongiữa(conthứ)thìsao?Thậtkhónêuđặcđiểmchungcủahọbởivìhọbaogồmnhiềuthứtựkhácnhau.Họcóthểlàconthứhaitronggiađìnhhaicon;hoặclàconthứbatronggiađìnhbốncon.Tronggiađìnhcóhaicon,diệnmạocủađứatrẻsinhsaucóliênquantớigiớitínhcủaanhhaychỉnó.Vídụ,mộtcậubécóchịlớnsẽpháttriểnnhữngnét“nữ tính”hơncậubécóanh trai.Nhìnchung,congiữa thườngưa thíchmốiquanhệvớibạiĐTLhơnconđầulòng.Conút,thườngđượcmệnhdanhlà“embé”tronggiađìnhngaycảkhiđãquathờisơsinhtừlâu,dễcónguycơhoàntoànphụthuộcvàongười khác. Con giữa thuờng có khiếu ngoại giao hơn, nên thường thực hiện vai tròthươnglượng,dànxếpkhicótranhcãinổra.

Thànhkiếnphổbiếnvềconmộtlà“tênnhócngỗngược”vớinhữngđặcđiểmkhárõnétnhưphụthuộc, thiếutựchủ,coimìnhlàtrungtâm.Nhưngnhữngnghiêncứulạiđưa ra chândung tích cựchơnvề conmộthammê thành tích, hayphôbày tính cách,nhấtlàkhisovớicongiữahayvớiconcáicủagiađìnhđôngcon.

ChođếnnaynhiềungườivẫntinrằngthứtựsinhrađượccoilàdấuhiệubáotrướchànhvicủatrẻVTN.Nhưngnhiềunghiêncứulạichothấythứtựsinhrađãbịkịchtínhhóavàbịnhấnmạnhquáđáng–sovớitấtcảcácyếutốảnhhưởngđếnhànhvicủatrẻVTNthìthứtựsinhrakhônghẳncókhảnăngtolớnấy.Hãyxétriêngmốiquanhệanhchịemruộtthìthấychúngbiếnđổikhôngchỉtrongthứtựsinhramàcònởsốlượng,tuổitác, thờiđạivàgiới tínhcủaanhcóemruột.Hayxét tínhtìnhcủaanhchịemruột,các

nhànghiêncứuthấyrằngnéttínhtình(như“dễtính”hay“khótính”),cũngnhưcáchđốixửcủachamẹ,ảnhhưởngđếnmứcđộhòathuậncủaanhchịemruột.Theođó,anhchịemruột“dễtính”vàđượcchamẹđốixửtươngđốicôngbằngthườnghaynhườngnhịnnhauhơn;trongkhianhchịemruột“khótính”màchamẹlạiđốixửthiênvịthìrấthaylụcđục.

Ngoàitínhtình,cáchđốixửcủachamẹvàthứtựsinhrathìyếutốảnhhưởngđếnhànhvicủatrẻVTNgồm:ditruyền,khảnăngcủachamẹthểhiệntrongcuộcsốnghàngngày,ảnhhưởngcủabạnĐTL,trườnghọc,nhữngyếutốkinhtếxãhội,sựkhácbiệtvănhóav.v…Khingheaiđótuyênbốrằngconđầulòngluônthếnàycòncongiữaluônthếnọ,taphảibiếtrằnghọnhậnxétmàkhôngtínhđếntínhphứctạpcủanhữngảnhhưởngtácđộngđếnhànhvicủatrẻVTN.Nênnhớ,thứtựsinhradùkhôngphảilàdấuhiệutốtbáotrướchànhvitrẻVTN,nhưngmốiquanhệanhchịemruộtrấtquantrọngtronghệthốnggiađìnhthờiVTN.

GIAĐÌNHTHAYĐỔITRONGMỘTXÃHỘITHAYĐỔINgàynay,trẻVTNlớnlêntrongcấutrúcgiađìnhbiếnđộnglớnlaohơnbaogiờhết

tronglịchsử.Hàngngàynhiềubàmẹphảixarờiconcáihơn.Cứmộttronghaibàmẹcócondưới5tuổi,vàhaitrongbabàmẹcócontừ6–17tuổinằmtronglựclượnglaođộng.SốtrẻVTNlớnlêntronggiađìnhchamẹđơnđộccũngtăng.Mỹlànướccótỉlệchamẹđơncôicaonhấtsovớimọiquốcgiakhác.Đếntuổi18,gần1/4trẻemMỹsốngtrọntuổithơvớichahaymẹkế.

TÁCĐỘNGCỦAVIỆCLYDỊliệutrẻVTNtronggiađìnhnguyênvẹn,khôngbaogiờlydịcóthíchnghi,hòanhập

tốthơnhơntrẻthuộcgiađìnhlydị?Chamẹcónênsốngchungvớinhauvìlợiíchcủaconcái?Tronggiađìnhlydị,kỹnănglàmchamẹquantrọngrasao;nhữngyếutốnàoảnhhưởngđếnrủi rovàgây tổn thươngđếncánhântrẻVTN;vàvai tròcủađiềukiệnkinhtế–xãhội?

SỰHÒANHẬP,THÍCHNGHICỦATRẺVTNTRONGGIAĐÌNHLYDỊĐasốcácnhànghiêncứunhấttrírằngtrẻtừgiađìnhlydịtỏrathíchnghikémhơn

sovớitrẻtronggiađìnhkhônglydị.Trẻthuộcgiađìnhlydịnhiềulầncòncónguycơcao hơn nữa. TrẻVTN trong gia đình ly dị thường gặp vấn đề học vấn hơn, thể hiệnnhữngvấnđềngoạidiện (nhưđánhnhau,phạmpháp)vànhữngvấnđềbên trong (lolắng,trầmuất)hơn,ítcótráchnhiệmxãhộihơn,cóítnhữngmốiquanhệthântình,sớmbỏhọc,cóhànhvitìnhdụcsớm,matúy,xalánhbạnĐTLvàcólòngtựtrọngthấp.Mặcdùcólậpluậnrằng20–25%trẻVTNtừgiađìnhlydịcóvấnđềthíchnghisovới10%trẻVTNtừgiađìnhkhônglydị,nhưngvẫncótranhcãivềmứcđộtácđộngcủaviệclydị–cho rằng ly dị có tác động rất nhỏbởi vì nóđã trở thànhhiện tượngxãhội phổbiến.Thựctế,phầnlớntrẻVTNtừgiađìnhlydịkhônggặpvấnđềthíchnghinhưkểtrên;vànhiều bằng chứngnghiên cứu chứngminh rằng phần lớn trẻVTNhoàn toàn vượt qua

đượcnhữngvấnđềthườngcócủaviệcchamẹlydị.Chamẹcónênsốngchungvớinhauvìlợiíchcủaconcái?Mộttrongnhữngcâuhỏi

E.MavisHetherington, thuộcđạihọcVirginia (2000)đưarakhinghiêncứuvề lydị là:liệuchamẹnêngiữcuộchônnhânbấthạnh,đầyxungkhắcvìlợiíchcủaconcái?Stressvàcăngthẳngtrongmốiquanhệgiađìnhliênquantớihônnhânbấthạnhcóthểlàmxóimònsứckhỏevàniềmhạnhphúccủaconcái.Nếulydịcóthểgiảmthiểuđượcnhữngảnhhưởngtiêucựcthìđólạilàmộtgiảiphápthuậnlợi.Nhưngnếunguồnanủivànguồncungcấpgiảmđivàrủirotănglêndolydị,đikèmvớikỹnănglàmchamẹvụngvềhoặcxungđộtduytrìhaygiatăngkhôngchỉgiữavợchồngđãlydịmàcòngiữachamẹ–concáivàgiữaanhchịemruột–thìlựachọntốtnhấtchotrẻvàtrẻVTNlànêngiữlấycuộchônnhânbấthạnh.Còncórấtnhiềuchữ“nếu”khác,vàthậtkhódùngkếtcụccủachúngđểquyếtđịnhchínhxác,liệuchamẹnênsốngchunghaynênlydị.

QUYTRÌNHGIAĐÌNHQUANTRỌNGNHƯTHẾNÀOTRONGGIAĐÌNHLYDỊTronggiađìnhlydị,quycủgiađìnhrấtquantrọng.Khichamẹlydịcómốiquan

hệhòahợpvàvẫnduytrìquyềnlựclàmchamẹthìsựthíchnghi,hòanhậpxãhộicủatrẻVTNsẽđượccảithiện.Nhiềunhànghiêncứuchorằngsựmấtcânbằng–thiếukỹnănglàmchamẹ–thườngxảyratrongnămkếtiếpbiếncốlydị,nhưnghainămsaunữathìsựổnđịnhsẽdầntrởlạivàkỹnăngchamẹsẽtăng.Khoảng1/4đến1/3trẻVTNtronggiađìnhlydị–sovới10%trẻtronggiađìnhkhônglydị–xacáchgiađình,ítcómặtởnhàvàítgắnbóvớinhữngthànhviêngiađìnhkhác.Nhưngnếucósựchămsóccủangườilớnởbênngoàinhà(nhưchuyênviêntưvấn),thìsựtáchrờicóthểlàgiảipháptốtchogiađìnhxungkhắc,xáotrộn.

Saukhilydị,vaitròcủachahoặcmẹ,ngườikhôngđượcphánquyếtnuôicon,sẽnhưthếnào?Đểnhữngcuộcviếngthămcontrởnêndễchịu,hàilònghơnthìngườichathườngtỏranghiêmkhắc,đồngthờicũngítchỉtrích,ítkiểmsoát.Nếutrongđiềukiệnítxungđột,chavàcongặpgỡthườngxuyên,cùngthamgianhiềuhoạtđộnglànhmạnhthìtrẻVTNsẽđượchưởngnhiềulợiđiểmhơn.Nếungườimẹkhôngđượcphánquyếtnuôiconthìsựnângđỡ,chỉdẫnvàthămnomthườngxuyênconsẽcóthểcảithiệnsựthíchnghicủatrẻVTNvớimôitrườngxungquanh.

NhữngyếutốnàoảnhhưởngđếnrủirovàsựdễtổnthươngcủacánhântrẻVTNtronggiađình lydị?Lydị,nhâncáchvà tính tình, tình trạngphát triển,giới tínhvàsựnuôidưỡnglànhữngyếutốảnhhưởngmạnhđếnsựthíchnghicủatrẻVTN.TrẻcóchamẹsaunàylydịthườngthíchnghikémhơnbạnĐTLtrướckhituyệtgiaohoàntoàn.Khikiểmsoátđượcnhữngvấnđềhànhvithìsựcáchbiệtthíchnghigiữatrẻtronggiađìnhlydị và trẻ của gia đình không ly dị sẽ giảmđi.Xét về nhân cách và tính tình, trẻVTNtrưởngthànhvềmặtxãhội,cótráchnhiệm,ítcóvấnđềhànhvi,dễtínhthườngđốiphómộtcáchdễdàngđốivớiviệcchamẹlydịhơnlàởtrẻkhótính.

Hầuhếtcácnghiêncứuvềtìnhtrạngpháttriểnđềuxemxétđếnlứatuổivàthờigianthíchnghivớiviệcchamẹlydịcủatrẻ.TheoMorrison,Zill(1993),trẻmẫugiáocóchamẹ lydị cónguycơgặpphảinhữngvấnđề tâm lý lâudàinhất sovới trẻ lớnhơn.Sựthiếukhảnăngthừanhậnthựctếlydịnàylàdotrẻlolắngmìnhbịbỏrơi,tựđổlỗichoviệcchamẹlydịvàthiếukhảnăngcầucứuđếnnhữngnguồnbảovệgiađìnhbênngoài.NhưngvấnđềthíchnghivẫncóthểxuấthiệnhoặctăngcaotrongthờiVTNchodùviệcchamẹlydịcóxảyrasớmhơn.

Vềgiớitính,nhữngnghiêncứutrướckiachorằngtrẻtraiphảnứngvớilydịtiêucựchơn trẻgáiđượcmẹnuôidưỡng.Tuynhiên,nhữngnghiêncứugầnđây lạikhông thấygiớitínhkhekhắtvàrõrệtnhưniềmtintrướckia.Sựkhôngnhấtquánnàymộtphầnlàdongàycàngcónhiềungườichanuôidưỡng,chamẹcùngnuôidưỡng,vàsựgópphầncủachakhôngnuôidưỡng,nhấtlàtrongcuộcsốngcủatrẻtrai.NữVTNtronggiađìnhlydịcókhuynhhướngnghỉhọctrunghọcvàđạihọchơntrẻtrai.CảnamlẫnnữtronggiađìnhlydịcũngcónguycơtrởthànhchamẹtuổiVTN,nhưngchamẹcôđộcảnhhưởngđếntrẻgáinhiềuhơn.

Trongnhững thậpniêncuối thếkỷ20, số trẻvà trẻVTNsống tronggiađìnhchanuôidưỡnghoặcchamẹcùngnuôidưỡnggiatăng.Sựthíchnghicủahọsovớitrẻtronggiađìnhmẹnuôidưỡngcógìkhác?Mặcdùcóítnghiêncứuvềđềtàinày,nhưngrõrànggiađình chamẹcùngnuôidưỡng thuận lợi hơnvớigiađình chỉ có chahoặcmẹnuôidưỡng.Tronggiađìnhchanuôidưỡng, trẻ trai thíchnghi tốthơn,nhưng tỉ lệ trẻphạmpháplạicaohơndothiếusựchămsóccủangườimẹ.Trẻgáihòanhậphơntronggiađìnhmẹnuôidưỡng.

ĐIỀUKIỆNKINHTẾXÃHỘIĐÓNGVAITRÒNHƯTHẾNÀOĐỐIVỚITRẺVTNTRONGGIAĐÌNHLYDỊ?Trungbìnhngườimẹnuôidưỡngmấtđikhoảng25–50%thunhậptrướclydị,song

songvớiđólàbàphảilàmviệcvấtvảhơn,côngviệclạibấtổnđịnh,chỗởthayđổitớivùngkhôngưngý,với trườnghọckhôngđủchất lượng.Phầnmấtđicủangườicha là10%.

GIAĐÌNHTÁIHÔNTrongvàithậpniênquasốgiađìnhtáihôncótrẻvàtrẻVTNgiatăngđềuđặn,mặc

dùtỉlệtáihôngiảmvàtỉlệlydịtăng.Tỉlệlydịtronggiađìnhtáihôncaohơn10%giađìnhkếthônlầnđầu.Hậuquả,mộtnửasốtrẻvàtrẻVTNcóchamẹlydịsẽsốngvớichamẹkế trongkhoảngbốnnăm.Tương tựnhư tronggiađình lydị, trẻ tronggiađình táihôncũnggặpvấnđềhòanhập,khóthíchnghihơnsovớitrẻtronggiađìnhkhônglydị–ảnhhưởngviệchọchành,trầmuất,bạolực,tựtrọngthấp,sinhhoạttìnhdụcsớm,phạmphápv.v…Trẻtronggiađìnhmớitáihônphảicốgắngthíchnghinhiềunhất.ThờiđầuVTNlàđặcbiệtkhókhănđểchấpnhậnviệc táihôn,bởivì lúcđótrẻđangcókhuynhhướngđộclập,muốnxácđịnhchângiátrịvàpháttriểngiớitính.Trẻtronggiađìnhtái

hônphảimất5nămhayhơnmới có thể tái ổnđịnh, trongkhi thông thường tronggiađìnhlydịchỉmấttừ1–2năm.

Ranhgiớimơhồ–sự lẫn lộn tronggiađình táihônvềviệcai làngười tronghayngườingoàigiađình;vàailàngườithựchiệnhaycótráchnhiệmđốivớinghĩavụcụthểnàođótronghệthốnggiađình–cóthểgâyranhữngvấnđềphứctạptronggiađìnhtáihôn.Trongnhữnggiaiđoạnđầutáihôn,chakếđượcmôtảnhưmộtngườilạlịchsự,cốchiếmcảmtìnhconcủavợbằngcáchgiảmthiểunhữnghànhvitiêucực,cốítkiểmsoátconcủavợhơnsovớigiađìnhkhônglydị.Tronggiađìnhtáihônlâunăm,ngườichakếthường tách rời,không liênquanđếncon riêngcủavợ,mặcdùxungđộtvẫn tồn tạiởmứccaogiữachakếvàtrẻVTN.Mẹkếkhókhăntrongviệchòanhậpvàogiađìnhtáihônhơnchakế.DẫusaothìtrẻvàtrẻVTNvẫncómốiquanhệtốthơnvớichamẹruộtcủachúng.Trẻvà trẻVTNtronggiađình táihônphức tạp (cảvợ lẫnchồngđềumangconriêngtừcuộchônnhântrướcđếnsốngchung)cầnphảinỗlựcđểthíchnghihơntrẻtronggiađìnhtáihônbìnhthường(chỉvợhoặcchồngcóconriêngsốngchung).

TRẺVTNCẦMCHÌAKHÓANHÀViệcngườimẹđilàmkhônghẳnlàcóhậuquảtiêucựcchotrẻVTN,nhưngrõràng

mộtbộphậntrẻVTNtronggiađìnhchamẹđilàmđượcgọilàtrẻcầmchìakhóa–tiêubiểu chúng không trông thấymặt chamẹ từ khi rời nhà đi học vào buổi sáng đến tận6:OOhay7:OOtối–bởivìchúngđượcgiaohẳnchìakhóanhà,mangchìakhóađihọc,vềnhàtựmởcửalấytrongkhichamẹởsởlàm.Cácngàytrongtuầnchúngkhôngđượcgiámsáttừ2–4giờmỗingày;hoặcsuốtngày,5ngàymộttuầntrongnhữngthángmùahè.Cótrẻlớnlênquánhanh,bịthúchốiphảichịutráchnhiệmchochínhmình.Trẻcầmchìakhóaxoayxởnhưthếnàovớisựthiếuràngbuộcvàthiếukỷcươngtrongnhữnggiờcầmchìakhóa?Khôngcósựgiámsátcủachamẹ,chúngdễsavàonhữngrắcrối–đánhnhaugiữaanhchịemruột,ăncắphaypháhoạicủacảicôngcộng.

DùtrẻVTNcầmchìakhóarấtdễgặprắcrối,nhưngnênnhớbiênđộbiếnđổicủachúng rất lớn,nhưbấtcứ trẻcómẹđi làmnào.Chamẹcầnđặcbiệtchúýhướngdẫncáchthứcsốngchoconcáicầmchìakhóacủamình.Kinhnghiệmchothấysựchỉdẫnvàuyquyềncủachamẹsẽgiúptrẻ“cầmchìakhóa”hiệuquảhơn,giúpchúngchốnglạisựlôikéocủabạnĐTL.Cácnhànghiêncứuvẫnchưangãngũvềmứcđộrủirochosựpháttriểncủatrẻcầmchìakhóa.TinvuilàhọbắtđầuphântíchchínhxáchơnvềkinhnghiệmcầmchìakhóacủatrẻVTNtrongcốgắngquyếtđịnhnhữngsựkiệngâyphươnghạinhấthoặcgiúpthíchnghitốtnhất.Mộtnghiêncứumớiđâytậptrungvàokhoảngthờigiansaugiờtantrường,ítgiámsátviệcgiaoduvớibạnbè,vùnglâncậnkhôngantoàn,ítkiểmsoátliênquanđếnnhữngvấnđềngoạiđiện(phạmpháp,gâyrối)ởtrẻVTNthờikỳđầu.

VIỆCTHAYĐỔICHỖỞChuyểnnhàlàmộtsựkiệnđặctrưngcủacuộcsốnghiệnđại.Việcchuyểnchỗởlà

đặcbiệtkhóchịu,căngthẳngđốivớitrẻvàtrẻVTN,nócắtđứtnhữngmốiquanhệbạn

bèvànhữnghoạtđộngquenthuộccủatrẻ.NguồnanủimàtrẻVTNvàchamẹdựavào,nhưsốthànhviêngiađìnhvàbạnbètănglên,thườngkhôngcósẵn.

Dùchuyểnnhàrấtnhiêukhêđốivớimọicánhân,nhưngnóđặcbiệtcăngthẳngvớitrẻVTNbởivìlúcnàytrẻđangpháttriểncảmgiácvềchângiátrịvàđặtnặngmốiquanhệvớibạnĐTLtrongcuộcsốngcủamình.Mộtnghiêncứuchothấyviệcchuyểnnhàgâytổnhạiđếntrẻgáitừ12–14tuổinhưngkhôngảnhhưởngđếntrẻtraiđồngtuổi.NữVTNcàngchuyểnnhànhiềulầncàngíthàilòngvềcuộcsốngcủamình.Tuynhiên,ảnhhưởngtiêucựctứcthờiđósẽbiếnmấttheothờigiankhitrẻgáilớnlên.Kếtluận:nữVTNcầnthờigianthíchnghivớinơiởmớihơn.

ẢNHHƯỞNGCỦATHẤTNGHIỆPTrong thờiĐạiKhủngHoảng, thấtnghiệp tăngđộtbiến làmchamẹbị stress trầm

trọngvàthànhtíchhọctậpcũngnhưsứckhỏecủatrẻvàtrẻVTNgiảmđi.Flanagan&Eccles(1993)nghiêncứuảnhhưởngtừsựthayđổiđiềukiệnlàmviệccủachamẹlênsựthíchnghiởtrườngcủatrẻVTN.Theođóbốnnhómgiađìnhđượcsosánhgồm:nhómgiađình túng thiếu–bị sa thảihay tạmnghỉviệc lần thứnhấtnhưnghainămsauvẫnkhôngtìmlạiđượccôngviệc;nhómgiađìnhsasút–bịsathảihaytạmnghỉviệclầnthứnhấtrồilầnthứhai;nhómgiađìnhnhụchồi–bịsathảihaytạmnghỉviệclầnthứnhấtnhưngđượcđượcthuêmướnlạisauhainăm;nhómgiađìnhổnđịnh–khôngbịsathảihaytạmnghỉviệc.TrẻVTNtronggiađìnhtúngthiếuvàgiađìnhsasútítcókỹnănggiaotiếpvớibạnĐTL.TrẻVTNtronggiađình túng thiếu tỏ ra rối loạnnhấtở trường.GiaiđoạnchuyểntiếplênthờiVTNlàđặcbiệtkhókhănđốivớitrẻcóchamẹchịusựbiếnđộngđiềukiện làmviệc.Nhiềunghiêncứugầnđâyđềunhất trí rằngsựgiảmbớthoạtđộngkinhtếvàthấtnghiệpcóảnhhưởngtiêucựclênsựpháttriểncủatrẻVTN.

GIỚITÍNHVÀVAITRÒLÀMCHAMẸVAITRÒCỦANGƯỜIMẸBạnnghĩgìmỗikhinghetừvaitròlàmmẹ?Phầnlớnmọingườisẽliêntưởngmẹ

vớinhữngphẩmchấttốtđẹpnhưấmáp,hếtlòng,tậntụy,cốnghiến,bổnphậnvàchịuđựng. Trong khi hầu hết phụ nữ đềumongmuốn việc làmmẹ thật hạnh phúc và nhẹnhàngthìthựctếvaitròlàmmẹkhôngđượcxãhộiđánhgiáthỏađáng.Khôngcóđiềukiệnnắmgiữtiềnbạc,quyềnlựcvàthànhtựu,thậtkhôngcôngbằngkhingườimẹítnhậnđượcsự tưởng thưởngxứngđángvớicông laovấtvảcủahọ.Khiconcái thấtbạihoặcđangcómộtbướcngoặt,xãhộithườnghayđổlỗichobàmẹ.Quảthật,mộtkhingườimẹítcóquyềnquyếtđịnhthìhọkhôngphảilànguồnduynhấtdẫnđếnbướcngoặtcủatrẻVTNnhưxãhộivốncóthànhkiến.

Thựctếthậpniên1990,chodùngườichacótráchnhiệmnuôidạyconcáihơnthìtráchnhiệmdạydỗ,chămsócconcáichủyếuvẫnđặt lênvaingườimẹ.Trongnghiêncứumớiđây,cảtrẻlớp9lẫnlớp12đềuchobiếtmẹhọthựchiệnbổnphậnlàmchamẹnhiềuhơnchahọ.Mộtnghiêncứukhác,ngườimẹlàmviệcnhànhiềuhơnngườichagấp

haiđếnba lần.Chỉ chừng10%đànông“ngoại lệ” làmnhiềuviệcnhàhơnvợ.Khôngnhững thế, côngviệcnhàphụnữ làm thường là lặpđi lặp lại,nhàmchán,khôngngớt,tầmthườngnhưnấunướng,giặtgiũ,laudọn,chămcon,đimuasắm.Trongkhicôngviệcnhà đàn ông làm là không thường xuyên, không thành nếp như như sửa chữa đồ giadụng,điđổ rác, làmvườn.Điềunàygiải thích tại sao sovớinamgiới, phụnữ thườngthấycôngviệcnhàkhôngthoảimái,ítthưgiãnvàcăngthẳnghơn.

Vìcôngviệcnhàgắnliềnvớitìnhyêuvàsựgắnbócácmốiquanhệgiađìnhnênnócó nhiều ý nghĩa phức tạp và đối nghịch.Hầuhết phụ nữ thấy côngviệc nhà là vô vịnhưngquantrọng.Họthíchthúvớiviệcđápứngnhữngnhucầucủangườithânvàgiữchogiađìnhyênấm,chodùhọkhôngthấyviệcấylàthúvị.Côngviệcnhàvừatiêucựcvừatíchcựcđốivớiphụnữ.Họhiếmkhichỉtríchhoặcsođo,màcẩnthậnlênkếhoạchvà kiểm soát công việc củamình.Họ còn tự đặt ra những tiêu chuẩn riêng chomình.Côngviệcnhàcủaphụnữthườngmệtmỏi,tốncôngsức,đángloâukhôngbaogiờdứt,khôngthểtránhđượcvàthườngkhôngđượccôngnhận;chonên,khôngngạcnhiênkhiđànôngthấyrằnghọhàilòngvớicuộchônnhâncủamìnhhơnphụnữ.

Tómlại,vaitròngườimẹcónhữnglợiíchlẫnhạnchế.Dùviệclàmmẹkhôngđủtrámhếtcuộcsốngcủaphụnữ,đasốbàmẹvẫnchorằngnócóýnghĩa.

VAITRÒCỦANGƯỜICHAVaitròcủangườichađãcónhữngthayđổiđángkể.ThờithuộcđịaởMỹ,ngườicha

chủyếu lãnh tráchnhiệmgiáodụcđạođức.Họđưaranhữngchỉdẫnvànhữnggiá trị,đặcbiệt thôngqua tôngiáo.Đến thờiCáchMạngCôngNghiệp,ngườichamang trọngtráchkiếmcơmchogiađình,chotớitậnthờiĐạiKhủngHoảng.KếtthúcThếchiếnthứII,ngườichacóthêmvaitròmới:làhìnhmẫuvềgiớitínhchoconcái–nhấtlàđốivớicontrai–mặcdùnhiệmvụkiếmcơmvàgiữgìnnhữnggiátrịđạođứcvẫnlàchínhyếu.Thậpniên1970,khôngchỉthiếtlậpkỷluật,kiểmsoátconcáinhiềuhơnvàbảođảmnềnmóngkinh tế chogiađình,màngười cha còn làngười chămsóc, nuôidưỡngvànăngđộngtrongconmắtconcái.

Ngườichangàynaynăngđộngvớiconcáinhưthếnào?Nghiêncứutrẻtừlớp5đếnlớp12chothấyngườichachỉdànhmộtphầnnhỏthờigianchocontuổiVTN,trongkhingườimẹdànhchocon1/3hoặc1/4thờigian.Nghiêncứuchacủahơn1700trẻđến12tuổi,Yeung(1999)kết luậnhọdànhnhiều thờigianchoconcáihơnhồiđầu thậpniên1990,nhưngvẫníthơnmẹ.Bấtchấpnhữngngườichangoạilệ,đasốhọlàngườilạđốivớicontuổiVTNdùsốngcùngmáinhà.

Sự phát triển xã hội của trẻVTN hưởng lợi nhiều từmối quan hệ với người chachămlo,dễtiếpcận,dựadẫmđược–ngườiấpủ,tạonêncảmgiáctincậy,tựtin.TrongnghiêncứucủaFrankFurstenhergvàKathleenHarris (1992),ngườichachămlocó thểgiúptrẻvượtquakhókhăn.TrongnhữnggiađìnhkinhtếthấpngườiMỹgốcPhi,trẻgầngũi,gắnkết,có tìnhyêuthươngvớingườicha trongthờiVTNsaunàylớn lêncócông

việcổnđịnhhoặchọcđạihọcgấphailần;trởthànhchamẹchưakếthôngiảm75%;giảm80%vàotù;giảm50%pháttriểnchậm.Tuynhiên,chỉcó10%trẻbấtlợikinhtếmàhọnghiêncứucómốiquanhệgầngũi,bềnvữngvớingườichatrongthờiđồngấuvàthờiVTN.Hainghiêncứukhác,nữsinhvànamsinhviênlớnlêntronggiađìnhcóngườichachămlothíchnghivềmặtxãhộivànhâncáchhơnsovớisinhviêncóngườichachểnhmảng.NgườichacónhữngảnhhưởngtíchcựclêntrẻVTNbịtrầmuất.

ĐỐITÁCPHỐIHỢPTRONGTRÁCHNHIỆMLÀMCHAMẸChamẹtôntrọnglẫnnhau,cânbằngthôngtinliênlạc,quantâmđếnnhucầucủa

nhaucóthểgiúptrẻVTNpháttriểnnhữngtháiđộtíchcực.Chamẹđilàmsẽdễđốiphóhơnvớinhữngbiếncốlàmthayđổigiađìnhkhihọbìnhđẳngchiasẻtráchnhiệmnuôidạyconcái.Ngườimẹcảm thấy ít stresshơn,vàcó tháiđộ tíchcựcvềchồnghơnkhichồnglàđốitáctrợgiúp,nângđỡ.MốiquanhệhônnhânbìnhđẳngcóảnhhưởngtíchcựclênsựpháttriểncủatrẻVTN,khuyếnkhíchlòngtincậyvàsựgiaotiếpcủahọ.

NHỮNGCHÍNHSÁCHXÃHỘIVÀGIAĐÌNHKhôngnhưmọingườithườngnghĩ,mặcdùđangdầntiếnđếnđộclập,trẻVTNvẫn

gắnkếtvớigiađình,coigiađìnhlàquantrọng.SựpháttriểncủatrẻVTNsẽtốthơnkhicóchamẹ,vìchamẹ:

–Chỉchoconcáithấysựtôntrọng,khôngkhígiađìnhấmáp.–Hướngdẫnnhữngmốiquantâmtrongcuộcsốngchoconcái.–Nhậnravàthíchnghivớinhữngthayđổivềnhậnthứcvàkinhtếxãhộicủacon

cái.–Thôngtinchoconcáinhữngmongchờvềchuẩnmựccaovàthànhtựu.–Tỏrauyquyền,mangtínhxâydựngđốivớinhữngvấnđềvàxungđột.Tuy nhiên, gia đình có trẻ nhỏ và gia đình có trẻVTNvẫn ít được hưởng những

chương trìnhxãhộivànhữngchínhsáchcộngđồng.Trườnghọc,các tổchứcvănhóanghệthuật, tôngiáo,nhữngtổchứcđoànđội,cơquanchămsócsứckhỏenêngiámsátnhữnghoạtđộngliênquanđếnchamẹvớitrẻVTN.Cácchuyêngianhưgiáoviên,nhàtâmlýhọc,ytá,bácsĩ,lãnhđạo,thủlĩnhthanhniênliênlạcvớitrẻVTNkhôngchỉliênquanở lĩnhvựccôngviệcvớicánhân trẻmàcòncần tăng thờigianđể liênhệvớigiađìnhtrẻ.

CreatedbyAMWord2CHM

Chương6.BẠNĐỒNGTRANGLỨA


HÌNHẢNHTRẺVỊTHÀNHNIÊNBạnbèvàthếgiớicácmốiquanhệcủanữVTN

Tathànhcôngtrongviệclựachọnbạnbènhưthếnàothìtapháttriểntốtđẹpnhưthếấy.

RalphWaldoEmerson,nhàthơvànhàphêbìnhMỹthếkỷ19

LYNNBROWNVÀCAROLGILLIAN(1992)đãthựchiệnmộtcuộcphỏngvấn100trẻgái10–13tuổiđangbướcvàogiaiđoạnchuyểntiếplênthờiVTN,vềtầmquantrọngcủabạnĐTLđốivớihọ.Kếtquả,họrấttòmòvềthếgiớimìnhđangsốngvàluôntheosátnhữnggìxảyravớibạnbèvàbạnĐTL.Họthíchthúvàhàilòngtrướcmốithântìnhvàcảkhảnăngbịtổnthươngtrongcácmốiquanhệgiữangườivớingườinóichungvàmốiquanhệmàhọnhậnđược.Họđặcbiệt chú trọngđếnviệc thành lậpnhữngnhómbạntrongcuộcsống.

BégáiNouramôtảcảmgiácđauđớncủangườibịghétbỏ.CònbégáiGailngẫmnghĩvềcuộcsốngcủamìnhtrongnămquavàbảobâygiờemđãsốnghòathuậnhơnvới

mọingười,cólẽlàdoemđãhiểuhơnýnghĩcủamọingườivàchấpnhậnchúng.Mộtsốtrẻgáinóivề“sựcheđậylỗilầm”trongthếgiớiquanhệcủatrẻVTN,theođóphéplịchsựvànhữnglờitốtđẹpđôikhikhôngcónghĩathậtsựnhưvậy.Họýthứcđượclợi íchcủaviệcđượccholàmộtcôgáihạnhphúc,hoànhảo,ítnhấtlàởvẻbềngoài.Vìngưỡngmộcôgáihoànhảo,xinhđẹpnàođó,màrấtnhiềucôgáiphấnđấuđểtrởthànhcôtavàkhiđóliềnnổrasựghentịlẫnganhđua.Cácnhómbạncóthểủnghộcảmxúcchocáccôgáimuốntrởnênhoànhảonhưnglạibiếtmìnhkhôngthể.EmgáiVictoriatâmsự:Emkhông nổi tiếng lắm nhưng cũng được chấp nhận vàomột “câu lạc bộ” với ba cô gáikhác.Bâygiờmỗikhicảmthấybuồnbãhaythấtvọng,emcóthểnhậnđượcniềmanủitừ“câulạcbộ”ấy.Tuylànhữngngười“vôdanh”,khôngthuộcnhómdanhtiếng,nhưngbốncôgáinàynóihọvuithíchvàcảmthấytuyệtvời.

Bàytỏsựquantâmvềcácmốiquanhệlãngmạn,Judy,13tuổi,nóimặcdùemvàcáccôbạnchỉmới13tuổinhưngđềumuốncóbạnhẹnhò.Emxemniềmkhaokhátthểxácvàcảmxúctìnhdụccủamìnhngangbằngvớinhữnglýtưởnglãngmạn.Vớiem,việccôgáiđichơivớibạntraivàcónhữnghànhviđixamứcchophéplà“ghêtởm”.Judykhôngchỉtìmkiếmtìnhdụcmàcònmuốnhướngtớimốiquanhệthậtsựtốtđẹpvớimộtchàngtrai.

BẢNCHẤTCỦAMỐIQUANHỆBẠNĐỒNGTRANGLỨAKhinghĩlạinhữngnămthángVTN,đasốchúngtađềuthíchthúnhữnggiâyphútở

bênbạnĐTL–quađiện thoại, trongnhữnghoạtđộngở trường,ởkhuphố,nhữnglầnhẹnđichơi,đikhiêuvũ,haychỉtụtậplại.MốiquanhệbạnĐTLcũngchịunhữngthayđổiquantrọngtrongsuốtthờiVTN.Thờiđồngấu,mốiquanhệbạnĐTLthườnglàbạncùng lớp, cùngchơibóngchung, cùngchuyện trò tronggiờăn trưa.Tuynhiên,bịbạnĐTLghéthaytẩychaycóthểlàmtổnhạiđếnsựpháttriểncủatrẻmàđôikhicòndâydưađếnthờiVTN.BắtđầutừthờiđầuVTN,trẻthíchcónhữngmốiquanhệthântình,thânthiếthơn.Nhómbạnlàthíchhợpchotrẻ“tụtập”vớinhau.NhữngmốiquanhệhẹnhòvàlãngmạncũngquantrọngvớihầuhếttrẻVTN.

CHỨCNĂNGCỦANHÓMBẠNĐỒNGTRANGLỨAVớinhiềutrẻVTN,đượcbạnĐTLnhìnnhậnnhưthếnàolàrấtquantrọng.Nhiều

trẻcốhòanhậptheobấtcứcáigìchỉđểđượcđónnhậnlàthànhviêncủamộtnhómbạn.Vớihọ,bịgạtrangoàitứclàstress,thấtvọng,rầurĩ,buồnphiền.NgượcvớiStevecóbangườibạnnốikhốlúcnàocũngkèkèbênnhaulàBob,khôngcóbạnthân.Sallybịmộtnhómbạnở trườngmàemđãkhónhọcsuốt6 thángmongđượcgianhập từchối, tráingượcvớiSandra,mộtnhómviên lúcnàocũngđượcbạncùngnhómtângbốc là“siêuviệt”.Bạntôicócôcongái13tuổi.Nămngoáicháucómộtvàibạngáisuốtngàykềcàbên điện thoại và qua lại nhà nhau. Thế rồi gia đình bạn tôi chuyển nhà, cháu phảichuyểntrườngvớiđasốhọcsinhnghèohơnhọcsinhởtrườngtrướckia.Nhiềutrẻgáiởtrườngmới thấy con củabạn tôi là “quá tốt” với chúng, chínhvì vậymà suốt nămđó

cháu không kết bạn được với ai.Một trong những lời ca thán cửamiệng của cháu là:“Cháuchẳngcóbạnbègì hết á…chẳngcó aiở trườnggọi cho cháucả.Chẳngai hỏicháubàitậpvềnhà.Cháuphảilàmgìbâygiờ?”

BạnĐTLlàtrẻhaytrẻVTNcùngtuổivàcùngmứcđộtrưởngthành.MốiquanhệbạnĐTLcùngtuổiđóngvaitròrấtquantrọngtrongmọinềnvănhoá.KếtbạntheotuổidiễnrangaycảkhitrườngkhôngxếplớptheotuổivàtrẻVTNđượcphóthácchoquyếtđịnhvịtríxãhộicủamình.Dùgìthìchẳngaihọccáchđánhnhaugiỏibằngnhữngngườicùngtuổi.Bọncontrai lớnhơnsẽănhiếpbạn,cònbọnnhỏhơnthìkhôngđángtháchthức.Mộttrongnhữngchứcnăngquantrọngcủanhómbạncùngtuổilànguồncungcấpthông tin về thế giới bên ngoài gia đình.Từ nhómbạn cùng tuổi, trẻVTNnhận đượcphảnhồi chokhảnăngcủamình,biếtmình tốthơnhay tệhơnnhữnggìmàbạnĐTLlàm:Điềunàythậtkhóhọcởnhàbởivìanhchịemruộtthườngnhỏhơnhoặclớnhơn.

TrẻnhỏcómốiquanhệbạnĐTLvàothờigiữavàcuốiđồngấusangthờiVTN.Ởtuổi lên2 trẻgiaoduvớibạnĐTLhết10%thờigianmộtngày;20%ởtuổi lênbốn;vàhơn40%ởtuổi7–11.Mộtngàyđiểnhìnhởtrườngcó299phânđoạnvớibạnĐTL.ĐếnthờiVTN,mốiquanhệbạnĐTLchiếmgiữphầnlớnthờigiancuộcsốngcủahọ.Trongmộttuần, trẻVTNtiêuthờigianvớibạnĐTLgấphai lầnvớichamẹ.TrẻVTNthườnglàmgìkhiởbênbạnĐTL?Nghiêncứutrẻlớp6,chơithểthaochiếm45%hoạtđộngcủatrẻtrainhưngchỉ26%thờigiancủatrẻgái.Nóichungcảhaipháithườngchơiđùa,điđâyđó,hòanhậpxãhội.HầuhếtnhữngmốiquanhệbạnĐTLdiễnrabênngoàinhà(dùởgầnnhà)vàthườngởchốnriêngtưhơnlànơicôngcộng,vàthườnggiữacácnhómbạncùnggiớitínhhơnlàkhácgiớitính.

BạnĐTLcócầnthiếtchosựpháttriển?KhiđámbạnĐTLtừngcặpkèvớinhaumàchialìathìchúngtrởnênuuẩnvàíthọchỏiđượcnhữngkỹnăngxãhội.SựpháttriểncủaloàingườivốnlàmộtvídụkinhđiểnvềtầmquantrọngcủabạnĐTLđốivớisựpháttriểnxãhội.AnnaFreud(1951)nghiêncứusáuđứatrẻsốngchungvớinhausaukhichamẹchúngmất trongThếchiếnthứII.Quamốiquanhệthântình,chúnggắnbókhăngkhít,phụthuộcvàonhauvàxalánhnhữngngườingoài.Thiếuthốnsựchămsóccủachamẹ,chúngkhôngtrởthànhtrẻphạmphápcũngkhôngmắcphảinhữngvấnđềtâmthần.MốiquanhệbạnĐTLtốtcóthểcầnthiếtchosựpháttriểnxãhộibìnhthườngthờiVTN.Sựtáchrờixãhội,haythiếukhảnăng“thâmnhập”vàomạnglướixãhội,liênquanđếnnhiều dạng vấn đề và rối loạn khác nhau-từ phạm pháp cho tới nghiện ngập và chánchường.MốiquanhệbạnĐTLtíchcựctrongthờiđồngấugắnliềnvớisựthíchnghixãhội tíchcực;mốiquanhệxấucóthểdẫntớibỏhọcvàphạmpháptrongthờiVTNsaunày.MốiquanhệbạnĐTLhòahợptrongthờiVTNnốiliềnvớisứckhỏetốttrongthờitrungniên.Trongmộtnghiêncứu, trẻnhỏcóbạnthânổnđịnhởlớp5thì12nămsau,khilàngườilớn,sẽcólòngtựtrọngtốthơnsovớitrẻkhôngcóbạnthânhồilớp5.

TheotấtcảnhữngnghiêncứuchotớinaythìmốiquanhệbạnĐTLvừatíchcựcvừatiêucực.CảJeanPiaget(1932)lẫnHarryStackSullivan(1953)đềunhấnmạnhrằngqua

mốiquanhệnàymà trẻvà trẻVTNhọcđượcmẫuquanhệ tươnghỗcânbằngđãbànluậnởchương5.ThểhiệnsựbấtđồngýkiếnvớibạnĐTL,trẻkhámphánhữngquyluậtcôngbằng,chơiđẹp.Họcquansátnhữngsởthích,viễncảnhcủabạnĐTL,trẻhòanhậpsuônsẻvàonhữnghoạtđộngcủamốiquanhệ.Sullivan lập luận:bằngcáchấpủnuôidưỡngmối quan hệ gắn bó với bạnĐTL, trẻVTNhọc trở thành những đối tác thànhthạo,nhạycảmtrongmốiquanhệthântình–nhữngkỹnănggiúphìnhthànhnhữngmốiquanhệhẹnhòvàhônnhânsaunày.Nhữngảnhhưởngtiêucựclà:khibịbạnĐTLtừchối,coithườngtrẻVTNdễsinhracảmgiáccôđộchoặcghẻlạnh;vàcònliênquanđếnsứckhỏetâmthầnvànhữngvấnđềphạmpháp.MộtsốnhànghiêncứumôtảvănhóabạnĐTLcủatrẻVTNlàảnhhưởngđồibại,làmgiảmgiátrịtácđộngvàsựkiểmsoátcủachamẹ, tệhơn,nócó thể lôikéo trẻVTNvàorượuchè,ma túy,phạmphápvànhữnghànhvilệchlạckhác.

NênnhớdùbạnĐTLcóảnhhưởngquantrọnglênsựpháttriểncủatrẻVTN,nhưngnhữngảnhhưởngấythayđổitùythuộcvàocáchđolườngkinhnghiệm,đánhgiáhậuquảvàtheodõiđườngpháttriểncủabạnĐTL.“BạnĐTL”và“nhómbạnĐTL”làmộtkháiniệmtoàncầu.NócóthểcólợikhihiểunhữngảnhhưởngcủabạnĐTLtheonghĩa“lậprađiềukiệncụ thể”cho trẻ thamgianhư“người lạ”,“nhómbạn”,“lánggiềng”.“mạnglướibạnbè”và“độinhóm”.Chẳnghạn,tacóthểmôtảnhữngkhíacạnhvănhóagiớitrẻlà:đoànthanhniên,đội thiếuniên,hộiđoànkhuphố,hộiđoàndukhảo,hộiđoànnhàthờ,hộiđoànthểthaovàbạnbè.

MỐILIÊNKẾTGIỮAGIAĐÌNHVÀBẠNĐỒNGTRANGLỨAMộtthờigiandàichamẹvàbạnĐTLđượcxemlànhữnglựclượngkhácbiệt,nếu

khôngnóilàđốilậpnhau,trongsựpháttriểncủatrẻVTN.TrẻVTNcóđộnglựcmạnhmẽmuốngiaoducùngbạnĐTLvàtrởnênđộclập.Tuynhiên,thậtsailầmkhichorằngsựhướngtớibạnĐTLvàđộclậpkhôngliênquanđếnmốiquanhệchamẹ–concái.CónhiềubằngchứngthuyếtphụcrằngtrẻVTNsốngtrongmộtthếgiớigắnkết,chứkhôngphảitáchbiệt,giữachamẹvàbạnĐTL.Cụthể,sựchọnlựahàngxóm,nhàthờ,trườnghọcvàbạnbècủachamẹsẽảnhhưởngđếnsựchọnlựabạncủaconcái.Vídụ,chamẹchọnnơisốngcósânchơi,cócôngviênvàcónhữngtổchứcthanhthiếuniên;họcũngcóthểchọnnơimọinhàcáchxanhau,cóíttrẻVTNquanhvùng,còncáchoạtđộngchogiớitrẻkhôngpháttriển.ChamẹcóthểlàmtấmgươnghoặcdạyconcáicáchthứcquanhệvớibạnĐTL-đưaramộtvàichiếnlượcgiúpconpháttriểncácmốiquanhệtíchcực.Vídụ,chamẹthảoluậnvớiconcáicáchdànxếpnhữngtranhluậnvàcáchlàmthếnàođểbớtnhútnhátđi.HọcũngkhuyếnkhíchconhãyđiềmtĩnhvàchốnglạisựlôikéocủabạnĐTL.CónghiêncứuchorằngtrẻVTNthườngđềcậptớinhữngvấnđềliênquanđếnbạnĐTLvớimẹhơnlàvớicha.

Hơnnữa,nhưđãthảoluậnởchương5,sựgắnkếtantoànvớichamẹcóliênquanđếncácquanhệbạnĐTLtíchcựccủatrẻVTN.Theomộtnghiêncứu,trẻVTNgắnkếtantoànvớichamẹthìcũnggắnbómậtthiếtvớibạnĐTL;trẻVTNkhônggắnbóvớicha

mẹthìcũngkhônggắnbóvớibạnĐTL.TrẻVTNlớnhơnnếucómộtlịchsửgắnkếtđầymâuthuẫnvớichamẹsẽtỏraítthỏamãntrongquanhệbạnĐTLhơnsovớinhữngcánhânkhác.Nhưvậy,giađìnhvàbạnĐTLcủatrẻVTNcónhiềumốiliênquanvớinhauhơnta từngbiết.Trongsuốt thờiVTN,giađìnhvàbạnĐTLcóảnhhưởngngangbằngnhauđếnsựpháttriểncủatrẻVTN.

SỰHƯỞNGỨNGTHEOBẠNĐỒNGTRANGLỨASựhưởngứngthểhiệndướinhiềuhìnhthứcvàảnhhưởngđếnnhiềumặttrongcuộc

sốngcủatrẻVTN.PhảichăngtrẻVTNchạybộvìnhữngngườikháclàmvậy?Họđểtócdài trongnămnaynhưngnămsau lạicắtngắnngủn làdo thời trang?Nếubị sứcép từngười khác thì họ sẽ sửdụng cocainhay sẽkháng cự?Sựhưởngứngxuất hiệnkhi cánhân chấpnhận thái độhayhànhvi của người khácdonhững sức ép có thật hoặchọtưởngtượngra.ÁplựchưởngứngtrởnênrấtmạnhmẽtrongsuốtthờiVTN.Hãynghelờibìnhphẩmcủakevin,mộthọcsinhlớp8:“EmluônbịbạnĐTLépbuộchútthuốc,chômchỉahay làmnhữngđiều tương tư.Chamẹkhôngchoemhút thuốc,nhưngmấy thằngbạn thâncứ thúcépemhúthoài.Chúnggọiemlànhócconẻo lả,bámvúmẹnếuemkhônghút.Emthựcsựkhôngthíchchuyệnhútthuốc,nhưngSteve,ngườibạnthânnhấtcủaem,đãbảoemngaytrướcmặtbọnbạnkhácrằng:'Kevin,cậulàmộtthằngngốcnhútnhátvàvôtíchsự.Emkhôngthểchịuđựngnổinênemđãhútvớichúng.Emhođếngậpcảngườinhữngvẫncốnói:'Cáinàyhaythậthừm,mìnhthíchlắm'.Vàemcảmthấymìnhlàmộtphầncủanhóm”.Haynhư lờikể củaAndrea,14 tuổi cũngvậy: “Sứcép từbạnĐTLcóảnhhưởng rất lớn trongcuộcsốngcủaem.Emchưabaogiờcónhiềubạncả,phầnlớnthờigianemởmộtmình.BạnbèemtoànlớnhơnemĐứabạnthânnhấtthìlạiquágiốngemởchỗnócũnghaybuồnphiềnvà thấtvọng.Embắtđầucưxử thậmchícònchánnảnhơntrướckhichơivớinónữa.Emhaygợilạinhữngnỗibuồnvàtỏrachánnảnhơnvìemnghĩnó thíchvậy.Trongmốiquanhệnày,emcảmthấymìnhbịáp lựcphảigiốngcôbạn”.

SựhưởngứngtheosứcépcủabạnĐTLtrongthờiVTNcóthểlàtíchcựchoặctiêucực.TrẻVTNcó thể savàonhữnghànhvi tiêucựcnhư:dùngngônngữ thô tục, trộmcắp,pháhoạitàisảncôngcộng,lấychamẹvàthầycôralàmtròđùa.Tuynhiên,phầnlớnhànhvihưởngứngtheobạnĐTLlàkhôngtiêucực–vídụnhưănmặcgiốngbạn,thíchdànhnhiềuthờigiantụnhóm,lập“băng”;vàbaogồmcảcáchoạtđộngxãhội,haycácnhómquyêngóptiềnvìnhữngmụcđíchchínhđáng.

Tậptrungvàocáckhíacạnhtiêucực,trungtínhvàtíchcựccủaviệchưởngứngtheosức ép của bạn ĐTL, Thomas Berndt (1979) nghiên cứu 273 trẻ từ lớp 3 đến lớp 12.Những tìnhhuốnggiảđịnhđượcđưa ra, yêu cầu cáchọc sinhphải lựa chọngiữaviệchưởngứngtheobạnĐTLlàmnhữnghànhviphùhợphoặcđốikhángxãhộivớiviệclàmtheonhữnghànhvitrungtínhhayphùhợpxãhộicủachamẹ.Vídụ,câuhỏivềhànhviphùhợpxãhội:“Emcónghelờikhuyêncủathamẹđiphụviệcởthưviệnhaydạybơichomộtđứatrẻkhác?”.Mộtcâuhỏichốngđốixãhộidànhchotrẻ trai:“Emsẽ làmgì

nếumộtngườibạnrủemăncắpkẹo?”.Mộtcâuhỏitrungtínhđểhỏitrẻgái:“Emcólàmtheo lờiđềnghịcủabạn, thamgiavàomộthoạtđộngmàemkhông thích–chẳnghạnnhưđixembộphimmàemkhôngmuốnxem?”.Nghiêncứunàypháthiệnvàikhuônmẫupháttriểnthúvị.Ởlớp3,chamẹvàbạnĐTLcóảnhhưởngtráingượcnhau.Doxuhướng hưởng ứng theo chamẹmạnh hơn nhiều nên trẻ ở lứa tuổi này gắn bó và phụthuộcnhiềuvàochamẹhơn.Tuynhiênđếnlớp6,ảnhhưởngcủachamẹvàbạnĐTLkhôngcònđốilậpnhaunữa.SựhưởngứngtheosứcépcủabạnĐTLtănglên,nhưngảnhhưởngcủachamẹvàbạnĐTLthểhiệnởnhữngtìnhhuốngkhácnhau–chamẹcótácđộngnhiềuở tìnhhuốngnày, bạnĐTLảnhhưởngở tìnhhuốngkhác.Đến lớp9, ảnhhưởngcủachamẹvàbạnĐTLlạitrởnênđốilậpnhau,cólẽvìsựhưởngứngtheoxãhộiở trẻVTN lúcnàymạnhhơnbaogiờhết.Thời giannày, sự chấpnhận các tiêu chuẩnchốngđốixãhộicủatrẻVTNđượccácnhómbạnxácnhận,chonênchắcchắndẫnđếnmâuthuẫngiữatrẻVTNvàchamẹ.CácnhànghiêncứuthấyrằngnhữngcốgắngvươntớiđộclậpcủatrẻVTNgặpphảitrởngạitừphíachamẹnhiềunhấtởgiaiđoạnlớp9.

Mộtquanđiểmkhuônsáovềmốiquanhệchamẹ–concáichorằngsựđốilậpgiữachamẹvàbạnĐTLvẫntiếpdiễnchođếncuốithờitrunghọcvàsangcảnhữngnămđạihọc. Nhưng Berndt (1979) lại nhận thấy những hành động hưởng ứng những hành vichốngđốixãhộiởtrẻVTNthườnggiảmđiởnhữngđộtuổinămcuốitrunghọc,vàbắtđầugiatăngsựđồngthuậngiữachamẹvàbạnĐTLởmộtsốlĩnhvực.Ngoàira,tínhđếnlớp11,12họcsinhcódấuhiệuraquyếtđịnhđộclập,khôngchịuảnhhưởngcủachamẹhaybạnĐTL.

QuaviệchưởngứngtheosứcépcủabạnĐTLvàcủanhữngchuẩnmựcxãhội,trẻVTNthởthànhngườikhônghưởngứnghoặcngườichốngđốihưởngứng.Khônghưởngứngdiễnrakhicánhânbiếtmọingườiquanhmìnhmongchờđiềugìnhưngkhôngdùngnhữngmongchờấydẫndắthànhvicủamình.Ngườikhônghưởngứngthườngđộclập,chẳnghạnhọcsinhtrunghọcchọncáchkhônglàthànhviêncủađộinhómnào.Chốngđốihưởngứngdẫnrakhicánhânphảnứnglạiniềmmongchờcủamộtnhómvàchủýquaylưnglạinhữnghoạtđộnghayniềmtinnhómấyủnghộ.Haiphiênbảntạmthờicủachốngđốihưởngứnglà“đầutrọc”và“ănmặcquáichiêu”.

Tómlại,áplựctừbạnĐTLlàmộtđềtàinóngbỏngtrongcuộcsốngcủatrẻVTN.TacóthểthấysứcmạnhcủanótrongmọikhíacạnhhànhvicủatrẻVTN–nhưviệchọlựachọnquầnáo,âmnhạc,ngônngữ,giátrị,cáchvuichơigiảitrív.v…Chamẹ,thầycôvànhữngngườilớnkháccóthểgiúptrẻVTNđốiphóvớiloạisứcépnày.TrẻVTNcầncócơhộinóichuyệnvớibạnĐTLvàngườilớnvềxãhộivànhữngáplực.NhữngthayđổitrongsựpháttriểncủatrẻVTNđemlạicảmgiáckhôngantoàn.TrẻVTNnhỏdễbịtổnthươngvìsựkhôngantoànnày,trongkhicuộcsốngcủahọđangbiếnđổimạnhmẽ.ĐểđốiphóvớistresstrẻVTNcầncócảmgiácmìnhđangtrongvòngkiểmsoát,cầnhọcbiếtrằng thế giới xã hội là tươnghỗ.Người khác có thểmuốnkhống chế họ nhưnghọ ápdụngsựkiểmsoátcánhân lênnhữnghoạtđộngcủamìnhvàquay lạikiểmsoátngười

kia.NHỮNGVỊTHẾCỦABẠNĐỒNGTRANGLỨAMọi trẻ VTN đều muốn được nổi tiếng – được nhiều người biết đến. Trẻ VTN

thường nghĩ: “Mình phải làm gì để tất cả bọn học trò trong trường đều thíchmình?”,“Làmthếnàođểmìnhđượcbọnbạn,cảcontrailẫncongáibiếtđến?”,“Cógìkhôngổnvớimìnhvậy?Chắchẳnphảicócáigìđấytrụctrặc,chứkhôngthìmìnhđãnổitiếnghơnnhiềurồi”.ĐôikhikẻVTNtựvậnđộngđểđượcnổidanh;cókhichamẹgiúpconcáiVTNcủamìnhkhỏibịtừchốivàtrởnênnổitiếng.SinhviêncúphọcvàđilễlàvìmuốngâysựchúývàchọcchơicácbạnĐTL.Chamẹtổchứcnhữngbữatiệclinhđình,muaxexịnvàsắmquầnáohiệuchoconmìnhvớihyvọngchúngsẽtrởnênnổitiếng.Trẻnổitiếng thườngđược tiếncử làngườibạn thânnhấtvàquýnhấtvàhiếmkhibịbạnĐTLghétbỏ.Sovới trẻkhôngnổi tiếng, trẻnổi tiếng thườngđưa ra tínhiệuphảnhồi, lắngnghe kỹ càng,mở rộng các kênh liên lạc với bạn ĐTL, hạnh phúc, hành xử là chínhmình,nhiệttình,quantâmđếnngườikhác,tựtinmàkhôngtựphụ,HọgiaothiệprạchròivớibạnĐTL,chúýđếnlợiíchcủabạnvàduytrìviệcchuyệntròvớibạn.

NhữngyếutốvềthểxácvàvănhóacũngảnhhưởngđếnsựnổitiếngcủatrẻVTN.Trẻxinhđẹp,duyêndángsẽnổitiếnghơntrẻkhôngxinhđẹp;trẻthôngminhnổitiếnghơntrẻkhôngthôngminh.TrẻVTNlớnlêntronggiađìnhtrunglưuthườngnổitiếnghơntrẻtừgiađìnhcóđiềukiệnkinhtếthấp,mộtphầndohọđượcobếhơntrongchuẩnmựcđểnổi tiếng.Thếnhưngnhữngkhámphánhưvậychỉphảnánhchungchung–có rấtnhiềutrẻVTNxinhđẹpnhưngkhôngnổitiếng,vàcótrẻVTNkhôngđẹpnhưnglạirấtnổitiếng.NhàxãhộihọcJamesColeman(1980)chỉrarằngđốivớitrẻVTNnóichung,córấtítmốiliênhệgiữangoạihìnhvàsựnổitiếng.Chỉởhaitháicực(xinhđẹptuyệtvờivàrấtxấu)mớicósựliênhệgiữasựnổitiếngvàngoạihình.

Nhữngnhàpháttriểnhọcphânbiệtbatíptrẻcóbịthếkhácvớitrẻnổitiếng:trẻbịngólơ;trẻbịtừchối;trẻđangtrongvòngtranhcãi.TrẻbịngólơthườngkhôngđượcxemnhưbạntốtnhấtnhưngkhôngbịbạnĐTLghétbỏ.TrẻbịtừchốivừakhôngđượctiếncửnhưbạntốtnhấtcủaaiđóvừabịbạnĐTLghétkịchliệt.TrẻtrongvòngtranhcãiđượctiếncửnhưbạntốtnhấtnhưngkhôngđượcbạnĐTLthích.Trẻbịtừchối,trongvấnđềthíchnghithườnggặptìnhtrạngnghiêmtrọnghơntrẻbịngólơ.Mộtnghiêncứu112namsinhlớp5suốtbảynămchođếnhết trunghọc.HunghăngvớibạnhọccấpI làyếu tốchínhđểsuyđoánxemsaunàytrongthờiVTNtrẻbịtừchốicóhànhviphạmpháphoặcbỏhọchaykhông.Khôngphảitấtcảtrẻbịtừchốiđềuhunghăng(khoảng10–20%trẻbịtừchốilànhútnhát),mặcdùnhữngđặcđiểmgắnliềnvớibốcđồng,gâyrốidễbịtừchối.Cónhiềuchươngtrìnhgiúptrẻbịtừchối“lắngnghebạnĐTLnóigì”thayvìcốkhốngchếmốiquanhệbạnĐTL;giúphọgianhậpnhómbạnmàkhôngcốthayđổinhữnggìđangdiễnratrongnhóm.

MộtvấnđềnảysinhvềviệccảithiệnmốiquanhệbạnĐTLcủatrẻbịtừchốilànên

tập trungvàogiúphọ traudồinhữngkỹnăngđượcxãhộichấpnhận (thôngcảmhơn,lắngnghe,rènluyệnkỹnănggiaotiếpv.v…)haylàmgiảmhànhvihùnghổ,gâyhấn,giatăngtínhtựchủ.Theonghiêncứu,trẻbịtừchốiđượchuấnluyệncáchbiểuhiệnnhữnghànhvilàmgiatăngcơhộiđượcngườikhácthíchđãcảithiệntìnhbằnghữuhơn.Việcgia tăngnhữngkỹnăngxãhộicho trẻbị từchối, tuyvậy lạikhông tựđộnggiảmthiểuhànhvihunghăngcủahọ.HunghăngnhằmcủngcốsứcmạnhvìbạnĐTLphục tùngyêucầucủangườihunghãn.Vìvậy,ngoàiviệcdạynhữngkỹnăngxãhộichấpnhậnchotrẻbịtừchối,hãyhướngdẫnhọtừngbướckhắcphụcnhữnghànhvihunghãn.Mặtkhác,đểđạtđượcvịthếtíchcựcđốivớibạnĐTLcầnphảicóthờigian,vìthậtkhómàthayđổiquanđiểmcủabạnĐTLnếutrẻliêntụctỏrahùnghổ.

Trẻbịngó lơđượcgiáodụcđểquanhệhiệuquảhơnvớibạnĐTLnhư thếnào?MụcđíchcủanhữngchươngtrìnhhuấnluyệnlàgiúptrẻbịngólơtỏrahấpdẫnvàgâyđượcsựchúývớibạnĐTLtheocáchtíchcực–bằngcáchđặtcâuhỏi, lắngnghechânthành,vànóinhữngđiềuvềchínhmìnhmàđượcbạnĐTLquantâm.Họcũngđượcdạycáchgianhậpnhómmộtcáchhữuhiệuhơn.Vị thếcủa trẻ trongvòng tranhcãikhôngđượcnghiêncứuchođếngầnđây.Trẻgáitrongvòngtranhcãilớp4dễcóxuhướngtrởthànhbàmẹVTNhơnnhữngtrẻgáikhác.Cũngvậy,trẻgáihunghăngthườngcónhiềuconhơntrẻkhônghunghăng.

NHẬNTHỨCXÃHỘICósựkhácbiệtgiữakiến thứcvàquy trìnhnhận thức.Sựkhácbiệtnàyđược thể

hiệnkhinghiêncứukhíacạnhnhận thức trongquanhệbạnĐTL.HọcbiếtnhữngkiếnthứcxãhộicũngnhưcáchthứcxửlýthôngtintrẻVTNápdụngtrongquanhệbạnĐTLlàrấtquantrọng.KhibướcvàothờiVTN,trẻhấpthụnhiềukiếnthứcxãhộihơn,vàcósựbiếnđổicánhânđángkểtrongsựnhậnbiếtnhữngviệcđạiloạinhư:cầnphảilàmgìđểkếtbạn, làmsaođể làmchongườikhác thíchmình.Liệu trẻVTNcóbiết rằngchịukhócủngcốsẽ làm tăngkhảnăng trởnênnổi tiếng?Cụ thể, liệuMarycóý thứcđượcrằngkhinóivớiBarbaranhữnglờinhư:“Mìnhrấtthíchchiếcáolenbồmặchômnay”và“Chaoôi,ắthẳnbồnổitiếngtrongđámcontrailắmnhỉ”sẽlàmtăngkhảnăngBarbaramuốnkếtbạnvớicôấy?LiệutrẻVTNcóbiếtrằngnếuđểngườikhácnhậnthấyhọgiốngmìnhthìmìnhsẽđượcanh(cô)ấythíchhơn;rằngtìnhbạnbaogồmđốithoạithânmậtvàsẽđượccủngcốhơnkhichiasẻvớinhaunhữngthôngtinriêngtư,bímật?TrẻVTNhiểuđượcbaonhiêuvềviệchưởngứngvà lắngnghesẽcải thiện tìnhbạn;vềviệccầnphảithếnàomớitrởthànhthủlĩnh?HãynghĩlạithờiVTNcủabạn.Bạnrànhrẽcácvấnđềxãhộiđếnmứcnào?Bạncónhậnthứcđượcvaitròcủalờinóitốtđẹpvàtínhtươngđồngsẽquyếtđịnhsựnổitiếngvàtìnhbạn?Trongkhirấtcóthểbạnđãkhôngnhậnbiếtgìvềnhữngyếu tốấy, thìnhiềungườikhácđãnổi tiếngvàduy trìđược tìnhbạn thânthiếtnhờsửdụngthànhthạochúng.

Xéttừviễncảnhnhậnthứcxãhội,nghiêncứucủaDodge(1998)khẳngđịnhtrẻvàtrẻVTNgặpkhókhăntrongquanhệbạnĐTLlàvìhọthiếunhữngkỹnăngnhậnthứcxã

hộithíchhợp.Quađócũngxácđịnhđượctrẻtraigặphoặckhônggặpvấnđềthíchnghi;đồng thờiđánhgiánhữngquy trìnhhaykỹnăngnhận thứcxãhội.Điềunàybaogồmnhữngkhảnăngcủatrẻtrainhư:tìmravàđánhgiáảnhhưởngcủanhữnggiảiphápkhácnhau cho những vấn đề giả thuyết đặt ra; tự diễn đạt và ước lượng sự tự diễn đạt củamình.Sovới trẻ traigặpvấnđề thíchnghivớibạnĐTL thì, trẻ traikhônggặpvấnđềthíchnghithườngđềxuấtranhiềugiảipháphơn,quyếtđoán,chínchắnvàíthunghănghơn.Họcũngđưaranhiềukếhoạchthíchứnghơn.Vídụ,nhữngtrẻtrailớp6cóvịthếtiêu cực trong quan hệ bạnĐTL ít đề xuất các giải pháp khác nhau và ít có những kếhoạchthíchứnghơnnhữngtrẻcóvịthếtíchcực.

Trongmộtnghiêncứutrẻlớp6vàlớp7,Wentzel&Erdley(1993)chứngminhkiếnthứcvềnhữngchiếnlượckếtbạnthíchhợplẫnkhôngthíchhợpliênquantíchcựcđếnnhữnghànhviđượcxãhộivàbạnĐTLchấpnhận;vàliênquantiêucựcđếnnhữnghànhvixãhộikhôngchấpnhận.Bảngdướiđâyliệtkênhữngchiếnlượcấy:

Nhữngchiếnlượckếtbạnthíchhợp

Giaotiếp thântình

Họcvềbạn:hỏi tên, tuổi,nhữnghoạtđộngưa thíchnhấtcủabạn.Lờimởđầuđúngphéptắc:tựgiớithiệu,mởđầucuộcđàmthoại,mờilàmgìđó.

Tỏradễmến Tỏradễmến,tửtế,nhạycảm.

Hànhvi đượcxã hộicôngnhận

Trung thựcvà tỏrađáng tincậy:nóisự thật,giữ lờihứa.Tỏrarộng lòng,chiasẻ,hợptác.

Tựtrọng vàtôntrọngngườikhác

Tôn trọng người khác, có phong thái đúngmực: lịch sự, phong nhã, lắngnghengườikhácnói.Cótháiđộvàtínhcáchtíchcực:cởimởvớingườikhác,thânthiện,cóóckhôihài.Làchínhmình.Tôđiểmthanhdanhchomình:sạchsẽ,ănmặcgọngàng,cóhànhvitốt

Thểhiện sựnâng đỡvề mặtxãhội

Sẵnlòngtrợgiúp:giúpđỡ,đưaralờikhuyên,tỏrasănsóc.Cùngthamgianhữnghoạtđộng:cùnghọchànhhayvuichơi,ngồikềbênngườikhác, thamgiakếtnhóm.Đềcaongườikhác:khenngợihọ.

Chiếnlượckhôngthíchhợpchoviệckếtbạn

Hunghăng,cônđồ

Tỏrabấttôntrọng,coithường,hànhvixấu:khôngcôngbằng,khôngthôngcảm,lợidụngngườikhác,chửithề,thôlỗ.Táchrời,khônghợptác:khôngmờiaicùng làmgì,khôngđếmxỉa tớingườikhác,xacáchhọ,khôngchiasẻhaygiúpđỡhọ.Bôinhọthanhdanhvàcảmxúccủahọ:ngồilêđôimách,tungtinđồnnhảm,làmngườikhácbốirối,chỉtríchhọ.

Tựbộc lộ,phôdiễnmộtcáchtiêucực

Íchkỷ, chỉnghĩđếnmình:kiêucăng,đuađòi,ghen tị,phô trương,khoáctoác,kybochomình.Keokiệt,cótháiđộhayảnhhưởngxấu:thôlỗ,hungdữ,bủnxỉn,haycaucó,giậndữ,hayphànnàn.Tựlàmốthanhdanh:hànhđộngngungốc,nôngnổi,quấyrối,bẳngắt.

Hànhvixãhộikhôngchấpnhận

Hunghăngthểxác:đánhnhau,khạcnhổ,gâythươngtíchchongườikhác.Hunghănghoặckhốngchếkìmkẹpngườikhácbằnglời:quáttháongườikhác,chọcquê,chửirủa,tỏrakẻcả.Khôngtrungthực:khôngtrungthành,nóidối,ăncắp,lọclừa,tiếtlộbímật,khônggiữlờihứa.Viphạmnộiquytrườnghọc:bỏhọc,cúptiết,uốngrượu,dùngmatúy.

ChúngtahãyxemxétcáchxửlýthôngtinxãhộicóthểtácđộngđếnmốiquanhệbạnĐTLnhưthếnào.Vídụ; tìnhhuốngmộtbạnvôtìnhvấpngãvàlàmvănglynướcngọtrakhỏitaymộtcậubé.Cậutahiểulầmsựvachạmnàylàtấncông,làkhôngthânthiệnnênhùnghổtrảđũalạingườibạnkia.Nhữngvachạmkiểunàycứlặplại thìcácbạnĐTLsẽdầncảmnhậncậubélàcóthóiquenhànhxửthiếuhợplý.KennethDodge(1983)chorằngtrẻtrảiquanămbướctrongviệcxửlýthôngtinvềthếgiớixãhội:giảimãnhữngtínhiệuxãhội,diễngiải,tìmkiếmcáchphảnhồi,lựachọnmộtcáchphảnhồitốiưu,vàhànhđộng.ÔngkhámphárằngnhữngtrẻtraihunghănghaycảmnhậnhànhvicủangườikháclàgâyhấntrongkhirấtmơhồvềsựcốýcủabạnĐTL.VàkhitìmmanhmốiđểquyếtđịnhsựcốýcủabạnĐTL,cáccậubéấythườnghoạtđộngnhanh,hấptấp,ít hiệu quả, và ít đối chiếu hơn trẻ không hung hăng.Điều này được tin làmột trongnhữngnhântốnhậnthứcxãhộiliênquanđếnsựxungđộtgiữatrẻvàtrẻVTN.

QUY LUẬT ĐIỀU CHỈNH CẢM XÚC TRONG MỐI QUAN HỆ BẠN ĐỒNGTRANGLỨAKhảnăngđiềuchỉnhcảmxúcđóngmộtvai trò rấtquan trọng trongquanhệbạn

ĐTL thành công.Cánhânđầy tâm trạng, có cảmxúc tiêu cựchaybị bạnĐTL từ chốihơn,trongkhicánhâncócảmxúctíchcựcthườngnổitiếnghơn.TrẻVTNcókỹnăngtựđiềuchỉnhhữuhiệucó thểđiềuchỉnh sựbiểu lộ cảmxúc trongnhững tìnhhuốnggợiphátcảmxúcmạnh,trongkhibạnĐTLkìmkhôngđượcbènnóibuộtrađiềugìđótiêucực.Trẻbịtừchốihayđưaranhữngcửchỉtiêucựctrongtìnhhuốngkíchđộnghơntrẻnổitiếng.

CÁCCHIẾNLƯỢCKẾTHỢPĐỂNÂNGCAOKỸNĂNGXÃHỘI

Chiếnlượckếthợp,ámchỉtớiviệchuấnluyện,liênquanđếnviệckếthợpsửdụngnhữngkỹthuậthơnlàdùngmộtbiệnphápđơnlẻnhằmnângcaokỹnăngxãhộicủatrẻVTN.Mộtchiếnlượckếthợpbaogồmsựhướngdẫn,tuyêntruyềnhayđưaranhữngmẫukỹnăngxãhội thíchhợp; thảo luận, tranh luậncũngnhư tăngcường thựchànhchúngtrongcáctìnhhuốngxãhộithực.Trongmộtnghiêncứu,cáchọcsinhcóítbạnbèđượcchọnravàđượchuấnluyệntheocáchnhằmcóniềmvuivớibạnĐTL.Nhữnghọcsinh“khôngnổitiếng”nàyđượckhuyếnkhíchthamgianhiệttình,thểhiệnsựquantâmđếnngườikhác,hợptácvàduytrìsựgiaotiếp.MộtnhómhọcsinhĐTLkhác(cũngcóítbạnbè)cũngđượchướngvàocáckinhnghiệmquanhệĐTLnhưngkhôngđượchuấnluyệnđặcbiệtđểnângcaochiếnlượcquanhệbạnĐTL.Kếtquảchothấycósựhuấnluyệnthìhiệuquảhơn– thànhviêncủanhómđượchuấn luyện thểhiệnnhiềukhảnăngxãhộihơnsovớinhómkhôngđượchuấnluyện.

Nhiềunỗlựcdạykỹnăngxãhộicũngsửdụngnhữngchiếnlượckếthợp.Theomộtnghiêncứu,trẻVTNtuổihọccấpIIđượcchỉdẫncáchnângcaotínhtựchủ,đốiphóvớistressvàgiảiquyếtcácvấnđềxãhội.Giáoviênđưa ramột tìnhhuốngrắc rối rồi làmmẫuchohọcsinhthựchiệntheosáubướcsau:

–Dừnglại,bìnhtĩnhsuynghĩtrướckhihànhđộng.–Xemxétkỹvấnđềvàcảmnhậnxemmìnhcảmthấyrasao.–Đặtramộtmụcđíchtíchcực.–Nghĩđếnnhiềugiảipháp.–Lênkếhoạchvàdựkiếntrướcnhữngkếtquả.–Bắttayvàothựchiệnkếhoạchtốtnhất.240trẻVTNthamgiachươngtrìnhnàyđãnângcaođượckhảnăngtìmcácgiảipháp

hợptácchovấnđề.Giáoviênghinhậnrằngsaukhitheochươngtrìnhnàyhọcsinhđãcảithiệnđượccácquanhệxãhộitronglớphọc.Mộtnghiêncứukhác,cáctrẻtraivàtrẻgái thuộcnhữngvùngcó thunhập thấpởNewJerseyđượcbướngdẫncáchđưaracácquyếtđịnhxãhội,tựchủvàhiểubiếtvềđộinhóm.Sosánhvớinhữngemkhôngđượchuấn luyện thì nhữngem thamgia chương trìnhnhạy cảmhơnvới cảmxúc củangườikhác,quantâmhơnđếnhậuquảtừhànhđộngcủamình,cóthểphântíchtìnhhuốngrắcrốivàhànhđộnghợplýhơn.

