tüm yönleriyle saĞlik turİzmİ · 2016-07-14 · sağlık turizmi / kazakistan raporu saturk...

Sağlık Turizmi / Kazakistan Raporu

SATURK yayınıdır. Tüm telif hakları saklıdır.

SATURKSATURKTüm Yönleriyle

SAĞLIK TURİZMİKAZAKİSTAN

ÜLKE RAPORU

2016



SATURKSATURK

YazanProf. Dr. Sezer AKARCALI

EditörDr. H. Ömer TONTUŞ

Tüm hakları Türkiye Cumhuriyeti Sağlık Bakanlığı Sağlığın Geliştirilmesi Genel Müdürlüğü Sağlık Turizmi Daire Başkanlığı’na aittir. Kaynak gösterilmeksizin alıntı yapılamaz. Alıntı yapıldığında kaynak gösterimi: ‘‘Editör/Yazar Adları, Sağlığın Geliştirilmesi Genel Müdürlüğü, Sağlık Bakanlığı, Basım Yeri, Basım Yılı’’ belirtilmesi şeklinde olmalıdır. 5846 sayılı yasa gereği Sağlığın Geliştirilmesi Genel Müdürlüğü’nün onayı olmaksızın tamamen veya kısmen çoğaltılamaz.

ISBN No: 978-975-590-554-9

2016

Muhsin Yazıcıoğlu Caddesi No:39 Çankaya /ANKARATel: +90 (312) 585 28 00 Fax: +90 (312) 585 28 53

Grafik Tasarım / DizgiSelcan ÖZENÇ



SATURKSATURK

ÖNSÖZ 4A- SAĞLIK TURİZMİ KAVRAMSAL ÇERÇEVE 6 1- GİRİŞ 7 2- SAĞLIK TURİZMİNİN TANIMI VE KAPSAMI 7 3- DÜNYADA SAĞLIK TURİZMİ SEKTÖRÜ 8 4- TÜRKİYE’DE SAĞLIK TURİZMİ SEKTÖRÜ 9B- KAZAKİSTAN’A GENEL BAKIŞ 12 1- TEMEL BİLGİLER 12 a) Coğrafi Konum 12 b) Siyasi ve İdari Yapı 13 c) Nüfus ve İş gücü Yapısı 14 d) İstihdam-İş gücü ve Eğitim İstatistikleri 17 e) Doğal Kaynaklar ve Çevre 182- EKONOMİK DURUM 19 a) Genel Ekonomik Görünüm 19 b) Dış Ticaret ve Cari İşlemler Dengesi 23 f) Türkiye – Kazakistan Yatırım İlişkileri 263- İLETİŞİM VE ULAŞIM 264- TÜRKİYE İLE SİYASİ İLİŞKİLER 275- KAZAKİSTAN’DA SAĞLIK 28 a) Mevcut Durum 28 b) Genel Sağlık Göstergeleri 29 c) Sağlık Harcamaları Göstergeleri 38 d) Hastalık Göstergeleri 41 e) Sağlık Sistemi 46 f) Sağlık Turizmi 48 g) Sağlık Hizmetlerinin Finansmanı 50C- GENEL DEĞERLENDİRME 51D- TÜRKİYE –KAZAKİSTAN SAĞLIK TURİZMİNE YÖNELİK STRATEJİ ÖNERİLERİ 60E- KAYNAKÇA 70F- EKLER 76

İÇİNDEKİLER



SATURKSATURK

ÖNSÖZ



SATURKSATURKBu çalışma, olması gerekenden çok daha geride olan ve gelişme potansiyeline

sahip olduğuna inandığımız Türkiye- Kazakistan sağlık turizmi alanının durumunu ve yapılabilecekleri ortaya koymayı amaçlamaktadır.

Bu çalışmada Kazakistan’ın nüfus, ekonomi, turizm bilgileri yanında ulusal ve uluslararası kaynaklardan elde edilen sağlık göstergelerine yer verilmiştir. Bu kapsamda ülke sağlık sistemi, sağlık hizmet sunumu, sağlık hizmetlerinin finansmanı, sağlık sigortası sistemi ve sağlık turizmi açısından önemli görülen çeşitli sağlık göstergeleri paylaşılmıştır. Raporun yazılması sırasında özellikle Kazakistan’a ait bazı sağlık göstergelerine erişebilmek için ulusal ve uluslararası kaynaklara (DSÖ ve OECD) müracaat edilmiştir.

Raporda, sağlık turizmi ile ilgili değerlendirme ve öneriler ağırlıklı olarak sağlık göstergelerine dayanılarak yapıldığından ulaşılabilen en güncel veriler kullanılmıştır.

Bu raporun amacı bir standart veya kriterler dizisi oluşturmak değildir. Bu çalışma, daha sonra yapılacak ulusal strateji belirleme çalışmaları için karar vericiler ve uygulayıcılar için kolaylaştırıcı unsurları ortaya koymayı hedeflemektedir.

Bu rapor, Prof. Dr. Sezer AKARCALI’nın koordinatörlüğünde Datapoll Dan.Rek. Eğt. Org. Ter. Hiz. San. Ve Tic. Ltd. Şti. tarafından hazırlanmıştır.



SATURKSATURK

SAĞLIK TURİZMİ KAVRAMSAL ÇERÇEVE



SATURKSATURK

A- SAĞLIK TURİZMİ KAVRAMSAL ÇERÇEVE

1- Giriş

Sağlık turizmi, tıptaki gelişmelere bağlı olarak ortaya çıkmıştır. Bu alan, tıbbın ve turizmin bir araya geldiği ve bütünleştiği bir alandır. Sağlık turizminin ilk örnekleri, gelişmekte olan ve az gelişmiş ülkelerde yaşayan ve maddi durumu yeterli olan hastaların gelişmiş ülkelere tedavi amacıyla gitmesi şeklinde ortaya çıkmıştır.

Son yıllarda başta Türkiye olmak üzere bazı ülkeler, küresel politikaların da etkisiyle sağlık alanında önemli değişim ve dönüşümler yaşamışlardır. Bu dönüşümün temelinde küresel ticaretin önündeki engellerin kaldırılması ve sağlık hizmet maliyetlerinin artan yükselişi vardır. Özellikle küresel piyasalarla bütünleşme ve maliyetlerin azaltılması düşüncesi rekabeti artırmıştır. Rekabet, sağlık alanındaki mal ve hizmetleri de etkilemiştir. Ortaya çıkan bu yeni durum yeni fırsatlar yanında çeşitli zorlukları da beraberinde getirmiştir. Sağlık alanında yaşanan değişim ve dönüşümlerin bir sonucu olarak ortaya çıkan yeni fırsatlardan birisi de sağlık turizmi olmuştur. Özellikle gelişmekte olan ülkelerde; iş gücünün ucuz olması, sağlık bakım, tedavi, rehabilitasyon ücretlerinin gelişmiş ülkelere oranla daha düşük olması, bekleme sürelerinin daha kısa olması ve sağlık hizmetleriyle entegre edilmiş turizm hizmetlerinin kendisini dünyaya ispatlamış olması gibi nedenlerle önemli bir pazar olarak değerlendirilmiştir. Türkiye, sahip olduğu benzersiz turizm imkânları ve sağlık hizmetlerinde yapılan büyük yatırımlarıyla sağlık turizmi alanındaki diğer ülkelere rekabet üstünlüğü sağlamıştır. Ancak bu üstünlüğün kalıcı hale gelebilmesi devlet desteği, kurumsal iş birliği, stratejik hareket, dinamik mevzuat, kaliteli hizmet sunan kurumlar ve nitelikli personel ile mümkündür.

2- Sağlık Turizminin Tanımı ve KapsamıSağlık turizmi, genel olarak cerrahi veya özel uzmanlık gerektiren diğer tıbbi müdahaleleri içeren uygulamalara ihtiyaç gösteren hastalara “maliyet etkin” özel tıbbi bakım verilmesi maksadıyla turizm endüstrisi ile iş birliği yapılmasıdır. Sağlık turizmi, hastaların acil sağlık hizmetini ya da seçtikleri bir sağlık hizmetini farklı ülkelerden alması olarak da tanımlanabilir.1

Sağlık turizminde ana fikir, günlük rutinden uzaklaşarak rahat ve değişik bir ortamda tedavi görmek veya sağlığı destekleyici hizmetler almaktır. Bir taraftan doğayla bütünleşmenin keyfini yaşarken diğer taraftan sağlık hizmetlerinden daha iyi yararlanılmasını sağlamaktadır. Bunu ruhsal, duygusal ve bedeni açıdan bir yenilenme olarak da ele almak mümkündür.

Dünyadaki küreselleşme süreci, ülke sağlık sistemlerinde yaşanan problemler (örneğin uzun bekleme listeleri ve yükselen maliyetler, hizmetlerde kalite problemleri), tüketicilerin bilinçlenmesi ve Avrupa Birliği (AB) gibi dinamiklerin bir sonucu olarak hızla büyüyen bir sektör olan sağlık turizmi çok genel anlamda hem tatil hem de tedavi unsurlarını içeren bir kavram olmuştur.

Sağlık turizmi: sağlıklı yaşam (wellness) turizmi, sağlık hizmetleri (health care) turizmi, medikal turizm olmak üzere üç sınıfa ayrılmıştır.

1 Barca M., Akde E., Gedik Balbay İ. (2013). “Türkiye Sağlık Turizm Sektörünün Analizi ve Strateji Önerileri”. İşletme Araştırmaları Dergisi, 5/3:64-92.



SATURKSATURK

Şekil 1: Sağlık Turizmi Sınıflaması

Sağlık hizmetleri turizmi kapsamında sunulan hizmetleri, sağlığı geliştirmeye yönelik hizmetler, tedaviye yönelik hizmetler ve rehabilitasyon hizmetleri olarak üç başlık altında incelemek mümkündür.

Medikal turizm, sağlık turizminin bir alt koludur. Medikal turizme ait genel bir tanım bulunmamaktadır. Medikal turizm için en uygun tanım, Bookman (2007) tarafından yapılan “hizmetler arası ticaret gerektiren, tıp ve turizm sektörleri arasında bağlantı kuran ekonomik bir faaliyettir” şeklindeki tanımlamadır. Medikal turizm kapsamında, plastik-estetik cerrahi ameliyatları, gittikçe popülaritesi artan göz kusuru düzeltme ameliyatları, açık kalp cerrahisi, her türlü kanser ve diş tedavileri hatta organ nakli ameliyatları gibi çeşitli tıbbi tedaviler yer almaktadır.2

3- Dünyada Sağlık Turizmi Sektörü

Sağlık turizmi, 1990’lı yılların ortalarından itibaren ülkeler arasında oluşan ciddi rekabet ortamı ve küreselleşmenin etkisiyle sağlık turizmi başlığı altında, çok rağbet gören alternatif turizm çeşitlerinden biri olarak doğmuştur.3

Sağlık hizmetlerine ihtiyaç duyan kişiler, sağlık kuruluşlarının kalitesi, eğitimli insan kaynağı ve fiyat avantajlarıyla öne çıkan ülkelere yönelmektedirler. Güney Asya ve Güney Amerika’da tedavi ve cerrahi girişim ücretleri kuzey ülkelere göre daha avantajlı durumdadır. Bu nedenle bahsedilen ülkeler sağlık turizmi anlamında öne çıkmaktadırlar. Sağlık turizmi alanında en çok tercih edilen ülkeler; Hindistan, Küba, Kostarika, Tayland, Singapur, Kolombiya ve Malezya olmasından dolayı sağlık turizminin ana bölgesi Asya’dır.

2 Barca M, Akde E, Gedik Balbay İ. (2013). “Türkiye Sağlık Turizm Sektörünün Analizi ve Strateji Önerileri”. İşletme Araştırmaları Dergisi, 5/3:64-92.

3 a.g.e



SATURKSATURK

Dünya Turizm Örgütü’nün araştırmasına göre, 2013’de Dünya’da sağlık turizmi sektörünün 100 milyar dolarlık bir büyüklüğe ulaşması beklentisi aşılmıştır. Dünyada uluslararası turizm hareketlerine katılan kişi sayısı 1950 yılında 25,2 milyon kişi, 1995 yılında 528 milyon kişi iken Dünya Turizm Örgütü (UNWTO)’nün verilerine göre 2011 yılında turizm hareketliliği 980 milyonu bulmuştur.4

Günümüzde, daha iyi olanaklar ve daha gelişmiş teknoloji kullanılarak tedavi olmak amacıyla başka ülkelere seyahat etmek oldukça yaygınlaşmıştır. Bu durum, sağlık turizmi sektörünün her geçen gün büyümesine yol açmaktadır. Hastaların tedavi maksatlı seyahat etmelerinin nedenleri arasında; ileri donanım ve teknoloji altında tedavi olma isteği, talep edilen tedavi ve bakımın yaşadığı ülkede maliyetinin yüksek olması, kaliteli sağlık hizmetinden yararlanma isteği, kişinin sigorta ile ilgili sorunları, yaşanan ülkede bekleme sürelerinin uzun olması gösterilmektedir. 5

Genel olarak değerlendirildiğinde turizm sektörü, dünyada en hızlı gelişen ve büyüyen sektörlerdendir. Ekonomik, sosyal, politik ve kültürel açılardan olumlu ve önemli katkıları bulunan bu sektör, dünya ekonomisinde başlı başına bir endüstri haline gelmiştir. Ayrıca, sağlık turizmi, diğer bazı sektörlerin (sigorta, pazarlama, ulaşım, eğitim, danışmanlık, vb.) üzerinde tetikleyici etkisi bulunmaktadır. Diğer bir ifade ile turizm sektörünün katma değeri en yüksek alt sektörü olan sağlık turizmi, ülke ekonomisine büyük katkı sağlamaktadır.

4-Türkiye’de Sağlık Turizmi Sektörü

Sağlık turizmi, hastaların rahatlığını sağlamak için tıbbi seçenekleri sunmayı hedeflemektedir. Gelişmiş ülkelerdeki eğitim ve refah seviyesinin yüksek olmasına paralel olarak sağlık hizmetleri sunumu da yüksek maliyetli olmaktadır. Gelişmiş ülkelerde özellikle bazı grupların (yaşlılar, kanser hastaları, çocuklar, engelliler vb.) sağlık giderleri her geçen gün artmaktadır.6

Bu sorun kamu ve özel finansman kurumlarını farklı arayışlara itmektedir.

Bazı gelişmiş ülkelerin sağlık finansman kurumları ve özel sigorta şirketleri, kaliteli tıbbi hizmet sunan ve yakında yer alan ülkelerle paket anlaşmalar yaparak sağlık hizmetlerinin maliyetlerini düşürmeye yönelik çabaları sağlık turizmine ivme kazandırmaktadır.

Tüm dünyada sağlık turizmi alanında hızlı bir ilerleme söz konusudur. Bu ilerleme büyük bir pazar oluşturmuş ve şartları uygun olan pek çok ülke bu pazardan pay alabilmek için birbiriyle yarışa girmişlerdir. Bu yarışta sağlık hizmetlerini talep eden hedef kitlenin tercihleri önem kazanmaktadır. O zaman bu tercihleri etkileyen ülkenin veya hizmetin sahip olduğu bazı özellikler önemli hale gelmektedir. Sağlık turizmi kapsamında ülkemizle ilgili araştırma yapan kişilerin öncelikle “Neden Türkiye” sorusunu soracakları ve buna uygun cevaplar bulabilmesi halinde Türkiye’yi tercih edecekleri açıktır. Bu soruya rahatlıkla “Türkiye” cevabı verdirtmek bir vizyon ve strateji gerektirmektedir. Bu soruya Türkiye dedirtebilmek için pek çok alternatifin oluşturulması gerekmektedir. Bu ise ancak bir kamu politikası dâhilinde gerçekleştirilebilir.

4 Barca M, Akde E, Gedik Balbay İ. (2013). “Türkiye Sağlık Turizm Sektörünün Analizi ve Strateji Önerileri”. İşletme Araştırmaları Dergisi, 5/3:64-92..5 a.g.e.6 Aksu, A. (2001). “Turistin Sağlığı”. Yeni Türkiye Dergisi, 7: 39.



SATURKSATURK

2000’li yıllardan itibaren sağlık ve turizm alanlarına yönelik kamu politikalarının bir sonucu olarak, bu alanlarda önemli iyileşmeler sağlanmıştır. Türkiye’de, hem yurt içindeki farklılaşan sağlık ihtiyacını karşılayan hem de yurt dışı ile rekabet edebilecek kamu ve özel sağlık kuruluşlarının sayısı artmıştır. Özellikle özel sağlık kuruluşları, sağlık turizminin en önemli dallarından biri olan medikal turizm alanının getirilerinden yararlanmak amacıyla şartlarını uygun hale getirmişlerdir. Özel hastanelerin yanı sıra Avrupa standartlarıyla yarışabilecek nitelikte devlet destekli yatırımlarda gün geçtikçe artmaktadır. Yapılan bu yatırımların maliyeti oldukça yüksektir. Türkiye sağlık ve turizm alanında dünya ile rekabet edebilecek insan, cihaz, bina ve hizmet koşullarına ulaşmıştır. Bu koşullarda, Türkiye’nin dış pazara daha fazla yönelmesi, daha çok tanıtımının yapılması bir zorunluluktur.

Türkiye sağlık turizmi alanında, özellikle son 20 yıllık süreçte önemli gelişmeler kaydetmiş ve sektörde güçlü olan Hindistan, Malezya, Tayland, Macaristan gibi ülkeler ile arasını kapatma çalışmaktadır.

Grafik 1:Yıllara Göre Türkiye’de Sağlık Hizmeti Alan Uluslararası Hasta Sayıları, 2012

Kaynak: Sağlık Bakanlığı (2013), Türkiye Medikal Turizmi Değerlendirme Raporu. Sağlığın Geliştirilmesi Genel Müdürlüğü. Ankara. Anıl Matbaacılık.

Yukarıdaki grafikten ülkemizi sağlık hizmeti almak üzere tercih eden kişilerin sayısının 2012’den 2015’e büyük bir artış gösterdiği anlaşılmaktadır.

Ülkemiz sağlık turizmi açısından önemli avantajlara sahiptir. Sağlık hizmetlerinin yakalamış olduğu kalite, nitelikli sağlık insan gücü, üst ihtisas alanlarında ulaşılan başarı, ileri teknoloji gerektiren tıbbi cihaz yatırımları, tarih dokusu vb. bunlardan bazılarıdır. Bu avantajlar hem kamu yöneticileri hem de özel sektör yöneticileri tarafından fark edilmiş bu yönde yetersiz kalsa da önemli adımlar atılmıştır. En başta, Turizm ve Kültür Bakanlığı tarafından Türkiye Turizm Stratejisi 2023 Raporu hazırlanmıştır. Raporda, sağlık turizmi ve medikal turizm konusu öncelikli alanlardan biri olarak tanımlanmıştır. Sağlık Bakanlığı ise sağlık turizmini ulusal düzeyde planlamak, izlemek ve standardize etmek üzere “Sağlık Turizmi Daire Başkanlığını” kurmuştur.



SATURKSATURK

Özel sağlık sektörü, sağlık turizmi konusunda daha erken girişimlerde bulunmuş, kamu sektörü ve Bakanlıkları bu konuda adeta adım atmaya zorlamıştır.

Tablo 11: Sağlık Turizm ve Turistin Sağlığı Kamu ve Özel Sektör Tahmini Gelirleri

2012 Yılı

Hasta Sayısı Hasta Başına Gelir (USD)

Toplam Gelir (USD)

Medikal Turizm

Kamu 14.766 9.000 132.894.000

Özel 154.696 12.000 1.856.352.000

Turistin Sağlığı

Kamu 22.491 2.000 44.982.000

Özel 47.972 4.000 191.888.000

Toplam 239.925 2.226.116.000

Kaynak: Sağlık Bakanlığı (2013), Türkiye Medikal Turizmi Değerlendirme Raporu. Sağlığın Geliştirilmesi Genel Müdürlüğü. Ankara. Anıl Matbaacılık.

2012 yılında medikal turizm ve turistin sağlığı kapsamında kamu ve özel sektör tarafından elde edilen tahmini gelirler yukarıdaki tabloda verilmiştir. Gelirler, Sağlık Bakanlığı’nın 2011/41 sayılı genelgesinde kamu sağlık kuruluşlarında sağlık turizmi ve turistin sağlığı çerçevesinde sunulması planlanan seçilmiş işlemlerin fiyatlarından yararlanılarak ve kamu ile özel sektördeki gelirler göz önünde bulundurularak Sağlık Bakanlığı tarafından ortalama olarak hesaplanmıştır. T.C. Kalkınma Bakanlığı tarafından hazırlanan ve 6 Temmuz 2013 tarihli Resmi Gazete’de yayınlanan 10. Kalkınma Planı’nda 2018 yılı için 750.000 medikal turistin geleceği ve 5,6 milyar dolar gelir elde edileceği tahmin edilmiştir. Bu doğrultuda, 2018 yılında sağlık turizmi gelirlerinin yaklaşık olarak 3 kat artacağı tahmin edilmektedir.7

7 TC Sağlık Bakanlığı (2013), Türkiye Medikal Turizmi Değerlendirme Raporu. Sağlığın Geliştirilmesi Genel Müdürlüğü. Ankara. Anıl Matbaacılık.

Sağlık Turizmi

ONUNCU KALKINMA PLANI(2014 - 2018)

Program Koordinatörü

SAĞLIK TURİZMİNİN GELİŞTİRİLMESİ PROGRAMI

EYLEM PLANI



SATURKSATURK

B- KAZAKİSTAN’A GENEL BAKIŞ

1- TEMEL BİLGİLER

a) Coğrafi Konum

2.724.900 km² yüz ölçümüne sahip olan Kazakistan, yüz ölçümü açısından dünyanın dokuzuncu, eski Sovyetler Birliği ülkelerinin ikinci en büyük ülkesidir. Topraklarının 2.699.700 km² karalardan, 25,200 km² sulardan oluşmaktadır.8 Kazakistan toprakları, kapladığı alan itibariyle Türk Cumhuriyetleri arasında birinci, Bağımsız Devletler Topluluğunda Rusya’nın ardından ikinci büyük ülkedir. Türkiye’nin yaklaşık 3,5 katı büyüklüğündeki ülke, Orta Asya’da Çin’in kuzeybatısında, Ural Nehri’nin batısında yer almaktadır. Ülkenin 13, 364 km² kara sınırı bulunmaktadır.9 sınır komşuları Çin (1533 km), Kırgızistan (1051 km), Rusya (6846 km), Türkmenistan (379 km) ve Özbekistan’dır (2203 km). Kazakistan’ın Aral Gölü’ne 1070 km’lik ve Hazar Denizi’ne 1.894 km’lik sınırı da bulunmaktadır.

Doğudaki Altay Dağları, güneydoğusundaki Tien Şan - Tanrı Dağları- ve onun uzantıları Jongar Alatav ve Saur-Tarbagatay ülkenin en büyük dağlarını oluşturmaktadır. İrtiş, Esil, Jayık, İli, Sırderya, Tobıl, Sarısu ülkenin en büyük nehirleridir. İrili ufaklı ve çoğu yaz aylarında kuruyan 7000’den fazla akarsu bulunmaktadır. İrtiş, Esil ve Tobıl nehirleri Obi havzasına dahil olup Kuzey Buz Denizine, diğerleri ise ülke içindeki göllere dökülmektedir. Ülkede irili ufaklı 48.000 göl bulunmaktadır. Hazar, Aral, Balkaş, Alagöl, Zaysan, Tengiz, Sıletı gölleri ülkenin belli başlı büyük gölleridir. Ülkenin güneybatısında bulunan Aral Gölü suyunun çekilmesi nedeni ile küçülmektedir. Göllerin önemli bir kısmı çok tuzlu olduğundan tuz üretimi yapılmaktadır. Balkaş ve Zeysan ise önemli tatlı su gölleridir. İrtiş’de iki ve Sırderya’da birer olmak üzere ülkenin dört büyük barajı vardır.

8 https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/kz.html, e.t. 01.11.2015

9 https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/kz.html, e.t:01.11.2015



SATURKSATURK

Denizlerden çok uzakta bulunan Kazakistan’da tam anlamıyla karasal iklim hakimdir. Bu nedenle çok soğuk kışlar ve çok sıcak yazlar yaşanmaktadır. Kuraklık süresi ve sıcaklık farkları büyüktür. Yazın ortalama hava sıcaklığı kuzey bölgelerinde 20ºC, güney bölgelerinde ise 30ºC’dir. Kışın ortalama hava sıcaklığı ise kuzey bölgelerinde –20 ila-22ºC, güney bölgelerinde -4 ila-8 ºC’dir. Yıllık metrekareye düşen yağış miktarı ortalama 250-350 mm3’tür. Ülkenin en yüksek noktası 6 994 metre yükseklikle Tanrı Dağları’ndaki (Tien-Şan) Han Tengri zirvesidir. En alçak yeri ise -132 metreyle Batı Kazakistan’daki Karakıya Çukuru’dur. Kazakistan’ nın %7’sini ormanlar, %4’unü dağlar, %26’sını ekilebilir alanlar, %23’ünü bozkır, %40’ını da çöl görünümlü topraklar oluşturmaktadır.

b)Siyasi ve İdari Yapı

Kazakistan Cumhuriyeti, Sovyetler Birliği’nin dağılmasının ardından 16 Aralık 1991 tarihinde bağımsızlığını ilan etmiştir. 28 Ocak 1993 tarihinde kabul edilen Anayasa’ya göre ülkenin idare şekli “başkanlık sistemiyle yönetilen, laik, demokratik, sosyal bir hukuk devleti” olarak tanımlanmıştır. Birleşmiş Milletler, Bağımsız Devletler Topluluğu ve Avrasya Ekonomik Birliği’ne üye olan ülkede idari açıdan 14 eyalet ve 2 eyalet statüsünde şehir bulunmaktadır. Eyaletler; Almatı, Akmola, Aktöbe, Atırav, Batı Kazakistan, Doğu Kazakistan, Güney Kazakistan, Jambıl, Karaganda, Kızılorda, Kostanay, Kuzey Kazakistan, Mangıstav ve Pavlodar’dır.

Nursultan Nazarbayev’in, 1991 yılında göreve gelmesinin ardından 1999 yılında ve 2005 yılında yapılan Cumhurbaşkanlığı seçimlerinde üst üste Cumhurbaşkanı seçilmiştir. Nursultan Nazarbayev, ülkede günümüzdeki politik istikrarın ana unsuru konumundadır. Özellikle 1995 yılından itibaren Nazarbayev’in Kazakistan’ın politik yapısı üzerindeki etkisi 1995 yılında gerçekleştirilen iki referandum ve 30 Ağustos 1995 tarihinde kabul edilen bağımsızlık sonrasındaki ikinci Anayasa ile artmıştır. 2005 yılında 1995 Anayasasında yapılan değişikliklerle Nazarbayev’in görev süresi üzerindeki tüm kısıtlamalar kaldırılmıştır. Ülkenin başkentinin Almatı’dan Astana’ya taşınması kararı 1994 yılında Nursultan Nazarbayev tarafından alınmış olup, taşınma 10 Aralık 1997’de tamamlanmıştır. Tüm kurumların Almatı’dan Astana’ya taşınması ise 1998 yılında tamamlanmıştır.

Cumhurbaşkanı, devletin başı, en yetkili makamı ve anayasanın koruyucusudur. Devlet Başkanı olarak tüm konulardaki veto ve karar yetkisi ile ülke yönetiminde son karar merciidir. Başbakan, bakanlar, ulusal güvenlik konseyi başkanı ve eyalet valilerini atar. Ayrıca bir yıllık süreyle parlamentoyu kapatarak yasama görevini üstlenebilmektedir.

