Tzvetan Todorov FantastikEdebi Tre Yapsal Bir Yaklam

Todorov, 1939'da Sofyada dodu. Yksek renimini Sofya niversitesi'nde Slav dilleri zerine yapt. Gnmzde Paris'te Bilimsel Aratrmalar Ulusal Merkezi'nin (CNRS) aratrma yneticiliini yrtmekte, Fransa ve ABD'de eitli niversitelerde edebiyat kuramlan zerine ders vermektedir. Trke' deki ilk kitab Poetikaya iri'i 2001 Ekim'inde yaymlamtk. Dier balca yaptlan arasnda Dzyaznn Poetikas, "Simge Kuramlan", Simgecilik ve Yorum" ile "Amerika'nn Fethi balkl kitaplar bulunmaktadr.

metis eletiri

Metis Eletiri 6

FantastikEdebi Tre Yapsal Bir Yaklam Tzvetan Todorov

Franszca basm: Introduction la littrature fantastique, ditions du Seuil, 1970 Trke yayn haklan: Metis Yaynlan, 1999

lk Basm: Ocak 2004

Dizi Yayn Ynetmeni: Orhan KoakDizi Kapak Tasanm: Emine Bora, Semih Skmen

Dizgi ve Bask ncesi Hazrlk: Metis Yaynclk Ltd.Bask ve Cilt: Yaylack Matbaaclk Ltd.Fatih Sanayi Sitesi No: 12 Topkap, stanbul

Metis Yaynlanpek Sokak No. 9, 34433 8eyolu, stanbul Tel. 212 2454696 Faks: 212 2454519 e-posta: metiskitap@tnn.net

ISBN 975-342-449-3

mailto:metiskitap@tnn.net

Tzvetan TodorovFantastikEdebi Tre Yapsal Bir Yaklam

eviren

Nedret ztokat

metis eletiri

indekiler

Sunu, Orhan Koak 7

1 Edebi Trler 11

2 Fantastiin Tanm 30

3 Tekinsiz ve Olaanst 47

4 iir ve Alegori 63

5 Fantastiin Sylemi 78

6 Fantastiin Izlekleri: Giri 93

7 "Ben Izlekleri *108

8 "Sen" Izlekleri 123

9 Fantastiin Izlekleri: Sonu *137

10 Edebiyat ve Fantastik 152

Kaynaka 169

Dizin 172

Sunu Orhan Koak

Todorov'un Fantastik'i yapsalc poetikann en tipik -v e en baarl- uygulamalarndan biridir. k noktas, fantastik olarak nitelenen belli sayda anlat deil, bir edebi tr olarak fantastiktir; ve bu da anlam kendi iinde sakl, kendinden ibaret zerk bir kategori olarak deil, baz komu kategorilerden farkllyla tanmlanan bir tr olarak ncelenmektedir. Yapsalc aratrmann en temel postlasdr bu: Bir olguyu, bir kltrel grngy tanmlayan ey, farkllklarla belirlenmi bir dizi ya da matriks iindeki yeridir. Todorov, Poetikaya Giri1 kitabnda daha ayrntl biimde betimledii yntemini -zellikle tr kuram stnde durarak- Fantastik'in ilk blmnde de zetler. En ok da poetikay bazen "yorum" olarak da adlandrlan hermeneotik ve fenomenolojik eletiriden ayrt etmeye zen gsterir.

Fantastik metinleri fantastik klan zellik, Todorov'a gre, metinden okura geen bir ikircim ya da kararszlk deneyimidir: Anlatlan olay(lar) gerek midir, yoksa yanlsama m? Bu soru yle de ifade edilebilir: Anlatlan eyler, bildiimiz gerekliin yasalaryla aklanabilir mi, yoksa bsbtn baka bir gereklik alanna m aittir? Fantastik, bu soruyu cevaplandrmada dlen kararszlk kadar srer. Eer soruya kolayca birinci cevab verebiliyorsak, okuduumuz metin baka bir tre, Todorov'un "tekinsiz" olarak adland tre gemiizdir. kinci cevapsa bizi yine bir baka tre, "olaanst"nn alanna gtrr. Fantastik, bu iki komu trden farkllyla belirlenir; ikisinin arasndaki gei blgesidir.

1. Bkz. Tzvetan Todorov, Poetikaya Giri, Metis Yaynlan, 2001.

8 FANTASTK

Todorov'un fantastik trne mek olarak ald metinler, bugn "fantastik" olarak nitelenen anlatlardan epeyce farkldr ve ou da on dokuzuncu yzyla aittir: Grard de Nervalin Aurlia' s, Balzacm Tlsml Deri'si, Polonyal yazar Jan Potockinin tek roman Le Manuscrit trouv Saragosse (Saragossa'da Bulunan Elyazmas), E. T. A. Hoffmann'in ykleri ("Hoffmann'in Masallar" olarak Trkeletirilmeleri, bu kitapta onaya konan yaklam asndan yanltr, nk masal "olaanst"nn alanna dahildir), Maupassant'n baz ykleri ve Henry James'in "Vidann Dn" adl uzun yks bu metinlerin en iyi bilinenleridir. Byle bir liste, Todorovun sadece "yksek edebiyatla" ilgilendii gibi bir yanl izlenim dourabilir; oysa Todorov nl polisiye yazan John Dickson Carr'n Yanan Oda gibi bir romann da fantastik tr iinde ele almaktadr. Ve bu trn bir zelliinin de "yksek" ve "popler ayrmn -en azndan bir sre iin- askya almas olduunu da belirtir.

Ya bugn "fantastik edebiyat" adyla andmz ve ounluu dizi halinde yaymlanan romanlar? Bunlann byk ksm Todorov'un Fantastik almasndan sonra km metinlerdir. Ama Todorov'un kitabnda tanmlanan kategoriler, bu trden metinlerin de snflandrlmasna yardmc olmaktadr. Todorov'un kendisinin de belirttii gibi, yirminci yzylda "bilimkurgu" olarak adlandrlan anlatlar, on dokuzuncu yzylda "bilimsel olaanst" olarak adlandrlm metinlerin devam olarak grlebilir. Bu trden anlatlarda, fantastie zg o duraksama ve belirsizlie yer yoktur; anlatlan "tuhaf' ya da "doast" olaylar, anlatlan dnyann kendi yasalar iinde pekl aklanabiliyordun Fantastii tanmlayan bir zellik de u iki tr okumaya kapal olmasdr: alegorik ve iirsel (Todorov, burada, alegorik ile iirselin, tekinsiz ve olaanstden farkl olarak, birer edebi trden ok, okurun metne gsterebilecei farkl tepki trleri olduunu belirtir). Alegorik okuma, olaanst veya tuhaf olaylar dzanlamyla deil de bir baka hakikatin ifadesi olarak alan okumadr. iirsel okumaysa, hakikatle de tuhafln yaratt belirsizlik ve kararszlk duygu

SUNU 9

suyla da ilgilenmez; metni sadece bir sz zinciri olarak grr; metni dzaniamyla alr ama iirselliin de bu dzanlamn bkl- mesinden ya da arplmasndan geldiini bilir. Buna karlk, rnein Ursula K. Le Guin'in bilimkurgu romanlar deil ama Yerdeniz drtls, esas olarak olaanst trne dahildir ve hem alegorik hem de iirsel okumalara aktr. Ama "fantastik" olarak kurgulanan ve pazarlanan anlatlarn hepsi iin ayn eyi syleyemeyiz; ounluu, ortaa romanslarnn alegorik elerden (ok genel bir iyi-kt kartl dnda) arndrlm ve baz daha yeni bilimsel bilgilerle desteklenmi -y a da sslenm i- versiyonlar olarak kalr.

Yapsalc yaklamn tarihi dlad, zaman-d kategorilerle i grd ileri srlmtr. Ama ite fantastik konusu, tam da yapsalcln bu eletiriyi geri evirmesi iin bir frsat vermektedir. nk fantastik trnn bir zaman, tarih iinde snrl bir sresi vardr: Todorov'un kendisinin de belirttii gibi, on sekizinci yzyln sonunda Jacques Cazotte'un k eytan'ly la balam ve son nemli rnlerini de bir yzyl sonra Maupassant'da ve Heny James'in "Vidann Dn" yksnde vermitir. "Bu grece ksa srenin bir nedeni var mdr," diye sorar Todorov, "bugn fantastik edebiyat niye yok?" Cevap, fantastik trnn bir i elikisinde aranmaldr. Fantastik, "gerek mi yoksa hayal mi?" sorusu karsnda kararsz kalnmas demektir. Oysa edebiyat, tam da bu aynm amaya, anlamszlatrmaya ynelen metindir. Kararszlk, bir bakma, bu kat kartln sorgulanmas anlamna gelir; fantastii bir edebiyat tr klan ey de budur. te yandan, gerekle yanlsama arasnda bir kararszlk olmas iin yine de bu kategorilerin varolmas, gerein hayaliden ayr olmas gerekir - anlatda sadece bir olayn " tu h af veya "hayali" olduunun hissettiril- mesi, geri kalan her eyi som gerek durumuna getirecek ve bu da anlaty rportaja indirgeyecektir. Bu yzden fantastik, edebiyata sadece bir giritir, "iptidai" edebiyattr. Todorov, kitabn sonunda, Franz Kafka'nn "Dnm yksnn bir tr olarak fantastie son verdiini, nk bu trn sorunlatrd kartl Kafka'nn

10 FANTASTK

tmyle askya aldm belirtir. Fantastiin bir zaman, bir sresi vardr, ama bu sre trn kendi yaps ve i gerilimi tarafndan belirlenmitir.

Todorov bir tarihte ABD'de ders verirken dinleyiciler arasnda bulunan bir Fransz edebiyat hocas, sunuunu ok berrak, "fazlasyla" berrak bulduunu belirtir. Todorov'un cevab: "Evet biliyorum, benim byk kusurum bu." Fantastik de bu "kusuru" fazlasyla sergileyen bir alma.

Edebi Trler

1

Fantastik edebiyat incelemek "edebi tiir"n ne olduunun bilinmesini gerektirir. Edebi trler zerine genel gzlemler. - Trlere ilikin ada bir kuram: Northrop Frye kuram. - Frye'n edebiyat kuram. - Trler snflamas. - Frye'n eletirisi. - Frye ve yapsalc ilkeler. - Olumlu sonularn genel deerlendirmesi. Melankolik son not.

"Fantastik edebiyat" deyimi bir edebiyat eidini, ya da genel deyile, edebi bir tr belirtir. Edebiyat yaptlarn trler asndan incelemenin anlam udur: Yaptlarn her birinin zgl niteliklerini ortaya koymak yerine, birok metinde geerli olacak bir kural ortaya karmak. Tlsml Deri'yi fantastik tr asndan incelemek, yapt kendi bana incelemekten, ya da Balzac'n tm yapt iindeki yeri ya da ada edebiyat iindeki yeri asndan incelemekten ok farkl bir eydir. "Tr" kavram bylece ileride yer alacak tartma iin temel bir kavramdr. Bu nedenle, bu kavram aklamak ve kesin tanmn yapmakla ie balanmaldr; her ne kadar byle bir alma bizi grnte fantastik konusundan uzaklatryor gibi dursa da.

Tr deyince akla birok sorun gelir; neyse ki aralarndan bazlar, netlikle yaklaldnda ortadan kalkyor, bu da sorunlarn saysn azaltyor. te bir ilk sorun: Bir tre ilikin tm yaptlar incelemeden (ya da en azndan okumadan) o tr incelemeye hakkmz var m? Bize bu soruyu ynelten niversiteli, fantastik ede-

12 FANTASTK

biyat kataloglarnn binlerce balk kapsadn da ekleyebilir szne. Bu adan baknca, hemen aklmza kitaplar arasna gmlm alkan bir renci gelir, gnde ortalama yapt okumak zorunda kalan ve durmadan yeni metinlerin yazlmasyla kukusuz tm yapdan zmseyemeyecei dncesinin iine kabus gibi kt bir renci. Oysa bilimsel yaklamn ana zelliklerinden biri de bir olguyu betimlemek iin ona ilikin tm rneklerin gzlemlenmesinin gerekmediidir; bilimsel yaklam daha ok tmdengelime bavurarak alr. Gerekte grece snrl sayda vakalar saptanr, bunlardan genel bir varsaym karlr ve baka yaptlar zerinde dorulanma ya da yadsma yoluyla snanr. ncelenen olgu says ne olursa olsun (burada yapt says) her zaman evrensel yasalarn karmaktaki yetkimiz snrldr; gzlemlerin says kesinlik sunmaz, nemli olan kuramn mantksal tutarlldr. Kari Popper'in yazd gibi: "Mantksal adan, saylar ne denli ok olursa olsun, zel durumlardan evrensel durumlar karsamaya gidemeyiz, nk bu yoldan varlan her sonu yanl kabilir: Gzlemleyebildiimiz beyaz kuularn says ne olursa olsun, btn kuularn beyaz olduu sonucuna varmamz gerektirmez" (s. 27). Buna karlk, snrl sayda kuu zerine yaplan, ancak bu kuularn beyazlnn organik bir zellikten kaynaklandn gz nne alan bir gzlemden yola karak ileri srlen varsaym bizim gzmzde tmyle merudur. Kuulardan romanlara dnersek, bu bilimsel gerek yalnzca tr incelemelerine deil, bir yazarn tm yaptna, bir dnemde verilmi tm yaptlara uygulanabilir; tm kapsama abasm, ellerinden baka bir ey gelmeyenlere brakalm.

u ya da bu trn iinde yer alaca genel dzey ikinci bir soruyu getiriyor. Yalnzca belli trler mi vardr (rnein iirsel, epik, dramatik) yoksa daha fazlas m? Trler snrl sayda mdr, sonsuz sayda m? Rus Biimcileri greli bir zmden yanaydlar; Tomaevski yle yazyordu: "Yaptlar byk snflara ayrlr, bunlarn her biri de tip ve tre gre ayrmlar ierir. Bu bakmdan, trler leinin alt basamaklarna indike soyut snflardan somut

EDEB TRLER 13

tarihsel ayrmlara (Byron iiri, ehov yks, Balzac roman, nkteli kk iir, proleter iiri) hatta tikel yaptlara geleceiz" (s. 306-7). Gerekte bu tmcenin nmze koyduu sorunlar zdklerinden fazladr ve birazdan bu konuya dneceiz; ancak, trlerin farkl genellik dzeylerinde varolduu ve tr kavramnn benimsenen bak asyla tanmland dncesi batan kabul edilebilir.