Chươngtrìnhhuấnluyệnkỹnăngxãhộinóichungthànhcôngđốivới trẻkhoảng10 tuổi trởxuốnghơn làvới trẻVTN.Danh tiếngbạnĐTL trởnênphổbiếnhơndướidanhnghĩalàđộinhóm;vànhómbạnĐTLtrởnênnổibật,rõrệthơntrongthờiVTN.Thậmchíkhi trẻVTNphát triểnnhữngkỹnăngmớivàcócáchquanhệđúngđắn, thìbạnĐTLcủahọvẫnkhôngthayđổicáchđánhgiávềhọ.Trongnhữngtrườnghợpnhưvậythìsựcanthiệpđểthayđổilàrấtcầnthiết.Mộtchiếnlượccanthiệpthíchhợplàhuấnluyệnnhómhợptác.TrẻvàtrẻVTNsẽhướngđếnmụcđíchchunghứahẹnsựthayđổi

danhtiếng.Hầuhếtcácchươngtrìnhnhưvậyđượcthựchiệntrongbốicảnhlớphọc,tuynhiênvẫncóthểápdụngtrongnhữngbốicảnhkhácnhưthamgiatròchơivậnđộnghaychơicácmôn thể thaocầnsựhợp táchầu làm tăngkhảnăngchiasẻvàcảmgiáchạnhphúc.MộtsốtròNintendovàtròchơiđiệntửcũngđòihỏisựphốihợptừngườichơi.

VẤNĐỀĐEDỌA,BẮTNẠTRấtnhiềuhọcsinhlànạnnhâncủahànhđộngdọanạt.Theomộtkhảosátgầnđây

vềvấnđềdọanạttạicáctrườngcấpIIởNamCalorina,cứ4họcsinhthìcó1emchobiếtmìnhbịbắtnạtvài lần trongkhoảngthờigianba tháng;1 trên10embịbắtnạt thườngxuyên(ítnhất1lần/tuần).

Nạnnhânbịbắtnạtthườngcónhữngđặcđiểmnhấtđịnh:họthườngcóchamẹluônđòihỏi,bắtngườikhácphảichịuđựngmìnhvàkhôngthôngcảmvớiconcái.NhữngmốiquanhệgầngũigiữachamẹvàconcáicũngliênquanđếnmứcđộlànạnnhâncaohaythấptrongđámbạnĐTLởtrẻtrai.Mốiquanhệgầngũivàtháiquávềmặtcảmxúcgiữachamẹvàcontraicóthểlàmgiảmsựpháttriểntínhquyếtđoánvàđộclập;cóthểpháttriểntínhhoàinghi, tựtyvàlolắng,điềubịcholàyếuđuốikhithểhiệnởtrongnhómbạntrai.NghiêncứucủaOlweus(1980),đốivớicảkẻbắtnạtlẫnnạnnhân,kinhnghiệmvớichamẹcócanhệvớimốiquanhệbạnĐTL.Chamẹcủakẻbắtnạtthườnghắthủi,độcđoán,hoặcmặckệ,chophéptháiđộhunghăngcủacontrai; trongkhichamẹcủanạnnhânthườnghaylolắngvàtựvệquámức.Theomộtnghiêncứukhác,trẻlớp3vàlớp6gặpvấnđềnộitâm(haylolắngvàcocụm),cóthểtrạngyếu,bịbạnĐTLtừchốithườngtrởthànhnạnnhânnhiềulần.Tuynhiên,nhữngtrẻđósẽítbịbắtnạthơnkhicóbạnbèthânthiếtchechở.

Nạnnhânbịbắtnạtcóthểphảichịuđựngnhữngảnhhưởngngắnhạnlẫndàihạn.Ngắnhạn,họcó thểchánnản,mấthứng thúhọc tập,hoặc thậmchí tránhđến trường.Ảnhhưởngcủasựbắtnạtcó thểkéodàiđến lúc lớn.Mộtcuộcnghiêncứugầnđâyvềnhữngnạnnhânnambịbắtnạtsuốtthờithơấuchothấy,ởđộtuổi20,họchánnảnhơn,cólòngtựtrọngthấphơnnhữngngườikhôngbịbắtnạt.Việcbắtnạtcóthểdẫnđếncácvấnđềnghiêmtrọngởcảngườibắtnạtlẫnnạnnhân.Khoảng60%trẻtrailàkẻbắtnạthồihọcphổthôngkhiởđộtuổi20cóítnhấtmộtlầnphạmtội(khoảng1/3sốđócóbalần phạm tội hay hơn) –một tỉ lệ cao hơn nhiều so với trẻ không có hành vi dọa nạtngườikhác.Giáoviêncóthểsửdụngvàichiếnlượcsauđâynhằmgiảmvấnnạnbắtnạttrongtrườnghọc:

–Chonhữngemlớn tuổihơnlàmngườigiámsátvấnđềbắtnạtvàcan thiệpmỗikhisựviệcdiễnra.

– Thiết lập nội quy và hình phạt chống lại vấn đề bắt nạt và phổ biến cho toàntrườngđềubiết.

–Thànhlậpnhómbạnhữuchonhữngemthườngbịbắtnạt.

–Kết hợphànhđộngvới trườnghọcvà các tổ chức cộngđồng liênquanđến trẻVTNtrongnhữngchươngtrìnhchốngnạnbắtnạt.

ThếgiớibạnĐTLlàmộttrongnhữngkiếnthứcluônthayđổi–từngngàytừnggiờtrẻVTNcóquanhệvớinhữngngườihoàntoànchưaquenbiếtvànhữngngườihọbiếtrõ.ĐếnđâybạnĐTLchuyểnbiếnthànhdạngkhác:tìnhbạn.

TÌNHBẠNTầmquantrọngcủatìnhbạntrongsựpháttriểncủatrẻVTNđượcminhhọaqualời

môtảcủamộtbégái13tuổi:“Côbạnthâncủaemrấtđángyêu.Bạnấyrấtthànhthậtvàemtuyệtđốitintưởngbạnấy.Emcóthểthổlộvớibạnấynhữngbímậttậnđáylòngvàembiếtrằngkhôngaikhácsẽbiếtđiềuđó.Emcũngcónhiềubạnkhác,nhưngbạnấylàbạn tốtnhất củaem.Tụiemquan tâmđếncảmxúccủanhauvàkhôngmuốn làm tổnthươngnhau.Tụiemgiúpnhaugiảiquyếtvấnđề.Tụiemđặtnhữngbiệtdanhvuinhộnchongườikhácvàcườikhúckhíchvớinhau.Tụiemcùngliệtkênhữngchàngtraihấpdẫnnhất,xấuxínhất,vàngớngẩnnhất…Mộtsốđiều tụiemchỉchiasẻvớinhaumàkhôngchiasẻvớingườikhác”.

TẦMQUANTRỌNGCỦATÌNHBẠNTheoGottman(1987),tìnhbạncủatrẻVTNđảmnhiệmsáuchứcnăngsauđây:1.Đồnghành–đemlạichotrẻVTNmộtđốitácquenthân,luônsẵnsàngdànhthời

gianởbênhọvàcùnghọthamgiacáchoạtđộng.2.Kíchthích–đemlạinhữngthôngtinthúvị,sựhàohứnglàsựvuithú.3.Nângđỡthểxác–đemlạithờigian,nguồnanủivàsựgiúpđỡ.4.Nângđỡbảnngã–đápứnglòngmongđợiđượcủnghộ,đemlạisựđộngviênvà

tínhiệuphảnhồigiúptrẻVTNduytrìấntượngrằngbảnthânmìnhlàngườicókhảnăng,hấpdẫnvàcógiátrị

5.Sosánhvềmặtxãhội–cungcấpthôngtinchotrẻVTNbiếtmìnhđangđứngởđâusovớingườikhác;vàliệumìnhcóđanghànhxửtốthaykhông.

6.Tìnhthân/sứcảnhhưởng–đemlạichotrẻVTNmốiquanhệấmáp,gầngũivàđángtincậyvớicánhânkhác,mốiquanhệcầnđếnsựcởimởcủabảnthân.

ÝKIẾNCỦASULLIVANHarryStackSullivan(1953)lànhàlýluậncóảnhhưởngnhấtkhibànluậnđếntình

bạnđốivớitrẻVTN.Theoông,trongthờiđầuVTNtìnhbạnthânthiếtcótầmquantrọngvềtâmlýrất lớn.Tráingượchẳnvớicácnhàphântíchtâmlýhaynhấnmạnhđếnmốiquan hệ chamẹ–con cái, Sullivan tranh luận rằng bạnĐTL cũng đóng vai trò hết sứcquantrọngtrongviệcđịnhhìnhsựsungmãnthểxác–tinhthầnvàsựpháttriểncủatrẻ.Vềphươngdiệnsungmãn,ôngchorằngtấtcảmọingườiđềucómộtsốnhucầuxãhộinềntảngbaogồmnhucầuvềsựyêuthương(gắnkếtantoàn),sựhợptácvuivẻ,sựchấp

nhậnvềmặtxãhội,tìnhthânvànhữngmốiquanhệgiớitính.Cácnhucầuđócóđượcthỏamãnhaykhông,chúngđềuxácđịnhtìnhtrạngsungmãnvềcảmxúccủachúngta.Vídụ,nếunhucầuhợptácvuivẻkhôngđượcđápứngthì tasẽbuồnchán, thấtvọng;nếunhucầuxãhộichấpnhậnkhôngđượcthỏamãnthìtasẽphảichịuđựngcảmgiáctựtyvềgiá trịbản thân.Vềphươngdiệnphát triển,bạnbècàngphụ thuộcvàoviệc thỏamãnnhữngnhucầunàytrongthờiVTN,vìvậynhữngkinhnghiệmthăng–trầmvớibạnbècàngđịnhhình trạng thái sungmãncủa trẻVTN.Cụ thể,Sullivan tin rằngnhucầutìnhthânrấtmãnhliệttrongthờiđầuVTN,thúcgiụcthiếuniêntìmkếtbạnthân.Ôngchorằngnếutìmbạnthânthấtbạitrẻsẽcócảmgiácđaukhổ,côđơnvàkèmtheosựgiảmsútgiátrịbảnthân.

NhiềunghiêncứuủnghộýkiếncủaSullivan.Vídụ,trẻVTNthânmậthơnvàcởimởhơntrẻnhỏtrongviệctiếtlộthôngtinriêngtư.TrẻVTNthừanhậnmìnhphụthuộcvàobạnĐTLnhiềuhơnvàochamẹđểthỏamãncácnhucầuđồnghành,khẳngđịnhgiátrịvàthânmật.Mộtphỏngvấntrẻtừ13–16tuổihằngngàytrong5ngàyđểbiếthọdànhbaonhiêuthờigianchomốiquanhệcóýnghĩavớibạnbèvàvớichamẹ.Kếtquả,trungbìnhmỗingàytrẻdành103phútchobạnĐTLsovới28phútdànhchochamẹ.Hơnnữa,mứcthântìnhcủatìnhbạnliênquanchặtchẽtớitìnhtrạngsungmãntrongthờiVTNhơnthờiđồngấu.TrẻVTNcó tìnhbạnhờihợthoặckhôngcóbạn thânnào thườngbộc lộcảmxúccôđộcvàuuẩnhơn,cảmthấylòngtựtrọngthấphơntrẻcótìnhbạnthânthiết.Theomột nghiên cứukhác, tìnhbạn thời đầuVTNcó thể dựđoánvề giá trị bản thântrongthờiđầutrưởngthành.

Sự gần gũi và tầm quan trọng ngày càng tăng của tình bạn kích thích trẻ VTNquántriệtnhữngkỹnăngxãhộiphứctạphơn.Nhìntừquanđiểmcủanhữngnhàcấutrúcpháttriểnđượcmôtảởchương5,tìnhbạntuổiVTNthểhiệnkhuônmẫuliênhệvớingườikhácmới-đượcmôtảlàkhuônmẫuthântìnhcânxứng.Trongthờiđồngấu,bạn thâncónghĩa làbạncùngchơiăný– trẻbiếtphốihợpchơiđùavàcókỹnăngthamgiatròchơingangnhautrênsânchơi.Ngượclại,tìnhbạntuổiVTNtiếntriểnởmứccaohơn,đòihỏiphảibiếtcáchbàytỏmìnhthíchhợp,cóthểnângđỡcảmxúcchobạnthân,cókhảnăngdànxếpxungđộthaybấtđồngýkiếntheocáchkhônglàmtổnthương tình bạn. Những khả năng này đòi hỏi nhiều kỹ năng phức tạp hơn về phốicảnh,thấucảmvàgiảiquyếtcácvấnđềxãhội.

Ngoàivaitròtraudồinhữngkhảnăngthíchnghi,hòanhậpxãhội,tìnhbạncònlànguồnanủiquantrọng.SullivanđặcbiệtnhấnmạnhcáchtrẻVTNđộngviên,vunđắpcảmgiácvềgiátrịbảnthânchonhau.Khinhữngngườibạnthânbàytỏsựthiếutựtinvànỗi tự ty cho nhau nghe, họ nhận thấy mình không việc gì phải xấu hổ hay “khácthường”.BạnbècũnglàđốitượngtâmtìnhquantrọnggiúptrẻVTNvượtquatìnhcảnhkhókhăn(nhữngvavấpvớichamẹhoặctanvỡmốiquanhệlãngmạn)bằngcáchủnghộvềcảmxúcvàđưaralờikhuyên.Tìnhbạncũngcóthểbảovệtrẻ“cónguycơcao”khỏibịbạncùngtuổibắtnạt.Vàbạnbècũngcóthểtrởthànhđốitáctíchcựctrongviệc

hìnhthànhchângiátrịbảnthân.Trongbiếtbaonhiêugiờcùngnhauchuyệntrò,bạnbèđóng vai trò như khung nền vững chãi cho trẻVTNkhámphá các vấn đề từ dự địnhtươnglaiđếnnhậnđịnhxãhộivàcácvấnđềđạođức.

WillardHartup (1996) nghiên cứumối quan hệ bạnĐTL suốt bốn thập kỷ và kếtluận: trẻvàtrẻVTNthườngxembạnbènhưchỗdựavềxãhộivànhậnthức.Ôngchorằng trẻcóbạn thânnhẹnhàng trảiquacácgiaiđoạnchuyển tiếp–nhưchuyển từcấptiểuhọclêncấpII–hơntrẻkhôngcóbạn.Chấtlượngtìnhbạncũngrấtđángquantâm.Tìnhbạnnângđỡgiữacáccánhâncókỹnăngxãhộithườngpháttriểnthuậnlợi,trongkhitìnhbạngâyáplựcvàmâuthuẫnthìkhông.TìnhbạnvàtầmquantrọngcủanóđốivớisựpháttriểnbiếnđổikhácnhaugiữacáctrẻVTN.NhữngđặcđiểmcủatrẻVTN,nhưtínhtình(dễtínhhaykhótính),cóthểảnhhưởngđếnbảnchấtcủatìnhbạn.

SỰTHÂNTÌNHVÀSỰTƯƠNGĐỒNGTrongquanhệtìnhbạn,sựthântìnhđượcđịnhnghĩatheonhiềucáchkhácnhau.

Nhìnchungnóđượcđịnhnghĩarấtrộnglàtấtcảmọithứgiúpmốiquanhệtrởnêngầngũihoặcmãnhliệthơn.Tuynhiêntronghầuhếtcáccuộcnghiêncứugầnđây,sựthântình trong anh bạn được định nghĩa bó hẹp là sự cởimở hoặc chia sẻ những ý nghĩriêngtư.Sốlượngkiếnthứcriêngtưvềcánhânngườibạncũngđượcxemnhưchỉsốthântình.NhữngpháthiệnđánglưuýtronghaithậpkỷgầnđâyvềtìnhbạntuổiVTNchothấysựthântìnhlàmộtkhíacạnhquantrọngcủatìnhbạn.Khiđượchỏihọmuốngìởmột người bạnhoặc làm thếnàođể xácđịnhngười bạn thân, trẻ thời đầuVTNthườngtrảlời:ngườibạnthânsẽchiasẻnhữngvấnđềvớihọ,hiểuhọvàlắngnghekhihọbàytỏsuynghĩvàcảmxúc.Trongkhitrẻnhỏkhinóivềtìnhbạnrấthiếmđềcậpđếnsựthânmật,cởimởvàhiểunhau.Trẻtừ13–16tuổiđềcaosựthântìnhtrongtìnhbạnhơntrẻtừ10–13tuổi.

TìnhbạngiữanữVTNcóthânmậthơntìnhbạngiữanamVTN?Khiđượcyêucầumôtảvềbạnthâncủamình,nữVTNhaynhắcđếncáccuộcnóichuyệnthânmậtvàsựtrungthựchơnnam.Họmôtảbạnthânkiểunhư“nhạycảmgiốngtôi”hoặc“đángtincậygiống tôi”.Thànhkiếnnằmđằng sau sựkhácbiệtgiới tínhnày lànữhướng tớinhữngmốiquanhệgiữahaicánhânvớinhauhơn.NamVTNkhôngkhuyếnkhíchviệcbàytỏvấnđềkhúcmắccủamìnhnhưmộtphầnbảnchấtnamtính,tranhđuacủađànông.Họdễbị tổn thươngkhibị gọi là “kẻyếuđuối”nếukhông thể tựgiải quyếtvấnđềvà sựthiếutựtincủamình.Tuynhiên,sựkhácbiệtvềgiớitínhđókhôngđúngvớitrẻVTNMỹgốcPhi.

TheomộtnghiêncứumạnglướitrẻVTNĐTL,nữsinhdễhòanhậpvàomạnglướixãhộiở trườnghọchơnnamsinh.Nữsinhcũngdễkếtbạnthân, lậpnhómbạnvàgianhập đội nhóm hơn nam.TrẻVTNđặc biệt đề cao lòng trung thành và sự trung thựctrongtìnhbạnhơntrẻnhỏ.NóivềbạnthâncủamìnhtrẻVTNthườngđềcậpđếnsựsẵnsàngủnghộhọtrướcnhữngngườikhác.Nhữnglờibìnhluậntiêubiểulà:“Bobsẽbênh

vựctôitrongcuộcẩuđả”,“Sallykhôngnóixấusaulưngtôi”hay“Jennifersẽkhôngbỏrơitôivìaikhác”.TheosựmôtảnàythìtrẻVTNnhấnmạnhsựràngbuộccủamộtngườibạntrongmộtnhómbạnĐTLlớnhơn.

Theo nghiên cứumạng lưới trẻVTNĐTL từ lớp 6 đến lớp 12, trẻVTNcẩn thậnchọnlựanhândanhbạnbèhơn.Ởlớp12,họítchọnbạnthânvàcũngítđượcchọnlàbạnthânhơn.Sựthậntrọnglựachọnnàycólẽlàdokỹnăngnhậnthứcxãhộicủahọđãtăng,chophéphọxácđịnhchínhxáchơnaithíchmình(vàmìnhthíchai).Mộtđặcđiểmcóảnhhưởnglớnkháccủatìnhbạnlà:suốtthờiđồngấuvàthờiVTN,bạnbènóichunglà tươngđồng–về tuổi tác, giới tính, sắc tộcvànhiềuyếu tố khác.Bạnbè thường cócùng tháiđộvề trườnghọc,cùngnguyệnvọngvềhọcvấn,cókhuynhhướngđạtđượcthànhtựungangnhau.Bạnbècũngthíchcùngloạinhạc,cócùngguvềmặtquầnáo,vàthíchcáchoạtđộnggiảitrígiốngnhau.Nếubạnbècótháiđộkhácnhauvềtrườnghọc,thìmộtngườitrongsốhọcóthểthíchchơibóngrổhoặcđimuasắmhơnlàlàmbàitậpvềnhà.Khingườinàykhăngkhăngđòilàmchoxongbàitậpvềnhàcònngườikiamuốnchơibóngrổ,thìmâuthuẫnđócóthểlàmgiảmtìnhbạnvàhaibêncóthểxadầnnhau.

TÌNHBẠNPHATRỘNNHIỀULỨATUỔIMặcdùhầuhếttrẻVTNpháttriểntìnhbạnvớinhữngcánhângầntuổimình,vẫn

cótrẻkếtbạnthânvớingườinhỏhoặclớntuổihơnmình.Ngườita,đặcbiệtlàchamẹ,thườngrất losợ rằng trẻVTNcóbạn lớn tuổihơncó thểbị lôikéovàocáchoạtđộngphạmpháphoặccóquanhệ tìnhdụcsớm.Cácnhànghiêncứucôngnhận trẻVTNcóquanhệvớingườilớntuổihơnthườngdínhlíuvàocáchànhviđóhơn;nhưnghọkhôngxácđịnhđượcđólàdotrẻVTNlớnhơndẫndắttrẻnhỏtuổihơnđếncáchànhvisailạc,haydotrẻVTNnhỏtuổihơnđãtựngảvềnhữnghànhvisailạctrướckhipháttriểntìnhbạnvớingườilớnhơn.Theomộtnghiêncứudàihạnnhữngtrẻgáilớp8năm1988,trẻgái trưởng thành sớm thườngphát triển tình bạnvới các cô gái lớn tuổi hơnnhưng lạitươngđươngvềsinhlý.Dosựliênkếtnàymànhữngtrẻgáitrưởngthànhsớmdễsavàocáchànhvisailệchnhưtrốnhọc,uốngrượu,trộmcắphơncáctrẻđồnglứa.Mặtkhác,trẻgáitrưởngthànhsớmdễdàngcóconvàítchúýđếnnghềnghiệpvàhọcvấnhơntrẻtrưởngthànhchậm.Nhưvậyxemrachamẹcólýdochínhđángđểlưutâmkhiconmìnhthânthiếtvớingườilớntuổihơn.

NHỮNGNHÓMBẠNTUỔIVỊTHÀNHNIÊNTrongthờiVTNcủamình,hẳnbạnđãtừnglàthànhviêncủamộtnhómchínhthức

(độibóngrổ,độingànhnghề,độiHướngđạosinh,hộisinhviên…)hoặckhôngchínhthức(nhómbạncùngtuổi,nhómbạncùnghọctập…)nàođó.NghiêncứuvềnhómtrẻVTNthườngtậptrungvàochứcnăngcủanhóm,cáchthứchìnhthànhnhóm,sựbiếnđổivềvănhóa,độinhómvàcáctổchứcthanhthiếuniên.

CHỨCNĂNGVÀCƠCẤUHÌNHTHÀNHVÀTỔCHỨCNHÓMTạisaomộttrẻVTNthamgiamộtnhómhọctập,đoànđội?Nhómnhàthờ?Mộtđội

thểthao?Mộtđộinhómxãhội?NhómmàtrẻVTNthamgia(ởgiađình,trườnghọc,câulạcbộ,độinhóm)thỏamãnnhữngnhucầucánhânhọ,tưởngthưởnghọ,cungcấpthôngtin,nângcaolòngtựtrọng,vàtạochohọchângiátrị.TrẻVTNgianhậpnhómcóthểlàvìnghĩrằngnhómđóthúvị,hàohứngvàthỏamãnnhucầuhộinhậpvàđồnghànhcủahọ;họcóthểgianhậplàvìsẽcócơhộinhậnphầnthưởng–cảvềvậtchấtlẫntinhthần.Vídụ,trẻVTNcóthểgặtháiđượcuytínvàthanhdanhdolàthànhviêntronghộiđồngsinhviêncủatrường.Nhómcũnglànguồncungcấpthôngtinquantrọng.Nằmtrongmộtnhómhọctập,trẻVTNbiếtđượccácchiếnlượchọctậphiệuquảvànhữngthôngtingiátrịvềcáchlàmkiểmtra.

Bấtcứnhómnàonóichungcũngcóhaiđặcđiểm:tiêuchuẩnvàvaitrò.Tiêuchuẩnlànhữngluậtlệápdụngchotấtcảthànhviêncủanhóm.Vídụ,mộthội

danhdựnọđòihỏicácthànhviênphảicóđiểmtrungbìnhlà3,5.Mộttrườngkiacóthểyêucầunamsinhkhôngđểtócdàiquácổáosơmi.Mộtđộibóngđáyêucầucáccầuthủphảitậptạtrongkhoảngthờigiangiữahaimùabóng.

Vaitrò là những vị trí cụ thể trong nhóm, được điều hành bởi các luật lệ và nỗimongchờ.VaitròxácđịnhtrẻVTNphảicưxửthếnàotrongvịtrícủamình.Tronggiađình,chamẹ,anhchịemruộtôngbàđềucónhữngvaitrònhấtđịnh,khácnhau.Trongđộibóngđá,mỗicầuthủchốtgiữmỗivaitròkhácnhau:tiềnvệgiữa,tiềnvệtrungtâm,tiềnđạo,hậuvệ,thủmôn.

TrongmộtnghiêncứukinhđiểnvềvềcáchthứchìnhthànhnhómcủatrẻVTN,nhàtâm lýxãhộihọcMuzaferSherif (1961)đưamộtnhóm trẻ trai11 tuổiđếnmột trạihèmang tên “Hang động Robbers” ở Oklahoma. Các cậu bé được chia làm hai nhóm –nhóm“Rắn chuông” và nhóm“Đại bàng” (trên áo sơmimangphù hiệu hình con rắnchuônghoặcđạibàng).Sựhìnhthành,cơcấutổchứcnhómđượccổsúyquahìnhthứctổchứcthiđuagiữahainhóm.Trongtuầnđầutiên,nhómnàygầnnhưkhôngbiếtđếnsựtồntạicủanhómkia.Gầncuốituầnđầu,hainhómmớibiếtsựcómặtcủanhau.Phảimấtmộtítthờigianchonhữnglờiđàmthoại“chúngta–bọnhọ”banđầu:“Bọnhọkhôngnênởtrênsânbóngcủachúngta”,Mấyôngcó thấycáchmộtđứa trongchúngnórìnhrậpquanhđây?”.Khitổchứccáctrậnthiđấubóngchày,bóngđá,gồngtayvàkéocogiữahainhóm,Sherif cải trang thànhngười laocôngđểcó thểkínđáo theodõinhómRắnchuôngvànhómĐạibàng.Nhữnganhchịphụtráchđiềukhiển,giámsátvàlàmtrọngtàichocácsựkiệngiữahaiđội.Khiđộinàynhậnthấyđộikiachơixấuthìkếtquảlàbấtngờnổracáccuộcxôxát,ẩuđả,đốtcờcủanhau.Quansátthấynhữnghànhđộngmiệtthị,làmgiảmthanhthếcủanhaukhiđộiRắnchuônghếchmũilêntrời,khoáichíthưởngthứccảmgiácvượttrộihơnđộiĐạibàng.ĐộiRắnchuôngtựmôtảmìnhlànhữngchàngtraidũngcảm,kiêncườngvàthânthiện,trongkhigọicácthànhviênđộiĐạibànglàbọnhènnhát,ăngian.NgượclạiđộiĐạibànggánchođộiRắnchuônglàlũmaunướcmắt.

Sau khi lập nhómvà tranh tài giữa với nhau thì nhómRắn chuông và nhómĐại

bàngđãbiếnthànhhai“độiquân”đốilập.Sheriftìmcáchlàmgiảmsựđốingịchgiữahainhómbằngcáchtổchứcnhữngbuổitiếpxúckhôngcạnhtranhnhưngkhônghiệuquả.Hainhómchỉcóthểđạtđượcmốiquanhệtíchcựckhicảhaibuộcphảiphốihợpđểgiảiquyếtmộtvấnđềkhókhăn.Bamụctiêuphithườngđòihỏisựnỗlựcgiữahainhómlà:(1)cùnglàmviệcđểtìmnguồnnướcduynhấtchotrại,(2)đónggóptiềnđểmướnmộtcuốnphim,(3)phốihợpđểkéochiếcxetảicủatrạirakhỏicáirãnh.TấtcảnhữngtìnhhuốngnàyđềudoSheriftạora.

Ngoàiviệcđưacáccậubéđếntrạiđểkhámphábảnchấtcủaviệchìnhthànhnhóm,SherifvàcácđồngsựcònlacàtớimọingócngáchcácđườngphốđểtìmhiểucácnhómtrẻVTN.Trongmộtnỗlựcnhưvậy,nhữngngườiquansátthâmnhậpvàonhữngnơisinhviêntụtập.Họlàmquenvớimộtsốcậubévàtrởthànhbạncủahọbằngcáchnhưmuaquảbóngrổmớikhiquảbóngcũđãthủng.SaukhiđượccáctrẻVTNđóchấpnhận,họbắtđầuthuthậpthôngtinvềcáchđốithoạivàhoạtđộngcủatrẻVTN.Chiếnlượcđượcthựchiệntrongvàigiờvàsauđóhọghilạinhữnggìđãchứngkiến.

CácnamVTNthườnglàmgìkhihọtựtậptrunglạithànhnhóm?Sherifthấyrằng,mỗinhómmàhọnghiêncứuđều tốnnhiều thờigianđể tụ tập lạiđi loanhquanh”, tánchuyệnvàbôngđùa.Nhiềunhómbỏnhiềuthờigiantậphợplại,thảoluận,cùngthamgiacáchoạtđộngthểthaovàtròchơi.Ngoạilệduynhấtlànhữngnhómởtầnglớpthấphơntrongvùnglâncận.Xehơilàvấnđềchiếmhếtsuynghĩcủanhiềunhóm.Chodùcósởhữuxehơihaykhông,cáccậubévẫncứthảoluận,sosánhvàcatụngxehơi.Dùkhôngcóxehọvẫnbiếtmìnhthíchloạixenào.Họcùngđồngýrằngcóxehơilàđểchởbạngáiđichơi.TrẻVTNcóxethìsuốtngàyobếchiếcxebênnhữngngườibạncủamình.Phầnlớn thờigianhọchỉ láixevòngquanhđểngắmphốphườngvàđểmọingười trênphốngắmmình.

Nộidungcáccuộcđàmthoạicủanhữngchàngtrai thườngxoayquanhcáccôgái.Theođó,họmởrộngracáchoạtđộngliênquanđếntìnhdục.Họlậpkếhoạch,hồitưởngvà so sánhcáccôgái.Đặcbiệtđốivớinhữngnhóm trẻVTNcóđiềukiệnkinh tếcaohoặctrungbình,tìmkiếmcơhộiđivớimộtcôgáivàbảođảmmìnhcócuộchẹnhòvàocuốituầnlàhoạtđộngquantrọngcủanhóm.Mỗinhómdànhhầuhếtthờigianđểônlạicácsựkiệnđãquavàlậpkếhoạchchocáctròchơi,buổitiệc…sắptới.Vìvậy,chodùsựthậtlàcácchàngtrairấthay“điloanhquanh”,nhưnghọvẫnthườngnghiêmtúcthảoluậncáchđốiphóhoặcđươngđầuvớinhiềusựkiệnkhácnhau.NgườilớnđượcnhắctớitrongcáccuộcđàmthoạicủatrẻVTNnhưmộtnguồncungcấpchohọnhữngphươngtiệncầnthiết(nhưxehơi,tiềnbạc,dụngcụthểthao…);lànhânvậtcóquyềnchophéphaykhôngchophép;lànhữngtrởngạicầnphảivượtqua;vàđôikhilàsựràngbuộc.Mặcdùhoạtđộngcủamỗinhómnammỗikhácnhau,nhưngbảnchấtchungcủacáchoạtđộngnhómlạigiốngnhaurõrệt.Tấtcảcácnhómđềubậntâmđếnsựhàilòngcủanhau,đếnvấnđềtìmkiếmnơigặpgỡnhautáchxakhỏingườilớn,đếnvấnđềmốiquanhệvớingườilớnvàvớingườikhácphái,đếnnhữngphụtùngđikèmnhằmtrởthànhmộtngườiđànông

thựcthụ(xehơichẳnghạn).Hơnnữa,trongmọinhómSherifnghiêncứu,cácthànhviênđềukhôngbịngườilớn

trừngphạtmỗikhiphạmphảihànhvisai lạc–màphổbiếnnhất là liênquanđếnthứcuốngcócồn.Trongmộtnhómcóđiềukiệnkinhtếxãhộicaonhất,cácchàngtraithườnguốngrượuvàđôikhicóquanhệtìnhdụctráiphép,tổchứcnhữngbuổitiệcbênbểbơicócảnamlẫnnữởkháchsạnbằngcáchđăngkýgiả.Cácbuổitiệcđókhôngchỉcóuốngrượu bất hợp phápmà còn phá hoại tài sản công cộng. Các chàng trai tự trả tiền chonhữngtàisảnbịpháhoạimàthậmchíkhôngthôngbáobamẹhọbiết.

NHÓMTRẺNHỎVÀNHÓMTRẺVTNNhómtrẻnhỏkhácvớinhómtrẻVTNởvàikhíacạnhquantrọng.Thànhviêncủa

nhómtrẻnhỏthườnglàởcùngkhuphố,làbạnbèởtrườnghọcvàthườngkhôngchínhthứcnhưnhómtrẻVTN.ThờiVTN,phạmvinhómbạncókhuynhhướnglanrộngra–bạn bè nhóm khác hoặc không phải là láng giềng cũng hợp thành nhóm.Hãy nhớ lạinhữnghộiđồng thanh thiếuniên,độinhómcông tácxãhội,độibóngở trườngcấp II.Nếu bạn là thành viên của bất cứ nhómnào trong những tổ chức đó bạn sẽ thấy rằngchúngđược thành lập từnhiềucánhân trướcđóchưahềquenbiếthaygặpnhau; rằngchúnglànhữngtổchứcphatạphơnnhữngnhómbạnĐTLthờiđồngấu;vàrằngnhữngquy tắc và nội quy được thiết lập chặt chẽ hơn, có chính thức bầu hoặc chỉ định độitrưởnghaythủlĩnh.

MộtnghiêncứunổitiếngcủaDexter(1963)chỉrarằngnhữngthànhviênkhácpháitrongnhómsẽtănglêntrongnhómtrẻVTN.Ởthờicuốiđồngấutrẻtraivàtrẻgáivẫnchơitheonhómnhỏcùnggiớitính.ĐếnthờiđầuVTNcácnhómnhỏcùnggiớitínhbắtđầuhòatrộnvàovớinhau.Dầndần,cácthủlĩnhvàcácthànhviêncóvịthếcaođứngrathành lập các nhóm lớn hơn dựa vào nhữngmối quan hệ khác phái.Cuối cùng nhómhoàn toànmớigồmcảnam lẫnnữ rađời, thay thếchonhómcũcùngphái.Cácnhómkhácpháilạigiaoduvớinhautrongnhữnghoạtđộnghộiđoànrộnglớnhơn–chẳnghạnnhưởdạvũ,ởhộithao.ThờicuốiVTN,hộiđoàndầntanbiếnkhinhữngcặpđôixuấthiệntrongnhữngmốiquanhệnghiêmtúchơnvàcókếhoạchlâudàihơn,gồmcảđínhhônvàtiếntớihônnhân.

SỰBIẾNĐỔITHEONỀNVĂNHÓAVÀSẮCTỘCNhững “trại” dân cư hay nhữnggia đình trung lưuở ngoại ômà trẻVTN lớn lên

cũngảnhhưởngđếntínhchấtcủacácnhómbạn.Vídụ,nhómcóđiềukiệnkinh tế–xãhội thấphơntỏrahunghănghơnvới trẻcóđiềukiệnkinhtế–xãhội thấp,nhưnglại íthung hăng với bạn cùng lớp hay với nhóm có điều kiện kinh tế–xã hội trung bình.Ởnhiềutrườnghọc,nhómbạnĐTLchiarẽtheođiềukiệnkinhtế–xãhộivàsắctộcrấtdữdội–đòihỏi thủ lĩnh trongnhững tổchứcchính thứcphải làngười thuộcsắc tộcnhấtđịnh.Đội thểthaolàmộtvídụđiểnhìnhvềtrẻVTNMỹgốcPhibịđốixửdướicơtrẻVTNđiềukiệnkinhtế–xãhộitrunglưudatrắng.

Dânthiểusố,đặcbiệtlàdânnhậpcưlệthuộcvàonhómbạnĐTLnhiềuhơndândatrắng,nhấtlàkhichamẹchúngkhôngthànhcôngtrongsựnghiệp.Dântịnạnthìkhaokhátlàthànhviênnhómcònmãnhliệthơnnữa.Trongmộtsốnềnvănhóa,trẻnhỏđượchướngvàocácnhómĐTLmộtthờigiandài.Chẳnghạn,nềnvănhóaMuriancủangườidađỏ,trẻtrailẫntrẻgáisốngtrongnhữnggiáoxứtừlúc6tuổiđếnkhilậpgiađình.Đólànhữngthánhđịatôngiáo,nơimọithànhviênđềucốnghiếnchocôngviệcvàtinhthầnhòahợp.Trẻnhỏlàmviệcchochamẹvàchamẹthuxếpchuyệnhônnhânchochúng,đểrồisaulễcướichúngsẽphảirờikhỏigiáoxứ.

ĐỘINHÓMHầuhếtnhómbạnĐTL trong thờiVTNđượcxếpvàomột trongba loại sau: tình

bạngiữacáccánhân,hộiđoànvàđộinhóm.HộiđoànlàđơnvịđượcxáclậplỏnglẻonhấtvàítmangtínhcánhânnhấttrongxãhộibạnĐTLVTN.Cácthànhviêncủanógặpnhauthườngdocócùngsởthíchvềmộthoạtđộngnàođó.Vídụ,họlậphộitừnhữngbuổitiệctùnghaytừnhữngdạvũtoàntrường.Độinhómnhỏhơnvềquymônhưngcácthànhviênthântìnhhơnvàgắnbóhơnhộiđoàn(tuylớnhơnvềtổchứcnhưnglạiítthântìnhhơn).Ngượclạivớihộiđoàn,thànhviêncủanhómbạnthânvàđộinhómtụlạilàdohọcósựhấpdẫnlẫnnhau.

Sựtrungthànhvớiđộinhóm,câulạcbộ,tổchứcvàđộithểthaocósứcmạnhbaotrùmlêncuộcsốngcủatrẻVTN.Chângiátrịcủanhómthườngquantrọnghơnchângiá trị cá nhân. Lãnh đạo nhómđặt thành viên vào vị trí xung đột đạo đức đáng kểbằngnhữngchấtvấnkiểu:“Điềugìquantrọnghơn,mậtmãcủachúngtahaychamẹbạn?”;“Bạnđangđitìmchínhmìnhhayđitìmthànhviênnhóm?”.Nhữngdanhhiệunhưanhcảhaychịhaiđôikhitrởnênquenthuộcvàxuấthiệnthườngxuyêntrongcáccuộcđàmthoạinộibộnhómvớinhau.Nhữngnhãnhiệuđó tượng trưngchosựgiaokèochặtchẽgiữacácthànhviênvàtạonênvịthếcaochomốiquanhệnhóm.NghiêncứucủaJamesColeman(1961)vềđộinhómvàhộiđoànVTNđượctríchdẫnkhánhiều.Họcsinhthuộc10trườngtrunghọcđượchỏivềchângiátrịcủahộiđoàntrongtrườnghọ.Họcũngđượcyêucầunêutênnhữnghọcsinhnổitiếngvànổibậtnhấttrongđộithểthaocũngnhưtrongnhữnghoạtđộngkhácởtrường.Kếtquả,namsinhlànhữngngườinổibậttrongđộithểthaovànữsinhlànhữngngườiđượcnổitiếng.Sốhọcsinhthôngminh,họcgiỏiítđượcnhắctớihơn.

Hãynhớlạinhữngnămthángtrunghọccủabạn–bạnđãthamgiahộiđoànhayđộinhómnào?Tấtnhiên,têncủacácđộinhómluônthayđổi,nhưngởcáctrườngtrunghọcMỹthườngcótừ3-6hộiđoànhayđộinhóm.ĐộinhómđượccholàđóngvaitròbảnlềtrongviệcduytrìlòngtựtrọngvàpháttriểncảmgiácvềchângiátrịcủatrẻVTN.NhiềunhànghiêncứukhẳngđịnhđộinhómgắnliềnvớilòngtựtrọngcủatrẻVTN.Rõràng,trẻtừ13–17 tuổixemviệc là thànhviênđộinhóm làquan trọngnhất;và trẻ thamgiađộinhómcó lòng tự trọngcaohơn trẻkhông thuộcđộinhómnào.NhómbạnĐTLlàmột“trạmtrungchuyển”giữasựlệthuộcvàochamẹởthờiđồngấuvàsựđộclập,sựthựcthi

và tựkhẳngđịnhmình thời trưởng thành.Việc chấpnhậnvàgianhậpđộinhóm là rấtquantrọngchoviệcduytrìkháiniệmtíchcựcvềbản thâncủa trẻVTNtrongsuốtgiaiđoạnchuyểntiếpdài.Điềuđócónghĩalà:cósựkhácbiệtgiữacácthànhviênnhómtùytheovịtríđộinhómhọthamgiatrongtôntytrậttựvịthếnhómbạnĐTL.Lậpluậnnàydựatrênniềmtinrằngcánhânthườngsosánhnhữngđónggópcủamìnhvớicủangườikhácđểđánhgiáxemýtưởnghaynéttínhcáchcủamìnhhoànhảorasao.

BradfordBrownvàJaneLohr(1987)quansátchângiátrịcủa221họcsinhtừlớp7tới lớp 12, những người liên quan đếnmột trong năm đội nhóm chính ở trường hoặckhôngđượcbạncùnglớpbiếtđếnvàkhôngthuộcbấtcứđộinhómnàoởtrường.Cácđộinhómđóbaogồm:vậnđộng (thiênvềgiỏi thể thao),nổi tiếng (đượcnhiềungườibiếtđến,dẫnđầucáccôngtácxãhội),bìnhthường(chiếmsốđông,khôngcógìnổibật),hútchích/ ngổ ngáo (dùngma túy hoặc phạmpháp), và vô danh (có kỹ năng xã hội thấphoặckémthôngminh).Lòngtựtrọngcủanhómvậnđộngvànhómnổitiếnglàcaonhất;thấpnhất lànhómvôdanh.Nhưngmộtnhóm trẻVTNkhông thuộcđộinhómnàocólòngtựtrọngcaotươngđươngnhómvậnđộngvànhómnổi tiếng–đólànhómnhữnghọcsinhđộclập,khôngđặtnặngviệclàmthànhviêncủamộtđộinhóm.Nênnhớ,nhữngdữkiện trêncó tươngquanvớinhau– lòng tự trọng làm tăngsựmongmuốn là thànhviênđộinhóm;vàthànhviênđộinhómlàmtănglòngtựtrọngcủacánhân.

Mộttrongnhữngyếutốchínhphânbiệtđộinhómtrongtiêuchuẩnnhómlàsựthíchứngvớitrườnghọc.Theomộtnghiêncứu9trườngtrunghọcởbờTâynướcMỹ,nhữngkhácbiệtvềđiểmhọctậpđượcthấyrõrệtgiữanhữnghọcsinhđạt thànhtíchcaonhất(“nhữngbộóc”)vànhữnghọcsinhcóthànhtíchthấpnhất(“nhữngconnghiện”).Tiêuchuẩncủanhữngđộinhómcụthểcó thểđặt trẻVTNvàonhữngquỹđạokhácnhauởtrường.Vídụ,thànhviêncủanhữngđộinhómcókhuynhhướngphạmphápthườngdễbỏhọcsớm.Cónhữngđộinhómkhuyếnkhíchthànhviêndùngmatúyvàquanhệtìnhdục.MộtnghiêncứuđãxácđịnhnămloạiđộinhómcủatrẻVTNlà:vậnđộng(thểthao),chấtxám(hamthíchviệchọc),suysụp(dễgặprắcrối),nổitiếng(thủlĩnh,thamgiacáchoạtđộngxãhội),chốngđối(khôngtuânthủcáctiêuchuẩn)vàbìnhthường(khôngcógìnổibật).Nhómsuysụpvànhómchốngđốidễhútthuốc,uốngrượu,dùngchấtkíchthíchhơn.Nhómchấtxámítcónguycơđónhất.Nhómvậnđộngdễcóquanhệtìnhdụcnhất.BradfordBrownkếtluậnvềđộinhómnhưsau:

Độinhómcóảnhhưởngkhônghoàntoàntiêucực.ĐộinhómxuấthiệntrongthờiVTNnhằmmanglạigiớitrẻchângiátrịtạmthờimàhọcóthểthíchnghitrênconđườngtiến tới chân giá trị hợp nhất hơn sau này trong quá trình phát triển. Theo nghiên cứu1000 trường trung học và trường cấp II vùngTrungTây củaBrown, bạnĐTL có ảnhhưởngmạnhnhấtkhi tácđộngđếnđiểmsốhọc tậpđếnviệchọchết trunghọcvàđếnthờigiandànhchobạnbècủahọcsinh.SựlôikéocủabạnĐTLđếnnhữnghànhviuốngrượu,dùngmatúy,quanhệtìnhdụcvànhữnghànhvicóhạichosứckhỏekháclàkhôngđángkể.

ĐộinhómcóảnhhưởngkhôngđồngnhấtlêntấtcảtrẻVTN.Độinhómkhôngchỉthayđổiởmốtquầnáo,kiểu tóc,hướngnghiệp, thịhiếuâmnhạc,hayvụ tậpở trườnghọcmàcònởnhữnghoạtđộngmangnhiềuhậuquảhơnnhưcốgắngởtrườnghayhànhviphạmpháp.Vìvậy,độinhómlà“bạn”haylà“thù”tùythuộcrấtnhiềuvàohộiđoàncụthểmàtrẻVTNliênquantới.TheoBrown,trongkhi1/3sốhọcsinhthamgiavàocáchộiđoànthìcũngnhiềuhọcsinhtáchhoàntoànkhỏiđộinhóm.

Độinhómdiễnrasự thayđổiphát triển.TrongnghiêncứucủaBrown,nhũngràocản ngăn trở việc chuyển từ đội nhómhay hội đoàn này sang đội nhómhay hội đoànkhácxảyraởlớp9mạnhhơnởlớp12;vàdễxảyravớihọcsinhcuốitrunghọchơnvớisinhviênnămnhấtđạihọc.

NHỮNGTỔCHỨCTHANHTHIẾUNIÊNNhững tổ chức cho giới trẻ có ảnh hưởng rất quan trọng lên sự phát triển của trẻ

VTN.ỞMỹcóhơn400tổchứctầmquốcgiađanghoạtđộng–baogồmcáctổchứcnghềnghiệp,nhữngtổchứctraudồikỹnăngsống,rènluyệnnhâncáchnhưHướngđạosinh,tổchứcchính trị, tổchứcdân tộc, tổchức tôngiáo…phụcvụgần30 triệu thanh thiếuniên.TrẻVTNthamgiacáctổchứcnàydễhòanhậpvàonhữnghoạtđộngcộngđồngkhilớnlênvàcólòngtựtrọngcaohơn,đượcgiáodụctốthơnvàtừnhữnggiađìnhkhágiảhơn.Làthànhviêncủacáctổchứctrên,trẻVTNcócơhộithựctậpnhữngkỹnănggiaotiếp, lập kế hoạch và tổ chức thực hiện quan trọng cho sự thành công sau này.Chínhnhữngtổchứcnàyđưaranhữnghoạtđộngsau–giờ–họcmàtrongđótrẻVTNthiết lậpnhững mối quan hệ tích cực với bạn ĐTL và với người lớn. Nghiên cứu riêng ởMinneapolis, có 350 chương trình, trung bình mỗi chương trình cho 87 trẻ VTN, thếnhưng1/3trẻVTNvàchamẹchorằngvẫnchưađủ.Tuynhiêncũngcó50%giớitrẻchobiếtmìnhkhôngthamgiabấtcứchươngtrìnhthanhthiếuniênnào;vàhơn40%khôngthamgiatrongnhữngthánghè.

Nhiều lý do giải thích việc học sinh cấp II không tham gia các tổ chức hay cácchươngtrìnhlàvìnhữnghoạtđộngởđóthiếusinhđộng,khônghấpdẫn,lôicuốn,thiếuphươngtiệnđilại,dokhôngbiếtđến,hoặckhôngđủkhảnăngthamgia,chamẹkhôngchophép.Vềphíachamẹ,họnêu lýdochính là tàichánhvàgiao thông.TrẻVTNrấtham thíchnhữnghoạtđộngkhảdĩgiúphọvunđắpmốiquanhệbạnĐTL.TrongkhinhiềutrẻVTNmuốncónhiềuchươngtrìnhkhôngchínhthứchaynhữngđịađiểmkhônggòbóthờigiansinhhoạt,đểhọcóthểthoảimái,tựdolựachọncáchoạtđộng;thìnhiềutrẻVTN lại có ý kiến trái ngược– thíchnhữnghoạt động chính thứcnhưhọc tập, tậpluyệnthểthao,khiêuvũ,tưvấn,rènluyệnkỹnăng.NgoàiracòncónhiềutổchứcdànhchotrẻVTNcónguycơbỏhọc,phạmpháp,nhiễmnhữngthóiquenxấuvànhữngnếpsốngkhônglànhmạnh.

NHỮNGMỐIQUANHỆHẸNHÒVÀLÃNGMẠNMặc dù nhiều trẻVTN cómối quan hệ xã hội thông qua những nhóm bạnĐTL

chínhthứchoặckhôngchínhthức,nhưngchínhquahẹnhòmànhữnggiaotiếpnghiêmtúcgiữahaipháimớidiễnra.ĐasốnamVTNcứsuốtngàybậnrộnvớicâuhỏilolắngxemliệumìnhcónêngọiđiệnhỏithămmộtcôbạnvàrủcôấyđichơihaykhông–“Rủicôấytừchốithìsao?”,“Cònnếucôấyđồngýthìmìnhsẽnóigìtiếptheo?”,“Làmsaomàmìnhđưacôấyđikhiêuvũđượcnhỉ?Mìnhkhôngmuốnmẹdẫncảhaiđi!”,“Mìnhmuốnhôncôấynhưngnếucôấyđẩymìnhrathìlàmsao?”,“Mìnhphảilàmgìđểđượcởmộtmìnhcùngcôấy?”,Vềphíacáccôgáithìlạihaytựhỏi:“Nếumàkhôngaimờimìnhđikhiêuvũthìsao?”,“Mìnhsẽlàmgìnếucậutathửhônmình?”,“MìnhthậtsựkhôngmuốnđichơivớiBob.NhưngcólẽmìnhsẽđợithêmhaingàynữaxemBillcógọichomìnhhaykhông”.

TrongphầnnàychúngtasẽtậptrungvàonhữngmốiquanhệhẹnhòvàtìnhcảmlãngmạngiữatrẻVTNkhácphái.Dùtrảiquanhữngkinhnghiệmvàáplựckhácnhau,nhưnghọđềutrảiquanhữngnỗisợhãivàniềmmongchờgiốngnhưnhauvềmốiquanhệhẹnhò.ChúngtakhôngđềcậpnhiềuđếntrẻVTNđồngtínhluyếnáihay“haithì”(cómốiquanhệtìnhcảmvớicảngườicùngpháilẫnngườikhácpháivớimình).

CHỨCNĂNGCỦAMỐIQUANHỆHẸNHÒHẹnhò làmộthiện tượngmớixảy ra trongnhững thậpniêngầnđây.Nhữngnăm

1920,hẹnhòkhôngđượcbiếtđến,màchodùcótrongthựctếchăngnữathìvaitròchínhcủanóluônlànhằmmụcđíchlựachọnvàlấyvợ(chồng).Thờiđó,việc“hẹnhò”đượcchamẹ,nhữngngườiquyếtđịnhhoàntoàncácmốiquanhệkhácphái,điềukhiểnmộtcáchcẩn thậnvàkỹ lưỡng.Chamẹchọnbạnchơichoconcái trong thờiđồngấu;đếnthờiVTNcácbậcchamẹcũngthuxếp,mặccảvớinhauviệcchọnngườikhácpháichoconcáiđểquanhệnhưngườibạnđờisaunày.Thờinay,trẻVTNcóvaitròrấtchủđộngtrongquytrìnhhẹnhòvàchọnngườiđichơivới.Mụcđíchcủahẹnhòngàynaykhôngchỉlàtántỉnhđểtiếntớihônnhânmàcòncóítnhấttámmụcđíchsau:

1.Làmộthìnhthứcgiảitrí.TrẻVTNhẹnhòcảmthấyvuisướngvàthấynómanglạiniềmvuivàsựthưgiãnchomình.

2.Lànguồntạovị thếvà thànhtích.Mộtphầncủaquytrìnhsosánhxãhội trongthờiVTNbaogồmviệcđịnhgiá trị củangườimà trẻVTNhẹnhò: liệuhọ cóđẹpđẽ,thôngminh,nổitiếngv.v…haykhông.

3.Làmộtphầncủaquy trình thíchnghixãhội trong thờiVTN.Nógiúp trẻVTNhọccáchhòathuậnvớingườikhác;giúphọchỏinhữngkỹnănggiaotiếpvànhữnghànhvixãhội.

4.Làcơhộihọcvềtìnhthânvàthiếtlậpnhữngmốiquanhệđộcđáo,cóýnghĩavớimộtngườikhácphái.

5.Làbốicảnhđểthửnghiệmvàkhámphátìnhdục.6.Manglạisựđồnghànhthôngquaviệccùnggiaotiếpvàcùngchiasẻnhữnghoạt

độngtrongmốiquanhệkhácphái.7.Gópphầnhìnhthànhvàpháttriểnchângiátrị;giúptrẻVTNxácđịnhrõchângiá

trịcủamìnhvàtáchrờikhỏigiađình.8.Làmộthìnhthứclựachọnvàsànglọcbạnđời,vìvậynóvẫngiữduytrìmụcđích

tántỉnhbanđầucủanónhưthờitrướckia.NHỮNG HÌNH THỨC HẸN HÒ VÀ NHỮNG THAY ĐỔI TRONG SỰ PHÁT

TRIỂNLờimộtcôgáitrẻ:“Suốtnămlớp9vàlớp10emliêntụcyêucácanhlớntuổihơn

trongbanchỉhuyđoàntrường,nhưngemchỉnghĩnhiềuvềhọthôichứkhôngbaogiờhẹnhòvớihọcả.Họđãcóbạngáibằngtuổirồi.Nhữngcậubằngtuổiemthìnhútnhátvàkhờkhạo.Tronglớpemthuộcloạicao,năngnổ,ănmặcnổibật.Trongkhiemmườngtượng tình yêu diệu ảo là cùng dạo bước trong công viên thì chúng chỉ nghĩ tới chơigamesvớinghenhạcrock.Cũngcóvàianhtántỉnhem,nhưngemkhôngbaogiờthíchnhữngchàngtraithíchmình”.

Trongnhữngmốiquanhệlãngmạnbanđầu,nhiềutrẻVTNkhôngcóđộngcơtiếntớisựgắnkếthoàntoànhaynhucầutìnhdục,màxemđónhưmộttìnhhuốngđểthămdòxemmìnhhấpdẫn,lôicuốnđếnđâu,làmthếnàođểthiếtlậpmốiquanhệlãngmạnvớiaiđó,vàđể“làmmàu”vớibạnĐTLkháccoibọnhọnghĩgìvềviệcnày.ChỉsaukhitrẻVTNcảmnhậnđượcnhữngnănglựccơbảntrongquanhệvớiđối tác lãngmạnthìnhucầutìnhdụcvàgắnkếtmớinảysinhvàtrởthànhmụcđíchtrungtâmcủamốiquanhệnày.

Lúcmớibướcvàomốiquanhệlãngmạn,trẻVTNngàynaythườngtìmnguồnanủiởsốlượngvàbắtđầutụtậpvớinhauthànhnhữngnhómbạnkhácphái.Đôikhihọchỉđếnnhànhauchơi,láixetớikhuthươngxáhayđixemphim.MộtvàihìnhthứchẹnhòmớicủatrẻVTNlàbắtnối–haicánhântìnhcờgặpnhau,thườngchỉmộthayhailần,làđãhônnhauvàlàmtình.Gặpnhaucũnglàmộtdạnghẹnhòhờihợtnhưngkéodàilâuhơnlàbắtnối.TrẻVTNkhônggắnchặtvàomộtngười–trongkhiđang“gặp”ngườinàyvẫncóthểhẹnhòvớinhữngngườikhác.ĐichơilàdạnghẹnhòmàtrẻVTNngừnggặpnhữngngườikhácđểchỉgặpmộtngười.Đichơicóthểlàhẹnhòtheonhómhoặcriêngtư.MộtdạngmớixuấthiệngầnđâylàhẹnhòảoquaInternet.Mộtbégái10tuổitunglênmạngmộtmẩugiớithiệunhưthếnày:“Chào!Tôiđangtìmkiếmmộtbạntraiảo!Tôi10tuổi,tócnâu,mắtnâu.Tôithíchbơilội,chơibóngrổvànghĩrằngmèoconlàđángyêunhất!!!”HẹnhòảođặcbiệtphổbiếnởhọcsinhcấpII.Đếnlúchọvàotrunghọcvàcóthểláixethìhẹnhòmớitrởnênthựchơn.

ĐasốtrẻgáiMỹhẹnhòkhi14tuổivàtrẻtraikhi14hay15.Phầnlớntrẻhẹnhòlầnđầuvàoquãngtuổi từ12–16.Íthơn10%hẹnhòdưới10tuổi;cònlạihơn90%hẹnhòquãng tuổi tới 16.Hơn 50% học sinh trung học được nghiên cứu hẹn hòmột lần hayhơn/tuần;chừng15%hẹnhòíthơnmột lần/tháng;vàkhoảngbatrongbốnhọcsinhđã

từng“đivới”aiđóítnhấtmộtlần.Mộtmốilongạicóthậtlàhẹnhòvà“đivới”aiđósớmliênquanđếntrẻVTNmangthai.

Theonghiêncứumốiquanhệlãngmạncủatrẻ15tuổi,đasốnóihọcóbạngáihaybạntraitrongbanămquanhưngphầnlớnhiệntạiđãkhônghẹnhònữa.Phầnlớntrẻ15tuổichỉhẹnhòngắnhạn,trungbìnhbốntháng;dưới10%hẹnhòkéodàimộtnămhayhơn.Tuythờigiancủamốiquanhệhẹnhòtươngđốingắnnhưngcáccuộctiếpxúclạidiễnrarấtthườngxuyên.TrẻVTNgặpnhautrựctiếphaynóichuyệnquađiệnthoạimỗingàyvàthườnghẹnhòtheonhómnhiềuhơntheocặp.TrẻVTNthườnglàmgìkhihẹnhò?Đasốđixemphim,ăntối,đisiêuthị,tụtậpởtrường,tiệctùng,thămnhànhau.Thờigianhẹnhòcủahọcsinhlớp10là5–6tháng,tăngdầnlên8thángởlớp12.XungđộtliênquanhẹnhògiữatrẻVTNvàchamẹgiảmđiởlớp12sovớiởlớp10.

Trongmộtnghiêncứu,trẻVTNtừlớp5–8mangmáynhắntintrongmộttuầnvàghilại nhữngphảnứngvới các tín hiệugợi chohọvàonhững thời điểmngẫunhiên.Bốnnămsau,vẫnnhữngngườithamgiađóđượcthửnghiệmtươngtự.Kếtquả,việcđichơivớihaynghĩvềngườikhácpháichiếmnhiềuthờigiancủahọcsinhtrunghọchơncủahọcsinhlớp5–6.Trẻgáilớp5,6trungbìnhgần1giờ/tuầncóbạntraiởbên;trẻtraicóbạngáiởbêníthơn.Thờigiannghĩđếnngườikhácpháilàíthơn2giờ/tuầnởtrẻgáivàíthơn1giờ/tuầnởtrẻtrai.Tớilớp11–12trẻgáitốn10giờ/tuầnvớibạntrai;trẻtraichỉtốnnửathờigianđó.Trẻgáimất8giờ/tuầnnghĩvềmộtcậutrai;trẻtraimất5–6giờ/tuầnnghĩvềmộtcôgái.Tóm lại, trong thờiđầuVTN trẻ tốnnhiều thờigiannghĩnhiềuvềpháikháchơnlàđếnbảnthân.Trẻlớp7–8tiêu4–6giờ/tuầnnghĩvềngườikhácnhưngchỉcó1giờnghĩvềmình.Đếnlớp11–12trẻgặpmặtnhaunhiềuhơnlànghĩvềnhau.

NỀNVĂNHÓAVÀCHUYỆNHẸNHÒBốicảnhvănhóaxãhộiảnhhưởngrấtlớnđếnkhuônmẫuhẹnhòvàchọnbạncủa

trẻVTN.Nhữnggiátrịvàniềmtintôngiáocủanhữngdântộckhácnhauthườngquyếtđịnhlứatuổibắtđầuhẹnhò,mứcđộtựdotronghẹnhò,vaitròcủapháinamvàpháinữtronghẹnhò,cócầnsựgiámsátcủachamẹhoặccủangườilớnhaykhông.NềnvănhóachâuÁvàchâuMỹLaTinhcóchuẩnmựcchuyệntròchotrẻVTNkhắtkhehơnnềnvănhóaAnglo.Hẹnhòlànguyênnhânsâuxachonhữngxungđộtvănhóatrongnhữnggiađìnhdânnhậpcư-chamẹđếntừnhữngnướcmànềnvănhóaquyđịnhtuổihẹnhòtrễhơn,íttựdohơn,thậmchíhẹnhòlàđiềucấmkỵđốivớitrẻgái.

KỊCHBẢNHẸNHÒCỦAPHÁINAMVÀPHÁINỮPháinamvàpháinữcónhữngđộngcơkhácnhauchokinhnghiệmhẹnhò?Trẻgái

tuổi15thườngđềcaochấtlượngquanhệgiữahaingười;còntrẻtraithiênvềsựcuốnhútthểxác.Vớihọ, sự trung thành, tình thânvà sựnângđỡ thườngđượcnhắcđếnnhư làkhíacạnhtíchcựccủamốiquanhệlãngmạnchứkhôngphảilàtìnhyêuvàsựantoàn.Sựcuốnhút thểxác làdễ thương,duyêndáng,xinhđẹphơn làgợidụckiểungườimêđắm).TrẻVTNtránhbànluậntớikhíacạnhtìnhdụccólẽlàdohọkhôngthoảimáikhi

nóivềcảmxúcriêngtưnhưthếvớingườilớnkhôngquenbiết(cácnhànghiêncứuchẳnghạn).

KịchbảnhẹnhòlàkhuônmẫunhậnthứcmàtrẻVTNvàngườilớndùngđểđịnhhướngvàđịnhgiátrịmốiquanhệhẹnhò.Giaiđoạnđầuhẹnhòđasốđượcmôtảtheogiớitính.Kịchbảnthườngquyđịnhpháinamrataytrướcvàpháinữphảnhồitheo.Cụthểhơn,pháinamkhởiđầucuộchẹnhò(ngỏlờivàlênkếhoạch),nămthếchủđộngnơicôngcộng(láixe,mởcửa)vàkhởiphátnhữnghànhvitìnhdục(ômấp,vuốtve,hônvàlàmtình).Kịchbảncủapháinữtậptrungvàolãnhvựcriêngtư(lochămsócdiệnmạo,hưởngứngcuộchẹn),thamgiacấutrúccuộchẹndopháinamthiếtlập(đượcđưađón,đượcmởcửa)vàđáplạicửchỉtìnhdụccủaanhta.Nhữngkhácbiệtvềgiớitínhnàychopháinamnhiềuquyềnhơntronggiaiđoạnđầucủamốiquanhệ.

CẢMXÚCVÀNHỮNGMỐIQUANHỆLÃNGMẠNCảmxúclãngmạncóthểbaotrùmcuộcsốngcủatrẻVTN.Mộttrẻ14tuổilânglâng

trongcảmgiácđangyêuvàkhôngthểnghĩvềbấtcứđiềugìkhác.Mộttrẻ15tuổikhácthìluônưutưvì“tấtcảmọingườiđềucóbạntrai,còntôithìkhông”.Nhưtađãbiết,trẻVTNdànhrấtnhiềuthờigiannghĩvềchuyệnlãngmạn–baogồmcảnhữngcảmxúctíchcựcnhưđammê,vuisướnglẫnnhữngcảmxúctiêucựcnhưlolắng,bồnchồn,thấtvọngvàghentị.

Mốiquanhệ lãngmạnbaogiờcũnggắn liềnvới cảmxúccủa trẻVTN, theomộtnghiêncứutrẻtừlớp9–12,trẻgáilấymốiquanhệkhácpháithựctếvàđượcthivịhóalàmlờigiải thíchchohơn1/3cảmxúcmạnhcủamình; trẻ traiviệnlýdonàycho25%cảmxúcmạnhcủahọ.Cảmxúcmạnhliênquanđếntrườnghọcchỉchiếm13%,giađình9%vàbạnĐTLcùngphái8%.Phầnlớncảmxúcđượcghinhậnlàtíchcực,nhưngphầnnhiều(42%)vẫnlàtiêucựcnhưlolắng,giậndữ,uuẩn,ghentị.CảmxúccủatrẻVTNcóbạn gái hay bạn trai thường biến đổi bất ngờ hàng ngày hơn trẻ không có bạn. Trongvòngbangày,mộtcôgáilớp11cócảmgiáctừ“hạnhphúcvìtôiđichơivớiDan”đếnđiêntiếtvìhọ“cãinhauto”và“anhtakhônglắngnghemàcứgiễucợttôi”;rồitừủrũ“muốntựtửvìgiậnnhau”sang“hạnhphúcvàmọiviệcgiữatôivàDanđãlạitốtđẹp”.

TÌNHYÊULÃNGMẠNVÀCẤUTRÚCCỦANÓTìnhyêulãngmạncòngọilàtìnhyêuđammêhay“trúngmũitêncủathầnEros”.

Nóbaohàmcả sựmêđắmvàhammuốn tìnhdụcmãnh liệt; vànó thường thống lĩnhtronggiaiđoạnđầumốiquanhệyêuđương.Ngọnlửađammêbừngcháytrongtìnhyêulãngmạnvừađắmđuối, lãngđãngnhư tìnhyêucủanàng Julietkhinàng thốt lên“Ôi,Romeo,Romeo,chàngởđâuhỡichàng?”;vừasôiđộnglộliễunhưlờinhữngbàiháthiệnđạitrongnhữngbảngxếphạngtophithàngtuần.TìnhyêulãngmạnlàđặcđiểmcủahầuhếttìnhyêutuổiVTN,vànóđặcbiệtquantrọngđốivớisinhviênđạihọc.Khiđượcyêucầuxácđịnhmốiquanhệgầngũinhấtcủamình,hơnmộtnửanamvànữsinhđạihọcnêurangườiyêuhơnlàchamẹ,anhchịemruộthaybạnbè.Mộtdạngtìnhyêunữalà

tìnhcảmmến,còngọilàtìnhthânhữu,xảyrakhicáccánhânkhaokhátcómộtngườikhácởbênvàcảmmếnsâusắcngườiđó.Người ta tin tưởngrằngtìnhcảmmếnlàđặcđiểmcủangười lớnhơn là của trẻVTN,và rằnggiaiđoạnđầuyêunhau thườngmangđậmnétlãngmạnhơngiaiđoạnsau.

Sựtươngđồng,sựhấpdẫnthểxácvàtìnhdụclànhữngthànhtốquantrọngtrongmối quanhệ hẹn hò; và cả tình thân (chương8) cũngvậy.Nhưngđể hiểu cặn kẽmốiquanhệhẹnhòthờiVTN,chúngtacầnphảibiếtkinhnghiệmvớinhữngthànhviêngiađìnhvàbạnĐTLđónggóprasaovàocáchtrẻVTNtạocấutrúcchomốiquanhệhẹnhòcủamình.Trướctiên,theoquanđiểmpháttriểnliêntục(chương5)thìmốiquanhệvớichamẹcũngảnhhưởngđếncácmốiquanhệkhác,baogồmmốiquanhệhẹnhò.VìvậymốiquanhệvớichahayvớimẹcũngđịnhhìnhnênmốiquanhệhẹnhòcủatrẻVTN.VídụnamVTNđượcmẹchămsócđúngmựcsẽcảmthấymốiquanhệvớibạnnữlàđángcó.Ngượclại,namVTNcómẹlạnhlùng,ítquantâmđếnsẽcảmthấymốiquanhệvớibạnnữchẳngcógìđángtưởngthưởng.Lịchsửgắnkếtvớivàsựchămsócthờiđồngấucũnglàđiềmbáotrướcchosựhìnhthànhmốiquanhệcặpđôitíchcựcsaunày.Trẻcósựgắnkếtkhôngantoànthờisơsinhítcókhuynhhướngphát triểnmốiquanhệtíchcựctrongthờiVTN–khôngsẵnlòng,khôngchịutráchnhiệm,tỏýxalánhnhữngmốiquanhệmậtthiết,dễthấtvọng,xáotrộn.Trẻantoànthờisơsinhthườngkiểmsoátcảmxúcvàthoảimáihơn,mongchờsựgầngũi,ấmápvàthântìnhtrongmốiquanhệlãngmạn.

TheoPeterBlos(1962,1989),vàothờiđầuVTNtrẻtáchrờikhỏichamẹkhácpháinhưnguồnyêuthươngvàtrởnênvịkỷhơn.ChínhsựtựngưỡngmộbảnthânnàymanglạichotrẻVTNcảmgiácsứcmạnh.Đặcbiệt trongthờiđầuVTN,khuynhhướngvịkỷlàmnảysinhnhữngmốiquanhệhẹnhòđượclýtưởnghóa,tựphụcvụvàbềngoài.MốiquanhệhônnhâncủachamẹcũngđónggópvàocấutrúcmốiquanhệhẹnhòcủatrẻVTN.VớinữVTNtừgiađìnhlydị,lớnlênthấychamẹmìnhcãinhautriềnmiên,mốiquanhệhẹnhòsẽrẽthànhmộttronghaihướng:hoàntoànhòamìnhvàomốiquanhệhẹnhò,quênhết stressmình từng trảiqua;hoặc trởnên lạnh lùng,không tin cậypháinamvàkhônghamdínhlíuđếnchuyệnhẹnhò.Ngaycảkhiđãcóquanhệhẹnhòđángkể,côkhóphát triểnsự tincậypháinamvìđã từngchứngkiếnsựgãyđổcủachamẹmình.

TheoMavisHetherington(1977),lydịliênquanđếntìnhdụckhácpháiởnữVTNnhiềuhơnlàcáichếtcủacha(mẹ)haysốngtronggiađìnhnguyênvẹn.Hơnnữa,congáicủagiađìnhlydịcóýtưởngtiêucựcvềpháinamhơncongáitừnhữngcấutrúcgiađìnhkhác.Congáitừgiađìnhlydịhaygiađìnhgóabụathườngkếthônvớinamgiớimanghình ảnh hao hao giống người cha củamình hơn.Hetherington tin rằng con gái từ giađìnhnguyênvẹncónhiềucơhộitiếpxúcvớichahơn,vìvậyhọthoảimáivềtâmlýhơnđểhẹnhòvàkếthônvớiaiđókhácvớichamình.Chamẹ thườngquan tâm,gâyảnhhưởngvàcanthiệpvàokhuônmẫu,sựlựachọnvàmốiquanhệhẹnhòcủacongáihơnlàcủacontrai.

Tiếpđến,xéttheoquanđiểmpháttriểnngắtquãngthìmốiquanhệbạnĐTLvàtìnhbạn tácđộngnhiềuđếnmốiquanhệ lãngmạn.Nhưchương5đãđềcập, tìnhbạn thờigiữađồngấucóliênhệvớisựantoànvàsựthântìnhtrongmốiquanhệhẹnhòtuổi16.HarryStackSullivan(1953)tinrằngthôngquatìnhbạnthânthiếttrẻVTNhọcđượchìnhthứcyêuđươngcủangườilớnmàônggọilà“sựcộngtác”.Khuynhhướngcộngtácnày,cùngvớisựnhạycảmtớinhucầucủađốitác,đãtạonềntảngchomốiquanhệhẹnhòvàmốiquanhệhônnhânđánghàilòng.Ôngnhấnmạnhmốiquanhệhẹnhòvàlãngmạnlàmphátsinhnhữngvấnđềquanhệmớimàgiớitrẻchưatừnggặptrongnhữngmốiquanhệtrướcđóvớichamẹvàvớibạnbè.TrẻVTNkhôngnhữngbắtbuộcphảihọcnhữngchiếnthuậtngỏlờihẹnhò(vàcáchlịchsựtừchốilờithỉnhcầu);màcònphảihọccáchhòahợphammuốn tìnhdụcchovớihammuốn thân tìnhvềmặt tâm lý.Đó lànhữngnhiệmvụkhôngdễdànggì,nhưngrấtdễkhiếnhọsinhcảmgiácthấtvọng,tộilỗivàbấtan.

CácthànhviêngiađìnhvàbạnĐTLcũngảnhhuởngtrựctiếpđếnkinhnghiệmhẹnhòcủatrẻVTN.Nhiềutrẻthừanhậnhọnhậnđượcsựủnghộtrongchuyệnhẹnhòtừanhchịemruộthơnlàtừchamẹ.TrongthờicuốiVTN,anhchịemruộtđượcxemlànguồntưvấn,khuyênrăn,hỗtrợtinhthầnvềviệchẹnhònhiềuhơnlàmẹ.ĐôikhitrẻVTNcòndùnganhchịemruộtlàmộtlợithếchốngđốilạichamẹ.Họthườngbênhvựcnhaukhitranhluậnvớichamẹ;hoặcngườiemthườnghaysobì,lậpluậnrằngtạisaoanhchịđượcquyền hẹn hò mà mình thì lại không được phép. Về bạn ĐTL, theo nghiên cứu củaDunphy (1963) tất cả các hội đoàn bạn ĐTL thời VTN thường là khác phái, và namthườnglớntuổihơnnữ.Thủlĩnhhộiđoànhayđộinhómđóngmộtvaitròquantrọngđốivới người khác phái với họ. Họ hẹn hò thường xuyên hơn, ổn định hơn và sớm hơnnhữngnhómviênkhôngphải là thủ lĩnh.Họcũngđượcgánchonhiệmvụduy trìmốiquanhệkhácpháitrongnhómởmộtmứcđộnhấtđịnh;đưaralờikhuyên,tưvấnhoặcdànxếpcácđối tácvớinhautrongtrườnghợpxưngđột.TheonghiêncứucủaJenniferConnolly(1995),việctrẻVTNsẵnsàngbướcvàomốiquanhệlãngmạncũngtùythuộcvào việc chúng thuộc nhómbạnĐTL khác phái như thế nào, nhóm có nhiều cặp haynhómcóítcặp.ĐiềuđólàdothờiđầuVTN,trẻtựđộngnhómnhaulạitheomốiquantâm đếnmức độ quan hệ lãngmạn, tạo nên sự tương đồng giữa các thành viên trongnhóm.

CreatedbyAMWord2CHM

Chương7.TRƯỜNGHỌC


HÌNHẢNHTRẺVỊTHÀNHNIÊNTừkhôngcònhỏi“ngộnhỡ”đếntuầnlễnhữngnhàvăn

Toànbộnghệthuậtdạyhọclànghệthuậtđánhthứcbảnchấttòmòtrongtâmtựgiớitrẻ.

AnatoleFrance,TiểuthuyếtgiaPhápthếkỷ20

TRƯỜNGHỌCCHOTRẺVTNcónơihiệuquả,cónơikhônghiệuquả.ĐoạnvăndướiđâymôtảtrườngcấpIInơihọcsinhthấychẳngvuisướnggì:

Mộtgiáoviêndạymônxãhộithườngchặnngangcáccâuhỏigiàutrí tưởngtượngbằngcâucảmthán:“Cácemcứluônmiệnghỏi'ngộnhỡ'.Làmơnđừnghỏithếnữa!”Khimộtvịkháchhỏiaisẽtrởthànhhiệutrưởngnếuhiệutrưởngđươngnhiệmchếttrướckỳbầucửtrườngđạihọcthìgiáoviênấygiãynảylên:“Ôngcũngtệnhưbọnhọctròvậy.Lạimộtcâuhỏi‘ngộnhỡ'nữa!”

