tijdschrift over de geschiedenis van eerlijkhedenh eerlijkheden tijdschrift over de geschiedenis van...

HeerlijkHedenTijdschrift over de geschiedenis van

Heemstede en Bennebroek

Jaargang 42 – winter 2015 – nummer 163

Nederland was neutraal in de Eerste Wereldoorlog, maar had al direct in 1914 te maken met de gevolgen. In oktober en november 1914 was ons land toevluchtsoord voor 1 miljoen Belgen. Ook in onze regio vonden de vluchtelingen onderdak. Door de oorlog steeg de werkloosheid en veel levensmiddelen werden schaars. Steuncomités moesten de ergste nood lenigen. De opbrengst van twee boekjes van mevrouw H. Dólleman-Thierry de Bye ging naar het Haarlemse steuncomité. Haar eerste uitgave was het ‘Heemsteê’s Kookboek’ uit 1914. Het is een heerlijk inkijkje in het leven van de gegoede klasse honderd jaar geleden.In 1852 werd de wet aangenomen die bepaalde dat burgemeesters een herkenningsteken van hun ambt moesten dragen, de ambtsketen. Over de diverse ketens van Heemstede en Bennebroek, het ambtskostuum van de burgemeester en de bodebus van de bode is veel te vertellen. Als vervolg op het verhaal over de kleuterscholen in Heemstede en Bennebroek tot 1900 volgt nu de geschiedenis na 1900. Rond 1920 waren de kleuters op de Antoniusschool verdeeld in twee standen. Kindertjes van de rijke bollenboer apart van kindertjes van de blekersknecht, we kunnen het ons nu niet meer voorstellen! Ook de bejaardenzorg was vroeger ingedeeld in klassen: betalende bewoners van Huize Sint Bavo aan de Kerklaan hadden een eigen kamer, de armlastigen sliepen tot in de jaren vijftig op een zaal. Huize Sint Bavo is de voorloper van Het Overbos en het pas opgeleverde Nieuw Overbos aan de Burgemeester van Lenneplaan.Verder in dit nummer aandacht voor ‘s Gravenmade op de grens van Bennebroek en Vogelenzang (werden daar ooit riddertoernooien gehouden?), pension Fakkeldy in het vroegere huis Zuiderhout en de kruideniers Ebbers en Wester bij de IJzeren Brug.

www.hv-hb.nl

HeerlijkHeden is het kwartaalblad van de Historische Vereniging Heemstede-Bennebroek

Prijs C 4,95

Op de vlucht! Belgische vluchtelingen in WO1 ‘Heemsteê’s Kookboek’ van 1914

Zilveren symbolen van waardigheid Kleuter- en bewaarscholen, deel 2, periode na 1900

Kruidenier bij de IJzeren BrugVan Huize Sint Bavo tot Nieuw Overbos

’s Gravenmade – wonen op de weide van de graaf Pension Fakkeldy in villa Zuiderhout

Burgemeester David Eliza van Lennep Erfgoedprijs

heerlijkheden winter 2015 | 1

Op de vlucht! Belgische vluchtelingen in WO1 3Anja Kroon

‘Heemsteê’s Kookboek’ van 1914 7Marc de Bruijn

Zilveren symbolen van waardigheid 11Marloes van Buuren

Kleuter- en bewaarscholen, deel 2, periode na 1900 17Ellen Kerkvliet

Kruidenier bij de IJzeren brug 25Marloes van Buuren

Van Huize Sint Bavo tot Nieuw Overbos 27Frans Harm

’s Gravenmade – wonen op de weide van de graaf 34Martin Bunnik

Pension Fakkeldy in villa Zuiderhout 40Marloes van Buuren

Expositie Gabe de Vries 45

Van het bestuurCanon centraal op najaarsbijeenkomst HVHB 44 Jaarprogramma HVHB 2015 + excursies 46Burgemeester David Eliza van Lennep Erfgoedprijs 49 Monument Meer en Bosch op Algemene Begraafplaats 50 Aanwinsten collectie HVHB 51

Inhoud

Voor uw agenda

17 februari Excursie Corrie ten Boom Huis, Haarlem, zie blz. 47

24 februari Lezing Hillebrand de Lange bij Casca

22 april Wandel-fietsexcursie: Duinwater dankzij Jacob van Lennep,

zie blz. 47

4 juni Voorjaarsbijeenkomst, 20.00 u, raadhuis Heemstede

10 juni Excursie Hildebrandmonument, Haarlem

augustus Wandeling langs geveltekens, Haarlem

12 september Open Monumentendag, thema Kunst en ambacht

oktober Bezoek aan Noord-Hollands Archief

19 november Najaarsbijeenkomst, 20.00 u, ’t Trefpunt, Bennebroek

2 | heerlijkheden winter 2015

BestuurJaap Verschoor, voorzitterGerard Bettink, secretarisTjarko Rookmaker, penningmeesteren ledenadministratieDaan Kerkvliet, karakterbehoudMarc de Bruijn, communicatie en PRGerry Weijers-van Vugt,evenementencommissieMarloes van Buuren, redactie HeerlijkHeden

Secretariaat en contactGerard BettinkVan Merlenlaan 40 / 2101 GE Heemstede023 528 47 41 / [email protected]

Ledenadministratie en abonnementenTjarko RookmakerRaadhuisplein 6 / 2101 HB Heemstede023-5470797 / [email protected]

Redactie HeerlijkHedenMarloes van Buuren (eindredactie)Frans HarmEllen Kerkvliet-van HolkAnja Kroon-van HeldenKlaartje Pompe

redactieadres Richard Holplein 10 / 2102 EP Heemstede023 529 07 56 / [email protected]

Commissie communicatieMarc de BruijnLouis GoulmyHarry OpheikensTheo OutAnnemarie Thoolen([email protected])

Commissie karakterbehoudMichel BakkerMartin BunnikDaan KerkvlietHans LuitenMartin PullemanRob Zieltjens ([email protected])

EvenementencommissieJoke DondorpMarijke van Donge-LastTheo JonckbloedtTineke Mascini-MaartenseGerry Weijers-van Vugt([email protected])

Historische commissieRuud BanninkMartin BunnikHillebrand de Lange([email protected])

Fotografie Theo Out

Bestellen uitgaven HVHB (boeken en tijdschriften)[email protected]

Websitewww.hv-hb.nlWebmaster: Harry Opheikens([email protected])

Vormgeving HeerlijkHedenPeter Verwey Grafische Produkties bv, Heemstede

Drukwerk HeerlijkHeden Ten Brink, Meppel

Historische Vereniging Heemstede-Bennebroek

Doelstelling en activiteitenHet bevorderen van kennis over en belangstelling voor de geschiedenis van Heemstede en Bennebroek en de zorg voor het karakterbehoud van

hetgeen van historische, stedenbouwkundige, architectonische en/of landschappelijke betekenis is. De vereniging geeft het kwartaaltijdschrift

HeerlijkHeden en historische publicaties uit, organiseert excursies, geeft lezingen, werkt mee aan de jaarlijkse Open Monumentendagen

en is alert op de instandhouding van karakteristieke elementen in beide gemeenten.

Lidmaatschap en abonnementenAanmelding, opzegging en adreswijziging bij de ledenadministratie of via www.hv-hb.nl. Het lidmaatschap loopt jaarlijks door, tenzij u

schriftelijk opzegt vóór 1 november.De contributie is € 18,- per jaar (of zoveel meer als u zou willen geven), na ontvangst van een nota over te maken op NL03 INGB 0000 273506

(IBAN) ten name van penningmeester Hist. Ver. Heemstede-Bennebroek. Buitenlandse leden betalen een toeslag vanwege de hogere

verzendkosten. (Het BIC-nummer is: INGBNL2A.)

HeerlijkHedenHeerlijkHeden verschijnt viermaal per jaar. De naam van het tijdschrift

verwijst naar de heerlijkheden Heemstede en Bennebroek, die in de voorbije eeuwen onder het gezag van een ambachtsheer stonden. De H, twee keer als hoofdletter geschreven, geeft aan dat het ook ‘heden’ nog ‘heerlijk’ is in deze plaatsen te wonen. Het silhouet achter op het omslag

geeft van links naar rechts een aantal kenmerkende gebouwen van Bennebroek en Heemstede weer.

© Historische Vereniging Heemstede-BennebroekNiets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd of worden overgenomen zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de Historische Vereniging Heemstede-

Bennebroek (contact: [email protected]).

heerlijkheden winter 2015 |

Op de vlucht! Belgische vluchtelingen in WO1 Anja Kroon

Op 4 augustus 1914 viel Duitsland België binnen. Zware bombarde-

menten veroorzaakten zoveel paniek dat de Belgen massaal op de vlucht sloegen. Ook het wangedrag van de Duitsers dat de opmars begeleidde, zorgde ervoor dat veel mensen een veilig heenkomen zoch-ten. Het was een paniek die zich over het hele land verspreidde. Veel vluchtelingen trokken naar het voorlopig veilige Antwerpen, waardoor deze stad over-vol raakte. Het stadsbestuur probeerde via een georganiseerde bootverbinding de Belgen naar Engeland te evacueren, maar dit was niet voldoende. Vanaf eind september trokken konvooien

met vluchtelingen naar de Nederlandse grens.

Ook Antwerpen ontkwam begin okto-ber niet aan de Duitse bommen en de gouverneur van de stad raadde iedereen aan Antwerpen te verlaten. Duizenden mensen probeerden met bootjes over de Schelde in Vlissingen te komen. Anderen probeerden bepakt en bezakt via landwegen de grens te bereiken. Het was een lange stoet van opgejaagde, ontredderde mensen. Antwerpen viel op 10 oktober. De stad was nagenoeg leeg; bijna een miljoen mensen waren in een paar dagen tijd naar Nederland vertrok-ken.

In 2014 werd herdacht dat 100 jaar geleden de Eerste Wereldoorlog uitbrak, een

oorlog waarin Nederland neutraal bleef. Op de vlucht voor het oorlogsgeweld sta-

ken in oktober 1914 bijna een miljoen Belgen de grens met Nederland over. Ook in

deze regio vonden veel vluchtelingen onderdak.

Belgische vluchtelingen in 1914, getekend door George van Raemdonck.


op de vlucht! belgische vluchtelingen in wo1

Naar Nederland500.000 vluchtelingen kwamen via Noord-Brabant, 400.000 à 500.000 via Zeeland en de anderen zochten hun weg via Limburg. Het enorme aantal mensen zorgde begin oktober voor grote logis-tieke problemen. Slapen, eten, medi-sche zorg, alles moest in zeer korte tijd geregeld worden. De regering was bereid onderdak te verlenen aan de vluchte-lingen, maar liet het initiatief hiervoor aanvankelijk over aan particulieren. Het probleem was echter te groot voor het particulier initiatief alleen en de over-heid moest wel ingrijpen.

Morele plichtDe vluchtelingen werden onthaald als slachtoffers van het meedogenloze Duit-se leger, maar ook als helden die had-den geprobeerd de Duitse opmars naar Frankrijk te stoppen. Iedereen voelde zich moreel aansprakelijk om deze arme berooide mensen, die al zoveel ontberin-gen hadden doorstaan, te helpen. Net als in Engeland werden al vanaf september in Nederland allerlei comités opgericht. Zij zamelden geld en goederen in om de slachtoffers te steunen.

Een warm onthaalIn Amsterdam waren rond 10 oktober ruim 15.000 Belgen aanwezig. In Haar-lem waren dat er à 4000. Bloemendaal ving in die oktobermaand 650 mensen op. In Bennebroek kwamen 5 personen aan, waaronder 0 kloosterzusters die onderdak vonden in het Luciaklooster. 5 personen werden ondergebracht bij particulieren. In Heemstede arriveerden in totaal 450 Belgen, waarvan er 270 bij het Heemsteedse Steuncomité werden ingeschreven. Dertig personen kwamen voor eigen rekening en 150 Belgen waren doorgestuurd door het Haarlemse Comi-té. Overal stonden vrijwilligers klaar om de ontheemden medisch te keuren, in te schrijven en van eten, kleding en een slaapplaats te voorzien.

Droevige taferelenOp 9 oktober kreeg het gemeentebestuur van Heemstede van de overheid het verzoek om vluchtelingen op te nemen. Diezelfde dag nog werd de Openbare School (Voorwegschool) klaargemaakt voor de opvang van 200 Belgen. Ver-moedelijk werd hiervoor de vloer van de klaslokalen net als in Haarlem bedekt met een laag stro, met daarop dekens. De broeders van Meer en Bosch waren bereid nog eens 70 vluchtelingen op te nemen.

Belgische vluchtelingen in 1914, getekend door George van Raemdonck.


242 mensen werden ’s avonds met de bus afgehaald bij de Rijkskweekschool in Haarlem. Onverwacht kwamen er met de tram nog eens 60. Haarlems Dagblad deed verslag van de schrijnende taferelen bij aankomst: ‘Zoo hoorden wij, dat een jong kindje in de armen harer moeder tijdens den rit per autobus van Haarlem naar Heemstede overleden was’. En er was een jong meisje van dertien jaar, dat een kindje van een half jaar droeg ‘waar zij als een moedertje voor zorgde’. Toen iemand vroeg waar haar ouders waren, zei ze dat ze dat niet wist en barstte in tranen uit. Er was ‘een knaapje van acht jaar, die aan elke hand een broertje van een paar turven hoog vasthield'; hun ouders waren ze kwijtgeraakt. Een moeder met acht kinderen vertelde niet te weten of haar man die militair was nog leefde.

Het was voor het eerst dat de oorlog zo dicht bij de lokale bevolking kwam. De optocht van de vluchtelingen die eerst in de Bijzondere Protestantse School aan de Voorweg werden geregistreerd en ‘gerei-nigd’, vertrok daarna naar Meer en Bosch waar de broeders de mensen ontvingen en verzorgden. Vervolgens ging de stoet onder leiding van de broeders naar de

Openbare School aan de Voorweg waar de klaslokalen als slaapzalen waren ingericht. Het was die avond erg druk op de Voorweg, ook met veel nieuwsgierige omstanders. Zo druk zelfs dat de politie moest ingrijpen. ‘Men moest wijzer wezen en die arme mensen niet zoo aan-gapen’, schreef Haarlems Dagblad.

Meer en Bosch zorgde de eerste vijf dagen voor voedsel voor 200 personen, maar het Heemsteedse Comité deed haar uiterste best de vluchtelingen snel bij gezinnen onder te brengen. Binnen een week waren alle vluchtelingen onderge-bracht, vaak geheel kosteloos.

Terugkeer gewenstNa 1 oktober verminderde de vluchte-lingenstroom aanzienlijk en de Belgi-sche overheid begon al vanaf 19 oktober aan te dringen op terugkeer. Vanuit Antwerpen werd een dringend beroep gedaan op de vluchtelingen om naar huis terug te keren. Dit gebeurde maar mondjesmaat. Was het werkelijk veilig, daar onder die Duitse bezetting? ‘Het betrekkelijk gemakkelijke leventje alhier wordt verkozen boven een ongewis bestaan in België’, schreef burgemeester


Van november 1914 tot februari 1915 bood de Rijks-kweekschool in Haarlem onder-dak aan Belgische vluchtelingen. Op deze foto zijn vrouwen aan de was.



Van Lennep begin november. Er waren op dat moment nog steeds 0 Belgen in Heemstede en het medelijden met de slachtoffers van de oorlog verminderde. In Heemstede waren een paar ‘elemen-ten’ die nog geen direct gevaar vormden voor de openbare orde, maar door hun ‘ontevreden en soms onbeschoft optreden de goede verzorging niet verdienen’. De burgemeester wilde hen, als voorbeeld voor anderen, overplaatsen naar een vluchtoord in Nunspeet of Veenhuizen. Hiermee kon voorkomen worden dat een kleine groep de sympathie voor de Belgen zou verspelen.

VluchtoordenDe regering liet de vermogende Belgen met rust, maar besloot begin november de behoeftige Belgen onder te brengen in kampen die met een mooi woord ‘vlucht-oorden’ werden genoemd. Niet iedereen ging daar vrijwillig heen. De kampen in Nunspeet, Ede en Uden konden elk 10.000 tot 1.000 personen huisvesten, maar bleven uiteindelijk kleiner, omdat veel mensen alsnog kozen voor een reis naar huis of naar Engeland trokken. In december 1914 waren er nog slechts 125.000 vluchtelingen in Nederland. De vluchtoorden waren kleine dorpjes met ruime eet-en slaapzalen, maar met een

strak dagritme en weinig vrijheid. De arme Belgen werden ingedeeld in ver-schillende categorieën. De ‘ongewenste elementen’, zoals asocialen, delinquenten en prostituees gingen naar Nunspeet. De fatsoenlijke mensen mochten naar Ede, dat gezien werd als een modelkamp.

Het gemeentebestuur van Heemstede besloot dat de hulp via het Comité per 15 april 1915 zou stoppen. De overgebleven Belgen moesten nu toch echt vertrek-ken. Rond 25 april trokken de laatste 1 vluchtelingen die via het Comité waren opgevangen naar Ede. Het gemeentebe-stuur schonk de broeders van Meer en Bosch tweehonderd gulden als erkenning voor alles wat ze voor de Belgen hadden gedaan. Of de overige vluchtelingen al terug waren gekeerd of zelfstandig in Nederland zijn gebleven, is niet bekend.

Het vluchtoord voor Belgische vluchtelingen op de Edese Heide, elektrische cen-trale en wasin-richting, 1914.

BronnenM. Amara, Exodus, Belgen op de vlucht 1914-1918, 2014 (uitgave bij de gelijknamige tentoonstelling in het Museum aan de Stroom, MAS, Antwerpen, nog te zien t/m 1 maart 2015).Noord-Hollands Archief:- Ambachts-en Gemeentebestuur van Heemstede, T.868, inv.nr. 14, 159.- Provinciaal bestuur, T.18, inv.nr. 715.www.noord-hollandsarchief.nl/kranten


In de collectie van de Historische Vereniging Heemstede-Bennebroek

bevindt zich een origineel exemplaar van het Heemsteê’s Kookboek en een herdruk uit 1991, die verscheen in een oplage van zestig exemplaren, verzorgd door oud-archivaris Hans Krol, die er ook een inleiding bij schreef. Hoewel in het originele boekje het jaartal 1914 staat, verscheen het eind 191. In het Haarlems Dagblad van 15 december van dat jaar staat een positieve recensie, die afsluit met de opmerking: ‘Moge daarom Heemstêe’s kookboek succes hebben tot ver van de landpalen van dat dorp’.

