thuhmahruai - socialwelfare.mizoram.gov.in · hmasawnna tur a ni. he lehkhabu chhuah theih nana...
TRANSCRIPT
THUHMAHRUAI
Social Welfare Department hian lehkhabu thehlep eng eng emaw
a buatsaih tawh a. Tunah hian chung zinga pakhat chu kan lo chhuah
leh thei dawn ta a. A lawmawm hle mai.
Lehkhabu buatsaih hi a namai lo hle a. Tihsual palh a awm chuan
a siamthat lehna kawng a thui em em a. Chuvangin a sual palh kan
hlauva. Chutihlaiin sorkar Department a nih angin sorkar kalphung
nena inmil lo zawnga buatsaih palh a hlauhawm em em bawk a.
Chutihlai chuan kan Department hian hetiang inkaihhruaina, ram pum
huap tur si hi a mamawh em em bawk si.
Naupangte’n an tangkaipui theih nan naupang zirtirtuho tan
kaihhruaina a tul a. Kan Department chhunga hetiang lama thiam,
hemi buatsaihna kawnga hmalatute an fakawm hle a ni. He lehkhabu
buatsaihnaah hian Pi Zoramthangi Chhangte, CDPO te, Pi Sailopari
Sailo, CDPO te an fakawm a. An thawhrah te Mizoram pumpuiin
kan chhawr dawn tihna a ni. Lehkhabu a chan theih nana buaipuitu,
Nl. Gracy Lalchhanzuali chungah pawh kan lawm hle bawk.
He lehkhabu hian naupang te tak te te zirtirtu Anganwadi Worker
te hruai sela, chumi rah chu naupangin tel sela. Chu chu kan Zoram
hmasawnna tur a ni.
He lehkhabu chhuah theih nana thawktute zawng zawng chungah
lawmthu ka sawi e.
( VANLALDINI )
Director,
Social Welfare Deptt.
1
NAUPANG
THAWNTHU/
HLA BU
(ECCE Curriculum nena
hman kawp tur)
2
ACTION SONG/ NURSERY
RHYMES
3
LU KOKI
Lu, koki, khup leh ke
Khup leh ke, khup leh ke,
Lu, koki, khup leh ke
Beng, mit, ka leh hnar.
HEAD SHOULDERS
Head, shoulders, knees and toes
Knees and toes, knees and toes
Head, shoulders, knees and toes
Eyes, ears, mouth and nose.
KA NU KA NU
Ka nu, kan nu, min hrilh rawh
Kawng dik Krista chanchin hi
Nitin min hrilh la,
Ka bo, ka pen thin loh nan.
4
ZAI RU ZAI RU
Zai ru, zai ru, zai ru
Hlim takin zai rawh u
Zai ru zai ru zai ru
Hlim takin zai rawh u
Zai ru, zai ru.
(English)
Sing sing together, merry merry sing
Sing sing together, merry merry sing
Sing, sing, sing, sing.
_______
AW KA NU, AW KA PA
Aw ka nu, aw ka pa
Naupang te tak te ka ni
I kutah i kutah ngei hian
Ka nakin hun chu a innghat e
Eng ang mi nge ka la nih ve ang aw
I mi enkawl danin a zir ang chu.
5
KEL AW MUTTHLU MUTTHLU
Kel aw mutthlu, mutthlu
Vai kel aw mutthlu, mutthlu
A fanu tial rin ren a
A fapa tah belh tah belh.
NAUPANGTE U, NAUPANGTE U
Naupangte u, naupangte u
Sikul kal ru, sikul kal ru
Ngaiteh dar a ri e
Ngaiteh dar a ri e
Vu vu vu, vu vu vu.
BAWLHHLAWH THEM NAWI
Bawlhhlawh them nawi
Bawlhhlawh them nawi
Chhuat laia tla, chhuat laia tla
Chhar ula paih rawh u (v-2)
A bawmah, a bawmah.
6
THING LEH MAUTE AN VA HLU
Thing leh maute an va hlu
Boruak thianghlim min petu
Kit suh ang u ram rohlu
Enkawlin i veng ang u.
ZAWHTE HMAI BAL
Zawhte hmai bal, hmai bal e
Anu phih a phal love
A pa phih a phal love
Aman a phih ta
Mii miau, Miau! Miau! Miau!
KEIMAH HI TUNGE SIAMTU?
Keimah hi tunge siamtu
Van Pathian siam kan lo ni
Bellei maia siam kan ni
Nunna nei mihring kan ni.
7
TIN DIALAH
Tin dialah, tin dialah,
Naktukah khua var sela,
Inkawm leh dial dial ang u.
Mahni in lam hawi theuh ah.
JOHNNY JOHNNY
Johnny! Johnny!
Yes, Papa.
Eating Sugar?
No, Papa.
Telling lies?
No, Papa.
Open your mouth.
Ha! Ha! Ha!
TWINKLE TWINKLE
Twinkle, twinkle, little star,
How I wonder what you are!
Up above the world so high,
Like a diamond in the sky.
8
BAA BAA BLACK SHEEP
Baa, Baa, Black Sheep,
Have you any wool?
“Yes Sir, Yes Sir,
Three bags full!”
One for my master, one for my dame,
And one for the little boy who lives down the
lane.
CHO AK DUM
Choak dum, choak dum, choak dum,
Engtin nge (i hram thin?) v-3
Nu thu awih tur a ni,
Pa thu awih tur a ni,
AK! AK! AK!
CHAWNG ZAWNG TE
Chawngzawngte, chawngzawngte,
Engtinnge ( i hram thin?) v-3
Nu thu awih tur a ni,
Pa thu awih tur a ni,
Chiap! Chiap! Chiap!
9
MIFING CHUAN LUNGPUIAH IN A SA
Mifing chuan lungpuiah in a sa
Mifing chuan lungpuiah in a sa
Mifing chuan lungpuiah in a sa
Ruah a lo sur a lo sur
Ruah a lo sur a tui a lo lian
Ruah a lo sur a tui a lo lian
Ruah a lo sur a tui a lo lian
Lungpuia in sak chu a ding nghet.
Mi a chuan tiau dupah in a sa
Mi a chuan tiau dupah in a sa
Mi a chuan tiau dupah in a sa
Ruah a lo sur a lo sur
Ruah a lo sur a tui a lo lian
Ruah a lo sur a tui a lo lian
Ruah a lo sur a tui a lo lian
Tiau dupa in sak chu a chim vek.
*****
10
LAWNG THAR PAKHAT KA NEI A
Lawng thar pakhat ka nei a,
Te takte leh rawng hnawih thar chu
Lawng thar pakhat ka nei a,
Tuiah ka kar lut a, pawnah ka kar chhuak a.
ISU ZAIDAM LEH NUNNEM
1. Isu zaidam leh nunnem,
Naupangte min enkawl la;
Ka atna min ngaidam rawh,
Thinlung thar min neihtir rawh.
2. Pathian beram no nunnem,
Ka entawn lo ni fo la;
I zaidam leh i nunnem,
Ka rilruah tuh ve la.
3. Nangmah anga awm turin,
Thu awih theihna min pe la;
Ngilnei leh khawngaiha khat,
Thinlung thar mi neihtir la.
11
Sam 133:1-3
Ngai teh, unaute inngeih dial diala awm
khawm hi ava tha in a va nuam em!
Lu a hriak hlu tak,
Khabe hmula luang thla,
Arona khabe hmul ngeia luang thla a,
A kawrfual hmawra luangthla ang kha a ni;
Hermon daifim
Zion tlangtea tla thin ang hi a ni;
Chutah chuan Lalpan malsawmna thu a pe a,
Kumkhuaa nunna tur chu.
LAWMTHU KAN HRILH CHE, AW LALPA
1. Lawmthu kan hrilh che, aw Lalpa,
Zing eng nuam leh zan min pekte;
Chawlhna leh eitur min pein,
Min enkawl fo avang hianin.
2. Kan tih tur tihah min pui la,
Mi dang tan tha leh ngilneiin;
Kan tih, kan thawh, infiamnaa,
Hmangaihnaa kan than theih nan.
12
KA NU, KA NU, MIN HRILH RAWH
1. Khawvel hi a boral mek,
A chaknate chawpin;
Sualnate a pung zel si,
Hun tawp chu a hnai tawh si a.
Ka nu, ka nu, mih hrilh rawh,
Kawngdik, Krista chanchin hi;
Ni tin min hrilh la,
Ka bo, ka pen thin loh nan.
2. Eng kawng nge ka zawh mek hi?
Kawng dik min hrilh thei em?
Lalpan i hnenah kei hi,
A pek che ka ni lo vem ni?
3. A mawh tunge phur ang le?
Zan tin ka bula zal;
Chawhlui ka kilpui thinte,
Ka chun leh zua ngei an ni ang.
4. Vanramah ka tel lovin,
Hlimin i kal ang maw?
Hremhmun atanga au che in,
Ka nu, min chhan thei ang em le?