Mộtgiáoviêngiảngthaothaobấttuyệtvềsốnguyêntố;nhưngsaugiờhọckhông

họcsinhnàocóthểnêuđượctạisaoviệchọcsốnguyêntốlạiquantrọng.Tuynhiên,trườngcấpIIhiệuquảsẽnhưsau:Tấtcảmọithứđềuyênbình.Nhữngngăntủđểngỏthaychonhữngtủđồkhóakín.

Khônghềcókẻtrộm.Họcsinhđilạitrậttự,giữimlặngtronghànhlang.“Tạisaovậy?”vị kháchhỏi. “Đểkhôngkhuấyđộng trung tâm truyền thôngđại chúng”, họđáp.Mộtđiềuhiểnnhiênlàkhiđượchỏi“cácemcóthíchnuôitrườngnàykhông?”thìhọđápliền“Ồ,chúngemkhôngthíchnó,màchúngemyêunó”.

Khiđượchỏicảmgiácvềngôitrườngmìnhđanghọc,mộthọcsinhtrảlời:“Tuyệt.Chúng emai cũnggiỏi cả.Hãynhìnđiểm sốhọc tập của chúng emmàcoi”.Mộtphụhuynhhọcsinhnhậnxét:“Lẽracontôiđãbỏhọcrồi.HồihọccấpIcôgiáodạynóđãbảovớitôi'thằngbéđóchẳngmanglạigìchoôngbàngoàinhữngcơnđautim”,Ởđâynóđihọcrấtđều,khônghềmuốnnghỉngàynào.Mùahèvớinólàquádàivàchánngắt.Nómongnămhọctớiđểđihọcvàđểđượcchămsóc”.

Môitrườngkhuyếnkhíchsựpháttriểncủacảgiáoviênlẫnhọcsinh.Lầnđầubướcvào ta cảm thấyngôi trườngđó thật lạnh lùng,mang lại cảmgiáchọcviệnnhưbất cứngôi trường lớncó tủsắtvànhữnghành langvôcảmnàokhác.Nhưngkhi tamởcánhcửadẫntớikhusinhhoạtthìmộtkhungcảnhtrànđầynănglượng,vậnđộng,vàsángtạo.Córấtnhiềumốiquanhệkhôngchínhthứcgiữahọcsinhvớinhauvàgiữahọcsinhvớigiáoviên.Dukháchđứngtừmộtđịađiểmthuậntiệnquansát, thấycáchọcsinhngườiđangkẻchữ,kẻhoàntấtnétvẽcuốicùngchotấmápphích,ngườixemphim,đọcsách…hầuhếtđềubiếtmìnhđanglàmgì,cóthểnóitạisaonóquantrọngvàquaytrởlạicôngviệcngaysaukhibịngắtngang.

TuầnLễNhữngNhàVăn làmộthoạtđộngđặcbiệtnằmtrongchương trìnhgiảngdạycủatrường,thuhúthọcsinhhòavàonhữngmốiquanhệphongphú,đadạngtrongcuộcsốngcủacácdântộc.Dựavàosởthích,sựnăngđộng,linhhoạt,khảnăng,tínhđadạngcủahọcsinh,cácnhàvănđượcmờiđếnnóichuyệnvềcáctácphẩmcủahọ.Trướckhigặpgỡnhàvăn,họcsinhđãđọcmột trongnhữngquyểnsáchcủahọ, rồichuẩnbịtrướcnhữngcâusẽhỏinhàvăn.Đôikhihọnánlạicùngthảoluậnnhómvớihọcsinhvềbảnthảođangviếtdởcủamình.

BẢNCHẤTTRƯỜNGHỌCCỦATRẺVỊTHÀNHNIÊNNgàynayởMỹphầnlớntrẻVTNdưới16đềuđangđihọcphổthông.Hơnmộtnửa

họctiếpđạihọc,trườngnghềsaukhitốtnghiệptrunghọc.TrườnghọcđốivớitrẻVTNlàbốicảnhrộnglớnvàdễbiếnđộng,vớinhiềuchứcnăng,sángtạovàphươngphápdạyhọcdiễnra.

NHỮNGPHƯƠNGPHÁPGIÁODỤCHỌCSINHTrướctiên,chúngtatìmhiểunềntảnglịchsửcủatrườnghọcđốivớicuộcsốngcủa

trẻVTN.

LỊCHSỬPHÁTTRIỂNCỦATRƯỜNGPHỔTHÔNGTrongsuốtthếkỷ20trườnghọcngàycàngcóvaitròquantrọnghơnvớicuộcsống

củahọcsinh.Từnăm1890–1920,mỗibangđềucóđạoluậtcấmhọcsinhlàmviệcmàphảiđihọc.Tỉ lệhọcsinh tốtnghiệp tăng600%.DobắtbuộcphảihọchếtcấpII,họcsinhxoayxởtốthơnkhibướcvàothếgiớilàmviệc.Thếkỷ19,trườngtrunghọcchỉdànhriêng cho tầng lớp tinh hoa, giáo dục tập trungmạnh vào nhữngmôn nghệ thuật, vănchương,nhạccổđiển.Đếnthậpniên1920,nhữngnhàgiáodụcnhậnthấychươngtrìnhhọccấpIIcầnphảithayđổi.Trườnghọcdànhchosốđôngnênkhôngchỉdạykiếnthứchọcthuậtmàcòndạynghềvàgiáodụccôngdân.Chươngtrìnhhọctrởnêndễhiểuhơn,nhiềukiến thức tổngquát,chuẩnbịchođạihọc,giáodục thểchấtvànhữngkhíacạnhkhác.Sauđóchương trìnhmởrộng racácmônâmnhạc,hộihọa,chămsócsứckhỏe.Giữathếkỷ20, trườnghọcchúýchuẩnbịnhữngkiếnthứccầnthiếtchohọcsinhnắmnhữngvaitròtrongcuộcsống.NgàynaytrườngcấpIIcòndạycảkiếnthứcxãhội.Dẫusốhọcsinhđếntrườngtănghơn,nhưnghiệntượnghọcsinhcábiệt,nổiloạnđặtravấnđềliệutrườngcấpIIcóthậtsựíchlợichotrẻVTNhaychưa.Thậpniên70,giớihữutráchtinrằngtrườngtrunghọcgópphầnchotrẻVTNnổiloạnvàcảntrởhọchuyểntiếplênthếgiớingườilớn–họcsinhbịđẩyvào“nhàkhoVTN”,côlậptrongthếgiớinhữnggiátrịcủariêngmìnhvàxarờixãhộingườilớn;rằngnêncónhữngphươngphápgiáodụckhácnhaunhưthựchànhnghề,tăngcườngtiếpxúcvớingườilớn;vàrằngtrẻVTNcóthểrờitrườnghọclúc14tuổi.

Thậpniên80 lại trởvềkhuynhhướngcănbản.Chương trìnhhọccấp IIbịcho làquá nặng nề, nhiềumôn dàn trải. Khuynh hướng này nhấnmạnh rằng chức năng củatrườnghọcnênlàcungcấpkỹnăngtrí tuệquanhữngmônnhưvăn,toán,vàkhoahọcchứkhôngcầnchúýđếnđờixãhộivàcảmxúccủahọc sinh;nênkéodàigiờhọcvàluônnhữngthánghè;họcsinhcầnngồingayngắntạibànnghegiáoviêngiảngbàichứkhôngđượctựdodichuyển.Điềunàyđốilậpvớiphươngphápgiáodụcmởrộngthậpniên 70 của nền giáo dụcAnhQuốc – cho phép học sinh học theo nhịp độ riêng củamình,trongphạmvilớphọcphóngkhoáng.Ngoàiracònnhiềuýkiếncựcđoanchorằngnênphábỏbốnbứctườnglớphọc,đểtrẻVTNtựdolàmđiềumìnhthích.Sựrađờicủa“siêuthịhọcđường”chohọcsinhcócơhộilựachọnđadạng.

Vậy,mụctiêuchínhcủatrườnghọclàpháttriểntrítuệchohọcsinhhaytậptrunggiúphọ trưởng thànhvềmặtxãhộivàcảmxúc?Trườnghọccónêndễhiểu,cungcấpchươngtrìnhđadạnggồmnhữngmôntựchọnvàthaythếxoayquanhcácmôncơbản?Đólànhữngcâuhỏigâytranhcãitriềnmiêngiữatrườnghọcvàcộngđồng.ĐiểmquahệthốnggiáodụccủaÚc,Brazil,Đức,Nhật,NgavàMỹsẽ thấy trườngcấpIIởmỗinướcđềucónhữngđiểmtươngđồnglẫnkhácbiệtnhau.Trẻembắtbuộcphảiđếntrườnglúc6–7 tuổi và học cho đến 14–17 tuổi. Nhìn chung trường phổ thông thường được chiathànhhaicấphayhơn(chẳnghạncấpI,cấpIIvàcấpIII),nhưngcụthểmỗinướcmỗikhác.Đứcchiatrườnghọctheobanộidunggiáodục:(1)trườngchínhcungcấpnềntảng

giáodụccănbản; (2) trường trungcấpmang lạikiến thứcnângcaohơn(3) trườngcaocấpchuẩnbị chohọc sinh thi tuyểnvàođạihọc.Nhưcác trườngchâuÂu,giáodụcởĐứcvẫnlàkinhđiểngồmmôntiếngLaTinhvàtiếngHyLạp.TrườngcấpIIởNhậtphảithituyểnđầuvào;ởÚcvàĐứcphảithitốtnghiệpcấpII.Mỹlànướcduynhấttrênthếgiớibắtbuộc thể thaovàohệ thống trườngcông.Một số trường tưcóđội thể thaovớitrangthiếtbịvàtổchứcnhữnggiảithiđấulớn.

Chươngtrìnhhọctươngđốinhưnhaunhưngkhácbiệtởmôntriếthọc.NgachúýchohọcsinhsaunàyralàmviệcdễdàngnêndạynghềvàhướngnghiệpngaytừcấpII.Học sinhyêumếnvà thành thạo côngviệc tay chân.Nhữnghọc sinh tài năngvào cáctrườngđặcbiệtchuyênvềnghệ thuật,học thuậtvà thể thao.HọcsinhBrazilbuộcphảihọctiếngBồĐàoNhavàbốnngoạingữkhác(LaTinh,Pháp,AnhvàTâyBanNha)vìnướcnàychúýđếnkinhdoanh–thươngmại.Học sinh lớp7ởÚcđượcdạycáchchănnuôicừu,dệtvốn làhaingànhnghề truyền thống.NhậthọcvănhọcphươngTây,điêukhắcvàngànhnghềthủcông.Nămhọckéodàihơn225ngàysovới180ngàyởMỹ.

NHỮNGPHƯƠNGPHÁPHỌCHIỆNĐẠICỦAHỌCSINHLàm thêm nào khuyến khích học sinh học tốt nhất? Lạimột đề tài gây tranh cãi.

Khuynhhướngtrở-về–căn–bảnvẫnđượcủnghộmạnhmẽ–tinrằngtrẻcầnđượchướngdẫn trực tiếp,giáoviên là trung tâm.Theođógiáoviênchỉdẫn,điềukhiển,kiểmsoátnhữngkỹnănghọcthuật,mongchờhọcsinhchămchúvàonhiệmvụhọctập.Phươngphápnàykhágiốngvớiphươngpháphànhviởchương2.

Thậpniên90xuấthiệnlànsóngcảicáchgiáodục,ủnghộnhữngphươngphápcấutrúc–baogồmnhận thứcvàxãhội.Phươngphápcấu trúcnhận thứcnhấnmạnhkiếnthứcnhậnthứcvàsựhiểubiếttíchcựccủatrẻVTN,màthuyếtPiagetlàmộtvídụ.Giáoviênủnghộ,nângđỡhọcsinhkhámpháthếgiớivànângcaotầmhiểubiết.Phươngphápcấu trúcxãhội tập trungvàosựhợp tácvớingườikhácnhằm thunạpkiến thứcvàsựhiểubiết,mà thuyếtVygotsky làvídụ.Giáoviên tạocơhộichohọcsinhhọcvớigiáoviênvàbạnĐTLđểcùnghiểubiết.Nhữngngườiủnghộphươngphápnhậnthứcvàxãhội lập luận rằng phương pháp dạy trực tiếp biến học sinh thành người học thụ động,khôngtháchthứchọnghĩtheonhữngcáchsángtạovàbìnhluận.Ngượclại,ngườitheophươngphápdạy trực tiếp cho rằngnhữngphươngphápcấu trúckhôngchúýđếnkỷluật,nhưlịchsửhaykhoahọc;phươngphápđómậpmờvàtươngđối.

THAYĐỔIBỐICẢNHPHÁTTRIỂNXÃHỘIỞTRƯỜNGHỌCBốicảnhxãhộiởtrườngmẫugiáo,cấpI,cấpIIrấtkhácnhau.Mẫugiáolàmộtmôi

trườngbảobọc,vớiranhgiớilàlớphọc.Trongbốicảnhxãhộigiớihạnnày,trẻtiếpxúcvớimộthayhaigiáoviên(thườnglàcôgiáo),nhânvậthùngmạnh,quyềnuytrongcuộcsốngcủatrẻ.TrẻquanhệvớibạnĐTLtrongmộtmốiquanhệhaichiềuhoặctheonhómnhỏ.Trẻrấtítkháiniệmvềlớphọcnhưmộthệthốngtổchứcxãhội,dùtrẻhọccáchtạolập,duytrìnhữnggiaotiếpxãhộivàthôngtinnhucầucủamình.Trườngmẫugiáobổ

sungchonhữngkhuônmẫuhànhviđượcpháttriểnquakinhnghiệmgiađình.Trẻđượcyêucầuphảitựchủgiaiđoạnpháttriểnđầu.

LớphọcvẫnlàbốicảnhchínhchotrẻcấpI,mặcdùnóđãlàmộtđơnvịxãhộihơnởtrườngmẫugiáo.Mạnglướixãhộigiờcũngphức tạphơn.GiáoviênvàbạnĐTLcóảnhhưởngquantrọnglêntrẻtrongnhữngnămcấpI:Giáoviênlàbiểutượngchoquyềnlực,thiếtlậplênbầukhôngkhílớphọc,tạođiềukiệngiaotiếpxãhộivàchứcnăngcủanhóm.BạnĐTLtrởnêncầnthiếthơn,quantâmnhiềuhơnđếntìnhbạn,sựsởhữu,vịthế.BạnĐTLcũng trở thànhcộngđồnghọc tập, trongđóhình thànhnhữngvai tròvàchuẩnmựcxãhộiliênquanđếncôngviệcvàthànhtích.KhitrẻlêncấpIIvàtrunghọc,môitrườnghọcđườngrộnglớnvàphứctạphơn.Xãhộitổngthểgiờlàtrườnghọcchứkhôngchỉ là lớphọc.TrẻVTNtiếpxúcvềmặtxãhộivớinhiềugiáoviênvàbạnĐTLthuộcđủmọi thànhphầnvà sắc tộc.Họcsinhhọcvớinhiềugiáoviên,cả thầy lẫncô.NhữnghànhvixãhộiđặtnặngvềphíabạnĐTL,nhữnghoạtđộngngoạikhóa,câulạcbộvàcộngđồng.HọcsinhcấpIIthườngnhậnthứcvềtrườnghọclàmộthệthốngxãhộiđểrồithíchnghihaytháchthứcnó.

NHỮNGSỰCHUYỂNTIẾPTHỜIĐIHỌCKhitrẻnhỏpháttriểnthànhtrẻVTNvàtừVTNlênngườilớn,họtrảiquasựchuyển

tiếptrongtrườnghọc.PhầntrênchúngtađãbiếtbốicảnhxãhộithayđổinhưthếnàokhitừmẫugiáoquacấpII.Cònnhiềusựchuyểntiếpnữalà:từcấpIIlêntrunghọc;từtrunghọclênđạihọc;từtrườngphổthôngrađilàmsaukhihọchếttrunghọchoặcbỏhọc.

SỰCHUYỂNTIẾPLÊNTRƯỜNGCẤPIILờimộtcậubé11tuổi:“Emhọcgiỏiởtrường.Emmuốnhiểubiếtvàcógiáodục

nhưnglạikhôngmuốnhọc.Ướcgìcómộtthứthuốcuốngvàolàcóhọcvấncao.Emcốtránhđánhnhauởtrường,màthườngdànxếpbằnglờinhưngtụikiathậtquáđángnênemmớiratay.Emướcmọingườiquantâmnhiềuđếntrẻem.Họmảimêcôngviệcquá.Nếuđượclưuýthìtrẻemkhônggặprầyrà,rắcrốiđếnthế”.

Sựxuấthiệncủa trườngcấpIInhữngnăm1920dựa trênnền tảngnhững thayđổiđặctrưngvềthểxác,nhậnthứcvàxãhộicủathờiđầuVTNcũngnhưtrênnhucầucầnthêm trường lớp nhằm đáp ứng sự tăng dân số là học sinh. Thêm nhiều trường cấp IIđượcxâymớitheokhuvựcdâncư.Ởhầuhếtcácnước, trườngcấpIIgồmlớp6–9(*).CácnhàgiáodụchọcvàtâmlýhọclolắngtrườngcấpIIlàmộtphiênbảntầmthấpcủatrườngtrunghọcbắtchướcnhữngchươngtrìnhchínhkhóavàngoạikhóa.HọmuốncónhữnghoạtđộngđộcđáophảnánhsựkhácbiệttrêndiệnrộngtrongsựpháttriểnsinhlývàtâmlýgiữacáccánhânởthờiđầuVTN.Quánhiềutrườngtrunghọcvẫnchủtrươnghọc thụđộnghơn làđộc lập, trườnghọcnêncónhiềucách thứcđểkích thích sựpháttriểnchângiátrịchohọcsinh.

SựchuyểntiếptừcấpIlêncấpIIlàkinhnghiệmtiêuchuẩn,tấtyếuđốivớimọitrẻnhỏ.Tuynhiên,sựchuyểntiếpnàycóthểcăngthẳngvìnódiễnrađồngthờivớinhiều

thayđổikhác–ởcánhân,ởgiađình,ở trườnghọc.Những thayđổibaogồmdậy thì;quantâmnhiềuđếndiệnmạo,manhmúnkiểusuynghĩchínhthức;cókèmtheonhữngthayđổivềnhậnthứcxãhội;giatăngtráchnhiệmvàsựđộclậpkèmtheogiảmphụthuộcvàochamẹ;thayđổitừcấutrúclớphọcnhỏ,góitrọnđếncấutrúctrườnghọclớnhơnvàkháchquan(vôcảm)hơn;từhọcvớimộtgiáoviênlênhọcvớinhiềugiáoviên;từbạnĐTLnhỏ,đồngpháiđếnnhómbạnĐTLlớn,khácphái;quantâmnhiềuđếnthànhtích,cáchthểhiệnvàđánhgiá.Nhữngthayđổigồmcảnhữngyếutốtiêucực,stresslẫntíchcực.Họcsinhcảmthấymìnhtrưởngthànhhơn,cónhiềumônhọcđểlựachọnhơn,cónhiềucơhộigiaoduvớibạnĐTLvàkếtbạnthân,thíchthútrướcsựđộclậptáchkhỏisựkiểmsoáttrựctiếpcủachamẹvàgặpnhiềutháchthứctronghọctậphơn.

KhihọcsinhchuyểntiếptừtrườngcấpIlêncấpII,họtrảiquakinhnghiệmgọilàhiệntượngxếpsòng–xếpbét–hiệntượngđangtừvịthếcaonhất(ởtrườngcấpIhọlàhọc sinh lớn tuổi nhất, to cao nhất, uy quyền nhất) chuyển xuống vị thế thấp nhất (ởtrườngcấpIIhọnhỏtuổinhất,bénhấtvàítuyquyềnnhất).NămhọcđầutiênởtrườngcấpIIcóthểkhókhănđốivớinhiềuhọcsinh.Họíthài lòngvới trườnghọc, ítchí thúhọc, ítyêuthíchthầycôvàít thỏamãnvớiđiểmsốhơn.Điềunàyxảyrabấtchấphọcsinhthànhcôngđếnđâu.Nữsinhcảmthấykhókhănhơnkhichuyểntiếpvàobốicảnhrộnglớn,kháchquan–đangbộtphátdậythì,nhiềutrẻcókinhnguyệtlầnđầu.

Trườnghọcủnghộhọcsinhhơn,ổnđịnhhơn,ítphứctạphơn,ítnặcdanhsẽlàmtăng tính thích nghi của học sinh trong thời chuyển tiếp từ trường cấp I lên cấp II. Sựthíchnghicủatrẻđượcđánhgiáquaviệctựbáocáo,đượcbạnĐTLvàthầycôbiếtđến.Nógiảmđivàothờihậuchuyểntiếp.Khuônmẫutìnhbạncũngảnhhưởngđếnsựthíchnghicủatrẻ.Trẻtiếpxúcnhiềuvớibạnbèvàcótìnhbạnthânthiếtsẽcảmnhậntíchcựchơnvềbảnthânvàvềtrườnghọc.Khichamẹquendầnvớinhucầupháttriểncủaconvàủnghộ sựđộc lậpcủacon trongnhững tìnhhuống raquyếtđịnh, trẻVTNsẽ thíchnghitốthơnvàthểhiệnlòngtựtrọngcaohơntronggiaiđoạnchuyểntiếplêncấpII.

ĐIỀUGÌLÀMNÊNMỘTTRƯỜNGCẤPIITHÀNHCÔNG?JoanLipsitz(1984)quansátbốntrườngcấpIIcóthànhtíchnổibậttrongviệcgiáo

dụctrẻthờiđầuVTN–theosựgiớithiệucủanhữngchuyêngiagiáodục.Điểmmốccủanhững trườngnày là có sẵnchương trìnhđadạng,đápứng sựphát triểnkhácnhauvềnhậnthức,thểxác,xãhộicủahọcsinh;hiểurõvềtrẻVTN,phảnánhtrongnhữngquyếtđịnhvềnhữngkhíacạnhkhácnhaucủađờisốngtrườnghọc.Vídụ,mộttrườnglênlịchchonhữngkhóahọcminivàongàythứsáuđểmọihọcsinhcóthểgặpgỡbạnbèvàtheođuổinhữngsởthíchriêngcủamình.Haitrườngcótổchứcphứctạp,phânhọcsinhthànhnhữngnhómnhỏdướisựdẫndắtcủamộtgiáoviên,vớicáchthứcvànhịpđộgiảngdạycóthểthayđổichophùhợpvớinhucầucủahọcsinh.Mộttrườngkhácpháttriểnchươngtrìnhtưvấnchohọcsinhhàngngàytiếpxúcvớingườilớn,đượclắngnghe,giảithích,anủi, thúcgiục.Cảbốn trườngđều lưuýđếnviệc tạo ramôi trường tíchcựcchosựpháttriểnxãhộivàcảmxúccủatrẻVTN,gópphầnvàothànhtíchhọctậpcủacácem.

Tuy nhiên, phần lớn trường cấp II không hoàn hảo và lý tưởng như các trườngLipsitznghiêncứu.Họcsinhchenchúctrongngôitrườngvôcảm,rộnglớn;chươngtrìnhrờirạc,khôngănkhớpvớinhau;họcsinhít tincậyngườilớn; thiếubộphậntưvấnvàchămsócsứckhỏe.UỷbanpháttriểncủatrẻVTNCarnegieđềxuấtcácgiảiphápsau:

Pháttriểnnhững“cộngđồng”hay“ngôinhà”nhỏhơnnhằmlàmgiảmbảnchấtvôcảmcủatrườngcấpII.

–Hạtỉlệhọcsinh/chuyênviêntưvấntừ700/1xuốngcòn10/1.–Huyđộngcảchamẹvànhàlãnhđạocộngđồngthamgiavàotrườnghọc.–Pháttriểnchươngtrìnhđàotạoranhữnghọcsinhamhiểuvănchương,khoahọc,

biếtchămsócsứckhỏe,cóđạođứcvàtinhthầncôngdân.–Đưagiáoviênvàonhữngnhómgiảngdạytheonhữngchươngtrìnhlinhhoạthơn,

kếthợpnhiềunộiquythayvìcungcấpchohọcsinhnhữngchươngtrìnhrờirạc,khôngnốikết,góigọnthànhtiết50phút.

–Nâng cao sức khỏe và sự sungmãn của học sinh bằng nhiều chương từ trong–trường;giúpđỡnhữnghọcsinhcầnsựchămsócsứckhỏecủacộngđồng.

SỰCHUYỂNTIẾPTỪTRƯỜNGTRUNGHỌCLÊNĐẠIHỌCGiống như sự chuyển tiếp lên cấp II, thời chuyển tiếp từ trung học lên đại học

cũngcónhữngthayđổisongsongvớinhau.Từhọcsinhnămcuốitrunghọctrởthànhsinhviênnămnhấtđạihọccũnglặplạihiệntượngxếpsòng–xếpbét–từlàngườilớnnhất, uy nhất xuống thành người trẻ nhất và ngơ ngác nhất trong sinh viên. Nhiềungườitrongcácbạncólẽcònnhớrõcảmgiáccủangàyđầutiên, tuầnvàthángđầutiêntrongkhuônviênđạihọc.Bạnchuyểntiếplêncấutrúctrườnghọckháchquanhơnvàrộnglớnhơn,nhữngmốiquanhệvớibạnĐTLtừnhiềuvùngmiềnvànhiềusắctộckhácnhau,cáchhọc,đánhgiá,thànhtíchcũngkhác,sựchuyểntiếplênđạihọccũngcónhữngmặttíchcực.Sinhviêncảmthấymìnhtrưởngthànhthậtsự,cónhiềumônđểchọnhơn,cónhiềuthờigiangiaoduvớibạnĐTL,cónhiềucơhộithămdò,khámphánhữnglốisốngvàgiátrịkhácnhau,thíchthúthưởngthứcsựđộclậpkhỏisựkiểmsoátcủachamẹvàcónhiềutháchthứctrongviệcthunạpkiếnthứchơn.

Sự chuyến tiếp lên đại học, hoặc ra đi làm trọn thời gian, là thời gian để trưởngthànhhơnlàkhónhọc,giannan.Cánhântỏraíttrầmuấthayphạmpháphơnhainămcuốitrunghọc.Họcómốiquanhệtốthơnvớichamẹ.Vớiđasố,sựchuyểntiếplênđạihọccómộtthayđổirõrệtlàgiảmbớtsựtiếpxúcvớichamẹ.Theomộtnghiêncứuhainhómsinhviênđạihọc–mộtnhómxanhàđếnởtrọhoặcởkýtúcxá,mộtnhómvẫnởnhàvàđihọchàngngày;nhómđixamếnthươngchamẹhơn,giaotiếpvớihọtốthơn,độclậphơn.Mộtnghiêncứukhác,họcsinhhướngđếnbạnĐTLthíchnghitốthơnvớisựchuyểntiếplênđạihọc.Sựgắnkếtantoànvớichamẹliênquantớisựthíchnghivềmặtcảmxúcxãhộitrongthờichuyểntiếplênđạihọc.

Đasốhọcsinhvàothẳngđạihọcsaukhihoàntấtchươngtrìnhtrunghọc,khôngthôngquaquátrìnhđilàm.Ởchương1đãmôtả,giớitrẻgiaiđoạnsautrunghọclà“tạmbợ”vềkinhtếvàcánhân.Đihọcđạihọcđồngnghĩavới tạmgácnhữngquyếtđịnh về sự nghiệp và hôn nhân. Số lượng sinh viên đại học bắt đầu tăng từ sau thếchiếnthứII.Sinhviêncónhữngniềmmongchờđặcbiệtvàođạihọc,nhưlờimộtsinhviên:“Vớitôi,nếukhôngcóbằngđạihọctôiđãkhôngcónhiềucơhộinhưthếnày.Tôimuốnmộtđời sốngcaonên tôiphảihọcđạihọc”.Sinhviênđặtnhiềunỗimongchờvàođạihọcthườngthấygiaiđoạnchuyểntiếplênđạihọcítlýtưởngđi.Gầnphânnửasinhviêntươnglainóirằngviệcchọnđạihọcthậtbốirối,khókhănvìkhôngcócơsởxácđángđểquyếtđịnh.Nhiềuhọcsinhchọn trườngđạihọcmộtcáchđạikhái,đánhliều,mùmờnhưngườibịbịtmắt;đểrồikhivàohọclạichuyểnsangngànhkháchoặcnghỉngangvìsailầm.Đểsựchuyểntiếplênđạihọcêmảhơn,trườngtrunghọcnêncótráchnhiệmhướngdẫnhọc sinh, cóchuyêngia tưvấn; trườngđạihọc tránhđưaranhữngtờrơitựgiớithiệu,kếthợpchặtchẽhơnnữavớitrườngtrunghọc,cửđạidiệnđếntrườngtrunghọc.

Sinh viên nămnhất ngày nay trở nên stress và trầmuất hơn thời trước kia – tìnhtrạngnàytăngdầntheotừngnăm.Năm1987,16%đếnnăm1999là30%sinhviênchobiếthọcảmthấychớivới,sợkhôngtheokịpchươngtrình,sợthấtbạitrongthếgiớiđòihỏiphảithànhcông.Áplựcthốnglĩnhlàphảithànhcôngởđạihọc,tìmđượcviệcngonlành,kiếmranhiềutiền.

THANHTHIẾUNIÊNBỎHỌCHOẶCKHÔNGĐIHỌCĐẠIHỌCHiệntượnghọcsinhtrunghọcbỏhọcluônlàmộtvấnđềnghiêmtrọngvềxãhộivà

giáodụcsuốtnhiềuthậpkỷ.Rờikhỏitrườngtrunghọctrướckhitốtnghiệp,sựgiáodụchọcsinhnhậnđượcbịkhiếmkhuyết,cản trởhọđạt tới sựsungmãnxãhộivàkinh tếtrongcuộcsốngngườilớnsaunày.

NGUYÊNNHÂNKHIẾNHỌCSINHBỎHỌCTRUNGHỌCNửathậpniêncuối thếkỷ20, tỉ lệhọcsinhkhônghoàntấtbậctrunghọcđãgiảm

xuốngđángkể.Tỉlệcánhântuổitừ25–29họcdởtrunghọcnăm1940là60%;đếnnaychỉcònkhoảng15%.Họcsinhnghỉhọcvìnhiềulýdo.Nhữngvấnđềliênquanđếntớitrườnghọc(điểmsốkém,viphạmnộiquy,khônglàmbàitậpvềnhà,tựty,mặccảmvớibạnĐTL, không có ý thức học tập, không thích học, bị ở lại lớp, bị đuổi…) là lý dochiếmtỉlệcaonhất(gần50%).Khoảng20%làdođiềukiệnkinhtế–xãhộicủagiađìnhthấp,chamẹmuốnconhọcnghềhoặcnghỉhọcđilàm.HọcsinhnghetheobạnĐTLvàbạnbèlôikéocũngbỏhọc.Vềlýdogiađình,chamẹkhôngchỉdạy,khônggiámsátbàivởchoconhoặckhôngmongchờcaovàoviệchọccủaconcái.Giađìnhlụcđục,lydị…cũnglànguyênnhân.

GIẢMTHIỂUTÌNHTRẠNGBỎHỌCỞTRUNGHỌCVÀCẢITHIỆNCUỘCSỐNGCỦAGIỚITRẺKHÔNGVÀOĐẠIHỌC

HaimụcđíchtrêncóthểthựchiệnđượcbằngcáchtăngcườngsứcmạnhcủatrườnghọcvàrútngắnkhoảngcáchgiữanhàtrườngvàcôngsởGiảiphápchínhnằmngaytrongtrườnghọc.Họcsinhhọc ròng rã sưa12năm, thunạpđượcmột lượngkiến thứchoànchỉnh,nhữngkỹnăngcơbản,tếtnghiệploạikhánhưngvẫnchậtvậtvàgặprắcrốikhibắtđầuđilàm.Họcsinhbỏhọccũngvìthấychẳnggặtháiđượcnhiềuíchlợitừloạihìnhgiáodụcmìnhđangthamgia.Dùkhôngcógiảiphápchữabáchbệnh,nhưngnângcaochấtlượngtrườnghọclàbiệnphápchủyếuđểgiảmtìnhtrạngbỏhọc.Lànsóngcảicáchgiáodụctừthậpniên1980khuyếnkhíchđặttiêuchuẩncaochohọcsinhvàgiáoviên,thìngườitalạitậptrungnhiềuvàosinhviênđạihọc.Nhiềuýkiếnchorằngkhôngnênđặtngườitrẻkhônghọcđạihọcvàothếbấtlợi.Cộngđồngnênthiếtlậpnhữngmụctiêurõràngchonhà trường, thuêmướngiới trẻ, có sự thamgiacủachamẹvànhững tổchứcthanhthiếuniên.Chẳnghạn,tổchức“Ihaveadream”(IHAD),mộttổchứctầmquốcgiaởNewYork,đưaranhữngchươngtrìnhIHADtùytheođịaphươngchomọikhốilớptừtrườngcấpIđếnhếttrunghọc,theođộtuổi.Trẻcónhữnghoạtđộngchuyênbiệt,xãhội,vănhóa,vàgiải trí.Cácchươngtrìnhđềumang tínhcánhânhơn làhàn lâm:cácnhânviênvàngườiđỡđầupháttriểnmốiquanhệgầngũi,dàihạnvớitrẻ.Đếnkhitrẻhọchếttrunghọc,IHADgiúphọcphícầnthiếtchotrẻtheohọcđạihọchaytrườngdạynghề.Rađờinăm1981,IHADđãgiúp75%họcsinhđánglẽphảibỏhọc;90%tốtnghiệpvà60%họctiếpđạihọc.Từđócóthêm150chươngtrìnhtại57thànhphố,28bangchohơn12ngàntrẻem.

Cáchọcviệncộngđồng,nhấtlàtrườnghọc,cầnphábỏràochắngiữatrườnghọcvàcôngănviệclàm.NhiềutrẻVTNbướckhỏibậcthanggiáodụcrấtlâutrướckhichạmtớisựnghiệpnhưngkhôngcónơinàonữađểbướctiếp,bịbỏlạimộtmìnhphảitựthântìmviệclàm.Sốtrẻnàyrấtcầnsựtrợgiúpquamộtsốbiệnphápnhư:

–Hướngnghiệp,dạynghềquagiáodụcphốihợp,họcviệc,thửviệc,lậpnhữngxínghiệpdogiớitrẻđiềuhành.

–Phụcvụcộngđồngvàkhuvựcsinhsống,gồmnhữnghoạtđộngtìnhnguyệnvàhướngdẫnthanhthiếuniên.

–Táiđàotạonghề,khôngnêntậptrungchuyênsâuhẳnmộtcôngviệchayngànhnghềcụ thểnào,màhướngdẫnnhữngkỹnăng tổngquáthầucó thểxoayxở tìmviệctrongphạmvirộng.

–Bảođảmgiáodục, thuêmướnhoặcđào tạo liên tục,nhất làkếthợpvớinhữngchươngtrìnhtưvấn,bảotrợ.

–Thôngtin,tưvấnlựachọnvàtrợgiúpnhữngcơhộinghềnghiệpcũngnhưnhữngkhuônmẫuthànhcôngđiểnhình.

–Nhữngchươngtrìnhtìnhnguyệntrongtrườnghọc,khôngchỉdạythêmmàcòntạođiềukiệntiếpxúcvớingườilớnhayngườiđỡđầu,bảotrợ.

TRƯỜNGHỌC,LỚPHỌC,GIÁOVIÊNVÀCHAMẸTrườngvàlớphọcbiếnđổinhiềukhíacạnh,gồmquimôvàbầukhôngkhítrường

học và lớp học.Cuộc sốngở trường của trẻVTNkhi tiếp xúc hàngngàngiờ với giáoviên.Sựgópphầncủachamẹvàotrườnghọc.

KÍCHTHƯỚCVÀBẦUKHÔNGKHÍTRƯỜNGHỌCBạn nghĩ kích thước những ngôi trường bạn học là nhỏ hay lớn?Quimô và bầu

khôngkhí của trường lớp có tác độngnhư thế nàođối với sựphát triển của trẻVTN?Nhìnchung,cáctrườngcấpIIđãgiatăngkíchthướcdocắtgiảmkinhphí,domuốntậptrungnhiềuhọcsinhvàomộtnơiđể“giáodụcmột thể”.Nhưng, trường lớnhơncó tốthơn?Khôngcómốiquanhệrõrànggiữakíchthướctrườnghọcvớichấtlượnggiảngdạyvàhọctậpđượcghinhận;nhưnghọcsinhtrườngnhỏítcónhữnghànhvichốngđốixãhộimàngược lại từnghànhviđượcxãhội chấpnhậnhơn.Trường lớn,nhất là trường500–600họcsinhtrởlên,khôngmanglạibầukhôngkhíriêngtưchophéphệthốngkiểmsoátxãhộihoạtđộnghữuhiệu.Họcsinhnhấtlàhọcsinhyếu,cóthểcảmthấyxalạ,táchrờivàkhôngcótráchnhiệmvớitrườnglớp,khôngthíchthúgiaoduvớicácnhómbạnĐTL.Trườngnhỏcótỉlệtộiphạmthấphơn,dophảnhồilinhhoạthơntrườnglớn.LớphọcnhỏcũngtốtchoviệcgiáodụctrẻVTNhơnlớphọclớn.Ảnhhưởngthấyrõnhấtlàởtrườngcấp I.Trungbìnhmỗi lớp30–35học sinh làđượcnhưng20học sinh/lớp là tốtnhất.

Bầu không khí lớp học rất quan trọng để tạo ramôi trường học tập tích cực.Haichiếnlượctạorabầukhôngkhílớphọctíchcựclàápdụngchiếnlượcuyquyềnvàđiềukhiểnhoạtđộngnhóm.

ChiếnlượcuyquyềndoDianaBaumrind(1971,1996)đềxuất,môphỏngtheocáchlàmchamẹđãnóitớiởchương5.Giốngnhưchamẹuyquyền,giáoviênuyquyềnmuốnhọcsinhtựlực,trìhoãnsựthõamãncánhân,hòathuậnvớibạnĐTLvàthểhiệnlòngtựtrọngcao.Chiếnlượcuyquyềntrongđiềuhànhlớphọckhuyếnkhíchhọcsinhtrởthànhngườisuynghĩvàthựchiệnđộclập,nhưngvẫntheosựchỉdẫn.Giáoviênkhíchlệ,traođổivớihọcsinh, tỏtháiđộchămsóc,quantâm,tuynhiêncũngcónhữnggiớihạncầnthiết.Giáoviênđềranộiquy,luậtlệ,thiếtlậpnhữngtiêuchuẩntùytheođầuvàocủahọcsinh.

Chiếnlượcuyquyềntráingượcvớihaichiếnlượckémhiệuquả:độcđoánvànuôngchiều.Chiếnlượcđộcđoántrongđiềuhànhlớphọclàngăncấmvàtrừngphạt.Mốiquantâmchủyếutậptrungvàogiữtrậttựlớphọchơnlàgiảnggiảivàhọchỏi.Giáoviênđộcđoánđặtranhữngranhgiớihạnhẹpvàkiểmsoáthọcsinhgắtgao,íttraođổi.Họcsinhtronglớphọcđộcđoándễtrởthànhngườihọcthụđộng,khôngcóhoạtđộngsángtạo,tỏralolắngvềviệccọxátxãhội,cókỹnănggiaotiếpkém.Chiếnlượcnuôngchiềutrongđiềuhànhlớphọcchophéphọcsinhđộclậpđángkểnhưnglạiítkiểmsoáthànhvicủahọcsinhvàítnângđỡđểhọpháttriểnnhữngkỹnăng.Khôngngạcnhiênkhihọcsinh

tronglớphọcnuôngchiềucókỹnănghọctruyvàtựchủkém.Nhìnchung,chiếnlượcuyquyềncólợichohọcsinh,giúphọtrởthànhngườihọctíchcực,biếttựthíchnghi,điềuchỉnhhơnchiếnlượcđộcđoánvànuôngchiều.

TheoJacob(1970),giáoviênhiệuquảkhôngphânbiệtcáchđiềuhànhlớphọccủamìnhlàuyquyền,độcđoánhaynuôngchiềukhiphảnứnglạihànhvisailệchcủahọcsinh;màlàkếthợpnhằmđiềukhiểnhoạtđộngnhóm.Họđiềukhiểnhọcsinhtrêncơsởnềntảng,theođódòtìmnhữngvấnđềtrướckhichúngvuộtrakhỏitầmtay.Họgiữchonhịpđộbàihọchanhthông,duytrìniềmthíchthúcủahọcsinhvàkhôngchocácemcơhộixaonhãng.Họđềrachohọcsinhnhiềutháchthức,nhưngkhôngphảilàbấtkhảthi,trongnhữnghoạtđộnglớphọc.

Đểhoạtđộngsuônsẻ,lớphọccầnđềraluậtlệvàlộtrìnhrõràng,hiểuđược,thiếtthực,thỏađáng,bámsátmụctiêuhọcvàgiảngdạy.Họcsinhcầnbiếtmìnhđượcmongchờhànhxửnhưthếnào.Nếukhácđithìsựhiểulầmtấtyếusẽdẫnđếnsựrốiloạn,xáotrộn.Giáoviênđảmbảohọcsinhsẽhợptácvớimìnhmộtkhihọpháttriểnmốiquanhệtíchcựcvớihọcsinh,đểhọcsinhchiasẻvàchịutráchnhiệm,tưởngthưởngchonhữnghànhvithíchhợp.Bầukhôngkhílớphọchiệuquảcóliênquantớiniềmtinvàlềlốicủagiáoviên.Sựthỏamãnsựpháttriểncánhân,thànhtíchcủahọcsinhđượcpháthuytốiđakhisựnhiệttình,nângđỡcủagiáoviênđikèmvớitổchứctrườnghọcchặtchẽ,tậptrungnộidunghọcthuậtvànhữnghoạtđộnghướngtớimụctiêu.Bầukhôngkhílớphọckhôngthểtáchrờibầukhôngkhínhàtrường.Trườngcóbầukhôngkhíhiệuquảvàniềmmongchờtíchcựcvàosựthànhcôngcủahọcsinhcólợichoviệchọcvàthànhtíchcủacácem.Trườnghọcnêntậptrungđếnviệckhámphákhảnăng,đánhgiávàthiđuatrongviệcthựchiệnvìbảnchấtđíchthựchơnlàtậptrungvàothànhtíchđểphảihạthấpđộngcơcủacảhọcsinhlẫngiáoviên(chương13).

SỰTRÙNGKHỚPMÔITRƯỜNGCÁNHÂNVÀBỒIDƯỠNGNĂNGKHIẾUMộtsốthayđổitiêucựcvềtâmlýtrongsựpháttriểncủatrẻVTNlàdonhucầuphát

triểncủahọvàcơhộitrườnghọcdànhchohọbởitrườnghọckhôngtrùngkhớpnhau.JacquelynneEccles (2000)mô tảnhữngphươngdiệnmàmôi trường trườnghọccó thểđồngbộhơnvớinhucầucủatrẻVTN.Nhữngđềxuấtcủahọdựatrênnghiêncứu1.500trẻlớp5vàlớp6chuyểntiếptừcấpIlêncấpIItạicáccộngđồngnhỏcóthunhậptrungbìnhởMichigan.Họcsinhlớp6cóítcơhộithamgiavàoviệcquyếtđịnhtronglớphọchơnlớp5.Trongkhitrẻ lớp6muốnthamgiaquyếtđịnhhơnlớp5.KhámphánàythểhiệnmộtsựkhôngđồngbộgiữamôitrườngvàcánhângâytáchạiđếnsựpháttriểncủatrẻVTN.

Nhưchúngtađãthấy,cầnphảinghĩđếnđặcđiểmtínhcáchvàđộngcơcủatrẻVTNnhằmquyếtđịnhhìnhthứcgiáodụcthíchhợpchohọ.Thuậtngữgiáodụcgọisựtrùngkhítnàylàbồidưỡngnăngkhiếu–nhấnmạnhđếntầmquantrọngcủađặcđiểm,độngcơcủatrẻVTNcùngsựđốixửhaykinhnghiệmhọnhậnđượcởtrường.Năngkhiếuở

đây ngụ ý đến những tiềmnăng về học tập, và những nét nhân cách độc đáo của họcsinh,phânbiệthọvớinhau;bồidưỡngtứclànhữngkỹthuậtdạyhọc,chẳnghạnnhưlớphọctheocấutrúckhácvớilớphọclinhhoạt.

Mứcđộthựchiện(năngkhiếu)củahọcsinhkếthợpvớicấutrúclớphọcsẽchorađiềukiệnhọctốiưunhất.Vídụ,họcsinhcókhuynhhướngđạtthànhtíchcaosẽhọctốtvà thích thú trong lớphọc linhhoạt.Học sinhchậmkhông thích lớphọc linhhoạtmàthíchhợpvớilớphọccấutrúc.

TRƯỜNGHỌCVÀPHỤHUYNHHỌCSINHNGƯỜIGIÁOVIÊNGIỎI

Hầunhưcuộcsốngcủatấtcảmọingườicáchnàyhaycáchkhácđềuchịuảnhhưởngcủagiáoviên.Bạncũngvậy,rồibạnsẽhoặcđãcóconcáituổinhỏhoặctuổiVTN,vàcuộcđờichúngcũngđượcdẫndắtbởinhiềugiáoviên.Trongsốcácgiáoviênbạntừnghọcqua,bạnsẽnhớrõmộtvài thầycônhất–cócôkhôngbaogiờmỉmcười,có thầyluônbắtbạnphảighinhớtấtcảmọithứtrongtầmmắt,cóthầyluônkhuyếnkhíchvàcổsúybạnbằngnhữngcâuhỏi.Dùluôncốvẽchândungvàtínhcáchcủagiáoviêngiỏi–một công việc phức tạp và vô hạn bởi vì việc dạy và học ởmỗi cá nhânmỗi khác –nhưngcácnhàtâmlývànhàgiáodụcchỉnêurằngcónhữngnéttínhcáchcủagiáoviênquyếtđịnhđếnthànhtíchtíchcựccủahọcsinhhơn,nhưlà:nhiệttình,khảnănglênkếhoạch,diễnđạt,thíchnghi,linhhoạt,ấmápvànhậnbiếtsựkhácbiệtgiữacáccánhân.Ngoàira,niềmmongchờcủagiáoviêncũngliênquantớikếtquảhọctậpcủahọcsinh.

TheoErikErikson (1968),giáoviêngiỏiphảixâydựngchohọc sinhý thứcnăngđộnghơnlàmặccảmtựty.Giáoviêngiỏiđượccộngđồngtincậy,kínhtrọng;biếtlinhhoạtgiữalàmviệc,vuichơivànghiêncứu;biếtnhậnravàchămbónnhữngkhảnăngđặcbiệtcủahọcsinh; tạorabốicảnhmàtrẻVTNcảmthấytincậy,biếtkiểmsoát trẻVTNkhông coi trọng trường học; biết khích lệ học sinh làm được những điều mà các emkhôngbaogiờtựmìnhnghĩra.TheoStephanieFeeney(1980),giáoviêngiỏiphảihiểuđượcnhữngđặcđiểmpháttriểncủatuổiVTN,khiếnchohọcsinhtincậy,cảmthấytựdokhámphá,thửnghiệmvàphạmsailầmthìviệchọcsẽdiễnramộtcáchhiệuquả.TuổiVTNcóđặcđiểm làbiếnđổivà thayđổi,khóhướngdẫn,hômnaydựavàogiáoviênnhưngngàymaiđãđộclập.GiáoviêngiỏihiểurằngtrẻVTNdễbịảnhhưởng,nhạycảmvớinhữnglờichỉtrích,khaokhátđượcnhómchấpnhận,thíchđượcnổibật,từđógiúpchúngcảmthấyantoànchochângiá trịvà thoảimáivớigiới tínhcủamình.Giáoviêngiỏibiếtkhônngoansửdụngnhữnggiátrịvàquyềnuycủamình,nhạycảmvớicảmxúccủahọcsinh.TrẻVTNphảnhồitốtnhấtvớigiáoviênápdụngvịthếcủamình(tuổitác,kinhnghiệm, trí tuệ)một cách tự nhiênhơn là tùy tiện – bằng cách “kết bạn”với họcsinh.TrẻVTNcầngiáoviêncôngbằng,kiênđịnh,cógiớihạnđúngmực,đặtravàgiámsátnhữnggiớihạnchohọcsinh.

Mốiquanhệhọcsinh–giáoviênbắtđầuphainhạtdầnsaukhichuyểntiếplêncấp

II.HọcsinhrờikhỏigiáoviênnângđỡởtrườngcấpIgặpgiáoviênkhôngnângđỡởcấpII–thểhiệnraởmôntoán.Họcsinhchậmhiểurấtcónguycơkhôngtheokịpchươngtrìnhhọc.

CHAMẸVÀTRƯỜNGHỌCChúng ta tinrằngsự liênquancủachamẹvớiviệchọccủaconcái làrấtquan

trọng,nhưngthựctếchamẹlạiđóngvaitròrấtnhỏ.Mặtkhác,nhữngnhànghiêncứungàycàngchứngminhđượcrằngchamẹlàyếutốthenchốtởmọicấplớp,nhưnghọkhôngnhúngtayvàonhiềunhưđángrahọphảithế.SựbaohàmcanhệcủachamẹởcấpIđã là tối thiểu,nhưng lêncấpII thậmchícòn íthơn.Mộtnghiêncứuở16.000họcsinhchothấyhọcsinhđạtđiểmA,ítbộlưubanhaybịđuổinếucảchalẫnmẹcùngquantâmđếnviệcởtrườngcủaconcái.HộiChildren’sAidSocietyởNewYorkCitylàmột ví dụđiểnhình vềmối quanhệnhà trường–chamẹ.Hội chăm lo cho1.200họcsinh VTN và gia đình, mở cửa mỗi ngày từ 8:30 sáng đến 8:30 tối. Nhân viên gồmnhữngngười công tác xãhội, chamẹ,nhữngngười tìnhnguyện,nhàgiáodục,nhânviêncácnhàmở,chốnglạmdụngmatúycùngnhữnghoạtđộngkhác.

JoyceEpstein(1996)đềxuấtmộtkhungmẫuvềsựliênquancủachamẹvàotrườnghọccủacon tuổiVTNnhưsau:Thứnhất,giađìnhbắtbuộcphải tạocho trẻVTNmộtnềntảngan toànvàsứckhỏecơbản.Nhiềuchamẹkhôngcókiến thứcvềnhữngthayđổicủatuổiVTN.Nhữngchươngtrìnhnhàtrường–giađìnhphổcậpchochamẹvềlộtrìnhphát triểnbình thườngcủa trẻVTN,nhữngvấnđề sứckhỏe, nhữngbệnh lây lanmuađườngtìnhdục; trầmcảm,ma túy,phạmtháp, rối loạnănuống.Trườnghọccũnggiúpchamẹtìmnơiantoànchoconmìnhkhibỏnhàrađi.Trườnghọclàtòanhàcộngđồngdùng làmđịađiểmchungchonhững tổ chức thanh thiếuniênvànhữngcơquanphụcvụxãhội.Thứhai,trườnghọcbắtbuộcphảiliênlạcvớigiađìnhvềchươngtrìnhhọcvàsựtiếnbộcủatrẻVTN.ỞtrườngcấpII,giáoviênvàphụhuynhđôikhikhôngbiếtnhau.Cầnnhiềuchươngtrìnhnhằmgiúpchamẹvàgiáoviênliênlạcvớinhautrựctiếpvàriêngbiệthơn.Chamẹcầnbiếtthôngtinvềlựachọnchươngtrìnhhọcvàhướngnghiệp.Thứba,cầntăngcườngsựliênquancủachamẹtớitrườnghọc.Chamẹvàcácthànhviêngiađìnhcóthểhỗtrợgiáoviêntheonhiềucáchnhưdạykèm,dạynhữngkỹnăngđặcbiệt,giámsátconcái.Thứtư,cầnkhuyếnkhíchchamẹquantâmtớihoạtđộnghọctậpởnhàcủaconcái.NhiềutrườngcấpIIđàotạo,huấnluyệnkiếnthứcbổsungchochamẹđểhọgiúpconlàmbàitậpvềnhà.“Toánhọcgiađình”hay“Vitínhgiađình”lànhữngchương trìnhnhưvậy.Thứnăm,chamẹcó tiếngnói trongviệc raquyếtđịnhởtrườnghọc.Hộiphụhuynhhọcsinhlàcáchphổbiếnnhất.Ởmộtsốtrườngcònmờichamẹbànbạcnhữngvấnđềcụthểliênquantớiviệchọccủaconemhọ.Thứsáu,phốihợpvà trao đổi với những tổ chức cộng đồng.Những cơ quan, tổ chức thươngmại có thểcùngthamgiavớitrunghọcnângcaochấtlượnggiáodụctrẻVTN.Cácthươnggiamởracon đường nghề nghiệp và cơ hội việc làm; các công ty xí nghiệp liên kết, tài trợ chonhữnghoạtđộngcụthểcủatrườnghọc.

TRẺVỊTHÀNHNIÊNNGOẠILỆTrẻVTNngoạilệbaogồm:trẻthiểunăng,trẻrốiloạnvậnđộngthiếukhảnăngtập

trung,trẻcóvấnđềgiáodục,vàtrẻtàinăng.TRẺVTNTHIỂUNĂNGLÀAI?Khoảng10%họcsinh là thiểunăngvàcầnsựgiáodụchayphụcvụđặcbiệt.Các

nhàgiáodụchọcdùngchữthiểunăngthaythếchotàntậtđểkháchquantrướcphảnứngcủaxãhộivềkhiếmkhuyếtcủacánhân.Bảngdướiđâyliệtkêcácloạithiểunăng:

Cácloạithiểunăng Tỷlệphầntrăm

Thiếukhảnănghọcnhấtđịnh

51,1

Suygiảmlờinóihayngônngữ

20,8

Trínãokémpháttriển

11,6

Rốiloạncảmxúcnghiêmtrọng

8,7

Đathiểunăng

1,8

Tổnthươngthínhgiác

1,3

Tổnthươnghìnhthể,cộtsống

1,2

Cácsuygiảmsứckhỏekhác

2,2

Thịlựckém

0,5

Bệnhtựkỷ

0,5

Điếc–mù

0,0

Tổnthươngnãodokhủnghoảngtâmlý

0,1

Nhưvậy,trẻthiếukhảnănghọcchiếmtỉ lệcaonhất(51,1%).Thiếukhảnănghọctức là có trí thôngminh bình thường hoặc trênmức bình thường nhưng gặp khó khăntrongmộthaynhiềumônhọcnàođó.Sựkhókhănnàykhônggópvàonhữngvấnđềhayrốiloạnkhác,vídụnhưtrínãopháttriểnkém.Thốngnhấtchungtoàncầuvềthiếukhảnănghọclàcóvấnđềvềnghe,tậptrung,nói,suynghĩ.Trẻtraithườngbịthiểunănghọcnhiềuhơntrẻgáigâybalần.Giảithíchđiềunàydosựkhácbiệtgiớitính,rằngtrẻsaidễbị tổn thươnghơnvàmộtphầncũngdo thànhkiến(trẻ traihaybịgiáoviênpháthiện,chúývìnhữnghànhvichìahiếuđộng,quấyrối).Trẻchỉbịcoilàthiểunănghọckhigặpvấnđềvềhọc thuật–phần lớn làkhóhọcđọc (rối loạnvềngữâm,hiểuâm thanhvàghépcácmẫu tự lại thành từ),viết (saichính tả),ngônngữvà làm toán.Tuychiếm tới51,1%nhưngchỉchừng5%trẻ thiếukhảnănghọcnhậnđượcsựgiáodụchaydịchvụđặcbiệt.

Cónhiềuphátminhsángchếnhằmcảithiệnkhảnăngđọccủatrẻ.Nhiềutrẻđếntậnlớp3hayhơnmớiđượcpháthiệnbịthiểunănghọcđọc,chonênsựhướngdẫnkhôngcóhiệuquả.ĐểchữachứngkhóđọcởtrẻvàtrẻVTNlàmộttháchthứcđòihỏisựquantâmtừngcánhân,cầnsựchỉdẫncườngđộcaotrongthờigiandàibởigiáoviênchuyênmôn.Máymócthiếtbịdùtântiếnđếnmấyvẫnphảiphụthuộcvàochươngtrìnhhuấnluyệnvàtàinăngcủagiáoviên.Khôngcómáymócnàocóhiệuquảchungchomọitrẻthiểunănghọc.

TRẺRỐILOẠNVẬNĐỘNGTHIẾUTẬPTRUNG(ADHD)ADHD làmộtdạngthiểunăngmàtrongthờigiandàitrẻcómộttrongnhữngbiểu

hiệnnhưthiếu tập trung,hiếuđộngquámứcvàchợthứng.TrẻVTNthiếuhaykhótậptrungdễchánbấtcứviệcgìchỉsauvàiphút.Trẻhiếuđộngtháiquáthườngcócườngđộvậnđộngthểxáccao,gầnnhưluônluônngọnguậy.Trẻchợthứngkhóđiềukhiểnhànhvivàphảnứngcủamình,khôngsuynghĩtrướckhihànhđộng.BộgiáodụcMỹxếptrẻADHDvàoloại“Thiếukhảnănghọcnhấtđịnh”(xembảngliệtkê),cầnđượcgiáodụcvàphụcvụđặcbiệt.Trongthậpniên1990,sốtrẻbịADHDtăngliêntục;ởtrẻtraicaogấp4–9lầnởtrẻgái.Nhưngtheocácchuyêngia,sựtăngnàylàdonhiềungườiđãnhậnthứcđâylàrốiloạn;hoặcdopháthiện,chẩnđoánsai.

TrướckiaADHDđượctinlàsẽgiảmđiởthờiVTN,nhưngbâygiờnóđượccholàsẽkéodàiđến tận thời trưởng thành.Dùchưa tìm ranguyênnhânhayvùngnãogâynênADHD,nhưngcácnhàkhoahọcgiảđịnhrằngđócóthểlàdodâythầnkinhdẫnchấthóahọctrongnãohoạtđộngkém;sựtốiloạntrướchaysaukhisinh;nhiễmchìtừmôitrường.Di truyềncũng lànguyênnhân–khoảng30–50%trẻbịADHDcóanhchịemruộthaychamẹbịrốiADHD.Ướctính85–90%họcsinhđượckêtoathuốcRitalinđểkiềmchế,kiểmsoáthànhvicủamình.Lưuý:chỉdùngthuốcsaukhiđượckhámcẩnthận.Không

phảiaidùng thuốccũngcóphảnứng tíchcực.Thực tếnhiềubác sĩkê toaquádễdãi.ThuốccầnkếthợpvớinhữngthiếtbịhọctậpvàhànhvisẽgiúptrẻADHDhọcvàthíchnghihữuhiệuhơn.

TRẺVTNTÀINĂNGTrẻVTNtàinăngcótríthôngminhcaohơntrungbình(chỉsốthôngminh120trở

lên) và/hoặc có tài năng xuất chúng trongmột lĩnh vực nhất định như nghệ thuật, âmnhạc, toánhọc.ChươngtrìnhtiêubiểudànhchotrẻVTNtàinăngởtrườngthườngdựavàotríthôngminhvànăngkhiếu;mặcdùnhiềuchuyêngiaủnghộchươngtrìnhsángtạovàcốnghiến.NhiềutrẻVTNtheohọcchươngtrìnhtàinăngnhưngkhôngtàinăngmộtlĩnhvực cụ thể nàomà chỉ đưavào chỉ số IQ120+hay150+.ỞMỹchỉ số IQvẫn làthànhtốchủyếuđểtuyểnchọntrẻVTNvàonhữngchươngtrìnhđàotạotàinăng.NhưngtheohọcthuyếtGardnervềtríthôngminhđadạngthìnhưvậylàchưađủ.EllenWinner(1996)môtảtrẻVTNtàinăngtheobađặcđiểmsau:

Sựpháttriểnsớmhơnbìnhthường.Tàinăngđượcthểhiệnkhitrẻcócơhộisửdụngtàinănghaynăngkhiếucủamình.Họquántriệtmộtlĩnhvựcnhanhhơn,dễdànghơn,ítnỗlựchơnbạnĐTL.HầuhếttrẻVTNtàinăngđềuthuộcdạngnàyvìkhảnăngcủahọvềmộthaynhiềulĩnhvựcthườnglàdobẩmsinh,cầnđượcpháthiệnvànuôidưỡng.

“Ănkhớpvớinhịp trốngcủachínhmình”.TrẻVTN tàinănghọc theochất lượngkhácvớitrẻkhôngcótàinăng.Họítcầnsựchỉdẫn,chốnglạinhữnglờigiảnggiải,tựtìmtòi,khámphánhữnggiảiphápđộcđáochovấnđềthuộclĩnhvựchọcótàinăng.

Đammêhọchỏi.Trẻhamthíchtìmhiểulĩnhvựcmìnhcótài,tỏrõkhảnăngquansát,thíchthú,tậptrungcaođộ.Vớiđộngcơcao,họkhôngcầnchamẹhayaikhácphảiđốcthúc.

TrườnghợpAlexandraNechitahộiđủbađặcđiểm trên.Năm10 tuổiemđãđượcbiếtđếnlàthầnđồnghộihọa.Emvẽrấtnhanhvàngẫuhứnglênnhữngtấmvảibạtlớn,cókhi1,5mx3m.Việcemchorađờivàitácphẩmlớntrongmộttuần,bánđượcmỗibức$80.000khôngcógìlàlạ.2tuổi,Alexandrađãmêmẩntômàutấtcảsáchvởcủamìnhhàngnhiềugiờ liền,khôngquan tâmmê thíchbúpbêhaybạnbè.Tới tuổiđihọc, emthườngmongngóngvềnhàđểvẽ.Hiệnemvẫnvẽliêntụcvàháohức.Đólàcôngviệcemsaymê.

Mộtđặcđiểmtàinăngthứtưnữalàkỹnăngxửlýthôngtin.TrẻVTNhọctheotốcđộnhanhhơn,xửlýthôngtin, lýgiải tốt,ápdụngchiếnlược,điềukhiển,kiểmsoáttốthơn.KhitrẻVTNtàinăngkhôngbịtháchthức,họcóthểnổiloạn,gâynáođộng,bỏhọc,mấthứngthú,đôikhiđơngiảnlàbiếnmất,trởnênthụđộngvàáccảmvớitrườnghọc.NênđểtrẻVTNtàinănglựachọnmộttrongbốnchươngtrìnhsau:

–Lớpđặcbiệt.Đâylàphổbiến.Còngọilàchươngtrình“trườngchuyênlớpchọn”,thờigiancókhilàsaugiờhọc,ngàythứbảyhaymùahè.

–Tăngcườngvànângcaotronglớphọcthôngthường.– Chương trình cố vấn, bảo trợ, học việc. Điều này rất quan trọng vì sẽ khuyến

khích,tháchthức,giáodụchiệuquảtrẻtàinăng.–Làmviệc/nghiêncứuvànhữngchươngtrìnhphụcvụcộngđồng.Cảicáchgiáodụcđưavào lớp thườngnhữngchương trình trướckiavốnchỉdành

chohọcsinhtàinăngnhư:tháogỡvấnđề,dựán,nghiêncứuhồsơ,cáchsuynghĩbiệnluận.TheoEllenWinner(1996),trẻVTNtàinăngthườngcókhuynhhướngtáchbiệtkhỏixã hội và “bị nhốt” trong những lớp học chẳng gây hứng thú hay thách thức; cho nênkhônghềngạcnhiênkhihọhaybịgánchonhữngbiệtdanhnhư“mátdây”,“chậpmạch”,“kỳcục”…Nhữngngười lớn tàigiỏi,kiệtxuấtnhớ lạikinhnghiệmđihọccủamình làtiêu cực, chán ngán, đôi khi họ còn biết nhiều hơn giáo viên.Winner đề xuất nên cónhữnglớpchuyênbiệtvềnhữnglĩnhvựctrẻtàigiỏivàchophéphọvàođạihọcsớm.

CreatedbyAMWord2CHM

Chương8.YẾUTỐVĂNHÓA


HÌNHẢNHTRẺVỊTHÀNHNIÊNVấnđềhẹnhòcủanhữngtrẻgốcchâuÁ

Hãy tưởng tượng,mộtvườnhoa trămloàikhoesắc,khoehương.Sẽ tẻnhạtbiếtbaonếuvườnhoachỉtuyềnmộtmàu,mộtkiểu.

Abdu’lBaha–Nhàtruyềngiáothếkỷ19/20Sonya,16tuổi,giậndữvìphảnứngcủagiađìnhtrướcviệcemhẹnhòvớimộtcậu

ngườiMỹ.Giađìnhemtẩychaycậu.Anhtraiemcònđedọasẽđánhcậunếucòntìmgặpemnữa.Giađìnhemcũnglosốtvóvìđiểmsốcủaembắtđầuhạthêthảm.Nhìnchung,ngườiNhậtkhôngmuốnconmìnhhẹnhòsớmhayquenvớingườinướcngoài.HọmuốnconchỉkếthônkhitrưởngthànhvàchỉvớingườiNhậtmàthôi.Họrấttựhàovềsắctộcmình.

Michael, 17 tuổi, học sinh trung học gốc Hoa được chuyên viên tư vấn trườngkhuyên tới trung tâm trẻVTNkhủnghoảngvì trầmuấtvàcóý tự tử.Cậubị rớtnhiều

môn,thườngxuyênvắngmặtvàđitrễ.Chamẹcậuvốnlànhữngngườithànhcôngtrongxãhộinênbảovớichuyêngiatrị liệulàhọ,vàcảMichael,khôngsaocả.Vậycógìsaikhichamẹmuốntấtcảcácconphảitrởthànhbácsĩ?HọtứcgiậnvàthấtvọngvìđiểmsốcủaMichael,trongkhicậulàcontraicảmàtheotruyềnthốngTrungHoađượcmongchờphải thành đạt nhất trong số các anh chị em ruột. Chuyên gia trị liệu đề nghị chamẹMichaelhãybớtđặtáplựclênvaicậu,vàcóniềmmongchờthựctếhơn(Michaelkhôngmuốntrởthànhbácsĩvàcũngkhôngđạtđủđiểmsốcầnthiết).Chuyêngiatrịliệuủnghộướcmuốn của cậuvà thông cảmvới áp lực cậuphải chịu.Michael hiệndiệnở trườngnhiềuhơn,tháiđộvớitrườnghọccũngcảithiệnvàchịuhợptáctrịliệu.

TrườnghợpcủaMichaelvàSonyanhấnmạnhyếutốvănhóarấtquantrọngđốivớisựpháttriểncủatrẻVTN.Disảnvănhóacủagiađìnhảnhhưởngmạnhmẽđếnnhữngxungđột giữahọvới gia đình, đếnhànhvi của họngoài gia đình.Tất nhiên, vănhóakhôngluôngâyramâuthuẫn,nhưngnócũngcónhữngtácđộngnhấtđịnh.

VĂNHÓAVÀTUỔIVỊTHÀNHNIÊNVĂNHÓALÀGÌ?Vănhóalàhànhvi,khuônmẫu,niềmtinvàtấtcảnhữngsảnphẩmcủamộtdântộc

truyền từ thế hệ này sang thế hệ khác. Sản phẩm hình thành từ sự giao thoa giữa cácnhómdântộcvàmôitrườnghọsinhsốngquanhiềunăm.TrườnghợpMichaelvàSonyacho thấyvănhóađãgây ranhữngxungđột giađình.Vănhóa làmộtkhái niệm rộng,gồmnhiềuthànhtốvàcóthểphântíchtheonhiềuphươngdiện–giađình,bạnĐTLvàtrường học là ba khía cạnh văn hóa tác động lên sự phát triển của trẻ VTN. RichardBrislin(1993)môtảmộtsốđặcđiểmvănhóanhưsau:

–Vănhóa tạonên lý tưởng,giá trịvànhữngđịnhkiếnvềcuộcsốngvốndẫndắthànhvicủaconngười.

–Vănhóađượctạorabởiconngười.–Vănhóađượctruyềntừthếhệnàysangthếhệkhác,tráchnhiệmchuyểngiaonằm

trênvaichamẹ,giáoviênvànhữngnhàlãnhđạocộngđồng.–Ảnhhưởngcủavănhóađượcnhậnbiếtkhicósựvachạmdữdộigiữanhữngcá

nhâncónềntảngvănhóakhácnhau.–Bấtchấpsựthỏahiệp,nhữnggiátrịvănhóavẫncòntồntại.–Khinhữnggiátrịvănhóabịxâmphạm,hayniềmmongchờvănhóabịbỏqua,

ngườitasẽphảnứngđầycảmxúc.–Khôngcógìlạkhichấpnhậnđiểmnàycủagiátrịvănhóanhưnglạiphảnkháng

điểmkhác.VídụtrẻVTNnổiloạnsẽchấpnhậncácgiátrịvănhóakhichínhhọcóconcái.

HaikhíacạnhvănhóabổsungquantrọngchocuộcsốngcủatrẻVTNlàvịthếkinh

tế–xãhộivàsắctộc.Vịthếkinhtế–xãhộilàsựsắpxếpnhómngườitheonhữngđặcđiểmtươngtựvềnghềnghiệp,giáodụcvàkinhtế.Sắctộcdựavàodisảnvănhóa,nhữngđặcđiểmquốcgia, chủng tộc, tínngưỡngvàngônngữ.Khôngởđâucó sựphânhóađiềukiệnkinhtế–xãhộivàsắctộcrõnétvàsâuđậmnhưởMỹ,vớinhữngnhómtrẻVTNMỹgốcPhi,gốcchâuÁ,gốcTâyBanNhavàdađỏ(dânbảnđịa).Tuynhiên,xuthếtoàncầuhóangàynaycóthểxảyraởbấtcứquốcgianàotrênthếgiới.VìvậynghiêncứuvềtuổiVTNởthếkỷ21bắtbuộckhôngthểbỏquayếutốvănhóa.Chođếnnay,phầnlớncácnghiêncứunhấnmạnhđếncáigọilàchủnghĩadântộc(coidântộcmìnhlàtrungtâm)–khuynhhướngđềcaonềnvănhóacủadân tộcmìnhhơnnềnvănhóacủacácdân tộckhác.Chẳnghạn,ngườiMỹxemcánhânvàbảnngãlàtrungtâm;trongkhicácdântộcphươngĐôngnhưTrungquốc,NhậtBản,ẤnĐộ,ViệtNamlấycộngđồng(giađình)làmtrungtâm.Vớivănhóa,mọingười:

–tinrằngnhữnggìxảyratrongnềnvănhóacủamìnhlà“tựnhiên”và“đúngđắn”;nhữnggìxảyratrongnềnvănhóakháclà“phitựnhiên”và“saitrái”.

–cảmnhậnnềnvănhóacủamìnhlàcógiátrịtoàncầu–tốtchomìnhvàtốtchotấtcảmọingười.

–hànhxửtheocáchthiênvịnềnvănhóacủamình.–tựhàovềnềnvănhóacủamình.–cảmthấyáccảmvớicácnềnvănhóakhác.Nhiềunềnvănhóađịnhnghĩaloàingườitheocáchcủadântộcmình.NgườiHyLạp

cổphânbiệtnhữngngườikhôngnóitiếngHyLạplàbọnmọirợ,thấpkém.NgườiTrungHoacổtựcoimìnhlà“cáirốncủavũtrụ”.Ngàynay,toàncầuhóakhôngcònlàvấnđềniềmtinhaysựlựachọnnữa–màlàthựctếtấtyếu.TrẻVTNkhôngphảilàcôngdâncủamộtnướcMỹhayCanada;màhọlàcôngdâncủathếgiới,mộtthếgiớimànhờkhoahọckỹthuậtvàgiaothôngvậntảiđangtrởnênảnhhưởnglẫnnhau.Sựgiaothoagiữanhữngdântộcthuộcnhiềunềnvănhóakhácnhau(ởtrườnghọc,ởkhudâncư,quatruyềnhìnhvàquacácphươngtiệntruyềnthôngđạichúngkhác)khôngphảilàkhôngxảyra.Hiểubiếthànhvivàgiá trịcủanhữngnềnvănhóakhácnhauchúngtasẽquanhệvớinhauhiệuquảhơn,cùngnhaulàmchothếgiớinàylànơitốtđẹphơnlên.

SỰGIAOLƯUVĂNHÓAĐầu thế kỷ 21 này tổng quát hóa về trẻVTNvẫn được dựa trên dữ kiện và kinh

nghiệmcủamộtnềnvănhóađơnlẻ.ChẳnghạnnềnvănhóaMỹlàcủadândatrắngcóđiềukiệnkinhtế–xãhộitrunglưu.HaykhắpnơiđềutinrằngtrẻVTNtrảiquagiaiđoạn“bãotốvàtrầmuất”,thểhiệnởxungđộtvàhoàinghi,nhưngởchương1MargaretMeadthấytrẻVTNởđảoSamoakhôngtrảiquanhiềustress.Nghiêncứusựgiaolưuvănhóalàsosánhnềnvănhóanàyvớimộthaynhiềunềnvănhóakhác,từđórútrathôngtinxemmức độ phát triển của trẻVTN là tương tự, toàn cầu, đa văn hóa hay văn hóa đơn lẻ.

NghiêncứutuổiVTNvốnxuấthiệntrongxãhộicôngnghiệphóaphươngTây,vớinhữngnhucầuthựctếvàchuẩnmựcxãhộiảnhhưởngđếnsuynghĩvề trẻVTN,chonên,sựpháttriểncủatrẻVTNphươngTâycũngtrởthànhtiêuchuẩnchotấtcảtrẻVTNcủaloàingườithuộcmọiđiềukiệnkinhtếvànềnvănhóa.Điềunàyđưarakếtluậnxóimòn,lệchlạcvềbảnchấtcủatrẻVTN.Đểpháttriểnquanđiểmtoàncầu,phóngkhoánghơnvềtrẻVTN,chúng tacầnxétđến tháiđộvề thành tích,về tìnhdục trongnhữngnềnvănhóakhácnhau.

THÀNHTÍCHMỹcómộtnềnvănhóađềcaothànhtíchnêntrẻVTNMỹcũnghướngtớithànhtích

vàthànhđạthơntrẻVTNởcácnướckhác.ChamẹMỹvàcácnướcpháttriểnhướngconcáithíchnghivớithànhtựuvàđộclập,đặtcaogiátrịbảnthân,muốnconcáiphảitựtiếntớimụctiêucủamình.CácnướcchâuÁnhưNhật,TrungQuốc,ViệtNamlạiđềcaosựvânglờivàtráchnhiệm.Khôngthểkếtluậnđiềunàotốthơn,nhưngthựctếnhữngcộngđồngngườichâuÁởMỹcó tỉ lệ tốtnghiệp trunghọcvàđạihọccaonhất:86%sovới64%datrắng.Họcũnghọcsautrunghọcvàsauđạihọcnhiềuhơn.

TÌNHDỤCCónềnvănhóaxemtìnhdụcVTNlàbìnhthườngnhưngcónềnvănhóalạicấmkỵ.