Devlet başkanı tarafından atanan Bakanlar Kurulu yürüme işlevini yerine getirmektedir. Yürütme organı olan hükümet hem devlet başkanına, hem de parlamentoya karşı sorumludur. Başbakan ve Hükümet üyeleri doğrudan Cumhurbaşkanı tarafından atanırken; Başbakan yardımcıları, Dışişleri,



SATURKSATURK

İçişleri, Savunma, Maliye Bakanlarının atamasında parlamento ve Başbakanın onayının alınması zorunludur. Yasama organı ise Kazakistan Milli Meclisidir. Parlamentoda senato ve meclis olmak üzere iki farklı kanat bulunmaktadır. Senatoyu her eyalet, önemli şehirler ve başkentten ikişer delege ve Devlet Başkanının atadığı 15 delege olmak üzere 47 delege oluşturur. Görev süresi 6 yıl olan delegelerin her 3 senede bir yarısı yeniden seçilir. Meclis 107 üyeden oluşur. Bunların 98 tanesi seçim bölgelerinden siyasi parti listelerine göre, 9 tanesi ise Kazakistan Halk Asamblesi’nden seçilir. 2012 yılında yapılan seçimlerde 3 parti %7’lik seçim barajını geçmiştir. Nur-Otan Partisi seçmenlerin yüzde 81’inin oyunu alırken, Kazakistan Ak Yol Partisi yüzde 7,3 Kazakistan Komünist Halk Partisi Meclisi yüzde 7,3’ünün oyunu alarak Kazakistan Parlamentosu’na girmeye hak kazanmıştır. Başbakanlık görevini iktidar partisinden Karim Massimov yürütmektedir.

Türkiye ve Kazakistan arasında Cumhurbaşkanları düzeyinde pek çok ziyaret gerçekleştirilmiştir. Kazakistan Devlet Başkanı Nur Sultan Nazarbayev’in 1994 yılında ziyareti sırasında “Dostluk ve İşbirliği Antlaşması” imzalanmıştır. Ekonomik ilişkiler yıllar geçtikçe artmıştır. Türk şirketlerinin 1993 yılından bu yana Kazakistan’da yaptıkları yatırımların toplam değeri 2 milyar Dolar civarındadır. Kazakistan’da 500’ün üzerinde Türk-Kazak ortak sermayeli işletme faaliyette olup, %100 Türk sermayeli şirketlerin sayısı 160 civarındadır. Kazakistan’da Türk girişimcilerin özellikle gıda sektörü, ilaç-kimya sanayisi, inşaat, otelcilik ve imalat alanlarında öne çıktıkları görülmektedir. Türk firmaları özellikle inşaat sektöründe Kazakistan’da yatırım yaparken, Kazak firmalar Türkiye’de petrol ve turizm sektörlerinde yatırım yapmaktadırlar. Türkiye’de 150’nin üzerinde Kazak sermayeli şirket mevcuttur. İki ülke arasındaki ticaret hacmi 2014 rakamlarına göre 3,4 milyar dolardır.

Türkiye ve Kazakistan arasında 80’i aşkın antlaşma ve protokol imzalanmıştır. Ekonomi, siyaset, kültür, ulaşım, eğitim ve iletişim alanlarını kapsamaktadır. İkili ilişkiler çok boyutlu olarak gelişmeye devam etmektedir. 2009 yılında kurulan Türk Konseyine Türkiye ve Kazakistan da üye konumundadır.

c) Nüfus ve İş gücü Yapısı

Ülkenin toplam nüfusu 2014 yılında 16.606.878 iken,10 Haziran 2015 tarihi itibariyle 18 milyon 157 bin 122 kişi olarak tahmin edilmektedir.11

Grafik 2: Kazakistan Nüfusunun Yıllara Göre Değişimi

Kaynak:Uluslararsı Para Fonu, Dünya Ekonomik Görünüm Veri Tabanıhttp://www.imf.org/external/index.htm, e.t:05.11.2015

10 http://www.worldometers.info/world-population/population-by-country/ e.t: 01.11.201511 https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/rs.html, e.t. 12.09.2015



SATURKSATURK

Ülkede km² başına 6 kişi düşmektedir. Nüfusun % 53’ü (8.859.912) şehirlerde yaşamaktadır. Kazakistan Cumhuriyetinin nüfus piramidi aşağıda verilmiştir.

Grafik 3: Kazakistan Nüfus Piramidi-2014

Kaynak https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/kz.html , e.t. 01.11.2015

Kazakistan nüfusun % 25,41 ‘ini 0-14 yaş grubundakiler, % 15,33’ünü 15-24 yaş grubundakiler, % 42,59’unu 25-54 yaş grubundakiler, %9,49’unu 55-64 yaş grubundakiler ve % 7,17’sini de 65 ve üstü yaş grubundakiler oluşturmaktadır.12

Grafik 4: Kazakistan Nüfus Artış Hızının Yıllara Göre Değişimi

Kaynak: Uluslararsı Para Fonu, Dünya Ekonomik Görünüm Veri Tabanı http://www.imf.org/external/index.htm, e.t:05.11.2015

12 http:///www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/kz.html , e.t. 01.11.2015



SATURKSATURK

Kazakistan’ın nüfus artış hızı 2015 yılı için 1,14 doğum oranı ise %2,31 olarak tahmin edilmektedir.13 Kazakistan, nüfus artış hızında dünyada 107. sıradadır. 14 Nüfusun çoğunluğu, ülkenin kuzey ve güney doğusunda yaşamaktadır. Ülkenin orta ve batı kısımlarında nüfus seyrektir. Ülkede nüfus yoğunluğunun önemli derecede düşük olmasının başlıca nedeni ülkeden dışarıya olan göçlerdir. 1989-1999 yılları arasında 1,5 milyon kişi Kazakistan dışına göç etmiştir. 2000 yılından bu yana gerçekleşen güçlü ekonomik büyüme ülkeden göç eğilimini tersine çevirmiş ve 2004 yılında net göç ilk kez pozitife dönmüştür. Nispeten yüksek doğum oranları ve azınlıkların göçü neticesinde 1920’lerden bu yana ilk defa Kazak nüfus çoğunluğu elde etmiştir. Ülke, son yıllarda Orta Asya’daki fakir komşuları ve Çin’den göç almaktadır. Buna ilave olarak ülkeden Rusya’ya göçte yavaşlama gözlenmektedir.

Grafik 5: Kazakistan Nüfusunun Bölgelere ve Etkin Kökene Göre Dağılımı (2012)15

Ülkedeki fakirlik son yıllarda GSYİH’daki hızlı artış eğilimi ile birlikte önemli ölçüde düşüş göstermiştir. Kazakistan İstatistik Ajansı’na göre ülkede fakirlik sınırı (ayda 35 $) altında yaşayan nüfusun oranı 2004’te %33,9 iken, 2010 yılında %6,5’e, 2011’de %6’ya gerilemiş, 2012’de %4, 2013’de %3’e gerilemiştir.16 Gini katsayısı ise 2001’de 0,366 iken 2010 yılında 0,278’e gerilemiştir. 1999’dan itibaren gözlenen hızlı ekonomik büyüme istihdam artışı ve yaşam standartlarında artış sağlamıştır. 2004’te 381.000 kişi olan yıllık ortalama işsizlik 2007’de 597.200 kişi (toplam iş gücünün %7,3’ü) olmuştur17. Sonrasında azalma eğilimi gösteren ortalama işsizlik oranları, 2011 yılında 5,3 olarak gerçekleşmiştir.18 Kazakistan’ın nüfusunun % 66’sını Kazaklar, % 22’sini Ruslar, % 2,8’ini Özbekler, % 2’sini Ukraynalılar, % 1,3’ünü Tatarlar, % 1’ini Almanlar oluşturmaktadır. Nüfusu yoğun olan şehirler Almatı, Karaganda, Astana, Taraz, Semey ve Çimkent’tir. Ülkenin en doğusunda bulunan Almatı ülkenin finans ve iş merkezidir. Başkent Astana, ülkenin orta-kuzey bölümünde konumlanmıştır.

13 https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/kz.html, et: 04.11.2015

14 http://www.worldometers.info/world-population/population-by-country/ e.t: 01.11.2015

15 http://www.Development of the Republic of Kazakhstan.mht, e.t:04.11.201516 http://databank.worldbank.org/data/reports.aspx?source=2&country=KAZ&series=&period=, e.t:04.11.201517 Kazakistan İstatistik Kurumu18 https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/kz.html, e.t. 01.11.2015



SATURKSATURK

d) İstihdam-İş gücü ve Eğitim

İstatistikleri

2014 verilerine göre, ülkede çalışanların % 65,6’sı hizmet sektöründe çalışırken, % 4,9’u tarım, balıkçılık ve ormancılık işleriyle uğraşmaktadır. Sanayi sektöründe çalışanların payı ise % 29,5’tir.19 Hizmet sektörü ülkede en fazla istihdam sağlayan sektör konumundadır. Bununla birlikte uzun vadeli işsizlik verileri, özellikle ülkenin kuzeyindeki eski ağır sanayinin yoğunlaştığı bölgelerde yüksektir. 2013 yılında %5,2 olan işsizlik oranları 2014 yılında %5,2 olmuştur. Bu oranlar ile Kazakistan Dünya genelinde 51. sıradadır.20

Sovyet dönemi boyunca bilim ve teknoloji çalışmalarında daha fazla rol alan Rus azınlık ve diğer etnik grupların çoğunluğunun bağımsızlık sonrasında ülke dışına göç etmesi nedeni ile Kazakistan’ın vasıflı iş gücünde ciddi bir kayıp söz konusu olmuştur. Kazakistan yabancı iş gücü istihdamında kota uygulamaktadır. Kotalar devlet tarafından her yıl yeniden belirlenmektedir. Yetkililer yabancı yatırımcıları yerli işçi eğitme ve istihdam etme konusunda giderek artan bir şekilde yönlendirmeye çalışmaktadır. 1999-2011 yılları arasında gözlenen hızlı ekonomik büyüme, istihdam artışını tetiklemiş ve yaşam standardını yukarı çekmiştir. Yıllık ortalama işsizlik oranı 1999 yılında %13,5 iken, 2011 yılında %5,3’e gerilemiştir. Reel ücretlerdeki artış da olumlu etkilerini göstermeye başlamış olup, tüketim malları ithalatı artış eğilimine girmiştir. Yaşam standartlarının yükselmesinde Kazakistan’ın para birimi Tenge’nin istikrarı önemli role sahiptir. Ekonomik büyümenin ve yabancı yatırımların olumlu etkisi sayesinde gerçekleşen refah artışının nüfusun her kesimi tarafından paylaşılamamasına rağmen fakirlik düşüş eğiliminde olup gelir dağılımı iyileşmektedir. Kırsal kesimdeki fakirlik çok daha belirgindir. Özellikle ülkenin güneyinde yerleşik Kazaklar, kırsal kesimde yaşayan nüfus içindeki en fakir kesimdir.

Okuryazarlık oranı, 1999 nüfus sayımına göre %97,5 olup, yüksek düzeydedir. 2011 için Birleşmiş Milletler Kalkınma Programına (UNDP) göre yetişkin okuryazarlık oranı %99,7, genç okuryazarlık oranı ise %99,8’dir. Yükseköğrenim gören öğrenci sayısı 2000/01 döneminde 440.700 iken, 2009/10’da 610.264’e ulaşmış durumdadır. Ancak yükseköğrenim öğrenci sayısı en yüksek 2007/08 döneminde ulaşılan 717.000 seviyesinin altındadır. Kaynak yetersizliği nedeni ile eğitimde kalitede düşüş gözlenmektedir. 2010-2011 dönemi itibarı ile hükümetin eğitim harcamalarının GSYİH’ya oranı %2,8 olarak gerçekleşmiştir.

19 https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/kz.html, e.t:01.11.201520 https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/kz.html, e.t:01.11.2015



SATURKSATURK

e) Doğal Kaynaklar ve Çevre

Kazakistan, petrol ve doğal gaz rezervleri yönünden zengindir. Ülkenin petrol rezervleri doğal gaz rezervlerine göre daha fazladır. Kazakistan eski Sovyet Cumhuriyetleri içinde Kazakistan’dan

sonra ikinci büyük petrol üreticisidir. Ülke ekonomisi büyük ölçüde petrol ihracatı gelirlerine dayalıdır. British Petroleum (BP) tarafından yayımlanan Statistical Rewiev of World Energy isimli süreli yayının tahminlerine göre 2010 yılı sonu itibarı ile ülkenin toplam petrol rezervi 39,8 milyar varil civarındadır. Bu rakam, toplam dünya rezervinin %2,9’unu oluşturmaktadır. Suudi Arabistan ise 2010 yılı sonu itibarı ile dünya rezervinin yaklaşık %19,1’i kanıtlanmış rezerve sahiptir. Ülkenin rezerv seviyesi Hazar Denizi’ndeki yeni bulunan rezervler ile birlikte giderek artış göstermektedir.

Kazakistan’ın doğal gaz rezervi ise 2010 yılı sonu itibarı ile dünya toplam rezervinin %1,0’ını oluşturmakta olup, toplam 1,8 trilyon metreküpe tekabül etmektedir. Ayrıca, ülke dünya kömür rezervinin de %3,9’una (33,6 milyar ton) sahiptir. Kazakistan altın rezervleri bakımından da zengin bir ülkedir. Ülkenin Vasilkovskoye madeninde yaklaşık 370 ton altın rezervi bulunmaktadır. Ayrıca zengin demir filizi, bakır, krom, kurşun, wolfram, tungsten ve çinko yatakları da bulunmaktadır.

Kazakistan, Sovyetler Birliği döneminden kalan iki ciddi çevre problemi ile karşı karşıyadır. Bunlardan birisi, doğu sınırına yakın Semipalatinsk bölgesinin Sovyetler Birliği döneminde nükleer deneme alanı olmasından kaynaklanan radyoaktivite sorunudur. Bölgede kansere yakalanma oranı ortalamanın üzerinde olmamakla birlikte, radyoaktivitenin insan sağlığı ve çevre üzerinde uzun dönem etkileri hala belirsizdir. İkinci bir sorun da, Kazakistan’ın kıyısı olduğu Aral Gölü’nün Siriderya ve Amuderya nehirlerinin Orta Asya’daki pamuk üretiminde ve aşırı kullanımı



SATURKSATURK

nedeniyle kurumakta olmasıdır. Kalan suda böcek ilaçları ve gübre atıkları ile kirlenmekte olduğu için, bölge nüfusu ve tarımsal kullanım açısından çok önemli sorunlara neden olmaktadır. Bu sorunlar ülkede balıkçılığın sona ermesine ve su temini zorluklarının yaşanmasına neden olmuştur. Aral Denizi’nin kurutulması, Vozrozhdensky adasının bir yarımada haline gelmesine neden olmuştur. Ancak Sovyet döneminde biyolojik test bölgesi olan adanın, yarımada haline gelmesi ile çeşitli salgın hastalıkların yayılması tehlikesi oluşmuştur.

2- EKONOMİK DURUM a) Genel Ekonomik Görünüm

Kazakistan ekonomik politikaları küresel ekonomiyle bütünleşmeye yöneliktir. Sovyetlerin dağılmasının ardından 1993 yılında para birimi rublenin yerini Tenge almıştır. 1991’de Sovyetler Birliği’nin dağılmasının ardından, yeni yapılanmanın ilk yıllarında, diğer cumhuriyetler gibi Kazakistan da zor bir dönem geçirmiştir. Ekonomisi büyük ölçüde Rusya’ya bağlı bir Orta Asya ülkesi olan Kazakistan’ın bağımsızlık sonrası yaşadığı durgunluk döneminde tüketim malları üretimi gibi bazı alt sanayi sektörleri büyük zarar görmüştür. Bağımsızlığın ardından özel sektörün ağırlık kazandığı piyasa temelli ekonomiye geçiş üzerine yoğunlaşma olmuştur. Kazakistan’ın Cumhurbaşkanlığı kararnameleri ile belirlenen ana ekonomi politikaları sayesinde bölgesinde etkili ve dünyaya entegre bir ekonomiye ulaşma hedefi vardır.21

Ülke, ciddi ekonomik reformlar uygulamaya ancak 1994 yılında bir istikrar, özelleştirme ve yabancı yatırım paketi ile başlamıştır. 1995-1997 yılları arasında uygulanan reformlarla ekonomik yapı şekillendirilmiştir. Pazar ekonomisi için gereken reformların gerçekleştirilmesi zaman almış olsa da, ülke bu yönde önemli bir gelişme göstermiş durumdadır.22

1997 yılında Cumhurbaşkanı Nur Sultan Nazarbayev, “Kazakistan 2030” planını açıklamıştır. 2030 Stratejisi, ulusal güvenlik, siyasal istikrarın sağlanması ve sağlamlaştırılması, ülkeye yabancı yatırımların çekilmesi ve buna dayalı gelişme sağlanması, halkın sağlık ve eğitiminin iyileştirilmesi, enerji kaynaklarının etkin kullanımı, ulaşım ve telekomünikasyon altyapısının geliştirilmesi ile uzmanlaşmış ve profesyonel devlet uygulamasına geçilmesi gibi hedefler koymaktadır.23

21 Konca, K.A. (2012). Kazkistan Ülke Raporu, Ankara.22 Konca, K.A. (2012). Kazkistan Ülke Raporu, Ankara.23 A.g.e.



SATURKSATURK

Kazakistan’ın ekonomisi ağırlıklı olarak enerji kaynakları ihracatına dayalıdır. Bununla birlikte ekonominin çeşitlendirilmesi çabaları içerisinde sanayi ve yenilikçi teknolojiler temelli bir kalkınma modelinin uygulanması hedeflenmektedir. Önemli sektörleri başta petrol olmak üzere, metal işleme, çelik üretimi ve tarımdır. Kazakistan’ın petrol ve gaz rezervleri çok zengindir. 2008’de 70 milyon ton petrol elde eden Kazakistan, 2015 yılına kadar ham petrol üretimini 300 milyon tona çıkarmayı hedeflemektedir. ABD Enerji Bilgi İdaresi’nin verilerine göre; Kazakistan 5,3 milyar ton rezerv miktarıyla dünyada 9’uncu sırada bulunmaktadır. Kazakistan petrolü daha çok ülkenin batı kısmından çıkartılmaktadır. Doğalgaz rezervleri açısından da oldukça zengin olan Kazakistan, bu alanda dünyada 12’inci sırada yer almaktadır.24

Madencilik ve metalürji ülke ekonomisinin ikinci gelişmiş sanayi koludur. Altın, kömür, demir, uranyum, mangan, bakır, uranyum, krom, çinko, kurşun Kazakistan’ın doğal kaynakların başında gelmektedir. Doğal zenginlikler bakımından dünyanın önde gelen ülkelerinden biridir. Uranyum, krom, çinko, kurşunda dünyada 2’inci, manganda 3’üncü, bakırda 5’inci, kömür, demir ve altında ilk onda bulunmaktadır. Ayrıca Kazakistan’da 1996 yılında dünyanın en büyük 3. altın madeni bulunmuştur.

Ülke topraklarının yaklaşık 1/5’i tarım arazisidir. Ülkede başta buğday olmak üzere arpa, tütün, şeker pancarı ve pirinç yetiştirilmektedir. Kazakistan tahıl üretiminde BDT ülkeleri içerisinde Rusya ve Ukrayna’dan sonra 3. sıradadır.

24 A.g.e.25 A.g.e.26 A.g.e.



SATURKSATURK

Ülkede çayır ve mera alanlarının çokluğu dolayısıyla küçükbaş hayvancılık yaygındır.25 Kazakistan’da 5 önemli ekonomi bölgesi vardır. Kuzeyinde demir, kömür çıkarımı, makine sanayi ve petrol ürünleri dikkati çekmektedir. Ülkenin doğusunda demir harici metaller çıkartılmakta, orman ürünleri ve makine üretimi yapılmaktadır. Batı Kazakistan ise sadece Kazakistan’ın değil, Bağımsız Devletler Topluluğu ülkeleri arasında da petrolün en fazla çıkarıldığı yerlerden biridir. Ülkenin orta kısmında kara ve diğer metaller, makine üretimi yapılmaktadır. Güney Kırgızistan’a baktığımızda pamuk, pirinç, yün, tahıl, meyve, sebze, üzüm, hafif sanayi ürünleri, balıkçılık ve orman ürünleri gelişmiştir.26

Kazakistan’ın ihracat yaptığı ülkeler Çin, Almanya, Rusya olurken, ithalat yaptığı ülkeler sıralamasında Rusya, Çin, Almanya ilk sırada gelmektedir. İthal ürünlerinin başında ise makine ve taşımacılık ekipmanları, gıda sanayi ürünleri gelmektedir.27

2010 sonrasında hızlı toparlanan Kazakistan ekonomisi; 2012’de %5, 2013’de % 6 büyümüştür. 2014 yılında ise %4,3 büyümesi beklenmektedir. Kazakistan büyüme oranı ile dünya genelinde 43. sıradadır. 2014 yılında GSYİH 216,3 milyar dolar gerçekleşmiştir.28 Mali sektördeki likidite sıkışıklığı, sanayi üretimindeki düşüş ve zayıf dış ekonomik koşullar 2009 yılında ekonomide durgunluğa neden olmuştur. 2010 yılındaki %7,3 oranındaki büyümenin ardından 2011 yılında GSYİH %6,9 oranında artmıştır.29

27 Konca, K.A. (2012). Kazkistan Ülke Raporu, Ankara.28 https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/kz.html, e.t:01.11.201529 Konca, K.A. (2012). Kazkistan Ülke Raporu, Ankara.



SATURKSATURK

Grafik 6: Kazakistan’ın Yıllara Göre Büyüme Oranları (2000-2015)

Kaynak: http://www.euromonitor.com/kazakhstan/country-factfile , et: 02.11.2015

Kazakistan GSYİH 2005 yılında 57,1 milyar dolardan 2014 yılında 216,3 milyar dolara ulaşmıştır. Bu süre içerisinde GSYİH 4 kat artış göstermiştir. 30

Grafik 7: Kazakistan GSYİH Yıllara Göre Değişimi (20023-015)

Kaynak: Источник: Статистике по Министерство Национальной Экономики Республики Казахстан Комитет

30 htt p://invest.gov.kz/?option=content&section=4&itemid=236, e.t: 08.11.2015



SATURKSATURK

Dünya Bankası Sınıflandırmasına göre Kazakistan orta gelirli ülkeler grubunda bulunmaktadır. Kazakistan 1 Ocak 2015 itibariyle kişi başına GSYİH 12 496 dolardır.31 Kazakistan BDT ülkeleri içerinde – Rusya hariç- en yüksek kişi başı GSYİH ve aylık ücretlere sahip ülkedir.32 Kişi başına düşen gelirin yıllara göre değişimi aşağıda verilmiştir.

Grafik 8: Kişi Başına Gelirin Yıllara Göre Değişimi (2002-2014)

Kaynak: Источник: Статистике по Министерство Национальной Экономики Республики Казахстан Комитет

Kazakistan’ın ihracatı 69,5 milyar dolar, ithalatı ise 39,4 milyar dolar olmuştur. Böylece dış ticaret fazlası 30,1 milyar dolar olarak gerçekleşmiştir. Kazakistan’ın ihracatında ilk 3 ülke İtalya, Hollanda ve Çin Halk Cumhuriyeti iken, ithalatında Rusya, Çin Halk Cumhuriyeti ve Almanya’dır.33

b) Dış Ticaret ve Cari İşlemler Dengesi

2009 yılında 4,2 milyar dolarlık açık veren cari işlemler dengesi 2010’da 4,9 milyar dolar fazla vermiş 2011 yılında ise fazla 7,7 milyar dolara ulaşmıştır. 2011 yılındaki fazlanın en önemli sebebi. 2009 yılından itibaren yükselişe geçen petrol fiyatlarıdır. Cari işlemler dengesi 2011-15 döneminde de fazla vermeye devam edecektir. 2006-10 dönemine göre daha yüksek petrol fiyatları, emtia mallarına artan uluslararası talep ve Kashagan bölgesinde 2012 sonunda petrol üretimine başlanacak olması ile petrol üretimindeki artış ülkenin ihracat gelirini artıracaktır. İthalat harcamaları, canlanan iç talep ve sermaye yoğun sektörlerin katkısıyla, 2006- 10 dönemindekinden daha yavaş da olsa artış gösterecektir.34

31 Источник: Статистике по Министерство Национальной Экономики Республики Казахстан Комитет, İstatistik Kazakistan Komitesi Cumhuriyeti Milli Ekonomi Bakanlığı32 Источник: Статистике по Министерство Национальной Экономики Республики Казахстан Комитет, İstatistik Kazakistan Komitesi Cumhuriyeti Milli Ekonomi Bakanlığı33 Konca, K.A. (2012). Kazkistan Ülke Raporu, Ankara.



SATURKSATURK

Kazakistan’a son dönemde giren doğrudan yabancı sermaye tutarı, büyük ölçüde ülkenin başlıca hidro karbon projelerine doğrudan yabancı sermaye akışına bağlı olarak, Rusya ve Ukrayna gibi eski Sovyet Bloğu ülkelerine kıyasla çok daha yüksek düzeydedir. Petrol projelerine yatırımlar ülkeye doğrudan yabancı sermaye akışının önümüzdeki dönemde de sürmesini sağlayacaktır.35

c) Doğrudan Yabancı Yatırımların Görünümü

Kazakistan, bağımsızlıktan bu yana doğrudan yabancı yatırım çekmekte başarılı olmuştur. Ülke, Orta Asya’daki toplam doğrudan yabancı yatırımların %80’den fazlasını çekmiştir. Doğrudan yabancı yatırım artışı başta Kaşagan yatakları olmak üzere hidrokarbon alanlarındaki gelişmeler sayesinde olmuştur.36

1993-2011 yılları arasında ülkeye yaklaşık 146,6 milyar $ tutarında yatırım yapılmıştır. Söz konusu dönem itibarı ile ülkeye en fazla doğrudan yabancı yatırım akışı Hollanda kaynaklı olmuştur. Hollanda’yı, A.B.D., İngiltere ve Fransa takip etmektedir. Aynı dönemler arasında ülkeye yaklaşık 1,77 milyar $ tutarında Türk sermayeli doğrudan yatırım akışı gerçekleşmiştir. 2011 yılı itibariyle sağlık, eğitim ve sosyal hizmet sektöründe doğrudan yabancı yatırım oranı %14,5’tir.37

d)Ülkedeki Serbest Bölgeler (Özel Ekonomik Bölgeler)

Özel ekonomik bölgelere ilişkin kanun 1996 yılında uygulamaya konmuş olup, söz konusu kanun çeşitli değişikliklerle düzenlenmeye devam edilmektedir. Söz konusu kanun uyarınca “özel ekonomik bölgeler” (ÖEB) azami 10 yıllığına kurulabilmektedir. Serbest bölgelerde yabancı firmalar, Kazak firmaları ile eşit haklara sahiptir. Ülkede hâlihazırda Astana-New City, Aktau, Ontustyk, Petrochemical Park, Burabay, Pavlodar, Saryarka, İnnovation Technology Park, Khorgos özel ekonomik bölgeleri bulunmaktadır.38

Ülkede kurulan her bir ekonomik bölge özel bir sektörün gelişimi üzerine yoğunlaşmıştır. Çimkent kentindeki Ontustyk Özel Ekonomik Bölgesi pamuk-tekstil sektöründeki kümelenmenin geliştirilmesi amacı ile kurulmuştur. Özel Ekonomik Bölgede çalışan firmalar kurumlar vergisinden, mülkiyet ve toprak vergisinden ve kısmen de KDV’den (ithalat işlemlerinde) 10 yıl süre ile muaftır. Ayrıca, yatırımcılar için gümrük ödemelerinde önemli ayrıcalıklar ve muafiyetler tanınmaktadır.39

35 Konca, K.A. (2012). Kazkistan Ülke Raporu, Ankara.36 A.g.e.37 A.g.e.38http://invest.gov.kz/?option=content&section=4&itemid=236, e.t: 08.11.2015



SATURKSATURK

e) Tüketici Tercihleri

Kazak tüketicilerinin tüketim tercihlerinde 4-5 yıl öncesine kadar ürünlerin fiyat düzeyi daha fazla etkili olurken, günümüzde Kazak ekonomisinin olumlu gidişatı ve p azardaki gelişme paralelinde kalite ön plana çıkmaya başlamıştır. Kazak tüketicisinin kalite bilinci yüksek düzeydedir. Tüketiciler özellikle son teknolojili, yeni çıkan ürünlere ilgi duymaktadır. Kazak pazarında özellikle tüketim malları sektöründe başarı sağlayabilmek için tüketici tercihlerinin anlaşılması önem taşımaktadır. Bu bakımdan rekabetin yoğun olduğu bir pazar olan Kazak pazarının firmalar tarafından ayrıntılı bir biçimde araştırılması gerekmektedir. 40

Tüketiciler genellikle ürünleri küçük ambalajlarda ve ihtiyaç paralelinde satın almayı tercih etmektedir.41

Aylık toptan alışveriş alışkanlığı henüz tam olarak yerleşmemiş durumda olup, belirli bir düzeyin üzerinde gelire sahip aileler aylık alışveriş yapmayı tercih etmektedir. Geçmişte alışverişlerin büyük bölümü açık pazarlardan yapılırken, günümüzde süpermarketlerden ve büyük mağazalardan alışveriş de yaygınlaşmaya başlamıştır.