13
ZINGAH SAVATEN PATHIAN AN FAK A
1. Zingah savaten Pathian an fak a,
Pangparin a ropuizia a entir fo;
A thil siam zawngin amah an chawimawi,
Mihring chauh lo chu zirtir an ngai lo.
Lei leh van mi nung kan tel ve ang,
Anni aiin a ngaihna kan hria;
Khawvel zawng pawhin sa rual sela,
Amah fakna hi an sa seng lovang.
2. Nilengin i thatna kan hmu fo thin,
Chhun leh zan, thlasik leh furte a awm thin;
Hun a thar angin lawmna kan lo chang,
Kumkhuain vantirhkoh nen kan zai ang.
3. Hriatna leh finna, thiltihtheihnain,
Mi nung zawng zawngin amah lo fak rualin;
Kan tan a tih zawng kan sawi zo thei lo,
Kumkhuain a khawngaih kan hril seng lo.
14
ISUAN MIN HMANGAIHA KA HRIA
1. Isuan min hmangaih ka hria,
Baibulin min hrilh si a;
Naupangte a ta kan ni,
A ban chakin min pawm hi.
Isuan min hmangaih,
Isuan min hmangaih,
Isuan min hmangaih,
Min hmangaih kumkhuain.
2. Isuan min hmangaih a ni,
Van kawng hawng turin a thi;
Ka sualte a tleng fai ang,
A ram nuamah min hruai ang.
3. Isuan min hmangaih si a,
Damlo chak lo mah ila;
Hlauhawma ka awm pawhin,
Min vengin min thlamuan thin.
4. Isuan min hmangaih ka hria,
Dam chhungin min awmpui ang;
Amah ringin thi ila,
Van inah min hruai chho vang.
15
ENGKIM MAWI MIN SIAM SAK TAWH
Engkim mawi min siamsak tawh,
Thing te, pangpar te, sava te nen;
Ni tin ei tur min pe fo,
Lalpa, kan lawm em em e.
Engkim mawi min siamsak tawh,
Ni leh thla leh Arsi te nen;
Chhum leh ruah leh dai te pawh,
Lalpa, kan lawm em em e
Engkim hlu min siamsak tawh,
Nu leh pa leh unaute nen;
Ni tin min zirtirtu pawh,
Lalpa kan lawm em em e.
16
SIRVATE
1. Sirvate, i zai sa,
Ngaiin i hram mawi ka hria;
Sang zualin, i thlain,
I leng thangvanah.
Isua naupangte kan ni,
Nang leh kei min hmangaih a;
A thatna kan changin,
Kan hlim kumkhua ang.
2. Beramte nilengin,
Hmun hring nuamah an cheng ho;
Tual an chai, hlim takin,
An lawm em em fo.
*****
17
Nursery Rhymes dangte
1. Are you sleeping
Are you sleeping brother John?
Brother John?
Morning bells are ringing
Morning bells are ringing
Ding dong bell (2)
2. London bridge is falling down
Falling down, falling down
London bridge is falling down
My fair lady.
3. Row row row your boat
Gently down the stream
Merrily merrily merrily merrily
Life is but a dream.
4. One, two, three, four, five
Once i caught a fish alive
Six, seven, eight, nine, ten
Then i let him go again.
18
5. Mary had a little lamb
Little lamb, little lamb
Mary had a little lamb
Its fleece was white as snow.
Everywhere that Mary went
Mary went, Mary went
Everywhere that Mary went
The lamb was sure to go.
6. One little two little three
Little Indian
Four little five little six
Little Indian
Seven little eight little nine
Little Indian
Ten little Indian boys.
Out in the garden shoot the tiger (3)
Ten little Indian boys.
19
7. Chubby cheeks
Dimple Chin
Rosy lips
Teeth within
Eyes are blue
Lovely too
Teacher’s pet
Is that you?
Yes, Yes, Yes.
20
21
NAUPANG
THAWNTHU
22
1. ZAWNGTE LEH VAHMIM
Hmanlai hian zawngte leh vahmim hi an
awm a, zawngte chuan phenglawng a nei a, a
tum hlerh hlerh thin a. Zawngte phenglawng
chu vahmim chuan a tum ve chak em em a,
tum ve a dil thin a. Nimahsela a tumtir ve phal
ngai lova. Tum ve dan tur ngawt a ngaihtuah
thin a.
Nikhat chu Zawngte kiangah chuan a va
kal a, “Zawngte i phenglawng chu ka lo tum
hawh ve ang e,” a ti a. Zawngte chuan , “Ka
phal lo, i tichhe palh ang,” a ti tlat a. Vahmim
chuan , “ka tichhe lovang,” a tih pawhin
Zawngte chuan, “I tichhe palh ang, ka phal lo,”
a ti tlat zel a. Vahmim chuan a tum ve chak em
avangin zawngte chu biakbum dan tur a
ngaihtuah ta a. “Zawngte, i nu’n tui chawi rawh
se a tih kha,” a han ti a. Zawngte chuan inti
thei takin, “Chawi zo tawh dim diam,” a ti a.
Vahmim chuan tihdan dang a zawng leh a,
“Zawngte i nu’n ‘thing lo phur rawh’ a tih che
kha,” a han ti leh a. Zawngte chuan “Phur zo
tawh dim diam,” a lo ti leh a. Vahmim chu a
23
beidawng duh chuang lova, “Zawngte, i nu’n
chaw lo chhum rawh se, a tih kha” a’n ti leh a.
Zawngte chuan thawveng takin, “Chhum zo
tawh dim diam,” a ti leh a. Vahmim chu a
inngaihtuah vang vang a, a tawp a tawpah
chuan, “Zawngte , i nu’n lo mu rawh se, a tih
kha,” a han ti leh a. Chu veleh zawngte chuan,
“E, a ni tak,” a ti a. Zawngte chu a mu ta a.
Zawngte mut veleh chuan vahmim chu
zawngte bulah chuan a va kal hnai den den a,
zawngte phenglawng chu a la thut a. Chu veleh
zawngte chuan a meiah a man a, a mei chu a
til ta thawt a. Vahmim chuan zawngte
phenglawng chu a tlanpui ta daih a. Mei a nei
ta lova. Phenglawng chu a tum ve ta a. Nakinah
chuan “Zawngte, mei min pe, mei min pe,
hmim hmim,” a va ti a. Zawngte chuan , “Sil
riat in tlan ta che,” a lo ti a, Vahmim chuan “Sil
riata tlan ai chuan mei lovin ka awm nang e,
hmim hmim,” a ti a, a kalsan ta a. Chuta chin
chu tun thleng hian vahmim chuan mei a nei
ta lo va, mei bulin a awm phah ta alawm.
24
2. CHHUNGKUA PATHIAN THU AWIH
Khaw pakhatah hian nupa hi an awm a,
fapa pathum leh fanu pahnih an nei a. An fate
hming chu a upat dan indawtin Lalrama,
Sangliani, Zothana, Ruatsanga leh Hmingliani
te an ni a.
Ruatsanga leh Hmingliani te chuan sikul
an kal thina, Rama, Sangliani leh Zothana te
chuan inah hna an lo thawk thin a. An nu leh
pa te nen chuan lo-ah an feh thin a, hna an
thawk nasa em em a, mahse an chhungkua chu
an hlim em em a ni. Buh leh thlai te an thar
tam em em a. Ruatsanga leh Hmingliani te
chuan sikul banah chuan inah chaw te an lo
chhum thin a, chawhmeh te pawh an lo siam
thin a.
Hmingliani chu pawl 4 a ni a, a u Ruatsanga
chu pawl 6 a ni a. Vawi khat chu a u te, nu leh
pate feh chu an lo haw har hle a. An pa ber chu
a dam lo va, chu vang chuan an lo haw tlai a lo
ni a. An tawngtai a, damdawi te an lei a, a lo
dam leh ta a. Lo-ah te an feh leh ta a. Mahse, a
damlo leh ta a, an buai hle a. Doctori’n
25
Damdawi inah a admit a, a dam leh thuai mai
ang an ti a, an chhungkuain nasa takin an
tawngtai thin a. Mahse, a dam thei ta lo a, a
thi ta a. A nu ho in an awm ta a.
A pa chu an ngai thei em em a, mahse hna
chu nasa takin an thawk thin a. Hmingliani leh
Ruatsangi te pawh chu an lo lian chho ve zel a,
a lo pawlsang ta em em a. An pawlah chuan a
thiam pawl te an lo ni ve a. Mahse a nu chu a
damlo ve ta tlat mai a, an lungngai em em a,
damdawi te an lei thuai thuai a, an tawngtai
nasa em em a, a nu chu a dam mai thei lova,
chuvang chuan an unauin lovah te an feh thin
a. Tichuan a nu chu a lo dam ve leh ta a.
Tichuan an lawm em em a, Pathian hnenah
lawmthu te an hrilh a, an chhungkuain an
inkhawm a, an hlim ta em em a.