De schrijfsterDe uit Haarlem afkomstige Henriette Louise Thierry de Bye (1847-1914) trouw-de in 187 met J.Ph. Dólleman (1842-1891), die kort daarna benoemd werd tot burgemeester van Heemstede en Benne-broek. De burgemeestersfamilie woonde op ‘t Klooster in Heemstede, de grote villa bij Hageveld. Het echtpaar had drie dochters en twee zoons. Op 15 oktober 1891 overleed Dólleman op 49-jarige leeftijd in zijn huis. Volgens overleve-ring vanwege een noodlottig ongeval op renbaan Woestduin. De wandelstok die de burgemeester stevig vasthield, schijnt terecht te zijn gekomen in een wiel van de voorbijrazende sulky van Aarnout Hendrik van Wickevoort Crommelin (1864-1912), zoon van de wethouder Hen-drik van Wickevoort Crommelin.

Burgemeester Jan Philip Dolle-man (1842-1891) en zijn gezin.

‘Heemsteê’s Kookboek’ van 1914 Marc de Bruijn

Honderd jaar geleden verscheen ‘Heemsteê’s Kookboek. Wenken voor het dagelijksch middagmaal’,

geschreven door ‘vrouwe H. Dólleman-Thierry de Bye’. Wie was deze mevrouw? Wat valt er te vertel-

len over dit kookboek? En zijn er specifiek Heemsteedse gerechten?

Henriette Louise Thierry de Bye (1847-1914) trouwde in 1874 met J.Ph. Dolleman. (Tekening uit 1882, tekenaar niet bekend.)


‘heemsteê’s kookboek’ van 1914

In de kranten van die tijd vinden we echter niets over dit ongeluk. In het Haarlems Dagblad van 21 oktober 1891 staat over het overlijden van burgemees-ter Dolleman ‘Eene kortstondige, doch hevige ziekte maakte een einde aan zijn nuttig besteed leven.’ Ook in de notulen van de gemeenteraad wordt er niet over een ongeluk gesproken. Opvolger van Dólleman werd jhr. mr. David Eliza van Lennep; toen kregen Heemstede en Ben-nebroek ook elk een eigen burgemeester.

Na de dood van haar man bleef mevrouw Dólleman eerst nog wonen in het witte huis, totdat ze in 190 ’t Kloos-ter verkocht aan G.N. Aberson, die het uiteindelijk weer overdeed aan het bis-dom Haarlem. Mevrouw Dólleman ging met haar dochter wonen aan de Lin-naeuslaan 29. Ze overleed op 16 juni 1914 en werd drie dagen later begraven op de Algemene Begraafplaats aan de Herfst-laan. Haar graf is niet bewaard gebleven.

Heemsteê’s KookboekEind 191, kort voor haar dood, was bij uitgeverij Tjeenk Willink het Heemsteê’s Kookboek verschenen. Het is een boekje van 64 pagina’s met recepten voor soepen, voorspijzen, sauzen, vlees, vis, wild en gevogelte, zuur, groente en toespijzen. De redactie van het kook-boek is verzorgd door ‘J.M.S.P.’, die er ook een inleiding bij schreef. Achter deze initialen gaat huisvriendin, mede-

straatbewoonster en publiciste mevrouw J. Sterck-Proot schuil. Zij bezorgde eind 1914 ook nog postuum een selectie Gedachten en gedichten, die tussen 1867 tot 1914 door mevrouw Dólleman waren verzameld en opgeschreven. Uit dit boekje blijkt dat mevrouw Dólleman als adellijke dame veel had gelezen, vooral Franse en Engelse literatuur en dan met name Shakespeare.

Bij het kookboek bleef het bij één druk, van Gedachten en gedichten verscheen negen maanden na de eerste druk een tweede. De opbrengsten van beide boek-jes kwamen ten goede aan het Haar-lemsche Steuncomité, dat was opgericht vanwege de Grote Oorlog die 1 augustus 1914 was uitgebroken en die zorgde voor veel werkeloosheid en scherp oplopende prijzen voor levensmiddelen. Armen en werkelozen konden aankloppen bij het comité. Ook in Heemstede was er een dergelijk steuncomité.

‘Het tovermiddel voor een goede tafel’Volgens de inleiding bij het Heemsteê’s Kookboek is het boekje vooral ‘voor de velen, die in hun leven aan de tafel van den schrijfster hebben aangezeten en daar vaak de eenvoudigste spijzen zon-der kostbare middelen tot iets bijzonder smakelijks vonden omgetoverd; en het tovermiddel voor een goede tafel is geheel hetzelfde als dat voor een rijk-bloeiende serre: liefdevolle zorg. […] Nu zal men tegenwerpen: maar de goede keukenmeisjes zijn juist schaarsch, die de recepten hun gegeven met de noodige liefde en zorg opvolgen.’ Deze recepten

Het rechter huis van het rijtje waar je op de foto van begin 1900 tegenaan kijkt is Linnaeuslaan 29.

Haarlems Dagblad, 11 en 16 november 1913.

Haarlems Dagblad, 27 en 30 novem-ber 1914.



zijn echter ‘zo vol praktische aanwijzin-gen’ dat ze bij de keukenmeisjes zeker zullen ‘inslaan’, aldus mevrouw Sterck-Proot. Met haar inleiding geeft ze een aardig tijdsbeeld van de bezigheden van een dame uit de elite rond 1900: Shake-speare lezen, bloemen verzorgen in de serre en het controleren van de keuken-meid. Louis Couperus beschrijft in zijn Boeken der kleine zielen (1901) prachtig hoe Cateau dat deed, de echtgenote van ex-burgemeester Karel van Lowe: ‘Zij hadden een goede keukenmeid en Cateau reed haar goed na, zeggende, dat meneer zoo moeilijk was. Maar beiden smulden zij, iederen dag. […] Aan het dessert had Karel dan een vurige kleur en Cateau knipte met de oogen, als gekieteld tot in haar merg. […] Nu en dan keken zij elkander aan, met weldoening beden-kende, dat Anna héel lekker gekookt had, dien middag. Daar zij echter vonden, dat dit genot zondig was en vooral niet-Hol-landsch, spraken ze nooit over hun genot en genoten stilzwijgend.’

De Anna’s van die tijd deden vast hun best, onder de strakke leiding van de mevrouw. Misschien hadden ze het daar wel eens moeilijk mee, maar ze had-den niet te klagen over hun loon, want volgens de inleiding van het Heemsteê’s Kookboek is ‘toch voor velen in onze dagen het hooge loon een grote prik-kel om juist een goed keukenmeisje te worden.’

Alles ‘met een goed stuk boter’Wat voor recepten komen we tegen in het Heemsteê’s Kookboek? De titel geeft aan dat ze bestemd waren voor het middag-maal, maar die term moeten we waar-schijnlijk niet opvatten als de huidige lunch. In de negentiende eeuw was het heel gewoon om rond het middaguur de warme maaltijd te gebruiken. Onder meer doordat in de loop der tijd steeds minder mensen dicht bij huis werkten, schoof het tijdstip van de warme maaltijd op. Zo’n honderd jaar geleden lag dat rond vijf uur à zes uur ’s middags. Maar nog geruime tijd bleef de warme maaltijd

‘middagmaal’ heten. De gerechten die mevrouw Dólleman suggereert zullen dus bedoeld zijn voor die maaltijd aan het einde van de middag.

Wat aten ze dan? Om te beginnen was er soep, waaronder hazensoep en karkassensoep van gevogelte. Dan als voorspijs bijvoorbeeld gevulde eieren, een tomatenschoteltje, ‘croquetten van vleeschresten’ of ‘Italiaansche macaroni-schotel’. Als hoofdgerecht ossenhaas of lamsbout maar ook riblappen of ‘hâché’. Blinde vinken, nu gemaakt van gehakt met kalfsvlees, werden toen gemaakt van kalfs- of runderlappen met kalfs-nier gevuld. In het hoofdstuk over wild en gevogelte komen we een recept voor echte vinken tegen: ‘Vinken worden, als gebakken aardappelen, met een goed stukje boter in de koekenpan gebraden en geroerd, tot ze flink krakend zijn.’ Bij houtsnippen moet de borst met spek omwonden worden, daarna gaan ze een half uurtje boven op de ‘kachel’ om dan nog een half uur in de oven te worden gebraden. Wist u dat houtsnippen nog tot 2002 mochten worden bejaagd in Neder-land? De kachel was het grote fornuis, gestookt op kolen, briketten of hout. In restaurantkeukens wordt het fornuis nog steeds de kachel genoemd.

Als bijgerechten liet mevrouw Dólle-man andijvie, suikerijlof (witlof) of Brus-selsch lof, postelein, diverse soorten kool, prei, zoete appeltjes en gestoofde peren serveren. Daarna als toespijs rijstebrij, een rijsttaartje, roompudding, kabinet-pudding, citroenvla of bitterkoekjes met slagroom. Geen wonder, dat men daarna een vurige kleur had, of met de ogen moest knippen…

Naar Heemstede vernoemde gerechten komen we in het Heemsteê’s Kookboek helaas niet tegen.

Anno 2015 koken we heel anders. Groenten eten we nu liever beetgaar dan langdurig tot pap gekookt. We schroeien vlees liever snel dicht dan dat we het gaar koken. Ach ja, tempora mutantur, nos et mutamur in illis, spreken we de klas-sieken na; de tijden veranderen en wij veranderen daarmee ook. Deze spreuk is niet terug te vinden in de Gedachten en



gedichten van Henriette Louise Thierry de Bye. De kachel, keukenmeid en sla-gersjongen bij de achterdeur van Linnae-uslaan 29 maakten plaats voor magne-tron, tweeverdiener en pick up point van Albert Heijn, het laatste dan wel weer vlak bij villa ’t Klooster.

Er waren in 1914 al gasfornuizen, maar het kookboek spreekt over ‘de kachel’, dus waarschijnlijk een fornuis gestookt op hout, kolen of briketten. Ad-vertentie 1903, Nieuwsblad van Friesland.

PUDDING IN VERZEN

Eén recept in het Heemstêe’s Kookboek, de kabinetpudding, is in verzen weergegeven.Ook vandaag de dag nog een heerlijk dessert.

Besmeer den vorm met koude boterGeheel in ‘t rond, zooals ‘t behoort;Beplak denzelve met rozijnenVan ‘t edelste en beste soort.Gij moet die eerst in tweeën snijden,En nemen er de pitten uit,Want anders blijven zij niet zittenEn dan was ‘t heele spel verbruid.Neem dan een laagje bitterkoekjesEn leg dezelve omgekeerd;En dan weer dunne boterhammen,Vooral niet àl te vet gesmeerd,De zoogenaamde zegelbrooden,Die zijn daartoe het best geduld.Ga zoo vervolgens laagje aan laagje,Totdat de vorm goed is gevuld.Klop nu vijf eieren al te zamenMet zoete melk een halve pint,Wat pijpkaneel heel fijn gestooten,Wat noot en suiker naar bevind,Gooi dat gemengde in den vormEen kwart uur voor hij koken moet,Opdat hij zachtjes uit kan dijen,Dan wordt uw pudding zeker goed.Het koken eindelijk moet geschiedenNiet langer als een half uur,Doch open en in kokend water.

Neem dan een dekseltje met vuurEn laat dat nog een tien minutenOp uwe pudding blijven staanTerwijl hij blijft in den ketelAl waar de spijs is ingedaan.De saus, dat moet een wijnsaus wezenEen lepel cognac kan geen kwaadEn een citroenschil voor de fraaiheidEn geur, o Stansje, dat ‘s probaat,Hij moet vooral recht drillig trillen,Niet waar? Welnu, wees slechts gerust:Mijn pudding zal u vast bekoren,Gij eet er van naar ‘s hartenlust.

Een paar tips:- noot = nootmuskaat- laat wit brood extra dun snijden en snijd de korstjes eraf- er zijn ook kleine bitterkoekjes- plaats de vorm in een schaal met water in deoven op 175 graden, ongeveer 40 à 45 minuten- maak de wijnsaus (zie het complete kookboekop www.hv-hb.nl) NIET met eieren; die stollen in de hete wijn

Bronnenhttp://bouwtekeningen.heemstede.nl/HVHB-collectie, krantenknipselsHans Krol, Heemsteedse Gemeentepolitiek in de jaren tussen omstreeks 1750 en 1900. 1989. http://www.noord-hollandsarchief.nl

Het complete kookboek vindt u bij de bijlagen van HeerlijkHeden 16 op www.hv-hb.nl. Een aanrader om te bekijken en wellicht eruit te koken!


J.R. Thorbecke (1798-1872) was de voorzitter van de commissie die de

grondwetswijziging van 1848 voorbe-reidde. De belangrijkste veranderingen waren het instellen van de ministeriële verantwoordelijkheid en de rechtstreekse verkiezing van de Tweede Kamer die veel meer invloed kreeg dan daarvoor. Voortvloeiend uit de Grondwet van 1848 werd de Gemeentewet van 1851 aangeno-men. Deze regelde dat de gemeenteraad rechtsreeks gekozen werd, plaatselijke verordeningen mocht vaststellen en dat burgemeester en wethouders gingen fungeren als dagelijks bestuur. Thor-becke hield zich, behalve met de inhoud, ook bezig met de uiterlijke vorm van het ambt van burgemeester. Hij vond dat er een onderscheidingsteken moest komen waaraan een burgemeester in functie herkend kon worden. Dat werd de ambtsketen zoals die nu nog steeds gedragen wordt. Niet de ketting zelf,

maar de penning daaraan is het offici-ele teken van het ambt. Het Koninklijk Besluit van 16 november 1852 bepaalde dat deze penning van zilver moest zijn met een middellijn van veertig millime-ter. Aan de ene kant moest het rijkswa-pen of de beeltenis van de koning staan en aan de andere kant het gemeentewa-pen of de naam van de gemeente. De penning diende op de borst te hangen aan een zilveren keten of aan een oranje zijden lint dat op beide schouders aan ‘den rok of het opperkleed’ vastgehecht was. Het besluit trad in werking op 1 januari 185.

De voorschriften waren niet heel strikt, dus vulde iedere gemeente het onderscheidingsteken op eigen wijze in. Zelfs de exact vastgelegde regels van formaat, inscripties en materiaal van de penning werden niet altijd in acht geno-men. De penning werd vaak gevat in een ornamentale rand. Veel gemeenten maakten ook een reserve-exemplaar, al dan niet eenvoudiger van uiterlijk, zodat de burgemeester een ambtsketen thuis kon bewaren en niet altijd eerst langs het gemeentehuis hoefde.

De enige andere officiële functie waarin we in Nederland een dergelijke keten tegenkomen is die van rector magnificus van een universiteit.

Geen dagelijkse drachtDe burgemeester (of waarnemend bur-gemeester) is verplicht de ambtsketen te dragen tijdens gemeenteraadsver-gaderingen, bij de ontvangst van een commissaris van de koning, minister,

Zilveren symbolen van waardigheid Marloes van Buuren

In menig kinderboek of tv-serie (denk maar terug aan Swiebertje en Otje) zie je de burgemeester nooit

zonder ambtsketen. Daaraan zie je immers direct dat het de burgemeester is. In werkelijkheid is het

dragen van dit symbool van waardigheid aan strikte regels gebonden. Dat werd voor het eerst vast-

gelegd in een Koninklijk Besluit van 1852.

Johan Ru-dolf Thorbecke, geschilderd door Johan Heinrich Neuman, 1852, olieverf op doek.


koning of koningin en als hij of zij zich in het openbaar vertoont bij brand, oproer of een andere verstoring van de openbare orde. Het Koninklijk Besluit van 1852 en de herziening daarvan in 1994 sluiten ook het dragen buiten de eigen gemeente en zelfs in het buitenland niet uit, zolang het maar om een plech-tige gelegenheid gaat. Sinds de herzie-ning van de Gemeentewet in 2010 dragen ook de gezagsdragers van Bonaire, Sint Eustatius en Saba bij genoemde gebeur-tenissen hun ambtsketen.

De zijde met het gemeentewapen wordt getoond als de burgemeester de gemeente vertegenwoordigt of de raad voorzit. Representeert hij of zij het rijk, bijvoorbeeld bij het uitreiken van koninklijke onderscheidingen, dan is de zijde met het rijkswapen naar voren gekeerd.

Hoe een nieuwe burgemeester in de gemeente geïnstalleerd of ingehuldigd wordt, is niet wettelijk vastgelegd. De officiële benoeming door de Kroon en de beëdiging door de commissaris van de koning heeft dan al plaatsgevonden. Sinds 2002 (Wet dualisering gemeen-tebestuur) is de burgemeester zowel de voorzitter van de gemeenteraad als van het college. De installatie als voorzit-ter van de gemeenteraad gebeurt vaak symbolisch door overhandiging van de voorzittershamer, de installatie als burgemeester door het omhangen van de ambtsketen door de locoburgemeester.

Heemstede en Bennebroek één burgemeesterToen op 1 januari 185 het Koninklijk Besluit over de ambtsketen in werking trad, was Bennebroek een zelfstandige gemeente met Jan van Lith als bur-gemeester. Na Van Lith hebben Ben-nebroek en Heemstede tot 1891 één burgemeester gehad. De Gemeentewet van 1851 bepaalde dat gemeenten met minder dan 5000 inwoners onder één burgervader konden vallen, waarbij de ‘huishoudingen’ van de afzonderlijke gemeenten apart bleven en het totale aantal inwoners niet meer dan 10.000 mocht bedragen. Heemstede bleef tot het jaar 1900 beneden de 5000 inwoners en Bennebroek beneden de 2000. Ook vóór de Gemeentewet van 1851 was het al heel gebruikelijk dat aangrenzende kleine gemeenten samen één burgemees-ter hadden. In Bennebroek werd naar aanleiding van het Koninklijk Besluit over de ambtsketen besloten tot de aan-schaf van een penning aan een zilveren ketting. Het lijkt logisch dat, ook al was er één burgemeester, er voor Heemstede en Bennebroek afzonderlijke ambtske-tens waren, maar zeker is dat niet. In het archief van de gemeente Heemstede zijn geen papieren bewaard gebleven over de aanschaf van de ambtsketen. De eerste foto van een Heemsteedse burgemeester met ambtsketen die we hebben kunnen vinden, dateert uit 1910, toen D.E. van Lennep koningin Wilhelmina en prins Hendrik ontving. De burgemeester staat op die foto met zijn rug naar de fotograaf, maar over zijn schouders gedrapeerd zien we de ambtsketen die op foto’s uit de jaren zeventig van de vorige eeuw duidelijk te bekijken is. De schakels lijken het meeste op model no. 1 uit een getekende reclamefolder van 1852, het model waaraan Thorbecke de voorkeur gaf.

Joos van VlijmenDe ambtsketen op de foto van 1910 werd in september 1976 uit de kamer van bur-gemeester W.H.D. Quarles van Ufford

1910, bezoek van koningin Wilhelmina en prins Hendrik aan Heemstede.

zilveren symbolen van waardigheid



gestolen. De Heemsteedse edelsmid Joos van Vlijmen (1920-1990) kreeg opdracht een nieuwe ambtsketen te ontwerpen. Het college van de gemeente Voorst was zo vriendelijk voor de overbruggings-periode ‘het dragend deel’ uit te lenen, een ketting die blijkbaar in reserve was. Daardoor is Quarles van Ufford, zoals hij in zijn dankbrief schreef, een ‘keten-loze periode’ bespaard gebleven.