Kazak pazarına yeni ürünler hızla giriş yapmaktadır. Kazak tüketiciler, yeni çıkan ürünleri takip etmekte ve tüketmektedir. Kazak halkının okuma-yazma oranı yüksek düzeydedir. Diğer taraftan lisans ve yüksek lisans öğrenimini tamamlamış kişi sayısı da yüksek düzeydedir. Bu nedenle halkın özellikle gazete ve dergi okuma oranı yüksek olup, gazetelerde çıkan haberler tüketim alışkanlıkları üzerinde etkili olabilmektedir.42

Kazak tüketicilerin marka farkındalığı yüksektir. İthal mallar yüksek fiyatlardan satılmaktadır. Kazakistan, tüketim mallarının büyük çoğunluğunda yerli üretim, talebi karşılayamadığı için ithalata bağımlıdır.43

Tüketici kredilerine erişimin kısıtlanması sebebiyle 2009-2013 yılları arasında tüketim mallarına talep artış hızında bir yavaşlama öngörülmektedir. Ancak ekonomideki düzelme paralelinde tüketim harcamalarının eski seviyelerin üzerine çıkması beklenmektedir. Yerli üretim altyapısının yeterli düzeyde olmayışı nedeni ile ithal mallarına yönelik yüksek talep devam edecektir.44

Kazakistan’da üst ve orta sınıf tüketici kitlesi açık pazarlar yerine mağazalara yönelmiş durumdadır. Açık pazarlar çok kalabalık ve şehir merkezinin dışında olması sebebiyle tercih edilmemeye başlanmıştır. Kazakistan’da alışveriş merkezleri daha çok Almatı ve Astana şehirlerinde yoğunlaşmaktadır. İki şehir perakende gelişmelerinin merkezi durumundadır. Kazakistan’da Rus, Güneydoğu Asya ve Avrupa mallarının yoğun rekabeti bulunmaktadır. Diğer BDT ülkeleri içinde en yüksek seviyede olmakla birlikte, genelde düşük alım gücüne sahip olmalarına rağmen Kazak tüketicileri, batı mallarına çok açıktır. Ülkedeki tüketiciler ürünlerin fiyat ve kalitelerine öncelikli önem vermektedir. Perakende sektörünün %52’sini oluşturan açık pazarlar tüketicilerin başlıca tercihidir.

40 Konca, K.A. (2012). Kazkistan Ülke Raporu, Ankara.41 age.42 age.43 age.44 age.



SATURKSATURK

Gelir seviyesi artan Kazakistan’da perakende sektörünün aynı hızda gelişmemesi sonucu zengin Kazaklar alışveriş için Londra veya Dubai’yi tercih etmektedir. Alışveriş yapmak için yeterli gelişim sağlanmayan Kazakistan’da tüketiciler nakit ödemeyi tercih ediyorlar. Kazakistan’ın en zengin %10’luk kesimi en düşük %10’luk kesimden 7,9 kat daha fazla kazanmakta ve 4,2 kat daha fazla tüketime ve lükse para harcamaktadırlar. Ülkedeki harcanabilir gelirlerin %51’i gıdaya harcanırken sadece %2’si sağlık hizmetlerine harcanmaktadır.

f) Türkiye – Kazakistan Yatırım İlişkileri

Kazakistan, ülkemizin Orta Asya Türk Cumhuriyetleri içinde en fazla yatırımlarının bulunduğu ülkelerden biridir. Kazakistan Yatırım Ajansı verilerine göre 2011 yılında ülkeye giren doğrudan Türk yatırımları 119,2 milyon $ düzeyindedir. 1993- 2011 yılları arasına ülkeye giren doğrudan Türk yatırımlarının toplam tutarı ise 1,8 milyar $’dır.

Ülkedeki Türk şirketlerinin faaliyetleri ticaret, telekomünikasyon, otel işletmeciliği, süpermarket işletmeciliği, müteahhitlik, petrol ürünleri ve gıda imalatında yoğunlaşmıştır. Türkiye, Kazakistan’ın maden çıkarma sektöründe faaliyet gösteren 10 büyük yatırımcı ülkeden biridir. Türkiye Petrolleri Anonim Ortaklığı-TPAO, ülkedeki en büyük Türk yatırımcısıdır. TPAO, Kazakoil ile ortaklaşa kurulan Kazakturmunay- KTM isimli şirketin çoğunluk hissesine sahiptir. Şirket 1994-1997 yılları arasında 272,9 milyon $ tutarında yatırım yapmıştır. Bu şirkette günde 5000 varil ham petrol üretilmektedir.

3- İLETİŞİM VE ULAŞIM

Ülkenin yüz ölçümünün genişliği ve nüfusunun dağılımı nedeni ile bütünleşmiş bir iletişim altyapısı kurulması yüksek maliyetlidir. Ülkenin başlıca ekonomik faaliyeti batıda, Hazar Denizi’ne yakın bölgededir. Bununla birlikte ülke nüfusunun çoğunluğu orta, güney ve doğu bölgelerde yaşamaktadır. Kazakistan son yıllara kadar taşımacılık altyapısının geliştirilmesi yönünde çok az harcama yapmıştır.

Hükümetin petrolden elde edilen gelirleri bu alandaki harcamalara yönlendirmek üzere yapmış olduğu planlar, küresel likidite krizine bağlı olarak ertelenmiş durumdadır. Demir yolları mal taşımacılığında hayati öneme sahiptir. 2004- 2006 yılları arasında Kazakistan Demir yolları dış borçlanma yolu ile finanse edilen 1 milyar $’lık bir iyileşme programı başlatmıştır. Ülkenin demir yolu altyapısı halen zayıf durumdadır. Kazakistan demiryolları 15 000 km. uzunluğundadır. Yeni hatların Çin’in batısı, orta Rusya ve Avrupa arasındaki seyahatleri kısaltması beklenmektedir.

Ülkedeki karayolları altyapısı da iyileştirmeye ihtiyaç duymaktadır. Kazakistan’ın 93 000 kilometrelik kara yolları ağının 84 000 kilometrelik (%90) kısmı asfaltlıdır. Petrol üretimindeki yüksek artışa bağlı olarak binek araçları kullanımı hızla artmıştır. 2004 yılında özel mülkiyet altındaki araç sayısı 7,6 milyon iken, %73,68 artış kaydederek 2007 yılında 13,2 milyona ulaşmış 2010 yılında ise %16,29 artarak 15,4 milyona ulaşmıştır. Buna rağmen kişi başına düşen araç sayısı hala düşük seviyededir. 2007 yılında 100 kişi başına düşen binek otomobili sayısı 13’tür. Yasadışı yollardan ülkeye giren ikinci el araçlar otomobil pazarının önemli bir kısmını kapsamaktadır. Kazakistan kara ile çevrili bir ülkedir. Ülkenin açık denizlere açılımı Rusya ve Gürcistan’ın Karadeniz kıyıları üzerinden sağlanmaktadır. Kazak mavnaları Karadeniz’e Rus egemenliğinde bir su yolu olan Volga-Don kanalından girebilmektedir. Kazakistan’ın Hazar Denizi’ndeki en önemli limanı Aktau’dur. Aktau limanından Rusya, Türkmenistan, Azerbaycan ve İran limanlarına kargo yüklemeleri yapılmaktadır.



SATURKSATURK

Sovyetler Birliği’nin dağılması ve dolayısıyla devlet destekli iç hat uçuşlarının sona ermesinden sonra, hükümetin etkin ve karlı bir hava taşımacılığı geliştirme çabaları sonuçsuz kalmış ve 1993 yılında kurulan Kazakistan Hava yolları 1996 yılında iflas etmiştir. Daha sonra kurulan Air Kazakistan da 2004 yılında iflasını ilan etmiştir. Ülkenin ulusal hava yolu taşımacılığının büyük çoğunluğu hâlihazırda özel bir şirket olan Air Astana tarafından yürütülmektedir.

4- TÜRKİYE İLE SİYASİ İLİŞKİLER

Günümüzde, Kazakistan’da Yabancı Sermaye Kanunu ile kurulmuş olan 500’den fazla Türk şirketi ve Kazak-Türk ortaklıkları bulunmaktadır. Türk firmalarının Kazakistan’da başlıca ilgi alanları inşaat ve müteahhitlik hizmetleri, sınai tesis yapımı, hafif sanayi, gıda, madencilik, ticaret, metalürji, tekstil, telekomünikasyon, elektrik santralleri yapımı, otel ve iş merkezleri yapımıdır.

Türkiye’nin Kazakistan’a gerçekleştirdiği ihracat malzemelerinin başında çeşitli gıda maddeleri, giyim eşyaları, otomatik telefon santralleri, deri işleme cihazları, sentetik halı ve kilim, zirai mücadele ilaç ve bitkileri, makarna imalat cihazları, seramik eşyalar, demir-çelik ve alüminyum ürünleri, elektrikli ev aletleri gelmektedir. Kazakistan’dan yapılan ithalat ise hayvansal ürünler, buğday, deri, alüminyum alaşımları, kalaylı demir-çelik gibi malları kapsamaktadır.

1991 yılında bağımsızlığını ilan eden Kazakistan’ı ilk tanıyan ülke Türkiye olmuştur. Türkiye ve Kazakistan bulundukları konum itibariyle önemli coğrafi alanlarda yer almaktadır.

Kazak petrol ve gazının dış pazarlara taşınması için Türkiye’nin jeopolitik konumu önemlidir. Kazak petrollerinin Hazar Denizi’nden Bakü’ye oradan da Bakü- Ceyhan-Tiflis boru hattıyla Akdeniz’e ulaştırılması planlanmaktadır.

Kazakistan Türkiye ilişkilerinin diplomatik olarak başlama tarihi 2 Mart 1992’dir. Söz konusu tarihte, iki ülke arasında ‘Diplomatik İlişkiler Kurma Protokolü’ ve ‘Vize Muafiyeti Anlaşması’ imzalanmış ve halen yürürlükte olan Kazak ve Türk vatandaşlarının 30 gün süreyle karşı tarafın topraklarına vizesiz giriş yapabilmeleri sağlanmıştır. Tüm Bağımsız Devletler Topluluğu ülkelerinde başarıyla çalışan Türk inşaat firmaları, Kazakistan’da da kendilerini ispat etmişlerdir. Ahmet Yesevi Üniversitesi, Astana Uluslararası Havaalanı, Cumhurbaşkanlığı Konutu, Intercontinental Astana Oteli, Kazakistan Milli Müzesi başta olmak üzere önemli projeler Türk müteahhitleri tarafından inşa edilmiştir. İki ülke arasındaki ticaret hacmi de hızla artmaktadır. 1992 yılında ticaret hacmi 30 milyon dolar olarak gerçekleşmiştir. 2008 itibariyle, Kazakistan’ın bağımsızlığını kazanmasından sonra Türkiye Kazakistan’a 2 milyar dolarlık yatırım yapmıştır. Kazakistan ise Türkiye’de 700 milyon dolarlık yatırımda bulunmuştur. Her iki ülke bu rakamların hızla artması gerektiğini savunurken, 2015 yılında iki ülke arasındaki ticaret hacminin 10 milyar dolar olması hedeflenmektedir.



SATURKSATURK

Türkiye – Kazakistan ekonomik ilişkileri oluşturulan Yeni Sinerji- Ortak Ekonomi Programı kapsamında ekonomik, ticari, bilimsel ve teknik iş birliğinin arttırılması, mevcut iş birliği alanlarının yanı sıra yeni alanlarda iş birliğinin geliştirilmesi hedeflenmektedir. Türk firmalar, gıda, ilaç-kimya sanayi, petrol, inşaat, sağlık ve savunma alanlarında Kazakistan’da yatırımlar yapmaktadır.

Başlıca İhracatı ürünleri: İnşaat malzemeleri, halı, hububat, tohum, mobilya aksam ve parçaları, dondurucular, mücevherci eşyası ve aksamı, prefabrik yapılar, elektrik iletkenler.

İki ülke eğitim alanında da iş birliği içerisindedir. Kazakistan’ın eğitimini anlattığımız bölümde de değindiğimiz gibi, 31 Ekim 1992 tarihinde Türkiye ve Kazakistan Hükümetleri tarafından imzalanan İş birliği Anlaşması ile 1993 yılında Hoca Ahmet Yesevi Uluslararası Türk-Kazak Üniversitesi kurulmuştur. Kazakistan’ın Türkistan şehrinde kurulan üniversitede yaklaşık 2000 öğrenci eğitim görmektedir. Bunlardan yaklaşık 500’ü Türk vatandaşıdır. Ayrıca Kazakistan’da çok sayıda Kazak- Türk Lisesi bulunmaktadır. Almatı’da Milli Eğitim Bakanlığına bağlı “Türkiye Türkçesi Öğretim Merkezi” faaliyet göstermektedir.

Kazakistan, Türkiye’nin girişimiyle 1992 yılında başlatılan “Türk Dili Konuşan Ülkeler Zirvesi” ne katılmıştır. Zirve’ye Türkiye ve Kazakistan dışında katılan diğer ülkeler Azerbaycan, Kırgızistan, Özbekistan ve Türkmenistan’dır.

Kazakistan’ın Türkiye’de Ankara Büyükelçiliği, İstanbul Başkonsolosluğu ve Antalya, Bursa, İzmir Fahri Konsoloslukları bulunmaktadır. Türkiye ise Astana Büyükelçiliği ve Almatı Başkonsolosluğu ile temsil edilmektedir.

5- KAZAKİSTAN’DA SAĞLIKa) Mevcut Durum

Sovyetler Birliği’nin dağılmasından sonra, sağlık sektöründe de birçok sorun yaşanmıştır. Geçiş döneminde yaşanan ekonomik çöküş sonucu sağlık sektörüne ayrılan devlet bütçesi son derece azalmıştır. Bu dönemde çeşitli özelleştirme ve özel sağlık sigortası uygulamaları denenmiş ancak büyük bir karışıklık yaşanmıştır. Sağlık bütçesi ve sağlık giderlerinin gerçek maliyeti arasında giderek açılan farkın vatandaşın cebinden çıkması söz konusu olmuştur. Geçiş döneminin zorluklarla dolu sürecinde özellikle düşük gelirli vatandaşların temel sağlık hizmetlerine ulaşması önemli bir problem haline gelmiştir. Bununla beraber, yüksek anne ve bebek ölümleri, bulaşıcı hastalıkların artması gibi gelişmekte olan ülkelere özgü sağlık sorunları yanında, kalp hastalıkları ve kanser gibi gelişmiş ülkelere özgü sağlık sorunları ortaya çıkmıştır. Sağlığa ayrılan bütçedeki yetersizliklerle beraber bu türlü sağlık sorunları nüfusun genel sağlık durumunu negatif yönde etkilemiştir. Mevcut sağlık kurumlarının ve sağlık personelinin nicel ve nitel bakımdan yetersizliği de sağlık sektöründe acil bir reform ihtiyacı doğurmuştur. 45

Kazakistan hükümeti vatandaşların sağlıklı yaşam kalitesini, sağlık sistemini geliştirmek yoluyla, arttırmak amacıyla Dünya Bankası tarafından desteklenen büyük çaplı reform paketleri uygulamaktadır. Bunlardan ilki “2005-2010 “Sağlık Hizmeti Reformu ve Geliştirilmesi Ulusal Programı”46 ikincisi ise halen yürürlükte olan “2011-2015 Salamattı Kazakistan Devlet Sağlık Hizmeti Geliştirilmesi Programıdır.47 Kazakistan’da sağlık hizmetleri genellikle Sağlık Bakanlığı



SATURKSATURK

kapsamında verilmektedir. Ayrıca Savunma, İçişleri ve Ulaştırma Bakanlıkları tarafından kendilerine bağlı olan kurumların çalışanlarına sağlık hizmeti verilmektedir. Son yıllarda sağlık hizmetlerinin ve sosyal hizmetlerin birbiriyle entegre olarak verilmesi yönünde politikalar izlenmektedir. Devlet örgütlenmesi (özellikle sağlık ve sosyal güvenlik kurumları) ve politikalar bu amacı gerçekleştirmek üzere yeniden yapılandırılmıştır.

Kazakistan sağlık sektörünün %80’ini devlete ait sağlık kuruluşları, %20’sini ise özel sektöre ait sağlık kuruluşları oluşturmaktadır. Özel sektöre ait sağlık kuruluşları, özel klinikler, aile danışmanlığı, özel tıbbi danışmanlık, ağız diş sağlığı klinikleri ve iyileştirme merkezleri adı altında hizmet vermektedir. Özel sektör ağırlığı hizmet alanlarına göre değişebilmektedir. Örneğin, ağız diş sağlığı hizmetlerinde durum biraz daha farklıdır. Ülkedeki diş kliniklerinin %70’i özel sektöre ait işletmelerdir.

Kazakistan sağlık sektörü genel olarak devlet ve yerel yönetim organları tarafından denetlenmektedir. Sağlık Bakanlığı bünyesinde bulunan Sağlık Dairesi ülke genelinde sağlık kuruluşlarının ve hastanelerin açılması, işletilmesi ve politikaların oluşturulmasından sorumludur. Sağlık Dairesi, üniversite hastaneleri, araştırma enstitüleri, kanser ve tüberküloz hastaneleri gibi ulusal düzeydeki tesislerin idaresini de yürütmektedir. Daire ayrıca, Hastalık Sağlık Gözetim Merkezi aracılığıyla toplum ve çevre sağlığını da izlemektedir. Sağlık hizmetleri merkezi olarak hazırlanan kamu politikası kararları çerçevesinde 14 eyalet idaresi tarafından sunulmaktadır.

Kazakistan konusunda yapılacak sağlık turizmi konusundaki değerlendirmelerin doğru anlaşılabilmesi için; genel sağlık göstergeleri, sağlık harcamaları ve hastalık göstergeleri Kazakistan Sağlık Bakanlığı, Kazakistan İstatistik Ajansı, DSÖ, IMF, Dünya Bankası, OECD vb. uluslararası kaynaklardan yararlanılarak aşağıda sunulmuştur.

b) Genel Sağlık Göstergeleri

Kazakistan’da tüm branşlardaki hekim sayısı 2013 yılı itibariyle 66,038 kişidir. Ülkede bin kişiye düşen doktor sayısı 2007’de 3,88, 2011’de 3,8, 2012 yılında 3,8, 2013 yılında ise 3,88’dir.48 Bu orana göre Kazakistan, kişi başına düşen doktor sayısında dünyada genelinde 10. sırada yer almaktadır.49 2014 yılı rakamlarına göre ülkedeki 66,038 doktor kadrosunun yaklaşık 3500 kadarı boştur.50 Ülkedeki tüm branşlardaki doktorların yıllara ve bölgelere göre değişimi tabloda verilmiştir.

45 Kuşcu, I. (2014).” Bağımsız Kazakistan’da Eğitim ve Sağlık: Sorunlar, Reform Süreci ve Uluslararası Aktörlerin Rolü” Uluslararası Stratejik Araştırmalar Kurumu Dergisi Cilt: 9, Sayı: 18, Ss. 23-46,46 A.g.e,47 https://www.thebusinessyear.com/sectors/kazakhstan, e.t:03.11.2015



SATURKSATURK

Tablo 12: Doktor Sayılarının Yıllara ve Eyaletlere Göre Dağılımı (2003-2013)

2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013

Kazakistan 54613 54758 55509 57514 59375 58945 60656 63855 62239 64 432 66.038

Akmolinskaya 2182 2206 2234 2334 2299 2204 2177 2165 2227 2 423 2.247

Aktyubinskaya 3121 3213 3275 3274 3404 3380 3425 3586 3091 3 222 3.750

Almatinskaya 3347 3329 3374 3954 4015 3327 3577 3898 4146 4 616 4.413

Atyrauskaya 1403 1445 1422 1492 1539 1509 1541 1622 1707 1 814 1.859

East Kazakhstan 5395 5493 5551 5625 5788 5753 5739 5814 5045 5 729 5.797

Zhambylskaya 2525 2526 2514 2558 2907 2642 2682 2770 3209 3 117 3.266

West Kazakhstan 2031 2019 1968 2018 2026 1837 1931 1892 2113 2 127 2.197

Karagandinskaya 5779 5862 6013 6173 6074 6150 6304 6404 5354 5 408 5.466

Kostanayskaya 2240 2225 2216 2295 2277 2208 2245 2347 2366 2 306 2.298

Kyzylordinskaya 1936 1970 1967 2177 2289 2069 2169 2208 2366 2 520 2.630

Mangistauskaya 1192 1210 1189 1432 1447 1586 1637 1687 1704 1 782 1.884

Pavlodarskaya 2840 2859 2945 2870 2826 2860 2903 2997 3068 3 088 3.108

Nort Kazakhstan 1576 1613 1600 1545 1596 1624 1650 1672 1693 1 722 1.730

South

Kazakhstan 6210 6269 6361 6450 6720 6837 7155 8039 8492 8 231 8.295

Astana 2784 3015 3287 3716 4246 4675 5109 5488 5417 6 229 6.587

Almaty 10052 9504 9593 9601 9922 10284 10412 11266 10241 10 098 10.511

Kaynak: http://www.stat.gov.kz/getImg?id=ESTAT083329, 03.11.2015

Kazakistan, 2003 yılından beri sahip olduğu doktor sayısını belirli bir program dahilinde artırmaya çalışmaktadır. 2003 yılında 54,613 olan doktor sayısı 2013 yılında % 20’nin üzerinde artış göstererek 66,038’e ulaşmıştır. Yıllara göre toplam doktor sayısındaki değişim grafikte gösterilmiştir.

48http://stat.gov.kz/faces/homePage/homeMethodologySubPage?_afrLoop=18753939565052989#%4 0%3F afrLoop%3D18753939565052989%26_adf.ctrl-state%3D1371efiek3_37, e.t:08.11.201549 https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/kz.html, e.t:01.11.201550 http://www.stat.gov.kz/getImg?id=ESTAT083329, 03.11.2015



SATURKSATURK

Grafik 9: Doktor Sayılarının Yıllara Göre Değişimi (2003-2013)


Kazakistan’da tıpta uzmanlık ihtisasını ve üst ihtisasını tamamlamış nitelikli doktor ihtiyacı bulunmaktadır. Ülkenin özellikle kenar eyaletlerinde jinekolog, dahiliye uzmanı, anestezi uzmanı ve çocuk doktoru yetersizliği bulunmaktadır. Ancak, boş doktor kadrolarının doldurulmasına yönelik Sağlık Bakanlığı tarafından yapılan çalışmalar neticesinde 2012 yılına göre bu oran % 35 azaltılmış durumdadır. Tıpta uzmanlık eğitimi almak isteyen tıp fakültesi mezunlarına, devlet mecburi hizmet karşılığı burs vererek bu açığı kapatmaya çalışmaktadır. Ancak bu şekilde burs alarak uzman doktor ünvanını kazanacak ilk öğrenci grubu 2019 yılında mezun olabilecektir. Öte yandan, 2007 yılından bu yana tıp fakültelerine alınacak öğrenci sayısının %30’u kırsal alandan gelecek öğrencilere ayrılmaktadır51

Kazakistan’da tıp eğitimi yeterli seviyede değildir. Ülke tıpta hala Rus ekolünün ektisindedir. Literatür Rusça kaynaklardan takip edilmektedir. Rus tıbbı ise dünya tıbbına göre daha geride olduğu için bu durum Kazakistan’ı da olumsuz etkilemektedir. Mevcut eğitim sisteminde uygulamanın ve klinik pratiğinin zayıf olması uzmanlık eğitiminin zayıf olması, vasıflı doktor yetişmesini engelliyor. Tecrübeli ve bilgili doktorlar ise, özellikle zor ve herkesin yapamadığı ameliyatlar ile ilgili bilgilerini başka doktorlarla paylaşmak istememektedirler.

51 http://www.zdorovie.nur.kz, e.t:08.11.2015



SATURKSATURK

Kazakistan’da hekim dışı sağlık çalışanlarının sayısı 2013 yılı itibariyle 169 bin kişidir. Kazakistan’da 1000 kişiye düşen ebe/hemşire sayısı 2011 yılında 96,5, 2012 yılında 100,4, 2013 yılında ise 99,5 olarak gerçekleşmiştir.52 Hekim dışı sağlık çalışanlarının yıllara ve bölgelere göre dağılımı tabloda verilmiştir.

Tablo 13: Hekim Olmayan Sağlık Personeli Sayılarının Yıllara ve Eyaletlere Göre Dağılımı (2003-2013)

2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013

Kazakistan 115006 116959 119581 125167 129975 131668 138610 143822 159870 168.661 163.102

Akmolinskaya 6261 6381 6526 6816 6877 6719 6778 6689 7216 7961 7414

Aktyubinskaya 4922 5154 5298 5437 5774 5779 5960 6269 7241 7423 7201

Almatinskaya 8155 8223 8397 9356 9485 8641 9730 10423 13241 14216 12377

Atyrauskaya 3350 3221 3409 3616 3828 3937 4019 4141 4895 4993 4977

East Kazakhstan 11180 11294 11560 12236 12567 13142 13642 13596 13814 14373 14385

Zhambylskaya 7342 7533 7808 8203 8869 8598 8804 9084 10952 11854 10853

West Kazakstan 5551 5722 5816 5974 6132 5886 6115 6097 7125 7179 7003

Karagandinskaya 11222 11463 11696 12154 12689 12705 13021 13454 13784 14074 13473

Kostanayskaya 6180 6337 6537 7193 7059 6941 7480 7555 8246 8061 7833

Kyzylordinskaya 6223 6319 6372 7311 7392 7550 7526 8197 8629 9269 9344

Mangistauskaya 3033 3097 3089 2895 3513 3874 4054 4278 4757 5365 5475

Pavlodarskaya 6051 6232 6399 6223 6421 6550 6769 6964 7980 8126 7815

North Kazakhstan 5282 5391 5368 5601 5692 6021 6367 6250 6648 6774 6376

South Kazakhstan 15438 15827 16005 16461 17128 17654 19064 20561 23495 25845 25219

Astana 3384 3573 3769 4349 4946 5514 6180 6653 8024 8956 9326

Almaty 11432 11192 11532 11342 11603 12157 13101 13611 13823 14192 14031


52http://stat.gov.kz/faces/homePage/homeMethodologySubPage?_afrLoop=18753939565052989#%40%3F_

afrLoop%3D18753939565052989%26_adf.ctrl-state%3D1371efiek3_37, e.t:08.11.2015



SATURKSATURK

DSÖ, 10 bin kişiye düşen sağlık personeli sayısının (ebe, hemşire) 23’ün altında olması durumunu sağlık hizmetlerine ulaşım adına yetersiz olarak kabul etmektedir. Yıllara göre toplam hekim olmayan toplam sağlık personeli sayısındaki değişim grafikte gösterilmiştir.

Grafik 10: Hekim Olmayan Sağlık Personelinin Yıllara Göre Değişimi


Kazakistan, 2003 yılından itibaren sahip olduğu sağlık personeli sayısının istikrarlı bir şekilde artırmaktadır. 2003 yılında 115.006 olan sağlık personeli sayısı 2013 yılına gelindiğinde %41’in üzerinde artış göstererek 163.102’ye ulaşmıştır.