3. PITARTE TEREUH TE LEH A IN
TEREUH TE
Pitarte pakhat hi a awm a. In tereuh te ah
hian a cheng a. A in chhungah chuan dawhkan
tereuh te a awm a, khum tereuhte a awm bawk
26
a, thuthleng te pawh tereuh te te pathum a
nei a. Bel te pawh tereuh te te a nei a. Dawhkan
teruhte a nei a, a dawhkan tereuhte chungah
chuan khawnvar tereuhte a awm a. A bel
tereuhte te ah te chuan chaw te a chhum a,
thleng tereuh te te ah te chaw a ei thin a.
Zankhat chu a khum tereuhte-a a mut lai chuan
thil ri rek rek hi a hre ta a. “ Enge mawni le,
chu thil ri rek rek chu,” a ti a, a tho va a han en
kual vel a. A khum hnuai te a en a, a dawhkan
hnuai te a en kual vel a. Inchhung hmun hrang
hrang chu an bih kual vel a. Engmah a hmu
bawk si lova. A mu leh ta a. Ri pawh chu a reh
ve ta mai a. Tichuan tui deuh in a mu ta a.
Zingah chuan an tho va, a bel tereuh te te
ah chuan chaw a chhum a, artui te a kang a,
bean te a chhum a, behlawi te a bai a, chaw
chu tui deuh in a ei teuh a. Chaw ei khamah
chuan lo ah a feh ta a. Tlai ah chuan inah a
haw leh ta a, a bel tereuh te te chuan chaw a
chhum a, alu te a kang a, maian te a bai a,
chaw chu tui deuh in a thleng tereuh te ah
chuan a ei leh a. Tui ti taka a ei zawh chuan
thenawm te inah a leng a, thingpui sen te a va
in a. A len haw ah chuan a khum tereuh te ah
27
chuan a mu leh ta a.
A muhil ta dawn chiah a, thil ri rek rek
chu a hre leh ta a, “ Engemawni chu thawm ri
ziah chu le” a ti a. A hmunphiah tereuhte chu
a la a, “Chu ri siam ziah tu chu ka hmuh chuan
ka vaw dawn chiang” a ti a. A thuthleng tereuh
te hnuai te, a dawhkan tereuhte hnuai te, a
khum tereuh te hnuai te chu an bih kual leh a.
Engmah a hmu si lo va. Mut a tum leh ta a.
Mahse thawm ri ret ret chu a reh thei ta miah
lo va. Pitarte chuan “ Eng ri tak ni ang maw,” ti
chung chuan an tho leh a. A ngaithla ta vang
vang a. Chutia an ngaihthlak vang vang chuan
thil a hre chhuak ta thut mai a “ Eeee ka fairel
bel chhung ka la en maih lo tak,” a ti a,
hmanhmawh deuh hian a fairel bel chu a va
hawng ta a. Chutia a hawn veleh chuan
chaichim tereuhte hi a rawn zuang chhuak ta
nawlh mai a.
Pitarte chuan “Nang chaichim te hi a ni
maw zantin min muthilh tir theilo tu chu,” a ti
a, a in tereuhte atang chuan chu chaichim
tereuhte chu a um chhuak ta dawr dawr a.
28
4. SAZUPUI LEH SATEL
Hman lai hian , Sazupui leh Satel hi ngaw
ah an cheng dun a, Sazupui chuan a tlan chakna
chu a chhuang hle mai a. Satel che vel chu a
muang thei lutuk a , a nuihzat hle thin a. Chutia
a chet muan avanga a nuihzat hle mai chu, satel
chuan a ngaithei ta bik lo a, ni khat chu, “ka
chet muan vang hian min nuihzat ziah suh.
Mitin hi intluk tlag tura Pathian siam vek kan
ni asin,” a ti a. Sazupui chuan a thusawi chu a
nuihsawh zual sauh a, intlansiakah a hneh tur
zia a sawi a, a cho zui a. Tichuan an thianpa
Sihal hnenah an kal ta a.Sihal chu an
intlansiakna endiktu atan an ruat a.Tichuan a
tukah chuan intlansiak tur chuan an kal ta a,
sihal chuan “Khaile” a tiha puan a vai veleh
intlansiak chu an tan ta nghal a.
Sazupui chu a tir atang chuan a tlanchak
ta nghal hle a, a dawk zawk mai a.Engemaw
chen a tlan hnu chuan a han hawikir a, Satel
chu hmuhphak pawh a la nil lova, a rawn
umpha dawn chuang lo tih a hria a, a lawm hle
a. Sazupui chuan “ Rei lote chhugin hla tak ka
29
tla thleng hman bawka, kawng lakah hian ka
chawl lawk teh ang, min rawn umpha dawn
chuanglo” a ti a. Tichuan thingbuk hnuaiah a
muhil ta siai siai a. Chutih lai chuan satel chu
chawl lovin muang takin a rawn la kal chhut
chhut a, thingbuk hnuaia sazupui mu bul a
rawn thlen pawh chuan chawl miah lovin a kal
ngai in a kal chhut chhut reng a. A kal pel ta
mai a.
Tlai lamah chuan Sazupui mu pawh chu
rei deuh hnu ah chuan a rawn harh ve a, “Tlai
a lo ni ta der mai” ti in hmanhmawh em em in
Satel in a lo lehpel hman ang tih hlau em em
chuan a tlan leh ta par par mai a. Mahse , Satel
chuan a lo thlen khalh tawh tlat mai a. Satel
chuan hlim takin a lo nuih vur vur a. Sazupui
chu zak tak leh hrilhhai takin a awm a, a lu a
kun a, a atzia hria in a inchhir ta em em a.
5. PU VAWMA TUIKHUAP
Hman lai hian Pu Vawma hian tui a khuap
a, a khuap tling luau a.A tui khuah tlin sa chu
30
tumah in ve a phal lo va, a veng tlat thin a. A
ven hman loh changin Zawngte hi a ven tir thin
a. Nikhat chu Sanghal hi a lo kal a, tui chu rawn
in a tum ta a mai a,
“Tui tui ka char, ka chhar,
Tu tui duh loh te te emaw ka chhar ka chhar;
Keiman dawt na riai riai,” a han ti a.Chu
veleh Zawngte chuan,
“Ka Pu Vawma tui a ni,
I dawt ngam leh dawt rawh,
I ngam leh in rawh,” a lo ti zat zat a.
Sanghal chuan a in ngam ta lo va. A kalsan
leh ta mai a. Nakinah huan Zukchal hi a lo kal
ve leh a, a kit e chu a mawiin a ropui hle mai a.
Pu Vawma tuikhuah chu a rawn hmu ve leh a,
a in chak ve leh ta em em mai a. Sanghal tih
ang bawk khan,
“Tui tui ka chhar, ka chhar,
Tu tui duh loh te te maw ka chhar chhar;
Keiman dawt na riai riai” a han ti ve leh
a.Chu veleh Zawngte chuan rang mangkheng
in-
“Ka Pu Vawma tui a ni,
I dawt ngam leh dawt rawh,
I ngam leh in rawh,” a lo ti leh zat zat
31
a.Zukchal chuan a in ngam ta lo va,
hmanhmawh takin a kalsan leh ta a. Nakinah
chuan Keipui lianpui mai hi a lo kal ta chhur
chhur mai a, Pu Vawma tuikhuah tling luau fim
tak mai chu a rawn hmu ve leh a, a tui a hal
nasa tawh si a, a in chak ta hle a,
“Tui tui ka char, ka chhar,
Tu tui duh loh te te emaw ka chhar chhar;
Keiman dawt na riai riai,” a han ti ve leh
a. Chu veleh Zawngte chuan a thingler atangin-
“Ka Pu Vawma tui a ni,
I dawt ngam leh dawt rawh,
I ngam leh in rawh,” a lo ti leh a, Keipui
chu a hawi vual vual a, Pu Vawma tuikhuah
tlin sa chu a dawt ta hruam hruam mai a.
Zawngte chuan mangang tak in, “Ka pu Vawm,
Ka Pu Vawm lo la rawh, lo tla rawh, Pu Keia’n I
tui a dawt zo dawn e,” tiin Pu Vawma chu a au
ta chul a. Chu veleh Pu Vawma chu
hmanhmawh baklengin a lo tlan a, Pu Keia nen
chuan an insula ta buan buan mai a.
Zawngte chuan hlauthawng takin thingler
atangain a lo thlir a, tan zawk tur pawh a
hrethiam thei lo va.a in hneh tawk hle si a…
“Ka Pu Vawma aw tang tang, Pu Keia aw tang
32
tang,” a lo ti thin a. Sakei leh Savawm insula
chu an ihnehtawk si a, chak zawk pawh an awm
thei lo va.An insula nasa lutuk chuan legkirah
an tla dun ta a. A na an ti em em a. An insula
chu an tawp ta a. Pu Keia pawh chu a kalsan ta
daih a.*(A thawnthu tak tak ah chuan lengkira an tlak hian an
tlahlum tih a ni a, Pre-school naupang tana a that vak
loh avangin a tawp dan hi thlak danglam a ni)
*(Worker in milem nen hrilh se)
6. SAMDALA
Hmanlai hian Mizo zinga thatchhe ber mai
Samdala an tih hi a awma, a thatchhiat em
vangi hna pawh a thawk peih lo va, a leng vel
mai mai thin a. Hnathawk peih lo va a len vel
mai mai lai chuan, vawikhat chu theipui rah
hmin tep tawh hi a hmu a, a ei chak em em a.
