“TiềnKhôngMuaĐượcGì?củaMichaelSandellàmộtcuốnsáchtuyệtvờivàtôikhuyêntấtcảcácnhàkinhtếhọcnênđọc...Cuốnsáchđầynhữngvídụthúvịbuộcbạnphảitưduy...Tôiđãđọctừđầuđếncuốicuốnsáchnàytrongchưađầyhaingày.Vàtôiđãghichúvàosáchnhiềuhơnbấtcứcuốn

sáchnàotôitừngđọctrongnhiềunămqua”.TimothyBesley,JournalofEconomicLiterature

“Tuyệtvời,dễđọc,đượctruyềntảimộtcáchnhẹnhàng,uyểnchuyến,xenlẫndídỏm...mộtcuốnsáchkhôngthểkhôngđọcvềquanhệgiữađạođứcvà

kinhtế”.DavidAaronovitch,TheTimes(London)

“MichaelSandellàmộttrongnhữngnhàtưtưởngchínhtrịhàngđầucủathờiđạichúngta.Tôikhuyếnkhíchmọingườiđọccuốnsáchmớicủa

Sandel,TiềnKhôngMuaĐượcGì?Đólàbảncáotrạnghùnghồndànhchocáixãhộimàchúngtađangtrởthành,ởđócáigìcũngcógiácủanó”.

MichaelTomasky,TheDailyBeast

“Mộtkhảoluậnsắcbén,đượctrìnhbàymộtcáchkhéoléovềnhữngvấnđềlớncủađờisống”.KirkusReviews

Mụclục

LỜIGIỚITHIỆUGIỚITHIỆUVỀTHỊTRƯỜNGVÀĐẠOĐỨC

KỶNGUYÊNTÔNVINHTHỊTRƯỜNGMỌITHỨĐỀUMUABÁNĐƯỢCTƯDUYLẠIVỀVAITRÒCỦATHỊTRƯỜNG

1.CHENLÊNĐẦUHÀNGLỐIĐINHANHLÀNĐƯỜNGDÀNHCHOXELEXUSNGÀNHKINHDOANHXẾPHÀNGĐẦUCƠVÉKHÁMBỆNHBÁCSỸCHĂMSÓCBỆNHNHÂNLẬPLUẬNDỰAVÀOTHỊTRƯỜNGTHỊTRƯỜNGVÀXẾPHÀNGTHỊTRƯỜNGVÀTHAMNHŨNGĐẦUCƠVÉTHÌSAO?QUYLUẬTXẾPHÀNG

2.ĐỘNGCƠTRẢTIỀNCHONGƯỜITRIỆTSẢNTIẾPCẬNKHÁINIỆMSINHMẠNGTHEOQUANĐIỂMKINHTẾTHƯỞNGTIỀNCHOHỌCSINHĐƯỢCĐIỂMCAOHỐILỘĐỂGIỮGÌNSỨCKHOẺNHỮNGCÔNGCỤKHUYẾNKHÍCHSAILẦMTIỀNPHẠTVÀTIỀNPHÍTRẢTIỀNĐỂSĂNTÊGIÁCTRẢTIỀNĐỂĐƯỢCBẮNMỘTCONHẢICẨUĐỘNGCƠVÀRẮCRỐIĐẠOĐỨC

3.THỊTRƯỜNGLẤNÁTĐẠOĐỨCTIỀNMUAĐƯỢCGÌVÀKHÔNGMUAĐƯỢCGÌ?MUALỜIXINLỖIVÀLỜICHÚCMỪNGĐÁMCƯỚIQUANĐIỂMPHẢNĐỐITẶNGQUÀTIỀNTỆHÓAQUÀTẶNGMUASỰTÔNVINHHAILẬPLUẬNPHẢNĐỐITHỊTRƯỜNGLẤNÁTGIÁTRỊPHITHỊTRƯỜNGBÃICHẤTTHẢIHẠTNHÂNNGÀYQUYÊNGÓPVÀĐÓNCONMUỘNHIỆUỨNGTHƯƠNGMẠIHÓA

BÁNMÁUHAINGUYÊNLÝCỦANIỀMTINTHỊTRƯỜNGKINHTẾHÓATÌNHYÊU

4.THỊTRƯỜNGSỐNGVÀCHẾTBẢOHIỂMCHONHÂNVIÊNTẠPVỤBẢOHIỂMBÁNHTHÁNH:ĐÁNHCƯỢCVÀOMẠNGSỐNGCÁCƯỢCNGƯỜICHẾTLƯỢCSỬĐẠOĐỨCCỦABẢOHIỂMTÍNHMẠNGTHỊTRƯỜNGHỢPĐỒNGKHỦNGBỐTƯƠNGLAITÍNHMẠNGNGƯỜILẠTRÁIPHIẾUCÁICHẾT

5.QUYỀNĐẶTTÊNBÁNCHỮKÝTÊNCỦATRẬNĐẤUGHẾTHƯỢNGHẠNGBÓNGTIỀNBẠNQUẢNGCÁOỞĐÂYTHƯƠNGMẠIHÓACÓGÌSAI?MARKETINGCHÍNHQUYỀNTÁCHBIỆTGIÀUNGHÈO

LỜICẢMƠN

LỜIGIỚITHIỆU

Chúngtađãquenvàbị thuyếtphụcbởinềnkinh tế thị trường: thôngquagiá, thị trườngđiều phối tài nguyênquýhiếmđể phục vụ xã hộimộtcách tốt nhất.Ai sẵn sàng bỏ nhiều tiền nhất đểmuamột cái gì đó sẽ làngườisửdụngnómộtcáchhiệuquảnhất.

Nhưng,sâuthẳmtronglòngmình,chúngtacũngtinrằngtiềnkhôngthểmuađượctấtcảmọithứ:nókhôngmuađượcdanhdự,khôngmuađượcsựsốngvàcáichết.

Nhưng đâu là ranh giới giữa những gì có thể mua được bằng tiền vànhữnggìthìkhông.Chúngtađãquenvớiviệcnhữngngườimuavémáybaycóquyềnlênmáybaytrướcmàkhôngcầnxếphàng.Chúngtacũngquen,tuy rằng cảm thấy khó chịu hơn, khi có người bỏ tiền để tranh giành chođượcmộtchỗtrongtrườngtốtchoconmìnhđihọc.Nhưngchúngtarấtkhóchấpnhậnkhingườitabỏtiềnđểchenhàngchongườinhàmìnhvàophòngmổcấpcứu.Chúngtacũngrấtkhóchấpnhậnkhingườitabỏtiềnrađểmuabộphậntrêncơthểngườikháchầucấyvàocơthểmình.

Vậythìđâulàranhgiớigiữanhữnggìchúngtachấpnhậnđểtiềncóthểmuađượcvànhữnggìthìkhông?

TrongTiềnKhôngMuaĐượcGì?,tácgiảcungcấpnhữngcơsởtriếthọc,nhữnglậpluậncănbảnđểmỗingười trongchúngtacóthểxácđịnhđượcranhgiớichochínhmình.Cónhữngthứmàkhitacoinónhưmộtmặthàngcóthểmuađibánlạithìtađãhủyhoạigiátrịlàmnênbảnchấtcủanó.

ĐọcxongTiềnKhôngMuaĐượcGì?, dù ta có không trả lời trọn vẹnđượccâuhỏinày,ítratacũngnhậnthứcđượcrằngđặtracâuhỏinàylàvôcùngcần thiết.Nếuchúngtakhôngđặtcâuhỏi,khôngtranhcãiđểđiđếnxácđịnhmộtranhgiớimàtoànbộcộngđồng,xãhộichấpnhận,thìrấtcóthểthịtrườngsẽquyếtđịnhhộchúngta.TôithấyđâylàmộtnhậnđịnhrấtquantrọngcủaMichaelSandel.

NgôBảoChâu

★★★★★

CÙNGTÁCGIẢ•Chủnghĩatựdovàgiớihạncủacônglí(1982,1998).•Chủnghĩatựdovàphêphán(chủbiên)(1984).• Sự bất mãn của nền dân chủ: Nước Mỹ đi tìm kiếm triết lý chung

(1996).•Triếthọccôngcộng:Luậnvềđạođứctrongchínhtrị(2005).•Tìnhhuốngphảnđốisựhoànhảo:Đạođứctrongthờiđạicôngnghệdi

truyền(2007).•Cônglý:Ngườiđọc(chủbiên)(2007).•Phảitráiđúngsai(2009).

GIỚITHIỆUVỀTHỊTRƯỜNGVÀĐẠOĐỨC

Cónhữngthứkhôngthểmuađượcbằngtiền.Nhưngvàothờiđạinày,consốđókhôngnhiều.

Ngàynay,hầunhưcáigìcũngcóthểmuabánđược.Sauđâylàmộtvàivídụ:

• Nâng cấp phòng giam: 82 dollar một đêm. Ở Santa Ana, bangCaliforniavàmộtvàithànhphốkhác,cáctộiphạmkhôngliênquanđếnbạolựcđượcphéptrảtiềnđểhưởngđiềukiệntốthơn:mộtphònggiamsạchsẽ,yêntĩnh,cáchxaphònggiamcủanhữngtộiphạmkhôngtrảtiền[1].

•Xechỉcómộtngườichạytrênlànđườngdànhchoxenhiềungười:8dollar vào giờ cao điểm.Minneapolis và vài thành phố khác đang nỗ lựcgiảmùntắcbằngcáchchophépcácxeôtôchỉcómộtngườitrảthêmtiềnđểđivàolànđườngdànhchoxecónhiềungười.Mứcgiáthayđổitùytheotìnhtrạnggiaothông[2].

•Dịch vụ thuê phụ nữ ẤnĐộmang thai hộ: 6.250 dollar. Ngày càngnhiềucặpvợchồngphươngTâymuốntìmngườimangthaihộđanghướngvềẤnĐộ–nơidịchvụmangthaihộlàhợppháp,giácảlạichỉbằngmộtphầnbasovớiởMỹ[3].

•QuyềnnhậpcưvàonướcMỹ:500.000dollar.Tấtcảnhữngngườinướcngoàiđầutư500.000dollarvàoMỹvàtạoraítnhấtmườiviệclàmởnơicótỷlệthấtnghiệpcaođềuđượccấpthẻxanh–giấychứngnhậnhọđượcphépcưtrúvĩnhviễntrênđấtMỹ[4].

•Quyềnđượcbắnmộtcontêgiácđen–loàivậtđangbịđedọa:150.000dollar.NamPhibắtđầuchophépcácchủtrangtrạichănnuôibánchocácthợsănquyềnđượcgiếthạimộtsốlượngtêgiácnhấtđịnhđểtạođộnglựcchogiớichủtrangtrạitiếptụcnuôivàbảovệcácloàiđộngvậtđangbịđedọa[5].

•Sốđiện thoại bác sỹ riêng: 1.500dollar trở lênmột năm.Ngày càngnhiềubácsỹmuốncungcấpdịchvụ“chămsóckháchhàng”bằngcáchcho

bệnhnhânsốđiệnthoạivàhẹnkhámngaytrongngàyvớigiátừ1.500đến25.000dollarmộtnăm[6].

•Quyền được phát thải một tấn carbon vào bầu khí quyển: 13 euro(khoảng 18 dollar). Liênminh châuÂu đã thành lập thị trường phát thảicarbon,trongđócáccôngtyđượcphépmuabánquyềnphátthải[7].

•Choconnhậphọcvàomộttrườngđạihọcdanhtiếng:Mặcdùkhôngnêugiá,nhưngbanlãnhđạomộtsốtrườngđạihọchàng

đầu tiết lộvới tạpchíWallStreetJournal rằng:họchấpnhậnmộtsốsinhviênkhôngxuấtsắclắmvàohọcnếuchamẹcủasinhviênnàygiàucóvàsẵnlòngđónggópmộtkhoảntiềnđángkểchotrường[8].

Khôngphảiaicũngđủtiềnmuanhữngthứnóitrên.Nhưnggiờđâycórấtnhiềucáchkiếmtiềnmớimẻ.Nếubạncầntiền thìcó thể thửmộtvàigiảiphápmớilạsau:

•Chothuêtrán(hoặcbộphậnkháctrêncơthểbạn)đểlàmquảngcáo:777dollar.HãnghàngkhôngNewZealandđãthuê30ngườiđểcạotócvàxăm lên đầu họ dòng chữ: “Bạn cần thay đổi? Hãy hạ cánh xuống NewZealand”[9].

•Đóngvai chuộtbạchchocác công tydượcphẩm thửnghiệm tínhantoàncủathuốctrêncơthểngười:7.500dollar.Mứcgiácóthểcaohoặcthấphơn,tùyvàomứcđộảnhhưởngcủaquytrìnhthửnghiệmthuốcvàsựkhóchịumàbạnphảichịuđựng[10].

•Đánh thuê ở Somalia hoặc Afghanistan: từ 250 dollarmột tháng tới1.000dollarmột ngày.Mứcgiá phụ thuộc trìnhđộ, kinhnghiệmvàquốctịch[11].

•XếphàngởĐồiCapitol đểgiữ chỗ chonhữngngười vậnđộnghànhlang muốn tham gia phiên điều trần quốc hội: 15-20 dollar/giờ. Nhữngngườichuyênvậnđộnghànhlangtrảtiềnchocáccôngtydịchvụxếphàngvàcáccôngtynàysẽ thuênhữngngườivôgiacưvànhiềungườikhácđểxếphànghộ[12].

•NếubạnlàmộthọcsinhlớphaiởmộtngôitrườngdướichuẩnởthànhphốDallas, đọcmột cuốn sách, bạn được 2 dollar.Để khuyến khích họcsinhđọcsách,nhàtrườngsẽtrảtiềnchomỗicuốnsáchcácemđọc[13].

•Nếubạnbịbéophì,giảmđược6,5kg trongbốn tháng,bạnđược378

dollar.Cáccôngtybảohiểmsứckhỏesẵnlòngtrảtiềnđểtạođộnglựcchobạngiảmcâncũngnhưcócácthóiquensốnglànhmạnhkhác[14].

•Mua bảo hiểm nhân thọ cho người ốm hoặc người già, nộp phí bảohiểmhàngnămtrongthờigianngườiđócònsốngrồinhậntiềnbồithườngkhingườiđóquađời:cókhảnăng lên tớihàng triệudollar (tùyvào từnghợpđồng).Hình thứcđánhcượcvào tínhmạngngười lạnàyđã trở thànhmộtngànhkinhdoanhtrịgiá30tỷdollar.Ngườimàtađánhcượccàngsớmquađờithìtacàngkiếmđượcnhiềutiền[15].

Chúngtađangsốngtrongthờiđạimàgầnnhưmọi thứđềucóthểmuabán được. Trong hơn ba thập kỷ qua, thị trường – và các giá trị của thịtrường–đãchiphốiđờisốngcủachúngtamạnhmẽhơnbaogiờhết.Chúngtakhônghềcốýlàmnhưvậy.Mànótựxuấthiện,rơixuốngđầuchúngta.

SaukhiChiếntranhLạnhkếtthúc,thịtrườngvàtưduythịtrườngchiếmưu thế độc tôn, cũng dễ hiểu. Thực tế cho thấy không có phương thức tổchứcsảnxuấtvàphânphốihànghóanàomanglạisựthịnhvượng,giàucóbằngthịtrường.Vàhiệntại,ngaycảkhicóngàycàngnhiềuquốcgiatrênthếgiớiápdụngcơchếthịtrườngđểvậnhànhnềnkinhtếthìvẫncóđiềugìkhácđangdiễnra.Cácgiátrịcủathịtrườngđangngàycàngcóvaitròlớnhơntrongđờisống.Kinhtếthốngtrịtấtcả.

Ngàynay, logicmuabánkhôngchỉcònápdụngchohànghóavậtchấtmànóchiphốitoànbộđờisống.Đãđếnlúccầnđặtcâuhỏi:liệuchúngtacómuốnsốngkiểunàykhông?

Ebookmiễnphítại:www.Sachvui.Com

KỶNGUYÊNTÔNVINHTHỊTRƯỜNG

Nhữngnămtrướckhixảyracuộckhủnghoảngtàichínhnăm2008làthờikỳniềmtinvàothịtrườngvàquanđiểmnớilỏngquảnlýlênđếnđỉnhcaonhất.Một kỷ nguyên tôn vinh thị trường, khởi đầu vào đầu thập niên1980,khiRonaldReaganvàMargaretThatcher tuyênbốrằngthị trường–chứkhôngphảichínhphủ–chính làchìakhóadẫnđến thịnhvượngvà tựdo.Kỷnguyênnàykéodàiđếnnhữngnăm1990,thờikỳcủanhữngngườiủnghộtưtưởngtựdovàthịtrườngnhưBillClintonvàTonyBlair.Haiôngcóquanđiểmônhòa,nhưngcóniềmtinvữngchắcrằngthị trườnglàgiảiphápcơbảnđểmanglạilợiíchchocảxãhội.

Giờ đây, niềm tin đó đang bị lung lay.Kỷ nguyên tôn vinh thị trườngđangbướcvàogiaiđoạncuối.Cuộckhủnghoảngtàichínhkhôngchỉkhiếnngười ta nghi ngờ khả năng chia đều rủi ro của thị trường,mà còn khiếnnhiềungườicócảmgiácrằngthịtrườngngàycàngxarờicácgiátrịđạođức,vàchúngtacầnmangchúnglạigầnnhau.Nhưngchúngtavẫncònmơhồvềtiếntrìnhnày,vàvẫnchưabiếtphảigiảiquyếtralàmsao.

Mộtvàingườichorằngbảnthânlòngthamđãlàbiểuhiệncủasuyđồiđạođứcởcốtlõicủatưtưởngtônvinhthịtrường,vàlòngthamlàthứkhiếnconngườitanhắmmắtlàmliều.Vìvậy,theohọ,giảipháplàkiềmchếlòngtham,đòihỏigiớichủngânhàngvàcácgiámđốcởWallStreetphảitựtrọnghơn,cótinhthầntráchnhiệmhơn.Đồngthời,cầnápdụngcácquyđịnhphùhợpnhằmngănchặnmộtcuộckhủnghoảngtươngtựdiễnralầnnữa.

Giỏi lắmthì luậnđiểmtrêncũngchỉđúngphầnnàođó thôi.Tấtnhiên,lòngthamđóngvaitròđángkểtrongcuộckhủnghoảngtàichính,nhưngcòncónguyênnhânlớnhơnnhiều.Thayđổilớnnhấttrongsuốtbathậpniênquakhôngphảilàconngườithamlamhơn,màlàsựmởrộngcủathịtrường,củacácgiátrịthịtrường.Chúngđãthâmnhậpcảvàonhữnglĩnhvựctrongđờisốngvốnkhôngphảinơicủachúng.

Đểchốnglạitìnhtrạngnày,chúngtakhôngthểchỉcôngkíchlòngtham.Chúngtacầnnhìnnhậnlạivaitròcủathịtrườngtrongxãhội;cầntranhluậncôngkhaivềýnghĩacủaviệcgiữ thị trườngởđúngvị trícủanó.Để làm

đượcvậy,chúng tacầnphảixemxétcácgiớihạnđạođứccủa thị trường.Chúngtacầnđặtcâuhỏi:liệucócáigìmàcótiềncũngchẳngmuađượchaykhông?

Ảnhhưởngcủathịtrườngvàtưduythịtrườnglênnhữngkhíacạnhcủađờisốngvốnkhôngbịcácchuẩnmựcthịtrườngchiphốilàmộttrongnhữngthayđổiđángkểnhấtcủathờiđạichúngta.

Hãy xem sự xuất hiện như nấm của các trường học, bệnh viện, nhà tùhoạt động vì lợi nhuận và hiện tượng thuê các nhà thầu quân sự tư nhântrongchiếntranh.(ThựctếlàởIraqvàAfghanistan,línhđánhthuêthuộccácnhàthầutưnhânđônghơnquânnhânchínhquythuộcquânđộiMỹ[16]).

Hãyxemsự lumờcủa lực lượngcảnhsát trướccáccông tyanninh tưnhân–nhấtlàtạiMỹvàAnh,nơicảnhsáttưnhânđônggấpđôicảnhsátnhànước[17].

Hãyxemchiếndịchmarketingthuốchùnghổcủacáccôngtydượcphẩmhướngvào người dân các nước giàu. (Nếubạn đã từng xemchương trìnhquảngcáotrongcácbảntinbuổitốicủatruyềnhìnhMỹthìhoàntoàncóthểhiểu được chuyện bạn nghĩ rằng vấn đề y tế nghiêm trọng nhất thế giớikhôngphảibệnhsốtrét,bệnhmùsông [18]haybệnhngủ,mà làdịchbệnhkhủngkhiếpcótênlàrốiloạncươngdương).

Vàhãyxemxéthiện tượngquảngcáoxuấthiện trong trườnghọc;muabán“quyềnđặt tên”côngviênvàkhônggiancôngcộng;quảngcáo“thiếtkế”trứngvàtinhtrùngchonhữngngườicầnhỗtrợtrongsinhsản;thuêphụnữởcácnướcđangpháttriểnmangthaihộ;cáccôngtyvàcácquốcgiamuabánquyềnphát thải;haymộthệthốngtàichínhtrongbầucửgầnnhưchophépmuabánphiếubầu.

Bamươinămtrước,việcsửdụngthịtrườngđểphânbổcácdịchvụliênquanđếny tế,giáodục,anninhquốcphòng,công lý,bảovệmôi trường,giảitrí,sinhconvàcáchànghóaxãhộikháclàđiềuchưaaingheđến.Giờđây,chúngtachorằnghầuhếtnhữnghiệntượngnàylàhiểnnhiên.

MỌITHỨĐỀUMUABÁNĐƯỢC

Tạisaophảibănkhoănchuyệnchúngtađangtrởthànhmộtxãhộimàtrongđómọithứđềumuabánđược?

Vìhailýdo.Thứnhấtlàbấtcông,vàthứhailàthamnhũng.Hãynóivềbất công trước. Trongmột xã hộimàmọi thứ đềumua bán được, nhữngngười có càng ít của cải thì cuộc sống sẽ càng khó khăn. Tiền càngmuađượcnhiềuthứthìsựgiàucó(hoặcnghèođói)càngđángquantâm.

Nếulợithếduynhấtmàngườigiàucóđượclàhọcóthểmuaduthuyền,muaôtôthểthao,hưởngnhữngkỳnghỉtuyệtvờithìbấtcôngbằngvềthunhậpvàtàisảnkhôngphảivấnđềquálớn.Nhưngnếutiềnmuađượcngàycàngnhiềuthứ–ảnhhưởngchínhtrị,ytếchấtlượngtốt,nhàởnơiantoànchứkhôngphảinơicónhiềutộiphạm,trườnghọcnổitiếng–thìviệcphânchiathunhậpvàcủacảicàngquantrọnghơn.Nếumọiđiềutốtđẹpđềucóthểmuabánđượcthìtiềnsẽtạoramọisựkhácbiệttrênđờinày.

Vìlýdođómàvàithậpkỷvừaqualàquãngthờigianhếtsứckhókhănđốivớicácgiađìnhnghèovàtrunglưu.Cáchbiệtgiữangườigiàuvàngườinghèotănglên,hơnnữa,việcmọithứđềucóthểtrởthànhhànghóađãlàmhậuquảcủabấtcôngbằng thunhập trởnên tồi tệhơn,vàviệckiếmđượctiềncàngtrởnêncầnthiết.

Khómànóitườngtậnngọnngànhlýdothứhai.Đâykhôngphảivấnđềbấtcông/côngbằng,màlàchuyệnthịtrườngcóxuhướnglàmxóimòncuộcsống.Khinhữngđiều tốtđẹp trênđờibịđịnhgiá,chúngsẽkhôngcòn tốtđẹpnữa.Vìthịtrườngkhôngchỉphânbổhànghóamàcònbộclộ,khuyếnkhíchconngườicónhữngtháiđộnhấtđịnhvớicácloạihànghóa.Trảtiềnchotrẻcóthểlàmcácemđọcsáchnhiềuhơn,nhưngđồngthờicácemcũngsẽcoiđọcsáchnhưlàmviệcvặtchứkhôngphải làmộtcáchđể thỏamãnnhucầutựthân.Traomộtghếsinhviênnămthứnhấtđạihọcchongườitrảgiácaonhấttrongcuộcđấugiásẽtạothunhậpchotrườngđạihọc,nhưngcũnglàmxóimònuytíncủa trường,suygiảmgiá trị tấmbằngmàtrườngcấp.Sửdụng línhđánh thuêngườinướcngoài chocuộc chiếnnướcmìnhthamgiasẽhạnchếtổnthất tínhmạngngườidântrongnước,nhưngcũng

làmmấtđiýnghĩavềbổnphậncôngdân.Cácnhàkinhtếhọcthườnggiảđịnhrằngthịtrườngcótính“trơ”,không

tác động gì đến các loại hàng hóa trong đó. Nhưng không phải vậy. Thịtrườngcótạoraảnhhưởng.Đôikhi,giátrịthịtrườnglấnátnhữnggiátrịphithịtrườngđángquantâm.

Dĩnhiên,khôngainhấttríđượcvớinhaugiátrịnàođángquantâm,giátrịnàokhôngvàtạisao.Vìvậy,đểxácđịnhxemcáigìnênvàkhôngnênmuađượcbằngtiền,chúngtaphảixácđịnhđượcnhữnggiátrịnàochiphốicáclĩnhvựckhácnhautrongđờisốngcánhânvàxãhội.Cáchsuynghĩvềvấnđềnàychínhlànộidungchủđạocủacuốnsách.

Tôixintrìnhbàytómtắtcâutrảlờimàtôinghĩlàphùhợp:khiquyếtđịnhnhữnghànhvi,sựvậtnàođượcphépmuabán,chúngtađangngầmchorằngchúngphùhợpvớivaitròhànghóa–tứclàcôngcụsinhlợivàđápứngnhucầusửdụng.Nhưngkhôngphảihànghóanàocũngphùhợpvớicáchđánhgiánày[19].

Vídụrõràngnhấtlàconngười.Chếđộnôlệthậtkinhkhủngbởinócoiconngườilàhànghóa,cóthểmuabánởphiênchợđấugiá.Đốixửvớiconngườitheocáchấylàsaitrái,vìmỗingườiđềucóphẩmgiávàđángđượctôntrọngchứkhôngthểbịcoilàmộtvậtđểsởhữuhaymộtcôngcụđểsửdụng.

Có thể đánh giá tương tự về nhiều sự vật hoặc hành vi tốt đẹp khác.Chúngtakhôngchophépmuabántrẻemtrênthịtrường.Ngaycảkhingườimuađốixửtốtvớinhữngembéhọmuađượcthìviệcchophéphìnhthànhthịtrườngtrẻemđãkhuyếnkhíchxãhộiđánhgiásaivềgiátrịcủacácemnhỏ.Trẻemkhôngthểlàhànghóatiêudùng,màphảilàđốitượngcủatìnhyêu,sựquantâm.Hoặcvấnđềquyềnvànghĩavụcôngdân.Nếubạnđượcyêucầuthựchiệnmộtnghĩavụpháplýthìbạnkhôngthểthuêngườikháclàmhộbạn.Chúngtacũngkhôngchophépngườidânđượcbánláphiếucủamìnhchodùcónhiềungườisẵnlòngmuachúng.Tạisao?Vìchúngtatinrằngkhôngthểcoinghĩavụcôngdânlàtàisảncủacánhânmỗingườimàphảicoiđólàtráchnhiệmđốivớixãhội.Thuêngườikhácthựchiệnnghĩavụcôngdâncủamìnhchínhlàhạthấpvàđánhgiásainghĩavụđó.

Những ví dụ nói trênminh họa chomột điều có ý nghĩa lớn hơn: Có

nhữngđiềutốtđẹptrongcuộcsốngsẽbịxóimòn,bịhưhỏngnếuchúngbịcoilàhànghóa.Vìvậy,đểxácđịnhxemthịtrườngcóthểtồntạiởđâu,cáigìnêntránhxathịtrườngthìchúngtaphảitìmracáchthứcđánhgiágiátrịmộtsốthứnhưsứckhỏe,giáodục,cuộcsốnggiađình,tựnhiên,nghệthuật,tráchnhiệmcôngdân,v.v...Chúngđềulànhữngvấnđềmangtínhđạođứcvà chính trị chứkhôngchỉđơn thuần làkinh tế.Muốn trả lời câuhỏinóitrên,chúngtaphảitranhluậntừngvấnđềmộtvềýnghĩađạođứccủachúngvàcáchđánhgiáchúngsaochohợplý.

Cuộctranhluậnnàykhônghềtồntạitrongkỷnguyêntônvinhthịtrường.Hậuquảlàkhikhôngnhậnbiếtđượcvấnđề,khôngbaogiờnghĩđếnchuyệntranhluậnvềchúng,từchỗcómộtnềnkinhtếthịtrường,chúngtađãtrượtsangtrạngtháitrởthànhmộtxãhộithịtrường.

Sựkhácbiệtlàởchỗ:Nềnkinhtếthịtrườnglàmộtcôngcụđánggiávàhiệu quả, giúp chúng ta tổ chức được hoạt động sản xuất.Còn xã hội thịtrường làmột phương thức sốngmà trong đó, các giá trị thị trường thâmnhậpvàomọingócngáchcủacuộcsốngconngười.Trongxãhộithịtrường,cácmốiquanhệxãhộiđềuthayđổichophùhợpvớihìnhảnhthịtrường.

Thiếusótlớncủanềnchínhtrịđươngđạilàchúngtachưatừngtranhluậnvềvaitrò,phạmvicủathịtrường.Chúngtamuốnmộtnềnkinhtếthịtrườnghaymộtxãhộithị trường?Vaitròcủathịtrườngtrongđờisốngxãhộivàcácmốiquanhệcánhânlàgì?Làmsaochúngtaxácđịnhđượchànghóanàođượcphépmuabán,cònhànghóanàophảichịusựchiphốicủacácgiátrịphithịtrường?Chỗnàokhôngnêncóvaitròcủađồngtiền?

Cuốnsáchnàysẽtìmcáchtrảlờicáccâuhỏitrên.Vìchúngliênquanđếnnhữngquanđiểmcònđanggây tranhcãivềmộtxãhội tốtđẹp,mộtcuộcsốngtốtđẹpnêntôikhôngdámhứamìnhcócâutrảlờidứtkhoát.Nhưngtôihyvọng ítnhấtmìnhcũngkhởixướngđượccuộc tranh luậncôngkhaivềchúng,đồngthờiđưarađượccơsởtriếthọcchocáclậpluận.

TƯDUYLẠIVỀVAITRÒCỦATHỊTRƯỜNG

Ngaycảnếubạnđồngýrằngchúngtacầntranhluậnvềnhữngvấnđềlớnliênquanđếnđạođứccủathịtrườngthìhẳnbạncũngkhôngtinlàcuộctranhluậnsẽđiđếnhồikết.Longạinàylàchínhđáng.Nếumuốntưduylạivềvaitròvàphạmvicủathịtrường,trướchếtchúngtacầnbiếtrằngsẽgặpphảihaitrởngạilớn,dễgâynảnchí.

Thứnhấtlàtưduythịtrườngđãcóuytínvàquyềnlựctừlâu,ngaycảsaukhithị trườngvừagặpphảithấtbạilớnnhấttrong80nămqua.Thứhailàcáccuộc tranh luậncôngkhaixưanay thườngvônghĩavàchứađầyácý.Haitrởngạinàykhôngphảihoàntoànđộclậpvớinhau.

Trởngạiđầutiênkhákhóhiểu.Giờđây,cuộckhủnghoảngtàichínhnăm2008 được đa phần mọi người coi là hậu quả đạo đức của việc o bế thịtrườngmộtcáchmùquángtrongbathậpkỷ,trảiquanhiềuthayđổivềchínhtrị.NhưngkhicáccôngtytàichínhmộtthờilừngdanhcủaWallStreetgầnnhưsụpđổ,đòihỏingânsáchnhànước–vốnlàthuếngườidânđóngvào–phảichimộtsốtiềncứutrợkhổnglồthìcóvẻcầnxemxétlạivaitròcủathịtrường.NgaycảAlanGreenspan,cựuChủtịchCụcDựtrữLiênbangMỹ,một“thầycả”củatínngưỡngtônvinhthịtrườngcũngphảithừanhậnmìnhbịrơivào“tìnhtrạngchoángvángmấtniềmtin”vìhóarathịtrườngtựdokhôngcònkhảnăngtựsửachữasailầm[20].TrangbìaTheEconomist–mộttạpchíủnghộmạnhmẽthịtrườngtựdocủaAnh–đãđănghìnhmộtcuốngiáotrìnhkinhtếhọcđangtanthànhbùndướihàngtítlớn:KINHTẾHỌCĐÃSAIỞĐÂU?[21]

Kỷnguyêntônvinhthịtrườngđiđếnkếtcụcthảmhại.Vìvậy,giờhẳnlàlúcđểnghĩvềđạođức,làkhoảngthờigianđểsuyngẫmlại,thậtkỹcàng,vềniềmtinvàothịtrường.Nhưngmọichuyệnkhôngdiễnranhưthế.

Thấtbạingoạnmụccủa thị trườngtàichínhnhìnchungkhônglàmsuygiảmđibaonhiêuniềmtinvàothịtrường.Thựctếlàcuộckhủnghoảngtàichính làm tổn thấtuy tíncủachínhphủnhiềuhơn làcủangânhàng.Năm2011,cáccuộcđiềutrachothấyngườidânMỹchorằngchínhphủliênbangcólỗilớnhơncácthểchếtàichínhWallStreettrongvấnđềkinhtếmàđất

nướcđanggặpphải–vớitỷlệcaohơn2:1[22].CuộckhủnghoảngtàichínhđãnhấnsâunướcMỹvàphầnlớnthếgiới

vàomột đợt suy thoái kinh tế tồi tệ nhất kể từ thờiĐạiKhủng hoảng vàkhiếnhàngtriệungườimấtviệclàm.Nhưngnóvẫnkhônglàmchochúngtasuynghĩlạimộtcáchnghiêmtúcvềthịtrường.TạiMỹ,hậuquảrõràngnhấtvềmặtchínhtrịchỉlàsựnổilêncủaphongtràoTeaPartycủanhữngngườithùghét chínhphủvàủnghộ thị trường tựdoquyết liệt đếnmứcRonaldReagancũngphảixấuhổ.Mùathunăm2011,phongtràoChiếmphốWallđãgâyranhữngcuộcbiểutìnhởkhắpcácthànhphốtrênnướcMỹvàcảthếgiới.Ngườidânbiểutìnhchốnglạisứcmạnhcủacácngânhàngvàcôngtylớnvàphảnđốisựbấtcôngvềthunhậpvàtàisảnđangngàycànggiatăng.Mặcdùcóxuhướngtưtưởngkhácnhau,nhưngcảhaiđềuthểhiệnsựgiậndữkiểudântúytrướccáchnhànướctungtiềncứutrợ[23].

Mặcdùcácphongtràobiểutìnhđãlêntiếngphảnđối,nhưngmộtcuộctranhluậnnghiêmtúcvềvaitrò,phạmvicủathịtrườnggầnnhưvẫnchưaxuấthiệntrongđờisốngchínhtrị.ĐảngDânchủvàđảngCộnghòa,nhưbấylâunay,vẫncãicọvềthuế,chitiêu,thâmhụtngânsách,chỉkháclàgiờtưtưởngđảngpháicủahọmạnhhơnvàgầnnhưkhôngcókhảnăngtạocảmhứng hay thuyết phục người khác. Ảo tưởng về nền chính trị vỡ tan khingười dân trở nên chán nản trướcmột hệ thống chính trị không thể hànhđộngvìlợiíchchunghaylàmgìđểgiảiquyếtnhữngvấnđềgaycấnnhất.

Trởngạithứhaingăncảnchúngtatranhluậnvềgiớihạnđạođứccủathịtrường là các cuộc tranh luận côngkhai chẳngđâuvào đâu.Giờ đây, cáccuộc tranh luận chính trị chủ yếu chỉ là hai người hét vàomặt nhau trêntruyềnhình,nhữngbàiđảkíchchuacaynặngtínhđảngpháitrênsóngphátthanh,những trận “ẩuđả” tư tưởng tạiQuốchội.Trong tìnhhìnhđó, thậtkhótưởngtượngxãhộisẽtranhluậnnghiêmtúcvềnhữngvấnđềđạođứcgâytranhcãiđểđánhgiáđúnggiátrịcủanhữngthứnhưsinhcon,trẻem,giáo dục, sức khỏe,môi trường, trách nhiệm công dân... Nhưng tôi tin làchúngtacóthểtranhluậnnghiêmtúc,vànósẽtiếpthêmsinhlựcchođờisốngxãhộichúngta.

Mộtsốngườithấytrongnềnchínhtrịđầyácýnàylạichứaniềmtinđạođức tháiquá:Quánhiềungười tin tưởngquá sâu sắc, quáphấnkhíchvào

niềmtincủahọvàmuốnápđặtnóchomọingườixungquanh.Vớitôi,nghĩnhưvậylàhiểusaitìnhhìnhtồitệhiệntại.Vấnđềmànềnchínhtrịđanggặpphảikhôngphảilàngườitatranhluậnquánhiềuvềđạođứcmàthựcralàquáít.Vàcăngthẳngchínhtrịlênquácaochínhlàvìnóhầunhưkhôngcóchútđạođức,tinhthầnnàocả.Nókhôngthểtrảlờiđượcnhữngcâuhỏilớnmàmọingườiquantâm.

Cónhiềunguyênnhânkhiếnchínhtrịhiệnđạithiếuvắngyếutốđạođức.Mộttrongsốđólàchúngtathườngtìmcáchloạibỏcáckháiniệmvềsốngđẹprakhỏicáccuộctranhluậncôngkhai.Vớimongmuốntránhxungđộtbèphái,chúngtathườngyêucầucáccôngdânphảicởibỏniềmtinđạođứcvàtinhthầncủahọtrướckhibướcvàodiễnđànchung.Mongmuốnấyđúng,nhưngkhingầnngạitranhluậnthếnàolàsốngđẹptrongchínhtrị,chúngtađãtạocơhộithuậnlợichotưtưởngtônvinhthịtrườngvàlậpluậndựavàothịtrườngpháttriển.

Lậpluậndựavàothịtrườngcũnglàmđờisốngxãhộimấtđiýnghĩađạođứctheocáchcủariêngnó.Thịtrườnghấpdẫnmộtphầnlàởchỗnókhôngphánxét lựachọncủaconngười.Nókhônghỏicáchđánhgiágiátrịhànghóanàycó tốthơn,đángcoi trọnghơncáchkiahaykhông.Nếucóngườisẵnlòngtrảtiềnđểđượcphụcvụnhucầutìnhdụchayđểmuamộtquảthận,vàcómộtngười trưởng thànhkhácsẵn lòngđápứng thìcâuhỏiduynhấtcácnhàkinh tếhọcđưara là:“Baonhiêu tiền?”Thị trườngkhôngchỉ tayvàomặttavàbảo:Khôngđược.Nókhôngphânbiệtlựachọnnàocaoquý,lựachọnnàotầmthường.Mỗingườithamgiagiaodịchđượctựquyếtđịnhmìnhđặtgiábaonhiêuchohànghóa,dịchvụđượcđemramuabán.

Quanđiểmkhôngphánxétđốivớicácgiátrịlàcốtlõicủalậpluậndựavàothị trườngvànógiải thíchđángkểtạisaothị trườngđượcưachuộng.Nhưngkhingạingầntranhluậnvềđạođứcvàtinhthần,cộngvớiviệcquáobếthịtrường,chúngtađãphảitrảgiáđắt.Dòngchảyđạođứcvàtinhthầncôngdântrongcáccuộctranhluậnchungđãcạnkiệt.Nềnchínhtrịkiểukỹtrị,quảnlýđãhìnhthành,ảnhhưởngxấuđếnrấtnhiềuxãhộihiệnnay.

Một cuộc tranh luận về giới hạn đạo đức của thị trường sẽ cho phépchúngta,vớitưcáchlàmộtxãhội,quyếtđịnhđượcởđâuthìthịtrườngcóthểmanglạiđiềutốtđẹpvàởđâuthìkhông.Nócũngsẽtiếpthêmsinhlực

chonềnchínhtrịkhimờigọicácquanđiểmkhácnhauvềsốngđẹpquaytrởlạidiễnđànchung.Vìnhữnglậpluậnnàycònđemlạiđiềugìnữa?Nếubạnđồngýrằngviệcmuabánmộtloạihànghóasẽlàmhưhỏng,suythoáihànghóaấythìhẳnbạnphảitinrằngcócáchkhácphùhợphơnđểđánhgiágiátrịcủanó.Thậtvônghĩanếunóirằngmộthànhvi,mộtvaitrònàođócóthểbịhưhỏng–chẳnghạnnhưlàmchamẹhaytưcáchcôngdân–nếubạnkhôngnghĩrằngcócáchlàmchamẹ,hoànthànhnghĩavụcôngdântốthơnnhữngcáchkhác.

Nhữngphánxétđạođứcnóitrênchínhlànguyênnhânkhiếnthịtrườngvẫncómộtsốrấtítgiớihạnnóchưavượtqua.Chúngtakhôngchophépchamẹbánconhaycôngdânbánphiếubầu.Vàmộttrongnhữnglýdochínhlàrõràngchúngtađangphánxét:chúngtatinrằngbánconhaybánphiếubầucónghĩalàchúngtađánhgiásaigiátrịcủaconcái,củaláphiếu,đồngthờigieomầmchonhiềutưtưởngxấu.

Khisuyngẫmvềgiớihạnđạođứccủathịtrường,chúngtasẽkhôngtránhđượcnhữngvấnđềtrên.Nóđòihỏichúngtaphảicôngkhaitranhluậncùngnhauvềcáchthứcđánhgiágiátrịcủanhữngđiềutốtđẹpmàchúngtacoitrọng.Thậtđiênrồnếutahyvọngrằngmộtmôitrườngtranhluậnchungchútrọnghơnvềđạođức,kểcảkhichútrọnghếtmứccóthể,sẽgiúpchúngtađồngthuậnvềmọivấnđềđanggâytranhcãi.Nhưngnósẽlàmchoxãhộilànhmạnhhơn.Vànósẽkhiếnchúngtabiếtrõhơncáigiámìnhphảitrảkhisốngtrongmộtxãhộimàmọithứđềuđemramuabánđược.

Mỗikhinghĩvềđạođứctrongthịtrường,chúngtaliêntưởngngayđếncácngânhàngởWallStreetvớinhữngviệclàmkhinhsuấtcủahọ;cácquỹphòng ngừa rủi ro với khoản tiền cứu trợ và cải cách quy định quản lý.Nhưng thách thứcđạođứcvàchính trịmàchúng tađangphảiđốimặt lạitrầntụchơn,rộnglớnhơnnhiều.Đólàphảitưduylạivềvaitrò,phạmvicủa thị trườngtrongđờisốngxãhội,mốiquanhệgiữaconngườivàcuộcsốnghằngngàycủachúngta.

1CHENLÊNĐẦUHÀNG

Khôngai thíchphảixếphàngchờđợi.Đôikhibạncó thể trả tiềnđểđượcchenlêntrênkhixếphàng.Đãtừlâu,aicũngbiếtrằngởcácnhàhàngnổitiếng,vàonhữngtốiđôngkhách,kháchsẽkhôngphảichờlâunếuđưamộtkhoảntiền“tip”hậuhĩnhchongườiphụtráchnhàhàng.Khoảntiềnnàygầnnhưlàtiềnhốilộ,đượctraonhậnmộtcáchkínđáo.Nhàhàngkhônghềtreobiểnngoàicửasổđể thôngbáorằngaidúichongườiphụ trách tờ50dollarthìsẽcóbànngaylậptức.Nhưngnhữngnămgầnđây,việcbánquyềnchenchỗkhixếphàngđãtrởnêncôngkhaivàphổbiến.

LỐIĐINHANH

Dòngngườixếphàngdàiởcửakiểmtraanninhsânbaykhiếnnhiềungườithấydichuyểnbằngmáybaythậtmệtmỏi.Nhưngkhôngphảiaicũngphảichờđợitrongdòngngườixếphàngngoằnngoèo.Nhữngngườimuavéhạngnhấthoặchạngthươnggiacóthểvàobằnglốiưutiênđểlênthẳngvịtrí đầuhàng.HãnghàngkhôngAnhBritishAirwaysgọiđây là “lối điưutiên”–dịchvụchonhữngngườitrảphícaođượcchenlêntrênkhixếphàngởcửakiểmtrahộchiếuvànhậpcảnh[24].

Nhưng phần lớnmọi người không đủ khả năngmua vémáy bay hạngnhất.Nên các hãnghàngkhôngbắt đầu cho phép khách hànghạng thôngthườngcócơhộiđượcmuavéchen lênhàngđầunhưmộtdạngnângcấpmộtphầndịchvụ.Với39dollar,bạnsẽmuađượcquyềnlênmáybaytrước,đồng thờikhôngphảixếphàngởđiểmkiểmtraanninhchochặngbay từDenver đến Boston của hãng United Airlines. Ở Anh, sân bay Luton,Londoncungcấpdịchvụ“lốiđiưutiên”vớigiácònrẻhơn:hoặcbạnxếphàngđểkiểmtraanninh,hoặcbạntrả3bảng(khoảng5dollar)đểđượcđổilênđầuhàng[25].

Nhữngngườiphảnđốiphànnànrằngdịchvụ“lốiđiưutiên”vàokiểmtraanninhởsânbaykhôngphảiđểbán.

Họchorằngkiểmtraanninh làvấnđề liênquanđếnquốcphòng,chứkhôngphải tiệnnghinhưghếngồicóchỗđểchânrộnghayđặcquyềnlênmáybaysớm.Vàmọikháchhàngnêncùngchiasẻ tráchnhiệmkhôngđểbọnkhủngbốlênmáybay.Cáchãnghàngkhôngtrảlờilàaicũngbịkiểmtranhưnhau,chỉcóthờigianchờđợilàkhácnhau,tùyvàosốtiềnhọtrả.Chừngnàomọingườiđềubịkiểmtratoànthângiốngnhau–cáimàhọđảmbảoduytrì–thìdịchvụkhôngphảixếphàngchờđợilâulàmộttiệnnghimàhọcóquyềntựdođembán[26].

Cáccôngviêngiảitrícũngbắtđầubánquyềnchenlêntrênkhixếphàng.Theo truyền thống, khách tham quan phải xếp hàng chờ đợi hàng giờ đểđượcchơi trò tàu lượnhayvàonhữngđiểmthamquanphổbiếnnhất.Giờđây, công viênUniversal StudiosHollywood vàmột số công viên giải tríkhácđãcungcấpdịchvụgiúpbạnkhôngphảichờ:nếumuavévớigiágấpđôimứcthôngthường,bạnsẽđượccấpthẻchophépbạnchenlênđầuhàng.DịchvụưutiênvàochơitròtàulượnmạohiểmởcôngviêngiảitríchủđềXácướpbáothùcólẽkhôngphảichịugánhnặngđạođứcbằngdịchvụđặcquyềnvàokiểmtraanninhsânbay.Thếnhưngmộtsốngườivẫnrênrỉchêbai,chorằngnólàmxóimònthóiquencủangườicôngdân.Mộttrongsốhọviết:“Đãquarồinhữngngàymàviệcxếphàngvàocôngviêngiảitrílàmộtcôngcụvĩđạigiúpmanglạicôngbằng,vàmỗigiađìnhđếnthamquanđềuchờđợiđếnlượtmìnhmộtcáchdânchủ”[27].

Điềuthúvị làcáccôngviêngiải trí thườngcheđậyđặcquyềnhọcungcấp.Để tránh làm tổn thương các khách hàng thông thường,một số côngviên chokháchhàngđặc biệt đi cửa sau, cổng riêng;một số khác lại chongườidẫnriêngkháchVIPđikhihọđượcchenlênhàngđầu.Hànhvithậntrọngnàychothấyviệctrảtiềnđểchenlêntrênkhixếphàng–kểcảởcôngviêngiải trí–đãđánhmạnhvàonhận thức thông thường làcôngbằngcónghĩalàbạnphảiđợiđếnlượtmình.NhưngtrêntrangwebbánvéthìcôngviênUniversalkhôngtỏradèdặtnhưvậy.Họchàogiá149dollarchotấmthẻđượcxếphàngởvịtríđầutiênvớicâutuyênbốthẳngthừng,khôngthểnhầmlẫn:“Khôngphảixếphàngchomọitròchơi,buổidiễnvàđiểmtham

quan!”[28]

Nếubạnkhôngmuốnchenlênkhixếphàngởcôngviêngiảitrí,bạncóthểchọnmộtđiểmthamquancổđiểnhơn,vídụnhưtòanhàEmpireState.Với22dollar(trẻemlà16dollar),bạncóthểđithangmáylêntầng86đểngắmkhungcảnhngoạnmụccủathànhphốNewYork.Khôngmaylàđịađiểmnàycũngthuhúthàngtriệukháchdulịchmỗinăm,vàthờigianchờthangmáycóthểlênđếnhànggiờ.Vìvậy,tòanhàEmpireStateđưaradịchvụlốiđiưutiêntheokiểucủahọ.Với45dollarmộtngười,bạncóthểmuavéđiưutiênvàkhôngphảixếphàngcảởcửakiểmtraanninhvàcửalênthangmáy.180dollarchomộtgiađìnhhoặcbốnngườicóvẻlàmộtmứcgiácaochoviệcđượclênưutiênlênthangmáynhanh.Nhưngnhưtrangwebbánvéđãnêu:véđiưutiênlà“mộtcơhộituyệtvời”đểbạn“cókhoảngthờigianđặcbiệtnhấtởNewYorkvàởtòanhàEmpireStatekhikhôngphảixếphàngvàđithẳnglênnơicótầmnhìnđẹpnhất”[29].

LÀNĐƯỜNGDÀNHCHOXELEXUS

Có thể thấyxuhướngsửdụng lốiđiưu tiên trênđườngcao tốckhắpnướcMỹ.Ngàycàngnhiềungườikhôngmuốnđitrênđoạnđườngtắcnghẽnvớixecộnốinhausansátvàhọtrảtiềnđểđượcđivàolànđườngtốcđộcao.Dịchvụnàybắtđầutừthậpniên1980vớisựxuấthiệncủalànđườngdànhriêngchophươngtiệncónhiềungườibêntrong.Đểgiảmùntắcgiaothôngvàônhiễmkhôngkhí,nhiềubangđãxâydựnglànđườngđiriêngdànhchonhữngngườisẵnlòngngồichungmộtphươngtiện.Ngườinàođiôtômộtmìnhmàsửdụnglànđườngriêngsẽbịphạtrấtnặng.Mộtsốngườiđãđặtbúp bê bằng bong bóng vào ghế sau với hy vọng đánh lừa cảnh sát giaothông. Trongmột tập phim truyền hình hài Đừng có lạc quan quá (CurbYourEnthusiasm),LarryDavid đã cómột sáng kiến tuyệt vời để được đivào lànđườngưu tiên.Anh tadựđịnhđixem trậnbóngchàycủađộiLADodgers, nhưngđường cao tốcđangùn tắc khủngkhiếp.Anh ta bèn thuêmộtcônànggáiđiếm–nhưngkhôngphảiđểthỏamãnnhucầutìnhdụcmàđểcôtađiôtôcùnganhđếnsânvậnđộng.Tấtnhiên,anhtađượcphépsửdụnglànđườngưutiênvàđếnnơiđúnglúcbắtđầuphabóngđầutiên[30].

Ngàynay,nhiềungườithamgiagiaothôngcóthểlàmtươngtựmàkhôngphải thuê người hỗ trợ. Với mức phí tối đa 10 dollar vào giờ cao điểm,nhữngngườiđiôtômộtmìnhcóthểmuaquyềnđivàolànđườngdànhchoxe có nhiều người đi. San Diego,Minneapolis, Houston, Denver,Miami,SeattlevàSanFranciscolànhữngthànhphốbánquyềnđivàolànđườngưutiên.Mứcphíthườngphụthuộcvàotìnhtrạnggiaothông–đườngcàngùntắc thìphícàngcao(Thôngthườngxecóhaingười trở lênngồi trongvẫnđược sử dụngmiễn phí làn đường ưu tiên).Ở đại lộRiverside phía đôngthànhphốLosAngeles,vàogiờcaođiểm,trênlànđườngthôngthường,cácxephảibòtrênđườngvớivậntốc25-30km/giờ,trongkhiđónếungườiláixe trả tiềnđểsang lànđườngưu tiên,họcó thểđạtvận tốc95-105km/giờ[31].

Mộtsốngườiphảnđốiýtưởngbánquyềnchenlêntrênkhixếphàng.Họchorằngsựxuấthiệnồạtcủacácchươngtrìnhlốiđiưutiênđãtạothêmlợi

thếchongườigiàuvàđẩyngườinghèoxuốngcuốihàng.Nhữngngườiphảnđốichínhsáchtrảtiềnđểvàolànđườngưutiêngọiđâylà“lànđườngdànhchoxeLexus”,vànókhôngcôngbằngvớinhữngngườisửdụngôtôhạngthường.Ngườikháclạikhôngcholànhưvậy.Họlậpluậnrằngchẳngcógìsaikhiđòithêmtiềnđểđượchưởngdịchvụnhanhhơn.HãngchuyểnphátnhanhFederalExpressđưaramứcgiácaohơnnếumuốnbạnchuyểnphátngayquađêm.Cửahànggiặtlàsẽthuthêmtiềnnếubạnmuốnlấyquầnáongay trong ngày. Và chưa ai phàn nàn rằng FedEx hay cửa hàng giặt làkhông công bằng khi họ chuyển hàng của bạn sớm hơn, giặt áo cho bạnnhanhhơnchongườikhác.

Vớinhàkinhtếhọc,việcnhiềungườixếphàngdàiđểđượchưởnghànghóavàdịchvụlàlãngphí,khônghiệuquả-mộtdấuhiệuchothấyhệthốnggiácảkhôngsắpxếpđượccungcầusaochohợplý.Chophépmọingườitrảtiền để được hưởng dịch vụ nhanh hơn ở sân bay, ở công viên giải trí, ởđường cao tốc đều làm gia tăng hiệu quả kinh tế, thông qua việc để conngườiđịnhgiáchothờigiancủamình.

NGÀNHKINHDOANHXẾPHÀNG

Ngaycảkhibạnkhôngđượcmuaquyềnchenlênđầuhàngthìđôikhibạnvẫncóthểthuêngườikhácxếphàngthaychobạn.Mỗimùahè,NhàhátThànhphốNewYork lạibiểudiễncácvởkịchcủaShakespearemiễnphíngoài trờiởcôngviênCentralPark.Nhàhátbắtđầuphátvéchocác suấtdiễnbuổitốitừ1giờchiều,vàmọingườiphảixếphàngtừnhiềugiờtrước.Năm2010,khiAlPacinođóngvaiShylocktrongvởNgườiláibuônthànhVenicethìnhucầuvécàngđặcbiệtcăngthẳng.

NhiềungườiNewYorkrấtmuốnxemvởkịch,nhưnghọkhôngcóthờigianxếphàng.TheobáoNewYorkDailyNews, tình thếkhókhănđã làmnảysinhmộtnghềkinhdoanhgiảnđơnmới:cónhữngngườisẵnlòngxếphàngđểnhậnvéhộnhữngngườisẵnlòngtrảtiềnđểkhôngphảixếphàng.Những người xếp hàng hộ đã đăng quảng cáo trên trang web tìm việcCraigslistvàcáctrangwebkhác.Đểđổilấycôngxếphàngvàchờđợi,họcóthểyêucầukháchhàngtrảđến125dollarchomỗitấmvéxemkịchmiễnphíhọlấyđược[32].

Nhàhátđãcốtránhtìnhtrạngcóngườikiếmtiềntừviệcxếphànghộvìcho rằng: “điều này không phù hợp với tinh thần của Shakespeare trongkhông gian công viên chung”. Nhiệm vụ củaNhà hát Thành phố, đơn vịđượcnhànướcbaocấp,hoạtđộngkhôngvìlợinhuậnlàphảilàmchokhángiả từmọi tầnglớpxãhộicó thểđượctiếpcậnvớihọnhiềuhơn.AndrewCuomo,tổngchưởnglýthànhphốNewYorkđãgâysứcép,buộcCraigslistphảidỡbỏquảngcáocủanhữngngườicungcấpdịchvụxếphànghộ.“BánnhữngtấmvéđượcphátmiễnphíđãtướcđicủangườiNewYorknhữnglợiíchmàcơquanđượcnhànướcbaocấp[NhàhátThànhphốNewYork]đemlại”[33].

CôngviênCentralParkkhôngphảinơiduynhấtgiúpngườitakiếmtiềntừviệcxếphàngchờđợi.ỞWashington,D.C.,xếphàngđangnhanhchóngtrở thànhmộtnghề liênquanchặtchẽđếnnhànước.Khicácủybanquốchội tổ chức phiên điều trần về các điều luật được đề xuất ban hành, họthườngdànhvàichỗngồiđểcácnhàbáovàngườidâncóthểđếnxem,theo

nguyêntắcaiđếntrướcđượcchỗtrước.Tùyvàonộidungđiềutrầnvàquymôphònghọpmàhàngngườixếphàngthamdựphiênđiềutrầncóthểhìnhthành từmộthaynhiềungày trướcđó,bất kể trờimưahaygiómùađônglạnh.Cácchuyêngiavậnđộnghànhlangchocáccôngtyrấtmuốnthamdựphiênđiềutrầnnàyvìhọmuốnnóichuyệnvớicácnhàlậpphápvàogiờnghỉvàtheodõisátsaonhữngđiềuluậtliênquanđếnngànhkinhdoanhcủahọ.Nhưngbấtđắcdĩlắmhọmớixếphànghànggiờđểcóchỗngồi.Giảiphápcủahọlà:trảhàngnghìndollarchocôngtyxếphàngchuyênnghiệp,vàcáccôngtynàysẽthuêngườiđểxếphànghộ.

Cáccôngtyxếphàngthườngthuêngườivềhưu,ngườiđưathư,vàngàycàngphổbiếnlàngườivôgiacư–họlànhữngngườichấpnhậnmọihoàncảnhđểđứngxếphàng.Họchờởngoài rồi theodòngngười,dịchchuyểndầnvàotrongsảnhtòanhàquốchội,xếphàngngoàiphòngđiềutrần.Ngaytrướckhiphiênđiềutrầnbắtđầu,taychuyêngiavậnđộnghànhlanggiàucómớitới,đổichỗvớicáingườiănmặclôithôiđangđứngxếphàngvàchiếmđượcmộtghếtrongphòng[34].

Cáccông tyxếphàng thuêyêucầucácchuyêngiavậnđộnghành langphảitrảtừ36đến60dollarchomộtgiờxếphàng,nghĩalàcáigiáchomộtchỗngồitrongphòngđiềutrầncóthểlênđến1000dollarhoặchơn.Ngườiđứngxếphàngthuêđượctrảtừ10đến20dollarmộtgiờ.BáoWashingtonPostđãcóbàixãluậnphảnđốihiệntượngnày,chorằngnó“hạthấp”Quốchộivà“khinhthườngcôngchúng”.ThượngnghịsỹClaireMcCaskillthuộcđảng Dân chủ, đại diện bangMissouri đã cố gắng tìm cách cấm, nhưngkhôngthànhcông.Theobà,“việccácnhómlợiíchđặcbiệtmuađượcchỗngồiởphiênđiều trầncủaQuốchộikhôngkhácgìmuavéxemhòanhạchaybóngbầudụclàmộtsựxúcphạmđốivớitôi”[35].

Gầnđây, ngànhkinhdoanhxếphàngđãmở rộngđịa bàn từQuốchộisangđếnTòaántốicaoMỹ.KhiTòabướcvàophiêntranhtụngtrongcácvụkiện lớn liênquanđếnHiếnpháp thìkhôngdễmàvàongheđược.Nhưngnếubạnsẵn lòng trả tiền,bạncó thể thuêmộtngườixếphànghộđểkiếmchobạnmộtchỗngồiđểchứngkiếnphiêntòatốicaocủađấtnước[36].

Công tyLineStanding.comtựmô tảhọ là“công tyhàngđầu trong lĩnhvựcxếphàngởQuốchội”.KhiThượngnghịsỹMcCaskillđềxuấtluậtcấm

ngànhkinhdoanhxếphàng,MarkGross–chủsởhữucôngty–đãlêntiếngtựbảovệ.ÔngsosánhnghềxếphàngthuêvớiviệcphâncônglaođộngtrêndâychuyềnlắprápcủaHenryFord:“Mỗicôngnhântrêndâychuyềnphảichịu trách nhiệmvề nhiệmvụ của riêngmình”.Các chuyêngia vận độnghànhlangxuấtsắctrongviệcthamgiaphiênđiềutrầnvà“phântíchmọilờikhai”,cácnghịsỹthìgiỏi“raquyếtđịnhkhicóthôngtin”,còn“ngườixếphàngthìlàmtốtmộtviệc,làchờđợi.PhâncônglaođộngđãgiúpnướcMỹtrởthànhmôitrườnglaođộngtuyệtvời”,Grosskhẳngđịnh.“Côngviệcxếphàngnghecóvẻlạ,nhưngnóichocùngnólàmộtnghềtrongsạchtrongnềnkinhtếthịtrườngtựdo”[37].

Oliver Gomes, một người xếp hàng chuyên nghiệp cũng đồng ý vớiGross.Khiđượctuyểnvàolàm,anhđangsốngởkhuvựccủangườivôgiacư.CNNđãphỏngvấnanhkhianhđứngxếphàngthuêchomộtchuyêngiavậnđộnghành langchờmộtphiênđiều trầnvềbiếnđốikhíhậu.“NgồiởsảnhQuốchộikhiếntôithấydễchịuhơn”,GomestrảlờiCNN.“Côngviệcnàylàmtôiphấnchấn,tôicảmthấy...àanhbiếtđấy...hìnhnhưtôithuộcvềnơinày,hìnhnhưtôiđanglàmviệccóíchmỗiphútgiây”[38].

NhưngcơhộicủaGomeslạikhiếnmộtsốnhàmôitrườngnảnlòng.Mộtnhómcácnhàmôitrườngđếndựbuổiđiềutrầnvềbiếnđổikhíhậuđãkhôngthểvàođượcbêntrong.Độiquânxếphàngthuêđãgiúpgiớivậnđộnghànhlang chiếm hết tất cả mọi chỗ ngồi trong phòng điều trần [39]. Dĩ nhiên,người ta có thểnói rằngnếu cácnhàmôi trường thực sựquan tâm thì họcũngnênđếnxếphàngtừđêmtrước.Hoặchọnênthuênhữngngườigiacưxếphànghộhọ.

ĐẦUCƠVÉKHÁMBỆNH

XếphàngđểkiếmtiềnlàhiệntượngkhôngchỉcóởnướcMỹ.Gầnđây,khiđếnTrungQuốc,tôipháthiệnranghềxếphàngthuêđãtrởnênphổbiếnởnhữngbệnhviện hàngđầuởBắcKinh.Cuộc cải cách nền kinh tế theohướng thị trường trong hai thập kỷ qua đã khiến các bệnh viện và phòngkhámnhànước,đặcbiệtởvùngnôngthôn,bịcắtgiảmtiềnngânsáchnhànướccấp.Vìvậy,bệnhnhântừnôngthônthườngđếnkhámchữabệnhởcácbệnhviệncông lớnở thủđô,vàhọxếphàngdàiở sảnhđăngký.Họxếphàngsuốtđêm,đôikhimấtnhiềungàyđểcóvékhámbệnh[40].

Vé khám bệnh không hề đắt – chỉ 14 nhân dân tệ (khoảng 2 dollar).Nhưngkhôngdễcóđượcnó.Thayvìphảicắmtrạingàyđêmxếphàng,mộtsốbệnhnhânvìquá sốt ruộtmuốnđượckhámngaynênđãmuavékhámbệnhtừnhữngkẻđầucơ.Giớiđầucơkiếmđượctiềnnhờchênhlệchgiữacungvàcầu.Họthuêngườixếphànglấyvékhámbệnhrồibánlạivớigiáhàngtrămdollar–sốtiềncòncaohơnthunhậpnhiềuthángtrờicủanôngdân.Vékhámcácbácsỹhàngđầuthìđắtkhủngkhiếp,đượcgiớiđầucơsăntìmvàbánnhưthểđólàvéxemgiảivôđịchbóngchàyquốcgiaMỹvậy.BáoLosAngelesTimesmôtảcảnhđầucơvékhámbênngoàisảnhđăngkýcủamộtbệnhviệnởBắcKinhnhưsau:“BácsỹTangđây.BácsỹTangđây.AimuốnmuavékhámbácsỹTangkhông?Chuyênkhoakhớpvàlâynhiễmđây”[41].

Hànhđộngđầucơvékhámbệnhcócáigìđóđángghêsợ.Lýdolànóđemlại lợinhuậnchonhữngkẻmôigiới tồi tệchứkhôngphảichonhữngngườilàmdịchvụytế.BácsỹTanghoàntoàncóthểđặtcâuhỏilànếumộtvékhámbệnhkhớptrịgiá100dollarthìtạisaophầnlớnsốtiềnnàykhôngthuộcvềônghayvềbệnhviệnmàlạithuộcvềmộtkẻmôigiớinàođó.Cácnhàkinhtếhọccũngnhấttrívớiôngvàsẽkhuyênbệnhviệnnânggiákhámbệnh lên.Thực tế làmột sốbệnhviệnởBắcKinhđãbổsungcửabánvékhámđặcbiệt.Ởđâygiávéđắthơnvàsốngườixếphàngíthơnnhiều[42].Vékhámbệnhgiácaochính làmộtdạngvécaocấp,khôngphảichờđợi,giốngnhưởcôngviêngiảitríhaylốiđiưutiênởsânbay–cơhộichobạn

trảtiềnđểchenlênhàngđầu.Nhưngchodùaikiếmđược tiền từhiện tượngcầuvượtquácung–kẻ

đầucơhaybệnhviện– thìdịchvụ“lốiđiưu tiên”vàophòngkhámbệnhkhớpcũngđặtramộtcâuhỏicơbản:Liệubệnhnhâncónênđượcưutiênkhámbệnhtrướcvìhọcókhảnăngchinhiềutiềnhơnkhông?

SựxuấthiệncủagiớiđầucơvékhámvàcửabánvékhámđặcbiệtởcácbệnhviệnBắcKinhcànglàmcâuhỏinàytrởnêncấpthiết.NhưngởMỹ,tacũngcóthểđặtcâuhỏitươngtựchomộthìnhthứcchenhàngkháctinhvihơn–sựrađờicủacácbácsỹ“chămsócbệnhnhân”.

BÁCSỸCHĂMSÓCBỆNHNHÂN

MặcdùnhữngkẻđầucơkhôngđứngđầycácbệnhviệnởMỹ,nhưngngười đi khám cũng phải chờ đợi rất lâu. Bạn phải hẹn trước với bác sỹnhiềutuần,đôikhinhiềutháng.Khiđếngặpbácsỹ,bạnphảichônchânởphòng đợi rất lâu chỉ để được khám rất nhanh trongmười đếnmười lămphút.Lýdolà:cáccôngtybảohiểmkhôngtrảnhiềutiềnchocácbácsỹvớidịchvụkhámthôngthường.Vìvậy,đểcócuộcsốngphonglưuhơn,cácbácsỹkhámđakhoaphải thuxếpkhámchohơn3.000bệnhnhânvàhọphảikhámđượcchotừ25đến30ngườimỗingày[43].

Rấtnhiềubệnhnhânvàbácsỹchánnảnvớihệthốngnày.Vớinó,bácsỹcórấtítthờigian,khôngđủđểhiểubệnhnhân,trảlờicáccâuhỏicủahọ.Vìvậy,ngàycàngcónhiềubácsỹmuốncungcấpdịchvụquantâmđếnbệnhnhân nhiều hơn có tên là “y khoa chăm sóc bệnh nhân”.Giống như nhânviênphụcvụkháchsạnnămsao,cácbácsỹchămsócbệnhnhânluônsẵnlòng phục vụ bạn cả ngày lẫn đêm.Vớimức phí hàng năm từ 1.500 đến25.000dollar,bệnhnhânchắcchắnsẽđượcbácsỹkhámngay trongngàyhoặcngàyhômsau,khôngphảichờđợi,đượctưvấnmộtcáchthongthả,vàcóthểgửithưđiệntử,gọiđiệnchobácsỹ24giờmộtngày.Cònnếubạncầngặpchuyêngiađầungànhthìvịbácsỹchămsócbạnsẽgiớithiệu[44].

Đểcungcấpđượcdịchvụnhưvậy,cácbácsỹphảigiảmđángkểsốbệnhnhâncủamình.Nhữngbácsỹquyếtđịnhđi theoconđườngdịchvụchămsócbệnhnhân sẽphảigửi thưchocácbệnhnhânhiện tại củamìnhvàđềnghịhọlựachọn:hoặcđăngkýdịchvụmới,khôngphảichờđợikhikhámbệnhvàtrảtiềnphíhàngnăm,hoặctìmbácsỹkhác[45].

Mộttrongnhữngcôngtycungcấpdịchvụchămsócbệnhnhânđầutiên,vàlàmộttrongnhữngdịchvụđắttiềnnhấtlàMD2(MDbìnhphương),rađờinăm1996ởSeattle.Vớimứcphí15.000dollarmộtnămchomộtngười(25.000dollarchomộtgiađình),côngtycamkếtkháchhàngđược“gặpbácsỹ hoàn toàn bất cứ khi nào, không hạn định thời gian và không ai chenngang”[46].Mỗibácsỹchỉphụcvụ50giađình.Nhưcôngtygiảithíchtrêntrangweb,“dịchvụđượccungcấpởmứccaohiểnnhiênđòihỏichúngtôi

phảigiớihạnsốlượngkháchhàng”[47].Theomột bài viết trên tạp chíTown&Country, phòng chờ củaMD2

“trônggiốngsảnhkháchsạnRitz-Carltonhơnlàmộtphòngkhám”.Nhưngvẫncórấtítbệnhnhânđến.Phầnlớnhọlà“cácvịtổnggiámđốc,cácdoanhnhân,khôngmuốnmấtmộtgiờlàmviệcđểđếnphòngkhám.Họưachuộnghơndịchvụkhámbệnhriêngtưtạinhàhoặctạinơilàmviệc”[48].

Cáccôngtychămsócbệnhnhânkháchướngtớigiớitrunglưu.MDVIP,một chuỗi công ty chăm sóc bệnh nhân hoạt động vì lợi nhuận tại bangFloridacũngcungcấpdịchvụhẹnkhámtrongngàyvàkhámngaylậptức(họsẽtrảlờiđiệnthoạicủabạnngaysauhồichuôngthứhai)vớimứcgiátừ1.500đến1.800dollarmộtnăm,vàchấpnhậnchobảohiểmchitrảvớiquytrìnhkhámbệnhthôngthường.Cácbácsỹởđâychỉnhận600bệnhnhânđểhọcónhiềuthờigiankhámhơnchotừngngười [49].Công tyđảmbảovớicác bệnhnhân rằng “trongdịch vụ y tế của chúng tôi không có phần chờđợi”.TheobáoNewYorkTimes,mộtchinhánhMDVIPởBocaRatoncóđặthoaquảvàbánhxốptrongphòngđợi.Nhưngvìgầnnhưkhôngcóaiphảiđợinênđồănthườngkhôngđượcđộngđến[50].

Vớibácsỹ“chămsócbệnhnhân”vàkháchhàngcủahọ,dịchvụchămsócbệnhnhânchínhlàtoànbộýnghĩacủatừ“ytế”.Bácsỹcóthểgặptừtámđếnmườihaibệnhnhânmộtngàythayvìbamươingười,vàvẫnkiếmđượcnhiềutiềnhơn.NhưngbácsỹthamgiaMDVIPđượcgiữlạihaiphầnbamứcphíkháchhàngtrả(mộtphầnbacònlạithuộcvềcôngty),cónghĩalàdịchvụy tếcungcấpcho600bệnhnhânsẽđemlạidoanh thu600.000dollarmộtnăm,đólàtiềnphí,chưatínhtiềnbồihoàncủacáccôngtybảohiểm.Vớinhữngbệnhnhâncókhảnăngchi trả thìnhữngcuộcgọibấtkểngàyđêm,nhữngcuộchẹnkhôngvộivàngvớibácsỹchínhlàthứhànghóaxaxỉđángđồngtiền[51].

Tấtnhiên,nhượcđiểmcủadịchvụchămsócbệnhnhânlànóđẩytấtcảnhữngngườikhácvàođámđôngkháchhàngcủacácbácsỹkhác[52].Dođó,nócũnggặpphảisựphảnđốigiốngnhưmọicơchếtạolốiđiưutiên,rằngnó không công bằng với những người đangmỏi mòn chờ đợi trên lối đithôngthường.

Nhưngchắcchắndịchvụchămsócbệnhnhânkhácvớicửabánvéđặc

biệthayhệthốngđầucơvékhámởBắcKinh.Nhữngngườikhôngđủkhảnăngchitrảchobácsỹchămsócbệnhnhânnhìnchungvẫncóthểtìmđượcdịchvụytếtốtởbácsỹkhác,trongkhiởBắcKinh,aikhôngđủtiềnmuavékhámđầucơthìchỉcòncáchchờđợicảngàylẫnđêm.

Nhưnghaihệthốngđềucómộtđiểmchung:chúngchophépngườigiàucóthểchenlênhàngđầuđểhưởngdịchvụytế.KiểuchenhàngởBắcKinhsốngsượnghơnsovớiởBocaRaton.Giữasảnhđăngkýđôngđúcồnàovàphòngchờvắnglặngvớimónbánhxốpkhôngaiđộngđếnquảlàsựkhácbiệtmộttrờimộtvực.Nhưnglýdochỉlàkhibệnhnhânđượcchămsócđặcbiệtđếnphòngkhámthìquátrìnhđưabệnhnhânvàodanhsáchxếphàngđãdiễnratừtrước–màkhôngainhìnthấy–thôngquaviệchọđóngphí.

LẬPLUẬNDỰAVÀOTHỊTRƯỜNG

Nhữngcâuchuyệnchúngtađềcậpởtrênlàdấuhiệucủamộtthờiđạimới.Ởsânbay,trongcôngviêngiảitrí,tạihànhlangQuốchộihayphòngchờ khám bệnh, quy luật xếp hàng – “đến trước được phục vụ trước” –khôngcòn,thayvàođólàquyluậtcủathịtrường–“tiềnnàocủanấy”.Vàdầndầnnóphảnánhmộtđiềucònlớnhơn:tiềnvàthịtrườngcóphạmvitácđộngngàycàngrộng,lêncảnhữngkhíacạnhcủađờisốngvốnkhôngbịchiphốibởicácchuẩnmựcthịtrường.

Muabánquyềnchenhàngkhôngphảivídụđángbuồnnhấtcủaxuhướngnày.Nhưngxemxétưunhượcđiểmcủahệthốngxếphàng,đầucơvévàcáchìnhthứcchenhàngkháccóthểgiúpchúngtacóýniệmvềsứcmạnhtinhthần–vàgiớihạnđạođức–củalậpluậnthịtrường.

Thuêngườixếphànghộhayđầucơvékhámcógìsaikhông?Phầnlớncácnhàkinh tếhọcđềunóikhông.Họkhôngđồngcảmmấyvớiquy luậtxếphàng.Họđặtcâuhỏi: tôimuốnthuêmộtngườivôgiacưthaymặt tôiđếnxếphàng,cógìmàthiênhạphảiphànnàn?Tôimuốnbántấmvékhámtôikiếmđượcchứkhôngmuốndùngnó,tạisaolạikhôngđược?

Tìnhhuốngquyluậtthịtrườngvượtquaquyluậtxếphàngđãdẫnđếnhailậpluậnvềtôntrọngtựdocánhânvàvềtốiđahóaphúclợixãhội.Lậpluậnthứnhấtlàcủanhữngngườitheotrườngpháitựdo.Nóchorằngconngườicóquyềntựdomuabánbấtcứthứgìhọmuốn,chừngnàokhôngảnhhưởngđếnquyềnlợicủangườikhác.Pháitựdophảnđổicácđiềuluậtcấmđầucơvévìlýdogiốngnhưkhihọphảnđốicácđiềuluậtcấmhànhnghềmạidâmhoặccấmbáncácbộphậncơthểngười:Họtinrằngnhữngđiềucấmấyviphạmquyềntựdocánhânkhicanthiệpvàolựachọncủangườiđãtrưởngthành.

Lậpluậnthứhailiênquanđếnthịtrường,quenthuộcvớigiớikinhtếhơnvớinhữngngườikhác,làcủanhữngngươitheotưtưởngvịlợi.Nóchorằnghoạtđộngtraođổitrênthịtrườngkhiếnngườimuavàngườibáncólợinhưnhau,vìvậyphúclợicủatấtcảchúngta,tứclàphúclợixãhộisẽtănglên.Việctôivàngườixếphàngthuêchotôithỏathuậnđượcvớinhauchothấy

cả hai chúng tôi đều có lợi.Đối với tôi, trả 125 dollar để được xemkịchShakespearemàkhôngphảichờđợilàtốthơn,nếukhôngtôiđãkhôngthuêngườixếphàng.Vớingườixếphàngthuê,mấtvàigiờđồnghồđứngchờmàkiếmđược125dollarcũngtốt,nếukhônganhtađãkhôngnhậnviệcnày.Cảhaichúng tôiđềuđược lợikhi traođổi, tức làphúc lợicủachúng tôi tănglên.Đâylàcáimàcácnhàkinh tếhọcmuốnnóikhihọphátbiểurằngthịtrườngtựdoluônphânbổhànghóamộtcáchhiệuquảnhất.Thôngquaviệcđểchomọingườithựchiệncácgiaodịchđôibêncùngcólợi,thịtrườngđãphânbổhànghóachongườiđánhgiáhànghóacaonhất,vàgiátrịấyđượcđobằngmứcđộsẵnlòngchitrảcủangườimua.

Đồngnghiệpcủatôi,nhàkinhtếhọcGregMankiwlàtácgiảmộttrongnhữngcuốngiáotrìnhkinhtếhọcphổbiếnnhấtởMỹ.Ôngdùngvídụđầucơvéđểminhhọachoưuđiểmcủathịtrườngtựdo.Thứnhất,ônggiảithíchkháiniệmhiệuquảkinhtếnghĩalàhànghóađượcphânbổsaocho“phúclợicủatấtcảmọingườitrongxãhội”đạtgiátrịlớnnhất.Rồiôngquansátvànhậnthấythịtrườngtựdogópphầnđạtđượcmụctiêunàykhinóphânbổ“hàng hóa được cung cấp cho những người đánh giá giá trị hàng hóa caonhất,giátrịấyđượcđobằngmứcsẵnlòngchitrảcủangườimua”[53].

Hãyxemnhữngngườiđầucơvé.“Nếunềnkinh tếhoạtđộngvớimụctiêulàphânbổcácnguồnlựckhanhiếmsaochohiệuquảnhấtthìhànghóaphảithuộcvềnhữngngườitiêudùngđánhgiágiátrịnócaonhất.Đầucơvélàmộtvídụchothấythịtrườngphânbổhiệuquảnhưthếnào...Khiđòimứcgiácaonhấtmàthịtrườngcóthểchấpnhậnđược,nhữngngườiđầucơgópphầnđảmbảorằngngườitiêudùngnàocómứcsẵnlòngtrảtiềnmuavécaonhấtsẽlàngườimuađượcvé”[54].

Nếulậpluậnvềthịtrườngtựdolàđúngthìchúngtakhôngnêngièmphagiớiđầucơvévàcông tyxếphàng thuê làhọđãviphạmnguyên tắcxếphàng.Màngượclại,chúngtanêncangợihọvìhọđã làmphúc lợixãhộităng lên khi đưa nhữnghànghóa bị thị trườngđánhgiá quá thấp đến vớinhữngngườisẵnlòngtrảgiácaonhấtchohànghóađó.

THỊTRƯỜNGVÀXẾPHÀNG

Vậythìnguyêntắcxếphàngsẽthếnào?TạisaochúngtalạitìmcáchngănchặnviệcxếphàngthuêhoặcđầucơvéởCentralParkvàĐồiCapitol?PhátngônviênsựkiệnShakespeareởCentralParkgiảithíchnhưsau:“Họđangchiếmchỗ,chiếmvécủanhữngngườimuốncómặtvàhàohứngxemkịchShakespearetrongcôngviên.Chúngtôimuốnmọingườiđượcthưởngthứcsựkiệnnàymiễnphí”[55].

Ýthứnhấttronglậpluậncủaanhnàysai.Ngườixếphàngthuêkhônghềgâyảnhhưởngđếnsốlượngngườiđượcxemkịchmàchỉtácđộngđếnailàngười được xem. Như phát ngôn viên sự kiện Shakespeare nói, đúng làngườixếphàngthuêđãlấyđi tấmvécủanhữngngườiđứngxếphàngsauhọ,nhữngngườithậtsựmuốnxemkịch.Nhưngngườicuốicùngnhậnđượcnhữngtấmvéđócũnghàohứngmuốnxemkịchnhưvậy.Chonênhọmớibỏra125dollarđểthuêngườixếphànglấyvé.

Cólẽđiềumàanhchàngphátngônviênmuốnnói làviệcđầucơvé làkhôngcôngbằngvớinhữngngườikhôngthểchisốtiền125dollar.Hànhviđầucơvéđãđẩynhữngngườibìnhthườngvàotìnhthếbấtlợi,khiếnhọkhónhậnđượcvéxemkịchhơn.Lậpluậnnàyhợplýhơnýtrên.Khingườixếphàngthuêhoặcngườiđầucơkiếmđượcmộttấmvéthìtứclàmộtaiđóxếphàngsauanhtabịloạikhỏighếkhángiả-ngườibịloạikhôngthểcóđủtiềnđểmuavévớigiáđầucơ.

Nhữngngườiủnghộthịtrườngtựdocóthểphảnhồinhưsau:Nếunhàhát kịch thực sựmuốn khán phòng chỉ dành cho những ngườimuốn xemkịchvàsựhàilòngmàvởkịchđemlạiđạtmứctốiđathìnhàhátnênmongmuốntấmvéxemkịchphảiđếnđượcvớingườinàođánhgiánócaonhất.Vàhẳnhọphảilànhữngngườitrảnhiềutiềnnhấtđểcóvé.Vìvậy,cáchtốtnhấtđểkhánphòngcónhữngkhángiảthấyhàilòngnhấtvềvởkịchlàhãyđểthịtrườngtựdohoạtđộng–cóthểbằngcáchbánvévớibấtcứmứcgiánàomàngườimuachấpnhận,hoặcchophépngườixếphàngthuêvàngườiđầucơbánvéchongườitrảgiácaonhất.Bánvéchongườisẵnlòngtrảgiácaonhấtchính làcách tốtnhấtđểxácđịnhxemai làngườiđánhgiábuổi

diễnkịchShakespearecaonhất.Nhưnglậpluậnnàykhôngthuyếtphục.Kểcảkhimụctiêulàtốiđahóa

phúclợixãhộithìthịtrườngtựdochưachắcđãlàmviệcđómộtcáchđángtincậybằngđểngườimuaxếphàng.Lýdolàmứcsẵnlòngchitrảchomộthànghóakhôngchotathấyailàngườiđánhgiáhànghóaấycaonhấtvàgiácảthịtrườngphảnánhcảkhảnăngchitrảlẫnmứcsẵnlòngchitrả.NhữngngườimuốnxemkịchShakespearenhấthoặcxemRedSox[56]thiđấunhấtcóthểlạikhôngđủtiềnmuavé.Vàtrongmộtsốtrườnghợp,ngườitrảgiácaonhấtcókhilạikhônghềđánhgiácaosảnphẩm,dịchvụmìnhđịnhmua.

Vídụ, tôinhậnthấynhữngngườingồighếhạngđắt tiềnởsânbónglạithườngđếnmuộnvàvềsớm,làmtôiphảitựhỏihọthíchbóngchàyđếnmứcnào.Việchọđủtiềnmuachỗngồingaysaucăncứ(base)độinhàcólẽchỉchứngtỏsứcnặngtúitiềncủahọchứkhôngphảiniềmđammêhọdànhchobóngchày.Rõrànghọkhônghâmmộbóngchàybằngmộtsốngườikhác,đặcbiệtlàthanhniên,nhữngngườikhôngcókhảnăngmuavéghếlôriêng,nhưngcóthểđọcchobạntỷlệđánhbóngghiđiểmcủatừngcầuthủtrongđộihìnhchínhthứckhibắtđầutrậnđấu.