Kazakistan’da 10 bin kişiye düşen doktor ve sağlık personeli sayıları dünya ortalamalarıyla karşılaştırıldığında iyi durumdadır. Ülkede 10 bin kişiye düşen doktor sayısı 2003 yılında 36,5 iken 2013 yılında 38,8’e ulaşmıştır. Aynı şekilde 10 kişiye düşen sağlık personeli sayısı 2003 yılında 76,9 iken 2013 yılında 99,5’e ulaşmıştır. Kazakistan’ın doktor ve sağlık personelinin sayısının ve kalitesini artırmak için izlediği politikaların olumlu sonuç verdiğini ifade etmek için erkendir.



SATURKSATURK

Grafik 11: Doktor ve Sağlık Personeli Sayılarının Yıllara Göre Değişimi (2003-2013)


Kazakistan’da 2013 yılı itibariyle 995 hastane vardır.53 Bunlardan 162’si ihtisas hastanesidir. Ülke genelinde 3332 adet ayakta tedavi hizmeti veren klinik vardır.54 2016 yılına kadar 350 sağlık kuruluşunun (300 medikal ambulans istasyonu, 43 poliklinik, 7 ebe/hemşire istasyonu) tamamlanması planlanmaktadır.55 Ülke genelindeki hastanelerin yıllara ve bölgelere göre dağılımı tabloda verilmiştir.

Tablo 14: Hastane Sayılarının Yıllara ve Eyalatler Göre Dağılımı (2003-2013)

2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013

Kazakistan 1029 1042 1063 1086 1055 1041 1020 998 1009 990 995

Akmolinskaya 52 53 54 62 59 48 51 50 44 41 40

Aktyubinskaya 52 54 56 59 58 60 57 54 52 52 51

Almatinskaya 83 82 87 82 85 89 88 90 88 93 77

Atyrauskaya 39 39 41 43 40 40 40 40 41 41 40

East Kazakhstan 104 105 106 114 116 117 102 103 97 101 99

Zhambylskaya 58 58 58 61 61 59 62 60 58 57 62

West Kazakhstan 56 54 54 53 51 50 45 44 42 40 41


Kostanayskaya 51 52 56 64 64 57 57 57 59 56 57


Mangistauskaya 35 36 33 33 30 30 30 27 33 31 37

53 http://www.stat.gov.kz/getImg?id=ESTAT083329, 03.11.201554 https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/kz.html, e.t:01.11.2015



SATURKSATURKPavlodarskaya 69 69 70 64 61 63 60 60 60 59 51



Astana 19 19 21 22 23 24 26 26 31 31 23

Almaty 53 52 53 51 51 64 63 62 69 73 94


Ülkede bulunan hastane sayısı 2003 yılından buyana azalmaktadır. 2003 yılında 1 029 olan hastane sayısı 2013 itibariyle %3,3 azalarak 995’e düşmüştür. Hastane sayılarındaki değişime eyaletler açısından bakıldığında bazı eyaletlerde hastane sayıları önemli oranda azalırken bazılarında değişmemiştir. Örneğin Akmolinskaya eyaletinde 2003 yılında 52 olan hastane sayısı 2013 yılında 41’e düşmüştür. Benzer şekilde Batı Kazakistan eyaletinde 56 olan hastane sayısı 41’e düşmüştür. Özellikle Astan ve Almatı şehirlerindeki hastane sayılarındaki artış dikkat çekicidir. Yıllara göre hastane sayılarındaki değişim grafikte gösterilmiştir.

Grafik 12: Hastane Sayılarının Yıllara Göre Değişimi (2003-2013)

55 http://www.stat.gov.kz/getImg?id=ESTAT083329, 03.11.2015




SATURKSATURK

Kazakistan’da 2013 yılı itibariyle toplam 107,491 hasta yatağı bulunmaktadır. Buna göre bin kişiye düşen hasta yatağı sayısı 7,2’dir.56 Hasta yataklarının yıllara ve eyaletler göre dağılımı tabloda verilmiştir. Yıllık 2,5 milyon hasta (toplam nüfusun %15,5) Kazakistan’da 995 hastanede tedavi edilmektedir. Yapılan bir çalışmada, bu hastaların üçte birinin yatarak tedavi ve bakım ihtiyacı olmadığı tespit edilmiştir. 2011 yılında 445,100 hasta ayaktan bakım ile tedavi edilmiştir.57

Buradan hareketle Kazakistan’da hastanelerin maliyet etkin yönetilmediklerini, amaç dışında kullanımın yaygın olduğunu söylemek mümkündür.

Tablo 15:Hasta Yataklarının Yıllara ve Eyaletlere Dağılımı (2003-2013)

2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013

Kazakistan 114782 116637 117563 119033 119552 120840 121246 119026 117655 112968 107491

Akmolinskaya 7105 7137 7092 7445 7362 7335 7042 6898 6048 5740 5320

Aktyubinskaya 5343 5565 5590 5454 5330 5540 5534 5413 4835 4671 4605

Almatinskaya 8481 8493 8661 8570 8673 7456 7634 8892 9450 9363 8308

Atyrauskaya 3358 3598 3504 3535 3603 3685 3689 3602 3444 3443 3355

East Kazakhstan

11088 11293 11347 12125 12153 13249 12668 12825 11698 11024 10442

Zhambylskaya 6359 6391 6401 6540 6660 6730 6828 6846 6811 6537 6247

West Kazakhstan 4849 4870 4910 4962 4992 4992 4992 4904 4804 4605 4500


Kostanayskaya 6555 6740 6953 7139 7156 7113 7248 6900 6726 6247 5719


Mangistauskaya 3115 3230 2725 2730 2800 3165 3440 2800 3339 3079 3188

Pavlodarskaya 6276 6573 6781 6576 6670 6570 6531 6397 6237 6072 5737



Astana 3329 3616 3743 4121 4141 5169 5379 5708 6153 6412 6435

Almaty 10947 10959 11028 11040 11337 10756 12201 10158 10471 10652 10080


56 http://www.stat.gov.kz/getImg?id=ESTAT083329, 03.11.201557 Ainur B. Kumar, Aigulsum Izekenova, and Akmaral Abikulova (2013). “Inpatient Care In Kazakhstan: A Comparative Analysis”, J Res Med Sci. 2013 Jul; 18(7): 549–553. http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3897019/#sec1-3title, e.t:07.11.2015



SATURKSATURK

Ülke genelinde sahip olunan hasta yataklarının sayısı 2003 yılında 114.782 iken 2013 yılında %6,3 azalarak 107.491’e düşmüştür. Hasta yatağı sayısında bütün bölgelerde farklı oranlarda düşüş yaşanırken Astana’da ise %93,3 oranında bir artış olmuştur.

Kazakistan’da çocuk sağlığı ve hastalıkları alanında önemli sorunlar yaşanmaktadır. 2013 verilerine göre, 0-14 yaş arasındaki her yüz çocuktan 91,6’sı hasta olarak tescil edilmiştir. Bu oran 2007’den itibaren düşüş eğilimindedir58. Tabloda, hasta yataklarının yıllara ve bölgelere göre dağılımı verilmiştir.

Tablo 16: Çocuk Hasta Yataklarının Yıllara ve Eyaletlere Göre Değişimi

(2003-2013)

2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013

Kazakistan 20344 19378 20049 19984 19639 19441 20562 20502 20064 19207 18251

Akmolinskaya 1208 1189 1251 1217 1235 1170 1073 1094 963 977 890

Aktyubinskaya 1120 1162 1155 903 806 750 961 938 736 716 745

Almatinskaya 1580 1585 1575 1518 1059 1142 1114 1639 1 815 1741 1246

Atyrauskaya 682 701 702 712 692 677 722 633 613 614 552

East

Kazakhstan1769 1761 1747 1764 1762 1570 1723 1704 1709 1641 1457

Zhambylskaya 1234 1200 1234 1229 1302 1237 1237 1353 1331 1178 1226

West

Kazakhstan792 792 794 848 866 831 814 808 740 713 697


Kostanayskaya 1140 1054 1152 1207 1196 1167 1197 1113 1086 1020 924


Mangistauskaya 485 330 523 566 563 537 605 617 785 732 759

Pavlodarskaya 1086 1111 1115 1080 1083 1028 1063 1032 1009 972 920

North

Kazakhstan923 933 913 919 936 922 868 857 818 749 733

South

Kazakhstan2696 2583 2699 2745 2599 2602 2910 2914 3001 2691 2591

Astana 690 627 654 709 959 1175 1266 1374 1552 1529 1622

Almaty 2037 1534 1689 1687 1698 2010 1980 1502 1402 1422 1329


58 : http://www.stat.gov.kz/getImg?id=ESTAT083329, 03.11.2015



SATURKSATURK

Çocuk sağlığı konusundaki bu özel durum nedeniyle Kazakistan’ın sahip olduğu çocuk hasta yataklarının sayısı önem kazanmaktadır. Çocuk hasta yatağı sayısında da 2003-2013 yılları arasında %10’un üzerinde bir düşüş vardır. Toplam hasta yataklarının sayısı %6,3 oranında azalırken çocuk hasta yataklarının %10’un üzerinde azalması dikkat çekicidir. 2013 yılı itibariyle ülkenin sahip olduğu hasta yataklarının 18,251’i (%16,9) çocuk hasta yatağıdır59

c) Sağlık Harcamaları Göstergeleri

2000 yılından itibaren Kazakistan’ın GSYİH’dan sağlığa ayırdığı pay, yetersiz olmasına rağmen istikrarlı bir görünüme sahiptir. Kazakistan, 2003 yılında sağlığa %3,7 pay ayırırken, 2013 yılında bu pay %4,360 olarak gerçekleşmiştir. Kazakistan GSYİH’dan sağlığa ayırdığı pay açısından dünyada 152. sırada bulunmaktadır. Kazakistan’ın yıllar itibariyle GSYİH’dan sağlığa ayırdığı pay grafikte verilmiştir.

Grafik 13: Kazakistan’ın GSYİH’dan Sağlığa Ayrılan Payın Yıllara Göre Değişimi (2003-013)

Kaynak:http://www.factfish.com/statistic- country/kazakhstan/health%20expenditure%2C%20public%20of%20total, e.t:03.11.2015

Kazakistan’ın toplam sağlık harcamaları içerisindeki kamu sağlık harcamalarının oranı son yıllarda azalma eğilimindedir. 2003 yılında %54,5 olan kamu sağlık harcamaları oranı 2013 yılında %53,1 olarak gerçekleşmiştir. Kazakistan, kamu sağlık harcamaları payı açısından dünya genelinde 118. sıradadır.61 Toplam sağlık harcamaları içerisindeki kamu sağlık harcamalarının yıllara göre değişimi grafikte gösterilmiştir.

59 http://www.stat.gov.kz/getImg?id=ESTAT083329, 03.11.201560 http://www.factfish.com/statistic-country/kazakhstan/health%20expenditure%2C%20total, 03.11.2015



SATURKSATURK

Grafik 14: Toplam Sağlık Harcamaları İçerisinde Kamu Sağlık Harcamaları Payının Yıllara Göre Değişimi (2003-2013)

Kaynak:http://www.factfish.com/statistic- country/kazakhstan/health%20expenditure%2C%20public%20of%20total, e.t:03.11.2015

Kazakistan’ın kişi başına sağlık harcamaları artmaktadır. 2003 yılında 77 $ olan kişi başına sağlık harcaması 2013 yılına gelindiğinde %653 artarak 580$ düzeyine ulaşmıştır.62

Bu oran, başta OECD ve diğer gelişmiş ülkelerin ortalamalarının altındadır. Kazakistan, kişi başına sağlık harcaması bakımından dünya ülkeleri arasında 71. sıradadır. Kişi başına düşen sağlık harcamalarının yıllara göre değişimi grafikte gösterilmiştir.

Grafik 15: Kişi Başına Sağlık Harcamalarının Yıllara Göre Değişimi (2003-2013)

Kaynak: http://www.factfish.com/statistic/health%20expenditure%2C%20total, e.t:03.11.2015

61 http://www.factfish.com/statistic- country/kazakhstan/health%20expenditure%2C%20public%20of%20total, e.t:03.11.2015



SATURKSATURK

Kazakistan halk sağlığı harcamalarının GSYİH içindeki payı yatay bir seyir izlemektedir. 2003 yılında %2 olan halk sağlığı payı 2013 yılında 2,3 olmuştur.63 Kazakistan GHYİH’dan halk sağlığına ayrılan paydaki değişim grafikte gösterilmiştir.

Grafik 16: GSYİ’dan Halk Sağlığı Hizmetlerine Ayrılan Payın Yıllara Göre Değişimi (2003-2013)


Kazakistan’ın toplam sağlık harcamaların içerisindeki dış kaynak kullanım oranı 2003 yılında %0,7 iken 2013 yılında %0,4 olarak gerçekleşmiştir.64 Kazakistan’ın sağlık harcamaları içerindeki dış kaynak oranının yıllara göre değişimi grafikte verilmiştir.

Grafik 17: Toplam Sağlık Harcamaları İçerisinde Dış kaynak Kullanım Oranı (2003-2013)

62 https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/kz.html, e.t:01.11.2015 63 World Bank , http://www.factfish.com/statistic- country/kazakhstan/health%20expenditure%2C%20public%20of%20gdp, e.t.03.11.2015




SATURKSATURK

Kazakistan’da kamu sağlık harcamalarında gözlenen artışın benzeri özel sağlık harcamalarında da yaşanmaktadır. Özel sağlık harcamalarının GSYİH içindeki payı artış eğilimindedir. 2003 yılında % 1,6 olan özel sağlık harcamalarının GSYİH’daki payı 2013 yılında da % 1,9 olmuştur.65

Özel sağlık harcamalarının GSYİH içindeki payının yıllara göre değişimi grafikte gösterilmiştir.

Grafik 18: Özel Sağlık Harcamalarının GSYİH’daki Payının Yıllara Göre Değişimi (2003-2013)


d) Hastalık Göstergeleri

Sağlık Bakanlığı’nın verilerine göre ülkede en sık görülen hastalıklar; kalp - damar hastalıkları, kanser hastalıkları ve çeşitli kazalara bağlı travmalardır. Kanser ve Kalp damar hastalıkları, hastalığa bağlı ölümlerin büyük bölümünü oluşturmaktadır. 2014 yılında koroner kalp hastalıkları nedeniyle ölenlerin sayısı 51.371 (%34,51), felç nedeniyle ölenlerin sayısı 26,577 (17,85), kanser nedeniyle ölenlerin sayısı ise 18,356’dır.

64World Bank, http://www.factfish.com/statistic-country/kazakhstan/external%20resources%20for%20health, e.t.03.11.201565 http://www.factfish.com/statistic-country/kazakhstan/health%20expenditure%2C%20private%20of%20gdp, et.:03.11.2015



SATURKSATURK

Tablo 17:Kazakistan’da Hastalıklara Bağlı Ölüm Sayıları ve Oranları (2014)

Hastalıklar Ölüm Sayısı %

1 Koroner Kalp Hastalıkları 51,371 34,51

2. SVO bağlı Felç 26,577 17,85

3. Karaciğer hastalıkları 6,902 4,64

4. Akciğer Hastalıkları 4,890 3,29

5. İntihar 3,946 2,65

6. Akciğer kanserleri 3,836 2,58

7. Kalp Hastalıkları 3,113 2,09

8. Hipertansiyon 2,885 1,94

9. Mide Kanseri 2,830 1,90

10 Kolon ve Rektum Kanseri 2,270 1,52

11. Meme Kanseri 1,883 1,2712. Tüberküloz 1,651 1,1113. Doğumsal Anomaliler 1,630 1,0914. Diyabet 1,450 0,9715. Özefagus Kanseri 1,426 0,9616. Akciğer Kanseri 1,245 0,84

17. Düşük doğum ağırlığı 1,218 0,8218. Pankreas Kanseri 1,092 0,73

19. Zehirlenme 1,028 0,69

Kaynak:http://www.worldlifeexpectancy.com/world-health-review/kazakhstan-vs- tajikistan,e.t:04.11.2015

Kazakistan’daki toplam ölüm sayısı içerisinde hastalıklara bağlı ölüm oranları ve dünya sıralaması tabloda verilmiştir. 66



SATURKSATURK

Tablo 18: Kazakistan’da Hastalıklara Bağlı Ölüm Oranları ve Dünya Sıralaması (2014)

Hastalıklara Bağlı Ölüm Nedenleri ve Dünya Sıralaması (2014) (100.000 kişi başına )Sayı Ölüm Nedenleri Oran(%) Dünya Sıralaması

1 Koroner Kalp Hastalıkları 358.86 4

2 SVO bağlı Felç 186.04 5

3 Mide Kanseri 19.41 5

4 Karaciğer Hastalıkları 45.19 7

5 İntihar 24.02 9

6 Kalp Hastalıkları 19.90 11

7 Zehirlenme 6,44 13

8 Özefagus Kanseri 9.96 16

9 Alkol 4.53 16

10 Yumurtalık Kanseri 7.00 21

11 Akciğer Hastalıkları 34.20 24

12 Kolon ve Rektum Kanseri 15.77 34

13 Meme Kanseri 21.50 35

14 Akciğer kanserleri 26.24 36

15 Pankreas Kanseri 7.50 38

16 Deri Kanseri 2.44 38

17 Karaciğer Kanseri 8.58 44

18 Ağız Kanseri 4.68 49

19 Rahim Kanseri 2.92 51

20 Lösemi 4.44 54

21 Mesane Kanseri 3.06 56

22 Uyuşturucu İlaç Kullanımı 1.96 57

23 Hipertansiyon 19.98 59

24 Peptik Ülser kanseri 4.03 62

25 Doğumsal Anomaliler 9.23 64

26 Romatizmal Kalp Hastalıkları 5.90 66

27 Rahim ağzı Kanseri 10.59 68

28 Tüberküloz 10.05 73

29 Doğum Travması 4.56 78

30 Epilepsi 2.08 82

31 Astım 3.51 93

32 İshalli Hastalıklar 42038 97

33 Düşük doğum kilosu 23163 100

Kaynak:http://www.worldlifeexpectancy.com/world-health-review/kazakhstan-vs-tajikistan,e.t. 04.11.2015



SATURKSATURK

Kazakistan, Koroner kalp hastalıklarına bağlı ölümlerde dünyada dördüncü, SVO bağlı felçlere bağlı ölümlerde beşinci, karaciğer hastalıklarında yedinci, intihar vakalarında dokuzuncu, kalp hastalıklarında ise on birinci sıradadır. 2014 yılı verilerine göre toplam ölümler içerisinde koroner kalp hastalıklarına bağlı ölüm sayısı 51,371 (%34,51), SVO olaylarına bağlı felçler nedeniyle ölümler 26,577 (%17,577), karaciğer kanserine bağlı ölümler 6,902 (%4,64), akciğer kanserine bağlı ölümler 4,890 (%3,29) olmuştur.

2012 yılında ilk defa hastalık nedeniyle kayıt altına alınan toplam hasta sayısı 9,191 kişidir. Bunların hastalıklara göre dağılım tabloda verilmiştir. Bu tablodan Kazakistan’da ilk defa kayıt altına alınan hastalıklar arasında solunum sistemi hastalıkları %41 ile ilk sırada yer almaktadır.67

Tablo 19:Kazakistan’da İlk Defa Hasta Olarak Kayıt Altına Alınanların Hastalıklarına Göre Dağılımı (2012)

Resmi Kayıtlara İlk Defa Hasta Olarak Kaydedilenlerin Hastalıklara Göre Dağılımı -2013 (Bin)

Toplam içindeki oran Toplam Hasta Sayısı YılToplam Hasta % 9.191,3 2013

Bulaşıcı hastalıklar 3,0 280,0 3,0

Sinir sistemi hastalıkları 3,5 318,5 3,5

Göz hastalıkları 4,5 416,1 4,5

Kulak hastalıkları 2,8 253,1 2,8

Kardiyovasküler hastalıklar 4,6 419,6 4,6

Solunum sistemi hastalıkları 41,8 3.843,4 41,8

Sindirim Sistemi hastalıkları 6,8 621,5 6,8

Deri ve deri altı hücresel hastalıkları 5,1 467,7 5,1Kas, iskelet sistemi ve bağ dokusu hastalıkları 2,9 263,9 2,9

Ürogenital sistem hastalıkları 6,6 607,1 6,6

Gebelik, doğum ve doğum sonrası komplikasyonları 2,6 240,7 2,6

Travma ve zehirlenme 6,5 593,6 6,5

Diğer 9,4 866,1 9,4

Kaynak: Ministry of Public Health of the Republic of Kazakhstan, http://www.stat.gov.kz/getImg?id=ESTAT083329, 03.11.2015

Tablo incelendiğinde Kazakistan’da 2013 yılında ilk kez kayıt altına alınan 8.191 hastanın %41,8’i solunum sistemi hastalıkları, %6,8’i sindirim sistemi hastalıkları, %6,6’sı ürogenital sistem hastalıkları %5,1’i ise deri hastalıkları teşhisi almıştır. Kazakistan’da ilk kez hastalık kaydı alınan kişilerde görülen hastalıkların grafiği şöyledir.

67 http://www.stat.gov.kz/getImg?id=ESTAT083329, 03.11.2015



SATURKSATURK

Kazakistan’da sosyal hastalıkların oranları da yüksektir. Dünya Sağlık Örgütü verilerine göre ülkedeki tüberküloz insidansı 2013 yılı itibariyle yüz bin kişi başına 139’dur. Bu oran ile Kazakistan, BDT ülkeleri içinde en yüksek orana sahip ülkedir. 68

Grafik 19: Tüberküloz Hasta Sayısının 1992-2012 Yılları Arasında Değişimi (100,000 kişi başına)

Kaynak: Ministry of Public Health of the Republic of Kazakhstan, http://www.stat.gov.kz/getImg?id=ESTAT083329, 03.11.2015

Grafikten anlaşılacağı üzere tüberküloz vakalarının en çok görüldüğü yaş grubu 18-34 yaş grubu (%49), ikinci olarak 35-64 yaş (%31) grubudur. 18-34 yaş grubunun en aktif ve üretken grup olduğu dikkate alınırsa hastalık üretkenliği ve istihdamı etkileyebilecek düzeydedir.

Bununla beraber Kazakistan’a dışarıdan taşınan birçok hastalık sonucu ülkede daha önce olmayan türde hastalık vakalarındaki artışa dikkat çekilmektedir. Bu noktada sağlık sektöründe özelleştirme hamlesi de eleştirilmektedir. Cumhurbaşkanı Nazarbayev`in sağlık sektörüne milyarlarca dolar aktardığı vurgulanıp, Sağlık Bakanlığı`nın nasıl olup da sağlık sistemini rayına oturtamadığı sorgulanmaktadır.69

Harvard School of Business’ın raporun a göre, Kazakistan vatandaşlarının bazı parametrelere göre sağlık durumu 100 üzerinden yapılan değerlendirmede 40,59, dünyada ise 133. Sırada geliyor. Bu parametreler ortalama yaşam süresi, bulaşıcı olmayan hastalıklardan dolayı erken ölüm, obezite, atmosfer kirliliğinden dolayı ölüm oranı ve intihar oranıdır. Bu reytingde Kazakistan Türkmenistan, Rusya, Belarus ve Ukrayna gibi ülkelerden daha iyi durumda.

68 http://data.worldbank.org/data-catalog/gender-statistics,http://knoema.com/atlas/Kazakhstan/Incidence-of-tuberculosis, e.t: 04.11.201569 Kuşcu, I. (2014).”Bağımsız Kazakistan’da Eğitim Ve Sağlık: Sorunlar, Reform Süreci veUluslararası Aktörlerin Rolü.” Uluslararası Stratejik Araştırmalar Kurumu Dergisi C:9, S:18, ss: 23-46



SATURKSATURK

e) Sağlık Sistemi

1992 yılı itibariyle Dünya Bankası, çeşitli kalkınma bankaları ve USAID, JICA, CIDA ve TİKA gibi farklı ülkelerin teknik yardım kuruluşları Sovyet ardılı ülkelerde aktif hale gelmiştir. Soğuk savaş döneminde yalnızca UNESCO ve UNDP gibi Birleşmiş Milletler (BM) alt kurumları bölgede aktifken, birden bire bölgeye ilgi duyan kuruluşların sayısı artmıştır. Bu dönemde özellikle Asya Kalkınma Bankası, BM ve Dünya Bankası gibi kuruluşlar yapısal uyum politikaları çerçevesinde diğer alanlarda olduğu gibi eğitim ve sağlık alanlarında da neoliberal politikaların takipçisi olmuştur.70

Kazakistan sağlık hizmetleri konusunda uluslararası standartları yakalamak için yoğun çaba sarf etmektedir. 2011-2016 yılları arasında Sağlık Hizmetlerini Geliştirme Programı kapsamında bir takım hedefler konulmuştur. Salamattı Kazakistan adı verilen ve hükümet programına dahil edilen projenin başlıca hedefleri, sağlık hizmetlerine yatırımda kademeli bir artış sağlamak ve 2016 yılında devlet harcamalarının % 7’sinin sağlık yatırımlarına ayrılmasını sağlamaktır. Projenin diğer hedefleri şunlardır:

i. Birleşik Sağlık Sistemine geçilecek ve modern ölçüde hastane, sağlık ocağı, klinikler oluşturulacaktır.

ii. Özel sektör yatırımcılarına destek ve güvence verilecektir.

iii. Dünya standartlarına uygun sağlık eğitiminin verilmesi sağlanacak

iv. Sağlıkta sertifika sisteminin uygulanmasına geçilecektir.

v. 2013 yılı itibariyle ortalama 68 olan doğumdan beklenen yaşam süresini 70 yaşa (erkeklerde 63,4 , kadınlarda 72,5) yükseltmek,

vi. Doğum sırasında gerçekleşen anne ölümlerinin 100 000 doğumda 24,5 civarına indirmek,

vii. Bebek ölümlerini ise 1000 de 12,3 seviyesine düşürmek

viii. HIV, tüberküloz gibi hastalıklara karşı etkin önlemler almak.71

Kazak hastaların ileri seviyede tedavi ihtiyaçlarının karşılanması ve yurtdışına gitme ihtiyaçlarının önüne geçmek için Kazak devleti tarafından 2008 yılında Milli Tıp Holding’i kuruldu. Gerek bu hastane, gerekse devletin kurduğu diğer hastane ve klinikler vasıtası ile özellikle bazı hastalıkların tedavisi için yurt dışına gitme ihtiyaçlarının önüne geçmeye çalışılmaktadır. Genetik kaynaklı hastalıkların teşhis ve tedavisi için Astana’da yurt dışından getirilen ekipman ve uzmanlarla kurulan test ve tedavi merkezi buna örnek gösterilebilir. Öte yandan, Kazakistan’daki bazı özel ve devlet kurumları JCI akreditasyonunu alarak sağlık hizmetlerinin kalitesini belgeleme ve yurt dışından hasta çekme yoluna gidiyor.

Sağlık sektöründe özelleştirmeye gidilmesi hedefi 2013 yılında kamuoyunda tartışılan bir mesele olmuştur. Bu noktada hâlihazırda sağlık hizmetlerine erişimin sıkıntılı ve uzun bir süreç olmasına rağmen temelde ücretsiz olduğu vurgulanmakta, ancak hastanelerin özelleştirilmesi sonrasında bu durumun ortadan kalkacağına dikkat çekilmektedir.42 Yine sağlık sisteminde yaşanan başka sorunlar da medyada sıkça yer almaktadır.