Van Vlijmen ontwierp een keten met forse schakels en een penning, gevat in een stevige rand, passend bij de schakels. Van Vlijmen liet weten dat de mogelijk-heid bestond van de gemeentezijde van de penning na-gietingen te maken, om zo legpenningen te kunnen vervaardigen als cadeau aan iemand die zich bijzon-der verdienstelijk had gemaakt voor de gemeente. De Rijksmunt in Utrecht verleende medewerking aan de andere zijde met het rijkswapen.

Model 1 van de zes standaardmo-dellen die in 1852 getekend werden.

Burgemeester Van Rappard bij de opening van weverij De Ploeg in het Oude Slot in Heemstede, maart 1969. Deze ambtsketen werd in 1976 gestolen.

De in 1976 door Joos van Vlijmen gemaakte ambtsketen, met op de rode ondergrond het gemeentewapen, op de groene het rijkswapen.



De ambtsketen van BennebroekDe vermoedelijk eerste, vrij iele ambtsketen van Bennebroek staat op een foto die in 1921 werd gemaakt na de installatie van N.L.M. Tilman tot burgemeester. In 1960 kreeg Bennebroek een nieuwe ambtsketen. Gepensioneerd edelsmid Wim Groenhart concludeerde na bestudering van de zilvermerken in november 2014 dat de ketting van zilver

van het 2de gehalte in 1960 gemaakt is door de Koninklijke van Kempen & Begeer (Zeist), plaats van productie Den Haag. Het model van de schakel heet sprits en een dergelijke ketting wordt ook gedragen door onder meer de burgemeesters van Alblasserdam, Langeraar (nu Nieuwkoop), Beuningen en Dronten. Na de fusie van Bennebroek en Bloemen daal is de penning van Bennebroek gescheiden van de ambts-keten en bevestigd aan de dagketen van Bloemendaal. De amtsketen van Ben-nebroek draagt nu de penning van de gemeente Bloemendaal.

O.R. van den Bosch, burgemeester van Heemstede van 1979 tot 1993.

Installatie van G.H. van Egerschot tot burgemeester van Bennebroek op 2 april 1984 door locoburgemeester Karel B.F.M. Zwetsloot.

De Bennebroekse ambtsketen draagt nu de penning van Bloemendaal.

De penning van Bennebroek is nu bevestigd aan de dagketen van Bloemendaal.


Lichtere ketenDe Heemsteedse ambtsketen van Van Vlijmen weegt maar liefst 750 gram. Hoewel er nog zwaardere zijn (sommige zelf meer dan een kilo!) zijn er ook veel lichtere. De acht standaardmodellen die de firma Van Kempen en Begeer uit Voorschoten in 1852 aanbood wogen hoogstens 200 gram. Hoe dan ook, een keten van driekwart kilo is voor burge-meester Marianne Heeremans om lang te dragen letterlijk een zware last. Van-daar dat zij in 201 een lichter alternatief met dezelfde symbolische waarde liet maken. Deze dient niet als vervanging van de keten van Van Vlijmen, maar als een voor de huidige burgemeester

comfortabel alternatief. De keten en de penning zijn gemaakt door de Heemsteedse edelsmid Rosita van Win-gerden en wegen samen slecht 250 gram. De schakels aansluitend aan de penning hebben de vorm van de merletten uit het Heemsteedse wapen.

BodebusDe bodes van een groot aantal bestuurs-organen, zoals de Kamers der Staten

Generaal, Hoogheemraadschappen, maar ook gemeenten, droegen in vroeger tijden een eigen onderscheidingsteken, de bodebus. In de middeleeuwen werden verzegelde brieven in een bus aan de gor-del gedragen. Vanaf de 15de eeuw werd daar vaak een schildje aan toegevoegd van de persoon of de instantie die de bode vertegenwoordigde. In de loop der tijd werden die versierselen steeds uit-bundiger en waardevoller. Ook de bode van Heemstede had een bodebus. In juni 1981 was in het raadhuis van Bennebroek een tentoonstelling van Noord-Holland-se bodebussen.

Alle details van het gemeentewapen zijn zorgvuldig uitgezaagd.

Burgemeester Marianne Heeremans met de door Rosita van Wingerden ge-maakte keten. Van boven naar beneden krijgen de schakels geleidelijk de vorm van de merletten uit het gemeente-wapen.


Detail van de Heemsteedse bodebus.



Zilveren eikentakken en een oranje cocardeVroeger onderscheidden de burgemeesters van grote gemeenten zich niet alleen door de ambtsketen, maar ook door de kleding. Al vóór de invoering van de ambtske-ten had de Amsterdamse burgemeester Huidekoper aangedrongen op een officieel ambtsgewaad. Het kostuum, dat hij op 12 mei 1849 bij de inhuldiging van koning Willem III voor het eerst droeg, zag er indrukwekkend uit. De in april 1849 opgestelde richtlijnen luidden: ‘Zwarte lakensche gesloten rok met witte knoopen, waarop het stadswapen; de kraag, de opslagen en de tasschen [kleppen] der zakken in het zilver geborduurd met eikentakken; zwarte broek met zilveren streep; staande degen met zilveren gevest, waarop stadswapen; driekante hoed met zwarte liggende pluimen en een oranje cocarde [strik].’ In 185 werd voor de rest van de Nederlandse burgemees-ters hetzelfde ambtskostuum vastgesteld, met wat bescheidener borduursels. Lang niet iedere burgemeester zal zo’n kostbaar kostuum aangeschaft hebben. En in Heemstede en Bennebroek? Er is slechts één afbeelding waarop het borduursel op de kraag wijst op het ambtskostuum. Dat is de foto op blz. 12 van burgemeester Van Lennep op de rug gezien die in 1910 koningin Wilhelmina ontvangt. Waarschijnlijk draagt hij hier inderdaad dat officiële kostuum, maar dat lijkt nog veel zeldzamer te gebeuren dan het dragen van de ambtsketen in die jaren.

Er was geen kostuum voor vrouwen. De eerste vrouwelijke burgemeester kreeg Nederland pas in 1946 (C.T.M. (Truus) Beliën, burgemeester van de voor-malige Noord-Brabantse gemeente Oost-, West- en Middelbeers).

Bronnenhttp://nl.wikipedia.org/wiki/Ambtsketenhttps://www.vng.nl (installatie-inhuldi-ging burgemeester)http://wetten.overheid.nl/BWBR000184

M. Agterberg, De Hollandsche bodebus, Schipluiden 1980.J.W. Groesbeek, Heemstede in de historie, 1972.J.W. Groesbeek, Bennebroek, beeld van een dorpsgemeenschap, 1982.Annabella Meddens-van Borselen, De tijden veranderen, Burgemeesters van Heemstede en Bennebroek 1811-1997, Alk-maar 1997.B. ter Molen-De Outer, Ambtsketens van burgemeesters in Nederland, ’s Gravenhage 1979.Fanta Voogd, ‘In vol ornaat’ in: Burgemees-tersblad, 52, april 2009 en op: http://www.onsamsterdam.nl

Met dank aan Marijke Aartsen, be-stuurssecretariaat gemeente Heemstede; Caroline Keizer, bestuurssecretaresse burgemeester Ruud Nederveen en René Arendsen van de gemeente Bloemendaal. V.l.n.r. de secretariemedewerkers F.N.G.J. van Bemmel, bode

W. Schotvanger met bodebus en J. de Haan; foto van 1916.

Ambtskostuum voor de burgemeester uit de collectie van het Breda’s Museum.


Vóór 1900 waren de bewaarscholen in beide dorpen nog op één hand

te tellen. Maar door het groeiend aantal inwoners waren er in de loop van de 20ste eeuw steeds meer kleuterscholen nodig. Die kwamen er ook. Ze waren, net als de maatschappij in het begin van de vorige eeuw, keurig verdeeld in drie groepen: katholiek, protestants en openbaar. Het hoogtepunt van het aantal kleuterscholen in Heemstede en Ben-nebroek was rond 1980, toen telden de dorpen samen er maar liefst achttien.

De katholieke kleuterscholen

Het waren in het begin van de twintigste eeuw vooral de zusters van verschillende congregaties die zich over de kleuters ontfermden. Eerst was er de bewaar-school bij het Sint Bavogesticht (185) aan de Kerklaan, later kwam schuin aan de overkant het Sint Antoniusgesticht (1897) met ook een eigen bewaarschool, waarna het Bavogesticht zich meer ging richten op de opvang van wezen, armen en

Het kleuteronderwijs in Heemstede en Bennebroek door de eeuwen heen (2) Ellen Kerkvliet

In het eerste artikel over dit onderwerp, verschenen in HeerlijkHeden 162, is de ontstaansgeschiede-

nis van het kleuteronderwijs in Heemstede en Bennebroek beschreven tot ongeveer 1900. In deze

aflevering gaat het om de geschiedenis tot 1985, toen door de Wet op het basisonderwijs de afzon-

derlijke kleuterscholen ophielden te bestaan.

Antoniuskleu-terschool in 1935. De kleuters zijn speciaal voor de foto op hun zondags gekleed. De jongens hebben een stropdas om of dragen een matro-zenpakje.


het kleuteronderwijs in heemstede en bennebroek

bejaarden. Ook in Bennebroek maakten de religieuzen zich vanaf 1896 verdien-stelijk met hun katholieke bewaar-, breien naaischool. Het Sint Luciaklooster is nog een herinnering aan die tijd.

Rangen en standenHet is nu nauwelijks denkbaar, maar rond 1920 waren de kleuterklassen op de Antoniusschool verdeeld in stan-den, de 1ste en de 2de. Dat is te lezen in een overzicht van het lesrooster dat in 1922 ter goedkeuring naar de gemeente werd opgestuurd. Want stel je voor dat het dochtertje van een rijke bollenboer samen met het zoontje van een blekers-knecht in de zandbak zou spelen! Het lesrooster was voor beide standen wel gelijk. Bidden, spelen en fröbelen, dat waren de voornaamste bezigheden van de kleuters. De leer van Friedrich Fröbel was in de eerste helft van de 20ste eeuw zeer populair.

Tot in de jaren negentig ging een deel van de katholieke Heemsteedse kleuters naar deze school aan de Kerklaan, die geleid werd door de zusters Francisca-nessen. Nu staat op ongeveer dezelfde plek basisschool de Icarus.

Nog meer nonnenscholenAan de overkant van de Herenweg werd in 1926, naast de Jozefschool, eveneens een kleuterschool gebouwd en ook daar stonden de zusters Franciscanessen

voor de klas. De kleuters van deze Sint Jozefschool verhuisden in 1977, samen met de lagere schoolleerlingen, naar het nieuwe gebouw aan de Professor van der Waalslaan. Dit werd later basisschool De Ark.

Ook in andere delen van Heemstede was door het toenemend aantal inwoners behoefte aan kleuterscholen. Aan de Molenwerfslaan werd in 1929, naast de enkele jaren daarvoor gebouwde Augus-tinusschool, de Mariakleuterschool gebouwd. De zusters Franciscanessen van Salzkotten hadden er de leiding. Tegenwoordig is het gebouw in gebruik door Casca. De eerste steen, gelegd door pastoor P.J. Nieuwenhuis, herinnert aan de katholieke oorsprong van dit gebouw.

Voor de katholieke kleuters op de Glip was er de Glippertjeshof aan de Dr. Schaepmanlaan. In 1981 is het schooltje opgeheven, waarna het enige tijd als buurthuis fungeerde. Later is het toch gesloopt. De kleuters van de Glippertjes-hof werden opgenomen in de Valken-burgschool aan de Molenwerfslaan.

Lesrooster Antoniusschool, 1922: ‘De leerlin-gen zijn verdeeld en gescheiden in 2 standen.’

Rooster op donderdag op de Antoniusschool in 1922.



De Sint Jozefkleuterschool aan de Bennebroekse Kerklaan werd vanaf de oprichting in 1896 tot rond 1980 geleid door de zusters van het Sint Luciakloos-ter. Er was zelfs een verbindingsdeur tussen school en klooster, de kleuterleid-sters (ook de leken) waren er kind aan huis. Veel kleuters van toen zullen zich hoofdzuster Ludgeria en haar opvolgster zuster Fernanda Maria nog herinneren. In 1979 verhuisden de kleuters naar de Franciscusschool.

Waar gingen de protestant-se kleuters naar toe?Eerder dan in Heemstede kwam er in Bennebroek een protestantse bewaar-

school. Dat was in 1886, op initiatief van de hervormde predikant J.H. Gunning. De school zat in het Verenigings- en Evangelisatiegebouw Rehoboth, de eerste leidster was juffrouw Annemarie Pieters. Jonge meisjes, net van de lagere school, hielpen haar. Ze werden ook wel ‘broekebindsters’ genoemd.

In de jaren twintig kreeg de vereniging te maken met financiële problemen. Er was minder belangstelling voor de naaien breilessen die ‘s avonds in het gebouw werden gegeven en het aantal giften - de belangrijkste inkomstenbron - liep terug. In 1925 werd de vereniging Rehoboth ontbonden, de bezittingen en schulden werden overgedragen aan de hervormde gemeente van Bennebroek. Maar, omdat de kleuters toch ergens onderdak moes-ten hebben, kwam er al snel een door-start met een nieuw bestuur. Met een onderbreking van enkele jaren tijdens de Tweede Wereldoorlog, toen de bezet-ters hun intrek in het gebouw hadden genomen, gingen de christelijke kleuters tot 1959 naar het gebouw aan de School-laan. In dat jaar kwam de nieuwbouw achter de Willinkschool aan de Rijks-straatweg tot stand en kreeg de kleuter-school voor het eerst een eigen naam: de Dr. Gunningschool. De eerste steen werd gelegd door mevrouw A.H. Ringnalda-Huizinga. Zij was in de moeilijke jaren kleuterleidster aan de school en heeft er toen voor gezorgd dat er een doorstart gemaakt kon worden.

Een houten gebouwHet aantal inwoners van Bennebroek groeide. Aan de oostzijde van het dorp ontstond de nieuwe wijk Meerwijk. Ook daar woonden protestantse kleuters en zodoende kreeg Bennebroek in 1971 een tweede christelijke kleuterschool: De Meerkoet. Een lang leven is De Meerkoet niet beschoren geweest, door de terug-loop van het aantal leerlingen werd de school in 1978 opgeheven. De nog aanwe-zige kleuters gingen bijna allemaal naar de Dr. Gunningschool.

De Mariakleu-terschool aan de Molenwerfslaan in 1929.

De Glippertjes-hof aan de Dr. Schaepman-laan, getekend door J.H.G. Vrijer in 1975.



Een bazar voor de bewaarschoolDe eerste Heemsteedse protestantse bewaarschool is gesticht in 191, mede op initiatief van de toen oud-burgemeestersvrouw Isabelle van Lennep-Backer. Het schooltje was tijde-lijk gevestigd in het verenigingsgebouw van de Oude Kerk aan de Achterweg. Die huisvesting was verre van comfor-tabel voor de kleintjes, een definitieve locatie was dringend nodig. Daarom organiseerde mevrouw Van Lennep in de zomer van 1916 in haar woning Kennemerduin een bazar ten bate van de school. Dat werd groots aangepakt: er kwam een aankondiging in de krant en er werden persoonlijke uitnodigin-gen verstuurd. Veel Heemstedenaren gaven aan de oproep gehoor. Ze waren vrijgevig, zo blijkt uit een verslag in het Haarlems Dagblad van 2 september 1916. Achttiende-eeuwse kopergravures (!), schilderijen, een kruiwagen met bloem-kolen, een biggetje, konijnen, duiven en allerlei handwerkartikelen werden gedoneerd om verkocht te worden. Er was ook een toneelstuk te zien, een strijkje maakte de avond compleet. De krant schrijft niet welk bedrag de avond opbracht.

Eindelijk nieuwbouwHet duurde nog tien jaar voor het zo gewenste nieuwe gebouw er stond. Het schoolbestuur vroeg in 1924 aan de gemeente een bijdrage van 20.000 gulden om op het terrein achter het postkan-toor aan de Raadhuisstraat een bewaar-school te laten bouwen. Dit verzoek werd eerst afgewezen, maar omdat B&W wel inzagen dat de kleuters niet meer in het slechte gebouw aan de Achterweg konden blijven, hebben ze hun subsidievoorwaar-den aangepast. In 1926 kon de bouw, een ontwerp van architect Harm Korringa, daarom alsnog doorgaan. De bewaar-school aan de Lieven de Keylaan kreeg de naam ‘het Kleuterhuis’. Het bestuur bestond uit de dames Van Lennep, E. Quarles van Ufford-Dólleman, L. Beels van Heemstede van Eibergen Santhagens en A. Korff-Adrian, de vrouw van domi-nee F.W.A. Korff.

In 1960 is de school verbouwd. Er kwam een extra speellokaal en de ernaast gelegen tuin kreeg een speelvijver. In het gebouw is tegenwoordig de Stichting Welzijn Ouderen gevestigd.

Juffrouw Van GelderVan alle kleuterleidsters die het Kleuter-huis gekend heeft, is juffrouw Lien van Gelder (zij werd in 2014 honderd jaar) toch wel het meest bekend. Van 1944 tot 1979 heeft zij talloze kleuters - en later ook daar weer de kinderen van - onder haar hoede gehad. Na het behalen van haar

Kinderen van de christelijke school van de ver-eniging Rehoboth spelen in ‘het Duin’, ook wel het Sparrenbos genoemd.

Uitnodiging uit 1916 voor een bazar ten bate van de protestantse bewaarschool.



hoofdakte in 196 werd ze hoofdleidster en juffrouw van de tweede klas. Toen ze in de oorlogsjaren vanuit IJmuiden, waar ze haar eerste baan als kleuterleid-ster had, naar Heemstede verhuisde, viel het haar op dat de kinderen er zo keurig spraken. Lastig heeft ze de kleuters nooit gevonden. ‘Je moet ze bezighouden, dan heb je geen kind aan ze’. Voor haar dus geen ordeprobleem in de klas. ‘Ik heb genoten van mijn baan als kleuterjuf. Versjes leren en spelletjes doen waren bij mij favoriet. Ik deed vaak ‘Schipper ahoy’ met de kinderen, een spelletje uit het boek van Hendrika van Tussen-broek. Maar ik speelde ook wel voetbal met de jongens op het grasveldje naast de school. Ik kon mooie bordtekeningen maken, voor elk kind maakte ik een toe-passelijke tekening. Verder voerden we toneelstukjes op voor de ouders.’

Kleuters in een villaOp de locatie van het voormalige post-kantoor aan de Binnenweg 160 stond de villa Land- en Spaarnzicht, in 1908 gebouwd voor bollenkweker Jan van den Berg. Van 1949 tot 1952 was dit rian-te gebouw het domein van kleuters. De kamers werden klaslokalen, in de tuin konden de kinderen heerlijk spelen.