Nimahsela a lo peih chuang lo va, a ei chak si
a, theipui kung hnuaiah chuan theipui rah tla
changing zangthal zawngin a mu ta ringawt
mai a. “Ka ka ka ang peih angem aw” ti in a in
33
ngaihtuah vang vang a. A hnu deuh ah chuan
peih lo chung chung in a ang ta a. Nakinah
chuan a ka chhung ah pum khat a lo tla lut ta
hlauh mai a, “Ka thial peih angem aw” tiin a
inngaihtuah a, a han thial leh ta hram a, “Ka
lem peih angem aw” a ti leh a, a han lem leh
ta hram a.
Chutia engmah ti peih lo va a awm mai
mai lai chuan Sakei tar tawh tak hi a bulah
chuan a rawn kal a, chu Sakei chu a tar tawh
em avangin ha pawh a nei mumal tawh lo va.
Sa te pawh a seh hleithei tawh lo va. Samdala
chuan tlangah lawn a khua han thlir vel te
pawh a duh a, mahse a kal peih bawk si lo va.
A bul hnaia Sakei rawn kal chu a lawm em em
a, tihder dan tur a ngaihtuah ta a. Sakei hnenah
chuan “Keia khilai tlangah khian min paw chho
la, min ei dawn nia,” a ti a. Sakei chu a
inngaihtuah a, sa she tur zawn buai ngai lova
Samdala ei mai chu a tihchi dawnin a hria a,
“Aw, ka paw chho ang che,” a ti ta a.
Tichuan Sakei chuan Samdala chu phur
takin a paw ta a. Samdala chuan Sakei chungah
chuan nuam ti takin a chuang a. Sakei puak
chu a kham lo hle a. Tlang chhip an han thlen
34
chuan Sakei chuan “ Ka ei tawh dawn che” a ti
a. Samdala chuan saw laiah sawn ka va inthiar
hmasa lawk ange a ti a. Sakei chuan “Va inthiar
ta che” a ti a.Samdala chuan a mawng ah chuan
thei rah sen hi a zep tut a, Sakei hma ah chuan
a va bungbu a, “Khaile, Keia min ei tawh rawh
le” a ti ta a. Sakei chuan uluk deuhin Samdala
chu a lo enkual vel a, Samdala mawnga theirah
sen tak chu a hmu ta a, “Hei enge, heihi enge
ni” tiin Samdala chu a zawt a. Samdala chuan
rang zet hian , “Kha kha alawm mihring te sa
ei zo tu chu” a ti ta a. Sakei chuan a hlau a, a ei
ngam ta lo va, hmanhmawh em em in a
tlanchhe ta daih a. Samdala chuan a tihthaih
zui a, “Kharaw , Pu Kei tlan rawh, tlan rawh,
englo sen tak khan a rawn um che a nia” a ti a.
Lung ten a vawm zui a.
Tuk khat chu Samdala hnathawk peihlo
chu a vak vel mai mai a, thelret a hnai a, thelret
a pumin a inhawih a, hnahthel zingah a tal tal
a, chutih lai chuan sakhi hian a rawn hmu a,
hnathel zinga, Samdala tal vak vak mai chu mak
tiin a nuih a za lutuk a, hmai chuar vek khawpin
a nuih ta kiah kiah mai a. Chutianga a nuih tlar
tlar lai chuan Sazuk hi a rawn kal ve leh a, “Khi-
35
a enge I nuih a,” a rawn ti a. Sakhi chuan sawi
pawh sawi tha hlei thei lo hian Samdala tal vel
chu a kawhhmuh a, Sazuk chuan a hmuh veleh
a nuih ve leh ta chiam a, Chutia an nuih dun
tlawrh tlawrh lai chuan Sanghal hi a lo kal ve
leh a, “Thiate u, enge in nuih a in en reng le” a
rawn ti a. An ni chuan Samdala chu an
kawhhmuh a, chu veleh Sanghal chu a nui ve
leh ta kiah kiah mai a, a nuih nasat avangin a
hmui te chu a ner zo ta vek mai a.
Chutia hmui ner vek khawp a an nuih lai
chuan ramsa dang te pawh an rawn kal belh
zel a. Samdala awmdan mak tak mai chu an
rawn nuih ve zel a. Ramsa chitin reng an lo kal
khawm ta teuh mai a. Samdala chu an nuih ta
dur dur a, “Tunge maw a nih le” tiiin ramsa ho
chu an inzawt hlawm a, tuman a hming an hre
lo a.
A hnuhnung berah zawi muangin satel hi
a rawn thleng ve hram a, Samdala chu a rawn
en ve a, a nuih ve ngial a, sa dang te chuan
“Tel-a nang hemi hi I hre mial lo maw?” an ti a.
Satel chuan “ Hria eee, mahse ka sawi ngam
lo, mi vel ang” a ti a. Sa dang te chuan “ Sawi
rawh kan chhan dawn che alawm” an ti a. Satel
36
chuan “AAA in ngam chuang loving, kei chu ka
tlan muang dawn si a, min tlanchhiat san vek
ang” a ti a. Sa dang te chuan “ I hlauh chuan
Sazuk ki karah hian kan zep che anga, a tlan
chak si a, a tlanchhiat pui daih dawn che
alawm” a ti a. A hming sawi turin an ti laih laih
a.
Satel chu Sazuk ki karah chuan an zep a, a
tawp a tawpa ah chuan Satel chuan “Samdal
thatchhe zawrkawi-a a nih khu” a ti a. Samdala
chuan “ E .. E.. E chute te a min han tih mai
mai chu le” a ti a, ramsa ho chu a um ta chiam
a, ramsa ho chu hmanhmawh takin an tlanchhe
zo ta vek a.(Ramsa hrang hrang a thawnthu a lang te hi a lem/
hmaikawr worker-in lo nei lawk vek se, theipui lem te
pawh nei thei se a tha ang. Thelret kung lem, leh thelret
tak tak te pawh naupang hmuh tir theih chuan a tha
khawp ang)
7. MIPA NAUPANG LEH KANGTHAI
Nikhat chu, mipa naupang pakhat hi lui
kamah a kal a. Hmun khata kangthai thing lo
37
buk luih hi a hmu a. Chu hnim enchiang tur
chuan a thutchilh a. A nuin, “Kangthai hi
khawih miah suh ang che. Khuai zuk ang maiin
mi tina thei a ni,” a tithe kha a hre reng a.
Mahse, chu mipa naupang chuan hnim
dang ang bawk ni main a hria a, mi tihnat theih
ei hmelin a hre lo va, tichuan, a zuk ban de de
a, a han khawih chhin a. A khawih veleh chua
a kut chu a rawn na thuai thuai a. A na a ti chu
a te ta vak vak a, a hnung zawngin a tlu ta a.
Na ti em em chung chuan a tlan haw ta a.
“Ka nu kangthaiin min kang a, a na lutuk ,
e the, ka kut zungtang pawh a sen a, a vung
bawk,” a ti a, a tah tawng pur a . A nu chuan “
Kangthai khawih chuan khatiang khan a awm
thin alawm. Khawih lo tur in ka hrilh che sia, I
lo khawih lui talh a ni maw?” ti bawrh bawrh
chung chuan a kut chu damdawi a hnawih sak
ta a.(Thawnthu sawi pah hian kangthai chu enge a nih
hrilhfiah a tha ang, a lem pawh hmuhtir theih ni se)
38
8. LALBER THINGKUNG
Khaw pakhat ah hian Lal ropui tak a awm
a, a zaidamin a ngilei hle a, hmangaihna a ngah
in a thilphal a, sawiselna tur reng reng hi a awm
lo a ni.
Nikhat chu Lalpa chuan Pu Vara te nupa
leh Pu Duma te nupa hi thingphun tur a pe a,
uluk taka phun tur leh tha taka ekawl turin a
hrlih a. Harsatna a neih chuan puih a inhuam
reng thu a hrilh bawk a ni.
Pu Duma te nupa chuan thing chu duhdah
deuh in an phun a, an enkawl tha lo hle a, mite
chuan tui leih thin tur te , hnim tifai tur te a an
hrilh pawhin an ngaihsak lo va. Thing chu tha
tak a par tur leh rah teuh turin a ti leh ringawt
thin a. Thing chu a hnah te a tla a, mite chuan
hnawk an ti ta hle a. Thing chu a par hun
pawhin a par thei lo va, a rah thei bawk si lo
va, a hnah te a ro zo tep a.