nc bir sorun estetik konusunu ilgilendirmektedir. Bize yle deniyor: Trlerden sz etmek (trajedi, komedi, vb.) gereksizdir, nk yapt z gerei tikeldir, zeldir; taklit edilemez oluu, teki tm yaptlardan ayrld ynleri onun deerini belirler, tekilerle benzetii noktalar deil. Parma Manastn'm seviyorsam, onun bir roman (tr) olmasndan deil, tm teki romanlardan farkl (bireysel yapt) oluundandr. Bu yant incelenen nesneye ynelik romantik bir bak ieriyor. Gerekte byle bir tavr yanl da saylmaz, yalnzca konumuzla ilgisizdir. Bir yapttan u ya da bu nedenle pekl holanabiliriz; o yapt inceleme nesnesi olarak belirleyecek ey bu deildir. Bir aratrmann itici gc, onun sonradan alaca biimi belirlemek zorunda deildir. Genel anlamyla estetik soruna gelince, burada bu konuyu ele almayacaz: Varolmad iin deil, ok karmak olduu, u anda elimizdeki olanaklar at iin.

te yandan, bu itiraz baka trl, reddetmesi ok daha g bir yoldan da dile getirilebilirdi. Tr kavram doal bilimlerden alnmtr; anlatlarn yapsal zmlemesini balatan V. Propp'n bit- kibilim ya da hayvanbilimden esinlenen benzetmelere bavurmas rastlant deildir. Oysa doadaki varlklara ya da dnce rnlerine uygulandnda "tr" ve "rnek" terimlerinin anlamlan arasnda nitelik asndan bir fark vardr. Birinci durumda yeni bir rnein ortaya k trn zelliklerini deitirmez; sonuta, rnein zellikleri ancak trn formlnden kanlabilir. Kaplan trnn ne olduunu bilirsek, her tikel kaplann zelliklerini karabiliriz; yeni bir kaplann doumu trn tanmn deitirmez. Bireysel organizmalarn trn evrimi zerindeki etkisi yle yavatr ki,

14 FANTASTK

pratikte ihmal edilebilir. Bir dilin szceleri konusunda da bir dereceye kadar byledir: Bireyin rettii bir tmce dilbilgisini deiime uratmaz ve dilbilgisi de o tmcenin yapsn karsamamz salyordun

Sanat ya da bilim alanlarnda durum farkldr. Bu alanlarda evrim tmyle farkl bir ritim izler: Her yapt olaslklar btnn dnme uratr, her yeni rnek tr deitirir. Sanatta, her szcenin szcelem srasnda (szcenin retilmesi ya da icra edilmesi srasnda - .n.) dilbilgisi kurallarnn dnda kalan bir dil vardr nmzde. Daha kesin bir deyile, bizim gzmzde bir metnin edebiyat ya da bilim tarihi iinde yer almaya hak kazanabilmesi ancak o metnin belli bir etkinlik konusunda edindiimiz dnceyi deitirmesi orannda gerekleir. Bu koullar yerine getirmeyen metinler otomatik olarak baka bir kategoriye geer: birinde "popler" edebiyat, "kitle" edebiyat, tekinde okul altrmas. (O zaman bir karlatrma akla geliyor: seri retim olmayan, zanaat rnleri bir yanda, zincirleme retim, mekanik kalplar retimi dier yanda.) Kendi konumuza dnersek, yalnzca kitle edebiyat (polisiye ykler, dizi romanlar, bilim kurgu romanlar, vb.) doal bilimlerdeki anlamyla tr kavramn gndeme getirebilir; bu kavram da gerek anlamda edebiyat metinlerine uygulanamaz.

Byle bir durum kendi kuramsal dayanaklarmz aklamamz zorunlu klyor. "Edebiyat" alanna giren her metin iin iki ynl bir gereklilii gz nne almak gerekir. ncelikle o metnin tm edebi metinlerle ya da edebiyatn altsnflarndan biriyle (tam da "tr" diye adlandrlan ey) ortak zellikler tad gzden karlmamaldr. Bir edebiyat yaptndaki her eyin bireysellie balanmas, kiisel bir esinin yepyeni rn olmas, gemiteki yaptlarla hibir ilikisi olmamas tezini savunmak bugn artk imknszdr. kinci noktaysa, bir metin daha nceden varolan bir dizgenin (gcl edebiyat zelliklerinden kurulu bir dzen) rn deildir yalnzca, bu dizgenin dnmdr ayn zamanda.

Bylece her edebiyat incelemesinin, ister istemez, ikili bir hareket ierdii sylenebilir: yapttan edebiyata (ya da tre) ve ede

EDEB TRLER 15

biyattan (trden) yapta; bu iki ynden birine (farkllk ya da benzerlie) belli bir sreliine ayrcalk tanmak tmyle meru bir yaklamdr. Dahas var. Soyutlamann ve "trsel" olann iinde devinmek dilin doasmdadr. Bireysel olan, dil dizgesinin iinde varolamaz, bizim metnin zgll olarak tanmladmz ey de kendiliinden bir trn betimlenmesine dnr - yle ki, bu trn temel zellii, sz konusu yaptn onun ilk ve tek rnei olmasdr. Szcklerin kullanlmasyla yapldndan, bir metinle ilgili her betimleme aslnda trn betimlemesidir. Bu tam anlamyla kuramsal bir kesinleme deildir aslnda; edebiyat tarihi bize bu konuda rnekler sunmaktadr: Ne de olsa eski bir edebi akmn izleyicileri o alann balatcsnda bireysel zgllk gibi duran eylere yknrler.

yleyse, Croce'nin istedii gibi, "tr kavramn reddetmek" sz konusu olamayacaktr; byle bir reddedi dile srt evirmek anlamna gelirdi ve bylece tanmlanamaz, dile getirilemezdi. te yandan, varsaylan soyutlamann derecesinin ve gerek evrim iindeki konumunun da farknda olmak gerekir; bylece bu evrim, onu hem kuram hem de ona baml olan bir kategoriler dizgesinin iinde tutulmu olur.

Ancak gnmzde edebiyat, tr snflamasn terk eder gibidir. Maurice Blanchot on yl nce yle yazyordu: "nemli olan tek ey kitaptr; olduu gibi, trlerden uzak, dzyaz, iir, roman, tanklk gibi balklarn dnda, iinde yer almay reddettii, konumunu saptamas ve biimini belirlemesi yetkisini tanmad genel balklarn dnda kalan yapt. Bir kitap artk bir tre ait deildir, her kitap yalnz edebiyata aittir, yazlan eye kitap gereklii kazandran giz ve formller genel zellikleriyle edebiyatn elinde bulunmaktadr bir bakma" (Le Livre venir - Gelecekte kacak Kitap, s. 243-4). O halde niin eskimi sorunlar yeniden ortaya karmal? Grard Genette bu konuya iyi bir yant verdi: "Edebi sylem, yaplar ihlal ederek, snrlarn ineyerek oluur ve geliir; ama bunu yapabilmesini salayan da bu yaplar bugn bile yine kendi dil ve yaz alannn iinde bulmasdr" (Figures //,

16 FANTASTK

s. 15). Bir yapnn almas, deitirilmesi iin "norm"un buna ak ve duyarl olmas gerekir. Bugn ada edebiyatn trsel ayrmlardan tmyle bamsz olmas da kuku gtrr; ne var ki bu ayrmlar gemiteki edebiyat kuramlarndan miras kalan kavramlarla rtmemektedir. Bugn bu kavramlar srdrmek zorunda deiliz kukusuz; hatta, bugnn yaptlarna uygulanabilecek soyut kategorileri oluturma gereklilii kmtr ortaya. Daha genel deyile, trlerin varln tanmamak edebiyat yaptnn kendinden nce varolan yaptlarla iliki kumladn ileri srmek anlamna gelir. Trler bir yaptn edebiyat evrenine balanmasn salayan iplerdir.

imdi oradan buradan okumay bir yana brakalm. Bir adm daha ileri gitmek iin trlerle ilgili ada bir kuram seelim ve onu daha sk bir tartmaya aalm. Szgelimi, bir rnekten yola kldnda almamz ynlendirecek hangi olumlu ilkeler, kanlmas gereken hangi tehlikeler olduu daha iyi grlecektir. Gelitirmekte olduumuz sylemimizden yeni ilkeler kmayacak demek deildir bu; ne de birok noktada atlanm kimi sakncalarn olmayaca.

Ayrntl biimde inceleyeceimiz trler kuram, zellikle Anatomy ofCriticism (Eletirinin Anatomisi) adl yaptta dile getirildii biimiyle, Northrop Frye'n kuramdr. Bu seimi ylesine yapmadk: Frye, Anglo-sakson eletirmenler arasnda bugn nemli bir yer tutuyor; kendisi kukusuz son dnya savandan bu yana eletiri tarihinin en ilgi ekici adlarndan biridir. Anatomy o f Criticism hem bir edebiyat (dolaysyla trler) kuramdr, hem de eletiri kuramdr. Daha dorusu yapt, iki tr metinden oluur, bir blm kuramsal nitelikli (giri, sonu ve ikinci deneme "Ethical Criticisme: Theory of Symbols"), dier blm daha betimseldir; ite bu yazlarda Frye'a zg trler dizgesinin bir betimini buluruz. Ancak iyi anlalmas iin bu dizgenin btnden ayrlmamas gerekir; biz de kuramsal blmden balayacaz.

te baz ana izgiler:1. Edebiyat incelemeleri baka bilimlerde geerli olan ayn

EDEB TRLER 17

ciddiyet ve kesinlikle ele alnmaldr. "Eletiri diye bir ey varsa eer, edebiyat alannn tmevanml incelemesinden kan kavramsal bir erevenin terimleriyle ele alnan bir edebiyat incelemesi olmaldr bu. ... Eletirinin, onu dier edebi parazitliklerden ayran bilimsel bir yn, bir de aklama ieren eletirel bir tavr olmaldr" (s. 7), vb.

2. Bu ilk nsavn bir sonucu edebiyat incelemelerini, yaptlar zerine yaplan her tr deerlendirmenin dnda tutma gerekliliidir. Frye bu konuda olduka katdr; kansn biraz yorumlayarak, deerlendirmenin yazmbilim (poetika) alannda yer alacan, ancak imdilik byle bir gndermede bulunmann sorunlar gereksiz yere karmaklatrdn syleyebiliriz.

3. Genelde edebiyat gibi, edebiyat yapt da bir dizge oluturur; hibir ey rastlantsal deildir. Ya da Frye'm yazd gibi "T- mevanml bu temel deiikliin birinci nsav [Frye'm yapmamz nerdii] her bilim iin ayndr: Btn kapsayan tutarllk n- savdr bu" (s. 16).

4. Esremi artsremden ayrmak gerekir: Edebiyat zmlemesi tarihselin iinde esrem kesitleriyle almay gerektirir, dizge yi ancak bu esrem kesitlerinin iinde aramaya balamak gerekir. "Bir eletirmenin edebi bir yapt ele alrken yapabilecei en doal ey onu "dondurmak" [to freeze i

18 FANTASTK

sunsa da, kendi bana hibir gereklii temsil etmez" (s. 354). te bu bakmdan, edebi metin bir totoloji gibidir: Kendi kendinin anlamn tar. "iirsel simge, iirle ilikisi dorultusunda, asl kendi kendinin anlamm tar" (s. 80). Yaptnn belli bir esinin ne anlama geldii konusuna airin yant her zaman u olmaldr: "Anlam, yaptn bir esi olmasdr" ("/ meant it to form a part o f the play") (s. 86).

6. Edebiyat, ister maddesel ister ruhsal nitelikli olsun, gereklikten deil, edebiyattan meydana gelir; her edebiyat yapt baz uzlamalardan oluur. "iir ancak baka iirlerden yola karak oluturulabilir, romanlar da baka romanlardan, (s. 97). Bir baka metinde, The Educated Imagination di (Eitilmi Hayalgc) unlar buluruz: "Yazarn yazma istei edebiyata ilikin bir n deneyimden gelebilir ancak... Edebiyat, biimlerini ancak yine kendi biimlerinden alr" (s. 15-6). "Edebiyatta yeni olan ne varsa, aslnda eskinin yenilenmi halidir... Edebiyatta kendi olan bir eyin dile getirilmesi, ite hibir zaman olmam bir ey" (s. 28-9).

Bu dncelerin hibiri tam anlamyla zgn deildir (her ne kadar Frye kaynak gstermekte cimri davransa da): Bu tr dnceleri Mallarm ya da Valry'de ve gelenei srdren ada Fransz eletirisinin belli bir eiliminde (Blanchot, Barthes, Ge- nette) bulabiliriz; te yandan Rus Biimcilerinde bolca, son olarak da T. S. Eliot gibi yazarlarda da bulunmaktadr benzer dnceler. Edebiyat incelemeleri iin olduu kadar, edebiyat iin de geerli olan bu nsavlarm tm bizim k noktamz oluturuyor. Ne var ki btn bunlar bizi trlerin ok tesine gtrd. Frye'm yaptnn bizi dorudan ilgilendiren blmne geelim. Yapt boyunca (yaptn ilkin ayr ayn yaymlanm yazlardan olutuunu anmsatalm), Frye trleri altsnflarna gre ayracak birok kategori dizisi nerir (aslnda "tr" terimini Frye bu dizilerin yalnzca biri iin kullanmaktadr). Bu kategorilerin bir zet sunumunu yapmayacam. Burada tmyle kuramsal bir tartmaya yn verme amacyla ayrntl rneklere yer vermeden bu snflandrmalarn mantksal eklemlenimini ortaya koymakla yetineceim.

EDEB TRLER 19

1. lk snflandrma "kurmaca biimlerini" belirler. Bunlar kitabn kahramanyla kendimiz ya da doa yasalar arasndaki ilikiden meydana gelir ve be eittir:

a. Kahramann okur ve doa yasalar karsnda bir stnl vardr (doas gerei stndr); bu tre sylen (mythe) denir.

b. Kahramann okur ve doa yasalar karsnda (dereceli) bir stnl vardr; bu tr sylence (efsane) ya da peri masal' dr.

c. Kahramann okur zerinde (dereceli) bir stnl vardr, ancak doa yasalarna gre herhangi bir stnl yoktur; bu yksek yknme tr'dr.