Cưdân InesBeag,mộthònđảonhỏngoàikhơi Ireland,đượccoi làkiềmchế tìnhdụcnhấtthếgiới.HọkhônghềbiếtđếnnụhônkiểuPháphayômấp.Khônghềcógiáodụctìnhdục,họtinrằngsauhônnhânthìmọiviệctựnhiêndiễnra.Đànôngnghĩrằnggiaohợp làcóhạichosứckhoẻ.Phảnđốikhỏa thân,chỉcó trẻsơsinhmớiđượcphép tắmtrần truồng, người lớn tắmvẫnmặc quần áo.Tình dục trước hôn nhân khôngbao giờđượcbiếttới.Thậmchívợchồngkhiquanhệvẫnmặcđồlót.Cũngkhôngkhóhiểutạisaonữcôngdânởđâyhiếmkhiđạtđếncựckhoái.

Ngượclại,dânMangaianởNamTháiBìnhDương, trẻ traiđãhọcvềthủdâmtừ6hay7tuổi.13tuổi,trẻtraitrảiquanghithứcgiớithiệuvớicuộcsốngđànông–tứcđượcrạchmộtđườngdàiởdươngvật.Ngườiđiềukhiểnnghilễchỉdẫnchitiếtchođứatrẻvềnhữngthủthuậtlàmtình.Haituầnsaunghilễrạchdươngvật,đứatrẻ13tuổiđósẽgiaohợpvớimộtphụnữsànhsỏi.Bà tagiúpcậughìm thờigianphóng tinhđểcùngkhoáicảm. Sau đó cậu tự do đi tìm các cô gái, hoặc họ tìm đến cậu. Cuối thời VTN, dânMangaianquanhệ tìnhdụchầunhưmỗiđêm.Đasốcácnềnvănhóakhôngquákiềmchế như InesBeag hay quá tự do như dânMangaian, nhưng loài người ngày nay nhìnchungđềuhọchỏivàbiếtđếntìnhdụctừnhiềunguồn,trongđóquativi,tạpchí,phimảnhchiếmphầnchủđạo.

NHỮNGKHUÔNMẪUTHAYĐỔIVĂNHÓANhững khuôn mẫu được dùng để hiểu quy trình thay đổi xảy ra trong sự biến

chuyểncủaphạmvimộtnềnvănhóahaygiữacácnềnvănhóavớinhaugồm:hấpthu,tíchlũy,lựachọnvàđavănhóa.

Hấpthuxảyrakhicánhântừbỏchângiátrịvănhóacủamìnhvàchuyểnhóavàoxãhộilớnhơn.Thườngthìnhómthiểusốbịhấpthuvào“dòngchảychính”;hoặcnhiềunhómhợp lạiđể tạo ramộtxãhộimới (nhưkiểu“chảonung”ởMỹ).Cánhân thườngchịucảmgiáclạlẫmvàtáchrờichotớikhiđượcchấpnhậnvàcảmthấymìnhđượcchấpnhậnvàonềnvănhóamới.Tíchlũylàthayđổivănhóadosựgiaolưuliêntụcvàtrựctiếpgiữahainhómvănhóakhácnhau.Ngược lạivớihấp thu,ởđâycánhân trở thànhthànhviêncủanhómvănhóalớnnhưngvẫnđượcnhậndiệnnhưthànhviêncủanhómvănhóa thiểu số.Lựachọn là cánhânhiểubiếthainềnvănhóakhácnhau;và có thểchuyểnđổihànhvicủamìnhchophùhợpvớitừngbốicảnhxãhộinhấtđịnh.Lựachọnkhácvớihấpthuvàtíchlũyởchỗvẫnduytrìmốiquanhệtíchcựcvớicảhainềnvănhóa.Đavănhóađềcaothuyếtđanguyênnhằmhiểumộthaynhiềunềnvănhóa.Theođó,cánhânvẫngiữchângiátrịbảnchấtcủamìnhtrongkhivẫntiếpxúcvớinhữngnềnvăn hóa khác để đáp ứng những nhu cầu chung về kinh tế hay quốc gia. John Berry(1990)tinrằngxãhộiđavănhóakhuyếnkhíchtấtcảcácnhómdântộcduytrìvà(hoặc)pháttriểnchângiátrịcủanhómmình;chấpnhậnhaychịuđựngcácnhómkhác;hợptácvàchiasẻ;họcngônngữcủanhau.

Tùy thuộcvàohoàncảnhvàcánhân,cáckhuônmẫu trêngiải thíchkinhnghiệmcủacánhânkhihọhòavàonềnvănhóamới.

NGHITHỨCGIAOTHỜINghi thứcgiao thời lànghi lễhay tập tụcđánhdấusựchuyển tiếpcủacánhân từ

thờinàysangthờikhác,đặcbiệtlàchuyểntiếpthànhngườilớn.Cóxãhộitônvinhnghithứcnày,cóxãhộikhông.Trongnhiềunềnvănhóasơkhai,nghithứcgiaothờilàlúctrẻVTNđượctiếpcậnvớitậptục,thựctếkiếnthứcvàtìnhdụcthiêngliêngcủangườilớn.NhiềunghithứcbaogồmlễtáchrờitrẻVTNkhỏigiađình,nhấtlàtáchkhỏimẹ;cónghithứctáihiệnsựsinhravàchếtđihoặcnốikếtvớithếgiớitâmlinh;đặtranhữnggiaoướcgiữa trẻVTNvàngười hướngdẫn, tiết lộ nhữngbímật, thăng trầmchophép trẻVTNbướcvàothếgiớingườilớn.NhữngbộtộcchâuPhivàdađỏrấtcoitrọngnghithứctrởthànhngười lớn.DoảnhhưởngcủavănhóaphươngTâynhiềunghi thứcđãbiếnmất.Ngàynaylễtốtnghiệpcóthểđượccoilàmộtnghithứctrởthànhngườilớn.

TRUYỀNHÌNHVÀCÁCPHƯƠNGTIỆNTRUYỀNTHÔNGĐẠICHÚNG40nămquarấtítsựpháttriểnnàotrongxãhộicótácđộngtớitrẻVTNnhiềuhơn

truyềnhình.Nhiềutrẻngàynaydànhnhiềuthờigianngồitrướcmànhìnhhơnlàvớichamẹhayở trong lớphọc.Radio,dĩahát,nhạc rock,videovànhữngphương tiện truyềnthôngkhácảnhhưởngquantrọngđếncuộcsốngcủatrẻVTN.

CHỨC NĂNG VÀ VIỆC SỬ DỤNG CÁC PHƯƠNG TIỆN TRUYỀN THÔNGĐẠICHÚNGTruyềnthôngđạichúng(truyềnhình,radio,băngdĩa,CD,phimảnh,sáchbáo,tạo

chí…)cónhữngchứcnăngsauđốivớitrẻVTN:

1.Giảitrí–thưgiãn,thoátkhỏinhữnglotoanhàngngày.2.Thôngtin–tiếpthuthôngtin,nhấtlànhữngđềtàichamẹngạingùngthảoluậnở

nhà(nhưgiớitính,tìnhdục).3.Cảmgiácmạnh– truyền thôngđạichúngcungcấpnhững tình tiết, tiểu thuyết,

hấpdẫn,đầytínhkíchthíchrấthợpýtrẻVTN.4.Giảiphápứngphó–làmgiảmlolắngvàbấthạnh.Hai“liềuthuốc”trẻVTNưa

dùnglà“nghenhạc”và“coitivi”.5.Khuônmẫugiớitính–đưaravaitròmẫuvềpháinamvàpháinữvớinhữnghình

ảnhtácđộngđếntháiđộvàhànhvigiớitính.6.Nhậndiệnvănhóagiới trẻ– tạocho trẻVTNcảmgiácđượcnốikếtvớimạng

lưới,vănhóa,giátrịvàmốiquantâmbạnĐTLrộnglớnhơn.CăncứvàothờigiantrẻVTNdànhchotruyềnthôngđạichúngthì,khôngnghingờ

gì,nóđóngvaitròquantrọngtrongcuộcsốngcủatrẻVTN.Họtiêuhết1/3hayhơnthờigianthứccủamìnhvàomộthìnhthứctruyềnthôngđạichúngnàođó.Ướctínhtrẻcoitivitừ2–4tiếngmỗingày;cókhi8tiếng/ngày;cókhikhôngcoigìhết.Caođiểmcoitivilàcuối thờiđồngấu, saugiảmdầnvào thờiđầuVTNdonhữngyêucầuở trườnghọcvànhữnghoạt độngxã hội.TrẻVTNxem ti vi giảmnhưngnghenhạc lại tăng từ 4 lên 6tiếng/ngày.TớigiữathờiVTNhọđixemphimnhiềuhơn(hơn50%trẻ12–17tuổiđixemphimmột tháng/lần.Xemvideo trởnênphổbiến (5–10 tiếng/tuần).TrẻVTNđọc sáchbáonhiềuhơntrẻem.Bắtđầutừ11–12tuổiđếncuốithờiVTN,60–80%trẻcóđọcbáo.Sách,mốt,tạpchícũngtănglêndầntrongthờiVTN.

“Beavis and Butt-head là một trong những chương trình truyền hình MTV nổitiếngnhất.HainhânvậtđódạytrẻVTNnhữnggì?Họhànhhạthúvật,quấyrốiphụnữ,đốtphávàcườisằngsặc.Banđầunóvốnlàbộphimhoạthìnhquảngbáchohộichợthúvật,sauđónhanhchóngnổitiếng.ÁoT–shirt,búpbê,sáchtruyệntranh,phim,CDvàquàgiángsinhmanghìnhảnhhọ“bánchạynhưtômtươi”.TạisaohọhấpdẫntrẻVTN?VìsaohơnaihếtchỉcótrẻVTNmớithíchhọ?

1/3họcsinhtrunghọcđọctạpchíhàngngày, trongkhichỉ20%đọcsách.Truyệntranhgiảmtừtuổilên10–18.

TRUYỀNHÌNHTruyềnhìnhlàphươngtiệntruyềnthôngphổbiếnnhấtvớimọingườinóichungvà

trẻVTNnóiriêng.Khôngphảitấtcảcácchươngtrìnhtruyềnhìnhđềutốt.Tùytheoquanđiểmcủamỗingười,nólà“cửasổnhìnrathếgiới”,“quáivậtmộtmắt”hay“cáihộpbịthịt”.Theo thốngkê toànnướcMỹ,điểmtrungbình luậnvănvà làmtoáncủa trẻVTNnhìnchungthấphơncácthậpkỷqua.MộtphầndotruyềnhìnhlôikéotrẻVTNkhỏisáchvởvàbáochí–trẻđọcsáchbáosẽítcoitivihơn.Tividạytrẻtrởthànhngườihọcthụđộng,thậmchíthụđộngtiếpthulốisống.Trẻcoitivinhiềusẽvậnđộngthểxácíthơn.

Truyềnhìnhlừadối,dạytrẻVTNrằngmọivấnđềrắcrốiđềudễgiảiquyếtvàtấtcảmọithứcuốicùngsẽđâuvàođócả.Chỉmấttừ30–60phútlàtaythámtửđãtháogỡxongmộtloạtcácvấnđềphứctạp,tìmramanhmốivụánvàkẻgiếtngười–luônluôntìmra.Bạolựcxuấthiệnnhưmộtlốisống;cảnhsáttỏrabạolựcvàviphạmluậtpháptrongkhiđấu tranh chốngkẻxấu.Kết quả sau cùngngười xemhiếmkhi thấy rõbạo lực.Kẻbịthươngtrêntivichỉphảichịuđựngvàigiâylàđãlànhlặn.Trongcuộcsốngthật,ngườibịbắnphảidưỡngthươngvàitháng,vàinăm,cókhikhôngbaogiờkhỏi.Mộtđiềulolắngnữalànềnvănhóacủanhữngdântộcthiểusốbịđèbẹp,bôinhọtrêntivi.LịchsửcủanhữngdânchâuÁ,châuPhi,châuMỹLaTinhhaycủanhữngbộlạcdađỏluônbịbópméo,bịhiểusai.Cácnhânvậtthuộcsắctộckhácluônkémcỏivàkémtíchcựchơncácnhânvậtdatrắng.

Tuynhiên,cũngcónhữngkhíacạnhtíchcựcvềtruyềnhình.NómởrachotrẻVTNthếgiớikhácvớithếgiớicủahọ;chohọcơhộicọxátvớinhiềuquanđiểmvàkiếnthứcđa dạng, phong phú hơn những gì họ được chamẹ, thầy cô, bạnĐTL truyền thụ.TrẻVTNthấykhuônmẫucủanhữngnhânvậttruyềnhìnhhiệndiệntronghìnhảnhchamẹ,chòmxóm,bạnĐTL,anhchịemruộtcủamình;trongnhữngngườinổitiếngtrênradio,báochí;trongnhữngngôisaomànbạctrênphim.Trongquákhứ,toànbộtháiđộ,kiểuquần áo, quan niệm nghề nghiệp của trẻ VTN tương đối đồng nhất. Nhưng ngày naytruyền hình giúp trẻ và trẻVTN tiếp xúc với hàng trăm nền văn hóa, khu dân cư vớinhữngmốtquầnáo,khuônmẫutìnhbằnghữu…khácnhau.

TRUYỀNHÌNHVÀBẠOLỰCBạolựctrêntruyềnhìnhảnhhưởngđếncánhânmạnhmẽrasao?Nghiêncứucho

thấytrẻ8tuổixembạolựcđếnkhilớnlênsẽliênquanđếntộiácnghiêmtrọnghơn.Trẻtrai12–17tuổixemnhữngcảnhbạolựctrêntruyềnhìnhdễsavàotộiác,chửithề,hùnghổtrongthểthao,đedọagâyhấn,vẽbậynơicôngcộng,đậpphácửasổ.Tuynhiên,quađótavẫnkhôngthểkếtluậnrằngbạolựctrêntruyềnhìnhkhiếncánhânhunghănghơn;rằngxembạolựcdễliêntưởngtớihànhvibạolực.Mộtthínghiệmtrẻngẫunhiênđượcchọnvàomộttronghainhóm:mộtnhómxemchươngtrìnhbạolựctrong11ngày;nhómkiakhôngxembạolực.Trẻnhómđầuđấmđá,bópcổ,xôđẩybạncùngchơinhiềuhơntrẻxemphimkhôngbạolực.Vìlàchọnngẫunhiênnêncóthểkếtluậntrongnghiêncứunàyrằngxembạolựctrêntruyềnhìnhgâyratínhhunghăng.

Bạolựctrêntruyềnhìnhcóítnhấtbadạngđộchạilênngườixem:họcnhữngtháiđộvàhànhvihiếuchiến;trởnênnhạycảmvớibạolực;vàcảmthấylosợmìnhsẽlànạnnhâncủabạolựctrongcuộcsốngthực.Nhữngtácđộngđócàngđậmrõhơntronghoàncảnhcóbạo lực.Táchại càng tănghơnkhi truyềnhình tỏ ra thiện cảmvới thủphạm,công lýủnghộbạo lực,haybạo lựckhôngbị trừngphạt.Vídụ từmộtbộphim.Băngcướpgồmnhữngtayláimôtôchuyênlàmmưagiócácvùngdâncư.Chúngbắtcócmộtcasĩnhạcrocknổitiếng.Đểcứucô,anhbạncũcủacôliềntràtrộnvàobăngcướp,lầnlượtbắnsáutên.Nhữngphátsúngkhiếnxemôtôcháynổtantành.Kếtthúclàcảnhanh

bạncứuđượccôcasĩ.Anhchàngđẹptrai,trẻtrungấyđượcxemnhưvịanhhùng.Hànhđộngbắnbăngnhómcủaanhtacoinhưthựcthicônglý.“Anhhùng”nàykhôngbaogiờbịtrừngphạthaybịtùdùtựýthihànhphápluật.Phầnthưởngcuốicùng,ngườiphụnữtrẻnóilờiyêuanhsaukhianhcứucô.Khôngaibịthươngcả.Cũngkhôngthấybọncướpbịbắnđauđớnhaychết.

TRUYỀNHÌNHVÀTÌNHDỤCTrẻVTN thích xem những chương trình truyền hình có cảnh tươimát và có tỉ lệ

thôngđiệp tìnhdụccao.Xemtìnhdục trên truyềnhìnhảnhhưởngđếnhànhvicủa trẻVTN.Theonghiêncứusinhviênđạihọcxemnhiềuchươngtrìnhsoạnopera(cónhiềucảnh ướt át) trong cuộc sống thực thường yêu nhiều hơn, có con trước hôn nhân, vàthườnglydịhơn.Họcsinhtrunghọcvàsinhviênđạihọcxemnhiềuphimtìnhdụctrêntruyềnhìnhítthỏamãnvớilầnđầugiaohợphơn.Họcũngkhótáchthếgiớitrêntruyềnhìnhkhỏithếgiớithựchơn.TừnhữngnghiêncứucóthểkếtluậnrằngtruyềnhìnhdạytrẻvàtrẻVTNvềtìnhdục.Kểtừthậpkỷcuốithếkỷ20,truyềnhìnhngàycàngnhiềucảnhtìnhdụchơnvàchi tiếthơn.Nhữngthôngđiệp tìnhdụcđậmđặc trẻVTNhọcđược từtruyềnhìnhtrởthànhnhữnghànhvitìnhdụcxảyragiữanhữngcặpchưakếthôn;trongkhisựngừatránhthaivànhữnghậuquảxấukhôngđượcbànluậntới.

MộtmốiquantâmđặcbiệtvềtìnhdụctrêntruyềnhìnhlàtrongkhichamẹvàgiáoviênthoảimáithảoluậnvớitrẻVTNvềnghềnghiệp,giáodục,độclập,tháiđộtiêuthụthìhọlạicảmthấyengại,đắnđokhinóiđếntìnhdục.Hậuquảcủaviệcthiếuthôngtintíchcựclàcànglàmchovaitròcủatruyềnhìnhmạnhthêmtrongviệccungcấpthôngtintìnhdục.Tuynhiêncũngnhưtruyềnhìnhvớibạo lực, truyềnhìnhvới tìnhdụccóảnhhưởngtùytheonhucầu,sởthích,mốiquantâm,vàsựtrưởngthànhcủatrẻVTN.

TRUYỀNTHÔNGĐẠICHÚNGVÀÂMNHẠCBấtcứaitừngquathờiVTNđiềubiếtnghenhạctrênđài,ngheCD,xemnhạctrênti

vi,VCD.Khoảng2/3sảnphẩmâmnhạcđượcmuabởigiớitrẻtuổi10–24.ThờiVTN,guâmnhạctrởnênrõnét,cụthểhơn.ThờiđầuVTNtrẻthíchnhiềuthểloạinhạctừđồngquê cho tới rock.Lên trunghọc, trẻ chuyênbiệt vào từng loại nhạchẹphơnnhư rockmetal,lànsóngmới,ráp.Trẻtrainghehardrockhơn,trẻgáithíchnhạcpopvànhạcêmdịu.

ÂmnhạcđápứngnhucầucánhânvàxãhộichotrẻVTN.Nhữngnhucầucánhânquantrọngnhấtlàkiểmsoáttâmtrạng,tạokhônggianyêntĩnh.Thậtngạcnhiên,rấtíttrẻVTNnóinhạc truyền thống,dânca làquan trọngvớimình.Chứcnăngxãhội củaâmnhạctrảidàitừtạobầukhôngkhítiệctùngđếnbàytỏsựnổiloạnchốngđốichínhphủ(tuychứcnăngsaukhôngphổbiến).TrẻVTNxemviệcthưởngthứcâmnhạctrênradio,tivi,CD…làmộtkhíacạnhvănhóaquantrọngcủamình.

Nhạcrockkhônghềphainhạtnhiệttìnhsuốtgần50nămqua,nhưnggầnđâynóbắtđầugâytranhcãi–điểnhìnhnhưMTV,kênhcanhạcđầutiêntrêntruyềnhình(bắtđầu

năm1983), vànhữngvideo clip canhạc.Đã tìm thấymối liênhệgiữaviệc thíchnhạckíchđộngvớinhữnghànhvibất chấpvàchốngđốixãhội.Nhạckíchđộngcũngphổbiến tronggiới trẻnổi loạnvànghiệnma túyhơnsovớidânsốnóichung.Namthanhthiếu niên hâmmộnhạc kích động hay lái xe ẩu và quan hệ tình dục bừa bãi, thườngdùngma túyhơn.Nữmênhạckíchđộngcũngcó tìnhdụckhôngan toàn,dùng thuốckíchthích,ăntrộmđồởcửahàng,cóhànhvikhiêudâmhơn.Tuynhiên,cũngchưathểkếtluậnnhạckíchđộnggâyrahaychỉliênquantớinhữnghànhvitrên.KhôngloạitrừkhảnăngtrẻVTNvừahamthíchmộtthểloạinhạcnàođónhưngvẫnmênhạccổtruyền.MộtđiềuđángngạilàtuyênbốrằngnhạckíchđộngkhiếntrẻVTNcóýđịnhhoặcthựchiệnhànhvitựtử.NhiềuchamẹđổtráchnhiệmchonhạccủacasĩJudasPriestvàOzzyOsbourneliênquantớisựtựtửcủaconcáihọ.Thựctếchưacónghiêncứuchothấytrầmuấthaytựtửliênquantớinhạckíchđộnghaynhạcrap.

Độngcơ,kinhnghiệm,kiến thức lànhữngyếu tố lýgiảichoviệc trẻVTNbỏquayếu tố tìnhdục trongnhạccổ truyền.Trongkhinhiềungười lớnchorằngnhạcrock làbạo lực, thác loạn, tìnhdục,ma túyvàchánchườngthìhọ lại thấynhữngbàihátmìnhyêuthíchđềcaotìnhyêu,tìnhbạn,trưởngthành,cuộcđấutranhsinhtồn,thúvui,xehơi,tínngưỡngvànhữngvấnđềkháccủalứatuổimình.

KHOAHỌCKỸTHUẬT,VITÍNHVÀMẠNGINTERNETVănhóabaogồmsự thayđổi;vàkhôngđâucónhững thayđổi lớn laohơncuộc

cáchmạngkhoahọckỹthuậtmàtrẻVTNngàynayđượctiếpxúckhisửdụngvitínhvàInternet.ĐểChuẩnbịchocôngănviệclàmtươnglai,khoahọckỹthuậtphảitrởthànhmộtphầnkhôngthểtáchrờitrongcuộcsốngcủahọ.Theocuộcthămdòhọcsinhtừlớp7 đến lớp 12 của hãngCNNnăm1999, 82%dựđoánmình sẽ không thể sống tốt nếukhôngcókỹnăngvitínhvàhiểubiếtcácngànhkhoahọckỹthuậtkhác.Cuộccáchmạnhkhoahọckỹthuậtlàmộtphầncủathờiđạithôngtinchúngtađangsống.Conngườisửdụngvitínhđểgiaotiếphàngngàynhưtadùngbútviết,thưtừ,điệnthoại.Dẫusaothìxãhội thông tinmớivẫndựavàonhữngkỹnăngphikỹ thuậtcơbảnnhư:khảnănggiaotiếp,giảiquyếtvấnđề,suynghĩsâusắc,sángtạovàtỏtháiđộtíchcực.Mọingườitheođuổi những kỹ năng này như thế nào là thách thức, đượcmở rộng theo nhiều phươngdiện,vàởtốcđộmàrấtítngườithuộcnhữngthờiđạitrướcđâytheokịp.

Internetlàmộthìnhthứcthôngtinliênlạcquamáyvitính.HệthốngInternetkhắptoàncầu,nốimạnghàngngànmáy,cungcấpmảngthôngtinrộnglớnkhôngthểtưởngtượngnổi,cậpnhậthơnsáchvở.TrẻVTNthườnglàmgìkhihọlênmạng?E–maillàhoạtđộngthườngxuyênnhấtvàđượcnhiềungườisửdụngnhất.Ởđâylạithêmnhiềumốilokhi trẻvà trẻVTNsửdụngmạngInternet.Chúngcó thể truycậpnhững trang tìnhdụccủangườilớn,hướngdẫncáchchếtạobom,vànhữngthôngtinkhôngthíchhợpkhác.NgàynaynhiềutrẻVTNcóInternetngaytrongphòngriêng,chamẹkhônghaybiếtconmình làmgì trênmạng.Nhiềunhà tâm lýhọcđềnghịnênđểmáyvi tính trongphòngchungcủagiađìnhnơingườilớnlẫntrẻVTNcócơhộithảoluậnnêntiếpcậnloạithông

tinnào.MỗitrangWebđềulưulạinhữngtrangđãtruycập.Vớikiếnthứccơbảnvềvitínhchamẹcóthểkiểmtravàhướngdẫnnhữnghoạtđộngsửdụngmáycủaconcái.

KHOA HỌC KỸ THUẬT, SỰ CHUYỂN HƯỚNG VĂN HÓA – XÃ HỘI VÀGIÁODỤCKhoahọckỹthuậtmangđếnnhiềuvấnđềxãhội.Mốilongạiđặcbiệtlàviệctăng

cườngsửdụngkhoahọckỹthuật(nhấtlàmáyvitính)ởnhàvàởtrườnghọcsẽlàmphânhóagiàunghèo,giatăngkhoảngcáchgiữanamvànữ.

Vềkhoahọckỹthuậtvàgiáodục,sốlượngmáyvi tínhsửdụngtrongtrườnghọctănglênđángkể.Tuyvậy,trườnghọcvẫnbịtụthậusovớiđàpháttriểncủaxãhội.Bấtchấpnhữngtiềmnăngcủavitínhnóđượcsửdụngchonhữnghoạtđộngtậpluyệnhơnlàđểhọc.Phầnlớnhọcsinhtrunghọcdùngvitínhtrongkhungthờigianlà30tuần.Có1trong11họcsinhdùngvitínhđểhọcAnhvăn;1trong15dùngđểhọctoán;và1trong40dùngtronglớpkhoahọcxãhội.Nhiềugiáoviênkhôngđượchuấnluyệnđầyđủcáchsử dụng vi tính.Với đà phát triển như vũ bão của khoa học kỹ thuậtmáy vi tính cáctrườnghọctrangbịsẽmauchónglỗithời.Nhiềumáyhưhỏng,chờsửachữa.Thựctếđócónghĩa làhầuhết trườnghọcvẫnchưahiệnđạihóaviệchọc tập.Chỉkhinào trườnghọchuấnluyệngiáoviên,đemkhoahọckỹthuậtvàolớphọcthìmớithậtsựchuyểnđổi.Nênnhớ,khoahọckỹthuậtkhôngcảithiệnkhảnănghọccủatrẻVTN.Nhữngđiềukiệncầnthiếtđểtạoramôitrườnghọctậpgồmsựquantâmvàủnghộcủagiớilãnhđạogiáodục,nhữngnhàgiáodụccókỹnăngsửdụngkhoahọckỹthuậtvàmuốnđàotạotrẻVTNthànhngườihọctíchcực,năngđộngvàcókhoahọc.

CreatedbyAMWord2CHM

Phầnbốn.XÃHỘI,CẢMXÚC,VÀSỰPHÁTTRIỂNCÁNHÂN


Chương9.BẢNNGÃVÀCHÂNGIÁTRỊChương10.GIỚITÍNHChương11.TÌNHDỤC

Chương12.SỰPHÁTTRIỂNĐẠOĐỨC,CÁCGIÁTRỊVÀTÍNNGƯỠNGChương13.THÀNHTÍCH,NGHỀNGHIỆPVÀCÔNGVIỆCChương14.NHỮNGVẤNĐỀCỦATRẺVỊTHÀNHNIÊN

CreatedbyAMWord2CHM

Chương9.BẢNNGÃVÀCHÂNGIÁTRỊ

TÌMHIỂUTÂMLÝTUỔIVỊTHÀNHNIÊNàPhầnbốn.XÃHỘI,CẢMXÚC,VÀSỰPHÁTTRIỂNCÁNHÂN

HÌNHẢNHTRẺVỊTHÀNHNIÊNMộtcôbé15tuổitựmôtảmình

“Côlàai?”consâubướmhỏi.Alice lắpbắpđáp:“Tôi…tôi…ngay lúcnày tôikhôngbiết.Nhưngtôibiếtmìnhlàaikhithứcdậyvàosángsớm,kểtừđóchắchẳntôiđãthayđổirấtnhiều”.

“Alicelạcvàoxứthầntiên”–LewisCarrollTRẺVTNTỰMÔTẢMÌNHNHƯTHẾNÀO?Bạnđãtựmiêutảmìnhrasaokhi

bạn15tuổi?Bạnnhấnmạnhđếnnhữngđặcđiểmnào?Đoạnvănsaulàbứctranhtựhọacủamộtcôbé15tuổi:

Làmộtconngười, tôinhư thếnào?Rấtphức tạp!Tôinhạycảm, thân thiện, thoảimái,nổitiếngvàkhoandung,mặcdùtôicũngnhútnhát,hayngượngngùngvàthậmchíhưđốn.Hưđốn!Tôiluônmuốnthânthiệnvàkhoandung.Đólàloạingườimàtôimuốntrởthành,vàtôirấtthấtvọngkhikhônglàmđượcnhưvậy.Tôilàngườicótráchnhiệm,thỉnhthoảngcũngchămchỉ,nhưngmặtkhác,tôicũngcẩuthảbởivìnếuquáchămchỉbạnsẽkhôngthểnổitiếngđược.Ởtrườngkhôngphảilúcnàotôicũnghọcgiỏi.Tôilà

ngườikhávuivẻ,nhất làkhiởbênbạnbè tôicó thể thoảimái“quậy”omsòm.Ởnhàbênbốmẹ, tôi thườnghayloâu.HọmongchờtôiđạtđiểmAởtấtcảcácmôn.Vậylàkhôngcôngbằng!Tôi lo lắngxem làmcáchnàođểđạtđiểmsố tốthơn.Tôicảm thấynhụcnhãtrướcmắttụibạn;vềnhàtôilạicăngthẳnghaycayđộcvìbốmẹluôncanthiệpvàomọiviệccủa tôi.Quả thực tôikhônghiểunổi làmsaomàmình lại thayđổinhanhđếnvậy–làmsaomàphúttrướctôivừamớivuihớnhởthìphútsauđãbồnchồnvàcaycú?Đâulàconngườithậtcủatôi?Đôikhitôinghĩmìnhlàđồgiảtạo,nhấtlàkhiởbênbọncontrai.Hừm,lúctôinghĩcậutrainàođómuốnmờimìnhđichơithìtôilạicốhànhđộngkhácđi.Tôithíchđượctántỉnhvàthíchyêuđươngvuivẻ.Thếrồitấtcảmọingười–tôinhấnmạnhlàtấtcảmọingười–lạinhìntôinhưthểtôilàmộtkẻlậpdị.Bỗngnhiêntôicảmthấylúngtúng,sượngsùngvàrútvàovỏốccủamình.Tôi thựcsựkhônghiểumình là ai! Phải tôi đang cố gây ấn tượng với họ hay đại loại là như vậy?Nhưng tôikhôngquantâmhọnghĩgìtôikhôngcần,vậythôi.Tôimuốnbiếtcácbạnthânnghĩgì.Tôicóthểlàchínhmìnhbênbạnbèthânthiết,nhưngvớibốmẹtôilạikhôngthể.Bốmẹkhônghiểutôi.HọcóbiếtlàmộttrẻVTNthìnhưthếnào?Họvẫnđốixửvớitôinhưthểtôilàconnítvậy.Ítraởtrườngtôicònđượcđốixửnhưngườilớn.Điềuđócànglàmtôibối rối.Tôi làmộtđứa trẻhaymộtngười lớn?Điềuđó cũng làm tôi sợhãi, bởi vì tôikhôngbiếtmìnhmuốntrởthànhgìkhilớnlên.Nhưngtôicórấtnhiềuýtưởngcơmà.TôivàcôbạnSherylhaynói chuyệnvớinhauvềdựđịnh trở thành tiếpviênhàngkhông,giáoviên,ytá,bácsĩthúy,hoặccóthểlàmmẹhaylàmdiễnviên.Tôibiếtmìnhkhôngmuốntrởthànhbồibànhaythưký.Nhưnglàmsaobạncóthểquyếtđịnh?Tôithựcsựkhôngbiết.Tôisuynghĩrấtnhiềunhưngkhôngthểtìmragiảipháp.Cónhữnglúctôiaoướcmìnhcóthểmiễnnhiễmvớibảnthân.

BẢNNGÃ(CÁITÔI)TrẻVTNthườngsuynghĩmiênmanxemmìnhlàaivàđiềugìlàmchomìnhkhác

biệtvớingườikhác.Họcứbámvíuvàochângiá trịnàyvàcàng lúccàngcảmgiácnóchắcchắnhơn.MộtcậutuổiVTNtựmôtảmình:“Tôilàmộtchàngtraithôngminh,giỏithểthao,cóquanđiểmchínhtrịphóngkhoáng,hướngngoại,vàcólòngthươngngười”.Cậutarất tựhàovềnhữngđặcđiểmcómộtkhônghaicủamình:“Khôngaigiốngnhưtôi.Tôicao1m83,nặng80kg.Tôisốngởngoạiôvàdựđịnhsẽvàođạihọctiểubang.Tôimuốntrởthànhmộtnhàbáothểthao.Hiệntôi làmộttayđuaca–nôcựphách.Khikhôngđếnlớphaylàmbàitập,tôiviếtchuyệnngắnvềnhữngnhânvậtthểthao,hyvọngmộtngàynàođóchúngsẽđượcxuấtbản”.Dẫulàthựchaychỉlàtưởngtượng,cảmnghĩvềnhữngđặcđiểmđộcđáocủabảnthânlàmộtđộnglựctrongcuộcsốngcủatrẻVTN.Đểkhámphábảnngã(cáitôi),chúngtasẽtìmhiểuviệctựhiểubảnthân,lòngtựtrọng,quanniệmvềbảnthân.

SỰTỰHIỂUBẢNTHÂNSựtựhiểubảnthâncủatrẻVTNtrởnêntựvấnhơnnhưnghoàntoànkhôngnhập

hẳnvàotríóc.Hơnthếnữa,nólàmộtcấutrúcnhậnthứcxãhội;vàbịảnhhưởngbởikhả

năngnhậnthứcpháttriểnởtrẻVTNgắnliềnvớinhữngkinhnghiệmxãhộicủahọ.SỰTỰHIỂUBẢNTHÂNLÀGÌ?Sựtựhiểubảnthânlàbiểuhiệnnhậnthứcvềbảnthân,thựcchấtlànộidungcủa

quanniệmvềbản thâncủa trẻVTN.Vídụ,mộtcậubé12 tuổihiểu rằngmình làmộtnamsinh,mộtcầuthủbóngđá,mộtthànhviêntronggiađìnhmộtngườiyêuthíchvideogamevàmộtfannhạcrock.Mộtbégái14tuổihiểurằngmìnhlàđộitrưởngđộicổvũ,mộtthànhviêncủaHộiđồnghọcsinhvàmộtngườihâmmộphimảnh.Sựtựhiểubảnthândựamộtphầnvàonhữngvaitròđadạng,vàoloạithànhviênmàxácđịnhtrẻVTNlàai.Mặcdùkhônglà tổngthểchângiá trịcánhân,nhưngnó làgiáđỡ, làchânmóngchochângiátrị.

NHỮNGCHIỀUHƯỚNGTỰHIỂUBẢNTHÂNCỦATRẺVTNPháttriểnsựtựhiểubảnthânởtrẻVTNrấtphứctạp,liênquanđếnnhiềukhíacạnh

bảnthân.HãyxemsựtựhiểubảnthâncủatrẻVTNkhácvớicủatrẻnhỏnhưthếnào.Trừutượngvàlýtưởng.ThuyếtPiaget(chương2và4)chorằngtrẻVTNbắtđầusuy

nghĩmộtcáchtrừutượngvàlýtưởng.KhimôtảbảnthântrẻVTNthườngdùngnhữngtừngữtrừutượngvàlýtưởnghơntrẻnhỏ.Laurie,14tuổi,tựmôtảmìnhđầytrừutượngnhưsau:“Tôilàmộtconngười.Tôihaydodự,khôngquyếtđoán.Tôikhôngbiếtmìnhlàai”.Tiếptheocậulạimôtảmìnhrấtlýtưởng:“Tôilàngườirấtnhạycảm,quantâmđếncảmxúccủangườikhác.Tôinghĩmìnhkháđẹp trai.”Khôngphảimọi trẻVTNđềumô tảmìnhmộtcáchlýtưởngnhưnghầuhếtphânbiệtgiữabảnngãthựcvàbảnngãlýtưởng.

Phânbiệt.TrẻVTNtựmôtảmìnhcùngvớinhữngbiếnđổicủabốicảnhvà tìnhhuốnghơn.CôbéAmy15tuổimiêutảmìnhbằngchuỗiđặcđiểmnàyliênquanđếngiađình;bằngchuỗinhữngtínhcáchkhácliênquanđếnbạnbèvàbạnĐTL;vàbằngnhữngtínhcáchkhácnữatrongmốiquanhệvớibạntrai.Tómlại,trẻVTNhiểurằngmộtngườicóthểcónhiềubảnngãkhácnhau,tùythuộcvàovaitròhaytronghoàncảnhcụthể.

Bảnngãdaođộng.Vớibảnchấtmâuthuẫn,nênkhôngcógìngạcnhiênbảnngãthờiVTNdaođộngtheotìnhhuốngvàthờigiankhácnhau.Côgái15tuổiđượctríchdẫnởđầuchươngkhônghiểutạisaomìnhcóthểthayđổinhanhđếnvậy–từvuisướngđếnbănkhoăn,lậptứclạicayđộc.Rosenberg(1986)vívonbảnchấtthayđổithấtthườngcủabảnngãtrẻVTNlà“ápsuấtkhôngkhí”.Bảnngãđósẽtiếptụcdaođộngđếnchừngnàotrẻxâydựngđượcchomìnhmộtthuyếthợpnhấthơn,chứkhôngphảichỉđếnthờicuốiVTNhayđầutrưởngthành.

Nhữngphủnhậnbêntrongbảnngã.Từbảnchấtphânbiệttheovaitròvàhoàncảnhtấtyếusẽdẫnđếnnhữngmâuthuẫntiềmtàng,phủnhậnlẫnnhaugiữacácbảnngãkhácnhau.Trongmộtnghiêncứu,SusanHarter(1986)yêucầunhữnghọcsinhlớp7,lớp9và lớp11 tựmô tảmình.Bàpháthiệnnhữngmiêu tả rấtmâu thuẫn, tráingượcnhau(nhưgắtgỏngvàthôngcảm,xấuxívàquyếnrũ,buồnchánvàhứngthú,chuđáovàvô

tâm,hướngnộivàhướngngoại,v.v…)tăngđángkểgiữalớp7vàlớp9.Nhữngmiêutảmâuthuẫnnàygiảmđiởlớp11nhưngvẫncaohơnlớp7.KhảnăngnhậnthứcpháttriểngiúptrẻVTNpháthiệnranhữngmâuthuẫntrongbảnngãkhihọcốxâydựnghọcthuyếtchungvềbảnngãhoặctínhcáchcủamình.

Bảnngãthựctếvàlýtưởng,thậtvàgiả.Khảnăngxâydựngbảnngãlýtưởngbêncạnhbảnngãthậtcóthểgâyhoangmang,bốirốichotrẻVTN.Khảnăngnhậnrasựkhácbiệtgiữabảnngãthựctếvàbảnngãlýtưởngthểhiệnnhậnthứccao,nhưngnhàlýluậnCarlRogers(1950)lạitinrằngkhibảnngãthựctếvàbảnngãlýtưởngquákhácbiệtthìlạilàdấuhiệucủatâmlýthấtthường.Hậuquảlàsựchánnản,donhậnthấysựkhácbiệttạoracảmgiác thấtbạivà tựchỉ tríchbản thân.Tuynhiêncũngcónhà lý luận lạichorằngkhácbiệtquálớngiữabảnngãlýtưởngvàbảnngãthựctếlàđươngnhiên,đặcbiệtlà ở thờiVTN.Chẳng hạn,một khía cạnh quan trọng của bản ngã lý tưởng hay tưởngtượnglàbảnngãkhảthi,điềucánhâncóthểtrởthành,mongmuốntrởthành,vàlosợphảitrởthành.Dođó,bảnngãkhảthiởtrẻVTNbaogồmcảđiềuhọhyvọnglẫnđiềuhọsợhãisẽtrởthành.Theoquanđiểmđóthìsựhiệndiệncủabảnngãhyvọng–sợhãithểhiệntâmlýlànhmạnh,làmcânbằnggiữanhữngbảnngãkhảthi,mongchờ,tiêucựcvàsợhãi.Bảnngãtíchcựcvềtươnglai(nhưvàođượctrườngđạihọctốt,đượcngưỡngmộ,cósựnghiệpthànhcông)cóthểdẫndắtđếntrạngtháitíchcựctrongtươnglai;trongkhibảnngãtiêucựcvềtươnglai(nhưbịthấtnghiệp,côđơn,khôngvàođượctrườngđạihọcdanhtiếng)sẽxácđịnhnhữnggìphảitránhtrongtươnglai.

TrẻVTNcóthểphânbiệtbảnngãthậtvàgiảcủamình?TheonghiêncứucủaHartervàLee(1989)thìcó!TrẻVTNhaybiểuhiệnbảnngãkhôngthậtcủamìnhtrongnhữngtìnhhuốnghẹnhòhaylãngmạnvớibạncùnglớp;vớibạnthânhọítkhibiểuhiệnbảnngãkhôngthật.TrẻVTNthườngbiểulộbảnngãgiảđểgâysựchúýcủangườikhác,đểthửnghiệmnhữngvaitròhaytínhcáchmớibởivìngườikhácbuộchọphảixửsựtheocáchgiảtạo,hoặcdotrẻkhônghiểubảnngãthậtcủamình.TrẻVTNcóngườithíchcóngười không thích cư xử giả tạo. Theo Harter (1996), trẻ VTN được cha mẹ ủng hộthườngthểhiệnbảnngãthậthơn.

Sự so sánh xã hội. Nhiều nhà phát triển học tin rằng trẻ VTN thường sử dụngnhữngso sánhxãhộiđểđánhgiámìnhhơn trẻnhỏ.Tuynhiên,chính trẻVTN lại thúnhậnrằnghọítdùngsosánhxãhộiđểđánhgiámìnhhơn,vìđốivớihọsựsosánhxãhộilàkhôngđángmongmuốnvềmặtxãhội.Họnghĩviệcchấpnhậnnhữngsosánhxãhộisẽgâynguyhạiđếnsựnổitiếngcủahọ.ChỉdựavàonhữngthôngtinsosánhcủaxãhộisẽlàmtrẻVTNbốirốibởivìcóquánhiềunguồnthamkhảo.Vídụ,nhìnchungtrẻVTNcónênsosánhmìnhvớibạncùnglớp?Vớibạnbè?Vớingườicùnggiới?VớitrẻVTNnổitiếng?VớinhữngtrẻVTNđẹptrai/xinhgái?VớinhữngtrẻVTNgiỏithểthao?CùnglúcmàsosánhhếtnhữngđiềuấysẽkhiếntrẻVTNphânvân,bốirối.

Tựý thứcvềbảnthân.TrẻVTN thườngý thứcvàámảnhđếnviệc tựhiểubảnthânhơntrẻnhỏ.Nhưmộtphầncủaviệctựkhámphábảnthân,trẻVTNtrởnêntựvấn

hơn.Tuynhiênviệctựvấnnàykhôngphảiluônđượcthựchiệntrongsựtáchrờixãhội.Đôi lúc trẻVTNquaysangbạnbèđể tìmkiếmsựủnghộvàsự tựxácnhậnđồng thờiđược bạn xác nhận. Rosenherg (1979) dẫn giải bạn bè thường là nguồn chính cho trẻVTNtựđánhgiábảnthân;làtấmgươngxãhộichotrẻVTNlolắngsămsoivào.Sựtựýthứcvàámảnhvềbảnthânnàyđượcphảnánhtrongkháiniệmvềtínhtựkỷ–coimìnhlàtrungtâm–đãđượcnóiđếntrongchương4.

Sựtựvệ.ThờiVTNcơcấutựvệhoạtđộngmạnhhơn.MặcdùtrẻVTNthườngcócảmgiácbốirốivàxungđộtdosựtựvấnvàtìmhiểubảnthân.Điềuđócũngđượcgọilàcơcấutựvệvàhoànthiệnbảnngã.Theođó,trẻVTNcókhuynhhướngphủnhậnnhữngđặcđiểmtínhcáchtiêucựccủamình.Harterchỉranhữngnéttựmôtảtíchcựcnhưhấpdẫn,nhạycảm,trìumến,hamhọchỏithườngđượccoilàcốtlõiquantrọngcủabảnngã;trongkhinhữngnéttựmôtảtiêucựcnhưxấuxí,tầmthường,yếuđuối,ítkỷ,haylolắngthườngđượccoilàmặtngoàicủabảnngãvàkémquantrọnghơn.KhuynhhướngtựvệởtrẻVTNrấtkhớpvớikhuynhhướngmôtảmìnhtheocáchlýtưởng.

Sựvô thức.TrẻVTNnhậnbiết rằngmột số khía cạnhvềkinhnghiệm tinh thầnthuộcngoàisựnhậnthứchaysựkiểmsoátcủamình.ĐiềunàythườngrõhơnởcuốithờiVTN.

Sựtựsápnhập.SựtựhiểubảnthânthờiVTN,nhấtlàthờicuối,trởnênhợpnhấthơn,vớinhữngphầnbảnngãrờirạcđượckếtnốilạimộtcáchcóhệthốnghơn.TrẻVTNtựdòtìmnhữngnétkhôngphùhợptrongnhữngmiêutảtrướcđâycủamìnhđểxâydựngnênhìnhtượngchungchobảnngã,hợpnhấtchângiátrịcủamình.

DotrẻVTNtạorađaquanniệmvềbảnthânnênviệchợpnhấtcácquanniệmđóquảlàmộtvấnđề.Đồngthờivớiviệcđốimặtvớiáplựcphảiphânchiabảnngãrathànhnhiềuvaitrò,trẻVTNvừabướcvàogiaiđoạnvậnhànhchínhthứccũngtậptrungvàosựhợpnhấtvàpháttriểnbảnngãkiênđịnh,chặtchẽ.Nhữngkỹnăngvậnhànhchínhthứcchớmxuấthiệnnàythểhiệnnghĩavụbanđầu,bởivìchúngchophéptrẻVTNdòtìmranhữngbấtcậptrongbảnngãcủamìnhquanhữngvaitròbiếnđổi,chỉsauđómớichotrẻVTN khả năng nhận thức để hợp nhất những bất cập. Cô bé 15 tuổi ở phầnmở đầuchươngnàykhônghiểunổitạisaomìnhtrầmuất,caycúvàtựhỏi“đâulàtôithậtsự?”.Cácnhànghiêncứunhậnthấytrẻ14–15tuổikhôngchỉdòtìmnhữngbấtlợiquacácvaitròkhácnhaucủamình(vớibốmẹ,bạnĐTL,bạnhẹnhò)màcòngặpnhiềuvấnđềphủđịnhhơntrẻ11–12tuổi)vàtrẻ17–18tuổi.

Kếtluận.JamesMarcia(1996)tinrằngcóthểhiểurõnhữngthayđổitrongbảnngãthờiVTNbằngcáchphânchiachúngthànhnhữnggiaiđoạnnhưđầu(xâydựng),giữa(táixâydựng)vàcuối (hợpnhất).Tức là, trẻVTNbanđầusẽđốimặtvớinhững tựmô tảmâuthuẫnnhau,tiếpđếnsẽcốgiảiquyếtnhữngmâuthuẫnđóvàcuốicùnglàpháttriểnmộtchângiátrịhợpnhấthơn.

LÒNGTỰTRỌNGVÀQUANNIỆMVỀBẢNTHÂN

LÒNGTỰTRỌNGVÀQUANNIỆMVỀBẢNTHÂNLÀGÌ?Lòngtựtrọnglàkhíacạnhtổngthểcủabảnngã.Lòngtựtrọngcònđượchiểulàgiá

trịbản thânhayhìnhảnhvềbản thân.Vídụ,mộtcôgáinhìnnhậnmìnhkhôngchỉ làmộtngười,màlàmộtngườitốt.TấtnhiênkhôngphảimọitrẻVTNđềuvẽnênhìnhảnhtíchcựcvềmình.Quanniệmvềbảnthânbaogồmsựđánhgiánhữnglĩnhvựccụthểcủabảnngã.TrẻVTNcóthểtựđánhgiánhiềulĩnhvựctrongcuộcsốngcủamình–họctập,thểthao,ngoạihình,v.v…Tómlại,lòngtựtrọngtựđánhgiátổngthể;quanniệmvềbảnthântựđánhgiátừnglĩnhvựccụthể.Cácnhànghiêncứukhôngphảilúcnàocũngphânbiệtrạchròilòngtựtrọngvàquanniệmvềbảnthân.Đôikhihọsửdụnghaicụmtừnàythay thếchonhauhoặckhôngmangnghĩachínhxác.Đọckỹcácphần tiếpsauđâysẽgiúpchobạnphânbiệtrõhơnlòngtựtrọngvàquanniệmvềbảnthân.

ĐÁNHGIÁLÒNGTỰTRỌNGVÀQUANNIỆMVỀBẢNTHÂNViệcđolườngnàykhônghềdễdàngchútnào,nhấtlàđốivớitrẻVTN.Nhiềunăm

qua,phươngthứcđánhgiáchỉđượcthiếtkếdànhchotrẻnhỏhoặcngườilớn,trẻVTNítđượcquantâmđến.SusanHarter(1989)đưaramộtphươngthứcđánhgiádànhriêngchotrẻVTN:Thuật tựnhậnthứcbảnthândànhchotuổiVTN(TheSelf–PerceptionProfileforAdolescents)–baogồm8lĩnhvực:khảnănghọctập,khảnăngthểthao,đượcxãhộichấpnhận,ngoạihình, sựđiềukhiểnhànhvi, tìnhbạn, sứcquyến rũvàkhảnăng làmviệc–cộngvớigiátrịbảnthântổngthể.TrongphươngthứcđánhgiátrẻVTNcóbalĩnhvựckhôngxuấthiệnkhiđánhgiátrẻnhỏ,đólàkhảnănglàmviệc,sứcquyếnrũvàtìnhbạnthânthiết.

Nhiềuchuyêngiatranhluậnrằngnênkếthợpnhiềuphươngphápkhiđánhgiá,đolườnglòngtựtrọng.Ngoàibiệnpháptựghinhận,đểngườikhácđánhgiálòngtựtrọngvàquansát,hànhvicủa trẻVTNtrongnhiều tìnhhuốngkhácnhausẽđưaramộtbứctranhhoànchỉnhvàchínhxáchơnvềlòngtựtrọng.BạnĐTL,giáoviên,chamẹvàcảnhữngngườikhôngquenbiếtcó thểđượcyêucầuđánhgiá lòngtự trọngcủa trẻVTN.Nhữngbiểuđạtgươngmặt,mởrộngrađiềuhọchúcmừnghay lênánsẽ lànhữngdấuhiệutốtđểbiếthọtựđánhgiámìnhnhưthếnào.Chẳnghạn,mộttrẻVTNítcườihayíttỏvẻhạnhphúccũngbộclộđiềugìđóvềlòngtựtrọngcủahọ.Bảngdướiđâylàmộtvàivídụđánhgiálòngtựtrọngcăncứvàohànhvitíchcựchaytiêucựccủahọ:

Nhữngdấuhiệutíchcực Nhữngdấuhiệutiêucực

1. Để người khác nắm quyền chỉhuyhaylãnhđạo.

1. Hạ thấp người khác bằng cách trêu ghẹo,châmchíchhayngồilêđôimách.

2. Dùng giọng nói thích hợp chotừngtìnhhuống.

2.Dùngnhữngcửchỉtháiquávàvượtngoàivòngkiểmsoát.

3.Bàytỏýkiến. 3.Đụngchạm thểxáckhông thíchhợphoặcnétránhtiếpxúcthểxác.

4.Ngồichungvớingườikháctrongnhữnghoạtđộngxãhội. 4.Tỏrahốilỗichothấtbại.

5.Phốihợplàmviệctheonhóm. 5.Liếcláoliênđểthămdòngườikhác.

6. Nhìn mặt người khác khi nóichuyệnhaykhiđượcnóivới.

6.Khoácloác,khoekhoangvềthànhtích,kỹnăngvàdiệnmạo.

7. Nhìn thẳng vào mắt khi tròchuyện.

7.Dùng lờinói tựhạ thấpbản thân; tựphảnkháng.

8.Chủđộnggiaotiếpthânthiệnvớingườikhác.

8.Nói quá to, cộc cằn, hay bằng giọng điệugiáođiều,độcđoán.

9. Giữ không gian thoải mái giữamìnhvàngườikhác.

9.Khôngbàytỏquanđiểmhayýkiến,nhấtlàkhiđượcyêucầu.

10.Nói năng lưu toát, không ngậpngừng 10.Bámgiữlậptrườngphụctùng.

TRONG LÒNG TỰ TRỌNG CỦA TRẺ VTN, CÓ NHỮNG LĨNH VỰCNÀYQUANTRỌNGHƠNNHỮNGLĨNHVỰCKHÁC?Diệnmạobềngoàilàmộtdấuhiệuđặcbiệthùngmạnhtronglòngtựtrọngcủatrẻ

VTN.TheoHarter,nóluôngắnchặtnhấtvới lòngtự trọngtổngthể,kéotheosaulàsựchấpnhậncủaxãhộivàcủabạnĐTL.MốiliênhệmạnhmẽgiữadiệnmạovàgiátrịbảnthânkhôngchỉởthờiVTNmàkéodàisuốtcảđời,kểcảthờiđồngấu.

HainguồnủnghộquantrọngvềmặtxãhộicholòngtựtrọngcủatrẻVTNlàmốiquanhệvớichamẹvàvớibạnĐTL.Coopersmith(1967)phỏngvấnngườimẹvàcontraivềmốiquanhệgiađìnhvàđưaranhữngđặctínhsaucủachamẹliênquantớilòngtựtrọngcaocủacontrai:

–Bàytỏsựthươngmến.–Quantâmđếnnhữngvấnđềcủacontrai.–Hòahợpởnhà.–Thamgianhữnghoạtđộnggiađình.–Sẵnsànghỗtrợ,giúpđỡhiệuquảchocontraikhichúngcần.–Đặtranhữngquytắcluậtlệrõràngvàcôngbằng.–Giữmãinhữngquytắcluậtlệấy.–Chophépcontraitựdotrongnhữngranhgiớiđượcđặtrarạchròi.Donhữngđặctínhtrêncóliênhệvớinhaunêncácnhànghiêncứukhôngthểkhẳng

địnhchúngtạonênlòngtự trọngcaochotrẻ trai.Bàytỏsựthươngmến,chophépcon

traitựdotrongnhữngranhgiớiđượcđặtrarạchròilàhaiyếutốquyếtđịnhnhưngcũngkhôngthểchắcchắnchúngưuviệthơnnhữngđặctínhkia.

SựphánxétcủabạnĐTLrấtquantrọngcholòngtựtrọngcủatrẻvàtrẻVTN.VàothờicuốiVTNthìảnhhưởngcủabạnĐTLcóthểquantrọnghơnảnhhưởngcủachamẹ.HaidạngủnghộcủabạnĐTLmạnhmẽnhấtlàảnhhưởngcủabạncùnglớpvàcủabạnthân.Vớimọi lứa tuổi, sựủnghộcủabạncùng lớpquan trọnghơncủabạn thân.Bạnthân tỏ raủnghộnhiềuhơnnêncó thểkhôngđượcnhìnnhận làcó tácdụngcải thiệnlòngtựtrọngcủatrẻVTN.TrẻVTNcầnsựủnghộkháchquanhơn.

HẬUQUẢCỦALÒNGTỰTRỌNGTHẤPVớinhiềutrẻVTN,lòngtựtrọngthấpgâyrasựbấtancảmxúctạmthời.Nhưngvới

mộtsốtrẻVTN,điềuđódẫnđếnnhữngvấnđềkhác–đôikhigâyratrầmcảm,tựtử,rốiloạnănuống,phạmphápvànhữngvấnđề thíchnghikhác.Mứcđộnghiêm trọngđếnđâuphụ thuộcvàokhông chỉ bản chất của lòng tự trọng thấpmà cònvàonhữngđiềukiệnkhác.Khilòngtựtrọngthấpkếthợpvớinhữngkhókhănchuyểntiếpởtrườnghọc,cuộc sốnggiađìnhhaynhữngbiến cốgây stresskhác thì vấnđề của trẻVTNsẽ càngphứctạp.

NÂNGCAOLÒNGTỰTRỌNGCỦATRẺVTNBốncáchnângcaolòngtựtrọngcủatrẻVTN,đólà:xácđịnhnguyênnhânlòngtự

trọngthấpvànhữnglĩnhvựcquantrọngchobảnngã;nângđỡcảmxúcvàủnghộxãhội;thànhtích;đốiphó.

XácđịnhnguyênnhântạoralòngtựtrọngcủatrẻVTN–khảnăngtrongnhữnglĩnhvựcquantrọngvớibảnngã–làtiênquyết.SusanHarter(1990)chỉrõnhữngchươngtrìnhnângcao lòng tự trọngvào thậpniên1960– lòng tự trọng làmục tiêuvàcánhânđượckhuyếnkhíchcảmthấytốtvềmình–làkhônghiệuquả.Theobà,sựcanthiệpphảiởmứcđộtạoralòngtựtrọngthìmớihiệuquả.TrẻVTNcólòngtựtrọngcaokhithểhiệnhoànhảonhữnglĩnhvựcquantrọngchobảnngã,chonênphảicổsúychotrẻVTNnhậndiệnvàđềcaonhữnglĩnhvựcấy.

NângđỡcảmxúcvàủnghộxãhộidướihìnhthứcxácnhậncủangườikhácsẽcóảnhhưởngmạnhđếnlòngtựtrọngcủatrẻVTN.Nhữngtrẻcólòngtựtrọngthấpdoxungđộtgiađìnhhoặcnhữngđiềukiệnmàhọbịsỉnhụchayngólơ.Mộtsốtrườnghợp,trẻVTNdùngnguồnủnghộthaythế–khôngchínhthứctừgiáoviên,huấnluyệnviên,mộtngườilớnhoặcchínhthứctừnhữngchươngtrìnhnhưAnhCả,ChịCả.

Thànhtíchcũngcó thểnângcao lòngtự trọngcủa trẻVTN.Huấnluyệntrực tiếpnhữngkỹnăngcảithiệnthànhtích.ĐiềunàycóđiểmchungvớikháiniệmnhậnthứcxãhộicủaBandura–niềmtincủacánhâncóthểgiúphọquánxuyếntìnhhìnhvàtạorakếtquảtíchcực.

Đốiphó.LòngtựtrọngtănglênkhitrẻVTNđốimặtvớivấnđềđểtìmragiảipháp

hơnlànétránhnó.KhiấytrẻVTNđươngđầuvớivấnđềmộtcáchdũngcảm,thựctếvàtrungthực,dẫnđếnnhữngsuynghĩưuáibảnthân,khiếnchoủnghộsựsángtạovànângcaolòngtự trọng.Điềungượclại làđúngvới lòngtự trọngthấp.Khôngưuáibảnthândẫnđếnchốitừ,lừadốivàtránhthừanhậnđiềuđãđượccoilàđúngđắn.Quytrìnhnàydẫntớisựtẩychaysángtạonhưlàmộtcáchphảnhồilạibảnngãtrướcsựhoànhảocánhân.

CHÂNGIÁTRỊHọcthuyếtxácđángvàcóảnhhưởngnhấtvềsựpháttriểnchângiátrị làcủaErik

Erikson(chương2).ÝKIẾNCỦAERIKSONVỀCHÂNGIÁTRỊTôilàai?Tôicóýnghĩagì?Tôisẽlàmgìvớicuộcđờicủamình?Tôicógìkhácbiệt

không?Làmthếnàotựmìnhtôixoayxởđược?ChẳngcógìlạkhithờiVTNnhữngcâuhỏibềmặtnhưvậylàphổbiếnkhắptoàncầu.TrẻVTNcuốngquítđitìmcâutrảlờichochúngđểrồixoayquanhkháiniệmvềchângiá trị.EriksonlàngườiđầutiênhiểurằngnhữngcâuhỏiđóquantrọngvớisựpháttriểncủatrẻVTNnhưthếnào.

Nhắc lại giai đoạn phát triển thứ 5 của Erikson:Nhận diện đối nghịch với hoangmang–lúcnàycánhânbắtđầutìmhiểumìnhlàai,mìnhquantâmđếnnhữngđiềugìvàmìnhsẽđiđâutrongcuộcđời.TrẻVTNđảmnhiệmnhiềuvaitròmới,nhưchuyệnyêuđươnghayhọcnghề.TạmngưngtâmlýxãhộilàthuậtngữEriksondùngđểchỉkhoảngcáchgiasựantoànthờiđồngấuvàsựđộclậpcủangười lớnmàtrẻVTNphải trảiquanhưmộtphầncủaviệckhámpháchângiátrịcủamình.Khithămdòvàtìmhiểuchângiátrị nền văn hóa củamình, trẻVTN thường tiếp cận những vai trò khác nhau. Trẻ giảiquyếtthànhcôngnhữngchângiátrịmangtínhxungđộtnàysẽcóđượccảmgiácvềbảnngãtươimớivàcóthểchấpnhậnđược.TrẻkhôngthànhcôngsẽchịusựkhủnghoảngmàEriksongọilàhoangmangvềchângiátrị,sẽrẽsangmộttronghaituyếnđường:cánhânrút lui, táchbiệtmìnhkhỏibạnĐTLvàgiađình,hoặchòamìnhvàothếgiớibạnĐTLvàđánhmấtchângiátrịcủamình.ÝkiếncủaEriksonđisâuvàoýnghĩvàcảmxúccủatrẻVTN.

SỰTHỬNGHIỆMNHÂNCÁCHVÀVAITRÒEriksontinrằngđốimặtvớivôsố lựachọnvàvào thờiđiểmnàođósẽbướcvào

giaiđoạntạmngưngtâmlýxãhội.Lúcnàyhọthửnhiềuvaitròvànhâncáchkhácnhautrướckhiổnđịnhcảmgiácvềbảnngãcủamình.Họcóthểtranhluậnlúcnàynhưnglạithỏahiệpvàolúckhác;hômnayănmặcchỉnhtềnhưnghômsauđãlôithôilếchthếch;tuầnnàythíchbạnnàynhưngtuầnsaulạighétbạnấy.Nhữngthửnghiệmnhâncáchlàcốgắngtìmxemmìnhvừakhítởnơinàotrongthếgiới.Khidầnnhậnramìnhsẽchịutráchnhiệmchochínhcuộcđờimình,trẻVTNsẽlùngtìmxemcuộcđờiđósẽlàgì.Chamẹvàngườilớnhaylúngtúnghoặcphátđiênlêntrướcnhữngthayđổitâmtrạngnhanhlẹ,sựnổiloạnvàrắcrốicủatuổiVTN.ĐiềuquantrọnglàhãychotrẻVTNthờigianvàcơhội

đểkhámphánhữngvaitròvànhâncáchkhácnhau.Đáplại,đasốtrẻcuốicùngcũngsẽloạibỏnhữngvaitròkhônghayho.

Có đến hàng trămvai trò cho trẻVTN thử và cũng có ngần ấy cách thử nghiệm.TheoErikson,cuốithờiVTNnhữngvaitròhọcnghềlàtrungtâmsựpháttriểnchângiátrị,nhấtlàtrongxãhộikhoahọckỹthuậtnhưngàynay.Giớitrẻđượcđàotạotốtsẽgianhập lực lượng laođộng, tiềmnăng sẽphát triển lòng tự trọngcaovà sẽ chịu ít stress.Nhiều trẻ từchốinhữngcôngviệc lươngcaovàđịavịxãhội tốtđể làmcôngviệcchophéphọgiúpđỡloàingườinhiềuhơn–phụcvụtrongcácdưỡngđường,chămlochotrẻemnghèo…VớiErikson, tháiđộnhưvậy thểhiệnchângiá trịđầyýnghĩaquaviệc làchínhmìnhhơnlàchôngiấuchângiátrịđểhòavàoxãhộirộnglớnhơn.Ôngvíchângiátrịlàmộtbứcchândungtựhọagồmnhiềumảngmiếngnhưsau:

–Conđườngviệclàmvàsựnghiệpcủacánhân(chângiátrịnghiệpvụ/sựnghiệp).–Cánhânbảothủ,tựdo,dânchủhaytrunghòa(chângiátrịchínhtrị).–Niềmtintâmlinhcủacánhân(chângiátrịtínngưỡng/tôngiáo).–Cánhânđộcthân,kếthôn,lydịv.v…(chângiátrịmốiquanhệ).–Cánhâncóđộngcơgìvàcótrithứcrasaođểthànhđạt(chângiátrịtrítuệ/thành

tích).–Cánhânquanhệtìnhdụckhácphái,đồngtínhluyếnái,haylưỡnggiới(chângiá

trịtìnhdục).–Cánhâncógốcgácởtrongnướcnào,vùngmiềnnàotrênthếgiới;anh(cô)tađón

nhậndisảnvănhóacủamìnhrasao(chângiátrịvănhóa/dântộc).–Cánhânthíchlàmđiềugì–baogồmthểthao,âmnhạc,thúvui…(chângiátrịsở

thích).–Đặcđiểmnhâncáchcủacánhân:hướngngoạihayhướngnội,điềmtĩnhhayloâu,

thânthiệnhaythùđịch…(chângiátrịnhâncách).–Hìnhảnhdiệnmạocủacánhânđó(chângiátrịthểxác).NHỮNGQUANĐIỂMĐƯƠNGĐẠIVỀCHÂNGIÁTRỊNhữngquanđiểmhiệnnayvềsựpháttriểnchângiátrịnêuranhiềunhậnxétquan

trọng.Trướctiên,sựpháttriểnchângiátrịlàmộtquytrìnhdài,diễnratừtừ,ítbiếnđộnghơnthuậtngữkhủnghoảngcủaErikson.Thứhai,sựpháttriểnchângiátrịlàcựckỳphứctạp.SựhìnhthànhchângiátrịkhôngbắtđầuhaykếtthúcởthờiVTN;màbắtđầucùngvớisựgắnkết,pháttriểnnhậnthứcvềbảnngã,sựđộclậpởthờisơsinhvàtiếntớigiaiđoạncuốivớiquanđiểmvàsựhợpnhấtvềcuộcđờiởtuổigià.ĐiềuquantrọngvềsựpháttriểnchângiátrịthờiVTN,đặcbiệtthờicuối,ởchỗsựpháttriểnthểxác,nhậnthức,xãhộilầnđầutiênđãđạttớimứcmàcánhâncóthểchọnlựavàtổnghợpnhữngchângiátrị, nhận dạng thời đồng ấu để xây dựng con đườngđi tới sự trưởng thành.Giải quyết

nhữngvấnđềchângiá trị thờiVTNkhôngcónghĩa là chângiá trị đó sẽổnđịnh suốtquãngđờicònlại.Cánhânpháttriểnđượcchângiátrịkhỏemạnhsẽlinhhoạtvàdễthíchứng, sẵn sàng đón nhận những thay đổi trong xã hội, trong cácmối quan hệ và trongnghềnghiệp.Điềunàybảođảmsẽtáilậpnhiềuchângiátrịmớitrongsuốtcuộcđờihọ.

NgàycàngcókhuynhhướngmôtảhệthốngbảnngãcủatrẻVTNtheodạngđabảnngã,vìvậycácchuyêngiavềtuổiVTNbắtđầumôtảhệthốngchângiátrịtheohướngđachângiátrị.TrongkhichângiátrịthờiVTNtiếpnốichângiátrịthờiđồngấu,thìnhữngcâuhỏichủyếuđạiloại“Tôilàai?”và“Chângiátrịcủatôithểhiệnnhữngkhíacạnhgìtrongnhữngtìnhhuốngkhácnhau?”thườngđượcnêura.TrongsuốtthờiVTN,cácchângiátrịđượcthểhiệnrõnéthơnquasựtìmkiếmthếcânbằnggiữanhucầuđộclậpvớinhucầuràngbuộcquanhệ.

Sựhìnhthànhchângiátrịkhôngdiễnramộtcáchquycũhaybiếnchuyểnlớn.Ítranóliênquanđếnsựcốnghiếnchomộthướngnghềnghiệp,mộtlậptrườngýthứchệ,mộtđịnhhướngtìnhdục.Tổnghợplạicácyếutốcấuthànhchângiátrịlàmộtquytrìnhdài,vấtvả,vớisựkhẳngđịnhlẫnphủđịnhnhiềuvaitròvàphươngdiệnmuônmàumuônvẻ.Sựpháttriểnchângiátrịhoàntấttừngbướcmột;vớibaolầnphảiraquyếtđịnh,đôikhivụnvặt:chẳnghạnchọnđốitượnghẹnhò,cónênchiatay,cócầngiaothiệp,nêndùngthuốc,nênvàođạihọchaydừnglạiở trunghọcđể tìmviệc làm,họcngànhgì,cónênnăngđộng trongquản lý…Trong thờiVTN,nhữngquyếtđịnhbắtđầuhình thànhnêncốtlõicủa“thứ”cánhânsẽtrởthànhvớitưcáchlàmộtconngười–cóthểgọiđólàchângiátrịcủaanh(cô)ấy.

BỐNTRẠNGTHÁICHÂNGIÁTRỊNghiên cứu theo trường phái Erikson, JamesMarcia (1980,1994) cho rằng thuyết

pháttriểnchângiátrịgồmbốntrạngthái–phươngphápgiảiquyếtkhủnghoảngchângiátrị:khuếchtán,tịchbiên,tạmngưngvàhoàntất.BốntrạngtháiđượcxácđịnhcăncứtheomứcđộkhủnghoảngvàcốnghiếncủatrẻVTNtrongkhipháttriểnchângiátrị.KhủnghoảnglàgiaiđoạnpháttriểnchângiátrịmàtrẻVTNđanglựachọnnhữnggiảiphápcóýnghĩa.Đasốcácnhànghiêncứudùngtừ“thămdò”hơnlà“khủnghoảng”(Marciadùngtừ“khủnghoảng”theotinhthầnErikson).CốnghiếnlàphầnpháttriểnchângiátrịmàtrẻVTNđầutưcôngsứccánhânvàođiềuhọsắplàm.

Hãysuyngẫmvềsựcốnghiếnvàthămdòcủabạntrongnhữnglĩnhvựcsau.Mỗilĩnhvựchãykiểmnghiệmxemtrạngtháichângiátrịcủabạnlàkhuếchtán,tịchbiên,tạmngưnghayhoàntất.

Trạngtháichângiátrị

Cácthànhtố Khuếchtán Tịchbiên Tạmngưng Hoàntất

Sựnghiệp

Chínhtrị

Tínngưỡng

Mốiquanhệ

Thànhtích

Tínhdục

Dântộc/vănhóa

Sởthích

Nhâncách

Diệnmạobềngoài

Nếubạnthấymìnhcóchângiá trị“khuếchtán”hay“tịchbiên”ở lĩnhvựcnàothìhãynghĩkỹxembạncầnlàmgìđểtiếntớichângiátrị“tạmngưng”.Chângiátrịcủabạntrongmỗilĩnhvựctrênthayđổinhưthếnàotrongvàinămgầnđây?

ChângiátrịkhuếchtánlàthuậtngữMarciadùngđểchỉtrạngtháicủatrẻVTNkhichưatrảiquakhủnghoảng(chưathămdònhữnggiảiphápcóýnghĩa)haycốnghiếnnào.Họchưalựachọnvàcònítquantâmtớinghềnghiệpýthứchệ,lýtưởng.ChângiátrịtịchbiênchỉtrạngtháitrẻVTNđãcócốnghiếnnhưngchưatrảiquamộtkhủnghoảng.ĐiềunàythườngxảyrakhichamẹdùngquyềnlựcbắtbuộcconcáituổiVTNphảicốnghiến.Trong những tình huống này, trẻVTN không có cơ hội hoàn toàn để thăm dò nhữngphươngpháp,tưtưởng,hướngnghềnghiệpkhácnhaucủariêngmình.Chângiátrị tạmngưngchỉtrạngtháitrẻVTNđangởgiữacơnkhủnghoảngnhưngsựcốnghiếnkhôngcóhoặckhông rõ rệt.Chângiá trịhoàn tất chỉ trạng thái trẻVTNđangởgiữacơnkhủnghoảngvàđangcốnghiến.

Trạngtháichângiátrị

Mứcđộquan tâm tớinghềnghiệnvàlýtưởng

Khuếchtán

Tịchbiên

Tạmngưng

Hoàntất

Khủnghoảng

Cốnghiến

NhữngtrạngtháichângiátrịcủaMarciabịchỉtríchgaygắtbởimộtsốnhànghiêncứu.HọchorằngchúnglàmméomóvàcắtvụnýtưởngcủaEriksonvềkháiniệmkhủnghoảng.Vídụliênquantớikhủnghoảng,EriksonnhấnmạnhđếnviệctrẻVTNchấtvấnvềnhậnthứcvànỗimongchờnềnvănhóavàpháttriểnvịtríđộclậptrongxãhội.Trongbiệnpháp trạng tháichângiá trị,nhữngcâuhỏiphức tạp trênđượcgiảiquyếtđơngiảnbằngcáchđánhgiáxem trẻVTNcó suynghĩgìvềvấnđềnàođóvàcócânnhắc tìmhướnggiảiquyếthaykhông.ÝtưởngcốnghiếncủaEriksonlàmmấtđiýnghĩacủaviệcđầutưvàonhữngkếhoạchtrọnđời,vàchỉđượcdiễngiảilàcóraquyếtđịnhthậntrọnghaykhông.Tuynhiên, cũngcónhiềuchuyêngia tin rằng trạng thái chângiá trị làmộtđónggópcógiátrịvàoviệctìmhiểuchângiátrị.

NHỮNGTHAYĐỔIMANGTÍNHPHÁTTRIỂNÍtnhấtbakhíacạnhpháttriểncủatrẻVTNlàquantrọngtrongsựhìnhthànhchân

giátrị: trẻphảitựtinrằngmìnhcósựtrợgiúpcủachamẹ;phảithiết lậpýthứcchuyêncần;vàphải có lập trườnghướng tới tương lai.Những thayđổi chângiá trị quan trọngnhấtxảyra trong thờicuốihơn làđầuVTN.AlanWaterman(1992) thấyrằng từnhữngnămtrướctrunghọcđếnnămcuốiđạihọc,sốcánhânđạttớichângiátrịhoàntấttănglênvàsố lượngcánhânở trạng tháichângiá trịkhuếch tángiảmxuống.Sinhviênđạihọcnămcuốipháttriểnchângiátrịhoàntấtnhiềuhơnsinhviênnămnhấthayhọcsinhtrunghọc.Nhữngthayđổicótínhpháttriểnnàyđặcbiệtcũngđúngvớisựlựachọnnghềnghiệp.Vềtínngưỡngvàýthứchệchínhtrị,ítsinhviênđạihọcđạttớitrạngtháichângiátrịhoàntất,màthườngởtrạngthái tịchbiênhaytạmngưng.Dođó, thờiđiểmchângiátrịphụthuộcvàonhữnglĩnhvựccụthể,nhiềusinhviênđạihọcđangvậtlộnvớisựcốnghiến.

Nhiềunhànghiêncứuchorằngmôhìnhchungchocánhânpháttriểnchângiátrịtíchcựclàchutrình“tạmngưng–hoàntất–tạmngưng–hoàntất”.Chutrìnhnàycóthểlặplạisuốtđời.Nhữngthayđổivềcánhân,giađình,xãhộilàtấtyếu;vàkhichúngxảyrađòihỏiphải linhhoạtvàcónhữngkỹnănghầukhaiphánhữnggiảiphápmớivàpháttriểnsựcốnghiếnmới,nhằmlàmtăngkỹnăngứngphócủacánhân.Vềsựcốnghiến,Marciatinrằngđólàchângiátrịđầutiênchứkhôngphảicuốicùngcầnmongchờ.