Điềunàylàbìnhthường,thậmchíaicũngthấy.Nhưngnókhiếnngườitanghingờlờikhẳngđịnhcủacácnhàkinhtếhọcrằngthịtrườngluônlàmtốtviệcphânbổhànghóachongườiđánhgiáhànghóacaonhất,tốthơnsovớikhibắtngườimuaxếphàng.Trongmộtsốtrườnghợp,sovớiviệcsẵnlòngchitrả,việcsẵnlòngxếphàng–vớingườimuavéxemkịchhoặcxembóngchày–lạilàdấuhiệurõrànghơnchothấyailàngườithựcsựmuốnđếnnhàháthoặcsânđấu.

Nhữngngườibảovệnhómđầucơvéphànnànrằngxếphànglàhànhvi“phânbiệtđốixửvớiưuđãidànhchonhữngngườicónhiềuthờigianrảnhnhất”[57].Họnóiđúng,nhưngchỉkhicâunóisauđâycũngđúng:thịtrường“phân biệt đối xử” với ưu đãi dành cho những người có nhiều tiền nhất.Trongkhithịtrườngphânbổhànghóadựatrênkhảnăngvàmứcsẵnlòngchi trả thì việcxếphàng sẽ dẫnđếnhànghóađượcphânbổdựa trênkhảnăngvàmứcsẵnlòngchờđợi.Vàkhôngcólýdogìchorằngmứcsẵnlòngchitrảchohànghóalạilàtiêuchítốthơnmứcsẵnlòngchờđợikhiđogiátrịcủahànghóađốivớimộtngười.

Dođó,quanđiểmvịlợicoitrọngthịtrườnghơnxếphàngphụthuộcrấtnhiềuyếutố.Đôikhithịtrườngphânbổđượchànghóachongườiđánhgiáhànghóacaonhất,nhưngđôikhixếphànglạilàmviệcấytốthơn.Trongbấtkỳtìnhhuốngnào,muốnđánhgiáthị trườnghayxếphàngtốthơnthìđềuphảilàmthựcnghiệmchứkhôngthểđoánđịnhtrướccâutrảlờichỉbằnglậpluậntrênlýthuyết.

THỊTRƯỜNGVÀTHAMNHŨNG

Nhưnglậpluậncoitrọngthịtrườnghơnxếphàngcủatưtưởngvịlợilạigăpphảimột sựphảnđốikhác cơbảnhơn:đó làquanđiểmvị lợi khôngphảilàcáchduynhấtđểđánhgiásựviệc.Giátrịcủamộtsốhànghóakhôngchỉthểhiệnquađộthỏadụngchúngmanglạichongườimuavàngườibáncóđược.Cáchthứcphânbổhànghóacũnglàmộtyếutốgópphầntạoranólàloạihànghóagì.

HãyxemlạivídụvềcácbuổibiểudiễnkịchShakespearemiễnphívàomùahècủaNhàhátthànhphố.Đểgiảithíchviệcnhàhátphảnđốixếphàngthuê,ngườiphátngônnhàhátnói:“Chúngtôimuốnmọingườiđượcthưởngthứcsựkiệnnàymiễnphí”.Nhưngtạisao?Cảmgiácthưởngthứccóbịảnhhưởngkhôngnếu cónhữngngườimuabánvé?Dĩ nhiên là cóvới nhữngngườimuốnxemkịchnhưngkhôngđủtiềnmuavé.Nhưngtínhcôngbằngkhôngphảivấnđềduynhấtcầnquantâm.Nếucácbuổibiểudiễnmiễnphícủanhàhátbịbiếnthànhhànghóađểmuabántrênthịtrườngthìsẽcócáigìđóbịmấtmát,khôngchỉlàsựthấtvọngcủanhữngngườibịloạikhỏibuổibiểudiễnvìkhôngtrảtiền.

Nhàhátthànhphốcoinhữngbuổibiểudiễnmiễnphíngoàitrờicủahọlàmột festival,một sự kiện chàomừng chung. Tức là nó nhưmộtmón quàthànhphốtặngchochínhmình.Tấtnhiên,sốghếngồikhôngphảivôhạn,cảthànhphốkhôngthểcùngxemkịchtrongmộtbuổitốiđược.Nhưngýtưởngcủahọ làđưakịchShakespearemiễnphíđến chomọingười, khôngquantâmđếnviệcaicókhảnăngmuavé.Bánvévàocửahoặcchophépngườiđầucơvékiếmtiềntừquàtặnglàkhôngphùhợpvớimongmuốnấy,vìlúcđómộtfestivalcôngcộngđãbịbiếnthànhmộthoạtđộngkinhdoanh,mộtcôngcụđểcáccánhânkiếmlời.NógiốngnhưthànhphốbắtmọingườiphảitrảtiềnđểxempháohoavàongàyQuốckhánhvậy.

Tương tự, ta có thể giải thích tại sao việc thuê người xếp hàng ởĐồiCapitallạisai.Mộttrongsốđólàvấnđềcôngbằng:sẽkhôngcôngbằngkhicácchuyêngiavậnđộnghànhlanggiàucócóthểlũngđoạnthịtrườngnghephiênđiềutrầncủaQuốchội,khiếncáccôngdânbìnhthườngkhôngcòncơ

hộiđểthamgia.Nhưngsựbấtcôngkhôngphảivấnđềduynhất.Giảsửcácchuyêngiavậnđộnghànhlangbịđánhthuếkhihọthuêcôngtyxếphàngthuê, và tiền thuế thu được sẽ dùng để trợ cấp sao cho xếp hàng thuê trởthànhdịchvụmàmọingườiđềucó thể tiếpcận.Nhànướccó thể trợcấpdướidạngcấpphiếumuadịchvụvớigiárẻhơnchongườidânkhihọđếncôngtyxếphàngthuê.Cơchếnàycóthểxóabớttìnhtrạngbấtcôngcủahệthốnghiệntại.Nhưngvẫnsẽcóngườiphảnđối,vìbiếnviệcđếndựphiênđiềutrầncủaQuốchộithànhmộthànghóamuabánđượcsẽlàmxóimònýnghĩacủanó.

Từquanđiểmkinh tế, chophépmọingườiđếndựphiênđiều trần củaQuốc hộimiễn phí là hành động “định giá quá thấp” hàng hóa, khiến sốngườixếphàngđểcónótănglên.Ngànhkinhdoanhxếphàngthuêđãgiảiquyếtđượctìnhtrạngphihiệuquảnàykhiđặtragiáthịtrườngchonó.Cáccôngtyxếphàngthuêđãphânbổghếngồitrongphòngđiềutrầnchonhữngngườisẵnlòngtrảchohọsốtiềnlớnnhất.Nhưngđịnhgiáviệcchứngkiếnnhànướcđạidiệnchongườidânlàmviệctheocáchnàylàsai.

ChúngtasẽthấyrõhơnnếuđặtcâuhỏitạisaongaytừđầuQuốchộilại“đánhgiáquáthấp”việcđượcdựbuổiđiềutrầncủahọ.Giảsửđểquyếtliệtgiảiquyếttìnhtrạngnợquốcgia,Quốchộiquyếtđịnhbánvéchongườidânvàodựphiênđiềutrần,vídụ1.000dollarchoghếngồihàngđầutrongphiênđiềutrầncủaỦybanNgânsách.Rấtnhiềungườisẽphảnđốingay,khôngchỉvìbánvélàbấtcôngvớinhữngngườiđủkhảnăngmuavé,màcònvìbắtngườidânphảitrảtiềnđểdựmộtphiênđiềutrầnthựcchấtlàmộtdạngthamnhũng.

Chúng ta thường liên tưởng tham nhũng với những khoản thu lợi bấtchính.Nhưngthamnhũngkhôngchỉlàhốilộhaynhậntiềntráiphép.Thamnhũngvớimộthànghóa,mộthànhvitốtđẹpvớixãhộicòncónghĩalàlàmxóimònnó,đốixửvớinótheocáchđịnhgiánóquáthấpthayvìđánhgiánómộtcáchthíchđáng.BánvévàongheQuốchộiđiềutrầnchínhlàmộthànhvithamnhũngtheonghĩanày.LàmnhưvậylàcoiQuốchộinhưmộtđơnvịkinhdoanhchứkhôngphảimộtcơquanthuộcnhànướcđạidiệnchonhândân.

NhữngngườihaychỉtríchcóthểđáplạirằngQuốchộiđãbiếnthànhmột

đơnvịkinhdoanhrồivìhọthườngxuyêndànhảnhhưởng,sựủnghộcủahọchocácnhómlợiíchđặcbiệt.Chonêntạisaokhôngcôngkhaiđiềuđóvàbán vé chomọi người xem? Câu trả lời là vận động hành lang, bán ảnhhưởng, lợi dụng công việc làm lợi cho bản thân, những hành vi gây ảnhhưởngđếnQuốchộiđềulàđiểnhìnhcủathamnhũng.Chúngchothấychínhphủ đã làmxóimòn lợi ích xã hội.Ẩn sau việc coi cái gì là thamnhũngchínhlànhậnthứcvềnhữngmụctiêu,nhữngkếtquảmàmộttổchức(trongvídụnàylàQuốchội)cầntheođuổi.NgànhkinhdoanhxếphàngthuêởĐồiCapitol–mởrộngtừngànhvậnđộnghànhlang–bịcoilàthamnhũngnếuxét theonghĩanày.Xếphàng thuêkhôngphạmpháp,việc trả tiền làcôngkhai.NhưngnólàmxóimònhìnhảnhcủaQuốchộikhicoiQuốchộilànơiđểkiếmlợichocánhânthayvìcoiđâylàmộtcôngcụđemlạilợiíchchung.

ĐẦUCƠVÉTHÌSAO?

Tạisaomộtsốthứnhưtrảtiềnđểchenhàng,xếphàngthuêvàđầucơvélạilàmchúngtamuốnphảnđối,trongkhinhữngthứkhácthìkhông?Câutrảlờilàthịtrườnglàmxóimòngiátrịmộtsốhànghóanhưnglạiđịnhgiáthíchhợpchonhiềuhànghóakhác.Trướckhiquyếtđịnhhànghóanàonênđượcphânbổthôngquathịtrường,hoặcxếphàng,hoặccáchnàokhácthìchúngtaphảixácđịnhnóthuộcloạigìvànênđượcđịnhgiárasao.

Trảlờicâuhỏitrênkhôngphảilúcnàocũngdễdàng.Hãyxembavídụvềhànghóa“bịđánhgiáthấp”nêndẫntớitìnhtrạngđầucơvégầnđây:cắmtrại ở Công viên quốc gia Yosemite, lễ mixa ngoài trời của Giáo hoàngBenedictXVIvàcácbuổibiểudiễncủacasỹBruceSpringsteen.

ĐầucơvécắmtrạiởYosemiteCôngviênquốcgiaYosemite,bangCaliforniamỗinămthuhútbốntriệu

lượtkháchdulịch.Kháchđếnthămcóthểđặttrướcmộttrong900chỗcắmtrạitrongcôngviênvớigiá20dollarmộtđêm.Dịchvụđặttrướcquađiệnthoạihoặcmạnginternetbắtđầutừ7giờsángngày15hằngtháng,vàbạnđượcđặt trước tối đanăm tháng.Nhưngkhôngdễđặt được chỗ cắm trại.Nhucầuquácao,đặcbiệtlàvàomùahè,đếnmứcchỉvàiphútsauthờiđiểmmởdịchvụđặttrướclàhếtchỗ.

Nhưngvàonăm2011,báoTheSacramentoBeechobiếtgiớiđầucơvéđangbánchỗcắmtrạiởYosemitetrêntrangwebCraigslistvớigiátừ100đến150dollarmộtđêm.BanDịchvụcủacôngviên–trướcnayluôncấmbánlạichỗđãđặttrước–phảiđốimặtvớimộtcơnbãophànnànvềnhữngkẻđầucơvàhọphảinỗlựctìmcáchngănchặncácgiaodịchtráiphép[58].Theo logic thị trường thông thường thì khônghiểu tại saohọ lại phải làmvậy.NếuBanDịchvụcủacôngviênmuốntốiđahóaphúclợimàcôngviênYosemitemanglạichoxãhội thìhẳnhọphảimuốnchỗcắmtrại thuộcvềnhữngngườiđánhgiátrảinghiệmnàycaonhất–thểhiệnquamứcsẵnlòngchitrả.Vậythìthayvìtìmcáchđấutranhvớigiớiđầucơ,họnênchàođónnhữngngườinàymớiđúng.Hoặcnếukhôngthìhọnênnânggiácắmtrạilênbằngvớimứcgiátrênthịtrườngđầucơđểloạibỏphầncầudưthừa.

Nhưng sự giận dữ của xã hội về hiện tượng đầu cơ chỗ cắm trại ởYosemiteđãchothấyxãhộibácbỏlogicthịtrường.Tờbáophanhphuicâuchuyện đầu cơ đã tung ramột bài xã luận lên án giới đầu cơ với tiêu đề:GIỚIĐẦUCƠTẤNCÔNGCÔNGVIÊNYOSEMITE:KHÔNGCÒNGÌTHIÊNGLIÊNGNỮASAO?Theobàixãluận,đầucơchỗcắmtrạilàmộthànhvibấtlươngcầnngănchặnchứkhôngphảimộtdịchvụđemlạilợiíchchoxãhội.Bàibáoviết:“NhữngkỳquantrongcôngviênYosemite thuộcvềtấtcảchúngta,chứkhôngchỉnhữngngườicóđủkhảnăngtrảthêmtiềncholũđầucơ”[59].

TháiđộchốngđốihiệntượngđầucơchỗcắmtrạiởYosemitehàmchứahai lập luận phảnđối:một về côngbằng, vàmột về cách đánhgiá giá trịcôngviênquốcgiathếnàolàphùhợp.Lậpluậnthứnhấtchorằngđầucơgâyrabấtcôngvớinhữngngườicónguồnlựchạnhẹp,khôngthểchi150dollarchomộtđêmcắmtrại.Lậpluậnthứhai–chínhlàhàmýcủacâuhỏirấthùnghồntrongbàixãluận(“Khôngcòngìthiêngliêngnữasao?”)–chorằngcónhữngthứkhôngnênđemramuabán.Theođó,côngviênquốcgiakhôngchỉ thuầntúymanglạiđộthỏadụngchoxãhộimàcònlànơichứađựng vẻ đẹp của các kỳ quan thiên nhiên, xứng đáng được đánh giá cao,thậmchíđượckínhtrọng.Đểnhữngngườiđầucơđấugiáquyềnthamquanmộtnơicógiátrịnhưvậycóvẻnhưlàmộthànhvibángbổ.

LễmixacủaGiáohoàngSauđâylàmộtvídụkhácvềviệcthịtrườnglàmmấtgiátrịcủamộtđiều

thiêngliêng.KhiGiáohoàngBenedictXVIcôngdunướcMỹlầnđầutiên,nhucầusởhữuvéđếndựlễmixacủaôngtổchứcởsânvậnđộngcácthànhphốNewYorkvàWashington,D.C.lênrấtcao,vượtxalượngchỗngồisẵncódùtổchứcởsânvậnđộngYankee.Véđượcphátmiễnphíthôngquacácgiáokhuvàgiáoxứ.Tìnhtrạngđầucơvélàkhôngthểtránhkhỏi–véđượcraobántrênmạngvớigiáhơn200dollar.Vàcácquanchứcgiáohộiphảilêntiếngphảnđốivìhọchorằngkhôngnênmuabánquyềnthamdựmộtnghilễtôngiáo.Mộtphátngônviêncủanhà thờđãnói:“Thị trườngmuabánvécho sự kiện này không nên tồn tại.Không ai có thể trả tiền để được banphướccả”[60].

Nhữngngườiđãmuavétừgiớiđầucơhẳnkhôngđồngývớibà.Họđã

làmđượcviệc trả tiềnđểcómặt trong lễbanphước.Nhưng theo tôi,phátngônviêncủanhà thờcóýkháckhinóinhưvậy:Mặcdù thôngquaviệcmuavétừngườiđầucơ,bạncóthểtrảtiềnđểđượccómặttronglễmixacủaGiáohoàng,nhưngýnghĩatâmlinhcủalễbanphướcsẽmấtđinếungườitamua bán nó. Nếu chúng ta coi các nghi lễ tín ngưỡng hay kỳ quan thiênnhiên là những hàng hóamua bán được trên thị trường thì chúng ta đanghànhxửthiếutôntrọng.Biếnnhữngđiềuthiêngliêngthànhcôngcụsinhlợinhuậnlàcáchđánhgiágiátrịsailầm.

ThịtrườngvéxemSpringsteenNhưngnếumộtsựkiệnvừacótínhthươngmạivừamangýnghĩakhác

thìsao?Năm2009,nghệsỹBruceSpringsteencóhaibuổibiểudiễnởquêhương,bangNewJersey.Ôngđưaragiávécaonhấtlà95dollarmặcdùôngcóthểbánvớigiácaohơnnữamàsânvậnđộngvẫnkínngườixem.Giávéthấp khiến tình trạng đầu cơ vé hoành hành, tước đi của Springsteen khánhiềutiền.Gầnđây,bannhạcRollingStonesđãđưaragiávé450dollarchochỗngồiđẹpnhấttrongnhữngchuyếnlưudiễncủahọ.CácnhàkinhtếhọcnghiêncứugiávécủaSpringsteennhậnthấyrằngkhiSpringsteenđặtgiávéthấphơngiá thị trường,ôngđãmấtkhoảng4triệudollarchomột tốibiểudiễn[61].

VậytạisaoSpringsteenkhônglấygiávébằnggiá thị trường?Vớiông,giữgiávéởmứctươngđốidễchịulàcáchduytrìniềmtincủanhữngngườihâmmộthuộctầnglớplaođộng.Vàđâycũnglàcáchôngthểhiệnýnghĩanhững buổi biểu diễn của ông.Ông biểu diễn để kiếm tiền, đương nhiên,nhưngchỉ làmộtphần.Nhữngbuổibiểudiễncònlànhữngsựkiệnmàsựthànhcôngcủachúngphụthuộcvàotínhcách,thànhphầnđámđôngthamdự.Trongbuổibiểudiễnkhôngchỉcónhữngcakhúcmàcòncómốiquanhệgiữangườinghệsỹvàkhángiảcũngnhưcáitinhthầnđãmanghọđếnvớinhau.

Trongmộtbàibáo trên tờNewYorker về kinh tế họcvề cácbuổi biểudiễnnhạcrock,JohnSeabrookđãchỉrarằngcácbuổibiểudiễnnhạcsốngkhônghoàntoànlàhànghóa.Nếuchúngbịđốixửnhưhànghóathìgiátrịcủachúngsẽsuygiảm.“Băngđĩanhạclàhànghóa,còncácbuổibiểudiễnlàcácsựkiệnxãhội.Khicốbiếnmộttrảinghiệmnhạcsốngthànhmộthàng

hóa,côngchúngcóthểsẽmấtđicơhộithưởngthứcsựkiệnấycùngnhau”.SeabrooktríchlờicủaAlanKrueger,mộtnhàkinhtếhọctừngnghiêncứugiávéxemcácbuổibiểudiễncủaSpringsteennhưsau:“Nhữngbuổibiểudiễnnhạcrockluôncótrongnómộtphầntiệctùngchứkhôngđơnthuầnlàmộtthứhànghóatrênthịtrường”.KruegergiảithíchrằngtấmvéxembuổibiểudiễncủaSpringsteenkhôngchỉ làhànghóa,vềmặtnàođónócòn làmộtmónquà.NếuSpringsteenlấygiávéngangmứcgiáthịtrườngthìôngsẽlàmmấtđimốiquanhệthânthiếtvớingườihâmmộ[62].

Mộtsốngườicóthểxemđâythuầntúylàchiếnlượcquanhệcôngchúng–chấpnhậnhysinhchútítdoanhthuhiệntạiđểchiếmđượccảmtìnhvàtốiđahóa thunhập trong tương lai.Nhưngnhậnđịnhnàykhôngphải làcáchgiảithíchduynhấtnhữnggìSpringsteenlàm.Springsteentin–mộtniềmtinđúngđắn–rằngnếucoibuổibiểudiễncủamìnhlàhànghóathuầntúytrênthịtrườngthìôngsẽlàmmấtýnghĩacủanó,đánhgiánótheocáchsailầm.Ítnhấtvềmặtnày,ôngvàGiáohoàngBenedictcóđiểmchung.

QUYLUẬTXẾPHÀNG

Chúngtađãxemxétmộtsốcáchkhácnhauđểchenlên trênkhixếphàng: thuêngườixếphàngthay,muavé từgiớiđầucơ,hoặcmuadịchvụchenhàngdohãnghàngkhônghoặccôngviêngiải trí trực tiếpcungcấp.Trongmỗi giao dịch nói trên, quy luật thị trường (trả tiền để có dịch vụnhanhhơn)đãthaythếquyluậtxếphàng(chờđếnlượtmình).Thị trườnghay xếp hàng – trả tiền hay chờ đợi – đều là hai cách phân bổ hàng hóanhưngkhácnhau,vàmỗicáchlạiphùhợpvớinhữnghoạtđộngkhácnhau.Quy luậtxếphàng là“đến trướcđượcphụcvụ trước”cóvẻnhư theochủnghĩa quân bình. Nó cho phép chúng ta không phải quan tâm đến nhữngngườicóđặcquyền,cóquyềnlựchaycótúitiềnkhôngđáy–ítnhấtlàtrongmộtsốtrườnghợpnhấtđịnh.Chúngtađượcdạybảotừhồinhỏrằng:“Hãyđợiđếnlượtmình.Đừngcóchenhàng”.

Nguyên tắcnàycóvẻphùhợpởsânchơi,ởbếnxebuýthoặckhimọingười đang xếp hàng dài trước nhà vệ sinh trong nhà hát hoặc sân bóngchày.Chúngtaphẫnnộkhicóngườichenhàng.Nếucóngườicónhucầucấpbáchđềnghịđượcchenlêntrênthìhầuhếtmọingườisẽđồngý.Nhưngnếucóngườiđangxếphàngphíasauđưachota10dollarđểđổichỗthìtasẽthấykỳcục.Cũngthậtkhôngổnnếubốtríthêmhàngngườitrảtiềnđểđượcsửdụngngaynhàvệsinhmiễnphínhằmphụcvụnhữngngườigiàucó(hoặcđangcónhucầucấpbách).

Nhưngquyluậtxếphàngkhôngchiphốimọitìnhhuống.Nếutôiraobánnhàthìkhôngaibắttôiphảichấpnhậnlờiđềnghịmuanhàđầutiênchỉvìđólàngườiđầutiênlêntiếng.Bánnhàhoàntoànkhácvớichờxebuýt,nênchúngbị chiphốibởinhữngchuẩnmựckhácnhau.Khôngcó lýdogìđểquyđịnhrằngviệcphânbổmọiloạihànghóađềubịchiphốibởimộtquyluậtduynhất–dùlàxếphànghaytrảtiền.Đôikhicácchuẩnmựccũngthayđổi, và chúng ta không thấy rõ chuẩnmực nào đang chiếm vị trí thượngphong.Bạnhãynhớlạinhữngtinnhắnthoạithusẵnbạnđượcngheđinghelạikhinhấcđiện thoạigọichongânhàng,cơquanbảohiểmy tếhaynhàcungcấpdịchvụtruyềnhìnhcáp:“Quýkháchsẽđượchồiâmtheothứtự

cuộcgọi”.Đâylàcốtlõicủaquyluậtxếphàng.Nhưthểcáccôngtyđangcốgắngxoa dịu sự sốt ruột của bạn bằngnguyên tắc côngbằng.Nhưngbạnkhôngnênquá tin tưởngvào tinnhắnkia.Cónhữngcuộcgọiđượctrả lờinhanhhơncáccuộcgọicònlại.Bạncóthểgọiđâylàchenhàngtrênđiệnthoại.Ngàycàngcónhiềungânhàng,hãnghàngkhông,côngtythẻtíndụngcungcấpchokháchhàngthânthiếtsốđiệnthoạiđặcbiệtđểhọcóthểgọitrựctiếplêntổngđàidịchvụcaocấpvàđượcxửlýngaymọiyêucầu.Côngnghệtổngđàichophépcáccôngty“chấmđiểm”cáccuộcgọiđếnvàcungcấpdịchvụnhanhhơnchonhữngkháchhànggiàucóhơn.GầnđâyhãnghàngkhôngDeltađãđềxuấttraochokháchhàngbaythườngxuyênmộtđặcquyềngây tranhcãi:kháchhàngcó thể trả thêm5dollarđểđượcgọiđiệnchotrungtâmchămsóckháchhàngởMỹthayvìphảigọichotrungtâmởẤnĐộ.NhưngDeltađãphảitừbỏýđịnhnàyvìbịcôngchúngphảnđối[63].

Cógìsaikhitrảlờiđiệnthoạicủanhữngkháchhàngtốtnhất(hoặchứahẹnnhất)trước?Câutrảlờiphụthuộcvàoloạihànghóabạnđangbánlàgì.Kháchhànggọiđiệnđểhỏivềphíthấuchihayyêucầumổruộtthừa?

Tấtnhiên,thịtrườngvàxếphàngđềukhôngphảinhữngcáchduynhấtđểphânbổhànghóa.Mộtsốhànghóađượcphânbổtheocôngtrạng,mộtsốkhácđượcphânbổtheonhucầu,vàcónhữngloạilạithôngquangẫunhiênhoặcmaymắn.Cáctrườngđạihọcthườngnhậnnhữngsinhviêncónănglựctốtnhất,hứahẹnnhấtchứkhôngphảinhữngngườinộphồsơđầutiênhaycamkết nộp nhiều tiền nhất để được nhập học.Khoa cấp cứu trong bệnhviệnưu tiên chămsócbệnhnhânnào trong tình trạngnguykịchnhất chứkhôngphảitheothứtựaivàotrướchayaisẵnsàngtrảnhiềutiềnnhất.Cácthành viên hội thẩm nhân dân được chọn theo hình thức bốc thăm ngẫunhiên,nếubạnđượcgọiđi thựchiệnnghĩavụhội thẩmthìbạnkhông thểthuêngườikháclàmthaymình.

Xuhướngthịtrườngthaythếxếphàng–vàcáccáchthứcphânbổhànghóaphi thị trườngkhác–đã trởnênphổbiến trongđờisốnghiệnđạiđếnmứcgầnnhưchúngtakhôngquantâmđếnnónữa.Điềuđángngạcnhiênlàhầuhếtcáchìnhthứctrảtiềnđểđượcchenhàngmàchúngtaxemxétởtrên– ở sân bay, công viên giải trí, festival Shakespeare, phiên điều trần củaQuốchội,tổngđàigiảiđápthôngtin,phòngkhám,đườngcaotốc,côngviên

quốcgia–đềumớixuấthiệngầnđâychứbamươinămtrướcthìgầnnhưkhôngaihìnhdungrachúng.Hiệntượngmuabánchỗxếphàngởnhữngnơitôivừanhắcđếncóvẻkỳlạ,nhưngthựctếthịtrườngcònvươnđếnnhiềunơihơnthế.

2ĐỘNGCƠ

TRẢTIỀNCHONGƯỜITRIỆTSẢN

Mỗinăm,cóhàngtrămnghìnembécómẹnghiệnmatúyđượcsinhra.Một sốbébịnghiệnma túybẩmsinh,và rất rấtnhiềubé sẽbịngượcđãihoặckhôngđượcquantâm.BarbaraHarris,ngườisánglậpmột tổchứctừthiệnởbangNorthCarolinacótênlàProjectPreventionđãđưaramộtgiảiphápmangtínhthị trường.Bàđềnghịtrảchonhữngngườiphụnữnghiệnma túy 300 dollar tiềnmặt nếu họ chấp nhận triệt sản hoặc áp dụng biệnpháptránhthailâudài.Hơn3.000phụnữđãthamgiachươngtrìnhcủabàkểtừkhinórađờinăm1997[64].

Những người phản đối cho rằng chương trình này “tội lỗi vềmặt đạođức”,mộtdạng“hốilộđểtriệtsản”.Theohọ,dùngđộngcơtàichínhđểxúigiụcngườinghiệnmatúytừbỏkhảnăngsinhsảnthựcchấtlàépbuộchọ,đặcbiệtkhiđốitượngcủachươngtrìnhlànhữngphụnữdễbịtổnthương,sốngởkhuvựcnghèokhổ.Thayvìgiúpđỡhọvượtquachứngnghiệnngậpthìchươngtrìnhlạidùngtiềnđểbaocấphọ.Nhưcâukhẩuhiệuđượcintrênmột tờrơicủachươngtrình:“Đừngđểviệcmangthaiảnhhưởngđếnthóiquennghiệnngập”[65].

Harriscũng thừanhận rằngkháchhàngcủabàdùng tiềnnhậnđượcđểmuamatúy.Nhưngbàtinrằngđâylàcáigiárẻphảibỏrađểngănchặntìnhtrạngcácembésinhrađãnghiệnmatúy.Mộtsốphụnữthamgiachươngtrìnhđãtừngmangthaicảchụclầntrướcđó,rấtnhiềungườiđãcónhiềuconvàđềuphảigửiđếntrungtâmchămsóctrẻembịbỏrơi.Harrisđặtcâuhỏi:“Tạisaolạichorằngquyềnsinhsảncủaphụnữquantrọnghơnquyềnđượchưởngmộtcuộcsốngbìnhthườngcủatrẻem?”Quanđiểmcủabàxuấtpháttừchínhkinhnghiệmbản thân.VợchồngbàđãnhậnbốnconnuôiởLosAngeles,đềulàcácbécómẹnghiệnhút.“Tôisẽlàmmọiđiềutôiphảilàm

để các embékhôngphải chịukhổ.Tôi không tin rằng có ai lại cóquyềntruyềnsựnghiệnngậpcủamìnhsangngườikhác”[66].

Năm 2010, Harris đem chương trình tới Anh, nơi ý tưởng trả tiền đểngườinghiện triệt sản củabàgặpphải sựphảnđốidữdội củabáo chí vàHiệphộiYkhoaAnh.MộtbàibáotrêntờTelegraphgọiđâylàmột“đềxuấtđángghêsợ”.Khôngnảnchí,HarristiếptụcmởrộnghoạtđộngsangKenya,nơibà trảchomỗiphụnữdươngtínhvớiHIV40dollarđểhọđặtvòng–mộtcôngcụtránhthailâudài.ỞKenyavàNamPhi,nơiHarrisdựkiếnsẽđến,cácquanchứcy tếvàcácnhàhoạtđộngvìnhânquyềnđềulên tiếngchêbaivàphảnđốibà[67].

Từquanđiểm lập luận thị trường,khócó thểhiểu tại saochương trìnhcủaHarrislạibịchỉtrích.MặcdùmộtvàinhàphêbìnhchorằngnókhiếnhọnhớđếnthuyếtưusinhcủaĐứcQuốcxã,nhưngchươngtrìnhtrả-tiền-cho-người-triệt-sản là một dạng thỏa thuận tự nguyện giữa các cá nhân. Nhànướckhông thamgia chương trình, vàkhông ai bị triệt sản trái vớimongmuốn.Mộtsốngườithìgiảithíchlànhữngngườinghiệnmatúyrấtmuốncótiền,vàhọkhôngthểđưaralựachọnthựcsựtựnguyệnkhiđượcchotiềndễdàngnhưvậy.Harrisđáplạirằngnếungườinghiệnthiếunănglựcxétđoánđếnmứcấythìlàmsaochúngtacóthểhyvọnghọsẽcónhữngquyếtđịnhđúngđắnliênquanđếnviệcsinhđẻvànuôidưỡngconcái?[68]

Nếu nhìn theo quan điểmmua bán trên thị trường thì thỏa thuận giữaProjectPreventionvàngườinghiệnđãtạolợiíchchocảhaibênvàlàmgiatăngphúc lợixãhội.Ngườinghiệnđượcnhận300dollar,đổi lạihọ từbỏkhảnăngsinhcon.Với300dollarbỏra,Harrisvàtổchứccủabànhậnđượcsựđảmbảorằngngườinghiệnsẽkhôngsinhramộtembénàobịnghiệnmatúybẩmsinhnữa.Theologicthịtrường,thỏathuậntraođổinàyhiệuquảvềmặtkinh tế.Nóđãphânbổhànghóa–ởđây làbiệnpháp tránh thai chongườinghiện–đếnngườisẵnlòngtrảgiácaonhấtchohànghóađó,vàcũnglàngườiđánhgiáhànghóađócaonhất(tứclàHarris).

Vậytạisaoxãhộilạiồnàolênthế?Vìhailýdo,vàchúngsẽsoisángchotathấyđượchạnchếvềmặtđạođứccủalậpluậnthịtrường.Mộtvàingườichorằngthỏathuậntrả-tiền-cho-người-triệt-sảnlàmộtdạngépbuộc,ngườikhác lạigọiđây làhànhvihối lộ.Hai lập luậnphảnđốinày thựcchất rất

khác nhau. Mỗi lập luận nêu ra một lý do cho việc ngăn không cho thịtrườngvươntầmảnhhưởngtớinhữngnơikhôngphảichỗcủanó.

Theolậpluậnphảnđốisựépbuộc,khimộtphụnữnghiệnmatúyđồngýtriệtsảnđểcótiềnthìđâykhôngphảimộtquyếtđịnhtựnguyệnhoàntoàn.Mặcdùkhôngaikềsúngvàođầuépbuộccôta,nhưngdườngnhưtiền làmột thứ quá quyến rũ, khó có thể cưỡng lại. Với người nghiệnma túy –tronghầuhếtcáctrườnghợp,họcũnglàngườinghèo–hànhđộngchọntriệtsảnđểcó300dollarkhôngthựcsựlà tựnguyện.Thựctế,cóthểcôtabắtbuộcphảilàmnhưvậyvìtìnhtrạngcuộcsốnghiệntại.Tấtnhiên,chúngtakhôngnhấttríđượcvớinhauvềviệctrongđiềukiệnnào,nguyênnhânnàokhiếncôtabịépbuộcphảiquyếtđịnh.Nênđểđánhgiáđúngýnghĩađạođứccủamộtgiaodịch trên thị trường, trước tiênchúng taphải trả lời câuhỏi:Trongđiềukiệnnàothìgiaodịchtrênthịtrườnghàmýconngườiđượctựdođưaraquyếtđịnh,vàđiềukiệnnàodẫnđếnhọphảiquyếtđịnhtrongtìnhtrạngbịépbuộc?

Lậpluậnphảnđốihànhvihốilộlạikhác.Vấnđềkhôngphảigiaodịchdiễnra trongđiềukiệnnàomàlàbảnchấtcủa loạihànghóađượcđemragiaodịch.Hãyxemmộttìnhhuốnghốilộđiểnhình.Nếucómộtnhânvậtxấuhốilộmộtthẩmphánhoặcmộtquanchứcchínhphủđểthulợibấtchínhhoặcđểđượcưuáithìgiaodịchxấunàycóthểhoàntoànlàtựnguyện.Cảhaibênđềukhôngbịépbuộc,vàcảhaiđềucólợi.Lýdokhiếnnóbịphảnđốikhôngphảivìhaingườibịépbuộcthựchiệngiaodịchmàvìnólàmộthànhvithamnhũng.Thamnhũngcòncónghĩalàmuabánnhữngthứkhôngnênđemratraođổi(vídụmộtphánquyếtthiênvịởtòaánhayảnhhưởngchínhtrịtrênchínhtrường).

Chúngtathườngnghĩthamnhũnglàhànhviđưatiềntráiphépchoquanchứcnhànước.Nhưngnhưđãnóiởchương1,thamnhũngcóýnghĩarộnghơn.Chúngtathamnhũngmộthànghoá,mộthoạtđộng,mộthànhvixãhộicónghĩa làchúng tađốixửvớichúng theonhữngchuẩnmực thấp,khôngphùhợpvớichúng.Lấymộtvídụthậtcựcđoan:ngườinàosinhconrađểbánkiếmtiềnthìtứclàngườiđóđãthamnhũngtưcáchlàmchamẹvìđãcoitrẻemlàcôngcụsửdụngthayvìđốitượngđểyêuthương.Thamnhũngchínhtrịcũngcóthểđượcnhìnnhậntươngtự.Khimộtvịthẩmphánnhận

tiềnhốilộđểđưaraphánquyếtsai,ôngtađãcoiquyềntưphápcủamìnhlàcôngcụđểkiếmlợicánhânthayvìlàcôngcụđểduytrìniềmtincủaxãhội.Ôngtađãlàmxóimòn,làmmấtýnghĩacủanghềtưphápkhiđốixửvớinótheonhữngchuẩnmựckhôngxứngđáng.

Tham nhũng nghĩa rộng chính là nguyên nhân khiến nhiều người chorằng chương trình trả-tiền-cho-người-triệt-sản là một dạng hối lộ. Nhữngngười gọi đây là hành vi hối lộ cho rằng bất kể thỏa thuận diễn ra là tựnguyệnhaykhông,nóvẫnlàthamnhũng.Lýdolàcảhaibên–ngườimua(tứcHarris)vàngườibán(ngườinghiệnmatúy)–đãđánhgiáhànghóa(khảnăngsinhconcủangườinghiện)theocáchsailầm.HarriscoinhữngphụnữnghiệnmatúyvàdươngtínhvớiHIVnhưthểnhữngcỗmáysinhsảnbịlỗivà có thể bỏ tiền ra tắt chúng đi.Những người chấp nhận thỏa thuận vớiHarrisđãtựlàmxóimònhìnhảnhcủachínhmình.ĐâylàkhíacạnhđạođứccủalậpluậnchorằngHarrisđanghốilộ.Giốngnhưvịthẩmphánhayquanchứcnhànướcthamnhũng,nhữngngườiđitriệtsảnđểcótiềnđãbánmộtthứkhôngnênđemramuabán.Họcoinănglựcsinhsảncủamìnhlàcôngcụkiếmtiềnchứkhôngphảimộtmónquà,mộttráchnhiệmphảithựchiệntheochuẩnmựctráchnhiệmvàquantâmthôngthường.

Ngượclại,cũngcóthểlậpluậnrằngsosánhnhưvậylàsai.Vịthẩmphánnhậntiềnhốilộđểđưaraphánquyếtsaiđãbáncáikhôngthuộcquyềnsởhữucủaôngta.Phánquyếttạitòakhôngphảitàisảncủaông.Nhưngngườiphụnữđồngýtriệtsảnđểcótiềnđãbáncáimàcôtasởhữu–tứcnănglựcsinhsảncủacô.Nếukhôngcósựxuấthiệncủatiềnởđâythìcôtakhônghềsaikhiquyếtđịnhtriệtsản(hoặckhôngsinhcon);cònvịthẩmphánthìsaikhiđưaramộtphánquyếtbấtcông,bấtkểôngtacóđượchốilộhaykhông.Nhiềungườisẽchorằngnếumộtphụnữcóquyềntừbỏkhảnăngsinhconcủamìnhvìlýdocánhânthìcôtacũnghoàntoàncóquyềnlàmđiềuđóđểcótiền.

Nếu chấp nhận lập luận này thì thỏa thuận trả-tiền-cho-người-triệt-sảnhoàntoànkhôngbịcoilàhốilộnữa.

Nhưvậy, để quyết định liệu khả năng sinh đẻ của phụ nữ có thể đượcđemramuabánkhông,chúngtaphảixemnólàloạihànghóagì:Cónêncoicơthểmỗingườilàtàisảnchúngtađượcsởhữuvàcóthểsửdụngtheobất

cứcáchnàochúngtamuốnkhông,hayviệcsửdụngcơthểcủachínhmìnhsẽlàmsuygiảmgiátrịbảnthân?Đâylàcâuhỏilớnvàgâynhiềutranhcãi,thườngxuấthiện trongcác cuộc tranh luậnvề cácvấnđềmạidâm,mangthaihộ,muabán trứngvà tinh trùng.Trướckhikết luận liệu cácquanhệmuabántrênthịtrườngcóphùhợpvớichúngkhông,chúngtaphảixemđờisốngtìnhdụcvàsinhsảnhiệnđangbịchiphốibởinhữngchuẩnmựcnào.

TIẾPCẬNKHÁINIỆMSINHMẠNGTHEOQUANĐIỂMKINHTẾ

Phầnlớncácnhàkinhtếhọckhôngmuốnđưavấnđềđạođứcvàophântích,ítnhấtkhihọnghiêncứuvớitưcáchchuyênmôn.Họnóinhiệmvụcủahọlàgiảithíchchứkhôngphảiphánxéthànhvicủaconngười.Họkhẳngđịnhrằngcáihọlàmkhôngphảichochúngtabiếtkhilàmviệcnàythìnêntheo những chuẩnmực nào hay chúng ta nên đánh giá hàng hóa kia theocáchrasao.Hệthốnggiácảphânbổhànghóatheosởthíchcủamọingười;nókhôngđánhgiásởthíchcủaaiđánggiáhơn,đángngưỡngmộhơnhayphùhợphơnvớihoàncảnh.Nhưngdùđãlêntiếngphảnđối,cácnhàkinhtếhọcvẫnngàycàngvướngvàonhiềucâuhỏiđạođứchơn.

Cóhainguyênnhân.Nguyênnhânthứnhấtphảnánhthếgiớiđangthayđổi,nguyênnhânthứhaicho thấycáchhiểucủacácnhàkinh tếhọccũngđangthayđổi.

Trong vài thập niên trở lại đây, tư duy thị trường và định hướng thịtrườngđãvươntớinhiềulĩnhvựctrongcuộcsốngvốnbịchiphốibởicácchuẩnmựcphithịtrường.Chúngtađangđặtgiáthịtrườngchongàycàngnhiều hàng hóa vốn không thuộc về thị trường. Mức giá 300 dollar củaHarrischínhlàmộtvídụchothấyxuhướngnày.

Đồng thời,cácnhàkinh tếhọccũngđangxemxét lạichuyênmôncủamình, làmchonó trừu tượnghơn, thách thứchơn.Trướcđây,giớikinh tếhọc chỉ nghiên cứu những vấn đề kinh tế rõ ràng như lạm phát và thấtnghiệp,tiếtkiệmvàđầutư,lãisuấtvàxuấtnhậpkhẩu.Họgiảithíchtạisaocácquốcgia lại giàu có, hệ thốnggiá cả giải quyết cung cầuđối với hợpđồngtươnglaimuabánthịtbachỉvàcáchànghóakhácnhưthếnào.

Tuynhiên,gầnđây,nhiềunhàkinhtếhọcđãbướcchânvàonhữngdựánthamvọnghơn.Họchorằngcáihọđemlạikhôngchỉđơnthuầnlànhữnglậpluậngiảithíchhànhvisảnxuấtvàtiêudùnghànghóavậtchấtmàcònlàkhoa học về hành vi của con người. Cốt lõi củamôn khoa học làmột tưtưởngđơngiản,nhưngcóảnhhưởngsâurộng:

Trongmọilĩnhvựcđờisống,luôncóthểgiảithíchhànhvicủaconngười

vớigiảđịnhrằnghọđưaraquyếtđịnhdựatrênviệcsosánhlợiíchvàchiphícủanhữnglựachọnmàhọcó,vàhọsẽchọncáimàhọtinlàđemlạichohọlợiíchròng–haycòngọilàphúclợi–lớnnhất.

Nếutưtưởngnàylàđúngthìmọithứđềuphảicógiátiền.Giátiềncóthểhiểnthịrõràng,nhưvớiôtô,lònướngbánhhaythịtbachỉ.Hoặcgiácóthểẩn,nhưvớitìnhdục,hônnhân,trẻem,giáodục,tộiphạm,phânbiệtchủngtộc, thamgiachínhtrị,bảovệmôi trường, thậmchísinhmạngconngười.Quyluậtcungcầuchiphốihầuhếtnhữngthứchúngtavừaliệtkêchodùchúngtacóbiếtsựtồntạicủanóhaykhông.

Ngườiđưaraphátbiểunổi tiếngnhấtphảnánhquanđiểmnày làGaryBecker,nhàkinhtếhọcthuộcĐạihọcChicago.Ôngđãviếtnhưvậytrongcuốn sách Cách tiếp cận kinh tế đối với hành vi của con người (TheEconomicApproachtoHumanBehavior)(1976).Ôngphảnđốicáchnhìncũchorằngkinhtếhọc“nghiêncứusựphânbổhànghóavậtchất”.Ôngphântíchrằngquanđiểmtruyềnthốnglàcốchấpvìnó“khôngchịuđưamộtsốhànhvicủaconngườivàosựtínhtoánlạnhlùngcủakinhtếhọc”.Beckertìmcáchđưachúngtathoátkhỏisựcốchấpđó[69].

TheoBecker, conngườihànhđộngnhằmmụcđích tốiđahóaphúc lợicủamìnhbấtkểhọthamgiahoạtđộnggì.Giảđịnhnày“đượcsửdụngliêntụcvàrấttựnhiên,vànóchínhlàcốtlõicủacáchtiếpcậnkinhtế”đốivớihànhvi củaconngười.Có thểápdụngcách tiếpcậnkinh tếvớimọi loạihànghóa.Nógiảithíchtừnhữngquyếtđịnhmangtínhsốngcònđếnchuyệnbạn“chọnnhãncàphênào”.Nóxuấthiệntừtrongquyếtđịnhchọnbạnđờiđếnmua thùngsơn.Beckerviết tiếp:“Tôiđãđiđếnchỗmàcách tiếpcậnkinhtếtrởthànhmộtcôngcụtoàndiện,ápdụngđượcchomọihànhvicủaconngười,chodùhànhviđó liênquanđếngiá tiềncôngkhaihaygiáẩn,quyếtđịnhbấtchợthaythườngxuyên,quyếtđịnhlớnhaynhỏ,mụcđíchvậtchấthaytìnhcảm,ngườigiàuhayngườinghèo,đànônghayđànbà,ngườilớnhaytrẻem,ngườithôngminhhaykẻngốc,bệnhnhânhaybácsỹ,doanhnhânhaychínhtrịgia,giảngviênhayngườihọc”[70].

Beckerkhôngnói rằngbệnhnhânhaybácsỹ,doanhnhânhaychính trịgia,giảngviênhayngườihọcthựctếđềuhiểuđượcrằngquyếtđịnhcủahọbịchiphốibởilýdokinhtế,nhưnglàvìchúngtathườngkhôngbiếtnguyên

nhânsâuxacủahànhđộngcủachínhmình.“Cáchtiếpcậnkinhtếkhônggiảđịnh”rằngconngười“luônýthứcđượcmìnhđangnỗlựctốiđahóaphúclợi,hoặccóthểphátbiểuhaymôtảtheocáchthứcnàokhác”lýdohọhànhđộng. Tuy nhiên, những ai có cái nhìn sắc sảo, thấy được tín hiệu giá ẩntrongmọi tìnhhuốngthìđềuthấyđượcrằngmọihànhvicủachúngta,dùkhôngliênquangìđếnvậtchất,cũngđềucóthểđượcgiảithíchvàdựbáodựatrêntínhtoánhợplýlợiíchvàchiphí[71].

Beckerminhhọanhậnđịnhcủamìnhvớiphầnphântíchhônnhânvàlyhôndướigócđộkinhtế:

Theocáchtiếpcậnkinhtế,mộtngườiquyếtđịnhkếthônkhilợiíchthuđượctừhônnhânlớnhơnlợiíchthuđượckhisốngđộcthânhoặckhitìmngườiyêukhác.Tươngtự,mộtngườiđãkếthônsẽquyếtđịnhlyhônkhilợiíchkỳvọngcóđượctừviệcquaytrởlạicuộcsốngđộcthânhoặckếthônvớingườikháclớnhơnmấtmátngườiđóphảichịukhilyhôn,baogồmmấtmátkhiphảisốngxaconcái,tổnthấtkhichiatàisảnchung,ánphí...Vìcórấtnhiềungườiđangtìmbạnđờinêncóthểnóithịtrườnghônnhâncótồntại[72].

Một sốngười nghĩ quanđiểm tính toán làmchohônnhânmất cả lãngmạn.Họchorằngtìnhyêu,nghĩavụvàcamkếtlànhữngkháiniệmkhôngthểquythànhtiền.Họnhấnmạnhrằngmộtcuộchônnhântốtđẹplàvôgiá,làcáimàtiềnkhôngthểmuađược.

ĐốivớiBecker,chínhtưtưởngủymịđangcảntrởchúngtasuynghĩmộtcáchrõràng.Ôngviết:“Vớisựkhônngoanđángngưỡngmộđánglẽphảiđượcsửdụngđúngchỗ”,nhữngngườikhôngchấpnhậncáchtiếpcậnkinhtếlạigiảithíchrằnghànhvicủaconngườilàhỗnloạnvàkhóđoánđịnh;doconngười“ngudốtvàhànhxửvôlý,thayđổigiátrịthườngxuyênmộtcáchkhóhiểu,dophongtụctậpquánvàdosứcéptừchuẩnmựcxãhộigâyra”.Beckerkhôngthểkiênnhẫntrướclậpluậnlộnxộnnày.Ôngtinrằngchỉcầnquantâmđếnhiệuứngthunhậpvàhiệuứnggiálàđủđểcócơsởvữngchắcchokhoahọcxãhội[73].

Liệucóthểnhìnnhậnmọihànhvicủaconngườidướigócđộthịtrường?Cácnhàkinhtếhọc,khoahọcchínhtrị,họcgiảngànhluậtvàcácchuyêngiakhác vẫn chưa thống nhất.Nhưng điều đáng ngạc nhiên là cách nhìn này

đangtrởnênphổbiếnkhôngchỉtronghọcthuậtmàcảtrongđờisốnghàngngày. Trong vài thập niên trở lại đây, chúng ta đang chứng kiến cácmốiquanhệxãhộiđangthayđổitheohướngtrởthànhmốiquanhệthịtrườngmộtcáchđángkể.Bằngchứngchínhlàconngườiđangsửdụngcôngcụtiềntệđểgiảiquyếtcácvấnđềxãhộingàycàngthườngxuyênhơn.

THƯỞNGTIỀNCHOHỌCSINHĐƯỢCĐIỂMCAO

Trảtiềnđểconngườitatriệtsảnchỉlàmộtvídụthôthiển.Sauđâylàmột ví dụ khác: các trường công trên hầu khắp nướcMỹđang nỗ lực cảithiệnkếtquảhọctậpcủahọcsinhbằngcáchthưởngtiềnchonhữngemđượcđiểmtốthoặcđạtđiểmcao trongcáckỳ thichuẩnhóa.Ý tưởngcủahọ làdùngtiềnlàmđộnglựccóthểcứuvãnđượcnguycơthấtbạicủatrườnghọcđangngàycànghiểnhiệnrõkhitiếnhànhcảicáchgiáodục.

Hồinhỏtôiđihọcởmột trườngcôngrất tốtvàcómôi trườngrấtcạnhtranhởPacificPalisades,bangCalifornia.ĐôikhitôinghenóicónhữngbạncứđạtđiểmAlàđượcbốmẹthưởngtiền.Đasốchúngtôithấychuyệnnàykhá giật gân. Nhưng chưa bao giờ có học sinh nào lại được nhà trườngthưởng tiền khi đạt điểmcao.Tôi nhớhồi đó đội bóng chàyLosAngelesDodgerscóchương trìnhkhuyếnmại tặngvémiễnphíchohọcsinh trunghọcđạtkếtquảtốt.Tấtnhiênchúngtôikhôngphảnđối,vàtôivàbạnbèchỉđixemrấtíttrậnđấu.Nhưngkhôngainghĩđâylàcôngcụkhuyếnkhíchhọctậpcả,nólàmộtviệcmấtthờigianthìđúnghơn.

Giờ đâymọi chuyệnđã khác.Khuyến khích bằng tiền đangngày càngđượccoilàbíquyếtđểcảithiệnchấtlượnghọctập,nhấtlàvớihọcsinhcủanhữngtrườngchấtlượngkémởthànhphố.

TạpchíTimegầnđâyđãđặtcâuhỏithẳngtuộtlêntrangbìa:“Trườnghọccónênhối lộhọcsinh?” [74]Mộtvàingườichorằngcâutrả lờiphụthuộcvàoviệchốilộcóđạtđượckếtquảnhưmongmuốnkhông.

MộtvịgiáosưkinhtếthuộcĐạihọcHarvardlàRolandFryer,Jr.đangnỗlựcgiảiđápcâuhỏinày.Fryer,mộtngườiMỹgốcPhiđãtrảiquatuổithơởnhữngkhuvựcnghèođóicủabangFloridavàTexastinrằngtiềncóthểtạođộnglựctốtchohọcsinhởcáctrườnghọcvùngđôthị.Vớisựhỗtrợcủamộtquỹtàichính,ôngđãthíđiểmýtưởngcủamìnhtrênmộtsốtrườngcônglớnnhấtnướcMỹ.Từnăm2007,dựáncủaôngđã thưởng tổngcộng6,3triệudollarchohọcsinhở261trườnghọcvùngđôthịcóđaphầnhọcsinhlàngườiMỹgốcPhivàngườiHispanic,concáicácgiađìnhcóthunhậpthấp.

Ởmỗithànhphố,ônglạisửdụngmộtcơchếthưởngtiềnkhácnhau[75].•ỞthànhphốNewYork,cáctrườngthưởngchomỗihọcsinhlớpbốn25

dollar nếu các emđạt điểmcao trongkỳ thi chuẩnhóa.Học sinh lớpbảyđượcthưởng50dollarchomỗikỳthi.Mỗihọcsinhlớpbảytrungbìnhđượcthưởng231,55dollartổngcộng[76].

•ỞWashington,D.C.,các trườngtrunghọccơsở thưởngchohọcsinhtiềnmặtkhicácemđihọcđầyđủ,cưxửđúngđắnvànộpbài tậpvềnhà.Nhữngemchămchỉ có thểkiếmđược100dollar tronghai tuần.Mộthọcsinhbìnhthườngnhậnđượckhoảng40dollarvàomỗikỳthanhtoándiễnrahaituầnmộtlần,vàsaumộtnămhọcthìtổngcộngemđónhậnđược532,85dollar[77].

•ỞChicago,các trườngthưởngtiềnmặtchohọcsinhlớpchínnếucácemđạtđiểmtốt:50dollarchođiểmA,35dollarchođiểmBvà20dollarchođiểmC. Saumột năm học, những em giỏi nhất sẽ cómộtmón tiền khá:1.875dollar[78].

•ỞDallas,họcsinhlớphaiđượcthưởng2dollarkhiđọcđượcmộtcuốnsách.Đểnhậnđượctiềnthưởngthìcácemphảilàmmộtbàitrắcnghiệmtrênmáytínhđểchứngminhrằngmìnhđãđọcsáchthật[79].

Việcthưởngtiềnđãđemlạinhữngkếtquảtráingược.ỞthànhphốNewYork,nókhônghềlàmkếtquảhọctậpcủahọcsinhtốthơn.ỞChicago,nókhiếnhọcsinhđihọcđầyđủhơn,nhưngkếtquảkỳ thichuẩnkhông thayđổi.ỞWashington,nhờđượcthưởngtiềnmàmộtsốhọcsinh(cácemngườiHispanic,cácemtraivàcácemgặpvấnđềvềhạnhkiểm)đãcókếtquảmônđọchiểucaohơn.CơchếthưởngtiềnhiệuquảnhấtlàởDallas,cácemhọcsinhlớphaiđượcthưởng2dollarkhiđọcthêmmộtcuốnsáchđãđạtkếtquảtốttrongkỳthimônđọchiểucuốinăm[80].

DựáncủaFryerlàmộttrongrấtnhiềunỗlựcthưởngtiềnchohọcsinhđểcácemhọctốthơngầnđây.Mộtchươngtrìnhkháctươngtự,cũngthưởngtiềnchocácemđạtkếtquảcaotrongkỳthiAP.CáckhóahọcAPchophéphọcsinhtrunghọcđượctheohọccáckhóatoánhọc,lịchsử,khoahọc,tiếngAnhvà nhiềumôn khác ở cấp độ đại học.Năm1996, bangTexas đưa raChươngtrìnhkhuyếnkhíchAP, theođómỗihọcsinhđược thưởngtừ100đến500dollar(tùytrường)khithiđỗmộtmôntrongkỳthiAP(từ3điểm

trởlên).Giáoviêncủacácemcũngđượcthưởng100đến500dollarchomỗihọc sinh của họ thi đỗ, ngoài ra họ còn được thưởng thêm.Chương trìnhkhuyến khíchAP hiện đang hoạt động ở 60 trường trung học trong bangTexas,mụctiêulàgiúphọcsinhthuộcnhómthiểusốvàthuộccácgiađìnhthu nhập thấp sẵn sàng hơn cho khóa học đại học.Khoảng 10 bang kháccũngđangápdụngchínhsáchkhuyếnkhíchbằngtiềnchohọcsinhvàgiáoviênđạtkếtquảtốttrongkỳthiAP[81].

Một số chương trình khuyến khích không hướng vào học sinhmà vàogiáoviên.Mặcdùcôngđoàngiáoviên tỏ radèdặt trướcđềxuất thưởng-tiền-theo-kết-quả-học-tập,nhưngýtưởngthưởngchogiáoviênnếuhọcsinhđạtkếtquảcaogiờđãtrởnênphổbiếnđốivớicáccửtri,chínhtrịgiavàmộtvàinhàcảicáchgiáodục.Từnăm2005,các trườngcôngởcác thànhphốDenver,NewYork,Washington,D.C.;hạtGuilford,bangNorthCarolinavàthànhphốHoustonđãápdụngcơchếthưởngtiềnchogiáoviên.Năm2006,QuốchộiđãthànhlậpQuỹKhuyếnkhíchgiáoviênđểcungcấpnguồntàichính cho chương trình thưởng-tiền-theo-kết-quả-học-tập cho giáo viên ởnhữngtrườngnhiềuhọcsinhkém.ChínhphủObamacòncấpnhiềutiềnhơncho chương trình.Gần đây,một dự án khuyến khích do tư nhân tài trợ ởNashvilleđãđềxuấtthưởngchogiáoviêndạytoánởcáctrườngtrunghọccơsởkhoảntiềnlêntới15.000dollarnếucảithiệnđượckếtquảkỳthicủahọcsinh[82].

ỞNashville,mặcdùtiềnthưởngcógiátrịkhálớnnhưngnókhôngthayđổikếtquảhọctậpmôntoáncủahọcsinh.NhưngcácchươngtrìnhkhuyếnkhíchAP ởTexas và nhiều nơi khác đã có tác động tích cực.Ngày càngnhiềuhọcsinh,trongđócónhữngemthuộcnhómcộngđồngthiểusốhoặcgia đình có thu nhập thấp đã có động lực theo học các khóa họcAP.Rấtnhiều emđãvượt quađượckỳ thi chuẩnhóavàđược côngnhậnđãhoànthànhkhóahọcmột sốmônở trìnhđộđạihọc.Một tin rất tốt.Nhưngnókhông phản ánh quan điểm của kinh tế học về công cụ khuyến khích tàichínhrằnghọcsinhcàngnhậnđượcnhiềutiềnthìhọccàngchămchỉhơnvàđạtkếtquảcàngtốthơn.Câuchuyệnthựctếphứctạphơnnhiều.

Những chương trình khuyến khíchAPđã thành công là những chươngtrìnhkhôngchỉthưởngtiềnchohọcsinhvàgiáoviênmàcònlàmthayđổi

vănhóatrườnghọccũngnhưtháiđộcủahọcsinhđốivớikếtquảhọctập.Chươngtrìnhđãmởkhóađàotạođặcbiệtchogiáoviên,cungcấptrangthiếtbịphòngthínghiệm,tổchứccácbuổihướngdẫnhọcsinhngoàigiờhọcvàvào thứbảy.Một trườngkémởWorcester,bangMassachusettsđãmởcáclớpAPchomọihọcsinhchứkhôngchỉchonhữngemxuấtsắcđượcchọntừtrước.HọmờigọihọcsinhvàolớpAPvớinhữngtấmápphíchinhìnhcácngôisaonhạcrap,“chúnghấpdẫnđếnnỗicáccậutraichuyênmặcquầnbòthụng, thần tượngcác ca sỹ rapnhưLilWayne cũngchọnnhững lớpkhónhất”.Sốtiềnthưởng100dollarmỗiemnhậnđượckhivượtquakỳthiAPcuốinămchínhlàđộnglực,vàdườngnhưnóhiệuquảvìýnghĩacủatiềnthưởngchứkhôngphảivìbảnthânkhoảntiền:“Đượcnhậntiềnthưởngcócáigìđórấtthúvị”,mộtemhọcsinhđãthiđỗnóivớibáoNewYorkTimes.“Một cảm giác cực kỳ đặc biệt”.Các lớp hướng dẫn học tập sau giờ họcđượctổchứchailầnmộttuầnvà18giờhọcvàocácngàythứbảycũngcótácdụngtíchcực[83].

MộtnhàkinhtếhọcđãnghiêncứukỹchươngtrìnhkhuyếnkhíchAPởcác trườngdànhchohọc sinh từgiađình có thunhập thấpởbangTexas.Ôngnhận thấycómộtđiểmthúvị:chương trìnhđã thànhcông trongviệclàmkếtquảhọc tậpcủacácem tăng lênđángkể,nhưngkhôngphảibằng“hiệuứnggiá”thôngthường(bạncàngthưởngnhiềuthìhọcsinhcàngđạtđiểmcao).Mặcdùmộtsốtrườngthưởng100dollarchonhữngemvượtquađượckỳthiAP,mộtsốtrườngkháclạithưởngđến500dollar,nhưngkếtquảthi cử củahọc sinhhai nhómnàykhôngkhácbiệt.Giáoviênvàhọc sinh“khôngđơngiảnlàtốiđahóadoanhthu”–nhưtácgiảnghiêncứuC.KiraboJacksonđãviết[84].

Vậycáigìđãxảyra?Tiềncóýnghĩa tinh thần–nókhiếnchokếtquảhọctậptốttrởthành“sànhđiệu”.Đólàlýdotạisaosốtiềnbaonhiêukhôngquan trọng.Mặc dù ở hầu hết các trường, khuyến khích bằng tiền chỉ ápdụngvớicáckhóahọcAPmôntiếngAnh,toánvàkhoahọc,nhưngchươngtrìnhnàyđãlàmgiatăngsốhọcsinhtheohọccácmônhọcAPkhácnhưlịchsử,khoahọcxãhội.ChươngtrìnhkhuyếnkhíchAPthànhcôngkhôngchỉnhờ“hốilộ”họcsinhđểcácemhọctốtmàcònvìnóthayđổitháiđộcủacácemđốivới thành tíchhọc tậpcũngnhư thayđổivănhóa trong trường

học[85].

HỐILỘĐỂGIỮGÌNSỨCKHOẺ

Ytếlàmộtlĩnhvựcnữamàcôngcụkhuyếnkhíchbằngtiềnđangthịnhhành. Ngày càng phổ biến hiện tượng các bác sỹ, công ty bảo hiểm, chủdoanhnghiệptrảtiềnchomọingườiđểhọgiữgìnsứckhỏe–thôngquaviệcuốngthuốc,bỏthuốclá,giảmcân.Bạncóthểnghĩaichẳngcóđộngcơgiữgìnsứckhỏeđểkhôngbịbệnh tật,bịđedọa tínhmạng.Nhưngđiềungạcnhiênlàthựctếkhôngphảilúcnàocũngnhưvậy.Mộtphầnbađếnmộtnửasốbệnhnhânkhônguốngthuốcđúngnhưđượckêđơn.Khitìnhtrạngsứckhỏecủahọkémđi,hậuquảchung làmỗinămhọphải tốn thêmhàng tỷdollarđểchữabệnh.Vìthế,cácbácsỹ,cáccôngtybảohiểmđãđưarachínhsáchkhuyếnkhíchngườibệnhuốngthuốcbằngcáchtrảtiền[86].

ỞPhiladelphia, những người được kêwarfarin –một loại thuốc chốngchứngmáuđóngcục–cóthểnhậnđượckhoảntiềntừ10đến100dollarkhiuốngthuốc.(Mộthộpđựngthuốcđượcđiềukhiểnbằngmáytínhsẽghilạiviệc bệnh nhân uống thuốcmỗi ngày và hôm đó họ có được thưởng tiềnkhông).Nhữngngườithamgiachươngtrìnhkhuyếnkhíchuốngthuốcbằngtiềnnhậnđượctrungbình90dollarmộtthángkhituânthủđúngđơnthuốc.ỞAnh,mộtsốbệnhnhânrối loạncảmxúclưỡngcựchoặctâmthầnphânliệtđượcnhận15bảng (khoảng22dollar)nếuhọđi tiêm thuốc thầnkinhhằngtháng.Cácemgáituổithanhthiếuniênđượcnhậnthẻmuahàngtrịgiá45bảng (khoảng68 dollar) nếu đi tiêmvacxin phòngbệnhung thư cổ tửcungdoviruscóthểlâynhiễmquađườngtìnhdụcgâyra[87].

Hànhvihútthuốckhiếncáccôngtyphảibỏrachiphírấtlớnđểchitrảbảohiểmytếchonhânviên.Vìvậy,năm2009, tậpđoànGeneralElectricbắtđầu trả tiềnchomộtvàinhânviênđểhọbỏ thuốc.Nếumộtngườibỏthuốcđượcmộtnămthìsẽnhậnđược750dollar.KếtquảđạtđượchứahẹnđếnmứcGEđãmởrộngchươngtrìnhchotoànbộnhânviênởMỹ.ChuỗicửahàngtạphóaSafewaychophépnhânviênđóngphíbảohiểmytếthấphơnnếuhọkhônghútthuốc,duytrìcânnặng,huyếtápvàcholesteroltrongmứckiểmsoát.Ngàycàngcónhiềucôngtysửdụngkếthợphaicôngcụcâygậyvàcủcàrốtđểkhuyếnkhíchnhânviêncảithiệnsứckhỏe.Giờđây80%

cáccôngtylớnởMỹthựchiệnkhuyếnkhíchbằngtiềnđểnhânviênthamgiatậpthểdục.Vàgầnmộtnửacáccôngtyápdụngchínhsáchphạtngườilaođộngnếuhọcóthóiquencóhạichosứckhỏe,thườngdướidạngyêucầuhọphảinộpphíbảohiểmytếcaohơn[88].

Giảmcânlàmụctiêuhấpdẫnnhấtnhưngcũngkhóđạtđượcnhấttrongcácthửnghiệmkhuyếnkhíchgiữsứckhỏebằngtiền.KênhNBCđãđẩymốttrảtiềnđểmọingườigiảmcânlênkịchtínhtrongchươngtrìnhtruyềnhìnhthựctếKẻthấtbạilớnnhất(TheBiggestLoser).

Chươngtrìnhnàythưởng250.000dollarchothísinhnàođạtđượcthànhtíchgiảmcântốtnhấttrongsuốtcuộcthi.[89]

Các bác sỹ, nhà nghiên cứu và chủ doanh nghiệp đã từng thử áp dụngnhữngbiệnphápônhòahơn.TheomộtnghiêncứuởMỹ,mứcthưởngvàitrămdollar đã giúp những người béo phì thamgia nghiên cứu giảmđượchơn6kgtrongbốntháng.(Khôngmaylàhọkhônggiảmcânđượclâudài).ỞAnh,nơiCụcYtếQuốcgia(NHS)phảichi5%ngânsáchcủahọvàoviệcđiều trị các bệnh liên quan đến béo phì, NHS đã thử nghiệm thưởng chongườibéophìsốtiềnlêntới425bảng(khoảng612dollar)đểhọgiảmcânvàduy trì cân nặng tronghai năm.Chương trình này có tên là “Nhậnpound(đồngbảng)đểgiảmpound(cânnặng)”[90].

Cóhaicâuhỏiđặtravềviệctrảtiềnđểconngườisốnglànhmạnhhơn:Khuyếnkhíchbằngtiềnnhưvậycóhiệuquảkhông?Nócóđángbịchêtráchkhông?

Xéttrênquanđiểmkinhtế,trảtiềnđểconngườisốnglànhmạnhhơnđơngiảnchỉlàbài toánsosánhlợi íchvàchiphí.Câuhỏithựcsựduynhấtlàliệucôngcụnàycóhiệuquảkhông.Nếutiềngiúpkhuyếnkhíchmọingườiuốngthuốc,bỏthuốclá,tậpthểdục,quađógiảmchiphíytếtốnkémsaunàythìsaolạiphảnđốinó?

Nhưngcórấtnhiềungườiphảnđối.Việcsửdụngtiềnđểkhuyếnkhíchcácthóiquencólợichosứckhỏeđãgâyracuộctranhcãiquyếtliệtvềđạođức.Mộtsốngườiphảnđốivìtínhcôngbằng,mộtsốngườikhácliêntưởngđếnhốilộ.Lậpluậnphảnđốiliênquanđếntínhcôngbằngxuấthiệnởcảhaiđảngđốilập.Phebảothủchorằngnhữngngườibéophìphảitựgiảmcân,trảtiềnđểhọlàmviệcđó(nhấtlàtiềnthuếcủangườidân)làbấtcôngvìnhư

thếlàtưởngthưởngchosựlườibiếng.Họcoisốtiềnkhuyếnkhíchlà“tiềnthưởngchosựchiềuchuộngbảnthânchứkhôngphảimộtcáchđiềutrị”.Tưtưởngnằmsautháiđộphảnđốinàylà“tấtcảchúngtađềutựkiểmsoátđượccânnặng”,nênthậtbấtcôngnếuthưởngtiềnchonhữngngườikhôngtựlàmđược,đặcbiệt tiềnthưởnglại từngânsáchcủaNHSnhưđôikhidiễnraởAnh.“Trảtiềnđểmộtngườitừbỏthóiquenxấuchínhlàđặcđiểmchínhcủatưtưởngnhànướcbảomẫu, làmchoconngườikhôngcòncótráchnhiệmvớisứckhỏecủabảnthânmình”[91].

Phetựdolạilolắngđiềungượclại:thưởngtiềnchongườikhỏe(vàphạtngườiyếu)cóthểgâybấtlợichonhữngngườimàviệcphảisửdụngthuốcnằmngoàimongmuốncủahọ.Chophépcácdoanhnghiệp,cáccôngtybảohiểmphânbiệtđốixửgiữangườikhỏevàngườiyếuthôngquaphíbảohiểmlàsựbấtcôngđốivớinhữngngườicósứckhỏekémhơn,dođóphảichịurủirolớnhơnmàkhôngphảilỗicủahọ.Giảmgiáđểmọingườiđitậpthểdụclàmộtchuyện,nhưngđưaraphíbảohiểmkhácnhaudựatrêntìnhtrạngsứckhỏe, làđiềumàmỗingườikhông thểkiểmsoátđược, lại làchuyệnkháchẳn[92].

Lập luậnphảnđốivìđây làhànhvihối lộ thì trừu tượnghơn.Báochíthườnggọiviệckhuyếnkhíchgiữgìnsứckhỏebằngtiềnlàhànhvihốilộ.Nhưngcó thật như thếkhông?Cơchế trả tiềnđể triệt sản thì làhối lộ rõràng.Nhữngngườiphụnữđượctrảtiềnđểtừbỏkhảnăngsinhsản,khôngphảivìlợiíchcủahọmàvìmụcđíchkhác:ngăncảnhọsinhranhữngembénghiệnmatúy.Họđượctrảtiềnđểtriệtsản,vàítnhất,vớinhiềungười,họlàmviệcnàytráivớimongmuốncủamình.

Nhưngkhôngthểkết luậntươngtựvớichươngtrìnhkhuyếnkhíchmọingườibỏthuốcvàgiảmcânbằngtiền.Dùkếtquảcuốicùnglàgì(giảmchiphíytếchocáccôngtyhoặccơquanytếquốcgia)thìsốtiềnthưởngcũngkhuyếnkhíchngườinhậncóhànhvicảithiệnsứckhỏe.Thếthìsaolạigọiđâylàhốilộ?[93]Haycóthểhỏihơikhác:tạisaocóthểgọiđâylàhànhvihốilộmặcdùkếtcụccủanólàngườiđượchốilộcólợivìcải thiệnđượcsứckhỏe?

Tôinghĩnó làhối lộ,vìđộngcơbằng tiềnởđây trộihơncácđộngcơkháctốtđẹphơn.Lýdonhưsau:Ngườicósứckhỏetốtkhôngchỉcómức

cholesteroltrongmáuhaychỉsốkhốicơthểchuẩn,màcònlàngườicótháiđộđúngđắnđốivới sứckhỏe thểchấtvàbiết tựquan tâm,chămsócbảnthân. Nếumọi người được thưởng tiền để uống thuốc, thái độ của họ sẽkhôngtốthơnmàthậmchícònkémđi.

Đó là vì bản chất hối lộ rất tinh vi.Nó đi đường vòng để thuyết phụcchúngta,đánhtráolýdobênngoàibằnglýdotưởngchừngnhưxuấtpháttừbêntrong.Bạnchưaquantâmđúngmứcđếnbảnthânnênchưabỏthuốcláhaygiảmcân?Thếthìtôisẽđưabạn750dollarđểbạnthựchiệnnhé”.

Tiềnhốilộđểbảovệsứckhỏeđãdụdỗchúngtalàmmộtviệcmàdùthếnàochúngtacũngnênlàm.Nóxúibẩytalàmmộtđiềuđúngđắnvớimộtlýdosailầm.Đôikhi,sựdụdỗ,xúibẩycũngcólợi.Chúngtakhôngdễtựbỏthuốchaygiảmcân.Nhưngnóichocùng,chúngtaphảivượtquađượcsựlôikéo.Nếukhông,hốilộsẽtrởthànhmộtcôngcụtạothóiquen.

Nếuhốilộcótácdụngthậtthìsựlongạivềviệcchúngtađanglàmhỏngtháiđộđúngđắnđốivới sứckhỏecóvẻnhưcao thượngkhôngcần thiết.Nếutiềnbạccóthểcứuchúngtathoátkhỏitìnhtrạngbéophìthìtạisaophảicãinhauvềchuyệnchúngtabịtiềnlôikéo?Câutrảlờilà:sựquantâmđúngmứcvềsứckhỏechínhlàmộtphầncủatháiđộtựtôntrọngbảnthân.Hoặcmộtcâutrảlờikhácthựctếhơn:nếumộtngườikhôngcótháiđộđúngđắnđốivớisứckhỏethìanhtasẽtăngcântrởlạikhikhôngđượckhuyếnkhíchbằngtiềnnữa.

Cóvẻđiềunàyđãxảyratrongcácchươngtrìnhthưởngtiềnđểgiảmcânđượcnghiêncứuchođếnnay.Chươngtrìnhthưởngtiềnđểbỏthuốccóchúthyvọnglelói.

Nhưng ngay cả nghiên cứu lạc quan nhất cũng kết luận rằng hơn 90%ngườihútthuốctừngbỏthuốckhiđượcthưởngtiềnđãhútthuốctrởlạisaukhichươngtrìnhkếtthúcđượcsáutháng.Nhìnchung,chươngtrìnhthưởngtiềncóvẻhiệuquảhơntrongviệcbuộcngườithamgiaphảixuấthiệnvàomộtdịpđặcbiệtnàođó–vídụgặpbácsỹhoặcđitiêmthuốc–hơnlàlàmthayđổithóiquen,hànhvilâudàicủahọ[94].

Thưởng tiền để con người sống lànhmạnhhơn có thể gây ra tác dụngngượcvìkhôngtạorađượcnhữnggiátrịgiúpduytrìsứckhỏe.Nếukếtluậnnàyđúngthìcâuhỏicủacácnhàkinhtế(“Khuyếnkhíchbằngtiềncóhiệu

quảkhông?”)vàcâuhỏicủacácnhànghiêncứuđạođức(“Cónênphảnđốicôngcụnàykhông?”)cóquanhệchặtchẽvớinhauhơnchúngtanghĩbanđầu.Côngcụkhuyếnkhíchbằng tiền“hiệuquả”haykhông tùy thuộcvàomụctiêulàgì.Vàmụctiêu,xétmộtcáchđúngđắn,làphảibaogồmviệctạoranhữnggiátrị,thóiquen–nhữngthứmàchínhcôngcụkhuyếnkhíchbằngtiềnđanglàmxóimòn.

NHỮNGCÔNGCỤKHUYẾNKHÍCHSAILẦM

Mộtngườibạncủatôitừngthưởngchoconcáianhta1dollarmỗikhichúngviếtmộtláthưcảmơn(Đọcthưthìtôicóthểnóirằngbọntrẻđãmiễncưỡngviếtnhữnglờicảmơnấy).Việc làmcủabạntôicó thểcótácdụnghoặckhôngtrongdàihạn.Cóthểsaukhiviếtrấtnhiềuthưcảmơn,bọntrẻcũnghiểurađượcýnghĩathựcsựcủanhữngláthư,vàsẽtiếptụcviếtđểthểhiệnsựbiếtơnmỗikhinhậnđượcquàchodùkhôngcònđượcthưởngtiềnnữa.Vàcũngcóthểbọntrẻhọcphảimộtbàihọcsailầm,coiviệcviếtthưlàchuyệnvớvẩn,làgánhnặngphảilàmnếumuốncótiền.Trongtìnhhuốngsau,bọntrẻkhônghìnhthànhđượcthóiquentốt,vàchúngsẽchấmdứtngayviệcviếtthưkhikhôngcòntiềnthưởng.Tệhơn,hànhvihốilộcủaôngbốđãlàmxóimònbàihọcđạođức,khiếnbọntrẻkhómàhiểuđượcýnghĩacủalòngbiếtơn.Chodùhànhđộngthưởngtiềnlàmbọntrẻchămviếtthưcảmơnhơntrongngắnhạn,nhưngôngbốvẫnsẽthấtbạivìđãkhắcsâuvàotâmtríconcáchđánhgiáhànhđộngcảmơntheocáchsailầm.

Vớichínhsáchthưởngtiềnkhihọcsinhđạtđiểmtốtcũngphátsinhcâuhỏitươngtự:Tạisaokhôngthưởngtiềnchohọcsinhkhicácemđạtđiểmtốthoặc đọc đượcmột cuốn sách?Mục tiêu của việc thưởng tiền là khuyếnkhíchcácemhọcvàđọc.Tiềnlàcôngcụgiúpđạtđượcmụctiêucuốicùngđó.Kinhtếhọcnóirằngconngườisẽphảnứngkhiđượckhuyếnkhích.Mộtsốemcóthểsẽđọcsáchvìhamhọchỏi,nhưngmộtsốemkhácthìkhông.Thếthìtạisaokhôngsửdụngtiềnđểkhuyếnkhíchcácemnhiềuhơn?

Theolậpluậncủakinhtếhọc,cóthểhaicôngcụkhuyếnkhíchsẽhiệuquảhơnmột.Nhưngcũngcóthểhóaralàkhuyếnkhíchbằngtiềnsẽlàmxóimònđộngcơthựcsự,khiếncácemhọcsinhđọcítđichứkhôngphảinhiềuhơn.Hoặctrongngắnhạn,cácemsẽđọcnhiềuhơn,nhưngvớiđộngcơsailầm.

Với tìnhhuốngnày thì thị trườngchỉ làmột côngcụ, nhưngnókhôngphảivôhại.Cáibanđầuchỉlàcơchếthịtrườngvềsauđãtrởthànhchuẩnmựcthị trường.Rõràngngườitalongạirằngtiềnthưởngsẽgieovàođầucácemýnghĩrằngđọcsáchlàmộtcáchkiếmtiền,dođólàmxóimòn,hoặc

lấnát,hoặclàmsuyyếuchínhtìnhyêucủacácemvớisách.Việc dùng tiền để làmđộng cơ khuyếnkhích giảm cân, đọc sách hoặc

triệt sản đều phản ánh logic của giải pháp kinh tế trong đời sống, khôngnhữngthếcònmởrộngýnghĩacủanó.Vàogiữathậpniên1970,khiGaryBeckerviếtrằngcóthểgiảithíchđượcmọihànhvicủaconngườinếugiảđịnh con người luôn tính toán lợi ích và chi phí đối với bản thân, ông cónhắc đến “giá bóng” – mức giá tưởng tượng, được cho là tồn tại ẩn saunhữnglựachọnmàchúngtacóvàlựachọncuốicùngcủachúngta.Vídụ,khimộtngườiquyếtđịnhduytrìhônnhânthayvìlyhôn,anhtakhôngđưaramứcgiánàocả.Nhưngthựcraanhtacóxemxétgiáẩnsauviệclyhôn–baogồmcáigiávềtiềnbạcvàcáigiávềtìnhcảm,vàquyếtđịnhrằnglợiíchcủalyhônkhôngđángđểanhtaphảitrảcáigiánày.Nhưngcơchếkhuyếnkhích rất phổbiếnngàynay cònđi xahơn.Nóđưa ramứcgiá thật, côngkhaichonhữnghànhđộngkhôngliênquanmấyđếnmụctiêuvậtchất,khiếnchocáiBeckergọilà“giábóng”bướcrakhỏibóngtốivàhiểnhiệnrấtthựctế.VànóchứngminhnhậnđịnhcủaBeckerrằngmọimốiquanhệgiữaconngườivớinhau,nóichocùng,đềulàquanhệthịtrường.

ChínhBecker cũng đưa ramột đề xuất ấn tượng đi kèm: giải pháp thịtrườngchocuộctranhluậnchưacóhồikếtvềchínhsáchnhậpcư.Theoông,nướcMỹnênbỏhếtcơchếphứctạpgồmhạnmứcngườinhậpcư,hệthốngđiểmsố,cácquyđịnhvềgiađìnhvàchínhsáchxếphàng,thayvàođó,đơngiản làbánquyềnnhậpcư.Với lượngngườicónhucầunhậpcưđangcó,Beckerđềxuấtgiánhậpcưlà50.000dollarmộtngườihoặccóthểcaohơn[95].

Beckergiảithíchnhưsau:NhữngngườisẵnlòngtrảnhiềutiềnđểđượcnhậpcưsẽtựđộngcónhữngphẩmchấtmànướcMỹmongmuốn.Họsẽlànhữngngườitrẻ,cókỹnăng,cóthamvọng,chămchỉlàmviệcvàsẽkhôngdùng đến trợ cấp thất nghiệp hay các phúc lợi khác của nhà nước. KhiBecker đề xuất bán quyền nhập cư lần đầu tiên vào năm 1987, rất nhiềungườichorằngôngcườngđiệu.Nhưngvớinhữngngườicótưduykinhtếmạnhmẽ,đâylàcáchsửdụnglậpluậnthịtrườngmộtcáchhợplý,thậmchírõràngđểtrảlờimộtcâuhỏihócbúa:Làmthếnàotínhđượcchúngtanênchấpnhậnbaonhiêungườinhậpcư?

MộtnhàkinhtếkháclàJulianL.SimoncũngđưarađềxuấttươngtựgầnnhưđồngthờivớiBecker.Ônggợiýnênđặtrahạnmứcsốngườiđượcnhậpcưmỗinămvàđấugiáquyềnnhậpcưtronghạnmứcđóchonhữngngườitrả giá cao nhất. Simon cho rằng bán quyền nhập cư là công bằng “vì nóphânbiệtđốixửtheotiêuchícủaxãhộiđịnhhướngthịtrường:tứclàdựavàokhảnăngvàmứcsẵnlòngchitrả”.Trướcnhữnglờiphảnđốirằngtheokếhoạchcủaôngthìchỉngườigiàumớiđượcnhậpcư,Simonđưaragiảipháp làchophépngười thắngđấugiáquyềnnhậpcưđượcvaychínhphủmộtphầnphínhậpcưrồihoàntrảlạisauthôngquathuếthunhập.Nếuhọkhôngtrảđượcthìluôncóthểtrụcxuấthọ[96].