. Kahraman okur ve doa yasalaryla eit konumdadr; aa yknme /r'ndeyiz.

d. Kahraman okur ve doa yasalar karsnda aa konumdadr; bu tr ironi'dir (s. 33-4).

2. Bir baka temel kategori de geree uygunluk kavramdr: Geree uygun anlatyla her eye izin verilen anlat edebiyatn iki kutbunu oluturur (s. 51-2).

3. Bir nc kategori edebiyatn iki temel ynelimini vurgular: kahramanla toplumu bir araya getiren komik ve kahraman toplumdan tecrit eden trajedi (s. 54).

4. Frye iin en nemli olduu anlalan snflama ise arketip- leri tanmlayan snflamadr. Bunlarn says drttr (drt mytho'i) ve gerek olan ile ideal olann kartlndan oluurlar. Bylece "romans" (idealin iinde), "ironi (gerein iinde), "komedi" (gerekten ideale gei), "trajedi" (idealden geree gei) trleri zellikleriyle ortaya kar (s. 158-62).

5. Daha sonra gerek anlamyla trlerin snflamas gelir, bu ayrm yaptlarn seslendii dinleyici topluluunun trne gre belirlenir. Trler unlardr: dram (temsil edilen yaptlar), lirik iir (ezgiyle sylenen yaptlar), epik iir (anlatlan yaptlar), dzyaz (okunan yaptlar) (s. 246-50). Buna u kesinlemeyi de eklemek

20 FANTASTK

gerekiyor: "En nemli ayrm, epik iirin blmlerden olumas, dzyaznn da srekli oluundan ileri gelir" (s. 249).

6. Son olarak, entelektel/kiisel, ie dnk, da dnk kar- tllan evresinde eklemlenen son bir snflama bulunur (s. 308), ematik olarak yle gsterilebilir:

entelektel kiisel

ie dniik itiraf "romans"

da dniik "anatomi" roman

Bunlar Fryen nerdii baz kategoriler ("trler" de diyeceiz). Ak ve vgye deer gzpek bir giriim; imdi neler getirdiine bakmalyz.

I. lk ve en kolay gzlemlerimizi saduyu demeyelim de, manta dayandryoruz (fantastik incelemesinde salayacaklar yararn daha sonra ortaya kacan umalm). Frye'n snflamalar mantksal adan tutarl deil - ne kendi aralarnda, ne de her biri kendi iinde tutarl. Wimsatt, Frye' eletirirken yerinde bir yaklamla, burada birinci ve drdnc srada zetlediimiz iki ana snflamann birbiriyle bir araya getirilmesinin olanakszln belirtmiti. tutarszlklara gelince, birinci snflamann hzl bir incelemesi bunlan gstermeye yetecektir.

Burada bir e, kahraman, baka iki eyle karlatrlyor: a) okuyucu ("biz) ve b) doa yasalar. Dahas bu stnlk ilikisi nitel ("doa") ya da nicel ("dereceli") olabiliyor. Ancak bu snflamay emalatrnca birok olas birleimin Frye'n sralamasnda yer almad grlr. Bir dengesizlik olduunu hemen syleyelim: Kahramann sahip olduu stnlk kategorisi karsnda, aa dzey belirten yalnzca tek bir kategori vardr. Dier yandan "doa" (nitelik) ve "dereceli" olma (nicelik) arasndaki ayrm yalnzca bir kez uygulanyor, oysa her kategoride bu ayrm ortaya karlabilirdi. Olaslklarn saysn azaltan ek kstlamalar ileri srerek tutarszlk eletirisine bir are bulunabilir kukusuz:

EDEB TRLER 21

rnein, kahramann doa yasalaryla ilikisinde bir btnle bir e arasnda iliki kurulmaktadr, iki e arasnda deil, denilebilir. Ama bu durumda kahramann bu yasalara uymasnda nitelik ve nicelik trnden bir ayrm sz konusu olmayacaktr. Ayn ekilde u da sylenebilir: Kahraman doa yasalar karsnda aa durumda, ama okuyucudan stn olabilir, ama bunun tersi gerek olamaz. Bu ek kstlamalar tutarszlklarn ortadan kaldrlmasna yarar, yine de bunlarn dile getirilmesi kesinlikle gereklidir. Bunlar olmakszn bulank bir dizge kurmu oluruz ve batl inan olmasa da, inan dzleminde kalrz.

Kendi kar kmalarmza bir kar kma da u olabilirdi: Frye'n, kuramsal olarak dile getirilebilecek on olaslktan yalnzca be tr (biimi) sralamas, bu beinin varolmu olmasndandr, oysa dier sekizi iin byle bir ey olmad. Bu gzlem "tr" szcne verilen iki anlam arasnda nemli bir ayrma gtryor bizi; ne ekilde olursa olsun bir bulankla yol amamak iin, bir yana tarihsel trler'i, dier yana da kuramsal trler'i koymak gerekirdi. Birinci trler edebi gerekliin bir sonucu olabilir, tekilerse kuramsal nitelikli bir tmdengelimin sonucu. Okulda trler konusunda rendiklerimiz hep tarihsel trlerle ilgilidir; klasik bir trajediden sz edilir nk Fransa'da bu edebi tre ait olduunu ak ak duyuran yaptlar verilmitir. Buna karlk kuramsal trn rneklerini eski poetikaclann yaptlarnda buluruz. mein altnc yzylda Diomedes, Platon'u izleyerek tm yaptlar kategoriye ayrmt: yalnzca anlatcnn konutuu yaptlar, yalnzca kiilerin konutuu yaptlar, son olarak da anlatc ve kiilerin konutuu yaptlar. Bu snflama yaptlar tarihsel adan bir araya getirme ilkesine deil (ki tarihsel trlerde byledir), soyut bir varsayma dayanr. Buna gre edebiyat yaptnda en nemli e szcelem (yapt oluturan szcelerin oluturulmas - .n.) znesidir ve bu znenin niteliine gre, mantksal olarak hesaplanabilir belli sayda kuramsal tr saptanabilir.

Antik poetikacnnki gibi Frye'n dizgesi de tarihsel deil, kuramsal trlerden oluur. u sayda tr vardr - daha fazlas saptan

22 FANTASTK

madndan deil, dizge ilkece bunu gerektirdii iin. Aslnda seilen kategorilerden yola karak tm olaslklar karlm olmaldr. Hatta diyelim bu olaslklardan biri gerek anlamda ortaya kmam da olsa, onu daha byk bir istekle betimleyebilmeliy- dik: Mendelev dizgesinde henz kefedilmemi elementlerin zelliklerinin betimlenebilmesi gibi, burada da gelecek trlerin -dolaysyla yaptlarn- zellikleri betimlenebilecektir.

Bu ilk gzlemden iki farkl saptamaya gidilebilir. nce, her "tr kuram" yaptla ilgili bir anlaya, bir yandan yaptla ilgili soyut zellikler, te yandan da bu zelliklerin bir araya geli biimlerini ynlendiren kurallar ieren, yapta ilikin bir imgeye dayanr. Diomedes'in trleri e ayrmas, yaptn bir zelliini temel almasmdandr: Szcelem znesinin varldr bu. stelik snflamasn bu zellie dayandrarak ona verdii nemi de kantlar. Ayn ekilde, Frye'n snflamasn kahramanla bizim aramzda stn olma, olmama trnden bir ilikiye dayandrmas da bu ilikiyi yaptn bir esi, stelik ana elerinden biri olarak grmesinden ileri gelmektedir.

te yandan, kuramsal trlere ek bir snflama daha katlabilir, "basit" ve "karmak" trlerden sz edilebilir. Birinciler Diome- des'te olduu gibi, .bir zelliin varl ya da yokluuyla tanmlanabilir, kincilerse birok zelliin ayn anda varolmasyla. rnein "sone" karmak trn u zellikleri bir araya getirmesiyle tanmlayabilirdik: 1. uyaklar iin belli kurallar; 2. l iin belli kurallar; 3. izlek iin belli kurallar. Bu tr bir tanmlama iin l, uyak ve izlek kuramlarn (kabaca, tm edebiyat kuramn) nceden varsaym olmamz gerekecekti. Bylece tarihsel trlerin karmak kuramsal trlerin bir blm olduu aklk kazanyor.

II. Frye'n snflamalarndaki biimsel tutarszlklar ortaya koyarak, bu kategorilerin mantksal biimine ilikin deil de, ieriklerine ilikin bir gzlemde bulunmutuk. Frye hibir zaman yapt anlayn aklamaz (grdmz gibi, yapt, trler snflamasnda bir k noktas oluturuyor) ve kategoriler konusundaki kuramsal tartmalara dikkat ekecek lde az sayfa ayrr. Onun

EDEB TRLER 23

yerine bu ile biz ilgilenelim.Aralarndan bazlarn anmsayalm: stn-aa; geree uy-

gun-geree aykr, buluma-dlama (topluma gre); gerek-ide- al; ie dnk-da dnk; entelektel-kiisel. Bu listede ilk gze arpan, keyfi olmas: Niin bu kategoriler var da, bakalar yok? Edebi bir metni betimlemek iin en yararl olacak olanlar bunlar m? Bu nemi kantlayacak salam bir savunma beklenirdi ancak izi bile yok. stelik bu kategoriler arasnda ancak ortak bir tek yn saptanabilir; o da edebi olmamalardr. Grdmz gibi, her biri felsefe, ruhbilim ya da toplumsal etikten alnm; stelik herhangi bir felsefe ya da ruhbilim de deil bu. Terimlerin tm ya zel, salt edebi bir anlama gre anlalmay beklemekte ya da edebiyat alannn dna karmaktadrlar bizi - bu konuda hibir ey sylenmediine gre bize, eldeki tek olaslk bu. Byle olunca da edebiyat, felsefi kategorileri dile getirme aracndan te bir ey olamaz. Edebiyatn zerklii derinlemesine sarslr - ite o zaman yine Fryen kesin bir dille belirttii kuramsal ilkelerle bir kez daha elimi oluruz.

Bu kategoriler yalnzca edebiyat alannda kullanlm olsalard bile, daha titizce aklanmalar gerekirdi. Kahraman kavramndan, sanki kendiliinden olumu bir ey gibi sz edilebilir mi? Bu szcn temel anlam nedir? Geree uygunluk ilkesi nedir? Bunun kart, kiilerin "her aklna eseni yapabildii" yklerin bir zellii mi yalnzca? (s. 51) Nitekim Frye'm kendisi de, szcn bu ilk anlamn sorgulayacak bir yorum verecektir (s. 132: "zgn bir ressam, izleyenlerin, kendisinin gereklie sadk (likeness to an object) olmasn istediini bilir, genel kurala gre, o tam tersini istemektedir: Kendine yakn bir resim anlayna sadk olmak ister.")

III. Frye'n incelemelerine daha yakndan bakldnda, bu dizge iinde dile getirilmeden de olsa, ok nemli bir baka nsav bulunduu grlmektedir. imdiye kadar eletirdiimiz noktalar, dizgeye zarar gelmeden dzeltilebilir: Mantksal tutarszlklar ortadan kaldrlabilir ve kategorilerin seilmesi iin kuramsal bir te

24 FANTASTK

mel bulunabilir. Yeni nsavm sonulan ise ok daha ciddi olacaktr nk teme] bir seim sz konusudur. Frye'n ak biimde yapsal tutuma kar durduu nokta da bu seimdir; daha ok Jung, Bachelard ya da Gilbert Durand (yapdan birbirinden ne kadar farkl da olsa) gibi adlann yer ald bir gelenee bal kalmaktadr Frye.

te nsav; Edebi olgulardan olumu yaplar, sz konusu olgularla ayn dzeyde ortaya kar,hr baka deyile, bu yaplar dorudan doruya gzlemlenebilir. Lvi-Strauss ise tersine, yle yazacaktr: "Temel ilke, toplumsal yap kavramnn ampirik gereklie deil, bu gereklie gre olumu modellere uymas ilkesidir" (s. 295). yice basitletirirsek, Frye'n gznde, orman ve deniz temel bir yap oluturur, denilebilir; oysa bir yapsalc iin bu iki olgu soyut bir yapy gsterir - bir oluumun sonucu duraanlk ve devingenlik arasnda eklemlenen soyut bir yapy gsterir. Bylece Frye iin drt mevsim ya da gnn yirmi drt saatlik blmlenmesinin ya da ate-su-toprak-hava gibi imgelerin niin nemli olduu da anlalr hale gelmektedir. Bachelard'n bir evirisine yazd nszde kendisinin de belirttii gibi, "toprak, hava, su ve ate dsellik deneyiminin drt esidir ve her zaman yle kalacaktr" (s. VII). Yapsalclar iin "yap" her eyden nce soyut bir kuralken, Frye'n "yap"s uzam iinde bir konuma indirgenmitir. Kald ki Frye bu konuda bir aklamada da bulunur: ou kez dnce "yap"s ya da "dizge"si bir diyagrama indirgenebilir; gerekte bu iki szck, "yap" ve "dizge", belli lde diyagramla eanlamldr" (s. 335).

Bir nsavm kanta ihtiyac yoktur; ilerlii ancak onu kabul etmeyle ulalan sonulara bakarak llebilir. Biimsel yaplanma imgeler dzeyinde bizce elle tutulamad iindir ki imgeler zerine sylenebilecek her ey ancak yaklak bir deere sahip olabilecektir. Kesinlik ve olanakszlklarla uramak yerine olaslklarla yetinmek durumundayz. En basit rneimizi ele alrsak, orman ve deniz ou kez bir kartlk belirtebilir, bylece bir yap oluturur. Ancak ille byle olmak zorunda da deildirler; oysa dura

EDEB TRLER 25

an ile devingen zorunlu olarak bir kartlk ilikisi kurarlar ve bu iliki orman ve deniz kartl iinde belirebilir. Edebi yaplar kesin kurallar olan dizgelerdir ve yalnzca yapt yzeyinde olas biimler bir araya gelir. Yaplar, gzlemlenebilir imgeler dzeyinde aratrmaya kalkan biri her tr kesin bilgiye de srt evirmi olacaktr.