Pu Vara te nupa chuan Lalber thingphun
tur pek chu uluk tak in an phun a. Tui te an pe
a, leitha te’n an chawm a, a chhiat mai loh nan
tha takin an hung a, a bul vel hnim te chu lia
hman lovin an tifai zel a. Pu Vara te nupa chuan
39
an thing chanchin chu Lalber hnenah an sawi
fo thin a, Lalber pawh chuan pu Vara te nupa
chu a lo tapui fo thin a ni.Pu Vara te nupa thing
phun chu mite pawhin an awt hle a. A hnah te,
a kungte a duah hluah hluah mai a. Mi te tan
boruak tha a pe chhuak a, a hlimah mi te an
chawl fo thin a, a par te chu a mawi in a rimtui
em em a, a rah lah chu a tui em em mai bawk
a. Pu Vara te nupa thingphun chuan an nupa
bakah mite hlimna a pe a ni.
Nikhat chu, Lalber chu thing en tur chuan
a lo kal a, Pu Duma te nupa thing phun a hmuh
chuan a lawm lo hle mai a, a hrem ngei tur thu
a hrilh a. Pu Vara te nupa thing phun a hmuh
chuan Lalber chu a lawm em em a, lawmmawn
tamtak a pe a, a la pek belh zel tur thu a hrilh
bawk a. An lawm em em a ni.(Milem nen sawi tur a ni a, Pu Duma te thingkung lem
leh Pu Vara te thingkung lem awm se, Lalber lem awm
ngei bawk rawh se)
9. CHEMTATRAWTA
Vawikhat chu Chemtatrawta hian luiah
hian a chem a tat rawt rawt a. Tui ah chuan
40
Kaikuang pakhat hi a lo kal a, Chemtatrawta
tilte ah chuan a chep ta hlawk mai a.
Chemtatrawta thinrim chuan a bula Khaum
zamna rawpui chu a sat ta sawk mai a,Khaum
rah chuan a bula ram ar ngumah chuan a zuk
deng ta dawt mai a. Ram ar thinrim chuan
Taivang awmna bu a thai darh ta chiam a,
Taivang ho thinur chuan Saghal kapah tak
chuan a she ve leh ta hlawk mai a. Sanghal
thinur chuan a bula changel a tai thlu ta bawrh
bawrh a,tah chuan Bak a lo awma, Bak chuan
awmna tur a neih tawh loh avangin sai hnar
chu puk emaw tiin sai hnar ah chuan a thlawk
lut ta a. Sai chu a thinrim ve leh ta em em a, a
tlan kual vel ruai a, Pitarte in a chil chhe ta
buan buan a, Pitarte thirim tihngaihna hrelo
chu a tap ta keuh keuh a, tuikhur hnarah a e a,
tuikhur hnara pitarte a ek avang chuan an khua
zawng zawng chu an buai ta em em a. Mipui
ho chu thinrim takin an ang chiam chiam a, a
e tu zawngin an buai ta luai luai a.
Nakinah chuan Pitarte ek a ni tih an hre
chhuak ta a. Mite chuan thirim takin, “Pitarte
engatige tuikhur hnarah I ek? Ka tui I ti
bawlhhlawh vek alawm” an ti a. Pitarte chuan
41
“Engahnge Sai in ka in a chil chhiat vei” a a lo
ti hlak hlak a. Mite chu Sai hnenah chuan rang
takin an kal a, “Engatinge Saia Pitarte in I chil
chhiat mai?” an ti a. Sai chuan “ Engahnge ka
hnar ah bak a luh tehreng?” a lo ti a. Bak
hnenah chuan an kal leh a, “Baka engatinge
Sai hnarah I thlawh luh mai?” an ti leh a. Bak
chuan “Engahnge Sanghal in ka awmna
changel a tai thluk?” a ti a. Sanghal hnenah
chuan “ engatinge Nghala bak awmna changel
I tai thluk mai?” an ti a. Sanghal chuan
“Engahnge, ka kap ah Taivangin a she the ei” a
ti ve leh ta a.
Mite chu Taivang hnenah an kal leh a,
“Engatinge Taivang Sanghal kapah I seh?” an ti
a. Taivang chuan “ Engahnge Ramar in kan
awmna bu a thai darh vei?” an ti a.Ramar
hnenah chuan “Engatinge Taivang awmna bu I
thai darh a?” an ti ve leh a, Ramar chuan
“Engahnge ka awm mai mai lai khaumin ka
ngumah a den tehreng?” a ti a. Khaum hnenah
chuan, “Engatinge Khaum, ramar ngumah I den
mai?” an ti a. Khaum chuan “ Engahnge
Chemtatrawta’n ka zamna rawpui a sahchhum
tehreng” a lo ti ve leh a.
42
Mite chuan “Chemtatrawt egatinge khaum
zamna rawpui I sahthluk a” a ti a. Chemtatrawta
chuan “ Engatinge Kaikuangin ka tilte ah a cheh
teh ei” a lo ti bak hlur a. Kaikuang hnenah
chuan “ Engatinge Kaikuang Chemtatrawta tilte
ah I seh?”an ti leh a. Kaikuang te reuh chuan
chhan ngaihna a hre ta lo va . “Ih, ih, ih” a ti
nawi vel ta mai mai a. An han zawh nawn leh
chuan, “ih ih ih..meia min rawh chuan ka sen
vit vet anga, tuia mi thlak chuan ka dang lip
lep ang” a ti ta reuh a.
Mite chuan Kaikuang chu an man a, meiah
an rawh a, a sen ta vit vet a, tuiah an han chiah
leh a, a lo dang leh ta bim bem a. Tuia a thlak
veleh chuan “Nu leh pa te khua, nuam
sigkhaw” a ti a, hleuh ta zek zek mai a. A zak
theilo reuh emai man rawh u an ti a, chu veleh
pukah a tlan lut a, a tawm ta ker mai a, puk
chhunga a awm chu hnahthial kuangin an
hawlh a, a hmui te chu an hawlh ner sak ta vek
a. Tun thleng hian Kaikuang hmui chu a la ner
ta sung mai a ni.
43
10. SIHAL LEH GRAPE
Vawikhat chu Sihal pakhat chu riltam em
em mai hian a vak a vak a. Grape hua bul a lo
thleng a. Grape hmin lia tha tak tak rah thuah
mai chu a hmu a, a lawm em em mai a. A hmui
vel chu a liak hlup hlup a. “ Grape rah tui tak
tak te hi kan ei anga, ka nitin chaw ei te kan
thlak danglam ve ange,” a ti a.Grape rah na
chu a san deuh avang chuan a lo mai thei lo
va. Hla deuh hlek ah a kal a, a tlan vak a, grape
bawr tha deuh chu lawh tumin a han zuan a.
Mahse, a zuan pha ta lo va. A hma aia hla
atang chuan a tlan leh a, sang takah a zuang
leh vak a. Mahse grape rah bawr chu a a zuan
pha lo reng reng a. Grape bawr chu lawh a
tum tlat a. A hma aia hla atang chuan a tlan
leh vak a, sang em em ah a zuang leh a, mahse
a pha thei reng reng lo mai a. A tawpah chuan
a beidawng ta a.
Grape huan chu thinrim takin kalsan a tum
ta a. Grape rah bawr tha tak tui hmel em em
mai chu a en dauh dauh a “ AAA a pawi lo ve,
heng grape rah te hi a thur tehlul nen, k aka ah
44
hian rawn tla lut pawh ni se ka ei duh miah lo
ang,” a ti ta ringawt a. Chaw dang zawng turin
hmun dang a pan ta a.
11.CHOAK TUIHAL
Vawikhat chu choak hi chaw zawng hi a
thlawk vel a. Rei tak a thlawh hnu pawh chuan
ei tur a hmu thei chuang lo va. A chau chu thing
zarah a fu a, chawlh rih a tum a.
Reilote a chawlh hnu chuan a tuihal em
avangin tui zawngin a thlawk chhuak leh ta a.
Rei deuh a thlawh kual hnu chuan hlum bel hi
a hmu ta hlauh mai a. A bulah a thlawk thla
vat a, bel tlangah chuan a fu a. A chhung chu a
zuk bik a, bel mawnga tui tlem tling chu a zuk
hmu a, a lawm em em mai a, tui in tum chua a
hmui chu a zuk thun thla ta a.
Mahse, tui awmna chub el mawngah daih
a ih vang chuan a hmui chuan a zuk thleng pha
lo va. A lawm lo hle mai a. A tui lah chu a hal
tawh lutuk mai si a. “ Engtin nge ka tih ang
45
aw” a ti vawng vawng a. A ngaihtuah ta char
char a, a tawpah chuan a ngaihtuah chhuak ta
hlauh mai a.
A bul vela lung nawi awm chu a hmu a.