Một số người thấy ý tưởng bán quyền nhập cư là một sự xúc phạm.Nhưng ở thời đại mà niềm tin vào thị trường đang lên cao, đề xuất củaBeckervàSimonđãnhanhchóngđượcluậthóa.Năm1990,Quốchộiraquyđịnhnhữngngườiđầu tư500.000dollarvàonướcMỹcó thểnhậpcưvàoMỹcùnggiađìnhtronghainăm,sauhainămhọcóthểđượcnhậnthẻxanh(công dân vĩnh viễn) nếu dự án đầu tư của họ tạo ra ít nhất 10 việc làm.Chươngtrìnhtiền-đổi-thẻ-xanhthựcchấtchínhlàcơchếchenhàng, tạoralốiđiưutiênđểcóthẻcôngdân.Năm2011,haithượngnghịsỹđãđềxuấtđạoluậtcócơchếkhuyếnkhíchbằngtiềntươngtựđểpháttriểnthịtrườngnhà cao cấp vẫn đang còn èo uột sau cơn khủng hoảng tài chính. Bất kỳngườinướcngoàinàomuamộtngôinhàtrịgiá500.000dollarđềuđượccấpthị thực cho phép ngườimua cùng vợ/chồng và con cái được sống ởMỹtrongthờigianhọsởhữunhà.TạpchíWallStreetJournaltómgọnchươngtrìnhnàytrongmộtcâu:muanhà,đượcthịthực[97].

ThậmchíBeckercònđềxuấtđánhphícưtrúđốivớingườitịnạnvìsợbịkhủngbố,ngượcđãi.Ôngchorằngthịtrườngtựdosẽgiúpchúngtadễdànghơnkhiquyếtđịnhnênchấpnhậnchoaitịnạn:nhữngngườicóđộnglựctrảtiền.“Ngườitịnạnchínhtrịvànhữngngườibịkhủngbố,bịngượcđãiởquêhươngrõrànglàcólýdođểsẵnlòngtrảmộtsốtiềnđángkểđểđượcchấpnhận cư trú ởmột quốc gia tự do.Vì vậy, hệ thống phí sẽ giúp chúng tađươngnhiênkhôngphảinghenhữnglờitrìnhbàydàidòngvềviệcngườitịnạnsẽthựcsựgặpnguyhiểmthếnàonếuhọbịbuộcphảitrởvềquêhương”[98].

Đốivớibạn,đòingườitịnạnphảibỏrasốtiền50.000dollarcóvẻnhẫntâm–mộtvídụnữachothấynhàkinhtếkhôngthểphânbiệtđượcđâulàmứcsẵnlòngtrả,đâulàkhảnăngchitrả.Vìvậy,hãyxemmộtgợiýkháccũnggiảiquyếtbài toánngườitịnạntheohướngthị trường.Nókhôngbắtngườinhậpcưphảilộnsạchtúiravẫnkhôngđủtiền.PeterSchuck,mộtgiáosưngànhluậtđềxuấtnhưsau:

Hãy đểmột tổ chức quốc tế quyết định hạnmức người tị nạnmàmỗinướcphảitiếpnhậnmỗinăm,dựavàomứcđộthịnhvượngcủatừngnước.Sauđóhãyđểcácnướcmuabánnghĩavụtiếpnhậnngườitịnạnvớinhau.Vídụ,nếuNhậtBảncónghĩavụphảinhận20.000người tịnạnmỗinăm,nhưnglạikhôngmuốnnhận,thìhọcóthểtrảtiềnchoNgahoặcUgandađểcácnướcnàynhậnhộ.Theologic thị trườngthôngthường,cảhainướcsẽđềucólợi.NgahoặcUgandacóthêmthunhập,cònNhậtvẫnđápứngđượcnghĩavụtiếpnhậnngườitịnạnbằngcáchnhờnướckháclàmhộ,vàsẽcónhiềungườitịnạnđượccứugiúphơnsovớikhihọphảitựtìmnơiẩnnáu[99].

Thịtrườngngườitịnạn–nghecóvẻđángsợ,chodùnógiúpnhiềungườitị nạn tìm được nơi trú ẩn hơn.Nhưng chính xác thì đâu là nguyên nhânkhiếnnóbịphảnđối?Hẳnnguyênnhânphảicóliênquanđếnmộtđiềurằngthị trườngngười tịnạnsẽ làmthayđổicáchnhìncủachúngtavềngười tịnạn: họ là ai, phải đối xửvới họ như thế nào.Thị trườngngười tị nạn sẽkhuyếnkhíchnhữngngườithamgia–baogồmngườibán,ngườimua,vàcảnhữngngườimànơiởcủahọđangbịđemramặccả–coingườitịnạnlàgánhnặngcầndỡbỏ,hoặclàphươngtiệntạothunhập,chứkhôngphảinhưnhữngconngườiđangrơivàohiểmnguy.

Aiđócóthểbiếtthịtrườngngườitịnạnsẽgâyhiệuứngxấunhưthếnào,nhưngvẫnchorằngcơchếnàycónhiềuưuđiểmhơnlànhượcđiểm.Nhưngvídụnàychothấymộtđiều:thịtrườngkhôngchỉđơnthuầnlàcácquytắc.Nócũngcónhữngchuẩnmựcnhấtđịnh.Nóphỏngđoán—vàkhẳngđịnh–mộtsốcáchthứcđểđánhgiáhànghóa.

Cácnhàkinhtếhọcthườnggiảđịnhthịtrườngkhôngđộngvào,cũngnhưkhônghềlàmhưhỏnghànghóađượcmuabán.Khôngđúng.Thịtrườngcóđểlạidấuấnlêncácchuẩnmựcxãhội.Cácđộngcơthịtrườngthườnglàm

xóimònhoặclấnátcácđộngcơphithịtrường.MộtnghiêncứuvềcáctrungtâmchămsóctrẻemởIsraelđãchứngminh

điềunày.Cáctrungtâmđềugặpphảivấnđềgiốngnhau:đôikhiphụhuynhđếnđónconmuộn.Mộtgiáoviênphảiởlạiđợicùngcácem.Đểgiảiquyếttìnhtrạngấy,cáctrungtâmquyđịnhphụhuynhphảinộpphạtnếuđónconmuộn.Bạnđoánchuyệngìsẽxảyra?Càngnhiềungườiđónconmuộnhơn[100].

Bạnnghĩmọingườisẽphảnứngkhiđượctạođộnglực,nhưngkếtquảthực tế làmbạnbối rốiBạnnghĩphạt tiềnsẽ làmgiảmtình trạngđónconmuộn,chứkhôngphảilàmtănglên.Tạisaolạinhưvậy?Vìcơchếtrảtiềnđã làm thay đổi chuẩn mực cư xử. Trước đó, các phụ huynh đến muộnthườngcảmthấycólỗikhigâyphiềntoáichogiáoviên.Nhưnggiờhọcoiviệcđónconmuộnlàquyềnlợimàhọsẵnlòngtrảtiềnđểđượchưởng.Họcoitiềnphạtlàtiềnphí.Khôngphảihọđanggâyphiềntoáichogiáoviênmàđơngiảnlàhọđãtrảtiềnđểgiáoviênlàmthêmgiờ.

TIỀNPHẠTVÀTIỀNPHÍ

Tiềnphạtvàtiềnphíkhácnhauởchỗnào?Rấtđángtìmhiểusựkhácbiệtnày.Phạtthểhiệnsựphảnđốivềmặtđạođức,cònphíđơngiảnlàcáigiáphảitrả,khônghàmýphánxétgìvềđạođức.Khichúngtabắtngườivứtrácbừabãiphảinộpphạt,chúngtamuốnnóirằngvứtrácbừabãilàhànhvisaitrái.VứtmộtvỏlonbiaxuốngthắngcảnhGrandCanyonkhôngchỉlàmtăngchiphívệsinhmàcònlàhànhvixấumàxãhộikhôngkhuyếnkhích.Giảsửtiềnphạtlà100dollar,vàmộtvịkháchgiàucósẵnsàngnộpphạtđểđỡphảimanglonbiarỗngđibộmộtquãngđườngdàirakhỏikhudulịch.Anhtađãcoi tiềnphạt là tiềnphívàvứt luônrácxuốnghẻmnúi.Mặcdùanhtacótrảtiền,nhưngchúngtavẫnchorằnganhtađãcóhànhvixấu.KhixemthắngcảnhGrandCanyonnhưmộtthùngrácđắttiền,anhtađãkhôngđánhgiágiátrịcủanómộtcáchđúngđắn.

Hoặcvídụkháclàchỗđỗxedànhchongườitàntật.Giảsửmộtnhàthầukhỏemạnhbìnhthường,rấtbậnrộn,muốnđỗxegầntòanhàlàmviệc.Đểđượcđỗxeởchỗdànhchongườitàntật,ôngtasẵnlòngtrảmộtsốtiềnphạtlớn.Ông ta coi tiền này là chi phí kinh doanh.Mặc dù ông có nộp phạt,nhưngchúngtacónghĩôngtađanglàmsaikhông?Ôngtacoitiềnphạtđơngiảnlàmứcphíđỗxeđắtđỏ.Nhưngôngtađãquênmấtýnghĩađạođức.

Khicoitiềnphạtlàtiềnphí,ôngtađãkhôngtôntrọngnhucầucủangườitàntậtcũngnhưmongmuốncủacộngđồnglàhỗtrợngườitàntậtkhidànhchohọchỗđỗxeriêng.

Phiếuphạtchạyquátốcđộtrịgiá217.000dollarNhữngngườicoitiềnphạtlàtiềnphíđãchếgiễunhữngchuẩnmựcmà

mọingườicoitrọngthôngquaviệcđưaramứcphạt.Thườngthìxãhộisẽphảnứnglại.Nhữngtàixếgiàucócoiphiếuphạtchạyquátốcđộlàcáigiáphảitrảchoviệcmuốnchạynhanhbaonhiêucũngđược.ỞPhầnLan,cácquyđịnhphápluậtđượcxâydựngdựatrêncáchnghĩ(vàcáchláixe)này.Họđưaramứctiềnphạtphụthuộcvàothunhậpcủangườiviphạm.Năm2003,JussiSalonoja–27tuổi,ngườithừakếmộtgiađìnhchuyênsảnxuấtxúcxích–đãbịphạt170.000euro(khoảng217.000dollarvàothờiđiểmđó)

vìđã láixevới tốcđộ80km/h trênđoạnđườnggiớihạn tốcđộ40km/h.Salonoja làmột trongnhữngngườigiàunhấtPhầnLanvới thunhậphàngnăm là 7 triệu euro. Kỷ lục tiền phạt cao nhất trước đó thuộc về AnssiVanjoki, thànhviênbangiámđốccông tyđiện thoạidiđộngNokia.Năm2002,ôngbịphạt116.000eurovìchạyquátốcđộtrênchiếcxemáyHarley-DavidsoncủaôngởHelsinki.Vềsau, thẩmphánđãgiảmmứcphạtxuốngkhiVanjoki chứngminhđược rằng thunhập củaông ta bị giảmđi do lợinhuậncủaNokiagiảm[101].

Tấm phiếu phạt chạy quá tốc độ ở Phần Lan thực sự là tiền phạt chứkhôngphảitiềnphí,khôngchỉbởitiềnphạtđượctínhdựavàothunhậpmàvìđằngsaukhoảntiềnphạtlàsựsỉnhụcvìviphạmđạođức–xãhộiphánquyếtrằngvượtquátốcđộchophéplàhànhvisaitrái.Thuếthunhậplũytiếncũngđượctínhtheothunhập,và thuếkhôngphải tiềnphạt.Mụcđíchcủathuếlàđểtạonguồnthuchongânsáchchứkhôngphảiđểphạtnhữnghànhvitạothunhập.Tấmphiếuphạttrịgiá217.000dollarchothấyxãhộiPhầnLankhôngchỉmuốndùngtiềnphạtđểbùđắpchohànhvinguyhiểmmàhọ cònmuốn trừngphạt đíchđángkẻgây ra tội lỗi – và cả tài khoảnngânhàngcủahắn.

Chodùmộtsốtàixếcótháiđộquáphóngtúngđốivớitốcđộtốiđađượcphépthìranhgiớigiữatiềnphạtvàtiềnphícũngkhôngdễmấtđi.Ởhầuhếtcácnước,bịcảnhsátyêucầutấpvàolềđườngvàđưaphiếuphạtvẫnlàmộtchuyệnđángxấuhổ.Khôngainghĩcảnhsátgiaothôngchỉđơngiảnlàthuphíquađườnghayđưaphiếuphạtđểtàixếđượcphépchạynhanh.Gầnđây,tìnhcờtôiđọcđượcmộtđềxuấtkhákỳquặcnhưngchothấyrõsựkhácbiệtthôngquaviệcchỉraphí(chứkhôngphảiphạt)điquátốcđộnghĩalànhưthếnào.

Năm2010,Eugene“Gino”DiSimone,ứngcửviênđộclậpchạyđuavàovịtríthốngđốcbangNevadađãđưaramộtđềxuấtkhácthườngnhằmtăngthunhậpchongânsáchbang:Chophépngườidânnộp25dollarmỗingàyđểđượcláixequátốcđộchophéplà145km/htrênmộtsốđườngnhấtđịnhởNevada.Nếubạnmuốnchỉđôikhichạyquátốcđộ,bạnphảimuamộtbộthupháttínhiệuvàdùngmáyđiệnthoạidiđộngtruycậpvàotàikhoảnngânhàngmỗikhimuốnđếnmộtnơithậtnhanh.Thẻtíndụngcủabạnsẽbịtrừ

25dollar,vàbạnđượcquyền láixevớibấtcứ tốcđộnàobạnmuốntrongvòng24giờmàkhôngbịcảnhsátbắt.Nếucảnhsátgiaothôngdùngradarpháthiện rabạnđangchạyquá tốcđộ trênđườngcao tốc thì bộ thuphátsóng sẽ phát tín hiệu cho biết bạn đã trả tiền, và bạn sẽ không bị phạt.DiSimoneướctínhđềxuấtcủaôngsẽmanglạiítnhất1,3tỷdollarmỗinămchongânsáchbangmàkhôngcầntăngthuế.Mặcdùsốtiềnthuđượcchongân sách bang thật hấp dẫn, nhưngCụcCảnh sát tuần tra đường cao tốcNevadavẫncho rằngđềxuấtnày sẽđedọa sựan toàncủamọingười,vàDiSimoneđãthấtbạitrongcuộcbầucử[102].

GianlậnvétàuđiệnngầmvàthuêvideoTrong thực tế, sự khác biệt giữa tiền phạt và tiền phí có thể không rõ

ràng,thậmchígâytranhcãi.Hãyxemvídụsau:NếubạnđitàuđiệnngầmMétroởParismàkhôngmuavévớigiá2dollar,bạncóthểbịphạt60dollar.Sốtiềnnàylàđểphạtbạnđãgianlậnkhikhôngchịutrảtiềnvé.Nhưnggầnđây,mộtnhómngườichuyêntrốnvéđãtìmramộtbiệnphápkhônngoanđểbiếntiềnphạtthànhtiềnphítheocáchkháônhòa.Họlậpraquỹbảohiểmdùngđểnộpphạtkhicóthànhviênbịbắtvìtrốnvé.Mỗithángmỗithànhviênnộpvàoquỹkhoảng8,5dollar,íthơnnhiềusovớisốtiền74dollarhọphảibỏrakhimuavé thánghợplệ(họgọinó làmutuelledes fraudeurs–quỹtươnghỗcủanhữngkẻgianlận).

Thànhviêncủamutuellenóihọgianlậnkhôngphảivìtiềnmàvìhọtheotưtưởnggiaothôngcôngcộngphảilàmiễnphí.“Đâylàmộtcáchđểchúngtôicùngthểhiệnsựphảnđối”–ngườiđứngđầunhómgianlậntrảlờiphỏngvấnbáoLosAngelesTimes.“ỞPhápcónhữngthứmặcđịnhlàmiễnphí–giáodục,ytế.Tạisaogiaothôngcôngcộnglạikhông?”Mặcdùgianlậnlàkhôngthuyếtphục,nhưngcơchếmớilạcủanhómđãbiếntiềnphạtgianlậnthànhphíbảohiểmhằngtháng,thànhmứcgiámàhọsẵnlòngtrảđểphảnđốilạihệthốngthutiền[103].

Đểbiếtmộtkhoảntiềnphảinộplàphạthayphí,chúngtacầnxácđịnhđược tổ chức xã hội ta đang tìm hiểu thu tiền vớimục đích gì và nhữngchuẩnmựccầnđượcápdụng.Câutrảlờiphụthuộcvàoviệcchúngtađangnóivềchuyệnđếnđónconmuộn,haynhảyquacửaquayvàoga tàuđiệnngầmởParis,hay...thuêđĩaDVDquáhạnởcửahàngbăngđĩagầnnhà.

Banđầu,cáccửahàngbăngđĩacoiphí trảbăngđĩamuộn là tiềnphạt.NếutôithuêDVDvàtrảmuộn,nhânviênđứngquầysẽtỏrakhóchịu.Cứnhưthểtôiđãsaivềđạođứckhigiữđĩaphimlạithêmbangày.Tôinghĩtháiđộcủaanhtanhưvậylàkhôngđúng.

Nóichocùng,cửahàngkinhdoanhbăngđĩakhôngphải thưviệncôngcộng.Các thưviệnyêucầungườimượnnộpphạtnếu trả sáchmuộn, tiềnphạtchứkhôngphảiphí.Đólàvìmụcđíchcủahọlàtổchức,sắpxếpviệcchiasẻsáchmiễnphíchocộngđồng.Vìvậy,nếutôiquaylạithưviệnvớicuốnsáchmìnhmượnđãquáhạnchưatrảthìđúnglàtôisẽcảmthấycólỗi.

Nhưngcửahàngbăngđĩalàcơsởkinhdoanh.Mụcđíchcủahọlàkiếmtiềnthôngquaviệcchothuêbăngđĩa.Vìvậy,nếutôigiữmộtđĩaphimlâuhơnbình thườngvà trả tiềncho thờigianquáhạn thì tôiphảiđượccoi làkháchhàngtốtchứkhôngphảixấu.Tôinghĩnhưvậy.Dầndần,chuẩnmựcnàyđãthayđổi.Giờđây,cáccửahàngbăngđĩacóvẻđãcoikhoảntiềnphảitrảkhithuêquáhạnlàtiềnphíchứkhôngphảitiềnphạt.

ChínhsáchmộtconcủaTrungQuốcThườngmốilongạivềđạođứclàlớnhơn.Hãyxemmộtvídụgâytranh

cãivềranhgiớiđôikhikhámơhồgiữatiềnphạtvàtiềnphí:ỞTrungQuốc,khoản tiền phạt vi phạm chính sáchmột con đang được ngày càng nhiềungườigiàucoilàcáigiáphảitrảđểđượcsinhthêmcon.Chínhsáchmộtcon–vớiquyđịnhmỗigiađìnhsốngởđôthịchỉđượcsinhmộtcon–đãcóhiệulựchơnba thậpkỷnay, vớimụcđíchgiảm tốcđộ tăngdân số củaTrungQuốc.(Cácgiađìnhnôngthônđượcphépcóhaiconnếuconđầulòngcủahọlàcongái).Mứcphạtkhácnhaugiữacácvùng,ởcácthànhphốlớn,nólênđến200.000nhândântệ(khoảng31.000dollar)–mộtconsốkinhkhủngđốivớicôngnhânbìnhthường,nhưngkhôngđánglàgìvớicácdoanhnhân,ngôi sao thể thao, những người nổi tiếng giàu có.Một cơ quan thông tấnTrungQuốctừngđưatin:ỞQuảngChâu,cómộtcặpvợchồngvớingườivợđangmangbầubướcvàophòngkếhoạchhóagiađìnhđịaphương,némtiềnlênbànvàbảo:“Đâylà200.000tệ.Chúngtôimuốnnuôiđứaconnày.Đừngcóđếnlàmphiềnchúngtôiđấy”[104].

Cáccánbộlàmkếhoạchhóagiađìnhđangtìmcáchlấylạiýnghĩaphạtcủakhoảntiềnngườiviphạmphảinộp,bằngcáccáchnhưtăngtiềnphạtđối

vớingườigiàu,côngkhaitênngườinổitiếngviphạm,cấmhọxuấthiệntrêntruyềnhình,khôngchocácchủdoanhnghiệpcóhơnmộtconnhậncáchợpđồngcủachínhphủ.TrạchChấnVũ,giáosưxãhộihọcĐạihọcNhândângiải thích: “Đối với người giàu thì số tiềnphạt ấy chỉ bằng cáimóng tay.Chínhphủphảicóbiệnphápmạnhhơnvớihọ,đánhđúngchỗlàmhọbịtổnthương–danhtiếng,uytín,vịtrítrongxãhội”[105].

Cơquanchứcnăngcoisốtiềnphảinộplàtiềnphạtvàhọmuốnýnghĩacủanólàphảnánhhànhviđángxấuhổ.Họkhôngmuốnnóbiếnthànhtiềnphí.Lýdokhôngphảivìhọsợngườigiàucóquánhiềucon;rấtítngườigiàuviphạmchínhsáchnày.Điềuhọlongạilàchuẩnmựcxãhộiẩnsauchínhsách.Nếutiềnphạt thựcchấtchỉ là tiềnphí thìchínhphủhóarađanglàmmộtcôngviệckỳcụclàbánquyềnsinhthêmconchonhữngngườicókhảnăngvàsẵnlòngchitrả.

GiấyphépsinhconcóthểchuyểnnhượngKỳquặckhôngkém làmột sốnhàkinh tếhọcphươngTây lạikêugọi

giảiquyếtvấnđềkiểmsoátdânsốbằngmộtgiảiphápthịtrườngkhátươngtựnhưhệthốngphímàgiớilãnhđạoTrungQuốcđangtìmcáchloạibỏ.Họđềxuấtvới cácnướccầnhạnchế tăngdân số lànênpháthànhgiấyphépsinh con có thể chuyển nhượng. Năm 1964, nhà kinh tế học KennethBouldingđưarahệthốnggiấyphépsinhconcóthểmuabánđượctrênthịtrườngnhưmộtgiảiphápchovấnđềtăngdânsố.Mỗiphụnữsẽđượcnhậnmộtgiấyphép(hoặchai,tùychínhsáchcủanhànước)theođócôđượcsinhmộtembé.Côcóquyềnsửdụngnóhoặcbánnóvớigiáhiệnhànhtrênthịtrường.Bouldinghìnhdungcómộtthịtrườngtrongđónhữngngườimuốncóconsẽmuagiấyphéptừ“nhữngngườinghèo,cácnữtusĩ,nhữngphụnữkhônglậpgiađìnhv.v.”(ôngnóithẳngramộtcáchthôlỗnhưvậy)[106].

Hệthốnggiấyphépkhôngmangtínhépbuộcnhưchínhsáchgiớihạnsốcon,vídụmỗigiađìnhchỉcómộtcon.Nócũnghiệuquảhơnxétvềmặtkinhtếvìnóphânbổhànghóa(trongtrườnghợpnàyhànghóachínhlàtrẻem)chonhữngngườisẵnlòngtrảtiềnnhất.Gầnđây,cóhainhàkinhtếhọcngườiBỉđãkhơilạiđềxuấtcủaBoulding.Haiôngchỉrarằngvìngườigiàusẽmuagiấyphépsinhđẻcủangườinghèonêncơchếgiấyphépcòncómộtưuđiểmnữa là làmgiảm sựbất côngvì nó tạo thêm thu nhập chongười

nghèo[107].Mộtsốngườiphảnđốimọihìnhthứchạnchếsinhđẻ,cònnhữngngười

kháctinrằngcóthểdùngluậtpháphạnchếquyềnsinhsảnđểtránhdânsốtăngquánhiều.Nếutạmbỏquasựbấtđồngvàhìnhdungmộtxãhộicóápdụngchínhsáchkiểmsoátdânsốthìbạnthấydễnhấttrívớicơchếnàohơn:Chínhsáchhạnchếsốcon,theođómỗicặpvợchồngchỉđượcsinhmộtcon,aiviphạmsẽbịphạt;hayhệthốngdựavàothịtrường,tứclànhànướctraochomỗicặpvợchồngmộtgiấyphépsinhđẻcó thểchuyểnnhượng,aisởhữunóthìđượcphépsinhmộtcon?

Xét từquanđiểmkinh tế, rõ ràngchính sách thứhai tốthơn.Nếumọingười cóquyền tựdo lựa chọndùnggiấyphép sinh conhoặcbánnó chongườikhácthìsẽcónhiềungườiđượchưởnglợihơnvàkhôngảnhhưởngđếnlợiíchcủaaicả.Nhữngngườimuahoặcbángiấyphépsinhconsẽcólợi (vì việcmua bán khiến hai bên cùng có lợi).Còn những người khôngtham gia thị trường cũng không thiệt hại gì so với khi nhà nước áp dụngchínhsáchhạnchếsốcon–họvẫnđượcsinhmộtconnhưthế.

Nhưnghệthốnggiấyphépgiúpmọingườicóthểmuabánquyềncóconcũngkhôngổn.Mộtphầnlàtínhchấtthiếucôngbằngcủahọtrongxãhộicònbấtcông.Chúngtadodự,khôngmuốnbiếnconcáithànhmộtloạihànghóaxaxỉ,ngườigiàumớiđủtiềnmuanhưngngườinghèothìkhông.Nếucóconlàyếutốquantrọngnhấttrongsựpháttriểncủaconngườithìthậtbấtcôngkhibiếnnóthànhmộtloạihànghóachỉthuộcvềaicókhảnăngchitrả.

Ngoàilậpluậnphảnđốivìbấtcông,chúngtacònthấybănkhoănvềvấnđềhốilộ.Vềcơbản,giaodịchthịtrườngnàykhiếnngườitalongạivềmặtđạođức:cặpvợchồngnàomuốncóthêmconphảithuyếtphục,lôikéocáccặpvợchồngcókhảnăngsinhconkhácbánquyềnsinhconchohọ.Vềmặtđạođức,nókhôngkhácnhiềusovớiviệcmuađứaconduynhấtđãrađờicủamộtcặpvợchồngkhác.

Cácnhàkinh tếhọccó thểcho rằng thị trườngconcáihoặc thị trườngquyềnsinhconcóưuđiểmlàhiệuquả,nóphânbổconcáichonhữngngườiđánhgiáviệccóconcaonhất,đượcđobằngnănglựcchitrả.Nhưngquyềnsinhconnếuđượcbuônbánsẽsinhratháiđộvụlợiđốivớitrẻem,làmxóimònvaitròlàmchamẹ.Chamẹdànhtìnhyêuchoconcáicơbảnlàvìcon

cáilàthứkhôngthểđemramuabánđược.Khôngaicóthểcóýnghĩđembáncon.Vìvậy,hànhvimuamộtđứaconhayquyềnsinhconcủamộtcặpvợ chồng chưa có con sẽ phủ bóng đen lên vai trò làm chamẹ. Liệu trảinghiệmyêuthươngconcáicủabạncóbịxóimònđiítnhiềukhôngnếubạncónótừviệchốilộchongườikhácđểhọkhôngsinhcon.Liệuítnhấtbạncómongmuốngiấugiếmsựthậtấyvớiconbạn?Nếucâutrảlờilàcóthìcólýdođểkếtluậnrằngchodùhệthốnggiấyphépsinhconcóưuđiểmgìđinữa,nóvẫnxóimònvaitròlàmchamẹ.Chínhsáchgiớihạnsốcondùkhóưa nhưng lại không mắc phải nhược điểm đó. Giấy phép xả thải có thểchuyểnnhượng

Sựkhácbiệtgiữatiềnphạtvàtiềnphícũnglàvấnđềcầnquantâmtrongcuộctranhcãivềcáchthứcgiảmthảikhínhàkínhvàcarbon.Liệuchínhphủnênđưarahạnmứcphát thảivàphạtcáccông ty thảivượtquáhạnmức?Hay chính phủ nên xây dựng hệ thống giấy phép xả thải có thể chuyểnnhượng?

Thựctếlàtheogiảiphápthứhai,tạorakhíthảikhônggiốngvứtrácbừabãimàchỉđơngiảnlàchiphíkinhdoanh.Lậpluậnnhưvậycóđúngkhông?Haycầncóhìnhảnhviphạmđạođứcgắnvớinhữngcôngtyphátthảiquámứcrabầukhíquyển?Để trả lờihaicâuhỏinày,chúng takhôngchỉcầntính toán lợi ích và chi phí mà còn phải xác định cần khuyến khíchmọingườicótháiđộnhưthếnàođốivớimôitrường.

TạihộinghịKyotovềsựnónglêncủaTráiĐất(1997),Mỹkhẳngđịnhrằngmọitiêuchuẩnphátthảibắtbuộctrêntoàncầuđềuphảikèmtheocơchếtraođổi,chophépcácnướcmuabánquyềnphát thảivớinhau.Vídụ,MỹcóthểđápứngđượcnghĩavụcủamìnhtrongNghịđịnhthưKyotobằngcáchgiảmphát thải khí nhàkínhhoặc trả tiền chonướckhácđểhọgiảmphátthải.ThayvìđánhthuếnhữngchiếcxeHummerngốnxăngnhưnướclãtrongnước,MỹcóthểtrảtiềnđểphụchồirừngnhiệtđớiởAmazon,hoặchiệnđạihóamộtnhàmáycũsửdụngnhiênliệuthanởmộtnướcđangpháttriển.

TôiđãtừngviếtmộtbàixãluậntrêntờNewYorkTimesphảnđốicơchếmuabánquyềnphátthải.Tôichorằngchophépcácnướcmuaquyềnphátthảisẽgiốngnhưchophépmọingườitrảtiềnđểvứtrácbừabãi.Chúngta

nêntìmcáchnhấnmạnh–chứkhôngphảilàmgiảmbớt–hìnhảnhviphạmđạođứckhipháhoạimôitrường.Tôicũnglongạirằngnếucácnướcgiàucóthểmuaquyềntừbỏtráchnhiệmgiảmthải,chúngtasẽlàmxóimònýthứccầnthiếtphảicùngnhauhysinhđểtươnglaicảthếgiớicùnghợptácgiảiquyếtvấnđềmôitrường[108].

Tòabáongập trongnhững lá thưgaygắt, chủyếu từgiới kinh tế học,trongđócócảnhữngđồngnghiệpcủatôiởĐạihọcHarvard.Họchorằngtôikhônghiểuđượcưuđiểmcủathịtrường,tínhhiệuquảcủahoạtđộngtraođổimuabán,vànhữngnguyêntắccơbảnvềtínhhợplývềmặtkinhtế[109].Giữacơnbãophêbình, tôinhậnđượcmộtbứcthưđiệntửbàytỏsựđồngcảm từgiáo sưgiảngmônkinh tế học cho tôi ở trườngđại học.Ôngviếtrằngônghiểuýtôi.Nhưngôngcómộtđềnghịnhỏlàtôiđừngnóichomọingườibiếtaiđãdạytôimônkinhtếhọc.

Nêntôixemxétlạimộtchútquanđiểmcủamìnhvềmuabánquyềnphátthải, nhưng không phải vì lý do học thuật mà các nhà kinh tế nhắc đến.Khôngnhưviệcvứtrácquacửaxeô tô trênđườngcaotốc,bảnthânphátthảikhícarbondioxidekhôngphảilàhànhviđángbịphảnđối.Tấtcảchúngtađềuphát thảicarbondioxidekhichúng ta thởra.ĐưaCO2vàobầukhíquyểnvềbảnchấtkhôngcógìsai.Cáisailàcónhữngngườiphátthảinhiềuquámức–mộtphầncủalốisốngtiêutốnnănglượng.Lốisốngấy,vàcảtháiđộủnghộnólànhữngthứchúngtanênphảnđối,thậmchícoilàtộilỗi[110].

Mộtgiảiphápgiảmônhiễmlàápdụngquyđịnhdochínhphủđềra:yêucầucácnhàsảnxuấtô tôphảiđápứng tiêuchuẩnphát thảichặtchẽhơn;cấmcáccôngtyhóachất,cácnhàmáygiấyxả thảiđộchạiramôi trườngnước;yêucầucácnhàmáylắpđặtthiếtbịlọckhívàoốngkhói.Vàcôngtynàokhôngtuântheotiêuchuẩnđềrasẽbịphạt.ĐâylàcáchmàchínhphủMỹđãlàmtrongthờikỳthếhệluậtmôitrườngđầutiên–vàođầuthậpniên1970[111].

Cácquyđịnhcủachínhphủ,vớihậuthuẫnlàchínhsáchphạttiền,làmộtgiảiphápbuộccáccôngtyphảichitrảchoviệcgâyônhiễm.Chúngcũngmang theo thông điệp đạo đức: “Thật đáng xấu hổ khi xả thủy ngân vàamiangvàocáchồnước,cácdòngsông,cũngnhưkhilàmnhơbẩnbầukhíquyểnvớithứkhíthảigâykhóthở.Chấtthảikhôngchỉđedọasứckhỏecủa

chúngtamàcònnguyhạivớicảTráiĐất,khôngthểgiảiquyếtđược”.Mộtsốngườiphảnđốicácquyđịnhcủachínhphủvìhọkhôngthíchbất

cứ thứgì làm tăngchiphí sảnxuấtcủangànhcôngnghiệp.Nhưngnhữngngườiủnghộbảovệmôitrườnglạimuốntìmbiệnphápkháchiệuquảhơn.Khiuytíncủathịtrườnglêncaovàothậpniên1980,đồngthờitưduykinhtếănsâuhơnvàoxãhội,mộtsốnhàbảovệmôitrườngbắtđầuủnghộcứuTráiĐấtbằngcácgiảiphápdựavàothịtrường.Họgiảithíchrằngkhôngnênápđặttiêuchuẩnphátthảilênmọinhàmáynữamàhãyápgiálênhànhvigâyônhiễmvàđểthịtrườngtựgiảiquyếtphầncònlại[112].

Cách đơn giản nhất để áp giá lên hành vi gây ô nhiễm là đánh thuế ônhiễm.Thuếônhiễmcóthểđượccoilàtiềnphíchứkhôngphảitiềnphạt,nhưngnếunóđủcaothìsẽbuộcđượcngườigâyônhiễmphảichi trảchothiệthạihọgâyra.Chínhvì lýdonàynên rấtkhóápdụngnóxétvềmặtchínhtrị.Vìvậy,cácnhàhoạchđịnhchínhsáchđãápdụngmộtgiảiphápchốngônhiễmthiênvềhướngthịtrườnghơn:muabánquyềnphátthải.

Năm1990,TổngthốngGeorgeH.W.Bushđãkýthôngquađạoluậtvềkếhoạchgiảmmưaaxit–hiệntượngdocácnhàmáynhiệtđiệnthanphátthảikhísulfurdioxidegâyra.Thayvìđặtrahạnmứcphátthảichotừngnhàmáy, luậtnàyquyđịnhmỗinhàmáyđượccấpmộtgiấyphépxả thảimộtlượng nhất định ramôi trường và họ được quyềnmua bán giấy phép vớinhau.Mộtcôngtycóthểtựgiảmthảihoặcmuathêmgiấyphépphátthảitừcôngtykháccólượngthảiíthơnhạnmứchọđượcphépthải[113].

Lượng thải sulfur đã giảm xuống, và cơ chếmua bán quyền phát thảiđược nhiều người cho là đã thành công [114]. Sau đó, vào cuối thập niên1990,tâmđiểmsựchúýchuyểnsangsựnónglêncủaTráiĐất.NghịđịnhthưKyotovềbiếnđổikhíhậuchocácquốcgiamộtlựachọn:Cácnướccóthểgiảmphátthảikhínhàkínhtrongnước,hoặctrảtiềnchonướckhácđểhọgiảmphátthảitạinướchọ.Lậpluậncơsởcủagiảiphápđượcđưaralànógiúpgiảmchiphítuânthủhạnmứcphátthải.NếuchiphíphảibỏrađểthayhếtđèndầuởmộtngôilàngtạiẤnĐộrẻhơnchiphígiảmphátthảiởMỹthìtạisaokhôngthayhếtđèndầuđi?

Mặcdùvậy,nướcMỹvẫnkhônggianhậpthỏathuậnKyoto,vàcáccuộcđàmphánvềkhíhậutoàncầuvềsauđềuthấtbại.Nhưngđiềutôiquantâm

khôngnằmởbảnthâncácthỏathuậnmàởchỗhọgiảithíchchiphíđạođứccủathịtrườngphátthảitoàncầunhưthếnào.

Vớithịtrườnggiấyphépsinhconởphầntrước,rắcrốiđạođứclàởchỗnóxúigiụcmộtsốcặpvợchồnghốilộcáccặpvợchồngkhácđểlấyđicơhộisinhconcủahọ.Hànhvihốilộsẽlàmxóimònchuẩnmựcvềtìnhyêucủangười làmchamẹkhinókhuyếnkhíchcácbậcchamẹcoiconcái làhànghóacóthểtraođổi,muabánđược.Cònvớithịtrườnggiấyphépphátthảitoàncầu,rắcrốiđạođứclạikhác.Ởđây,vấnđềkhôngphảiởhànhvimang tínhhối lộmà làởhànhvi thuêngườikhác thựchiệnnghĩavụchomình.Hiệntượngnàyxuấthiệntrêncấpđộtoàncầunhiềuhơncấpđộtrongnước.

Khinóiđếnhợp tác toàncầu,việcchophépcácnướcgiàukhôngphảigiảmthiểusửdụngnănglượngthôngquamuaquyềnphátthảitừcácnướckhác (hoặc chi tiền chonhững chương trình chophép cácnướckhácphátthải ít hơn) sẽ tác động tiêu cực đến hai chuẩnmực. Thứ nhất, nó tạo tưtưởngcoithiênnhiênlàcôngcụ,vàthứhai,nólàmxóimòntinhthầncùnghysinh–mộtyếutốcầnthiếtnếumuốntạorađạođứcmôi trườngchungtrên toàncầu.Nếucácnướcgiàucó thểdùng tiềnđể thoátđượcnghĩavụgiảmphátthảicarbondioxidethìhìnhảnhvịkháchdulịchgiàucóởGrandCanyonsẽtrởnênbìnhthường,phổbiến.Chỉcóvàothờibuổinày,vịkháchdulịchgiàucóấymớicóthểvứtvỏlonbiamàkhôngphảinộpphạt,miễnlàanhtathuêaiđónhặtrácởHimalayahộanhta.

Haivídụtrênkhácnhau,tấtnhiên.Ráclàthứkhôngdễbùđắpbằngcáikhácnhưkhí nhàkính.Một vỏ lonbia bị vứtởGrandCanyonkhông thểđượcbù đắp bằngmột thắng cảnhnguyên sơ cách nó nửa vòngTráiĐất.Ngượclại,sựnónglêncủaTráiĐấtlàdạngtổnhạidotíchlũylâudài.Nếunhìntừtrêntrờixuốngđấtthìsẽthấynơinàophátthảiracarbonlênbầutrờikhôngquantrọng.Nhưngxéttừquanđiểmđạođứcvàchínhtrịthìcó.Hậuquả củaviệcđể cho cácnướcgiàubỏ tiền ra đểkhôngphải thayđổi thóiquenxấucủachínhhọlàkhuyếnkhíchtháiđộxấu,chorằngthiênnhiênlànơivứt ráccủanhữngngườicó tiền.Cácnhàkinh tếhọc thườnggiảđịnhrằnggiảiquyếtsựnónglêncủaTráiĐấtđơnthuầnchỉlàbàitoánthiếtkếrađượccơchếkhuyếnkhíchphùhợpvàkêugọicácnướcthamgia.Nhưnghọ

đã bỏ quamột điểm cốt lõi: chuẩnmực thực sự đóng vai trò quan trọng.Cùnghànhđộngchốngbiếnđổikhíhậutoàncầuđòihỏichúngtaphảixáclậpđượcđạođứcmôitrườngmới–tháiđộmớiđốivớithếgiớitựnhiênmàchúngtađangcùngchiasẻ.Thịtrườngquyềnphátthảitoàncầudùhiệuquảđến đâu thì vẫn khiến chúng ta khómà gieo được thói quen kiềm chế vàcùnghysinh,nhữngthứmàtinhthầncótráchnhiệmvớimôitrườngđòihỏi.

ĐềnbùcarbonTựnguyệnđềnbùcarbonđangngàycàngphổbiếnvàdẫnđếncâuhỏi

tươngtự.Giờđây,cáccôngtydầumỏvàcáchãnghàngkhôngđangđềnghịkháchhàngtrảtiềnđểtrunghòacáctácđộngmàhọgâyrađốivớisựnónglêncủaTráiĐất.TrangwebcủacôngtydầukhíAnhBritishPetroleumcònchophépkháchhàngtínhtoánđượclượngCO2sinhratừthóiquenláixecủamỗingườivàđềnbùbằngcáchđónggóptiềnchocácdựánnănglượngxanhởcácnướcđangpháttriển.Theotrangwebnày,mỗitàixếAnhbìnhthường có thểđềnbùkhoảng20bảng cho lượng thải họ tạo ra trongmộtnăm.HãnghàngkhôngAnhBritishAirwayscũngcóphầntínhtoántươngtự.Vớisốtiền16,73dollar,bạncóthểtrunghòacáctácđộngcủakhínhàkínhbạn gópphần thải ra khi bay từNewYork đếnLondon rồi quay về.BritishAirwayssẽđềnbùcho thiệthạimàchuyếnbaycủabạngâyra lênbầutrờibằngcáchgửi16,73dollarcủabạnđếnmộttrangtrạiphongđiệnởNộiMông[115].

Đềnbùcarbonphảnánhmộtđộngcơtốt:đưaracáigiácủanhữngthiệthạiđốivớiTráiĐấtdotiêuthụnănglượnggâyra,vàtừngngườimộtđềuphảitrảmứcgiáđóđểphụchồithiệthại.Gâyquỹtàichínhđểhỗtrợcácdựántáitrồngrừngvànănglượngsạchởcácnướcđangpháttriểntấtnhiênlàviệcđánglàm.Nhưngđềnbùcarboncũngtạoramộtnguycơ:nhữngngườitrảtiềnsẽtựchorằngmìnhđãthoátkhỏimọitráchnhiệmliênquanđếnbiếnđổikhíhậu.Rủirolàởchỗítnhấtlàvớimộtsốngười,đềnbùcarbonlàcơchếkhônggâyđauđớn,giúphọ thoátđượcviệcphải thayđổicơbản thóiquen,tháiđộ,cáchsống–việccầnthiếtphảilàmnếumuốngiảiquyếtbàitoánkhíhậu[116].

Ýkiếnphêphánđềnbùcarbonđãsosánhhànhviđềnbùvớiviệcxátội:ngườicótộitrảtiềnchonhàthờđểbùđắplạitộilỗicủaanhta.Trangweb

www.cheatneutral.com đã hài hước bắt chước cơ chế đền bù carbon bằngcáchđềramôhìnhmuabán,đềnbùchotộingoại tình.NếucómộtngườiLondoncảmthấycólỗivìđãphảnbộibạnđời,anhtacóthểtrảtiềnchomộtngườikhácởManchesterđểanhnàysốngchungthủy,quađó“đềnbù”chotội lỗi củamình. Ý tưởngmô phỏng này không hoàn hảo lắm. Chúng takhôngphảnđốihànhviphảnbộibạnđờichỉvì–haychủyếuvì–nólàmgiatăngtổngsựbấthạnhtrênthếgiới.Mànólàhànhvisaitráivớimộtcánhâncụ thể,không thểsửađổibằngmộthànhvi tốtđẹpkhácởnơikhác.Ngượclại,phátthảicarbonchỉsaikhichúngtaxéttổnglượngcarbonphátthảira[117].

Tấtnhiên,ýkiếnphêpháncũngcólý.Cánhânhóa,biếntráchnhiệmđốivớikhínhàkínhthànhhànghóacóthểtạorahiệuứngngượcgiốngnhưkhiphạt tiềnđốivớicácphụhuynhđếnđónconmuộn,khiếnhànhvixấu trởnênphổbiếnhơnchứkhônghềítđi.Lýdonhưsau:TrongthờikỳTráiĐấtnóng lên hiện tại, lái một chiếc xe Hummer không còn được coi là biểutượngcủavịthếxãhộinữamàlàdấuhiệucủasựhammêvậtchấtmộtcáchhoangphí,một dạng tham lam.Ngược lại, láimột chiếcxehybrid lại thểhiệnmìnhlàngườicóphẩmchấtđặcbiệt.Nhưngcơchếđềnbùcarboncóthể làmxóimòncáchđánhgiá,nhìnnhậnnàykhinódườngnhư traochomọingườigiấyphépđạođứcđểgâyônhiễm.NếucáctàixếxeHummercóthểlàmdịubớtcảmgiáctộilỗicủamìnhbằngcáchviếtmộttấmsécgửichomột tổchức trồngcâynàođóởBrazil thìhọsẽkhôngcómongmuốnđổichiếcHummerngốnxăngnhưnướclấychiếchybridnữa.Hummersẽđượccoilàbiểutượngcủasựđángtôntrọngchứkhôngphảisựvôtráchnhiệm.Vàsứcépphảicóhànhđộngchungrộnglớnhơntrướcthựctrạngbiếnđổikhíhậusẽgiảmđi.

Kịchbảntôivừamôtảchỉmangtínhsuyđoán,dĩnhiên.Khôngthểdựđoánchắcchắnảnhhưởngcủatiềnphạt,tiềnphívàcáccôngcụkinhtếkháclênchuẩnmựcxãhội,vànókhácnhautrongtừngtìnhhuống.Ýtôiđơngiảnchỉlàthịtrườngphảnánhvàkhuyếnkhíchmộtsốchuẩnmựcnhấtđịnh,mộtsốcáchđánhgiáhànghóanhấtđịnh.Vìvậy,khiquyếtđịnhliệumộtsựvật,hiệntượngcóphảihànghóahaykhông,chúngtacầnxemxétnhiềuyếutốhơnlàtínhhiệuquảhaytínhcôngbằngtrongphânphối.Chúngtacònphải

đặtcâuhỏi:liệucácchuẩnmựcthịtrườngcólấnátcácchuẩnmựcphithịtrường không, và nếu có thì thiệt hại chúng gây ra có đáng để quan tâmkhông.

Tôikhôngnói rằngviệcchú trọng tháiđộđạođứcđốivớimôi trường,vớivai tròlàmchamẹhayvớigiáodụcluônluôndẫnđếnloạibỏcáclựachọnkhác.Đôikhihốilộcũngcótácdụng.Vàđôikhinócũnglàviệcđúngnênlàm.Nếutrảtiềnđểhọcsinhhọckémđọcsáchthựcsựcảithiệnrõrệtkỹnăngđọccủacácemthìchúngtacóthểthử,vàhyvọngchúngtasẽdạyđượccácemtháiđộthíchhọchỏisau.Nhưngđiềuquantrọnglàphảinhớrằngchúngtađanghốilộ,mộthànhvithỏahiệpvềmặtđạođức,cóthểlàmchonhữngchuẩnmựcđạođứcthấp(đọcđểcótiền)thaythếnhữngchuẩnmựcđạođứccaohơn(đọcvìyêuthích).

Khithịtrườngvàtưduytheođịnhhướngthịtrườngvươntớinhữngkhíacạnhcủacuộcsốngvốnbịchiphốibởinhữngchuẩnmựcphithịtrườngnhưytế,giáodục,sinhđẻ,chínhsáchtịnạn,bảovệmôitrườngthìtìnhthếkhóxửxuấthiệnngàycàngnhiều.Chúngtanênlàmgìkhităngtrưởngvàhiệuquảkinhtếlạicónghĩalàđặtgiácảchonhữnghànghóamàchúngtacoilàvôgiá?Đôikhichúngtathấyxãhộibịchiarẽkhitrảlờicâuhỏiliệucónênmuabán trên những thị trường cònđangbị nghi vấn vềmặt đạo đức nếumuốnđạtđượckếtquảmongmuốn.

TRẢTIỀNĐỂSĂNTÊGIÁC

Giảsửmụctiêucủachúngtalàbảovệcácloàiđộngvậtbịđedọatuyệtchủng,vídụtêgiácđen.Từnăm1970đến1992,sốcáthểtêgiácđenởchâuPhiđãgiảmtừ65.000conxuốngcònchưađến20.000con.Mặcdùsănbắncácloàiđộngvậtbịđedọalàtráiphép,nhưngphầnlớncácquốcgiachâuPhiđềukhôngthểbảovệtêgiáctrướcnhữngkẻsăntrộmđểlấysừngvàbánởchâuÁvàTrungĐônglấymộtsốtiềnkhổnglồ[118].

Vào thập niên 1990 và đầu thập niên 2000,một vài nhómbảo tồn đờisốnghoangdãvàcácquanchứctronglĩnhvựcđadạngsinhhọcNamPhibắtđầuxemxétsửdụngcôngcụkhuyếnkhíchthịtrườngđểbảovệcácloàivậtđangbịđedọa.Nếungườichủtrangtrạitưnhânđượcphépbánchothợsănquyềnbắnvàgiếtmộtlượngtêgiácđennhấtđịnhthìchủtrạisẽcóđộnglựcđểgâygiống,chămsóccácloàivậtvàngănchặngiớisăntrộm.

Năm2004,chínhphủNamPhiđãđượcCôngướcquốctếvềBuônbáncácloàiđộngthựcvậtnguycấpđồngýchophéphọcấpgiấyphépsănbắnnămcontêgiácđen.Têgiácđenrõrànglàloàiđangbịđedọavàrấtkhóbịgiếthại;vàcơhộiđượcsănmộtconđượcgiớithợsăngiảitríđịnhgiárấtcao.Tấmgiấyphépsăncontêgiáchợpphápđầutiêntronghàngchụcnămqua cógiá kháđángkể: 150.000dollar, thuộcvềmột ngườiMỹ làmviệctrong lĩnhvực tàichính.Trongsốcáckháchhàng tiếp theocómột tỷphúdầumỏngườiNga,ngườiđãtrảtiềnđểđượcsănbacon.

Giảipháp thị trườngcóvẻhiệuquả.ỞKenya,nơivẫncấmsănbắn têgiác,sốcáthểtêgiácđenđãgiảmtừ20.000conxuốngcònkhoảng600conkhiconngườikhaihoangđấtđai,chuyểnđổithànhđấtnôngnghiệpvàchănnuôi.Tuynhiên,ởNamPhi,nơichủđấtcóđộngcơkinhtếđểdànhphầnlớnđấttrangtrạicủahọchosinhvậthoangdã,sốlượngcáthểtêgiácđenbắtđầutăngtrởlại.

Vớinhữngngườithấysănbắngiảitrílàbìnhthườngthìviệcbánquyềngiếtmộtcon têgiácđen làgiảiphápdựavào thị trườnghợp lýnhằmcứumộtloàiđộngvậtnguycấp.Nếugiớithợsănsẵnlòngtrả150.000dollarđểđượcsănmộtcontêgiácthìcácchủtrangtrạisẽcóđộngcơđểpháttriển,

bảovệđàntêgiácnhằmtăngcungchothịtrường.Đâychínhlàdulịchsinhtháivớichútngoắtngoéobêntrong:“Mờibạnđếnmuavéđểđượcsănbắnloàitêgiácđenđangbịđedọa.Bạnsẽcótrảinghiệmkhóquên,đồngthờigópphầnbảotồnloàiđộngvậtnày”.

Từquanđiểmtưduykinhtế,giảiphápdựavàothịtrườngcóvẻrõràngđãthắngthế.Nóđemlạilợiíchchonhiềungườimàkhônglàmảnhhưởngđếnai.Chủtrangtrạikiếmđượctiền,thợsăncócơhộisănbắnmộtsinhvậtnhìnđángsợ,vàmộtloàivậtnguycấpthoátkhỏibờvựctuyệtchủng.Còncógìphảithanphiềnnữa?

Câutrả lờiphụthuộcvàoýnghĩađạođứccủatròsănbắngiải trí.Nếubạntinrằnghànhvigiếthạiđộngvậthoangdãđểgiảitrílàđángphảnđốivềmặtđạođứcthìthịtrườngsănbắntêgiácchínhlàmộtthỏathuậnxấuxa,môtdạngtốngtiềnđạođức.Bạncóthểhàilòngvìnócóảnhhưởngtíchcựclênquátrìnhbảotồntêgiác,nhưngcũnglấylàmtiếcvìkếtquảđạtđượclànhờthỏamãncáimàbạncoilàthúvuitệhạicủagiớithợsăngiàucó.Nógiốngnhưcứumộtcánhrừnggỗđỏlâuđờibằngcáchchophépdânđốngỗbánchocácnhàtàitrợgiàucóquyềnkhắctênviếttắtcủahọlêncây.

Vậythìchúngtanênlàmgì?Bạncóthểbácbỏgiảiphápthịtrườngvớilýdolàhànhvisănbắngiảitrílàtồitệxétvềmặtđạođức,vànhượcđiểmnàyquantrọnghơnlợiíchthuđượccholĩnhvựcbảotồn.Hoặcbạncóthểquyếtđịnhchấpnhậnbịtốngtiềnđạođứcvàvẫnbánquyềnsănbắnmộtvàicontêgiác,vớihyvọngsẽcứuloàivậtnàykhỏibịtuyệtchủng.Câutrảlờinàođúngphụthuộcmộtphầnvàoviệcliệuthịtrườngcóđemlạilợiíchmànóhứahẹnhaykhông.Nhưngphầnkhác,câutrảlờicònphụthuộcvàoviệcliệucácthợsăncósaikhôngkhicoiđộngvậthoangdãlàđốitượnggiảitrí,vànếucóthìhọsaiđếnmứcđộnào.

Mộtlầnnữa,chúngtalạithấylậpluậnthịtrườnglàchưahoànchỉnhnếuthiếulậpluậnđạođức.Chúngtachưathểquyếtđịnhcónênmuabánquyềnsănbắn têgiácnếu chưa trả lời được câuhỏiđạođức liênquanđến cáchđánhgiágiá trị têgiác.Tấtnhiên,đây làcâuhỏigây tranhcãi,mọingườiluônbấtđồngvềcâutrảlời.Nhưngvớithịtrườngthìcũngkhôngthểtránhđượccâuhỏigâytranhcãi:đâulàcáchđánhgiágiátrịhànghóađúngđắn?

Bảnnănggiúpcácthợsănthúdữtómngaylấyluậnđiểmnày.Họhiểu

rằngmônthểthaohọchơi(vàtrảtiền)cóphùhợpvớiđạođứckhôngphụthuộcvàomộtquanđiểmcụthểvềcáchnhìnnhậnthếgiớihoangdã.Mộtsốthợsăntônkínhconmồicủahọ,họchorằnggiếtmộtsinhvậtvĩđại,mạnhmẽchính làmộtcách thểhiệnsựkính trọng.Một thươngnhânngườiNgatừngtrảtiềnđểđượcsăntêgiácđenvàonăm2007đãnói:“Tôibắntêgiácđenvìđâylàmộttrongnhữngcáchcatụngđẹpnhấtmàtôicóthểdànhchonó”[119].

Ngườiphảnđốisẽnóirằnggiếtmộtsinhvậtlàcáchkỳquặcđểthểhiệnsựtônkính.Cáchđánhgiágiátrịđộngvậthoangdãcủagiớithợsăngiảitrícó phù hợp không là câu hỏi đạo đức chủ đạo trong cuộc tranh luận này.Việccónêntạorathịtrườngsănbắncácđộngvậtđangbịđedọahaykhôngphụthuộcvàokếtquảđạtđượclàsốlượngcáthểcótănglênkhôngcũngnhưthịtrườngấycóthểhiện,cókhuyếnkhíchđánhgiágiátrịđộngvậtmộtcáchđúngđắnkhông.

Thịtrườngtêgiácđenthậtphứctạpvềmặtđạođức,vìnóhướngtớiviệcbảovệmộtloàiđộngvậtnguycấpthôngquakhuyếnkhíchmộttháiđộgâytranhcãiđốivớiđộngvậthoangdã.Sauđâylàmộtcâuchuyệnkháccũngvềsănbắn,nódẫnđếnbàitoáncònkhógiảihơnliênquanđếnýnghĩacủalậpluậnthịtrường.

TRẢTIỀNĐỂĐƯỢCBẮNMỘTCONHẢICẨU

Trongnhiều thếkỷ,vùngBắcCực thuộcCanadacórấtnhiềuhảicẩuĐạiTâyDương,nhưmiềnTâynướcMỹnhiềubòrừngvậy.Vìthịt,da,mỡvà ngà của hải cẩu rất được ưa chuộng nên loài động vật biển đông đúc,khôngcókhảnăngtựvệnàytrởthànhconmồidễdàngcủacánhthợsăn,vàđếncuối thếkỷ19 thì số lượngcá thểcủachúngchỉcònmộtphầnmười.Năm1928,Canadabanhành lệnhcấmsănbắnhảicẩu,nhưngcóngoại lệdànhchongườiEskimo,mộttộcngườibảnđịasốngbằngnghềsănbắn–đờisốngcủahọxoayquanhviệcsănbắnhảicẩuđã4.500năm[120].

Vàothậpniên1990,cáctùtrưởngEskimođếngặpchínhphủCanadavớimộtđềxuất.TạisaokhôngchophépngườiEskimobánchocácthợsănthúlớnquyềnbắnmột vài conhải cẩu trong số cá thểhọđượcphép săn?Sốlượnghảicẩubịgiếthạivẫngiữnguyên.NgườiEskimosẽthuphísănbắn,làmnghềhướngdẫnchogiớithợsăn,hướngdẫncácthợsăncáchgiếthảicẩuvàgiữlạidavàthịtconthúnhưhọthườnglàmbấylâunay.Cơchếnhưvậysẽlàmtănglợiíchkinhtếchomộtcộngđồngnghèomàkhônghềảnhhưởngđếnsốlượnghảicẩubịsănbắn.ChínhphủCanadađồngý.

Ngàynay,các thợsăngiải trígiàucó từkhắpnơi trên thếgiớiđều tìmcáchđếnBắcCựcđểcócơhộibắnđượcmộtconhải cẩu.Họphải trả từ6.000đến6.500dollarchođặcquyềnấy.Họkhôngđếnđểcócuộcsănđuổilikìhaytheodõiđầytháchthứcmộtconmồikhó.Hảicẩulànhữngsinhvậtkhôngđedọađượcai,dichuyểnchậmchạpvàkhôngphùhợpvớicácthợsăndùngsúng.Trongmộtbàiviếtrấthấpdẫnđăngtrên tạpchíNewYorkTimes, C. J. Chivers đã so sánh việc săn hải cẩu dưới sự hướng dẫn củangườiEskimovới“mộtchuyếnđithuyềndàiđểbắnvàomộtcáighếđệmrấtto”[121].

Nhómhướngdẫnviênchèothuyềnđếncáchconhảicẩukhoảng14métvàbảotaythợsănnổsúng.ChiversmôtảcảnhtượngdiễnrakhitaythợsănTexasbắnconhảicẩunhưsau:“Viênđạn”củataythợsăn“trúngvàocổconvật,làmnógiậtmạnhngườivàđổsangmộtbên.

Máuchảyratừlỗđạn.Convậtnằmyênkhôngcựaquậy.[Taythợsăn]

đặt khẩu súngxuốngvà lấymáyquayphim ra”.NhómngườiEskimobắtđầuthựchiệncôngviệcnặngnhọclàđặtconhảicẩuđãchếtlênmộttảngbăngvàxẻthịt.Thậtkhómàhiểuđượccuộcsănnàyhấpdẫnởchỗnào.Nóchẳngcókhókhăntháchthứcgì,giốngmộtchuyếndulịchgiếtchóchơnlàmộtchuyếnđisăngiảitrí.Thậmchíngườithợsăncũngkhôngđượctreoxácconmồi lên bức tường trưng bày thành tích ở nhà.ỞMỹ, hải cẩu là loàiđộngvậtđượcbảovệnênviệcđembấtcứbộphậncơthểnàocủahảicẩuvàoMỹcũnglàbấthợppháp.

Vậytạisaophảibắnhảicẩu?Rõràngchỉ làđểđạtđượcmụcđíchgiếtmộtconvậttrongdanhsáchloàivậtmàcáccâulạcbộsănbắnđưara–vídụ“bộngũ”châuPhi(báo,sưtử,voi,têgiácvàtrâurừngchâuPhi)hoặc“bảngthànhtích”BắcCực(tuầnlộc,bòxạ,gấutrắngvàhảicẩu).

Đâykhôngthểlàmụctiêuđángngưỡngmộ,rấtnhiềungườicònthấynóđángsợ.Nhưnghãynhớrằngthịtrườngkhôngphánxétmongmuốncủaconngười.Trongthựctế,xéttrênquanđiểmcủalậpluậnthịtrường,córấtnhiềuđiềuđểnóivềviệcchophépngườiEskimobánquyềnsănbắnmộtsốhảicẩunhấtđịnh.NgườiEskimocóthêmnguồnthunhập,“giớithợsănthànhtích”cócơhộihoànthànhbảndanhsáchcácloàivậtmàhọmuốntiêudiệt,vàsốhảicẩuđượcphépsănbắnvẫnkhôngthayđổi.Từkhíacạnhnày,bánquyềngiếtmộtconhảicẩucũnggiốngnhưbánquyềnsinhconhayquyềngâyônhiễmmà thôi.Mộtkhibạnđãđưa racon sốhạnmức thì logic thịtrườngsẽkhẳngđịnhrằngmuabángiấyphépsẽ làmtăngphúclợichung.Nólàmgiatănglợiíchchomộtsốngườimàkhônglàmảnhhưởngđếnlợiíchcủanhữngngườikhác.

Vàthịtrườnggiếthạihảicẩucócáigìđókhiếntakhómàủnghộđượcvềmặtđạođức.Đểdễtranhluận,hãygiảđịnhrằngchophépngườiEskimotiếptụcsănbắnhảicẩunhưhàngtrămnămqualàrấthợplý,thìchophéphọbánquyềngiếthảicẩuvẫnlàhànhđộngđángphảnđốixétvềmặtđạođức.Cóhailýdo.Thứnhấtlàthịtrườngkìdịnàyđápứngnhucầucủamộtsởthíchsailầm,khôngđángđểđưavàobấtcứmọiphéptínhnàovềphúclợixãhội.Chodùbạn cónghĩgì về thúvui săn thú lớn thì vẫn cómộtđiềukhông ổn.Giết hạimột con vật vô hại ở cự ly gần, không có thách thức,khôngphảisănđuổigì,chỉđơngiảnlàhoànthànhdanhsáchthànhtíchlà

mộtsởthíchkhôngđángđượcđápứng,kểcảkhinóđemlạithêmthunhậpchongườiEskimo.Thứhai,việcngườiEskimobánchongườingoàiquyềngiếtmộtvàiconhảicẩutronghạnmứchọđượcphéplàhànhvithamnhũngýnghĩa,mụcđíchcủangoạilệdànhriêngchocộngđồnghọtừđầu.NgoạilệngườiEskimocóđượclàcáchchínhphủtônvinhlốisốngcủahọ,thểhiệnsự tôn trọngđối với sinh kế săn bắn hải cẩu lâu đời.Biến đặc quyềnnàythànhkiếmtiềnnhờgiếtchóclạilàmộtchuyệnkháchẳn.

ĐỘNGCƠVÀRẮCRỐIĐẠOĐỨC

Suốtnửasauthếkỷ20,Kinhtếhọc(Economics)củaPaulSamuelsonlàgiáo trìnhkinh tếhàngđầuởMỹ.Gầnđây tôicóđọcbản in thờiđầucủacuốnsách(1958)đểxemSamuelsonnhìnnhậnkinhtếhọcnhưthếnào.Ôngđịnhnghĩakinhtếhọcbằngnhữngchủđềcổđiển:“thếgiớicủagiácả,tiềnlương,lãisuất,chứngkhoánvàtráiphiếu,ngânhàngvàtíndụng,thuếvàchitiêu”.Nhiệmvụcủakinhtếhọcrấtrõràngvàchặtchẽ:giảithíchcáchtránhkhủnghoảng, thất nghiệpvà lạmphát, tìmhiểunguyên tắc “cho chúng tabiếtlàmthếnàođểgiữnăngsuấtsảnxuấtởmứccao”và“làmsaođểnângcaomứcsốngcủangườidân”[122].

Ngàynay,kinhtếhọcđãđixahơnnhiềusovớicácchủđềtruyềnthống.HãyxemđịnhnghĩavềmộtnềnkinhtếcủaGregMankiwtrongbảningầnđâycủacuốngiáotrìnhkinhtếhọcrấtcóảnhhưởngcủaông:“Khôngcógìbíhiểmvềkháiniệm‘nềnkinhtế’.Nềnkinhtếchỉđơngiảnlàmộtnhómngườitươngtácvớimộtnhómngườikháckhihọkiếmsốngchomình”.

Theocáchgiải thíchnày,kinh tếhọckhôngchỉnghiêncứucácvấnđềsảnxuất,phânphối,tiêudùnghànghóavậtchấtmàcòntìmhiểuquátrìnhtương tác giữa con người với nhau nói chung và các nguyên tắc ra quyếtđịnhcủamỗicánhân.Một trongnhữngnguyên tắcquan trọngnhất–nhưMankiwnhậnthấy–là“conngườicóphảnứngkhiđượctạođộngcơ”[123].

Tranhluậnvềđộngcơđãtrởnênphổbếntrongkinhtếhọchiệnđạiđếnmứcnóđãlàmộtphầntạonênbảnsắccủamônkhoahọcnày.TrongnhữngtrangđầucuốnKinhtếhọchàihước(Freakonomics),StevenD.Levitt,nhàkinh tế học ở Đại học Chicago, và Stephen J. Dubner đã phát biểu rằng“độngcơlàhònđátảngcủađờisốnghiệnđại”,và“gốcrễcủakinhtếhọclànghiêncứucácđộngcơ”[124].

Chúngtadễkhôngđểýđếncáimớitrongđịnhnghĩanày.Từ“độngcơ”chỉmớixuấthiệngầnđâytrongtưduykinhtế.NókhôngcótrongcáctácphẩmcủaAdamSmithhaycácnhàkinhtếhọccổđiểnkhác[125].

Thựctế,mãiđếnthếkỷ20,kháiniệmđộngcơmớicótrongkinhtếhọc,vàđến thậpniên1980,1990,nómới trởnênphổbiến.Từđiển tiếngAnh

Oxfordchobiếtlầnđầutiênnóđượcsửdụngtrongkinhtếhọclànăm1943,trêntạpchíReader’sDigest: “ÔngCharlesE.Wilson...kêugọicácngànhcôngnghiệpphụcvụchiếntranhsửdụng‘độngcơlương’,tứclàtrảlươngcaohơnchocôngnhânnếuhọsảnxuấtđượcnhiềuhơn”.Từ“độngcơ”sauđóđượcsửdụngnhiềuđộtbiếntrongnửasauthếkỷ20,khithịtrườngvàtưduythịtrườngbắtrễsâusắctrongđờisống.NếutìmkiếmbằngGoogletrêncáccuốnsách, tasẽ thấy tầnsuấtxuấthiệncủa từnày tăng lênhơn400%tronggiaiđoạntừnhữngnăm1940đếnnhữngnăm1990[126].

Nhậnthứcrằngkinhtếhọclàmônkhoahọcnghiêncứuđộngcơkhôngchỉmởrộngtầmảnhhưởngcủathịtrườngtrongđờisốnghằngngàymàcònbiến các nhà kinh tế học thành các nhà hoạt động chính trị xã hội. Giá“bóng”màGaryBeckernhắcđếntừnhữngnăm1970nhằmgiảithíchrằnghànhvicủaconngườilàgiáẩnchứkhôngcóthật.Nólàgiáẩndocácnhàkinhtếhọctưởngtượng,thừanhậnhoặcphỏngđoán.Ngượclại,côngcụtạođộngcơlànhữnggiảiphápcanthiệpthựcmànhàkinhtếhọc(hoặcnhàlậpchínhsách)thiếtkế,xâydựngvàápđặtlênxãhội.Đócóthểlànhữngcáchđểkhiếnmọingườigiảmcân, làmviệctíchcựchơnhoặcphát thải íthơn.“Giớikinhtếhọcyêuthíchđộngcơ”,LevittvàDubnerviết.“Họthíchmơtưởngvàthựcthi,nghiêncứuvàsửachữanó.Mộtnhàkinhtếhọcđiểnhìnhthườngtinrằngthếgiớichưagặpphảivấnđềnàomàanhtachưagiảiquyếtđược,chỉcầnanh tađược tựdo thiếtkế racơchếkhuyếnkhíchphùhợp.Giảiphápcủaanhtacóthểkhôngphảilúcnàocũngtốtđẹp–nócóthểlàépbuộchoặcphạtrấtnặngnhữngngườiviphạmquyềntựdocôngdân,nhưngchắcchắnvấnđềsẽđượcgiảiquyết.Độngcơchínhlàviênđạn,làđònbẩy,làchìakhóa–mộtcôngcụnhỏbénhưngcósứcmạnhlớnlao,cóthểthayđổiđượctìnhthế”[127].

PhátbiểunàykhácxathịtrườngvớihìnhảnhlàmộtbàntayvôhìnhcủaAdamSmith.Khiđộngcơtrởthành“hònđátảngcủađờisốnghiệnđại”,thịtrường có vẻ làmột bàn taymạnhmẽ và hấp dẫn. (Hãy nhớ lại công cụkhuyến khích bằng tiền để triệt sản hoặc đạt điểm cao).Levitt vàDubnernhậnthấy“Phầnlớncôngcụtạođộngcơkhôngtựsinhra.Aiđó–mộtnhàkinh tếhọc,một chính trị giahoặcmộtbậcphụhuynh–phải sáng tạo rachúng”[128].

Ngàycàngcónhiềucôngcụ tạođộngcơđược sửdụng trongđời sốngđươngđạivàcầncóngườisángtạorachúngmộtcáchthậntrọng.Điềunàyđượcphảnánhtrongmộtđộngtừmớinghekhávôduyên,nhưnggầnđâyđãtrởnênphổbiến:“độngcơhóa”.TheoTừđiểntiếngAnhOxford,độngcơhóanghĩalà“tạođộnglựchoặckhuyếnkhích(mộtngười,nhấtlànhânviênhoặckháchhàng) thôngquaviệccungcấpđộngcơ(thườnglà tàichính)”.Từnàycótừnăm1968,nhưngmớiphổbiếntrongmườinămtrởlạiđây,đặcbiệt là tronggiớikinh tếhọc, lãnhđạodoanhnghiệp,giớichứcnhànước,giớiphân tíchchínhsách,chính trịgiavàcáccâybútxã luận.Trongsáchvở,chúng ta ít thấynó trướcnăm1990.Nhưng từđóđếnnay, tầnsuấtsửdụngnóđãtănglênhơn1.400%[129].CôngcụtìmkiếmtrêncáctờbáolớnLexisNexiscũngchokếtquảtươngtự:Tầnsuấtxuấthiệncủatừ“độngcơhóa”trêncácbáolớn:[130]

Thậpniên1980-48Thậpniên1990-449Thậpniên2000-6.159Năm2010-2011-5.885Gầnđây,từ“độngcơhóa”cònxuấthiệntrongcảngônngữcủacáctổng

thống.GeorgeH.W.Bush là tổng thốngMỹđầu tiêndùngnó trước trướccôngchúngvàôngnhắcđếnnóhailần.BillClintonchỉsửdụngnómộtlầntrong tám năm, vàGeorgeW.Bush cũng vậy. Trong ba năm đầu tiên tạinhiệm,BarackObamađãnhắcđến“độngcơhóa”cả thảy29 lần.Ônghyvọngcácbácsỹ,bệnhviện,nhàcungcấpdịchvụytếsẽđược“độngcơhóa”để lưu tâmhơnđểndịchvụphòngbệnh;vàôngmuốn“cácngânhàngbịthúc,chọc,độngcơhóa”đểchovayđốivớinhữngngườichủsởhữunhà,chủdoanhnghiệpnhỏcótráchnhiệm[131].

Thủ tướngAnhDavidCameroncũng thích từnày.Khinói chuyệnvớicácchủngânhàngvàdoanhnghiệp,ôngkêugọicầnlàmnhiềuhơnnữađể“độngcơhóa”“nềnvănhóađầutưchấpnhậnrủiro”.Khinóichuyệnvớingười dânAnh sau vụ bạo loạn ở London năm 2011, ông phàn nàn rằng“một vài khía cạnh tệ hại nhất của con người” đã được chính phủ “dungtúng,nuôngchiều,thậmchíđôikhiđộngcơhóa”[132]

Mặcdùxuhướngmớilà“độngcơhóa”,nhưngđaphầncácnhàkinhtế

họcvẫnnhấnmạnhphảiphânbiệtgiữakinhtếhọcvàđạođức,giữalậpluậnthịtrườngvàlậpluậnđạođức.Kinhtếhọc“đơngiảnlàkhôngliênquanđếnđạođức”,LevittvàDubnergiảithích.“Đạođứclànhữnggìchúngtamuốnthếgiớituântheo,cònkinhtếhọcchobiếtthựctếthếgiớidiễnranhưthếnào”[133].

Người ta luôn nghi ngờ nhận định rằng kinh tế học là môn khoa họckhôngquantâmđếngiátrị,khôngphụthuộcvàocáchọcthuyếtđạođứcvàchínhtrị.Nhưngthamvọngquálớncủakinhtếhọcngàynaycàngkhiếncácnhàkinh tếkhómàbảovệđược luậnđiểmnày.Thị trườngcàngvươn tớinhiềukhíacạnhphikinhtếcủađờisốngthìnócàngvướngmắcvàonhiềuvấnđềđạođức.

Hãyxemkháiniệmhiệuquảkinhtế.Tạisaochúngtaphảiquantâmđếnnó?Cólẽlàđểtốiđahóaphúclợixãhội–làtổngphúclợicủamỗicánhân.NhưMankiwgiảithích,phânbổnguồnlựchiệuquảsẽlàmtốiđahóalợiíchkinhtếcủamọithànhviêntrongxãhội[134].Tạisaophảitốiđahóaphúclợixãhội?Phầnlớncácnhàkinhtếhọchoặclàlờđicâuhỏinày,hoặclàviệnđếnhọcthuyếtđạođứcvịlợinàođó.

Nhưngchủnghĩavịlợicũnggặpphảinhữngphảnđốitươngtự.Ýkiếnphảnđốiliênquannhiềunhấtđếnlậpluậnthịtrườnglàtạisaochúngtanêntốiđahóasựhàilòngcủamọingườibấtkểsựhàilòngđócóxứngđángxétvềmặt đạo đức hay không. Nếu người này thích nhạc opera, người khácthíchđấuchóhoặcđấuvậttrongbùnthìchúngtacóthựcsựnêncótháiđộkhôngphánxét,coitrọngnhữngsởthíchnàyngangnhưnhaukhitínhtoánđộhàilòngkhông?[135]

Khilậpluậnthịtrườngđượcápdụngchohànghóavậtchấtnhưôtô,máynướngbánh, tivimànhìnhphẳngthìýkiếnphảnđốinói trênkhôngđángkể.Hoàntoànhợplýkhigiảđịnhrằnggiátrịcủahànghóađơngiảnđượcphảnánhquasởthíchcủangườitiêudùng.Nhưngkhivậndụnglậpluậnthịtrườngchocáclĩnhvựctìnhdục,sinhđẻ,nuôicon,giáodục,ytế,chếtàivớitộiphạm,chínhsáchnhậpcưvàbảovệmôitrườngthìkhócóthểgiảđịnhrằngsởthíchcủamọingườilàđángcoitrọngnhưnhau.Trongnhữngvấnđềliênquannhiềuđếnđạođức,cómộtsốcáchđánhgiágiátrịhànghóađángđượccoilàtốthơn,phùhợphơn.Vànếunhưvậythìkhócóthểgiảithíchtại

saochúngtaphảiđápứngsởthíchcủamọingườinhưnhau,khôngphánxétxemchúngcóxứngđángvềmặtđạođứckhông.(Liệumongmuốndạyconbiếtđọccủabạncónênđượcđặtngangbằngvớimongmuốnbắnchếtmộtconhảicẩutừcựlygầncủangườihàngxómkhông?)

Vìvậy,khilậpluậnthịtrườngđixahơnnhómhànghóavậtchất,nóphải“liênquanđếnđạođức”,trừkhinóvẫncómongmuốnmùquánglàtốiđahóaphúc lợixãhộimàkhôngquan tâmđếngiá trịđạođứccủanhữngsởthíchmànóđápứng.

Còncómột lýdonữa,đókhivươnquáxa, thị trườngđã làmphức tạphóaviệcphânbiệt giữa lập luận thị trườngvà lập luậnđạođức, giữagiảithíchthếgiớivàlàmthếgiớitốtđẹphơn.Mộttrongnhữngnguyênlýcơbảntrongkinhtếhọclàhiệuứnggiá–khigiátăng,mọingườisẽmuaíthànghóahơn,cònkhigiágiảm,mọingườisẽmuanhiềuhơn.Nhìnchungnguyênlýnàylàđúngvớinhữngthịtrườngnhưtivimànhìnhphẳngchẳnghạn.

Nhưngnhưchúngtađãthấy,nókhôngcònđúnglắmnữavớinhữngvấnđềxãhộibịchiphốibởicácchuẩnmựcphithịtrường,vídụđónconđúnggiờ.Khigiácủaviệcđếnmuộntănglên(từchỗbằngkhông),sốngườiđếnđónconmuộntăng.Kếtquảnàytráivớihiệuứnggiátrênlýthuyết.Nhưngbạnvẫnhiểuđượcnếubạnnhậnrarằngthịtrườnghóamộthànghóacóthểlàmthayđổiýnghĩacủanó.Đặtramộtmứcgiáchoviệcđónconmuộnđãlàmthayđổichuẩnmực.Đếnđúnggiờ,lúctrướcđượccoilànghĩavụđạođức–đểkhỏilàmphiềncácgiáoviên–giờđâylạiđượcxemlàmốiquanhệtrênthịtrường,trongđó,cácvịphụhuynhđếnmuộnđơngiảnlàđãtrảtiềnchocácgiáoviênđểởlạitrôngconhọlâuhơn.Độngcơđãđemlạikếtquảngượcvớimongđợi.

Câuchuyệntrông trẻcho thấykhi thị trườngvươntớinhữngkhíacạnhcủađờisốngvốnbịchiphốibởicácchuẩnmựcphithịtrường,hiệuứnggiácóthểkhôngcònđúngnữa.Tăngchiphí(kinhtế)củaviệcđếnmuộnlạilàmnhiềungườiđếnmuộnhơn.Vìvậy,đểgiải thích thếgiới, cácnhàkinh tếhọcphải trả lờiđượccâuhỏi liệuviệcđặtgiáchomột thứcódẫn tới cácchuẩnmựcphithịtrườngbịlấnátkhông.Muốnbiếtđiềunày,họphảitìmhiểuvềnhữngquanniệmđạođứcdẫnđếnmộthànhđộngcụthểvàxácđịnhliệuthịtrườnghóa(bằngcáchcungcấpcôngcụtạođộnglựchoặchạnchế)

cóthaythếnhữngquanniệmđạođứckhông.Đếnđâythìcácnhàkinhtếhọcphảithừanhậnrằngmuốngiảithíchthế

giớihoạtđộng thếnào,họphảinghiêncứu tâmlýhọcđạođứchoặcnhânloạihọcđểbiếtxãhộiđangtuântheochuẩnmựcnàovàthịtrườngsẽảnhhưởngđếnchúngrasao.Nhưng tại saođiềunày lạicónghĩa làphảiquantâmđếntriếthọcđạođức?Lýdonhưsau:

Ởlĩnhvựcnàothịtrườnglàmxóimòncácchuẩnmựcphithịtrườngthìnhàkinhtếhọc(hoặcaiđókhác)phảiquyếtđịnhliệuthiệthạiphátsinhcóđáng quan tâm không. Liệu chúng ta có nên quan tâm đến việc các phụhuynhđónconmuộnkhôngcòncảmthấytộilỗinữavànhìnnhậnmốiquanhệgiữahọvàgiáoviêndướigócđộ lợidụng?Liệuchúng tacónênquantâmđếnviệctrảtiềnchohọcsinhđọcsáchsẽkhiếncácemcoiđọclàcôngviệcđượctrảcôngvàsẽlàmgiảmhứngthúđọcsáchcủacácem?Câutrảlờisẽkhácnhautùyvàotừngtìnhhuống.Câuhỏinàybuộcchúngtaphảisuynghĩxahơn làchỉdựđoán tácdụngcủacôngcụ tạođộngcơ.Nóđòihỏichúngtaphảitiếnhànhđánhgiá:Nhữngtháiđộvàchuẩnmựcbịtiềnlấnátcó ý nghĩa như thế nào về mặt đạo đức? Liệu những chuẩn mực phi thịtrường,nhữngkỳvọngmấtđicólàmthayđổiđặctínhcủahànghóakhiếnchúngtaphải(hayítnhấtcũngnên)hốihận?Nếucóthìchúngtacónêntừbỏviệcsửdụngcáccôngcụkhuyếnkhíchbằngtiềnvớihànghóađó,chodùchúngcũngcótácdụngtốt?

Câutrảlờiphụthuộcvàomụcđích,đặctínhcủahànghóamàchúngtađangnghiêncứucũngnhưnhữngchuẩnmựcchiphốinó.Ngaycảcáctrungtâmtrôngtrẻcũngkhácnhauvềkhíacạnhnày.Vớicác“hợptácxã”trôngtrẻ,nơicácphụhuynhtìnhnguyệntrôngtrẻvàigiờnhấtđịnhmỗituầnthìsựthayđổikỳvọngchungvềnghĩavụcủacácbênsẽgâytổnthấtíthơnsovớiởcáccơsởtrôngtrẻtruyềnthống,nơiphụhuynhtrảtiềnchogiáoviênđểchămsócbọntrẻ,cònhọđilàm.Nhưngrõràngvớitìnhhuốngnàothìcâuhỏinàycũnglàvấnđềđạođức.Muốnxácđịnhliệucónêndựavàocáccôngcụ khuyến khích bằng tiền, chúng ta phải hỏi liệu chúng có tham nhũngnhữngtháiđộ,giátrịcầnbảovệkhông.Trongcâutrảlời,lậpluậnthịtrườngphảitrởthànhlậpluậnđạođức.Cuốicùng,cácnhàkinhtếhọcđã“vướngvàovấnđềđạođức”rồi.

3THỊTRƯỜNGLẤNÁTĐẠOĐỨC

Cóthứgìkhôngnênmuađượcbằngtiền?Nếucóthìlàmsaoxácđịnhđượchànghóanàocóthểđemramuabán,hànghóanàokhông?Theotôi,chúngtanêntiếpcậnvấnđềnàybằngmộtcâuhỏihơikhác:Cóthứgìmàtiềnkhôngthểmuađược?

TIỀNMUAĐƯỢCGÌVÀKHÔNGMUAĐƯỢCGÌ?

Phầnlớnmọingườisẽtrảlờilàcó.Lấyvídụ:tìnhbạn.Giảsửtôimuốncónhiềubạnhơnhiệntạithìtôicóđimuabạnkhông?Chắclàkhông.Chỉmộtgiâysuynghĩthôiaicũngnhậnthấyđiềuấy.Mộtngườibạnđượcthuêsẽkhônggiốngmộtngườibạn thực thụ.Tôicó thể thuêngười làmnhữngviệcmàbạnbèthườnglàm–nhậnthưhộkhitôiđivắng,chămsócconcáihộkhi tôiquábận,hoặcđôikhiđóngvaibácsỹtâmlý, lắngnghechuyệnbuồncủatôivàđưaranhữnglờikhuyêncảmthông.Nhưnggầnđây,tôicóthể làmchomìnhđượcbiếtđếnnhiềuhơn trênmạng thôngquaviệc thuêmộtsố“bạnbè”cóbềngoàiưanhìnchotrangFacebook–vớigiá99xumột“bạn”mỗi tháng. (Trangwebcungcấpbạngiảđãbịđóngcửakhibịpháthiệnsửdụngảnhtráiphép,phầnlớnlàảnhcủacácngườimẫu)[136].Mặcdùtôicóthểmuamọidịchvụkểtrên,nhưngthựctếlàtôikhôngthểmuađượcmộtngườibạn.Vìlýdonàođó,dùngtiềnđểmuabạnđãlàmhỏngtìnhbạn,hoặclàmchonóbiếnthànhmộtthứkhác,khôngphảitìnhbạnnữa.