SATURKSATURK

Örneğin Ağustos ayında Aykın gazetesinde çıkan bir makalede Kazakistan`ın zengin enerji rezervleri sonucu artan gelirlerinin sağlık sektörüne yeterince yansıtılmadığı iddia edilmektedir. 72

i. Hizmet Sunum Sistemi

Kazakistan sağlık hizmetlerinin sunumu ve denetiminden Sağlık Bakanlığı sorumludur. Ancak Savunma, İçişleri ve Ulaştırma Bakanlıkları, kendi çalışanlarına sağlık hizmeti sunmaktadır. Sağlık hizmetleri, Sağlık bakanlığı tarafından merkezi olarak hazırlanan kamu politikası kararları çerçevesinde 14 eyalet idaresi tarafından sunulmaktadır. 14 eyalet ile Almatı ve Astana şehirleri sağlık birimleri Kazakistan`daki sağlık hizmetlerinin yürütülmesinde ana aktördür. Ülke genelindeki hastane ve poliklinikler de bu birimlerce yönetilmektedir. Son yıllarda sağlık hizmetlerinin ve sosyal hizmetlerin birbiriyle entegre olarak yürütülmesi gerektiği noktasında mutabakat sağlanmış ve devlet yapılanması buna uygun olarak değiştirilmiştir.

Ülke sağlık hizmet sunumunda en büyük pay hastaneler aittir. Kazakistan’da 995 hastane bulunmaktadır. Bu hastanelerin tamamı devlete ait olup eyaletler tarafından işletilmektedir. Ülkedeki sağlık merkezlerinin yarıdan fazlası da devlete aittir. Bunun dışında sağlık hizmetlerinin sunumunda özel klinikler; aile danışmanlığı merkezleri, özel tıbbi danışmanlık merkezleri ve rehabilitasyon merkezleri de görev almaktadır.

i) Birinci Basamak Sağlık Hizmetleri

Kazakistan’da 90’lı yıllarda aile hekimliği öne çıkarılırken, 2000’lerin başında bu uygulamadan vazgeçilmiştir. Ancak son yıllarda tekrar aile hekimliğinin geliştirilmesine yönelik devlet politikaları izlenmektedir. Aile hekimlerinin eğitim seviyesinin yeterli olmaması, sağlık çalışanlarının düşük maaşları, genç doktorların lojman ihtiyacının karşılanamaması koruyucu hekimlikteki başarıyı etkilemektedir.

ii) Hastane Hizmetleri

Yapılan çeşitli araştırmalar, Kazak vatandaşlarının devlet hastanelerinden aldıkları sağlık hizmetlerinin kalitesinden memnun olmadıklarını göstermektedir. Astana ve Almatı gibi şehirlerde kaliteli sağlık hizmeti veren devlet ve özel kuruluşlar bulmak mümkünse de, bölgelere gittikçe hizmet kalitesi düşmektedir. Yüksek gelir düzeyine sahip Kazaklar, sağlık turizmi kapsamında yurt dışı tedaviyi tercih etmektedirler. Kazakistan’da vatandaşların ücretsiz tedavi olmalarını sağlayabilmek için eyaletlere göre farklılık gösteren sayıda kotalar belirlenmiştir. Bu kotalar o bölgenin nüfus yoğunluğuna göre belirlenmektedir. Tedavi kotası alabilmek için mahalli hastanelerde görev yapan bir doktorun teşhis koyması gerekmektedir Yılın sonuna doğru tahsis edilen bu kotalar bittiği için genellikle tedavi bir sonraki seneye sarkmaktadır.

70 Kuşcu, I. (2014).”Bağımsız Kazakistan’da Eğitim Ve Sağlık: Sorunlar, Reform Süreci ve Uluslararası Aktörlerin Rolü.” Uluslararası Stratejik Araştırmalar Kurumu Dergisi C:9, S:18, ss: 23-46, 71 http://www.worldlifeexpectancy.com/, e.t:04.11.201572 72 Kuşcu, I. (2014).” Bağımsız Kazakistan’da Eğitim Ve Sağlık: Sorunlar, Reform Süreci Ve Uluslararası Aktörlerin Rolü.” Uluslararası Stratejik Araştırmalar Kurumu Dergisi Cilt: 9, Sayı: 18, Ss. 23-46



SATURKSATURK

Kazakistan sağlık sisteminde hastanelerde acil vakalara yönelik hizmetler, teşhis ve teşhis için yapılan analizler ücretsiz olarak sunulmaktadır. Kazak vatandaşlarına poliklinik tedavi hizmetleri ve ilaçları da ücretsiz olarak verilmektedir.

Yabancı yatırımcıların Kazakistan’da hastane açmaları için gerekli prosedür oldukça zorlayıcı ve bürokratik olduğundan, yabancı hastane açılamamaktadır. Ülkedeki tek yabancı yatırım hastane bir Türk hastanesidir.

f) Sağlık Turizmi

Kazakistan, yurt dışından hasta çekmek amacıyla sağlık turizmini destekleyen çeşitli programlar yürütmektedir. İzlenen bu politikaların da bir sonucu olarak son dönemde ülkeye çeşitli ülkelerden sağlık turizmi kapsamında hastalar gelmektedir. İzlenen politikaların bir sonucu olarak, obezite tedavisi, kalp rahatsızlıkları, nöroloji ve lazerli göz tedavisi alanlarında Kazak hastaların yurt içinde kalmaları sağlanırken, diğer ülkelerden hastaların tedavi amacıyla ülkeyi tercih etmeleri kolaylaştırılmaktadır.

Ülkede sağlık hizmetlerini geliştirmek amacıyla devlet eliyle Milli Sağlık Holding oluşturmuştur. Holdingin bünyesinde Milli Bilimsel Sağlık Merkezi kurulmuştur. Bu kuruluşa bağlı kliniklerde, 2011-2014 yılları arasında sağlık turizmi kapsamında 30 ülkeden 4799 kişi tedavi edilmiştir.

Kazakistan, sağlık turizmi kapsamında böbrek nakli, sun’i kalp nakli, kemik iliği nakli alanlarında iddialı olduğunu göstermektedir. Kazakistan’ı sağlık turizmi kapsamında tercih eden yabancı hastalar daha çok Orta Asya ülkeleri ve Rusya’nın doğu bölgelerinden gelmektedir. Özellikle Sovyet tıp geleneğinde çok yaygın olan, çoğunlukla havası temiz ve tabiatla iç içe ortamlarda kurulmuş sanatoryumlar, başta Rus hastalar olmak üzere yabancı hastaları çekmek için kullanılmaktadır. 2013 yılında Kazakistan 832 yabancı hastayı ağırlamıştır. Bunların, 260’ı İngiltere’den, 111’i Amerika Birleşik Devletleri’nden, 51’i Kırgızistan’dan ve 50’si Türkiye’den gelen hastalardır. Kazakistan’da, ameliyat ücretlerinin komşu ülkelere oranla daha uygun olması ülkenin bölgede bir cazibe merkezine dönüşmesine yardım etmektedir.

i. Yurt dışına Hasta Akışı

Kazakistan Sağlık Bakanlığına göre, her sene yaklaşık 250.000 - 300.000 hastanın yurt dışında tedavi gördüğü tahmin edilmektedir. Kazak vatandaşları tarafından en çok tercih edilen ülkeler İsrail, Almanya, Güney Kore, Çin, Türkiye, Hindistan, İtalya, Çek Cumhuriyeti, Slovenya, Polonya, Amerika’dır. Tercih edilen ülkeler incelendiğinde oldukça uzak ülkelerin ve tedavi maliyetlerinin diğer ülkelere göre oldukça yüksek olduğu ülkeler göze çarpmaktadır. Buradan, bazı Kazak hastaların sağlık için büyük miktarlarda harcama yaptıkları sonucu çıkmaktadır.

Güney Kore, omurga hastalıkları ve estetik cerrahi alanlarında iddialıdır. Kazak hastalar, Güney Kore’ye genelde omurga rahatsızlıkları, kadın hastalıkları, plastik cerrahi, deri hastalıkları ve alternatif tıp uygulamaları gibi orta ve ağır sayılabilecek hastalıkların tedavisi için gitmektedirler. 2008-2013 arasında Güney Kore’ye giden hasta sayısı 24 kat artarak, 122’den 2890 hastaya yükselmiştir. Kazak hastaların Güney Kore’deki ortalama sağlık harcaması 4800 dolardır.

Resmi olmayan bazı rakamlara göre, 2014 yılında yurt dışında kendi imkanları ile tedavi gören Kazak hastalar, gittikleri ülkelere 300 milyon Avro bırakmışlardır. Bazı resmi kaynaklar ise, bu rakamın 2 milyar dolar olduğunu tahmin etmektedir.



SATURKSATURK

ii) Türkiye’ye Hasta Akışı

Kazakistan Türkiye’yi kardeş ülke olarak tanıdığından dolayı, iki ülke arasındaki siyasi ve ticari ilişkiler oldukça iyi düzeydedir. Bu olumlu imaj, Türk kamu ve özel sağlık sektörlerinin bu ülkeye yönelik sağlık turizmi stratejilerinde itici güç olarak kullanılmalıdır. Bazı Kazak uzmanlara göre, Türkiye, Malezya, Güney Kore checkup yaptırmak için tercih edilen ülkelerin başında geliyor. Türkiye, Kazakistan’da milli ve kültürel bağlar sebebiyle pozitif bir imaja sahiptir. Her yıl 450.000 kadar turist ülkemize tatil için gelmektedir. Ülkemizin bu olumlu imajı ve sağlık alanındaki rekabet gücü Kazak hastaların Türkiye’yi tercih etmelerini kolaylaştırmaktadır. Kazakistan’dan Türkiye’ye sağlık turizmi kapsamında gelen hastaların yıllara göre dağılımı grafikte verilmiştir.

Kazakistan’daki Türk Sağlık Turizmi Derneği’nin verilerine göre 2012 yılında 3956 kişi Türkiye’de tedavi görmüş. 2013 yılında bu rakam 7843 olmuş. 2014 yılında yaklaşık 8000 Kazak vatandaşı Türkiye’de tedavi görmüştür. Kazak hastalar daha çok cerrahi, kısırlık, diş, göz hastalıkları ve onkoloji tıp alanlarında tedavi için Türkiye’yi tercih etmektedirler. Türkiye’ye gelen hastaların yaklaşık % 30’u onkoloji tıp alanından hizmet almaktadır.

Kazak hastaların yurt dışında tedaviye yönlendirilmesi şu şekilde olmaktadır. Birinci aşamada, devlet veya özel hastanede muayene olan hastanın hastalığının ülkede tedavisi mümkün değilse, doktor tarafından anlaşmalı olduğu bir acenteye yönlendirilmektedir. İkinci aşamada acente, hastaya hastalığın tedavisinin yapılabileceği ülke alternatifleri ve tedavi masrafları hakkında bilgi vermektedir. Üçüncü aşamada hasta tercihini yapmakta ve sonrasında da hasta seçtiği ülkedeki hastaneye giderek tedavi olmaktadır.

iii) Sağlık Turizmine Yönelik Fuarlar

Kazakistan’da yılda üç defa sağlık fuarı düzenlenmektedir. Birincisi; her sene Mayıs ayının 2. Haftası düzenlenen Kazakhstan International Healthcare Exhibition (KINE) sağlık fuarıdır. Bu fuar kurumsallaşmış olup 2016 yılında 23. defa yapılmıştır. Bu fuar bünyesinde sağlık turizmi yapan firma ve hastaneler için ayrı bir bölüm ayrıldığı gibi, konferans ve tartışmaların yapıldığı Sağlık Turizmi Forumu da vardır. Bu fuara bazı Avrupa ülkelerin yanı sıra, İsrail, Kore, Hindistan ve Rusya gibi ülkelerin sağlık sektör temsilcileri katılmaktadır. Fuara 2015 yılında 26 farklı ülkeden yabancı ve yerli olmak üzere 300 firma katılmıştır. Fuar kapsamında ikinci defa Sağlık Turizmi Forumu düzenlendi. Azerbaycan, Almanya, Gürcistan, İsrail, Kazakistan, Litvanya, Rusya, Türkiye ve Güney Kore’den 50 firma, tur operatörü, klinik ve hastane bu fuarda hizmetlerini tanıtma fırsatı bulmuştur. İkincisi; Ekim ayının sonunda Astana’da düzenlenen Astana Zdorovie Kazakhstan International Exhibition isimli fuardır. Üçüncüsü; sadece sağlık turizmine yönelik olarak Nisan ayında gerçekleştirilen Medical and Health Tourism fuardır. Bu fuarın dördüncüsü Almatı’da 14-15 Nisan 2016’da düzenlenecektir. 73

iv) Sağlık Hizmetlerinin Yoğunlaştığı Merkezler

Kazakistan, sağlık hizmetlerinin kalitesi ve gelişmişliği bakımında yeterli değildir. Özellikle eyaletlerde sunulan sağlık hizmetleri oldukça yetersiz bulunmaktadır. Ancak Astan ve Almatı şehirlerini bu kapsamda değerlendirmemek gerekmektedir. Gerek açılan yeni sağlık

73 http://www.kihe.kz/ru/sobytiya/forum/20-press-tsentr/press-relizy, e.t:08.11.2015



SATURKSATURK

kuruluşlarının sayısı bakımından, gerek nitelikli personel bakımından ve gerekse özel sektöre ait sağlık kuruluşları bakımından diğer bölgelere nazaran daha iyi konumdadır. Ülkede bulunan hastane sayısı 2003 yılından buyana azalmaktadır. 2003 yılında 1029 olan hastane sayısı 2013 itibariyle %3,3 azalarak 995’e düşmüştür. Ancak Astan ve Almatı şehirlerindeki hastane sayılarında artış olmuştur. Almatı’da 2003 yılında 53 olan hastane sayısı 2013 yılında 94 olmuştur. Astana’da 2003 yılında 19 olan hastane sayısı ise 23 olmuştur. Kazakistan’ın sağlık sektörü ve sağlık turizmi bakımından cazibe merkezi bu iki şehirdir.

g) Sağlık Hizmetlerinin Finansmanı

Sağlık hizmetlerinin finansmanı eski Sovyet ülkeleri için önemli bir sorundur. Kazakistan bağımsızlık sonrasında sağlık hizmetlerinin finansmanı için farklı uygulamalar denemiştir. Günümüzde ise sağlık fonları ulusal ve 14 eyalet düzeyinde bir havuzda toplanmakta ve Sağlık Bakanlığı ile eyalet sağlık birimleri tarafından yönetilmektedir. 14 eyalet ile Almatı ve Astana şehirleri sağlık birimleri Kazakistan’daki sağlık hizmetlerinin yürütülmesinde ana aktördür. Ülke genelindeki hastane ve poliklinikler de bu birimlerce yönetilmektedir. Sağlık giderlerinin finansmanında en önemli kaynak devlet hazinesidir. 1 Ocak 1998 tarihinde Kazakistan’da Zorunlu Emeklilik Sigortası Kanunu çıkartılmıştır. Bu Kanuna göre, her çalışandan maaşının %10 emeklilik fonuna kesilmektedir. Daha önce farklı özel kuruluşlar tarafından toplanan emeklilik fonu ödemeleri, 2013 yılından itibaren birleştirilip Birleşik Emeklilik Fonu oluşturuldu. Ancak, emeklilik fonu yurt dışındaki tedavi masraflarını karşılamamaktadır.

Sağlık hizmetlerinin finansmanında kullanılan diğer kaynak ise vatandaşların ödediği primlerdir. Özellikle dar gelirli vatandaşlar için hükümet farklı uygulamalar geliştirmiştir. Devlet Garantili Sigorta Paketi dar gelirli vatandaşların korunmasını amaçlamaktadır. Halen toplam sağlık harcamalarının % 6’sı vatandaşlar tarafından karşılanmaktadır. Bu durum, ekonomik yetersizlik içinde olan kişilerin sağlık hizmetlerine ulaşmasında sorunlar yaşanmasına neden olmaktadır. 74

Ülke içinde tedavisi mümkün olmayan hastalıklar için hastaların masrafları devlet tarafından ödenmek üzere yurt dışına gönderilmeleri 2009 yılında çıkarılan bir kanunla mümkün hale gelmiştir.75 Öncelikli olarak çocuklar, hamile kadınlar ve organ nakline ihtiyaç duyanlar yurt dışına gönderilmektedir. Hangi hastaların yurt dışına gönderileceği Kazakistan Sağlık Bakanlığı bünyesinde oluşturulan bir komisyon tarafından belirlenmektedir. Bir hastanın yurt dışında tedavi görebilmesi için gideceği hastane ile Kazakistan Sağlık Bakanlığı arasında daha önceden bir anlaşma yapılmış olması gerekmektedir. Bu anlaşmaya istinaden hastaların tedavi ücretleri, tedavinin şekline ve mahiyetine göre bir defada veya etaplar halinde Bakanlık tarafından anlaşmalı hastaneye ödenmektedir. Bunun dışında kendisi yurt dışına giderek tedavi olan hastaların masrafları ödenmemektedir. Komisyon 30 gün içinde hastanın talebine cevap vermek zorundadır. Eğer talep uygun görülmemişse, hastaya Kazakistan’da hangi hastanede tedavi olabileceği de tavsiye edilmektedir.76

74 Alexandr Katsaga vd., Kazakhstan: Health System Review, European Observatory on Health Systems and Policies, Cilt: 14, No: 4, 2012,http://www.euro.who.int/ data/assets/pdf_file/0007/161557/e96451.pdf e.t:04.11.201575 http://adilet.zan.kz/rus/docs/P090002016_76http://egov.kz/wps/portal/Content?contentPath=/egovcontent/health/medical_care/article/kvota&lang=ru ,08.11.2015



SATURKSATURK

Kazakistan Sağlık Bakanlığı sadece aşağıdaki hastalıklar için yurt dışına hasta göndermektedir.

a) Arteriovenöz malformasyon ve beynin cerrahi olarak ulaşılamayan bölgelerinde oluşan ve radyo-cerrahi (gamma-noj) gerektiren tümörün lokalizasyonu ameliyatları.

b) Beyin ve beyinciğin damarlarında oluşan arteriovenöz malformasyon vearterial anevrizmin endovasküler tedavisi.

c) Kafatasında oluşan tümörlerin transoral alınması.

d) Gözde oluşan ve radyo-cerrahi (gamma-noj, radyoaktif applifikatörler) gerektiren zararlı oluşumlar.

e) Keratoprotez.

f) Kalp, böbrek, karaciğer, akciğer, kemik iliği nakli gerektiren hastalıklar.

g) Gırtlak darlığı.

h) Nefes borusu darlığı.

Ayrıca, devlet hastanelerinde bütün tedavi çabalarına rağmen tedavi edilemeyen 0-18 yaş arası çocuklar; görevi sırasında yaralanan ve devlet hastanelerinde tedavide başarılı olunamayan güvenlik kuvvetleri ve silahlı kuvvetleri mensupları da Devlet Başkanı ve Başbakan’ın onayı ile yurt dışında tedaviye gönderilebilmektedirler.

2013 yılında 84 hasta tedavi masrafları Sağlık Bakanlığı tarafından karşılanmak üzere, Türkiye, Güney Kore, Rusya, Beyaz Rusya ve Almanya’daki sağlık kuruluşlarına gönderilerek tedavileri sağlanmıştır. Kazakistan Sağlık Bakanlığı 2014 yılında yurt dışına gönderilecek hastaların tedavi giderleri için 5,5 milyon dolar bütçe ayırmış, bunun 4,8 milyon dolarını kullanmıştır.

C- GENEL DEĞERLENDİRME

Son yıllarda, sağlık turizm tüm dünyada rağbet gören bir pazar halini almıştır. Dünya ülkeleri, bu pazardan pay alabilmek için büyük bir rekabet içine girmişlerdir. Türkiye, sağlık alanında hem nitelikli insan gücüne hem de sağlık altyapısı ve teknolojisine sahip olması nedeniyle rekabetçi ülkeler arasındadır. Türkiye’nin sağlık turizmi alanında sahip olduğu üstünlüklerinden (rekabet gücü, düşük maliyet, nitelikli insan gücü, gelişmiş tesisi alt yapısı vb.) Kazakistan yararlanamamıştır. Bu tespiti, 2012-2014 Türkiye Sağlık Turizmi Raporları teyit etmektedir. Bu raporlardan en önemli sonuç, Türkiye- Kazakistan’a arasında sağlık turizmi alanında beklenen düzeyin çok altında bir işbirliği bulunduğudur. Zira raporlarda iki ülke arasındaki sağlık turizmini gösteren veri bulunmamaktadır. Sadece bu tespit bile, bu ülke ile sağlık turizminin ihmal edildiğini göstermektedir.



SATURKSATURK

Türkiye ile Kazakistan arasındaki güçlü tarihi, kültürel ve stratejik dostluğun sağlık turizmine de yansıtılması beklenmelidir. Bu beklentiyi güçlendiren en önemli faktör, iki ülke arasında sağlık konusunda var olan anlaşmadır. “Türkiye Cumhuriyeti Hükümeti İle Kazakistan Cumhuriyeti Hükümeti Arasında Sağlık ve Tıp Alanında İşbirliğine Dair Anlaşma” 10 Eylül 1997 tarihinde imzalanmıştır. Anlaşma’da süre kaydı olmayıp, birer yıllık sürelerle uzatılmaktadır77 Ancak bu anlaşmada Sağlık Turizmine atıfta bulunan herhangi bir madde bulunmamaktadır. Sağlık Bakanlığının ilgili kurumlarla koordineli bir şekilde bu eksikliği giderme yönünde çaba göstermesi gerekmektedir. Anlaşma içeriğine sağlık turizmi iş birliğinin geliştirilmesine yönelik maddelerin teklif edilmesi iş birliğinin geliştirilmesi açısından yararlı olacaktır.

Günümüzde Türkiye medikal turizminin önünde değerlendirmeye açık muazzam BDT pazarı bulunmaktadır. Bu pazarın parlayan yıldızları Rusya, Azerbaycan, Türkmenistan, Kazakistan, Ukrayna gibi ülkelerdir. Dikkatleri çeken bu pazarın, şu anki büyüklüğünün 1 milyar ($) doların üzerinde olduğu tahmin edilmektedir. Bu potansiyelin %72’ sini Rusya, kalan %28’ini ise diğer BDT ülkeleri oluşturmaktadır. Günümüzde medikal turizm, Rusya, Ukrayna, Kazakistan’da en hızlı büyüyen sektörlerden biri olarak göze çarpmaktadır. Bu fırsatı çok daha cazip kılan nedenlerden birisi de, pazardaki büyüme beklentisidir. Bu beklentinin altında sözü geçen ülkelerin yakaladıkları büyüme oranları yatmaktadır. Beklentiyi artıran bir diğer önemli unsur ise bu ülkelerde sağlık hizmetlerinin yetersizliğinden duyulan rahatsızlıktır.

Özellikle Rusya, Kazakistan, Azerbaycan ve Ukrayna ile sağlık turizmi alanında iş birliğinin geliştirilmesi, Türkiye’nin sağlık turizmi gelirlerini önemli oranda etkileyebilecek potansiyeldedir. Türkiye’nin sağlık turizminden elde ettiği gelir 2,5 milyar dolar düzeyindedir. Sağlık Bakanlığı’nın hedeflerine göre bu rakam 2017 yılında 8 milyar dolara, 2023 yılında ise 20 milyar dolara ulaşması hedefleniyor. Yurt dışından Türkiye’ye gelen hasta sayısında ise özellikle 2019 yılından itibaren hızlı bir yükseliş beklenmektedir. Buna göre, yabancı hasta sayısının 2019’da 1 milyona ulaşacağı tahmin edilmektedir.78 Bu tahminlerin gerçekleşmesi ancak bazı ciddi ve kurumsal çalışmaları gerektirmektedir. Atılacak bu adımalar Türkiye’nin rekabet gücünü artıracaktır. Hızla gelişen sağlık turizmi alanında Türkiye’nin rekabet ettiği ülkelere nazaran bazı üstünlükleri bulunmaktadır. Bunlardan bazıları şöyledir:

77 TC Sağlık Bakanlığı (2002). Türkiye Cumhuriyeti Sağlık Bakanlığı’nın Sağlık ve Tıp Alanında İşbirliğine İlişkin Devletlerarası Anlaşmaları, Sağlık Bakanlığı Dış İlişkiler Dairesi Başkanlığı, Ankara, s:61

78 TÜRSAB, ‘2014 Sağlık Turizmi Raporu’,http://www.tursab.org.tr/dosya/12186/saglikturizmiraporu_12186_5485299.pdf , et.:10.09.2015



SATURKSATURK

a) Türkiye rekabet ettiği diğer ülkelere nazaran kültür turizmi, inanç turizmi, deniz turizmi, doğa turizmi, sağlık-kaplıca turizmini aynı anda kullanabilecek özelliklere sahiptir. Aynı zamanda hizmet sektöründe sahip olduğu rekabet üstünlüğü bulunmaktadır. Ancak bunları kullanma konusunda dağınıklık söz konusudur.

b) Türkiye’nin, sağlık turizmi alanında rekabet edebilecek güçte olmasının bir sebebi de, Türkiye’nin sağlık turizmi hizmetini sunan ilk ülkeler arasında yer alması ve bu konuda deneyim kazanmış olmasıdır.

c) Türkiye’ye rekabet üstünlüğü sağlayan diğer bir faktör ise sağlık hizmet fiyatlarının, diğer ülkelere göre görece ucuz olmasıdır.

Türkiye’nin sağlık turizminde başlangıç aşamasında olduğu, ancak sahip olduğu bazı üstünlükler nedeniyle hızla ilerlediği kabul edilmelidir. Sektörde büyük bir pazar payı elde etmek ve lider olabilmek Türkiye için hayal değildir. Liderlik, ancak uzun dönemli ve kararlı stratejiler gerektirmektedir. Bunun için bir yandan güçlü yanlarını geliştirmesi ve zayıf yanlarını telafi edilmesi, diğer yandan her ülkeye uygun fırsatlar olduğu kabul edilerek esnek hareket kabiliyeti sağlanmalıdır.

Türkiye ile Kazakistan arasındaki sağlık turizmi imkânlarının geliştirilmesi için hazırlanacak ulusal strateji belirleme çalışmalarına yol göstermesi amacıyla hazırlanan bu raporda, değerlendirme çeşitli başlıklar dikkate alınarak yapılmıştır.

1) Değerlendirmeye konu olan başlıklardan birincisi sağlık turizminin kapsamındaki hizmet alanlarıdır. Yukarıda da açıklandığı üzere sağlık turizmi kapsamında sunulan hizmetler üç alt başlıkta toplanmaktadır. Bunlar; sağlığı geliştirmeye yönelik hizmetler, tedavi hizmetleri ve rehabilitasyon hizmetleridir. Türkiye ile Kazakistan arasında sağlık turizmine ilişkin çalışmalarda dikkate alınması gereken başlıklardan birisi bu hizmet gruplarıdır.

Sağlığı geliştirmeye yönelik hizmetlerden yararlanmak üzere ülkemizi tercih edenler, daha çok orta ve üst düzey gelir grubunda olan insanlardır. Bu gruptaki insanlar, sağlıklı veya sağlık sorunu yaşayan bütün yaş grubundaki insanlar olabilmektedir. Bu gruptaki insanların iyi bir temel sağlık hizmeti alma ve hastane hizmetlerinden yararlanma beklentisi vardır. Kazakistan’a yönelik önemli fırsatlardan biri bu gruptaki hizmetlerdedir. Zira Kazakistan’da bu hizmetlerden yararlanmak isteyecek gelir düzeyine sahip bir grup bulunmaktadır. Ancak, Kazakistan’dan ülkemize termal turizm (talasoterapi ) amacıyla 2013 yılında 110 hasta gelmiştir. 2014 yılında ise termal turizm kapsamında sadece 2 turist gelmiştir.79 Kazakistan’da kişi başına milli gelir 12 bin ABD $’nın üzerindedir. Özellikle Astana ve Almatı şehirlerinde yaşayan insanların gelir düzeylerinin ortalamanın üstünde olduğu varsayılırsa bu alandaki fırsatlardan ülkemizin yeterince yararlanamadığı ortaya çıkmaktadır.

Kazakistan’dan 2012 yılında ülkemize gelen uluslararası hastaların sayısı aşağıdaki grafikte verilmiştir.



SATURKSATURK

Grafik 20: Kazakistan’dan Ülkemize Gelen Uluslararası Hasta Sayılarının Yıllara Göre Dağılımı (2012-2014)

Kaynak: TC Sağlık Bakanlığı (2015), Türkiye Medikal Turizmi Değerlendirme Raporu 2014. Sağlığın Geliştirilmesi Genel Müdürlüğü. Ankara. Anıl Matbaacılık.