ẢNHHƯỞNGCỦAGIAĐÌNHĐỐIVỚICHÂNGIÁTRỊGiađình lànhững tácnhânquan trọng lên sựphát triểnchângiá trị của trẻVTN.

Enright(1980)nghiêncứuthấytípchamẹdânchủđộngviênconcáiraquyếtđịnhtronggiađìnhsẽhunđúcchângiátrịhoàntấtchocon.Chamẹđộcđoán,khôngtạocơhộichoconcái tuổiVTNbày tỏýkiến sẽkhiếnchângiá trị củaconởmức tịchbiên.Chamẹnuôngchiều,ítchỉdẫnvàđểconraquyếtđịnhriêngsẽkhuyếnkhíchchângiátrịkhuếchtán.

TheoCatherineCooper(1998)bầukhôngkhígiađìnhlàmtăngsựtáchbiệthaygắnkếtđềuquantrọngchosựpháttriểnchângiátrịcủatrẻVTN.Sựtáchbiệtgồmhaikhía

cạnh:khẳngđịnhbảnthân–khảnăngcóvàdiễnđạtquanđiểm;sựtáchrời–sửdụngcáchình thứcgiao tiếpđểphânbiệtngườinàyvớingườikhác.Sựgắnkếtcũngcóhaikhíacạnh:tươnghỗ,nhạycảmvàtôntrọngquanđiểmcủangườikhác,hiểuvàđónnhậnýkiếncủangườikhác.Sựhìnhthànhchângiátrịsẽtăngthêmnhờmốiquanhệgiađìnhtáchbiệt lẫngắnkết.Tuynhiên,khi tínhgắnkếtnổi trộihơntínhtáchbiệt thì trẻVTNthườngởtrạngthái tịchbiên;ngượclại,khi tínhtáchbiệtmạnh, tínhgắnkếtyếuthì trẻVTNthườngởtrạngtháitạmngưng.

Stuart Hauter (1990) phát hiện rằng chamẹ cư xử dễ dãi (giải thích, chấp thuận,thôngcảm)tạothuậnlợichosựpháttriểnchângiátrịcủaconhơnchamẹkhắtkhe(phêbình,phủnhận).Tómlại,nhữngkiểuquanhệgiađìnhmàchophéptrẻVTNquyềnđặtcâuhỏi,hỗtrợ,nângđỡsẽcótácdụnggiúpconpháttriểnchângiátrịtíchcựcvàmạnhkhỏe.

KHÍACẠNHVĂNHÓAVÀDÂNTỘCCỦACHÂNGIÁTRỊLờimộttrẻgái16tuổi:“Chamẹkhônghiểurằngtuổimớilớncầntìmhiểumìnhlà

ai,điềuđótứclàrấtnhiềuthửnghiệm,chaođảotâmtrạng,cảmxúcvànhậnthức.NhưmọibạnĐTLkhác,tôiđangđốimặtvớisựkhủnghoảngchângiátrị.TôivẫncốtìmxemmìnhlàngườiMỹgốcHoahayngườiMỹcómắtmộtmí”.

Erikson đặc biệt nhạy cảm về vai trò của văn hóa trong phát triển chân giá trị.Nhữngcộngđồngthiểusốphảiđấutranhđểbảotồnnétvănhóariêngcủamìnhkhihòanhậpvớinềnvănhóacủaquốcgiathốnglĩnhhọ.Theoông,sựđấutranhchochângiátrịtrongphạmvinềnvănhóalớnhơnđãtạoragiáohội,đếchếvànhữngcuộccáchmạngtronglịchsửnhânloại.Vớicánhânthiểusố,thờiVTNlàmộtbướcngoặtđặcbiệttrongsựphát triểncủahọ.HầunhưđếnthờiVTN,trẻmớithậtsựnhậnbiếtđếnsựkhácbiệtvănhóavàdântộc;cókhảnăngdiễngiảithôngtinvănhóa–dântộcphảnánhtrongquákhứvàdựđoánvềtươnglai.

GIỚITÍNHVÀPHÁTTRIỂNCHÂNGIÁTRỊTrong bài thuyết trình về sự phát triển chân giá trị (1968), Erikson nêu rằng khát

vọngcủapháinamchủyếuthiênvềnhữngcốnghiếncholý tưởngvàsựnghiệp; trongkhipháinữtậptrungchúýđếnviệclậpgiađìnhvàsinhcon.Cácnhànghiêncứuthậpniên1960và1970ủnghộýkiếncủaErikson.Tuynhiên,thậpkỷ1990,khiphụnữquantâmđếnsựnghiệpnhiềuhơn,thìsựkhácbiệttrêndầnbiếnmất.

Cácnhànghiêncứuchorằngpháinamvàpháinữtrảiquacácgiaiđoạnpháttriểntheo thuyếtErikson theo trình tự khác nhau.Ởphái nam sựhình thành chângiá trị đitrướcmốithântình;ởpháinữthìngượclại,mốithântìnhđitrướcchângiátrị.Ýkiếnnàyđượccủngcốthêmbởiniềmtinrằngnhữngchamẹvàgiaokèocảmxúcquantrọnghơnđốivớipháinữ;sự tự lậpvà thành tíchquan trọnghơnđốivớinamgiới.Sựphát triểnnhậnthứcbảnngãrõrệtởnữVTNliênquantớimốiquantâmcủahọtớisựchămsócvàphảnhồi trongnhữngmối quanhệ.Theomột nghiên cứu, nhận thứcbản thân của nữ

sinhđạihọcliênquanđếnkhảnănggiảiquyếtvấnđềchămsóctrongmốiquanhệ.Quảthật, việc khái niệmhóavà đo lường sựphát triển chângiá trị ở nữnênbaohàmmốiquanhệgiữacáccánhânvớinhau.

Côngviệcdòtìmchângiátrịphứctạpđốivớipháinữhơnpháinam,dohọcốthiếtlậpchângiá trị trongnhiều lĩnhvựchơnnamgiới.Trong thếgiớingàynay,phụnữcónhiềuchọnlựahơn,nhưngđồngthờicũngrắcrốivàđầymâuthuẫnhơn,nhấtlàđốivớiphụnữvừamuốntềgianộitrợ,vừamuốncósựnghiệpthànhcông.

CHÂNGIÁTRỊVÀMỐITHÂNTÌNHChương6đãđềcậpvàiquanđiểmvềmốithântìnhtrongtìnhbạn,trongmốiquan

hệhẹnhò,lãngmạn.Chương11sẽxétmốithântìnhởkhíacạnhtìnhdục.ChươngnàytậptrungvàomốithântìnhtrongthuyếtErikson,cácloạiquanhệthântìnhvàsựcôđơncủacánhânítgắnbóvớingườikhác.

MỐITHÂNTÌNHEriksontinrằngmối thântìnhnênxảyrasaukhicánhânthiết lậpchomìnhchân

giátrịổnđịnhvàthànhcông.Mốithântìnhlàmộtkhủnghoảngtrongcuộcsốngkhác–nếumốithântìnhkhôngpháttriểntrongthờitiềntrưởngthànhthìcánhânsẽrơivàotìnhtrạngxalánh,táchbiệt.ThântìnhđốinghịchvớixalánhlàgiaiđoạnpháttriểnthứsáucủathuyếtEnksondiễnratrongthờitiềntrưởngthành.Cánhânthấymìnhcónhiệmvụpháttriểnnhữngmốiquanhệthântìnhvớingườikhác.Ôngmôtảmốithântìnhởđâylàkếtthânvớingườinàynhưnglạixarờingườikia.Nếucánhânxâydựngđượctìnhbằnghữulànhmạnhvớinhiềungườivàmộtmốiquanhệmậtthiếtvớimộtngườithìmốithântìnhđãđượcthiếtlập,bằngkhôngthìlàsựxalánh.

Mộtnghiêncứusinhviênđạihọc18–23tuổichưakếthôn,ýthứcmạnhvềbảnthân,thểhiệnởchângiátrịhoàntất,làyếutốquantrọngđểhìnhthànhcácmốiquanhệthântình,đốivớicảnamlẫnnữ.Nhưngsựbấtanvàtựvệtrongnhữngmốiquanhệđượcthểhiệnkhácnhauởnamvànữ–namtỏrahờihợthơn,nữphụthuộcnhiềuhơn.Khôngcókhả năng phát triểnmối quan hệ thân tình có thể gây hại cho nhân cách của cá nhân,khiếncánhânkhướctừ,làmngơ,haytấncôngngườilàmhọgiận.Nhữngtrườnghợpnhưvậygiải thíchchocốgắngnôngcạn,gầnnhư tuyệtvọngcủagiới trẻđểhòamìnhvàomộtnhàlãnhđạo.Nhiềungườitrẻtuổimuốnlàthợhọcviệchaymônđồcủanhàlãnhđạo,ngườicóthểcứuvớthọkhỏi thếgiới“bịgạtrarìa”.Nếukhôngđượcthìsớmhaymuộnhọcũngquaytrởvềbảnthânvàtìmhiểuxemmìnhsaitráiởđâu.Sựtựvấnnàyđôikhidẫntớinhữngtrầmuấtđauđớnvàxalánh,đâmranghingờngườikhácvàcảntrởtrẻhoạtđộngsángtạo.

TheoJacobOrlofsky(1976),trẻVTNvàngườimớitrưởngthànhthểhiệnnămdạngthântìnhsau:thântình,chớmthântình,khuônsáo,thântìnhgiảtạovàxalánh.Ởdạngthântình,cánhânthiếtlậpvàduytrìmộthaynhiềumốiquanhệyêuthươnglâudàivàsâuđậm.Dạngchớmthântình,cánhântỏracảmxúclẫnlộnvềcốnghiếnvànhữngtình

cảmtráingượcphảnánhởchiếnlượctraotìnhcảmmàkhôngràngbuộchaygiaokèolâudài.Dạngkhuônsáo,cánhâncómốiquanhệhờihợt,bềngoàitrongcóvẻnhưtìnhbằnghữuvớingườicùnggiớihơnlàkhácgiới.Dạngthântìnhgiảtạo,cánhânduytrìsựgắnkếttìnhdụclâudàivớirấtíthaykhôngcóthânthiết,sâunặng.Dạngxalánh,cánhânrútluikhỏinhữngcuộctiếpxúcxãhội,cóíthoặckhôngcógắnkếtlâudàivềtìnhdục.Đôikhisựxalánhlàdấuhiệupháttriểnmốiquanhệgầngũigiữahaicánhân,nhưngthườnglàmốiquanhệcăngthẳng.Cánhânthântìnhvàchớmthântìnhnhạycảmvớinhucầucủađốitáchơnvàcởimởtrongmốiquanhệhơncánhânởbadạngkia.

Mụctiêuđángaoướclàpháttriểnchângiátrịtrưởngthànhvàcómốiquanhệtíchcực,gầngũi,thânthiếtvớingườikhác.KathleenWhite(1987)pháttriểnmộtkhuônmẫumốiquanhệtrưởngthànhởcấpđộcaonhấtcủamụctiêunày.Cánhânsẽtrảiquabacấpđộquanhệ trưởng thành: tập trungvàobản thân, tập trungvàovai tròvànốikết.Tậptrungvàobản thân là cấpđộđầu tiên củamối quanhệ tưởng thành, viễn cảnh của cánhânvớingườikháchaymộtmốiquanhệđượcquantâmởmứcnótácđộnglêncánhânnhưthếnào.Ướcmuốnvàkếhoạchcủacánhânsẽbaotrùmlêncủangườikhác,vàcánhânítquantâmđếnngườikhác.Nhữngkỹnănggiaotiếpthântìnhởgiaiđoạnpháttriểnbanđầu,thửnghiệm.Vềtìnhdục,íthiểubiếtvàtrưởngthànhhaynghĩđếnnhucầutìnhdụccủangườikhác.Mứcđộtậptrungvàovaitrò,cánhâncảmnhậnngườikhácvànhấnmạnhđếnsựchấpnhậnxãhội.Cánhânbiếtrằnghiểubiếtvàchấpnhậnngườikháclàmộtphầncủaviệclàbạnthânhaybạnhẹnhò.Nhưngsựcốnghiếntớicánhânhơnlàtớivaitròkhôngđượcnóitới.Tổngquátvềtầmquantrọngcủathôngtinliênlạctrongmốiquanhệnhưngnằmdướisựchuyệntròlàhiểuhờihợt.Nốikếtlàmứcđộmốiquanhệtrưởng thành cao nhất,mà tự hiểu bản thân cũng như quan tâm đến động cơ và đoántrướcnhucầucủangườikhác.Quantâmchămsócgồmnângđỡcảmxúcvàdiễnđạtsởthích.Đặcbiệtchúýđếnsựcốnghiếnđếnngườichiasẻmốiquanhệ.Cánhâncầnđầutưthờigianvàcôngsứcchomốiquanhệtiếntriển.TheoWhitecấpđộnàychỉcókhitớithời trưởng thành.Hầuhếtcánhânchuyển tiếp từ thờiVTNlên trưởng thành thườngởmứctậptrungvàobảnthânhaytậptrungvàovaitrò.

SỰCÔĐƠNChúngtathườngnghĩngườigiàcôđơnnhất,nhưngnghiêncứuchothấycánhâncô

đơnnhấtlàthanhthiếuniênthờicuốiVTN.TrẻVTNcôđơnvìkhaokhátcầnmốithântìnhnhưngchưacóđủkỹnăngxãhộihoặcmốiquanhệ trưởngthànhđểđápứngnhucầuđó.Họcảm thấy táchbiệt vàý thức rằngmìnhkhông có ai đểmà thân tình.TìnhtrạngcôđơnởtuổiVTNvớitrẻgáithườnglàdothấtvọng,chánnản,cònvớitrẻtrailàdođiểmsốhọclựckém.Xãhộingàynayđặcbiệtđềcaođếnthànhtíchvàsựthểhiệnbảnthân,ítcoitrọngmốiquanhệthânthiết,vàđócũnglàmộttrongnhữnglýdokhiếnchocảmgiáccôđơnlàphổbiến.

Côđơnliênquantớigiớitính,lịchsửgắnkếtvớichamẹ,lòngtựtrọngvànhữngkỹnăngxãhộicủacánhân.CôđơnởtuổiVTNkhônghẳndobạnĐTLhaybạnbè,nhưng

cómốiquanhệtệhạivớichamẹcũngkhiếntrẻVTNcôđơn.Trảiquakinhnghiệmbịtẩychayhaymấtmát(nhưchamẹquađời)cóảnhhưởnggâycôđơnlâudài.Cánhâncôđơnthườngcólòngtưtrọngthấpvàhayđổlỗichochínhmìnhhơnlàhọđángphảithế.Họtỏra“tịchbiên”bản thân,chúýnhiềuđếnbản thânhoặc thiếukhảnăngphát triểnmốithântình.

Sựchuyểntiếplênđạihọclàthờigianmàsựcôđơnpháttriểnkhicánhânrờigiađìnhvàthếgiớiquenthuộccủamình.Nhiềusinhviênnămnhấtengạigặpngườimớivàpháttriểnđờisốngxãhộimới.Nhữngngôisaobóngrổ,ngườiđoạthọcbổngquốcgiahaynhữngthủlĩnhhọcsinhkhôngthểmangđượcsựnổitiếngvàvịthếxãhộicủahọởtrườngtrunghọcvàomôitrườngđạihọc.Nhấtlàhọlạixanhà,phảiđốimặtvớiviệcgầydựngnhữngmốiquanhệhoàntoànmới.Cácnhànghiêncứuđolườngsựcôđơnquasựphảnứngcủahọcsinhvớinhữngcâutườngthuậtđạiloại:“Tôicảmthấykhônghòađồngvớinhữngngườixungquanh”,“Tôikhôngthể tìmđượcbạnđồnghànhkhi tôimuốn”.Cánhânliêntụcphảnứngrằngmìnhkhôngbaogiờhayhiếmkhivớihaicâutrênthườngrơivàoloạirấthoặccựckỳcôđơn.

TheoRobertWeiss (1973),côđơn làphảnứng lại sự thiếuvắng loạimốiquanhệnàođó.Ôngphânbiệthaidạngcôđơn: táchbiệtcảmxúc–dạngcôđơnxảyrakhicánhânthiếumốiquanhệgắnkết,ngườiđộcthân,lydị,góabụathườngrơivàoloạinày.Dạngtáchbiệtxãhộilàkhicánhâncảmthấythiếusựhợpnhất.Bịgạtrakhỏimộtnhómhaymột cộng đồngmà chia sẻ sở thích, hoạt động và những lai trò khiến người ta xalánh,chánnản,vàbấtan.Nhữngcặpvợchồngtáihônthườngcảmthấyxalánhxãhộivớibạnbèvàcộngđồng.TrẻVTNcũngthườngtrảiquahaidạngcôđơnnày.Bịđứngngoàiđộinhóm,hộiđoàngâycảmgiácđauđớntáchbiệtxãhội.Khôngcóbạnhẹnhò,bạnthângâyxalánhcảmxúc.

Đểgiảmsựcôđơncánhâncóthểthayđổinhữngmốiquanhệxãhội,nhucầuhaykhaokhátxãhộicủamình.Sựlựachọntrựctiếpvàthỏamãnnhấtlàthiếtlậpmốiquanhệmới,sửdụngmạnglướixãhộisẵncóthườngxuyênhơn,hoặctạoramốiquanhệvớithúcưng,vớinhânvật truyềnhình…Tóm lạihọchọnnhữnghoạtđộngmà tựhọ làmmộtmìnhhơnlàphảicùngthưởngthứcvớiaikhác.Cốgắnglậpmốiquanhệmớivẫnlàtốtnhất.Mộtchiếnlượcthứbalàđểgiảithoátmìnhkhỏinỗicôđơnhọlaovàorượuhaymatúyđể“tiêusầu”.Nhữnghậuquảxấuchosứckhỏelàtấtyếu.Nếubạnthấymìnhlàcôđơnnênđitớicáctrungtâmtưvấnđểnhậnlờikhuyên,cảithiệnkỹnăngxãhộitrongmốiquanhệ.

CreatedbyAMWord2CHM

Chương10.GIỚITÍNH


HÌNHẢNHTRẺVỊTHÀNHNIÊNThếgiớigiớitínhngàymaivàtrẻVTNngàynay

Hẳnlàpháinữhaypháinamlàvôcùngquantrọng.Cóngườilàphụnữtínhđànônghoặcđànôngtínhphụnữ.

VirginaWoolfTiểuthuyếtgiaAnhthếkỷ20

PHÁINỮLIÊNTỤCĐẤUTRANHđểtạoảnhhưởngvàlàmthayđổithếgiớikinhdoanh,chính trịcùngcácmốiquanhệvớinamgiới.Kếtquảchưa toànhảonhưngcácnhàcảicáchxãhộihyvọngthếkỷ21các thếhệpháinữsẽ tựdo, linhhoạtvàcóảnhhưởnghơn.TrẻVTNngàynaysẽ trở thànhngười lớnngàymai.Nhữngvấnđềnhư trảlươngcôngbằng,chămsócconcái,sinhđẻ,cưỡnghiếphaybạolựcgiađìnhsẽkhôngcònlà“vấnđềphụnữ”nữa,màđượcbànluậntớinhưvấnđềkinhtế,giađình,vàdântộc–thểhiệnởsựbìnhđẳngnamnữ.Hiệntạiphụnữvẫncóthểđứngđầumộttậpđoànlớnmàchẳngcóbáochínàolàmồnào;nhưngthựctếlàmộtnửasốứngviêntổngthốngcóthểlàphụnữnhưngsẽchẳngaichúýđến.

Phụnữngàynaycónhữnglựachọngì?Lờiđápthậtkhôngđơngiản.KhiđệnhấtphunhânBarbaraBush tônvinhvàngợi ca đạođức làmvợ, làmmẹ tạimột buổi nóichuyệnởđạihọcWellesley,bàđãlàmdấylênmộtcuộctranhluậntronggiớitrẻvềđiềugìlàmnênmộtphụnữthànhcông.CuộcbàncãicònđixatớimứcngôisaotruyềnhìnhConnieChungtuyênbốsẽbỏvịtrívinhquangởđàiCBSđểvềlàmmẹởtuổi44.Đồngthờinhữngkhuônmẫuvềvai tròđànôngcũngbiếnchuyển.Phù thủyphốWallStreetPeterLynch,ngườiđứngđầutậpđoàntàichánhFidelityInvest–mentđãtừchứcđểdànhnhiềuthờigianchogiađìnhvàđểlàmtừthiện.Thếnhưng,sauđókhônglâucảChunglẫnLynchđềuquaylạivớicôngviệccủamình.

Khiđượcyêucầuphácthảotươnglaicủamình,giớitrẻngàynaythườngđápngayrằngsựnghiệpsángsủa,hônnhânhạnhphúc,cóhaihaybacon,nhưnghọkhôngmuốnđể(thuê)ngườilạnuôidưỡngconmình.Lýtưởngquáchăng?Mộtsốngườisẽđạtđượcmụctiêuấy;mộtsốsẽcó lựachọnkháckhibướcvào thếgiớingười lớn;mộtsốquyếtđịnhđộcthânđểchíthútheođuổisựnghiệp;sốkháclậpgiađìnhnhưngkhôngsinhcon;vàcũngcóngườicânbằngđượcgiađìnhvớicôngviệc.Tómlại,ngàynaykhôngphảiaicũngcóđíchđếnnhưnhau,cảnamlẫnnữ.Điềugì làquantrọngđểxóabỏnhữngràocảnvàđịnhkiếnnhằmnamhaynữđềuđượctựdolựachọn,thỏamãnnhucầuvàpháthuyhếttìmnăngcủamình?

GIỚI TÍNH LÀ GÌ? – NHỮNG ẢNH HƯỞNG CỦA SINH LÝ, XÃ HỘI VÀNHẬNTHỨCĐỐIVỚIGIỚITÍNH

KhôngởđâutrongsựpháttriểnxãhộicủatrẻVTNlạicónhữngthayđổichóngmặttrongnhữngnămgầnđâyhiệnlàlĩnhvựcgiớitính.Trongkhitìnhdụcámchỉkhíacạnhsinhlýthìgiớitínhlàkhíacạnhxãhộicủapháinamvàpháinữ.MộtvàigócđộpháttriểncủatrẻVTNxoáysâuvàochângiátrịvàvàomốiquanhệxãhộihơngiớitính.Vàmộttrongnhữnggócđộmàgiớitínhđặcbiệtnhắctớiđólà:vaitròcủagiớitính–niềmmongchờmàấnđịnhpháinamhaypháinữnênphảisuynghĩ,hànhđộngvàcảmxúcnhưthếnào.Liệunamgiớicónênủymịhơnnữgiới;hoặcnữnhạycảmhơnnam?

NHỮNGẢNHHƯỞNGSINHLÝNhữngthayđổidậythìtácđộngđếntháiđộvàhànhvigiớitínhcủatrẻVTN.Các

hormonehoạtđộngkhiếnchocảnamlẫnnữđềumuốntrởlànhnhữngcôgái,chàngtrailịchlãm,tuyệthảonhất-vớinhữngkhuônsáohànhxửchomỗigiới.Đasốhọtỏrõđiềuđóvớingườikhácphái,đặcbiệtvớiđốitượnghọmuốnhẹnhòvới.Vìvậy,nữphảidễthương,nhạycảm,duyêndáng,nóinăngnhỏnhẹ,điđứngnhẹnhàng;cònnamcầnphảidũngmãnh,ngổngáo,mạnhmẽ.Họcũngcónhữnghammuốntìnhdục–vớinamlàdohormoneđiềukhiển,vớinữlàdoảnhhưởngcủabạnbèhơndolượnghormonetiếtra.

Trongkhithayđổisinhlýsápnhậphànhvitìnhdụcvàohànhvigiớitínhthìtìnhdục trở thànhmột phần củagiới tínhnhư thế nào là donhững ảnhhưởngxã hội, nhưchuẩnmựcvănhóađốivớitìnhdụcvàsựhẹnhò,quyếtđịnh.Mộtgiảithíchchohànhvi

cưxửkhácnhaugiữacácpháilàcácvaitrònữtínhvànamtínhtruyềnthẳngđangngàycàngđượcxãhộihóa.Tuynhiên,dậythìcũnggópphầnrấtquantrọngbởivìnólàmộtdấuhiệuđể thôngbáovớinhữngngườikhác–chamẹ,bạnĐTL,giáoviên– rằng trẻVTNđóbắtđầubướcvàothếgiớingườilớn,vàvìvậy,nênbắtđầuhànhxửtheocáchgiốngnhưkhuônmẫunamvànữcủangườilớn.

FREUDVÀERIKSON:CƠTHỂLÀĐỊNHMỆNHHaiôngđều lập luận rằngcơquansinhdục tácđộng lênhànhvigiới tínhcủacá

nhân,chonêncơthểlàđịnhmệnh.MộtđịnhkiếncủaFreudlàhànhviloàingườivàlịchsửliênquantrựctiếptớiquytrìnhsinhsản,theođóhànhvigiớitínhvàtìnhdụclàbảnnăngvàkhôngcầnphảihọchỏi.Erikson(1968)pháttriểnýkiếncủaFreudrằngsựkhácnhaugiữapháinamvàpháinữxuấtpháttừsựkhácnhauvềcơthểcủahọ.Docấutrúccơquansinhdụcmànamhunghăng,hiếuchiếnhơn;vànữ thụđộng,đằm thắmhơn.Quanđiểmphảnbác“cơthểlàđịnhmệnh”chorằngnólàmgiảmđitầmảnhhưởngcủakinhnghiệm;rằngnamvànữtựdochọnlựagiới tínhchomìnhnhiềuhơnlàFreudvàEriksonnhìnnhận.Eriksonbảovệýkiếncủamìnhrằngpháinữtrongthếgiớingàynayđangbộclộrõdisảnsinhlýcủamình,vàđangchỉnhsửathànhkiếnxãhộivềsựlấnlướtcủapháinam.

TÂMLÝTIẾNHÓAVÀGIỚITÍNHCácnhàtâmlýtiếnhóachorằngpháinữvàpháinamchịunhữngáplựckhácnhau

trongmôitrườngbansơkhiloàingườitiếnhóa;vàrằngvịtrísinhsảnkhácnhaulàđặcđiểmcốtlõitạokhungchonhữngvấnđềthíchnghicủamỗigiới.Vềhànhvi,nhữngđặcđiểmtìnhdụctiếnhóaquasựđuatranhcủapháinam,dẫntớithếthuậnsinhsảnthuộcvềnhữngai trội nổi.Giốngđực trung thànhvới chiến lượcchọnbạnngắnhạnnhằmchophép gia cố thêm thế thuận sinh sản củamình bằng cách làm cha của thật nhiều con.Ngượclạiphụnữcốnghiếnnhiềucôngsứchơnchovaitròlàmmẹ,vàhọchọnbạnđời,ngườicóthểcungcấp“nguồn”(thựcphẩm,vậtchất…)dồidàovàbảovệhậuduệcủahọ.

Theoquanđiểmtâmlýtiếnhóangàynay,vìđànôngphảicạnhtranhvớinhauđểtiếpcậnphụnữchonêntínhkhícủahọthiênvềbạolực,tranhđấu,liềulĩnh.Cònphụnữphát triểnsựhamthíchchọnbạnđờidàihạn,ngườicóthểchốngđỡmộtgiađình.Rốtcuộc,đànông ra sứcđạtđượcnhiều “nguồn”hơnnhauđể thuhútphụnữ;vàphụnữthích đàn ông đầy thamvọng, thành công, có thể cung cấp nhiều “nguồn”.Cũng có ýkiếnbàixíchrằngloàingườicókhảnăngraquyếtđịnhđểthayđổihànhvigiớitínhcủamình,vìvậykhônghềbịkhóachặtvàoquákhứ tiếnhóa.Vàsựgiao thoavănhóavềtìnhdụcvàhướngchọnbạnđờilạicàngmangdấuấndoảnhhưởngcủaxãhội.

NHỮNGẢNHHƯỞNGCỦAXÃHỘITronghầuhếtcácnềnvănhóatrênthếgiới,phụnữcóquyềnlựcvàvịtríthấphơn

vàkiểmsoátít“nguồn”hơnnamgiới.Phụnữdànhnhiềuthờigianđểlàmcôngviệcnhà

hơnlàlàmnhữngviệccóthunhập.Vàchodùcóđilàmthìđasốpháinữthườngnhậnlươngíthơnvàgiữnhữngchứcvụkémhơnpháinam.Xéttrênphươngdiệnảnhhưởngcủaxãhộithìtôntytrậntựgiớitínhvàsựphânbốlựclượnglaođộnglàtácnhânquantrọnggâyranhữnghànhvitìnhdụckhácnhau.Dogiữvịtríxãhộikhiêmnhườngnênhọtỏrahợptácvànhumìhơnnamgiới.

NHỮNGẢNHHƯỞNGTỪCHAMẸChamẹ,bằnghoạtđộngvà làmgươngcủamình,đãảnhhưởngđếnsựphát triển

giớitínhcủaconcái.TrongthờichuyểntiếptừđồngấulênVTN,chamẹchophépcontraiđộclậpnhiềuhơncongái,vàmốilolắngvềsựtổnthươngtìnhdụccủacongáikhiếnhọluôncóhànhvigầngũi,theosátđểbảođảm“canhchừng”conmình.Giađìnhcócongái thờiđầuVTNtrảiquaxungđộtgaygắthơnvềtìnhdục, lựachọnbạnbè, lệnhgiớinghiêmhơngiađìnhcócon trai.Khichamẹđặtnhữngquyđịnhnghiêmkhắc lêncontraisẽchặnngangsựpháttriểncủanó.Niềmmongchờcủachamẹvềhọchànhlêncongái,contraicũngkhác–chẳnghạnmôntoánquantrọngchotươnglaicủacontraihơncủacongái.

Thuyếtnhận thứcxãhội sẽ giúp ta hiểu rõ ảnh hưởng của xã hội lên giới tính.Theođó,sựpháttriểngiớitínhcủatrẻnhỏvàtrẻVTNdiễnraquasựquansát,bắtchướcnhữnghànhvigiới tính,quasự thưởngphạthọ trảinghiệmdonhữnghànhvigiới tínhthíchhợphaykhôngthíchhợp.Quaquansátchamẹ,ngườilớnkhác,bạnĐTLởnhà,ởtrường,ởkhudâncư,trênphươngtiệntruyềnthôngđạichúng,trẻVTNtiếpxúcvớihằnghàsasốnhữnghìnhmẫuvềhànhvinamtínhvànữtính.ThờihiệnđạitrẻVTNchứngkiếnmộtthayđổiquantrọngvềhìnhmẫugiớitínhlàsựgiatăngsốbàmẹđilàm.DẫuđilàmkhilàmmẹkhôngphảilàđặctrưngcủathờiVTN,nhưngnóảnhhưởngsâusắcđếnsựpháttriểnvaitrògiớitínhcủatrẻ,tùytheođộtuổi.Sựlựachọncủamẹhọhìnhthànhnênkháiniệmvà tháiđộcủahọvềvai tròcủaphụnữ.Trẻgáicómẹđi làmítbị ràngbuộcvàonhữngkhuônsáovaitròphụnữhơn,cóhọcvấnvàhammuốnsựnghiệpcaohơntrẻgáicómẹlàmnộitrợ.

ẢNHHƯỞNGCỦABẠNĐỒNGTRANGLỨAThờigiữavàcuốiđồngấu, trẻ thíchgiaoduvớibạnĐTLcùngphái.Chínhởsân

trườngcấpImàtrẻtrai,trẻgáidạychonhaunhữnghànhvithiênvềgiớitínhcủamình.ĐếnthờiVTN,sựchốngđốihayủnghộcủabạnĐTLcóảnhhưởngdữdộiđếnhànhvivàtháiđộgiớitính.CótháiđộlệchchuẩnnhữngthuộctínhgiớitínhsẽítđượcbạnĐTLchấpnhận,nhưngtrongphạmvihànhvitiêuchuẩnrộnglớnấy,sựtuânthủcũngkhôngchắcbáotrướcchosựchấpnhận.

ẢNHHƯỞNGCỦAGIÁOVIÊNVÀTRƯỜNGHỌCVềnhữngphươngdiệnnhấtđịnh,trẻgáivàtrẻtraikhôngnhậnđượcnềngiáodục

nhưnhau,chẳnghạn:nhữngvấnđềvềhọctậpcủatrẻgáikhôngđượcquantâmchúýđếnnhiềunhưnhữngvấnđềcủatrẻtrai;ởtrườngtrẻtraiđược/bịlưuýhàkhắchơn;nhìn

chungđiểmsốkiểmtracácmônhọctronglớpcủatrẻgáithườngcaohơncủatrẻtrai,tuynhiên saukhi tốtnghiệp trunghọc thìđiểm tuyểnvàođạihọccủanữ lại thấphơncủanam;áplựcthànhtíchđặtnặnglênvaitrẻtraihơntrẻgái.Thuthậpdữliệutừhơn100lớp4,lớp6vàlớp8chothấy,ởcảbakhốilớpđósovớinữsinhthìnamsinhtiếpxúc,liênquantớigiáoviênnhiềuhơn,đượcđểý,bịphêbình,bịuốnnắn,vàcũngđượckhenngợinhiềuhơn.Sự“trọngnamkhinhnữ”nàybớthơnởcáctrườngcông.

TheoHuston(1990),phầnlớnmôitrườnghọctậpởcấpIIvàcấpIIIđềumangtínhchấtđộclập,namtính,kháchquanthíchhợpvớikhuynhhướngtựlậpcủanamsinhhơnlàvớikhuynhhướnghợptác,kếtnốicủanữsinh.Điềunàythểhiệnrõcảởđạihọc,ởchỗnamsinhcóvẻnổi trội hơn tại cácbuổi thảo luận trong lớphọc. “Nữ sinhkhôngthíchhợpvớilĩnhvựckhoahọc”khôngchỉlàthànhkiếncủaxãhộimàđôikhinólàýkiếncủachínhcácgiáoviên.

ẢNHHƯỞNGCỦATRUYỀNTHÔNGĐẠICHÚNGTruyềnhìnhtrựctiếpnóivềtrẻVTNhầunhưchỉvẽnênbứcchândungvềtìnhdục,

nhấtlàcủanữVTN.CáctrẻgáituổiVTNdườngnhưchỉchưngdiện,hẹnhò,vàđimuasắm.Họítkhiquantâmđếntrườnghọcvàsựnghiệp.Cáccôgáixinhđẹpthườngđượcmôtảlà“cáiđinh”,nhữngcôgáithôngminhlàvôduyên.NhữnggìtrẻVTNtrìnhtruyềnhìnhkhác làhìnhảnhcáccôgái trẻănmặc tươimát,vớinhữngcửchỉ,điệubộkhiêukhích.MTVđượccoilà“thếgiớimơước”củacáccậubétuổimớilớn,háohứcsănlùngnhữngsựkiệnnữVTNtấncôngtìnhdụcđànông.ThờiđầuVTNđặcbiệtnhạycảmvớinhữngthôngđiệptruyềnhìnhchuyểnđếnvềvaitrògiớitính.Ngàycàngnhiềutrẻxemcácchươngtrìnhdànhchongười lớn, trànngậpnhữngthôngđiệpvềhànhvigiới tính,nhấtlàcácmốiquanhệtìnhdụckhácphái.NhậnthứccủatrẻVTNthờinàythiênvềlýtưởng,vàtruyềnhìnhchiasẻvớihọnhữngnhânvật,nhữngtínhcáchlýtưởngmàhọđềcaovàbắtchước–nhữngcôngườimẫutrẻtrung,đẹpmêhồnvàthànhcônglừnglẫy.

Truyềnhìnhcũngtruyềnbávềsứcmạnhvàtầmquantrọngcủapháinamvàpháinữ–namthốnglĩnhcònnữlépvế,namvượttrộivềsốlượnghơn;namvànữtrongmốiquanhệ tạinơi công sởvàởgiađình.Thậpniên1970,nữgắnvới côngviệcbếpnúc,chuyện tình lãngmạn,namgắn liềnvới côngviệc,xehơivà thể thao.Kể từgiữa thậpniên1980,phụnữbắtđầuxuấthiệnbênngoàigiađình,vớinhữngvaitròđingượcvớitruyềnthống(sĩquancảnhsát,quantòa),trongkhinamgiớivẫnmangnguyênnéttruyềnthống.Ngàynaytruyềnhìnhngoàinhữngthôngđiệptìnhdục,đãthấycókhuynhhướngtrở lạiđềcaocôngviệcnội trợnhư truyền thống.Hàng loạtchương tìnhhướngnghiệpdànhcho trẻ9–12 tuổi,dạyhọccungcấpkiến thứcđối trọngvớinhữngchương trìnhphảngiáodục.Nhữngvaitròngànhnghềtráivớitruyềnthốngxuấthiện(namytá,namthưký,nữthợmộc…)tácđộngmạnhmẽđếnhànhvivàtháiđộgiớitínhcủatrẻVTN.

ẢNHHƯỞNGCỦANHẬNTHỨCThuyếtnhậnthứcvềpháttriểngiớitínhchorằngkiểugiớitínhcủatrẻchỉxảyra

saukhinócókháiniệmvềgiớitính.Mộtkhichúngnhậnbiếtmìnhlànamhaynữchúngsẽ tự xây dựng nền tảng giới tính cho mình. Dựa trên thuyết của Piaget, LawrenceKohlberg(1966)chorằngsựnhậnthứcgiớitínhbắtđầukhitrẻgáiquyếtđịnh“tôilàcongái,tôimuốnlàmnhữngviệccủaphụnữ”thìcơhộilàmnhữngviệccủagiớinữđượcxácđịnh.Kohlbergnhấnmạnhrằngnhữngthayđổichínhvềgiớitínhdiễnravàothờiđồngấu.Ởgiaiđoạnvậnhànhcụthể,trẻhiểuđượcsựcốđịnhcủagiớitính–contraivẫnluônlàcontraingaycảkhichúngmặcváyhayđểtócdài.ThờiVTN,nhữngđặcđiểmlýtưởnghóa,trừutượng,logiccủagiaiđoạnvậnhànhchínhthứccónghĩalàtrẻVTNđãcókhảnăngphântíchbảnngãcủamìnhvàquyếtđịnhchângiátrịgiớitínhcủamìnhsẽrasao.Cánhânbắtđầuchúýchọnlựanghềnghiệpvàlốisống,nhậnthứcđượcbảnchấtgiớitínhcủachúng.Khiđi tìmmộtchângiá trị– tựhỏi“Tôi làai, tôi rasao, tôi sẽvềđâutrongcuộcđời?–nhữngvai trògiới tính làmột lĩnhvựcmàcónhiều thứđể lựachọn.Khipháinữpháttriểnmốiquantâmmạnhmẽhơnđếnnghềnghiệpthìsựkhácbiệtgiớitínhdầndầntrởnêntươngđồng,nhưngdẫusaonữvẫnchúýđếnnhữngmốiquanhệvànhữnggiaokèocảmxúchơnnam.

PHÂNLOẠIVAITRÒGIỚITÍNHNHỮNGVAITRÒGIỚITÍNHTRUYỀNTHỐNGCáchđâykhônglâungườitavẫnmộtmựcchorằngtrẻtrai,trẻgáilớnlênphảiđầy

namtínhhaynữtính;rằngcontraiđượchìnhthànhtừcóc,ốcsênvàđuôichó,còncongáiđượchình thành từđườngvàgiavị.Ngàynay cácđặcđiểmvai trògiới tínhvà sựphảnhồicủacánhânđượchìnhthànhtừnềnvănhóacủahọ.Mẹcủamộtemgáidạyemnhữngđứctínhcủaphụnữ,nhưngemlạichơithânvớibạngáicótínhgiốngcontraivàgiáoviênlạikhuyếnkhíchtínhcươngquyếtcủaem.Trướckiapháinamnhấtthiếtphảiđộclập,hiếuchiến,uyquyền;pháinữcầnphảiphụthuộc,nhỏnhẹvàkhôngquantâmđến quyền lực.Hơn nữa, những đặc điểmnam tính thường được xã hội đề cao và tôntrọng,trongkhinhữngđặcđiểmnữtínhbịcholàkhôngđángmơước.Broverman(1972)tómtắtnhữngđặcđiểmvàhànhvimàsinhviênđạihọctinlàđặctínhcủapháinamvàcủapháinữ.Nhữngđặcđiểmđóhợpthànhhainhómlà“thựcdụng”và“giàucảmxúc”.Nhómđầutươngđươngvớimụcđíchvàkhảnăngrangoàithếgiớiđểtìmkiếmhànghóavềchogiađìnhcủapháinam.Nhómsauámchỉtráchnhiệmcủapháinữlàsưởiấmvàduytrìcảmxúctronggiađình.Khuônsáonàylàmhạiphụnữnhiềuhơnnamgiớibởivìvôhìnhchungnóấnđịnhrằngnhữngđặcđiểmcủapháinamcógiátrịhơncủapháinữ–dẫnđến thànhkiến“trọngnamkhinhnữ”.Nữgiớinhậnđược ít sựquan tâmở trườnghơn,ítthấygiữnhữngvaitròlãnhđạotrêntruyềnhìnhhơn,hiếmkhiđượcmôtảlàtàigiỏi,nổibậttrongnhữngsáchthiếunhi,vàđượctrảlươngthấphơnthậmchícảkhihọcótrìnhđộcaohơn.

NHỮNGĐẶCTÍNHCHUNGCỦACẢNAMLẪNNỮVàothậpniên1970,cảpháinamlẫnpháinữbắtđầukhônghàilòngvớinhữngvai

tròkhuônmẫuvàbắtđầuđitìmnhữnggiảiphápthaythếcho“nữtính”và“namtính”.Thayvì nghĩ vềnữ tính, nam tính chỉ cómộtýnghĩa, cóđềxuất rằng cánhân có thểmangnhữngđặcđiểmcủacảnhómthựcdụnglẫnnhómgiàucảmxúc.Từđódẫntớisựpháttriểncủakháiniệmmangđặctínhchungcủahaiphái–sựtồntạinhữngđặcđiểmnữtính lànamtínhcaongangnhau trongcùngmộtcánhân.Namcó thểvừacươngquyếtvừadịudàng;nữcóthểvừanhạycảmvừathốnglĩnh.Cũngtừđócónhiềuphươngphápđolườngmứcđộgiớitínhrađời,trongđóđượcứngdụngrộngrãinhấtlàBemSex–RoleInventory(thốngkêvaitrògiớitính)củaSandraBem.DựavàonhữnglựachọnđượcliệtkêtrongbảngthốngkêcủaBem.Cánhânđượcxếpvàomộttrongbốnkhuynhhướngvaitrò giới tính là: nữ tính, nam tính,mang đặc tính chung và không rõ ràng (những đặcđiểmnamtínhlẫnnữtínhkhôngcao).

Cánhânmangđặctínhchungcủahaigiớiđượcxemlàlinhhoạthơnvàcósứckhỏetâmthầnhơncánhânnamtínhhaynữ tính.Cánhânkhôngrõràngbịxemlàkémcỏinhất.Tuynhiên,bốicảnhảnhhưởngđếnvai trògiới tính.Vớinhữngmốiquanhệgầngũi,nữtínhhaymangđặctínhchungđượcưathíchhơnvìbảnchấtbiểulộcảmxúccủanhữngmối quan hệ; trong bối cảnh học tập và công việc nam tính haymang đặc tínhchungđượcđề caodobản chất thựcdụng củanhững tìnhhuốngnày.Nênvănhóa cánhânsốngcũngquantrọngđểquyếtđịnhxemnênthíchnghivớikiểugiớitínhnào.CácnướcnhưMỹ,ThụyĐiểnchủđộnggiáodụctrẻnhỏcưxửtheolốimangđặctínhchungcủacảhaiphái.XãhộiAiCậpvốnquenvớiviệcpháinamphảilãngmạn,tìnhtứ.TrongkhiởTrungQuốc,nhất là thờiphongkiến,đànôngđươngnhiêncóvị trícaohơnhẳnphụnữtrongtấtcảcáclĩnhvực.

Cónêngiáodụchọcsinhkiểugiớitínhmangđặctínhchungcủacảhaiphái?Kahn(1983)cho59họcsinhtừlớp10–12củabatrườngtrunghọcởBritishColombiatheomộtkhóagồm20bài họcphân tích sựphát triểnvai trò giới tính trong lịch sửvàhiện tại;đánhgiánhữngchứcnăngtruyềnthốngđãthànhkhuônmẫucủahaiphái.Họcsinhthảoluận,xemphim,xembănghình,nghekháchmờinóichuyện,làmnhữngbàitậpnângcaonhậnthứcvềtháiđộ,niềmtin,hànhvigiớitính,đóngkịchgiảiquyếtnhữngxungđộtgiađìnhhaynơi công sở, luyện cáchgiao tiếp thẳng thắn, trung thực.Sauđó59học sinhthamgiađượcsosánhvới59em(cùngnhữngtrườngđó)khôngthamgia–trướckhóahọccảhainhómđãđượckiểmtratrắcnghiệmBemSex–RoleInventoryvàkhôngcógìkhácbiệtgiữahọ.Kếtquả,nhómhọcsinhdựkhóahọccótháiđộtựdohơnvềvaitròcủapháinữtrongxãhội.

NHỮNG ĐẶC ĐIỂM NAM TÍNH TRUYỀN THỐNG VÀ NHỮNG VẤN ĐỀHÀNHVIỞNAMVTNNamtínhtruyềnthốngởcácnướcphươngTâybaogồmcảsựkhuyếnkhíchnhững

hànhvimàxãhộichính thứcphảnđối.Trong thếgiới trẻVTNvớinhau,con traicảmthấyrằnghọsẽđượcmọingườicholànamtínhhơnnếuhọcóquanhệtìnhdụctrướchônnhân,uốngrượu,dùngmatúyphạmpháp.Rấtnhiềuchứngcứchothấynhữngvấn

đềhànhvicủanamVTNliênquantới tháiđộcủahọvềnamtính.Nhữngtrẻtraiquanniệmtheotruyềnthốngrằng“đànôngphảigaigócchodùanhtakhôngđượctocaocholắm”,“đànôngphảiđểchongườikhác trọngvọng”hoặc“đànôngphải luônsẵnsàngquanhệtìnhdục”thườnggặpkhókhănởtrườnghọc,phạmpháp,matúy.VấnđềhànhvicủatrẻVTNcònbịảnhhưởngbởinhữngyếutốrủironhưtrìnhđộhọcvấncủachamẹthấp,chamẹtuổiVTN,sốngtronggiađìnhchỉcómẹhaycóchanuôidưỡng,nộiquygiađìnhlỏnglẻo.

TheoJosephPleck (1995),vai tròcủapháinamthường tráingượcnhauvàkhôngkiênđịnh.Họkhôngchỉbịstresskhixâmphạmnhữngvaitrògiớitínhmìnhmàcảkhihànhxửđúngtheoniềmmongchờchopháinam.Sauđâylàmộtsốlĩnhvựcthườnggâychonamgiớinhữngcăngthẳng,khốnđốn:

–Sứckhỏe.Đànôngtrungbìnhsốngíthơnphụnữtừ8–10năm.Tỉlệđànôngbịrốiloạnliênquantớistress,nghiệnngập,tainạngiaothôngvàtựsátcũngcaohơn.Họdễlànạnnhâncủatộigiếtngườihơn.Tómlại,chínhvaitrònamgiớigâynguyhạichosứckhỏecủahọ.

–Nhữngmốiquanhệnam–nữ.Bêncạnhviệcbịcholàuyquyền,hunghănghơn,vaitrònamgiớicònbaogồmnhìnnhậnphụnữởkhíacạnhcơthểhơnlàkhíacạnhtríócvàcảmxúc.Đànôngcũngítkhiquantâmđếnchuyệntròhayquanhệthânmật.Quanđiểm rằngphụnữkhôngbìnhđẳngvớihọvềcôngviệc, thunhậpvànhiềukhía cạnhcuộcsốngkhácđãkhiếnhọcoithường,ngượcđãi,hànhhungphụnữ.

–Nhữngmốiquanhệnamgiớivớinhau.Pháinamdườngnhưítgầngũichamình,nhất là khi người cha đóng vai trò kiếm cơm cho gia đình.Chăm lo và nhạy cảm vớingườikhácbịcoilàtínhcáchcủađànbà,chứkhôngphảicủađànông.Giữahọvớinhauthườnglàcuộctranhđua,sobìnhautừnglytừngtíhơnlàhợptác.

Đểtáilậpnamtínhtheohướngtíchcực,RonLevantđềnghịđànôngnên:(1)xemlạiniềmtinvề tưcáchđànôngcủamình; (2)giữ lạinhữnggócđộcógiá trịvềvai tròpháinam;(3)bỏđinhữngphầnvaitròcótínhhủyhoại.Tómlạilànêntraudồi“tríthôngminhcảmxúc”hơn–suynghĩ,điềuhành,tăngtiếnmộtcáchđầycảmxúchơn;họccáchđọccảmxúccủangườikháctốthơn.

Lịchsửvà tâm lýđãvẽnênhànhvicủa loàingười là“namgiớinắmquyềnkiểmsoát”.Và thànhkiến trọngnamkhinhnữvẫncònnặngnề trongcácxãhộinóichung.Phụnữkhigiaotiếpvớingườikhácthườngnghiêngvềkhíchlệsựpháttriểncủangườikhác,cảvềkinhtế,trítuệ,xãhội.Khôngnhữngthếhọcòncókhảnăngtựđộngviênbảnthân,cộngthêmnhữngkỹnăngquanhệ,họđangdầnđạtđượcnhữngthànhtựulớnlaotrongxãhội.

CreatedbyAMWord2CHM

Chương11.TÌNHDỤC


HÌNHẢNHTRẺVỊTHÀNHNIÊNSựbíhiểmvàtòmòvềtìnhdụctrẻVTN

Nếu ta lắngnghe trẻvào lúchọbấtđồng,nhấtđịnh tasẽxuyên thủngbứcmànhuyềnbímàtacảmthấynặngnềbêntrongmìnhvàgiờđãquênmất.Sựhuyềnbínàylàtrưởngthànhsángtạorađànôngvàđànbà.

ColinMcInnes-NhàvănScotlandđươngđạiTÔI16TUỔI.Bạngáitôimuốngiữtrinhtiếtchođếnkhikếthôn.Chúngtôiđichơi

khuya,côấyđểtôiđixanhưnghễmọiviệcbắtđầunóngbỏnglàcôấyliềnngănlại.Tôithậtsựthíchcôấyvàtôibiếtcôấycũngmếntôi.Côấykhôngbiếttôilàtraitân.Dùrấtcốnhưngtôicảmthấykhómàkiềmchếđược.Tôithúthậtđãnghĩtớivàcólẽsẽhẹnhòvớicôgáikhác.

FrankC.Tôi14tuổi,haynghĩvơvẩnvềtìnhdục.Thỉnhthoảngtrướckhichìmvàogiấcngủ

tôihaymường tượng tới anhchàngđẹp trai, 16 tuổi, chơi trongđội tuyểnbóngđácủatrường,nghĩanhấyômhônmình.Cólúcđitronghànhlanggiữacáclớphọctôilạimộng

mơvềnhữngcậutraimìnhgặp,tựhỏikhôngbiếtsẽrasaonếuquanhệtìnhdụcvớihọ.Nămngoáitôimêmộtanhtrongđộiđiềukinh.Vìthuộcđộiđiềnkinhnữnêntôihaygặpanhấy.Anhhầunhưkhôngbiếttìnhcảmcủatôidẫuvàilầntôicốbiểulộ.

AmyS.17tuổicòntraitâncólàkỳquặc?Đôikhitôinghĩmìnhtừhànhtinhkháctớivậy,

cảmtưởngnhưmìnhbỏmấtcáigìđótolớnlắm.Tôirấtngoanđạo,thậmchíhơithấytộilỗivềtìnhdụcnữa.Trongđầutôiluônnghĩtốtnhấthãyđợichođếnhônnhân,hayítrađợigặpaiđóthậtcóýnghĩavớimình:

TomB.Tôi15vàmớiquanhệ tìnhdục lầnđầucáchđâykhông lâu.Tôiđã tưởng tượng,

mongchờnóphảivĩđạilắm,nhưnganhbạncủatôicũngkhôngcókinhnghiệm.Cảhaichúngtôiđềulosợ,mọiviệcdiễnracậprập.Ýnghĩđầutiênậpđếnvớitôilà:“Xời,chỉvậythôisao”.Đólàmộtkinhnghiệmđángthấtvọng.

ClaireT.Từlâuđượcđãcảmthấymìnhkhácvớitụicontraikhác.Rungđộngđầuđờicủatôi

làkhitôi13tuổivàvới…mộtcậubạn.Giờtôi16tuổivàđãchắcchắnrằngmìnhđồngtính.Tôichưanóichochamẹbiết–tôikhôngchắchọcógiúpgìđượckhông.Tôivẫncònlúngtúng,hoangmanglắm.Tôibiếtrồimìnhcũngphải“giảitỏa”theocáchnàođóthôi.

JasonR.SUYNGẪMVỀTÌNHDỤCTUỔIVTNThờiVTNbắtđầutòmò,suynghĩ,khámphávàthửnghiệmtìnhdục.Chângiátrị

củahọxuấthiệnthêmlĩnhvựctìnhdục–sựhuyềnbívàthựctếcủanó.Thậmchícótrẻcònthựchiệnhànhvitìnhdụcdùchưahiểuhết.QuyểnsáchnàysẽđềcậptớinhữnghậuquảdotìnhdụcVTNgâyra:mangthai,lâynhiễmquađườngtìnhdục.Tuynhiêncũngnênnhớrằngsựpháttriểnvàmốiquantâmtớitìnhdụclàđiềubìnhthường;vàrằngđasốtrẻVTNcótháiđộvàhànhvitìnhdụclànhmạnh,antoàn.

VĂNHÓATÌNHDỤCTìnhdụcVTNcủanướcnàonênxét theobối cảnhvănhóa củanướcđó.Nhưng

nhìn chung, vấn đề tình dục trong thế giới ngày nay đã bớt khắt khe hơn và có phầnbuôngthảhơn–nókhôngcòn“độcquyền”làchuyệnphòngthecủavợchồngnữa.TỉlệtrẻVTNquan hệ tình dục không kết hôn gia tăng âu cũng làmột khuynh hướngxuôichiềutheonềnvănhóacủangườilớn.Cónhiềuquanđiểmtráingượcnhauvềtìnhdục.Nóđượcdùngđểquảngcáotừxehơichotớibộtgiặt.Nóđượcmôtảchitiếttrênphimảnh, truyềnhình,video, âmnhạc, Internet.Chonêncũngkhôngngạcnhiên tại sao trẻVTNtòmòvàthửkhámphátìnhdục.

SỰPHÁTTRIỂNCHÂNGIÁTRỊTÌNHDỤCCỦATRẺVTNViệchiểusựxuấthiệncảmgiácvàýthứctìnhdụclàmộtquytrìnhlâudài,baogồm

việchọccáchkiểmsoáthammuốnvàlôicuốntìnhdục,pháttriểnnhữnghìnhthứcthântìnhmới,vàđiềuchínhhànhvitìnhdụcnhằmtránhnhữnghậuquảngoàiýmuốn.Pháttriểnchângiátrịtìnhdụcđòihỏikhôngchỉhànhvitìnhdục,màliênhệvớinhữngchângiátrịkhác.Chângiátrịtìnhdụcxuấthiệntronghoàncảnhnhữngyếutốnhưthểxác,xãhội,vănhóa.Chângiátrị tìnhdụcVTNgồmxuthếtìnhdục(khácphái,đồngtínhhaylưỡnggiới),hoạtđộng,mốiquantâmvàtíphànhvitìnhdục.Buzwell(1996)nghiêncứu470họcsinhlớp10–12ởÚcvàxácđịnhtrẻVTNthuộcmộttrongnămdạngchângiátrịtìnhdụcnhưsau:

–Ngâythơ.Nhómnàycólòngtựtrọngvềtìnhdụcthấp,cóthểdothiếutựtinvàkhôngthỏamãnvềtìnhdụcvànhữngđặcđiểmthểxáccủamình.Họlolắngvềtìnhdụchơn các nhómkhác, nhưng không hammuốn và khámphá tình dục bằng.Nhómnàythườnglànữsinhlớp10vàđasốcòntrinh.

–Khôngchắcchắn.Nhómnàycólòngtựtrọngvềtìnhdụcđặcbiệtthấp.Họlolắngvềtìnhdục,cảmthấybấtmãnvềhànhvitìnhdụccủamình,thấycơthểmìnhkhônghấpdẫn,khôngpháttriển.Nhómnàyphầnlớnlàtraitân.

–Thànhthạo.Nhómnàycólòngtựtrọngvềtìnhdụccao,tựtin,thoảimáivềthểxác,sứchấpdẫnvàhànhvitìnhdụccủamình.Họtươngđốithỏamãnvềmứcđộcốnghiếntìnhdụccủamìnhvàlolắngvềtìnhdục.Nhómnàyphầnđônglàlớp12,nữnhiềuhơnnamvàđasốđãcókinhnghiệmtìnhdục.

–Phiêulưu.Nhómnàycólòngtựtrọngvềtìnhdụccao,ítlolắngvềtìnhdục.Mứcđộcốnghiến thấpnhưngquantâmnhiềuđếnkhámphá, thămdò.Nhómnàynữnhiềuhơnnam,phầnđôngkhôngcòntrinh.

–Bịlôicuốn.Nhómnàycólòngtựtrọngvềtìnhdụccao,cảmthấytìnhdụclàhấpdẫn,tựtinvềkhảnăngkiểmsoáttìnhhuốngtựdụccủamình.Họcóđiểmthấpnhấtvềmứcđộcốnghiến.Nhómnàyđasốlànamvàđãcókinhnghiệmtìnhdục.

Việc thu thập thôngtinvà tháiđộcùnghànhvi tìnhdụckhôngphải lúcnàocũngsuônsẻcũngnhưđángtincậy.Thửnghĩbạnsẽphảnhồirasaokhiđượchỏi:“Bạngiaohợp bao nhiêu lâu một lần?”, “Bạn đã quan hệ tình dục với bao nhiêu đối tác rồi?”.Những người chấp nhận tham gia cuộc khảo sát tình dục thường là có thái độ phóngkhoáng, và hành vi tự do về tình dục.Cho nên các nghiên cứu thường chỉ giới hạn ởnhữngngườiđắnđovàthànhthậttrảlờinhữngcâuhỏiriêngtư,ngườikhôngbiếttrảlờivàngườitừchốinóichuyệnvớingườilạvềtìnhdục.

THÁIĐỘVÀHÀNHVITÌNHDỤCTHÁIĐỘVÀHÀNHVITÌNHDỤCKHÁCPHÁIEliZabeth,16 tuổi,đang lưỡnglựcónênquanhệ tìnhdụcvớibạn traihaykhông.

Bọnbạncóđứađãtrảiquarồi.Emthậtsựyêucậuấynhưngchamẹemcanngănquyếtliệt.Đắnđosuynghĩ,emthừanhậnmìnhkhôngphảilàtìnhyêucủacậuta.Đâylàmấuchốt,vàcuốicùngemquyếtđịnhnói“không”.

QuytrìnhhànhvitìnhdụcVTNtiếntriểnrasao?Trướctiênlàquàngvaibácó,tiếptheo làômấp,kếnữa làgiaohợp.Thực tế tìnhdụccủahọc sinh thếkỷ20bộc lộhaikhuynhhướngchính:tỉlệhọcsinhthừanhậncóquanhệtìnhdụctăngkhủngkhiếp;tỉlệnữsinhtăngmauchónghơnnamsinh.

KỊCHBẢNTÌNHDỤCCỦANAMVÀNỮVTNKịchbảntìnhdụclàkhuônmẫumôtảvaitròcánhânhànhxửtìnhdụcnhưthếnào.

Namvànữđượcxãhộiấnđịnhnhữngkịchbảntìnhdụckhácnhau.ĐiềunàykhiếntrẻVTNgặpvấnđềvàlúngtúngkhithểhiệnchângiátrịtìnhdụccủamình.Nữthườngliênhệtìnhdụcvớitìnhyêu.Họlýluậnhànhvitìnhdụccủamìnhlàbịcuốntheogiâyphútđammêvàviệccậubạntìnhngỏlờiyêulàlýdochínhkhiếnhọquanhệtìnhdục.Mộtlýdokháckhôngliênquanđếntìnhyêulàhọbịkhuấtphụcbởiáplựccủanamgiới,đánhcượcrằngtìnhdụclàcáchđểcóbạntrai,đểthỏachítòmò.

Phần lớn quan hệ tình dục tuổiVTN là nambày tỏ trước và nữ đặt giới hạn choquanhệlầnđầucủanam.VànambịảnhhưởngđángkểbởiáplựcbạnĐTL,nhưlờimộtcậubé:“Emcảmthấybịtụibạnthúcépdữlắm.Emnhớnhưinnhữnglờichuyệntròtụctĩu, khiêu dâm trongphòngnghỉ của đội bóng rổ trường trunghọc.Đến cuối nămemchắcchắnmìnhlàđứaduynhấttrongđội15đứacòntân.Nhữngemkhônghóhéđiềuđóchođứanàobiếtcả”.Namgiớihammuốnvàđòihỏinữquanhệtìnhdục,nhưnghọbảohọkhônghềépbuộcđốitác.MộtnghiêncứucủaTổchứcGiađìnhKaiser(1996)đưaralýdotìnhdụctuổiVTNnhưsau:

–Namhaynữtỏýđòihỏi(23%namvà61%nữ).–Họnghĩmìnhhammuốn(59%namvà51%nữ).–Họmuốnđượcyêu(28%namvà45%nữ).–Họkhôngmuốnbịchếgiễulàcòntrinh(43%namvà38%nữ).MộtsốtrẻVTNquanhệtìnhdụcrấtsớm(trước16tuổi)vàvớinhiềungười.Họlà

đốitượngítbiếtápdụngnhữngbiệnphápphòngngừanhất,vàcónguycơthụthaingoàiýmuốnvàbị lâynhiễmbệnhquađường tình lụcnhất.Quanhệ tìnhdụcsớmcũngdễmắcphảinhữnghànhvixấunhưuốngrượu,matúy,phạmphápvàhọchànhsútkém.

THÁIĐỘVÀHÀNHVITÌNHDỤCCÙNGPHÁINgaytừcuốithếkỷ19,vănhóaphươngTâyquanniệmtìnhdụckhácpháihaycùng

pháiđềulàbìnhthườngcả,nhưngvănhóaphươngĐôngvẫncònrấtkhắtkhevớiđiềunày–tuytrongthựctếnóvẫntồntại;vàkhônghiếmcánhân,nhấtlànamgiới,thờiVTNquan hệ tình dục đồng tính nhưng đến khi trưởng thành lại quan hệ khác phái, hoặcngược lại. Thời nay, ngày càng có quan điểm cho rằng khuynh hướng tình dục làmột

chuỗi biến thiên từ thuần khác phái đến thuần cùng phái.Người tiên phong cho quanđiểmnàylàAlfredKinsey(1948)–ôngmôtảkhuynhhướngtìnhdụclàchuỗibiếnthiêngồmsáucấpđộ–với0làthuầnkhácpháivà6làthuầncùngphái.Mộtsốcánhânlưỡngtính(áinamáinữ)–bịcuốnhúttìnhdụcvớicảhaiphái.TrongnghiêncứucủaKinsey,cánhânlưỡngtínhchiếmxấpxỉ1%(1,2%namvà0,7%nữ);vàkhoảng2–5%đồngtính(4,7%namvà1,8%nữ).ĐếnnghiêncứucủaViệnAlanGuttmacher(1995)thìởMỹtỉlệlưỡngtínhởnam2,3%vàđồngtínhlà1,1%.

TháiđộtiêucựcđốivớingườiđồngtínhchorằnghọcónguycơlâynhiễmvàlâytruyềnAIDSnghiêm trọng.Chứngsợnhữngngườiđồng tínhvàvănhóacủahọgọi làhomophobia.Cựcđoanhơn,chứnghomopho–biakhiếnngườitanhạobáng,đánhđập,thậmchígiếtngườiđồngtính.Thựctế,ngườiđồngtínhđãbịphânbiệtđốixửởgiađình,nơicôngsởvà trongnhữngkhíacạnhkháccủacuộc sống.Có rất ítnghiêncứuvề trẻVTNđồngtính.TheoMuzzonigro(1993),namVTNđồngtínhtrảiquabagiaiđoạnnhậnbiếtsau:cảmgiác;nhậnthứcvớisựbốirối,chối từ, tội lỗixấuhổ,vàchấpnhận.Thờiđồngấuphầnlớnhọcảmthấymìnhkhácvớibọncontraikhác.Tuổitrungbìnhbắtđầuthíchmộtcậutrailà12,7;vàtuổitrungbìnhnhậnbiếtmìnhđồngtínhlà12,5.Đasốthừanhậnmớiđầuhọlolắngvàchốitừ.Chamẹđềcaonhữnggiátrịgiađìnhtruyềnthống(cóniềmtinvàotínngưỡng,quantrọngviệckếthônvàsinhcon)ítchấpnhậncontraimìnhđồngtínhhơn.Vớinữđồngtínhtuổitrungbìnhcómuộnhơn,nhưngcũngtrảiquanhữngquytrình tươngtự.Dựavàonghiêncứuthựcnghiệm,có thểkết luậnvềviệc trẻVTNthổlộmìnhđồngtínhnhưsau:

–TrẻVTNítthổlộchochamẹbiết.–TrẻVTNnóichomẹbiết trướccha,bởivì trẻVTNcómốiquanhệxacáchcha

hơn.–Mẹmuốnbiếtvềtìnhtrạngđồngtínhcủaconmìnhhơncha.–Khoảng50–60%ngườiđồngtínhvàlưỡngtínhthổlộvớiítnhấtmộtanhchịem

ruột,nhưnganhchịemruộtvẫnítkhilàngườiđầutiênđượcbiết.Phảnứngtrướcviệcnhậnramìnhđồngtínhtrảidàitừthởphào,hạnhphúc(“À,tôi

hiểurồi,tôiđãcảmthấykháhơn”)đếnlolắng,trầmuất,vàcóýđịnhtựtử(“Tôikhôngthểđểmọingườibiết;tôisẽtựgiếtmình”).Họcũngápdụngnhữnghìnhthứctựvệnhư:“Chắctạimìnhđãuốngsayquá”,“Việcnàysẽquathôi”,“Nghenóicontraiđứanàocũngnhưvậymộtlần”,“Mìnhcôđơn”,“Mìnhtòmò”.Sựtựvệlàtạmthờihoặckéodài;nócóthểđưarakếtquảtíchcực(chẳnghạnchuyểnnănglượngtìnhdụcsangtheođuổiviệchọcvấn)hoặchậuquảtiêucực(vộicướingườimàmìnhkhôngquyếnluyếnhaykhôngcócảmxúc).

Mộttrongnhữngtáchạicủađồngtínhlàtựlàmgiảmgiátrịbảnthân,vớihìnhthứcthôngthườnglàbuôngtrôi,rútluikhỏiđờisốngxãhội.Họgiấugiếmvàtránhnébộclộchângiá trị tìnhdụccủamình– làmravẻmìnhcũngmê títngườikhácphái.Sự tựvệ

kiểunhưvậyđãănsâubénrễvàocácxãhộinóichung.Nếukhôngđượcnângđỡđúngmựctừchamẹ,giáoviên,chuyêngiatưvấn,vớinỗisợbịphỉbáng,trẻVTNđồngtínhsẽchuivàovỏốcvàsẽtáixuấthiệnvàothờiđiểmantoànhơnsauđó,thườnglàởđạihọc.Một nghiên cứu người đồng tính và người lưỡng tính, thời điểm quan hệ tình dục vớingườicùngpháithườnglàthờitrưởngthành;nhưngthờiđiểmquanhệtìnhdụckhácpháicủahọsauđótùythuộcvàođồnghồxãhội.

Tạisaocánhânnàyđồngtínhcòncánhânkiabìnhthường(quanhệtìnhdụckhácphái)?Đểtrảlờicâuhỏinàycầnphảixéttrêndiệnrộng,nhưngvẫnkhôngthểcógiảiđápchắc chắn.Người đồng tính hay khác giới tính đều có phảnứng thể xác nhưnhaukhiquanhệtìnhdục,vàđềuhammuốnvớicùngtácnhânkíchthích.Họchẳngcógìkhácnhauvề tháiđộ,hànhvivàsựthíchnghi.CảViệnSứckhoẻtâmthầnMỹlẫnHiệphộiTâmlýMỹđềukhẳngđịnhđồngtínhkhôngphảilàmộtdạngbệnhtâmthần,cũngkhôngphảilàmộtdạngrốiloạngì.

Đầu thếkỷ21,cácnhàkhoahọcchuyểnhướngnghiêncứusangnền tảngsinh lýhọc–hoóc–môn,nãovàtrẻsinhđôi–đốivớikhuynhhướngđồngtính.Kếtquảcũngkhông bảo đảm. Quả thật, cho dù nam đồng tính có được tiếp thêm hoóc–môn nam(androgen)thìchỉkhiếnchohammuốntìnhdụchọtănglênthôithứkhuynhhướngtìnhdụccủahọcũngvẫnkhôngthayđổi!Cóýkiếnchorằng,vàothángthứhaiđếnthứnămsaukhithụthai,bàothaiđónnhậnlượnghoóc–mônnữmàkhiếnchocánhân(namlẫnnữ)trởnênhamthíchpháinam.Nếugiảthiếtnàyđúngthìsẽgiảithíchđượctạisaorấtkhó,nếukhôngnóilàkhôngthể,thayđổikhuynhhướngtìnhdục.

Xét về cấu trúc cơ thể, nhà thần kinh học Simon LeVay (1991) phát hiện rahypothalamus (cấu tạo dưới đồi), vùng não điều khiển hành vi tình dục, ở người bìnhthườnglớngấphailầnởngườiđồngtính.CácýkiếnphảnbiệnkhámphácủaôngchorằngđiềuđólàdonhiềungườiđồngtínhtrongnghiêncứubịAIDSvànãocủahọđãbịbiếnđổi.MartinvàWhiteDia–mond(1993)nghiêncứumộtnhómđồngtính,mỗingườiđềuthuộcmộtcặpsinhđôiđểtìmrakhuynhhướngtìnhdụccủaanhchịemruột.2/3sốcặpsinhđôiđơnhợptửcókhuynhhướngđồngtínhhếtcảhai–dohọcùngthụtinhtừmộtnoãnnêncógen(đồngtính)giốngnhau.Vớicáccặpsinhđôihaihợptử,dothụtinhtừnoãnkhácnhaunênkhôngcógen(đồngtính)nhưnhau.Chưatới1/3sốhọđồngtínhhếtcảcặp.Khôngphảitấtcảtrẻsinhđôiđơnhợptửđềuđồngtính;nhưvậyyếutốmôitrườngcũngcóliênquan.

Khuynhhướngtìnhdụccủacánhân–khácgiới tínhhayđồngtính– làdosựkếthợpcủacácyếutốgen,hoóc–môn,nhậnthức,môitrường.Chắcchắn,khôngyếutốnàomộtmìnhcóthểgâyrakhuynhhướngtìnhdụcđồngtính;sứcảnhhưởngcủamỗiyếutốbiếnđổitùytheotừngcánhân–mỗicánhânmỗikhác.Cácnhàkhoahọckhôngthểbiếtđíchxácđiềugìgâyrađồngtính.Trẻđượcnuôidạybởingười(haycặp)đồngtínhkhôngcócơđồngtínhnhiềuhơntrẻđượcnuôidạybởichamẹbìnhthường.Vậynên,khôngcóchứngcớrằngnamđồngtínhlàdoảnhhưởngcủangườimẹthốnglĩnhvàngườichanhu

nhược;rằngnữđồngtínhlàdohọchọnmẫuvaitròđànông.TỰKÍCHTHÍCHTÌNHDỤCTrẻVTNchodùcókhuynhhướngtìnhdụcđồngtínhhaykhácgiớiđềukhôngkhác

nhauvềhammuốntìnhdục.Với trẻkhônghẹnhò, trẻcốýkhônggiaohợphaykhámphátìnhdục,mộtcáchđểđốiphóvớihammuốntìnhdụclàthủdâmhoặctựkíchthích.Nhưđãnói,khuynhhướngtìnhdụcnằmtrongchuỗibiếnthiêntìnhdụccủaKinsey.TuynhiêncũngcómộtsốtrẻVTNcókinhnghiệmtìnhdụcnằmbênngoàichuỗiquaviệcthủdâm.Hầuhếttrẻtraixuấttinhlầnđầunăm12–13tuổi–doquanhệvớingườicùngphái,ngườikhácphái,domộngtinhhaythủdâm.ThủdâmlàcáchgiảitỏahammuốntìnhdụcthườngxuyênnhấtcủatrẻVTN.Hơn2/3trẻtraivà1/3trẻgáithủdâmmộtlần/tuần.TrẻVTNngàynaykhôngcòncảmthấytộilỗivềthủdâm,dẫuvẫnthấylúngtúngvàtựvệ.Trongquákhứ,thủdâmbịlênánlàgâyratấtcảmọithứtừnổimụccócđếnđiênloạn.Ngàynaychừng15%trẻVTNphảnđốithủdâm.Sốnamsinhđạihọcthủdâmgấphailầnnữsinh(81%sovới45%)vànamcũngthủdâmthườngxuyêngấpbalần.KhôngcóchứngcớchothấysựliênhệgiữathủdâmthờitiềnVTNvàsựthíchnghitìnhdụcthờitrưởngthành.

CÁCBIỆNPHÁPPHÒNGNGỪAHànhvitìnhdụclàhoạtđộngcầnthiếtvàbìnhthườngchosựsinhsản,nhưngcũng

córủirolớn–mangthaingoàiýmuốnvàlâybệnhtruyềnnhiễm–nếukhôngcónhữngbiệnphápantoànđikèm.TinvuilàtrẻVTNngàycàngýthứcdùngcácbiệnphápphòngtránh.Ở trẻgái tăng trong lầnđầugiaohợp từ48%lên65%trong thậpniên1980,đếnnăm1995tănglên78%–với2/3làdùngbaocaosu.Tìnhdụcthiếucẩntrọngthì90%cócơmang thai trong vòngmột năm.Các biện pháp phòng tránh trẻ gái thường dùng làuốngthuốcngừa(44%),dùngbaocaosu(38%), thuốcđặt(10%)rút(4%)vàđặtvòng(3%).

Tuy nhiên cũng nhiều trẻ VTN không dùng các biện pháp phòng tránh, hoặc sửdụngkhôngđềuđặn.Vềcácbiệnphápphòngtránhquantrọngcũngcầnphảixétđếnbốicảnhquanhệ riêng tưgiữahaingười.Một lýdokhiến trẻgáikhôngkhuyếnkhíchbạntìnhdùngbaocaosuvìhọsợmấtngườitình–vớitrẻgáiđiềuđócókhicònđángsợhơncảbị lâybệnhhaymangthai.ViệcápdụngcácbiệnphápphòngtránhởtrẻVTNcũngkhóhơnởngườitrưởngthành,bởivìhọ,nhấtlàngườiđãkếthôn,quanhệtìnhdụcđềuvàcókếhoạchvàthườnglàmộtvợmộtchồng,trongkhitrẻVTNquanhệtìnhdụctùytheotiệctùng, tụbạnhayhammuốn,khôngbáotrướcđượcvàvôchừng.HơnnữacácbiệnphápdùngthuốchayvòngtránhthaikhôngthíchhợpchotìnhdụcVTN.TrẻVTNhiếm khi bàn luận phương pháp phòng ngừa. Cho nên phần lớn họ dùng bao cao sukhôngphảibảođảmhoàntoàn,dùsaothìbaocaosuhữuhiệutrongviệcphòngtránhlâynhiễm.