Fryen bana gelen de budur. Kitabnda en sk rastlanan szck, "ounlukla" ve eanlamllardr. Baz rnekler: "Sylen, ou zaman bir tufanla ilikilidir ve tufan da bir dngnn balang ve sonunun simgesidir. ocuk kahraman, ou zaman, denizde yzmekte olan bir kaya ya da sanda yerletirilir. Karaya ktnda ise, ya bir hayvandan kurtarlr ya da o hayvan tarafndan kurtarlr" (s. 198). "En sk rastlanan da, ada, kule, deniz feneri ya da merdivendir" (s. 203). "Bir hayalet de ola bilir, Hamlet'in babas gibi; ya da herhangi bir kii bile deil, sadece sonularyla hissettiimiz grnmez bir g ola bilir. ounlukla intikam trajedisinde olduu gibi, eylemden nceki bir olaydr ve trajedi de bu eylemin sonucudur" (s. 216, szcklerin altn ben izdim).

Yaplarn dorudan belirimi nsav baka birok adan da kstlayc bir etki yaratmaktadr. Frye'm varsaymnn bir listeden, (aklanm gerekelere gre) snflandrmadan teye gitmedii dikkat ekiyor ncelikle. Ama aslnda, bir btnn eleri snflandrlmaldr demek, bu elerle ilgili olabilecek en zayf varsaym oluturmak demektir.

Frye'n yapt saylamayacak kadar ok sayda edebi imgenin dizildii bir katalou akla getiriyor srekli; oysa katalog bilimin gerelerinden yalnzca biridir, bilimin kendisi deildir. u da sylenebilir: Yalnzca snflamayla ilgilenen bir kimse iini iyi yapamaz, snflamas keyfidir nk ak seik bir kurama dayanmaz - tpk Linn'den nce yaplan canllar dnyas snflandrmalar gibi... o dnemde kendini kayan hayvanlar bir kategoride toplamakta hibir saknca grlmyordu...

Frye'la birlikte, edebiyatn bir dil olduunu kabul edersek, eletirinin yapt iin dilbilimcinin grevine benzemesini bekle

2b FANTASTK

meye hakkmz var demektir. Ancak Anatomy o f Criticism 'in yazan, az kullanlan ya da bilinmeyen szcklerin peinde kasaba kasaba dolaan on dokuzuncu yzyl lehe aratrmaclan ve sz- lklerini akla getiriyor daha ok. Binlerce szck derlenmitir derlenmesine ama bir dilin nasl ilediine ilikin en basit ilkelere bile ulalamamtr. Lehe aratrmaclannn yaptklan gereksiz deildi ancak dayanaktan yoksundu: nk dil szck yn deil bir mekanizmadr. Bu mekanizmay anlamak iin en sk kullanlan szcklerden, en basit tmcelerden yola kmak gerekir. Eletiride de byledir: ncelikle edebiyat kuramnn temel sorunlarna el atmak gerekir ve bunun iin de Northrop Frye'm gz kamatrc okumalarn yapm olmak gerekmez.

Fantastik trn incelenmesinde yaran hayli tanmal bu uzun blm bitirmenin zaman geldi. Bu blm, baz kesin sonulara varmamz salad yine de. yle zetleyebiliriz:

1. Tr konusundaki her kuram edebiyat yaptnn nasl grldne baldr. Bylece k noktamz sunmakla ie balamalyz, hpr ne kadar ileride bu noktay bir kenara brakmak zorunda kalacak olsak da.

Bir yaptta ksaca grnm saplayacaz: tmcesel, dizimsel ve anlamsal ynler: Tmcesel grnm metni oluturan somut tmcelerden oluur. Burada iki sorun grubundan sz edilebilir. Bir ksm szcenin zelliklerinden kaynaklanr (daha nce bu konuyla ilgili olarak "sz dzeyleri"nden sz ettim, "biem" szc de, dar anlamyla, kullanlabilir). teki sorun bei szceleme, metni gnderen ve alan kiilere ilikindir (her iki durumda da gerek yazar ya da gerek okurlar deil, metnin rtl bir imgesi sz konusudur); imdiye kadar bu sorunlar "grler" ya da "bak alar" ad altnda incelendi.

Dizimsel boyuttan bir yaptn blmlerinin kendi aralarnda kurduklar ilikiler anlalr (bu konuyla ilgili olarak bir zamanlar "kompozisyon"dan sz edilirdi). Bu ilikiler tr olabilir: man

EDEB TRLER 27

tksal, zamansal ve uzamsal.1Geriye anlamsal boyut kalyor, yaptn "izlekleri" de denilebi

lir. Bu alanla ilgili olarak, nceden hibir genel varsaym nermiyoruz; edebi izleklerin nasl eklemlendiini bilmiyoruz. Yine de hibir riske girmeden, saylan az olan, ancak her yerde ve her zaman karmza kan edebi izlekler olduu ileri srlebilir, bunlar dnm ve bir araya gelme yoluyla edebi izleklerin grnrdeki okluunu salarlar.

Grld gibi yaptn bu boyutu kendi aralannda karma- rk ilikiler iindedirler, burada bizim zmlememiz asndan ayn ayr ele alnmtr.

2. Edebi yaplann iinde yer almas gereken dzeyle ilgili n bir seim kyor ortaya zorunlu olarak. Edebiyat evreninin dorudan gzlemlenebilir tm elerini soyut ve baka bir yapnn belirimi olarak ele almaya ve yaplan yalnzca bu dzeyde aramaya karar verdik. Burada temel bir ayrm ortaya kyor.

3. Tr kavram vurgulanmal ve nitelendirilmelidir. Bir yandan tarihsel trlerle kuramsal trleri kar karya getirdik; birinciler edebiyat olgularnn gzlemlenmesiyle elde ediliyordu, kincilerse edebiyat kuramndan karlyordu. Bir yandan da kuramsal trleri basit ve karmak trlere gre ayryorduk: Birinciler bir yapsal zelliin varl ya da yokluuyla, kincilerse bu zellikler arasnda bir araya gelme olanann varl ya da yokluuyla tanmlanyordu. Her durumda tarihsel trler karmak kuramsal trlerin bir altsnf olarak beliriyor.

imdi, bize buraya kadar yol gsteren Frye'n incelemelerini bir yana brakarak, ama sonuta yine de bu incelemelerden aldmz destekle, tr incelemesi dediimiz her eit almann ama

1. Edebiyat yaptnn eylem ve dizimsel boyutlar Potique adl kitabmda uzun uzun betimlenmektedir; Ed. du Seuil, coll. "Point". 1968; Trkesi: Poeti- kaya Giri, Metis. 2001.

28 FANTASTK

ve snrlarna ilikin daha genel ve daha dikkatli bir bak oluturmalyz. Byle bir inceleme iki tr gereklilie uymak zorunda: klgsal (pratik) ve kuramsal, somut (ampirik) ve soyut. Kuramdan kardmz trler metinler zerinde dorulanmaldr: karsamalarmz hibir yapta uymuyorsa, yanl yoldayz demektir. te yandan, edebiyat tarihinde karlatmz trler tutarl bir kuram erevesinde aklanmak zorundadr, yoksa yzyllar boyu sregelmi nyarglarn tutsa olarak kalr, rnein "komedi" diye bir tr vardr derken tam bir yanlsamaya debiliriz. Bylece trlerin tanm olgularn betimlenmesiyle soyutlama durumundaki kuram arasnda srekli bir gelgite dayanacaktr.

Amalarmz bunlar; ancak yakndan baktmzda giriimimizin baars konusunda bir kukumuzu da itiraf etmeliyiz. lk kural ele alalm, kuramn olgulara uygun olmas gerekliliini dnelim. Edebi yaplarn, yani trlerin kendilerinin varolan yaptlardan ayr bir soyut dzeyde bulunduunu kabul ettik. Belli bir trn belli bir yaptta bulunduunu sylemek yerine, u yapt u tr belirtir dememiz gerekmez miydi? Ne var ki somut ve soyut arasndaki belirim ilikisi olaslklar dzeyindedir; bir baka deyile, bir yaptn ait olduu tre bire bir sadk bir rnek olarak belirmesi diye bir gereklilik yoktur, bu yalnzca bir olaslktr. Bu da, yaptlar zerinde yaplacak hibir gzlemin trlerle ilgili bir kuram dorulamaya ya da yanllamaya imkn vermeyeceini sylemek demektir. Eer bana, u yapt sizin kategorilerinizden hibirine uymuyor, dolaysyla kategorileriniz yanltr, derseniz, size ancak yle kar kabilirim: Dolaysyla szcnzn hibir anlam yok; yaptlar kategorilerle rtemez, nk kategoriler oluturulmu biimde varolur; rnein bir yapt birden ok kategoriyi, birden ok tr rnekleyebilir. Bylece yntemsel adan numunelik bir kmaza gireriz: Varolduu haliyle bir tr kuramnn betimsel baarszl nasl kantlanabilir?

imdi de baka bir yne bakalm, bilinen trlerin kurama uygunluuna bakalm. Trleri doru biimde kaydetmek, onlar betimlemekten daha kolay deildir. Baka trden bir tehlike vardr:

EDEB TRLER 29

Yararlanacamz kategorilerin her zaman iin bizi edebiyat alannn dna yneltme eilimi olacaktr. Edebi izleklerle ilgili her kuram, bu izleklerin felsefe ya da sosyolojiden gelen bir kategoriler btnne indirgenmesi ynnde bir eilim gsterir (Frye da bunun bir rneini sunar). Bu kategoriler dilbilimden alnm bile olsa bir ey deimez. Daha da ileri gidebiliriz: Edebiyattan sz ederken gndelik kullanm dilinden yararlanmak zorunda olduumuz iindir ki, edebiyatn baka yollarla da dile getirilebilecek dnsel bir gereklii ele ald fikrini sokmu oluyoruz iin iine. Oysa edebiyat, gndelik dilin sz etmedii ya da szn edemedii eyleri dile getirme abas olarak varolmaktadr - bunu biliyoruz. Bu nedenle eletiri (yani en iyileri) her zaman edebileme eilimi gsterir: Edebiyatn ne yapt ancak edebiyat yaplarak anlatlabilir. Gndelik dille arasndaki bu farktan yola karak oluabilir edebiyat - varln byle srdrebilir. Edebiyat syleyebileceklerini syleyebilir yalnzca. Edebi bir metinle ilgili olarak eletirmen, syleyecei her eyi sylemi olsa da henz hibir ey dememitir; nk tanm gerei edebiyat byle bir giriimin olanakszln ierir.

Bu kukucu dnceler durdurmamal bizi; ama aamayacamz snrlarn da bilincinde olmalyz. Bilgilenme almas yaklak bir amaca yneliktir, mutlak bir geree deil. Betimsel bilim gerei sylediini ileri srseydi, varlk nedeniyle eliirdi. Hatta ktalar doru bir biimde betimleneli beri fiziki corafya diye bir eyin olmamas gerekirdi. Bir eyin tam olmamas, elikili bir biimde onun srmesinin de garantisidir.2

2. "letiim ve kestirim oyunu yaamn gailesi ve gcdr, mutlak mkemmellik ancak lmdedir", Fr. Schlegel, "Gesprch ber die Poesie", Critische Ausgabe, II, s. 286.

Fantastiin Tanm

2

Fantastiin birinci tanm. - ncekilerin dncesi- Le Manuscrit trouv Saragosse (Saragossa'da Bulunan Elyazmas) yksndeki fantastik. - Fantastiin ikinci ve daha ak, daha kesin tanm. -Ayklanan baka tanmlamalar. - Fantastiin zel bir rnei: Nerval'in Aurlia'^;.

Cazotte'un yapt k eytan'in (Le Diable amoureux) bakiisi Alvare bir aydr kadn cinsiyetinden olan ve kt bir ruh olduuna inand bir varlkla yaamaktadr: eytan ya da eytans bir yaratktr bu varlk. Ortaya k biimi onun bir br dnya temsilcisi olduunu aka gsterir; te yandan, zellikle insans (hatta kadns) davranlar ve ald gerek yaralar bu varln bir kadn, seven bir kadn olduunu kantlamaktadr. Alvare ona nereden geldiini sorduunda, Biondetta yle yantlar: "Ben bir Hava Perisi'yin (sylphide), hatta aralarndan en gzel olanym..." (s. 198). Peki ama Hava Perileri var mdr? "Duyduklarmn hibirini anlamyordum, diye srdrr Alvare. Ama benim servenimde anlalabilir baka ne vard ki? Tm bunlar bana bir rya gibi geliyor, diyordum; insan yaam baka bir ey midir peki? Ben baka birine gre daha olaand dler kuruyorum, hepsi b u .... Olanakl olan nerede? Olanaksz olan nerede?" (s. 200-1)

Bylece Alvare kararsz kalr, bana gelenin doru, evresinde olanlarn gerek (bylece Hava Perileri varolur) ya da bir yanlsama, ykdeki gibi d biimini alan bir yanlsama olup olma

FANTASTN TANIMI 31

dn kendi kendine sorar durur (okur da onunla birlikte). Alvare daha sonra, belki de eytan olan bu kadnla yatmak durumunda kalr; bu dnceyle rpererek yine kendi kendine sorar: "Uyumu muyum? Her ey bir d olmasayd o kadar mutlu olur muydum?" (s. 274). Annesi de byle dnecektir: "O iftlii ve orada oturanlarn hepsini siz dlediniz," (s. 181). Servenin sonuna dein karmaa srecektir: Gereklik mi, d m? Gerek mi, yanlsama m? Bylece fantastiin merkezine ulayoruz. Tmyle kendimize ait, tandmz, eytan, hava perileri, vampirleri olmayan bir dnyada yle bir olay meydana gelir ki, o bildiimiz dnyann yasalar bunu aklamaya yetmez. Olay alglayan kii iki olanakl zmden birisini benimsemek zorundadr: Ya duyulardan kaynaklanan bir yanlsama, dgcmzn yaratt bir ey sz konusudur ve o zaman yasalar olduu gibi kalr; ya da olay gerekten olmutur, gerekliin bir parasdr, ite o zaman bu gereklii bizim bilmediimiz yasalar ynetir. eytan ya bir yanlsamadr, dsel bir varlktr; ya da teki canl varlklar gibi eytan da gerekte vardr - az rastlanlmas kouluyla.

Fantastik bu kararszlk sresinde yer alr: Yantlardan herhangi birisini setiimiz anda fantastikten uzaklaarak komu bir alana, ya tekinsiz ya da olaanst trlerin alanna girmi oluruz. Fantastik, kendi doal yasalarndan baka yasa tanmayan bir znenin grnte doast bir olay karsnda yaad kararszlktr.*

Fantastik kavram bylece gerek ve dsel olana gre tanmlanr. Bunlar zel bir dikkate deer. Ancak bunlar tartmay incelememizin son blmne brakyoruz.