Eind jaren vijftig is het pand afge-broken om plaats te maken voor het postkantoor. De kleuterschool verhuisde eerst naar de Laan van Bloemenhove en vervolgens in 1956 naar een nieuw gebouw naast de Gerrit Barger Mulo aan

de Koediefslaan. De school kreeg toen de naam Kleuterhof. In 1980 trok de kleu-terschool in bij de Bosch en Hovenschool aan de Adriaan Pauwlaan.

Ongeveer tussen 1960 en 1980 waren er in Heemstede nog drie andere protes-tantse kleuterscholen. De Vijverhof aan de Sportparklaan en de Waterhoentjes aan de Reggelaan, beide samengegaan met de Nicolaas Beetsschool. En de Prin-ses Beatrixschool aan de Von Brücken Focklaan, die later bij de gelijknamige lagere school is gevoegd.

Juffrouw Lien van Gelder te midden van haar klas in 1946-1947.

Villa Land- en Spaarnzicht aan de Binnenweg 160, foto 1934.

De trap op naar binnen in villa Land- en Spaarnzicht. Een hele klim voor sommige kleu-ters!



Openbare kleuterscholenDe gemeente Heemstede richtte in 1946 in elk van de drie openbare scholen, de Voorweg, Dreef en Crayenester, een kleuterklas in. Daaruit ontstonden later aparte openbare kleuterscholen.

De Crayenesterschool kreeg in 1949 als eerste een apart gebouw voor de kleu-ters met een heerlijke tuin met gras en bomen om in te spelen.

Toen in 1956 de Voorwegschool uit haar voegen dreigde te groeien, gaf de gemeente toestemming tot het bouwen van een noodkleuterschool op een terrein aan de Laan van Insulinde, de

Bijenkorf. Zouden ze toen al geweten hebben dat het noodgebouwtje er tot 1981 zou staan? Sinds die tijd heeft de laan het speelveldje weer terug.

Dan had je in de jaren zeventig nog de Klimop aan de Franz Schubertlaan. Door een tekort aan leerlingen moest de school na de zomervakantie in 198 gesloten blijven. Mevrouw Philippo, zij was er 1 jaar kleuterleidster, verloor daarmee haar baan. Tegenwoordig is het gebouw in gebruik door de Gymnastiek en Sport Vereniging Heemstede (G.S.V.).

In de Geleerdenwijk stond de Berken-rodekleuterschool, het gebouw is nu onderdeel van basisschool de Evenaar. De kleuters van de Glip konden naar Windekind in de Troelstralaan. De school is er niet meer, er staan huizen op die plek.

Als voorportaal van de openbare lagere Sparrenbosschool aan de Benne-broekse Kleine Sparrenlaan, werd eind jaren vijftig kleuterschool de Dwergspar gebouwd.

De Crayenes-ter kleuterschool zoals velen die nog wel kennen. Nu staat er een nieuwer gebouw.

Het nood-gebouw van de Bijenkorf aan de Laan van Insu-linde.

De Klimop aan de Franz Schu-bertlaan in 1970.



Niet altijd officieelHet is heel goed mogelijk dat deze ware opsomming van kleuterscholen niet volledig is, want ze waren niet allemaal officieel geregistreerd.

In het begin van de vorige eeuw werd het kleuteronderwijs nog nauwelijks serieus genomen. Kwalificaties als bewaarschool en fröbelschool had-den een zekere denigrerende klank. De kleintjes moesten een paar uur ‘bewaard’ worden, fröbelen was niet meer dan een beetje knippen en plak-ken. Na enkele decennia veranderde dat en werd meer en meer het belang van de kleuterscholen ingezien. Het werd zelfs voorbereidend lager onder-wijs genoemd. Ook de opkomst van het montessorionderwijs droeg aan die opwaardering bij. Volgens het inzicht van de Italiaanse pedagoge Maria Montessori (1870-1952) moeten jonge kinderen, die van nature leergierig zijn, met allerlei ontwikkelingsmateriaal gestimuleerd worden. ‘Help mij het zelf te doen’, is de kern van haar methode. Het afschaffen van jaarklassen is ook

Bij de Klimop ging je op een bijzondere manier over naar de lagere school: door uit het raam te springen!

De Dwergspar, klas 1 1959-1960.



aan Montessori te danken. De jongste kleuters kunnen zich spiegelen aan de oudsten, die op hun beurt de kleintjes kunnen helpen.

De maatschappelijke behoefte aan kleuteronderwijs groeide en er werden overal kleuterscholen gesticht. In 1950 diende Minister F.J.Th. Rutten van het kabinet Drees zijn ‘Ontwerp van Wet tot regeling van het Kleuteronderwijs’ in. Pas toen in 1956 de nieuwe kleuter-onderwijswet van Minister Cals door de Kamer was goedgekeurd, werd het kleu-teronderwijs als volwaardig onderwijs voor kinderen van 4 tot 6 jaar erkend. In deze wet werden voor het eerst financiële en onderwijsinhoudelijke zaken voor het kleuteronderwijs geregeld en kwam er wat het kleuteronderwijs betreft een einde aan de tijd van liefdadigheid van o.a. kerkgemeenschappen en religieuze orden. Sommige gemeentes gaven al wel uit eigen beweging subsidie. De gemeen-te Heemstede wilde daartoe ter controle jaarlijks het lesrooster, een begrotings-overzicht en de leerlingenlijst ontvangen.

Verplicht was de kleuterschool nog niet, pas vanaf je zesde verjaardag moest je echt naar school. In 1985 werd deze leeftijd vervroegd naar vijf jaar.

De kleuterschool bestaat niet meerWie kent het nog? Het gele Deetman-koffertje, dat in 1985 werd uitgereikt aan alle kinderen van vier tot twaalf jaar. Het stond symbool voor de Wet op het basisonderwijs die toen onder minister

Wim Deetman in werking trad. Om voor de kinderen de overgang van de kleuter- naar de lagere school zo soepel mogelijk te laten verlopen, werden beide scholen samengevoegd tot basisschool. Alle kin-deren van vier tot twaalf jaar zaten vanaf die tijd onder één dak, het ‘hoofd der school’ werd directeur. De kleuterscholen met hun soms sprookjesachtige namen als Windekind, Glippertjeshof en Dwerg-spar verdwenen, de gebouwtjes werden gesloopt of kregen een andere functie.

BronnenGids voor het onderwijs in Heemstede, gemeente Heemstede, 1979.Jaap de Groot, Honderd jaar katholiek onderwijs in Bennebroek, 1995.IJs Tuijn, Honderd jaar katholiek onder-wijs in Heemstede, 2000.M. Verkaik, Honderd jaar kleuteronder-wijs in Bennebroek, 1986.Noord Hollands Archief, toegangsnum-mers 2095-99, 872-459 en 470.http://www.noord-hollandsarchief.nl/kranten/

Meer foto's op de websiteOnze oproep in de huis-aan-huisbladen, waarin we vroegen om foto's van de kleu-terschooltijd, leverde veel leuke reacties op. Hartelijk dank daarvoor. Ze zijn terug te vinden op onze website www.hv-hb.nl bij de bijlagen bij HeerlijkHeden 16.

Kleuterschool Windekind in de Troelstralaan.


Kruidenier bij de IJzeren Brug Marloes van Buuren

‘Ik loop even naar de kruidenier’, dat kon je in de jaren dertig, veertig makkelijk zeggen. Heemstede

telde een kleine veertig kruideniers, verspreid over het hele dorp. Aan de Raadhuisstraat en Binnen-

weg samen waren er zeker tien. Eén van die winkels was Raadhuisstraat 92, nu Al Baraka.

Tot 194 zat aan de Raadhuisstraat 92 de kruidenierswinkel van J. Ebbers.

Jan Ebbers (1842-192) was een bijzondere man. Hij had een opleiding als apothekersbediende in Haarlem gedaan en was sinds 1862 assistent-apotheker van achtereenvolgens de dokters G. Hoffmann, K. Prins en M.C. Colen-brander, in totaal maar liefst 57 jaar! In 186 was hij aan de Raadhuisstraat 92 komen wonen, maar of hij toen ook al kruidenier was is niet duidelijk. In krantenartikelen bij jubilea in 1902 en 1912 en bij zijn overlijden in 192 wordt uit-sluitend over zijn functie als ‘apotheker’ gesproken. In het bevolkingsregister staat hij op de kaart van 1901-1912 wel als ‘win-kelier’ vermeld. Pas in 1912 (Jan Ebbers is dan al 70 jaar) is in kranten het eerste bewijs van de kruidenierszaak te vinden, een advertentie met de tekst ‘Loopjongen die kan fietsen, terstond gevraagd bij J. Ebbers, kruidenier Heemstede’. Ebbers, vader van acht kinderen, overleed in 192. Het winkeltje werd jarenlang gedreven door drie ongehuwde dochters, Mina (Wilhelmina Alida, geboren in 1867), Marie (Maria Jeanette, geboren in 187) en Nettie (Jeanette Everdine, geboren in 1879) en door zoon Dolf (Gustaaf Adolf, 1881-194).

Semi-zelfbedieningIn 194, na het overlijden van hun broer Dolf, verhuisden de drie bejaarde zussen Ebbers naar de overkant, Raadhuisstraat 91, boven slagerij L. de Mooij (huisnum-mer 9). De kruidenierswinkel werd overgenomen door Jan Wester (1910-1956).

Wester was zes jaar lang filiaalhouder geweest van REWO, een zaak in fijne vleeswaren en delicatessen aan de Bin-nenweg 1. De NV Vleeschwaren Cen-trale REWO (de letters staan voor Roel en Willy Overakker) had diverse filialen in Haarlem en vanaf april 197 ook in Heemstede.

Wester greep in 194 de kans om eigen baas te worden, maar de winkel bleef nog enkele jaren de naam Ebbers houden. Pas vanaf 1948 was het ‘Wester, v/h Ebbers’. Zoon Rob Wester was zes of zeven jaar toen ze in de Raadhuisstraat gingen wonen. Hij herinnert zich dat boven de schuur achter het huis nog allerlei apothekersflesjes en meetapparatuur stonden van meneer Ebbers. Nu vindt hij het jammer dat zijn ouders dat allemaal weggegooid hebben.

Jan Wester ging in 194 van start in een tijd waarin je met veel kunst- en vlieg-werk levensmiddelen voor de winkel bij elkaar moest zien te krijgen. Hij werkte daarbij soms samen met andere win-keliers. Hij nam van de dames Ebbers ook hun kruideniersbediende Arie Diependaal over die boodschappen aan huis bezorgde tot hij er niet meer voor

Kruidenier J. Ebbers, Raad-huisstraat 92. Toen nog alle acht kinderen thuis waren, woonden ze met tien men-sen in dit pandje. Deze foto is ver-moedelijk uit de jaren dertig.


kruidenier bij de ijzeren brug

voelde zich op straat te vertonen, omdat hij bang was opgepakt te worden voor de Arbeitseinsatz. De eerste jaren na de oorlog waren nog moeilijk voor alle winkeliers maar in 1951 kon Jan Wester zich een auto permitteren.

In 1954 verhuisde Wester met zijn winkel naar de andere kant van de IJzeren Brug, Binnenweg 2 op de hoek van de Zandvaartkade, waar tot dan toe de Nutsspaarbank had gezeten. Daar opende hij zijn ‘semi-zelfbedienings levensmiddelenmagazijn’ met onder meer een ballonnenwedstrijd. De verste ballon kwam terecht in de buurt van Hannover en dat haalde natuurlijk de krant. In de aanbieding bij de opening was, behalve bruine bonen, appelmoes

en diverse vleeswaren, ook de ‘Alciera, volzoete rode importwijn’.

Helaas overleed Jan Wester in 1956 op slechts 46-jarige leeftijd. Zijn vrouw zette de zaak voort met haar oudste zoon Rob, die de bestellingen deed, en dochter Wil die in de winkel stond. In 196 nam P. Kok de zaak over. Hij moest het in 1979 afleggen tegen de concurrentie van de Kijkgrijp (nu Dekamarkt).

Ooit echt een miniwinkeltjeTerug naar Raadhuisstraat 92: Al Baraka is nog steeds plezierig kleinschalig, maar toch al veel groter dan het miniwinkeltje dat er ooit was. Tot 1954 was alleen het voorste deel, zo’n vier meter diep, win-kelruimte. De rest bestond uit magazijn en woonvertrekken. In 1954 bouwde de nieuwe eigenaar, Paul Tibbe, flink naar achteren uit en in 1979 staan winkelpand en schuur als één pand op de tekening. Tibbe had een winkel in glas, verf en behang.

In 1984 liet poelier F.J. Jansen uit Hil-legom rechts een aparte opgang naar het bovenhuis maken en in 1995 kwam er boven de ingang een overstekende luifel met het opschrift Poelier Jansen. In 2004 werd dat opschrift vervangen door ‘Isla-mitische slagerij Al Baraka’. Wie er nu z’n boodschappen doet kan er voor veel meer dan alleen vlees terecht: Al Baraka is slagerij, groentewinkel, kruidenier en delicatessenzaak tegelijk.

De pas aange-schafte auto met het opschrift ‘Wes-ter Levensmid-delen’ ging in 1951 op de foto voor de winkel, Raadhuis-straat 92.

Bronnenhttp://www.noord-hollandsarchief.nl/krantenhttp://bouwtekeningen.heemstede.nl/

Met dank aan de heer Rob Wester en me-vrouw Carla Oldenburger-Ebbers.

In 1938 won Jan Wester de tweede prijs in een etalagewed-strijd. Trots poseerde hij naast de winnende uitstalling, Bin-nenweg 13.


Overbos en Nieuw Overbos hebben katholieke wortels. In maart 1852

kocht de parochie Berkenrode (toen nog statie genaamd) een terrein aan de Nieu-we Heerenlaan, nu de Kerklaan. De kerk van Berkenrode stond aan de westkant van de Herenweg en was de voorloper van de huidige Bavo op de hoek van de Kerklaan. De pastoor van Berkenrode, Adrianus van der Weiden (180-1867), stichtte op de aangekochte grond een

‘liefdesgesticht’ met een bewaarschool voor de kleintjes en een naaien brei-school voor oudere meisjes. De leiding was in handen van twee zusters Francis-canessen van Charitas uit Steenbergen.

Bewaarschool, naaien breischoolHet eerste eenvoudige gebouwtje stond aan de Kerklaan op de plaats waar nu de Provinciënlaan begint. De bewaarschool begon met zestien meisjes, de naaien breischool met twintig leerlingen. De kleuters waren op de bewaarschool onder dak als hun moeders aan het werk waren, vaak bij een van de blekerijen of op de bollenvelden. De oudere meisjes, die overdag veelal net zulk werk als hun moeders deden, konden na hun dag-taak leren naaien en breien. De bedoe-ling was om ze voor te bereiden op hun toekomstige taak van huisvrouw. Al deze kinderen kwamen uit armlastige milieus. Het vierhoofdige bestuur van de school bestond uit leden van het paro-chiaal armbestuur. De school bekostigde het onderwijs voornamelijk uit renten en collectes in de kerk en aan huis bij de parochianen.

Het in 185 gebouwde onderkomen was niet erg solide want al na twintig jaar bleek dat er wegens ernstige bouwvallig-heid nieuwe huisvesting moest komen. De ruimte was bovendien te klein geworden.

Van Huize Sint Bavo tot Nieuw Overbos Frans Harm

In de eerste maanden van 2015 worden de appartementen van Nieuw Overbos aan de

Burgemeester van Lennepweg in Heemstede opgeleverd. Het oude Overbos is in 2012

gesloopt. Maar dat was niet de enige voorganger van zorgcentrum. De voorgeschiedenis

ligt aan de Kerklaan en gaat terug tot 1852.

Adrianus van der Weiden, in 1830 priester gewijd, was tien jaar regent van Hageveld in Velsen en vanaf 1845 pastoor van Berkenrode.


van huize sint bavo tot nieuw overbos

WeeshuisIn 1861 was het gemeentelijke Wees- en Armhuis bij de IJzeren Brug gesloten. Regelmatig klopten mensen bij de zusters van het liefdesgesticht aan met het ver-zoek om wezen onder te brengen; tever-geefs, want er was geen plaats. De nieuw-bouw zou ruimer worden en was begroot op negenduizend gulden. De toenmalige pastoor J. Muré kreeg het voor elkaar dat de parochianen het bedrag bij elkaar brachten. Het hielp zeker dat één paro-chiaan al goed was voor de helft van de vereiste som. In augustus 1874 was het nieuwe gebouw klaar. In het nieuwe Sint Bavogesticht was nu ook plaats voor wezen. Verder waren er twee lokalen voor de bewaarschool, één voor de naaien breischool en woonruimte voor de zeven zusters die er werkten. Het beheer werd voor taan gevoerd door de kerkmeesters maar de zusters bleven onder toezicht van het armbestuur van de parochie Berkenrode.

In 1897 werd op initiatief van pastoor Henricus Zeegers schuin aan de overkant van de Kerklaan het Antoniusgesticht gebouwd. De naaien breischool ver-huisde hier naar toe en zo kwam er in het Bavogesticht meer ruimte voor wezen. Toen een jaar later het Antoniusgesticht ook een lagere school voor meisjes opende waren er meer zusters nodig. Zeven Fran-ciscanessen van St. Lucia uit Rotterdam maakten hun entree in de nieuwe Antoni-usschool. Het gebouw werd door omwo-nenden Anto niusklooster genoemd.

Het eerste gebouw had een smalle voorgevel aan de Kerklaan, de lange gevel is de westzijde.

Het Sint Anto-niusgesticht met links daarvan de Sint Bavokerk.



Ruimte voor bejaarden De zusters van het Bavogesticht (ook wel Bavostichting en later Huize Sint Bavo)hadden nu geen onderwijstaken meer. Met hulp van een aanzienlijk legaat werd in 1899 aan de oostkant een nieuwe vleugel aan het gebouw toegevoegd, die bestemd was voor bejaarden. In 1907 kwam er nog een vleugel bij aan de west-kant met daarin kelders, toiletten, een regentenkamer, een dokterskamer, een dienkeuken en een mannen- en vrou-wenslaapzaal. Verder kwam er een toren op de kapel. Nieuw was dat de zusters vanaf 1911 ook brood, soep en brand-stoffen gingen uitdelen aan armlastige Heemstedenaren. Tot dan toe was dat gebeurd onder leiding van het gemeen-telijk armbestuur vanuit een huisje in de Raadhuisstraat.

De laatste grote uitbreiding van Huize Sint Bavo vond plaats in 192. Toen zag het gebouw eruit zoals veel Heemstede-naren het nog gekend hebben: imposant en bijna streng van uiterlijk. Aan de achterkant op het zuiden lag een prach-tige siertuin met een vijver. In 192 werd daar ter gelegenheid van het 75-jarig bestaan een Heilig Hartbeeld geplaatst. De tuin grensde aan het bloembollenland dat tussen de Herenweg, Van Merlenlaan en Kerklaan lag (nu Broeder Josephlaan en omgeving). Naast de siertuin was een moestuin die lange tijd door eigen perso-neel werd onderhouden. In 1957 werd de moestuin omgevormd tot bloemperken.