Hoặc lấy ví dụ giảiNobel.Giả sử bạn vô cùngmuốn được giảiNobelnhưngkhông thànhcông.Vàbạncó cơhộimuanó.Nhưngbạn sẽnhanhchóngnhậnra rằngmuagiải làkhôngổn.GiảiNobel là loạihànghóamàtiềnkhôngthểmuađược.GiảiCầuthủxuấtsắcnhấtcủagiảiVôđịchbóngchàyquốcgiaMỹcũngvậy.Bạncóthểmuachiếccúplưuniệmnếucóaiđó

từngđoạtgiảimuốnbánlạichobạnvàtrưngbàytrongphòngkhách.Nhưngbạnkhôngthểmuabảnthângiảithưởng.LýdokhôngphảivìỦybantraogiảiNobelhaygiảibóngchàyquốcgiaMỹkhôngbángiảimàvìkểcảkhihọcóbán,giảsửmỗinămcómộtgiảiNobelđượcbánra,thìcáibạnmuađược cũng không phải giải thưởng thật. Việc trao đổi, mua bán trên thịtrường sẽ làmmấtýnghĩagiá trị chohànghóa.VìgiảiNobel làmột thứđáng tôn trọng.Khimuanó, bạn sẽ làmxóimòngiá trịmàbạnđang tìmkiếm.Mộtkhilộtincóngườimuagiảithưởngthìgiảithưởngkhôngcònthểhiệnsựthừanhận,tônvinhđốivớingườiđượctraogiảiNobelnữa.

Giải Cầu thủ bóng chày xuất sắc nhất cũng vậy.Nó cũng là hàng hóađángtôntrọngvàgiátrịcủanósẽmấtđinếungườiđoạtgiảiđimuanóthayvì được trao saumộtmùa thi đấu ghi nhiều điểmhoặc đạt các thành tíchkhác.Tấtnhiên,giữacúplưuniệmbiểutượngcủagiảithưởngvàbảnthângiảithưởngcósựkhácbiệt.ThựctếlàmộtvàingườitừngđoạtgiảicủaViệnHànlâmđiệnảnhHollywoodhoặcngườithừakếcủahọđãbánbứctượngOscar.MộtvàibứctượngOscarđãbịđemrađấugiáởnhàđấugiáSothebyvàvàinơikhác.Năm1999,MichaelJacksonđã trả1,54 triệudollarđểsởhữu bức tượngOscar giải Phim hay nhất cho phimCuốn theo chiều gió.ViệnHànlâmđiệnảnhphảnđốinhữngvụmuabánnày.Hiệntại,họyêucầungười nhận giải phải ký cam kết không bán tượngOscar.Họmuốn tránhviệcbiếnbứctượngmangtínhbiểutượngthànhmónđồsưutậpcóthểmuabánđược.NhưngdùngườisưutầmcómuađượctượngOscarhaykhôngthìrõ ràngviệcmuabức tượnggiảinữdiễnviênxuất sắcnhấtvẫnkhácviệcđượctraogiảithưởngđó[137].

Đâylànhữngvídụrõràngchothấymanhmốidẫnđếncâuhỏikhóhơnmàchúng tađangphải trả lời:Có thứgìmà tiềncó thểmuađược,nhưngkhôngnêndùngtiềnđểmua?Sauđâytahãyxemmộthànghóacóthểmuađược,nhưngviệcmuabángâytranhcãimạnhmẽvềđạođức:thậnngười.Một sốngườiủnghộ thị trườngnội tạngphụcvụcấyghép,một sốngườikhácthấykhôngchấpnhậnđượcvềmặtđạođức.CáisaikhimuamộtquảthậnkhônggiốngnhưkhimuagiảiNobellàviệcdùngtiềnmuasẽlàmxóimòngiátrịhànghóa.Quảthậnvẫnhoạtđộngtốt(giảsửnóphùhợpvớicơthểngườinhận)chodùđượcmuabằngtiền.Vìvậy,đểxácđịnhcónênmua

bánthậnhaykhông,chúngtaphảiđặtmộtcâuhỏiđạođức.Chúngtaphảinghiêncứucáclậpluậnủnghộvàphảnđốimuabánbộphậncơthểngườivàxemcáinàothuyếtphụchơn.

Hoặc lấy ví dụ mua bán trẻ em. Vài năm trước, thẩm phán RichardPosner,ngườiđứngđầuphongtrào“luậtphápvàkinhtếhọc”đãđềxuấtsửdụngthịtrườngđểphânbổconnuôi.Ôngbiếtrằngnhữngembéđượcnhiềungườimuốn nhận nuôi có giá cao hơn những embé ít ngườimuốn nhận.Nhưngôngchorằngsovớihệthốnghiệntại–làcáccơsởmôigiớiconnuôisẽthumộtkhoảnphínhấtđịnhchứkhôngđấugiáhayđặtgiáchocácembé–thị trườngtựdosẽlàmtốthơnviệcphânbổcácembéchocácgiađìnhmuốnnhậnconnuôi[138].

Khá nhiều người không đồng tình với đề xuất của Posner và cho rằngkhôngnênmuabántrẻemchodùthịtrườngtrẻemcóhiệuquảđếnđâu.Vềvấnđềgâytranhcãinày,chúngtacầnlưuýmộtđặcđiểmriêngbiệtcủanó:cũngnhưthịtrườngthận,thịtrườngtrẻemkhônglàmmấtđigiátrịcủahànghóamàngườimuatìmkiếm.MộtembébạnmuađượckhácvớimộtngườibạnhaymộtgiảiNobel.Nếutồntạithịtrườngconnuôithìnhữngngườitrảtheogiáthịtrườngsẽsởhữucáihọmuốn–mộtđứacon.Cònthịtrườngconnuôicóphùhợpvềmặtđạođứckhônglạilàcâuhỏikhác.

Vì vậy, dường như khi nhìn qua, có sự khác biệt rõ ràng giữa hai loạihànghóa:nhữngthứtiềnkhôngthểmuađược(nhưbạnbè,giảiNobel)vànhữngthứtiềncóthểmuađượcnhưngmọingườichorằngkhôngnêndùngtiềnđểmua(nhưthận,trẻem).Nhưngtheotôi,sựkhácbiệtthựcrakhôngrõràngnhưchúngtathấybanđầu.Nếuxemxétkỹcànghơn,chúngtacóthểlờmờthấycómốiliênhệgiữacáctìnhhuốngrõràng–trongđóviệcdùngtiềnđểmuađãlàmảnhhưởngđếnhànghóa–vàcáctìnhhuốnggâytranhcãi,trongđóhànghóavẫncóthểđượcmuabán,nhưngbịcholàsẽxóimòn,hưhạihaymấtđi.

MUALỜIXINLỖIVÀLỜICHÚCMỪNGĐÁMCƯỚI

Chúngtacó thể tìmhiểumối liênhệnói trên thôngquamộtsốvídụnằmgiữahaitìnhhuốngtìnhbạnvàquảthận.Bạnkhôngthểmuađượctìnhbạn,nhưngbiểutượngtìnhbạnhoặcbiểuhiệncủasựthântình,yêuthươnghayhốihậnthìsao?

Năm2001,báoNewYorkTimesđăng tải câuchuyệnvềmộtcông tyởTrungQuốcchuyêncungcấpmộtdịchvụkhácthường:nếubạnmuốnxinlỗimộtngười–có thể làngườiyêuđanggiậndỗibạnhayđối tác làmănđangbấthòavớibạn,vàbạnkhôngthểtựmìnhnóilờixinlỗivớihọ,bạncóthể thuêcông tyXin lỗiThiênTân làmhộbạn.Khẩuhiệucủacông ty là:“Thaybạnnóilờixinlỗi”.Theobàibáo,nhữngngườixinlỗichuyênnghiệplàngười“ởđộtuổitrungniên,cóbằngđạihọc,mặcbộvétmàutối.Họlànhữngluậtsư,cánbộlàmcôngtácxãhộihoặcgiáoviênvới‘khảnăngănnóixuấtsắc’,kinhnghiệmsốngdàydặn,vàcònđượcđàotạothêmvềcáchtưvấn”[139].

Tôikhôngbiếtcông tyThiênTâncó thànhcôngkhông, thậmchícũngkhôngrõnócótồntạikhôngnữa.Nhưngbàibáokhiếntôitựhỏi:Lờixinlỗimàđimuathìcótácdụngkhông?Nếucóngườilàmsaihoặcxúcphạmbạnrồi thuêmột người đến xin lỗi bạn thì bạn có hài lòng không? Tùy từngtrườnghợp,hoặcthậmchícóthểtùyvàocảchiphí.Liệubạncóchorằnglờixinlỗiđắttiềnthìcógiátrịhơnlờixinlỗirẻtiềnkhông?Hayhànhđộngxinlỗi của ngườimắc lỗimới thực sự thể hiện sự ăn năn, và không thể thuêngườikháclàmhộđược?Nếukhônglờixinlỗiđimuanào–dùtốnkémđếnđâu–cóthểthaythếlờixinlỗicủachínhngườimắclỗi,thìcũngnhưbạnbè,lờixinlỗilàcáimàtiềnkhôngthểmuađược.

Hãyxemmộttìnhhuốngkháckhágầnvớitìnhbạn–lờiphátbiểunângcốcchúcmừngcôdâuvàchúrểtrongđámcưới.Theotruyềnthống,lờichúcmừngnàyphảiấmáp,hàihước,thểhiệnchânthànhmongmuốnhaingườihạnh phúc, và phải do phù rể – thường là bạn thân của chú rể – nói ra.Nhưng không dễmà nghĩ ra một lời chúcmừng hay trong đám cưới, và

nhiềuphùrểkhôngtựtinlàmìnhlàmđược.Vìvậy,mộtsốngườiphảitìmcáchmuatrênmạnglờichúcmừngtrongđámcưới[140].

ThePerfectToast.com làmột trongnhững trangwebhàngđầu cung cấpdịchvụviếtthuêcácbàiphátbiểutrongđámcưới.Nóbắtđầuhoạtđộngtừnăm1997.Bạnphảitrảlờimộtbảnghỏitrênmạngvớinhữngcâuhỏinhưcôdâu, chú rểgặpnhaunhư thếnào,bạnmô tảconngườihọ ra sao,bạnmuốnmộtlờichúchàihướchaycảmđộng.Vàchỉtrongvòngbangàylàmviệc,bạnsẽnhậnđượcmộtbàiphátbiểunângcốcchúcmừngđámcướidàitừbađếnnămphút,đượcviếtmộtcáchchuyênnghiệp.Giálà149dollar,trảbằngthẻtíndụng.Vớinhữngngườikhôngđủtiềnđểđặtlờichúcmừngviếtriêng thì có những trangweb khác, chẳng hạn InstantWeddingToasts.comchuyên bán các bài phát biểu chuẩn viết sẵn cho đám cưới với giá 19,95dollar,kèmtheocamđoansẽtrảlạitiềnnếukhônghiệuquả[141].

Giảsửvàongàybạnthànhhôn,phùrểcủabạncómộtlờiphátbiểunângcốcchúcmừngrấtchânthành,xúcđộngđếnmứcbạnứanướcmắt.Nhưngvềsaubạnpháthiệnralàcậutakhôngtựviếtmàmuaởtrênmạng,liệubạncókhóchịukhông?Bạncó thấy lờichúckhôngcònýnghĩanhưbanđầu,trước khi bạn biết nó là của một tay chuyên nghiệp viết thuê? Phần lớnchúngtahẳnsẽtrảlờilàcó,lờichúcmừngđámcướiđượcmuavềkhôngcógiátrịbằngkhinóđượcngườinóitựviếtra.

Mộtsốngườicóthểlậpluậnrằnglờichúcmừngthôngthườngcủacácnguyênthủquốcgiathựcchấtkhôngphảithôngđiệpcủanhànước.Nóchỉlàlờithểhiệntìnhhữunghị.Mặcdùlờichúcđimuacóthể“tốt”theonghĩatạo rahiệuứngmongmuốn,nhưngnóđạtđượcmộtphầnnhờsự lừadối.Sauđâylàphépthử:Giảsửvìquálosợviệcphảiphátbiểutrongđámcướibạnthânnênbạnđãmuamộtlờichúctuyệthay,xúcđộng,đầytìnhcảmtrênmạng.Liệubạncónóirasựthựcđókhông,haybạnsẽtìmcáchgiấugiếm?Nếuhiệuquảcủalờichúcđimuaphụthuộcvàoviệccôngbốhaygiấugiếmnguồngốccủanóthìcólýdođểchúngtanghingờbảnđimuađãlàmxóimònýnghĩacủabảntựviết.

Lờixinlỗivàlờiphátbiểunângcốcchúcmừngtrongđámcướilànhữnghànghóamàxéttừgócđộnàođó,cóthểmuađược.Nhưngmuabánsẽlàmthayđổitínhchất,giảmbớtgiátrịcủachúng.

QUANĐIỂMPHẢNĐỐITẶNGQUÀ

Hãy xemmột cách thể hiện tình bạn khác: tặng quà.Không như lờichúcmừngtrongđámcưới,quàtặnghiểnnhiêncóýnghĩavậtchất.Nhưngvớimộtsốmónquà,ýnghĩavậtchấttươngđốimơhồ;vớimộtsốmónquàkhácthìnólạihiểnhiệnrõràng.Trongvàithậpkỷgầnđâyđãxuấthiệnxuhướngtiềntệhóaquàtặng,vàtalạicómộtvídụkhácvềđờisốngxãhộiđangngàycàngđượcbiếnthànhhànghóanhiềuhơn.

Cácnhàkinhtếhọckhôngthíchquà.Nóichínhxáchơnlàhọkhôngcóthờigianđểxemtặngquàlàhànhvihợplýcủaxãhội.Xéttừquanđiểmthịtrường thì tặng tiềnmặt luôn luôn tốt hơn tặng quà.Nếu nhìn chungmỗingườitựbiếtmìnhưathíchcáigìnhất,vàtặngquànhằmmụcđíchđemlạiniềmvuichobạnbè,chongườithânthìchẳnggìhơnlàtặngtiền.Kểcảkhibạncóguthẩmmỹrấttrangnhãthìbạnbècủabạnvẫnchưachắcđãthíchchiếccàvạthaydâychuyềnbạnchọn.Vìvậy,nếubạnthựcsựmuốntốiđahóaphúclợimàmónquàmanglại thìbạnđừngmuaquànữa,đơngiảnlàhãytặngsốtiềnmàbạnđịnhdùngđểmuaquà.Bạnbè,ngườithâncủabạncóthểtựmuathứmàbạndựkiếnmua,hoặc(nhiềukhảnănghơn)họsẽmuathứkhiếnhọcònvuihơn.

Đâylàlogickinhtếcủaquanđiểmphảnđốitặngquà.Logicnàyhợplývớimột số điều kiện.Nếu tôi nhìn thấymột thứmà bạn của tôi sẽ thích,nhưngchưacó–chẳnghạnmónđồcôngnghệcaomớinhất–thìmónquànàyhoàntoàncóthểkhiếnbạntôi,ngườimàtôibiếtrấtrõ,hàilònghơnbấtcứthứgìmàanhtacóthểmuađượcvớisốtiềntươngđương.Nhưngđólàtìnhhuốngđặcbiệt,vẫnnhấtquánvớigiảđịnhcơbảncủacácnhàkinhtếhọcrằngmụcđíchtặngquàlàtốiđahóaphúclợihaymứcđộhàilòngcủangườinhận.

JoelWaldfogel, nhà kinh tế học thuộc Đại học Pennsylvania cho rằnghành vi tặng quà không đạt hiệu quả kinh tế vì lý do cá nhân.Theo ông,“khôngđạthiệuquả”ởđâynghĩalàgiátrịbạnthuđượctừchiếcáolenhọatiếtquảtrámtrịgiá120dollarmàbàcôtặngbạnvàodịpsinhnhậtsẽkhác(cóthểkhôngđángkể)vớigiátrịcủathứhànghóamàbạnmua(vídụ,máy

nghenhạciPod)vớisốtiềnmàgiảsửbàấyđưabạn.Năm1993,Waldfogelđãkhiếnmọingườichúýtớidịchbệnhlãngphídonhữngmónquàgâyravớibàibáo“Giángsinhgâyrahiệntượngtổnthấtphúclợi”.Ôngcũngcậpnhật,phântíchthêmchủđềnàytrongcuốnsáchgầnđây–Kinhtếhọchàtiện:Tạisaobạnkhôngnênmuaquàvàodịplễ(Scroogenomics:WhyYouShouldn’tBuyPresentsfortheHolidays).“Điềucơbảnlàkhimọingườiđimuasắm,quầnáo,đĩanhạchaybấtcứthứgìkhácthìrõrànglàítkhảnănghọchọnđượcmónquàđúngnhưkhichúngtatựchọn.Chodùhọcóýđịnhtốtđếnđâuthìchúngtavẫncóthểtinlàlựachọncủahọsẽsailầm.Nếusovớisựhàilòngmàlẽrasốtiềnhọbỏramuaquàcóthểmanglạithìmónquàcủahọđúnglàđãlàmtổnthấtgiátrị”[142].

Sửdụnglậpluậnthịtrườngchínhthống,Waldfogelđãkếtluậntronghầuhếtcáctrườnghợp,nêntặngtiềnthìtốthơn:“Lýthuyếtkinhtế–vàcảnhậnthứcthôngthường–đềukhiếnchúngtakỳvọngrằngtựmuaquàchomìnhsẽkhiếnmìnhhàilònghơnvớitừngđồngbỏrasovớikhimuachongườikhác...Muaquàluônlàmtổnthấtgiátrịvàđemlạisựhàilòngcùnglắmlàbằngtặngtiền,trongnhữngtìnhhuốngrấtđặcbiệtítxảyra”[143].

Ngoài việc sửdụng logic kinh tế đểphảnđối tặngquà,Waldfogel còntiếnhànhmộtsốcuộcđiềutrađểtínhxemhànhvitặngquàphihiệuquảlàmmấtđibaonhiêugiátrị.Ôngđềnghịnhữngngườiđượctặngquàướctínhgiátrịbằngtiềncủamónquàhọđượcnhậnvàchobiếthọsẵnlòngtrảbaonhiêutiềnnếumuamónquàđó.Vàôngkếtluận:“Chúngtôinhậnthấyvớimỗidollarbỏrađểmuaquà,giá trịcủamónquàđốivớingườinhận thấphơn20%sovớigiátrịcủachínhnókhichúngtôitựmuachomình”.Consố20% cho phépWaldfogel ước tính được tổng “giá trị bị tổn thất” trên cảnướckhimuaquàvàocácdịplễ.“Cónghĩalàvớisốtiền65tỷdollarngườiMỹbỏrađểmuaquàvàocácdịplễmỗinăm,độhàilòngcủachúngtabịgiảmđi13tỷdollarsovớikhichúngtatựmuahànghóamộtcáchcẩnthậnchomìnhnhưbìnhthường.NgườiMỹchàomừngcácngàylễvớimộttổnthấtgiátrịkhổnglồ”[144].

Nếutặngquàgâyrasựphíphạm,phihiệuquảkhổnglồnhưvậythìtạisaochúngtavẫncứkhăngkhăngphảilàm?Khôngdễtrảlờicâuhỏinàynếusửdụngnhữnggiảđịnhchuẩnmựccủakinhtếhọc.GregoryMankiwđãliều

lĩnhthửgiảithíchtrongcuốngiáotrìnhcủaông.Ôngbắtđầuvớiviệcnhậnthấyrằng“tặngquàlàmộtphongtụckỳlạ”,nhưngôngcũngcôngnhậnlànếuvàosinhnhậtbạntraihaybạngáimàtatặngtiềnthayvìquàthìcũngkhôngổn.Nhưngtạisao?

Mankiwgiảithích:tặngquàlàmộthìnhthức“pháttínhiệu”–thuậtngữcủagiớikinhtế,chỉviệcsửdụngthịtrườngđểkhắcphụctìnhtrạng“thôngtinkhôngcânxứng”.Vídụ,mộtcông tycósảnphẩmtốtbỏ tiền làmmộtchươngtrìnhquảngcáotốnkém,khôngchỉđểtrựctiếpthuyếtphụckháchhàngmàcònđể“phát tínhiệu”vớikháchhàngrằnghọrất tự tinvàochấtlượngsảnphẩmcủamình,đếnmứcsẵnsàngtiếnhànhmộtchiếndịchquảngcáođắttiền.Tươngtự,Mankiwchorằngtặngquàcũnglàpháttínhiệu.Mộtngườiđànôngdựtínhtặngquàchobạngáitứclàmuốntruyềnđạt“thôngtinriêngmàngườibạngáimuốnbiết:Anhcóthựcsựyêucôkhông?Chọnmónquàđẹplàtínhiệuchocôthấytìnhyêucủaanh”.Vìchọnquàcầnthờigianvàcôngsứcnênchọnmộtmónquàthíchhợplàcáchanhta“chuyểntảithôngtinvềtìnhyêuđếnvớicôấy”[145].

Đúnglàmộtcáchnghĩkhôkhanvềtìnhyêuvànhữngmónquà.“Pháttínhiệu”tìnhyêukhônggiốngviệc thểhiệnnó.KhiMankiwnóiđếnphát tínhiệu, ông đã giả định sai lầm rằng tình yêu là thông tin riêng tưmàmộtngườimuốn chuyển tải đến cho người khác. Nếu đúng thì tiền cũng làmnhiệmvụchuyểntảithôngtinrấttốtchứ–đưacàngnhiềutiềnthìtínhiệucàngmạnh,vàtìnhyêu(giảđịnhlàcó)cànglớnlao.Nhưngtìnhyêukhôngchỉ là–hayphần lớn là– thông tin riêng tư,mà làviệcởbênmộtngười,chia sẻvớingườiđó.Tặngquà,đặcbiệt tặngquàmộtcáchâncần làmộtcáchthểhiệntìnhyêu.Vềchuyệnđắthayrẻ,mộtmónquàđẹpkhôngchỉđểlàmhàilòng,theonghĩalàmthỏamãnsởthíchcủangườinhận,màcònđểthểhiệnsựkếtnối,gắnbó–vàsựkếtnối,gắnbóấyphảnánhtìnhcảm.Vìvậy,chútâmvàoviệcchọnvàtặngquàthựcsựquantrọng.

Tấtnhiên,khôngphảimónquànàocũngđánggiánhưvậy.Nếubạnđếndựđámcướimộtngườihọhàngxa,hoặclễBarMitzvah [146]củacậucontraiđốitáckinhdoanhthìtốthơncảlànênmuamộtmónđồtrongdanhmụcquàtặngmongmuốncủacôdâuchúrểhoặctặngtiền.Nhưngnếutặngtiềnthayvìmộtmónquàđượcchọnlựakỹcàngchomộtngườibạn,ngườiyêu

hoặcbạnđờithìlạilàthểhiệnsựbàngquan,thiếuquantâm.Nógiốngnhưbạnbỏtiềnrađểkhôngphảiquantâmđếnngườikhácnữa.

Cácnhàkinhtếhọcđềubiếtrằngquàtặngmộtphầnlàđểthểhiệntháiđộ,tìnhcảm,ngaycảkhihọcthuyếthọtintưởngkhônggiảithíchđượcđiềuấy.AlexTabarrok,nhàkinhtếhọcvàlàtácgiảmộtblogviết:“Phầnkinhtếhọctrongtôinóirằngquàtặngtốtnhấtlàtiền.Nhưngphầncònlạitrongconngườitôiphảnđối”.Ôngđưaramộtvídụrấthayđểphảnđốilạiquanđiểmvịlợichorằngmónquàlýtưởnglàcáimìnhtựmuachochínhmình:Giảsửcóngườichobạn100dollar,vàbạnmuamộtbộlốpôtômới.Đâylàcáchbạntốiđahóađộhàilòngcủabảnthân.Nhưngbạnkhôngcảmthấyvôcùnghạnh phúc nếu bạn gái bạn tặng bạn một bộ lốp ô tô vào dịp sinh nhật.Tabarrokchỉrarằngtronghầuhếtcáctìnhhuống,chúngtamuốnđượctặngnhữngmónquàkhông“trầntục”quá,chúngtamuốnnhữngthứmàchúngtakhông tựmuachomình. Ítnhất, từđáy lòng,chúng tavẫn thíchmộtmónquànóilên“phầnhoangdại,phầnđammê,phầnlãngmạntrongta”[147].

Tôinghĩvềđiểmnàyôngấykháthuyếtphục.Tặngquàkhôngphảilúcnàocũngđichệchrakhỏiđiểmtốiđahóaphúclợihiệuquảvìquàkhôngchỉlàvấnđềlợiích.Mộtsốmónquàthểhiệnmốiquanhệliênquanđếnchúngta, thách thức, giải thích lại conngười chúng ta.Vì tìnhbạnkhông chỉ làngườinàycóíchvớingườikháchaykhông;màlàsựtrưởngthànhvềtínhcách, về khả năng hiểu biết chính con ngườimình khi có bạn đồng hành.NhưAristotleđãnói,tìnhbạnlýtưởngnhấtlàtìnhbạncómụctiêuxâyđắp,giáodục.Tiềntệhóamọicáchthứctặngquàgiữabạnbèvớinhaucóthểsẽlàmxóimòntìnhbạnbằngnhữngchuẩnmựcvịlợi.

Ngaycảcácnhàkinhtếhọcluônnhìnnhậntặngquàdướigócđộvịlợicũngkhôngthểkhôngnhậnthấyrằngquàtặngbằngtiềnlàngoạilệítgặp,nhấtlàgiữabạnbè,tìnhnhânvànhữngmốiquanhệquantrọngkhác.VớiWaldfogel,đâychínhlàgốcgácsinhratínhphihiệuquảmàôngkhôngưa.Vậythìtheoông,cáigìkhiếnconngườikhăngkhănggiữmộtthóiquenlàmtổnthấtgiá trịnhiềuđếnnhưvậy?Đơngiảnvì tiềnđượccoi làmột“mónquàthôthiển”,mangtiếngxấu.Ôngkhôngđặtcâuhỏimọingườicoimónquàbằngtiềnlàthôthiểnlàđúnghaysai.Màôngcoiviệcxãhộicoitiềnlàxấulàkhôngthựcsựphùhợp,trừchuyệntiềncóxuhướnglàmgiảmđộhài

lòng[148].“LýdoduynhấtkhiếnđaphầnquàGiángsinhlàhiệnvậtchứkhôngphải

tiềnlà:tặngtiềnthìmangtiếngxấu”–Waldfogelviết.“Nếukhôngcótiếngxấunàythìngườitặngquàsẽđưatiền,vàngườinhậnsẽchọnmuacáimìnhthựcsựmuốn.Kếtquảlàsốtiềnđượcbỏrasẽmanglạimứcđộhàilòngcaonhất”[149].StephenDubnervàStevenLevitt cũngcóquanđiểm tương tự:chúngtangầnngạikhôngmuốntặngnhau tiềnchủyếuvìđây làđiều“xãhộicấmkỵ”–mộtquyđịnh“làmtiêutangiấcmơcủagiớikinhtếhọc”vềmột“vụtraođổihiệuquảtuyệtvời”[150].

Trongphạmvihẹp,phân tíchhànhvi tặngquàdướigócđộkinh tếđãminhhọahaiđặcđiểmnổibậtcủalogic thị trường.Thứnhất,nóchothấylogicthịtrườngđãlénthâmnhậpvàomộtvàiphánxétđạođức,chodùcáclýthuyếtkinhtếthườngtựkhẳngđịnhkhôngquantâmđếngiátrịđạođức.Waldfogelkhônghềphánxét tínhđúngđắncủaquanđiểmphảnđối tặngquàbằngtiền.Ôngkhôngbaogiờyêucầubiệnhộchonó.Ôngchỉđơngiảngiảđịnhnócảntrởmộtcáchvôlýviệcmọingườiđượchàilòng.Ôngxemnónhưmột“thiếtchếhỏng”,cầnphảivượtqua [151].Ôngkhôngquantâmđếnviệcđịnhkiếnxãhộivớinhữngmónquàbằngtiềncóphảilàchuẩnmựcđánggìngiữnhưchuẩnmựcvềsựquantâmtrongtìnhbạnkhông.

Chúngtanhấnmạnhmụctiêucủamọimónquàlàtốiđahóamứcđộhàilòngcónghĩalàchúngtagiảđịnhchắcchắnrằng:kháiniệmtìnhbạnnghĩalàtốiđahóamứcđộhàilònglàquanđiểmphùhợpnhất,vàcáchđốixửvớibạnbèđúngđắnnhấtlàđápứngsởthíchcủahọ,chứkhôngphảitháchthức,haytôđậm,haylàmphứctạpsởthíchấylên.

Vìvậy,lậpluậnkinhtếphảnđốitặngquàkhônghềtrunglậpvềđạođức.Nóthừanhậnmộtkháiniệmnhấtđịnhvềtìnhbạn–vàkháiniệmnàybịrấtnhiềungườicho làsẽ làmxóimòn tìnhbạn.Nhưngchodùnókhôngphùhợpvềmặtđạođứcthếnàođinữathìquanđiểmkinhtếvềhànhvitặngquàđangdầncóchỗđứng.Từđây,chúngtathấyđặcđiểmnổibậtthứhaicủavídụvềtặngquà.Chodùnhữnggiảđịnhvềđạođứccógâytranhcãithếnàođinữathìlốitưduykinhtếvềquàtặngvẫncứdầnbiếnthànhthựctế.Tronghaimươinămqua,khíacạnhtiềnbạccủaquàtặngđãngàycànglộrõ.

TIỀNTỆHÓAQUÀTẶNG

Hãyxemsựnổilêncủaphiếumuaquà.Thayvìphảitìmmónquàphùhợp,ngườiđimuaquàvàodịplễsửdụngngàycàngnhiềuphiếumuaquà,làtấmthẻcógiátrịbằngtiềnnhấtđịnhghitrênnó,cóthểdùngđểmuasắmhànghóaởcửahàng.Phiếumuaquà là cách thức trunggian,nằmởgiữachọnmónquàsaochođúngvàtặngtiền.Nógiúpchúngtamuaquàdễdànghơnvàđemlạichongườinhậnnhiềusựlựachọnhơn.Mộttấmphiếumuaquàtrịgiá50dollarởcáctrungtâmmuasắmnhưTarget,WalmarthaySaksFifthAvenue giúpmọi người tránh được “tổn thất giá trị” khimua nhầmphảichiếcáolennhỏhơnhaicỡ,bằngcáchchophépngườinhậnquàchọnthứmàhọthựcsựmuốn.Vàởmứcđộnàođó,phiếuquàvẫnkhácvớitặngtiền.Đúng,thựctếlàngườinhậnbiếtchínhxácbạntặnghọbaonhiêutiền–giátrịbằngtiềnhiểnhiệnrấtrõ.Tuynhiên,tặngnhauphiếumuaquàdomộtcửahàngpháthànhkhôngbịđịnhkiếnnhưkhiđơngiảnlàtặngtiền.Cólẽyếutốquantâm,chămchútđượcthểhiệnquaviệclựachọnmộtcửahàngphùhợpđãlàmgiảmbớtđịnhkiếnởmứcđộnhấtđịnh.

Xuhướngtiềntệhóaquàtặngđãtăngvọtvàothậpniên1990,khingàycàngcónhiềungườimuaquàsửdụngphiếumuaquà.Vàocuối thậpniên1990,xuhướngcáccửahàngchuyểnsangsửdụngthẻmuaquàbằngnhựavớidảinamchâmchiếmưuthế.Từnăm1998đến2010,doanhthubánthẻmuaquàđã tănggấptámlần,đạthơn90tỷdollar.Theocáccuộcđiềutrangườitiêudùngthìthẻmuaquàhiệnlàmónquàđượcmongđợinhất,hơncảquầnáo,tròchơiđiệntử,thiếtbịđiệntửcánhân,trangsứcvàcácvậtdụngkhác[152].

Những người nệ cổ tỏ ra nuối tiếc trước xu hướng này. JudithMartin,người giữ chuyênmục cácquy tắc xãgiaodưới bút danhCônàngPhongcáchđãphànnànrằngthẻmuaquàđã“tướcđiphầnhồncủangàylễ”.Vớithẻmuaquà,cơbảnlàbạntrảtiềnchongườikhác–trảtiềnđểhọbỏđichỗkhác”.LizPulliamWeston,ngườigiữchuyênmụctàichínhcánhânthì longại rằng “nghệ thuật tặng quà đang nhanh chóng biến thành giao dịchthươngmại thuầntúy”.Bàđặtcâuhỏi:“Baolâunữa thìchúngtachỉ tặng

quàđơngiảntheocáchlàdúinắmtiềnvàotaynhau?”[153]

Từquanđiểmcủalậpluậnkinhtế,việcchuyểnsangtặngnhauthẻmuaquà làmộtbướcđi đúnghướng.Nếu tiếnđượcđến chỗđưa tiềnmặt chonhau thì còn tốt hơnnữa.Tại sao?Vìmặcdù thẻmuaquà làmgiảm tìnhtrạng“tổnthấtphúclợi”xảyrakhitặngquà,nhưngkhôngxóabỏđượchoàntoàn.Giả sử bác của bạn tặngbạn thẻmuaquà trị giá 100dollar của cửahàngđồxâydựngvàsửachữanhàcửaHomeDepot.Nhưthếthìtốthơnlàtặng bạnmột bộ dụng cụ gia đình trị giá 100 dollarmà bạn không thích.Nhưngnếubạnkhôngcónhucầumuadụngcụhaythiếtbịsửachữanhàcửathìbạnsẽmuốnđượctặngtiềnhơn.Nóichocùng,tiềnchínhlàtấmthẻmuaquàsửdụngđượcởtấtcảmọinơi.

Khôngcógìđángngạcnhiênkhigiảiphápthịtrườngchotìnhtrạngnàyđã rađời.Một sốcông ty trênmạngchuyênmua lại thẻmuaquà (vớigiáthấphơngiátrịghitrênthẻ)vàbánlạichúng.Vídụ,mộtcôngtycótênlàPlasticJunglesẽmualạitấmthẻmuaquàtrịgiá100dollarởHomeDepotcủabạnvớigiá80dollar,rồihọsẽbánlạivớigiá93dollar.Tỷlệchiếtkhấutùythuộcvàomứcđộphổbiếncủacửahàng.Vớithẻmuaquàtrịgiá100dollarởcácsiêuthịWalmarthayTarget,PlasticJunglesẽtrả91dollar.Thẻmua quà trị giá 100 dollar ở cửa hàng sách Barnes andNoble, thật đángbuồn,chỉcógiá77dollar,thấphơncảthẻcủacửahàngđồănnhanhBurgerKing(79dollar)[154].

Vớicácnhàkinhtếhọclongạitặngquàlàmtổnthấtphúclợixãhội,thịtrường thứcấpnàyđã lượnghóađượcphầnphúc lợibị tổn thấtmàngườinhậnquàphảichịukhibạntặnghọthẻmuaquàthayvìtặngtiền:consốbịchiếtkhấuđi càngcao, chênh lệchgiữagiá trị thẻmuaquàvàgiá trị tínhbằngtiềncànglớn.Tấtnhiên,tiềnhaythẻmuaquàđềukhôngphảnánhsựchuđáo,quantâmnhưmónquàtruyềnthống.Ưuđiểmchuđáovàquantâmđãbịmấtđikhichúngtachuyểntừtặngquàsangtặngthẻ,vàcuốicùnglàtặngtiền.

Mộtnhàkinhtếhọcnghiêncứuthẻmuaquàđãđềxuấtmộtgiảiphápđểcânbằngđược tínhhiệuquảcủa tiềnvới tínhchuđáo,quan tâmcủamónquàtruyềnthốngnhưsau:“Mộtngườidựđịnhtặngquàbằngthẻmuaquàcóthểvừa tậndụng lợi íchcủamónquàbằng tiền,vừa thểhiệnsựquan tâm

bằngcáchgửitớingườinhậnmộtlờinhắn,trongđógợiýngườinhậnnêntiêutiềnởđâu[vớimộtdanhsáchcáccửahàngkèmtheo]”[155].

Tặng tiềnkèm theo lờinhắn trongđógợiýngườinhậnnên tiêu tiềnởđâu, nói cho cùng, chính làmộtmón quà đã được tháo dỡ ra thành từngthànhtố.Nógiốngnhưchúngtagóithànhtốvịlợivàchuẩnmựcthểhiệntìnhcảmtronghaihộpkhácnhauvàbuộcchúngvớicùngmộtcáinơ.

Vídụtôiưathíchvềviệcbiếntặngquàthànhhànghóalàhệthốngtặnglạiquàquađườngđiện tửmớiđượccấpbằngsángchếgầnđây.BáoNewYorkTimescómộtbàimôtảvềhệthốngtặnglạiquànhưsau:GiảsửbạnđượcngườicôtặngmộtchiếcbánhngọthoaquảvàodịpGiángsinh.Côngtylàmbánhsẽgửibạnmộtbứcthưđiệntử,thôngbáochobạnbiếtvềmónquàtìnhcảmnàyvàchobạnlựachọncónhậnquàkhông,hayđổilấymộtmónquàkhác,haygửichínhcáibánhđóchomộtngườiđángtincậymàbạnmuốntặngquà.Vìmọigiaodịchđềudiễnratrênmạngnênbạnkhôngphảiloviệcđónggóilạimónquàvàđemrabưuđiện.Nếubạnchọnphươngántặnglạiquàchongườikhác,ngườinhậncũngsẽđượccungcấpcáclựachọntươngtự.Tứclàchiếcbánhngọthoaquảkhôngđượcmongmuốncóthểbịđẩyquađẩylạivôđịnhtrênkhắpkhônggianảo[156].

Sựhỗnloạncóthểxảyra:tùyvàochínhsáchtiếtlộthôngtincủangườibánhàngmàmỗingườiđượcnhậnquàtrênhànhtrìnhcủachiếcbánhcóthểbiếtđườngđicủanó.Lúcấythìthậtkhóxử.Nếubạnbiếtchiếcbánhngọthoaquảđãbịvàingườitừchốitrướcđóvàgiờnóđượcđẩychobạn,bạnsẽmấthẳnsựbiếtơnvìmónquàvàkhôngcònthấynóthểhiệngiátrịgìnữa.Cảmgiácấyhơigiốngnhưkhibạnpháthiệnrabạnthânnhấtcủamìnhđãmuanhữnglờichúcmừngđámcướiđầytìnhcảmởtrênmạng.

MUASỰTÔNVINH

Mặcdùtiềnkhôngmuađượctìnhbạn,nhưngnóvẫnmuađượcbiểuhiệncủatìnhbạnởmứcđộnàođó.Nhưchúngtađãthấy,biếnlờixinlỗi,lờiphátbiểunângcốcchúcmừngđámcướivàquàtặngthànhhànghóakhônghềhủyhoạichúng,nhưnglạilàmgiátrịcủachúngbịsuygiảm.Lýdochúngbị suygiảmcó liênquandến lýdo tại sao tiềnkhôngmuađược tìnhbạn:Tìnhbạnvànhữnghànhvixãhộigiúpduytrìtìnhbạnđượcxâyđắpnênbởimộtsốchuẩnmực,tháiđộ,giátrịnhấtđịnh.Biếnchúngthànhhànghóatứclàlàmmấtđinhữngchuẩnmựcnhưsựcảmthông,sựhàophóng,sựquantâm,sựchuđáo;thayvàođólàcácgiátrịthịtrường.

Mộtngườibạnđithuêkhônggiốngmộtngườibạnthật;hầunhưaicũngchỉrađượcsựkhácbiệtgiữahọ.

Ngoại lệ duy nhất tôi có thể nghĩ ra là nhân vật của JimCarrey trongphimChươngtrìnhcủaTruman(TheTrumanShow).Anhnàysốngcảđờiởmộtthịtrấncóvẻthanhbình,nhưngthựcraanhtakhôngbiếtnólàbốicảnhmộtchươngtrìnhtruyềnhìnhthựctế.Phảimấtmộtthờigiananhtamớipháthiệnravợvàbạnthânnhấtcủamìnhlàdiễnviênđượcthuêđóng.Nhưngdĩnhiên anh không phải người bỏ tiền ra thuê, người thuê là nhà sản xuấtchươngtrình.

Điểmquantrọngkhimôphỏngtìnhbạnlà:lýdokhiếnchúngta(thường)khôngmuađượcbạnbè(muabánbạnbèsẽlàmhỏngtìnhbạn)đãchothấythịtrườnglàmxóimònbiểuhiệncủatìnhbạnnhưthếnào.Lờixinlỗihoặclời chúcmừngđámcướiđimua–chodùnghekhágiốngvới lờinói thậtlòng– luôncóxuhướngbịgiảmgiá trị.Tiềncó thểmuađượcnhững thứchúngtavừanói,nhưngcáimuađượcthườngdướidạngđãbịhưhại.

Nhữngthứliênquanđếnsựtônvinhcũngbịtổnhạitươngtự.KhôngthểmuađượcgiảiNobel.Nhưngcòncáchìnhthứctônvinh,côngnhậnkhácthìsao?Vídụbằngcấpdanhdự.Cáctrườngđạihọcthườngtraobằngdanhdựchocáchọcgiả,nhàkhoahọc,nghệsỹhoặccácquanchứcưutú,xuấtsắc.Nhưngmộtsốngườiđượctraobằnglạilànhữngngườihàophóng,đãđónggópmộtsốtiềnlớnchotrườngđạihọc.Liệuđâythựcracóphảibằngcấpđi

muakhông,hayhọthựcsựđượctônvinh?Khálàmơhồ.Nếutrườngnóithẳngralýdocủahọthìsựminhbạchnày

sẽlàmmấtgiátrịtấmbằng.Giảsửlờiphátbiểutronglễphátbằngnhưsau:“Chúngtôithườngtraobằngdanhdựchocácnhàkhoahọc,cácnghệsỹvìthànhtựucủahọ.Nhưngchúngtôitraochongàitấmbằngnàyđểbàytỏsựbiếtơnvìngàiđãđónggóp10triệudollarđểchúngtôixâythưviệnmới”.Khiđókhóaicóthểgọiđâylàbằngdanhdự.Tấtnhiên,khôngtrườngnàophátbiểunhưvậycả.Họ thườngnóivềsựcốnghiếnchoxãhội,camkếtlàm từ thiệnvà tận tâmvớisứmệnhcủa trường–những từngữ tônvinh,làmlumờsựkhácbiệtgiữamộttấmbằngdanhdựvàmộttấmbằngđimua.

Có thể đặt câu hỏi tương tự với việc mua bán quyền nhập học ở cáctrườngđạihọcnổitiếng.Trườngđạihọckhôngđấugiáchỗnhậphọc,ítnhấthọkhôngcôngkhailàmvậy.Rấtnhiềutrườngđạihọcnổitiếngcóthểtăngdoanhthuchotrườngnếuhọbánvịtrísinhviênnămthứnhấtchongườitrảgiá caonhất.Nhưngkể cảkhi họmuốn tối đahóadoanh thu thì họ cũngkhôngđấugiátấtcảchỉtiêunhậphọc.Nếuhọlàmvậythìnhucầunhậphọcsẽgiảm,khôngchỉbởichấtlượngchuyênmôngiảmmàcònvìniềmvinhdựkhiđượcnhậnvàohọckhôngcònnữa.Khómàcóthểtựhàokhibạn(hoặccon bạn) được chấp nhận vào học ở Đại học Stanford hay Princeton khinhữngtrườngnàythườngxuyênbánchỉtiêunhậphọcvàaicũngbiếtđiềuđó. Cùng lắm thì bạn cũng chỉ tự hào như khi mua được một chiếc duthuyền.

Tuynhiên,giả sửphần lớnchỉ tiêunhậphọc làdànhchonhữngngườixuấtsắc,nhưngcómộtvàichỗlàđểbánkhôngcôngkhai.Vàgiảsửcórấtnhiềutiêuchíđượcxétnhậphọc:điểmhọcởtrườngphổthông,điểmthikỳthiSAT,cáchoạtđộngngoạikhóa,tínhđadạngvềchủngtộcvàđịalý,lòngdũng cảm trong chiến đấu, tình trạng thừa kế (con cái của một cựu sinhviên); chonênkhómànói được trong từng trườnghợp thì tiêu chí nào làquantrọngnhất.Trongđiềukiệnnhưvậy,trườngđạihọccóthểbánmộtvàichỉtiêuchocácnhàtrợgiàucómàkhônglàmảnhhưởngđếnniềmvinhdựcủanhữngngườiđượcmộttrườngđạihọchàngđầunhậnvàohọc.

Cácnhàphêbìnhgiáodụcđạihọcchorằngtìnhhuốngnàykhágầnvớithựctếđangdiễnraởcáctrườngđạihọcngàynay.Họmôtả“ưutiênthừa

kế”,tứclàưutiênchấpnhậnhồsơcủaconcáicáccựusinhviênlàmộtdạngchínhsáchưutiênngườithiểusốdànhchongườigiàu.Ýhọmuốnnhắcđếnnhững trường hợp mà trường đại học đã nới lỏng tiêu chí xét tuyển chonhữngứngviênkhôngnổibậtlắm,chamẹkhôngphảicựusinhviên,nhưnggiàucóvàcókhảnăngsẽđónggópmộtsốtiềnđángkểchonhàtrường[157].

Nhữngngườibảovệchínhsáchnàychorằngcáctrườngđạihọctưphụthuộctàichínhrấtnhiềuvàonguồnđónggópcủacựusinhviênvàcácnhàtàitrợgiàucó,vàkhoảnđónggópcủahọchophépcáctrườngcungcấphọcbổngvàhỗtrợtàichínhchonhữngsinhviênítđiềukiệnhơn[158].

Vìvậy,khácvớigiảiNobel,việcđượcnhậnvào trườngđạihọc làmộthànghóacó thểmuabánđược,miễn làviệcmuabánđược tiếnhànhmộtcách thận trọng.Liệucác trườngđạihọccónên làmnhưvậykhông lại làmộtcâuhỏixahơn.Ýtưởngbánquyềnnhậphọcđạihọcgặpphảihailậpluậnphảnđối:thứnhấtlàvấnđềcôngbằng,thứhailàvấnđềthamnhũng.Lậpluậnphảnđốiliênquanđếntínhcôngbằngchorằng:nhậnconcáicủacácnhàtàitrợgiàucóvàohọcđểđổilấymộtkhoảntiềnđónggópkhálớnchongânquỹcủatrườnglàhànhvibấtcôngvớinhữngứngviênkhôngđượcđánhgiácaovìchamẹkhônggiàucó.Nhữngngườiphảnđốitheotưtưởngnàycoigiáodụcđạihọclàmộtcơhội,một thứngườidânđượcphéptiếpcận,vàhọlongạirằngưutiênconnhàgiàusẽkéodàitìnhtrạngbấtcôngxãhộivàkinhtế.

Lậpluậncònlạivềthamnhũngliênquanđếntínhliêmchínhcủatổchức.Những người theo tư tưởng phản đối thứ hai cho rằng giáo dục bậc caokhôngchỉ tạođiềukiệnchosinhviênratrườngcóviệclàmtốtmànócònmangtheonhữngquanniệmnhấtđịnh:đólàtìmrachânlý,thúcđẩythànhtựuhọcthuậtvàkhoahọc,khuyếnkhíchdạyvàhọc,traudồiđạođứccôngdân.Mặcdùtrườngđạihọcnàocũngcầntiềnđểtheođuổimụctiêu,nhưngđểchonhucầutìmnguồntàichínhchiếmvaitròchiphốisẽlàmtăngrủirobópméocácmụctiêucuốicùngvàxóimòncácgiátrịnềntảngcủatrườngđạihọc.Chínhquanđiểmphổbiếnvềsự“bánrẻ”lànguồngốckhiếnngườitachorằnglậpluậnphảnđốiliênquanđếnthamnhũngchủyếulàvềtínhliêmchính–mộttổchứccótrungthànhvớitưtưởngnềntảngtạoranóhaykhông.

HAILẬPLUẬNPHẢNĐỐITHỊTRƯỜNG

Hai lập luận nói trên phản ánh cuộc tranh cãi về những thứ nên vàkhôngnênmuađượcbằngtiền.Lậpluậnvềtínhcôngbằngđặtcâuhỏivềtính côngbằng của các lựa chọn trên thị trường; trongkhi đó lập luận vềthamnhũngbănkhoănvềnhữngtháiđộ,chuẩnmựccó thểbị tổnhại,xóimònbởimốiquanhệtrênthịtrường[159].

Lấyvídụvềthận.Đúnglàcóthểdùngtiềnmuamộtquảthậnmàkhôngảnhhưởnggìđếngiá trị củanó.Nhưng liệucónênmuabán thậnkhông?Nhữngngườitrảlờilàkhôngthườngđưaramộttronghailýdosau:Họchorằng những thị trường kiểu này là nhằm vào người nghèo – những ngườichọncáchbánthậnkhônghẳnlàvìtựnguyện(lậpluậnvềtínhcôngbằng).Hoặchọgiải thích lànhững thị trườngkiểunàykhuyếnkhíchchúng tacócáinhìnsailầm,thờơvềconngười,coimỗingườichỉlàmộttậphợpcácbộphậncơthể(lậpluậnvềsựthamnhũng).

Haylấyvídụvềconcái.Cóthểtạorathịtrườngconnuôi.Nhưngcónênkhông?Nhữngngườiphảnđốiđưarahailýdo:Thứnhất,chophépmuabánconcáisẽđẩynhữngphụhuynhnghèorakhỏithịtrường,hoặckhiếnhọchỉgiànhđượcnhữngembérẻtiềnnhất,ítđượcyêuthíchnhất(lậpluậnvềtínhcôngbằng).Thứhai,đặtgiáchocácembésẽlàmxóimònchuẩnmựcvềtìnhyêuvôđiềukiệncủachamẹ,giácảcủacácembékhácnhausẽnhấnmạnh thêmý tưởngcho rằnggiá trị củacácemphụ thuộcvàochủng tộc,giớitính,tiềmnăngtrítuệ,nănglựchoặckhiếmkhuyếtthểchấtvàcácđặcđiểmkhác(lậpluậnvềsựthamnhũng).

Cầndànhchútthờigianđểlàmrõhailậpluậnvềhạnchếđạođứccủathịtrường.Lậpluậnvềtínhcôngbằngnhằmvàosựbấtcôngxuấthiệnkhiconngườimuabánhànghóatrongtìnhthếbấtcônghoặctrongđiềukiệnthiếuthốnvềmặtkinhtế.Theolậpluậnnày,nhữngcuộctraođổitrênthịtrườngkhôngphảilúcnàocũnglàtựnguyệnnhưnhữngngườihâmmộthịtrườngthườngnói.Mộtngườinôngdâncóthểđồngýbánmộtquảthậnhoặcgiácmạccủamìnhđểcótiềnnuôisốngcảgiađìnhđangđóikém.Nhưnganhtakhông thực sự tựnguyện làmnhưvậy.Thực tế là anh ta bị bắt buộcmột

cáchbấtcông,dotìnhthếyêucầu.Lậpluậnvềthamnhũnglạikhác.Nóđềcậpđếnảnhhưởngxấucủagiá

trị thị trườngvàviệcmuabántraođổimộtsốhànghóa,dịchvụ.Theolậpluậnnày,mộtsốyếutốđạođứcsẽbịsuygiảm,bịmấtđinếuđemramuabán.Tạo rađiềukiện traođổicôngbằngcũngkhônggiảiquyếtđược tìnhtrạngđó.Nóxảyracảtrongtìnhhuốngcôngbằngvàbấtcông.

Cuộctranhluậnkéodàivềmạidâmchínhlàvídụminhhọasựkhácbiệtnóitrên.Mộtsốngườiphảnđốimạidâmvìhọchorằngnórấtítkhithựcsựlà tựnguyện (nếunhưcó tựnguyện).Theohọ,nhữngngườibán thânchonhucầutìnhdụcthườnglàdobắtbuộc,cóthểvìnghèo,vìnghiệmmatúyhoặc bị đe dọa bằngbạo lực.Đây làmột cách giải thích theo lập luận vềcôngbằng.Nhưngnhữngngườikhác lại phảnđốimạidâmvới lýdomạidâmlàmgiảmgiátrịcủaphụnữ,bấtkểhọcóbịbắtbuộchaykhông.Theohọ,mại dâm làmột dạng thamnhũng, làmmất phẩmgiá phụ nữ, khuyếnkhíchtháiđộxấuđốivớitìnhdục.Lậpluậnphảnđốikhôngphụthuộcvàochuyệnphụnữcóđồngýbándâmkhông–nóphảnđốimạidâmkểcảtrongnhữngxãhộikhôngcónghèođóihaynhữngtìnhhuốnggáimạidâmcaocấpthíchvàtựnguyệnchọnnghềnày.

Mỗilậpluậnđềudựatrênmộttưtưởngđạođứcriêng.Lậpluậnvềcôngbằngdựatrêntưtưởngtựnguyện,haynóichínhxáchơn,tựnguyệntrêncơsởhoàncảnhcôngbằng.Mộttrongnhữnglậpluậnchínhủnghộsửdụngthịtrườngđểphânphốihànghóachorằngthịtrườngtôntrọngquyềntựdolựachọn.Nóchophépmọingườitựquyếtđịnhbánhànghóanàyhayhànghóakiavớimộtmứcgiánhấtđịnh.

Nhưnglậpluậnphảnđốiliênquanđếncôngbằngđãchỉrarằngmộtsốlựachọn lạikhôngphải thựcsự tựnguyện.Lựachọn trên thị trườngđượcđưa ra không tự nguyện khimột số người quá nghèo hoặc không có khảnăngđàmphánmộtcáchcôngbằng.Vìvậy,đểbiếtmộtlựachọncóphảitựnguyệnhaykhông,chúngtacầnđặtcâuhỏi:trongbốicảnhấy,bấtcôngxãhộinàolàmmấtđisựtựnguyệntheođúngnghĩa?Sựbấtcôngvềquyềnmặccảđãépbuộcngườiyếuthếhơn,xóimòntínhcôngbằngtrongthỏathuậngiữahaibênnhưthếnào?

Lậpluậnphảnđốiliênquanđếnthamnhũnglạidựatrênhệtưtưởngđạo

đứckhác.Nókhôngđòihỏisựtựnguyệnmànóquantâmđếnýnghĩađạođứccủahànghóađượcđemratraođổitrênthịtrườngvàbịgiáthịtrườnglàmsuygiảmgiátrị.Vìvậy,đểxácđịnhcónênmuabánquyềnnhậphọcđạihọchaykhông,chúngtaphảitranhluậnvềnhữnggiátrịđạođứcmàtrườngđại học cần theo đuổi.Chúng ta cũng phải đặt câu hỏi liệu việcmua bánquyềnnhậphọccógâytổnhạichochínhhànghóanàykhông.Đểquyếtđịnhcóhaykhôngnêntạothịtrườngconnuôi,chúngtacầnbiếtmốiquanhệchamẹvàconcáibịchiphốibởinhữngchuẩnmựcnào,vàviệcmuabántrẻemcólàmxóimònnhữngtiêuchíđókhông.

Hai lậpluậnnói trêncóýnghĩakhácnhauđốivới thị trường.Lậpluậnliênquanđếntínhcôngbằngkhôngphảnđốithịtrườnghóamộtsốhànghóanhấtđịnhvìchúnglànhữngthứquýbáu,thiêngliêng,vôgiá;mànóphảnđốiviệcmuabánhànghóatrongtìnhtrạngbấtcôngdẫntớiđiềukiệnmặccảcủahaibênlàkhôngbìnhđẳngvớinhau.Nókhôngphảnđốithịtrườnghóahànghóa (chodùđó là tìnhdục, thậnngườihayquyềnnhậphọcđạihọc)trongmộtxãhộimàđiềukiệnnềntảngcủamọingườilàngangnhau.

Ngượclại,lậpluậnliênquanđếnthamnhũngchútrọngđếnđặcđiểmcủabảnthânhànghóavànhữngchuẩnmựcchiphốichúng.Vìvậy,khôngthểgiảiquyếtnhượcđiểmnàyđơngiảnbằngcáchtạorađiềukiệnmặccảcôngbằng.Ngaycảkhixãhộitươngđốibìnhđẳngvềquyềnlựcvàtàisản,vẫncónhữnghànghóakhôngthểmuađượcbằngtiền.Nguyênnhânlàthịtrườngkhôngđơnthuầnlànơitraođổihànghóa,nócònmangmộtsốgiátrịnhấtđịnh.Vàđôikhigiátrị thịtrườngsẽlấnátnhữnggiátrịphithịtrườngmàchúngtacầngìngiữ.

LẤNÁTGIÁTRỊPHITHỊTRƯỜNG

Quátrìnhlấnátnàydiễnranhưthếnào?Cácgiátrịthịtrườnglàmxóimòn,hủyhoạihoặcthaythếcácgiátrịphithịtrườngrasao?Logickinhtếhọctruyềnthốngchorằngthịtrườnghóamộthànghóa–tứclàđemnóramuabán–khônglàmthayđổitínhchấtcủanó.Giaodịchmuabántrênthịtrườnglàmtănghiệuquảkinhtếmàkhôngảnhhưởnggìđếnbảnthânhànghóa.Đó là lýdo tại saocácnhàkinh tếhọc thườngđồng tìnhvớiviệcápdụngcôngcụtàichínhđểkhuyếnkhíchhànhvicólợi;đầucơvécủanhữngsựkiệnđượcđánhgiácaonhưhòanhạc, thiđấuthể thao,haythậmchí lễmixa; sử dụnghạnmức có thểmuabánđể phânphối quyềnphát thải, sốngườitịnạnhayviệcsinhcon;tặngtiềnthayvìtặngquà;dùngthịtrườngđểxóađikhoảngcáchchênhlệchgiữacungvàcầucủamọiloạihànghóa,kểcảthậnngười.Giaodịchtrênthịtrườngsẽgiúpcảngườimuavàngườibáncó lợi hơnmàkhông làmai bị ảnhhưởng–nếu tagiảđịnh rằng cácmốiquanhệthị trườngvàtháiđộmànócổvũkhônglàmsuygiảmgiá trịcủahànghóađượcđemratraođổi.

Nhưngnhiềungườivẫnnghingờgiảđịnhnóitrên.Chúngtađãxemmộtloạtvídụminhhọađiềuđó.Khi thị trườngvươn tớinhữngkhíacạnhcủacuộcsốngvốnbịchiphốibởinhữngchuẩnmựcphithịtrườngthìnhậnđịnhchorằngthị trườngkhônglàmảnhhưởngxấuđếnhànghóađượctraođổiđangtrởnênkhônghợplý.Cóngàycàngnhiềunghiêncứukhẳngđịnhmộtđiềumà nhiều người cũng nhận thấy: công cụ tài chính và các cơ chế thịtrường khác có thể có tác dụng ngược khi chúng lấn át các giá trị phi thịtrường.Đôikhi,trảtiềnđểkhuyếnkhíchmộthànhvilạikhiếnhànhviấyítxuấthiệnhơn.

BÃICHẤTTHẢIHẠTNHÂN

Trongnhiềunăm,ThụySỹđãphảicố tìmmộtđịađiểmđểchứachấtthảihạtnhân.MặcdùThụySỹchủyếusửdụngđiệnhạtnhân,nhưngrấtítđịaphươngchịuchứachấtthảihạtnhântrênđịabàncủamình.Cómộtnơiđược thiết kế để chứa chất thải hạt nhân, là một ngôi làng nhỏ vùng núiWolfenschiessen (dân số 2.100 người) thuộc miền Trung Thụy Sỹ. Năm1993,ngaytrướccuộctrưngcầuýdânvềvấnđềnày,mộtsốnhàkinhtếhọcđãtiếnhànhđiềutradâncưtronglàngvớicâuhỏi:nếuquốchộiThụySỹquyếtđịnhđặtbãichứachấtthảihạtnhânởnơihọsinhsốngthìhọcóchấpnhận không. Mặc dù nhiều người cho rằng bãi thải hạt nhân là một thứkhôngđượcưathích,nhưngđasố(51%)ngườidânlạitrảlờirằnghọchấpnhận.Rõ ràngnhận thứcvề tráchnhiệmcôngdân củahọđã lấn át nỗi longạivềrủirocóthểxảyra.Sauđó,cácnhàkinhtếhọcbổsungthêmmộtgiảđịnhcótínhmuachuộc:giảsửquốchộixâydựngbãithảihạtnhântrongvùngvàđềxuấtđềnbùchomỗicôngdânmộtsốtiềnnhấtđịnhmỗinămthìsao[160].

Kết quả: số người ủng hộ giảm xuống thay vì tăng lên.Bổ sung thêmcôngcụkhuyếnkhíchbằngtiềnđãlàmgiảmtỷlệngườiủnghộđimộtnửa,từ51%còn25%.Đềxuấttặngtiềnđãlàmgiảmmứcđộsẵnlòngchấpnhậnbãithảihạtnhân.Thậmchítăngsốtiềnlêncũngkhôngcótácdụng.Khicácnhàkinhtếhọcđềxuấtsốtiềnđềnbùcaohơn,kếtquảvẫnkhôngthayđổi.Ngườidânvẫngiữnguyênýkiếnkhisốtiềnđềnbùhàngnămlêntới8.700dollarmộtngười,caohơnmứcthunhậptrungvị trongmột thángcủamộtgiađình.Cácnhàkinhtếhọccũngthấyphảnứngtươngtựhoặcítkịchtínhhơntrướcđềxuấttrảtiềnởnhữngcộngđồngkhác,nơingườidânphảnđốibãithảihạtnhân[161].

ĐiềugìđãxảyraởngôilàngThụySỹkia?Tạisaokhikhôngtrảtiềnthìlạicónhiềungườichấpnhậnbãichứachấtthảihạtnhânhơn?

Lậpluậnkinhtếhọcchínhthốngchorằngnếutrảtiềnthìsốngườichấpnhậngánhnặngphảitănglênchứkhôngphảigiảmđi.NhưngBrunoS.FreyvàFelixOberholzerGee,hainhàkinhtếhọctiếnhànhnghiêncứunóitrênđã

chỉrarằngđôikhihiệuứnggiálạibịlấnátbởiyếutốđạođức,ởđâylàcamkếtđemlạihànghóacôngchoxãhội.Vớinhiềungườidânlàng,tháiđộsẵnlòngchấpnhậnbãithảihạtnhânphảnánhtinhthầnvìcộngđồng–họhiểurằngcảđấtnướcphụthuộcvàonănglượnghạtnhân,vàchấtthảihạtnhânphảiđượcchứaởđâuđó.Nếunơihọởđượccoilàantoànnhấtđểchứachấtthảihạtnhânthìhọsẵnlòngnhậnlấygánhnặng.Tráivớitráchnhiệmcôngdân,việcđềxuấttrảtiềnchongườidânkhiếnhọcảmthấyhọđangbịhốilộ-mộtnỗlựcmualáphiếucủahọ.Thựctế,83%sốngườitừchốitiềnbùchobiếtlýdolàkhôngthểhốilộđượchọ[162].

Bạncóthểchorằngápdụngcôngcụkhuyếnkhíchbằngtiềnđơngiảnlàsẽcủngcố thêmtinh thầnvìcộngđồngvốnđã tồn tại từ trước,quađósẽtăngsốngườiủnghộxâydựngbãichứachất thảihạtnhân.Nóichocùng,haiđộngcơ–độngcơtàichínhvàđộngcơtráchnhiệmcôngdân–thìphảicóhiệulựcmạnhhơnmộtchứ?Khônghẳn.Thậtsailầmnếunghĩrằngcácđộngcơcótácdụnghỗtrợnhau.Ngượclại,vớinhữngcôngdântuyệtvờicủaThụySỹ, triểnvọngđượcđềnbù riêngđãbiến tráchnhiệmcôngdânthànhvấnđề tiềnbạc.Sựcómặtcủachuẩnmựcthị trườngđã lấnátnhậnthứcvềtráchnhiệmcôngdân.Vàcáctácgiảnghiêncứukết luận:“Ởđâutinhthầncộngđồngchiếmưuthếthìnếutìmkiếmthêmsựủnghộchoviệcxâydựngmộtcôngtrìnhcólợichocảxãhộinhưngkhôngđượccộngđồngđịaphươngmongmuốnbằngcôngcụkhuyếnkhíchbằngtiềnthìsẽphảitrảgiá đắt hơn so với kết quả phân tích của lập luận kinh tế chính thống.Nguyênnhânlàcáccôngcụấysẽlấnáttráchnhiệmcôngdân”[163].

Điềunàykhôngcónghĩalàchínhphủđơngiảnchỉcầnđưaraquyếtđịnhxâydựngbãichứachấtthảihạtnhântạiđịaphương.Quảnlýkiểuđộcđoánthậmchícòn làmxóimòn tinh thầnvì cộngđồnghơncảcôngcụkhuyếnkhíchbằngtiền.Đểngườidânđịaphươngtựđánhgiárủi ro,chophéphọthamgiavàoviệcquyếtđịnhđịađiểmnàolàtốtnhấtchocảxãhội,traochocộngđồngđịaphươngquyềnđóngcửanhữngcôngtrìnhnguyhiểmnếucần–đâylànhữngcáchthuhútsựủnghộcủacộngđồngchắcchắnhơnlàtìmcáchmuahọ[164].

Mặcdùviệcdùngtiềnmặtbịphảnđối,nhưngmọingườivẫnchấpnhậnđềnbùbằng tiền.Cáccộngđồngđịaphương thườngnhận tiềnđềnbùkhi

cáccôngtrìnhcôngcộng–nhưsânbay,bãirác,cơsởxửlýrácthải–đượcxâydựngtrênvùngđấthọsinhsống.Nhưngcácnghiêncứuđãchỉrarằngmọingườisẽdễchấpnhậnđượcđềnbùdướihìnhthứchànghóacôngcộnghơnlàtiền.Côngviêncôngcộng,thưviện,cảithiệnchấtlượngtrườnghọc,trungtâmsinhhoạtcộngđồng,thậmchíđườngdànhchongườiđibộvàđixeđạplànhữnghìnhthứcđềnbùđượcngườidânđịaphươngưathíchhơnlàtiền[165].

Từquanđiểmhiệuquảkinhtếthìđâylàmộthiệntượngkhóhiểu,thậmchívôlý.Trênlýthuyết,tiềnluônluôntốthơncácloạihànghóacôngcộng,lýdotươngtựnhưchúngtađãtìmhiểutrongphầntặngquà.Tiềnnàocũnggiốngnhau,khôngphânbiệt.Nógiốngnhưthẻquàtặngcógiátrịtrêntoàncầu:Nếungườidânđượcđềnbùbằngtiềnmặt,họluôncóthểquyếtđịnhsửdụngvậnmaycủamìnhđểđầutưvàocôngviêncôngcộng,thưviệnhaysânchơinếuđólànhữngthứđemlạiđộhàilònglớnnhấtchohọ.Hoặchọcóthểchọntiêutiềnchocánhân.

Nhưnglogicnàyđãbỏquaýnghĩacủatinhthầnhysinhvìlợiíchchung.Vớithiệthạivàsựbấttiệnchungthìđềnbùbằnghànghóacôngcộngphùhợphơnbằngtiềnchotừngngười,vìhànghóacôngcộngbùđắpđượcgánhnặngvàsựhysinhchungmàcộngđồngphảigánhchịutừquyếtđịnhđặtđịađiểmchocôngtrìnhđộchại.Hànhđộngtrảtiềnchongườidânđểhọchấpnhậnxâydựngmộtđườngbănghaybãichônrácthảimớitạinơiởcủahọcóthểbịcoilàhốilộđểhọbằnglòngchophépcộngđồngbịtổnhại.Nhưngmộtthưviện,sânchơihaytrườnghọcmớisẽbùđắplạisựhysinhcủacáccôngdânmộtcáchtươngxứng–cóthểnóinhưvậy–thôngquaviệctăngcườngsứcmạnhchocộngđồngvàtônvinhtinhthầnvìlợiíchchungcủahọ.

NGÀYQUYÊNGÓPVÀĐÓNCONMUỘN

Côngcụkhuyếnkhíchbằngtiềncònlấnáttinhthầnvìcộngđồngtrongnhữngtìnhhuốngítliênquanđếnsốphậnhơnsovớivídụvềbãithảihạtnhân.Mỗinăm,vào“ngàyquyêngóp”,cáchọcsinh trunghọcởIsrael lạiđến từng nhà để quyên góp tiền cho nhữngmục đích tốt như nghiên cứuchốngbệnhungthư,hỗtrợtrẻemkhuyếttật,v.v...Hainhàkinhtếhọcđãtiếnhànhthínghiệmđểxemcôngcụkhuyếnkhíchbằngtiềncóảnhhưởnglênđộngcơđiquyêngópcủacácemhọcsinhnhưthếnào.

Haiôngchiacácemhọcsinhthànhbanhóm.Nhómthứnhấtđượcnghemộtbàidiễnvănđộngviênngắngọnvềtầmquantrọngcủamụctiêuquyêngóp, sauđócácem lênđườngđiquyên tiền.Hainhómcòn lạicũngđượcnghebàidiễnvăntươngtự,ngoàiracácemsẽđượcthưởngtiềndựatrênsốtiềnquyêngópđược.Nhómthứhaiđược1%,cònnhómthứbađược10%.Tiềnthưởngkhônglấytừsốtiềnquyêngópmàtừnguồnkhác[166].

Bạnđoánnhómnào sẽ quyênđượcnhiều tiềnnhất?Nếubạn trả lời lànhómthứnhấtthìbạnđúng.Sốtiềnmànhómhọcsinhkhôngđượcthưởngtiềnquyênđượcnhiềugấprưỡinhómđượcthưởng1%.Nhómđượcthưởng10%quyênđượcnhiềutiềnhơnnhómđượcthưởng1%,nhưngkhôngnhiềubằng nhómkhông được thưởng tiền. (So với nhóm thứ ba này, nhóm thứnhấtquyênđượcsốtiềnnhiềuhơn9%)[167].

Ýnghĩađạođứccủacâuchuyệnnàylàgì?Cáctácgiảcủanghiêncứuđãkếtluậnnhưsau:nếubạnmuốndùngtiềnđểkhuyếnkhích,tạođộngcơchongườikhác,bạnnên“trảtiềnchođủ,hoặcđừngtrảgìhết”[168].Đúnglànếutrảđủtiềnthìbạnsẽcócáibạnmuốn,nhưngđókhôngphảilàtoànbộcâuchuyện.Đâycũnglàmộtbàihọcchothấytiềnđãlấnátgiátrịnhưthếnào.Ởmộtmứcđộnàođó, thí nghiệmcủahai nhàkinh tếhọcđãkhẳngđịnhthêmgiảđịnhquenthuộcchorằngtiềncóthểtạođộnglực.Nóichocùng,nhómhọcsinhđượcthưởng10%đãquyênđượcnhiềutiềnhơnnhómhọcsinhđượcthưởngchỉ1%.Nhưngcâuhỏithúvịđặtralàtạisaocảhainhómđượcthưởngtiềnđềuquyênđượcíttiềnhơnnhómkhôngđượcthưởng.Chủyếulàvìkhitatrảtiềnđểcácemhọcsinhlàmviệctốt,tađãthayđổitính

chấtcủaviệcấy.Đếntậnnhàmọingườiđểquyêngóptiềntừthiệnkhôngcònlàthựchiệntráchnhiệmcôngdânmàtrởthànhcáchkiếmtiềnthìđúnghơn.Độngcơkinhtếđãbiếnmộthoạtđộngvìcộngđồngthànhmộtcôngviệcđểcóthunhập.CáchọcsinhngườiIsraelđãgặpphảitìnhtrạnggiốngnhưngườidânlàngởThụySỹ:cácchuẩnmựcthịtrườngđãthaythế,hayítnhấtcũnglàmxóimòncamkếtvềđạođứcvàtráchnhiệmcôngdâncủahọ.

Mộtthínghiệmkháccũngcủahainhàkinhtếhọcchothấybàihọctươngtự.Lầnnàyhọ thínghiệmvớimộtnhà trẻở Israel.Nhưchúng tađãbiết,chính sách phạt tiền với các vị phụ huynh đến đón con muộn đã khôngnhữngkhông làmgiảmmàcòn làm tăngsốphụhuynhđónconmuộn.Sốlượtđónconmuộnthựctếđãtănggầngấpđôi.Cácvịphụhuynhcoi tiềnphạtnhưmộtkhoảnphímàhọsẵnlòngchitrả.Màkhôngchỉcóvậy.Saukhoảngmườihaituần,khinhàtrẻbỏkhoảntiềnphạtđithìtỷlệphụhuynhđónconmuộnvẫnkhônggiảm.Mộtkhinghĩavụđónconđúnggiờđãbịxóimònbởicôngcụbằngtiềnthìthậtkhótìmlạiđượcýthứctráchnhiệmbanđầu[169].

Bavídụvềxâydựngbãichứachấtthảihạtnhân,gâyquỹtừthiệnvàđónconmuộn đã cho thấy sự có mặt của đồng tiền trong tình huống phi thịtrườngcóthểlàmthayđổitháiđộcủaconngườinhưthếnàovàlấnátcamkếtvềđạođứcvàtráchnhiệmcôngdânrasao.Đôikhi,hiệuứngxóimònđạođứcdomốiquanhệthịtrườnggâyracònlấnátcảhiệuứnggiácủanó:Đưaracôngcụkhuyếnkhíchbằngtiềnđểkhiếnngườinhậnchấpnhậnbãithải hạt nhân, đi quyên tiền ở các hộ gia đình hay đến đón con đúng giờkhôngkhiếnhọsẵnlònglàmnhữngviệcđóhơnmàngượclại.

Tạisaochúngtalạilongạivềxuhướngthịtrườnglấnátcáctiêuchíphithịtrường?Vìhailýdo:mộtliênquanđếntiền,mộtliênquanđếnđạođức.Từquanđiểmkinhtế,cácchuẩnmựcxãhộinhưđạođứccôngdânhaytinhthần vì cộng đồng đều là những thỏa thuận vĩ đại. Chúng khuyến khíchnhữnghànhvicó lợichoxãhộimànếudùngtiềnmuathìsẽrất tốnkém.Nếuphảidựavàocáccôngcụkhuyếnkhíchbằng tiềnđểđượccộngđồngngườidânchấpnhậnxâydựngbãithảihạtnhânởnơihọở,bạnsẽphảitrảnhiềutiềnhơnnhiềusovớikhidựavàonhậnthứcvềnghĩavụcôngdâncủahọ.Nếubạnthuêhọcsinhđểquyêntiềntừthiệnthìbạnphảitrảchocácem

mứcthưởngítnhấtlà10%sốtiềnquyênđượcthìmớicókếtquảngangvớikhicácemlàmbằngtinhthầntìnhnguyệnvìcộngđồng.

Nhưngnếucoicácchuẩnmựcđạođứcvàcôngdânđơngiảnchỉlàcôngcụkhuyếnkhíchngườidântheocáchkhôngtốnkémthìchúngtađãbỏquagiá trị thực chất của các chuẩnmực. (Nó giống như chúng ta coi thái độkhinhrẻquàtặngbằngtiềnlàmộtthựctếngăncảnchúngtađạtđượchiệuquảkinh tế,nhưngkhông thểđánhgiánó trêngócđộđạođức).Chỉdùngcôngcụkhuyếnkhíchbằngtiềnđểthuyếtphụcngườidânchấpnhậnbãithảihạt nhân không chỉ tốn kémmà còn có tính chất thamnhũng.Nó bỏ quabướcthuyếtphụcvàtháiđộsẵnlòngchấpnhậncủangườidânsaukhicânnhắcvềnhữngrủiromàbãithảihạtnhânmanglạisovớisựcầnthiếtphảicónóđốivớicảcộngđồng.Tương tự, trả tiềnchohọc sinhđểcácemđiquyên tiềnvàongàyquyêngópkhôngchỉ làm tăngchiphíquyêngóp;nócònlàmmấtđitinhthầnvìcộngđồng,bópméoýnghĩagiáodụcvềđạođứcvàtráchnhiệmcôngdân.

HIỆUỨNGTHƯƠNGMẠIHÓA

Rấtnhiềunhàkinhtếhọcgiờđâyđãnhậnthấythịtrườngcóthayđổiđặcđiểmcủahànghóa,dịchvụmànóchiphối.Gầnđây,mộttrongnhữngngườiđầutiênquantâmđếnhiệuứngxóimònmàthịtrườnggâyrađốivớicácchuẩnmựcphithịtrườnglàFredHirsch–nhàkinhtếhọcngườiAnh,cốvấncaocấpcủaQuỹTiềntệquốctế.Trongcuốnsáchxuấtbảnnăm1976–cũnglànămcuốnsáchrấtcóảnhhưởngCáchtiếpcậnkinhtếđốivớihànhvi của con người của Gary Becker được xuất bản, và ba năm trước khiMargaretThatcherđượcbầulàmThủtướngAnh–Hirschđãlậtlạigiảđịnhchorằnggiátrịcủahànghóakhôngthayđổi,bấtkểnóđượccungcấpbởithịtrườnghayhìnhthứcnàokhác.

Hirschchorằngkinhtếhọcchínhthốngđãkhôngnhậnthấycáimàônggọilà“hiệuứngthươngmạihóa”.Cụmtừnàynghĩalà“ảnhhưởnglênđặctínhcủamộtsảnphẩmhayviệccungứngnóhoàntoànhoặcđaphầnlàdoyếutố thươngmạigâyra,chứkhôngphảicácnguyênnhânkhácnhưmuabánphichínhthức,nghĩavụhaibên,sựvịtha,tìnhyêu,mongmuốnđượcphụcvụngườikhác”.“Giảđịnhthôngthường–vốnluônđượcngầmđịnh–làquátrìnhthươngmạihóamộtsảnphẩmkhônglàmảnhhưởngđếnnó”.Hirschquansát thấygiảđịnhsai lầmnàyngàycàngphổbiếnkhi“kinhtếngày càng thống trị”, với những nỗ lực của Becker và nhiều người khácnhằmđưalogickinhtếvàonhiềulĩnhvựctrongđờisốngxãhộivàchínhtrị[170].

Hainămsau,Hirschquađờiởtuổi47,nênôngkhôngcócơhộipháttriểnluậnđiểmphêphánkinhtếhọcchínhthốngcủamình.Trongcácthậpniênsau đó, cuốn sách của ông trở thànhmột “tiểu kinh điển” đối với nhữngngườiphảnđốiquátrìnhthươngmạihóađờisốngcũngnhưlậpluậnkinhtếủnghộnó.BavídụchúngtađưaraởtrênđãminhchứngchotưtưởngcủaHirsch– rằngviệcápdụngcôngcụkhuyếnkhíchbằng tiềnvàcơchế thịtrường có thể thay đổi thái độ của con người và lấn át các giá trị phi thịtrường.Gầnđây,cácnhàkinhtếhọcthựcnghiệmkháccũngtìmthêmđượcbằngchứngcủasựtồntạicủahiệuứngthươngmạihóa.

Ví dụ,DanAriely, thuộc đội ngũ những nhà kinh tế học hành vi ngàycàngđônghiệnnay,đãtiếnhànhmộtloạithínghiệmđểchứngminhrằngtrảtiềnchomọingườiđểhọlàmviệcgìđólạikhiếnhọkhôngnỗlựcbằngkhiđềnghịhọlàmvàkhôngtrảtiền,nhấtlàvớinhữngviệctốt.Ôngkểlạimộtchuyệnthựcminhhọakếtluậncủamình.HiệphộiHưutríMỹhỏimộtnhómluậtsưliệuhọcósẵnlòngcungcấpdịchvụchongườivềhưukhicầnvớimứcgiá“khuyếnmại”là30dollarmộtgiờkhông.Cácluậtsưtừchối.SauđóHiệphộilạiđềnghịcácluậtsưgiúpngườivềhưumiễnphí.Lầnnàycácluật sư đồng ý. Khi rõ ràng họ được mời tham gia một hoạt động thiệnnguyệnchứkhôngphảimộtgiaodịch trên thị trường thìhọcũng thểhiệntháiđộthiệnnguyện[171].

Ngàycàngnhiềunghiêncứutronglĩnhvựctâmlýxãhộiđãđưaracáchgiảithíchchohiệuứngthươngmạihóa.Nhữngnghiêncứunàynhấnmạnhsựkhácbiệtgiữađộngcơbên trong(nhưniềmtinđạođứchoặc lòngyêuthíchcôngviệc)vàđộngcơbênngoài(tiềnhoặccácphầnthưởnghữuhìnhkhác).Khiconngườithamgiavàomộtcôngviệcmàhọcholàđánglàmthìviệctrảtiềncóthểlàmgiảmđộnglựclàmviệccủahọvìtrảtiềnsẽlàmxóimònhoặc“lấnát”lòngyêuthíchhoặcniềmtinmàhọdànhchocôngviệcđó[172].

Theolýthuyếtkinhtếchínhthống,mọiđộngcơ–bấtkểđặcđiểmhaynguồngốccủachúnglàgì–đềuđượcphântíchtrênnguyênlýsựưathíchvàđượcgiảđịnhchúngbổsunglẫnnhau.Nhưngcáchphântíchnàyđãbỏquatácđộngxóimòncủađồngtiền.Hiệntượnglấnátcóýnghĩarấtlớnlênlýthuyếtkinhtếhọc.Nóđặtracâuhỏiliệucónênsửdụngcơchếthịtrườngvà lập luận thị trường trongnhiều lĩnhvựcđời sống, trongđócócôngcụkhuyếnkhíchbằngtiềnđể tạođộnglực tronggiáodục,y tế,nơi làmviệc,hiệphội tìnhnguyện, tráchnhiệmcôngdânvàcáctìnhhuốngmàđộngcơbên trong lẫnniềm tinđạođứcđóngvai tròquan trọnghaykhông.BrunoFrey(tácgiảnghiêncứuvềchọnđịađiểmđặtbãithảihạtnhânởThụySỹ)vànhàkinhtếhọcRetoJegenđãtómtắtnhưsau:“Ngườitacóthểchorằng‘hiệuứnglấnát’làmộttrongnhữngđiểmbấtthườngquantrọngnhấttrongkinhtếhọc,vìnóđemlạikếtquảtráingượcvớinhững‘địnhluật’kinhtếcơbảnnhấtnóirằngcôngcụkhuyếnkhíchbằngtiềnlàmtăngcung.Nếuhiệu

ứnglấnátxảyra,việcsửdụngcôngcụkhuyếnkhíchbằngtiềnsẽlàmgiảmchứkhôngphảităngcunghànghóa”[173].

BÁNMÁU

CólẽvídụnổitiếngnhấtminhhọachoviệcthịtrườnglấnátcácchuẩnmựcphithịtrườnglànghiêncứukinhđiểnvềhiếnmáunhânđạocủanhàxãhộihọcngườiAnhRichardTitmuss.Trongcuốnsáchxuấtbảnnăm1970cótênMốiquanhệchonhận (TheGiftRelationship),Titmussđã so sánhhệthốngthugommáucủaAnh,nơi toànbộmáudùngđể truyềnlàdongườitình nguyện hiến tặng, với hệ thống củaMỹ, nơimột phầnmáu dùng đểtruyềnlàdongườitìnhnguyệnhiếntặng,phầnkháclàdocónhữngngườibánmáuđểkiếmtiền.TitmussđưaralậpluậnủnghộhệthốngcủaAnhvàphảnđóiviệccoimáulàhànghóađểmuabántrênthịtrường.

Titmussđưaramột loạtdữliệuchứngminhrằngxétvềmặtkinh tếvàthựctiễn,hệthốngthugommáucủaAnhtốthơnhệthốngcủaMỹ.Mặcdùthịtrườngđượccoilàhiệuquả,nhưnghệthốngcủaMỹthườngdẫnđếnhậuquảlàthiếumáuthườngxuyên,lãngphímáu,chiphícaovàrủiromáubịnhiễmđộccao [174].ĐồngthờiTitmusscũngđưaralậpluậnđạođứcphảnđốiviệcmuabánmáu.

Lập luận đạo đức của Titmuss phản đối việc thươngmại hóa máu đãminh họa cho hai lập luận phản đối thị trườngmà chúng ta đã thảo luậntrướcđây– lập luận liênquanđến tínhcôngbằngvàvề thamnhũng.Ôngchorằngthịtrườngmáuchỉkhaithácngườinghèo(lậpluậnliênquanđếntính công bằng). Ông quan sát thấy các ngân hàngmáu hoạt động vì lợinhuậncủaMỹchủyếulấymáutừnhữngngườivôgiacưđangrấtcầntiền.Việcthươngmạihóamáudẫnđếnđaphầnmáuởđâylà“donhữngngườinghèo, người có trình độ thấp, người thất nghiệp, người da đen và nhữngngườicóthunhậpthấpkháccungcấp”.Ôngviết:một“tầnglớpmớiđangxuấthiện trongnhómdâncưbịkhai thácmáu,đó lànhữngngười cókhảnăngbánnhiềumáu”.Hiệntượngtáiphânphốimáu“từngườinghèosangngườigiàuđanglàmộttrongnhữngảnhhưởnglớnmàhệthốngngânhàngmáucủaMỹgâyra”[175].