Kazakistan ile sağlık turizmi kapsamındaki hasta sayısının artırılması önem taşımaktadır. Sağlık turizmi kapsamında gelen hasta sayıları bu ülkenin potansiyelinin çok altında olduğu düşünülmektedir. Yurt dışında tedavi görmeyi seçen Kazak hastaların sadece %1,5’i Türkiye’yi tercih etmektedir. Buradan hareketle her yıl yaklaşık olarak 400 bin Kazak sağlık turizmi kapsamında yurt dışına gitmektedir. Kazak vatandaşlarının, sağlık turizmi kapsamında en çok tercih ettiği ülke %31 ile İsrail’dir.

Türkiye’yi tedaviye yönelik hizmetlerden yararlanmak üzere tercih edenler ise; daha çok orta ve üst düzey gelir grubunda olanlardan oluşmaktadır. Bu gruptaki insanlar seyahat edebilecek kadar sağlıklı, orta ve üzeri yaş grubunda olan insanlardır. Bu gruptaki insanların tercihlerinde belirleyici olan ileri derecede uzmanlık isteyen müdahale ve ileri teknolojiye duyulan ihtiyaçtır. Kazakistan devlet yöneticilerinin büyük bir bölümünün tedavi amacıyla ülkemizi tercih ettikleri bilinmektedir. Bu tercih gerek halk nazarında ve gerekse diğer devlet nazarında çok önemli bir göstergedir. Ulusal ve uluslararası tanıtım faaliyetlerine konu edilerek ilgi artırılabilir ve devlet yöneticilerinin duyduğu güven duygusu tanırım ve pazarlamada kullanılabilir. Nu nedenlerle, Türkiye Kazakistan devletinin çeşitli düzeyindeki yöneticilerine yönelik olmak üzere özel programlar hazırlama yoluna gitmelidir.

Yukarıda açıklandığı üzere Kazakistan sağlık sistemi (sağlık hizmet sunumu ve sağlık finansmanı) tesis sayısı, yatak sayısı, sahip olunan ileri teknolojili tıbbi cihaz ve ileri derecede uzmanlaşmış personel yönünden ciddi sorunlarla karşı karşıyadır. Kazakistan için kriz olarak görülen bu durum Türkiye’yi sağlık turizmi için fırsata dönüştürülebilir. Türkiye son 15 yıldır uygulamış olduğu Sağlık Dönüşüm Programı sayesinde sağlık sektöründe önemli gelişmelere sahne olmuştur. Kamu ve özel sağlık yatırımları artmış, ileri teknolojili tıbbi cihazların ortalaması OECD ülkelerinin birçoğunun üstüne çıkmıştır. Özellikle ileri düzeyde uzmanlaşmış personel sayılarındaki artış bu alanda sunulacak hizmetler için Türkiye’nin elini güçlendirmektedir.



SATURKSATURK

Özellikle özel sağlık kuruluşları bakımından uluslararası akreditasyona sahip olan hastane sayısı birçok ülkeden daha fazladır. Gerek kamu ve gerekse özel sektör yatırımlarının ülke ekonomisi için daha verimli kullanılmasında sağlık turizmi kapsamında tedaviye yönelik hizmetler yüksek katma değere sahip olması nedeniyle öncelikle tercih edilmelidir. Bu gruptaki hizmetlerden yararlanmak üzere gelenler, kendi ülkelerinde bu hizmetlerin yetersizliği, uzun bekleme süreleri ve personel azlığı nedeniyle Türkiye’yi tercih etmektedir. Bu gruptaki insanların tedavi olma önceliği tercihte belirleyicidir. Bu gruptaki kişiler için en başarılı özel ve kamu sağlık kuruluşları tercih edilmeli. Özellikle ileri teknolojiye sahip ve ileri uzmanlığa sahip personelin bulunduğu kuruluşlar bu grup hizmetlerde öne çıkartılmalıdır. Örneğin bu grup hizmetlerde sorunları (hizmet kalitesi, tıbbi yanlış uygulamalar, hizmetin ücretlendirilmesi vb.) en aza indirmek için uluslararası akreditasyona sahip kuruluşlara öncelik verilmelidir. Bu kapsamda, başta İstanbul olmak üzere Antalya, İzmir, Adana, Muğla, Aydın, Kayseri, Bursa, Gaziantep gibi iller bu amaçla değerlendirilebilecek illerin başında gelmektedir.

Ülkemizi rehabilitasyon hizmetlerinden yararlanmak üzere tercih edenler de daha çok üst düzey gelir grubunda olan ve yaşlı olarak kabul edilen insanlardır. Bu gruptaki kişilerde yaşa bağlı sağlık sorunları yanında düşükten orta düzeye doğru çeşitli sağlık riskleri bulunmaktadır. Bu grupta yer alan kişilerin tercihlerinde belirleyici olan, sağlık sorunları için ileri derecede uzmanlık, ileri teknoloji ve özellikle de sağlığın psiko-sosyal boyutlarını içeren hizmet beklentileridir. Bu hizmet alanında hedef kitle gelir düzeyi iyi ve yüksek seviyedeki yaşlı nüfus olmalıdır.

Kazakistan nüfusun % 25.41 ‘ini 0-14 yaş grubundakiler, % 15.33’ünü 15-24 yaş grubundakiler, % 42.59’unu 25-54 yaş grubundakiler, %9.49’unu 55-64 yaş grubundakiler ve % 7.17’sini de 65 ve üstü yaş grubundakiler oluşturmaktadır.80

Grafik 21: Kazakistan Nüfusunun Yaş Gruplarına Göre Dağılımı-2014

Kaynak: http://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/kz.html e.t. 01.11.2015

80http://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/kz.html , e.t. 01.11.2015



SATURKSATURK

Özellikle Astana ve Almatı şehirlerinde yaşayan, ortanın üstü ve yüksek gelir düzeyine sahip kişiler bu hizmet alanının hedefini oluşturmalıdır. Bu grupta yer alan kimselere verilecek rehabilitasyon hizmetleri, sosyal hizmetler, psikolojik hizmetler, inanç turizmi, kültür ve tarih ile desteklenmelidir. Yapılan bir araştırma sonuçlarına göre yaşlı nüfus grubunda olan ve ülkemizi tercih eden uluslararası hastaların tercihinde kendi ülkelerindeki bakımın yetersiz olması, tedavi ve bakım maliyetlerinin yüksek olmasının etkili olduğu ifade edilmiştir.81

Kazakistan nüfus yoğunluğu az ancak gelir düzeyi yüksek olan bir ülkedir. Kazakların yüzde 70’i tatil seyahatinde Türkiye’yi tercih etmektedirler. Ancak sağlık turizmi kapsamında ise ülkemizi geçerek İsrail, Macaristan ve Almanya tercih edilmektedir. Bu noktada, dışarıya hasta gönderen ülkeler bazında ilk sıralarda yer alan Kazakistan’ın bugüne kadar sağlık turizmi açısından yeterince değerlendirilmemiş olması büyük bir kayıptır. Oysa Türkiye’deki sağlık kuruluşlarının kalitesi diğer ülkelerle eşit hatta daha iyi konumdadır. Üstelik Kazakistan açısından, diğer ülkelere oranla düşük fiyat, tarihi ve kültürel ortak miras gibi bir avantajmız da bulunmaktadır. Kazakistan - Türkiye arasındaki sağlık turizmi pazarına özel bir önem verilerek geliştirilmelidir.

2) Değerlendirmeye konu olan başlıklardan ikicisi ülkelerin sağlık turisti gönderme nedenleridir. Bunun için de ülkemize en çok turist gönderen ülkeler ve turist gönderme sebepleri üzerinde durulmalıdır.

Ülkemize yıllar itibariyle gelen uluslararası hasta sayısı her geçen gün artmaktadır. Aşağıdaki grafikte 2013-2014 yıllarında ülkemize sağlık turizmi ve turistin sağlığı kapsamında gelen toplam hasta sayıları gösterilmiştir.

Grafik 22:Türkiye’ye Gelen Uluslararası Hasta Sayıları-2013-2014

Kaynak: TC Sağlık Bakanlığı 2014 Türkiye Medikal Turizm Değerlendirme Raporu

81 Barca M., Akde E., Gedik Balbay İ. (2013). “Türkiye Sağlık Turizm Sektörünün Analizi ve Strateji Önerileri”. İşletme Araştırmaları Dergis i, 5/3:64-92.



SATURKSATURK

Ülkemize sağlık turizmi kapsamında gelen hastaların ülkelerine bakıldığında Azerbaycan 449 hasta (%22) ile birincidir. Onu sırasıyla Almanya (%21), Bulgaristan (%10), Gürcistan (%10), Rusya (%8), Türkmenistan (%7), Fransa (%5) izlemektedir. Kazakistan en çok hasta gönderen on ülke arasında yer almamaktadır. Kazak vatandaşlarının ağlık ihtiyaçları ve tüketim tercihleri de dikkate alınarak bu ülkeden gelen sağlık turizmi hasta sayısı artırılmalıdır. Kazakistan, GSYİH’dan kişi başına düşen gelir bakımından orta gelir düzeyinde kabul edilen bir ülkedir. Ancak sağlık hizmetleri bakımından gelişmekte olan ülke olarak değerlendirilmelidir. Bu ülkeye yönelik sağlık turizmi planlamasında; bu ülke vatandaşlarının tedavi ve bakım hizmetlerinin yetersizliği, ileri düzeyde uzman personel eksikliği, yüksek teknolojili tıbbi cihazların bulunmaması veya yetersiz olması, sağlık hizmetlerine ulaşım zorluğu, maliyetler gibi nedenlerden Türkiye’yi tercih ettikleri dikkate alınmalıdır.

3) Değerlendirmeye konu olan başlıklardan üçüncüsü ülkelerin tercih ettikleri tıp uzmanlıklarıdır. Yabancı hastaların sağlık turizmi kapsamında Türkiye’de en çok tercih ettikleri tıp uzmanlık alanları sırayla şöyledir: Göz, ortopedi, iç hastalıkları (KVC, kardiyoloji) kulak burun boğaz, kadın hastalıkları, onkoloji, genel cerrahi, beyin cerrahi, diş ve plastik cerrahidir.

Kazakistan’da en çok görülen hastalıklar ile bu hastalıklara bağlı ölüm oranları incelendiğinde Türkiye’nin sahip olduğu tesis, tedavi ve tıbbi teknoloji imkânlarından Kazakistan vatandaşlarının yararlandırılması halinde sağlık göstergelerinde değişme beklenebilir. Kazakistan’da hastalıklara bağlı en fazla ölümün koroner kalp hastalıklarından kaynaklanmaktadır. İkinci en fazla ölüme neden olan hastalık felçlerdir. Bunu sırasıyla Karaciğer hastalıkları, akciğer hastalıkları, intiharlar, akciğer kanserleri ve kalp hastalıkları takip etmektedir. Bu alanlarda Türkiye’nin sahip olduğu kamu ve özel sağlık kuruluşları ve sağlık ekibi dünya ile rekabet edebilecek nitelikte olduğunu göstermişdir. Bu imkanlardan Kazakların yararlandırılması bir program dahilinde gerçekleştirilebilir.

Grafik 23:Hastalıklara Bağlı Ölüm Oranları (2014)




SATURKSATURK

Kazakistan’ın kansere bağlı ölüm oranları kanser tedavi ve bakım hizmetlerine büyük ihtiyaç duyulduğuna işaret etmektedir. Ancak, kanser vakaları uzun süreli tedavi ve bakım protokolleri gerektirmektedir. Bu hastalıkların yurt dışında ya da uzakta gerçekleştirilmesi bir zorluk olarak karşımıza çıkmaktadır. Ancak özellikle Trabzon, Samsun gibi illerimizde bu amaca uygun olarak oluşturulacak sağlık yapılanması ve çok iyi organize edilecek bir ulaşım, konaklama ile bu sorunun aşılabileceği düşünülmektedir. Örneğin Bulgaristan’dan gelen 4169 hasta onkoloji bölümlerini tercih etmiştir.

4) Değerlendirmeye konu olan başlıklardan dördüncüsü tercih edilen kamu veya özel sağlık kuruluşlarıdır. Türkiye’de sağlık turizmi kapsamındaki hareketliliğin artmasında hizmet kalitesi ve standartları yüksek olan özel hastane sayısındaki artış önemli bir rol oynamaktadır. Türkiye’de tedavi görmeyi tercih eden sağlık turistleri, çeşitli illerde bulunan 165 hastanede sağlık hizmeti almayı tercih etmişlerdir. Bu hastanelerin, 72’si devlet hastanesi, 14’ü eğitim ve araştırma hastanesi, 10’u üniversite hastanesi ve 69’u ise özel hastanedir.82 Barca ve arkadaşları (2013) tarafından yapılan araştırmaya göre Türkiye’de sağlık hizmeti alan turistlerin sayısı 2008’de 74.093, 2009’da 91.961, 2010’da 109.678, 2011’de 156.176 kişi olmuştur. 2011 yılı için sağlık hizmeti alan turistlerin 41.847’si (%23) kamu hastanelerinde tedavi görürken, 114.329’u (%73) özel hastaneleri tercih etmiştir.83

Grafik 24:Türkiye’ye Gelen Uluslararası Hasta Sayıları-2013-2014

Kaynak: TC Sağlık Bakanlığı 2014 Türkiye Medikal Turizm Değerlendirme Raporu (2013-2014)

82 Barca M., Akde E., Gedik Balbay İ. (2013). “Türkiye Sağlık Turizm Sektörünün Analizi ve Strateji Önerileri”. İşletme Araştırmaları Dergisi, 5/3:64-92.83 A.g.e.



SATURKSATURK

2013 yılında kamu hastanelerini tercih edenler 55.031 kişiyken (%25), özel hastaneleri tercih edenler 163,107 kişi (%75) olmuştur.84 2012 yılında ise bu oran 43.904 (%16,8) kamu, 218.095 (%83) özel şeklinde gerçekleşmiştir.85

2012-2014 Türkiye Medikal Turizm Raporlarının Kazakistan’a ait sağlık turizmi hasta sayıları verilmediğinden, hastaların devlet ve özel hastane tercihleri hakkında bir fikir sahibi olunamamıştır. Ancak 2014 yılında turistin sağlığı kapsamında ülkemizde sağlık hizmeti alan 3826 Kazak özel hastaneleri tercih etmiştir. 2012-2014 Türkiye Medikal Turizm Raporlarının değerlendirilmesinden, gerek sağlık turizmi ve gerekse turistin sağlığı kapsamında ülkemize gelen hastalar daha çok özel hastaneleri tercih etmektedirler. Bu ülkeye yönelik oluşturulacak stratejide de özel sektörün yakalamış olduğu başarı üzerinden hareket edilmesinde yarar görülmektedir. Özel hastaneler tarafından yakalanan başarı, yapılan yatırımların daha iyi değerlendirilmesi, esnek yapıları, fiyatların kamuya göre daha kolay belirlenebilmesi ve oluşturulan marka değeri bakımından daha yararlı olacaktır. Türkiye’yi sağlık ve tedavi amacıyla tercih eden ciddi bir hasta profili oluşmuştur. Bu kesimin Türkiye’nin sağlık hizmetlerine güvendiği varsayılırsa önemli bir tanıtım kitlesi oluşturulmuştur. Bu kitlenin çeşitli iletişim kanalları aracılığıyla sağlık turizminin geliştirilmesinde ve hedef ülkelerdeki tanıtım faaliyetlerinde kullanılması akıllıca olacaktır.

Ortaya çıkan başka bir sonuç ise kamu sağlık kurumlarının sağlık turizmiyle yeterince ilgilenmedikleridir. Sağlık Bakanlığının sahip olduğu büyük potansiyele rağmen kamu sağlık kuruluşlarını sağlık turizmi açısından tercih eden kişilerin oranının %20’lerde olması oldukça çarpıcıdır. Bunun altında Bakanlığın iç talebe odaklanması, yöneticiler ve uygulayıcıların sağlık turizmine bakış açısındaki eksiklikler, yasal sorunlar ve personel motivasyonunun olabileceği düşünülmektedir.

Kazakistan ile sağlık turizminin geliştirilmesine yönelik her türlü çalışmada motorunun özel sektör olacağı ortadadır. Özel sağlık kuruşları işletme mantığıyla hareket etmektedir. Bu düşünceyle sürekli olarak sunduğu hizmetleri çeşitlendirmeyi önemsemektedir. Yatırım maliyetlerini düşürecek arayışlar hem yatırımcılar hem de yöneticiler tarafından teşvik edilmektedir. Özel hastaneler, işletmenin optimum düzeyde çalışmasını sağlamak için yurt içi ve yurt dışı talebi artırmaya çalışmaktadır. Bu yönde kendilerini sınırlayan bir yasal sınırlılık bulunmamaktadır. Yurt dışı hastaların çekilmesi adına bir tanıtım ve pazarlama stratejileri uygulamaktadırlar. İhtiyaç duydukları uzman personel ve tıbbi cihazları hızla temin edebilmektedirler. Özel sağlık kuruluşları sahip oldukları bu üstünlükleri gerek yurt içinde ve gerekse yurt dışında rekabet unsuru olarak kullanarak öne çıkmaktadırlar. Örneğin Kocaeli’nde bulunan bir özel hastanenin onkoloji branşında sağlık turizmine yapmış olduğu katkı dikkat çekicidir. Bulgaristan’dan gelen 4169 hasta, Almanya’dan gelen 2580 hasta, Irak’tan gelen 1668 hasta, Azerbaycan’dan gelen 1132 hasta özel hastaneleri tercih etmiştir. Azerbaycan’dan diş hastalıkları tedavisi için ülkemize gelen 29 hasta da özel hastaneleri tercih etmiştir. Bu da özel hastanelerin bu sürecin öncüleri olarak kabul edilmesi gerektiğine ilişkin görüşümüzü desteklemektedir.

84 Sağlık Bakanlığı (2015), Türkiye Medikal Turizmi Değerlendirme Raporu 2014. Ankara. Sağlığın Geliştirilmesi Genel Müdürlüğü, Anıl matbaacılık.85 TC Sağlık Bakanlığı (2012), Türkiye Medikal Turizmi Değerlendirme Raporu. Ankara, Sağlığın Geliştirilmesi Genel Müdürlüğü, Anıl matbaacılık.



SATURKSATURK

Turistin sağlığı kapsamında sağlık kuruluşlarımıza başvuran hastaların geldikleri ülkelere göre dağılımına bakıldığında, en fazla gelinen ilk 3 ülkenin Rusya, Almanya ve İngiltere olduğu görülmektedir. T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı’nın verilerine göre, 2012 yılı Ocak-Aralık döneminde ülkemize en çok ziyaretçi gönderen ülkeler sıralamasında Almanya % 15,8 (5.028.745) ile birinci, Rusya % 11,3 (3.599.925) ile ikinci, İngiltere % 7,7 (2.456.519) ile üçüncü sıradadır. Bu doğrultuda Rusya, Almanya ve İngiltere’den gelen turist sayısının fazla olması nedeniyle turistin sağlığı verilerinin yüksek olması da beklenen bir sonuçtur.86 2014 yılında turistin sağlığı kapsamında 3826 Kazak, özel hastaneleri tercih etmişlerdir. Kazakistan’dan gelen hastaların devlet hastanelerini, eğitim araştırma hastanelerini ve üniversite hastanelerini tercih etmedikleri anlaşılmaktadır.

D- TÜRKİYE – KAZAKİSTAN SAĞLIK TURİZMİNE YÖNELİK STRATEJİ ÖNERİLERİ

Kazakistan ile gerçekleştirilecek sağlık turizmi çalışmalarında aynı zorlukların yaşanmaması adına ve hazırlanacak ulusal strateji belgesine de kolaylık sağlamak üzere aşağıda bazı öneriler yapılmıştır.

1. Sağlık turizmi konusunda hastaneleri teşvik edici ortak bir anlayış bulunmamaktadır. 87 1517 hastanenin hizmet verdiği kamu sağlık sektöründe çok az sayıda kuruluş (%9) sağlık turizmi konusunda aktif bir çaba içerisindedir. 550 özel hastanenin bulunduğu özel sağlık sektöründe hastanelerin sağlık turizmindeki payı %91’dir. Buradan hareketle Türkiye’nin sağlık turizmi stratejisi özel sağlık sektörü üzerine inşa edilmelidir. Kazakistan açısından da bu strateji kabul edilmelidir. Özellikle yüksek gelirli Kazakların özel hastaneleri tercih edecekleri beklenebilir.

2. Kazakistan devlet yöneticilerinin tedavi amacıyla yurt dışına belirli ülkelere gidebildikleri bilinmektedir. Buradan hareketle devlet yöneticilerinin tedavilerinin yapılabileceği üniversite, Bakanlık ve özel hastaneler itina ile belirlenmelidir. Aynı zamanda bu çalışmada Kazakistan devletinin hastalık verileri dikkate alınarak, kalp hastalıkları, SVO bağlı hastalıklar (felçler) ve kanser hastalıkları konusunda özel teklifler hazırlanmalıdır. Böylece, bu ülkeye yönelik olarak hem kuruluş temelli hem de hastalık temelli bir çalışma yapılmış olacaktır.

3. Sağlık sektörü hizmet sunumuna odaklanarak pazarlama ve tanıtımı ihmal etmektedir. Sağlık turizminde başarı büyük ölçüde pazarlama ve tanıtıma bağlıdır. Kazakistan’a yönelik pazarlama ve tanıtımda bu ülke vatandaşlarından ve Türkiye’yi tedavi için tercih eden devlet yöneticilerinden daha fazla yararlanılmalıdır. Türkiye’nin Kazakistan’a yönelik sağlık turizmi pazarlama ve tanıtım stratejisi “reklama değil” “bilgilendirmeye” ve “güvene” dayanmalıdır. Bunun için de daha çok yüz yüze iletişim, online iletişim, yayınlar, fuar gibi yöntemlerden yararlanılması öncelikli olmalıdır.

86 TC Sağlık Bakanlığı (2013). Türkiye Medikal Turizmi Değerlendirme Raporu 2013. Sağlığını Geliştirilmesi Genel Müdürlüğü, Ankara, Anıl Matbaacılık.87 T.C Sağlık Bakanlığı (2014). Sağlık İstatistiği Yıllığı 2013. Sağlık Araştırmaları Genel Müdürlüğü. Ankara. Sağlığını Geliştirilmesi Genel Müdürlüğü, Anıl Matbaacılık.



SATURKSATURK

Ülkemizin sağlık turizmi imajını olumsuz etkileyen gelişmeler de yakından takip edilmelidir. Özellikle medyada çıkan haberler yakından izlenmeli, gerekli hallerde düzeltilmelidir. Karşı atak olarak bu yayın kuruluşlarına ülkemizi doğru anlatan reklamlar verilmelidir. Konuyu Kazakistan bağlamında ele alacak olursak, sağlık turizmi alanında en önemli rakiplerden birisi Rusya’dır. Rus medyasında, bilinçli veya başka şekilde Türkiye tercih edilebilir bir medikal turizm hedefi olarak kendine yer bulmakta zorlanmaktadır. Son dönemde Türkiye’deki tedavi opsiyonlarına dair Rus medyasında sadece 6 haber çıkarken, aynı dönem de Türkiye’deki Rus turistlerin karıştığı 20 trafik kazası haberi medyada kendine yer bulmuştur. Bu türden olumsuz medya çalışmalarının önüne geçilmesi gerekmektedir.

Yurt dışında pazarlama faaliyetlerine ağırlık vermeyi gerektiren sağlık turizmi çok yönlü ve profesyonel bir pazarlama çalışması gerekmektedir. Dünyada kayıtlı JCI akredite hastanelerin yaklaşık %10’una tek başına sahip Türkiye gibi bir ülkenin, sağlık turizmi sektörünü geliştirmesindeki en büyük kaygı, kalite ve insan kaynağından daha ziyade tanıtım eksikliğidir.

4. Bilgilendirme ve güvene dayalı tanıtım faaliyetleri kapsamında ülkemizin sağlık turizmi imkânları ve üstünlükleri konusunda ülke elçilikleri ve diğer ilgililerin bilgilendirilmesi yararlı olacaktır. Bunun için her yıl düzenlenen büyükelçiler toplantısı değerlendirilmelidir. Ayrıca tanıtım yapılacak ülkenin elçiliklerinin kullanımına yönelik kendi dillerinde dokümanlar hazırlanmalıdır.

5. Türkiye’de sağlık turizmi alanında tüm kurum ve kuruluşları kapsayacak, uluslararası rekabet gücüne sahip bir sağlık turizmi hizmeti sunulabilmesi için ulusal bir strateji oluşturulmalıdır. Ancak bunun için öncelikle hedef ülkelerin ayrıntılı bir şekilde tanımlanması gereklidir. Bu nedenle Bakanlığın tek tek ülke raporları hazırlaması doğru bir çalışma olarak görülmektedir. Ulusal sağlık turizmi stratejinin bulunmaması ve hedef ülkeleri ele alan ülke raporlarının bulunmaması veya yetersizliği, bu alanındaki gelişmeyi yavaşlatan en önemli unsurdur.

6. Türkiye - Kazakistan arasında sağlık turizminin geliştirilmesi amacıyla “Sağlık Turizmi Ülke Strateji Belgesi” hazırlanmalıdır. Bu belgenin hazırlanabilmesi için şu soruların cevaplanması gerekmektedir. a. Ülkenin ulusal ve yerel düzeyde sağlık ihtiyaçları b. Ülke için gelir grupları, c. Kazakistan açısından, hangi alanlara yoğunlaşmalı veya öncelik vermelidir? d. Kazakistan vatandaşları arasından birinci derecede önemli stratejik müşteriler kimlerdir? e. Öncelikli hastalık grupları nelerdir? f. Sağlık turizmi sektöründeki yurt içi ve yurt dışı tedarikçilerin pazarlıkgücü nedir? g. Sağlık turizminde ülke içinde belirleyici veya etkili olan kurum veyakuruluşlar hangileridir?



SATURKSATURK

h. Türkiye uluslararası sağlık turizmi pazarında kendini nerede ve nasıl konumlandırmalıdır? i. Sağlık turizmi sektörüne yönelik “jenerik stratejiler” ne olmalıdır? j. Sigorta, finansman, dış ilişkiler ve sağlık hukuku açısından çıkabilecek zorluklar nelerdir? Bunlara yönelik çözümler nelerdir? k. Kazakistan’da ulusal, bölgesel ve yerel düzeyde kullanılacak hizmet standartları geliştirilmiş midir? l. İki ülkede kullanılabilecek pazarlama, tanıtım ve reklam yöntemleri tanımlanmış mı? Kullanılacak mecra ve yöntemler nelerdir? m. Dikkate alınması gereken bölgesel, yerel, dini ve kültürel hassasiyetler nelerdir? n. Kazakistan’a yönelik sağlık turizmi stratejisi belirlenirken rakip ülke/ ülkeler analizi yapılmış mıdır? o. Kazakistan vatandaşlarının sağlık turizmi tercihlerini neler etkilemektedir?

Hazırlanacak ülke stratejisinde, bu hususlar ayrı ayrı ele alınmalı ve bunların her birine ayrı olmak üzere çalışma yapılmalıdır. Ulusal ve yerel düzeyde en sık görülen hastalıklar için ayrı ayrı olmak üzere tedavi, bakım ve rehabilitasyon paketleri hazırlanması yararlı olacaktır.

7.Kazakistan sağlık sistemini dünya ülkeleriyle bütünleştirme yolunda büyük çaba göstermektedir. Bu ülkeye yönelik sağlık turizmi stratejisinde bu ülkenin sağlık sistemi, sağlığın finansmanı, ulusal sağlık standartlarının vb. bilinmesi başarı açısından kritiktir. Örneğin Kazakistan sağlık ve sosyal güvenlik sistemi yurt dışına hangi hastalıklar için ve nasıl göndermektedir?