* Fr. "hdsiaion", tereddt, kararszlk, duraksama anlamlarm ierir. Bu kitapta Todorov tarafndan terimlemitir. Bu eviride "kararszlk" szcn benimsedik. (.n.)

32 FANTASTK

Byle bir tanm, her ey bir yana, zgn mdr? Daha on dokuzuncu yzylda, baka trl dile getirilmi biimiyle byle bir tanm bulmak mmkndr.

lkin, Rus felsefeci ve mistik Vladimir Soloviov'da una rastlarz: "Gerek fantastikte her zaman, fenomenlerle ilgili basit bir aklama getirmenin dsal ve biimsel olasl bulunur, ancak bu aklama i olaslktan tmyle yoksundur," (alntlayan To- maevski, s. 288). Tuhaf bir fenomen var ve iki yoldan, doal nedenlerle ve doast nedenlerle aklanabiliyor. kisi arasndaki kararszlk fantastik etkisini yaratyor.

Birka yl sonra hayalet ykleri konusunda uzmanlam bir ngiliz yazar, Montague Rhodes James hemen hemen ayn szleri kullanyordu: "Doal bir aklamaya gtrecek bir k kaps bulunmas kimi zaman gerekli, ama unu da eklemeliyim: Bu kap yle kullanmaya elverili olacak kadar geni de olmamal," (s. VI). Bir kez daha iki zm olanakldr.

Bir baka mek de Alnanlardan ve daha yeni: "Kahraman gerek ve fantastik olmak zere iki dnyann elikisini srekli olarak ve ak bir biimde duyumsamaktadr, kendisini evreleyen olaand nesneler karsnda akndr," (Olga Reimann). Listeyi istediimiz kadar uzatabiliriz. Yalnz, ilk iki tanmla nc tanm arasndaki u farka dikkat edelim: lk tanmlarda iki olaslk arasnda kararszlk gsteren okuyucudur, sonuncudaysa yk kiisidir; bu konuya daha sonra dneceiz.

una da dikkat ekmek gerekir: Fransa'da yakn dnemde yazlm yazlarda bulduumuz fantastik tanmlan kendi tanmmzla bire bir rtmese de, elimemektedir. Klasiklemi metinlerden baz rnekler vereceiz. Castex Conte Fantastique en France (Fransa'da Fantastik yk) adl yaptnda yle yazar: "Fantastik ... gerek yaama birdenbire gizemin girmesiyle ... belirir" (s. 8). Louis Vax L'Art et la Littrature fantastiques'tc (Fantastik Sanat ve Edebiyat): "Fantastik anlat... bizim yaadmz gerek dnyada yaayan, bizler gibi ancak birdenbire kabul edilmesi olanaksz bir olay karsnda kalm insanlar sunmay sever" (s. 5).

FANTASTN TANIMI 33

Roger Caillois Ait Coeur du fantastique'le (Fantastiin inde): "Tm fantastik, bilinen dzenin bozulmas, gndeliin deimez yasall iinden kabul edilemeyecek olann fkrmasdr" (s. 161). Grld gibi bu tanm, amal ya da deil, birbirlerinin yerine geebilecek niteliktedir: Her seferinde "gerek yaama" ya da "gerek dnya"ya, ya da "gndeliin deimez yasadna" katlan bir "gizem, "aklanamaz olan", "kabul edilmesi olanaksz" bir ey vardr.

Bu tanmlar, daha nce andmz yazarlarda rastladmz ve doal dnya ve doast dnyaya ilikin olmak zere, iki tr olayn varl dncesini kapsayan tanmn iinde yer alr; ancak Soloviovun, James'in, ve dierlerinin tanmnda bundan baka bir de, doast olay aklayacak iki olaslk yer alr, dolaysyla bu iki seenek arasnda bir karara varmas gereken birisi vardr. Bu yzden sz konusu yazarlarn tanm daha aklayc, daha zengindi; bizim sunduumuz tanm da bu tanmdan yola karak oluturulmutur. Fantastii bir tz olarak sunmak yerine (Castex, Caillois ve dierlerinin yapt gibi), tanmmz bir de fantastiin ayrt edici yn (tekinsiz ve olaanst arasndaki ayrm izgisi gibi) zerinde de durur. Daha genel olarak, bir trn her zaman baka trlere gre tanmlandn sylemek gerekir.

Ancak tanmmz hl ak deil ve bizden nce tanmlamalarda bulunanlardan ite bu noktada daha ileri gitmek zorundayz. Daha nce de belirttiimiz gibi, kararszlk duymas gereken kiinin okuyucu mu yoksa yk kiisi mi olduu konusunda ak seik bir ey sylenmemiti. k eytan daha kapsaml bir inceleme iin pek zayf bir malzeme sunmaktadr: Anlatda kararszlk, kuku, yalnzca ksa bir an iin ilgimizi ekmektedir. Bu yzden baka bir yapta bavuracaz; k eytandan yirmi yl sonra yazlm ve daha fazla soru sormamza olanak tanyacak bir yapt, fantastik yk dnemini balatmak gibi nemli bir rol stlenmi olan Jean Potocki'nin Saragossa'da Bulunan Elyazmas'n ele alacaz.

Burada bize nce bir dizi olay anlatlr, hibiri tek bana ele alndnda, deneyimlerimiz olanak tand lde doa yasala-

34 FANTASTK

nyla elimez, ancak st ste gelmelerinde bir sorun vardr. Kahraman ve kitabn anlatcs Alphonse van Worden, Sierra Morena dalarndan gemektedir. Anszn "zagal Moschito kaybolur; birka saat sonra ua Lopez de kaybolur. Yrede oturanlar blgede hayaletlerin bulunduunu sylerler: yeni aslm iki haydut. Alphonse terk edilmi bir hana gelir ve uyumaya hazrlanr; ancak gece yans olur olmaz, "yan plak bir zenci gzeli, iki elinde birer mealeyle" (s. 56) odasna girer ve kendisini takip etmesini ister. Onu yer altnda bir salona kadar gtrr, orada ince giysiler iinde iki kz karde onu karlar. Ona yiyecek ve iecek sunarlar. Alphonse tuhaf eyler duyumsar ve aklnda yle bir kuku belirir: "Kadnlarla mydm yoksa tuzaa dren dii eytanlarla m, bilemiyordum artk," (s. 58). Sonra kadnlar ona hayatlann anlatrlar ve Alphonse'un kuzenleri olduklan ortaya kar. Ama ilk horoz tnde anlat yarda kalr ve Alphonse "hayaletlerin gcnn ancak gece yarsndan ilk horoz tne kadar srebildiim" hatrlar (s. 55).

Kukusuz tm bunlar bildiimiz kadaryla doa yasalarndan ileri gelmemektedir. Bunlarla ilgili diyebileceimiz en fazla ey, tuhaf olaylar, garip rastlantlar olduudur. Bir sonraki adm ise nemlidir: Akim aklayamayaca bir olay meydana gelir. Alphonse yataa girer, iki kz karde onu bulurlar (ya da belki de yalnzca dnde yledir), ancak kesin olan bir ey vardr: Uyandnda yatanda deil, yeraltnda bir odadadr. "G grdm. Ak havada olduumu anladm .... Los Hermanos'ta daraacnn altnda yatyordum. Zoto kardelerin cesedi daraacnda sallanmyor, yambamda uzanyordu" (s. 68). te ilk doast olay: ki gzel kz le kokulu iki cesede dnmtr.

Alphonse yine de doast glerin varlna pek inanmamaktadr: Bu da her tr kararszla (ve fantastie) son verebilirdi. Geceyi geirecek bir yer aramaktadr ve bir keiin kulbesinin nne gelir, orada cinli Pascheco'yla karlar, Pascheco yksn anlatmaktadr ancak yk tuhaf bir biimde Alphonse'un- kine benzemektedir. Pascheco bir gece ayn handa yatmtr; yer

FANTASTN TANIMI 35

altnda bir odaya inmi ve geceyi iki kz kardele ayn yatakta geirmitir; ertesi sabah daraacnn altnda iki cesedin arasnda uyanmtr. Bu benzerlik zerine Alphonse irkilir. Yine de Alp- honse daha sonra keie hayaletlere inanmadn syler, bunlarn Pascheco'nun talihsizlikleriyle ilgili doal bir aklamas olsa gerektir. Kendi servenlerini de ayn biimde yorumlar: "Kuzenlerimin etten kemikten kadnlar olduundan kukum yoktu. eytanlarn gcyle ilgili duyduum her eyden daha gl bir duyguydu beni uyaran. Beni daraacnn altna koymalanysa kt bir akayd, ok kzdm" (s. 98-9).

yle olsun. Ancak yeni olaylar Alphonse'un kukulanm canlandrr. Kuzenlerini bir maarada bulur ve bir gece yatana kadar gelir iki kz karde. Bekret kemerlerini karmaya hazrdrlar, ama bunun iin Alphonse'un boynunda tad hristiyanla zg kutsal kolyeyi karmasn isterler; onun yerine kz kardelerden biri kendi sa rgsn takar. lk sarlmalarn alevi yattktan sonra saatin gece yansn vurduu duyulur... Odaya bir adam girer, kzlan kovalar ve Alphonse'u lmle tehdit eder; sonra onu bir karm imeye zorlar. Ertesi sabah, tahmin edilecei gibi, Alphonse daraacnn altnda, cesetlerin yannda uyanr. Boynunda da sa rgs deil, daraac ipi sanldr. lk gece kald handan tekrar geerken, yer demesinin arasnda maaradayken boynundan kanlm olan kutsal kolyeyi grr anszn. "Ne yaptm bilmez haldeydim... O berbat handan gerekte hi kmadm, keiin, engizisyoncunun veZoto kardelerin byl dlerde retilmi hayaletler olduunu dnmeye baladm," (s. 142-3). Dengeyi daha da bozmak istercesine daha sonra, son geceki serveninde bir ara grd Pascheco'yla karlar ve yaanan sahnenin bir baka versiyonunu dinler ondan; "O iki gen kz onu biraz okadktan sonra boynundan kutsal kolyeyi aldlar, daha o anda gzmde gzelliklerini yitirdiler ve ikisinin Los Her- manos vadisinde aslan o iki kii olduklarn anladm. Ancak gen adam onlar hep ekici kiiler olarak grdnden, en sevecen adlarla seslenmiti onlara. Aslanlardan birisi boynundaki ipi kar

36 FANTASTK

d ve gen adamn boynuna geirdi, bunun zerine gen adam onu yeniden okayarak minnetini gsterdi. Sonunda perdeyi rttler, ne yaptklarn bilmiyorum ama korkun bir gnah olduunu sanyorum" (s. 145).

Neye inanmal? Alphonse geceyi iki ekici hanmla geirdiini bilmektedir; ama ya daraacnn altnda uyanmas, ya boynundaki ip, handaki kutsal kolye, Pascheco'nun anlattklar? Belirsizlik, kararszlk doruk noktadr. stelik baka kiilerce servenlerle ilgili doast bir aklama da yaplmtr Alphonse'a. Yarg bir ara Alphonse'u tutuklayacak ve ikenceyle tehdit edecektir. "Tunuslu iki prensesi tanyor musun? Daha dorusu o iki alak bycy, o iren vampirleri, insan klndaki o eytanlar? (s. 100) diye sorar Alphonse'a. Daha sonra Alphonse'un ev sahibesi Rebecca ona yle diyecektir: Onlarn iki dii eytan olduklarn, adlarnn da Emine ve Zbeyde olduunu biliyoruz" (s. 159).

Birka gn yalnz kalan Alphonse aklnn bana geldiini hisseder. Olaylara "gereki" bir aklama bulmak ister. "Kentin yneticisi Don Emmanuel de Sa'nm azndan kam baz szleri anmsadm, Gomelez kardelerin gizemli varlna pek de yabanc olmadn dndryordu bu szler. Bana iki ua, Lopez ve Moschito'yu veren oydu. kisinin beni Los Hermanos'un o felaket giriinde terk etmelerinin Don Emmanuel'in emriyle olduu aklma yatyordu. Kuzinlerim ve Rebecca binlerinin beni snamak istediini sk sk bana hissettirmilerdi. Belki de uyumam salayacak bir karm iirmilerdi, uykumda beni o uursuz daraacnn altna tamaktan kolay ne vard ki? Pascheco iki aslm kiiyle ilikisi yznden deil de bambaka bir kazada gzn kaybetmi olabilir ve o korkun hikyesi bir masaldan ibaret olabilirdi. Benim srrm bulmaya alan papaz ise kukusuz Gomelez'lerin bir adamyd, am yakalamaya alyordu. Son olarak, Rebecca, kardei, Zoto ve Bohemyallann efi, tm bu insanlar benim cesaretimi snamak iin anlamlard belki de" (s. 227).

Tartma yine de zlmemitir: Kk olaylar bir kez daha Alphonse'u doast bir zme gtrecektir. Pencereden me

FANTASTN TANIMI 37

hur kz kardelere benzeyen iki kadn grr; ama yaklatnda tanmad yzlerle karlar. Sonunda kendisininkine benzediini itiraf ettii bir eytan hikyesi okur: "eytanlarn beni kandrmak zere aslm insanlarn bedenlerini canlandrdna neredeyse inandm" (s. 173).

"Neredeyse inandm": te fantastiin ruhunu zetleyen forml. Tamamen saflk trnden mutlak bir inan bizi fantastiin dna karrd, oysa fantastie can veren kararszlk duygusudur.

Bu ykde kim kararszdr? Alphonse olduu aikrdr, yani kahraman, yk kiisi. Olay rgs boyunca iki yorum arasnda seme durumunda kalan odur. Ancak okuyucu "gerek"ten haberdar olsayd, hangi yolu seeceini bilseydi durum tmden farkl olurdu. Bylece fantastik okuyucunun yk kiilerinin evrenine katlmn zorunlu hale sokar; bu ise okuyucunun anlatlan olaylar kesinlikten uzak bir ekilde alglamasyla tanmlanr. Hemen belirtmek gerekir, bunu sylerken belli bir okuyucuyu, gerek bir okuyucuyu deil, okuyucunun bir "ilevi"ni, metinde rtk olan okurun ilevini (tpk anlatcnn ilevinin metnin iinde rtk ekilde bulunmas gibi) kastediyoruz. yk kiilerinin hareketleri metinde nasl kesin bir biimde yer alyorsa, bu rtk okuyucunun alglamas da ayn kesinlikle metnin iindedir.