Scheiding tussen klasse- en zaalbewonersIn Huize Sint Bavo namen Heemstede-naren hun intrek als thuis blijven wonen niet meer mogelijk was. De pastoors Zee-gers, IJzermans en Van Mierlo brachten er hun emeritaat door. Heel handig, want zo was er meteen een priester in huis om de dagelijkse Heilige Mis in de huiskapel op te dragen.

De klassebewoners betaalden kost en inwoning en hadden een mooie eigen kamer en goede verzorging. Hun gedeelte was in de rechtervleugel van het gebouw. In de linkervleugel woonden de minder-bedeelden, die geen bijdrage voor hun pensionkosten konden betalen. Ze slie-pen op slaapzalen, echtparen apart van elkaar. De slaapplaatsen waren slechts gescheiden door een gordijn.

De tuin achter Huize Sint Bavo.

Het 75-jarig bestaan van Huize Sint Bavo in 1923.



Toiletten en wasgelegenheden waren op de gang voor gemeenschappelijk gebruik. Voor deze bewoners was er nergens een privéplekje. Ook een gemeenschappelijke ruimte waar de bewoners overdag terecht zouden kunnen ontbrak. Zelfs bepaalde delen van de tuin, de prieeltjes, waren alleen bestemd voor de betalende bewo-ners.

Een deel van de opbrengst van de klas-seafdeling werd gebruikt om de andere afdeling te ‘subsidiëren’. Als een klassebe-woner zijn pensionkosten niet meer kon betalen en er geen beroep gedaan kon worden op andere hulpbronnen, volgde overplaatsing naar de minderbedeelden-afdeling. Het regime was niet bepaald vrij: toen bewoners vroegen of ze een eigen sleutel van de buitendeur konden krijgen wees het bestuur dat af. Pas in de jaren vijftig werd het comfort groter. In 1952 werd er centrale verwarming aange-legd en een modernere warmwatervoor-ziening. In 1957 kregen de zaalbewoners eindelijk ieder een eigen slaapvertrekje en

een eigen kast. Er woonden toen nog 25 mannen en 2 vrouwen.

Bij het eeuwfeest dat in 195 omstandig was gevierd waren er nog 20 zusters, 96 bewoners en 10 dienstboden. De zusters woonden in het ‘slot’, waar zij alleen mochten komen, en de dienstmeisjes sliepen op de zolder.

Modernere tijdenVanaf 1955 zette een voorzichtige moder-nisering van de zorg in en begon men te denken aan de mogelijkheid van nieuw-bouw. De zusters hadden nooit een oplei-ding gehad en kregen nu de gelegenheid een cursus bejaardenverzorging te gaan volgen. Maar de terugloop van het aantal kloosterzusters was niet te stuiten en er werden steeds meer leken aangenomen. Terwijl de zusters in principe altijd werk-ten, tenzij ze sliepen of in de kapel waren, kon dat bij het lekenpersoneel natuurlijk niet. In 1960 maakt de laatste moeder overste, zuster Feliciana, haar entree. Zij was de dertiende sinds de oprichting van de Bavostichting in 185. Eind 1961 lieten de zusters weten dat zij in 1964 uit Heemstede zouden vertrekken. De zusters Augustinessen van Mariënheuvel, die in het vroegere huis Meer en Berg aan de Glipperdreef woonden, namen vanaf mei 1964 de taak van de Franciscanessen over.

Huize Sint Bavo rond 1960.

Haarlems Dagblad, 20 april 1957.



Het OverbosIn augustus 1956 besloot het college van regenten dat renovatie van het gebouw aan de Kerklaan niet meer mogelijk was en dat er nieuw gebouwd zou worden op een locatie binnen de Bavoparochie. In aanmerking kwamen de terreinen van Kennemerduin, het Overbosch van Berkenrode en een bloembollenveld aan de zuidkant van de Kerklaan. Kenne-merduin bleek gereserveerd te zijn door de gereformeerde gemeente. Het college besloot tot aankoop van het Overbosch-terrein, dat eigendom was van de heer E. van Eeghen, die aan de overkant van de Herenweg op Berkenrode woonde. Er volgden enkele jaren van geharrewar met gemeente, provincie en rijk over het groen houden van het gebied. Ook de hervormde diaconie, die in maart 1961 het nieuwe verzorgingshuis Kennemeroord aan de Herenweg in gebruik nam, vond dat er te veel bomen gekapt zouden wor-den. In 1961 kwam het fiat van de provin-cie en kon de voorbereiding van de bouw beginnen.

Ontwerp en bouw van Het OverbosDe regenten gingen ideeën opdoen bij vergelijkbare instituten en een nieuw bejaardenhuis in Vught voldeed aan het beeld dat zij voor ogen hadden. De archi-tecten daarvan, A.I. Mens en I. Pruijn, kregen opdracht een ontwerp te maken voor een huis met een capaciteit van 150 tot 180 bewoners met een aula, kapel en een kleine ziekenafdeling. De gemeente had belangstelling voor het vrijkomende terrein van Huize Sint Bavo.

In juni 1962 waren de bouwvergun-ningen rond, maar pas in 1966 begon de bouw. Wat dat betreft vertoont die aanloop overeenkomsten met wat er vijftig jaar later bij de bouwplannen van Nieuw Overbos gebeurde. In 1966 ging aannemer P.G. Nijssen uit Rosmalen van start. De burgemeester Van Lennepweg, die tot dan toe tot even voorbij de Oude Posthuisstraat liep, werd doorgetrok-ken tot de Koediefslaan. Behalve over de Blekersvaartweg kon je nu dus ook via

de Burgemeester van Lenneplaan van de Koediefslaan naar de Kerklaan. De over-kant van Het Overbos, waar nu huizen van onder meer de Wasserij Annalaan staan, was toen nog landelijk terrein met groentetuintjes en een kwekerij.

Op 14 juni 1967 was het hoogste punt bereikt en kon de verhuizing gepland worden.

De nieuwe huisvesting In de loop van de jaren zeventig waren er lange wachtlijsten om in aanmerking te komen voor een plaatsje in Het Overbos, maar vlak voor de ingebruikname moest er reclame gemaakt worden om nieuwe bewoners te werven. De 45 klassebewo-ners en de 50 zaalbewoners van Sint Bavo gingen allemaal naar Het Overbos, maar dan waren er nog heel wat extra plaatsen.

De verhuizing van de zaalbewoners was eenvoudig, want zij hadden geen eigen meubilair. Hun nieuwe woning, waar zij eindelijk een privékamer hadden en echtparen samen konden wonen, werd volgens een standaardmodel ingericht: linoleum op de vloer, stoelen, een tafel, vitrage, een kast en een bed. De persoon-lijke spullen konden meestal makkelijk in twee verhuisdozen. De 45 klassebewo-ners moesten natuurlijk ‘echt’ verhuisd worden met meubilair en al. Er werd een schema opgesteld om alles soepel te laten verlopen. De verhuisoperatie begon op 1 april 1968 en was binnen een paar dagen afgerond.

Voor de bewoners begon er een heel nieuw leven. De gemeenschappelijke ruimte, aula of tuinzaal genoemd, werd in het begin nog maar spaarzaam

Begin april 1968 verhuisden alle bewoners van Huize Sint Bavo naar Het Overbos.



bezocht. Bewoners met vaak heel uiteen-lopende achtergronden die elkaar in Sint Bavo nauwelijks zagen, zouden elkaar hier wel ontmoeten. Daar was nog niet iedereen aan toe. De officiële opening was op 4 juni 1968 in aanwezigheid van de burgemeester van Heemstede en de bisschop van Haarlem.

Verandering van signatuurHuize Sint Bavo was een volbloed katholieke instelling met zijn verpleging door religieuzen. Het Overbos heette bij aanvang voluit Stichting Katholiek Bejaardentehuis ‘Het Overbos’. Maar daar kwam in de loop van de tijd ver-andering in: de verzorging kwam steeds meer in handen van leken. De zielzorg, in het verleden verzorgd door inwonende priesters die met emeritaat waren, kwam nu van buiten. Ook werden andersden-kenden als bewoners toegelaten. Van een rusthuis veranderde het in een verzor-gingshuis. Nieuwe bewoners kwamen op steeds hogere leeftijd binnen en hadden intensievere zorg nodig. Het personeel moest daarvoor gekwalificeerd zijn. Bovendien ging Het Overbos in samen-werking met bijvoorbeeld Thuiszorg Kennemerland dagverzorging aanbieden voor mensen van buitenaf.

Einde aan de zelfstandigheidVanaf 1992 veranderde de positie van de verzorgingshuizen in Kennemerland.

Enkele katholieke verzorgingshuizen rond Haarlem zetten een directeuren-overleg op onder de naam Stichting Samenwerkende Bejaardenhuizen Zuid-Kennemerland (SSBZ). Hieraan namen deel verpleeghuis Boerhaave en de verzorgingshuizen Sint Jacob in de Hout, Schalkweide, Nieuw-Delftweide in Haarlem, Oldenhove in Overveen en Het Overbos in Heemstede. Gaandeweg groeide de behoefte aan intensievere samenwerking en zelfs fusies. Oldenhove besloot in 1994 het overleg te verlaten, maar de andere vijf huizen gingen door. Op 1 juli 1995 werd de fusie officieel en ging de nieuwe organisatie verder onder de naam Stichting Woon- en Zorgcentra Sint Jacob. In 1997 voegde Oldenhove zich alsnog daarbij en daarna ook het kloosterbejaardenoord Bosbeek in Heemstede en Dennenheuvel-Eufrasia in Bloemendaal.

Nieuw Overbos niet langer een verzorgingshuisZoals veel zorginstellingen in Nederland was ook Het Overbos, dat er al zo’n veer-tig jaar stond, begin 21ste eeuw niet meer van deze tijd; het moest nodig gereno-veerd worden. Lange tijd is er gewerkt aan een renovatieplan op basis het toen bestaande model van verzorgingshuis. Maar het landelijke beleid van de zorg-sector is veranderd en erop gericht men-sen op leeftijd zolang mogelijk in hun

De achtertuin van Het Overbos in 2006.

Jeu de boules-baan in de tuin van Het Overbos, 2007.

heerlijkheden winter 2015 |


eigen leefomgeving te laten blijven. Het concept van verzorgingshuis wordt in heel Nederland afgebouwd, zodat er uit-eindelijk alleen nog verpleeghuizen over zullen zijn. De in 2006 aangetreden raad van bestuur heeft de opzet ontworpen, waarbij het verpleeghuis onderdeel zou gaan uitmaken van een groter complex met zelfstandig wonende mensen.

Het oude Overbos telde negen ver-diepingen, Nieuw Overbos bestaat uit de Beukenborgh met zeven, de Linden-borgh met acht en de Dennenborgh met vijf verdiepingen. Nieuw Overbos is ontworpen door het architectenbureau Drost en Van Veen in Rotterdam en gebouwd door de BAM.

Een nieuw element in de exploitatie is dat Sint Jacob samen met beleggings-maatschappij SyntrusAchmea eigenaar is. De bewoners huren van de ene of de andere eigenaar.

Sint Jacob heeft op de begane grond en de eerste verdieping 48 kleinschalige wooneenheden voor dementerende bewoners. Er is daar sprake van een gesloten afdeling, waar elke bewoner een eigen kamer heeft. Daarnaast zijn er 97 appartementen in de vrije sector, waar-van 20 onder supervisie van Sint Jacob en 77 van SyntrusAchmea.

Aanloop tot de bouw en verhuizingDe gemeente Heemstede was niet enthousiast over de nieuwbouwplannen en diverse omwonenden en bewoners maakten bezwaar tegen het kappen van zo veel bomen en de hoogte en omvang van de nieuwbouw. De Raad van State verklaarde deze bezwaren ongegrond en uiteindelijk ging de gemeente akkoord. Daarbij heeft een rol gespeeld, dat Sint Jacob een plan voorlegde om het bos rondom het gebouw en tussen de Burge-meester van Lennepweg en de Herenweg op te knappen en open te stellen voor publiek.

Toen de plannen in 2009 concreet waren, stelde de directie een opname-stop in. In anderhalf jaar tijd werd het aantal bewoners afgebouwd van 150 naar

40. Een groot deel ging in overleg naar Jacob in de Hout, Schalkweide en enkele andere bestemmingen. Voor de reste-rende 40 dementerende bewoners was er in ‘Klein België’ aan de Belgiëlaan in Schalkwijk een nieuwe accommodatie klaar. In juni 2011 was het gebouw leeg.

De sloop was gepland in januari 2012, maar de flora- en faunawet verhinderde dat, vanwege de reigers die in het Overbos broeden. Dat leverde weer acht maanden vertraging op. Eind augustus begon de sloop en in het najaar van 2012 startte de bouw, die verder voor-spoedig verliep. In het voorjaar van 201 bleek overigens dat de reigers zich niets aantrokken van de bouw die in volle gang was en gewoon gingen broeden. In december 2014 zijn de gebouwen opgele-verd. De eerste huurders konden er rond de jaarwisseling terecht. De parterre biedt onderdak aan twee huisartsen, een fysiotherapiepraktijk, een kleine apotheek en een logopedist. De afde-ling voor bewoners met dementie zal in maart 2015 in gebruik worden genomen.

De ‘artists impression’ die vooraf gemaakt werd.

BronnenH. Krol, V. Klep. A. Berkelmans, Huize Sint Bavo, 140 jaar Charitas en Ouderen-zorg in Heemstede, ’Het Overbos’. 199.Kees de Raadt, ‘Kerklaan 1646-1996’ , uit-gave HVHB (toen nog VOHB), 1996.http://www.noord-hollandsarchief.nl/kranten

Met dank aan Rob van der Hulst en Annelies Roozen van Stichting Sint Jacob.


’s Gravenmade – wonen op de weide van de graaf Martin Bunnik

Waar nu de Bennebroekse wijken Bloemhof en de Krakeling liggen, lag in de middeleeuwen ’s Gra-

venmade, een weidegebied met in het midden een hofstede met dezelfde naam. In de twintigste

eeuw is dit gebied ten westen van de Herenweg (Rijksstraatweg) volgebouwd met woningen. De

nieuwe wijken kregen namen zoals Klein Bijweg (Bomenbuurt) en Groot Bijweg (o.a de Krakeling) en

Bloemhof. De naam ’s Gravenmade raakte steeds meer in de vergetelheid. Maar zou het niet aardi-

ger zijn geweest als een van de wijken ‘ s Gravenmade zou hebben geheten met straatnamen als de

Florislaan, Brederodelaan en Karel de Stoutelaan? Dit artikel beschrijft de eeuwenoude historie van

dit gebied.

Vanouds behoorden de Hollandse gewesten tot het Kroondomein

waarover keizers en koningen naar belie-ven konden beschikken. Toen hun gezag in onze gewesten niet meer functioneer-de, trokken de graven van Holland alle rechten naar zich toe en beschouwden zij zichzelf als de rechtmatige eigenaars van grote gebieden waartoe ook de duinen behoorden. Tegen deze grafelijke duinen aan lag ’s Gravenmade. Made is het Mid-delnederlandse woord voor ‘weiland’ en ’s Gravenmade betekent dus letterlijk ‘het weiland van de graaf ’.

Riddertoernooien’s Gravenmade was oorspronkelijk aan drie zijden door woeste duinen (de wildernisse) omsloten. De ligging geeft aanleiding om te veronderstellen dat het weiland oorspronkelijk behoord heeft tot het grafelijk kasteel Vogelenzang. Dit kasteel lag nabij het huidige Huis te Vogelenzang in een prachtig duinen bosgebied. Het is bekend dat Graaf Floris V het grafelijk kasteel gebruikte als zijn jachtslot en tot zijn dood in 1296 daar regelmatig verbleef om, zoals in de Divisie Kronyk Van Mieris staat: dat hij

’s Gravenmade lag niet ver van het jachtslot Vogelsang (kaart uit 1615). Boven-aan de kaart is de Manpadslaan te zien.


’s gravenmade – wonen op de weide van de graaf

daer Stadelijk met Heren en de Ridderen, vrouwen en de Jonkvrouwen plach te hoveren, vliegen ende jagen, en de ridder-lijcke oeffeningen, steken en tarnoijen te hanteren.

Het is verleidelijk en ook wel aanne-melijk te veronderstellen dat ’s Graven-made de wei zou kunnen zijn geweest waar de ‘ridderlijcke oefeningen’ en toernooien gehouden werden, door de schitterende ligging van het terrein met aan drie zijden hoge en woeste duinen en in de nabijheid van het voormalige jachtslot. Maar overtuigend bewijs dat dit terrein daadwerkelijk gebruikt is voor riddertoernooien is tot op heden niet geleverd.

Na het overlijden van Graaf Floris V ging de belangstelling voor het kasteel langzamerhand verloren. In 18 schonk de toenmalige graaf van Holland, hertog Albrecht van Beieren, het jachtslot aan zijn getrouwe Reinout, Heer van Breder-ode, die de functie vervulde van baljuw in Kennemerland. Tot diep in de 16de eeuw is de familie Brederode eigenaar

gebleven van de grafelijke duinen en van het jachtslot dat in de loop van de tijd steeds meer in verval raakte. In 1550 werd het zelfs omschreven als ‘genoeg-zaam eenen puinhoop’.

De middeleeuwenVoor het eerst komen we de naam ’s Gra-venmade tegen in historische geschriften uit 116/117. In de rekeningen van de graaf van Holland worden omschrij-vingen en afmetingen opgesomd van diverse kavels van Gravenmade te mayene (gebied) in den veen te Haerlem. Maar zeker is het niet dat dit ’s Graven-made betrof binnen de huidige grenzen van Bennebroek. Ruim een eeuw later - in 1464 - vond er een gebeurtenis plaats waardoor we veel te weten komen over de toestand en het gebruik van ’s Gra-venmade. In dat jaar vroeg Willem van Vleuten, kamerheer en juwelier van Phi-lips van Bourgondië (Karel de Stoute), aan de hertog een stuk land, gelegen buiten Haarlem. Het was een verlaten plaats genoemd ‘des Gravenmade’ dat in gebruik was als hooiland voor de wilde ossen die in het gebied rondliepen. Historicus mr. J.W. Groesbeek schrijft

Was ’s Graven-made ooit een toernooiveld? Het is een verleidelijke gedachte.