NhưngTitmusscònphảnđốivìmộtlýdokhácnữa:biếnmáuthànhhànghóa trên thị trườngđã làmxóimónnhận thức củangười dânvềnghĩa vụ

hiếnmáu,làmmấtdầntinhthầnvịthavàlàmsuygiảm“mốiquanhệchonhận”–mộtđặcđiểmquantrọngtrongđờisốngxãhội(lậpluậnphảnđốiliênquanđếnthamnhũng).KhixemxéttrườnghợpnướcMỹ,ôngphànnànvề “tình trạng hiếnmáu giảm đi trong những năm gần đây” và cho rằngnguyênnhânlàsựpháttriểncácngânhàngmáuthươngmại.“Thươngmạihóavàlợinhuậntừkinhdoanhmáuđãlàmmấtđitinhthầntựnguyệnhiếnmáu”.TheoTitmuss,mộtkhiconngườibắtđầucoimáulàhànghóathườngđượcđemramuabánthìhọdầnkhôngcòncảmgiáchiếnmáulàmộttráchnhiệmđạođứcphảilàm.Ởđây,ôngmuốnnhắcđếnhiệuứnglấnátmàmốiquanhệthịtrườnggâyrađốivớicácchuẩnmựcphithịtrườngchodùôngkhôngdùngchínhxáccụm từkia.Việcmuabánmáudiễn raphổbiếnđãlàmmấtđiýnghĩađạođứccủaviệchiếnmáu[176].

Titmuss longạikhôngchỉvề tinh thần tìnhnguyệnhiếnmáumàcảvềhậuquảđạođứcnóichung.Ngoàiảnhhưởngtiêucựclênchấtvàlượngmáuđượccungcấp,tinhthầnchotặnggiảmsútsẽgópphầntạorađờisốngđạođứcvàxãhộinghèonàn. “Dườngnhư tình trạngmấtđi lòngvị tha trongkhíacạnhnàycủađờisốngconngườisẽđicùngvớisựthayđổi tươngtựtrongtháiđộ,độngcơvàmốiquanhệtrongkhíacạnhkhác”[177].

Hệ thống dựa vào thị trường không cản trở bất cứ aimuốn hiếnmáu,nhưngcácgiátrịthịtrườngchiphốihệthốngđãgâyrahiệuứngxóimònlênsựchotặng.“Cáchthứcxãhộitổchức,cấutrúccácthểchếxãhội,đặcbiệtlàhệ thốngy tếvàphúc lợi, có thểkhuyếnkhíchhoặccản trở tìnhvị thatrongconngười.Nhữnghệthốngnàycóthểtạorahợptáchoặcbấthòa,cóthểchophép‘tinhthầnchotặng’–sựhàophóngvớingườilạ–đượclantỏabên trongvàgiữacáccộngđồngxãhội,các thếhệvớinhau”.Titmusssợrằngđếnmộtlúcnàođó,xãhộitheođịnhhướngthịtrườngsẽlạnhnhạtvớilòngvịthađếnmứccóthểchorằngchúnglàmmọingườikhôngcòntựdochotặngnhaunữa.Titmusskếtluận,việc“thươngmạihóamáuvàmốiquanhệhiếnmáutìnhnguyệnkhiếnconngườikhôngcònthểhiệnđượclòngvịtha”vàlàm“xóimòntinhthầncộngđồng”[178].

CuốnsáchcủaTitmussgâyrarấtnhiềutranhcãi.TrongsốnhữngngườiphảnđốicóKennethArrow,mộttrongnhữngnhàkinhtếhọcMỹlớnnhấtvàothờiđạicủaông.Arrowkhôngphảingườiủnghộthịtrườngtựdonhư

MiltonFriedman.Trongnhữngnghiêncứuđầutiên,ôngđãphântíchkhiếmkhuyếtcủathịtrườngtronglĩnhvựcytế.NhưngôngđặcbiệtphảnđốilậpluậncủaTitmussphêphánkinhtếhọcvàtưduythịtrường[179].Arrowđãsửdụngđếnhainguyênlýcơbảncủaniềmtinvàothịtrường,đólàhaigiảđịnhvềbảnchấtcủaconngườivàđờisốngđạođứcmàcácnhàkinhtếhọcthườngkhẳngđịnhnhưngrấtítkhichứngminh.

HAINGUYÊNLÝCỦANIỀMTINTHỊTRƯỜNG

Nguyênlýthứnhấtlàthươngmạihóakhônglàmthayđổitínhchấtcủasảnphẩm.Theogiảđịnhnày,tiềnkhôngbaogiờlàmxóimònmọithứ,vàmốiquanhệthịtrườngkhôngbaogiờlấnátcácchuẩnmựcthịtrường.Nếugiảđịnhthứnhấtlàđúngthìkhómàngăncảnđượcthịtrườngvươntớimọikhíacạnhcủađời sống.Nếumộthànghóa trướckiachưa từngđượcmuabángiờđượcđemrathịtrườngthìnócũngkhônggâyratổnthấtgì.Nhữngngườimuốnmuabánhànghóacóthểlàmnhưvậy,quađógiatăngđộhàilòngcủahọ.Cònnhữngngườicoinó làvôgiá thìvẫnđượcquyềnkhôngthamgiamuabánnó.Theologicnhưvậy,chophépmuabánhànghóatrênthịtrườngsẽlàmchomộtsốngườicólợihơnmàkhôngảnhhưởngđếnlợiíchcủangườikhác–kểcảkhihànghóađượcđemramuabánlàmáu.NhưArrowgiải thích: “Các nhà kinh tế học thườnghiển nhiên cho rằng vì thịtrường làm tăng lựa chọncủamột cánhânnênnó sẽmang lại lợi ích lớnhơn.Vìvậy,khitạorathịtrườngbánmáubêncạnhhệthốnghiếnmáutìnhnguyện,chúngtachỉmởrộngthêmlựachọnchomọingười.Nếumộtngườicảmthấyhàilòngkhihiếnmáu–theolậpluậnthôngthường–thìanhtavẫncóthểtiếptục,vàchẳngcáigìbịảnhhưởngcả”[180].

Cách tưduynàyphụ thuộcnhiềuvàoquanđiểmcho rằng thiết lập thịtrườngmáukhônglàmthayđổigiátrị,ýnghĩacủamáu.Máuluônlàmáu,vànóluônphụcvụmụcđíchduytrìcuộcsốngbấtkểnólàđượchiếntặnghayđượcmua.Tấtnhiên,cáitốtđẹpởđâykhôngchỉlàmáumàcònlàhànhđộnghiếnmáuvìngườikhác.Titmussgắngiátrịđạođứcđộclậpvớitínhhàophóngvốn làđộng lựccủaviệccho tặng.NhưngArrowkhông tin thịtrườngcóthểgâyảnhhưởnggìđếnviệcchotặng:“Tạisaothịtrườngmáurađờilạilàmmấtđisựvịthakhihiếnmáu?”[181]

Câutrảlờilàthươngmạihóamáuđãlàmthayđổiýnghĩacủaviệchiếnmáu.Hãyxem:TrongmộtthếgiớimàmáuthườngxuyênđượcđemramuabánthìviệcđếnvănphòngChữThậpđỏđịaphươngđểhiếnmộttúimáucócònlàhànhđộngthểhiệnsựhàophóngkhông?Haynótrởthànhmộthànhvibấtcôngvìđãtướcđilợiíchcủamộtngườiđangcầnphảibánmáu?Nếu

bạnmuốnđónggópvàongânhàngmáuthìtựhiếnmáutốthơnhaygóp50dollarđểmuamáutừmộtngườivôgiacưđangcầntiềnsẽtốthơn?Cóthểchophépngườitheochủnghĩavịthabốirốitrongtìnhhuốngnày.

Nguyên lý thứ hai của niềm tin thị trường thể hiện trong lập luận phêpháncủaArrowlà:hànhviđạođứclàmộthànghóacầnđượcthươngmạihóa.Tưtưởngchínhởđâylà:chúngtakhôngnênquádựadẫmvàolòngvịtha,hàophóng,đoànkếthaytráchnhiệmcôngdân,vìnhữngphẩmchấtđạođứcnàyđềlànguồnlựckhanhiếm,sẽcạnkiệtdầntrongquátrìnhsửdụng.Thịtrường–mộtthểchếdựavàolợiíchcánhân–chophépchúngtakhôngphảidùnghếtnguồncungđạođứcgiớihạnấy.Vídụ,nếuchúngtachỉdựavàosựhàophóngcủaxãhộiđểduytrìnguồncungmáuthìsẽlàmbớtđisựhàophóngdànhchocácmụctiêuxãhộihaytừthiệnkhác.Nhưngnếuchúngtadùnghệthốnggiáđểtạonguồncungmáuthìlòngvịthasẽvẫnđượcduytrì,khôngbịmấtđikhichúngtathựcsựcầnđếnnó.Arrowviết:“Nhưnhiềunhàkinhtếhọc,tôikhôngmuốnquáphụthuộcvàođạođứcthaycholợiíchcánhân.Tôinghĩtốtnhấtlàchúngtachỉyêucầumọingườiphảicưxửmộtcáchcóđạođứctrongtrườnghợphệthốnggiábịsụpđổ...Chúngtôikhôngmuốnsửdụngbừabãinguồntàinguyênvịthavốnrấtkhanhiếm”[182].

Dễthấynhậnthứcvềđạođứctừgócđộkinhtếnhưtrên–nếuđúng–sẽlànền tảngvữngchắc choviệcmở rộng thị trường tớimọikhía cạnhcủacuộc sống vốn bị chi phối bởi những giá trị phi thị trường.Nếu bản chấtnguồncung lòngvị tha,hàophóngvàđạođứccôngdân làcốđịnh,giốngnhư cung nhiên liệu hóa thạch vậy, thì chúng ta nên cố gắng bảo tồn nó.Chúngtacàngdùngđếnnónhiềuthìsẽcòncàngít.Vớigiảđịnhnhưvậy,dùngthịtrườngnhiềuhơnvàíttrôngchờvàođạođứchơnchínhlàmộtcáchđểbảotồnnguồnlựckhanhiếm.

KINHTẾHÓATÌNHYÊU

Phátbiểukinhđiểnvềýtưởngnàynằmtrongbàigiảngtạilễkỷniệm200nămĐạihọcColumbianăm1954củaNgàiDennisH.Robertson,nhàkinhtếhọcthuộcĐạihọcCambridge, từnglàsinhviêncủaJohnMaynardKeynes.TiêuđềbàigiảngcủaRobertsonlàmộtcâuhỏi:“Cácnhàkinhtếhọckinh tếhóanhữnggì?”Ôngmuốnchỉ ra rằngmặcdùcácnhàkinh tếhọctưduydựatrên“bảnnăngxôngxáovàhámlợi”củaconngười,nhưnghọvẫnquantâmđếnmụctiêuđạođức[183].

Robertsonbắtđầubằngviệcthừanhậnrằngkinhtếhọcthườngđượccoilàphụcvụmongmuốnkiếmlợinênkhôngquantâmđếnnhữngđộngcơcaoquýnhấtcủaconngười.“Việccủacácnhà thuyếtpháp,cả thế tục lẫn tôngiáo”mớilàkhắcsâuvàotâmtríngườikhácnhữngphẩmchấtcaoquýnhưlòngvịtha,nhântừ,hàophóng,đoànkếtvàtráchnhiệmcôngdân.“Nhiệmvụkhiêmtốnhơnvàthườnggâyáccảmcủanhàkinhtếhọclàlàmgiảmbớtcôngviệccủagiớithuyếtpháphếtmứccóthể”[184].

Nhàkinhtếhọclàmviệcđónhưthếnào?Bằngcáchkhuyếnkhíchnhữngchínhsáchdựavàolợiíchcánhânhơnlàlòngvịthahaynhậnthứcvềđạođứcmỗikhicóthể,cácnhàkinhtếhọcđãgiúpxãhộitránhđượclãngphínguồncungđạođứckhanhiếm.Robertsonkếtluận:“Nếugiớikinhtếhọcchúngtalàmviệctốtthìtôitinrằngchúngtacóthểđónggópđángkểvàoviệckinhtếhóa...nguồnlựckhanhiếmcủaTìnhyêu”,là“thứquýgiánhấttrênthếgiới”[185].

Với những người không hiểu lắm về kinh tế học, cách nhìn nhận củaRobertsonvềcácgiátrịđạođứcthậtlạlùng,thậmchílàcườngđiệu.Cáchnhìnnàybỏquakhảnăng chúng ta có thểyêu thươngnhaunhiềuhơnvànhântừhơnkhitraonhậnyêuthương.Lấyvídụmộtcặpđôiyêunhau.Nếusuốtcuộcđờihọchỉyêucầungườikiayêumìnhmộtchútvớihyvọngsẽđểdànhđược tìnhyêu lâudài thì liệuhọcóhạnhphúckhibênnhaukhông?Nếuhọđòihỏitìnhyêutừngườikianhiềuhơnthìtìnhyêucủahọphảisâuđậmhơnchứ?Liệuhọcóổnhơnkhôngnếuđốixửvớinhaumộtcáchtínhtoánhơnđểgiữgìntìnhyêuchonhữnglúchọthựcsựcầnnó?

Có thể đặt ra những câu hỏi tương tự về tình đoànkết xã hội và tráchnhiệmcôngdân.Liệuchúng tacónênbảo tồn tráchnhiệmcôngdânbằngcáchđềnghịmọingườicứđimuasắmchođếnkhiđấtnướckêugọihọhysinhcholợiíchchung?Haytráchnhiệmcôngdânvàtinhthầnvìcộngđồngsẽmấtdầnđikhikhôngđượcdùngđến?Rấtnhiềunhàđạođứchọcnhấttrívớivếsau.Aristotletừngnói:đạođứclàcáimàchúngtaphảinuôidưỡngbằngcáchthựchànhnó:“chúngtasẽtrởnêncôngbằngnếuluônlàmđiềucông bằng, sẽ chừngmực nếu luôn làm việc chừngmực, sẽ can đảmnếuluônhànhđộngcanđảm”[186].

Rousseaucóquanđiểmtươngtự.TổquốccàngđòihỏinhiềutừcôngdânthìcôngdâncàngcốnghiếnnhiềuchoTổquốc.“Thànhbangnàođượccaitrịtốtthìmọingườiđềuchạyđếnngaycuộchọptoàndân”.Cònnơinàocóchínhphủtệhại thìsẽkhôngai thamgiaviệccông“vìkhôngaiquantâmchuyệngìđangdiễnra”và“việcnhàđãchiếmhếtthờigiancủahọ”.Vaitròcôngdânnếuđượcthựchiệntíchcựcthìsẽbồiđắpchứkhônghềlàmcạnkiệt tráchnhiệmcôngdân.Ngaykhi tráchnhiệmxãhộikhôngcònlàviệcchínhcủacáccôngdânthìhọsẽlàmviệcchungbằngtiềnchứkhôngphảibằngchínhconngườihọ,vàngàysụpđổcủanhànướckhôngcònxa”[187].

Robertsonđưarakếtquảquansátcủamìnhmộtcáchvô tư,mang tínhsuyđoán.Nhưngquan niệmcho rằng tình yêu và sự hào phóng là nhữngnguồn lực khan hiếm, sẽ cạn kiệt dần khi bị đem ra sử dụng vẫn tiếp tụcchiếmưu thế trong tư tưởngđạođứccủanhiềunhàkinh tếhọcchodùhọkhông nói công khai điều đó. Nó không phảimột nguyên lý chính thốngđược in trong sách giáo khoa như luật cung và luật cầu.Không ai chứngminhđượcnóbằngthựcnghiệm.Nógiốngnhưmộtcâucáchngôn,mộtcâutụcngữmànhiềunhàkinhtếhọcvẫntintưởng.

GầnnửathếkỷsaubàigiảngcủaRobertson,nhàkinhtếhọcLawrenceSummers, lúcđólàhiệutrưởngĐạihọcHarvardđượcmờitớigiảngtrongbuổi cầu kinh sáng ởNhà thờ tưởng niệmHarvard.Ông đã chọn chủ đề:“Kinhtếhọccóthểđónggópgìchotưduycácvấnđềđạođức”.Ôngchorằngkinhtếhọc“ítkhiđượcđánhgiácaovềýnghĩađạođứccũngnhưthựctế”[188].

Summersquansátthấycácnhàkinhtếhọc“rấtnhấnmạnhvàotôntrọng

các cánhân cũngnhưcácnhucầu, sở thích, lựa chọn,phánxét của riênghọ”.Vàôngđưaralậpluậnvịlợichínhthốngrằnglợiíchchunglàtổnglợiíchchủquancủatấtcảmọingười:“Cơsởcủahầuhếtcácphântíchkinhtếđềulà: lợi íchchunglà tổnglợi íchriêngmàmỗicánhântựđánhgiáchobảnthânmìnhchứkhôngphảilàcáicóthểđánhgiá”táchbiệtkhỏisởthíchcủamỗicánhânnhưquanđiểmcủathuyếtđạođứcđộclập.

Ôngminhhọacách tiếpcậnnàybằngcáchđặtcâuhỏichonhữngsinhviêntừngthamgiaphongtràotẩychayhànghóacủacáccôngtybóclộtlaođộng: “Tất cả chúng ta đều phànnàn về điều kiện lao động của rất nhiềungườitrêntráiđấtnàyvàsốtiềnlươnghọnhậnđược.Vàchắcchắncósứcépđạođứcphảnđốiquanđiểmchorằngchừngnàongườilaođộngmuốnđilàmthìđólàviệclàmmàhọlựachọnvìhọđãcốtìmralựachọntốtnhấtrồi.Liệuviệcthuhẹplựachọncủacánhâncóphảimộthànhđộngthểhiệnsựtôntrọng,nhânđạo,thậmchíđángquantâmkhông?”

Với nhữngngười phê phán thị trườngvì thị trườnghoạt độngdựa vàotínhíchkỷvàthamlam,Summersphảnhồinhưsau:“Cóquánhiềungườitheochủnghĩavịthatrongchúngta.Nhữngnhàkinhtếhọcnhưtôicoichủnghĩavịthalàmộthànghóaquýgiá,hiếmhoi,cầnđượcbảotồn.Sẽcàngtốthơnnếubảotồnnóbằngcáchthiếtkếmộthệthốnggiúpthỏamãnmongmuốncủamọingườibằngtínhíchkỷcánhân,cònlòngvịthalàđểdànhchogia đình, bạn bè và vô số vấn đề xã hội đang tồn tại trên thế giớimà thịtrườngkhônggiảiquyếtđược”.

ĐâylàlờikhẳngđịnhlạiýkiếncủaRobertson.LưuýrằngcáchnóicủaSummercònthẳngthắnhơnArrow:Việcsửdụngbừabãilòngvịthatrongđờisốngxãhộivàkinhtếkhôngchỉlàmcạnkiệtnguồncungvịthachocácmụcđíchxãhộikhácmàcònlàmgiảmphầnvịthamàchúngtadànhchogiađìnhvàbạnbè.

Cáchnhìnnhậnđạođứcdướigócđộkinhtếđãkhẳngđịnhthêmniềmtinvàothịtrườngvàđẩytầmảnhhưởngcủathịtrườngvươntớinhữngnơivốnkhôngdànhchonó.Nhưngcáchnóiẩndụnàydễgâyhiểulầm.Lòngvịtha,hàophóng,tínhđoànkếtvàtinhthầncôngdânkhônggiốngnhữnghànghóabịcạnkiệtdầnkhisửdụng.Chúnggiốngnhưcơbắp,đượchình thànhvàphát triểnmạnhmẽhơnkhiđược tập luyện.Một trongnhữngnhượcđiểm

củaxãhộitheođịnhhướngthịtrườnglànólàmchocácgiátrịđạođứcbịmất dần đi.Để thay đổi đời sống chung, chúng ta cần rèn luyện đạo đứcthườngxuyênhơnnữa.

4THỊTRƯỜNGSỐNGVÀCHẾT

Michael Rice, 48 tuổi, là trợ lý giám đốc một cửa hàngWalmart ởTilton,bangNewHampshire.Mộthôm,khiôngđanggiúpkháchmangmộtchiếc tivi lênô tô thìbịđộtquỵ.Một tuầnsauôngquađời.Công tybảohiểmnhân thọ bồi thường cho cái chết của ông 300.000dollar.Nhưng sốtiềnấylạikhôngthuộcvềvợvàhaiconông.NóthuộcvềWalmart–côngtyđãmuabảohiểmtínhmạngchoRicevàđưatêncôngtyvàomụcngườithụhưởng[189].

KhingườivợgóacủaônglàVickiRicebiếtsốtiềnWalmartđượchưởng,bàhếtsứctứcgiận.Tạisaocôngtylạiđượchưởnglợitừcáichếtcủachồngbà?Ôngđãlàmviệcvấtvảvìcôngty,đôikhitới80giờmộttuần.“HọbóclộtMike”,bànói,“rồihọbỏđivới300.000dollar sao?Thậtvôđạođức”[190].

TheobàRice,cảhaivợchồngbàđềukhôngbiếtWalmartđãmuabảohiểmtínhmạngchoôngchồng.Khibiếtđiềuđó,bàđãkiệnWalmartratòaánliênbang,chorằngtiềnbồithườngphảithuộcvềgiađìnhbàchứkhôngphảicôngty.Luậtsưcủabàlậpluậnrằngcáccôngtykhôngnênkiếmlờitừcáichếtcủanhânviên.“Thậtvôcùngtồi tệkhimộtcôngtykhổnglồnhưWalmartlạiđánhcượcvàotínhmạngcủanhânviên”[191].

MộtphátngônviêncủaWalmartchobiếtcôngtynàymuabảohiểmtínhmạngchohàngtrămnghìnnhânviêncủahọ-khôngchỉchotrợlýgiámđốcmàcònchocảcôngnhânbảodưỡngbìnhthường.NhưngôngphủnhậnviệcWalmartkiếm lời từ cái chết củanhânviên. “Quanđiểmcủa chúng tôi làkhôngphảichúngtôikiếmlờitừcáichếtcủanhânviên”,ôngtanói.“Chúngtôiđãđầutưrấtnhiềuvàonhânviên”vàsẽchẳngđượclợigì“nếuhọvẫnsống”.VớitrườnghợpMichaelRice,phátngônviêncủaWalmartchorằngsốtiềnđềnbùbảohiểmkhôngphảimộtkhoảntừtrêntrờirơixuốngmàlàđểbùđắpchochiphíđàotạoRicecũngnhưtìmngườithaythếông.“Ôngấyđãđượcđàotạokhôngítvàcónhữngkinhnghiệmmàchúngtôikhông

thểkiếmđượcởngườikhácnếukhôngbỏchiphí”[192].

BẢOHIỂMCHONHÂNVIÊNTẠPVỤ

Đãtừlâu,cáccôngtythườngmuabảohiểmtínhmạngchotổnggiámđốcđiềuhànhvàcácnhânsựquảnlýcaocấpđểbùđắplạichiphírấtlớncôngtyphảibỏrađểthaythếhọnếuhọquađời.Trongngànhkinhdoanhbảohiểm,việccáccôngtycó“quyềnlợiđượcbảohiểm”từtổnggiámđốcđiềuhànhđãđượcphápluậtcôngnhận.Nhưngmuabảohiểmtínhmạngchonhânviênbìnhthườnglàhiệntượngkhámới.Loạibảohiểmnàyđượcgọilà“bảohiểmtạpvụ”hay“bảohiểmchonôngdânđãquađời”.Chođếngầnđây thìnóvẫn là tráipháp luậtởhầuhếtcácbang.Người tachorằngcáccông ty không có “quyền lợi được bảo hiểm” từ nhân viên bình thường.Nhưng trong suốt thậpniên1980,ngànhbảohiểmđãvậnđộnghành langthànhcôngởhầuhếtcácbangđểnớilỏngluậtbảohiểm,chophépcáccôngtyđượcmuabảohiểmtínhmạngchomọinhânviên,từtổnggiámđốcđiềuhànhđếnnhânviênvănthư[193].

Đếnthậpniên1990,cáccôngtylớnđãđầutưhàngtriệudollarvàohợpđồngbảohiểm tínhmạngdocông tyhưởng lợi (COLI), tạo ramộtngànhkinhdoanhcáichếttrongtươnglaitrịgiáhàngtỷdollar.TrongsốcáccôngtymuabảohiểmtínhmạngchonhânviêncóAT&T,DowChemical,NestleUSA,PitneyBowes,Procter&Gamble,Walmart,WaltDisneyvàchuỗisiêuthịWinn-Dixie.Cáccôngtythamgiahoạtđộngđầutưkỳquáinàyđượcưuđãithuế.Theohợpđồngbảohiểmtínhmạngtoànbộtruyềnthống,tiềnbồithườngkhi tửvongsẽđượcmiễn thuế.Thunhậphàngnămtừviệcđầu tưvàohợpđồngcũngvậy[194].

Rấtítngườilaođộngbiếtrằngcôngtyđãmuatínhmạngcủahọ.Phầnlớnluậtởcácbangkhôngyêucầucôngtyphảithôngbáochonhânviênbiếthọđãđượcmuabảohiểmtínhmạnghayxinphéphọlàmviệcđó.VàphầnlớnhợpđồngCOLIvẫncóhiệulựcsaukhinhânviênnghỉviệc,vềhưuhaybịsathải.Vìvậy,cáccôngtyvẫnđượctiềnbồithườngtínhmạngkhinhânviên củahọquađời vài năm saukhi nghỉ việc.Các công ty theodõi tình

hìnhsốngchếtcủacựunhânviênthôngquavănphòngBảohiểmxãhội.Ởmộtsốbang,cáccôngty thậmchícònđượcmuabảohiểmtínhmạngchoconcái,bạnđờinhânviêncủahọvànhậntiềnbồithường[195].

“Bảohiểm tạpvụ”đặcbiệtphổbiếnởcácngânhàng lớn, trongđócóBankofAmericavàJPMorganChase.Vàocuốithậpniên1990,mộtsốngânhàngcòncóýtưởngxahơn,họmuabảohiểmtínhmạngchocảngườigửitiềnvàchủthẻtíndụng[196].

Ngànhcôngnghiệp“bảohiểmtạpvụ”pháttriểnnhảyvọtvàđượccôngchúngbiếttớiquamộtloạtcácbàibáođăngtrêntạpchíWallStreetJournalvàonăm2002.TạpchíđãkểcâuchuyệnmộtngườiquađờidobệnhAIDSởtuổi29vàonăm1992,đemlại339.000dollartiềnbồithườngchocôngtysởhữu cửahàngbăngđĩa nhạcmà anh ta từng làmviệc trongmột thời gianngắn.Giađìnhanhkhôngnhậnđượcgì.Mộtbàibáokháckểvềmộtnhânviên20tuổi,làmviệctrongcửahàngtiệnlợiởTexas,vàbịbắnchếttrongmộtvụcướpởcửahàng.Côngtysởhữucửahàngđãđưa60.000dollarchongười vợgóa và con của anh chàng trẻ tuổi kia để họ khôngđi kiện cáo.Nhưngcôngtyấykhôngnóivớiairằnghọđãđượcnhận250.000tiềnbồithườngtínhmạng.Loạtbàibáocònviếtvềsựthựctồitệnhưngítngườibiếttớilà“sauvụtấncôngkhủngbố11/9,mộtphầnsốtiềnbảohiểmtínhmạngcủacácnạnnhânđãkhôngthuộcvềgiađìnhhọmàlạithuộcvềcáccôngty”[197].

Đầunhữngnăm2000,hợpđồngbảohiểmCOLIđượcmuachotínhmạnghàng triệungười laođộngvàchiếm25đến30%doanh thu toànbộngànhbảohiểmnhânthọ.Năm2006,Quốchộitìmcáchhạnchếbảohiểmtạpvụvớimộtđạoluậtyêucầuphảicósựđồngýcủangườilaođộngthìcôngtymớiđượcmuabảohiểm,vàhọchỉđượcmuabảohiểmCOLItốiđachomộtphầnbasốnhânviênvàphảilànhữngngườiđượctrảlươngcaonhấtcôngty.Nhưngthựctếvẫnkhôngthayđổi.Năm2008,riêngcácngânhàngởMỹđãmuabảohiểmchonhânviênhết122tỷdollar.LoạihợpđồngbảohiểmnàyđãlanrộngkhắpcáccôngtyởMỹ,bắtđầulàmthayđổiýnghĩa,mụcđíchcủabảohiểmtínhmạng.ChuỗibàibáotrênTheWallStreetJournalkếtluận:“Nótạothànhmộtcâuchuyệnítngườibiếtđếnvềviệcbảohiểmtínhmạngđãbiếnđổitừmộthệthốnglướiantoàndànhchothânnhânngườiquá

cốthànhmộtchiếnlượctàichínhcủacácdoanhnghiệp”[198].Cáccôngtycónênkiếmlờitừcáichếtcủanhânviên?Ngaycảmộtsố

ngườilàmtrongngànhbảohiểmcũngthấykhóchịuvớithựctếnày.JohnH.Biggs,cựuchủtịch,cựugiámđốcđiềuhànhTIAA-CREF,mộtcôngtycungcấpdịchvụlươnghưuvàtàichínhhàngđầu,đãgọiđâylà“hìnhthứcbảohiểmluônkhiến tôi thấyghêsợ” [199].Nhưngđíchxác thìnócógìkhôngổn?

Lýdophảnđốirõràngnhấtcóliênquanđếnthựctế:chophépcáccôngtyhưởnglợitừcáichếtcủanhânviênsẽchẳngcóíchgìtrongviệcbảovệantoànchocôngty.Ngượclại,mộtcôngtykiếmđượchàngtriệudollartừcáichếtcủanhânviênsẽcóđộng lựcxấuđểkhôngđầu tưvàocácbiệnphápbảo vệ sức khỏe và an toàn. Tất nhiên, không một công ty nào có tráchnhiệmlạicôngkhailàmnhưvậy.Cốtìnhkhiếnnhânviêntửvonglàtộiác.Cho phép các công tymua bảo hiểm tínhmạng cho nhân viên không cónghĩalàtraochohọgiấyphépgiếtngười.

Nhưngtôinghĩnhữngngườithấy“bảohiểmtạpvụ”là“ghêsợ”muốnđềcậpđếnyếutốđạođứcchứkhôngchỉlàrủiromànhữngcôngtyvôliêmsỉgâyraởnơi làmviệc thôngquanhữngrủi rochếtngườihaycố tình lờđimốinguyhiểm.Vậyyếutốđạođứcởđâylàgì,vànócóthuyếtphụckhông?

Cólẽnócóliênquanđếnviệcthiếusựđồngthuận.Bạnsẽcảmthấythếnàokhibiếtrằngcôngtycủabạnđãmuabảohiểmtínhmạngchobạnmàbạnkhônghềbiếthoặckhôngchophéphọ?Cóthểbạnsẽthấymìnhđangbịlạmdụng.Nhưngbạncó lýdođểphànnànkhông?Nếucáihợpđồngkiakhônggâytổnhạigìđếnbạnthìtạisaocôngtylạicónghĩavụđạođứclàphảithôngbáovớibạnhoặcxinbạnđồngý?

Nóichocùng,“bảohiểm tạpvụ” làmột thỏa thuận tựnguyệngiữahaibên–côngtymuabảohiểm(vàtrởthànhngườithụhưởng)vàcôngtybánbảohiểm.Người laođộngkhôngphảibênnào trong thỏa thuận.MộtphátngônviêncủaKeyCorp,mộtcôngtydịchvụtàichínhđãnóithẳngtuộtnhưsau:“Ngườilaođộngkhôngtrảphíbảohiểmnênchẳngcólýdogìphảithảoluậnchitiếthợpđồngbảohiểmvớihọ”[200].

Mộtvàibangkhôngnghĩnhưvậyvàyêucầucáccôngtyphảicóđượcsựđồngýcủanhânviêntrướckhimuabảohiểmchohọ.Khicáccôngtyhỏiý

kiến nhân viên, họ thường hứa hẹnmột số tiền đền bù nhỏ để tăng phầnthuyết phục.Walmart, công ty được nhận khoảng 350.000 dollar chomỗinhân viên của họ vào thập niên 1990 đã đề nghị trả 5.000 dollar tiền bồithườngtínhmạngchonhữngngườiđồngýmuabảohiểm.Phầnlớnngườilaođộngđềuđồngýmàkhôngbiếtconsố5.000dollargiađìnhhọsẽnhậnđượcchênhlệchrấtlớnvớihàngtrămnghìndollarmàcôngtysẽnhậnđượckhihọquađời[201].

Nhưng lý do đạo đức khiến nhiều người phản đối “bảo hiểm tạp vụ”khôngchỉlàthiếusựđồngýcủangườiđượcmuabảohiểm.Kểcảkhingườilaođộngđồngýchophépcôngtymuabảohiểmtínhmạngchohọthìvẫncóđiềugìđókhôngổnvềmặtđạođức.Mộtphầnlàtháiđộcủacôngtyđốivớingườilaođộngthểhiệntronghợpđồngbảohiểm.Tạoratìnhthếtrongđóngườilaođộnglúcchếtcógiátrịhơnlúcsốnglàhànhđộngcoihọnhưđồvật;biếnhọthànhhànghóađểgiaodịchtronghợpđồngtươnglaichứkhôngphảinhữngngười laođộngmàgiá trị củahọđốivới công tynằmởcôngviệchọ làm.Một lập luậnphảnđốikhácchorằnghợpđồngCOLIđãbópméomụcđíchcủabảohiểmtínhmạng,từmộtbiệnphápđảmbảoantoàntàichínhchogiađìnhtrởthànhcôngcụđểcácdoanhnghiệpđượcưuđãithuế[202].Khómàhiểuđượctạisaohệthốngthuếlạikhuyếnkhíchcáccôngtyđầutưhàngtỷdollarvàotínhmạngcủangườilaođộngthayvìđầutưvàosảnxuấthànghóa,dịchvụ.

BẢOHIỂMBÁNHTHÁNH:ĐÁNHCƯỢCVÀOMẠNGSỐNG

Chúng tacó thể tìmhiểunhững lập luậnphảnđốinói trênbằngcáchxemxétmộtcáchsửdụnghợpđồngbảohiểmtínhmạngcũngrấtgâytranhcãivềđạođức,xuấthiệnvàonhữngnăm1980và1990,bắtnguồntừbệnhAIDS.Nóđượcgọilàcôngnghiệpbảohiểmbánhthánh,làmộtthịtrườngcáchợpđồngbảohiểmtínhmạngchongườibịAIDSvàngườibịchẩnđoánlàđangmắcbệnhgiaiđoạncuối.Thịtrườnghoạtđộngnhưsau:Giảsửmộtngườicóhợpđồngbảohiểmtínhmạngtrịgiá100.000dollar,vàanhtađượcbácsỹchobiếtanhtachỉcònsốngđượcthêmmộtnăm.Vàgiảsửhiệntạianhtacầntiềnđểchữabệnh,hoặcđơngiảnlàđểcócuộcsốngsungsướnghơntrongkhoảngthờigianngắnngủicònlại.Mộtnhàđầutưđềxuấtmualạihợpđồngbảohiểmcủangườibệnhvớimứcgiáchiếtkhấuthấphơngiátrịhợpđồng,vídụ50.000dollar,vàanhtasẽchịutráchnhiệmnộpphíbảohiểm.Khingườichủhợpđồngbanđầuquađời,nhàđầutưsẽđượchưởng100.000dollar[203].

Cóvẻnhưđâylàmộtgiaodịchcólợi.Ngườichủhợpđồngsắpquađờiđượchưởngsốtiềnmàanhtađangcần,cònnhàđầutưkiếmđượclợinhuậnkhakhá–vớiđiềukiệnchủhợpđồngquađờiđúngnhưdựkiến.Nhưngvẫncórủiro:mặcdùvụđầutưbảohiểmbánhthánhđảmbảongườiđầutưsẽnhậnđược tiềnkhichủhợpđồngchết (trongvídụnày là100.000dollar),nhưngtỷsuấtsinhlợilạiphụthuộcchủhợpđồngsẽsốngđượcbaolâu.Nếuanhtachếtsaumộtnăm,đúngnhưdựđoán,thìnhàđầutưtrả50.000dollarđểmuahợpđồngtrịgiá100.000dollarcóthểnóilàđãtrúnglớn–tỷsuấtsinhlợilà100%trongmộtnăm(nhưngphảitrừđiphíbảohiểmphảinộpvàphímôigiớiphảitrảchongườithuxếpvụmuabán).Nếuanhtasốngthêmđượchainăm,nhàđầutưphảiđợilâugấpđôiđểkiếmđượccùngsốtiềnđó,vàtỷsuấtsinhlợimỗinămgiảmđimộtnửa(đấylàchưatínhphíbảohiểmphảinộpthêmlàmchotỷsuấtsinhlợicòngiảmnữa).Nếungườibệnhhồiphụcmộtcáchthầnkỳvàsốngrấtnhiềunămnữathìnhàđầutưsẽchẳngthuđượcgì.

Đươngnhiênlàvụđầutưnàocũngcórủiro.Nhưngvớihợpđồngbánhthánh,rủirotàichínhgâyramộtvấnđềđạođức,cáikhôngcóởhầuhếtcácvụđầutưkhác:nhàđầutưphảihyvọngngườichủhợpđồngsẽchếtsớm.Người chủ hợp đồng sống càng lâu, tỷ suất sinh lợi của nhà đầu tư cànggiảm.

Khôngnóichúngtacũngbiếtngànhkinhdoanhhợpđồngbánhthánhđãphảichịuđựngnhưthếnàođểmọingườikhôngcònchúýđếnkhíacạnhtồitệtrongnghềcủahọnữa.Nhữngngườimôigiớihợpđồngbánhthánhmôtảnhiệmvụcủahọlàđemlạichonhữngngườibệnhgiaiđoạncuốimộtsốtiềnđể sống những ngày cuối đờimột cách tương đối thoảimái, đàng hoàng.(Hợpđồngbánhthánh,nguyênbảnlà“viatical”–conđường,từLatincủa“voyage”,chỉkhoảntiềnvànhữngvậtdụngcầnthiếtmàchínhquyềnLaMãcấp cho quan chức của họ khi đi công tác [204]).Nhưng không ai chối bỏđượcmộtđiềulànhàđầutưkiếmđượclợinhuậnkhingườiđượcbảohiểmquađờiđúnglúc.“Đãtừngcónhữngkhoảnlợinhuậnkhổnglồ,vàđãtừngcónhữngcâuchuyệntệhạikhingườitasốnglâuhơn”,WilliamScottPage,chủtịchmộtcôngtybảohiểmbánhthánhởthànhphốFortLauderdalekể.“Hợpđồngbánhthánhcócáithúvịriêng.Khôngcómônkhoahọcnàodựđoánchínhxácđượcthờiđiểmmộtngườisẽchết”[205].

Một vài “câu chuyện tệ hại” nói trên đã dẫn đến kiện tụng, trong đónhữngnhàđầutưtứcgiậnđãkiệnngườimôigiớivìđãbánchohọnhữnghợpđồngbảohiểmtínhmạngkhông“đáohạn”sớmnhưmongmuốn.ViệctìmrathuốcchốngvirusHIVvàogiữathậpniên1990đãkéodàicuộcsốngcủahàngchụcnghìnngườibịAIDSvàlàmđảolộncácphéptoáncủangànhkinhdoanhbảohiểmbánh thánh.Tổnggiámđốcmột công tykinhdoanhbảohiểmbánhthánhđãgiảithíchmặttráicủanhữngloạithuốcgiúpkéodàisựsống:“Mộtngườiđangđượckỳvọngsốngthêm12thánghóaralạisốngthêm24thángthựcsựsẽtướcđilợinhuậncủabạn”.Năm1996,thànhtựuđộtphávớiliệuphápkhángretrovirus(ARV)đãkhiếngiácổphiếucôngtyDignityPartners,Inc.–mộtcôngtykinhdoanhbảohiểmbánhthánhởSanFrancisco–rơitựdotừ14,5dollarxuốngcòn1,38dollar.Vàcôngtynàyđãphảiđóngcửanhanhchóng[206].

Năm1998,báoNewYorkTimesđăngcâuchuyệnvềmộtnhàđầutưgiận

dữởMichigan.Nămnămtrước,anhtamuahợpđồngbảohiểmtínhmạngcủaKendallMorrison,mộtngườiNewYorkbịmắcbệnhAIDS,vàvàothờiđiểmđó,bệnhcủaMorrisonđãdiễnbiếnrấtxấu.Nhưngnhờloạithuốcmới,sứckhỏeMorrisonđãổnđịnhtrởlạivàkhiếnnhàđầutưvôcùngthấtvọng.Morrisonnói:“Tôichưabaogiờcảmthấycóai lạimuốntôichếtđến thế.Họliêntụcgọiđiệnvàchuyểnphátnhanhthưhỏithămđếnchotôi.Nhưthểhọmuốnhỏi:‘Thếraanhvẫnsốngà?’”[207]

KhibệnhAIDSkhôngcònbịcoilàántửhìnhthìcáccôngtykinhdoanhhợpđồngbánhthánhphảitìmcáchđadạnghóahoạtđộngvớicáchợpđồngbảohiểmtínhmạngchongườibịungthưvàcácbệnhgiaiđoạncuốikhác.KhôngnảnchítrướcsựsuygiảmcủathịtrườnghợpđồngbánhthánhbệnhAIDS,WilliamKelley, tổng giámđốcHiệp hộiBảo hiểmbánh thánhMỹvẫnlạcquanvềthịtrườnghợpđồngcáichếttươnglai:“SovớisốngườibịAIDS thì sốngườibịung thư,bệnh timmạchnặngvàcácbệnhgiaiđoạncuốikhácvẫnđônghơnnhiều”[208].

Khôngnhưbảohiểmtạpvụ,bảohiểmbánhthánhphụcvụmộtmụcđíchxãhộirõràng-đólàđemlạinguồntàichínhtrongnhữngngàycuốiđờicủangườibịbệnhhiểmnghèogiaiđoạncuối.Hơnnữa,ngườiđượcbảohiểmđãđồngýmuabảohiểmtừđầu(mặcdùtrongmộtsốtrườnghợp,cóthểngườimắcbệnhhiểmnghèokhôngđủquyềnlựcđểđàmphánmộtmứcgiáhợplýchohợpđồngbảohiểmcủahọ).Vấnđềđạođứccủahợpđồngbánhthánhkhôngphảiởchỗthiếusựđồngthuậncủangườiđượcbảohiểm.Màlàởchỗnólàcôngcụđánhcượcvàocáichếtcủangườimuabảohiểm,vànóđemlạilợinhuậnchonhàđầu tưkhinhữngngườinàyquađờiđúng thờiđiểmdựkiến.

Cóngườisẽnóilàhợpđồngbánhthánhkhôngphảicôngcụduynhấtđầutưvàocáichết.Ngànhbảohiểmnhânthọcũngbiếnsựsốngchếtcủachúngta thành hàng hóa.Nhưng vẫn có sự khác biệt:Với bảo hiểm tínhmạng,côngtybánbảohiểmchotôiđangđánhcượcvàosựsốngchứkhôngphảicáichếtcủatôi.Tôicàngsốnglâu,côngtybảohiểmcàngkiếmđượcnhiềutiền.Còn với hợp đồng bánh thánh, quyền lợi tài chính lại đi theo hướngngượclại.Theoquanđiểmcủacôngtybảohiểm,tôicàngchếtsớmcàngtốt[209].

Tạisaotôiphảiquantâmchuyệnđâuđócómộtnhàđầutưđangmongtôichết?Có lẽ tôikhôngcầnquan tâm,vớiđiềukiệnanh takhông làmgìđểbiếnhyvọng thànhhiện thựchay thườngxuyêngọiđiệncho tôihỏi thămsứckhỏe.Chuyệnnàycóthểchỉđángkinhsợchứkhôngđángphảnđốivềmặtđạođức.Hoặccóthểvấnđềđạođứckhôngnằmởchỗnócógâytổnthươngchocơthểtôihaykhông,màlànósẽlàmxóimònphẩmcáchcủanhàđầu tư.Bạncómuốnkiếmtiềnbằngcáchđặtcượcrằngmộtngườisẽchếtsớm?

Tôi ngờ rằng ngay cả những người nhiệt tình ủng hộ thị trường tự docũngngầnngại,khôngdámhoàntoànthừanhậnrằngđánhcượcvàocáichếtcủa người khác cũng làmột ngànhkinh doanh.Hãyxem:Nếungànhbảohiểmbánhthánhkhôngkhácgìbảohiểmtínhmạngvềmặtđạođứcthìtạisaohọkhôngcóquyềnvậnđộnghànhlangvìquyềnlợicủahọ?Nếungànhbảo hiểm tínhmạng có quyền vận động hành lang cho những chính sáchnhằmkéodàicuộcsốngcủangườikhác(vídụbắtbuộcđeodâybảohiểmkhiđiôtôhaycấmhútthuốc)thìtạisaongànhbảohiểmbánhthánhkhôngcóquyềnvậnđộngchonhữngchínhsáchthúcđẩycáichết(vídụ,giảmchingânsáchchonghiêncứubệnhAIDShoặcungthư).Theonhưtôibiết thìngànhbảohiểmbánhthánhchưavậnđộnghànhlang.Nhưngnếuvềmặtđạođức,mọingườiđượcphépđầutưvàokhảnăngnhữngngườibịAIDShoặcungthưsẽchếtsớmthìhẳnhọcũngđượcphépvậnđộngchonhữngchínhsáchthúcđẩyconngườichếtsớm.

CómộtnhàđầutưbảohiểmbánhthánhtênlàWarrenChisum,ôngđồngthời lànghị sỹbảo thủbangTexasvà“một tínđồphảnđốiđồng tínhnổitiếng”.ÔngđãlãnhđạothànhcôngnỗlựcvậnđộngquyđịnhtruytốhìnhsựvớihànhviquanhệtìnhdụcđồngtínhnamởbangTexas;ôngphảnđốigiáodụcgiớitính;vàbỏphiếuchốngcácchươngtrìnhhỗtrợbệnhnhânAIDS.Năm1994,Chisumtựhào tuyênbốôngđãbỏ200.000dollarđểmuahợpđồngbảohiểmtínhmạngcủasáubệnhnhânAIDS.ÔngtuyênbốvớibáoHoustonPost:“Tôiđánhcượcrằngtôisẽlãiítnhất17%,cóthểcòncaohơnnhiều.Nếuhọchếttrongvòngmộtthángthìanhbiếtđấy,[vụđầutưnày]sẽthựcsựtuyệtvời”[210].

MộtsốngườibuộctộiChisumvìđãbỏphiếuchonhữngchínhsáchgiúp

ôngthuđượclợiíchchobảnthân.Nhưnglờibuộctộinàykhôngđúng;ôngkiếmđượctiềnvìôngtinvàoviệcngườitachếtchứkhôngphảingượclại.Đâykhôngphải trườnghợpxungđột lợi íchđiểnhình.Thực tế,nócòn tệhơn–mộtdạngchiếnlượcđầutưcótráchnhiệmvớixãhộinhưngđãbịbópméođạođức.Niềmvui thôthiểncủaChisumtrướckhíacạnhđángsợcủahợp đồng bánh thánh là ngoại lệ.Rất ít người đầu tư vào hợp đồng bánhthánhvìlýdothùđịch.HầuhếtmọingườiđềumuốnbệnhnhânAIDSđượcmạnhkhỏe,sốnglâu,trừnhữngbệnhnhânnằmtrongdanhmụcđầutư.

Cácnhàđầu tưvàobảohiểmbánh thánhkhôngphảinhữngngườiduynhấtkiếmsốngtrêncáichếtcủangườikhác.Nhânviênđiềutracáichếtbấtthường,người làmdịchvụtanglễ,phuđàohuyệtđềunhưvậy,vàchưaaiphêphánhọlàvôđạođứccả.Vàinămtrước,báoNewYorkTimesđưatinvềMikeThomas,mộtanhchàng34tuổingườiDetroit,làmnghề“thunhặtthihài”chonhàxácđịaphương.Nhiệmvụcủaanhlàthunhặt,vậnchuyểnthihàinhữngngườiđãquađờivềnhàxác.Anhđược trả thù lao theođầungườichết,cóthểnóinhưvậy–cứmỗithihàianhđượctrả14dollar.NhờtỷlệgiếtngườiởDetroitkhácaomàanhkiếmđượckhoảng14.000dollarmỗinămtừcôngviệcđángsợnày.Nhưngkhibạolựcgiảm,Thomasphảiđốimặtvớimộtthờikỳkhókhăn.“Tôibiếtđiềunàynghecóvẻkỳquái”,anhnói.“Tôiphảiđợicóaiđóchết.Mongchờcóngườichết.Nhưngđúnglàthế.Đấylàcáchtôikiếmtiềnnuôicon”[211].

Trảthùlaochongườithunhặtthihàitheođầungườichếtcóvẻkinhtế,nhưngcũnglàmphátsinhchiphíđạođức.Việcmộtngườikiếmđượctiềntrêncáichếtcủađồngloạicóvẻsẽlàmmấtđinhậnthứcvềđạođứccủaanhta–vàcảcủachúng tanữa.Vềkhíacạnhnày,nghề thunhặt thihàicũnggiốngnghềkinhdoanhhợpđồngbảohiểmbánhthánh,nhưngcómộtđiểmkhácbiệtcũng liênquanđếnđạođức:người thunhặt thihài sốngnhờcáichếtcủađồngloại,nhưnganhtakhôngcầnphảihyvọngmộtngườicụthểsẽchếtsớm,màaichếtlúcnàocũngđược.

CÁCƯỢCNGƯỜICHẾT

Mộthình thứcgiốngbảohiểmbánh thánhhơnnữa làcácượcngườichết–tròcácượckinhdịđãtrởnênphổbiếntrênmạngInternetvàonhữngnăm1990,thờikỳbảohiểmbánhthánhcấtcánhmạnhmẽ.Cácượcngườichết làhình thứccácược trênmạng tươngđươngvớikiểucácược truyềnthốngxemđộinàovôđịchgiảibóngbầudụcMỹSuperBowl.Nhưngthayvìchọnđộinàovôđịch,ngườichơicácượcxemnhânvậtnổitiếngnàosẽchếttrongnăm[212].

Rấtnhiềutrangwebcungcấpcáchìnhthứckhácnhaucủatròchơikinhdịnàyvớitênkhácnhaunhư:Cácượcmaquỷ,Cácượcchếtchóc,Cácượcngườinổitiếngchết.MộttrongnhữngtrangwebnổitiếngnhấtlàStiffs.com,vớivụcácượcđầutiênđượctổchứcvàonăm1993vàbắtđầulênmạngvàonăm1996.Vớimứcphígianhập15dollar,ngườichơisẽđưaradanhsáchmộtloạtngườinổi tiếngmàhọchorằngsẽchếtvàocuốinăm.Ngườinàođoán đúng nhiều nhất sẽ thắng giải 3.000 dollar, người về nhì được 500dollar.TrangStiffs.comthuhúthơn1.000ngườichơimỗinăm[213].

Ngườichơinghiêmtúcsẽkhôngđưaralựachọncẩuthả.Họlụclọitừngtrang tạpchígiải trí và tờ tin tứcđể tìm tin tứcvề cácnhânvậtnổi tiếngđangđauốm.Hiệntại,nhữngnhânvậtthườngđượcđặtcượclànữdiễnviênZsaZsaGabor(94tuổi),mụcsưBillyGraham(93tuổi)vànhàcựulãnhđạoCubaFidelCastro(85tuổi).CáclựachọnphổbiếnkháclàdiễnviênKirkDouglas,cựuthủtướngAnhMargaretThatcher,cựuđệnhấtphunhânMỹNancyReagan,cựuvậnđộngviênquyềnAnhMuhammadAli, thẩmphánTòa án tối cao Ruth Bader Ginsburg, nhà vật lý StephenHawking, ca sỹArethaFranklinvà cựu thủ tướng IsraelArielSharon.Donhữngnhânvậtcaotuổi,sứckhỏekémchiếmđasốtrongdanhsách,mộtsốtrangcácượccòn thưởng thêm điểm cho ai đoán đúng những nhân vật yểu mệnh nhưCôngnươngDiana,JohnDenverhoặcnhữngngườiquađờisớmkhác[214].

CácượcngườichếtcótrướcInternet.TròchơinàyđượccholàphổbiếntronggiớikinhdoanhchứngkhoánởWallStreethàngchụcnămnay.PhimCácượcchếtchóc(DeadPool)(1998)làtậpphimgầnđâynhấttrongchuỗi

phimDirtyHarrydoClintEastwoodthủvaichính.Nộidungphimliênquanđếnmộtvụcácượcngườichếtdẫnđếnnhữngvụgiếtngườibíẩnnhằmvàonhữngngườinổitiếngcótrongdanhsách.NhưngInternetcùngvớicơnsốtthịtrườnghồithậpniên1990đãđưatròcácượcnàylêntầmvócmới[215].

Đánhcượcvàothờiđiểmngườinổitiếngchếtlàmộttrògiảitrí.Khôngaisốngbằngtiềnthắngcược.NhưngchúngtavẫnthấycácượcngườichếtcónhữngvấnđềđạođứcgiốngbảohiểmbánhthánhvàbảohiểmtạpvụnếukhôngtínhđếncâuchuyệnnhưtrongphimDirtyHarrylàngườithamgiacácược gian lận, tìm cách giết những người có trong danh sách chết. Đánhcượcvàotínhmạngcủamộtngườivàkiếmđượctiềnkhingườiđóchếtcógìsaitrái?Có,cócáigìđókhôngổn.Nhưngnếungườicácượckhônglàmgìkhiếnngườikhácchếtnhanhhơnthìsaophảiphànnàn?LiệuZsaZsaGaborhayMuhammadAlicóbịảnhhưởnggìkhôngkhinhữngngườihọchưabaogiờgặplạiđánhcượcvàocáichếtcủahọkhông?Cóthểhọsẽthấybịxúcphạmkhi tênhọđứngđầudanhsáchngườichết.Nhưng tôinghĩ tínhphôtrươngcủatròcácượcchủyếunằmởtháiđộđốivớicáichếtmàtròchơinàykhuyếnkhích.

Tháiđộnàylàmộthỗnhợpđộchạicủatínhphùphiếmvàsựámảnh–conngườichơiđùavớicáichếttrongkhikhôngtránhđượcnó.Nhữngngườichơicácượcngườichếtkhôngđơngiảnlàđặtcượcmàhọcònđangchiasẻvớinhaumộtthứvănhóa.Họdànhthờigian,côngsứcđểnghiêncứutuổithọ kỳ vọng của những người họ đang đặt cược.Họ bị ám ảnhmột cáchkhôngchínhđángvềcáichếtcủanhữngngườinổitiếng.Cáctrangwebcácượcngười chết đầy tin tức về tình trạngbệnh tật của người nổi tiếng lạicàngkhuyếnkhíchthúvuinày.Thậmchíbạncóthểđăngkýdịchvụ“báotincóngườinổitiếngchết”đểđượcgửithưđiệntửhoặctinnhắnmỗikhicónhânvậtnổitiếngquađời.Thamgiacácượcngườichết“thựcsựsẽthayđổicáchbạnxemtruyềnhìnhvàtheodõitintức”–lờiKellyBakst,ngườiquảnlýtrangwebStiffs.com[216].

Cũng như bảo hiểm bánh thánh, cá cược người chết khiến chúng ta longạivìnóbuônbánbệnhtậtconngười.

Nhưngcácượcngườichếtlạikhácbảohiểmbánhthánhởchỗnókhôngphụcvụmục tiêu tốtđẹpchoxãhội.Nóhoàn toàn làmộthình thứcđánh

bạc,mộtcáchkiếmlợivàgiảitrí.Mặcdùđángghêsợ,nhưngcácượcngườichếtvẫnkhôngphảivấnđềđạođứctệhạinhấtthờinay.Trongthangbậctộilỗi thì nó được xếp vào loại nhỏ. Nhưng nó rất thú vị vì trongmột số íttrườnghợp,nóchothấybảohiểmlàmxóimònđạođứcnhưthếnàotrongkỷnguyênđịnhhướngthịtrường.

Bảohiểmtínhmạngluônbaohàmhaithứtrongmột:vừalàcôngcụgộprủirolạiđểbảođảmantoànchomọingười,vừalàcôngcụcácượctànnhẫnvàocáichết.Haikhíacạnhnàytồntạicùngnhaunhưngkhôngdễdàng.Nếukhôngcócácchuẩnmựcđạođứcvàquyđịnhpháplýthìkhíacạnhcácượcsẽluônđedọalấnátmụctiêuxãhộibanđầucủabảohiểmtínhmạng.Khimụctiêuxãhộibịmấtđihoặctrởnênmờnhạt,ranhgiớimongmanhgiữabảohiểm,đầutưvàcácượcsẽbịxóanhòa.Bảohiểmtínhmạngđãthayđổi,từmộtcơchếbảođảmantoànchothânnhânmộtngườisangmộtcôngcụtài chính, và cuối cùng là công cụđánh cượcvào cái chết.Nókhông cònphụcvụmụcđíchtốtđẹpnàongoàiđemlạiniềmvuivàtiềnbạcchongườithamgiacuộcchơi.Chodùcóvẻtầmthường,đứngngoàilề,nhưngcácượcngườichếtthựcsựlàngườianhemsinhđôiđentốicủabảohiểmtínhmạng-côngcụcácượckhôngđemlạiđiềugìtốtđẹpchoxãhội.

Sựxuấthiệncủabảohiểmtạpvụ,bảohiểmbánhthánhvàcácượcngườichếtvàonhữngnăm1980và1990có thểđượccoi là tậpphimvề thươngmạihóacuộcsốngvàcáichếtởcuốithếkỷ20.Thậpkỷđầutiêncủathếkỷ21 còn chứng kiến xu hướng này tiến xa hơn. Nhưng trước khi kể câuchuyệnởthờihiệntại,chúngtacầnnhìnlạiquákhứđểnhắcnhởmìnhrằngbảohiểmtínhmạngđãgâyranhữngbấtổnvềđạođứcnhưthếnàongaytừđầu.

LƯỢCSỬĐẠOĐỨCCỦABẢOHIỂMTÍNHMẠNG

Chúngtathườngnghĩbảohiểmvàcácượcchỉlàhaicáchkhácnhauđểđốiphóvớirủiro.Bảohiểmlàbiệnphápgiảmthiểurủiro,còncácượclàtậndụngrủi ro.Bảohiểmthểhiện tính thận trọng,còncácược làđầucơ.Nhưngranhgiớigiữachúngluôndaođộng[217].

Trong lịch sử, sự gần gũi giữa bảo hiểm tínhmạng và đánh cược vàochínhnóđãkhiếnnhiềungườicoibảohiểmtínhmạnglàđángghêsợ.Bảohiểmtínhmạngkhôngchỉtạođộnglựcchocácvụgiếtngườimànócònđưaramứcgiáthịtrườngsaichotínhmạngconngười.Trongnhiềuthếkỷ,bảohiểmtínhmạngbịcấmởhầuhếtcácnướcchâuÂu.MộtluậtgiaPhápthếkỷ18đãviết:“Tínhmạngconngườikhôngthểlàđốitượngcủahợpđồngmuabán,vàthậtđánghổthẹnkhicáichếtlạitrởthànhthứcóthểđầucơ”.Trướcthờiđiểmgiữathếkỷ19,nhiềunướcchâuÂutừngkhôngcócôngtybảohiểmnhân thọnào.ỞNhật,mãiđếnnăm1881mớixuấthiệncông tybảohiểmnhân thọđầu tiên.Vìkhôngđượccoi làchính thốngvềđạođứcnên“ởhầuhếtcácnước,bảohiểmnhânthọkhônghềpháttriểnchođếntậngiữahoặccuốithếkỷ19”[218].

NướcAnh làngoại lệ.Bắtđầu làcuối thếkỷ17, cácchủ tàu,nhàmôigiới,nhàbảolãnhbảohiểmthườngtậphợpởquáncàphêLloyd’sởAnh,mộttrungtâmbảohiểmhànghải.Cóngườiđếnmuabảohiểmđểđượcđảmbảotàuvàhàngcủamìnhsẽquayvềantoàn.Ngườikháclạiđếnđểđánhcượcvàotínhmạng,vàonhữngsựkiệnmàhọkhôngliênquangìtrừviệchọmuốncácược.Nhiềungườimua“bảohiểmngược”chonhữngcontàumàhọkhông sở hữu, hy vọngkiếmđược tiền nếu tàu bị chìmngoài biển cả.Ngành bảo hiểm trộn lẫn với cá cược, trong đó người bảo lãnh đồng thờiđóngvainhàcái[219].

LuậtphápAnhkhôngcóquyđịnhhạnchếvớicảbảohiểmvàcácược,haithứítnhiềukhótáchbiệt.Vàothếkỷ18,các“chủhợpđồng”bảohiểmtừngđánhcượcvàokếtquảaitrúngcử,quốchộigiảitánhaykhông,vịquýtộcAnhnàosẽbịgiết,Napoleonsẽchếthaybịbắt,nữhoàngsốngđượcbao

lâutrongnhữngthángtrướcđạilễkỷniệmngàylênngôi.[220]Nhữngchủđềphổ biến khác trong cá cược, cái được gọi là khía cạnh thể thao của bảohiểm,làkếtquảnhữngcuộcbaovâyvàchiếndịchquânsự,“tínhmạngđượcbảohiểmkỹcàng”củaRobertWalpole[221],hayliệuvuaGeorgeIIcócònsốngtrởvềsaucuộcchinhphạtkhông.KhivuaPháplàLouisXIVđổbệnhvàotháng8/1715,đạisứAnhởPhápcácượcrằngTháiDươngvương(biệtdanhcủavuaLouisXIV)sẽkhôngsốngđượcquatháng9.(Vàvịđạisứđãthắngcược).“Nhữngngườicủacôngchúngthườnglàchủđềđểđemracácược”,tứclàmộtdạngsơkhởicủacácượcngườichếttrênmạngngàynay[222].

Cómộtvụcácượcbảohiểmtínhmạngđặcbiệttànnhẫnliênquanđến800 người tị nạn ngườiĐức.Họ đếnAnh vào năm1765 và đã bị bỏ rơi,khônglươngthực,khôngchốndungthânởngoạiôLondon.NhữngkẻđầucơvànhàcáiởLloyd’sđãđánhcượcvớinhauvềsốngườisẽchếtsaumộttuần[223].

Phầnlớnmọingườisẽthấyvụcácượcnàythậtkinhkhủng.Nhưngtheoquanđiểmcủalậpluậnthịtrườngthìkhôngcógìchothấynóđángphảnđối.Vìngườiđánhcượckhôngphảichịu tráchnhiệmvề tình trạng tuyệtvọngcủanhómngườinhậpcưnêncógìsaikhihọcácượcvớinhaubaogiờnhómngườinhậpcưsẽchết?Cảhaiphíathamgiacácượcđềucólợi;nếukhôngthì như lập luậnkinh tếđã chứngminh,họ sẽkhôngbaogiờ thamgia cácược.Có lẽnhómngườinhậpcưkhôngbiếtgìvềvụcácược,vàhọcũngchẳngbịảnhhưởnggìbởikếtquảđánhcá.Ítnhất,đâycũnglàlogickinhtếcủathịtrườngbảohiểmnhânthọtựdo.

Nếu phản đối cá cược người chết thì lý do phải nằm ngoài logic thịtrường,ởtháiđộvônhânđạomàvụcácượcthểhiện.Vớibảnthânngườithamgiacácược,sựbàngquantrướccáichếthayđauđớnlàdấuhiệucủacáixấu.Với cảxãhội, tháiđộấycộngvớihệ thốngkhuyếnkhíchnó thểhiện tính thô lỗ,mụcnát.Nhưchúng tađã thấy trongnhiềuvídụkhácvềthươngmạihóa,bảnthânviệccácchuẩnmựcxãhộibịxóimònhoặcbịlấnátcóthểkhôngphảilàlýdochínhđángđểphảnđốithịtrường.Nhưngviệcđánhcượcvàotínhmạngcủangườilạkhôngđemlạiđiềugìtốtđẹpchoxãhộingoàitiềnvàthúvuigiảitrínênchínhđặcđiểmxấucủacácượcđãlàlý

dochínhđángđểkiểmsoátchặtchẽnó.TìnhtrạngcácượcngườichếtdiễnraphổbiếnởAnhđãlàmxãhộidấy

lênsựphảnđốihànhvixấu.Vàcònmộtnguyênnhânnữakhiếnchúngtaphảihạnchếnó.Bảohiểmnhân thọngàycàngđượccoi làmộtgiảiphápkhônngoandànhchotrụcộtgiađìnhđểbảovệngườithânkhỏicảnhnghèotúng,nhưnggiátrịđạođứccủanóđãbịxóimònvìnócóliênquanđếncácược.Đểbảohiểmnhân thọcó thể trở thànhmộtngànhkinhdoanhchínhđáng,cầnphảitáchnókhỏihoạtđộngđầucơtàichính.

CuốicùngnướcAnhcũng làmđượcđiềuấyvớiĐạo luậtBảohiểmcóhiệu lựcnăm1774(cònđượcgọi làĐạo luậtCácược).Luậtcấmcácượcvàotínhmạngcủangườilạvàhạnchếbảohiểmtínhmạngchỉápdụngchonhững người có “quyền lợi được bảo hiểm” từ người được bảo hiểm tínhmạng.Vìthịtrườngbảohiểmnhânthọtựdođãdẫntới“nhữngtròcácượcđộchại”nênquốchộiquyếtđịnhcấmmọihình thứcbảohiểmtínhmạng,“trừtrườnghợpngườimuabảohiểmcóquyềnlợiliênquanđếnviệcsốngchết của người được bảo hiểm”.Nóimột cách đơn giản, như nhà sử họcGeoffreyClark,“ĐạoluậtCácượcđãđưaragiớihạnnhữngtrườnghợpnàocóthểcoitínhmạngconngườinhưhànghóa”[224].

ỞMỹ,bảohiểmtínhmạngđượcchấpnhậnmộtcáchchậmchạp.Nóchỉđượcpháttriểntừcuốithếkỷ19.Mặcdùtừthếkỷ18,đãcóvàicôngtybảohiểmrađời,nhưngchủyếuhọchỉbánbảohiểmhànghải.Bảohiểm tínhmạng“bịphảnđốidữdộivềmặtvănhóa”.NhưVivianaZeilizerviết:“Biếncáichếttrởthànhhànghóatrênthịtrườnglàhànhvilàmtổnhạiđếnhệgiátrịđangbảovệsựthiêngliêngcũngnhưtínhquýgiá,khôngthểsosánhcủatínhmạngconngười”[225].

Đến thậpniên1850, bảohiểm tínhmạngbắt đầuphát triển, nhưng chỉnhấnmạnhvàomụcđíchbảovệvà lờđikhíacạnhthươngmại:“Chođếntậncuốithếkỷ19,ngànhbảohiểmtínhmạngvẫntránhsửdụngcácthuậtngữ kinh tế, thay vào đó, họ phủ quanhmình các biểu tượng tôn giáo vàquảngcáovềcácgiátrịđạođứcmàbảohiểmmanglạihơnlàlợiíchbằngtiền.Bảohiểmtínhmạngđượctiếpthịdướihìnhthứcmộtcôngcụthểhiệntính vị tha, quênmình chứ không phảimột khoản đầu tư sinh lợi nhuận”[226].

Cuốicùng,nhàcungcấpdịchvụbảohiểmtínhmạngcũngbớtngầnngạikhichàobánbảohiểmnhưmộtcôngcụđầu tư.Khingànhbảohiểm tínhmạngpháttriểnlênthìýnghĩa,mụcđíchcủanócũngthayđổi.Từngđượcthậntrọngquảngcáolàmộtcơchếtốtnhằmbảovệnhữngngườivợgóavàconcái,nhưnggiờđâybảohiểmtínhmạngđãtrởthànhcôngcụtiếtkiệmvàđầu tư,một cách kiếm tiền bình thường.Khái niệm “quyền lợi được bảohiểm”đãmởrộng,khôngchỉchongười thân tronggiađìnhvàngườiphụthuộcmàcònbaogồmcảđốitáckinhdoanhvànhânsựchủchốttrongcôngty.Cáccôngtycóthểmuabảohiểmchobanđiềuhành(chứkhôngphảichonhânviên văn thư, tạp vụ).Đến cuối thế kỷ 19, việc thươngmại hóa bảohiểmnhânthọ“đãlàmgiatănghiệntượngmuabảohiểmthuầntúyvìmụcđíchkinhdoanh”,quyền lợiđượcbảohiểmđượcápdụngmởrộngchocả“ngườilạkhôngcóliênquangìđếnngườiđượcbảohiểmngoàilợiíchkinhtế”[227].

Nhưng nỗi lo ngại về đạo đức khi thươngmại hóa cái chết vẫn phảngphất.Zelizerđãchỉramộtdấuhiệuchothấynỗilongạiấy:sựcầnthiếtphảicócácnhânviênđại lýbảohiểm.Cáccông tybảohiểmđãsớmbiết rằngmọingườikhôngtựcảmthấycầnmuabảohiểm.Ngaycảkhixãhộichấpnhậnbảohiểmtínhmạngthìcũng“khôngthểđưacáichếtvàocácgiaodịchthươngmạibìnhthườngđược”.Nêncầncónhânviênđạilýbảohiểmđểtìmkiếmkháchhàng,giúphọvượtquađượcbảntínhngầnngạivàthuyếtphụchọvềtínhưuviệtcủasảnphẩmbảohiểm[228].

Điểmbấtthườngcủagiaodịchthươngmạiliênquanđếncáichếtcòngiảithíchtạisaonhânviênbánbảohiểmítđượctôntrọng.Khôngđơngiảnvìcôngviệccủahọgắnvớicáichết.Bácsỹ,thầytucũngvậy,nhưnghọkhôngbịsuyđồiđạođức.Nhânviênđạilýbảohiểmtrởthànhngườixấuvìanhta“báncáichết,kiếmsốngtrênbikịchtồitệnhấtcủangườikhác”.Nghềbánbảohiểmvẫnbịmangtiếngxấuđếntậnthếkỷ20.Mặcdùrấtnỗlựcchuyênnghiệphóacôngviệc,nhưngcácđạilýbảohiểmvẫnkhônglàmchoxãhộimấtđiấntượngxấurằnghọcoi“cáichếtlàđốitượngmuabán”[229].

Quyđịnhvềquyềnlợiđượcbảohiểmkhiếnbảohiểmnhânthọchỉđượcápdụngchonhữngngườicóquyềnlợigắnbóvớitínhmạngngườiđượcbảohiểmtừtrước,cóthểlàngườithânhoặclợiíchtàichính.Nhưvậymớitách

biệtđượcbảohiểmrakhỏicácược–khôngaiđượcphépcácượcvàotínhmạng người lạ đơn thuần chỉ để kiếm tiền nữa. Nhưng sự tách biệt nàykhông rõ ràng như ta tưởng.Nguyên nhân: các thẩm phán đã phán quyếtrằngkhibạncóhợpđồngbảohiểmtínhmạng(vớicơsởlàquyềnlợiđượcbảohiểm),bạncóthểlàmbấtcứđiềugìbạnmuốnvớihợpđồng,kểcảbánchongườikhác.Quanđiểm“chuyểnnhượng”này–nhưngườitathườnggọi–cónghĩalàhợpđồngbảohiểmnhânthọlàmộttàisảngiốngnhưcáctàisảnkhác[230].

Năm1911,TòaánTốicaoMỹxácnhậnquyềnbán,hay thườnggọi là“chuyển nhượng” hợp đồng bảo hiểm tínhmạng. Trong biên bản tại tòa,ThẩmphánOliverWendellHolmes,Jr.cónhận thấyvấnđề làởchỗ:chophépmọingườiđượcbánhợpđồngbảohiểmtínhmạngcủamìnhchobênthứbasẽviphạmquyđịnhvềquyềnlợiđượcbảohiểm.Nhàđầucơsẽcócơhội tái tham gia thị trường: “Nếu hợp đồng bảo hiểm tínhmạng củamộtngườikhôngđemlạichongườiđượcbảohiểmhưởngquyềnlợigìthìhợpđồngđóthuầntúylàcôngcụcácược,khiếnngườiđượcbảohiểmgặpbấtlợitồitệkhichết”[231].

Đâychính làvấnđềbảohiểmbánh thánhgặpphảivài thậpniên trước.Hãynhớ lạihợpđồngbảohiểmcủaKendallMorrison–bệnhnhânAIDSngườiNewYork–đượcbánchobênthứba.Vớinhàđầutư,hợpđồngthuầntúylàcôngcụcácượcMorrisonsẽsốngbaolâu.KhiMorrisonkhôngquađờiđúngnhưdựkiến,nhàđầutưnhậnthấymìnhđãrơivàotìnhhuống“gặpbấtlợitồitệkhi[ngườiđượcbảohiểm]chết”.Nhữngcúđiệnthoạigọiđến,nhữngláthưhỏihanđượcchuyểnphátnhanhchínhlàvìlýdoấy.

Holmes thừa nhận rằng bắt buộc [người thụ hưởng] phải có quyền lợiđượcbảohiểmhoàntoànlàđểtránhbiếnbảohiểmtínhmạngthànhcácượcvàongườichết,“mộttròcácượcđộchại”.Nhưngtheoông,lýdonàychưađủđểngănchặnsựhình thànhthị trườngthứcấp tronglĩnhvựcbảohiểmtínhmạngvớisựthamgiacủacácnhàđầucơ.Vàôngkếtluận:“Ngàynay,bảohiểmtínhmạngđãtrởthànhmộttrongnhữnghìnhthứcđầutưvàtựbắtbuộctiếtkiệmphổbiếnnhất.“Dođó,trongchừngmựcantoànđượcphép,cũngnênchorằnghợpđồngbảohiểmcónhữngđặcđiểmcủamột tàisảnthôngthường”[232].

Mộtthếkỷsau,tìnhthếmàHolmesgặpphảicònkhóxửhơn.Ranhgiớigiữabảohiểm,đầutưvàđánhbạcđãbiếnmất.Bảohiểmtạpvụ,bảohiểmbánhthánhvàcácượcngườichếtxuấthiệnđầunhữngnăm1990mớichỉlàkhởiđầu.Ngàynay,thịtrườngsốngvàchếtđãđiquáxamụctiêuxãhộivànhữngchuẩnmựcđạođứctừngchiphốinó.

THỊTRƯỜNGHỢPĐỒNGKHỦNGBỐTƯƠNGLAI

Giảsửcómộtvụcácượckhôngchỉnhằmmụcđíchgiảitrí.Hãytưởngtượngcómộttrangwebchophépbạnđánhcượckhôngphảivàotínhmạngcủamộtngôisaođiệnảnhmàvàoviệcliệumộtnguyênthủquốcgiasẽbịámsáthaylậtđổ,hoặcvụkhủngbốtiếptheosẽxảyraởđâu.Vàgiảsửvụkếtquảcủavụđánhcượcnàysẽlàthôngtinquýgiá,giúpchínhphủbảovệanninhquốcgia.Năm2003,mộtcơquanthuộcBộQuốcphòngMỹđãđềxuất xây dựng website cá cược chuyện này. Lầu Năm góc gọi nó là Thịtrườngphântíchchínhsách;còncácphươngtiệnthôngtinđạichúngthìđặttênlà“thịtrườnghợpđồngkhủngbốtươnglai”[233].

TrangweblàsảnphẩmcủaDARPA(CụcDựánnghiêncứuquốcphòngtiêntiến),làcơquanchịutráchnhiệmpháttriểncáccôngnghệmới,phụcvụchiếntranhvàthuthậpthôngtintìnhbáo.Ýtưởngcủahọlàđểcácnhàđầutưmuabánhợpđồngvềcáckịchbảnkhácnhaucóthểdiễnratrongtươnglai,banđầuchỉliênquanđếnvùngTrungĐông.Cáckịchbảnmẫubanđầubaogồm:LiệunhàlãnhđạoPalestineYasserArafatcóbịámsátkhông?

LiệuvuaAbdullah II của Jordancóbị lậtđổkhông?Liệu Israel có trởthànhmụctiêukhủngbốbằngvũkhíhóahọckhông?MộttìnhhuốngkháckhôngliênquanđếnTrungĐông:LiệuBắcTriềuTiêncótấncôngbằngvũkhíhạtnhânkhông?[234]

Vìnhữngngườithamgiathịtrườngphảitrảgiáchodựbáobằngtiềncủachínhmìnhnênnhữngngườisẵnlòngđặtcượccaohẳnlàngườicóthôngtinchínhxácnhất.Nếuthịtrườnghợpđồngtươnglaigiúptađoánđượcchínhxác giá những thứ như dầumỏ, cổ phiếu, đậu tương thì tại sao không sửdụngnănglựccủanóđểdựbáovụkhủngbốtiếptheo?

TinvềtrangwebcácượcđãlàmdấylênsựbấtbìnhởQuốchội.CảhaiđảngDânchủvàCộnghòađềulênánnó,vàBộQuốcphòngnhanhchónghủybỏdựán.Cơnbãophảnđốinổilênmộtphầnvìhọkhôngtinnósẽhoạtđộnghiệuquả,nhưngchủyếulàvìhọlongạivềvấnđềđạođứckhichínhphủlạiđỡđầuvụcácượcvềthảmhọatrongtươnglai.Làmsaochínhphủ

Mỹcó thểmờigọimọingườicácượcvàkiếmtiền trênkhủngbốvàchếtchócđượccơchứ?[235]

“Bạn có thể tưởng tượng nếumột nước khác cũng thiết lập cơ chế cácượcđểmọingườithamgia...vàđánhcượcmộtchínhtrịgiacủaMỹsẽbịámsátthìsao?”,ThượngnghịsỹByronDorgon(đảngDânchủ,bangNorthDakota) đặt câu hỏi. Thượng nghị sỹ Ron Wyden (đảng Dân chủ, bangOregon)cũngnhấttrívớiDorgan,yêucầurútlạikếhoạch,cholànó“khôngphùhợp”.Ôngnói:“Ýtưởngxâydựngmộtsàncácượcnhữngvụviệcđángsợ,nhữngvụtấncôngthuộcsởhữuliênbangthậtkỳquái,vôlý”.ThủlĩnhpheđasốởThượngviệnTomDaschle(đảngDânchủ,bangSouthDakota)chorằngchươngtrìnhnàylà“vôtráchnhiệmvàtànnhẫn”,vàôngnóithêm:“Tôikhôngthểtinrằngcóaiđólạinghiêmtúcđềxuấtviệcchúngtasẽmuabán người chết”. Thượng nghị sỹ Barbara Boxer (đảng Dân chủ, bangCaliforia)thìphátbiểu:“Cócáigìđóthậtbệnhhoạntrongýtưởngấy”[236].

LầuNămgóckhôngtrảlờitrướcnhữnglậpluậnphảnđốivềđạođứcmàhọđưaratuyênbốvềnhữngnguyêntắccơbảncủadựán.Họchorằnggiaodịchhợpđồngtươnglairấtcóíchkhôngchỉtrongdựbáogiácảhànghóamàcòn trong cảdựbáokết quảbầu cửhaydoanh thubánvé của cácbộphimHollywood: “Nghiêncứuđãchỉ ra rằnggiữahàng loạt thông tin tảnmáthaythậmchíbịchegiấu,thịtrườngvẫnbiếtchọnlọcthôngtinmộtcáchcựckỳhiệuquảvàđúngthờiđiểm.Thịtrườnghợpđồngtươnglaiđãchứngminhnórấtgiỏidựbáonhữngthứnhưkếtquảbầucử,vànóthườngdựđoánđúnghơncảcácchuyêngia”[237].

Nhiềuhọcgiảcũngnghĩnhưvậy,chủyếu làcácnhàkinh tếhọc.Mộthọcgiảtừngviết:thật“đángbuồnkhithấychiếndịchquanhệcôngchúngkém cỏi đã phá hỏngmột công cụ quan trọng tiềm năng trong phân tíchthôngtin tìnhbáo”.Cơnbãophảnđốiđãkhiếnmọingườikhôngthểđánhgiá đúngmức nhữngưu điểm của nó.Hai nhà kinh tế học thuộcĐại họcStanfordviết trênbáoWashingtonPost: “Thị trường tàichínhcũng làmộtcơchếchọnlọcthôngtintàibađếnkhótin,vànóthườngdựbáochínhxáchơnsovớicácphươngpháptruyềnthống”.HọviệndẫnđếnThịtrườngđiệntửIowa,mộtthịtrườnghợpđồngtươnglaitrênmạng,từngdựbáokếtquảcủanhữngcuộcbầucửtổngthốngcònđúnghơncảnhữngcuộctrưngcầu.

Một ví dụ khác là thị trường hợp đồng tương lai đối với nước cam. “Thịtrường hợp đồng tương lai nước cam cô đặc dự báo thời tiết Florida cònchínhxáchơncảCơquanKhítượngquốcgia”[238].

Mộtưuđiểmcủathịtrườngdựbáosovớiphươngpháptìnhbáotruyềnthốnglàthôngtinnóthuđượckhôngbịsựquanliêuvàáplựcchínhtrịbópméo.Các chuyên gia cấp trung có thông tin trong tay sẽ đi thẳng đến thịtrườngvàđặttiềnvàokếtcụcmàhọtintưởng.Nhờvậy,thịtrườngsẽđemlạinhữngthôngtinmàtheotruyềnthốngsẽbịcácchuyêngiacấpcaochegiấu,khôngbaogiờđượclộragiữathanhthiênbạchnhật.ChúngtahãynhớlạitrướccuộcchiếntranhIraq,áplựcđãkhiếnCIAphảiđiđếnkếtluậnrằngSaddamHusseinsởhữuvũkhíhủydiệthàngloạt.Một trangwebcácượcđộc lậpcho thấymọingườinghingờđiềunàyhơnGiámđốcCIAGeorgeTenet,ngườitừngtuyênbốchứngminhsựtồntạicủavũkhíhủydiệthàngloạtởIraqlà“chuyệnđơngiản”[239].

Nhưngsựhình thành trangwebhợpđồngkhủngbố tương lai cho thấymộtnhậnđịnhlớnhơnvềsứcmạnhcủathịtrường.Trongbốicảnhtưtưởngủnghộvai tròcủa thị trườngđang lêncao,nhữngngườibảovệdựán thịtrườnghợpđồngkhủngbốtươnglaiđãđưaralậpluậnmớivềniềmtinvàothịtrường,vàođúngkỷnguyêncủangànhtàichính:Thịtrườngkhôngchỉlàcơchếsảnxuất,phânbổhànghóahiệuquảnhất,nócònlàcôngcụtốtnhấttrongviệctổnghợpthôngtinvàdựbáotươnglai.Ưuđiểmcủathị trườngtươnglaimàDARPAphácthảoralànósẽ“kêugọi,kíchthích,đánhthứcmột cộng đồng tình báo khó tính góp phần vào năng lực dự báo của thịtrườngtựdo”.Nósẽchochúngtacơhộithấy“cáimàcáchọcgiảtheolýthuyếtquyếtđịnhđãbiếthàngchụcnămnay:Cóthểđoxácsuấtmộtsựkiệnxảyrathôngquasốtiềncácượcmàmọingườisẵnlòngđặtvàosựkiệnấy”[240].