Kazakistan bazı hastalıkların yurt dışında tedavisinin bedelini ödemektedir. Bir Kazak hastanın yurtdışında tedaviye yönlendirilmesi süreci şu şekilde olmaktadır: a) Birinci aşamada, devlet veya özel hastanede muayene olan hastanın hastalığının ülkede tedavisi mümkün değilse, doktor tarafından anlaşmalı olduğu bir acenteye yönlendirilmektedir. b) İkinci aşamada acente, hastaya hastalığın tedavisinin yapılabileceği ülke alternatifleri ve tedavi masrafları hakkında bilgi vermektedir. c) Üçüncü aşamada hasta tercihini yapmakta ve sonrasında da hasta seçtiğiülkedeki hastaneye giderek tedavi olmaktadır.

8. Kazakistan’a yönelik sağlık turizmi stratejisinin belirlenmesinde bu aşamalar ile bu aşamalarda rol oynayan aktörler önem kazanmaktadır. Birinci aşamada yönlendirme yapan doktor, otorite yetkisi nedeniyle daha fazla güven duyulan en önemli aktördür. Bu aşamada görev alan Kazak doktorlara Türk tıbbının tanıtılması büyük önem taşımaktadır. Bu kapsamda her yıl belirlenecek sayıda Kazak doktorun, Türkiye’de çeşitli sağlık kuruluşlarını ve klinikleri ziyaret etmeleri sağlanmalıdır. Bu faaliyetler Sağlık Bakanlığı, Turizm Bakanlığı, TİKA, sağlık kuruluşları ve bu alanda faaliyet sunan sivil toplum kuruluşlarının koordinasyonunda gerçekleştirilmelidir. Halen bu tür tanıtım faaliyetlerini kendi imkânlarıyla yapan sağlık kuruluşları teşvik edilmeli ve önleri açılmalıdır.

İkinci aşamada karşımıza çıkan acenteler üzerinde önemle durulması gereken aktörlerdir. Bu aktörler işletme mantığıyla oluşturulmuş ticari işletmeler olduğu gözden kaçırılmamalıdır. Kazakistan çapında yurt dışı sağlık hizmetleri konusunda hizmet sunan yaklaşık 100 kadar acente bulunmaktadır. Türkiye’den pek çok özel hastane bu acentelerle ikili ilişkilere girerek hasta



SATURKSATURK

getirmeye çalışmaktadır. Bu acenteler ve bağlı oldukları üst yapıların yöneticileri, Türkiye’ye belirli programlar kapsamında getirilmelidir. Birlikte kazanmanın yolları araştırılmalı, diğer ülkelere göre avantaj ve dezavantaj olan konular üzerinde durularak rekabet gücü artırılmalıdır. Bu aşamanın aktörü olan acentelerin çalışma şekli şöyledir: Acente, tedaviyi yapan hastaneden tedavi ücreti üzerinden %20-30 oranında komisyon almaktadır. Alınan bu komisyon hastayı acenteye yönlendiren doktor ile paylaşılmaktadır. Bu süreç bazı acenteler tarafından istismar edilebilmektedir. Bazı acenteler, daha fazla komisyon almak için teşhis ve tedavi ücretlerini hastaya abartarak söylemektedir. Yurt dışında tedavi maliyetinin yüksekliğinden etkilenen hastalar bu kararlarını yeniden gözden geçirmekte ve belki de vazgeçmektedirler. Tedavi maliyetlerinin olması gerektiğinden birkaç kat fazlaya mal olmasına yol açan bu tür uygulamalar ise, uzun vadede pazarın kaybına yol açmaktadır.

Üçüncü aşamanın aktörü olan hastaların tercihlerini etkileyebilecek ve kararlarında Türkiye’yi tercih etmelerini sağlayacak bir tanıtım ve reklam stratejisi izlenmelidir. Birey ve kurumları hedef alacak bu tanıtım ve reklam kampanyalarının açık, net, şeffaf ve güvenilir bilgilerle desteklenmelidir.

9. Yurt dışında tedavi gören Kazak hastaların en sık karşılaştığı problem takip gerektiren tedaviler için defalarca o ülkeye gitmek zorunda olmalarıdır. Bu ise maliyeti arttırmaktadır. Türk hastanelerin takip için Kazakistan’da belli bir hastane ile anlaşması sorunu hafifletebilir. Ancak buradaki en önemli zorluk Kazakistan’da yeterli sayıda özel hastane bulunmamasıdır.

10. Son zamanlarda yaşanan ekonomik kriz Kazak vatandaşlarını da etkilemekte, yurt dışına tedavi amaçlı gidenlerin sayısında azalma görülmektedir. Bu sorunun aşılabilmesi için ülkenin yurt dışına hasta gönderme sürecinin bilinmesi gerekmektedir. Yurt dışına hasta gönderilmesi sürecinde hangi hastalıkların yurt dışına tedavi amacıyla gönderileceğini belirleyen yöneticiler, tanıyı koyan doktorlar, yurt dışı onayını veren komisyon ve bu komisyon raporuna istinaden hastayı yönlendiren ajans önem kazanmaktadır. Burada söz edilen aktörlerin üzerinde etkili olarak hastanın tercihinin Türkiye olması sağlanmalıdır.

11. Türkiye, Kazakistan sosyal yardım ve sosyal güvenlik fonlarını her yönüyle incelemelidir. Hasta akışını kolaylaştıracak, tedavi ve bakım maliyetlerinin kontrol ve şeffaflığını sağlamalıdır. Ayrıca; tedavi, bakım veya rehabilitasyon sürecinde ortaya çıkabilecek mali, hukuki ve uluslararası sorunlar için izlenecek prosedürleri açıkça ortaya koymalıdır. Özellikle yurt dışı hastaların korkulu rüyası olan faturalandırma, hasta güvenliği ve tıbbi komplikasyonlara karşı hukuki süreçler tüm ayrıntısıyla ortaya koyulmalıdır.

12. Kazakistan vatandaşlarının herhangi bir nedenle Türkiye’ye gelmeleri durumunda mobil telefon servis sağlayıcıları tarafından sağlık turizmi konusunda bilgilendirme mesajları gönderilmelidir.

13. Kazakistan vatandaşlarının öncelikle sağlık turizmi kapsamında tercih ettikleri ülkelerin potansiyeli, üstünlükleri ve zayıflıkları ile diğer tercih nedenlerini ortaya koyacak araştırmaların yapılması için bu ülkelerdeki akademisyenlere araştırma teşviki sağlanmalıdır. Kazakistan’ın sahip olduğu sağlık turizmi potansiyeline ragmen, yurt dışında tedavi görmeyi seçen Kazak hastaların sadece % 1, 5’i Türkiye’yi tercih etmektedir. Pastadan aslan payını % 31 ile İsrail almaktadır. Örneğin Kazakistan vatandaşlarının özellikle İsrail ve Güney Kore tercihleri ile bu tercihlerini



SATURKSATURK

etkileyen faktörlerin neler olduğu bilimsel bir çalışma ile ele alınmalıdır. Elde edilecek verilere dayanarak bu ülkeye yönelik çalışma yapılması isabetli olacaktır.

14. Türkiye’nin Kazakistan medikal turizm pazarındaki payını arttırabilmesi için her katılımcının yerinin ve rolünün açıkça belirtildiği basit ama verimli bir iş modeli oluşturulmalıdır. Diğer bir ifadeyle, stratejik ortaklığa dayalı sağlık turizmi hedefleri belirlenmelidir. Kazakistan pazarının sunduğu fırsatları olabildiğince etkili bir şekilde değerlendirebilmek için Türkiye medikal turizm ortamındaki 3 önde gelen paydaş (devlet, özel hastaneler ve turistik hizmet operatörleri) arasında etkili bir koordinasyon ve ortaklık sağlanmalıdır. Bu ortaklığın en önemli hedefi – agresif kampanyalar, ürün farklılaştırması, doğru konumlandırma ve medya ilgisinin arttırılması ile – Türkiye’nin Kazakistan medikal turizm pazarındaki imajını daha güçlü ve görünür hale getirmek olmalıdır.

Bu stratejik ortaklık çerçevesinde, her oyuncuya düşen belli görevler olacaktır. Hükümet, bir yandan çeşitli bağlantıları ve bakanlıkları vasıtasıyla Türk pazarını daha erişilebilir kılıp yaratıcı ve yenilikçi turizm hizmetlerinin gelişimine odaklanırken, diğer yandan da gerekli altyapıyı iyileştirmeli ve gerekli düzenlemelere uyumluluğu sağlayarak hastaların güvenliğini teminat altına almalıdır. Ayrıca ülkemize gelecek hastaların mali sürprizlerle karşılaşmalarına engel olacak açıklıkta ve şeffaflıkta bir sistem hayata geçirilmelidir. Bu resimde turistik hizmet sağlayıcılarına düşen ise müşteri hizmetlerinin bir öncelik haline getirilmesiyle hem hastanın hem de ailesinin verilen hizmetten memnuniyetini olabildiğince yüksek bir seviyeye taşımak olacaktır.

15. Türk tıbbının seviyesi Kazakistan halkı nazarında ortalamanın üstünde kabul edilmektedir. Hastalar tıp seviyesinin en ileri olduğunu kabul ettikleri İsrail, Almanya ve G. Kore’den sonra Türkiye’yi tercih etmektedirler. Bu noktada G. Kore Kazakistan üzerinde oldukça etkili bir reklam ve imaj çalışması yürütmektedir. Türkiye, Kazakistan sağlık turizmi pazarı için G.Kore’den daha iyi bir tanıtım yapmak zorundadır. Bu tanıtımın acenteler, doktorlar, yöneticiler ve halk seviyesinde yapılmasında yarar görülmektedir.

16. Sağlık turizminin motoru konumundaki özel sağlık sektörü, sağlık turizminin gerektirdiği entegre yaklaşımı (sağlık kuruluşları, turizm kuruluşları, pazarlama kuruluşları, lojistik ve ulaşım kuruluşları vs.) hayata geçirme konusunda zorluklar yaşamaktadır. Bu konuda yaşanan zorluk, hasta sayılarına yansımaktadır. Bunun aşılabilmesi için entegre yaklaşım konusunda iş birliğinin artırılması gerekmektedir. Büyük bir potansiyele sahip olan Kazakistan’dan ülkemize sağlık turizmi amacıyla gelen hasta sayısının koordineli bir şekilde artırılması mümkün olabilecektir.

Ayrıca, medikal turizme odaklanan özel hastaneler, operasyonlarını hastaneden ziyade hasta odaklı bir hale getirmeyi öğrenmelidirler. Hastanelerin, verdikleri sağlık hizmetlerinin kalitesini arttırması ve medikal çalışanlarını eğiterek hastane yönetim operasyonlarını daha efektif ve kolay yönetilebilir bir hale getirmeleri bir zorunluluk olmakla beraber, tek başına yeterli olmayacaktır. Tüm hastane ve tedavi süreçlerinin yabancı hastalara odaklı bir şekilde yeniden düzenlenmesi ve yabancı hasta iletişim programlarının devamlı geliştirilerek hasta güvenliğinin garanti altına alması vazgeçilemez bir zorunluluktur.

17. Sağlık turizmi alanında yürütülen çalışmaların çeşitli teşvik araçlarıyla desteklenmesi ülkemizin bu alanda liderliğe ulaşmasını sağlayacaktır. Ekonomi Bakanlığı sağlık turizmi



SATURKSATURK

hizmetlerini ihraç edilen ürünler kapsamına almalı ve ihracat desteği sağlamalıdır. Bu alanda uygulanabileceği düşünülen ve tartışılması beklenen bazı teşvikler şunlardır:

a. Sağlık turizmi faaliyetlerine KDV muafiyeti, b. THY’nin tedavi amaçlı gelen hasta ve refakatçilerine bilet indirimi, c. Özel hastanelerin Kazakistan’da vereceği reklam ücretlerini devlet tarafından kısmen karşılanması, d. Bu ülkelerin potansiyelinin öğrenilmesi için yapılacak araştırmalara destek verilmesi, e. Yurt dışında ofis açma desteği verilmesi, f. Tanıtım desteği verilmesi,

18. Sağlık turizmi alanında bütüncül bir kalkınma veya gelişme hamlesi için sektör temsilcileri ve sivil toplum kuruluşlarının da talepleri dikkate alınmalıdır. Sektörün gelişimi, rekabeti ve kendi içinde denetimi güçlendirilmelidir.

19. Bazı ülkeler hedef ülkelerin dillerinde tanıtım siteleri açmaktalar. Örneğin Almanya gibi bazı ülkeler hasta çekmek için, isteyenlerin online olarak hastalıklara ve sağlık kuruluşlarına göre tedavi maliyetlerini sorgulayabilecekleri web siteler açılmaktadır.88 Bu konuda da internet üzerinde yapmış olduğumuz araştırmaya göre içerikleri oldukça sınırlı da olsa Türkiye merkezli sitelere rastlanmıştır.

20. Sağlık Bakanlığı, Kazakistan’da, Kültür ve Turizm Bakanlığının Türkiye’nin turizm potansiyelini anlatmak amacıyla yaptığı gibi, Türkiye’deki sağlık potansiyelini tanıtan reklamlar vermesi sağlık turizminin geliştirilmesi açısından çok önemlidir. Ayrıca, Kazakistan’daki acentelerin ve ülkemizdeki özel hastanelerin hastalara yüksek fiyat vermesi bu türden bilgilendirme faaliyetleriyle engellenebilecektir.

21. Ulusal ölçekte sağlık turizmi alanındaki hareketliliği kayıt altına alacak ve denetleyecek kapsamlı bir veri sistemi kurulmalı veya var olan sistem geliştirilmelidir. Bu sistem, sağlık turizmi kapsamında çalışma yürüten kamu ve özel sağlık kuruluşları ile ilgili sivil toplum kuruluşlarına ve akademisyenlere açık olmalıdır. Bu veri tabanından örneğin Kazakistan’dan gelen hastaların talepleri, tercihler, yaşadıkları sorunlara ilişkin bilgilere ulaşılabilmelidir. Böylece hizmetin geliştirilmesi ve sorunların tekrarlanmaması sağlanabilecektir. Kurulacak sistem ile uluslararası hasta kabul eden hastanelerde özel yazılımlar ile hasta takibi yapılmalı, tedavi ücretleri ve faturalandırmanın makul ve abartısız olması sağlanmalıdır.

22. Sağlık turizmi kapsamındaki faaliyetleri düzenleyen mevzuatın dinamik olması sağlanmalıdır. İlgili mevzuat ihtiyaçlara göre kısa zamanda değiştirilebilir olmalıdır. Bu mümkün değilse bu faaliyet alanındaki her ayrıntı Yönetmeliklerle düzenlenmemelidir. Gerek mevzuat değişiklikleri ve gerekse yapılan bürokratik denetimler nedeniyle sektör kuruluşları (kamu ve özel) değişimlere uyum için zaman ve kaynak harcamaya mecbur kalmaktadırlar. Bu nedenle sağlık turizmi gibi uzun vadeli stratejik yaklaşımlar gerektiren hususlara yeterince odaklanılamamaktadır.

88 http://www.berliner-reisen.net/index.php?la=ru&product_id=50 , e.t: 09.11.2015



SATURKSATURK

23. Sağlık turizminin rutinden uzaklaştırılması fikri ülkemizde tartışılmalıdır. Bu kapsamda, sağlığın geliştirilmesi, tedavi hizmeti ve rehabilitasyon kapsamında ülkemizi tercih eden Kazakistan vatandaşlarına sosyal, kültürel ve tarihi programlarla desteklenmiş tıbbi hizmetler sunulmalıdır. Sağlık hizmetleri, turistik tesisler ile entegre edilmeli ve cazip hale getirilmelidir. Özellikle; tarihi, kültürel, çevresel, inanç ziyaretleri, mutfak ve yemek kültürü, eğlence yanında psiko-sosyal sağlık hizmetleri de sunulmalıdır. Sunulabilecek psiko-sosyal hizmetlerin içerik, kapsam ve yöntemleri ayrıca konunun uzmanları tarafından belirlenmelidir.

24. Ülkemizde düzenlenen Uluslararası Sağlık Turizmi Kongresine özellikle Kazakistan’dan sağlık politika belirleyicilerinin, sağlık ve tıp kuruluşlarının yöneticilerinin, yerel karar vericilerin, sağlık yatırımcılarının, etkili doktorların, akademisyenlerin, yurt dışı hasta komisyonun üyeleri ve ajansların yöneticilerinin, kamuoyu önderlerinin ülkemize masrafları ülkemizce karşılanmak suretiyle davet edilerek katılımları sağlanmalıdır. Kazakistan’da öne çıkan siyasi baskı grupları ve liderleri89 ile yapılacak görüşmelerin de yararlı olabileceği düşünülmektedir.90

25. Sağlık turizmi açısından Türkiye’nin rakiplerine göre en önemli üstünlüğü olan rekabetçi fiyat uygulamaları daha etkin şekilde tanıtılmalıdır. Türkiye ortalama olarak tıbbi maliyetlerde %60’a varan tasarruflar sağlamaktadır. Türkiye’nin rekabet gücünü gösterebilmek için seçilmiş işlemlerde fiyatlar, bekleme süreleri, komplikasyon oranları, bu işlem için yapılacak ekstra cepten harcamalar rakip ülkeleri de içine alacak şekilde örneklendirilmelidir. Bu bilgiler her türlü iletişim kanalı kullanılarak hedef kitlelere ulaştırılmalıdır.

Tablo 20:Seçilmiş Bazı Tıbbi İşlemlerin Ülkelere Göre Maliyetleri

Tıbbi İşlem

Ortalama Fiyat (ABD $)Türkiye ABD Almanya Hindistan Meksika İspanya Tayland

By-pass 8.500-21.000

- - 7.500-10.500

39.000-42.000

39.000-43.000

22.500-24.500

Kalça Protezi

10.000-23.000

30.000 27.000 7.000-9.500

39.000 16.300-18.900

12.000-17.000

KalpKapakçığı

12.750-23.000

- - 9.500-14.000

39.000 43.000-47.500

18.500-22.000

Diz Nakli 9.000-23.000

26.000 23.000 7.000-14.000

21.000 16.000-18.500

10.500-16.500

Omurga Füzyonu

7.000-23.000

- 29.000 7.500-11.500

25.000 25.000-32.500

9.700-12.500

Kaynak: TÜRSAB, ‘2014 Sağlık Turizmi Raporu’, http://www.tursab.org.tr/dosya/12186/saglikturizmiraporu_12186_5485299.pdf, e.t: 10.09.2015

89 Adil-Soz [Tamara KALEYEVA], Almaty Helsinki Committee [Ninel FOKINA], Confederation of Free Trade Unions [Sergei BELKIN], For Fair Elections [Yevgeniy ZHOVTIS, Sabit ZHUSUPOV, Sergey DUVANOV, Ibrash NUSUPBAYEV], Kazakhstan International Bureau on Human Rights [Yevgeniy ZHOVTIS, Chairman of Bureau’s Council, Pan-National Social Democratic Party of Kazakhstan [Zharmakhan TUYAKBAY], Pensioners Movement or Pokoleniye [Irina SAVOSTINA, chairwoman] Republican Network of International Monitors [Daniyar LIVAZOV], Transparency International [Sergey ZLOTNIKOV]90 https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/kz.html, e.t:01.11.2015



SATURKSATURK

Örneklerle açıklamak gerekirse Amerika, Türkiye, İrlanda, Tayland, Singapur, Hindistan, İsrail ve İsviçre arasında yapılan fiyat karşılaştırmalarında operasyon türlerine göre bir ayrım yapıldığında, bypass ameliyatları kategorisinde 8,500-21.000 $ ile en uygun fiyatlı operasyonlar Türkiye’de yapılmaktadır. Omurga füzyonu operasyonlarında Türkiye 7.000 $ ile Tayvan’ın ardından en cazip ülke konumundadır. Yine kemik iliği transplantasyonunda Türkiye 40.000- 70.000 $ olan fiyat aralığıyla Hindistan ile ilk sırayı paylaşmaktadır. Kalça protezi ameliyatlarında da 10.000 $ ile Tayvan’dan sonra en iyi fiyatı sunmaktadır. Yağ aldırma operasyonlarında ise 3.333$ ile Singapur’dan sonraki en iyi fiyatı sunmaktadır.91 92 Türkiye sadece zorunlu tıbbi operasyonlar için değil, saç ekimi ve estetik için de gözde bir ülkedir. Saç ekimi Türkiye’de ortalama 5 bin TL iken bu rakam Avrupa’da 10 bin Euro, ABD’de 30 bin dolar seviyesindedir.93

26. Kazakistan için belli başlı sağlık riskleri; sigara, alkol kullanımı, giderek artan obezite oranlarıdır. Kazakistan’da sigara kullanım oranı erkeklerde %40, kadınlarda ise %9’dur. Alkol tüketimi ise ortalama 10,3 litredir.94 Obezite oranı ise erkeklerde % 21,6, kadınlarda ise %25’dir.95

Grafik 25:Kadın ve Erkek Nüfusta Obezite Yaygınlığı (2014)

Kaynak: World Bank Gender Statistic, http://data.worldbank.org/data-catalog/gender-statistics, 10.11.2015, http://knoema.com/WBGS2015Oct/world-bank-gender-statistics-october-2015, e.t:04.11.2015

2015 verilerine göre Kazakistan’ın bin kişide canlı doğum oranı 19,15, ölüm oranı 8,21’dir. Doğurganlık hızı 2,311.61’dir. 96 Kazakistan’ın bildirilen sağlık risklerinin sağlık turizmine konu olup olmayacağı ayrı bir çalışmayla araştırılmalıdır. Herhangi bir fırsat görülür ise bu sorunlara yönelik hizmetler de sağlık turizmi kapsamına alınarak, planlama yapılmalıdır. Özellikle obezite cerrahisi bu konuda bütün yönleriyle ele alınmalıdır.

27. Almatı ve Astana gibi büyük kentlerde artan harcanabilir gelir ve büyüme sağlık yatırımları için olduğu kadar sağlık turizmi için de önemlidir. Yapılacak planlamalarda bu bölgeler ve yaşayan insanlar sağlık turizmi açısından öncelikle değerlendirilmelidir. Hem bilgilendirme ve tanıtım açısından, hem de kongre ve fuar organizasyonları açısından bu kentlere öncelik verilmelidir. Bu ve benzeri kentlerde yaşayanların eğitim seviyeleri, gelir durumları ve ulaşım imkânları dikkate alınarak internet üzerinden ulaşılabilecek şeffaf karşılaştırmalı maliyet tabloları hazırlanmalıdır.

91 Dış Ekonomik İlişkiler Kurulu, Sağlık Turizmi İş Konseyi (SAİK), Turkey: Your Partner in Healthcare 2011, İstanbul



SATURKSATURK

yaşayanların eğitim seviyeleri, gelir durumları ve ulaşım imkânları dikkate alınarak internet üzerinden ulaşılabilecek şeffaf karşılaştırmalı maliyet tabloları hazırlanmalıdır. Belirli bir strateji kapsamında ülkemizi sağlık turizminde tercih eden veya etmesi teşvik edilen ülke vatandaşlarına yönelik, Türkiye’de sağlık turizmi konusunda bilgi verecek ve soruları cevaplayabilecek bir çağrı merkezi veya iletişim merkezi kurulması yararlı olabilecektir.

28. Hem sağlık turizmi hem de turistin sağlığı kategorilerinde hastanelerin bulunduğu iller büyük önem arz etmektedir. Bazı iller gerek konumları, gerekse sosyopolitik önemleri açısından sağlık turizminden daha çok pay almaktadırlar.

Grafik 26: Uluslararası Hastaların Geldikleri İlk 10 İl ve Hasta Sayıları, 2012

Uluslararası hastaların en fazla geldikleri illerden birincisi, turizm açısından da en fazla tercih edilen iller arasında olan Antalya’dır. En fazla tercih edilen diğer iller ise sırasıyla İstanbul, Ankara, Kocaeli, İzmir, Muğla, Aydın, Karaman, Adana ve Sakarya’dır. Kazakistan açısından hangi illerin hangi işlem için tercih edildiği ayrıntılı olarak ortaya koyulmalıdır. Tercih nedenlerinde öne çıkan faktörlerin neler olduğu araştırılmalı ve bu ülkeye yönelik tanıtım ve bilgilendirme stratejileri ile çeşitlendirme çalışmalarında bu bilgi kullanılmalıdır. İllerin belirlenmesinde ulusal veya uluslararası akreditasyon kuruluşları tarafından belgelendirilmiş olanların tercih edilmesi daha sonra yaşanabilecek sorunları azaltacaktır. Kazakistan’a yönelik yapılacak çeşitlendirme çalışmalarında Afyonkarahisar, Bursa, Yalova, Konya, Antalya, İzmir gibi kentlerimiz öne çıkartılabilir 29. Gelişmekte olan bir ülke olarak kabul edilen Kazakistan’da çevresel sorunlardan kaynaklanan hastalıklar ve meslek hastalıkları yaygındır. Bu hastalıkların sağlık turizmi kapsamında değerlendirilmesi yapılmalıdır. Eski savunma sanayine bağlı radyoaktif ve kimyasal atıklar ve çeşitli testler yapılan araziler, hayvanlar ve insanlar için sağlık riskleri meydana getirmektedir. Endüstriye bağlı kirlilik bazı şehirlerde ciddi boyutlara ulaşmıştır. Aral Denizine ulaşan iki önemli akarsuyun yataklarının sulama amacıyla değiştirilmesi sonucu kuruma başlamış ve kimyasal atıklar ve tuzdan oluşan bir katman oluşmuştur. Ayrıca Hazar bölgesinde tarım ilaçlarının yüksek miktarda kullanılmasına bağlı olarak toprak kirliliği; yanlış sulama tekniklerine bağlı aşırı tuzlanma gibi çevresel problemler söz konusudur. Çevresel kirlilik; ülkede kanser vakalarının artmasına, doğum kusurları ve solunum ile ilgili ciddi problemlere neden olmaktadır. Ülkede sigara ve içki kullanımı da sağlığı ciddi şekilde etkilemektedir.



SATURKSATURK

92 Özsarı H., Karatana Ö. (2013). “Sağlık Turizmi Açısından Türkiye’nin Durumu”. J Kartal Tr; 24(2) s:136-14493 TÜRSAB, ‘2014 Sağlık Turizmi Raporu’,http://www.tursab.org.tr/dosya/12186/saglikturizmiraporu_12186_5485299.pdf , et.:10.09.201594 http://www.who.int/substance_abuse/publications/global_alcohol_report/profiles/kaz.pdf?ua=1, e.t:07.11.201595 :Dünya Bankası Cinsiyet İstatistikleri, http://data.worldbank.org/data-catalog/gender-statistics, http://knoema.com/WBGS2015Oct/world-bank-gender-statistics-october-2015, e.t:04.11.201596 https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/kz.html, e.t.04.11.2015 TC Sağlık Bakanlığı (2012), Türkiye Medikal Turizmi Değerlendirme Raporu, Sağlığını Geliştirilmesi Genel Müdürlüğü. Ankara. Anıl Matbaacılık



SATURKSATURK

KAYNAKÇA



SATURKSATURK

1. Ainur B. K, Aigulsum I, and Akmaral A (2013). “Inpatient Care In Kazakhstan: A Comparative Analysis”, J Res Med Sci. 2013 Jul; 18(7): 549–553.

2. Akanov A, Êurakbayev KK. Astana-Almaty (2006). PHI, Public Health Organization in Kazakhstan; p. 232.

3. Aksakoğlu G. (2003) “Sovyetler Birliği Özelinde Sosyalist Ülkelerde SağlıkReformu”, Toplum ve Hekim, 8:28-37.4. Aksu, A. (2001). “Turistin Sağlığı”. Yeni Türkiye Dergisi, 7: 39.

5. Alexander Katsaga (2012).”Kazakhstan: Health System Review”, European Observatory on Health Systems and Policies, Cilt: 14, No: 4,

6. Ministry of Health Statistic Database (2012). Health of the Republic of Kazakhstan and the activities of health care in 2010-2011. Almaty.

7. Barca M., Akde E., Gedik Balbay İ. (2013). “Türkiye Sağlık Turizm SektörününAnalizi ve Strateji Önerileri”. İşletme Araştırmaları Dergisi, 5/3:64-92.