Bylece okuyucunun kararszl fantastiin ilk koulu oluyor. Ne var ki k eytan ve Elyazmas'nda olduu gibi okurun belli bir kiiyle zdelemesi gerekli midir? Bir baka deyile, kararszln yaptn iinde gsterilmi olmas gerekli midir? lk koula uyan yaptlarn ou ikinci koulu da yerine getirir; yine de istisnalar vardr: rnein Villiers de l'Isle-Adam'n Vera adl yks. Burada okuyucu, kontun karsnn, doa yasalaryla elien ancak bir dizi ikincil izlerle dorulanyor gibi duran dirilii konusunda kendi kendini sorgulamaya giriir. Oysa kiilerden hibiri bu kararszl paylamaz, ne karsnn ikinci kez yaadna kesinlikle inanan Athol Kontu, ne de yal uak Raymond. Okuyucu

38 FANTASTK

bylece hibir kiiyle zdelemez ve metinde kararszlk duygusu gsterilmemi olur. Bu zdeleme kuralyla ilgili olarak, fantastiin zorunlu olmayan bir koulunun sz konusu olduunu syleyeceiz: Fantastik bu koulu yerine getirmeden de varolabilir, ama fantastik yaptlarn byk blm de bu koula uyar.

Okuyucu kiilerin dnyasndan kp kendi pratiine dndnde (bir okuyucunun pratii) yeni bir tehlike tehdit eder fantastii. Metnin yorumlanmas dzeyinde bir tehlike.

Doast eler kapsayan anlatlar vardr ve okuyucu bunlarn ne olduunu hibir zaman kendi kendine sormaz, nk bunlar dzanlamma gre alglamamas gerektiini bilir. Eer hayvanlar konuuyorsa, hibir kuku dmez aklmza: Metnin szcklerinin baka bir anlamda, alegorik anlamda anlalmas gerektiini biliriz.

iirde bunun tersi durum gzlemlenir. Eer iirden yalnzca bir eyin gsterimini stlenmesi beklenseydi, iirsel metin de ou kez fantastik olarak grlebilirdi. Ancak byle bir ey sz konusu deil: rnein "iirsel ben'"in ortalkta uutuu sylense de, szcklerin tesine gitmeye gerek yok, yalnzca olduu gibi anlalmas gereken bir sz dizisidir karmzdaki.

Bylece fantastik yalnzca okuyucuda ve kahramanda kararszlk uyandran tuhaf bir olayn varln gerektirmekle kalmam, ayn zamanda bir okuma biimini de iermi olur. imdilik "olumsuz" diye tanmlayabileceimiz, ne "iirsel", ne de "alegorik" olmamas gereken bir okuma biimini ierir. Saragossa'da Bulunan Elyazmas m dnersek bu gerekliliin yerine gelmi olduunu grrz: Bir yandan anlatlan doast olaylara hemen alegorik bir yorum getirememektey izdir, te yandan bu olaylar olduklar gibi sunulmutur, onlar anlatan szckleri dilsel elerin salt bir araya gelmesi gibi deil de, bir eyin gsterimi olarak al- glamalyzdr. Roger Cailloisnn u tmcesinde fantastik metnin bu zelliiyle ilgili bir saptama buluyoruz: "Sonsuz imgeler ile snrlanm imgeler arasnda bir yerlerde bulunan bu tr imgeler fantastiin temelinde yer alr. Sonsuz olanlar ilke olarak tutarsz

FANTASTN TANIMI 39

lk getirmek ister ve her tr anlama kar direnir. Snrlanm imgeler ise belli metinleri simgelere evirir ve bunlar uygun bir szlk yardmyla szc szcne ayn anlam yanstacak bir syleme dntrlebilir" (s. 172).

imdi fantastik tanmmz kesinleyecek ve tamamlayacak duruma geldik. Fantastik koulun yerine gelmi olmasn gerektirir. Metin ncelikle okuyucunun, ykdeki kiilerin dnyasn canl kiilerin yaad bir dnya olarak grmesini ve anlatlan olaylarla ilgili olarak doal bir aklama ile doast bir aklama arasnda kararszlk duymasn salamaldr. Sonra, bu kararszlk bir yk kiisi tarafndan da hissedilmelidir; bylece okuyucunun grevi bir kiiye verilmi olur, ayn zamanda da "kararszlk" metin boyutunda ortaya konduu iindir ki yaptn izleklerinden biri haline gelir; saf bir okumada gerek okuyucu yk kiisiyle zdeleir. Son olarak, okuyucunun metin karsnda bir tavr taknmas gerekir: Hem alegorik, hem de iirsel trden yorumlamalar reddedecektir. Bu gereklilik eit deere sahip deildir. Birincisi ve ncs gerek anlamda tr oluturur, kincisi ise yerine getirilmese de olur. Yine de rneklerin ou bu koulu da yerine getirmektedir.

Bu zellik, nceki blmde ksaca sunduumuz biimiyle yaptn modelinde nasl yer alr? lk koul bizi metnin szel boyutuna gnderir, daha doru bir deyile "bak alan" dediimiz zellie gnderir: Fantastik daha genel bir kategori olan "belirsiz bak as"mn zel bir durumudur. kinci koul daha kanktr: Bir yandan, kiilerin anlatlan olaylarla ilgili deerlendirmesine tekabl eden biimsel birimler ierdii lde szdizimsel boyuta balanr - bu birimleri genelde olayn rgsn oluturan "eylem- ler"in kart olarak "tepkiler" diye adlandrabiliriz. te yandan, sunulmu belli bir izlek ve onun alglanmas ve yazlmas sz konusu olduundan, bu koul metnin anlamsal zelliine balanr. Son olarak, nc boyutun daha geni bir nitelii vardr ve zelliklere gre snflandrmann tesinde yer alr: Birok okuma tipleri (ve dzeyleri) arasnda bir seim sz konusudur.

40 FANTASTK

imdi tanmmzn yeterince ak olduunu syleyebiliriz. Tam anlamyla dorulamak iin yeniden baka tanmlamalarla karlatralm, bu kez ne adan onlara benzediine deil de, onlardan hangi noktalarda ayrldna bakalm. Dizgesel bir bak asyla, "fantastik" szcnn birok anlamndan yola kabiliriz.

nce ok az bahsettiimiz, akla ilk gelen (szlkteki) anlam ele alalm: Her dnemde olabilecek ya da olamayacak eylerle ilgili ortak bilgileri gz nne alrsak, fantastik metinlerde yazar gerek yaamda olamayacak olaylan anlatr; rnein Petit La- rousse'ta Fantastik masallar: iinde doast varlklar bulunan" diye yazar. Gerekten de byle olaylan "doast" diye nitelendirebiliriz; ancak doast, edebi bir kategori olmakla birlikte, bu tanmda aklayc olmamaktadr. inde doast eler bulunan yaptlann tmn kapsayacak bir tr dnlemez, yoksa Home- ros kadar Shakespeare'in, Cervantes kadar Goethe'nin yaptlann da byle bir tre katmak gerekirdi. "Doast" dediimiz nitelik benzer yaptlar nitelemez, ok geni bir dalm vardr.

Kuramclar arasnda bir baka yaygn tavr da fantastiin okur temelinde tanmlanmasdr: Burada sz konusu olan metinde rtk olarak varl duyulan okur deil, gerek anlamdaki okurdur. Bu eilimi rnekleyen H. P. Lovecraft', ayn zamanda kendisi de fantastik yk yazan ve edebiyatta doast olgusuna yer veren kuramsal bir yapt retmi olan Lovecraft' ele alacaz. Love- craft'a gre fantastiin lt yaptta deil, okuyucunun zel deneyiminde yer alr; edinilen bu deneyim korku olmaldr. "En nemlisi atmosferdir nk [fantastiin] zgnlnn ana lt olayn yapsndan ok yaratlan zel izlenimdir. ... Bu nedenle fantastik masal yazarnn niyetinden ok, uyandrd heyecan younluuna gre deerlendirmeliyiz.... Okuyucu derin bir korku ve terr duygusuna kaplyor ve allmam dnyalarn ve glerin varln duyuyorsa o masal fantastiktir, ite bu kadar basit" (s. 16). Bu korku ve aknlk duygusu fantastik kuramclar tarafndan sklkla dile getirilmitir, olanakl ikili aklamay t-

FANTASTN TANIMI 41

riin gerekli koulu olarak grseler de. rnein Peter Penzoldt yle yazar: "Peri masallarnn tersine tm doast ykler korku ykleridir, bunlar salt imgelemimizin rn olduunu bildiimiz eylerin yine de gerek olup olmadn kendi kendimize sormaya iter bizi" (s. 9). Caillois ise "indirgenemez nitelikteki tuhaflk izlenimini", "fantastiin denekta" olarak grr (s. 30).

Bugn bile ciddi eletirmenlerin kaleminden km benzer dncelerle karlamak artcdr. Onlarn aklamalarn szc szcne dinlersek, korku duygusunun da okurda bulunmas gerekiyorsa bir yaptn trnn okuyucusunun soukkanl- ma bal olduu sonucunu karmamz gerekirdi (peki yazarlarmz bunu mu dnmt?). yk kiilerinde korku duygusunun aranmas da tr tanmlamaya yetmez; nce, peri masallar da korku hikyeleri olabilir: Perrault'nun masallar gibi (Penzoldt'un bu konuda dediinin tersine); te yandan, iinde hibir korku esinin yer almad fantastik anlatlar vardr: Hoffmann'm Prenses Brambilla's ve Viliers de llsle-Adamn Ver a adl yks gibi. Korku ounlukla fantastie balanr ancak zorunlu koulu deildir.

Ne kadar tuhaf grnse de, fantastiin ltn anlatnn yazarnda arayanlar da olmutur. Yine Caillois'da bunun rneklerini grrz, elikilerden korkmaz Caillois. te romantizmin o esinlenmi air imgesini bakn nasl yeniden canlandryor: "Fantastie irade d bir eyler, yaanmlk gereklidir, bilinmez karanlklardan kagelmi endieli ve endie verici bir sorgulay gereklidir ve yazar bu sorgulay olduu gibi kabul etmek zorundadr..." (s. 46; ya da: "Bir kez daha, bilinli olarak artma isteinden kaynaklanmayan ancak kendiliinden beliren fantastik en inandrc olandr" (s. 169). Bu "ereksel yanlg"ya kar ne srlen kantlar bugn o denli iyi bilinmektedir ki yeniden dile getirmeye gerek yok.

Baz baka tanmlama denemeleri vardr, bunlar o kadar dikkate deer deildir ve fantastikle hi ilgisi olmayan metinlere uyarlar. rnein fantastii, gerei sadk biimde yanstmann,

42 FANTASTK

doalcln kart olarak tanmlamak olanakszdr. Marcel Schneider'in Littrature fantastique en France'ta (Fransa'da Fantastik Edebiyat) yapt da yle: "Fantastik i uzam kullanr; dgcyle, varolu endiesiyle ve huzur umuduyla balantldr" (s. 148-9).

Saragossada Bulunan Elyazmas gerek ile aldatc (diyelim) olan arasndaki kararszla bir rnektir: Grlenin kandrmaca ya da alglama hatas olup olmad konusunda duraksanr. Bir baka deyile, alglanabilir olaylar nasl yorumlamak gerektii konusunda kuku duyulur. Bir baka fantastik tr daha vardr, gerek ile dsel arasnda duyulan kararszla dayanr. lk durumda olaylarn meydana gelmesinden deil, onlar anlayp anlamadmzdan kuku duyarz. kinci durumda ise algladmz sandmz eyin gerekte dgcmzn rn olup olmadndan kuku duyarz. "Gerekliin gzleriyle grdm eyi d- gcmle grdmden zor ayryorum," der Achim d'Amim'in bir kahraman (s. 22). Bu "hata" daha da ileride inceleyeceimiz gibi, birok nedenle meydana gelebilir; hemen, hatann delilie atfedildii tipik bir mek verelim: Hoffmann'n Prenses Brambil- /a's.

Roma karnaval srasnda, zavall oyuncu Giglio Fava'nn bana tuhaf ve anlalmaz olaylar gelir. Bir prens olduunu, bir prensese k olduunu ve inanlmaz servenler yaadn sanr. Oysa evresindekilerin ou bunlarn hibirinin olmadna ve delirdiine inandrrlar onu. Signor Pasquale'nin de ileri srd budur: "Signor Giglio, sizin banza geleni biliyorum; tm Roma biliyor, tiyatrodan ayrlmak zorunda kaldnz nk beyniniz size rahat vermiyordu... (cilt III, s. 27). Arada srada Giglio da kendi aklndan kuku duyar: "Signor Pasquale ve Bescapi ustanm kendisinin biraz kafay ttnden kukulanmakta hakl olduklarn dnmeye bile balamt" (s. 42). Bylece olan bitenin hayali olup olmadn bilmeyen Giglio (ve rtk okur) kuku iinde braklr.

Bu basit ve yaygn tekniin kart olarak daha ender olduu

FANTASTN TANIMI 43

nu sandmz bir rnek ileri srlebilir. Gerekli karmakl yaratmak iin burada yine delilik kullanlmaktadr, ama farkl bir biimde. Nerval'in Aurlia'sm&n sz ediyoruz. Bilindii gibi bu kitap kahramann bir delilik dnemi boyunca grd hayallerin anlatsdr. Anlat birinci tekil kii tarafndan srdrlr; ancak ben grnte iki farkl kiiyi kapsamaktadr: Bilinmeyen dnyalar kefeden kahraman (gemite yaamaktadr) ve kahramann izlenimlerini aktaran anlatcnn ben'i (o ise imdiki zamanda yaamaktadr). lk bakta burada bir fantastik yoktur: Ne grdklerini delilikten kaynaklanan eyler gibi deil de dnyann daha kesin bir grnts gibi alglayan kahraman iin (o sihirli dnyadadr), ne de bu hayallerin gereklikten deil de, delilikten ya da ryalardan kaynaklandn bilen anlatc iin (onun bak asna gre anlat yalnzca gariplie baldr). Ama metin bu biimde ilemez; yazar karmakl bir baka dzeyde, hi beklenmedik bir noktada yaratr ve Aurlia bu yolla fantastik bir yk olarak kalr.