Cónhiềuyếu tốgâyảnhhưởngđếnviệc sửdụngcácbiệnphápphòng tránh.Trẻ

VTNtừgiađìnhcóđiềukiệnkinhtế–xãhộithấp,trẻthờiđầuVTNvàtrẻkhôngcókiếnthứcphòngtránh,hoặcchorằngdùngbaocaosulàmgiảmkhoáicảmthườngcótháiđộtiêucựcvớicácbiệnphápphòngtránh.Namgiớidùngbaocaosutăngthườngvìlýdophòngvệlâynhiễmchobảnthân.

TRẺVTNMANGTHAIAngela15 tuổi,đangcó thai,bứcxúc:“Emcóthaiđượcba tháng.Nóhủyhoạicả

cuộcđờiem.Emđãmơướcvàlênkếhoạchchotươnglaimình,vàgiờđãđổsôngđổbiểnhết.Emchẳngcóaiđểthổlộvấnđềcủamình.Emkhôngthểchochamẹbiết.Họkhôngmảymayhiểuchútgìhết”.CóthờitrẻVTNmangthaibịgiấugiếm,khôngđượcđềcậptới.Nhưngbímậthômquatrởthànhphổbiếnhômnay.

BẢNCHẤTVÀBIẾNCỐCỦAVIỆCTRẺVTNMANGTHAIMỗinămchừng500.000 trẻVTNMỹmangthai,hơn70%sốđóchưakếthôn.Họ

tạoramộtlỗhổngtrongmạnglướixãhộiMỹ.Phầnlớnhọkếthônkhiđanghọctrunghọcvàsinhcontrướcngàysinhnhậtthứ18củamình.Họlànhững“đứatrẻlàmmẹ”.TỉlệtrẻVTNsinhcontrongthậpniên1980,1990tuycótăngnhưngvẫnthấphơnthậpniên1950,1960;nhưngđiểmkhácbiệtlàtrẻVTNngàynaysinhđẻkhichưakếthôn,còntrẻVTNhồiđóđãkếthônvàmangthaikhi17tuổi.Nềnvănhóaliênquantớitháiđộtìnhdụcvàđạođứcxãhộiđãthayđổikịchtính.TrướckiakhitrẻVTNmangthaithìchamẹhaibênphải lo“cướigấp”;nếukhôngđượcthìcôgáisẽâmthầmbiếnmất,sinhconởnơikhácđểlánggiềngkhỏibiếtrồiđemchongườikháclàmconnuôi,vụviệcsẽkhôngbaogiờđượcnhắctớinữa.Đếnnăm1973,khiluậtphápphêchuẩnthìnạopháthaiởtuổiVTNmớilàmộtlựachọn.Ngàynaykhoảng31%trẻVTNpháthai,nếukhôngcôgáisẽsinhvànuôiconkhôngquakếthôntruyềnthống.Doquanniệmđãbớtkhắtkhenên5%đemcho con sovới35%đầu thậpniên1960.Nhưngdùgì thì cuộc sống của trẻVTNmangthaivẫnrấtbấpbênh.

MỹlànướccótỉlệtrẻVTNmangthaicaonhấtcácnướcpháttriển–gấpđôiAnh,Pháp,Canada,gấpbaThụyĐiển;gấpchínlầnHàLanvàNhậtBản.VấnđềkhôngphảilàhọquanhệtìnhdụcnhiềuhơntrẻVTNcácnướckhác,đơngiảnlàdohọcấnthainhiềuhơn!ĐiềuđángnóilàtỉlệtrẻVTNmangthaicaonhưngtỉlệsinhsảnlạigiảm.

HẬUQUẢCỦAVIỆCTRẺVTNMANGTHAITrẻVTNmangthaigâynguyhạisứckhỏechocảngườimẹlẫnđứatrẻ.Trẻdomẹ

VTNsinhrathườngthiếucân–nguyênnhânchínhcủaviệctrẻsơsinhtửvong,mắccácvấnđềthầnkinhhaybệnhtật.Ngườimẹphầnlớnphảibỏhọc,chodùsaunàycóđihọclại thìnhìnchunghọkhôngthểđuổikịpnhữngphụnữnghỉsinhcon.Mộtnghiêncứuchothấychỉcómộtnửaphụnữ20–26tuổisinhconđầulòngnăm17hoàntấttrunghọclúc20tuổi.Ngượclại,90%phụnữngoài20tuổimớisinhlầnđầuhọcxongtrunghọc.Trong số các bàmẹVTN, chưa tớimột nửa có bằng cấp – khiến những cơ hội nghềnghiệpkhôngrộngmởvớihọ.Sựthiếugiáodụcmanglạihậuquảxấuchotrẻgáivàcon

họ.Sovớingườisinhconmuộn,họkhóxinviệchơn,bị trả lương thấphơn, thậmchínguycơthấtnghiệpcũnglớnhơn.VớiôngbốVTNcũngtươngtự.Thunhậpgiađìnheohẹp,thườngchỉbằngmộtnửacủanhữnggiađìnhsinhconkhi26tuổitrởđi.

KhôngriêngviệcmangthaimớigâytáchạichongườimẹVTNvàconcủahọ.Theonghiên cứu, phần lớn ngườimẹVTNkhông phải là học sinh giỏi khi chưamang thai.Kiếnthứchạnchếcũnggópphầnkhiếnhọkhổsởhơn.Tuynhiên,cầnnhớkhôngphảitrẻVTNmangthainàocũngsốngtrongnghèokhổvàkémthànhđạt.CóđiềuhọgặprủirovàkhókhănhơntrẻVTNkhôngmangthai.

YẾUTỐNHẬNTHỨCTRONGVIỆCTRẺVTNMANGTHAIDođềcaolýtưởngvàpháttriểnkhảnăngsuynghĩtrừutượngvàgiảthiếthơn,nên

trẻVTNcóthểmườngtượngramộtthếgiớikhácxavớithếgiớithựctế–baogồmniềmtinrằngmọiviệcxấuxakhôngthểvàsẽkhôngxảyđếnvớimình;rằngmìnhcóquyềnnăngvôbiênvàbấtkhảchiếnbại.Sự thayđổinhận thứcnàykhiến trẻVTNkhước từnhữngẩnýtrongsựgiáodụctìnhdục.Cóthôngtinvềcácbiệnphápphòngtránhthôichưađủ–trẻVTNcósửdụngnhữngbiệnphápấyhaykhônghoàntoànlàdohọquyếtđịnh(chấpnhận).Sựquyếtđịnhnàyđòihỏikhôngchỉtrưởngthànhvềcảmxúcvàcòntrưởngthànhvềnhậnthức.

Hầuhếtmọibàn luậnvề trẻVTNmangthaivàphòngtránhđềuphảibảođảmtrẻVTN có khả năng dự đoán trước hậu quả, cân nhắc hành vi củamình, và biết lập kếhoạchchotươnglaiđiềugìsẽxảyranếuhọtiếnhànhgiaohợp.Nhưvậy,sựphòngngừadựavàoniềmtinrằngtrẻVTNcókhảnăngnhậnthứcđểgiảiquyếtvấnđềmộtcáchchủđộng,cósắpxếpvàcósuyxét.TuynhiênnhiềutrẻVTNmớichỉchớmpháttriểnđượcnhữngnhậnthứcnày,cótrẻVTNthậmchícònchưahềcónhậnthứcgìcả.SựmangthaiởtrẻVTNmộtphầndohoangtưởngrằng“điềuđósẽkhôngxảyravới tôiđâu”.Khóamình trongnỗihoang tưởngđó, trẻkhócóphảnứng tốtvới các tiết raogiảngvềbiệnpháptìnhdụcantoàn.TừđócóýkiếnđềxuấtrằngnênlồnggiáodụcnhậnthứcvàolớphọcgiáodụctìnhdụcchotrẻVTN.

Trẻ thời cuối VTN (18-19 tuổi) đã thực tế và hướng đến tương lai hơn về kinhnghiệm tình dục; họ cũngquan tâmđếnnghềnghiệpvà hônnhân.Trẻ thời giữaVTN(15–17 tuổi) thường lãngmạnhóa tìnhdục.Trẻ thờiđầuVTN(10–15 tuổi) trảinghiệmtìnhdục theokhuynhhướng tướcbỏ tính cách cánhân, đầynhững lo âuvàkhước từ.Khuynhhướngnàyhầunhưkhôngdẫntớinhữnghànhviphòngngừa.Hãyngẫmnghĩvềhậuquảcủaviệckếthợpnhữngyếutốsauđây:mứcđộnhậnthứccủatrẻthờiđầuVTN,sựhoangtưởngvềbảnthân,loâuvềtìnhdục,xácđịnhvaitrògiớitính(namtínhhaynữtính),đề tài tìnhdục trongâmnhạc, trên tivi, tạpchí,chuẩnmựcxãhộichorằng tìnhdụcthíchhợpvớingườilớnnhưnghỗntạpvớitrẻVTN,tứclàxãhộiquanniệmrằngtìnhdụclàniềmvui,vôhại,củangườilớnvàbịcấmđoán.Sựkếthợpcủasựpháttriểnthểxácsớm,hànhvirủiro,tínhvịkỷ,khônglonghĩđếntươnglai,nềnvănhóatráingược

nhaukhiếnchotrẻVTNcàngkhókiểmsoátvấnđềtìnhdục.Thêmvàolànhucầupháttriển sự cống hiến của trẻ VTN, nhất là cống hiến chomột sự nghiệp. Kết hợp tất cảnhữngyếu tốđósẽkhiến trẻVTNdễbị tổn thương,gây thương tíchcho lực lượng laođộngvàhậuquảlàmộtkhốithuốcnổchoxãhội.

TRẺVTNLÀMCHAMẸConcái củachamẹVTNphảiđốimặtvớinhiềuvấnđềngaycả trướckhi chúng

đượcsinhra.Chỉcó1trong5trẻgáimangthaiđượcnhậnsựchămsóctrongbathángđầu tiên rất quan trọng của thai kỳ.TrẻVTNmang thai domắc chứng thiếu hồng cầutrongmáuvàcácphứctạpkhácliênquantớithờitiềntrưởngthànhhơnbàmẹtuổi20-24.Khảnăngsinhconthiếucân(dưới2kg)xảyragấphailầnbìnhthường,đặttrẻsơsinhvàonguycơpháttriểnkémvềthểxácvàtrítuệ.TrẻsơsinhthoátkhỏiviệcdùngthuốcbừabãicủamẹVTNcóthểkhôngthoátkhỏinhữnghiểmhọatâmlývàxãhội.Chúngthườngkhôngđạtđiểmcaotrongcáckỳkiểmtratríthôngminh,dễgặpphảinhữngvấnđềhànhvihơntrẻcủabàmẹngoài20tuổi.BàmẹVTNcóítkhaokhátnuôidạyconvàítniềmmongchờthựctếvàosựpháttriểncủaconhơn.Mộttrẻgái18tuổibàytỏ:“Sinhnórachẳngbaolâutôiđãbựcbộinólắm.Cảnămđầutiêntôikhôngthểchơivớinóđược.Mãi2tuổinómớibiếtnói,cònđâuchỉưửthôi.Tôichắcchắnsựchậmpháttriểncủanólàdolỗinơi tôi.Bâygiờtôimuốnđềnbùlạivàcốchămsócnókỹhơnnhưngnóvẫnthuakémconngườita”.Mộttrẻgáikháclạiphấnkhíchtrước“đứabéđángyêu”vàtưởngtượngrathếgiớicủamìnhvàthếgiớicủanósẽvôcùngdiệukỳ.Nhưngđếnkhiđứatrẻcầnsựquantâmvàchămsócnhiềuhơn,họphảiởnhàchămconthayvìhẹnhò,thìsựphấnkhíchấyliềnchuyểnsangchuachát.

Về người chaVTN, tuy có trẻ cũng quan tâm đến conmình nhưng phần lớn thìkhông.Chỉ1/3bàmẹVTNcócon3tuổichobiếtngườichacómốiquanhệgầngũivớicôvàvớiđứacon.Tronghaithậpkỷvừaqua,sốngườichaVTNliênhệvớingườimẹvàcongiảmxuốngmộtcáchkinhkhủng.NgườichaVTNcóthunhậpthấp,họcvấnthấpthườngcónhiềuconhơnngườichacóconngoài20tuổi.Mộtlýdocủakhókhănnàylàhọ“kếthợp”làmchobạngáimangthaivớibỏhọc.Ngaykhirờitrườnghọc,ngườichaVTNliềnchuyểnthẳngvàocôngviệcđồnglươngthấp.Điềuhọhayngụybiệnchobảnthânlà“Mìnhcầnphảilàmộtngườichatốt,nhưngviệcmìnhítlàmđượcnhấtlàtìmmộtcông việc và phụ giúp vợ con”. Nhiều ông bố VTN không biết trách nhiệm củamộtngườichalàgì.Cóthểhọyêuconmìnhnhưngkhôngbiếtphảixửsựnhưthếnào.Xãhộiđôikhiíthoặckhôngchỉdẫnvàhỗtrợhọ.Vẫncònhiếmnhữngchươngtrìnhdạycáchlàmcha.Terry21tuổi,hiệncómộtđứacon17tháng,bảnthânanhvốnlàconcủachamẹVTN.SaukhinhậnsựtrợgiúpcủaDựángiúpđỡchamẹvàtrẻVTNmangthaiởSanFrancisco,giờanhlàmộtchuyênviêntưvấnởđó.Anhnói:“ChatôilàmchamẹkhicòntuổiVTN;cảôngnộitôicũngvậy.Tôichắcchắnđiềunàysẽchấmdứtvớicontôi”.

GIẢMTHIỂUTÌNHTRẠNGTRẺVTNMANGTHAI

Cầnphải cónhữngcốgắngnghiêm túc, trêndiện rộngnhằmgiúp trẻVTNmangthaivàbàmẹVTNcócơhộihọchànhvàthăngtiếnnghềnghiệp.BàmẹVTNcũngcầnđượcchămsócvàgiúplênkếhoạchtươnglai.JohnConger(1988)đềxuấtbốngiảiphápsaunhằmgiảmthiểutỉlệtrẻVTNmangthai:

*Giáodụctìnhdụcvàlậpkếhoạchgiađình.Giáodụcgiađình–cuộcsốngtheođộ tuổi thíchhợp rất có lợicho trẻVTN.Cũngchươngnàysẽđềcậpkỹhơnđếnviệcgiáodụctìnhdục.

*Tiếpcậnnhữngbiệnphápphòngtránhthai.ỞMỹviệcnàydocácbệnhviệnchuyênkhoaphụtrách.HọcũngđưaralờikhuyênchotrẻVTNvềkếhoạchhóa,kiểmsoáttỉlệsinhđẻ,thuyếtphụcchamẹcủatrẻVTNđưaconvàotrungtâm,huấnluyệncánhânhiểunhữngnhucầuđặcbiệtvànhữngbốirốicủatuổiVTN.

*Đưaranhữngchọnlựachocuộcsống.TrẻVTNđượckhuyếnkhíchlàmgiảmrủiromangthai.ĐộngcơchỉtớikhitrẻVTNnhìnvềtươnglaivàthấymìnhvẫncócơhội làmviệchiệuquảvà thànhđạt.Cần tạo cơhội chohọnâng cao trìnhđộhọc tập,nghiệpvụchuyênmôn,việc làm, lênkếhoạchcuộcđờicùngnhữngdịchvụchămsócsứckhỏe.

*Huyđộngsựquantâmvàủnghộcủatoànthểcộngđồng.Sựủnghộnàylànguyênnhânchính làmgiảm tỉ lệ trẻVTNmang thaiởcácnướcphát triển.ỞHàLan,ThụyĐiển,tìnhdụckhôngbịphủlênbứcmànhuyềnbívàcũngkhônggâynênnhữngxung đột xã hội vì những tranh cãi đại loại cấmhay không cấmnạo phá thai.HàLankhôngcóchươngtrìnhgiáodụctìnhdụcbắtbuộcnhưngtrẻVTNđượctưvấncácbiệnphápphòngtránhvớichiphíthấptạinhữngbệnhviệndochínhphủtàitrợ.

CÁCBỆNHLÂYTRUYỀNQUAĐƯỜNGTÌNHDỤCTammy,15tuổivừanghethuyếttrìnhtronggiờgiáodụcsứckhỏexong,khiđingoài

hànhlangngườitatìnhcờngheembìnhluậnvớimộtbạngáirằng:“Diễnthuyếtgìthậtgớmghiếc.Tớchảtinlàngườitalạimắcnhữngcănbệnhấyvìquanhệtìnhdục.BàtachỉhùdọamọingườikhinóimãirằngquanhệbìnhthườngcũngcóthểbịAIDS.

CÁCLOẠIBỆNHLÂYTRUYỀNQUAĐƯỜNGTÌNHDỤCBỆNHLẬU.Dovitrùngtácđộngtớiniêmmạcbộphậnsinhdụccủacảhaiphái.

Tỉlệnữnhiễmbệnhnàycaohơnnamgiới.Bệnhphátkhoảngmộttuầnsaukhinhiễm–đaukhitiểutiện,rỉmủởdươngvậthayâmđạo.Phụnữmangthai,consinhracóthểbịnhiễmbệnhởmắt(cókhimù)donhiễmkhuẩnkhiquađườngsanh.Bệnhnặnggâyvôsinhởnữvàbítiểuởđànông.Cácbiệnchứnggồmviêmkhớp,viêmvantim.Bệnhlậunếupháthiệnsớmcóthểchữakhỏibồngpenicillinehoặckhángsinh.

BỆNHGIANGMAI.Cănbệnhmạntínhnàydovitrùngxâmnhậpkhigiaohợp,gâytổnthươngkhắpcơthể.Ngườimẹmangthainhiễmbệnhcóthểtruyềnchoconkhiếntrẻbịgiangmaibẩmsinh.Triệuchứngbanđầulàmộtvếtloétởnơinhiễmsau2–4tuần.

Giai đoạn2: khoảnghai tháng sau là sốt, khó chịu, có ban đỏ trên ngực.Giai đoạn3:nhiều tháng,cókhinhiềunămxuấthiệnnhiềukhốiu, lúcnàybệnhcó thểgây tổnhạiđến timmạch, tủy sống,mù, liệt toàn thân.Nếu phát hiện sớmcó thể chữa khỏi bằngpenicillinehoặckhángsinh.

BỆNHCHLAMYDIA.Bệnhnàydovirus,sovớihaibệnhtrênthìnóđượcítngườibiết đến hơn.Ở nam dễ nhận biết hơn nhờ những triệu chứng xuất hiện ở dương vật.Bệnhxuấthiệnởnữnhiềuhơn,vàthườngkhôngcótriệuchứngnênkhóbiếtđểchữatrịbệnhcócơhộilâylansangcơquansinhsảntrên,gâyrasưngviêmxươngchậu.Kếtquảlàunangvòipáp–lốp(ốngdẫntrứng),dẫnđếnvôsinhhoặccóthaingoàitửcung.Đángtiếclàđếnnayyhọcvẫnchưacóphươngthuốctrịdứtđiểmbệnhnày.

BỆNHHERPES(RỘPĐƯỜNGSINHDỤC).Bệnhdovirus,sautừ3–5ngàysẽxuấthiệnnhữngbóngnướcởdươngvật(nambịnhiềuhơn),chúngvỡragâyđaunhức,ngứa,cóthểkéodàiđếnbatuần,sauđóvàituầnhayvàinămnólạitáiphát.Dùngthuốcacyclovircóthểlàmgiảmcáctriệuchứngchứkhôngtrịdứtđược.Bệnhnhânthườngbẳntính,cáugắt,khóchịuvềcảmxúcvànhứcnhốithểxácsợgiaohợpvàlolắngkhôngbiếtmìnhcóchịunổiđợttáiphátmớihaykhông.ChínhvìlẽnàymàcónhiềutổchứcdànhchobệnhnhânHerpes,xemhọnhưnhữngđốitượngcầngiúpđỡ.

AIDS

AIDSlàcănbệnh thếkỷdovirusHIVgây ra,pháhủyhệmiễnnhiễmcủacơ thểngười.LứatuổiVTNbịbệnhnàysovớicácđộtuổikháccóphầníthơn–đólàdothờigianủbệnhrấtdài,từlúcnhiễmHIVđếnlúcchẩnđoánnhữngtriệuchứngAIDScóthểlà10nămhayhơn.Phầnlớnbệnhnhântuổi20–24đãnhiễmbệnhtừthờiVTN.ĐasốtrẻVTNbịlâynhiễmquađườngquanhệtìnhdụckhácphái–tìnhdụckhôngantoàn.Trẻsửdụngmatúylạithêmnguycơlâynhiễmdodùngkimtiêmchung.

Tuylàcănbệnhgâykinhhoàng,làmrúngđộngthếgiớinhưngnólạihoàntoàncóthểphòngngừađược.Nhưtađãbiết,AIDSchỉ lây lan theobađường: tìnhdục, truyềnmáuvàtừmẹsangcon.Mộtkhichặnđượccảbađườngấythìtacóthểantâm.VớitrẻnhỏvàtrẻVTN,biệnpháptuyêntruyền,giáodụclàhữuhiệu.Thảoluậntheonhómtạicộngđồngdâncư,trườnghọc,nhữngnhómbạnđồngđẳng,nhữngthôngtinđượclặpđilặplại làcơhộituyệtvờichohọhiểubiếtvềAIDS.Tậptrungvàonhữngđốitượngcónguycơlâynhiễmcao.

KIẾNTHỨCVÀSỰGIÁODỤCTÌNHDỤCKIẾNTHỨCTÌNHDỤCNghiêncứutrongthậpniên1990chothấy,1/3trẻgáiMỹ15–17tuổikhôngbiếtngày

nàotrongthángmìnhdễthụthainhất;hầuhếttinrằngnórơivàokỳkinhnguyệt.Trongsố 8000 học sinh được nghiên cứu, 12%nghĩ rằng thuốc ngừa thai có tác dụng phòngchốngAIDS;23%chorằngchỉcầnnhìnbằngmắtthườnglàbiếtbạntìnhcóbịAIDShaykhông.1500trẻ12–18tuổitừmộtcuộcnghiêncứukhácchobiếthọhiểuvềthainghénnhưngkhôngđủthôngtinvềkếhoạchhóagiađình.Cóthểnói,côngdânMỹphầnđôngbiếtrõchiếcxehơicủamìnhvậnhànhnhưthếnàohơnlàbiếtcơthểmìnhcóchứcnăngtìnhdụcrasao.TrẻVTNvàngườilớnMỹkhôngthiếuthốnthôngtinvềtìnhdục,nhưngtrẻVTNítcậpnhậtkiếnthứctìnhdụcchứkhôngphảinhữngsựkiệntìnhdục–thôngtinvề tình dục đầy tràn ra đấy nhưng thường bị hiểu sai.Một số trường hợp chính ngườituyêntruyền,raogiảngvềtìnhdụclạikhônghiểurõvềnhữnggìmìnhtruyềndạy.

“Ởtrênđườngphố”,đólàcâutrảlờicủamộtthiếuniên14tuổikhiđượchỏixemcậuđãhọcvềtìnhdụcởđâu.“Bộđólànơiduynhấtsao?”Cậuđáp“Ồ,emhọcthêmtừPlayboyvàcáctạpchísexkhác”.“Thếcònởtrườnghọcthìsao?”“khônghề,họchỉnóivềvệsinh,nhưngkhôngnhiều”.Khiđượchỏivềsựtrợgiúpcủachamẹ,cậubảo:“Họchẳngmảymaynóilấymộtđiềugì”.

ChamẹlàmộtthànhtốbịthiếunghiêmtrọngtrongcuộcđấutranhchốnglạiviệctrẻVTNmangthaivàlâynhiễmbệnhquađườngtìnhdục.ĐasốtrẻVTNchobiếtkhôngthểnóichuyệnthoảimáivớichamẹvềtìnhdục.Chỉchừng17%kiếnthứctìnhdụccủatrẻVTNtừmẹvà2%từcha;khithựctếtrẻgáiápdụngcácbiệnphápphòngtránhtănglênnếuhọtròchuyệnvềtìnhdụcvớichamẹ.RõràngtrẻVTN,cảnamlẫnnữ,đềcậptới

tìnhdụcvớimẹnhiềuhơnvớicha.Theokhảosát1.152họcsinhtạimộttrườngtrunghọcởmiềnTrungTây,nguồnthôngtintìnhdụchọnhậnđượcthườnglàtừbạnĐTL,lầnlượttiếptheolàtừbáochí,mẹ,trườnghọc,vàdokinhnghiệm.Tuytrườnghọccũngđượckểđếnnhưngchỉchiếm15%lượngthôngtintrẻVTNtiếpnhận.Sinhviênđạihọcthuthậpkiếnthứctừviệcđọcnhiềuhơn.

GIÁODỤCTÌNHDỤCỞTRƯỜNGHỌC94%ngườiMỹủnghộviệcgiáodụctìnhdụcởtrunghọcvà84%đồngýdạyhọc

sinhcấpIIvề tìnhdục,nhất làcáchphòngchốngcácbệnh lâynhiễmbệnhquađườngtìnhdục.TỉlệlâynhiễmHIV/AIDStăngvọttrongnhữngnămgầnđâylàlýdochínhchosựnhấttrícaonhưvậy.Hơn8trên10ngườiMỹphảnđốiýkiếnchorằnggiáodụctìnhdụcsớmlà“vẽđườngchohươuchạy”.Cácchươngtrìnhgiáodụctìnhdụcởtrườnghọctựnókhông làmgiảm tình trạng trẻVTNmang thaivà lâynhiễmbệnh.Nócó thể làmthayđổikiếnthứctìnhdụccủatrẻVTNchứkhônglàmthayđổihànhvitìnhdụccủahọ.Chỉkhinàogiáodụctìnhdụckếthợpvớinhữngbiệnphápphòngtránhcósẵn(phátbaocaosuchẳnghạn)thìtỉ lệmangthaiVTNmớigiảm.Điềunàydẫntớisựpháttriểncủanhữngbiệnphápgiáodục tìnhdụckếthợpvới trườnghọchơn làdựavào trườnghọc.Điển hình như chương trình do đại học JohnsHopkins đề xuất: các bệnh viện chuyênkhoađưaytávànhữngngườilàmcôngtácxãhộivàotrườnghọcđểhọtrựctiếpchămsócvàtưvấnhọcsinhbằngcácdịchvụtươngtựnhưởbệnhviện,cảtronglẫnngoàigiờhọc.Kếtquả,sau28thángthựchiệntạicáctrườngthamgiachươngtrình,tuổitrungbìnhgiaohợplầnđầuởhọcsinhtănglên,tỉlệmangthaigiảm30%.Thànhcôngnàytruyềnbácho khuynh hướng giáo dục kết hợp thông tin với dịch vụ. Các ý kiến phản đối cácchươngtrìnhnhưvậycổsúychotìnhdụctrướchônnhânvàkhuyếnkhíchnạopháthai.NhưngýkiếnủnghộlậpluậnrằngnógiúpchohoạtđộngtìnhdụcVTNtrởnênchuẩnmực hơn, quan trọng là nên tập trung vào giáo dục những hành vi tình dục có tráchnhiệmvàcungcấpsẵnnhữngdụngcụphòngtránh.

TÌNHDỤCCƯỠNGBỨCVÀQUẤYRỐITÌNHDỤCRủi thay,cóngườiépbuộcngườikhácquanhệ tìnhdục.Cưỡnghiếp làdùngsức

mạnhbắtépngườikhôngchấpthuậnphảiquanhệtìnhdục.ỞMỹluậtphápquyđịnhtộicưỡngdâmởmỗitiểubangmỗikhác.Chẳnghạn,mộtsốbangtrừngphạtngườichồngépbuộcvợmìnhgiaohợp.Đâylàmộtđiềutếnhị,khóghinhậnnênkhôngdễgìxácđịnhđúngnhữngtrườnghợpxảyra,cưỡngdâmthườngxảyraởcácthànhphốlớn.Ướctínhmỗinămcứ8trong10.000phụnữ12tuổitrởlênbịcưỡnghiếp.Gần200.000vụcưỡnghiếpđượcbáocáomỗinăm,95%thủphạmlànamgiới.TạisaocưỡnghiếpđầyrẫytrongnềnvănhóaMỹnóiriêng,nềnvănhóaloàingườinóichung?Cácnữtiểuthuyếtgiachorằngvềmặtxãhộiđànôngmạnhbạovềtìnhdục,phụnữđượccoinhưyếuthếhơn,vàđànôngxemthúvuicủamìnhlàquantrọngnhất.Cácnhànghiêncứutìmrađặcđiểmchungcủanhữngkẻcưỡngdâmlà:muốnchứngtỏsứcmạnhvànamtính;giậndữ,cămphẫnphụnữnóichung;muốnhànhhạnạnnhân.

Mộtdạngcưỡnghiếplàcưỡngéphẹnhò–hoạtđộngtìnhdụccưỡngépvớingườimàthủphạmcóquenbiết.Cưỡngéphẹnhòlàvấnđềgiatăngởtrunghọcvàđạihọc.2/3namsinhđạihọc thừanhậncódùngsứcmạnhđểquấyrốiphụnữ,và1/3épbuộcpháinữgiaocấu.Theonghiêncứu,2/3sốvụcưỡnghiếpđượcthựchiện trongkhihẹnhò.

Hiếpdâmđểlạihậuquảdaidẳngvàtrầmuấtchonạnnhânvàchocảnhữngngườithâncủahọ.Thoạtđầunạnnhâncảmthấysốcvàtêcứng,chínhxáclàchớivới.Cóngườigàokhóc,cóngườicâmnínvàngơngác.Phảimấtnhiềuthángcókhinhiềunăm,cộngvớinỗlựclớnhọmớitrởlạibìnhthườngđược.50%nạnnhânbịrốiloạnchứcnăngtìnhdụcnhưgiảmhammuốnvàmấtkhảnăngđạtcựckhoái.Nhiềungườithayđổilốisống,chuyểnchỗởvàkhôngdámrangoàivàobuổitối.Khoảng1/5nữnạnnhântựtử–mộttỉlệgấptámlầnsovớiphụnữkhôngbịcưỡnghiếp.Sựhồiphụccủanạnnhântùythuộcvàokhảnăngđốiphóvớivấnđềvàthíchnghitâmlýtrướckhibịcưỡnghiếp.Sựủnghộvềmặtxãhộicủachamẹ,bạnđời,vànhữngngườithânkháclàyếutốquantrọng,đôikhicũngcầnđếnsựtưvấncủachuyêngia.Khôngphảiphụnữnàocũngbáocảnhsátvàđòitruytốthủphạm(nếuhắnbịbắt).Cóýkiếnchorằngnênđểphụnữtựquyếtđịnhcónênbáocáovụviệchaykhôngvànếucóthìnênnhờchuyêngiatrợgiúpnhữngthủtụcpháplý.

Phụnữcònlànạnnhânbịquấyrốitìnhdụcdướinhiềuhìnhthức–từđụngchạmthểxácđếnngỏlờitrơtráovàtấncông.Mỗinămcóhàngtriệunữnạnnhânởcôngsởlẫnnơihọchành.Nhữnglờibìnhphẩm,đùacợt,cửchỉ,ánhnhìnvềtìnhdụcđềulàmộtdạngquấyrối.Ởhọcsinh,sinhviênthườngcóhànhviquấyrốinữalàtungtinđồnđểépbuộcphảilàmgìđóvềtìnhdục.

TÌNHDỤCSUNGMÃNChúngtavừabànluậnđếnnhữngkhíacạnhtiêucựccủatìnhdục;nhưngnênnhớ

nóichunghammuốnvàhànhvitìnhdụclàmộtđiềuhếtsứcbìnhthường–khôngphảibấtthường–chosựpháttriểncủatrẻVTN.Chúngtamongchờconcáikhôngquantâmđếntìnhdụckhicònnhỏnhưnglạiphảicótráchnhiệmvớitìnhdụckhi lớnlên(trongbối cảnh lập gia đình). Chúng ta cũng chưa đưa ra thỏa thuận xem sự chuyển tiếp từkhôngquantâmđếncótráchnhiệmsẽphảidiễnranhưthếnào;màđâylàsựchuyểntiếpquantrọngtrongđờingười,nóxứngđángđượclưuýnhiềuhơn.

NHỮNGSỰPHÁTTRIỂNCHUYỂNTIẾPTấtcảmọixãhộiđềucónhữngcơcấuriêng,quyđịnhtìnhdụctuổiVTN,vàcócái

thànhcôngcócáikhông.Mỗixãhộiđềukhácnhauvềmứckiểmsoátcủachamẹ,ảnhhưởngcủabạnĐTL,chuẩnmựcxãhội,bốicảnhlánggiềng.Nhữngthayđổilịchsửcũngtácđộngđếntiêuchuẩnxãhộicủacácphânnhómtrongmộtnềnvănhóa.Vớicácxãhộitruyềnthống, tìnhdụcchỉgắnkếtduynhấtvớihônnhânvàkếthônlầnđầuthườnglàvào thờiVTN.Ởnhữngxãhộicôngnghiệphóa,đòihỏiphảichính thứchọcnhiềukỹ

năng,hônnhân lầnđầudời lạiđến thời tiền trưởng thành.Khuynhhướngcàngdậy thìsớmcàngkếthônmuộnđangkéogiãnquãngthờigiangiữađỉnhđiểmsinhsảnvớikếthôn–năm1890là7năm,ngàynaylà12năm–tứclà thờihammuốntìnhdụccủatrẻVTNvàngườilớnđãdàihơn.

ChodùngườilớncócốlàmngơđếnđâuthìtìnhdụcvẫncóýnghĩarấtlớnđốivớicuộcđờitrẻVTN.Họtạodựngchângiátrịtìnhdụcchomình,khámphácáchànhvitìnhdục (hôn, giaohợp,mơvề tìnhdục), thương lượng tính tự chủvàmối thân tình trongnhữngbốicảnhtìnhdục.Nhiềunghiêncứutậptrungtìmhiểuviệcgiaohợpvàdùngcácbiện pháp phòng ngừa hơn là quan sát tình huống theo nhiều khía cạnh của nó. Cónghiêncứulạichúýngượclại–thămdòcảmxúccủatrẻVTNvềdậythìvàcơthểmình,hammuốnvàkhaokháttìnhdụchơnlàhànhvigiaohợpvàápdụngnhữngbiệnphápantoàn.JeanneBrooks–Gunn(1997)đưaranămvấnđềpháttriểncầnđượcquansátkỹkhinghiêncứutìnhdụcVTNnhưsau:

–Địnhthờigianhànhvikếthợpvớihànhvi.Làmộtcôgáitrưởngthànhsớmđượcliên tưởng với quan hệ tình dục.Quả thật, trưởng thành sớmkéo theomột loạt nhữngbiếncốnhưhẹnhòsớm,cóbạnlớntuổihơnsớm,đượcbạnnamđểýsớm,đòichamẹchođộc lậpsớmvàsớmdànhnhiều thờigianchonhữnghoạtđộngkhôngđượcngườilớngiámsát.Dođó,cầnphảilưutâmhếtsứcđếnsựdễbịảnhhưởngvềtìnhdụccủatrẻgáipháttriểnsớm.

–Đồngdiễnranhữnghànhviliênquantớisứckhỏe.Trưởngthànhsớmcũngdễgắnvớiuốngrượuvàhútthuốcsớm.Trẻcónguycơcaokhôngchỉcómộtvấnđềđơnlẻ.Rấtnhiềuvấnđềnhưquanhệtìnhdụckhôngantoàn,lạmdụngmatúy,phạmpháp,họchànhgiảmsútcùnglúcđặttrẻVTNvàomộtquỹđạopháttriểnkhậpkhiễng,nhấtlàkhivấnđềlạixuấthiệnvàothờiđầuVTN.

–Bốicảnhxảyrahànhvitìnhdục.TìnhdụcVTNbịảnhhưởngbởinhữngyếutốhoàncảnhnhưđóinghèo,sựchèokéo,chấtlượngkhudâncư,trườnghọc,bạnĐTLvàcảnềnvănhóa.

–Địnhthờigiantrảinghiệmtìnhdục.TrẻVTNthờiđầukhôngnêncóquanhệtìnhdục.Họítcókiếnthứcbảovệhơnthìchớmàlạicòncókhảnăngthụthaicaohơn.Vềnhậnthứcvàcảmxúc,họcũngkhóđiềukhiểncườngsuấttìnhdục,sựbiếnđổicảmxúchayhiểuýnghĩaphứctạpcủatìnhdục.

–Giới tính và tình dục. Kinh nghiệm tình dục của nữ VTN thường là không tựnguyệnhoặcxảyratrongbốicảnhnamgiớiđóngvaitròkiểmsoát.Nóirộnghơn,kịchbảntìnhdụcgiữanamgiớivàpháinữthườngkhácnhau.

NghiêncứutìnhdụctuổiVTNcũngcóthểtheokhungsườntậptrungvàohànhvivàcảmxúc,khámphásựchuyểntiếptìnhdụcvượtxahơnlầnđầugiaohợpvàlầnđầudùngbiệnphápphòngtránh.Conđườngtìnhdụclànhmạnhcóthểnhưsau:

–Luyệntậpkiềmchếtìnhdụcnhưngcócảmxúctíchcựcvềcơthểmình.–Khôngquanhệtìnhdụcvớicánhânkhácnhưngvẫntìmhiểu,khámphátìnhdục.–Chỉquanhệtìnhdụcvớicánhânkháctrongbốicảnhmốiquanhệmậtthiếtthời

cuốiVTNhoặcđầutrưởngthànhvàdùngnhữngbiệnphápphòngngừa.–Thựchiện nhữnghànhvi “dạođầu” quanhệ tình dục (ômhôn…)với cá nhân

khácvàothờiđầuVTN.TómlạitrẻVTNnênsớmhọcbiếtvềtìnhdụcvàsinhsản,trướckhicóhànhvitình

dục. Các chương trình giáo dục tình dục nên bắt đầu vào thời đầuVTN, bao gồm cảnhữngthôngtinvềphòngchốngAIDS–ítnhấtphảichochúngbiếtrằngthờikỳủbệnhAIDSkéodài tới 10nămvà trẻgáimang thai có thể truyềnHIVchobào thai.Trườnghọc,giađình,vàcácphươngtiệntruyềnthôngđạichúngcũngcầngópphầnvàonỗlựcnày.

CreatedbyAMWord2CHM

Chương12.SỰPHÁTTRIỂNĐẠOĐỨC,CÁCGIÁTRỊVÀTÍNNGƯỠNG


HÌNHẢNHTRẺVỊTHÀNHNIÊNVấnđềđạođứctrongmộttờbáotrường

Mộttrongnhữngbùđắpđẹpđẽnhấttrongcuộcđờinàylàkhôngaithậtlònggiúpđỡngườikhácmàkhôngtựgiúpmình.

CharlesDudleyWarner-NhàphêbìnhMỹthếkỷ19FRED,MỘTHỌCSINHTRUNGHỌC,muốnxuấtbảnmộttờbáođểbàytỏýkiến

củamình.Cậumuốnphátbiểuchốnglạimộtsốnộiquycủatrường,nhưviệccấmnamsinhđểtócdài.

Trướckhibắt tayvào thựchiện,Fredxinphéphiệu trưởng.Ôngđồngývớiđiềukiện trướcmỗi số báo cậu phải trình cho ông phê duyệt. Fred chấp nhận và chỉ trongvònghaituầnsaucậuđãpháthànhđượchaisố.ÔnghiệutrưởngkhôngngờtờbáocủaFredlạithểgâyđượcnhiềusựchúýđếnvậy.Cáchọcsinhquáthíchthúvớitờbáođếnnỗi họ rục rịch tổ chức buổi nói chuyện cấm để tóc dài vàmột số nội quy khác củatrường.Tứcgiận trướcýkiếncủaFred,nhiềuphụhuynhgọiđiệnyêucầuhiệu trưởng

ngưng cho phát hành “tờ báo phản động” này. Trước áp lực ngày càng tăng, ông hiệutrưởngphảiralệnhđìnhbảntờbáo,vớilýdonógâyhỗnloạnchoviệcđiềuhànhngôitrường.

CâuchuyệnvềFredvàtờbáocủacậuđãđặtramộtsốvấnđềliênquanđếnviệcpháttriểnđạođứccủatrẻVTN:

Hiệutrưởngcónênngưngpháthànhtờbáo?Khilợiíchcủanhàtrườngbịđedọa,hiệutrưởngcóquyềnramệnhlệnhđốivớihọc

sinh?Hiệutrưởngcóquyềntựdonói“không”trongtrườnghợpnày?Khingừngtờbáo,phảichăngônghiệutrưởngđãngănchặnmộtcuộcthảoluậnđến

nơiđếnchốnvềmộtvấnđềquantrọng?Fredcóthựcsựtrungthànhvớinhàtrườngvàyêunước?Quyếtđịnhngừngtờbáocóảnhhưởngnhưthếnàođếnviệcgiáodụchọcsinhcách

suynghĩphảnbiệnvàphánxét?Bằngcáchnàyhaycáchkhác,liệuFredđãxâmphạmquyềnlợicủangườikháckhi

nóilênýkiếncánhâncủamình?SỰPHÁTTRIỂNLUÂNLÝĐẠOĐỨCLÀGÌ?Pháttriểnluânlýđạođứclàmộttrongnhữngchủđềxaxưanhấtđốivớinhữngai

quantâmtìmhiểubảnchấtcủaloàingười.Ngàynay,loàingườivẫntranhcãimạnhmẽvềnhữnghànhvicưxửcóthểhoặckhôngthểchấpnhậnđược,hợphaykhônghợpđạolý,vànhữnglốicưxửhợpđạolýcầnkhuyếnkhíchtrẻVTN.

TheoWalker(1998),pháttriểnluânlýđạođứcbaohàmnhữngsuynghĩ,cảmnhậnvàhànhviliênquanđếncácchuẩnmựcđúnghoặcsai.Nógồmkhíacạnhbêntrongbảnthân(nhữnggiátrịcănbảnvàýthứcbảnngãcủamỗingười)vàkhíacạnhquanhệgiữacáccánhânvớinhau(điềuconngườinênlàmtrongmốiquanhệvớinhau).Khíacạnhđầuđiềuchỉnhhoạtđộngcủacánhânkhianh(cô)ấykhôngchịuảnhhưởngcủaxãhội.Khíacạnhsauđiềuhòacácmốiquanhệxãhộivàphánxétcácxungđộtgiữacánhânvớinhau.Nhữngýkiến cơbảnvề suynghĩ, cảmnhậnvàhànhvi luân lýđạođức của trẻVTNbaogồm:

Thứnhất,trẻVTNlýgiảihaysuynghĩnhưthếnàovềcácquytắcluânlýđạođức?Vídụ,mộthọcsinhcóthểrơivàotìnhhuốngđấutranhxemnênhaykhôngnêngianlậntrongthicử.Cậutabuộcphảiquyếtđịnhnênlàmgìvàtạisao.Đâylàchiếnlượcđượcsửdụng tronghợp tờbáocủaFred.Trọng tâmđặtvào sự lýgiảimà trẻVTNápdụngđểphánxétnhữngquyếtđịnhluânlýđạođứccủamình.

Thứhai,trẻVTNthựcsựhànhxửnhưthếnàotrongnhữngtìnhhuốngluânlýđạođức?Xétvấnđềgianlận,cầnnhấnmạnhđếnviệcquansátsựgianlậnvàmôitrườnglàm

nảysinhvàduytrìsựgianlậnđó.TrẻVTNcóthểđượcquansátnhiềulầnkhihọlàmbàikiểmtra.Giámsátviênghinhậnxemhọquaycóp,nhìnbàingườikháchoặcđạiloại.

Thứba,trẻVTNcảmthấynhưthếnàovềvấnđềluânlýđạođức?Vídụtrongviệcgianlận,cậuhọcsinhcócảmthấytộilỗiđủđểkhángcựlạicámdỗ?Mànếucógianlận,cảmgiáctộilỗisauđócógiúpcậuthôikhôngtáiphạmnữakhiđốimặtvớicámdỗ?Tiếptheochúngtaxétkỹbamặtcủaluânlýđạođức:suynghĩ,hànhvivàcảmxúc.Bamặtđótuyđượcxéttáchra,nhưngchúngluônquanhệchặtchẽvớinhau.Vídụ,khitậptrungvàocáchcưxửcủacánhâncũngcầnđánhgiá tớichủý (suynghĩ)củaanh ta.Lýgiảiluânlýđạođứcthườngbịchiphối,bịméomókhiđikèmvớicảmxúc.

KHÍACẠNHSUYNGHĨLUÂNLÝĐẠOĐỨCTrẻVTN suy nghĩ như thế nào về những chuẩnmực đúng và sai? Cả Piaget lẫn

LawrenceKohlbergđềubănkhoănvềcâuhỏinày.ÝKIẾNCỦAPIAGETVÀTHUYẾTMẤTTHĂNGBẰNGNHẬNTHỨC

Piaget(1932)rấthứngthúnghiêncứutrẻnhỏvàtrẻVTNnghĩsaovềnhữngvấnđềluânlýđạođứcquaviệcquansátvàphỏngvấntrẻemtuổitừ4-12.Xemchúngchơibicoichúngsửdụngvàsuynghĩvềcácluậtchơinhưthếnào;hỏichúngvềviệcăngian,nóidối,trừngphạt,côngbằng…Piagetkếtluậnrằngtrẻnhỏcóhaicáchnghĩkhácbiệtvềvấnđềluânlýđạođứcphụthuộcvàosựtrưởngthànhcủachúng:dịtrịvàtựtrị.DịtrịlàgiaiđoạnpháttriểnluânlýđạođứcđầutiêntrongthuyếtPiaget,xuấthiệnởđộtuổi4–7.Sựphánxétvàluậtlệđượccảmnhậnlànhữnggiátrịbấtbiếncủathếgiới,vượtkhỏisựkiểmsoátcủaconngười.Tựtrịlàgiaiđoạnpháttriểnluânlýđạođứcthứhai,xảyraởtrẻ lớnhơn(10 tuổi trở lên).Chúngbắtđầunhận thức rằng luật lệđược tạo rabởiconngười,vìvậy,khiphánxétmộthànhđộng,phảisuyxétđếnchủýcủangườithựchiệnhànhđộngđócũngnhưnhữnghệquảcủanó.Quãng từ7–10 tuổi làgiaiđoạnchuyểntiếpcủahaigiaiđoạntrên,mangmộtsốđặcđiểmcủacảhai.

Trẻsuynghĩdị trịxétđoántínhđúngđắnhaytốtđẹpcủahànhđộngdựatrênkếtquảcủahànhđộngđó,chứkhôngdựavàoýđịnhcủangười thựchiện.Vídụ,nónghĩrằngvô tình làmbể12cái tách tệhạihơn làmbể1cái táchkhiđangcốănvụngbánhbíchquy.Vớitrẻsuynghĩtựtrịthìkếtquảngượclạimớiđúng.Chủđíchcủangườithựchiệncótầmquantrọnghàngđầu.Trẻnhỏtinrằngluậtlệlàbấtdibấtdịchvàđượctruyềnxuốngbởimộtđấngtốicao.KhiPiagetrủmộtnhómtrẻnhỏchơibibằngluậtmới,chúngphảnđốiliền.Nhưngnhữngđứalớnhơn,khiđượcđềnghị,lạinhậnthấyluậtmớithíchhợphơn,liềnthỏathuậntrongnhómvànhấttrítánthànhthayđổi.

TheoPiaget,trẻsuynghĩdịtrịtinvàosựphánxéttựnhiên,chorằngmộtkhiluậtlệbịphávỡthìsựtrừngphạtsẽđượcthihànhngaylậptức.Tinchắcsựviphạmluôndẫntới cáchìnhphạt, chúng thường lo lắngnhìnxungquanhkhi phạm lỗi,mongđợimộthìnhphạttấtyếu.Chúngcũngtinrằngnếuaiđógặpđiềukhôngmaythìchắcchắnbởivìtrướcđóhọđãphạmsailầm.Trẻlớnhơnnghĩrằngsựtrừngphạtcóthểdànxếpđượcvà

chỉxảy rakhi cónhânchứng,vànhưvậy thì hìnhphạt cũngkhôngphải làkhông thểtránhđược.

Piagetlậpluậncàngpháttriểntrẻcàngcókhuynhhướngsuynghĩphứctạphơnvềnhữngvấnđềxãhội,đặcbiệtvềkhảnăngvàđiềukiệnhợptác.Sựhiểubiếtxãhộinàyđược hình thành từmối quan hệ cho–nhận với bạnĐTL. Trong nhóm bạnĐTL,mọithànhviênnganghàngcùngthươnglượngkếhoạchvàphốihợpthựchiện,vàcùnggiảiquyếtbấtđồngnếucó.Trongmốiquanhệchamẹ–concáiítxảyrachuyệnbànluậnkhíacạnhluânlýđạođức,vìluậtlệthườngđượctruyềnđạttheocáchcủangườicóquyềnhơn(chamẹ).

Nhưđãthảoluậnởchươngtrước,Piaget tinrằngtrẻVTNthườngđãsuynghĩvậnhànhchínhthức,dođó,họkhôngcònbịràngbuộcbởinhữnghiệntượngtrựctiếp,cụthểnữa,màđãbiết lýgiảimột cách trừu tượng,hợp lývàdiễndịchhơn.Ngườivậnhànhchínhthứcthườngxuyênsosánhhiệnthựcvớilýtưởng;đưaranhữngtuyênbốđối–lập–với–sự–kiện;nhậnthứcđượcmốiliênhệgiữaquákhứvàhiệntại;hiểuđượcvaitròcủabảnthântrongxãhội,tronglịchsửvàtrongvũtrụ;biếtkháiniệmhóaýnghĩcủamình,xemnhữngđiềumìnhnghĩnhưmộtvậtchất.Vídụ,trẻ11–12tuổicóthểđồngthờiđưanhữngkháiniệmvềniềmtin, trí thôngminh, lòngtrungthànhcủamìnhvàonhằmxácđịnhchângiátrịniềmtincủamình.

Tiếp thuýkiếncủaPiaget,MartinHoffman (1980)phát triển thuyếtmất cânbằngnhậnthức–thờiVTNlàgiaiđoạnquantrọngtrongviệcpháttriểnluânlýđạođức,nhấtlàvớicánhânchuyểntiếptừmôitrườngcấpIIquenthuộclênmôitrườngcấpIIIvàđạihọc,nơihọphảichấpnhậnvàtrảinghiệmnhữngkháiniệmluânlýđạođứcmâuthuẫnnhau bên ngoài phạm vi gia đình và chòm xóm. TrẻVTN bắt đầu nhận thấy rằng hệthốngniềm tincủamìnhchỉ làmột trongnhiềuhệ thốngkhác; rằngsẽcónhững tranhluậngaygắtvềđiềuđúng–điềusai.NhiềutrẻVTNbắtđầutựvấnnhữngmềmtintrướcđâycủamình,làkhilàmnhưvậy,họđãpháttriểnhệthốngluânlýđạođứccủabảnthân.

ÝKIẾNCỦAKOHLBERGVỀSỰPHÁTTRIỂNLUÂNLÝĐẠOĐỨCNghiên cứu sự phát triển luân lý đạo đức suốt từ năm 1958 đến nay, Lawrence

Kohlbergđềramộttrongnhữngquanđiểmkhiêukhíchnhất–tinrằngsựpháttriểnluânlýđạođứcchủyếudựavàoviệclýgiảivàtrìnhbàynhữngvấnđềluânlýđạođứctheomột chuỗi các cấp độ khác nhau.Để đạt đến quan điểm này, suốt 20 năm phỏng vấnnhữngcánhânthuộcđủmọiđộtuổi,trongđótrẻemđượckểhàngloạtcáccâuchuyệnmàcácnhânvậtphảiđốimặtvớinhữngtìnhhuốngtiếnthoáilưỡngnanvềluânlýđạođức.Phổbiếnnhấtlàcâuchuyệnsauđây:

TạiAnh,mộtngườiphụnữsắpchếtvìmộtchứngungthưđặcbiệt.Cácbácsĩnghĩrằngchỉcómộtloạithuốccóthểcứucôta–đólàmộtloạinguyêntốphóngxạdomộtdượcsĩtrongvùngmớiphátminhgầnđây.Đểbàochếloạithuốcnàyphảicầnđến$200,nhưngôngdượcsĩnọđịnhgiácaolêngấp10lầnvàbánvớigiá$2000.Chồngcủangười

phụnữ,Heinz,chạyvạydimượntiềntấtcảnhữngngườiquennhưngchỉđượcmộtnửasốtiềncầnthiết:$1000.Anhphântrầnvớiviêndượcsĩvềtìnhtrạngvợmìnhvàxinôngtabángiárẻhơnhoặcchoanhtrảsau.Nhưngviêndượcsĩđáp:“không,tôiđãphátminhrathuốcvàtôidựđịnhdùngnóđểkiếmtiền”.VìvậyHeinzliềulĩnhđộtnhậpvàohiệuthuốcăncắpthuốcchovợ.

ĐâylàmộttrongmườimộtcâuchuyệnKohlbergđưarađểđiềutravềbảnchấtcủasuynghĩluânlýđạođức.Saukhikểxongcâuchuyện,ôngđưaramộtloạtcáccâuhỏivềtìnhtrạngkhóxửliênquanđếnluânlýđạođức:Heinzcónênăntrộmthuốc?Vụtrộmđóđúnghaysai?Tạisao?Phảichăngbổnphậncủangườichồnglàăntrộmthuốcchovợkhikhôngcòncáchnàokhác?Ngườichồngtốtsẽăntrộmthuốc?Viêndượcsĩcóquyềnđịnhgiácaothuốccủamìnhkhikhôngcóđiềuluậtnàogiớihạngiácả?Tạisao?

Căncứvàocâutrảlờicủangườiđượcphỏngvấn,Kohlberggiảthuyếtvềbacấpđộpháttriểnluânlýđạođức,mỗicấpđộđượcmôtảbằnghaigiaiđoạn.Kháiniệmchínhvềsựpháttriểnluânlýđạođứclàsựtiếpthuvôthức(nhậptâm),sựpháttriểnthayđổitíchcựctừhànhviđượckiểmsoátởbênngoàisanghànhviđượcđiềukhiểnbởinhữnggiátrịvànguyêntắcbêntrongKhitrẻnhỏvàtrẻVTNpháttriển,suynghĩluânlýđạođứccàngtrởnênvôthứchơn.ChúngtahãyđisâutìmhiểubacấpđộpháttriểnluânlýđạođứccủaKohlberg.

CẤPĐỘ1:TIỀNLÝGIẢITHEOQUYƯỚCĐây là cấpđộ thấpnhất trong thuyếtphát triển luân lýđạođứccủaKohlberg.Cá

nhântỏrakhôngtiếpthuvôthứccácgiátrịluânlýđạođứcsựlýgiảivôluânlýđạođứcđượckiểmsoáttừsựthưởngphạttừbênngoài.

–Giaiđoạn1:Luânlýđạođứcdịtrị.Cácsuynghĩvềluânlýđạođứcthườngbịràngbuộcbởi cáchìnhphạt.Vídụ, trẻ emnghe lời người lớnvì người lớnbảo chúngphảivânglời.

–Giaiđoạn2:Chủnghĩacánhân,mụcđíchthựcdụngvàsựtraođổi.Cánhântheođuổisởthíchcủamìnhvàđểngườikháclàmtươngtự.Vìvậyđiềuđúngđắnbaogồmsựtraođổicôngbằng.Tatốtvớingườikhácđểngườikháctốtlạivớimình.

CẤPĐỘ2:LÝGIẢITHEOQUYƯỚCỞcấpđộthứhai,haytrunggian,sựtiếpthuvôthứclàchuyểntiếp.Cánhântrung

thànhvớinhữngtiêuchuẩnnhấtđịnh(bêntrong),nhưngchúngcũnglànhữngtiêuchuẩncủangườikhác(bênngoài)nhưchamẹhaycácluậtlệxãhội.

–Giaiđoạn3:mongchờcácmốiquanhệqualạigiữacáccánhân,mốiquanhệvànhữngdựtínhchungvàsựphùhợpgiữacáccánhânvớinhau.Cánhânđánhgiácaosựtincậy,sựquantâmchămsócvàlòngtrungthànhđốivớingườikháclànềntảngđểphánxétluânlýđạođức.TrẻnhỏvàtrẻVTNởgiaiđoạnnàythườngcốlàmkhiếnchochamẹnghĩmìnhlà“conngoan”,“congiỏi”.

–Giaiđoạn4:Luânlýđạođứctronghệthốngxãhội.Sựphánxétluânlýđạođứcdựatrêncácyêucầuxãhội,luậtpháp,cônglývàbổnphận.Vídụ,trẻVTNcóthểnghĩrằngđểcómộtcộngđồnglàmviệchiệuquả,thìcộngđồngđóphảiđượcbảovệbởiluậtphápmàđượccácthànhviêntrongcộngđồngtánthành,ủnghộ.

CẤPĐỘ3:HẬULÝGIẢITHEOQUYƯỚCỞcấpđộcaonhấtnày,luânlýđạođứclàhoàntoànchủđộng,khôngcòndựavào

cáctiêuchuẩncủangườikhác.Cánhânnhậnthứcđượcranhiềuchiềuhướngluânlýđạođứckhácnhau,thămdòcácchọnlựavàquyếtđịnhmộtmãsốluânlýđạođứcchobảnthân.

Giaiđoạn5:Sựthỏathuậnhaygiaokèoxãhộivàquyềnlợicánhân.Cánhânlýgiảirằngnhữnggiátrị,quyềnlựcvànguyêntắccóvaitròcủngcốvàcảithiệnluậtlệ.Ngườiđặtracácgiátrịpháplývàhệthốngxãhộithựccầnphảiđượcgiámsáttrìnhđộmàtheođóhọgìngiữvàbảovệquyềnlợivàgiátrịcơbảncủaloàingười.

Giai đoạn 6:Nhữngnguyên tắc luân lý đạo đức phổ biến.Cá nhân phát triển cácchuẩnmựcluânlýđạođứcdựatrênquyềnconngườitrongtoànvũtrụ.Khiđốimặtvớixung đột giữa luật pháp và lương tâm, cá nhân sẽ hành động theo lương tâm,mặc dùquyếtđịnhđócóthểnguyhiểmchohọ.

Kohlbergtinrằngcáccấpđộvàgiaiđoạntrêndiễnraxâuchuỗivàliênhệvớinhautheođộtuổi.Trước9tuổi,hầuhếttrẻtheokhuynhhướngluânlýđạođứccấpđộ1.TínhđếnthờiđầuVTNhọlýgiảidầnởcấpđộ2.ĐasốtrẻVTNlýgiảiởgiaiđoạn3,vớivàidấuhiệucủagiaiđoạn2và4.Gầnthờitiềntrưởngthành,mộtsốcánhânlýgiảitheoquyướcởcấpđộ3.Sau20nămđiềutra,sốngườilýgiảiởgiaiđoạn1và2giảm.Giaiđoạn4khôngxuấthiệntrongquanđiểmluânlýđạođứccủatrẻ10tuổi,mà62%ởtuổi36.Giaiđoạn5khôngxuấthiệnchotớituổi20–22vàkhôngbaogiờvượtquá10%.NhưvậycácgiaiđoạnluânlýđạođứcxuấthiệntrễhơnKohlbergđãhìnhdungbanđầu;giaiđoạn6cựckỳkhóđạt tớiđếnnỗigầnđâynóbị loạikhỏibảngđúckếtcủaKohlberg, tuyvẫnđượccoilànhữnggiảđịnhquantrọngtrongsơđồpháttriểnluânlýđạođứccủaông.Cácdữ liệu từ45cuộcnghiên cứu thuộc27nềnvănhóakhácnhau trên thếgiớiđãkhẳngđịnhtínhphổbiếncủa4giaiđoạnđầutiên,mặcdùcũngtínhđavănhóatronggiaiđoạn5và6.

SỰẢNHHƯỞNGLÊNCÁCGIAIĐOẠNCỦAKOHLBERGKohlbergtinrằngkhuynhhướngluânlýđạođứccủacánhânbộclộnhưlàmộtkết

quảcủasựpháttriểnnhậnthức.TrẻnhỏvàtrẻVTNxâydựngnếpsuynghĩluânlýđạođứcchomìnhkhichuyểntừgiaiđoạnnàysanggiaiđoạnkếtiếp,hơnlàthụđộngchấpnhận các tiêu chuẩn văn hóa về luân lý đạo đức.Các nhà nghiên cứu dò tìmhiểu cácnhântốảnhhưởngđếnquásựdịchchuyểngiữacácgiaiđoạnluânlýđạođức–trongđóbaogồmcáckhuônmẫu,xungđộtnhậnthức,mốiquanhệbạnĐTL,cơhộithểhiệnvaitrò.

TẠISAOLÝTHUYẾTCỦAKOHLBERGQUANTRỌNGCHOVIỆCHIỂUSỰPHÁTTRIỂNLUÂNLÝĐẠOĐỨCCỦATRẺVTN?GiốngnhưPiaget,KohlbergtinrằngmốiquanhệbạnĐTLlàphầnkíchthíchxãhội

quantrọng,thúcđẩycánhânthayđổiđịnhhướngluânlýđạođứccủamình.Trongkhingườilớnấnđịnhnhữngnộiquyvàđiềuluậtlênconcái,thìmốiquanhệnganghàngvớibạnĐTLtạocơhộichotrẻ thểhiệnvai tròcủamộtngườikhácvà thiết lập luật lệmộtcáchcôngbằng,dânchủ.ĐiềunàylànguyênnhângâyracáccuộcđốiđầutrongbấtcứnhómbạnĐTLnào; đồng thời nó cũng rất lý tưởng cho sự phát triển luân lý đạo đứctrongkhimộtsốkinhnghiệmchamẹ–concái lạicản trở trẻ tiến lêncấp lýgiải luân lýđạođứccaohơn.Rõràng,nếuchamẹchophépvàkhuyếnkhíchconcáiđối thoạivềvấnđềgiátrịbêntrongthìsựhìnhthànhnếplýgiảiluânlýđạođứcởtrẻsẽnhanhhơn.Rủithay,nhiềuphụhuynhkhôngtạocơhộichoconcáithểhiệnnhữngvaitrònhưvậy.Tuynhiên,phươngcáchtrẻtranhluậnvớichamẹ–đặtcâuhỏivàthôngcảm–sẽảnhhưởngđếnviệcpháttriểnluânlýđạođứccủatrẻ.

ÝkiếncủaKohlberglàkháiniệmtiếnbộmàconngườisửdụngđểhiểuvềsựphốihợpxãhội.Nóingắngọn,nókểchuyệnconngườicốgắngtìmhiểunhữngthứnhưxãhội,luậtlệvàvaitrò,nhữngthểchếvàmốiquanhệ.NhữngkháiniệmnềntảngấylàhệtưtưởngchotrẻVTN,lớpngườimàýthứchệtrởnênquantrọngtrongviệcdẫndắtcuộcsốngvàđưaraquyếtđịnh.

BÌNHLUẬNVỀTHUYẾTKOHLBERGLýthuyếtcủaKohlbergkhôngphảilàkhôngbịthửthách.Nhiềuchỉtríchcholànó

quá nhấnmạnh đến khía cạnh suy nghĩmà không quan tâmđến khía cạnh hoạt độngluânlýđạođức.Sựlýgiảiđôikhilạibênhvựcchophiluânlý.Nhữngkẻthụtkétởngânhàngđãđềcậpđếnnhữngđứctínhcaoquýnhấtnhưnghànhđộngcủahọthìngượclại.Khôngaimuốnmộtđấtnướctoànnhữngngườiởgiaiđoạnhậulýgiảitheoquyước–họcóthểphânbiệtđượcđiềuđúngnhưngvẫnlàmđiềusai.

MộtsựphêphánkhácchorằngquanđiểmcủaKohlbergđịnhkiếnvớivănhóa.Mộtnghiêncứutrên27quốcgiakếtluậnrằngcácvấnđềluânlýđạođứcmangđặctrưngvănhóanhiềuhơnKohlberghìnhdung;trongkhicáccấpđộluânlýđạođứccủaôngkhôngnhậnranhữngcấpđộlýgiảicaohơnởmộtsốnềnvănhóa.Chẳnghạn,cácgiátrịvềsựcôngbằngvàhạnhphúctậpthểởIsrael,sựhợpnhấtvàtínhthiêngliêngcủamọidạngthứcsốngởẤnĐộ,mốiquanhệgiữacánhânvớicộngđồngởNewGuinea…khôngcóởcấpcaonhấtnhưtronghệthốngcủaKohlbergvìnókhôngnhấnmạnhvàoquyềncánhânvànhữngnguyêntắccônglýtrừutượng.

CarolGilligan (1992)phêphán rằng lý thuyết củaKohlbergkhôngphảnánh thỏađángcácmốiquanhệvàsựquantâmđếnngườikhác.ThuyếtcủaKohlberglàmộttriểnvọngcôngbằng–tậptrungvàoquyềncủacánhân,tựnhânđộclậpđưaraquyếtđịnhvềluân lýđạođức.Kohlbergđãxemnhẹ triểnvọngquan tâmchămsóc–nhìnnhậncon

ngườidướigócđộcácmốiquanhệvớingườikhác,nhấnmạnhđếnsựthôngtinliênlạc,quanhệtìnhcảmgiữangườivớingười.TheoGilligan,điềunàyrấtcóthểdoKohlberglànamgiới,hầuhếtcácđốitượngnghiêncứucủaônglànamhơnlànữ,ôngdựavàonhữngcâutrảlờicủanamgiớilàmcơsởcholýthuyếtcủamình.Phỏngvấnrộngrãicácthiếunữtừ6–18tuổi,Gilligannhậnthấypháinữlýgiảicáctìnhhuốngluânlýđạođứcởgócđộmốiquanhệcủaconngườihơn,dựavàolắngnghevàquansátngườikhác.Họnhạycảm trongviệcnắmbắtnhữngnhịpđiệukhácnhaucủamốiquanhệvà có thểnươngtheocảmxúc.Nữgiớituổi11–12bắtđầunhậnthứcđượcrằngsựquantâmmãnhliệtđếnmốithântìnhcủahọkhôngđượcđánhgiácaotrongnềnvănhóadopháinamthốnglĩnh,mặcdùxãhộiđềcaotínhtậntâmvàlòngbácáicủapháinữ.Tìnhthếtiếnthoáilưỡngnanlànữgiớibộclộchọnlựachothấyhọhoặclàíchkỷhoặclàbácái.GilligantinrằngnữVTNthườngtrảiquatìnhthếnàyvàhọhọcóxuhướnggiấuđi“tiếngnóibảnnăng”củamình.NhiềunhànghiêncứuđồngtìnhvớiphátbiểucủaGilliganrằngsựlýgiảiluânlý đạo đức của nữ và nam khác nhau; nhưng thuyết phát triển luân lý đạo đức củaKohlbergkhôngphảnánhđúngphụnữ.

LÝGIẢILUÂNLÝĐẠOĐỨCVÀLÝGIẢIXÃHỘITHEOQUYƯỚCMộtsốnhànghiêncứuđặtcâuhỏiliệuviệclýgiảivấnđềluânlýđạođứccókhác

vớilýgiảivấnđềxãhộihaykhông.Sựlýgiải theoquiướcgồmnhữngsuynghĩvềsựnhấttrívàtậptụcxãhội.Nhữngngườiủnghộlậpluậnrằngcáctụclệquyướcđượctạorađểkhốngchếnhữnghànhvisaitrái.Theođó,cáchànhđộngcủacánhâncóthểđượcđiềukhiểnvàhệ thốngxãhộihiệnhànhsẽduy trìđiềunày.Các tục lệ là tùyý,vídụ,khôngdùngtaybốcthứcănhoặcphảigiơtaytrướckhiphátbiểutronglớp.

Ngượclại,cácnguyêntắcđạolýkhôngtùyý;chúngcũngkhôngđượctạorabởisựnhấttríxãhộimàcótínhbắtbuộc,cóthểápdụngrộngrãivàkháchquanởmộtmứcđộnàođó.Dovậy,sựchốnglạiviệclừagạt,trộmcắp,gianlận,gâythươngtíchchongườikháclàcácnguyêntắcluânlýđạođứcbởivìviphạmnhữngnguyêntắcnàytứclàlăngmạcáctiêuchuẩnđạolýtồntạitáchrờicáctụclệvàquyướcxãhội.

KHÍACẠNHHÀNHVILUÂNLÝĐẠOĐỨCNhữngquytrìnhnềntảngchịu tráchnhiệmchohànhviđạo lýcủa trẻVTNlàgì?

CácnhàlýthuyếtnhậnthứcxãhộinhìnnhậnsựpháttriểnđạolýcủatrẻVTNrasao?NHỮNGQUYTRÌNHNỀNTẢNGQuanđiểmhànhvinhấnmạnhhànhvidạolýcủatrẻVTN.Nhữngquytrìnhquen

thuộcnhư:tăngcườngsứcmạnh,trừngphạt,bắtchướcđượcđưarađểgiảithíchtạisaovànhưthếnàotrẻVTNhọchànhviluânlýđạođứccụthể;tạisaovànhưthếnàohànhvi luân lýđạođứccủangườinàykhácvớicủangườikhác.Khi trẻVTNđượccủngcốhànhviphùhợpvớiluậtphápvàquyướcxãhội,họsẽhaylặplạihànhviđó.Khimụckíchngườicưxử“hợpđạolý”,trẻVTNcókhuynhhướnglàmtheongườiđó.Khibịphạtvì những hành vi trái đạo lý, không chấp nhận được, trẻVTN dễ loại trừ hành vi đó

nhưngvớicáigiálàhìnhphạtgâyảnhhưởngđếncảmxúccủatrẻVTN.Hiệuquảcủasựcủngcốvàtrừngphạtphụthuộcvàoviệcchúngđượcđiềuhànhkiênquyếtnhưthếnào,quátrìnhlàmtheorasao.Ảnhhưởngcủahìnhmẫuphụthuộcvàođặctrưngcủangườimẫuđó(sứcmạnh,sựnồngnhiệt,tínhđộcđáo…)vàquytrìnhnhậnthứcnhằmduytrìcáchànhvimẫu.

TrẻVTNđặcbiệtdịứngvớicáchànhviđạođứcgiảcủangườilớn.Thựctế,nhiềungườilớnthểhiệnnhữngchuẩnmựckép–hànhđộngvàsuynghĩđạolýcủahọkhôngđiđôivớinhau.Mộtcuộcthămdò24.000ngườilớnvềnhữngvấnđềđạolýtrongcuộcsốngthườngnhật.Kịchbảntiêubiểulà:bạncómuachiếctivikhibiếtnólàđồăncắp?Hơn20%nóisẽmua,mặcdù87%ngườichorằnghànhđộngđólàtráiđạolý.Khoảng31%sẽmuanếubiếtrằngmìnhsẽkhôngbịbắt.Trongkhisuynghĩđạolýlàmộtkhíacạnhquantrọngcủasựpháttriểnluânlýđạođứcthìnhữngdữliệutrênchứngminhrằngđiềuconngườitinlàđúnghaysaikhôngluôntươngứngvớihànhđộngcủahọtrongcáctìnhhuốngđạolý.

Đểnhấnmạnhthêmvềnhântốmôitrườngvàkhoảngcáchgiữasuynghĩvàhànhđộng,nhữngngười theochủnghĩahànhvi cònnhấnmạnh rằnghànhviđạo lý làphụthuộc vào tình huống. Cho nên trẻ VTN thường không thể hiện hành vi đạo lý trongnhữngbốicảnhxãhộiđadạng.TrongnghiêncứucủaMarkMay(1930),quansátphảnứng của 11.000 trẻ nhỏ và trẻVTN được tạo cơ hội nói dối, gian lận, trộm cắp trongnhữngmôitrườngkhácnhau–ởnhà,ởtrường,tạicáccuộcthiđấuthểthao–kếtquả,rấtkhótìmratrẻhoàntoàntrungthựchoặchoàntoàngiảdối.Hànhđộngđạolýtrongtìnhhuốngcụthểđãlàluật.TrẻVTNdễgiandốihơnkhibịbạnĐTLthúcépvàkhiítcókhảnăngbịbắtquảtang.Cóthểnói,sovớicácnhómtuổikhác,trẻVTNnóidối,gianlận,trộmcắpnhiềuhơn,nhưngcũngkiênđịnhhànhđộngtheođạolýhơn.

THUYẾTNHẬNTHỨCXÃHỘICỦASỰPHÁTTRIỂNLUÂNLÝĐẠOĐỨCTheoMischel(1975),thuyếtnhậnthứcxãhộicủasựpháttriểnđạolýnhấnmạnhsự

phânbiệtgiữakhảnăngquántriệtvàkhảnăngthựchiệncáchànhviđạolýtrongnhữngtìnhhuốngcụthể.Khảnăngquántriệtphụthuộcvàoquytrìnhnhậnthứccảmbiến.NóbaogồmđiềutrẻVTNcókhảnănglàm,điềuhọbiết,cáckỹnăng,sựhiểubiếtcácquytắcvà luật lệđạo lývàkhảnăngnhận thứcđểxâydựnghànhvi.Tuynhiên,khảnăngthực hiện hành vi được quyết định bởi động cơ, sự tưởng thưởng và sự khuyến khíchhànhđộngtheocáchthứcđạolýnhấtđịnh.AlbertBandura(1991)tinrằngcáchtốtnhấtđểhiểusựpháttriểnđạolýlàkếthợpnhữngyếutốxãhộivànhậnthức,đặcbiệtnhữngyếutốliênquantớisựtựchủ.

MộtlýdocácnhàhànhvihọcchỉtríchquanđiểmcủaKohlberglà:ôngđãkhôngnhấnmạnhvàohànhviđạolývàtìnhhuốngđạolý.TuynhiênKohlbergcũnglưuýrằngsựdiễngiảicảvềđạolýlẫnkhíacạnhtìnhhuốngcủacánhândẫndắtanh(cô)tađiđếnquyếtđịnhđạolý.Vídụ,Kohlbergđãđềcậpđếncácnhântố“ngoàiđạolý”,nhưkhao

khát tránh tình trạngbối rối,có thểkhiếncánhân tránh làmđiềuhọ tin làhợpđạo lý.Tómlại,cảMischelvàKohlbergđềutinrằnghànhviđạolýchịuảnhhưởngcủanhiềuyếutốđanxennhau.Trênhết,điềutìmthấylàsựphatrộngiữasuynghĩvàhànhviđạolý,mặcdùmộtnghiêncứuvớicácsinhviênđạihọcchothấy:cánhânvừacócấpđộlýgiảiđạolýcaovừacósứcmạnhbảnngãítkhigiandốitrongtìnhhuốngphảikhángcựcámdỗhơnngườikhác.

KHÍACẠNHCẢMXÚCĐẠOLÝTHUYẾTPHÂNTÍCHTÂMLÝNhưởchương2,thuyếtphântâmhọccủaSigmundFreudmôtảsiêubảnngãnhư

mộttrongbacấutrúcnhâncáchchính(haicấutrúccònlạilàbảnnăngvôthứcvàbảnngã).Theođó,siêubảnngãcủacánhân–nhánhđạolýcủanhâncách–pháttriểnởđầuthời đồng ấu, khi trẻ giải quyếtmặc cảmƠ–đíp (Oedip) và đồng cảm với người sinhthànhcùnggiới,đểlàmdịunỗisợmấttìnhyêucủachamẹ,vàtránhbịphạtvìmặccảmƠ–đíp.TheoFreud,siêubảnngãgồmhaithànhphầnchính–bảnngãlýtưởngvàlươngtâm–giúpcủngcốsựpháttriểncảmxúcđạolýcủatrẻnhỏvàtrẻVTN.Bảnngãlýtưởngliênquanđếncácchuẩnmựclýtưởngđượcchamẹchấpthuận.Nóthưởngchocánhâncảmgiáctựhàovàgiátrịbảnthânkhihànhđộngtheocáctiêuchuẩnđạolý.Lươngtâmliênquanđếnhànhvikhôngcầnsựchấpthuậncủachamẹ.Nósẽtrừngphạtcánhânvìhànhvi tráiđạo lý,khiếnhọcócảmgiác tội lỗi,vôdụng.Theocáchnày,sự tựchủsẽthaythếsựđiềukhiểncủachamẹ.