Ýtưởngchorằngthịtrườngtựdokhôngchỉhiệuquảmàcònsángsuốtđãkhiếnmọingườiphảichúý.Khôngphảimọinhàkinhtếhọcđềunhấttrínhư vậy.Một số người cho rằng thị trường hợp đồng tương lai có thể dựđoántốtgiálúamì,nhưngsẽkhómàđoánđượcnhữngsựkiệnítkhixảyra,ví dụnhưmộtvụ tấn côngkhủngbố.Một sốngườikhác thì duy trì quanđiểmvớiviệcthuthậpthôngtintìnhbáo,thịtrườngcủacácchuyêngiasẽ

hoạtđộnghiệuquảhơn là thị trườngdànhchomọi thànhphầnxãhội.Kếhoạch củaDARPAcònbị chất vấn về nhữngvấnđề cụ thể hơn:Liệu thịtrườngcómởcửachocảgiớikhủngbố,nhữngngườicóthểthựchiện“giaodịchnộigián”đểkiếmlợinhuậntừmộtvụtấncông,hoặccheđậykếhoạchcủamìnhbằngcáchbán“non”mộthợpđồngkhủngbốtươnglai?VàliệumọingườicóthựcsựđánhcượcvàokhảnăngvuaJordansẽbịámsátkhôngnếuhọbiếtchínhphủsẽsửdụngthôngtintrênthịtrườngđểngănchặnvụámsátvàlàmmấtcơhộithắngcượccủahọ?[241]

Bỏquatínhkhảthi,vậynhữnglậpluậnphảnđốivềmặtđạođức–thậtđángsợkhicómộtchươngtrìnhcácượcvàocáichếtvàthảmhọadochínhphủđỡđầu–thìsao?Giảsửcóthểkhắcphụcđượcnhữngkhókhănkhiápdụngnótrongthựctế,vàcóthểthiếtkếmộtthịtrườnghợpđồngkhủngbốtương lai sao cho nó làm việc hiệu quả hơn các cơ quan tình báo truyềnthốngtrongviệcdựbáocácvụámsáthoặctấncôngkhủngbố.Khiđó,sựvôđạođứckhiđánhcượcvàkiếmtiềndựatrêncáichếtvàthảmhọacóphảilýdothíchhợpđểphảnđốithịtrườngdựbáokhông?

Nếuchínhphủđịnhđỡđầuchomộtsàncácượcxemnhânvậtnổitiếngnàosẽchếtthìcâutrảlờisẽrấtrõràng:vìsàncácượcnàykhôngcólợigìchoxãhộinênchẳngcólờinàocóthểbiệnminhchoviệckhuyếnkhíchtháiđộbàngquantànnhẫn,hoặctệhơn,thúvuiđángsợkhigiảitrítrêncáichếtvàvậnxuicủangườikhác.Đểchocánhântổchứccácượcngườichếtđãlàtệhạirồi.Cácượcngườichếtbừabãilàhànhđộnglàmmấtdầnđilòngcảmthông và thái độ đúngmực; và chính phủ nên ngăn chặn chứ không phảikhuyếnkhíchnó.

Thịtrườnghợpđồngkhủngbốtươnglaitrởnênphứctạpvềmặtđạođứcvìkhôngnhưcácượcngườichết,nócómụcđích tốt.Nếuhoạtđộnghiệuquả,nósẽmanglạinhữngthôngtintìnhbáogiátrị.Khiđó,nósẽtươngtựnhưhợpđồngbánhthánh.Tìnhthếkhóxửvềđạođứccảhaigặpphảicũnggiốngnhau:Liệuchúngtacónênthúcđẩykếtcụcđángmongmuốn–vídụ:cungcấpnguồntàichínhchongườisắpchếtđểthuốcmenchạychữa,ngănchặnmộtvụtấncôngkhủngbố–vớicáigiávềmặtđạođứclàkhiếnchocácnhàđầutưcócơhộikiếmtiềntrêncáichết,vậnxuicủangườikhác?Mộtsốngườisẽnói:“Cóchứ,dĩnhiên”.Cònđâylàcâutrảlờicủamộtnhàkinhtế

học,ngườithamgiađưaraýtưởngchodựáncủaDARPA:“Conngườidốitrá,lừalọc,trộmcắp,giếtchócdướidanhnghĩatìnhbáo.Sovớinhữngthứkiểunhưvậythìđềxuấtcủachúngtôilàquáhiềnlành.Đơngiảnlàchúngtôisẽlấytiềncủamộtsốngườivàđưachomộtsốngườikhác,tùyaitrongsốhọđúng”[242].

Nhưngcâutrảlờinàydễdãiquá.Nóđãlờđichuyệnthịtrườnglấnátcácchuẩnmực.Khicác thượngnghị sỹ,cáccâybútxã luận lênán thị trườnghợpđồng thị trườngkhủngbố tương lai là “tànnhẫn”, “đángghê sợ”, “lốbịch”,họmuốnnhắcđếntínhvôđạođứckhiđểchoconngườimuaquyềnlợitrêncáichếtcủamộtngườirồihyvọngngườitachếtsớmđểkiếmđượctiền.Mặcdùnóđãtồntạiởmộtsốnơitrongxãhộihiệnnay,nhưngđểchochínhphủđỡđầumộtcơchế,chophépnódiễnrabìnhthườngthìlạilàhànhđộnggâyxóimònđạođức.

Cólẽtrongnhữngtìnhhuốngngặtnghèothìđángphải trảgiáđạođức.Lậpluậnphảnđốiliênquanđếnthamnhũngkhôngphảilúcnàocũngvữngchắc.Nhưngchúnghướngchúngtaphảilưuýđếnyếutốđạođứcmànhữngngườiủnghộthịtrườngthườngbỏquên.Nếuchúngtabịthuyếtphụcrằngthịtrườnghợpđồngkhủngbốtươnglailàcáchduynhấthoặccáchtốtnhấtđểbảovệđấtnướctrướcnhữngvụtấncôngkhủngbốthìchúngtahẳnsẽquyếtđịnhchungsốngvới tìnhhuốngnhạycảmvềđạođứcmàthị trườngmanglại.Nhưngnhưvậylànhượngbộvớimaquỷ,vàquantrọnglàphảisốngđượcsaukhitrảiquacái“đángghêsợ”.

Khithịtrườngcáichếttrởnênquenthuộcthìđểgiữđượctháiđộđúngmựcvềđạođứclàkhôngdễ.Quantrọnglàphảighinhớkhinàobảohiểmtínhmạngtrởthànhmộtcôngcụđầucơ,giốngnhưhồithếkỷ18.

Ngàynay,đánhcượcvàotínhmạngcủangườilạkhôngcònlàmộtcuộcchơiđơnlẻmàđãlàmộtngànhkinhdoanhlớn.

TÍNHMẠNGNGƯỜILẠ

ThuốckéodàicuộcsốngchobệnhnhânAIDSlàmaymắncủangànhytế,nhưnglạilàlờinguyềnđốivớingànhbảohiểmbánhthánh.Nhàđầutưnhậnthấyhọbịmắckẹttrongtìnhtrạngphảinộpphíchonhữnghợpđồngbảohiểmkhôngkếtthúcđúngthờihạnhọmongmuốn.Nếungànhbảohiểmbánhthánhmuốntiếptụctồntạithìcácnhàmôigiớiphảitìmrabệnhchắcchắngâytửvonghơnđểđầutư.Saukhitìmhiểucácbệnhnhânungthưvàmộtsốbệnhgiaiđoạncuốikhác,họđiđếnmộtýtưởngbạodạnhơn:Tạisaolạichỉgiớihạnđầutưvàotínhmạngnhữngngườibịbệnh?Tạosaokhôngmuahợpđồngbảo hiểm của nhữngngười cao tuổi khỏemạnhnhưng sẵnlòngbánhợpđồngđểlấytiền?

AlanBuerger lànhânvật tiênphong trongngànhkinhdoanhmới.Vàođầuthậpniên1990,ôngchuyênbánbảohiểmtạpvụchocácdoanhnghiệp.KhiQuốchộixóabỏchínhsáchưuđãithuếchobảohiểmtạpvụ,Buergerxemxétchuyểnsangkinhdoanhbảohiểmbánhthánh.Nhưngrồiôngnhậnthấynhữngngười cao tuổikhỏemạnh,giàucómới là thị trường lớnhơn,hứahẹnhơn. “Tôi cảm thấynhưbị sét đánhvậy”,Bueger kểvới tờWallStreetJournal[243].

Năm2000,ôngbắtđầumualạihợpđồngbảohiểmtínhmạngcủanhữngngườitừ65tuổitrởlênvàbánchogiớiđầutư.Hoạtđộngkinhdoanhcủaônggiốngbảohiểmbánh thánh, trừchỗ tuổi thọkỳvọngcủangườiđượcbảohiểmcàngcaothìgiátrịhợpđồngcànglớn,thườngphải1triệudollartrởlên.Nhàđầutưmualạihợpđồngbảohiểmcủanhữngngườikhôngcầnnónữa,đóngphívànhậntrợcấptửvongkhingườiđượcbảohiểmquađời.Đểtránhtiếngxấuvốnđãgắnvớibảohiểmbánhthánh,họtựgọicôngviệccủamìnhlà“muađứthợpđồngbảohiểmtínhmạng”.CôngtycủaBuerger–CoventryFirst– làmột trongnhữngcông ty thànhcôngnhất trongngành[244].

Ngànhmuađứthợpđồngbảohiểmtínhmạngtựchorằnghọlà“mộtthịtrường tự do trong lĩnh vực bảo hiểm nhân thọ”. Trước kia, những ngườikhôngmuốnhoặckhôngcầnđếnhợpđồngbảohiểmtínhmạngnữakhông

cólựachọnnàokhácngoàiviệcbỏmặcchohợpđồngtựkếtthúc,hoặcđôikhihọthanhlýhợpđồngchocôngtybảohiểmvànhậnđượcsốtiềnđềnbùkhôngđángkể.Giờdây,họcóthểkiếmđượcnhiềutiềnhơnbằngcáchbánhợpđồngbảohiểmcủamìnhchogiớiđầutư[245].

Nghecóvẻnhưđâylàmộtthỏathuậncólợichocảhai.Ngườiđượcbảohiểmđượctrảmứcgiátươngxứngchohợpđồngmàhọkhôngcầnnữa,cònnhàđầutưkiếmđượclợinhuậnkhihợpđồngđáohạn.Nhưngthịtrườngthứcấptronglĩnhvựcbảohiểmtínhmạngđãlàmnảysinhnhiềumâuthuẫnvàmộtloạtcácvụkiệntụng.

Mâuthuẫnthứnhấtxuấthiệntronglýthuyếtkinhtếhọcbảohiểm.Cáccôngtybảohiểmkhôngthích“hợpđồngbảohiểmđượcmuađứt”.Khiđưaraphíbảohiểm,họgiảđịnhrằngcómộtsốngườinhấtđịnhsẽ từbỏhợpđồng trước khi qua đời.Người được bảo hiểm thường ngừng nộp phí, bỏmặcchohợpđồngtựkếtthúckhiconcáihọtrưởngthành,bạnđờicủahọđượcđảmbảocuộcsống.Thựctếlàcôngtybảohiểmkhôngphảichitrảtiềnđềnbùcho40%hợpđồngbảohiểm.Nhưngkhicóngàycàngnhiềungườibánhợpđồngbảohiểmtínhmạngcủahọchogiớiđầutưthìsẽcóngàycàngíthợpđồngđượcbỏnganggiữachừng,vàcôngtybảohiểmsẽphảibỏranhiềutiềnđềnbùhơn(chonhàđầutư,ngườivẫnđóngphíbảohiểmđếnkhikếtthúchợpđồngvàcuốicùngsẽnhậnđượctiềnđềnbù)[246].

Mâuthuẫnthứhailiênquanđếntínhbấtổnvềmặtđạođứccủaviệccácượcvàotínhmạngconngười.Vớinghềmuađứthợpđồngbảohiểmtínhmạng,cũnggiốngnhưbảohiểmbánhthánh,tỷlệsinhlờicủamộtvụđầutưphụthuộcvàothờiđiểmngườiđượcbảohiểmquađời.Năm2010,tờWallStreetJournalđưatin:LifePartnersHoldings,mộtcôngtychuyênmuađứthợpđồngbảohiểmtínhmạngđãmắcsailầmhệthốnglàướctínhquáthấptuổi thọkỳvọngcủangườiđượcbảohiểmtrongcáchợpđồngmàhọbánchonhàđầutư.Vídụ,họbánchonhàđầutưhợpđồngbảohiểmtínhmạngcủamộtchủtrangtrạichănnuôi79tuổiởbangIdahovớigiá2triệudollar,giảđịnhôngnàychỉ sốngđược từhaiđếnbốnnămnữa.Nhưnghơnnămnămsau,ởtuổi84,ôngvẫnrấtmạnhkhỏe,vẫntậpchạytrênmáychạybộ,nângtạ,chẻcủi.“Tôivẫnkhỏenhưtrâu”,ôngchobiết.“Sẽcóvôsốnhàđầutưphảithấtvọng”[247].

WallStreetJournalpháthiệnrarằngôngchủtrangtrạikhỏemạnhkhôngphảingườiduynhấtkhiếnnhàđầutưthấtvọng.Trong95%sốhợpđồngmàLifePartners làm trunggianmuabán,ngườiđượcbảohiểmsống lâuhơnướctínhcủacôngty.TỷlệtửvongcaoquámứcdomộtbácsỹởReno,bangNevada–ngườiđượcLifePartnersthuêlàmviệcnày–đưara.Ngaysaukhibàibáoxuấthiện,LifePartnersđãbịỦybanchứngkhoánbangTexasvàỦybanChứngkhoánvàGiaodịchliênbangđiềutravìướctínhtuổithọkhôngrõràng[248].

Một công ty kinh doanh hợp đồng bảo hiểm tínhmạng đượcmua đứtkhácởTexasđãbịchínhquyềnbangbuộcphảiđóngcửavàonăm2010vìđãđịnhhướngsaichonhàđầu tưvề tuổi thọkỳvọng.HọnóivớiSharonBrady,cánbộ tưphápđãnghỉhưuởFortWorthrằngnếuđầu tưvào tínhmạngcủanhữngngườicao tuổi thì tỷ lệ sinh lờimỗinămcủabà là16%.“Họlấyramộtcuốnsáchvàchotôixemảnhvàtuổicủamộtsốngười.Mộtbácsỹgiảithíchvớitôimấyngườiấybịbệnhgì,họsẽsốngđượcbaolâunữa”,Bradykể.“Khôngnênmongcóngườichết,nhưngnếucóthìanhsẽkiếmđượctiền.Tứclàanhthựcsựđangcácượckhinàongườitachết”.

Bradynóibà“cảmthấychuyệnnàyhơikỳlạ.Anhthuđượclợinhuậnrấtcao trênsố tiềnđầu tưbanđầu”.Một tìnhhuốngkhôngổn,nhưngrấthấpdẫnvềmặttàichính”.Bradyvàchồngđầutư50.000dollarchỉđểvềsauhọbiếtrằngconsốngườichếtướctínhphảinóilàquáđẹp,khôngthểcóthật.“Thựctếlàhọsốnglâugấpđôithờigianmàtaybácsỹkianói”[249].

Mộtđặcđiểmnữacòngâytranhcãinhiềuhơnlàcáchthứctìmhợpđồngbảohiểmđểbán.Vàogiữanhữngnăm2000,thịtrườngbảohiểmnhânthọtínhmạngđãpháttriểnlênquymôlớn.CácquỹphòngngừavàcácđịnhchếtàichínhkhácnhưCreditSuissehayDeutscheBankđãchihàngtỷdollarđểmuacáchợpđồngbảohiểmtínhmạngcủangườigiàucaotuổi.Khicầuhợpđồng tăng lên,mộtvàinhàmôigiớibắtđầu trả tiềnchonhữngngườicaotuổichưacóbảohiểmđểhọmuabảohiểmtínhmạngvớigiátrịcaorồibánlạihợpđồngbảohiểmchogiớiđầucơ.Chúngđượcgọilànhữnghợpđồngbảohiểmphụcvụđầucơ[250].

Năm2006,báoNewYorkTimesướctínhquymôthịtrườngcáchợpđồngbảohiểmphụcvụđầucơlêntới13tỷdollarmộtnăm.Tờbáocũngmôtả

cácnhàmôigiớiđiêncuồngtìmkiếmhợpđồngmớinhưthếnào:“Cácvụmua bán hợp đồng đem lại lợi nhuận cao đến mức giới đầu tư đeo đuổingườicaotuổibằngmọigiá.ỞFlorida,cácnhàđầutưcòntàitrợtiềnmờinhữngngườicaotuổilênduthuyềnđểkiểmtrathểlựcvàmuabảohiểmtínhmạngngaytạiđó”[251].

ỞMinnesota,mộtcụông82tuổiđãmuabảohiểmtínhmạngvớitổnggiátrịlà120triệudollartừbảycôngtybảohiểmkhácnhaurồibánchogiớiđầucơvớilợinhuậncao.Cáccôngtybảohiểmđềukêutrời,phànnànrằngviệcsửdụngbảohiểmthuầntúyvớimụcđíchđầucơlàđingượcvớimụctiêucơbảncủabảohiểmtínhmạng-giúpgiađìnhngườiđượcbảohiểmtránhđượcsụpđổtàichính–vàhợpđồngbảohiểmphụcvụđầucơsẽlàmtăngchiphíbảohiểmcủanhữngkháchhàngbảohiểmđíchthực[252].

Mộtvàihợpđồngbảohiểmphụcvụđầucơđãdẫnđếnkiệntụng.Trongmộtsốvụ,côngtybảohiểmtừchốichitrảtiềnđềnbùtửvongvìchorằngnhàđầucơkhôngcóquyềnlợiđượcbảohiểm.Vềphầnmình,côngtykinhdoanh hợp đồng bảo hiểm đượcmua đứt cho rằng rất nhiều công ty bảohiểm,trongđócóngườikhổnglồAIGrấtưathíchhợpđồngbảohiểmphụcvụđầucơvìnóđemlạimứcphícao,nhưngđếnlúcphảitrảtiềnthìlạikêucaphànnàn.Mộtsốvụkiệnkháclạilàngườiđượcbảohiểmkiệnnhàmôigiớiratòavìnhàmôigiớiđãbánlạihợpđồngbảohiểmcủahọ[253].

MộttrongnhữngkháchhàngcủahợpđồngphụcvụđầucơcảmthấybấtmãnlàngườidẫnchươngtrìnhtròchuyệntrêntruyềnhìnhLarryKing.Ôngđãmuahaihợpđồngbảohiểmtínhmạngchomìnhvớitổnggiátrị15triệudollarvàbánngaysauđó.Ôngđược trả1,4 triệudollar,nhưngở tòa,ôngbuộctộiđạilýbảohiểmđãnóikhôngđúngsựthậtvớiôngvềtiềnhoahồng,phíbảohiểmvàthuế.LarryKingcũngchobiếtôngkhôngthểtìmrahiệnailà người được hưởng tiền đền bù khi ông qua đời. “Chúng tôi không biếtngườiđanggiữhợpđồngbảohiểmlàmộtquỹphòngngừaởWallStreethaymộttaytrùmMafia”–lờiluậtsưcủaông[254].

Cuộcchiếngiữacáccôngtybảohiểmvànhữngngườichuyênmuađứthợpđồngbảohiểmcòndiễn raởcơquan lậpphápkhắpcácbang trêncảnước. Năm 2007, Goldman Sachs, Credit Suisse, UBS, Bear Stearns vànhiềungânhàngkhácđãthànhlậpHiệphộiThịtrườngbảohiểmtínhmạng

đểthúcđẩythịtrườnghợpđồngbảohiểmđượcmuađứtvàvậnđộnghànhlangchốnglạinhữngnỗlựchạnchếngànhkinhdoanhnày.Nhiệmvụcủahiệphội là: tạora“giảiphápmớidựavào thị trường”cho“thị trườngliênquanđếntuổithọvàtửvong”[255].Đâylàcáchgọilịchsựchothịtrườngcácượcngườichếtmàthôi.

Năm2009,phầnlớncácbangđềuthôngqualuậtcấmhợpđồngbảohiểmphụcvụđầucơhay“hợpđồngbảohiểmnhânthọdongườilạkhởixướng”(STOLI)–nhưthuậtngữtrongluật.Nhưngcácbangđềuchophépnhàmôigiới tiếp tụcmua bán hợp đồng bảo hiểm tínhmạng của người ốm hoặcngười già, nhữngngười tựnguyệnmuabảohiểmchứkhôngphảimuađểphụcvụgiớiđầucơ.Đểchặntrướccácquyđịnhhạnchếmạnhhơn,ngànhkinhdoanhhợpđồngbảohiểmđượcmuađứtđãđưaranguyêntắcphânbiệtgiữa“hợpđồngbảohiểmtínhmạngthuộcsởhữungườilạ”(cáimàluậtchophép)với“hợpđồngbảohiểmtínhmạngdongườilạkhởixướng”(cáimàluậtcấm)[256].

Xét vềmặt đạo đức thì chúng không khác nhau lắm.Việc nhà đầu cơthuyếtphụcngườicao tuổimuabảohiểmnhân thọ rồibánđiđểkiếm lợinhuậnnhanhchóngcóvẻđặcbiệttệhại.Rõràngnóđingượclạimụcđíchchínhcủabảohiểmtínhmạnglàbảovệgiađìnhvàcôngtykhỏibịsụpđổtàichínhkhingườitrụcộtgiađìnhhoặclãnhđạocaocấpcủacôngtyquađời.Nhưngmọigiaodịchkinhdoanhhợpđồngbảohiểm tínhmạngđượcmuađứtđềutệhạinhưvậycả.Đầucơvàotínhmạngngườikháclàhànhviđángnghivấnvềđạođức,bấtkểaikhởixướngviệcmuabảohiểm.

TrongphiênđiềutrầnvềbảohiểmởbangFlorida,DougHead,phátngônviêncủangànhkinhdoanhmuađứthợpđồngbảohiểmđãlậpluậnrằngchophépmọingườibánhợpđồngbảohiểmtínhmạngchogiớiđầucơlàhànhđộng“thểhiệnquyềntàisảnvàchothấyưuthếcủakinhtếthịtrườngtựdocạnh tranh”.Khimộtngườicóquyền lợihợpphápcầnđượcbảohiểmkýhợpđồngbảohiểm,anhtacóquyềnbánlạihợpđồngchongườitrảgiácaonhất.“Côngcụ‘Hợpđồngbảohiểmtínhmạngthuộcsởhữungườilạ’làkếtquả tự nhiên của việc người chủ sở hữu hợp đồng bán hợp đồng trên thịtrườngmở-hànhvithểhiệnquyềntàisảncơbảncủahọ”.Headkhẳngđịnhhợp đồng bảo hiểm tính mạng do người lạ khởi xướng lại khác. Chúng

không hợp pháp vì nhà đầu cơ, người khởi xướng ra việc ký hợp đồng,khônghềcóquyềnlợicầnđượcbảohiểm[257].

LậpluậncủaHeadkhôngthuyếtphục.Trongcảhaitrườnghợp,nhàđầucơ,ngườicuốicùngnắmtrongtayhợpđồngbảohiểm,đềukhôngcóquyềnlợiđượccầnbảohiểmtừviệcngườiđượcbảohiểmquađời,dẫntớicôngtybảohiểmphảichitrảtiềnđềnbù.Trongcảhaitrườnghợp,nhàđầucơđềucólợinhuậnkhimộtngườihọkhôngquenbiếtquađời.NếunhưHeadnói,tôicóquyềnmuabánhợpđồngbảohiểmtínhmạngcủachínhbảnthântôithìviệctôithựchiệnquyềnấytheoýmìnhhaygợiýcủangườikháccógìkhácnhau?Giátrịcủaviệcbánđứthợpđồngbảohiểmtínhmạnglàởchỗnó“đemlạigiátrịbằngtiềnmặt”từhợpđồngbảohiểmmàtôiđangsởhữu.Còngiátrịcủahợpđồngbảohiểmphụcvụnhàđầucơlàởchỗnó“đemlạigiátrịbằngtiềnmặt”từnhữngnămcuốiđờicủatôi.Dùlàcáchnàođinữathìvẫnsẽcómộtngườitôikhôngquenbiếtđượchưởnglợikhitôichết,còntôikiếmđượcíttiềnkhitựđặtmìnhvàotìnhthếđó.

TRÁIPHIẾUCÁICHẾT

Thị trường cá cược vào người chết chỉ cònmột bước nữa là lên đếnđỉnhcao–đượcWallStreetbiến thànhcôngcụ tàichính.Năm2009,báoNewYorkTimesđưatincácngânhàngđầutưởWallStreetcókếhoạchmualạihợpđồngbảohiểmđãđượcmuađứt,“gói”chúnglạithànhtráiphiếuvàbánchocácquỹhưutrívàcácnhàđầutưlớnkhác.Thunhậpmàtráiphiếumanglạiđếntừsốtiềnđềnbùkhicáchợpđồngbảohiểmgốcđáohạn,tứclà người được bảo hiểm qua đời. Những gìWall Street làm với cái chếtgiốngnhưnhữnggìnóđã làmvớicáckhoảnvaymuanhàsuốtmấychụcnămqua[258].

TheobáoNewYorkTimes,“GoldmanSachsđãxâydựngchỉsốthểhiệnkhảnăngcóthểmuabáncủacáchợpđồngbảohiểmđãđượcmuađứt,dựavàođó,nhàđầutưcóthểđánhcượcliệumộtngườisẽsốnglâuhơnhayquađời trước thờiđiểmdựkiến tronghợpđồng”.CònCreditSuisse thì tạo ra“mộtdâychuyềnlắpráphợpđồngđểmuasốlượnglớncáchợpđồngbảohiểm tínhmạng, gói chúng lại và bán đi – giống như các công ty ởWallStreetđãlàmvớinhữngkhoảnvaydướichuẩn”.VớisốhợpđồngbảohiểmtínhmạnghiệncóởMỹtrịgiátổngcộng26nghìntỷdollar,thịtrườngtráiphiếucáichếtđemlạihyvọngvềmộtloạisảnphẩmtàichínhmới,giúpbùđắplạiphầnthunhậpmấtđisaukhithịtrườngcáckhoảnvayđượcchứngkhoánhóasụpđổ[259].

Mặcdùcònphảithuyếtphụcthêmmộtsốtổchứcxếphạngcôngcụtàichínhnữa,nhưngítnhấtmọingườicũngđãtinrằngcóthểtạoramộttráiphiếutừcáchợpđồngbảohiểmđãđượcmuađứtvớirủirotốithiểu.Tươngtựnhưchứngkhoántừcáckhoảnvayđượchìnhthànhtừnhiềukhoảnvayởnhiều vùng trên khắp cả nước, trái phiếu hình thành từ các hợp đồng bảohiểmđãđượcmuađứtlàmộtgóigồmhợpđồngbảohiểmcủanhiềungười“vớiđủloạibệnhkhácnhau–bạchcầu,ungthưphổi,tim,ungthưvú,đáitháođường,Alzheimer”.Mộttráiphiếudựatrêndanhmụcđủloạibệnhnhưvậysẽchophépnhàđầutưyêntâmvìnếuconngườicótìmrathuốcchữamộtbệnhthìcũngkhôngthểlàmchotráiphiếugiảmgiá[260].

AIG,ngườikhổnglồtronglĩnhvựcbảohiểm,từngthựchiệnnhữnggiaodịchphứctạp,gópphầngâyracuộckhủnghoảngtàichínhnăm2008cũngbày tỏ sự quan tâmđến loại chứngkhoánmới này.Là công ty bảo hiểm,AIGluônphảnđốiviệcbánđứthợpđồngbảohiểmvàđã từngra tòađấutranh.Nhưng họ cũng thầm lặngmua lại số hợp đồng trị giá 18 tỷ dollartrongtổnggiátrị45tỷdollarhiệncótrênthịtrường,vàhọhyvọngsẽgóichúng lại thànhcác loại giấy tờ cógiávàbán chúngdướidạng trái phiếu[261].

Vậythìtráiphiếucáichếtlàtốthayxấuvềmặtđạođức?Xéttrêngócđộnàođóthìnócũnggiốngnhưhànhvicácượcvàongườichếtnằmẩnsaunó.Nếu chúng ta nên phản đối hành vi cá cược vào tínhmạng con người vàkiếmtiềntrêncáichếtcủangườikhácvớilýdođạođức,thì tráiphiếucáichết cũng tệhạikhôngkémvớinhữnghình thứcđadạngmàchúng tađãxemxét:bảohiểmtạpvụ,bảohiểmbánhthánh,cácượcngườichếtvàtấtcảnhữngvụmuabánbảohiểmthuầntúyvìlýdođầucơ.Cóthểcóýkiếnchorằngviệckhôngrõmộttráiphiếuchứatrongnóbảohiểmcủanhữngaivàlàloạibảohiểmgìsẽlàmgiảmbớthiệuứngxóimònđạođứcđimộtmứcđộnhấtđịnh.Mộtkhicáchợpđồngbảohiểmđãđượcsắpxếp thànhcácgóihợpđồngcógiátrịkhổnglồ,sauđóđượccắtthànhcácgóinhỏhơnvàbánchocácquỹhưutríhayquỹtàichínhcủacáctrườngđạihọcthìkhôngnhàđầutưnàocólợiíchgắnliềnvớicáichếtcủamộtngườinhấtđịnhnữa.Phảithừanhận làgiáhợpđồng tráiphiếucáichếtsẽgiảmnếuchínhsáchy tế,tiêuchuẩnmôitrườngcủanhànướchoặcthóiquenănuống,tậpluyệncủangười dân giúp họ cải thiện được sức khỏe và sống lâu hơn.NhưngđánhcượcvàođiềunàycóvẻkhôngtệhạinhưđếmngượcnhữngngàycuốiđờicònlạicủabệnhnhânAIDSngườiNewYorkhaymộtchủtrangtrạigiàởIdaho.Haylàchúngđềutệhạinhưnhau?

Đôikhichúngtaquyếtđịnhsẽchungsốngvớimộtthịtrườngđãbịxóimònvềđạođứcvìnócũngđemlạiđiềutốtđẹpchoxãhội.Bảohiểmtínhmạng làmột trong những thỏa hiệp ấy. Để bảo vệ gia đình, công ty củangườiđượcbảohiểmkhỏibịsụpđổtàichínhkhingườiđóquađời,sauhaithếkỷ,xãhộiđãmiễncưỡngđiđếnkếtluậnrằngnhữngngườicóquyềnlợiđượcbảohiểmliênquanđếntínhmạngmộtngườiđượcphépcácượcvào

cáichết.Nhưngkhómàcưỡnglạiđượcsứchấpdẫncủađầucơ.Thịtrườngsốngvàchếtkhổnglồngàynayđãchứngtỏrằngnỗlựclớn

lao để tách bảo hiểmkhỏi cá cược đã không thành công.KhiWall StreettăngtốcmuabántráiphiếucáichếtthìcũnglàlúcchúngtaquaylạithếgiớikhôngbịràngbuộcvềđạođứctrongquáncàphêLloyd’sởLondon,nhưnggiờđâyquymôcủathịtrườngđãlớnhơnnhiều,khiếnchoviệccácượcvàocáichết,vậnxuicủangườilạcóvẻkỳquặc.

5QUYỀNĐẶTTÊN

TôilớnlênởMinneapolisnênrấthâmmộmônbóngchày.Độibóngtôiyêu thích làMinnesota Twins, có sân nhà là sân vận độngMetropolitan.Năm1965,tôi12tuổi,vàgiávéchochỗngồitốtnhấtlà3dollar;cònchỗngồiởkhánđàikhôngcómáichechỉcógiá1,5dollar.Nămấy,MinnesotaTwinsgiànhchứcvôđịchquốcgia,vàtôivẫncòngiữcuốngvétrậnđấuthứbảycủamùabóngmàtôiđixemvớibố.Chúngtôingồiởhàngghếthứba,giữacăncứđộinhàvàchốtthứba[262].Giávé:8dollar.TôixemtrậnđấuvàtimnhưmuốnvỡtankhiSandyKoufax,cầuthủnémbóngvĩđạicủaLosAngelesDodgersđánhbạiTwinsvàđemchứcvôđịchvềchoDodgers.

Ngôi saocủaTwinshồi ấy làHarmonKillebrew,một trongnhữngcầuthủđánhbóngghiđiểmxuấtsắcnhấtmọithờiđại,đượclưudanhtrongTòanhàDanh vọngmôn bóng chày.Vào đỉnh cao sự nghiệp, ông kiếm được120.000dollarmỗinăm.Đólàthờichưacócầuthủtựdo,vàcáccầuthủbịđộibóngkiểmsoátsuốtsựnghiệpthiđấucủahọ.Cónghĩalàcáccầuthủkhôngcónhiềuquyềnlựckhiđàmphánlương.Họphảithiđấuchođộibóngsởhữuhọ,hoặckhôngđược thiđấu. (Hệ thốngnàybịhủybỏnăm1975)[263].

Cho đến nay, bóng chày đã thay đổi rất nhiều. Ngôi sao hiện tại củaMinnesotaTwins,JoeMauervừakýhợpđồngthiđấutámnămchođộibóngvới tổngsố tiền184triệudollar.Với thunhập23 triệudollarmộtnăm,sốtiềnMauer kiếm được trongmột trận đấu (thực ra chỉ tính đến lượt đánhbóngthứbảy)cònnhiềuhơnsốtiềnKillebrewkiếmđượctrongcảmộtmùabóng[264].

Khôngcógìngạcnhiênkhigiávécũngtăngvọt.GhếngồilôriêngxemtrậnđấucủaTwincógiálà72dollar.Chỗngồirẻnhấttrênkhánđàilà11dollar.VàgiávéxemTwin thiđấuvẫnkhámềm.Ghế lô trênsâncủađộiNewYorkYankeescógiá260dollar,cònchỗngồikhôngcómáiche,khuấttầmnhìncũngcógiá12dollar.Ghếthượnghạng[265]–kháiniệmchưahề

tồntạihồitôicònnhỏ–thậmchícònđắthơn,đemlạidoanhthulớnchođộibóng[266].

Cáckhíacạnhkháccủamônthểthaonàycũngthayđổi.Ýtôikhôngphảinhữngquyđịnhmớinhưchophépcóngườithếchỗcầuthủnémbóng–mộtquyđịnhgâytranhcãikhiếncầuthủnémbóngtrởnênthừathãi.Tôimuốnnóiđếnnhữngthayđổitrongbóngchàyphảnánhvaitròngàycànglớncủathị trường, chủnghĩa thươngmại và tưduykinh tế trongđời sốngxãhộingàynay.Từkhimớixuấthiệnhồithếkỷ19,bóngchàychuyênnghiệpluônlàmộtngànhkinhdoanh, ít nhất cũngmộtphần lànhưvậy.Nhưng trongvòngbathậpkỷqua,cơnnghiệnthịtrườngđãđểlạidấuấncủanótrênmônthểthaogiảitrícủacảđấtnước.

BÁNCHỮKÝ

Chúng tahãyxemnghềkinhdoanhcáckỷvật thể thao.Các cầu thủbóngchàylâunayluônbịngườihâmmộtrẻtheođuổinhiệttình,lahétđểxinchữký.Cáccầuthủcónghĩavụphảikývàotờphiếughiđiểmvàlêncácquảbóngcủakhángiảđứnggầnđườnghầmrasânbóngtrướcmỗitrậnđấu,đôikhicảsautrậnđấu,khihọrờisânbóng.Ngàynay,việcchochữkývôtưđãbịthaythếbởingànhkinhdoanhcáckỷvậtthểthaotrịgiáhàngtỷdollar,docácnhàmôigiới,nhàbánbuônvàchínhđộibóngthaotúng.

Lầnxinchữkýđángnhớnhấtcủatôilàhồinăm1968,tôimườilămtuổi.GiađìnhtôiđãchuyểntừMinneapolisđếnLosAngeles.Mùađôngnămấy,tôilangthangdọcđườngbiênởmộtgiảigolftừthiệnởLaCosta,California.Mộtsốcầuthủbóngchàyvĩđạinhấtmọithờiđạicóthamgiagiải,vàphầnlớnhọđềusẵn lòngchochữkýkhidichuyển từ lỗnàysang lỗkhác.Tôikhôngnghĩralàphảimangtheoquảbóngvàcâybútmựckhôngphai.Tấtcảnhữnggìtôicólàtấmthẻghiđiểmtrắngkíchthước3x5inch(7.6x12.7cm).Mộtsốcầuthủkýbằngbútmực,mộtsốngườikháckýbằngcâybútchìnhỏmàhọđangdùngđểghisốđiểmđánhgolfcủamình.Nhưngtôiđãxinđượcmộtkhochữkýcộngvớiniềmháohứckhiđượcgặpgỡ–dùchỉvàiphútngắnngủi–nhữngngườihùngthờithơấucủatôicũngnhưmộtvài

nhânvậthuyền thoại thiđấu từ trướckhi tôi rađời:SandyKoufax,WillieMays, MickeyMantle, Joe DiMaggio, Bob Feller, Jackie Robinson, và –vâng!–cảHarmonKillebrew.

Tôichưabaogiờnghĩsẽbánnhữngchữkýxinđược,haythậmchítựhỏiliệucóbánđượcchúngtrênthịtrườngkhông.Hiệntôivẫngiữchúngcùngvớibộsưutậpảnhcầuthủ.Nhưngvàonhữngnăm1980,chữkývàđồdùngthiđấucủacácngôisaothểthaobắtđầuđượccoilàhànghóatrênthịtrườngvàđượcrấtđôngnhàsưutầm,nhàmôigiớivànhàkinhdoanhmuađibánlại[267].

Cácngôisaobóngchàybắtđầuthutiềnkhichochữký,sốtiềntùyvàovịthếcủahọ.Năm1986,cầuthủnémbóngcótêntrongTòanhàDanhvọngBobFellerđãbánchữkýcủamìnhtrongcuộctriểnlãmcủacácnhàsưutầmvớigiá2dollarmộtchữký.Banămsau,JoeDiMaggio thu20dollarmộtchữký,WillieMaysthu10đến12dollar,TedWilliamsđòi15dollar.(Vàothậpniên1990,giáchữkýcủaFellerđãtănglên10dollar).Vìcáccựucầuthủđềuthiđấuvàothờichưaaiđượctrảmứclươngkhổnglồnêngiờcũngkhómàchêhọquáchútrọngkiếmtiềnkhicơhộixuấthiện.Nhưngnhữngcầu thủ đang thi đấu cũng đã gia nhập phong trào ký lấy tiền. RogerClemens,ngôisaonémbóngcủađộiBostonRedSoxnhậnđược8,5dollarchomộtchữký.MộtsốcầuthủnhưcầuthủnémbóngOrelHershisercủađộiDodgersthấykhôngưachuyệnnày.Nhữngngườitheochủnghĩatruyềnthốngtrongbóngchàyđềuphảnđốichochữkývàthutiền,họnhớlạiBabeRuthluônluôntặngchữkýmiễnphíchomọingười[268].

Nhưngthịtrườngkỷvậtmớichỉởgiaiđoạnsơkhai.Năm1990,tờSportsIllustratedcóbàiviếtmôtảhàngdàingườixếphàngchờxinchữkýđãbiếndạngnhưthếnào.“Thếhệcácnhàsưutầmchữkýmới”thật“thôlỗ,khôngmệtmỏi,vớiđộngcơlànhữngchữkýđánggiábằngtiền”.Họlàmphiềncáccầuthủởkháchsạn,nhàhàng,thậmchícảởnhàriêng.“Trướckia,ngườisănchữkýchỉlànhữngcôbécậubésaymêthầntượng,cònngàynay,trongsốnhữngngườisănđuổicácngôisaocòncógiớisưutầm,nhàkinhdoanh,nhàđầutư...Nhàkinhdoanh,thườngthuêmộtnhómtrẻem–khôngkhácgìFaginvàđộiquânCáoTinhRanhcủahắn[269]–đisưutầmchữký,sauđóbánlấytiền.Nhàđầutưmualạinhữngchữkýấy,vàtươngtựcáctácphẩm

nghệ thuật, các hiện vật lịch sử quan trọng, chữ ký của Bird, Jordan,MattinglyhayJoseCansecosẽcógiátrịngàycàngcaotheothờigian”[270].

Đếnnhữngnăm1990,nhàmôigiớibắtđầutrảtiềnchocáccầuthủđểhọkýhàngnghìnchữkýlênbóng,gậy,áovàcácvậtdụngkhác.Sauđónhàkinhdoanhsẽbánnhữngkỷvậtđượcsảnxuấthàngloạtấythôngquasáchgiớithiệusảnphẩmcủacôngty,cáckênhtruyềnhìnhcáp,cáccửahàngbánlẻ.Năm1992,MickeyMantleđượccholàđãnhận2,75triệudollarđểxuấthiệnvàkýlên20.000quảbóng–nhiềuhơncảsốtiềnanhkiếmđượctrongsuốtsựnghiệpthiđấuchoYankees.[271]

Nhưngcógiátrịlớnnhấtlànhữngthứtừngđượcsửdụngtrongcáctrậnđấu.Cơncuồngkỷvậtlênđếnđỉnhcaovàonăm1998,khiMarkMcGwirelậpkỷlụcmớivềsốđiểmghiđượctrongmộtmùabóng.Khángiảbắtđượcquảbóngghiđiểm thứ70,đánhdấukỷ lụccủaMcGwiređãbánnó trongmộtcuộcđấugiávớigiá3triệudollar,vàquảbóngtrởthànhkỷvậtthểthaođắtnhấttronglịchsử[272].

Việcbiếncáckỷvậtbóngchàythànhhànghóađãthayđổimốiquanhệgiữa người hâm mộ với trận đấu và giữa người hâm mộ với nhau. KhiMcGwireghiđiểmthứ62củamìnhtrongmùabóng,phávỡkỷlụccũ,anhchàngkhángiảbắtđượcquảbóngđãkhôngbánnómàgiaongay lại choMcGwire.“McGwirenày,tôinghĩtôiđanggiữmộtthứthuộcvềanh”,TimFornerisđãnóinhưvậyvàđưaquảbóngra[273].

Vớigiáthịtrườngcủaquảbóngấy,hànhđộnghàophóngcủaFornerisđãkéo theo hàng loạt ý kiến – phần lớn là khen ngợi,một vài chê bai.Anhchàngnhânviênchămsócsânđấubán thờigian22 tuổiđãđược tônvinhtrongmộtcuộcdiễuhànhởDisneyWorld,xuấthiện trênchươngtrình tròchuyện truyền hình của David Letterman, được mời đến Nhà Trắng gặpTổngthốngClinton.Anhđếncáctrườngphổthôngnóichuyệnvớihọcsinhvềviệcđúngnên làm.Mặcdùvậy,Fornerisvẫnbịmộtcâybútphụ tráchmụctàichínhcánhâncủatờTimechêbaivìhànhđộngthiếusuynghĩkhimôtảviệctraotrảlạiquảbónglàvídụvề“nhữngsailầmtrongtàichínhcánhânmàtấtcảchúngtađềumắcphải”.Khianhta“đặttaylênquảbóngthìnóđãthuộcvềanhtarồi”,tácgiảbàibáoviết.HànhđộngtrảquảbónglạichoMcGwirecủaFornerisminhhọacho“mộtlốisuynghĩsẽdẫnrấtnhiều

ngườitrongsốchúngtađếnsailầmchếtngườitrongnhữngvấnđềliênquanđếntiềnbạchằngngày”[274].

Lạimộtvídụnữachothấy thị trườnglàmthayđổichuẩnmựcnhưthếnào.Khi quả bóng làm nên kỷ lục được coi là hàng hóa có thểmua bánđược,việctraotrảnóchongườithựchiệncúđánhbóngcònlàmộtcửchỉlịchsựthôngthườngnữa.Đócóthểlàmộthànhđộngcanđảm,thểhiệntínhhàophóng,hoặcmộthànhđộngngungốc,thểhiệnsựhoangtoàng.

Banămsau,BarryBondsghiđược73điểmtrongmộtmùabóng,phávỡkỷlụccủaMcGwire.Cuộcchiếntranhgiànhquảbóngghiđiểmthứ73đãdẫntớimộtcảnhtượngtệhạivàmộtcuộctranhchấppháplýkéodài.Ngườihâmmộnhặtđượcquảbóngđãbịcảđámđôngvậtngãxuốngsànđểtranhcướp.Quảbóng tuộtkhỏi tayanh tavàmộtngườikhácđứnggầnđónhặtđược.Cả hai đều cho rằng quả bóng thuộc về họ. Cuộc tranh cãi dẫn tớitranhchấppháplýkéodàinhiềuthángvàcuốicùnglàmộtphiêntòavớisựthamgiacủasáuluậtsưvàmộtnhómcácgiáosưluậtdotòamờiđếnđểxácđịnhxemyếutốnàocấuthànhnênquyềnsởhữuquảbóng.Thẩmphánkếtluậnhainguyênđơnnênbánquảbóngđivàchianhautiền.Quảbóngđượcbánvớigiá450.000dollar[275].

Ngàynay,marketingcáckỷvậtlàmộtphầncôngviệcbìnhthườngcủabóngchày.NgaycảnhữngthứvứtđicủacáctrậnđấuthuộcgiảiMLBnhưcâygậybịgãyhayquảbóngđãquasửdụngcũngđượcđembánchonhữngkhách hàng nhiệt tình. Để đảm bảo với người sưu tầm và nhà đầu tư lànhữngthứđồcũnàyđềunguyênbản,mỗitrậnđấuthuộcgiảiMLBđềucóítnhấtmột“ngườichuyênxácnhận”làmviệc.Đượctrangbịtemdánbachiềuhiệnđại,ngườichuyênxácnhậnsẽthuthậpvàxácnhậnbóng,gậy,miếngchốt,áothiđấu,thẻđộihìnhvàcácđồvậtkháclànguyênbản,phụcvụchothịtrườngkỷvậttrịgiáhàngtỷdollar[276].

Năm2011,cúđánhbóngthứ3.000củaDerekJeterđemlạidoanhthulớnchongànhkinhdoanhkỷvật.Saumộtthỏathuậnvớimộtnhàsưutầm,cầuthủchặnbóngcủađộiYankeeđãkýtênlênkhoảng1.000quảbóng,ảnhvàgậylưuniệmngaysaungàyanhlậpkỷlục.Mỗiquảbóngcóchữkýcógiá699,99dollar, cònmột câygậy cógiá 1.099,99dollar.Thậmchí người tacònbánphầnđấtmàJeterđiqua.SautrậnđấumàJeterđánhbónglầnthứ

3.000,mộtngườibảovệsânđãgomlạihơn13m3đấttừkhuvựcđánhbóngđếnvịtríchặnbóng,nơiJetertừngđứng.Xôchứachỗđấtthầnthánhđượcniêmphongvàdánnhãnxácnhậnnguyênbản,sauđóđượcbánchongườihâmmộvànhàsưutầmtheođơnvịthìa.KhisânYankeeStadiumcũbịphádỡ,ngườitacũngthugomđấttrênsânđembán.Mộtcôngtykinhdoanhkỷvậtđãkiếmđượchơn10triệudollartiềnbánđất“nguyênbản”trênsân[277].

Mộtvàicầuthủcòntìmcáchkiếmtiềnnhờnhữngkỷlụcítđượchâmmộhơn.CầuthủđánhbóngvĩđạinhấtmọithờiđạiPeteRose,đãbịcấmthiđấubóngchàyvìthamgiabánđộ,còncómộttrangwebbánnhữngkỷvậtliênquanđếnviệcanhtabịcấmthiđấu.Với299dollarcộngtiềnvậnchuyểnvàđónggói,bạnsẽnhậnđượcmộtquảbóngchàycóchữkýcủaRosevàdòngchữ:“Tôixinlỗivìđãbánđộbóngchày”.Với500dollar,Rosesẽgửichobạnbứcảnhchụptờquyếtđịnhcấmanhtathiđấu[278].

Cáccầuthủkháccòntìmcáchbánnhữngthứkỳquặchơn.Năm2002,cầuthủkhuvựcngoàiLuisGonzalezcủađộiArizonaDiamondbacksđãbánđấugiátrênmạngmộtmẩukẹocaosuđãquasửdụngvớilýdotừthiệnvàthu được 10.000 dollar. Sau khi cầu thủ ném bóng Jeff Nelson của độiSeattleMarinersphảiphẫuthuậtkhuỷutay,anhtađãbánmẩuxươngvỡcủamìnhtrêntrangwebeBay.Cuộcđấugiáđãlêntới23.600dollar trướckhieBaychấmdứtnóvìhọcóquyđịnhkhôngmuabánbộphậncơthểngười.(Tintứckhôngchobiếtliệungườixácnhậnnguyênbảncómặttrongsuốtcaphẫuthuậtkhông)[279].

TÊNCỦATRẬNĐẤU

Chữkývàđồdùngcánhâncủacáccầuthủkhôngphảinhữngthứduynhấtbánđược.Têncủacácsânbóngcũngvậy.Mặcdùmộtsốsânvẫngiữtênlịchsử-nhưYankeeStadiumhayFenwayPark,nhưngphầnlớncácđộibóngthiđấuởgiảiMLBđềubánquyềnđặttênsânvậnđộngcủamìnhchongười trả giá cao nhất. Các ngân hàng, công ty năng lượng, hãng hàngkhông,côngtycôngnghệvàcáccôngtykhácđềusẵnlòngchimộtsốtiềnlớnđểđượcnhiềungườibiếttớikhitênhọđượcgắnvớicácsânvậnđộngcủacácđộibónglớn[280].

Suốt támmươinăm,độiChicagoWhiteSox thiđấu trênsânComiskeyPark–sânmangtênngườichủsởhữuđầutiêncủađộibóng.Giờđây,sânnhàcủahọcótênlàU.S.CellularField,đượcđặttêntheomộtcôngtyđiệnthoạidiđộng.ĐộiSanDiegoPadresthìchơitrênsânPetcoPark,đượcđặttêntheomộtcôngtycungcấpđồdùngchothúnuôitrongnhà.Độibóngtôiyêuthíchngàyxưa,MinnesotaTwinsgiờcósânnhàlàTargetFieldvìđượctàitrợbởicôngtybánlẻkhổnglồTargetcótrụsởởMinneapolis.Họcũnggắn tên mình lên một sân bóng rổ ở đây (Target Center) – sân của độiMinnesotaTimberwolves.Mộttrongnhữngthươngvụđặttêncógiátrịcaonhất trong thể thao làvàocuốinăm2006, tậpđoàn tài chínhCitigroupđãđồngý trả400 triệudollarđểsânmớicủađộibóngchàyNewYorkMetsmangtênCitiFieldtrong20năm.Năm2009,khiMetsthiđấutrậnđầutiêntrên sân,bóngđencủacuộckhủnghoảng tài chínhđangbaophủ lên thỏathuậntàitrợ-lúcđóbịphêphánlàkhoảntàitrợđượcbaocấpbằngtiềnthuếcủangườidânchirađểgiảicứuCitigroup[281].

Sânbóngbầudụccũngrấtthuhútcácdoanhnghiệp.ĐộiNewEnglandPatriotschơitrênsânGilletteStadium,cònsâncủaWashingtonRedskinslàFedEx Field. Gần đây, Mercedes-Benz đã mua quyền đặt tên của sânSuperdomeởNewOrleans,sânnhàđộiSaints.Tínhđếnnăm2011,có22trongtổngsố32độibóngởgiảibóngbầudụcquốcgiacósânmangtêncácnhàtàitrợ[282].

Việc bán quyền đặt tên giờ đây quen thuộc đến mức chúng ta nhanh

chóngquênmấtnótrởnênphổbiếnnhưthếnào.Nónổilêngầnnhưcùngthờiđiểmcáccầuthủbắtđầubánchữký.Năm1988,chỉcóbasânvậnđộngđược bán quyền đặt tên với tổng giá trị khoảng 25 triệu dollar. Đến năm2004,có66thỏathuậnđượcthựchiệnvớitổnggiátrị3,6tỷdollar.Sốthỏathuậnnàychiếmhơnmộtnửasốsânvậnđộngcủacácđộibóngchày,bóngbầudục,bóngrổvàkhúccôncầuchuyênnghiệp.Đếnnăm2010,hơn100côngtyđãtrảtiềnđểđượcquyềnđặttêncácsânvậnđộngcủacácđộibónglớn ởMỹ.Năm 2011, công tyMasterCard đãmua quyền đặt tên cho sânbóngrổcủaOlympicBắcKinhtrướcđây[283].

Quyềnđặttênsâncủacáccôngtykhôngdừnglạiởchỗcótấmbiểnđềtênhọởcửavàosân.Họcòncan thiệpvào từngữđượcsửdụngchocácthôngbáovềdiễnbiếntrênsân.KhimộtngânhàngmuaquyềnđặttênsâncủaArizonaDiamondbacks thànhBankOneBallpark, họ còn đưa ra thỏathuậnyêucầungườitườngthuậttrậnđấutrênsânphảigọimỗicúghiđiểmcủaArizonalàmột“cúnổBankOne”.Phầnlớncácđộibóngchưaphảiđưatênnhàtàitrợvàođiểmcủamình.Nhưngmộtsốđộiđãbánquyềnđặttênthayđổingườinémbóng.Khihuấnluyệnviênđếngầnmôđất,chuẩnbịđưacầu thủnémbóngmớivào sân,bình luậnviêncónghĩavụphảinhắcđếndiễnbiếnmớinàynhưsau:“AT&Tchuẩnbịkhởiđộng”[284].

Ngaycảmộtcútrượtvềcăncứnhàcũnglàsựkiệncầnđưatênnhàtrợ.CôngtybảohiểmnhânthọNewYorkLifeđãthỏathuậnvớimườiđộibóngchàythuộcgiảiMLBđểhọđượcnhắctênmỗikhimộtcầuthủtrượtvềcăncứnhàantoàn.Vídụ,khitrọngtàicôngnhậnmộtcầuthủchạyvềchốtantoànthìbiểutượngcủacôngtysẽxuấthiệntrênmànhìnhvàbìnhluậnviênsẽphảinói:“Vềchốtantoàn.Antoànvàvữngchắc.NewYorkLife”.Đâykhôngphải làmẩuquảngcáoxuấthiệngiữacác lượtđấumà làmột cáchtườngthuậttrậnđấucótêncủanhàtàitrợ.“Thôngđiệpquảngcáođượclồngvàodiễnbiến trậnđấumộtcách tựnhiên”– theo lờiphóchủ tịchcông tykiêmgiámđốcquảngcáocủaNewYorkLife.“Mộtcáchtuyệtvờiđểnhắcngườihâmmộ,nhữngngườiđanghàohứngkhiđộinhàcủahọvềchốtantoàn,rằnghọcũngđượcantoànvàbảođảmkhimuabảohiểmcủacôngtybảohiểmnhânthọlớnnhấtnướcMỹ”[285].

Năm2011,HagerstownSuns,mộtđộibóngchàythuộcgiảiMiLBđãđưa

côngnghệquảngcáotàitrợđếnđiểmtậncùng:Họbánchomộtcôngtydịchvụcôngcộngđịaphươngquyềnđặt tênchocầu thủđangđánhbóng.MỗilầnBryceHarper–cầuthủđánhbónggiỏinhấtđộivàcótriểnvọnglêngiảiMLB–cầmgậy,bìnhluậnviênsẽtuyênbố:“VàcầuthủđánhbóngbâygiờlàBryceHarper,docôngtyMissUtilitytàitrợ,đừngquêngọisố811trướckhibạnđịnhđàođất”.Thôngđiệpquảngcáokhôngliênquannàycóýgì?RõràngMissUtilitytinrằngđâylàmộtcáchtiếpcậnvớinhữngngườihâmmộbóngchàyvàlàmtrongcácdựánxâydựngcóthểgâyảnhhưởngđếnđường nước chôn ngầm trong lòng đất. Giám đốc marketing của họ giảithích: “Nêu thông điệp hướng tới người hâmmộ trước khi Bryce Harperchuẩnbịđánhbónglàmộtcáchtuyệtvờiđể thuhúthọquantâmđếntầmquan trọngcủaviệc liên lạcvớiMissUtilitymỗikhi códựđịnhđàođất”[286].

Chođếnhiệntại,chưađộibóngnàoởgiảiMLBbánquyềnđặt têncáccầuthủ.Nhưngnăm2004,MLBđãđịnhbánquảngcáotrênsân.TrongthỏathuậnquảngcáovớihãngColumbiaPictures,cácquanchứcbóngchàyđãđồngýchophépđặtảnhquảngcáochobộphimNgườinhện2(SpiderMan2)sắpcôngchiếuởchốtthứnhất,thứhaivàthứbatrêntấtcảcácsânthiđấutrongba ngày tháng sáu.Căn cứnhà của các đội thì khôngbị quảng cáo.Nhưngxãhộiđãlêntiếngphảnđốikhiếncácđộiphảihủybỏviệcquảngcáophim.Dùmộttrậnđấucótrànngậpquảngcáothìcăncứnhàvàcácchốtvẫnrấtthiêngliêng[287].

GHẾTHƯỢNGHẠNG

Giốngnhưmột vài thể chế trong đời sống của nướcMỹ, bóng chày,bóngbầudục,bóngrổvàkhúccôncầulànguồngốcsinhrasựkếtdínhxãhộivàniềmtựhàocủacôngdân.TừsânYankeeStadiumởNewYorkđếnsânCandlestickParkởSanFrancisco,cácsânvậnđộngđềulàthánhđườngcủatinhthầncôngdân,làkhônggianchung,thuhútmọingườitừmọitầnglớpxãhộiđếnthamdựnhữngnghithứcmấtmátvàhyvọng,bángbổvàcầunguyện[288].

Nhưngthểthaochuyênnghiệpkhôngchỉlànơithểhiệnniềmtựhàocủamỗiđịaphương.Nócòn làmộtngànhkinhdoanh.Trongnhữngthậpniêngầnđây, tiền trong thể thaođã lấnát tínhcộngđồng.Sẽ làphóngđạiquámứcnếunóirằngquyềnđặttênvàhoạtđộngtàitrợcủacáccôngtyđãlàmmấtđitrảinghiệmgắnbóvớiđộinhà.Nhưngviệcthayđổitêngọimộtđịađiểmcôngcộngđãlàmthayđổiýnghĩacủanó.ĐâylàlýdotạisaongườihâmmộởthànhphốDetroitthankhóckhisânTigerStadium–đượcđặttêntheo đội bóng – được đổi thànhComericaPark – tên củamột ngân hàng.CũngvìvậymàngườihâmmộđộiDenverBroncostrởnêngiậndữkhisânMileHighyêuquýcủahọ–cáitêngợiđếnđịađiểmđặtsân–bịđổithànhInvescoField,têncủamộtquỹđầutưtươnghỗ[289].

Tấtnhiênsânvậnđộnglànơichủyếuđểmọingườitụtậpđểxemcácsựkiệnthểthao.Khingườihâmmộđếnsân,họkhôngchỉtìmtrảinghiệmvềtinh thầnchung.HọđếnđểxemDavidOrtizghiđiểmởcuối lượtđấu thứchíntrongmộttrậnbóngchày(điểmquyếtđịnhtrậnđấu–ND),hoặcxemTom Brady ghi điểm vào giây cuối cùng trong một trận bóng bầu dục.Nhưngtínhchấtcộngđồngcủasânđấucònchochúngtamộtbàihọcchung–rằngtấtcảchúngtađangcùngởđây,vàítnhấttrongmộtvàigiờ,chúngtacóchungcảmxúcvềđịađiểmnày,chungniềmtựhàovềvùngđấtnày.Khisân vận độngmất dần ý nghĩa làmột địa điểmmàgiốngbảngquảng cáonhiềuhơnthìtínhchấtcộngđồngcủanócũngmờnhạtdần.Mốigắnkếtxãhộivàtìnhcảmcôngdâncũngvậy.

Bàihọcvề tinh thầnchungdo thể thaomang lạiđangbịxóimònngày

càngnghiêmtrọngbởimộtxuhướngmớiđicùngvớiviệctraoquyềnđặttênchodoanhnghiệp–sựxuấthiệnngàycàngnhiềucủaghếthượnghạng.KhitôixemMinnesotaTwinsthiđấuhồigiữathậpniên1960,chênhlệchgiữagiávéđắtnhấtvàrẻnhấttrênsânchỉlà2dollar.Thựctếlàgầnnhưsuốtthếkỷ20,sânbónglànơimàgiámđốcngồicạnhcôngnhân,nơimàmọingườicùngxếphàngđểmuaxúcxíchvàbia,nơimàngườigiàuhayngườinghèođềubịướtnhưnhaukhitrờimưa.Nhưngvàichụcnămsau,mọithứđãthayđổi.Sựxuấthiệncủaghếngồithượnghạngtrongphòngriêngnằmtrêncao,nhìnxuốngsânvậnđộngđãtáchnhữngngườigiàucó,ngườithuộctầnglớpcóđặcquyềnđặclợirakhỏiđámđôngnhữngngườibìnhthườngphíadưới.

MặcdùghếthượnghạngđầutiênxuấthiệntrênsânHoustonAstrodomevàonăm1965,nhưngnóbắtđầu trở thànhxuhướngkhi câu lạcbộbóngchàyDallasCowboyslắpđặtghếthượnghạngtrênsânTexasvàothậpniên1970.Cáccôngtyđãchihàngtrămnghìndollarđểbanlãnhđạovàkháchhàng của họ có được chỗ ngồi sang trọng, phía trên đámđông. Suốt thậpniên1980,cóhơnmườiđộibónglàmtheoCowboys,mờinhữngkhángiảgiàucóngồixemtrậnđấutrongnhữngcănphòngváchkínhtíttrêncao.Vàocuối thậpniên1980,Quốchộixóabỏchínhsáchgiảmthuếchokhoảnchivàoghếthượnghạngcủacáccôngty,nhưngnhucầuđượchưởngtiệnnghiđiềuhòanhiệtđộvẫnkhônggiảm.

Ghếthượnghạngđemlạiconsốdoanhthubấtngờchocácđộibóng,dẫntớibùngnổviệcxâydựngsânvậnđộngvàothậpniên1990.Nhưngcácnhàphêbìnhphànnàn rằngghếngồi trongphòng thượnghạngđãhủyhoại ýnghĩa không phân biệt giai cấp của thể thao. Jonathan Cohn viết: “Ghếthượnghạng,với tấtcảnhữngđặcđiểmphùphiếmcủanó,đãnói lênmộtquyluậtcơbảntrongđờisốngxãhộinướcMỹ:Tầnglớptinhhoaluônsẵnsàng,thậmchíkhátkhaođếntuyệtvọngmuốntựtáchmìnhkhỏiđámđôngnhữngngườicònlại...Thểthaochuyênnghiệp,từnglàphươngthuốcchữachứngbệnhphânbiệtgiaicấp,nhưnggiờlạilàmsựphânbiệttrởnêntrầmtrọnghơn”.FrankDefordcủa tờNewsweek nhận thấyyếu tốkỳdiệunhấtcủathểthaođạichúngluônluônlà“tínhdânchủ...Sânvậnđộnglàđểdànhcho những cuộc tụ họp lớn,một ngôi làng xanh của thế kỷ 20, nơi tất cảchúngtađếnvớiniềmvuichung”.Nhưngsựxuấthiệncủaghếthượnghạng

ởcácsântruyềnthốnggầnđâyđãkhiếnngườigiàucóđượctáchbiệtrakhỏiquầnchúngnhândânđếnmứckhôngcógìquáđángkhinóirằngcácsânthiđấuởMỹđã trở thànhnơicóchỗngồichiarẽnhất trongtấtcảnhữngđịađiểmgiải trí”.Một tờbáoởbangTexasđãgọiphòngcóghếngồi thượnghạng là “khu bất động sản có hàng rào bảo vệ trong thể thao”, cho phépngườigiàu“tựtáchhọrakhỏicôngchúngbìnhthường”[290].

Mặcdùbịphảnđối,chỉtrích,nhưnggiờđây,ghếthượnghạngđãtrởnênphổbiếnởhầuhếtcácsânthiđấuthểthaochuyênnghiệp,thậmchícảởsânvậnđộngcủanhiềutrườngđạihọc.Tuycácchỗngồiđắttiền,baogồmcảghếthượnghạngtrongphòngriêngvàghếtrunghạngchỉchiếmmộttỷlệrấtnhỏtrongtổngsốghếngồitrênsân,nhưngvớimộtsốđộibóngchàythuộcMLB,chúngmanglạiđến40%doanhthubánvé.SânYankeemới–bắtđầuhoạtđộngtừnăm2009–cóíthơnsâncũ3000ghế,nhưngcósốghếthượnghạngnhiềugấpba.ĐộiBostonRedSoxcómộtdanhsáchchờcủanhữngngườimuốnmuamộtchỗtrongtổngsốbốnmươiphòngcóghếthượnghạngtrênsânFenwayParkchodùgiávélêntới350.000dollar[291].

Nhữngtrườngđạihọccóchươngtrìnhthểthaolớncũngkhóthoátkhỏisựquyếnrũcủadoanhthutừghếthượnghạng.Đếnnăm1996,gầnbamươisânvậnđộngcủacáctrườngđạihọcđãcóghếthượnghạng.Đếnnăm2011,hầunhưsânbóngbầudụcnàocủacáctrườngcũngcóghếthượnghạng,trừsânNotreDame.Đạo luật thuế liên bang khấu trừ thuế cho những ngườimuavéthượnghạngtrênsânvậnđộngcủatrườngđạihọc, tứclàhọđượckhấutrừ80%giávé,coinhưđólàsốtiềnđónggópchotrường[292].

CuộctranhluậngầnđâynhấtvềtínhchấtđạođứccủaghếthượnghạngđãdiễnraởĐạihọcMichigan,trườngđạihọccósânthiđấulớnnhấtnướcMỹ.CòncótênlàĐạiỐc,từnăm1975đếnnay,sânMichiganthuhútđếnhơn100.000ngườiđếnxemmỗitrậnbóngbầudụccủađộinhà.Năm2007,khibanquảntrịtrườngđưarakếhoạchcảitạosânvớitổngchiphí226triệudollar,trongđóbổsungphòngcóghếthượnghạngthìmộtsốcựusinhviênđãphảnđối.Họviết:“Mộttrongnhữngđiềutuyệtvờinhấttronggiảibóngbầudụcở trường,nhất là trườngMichiganlànócókhônggiancôngcộngtuyệtvời, nơimàcôngnhânchế tạoô tôhay triệuphúđều có thểđếnđểcùngủnghộđộinhà”[293].

MộtnhómngườicótênHãycứulấysânbónglớnđãcùngkiếnnghịvớihyvọngthuyếtphụcđượcbanquảntrịtrườngchấmdứtkếhoạchxâydựngphòngchứaghếthượnghạng.Trong125năm,“nhữngtínđồtrungthànhcủađộibóngvàngvàxanh [294] đãđứngbênnhau, chia sẻnỗi sợhãi, chia sẻniềmvui,chiasẻchiếnthắng”–mộtnhàphêbìnhviết.“Ghếthượnghạnglàbiểu tượngđi ngược lại truyền thống ấy, chia rẽ người hâmmộMichiganbằngthunhập,làmxóimòntìnhđoànkết,niềmvuivàtìnhthângiữangườihâmmộMichigan thuộcmọi lứa tuổi, trình độmỗi khi họ cùng đến sân.ChínhýtưởngvềghếthượnghạngtrênsânMichiganlàcáitráivớitưtưởngcôngbằngmàĐạihọcMichigantheođuổi”[295].

Cuộcđấutranhphảnđốiđãthấtbại.Banquảntrịtrườngđãbỏphiếuvớikết quả5-3nghiêngvềphía thôngquakếhoạch lắpđặt 81phòng cóghếthượnghạngtrênsânMichigan.Khisânđượcnângcấpxongvàmởcửalạivàonăm2010,giámộtphòngchứa16ghếthượnghạngmỗimùabónglàtừ85.000dollartrởlên,đãgồmchiphíđỗxe[296].

BÓNGTIỀN

Sựnổilêncủathịtrườngkỷvật,quyềnđặttênvàghếthượnghạngtrongthểthaovàonhữngthậpniênvừaquađãchothấyxãhộichúngtađangđitheohướngthịtrường.Mộtvídụnữaphảnánhtưduythịtrườngtrongthểthaolàhiệntượngbóngchàyđãdầnbiếnthành“bóngtiền”.Thuậtngữnàyxuất phát từ cuốn sách bán chạy nhất năm2003 củaMichaelLewis, giúpngườiđọchiểurõhơnthếgiớitiềnbạcliênquanđếnbóngchày.TrongcuốnsáchBóng tiền: Nghệ thuật chiến thắng trong trận đấu không công bằng(Moneyball:TheArtofWinninganUnfairGame),LewisđãmôtảOaklandAthletics,mộtđộibóngnhỏ,khôngđủtiềnthuênhữngngôisaođắttiềnvềchơiđãthànhcôngnhưthếnàokhicósốtrậnthắngbằngvớiđộiNewYorkYankeesgiàucóchodùsốtiềnlươngOaklandphảibỏrachỉbằngmộtphầnba.

ĐộiA[OaklandAthletics],dướisựdẫndắtcủaBillyBeane,đãtrởthànhmộtđộibóngcókhảnăngcạnhtranhdùkhôngcócầuthủđắt tiềnnhờsửdụng công cụ phân tích thống kế để tìm ra những cầu thủ có kỹ năng tốtnhưngbịđánhgiáthấp,đồngthờihọápdụngnhữngchiếnthuậtcóvẻtráivớitruyềnthống.Vídụ,họpháthiệnrarằngđểgiànhthắnglợithìtỷlệphầntrămsốlầncầuthủđánhbóngvềchốtthànhcông(OBP)cònquantrọnghơntỷlệđánhbóngghiđiểm(AVG)hoặctỷlệsốlầnvềchốtthànhcôngcộngsố lầnghiđiểm trên số lầnđánhbóng (SLG).Nênhọkhông tuyểnnhữngngườiđượccangợi làcáccầu thủđánhbónggiỏimàhọ tìmnhữngngườibuộc cầu thủ ném bóng ném lỗi nhiều nhất. Hoặc theo quan điểm truyềnthống,độinàochiếmđượcchốtnhiềuthìsẽthắng,nhưngOaklandAthleticslạinhậnthấychiếmchốtnhìnchunglàmgiảmkhảnăngghiđiểm.Nênhọkhông khuyến khích các cầu thủ, dù là người chạy nhanh nhất chạy đếnchiếm chốt.Chiến thuật củaBeane đã thành công, ít nhất cũng trongmộtthời gian nhất định. Năm 2002, khi Lewis theo dõi OaklandAthletics thiđấu,độibóngđãxếphạngnhấtbảngmiềntâycủagiải.Mặcdùhọbịthuatrong trậnquyếtđịnh,nhưnghọđãviếtnênmộthuyền thoạivềDavidđốiđầuvớiGoliath:mộtđộibóngnghèo, lépvếđãsửdụngtrí thôngminhvà

côngcụkinhtếlượnghiệnđạiđểđấulạivớinhữngđộibónggiàucó,hùngmạnhnhưYankees.TheolờikểcủaLewis,đâycũnglàmộtbàihọcchothấycácnhàđầutưkhônngoanđãkhaitháctínhphihiệuquảcủathịtrườngnhưthếnào.BillyBeaneđãđemđếnchobóngchàycáimàthếhệcácnhàkinhdoanhbằngcôngcụđịnhlượngđãđemđếnchoWallStreet: tậndụngkhảnăng phân tích dựa trênmáy tính để chiếm ưu thế trước đối thủ kỳ cựu,nhữngngườiraquyếtđịnhdựavàobảnnăngvàkinhnghiệmcánhân[297].

Năm2011,cuốnsáchBóngtiềnđượcHollywoodchuyểnthểthànhphimvớiBradPittđóngvaiBillyBeane.Bộphimkhiếntôiớnlạnh.Banđầutôikhônghiểutạisao.BradPittrấtquyếnrũvàđầythuyếtphục,nhưmọikhi.Vậytạisaobộphimlạilàmtôikhônghàilòngđếnthế?

Mộtphầnvìnóbỏquangôisaocủađộibóng–bacầuthủnémbóngtrẻxuấtsắcvàmộtcầuthủchặnbóngxuấtsắcnhấtmọithờiđại,MiguelTejada–vàchỉtậptrungkhắchọanhữngcầuthủbìnhthường,đượcBeanemờikýhợpđồngvìgiỏibuộcđốiphươngnémbónglỗi.Nhưngtôinghĩlýdothậtsựlà:thậtkhómàđứngdậyvàvỗtaychàomừngthắnglợicủaphươngphápđịnh lượngvà cơ chế đặt giá hiệu quả – nhữngngười hùng thực sự trongphim,chứkhôngphảicáccầuthủ[298].

Thựctếlàtôicóbiếtítnhấtmộtngườithấycơchếđặtgiáhiệuquảmanglạicảmhứng–ngườibạn,ngườiđồngnghiệpcủatôi,LarrySummers(nhàkinhtếhọcvớibàigiảngvàobuổisángvềkinhtếhóalòngvịthamàtôiđãnhắcđến).Trongmộtbàinóichuyệnvàonăm2004,khicònlàhiệutrưởngĐạihọcHarvard,SummersđãnhắcđếnBóngtiềnnhưmộtvídụminhhọacho“cuộccáchmạng tri thứcquan trọngđãdiễnra trongsuốt30hoặc40nămqua”:sựnổilêncủakhoahọcxãhội,đặcbiệtlàkinhtếhọc“nhưmộtmônkhoahọc thực thụ”.Ôngphân tíchcâuchuyện“mộthuấn luyệnviênbóngchàyhếtsứckhônngoanđãthuêmộttiếnsỹkinhtếlượng”đểtìmxemkỹ năng và chiến thuật nào giúpmột đội bóng chiến thắng. Summer thấytrongthànhcôngcủaBeanethấpthoángmộtchânlýlớnhơn:cáchtiếpcậnbóngchàykiểubóngtiềnchínhlàbàihọcchotấtcảmọingười:“Cáigìđúngvớibóngchàythìcũngđúngvớinhiềulĩnhvựckhácrộnglớnhơntrongđờisốngcủaconngười”.

TheoquanđiểmcủaSummer,còncónơinàomàcáchtiếpcậnkhoahọc

kiểubóngtiềnchiếmưuthế?Làlĩnhvựcquảnlýmôitrường,nơi“cácnhàhoạt động xã hội tích cực và các luật sư” đang tìm cách tạo cơ hội cho“nhữngngườicókỹnăngthựchiệnđượcphântíchlợiích–chiphí”.Làcácchiếndịchvậnđộngtranhcửtổngthống,nơicácluậtsưtrẻtàinăngtrướcđâychiếmvịtríquantrọng,cònhiệntạihọkhôngcầnthiếtbằng“cácnhàkinhtếhọc,cácthạcsỹquảntrịkinhdoanhxuấtsắc”.VàlàWallStreet,nơihiểubiếtvềmáy tính,kiến thứcvềđịnh lượngđang thay thếnhữngngườigiaotiếpgiỏi,vàhọcũngđangphátminhranhữngloạichứngkhoánpháisinhmới.Summersnhậnthấy“trong30nămqua,nghiệpvụngânhàngđầutư đã thay đổi, từmột lĩnh vực thuộc về những cá nhân giỏi tiếp xúc vớikháchhàngở lỗ thứ19 trên sângolf thành lĩnhvựccủanhữngngườigiảiđượcnhữngbài toáncựckỳphức tạp liênquanđếnđịnhgiáchứngkhoánpháisinh”[299].

Đâychínhlàthắnglợirõnétcủatínngưỡngthịtrường–tínngưỡngbóngtiền,chỉbốnnămsaucuộckhủnghoảngtàichính.

Cácsựkiệnsauđóchothấyhóaranókhôngthựcsựtốt,khôngtốtchocảnềnkinhtếlẫnchoOaklandAthletics.LầncuốicùngđộiAcómặttrongtrậnđấuquyếtđịnhlànăm2006,vàhọkhôngthắngmộtmùagiảinàochođếnnay.Nóimộtcáchcôngbằngthìkhôngphảivìchiếnthuậtbóngtiềnkhônghiệuquả,màvìnóđãtrởnênphổbiến.MộtphầnnhờcuốnsáchcủaLewis,cácđộibóngkhác,kểcảnhữngđộicónhiềutiền,đãbiếttầmquantrọngcủaviệckýđượchợpđồngvớicầuthủđánhbóngcótỷ lệvềchốt thànhcôngcao.Năm2004,nhữngcầuthủnàykhôngcònlàmónhờivìlươngcủahọđãtăngmạnh.Lươngcủanhữngcầuthủcóphẩmchấtkiênnhẫnchờđợiởcăncứvàbuộcđốithủnémhỏngnhiềuđãphảnánhđúngđónggópcủahọchochiến thắngcủađộibóng.Mứcgiáphihiệuquả trên thị trườngmàBeanetừngkhaithácđãdầnkhôngcòntồntạinữa[300].

Cuối cùng, bóng tiền không còn là chiến thuật dành cho các đội bóngnhỏ,ítnhấtlàtrongdàihạn.Cácđộibónggiàucũngcóthểthuêchuyêngiathốngkêvàtrảlươngchocáccầuthủmànhàthốngkêgợiýcaohơnsovớicácđộibóngnhỏ.BostonRedSox,mộttrongnhữngđộibóngtrảlươngcaonhất,giànhchứcvôđịchquốcgianăm2004và2007dướisựlãnhđạocủamộtôngchủvàmộthuấn luyệnviênđều là tínđồcủabóng tiền.Saukhi

cuốnsáchcủaLewisđượcxuấtbản,tiềnngàycàngđóngvaitròquantrọnghơn–chứkhônghềkémđi–trongviệclàmtăngkhảnăngchiếnthắngcủacácđộibóng[301].

Kếtquảnàykhôngtráivớidựbáocủalýthuyếtkinhtế.Nếucáctàinăngbóngchàyđượcđánhgiáđúngthìđộibóngcónhiềutiềnđểtrảlươngchocáccầuthủnhấtsẽcókhảnăngđạtkếtquảtốtnhất.Nhưngnódẫntớimộtcâuhỏilớnhơn.Bóngtiềngiúpbóngchàyhiệuquảhơn–dướigócđộkinhtế.Nhưngbóngtiềncólàmbóngchàyhayhơnkhông?Cólẽlàkhông.

Hãyxembóngtiềnđãthayđổidiễnbiếnmộttrậnđấunhưthếnào:thờigianđứngđánhbóngdàihơn,nhiềucúnémbónghỏnghơn,nhiềucúnémbóngvềcăncứnhàhơn,nhiềulầnđổicầuthủđánhbónghơn,ítcúbỏbóngtựdohơn,ítphavachạmtrênđườngđếncácchốthơn,ítcúchặnbóngbằnggậyhơn, ít lầnchiếmchốthơn.Thậtkhómàcoiđây là thayđổi tíchcực.Mộthànhđộngkéodàithờigianđánhbóngkhicáccầuthủchạyđãcómặtởtất cả các chốt haymột tỷ số hòa ở cuối lượt đấu thứ chín đều là nhữngkhoảnhkhắckinhđiểntrongbóngchày.Nhưngmộttrậnđấucóquánhiềuphakéodàithờigianđánhbóngvàquánhiềuphađibộdonémbónghỏngthìthậtchánngắt.Bóngtiềnkhôngpháhoạibóngchày,nhưngcũngnhưthịtrườngđã vươn tới nhiều lĩnh vực trong thời gian gần đây, bóng tiền làmgiảmchấtlượngcáctrậnđấu.

Vídụtrênđâyminhhọachođiềumàtôiđãchứngminhvớinhiềusựvật,hiệntượngkháctừđầucuốnsách:làmchothịtrườnghiệuquảhơnkhôngcóýnghĩagìlắm.Câuhỏithựcsựphảiđặtralà:ápdụngcơchếthịtrườngthếnàyhaythếkiasẽcảithiệnhaylàmhưhỏngloạihànghóađangđượctraođổi.Đâylàcâuhỏicầnđượcđưarakhôngchỉtrongbóngchàymàcảtrongxãhộimàchúngtađangsống.

BẠNQUẢNGCÁOỞĐÂY

Thể thao không phải lĩnh vực duy nhất mà thị trường và chủ nghĩathươngmại phát triển lan tràn.Hai thập niên gần đây đã chứng kiến hiệntượngquảngcáovươnxahơnnhữngđịađiểmquenthuộccủanó–báo,tạpchí,đàiphátthanh,truyềnhình–vàcómặttrongmọingócngáchcủacuộcsống.

Vàonăm2000,mộtquảtênlửacủaNgađượcsơnbênngoàibiểutượngkhổng lồ củanhãnhiệuPizzaHutvàbayvàokhônggian.Nhưnghầuhếtnhữngnơicósựxuấthiệncủaquảngcáotừthậpniên1990đềuhiểnnhiênlàởcõitrần.Ởcáccửahàngtạphóa,ngườitadánlêntáovàchuốinhãnquảngcáo những bộ phim của Hollywood hay những bộ phim truyền hình mớinhất.Ởkhuvựcbánbơsữa,trứngđượcdánquảngcáolịchphátsóngmùathucủakênhCBS.Nhãnquảngcáokhôngđượcdántrênhộpcartonmàxuấthiện trên từng quả trứng, nhờ côngnghệ khắc lasermàbiểu tượng, thôngđiệpcủacáccôngtyđượckhắclênvỏtrứng(mộtcáchsắcnét,khôngbịphaimờ)[302].

Nhữngmànhìnhđượcsắpđặtmộtcáchcóchiếnlượcởkhắpnơiđãgiúpquảngcáo thuhútđược sự chúý củamọingười trongnhữngkhoảng thờigianngắnngủitrongngày,khingaycảnhữngngườikhótính,lơđãngnhấtcũngkhôngcólựachọnnàokhácngoàiđứngchờ,vídụtrongthangmáykhibạnchờđếntầngbạnmuốn,ởmáyrúttiềnkhibạnchờtiềnđượcnhảra,ởtrạmxăngkhibạnchờxăngbơmđầybình,thậmchítrongnhàvệsinhcủacácnhàhàng,quánrượu...[303]

Quảng cáo trong nhà vệ sinh trước kia thường là những tấm dán hoặchìnhvẽtráiphéptrênváchngănhoặctường,viếtsốđiệnthoạicủadịchvụmại dâm.Nhưng vào thập niên 1990, nó bắt đầu trở nênmột kênh chínhthống.TheomộtbàiviếttrêntạpchíAdvertisingAge,“Nhữngchuyêngiathịtrường nhưSony,Unilever hayNintendo và các công ty rượu lớn đã loạinhữngcôgáiđiếm,nhữngkẻkỳcục sangmộtbênđểchuyểnđược thôngđiệpquảngcáocủahọđếnnhânloạikhinhânloạicònchưakịpkéoquần,càicúc”.Nhữngtấmhìnhquảngcáohayhochocácsảnphẩmnhưlănkhử

mùi,ôtô,tròchơiđiệntửhaychocácnghệsỹthuâmđãtrởthànhhìnhảnhquen thuộc trên vách ngăn hoặc trên tường nhà vệ sinh. Đến năm 2004,quảngcáotrongnhàvệsinh–vớiđối tượnghướngđếnlànhữngkhángiảbấtđắcdĩtrẻtuổi,giàucó–đãtrởthànhmộtngànhkinhdoanhcódoanhthu50triệudollar.Cáccôngtyquảngcáotrongnhàvệsinhcóhiệphộiriêng,vàhọmớitổchứcđạihộithườngniênlầnthứ14ởLasVegas[304].

Khi các nhà quảng cáo bắt đầumua không gian trong nhà vệ sinh thìquảngcáocòntìmcáchcómặttrongsáchvở.Chuyệncáccôngtytrảtiềnđểđượcđưasảnphẩmvàotrongphimảnh,chươngtrìnhtruyềnhìnhđãcótừlâu.Nhưngvàonăm2001, tiểu thuyết gia ngườiAnhFayWeldonđãviếtmộtcuốnsáchvàđượchưởnghoahồng từBulgari,mộtcông ty trangsứccủaItalia.Đểđượcnhậnkhoảntiềnấy,WeldonđồngýnhắcđếntrangsứcBulgariítnhấtcũngmươilầntrongcuốntiểuthuyết.Nócócáitênrấthợp:MốiliênhệvớiBulgari (TheBulgariConnection),donhàxuấtbảnHarperCollinsởAnhvàGrove/AtlanticởMỹấnhành.SốlầnWeldonđềcậpđếnsảnphẩmcủaBulgarivượtxakỳvọng,lênđến34lần[305].