Chung lungte chu a hmuii a va la a, bel
chhungah a thlak ta a, a dang pawh a la zel a,
bel chhungah a thlak ta zel a. Chutia tui a thlak
chuan tui chuan a rawn chim sang ta zel a. Rei
vak lovah chuan tui chu a rawn thleg sang ta
lutuk a, a hmui chuan tui chu a thleng pha ta
a. Tui chu a in thei ta a. A hlim em em a. A
tuihal reh raih khawpin tui chu a in a.
Thingzarah hahchawl turin a thlawk chho leh
ta a.( He thawnthu sawi lai hian glass no ah tui dah a, lungte
thlak a tui a rawn san chhoh zel dank ha naupangte
hmuh tir ve tur a ni)
12. MUALZAVATA
Hmanlai hian Lal mak Danglam tak mai hi
a awma, a chak leh a len em avangin a hming
pawh a thang hle a. Vawikhat chu “Lo ka vat
dawn e,” a ti a. Nikhat thil thu lek ah mual za
46
lai a vat zo der a, nikhat chhung lek a mual za
lai a vah zawh hman avangin Mualzavata tiin a
sawi lar ta a. Mualzavata chuan amah ang
bawka chak nupui a nei a. Lo hal a huna lo chu
an hal ta a, thlai chi te an thlak a, buh te an
tuh zawh hnu chuan, hlo thlawh a lo hun ta a,
Mualzavata chuan nikhat chhung lekin an lo
mual zalai chu a vat zo ta der a.
Vawikhat chu Mualzavata chuan a
chhungte hnenah “Tumah feh chhuak suh u,
ka hmuihmul ka hiat dawn e,” a ti a. A
hmuihmul chu a hiat ta a, a hmuihmul kamah
chuan pasal tha rual khatin an lo chang a, sakhi
te, sazuk, sakuh te, tlumpui te, sanghal te,
sanghar te chu a hiat chhuak ta nawlh nawlh
mai a. Pasal tha te chuan an lo that zel a, an
sakah sa chu khawtlangin a insem a, an hlimpui
hle hlawm a.
Vawikhat leh chu Mualzavata chuan, “Ka
kam ka thuah dawn e, tumah ram kal suh u,” a
ti a. Tumah an ramkal ngam lova, hmeithai pitar
pakhat te hian, “Eng em kan ti hlei ngang” a ti
a, thingphurin a chhuak lui a.Chutah le!
Mualzavata chuan a kam a thuah ta a le! Sakhi
bawp te, Sial lu rot e, Sazuk ki hreu tha tak tak
47
te hi a raw phuh chhuak ta ur ur mai a. A kam
thuahna tui chu, saberekakhuangkaih ah a
chang a, pitarte thingphur kha a len ta vawn
vawn mai a. Tun thleng hian a la ri ta rek rek
reng e an ti.
Mualzavata mit chu a mim leh ta tlat mai
a, a mit mim en tur chuan pa ho chu an in ko
khawm ta a, a mit chu an han keu ta a, a mit
hawlh nan chuan phul rua an la a, raw cheh an
siam a, an han hawlh ta rawk rawk a, arbawm
chhia te, emping chhia te , thlangra te leh kho
te chu an hawlh chhuak ta rum mai a. A khua
te chuan, “Ka pu, I mit men chu a nuam deuh
taw em?” an han ti a. Mualzavata chu an meng
suar suar a, an khap suk suk bawk a,
“a…a..aaaa ka mit sirah hian min la kam relh
relh mai,” a ti a. An han en leh na chuan pa
pakhat chuan , “khi ta khi dum nel nel ka hmu
e,” a ti a, an han hawlh leh rawk rawk a, sakhi
nufa hi an hawlh chhuak leh ta a!
Vawikhat chu, “Vaibel ka zu dawn e,” a ti
a. A vaibel ah chuan a ho te chuan vahchap hi
a beng teuh a, Mualzavata chua an ta kai a, an
pak ta tulh tulh mai a. Khua a mi te chuan a
vaibel zuk khuk a ni tih hre hek lo. Ruahthimpui
48
a rawn thawk dawn ta emaw an ti a, an buai
phili ta hle mai a. Mualzavata ram kal hi
vawikhat chu a muthlu a, a ban chu kawrte ah
a kham kai ruah mai a, pitarte thig phur hian
thingtuluang emaw tiin an chek chhin a,
Mualzavata chu a phu ta uih a, pitarte chu a
per leng ta lawng lawng a, tun thleng hian a la
ri ta rawk rawk reng a ni.
Tuk khat chu Mualzavata te thianho hi an
zin ho va, mi chak danglam bik tak tak hlir an
ih avangin tiang atan thingin a dawl thin loh
avangin thirtiang an hawl theuh va. Maulzavata
thiante ho chu Lamlira te, Phawlawngzamngira
te, Pangpuielhtliaka te, Saikhaia te an ni a.
Hmeithei pakhat inah hian an thleng a,
Phawlawng zamngira chuan a tiang chu an
tunga, hmeithai in chuan a dawl zo ta lo va, a
tlu ta mai a. Phawlawngzamngira tiang hi a lian
tha em em a, pa vantlang malpui tiat lai a lian
hi a hawl thin a, a pa chu thir deng a nih avangin
a pa chuan a tiang tur hi a chher sa thin
a.Malpui tiat lai mah nise, a hawl tliak leh mai
thin a ni. Chutia pitarte in ber a tluk tak si ah
chuan, pitarte chu a tap karh karh reng a, “Aw
, a van pawi tak em, kei atan in sakte a harsat
49
vein en aw ,” a ti a. Mualzavata te ho chuan ,
“Ka pi , lungngai duh mah ta che, in te chu kan
sa leh mai tur alawm,” an ti a. Pitarte chuan a
awih duh lo va. “Nangni khualzin kal laiin chute
main inte chu in sa thei hlei lawng e,” a ti a, a
tap keuh keuh reng a. A tuk khua a lo var chuan
hmeithei pitarte in chu an sak sak ta a.
Pangpuielhtliaka chuan thing lian pui pui chu
a ban atan an elh tliak hmawk hmawk a,
Saikhaia’n awlsam takin a lo khai sawn zung
zung a, Phawlawngzamngira leh Maulzavata te
chuan an duh na lai lai ah an lo sawh phun
hmiah hmiah a, Lamlira’n a hman dan tur ang
zelin a lo kuai phel ve leh bawk a. Tichuan
hmeithei te chu in tha deuh mai an sak sak ta
a.Pitarte chu hlim takin a nui ve leh ta kar kar a.(Thumal leh thil hming harsa deuh tur hi worker in
naupang hnenah hrilhfiah zel se, a theih ang angin
milem nen hrilhfiah thei se , eg: mual,mual za, vaibel
etc. Tawngkam hman te pawh hi naupang hriatthiam
theih tura awlsamin sawi a tha ang)
50
13. TLANG AU CHU
Hmalai hian tlang pakhat hi a awm a, a
bul ah chuan khaw tereuh te pakhat hi awm
a. Kum tam tak chhung chu tlang chu ngawi
rengin a awm thin a. Mahse tuk khat chu , chu
tlang lianpui mai chu a rawn au ta uan uan
mai a. Chu au thawm mak tak mai chu an hriat
chuan khua a mipuite chu an lo tla khawm a,
mak an ti em em mai a. Khawi atanga ri chu
rawn chhuak nge a hre chak ta hle mai a.
Nu leh pa te chu an thil tih lai kalsanin a
rawn tla chhuak sup sup mai a. Naupang te
pawh chu a infiam lai chu an rawn tlan khawm
ve bawk a. An tlan vel ruai a, eng ri nge tih
hriat an chak hlawm em em mai a. Mahse,
tumah in ri lo chhuahna lai tak chu an hre thei
lo va. Chutih lai tak chuan, ring leh zual hia
tlag chu a rawn rum leh ta dur dur mai a.
Ri chu tlang atanga raw chhuan a nit i an
hriat chuan, khuaa mite zawng zawng chun
enge lo thleng ang tih ngaichangin an thlir thup
mai a. Chutia an thlir reng lai chuan ri dang a
hre leh ta a.
51
Chutia ri dang a lo chhuah leh chuan nu
pakhat hian “ Tlag chhungah hia milian pui a
cheng aniang, tlaang atanga raw chhuah a duh
avangin a rum aniang “ a ti a.
A bula nu pakhat chuan , “ A ni ngei ngei
ang,” a lo ti vat a.
Mahse, mipa ho ngaihdan chu a dang
thung a. Pa pakhat chuan “Tlang a kang dawn
a ni ngei ngei ang” a ti ve leh thung a. Chutiang
chuan khuaa mite huan an ngaihdan an sawi
luai luai a. Reiloteah tlang rum thu chu an
thenawm khua atangte chuan an lo hre ve a,
chung khua atang te chuan mi tam tak an lo
kal khawm a.