8. Benli A.(2011). Kazakistan Ülke Raporu. Başbakanlık Dış Ticaret Müsteşarlığı İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi. Ankara.

9.Demir,G (2012). Kazakistan Raporu, Ekonomik Forum, TOBB, Ankara, s:42

10. Demirel S. (2010). “Sağlık Hizmetlerine Sosyal Boyut Kazandırılmalı” http://suleymandemirel.com.tr/default.asp?hid=45,

11. Demirtepe, T. “Kazakistan’da Demografik Trendler”, “http://www.usakgundem.com/haber/5548/kazakistan%E2%80%99da- demografik-trendler.html

12. Dış Ekonomik İlişkiler Kurulu, Sağlık Turizmi İş Konseyi (2011). “Turkey: Your Partner in Healthcare”. İstanbul

13. Dış Ekonomik İlişkiler Kurulu (2007). Kazakistan Ülke Bülteni, DEİK, Ankara

14. IMF Dünya Ekonomik Görünüm Raporu, Nisan 2012, Aktaran: Kalkınma Bakanlığı, Dünya Ekonomisindeki Son Gelişmeler, Temmuz 2012 Sayı: 7

15. Global Health Observatory (GHO) [Last accessed on 2013 Mar31]. Available from: http://www.who.int/gho/en .16. Health profile of Kazakhstan. World Health Ranking. 2012. http://www.worldlifeexpectancy.com/world-health-rankings .

16. Kara, A. YEŞİLOT, O.(2011). Avrasya’nın Yükselen Yıldızı Kazakistan.İstanbul Ticaret Odası, İstanbul 2011

E- KAYNAKÇA



SATURKSATURK

17. Katsaga A, Kulzhanov M, Karanikolos M, Rechel B. (2012). “Kazakhstan health system review” Health Syst Transit. 2012;14:1–154.

18. Kayirbekova S. Astana: Ministry of healthcare; 2010. State Program for Development of Healthcare system “Salamatty Kazakstan” for 2011-2015

19. Kazakistan Sağlık Bakanlığı Devlet Teşkilatı “Sağlık ve Tıp Biliminin Gelişimi, Tahmini Ve Analizi Bölümü (FGBU), Sağlık Organizasyonu ve Bilgilendirme Merkezi Araştırma Enstitüsü” http://www.mednet.ru/

20. World Health Statistics (2011). Kazakhstan: WHO; 2007. Health Care Systems in Transition of Kazakhstan. Part 1//Public Health. Development plans for the health care system: The organization and management. On behalf of the European Observatory on Health Systems and Policies.

21. Kuşcu, I. (2014). “Bağımsız Kazakistan’da Eğitim Ve Sağlık: Sorunlar, Reform Süreci ve Uluslararası Aktörlerin Rolü.” Uluslararası Stratejik Araştırmalar Kurumu Dergisi Cilt: 9, Sayı: 18, s. 23-46,

22. Konca, K.A. (2012). Kazkistan Ülke Raporu, Ankara.

23. OECD 2010: Health at a Glance, OECD, 2010. WHO Global Health Expenditure Database. 2011. [Last accessed on 2013 Mar 31]. Available from: http://www.oecd.org/els/health-systems/49084488.pdf .

24. Ozey, R (2011). Türk Dünyası Coğrafyası, İstanbul. Aktif Yayınevi, S:224

25. Özsarı H., Karatana Ö. (2013). “Sağlık Turizmi Açısından Türkiye’nin Durumu”J Kartal; 24(2):136-144.

26. Saray, M (2004). Kazakların Uyanışı: Kazakistan Tarihi, TİKA, Ankara, s:10

27. Sargutan A. E. (2005). “Sağlık Sektörü Ve Sağlık Sistemlerinin Yapısı”. Hacettepe Sağlık İdaresi Dergi,8-3

28. Sargutan, A. E. “ 84 Ülke ve Türkiye’nin Karşılaştırmalı Sağlık Sistemleri” ss:1567-1593

29. Sınav, O (2006). Kazakistan’ın Sosyo–Kültürel Ve Sosyo–EkonomikYapısı, İ.Ü SBE, İstanbul, s.52

30. T.C. Başbakanlık Dış Ticaret Müsteşarlığı (2011). Kazakistan Ülke Raporuİhracati Geliştirme Etüd Merkezi, Ankara, s: 3

31. T.C Dışişleri Bakanlığı ( 2015) http://www.mfa.gov.tr/turkiye-kazakistan-siyasi- iliskileri.tr.mfa,



SATURKSATURK

32. T.C. Sağlık Bakanlığı (2002). Türkiye Cumhuriyeti Sağlık Bakanlığı’nın Sağlık ve Tıp Alanında İş birliğine İlişkin Devletlerarası Anlaşmaları, Sağlık Bakanlığı Dış İlişkiler Dairesi Başkanlığı, Ankara

33. T.C. Sağlık Bakanlığı (2012), Türkiye Medikal Turizmi Değerlendirme Raporu, Sağlığını Geliştirilmesi Genel Müdürlüğü. Ankara. Anıl Matbaacılık.

34. T.C. Sağlık Bakanlığı (2013). Türkiye Medikal Turizmi Değerlendirme Raporu 2013. Sağlığını Geliştirilmesi Genel Müdürlüğü. Ankara. Anıl Matbaacılık.

35. T.C. Sağlık Bakanlığı (2013), Türkiye Medikal Turizmi Değerlendirme Raporu. Sağlığın Geliştirilmesi Genel Müdürlüğü. Ankara. Anıl Matbaacılık.

36. T.C. Sağlık Bakanlığı (2014). Sağlık İstatistiği Yıllığı 2013. Sağlık Araştırmaları Genel Müdürlüğü. Ankara.

37. T.C Sağlık Bakanlığı (2015), Türkiye Medikal Turizmi Değerlendirme Raporu 2014. Sağlığın Geliştirilmesi Genel Müdürlüğü. Ankara. Anıl Matbaacılık.

38. Tekinel, O (1996). Kazakistan Tarım ve Tarıma Dayalı Sanayinin Yapısı ve Türkiye ile İlişkisi Açısından Değerlendirilmesi, TOBB, Ankara, 1996, S:4-5

39. Tontuş, H.Ö.(2015).Tüm Yönleriyle Sağlık Turizmi Ülkeler. T.C. Sağlık Bakanlığı Sağlığın Geliştirilmesi Genel Müdürlüğü, Ankara. Anıl Matbaacılık s:74

40. Türkoğlu Y.(2009). Kazakistan Medikal Sektörü. T.C. Başbakanlık Dış Ticaret Müsteşarlığı İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, Ankara

41. TÜRSAB, ‘2014 Sağlık Turizmi Raporu’,http://www.tursab.org.tr/dosya/12186/saglikturizmiraporu_12186_5485299.pdf

42. World Development Indicators. [Last accessed on 2013 Mar 31]. Available from: http://data.worldbank.org/sites/default/files/wdi-2012-ebook.pdf .

43. World Bank Gender Statistic, http://data.worldbank.org/data-catalog/gender- statistics,

44. World Bank , http://www.factfish.com/statistic- country/kazakhstan/health%20expenditure%2C%20public%20of%20gdp,

45. http://www.who.int/substance_abuse/publications/global_alcohol_report/profiles/kaz.pdf?ua=1,

46. Yiğit A (2001).”Kazakistan’ın Değişen Etnik Yapısı», FÜ Sosyal BilimlerDergisi, Elazığ, C:10, S:2, 2001, S:10-12



SATURKSATURK

İnternet Siteleri:

1. http://adilet.zan.kz/rus/docs/P090002016_http://egov.kz/wps/portal/Content?co ntentPath=/egovcontent/health/medical_care/article/kvota&lang=ru

2. http://www.berliner-reisen.net/index.php?la=ru&product_id=50

3. http://knoema.com/WBGS2015Oct/world-bank-gender-statistics-october-2015,

4. https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/kz.html,

5. http://www.doingbusiness.org/data/exploreeconomies/russia,

6. http://databank.worldbank.org/data/reports.aspx?source=2&country=KAZ&seri es=&period

7. http://data.worldbank.org/data-catalog/gender-statistics,

8. http://www.ekonomi.gov.tr/portal/faces/home/disIliskiler/ulkeler/ulke- detay/Kazakistan?_adf.ctrl- state=ddi54zx04_38&_afrLoop=575743677986318&_afrWindowMode=0&_afr WindowId=null#!%40%40%3F_afrWindowId%3Dnull%26_afrLoop%3D575743 677986318%26_afrWindowMode%3D0%26_adf.ctrl- state%3D17qir1b6gm_46,

9. http://egov.kz/wps/portal/Content?contentPath=/egovcontent/health/medical_c are/article/kvota&lang=ru ,

10. http://www.euro.who.int/ data/assets/pdf_file/0007/161557/e96451.pdf

11. http://e-history.kz/en/contents/view/1540

12. http://www.ffoms.ru/portal/page/top/about

13. http://www.factfish.com/statistic- country/kazakhstan/health%20expenditure%2C%20total

14. http://invest.gov.kz/?option=content&section=4&itemid=236,

15. http://www.healthline.com/health/heart-disease/statistics#2,

16. http://pandia.ru/text/78/620/59075.php

17. http://www.kihe.kz/ru/sobytiya/forum/20-press-tsentr/press-relizy,



SATURKSATURK

18. http://knoema.com/atlas/Kazakhstan/Incidence-of-tuberculosis,

19. Статистике по Министерство Национальной Экономики Республики Казахстан Комитет, İstatistik Kazakistan Komitesi Cumhuriyeti Milli Ekonomi Bakanlığı

20. Статистике по Министерство Национальной Экономики Республики Казахстан Комитет

21. http://www.medikalplus.com/makale/126-rusyada-saglik-sektoru.html

22. www.mfa.gov.tr/default.tr.mfa

23. http://www.medyahoo.com/whykazakhstan

24. http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3897019/#sec1-3title

25. http://www.kazmedicine.kz/

26. http://www.stat.gov.kz/getImg?id=ESTAT083329

27. http://stat.gov.kz/faces/homePage/homeMethodologySubPage?_afrLoop=187 53939565052989#%40%3F_afrLoop%3D18753939565052989%26_adf.ctrl- state%3D1371efiek3_37,

28. http://stats.oecd.org/www.sargutan.com%2FKAZAKISTAN%2520SAGLIK%25 20SISTEMI.pdf

29. http://tr.sputniknews.com/turkish.ruvr.ru/2012/02/09/65682273/

30. https://www.thebusinessyear.com/sectors/kazakhstan,

31. http://www.worldometers.info/world-population/population-by-country

32. http://www.worldlifeexpectancy.com/world-health-review/kazakhstan-vs- tajikistan



SATURKSATURK

F- EKLEREK 1: KAZAKİSTAN’DA DÜZENLENEN FUARLAR

FUAR ADI BAŞLANGIÇ BİTİŞ KONU ŞEHİR

Central Asia Houseware 01.03.2014 04.03.2014 Ev Araç ve Gereçleri Almatı

Central Asia KazGift 01.03.2014 04.03.2014

Dekor, Mücevher, Oyuncaklar, Kitap, Hedyeler Almatı

CENTRAL ASIA CARPET & FLOORING

01.03.2014 04.03.2014 Halı ve Zemin Kaplamaları Almatı

Central Asia Home Textile

01.03.2014 04.03.2014 Ev Tekstili Almatı

AgriTekAstana-2014 12.03.2014 14.03.2014 Tarım Astana

AIPS 12.03.2014 14.03.2014 Güvenlik Almatı

KCM 2013 / KAZAKHSTAN CONSTRUCTION MATERIALS

12.03.2014 14.03.2014 YapıMalzemeleri Almatı

Central Asia Fashion 13.03.2014 15.03.2014Giyim, Moda, Deri ve Ayakkabı Almatı

KazProdExpo 20.03.2014 23.03.2014 Gıda Almatı

Atyrau Oil & Gas 2014 01.04.2014 04.04.2014 Petrol-Gaz Atrau

Atyrau Build 2014 01.04.2014 03.04.2014 İnşaat Atrau

KazInterBeauty 10.04.2014 13.04.2014 Moda Almatı

InterFood Astana 2014 16.04.2014 18.04.2014 Gıda Astana

KITF - 2014 23.04.2014 25.04.2014 Otel Ekipmanları Almatı

Central Asia Autoparts 07.05.2014 09.05.2014 Oto YedekParça Fuarı Almatı

KIHE - Kazakhstan Int. Healthcare Exh. & Congress

14.05.2014 16.05.2014 Sağlık Sektörü Almatı

AstanaBuild 2014 20.05.2014 22.05.2014 İnşaat Astana



SATURKSATURK

AgriTek Almatı 21.05.2014 23.05.2014 Tarımmakineleri

Almatı

PakTek Kazakhstan 21.05.201423.05.2014 Paketleme ve

gıda paketleme makineleri

Almatı

FoodTek Kazakhstan21.05.2014

23.05.2014 Gıda Makineleri Almatı

FoodExpo Kazakhstan 21.05.2014 23.05.2014 Gıda Almatı

KADEX 22.05.2014 25.05.2014 Savunma Sanayi

Astana

KazIndustry 22.05.2014 24.05.2014Sanayi Teknoloji, Enerji, Metal işleme

Almatı

CHILDHOOD-2014 21.08.2014 23.08.2014 Çocuk Ürünleri Almatı

KIDS FASHION-2014 21.08.2014 23.08.2014 Çocuk Giyim Almatı

Aqua-therm Almaty 02.09.2014 05.09.2014 Isıtma-Soğutma Almatı

Kazbuild Autumn 03.09.2014 06.09.2014 Yapı-İnşaat Almatı

KazMet 17.09.2014 19.09.2014Metalurji, Metal işleme makinel-eri

Almatı

EcoTech 2014 17.09.2014 19.09.2014

Yenilenebilir Enerji Kaynakları, Enerji Koruması Almatı

KazComak 17.09.2014 19.09.2014Makinalar, Yol İnşaat makineleri Almatı

Mining World Central Asia

17.09.2014 19.09.2014Madenci-lik, maden makineleri

Almatı

Central Asia Secure World

18.09.2014 20.09.2014 Güvenlik Almatı

Central Asia Fashion 18.09.2014 20.09.2014Giyim, Moda, Deri ve Ayak-kabı

Almatı

Central Asia Electricity World

18.09.2014 20.09.2014 Elektrik, Enerji Almatı

KIOGE-Kazakhstan Int. Oil & Gas Exhibition & Conference

30.09.2014 03.10.2014 Petrol ve Gaz Almatı



SATURKSATURK

Lighting Kazakhstan 2014

28.10.2014 30.10.2014Aydınlatma, Fotosel teknolojileri

Almatı

ReEnergy Kazakhstan 2014

28.10.2014 30.10.2014

Yenilenebilir Enerji Kaynakları, Enerji Koruması, Almatı

AgriTek 2014 Shymkent

29.10.2014 31.10.2014 Tarım Şimkent

Mangystau Build 04.11.2014 06.11.2014 Yapı-İnşaat Aktau

WorldFood Kazakhstan 2014

05.11.2014 07.11.2014 Gıda Almatı

KazUpack 2014 05.11.201407.11.2014 Ambalaj, Paketleme,

EtiketAlmatı

AgroWorld Kazakhstan 2014 05.11.2014

07.11.2014 Tarım Almatı

HOREX 2014 05.11.201407.11.2014 Otel ve Restoran

EkipmanlarıAlmatı

Plastex Central Asia 2014 05.11.2014

07.11.2014 Plastik, kaucuk Almatı

CleanExpo Central Asia 2014 05.11.2014

07.11.2014 Temizlik malzemeleri Almatı

Central Asia Plast World14.11.2014

16.11.2014 Plastik Almatı

Central Asia Machine World 14.11.2014

16.11.2014 Makine Almatı



SATURKSATURK

EK 2: ÖNEMLİ SİVİL TOPLUM KURULUŞLARI VE İLETİŞİM BİLGİLERİ

DERNEK ADRES TELEFON FAKS

Alkol Ürünleri Üreticileri ve Satıcıları Derneği “KAZALKO”

Jambıl Cad. No:25, Puşkin Cad. kesişimi, Almatı +7 (727) 291 37 56 291 57 50

Almatı İşadamları Derneği

Dostık Cad. No:85, Abay Cad. kesişimi, 5. kat, ofis no:515- 520

+7 (727) 261 35 51, 261 34 53,

261 58 36, 272 96 31272 83 10

Amerikan Ticaret

Odası (AmCham)Seyfullin Cad. No:506/99, Rixos oteli, 8.kat, Almatı +7 (727) 330 92 50 330 92 51

Gıda Ürünleri Üreticileri Derneği

Maulenova Cad.No:92,

Almatı+7 (727) 267 62 91, 267 64 24 -

Hafif Sanayiİşletmeleri Derneği

Jibek Jolı Cad. No: 65a, ofis 309, Gogolya Cad. kesişimi, Almatı

+7 (727) 273 38 80 -

Bağımsız İş Adamları Derneği (NAP)

Esenjanova Cad.No:15,Almatı

+7 (727) 245 65 20, 245 64 77,

241 74 23245 64 64

Kazakistanİşadamları Forumu Djambul Cad. No:111,

Almatı+7 (727) 250 96 88, 250 62 46 250 12 56

K.C. İlaç Ürünleri İthalatçıları Derneği

Muratbayeva Cad.No:23, Makatayeva Cad. kesişimi, Almatı

+7 (727) 244 84 68, 244 84 97 -

K.C. İşverenler

KonfederasyonuAuezov Cad. No:3, Almatı +7 (727) 263 81 64 263 82 44

Kazakistan

Bankaları DerneğiFurmanova Cad.No:50, ofis721b, Almatı +7 (727) 273 16 89 273 90 85

Kazakistan

Bankaları DerneğiFurmanova Cad.No:50, ofis721b, Almatı +7 (727) 273 16 89 273 90 85

Kazakistan

Finansçılar Derneği

Ayteke Bi Cad. No:67, ofis no: 325, Abılayhan Cad. kes-işimi, Almatı

+7 (727) 272 49 37 -

Kazakistan Gümrükçüler Derneği

Auezova Cad. No:82, ofis no:301, Abay Cad. kesişimi, Almatı

+7 (727) 269 81 75 -

Kazakistan İş Adamları Birliği KAZKA

Nurmakova Sk. No:93, ofisno:61, Almatı +7 (727) 378 23 31 -



SATURKSATURK

Kazakistan İş Kadınları Derneği

Maulenova Cad.No:129,

Almatı

+7 (727) 239 10 40 239 10 41

Kazakistan Mobilya ve Ağaç Ürünleri Üreticileri Derneği

Abay Cad. No:1, ofis 513,

Dostık Cad. kesişimi,

Almatı

+7 (727) 261 65 45 263 77 76

Kazakistan Ulusal Televizyon ve Radyocular Derneği

Naurızbay Batır Cad.No:58,ofis no:47, Almatı

+7 (727) 250 88 86 250 84 42

Kazakistan’da Ecza Faaliyetleri Destekleme ve Geliştirme Derneği

Abılayhan Cad. No:63, Jibek Jolı Cad. kesişimi, Almatı

+7 (727) 273 11 45-

Kazakistan’daki Avrupa İş Adamları Derneği (Eurobak)

Satpayev cad. No:29/6, Rahat Palace oteli, 10.kat

+ 7 727 298 02 33,

250 34 76/ 77/ 78/ 79

250 34 76/77

Küçük Ölçekli İşletmeleri Geliştirme Fonu

Gogolya Cad. No:111, Almatı

+7 (727) 244 55 66,

244 55 77

244 83 41

Matbaacılar Derneği

Furmanova Cad. No:50, ofisno:115, Almatı

+7 (727) 273 53 46 273 53 46

PetrolcülerBirliği KAZENERGY

Kabanbay Batır Cad.No:22,Blok B-15, Astana

+7 (7172) 979 398 979 391

Süt Üreticileri Birliği Satpayeva Cad.No:306,

manas cad. kesişimi, Almatı

+7 (727) 333 44 93

Turizm Şirketleri Derneği Şevçenko Cad. No:76,

Almatı

+7 (727) 272 37 02,

272 36 07 -



SATURKSATURK

EK 3: TÜRKİYE CUMHURİYETİ HÜKÜMETİ İLE KAZAKİSTAN CUMHURİYETİ HÜKÜMETİ ARASINDA SAĞLIK VE TIP ALANINDA İŞBİRLİĞİNE DAİR ANLAŞMA

Türkiye Cumhuriyeti Hükümeti ile Kazakistan Cumhuriyeti Hükümeti (bundan sonra Taraflar olarak anılacaklardır),

Ülkeleri arasında, sağlık ve tıp alanlarında iş birliğini geliştirmeye olan isteklerini ifadeyle, aşağıdaki hususlarda anlaşmaya varmışlardır.

Madde 1

Taraflar, eşitlik, karşılıklılık ve iki taraflı fayda temeline dayalı olarak, sağlık ve tıp alanında iş birliğini teşvik edeceklerdir. İş birliğinin özgün alanları tarafların kendi ilgileri dikkate alınarak, karşılıklı muvafakat ile belirlenecektir.

Madde 2

Taraflar karşılıklı muvafakat ile belirlenen alanlarda aşağıdaki yöntemlerle iş birliği yapacaklardır:

-Bilgi değişimi.

-Kısa süreli eğitim, staj, bilgi-görgü artırma ve danışma hizmetlerini gerçekleştirmek üzere uzman değişimi.

-İlgili kurum, kuruluş ve organizasyonlar arasında doğrudan temasların sağlanması.

-Tıp ve halk sağlığı alanlarından karşılıklı olarak kabul edilecek diğer şekillerde iş birliği.

Madde 3

Taraflar, tabii afetler karşısında olanakları ölçüsünde iş birliği yapacaklar ve üçüncü ülkelerin ilgili kuruluşları ile uluslararası kuruluşların bu yönde yardımlarını teşvik edeceklerdir.

Madde 4

Taraflar, karşılıklı olarak ilgi duyulan, bulaşıcı ve karantinaya tabii hastalık vakaları oranına ilişkin bilgi alışverişinde bulunacaklardır.



SATURKSATURK

Madde 5

Taraflar, kendi ülkelerinde yapılacak olan, sağlık ve tıp sorunlarıyla ilgili, uluslararası katılımın olacağı kongreler ve sempozyumlar hakkında bilgi değişiminde bulunacaklardır ve bu tür etkinliklerde, taraflardan birinin talebi halinde, diğeri konuyla ilgili kendi materyallerini gönderecektir.

Madde 6

İki ülkenin sağlık ve tıp alanında endüstriyel ve teknolojik olanaklarını daha verimli kullanabilmelerini sağlamak için:

-Taraflar tıbbi donanım, ilaç, ilaç hammaddesi üretimi ve ticareti ile bu alanlarda mesleki eğitimi teşvik etmek amacıyla teknolojik, ekonomik ve ticari ilişkilerin tesisi ve geliştirilmesini destekleyeceklerdir. Aynı zamanda üçüncü ülkelerle de ortak faaliyetler desteklenecektir.

-Taraflar, eczacılık ürünlerinin lisanslandırılması, kalite kontrolü, araştırma ve bilgi konularında iş birliği sağlayacaklardır.

-İthalat ve ihracat için gerekli olan kayıt sertifikaları, her ülkenin sağlık otoritelerince hızlı bir şekilde hazırlanacaktır.

İyi Üretim Uygulamaları’na, İyi Laboratuvar Uygulamaları’na, İyi Klinik Uygulamaları’na dair değerlendirme raporlarında belirli iş birliği de teşvik edilecektir.

Laboratuvar kontrollerinin ve klinik denemelerinin (eğer gerekirse) değerlendirilmesi desteklenecektir.

Madde 7

İşbu Anlaşma çerçevesinde her iki ülkenin uzmanlarının ve diğer personelinin olası ziyaretlerinde;

-Gönderen taraf karşı ülkenin başkentine kadar olan mesafenin gidiş-dönüş bilet ücretini karşılayacaktır.



SATURKSATURK

-Ev sahibi ülke ziyaretin iaşe ve ibate giderleri ile (gerekli olan) ülke içi yolculuk giderlerini karşılayacaktır.

-Ev sahibi ülke acil durumlarda ziyaretçi uzmanlara diş protezi hariç olmak üzere tıbbi tedavi sağlayacaktır.

Madde 8

İşbu Anlaşma’nın yürütülmesi için Türkiye Cumhuriyeti Sağlık Bakanlığı ve Kazakistan Sağlık Bakanlığı görevlendirileceklerdir.

İşbu Anlaşma ile öngörülen iş birliğinin uygulama alanları ve şartları taraflarca gerekli görülecek dönemlerde ve sayılarda hazırlanacak faaliyet planları ve uygulama programlarında belirlenecektir.

Madde 9

İşbu Anlaşma, her iki ülkede yürürlükte olan usullere göre onaylanacaktır.

İşbu Anlaşma, Taraflarca onaylandığının diplomatik yoldan nota teatisi ile bildiriminin tamamlandığı tarihte yürürlüğe girecek ve bundan sonra beş yıllık bir süre için yürürlükte kalacaktır.

Akit Taraflardan biri, yürürlük süresi bitiminden 6 ay önce, Anlaşma’yı sona erdirmek istediğini yazılı olarak bildirmedikçe, işbu Anlaşma her defasında birer yıllık süreler için yenilenmiş olacaktır.

İşbu Anlaşma, Almati’de, 10 Eylül 1997 tarihinde, Türkçe, Kazakça, Rusça ve İngilizce dillerinde ikişer örnek olarak ve bütün metinler eşit geçerlilikte olmak üzere imzalanmış olup tereddüt halinde İngilizce metin esas kabul edilecektir.

Türkiye Cumhuriyeti Kazakistan CumhuriyetiHükümeti Adına Hükümeti AdınaCavit KAVAK Vasili DEVYATKODevlet Bakanı Sağlık Bakanı



SATURKSATURK

EK 4: KAZAKİSTAN’DA YAYINLANAN ÖNEMLİ SAĞLIK DERGİLERİ

Газета Здоровье Казахстана Газета Эксперт здоровья

Газета Область здоровья

Журнал Дезинфекция. Антисептика Журнал Биозащита и биобезопасность

Журнал Жизнь без опасностей. Здоровье. Профилактика.

Долголетие



SATURKSATURK

Журнал Прикладная микробиология

Журнал Прикладная энтомология

Журнал Прикладная токсикология

Журнал Прикладная аналитическая химия

Журнал Нанотехнологии и охрана здоровья Журнал ФАРМ-индекс



SATURKSATURK

Журнал Саратовский научно-медицинский журнал Газета Аптека

Журнал Производители. Фармрынок

Журнал Уральский медицинский журнал

Журнал БлагодарениеЖурнал Ароматерапия, красота &

здоровье



SATURKSATURK

Журнал Женский Журнал Здоровье new Газета Подробно о Здоровье

Газета Медицина. Красота. Здоровье Газета Айболит.Письма

Журнал ПедиатрияЖурнал Справочник поликлинического врача



SATURKSATURK

Журнал Consilium medicum Журнал Кардиологический вестник

Журнал Дерматология Газета первостольник

Журнал Системные Гипертензии Газета Участковый терапевт



SATURKSATURK

Журнал Психические расстройства в общей медицине Журнал CardioСоматика

Газета Участковый педиатр Журнал Гинекология

Газета Dental Tribune

101Журнал Психиатрия и психофармакотерапия



SATURKSATURK

Газета Дневник психиатра Газета Женская консультация

Газета Кардио газета Газета ЖКТ

Журнал Неврология Ревматология Журнал Справочник провизора



SATURKSATURK

Журнал Инфекции в хирургии Журнал Хирургия

Журнал Современная онкология Журнал Гастроэнтерология

Журнал Здоровье от природыЖурнал Всемирная Психиатрия



SATURKSATURK

Журнал Медицина и фармация Томской области Журнал ДентАрт

tüm yönleriyle saĞlik turİzmİ · 2016-07-14 · sağlık turizmi / kazakistan raporu saturk...

Documents