Mộtvàitácgiảcảmthấybịxúcphạmtrướcýtưởngviếttiểuthuyếtvàănhoahồngtừdoanhnghiệp.HọyêucầucácbiêntậpviênkhôngđưacuốncủaWeldonchohọđểđiểmsách.Mộtnhàphêbìnhnóirằngviệcgàiquảngcáovàosáchsẽlàm“xóimònlòngtincủangườiđọcvàotínhchânthậtcủangôntừ”.Mộtngườikhácthìnhắcđếnnhữngcâuvănquảngcáongầmsảnphẩmmộtcáchvụngvề,vídụ:“‘MộtchiếcvòngcổBulgaricầmtrongtaycógiátrịbằnghaicáivứt trongbụi rậm’,Dorisnói”.Haycâu:“Họômlấynhauhạnhphúctronggiâylát,chìmtrongtìnhyêuđắmsay;vàhọhẹngặpnhaubuổitrưaởcửahàngBulgari”[306].

Mặcdùviệcgàiquảngcáovàonộidungsáchkhôngphổbiến,nhưngsựpháttriểncủacácthiếtbịđọcsáchsốvàxuấtbảnsáchđiệntửcũngkhiếnđọcsáchvàquảngcáo trởnêngầnnhauhơn.Năm2011,AmazonbắtđầubánhaiphiênbảnthiếtbịđọcsáchđiệntửKindle,mộtcóvàmộtkhôngcó“giáđặcbiệtvàmànhìnhchờcóquảngcáo”.Phiênbảncógiáđặcbiệtrẻhơnphiênbảnthôngthường40dollar,nhưngcóquảngcáoquayvòngtrênmànhìnhchờvàởdướicùngmànhìnhchính[307].

Cácchuyếnbaylàmộthoạtđộngkhácđangngàycàngbịquảngcáobao

phủtrànlan.Ởchươngmột,chúngtađãthấycáchãnghàngkhôngbiếnviệcxếphàngởsânbaythànhcơhộikiếmtiềnbằngcáchyêucầukháchhàngtrảthêm tiền để được chuyển sang hàng người ngắn hơn ở điểm kiểm tra anninhvàđượclênmáybaysớmhơn.Nhưngđấychưaphảilàtấtcả.Khibạnđãgiảiquyếtđượcviệcxếphàng, lênmáybayvàyênvị trênghế,bạn sẽthấy mình bị quảng cáo bao vây. Vài năm trước, hãng hàng không USAirwaysbắtđầubánquyềnquảngcáotrênbànăn,giấyănvà–nghecóvẻkhótin–cảtúinôn.SpiritAirlinesvàRyanair,haihãnghàngkhônggiárẻđãchodánquảngcáolênngănhànhlýtrênđầuhànhkhách.Gầnđây,DeltaAirlinesđã thửchạyquảngcáoxeLincoln trướcđoạnphimhướngdẫnantoàntrênmáybay.Saukhibịphànnànlàđoạnquảngcáolàmhànhkháchkhóchịu,dẫntớibỏquahướngdẫnantoànphíasau,hãngDeltađãchuyểnquảngcáoxeLincolnxuốngcuốiđoạnbăng[308].

Ngàynay,bạnkhôngcầnphảilàmnhàvănhaycómộthãnghàngkhôngthìmới thuhútđược tiền tài trợ từcácdoanhnghiệp.Chỉcầnbạnsởhữumộtchiếcô tô làđủ,vớiđiềukiệnbạnsẵnsàngbiếnnó thànhbiểnquảngcáodiđộng.Cáccôngtyquảngcáosẽtrảchobạnsốtiềnlênđến900dollarmộtthángnếubạnđểchohọphủrangoàixecủabạnmộttấmnhựadẻoinhìnhbiểutượngvàcâuquảngcáochonướctănglực,côngtyđiệnthoạidiđộng,bộtgiặthaycửahàngbánthiếtbịnước.Thỏathuậnnàythườngđikèmvớimộtsốđiềukiệnnhỏ.Vídụ,nếubạnđangquảngcáomộtsảnphẩmcủaCoca-ColathìbạnkhôngđượcđểainhìnthấybạnuốngPepsikhiláixe.Cácchuyêngiaquảngcáoướctínhrằngkhibạnláichiếcxephủkínquảngcáođiquanh thànhphố trong tình trạnggiao thôngđôngđúc thì bạn có thểđemthôngđiệpquảngcáođếnvớikhoảng70.000ngườimỗingày[309].

Bạncũngcóthểbiếnngôinhàmìnhđangởthànhbiểnquảngcáo.Năm2011,Adzookie,mộtcôngtyquảngcáonhỏởCaliforniađưarađềnghịtrảmộtkhoảnlợitứcđặcbiệtchonhữngngườiđangphảiđốimặtvớitìnhtrạngbịtịchthunhàđểthếnợhoặcđangvấtvảkiếmtiềmđểtrảnợmuanhà.NếubạnchophépAdzookiesơnrangoàingôinhàcủabạn(trừphầnmái)nhữnghìnhquảngcáomàusắcsặcsỡthìhọsẽtrảtiềnnợmuanhàhàngthánghộbạntrongsuốtthờigiannhàbạnmanghìnhquảngcáo.Trangwebcủacôngtyviết:“Nếubạnchấpnhậnsơnnhàbằngmàusắcsặcsỡvàhàngxómsẽ

nhìnchằmchằmthìhãyđiềnvàomẫudướiđây”.VàAdzookiengậptrongthưcủanhữngngườiquan tâm.Họchỉđịnhsơnquảngcáo lênmườingôinhà,nhưngtrongchưađếnhai tháng,họđãnhậnđược22.000thưđềnghịthamgia[310].

Kểcảnếubạnkhôngcónhàhoặcxethìvẫncócáchđểkiếmđượctiềnnhờsựpháttriểnmạnhmẽcủaquảngcáonhữngnămgầnđây:bạncóthểtựbiếnthânthểmìnhthànhbiểnquảngcáo.TheonhưtôibiếtthìchuyệnnàybắtđầuởCasaSanchez,mộtnhàhànggiađìnhMexiconhỏởSanFrancisco.Năm1998,chủnhàhàngtuyênbốsẽtặngbữatrưamiễnphísuốtđờichobấtcứaisẵnlòngxămlênngườibiểutượngcủanhàhàng–làmộtcậubéđộichiếcmũrộngvànhkiểuMexico,cưỡitrênmộtbắpngôkhổnglồ.GiađìnhSancheznghĩchẳngcómấyainhậnlờimờicủahọ.Họnhầm.Chỉtrongvàitháng,đãcóhơn40ngườiđi trênđườngphốSanFrancisco,khoe rahìnhxămbiểu tượngcủaCasaSanchez.Vàhọ thườngxuyênghénhàhàngvàogiờăntrưađểđòiquyềnlợicủamình.

Chủnhàhàngcảmthấyhàilòngvềthànhcôngcủachiếndịchquảngcáo,nhưngrồicũngbớthưngphấnkhinhậnthấynếutấtcảnhữngngườimanghìnhxămbiểutượngnhàhàngđềuđếnăntrưamiễnphíhằngngàytrong50nămnữathìnhàhàngsẽmất5,8triệudollar[311].

Vài năm sau,một công ty quảng cáo ở London cũng bắt đầu bán chỗquảng cáo trên tránmọi người. Khác với chiến dịch quảng cáo của CasaSanchez,họchỉcầnhìnhxămtạmthờichứkhôngphảivĩnhviễn.Nhưngvịtríxămtrêntránđậpvàomắtngườiđốidiệnhơnnhiều.Côngtyquảngcáođãtuyểnđượcmộtsốsinhviênsẵnlòngmangbiểutượngcủacáccôngtykhác nhau trên trán họ với giá 4,2 bảng (6,83 dollar)một giờ.Một kháchhàng tiềm năng rất khen ngợi ý tưởng này, cho rằng quảng cáo trên tránngười“làmộtdạngđeobiểnquảngcáolênngười,nhưng‘hữucơ’hơnmộtchút”[312].

Các công ty quảng cáokhác thì nghĩ ra đủ cáchquảng cáo trên cơ thểngười.HãnghàngkhôngAirNewZealandđãthuêbamươingườiđóngvai“biểnquảngcáođầungười”.Họsẽcạotócđivàdánmộthìnhxămgiảvàophía sau đầu với dòng chữ: “Bạn cần thay đổi?Hãy hạ cánh xuốngNewZealand”.Thùlaochohaituầnđóngvai“biểnquảngcáođầungười”làmột

vékhứhồiđiNewZealand (trị giá1.200dollar) hoặc777dollar tiềnmặt(tượngtrưngcholoạimáybayBoeing777màhãngsửdụng)[313].

Hìnhthứcquảngcáotrêncơthểngườilênđếnđỉnhcaovớicâuchuyệnvềmộtphụnữbamươituổi,sốngởbangUtah,đãđấugiáquyềnđặtquảngcáolêntráncô.KariSmithlàmẹđơnthâncủamộtcậucontraimườimộttuổi,côcầntiềnchoconđihọc.Trongmộtphiênđấugiátrênmạngvàonăm2005,côđồngýsẽmangmộthìnhxămvĩnhviễntrêntránđểquảngcáochocôngtynàosẵnlòngtrảcô10.000dollar.Mộtsòngbạctrênmạngđãtrúngđấugiá.Mặcdùngườinghệsỹxămđãcốgắngngăncản,nhưngSmithvẫnkhăngkhănggiữnguyênýkiếnvàđãxămlêntránmìnhđịachỉtrangwebcủasòngbạckia[314].

THƯƠNGMẠIHÓACÓGÌSAI?

Rấtnhiềungườixemsựbùngnổcủaquyềnđặt tênvàquảngcáovàonhữngnăm1990vàđầunhữngnăm2000làghêsợ,thậmchíđángbáođộng.Cóthểthấynỗilongạitrênvôsốtiêuđềcácbàibáo:KHÔNGBIẾTCHẠYĐIĐÂU,TRỐNCHỖNÀOTRƯỚCHỎALỰCCỦAQUẢNGCÁO(LosAngeles Times); QUẢNG CÁO TỔNG TẤN CÔNG (Sunday Times,London);QUẢNGCÁONHIỀUVÔTẬN (WashingtonPost); NƠINÀOMẮT NGƯỜI NHÌN ĐƯỢC, NƠI ẤY CÓ QUẢNG CÁO (New YorkTimes), Ở ĐÂY CÓQUẢNGCÁO, Ở KIA CÓ, CHỖNÀO CŨNG CÓ(USAToday).

Các nhà phê bình, nhà hoạt động xã hội chỉ tríchmạnhmẽ “tính phôtrương”và“mấtphẩmgiácủaquảngcáovà thươngmạihóa”.Họgọichủnghĩathươngmạilàthứ“bệnhdịch”làm“tìnhcảm,lýtrívàtínhcộngđồngtrên cả nước trở nên khô khan”. Có người gọi quảng cáo là “một loại ônhiễm”.Khiđượchỏitạisaokhôngthíchnhãnquảngcáophimdántrênhoaquả,mộtphụnữđãtrả lời:“Tôikhôngmuốnquảtáocủatôibịquảngcáolàmdơbẩn”.Ngaycảmộtvịgiámđốcphụtráchquảngcáocũngtừngđượctríchlờinhưsau:“Tôikhôngbiếtbâygiờcòncáigìđượccoilàthiêngliêngnữa”[315].

Thậtkhómàbácbỏđượclýdođạođứccủanhữnglongạinày.Vàtrongkhuônkhổnhữngđiềukiệnhiệntạicủacáccuộctranhluậncôngkhai,cũngkhông dễmà giải thích được sự bùng nổ của quảng cáomà chúng ta đãchứngkiếntronghaimươinămtrởlạiđâycógìkhôngổn.

Hiểnnhiênlàquảngcáotrànlan,bừabãiluônbịphêphándướigócđộvănhóa.Năm1914,WalterLippmannđãphànnànvề“sựmàumègiảtạođangbópméocảnhquan,chekíncáchàngrào,baophủcảthànhphố,nhấpnháy trướcmắtbạn suốtđêm”.Dườngnhưquảngcáocóởkhắpmọinơi.Phíađônglàtấmquảngcáokẹocaosuchóimắt.Phíabắclàbànchảiđánhrăngvàquầnáolót.Phíatâythìrượuwhiskey.Phíanamlàváylótcủachịem.Vàchekínkhắpbầutrờilàhìnhảnhkhổnglồcủacáccônànglẳnglơ”[316].

NếuLippmann từngđiquanhữngconđườngvùngTrungTâyvàmiềnNamnướcMỹ,ôngsẽcàng longạihơn.Ônghẳnsẽ thấyhàngnghìnnhàkho,chuồngngựasơnđủmàusắcquảngcáothuốclánhai.“ThuốclánhaiMailPouch:Hãytựmuachobạnthứtốtnhất”.Bắtđầutừcuốinhữngnăm1890,chủcông tyThuốc láMailPouchđã trả tiềnchonhữngngườinôngdâncóchuồngtrạigầnđườngmộtkhoảntiềntừ1đến10dollar(cộngvớicôngsơnmiễnphí)đểhọbiếnchuồngtrạithànhbiểnquảngcáo.Nhưngbiểnquảngcáonàylàmộttrongnhữnghìnhthứcquảngcáongoàitrờiđầutiên,và cũng là tiền thân củaviệc trả tiền cho chủnhàđểquảng cáongàynay[317].

Mặcdùđãcótiềnlệ,nhưngthựctiễnquảngcáohaithậpkỷquađãchothấymộtthếgiớiđiểnhình,vôcùngrộnglớnmàtrongđó,mọithứđềucóthểđem ramuabánđược.Rất nhiềungười thấy thếgiới ấykhôngổn, vàđúngnhưvậy.Nhưngchínhxácthìnókhôngổnởđiểmnào?

Mộtvàingườitrảlời:“chẳngcógìkhôngổn”.Nếukhônggianđượcchàobánđểquảngcáo,đểchocáccôngtyvàotàitrợ–nhưchuồngtrại,sânvậnđộng,nhàvệsinh,bắptayhayvầngtrán–đúnglàthuộcsởhữungườibán,vàgiả sửhọbánmộtcách tựnguyện, thìkhôngai cóquyềnphảnđốihọ.Nếuquảtáolàcủatôi,máybaylàcủatôi,độibóngchàylàcủatôi thì tôiphải được tự do bán quyền đặt tên cho chúng, bán quyền quảng cáo trênchúngkhi tôimuốn.Đâychính làvídụvề thị trường tựdo trong lĩnhvựcquảngcáo.

Nhưchúngtađãthấytrongnhữngvídụkhác,quanđiểmlaissez-faire(thịtrườngtựdo)vấpphảihailậpluậnphảnđối.Mộtliênquanđếnquyềntựdolựachọnvàsựbấtcông,vàmộtliênquanđếnthamnhũngvàxóimòngiátrịxãhội.

Lậpluậnphảnđốithứnhấtcôngnhậnnguyêntắctựdolựachọn,nhưngnóđặtcâuhỏi liệu trongmọi tìnhhuống, lựachọncủangười thamgia thịtrườngcóphải thựcsự là tựnguyệnkhông.Nếumộtngườisắpbị tịch thunhàđồngýchosơnvẽsặcsỡlênnhàmìnhthìanhtađãkhôngthựcsựđượctựdolựachọnmàđúngralàbịbắtbuộc.Nếumộtngườiđangvôcùngcầntiềnđểmuathuốcchữabệnhchoconđồngýxămlênngườihìnhquảngcáomộtsảnphẩmthìquyếtđịnhcủacôtakhônghoàntoànlàtìnhnguyện.Lập

luậnvềquyềntựdolựachọnchorằngcácmốiquanhệtrênthịtrườngchỉcóthểđượccoilàhoàntoàntựnguyệnkhitìnhhuốngdiễnrathỏathuậnmuabánlàcôngbằng,khôngaiphảiđưaralựachọnvìđangrơivàotìnhthếkhókhănvềtiềnbạc.

Phần lớn các cuộc tranh luận chính trị ngày nay đều là giữa chính haiquanđiểmnói trên–giữanhữngngườiủnghộ thị trường tựdovànhữngngườichorằng lựachọn trên thị trườngchỉđượccoi là tựdokhihọđangcùngởtrênmộtsânchơibìnhđẳng,khinhữngđiềukiệncơbảncủasựhợptácxãhộilàcôngbằng.

Nhưngcảhaiquanđiểmđềukhônggiúpchúngtagiải thíchđượccógìkhôngổnvớimộtthếgiớimàtưduythịtrườngvàmốiquanhệthịtrườngchiếmlĩnhmọihoạtđộngcủaconngười.Đểmôtảchínhxácnócógìkhôngổn,chúngtacầncódanhsáchtừvựngđểchỉsựthamnhũngvàxóimònđạođức.Vànóiđếnthamnhũng,xóimònđạođứccũngcónghĩalàchúngta,ítnhấtcũngđangngầmđòihỏicóphảicónhữngkháiniệm thếnào làcuộcsốngtốt.

Chúngtahãyxemnhữngtừngữtừngđượcdùngđểphêphánthươngmạihóa:“xóimòngiátrị”,“khôkhan”,“ônhiễm”,mấttính“thiêngliêng”.Đâylànhữngtừmangtínhbuộctộivềmặttinhthần,vớimongmuốnhướngđếncuộc sống tốt đẹphơn.Chúngkhôngnóivề sựbắt buộchaybất côngmànhằmchỉsựxóimòncủamộtsốtháiđộ,hànhvinhấtđịnh.Nhữnglờiphêphánđạođứcđốivớithươngmạihóachínhlàminhchứngchothấycáimàtôigọilàlậpluậnphảnđốiliênquanđếnthamnhũng.

Vớiquyềnđặt tênvàquảngcáo, thamnhũngđã tiến thêmhaibậcnữa.Trongmộtsốtrườnghợp,thươngmạihóamộtthứsẽlàmxóimònchínhnó.Vìvậy,vídụ,mộtngườiđilạivớihìnhxămbiểutượngmộtcôngtytrêntránlàmộthànhđộnglàmmấtgiátrịcủachínhanhta,kểcảkhianhtahoàntoàntựdoquyếtđịnhlàmviệcấy.

Hoặchãyxemmộtvídụcóthểcoilàlênđếnđỉnhcaovềquyềnđặttên.Năm2001,mộtcặpvợchồngđangmangthaimộtbétraiđãđấugiáquyềnđặt têncontrên trangwebeBayvàYahoo!Họkỳvọngsẽcómộtcôngtymuaquyềnđặttênchoconhọ,vàđổilại,họsẽđượcmộtsốtiềnđủđểmuamộtngôinhàtửtếvàcáctiệnnghikhácchogiađìnhđangcóthêmembé.

Tuynhiên,cuốicùng,khôngcôngtynàođápứngđượcmứcgiáhọđưaralà500.000dollar, nênhọbỏqua cuộcđấugiá vàđặt tên conmột cáchbìnhthường.(CậubéđượcđặttênlàZane)[318].

Hiệntại,bạncóthểchorằngbánquyềnđặttênconchomộtcôngtylàsaitráivìchưađượcsựđồngýcủađứacon(lậpluậnliênquanđếnsựépbuộc).Nhưngđâykhôngphảilýdochính.Nóichocùng,bọntrẻđâuđượctựđặttênchomình.Phầnlớnchúngmangtênmàbốmẹđặtcho,vàkhôngainghĩnhưthếlàépbuộc.Lýdoduynhấtliênquanđếnsựépbuộckhimộtđứatrẻđượcđặttêntheomộtcôngtynàođólàviệcnóphảisốngcảđờivớicáitênấy(vídụ,WalmartWilson,hoặcPepsiPeterson,hayJambaJuiceJones)làảnhhưởngđếnphẩmgiá–thậmchíkểcảkhiđứatrẻđồngýgiữtên.

Khôngphảimọivídụvềthươngmạihóađềulàmxóimònđạođức.Mộtsốvẫnphùhợp,vídụbiểutượngquảngcáoxuấthiệnmộtthờigiandàitrênmànhìnhở sânvậnđộng, thậmchí trênbức tườngbaongoài sân.Nhưngmọichuyệnsẽkhácnếumộtcôngtychiếmlĩnhphòngphátsóng,lặpđilặplạitênmìnhmỗikhitrênsânthaycầuthủnémbónghoặccócầuthủchiếmđượcchốt thứhai.Nógiốnggàiquảngcáosảnphẩmvào tiểu thuyếthơn.Nếugầnđây,bạncóxemhoặcnghetườngthuậtbóngchàytrêntruyềnhìnhhoặctrênđài,bạnsẽhiểutôimuốnnóigì.Khẩuhiệucủacáccôngtyvanglênliêntụcqualờicủabìnhluậnviênđãxâmchiếmtrậnđấu,pháhỏngsựchân thực, sáng tạoxưanaycủanghềbình luận.Vìvậy,đểxácđịnhxemquảngcáo thuộcvề chỗnàovàkhôngnên cómặtởđâu thì tranh luậnvềquyềntàisảnhaytínhcôngbằnglàchưađủ.Chúngtacònphảitranhluậnvềý nghĩa củamỗi hành động,mỗi sự vật và những điều tốt đẹp hàm chứatrongđó.Và trong từng tìnhhuống,chúng taphảiđặt câuhỏi liệu thươngmạihóamỗihànhđộng,mỗisựvậtấycólàmxóimònnókhông.

Vàphảisuynghĩxahơn:mộtsốvídụvềquảngcáokhônglàmxóimòngiá trị, nhưngvẫngópphầnvàoviệc thươngmạihóađời sốngxãhộinóichung. Nó cũng tương tự như gây ô nhiễm. Bản thân hành vi phát thảicarbondioxidekhôngsai,mỗikhithởrachúngtađềuthảicarbondioxide.Nhưng việc phát thải carbon dioxide quá mức sẽ hủy hoại môi trường.Tươngtự,việcđưaquảngcáovàotậntrongtiểuthuyếtvốnkhôngcógìđángphảnđối,nhưngnếutrởnênphổbiến,nósẽgópphầntạoramộtxãhộibị

chiphốibởi tiềnquảngcáo của các công tyvàbởi chủnghĩa tiêudùng–trong đó, mọi thứ đều “được mang đến cho bạn bởi” MasterCard hoặcMcDonald’s.Vànócũnglàmộtdạngsuythoáimôitrường.

Hãynhớ lạingườikháchhàngkhôngmuốnquả táocủacôbị“dơbẩn”bởinhãnquảngcáo.Đúngrathìnóinhưvậylàcườngđiệuquá.Nhãnquảngcáokhônghề làmbẩnmiếnghoaquảnào (giảsửkhibóc rakhôngcóvếtbẩn).Mùivịquảtáohayquảchuốicũngkhôngbịảnhhưởng.XưanaychuốithườngđượcdánnhãncủacôngtycungcấpChiquita,rấtítngườiphànnànvềchuyệnđó.Thếthìviệckêucavềmộtnhãnquảngcáophimhaychươngtrìnhtruyềnhìnhcóphảiquálạđờikhông?Khônghẳn.Ngườimuahàngcólẽ khôngphảnđối quảng cáo trênquả táomàhọđangmuốn chống lại sựxâm lược của quảng cáo vào đời sống hằng ngày.Cái bị “dơ bẩn” khôngphảilàquảtáo,màlàthếgiớibìnhthườngmàchúngtađangsống,vốnđangngàycàngbịcácgiátrịthịtrườngvàtưduykinhdoanhchiphối.

Tácđộngxóimòncủaquảngcáotronglĩnhvựcthựcphẩmkhôngnghiêmtrọngbằngtrongcảxãhội,nơiquyềnđặttênvàviệctàitrợcủacáccôngtyđã trở nên phổbiến.Họgọi là “marketing chính quyền”, và nó đe dọa sẽthươngmạihóađếntậncốtlõicuộcsống.Tronghaithậpkỷqua,cácthànhphố,cácbangđangphảiđốimặtvớisứcéptàichínhđãnỗlựcchấmdứttìnhtrạngkhókhăncủamìnhbằngcáchbánchocáccôngtyquảngcáoquyểnsửdụngbãibiển,côngviên,tàuđiệnngầm,trườnghọcvàđịađiểmvănhóa.

MARKETINGCHÍNHQUYỀN

Xuhướngnàyhình thành từnhữngnăm1990.Vìviệcbánquyềnđặttênsânvậnđộngđãchothấynóđemlạirấtnhiềutiềnchochủcácđộibóngnêncácquanchứcchínhphủcũngbắtđầutìmkiếmtàitrợchodịchvụ,côngtrìnhcôngcộng.

CứuhộbãibiểnvàđộcquyềnbánsảnphẩmMùahènăm1998,nhữngngườiđếnnghỉmộtngàyởbãibiểnSeaside

Heights,bangNewJerseysẽthấytrênbãicátcó5.000hìnhlọbơlạcnhãnhiệuSkippy,trảidàihếttầmmắt.Đâylàkếtquảcủamộtthiếtbịmớiđượcsáng chế, có khả năng in quảng cáo xuống cát, và Skippy đã trả tiền chothànhphốđểđượcquảngcáotrênbãicát,dướichânmọingười[319].

Bênkiađấtnước,ởhạtOrangeCounty,bangCalifornia,dịchvụcứuhộbãibiểnđượcmangđếnchobạnbởiChevrolet.Vớihợpđồngtàitrợtrịgiá2,5 triệudollar,GeneralMotorsđã trangbịchođộicứuhộđịaphương42chiếcxebántảivàxeChevyBlazermớivớidòngchữquảngcáorằngđâylà“PhươngtiệnantoànchínhthứccủacứuhộbãibiểnhạtOrange”.HợpđồngcònchoChevroletquyềntựdochụpảnhởbãibiển.FordRangerslàloạixechínhthứccủacứuhộbãibiểnởLosAngeles,cònđồbơicủađộicứuhộthìdoSpeedotàitrợ[320].

Năm1999,Coca-Colađãchi6triệudollarđểtrởthànhnhàcungcấpđồuống chính thức ở bãi biểnHuntington, California. Theo hợp đồng, Cokeđượcđộcquyềnbánđồuốngnhẹ, nướchoaquảvànướcđóng chaiởbãibiểnthànhphố,côngviênvàcáctòanhàthuộcsởhữuthànhphố;đồngthờicònđượcsửdụngbiểutượngThànhphốLướtvántrongquảngcáocủahọ.

Khắpcảnướccókhoảnghơnmườithànhphốcóhợpđồngtươngtựvớicáccông tyđồuống.ỞSanDiego,Pepsiđãdànhđượchợpđồngbánsảnphẩmđộcquyềntrịgiá6,7triệudollar.SanDiegocómộtvàihợpđồngtàitrợ, trongđócóhợpđồngcôngnhậnVerizon là“đối táckhôngdâychínhthức”vàmộthợpđồngkhácchophépcôngtyCardiacSciencetrởthànhnhàcungcấpmáykhửrungtimchínhthứcchothànhphố[321].

Ở thành phốNewYork, thị trưởngMichaelBloomberg,một người rấtủng hộ marketing chính quyền đã chỉ định người cho vị trí giám đốcmarketing chínhquyền.Hợpđồng lớnđầu tiên củaông làmột thỏa thuậnkéodàinămnăm, trịgiá166 triệudollarvớicông tybiaSnapple, theođócôngtyđượcđộcquyềnbánnướchoaquảvànướcuốngởcáctrườngcôngcũngnhưđượcbántrà,nướcvànướcchocolateở6.000tòanhàthuộcsởhữuthànhphố.CácnhàphêbìnhchorằngBigApple(biệtdanhcủaNewYork)đang bán mình để trở thành Big Snapple. Nhưng marketing chính quyềnđangpháttriểnrấtnhanh,từmộtngànhcôngnghiệpcógiátrịchỉ10triệudollarnăm1994lênđếnhơn175triệudollarnăm2002[322].

GatàuđiệnngầmvàđườngmònthiênnhiênVớimộtsốcôngtrìnhcôngcộng,quyềnđặttênxuấthiệnrấtchậm.Năm

2001,SởGiao thôngVận tảiMassachusettsBayđã thửbánquyềnđặt tênchobốngatàuđiệnngầmlâuđờiởBoston,nhưngkhôngcôngtynàoquantâm.Tuynhiên,gầnđây,mộtsốthànhphốđãbánthànhcôngquyềnđặttêncác ga tàu điện ngầm.Năm2009, SởGiao thôngVận tải thành phốNewYork (MTA)đãbánchongânhàngBarclaysquyềnđưa tên lênmột trongnhữngga tàuđiệnngầmlâuđờinhất,đôngđúcnhấtởBrooklynvớigiá4triệudollartronghaimươinăm.NgânhàngcótrụsởởLondonmuốnmuaquyềnđặttênvìgatàuđiệnngầmnàydẫnđếnmộtsânvậnđộngcũngđangmang tênBarclays.Ngoài bán quyền đặt tên,MTAcòn rất nhiệt tình bánquảngcáoởga,khiếnchotoànbộđoàntàuvàcáccâycột,cửaquay,sànnhàgaphủkínquảngcáo.DoanhthuquảngcáodướiđấtcủahệthốngtàuđiệnngầmNewYorkđãtăngtừ38triệudollarnăm1997lên125triệudollarnăm2008[323].

Năm2010,SởGiaothôngVậntảiPhiladelphiađãbánchohãngAT&Tquyền đặt tên ga Pattison, vốn được đặt tên theo một thống đốc bangPennsylvaniahồi thếkỷ19.Công tyviễn thôngđã trả3,4 triệudollarchoSở,cộngvới2triệudollarchocôngtyquảngcáođóngvaitròtrunggianhợpđồng.NhàgavớicáitênmớiAT&TcóvịtríquantrọngvìnódẫnđếncácsânvậnđộngnơicáccâulạcbộthểthaocủaPhiladelphiathiđấu.Cácsânđólạiđượcđặttêntheocácngânhàngvàcôngtytàichính:sânCitizensBankPark(củađộibóngchàyPhillies),sânWellsFargoCenter(độibóngrổ76er

vàđội khúc côn cầuFlyers) và sânLincolnFinancialField (đội bóngbầudụcEagles).Mộtcựuchủtịchủybanthamvấncôngdânđãphảnđốiviệcbánquyềnđặttênnhàgavìtheoông,“giaothônglàmộtdịchvụcôngcộng,và tênnhàgagiúpmọingườihìnhdungđượcmối liênhệgiữanóvớicácconphố,cáckhuvựcxungquanh”.Nhưngmộtquanchứctrongngànhđáplạirằngsởgiaothôngcầntiền,vàbánquyềnđặttênnhàgasẽ“đỡmộtphầnchiphíchohànhkháchvàngườiđóngthuế”[324].

Mộtvàithànhphốvàtiểubangcòntìmkiếmtàitrợchocôngviêncôngcộng, đường mòn và khu hoang dã. Năm 2003, nghị viện bangMassachusettsđãbỏphiếuthôngquabáocáokhảthidựánbánquyềnđặttên600côngviên,rừngvàkhugiảitrícủabang.BáoBostonGlobeđãđưacâu chuyện lên thành bài xã luận rằng Hồ Walden trong cuốn sách củaThoreau[325]cóthểsẽtrởthànhHồWal-Mart.Vềsau,Massachusettskhôngthựchiệnkếhoạch.Nhưnggầnđây,mộtsốcôngtylớnđãgiànhđượcquyềnđưa tên của họ lên đứng cùng tên các công viên ở các bang trên khắp cảnước[326].

NorthFace,hãngsảnxuấtđồdùngdulịchcaocấpđãđặtbiểutượngcôngty lêncácđiểmmốc trênđườngmòn trongcáccôngviên tựnhiênởbangVirginiavàMaryland.

Coca-Cola được phép đặt biểu tượng công ty trong công viên tự nhiênbangCaliforniavìhọđãtàitrợchodựántáitrồngrừngsaukhixảyracácvụcháyrừngtựnhiên.NhãnhiệuJuicyJuicecủaNestléxuấthiệntrêncácbảngchỉđườngởmộtvàicôngviên tựnhiên thuộcbangNewYork,nơiNestlélắpđặtsânchơichotrẻem.Odwalla,mộtcôngtynướchoaquảkháclạitàitrợchodựántrồngcâyxanhđểđượcđặtnhãnhiệucủamìnhtrongcáccôngviêntựnhiêntrêncảnước.ỞLosAngeles,năm2010,nhữngngườiphảnđốiđãngăncảnthànhcôngnỗlựcbánquyềnquảngcáoởcáccôngviên.ChiếndịchxúctiếnchỉlàđặtbiểnquảngcáophimGấuYogilêncáctòanhàtrongcôngviên,bànănpicnicvàthùngrác[327].

Năm2011,mộtđạoluậtđượcđệtrìnhlênquốchộibangFloridachophépbánquyềnđặttênvàquảngcáodọctheocácđườngmòntựnhiênởkhuvựcthuộc sở hữunhà nước.Nhữngnămgầnđây, ngân sách chi cho hệ thốngnhữngconđườngtựnhiênphụcvụđixeđạp,đibộvàbơicanoeđãbịcắt

giảm,nênmộtsốnhàlàmluậtthấyquảngcáolàgiảiphápđemlạinguồntàichính bù đắp số thiếu hụt. Có một công ty tên là Government SolutionsGroupchuyênđóngvaitròtrunggianchocáchợpđồnggiữacáccôngviênvàcáccôngtytàitrợ.ShariBoyer,tổnggiámđốcđiềuhànhcôngtyđãchỉrarằngcôngviêntựnhiênthuộccácbanglàđịađiểmquảngcáolýtưởng.Theobà,dukháchđếnthămcôngviênlànhững“ngườitiêudùngtuyệtvời”vì có thu nhập cao. Ngoài ra, bối cảnh trong công viên là “môi trườngmarketing rấtyên tĩnh”, ítbịnhững thứkhácchiphối.“Mộtnơi rất tốtđểtiếpcậnvớimọingười,khihọởtrạngtháitâmlýphùhợpnhất”[328].

XecảnhsátvàvòicứuhỏaĐầunhữngnăm2000,rấtnhiềuthànhphốđanggặpkhókhăntàichínhbị

cám dỗ bởi những đề nghị có vẻ không thể tốt hơn.Một công ty ở bangNorthCarolinađãđềxuấttặngchothànhphốnhữngchiếcxecảnhsátđượctrangbịđầyđủ,cóthêmđènnháyvàthùngnhốttùnhânđằngsauvớigiá1dollarmộtnăm.Đềnghịnàyđikèmvớimộtđiềukiệnnhỏ:xecảnhsátsẽđượctrangtrí theophongcáchxeđuaNASCAR,tứclàcóquảngcáobiểutượngcủacáccôngty[329].

Mộtsốsởcảnhsátvàquanchứcthànhphốchorằngquảngcáochỉlàcáigiánhỏmàhọphảitrảđểcómộtchiếcxemànếumuathìphải trả28.000dollar. Hơn 160 thành phố thuộc 28 bang đã ký thỏa thuận. GovernmentAcquisitions–côngtyđềxuấttặngxe–đãkýhợpđồngvớicácthànhphốquantâm,sauđóbánlạiquyềnquảngcáochocáccôngtyđịaphươnghoặccáccôngtylớntầmquốcgia.GovernmentAcquisitionsyêucầuquảngcáophảisạch–nênhọkhôngchấpnhậnquảngcáođồuốngcócồn,thuốclá,vũkhíhoặctròchơiđiệntử.Trangwebcủacôngtyminhhọaýtưởnghọđưaravới một tấm ảnh chụp xe cảnh sát với chữ M vàng cách điệu củaMcDonald’schạysuốtcapo.TrongsốcáckháchhàngkýhợpđồngquảngcáocónhãnhiệunướcngọtDrPepper,côngtyphụtùngôtôNAPAAutoParts,nhãnhiệunướcsốtcayTabasco,bưuđiệnMỹ,quânđộiMỹvàcôngty hóa chấtValvoline.GovernmentAcquisitions còn có kế hoạch tiếp cậncácngânhàng,côngtytruyềnhìnhcáp,đạilýbánôtô,côngtybảovệ,cácđàiphátthanhvàtruyềnhìnhvớitưcáchlànhữngcôngtyquảngcáotiềmnăng[330].

Triển vọng xe cảnh sát sẽ được trang trí bằng quảng cáo gây ra nhiềutranhcãi.Cáccâybútxãluậnvàmộtvàiquanchứcngànhtưphápphảnđốivìnhiềulýdo.Mộtsốngườilongạichuyệncórủirocảnhsátsẽthiênvịnhàtàitrợ.MộtsốngườikhácchorằngviệcMcDonald’s,Dunkin’Donutshaymộtcửahàngbánđồdùngđịaphươngmanglạichochúngtadịchvụcảnhsát sẽ làm xóimòn ý nghĩa và quyền lực thực thi pháp luật. Và cũng cónhữngngườichorằngkếhoạchnóitrênsẽgâytácđộngtiêucựclênchínhchínhquyềncũngnhưlênviệcxãhộisẵnlòngbỏtiềnđểcónhữngdịchvụcơbản.NhàbáoLeonardPitts,Jr.viết:“Cónhữngthứđóngvaitrònềntảnggiúpxãhộivậnhànhmộtcáchcó trật tự,vàgiá trị củachúngăn sâuvàochúngđếnmứcxãhộichỉtintưởnggiaochúngchonhữngngườidotấtcảxãhội cùng trả công, cùng trang bị cho họ, vì lợi ích chung củamọi người.Thựcthiluậtpháplàmộttrongsốđó,hayítnhấttrướckiacũngđãtừngnhưvậy”[331].

Nhữngngườiủnghộhợpđồngquảngcáocũngbiếtsựbấttiệnkhicảnhsátlạiđituyêntruyềnsảnphẩmthươngmại.Nhưngtrongthờibuổitàichínhkhókhăn,họvẫnphảilàm.Thàrằngxãhộiđượcphụcvụbởinhữngchiếcxecảnhsátmangquảngcáocònhơnlàchẳngcóchiếcxenào.“Mọingườicóthểcườikhithấyxecảnhsátchạytrênđườngvớihình[quảngcáo]trênxe.Nhưngnếuchiếcxeđóđangthựchiệnnhiệmvụkhẩncấpthìmọingườisẽvuimừngvìcónó”–lờimộtcảnhsáttrưởng.MộtthànhviênhộiđồngthànhphốOmahachobiếtbanđầuôngkhôngthíchýtưởngnày,nhưngrồiôngbịdaođộngbởisốtiềntiếtkiệmđược.Vàôngđưaramộtsosánh:“Sânvậnđộngcóquảngcáo trênhàngràovà lốiđi,hội trường thànhphốcũngvậy.Chừng nào chúng ta cho quảng cáo đúng cách thì quảng cáo trên xecảnhsátcũngkhôngcógìkhácbiệt”[332].

Hóaraýnghĩađạođứccủaquyềnđặttênvàquảngcáotrênsânvậnđộnglạicótínhlâylan,hoặcítnhấtcũngkhiếnngườitaphảisuynghĩ.Khiphátsinhtranhcãivềquảngcáotrênxecảnhsát,nhờquyềnđặttênvàquảngcáotrên sân vận độngmà công chúng đã được chuẩn bị tâm lý trước khi chủnghĩathươngmạixâmnhậpsâuhơnvàođờisốngxãhội.

Tuynhiên,cuốicùng,côngtyởbangNorthCarolinakhônghềcungcấpchiếcxenàochocảnhsát.Trướcsựphảnđốicủacộngđồng,trongđóbao

gồmcảmộtchiếndịchcanngăncácdoanhnghiệpthamgiavàodựán,họđãtừbỏýđịnhvàgiờđâyhọđãngừnghoạtđộng.Nhưngýtưởngquảngcáotrênxecảnhsátvẫnchưabiếnmấthẳn.ỞAnh,quảngcáotrênxecảnhsátbắtđầuxuấthiệnvàonhữngnăm1990saukhiBộNộivụđưaraquyđịnhmớichophépcácsởcảnhsátđượcnhậnsốtiềntàitrợtươngđương1%ngânsáchhằngnămcủahọ.Mộtquanchứccảnhsátchobiết:“Nhậntàitrợlàkhucấmđịavớichúngtôichođếntậngầnđây.Cònhiệngiờ,mọithứđềuđượcđemramời tài trợ”.Năm1996, trungtâmmuasắmHarrodsgiới thiệuđộicảnhsáttìnhnguyệnởLondonvớimộtchiếcxeindòngchữriêngcủahọ:“ChiếcxenàydoHarrodstàitrợ”[333].

Cuốicùng,xecảnhsátcóquảngcáocũngxuấthiệnởMỹtuykhôngphảivới phong cách xe đua. Năm 2006, sở cảnh sát thị trấn Littleton,Massachusetts,đãgiới thiệumộtchiếcxevớibamẩuquảngcáođơngiảncủasiêuthịDonelan,mộtchuỗicửahàngthựcphẩmđịaphương.Cáchìnhquảngcáotrônggiốngnhữngtấmdánxecỡlớn,xuấthiệnởthùngxevàcáctấm chắn bùn.Để được xuất hiện như vậy, siêu thịDonelan phải trả chothànhphố12.000dollarmột nămchomỗi chiếc xe họ thuê để quảng cáo[334].

Theo tôi được biết, chưa ai thử bán quyền quảng cáo trên xe cứu hỏa.Nhưngvàonăm2010,nhãnhiệuKFCđãthamgiamộthợpđồngtàitrợvớilựclượngcứuhỏaIndianapolisđểxúctiếnviệctungramộtthựcđơnmới:cánhgànướng“bốclửa”.Theohợpđồng,họsẽđượcchụpmộttấmảnhvớilựclượngcứuhỏaIndianapolisvàđượcđặtbiểutượngcủaKFC(vớihìnhĐạitáSanders[ngườisángtạoramóngàrán]nổitiếng)lênbìnhdậplửaởcáctrungtâmgiảitrícủathịtrấn.ỞmộtthịtrấnkhácthuộcIndiana,KFCđãtrảtiềnđểđượclàmtươngtự,đặtbiểutượngcủaKFClênvannướccứuhỏa[335].

NhàtùvàtrườnghọcQuảngcáocũngxâmnhậpvàohaiđịađiểmphảnánhrõnhấtquyềnlực

củanhànướcvàmụctiêuxãhội:nhàtùvàtrườnghọc.Năm2011,nhàtùErieCountyởBuffalo,NewYorkbắtđầuchạyquảngcáotrêncácmànhìnhđộphângiảicaomàphạmnhânnhìnthấyngaysaukhihọbịbắt.Aimuốnquảngcáohướngvàonhómkhángiảnày?Nhàbảolãnh,vàluậtsư.Quảng

cáođượcthựchiệnvớigiá40dollarmộttuầnvàngườiquảngcáophảicamkếtkýhợpđồngmộtnăm.Quảngcáođượcphátkèmvớithôngtinvềnhàtù,baogồmcácquyđịnhtrongnhàtùvàgiờthămhỏi.Quảngcáocònxuấthiệntrênmàn hình đặt ở sảnh chờ dành cho gia đình, bạn bè đến thăm phạmnhân.ChínhquyềnhạtErienhậnđượcmộtphầnbadoanhthutừquảngcáo,nhờđóngânsáchhọ tăng thêmđược từ8.000đến15.000dollarmộtnăm[336].

Chỗquảngcáonhanhchóngđượcbánhết.AnthonyN.Diina,giámđốccôngtyquảngcáophụtráchmôigiớihợpđồnggiảithíchsựxuấthiệncủadịchvụquảng cáo trong tù như sau: “Mọingườimuốngì khi vào tù?Họmuốnnhanhchóngthoátrangoài.Vàhọkhôngmuốnbịcoilàcótội.Nênhọmuốnđượcbảolãnh,vàmuốncóluậtsư”.Quảngcáođãgặpđượcnhómkhángiả lý tưởng.Diinakểvới báoBuffaloNews: “Bạnmuốn quảng cáođếnđượcvớikhángiảởđúng thờiđiểmhọcần raquyếtđịnh.Quảngcáotrong tù làmđượcđiềunày.Đếnđượcvớinhómkhángiảchínhxácnhất”[337].

KênhtruyềnhìnhChannelOnecũngquảngcáotớinhómkháchhàngphùhợpnhấttheomộtcáchkhác:hàngtriệuthanhthiếuniêntrêncảnướcphảixemquảngcáotronglớp.Chươngtrìnhtintức12phútdocáccôngtytàitrợđượcChrisWhittle,mộtdoanhnhântungravàonăm1989.Whittleđềnghịcungcấptivi,thiếtbịxemvideovàkếtnốivệtinhmiễnphíchocáctrườnghọc.Đổilại,anhtađượcphépphátsóngchươngtrìnhhằngngàyvàyêucầuhọcsinhphảixem,trongchươngtrìnhcóhaiphútquảngcáo.MặcdùbangNewYorkcấmphátkênhChannelOnetrongcáctrườngthuộcbang,nhưnghầuhết cácbangkhác thì không.Vàđếnnăm2000,ChannelOne có támtriệukhángiảlàhọcsinhở12.000trườnghọc.

Vìnótiếpcậnđượcvớihơn40%thanhthiếuniêntrêntoànquốcnênnócóthểđưaramứcgiáquảngcáorấtcaochocáccôngtynhưPepsi,Snickers,Clearasil,Gatorade,Reebok,TacoBell vàquânđộiMỹ - khoảng200.000dollarchomộtquảngcáodài30giây (bằngvớigiáquảngcáo trên truyềnhìnhcáp)[338].

MộtvịgiámđốcđiềuhànhcủaChannelOneđãgiảithíchconsốdoanhthurấtthànhcôngcủahọởhộinghịmarketingthanhthiếuniênnăm1994:

“Điểm lớnnhấtkhiếnngười tamuaquảngcáo [là]chúng tôibuộcbọn trẻphảixemhaiphútquảngcáo.Cáccôngtykiếmđượcmộtnhómkhángiảlàtrẻemkhôngthểvàonhàvệsinh,khôngthểchuyểnkênh,khôngphảinghemẹhòhét từdưới sân, không thể chơi trò chơiđiện tử, không thểđeo tainghevàotai”[339].

Whittle đã bán Channel One vài năm trước và hiện tại, anh mở mộttrườnghọctưhoạtđộngvìmụctiêulợinhuậnởNewYork.Côngtycũcủaanhkhôngcònmạnhnhưtrướckia.Sauthờikỳđỉnhcaovàođầunhữngnăm2000, ChannelOne đã đánhmấtmột phần ba số trường học và rất nhiềukháchhàngmuaquảng cáo lớn.Nhưngnó cũngđã thành công trongviệcphávỡmột điềukiêngkị trong lớphọc.Ngàynay, các trường công chìmngậptrongquảngcáo,tàitrợcủacáccôngty,gàisảnphẩm,thậmchíquyềnđặttên[340].

Sự xuất hiện của thươngmại hóa trong lớp học không phải cái gì quámới.Vàothậpniên1920,nhãnhiệuxàphòngIvoryđãtàitrợxàphòngIvorychocác trườnghọcphụcvụcáccuộc thikhắc lênxàphòng.Việcđặtbiểutượngcôngtylênbảngthôngtinvàquảngcáotrongniênsancủatrườngđãtrởnênquen thuộc lâunay.Nhưng thậpniên1990đãkhiếnxuhướngcáccông tycómặt trong trườnghọc tăngđộtbiến.Cáccông ty tặngchogiáoviênvôsốbănghình, tranhảnh,“bộdụngcụhọc tập”được thiếtkế riêngnhằmđánhbónghìnhảnhcôngtyvàkhắcsâutêncácnhãnhiệuvàotríóctrẻem.Họgọiđâylà“thiếtbịgiáodụcđượctàitrợ”.HọcsinhcóthểhọcvềdinhdưỡngtừhọcliệudoHershey’sChocolatehoặcMcDonald’scungcấp,họcvềảnhhưởngcủamộtvụtràndầuởAlaskatừbănghìnhcủahãngdầumỏExxon.Procter&Gamblethìcungcấptàiliệuvềmônmôitrường,trongđógiảithíchtạisaotãgiấydùngmộtlầnlạitốtchotráiđất[341].

Năm2009,Scholastic,nhàxuấtbảnsách thiếunhi lớnnhất thếgiớiđãphânphốimiễnphíhọcliệuvềngànhnănglượngcho66.000giáoviênlớpbốn.Họcliệucótên“Hợpchủngquốcnănglượng”,doQuỹThanđáMỹtàitrợ. Bài học do ngành than tài trợ nhấnmạnh lợi ích của than đá, nhưngkhônghềđềcậpđếntainạntrongkhai thácmỏ,chất thảiđộchại,khínhàkínhvàcácảnhhưởngkháclênmôitrường.Khibáochíphảnánhnhữnglờiphêphánmạnhmẽđốivớibàihọcmangtínhmộtchiều,Scholastictuyênbố

họsẽgiảmsốlượngấnbảndodoanhnghiệptàitrợ[342].Khôngphảimọiquàtặngmiễnphítừcácdoanhnghiệpđềudạylýthuyết.

Mộtsốchỉđơngiảnlàđưanhãnhiệucủahọvàotrườnghọc.Mộtvídụrấtnổitiếng:côngtyCampbellSouptặngchogiáoviênbộthiếtbịthínghiệmkhoahọcvới lýdo làđểdạycácphươngpháp thựcnghiệm.Khi sửdụngchiếcthìacórãnhtrongbộthiếtbị,họcsinhsẽhọcđượccáchchứngminhrằngsốtmỳhiệuPregocủaCampbellđặchơnsốthiệuRagú-đốithủcạnhtranh. General Mills tặng cho giáo viên học liệu về núi lửa với tiêu đề:“Gusher:KỳquancủaTráiĐất”.Trongbộhọc liệucósảnphẩmmẫukẹoFruitGushervớiphầnnhânmềm“phun”rakhiđượccắn.PhầnhướngdẫndànhchogiáoviênviếtrằnghọcsinhcóthểcắnkẹoGushersvàsosánhvớihiệuứngdungnhamphuntrào.MộtbộhọcliệucủahãngkẹoTootsieRollsẽgiúpcáchọcsinh lớpba làmtoánbằngcáchđếmsốkẹoTootsieRolls.Vớibàitậplàmvăn,nóđềnghịhọcsinhphỏngvấncácthànhviêntronggiađìnhvềkỷniệmvớikẹoTootsieRolls[343].

Sựphát triểncủaquảngcáo trong trườnghọccho thấysứcmuacủa trẻemngàycàngcaovàảnhhưởngcủacácemlênquyếtđịnhchitiêucủagiađìnhcũngngàycànglớn.Năm1983,cáccôngtyMỹđãchi100triệudollarđểquảngcáohướngvàotrẻem.Năm2005,sốtiềnnàylà16,8tỷdollar.Vìphần lớn thời gian trong ngày trẻ em học ở trường nên các chuyên giamarketingrấttíchcựclàmviệcvớitrườnghọc.Ngânsáchchichogiáodụclạikhôngđủnêncác trườngcôngcàngnhiệt tìnhchàođónquảngcáovàotrường[344].

Năm2001,mộttrườngtiểuhọcởNewJerseytrởthànhtrườngcôngđầutiênbánquyềnđặttênchonhàtàitrợ.Đểcóđược100.000dollartiềntàitrợcủamộtsiêuthịđịaphương,họđãđổitênphòngthểdụccủatrườngthànhShopRitevùngBrooklawn.Sauđóxuấthiệnthêmnhiềuthỏathuậntươngtự.Hợpđồngcógiátrịnhấtthườnglàquyềnđặttênchosânbóngtrườngtrunghọc,cóthểtừ100.000đến1triệudollar.Năm2006,mộttrườngtrunghọccôngmới thành lậpởPhiladelphiađãvươnđến tầmcaomới.Họcôngbốbáo giá quyền đặt tên: 1 triệu dollar cho hội trường biểu diễn nghệ thuật,750.000dollarchophòngtậpthểthao,50.000dollarchophòngthínghiệmkhoa học và 5 triệu dollar nếu muốn đặt tên cho toàn bộ ngôi trường.

Microsoftđãtrả100.000dollarđểđượcđặttênnhàkhách.Giáđặttênmộtsố công trình khác thì rẻ hơn. Một trường trung học ở Newburyport,Massachusettsbáogiáquyềnđặttênphònghiệutrưởnglà10.000dollar[345].

Rấtnhiềutrườngcôngchoquảngcáotrựctiếptrênmọikhônggiansẵncó.Năm2011,mộttrườngcôngởColoradomờiquảngcáotrênbảngđiểmcủahọcsinh.Vàinămtrước,mộttrườngtiểuhọcởFloridakẹpbảngđiểmtrong lớp bìa có in quảng cáo McDonald’s với hình chú hề RonaldMcDonaldvàbiểutượngchữMvàngcáchđiệu.

Đây làmộtphầncủachiếndịchquảngcáo“phần thưởngdựavàobảngđiểm”,theođóemhọcsinhnàonhậnđượcđiểmAvàBchotấtcảcácmônhoặc nghỉ học không quá ba buổi sẽ được tặngmột suất ăn ởMcDonald.Nhưngvềsauchươngtrìnhbịhủybỏvìvấpphảisựphảnđốicủacộngđồngđịaphương[346].

Đếnnăm2011,đãcóbảybangchophépquảngcáotrênxebuýtđưađónhọc sinh.Quảngcáo trênxebuýtđưađónhọc sinhbắtđầuxuấthiệnvàonhữngnăm1990ởColorado–cũnglàbangcónhữngtrườngđầutiênchophépquảng cáo trong trường.Ở trườngColoradoSpring, quảng cáo nướcngọtcógaMountainDewxuấthiệnởcáchànhlang,cònquảngcáođồănnhanhBurgerKingđượcsơntrênxebuýtđưađónhọcsinh.Gầnđâyhơn,các trường ở Minnesota, Pennsylvania và nhiều bang khác cho phép cáccông ty được trưng những tấm hình quảng cáo “siêu lớn” trên tường, sànnhà, làmmàng co nhiệt bọc ngoài tủ cá nhân, ghế ngồi trong phòng thayquầnáovàbàncàphê[347].

Quátrìnhthươngmạihóatrườnghọcquámứccũnglàthamnhũngtheohaicách.Thứnhất,hầuhếtcáchọcliệudocáccôngtytàitrợđềuchứađựngnhững thông tin thiên lệch,khôngchínhxácvànôngcạn.MộtnghiêncứucủaHiệphộiNgườitiêudùngđãchothấygần80%họcliệudocáccôngtytàitrợđềuthiênvịchosảnphẩmcủamình-mộtkếtquảkhônglàmaingạcnhiên.Nhưngkểcảkhi cáccông ty tài trợ cungcấphọc liệucónộidungkháchquan,chấtlượnghoànhảođinữathìquảngcáothươngmạitronglớphọcvẫnlàthứđộchại,vìnóđingượclạimụctiêucủagiáodục.Quảngcáokhuyếnkhíchconngườihammuốnvậtchấtvàthỏamãnhammuốnđó.Còngiáodụckhuyếnkhíchconngườitựxemlạihammuốncủamìnhđểbiếtnên

kiềmchếhaypháttriểnnó.Mụctiêucủaquảngcáolàtìmthêmngườitiêudùng;mụctiêucủatrườngcônglànuôidưỡng,traudồicôngdân[348].

Dạydỗhọcsinhthànhnhữngcôngdâncókhảnăngtưduyphảnbiệnvềthếgiớixungquanhkhônghềdễ,nhấtlàkhituổithơcủacácemchủyếulànhữngtrảinghiệmđầutiêntrongmộtxãhộitiêudùng.Khinhiềutrẻemđihọcmà trông như những tấm biển quảng cáo di động với trang phục đầynhữngbiểutượng,nhãnhiệuquảngcáothìtrườnghọccànggặpnhiềukhókhănhơn,vàcũngcàngcấpbáchhơnphảitránhxanềnvănhóađạichúngbịthấmđẫmchủnghĩatiêudùng.

Nhưngquảngcáorấtkhôngưa“khoảngcách”.Quảngcáocóxuhướngxóanhòabiêngiớigiữacácđịađiểm,biếnmọinơithànhcửahàngbánhànghóa.“Hãykhámphácơhộikiếmnhiềutiềnởngaycổngtrườnghọc!”làmộtcâu trong tập sách giới thiệu về hội thảomarketing dành cho các công tymuốnquảngcáotrongtrườnghọc.“Bấtkểlàđốitượngcủaquýkháchlàhọcsinhlớpmộtmớitậpđọchaynhữngthanhthiếuniênđangtìmmuachiếcôtôđầutiênchomình,chúngtôiđảmbảosẽđemsảnphẩmcủaquýkhách,tên công ty quý khách đến với các em học sinh, ngay tại lớp học truyềnthống!”[349]

Khicácchuyêngiamarketing tấncôngvàocổng trường thì các trườnggặpkhókhăntàichínhđangphảicốphụchồi từsuy thoái trongđiềukiệnnguồnthutừthuếbấtđộngsảnbịhạnchế,ngânsáchbịcắtgiảm,sốhọcsinhnhậphọcngàycàngđông.Vàhọkhôngcònsựlựachọnnàokháchơnlàđểquảngcáobướcvàotrường.Nhưnglỗicủacáctrườngkhônglớnbằngcủachínhcáccôngdânchúngta.Thayvìcùngđónggópsốtiềncầnthiếtđểgiáodụcconemmình,chúngtalạichọncáchbánthờigian,tâmtrícủacácemchoBurgerKingvàMountainDew.

TÁCHBIỆTGIÀUNGHÈO

Khôngphảicáigìbịthươngmạihóathìcũngbịhủydiệt.Vòinướccứuhỏacóbiểu tượngcủaKFCvẫnphunđượcnướcđểdập lửa.Toa tàuđiệnngầm được phủ kín bởi quảng cáomột bộ phim củaHollywood vẫn đưađượchànhkháchvềnhàăn tối.TrẻemvẫnhọcđượctoánbằngcáchđếmkẹoTootsieRolls.NgườihâmmộthểthaovẫnủnghộđượcđộinhàtrênsânBankofAmerica,AT&TParkhayLincoldFinancialField,chodùkhiđọcnhữngcáitênấythìrấtítngườibiếtđộibóngnàolàchủsân.

Tuynhiên,inbiểutượngcủacáccôngtylênmọithứsẽlàmthayđổiýnghĩacủachúng.Thịtrườngcóđểlạidấuấntrênnhữngnơinóđiqua.Gàiquảngcáovàonộidungsáchlàmmấtđitínhchânthựccủalờivănvàlàmhỏngmốiquanhệgiữatácgiảvàđộcgiả.Quảngcáobằnghìnhxămtrêncơthểbiếnngườiđượctrảtiềnđểmangchúngtrởthànhđồvật,làmmấtgiátrịconngườihọ.Quảngcáotronglớphọclàmxóimònmụctiêugiáodục.

Tôicũngphảithừanhậnrằngđâylànhữngphánxétgâytranhcãi.Mọingườibấtđồngýkiếnvớinhauvềýnghĩacủasáchvở,củacơ thểngười,của trường học cũng như cách đánh giá giá trị của chúng. Trong thực tế,chúngtacònkhôngthốngnhấtđượcchuẩnmựcnàophùhợpvớinhữnglĩnhvựcmàthị trườngđãxâmchiếm–cuộcsốnggiađình, tìnhbạn,giới tính,sinhcon,ytế,giáodục,môitrườngtựnhiên,nghệthuật,tráchnhiệmcôngdân,thểthao,vàcáchthứctranhluậnvềcáichết.Nhưngquanđiểmcủatôilà:nếuchúngtađãthấyđượcthịtrường,thươngmạilàmthayđổitínhchấtcủanhữngsựvật,hiệntượngmànótácđộngvàothìchúngtaphảiđặtcâuhỏithịtrườngnênthuộcvềđâucũngnhưkhôngnênthuộcvềđâu.Vàchúngtakhông thể trả lờicâuhỏiấynếukhôngsuyxét thận trọngýnghĩa,mụcđíchcủatừngsựvật,hiệntượngcũngnhưnhữngchuẩnmựcchiphốichúng.

Việcsuyxétcẩntrọnglạicàngkhôngthểtránhđượcphảiđụngchạmđếnnhữngquanniệmkhácbiệtvềthếnàolàmộtcuộcsốngtốtđẹp.Đâylàlĩnhvựcmàđôikhichúng takhôngmuốnđặtchânvào.Vìsợbấtđồngýkiếnnênchúng tangầnngại,khôngdámđemniềmtinvềđạođứcvà tinh thầncủamìnhratranhluậncôngkhai.Nhưngchúngtatrốntránhcáccâuhỏiấy

khôngcónghĩalàchúngkhôngcócâutrảlời.Màđơngiảnlàthịtrườngsẽtrả lời giúp chúng ta. Đây là bài học rút ra được từ ba thập kỷ qua. Kỷnguyêntônvinhthịtrườnglạichínhlàthờikỳmàcáccuộctranhluậncôngkhaithiếuvắngnềntảnggiátrịđạođứcvàtinhthần.Cáchduynhấtbuộcthịtrườngởđúngchỗcủanólàchúngtaphảitranhluậncôngkhai,cởimởvềýnghĩacủanhữnghànghóa,nhữnghànhvimàchúngtacoitrọng.

Bên cạnh đó, chúng ta cũng cần đặt ramột câu hỏi lớn hơn: chúng tamuốnsống trongmộtxãhộinhư thếnào.Khiquyềnđặt tênvàmarketingchínhquyềntrởnênphổbiếnthìchúngcũnglàmxóimòntínhchấtvìcộngđồngcủacáccôngtrìnhcôngcộngvàcủachínhquyền.Ngoàinhữngtổnhạimàchúnggâyrađốivớimộtsốloạihànghóanhấtđịnhthìthươngmạihóacòngâyảnhhưởngđếncảxãhội.Tiềncàngmuađượcnhiềuthứthìngườidântừcáctầnglớpxãhộikhácnhaucàngcóítcơhộiđượcgặpgỡ,giaotiếpvới nhau.Chúng ta đã thấy điều này khi đếnmột trận bóng chày và nhìnngắmphòngcóghếthượnghạngởtrêncao,hoặclêntrênđóvànhìnxuốngkhánđài bên dưới.Khi ở sân bóng,mọi người từ các tầng lớp khác nhaukhôngcònngồilẫnlộnvớinhaunữathìđâylàmấtmátkhôngchỉcủanhữngngườingồidướimàcảcủanhữngngườiđượcngồitrêncao.

Khắpnơi trongxãhội chúng ta đangdiễn ra chuyện tương tự.Khi bấtcônggiatăngthìthịtrườnghóamọithứcũngcónghĩalàngườigiàusẽcócuộcsốngcàngtáchbiệtvớingườinghèo.Họsẽsống,làmviệc,muabán,vuichơiởnhữngnơikhácnhau.Concáihọsẽđihọcởnhữngngôitrườngkhácnhau.Bạncóthểgọiđâylàtìnhtrạngphânbiệtgiàunghèo–táchbiệthóa trongđờisốngxãhộiMỹ.Nókhôngcó lợichonềndânchủ,vàcàngkhôngphảilốisốngmàchúngtamongmuốn.

Dânchủkhôngđòihỏixãhộiphảicôngbằngtuyệtđối,nhưngvẫncầncáccôngdânchiasẻcáchsốngvớinhau.Điềuquantrọnglàngườidâncótrìnhđộkhácnhau,vịtríxãhộikhácnhauvẫncóthểgặpgỡnhau,vachạm,cạnhtranhvớinhautrongmọihoạtđộngcủađờisốnghằngngày.Nhờvậy,chúngtamớihọcđượccáchthỏahiệpvàtôntrọngsựkhácbiệt,vàbiếtcáchquantâmđếnlợiíchchung.

Vì vậy, nói cho cùng, câu hỏi về thị trường chính là câu hỏi chúng tamuốnsốngvớinhaunhưthếnào.Chúngtacómuốnmộtxãhộimàcáigì

cũngđemramuabánđượchaykhông?Hayphảicónhữnggiátrịđạođức,giátrịcôngdânmàthịtrườngkhôngthểchạmđếnvàkhôngthểmuađượcbằngtiền?

LỜICẢMƠN

Ýtưởngbanđầuvềcuốnsáchnàyđãcótừrấtlâu.Từhồicònlàsinhviênđạihọc, tôiđãcóýmuốnnghiêncứu tínhchuẩn tắccủakinh tếhọc.NgaylúcbắtđầugiảngdạyởHarvardnăm1980,tôiđãnghiêncứuchủđềnàykhigiảngdạychosinhviênđạihọcvàsauđạihọcvềmốiquanhệgiữathịtrườngvàđạođức.Trongnhiềunăm,tôiđãgiảngmônĐạođức,KinhtếhọcvàLuậtpháp–khóahọccủa trườngLuậtHarvarddànhchosinhviênngànhluậtvànghiêncứusinhcácngànhchínhtrị,triếthọc,kinhtếhọcvàlịchsử.Bàigiảngcủatôiliênquanđếnhầuhếtcácchủđềtrongcuốnsáchnày, và tôi học được rất nhiều từ những sinh viên xuất sắc từng thamgiakhóahọc.

TôicũngthunhậnđượcrấtnhiềukiếnthứckhithamgiacùnggiảngdạyvớicácđồngnghiệpởHarvardvềcácchủđềliênquanđếnnộidungcuốnsách.Mùaxuânnăm2005,tôivàLawrenceSummerscùnggiảngmộtmônchosinhviênđạihọccótênToàncầuhóavànhữnglờiphêphán.Khóahọccuối cùng lại trở thànhmột chuỗi những cuộc tranh cãi căng thẳng về ưuđiểmliênquanđếnđạođức,chínhtrịvàkinhtếcủahọcthuyếtthịtrườngtựdokhiápdụngvàotoàncầuhóa.Trongmộtvàichủđề,chúngtôicònmờiđượcThomasFriedman,mộtngườibạncủa tôiđến thamgia.Tomthườngxuyên có chung quan điểm vớiLarry. Tôi rất biết ơn họ cũng nhưDavidGrewal,lúcđólàhọcviênsauđạihọcngànhkhoahọcchínhtrịvàhiệnlàngôisaođanglêncủatrườngLuậtYale.Grewalđãdạytôirấtnhiềuvềlịchsửcáctưtưởngkinhtế,giúptôithamgiacáccuộctranhluậnhọcthuậtvớiLarryvàTom.Mùaxuânnăm2008,tôicùngthamgiagiảngmônĐạođức,KinhtếhọcvàThịtrườngdànhchohọcviênsauđạihọcvớiAmartyaSenvàPhilipevanParijs,triếtgiathuộcĐạihọcCatholiquedeLouvain,giáosưthỉnhgiảngtạiHarvard.Tuychúngtôicócáchnhìnkhátươngđồngvềchínhtrị,nhưngquanđiểmvềthịtrườnglạikhácbiệt,vàtôihọcđượcrấtnhiềutừnhữnglầnbachúngtôi tranhluậnvớinhau.MặcdùchưatừnggiảngcùngRichardTuck, nhưng trong nhiều năm, tôi và ông cũnghay thảo luận vớinhauvềcáchọcthuyếtkinhtếvàchínhtrị,và tôi luôncóthêmkiếnthức,

hiểuthêmnhiềuđiềutừđó.Khóahọcvềcônglýdànhchosinhviênđạihọcmàtôigiảngcũngđem

lạichotôinhữngcơhộiđểtìmhiểuthêmvềchủđềcuốnsách.VàilầntôicómờiN.GregoryMankiw,giáosưgiảngnhậpmônkinhtếhọcởHarvardđếncùng thảo luậnvề lập luận thị trườngvà lập luậnđạođức.Tôi rấtbiếtơnGreg–sựcómặtcủaôngđãgiúpcảtôivàcácsinhviênhiểuđượccáccáchtưduykhácnhaucủacácnhàkinhtế,cáctriếtgiachínhtrịvềcácvấnđềxãhội,kinhtếvàchínhtrị.Vàidịpkhác,bạntôi,RichardPosner,nhânvậttiênphongápdụnglậpluậnkinhtếvàoluậtpháp,cũngthamgiavàolớpCônglýđể tranh luậnvềgiớihạnđạođứccủa thị trường.Vàinăm trước,DickcómờitôiđếndựmộtbuổitrongchuỗihộinghịchuyênđềvềlựachọnhợplýcùngôngvàGaryBeckerởĐạihọcChicago–nơikhởisinhcủacáchtiếpcậnkinh tếvàomọi lĩnhvực.Với tôi,đó làmộtcơhộiđángnhớđểkiểmnghiệmlậpluậncủamìnhtrướcnhữngkhángiảmàniềmtincủahọvàothịtrườngvớitưcáchlàchìakhóagiảithíchhànhvicủaconngườicònlớnhơncảcủatôi.

Lần đầu tiên tôi trình bày những lập luận làm nên cuốn sách này là ởchuỗi bài giảngTanner vềGiá trịNhân văn ở trườngBrasenose,Đại họcOxfordnăm1998.Khoản tiền trợcấpnghiêncứu từChương trìnhhọcgiảCarnegie2000–2002củatậpđoànCarnegie,NewYorklàkhoảnhỗtrợvôcùngquantrọngtronggiaiđoạnđầudựánnày.TôivôcùngbiếtơnVartanGregorian,PatriciaRosenfieldvàHeatherMcKayvìtínhkiênnhẫn,lòngâncầnvàsựgiúpđỡtrướcsaunhưmộtcủahọ.TôicũngbiếtơnhộithảomùahècủatrườngLuậtHarvard,nơitôiđãthửnghiệmmộtvàiphầntrongdựánvớimộtnhómcácđồngnghiệprất thúvị.Năm2009,đàiBBCRadio4đãmời tôi thamgiachuỗibàigiảngReith,vàđây là thách thứcbuộc tôiphảichuyểnnhữnglậpluậnvềgiớihạnđạođứccủathịtrườngthànhnhữngcâuchữthôngthườngmàkhángiảkhôngthuộcgiớihànlâmcũngcóthểhiểuđược.Chủđềchungcủachuỗibàigiảnglà“Tinhthầncôngdânmới”,nhưnghai trongbốnbàigiảng lại liênquanđến thị trườngvàđạođức.Tôi cũngmuốngửi lời cảmơn tớiMarkThompson,MarkDamazer,MohitBakaya,GwynethWilliams, SueLawley, SueEllis, và JimFrank, nhữngngười đãgiúptrảinghiệmvớiBBCtrởnênvôcùngthúvị.

TrongcuốnsáchthứhainàycủatôivớinhàxuấtbảnFSG(Farrar,StrausandGiroux),mộtlầnnữa,tôiphảicảmơnJonathanGalassivàđộingũnhânsự tuyệt vời của ông, gồmEricChinski, Jeff Seroy,Katie Freeman,RyanChapman,DebraHelfand,KarenMaine,CynthiaMerman,vàhơncảlàbiêntậpviênxuấtsắccủatôi,PaulElie.Vàothờiđiểmsứcépcủathịtrườngđangphủbóngđen lênngànhxuấtbản,nhữngngườiởFSGđãcoi làmsách lànghiệp,làsựthôi thúc,chứkhôngphảichỉ làlàmramộthànghóa.EstherNewberg,ngườiđạidiệncủatôicũngvậy.Tôibiếtơntấtcảbọnhọ.

Tôimuốndànhlờicảmơnsâusắcnhấtchogiađình.Trênbànăntốihaytrongmọichuyếnđidulịchcủacảnhà,cáccontraitôi,AdamvàAaronđềuluôntỏrasắcsảo,đưaracâutrảlờiđầycânnhắcvềđạođứcchomọitìnhhuốngkhóvềthịtrườngmàtôiđặtra.VàlầnnàochúngtôicũnghướngđếnKikuđểphânxửxemaiđúng.Tôidànhcuốn sáchnàychocôấy,với rấtnhiềutìnhyêu.

•CHÚTHÍCH•

[1] JenniferSteinhauer, “82dollar/ngày: giá phònggiamnăm sao”,NewYorkTimes,29/4/2007.

[2]DanielMachalaba,“TrảtiềnđểhưởngchínhsáchVIPkhitắcđường:Ngàycàngnhiềuthànhphốchophépcácláixesửdụnglànđườngưutiên–vàtrảtiền”,WallStreetJournal,21/6/2007.

[3] Sam Dolnick, “Thế giới đang thuê Ấn Độ mang thai”,USA Today,31/12/2007;AmeliaGentleman,“ẤnĐộthúcđẩyngànhkinhdoanhmangthaihộ”,NewYorkTimes,10/3/2008.

[4] Eliot Brown, “Tài trợ một dự án, được cấp thẻ xanh”,Wall StreetJournal,/2/2011;SumathiReddy,“Chươngtrìnhtạocơhộichonhàđầutưcóthịthựcnhậpcảnh”,WallStreetJournal,7/6/2011.

[5] Brendan Borrell, “Hy sinh tê giác để cứu chính loài tê giác”,BloombergBusinessweek,9/12/2010.

[6]TomMurphy,“Bệnhnhântrảtiềnđểbácsỹkhámthêm:dịchvụ“chămsóc khách hàng” – phổ biến hơn, đáng ngại hơn”, Washington Post,24/1/2010;PaulSullivan,“Thuêmộtbácsỹhoặcmộtkípkhámchữabệnhchoriêngmình,vàtrảtiền”,NewYorkTimes,30/4/2011.

[7] Có thể tham khảo giá hiện tại (tính bằng đồng euro) trên trangwebwww.pointcarbon.com

[8]DanielGolden, “Ởnhiều trườngđại học, sinhviêngiàuđượchưởngquyềnưutiên:Tìmkiếmnhàtàitrợ,ĐạihọcDuke‘chấpnhậnsinhviênvìnhucầupháttriển’”,WallStreetJournal,20/2/2003.

[9]AndrewAdamNewman,“Cơthểcũnglàmđượcbiểnquảngcáo”,NewYorkTimes,18/2/2009.

[10]CarlElliott,“Trởthànhchuộtbạch”NewYorker,7/1/2008.

[11]MatthewQuirk,“Cácnhàthầuquânsựtưnhân:Hướngdẫnchongườimua”, Atlantic, 9/2004, trang 39, trích lời P. W. Singer; MarkHemingway, “Lính đánh thuê”, Weekly Standard, 18/12/2006; JeffreyGettleman,MarkMassetti vàEric Schmitt, “Xungđột ởSomalia:QuânđộiMỹphụthuộcvàocácnhàthầuquânsự”,NewYorkTimes,10/8/2011.

[12] SarahO’Connor, “Chương trình ngân sách có lợi cho đội quân xếphàng”, Financial Times, 13/10/2009; Lisa Lerer, “Chờ tiền,” Politico,/7/2007; Tara Palmeri, “Người vô gia cư xếp hàng thay giới vận độnghành lang ở Đồi Capitol”, CNN, http://edition.cnn.com/2009/POLITICS/07/13/line.standers/

[13] Amanda Ripley, “Liệu tiền có giải quyết được vấn đề?” Time,19/4/2010,trang44–45.

[14]Khithamgiamộtnghiêncứuvềgiảmcân,nhữngngườithamgiakiếmđược trung bình 378,49 dollar cho việc giảm được gần 6,5kg trong 16tuần.XemKevinG.Volpp,“Trảtiềnđểmọingườigiảmcânvàbỏthuốclá”, tóm tắt tạpchí,HọcviệnKinh tếhọcsứckhỏeLeonardDavis,Đạihọc Pennsylvania, số 14, 2/2009; K. G. Volpp và đồng sự, “Giảm cânbằngcáchtạođộngcơkinhtế”,JAMA300(10/12/2008):trang2631–37.

[15] Sophia Grene, “Chứng khoán hóa hợp đồng bảo hiểm nhân thọ rấtnguyhiểm”,FinancialTimes,2/8/2010;MarkMaremontvàLeslieScism,“Tỷlệđánhcượcgâybấtlợichonhữngngườiđầutưvàotínhmạngngườilạ”,WallStreetJournal,21/12/2010.

[16]T.ChristianMiller,“Iraq:Línhđánhthuênhiềuhơnlínhchínhquy”,LosAngelesTimes,4/7/2007;JamesGlanz,“Afghanistan:Línhđánhthuênhiềuhơnlínhchínhquy”,NewYorkTimes,2/9/2009.

[17]“Dịchvụcảnhsátvìlợinhuận:Chàomừngbạnđếnvớithếgiớimớicủacảnhsáttưnhân”,Economist,19/4/1997.

[18]Bệnhdoloạikýsinhtrùnggiunchỉonchocercavolvulusgâynên,triệuchứngthườnggặplàbịngứadadữdội,làmtổnthươngởmắtvàdẫnđếnmùlòa.BệnhlưuhànhởmộtsốvùngcủachâuPhivàchâuMỹ(ND).

[19]Tôi hiểu được điều này là nhờđọc bài viết củaElizabethAndersontrên tạp chí Value in Ethics and Economics (Cambridge,MA: HarvardUniversityPress,1993).

[20]EdmundL.Andrews, “Greenspan thừanhận sai lầm trongquản lý”,NewYorkTimes,24/10/2008.

[21]“Kinhtếhọcđãsaiởđâu?”,TheEconomist,16/7/2009.

[22]FrankNewport,“NgườiMỹchorằngchínhphủ liênbangcó lỗi lớnhơn các thể chế tài chính trong vấn đề kinh tế”, Điều tra của Gallup,19/10/2011, www.gallup.com/poll/150191/Americans-Blame-Gov-Wall-Street-Economy.aspx.

[23]WilliamDouglas,“NgườibiểutìnhChiếmphốWallvàTeaPartycóchunglýdonhưngkhácmụcđích”,MiamiHerald,19/10/2011;DavidS.Meyer, “Phong trào Chiếm phố Wall học được gì từ phong trào TeaParty”,WashingtonPost, 7/10/2011; Dunstan Prial, “Phong trào Chiếmphố Wall và Tea Party đều phản đối cứu ngân hàng”, Fox Business,20/10/2011, www.foxbusiness. com/markets/2011/10/19/occupy-wall-street-tea-party-born-bank-bailouts.

[24]ChristopherCaldwell,“Đặcquyềncủavéhạngnhất”,NewYorkTimesMagazine,11/5/2008,trang9-10.

[25]LốiđiưutiêncủahãnghàngkhôngUnitedAirlinesđượcmôtảởđịachỉ https:// store.united.com/travel/options/control/category?category_id=UM_PMRLINE&navSource=Travel+Options+Main+Menu&linkTitle=UM_PMRLINE;DavidMillward,“SânbayLutonđánhphíđổichỗlêntrênkhixếphàng”,Telegraph,26/3/2009,www.london-luton.co.uk/en/prioritylane.

[26]Caldwell,“Đặcquyềncủavéhạngnhất”.

[27]RaminSetoodeh,“Hãybướclên!Kháchthamquancôngviêngiảitríđượctrảthêmtiềnđểkhôngphảixếphàngchờđợi”,WallStreetJournal,12/7/2004, trangB1;ChrisMohney, “Đổi chỗ: Trả thêm tiền để khôngphảixếphàngởcôngviêngiải trí”,Slate,3/7/2002;SteveRushin,“Tròchơi chờ đợi”,Time, 10/9/2007, trang 88; HarryWallop, “350 bảng đểđược chen lên trên khi xếp hàng ở công viên giải trí”, Telegraph,13/2/2011.CâutrêntríchcủaMohney,“Đổichỗ”.

[28] Setoodeh, “Hãy bước lên!”; Mohney, “Đổi chỗ”;www.universalstudioshollywood.com/ticket_front_of_line.html.

[29] www.esbnyc.com/observatory_visitors_tips.asp;https://ticketing.esbnyc.com/Webstore/Content.aspx?Kind=LandingPage.

[30] www.hbo.com/curb-your-enthusiasm/episodes/index.html#1/curb-yourenthusiasm/episodes/4/36-the-car-pool-lane/synopsis.html.

[31]TimothyEgan,“Trảtiềntrênđườngcaotốcđểkhôngcònphảiláixevớisốmột”,NewYorkTimes,28/4/2005,trangA1;LarryCopeland,“Xecó một người trên làn đường dành cho xe nhiều người?”USA Today,9/5/2005,trang3A;DanielMachalaba,“TrảtiềnchodịchvụVIPkhitắcđường”,WallStreetJournal,21/6/2007,trang1;LarryLane,“Lànđường‘nóng’mởcửachongườiđiôtômộtmình–nhưngphảitrảtiền”,SeattlePost-Intelligencer,3/4/2008,trangA1;MichaelCabanatuan,“Lànđườngưu tiên đầu tiên của vùng Bay Area trên đường I-680”, SanFranciscoChronicle,13/9/2010.

[32] JoeDziemianowicz, “Shakespearexuốngcôngviên:Phải trả tiềnđểcóvéxemkịchShakespearemiễnphí–mộtbikịchtồitệ”,DailyNews,9/6/2010,trang39.

[33]Tàiliệuđãdẫn;GlennBlain,“TổngchưởnglýAndrewCuomothẳngtayxửlýviệckiếmtiềntừvécácvởkịchShakespearediễnởcôngviên”,Daily News, 11/6/2010; “Trong vai tổng chưởng lý, Cuomo truy đuổinhữngkẻkiếmtiềntừShakespeare”,WallStreetJournal,11/6/2010.

[34]BrianMontopoli,“Độiquânxếphàng,”LegalAffairs,tháng1,2/2004;Libby Copeland, “Hàng người bắt đầu xếp ở đây”,Washington Post,2/3/2005; Lisa Lerer, “Chờ món tiền ngon”, Politico, 26/7/2007; TaraPalmeri,“NgườivôgiacưxếphàngthaygiớivậnđộnghànhlangởĐồiCapitol”, CNN, http://edition.cnn.com/2009/POLITICS/07/13/line.standers.

[35]SamHananel,“NhàlậpphápmuốncấmxếphàngthuêởĐồiCapitol”,Washington Post, 17/10/2007; Mike Mills, “Trả tiền chờ đợi: Ở ĐồiCapitol,cáccôngtyxếphàngthaygiớivậnđộnghànhlangđểkiếmlời”,WashingtonPost, 24/5/1995; “Chen lấn ởQuốc hội”,WashingtonPost,29/5/1995.CâunóicủaThượngnghịsỹMcCaskillđượctríchtừbàibáocủaSarahO’Connor, “Chương trìnhngân sách có lợi chođội quânxếphàng”,FinancialTimes,13/10/2009.

[36]RobynHaganCain,“BạncầnmộtchỗngồitrongphiêntranhtụngởTòa án tối cao? Hãy thuê người xếp hàng hộ”, FindLaw, 2/9/2011;http://blogs.findlaw. com/supreme_court/2011/09/need-a-seat-at-supreme-court-oral-argumentshire-a-line-stander.html;www.qmsdc.com/linestanding.html.

[37]www.linestanding.com.CâunóicủaMarkGrosscótạiđịachỉhttp://qmsdc.com/Response%20to%20S-2177.htm.

[38]Câunói củaGomes trích từbài báo củaPalmeri, “Người vôgia cưđứngđợithaygiớivậnđộnghànhlangởĐồiCapitol”.

[39]Bàibáođãdẫn.

[40]DavidPierson,“TrungQuốc:tưnhânhóangànhytếtạorahàngngườixếphàngdàivàsựchánnản”,LosAngelesTimes,11/2/2010;EvanOsnos,“TrungQuốc:dịchvụytếcũngbịđầucơ”;ChicagoTribune,28/9/2005;“TiêuđiểmTrungQuốc:Bệnhviệntưnhânmangtrênvaigánhnặnghyvọng cải thiện hệ thống y tế đã xuống cấp”, Tân Hoa Xã, 11/3/2010,www.istockanalyst.com/article/viewiStockNews/articleid/3938009.

[41]YangWanli,“Giớiđầucơbánvékhámbệnhvớigiá3.000nhândântệ”, China Daily, 24/12/2009, www.chinadaily.com.cn/bizchina/2009-12/24/content_9224785.htm;Pierson,“TrungQuốc:tưnhânhóangànhytếtạorahàngngườixếphàngdàivàsựnảnchí”.

[42]Osnos,“TrungQuốc:ytếnghĩalàđầucơ,xếphàngvànợnần”.

[43]Murphy, “Bệnh nhân trả thêm tiền để được bác sỹ khám lâu hơn”;AbigailZuger,“Được‘bácsỹđặcbiệt’quan tâmhơnnhiềunếu trả tiềnnhiều”,NewYorkTimes,30/10/2005.

[44]PaulSullivan, “Thuêmộtbác sỹhoặcmộtkípkhámchữabệnhchoriêngmình,vàtrảtiền”,NewYorkTimes,30/4/2011,trang6;KevinSack,“Cầudịchvụytếcánhânvẫncaobấtkểkhủnghoảng”,NewYorkTimes,11/5/2009

[45]Sack,“Cầudịchvụytếcánhânvẫncaobấtkểkhủnghoảng”.

[46]www.md2.com/md2-vip-medical.php.