Op deze historische kaart (1645) zien we dat aan de westzijde van Graven-made de ‘graeffelelicheijtse’ wildernis lag die ook ‘de wildernis van Brederode’ of De Leijduijnen werd genoemd. Rechts de hofstede ’s Gravenmade en links het huis van duinmeier Jan Huijbertsz.



in zijn boek Bennebroek, beeld van een dorpsgemeenschap over deze gebeurte-nis o.a. het volgende: ‘Op het moment van het verzoek was dit land ‘vaque’ (ongebruikt). Er groeide niets en was voor niemand van enig nut. (…) Het land werd jaarlijks gemaaid en het hooi werd in het bos opgeslagen als wintervoedsel voor de ossen, koeien, stieren en ander wild gedierte. Het land was (…) 18 morgen groot, waarvan twee kavels omheind en beplant waren om het verstuiven van het zand tegen te gaan. Het land was nau-welijks te verpachten wegens de slechte kwaliteit van het gras en in het bos waren niet meer dan drie beesten om het hooi te nuttigen. Er was ook nog een stuk veen bij, maar dat was zo zanderig en droog dat de turven uit elkaar vielen.’

‘s Gravenmade komt in bezit van de ambachtsheer van BennebroekNa 1614 wisselde het gebruik van de gronden van ’s Gravenmade regelmatig van erfpachter. In 165 werd Bennebroek afgescheiden van de ambachtsheerlijk-heid Heemstede en vier jaar later werd de Leidsevaart gegraven, waardoor een klein deel van het gebied (1 morgen) van de gronden van ’s Gravenmade aan de westzijde van deze trekvaart kwam te liggen. De geschiedenis van ’s Graven-made wordt weer interessant in 1659. In dat jaar blijkt uit documenten dat de hofstede en landerijen van ’s Gravenma-

de toebehoorden aan graaf Jan van der Nath. Naar aanleiding van een verloren proces kwam de deurwaarder van het Hof vergezeld door schout en schepe-nen van Bennebroek beslag leggen op zijn bezittingen. Zijn bezit werd in twee delen gedwongen verkocht: Hendrik van der Camp werd eigenaar van het zuide-lijk deel (16 morgen) en de ambachtsheer van Bennebroek, Adriaan Pauw jr., kreeg het noordelijk deel van 10 morgen in zijn bezit. Twee morgen grond van ’s Gra-venmade lag in de ambachtsheerlijkheid Heemstede. Hieruit kunnen we de con-clusie trekken dat bijna het gehele gebied in Bennebroek dat ten westen van de Rijksstraatweg (Herenweg) lag, behalve de Lokhosterduinen (nu het terrein van GGZ-inGeest), ooit tot ’s-Gravenmade behoorde. De scheiding van het noor-delijke en zuidelijke deel lag nabij de hui-dige Zwarteweg. Een jaar na de verde-ling van ’s Gravenmade kocht Hendrik van der Camp de hofstede Thoornvliet waarvan hij de naam veranderde in Hartecamp.

Het voetpad over ’s GravenmadeHet graven van de Leidsevaart in 1657 had ook grote consequenties voor de katholieke inwoners van Bennebroek. Zij maakten tot dat jaar gebruik van het Quade laantje om zich naar de RK-statie in Vogelenzang te begeven. Dit oost-west laantje liep op de scheiding van de

Kaart uit 1640. 1. de hofstede ’s Gravenmade, 2. het zwarte pad, 3. Herenweg, 4. Quade Laantje, 5. hofstede Thoornvliet, later de Hartekamp, 6. hofstede Croes-beek, 7. Bennebroeker-laan.



Lokhosterduinen met de zuidgrens van ‘s Gravenmade. Maar na het graven van de Leidsevaart moesten de kerkgangers gebruik maken van het veer nabij de late-re Centenbrug. Om het voetveer te berei-ken, moesten ze over een zwart pad (later de Zwarteweg) lopen dat op het terrein van ’s Gravenmade lag. Dit werd jaren-lang door de ambachtsheer gedoogd maar in 1758 werd er een akte opgesteld waarin enkele inwoners verklaarden dat zij steeds gehoord hadden dat de ambachtsheer van Bennebroek Adriaan Pauw (overleden in 1697) na het graven van de Leidsevaart aan de inwoners van zijn ambacht Ben-nebroek had toegestaan om over zijn land naar de aanlegplaats van de trekschuit en het voetveer te lopen. Zijn opvolgsters, de dochter en de kleindochter van Adriaan Pauw, hadden zelfs specifiek de katho-lieke inwoners van Bennebroek toege-staan zich langs hetzelfde pad naar de rooms-katholieke-statie in Vogelenzang te begeven. Mogelijk maakten een aantal inwoners zich in 1778 zorgen over het ver-krijgen van overpad omdat de toenmalige ambachtsheer Willem de Bruijn - na het overlijden van zijn vrouw en zijn zoon Jan in het kraambed – Bennebroek verlaten had. Gebruik van het zwarte pad was blijkbaar ruim een eeuw lang geen recht geweest maar een gunst. In 1761 werd de ambachtsheerlijkheid door de gevolmach-tigde zoon van Willem de Bruijn verkocht aan Johannes Nutges. Met deze koop kwamen delen van ’s Gravenmade in het bezit van Johan Nutges en brak de bijna 200 jaar durende periode van de familie Nutges-Willink aan.

KolfbaanIn 1682 bouwde de timmerman Hendrik Backer met geleend geld van ambachts-heer Adriaan Pauw jr. de herberg de Geleerde Man. De herberg lag op een gunstige plek op de hoek van de Heren-weg met de toegangsweg naar de hof-stede ’s Gravenmade en het veerhuisje. Achter de herberg, aan het zwarte pad, kwam een kolfbaan.

De 19de en 20ste eeuwOmstreeks 1775 was ’s Gravenmade nog als weiland in gebruik maar in de loop van de 19de eeuw vonden er allerlei veranderingen op de voormalige weide van de graaf plaats. Op het zuidelijk deel werden bloembollenvelden aangelegd, het voetveer werd vervangen door een vaste brug, het zwarte pad werd steeds intensiever gebruikt, de Bennebroeker-vaart werd doorgetrokken tot aan de Leidsevaart, de hofstede werd afgebro-ken en het noordelijk deel was inmiddels in gebruik als de tuin van de buiten-plaats Huis te Bijweg.

De aanleg van het station Vogelen-zang-Bennebroek en de nieuwe stoom-tramverbinding Haarlem-Leiden gaf het forensisme een grote impuls. Door deze nieuwe verbindingen werd het aantrekkelijk om buiten de stad te gaan wonen. In de loop van de 20ste eeuw werd de behoefte aan middenstandswo-ningen in Bennebroek steeds groter en nieuwe woonwijken kwamen tot stand. Omstreeks 1928 viel het oog van de gemeente en projectontwikkelaars op het terrein van ’s Gravenmade.

1743, kaart van ’s Gravenmade met het zwarte pad naar de Leidsevaart. De groen gekleurde percelen waren in bezit van ambachtsheer Willem de Bruijn. 1. hofstede ’s Gravenmade, 2. Herberg de Geleerde Man, 3. het zwarte pad (nu Zwarteweg), 4. Bennebroeker huisje, 5. schuitenhuis, 6. vinkenbaan van George Cliffort, 7. Leidsevaart, 8. Herenweg (nu Rijksstraatweg).



De buitenplaats Huis te Bijweg, die tus-sen de Bennebroekervaart en De Har-tekamp lag, kwam in bezit van een pro-jectontwikkelaar, de N.V. Exploitatie Mij. van Onroerende zaken v/h Gebroeders J. en H. van de Pol te Heemstede. Het huis werd in 1928 afgebroken en het voorma-

lige parkbos werd verkaveld en bebouwd met villa’s langs nieuw aangelegde wegen zoals de Krakeling. Omstreeks 192 werd in het midden van het plan een brug over de Bennebroekervaart gebouwd en kwamen de woningen tussen deze vaart en de Zwarteweg tot stand. Ten zuiden

De plaats ach-ter de Geleerde Man met tussen de houten afzet-ting de kolfbaan. Aquarel van Jur-riaan Andriessen (1742-1819).

De hofstede ’s Gravenmade – detail uit de kaart van 1743.

De hofstede ‘s GravenmadeOp het terrein van ’s Gravenmade heeft eeuwenlang een boerenhofstede met een klein zomerverblijf gelegen. Deze hofstede bevond zich nabij het huidige winkel-centrum aan de Zwarteweg en de T-kruising met de Eikenlaan. Het is onbekend wanneer de hofstede gebouwd is. We mogen aannemen dat hij aan het einde van de 15de eeuw al bestond. In de ambachtsheerlijkheid Heemstede (waar in die tijd Bennebroek toe behoorde) woonde Floris Lourisz van s Gravenmade, die

pachter was van een hoeve op de ’s Gravenmade. De hofstede is in 1826 afgebroken.

De hofstede ’s Gra-venmade, aquarel van M. Scholten (1820).



van de Zwarteweg lagen het voetbalveld van voetbalvereniging BSM die in 1924 opgericht was en de bloembollenvelden van de firma Bijvoet met de naam Bloemveld. In 1956 werd voor dit gebied het plan voor de woonwijk Bloemhof ontwikkeld. De naam Bloemveld inspi-reerde de gemeente om aan het uitbrei-dingsplan de naam ‘Bloemhof’ toe te kennen. In de loop van enige jaren wer-den hier ruim 260 premiekoopwoningen

gebouwd. Vanzelfsprekend werden de straten in Bloemhof ook naar bloemen genoemd werden: We vinden er nu een Anemoon- Crocus-, Fuchsia-, Gladiolen, Hyacinten, Narcissen- en een Tulpen-laan. De historische naam van ’s Graven-made werd nauwelijks meer gebruikt en zelfs vergeten.

Nu is de voormalige weide van de graaf geheel vol gebouwd met eengezinswonin-gen, winkels, villa’s en appartementen. De enige herinnering in het dorp is een bord Park ’s Gravenmade bij een appar-tementencomplex aan de Groot Hoef-bladlaan. Dit park ligt echter buiten de grenzen van de oorspronkelijk weide van de graaf.

De Leidsevaart en de bollenvelden van Bijvoet.

De enige herinnering aan ’s Gravenmade is een bord bij een appartementen-complex aan de Groot Hoefblad-laan.

De naam ’s Gravenmade en SchramaDe heer Gerard Schrama heeft uitgebreid onderzoek gedaan naar het gebruik van de naam ’s Gravenmade. De resultaten zijn te vinden op zijn website: http://www.genealogie-stamboom-schrama-gravenmade-bollenstreek.nl/. Hij komt tot een aantal interessante bevindingen namelijk dat in het gewest Holland zeker vijf percelen te vinden waren die met ’s Gravenmade werden aangeduid, o.a. bij Tet-terode (Overveen), Rijswijk, Leiderdorp, Noordwijk (Langeveld) en Bennebroek. Het waren alle ooit grafelijke weilanden.

De familienaam van Schravenmade is ontstaan als toenaam. In de middeleeu-wen werden toenamen aan inwoners toegekend die verwezen naar bijvoorbeeld hun beroep of een plaats waar iemand vandaan kwam.

Verder constateert de heer Schrama dat de naam ’s Gravenmade in de loop van de eeuwen op diverse manieren geschreven werd, iets wat in die tijd veelvuldig gebeurde. Hij kwam in verschillende archieven meer dan elf varianten tegen. Hieruit trekt hij de conclusie dat door verbastering van de namen Van Schraven-made, ’s Gravenma, Schramade en Scrama de familienaam Schrama ontstaan is. Deze naam komt veel voor in onze streek.

BronnenJ.W. Groesbeek: Bennebroek, beeld van een dorpsgemeenschap. 1982.Gerard Schrama: http://www.genealogie-stamboom-schrama-gravenmade-bollen-streek.nl Maarten Verkaik, ‘’s Gravenmade in Ben-nebroek’, in: HeerlijkHeden 106, november 2000. Divisie Kronyk Van Mieris op: http://schat-kamers.bibliotheek.rotterdam.nl


Pension Fakkeldy in villa Zuiderhout Marloes van Buuren

Aan de rand van de Haarlemmerhout woon je ‘op stand’. In villa Zuiderhout, op de plaats van het

gelijknamige verpleeghuis, was tot 1960 een chic tehuis voor ouden van dagen, pension Fakkeldy.

Het verpleeghuis Zuiderhout ligt tussen de Zuiderhoutlaan en de

Beelslaan op het terrein van de vroegere hofstede Zuiderhout. Tot 1927 was dit Heemsteeds grondgebied. De hofstede, die al in 17de-eeuwse aktes voorkomt,

werd in 1909 gesloopt en op dezelfde plaats liet P.H. Kaars Sijpesteijn, oprich-ter en directeur van de Nederlandse Linoleumfabriek in Krommenie, een nieuwe villa ‘Zuiderhout’ bouwen. De architect was de Heemsteedse Johan-

Het oude huis Zuiderhout rond 1905.

Zuiderhout op een kaart met het poststempel 1913. Op de achter-grond met toren-tje huize Alnetum aan de Jacob van Lenneplaan 1, daarnaast Villa Kinheim, Jacob van Lenneplaan 2.


pension fakkeldy in villa zuiderhout

nes Wolbers, die in de regio onder meer ook het eerste Heemsteedse postkan-toor (later politiebureau) aan de Raad-huisstraat 27 ontwierp, de villa aan de Paviljoenslaan 5 in Haarlem (1896) en het hofje van Van Verschuer Brants in Ben-nebroek (1900).

Toen Haarlem in 1927 het noorde-lijk deel van Heemstede annexeerde, verhuisde Kaars Sijpesteijn naar Oud Berkenroede aan de Herenweg, omdat hij het volstrekt niet eens was met de annexatie en omdat de belastingen in Haarlem veel hoger waren. In december 1928 werd de villa Zuiderhout met koets-huis, garage, broeikassen, waterpartij en grote tuin te koop aangeboden. De tuin voor en opzij van de villa bleef behou-den, het terrein langs de Beelslaan werd opgedeeld in vier percelen bouwgrond. In 1929 betrok het echtpaar Pieter Fak-keldy (187-1954) en Agnes Catharina van der Schoot (1888-1986) de villa en vanaf dat jaar of enkele jaren later dreven ze hun luxe ‘Pension Fakkeldy’ voor ouden van dagen.

Rood-wit gestreepte livreiKleindochter Mariette van Houten kan het zich nog goed herinneren: ‘Mijn oma, Agnes van der Schoot, zwaaide de scepter in de keuken. Ze had een fornuis met wel twintig pitten dat op kolen gestookt werd. Niemand mocht daar aan komen. Mijn oma was een ware keukenprinses. Haar kalkoen met kersen was beroemd. Tijdens het koken mocht je niet in de weg lopen. Mijn opa, Pieter Fakkeldy, werkte bij naaimachinefabri-kant Singer en was haar steun en toever-laat. Er waren een paar dienstmeisjes die in mijn herinnering altijd aan de afwas waren. Zij hadden van die leuke schort-jes en zagen er keurig verzorgd uit. Het eten werd bij de bewoners op hun eigen kamer geserveerd door twee butlers in mooie rood-wit-gestreepte livrei met witte handschoenen aan, super de luxe. Aan tafel waren er vingerkommetjes en vingerdoekjes. Mijn moeder, Suzanne Fakkeldy, hielp mee in de huishouding tot zij in 1942 trouwde met mijn vader,

Wim van Houten, later directeur van wasserij Van Houten op de Blekersvaart-weg in Heemstede. Op hun trouwdag kwam er bij Zuiderhout een koets voor-rijden met twee paarden en een koetsier. In de hal werd de ‘staatsiefoto’ gemaakt, zoals dat in die tijd gebruikelijk was. Mijn ouders gingen in de Havenstraat in Heemstede wonen waar wij allemaal geboren zijn.’

Groente uit de kas of van HeroIedere zondagmiddag ging Mariëtte met haar ouders, broers en zusje thee drin-ken bij haar grootouders: ‘Bij de inrit op de Zuiderhoutlaan stonden stenen pilaren. Via een rond lopende oprijlaan kwam je bij de ingang aan de zuidkant. Een deel van de oude bomen staat er nu nog steeds. Tegen de zuidkant van de grensscheiding stond een grote groen-tekas. Mijn grootouders en de pension-gasten aten verse groenten en als die niet voorradig waren, aten ze blikgroenten van Hero. De kelder onder het hele huis stond vol voorraden.

Via een groot bordes bereikte je de voordeur. De entree was ruim, luxueus en betegeld met zwart/wit marmeren tegels die ook in de hal lagen. De hal was hoog en alles was glanzend wit geverfd, met goudkleurige lampen en klokken. In het midden van de hal was de trap met rode bekleding. Het toilet had goudkleu-rige kranen en witte en Delftsblauwe tegels. Naast de keuken was een kleine kamer, waar mijn opa en oma woon-den. Daar dronken we iedere zondag-middag thee met een koekje. En als mijn zus en ik in de tuin hadden gespeeld, kregen we limonade van oma.’

‘Op de tweede verdieping was de zolder. Daar stonden de niet gebruikte spullen van de bewoners van de villa. Er hingen met stof bedekte flarden van spinraggen. Mijn zus en ik speelden daar verstoppertje en eigenlijk vonden we dat best wel eng, maar ook zó spannend. De tuin was speels aangelegd met ronde paden. Aan de kant van de Beelslaan was een bloementuin. Op de tafels stonden

Het terrein van ‘Zuiderhout’ is op deze kaart van 1926 het paarse vlakje. Bij de nieuwbouw in 1928 ging hier een flink stuk langs de Beelslaan af.

Pieter Fakkeldy en Agnes van der Schoot.


pension fakkeldy in villa zuiderhout

elke dag verse bloemen. Aan de achter-kant van de villa was een bordes waar je uitkeek op de prachtige vijver. Ik kan me niet herinneren of er vissen in zwom-men, maar kikkers zaten er volop. De vijver, waar nu nog een klein stukje van te zien is, liep in een grote boog om het huis heen en eindigde bij een enorme rododendron met daarnaast een grote struik pampagras. De combinatie was verrassend.’

‘Zó jammer’In 1950 plande Openbare Werken Haar-lem op de plaats van villa Zuiderhout en de villa ernaast een flatgebouw van twee bouwlagen, met zijvleugels langs de Spanjaardslaan en Beelslaan. Dat flatgebouw is er nooit gekomen, maar een nieuwe bestemming van de grond lag blijkbaar vast. In 1961 kocht de in 1958 opgerichte Stichting Vriendenhulp Zieke Bejaarden Kennemerland het terrein

met als doel de bouw van een modern verpleeghuis voor chronisch zieken en bejaarden. Architect Bernard Bijvoet maakte het ontwerp dat bij de Haarlem-se schoonheidscommissie in 196 zeer in de smaak viel. Om diverse redenen duurde het nog tot april 1967 voor de eerste paal werd geslagen. De feestelijke ingebruikname was in november 1968, de formele oplevering pas begin 1970.