ErikErikson(1970)chorằngcóbagiaiđoạnpháttriểnđạolý:họchỏiđạolýcụthểthờiđồngấu,quan tâmđến lý tưởng thờiVTN,vàđúckết tư tưởngđạo lý thời trưởngthành.ThờiVTN là giai đoạn tìmkiếmchângiá trị.Nếu trẻVTNbị vỡmộngvới cácniềmtinđạolývàtínngưỡnghọtiếpthuthờiđồngấu,họgầnnhưđánhmất,ítnhấtlàtạmthời,mụcđíchsốngvàcảmthấytrốngrỗng.Điềunàycóthểthúcđẩyhọđitìmhệtưtưởngkhảdĩgiúpmìnhcó lạimụcđíchsống.Hệ tư tưởngđóphảivừaminhbạchvừakhớpvớikhảnănglýgiảilogiccủatrẻVTN.Nếungườikhácchiasẻhệtưtưởngnàythìhọsẽcảmnhậnđượcýthứccộngđồng.Nhìnbềngoài,hệtưtưởngxuấthiệnnhưngườilínhcanhgiữchângiátrịsuốtthờiVTN,bởivìnóđemlạicảmgiácmụcđích,giúpkếtnốihiệntạivớitươnglai,gópphầntìmýnghĩachocáchànhvi.

CÁCHTHỨCNUÔIDẠYTRẺVÀSỰPHÁTTRIỂNĐẠOLÝCảPiagetlẫnKohlbergđềuchorằngchamẹkhôngtạonênsựđộcđáohaythiếtyếu

chosựpháttriểnđạolýcủatrẻ,nhưnglạicótráchnhiệmtạocơhộichotrẻthểhiệnvaitròvàxungđộtnhậnthức.TuynhiênhaiôngđềukhôngnhậnthấyvaitròquantrọngcủachamẹtrongsựpháttriểnđạolýcủatrẻmàđặtsangvaitròcủabạnĐTL.VớiFreud,nỗilosợbịphạt,khôngđượcchamẹthươngnữalàkhíacạnhkhuyếnkhíchsựpháttriểnđạolýởtrẻ.Cácnhànghiêncứucáchthứcnuôidạyconcủachamẹlạitậptrungvàokỷluậtcủachamẹ–baogồmviệchủybỏtìnhthương,khẳngđịnhsứcmạnhvàsựquynạp.Sự

hủybỏtìnhthươnglàhìnhthứckỷluậttrongđóchamẹthôiquantâmlàyêuthươngconcái.Chamẹtừchốinóichuyệnvớiconhaytỏrakhôngbằnglòngvềchúng.Họcóthểnói:“Mẹsẽtừconnếuconlặplạiđiềuđó”hoặc“Chakhôngthíchconlàmnhưvậy”.Sựkhẳngđịnhquyềnlựclàchamẹcốgắngcủngcốmứcđiềukhiểncủamìnhlênconcái.Chamẹđánhđập,đedọa,tướcbỏnhữngđặcquyềncủacon.Ởphươngphápquynạp,chamẹđưaralýdovàgiảithíchvềhậuquảviệclàmcủatrẻđốivớingườikhác.Vídụchamẹnói;“Đừngđánhanh.Anhchỉcốgiúpconthôimà!”và“Tạisaoconlạiquátcôấy,côđâucốývấpphảicon”.

Nhàlý luậnphát triểnđạolýMartinHoffman(1970)chorằngbấtcứhìnhthứckỷluậtnàocũngkhơidậycảmxúctrongtrẻ.Haikỹthuậtđầucótácdụngkhơigợirấtcao–trẻ có thể lưuý.Kỹ thuật cuối chỉ có ảnhhưởngởmứcđộ trungbình– nhiều khi trẻkhông để tâmđến lời giải thích của chamẹ về hậu quả hành động của chúng đối vớingườikhác.Sựhủybỏtìnhthươngkhơidậymốiloâu.Sựkhẳngđịnhquyềnlựckhơigợitháiđộthùđịchởtrẻ.Khidùngkỹthuậtnàychamẹtrởthànhnhữnghìnhmẫuyếukémvềsựtựchủ–tỏralàngườikhôngthểđiềukhiểnđượccảmxúccủamình.Trẻcóthểbắtchướcgươngcủachamẹkhiđốimặtvớinhữngtìnhhuốngcăngthẳng.Phươngphápquynạpthúcgiụctrẻchúývàocănnguyênnhậnthứcmàchamẹcungcấp.Nóxoáyvàohậuquảhànhđộngcủatrẻđốivớingườikhácchứkhôngvàokhuyếtđiểmcủachúng.Dođó,Hoffmanchorằngchamẹnêndùngphươngphápquynạpđểkhuyếnkhíchsựpháttriểnđạolýcủatrẻ.Trongnghiêncứuvềcáchtriểnđạolýhơnhaiphươngphápkia,mặcdùcáckếtquảthayđổitùytheođiềukiệnkinhtế–xãhộicủagiađình.

Tómlại,khôngnhưKohlberg,nhiềunhàpháttriểnhọctinrằngquytrìnhgiađìnhđóngvai tròquan trọnghơn trongsựphát triểnđạo lý.Họcho rằngphươngphápquynạpgópphần tạonênđộng lựcđạo lý; rằngcácgiá trị củachamẹảnhhưởngđến suynghĩđạolýcủatrẻ.

MộtnghiêncứugầnđâykéodàibốnnămcủaKrettenauerchothấycảquanhệchamẹ–concáivàquanhệđồngtranglứađềucóliênkếtvớisựtrưởngthànhđạolýcủatrẻ.CáchkhơigợiýkiếnvàkiểmtrakhảnănghiểukiểuXô-crát(Socrat)(dùngcáchthămdòthích hợp) có hiệu quả đối với cả hai loại quan hệ nêu trên. Tuy nhiên việc cung cấpthôngtinquámứcdẫnđếntỉlệpháttriểnđạolýthấp,cóthểđượcgiảithíchnhưlờitráchmắngcứngngắc.Chamẹcungcấpnhiềumôitrườngkíchthíchnhậnthứchơnbạnđồngtranglứa;bạnđồngtranglứachỉđơngiảnlàchiasẻthôngtin.

SỰTHẤUCẢMNhữngcảmxúctíchcực,nhưsựthấucảm,gópphầnvàosựpháttriểnđạolýcủatrẻ

VTN. Thấu cảm là phản ứng lại cảm xúc của người khác trong những cảm xúc giốngngười đó.Mặc dù thấu cảm được trải nghiệm nhưmột trạng thái cảm xúc, nhưng nóthườngchứayếutốnhậnthức–khảnăngthấuhiểutrạngtháitâmlýbêntrongcủangườikháchaytrướcđâytathườnggọilàperspectivetaking.

Ởđộtuổi10–12cánhânthểhiệnsựthấucảmđốivớingườisốngtronghoàncảnhbấtlợi.Mốiquantâmcủatrẻkhôngcòngiớihạnởcảmxúcvớinhữngngườicụthểtrongtìnhhuốnghọtrựctiếpchứngkiến;màmởrộngmốiquantâmđếnnhữngvấnđềchungcủanhữngngườikémmaymắn,nhưngườinghèokhổ, tàntật,vôgiacư…Nhữngcảmxúcmớipháthiệnnàycóthểkhiếnnhữngtrẻlớnhơncưxửđồngcảm,sauđócóthểđemlạitínhnhânđạochosựpháttriểntưtưởngvàquanđiểmchínhtrịcủatrẻ.Damon(1998):mặcdùmọitrẻVTNđềucóthểphảnứngbằngsựthấucảm,nhưngkhôngphảitấtcảđềuthểhiệnra.Hànhvithấucảmthayđổirấtđángkể.Vídụ,ởtrẻVTN,nhữngtrụctrặcthấucảmcóthểgópphầnvàonhữnghànhvichốngđốixãhội.MộtsốtộiphạmVTNbịkếtánđãtỏrađầyxúccảmđốivớinỗiđaucủanạnnhân;nhưng,nhưmộtcậubé13tuổibịkếtántrấnlột thôbạonhữngngườigià,khiđượchỏinỗiđauđớncậutađãgâyrachomộtphụnữmù,cậutatỉnhbơ:“Việcgìphảiquantâm?Tôikhôngphảilàbàta”.TheoMarshall(1994),sựthấucảmcủachamẹcóliênquanđếnsựthấucảmcủatrẻ.

QUAN ĐIỂM HIỆN NAY VỀ VAI TRÒ CỦA ĐỘNG CƠ TRONG SỰ PHÁTTRIỂNĐẠOLÝNgàynay,nhiềunhàphát triểnhọc tinrằngcảnhữngcảmxúc tíchcực(thấucảm,

đồngcảm,ngưỡngmộ,tựtrọng)lẫnnhữngcảmxúctiêucực(giậndữ,nhụcnhã,xấuhổ,tộilỗi)đềugópphầnvàosựpháttriểnđạolýcủatrẻVTN.Khidângtràomộtcáchmạnhmẽ,nhữngcảmxúcấy sẽ ảnhhưởngđếnhànhvi của trẻVTN theonhữngchuẩnmựcđúng hoặc sai.Những động cơ thấu cảm, xấu hổ, tội lỗi hoặc lo âu trước sự vi phạmnhữngchuẩnmựccủangườikhácsớmxuấthiệntrongsựpháttriểnvàdầnthayđổisuốtthờiđồngấuvàthờiVTN.NhữngcảmxúcđótạonênmộtnềntảngtựnhiênđểtrẻVTNtiếpnhậncácgiátrịđạolý,hướnghọchúýđếnvàhànhđộngtrongcáctìnhhuốngđạolý.Tuynhiên,nhữngcảmxúcđạolýkhônghoạtđộngtrongmôitrườngchânkhôngđểxâydựngsựhiểubiếtđạo lýcủa trẻVTN,vàcũngkhông tựhữuhiệuđể làmnảysinhphảnứngtheođạolý.Nókhôngcungcấp“chấtliệu”choquytắcđạolý–luậtlệ,giátrị,tiêuchuẩnhànhđộngmàtrẻVTNcầnphảihiểuvàlàmtheo.CảmxúcđạolýgắnbóchặtchẽvớikhíacạnhnhậnthứcvàxãhộitrongsựpháttriểncủatrẻVTN.

Theo nghiên cứu các học sinh lớp 5, lớp 8 và lớp 11 củaWilliam (1994), chamẹdườngnhưlàngườihaykhơigợicảmgiáctội lỗihơncả.Cảmgiáctội lỗidocácthànhviênkháctronggiađình,chẳnghạnanhchịemruộtgợirathìlạiítmạnhmẽhơn.Nhưngcảmgiác tội lỗigâyrabởibạntrai,bạngái thườngxuyênhơn.Ởlớplớnhơn, tỉ lệhọcsinhghinhậntộilỗivềtínhhiếuthắng,nhữnghànhvibềmặtgiảm;trongkhiđótỉlệđềcậpđếntộilỗidosuynghĩbêntrong,sựthiếuthậntrọnglạităng.Namsinhhaycảmthấytộilỗivềhànhvibềmặt;nữsinhvềlòngtrắcẩnvàlòngtincậy.

LÒNGBÁCÁILòngbácáilàsựthíchthúgiúpđỡngườikháckhôngvụlợi.Dẫuthườngbịmiêutả

làíchkỷ,luônchomìnhlàtrungtâmnhưngtrẻVTNcũnghànhđộngđầybácáimộtcách

đadạng–cótrẻVTNlàmviệccầnmẫnluôngópmộtđôlamỗituầnvàoquỹnhàthờ;cótrẻVTNđirửaxe,bánbánh, tổchứccácbuổihòanhạcđểkiếmtiềnchongườinghèo,giúptrẻchậmphát triển trínão;có trẻVTNchămsóc thúvậtbị thương,bịbỏrơi.Cácnhàtâmlýhọcgiảithíchnhữnghànhđộngbácáinàynhưthếnào?

Tronglòngbácáicósựtươnghỗvàtraođổi.Sựtươnghỗhiểnhiệnrộngkhắptrongthếgiới loàingười; thường trực trongnguyên tắcđạo lý caonhất củanhiều tínngưỡngkhác nhau (Thiên Chúa giáo, Do Thái giáo, Ấn Độ giáo, Phật giáo và Hồi giáo). NókhuyếnkhíchtrẻVTNlàmđiềutốtchongườikhácđểrồisẽđượcđốixửtốtlạinhưthế.TrẻVTNgiúpđỡmọingườixungquanhhơnkhingườimẹbỏthờigiangiúpđỡhaycùngchúng thực hiện. Không phải tất cả lòng bác ái của trẻ VTN đều được thúc đẩy bởinguyên tắc tươnghỗvà traođổi,nhưngmốiquanhệvàsựgiao tiếpvớingườikhácsẽgiúptahiểubảnchấttựnhiêncủalòngbácái.NhữngyếutốliênquanđếnlòngbácáicủatrẻVTNlàcảmxúcthấucảm(đồngcảm)đốivớingườicầnsựgiúpđỡ,hoặcmốiquanhệgầngũigiữanhàhảotâmvàngườinhậnlònghảotâm.LòngbácáixuấthiệnởthờiVTNthườngxuyênhơnthờiđồngấu,mặcdùnhữnghànhviquantâmvàlàmdịunỗiđaucủangườikhácxuấthiệnngayởđộtuổimẫugiáo.

Mộtkhíacạnhcủalòngbácáilàlòngvịtha–xuấthiệnkhingườibịtổnthươngthathứthayvìtrảthùngườigâythươngtíchchomình.Mộtnghiêncứucáccánhântừlớp4đếnđạihọcvàtrưởngthànhđượchỏivềlòngvịtha(Mabuk–1989)chothấytrẻVTNđặcbiệtbịảnhhưởngbởibạnĐTLtrongviệcsẵnsàngthathứchongườikhác.Dướiđâylàcâutrả lờicủamột trẻgái12tuổichotìnhhuốngkhóxửgiữaanhchàngHeinzvàviêndượcsĩcủaKohlberg:

Ngườiphỏngvấn:Giảsử,tấtcảbạnbècủaHeinzđếngặpanhvàbảo:“Làmơnchínchắnhơntrongviệcnày.Chúngtôimuốnanhkếtbạnvớiôngdượcsĩ”.LiệuđiềuđócógiúpHeiznthathứchoôngta?Tạisao?Vàtạisaokhông?

Bégái:Cũngcóthể,bởivìHeinzsẽnghĩcácbạnmuốnmìnhlàmvậy.Họsẽgâyảnhhưởngđếnanh.

Trả lời câuhỏi này,mộtbégái 15 tuổi nói: “Có,bạnbè choHeizn cáchnhìn củangườingoàicuộc.Họsẽgiúpanh”.VấnđềnổibậttrongsựthathứcủatrẻVTNlàbênbịhại thườngkhôngnhìn thấyđượcchiềuhướng tốtnhấtcủahànhđộng.Sựgiúpđỡbênngoài,đặcbiệt từbạnĐTL,sẽgiúpanhtahiểuvấnđềđểrồi thathứ.Emersonđãtừngnói:“Ýnghĩacủatốtvàxấu,tốthơnvàtệhơn,đơngiảnlàgiúpđỡhaygâytổnthương”.BằngcáchpháttriểnkhảnăngtiếpnhậnsựthấucảmvàlòngbácáiởtrẻVTN,mộtđấtnướccóthểtrởthànhquốcgiacủanhữngngườigiúpđỡhơnlàgâytổnthương.

GIÁODỤCĐẠOLÝGiáodụcđạolýlàvấnđềđượctranhcãinóngbỏngtronghệthốnggiáodục.Chúng

tasẽnghiêncứumộttrongnhữngphântíchrađờisớmnhấtvềgiáodụcđạolý,sauđóđếnmộtvàiquanđiểmhiệnthời.

CHƯƠNGTRÌNHGIẢNGDẠYẨNJohnDewey (1933)đãchỉ ra rằngchodùnhà trườngkhôngcóchương trìnhgiáo

dụcđạolýcụthể,nhưnggiáodụcđạolývẫnđượctruyềnđạtquamột“chươngtrìnhẩn”–môitrường,bầukhôngkhíluânlýđạođứccủamỗitrường.Môitrườngđạolýđượctạorabởinộiquytrườnglớp,khuynhhướngđạolýcủagiáoviên,bangiámhiệuvàhệthốngkiểmtra.NộiquylớphọcvàmốiquanhệbạnĐTLở trườngtruyền tải tháiđộvềgianlận,nóidối,ăncắp,quantâmđốivớingườikhác.Vàquacácnộiquynày,bangiámhiệuđưavàotrườnghệthốngcácgiátrị.

GIÁODỤCNHÂNCÁCHGiáodụcnhâncáchlàphươngpháptrựctiếpgiáodụchọcsinhkhảnănghiểubiết

nềntảngđạolý,giúpchúngtránhnhữnghànhđộngtráiđạolý,gâytổnhạichobảnthânvàngườikhác.Họcsinhđượcdạyởtrườngrằngcáchànhvinhưnóidối,trộmcắp,gianlậnlàsaitrái.Mỗitrườnghọcđềucónhữngquyđịnhvềđạolýrõràngđểthôngtinđếnhọcsinhvàkhôngchophépbấtcứhànhviviphạmnào.Việcchỉdạycáckháiniệmđạolý cụ thể, như gian lận, thông qua các buổi thảo luận, hội diễn hoặc tuyên dương chonhữnghànhđộngchínhđáng.

PHÂNĐỊNHRÕCÁCGIÁTRỊPhânđịnhrõcácgiátrịlàphươngphápgiáodụcnhằmgiúphọcsinhhiểurõmục

đíchsốngvàgiá trịnhữngviệc làmcủamình.Họcsinhđượckhuyếnkhíchđịnhnghĩacácgiátrịcủabảnthânmìnhvàhiểucácgiátrịcủangườikhác.Phươngphápnàykhácvớigiáodụcnhâncáchởchỗnókhôngnêurõchohọcsinhcácgiátrịcủahọnênlàgì.Sauđâylàmộtvídụvềphânđịnhrõcácgiátrị:Họcsinhđượcyêucầuchọn6trong10ngườidướiđâysẽđượcbảovệtuyệtđốinếugiảsửchiếntranhthếgiớithứIIInổra:

-Mộtnamnhânviênkếtoán30tuổi.–Vợcủaanhnhânviênkếtoánkia,đangmangthai6tháng.–Mộtsinhviênykhoanăm2kiêmnhàhoạtđộngchínhtrịngườiMỹgốcPhi.–Mộtsửgiakiêmnhàvănlừnglẫy,42tuổi.–MộtnữminhtinhHollywoodkiêmcasĩ,diễnviênmúa.–Mộtnữnghiêncứuvềsinhhóa.–MộtgiáosĩDoThái54tuổi.–MộtnamvậnđộngviênOlympicgiỏitấtcảcácmônthểthao.–Mộtnữsinhviên.–Mộtcảnhsátmangsúng.Trongcácdạngbàitậpphânđịnhrõcácgiátrịnhưtrên,khôngcócâutrảlờiđúng

hoặcsai.Sựphânđịnhcácgiá trị tùythuộctừngcánhânhọcsinh.Ngườiủnghộkhen

rằngnótựdođưaracácgiátrị;nhưngnhữngngườiphảnđốilạichorằngnóxúcphạmcáctiêuchuẩncộngđồng;rằngvìnóchỉmangtínhtươngdốinênlàmgiảmcácgiátrịđãđượcchấpnhậnvàkhôngnhấnmạnhđếncáchànhviđúngđắn.

GIÁODỤCNHẬNTHỨCĐẠOLÝGiáodụcnhậnthứcđạo lý làphươngphápgiáodụcdựa trênniềm tin rằnghọc

sinhnênhọccáchđánhgiánhữngvấnđềnhưdânchủ,côngbằngkhikhảnănglýgiảiđạolýcủahọđãpháttriển.ThuyếtKohlberg(chương11)lànềntảngchomộtsốchươngtrìnhgiáodụcnhậnthứcđạolý.Trongmộtchươngtrìnhtiêubiểu,họcsinhcấp3thamgiathảoluậncácvấnđềđạolý.Ngườihướngdẫnđóngvai tròtrợgiúphơnlàchỉdẫn,nhằmmụcđíchgiúphọcsinhquántriệtcáckháiniệmnhưsựhợptác,lòngtincậy,tráchnhiệm,cộngđồng.Gầnđếncuốisựnghiệpcủamình(1986),Kohlbergcàngnhậnrabầukhôngkhíđạolýởnhàtrườngquantrọnghơnđiềumàbanđầuôngđềcậptới.Vídụ,lớpgiáodụcđạolýkéodàimộthọckỳdựatrênlýthuyếtcủaKohlbergsẽthànhcôngởcáctrườngdânchủ,chứkhôngphảiởnhữngtrườngđộcđoán.

KHUÔNMẪUBỐNTHÀNHPHẦNCỦARESTJamesRest(1995)tinrằngsựpháttriểnđạolýđượcxâydựngtrênbốnquytrìnhcơ

bảnsau:cảmbiếnđạolý,phánxétđạođức,độnglựcđạolý,nhâncáchđạolý.Cảmbiếnđạolýliênquanđếnviệcdiễngiảicáctìnhhuốngvànhậnthứccáckênh

hànhđộngcủamìnhảnhhưởngđếnngườikhácnhưthếnào.Cảmbiếnđạolýcònbaogồmtưởng tượngracáckịchbảncó thểxảyra(từnhữngmanhmốigiớihạnvànhữngthông tin từngphần), hìnhdungnhững chuỗi hậuquả của sự kiện trong thế giới thực,đồngcảmvà tập thểhiệnvai trò.Cảmbiếnđạolýrấtcần thiếtchoviệcnhậnbiếtkhíacạnhđạolýcủatìnhhuống.Phánxétđạolýliênquanđếnviệcraquyếtđịnhxemhànhđộngnàođúng,hànhđộngnàosai.Mộtkhinhậnthấycáchànhđộngkhácnhau,câuhỏicánhânđặtralà:hànhđộngnàohợpđạolýhơn?QuytrìnhnàyđượcPiagetvàKohlbergnhấnmạnhrằngngaycảkhicònnhỏ,conngườiđãtrựcgiáccảmthấyviệcgìlàđúng,làhợplý.biếtphánxétnhữnghoạtđộngphức tạpnhấtcủaconngười.Côngviệccủacácnhàtâmlýhọclàtìmhiểunhữngnhậnthứcnàyphátsinhnhưthếnàovàxácđịnhđiềugìchiphốicácứngdụngcủanótrongđờisốngthực.Độngcơđạolýưutiêncácgiátrịđạolýcaohơncácgiá trịcánhân.Conngườicó rấtnhiềugiá trị,baogồmcácgiá trịnghềnghiệp,quanhệ lãngmạn,khiếu thẩmmỹ, lòng trung thànhvớimụcđích từ thiện, thúvui,sựhứngthúv.v…Tạisaolạiưutiênchocácgiátrịđạolýhơncácgiátrịkhác?HànhvicủaHitler,kẻxấuxanhấtthếgiới,cóthểgiảithíchlàdohắnkhôngưutiênchocácgiátrị đạo lý, chứkhôngphải dohắn thiếu cảmbiếnvàphánxét đạo lý.MặtkhácnhữngngườinhưHitlercũngcó tỉ lệcaoở thànhphầnđạolý tiếp theo.Nhâncáchđạolý liênquanđếnsựphánquyết,kiênđịnh,khảnăngvượtquasựcámdỗ,trởngại.Mộtcánhâncó thể có cảbayếu tố trên (cảmbiến, phánxét,ưu tiên cácgiá trị đạo lý), nhưngnếukhôngcónhâncáchđạolý,anh(cô)sẽdễnảnchítrướcáplực,bệnhtật,khôngtheođuổi

đếncùnghoặckhôngthựchiệnđượchànhviđạolý,trởnênhoangmang,mấtdũngkhí.Quanhâncáchđạolý,cánhânđặtranhữngmụctiêuvàviệcđạtđượcmụctiêuđóliênquan đến sứcmạnh và kỹ năng hành động của họ.Người có nhân cách đạo lý khônghànhđộnghấptấp,ngẫuhứngmàcónhữngnguyêntắccánhânđángkể.RestvànhữngngườikháctinrằngthuyếtKohlbergkhôngđềcậpđầyđủđếnnhâncáchđạolý.LợiíchcủakhuônmẫubốnthànhphầncủaRestsovớinhữngphươngphápgiáodụcđạolýkhácnhưsau:

PhươngphápthảoluậntìnhhuốngkhóxửcủaKohlbergnhấnmạnhviệcphánxétđạolý.Phươngphápgiáodụcnhậnthứcđạolýgiúpsinhviênhòanhậpxãhội.

Phươngphápgiáodụcnhâncáchnhấnmạnhyếutốthứtư–nhâncáchđạolý–vàsựpháttriểnnguyêntắccánhânphùhợpvớixãhội.Trẻnhỏ,đặcbiệtlàtrẻcónguycơphạm pháp ở thờiVTN, là đối tượng đặc biệt của giáo dục nhân cách.Mối quan tâmchínhlàloạitrừhànhvicótínhhủyhoạitrongtrẻVTN(nhưbạolực,nghiệnngập,mangthaiởtuổiVTN).

Phươngphápcảmbiến–rènluyệntínhnhạycảmtronggiaotiếptrựctiếpvớicáccánhânkhác,cácnềnvănhóakhácnhau,vớiviệcquấyrốitìnhdục,xâmphạmthểxácvàtinhthần,nhấnmạnhnhântốđầutiên:sựnhạycảmđạolý.Phươngphápnàyhướngđếnmọilứatuổi.

Phươngphápcộngđồng–nhắmvàoyếu tốđộngcơđạo lý–cho rằnghọc sinh,thường thường là trunghọc,nên thamgiahoạtđộngphụcvụcộngđồng,nhằmgắnbóchặtchẽvớixãhộithayvìchỉgiớihạntrongphạmvigiađình.

CÁCGIÁTRỊ,TÔNGIÁOVÀCÁCGIÁOPHÁICácgiá trịcủatrẻVTNngàynaylàgì?Tôngiáocósứcmạnhrasaođốivớicuộc

sốngcủatrẻVTN?TạisaomộtsốtrẻVTNchạytrốnđểgianhậpcácgiáophái?CÁCGIÁTRỊTrẻVTNmangtheomìnhmộthệthốngnhữnggiátrịảnhhưởngđếnsuynghĩ,cảm

xúc,hànhvicủahọ.Cácgiátrịlàniềmtinvàtháiđộvềcáchmàsựvậtnênlà.Chúngtatiếpxúcvớicácgiátrịtrongmọilĩnhvực:chínhtrị,tôngiáo,tàichính,cảmxúc,giáodụcgiúpđỡngườikhác,giađình,bạnĐTL,côngviệc,sựgianlận,lòngtựtrọngv.v…

Tronghaithậpniêncuốithếkỷ20,trẻVTNquantâmđếnhạnhphúcbảnthânhơn,vàítlưuýđếnnhữngngườithiệtthòi.Sinhviênnămnhấtngàynaycóđộnglựcmạnhmẽvềsựgiàucótàichínhhơnlàpháttriểnnhữngtriếtlýsốngcóýnghĩasovới20,thậmchí10năm,vềtrước.Sinhviênthừanhậntrởnêngiàucólàmộtlýdoquantrọngchoviệcvàođạihọcđạttớitỉlệkỷlục(73%)caotrongcuộckhảosátnăm1996sovới50%vàonăm1971.Tuynhiên,haikhíacạnhgiátrịpháttriểntrongnhữngnăm60vẫntiếptụcthểhiệnởnhiềutrẻVTNngàynaylà:hoànthiệnbảnthânvàkhẳngđịnhbảnthân.Nhưmộtphầncủasựhoànthiệnbảnthân,trẻVTNthểhiệnsựquantâmtolớnđếnsứckhỏevà

tìnhtrạngsungmãncủamình.Hoànthiệnvàkhẳngđịnhbảnthântựchúngvốnlànhữngmụcđíchđượccangợi,nhưngnếuchúngtrởthànhnhữngmụcđíchduynhấtthìhậuquảcóthểlànỗicôđơnhaysựtựvẫn.Giớitrẻcũngcầnpháttriểnýthứcquantâmđếnhạnhphúcchongườikhác,tươngứngnhưquantâmtớimình.GiáodụctrẻVTNquantâmđếnngườikháclàmộtnhiệmvụquantrọngcủacácquốcgiatrongthếkỷ21.

Tuynhiên,cũngcódấuhiệuchothấytrẻVTNngàynayđangchuyểnhướngquantâmhơnđếnphúclợixãhội.Vídụ,quãngthờigiantừnăm1986tới1995,tỉlệsinhviênnămnhất thamgia các chương trình hoạt động cộng đồng đã tăng chút xíu (19%năm1998 sovới18%năm1986).Để thíchnghi thành công trong cuộc sống, quan trọng làphản cố gắng hoàn thiện bản thân nhưng vẫn cố quan tâm đến người khác.Học cáchphục vụ là hình thức giáo dục giúp nâng cao trách nhiệm xã hội và sự phục vụ cộngđồng.TrẻVTNcóthểlàmgiasư,giúpđỡngườigià,làmviệctrongbệnhviện,cáctrungtâmytế,dọndẹpnhữngkhoảnhđấttrốngđểlàmsânchơi–mụcđíchlàgiúptrẻVTNítchomình là trung tâmhơn và khuyến khích giúp đỡ người khác.Các nhà nghiên cứukhẳngđịnhhọccáchphụcvụsẽmanglạichotrẻVTNnhữnglợiíchsau:

–Điểmsốcủahọtănglên,cóđộnglựcmạnhhơn,đặtranhiềumụcđíchhơn.–Lòngtựtrọngcủahọtănglên.–Họítxacách,lãnhđạmhơn.–Họphảnhồilạicáctrậttựxãhộivàcácvấnđềđạolýhơn.Ngàycàngcónhiềutrườngtrunghọcđòihỏicóchươngtrìnhphụcvụcộngđồng.

Trongmột cuộckhảo sát, 15%các trường lớn cóyêu cầuvấnđềnày.Mặcdùvậy1/3trongsốhơn40.000 trẻVTNđượckhảosátnói rằnghọchưabaogiờ thamgiachươngtrình tìnhnguyệngiúpđỡngười khác.Căn cứ lợi ích củaviệc phụcvụ cộngđồng, trẻVTNnênthamgiaítnhấtmộtchươngtrìnhtìnhnguyện.

TÔNGIÁOTrẻnhỏvàtrẻVTNcókhuynhhướngđitheotôngiáomàchamẹ,giađìnhhọđang

tônthờ.Nhìnchungngườilớnxemtôngiáonhưmộtphươngthứcdạydỗconcáinhữngluânlýởđời.ThậtraquanđiểmtôngiáorấtquantrọngđốivớitrẻVTN.Thậmchínếutrẻ nhỏ được chamẹ truyền bámột tôn giáo nào đấy thì, do sự phát triển nhận thức,chúngcóthểbắtđầuđặtcâuhỏi: tínngưỡngthựcsựcủamìnhlàgì.Đặcbiệt thờicuốiVTNvànhữngnămđạihọc,sựpháttriểnchângiátrịcàngkhiếnhọxoáysâuvàonhữngcâuhỏinhư:“Tôilàai?”,“Tôilàngườinhưthếnào?”,“Tôimuốncócuộcsốngrasao?”.Nhưmộtphầncủaviệctìmkiếmchângiátrị, trẻVTNchuyểntớicâuhỏiphứctạphơnnhư “Tại sao tôi cómặt trênTrái đất này?”, “Chúa hay đấng siêu nhiên có tồn tại haykhông; tôi có tinvàonhữnggì chamẹvànhà thờđãkhắc sâuvào trí óc tôi?”, “Quanđiểmtôngiáocủatôithựcsựlàgì?”.

Jean Piaget (1952) đưa ra lý thuyết nền tảng cho việc tìm hiểu sự phát triển tín

ngưỡngởtrẻnhỏvàtrẻVTN.Theođó,sựhiểubiếtcáchìnhtượngtôngiáovàcáccâuchuyệntrongkinhthánhcủatrẻrơivàobagiaiđoạn.Giaiđoạnthứnhất(từnhỏchotới7,8tuổi):lýgiảitôngiáotheohướngvậnhànhtrựccảm–tưtưởngtôngiáocủatrẻchưacóhệ thốngvàđứtđoạn.Chúngkhônghiểuđầyđủnộidungcâuchuyện,cũngkhôngquantâmđếntấtcảcácchứngcứ.Giaiđoạnhai(từ7–8đến13–14tuổi):lýgiảitôngiáotheohướngvậnhànhcụthể–trẻtậptrungvàonhữngtìnhtiếtcụthểcủabứctranhhaycủacâuchuyện.Giaiđoạnba(từ14tuổiđếnhếtthờiVTN);lýgiảitôngiáotheohướngvận hành trừu tượng – đã đề cập nhiều đến những khái niệm trừu tượng như tự do, ýnghĩa,hyvọng,cứurỗitrongngàyphánxét.

SỰSÙNGĐẠOVÀBẢNNĂNGTÌNHDỤCỞTRẺVTNMộtphạmvi ảnhhưởngkhác của tôngiáonói lên sựphát triển của trẻVTN liên

quanđếnhoạtđộngtìnhdục.Mặcdùgiáolýcủamỗitôngiáomỗikhácnhưnghầuhếtmọitôngiáođềukhôngkhuyếnkhíchquanhệtìnhdụctrướchônnhân.Vìvậy,việctrẻVTNthamgiavàocác tổchức tôngiáo(hơn làgianhậpvào tôngiáo)có thể làyếu tốquan trọng trong việc xác định thái độ và hành vi tình dục trước hôn nhân. TrẻVTNthườngxuyêndựcácbuổilễtôngiáocóthểnghecácthôngđiệp,nhữngthuyếtgiảngvềkiêngkỵtìnhdục.SinhhoạttrongcáctổchứctôngiáocũngnângcaokhảnăngtrẻVTNkết bạn với cá nhân có thái độ khắt khe với quan hệ tình dục trước hôn nhân. TheonghiêncứuhainhómtrẻVTNđềuchămđilễnhàthờthườngxuyêncủaThornton(1998)–nhómtrẻVTNcoitrọngtôngiáotrongcuộcsốngcủamìnhsẽíttrảiquakinhnghiệmtìnhdụchơn,và ítchophépquanhệ tìnhdục trướchônnhânhơnnhómcho rằng tôngiáokhôngđóngmộtvaitròquantrọngtrongcuộcsốngcủamình.Cácnghiêncứugầnđâycũngxácnhậnmốiliênkếtgiữatôngiáovàtìnhdục.Ởsinhviênđạihọc,tộilỗi,sựcầunguyện,hoạtđộngtrongcáctổchứctôngiáo,vàhạnhphúctrongtínngưỡngđềuliênquan tới cánhân íthướng tới tìnhdục.Tuynhiên,mặcdù tôngiáokhuyếnkhíchhoạtđộng tìnhdụcđúngchuẩnmực,nhưngcũngchính tôngiáohạnchếchophépápdụngcácphươngpháp tránh thai (nhất là thuốcviên)hơnnhữngngườichủđộng tìnhdục ítảnhhưởngbởitôngiáo.

CreatedbyAMWord2CHM

Chương13.THÀNHTÍCH,NGHỀNGHIỆPVÀCÔNGVIỆC


HÌNHẢNHTRẺVỊTHÀNHNIÊN

Salvador

Họlàmđượcvìhọnghĩmìnhlàmđược.Virgil,Nhàthơý-thếkỷthứnhấtnướcCN

SALVADORCHỈMỚI9TUỔIkhigiađìnhanhvượtbiêngiớiMexicovàoMỹ–nơihọhyvọngsẽcómộtnềngiáodụctốtvàmộtcuộcsốngđỡvấtvảhơn.HọđãphảilộibộquaconsôngRioGrandengănđôihainướcvàmaymắnquamặtđược lực lượng tuầnbiên.AnhtốtnghiệptrunghọcởSanDiegonăm1988vớiđiểmtrungbìnhAvàđạtđượchọcbổngvàohọctạiMITlừngdanh,giờanhlàmột trongnhữngchuyêngiahàngđầungànhkỹthuậthàngkhôngMỹ.Khiđượchỏitạisaohọcxuấtsắcởtrườngvậy,anhđápđểkhỏiphụlòngchamẹđãkhôngquảnngạinguyhiểm.

NhữngngườinhậpcưkhôngphảiaicũngcómộtkếtcuộcsángsủanhưSalvador.Hmong,một người gốcCambodia đã gặp rắc rối ở trường và không bao giờ hội nhậpđượcvớicuộcsốngởMỹ.Vôvọng,trầmuất,mấthếtýchí,cuốicùngngườitaphảiđưacôvàoviện tâm thần.Ởđâynhờnhữngbác sĩ trị liệugiỏi, những chuyênviên tưvấnkhuyêngiải,hướngdẫncáchxoayxở trongmộtđấtnướcmới.Qua tìmhiểuhọbiếtcôthườngdínhlíuvàonhữngvụ“đụngđộsắctộc”ởtrường–dokhácbiệtvănhóa.Việntâm thầnphốihợpvới trườngcủacô tổchứcnhữngbuổi thảo luận, tọađàmvềnhữngnguyênnhângâynênsựlạnhnhạtsắctộc.Cảchacôcũngthamgia.Kếtquảthìđiểmsốhọctậpcủacôcũngđượccảithiện.

THÀNHTÍCHCácnhàphát triển longạiquảđịacầungàynay trở thànhmột thếgiớicủanhững

ngườitấtbật,hốihả,nhữngngườiđangdạydỗconcáimìnhcũngtrởnênnhưvậy–quácộtchặtvàothànhcônghaythấtbại,quáchămchắmsobìthànhtíchcủangườinàyvớicủangườikia.Thếnhưng,nhiềungườivẫnlolắngniềmmongchờvàothànhtíchcủalớptrẻthờinaycònquáthấp.

THỜIVỊTHÀNHNIÊNVÀTHÀNHTÍCHThờiVTNđượcxemlàthờibướcngoặtchothànhtích.Nhữngáplựchọcthuậtvàxã

hộimới luôn thúcép trẻVTNhướngđếnnhữngvai tròkhácnhau,đòihỏinhiều tráchnhiệmhơn.Thành tích trởnênmộtvấnđềnghiêm túcđốivới trẻVTN,vàhọbắtđầunhận thấymìnhđang thật sự laovào “trò chơi cuộcđời”.Thậmchíhọ cònxem thànhcôngvàthấtbạihiệnthời làdấuhiệudựbáochokếtcụctươnglai trongthếgiớingườilớn.Nhữngyêucầudồndập, thuộcnhững lĩnhvựcmuônmàutrongcuộcsốngcủa trẻVTNcóthểchuyểnthànhxungđột.Nhữngmốiquantâmxãhộicủahọbịthâmhụtvàothờigiantheođuổihọcvấn;nhữnghoàibãotronglĩnhvựcnàybàomònđimụctiêuởlĩnhvựckhác;thànhtíchhọctậpdẫntớisựphảnkhángxãhội.

Dùcóthíchnghivớinhữngáplựchọctậpvàxãhộihaykhôngthìtínhhiệuquảvẫn

đượcquyếtđịnhbởinhữngyếutốmôitrường,tâmlývàđộngcơcủahọ.Quảthật,thànhtích của trẻVTN tùy thuộc vào nhiều hơn trí lực của họ.Học sinh ít thôngminh hơnnhưnglạicóđộngcơmạnh–chẳnghạn,tựtinvàokhảnănggiảiquyếtvấnđềcủamình,quyếtchíđeođuổimụctiêutớicùng–hóaralạicóthànhtíchcao.Ngượclại,họcsinhthôngminhnhưngdễbỏcuộc,khôngtựtinvàokhảnăngcủamìnhsẽkhôngđạtđượcthànhtíchtốtđẹp.

ĐỘNGCƠNỘITẠIVÀĐỘNGCƠNGOẠIDIỆNĐốivớithànhtích,viễncảnhhànhvithườngnhấnmạnhđếnđộngcơngoạidiện–

nhữngtácđộngbênngoàinhưphầnthưởnghaytrừngphạt;phươnghướngnhậnthứcvànhânbảnthườngđặtnặngđộngcơnộitại–dựavàonhữngyếutốbêntrongnhưtínhtựquyết,tínhtòmò,tháchthức,nỗlực.Cóhọcsinhsiêngnănghọctậpvìmongđạtđiểmcaovàvìkhôngmuốnphụlòngchamẹ(độngcơngoạidiện);cóhọcsinhhọcchămchỉvìtựđặtrachuẩnmựccaochocôngviệccủamình(độngcơnộitại).

TÍNHTỰQUYẾTVÀSỰLỰACHỌNCỦACÁNHÂNĐộngcơnộitạinhấnmạnhđếntínhtựquyết-trẻVTNtinrằngmìnhlàmgìđólà

do thiện ý của mình chứ không phải vì phần thưởng hay thành công bên ngoài. CácnghiêncứuđềuđồngýrằngtrẻVTNđượclựachọnvàđượctạocơhộichịutráchnhiệmsẽtăngđộngcơnộitạivàthíchthúcácnhiệmvụởtrường.Vídụhọcsinhhọcmônkhoahọctựnhiênởtrunghọcđượckhuyếnkhíchtựlàmthínghiệmsẽhamthíchtớiphònglâuhơnlàngườiđượcchỉdẫntỉmỉ.Cổsúyhọtựthiếtlậpvàlậpkếhoạchtiếntớimụctiêu,tựchịutráchnhiệmvềnhữnghànhvicủamìnhcũngvậy.Sovớihọcsinhbịkiểmsoát,họcsinhnhómtựquyếtđạtđược thành tíchcaohơnvàcókhuynhhướnghoàn tấtbậctrunghọchơn.

Nghiêncứuócsángtạosuốthaithậpniên,MihalyCsikszentmihalyi(1993)kếtluận:khi gặp thách thức không quá khó cũng không quá dễ, cá nhân đạt đến trạng thái tậptrungcaođộvàohànhđộng,vớiniềmthíchthúvàsaymêsâusắc–ônggọiđólàkinhnghiệm tuyệt hảo trong đời.Mức độ thách thức và kỹ năng khác nhau có thể dẫn tớinhững kết quả khác nhau.Kinh nghiệm tuyệt hảo xảy ra trong những lĩnh vựcmà trẻVTNđược thách thứcvàcảmthấymìnhcóđủkỹnăng.Nếukỹnăngcủa trẻVTNcaonhưnghoạtđộng lạikhôngđáng thách thức thìhọdễchánnản;cònkhinhiệmvụđầytháchthứcnhưngkỹnăngcủahọkhônghoànhảođểthựchiệnthìhọsẽlolắng.

TÁCDỤNGCỦAKHENTHƯỞNGTrongmộtsốtrườnghợp,phầnthưởnglàmgiảmđisựhọchỏi.Haisinhviênđam

mênghệthuậtnhưnhau,ngườivẽđểthongchờphầnthưởngsẽdànhnhiềuthờigianvẽhơnngườibiếtmìnhsẽđượcthưởngvìvẽ.Phầnthưởngtronglớphọcthườngcóhaitácdụng, đó là: (1) nguồnđộngviên thựchiệnnhiệmvụ, trongđómục tiêu sẽ kiểm soáthànhvicủahọcsinh–tuyđólàphầnthưởngbênngoàihơnlàđộngcơmuốngiỏigiangcủachínhhọcsinh;(2)lànguồnthôngtinvềsựamhiểu(kíchthíchhọcsinhcảmnhận

vềkhảnăngcủamình).Đểphânbiệtsựkhácnhaugiữadùngphầnthưởngđểkiểmsoáthànhvi củahọc sinhvớiđểcungcấp thông tinvềkhảnăng,hãyxemvídụ sau:Giáoviênđềramộthệthốngkhenthưởngmàhọcsinhcànghoànthànhnhiềubàivởsẽcàngđạtđượcnhiềuđiểmtốt.Họcsinhđượccổsúysiêngnăngđểđạtnhiềuđiểmcao,bởivìđiểmcaogắnliềnvớimộtsốđặcquyềnđặclợivàcũngchobiếtthôngtinvềkhảnăngcủa họ.Vậy là càng nhiều điểmcaohọ cànghoàn tất nhiều bài học và càng cảm thấylượngkiếnthứccủamìnhtănglên.Ngượclạinếuđiểmsốchỉđơngiảnlàtiêuthờigianvàobàivởthìbàivởđóchỉđượccảmnhậnnhư“phươngtiệnđểđạtđếnmụcđích”.Tứclà,điểmsốkhôngchuyểntảibấtcứđiềugìvềkhảnăng,nênhọcsinhthíchnhậnphầnthưởngđểđiềukhiểnhànhvicủamình.

Nhưvậyphầnthưởngmangthôngđiệpvềkiếnthứccủahọcsinhsẽkhiếnhọcàngýthứcđếnkhảnăng.Tuynhiênnhữngphảnhồitiêucực,nhưbịphêbình,truyềnchohọcsinhthôngtinrằngmìnhbấttài,kémcỏi,làmnhụtđiđộngcơnộitại,nhấtlàkhihọnghingờkhảnăngtrởnêntàigiỏicủamình.

SỰGÁNTHUỘCTÍNHThuyếtgánthuộctínhtuyênbốrằngtrongnỗlựchiểuhànhvihaycáchthựchiện

củamình,cánhânđượckhuyếnkhíchkhámphánhữngnguyênnhânẩnngầm.Vềmặtnàođó, trẻVTNgiốngnhưnhàkhoahọc trựccảm, tìm lờigiải thíchchonguyênnhâncủaviệcxảyra.Chẳnghạn,trẻVTNtựhỏi“Tạisaoởtronglớpmìnhhọchànhchẳngragì?”, “Mìnhđạtđiểmcao làdomìnhchămchỉhaydogiáoviênchấmđiểmdễ,haycảhai?”.Cuộctruytìmnguyênnhânthườngbắtđầukhinhữngbiếncốquantrọngkếtthúctrong thất bại khôngngờ, nhưkhi học sinhgiỏi bị điểm thấp.Một vài trong sốnhữngnguyênnhânđượcgánnhiềunhấtchothànhcônghaythấtbạilàkhảnăng,nỗlực,nhiệmvụkhóhaydễ,maymắn,tâmtrạng,sựgiúpđỡcủangườikhác.

BernardWeiner(1992)xácđịnhbakhíacạnhcủathuộctínhnguyênnhânlà:Điểmxuấtphátchỉranguyênnhânlàbêntronghaybênngoàiđốivớingườihành

động–nóảnhhưởngđếnlòngtựtrọngcủatrẻVTN.TrẻVTNcảmnhậnthànhcôngdựavàonhữnglýdobêntrong,nhưnỗlực,thườngtănglòngtựtrọnghơntrẻVTNtinrằngsựthànhcôngdựavàonhữnglýdobênngoài,nhưsựmaymắn.Thấtbạithườngkèmtheogiảmlòngtựtrọng.

Tínhổnđịnhchobiếtnguyênnhânvẫnnhưcũhaythayđổi-nótácđộngđếnniềmmongchờ thànhcônghay thấtbại.Cảmnhận thànhcông lànguyênnhânổnđịnh tíchcực,nhưnăngkhiếu,trẻmongchờthànhcôngtươnglai.Gánhậuquảtiêucựcchomộtnguyênnhânổnđịnh,trẻmongchờthấtbạitươnglai.Nếugánthấtbạichonguyênnhânbất định, nhưvậnxui xẻohay thiếunỗ lực, trẻ có thểphát triển lòngmong chờ thànhcôngtươnglaibởivìhọcảmnhậnnguyênnhânthấtbạilàcóthểthayđổiđược.

Khảnăngkiểmsoátngụýtớiđiềumàcánhâncóthểkiểmsoátđượcnguyênnhân.Nóliênquantớisựbộtphátnhữngcảmxúcnhưgiậndữ–nếutrẻVTNcảmnhậnmình

bịngăntrởthànhcôngvìnhữngyếutốbênngoàimàngườikháclẽrađãkiểmsoátđược(như tiếng ồn hay thành kiến); tội lỗi – nếu cảm nhận mình không làm tốt vì nhữngnguyên nhân có thể kiểm soát được bên trong (như không cố gắng hay chểnhmảng);thươnghạihaythôngcảm–khicảmnhậnngườikháckhôngthựchiệnđượcmụctiêucủahọ vì những nguyên nhân không thể kiểm soát được (như thiếu khả năng, hay khiếmkhuyết thể xác); xấu hổ, nhục nhã, bối rối – khi trẻ cảmnhậnmình thất bại vì nhữngnguyênnhânkhôngthểkiểmsoátđượcbêntrong(nhưkémcỏi).

Để thấysựgán thuộc tínhảnhhưởngđến thành tíchnhư thếnào,hãyxemhai trẻVTNsau:Janebịtrượtmôntoán.Cuốicùngemtìmngườidạykèmvàtăngthêmgiờhọctoán.Susanthirớtmôntoánnhưngemquyếtđịnhbỏhọc.

KếtquảkémcủaJanethúcđẩyemtìmlýdođằngsauđiểmthấpcủamình.Emgánthuộctínhthấtbạichochínhmình,khôngđổlỗichogiáoviênhaychovậnrủi.Emcũnggánthuộctínhthấtbạivớiyếutốbấtđịnh–thiếusựchuẩnbịvàthờigianhọc.Vậylàemcảmnhậnthấtbạicủamìnhlànhữngyếutốkiểmsoátđược,bấtđịnh,bêntrong.Vìbấtđịnh,Janemongchờrằngmìnhvẫnsẽthànhcôngtrongtươnglai.Vìkiểmsoátđượcnênemcảmthấytộilỗi.Niềmmongchờthànhcônggiúpemcóthểvượtquacảmgiáclòngtựtrọng“bịxì”.Hyvọngvàokếtquảtươnglai thiết lập lạimụctiêumới, tăngđộngcơsẽlàmbàitốttronglầnkiểmtratới.

Kết quảkémcủaSusandẫn em tới quyết địnhbỏhọc chứkhônghọc chămhơn.Thất bại thúc đẩy em đi tìm nguyên nhân. Em quy thất bại cho chínhmình, cho rằngmìnhkémcỏivàthiếukhảnăng(nhữngyếutốkhôngthểkiểmsoátđược,bấtđịnh,bêntrong).Vìnguyênnhânlàbêntrongnênôngtựtrọngcủaembịdằnvặt.Vìổnđịnh,emthấytươnglaimìnhvẫnthấtbạivàcảmthấybấtlực,khôngthểlàmgìđược.Vìbấtđịnh,emcảmthấytộilỗi,nhụcnhã.Thêmvàođóchamẹemvàgiáoviênlấylàmtiếcthấyemkhôngcóhơihướnggìthànhcông,xahơnemtinrằngmìnhbấttài.Vớilòngmongchờthànhcôngthấp,lòngtựtrọngcũngthấp,tâmtrạnguuẩn,Susanquyếtđịnhbỏhọc.

GiáoviênápdụngnhữngchiếnlượcnàonhằmgiúpđỡnhữnghọcsinhnhưSusanthayđổicáchgánthuộctínhcủamình?Theocácnhàtâmlýgiáodụchọc,nêncungcấpchohọcsinhmộtloạtnhữngkinhnghiệmvềbốicảnhthànhtíchmàdùngnhữngkhuônmẫu,thôngtin,sựluyệntập,phươngphápphảnhồiđểgiúphọ:(1)tậptrungvàonhiệmvụhơn là lo lắng thất bại; (2) thích nghi với thất bại bằng cáchkhámphá sai lầmhayphântíchvấnđềđểtìmragiảiphápkhác;(3)gánthuộctínhthấtbạichosựthiếucốgắnghơnlàthiếukhảnăng.

ĐỘNGCƠMUỐNHIỂUBIẾTRấtgầnvớiđộngcơnộitạivàthuộctínhlàđộngcơmuốnhiểubiết.Muốnhiểubiết

làmộttrongbakhuynhhướngthànhtích(haikhuynhhướngkialàbấtlựcvàthựchiện).CarolDweck(1988)thấyrằngtrẻVTNcóhaikiểuphảnxạkhácnhautrướctháchthứcvànhững tình huốngkhókhăn: khuynhhướngmuốnhiểu biết – tập trungvào nhiệmvụ

hơnlàvàokhảnăng,cótácdụngtíchcực(tậnhưởngthửthách)vànảysinhnhữngchiếnlượchướngtớigiảipháp;vàkhuynhhướngbấtlực–tậptrungvàosựthiếukhảnăngcủacánhân,gánchosựkhókhănthuộctínhthiếukhảnăng,cótácdụngtiêucực(chánnản,loâu) làmgiảmhiệuqủa thựcthi.TrẻVTNcókhuynhhướngmuốnhamhiểubiếthaybấtlựcnóichungkhôngkhácnhauvềkhảnăng,nhưnglạikhácởcáchnhìnnhậnvềkhảnăngcủamình.TrẻVTNhamhiểubiếttinrằngkhảnăngcủamìnhcóthểthayđổivàcảithiện,nghĩ“tríthôngminhlàthứcóthểgiatăngtheoýmuốn”.TrẻVTNbấtlựcchorằngkhảnăngvềcơbảnlàổnđịnh,khôngthểthayđổi,rằng“tacóthểhọcđiềumớinhưngtathôngminhnhưthếnàothìvẫnnguyênnhưthếấy”.

Độngcơmuốnhiểubiếtcó thể tráingượcvớikhuynhhướng thựchiện(quan tâmđếnkếtquảhơn làđếnquy trình).Với trẻVTN thực thi, chiến thắng làquan trọngvàhạnhphúc là kết quả của chiến thắng.TrẻVTNhamhiểubiết cũng thích chiến thắng,những điều quan trọng là quan hệ hiệu quả vớimôi trường.Động cơ của họ có phầngiống với kinh nghiệm tuyệt hảo củaCsikszentmihalyi – hoàn toàn nhập tâmvào hoạtđộng;hòamìnhvàonhiệmvụvàtậptrungpháttriểnkỹnănghơnlàlolắngxemmìnhcóthựchiệntốthơnngườikháchaykhông.TrẻVTNthựchiệnkhôngtựtinvềthànhcôngđốimặtvớimộtvấnđềđặcbiệt.Nếucốgắngvàthấtbạihọlấythấtbạiđólàbằngchứngchosựkémcỏicủamình.Nếukhôngcốgắnggìhết,họduytrìmộtgiảipháp,mộtlờigiảithíchchấpnhậnđượcchothấtbại.SựlưỡnglựnàydẫntrẻVTNtớihànhvi tựvệkhỏihìnhảnhthiếukhảnăngtrướcmắt,nhưngvềlâudàinósẽcảntrởsựhọchỏivà thànhtích.Gánthuộctínhthiếukhảnăng,nhiềutrẻVTNkhôngcốgắng,hoặclừadốihaymậpmờchốngchế,làmnửavời,đặtramụctiêuphithựctế,trìhoãn(xemphần“Tránhthấtbạiđểbảovệlòngtựtrọng”).

TINVÀOBẢNTHÂNTin vào bản thân là niềm tin rằng cá nhân có thể kiểm soát tình huống và tạo ra

nhữngkết quả đáng khích lệ.Nó là yếu tố quyết định xem trẻVTNcó thành tích haykhông.Niềmtinnàycónhiềuđiểmchungvớiđộngcơnộitạivàđộngcơhamhiểubiết.TrẻVTNtinvàobảnthânchắcchắnrằng“Tôibiếttôisẽhọctốttrongkhóanày”,“Mìnhmongchờcó thể làmtốtđiềunày”.Tinvàobản thânảnhhưởngđếnsự lựachọnhànhđộngcủatrẻVTN.Họcsinhíttinvàobảnthânthườngnétránhviệchọc,nhấtlàkhigặptháchthức.TrẻVTNtinvàobảnthânthườnghăngháivàcốgắnglàmviệc,họctập.Giáoviêntinvàobảnthânsẽnângcaochấtlượngtiếpthubàicủahọcsinh.Giáoviêncóniềmtinvàobảnthânthấpdễgặpnhữngvấnđềtronglớphọc,dễbịstress.Vớinhữngtrường“tinvàobảnthân”,bangiámhiệutìmkiếmnhữngphươngphápgiảngdạyhữuhiệu,hầuchuyểntảikiếnthứcđếnhọcsinhmộtcáchtốtnhất.Trườngcóniềmmongchờvàchuẩnmựccaođồngthờigiúphọcsinhđápứngđượcnhữngđiềuấy.

ĐẶTMỤCTIÊU,LẬPKẾHOẠCHVÀTỰHỐITHÚCBẢNTHÂNCuộcsốnglàmộtmónquàhãyđónnhận

CuộcsốnglàmộtcuộcphiêulưuhãytháchthứcCuộcsốnglàmộtbứcmànhuyềnbíhãyvénlênCuộcsốnglàmộtcuộcđấutranhhãynghênhđấuCuộcsốnglàmộtcâuđốhãygiảiđápCuộcsốnglàmộtcơhộihãynắmlấyCuộcsốnglàmộtnhiệmvụhãythựchiệnCuộcsốnglàmộtđíchđếnhãytiếntới.

KhuyếtdanhHiệuquảvàthànhtíchsẽcảithiệnkhitrẻVTNđặtmụctiêucụthể,gầnkềvàthách

thức.Khôngphảimụctiêumậpmờ,mônglungkiểu“tôimuốnthànhcông”;màlà“tôimuốnnhậnđượcbằngdanhdựvàocuốikhóahọcnày”.TrẻVTNcầnđặtnhữngmụctiêudàihạn“tôimuốntốtnghiệptrunghọc”hay“tôimuốnvàođạihọc”;nhưngcũngcầncómụctiêungắnhạnđểtiếntừngbướctrênconđườngdàinhư“PhảiđạtđiểmAtrongbàikiểm tra toán sắp tới”, “Phải làm hết bài tập về nhà vào trước 4 giờ chiều chủ nhật”.DavidMcNally, tácgiả cuốnEvenEaglesNeedAPush (Ngaycảđạibàngcũngcầncúhích) khuyên rằngkhi đặtmục tiêuvà lậpkế hoạch, trẻVTNnên sốnghếtmình từngngàytừngngày.Nhưngôinhàđượcxâynêntừtừngviêngạch,ngôiđềnđượcdựngnêntừtừngphiếnđá,ngườihọasĩđưatừngnétcọđểhoànthànhnênbứctranhthìhọcsinhcũngnênlàmtheotừngcôngđoạnmột.

Mộtchiến lượckhônngoan lànênđặtmục tiêuđủ thách thức–chí thúvàohoànthiệnbảnthân–nhằmthắpsángmốiquantâmvàtạohứngthúhànhđộngtiếntớimụctiêu.Mụctiêudễđạtkhiếncánhânkhôngnỗlực.Tuynhiên,mụctiêucũngnênvừasức.Mụctiêuquálýtưởng,khôngthựctếthìthấtbạisẽkhiếncánhângjảmniềmtinvàobảnthân.Mụctiêuđượcđịnhnghĩa là tậptrungvàothànhtíchtrướcmắtvàxácđịnhthànhcông.JohnNicholls (1979)phânbiệtcác loạimục tiêunhưsau:mục tiêubảnngã–cốgắngtăngtốiđanhữnggiátrịưathíchvàgiảmtốiđađiềukhôngtốt,cánhântậptrungtạohìnhảnhmìnhthanhlịch,thôngminh,hiệuquảrasaotrongconmắtcủabạnĐTL;mụctiêu nhiệmvụ – cố hoàn thành công việc và xemmình đã học được gì;mục tiêu trốntránh–nhằmtốncàngítcôngsứccàngtốtkhiphảiđươngđầuvớimộtnhiệmvụnàođó.

Đặtmục tiêuchưađủmàcònphải lênkếhoạch thựchiệnmục tiêu.Người lênkếhoạchgiỏilàngườithuxếpthờigianhiệuquả,chọnđúngnhữngmốiưutiên.TrẻVTNkhôngchỉ lênkếhoạchhànhđộngchotuần tớimàcònphảibámsátkếhoạchnhưthếnào.Khichămchúvàomộtnhiệmvụ,họcầnphảikiểmsoátsựtiếnbộcủamình,phánđoánmìnhđangthựcthirasaovàđánhgiákếtquảnhằmrútkinhnghiệmchotươnglai.TrẻVTNcóthànhtíchcaothườnglàngườiđiềuchỉnhbảnthân,tựtồnđộngcơchomìnhvàđánhgiátiếnbộtốthơn.Họchịutráchnhiệmchohànhvicủamình,chủđộngthamgia,vàcốnghiếnhếtkhảnăngcủamình.

LOLẮNGLo lắng là cảm giác lo sợ, không hài lòng. Bình thường học sinh hay lo lắng về

những thách thứcở trườngnhư làmsao thikiểm tracho tốt.Họcsinhgiỏi, thànhcôngthườngcómứcđộlolắngcao;tuyvậycũngcóhọcsinhlolắngnhưngkhôngđạtthànhtíchcânxứngvớimứclolắngcủahọ.Lolắngcũngcókhilàdoniềmmongchờvàáplựckhôngthựctếtừchamẹ.Nhiềucánhânlolắngsuốtnhữngnămđihọcvì liêntụcphảiđốimặtvớisựđánhgiá,sựsosánhxãhội,vànhữngkinhnghiệmthấtbại.Trườnghọcđặtranhiềusựkiệnnhưtrêndễcókhuynhhướnglàmtăngmứclolắngcủahọcsinh.Cónhiềuchươngtrìnhnhằmgiảmthiểusựlolắng–đôikhichỉlànhữngmụctiêucanthiệpxoáymạnhvàokỹthuậtthưgiãn.Chúngchỉgiảmlolắngchứkhôngcảithiệnthànhtích.Cóchươngtrìnhnhằmthaynhữngýnghĩtiêucực,tựhủyhoạibằngnhữngsuynghĩtíchcực,nhắmđếnnhiệmvụ.

TRẺVTNKHÓĐẠTTHÀNHTÍCH–THÀNHTÍCHTHẤPJereBrophy(1998)đưarachiếnlượcnângcaođộngcơchotrẻVTNkhóđạtthành

tíchhoặcđạtthànhtíchthấp.Họgồm:1.Trẻcókhảnăngkém,chậmtiến,ítthựchiện,cóniềmmongchờthấp.Cầnkhông

ngừngbảođảmvới trẻ thiếukhảnăngrằnghọcó thểđạtđượcmụctiêuvà thách thức,rằnghọđượcgiúpđỡđểthànhcông.Họcầnđượcnhắcnhởrằnghọsẽtiếnbộmiễnlàcónỗlựcthậtsự.Họcầnđượchướngdẫncáchđặtvàthựchiệnmụctiêu,hoặcnhữnghoạtđộngtháchthứcthíchhợpvớikhảnăngcủamình.

2.Trẻbịhộichứngthấtbại–cóniềmmongchờthànhcôngthấpvàbỏcuộcngaytừdấuhiệukhókhănđầutiên.Họthấtbạivìkhôngđủnỗlực,thiếunhiệthuyếtvàdễbỏcuộc.Họíttựtinvàobảnthân,haygánchothấtbạithuộctínhkhôngthểkiểmsoátđượcnhưlàkémkhảnăng.Họcầnchươngtrìnhgiúpnângcaođộngcơ.Nhữngchươngtrìnhnângcaonhận thức, tiến tới từngmục tiêu trướcmắt,cụ thể thách thứcsẽđặcbiệthữuhiệu–hướngdẫncáchlàmgì,làmnhưthếnào,tạisaovàkhinào.Cầnkhuyếnkhíchhọtựnhủ“tôibiếttôicóthểlàmđược”.Ghìmsựsosánhxãhộixuốngmứcthấpnhất,gánchothấtbạithuộctínhlàtháchthứckiếnthứcchưahoànchỉnh.

3.Trẻcónỗiámảnhphảibảovệlòngtựtrọngcủamìnhbằngcáchtránhthấtbại–xaonhãngtheođuổimụctiêuhọchỏivànhữngchiếnlượckhônghiệuquả.Cóthểnhậnbiếtnhữngbiểuhiệncủahọnhưlà:khôngthựchiện–trẻhăngháitrảlờigiáoviênnhưnghyvọngcôgọihọc sinhkhác,hoặcngồiné tránhđểgiáoviênkhôngnhìn thấy, tránhnhìnthẳngvàomắtgiáoviên.Thoạttrôngtưởnghọcóýlừadốigìđó,nhưngđấylàdấuhiệubáotrướcnhữngsựviệckinhniênhơnnhưbỏhọchoặcvắngmặtthườngxuyên.Giảbộcốgắng–cóthamgiađểkhỏibịphạthơnlàđểthànhcông.Họđưaracâuhóimàhọđãbiếtcâutrảlờirồi,trầmngâm,ranhmãnh,chămchúkhilớpthảoluận.Trìhoãn–đểbàitậpđếnphútcuối,đưaramụctiêukhôngthểđạtđược.Họthừanhậnnhượcđiểmnhỏnhấtcủamìnhđểtránhphảichấpnhậnnhữngkhuyếtđiểmtolớn,đángsợhơn.

MartinCovington(1994)đưaramộtsốbiệnphápchogiáoviênnhằmgiúptrẻVTNtránhthấtbạiđểbảovệlòngtựtrọngcủamình:

–Giaochohọbàitậpthúvị,kíchthíchóctòmò,tháchthức.Chophéphọlựachọnhoạtđộngđểtheođuổi.Mỗikhihọthànhthạomộtđiềugìđóthìtăngmứctháchthứclênmộtbậcnữa.

–Thiếtlậphệthốngkhenthưởngchotấtcảhọcsinh,khôngchỉhọcsinhgiỏi,thôngminh,đạtthànhtíchcao,màcảhọcsinhcónỗlựccốgắng.

–Giúphọcsinhđặtmụctiêucóýnghĩa,ủnghộkiếnthứcvàcảmxúcchohọlênkếhoạchthựchiệnmụctiêu.

–Củngcốmốiliênhệgiữanỗlựcvàlòngtựtrọng.Khuyếnkhíchhọtựhàovìcốgắngcủamình,hạnchếtốiđasựsosánhvềmặtxãhội.

– Tăng cường mối quan hệ giáo viên–học sinh bằng cách nhấn mạnh vai trò lànguồnhướngdẫn,trợgiúphơnlànhânvậtcóquyềnlực,kiểmsoáthànhvicủahọcsinh.

SỰPHÁTTRIỂNNGHỀNGHIỆPCóbahọcthuyếtvềpháttriểnnghềnghiệpđólàhọcthuyếtpháttriểncủaGinzberg;

họcthuyếtquanđiểmvềbảnthâncủaSuper;vàhọcthuyếtkiểunhâncáchcủaHolland.HỌCTHUYẾTPHÁTTRIỂNNGHỀNGHIỆPCỦAGINZBERGEliGinzberg(1972)đưarahọcthuyếtrằngtrẻnhỏvàtrẻVTNtrảiquabagiaiđoạn

làchọnnghềnghiệp:mộngtưởng,thửnghiệmvàthựctế.Khiđượchỏilớnlênsẽlàmgì,trẻnhỏthườngđáplàlàm“bácsĩ”,“siêunhân”,giáoviên”,“ngôisaomànbạc”,“ngôisaothểthao”hoặcbấtcứnghềgì.Trongthờiđồngấutươnglaidườngnhưnắmgiữnhữngcơhộivôhạn.Chotớituổi11,trẻởgiaiđoạnmộngtưởng.TừVTN11–17,trẻVTNthuộcgiaiđoạnthửnghiệm,thờichuyểntiếpgiữamộngtưởngvàthựctế.TrẻVTNtiếnbộtheotừngnấcđánhgiá:mốiquantâm,sởthích(11–12tuổi);khảnăng(13–14tuổi);nhữnggiátrịcủamình(15–16tuổi).Từ17,18–20tuổisuynghĩcủahọbớtchủquanđivàdầnthựctếhơn trongsự lựachọn–giaiđoạn thực tế.Giaiđoạnnày,cánhânmởrộng thămdònhữngnghềnghiệpcósẵnrồitậptrungvàomộtnghềnghiệpcụthể,cuốicùngchọnmộtcôngviệcchuyênbiệttrongnghềnghiệpđó(chẳnghạn,bácsĩnhikhoa,bácsĩtổngquát,bácsĩphẫuthuậtnằmtrongphạmvinghềbácsĩ).

CácnhàphêbìnhchorằnghọcthuyếtnàycómộtsốđiểmkhôngphùhợpkhixétđếnđiềukiệnkinhtếcủatrẻVTN–mộtsốtrẻkhôngcóđiềukiệnlựachọnnghềmìnhmongmuốn.Hơnnữa, khung thời gianphát triểnnghềnghiệpGinzbergđưa ra quá sítsao, lại không chú ý đến bản chất khác biệt giữa các cá nhân –một số trẻVTNđã raquyếtđịnhvềnghềnghiệpvàgiữluônchođếnkhitrưởngthành.

HỌCTHUYẾTKHÁINIỆMBẢNTHÂNCỦASUPERTheoDonaldSuper(1976),kháiniệmbảnthânđóngvaitròtrungtâmtrongsựlựa

chọn nghề nghiệp. ThờiVTN, cá nhân lần đầu xây dựng khái niệm bản thân về nghềnghiệp.Ôngchorằngsựpháttriểnnghềnghiệpgồmnămgiaiđoạn:vỡra,cụthể,thựchiện,ổnđịnh,củngcố.Giaiđoạnvỡra,14–18tuổi:trẻVTNpháttriểnýtưởngvềcôngviệc.Giaiđoạncụthể,18–22tuổi:cánhângiớihạnlựachọnvàhànhvikhảdĩđưahọvàomộtnghềnghiệpnàođó.Giaiđoạnthựchiện.21–24tuổi:cánhânđãhoànthànhviệchọctập,họcnghềvàbướcvàothếgiớicôngviệc.Giaiđoạnổnđịnh,25–35tuổi:Quyếtđịnh chọn nghề cụ thể, chuyên biệt (giáo viên dạy toán hay dạy văn chẳng hạn).Giaiđoạncủngcố:sau35tuổi,cánhântiếnlênnhữngvị trí,địavịcao.Quãngthờigiankểtrênlàlinhhoạtchứkhôngcứngnhắc.SupertinrằngsựkhámphánghềnghiệpthờiVTNlàthànhtốcốtlõichokháiniệmbảnthânvềnghềnghiệpcủatrẻVTN.

HỌCTHUYẾTKIỂUNHÂNCÁCHCỦAHOLLANDJohnHolland (1987)đưa rahọc thuyết rằngcánhân thườngnỗ lực lựachọnnghề

nghiệpkhớpvớinhâncáchcủamình.Theođó,mộtkhitìmranghềnghiệpphùhợpvớinhâncáchcủamình,cánhân thích thúvớinghềđóvà làmlâuhơnsovớinghềkhôngtươngthíchvớinhâncáchcủahọ.Có6kiểunhâncáchcơbảncầnđượcxemxétkhilựachọnnghềnghiệp.Đólà:

1.Thựcthi.Cánhânmạnhkhỏevềthểxác,đốimặttrựctiếpvớinhữngvấnđềvàcó ítbíquyếtxãhội.Họcókhuynhhướngchọnnhữngnghềnghiệp thực tếnhư là laođộngchântay,làmruộng,láixetải,xâydựng.

2.Trítuệ.Cánhânthiênvềlýthuyếtvàkháiniệm.Họlànhữngbộócsuynghĩhơnlàbàntaythựclàm.Họthườngtránhnhữngmốiquanhệgiữangườivớingườivàthíchhợpnhấtvớinhữngnghềnghiệpthuộclĩnhvựctoánhọcvàkhoahọc.

3.Xãhội.Họcókỹnăngănnóivàgiao tiếp tốt.Họdườngnhưđược trangbịđểbướcvàonhữngnghềnghiệpmangtínhgầngũi“conngười”nhưgiáoviên,nhânviênxãhội,chuyênviêntưvấnhayđạiloại.

4.Theoquytắc.Họcóáccảmvớinhữnghoạtđộngngoàikhuônmẫu.Họthíchhợpnhấtvớinhữngcôngviệcthứyếunhưlànhânviênngânhàng,thưký,ngườilưugiữhồsơ.

5.Táobạo.Họcónăng lựcănnói thuyếtphục,dẫndắtngườikhác.Họthíchhợpvớinghềnghiệpnhưbánhàng,chínhtrị,quảnlý.

6.Nghệthuật.Họthíchliênlạcvớithếgiớiquasựdiễncảmnghệthuật,tránhnhữngtìnhhuốngtheonguyêntắchayquanhệgiữangườivớingười.Cánhânnàythíchhợpvớinghềhộihọahayviếtvăn.

NếutấtcảmọicánhânđềurơivàođúngnhữngkiểunhâncáchcủaHollandthìcólẽcácchuyênviêntưvấnchọnnghềsẽthấtnghiệp.Trongkhiđócáccánhânluônbiếnđổikhông ngừng.Ngay cả ông sau này cũng thừa nhận là không cá nhân nàomang nhâncáchrõrệtmộtkiểunàođócả.Tuynhiên,nhữngýkiếncơbảnvềkhảnăngtrùngvới

tháiđộcũngrấtquantrọngtronglĩnhvựclựachọnnghềnghiệp.NHỮNGYẾUTỐNHẬNTHỨCVÀBỐICẢNHXÃHỘIThămdò,raquyếtđịnh,vàlênkếhoạchđóngvaitròquantrọngtrongviệclựachọn

nghềnghiệpcủatrẻVTN.ỞnhữngnướcpháttriểnnhưAnh,Mỹ,Pháp,Canada,việclựachọnvàpháttriểnnghềnghiệpcủatrẻVTNthườngkèmtheovớilolắng,bấtanvàstress.Nhữngquyếtđịnhchọnnghềnhiềukhidonhữngthayđổikhônglườngtrướcđược;nhiềutrẻkhôngtựquyếtđịnhmàphảinhờđếncácchuyênviêntưvấn.Trungbìnhtrunghọctốn3tiếng/nămnhờtưvấn,đasốdothiếuthôngtinvàdokhôngbiếtphảitìmkiếmnhưthếnào.Mộtkhía cạnh tiênquyếtnữa lànhận thức sựđòihỏigiáodụcđốivớinhữngnghềcụthể.SựpháttriểnnghềnghiệpliênquantớichângiátrịpháttriểnthờiVTN.

Khôngphảimọicánhânsinhra lớnlênđềucóthểtrởthànhnhàvật lýnguyêntửhaybácsĩ–cónhữnggiớihạntrítuệngăntrẻVTNvàonhữngnghềnhưvậy.Tươngtự,nhữnggiớihạnthểxáckhiếnchochỉmộtsốcánhântrởthànhcầuthủnhànghềhayvậnđộngviênđỉnhcao.Maythay,cóvôsốnghềnghiệpthuộcđủmọilĩnhvựcchochúngtalựa chọn, tuỳvàokhảnăng củamỗi cá nhân.Nhữngkinhnghiệmvănhóaxãhội ảnhhưởngmạnhmẽđếnđếnsự lựachọnnghềnghiệp, trongđóđiềukiệnkinh tế,chamẹ,bạnĐTL,trườnghọcvàgiớitínhđóngvaitròchủđạo.