[47]www.md2.com/md2-vip-medical.php?qsx=21.

[48] SamanthaMarshall, “Y tế chăm sóc bệnh nhân”,Town&Country,1/2011..

[49]Sullivan,“Thuêmộtbácsỹhoặcmộtkípkhámchữabệnhchoriêngmình,vàtrảtiền”,NewYorkTimes,30/4/2011;DrewLindsay,“Tôimuốnnóichuyệnvớibácsỹcủatôi”,Washingtonian,2/2010,trang27–33.

[50] Zuger, “Được ‘bác sỹ đặc biệt’ quan tâm hơn nhiều nếu trả tiềnnhiều”.

[51] Lindsay, “Tôimuốn nói chuyện với bác sỹ của tôi”; Zuger, “Được‘bácsỹđặcbiệt’quantâmhơnnhiềunếutrảtiềnnhiều”;Sack,“Cầudịchvụytếcánhânvẫncaobấtkểkhủnghoảng”.

[52]MộtnghiêncứugầnđâychothấyởbangMassachusetts,đasốbácsỹgiađìnhvàbácsỹnộikhoakhôngnhânthêmbệnhnhânmới.XemRobertPear,“Mỹdựkiếnbímậtđiều trakhảnăngbệnhnhân tiếpcậnvớibácsỹ”,NewYorkTimes,26/6/2011.

[53]N.GregoryMankiw,Nguyên lýKinh tếhọcvimô,xuấtbản lần thứnăm. (Mason,OH:South-WesternCengageLearning,2009), trang.147,149,151.

[54]N.GregoryMankiw,Nguyên lýKinh tếhọcvimô,xuấtbản lần thứnhất.(Mason,OH:South-WesternCengageLearning,1998),trang.148.

[55]Blain,“TổngchưởnglýAndrewCuomothẳngtayxửlýviệckiếmtiềntừvécácvởkịchShakespearediễnởcôngviên”.

[56]ĐộibóngchàycủathànhphốBoston(ND).

[57]RichardH.Thaler,nhàkinhtếhọc,tríchtừbàibáocủaJohnTierney,“Véư?Cungcầugặpnhautrênvỉahè”,NewYorkTimes,26/12/1992.

[58] Marjie Lundstrom, “Giới đầu cơ thao túng dịch vụ đặt chỗ ởYosemite”,SacramentoBee,18/4/2011.

[59]“GiớiđầucơtấncôngcôngviênYosemite:Khôngcòngìthiêngliêngnữasao?”,bàixãluận,SacramentoBee,19/4/2011.

[60] Suzanne Sataline, “Chuyến công du đầu tiên đến Mỹ, Giáo hoàngBenedict tổ chức lễmixa:Nhà thờ nỗ lực ngăn chặn đầu cơ vé”,WallStreetJournal,16/4/2008.

[61]JohnSeabrook,“Giávébiểudiễn”,NewYorker,10/8/2009.Consố4triệu dollar lấy từ nghiên cứu củaMarieConnolly vàAlanB.Kreuger,“Kinh tế học nhạc rock: nghiên cứu kinh tếmột dòng nhạc phổ biến”,tháng 3/2005, bài viết nghiên cứu,www.krueger.princeton.edu/working_papers.html.

[62]Seabrook,“Giávébiểudiễn”,

[63] Andrew Bibby, “Người giàu được chen hàng”, Mail on Sunday(London),13/3/2006;SteveHuettel,“Deltanghĩđếnviệcthuthêmtiềnđểđược nghe giọngMỹ trên điện thoại”,St. Petersburg Times, 28/7/2004;GershKuntzman,“Deltadựkiếnthuthêmphíđặcbiệtkhimuavé”,NewYorkPost,29/7/2004.

[64]MichelleCottle, “Nóicóvớichương trìnhCRACK”,NewRepublic,23/8/1999;WilliamLeeAdams,“Tạisaongườinghiệnmatúytriệtsảnvìtiền”,Time,17/4/2010.Tínhđếntháng8/2011,sốngườinghiệnmatúyvànghiệnrượu(cảđànôngvàphụnữ)nhậntiềnđểtriệtsảnhoặcápdụngbiệnpháptránhthailâudàitheochươngtrìnhProjectPreventionlà3.848người.Nguồn:http://projectprevention.org/statistics.

[65]PamBelluck,“Kếhoạchtrảtiềnđểtriệtsảnthuhútngườinghiệnvàgiới phê bình”, New York Times, 24/7/1999; Adams, “Tại sao ngườinghiện ma túy triệt sản vì tiền”; Cottle, “Nói có với chương trìnhCRACK”.

[66]Adams,“Tạisaongườinghiệnmatúytriệtsảnvìtiền”;JonSwaine,“Ngườinghiệntriệtsảnvì tiền”,Telegraph,19/10/2010;JaneBeresford,“Có nên trả tiền cho người nghiện để họ triệt sản không?”,BBCNewsMagazine, 8/2/2010,http://news.bbc.co.uk/2/hi/uk_news/magazine/8500285.stm.

[67]DeborahOrr,“ProjectPreventiontrả200bảngđểbạncắtốngdẫntinh–vàmấttươnglai”,Guardian,21/10/2010;AndrewM.Brown,“Trảtiềncho người nghiện để họ triệt sản là hoàn toàn sai lầm”, Telegraph,19/10/2010; Michael Seamark, “Một phụ nữ Mỹ muốn ‘hối lộ’ ngườinghiện heroin ở Anh 200 bảng để cắt ống dẫn tinh”, Daily Mail,22/10/2010;AnsoThom,“ChoángvángkhitriệtsảnchongườiHIV:BộY tế đả kích kịch liệt ý tưởng tránh thai”, Daily News (Nam Phi),13/4/2011;“Phảnđốiýtưởng‘Trảtiềnđểtránhthai’chophụnữdươngtínhvớiHIV”,AfricaNews,12/5/2011.

[68]Adams,“Tạisaongườinghiệnmatúytriệtsảnvìtiền”.

[69]GaryS.Becker,Cáchtiếpcậnkinhtếđốivớihànhvicủaconngười(The Economic Approach to Human Behavior) (Chicago: University ofChicagoPress,1976),trang3–4.

[70]Sáchđãdẫn,trang5-8.

[71]Sáchđãdẫn,trang7-8.

[72]Sáchđãdẫn,trang10,từinnghiêngđúngnhưnguyênbản.

[73]Sáchđãdẫn,trang12-13.

[74]AmandaRipley, “Có nên hối lộ học sinh để các em học tốt hơn?”,Time,19/4/2010.

[75]KếtquảnghiêncứucủaFryerđượctómtắttrongbàibáođãdẫn.Đểbiếttoànbộkếtquả,bạnđọccóthểxemRolandG.Fryer,Jr.,“Côngcụkhuyếnkhíchbằngtiềnvàkếtquảhọctậpcủahọcsinh:Bằngchứngtừcác thử nghiệm ngẫu nhiên”,Quarterly Journal of Economics 126 (11/2011): trang 1755– 98,www.economics.harvard.edu/faculty/fryer/papers_fryer.

[76]Fryer,“Côngcụkhuyếnkhíchbằng tiềnvàkếtquảhọc tậpcủahọcsinh”;JenniferMedina,“Câuhỏi tiếptheo:Sinhviêncóđượcthưởngvìđạtkếtquảxuấtsắckhông?”,NewYorkTimes,5/3/2008.

[77]Fryer,“Côngcụkhuyếnkhíchbằng tiềnvàkếtquảhọc tậpcủahọcsinh”;BillTurque,“NghiêncứucủaHarvardchothấyhọcsinhởD.C.cóphảnứngkhiđượcthưởngtiền”,WashingtonPost,10/4/2010.

[78]Fryer,“Côngcụkhuyếnkhíchbằng tiềnvàkếtquảhọc tậpcủahọcsinh”.

[79]Tàiliệuđãdẫn.

[80]Tàiliệuđãdẫn.

[81]MichaelS.Holstead,TerryE.Spradlin,MargaretE.McGillivray,vàNathanBurroughs,“TácđộngcủaChương trìnhkhuyếnkhíchAP”,Đạihọc Indiana, Trung tâm Đánh giá và Chính sách Giáo dục, EducationPolicyBrief, tập 8, Mùa đông 2010; Scott J. Cech, “Thưởng tiền theođiểm thi AP như một hình thức khuyến khích”, Education Week,16/1/2008;C.KiraboJackson,“Hiện tạimất ítđể tương laiđượcnhiều:XemxétChương trìnhkhuyếnkhíchAP”,JournalofHumanResources45(2010),http://works.bepress.com/c_kirabo_jackson/1/.

[82] “Giáo viên giỏi nhất có nên được thưởng nhiều hơn không?”,GoverningMagazine, 8/2009;Đềxuất trả tiềnđể tạođộngcơ làmviệc,Trung tâm Khuyến khích học tập Quốc gia, Đại học Vanderbilt,www.performanceincentives. org/news/detail.aspx?pageaction=ViewSinglePublic&LinkID=46&ModuleID=28&NEWSPID=1; Matthew G. Springer và các cộng sự, “Giáo viênđược tiền nếu đạt kết quả tốt”, 21/9/2010,www.performanceincentives.org/news/ detail.aspx?pageaction=ViewSinglePublic&LinkID=561&ModuleID=48&NEWSPID=1; Nick Anderson, “Nghiên cứu cắt giảm tiền thưởng giáoviên”,WashingtonPost,22/9/2010.

[83]SamDillon,“ChươngtrìnhkhuyếnkhíchAPđãgiúphọcsinhvàgiáoviêncótiền”,NewYorkTimes,3/10/2011.

[84] Jackson,“Hiện tạimất ítđể tương laiđượcnhiều:XemxétChươngtrìnhkhuyếnkhíchAP”.

[85]Tàiliệuđãdẫn.

[86] PamBelluck, “Tiền giúp người hay quên dễ uống thuốc hơn”,NewYorkTimes,13/6/2010.

[87]Tàiliệuđãdẫn;TheresaMarteau,RichardAshcroft,vàAdamOliver,“Sửdụngcôngcụkhuyếnkhíchbằngtiềnđểconngườicóthóiquentốtchosứckhỏe”,BritishMedicalJournal338(25/4/2009): trang983–85;LibbyBrooks,“Cúđẩyquáxa”,Guardian,15/10/2009;MichelleRoberts,“Thửnghiệmcúhuých tâm lýbằng tiền”,BBCNews, 6/10/2010; 2010;DanielMartin,“TặngthẻmuahàngtạicửahàngHMVchocácemgáiđểchốngungthưcổtửcung”,DailyMail(London),26/10/2010.

[88]JordanLite,“Tiềnhơnmọithứ:Liệudùngtiềncókhuyếnkhíchđượcmọi người giữ gìn sức khỏe không?”; Scientific American, 21/3/2011;Kevin G. Volpp và cộng sự, “Thử nghiệm ngẫu nhiên có kiểm soátkhuyếnkhíchbỏ thuốc lábằng tiền”,NewEnglandJournalofMedicine360(12/2/2009);BrendanBorrell,“Tínhcôngbằngcủacôngcụkhuyếnkhích thông qua bảo hiểm y tế”, Los Angeles Times, January 3, 2011;RobertLangreth,“Hốilộlànhmạnh”,Forbes,24/8/2009;JulianMincer,“Sốnglànhmạnhhoặcnếukhông...”,WallStreetJournal,16/5/2010.

[89]www.nbc.com/the-biggest-loser.

[90] G. Volpp và cộng sự, “Giải pháp khuyến khích bằng tiền để giảmcân”, JAMA 300 (10/12/2008): trang 2631– 37; Liz Hollis, “Một bảng(Pound)đổimộtcân(Pound)”,Prospect,8/2010.

[91]VictoriaFletcher,“PhẫnnộkhiNHShốilộchongườidânđểhọgiảmcânvàbỏthuốc”,Express(London),27/9/2010;Sarah-KateTempleton,“GiậndữtrướckếhoạchtặngiPodchongườinghiệncủaNHS”,SundayTimes (London), 22/7/2007; TomSutcliffe, “Tôi có nên được hối lộ đểsốnglànhmạnh?”,Independent(London),28/9/2010;“Nghịsỹchêtráchchương trình Ăn-kiêng-nhận-tiền của NHS”, BBC News, 15/1/2009;MiriamStoppard,“Tạisaokhôngbaogiờnên thưởng tiềnđểconngườisốnglànhmạnh!”,Mirror(London),11/10/2010.

[92]HaraldSchmidt,KristinVoigt,vàDanielWikler,“Củcàrốt,câygậyvàcuộccảicáchytế-nhữngvấnđềcủacơchếkhuyếnkhíchsốnglànhmạnh bằng tiền”, New England Journal of Medicine 362 (14/1/2010);HaraldSchmidt,“Khuyếnkhíchsốnglànhmạnhbằngtiềnrấtquantrọng,nhưngcóthểđẩychiphíytếvềphíangườilaođộngmộtcáchbấtcông”,LosAngelesTimes,3/1/2011;JulieKosterlitz,“Tốthơnlàgiữdáng–nếukhông thì...!”, National Journal, 26/9/2009, Rebecca Vesely, “Khuyếnkhích sống lành mạnh bằng tiền đang gặp nguy hiểm”, ModernHealthcare,16/11/2009.

[93]Độcgiảcóthểđọcphầnthảoluậnvềcáclậpluậnchorằngđâylàhốilộ so với các lập luận phản đối khác ở Richard E. Ashcroft, “Khuyếnkhích bằng tiền cho các cá nhân cải thiện sức khỏe: có phù hợp vớinguyên tắc tựdoýchí?”,HealthExpectations 14 (6/2011): trang191–200.

[94]V.Paul-EbhohimhenandA.Avenell,“Đánhgiáhệthốngvềsửdụngcông cụ khuyến khích bằng tiền đối với người béo phì và thừa cân”,ObesityReviews 9 (7/2008): trang 355– 67; Lite, “Tiền hơnmọi thứ “;Volpp,“Thửnghiệmngẫunhiêncókiểmsoátkhuyếnkhíchbỏ thuốc lábằng tiền”;Marteau, “Sử dụng công cụ khuyến khích bằng tiền để conngườicóthóiquentốtchosứckhỏe”.

[95]Gary S.Becker, “Tại sao không để người nhập cư trả tiền để đượcnhậpcưnhanhhơn?”,tríchtrongGaryS.BeckervàGuityNashatBeckerchủ biên, Kinh tế học đời sống (The Economics of Life) (New York:McGrawHill,1997),trang58–60,bàiviếtbanđầuxuấthiệntrêntạpchíBusinessWeek,2/3/1987;GaryS.Becker,“Bánquyềnnhậpcư”,Becker-PosnerBlog,21/2/2005,www.becker-posner-blog.com/2005/02/sell-the-right-to-immigrate-becker.html.

[96] Julian L. Simon, “Đấu giá quyền nhập cư”, New York Times,28/1/1986.

[97]SumathiReddyvàJosephdeAvila,“Chươngtrìnhtạicơhộicấpthịthực cho nhà đầu tư”,Wall Street Journal, 7/6/2011; Eliot Brown, “Bỏtiền vào dự án được thẻ xanh”, Wall Street Journal, 2/2/2011; NickTimiraos,“Muachuộcngườinướcngoài:muanhà,đượcthịthực”,WallStreetJournal,20/10/2011.

[98]Becker,“Bánquyềnnhậpcư”.

[99]PeterH.Schuck,“Chiasẻngườitịnạn”,NewYorkTimes,13/8/1994;Peter H. Schuck, “Chia sẻ gánh nặng tị nạn: Một đề xuất nhỏ”, YaleJournalofInternationalLaw22(1997):trang243–97.

[100]UriGneezyvàAldoRustichini, “Tiềnphạt chính làgiáhànghóa”,JournalofLegalStudies29(1/2000):trang1–17.

[101]PeterFord,“PhầnLanchuyêntheochủnghĩaquânbìnhcũnglànơicạnhtranhnhất”,ChristianScienceMonitor,26/10/2005;“Tiềnphạtchạyquá tốc độ của người Phần Lan hơi cao”, BBC News, 10/2/2004,http://news.bbc. co.uk/2/hi/business/3472785.stm;“GiámđốcNokiachịumức tiền phạt chạy quá tốc độ cao kỷ lục”, BBC News, 14/1/2002,http://news.bbc.co.uk/2/hi/europe/1759791.stm.

[102] Sandra Chereb, “Đạp ga và tăng tốc sẽ giải quyết được tình trạngthâmhụtngânsáchởNevada?”,AssociatedPressStateandLocalWire,4/9/2010;RexRoy,“TrảtiềnđểláixequátốcđộởNevada”,đăngtảitrêntrangwebAOL,2/10/2010,http://autos.aol.com/pay-to-speed-nevada/.

[103]HenryChu,“NhữngngườitrốnvétàuđiệnngầmởParisnóiđoànkếtchínhlàtấmvé”,LosAngelesTimes,22/6/2010.

[104]MalcolmMoore, “Người giàu ở TrungQuốc không quan tâm đếnchính sáchmột con”,Telegraph (London), 15/6/2009;MichaelBristow,“Vùng xám trong chính sách một con ở Trung Quốc”, BBC News,21/9/2007, http://news.bbc. co.uk/2/hi/asia-pacific/7002201.stm; CliffordCoonan, “Trung Quốc nới lỏng chính sách một con”, Independent(London),1/4/2011,ZhangMing’ai,“Phạtnặngngườiviphạmchínhsáchmột con”, china.org.cn, 18/9/2007, www.china.org.cn/english/government/224913.htm.

[105]“BắcKinhsẽphạtngườinổitiếngviphạmchínhsáchmộtcon”,TânHoa xã, 20/1/2008,http://english.sina.com/china/1/2008/0120/142656.html; Melinda Liu,“ChínhsáchmộtconcủaTrungQuốcbịbỏqua”,Newsweek,19/1/2008;Moore,“NgườigiàuởTrungQuốckhôngquan tâmđếnchínhsáchmộtcon.”

[106]KennethE.Boulding,Ý nghĩa của thế kỷ 20 (TheMeaning of theTwentiethCentury)(NewYork:Harper,1964),trang135–36.

[107]DaviddelaCroixvàAxelGosseries,“Sinhđẻ,dicưvàhệthốnggiấyphép có thể chuyển nhượng”,Nghiên cứu thảo luậnCORE số 2006/98,11/2006,đăngtảitrênSSRN,http://ssrn.com/abstract=970294.

[108]MichaelJ.Sandel,“Muaquyềnphátthảilàthiếuđạođức”,NewYorkTimes,15/12/1997.

[109] Những người viết thư gửi ban biên tập tòa báo gồm Sanford E.Gaines, Michael Leifman, Eric S. Maskin, Steven Shavell, Robert N.Stavins, “Mua bán quyền phát thải sẽ làm giảm ô nhiễm”, New YorkTimes,17/12/1997.MộtvàiláthưđượcinlạicùngbàibáobanđầutrongcuốndoRobertN.Stavinschủbiên,Kinhtếhọcmôitrường:tàiliệuthamkhảo tuyển chọn (Economics of the Environment: Selected Readings),xuấtbảnlầnthứ5(NewYork:Norton,2005),trang355–58.XemthêmMarkSagoff,“Kiểmsoátkhíhậutoàncầu:Tranhluậnvềmuabánquyềnphátthải”,BáocáocủaViệnTriếthọcvàChínhsáchcông19,số1(Mùađông1999).

[110]Tôimuốncóvài lời thanhminh.Bàibáobanđầucủa tôikhônghềnóirằngphátthảicarbondioxidelàhànhviđángphảnđối,chodùtiêuđềbàibáo (Muaquyềnphát thải là thiếuđạođức)khákhiêukhích (têndobiên tập viên chọn chứ không phải tôi), dễ khiến người đọc hiểu theochiềuhướngnày.Vìnhiềungườihiểunhưvậynêntôithấycầnphảilàmrõlậpluậncủamình.TôirấtbiếtơnPeterCannavovàJoshuaCohenvềnhữngtranhluậnliênquan.TôicũngphảicảmơnJeffreySkopek,lúcđólà sinh viên trường Luật Harvard, người đã có một bài viết tham dựchuyênđềcủatôivớiphầngiảithíchrõràng.

[111] Paul Krugman, “Kinh tế học xanh,” tạp chí New York Times,11/4/2010.

[112]XemRichardB.Stewart,“Kiểmsoátrủiromôitrườngbằngcôngcụkinhtế”,ColumbiaJournalofEnvironmentalLaw13(1988):trang153–69; Bruce A. Ackerman và Richard B. Stewart, “Cải cách luật môitrường”,StanfordLawReview37(1985);BruceA.AckermanvàRichardB.Stewart,“Cảicáchluậtmôitrường:tìnhhuốngdânchủchocáccôngcụthịtrường”,ColumbiaJournalofEnvironmentalLaw13(1988):trang171–99;LisaHeinzerling,“Bánquyềngâyônhiễm,đẩymạnhnềndânchủ”, Stanford Environmental Law Journal 14 (1995): trang 300– 44.Xem chung trong Stavins, Kinh tế học môi trường (Economics of theEnvironment).

[113]JohnM.Broder,“Từlýthuyếtđếnđồngthuậnvềvấnđềphátthải”,NewYorkTimes,17/5/2009;Krugman,“Kinhtếhọcxanh”.

[114]Broder, “Từ lý thuyếtđếnđồng thuậnvềvấnđềphát thải”.Có thểxem ý kiến phê phán cơ chếmua bán quyền phát thải sulfur ở: JamesHansen,“Muabánquyềnxảkhíthải”,NewYorkTimes,7/12/2009.

[115] Xem trang web “mục tiêu trung hòa” của BP:www.bp.com/sectionbodycopy. do?categoryId=9080&contentId=7058126;consốướctính20bảngmộtnămđược lấy từ www.bp.com/sectiongenericarticle.do?categoryId=9032616&co ntentId=7038962; về các dự án đền bù carboncủa British Airways, vui lòng xem www.britishairways.com/travel/csr-projects/public/en_gb.

[116]JeffreyM.Skopek,mộtsinhviênthamgiahộithảochuyênđềcủatôiởtrườngLuậtHarvardđãgiảithíchchitiếtýkiếnphêpháncơchếđềnbùcarbonnàytrongbàiviết:“Hànghóakhácthường:Vềđạođứcmôitrườngvà tựnguyệnđềnbùcarbon”,HarvardLawReview123, số 8 (6/2010):trang2065–87.

[117]Độcgiảcóthểxemlậpluậnbảovệcơchếđềnbùcarboncủamộtnhàkinh tế học thận trọng, chín chắn trong bài RobertM. Frank, “Đền bùcarbon:giárẻmàhiệuquả”,NewYorkTimes,31/5/2009.

[118]BrendanBorrell,“Cứutêgiácbằngcáchhysinhchúng”,BloombergBusinessweek,9/12/2010.

[119]Tàiliệuđãdẫn.

[120] C. J. Chivers, “Trò chơi săn thú lớn”, tạp chí New York Time,25/8/2002.

[121]Tàiliệuđãdẫn.

[122]PaulA.Samuelson,Kinh tế học:Phân tíchnhậpmôn (Economics:AnIntroductoryAnalysis),xuấtbảnlầnthứtư(NewYork:McGraw-Hill,1958),trang6–7.

[123] N. Gregory Mankiw, Nguyên lý kinh tế học (Principles ofEconomics),xuấtbảnlầnthứba(Mason,OH:ThomsonSouth-Western,2004),trang4.

[124]StevenD.Levitt vàStephen J.Dubner,Kinh tế họchài hước:Mộtnhà kinh tế học nghịch ngợm nghiên cứu tảng băng chìm của mọi thứ(Freakconomics: A Rogue Economist Explores the Hidden Side ofEverything),táibảncósửachữavàbổsung(NewYork:WilliamMorrow,2006),trang16.

[125]Độcgiảcóthểxemphầngiảithíchkhárõvềkháiniệmđộngcơvàlịchsửxuấthiệncủanó trongbàiviếtcủa tácgiảRuthW.Grant,“Đạođứcvàđộngcơ:tiếpcậntừchínhtrị”,AmericanPoliticalScienceReview100(2/2006):trang29–39.

[126]CôngcụGooglebiểudiễntầnsuấtxuấthiệntrongsáchvởcủamộtcụm từ bằng đồ thị (Google Books Ngram Viewer), http://ngrams.googlelabs.com/graph?content=incentives&year_start=1940&year_end=2008&corpus=0&smoothing=3.Truycậpngày9/9/2011.

[127]LevittvàDubner,Kinhtếhọchàihước,trang16.

[128]Sáchđãdẫn,trang17.

[129]CôngcụGooglebiểudiễntầnsuấtxuấthiệntrongsáchcủamộtcụmtừ bằng đồ thị (Google Books Ngram Viewer),http://ngrams.googlelabs.com/ graph?content=incentivize&year_start=1990&year_end=2008& 008corpus=0&smoothing=3.Truycậpngày9/9/2011.

[130]Kếtquảtìmkiếmtừ“độngcơhóa”trêncáctờbáolớntheotừngthậpniên bằng công cụ tìm kiếm học thuật LexisNexis. Truy cập ngày9/9/2011.

[131]SốliệuđượctổnghợptừDựánTổngthốngMỹ,ĐạihọcCalifornia,Santa Barbara, kho lưu trữ các văn bản công khai của các tổng thốngwww.presidency.ucsb.edu/ws/index.php#1TLVOyrZt.

[132]BàiphátbiểucủaThủ tướng tạiDiễnđànKinh tế thếgiới,Davos,28/1/2011, www.number10.gov.uk/news/prime-ministers-speech-at-the-world-economicforum/;phátbiểucủaCameronsaucuộcbạoloạnLondonđượclấytừJohnF.BurnsvàAlanCowell,“Saubạoloạn,giớilãnhđạoAnhđưaranhữngđềxuấttráingược”,NewYorkTimes,16/8/2011.

[133]LevittvàDubner,Kinh tếhọchàihước (Freakonomics), trang190,46,11.

[134]Mankiw,Nguyênlýkinhtếhọc(PrinciplesofEconomics),inlầnthứba,trang148.

[135]PhầnthảoluậnđầyđủhơnvềlậpluậnphảnđốichủnghĩavịlợinàycótrongcuốnPhảitráiđúngsai(Justice:What’stheRightThingtoDo?),Michael J.Sandel,NewYork:Farrar,Straus&Giroux,2009, trang41–48,52–56.

[136]DanielE.Slotnik,“Ítbạnquá?Cómộttrangwebsẽchophéptamuathêmbạn(lạicònquyếnrũnữachứ),NewYorkTimes,26/2/2007.

[137]HeathcliffRothman,“Tôithựcsựmuốncảmơnbạnbètôiởnhàđấugiá”,NewYorkTimes,12/2/2006.

[138]RichardA.Posner, “Quy chếquản lý thị trường connuôi”,BostonUniversityLawReview67(1987):trang59–72;ElizabethM.LandesvàRichardA.Posner,“Kinhtếhọcvềtìnhtrạngthiếuhụttrẻem”,JournalofLegalStudies7(1978):trang323–48.

[139]ElisabethRosenthal. “Công tyởTrungQuốc sẽxin lỗihộbạnnếubạntrảphí”,NewYorkTimes,3/1/2001.

[140]RachelEmmaSilverman,“Dànhchonhữngngườibạncủatôi–cặpđôihạnhphúc–bàiphátbiểumàtôimuađược:Nhữngphùrểítnóimualời chúcmừng côdâu chú rẻ trênmạng”,Wall Street Journal, June19,2002; Eilene Zimmerman, “Lời chúcmừng từ đáy lòng bạn, nhưng dongườikhácviếtra”,ChristianScienceMonitor,31/5/2002.

[141]www.theperfecttoast.com;www.instantweddingtoasts.com.

[142] Joel Waldfogel, “Giáng sinh làm phúc lợi mất không”, AmericanEconomic Review 83, số 5 (12/1993): trang 1328– 36; JoelWaldfogel,Kinh tế học hà tiện: Tại sao bạn không nên mua quà tặng vào dịp lễ(Scroogenomics: Why Your Shouldn’t Buy Presents for the Holidays).(Princeton:PrincetonUniversityPress,2009),trang14.

[143]Waldfogel,Kinhtếhọchàtiện(Scroogenomics),trang14–15.

[144]JoelWaldfogel,“Việckhôngnênlàm:Lậpluậnkinhtếgiảithíchtạisao không bao giờ nên tặng quà nữa”, Slate, 8/12/2009,www.slate.com/articles/business/the_dismal_science/2009/12/you_shouldnt_have.html.

[145]Mankiw,Nguyênlýkinhtếhọc(PrinciplesofEconomics),xuấtbảnlầnthứ3,trang483.

[146]Nghi lễ trưởng thànhcủangườiDoThái,được tổchứcchocácemtraikhitròn13tuổi(ND).

[147] Alex Tabarrok, “Tặng quà cho con người hoang dã trong tôi”,21/12/2006, http://marginalrevolution.com/marginalrevolution/2006/12/giving _to _my_wi.html.

[148]Waldfogel,Kinhtếhọchàtiện(Scroogenomics),trang48.

[149]Sáchđãdẫn,trang48-50,55.

[150]StephenJ.DubnervàStevenD.Levitt,“Nềnkinh tế thẻmuaquà”,NewYorkTimes,7/1/2007.

[151]Waldfogel,Kinhtếhọchàtiện(Scroogenomics),trang55-56.

[152] Jennifer Steinhauer, “Giới mua sắm hàng loạt chuyển sang dùngphiếumuaquà”,NewYorkTimes,4/1/1997;JenniferPateOffenberg,“Thịtrường:Thẻmuaquà”,JournalofEconomicPerspectives21, số2 (Mùaxuân2007):trang–38;YianQ.Mui,“Doanhsốbánthẻmuaquàlạităngsauhainămsụtgiảm”,WashingtonPost,27/12/2010;Báocáochitiêucủangườitiêudùngvàodịplễ2010củaHiệphộibánlẻquốcgia,đượctríchdẫn trong bài “Thẻmua quà:Cơ hội và khó khăn của các nhà bán lẻ”,Grant Thornton LLP, 2011, trang 2,www.grantthorton.com/portal/site/gtcom/menuitem.91c078ed5c0ef4ca80cd8710033841ca/?vgnextoid=a047bfc210VgnVCM1000003a8314RCRD&vgnextfmt=default.

[153]JudithMartin,tríchtrongTracieRozhon,“Giớimuasắmmùalễhộiđã mệt mỏi nên năm nay họ tặng nhau thẻ nhựa”, New York Times,9/12/2002; Liz PulliamWeston, “Thẻ mua quà không phải quà”,MSNMoney,http://articles.moneycentral.msn.com/SavingandDebt/FindDealsOnline/GiftCardsAreNotGifts.aspx.

[154] “Thị trường thẻ mua quà thứ cấp tăng trưởng đột biến vào năm2010”, Marketwire, 20/1/2011, www.marketwire.com/press-release/secondary-giftcard-economy-sees-significant-growth-in-2010-1383451.htm;giácủacácthẻmuaquàđượccôngbốtrêntrangwebcủacôngtyPlasticJunglesvàongày21/10/2011.www.plasticjungle.com.

[155]Offenberg,“Thịtrường:Thẻmuaquà”.

[156] SabraChartrand, “Làm thế nào để gửi đimộtmón quà bạn khôngmongmuốnmộtcáchvuivẻ-gửitrênmạngvàkhôngphảiđộngvàonó”,NewYorkTimes,8/12/2003;WesleyMorris,“Niềmvuicủangườitặnglạiquà:Phầnmềmmớigiúpgiảiquyếttìnhhuốngtiếnthoáilưỡngnanvàomỗidịplễ”,BostonGlobe,28/12/2003.

[157]XemDanielGolden,Cái giá để được nhận vào học (The Price ofAdmission)(NewYork:Crown,2006);RichardD.Kahlenbergchủbiên,Chính sách ưu tiên người thiểu số dành cho người giàu (AffirmativeActionfortheRich)(NewYork:CenturyFoundationPress,2010).

[158]XembìnhluậncủachủtịchĐạihọcYaleRickLevintrongbàiviếtcủa Kathrin Lassila, “Tại sao Yale ưu tiên chính mình”, Yale AlumniMagazine, tháng 11, 12/2004,www.yalealumnimagazine.com/issues/2004_11/q_a/html; và bình luậncủachủ tịchđạihọcPrincetonShirleyTilghmantrongbàiviếtcủaJohnHechinger,“Tiếnghổgầm:DướithờiTilghman,Princetonnhậnthêmsinhviên, theođuổicácvụkiện, thừanhậncáccâulạcbộthượnglưu”,WallStreetJournal,17/6/2006.

[159]TôiđãtrìnhbàyhailậpluậnphảnđốibiếnmọithứthànhhànghóanóitrêntrongchuỗibàigiảngTannerởtrườngBrasenose,ĐạihọcOxfordnăm1998.Trongphầnnày,tôigiảithíchlạicóbổsung.XemMichaelJ.Sandel, “Tiềnkhôngmuađượcgì”,GretheB.Petersonchủbiên,Chuỗibài giảng Tanner về Giá trị nhân văn, quyển 21 (Salt Lake City:UniversityofUtahPress,2000),trang87–122.

[160]BrunoS.Frey,FelixOberholzer-Gee,ReinerEichenberger,“Bàgiàđếnthămnhà:Truyệncổvềđạođứcvàthịtrường”,JournalofPoliticalEconomy104,số6(12/1996):trang1297–1313;BrunoS.FreyvàFelixOberholzer-Gee,“Chiphícủacôngcụkhuyếnkhíchbằnggiá:nghiêncứuthựcnghiệmvềhiệntượnglấnátđộngcơ”,AmericanEconomicReview87,số4(9/1997):trang746–55.XemthêmBrunoS.Frey,Khôngchỉlàtiền:Lý thuyếtkinh tếvềđộngcơcánhân (Not Just for theMoney:AnEconomic Theory of Personal Motivation) (Cheltenham, UK: EdwardElgarPublishing,1997),trang67–78.

[161] Frey, Oberholzer- Gee, và Eichenberger, “Bà già đến thăm nhà”,trang1300,1307;FreyvàOberholzer-Gee,“Chiphícủacôngcụkhuyếnkhíchbằnggiá”, trang750.Sốtiềnđềnbùđềxuấtnằmtrongkhoảngtừ2.175đến4.565dollar.Thunhậptrungvịmộtthángcủamộthộgiađìnhlà4.565dollar.HowardKunreuthervàDougEasterling,“Vaitròcủatiềnđền bù cho việc đặt cơ sở xử lý chất thải độc hại”, Journal of PolicyAnalysisandManagement15,số4(Mùathu1996),trang606–608.

[162]Frey,Oberholzer-GeevàEichenberger,“Bàgiàđếnthămnhà”,trang1306.

[163]FreyvàOberholzer-Gee, “Chiphícủacôngcụkhuyếnkhíchbằnggiá”,trang753.

[164]KunreuthervàEasterling,“Vaitròcủađềnbùchoviệcxâydựngcáccông trình độc hại”, trang 615– 19; Frey, Oberholzer- Gee vàEichenberger,“Bàgiàđếnthămnhà”,trang1301.CóthểđọclậpluậnủnghộđềnbùbằngtiềntrongbàiMichaelO’Hare,“‘Khôngphảiởnhàtôi’:Tìmđịađiểmchocôngtrìnhcôngcộngvàtầmquantrọngchiếnlượccủagiảiphápđềnbù”,PublicPolicy25,số4(Mùathu1977):trang407–58.

[165]CarolMansifeld,GeorgeL.VanHoutvenvàJoelHuber,“Đềnbùchothiệthạichung:Tạisaongườidânưathíchhànghóacôngcộnghơntiền”,LandEconomics78,số3(8/2002):trang368–89.

[166]UriGneezyvàAldoRustichini, “Trả tiền chođủ,hoặcđừng trảgìhết”,QuarterlyJournalofEconomics(8/2000):trang798–99.

[167]Tàiliệuđãdẫn,trang799-803.

[168]Tàiliệuđãdẫn,trang802-807.

[169]UriGneezyvàAldoRustichini,“Tiềnphạtchínhlàgiácả”,JournalofLegalStudies29,số1(1/2000):trang1–17.

[170]FredHirsch,Ràocảnxãhộicủa tăng trưởng (TheSocialLimits toGrowth)(Cambridge,MA:HarvardUniversityPress,1976),trang87,93,92.

[171]DanAriely,Sựphi lýkhôngngoàidựđoán (PredictablyIrrational),tái bản có sửa chữa (New York: Harper, 2010), trang 75– 102; JamesHeymanvàDanAriely,“Nỗlựckhiđượctrảtiền”,PsychologicalScience15,số11(2004):trang787–93.

[172]Bạnđọccóthểxemtổngquanvàphântích128nghiêncứuvềảnhhưởngcủađộngcơbênngoàilênđộngcơbêntrongtrongnghiêncứucủaEdwardL.Deci,RichardKoestnervàRichardM.Ryan,“Tổngquanlạivềcácthínghiệmnghiêncứuảnhhưởngcủađộngcơbênngoàilênđộngcơbêntrong”,PsychologicalBullentin125,số6(1999):trang627-68.

[173]BrunoS.FreyvàRetoJegen,“Lýthuyếtvềlấnátđộnglực”,JournalofEconomicSurveys15,số5(2001):trang590.XemthêmMaartenC.W.JanssenvàEwaMendys-Kamphorst,“Cáigiácủagiácả:sựlấnát,chènépcácchuẩnmựcxãhội”,JournalofEconomicBehavior&Organization55(2004):trang377–95.

[174]RichardM.Titmuss,Mốiquanhệchonhận:Từmáuđếnchínhsáchxãhội(TheGiftRelationship:FromHumanBloodtoSocialPolicy)(NewYork:Pantheon,1971),trang231–32.

[175]Sáchđãdẫn,trang134-35,277.

[176]Sáchđãdẫn,trang223-24,177.

[177]Sáchđãdẫn,trang224.

[178]Sáchđãdẫn,trang255,270–74,277

[179] Kenneth J. Arrow, “Tặng cho và mua bán”,Philosophy & PublicAffairs1,số4(Mùahè1972):trang343–62.Độcgiảcóthểxemphảnhồivới phần phân tích sâu trong bài báo củaPeterSinger, “Lòngvị tha vàthươngmại:LậpluậnủnghộTitmussvàphảnđốiArrow”,Philosophy&PublicAffairs2(Mùaxuân1973):trang312–20.

[180]Arrow,“Tặngchovàmuabán”,trang349–50

[181]Tàiliệuđãdẫn,trang351.

[182]Tàiliệuđãdẫn,trang354-55.

[183]NgàiDennisH.Robertson,“Cácnhàkinhtếhọckinhtếhóanhữnggì?”,ColumbiaUniversity,5/1954,đượcinlạitrongDennisH.Robertson,Các nhận định kinh tế học (Economic Commentaries) (Westport, CT:GreenwoodPress,1978[1956]),trang148.

[184]Sáchđãdẫn.

[185]Sáchđãdẫn,trang154.

[186]Aristotle,Đạođứchọc(NicomacheanEthics),DavidRossdịch(NewYork:OxfordUniversityPress,1925),quyểnII,chương1[1103a,1103b].

[187] Jean-JacquesRousseau,Khếước xãhội (The SocialContract), bảndịch của G.D.H. Cole, tái bản có chỉnh sửa (New York: Knopf, 1993[1762]),quyểnIII,chương15,trang239–40.

[188]LawrenceH.Summers,“Kinhtếhọcvàcácvấnđềđạođức”,Lễcầukinhsáng,MemorialChurch,15/9/2003,đượcinlạitrongtạpchíHarvardMagazine, tháng 11-12/2003,www.harvard.edu/president/speeches/summers_2003/prayer.php.

[189]AssociatedPress,“Mộtphụnữkiệnhợpđồngbảohiểmcủacôngty”,7/12/2002; Sarah Schweitzer, “Chuyện hợp đồng bảo hiểm:Walmart bịkiệnvìtựchomìnhlàngườithụhưởngtiềnbồithườngbảohiểm”,BostonGlobe,10/12/2002.

[190]AssociatedPress,“Mộtphụnữkiệnhợpđồngbảohiểmcủacôngty”.

[191]SarahSchweitzer,“Chuyệnhợpđồngbảohiểm”.

[192]Tàiliệuđãdẫn.

[193]EllenE.SchultzvàTheoFrancis,“Ngườilaođộngcũngcógiá:nhânviên qua đời, công ty hưởng lợi – Tại sao?”, Wall Street Journal,19/4/2002.

[194]Tàiliệuđãdẫn;TheoFrancisvàEllenE.Schultz,“Tạisaobímậtbảohiểmchonhânviênlạicólợi”,WallStreetJournal,25/4/2002.

[195] Ellen E. Schultz và Theo Francis, “Tại sao người lao động khôngđượcbiếtgì?”,WallStreetJournal,24/4/2002.

[196]TheoFrancisvàEllenE.Schultz,“Cácngânhànglớnthầmlặngmua‘bảo hiểm tạp vụ’”,Wall Street Journal, 2/5/2002; Ellen E. Schulz vàTheoFrancis,“Tiềnbồithườngtửvong:Cáctậpđoàntạoracôngcụtàichínhtừhợpđồngbảohiểmtínhmạngnhưthếnào”,WallStreetJournal,30/12/2002.

[197]SchultzvàFrancis,“Ngườilaođộngcũngcógiá”.SchulzvàFrancis,“Tiềnbồithườngtửvong”.

[198] Schultz và Francis, “Tiền bồi thường tử vong”; Ellen E. Schultz,“Ngân hàng sử dụng tiền bồi thường từ bảo hiểmnhân thọ để làm tiềnthưởng”,WallStreetJournal,20/5/2009.

[199]EllenE.SchultzvàTheoFrancis,“Bảohiểmtínhmạngđãbiếnthànhcôngcụ tài chínhcủadoanhnghiệpnhư thếnào?”,WallStreetJournal,30/12/2002.

[200]Tàiliệuđãdẫn.

[201]SchultzvàFrancis,“Ngườilaođộngcũngcógiá”.

[202]Theodựtoánngânsáchliênbang2003,phầngiảmthuếliênquanđếnhợpđồngbảohiểmCOLIđãkhiếntổngthuthuếcủangânsáchgiảm1,9tỷ dollar mỗi năm. Xem Theo Francis, “Tính mạng người lao động:phươngtiệngiảmthuếtốtnhất?”,WallStreetJournal,19/2/2003.

[203]Tôiviếtphầnnàydựatrênbàibáocủatôicótên“Đánhcượcmạngsốngcủabạn”,NewRepublic,7/9/1998.

[204]Từ tiếngLatin “viaticum”vừa có nghĩa là tiền ăn đường của quanchứcLaMã cổ đại, vừa có nghĩa là bánh thánhban chongười hấp hối(ND).

[205] William Scott Page, trích trong Helen Huntley, “Kiếm tiền, giúpngườisắpchết”,St.PetersburgTimes,25/1/1998.

[206]DavidW.Dunlap,“ThuốcđiềutrịbệnhAIDSlàmthayđổitínhtoáncủacảmộtngànhkinhdoanh:Tính toán lạicácgiaodịch liênquanđếnbồi thườngtửvong”,NewYorkTimes,30/7/1996;MarciaVickers,“Vớicác ‘hợp đồng cái chết tương lai’, sân chơi ngày càng khó”,NewYorkTimes,27/4/1997.

[207] Stephen Rae, “Bệnh AIDS: Vẫn đang chờ đợi”,New York TimesMagazine,19/7/1998.

[208] Phát biểu củaWilliam Kelley được trích trong “Bản tin đặc biệt:Nhiềugiaodịchhợpđồngbánhthánhđượcmiễnthuếliênbang”,HiệphộiBảohiểmbánhthánhMỹ,10/1997,tríchtrongSandel,“Đánhcượcmạngsốngcủabạn”.

[209]Niênkimtrọnđờihoặclươnghưu–khoảntiềnnhấtđịnhmộtngườiđượcnhậnhàngthángchođếnkhiquađời–lànhữnghìnhthứchưởnglợigiốngbảohiểmbánhthánhhơnbảohiểmnhânthọ.Côngtytrảniênkimsẽcólãikhingườinhậnquađờisớm.Nhưngđầutưvàoniênkimthườngcórủirolớnhơnvàvôdanh(nhàđầutưkhôngbiếtđangđầutưvàoai)hơnsovớiđầutưvàobảohiểmbánhthánh,vìvậy,nếungườiđượcbảohiểmquađờisớmthìtiềnlãinhàđầutưnhậnđượccũngíthơn.Hơnnữa,cáccôngtybánbảohiểmnhânthọthìthườngcũngbáncảniênkimnênrủirongườiđượcbảohiểmsốnglâucũngđượcbùđắplại.

[210]MollyIvins,“ChisumthấycólợinhuậnkhikinhdoanhngườichếtvìAIDS”,AustinAmerican- Statesman, 16/3/1994.Xem thêmLeighHop,“BệnhnhânAIDSđổihợpđồngbảohiểmnhân thọ lấy tiền tiêungay”,HoustonPost,1/4/1994.

[211]CharlesLeDuff,“NgườithunhặtthihàiởDetroittrảlờikhicóngườichết”,NewYorkTimes,18/9/2006.

[212] John Powers, “Trò chơi kết thúc”, Boston Globe, 8/7/1998; MarkGollom, “Trang web ‘Cá cược người chết’ thành công lớn”, OttawaCitizen,15/2/1998;MarianneCostantinou,“Cácượcmaquỷđánhcượcaisẽchếttiếptheo”,SanFranciscoExaminer,22/2/1998.

[213]VictorLi,“Cácượcngườinổitiếngchếtthànhcônglớn”,ColumbiaNews Service, 26/2/2010,http://columbianewsservice.com/2010/02/celebrity-deathpools-make-a-killing/;http://stiffs.com/blog/rules/.

[214]LauraPedersen-Pietersen,“Cácượcmaquỷ:bệnhhoạn,khiếmnhã,vàphổbiến”,NewYorkTimes, 7/6/1998;BillWard, “Cácượccái chết:tính toán bao giờ người ta chết”,Minneapolis Star Tribune, 3/1/2009;Danh sách những người nổi tiếng mới nhất được đăng tải trênhttp://stiffs.com/stats và www. ghoulpool.us/?page_id=571. Gollom,“Trangweb‘Cácượcngườichết’thànhcônglớn”;Costantinou,“Cácượcmaquỷđánhcượcaisẽchếttiếptheo”.

[215]Pedersen-Pietersen,“Cácượcmaquỷ”.

[216]www.deathbeeper.com/;PhátbiểucủaBakstđượctríchtrongWard,“Ward,“Cácượccáichết:tínhtoánbaogiờngườitachết”.

[217]GeoffreyClark,Đánhcượcvàocuộcsống:VănhóabảohiểmnhânthọởAnh,1695-1775(BettingonLives:TheCultureofLifeInsuranceinEngland, 1695-1775), (Manchester:ManchesterUniversity Press, 1999),trang3–10;RoyKreitner,Lờihứacótínhtoán:SựnổilêncủahọcthuyếtkhếướcMỹhiệnđại (CalculatingPromises:TheEmergence ofModernAmericanContractDoctrine),(Stanford:StanfordUniversityPress,2007),trang97–104;LorraineJ.Daston,“Thuầnhóarủiro:xácsuấttoánvàbảohiểm1650-1830”,introngLorenzKruger,LorraineJ.DastonvàMichaelHeidelbergerbiêntập,TheProbabilisticRevolution,quyển1(Cambridge,MA:MITPress,1987),trang237–60.

[218]Clark,Đánh cược vào cuộc sống, trang 3-10;Kreitner,Lời hứa cótínhtoán, trang97-104;Daston,“Thuầnhóarủiro”;VivianaA.RotmanZelizer,ĐạođứcvàThịtrường:SựpháttriểncủabảohiểmnhânthọởMỹ(Morals &Markets: The Development of Life Insurance in the UnitedStates),(NewYork:ColumbiaUniversityPress,1979),trang38(tríchlờiluậtgiangườiPhápEmerignon).

[219]Clark,Đánhcượcvàocuộcsống,trang8-10,13-27.

[220]Kreitner,Lờihứacótínhtoán,trang126-29.

[221]RobertWalpole(1676-1745),ngườiđượccoi là thủ tướngAnhđầutiêndùchứcdanhnàychưa tồn tạivào thờiđiểmđóvìôngcó sứcảnhhưởngmạnhmẽtrongchínhphủAnhđươngthời(ND).

[222]Clark,Đánhcượcvàocuộcsống,trang44-53.

[223]Sáchđãdẫn,trang50;Zelizer,ĐạođứcvàThịtrường,trang69,tríchdẫn lời John Francis,Biên niên sử, giai thoại và huyền thoại (Annals,Anecdotes, and Legends), (London: Longman, Brown, Green, andLongmans,1853),trang144.

[224] Đạo luật Bảo hiểm nhân thọ 1774, chương 48 14 Geo 3,www.legislation.gov.uk/apgb/Geo3/14/48/introduction;Clark,Đánhcượcvàocuộcsống,trang9,22,34–35,52–53.

[225]Zelizer,ĐạođứcvàThịtrường,trang30,43.Xemthêmcáctrang91-112,119-47.

[226]Sáchđãdẫn,trang62.

[227]Sáchđãdẫn,trang108.

[228]Sáchđãdẫn,trang124.

[229]Sáchđãdẫn,trang146-47.

[230]Sáchđãdẫn,trang71-72;Kreitner,Lờihứacótínhtoán,trang131-46.

[231]VụkiệnGrigsbychốngRussell,222U.S.149(1911),trang154.XemKreitner,Lờihứacótínhtoán,trang140–42.

[232]VụkiệnGrigsbychốngRussell,trang155–56.

[233] CarlHulse, “LầuNăm góc chuẩn bị thiết lập thị trường hợp đồngkhủngbốtươnglai”,NewYorkTimes,29/7/2003;CarlHulse,“Kếhoạchthị trườnghợpđồngkhủngbố tương lai nhanh chóngbay vào sọt rác”,NewYorkTimes,29/7/2003.

[234]KenGuggenheim,“Các thượngnghịsỹchorằngkếhoạchcủaLầuNăm góc sẽ cho phépmọi người đánh cược vào khủng bố và ám sát”,Associated Press, 28/7/2003; Josh Meyer, “Giao dịch trên thị trườngkhủngbố tương lai:Mộthệ thống thị trườnggiúpLầuNămgócdựbáođượccácsựvụbấtổn”,LosAngelesTimes,29/7/2003.

[235]BradleyGrahamvàVernonLoeb,“LầuNămgóc từbỏý tưởng thịtrường tương lai”,Washington Post, 30/7/2003; Hulse, “Kế hoạch thịtrườnghợpđồngkhủngbốtươnglainhanhchóngbayvàosọtrác”.

[236]Guggenheim,“CácthượngnghịsỹchorằngkếhoạchcủaLầuNămgócsẽchophépmọingườiđánhcượcvàokhủngbốvàámsát”;Meyer,“Giaodịchtrênthịtrườngkhủngbốtươnglai”;RobertSchlesinger,“Hủybỏkếhoạchthịtrườngkhủngbốtươnglai”,BostonGlobe,July30,2003;GrahamvàLoeb,“LầuNămgóctừbỏýtưởngthịtrườngtươnglai”.

[237]Hulse,“LầuNămgócchuẩnbịthiết lậpthị trườnghợpđồngkhủngbốtươnglai”.

[238] Hal R.Varian, “Thị trường dự báo khủng bố làmột ý tưởng hay;nhưng bị tuyên truyền rất dở”, New York Times, 31/7/ 2003; JustinWolfersvàEricZitzewitz, “Tranhcãixungquanh ‘thị trườngkhủngbốtươnglai”,WashingtonPost,31/7/2003.

[239]MichaelSchragevàSamSavage,“Nếuchuyệnnàylàliềulĩnhthìhãyđánhcượcvàocáiliềulĩnh”,WashingtonPost,3/8/2003;NoamScheiber,“Xâydựngthịtrườnghợpđồngtươnglaichomọithứ”,NewYorkTimesMagazine, 14/12/2003, trang 117; Floyd Norris, “Cá cược vào các vụkhủngbố:Thịtrườngchothấyđiềugì”,NewYorkTimes,3/8/2003;MarkLeibovich, “‘Chuyện đơn giản’ củaGeorge Tenet đi vào sách lịch sử”,WashingtonPost,4/6/2004.

[240] Schrage và Savage, “Nếu chuyện này là liều lĩnh”. Xem thêmKennethArrowvà cộng sự, “Lời hứa của thị trường dự đoán”,Science320 (16/5/2008): trang877–78; JustinWolfersvàEricZitzewitz, “Thịtrường dự đoán”, Journal of Economic Perspectives 18 (số Mùa xuân2004):trang107–26;ReuvenBrenner,“Vụcácượcantoàn”,WallStreetJournal,3/8/2003.

[241] . Về hạn chế của thị trường dự báo, xem Joseph E. Stiglitz, “Chủnghĩa khủng bố: sẽ không có hợp đồng tương lai”,Los Angeles Times,31/7/2003.XemcáclậpluậnbảovệthịtrườnghợpđồngkhủngbốtươnglaiởAdamMeirowitzvàJoshuaA.Tucker,“Họchỏitừthịtrườngkhủngbố”,PerspectivesonPolitics2(tháng6/2004),vàJamesSurowiecki,“Kếhoạch Thị trường phân tích chính sách hay ho chết tiệt!”, 30/7/2003,http://www.slate.com/articles/news_and_politics/hey_wait_a_minute/2003/07/damn_the_slam_pam_plan.html.XemtổngquantrongWolfersvàZitzewitz,“Thịtrườngdựbáo”.

[242] Trích lờiRobinD.Hanson, nhà kinh tế học thuộc đại họcGeorgeMasonUniversity, in trongbàiviếtcủaDavidGlenn,“Bàochữachothịtrường‘hợpđồngkhủngbố tương lai’”,ChronicleofHigherEducation,15/8/2003.

[243] LiamPleven vàRachel EmmaSilverman, “Tiềnmặt trao tay:Mộtnhàkinhdoanhbảohiểmđãtạoramộtngànhkinhdoanhcáichếtrấtsôiđộng”.WallStreetJournal,26/11/2007.

[244]Tàiliệuđãdẫn;www.coventry.com/about-coventry/index.asp

[245]www.coventry.com/life-settlement-overview/secondary-market.asp.

[246] Xem Susan LordeMartin, “Cá cược vào tínhmạng người lạ: giảiquyết hợp đồng bảo hiểm, hợp đồng bảo hiểm nhân thọ của người lạ(STOLI) và chứng khoán hóa”,University of Pennsylvania Journal ofBusinessLaw13(Mùathu2010):190.Tỷlệhợpđồngbịbỏngangnăm2008là38%,theoThốngkêbảohiểmnhânthọACLI(ACLILifeInsurersFactBook),8/12/2009,trang69,đượctríchdẫntrongbàibáocủaMartin.

[247]MarkMaremontvàLeslieScismti,“Tỷlệđánhcượcgâybấtlợichonhững người đầu tư vào tính mạng người lạ”, Wall Street Journal,21/12/2010.

[248] Tài liệu đã dẫn;MarkMaremont, “Life Partners bị kiện ở Texas”,WallStreetJournal,30/7/2011.

[249]MariaWoehr,“‘Tráiphiếucáichết’ tìmkiếmcuộcsốngmới”,TheStreet, 1/6/2011, www.thestreet.com/story/11135581/1/death-bonds-look-for-newlife.html.

[250]CharlesDuhigg,“Vềcuốiđời, tìmvậnmaytừbảohiểmnhânthọ”,NewYorkTimes,17/12/2006.

[251]Tàiliệuđãdẫn.

[252]Tàiliệuđãdẫn.

[253]LeslieScism,“Côngtybảohiểmkiệnhànhvicácượcngườichết”,Wall Street Journal, 2/1/2011;Leslie Scism, “Công ty bảo hiểmvà nhàđầu tư mâu thuẫn nhau vì cá cược người chết”, Wall Street Journal,9/7/2011.

[254]PlevenvàSilverman,“Tiềnmặttraotay”.

[255]Tài liệu đã dẫn.Trích dẫn được lấy từ trang chủ củaHiệp hộiThịtrườngbảohiểmnhânthọ,www.lifemarketassociation.org.

[256]Martin,“Cácượcvàotínhmạngngườilạ”,trang200-06.

[257]Điều trần tạiVănphòngQuản lýBảohiểmbangFloridacủaDougHead,giámđốcđiềuhànhHiệphộikinhdoanhgiảiquyếthợpđồngbảohiểm tính mạng, 28/8/2008,www.loir.com/sideDocuments/LifeInsSettlementAssoc.pdf.

[258]JennyAnderson,“WallStreettìmkiếmlợinhuậntừgóicáchợpđồngbảohiểm”,NewYorkTimes,6/9/2009.

[259]Tàiliệuđãdẫn.

[260]Tàiliệuđãdẫn.

[261]LeslieScism,“AIGnỗlựcbántráiphiếuđánhcượcvàongườichết”,WallStreetJournal,22/4/2011.01B0

[262]Căncứnhà(homeplate),Chốt thứba(thirdbase):cácvị tríphòngthủtrênsânbóngchày(ND).

[263]Thông tinvềmức lươngnămcủaKillebrewđược lấy từNiêngiámBóng chày (Baseball Almanac), www.baseball-almanac.com/players/player.php?p=killeha01.

[264]TylerKepner,“TwinstiếptụckýhợpđồngtámnămvớiMauervớitổng giá trị 184 triệu dollar”, New York Times, 21/3/2010;http://espn.go.com/espn/thelife/salary/index?athleteID=5018022.

[265]Ghếthượnghạngchongườixemtầmnhìntốtnhấttrênsân,đặttrongmộtcănphòngthườngcóváchkính,bêntrongcótrangbịquầyrượu,tivi,toilet...(ND).

[266] Giá vé xem Twins thi đấu có trên trang webhttp://minnesota.twins.mlb.com/ min/ticketing/season-ticket_prices.jsp;giá vé năm 2012 của đội Yankees có trên trang webhttp://newyork.yankees.mlb.com/nyy/ballpark/seating_pricing.jsp.

[267]RitaReif,“Vớigiớisưutầm,cáccầuthủvẫnthiđấumãi”,NewYorkTimes,17/2/1991.

[268] Michael Madden, “Giao dịch bằng lòng tham”, Boston Globe,26/4/1986;DanShaughnessy,“Ngườimangảnhcầuthủghétnhữngcuộctriển lãmkiểunày”,BostonGlobe,17/3/1997;StevenMarantz,“Chuyệnkýtákhônghềrẻ”,BostonGlobe,12/2/1989.

[269]CácnhânvậttrongtiểuthuyếtOliverTwistcủanhàvănAnhCharlesDickens.NhânvậtlãogiàFaginđãhuấnluyệnmộtnhómtrẻconđimóctúi để kiếm tiền, đứng đầu đám trẻ là Cáo Tinh Ranh (Artful Dodger)(ND).

[270]E.M.Swift,“Rútlui!”,SportsIllustrated,13/8/1990.

[271]SabraChartrand,“Khicâybútthựcsựcósứcmạnhthầnthánh”,NewYork Times, 14/7/1995; Shaughnessy, “Người mang ảnh cầu thủ ghétnhữngcuộctriểnlãmkiểunày”.

[272]FredKaplan,“VụđấugiáquảbóngcủaMcGwirethắnglợirựcrỡ”,Boston Globe, 13/1/1999; Ira Berkow, “Từ phim ‘EightMen Out’ đếnEBay:CâygậycủaJoeChânĐất”,NewYorkTimes,25/7/2001.

[273]DanielKadlec,“Đánhrơiquảbóng,”Time,8/2/1999.

[274]RickReilly,“Cáigìđịnhgiálịchsử?”,SportsIllustrated,12/7/1999;Kadlec,“Đánhrơiquảbóng”.

[275]JoeGarofoli,“PhiêntòaliênquanđếnquảbóngcủaBondchothấymọi điều về chúng ta”, San Francisco Chronicle, 18/11/2002; Dean E.Murphy,“PhánquyếtkhônngoanvềvụtranhchấpquảbóngcủaBonds”,New York Times, 19/12/2002; Ira Berkow, “Quả bóng ghi điểm thứ 73đượcbánvớigiá450.000dollar”,NewYorkTimes,26/6/2003.

[276]JohnBranch,“Mônbóngchàychốnglạihànggiảbằnglựclượngxácnhậntínhnguyênbản”,NewYorkTimes,21/4/2009.

[277]PaulSullivan,“TừHonusđếnDerek,kỷvậtkhôngchỉlàcâygậycóchữký”,NewYorkTimes,15/7/2011;RichardSandomir,“Cúđánhlịchsửcủa Jeter còn ghi điểm trên thị trường”, New York Times, 13/7/2011;RichardSandomir,“Saucúđánhthứ3000,ngaycảđấtcũngbánđược”,NewYorkTimes,21/6/2011.

[278]www.peterose.com.

[279] Alan Goldenbach, “Trang web bán kỷ vật thể thao tràn lan trêninternet”, Washington Post, 18/5/2002; Dwight Chapin, “Những mónhàngkỳcụcchỉhấpdẫnvừaphải”,SanFranciscoChronicle,22/5/2002.

[280]RichardSandomir,“Ởsânvậnđộng(mangtênbạn),đồngtiềnđanglêntiếng”,NewYorkTimes, 2004;DavidBiderman, “Cuộc chơi đặt tênsânvậnđộng”,WallStreetJournal,3/2/2010.

[281] Sandomir, “Ở sân vận động (mang tên bạn), đồng tiền đang lêntiếng”;RickHorrowvàKarlaSwatek, “Những thỏa thuậnvềquyềnđặttên sânvậnđộngkhônkhéonhất:Cái tênẩnchứađiềugì?”BloombergBusinessweek, 10/9/2010,http://images.businessweek.com/ss/09/10/1027_quirkiest_stadium_naming_rights_deals/1.htm;EvanBuxbaum,“ĐộibóngMetsvà tậpđoànCiti:Quyềnđặt tênsân trịgiá400triệudollarlàmmộtsốngườithấyphiềnlòng”,CNN,13/4/2009,http://articles.cnn.com/2009-04-13/us/mets.ballpark_1_citi_field_ mets-home-stadium-naming?_s=PM:US.

[282] Chris Woodyard, “Mercedes- Benz mua quyền đặt tên sânSuperdomeởNewOrleans”,USAToday,3/10/2011;BrianFinkel,“Thỏathuận đặt tên sân MetLife trị giá 400 triệu dollar”, BloombergBusinessweek, 22/8/2011,http://images.businessweek.com/slideshows/20110822/nfl_stadiums-with-themost-expensive-naming-rights/.

[283] Sandomir, “Ở sân vận động (mang tên bạn), đồng tiền đang lêntiếng,” dẫn lời Dean Bonham,một giám đốcmarketing thể thao, về sốlượngvàgiátrịcủacáchợpđồngđặttênsânbóng.

[284] Bruce Lowitt, “Một sân vận động với cái tên nào khác?”, St.PetersburgTimes,31/8/1996;AlanSchwarz, “Ý tưởngvàxuhướng:đi,đi, ngáp: tại sao trong bóng chày ghi điểm lại vui”,New York Times,10/10/1999.

[285]“NewYorkLifeđưabảyđộibónglênbảngghidanhtàitrợMLBchocác cú về căn cứ ‘an toàn’”, Thông cáo báo chí của New York Life,19/5/2011, www. newyork.com/nyl/v/index.jsp?vgnextoid=c4fbd4d392e10310VgnVCM100000ac841cacRCRD.

[286] Scott Boeck, “Cú đánh bóng của Bryce Harper thuộcMiLB đượcMiss Utility tài trợ”, USA Today, 16/3/2011; Emma Span, “Kỳ quái”,Baseball Prospectus, 29/3/2011,www.baseballprospectus.com/article.php?articleid=13372.

[287] Darren Rovell, “Bóng chày thu hẹp việc quảng cáo phim”,ESPN.com, 7/5/2004,http://sports.espn.go.comespn/sportsbusiness/news/story?id=1796765.

[288]Đoạnnàyvàcácđoạntiếptheođượctríchtừbàibáocủatôicótên:“Thểthaobịhưhỏng”,NewRepublic,25/5/1998.

[289]TomKenworthy,“NgườihâmmộthểthaoDenverđấutranhbảovệtênsânthiđấu”,USAToday,27/10/2000;CindyBrovsky,“Chúngtôivẫngọi nó là sân Mile High”, Denver Post, 8/8/2001, David Kesmodel,“Invescosẵnsàngthulợinhuận:Ngoàiquanhệcôngchúng,côngtycòntiếp cận được đội Brosco”,Rocky Mountain News, 14/8/2001; MichaelJanofsky, “BáochíDenver tranh luậnquanhchuyện tên sânvậnđộng”,NewYorkTimes,23/8/2001.

[290]JonathanS.Cohn,“Chiarẽchỗngồi:Ghếthượnghạngkhiếnthểthaocóvẻhợmhĩnh”,WashingtonMonthly,12/1991;FrankDeford,“Nhữngmùabóngbấtmãn”,Newsweek,29/12/1997;RobertBryce,“Hộichứngxacách”,AustinChronicle,4/10/1996.

[291] .RichardSchmalbeckvàJaySoled,“Xóabỏchínhsáchmiễngiảmthuếchoghếthượnghạngđi”,NewYorkTimes,5/4/2010;RussellAdams,“Chờmuavéthượnghạngthậtquálâu”,WallStreetJournal,17/2/2007.

[292]RobertBryce,“Ghếthượnghạngởsânthểthaotrườngđạihọctáchkhỏi đám đông dân chủ chật chội”, New York Times, 23/9/1996; JoeNocera, “Ghế thượng hạng ở sân thể thao trường đại học”,New YorkTimes,28/10/2007;DanielGolden,“Giảmthuếkhimuavéthượnghạng”,WallStreetJournal,27/12/2006.

[293] John U. Bacon, “Xây – và xây mãi – sân Michigan”,MichiganToday, 8/9/2010, http://michigantoday.umich.edu/story.php?id=7865;Nocera,“Ghếthượnghạngởsânthểthaotrườngđạihọc”.

[294]MàucờsắcáocủacácđộithiđấuthểthaothuộcĐạihọcMichigan(ND).

[295]www.savethebighouse.com/index.html.

[296] “Vé vào sân Michigan bán chậm nhưng đều đặn khi kinh tế đixuống”, Associated Press, 12/2/2010, www.annarbor.com/sports/um-football/michiganstadium-suite-and-seats-sell-slowly-steadily-in-sagging-economy/.

[297]AdamSternbergh,“BillyBeanetrong‘’Bóngtiền’từbỏkếtthúckiểuHollywoodcủachínhông”,NewYorkTimesMagazine,21/9/2011.

[298]Tàiliệuđãdẫn;AllenBarra,“Huyểnthoại‘Bóngtiền’”,WallStreetJournal,22/9/2011.

[299] Chủ tịch Lawrence H. Summers, “Bài giảng Marshall J. Seidmanthường niên thứ tư về chính sách y tế”, Boston, 27/4/2004.www.harvard.edu/president/speeches/summers_2004/seidman.php.

[300]JahnK.HakesvàRaymondD.Sauer,“Đánhgiádướigócđộkinhtếvềgiả thuyếtbóng tiền”,JournalofEconomicPerspectives 20 (Mùahè2006): trang 173– 85;TylerCowen vàKevinGrier, “Kinh tế học bóngtiền”,Grantland, 7/12/2011,www.grantland.com/story/_/id/7328539/the-economicsmoneyball.

[301]CowenvàGrier,“Kinhtếhọcbóngtiền”.

[302]RichardTomkins,“Quảngcáocấtcánh”,FinancialTimes,20/7/2000;CarolMarieCropper,“Hoaquảcótrêntườngvàsànnhà,quảngcáocóởmọi nơi”,NewYorkTimes, 26/2/1998;David S. Joachim, “Để biết lịchphátsóngmùathucủakênhCBS,bạnhãymởtủlạnh”,NewYorkTimes,17/7/2006.

[303] StevenWilmsen, “Tràn ngập quảng cáo trên khắpmàn hình xungquanhbạn”,BostonGlobe, 28/3/2000; JohnHolusha, “Mànhình tin tứctrênmạng:bếnđậumớichocặpmắtcủangườiđithangmáy”,NewYorkTimes,14/6/2000;CarolineE.Mayer,“Khôngcógiớihạn:Nhàvệsinh,máy rút tiền hay hoa quả đều là nơi quảng cáo”, Washington Post,5/2/2000.

[304]LisaSanders,“Ngàycàngnhiềunhàmarketingphảivàonhàvệsinh”,AdvertisingAge,20/9/2004;“Cáccôngtyquảngcáotrongnhàvệsinhtổchức hội nghị thường niên ở Vegas”, thông cáo báo chí, 19/10/2011,http://indooradvertising.org/pressroom.shtml.

[305]DavidD.Kirkpatrick,“Tiếngnóitừnhàtàitrợ:Mộtcôngtytrangsứctrả tiềncho tiểu thuyếtgia”,NewYorkTimes, 3/9/2001;MartinArnold,“Quảngcáongầmvàchiphí”,NewYorkTimes,13/9/2001.

[306]Kirkpatrick,“Tiếngnóitừnhàtàitrợ”;Arnold,“Quảngcáongầmvàchiphí”.

[307]MộtvídụgầnđâyvềsáchđiệntửcógàiquảngcáođượcmôtảtrongbàibáocủaEricaOrden,“Cuốnsáchnàyđượcmanglạibởicôngty...”,WallStreetJournal,26/4/2011;StuWoo,“Kindlerẻhơnrấttốt,nhưngcóquảng cáo đi kèm”,Wall Street Journal, 12/4/2011. Vào tháng 1/2012,thiếtbịđọcsáchKindleTouchđượcbánvớigiá99dollarchophiênbảncó “giá đặc biệt” và 139 dollar với phiên bản “không có giá đặc biệt”,www.amazon.com/gp/product/B005890G8Y/ref=famstripe_kt.

[308]EricPfanner,“Trênđộcaohơn9000mét,khángiảbấtđắcdĩphảixemquảngcáo”,NewYorkTimes,27/8/2007;GaryStoller,“Quảngcáocómặt trênmáy bay, nhưngmột số người cho rằng thế là quá nhiều”,USAToday,19/10/2011.

[309]AndrewAdamNewman,“Bạnđặtquảngcáolênxecủatôi,vàbạnsẽtrảtiềnchứ?”,NewYorkTimes,27/8/2007;www.myfreecar.com/.

[310]AllisonLinn, “Một cách làmmàumè để tránh bị thu nhà thế nợ”,MSNBC, 7/4/2001, http://lifeinc/today/msnbc/msn.com/_news-2011/04/07/6420648a-colorful-way-to-avoid-foreclosure;SethFiegerman,“Quảng cáo sản phẩm kiểu mới”, The Street, 28/5/2011,www.thestreet.com/story/11136217/1/ the-new-product-placement.html?cm_ven=GOOGLEN. Hiện tại công ty đã đổi tên thành Godialing:www.godialing.com/paintmyhouse.php.

[311] Steve Rubenstein, “Hình xăm trị giá 5,8 triệu dollar: Gia đìnhSanchez tính toán tổng chi phí cho bữa trưamiễn phí”, San FranciscoChronicle,14/4/1999.

[312]ErinWhite, “Marketingngay-trên-mặt: các công ty quảng cáo thuêtránmọingười”,WallStreetJournal,11/2/2003.

[313]AndrewAdamNewman,“Cơthểcũnglàmđượcbiểnquảngcáo:Bạnquảngcáoởđây”,NewYorkTimes,18/2/2009.

[314]AaronFalk,“Mộtbàmẹbánmặtmìnhlàmchỗquảngcáo”,DeseretMorningNews,30/6/2005.

[315]BảntincủatổchứcBáođộngquảngcáoRalphNader:“Naderthànhlậptổchứphảnđốimarketing,quảngcáovàthươngmạihóaquámức”,8/9/1998, www. commercialalert.org/issues/culture/ad-creep/nader-starts-group-to-oppose-theexcesses-of-marketing-advertising-and-commercialism;MicahM.White,“Ngộđộcvănhóa:Lýthuyếtchungvềô nhiễm tinh thần”, Adbusters #96, 20/6/2100,www.adbusters.org/96/unified-theory-mental-pollution.html; câu trả lờicủanữkháchhàngđượctríchtrongbàibáocủaSkipWollenberg,“Quảngcáoxuấthiện trênbãibiển,máyrút tiền,phòng tắm”,AssociatedPress,25/5/1999. Xem thêm tạp chí Adbusters, www.adbusters.org/magazine;KalleLasn,Nhiễuvănhóa:NướcMỹkhôngcòndễthương(CultureJam:TheUncoolingofAmerica)(NewYork:Morrow,1999);vàNaomiKlein,Nologo-Thếgiớikhôngphẳnghaylàmặtkhuấtcủathươnghiệuvàtoàncầuhóa(NoLogo:TakingAimattheBrandBullies)(NewYork:Picador,2000).

[316]WalterLippmann,Lạc lối vàquyền lực:Nỗ lực chẩnđoánnguyênnhânloâuhiệntại(DriftvàMastery:AnAttempttoDiagnosetheCurrentUnrest),(NewYork:MitchellKennerley,1914),trang68.

[317]CóthểđọcphântíchvềquảngcáotrênchuồngtrạikèmtheomộtsốbứcảnhấntượngtrongcuốnsáchcủaWilliamG.Simmonds,Quảngcáotrên chuồng trại: Ranh giới củaMỹ đangmất dần (Advertising Barns:VanishingAmericanLandmarks)(St.Paul,MN:MBIPublishing,2004).

[318]JanetKornblum,“CáitênhoàntoànmớichocậubétrêneBay”,USAToday,26/7/2001;DonOldenburg,“Gọi tênembé:Cáccông tyđãnảnđặt tên cho embé, nhưng liệu đây có phải ý tưởng đi trước thời đại?”,WashingtonPost,11/9/2001.

[319] Joe Sharkey, “Một công trình phủ lên bãi cát”,New York Times,5/7/1998;Wollenberg, “Quảngcáoxuấthiện trênbãi cátbiển, trênmáyrúttiền,trongnhàtắm”.

[320]DavidParrish,“BãibiểnOrangeCountycóthểlànơiquảngcáochoxeChevy”,OrangeCountyRegister, 16/7/1998;ShelbyGrad, “Bãi biểnnàyđượcmangđếnchobạnbởi...”,LosAngelesTimes,22/7/1998;HarryHurtIII,“Côngviênđượcmangđếnchobạnbởi...”,U.S.News&WorldReport,11/8/1997;MelanieWells,“Cáccôngtyquảngcáovàcácthànhphốcóquanhệvớinhau”,USAToday,28/5/1997.

[321]VerneG.Kopytoff,“Giờđây,cáiđượcmangđếnchobạnbởiCoke(hoặc Pepsi) là: Tòa Thị chính”, New York Times, 29/11/1999; MattSchwartz, “Các hợp đồng quảng cáo cung cấp độc quyền bị phê phánmạnh”,HoustonChronicle,26/1/2002.January26,2002

[322]TerryLefton,“SảnxuấtởNewYork:GiàyNikekêusộtsoạttrênbãicỏ?”,Brandweek, 8/12/2003; Gregory Solman, “Chìa khóa trao tay chothành phố được tài trợ: Hợp tác công tư đã đi một chặng đường dài”,Adweek,22/9/2003.

[323]CareyGoldberg,“ĐấugiáquyềnđặttênởBostonđãđiquáxa”,NewYorkTimes,9/3/2001;MichaelM.Grynbaum,“M.T.A.bánquyềnđặttêngatàuđiệnngầm”,NewYorkTimes,24/6/2009;RobertKlara,“Cácthànhphốlàđểbán”,Brandweek,9/3/2009.

[324] Paul Nussbaum, “SEPTA đồng ý đổi tên Ga Pattison thành GaAT&T”,PhiladelphiaInquirer,25/6/2010.

[325] Hồ Walden xuất hiện trong cuốn sáchWalden (1854) của HenryDavidThoreau (1817-1862).Cuốnsáchmô tảcuộcsốngcủaThoreauởmộtnơigầngũivớithiênnhiênvàtrảinghiệmtinhthầncủaông(ND).

[326]CynthiaRoy,“BangMassachusettsquantâmđếndoanhthutừquyềnđặttêncáccôngviên”,BostonGlobe,6/5/2003;“TrênHồWal-Mart”,xãluận,BostonGlobe,15/5/2003.

[327]IantheJeanneDugan,“Mộttròchơivớicáitênhoàntoànmới”,WallStreet Journal, 6/12/2010; Jennifer Rooney, “Government SolutionsGroupgiúpcác côngviênđang thiếu tiềnkếtnốivới cácdoanhnghiệplắm tiền”, Advertising Age, 14/2/2011; “Bảng quảng cáo và công viênkhônghợpnhau”,bàixãluận,LosAngelesTimes,3/12/2011.

[328]FredGrimm,“KhẩuhiệumớicủabangFlorida: ‘Khônggianởđâyđangtrống’”,MiamiHerald,1/10/2011;Rooney,“GovernmentSolutionsGroupgiúpcác côngviênđang thiếu tiềnkếtnốivới cácdoanhnghiệplắmtiền”.

[329]DanielB.Wood,“Bạnquảngcáoởđây:Xecảnhsátcũngtrởthànhbiểnquảngcáo”,ChristianScienceMonitor,3/10/2002;LarryCopeland,“Các thànhphố cânnhắc choquảng cáo trênxe cảnh sát”,USAToday,30/10/2002; Jeff Holtz, “Phụng sự và thuyết phục”, New York Times,9/2/2003.

[330]Holtz,“Phụngsựvàthuyếtphục”;“Phảnđốiquảngcáotrênxecảnhsát”, bài xã luận, Charleston (South Carolina) Post and Courier,29/11/2002;“November29,2002;“Chủnghĩa thươngmạiđángsợ”,bàixãluận,HartfordCourant,28/1/2003.

[331]“Phảnđốiquảngcáotrênxecảnhsát”;“Chủnghĩathươngmạiđángsợ”; “Phùhiệu, súng – và hợpđồngvề lớp nhựaphủ thànhxe”, bài xãluận, Roanoke (Virginia) Times & World News, 29/11/2002; “Bảo vệngười dân và bán quảng cáo”, bài xã luận, Toledo Blade, 6/11/2002;Leonard Pitts, Jr., “Đừng biến xe cảnh sát thành biển quảng cáo”,BaltimoreSun,10/11/2002.

[332]Holtz,“Phụngsựvàthuyếtphục”;Wood,“Bạnquảngcáoởđây”.

[333] Helen Nowicka, “Xe cảnh sát đang trên đường”, Independent(London), 8/9/1996;StewartTendler, “Cảnh sát tìmkiếm tiền tài trợ từcácdoanhnghiệp”,Times(London),6/1/1997.

[334] Kathleen Burge, “Xem quảng cáo: Nhà tài trợ đưa xe tuần tra rađường”,BostonGlobe,14/2/1006;BenDobbin,“Mộtsốcơquancảnhsátđãbánmìnhchocáchợpđồngtàitrợ”,BostonGlobe,26/12/2011.

[335] Anthony Schoettle, “Kế hoạch tài trợ cho thành phố cất cánh vớiKFC”,IndianapoisBusinessJournal,11/1/2010.

[336] Matthew Spina, “Công ty quảng cáo đưa quảng cáo vào nhà tù”,BuffaloNews,27/3/2011.

[337]Tàiliệuđãdẫn.

[338]MichaelJ.Sandel,“Nhiềuphátngán”,NewRepublic,1/9/1997;RussBaker,“Truyềnhìnhlénlút”,AmericanProspect12(12/2/2001);WilliamH. Honan, “Các học giả công kích chương trình truyền hình ở trườngcông”,NewYorkTimes,22/1/19997;“Khángiảtrẻembấtđắcdĩ:Báocáovềảnhhưởngcủaquảngcáolêntrẻemởtrườnghọc”,ConsumersUnion,1997, www. consumerunion.org/other/captivekids/c1vcnn_chart.htm;SimonDumenco,“Bảntinphátởtrườngcóquảngcáogâytranhcãi,làýtưởngvềthờiđạicủaaiđãquavàđangđến”,AdvertisingAge,16/7/2007.

[339]LờitríchtrongbàibáocủaBaker,“Truyềnhìnhlénlút”.

[340] Jenny Anderson, “Trường tốt nhất mà 75 triệu dollar có thể muađược”,NewYorkTimes, 8/7/2011;Dumenco, “Bản tinphátở trườngcóquảngcáogâytranhcãi,làýtưởngvềthờiđạicủaaiđãquavàđangđến”;MyaFrazier,“ChannelOne:chủsởhữumới,vấnđềcũ”,AdvertisingAge,26/11/2007;“Sựcáochungcủachuỗibản tinChannelOne?”, thôngcáobáo chí, Chiến dịch vì tuổi thơ không quảng cáo, 30/8/2011,www.commondreams.org/newswire/2011/08/30-0.

[341]DeborahStead,“Lớphọccủadoanhnghiệpvàthươngmạihóa”,NewYorkTimes, 5/1/1997; Kate Zernike, “Hãy cùng thỏa thuận: Các doanhnghiệptìmcáchcómặt tronglớphọc”,BostonGlobe,2/2/1997;Sandel,“Nhiều phát ngán”; “Khán giả trẻ em bất đắc dĩ”,www.consumerunino.org/other/ captivekids/evaluations.htm; AlexMolhar,Giao việc kinh doanh cho trẻ em:Thươngmại hóa các trườnghọcởMỹ(Boulder,CO:WestviewPress,1996).

[342]TamarLewin,“Bàihọcvềthanđákhôngphùhợpvớihọcsinhlớpbốn”,NewYorkTimes, 11/5/2011;KevinSieff, “Ngànhnăng lượngxâydựng bài giảng cho trường công”,Washington Post, 2/6/2011; TamarLewin, “Nhà xuất bản cho thiếu nhi cắt bớt mối ràng buộc với doanhnghiệp”,NewYorkTimes,31/7/2011.

[343]DavidShenk,“Sưphạmkiểusốtmỳ”,Harper’s,tháng9/1995;Stead,“Lớp học của doanh nghiệp và thương mại hóa”; Sandel, “Nhiều phátngán”;Molnar,Giaoviệckinhdoanhchotrẻem.

[344]JulietSchor,Sinhrađểmuasắm:Trẻembịthươngmạihóavàvănhóamuasắmmới(BorntoBuy:TheCommercializedChildandtheNewConsumer Culture) (New York: Scribner, 2004), trang 21; BruceHorovitz,“Sáuchiếnlượccácchuyêngiamarketingsửdụngđểkhiếntrẻemmuốnmuasắm”,USAToday,22/11/2006,tríchlờiJamesMcNeal.

[345] Bill Pennington, “Đọc, viết và tài trợ của các công ty”,New YorkTimes,18/10/2004;TamarLewin,“Ởtrườngcông,tròchơiđặttênrấtthuhúttàitrợ”,USAToday,28/7/2006.

[346]“Trườngcônginquảngcáo lênbảngđiểm”,KUSA-TV,Colorado,13/11/2011, http://origin.9news.com/article/229521/222/District-to-place-ad-on-reportcards; Stuart Elliott, “Đạt điểmA, được thưởng bánh kẹp”,New York Times, 12/2007; Stuart Elliott, “McDonald ngừng quảng cáotrênbìabảngđiểmhọcsinh”,NewYorkTimes,18/1/2008.

[347]CatherineRampell, “Xebuýtđưađónhọc sinhcũng làkhônggianchoquảngcáo”,NewYorkTimes,15/4/2011;Sandel,“Nhiềuphátngán”;ChristinaHoag, “Trường học kiếm thêm tiền bằng cách cho quảng cáotrongtrường”,AssociatedPress,19/9/2010;DanHardy,“Trườnghọcchophép quảng cáo để cân bằng ngân sách”, Philadelphia Inquirer,16/10/2011.

[348] “Khán giả trẻ em bất đắc dĩ”,www.consumersunion.org/other/captivekids/ evaluations.htm. Đoạn nàyvàhaiđoạntiếptheođượcrútratừbàibáocủatôi:Sandel,“Nhiềuphátngán”.

[349]TàiliệuquảngcáoHộithảomarketingthườngniênvềsứcmuacủatrẻemlầnthứtư,tríchtrongZernike,“Hãycùngthỏathuận”.