Toen het pension al gesloten was, maar de villa nog niet verkocht, hebben de kinderen Van Houten er wel eens gelogeerd als hun ouders met vakantie waren. Butler Bert paste dan op en ‘hij kon onwijs lekker koken’. De vader van Mariëtte vertelde later dat de villa ver beneden de waarde verkocht is. Mariëtte was veertien jaar toen het huis van haar grootouders tegen de vlakte ging. Dat was in 1960 of 1961. Vlak ervoor is ze er nog een keer helemaal doorheen gelo-pen. ‘In de kelder stonden nog blikken groente en er lag stof om schorten van te maken. Daar heb ik later nog een jurkje voor mijn dochter van gemaakt. Zó jammer dat zo’n mooie sprookjesachtige villa moest verdwijnen.’

Haarlems Dag-blad, 23-2-1940.

De blikgroenten waren bij pension Fakkeldy van Hero.

BronnenWim de Wagt, Verpleeghuis Zuiderhout 1967-1997, een bouwkunstwerk dat weet te ontroeren, 1997. http://www.noord-hollandsarchief.nl/kranten

Met dank aan Mariëtte van Houten.

Verpleeghuis Zuiderhout in 2004.


van het bestuur

Verloting ‘Het Oude Slot’In het vorige nummer van HeerlijkHeden publiceerden we een artikel over het spannende jongensboek Het Oude Slot, geschreven door Jan Faber, die in de Meer en Boslaan woonde. Ook werden drie exemplaren van dit boek verloot. Zeventien mensen reageerden, zestien met de mail, één met een kaartje.

Wim Schuijlenburg won helaas niet. Van hem kregen we wel een heel mooie jeugdherinnering: ‘In het jaar 199 ben ik geboren en opgegroeid op de Voorweg in het oude Heemstede. Dus niet ver van het Oude Slot. Eind jaren ’40 en begin jaren ’50 speelde ik als kind regelmatig bij het Slot en ik kan me nog goed herinne-ren hoe verwaarloosd het er uit zag. Mijn vader verbood mij daarom om daar te spelen, want ‘de brug kon instorten’ waren zijn woorden. Maar ja, als tienjarige jongen trok me dat juist aan. Het was er spannend en je verwachtte elk moment een ridder te zien! De Javalaan was nog niet helemaal vol gebouwd en de Slotlaan en omgeving was een zandvlakte. Vanaf de Meerweg kon je zo oversteken naar het Oude Slot.’

De gelukkige winnaars zijn Trudy Gigengack, Evelyn Coppens en Cor Horselenberg. Ze hebben alle drie hun boek inmiddels ontvangen.

Busrit door historisch HeemstedeJohan Meijer kwam afgelopen zomer wonen in Heemstede. In september reden zijn vrouw Jolanda en hij tijdens de Open Monumentendag mee met een van de busritten, die de HVHB organiseerde door histo-risch Heemstede en Bennebroek. Ze vonden dit zo leuk dat ze dit ook wilden doen bij hun housewarming party. Gelukkig werkten het NZH Vervoersmuseum en de HVHB mee. En zo kregen dertig mensen op een zaterdag een rondrit langs verschillende bezienswaardigheden met toelichting door Marc de Bruijn van de HVHB. Vooraf was er thee of koffie en na afloop een borrel plus het bekijken van het nieuwe huis.

Marc de Bruijn: ‘Ik vind het leuk als mensen trots zijn op hun woonomgeving en dat met anderen willen delen. Wat wij als Heemstedenaren vaak heel gewoon vinden, is eigenlijk heel speciaal. Leuk als je dat aan anderen wilt laten zien.’

De grijze NZH-bus reed rond door Heemstede ter gelegenheid van de house-warming van Johan Meijer en zijn vrouw Jolanda.

Artikel Hille Schaap, rectificatieIn HeerlijkHeden 162 publiceerden we een artikel over kapitein Hille Schaap. Door de reactie van twee klein-dochters van de heer Schaap kunnen we nu een paar dingen aanvullen en rectificeren. Hille Schaap had twee dochters, Nel en Agda. De foto van de cruise is niet rond 1960 gemaakt maar zo’n tien jaar later. De echtge-note van Hille Schaap was toen al overleden en de dame op de foto is bridgevriendin C.M. Kramer-van der Heijden. De heer Schaap werd niet door zijn schoondochter verzorgd, zoals hij in 1981 in het interview in de Koerier Kombinatie aangaf, maar door de hulp in de huishouding die na het overlijden van zijn echtgenote met haar gezin bij hem introk.


Canon centraal tijdens najaarsbijeenkomst HVHB

Napoleon passeerde Heemstede en Bennebroek via de Herenweg; rond 1900 verschenen er kolossale katho-lieke gebouwen in beide dorpen en in 195 werd RCH landskampioen voetbal. Zo maar een paar feiten uit de Canon Heemstede-Bennebroek waarin 21 thema’s een overzicht geven van wat je als Heemstedenaar of Ben-nebroeker van de plaatselijke geschiedenis zou moeten weten. Van het prehistorische begin tot de uitbrei-dingen na de Tweede Wereldoorlog, van Adriaan Pauw tot burgemeester David Eliza van Lennep en van het geloof tot sport.

De canon is online gepubliceerd en je kunt van het ene naar het andere onderwerp klikken - een ware ont-dekkingsreis door het verleden van Heemstede en Bennebroek. Ander groot voordeel van online is dat iedereen via een reactiefunctie aanvullingen kan geven, eigen verhalen kwijt kan of suggesties voor verbeteringen kan voorstellen. We nodigen alle lezers dan ook van harte uit om snel een kijkje te nemen: de canon is te vinden op de site van de HVHB en op www.regiocanons.nl (klik op ‘Noord-Holland’, scroll naar beneden en u komt bij de Canon Heemstede-Bennebroek). Als veel lezers meedoen, wordt de canon een levend document.

Een nieuwe penningmeesterAlvorens de schrijvers van de canon een drietal thema’s presenteerden, vond er tijdens de najaarsbijeen-komst op 20 november 2014 nog een ander belangrijk historisch feit plaats, namelijk het aftreden van Ton Bruseker als penningmeester van de HVHB. Acht jaar lang heeft Ton op voortreffelijke wijze voor de finan-ciën gezorgd, met als gevolg dat de HVHB er financieel gezond voorstaat en de contributie al sinds 2007 niet behoefde te worden verhoogd. Gelukkig is er een ervaren opvolger gevonden, namelijk Tjarko Rookmaker, die met luid applaus door de ruim tweehonderd aanwezigen als nieuw bestuurslid is benoemd.

Wegen en vaarten‘Langs Heerenwegen en Sandersvaarten’ is het thema uit de canon dat door Martin Bunnik werd toege-licht. De Herenweg en de Binnenweg als zandwegen langs de randen van de binnenduinen, de in de 17de eeuw gegraven zandvaarten, de in 1657 gegraven Leidsevaart en de in 1882 aangelegde stoomtrambaan, later gevolgd door een elektrische tram totdat die in 1949 weer vervangen werd door bussen, waren met nog veel andere zaken onderwerpen waar Martin veel mooie foto’s van toonde en veel over wist te vertellen.

Kerken en kloosters‘Het rijke Roomse leven’ werd behandeld door Hillebrand de Lange. Eind 19de en begin 20ste eeuw kwam het katholicisme in Heemstede en Bennebroek tot grote bloei, wat zich manifesteerde in de bouw van ker-ken, een klooster, scholen, internaten enz. Veel is er weer afgebroken, vooral in de nabijheid van de Bavokerk aan de Herenweg. Hageveld is van een kleinseminarie met zo’n vierhonderd leerlingen veranderd in een atheneum. Voor het klooster Mariënheuvel wordt een andere bestemming gezocht, wellicht een tehuis voor dementerende ouderen. De HVHB heeft de gemeente Heemstede al gewezen op het belang van de in 1948 gebouwde vleugel, met daarin een bijzondere kapel die met afbraak wordt bedreigd.

Voetbal, hockey, roeien en schaatsenRuud Bannink nam het thema ‘Sport in Heemstede’ voor zijn rekening. Racing Club Heemstede (RCH), opgericht in 1911 als Haarlemse voetbalclub, kwam in 192 met wel 57 elftallen naar Heemstede en won de eerste wedstrijd aan de Sportparklaan voor zo’n 20.000 toeschouwers met 9-4 van Ajax. Ook hockeyclub Alliance en de Roei- en Zeilvereniging Het Spaarne komen oorspronkelijk uit Haarlem en zijn in Heemstede tot grote bloei gekomen. Dat geldt niet voor alle sportverenigingen. Zo is de in 1917 opgerichte ijsvereniging De Volharding, nadat de locatie van de ijsbaan nabij de Wagnerkade was volgebouwd met huizen, ten onder gegaan.Nu de canon online staat, zijn de leden van de HVHB aan de beurt om gebruik te maken van de mogelijk-heid om te reageren, aan te vullen en eventueel te corrigeren. De HVHB-vrijwilligers die aan de canon

van het bestuur


van het bestuur

Expositie Gabe de Vries

Van begin februari tot eind maart zijn

in het raadhuis van Heemstede schil-

derijtjes van Gabe de Vries te zien. Zijn

geliefde onderwerp: tafereeltjes in

Heemstede en Bennebroek, nageschil-

derd van oude foto’s of ansichtkaarten.

Gabe de Vries is geboren in Friesland, ver-huisde als zevenjarig jochie naar Bennebroek en woont nu sinds jaar en dag in Heemstede. Hij heeft vanaf het jaar 2000 regelmatig geëxposeerd en veel Heemstedenaren en Ben-nebroekers houden van zijn fijn geschilderde afbeeldingen die herinneringen oproepen aan hoe het vroeger was. Zijn voorbeelden vindt Gabe in boekjes met oude ansichten en pren-ten en op foto’s, vrijwel altijd in zwart-wit. De invulling van de kleuren is zijn eigen fantasie en dat vindt hij heerlijk om te doen. Natuurlijk probeert hij wel uit te vinden welke kleur de dakpannen, de bakstenen en de luiken had-den, maar voor de rest is het de vrijheid van de kunstenaar.

De omgeving van de gedempte zijtak van de Zandvaart, het Zandvaartpad of Vaartkantje, schilderde hij in alle seizoenen, zoals u kunt zien op de expositie. Het is een stukje verdwe-nen landelijk Heemstede. Ook het zicht op de Schoollaan in Bennebroek, dat op de omslag van dit nummer staat, dateert uit vervlogen dagen. Het grote witte pand links werd in 165 gebouwd als woonhuis voor Adriaan Pauw jr. Later was het lange tijd in gebruik als pasto-rie van de hervormde kerk in Bennebroek, begin jaren zestig is het gesloopt. De winkel op de rechterhoek maakte plaats voor een oud aandoend bakstenen pand met trapgevel. De doorgang naar de Schoollaan, nog steeds niet al te breed, is op deze afbeelding nog smaller.

Gabe de Vries schildert ook in opdracht en het mag ook om een plekje buiten Heemstede of Bennebroek gaan. Bent u geïnteresseerd dan kunt u hem bellen op nummer 02-5284448.

hebben gewerkt kijken al uit naar de reacties. Ook het onderwijs kan uitstekend gebruikmaken van de canon.

Er gebeurde nog meer tijdens de najaarsbijeen-komst. Marc de Bruijn gaf een toelichting op het programma van de HVHB voor 2015, op de in te stellen erfgoedprijs en op de prioriteiten van de vereniging in de periode 2014-2017. Een en ander is elders in dit nummer van HeerlijkHeden te vinden.

Na de keurig om 21.0 uur afgelopen bijeenkomst waren, onder het genot van een glaasje wijn en bijbehorende nootjes, nog fraaie plaatjes te zien die Theo Out ten behoeve van de canon van historisch Heemstede en Bennebroek heeft gemaakt.

V.l.n.r. webmaster Harry Opheikens, die zorgde dat de canon op de website regiocanons.nl kwam, en de auteurs Martin Bunnik, Ruud Bannink en Hillebrand de Lange.


van het bestuur

Wat doet de HVHB in 2015?

Ook in 2015 werkt de HVHB hard aan behoud van cultureel erfgoed in Heemstede en Bennebroek en aan het vergroten van de kennis over ons verleden. Voor dat laatste hebben we in 2014 een belangrijke stap gezet met de publicatie van de Canon van Heemstede en Bennebroek. Hierin maakt de HVHB lokale geschiedenis inzichtelijk via een twintigtal thema’s. U kunt de canon raadplegen via onze website www.hv-hb.nl en via www.regiocanons.nl.

Vanzelfsprekend verschijnen er in 2015 vier edities van ons kwartaaltijdschrift HeerlijkHeden. In De Heemsteder gaan we door met onze wekelijkse rubriek, waarbij niet alleen winkeltjes maar ook andere onderwerpen aan bod zullen komen.

Actueel nieuws vindt u op onze website www.hv-hb.nl, waar u zich ook kunt aanmelden voor onze digi-tale nieuwsbrief. Ook nemen we als HVHB actief deel aan de facebookpagina’s Je bent een Heemstedenaar (Bennebroeker) als… en Nostalgisch Heemstede en Bennebroek. Hier zijn mensen betrokken bezig met de geschiedenis van hun woonplaats en delen ze foto’s en herinneringen. Dat vinden we als HVHB belangrijk. Hoe meer je weet over het verleden, des te zuiniger ben je op wat er nu (nog) is.

KarakterbehoudDe HVHB zet zich in voor behoud van monumenten en karakteristieke delen van Heemstede en Benne-broek. Hiervoor is frequent contact met beide gemeentebesturen, in 2015 onder andere over Groenendaal, de Algemene Begraafplaats aan de Herfstlaan en GGZ inGeest in Bennebroek. Eind 2015 maken we een rondje langs de politieke partijen en de wethouders: ‘Wat hebben jullie gedaan aan cultureel erfgoed en wat staat er nog op de agenda? Jullie zouden je sterk maken voor behoud van het dorpse karakter. Hoe staat het daar-mee?’ Het gaat erom dat er niet enkel met de mond wordt beleden. De HVHB wil ook behoud en herstel van cultureel erfgoed vastgelegd zien in gemeentelijk beleid. Hier maken we ons in 2015 nog sterker voor.

Uitbreiding gemeentelijke monumentenlijstEind 2015 zal de HVHB voorstellen doen voor uitbreiding van de gemeentelijke monumentenlijst met monu-menten van na 1945 in zowel Heemstede als Bennebroek. Ook in deze periode is veel gebouwd: woningen en bedrijfspanden die in belangrijke mate karakteristiek zijn voor het aanzien van onze leefomgeving. Daarom komt de HVHB na een zorgvuldige inventarisatie met voorstellen om een aantal gebouwen monumentale status en bescherming te geven. Anders zijn ze straks verdwenen of onherstelbaar beschadigd en is daarmee ook onze eigen omgeving onherstelbaar aangetast.

Excursies, activiteiten en een tentoonstellingIn 2015 organiseert de HVHB weer aantrekkelijke excursies. Bijna iedere maand is er wel iets te doen of te bekijken. Onder begeleiding van een deskundige gids bezoeken we 17 februari het Corry ten Boom Museum, kunt u 22 april fietsen langs monumenten in het waterleidinggebied en bekijken we 10 juni het Hildebrand-monument. In de tweede helft van het jaar staan er in augustus een wandeling langs geveltekens in Haarlem en in oktober een bezoek aan het Noord-Hollands Archief gepland. Voor meer info en exacte data, zie www.hv-hb.nl, waar u ook alvast een plaatsje kunt reserveren, want vol=vol.

Interessante lezingen kunt u verwachten op onze Voorjaarsbijeenkomst in het raadhuis van Heemstede op 4 juni, op de Najaarsbijeenkomst in het Trefpunt in Bennebroek op 19 november en op 24 februari in Casca/de Luifel. U komt de HVHB ook tegen op de Heemsteedse Kunstbeurs en eind mei op de Voorjaarsmarkt op de Binnenweg/Raadhuisstraat.

Volgens planning komt er in september en oktober een tentoonstelling in het raadhuis van Heemstede, waar we schatten uit het archief van de HVHB en van de gemeente tonen. We combineren dit met de Open Monumentendag op 12 september (thema: Kunst en ambacht) en de dag voor de nieuwe bewoners.


van het bestuur

Wie om Heemstede en Bennebroek geeftKortom: de HVHB is weer druk bezig in 2015. Ook voor de jaren erna hebben we volop plannen, die we heb-ben vastgelegd in ons langjarig Beleidsplan, dat u kunt lezen op onze website.

Uitvoeren van al die ambities en die activiteiten kan de HVHB enkel dankzij de inzet van onze vrijwil-ligers, die daarmee bewijzen hoeveel ze om Heemstede en Bennebroek geven. Wilt u ook bijdragen en de HVHB ondersteunen? Meld u aan als vrijwilliger. Word lid of, als u het bent, maak een ander lid. U kent vast wel iemand in uw directe omgeving die óók om Heemstede en Bennebroek geeft en vier keer per jaar een prachtig tijdschrift wil ontvangen. Voor de kosten hoeft u het niet te laten: het lidmaatschap kost slechts 18 euro per jaar. Meer geven mag ook, want daardoor kan de HVHB nog meer doen. Heemstede en Benne-broek zijn het waard.

Heeft u vragen? Mail ze aan [email protected] en kijk voor meer informatie op www.hv-hb.nl.

Excursie: Corrie ten Boom Huis, Haarlem, dinsdag 17 februari 2015

Tijdens de Tweede Wereldoorlog werd de woning boven de horlogewinkel van de familie Ten Boom in de Barteljorisstraat in Haarlem een schuilplaats voor Joodse onderduikers en mensen uit het verzet. Het huis van Corrie ten Boom is nu een museum. Een deel van de woning is ingericht zoals het er in de jaren veertig van de vorige eeuw heeft uitgezien. We kunnen er de ‘schuilplaats’ zien, een smalle ruimte achter een valse muur in de slaapkamer van Corrie. Hier waren de onderduikers veilig. De gids vertelt tijdens de rondleiding de inspirerende geschiedenis van deze familie en hun motivatie.

Verzamelen: 11.25 uur bij Barteljorisstraat 19, HaarlemKosten: leden € ,00, niet-leden € 5,00 (graag vermelden of u lid bent)Aantal deelnemers: maximaal 20

Opgeven bij: Marijke v. Donge, [email protected]. Bij verhindering tijdig afmelden!

Excursie: Duinwater dankzij Jacob van Lennep, woensdag 22 april 2015

De stad Amsterdam had maar één probleem, lezen we in een historische beschrijving uit 166: het stonk er als de hel. De grachten functioneerden als een open riool waar van alles in dreef zoals slachtafval, dode die-ren en de inhoud van duizenden privaten. Het drinkwater voor Amsterdam werd met schepen uit de Vecht aangevoerd omdat de Amsterdamse grachten te vervuild waren om er goed drinkwater van te maken. Maar de armen konden dit water nauwelijks betalen en waren op de gracht of de regenton aangewezen met als gevolg dat vele Amsterdammers bezweken aan tyfus en cholera.