Chu tlang chu an en luai luai a. Mipa ho
ngaihdan leh hmeichhe ho ngaihdan chu a in
anglo em em a. Mipa ho zawng chuan tlang a
kang dawnah an ngai a. Hmeichhe ho zawng
chuan a chhungah milian pui a cheng a, a rawn
chhuak tur insang mar vel ah an gai a.
Chutiang chuan ni engemaw zah an awm
a, ri rawn chhuak lah chu a ring telh telh mai a,
mite lah chua ngaihdan hrang hrang an neih
belh zel bawk a.
Nithum hnu ah chuan tlang atang chuan
52
aw sin deuh mai hi an hre ta a, a ring em em
mai bawk a. Chu aw an hriat chuan mipui ho
chuan mak a ti em em mai a. A then phei chuan
a hlau a, men pawh a meng ngam lo va. Chutia
mak ti leh hlau a a awm lai chuan tlang chu a
lai takah a lo inphel ruau a, a khi lai ah chuan
thil che set set ri hi an hria a, an han en chian
chuan, chaichim te takte hi a lo vak chhuak a.
An bul a rawn thlen chuan a hlau leh a, hnim
buk karah a biru ta daih a.
Chumi an hmuh chuan , mipui chu an nui
ta dur dur a. “ Mak ka lo ti ve em em a, khi
tlang mawl tak chhungah khian chaichim te
tak te a lo awm vangin a lo ri a nih hi” an ti a..
An vai chuan an in lamah an haw ta a.
14.SAKEIBAKNEI LEH CHAICHIM
Vawikhat chu Sakeibaknei chaw ei puar hi
tui deuhin a muhil a. Chutih lai chuan, tu emaw
hian a hnungzangah rawn tumin, a hmul ah
hian rawn pawtin a hria a. Mahse, a mutchhuah
em avang chuan a ngaihsak duh lo va. A muhil
53
zawm mai a.
Nakinah chuan a nghawng velah chuan
thil engemaw che vel awmin a hre leh a, a
kutphah chuan a han hup a, chaichim te tak te
hi a han man fuh ta nawlh mai a. Sakeibaknei
chuan “Nang Chaichim te hi, ka hnungzangah
te khan enge I tih a? ka mutui hle tih I hmu
reng a ni lawmni? Ka ei daih mai tur che sin,” a
ti a.
Chaichim chuan a hlau em em a, a khur ta
hlawk hlawk mai a. “Min ngaidam rawh, ka
lalpa,ka lal ropui tak hnungzangah te atthlak
takin ka lo ifiam a ih chu. Min khawngaih la,
ka nunna chu min zuah sak hram ang che.
Engtikah emaw i tan thil tha ka la ti ve ang,” a
ti a.
Sakeibaknei pawh chu chutia chaichimi’n
a fakder vang chuan a thinrim leh ta lo a.
Mahse a nuih a za ta em em a, nuihsa deuh
chuan “Nang chaichim tereuhte hian eng thil
tha nge maw min tihsak ve theih ang le?” a ti
a.
Chaichim chuan “ Ka te viau na a ka fing
em em a, ka zei em em bawk a, mite tan ka
tangkai ve thei lutuk” a ti a.
54
Tichuan, rei deuh tawh hnu ah chuan,
Sakeibaknei chu sa pelin a chhuak a, mahse
chutia a kalna ah chuan len thang ah a awk ta
tlat mai a, tal chhuah a tum nasa mai a, mahse
a tal chhuak thei reng reng lo mai a. A
beidawng ta em em mai a, a huk ka dur dur
mai a. A hahum ri chu ramhnuai ngaw
chhungah chuan a khawk ta rum rum mai a.
Chaichim te khan a ri a lo hre ta a. A kua atang
chuan a rawn chhuak a, Sakeibaknei awmna
lam chu a pan ta a. Sakei baknei bul a thlen
chuan “ Ka Lalpa lo hlau reng reng suh, ka
chhuahtir thuai ang che,” a ti a.
Chaichim te chuan a ha hriam tak chuan
len chu a she chhum ta hmawk hmawk mai a.
Reiloteah chuan sakeibaknei chu a
chhanchhuak ta a. Chaichim te chuan “ kha ka
sawi reng kha, thil tha I tan ka ti ve thei ngei
ang ka tih kha,” a ti a. Hlim deuhin an inkawm
ta a.
55
15. RUNGI NU LEH THIALTEA
Hmanlai chian Rungi nu leh Thialtea hi an
awm a, vawi khat chu Thialtea hian “Rungi nu
, ka thei hual I lodun ang hmiang” a ti a. Rungi
nu chuan “ aa keichu ka lawn ve thei si lo va, a
hmin tha min thlak ve duh lo vang,” a ti a.
Thialtea chuan “ Thlak duh e,” a ti a. Rungi nu
chuan “ Chutia min thlak ve duh dawn chuan
va lo ila,” a ti a.
Thei awmna hmun an thlen chuan thei chu
a lo rah tuar mai a, Thialtea chu thingkungah
chuan a lawn a, thei hmin tha chu a han lo ta
a.Thei hmin tha tha chu a lo a, a ei nghal zel a,
a eina hawng chu a thlak thla zel a. Rungi nu
chuan “ A hmin tha kha han thlak ve la” a ti a,
Thialtea chuan a thlak duh chuang miah lo va.
Rungi u chu a tap ta vak mai a. Chutia a tah lai
chuan Sazuk pakhat a lo kal a, a tah chhan a
rawn zawt a. Rungi nu chuan “ Thialtea’n thei
lawhpuiah min sawm a, ka kal puia, a hmin
tha min thlak ve duh lo va,” a lo ti a. Sazuk
chuan “ Hau rawh ka chhan ang che ,” a ti a.
Rungi u chuan “Thiala, Thiala, thialtea, Ivun te
56
kha rai hir hiar, sahdalah tla ri pem tla ri pem,
Zawnga kal theu theu,” a han ti a. Thialtea chu
a thinrim ta em em mai a, a rawn chhuk a,
Rungi nu chu a vel ta hrep mai a. Sazuk chuan
a chhan leh duh si lova, Rungi nu chu a tap leh
ta kerh kerh mai a.
Nakinah chuan savawm a lo kal leh a.
Rungi nu chu a tah chhan a zawt leh a, Rungi
chuan “ Thialtea’n thei lawhpuiah min sawm
a, ka kal puia, a hmin tha min thlak ve duh lo
va,” a lo ti a. Savawm chuan “ Hau rawh ka
chhan ang che ,” a ti a. Rungi nu chuan “Min
chhan leh duh chuang lo vang, ka hau gam lo
ati a,” Savawm chuan “ Ka chhan ngei ngei ang
che a ti a,”. Rungi nu chuan “Thiala, Thiala,
thialtea, Ivun te kha rai hir hiar, sahdalah tla ri
pem tla ri pem, Zawnga kal theu theu,” a han
ti leh a a. Thialtea chu a thinrim leh ta em em
mai a, a rawn chhuk a, Rungi nu chu a vel leh
ta hrep mai a. Savawm chuan a chhan leh duh
si lova, Rungi nu chu a tap leh ta kerh kerh mai
a.
Nakinah chuan sakei a lo kal leh a. Rungi
nu chu a tah chhan a zawt leh a, Rungi chuan “
Thialtea’n thei lawhpuiah min sawm a, ka kal
57
puia, a hmin tha min thlak ve duh lo va,” a lo ti
a. Sakei chuan “ Hau rawh ka chhan ang che ,”
a ti leh a. Rungi nu chuan “Min chhan leh duh
chuang lo vang,sazuk leh savawm pawhi mi
chhan ngam lo va, ka hau ngam lo,”ati a. Sakei
chuan “ Ka chhan ngei ngei ang che a ti a,”.
Rungi nu chuan a haul eh ta a “Thiala, Thiala,
thialtea, I vun te kha rai hir hiar, sahdalah tla ri
pem tla ri pem, Zawnga kal theu theu,” a han
ti leh a a. Thialtea chu a thinrim leh ta em em
mai a, a rawn chhuk leh a, Rungi nu chu velh a
rawn tum leh a. Mahse sakei chua Rungi nu
chu a lo chhan ve ta a. Thialtea chu a vel ta
hrep mai a. Thialtea chu a tap vak vak a , a tlan
chhe ta daih mai a. Rungi nu chu lungawi em
em in a haw ta a.
16. MAPUII CHRISTMAS URLAWK HMAN
DAN CHU
Hmanlai hia hmeichhe naupag te pakhat
hi a awm a, a hming chu Mapuii a ni a. Christ-
mas hman a , dawhthlak te, ruaitheh te,
58
kawrthar neih te hi nuam a ti em em a.
Urlawkni a lo thlen chuan a hlim em em
mai a. Zanah chuan a mut dawnin Christmas
putar in a dawhthlak te a rawn dahna tur thleng
te chu an Christmas tree bulah chuan a dah a.
Christmas putar rawn kal hun chu a nghakhlel
em em mai a, a rawn kal hun tur hriat te chu a
chak em em mai a. Christmas putar thlalak te
chu a hmu fo tawh a, a lem te pawh a hu thin
a, mahse a tak a hmuh chu a chak em em mai
a.