Her eyden nce, kahramann olaylar nasl yorumlayaca konusunda kesin bir tavr yoktur: Arada srada o da deliliine inanr ancak kesinlemekten kanr. "Delilerin iinde bulunca kendimi, o zamana kadar her eyin bir yanlsama olduunu anladm. Yine de Tanra sis'e atfettiim szler, geirmek zorunda kaldm bir dizi snama yoluyla gerekleecek gibi geliyordu bana" (s. 301). Ayn zamanda kahramann tm yaadklarnn yanlsama olduundan emin deildir; hatta anlatlan baz olaylarn doruluu konusunda srar eder: "Darda bilgi edinmeye alyordum, kimse bir ey duymamt - te yandan ln gerek olduundan ve canllarn soluduu havann o sesle nladndan hl eminim..." (s. 281).

Belirsizlik ya da ift-anlamllk tm metne egemen iki yaz tekniinin kullanlmasndan da ileri geliyor.

Nerval ikisini bir arada kullanyor; bunlar hikye zaman ve kipletirme. Anmsatalm; "kipletirme", tmcenin anlamn deitirmeden szceleme znesiyle szce arasndaki ilikinin anlamnda deiiklik yapan baz yaplar kullanlmasdr. rnein "D

44 FANTASTK

arda yamur yayor," ve "Belki darda yamur yayor," tmceleri ayn olguya atfta bulunur; ancak kincisi, konuan znenin (szceleme znesi) dile getirdii tmcenin (szce) doruluuna ilikin iinde bulunduu kararszl gsterir birincisinden farkl olarak. Hikye zamannn da benzer bir anlam vardr: "Aureliay seviyordum," dediimde onu hl sevip sevmediimi belirtmem; sreklilik olanakldr, ancak genel kurala gre olasl dktr.

Tm Aurelia'nn metnine bu iki teknik egemendir. Vardmz bu deerlendirmeyi destekleyecek onlarca sayfa anlabilir. ylesine bir rnek olarak unu alntlayabi liriz: "Bana yle geliyordu ki tandk bir yere giriyordum... Marguerite dediim ve ocukluumdan beri tandm sandm yal bir hizmeti bana dedi ki... Dedemin ruhunun bu kuun iinde olduunu sanyordum.... Yerkreyi boydan boya aan bir uuruma dtm sandm. Ac vermeyen erimi bir madenin akna kaplm gibi hissediyordum kendimi... Bu aklarn molekl dzeyinde insan ruhlarndan olutuu duygusuna kapldm. Atalarmzn yeryznde bizi ziyarete gelmek iin baz hayvan biimlerine brndkleri kesinlik kazanyordu benim iin..." (s. 259-60, altn ben izdim), vb. Bu deyiler olmasayd, gndelik, allm geree hibir gnderme olmakszn. byl bir evrende bulacaktk kendimizi; bu deyiler bizi ayn zamanda iki evrende tutuyor. stelik hikye zaman, yk kiisiyle anlatc arasnda yle bir uzaklk yaratyor ki, anlatcnn konumunu bilemiyoruz.

Araya giren bir dizi tmceyle anlatc baka insanlara, "normal insana" ya da, daha doru bir deyile, baz szcklerin allm kullanmna oranla -tek szckle sylersek, Aurelia'mn ana izle- i dildir- mesafeli davranr. "nsanlarn akl dedikleri eyi yeniden kefederek," diye yazar bir yerde. Baka bir yerde de: "Ama anlalan grdklerimle ilgili bir yanlsamayd bu" (s. 265). Ya da: "Grnte anlamsz olan eylemlerim, insan aklna gre yanlsama denilen eye uyuyordu" (s. 256). u tmceye hayran olmamak elde deil: Eylemler "akl almaz"dr (doala gnderme), ancak yalnzca "grnte" (doastne gnderme); eylemler... yanlsa

FANTASTN TANIMI 45

maya uyar (doala gnderme), "yanlsama denilen eye" (doastne gnderme) deil; stelik hikye zaman byle dnenin imdi'de yaayan anlatc deil, gemite yaayan yk kiisi olduunu gsterir. Ve Aurelia 'y batan sona kateden belirsizlii zetleyen u tmce: "Belki de bir dizi akl almaz hayal" (s. 257). Anlatc burada "normal" insana gre mesafeli davranr ve kahramana yaklar: Deliliin sz konusu olduuna dair inan o anda yerini kukuya brakr.

Oysa anlatc daha ileri gidecektir: Delilik ve hayalin stn bir akldan baka bir ey olmadna inanan kahramann tezine katlacaktr. te kahramann dedikleri (s. 266): "Akln tuhaf almasn, benim iin bir dizi mantkl olay demek olan eylerle rten hareket ya da szlerle aklamaya alanlara baknca, beni bu durumda grenlerin anlattklar bende bir rahatszlk uyandryordu". Edgar Poenun u tmcesi bu dnceyi dorular: "Bilim, deliliin, zeknn yce bir biimi olup olmadna dair bir ey syleyemedi bize henz" (H. G. S., s. 95). Ya da: "Ruhlar dnyasyla iletiimin kapsn aan hayal konusunda edindiim dnceyle, umuyordum ki..." (s. 290). Ama anlatc da yle konuur: "Tmyle ruhumun gizemli kelerinde geen uzun bir hastaln izlenimlerini aktarmaya alacam; hastalk szcn niye kullandm bilmiyorum, nk kendime baktmda, ok daha iyi olduumu hissettim. Bazen gcm ve etkinliim ikiye katlanyor gibiydi; hayalgc bana sonsuz keyifler veriyordu (s. 251-2). Ya da: "Ne olursa olsun, insann hayalgcnn yaratt hibir ey yoktur ki bu dnya ve teki dnyalar1 iin doru olmasn (s. 276).

Bu iki alntda anlatc ak ak, szde deliliinin yalnzca gerekliin bir paras olduunu ve asla hastalanmadn ilan etmekte gibidir sanki. Ancak blmlerin her biri imdiki zamanda balam olsa da son tmce yeniden hikye zamanna dner; oku

I. Belki de Poe'nun u tmcesinin bir yansmas: "nsan ruhu gerekten olmam hibir eyi hayal edem e/ ("Fancy and magination", Poems and Essays, s. 282).

46 FANTASTK

yucunun alglamasnda bir belirsizlik yaratr yeniden. Bunun tersini rnekleyen bir durum Aurlia 'nn son sayfalarnda yer alr: "Bir sreliine iinde yaadm yanlsamalar dnyasn daha salkl biimde deerlendirebiliyordum. Yine de edindiim kanlardan dolay mutlu hissediyorum kendimi..." (s. 315). lk tmce delilik dnyasnda nceden olmu olan her eye bir gnderme gibidir; ama o zaman edinilen kanlarn mutluluuna ne demeli?

Aurlia fantastik belirsizliin zgn ve mkemmel bir rneini sunar. Bu belirsizlik besbelli delilik evresinde dner; ancak, Hoffmann'da anlat kiisinin deli olup olmad konusunda kuku duyulurken, Aurlia'a, davrann delilik olduu daha batan bilinmektedir; asl bilinmesi gereken deliliin stn bir akl durumu olup olmaddr (ite kararszlk bu nokta zerine kuru-ludur). Kararszlk nceki rnekte alglamay ilgilendiriyordu, imdi ise dili ilgilendiriyor; Hoffmann'da baz olaylar nasl adlandracamz konusunda kararszlk duymaktayzdr; Nerval'de ise kararszlk adn tesine tanmtr: Adn anlam zerindedir.

Tekinsiz ve Olaanst

3

Hep uuan fantastik tr. - Tekinsiz fantastik. - Fantastiin "gerekeleri". - Fantastik ve geree uygunluk.- S a f tekinsiz anlat. - Edgar Poe ve snrlarn deneyimi. - Fantastik ve polisiye roman. - kisinin bireimi: La Chambre ardente (Yanan Oda). - Byl fantastik. La Morte Amoreuse (l Ak) ve cesedin dnmleri. - Sa f peri masal. - Peri masallar. - Alt blmler: hyperbo- lik, egzotik, enstrmental ve bilimsel (bilimkurgu) olaanst. - Olaanst'ye vg.

Grdmz gibi fantastik, bir kararszlk sresi kadardr: algladklar eyin, paylalan dncenin tanmlad biimiyle, "gereklik" olup olmadna karar vermek zorunda kalan okuyucunun ve yk kiisinin ortak kararszl. yknn sonunda yk kiisi deil de okuyucu yine de bir seim yapar, zmlerden birini benimser ve fantastiin dna kar. Gerekliin yasalar olduu gibi duruyor ve anlatlan olaylar aklamaya yaryorsa yapt baka bir tre girer: tekinsiz tre. Ya da tersine okuyucu, olay aklamak iin yeni doa yasalarn kabul etmek durumundaysa olaanst tre girmi oluruz.

Fantastik bylece tehlikelerle dolu bir yaam srdrr ve her an elden avutan kaabilir. Sanki bamsz bir tr olmaktansa, bu iki tr birbirinden ayran snrda yer almaktadr. Doast edebiyatnn en nemli dnemi olan Gotik roman bu gr dorular gibidir. Gerekten de Gotik roman iinde iki eilim grlr: Cla-

48 FANTASTK

ra Reeves'in, Ann Radcliffe'in romanlarndaki gibi aklanan doast (tekinsiz diyebiliriz buna) ve Horace Walpole, M. G. Lewis ve Maturin'in yaptlarn kapsayan kabul edilmi doast ("ola- anst"nn alan). Bu romanlarda tam anlamyla bir fantastik yoktur, bu trler vardr. Daha dorusu, fantastik etki vardr ama yalnzca.okumann bir blmnde: Ann Radcliffe'te, olup bitenin mantkl bir aklamas olabileceinden emin olana kadar fantastik etki bulunur; Lewis'te doast olaylarn hibir aklamas olmayacana iyice inanana kadar fantastikten sz edilebilir. Kitap bittiinde -her iki yazarda d a - fantastiin olmadn anlarz.

"O srada uyand ve odasnn duvarlarn grd..." trnden basit bir tmceyle "tr deitiren" yaptlar varken bir "tr" tanmlamasnn ne kadar tutarl olduu dndrebilir insan. Ancak nce, fantastiin her zaman iin ele avuca gelmez bir tr olduunu sylememizi engelleyecek bir ey de yoktur. Byle bir kategorinin hibir zellii olmayacaktr. rnein imdi'nin klasik tanm, bize onu gemile gelecek arasndaki saf snr olarak betimler. Bu rnei bouna vermedik: "Olaanst", bilinmeyen, hi grlmemi, gelecek bir olayn karldr; "tekinsiz" anlatda ise aklanamaz olan, bilinen olaylarla, ncesi olan bir deneyimle, dolaysyla gemie, gndermeyle ilikilendirilir. Fantastie gelince, balca zellii olan kararszlk apak imdiki zamanda yer alr.

Burada yaptn btnl sorunu da karmza kyor. Yaptn btnln kendiliinden olumu bir ey gibi grrz ve bir yapttan (Readers Digest tekniine gre) paralar alndnda hakaret gibi gelir insana. Oysa olaylar kukusuz daha karmaktr: Edebiyatla ilgili ilk ve en kalc deneyimimizin gerekletii okulda yaptlardan yalnzca "seme paralar" ve "metinler" okunduunu unutmayalm. Bugn bile belli bir kitap fetiizmi srmektedir: Yapt ayn zamanda hem deerli hem de yerinden kmldamayan bir nesneye, bir yeterlilik simgesine dnyor, nk iinden para alma idi etmeyle ayn ey gibi grlyor. Daha nce yazd iir paralaryla ya da dzeltmenlerin hatta dizgicilerin dzelttii iir paralaryla iirler oluturan bir Khlebnikov'

TEKNSZ VE OLAANST 49

un ne zgr bir tavr vard! Kitabn konusuyla zdelemesi, niin yapttan para alnmasna tepki duyulduunu aklamaya yeter bile.

Bir yaptn paralarn ayr ayr incelemeye baladmz anda, anlatnn sonunu geici bir sreliine paranteze alm oluruz: Bu da ok sayda metni fantastie balamamz salar. Saragossa'da B ulm an Elyazmas'nn u anda dolamda olan basks buna iyi bir rnektir: Sonu olmayan, kararszlk duygusunun kartld bu metin tam anlamyla uymaktadr fantastie. Fransa'da fantastiin neferlerinden Charles Nodier bu olgunun tmyle bilincindeydi ve yklerinden biri olan Ins de las Sierras' da (Ormanlarn Ins'i) bunu ele almtr. Bu metin hemen hemen birbirine eit iki blmden oluur; birinci blmn sonu insan tam anlamyla ikircikli bir durumda brakr: Meydana gelen tuhaf olaylar nasl aklayacamz bilemeyiz; bununla birlikte doast olaylar doal olan kabul ettiimiz denli kolay kabullenmeye hazr dei- lizdir. Anlatc da iki tutum arasnda duraksar: anlatsn orada kesmek (ve fantastikte kalmak) ya da devam etmek (yani fantastikten kmak). Kendi adna, dinleyicilerine anlaty kesmek istediini aklar ve niyetini yle gerekelendirir: "Baka her trl sonu blm anlattmla ters derdi, nk doasm deitirmi olurdu" (s. 697).

te yandan fantastiin yaptn ancak bir blmnde varolduunu, varolabileceim ileri srmek de doru olmayacaktr. yle baz metinler vardr ki bu bulankl sonuna dek korurlar - metnin tesinde de korurlar, demektir bu. Kitabn kapan kapattktan sonra da bulanklk srecektir. Henry James'in "The Turn of the Screw" (Vidann Dn) adl yks bunun esiz bir rneini sunar: Metin, eski maliknede hayaletlerin mi bulunduu yoksa iinde bulunduu endie verici atmosferin kurban retmen hanmn sanrlan m olduuna karar vermemizi kolaylatracak hibir ey sunmaz. Fransz edebiyatnda bu bulankla en gzel mei Prosper Mrime'nin La Vnus d'Ille (Ule'li Vens) adl yks sunar. Bir heykel adeta canlanarak yeni evli bir genci l

50 FANTASTK

drr; ancak "adeta"nm tesine geemeyiz ve hibir zaman kesin bir kan edinemeyiz.

Ne olursa olsun, fantastik incelenirken, kendisiyle kesime noktasnda yer alan "olaanst" ile "tekinsiz" yan gz ard edilemez. Ancak unu da unutmayalm, Louis Vax'm dedii gibi "ideal fantastik sanat kendini belirsizlikte tutmay bilir" (s. 98).