Steeds opnieuw ontwikkelde het Amsterdamse stadsbestuur plannen om de situatie te verbeteren, maar van de uitvoering kwam niet veel terecht. Het beste was de stad te ontvluchten door een buitenplaats te kopen maar dat was iets dat alleen de rijkere laag van de bevolking zich kon permitteren. Zo woonde de landsadvocaat, dichter en schrijver Jacob van Lennep op Huis te Manpad in Heemstede. Op een zomerse dag omstreeks 1845 schonk zijn vrouw - volgens overlevering - een glas helder duinwater in. Ze genoten van dit smakelijke water. ‘Kunnen we dit duinwater niet naar Amsterdam brengen?’, opperde mevrouw Van Lennep. Zo ontstond het plan om met behulp van de modernste technieken, bedacht door ingenieur C.D. Vaillant, het duinwater van Heemstede naar Amsterdam te brengen. Op 19 juni kreeg Jacob van Lennep van Koning Willem III toestemming de Duinwater-Maatschappij op te richten. De Oranjekom werd gegraven en aan de Leidsevaart werd een zeer modern stoompompstation gebouwd dat het water door gietijzeren buizen naar de hoofdstad bracht. Op 12 december 185 kon iedere Amsterdammer bij de Willemspoort (nu Haarlemmer-poort) voor het eerst het zuivere duinwater voor 1 cent de emmer kopen. Door de verbeterde hygiëne nam het aantal Amsterdammers dat stierf aan tyfus en cholera sterk af. In 1896 werd de private Amsterdamse Duinwater Maatschappij overgenomen door de gemeente Amsterdam.


van het bestuur

Wandelen en fietsenTijdens de excursie bezoeken we diverse plaatsen en gebouwen die met de waterwinning te maken hebben. We verzamelen om 14.00 uur bij de ingang Oase van de Waterleidingduinen. Eerst wandelen we naar de vinkenbaan ‘Zeerust’ waar de familie van Lennep in de loop van de 18de en 19de eeuw tienduizenden vinken gevangen heeft. Daarna lopen we naar de Oranjekom waar het een en ander verteld wordt over het ontstaan van het waterleidingbedrijf en over de waterwinning en -zuivering van de 19de eeuw tot aan vandaag.

We fietsen van de ingang Oase naar Leyduin waar de Leybeek ligt, die het duinwater in de beginjaren van het waterbedrijf naar het eerste (stoom)pompstation aan de Leidsevaart bracht. Onderweg wordt verteld over de geschiedenis van deze buitenplaats en het ondergrondse leidingnet dat zich onder de paden en bomen van Leyduin bevindt. De excursie eindigt bij het voormalige pompstation bij de Amstelbrug in Heemstede waar uitleg gegeven wordt over het zuiveringsproces dat in de gebouwen van het waterleidingbedrijf plaatsvindt.

Verzamelen: 14.00 uur bij het hek van de ingang Oase van de Waterleidingduinen Kosten: leden € ,00, niet-leden € 5,00 (graag vermelden of u lid bent) Als u een jaarkaart van de Waterleidingduinen heeft, neemt u die dan alstublieft mee.Aantal deelnemers: maximaal 20

Opgeven bij: [email protected], graag uw telefoonnummer vermelden; bij verhindering tijdig afmelden!

Het pompstation aan de Leidsevaart op een ansichtkaart van ca . 1910. De pijp links is de schoorsteen van het eerste stoompompstation. De hoge standpijp rechts daarvan diende om overdruk in de gietijzeren trans-portleiding naar Amsterdam te voorkomen.


van het bestuur

Burgemeester David Eliza van Lennep Erfgoedprijs

Met ingang van 2015 gaat de HVHB jaarlijks de Burgemeester David Eliza van Lennep Erfgoedprijs

uitreiken. Met deze prijs willen we een stimulans geven aan initiatieven op het gebied van cultureel

erfgoed in Heemstede en Bennebroek.

Op 1 april 2015 is het honderdvijftig jaar geleden dat David Eliza van Lennep (1865-194) werd geboren. Van Lennep was van 1891 tot 1916 burgemeester van Heemstede. Onder zijn burgemeesterschap veranderde Heemstede van een dorp van buitenplaatsen, wasserijen en bloembollen in de moderne forensengemeente die het nu nog is. Zo werd in 1912 het Uitbreidingsplan vastgesteld, dat nog steeds de grondvorm van Heemstede bepaalt. Terwijl Van Lennep veel heeft betekend voor Heemstede, is er weinig wat aan hem herinnert. Hooguit de Burgemeester van Lennepweg. Met de instelling van deze erfgoedprijs houden we de herinnering aan Van Lennep levend.

Doel van de prijsZoals gezegd wil de HVHB met deze prijs een stimulans geven aan initiatieven op het gebied van cultureel erfgoed in Heemstede en Bennebroek. Denk hierbij aan bijvoorbeeld de restauratie van een karakteristiek of beeldbepalend pand, of aan herbestemming, al dan niet in combinatie met nieuwbouw. Aan behoud of vernieuwing van karakteristieke beplanting of groenvoorzieningen. Of aan een bijzondere publicatie op het gebied van cultureel erfgoed. Initiatieven die de kwaliteit van de leefomgeving en van het cultureel erfgoed in Heemstede en Bennebroek bevorderen.

Nominaties inzenden tot 1 maart 2015Vanaf nu tot uiterlijk 1 maart 2015 heeft u de gelegenheid om een nominatie in te zenden. Hierin geeft u op maximaal pagina’s A4 (inclusief alle foto’s en bijlagen) aan waarom dit initiatief of project naar uw mening de Burgemeester David Eliza van Lennep Erfgoedprijs moet krijgen. U kunt uw inzending insturen of bij voorkeur mailen naar [email protected]

Deskundige juryEen deskundige jury beoordeelt de inzendingen. Deze jury wordt gevormd door:• René Dessing, directeur van de Stichting digitaal portaal voor Nederlandse Kastelen, historische Buiten-plaatsen en Landgoederen;• Rob Hinse, kunstenaar en molenaar van het molentje in Groenendaal;• Olga van der Klooster, beeldend kunstenaar, architectuurhistorica en specialist historisch kleurgebruik;• Wim de Wagt, architectuurhistoricus en auteur;• Johannes van der Weiden, auteur en voorzitter werkgroep Gebouw en omgeving van de Historische Ver-eniging Haerlem.De jury doet een voordracht en bespreekt die met het bestuur van de HVHB. Op 1 april 2015, de datum waar-op David Eliza van Lennep 150 jaar geleden werd geboren, wordt de winnaar bekendgemaakt. De prijs wordt uitgereikt tijdens de Voorjaarsbijeenkomst van de HVHB op 26 mei en bestaat uit een oorkonde en andere stoffelijke blijken van waardering. De prijs is ingesteld voor een periode van vier jaar; eind 2018 zullen we evalueren en vanzelfsprekend houden we u op de hoogte via ons tijdschrift HeerlijkHeden.

Legaat mevrouw Van ZonneveldDat de HVHB de prijs kan toekennen is mogelijk door een legaat dat wij ontvingen uit de nalatenschap van mevrouw J.C.F. van Zonneveld. Zij was lid van de HVHB en woonde in Heemstede. Wij zijn mevrouw Van Zonneveld bijzonder dankbaar. Als u vragen heeft over de Burgemeester David Eliza van Lennep Erfgoedprijs kunt u contact opnemen met bestuurslid Marc de Bruijn via [email protected].


van het bestuur

Monument Meer en Bosch

Marc de Bruijn

Op 1 december werd op de Algemene begraafplaats aan de Herfstlaan een monument onthuld ter nage-dachtenis aan de broeders en zusters die werkzaam zijn geweest op Meer en Bosch. Het monument werd in opdracht van de Stichting Epilepsie Instellingen Nederland, de eigenaar van Meer en Bosch, gemaakt door de Friese glaskunstenaar Jan Hooghiemstra (www.janhooghiemstra.nl). Het verbeeldt de zorg, verpleging en behandeling, die vanaf 1884, toen de Christelijke Vereniging voor de Verpleging van Lijders aan Vallende Ziekte werd opgericht, door broeders (diaconen) en zusters is verricht voor mensen met epilepsie. Daarom heeft het de vorm van een huis, met een stevig fundament en dak. Het glas ertussen, met verschillende gekleurde vlakken en stromingen van kleuren, weerspiegelt hersenactiviteit, omdat epilepsie een afwijking in de hersenen is. Onderaan staan de namen van diaconen en diaconessen met geboorte- en sterfdata gegra-veerd.

Handhaven gravenHet monument is geplaatst in de grafstenentuin. Bij de overdracht door de Stichting aan de gemeente was de HVHB aanwezig. We zijn ook betrokken geweest bij de plannen voor dit monument. Het is goed, dat het geplaatst is in de grafstenentuin en niet in het oude deel (sectie 1) van de begraafplaats, omdat het daar door zijn moderne vormgeving sterk zou detoneren. In sectie 1 rust nog altijd een aantal diaconen en medewer-kers (o.a. de geneesheer-directeur Jan Lambrecht Zegers) onder karakteristieke liggende zerken. SEIN wil nu deze graven teruggeven aan de gemeente. De zerken zouden dan geruimd kunnen worden. De HVHB wil juist dat deze zerken blijven op de plaats waar ze zijn, omdat ze mede het karakter van sectie 1 bepalen en een voorbeeld zijn van de relatie tussen Meer en Bosch en de gemeente Heemstede.

Karakteristieke bedrijfstakIn 1885 werd de buitenplaats Meer en Bosch aangekocht en ingericht voor de verpleging van mensen met epilepsie. Zo zijn later nog andere buitenplaatsen in Kennemerland in gebruik genomen voor patiëntenzorg, een karakteristieke bedrijfstak in onze omgeving. Het complex Meer en Bosch aan de Achterweg is een fraai maar onbekend ensemble van verschillende gebouwen die allemaal een functie in verzorging en verpleging hebben gehad en nog hebben. De kapel Irene, Salem met zijn karakteristieke veranda, het voormalige huis

van de directeur, het oude Herenhuis van de buitenplaats zelf en nog andere gebouwen zijn allemaal mooi gerestau-reerd. SEIN is momenteel bezig met herinrichting van het Lorentz de Haas-laboratorium, een gemeentelijk monument in karakteristieke Amsterdamse Schoolstijl. Op het terrein staat ook nog een bakstenen monu-ment, opgericht in 1929 ter nagedachtenis aan geneesheer-directeur Zegers. De HVHB gaat nu in gesprek met SEIN over restauratie hiervan.

Monument ter nagedachte-nis aan de broeders en zusters die op Meer en Bosch werkten.


van het bestuur

Aanwinsten collectie HVHB

Van dhr. Van Schie uit Hillegom ontvingen we een bij de voormalige boerderij van Van Schie aan de Glip-perdreef opgegraven theepot en een godslamp die afkomstig zou zijn uit de voormalige katholieke kerk langs de westzijde van de Herenweg. We moeten dit nog nader uitzoeken.

Van dhr. Roel Oosting uit Hoofddorp kregen wij een bijzonder oude erfpachtovereenkomst Bennebroek uit 1774 en een mooie verzameling ex-librissen van de graficus J.A. Lugtigheid, die tot zijn overlijden omstreeks 1990 in de Maaslaan te Heemstede heeft gewoond.

Dhr. P.J. Walstra uit Nieuwegein schonk ons een DVD over Bennebroek in de jaren 1969/1970 en mw. Win-nie Bosman uit Heemstede had voor ons krantenartikelen over Bennebroek 25 jaar en het Bennebroeklied.

Diverse foto’s mochten wij scannen of kregen we in ons bezit van dhr. Hoeboer uit Heemstede (Wilhel-minaplein en uitreiking Zweeds wittebrood in 1945), mw. Ans Veenboer uit Assendelft (foto’s seminarie Hageveld), dhr. A.J. Bomans uit Heemstede (foto’s van de keuken uit 1914 in het pand Herenweg 154), mevr. Maud Fredrikze uit Vrouwenpolder (foto Bronsteeschool), dhr. Beliën uit Heemstede (diverse mooie zeer oude ansichtkaarten van Heemstede), dhr. H.C.H van Lennep uit Aerdenhout (ansichtkaarten en enkele bijzondere glazen stereonegatieven) en dhr. Henk Verdonschot (foto's Binnenweg 57).

Al diegenen die aan ons gedacht hebben, willen we hartelijk danken. Wat voor u een onbetekenende foto of onbelangrijk voorwerp lijkt, kan voor ons soms heel bijzonder zijn. Bent u aan het opruimen en vindt u iets ouds dat te maken heeft met Heemstede of Bennebroek, neemt u dan even contact met ons op. Weggooien kan altijd nog.

Heemsteedse Kunstbeurs, 27-29 maart 2015De derde editie van de Heemsteedse Kunstbeurs vindt plaats in Sport-Plaza Groenen-daal aan de Sportparklaan in Heemstede. Bij ongeveer vijftig kramen vindt u een bijzon-der gevarieerd aanbod van beelden, schilderijen, fotografie, grafiek, keramiek, mozaïek en sieraden van kunstenaars uit Heemstede en de regio. Daarnaast kunt u genieten van muziek en dichtkunst en worden er voor kinderen diverse activiteiten georganiseerd. De toegang is gratis. Meer informatie vindt u op www.heemsteedsekunstbeurs.nl en in de plaatselijke kranten.

De bollenvelden ten noorden van de Koediefslaan, gezien van noord naar zuid. De huizen staan (nog steeds) aan de zuidkant van de Koediefslaan, rechts is de Herenweg, ca. 1914.


IllustratieverantwoordingOp de vlucht! Belgische vluchtelingen in WO1Blz. -4: collectie Jos Rampart, rechthebbende Cathy Van Bauwel-ColletBlz. 5: Noord-Hollands Archiefblz. 6: Gemeentearchief Ede

‘Heemsteê’s Kookboek’ van 1914 Blz. 7 (familieportret): Rijksbureau voor Kunsthistorische Documentatie Blz. 7 (onder): Noord-Hollands ArchiefBlz. 8 (boven), 9: Haarlems Dagblad, www.noord-hollandsarchief.nl/krantenBlz. 8 (onder): collectie Anja KroonBlz. 10 (boven): Nieuwsblad van Friesland, www.delpher.nl/nl/krantenBlz. 10 (onder); foto Marloes van Buuren

Zilveren symbolen van waardigheidBlz. 11: collectie Rijksmuseum, www.rijksmuseum.nl/nl/collectie/SK-A-4120

Blz. 12, 14 (rechtsboven), 16 (onder): Noord-Hollands ArchiefBlz. 1 (linksboven): overgenomen uit B. ter Molen-De Outer, Ambtsketens van burgemeesters in Nederland, ’s Gravenhage 1979.Blz. 1 (links): collectie Textielmuseum TilburgBlz. 1 (rechts), 14 (rechtsonder), 15 (linksboven), 16 (midden): foto’s Theo OutBlz. 14 (links): foto Minne de Jong, collectie HVHBBlz. 15 (behalve penning Bennebroek): foto’s Rosita van Win-gerdenBlz. 16 (kader): collectie Breda Museum

Kleuter- en bewaarscholen, deel 2, periode na 1900 Blz. 17: collectie HVHBBlz. 18, 19 (boven), 21 (midden): Noord-Hollands ArchiefBlz. 19 (onder), 22 (midden), 24: overgenomen uit Gids voor het onderwijs in Heemstede, Heemstede 1979.Blz. 20 (links): overgenomen uit M. Verkaik, Honderd jaar kleuteronderwijs in Bennebroek.

Blz. 20 (rechts), 21 (onder), 22 (boven): collectie HVHB Blz. 21 (boven): collectie Lien van GelderBlz. 22 (onder): collectie Trudy GigengackBlz. 2: overgenomen van www.schoolbank.nl

Kruidenier bij de IJzeren Brug Blz. 25-26: collectie Rob Wester

Van Huize Sint Bavo tot Nieuw Overbos Blz. 27: pastorie Sint Bavo, Heemstede, foto: Theo OutBlz. 28, 29 (onder), 0 (linksonder): Noord-Hollands ArchiefBlz. 29 (boven), 0 (boven): collectie HVHBBlz. 0 (rechtsonder): Haarlems Dagblad, www.noord-hollandsarchief.nl/krantenBlz. 1-2: collectie Stichting Sint Jacob

’s Gravenmade – wonen op de weide van de graaf Blz. , 6: Hoogheemraadschap RijnlandBlz. 4 (links): overgenomen van internetBlz. 4 (rechts), 7, 8: Noord-Hollands ArchiefBlz. 9 (boven): collectie Jetty TempelmanBlz. 9 (onder): foto Martin Bunnik

Pension Fakkeldy in villa ZuiderhoutBlz. 40 (boven): Noord-Hollands ArchiefBlz. 40 (onder): collectie Anja KroonBlz. 41 (boven): collectie HVHBBlz. 41 (portretten): collectie Mariëtte van HoutenBlz. 42 (linksboven): Haarlems Dagblad, www.noord-hollandsarchief.nl/krantenBlz. 42 (rechtsboven): overgenomen van internetBlz. 42 (onder): Noord-Hollands archief, foto: Jos Fielmich

Van het bestuurBlz. 4, 50: foto’s Marc de BruijnBlz. 45: foto’s Theo OutBlz. 48: collectie Martin BunnikBlz. 51: collectie Piet Beliën

AmsterdamMevr. M.S. van de Poll

BennebroekMevr. E.M. BakkerDhr. H. BruggemanMevr. N. HulserDhr. R.N. SchotanusDhr. P. Thomas

DalfsenDhr. A.Ph.J. de Haseth Möller

HaarlemDhr. E. AgterhofMevr. A.M.E. Poelman - Kokkelkoren

HeemstedeMevr. W. ArisMevr. A. BeliënDhr. en Mevr. J.F.M. v.d. BergDhr. R. BuijsMevr. J. van EgmondMevr. M.M. van der Giessen-OostenbrinkDhr. R.H.G. den HartighDhr. en Mevr. M. van Hees - SimonsDhr. Th. A. van HoornikDhr. en Mevr. P. van KempenDhr. D. KooimanMevr. E.D. Koops - GeuzebroekMevr. G.E.P. Kottman – de GraafDhr. en Mevr. M.P.A. LabeurMevr. Y. MeijerMevr. E. Overweel

Mevr. T. PolakMevr. M.C.A. Popping – WassenaarMevr. E. ScheeleMevr. F.P.I. StoopFam. W.A. TurkenburgMevr. E.A. van VeenDhr. H.J. VoermanMevr. F. de VriesDhr. W.J. de Winter

HoofddorpDhr. H. EsmanMevr. W.M.J. Rotteveel

SlotenMevr. C.M. Leffertstra – van der Weiden

Nieuw als lid/abonnee

tijdschrift over de geschiedenis van eerlijkhedenh eerlijkheden tijdschrift over de geschiedenis van...

Documents