Cáchđâyhơn100năm,ngườitatinrằng8nămđihọclàđủđểbắtđầuhọcnghề,vànếuhơnnữathìcánhâncóđủphẩmchấtđểlựachọnchomìnhnhữngnghềnghiệpcóvịthếcaotrongxãhội.Đếngiữathếkỷ20, trẻ trunghọcđãmấtđi tínhchất làchiếcchìakhóa cho thành công nghề nghiệp.Trường đại học nhanh chóng trở thành cửa ngõ đểbướcvàonghềnghiệpcóvịthếxãhộicao.Nhữngchủthuêlậpluậnrằngngườicóbằngđạihọcsẽítrủirohơnthuêngườicóbằngtrunghọchaybỏhọcdởchừng.

Ngàynayrấtnhiềuchamẹkhuyênnhủ,cảépbuộc,concáichọnnghềnàynghềkia.TuynhiêncũngcónhiềutrẻVTNđượctựdolựachọnnghềnghiệpmìnhmuốn.Mộtcôgái25tuổikểlạithờiVTNđãbịchamẹcảntrởviệcchọnnghềrasao.HọchếtcấpII,cảchalẫnmẹcôđềukhuyêncônênhọchếttrunghọcđồngthờicầnphảikiếmviệclàmđểphụgiúp gia đình.Cô không bao giờ được khuyến khích học đại họcmàphải lập giađìnhvớiaiđóđủcungcấptàichínhchocô.Đếnnaycôgáithôngminhấyvừalydịvàcảm thấybị chamẹ lừadối,đãhướngcôvàocuộchônnhânmàxa rời sân trườngđạihọc.Lúcnhỏ,trẻthấyvànghevềnhữngcôngviệcchamẹchúnglàm.Nhiềukhichamẹđưachúngđếncôngsởchơi,hoặcphụgiúpvàiviệc.Trongtrườnghợpđóhọcóthểtrởthànhthợhọcviệcở tuổi12–14.Mộtyếu tốnữalàngườimẹđi làmthểhiệnnỗ lựcvàniềmtựhàovàocôngviệccủamìnhcóảnhhưởngmạnhmẽđếnsựlựachọnnghềnghiệpcủatrẻVTN.Mộtkếtluậntươngđốilàkhichamẹđilàmvàhamthíchcôngviệcsẽtácđộng,truyềnsựhamthíchấyđếnconcái.

Trườnghọc,giáoviên,chuyênviêntưvấnvàbạnĐTLcũngảnhhưởngđếnsựpháttriểnnghềnghiệpcủatrẻVTN.BạnĐTLcótiêuchuẩnchọnnghềcaothìtrẻVTNcũng

cókhuynhhướngđặtchuẩnmựccaochosựlựachọnnghềnghiệpcủamình.Trườnghọclàbốicảnhcơbảnđểcánhânlầnđầutiêntiếpxúcvớithếgiớiviệclàm;làhọcviệnduynhấttrongxãhộicókhảnăngcungcấpnhữnghệthốnggiáodụchướngnghiệpcầnthiếtchotrẻVTN–chỉdẫn,tuyêntruyền,kiểmtravàliênkếtvớicộngđồng.Cácchuyênviêntưvấntrongtrườnghọcthườngbịchỉtríchnặngnềcảởtronglẫnngoàitrường.Ngườitaphànnànrằngtỉlệchuyênviêntưvấntrênhọcsinhquáchênhlệch,khiếnhọkhôngthểbaoquáthếtmọihọcsinh;rằnghọđặtgánhnặngchocácchuyênviêntưvấnbênngoài;rằng tưvấn trong trườnghọc làhoangphí thờigianvà tiềnbạc,khôngcóhiệuquả, lạiđầythànhkiến.

Vềgiớitính,pháinữvốnđượcxãhộicholàthíchnghivớivaitrònuôidưỡnghơnlàvai trò thực hiện, theo truyền thống họ vốn không lên kế hoạch nghiêm túc cho nghềnghiệp,cũngkhôngthămdòcơhộinghềnghiệprộngrãivàbịgiớihạnsựlựachọnnghềnghiệp theokhuônsáogiới tính.Trongkhiđó,độngcơ làmviệccủahaipháiđềunhưnhau,sởdĩhọlựachọnnghềnghiệpkhácnhaulàdokinhnghiệmxãhộicủahọ,vàdocáclựclượngxãhộicấutrúccơhộisẵnchohọ.Thờinayngàycàngnhiềuphụnữtheođuổisựnghiệpvàhọvẫnloayhoaygiảibài toángiữasựnghiệpvàgiađình:nênchậmlậpgiađình,khoansinhconđểtraudồinghềnghiệptrướchaylànêntínhtớisựnghiệpsaukhiổnđịnhgiađình,concái?Nhiềuphụnữđãquyếtđịnhhoãnlàmmẹđểtậntụy,cốnghiếnhếtmìnhchocôngviệcmàtrướckiacóthờichỉdànhriêngchopháinam.Khisinhconnhiềungườivẫncốcânbằnggiữaviệcnhàvàviệccôngsở.Vàconsốnàyđangtănglênđềuđặntheotỉlệkhôngthểđoántrướcđược.

CÔNGĂNVIỆCLÀMMột trongnhững thayđổi lớnnhất trongcuộcsốngcủa trẻVTNthờinay lànhiều

ngườiđilàmpart–timetrongkhivẫnđihọc.TrẻVTNthườnglàmcôngviệcgì?Khoảng17%làmởnhàhàng,gáccửahaylauchùi.Chừng20%bánhàng,bánvé,10%làmthưkývà10%làmnhữngviệckhôngcầnkỹnăng.

LỢIÍCHVÀTÁCHẠICỦACÔNGVIỆCBÁNTHỜIGIANTHỜIVTNTrẻVTNđi làm trong vài trường hợp thì có lợi, nhưng có trường hợp thì không.

EllenGreenberger(1986)quansátkinhnghiệmlàmviệccủahọcsinhbốntrườngtrunghọcởCalifornia.Kếtquảđingượcvớinhữngýkiếnchung.ChẳnghạntrẻVTNsẽđượchuấn luyện taynghềkhiđược thuêmướn,nhưng thực tếhọchẳngđượchướngdẫngì,hoặcrất ít.Haynhư,quakinhnghiệmđi làmtrẻVTNsẽhọccáchcưxửthuậnhòavớingườilớn.Nhưngchínhhọlạitiếtlộrằnghọhiếmkhicảmthấyđượcgầngũivớingườilớnlàmcùng.Kinhnghiệmđilàmthêmgiúphọhiểuthếgiớikinhdoanhlànhưthếnào,làmsaođểcóvàgiữđượcmộtviệclàmvàcáchquảnlýtiềnbạc.Đilàmcũnggiúphọhọccáchphânchia thờigian, tựhàovề thành tíchvàđánhgiámục tiêucủamình.Thếnhưng trẻVTNđi làmbuộcphảicắtđứtvới thể thao,nhữnghoạtđộngxãhộivớibạnĐTL, và đôi khi cả giờ ngủ.Họ phải cân bằng những đòi hỏi, yêu cầu của công việc,

trườnghọc,chamẹvàbạnĐTL.TrungbìnhtrẻVTNđilàmthườngcóđiểmsốkémhơntrẻVTNkhôngđilàm–cứ1trong4họcsinhcôngnhậnđiểmsốcủamìnhtụtkểtừkhibắtđầuđi làm,chỉcó1 trong9họcsinhđi làmchobiếtđiểmsốcủamình tăng.Côngviệckhông làmhọgiảmsútđiểmmà làhọ làm trongbao lâu.Học sinh lớp10 làm14giờ/tuần,họcsinhlớp11làm20giờ/tuầnthìđiểmsốbịảnhhưởng.

TrẻVTNđilàmcòncảmthấyítliênhệvớitrườnghọc,thườngxuyênvắngmặt,vàgiảmbớtlòngyêumếntrườnglớp.Trẻđilàmcũngcóítthờigianởbêngiađình,thườngxuyênuốngrượuhaydùngchấtkíchthíchhơn.Nghiêncứuquymôlớn70.000họcsinhtrunghọcchothấycómốiliênhệgiữaviệctrẻVTNđilàmvàvấnđềhànhvi:thiếungủ,khôngănsáng,khôngtậpthểdục,khôngnghỉngơiđủvàdùngthuốc,matúy.TrẻVTNlàmtrên20giờ/tuầncónguycơbỏhọc,phạmpháp,rờibỏgiađình.

SỰCHUYỂNTIẾPTỪTRƯỜNGHỌCSANGĐILÀMTheosốliệucủaBộLaođộngMỹ,9trong10trẻVTNhoặclàởtrườnghoặclàđi

làm,hoặccảhai.5%trẻVTNkhôngđihọc,khôngviệclàmvàđangtìmviệctrọnthờigian.HầuhếttrẻVTNthấtnghiệpsẽkhôngcóviệcmộtthờigiandài,chỉchừng10%thấtnghiệptrongsáuthánghayhơn,vàphầnlớnhọlàhọcsinhbỏhọc.LàmthếnàođểgiúptrẻVTNlấpđầykhoảngcáchgiữa trườnghọcvàcôngviệc?Cácnhàgiáodụccầnbắcnhữngbậc thangnối liền từ trường tớinghềnghiệpđể trẻVTNcóhọcvấncaohơnvànghiệpvụvữngvànghơn.Thực tế,phần lớn trẻVTNrờikhỏi trườnghọcnghềnghiệpchưađạtđượcmứcthànhthạonghềnghiệp,vàphảitựthânđitìmviệc.Chương8đãđềcậpvấnđềnày.WilliamT.Grant (1988)đềxuấtmộtsốbiệnphápđểbắccầu từ trườngđếncôngsởnhưsau:

Kiểmsoátkinhnghiệmđilàm–giáodụckhíacạnhhợptác,họcnghề,họcviệcthửviệc,huấn luyện,đào tạo trướckhi thuêmướn,xínghiệpdogiới trẻđiềuhành.NhữnghoạtđộngnàygiúptrẻVTNcókinhngihiệmlàmviệc,đượcngười lớngiámsátvànêugương,nốikếtthựchànhvớiđàotạo

Mởrộngcôngtácphụcvụcộngđồngvàlánggiềng.TrẻVTNcókinhnghiệmthểhiệnmìnhlàcôngdân,họcóđiềukiệnhòamìnhvàothếgiớingườilớn,thựchiệnnhữngnghĩavụcủacôngdântrongviệcxâydựngxãhộitốtđẹphơn.

Tái đào tạo nghề.Giáo dục dạy nghề ngày nay nói chung chưa cung cấp cho trẻVTNkiếnthứcvềnhữngnghềnghiệpcụthể.Nhữngkỹnăngthườngđượctruyềnđạtquabiệnpháp“truyềnngón”.NênkhuyếnkhíchtrẻVTNtìnhnguyệnthamgianhữngchươngtrìnhhọcđường–mờichuyêngiavềgiảngdạy,hướngtheotừngnghềchuyênbiệt…–khihọchếtcấpII,lúctrẻVTNdễgặprắcrốivềchângiátrị.

Cóchếđộkhen thưởng.Độngcơvàniềmmongchờ thấpdễcản trở trẻVTNđạtthànhtíchtronghọctậpcũngnhưtrongthựchànhnghề.

Thườngxuyêncậpnhậtnhữngthôngtinvềnghềnghiệp,tạođiềukiệnchotrẻVTN

tiếpxúcvớinhữngcơhộitìmviệclàm.Điềunàycóthểthựchiệnởtrường,ởkhudâncưhayởcộngđồng.

Lậpđội tìnhnguyệncủa trường,đidạykèm,mởrahướngnghềnghiệp,hỗ trợ trẻVTNvượtquanhữngtìnhthếtiếnthoáilưỡngnannhữngkhigặpstress.

HọcnghềvàthựchànhđangngàycàngtrởnênquantrọngvàcầnthiếtnhằmgiúptrẻVTNchuyểntiếptừtrườnghọcđếnxínghiệpmộtcáchsuônsẻ.Chúngtạđangsốngtrongthếkỷ21,nênnhữngthayđổitronggiáodụcnghềnghiệplàtấtyếu.ConđườngđểtrẻVTNcóđượccôngviệc lươngcao,ổnđịnhngàycàngchôngchênh.Việc tập trungđàotạonghềcụthểtronghainămđạihọcvànhữngviệnkỹthuậtđangdiễnrangàymộtrộngkhắp.Giáodụcgắnliềnvớithựctếlàmộtđòihỏicấpbáchchotấtcảmọihọcsinh,từ thiểunăngchođến tàinăng.Mộtmôhìnhnữamớixuấthiệnvàđangđượcchúý làtrườnghọccungcấpchohọcsinhlượngkiếnthứctổngquátvềnhữngnghềnghiệprộngrãi,baoquátnhiềulĩnhvực–khoahọckỹthuật,nôngnghiệp,sinhvật,sứckhỏe,côngnghệthôngtin…–đểhọcsinhcóthểtựlinhhoạtđiềuchỉnh,thíchứngtrênmộtthếgiớimàviệclàmđangthayđổixoànhxoạchnhưngàynay.

CreatedbyAMWord2CHM

Chương14.NHỮNGVẤNĐỀCỦATRẺVỊTHÀNHNIÊN


HÌNHẢNHTRẺVỊTHÀNHNIÊNAnnievàDyland

Ngườitakhôngthểhùdọatôibằngnhũngkhoảngkhôngtrốngrỗng–trênnhữngvìsaokhôngcóloàingười.Chỉcótôimớikhiếnchínhtôisợhãibởinhữngnơihoangmạccủariêngmình.

RobertFrost-NhàthơMỹthếkỷ20MỖISÁNGTHỈNHTHOẢNG,CÔBÉAnnie15tuổi,đội trưởngđộicổvũlạisay

đến nỗi không thể đi học. Cô thường ghé vào quán uống vài ly bia trên đường đếntrường.Khôngaitrongnhữngngườibánrượuchocôbétócvàng,caoráo,xinhxắnnày,ngaycảlúc8giờsáng,thắcmắcvềtuổitáccủacô.Côcótiềnnhờgiữtrẻvàmẹchođểăntrưa.CuốicùngthìAnniecũngbịđuổirakhỏiđộicổvũvìtrốntậpquáthườngxuyên.CuộcsốngcủaAnniebắtđầulẩnquẩntrongrượubia.Sángnàocôcũnguốngcùngmấyngườibạn.Đôikhichúngbỏhọcrủnhauvàorừnguống.Trongvònghainăm,từmùahènămngoái,bất cứaigặpcũngđều thấycô trong tình trạng sayxỉn.Khibịbốmẹpháthiệnvàtrừngphạt,Annievẫnchứngnàotậtnấy.Cuốicùng,Anniehẹnhòvớimộtcậubạn mà cô thật sự thích. Không thể chịu đựng được việc Annie uống rượu, cậu bạn

khuyêncôđếntrungtâmcainghiệnvàcôđãđồngý.Đếnnaycôđãbỏrượuđượchơn4thángvàvẫnđangtiếptụckiêngrượu.

Dylan,13tuổi,từngtrộmcắpvàhànhhungngườikhác.Lầnăntrộmđầutiênxảyrakhicậu8tuổi–cuỗmmộtchiếcmáycassetteởmộtcửahàngđiệntử.Mộtnămsau,cậulầnđầuđánhngười,xômạnhcậuemtrai7tuổivàotườngkhiếnthằngbéchảymáuvàdọa sẽ giết nó bằng con dao cắt bơ. Thói hung hăng và trộm cắp ngày càng có chiềuhướng tăng.Tuần trước, cậubé“chôm” tivivà liên tụcđánhmẹmình,dọa sẽgiếtbà.Bóngđènđườngnhàhàngxómđãbịcậuđậpvỡ,bọntrẻconquanhnhàhaybịcậucầmbúa dọa nạt.Bố củaDylan bỏ nhà đi khiDylan 3 tuổi.Cho đến lúc ấy thì bốmẹ cậuthườngxuyêncãivãvàbốcậubéthườngđánhđậpmẹcậu.MẹDylanchobiếtkhiDylancònbébàcòncóthểkhốngchếđượcnónhưngvàinămgầnđâythìmọihìnhphạtcủabàđềubấtlựctrướcnhữnghànhvichốngđốicủacậu.NhữnghànhvibạolựcvànguyhiểmcủaDylankhiếnngườitađềnghịđưacậuvàonhómtrẻVTNphạmpháp.

HÀNHVIBẤTBÌNHTHƯỜNGCỦATRẺVỊTHÀNHNIÊNĐịnhnghĩathếnàolàbìnhthườngvàthếnàolàbấtbìnhthườngkhôngphảilàviệc

đơngiản.Nhữngcáiđượcgọilàbấtbìnhthườngrấtkhácnhaugiữacácnềnvănhóa,vàgiữa những thời điểm khác nhau trong cùngmột nền văn hóa.Chẳng hạn ởMỹ trongnhữngnămđầuthếkỷ20sựthủdâmbịxemlànguyênnhâncủasựđiênrồ,ngàynaynóđãđượcchấpnhậnhơnvàkhôngcònbịxemlàbấtbìnhthườngnữa.Hànhvibấtbìnhthườnglàhànhvivôđạođức,kémhaybấtthíchnghi,vàđaubuồntrầmuất.Nhữnghànhvi này cản trở sự phát triển bình thường, hoàn chỉnh, sungmãn của trẻ VTN, và ảnhhưởngđếnngườikhác.Chúngcóthểbiếntướngthànhrấtnhiềudạng–nghiệnmatúy,cóhànhviphạmtội,bạolực,phiềnmuộn,vàcảtựtử.

NGUYÊNNHÂNCỦAHÀNHVIBẤTBÌNHTHƯỜNGNguyênnhânkhiếntrẻVTNcónhữnghànhvivôđạođức,kémhaybấtthíchnghi,

vàđaubuồntrầmuấtbaogồmcácyếutốsinhlý,tâmlý,vănhóa–xãhội,cũngnhưsựkếthợpgiữacácyếutốtrên.

Vềsinhlý,ngườitatinrằngsựtrụctrặcchứcnăngcủacơthểchịutráchnhiệmchocácrốiloạntâmthầncủacánhân.Ngàynaycácnhàkhoahọcthườngtậptrungvàoquátrình hoạt động của não – như sự dẫn truyền của các nơron – các yếu tố di truyền lànguyênnhângâyranhữnghànhvibấtthường.Từgócđộyhọc,nhữngrốiloạntâmlývàhànhvibấtthườngcóthểchữatrịbằngthuốc.Ngườibịchứngphiềnmuộncóthểđượcxemnhưbệnhnhântâmthầnvàcầnđếnbệnhviệnđểđiềutrị.

Nhữngyếutốtâmlýgópphầngâynênnhữnghànhvibấtthườngnhưsuynghĩméomó,xáotrộncảmxúc,khókhăntronghọctậpvàrắcrốitrongnhữngmốiquanhệ.Cănnguyêncủasựrốiloạntâmlýthườngbắtnguồntừnhữngkinhnghiệmxãhội–docăngthẳngvớichamẹhaybấtđồngvớingườikhác.Từđócácchuyêngiakếtluậnrằngyếutốxãhộivàtâmlýliênquanmậtthiếtvớinhautạonênhànhvibấtbìnhthường–vàlàvấn

đềtoàncầu,xuấthiệnởhầuhếtcácnềnvănhóa,tuycókhácnhauvềmứcđộvàcườngsuấtdosựkhácbiệtvềxãhội,kinhtế,côngnghệvàtôngiáocủacácnềnvănhóa.Yếutốxãhộiảnhhưởngđếnsựrối loạntâmlýgồmđiềukiệnkinhtếxãhội,chất lượngsốngkhudâncư,tôngiáo.Điềukiệnsốngnghèonàndễtạonênnhữngtìnhhuốngcăngthẳng,dẫncánhânđếnrốiloạntâmlý.

Cácyếutốsinhlýtâmlývàxãhộitácđộngqualại,phốihợpvớinhautạonênhànhvi của cá nhân, dù là bình thường hay bất bình thường. Trong tiếng Anh, từ“biopsychosocial” (ghépchungba từsinh lý, tâm lý,xãhội lại)đểchỉyếu tố tương tácnày.Quytrìnhhoạtđộngcủanãovàyếutốditruyềncóthểlànguyênnhânsuynghĩméomó, hànhvi lệch lạc.Sựnghèokhó (yếu tố xã hội) có thể gây ra cách cưxửbất bìnhthường.Từđórađờingànhnghiêncứusựpháttriểntâmthầnhọc–tậptrungmôtảvàkhámphánhữnglộtrìnhpháttriểncủacácvấnđềvềrốiloạn.Rấtnhiềunhànghiêncứutronglĩnhvựcnàytìmkiếmmốiliênhệgiữanhữngdấuhiệurốiloạn(yếutốrủiro,kinhnghiệm trướckia) vàkết quả (phạmpháp, phiềnmuộn); hoặc sựphát triển liên tụcvàhoánchuyểngiữacácyếutốảnhhưởngđếnkếtquả.

Vềmối quan hệ giữa hành vi bên trong và bên ngoài thời đồng ấu cùng sự chẩnđoán tâm lý thời trưởng thành, nghiên cứu của Gulliver (1990) cho thấy ở nam giới,khuônmẫubên trong (ghìmvấnđềvào trong,giậndữ,phiềnmuộn) trongnhữngnămhọccấpIdựbáochonhữnghìnhthứctươngtựcủavấnđềởtuổi21,nhưngkhônglàmtăngkhảnănghànhvichốngđốixãhội.Cũngởnamgiới,quy trìnhbênngoài(bộc lộvấnđềrangoài,đánhnhau,chốngđối)ởthờiđồngấulàmtăngnhữngvấnđềởtuổi21.

Đốivớipháinữ,nhữnghànhvibêntronglẫnbênngoàiđềudựđoántrướcnhữngvấnđềvềtâmlýởtuổitrưởngthành.TheoAlanSroufe(1999),nhữngvấnđềlolắngthờiVTNcócanhệvớisựgắnkếtâulo/chốngđốithờisơsinh;nhữngvấnđềkiểmsoáthànhvithờiVTNcósựliênhệvớisựgắnkếttrốntránhthờisơsinh.SroufetinrằngmốiliênkếtgiữasựgắnkếtantoàntrướckiavàkỹnănggiaotiếpvớibạnĐTLsẽgiúptrẻVTNtránhkhỏinhữngvấnđềpháttriển.CácbàibáocủaAnnMastentheodõi205trẻtrong10nămtừthờiđồngấubướcvàothờiVTN,khámphárằngcáchoạtđộngtrínãovàkỹthuậtlàmchamẹđóngvaitròquantrọngtrongviệcgiúptrẻVTNtránhnhữnghànhvikhôngđượcxãhộichấpnhận.

CÁCĐẶCĐIỂMCỦASỰRỐILOẠNỞTRẺVTNPhổrốiloạncủatrẻVTNrấtrộng–biếnđổiphứctạpvànghiêmtrọngtheomứcđộ

phát triển,giới tínhvàđiềukiệnkinh tếxãhộicủa trẻVTN–cókhi tồn tại trong thờigianngắn,cólúcdaidẳngtrongnhiềunăm.Mộttrẻ13tuổicóthểcónhữnghànhviphápháchtronglớphọc.Khi14tuổi,cậucóthểvẫnquyếtđoánvàgâyhấnnhưngkhôngphálớpnữa.Mộttrẻkhác13tuổicũngcónhữngbiểuhiệntươngtựnhưngởtuổi16,cậutacóthể bị bắt vì phạm pháp và vẫn có hành vi nổi loạn trong lớp.Một số rối loạn có xuhướngxảyraởmộtthờiđiểmpháttriểnnhấtđịnh.Vídụ,nỗisợhãithườngxuấthiệnở

thờiđồngấu;nhữngvấnđềliênquanđếntrườnglớpxuấthiệnlầnđầuởthờigiữavàcuốiđồngấu;nhữngvấnđềphiềnmuộn,trốnhọc,lạmdụngmatúy,tìnhdụclạiphổbiếnởthờiVTNvàphổbiếnhơnởgiaiđoạncuốiVTN;gâygổ,đánhnhau,quấypháhayxảyraởthờiđầuVTN.

Nhữngvấnđềhànhvinhưbuồnrầu,uuẩn,chánhọcởtrẻVTNđôikhilàvấnđềsứckhỏetâmthần,cầnchữatrịtạicácphòngkhámhoặcbệnhviênchuyênkhoa.Nhữngkhókhăntronghọctập,dùlàrốiloạnthứyếuhaychủyếucũngđượccoinhưvấnđềrốiloạnởtrẻVTN.ThomasAchenhach(1991)nghiêncứu5.400trẻnhỏvàtrẻVTNtuổitừ4–16chothấy,trẻnhỏvàtrẻVTNítnhậnđượcsựquantâmtừngườilớnởnhàmàchamẹkhôngkếthôn,lythânhoặclyhôn,sốngởnhàmở,trại…thìtrẻcủanhữngtổchứccôngtácxãhộithườnggặpnhiềuvấnđềhơntrẻsốngtrongnhữnggiađìnhđượchưởngnhữngdịchvụ sứckhỏe.ViệnNghiêncứuMinneapolisđãquiđịnh40phẩmchấtpháttriểnmàtrẻVTNcầncónhằmđạtđượckếtquảtốt trongcuộcsống,baogồmmộtnửaphẩmchấtbêntrongvàtừngấyphẩmchấtbênngoài.20phẩmchấtbênngoàibaogồmsựủnghộ(tronggiađình,lánggiềng),traoquyền(ngườilớntrongcộngđồnggiaochogiới trẻnhữngvai tròquan trọng trongcộngđồng),nhữnggiớihạnvàniềmmongchờ(giađìnhđặt ra nhữngquy tắc, kết quả rõ ràngvàkiểm soát những ảnhhưởng từbạnĐTLtới trẻVTN),dùng thờigianhiệuquả(thamgiavàonhữnghoạtđộngsáng tạovàthamgiavàocácchươngtrìnhdànhchogiới trẻ).20phẩmchấtbên trongbaogồmtậntụyhọctập(độngcơđạtthànhthíchtốtởtrường,làmbàitậpvềnhà)nhữnggiátrị tíchcực(giúpđỡvàhòahợpvớingườikhác),nhữngkỹnăngxãhội(biếtcáchlậpkếhoạch,raquyếtđịnh,nhữngkỹnăngquanhệvớingườikhácnhưđồngcảm,bácái,thấuhiểu)nhữngchângiá trị tíchcực(lòngtựtrọngcao,biếtkiểmsoátcuộcsống).Mộtkhiđượctạođiềukiệntraudồinhữngphẩmchấttrên,trẻVTNítliênquanđếnnhữnghànhvirủiro như sử dụng rượu, thuốc lá, ma túy, quan hệ tình dục, bạo lực.Một khảo sát hơn12.000trẻVTNtừlớp9–12,53%họcsinhcótừ0đến10phẩmchấtđãuốngrượu3lầnhoặchơntrongthángtrướcđó,hoặcđãsayxỉnhơnmột lần tronghai tuầnvừaqua;sovới16%họcsinhcótừ21đến30phẩmchất;và4%họcsinhcótừ31đến40phẩmchất.

MATÚYVÀRƯỢUTẠISAOTRẺVTNDÙNGMATÚY?Cómộtgiaiđoạnhànhnghềycủamình,SigmundFreudđãthửnghiệmứngdụng

liệuphápcocaine,nhưdùng thuốcphiệnđểgiảmđau trongphẫu thuậtmắt.Ôngnhậnthấyrằngchỉmộtlượngnhỏcocainecũngcóthểgâyracảmgiácmêly,baybổng.Nhưngmộtthờigianthấymộtsốngườinghiệncocainesauđóchếtvìquáliều,Freudkhôngsửdụngnónữa.Kể từ thuởbansơ, loàingười luôn tìmkiếmcácchấtcó thểduy trìcuộcsốngvàbảovệhọ,đồngthờitạoranhữngcảmgiácdễchịunhằmvuốtêmthầnkinhhọtronghoàncảnhbứcbối,giankhó.Ngườitabịhấpdẫnbởimatúybởivìnógiúptathíchnghiđượcvớimôi trườngluônluônthayđổi.Hút thuốc,uốngrượuvàsửdụngmatúylàm giảm những căng thẳng, chán nản, giải phóng sự buồn tẻ và mệt mỏi, trong vài

trườnghợpcòngiúptrẻVTNthoátkhỏithếgiớikhắcnghiệtcủamình.Matúytạocảmgiácdễchịu,sựyênổn,niềmvui,thưgiãn,nhữngảogiácđầymàusắc,niềmphấnkhíchtràodâng.TrẻVTNcó thể thấy thếgiới củamình tốt hơn lên–vídụ, chất thuốckíchthíchgiúptrẻVTNtỉnhtáođểhọcthi.MatúycũnglàmthoảmãnsựtòmòcủatrẻVTN–mộtsốtrẻVTNsửdụngmatúyvìbịcámdỗquacácphươngtiệntruyềnthông,nhữngbàihátthịnhhành,từbạnĐTL.Matúycũngđượcsửdụngchonhữnglýdoxãhội,khiếntrẻVTNcócảmgiácdễchịuvàhưởngthụcùngvớinhữngđứatrẻkhác.

Nhưngviệcsửdụngmatúyđểlàmthỏamãncánhânvàcảmgiácthănghoatứcthờiphảitrảmộtcáigiárấtđắt:lệthuộcvàomatúy,hủyhoạibảnthân,phárốixãhội,mắcnhiễmnhữngcănbệnhchếtngười.Điềunàylàmộttrongnhữngcơsởđểphânbiệthànhvibìnhthườngvớihànhvibấtthường.Khisửdụngmatúy,cơthểcủatrẻVTNliêntụcđòihỏisựtăngliều–đòithêmnhiềuthuốchơnmớitạoranhữngcảmgiáctươngtự.Lầndầu,chẳnghạncánhândùng5milligramValiumsẽcảmthấydễchịu,saukhidùngmỗingày trongvòng6 tháng thì cần10milligramđể cóđược cảmgiác tương tự.Cơ thể lệthuộcvàothuốc,đóithuốcliênmiên,đikèmvớinhữngtriệuchứngkhóchịukhithuốcbịngắtquãng.Sựphụthuộcvềmặttâmlýlàkhaokhátcũngnhưthèmmuốnđượctiếptụcbơmthuốcvàomớithấykhỏekhoắnvàbớtcăngthẳng.CảsựphụthuộcvềmặtthểxáclẫntâmlýđềucónghĩarằngmatúyđangđóngvaitròquantrọngtrongcuộcsốngcủatrẻVTN.

Thập niên 1960 và 1970 xu hướng lạm dụngma túy bùng nổ rộng khắp, nhất làtronggiớitrẻ.Tìnhhìnhxãhộivàchínhtrịrốirenlúcấyđượccholànguyênnhânchínhkhiếngiới trẻ sửdụngcần sa, chấtkích thích,ma túy, rượu tăngmộtcáchđángchúý.Việcsửdụngma túy tronghọcsinhcấp IIởMỹgiảmbớtvàonhữngnăm1980nhưngtăngtrởlạivàođầuthậpniên1990.Ngaycảkhiviệcsửdụngmatúycóchiềuhướnggiảmgầnđây,nướcMỹvẫnlànướccótỉlệtrẻVTNsửdụngmatúycaonhấttrongsốcácnướccông nghiệp. Johnson,O'Malley,&Bachman (1999) tin rằng “sự lãng quên thế hệ” đãgópphầnlàmtăngviệcsửdụngmatúycủatrẻVTNtrongnhữngnăm1990,trongkhitrẻVTNhiểubiếtvềsựnguyhiểmcủamatúylạitănglênđángkể.

VAITRÒCỦASỰPHÁTTRIỂN,CHAMẸ,BẠNĐTLVÀTRƯỜNGHỌCĐỐIVỚIVIỆCSỬDỤNGMATÚYHầuhếttrẻVTNtrởnênsửdụngmatúyởmộtthờiđiểmtrongquátrìnhpháttriển

củamình–chodùhọchỉsửdụngrượubia,càphê,thuốcláhaydùngcầnsa,cocain,matúyloạinặng.TrẻVTNsửdụngmatúynhưmộtcáchgiảitỏastress,đềugâytrởngạichoviệcphát triểnnhữngkỹnăngvàviệcđưaranhữngquyếtđịnhtráchnhiệm.NhiềunhànghiêncứuquảquyếtrằngsửdụngmatúyởthờiđồngấuvàthờiđầuVTNgâytáchạilâudàilênsựpháttriểnhànhvimangtínhtráchnhiệmhơnsửdụngmatúyởthờicuốiVTN.Sửdụngmatúyđểđốiphóvớistress,trẻVTNthườnggianhậpthếgiớingườilớnvớivai tròhônnhânvàđi làmkémtrưởng thànhhơn,khôngphát triểnđủnhữngkiếnthứcxãhộivàdễgặpkinhnghiệmthấtbạihơntrongvaitròngườilớn.

TrẻVTNbắtđầusửdụngmatúysớmrasao?Sovớicuốithậpniên1960đầunhữngnăm1970,ởMỹviệcsửdụngmatúycuốithậpniên1990trongsinhviênđạihọccaohơnrấtnhiềusovớihọcsinhtrunghọc,họcsinhcấpIdùngmatúyởtỉlệthấpnhất.Matúydạngxông,hít,kẹohaydạngxịtthôngdụngởtrẻthờiđầuVTN–vídụ10%họcsinhlớp8sửdụngcầnsatrongnăm2000,sovới7%lớp10và6%lớp12.

Chamẹ,bạnĐTLvà sựủnghộcủaxãhộiđóngmộtvai trò rấtquan trọng trongviệcngănngừatrẻVTNlạmdụngmatúy.JudithBrook(1990)đưaramôhìnhpháttriểncủatrẻVTNlạmdụngmatúy.TheođóbàtinrằngbướcđầutiêntrẻVTNdùngmatúynằmởthờiđồngấu,khitrẻkhôngnhậnđượcsựchămsóccủachamẹvàlớnlêntrongxungđộtgiađình.Nhữngtrẻnàykhônggiaohòađượcnhâncách,tháiđộvàhànhvivớichamẹđểrồisauđóđemsựkhiếmkhuyếtnàyvàothờiVTN.Nhữngđặcđiểmnhưthiếukhảnăngkiểmsoátcảmxúc,thiếuhộinhậpvớibạnĐTLrấtdễkhiếntrẻVTNsửdụngmatúy.Nhữngmốiquanhệtíchcựcvớichamẹ,anhchịemruột,ngườilớn,bạnĐTLsẽlàmgiảmnguycơnày.MộtnghiêncứucủaJoyDryfoos(1990)tómtắtvaitròcủatrườnghọctrongviệcngănngừamatúyởtrẻnhỏvàtrẻVTNnhưsau:

1Trườnghọccàngcanthiệpsớmcàngtốt,nhấtlàkhisựbùngphátsửdụngmatúyởtrẻxuấthiện.TrườngcấpIIđượcxemlàlýtưởngnhấtđểtriểnkhaichươngtrìnhchốnglạmdụngmatúy.Tuynhiên,sựcanthiệpcủatrườnghọcđòihỏiphảixuyênsuốttừthờimẫugiáochotớilớp12,vớitừngchươngtrìnhthíchhợpchotừngđộtuổi.Cầnyêucầuhọcsinhtheosátmọichươngtrìnhtrườngđưara.

2.Huấnluyệngiáoviêncũnglàmộtphầnquantrọngtrongchươngtrìnhchốngmatúyởtrường.Chươngtrìnhtốtsẽđượcthựchiệntốthơndướibàntaycủangườigiáoviêngiỏi.

3.Huấn luyệnnhữngkỹnăngxãhội,nhất làkỹnăngchống lạiáp lực lôikéocủabạnĐTL,làlànsóngmớitrongcácchươngtrìnhởtrườnghọc.NhữngkỹnăngnàysẽcótácdụngvềlâuvềdàivớicảtrẻVTNcónguycơcaolẫntrẻbìnhthường.

4.CácchươngtrìnhdobạnĐTLtựđiềuhànhsẽhiệuquảhơnlàdogiáoviênchủtrì,nhấtlàkhihọcsinhlớplớnhơnnêutấmgươngchohọcsinhlớpdướinoitheo.CầncónhữngchươngtrìnhdànhriêngchotừngnhómtrẻVTNhơnlàdùngđạitràchotấtcảmọitrẻVTN.

5.Chươngtrìnhởtrườnghọccóhiệuquảnhấtkhimởrộngracộngđồng,huyđộngsựthamgiacủachamẹ,bạnĐTL, thôngtinđạichúng,cảnhsát, tòaán,doanhnghiệp,cáccơquandịchvụtrẻVTN.Triếtlýcơbảncủachươngtrìnhmởrộngracộngđồnglàcầntriểnkhainhữngchươngtrìnhkhácnhau.

RƯỢU-ẢNHHƯỞNGCỦARƯỢUĐỐIVỚIHÀNHVICỦATRẺVTNRượulàmộtloạichấtkíchthíchcựcmạnh.Nótácđộnglêncơthểnhưmộtloạichất

giảmđauvà làmchậmhoạtđộngcủanão.Nếusửdụngvới liều lượngnhấtđịnhnósẽ

pháhoại,thậmchígiếtchếtcácmômạch,baogồmcảcáctếbàovàcơbắp.Nhữngảnhhưởngđếntinhthầnvàhànhvicủarượulàgiảmsựkiềmchếvàsuyyếukhảnăngphánđoán.Banđầu,trẻVTNcảmthấymuốnnóinhiềuhơn,tựtinhơnkhiuốngrượu,nhưngviệcthaotáccáckỹnăngnhưláixebịyếuđi.Khilượngrượuđưavàocơthểnhiềuhơn,cácchứcnăng trí tuệ,điềukhiểnhànhvivàócphánđoán trởnênkémhiệuquả.Cuốicùng,ngườiuống trởnênuểoảivàbuồnngủ, rồisayxỉn,có thểrơivàohônmê.ẢnhhưởngcủarượuđốivớihànhvitùythuộcvàosựchuyểnhóarượucủacơthểtrẻVTN,trọnglượngcơthể,sốlượngvàsốlầnrượuđượcsửdụng.

Rượulà loạichấtkích thíchđượcsửdụngrộngrãinhất tronggiới trẻnóichung–“vuicũnguốngbuồncũnguống”.Nóđứng thứba trongnhữngchấtgâychếtngười.ỞMỹmỗinămkhoảng25.000ngườichết;1,5triệungườibịthươngdotàixếsayrượu.65%namhànhhungphụnữcũngdoảnhhưởngcủarượu.ĐiềuđángnóilànhữngkẻphạmtộiphầnlớnlàtrẻVTN.Tronghơn13triệungườinghiệnrượu,rấtnhiềungườiđãhìnhthànhthóiquenuốngrượutừthờiVTN.

ViệcuốngvàlạmdụngrượutrongtrẻVTNvẫnduytrìvàkhôngthayđổinhiềuvàođầuthếkỷ21–tuyđãcódấuhiệugiảmxuống.Họcsinhhainămcuốitrunghọcuốngrượuhàng tháng là 72% trongnăm1980, giảmcòn51%năm1999.Theokhảo sát củatrườngđạihọcMichigan41%họcsinhuống5lầnhayhơntronghaituầncuốigiảmcòn33%trongnăm1999.Giớitínhcũngtạonênkhácbiệtrõrệtvềviệcuốngrượusaysưa,namgiới liên quan đến rượu nhiều hơn nữ giới – 39%nam so với 19%nữ trong năm1997.

Nhữngyếu tố tácđộngđếnsự lạmdụng rượuở trẻVTNgồmdi truyền,giađình,mốiquanhệbạnĐTL,nhâncách,cátính.TrẻVTNthuộcnhữnggiađìnhbấthạnh,căngthẳng,chamẹthiếuquantâm,chahaymẹnghiệnrượudễuốngrượuhơn.BạnĐTLdễlôikéo,tháchthứcnhauuốngrượu,nhưngtheonghiêncứu,trẻchơivớibạnlớntuổihơndễbịảnhhưởnghơn.Vềnhâncách,RobertCloninger (1991)đưa rabađặcđiểmở trẻnhỏtới10tuổidễliênquantớirượuởtuổi28saunày.Đólà:(1)dễchánnản, liêntụccầnhoạtđộnghaytháchthức,(2)tránhnhữnghậuquảtiêucựccủahànhđộng,(3)đòihỏiphảicóphầnthưởnglậptứcchonỗlực.ÔngkhuyêncácphụhuynhnênchúýtớibađặcđiểmnàyởtrẻnhỏvàtrẻthờiđầuVTNnhằmbảođảmchoconcáimộtmôitrườngtháchthức,cóquycũvànângđỡ,ủnghộchúng.Sựhậuthuẫncủagiađìnhlàliềuthuốchiệunghiệmđểgiúptrẻtránhlạmdụngrượu.Cốgắngtăngtuổiuốngrượulầnđầulêntốiđa,nhữngchươngtrìnhởtrường,nhómđộibạnĐTLcótácdụnggiảmuốngrượuởtrẻVTN.

TÌNHTRẠNGTRẺVỊTHÀNHNIÊNPHẠMPHÁPDylan,13tuổitrong“HìnhảnhtrẻVTN”ởphầnmởđầuchươngnày–ăncắpvàtấn

côngngườikhác– làmột trẻVTNphạmpháp.Vậy trẻVTNphạmpháp làgì?Nhữngbiện pháp nào được sử dụng nhằm ngăn cản và làm giảm tình trạng phạm pháp ở trẻ

VTN?ThuậtngữtrẻVTNphạmphápámchỉphạmvirộnglớnnhữnghànhvi trảidài từ

những hành vi không được xã hội chấp nhận được (quấy rối trường học) đến hành viphạmtội(nhưtrộmcắp).Vềluậtpháp,cósựphânbiệtgiữatộichỉđịnhvàtộipháplý.Tộihìnhsựlànhữnghànhđộngtộiácthậtsự,chodùthủphạmlàngườilớnhaytrẻVTN–bao gồm tội như cướpgiật, tấn cônggây thương tích nghiêm trọng, cưỡnghiếp, giếtngười.Tội pháp lý là nhữnghànhvi ít nghiêm trọnghơnnhưbỏ trốn, trốn học, uốngrượudướituổichophép,quanhệtìnhdụclăngnhăng,thườngdocánhânđộtuổicụthểnàođóphạmphảimàxếpvàoloạitộiphạmVTNhayngườilớn.Khoảng3/4tiểubangởMỹquyđịnh18tuổitrởxuốngđượccoi là trẻVTN.Cácbangkháclấy19tuổi,17tuổihay16tuổilàmgiớihạn.

MộtvấnđềtranhcãilàcónêntruytốtrẻVTNphạmtộiratòavàxétxửnhưngườilớnhaykhông.Mộtnghiêncứunăm1999cho thấyrằng tỉ lệ tộiphạmở trẻVTNngàycàng tăng nhanhhơn là giảm.Ví dụ trườnghợp500 trẻVTNgây rối nơi công cộngởbangPensylvania.Mặc dù 500 tội phạmđã bị tuyên phạt khắc nghiệt hơn so với hìnhphạttòaánquyđịnhchotrẻVTN,nhưngchúngvẫnbịbắttrởlại,vàbịbắtnhanhhơn.CóýkiếnchorằngcáigiácủasựantoàncộngđồngtrongmộtthờigianngắnđạtđượcdotrẻVTNbịtruytốnhưngườilớnphạmsaunàycóthểpháttriểnthànhnhữnghànhđộnggâyrốimangtínhchấthìnhsự.Nhiềukiếnnghịrằngtrẻ17tuổitrởlênnênđượcxétxửnhưmộttộiphạmngườilớn.Nhưvậytrẻ12–16tuổinênđượcphântíchdướigócđộcánhân.

Ngoàihaikhunghìnhpháp lýkể trên, trẻVTNphạmphápcòn rơivàonhóm rốiloạnhànhvi–khitrẻcónhiềuhànhvimộtlúc(trốnhọc,độtphá,hànhhạsúcvật,pháphách tài sản công cộng và cá nhân, đánh nhau kéo dài trong 6 tháng trở lên.Khi trẻphạmbatrongnhữnghànhvitrêntrước15tuổithìđượcxemnhưngoàivòngkiểmsoát,vàliệupháplàmộtđiềucầnthiết.

NhữngdấuhiệubáotrướcvềtrẻVTNphạmphápgồmchângiátrị(chângiátrịtiêucực),sựtựchủ(mứcđộthấp),tuổi(nhỏtrẻ),giớitính(trẻtrai),niềmmongchờvàohọcvấn (thấp, ít chí thú), điểm số ở trường (thành tích thấp ngay từ những lớp nhỏ), ảnhhưởngcủabạnĐTL(tácđộngmạnh,phảnkhángyếuớt),điềukiệnkinhtếxãhội(thấp),vai trò của chamẹ (thiếu quan tâm, thiếu hướng dẫn, ít hỗ trợ, kỷ luật lỏng lẻo), chấtlượngkhudâncư(ngoạiô,tộiphạmcao).XéttheoquanđiểmcủaErikErikson,trẻVTNmàsựpháttriểncảntrởhọđóngnhữngvaitròđượcxãhộichấpnhận,hoặckhiếnhọcảthấymìnhkhôngthểđápứngyêucầuđặtlênvaihọ,thìhọsẽchọnlấymộtchângiátrịtiêucực.TrẻVTNcóchângiátrịtiêucựcsẽtìmthấysựhậuthuẫnhìnhảnhphạmphápcủamìnhtrongsốnhữngbạnĐTLcũnggiacốchângiátrịtiêucựcnhưhọ.VậylàtheoErikson,phạmphápVTNtứclàcốgắngthiếtlậpmộtchângiátrị,dùlàchângiátrịtiêucực.

BảnchấtcủacộngđồnglàgópphầnvàophạmphápVTN.MộtcộngđồngchophéptrẻVTNchứngkiếnnhiềuhoạtđộngtộiphạm,khuyếnkhíchvàtưởngthưởngchonhữnghànhviphạmtội,cưdânphầnlớnnghèokhó,thấtnghiệp,cảmthấytáchbiệtsovớitầnglớptrunglưu,trườnghọcyếukém,ngườilớnchểnhmảng…sẽlàmảnhđấtmàumỡdungtúngchotrẻVTNphạmpháp.

BẠOLỰCVÀGIỚITRẺNhiềubáocáogầnđâyvềtìnhtrạngbạođộngtrongtrườnghọcgiatăng.TheoBộ

GiáodụcMỹ(1998),nhữngyếutốsausẽthúcđẩytrẻVTNđếnhànhvibạođộng:–Sớmliênquantớimatúyvàrượu.–Dễtiếpcậnvớivũkhí.–DínhlíuđếnnhữngnhómbạnĐTLchốngđốixãhội.– Tiếp xúc với tình trạng bạo động nhiều trên các phương tiện truyền thông đại

chúng.NhiềutrẻVTNdễdàngcầmdaochémngười,hunghăng,gâythươngtíchchongười

khác,đôikhidẫnđếnhậuquảthảmkhốc.CácchuyêngiađưaramộtsốbiệnphápnhằmgiảmtìnhtrạngbạođộngởtrẻVTNnhư:nuôidạytrẻnhỏtrongmôitrườngantoàn.Chamẹthểhiệntìnhthươngyêuchămsócsứckhỏethểchấtvàtinhthầnchotrẻ,điềuchỉnhkịpthờinhữnghànhvilệchlạc.Khuyênrăn,giảnggiảichotrẻnhữnghànhviđúngđắn.Tăngcườnggiáodục trong trườnghọc,nhất làvớinhóm trẻcónguycơcao.Thiết lậpmốiquanhệgiữanhàtrường,giađình,xãhội,tạođiềukiệnchotrẻpháttriểntheohướngtíchcực.

TRẺVTNTRẦMUẤTVÀTỰSÁTTRẺVTNTRẦMUẤT,PHIỀNMUỘNCánhântrảiquagiaiđoạntrầmuất,vớinhữngđặcđiểmnhưthẫnthờ,mụmẫm,vô

vọngítnhất tronghai tuầnliềnhayhơnđượccoinhưbịrối loạntâmlýnặng.HiệphộiTâmthầnMỹxácđịnh9triệuchứngchobiếtgiaiđoạntrầmuấtnhưsau:

1.Tâmtrạnguuẩnsuốtngày.2.Giảmhứngthúhayniềmvuiđốivớihầuhếthaytấtcảmọihoạtđộng.3.Giảmcânhaytăngcân;giảmvịgiác,ănmấtngonhayănvôđộ.4.Mấtngủhayngủlibì.5.Tâmlýrốiloạnhoặclờđờ.6.Thểtrạngyếuớt,mấtsinhkhí.7.Cảmthấyvôdụnghaytộilỗimộtcáchquáđángvàkhôngthíchhợp:8.Gặpvấnđềvềsuynghĩ,tậptrung,hayraquyếtđịnh.

9.Suynghĩluẩnquẩn,hoặcnghĩđếnchuyệntựsát.TrẻVTNmắc5trong9triệuchứngtrênlàcoinhưđãchắcchắnmắcbệnh.Trầmuất

cònbiểuhiệnquanhiềuhìnhthứckhácnhưmặctoànmàuđen,làmthơvềnhữngđềtàichếtchóc,nghenhạcthanvan.Vấnđềngủkhócóthểlàdoxemtivisuốtđêm,khóthứcdậyđúnggiờđihọc,hayngủcảngày.TrẻVTNcóthểnghỉhọcthườngxuyên…Hậuquảcủatrầmuấtrấtkinhkhủng.Khoảng1/3trẻVTNtrầmuấtphảivàođiềutrịtạicácbệnhviệntâmthần.NghiêncứuchothấythờiVTNtrẻcónguycơtrầmuấtcaogấphailầncácthờikỳkhác.Trẻgáicótỉlệtrầmuấtcaohơntrẻtrai.Nguyênnhâncóthểlà:trẻgáicókhuynhhướngphóngđạitâmtrạnguuẩncủamình;trẻgáichúýđếnhìnhảnhbảnthânnhiềuhơnvànghiêngvềtiêucựchơn,nhấtlàhìnhảnhcơthể;trẻgáiđốimặtvớithànhkiến,sựthiênvịnhiềuhơn.

CácchuyêngiasứckhỏetâmthầntinrằngsựtrầmuấtởtrẻVTNthườngkhôngthểchẩnđoánđược.BởivìtrẻVTNbìnhthườngvốncũngđãhaydaođộngtâmtrạng,bàytỏsựchánđời,vôvọng,bấtmãn–đơngiảnlàdosựchuyểntiếphơnlàdosựrốiloạntâmlý.ĐiềunàycónghĩalàcầnchúýnghiêmtúcđếntrẻVTN.Trầmuấtkhôngtựđộngbiếnmấtmàcókhuynhhướngtiếntriểntrầmtrọnghơn,nhấtlàtrongnhữngtìnhhuốngcụthể(bạnĐTLtiêucực),cóthểgâynênnhữngdichứngmạntính,trởthànhvấnđềcánhânnhưnhữnghànhvibêntrong.YếutốgiađìnhvàbạnĐTLcũngliênquanđếntrầmuất.Chamẹ trầmuất làđiềukiện tốtgây ra trẻ trầmuất thờiđồngấuvàkéodài sang thờiVTN.Chamẹvôcảm,ngậpchìm trongnhữngmâu thuẫnhônnhân,gặpkhókhănvềkinhtế thườngdẫnđếntrạngthái trầmuấtởconcái tuổiVTN.Trẻkhôngcóbạnthân,quanhệhờihợtvớibạnĐTL,bịbạnĐTLtẩychaycũnglàmtăngxuhướngtrầmuấtởtrẻVTN.Nhữngkinhnghiệmthayđổi,chuyển tiếpnhưchamẹ lyhôn,bùngphátdậy thì,chuyểntrườngtừcấpIlêncấpII,từtrườngnàyquatrườngkhác,chuyểnchỗởcũngcóthểgâytrầmuất.

Tìnhtrạngtrầmuấtcóthểđượcchữatrịbằngthuốcvàcácliệupháptâmlý.NhữngloạithuốcgiảmđaunhưElavie,làmgiảmcáctriệuchứngchánnảnkhoảng60–70%trongmột số trườnghợp, uống từ 2 đến4 tuần sẽ cải thiện tình trạng.Tuynhiên, việc dùngthuốcnhấtthiếtphảiquasựchỉdẫnkỹlưỡngcủabácsĩ.

TRẺVỊTHÀNHNIÊNTỰSÁTTỉlệtựsátđãtănglêngấpbalầntrongvòng30nămtrởlạiđâyởMỹ;mỗinămcó

khoảng25.000ngườitựsátbắtđầuởnhómtuổi15,tỉlệtựtửtănglênnhanhchóng.Việctựsátngàynay lànguyênnhânđứng thứbadẫnđếncáichết trongđộ tuổi1524.Namgiớicóxuhướng tự tửcaogấpba lầnnữgiới;nguyênnhâncó thể làhọcónhiềucáchthứcchủđộnghơnkhitựtử,vídụnhưdùngsúng.Ngượclại,nữgiớicóxuhướngdùngcácphươngphápítchủđộngnhưthuốcngủ,nhữngthứítdẫnđếncáichếthẳn.Mặcdùnamgiớitựtửthườngxuyênhơn,nữgiớilạicóýđịnhtựtửvàcốgắngthửnhiềuhơn.

TạisaotrẻVTNtựtử?Khôngcócâutrảlờiđơngiảnchocâuhỏiquantrọngnày.Sẽ

rấtcóíchkhinghĩrằngtựtửlànhữngyếutốtrựctiếpvàgiántiếp.Nhữngnguyênnhângầnhoặctrựctiếpcóthểchâmngòichoýđịnhtựtử.Nhữngtrườnghợpcónhiềusứcépnhưmấtbạntraihoặcbạngái,điểmkém,cóthaingoàiýmuốncũngcóthểnhennhómcho việc tự sát. Các chất kích thích thường được dùng trong các vụ tự sát.Những trảinghiệmtrướckiacũngthườngliênquanđếnýđịnhtựtử.Sựbấtổnđịnhvàkhôngkhíbứcbốitronglịchsửlâudàicủagiađình;sựthiếuthốntìnhcảmvàsựủnghộtinhthần,sựđènénvàáplựcphảithànhcôngtừbốmẹtrongthờiđồngấuđềulànguyênnhânsâuxadẫnđếnsựtrầmcảmởtrẻVTN.Từđódâydắtđếnviệctựsát.BịbạnĐTLtẩychayhoặcngó lơ cũng làmộtnguyêndo.Nghiên cứu tình trạng tự tửởnhững thiên tài củaWarren(1986)chothấysựgiậndữ,sựbấtổnrõrệttrongcôngviệcvàtrongcácmốiquanhệ,sựchánnảnhoặcrượubialànhữngnhântốdẫnđếnsựtựsáttronggiớitàinăng.Mộtkhicácyếutốditruyềnliênquanđếnbệnhtrầmcảmthìchúngcũngliênquanđếnviệctự tử.Mốiquanhệdi truyềncủangườinàyđốivớimộtngườikhácđã từng tựsátcànggầnthìkhảnăngngườiđótựtửcàngcao.

MôtảsơlượcvềtâmlýcủatrẻVTNtựsátnhưthếnào?NhữngtrẻVTNcóýđịnhtựtửthườngcócáctriệuchứngtrầmcảm.MặcdùkhôngphảitấtcảtrẻVTNmắcbệnhtrầmcảmđềutựvẫn,nhưngtrầmcảmthườnglàmộtnhântốquyếtđịnhchínhdẫnđếntựtử.Cảmgiáctuyệtvọng,lòngtựtrọngthấp,tựtráchbảnthânthườngđiđôivớiviệctựtửcủatrẻVTN.Dướiđâylànhữngthôngtincógiátrịvềnhữngviệcnênlàmvàkhôngnênlàmkhinghingờaiđócóýđịnhtựtử.

Nhữngviệcnênlàm:1.Bìnhtĩnh,thẳngthắnđặtnhữngcâuhỏitrựctiếp:“Bạnđangnghĩđếnchuyệntự

làmđaumìnhđấyà?”2.Đánhgiámứcđộnghiêm trọngcủaýđịnh tự tửbằngcáchhỏivề cảmxúc,về

nhữngmốiquanhệquantrọng,xemngườiđóđãnóichuyệnvớinhữngaivàđangcósuynghĩgì.Nếuthugiữđượcmộtkhẩusúng,thuốc,dâythừnghaycácđồvậtkhảnghikhácthì nên thảo ngaymột kế hoạch cụ thể, thấy rõ tình thế nguy hiểm, tìm cách cầu cứungườikhác,gọithêmngườichiviện–nhưnghãyởbênngườiđóchođếnkhisựgiúpđỡđến.

3.Hãy là người lắng nghe giỏi và ủng hộ, nâng đỡ tinh thầnmột cách chân thật,khônggiảbộgậtgù.

4.Cố thuyếtphụcngườiđóchấpnhậnsựgiúpđỡcủanhữngnhàchuyênmônvàgiúpanh(cô)ấytiếpcậnhọ.

Nhữngviệckhôngnênlàm:1.Khôngnênbỏquanhữngdấuhiệucảnhbáo.2.Khôngtừchốinóivềchuyệntựtửnếungườiđóđềcậpvềnóvớibạn.3.Khôngphảnứngmộtcáchbôngđùa,phảnđốihayngẫuhứng.

4.Khôngtỏvẻthôngcảmgiảdốivớinhữnglờiđạiloại:“Tấtcảmọithứrồisẽđâuvàođóthôimà”.Cũngkhôngđưaranhữngcâutrảlờikẻcả,đơngiảnnhư“Anhcótấtcảmọithứmà”.

5.Không bỏ rơi người đó sau khi khủng hoảng đã qua hoặc sau khi sự giúp đỡchuyênnghiệpđãtớivàđãlàmxongnhiệmvụ.

RỐILOẠNĂNUỐNGRốiloạnănuốnglàvấnđềngàycàngtăngtrongtrẻVTN.Cóvẻnhưtìnhtrạngnày

là lĩnhvựcđộcquyềncủa trẻgái.Theonhữngnghiêncứu, trẻgáicảmthấy tiêucựcvềhình–ảnhcơthểmìnhởthờiđầuVTNthườngcóxuhướngmấtcânbằngtrongănuốnghainămsauđó.TrẻgáiVTNcómốiquanhệtốtvớicảchalẫnmẹcóxuhướngcóthóiquenănuốngkhỏemạnhhơnnhữngtrẻcùngtranglứacómốiquanhệkhôngtốtvớichahoặcmẹ, hoặc cảhai.Trẻgái cóquanhệ tìnhdụcvới bạn trai tronggiai đoạndậy thìcũngcóchiềuhướngănkiênghoặcbịrốiloạntrongcáchthứcănuống.CóbabiểuhiệncủasựrốiloạnănuốngởtrẻVTN:bệnhbéophì,chứngbiếnănvàchứngănuốngvôđộ.

BỆNHBÉOPHÌƯớctínhcókhoảng25%trẻVTNngàynaymắcchứngbéophì.Cáchthứcănuống

đượchìnhthànhtrongthờiđồngấuvàthờiVTNcóliênquannhiềuđếnchứngbéophìởthời trưởngthành–80%trẻVTNbịchứngbéophì trở thànhbéophìkhi trưởngthành.NhiềutrẻVTNcảmthấymọithứtrongcuộcsốngcủamìnhsẽrấttuyệtnếunhưchúngcóthểgiảmcân.MộtvídụđiểnhìnhlàDebby17tuổi,côbịchứngbéophìtừkhi12tuổi.Chamẹluônépcôphảigiảmcân,liêntụcgửicôđếncáctrungtâmgiảmcânvàcácbácsĩ.Vàomộtmùahè,Debbyđượcgửiđếnmột trạigiảmcânvàđãgiảmđược từ100kgxuốngcòn75kg.Trởvềnhà,côvôcùngthấtvọngvìchamẹvẫnmuốncôtiếptụcgiảmcân.Trướctìnhtrạngcăngthẳngtănglên,cùngmốibậntâmcủachamẹvềtrọnglượngcủacô,côtừbỏmọinỗlựcănkiêngvàtrọnglượngcủacôtăngvụttrởlại.Debbysốngtáchbiệt trongnỗi ámảnhkhôngngừngđối với thức ăn.Sauđó,Debbyđượcđiều trịbằngthuốc,vàmaymắnthay,Debbyđãvượtquađượctháiđộthùđịchvớichamẹ,hiểurasựhủyhoạibảnthâncủamình.CuốicùngcôchỉlấylạiđượcsựkiềmchếvàsẵnsàngtựgiảmcânvìbảnthânchứkhôngphảivìbạnĐTLhayvìchamẹ.

Cảyếutốditruyềnlẫnmôitrườngđềuliênquanđếnchứngbéophì.Mộtsốngườithừahưởngkhuynhhướngbịbéophì.Trongsốtrẻnhỏbéophìthì10%khôngcóchamẹbéophì;40%cóchahoặcmẹbéophì;và70%cócảchalẫnmẹbéophì.Cáccặptrẻsongsinh cũng có trọng lượng tương đương nhau, ngay cả khi chúng được nuôi nấng riêngbiệt.Nhữngướctínhvềsựkhácbiệtvềtrọnglượngcơthểmàđượcgiảithíchbằngyếutốdi truyền dàn trải trong khoảng 25–70%. Bằng chứng thuyết phục về vai trò của môitrườngđốivớichứngbéophì là số lượngngườibéophìởnướcMỹ tănggấpđôikể từnăm1990.Sựtăngnhanhchóngnàycókhảnănglàdocónhiềuthứcănhơn(đặcbiệtlàthứcăncónhiềuchấtbéo),cáccôngcụ,thiếtbịtiếtkiệmnănglượngnhiềuhơnvàlàm

giảmcáchoạtđộngthânthể.TrẻVTNởMỹbịbéophìnhiềuhơnởtrẻVTNởChâuÂuvàtrẻVTNởcácnơikháctrênthếgiới.

CHỨNGBIẾNGĂNVÀCHỨNGĂNUỐNGVÔĐỘTrongquá trìnhănkiêngcủamình, Jane,15 tuổi loạibỏdầndần thứcăn rakhỏi

thựcđơnhàngngàychođếnkhicôchỉsốngbằngtáo,nướcxốtvàrượunóngđánhtrứng.Embỏrahànggiờđểquansátcơthểmình,taybaoquanheođểxemnócógiảmđượcchútnàokhông.Emmơsẽtrởthànhmộtngườimẫuxinhđẹp,cóthểmặctrangphụcáotắm.Thếnhưngngaycảkhiđược43kg Janevẫncảm thấymìnhcònmập.Em tiếp tụcgiảmcânvàcuốicùnglàmcơthểmìnhgầymòn.Vàrồiemphảinhậpviệnđểchữatrịchứngbiếngăn,mộtdạngrốiloạnănuốngdoliêntụcnhịnđóiđểcómộtcơthểmảnhmai.Chứngbệnhnàycóthểgâytửvong.

Chứngbiếng ăn thường làmkhổphái nữ trong suốt thờiVTNvànhữngnămđầuthờitrưởngthành,chỉchừng5%ngườibịchứngbiếngănlànamgiới.HầuhếttrẻVTNcósựrốiloạnnàyxuấtthântừnhữnggiađìnhcógiáodụctốthoặccóthunhậptrungbìnhvàcao.Mặcdùchứngbiếngănlàtránhthứcăn,nhưnghọvẫncósởthíchănuốngmạnhmẽ.Họnấunướngchongườikhác,nóivềcácmónăn,thíchnhìnngườikhácăn.Chứngbiếngănlàmhọcócáchnhìnméomóvềcơthể,nhậnthứcrằngmìnhsẽchỉtrởnênhấpdẫn khi trông giống như bộ xương. Ráng nhịn đói lâu ngày, các thành phần chất béotrongcơthểgiảmxuốngđếnmứctốithiểu,kinhnguyệtsẽngưng,trẻthườngcưxửmẫncảmtháiquá.

Rấtnhiềunguyênnhângâyrachứngbiếngăn,baogồmnhữngyếu tốxãhội, tâmsinhlývàtâmlý.Vềxãhội.trẻmuốncómộthìnhảnhgầyguộcchohợpthờitrang.Vềtâmlý,trẻthíchđượcchúý,cónhữngsởthíchcánhân,muốnphủnhậngiớitính.Nhịnănlàmộttrongnhữngcáchnổiloạnđốivớiviệcbịchamẹđiềukhiểnquáđánghoặcbịchamẹđặtquánhiềukỳvọng.Bịápnặngthànhtíchđènặng,vượtquákhảnăngmình,trẻcũngcóthểgiớihạnlượngthựcphẩmđưavàocơthểnhưlàmộtcáchthểhiệntínhtựchủ.Vềsinhlý,cóýkiếnchorằngvùngdướiđồitrongnãobịtrụctrặc.Tựuchunglại,nguyênnhângâyrabiếngănđếnnayvẫnchưađượcxácđịnhrõràng.

Ngượclạivớichứngbiếngănlàănuốngvôđộ–cánhânliêntiếpđưavàocơthểmộtlượngthựcphẩmlớnmộtcáchbấtthường,nhưngsauđónônọerahết.Chứngnàycũngxảyraởpháinữlàchính,nhấtlànữsinhđạihọc.Ngườibiếngăncóthểkiểmsoátđượcsựănuốngcủamìnhchứngườiănvôđộthìkhông.Trầmuấtthườngđikèmvớiănuốngvôđộ.Từănuốngvôđộsẽdẫnđếnviêmloétbaotử,mấtcânbằngcácchấthóahọctrongcơthể.Nhiềutrườnghợptừbiếngănchuyểnsangănuốngvôđộ.

SỰ LIÊNQUANGIỮA CÁCVẤNĐỀ CỦA TRẺVTNVÀHƯỚNG PHÒNGNGỪA,GIẢIQUYẾTNHỮNGVẤNĐỀĐÓCácnhànghiêncứuquảquyếtlànhữngvấnđềcủatrẻVTNkhôngtáchrờinhaumà

liênquan,ảnhhưởngđếnnhau.Vídụ,sựnghiệnngậpbắtnguồntừquanhệtìnhdục,bỏ

học,điểmsốthấpvàngượclại;phạmphápdikèmvớimatúy,mangthaingoàiýmuốn…ĐiềuquantrọnglàpháttriểnnhữngchươngtrìnhnhằmgiảmthiểunhữngvấnđềcủatrẻVTN.JoyDryfoos(1990)môtảmộtchươngtrìnhthànhcôngcầncónhữngđặcđiểmsau:

1.Chúýcánhânhóa.Vớitrẻcónguycao,cầnquantâmchúýđặcbiệtđếnnhucầucủachúng.Chươngtrìnhdànhchotrẻnghiệnngậpcầncóchuyênviêntưvấnfull–timevàchếđộđiềutrịcụthể.

2.Huyđộngsự thamgiacủacộngđồng.Chẳnghạnnhưchiếndịch tuyên truyềnsứckhỏecộngđồng,có thểsửdụngcácphương tiện truyền thôngđạichúng,giáodụcđưaraápdụngởcáctrườnghọctrongvùng.

3.Sớmnhậnbiếtvàcanthiệp.Tiếpcậntrẻvàgiađìnhtrẻtrướckhihoặcngaykhitrẻphát triểnnhữngvấnđề.Chương trìnhgiáodụcdựbị - trướckhi trẻđihọc–đượcxemlàmộtkhuônmẫutuyệtvờinhằmngănngừanhữngvấnđềnhưphạmpháp,mangthai,nghiệnhút,bỏhọc.Chươngtrìnhloạinàycótácdụnglâudài.Trẻthamgiachươngtrìnhnàychođếnnăm19tuổiítbịbắtgiữhơn,ítbỏhọchơn…sovớitrẻkhôngthamgia.

STRESSVÀSỰTHÍCHỨNGVỚISTRESSStress làmột dấu hiệu của những thời đại.Không ai biết trẻVTN ngày nay chịu

nhiềusứcéphơncácthếhệtrướckiahaykhông;nhưnghiệnrõràngsốlượngtrẻVTNbịstresstănglênrấtnhiều.Vậy,bảnchấtcủastresslàgì?PhảichăngtrẻVTNcókhảnănghồiphụckhátốttrướcstress?Nhữngbiệnphápnàonhằmđốiphóvớistress?

Stresslàsựphảnứngcủacơthểvớihoàncảnhlàmôitrườngxungquanh(gọilàtácnhângâystress)màđedọavàlàmhạitớikhảnăngthíchứngcủaconngười.Xétvềcuộcsốngcủa trẻVTN,stresssảnsinhradonhiềuyếutố.Nhữngnguyênnhâncó thể là tácnhân thểxác(phảnứngcủacơ thểvớisứcép); tácnhânmôi trường(sựquá tải,nhữngcuộctranhcãi,sựbuồnphiền,thấtvọngtrongcuộcsống,nhữngphiềnnhiễuhằngngày);tácnhântinhthầnnhưgiậndữ,khuynhhướngthùđịch); tácnhânxãhộinhưsựnghèokhó.

Cóvẻnhưđứng trướcnghịchcảnh, trẻnhỏvà trẻVTNcókhảnăngvượtquavàpháttriển.AnnMasten(1995)kếtluậnrằngnhữngyếutốcánhân(tríthôngminhcao),giađình (cómốiquanhệgầngũivới chamẹhoặcngườichămsóc),vànhữngyếu tốtkhác(camkếtvớingườilớnkhácngoàigiađình)tạonênđặcđiểmhồiphụcsaustressởtrẻ nhỏ và trẻVTN.Mộtminh họa về sự hồi phục ấy như sau:Ngay lối vàomột khuchungcưởNewYorkCitycótreonhữngtấmhìnhbọntrẻsốngtrongcáccănhộởđây,với lời chú thích rằng nếu ai thấy những đứa trẻ gây nguy hiểm trên đường thì mangchúngvềlạikhunhà.Sựchămlochotrẻemcủangườilớnnhưvậygiúptrẻvôtưhơntrướcstress.

Khôngchỉhồiphụcsaustress,trẻVTNcòncókhảnăngđốiphóvớistressmộtcách

hữuhiệu.TrẻVTNthườngkhôngchỉchịumộtstressmột lầnmàđồng thờichịunhiềustress.Sinhviênđạihọcvớibàivởchồngchất,khôngcóđủtiềnăn,gặpvấnđềtrongcácmối quan hệ.Mà khi các tác nhân gây stress xảy ra đồng thời, chúng sẽ tương tác lẫnnhau.Cánhânchịuhaitácnhângâystresssuốtcuộcđờithườngcầntrịliệutâmlýgấphailầncánhânchỉđốiphóvớimộtstress.Vìvậy,sinhviênchịudồndậpnhiềutácnhângâystresscókhuynhhướnggạtbỏmột trongnhững tácnhânấyđi, chẳnghạnsẽnghỉbớtmộthọcphầnvàhọcvớiđiểmsốlàngnhàngthôi.

TheoRichardLazarus (1993),đốiphóstresscóhaidạng: tập trungvàovấnđềvàtậptrungvàcảmxúc.Tậptrungvàovấnđềlàvậndụngnhậnthứcđểđốiphóvớistressbằngcáchcốgiảiquyếtnó.Vídụ,bạngặpvấnđềvớilớphọc,bạncóthểđitớitrungtâmbuổitốihaycáctrườngđạihọcđểhọcnhữngphươngpháphọchiệuquả.Vậylàbạngặpvấnđềvàbạncốtháogỡnó.Tậptrungvàocảmxúclàphảnứngvớistresstheocảmxúc,nhấtlàkhitựvệ.Tậptrungvàocảmxúcthườngvậndụngcơcấutựvệ(chương2),tránhcáigìđóxảyravớihọ,từchốihoặccườinhạoviệcđãxảyra.TrẻVTNtậptrungvàcảmxúccóthểtrốnhọc,cholàtrườnghọckhôngcầnthiết,khôngthừanhậnmìnhcóvấnđềvàcườicợtvềnóvớibạnbè.TrẻVTNtậptrungvàocảmxúcthườngbịtrầmcảmnhiềuhơntrẻtậptrungvàovấnđề.

Sựnângđỡ,hỗtrợlàrấtquantrọngđểgiảmstress.Sựgắnkếttíchcựcgầngũi–đặcbiệt là của gia đình (nhất là với ngườimẹ), bạn bè và bạnĐTL– có tác dụng rất lớn.Nhiềunghiên cứu chứngminh rằngbạnĐTLcó thểxoadịu stress tốt hơn anh chị emruột, đôi khi hơn cả chamẹ trong hầu hết các lĩnh vực, ngoại trừ những điều như tàichính, kế hoạch nghề nghiệp/tương lai, những giá trị cá nhân. Khuôn mẫu tìm kiếmnguồnhỗtrợnhìnchungđềutươngtựnhauxéttheogiớitính,nhưngnữVTNcókhuynhhướngtìmđếnbạnĐTLvàmẹđểgiãibàyhơn.Vớinhữnglĩnhvựcnhưsựnghiệp,tươnglai,lốisống,việchẹnhò,giátrịsống,trẻtraithườngtìmđếnchahơnlàmẹđểtìmnguồnanủi.

VậylàcórấtnhiềucácđốiphóvớistressởtrẻVTN–cảhữuhiệulẫnkhônghữuhiệu.Vàquantrọnglàhọkhôngchỉdùngmộtbiệnpháp.Cácchuyênviêntưvấnkhuyênrằngđểđốiphóvớistress trẻnênkếthợp:phát triển tháiđộ tíchcực,hạnchếgiậndữ,bảođảmluôncómột,haingườibạn thân thiếtđểgiải tỏanỗi lòng,bỏhút thuốc,giảmcân,tậpthểdụcđềuđặn,dùngbiệnpháptậptrungvàvấnđề,pháttriểnhìnhảnhtíchcựcvềbảnthân.

CreatedbyAMWord2CHM

MỤCLỤC

Chương1:Giớithiệu–nêuvấnđềChương 2: Khoa học nghiên cứu sự phát triển của trẻ vị thành niênChương 3:

Nhữngnềntảngsinhlý,dậythìvàsứckhỏeChương4:SựpháttriểnnhậnthứccủatrẻvịthànhniênChương5:Giađình

Chương6:BạnđồngtranglứaChương7:TrườnghọcChương8:YếutốvănhóaChương9:BảnngãvàchângiátrịChương10:GiớitínhChương11:TìnhdụcChương12:Sựpháttriểnđạođức,cácgiátrịvàtínngưỡngChương13:Thànhtích,

nghềnghiệpvàcôngviệcChương14:Nhữngvấnđềcủatrẻvịthànhniên---//---TÌMHIỂUTÂMLÝ

TUỔIVỊTHÀNHNIÊN

Tácgiả:JohnW.SantrockTrầnThịHươngLan(Biêndịch)NHÀXUẤTBẢNPHỤNỮ39HàngChuối–HàNội

ĐT:(04)9717979–9717980–9710717|Fax:(04)9712830CHINHÁNH

16AlexandredeRhodes–Q.1–TP.HCMĐT:(08)8294459–8228467|Fax:(08)8294459Chịtráchnhiệmxuấtbản:MAIQUỲNHGIAOChịutráchnhiệmbảnthảo:NGUYỄNTHUHÀ

Biêntập:THANHANTrìnhbàybìa:NGỌCMINHDesign

Sửabảnin:THANHANTRUNGTÂMTHÔNGTINKHOAHỌCVÀCÔNGNGHỆHÓACHẤT

NhàsáchNGHIÊMBÍCHHOAN212/7LêLai,Quận1,TP.HCM–Tel/Fax:08.9253017

Email:[email protected]:www.nsnghiembichhoan.com

In800cuốn,khổ16x24cmtạiCôngtyinbaobìvàNXKTổnghợp.Số1BisHoàngDiệu,Quận4,TP.HCM.Giấyphépđăngkýxuấtbảnsố22-643/QLXB-CXB.Inxongvà

nộplưuchiểuquýIII-2007.

CreatedbyAMWord2CHM

mailto:[email protected]

http://www.nsnghiembichhoan.com

tÌm hiỂu tÂm lÝ -...

Documents