Bu iki komu alana biraz daha yakndan bakalm. Ve her ikisinde de gei salayan bir alttrn ortaya ktn grelim: bir yandan fantastikle tekinsiz tr arasnda, dier yandan fantastikle olaanst anlatlar arasnda. Bu alttrler uzun sre fantastik kararszl canl tutup ya tekinsizlikle ya da olaanstlkle biten yaptlar kapsar. Bu altsnflamay aadaki diyagramla gsterebiliriz:

sa f tekinsiz- olaanst- sa ftekinsiz fantastik fantastik olaanst

Saf fantastik bu emada tekinsiz-fantastik ile olaanst-fan- tastii birbirinden ayran orta izgide gsterilebilirdi; bu izgi, iki komu alan arasnda snr olan fantastiin doasna uymaktadr.

Tekinsiz fantastikten balayalm. yk boyunca doast gibi grnen olaylar sonda mantkl bir aklamaya kavuur. Bu olaylarn yk kiisini ve okuyucuyu uzun sre doast bir eylerin ie kant konusunda ynlendirmi olmas, tuhaf niteliklerinden ileri gelmektedir. Eletiride bu tr, "aklamal doast" diye tanmlanmtr (ve ou kez beenilmemitir).

Elyazmas 'n tekinsiz fantastie bir rnek olarak vereceiz. Her mucize mantkl bir biimde aklanmtr anlatnn sonunda. Alp- honse anlatnn banda karanlk bir yerde bulur kendisine yardm eden rahibi; rahip ayn zamanda Gomelez'lerin byk efidir. O ana kadar meydana gelmi olaylar Alphonse'a aklar: "Cadix'in

TEKNSZ VE OLAANST 51

yneticisi, Don Emmanuel de Sa bu tarikata katlanlardan birisidir. Sana Lopez ve Moschito'yu gnderdi, onlar da seni Alcomoque pnarnn orada brakp gittiler.... inde uyku ilac bulunan bir iecek yardmyla senin ertesi gn Zoto kardelerin daraacnn altnda uyanman saland. Oradan benim manastrma geldin ve ruhuna eytan girmi korkun Pascheto'yla karlatn; aslnda o Bask- l bir dansdr.... Ertesi gn seni ok daha acmasz bir snavdan geirdiler: Seni korkun ikencelerle tehdit eden o sahte engizisyon cesaretini sarsmad bile" (Almanca ev., s. 734), vb.

O zamana kadar kuku iki kutup arasnda, doastnn varlyla mantkl bir dizi aklama arasnda canl tutuldu. imdi doast zellii azaltmaya alan aklama tiplerini sralayalm: nce rastlantlar, tesadfler vardr - nk doast dnyada rastlantya yer yoktur, tersine her eyi kapsayan bir determinizm vardr ("pan-determinizm") ve Ins de la Sierra'da da rastlant doast zellii azaltacaktr; sonra rya (k eytan), uyuturucunun etkisi (ilk gece Alphonse'un grd ryalar), kandrmacalar, hileli oyunlar (Elyazmas'nn zm yoludur bu), duyularn yanlsamas (Gautier'nin La Morte Amoureuse - l k- ve J.-D. Carr'n The Burning Court'u - Yanan Oda), son olarak da Prenses Brambilla'daki gibi delilik gelir. Kukusuz gerek-dsel ve ger- ek-yanlsamal kartlklarnn karsnda iki grup "gereke" bulunmaktadr. lk grupta doast hibir ey olmamtr: Kiinin grdn sand ey, akln denetiminden km bir hayalgc- nn (rya, delilik, uyuturucu) rettiklerinden baka bir ey deildir. kincisinde, olaylar gereklemitir ama mantkl bir aklamas vardr (rastlantlar, hileler, yanlsamalar).

Yukarda sz ettiimiz fantastik tanmlamalarnda mantksal zmn "tmyle i olaslklardan yoksun (Soloviov) ya da "kullanlamayacak denli dar bir kap" (M. R. James) olarak sunulduunu hatrlayalm. Gerekten de Elyazmas ya da Ins de las Sierras adl yaptlara getirilen gereki zmler tam anlamyla geree aykrdr; doast zmlerse, tersine, elikin deildir. Nodier'nin yksndeki rastlantlar fazlasyla yapaydr; Elyazma-

52 FANTASTK

s/'na gelince, yazar yapt inanlabilir bir sonla bitirmeyi dnmez bile: hazine, maaral da, Gomelez'lerin imparatorluu, kadnn lee dnmesi kadar inanlmas zor yklerdir! Bu nedenle geree uygunluk fantastie uymuyor diye bir ey sylenemez kesinlikle: Geree uygunluk i tutarllkla, tre uygunlukla ilgili bir eydir1; fantastik ise okuyucu ve yk kiisinin alglamasndaki karkla baldr. Fantastik trn iinde "fantastik" tepkiler olmu olabilir.

Fantastii aklamak amacyla tekinsiz anlatnn iinde kaldmz bu rneklerin yan sra, b irde saf tekinsiz anlat tr vardr. Bu tre giren yaptlarda tmyle akln kurallaryla aklanabilecekken bir ekilde inanlmaz, olaanst, oka uratc, sra d, endie uyandrc, tuhaf olaylar anlatlr ve bunlar bu anlan zelliklerinden dolay yk kiisinde ve okurda fantastik metinlerden alageldiimiz trde bir tepki uyandrr. Grld gibi tanm genitir ve snrlan belirsizdir, belirledii tr de yledir: Fantastiin tersine tekinsiz tr snrlan belirgin bir tr deildir; daha dorusu yalnzca bir adan snrlanmtr, fantastik asndan; teki adan baknca edebiyatn genel alannda eriyip gider (rnein Dosto- yevski'nin romanlan tekinsiz kategorisine sokulabilir). Freud'a bakarsak tekinsiz duygusu (das Unheimliche) kkleri rk ya da bireyin ocukluunda yatan bir imgenin ortaya kyla ilintilidir (dorulanmas gereken bir varsaym sanki - bu terimle bizim kullandmz terim tam olarak rtmyor). Korku edebiyat tam anlamyla tekinsizliin alanna girer, Ambrose Bierce'in birok yks buna rnek gsterilebilir.

Grld gibi tekinsizlik fantastiin koullarndan birini gerekletirir: Baz tepkilerin, zellikle de korkunun betimlenmesi kouludur bu; bu koul, akla meydan okuyan somut bir olay de

1. Bu konuyla ilgili olarak Communications I I 'de yaymlanm birok incelemeye bavurulacaktr.

TEKNSZ VE OLAANST 53

ildir, yalnzca kiilerin duygularna baldr, (tersine olaanstnn zellii, salt doast olaylardr, bunlarn kiilerde uyandrd tepkiler deil).

te fantastie yaklaan bir tekinsizlik mei olarak Edgar Poe'nun bir yks: Usher Konann k. Arkada Roderick Usher'in bir sre kendisiyle kalmasn istemesi zerine anlatc bir akam Usher'lerin evine gider. Roderick ar duyarl, sinirsel gerginlik iinde biridir ve o sralar ar hasta olan kz kardeine tapmaktadr. Kz karde birka gn sonra lr ve iki arkada cesedi gmecekleri yerde evin mahzenine koyarlar. Birka gn geer; frtnal bir gece, anlatc yksek sesle eski bir valye yks okuduu srada evin iinde kitapta betimlenen seslerin bir yanksn duyar gibi olurlar. Sonunda Roderick Usher ayaa kalkar ve zor duyulan bir sesle: "Onu diri diri gmdk!" der. Gerekten de kap alr ve kz karde eikte belirir. ki karde birbirlerinin kollarna atlrlar ve birer ceset olarak yere derler. Anlatc evden kaarak konan kn izler.*

Burada tekinsizin iki kayna vardr: Birincisi rastlantlardan oluur (aklamal doast bir ykde de vardr bu kadar). Kz kardein dirilii ve sahiplerinin lmnden sonra konan ykl gibi olaylar doast gibi gelebilir; ancak Poe iki olay da mantk erevesinde aklamay unutmaz. Evle ilgili unlar syler: "Konaa dikkatle bakan bir gzlemci, belki de yapnn at blmnden balayp zikzak izerek duvardan aa inen ve gln kuruni sularnda yok olan, zar zor ayrt edilebilen ince bir atlak grm olabilir" (ayn eviri, s. 42). Lady Madeleine ile ilgili olarak da: "Lady Madeleinein hastal uzun zamandan beri doktorlar artyordu. Rahatszlnn sra d tans iinde youn bir ilgisizlik, giderek zayflama ve sk, fakat geici hastalk nbetleri vard" (s. 45). Doast aklama yalnzca hissettirilmitir ve bu aklamay benimsemek art deildir.

* Bkz. "Usher Konann k", ev. G. Ezber, Adam yk, say 23, s. 40- 57. (.n.)

54 FANTASTK

Tekinsizlik izlenimini uyandran baka bir dizi e daha vardr, bunlar fanastie deil, "snrlarn deneyimi" diye adlandrlabilecek ve Poe'nun tm yaptn tanmlayabilecek bir zellie baldr. Baudelaire Poe'yla ilgili olarak unlar yazyordu: "nsan yaamnn ve doann istisnalarn onun kadar byl bir biimde yazacak baka kimse kmamtr." Dostoyevski ise: "O hemen her zaman en istisna gereklii seiyor, kiisini d ya da psikolojik adan en istisna duruma yerletiriyor..." der (zaten Poe dorudan bu izlei tayan bir yk, tekinsizlik yks olan Tuhaflk Melei'm yazmtr). Usher Konann knde, okurun akln kartran erkek kardein kz kardee olan hastalkl sevgisidir. Baka bir ykde de zorbalk rnekleri, ktlkten zevk alma, cinayet ayn etkiyi uyandrabilir. Grld gibi tekinsizlik duygusu, az ok eskimi tabular olan bu izleklerden yola kyor. lkel deneyimin kurallar ineme olduunda anlamaya varrsak, Freud'un tekinsizliin kkeniyle ilgili kuram kabul edilebilir.

Bylece fantastiin kesinlikle Usher Kona nm uzanda olduunu gryoruz. Genel olarak, Mr. Bedloe'nun Anlar ve Kara Kedi dnda, Poe'nun yaptnda dar anlamda fantastik yk bulunmaz. yklerinin hemen hepsi tekinsizlik ykleridir, bazlar da olaanst. Bununla birlikte, izlekler ve kendi gelitirdii teknikler asndan Poe fantastik yazann yaknnda yer alr.

Poe'nun ada polisiye romanlarn domasnda rol olduu da bilinir ve bu iliki rastlant sonucu deildir; zaten polisiye romanlarn hayalet yklerinin yerini ald sk sk yazlmaktadr. Bu ilikinin trn kesinleyelim. Sulunun kim olduunun bulunmaya alld bilinmeyenli polisiye roman yle kurulur: Bir yanda, ilk bakta ok ekici gelen, ancak birbiri sra yanltc olduu anlalan birok kolay zm vardr; te yanda da, tmyle geree uymuyor gibi grnen, ancak son blmde ulalabilecek ve tek doru olduu anlalacak bir zm vardr. te polisiye roman fantastik ykye yaklatran ey ortaya kt bile. Soloviov' la James'in tanmlamalarn anmsayalm: Fantastik anlat da iki zm ierir, biri geree uygun ve doast, teki gerekle e

TEKNSZ VE OLAANST 55

likin ve mantkl. Polisiye romanda bu ikinci zmn bulunmas zor olsun yeter, "akla meydan okuma" pahasna da olsa, ite o zaman hibir aklama bulunmamasndansa, doastnn varln kabul etmeye hazr oluruz. Bununla ilgili klasik bir rneimiz var: Agatha Christie'nin On Kk Zenci'si. On kii bir adada bir aradadrlar; yasalarn cezalandramayaca bir su yznden hepsinin lecekleri sylenir (plaktan); her birinin nasl lecei "On Kk Zenci" adl ocuk arksnda anlatlr. M ahkm lar-ve onlarla birlikte okur d a - birbirini izleyen bu infazlan kimin yaptn bulmaya alrlar: Adada yalnzdrlar, arkda duyurulduu biimde art arda lmektedirler, son kalan intihar etmek yerine ldrlene kadar bu srer, onun ldrlmesi doast izlenimi uyandrr. Aklc hibir aklamaya olanak yoktur, grnmez varlklarn ya da ruhlarn varln kabul etmek gerekir. Kukusuz bu varsaym gerekten gerekli deildir, mantkl bir aklama sunulacaktr. Bilinmeyenli polisiye roman fantastie yaklar ancak onun kartdr da. Fantastik metinlerde doast aklamay yeleriz daha ok; polisiye roman ise bittikten sonra doast olaylarn varolmad konusunda hibir kukuya yer brakmaz. Bu benzetme belli tip bilinmeyenli polisiyeler (kapal yer) ve baz tekinsiz anlatlar (aklamal doast) iin geerlidir yalnzca. stelik iki trde de vurgu farkl yerdedir; polisiye romanlarda vurgu bilinmeyenin zmndedir; tekinsiz metinlerde ise (fantastikte olduu gibi) bilinmeyenin uyandrd tepkiler vurgulanr. ki trn yap zelliklerden kaynaklanan bu yaknlktan, saptanmas gereken bir benzerlik ortaya kmaktadr.

Polisiye romanla fantastik ykler arasndaki ilikiyi ele alrken, zerinde daha uzun durulmaya deer bir yazar var: John Dickson Carr. Yaptnda bu sorunu mek bir biimde sunan bir kitap var: The Burning Court - Yanan Oda. Agatha Christie'nin romannda olduu gibi burada da grnte akl yoluyla zlemeyecek bir sorun karsndayzdr: Drt adam bir mahzeni aarlar, buraya birka gn nce bir ceset getirilmitir; oysa mahzen botur ve arada birisinin buray am olmas mmkn deildir. Da

56 FANTASTK

has var: yk boyunca hayaletlerden ve doast fenomenlerden sz edilir. lenen cinayetin bir tan vardr ve bu tank cinayeti ileyen kadnn kurbann odasndan, zerinde iki yzyl nce bir kap bulunduu bilinen duvar aarak ktn grdn ifade eder. te yandan, olaya karan kiilerden birisi olan gen bir kadn k