Chutia a inngaihtuah roh roh lai chuan aw
sin deuh mai hi a hre ta a. A chuan “ Enge I duh
ber?” a rawn ti a. Mapuii chu a zuang tho awrh
a, “Christmas putar hi ka hmu chak a, a in te
ka hmu chak a, a hnathawhna hmun te ka hmu
chak a” a ti a. Aw sin deuh chuan “ I hmuh
chak viau chuan kal ta che, kha khalaia
pheikhawk kha bun la, torch light kha keng
bawk la” a ti a, Mapuii chuan thuthleng sir lam
an en chu pheikhawk tereuh te leh torch light
a hmu ta a, Mapuii chua lawm em em leh
hmanhmawh em em chuan a silipar bunlai chu
a phelh a, pheikhawk chu a bun ta a, light pawh
chu a la vat a.
59
Chutia pheikhawk an bun chiah chu
naupang te chu a thlawk ta a, pawnah a thlawk
chhuak a, a bul vel ah chuan thil eng mawi tak
tle sep sep hi an rawn tla chiai chiai bawk a. A
thlawk sang telh telh a, eng tle sep sep chuan
an hual vel reng a, a kalna tur kawng chu a
rawn lang ta ruak mai a. Kalkawng zawng
zawng ah chuan mombati rawng hrang hrang-
a sent e, a var te, a eng te, a hring te, a pawl te
hi a lo in chhi chiai mai a, kawngsir ang chuan
balloon leh lehkha mawi tle eng nalh em em
hi a lo in khai chiai chiai bawk a.
Mapuii chu a hlim em em mai a, a hlim
em avang chuan a zai ta vak vak mai a. Chutia
a zai lai chuan an in bula mipa naupang pakhat
kebai chu a hre chhuak a, hruai ve a chak em
em mai a. A rilru in “Naktuk ah ka thawh veleh
milembu ka ken sak anga, ka va en pui anga,
ka va kawm hlim mai ang” tih te a ngaihtuah
a.
Tichuan a thlawk zel a, in lian leh ropui
em em mai a hmu ta a, chu in chu a lo eng
phut mai a, tukverh tam em em mai hi a lo
awm a. Kawngkapui lian em em mai hi a hmu
ta a, kawngkapui a thlen chuan kawngka kik a
60
tum hma hma in kawngkhar chu a lo inhawng
ta a. Inchhung ah chuan a lut ta a, chutia
inchhung a luh chuan nautelem leh teaset te,
naupang ifiamna tam em em mail eh eitur tui
chi hrang hrang hi a lo awm teuh mai a. Christ-
mas putar in naupangte dawhthlak tur a dah
khawm tih a hre thei mai a. Tichuan a kal zel a,
room pakhat a va thleng a, mihring ang deuh
beng sei deuh deuh nei, hmeltha deuh deuh hi
an lo tam em em a, hna an lo thawk nasa em
em mai a. “E lokal rawh , hei in dawhthlak tur
kan siam a nih hi” an lo ti a. Mapuii chuan
Christmas hunlai te chu midang te kan puih
hunlai leh midang tana thil tha tih hunlai a nia
tiin hna chu a thawk ve nghal mawp mawp a.
Chutia hna thawh lai chuan pen ri ring tak,
ri tlut tlut a hre ta a. Kawngka lam an hawi
chuan Christmas putar chu a hmu ta a. A lian
em em mai a, hmuihmul var buk em em mai a
nei a, kawr sen a ha a. Mapuii hnenah chuan
“HO HO HO HO .. Mapuii a ni maw..kan inah I
lo leng a ni nimaw?” a ti a. Mapuii chuan a
hming a hria chu mak a ti em em mai a. Christ-
mas putar hnenah chuan “ Ka pu zanah
naupang ho dawhthlak I sem na ah min lo hruai
61
ve” a ti a. Christmas putar “ Chaw te ei phawt
la, zan dar 12:00 ah kan chhuak dawn nia, in
panga ka tlawhna ah ilo kal ve dawn nia,
naupang I ni si a, I mut hma a ngai a, ka kalna
zawng zawngah chuan kal ve chi a ni lo” a ti a.
Tichuan Mapuii chu choka lamah a hruai a,
chaw a ei tir ta a, bawnghnute te, artui te,
chocolate te, cake te, cream tui em em mai te,
strawberry te a eitir ta teuh mai a. Mapuii chu
a puar em em mai a. A ei zawh ah chuan Christ-
mas putar nen chuan pawnah an chhuak ta a,
pawnah chuan tawlailair lian em em mai hi a
hmu ta a, in tiat vel a lian a ni a, a eng phut
mai bawk a. Tah chuan hlim em em in a chuang
a, Christmas Putar in a sawi ang chiah chuan
in 5 ah dawhthlak chu a sempuia, an inbula
naupang kebai te inah pawh an kal a. Nuapang
kebai chu milembu te, Nuatelem te leh eitur
tui deuh deuh te an dawhthlak tir a, Mapuii
chu a hlim em em a. Tichuan, Christmas putar
chuan Mapuii chu a thlah haw ta a. Hlim deuh
in a mihil ta sek sek a.
62
17. LAL FANU
Hmanlai hian ram pakhat ah hian Lal fanu
hmeltha em em mai hi a awma, a pate chuan
an cuat em em mai a. Huan nuam em em mai
hi an nei a, tah chua a infiam thin a. An huanah
chuan pagpar leh thlai a tam em em a. Thei
pawh a tam em em a, thei te chu a ei thin a.
An huanah chua nitin a leng thin a. Pangpar te
chu mawi a ti em em a, hlim takin a infiam
thin a. Huanah chua huan enkawltu fl em em
hi a awm a, pangpar leh thei te chu tui a pe
thin a. Lal fanu chuan pagpar leh thei te chu a
lo thi a. Lal fau chuan fel a ti em em a, an
inkawmngeih em em mai a.Mahse a pa ten
kawm an phal lo ta tlat mai a. Lal fanu chuan
huana an infiam chuan pangpar leh thei
lawhsaktu pawh a ei tah lo va.
A thian , an huan enkawltu chu a ngai thei
em em mai a, Lalpa chuan an huan enkawltu
chu an huan enkawl pawh a phal ta lo va. Lal
fanu chuan amah chauhva infiam chu hrehawm
a ti thei em em mai a. Lo kal se a ti thei em em
a.
Nikhat chu amah chauha a awm lai chuan
63
huan enkawl tu chu a rawn kal leh ta hlauh
mai a, thei te, chhang te, pagpar te a rawn ken
sak a. Huan enkawltu chuan “I khawhar ka hlau
em a, I pa te ka dil a, ka rawn tlawh lawk che a,
tuna tang chuan ka raw tlawh thin tawh ang
che ,” a ti a. A fanu chu a khawhar theih em
avang chuan Lalpa pawh chuan a rawn tlawh
thin chu a phal ve ta a. Lal fanu chu a lawm ta
em em a. Hlim deuhin a awm ta a.
18.CHUNGLENG LEH HNUAILENG INDO
Vawikhat chu sakhi leh satel hi an inkawm
a, rulpui tui awmkhawm ruih hi an hmu a. Sakhi
chua “ Hawh Tela, rulpui tui hi inzuakahlen siak
ang khai,” a ti a. Satel chuan, “ ka zuankahlen
zo lo ang, ka bawh keh vek pal hang,” a ti a.
Sakhi chuan “ Bawh keh mahla ka chhan dawn
che alawm,” a ti a. Sakhi chuan a han zuan a, a
zuan kahlen ta thauh mai a. Satel chuan a han
zuan ve a, a zuakahlen zo ve ta lo va, rulpui tui
chu a bawh keh ta rum mai a. Tichuan a hlau
ta em em mai a, Sakhi pawh chuan chhan
64
ahnekin a hlau ta em em mai a, a tlansa ta
daih mai a. Satel chu a theihtawpin a tlan chhe
ve a, a tlan sawt tei ve mang bawk si lo va.
A chhuk zawnga a tlan chu a lum ta a,
savawm in a zuk delh ta a, savawm chuan a
tlanchhiat chhan a zawt a. Satel chua sakhi nen
an inzuakahlen a, rulpui tui a bawh keh a, a
hlauh vanga tlanchhia a ih thu a hrilh a.
Savawm chuan “EEE..ka chhan ngam si lo che
a, tlan leh mai tawh,” a ti a. A tlan leh ta a.
Nakinah chuan a lum leh a, sakei in a zuk
deng leh ta a. Sakei chu a rawn chhuak a “Tunge
ka in deng?” a rawn ti a, satel chuan “ Keimah
tel hrawta, ka tlachhia a,” a ti a , a tlanchhiat
chhan chu a hrilh leh a. Sakei chu a ngawi vung
vung a, “ E khai, ka hum gam awzawng lo mai
che, tlan leh mai tawh,” a lo ti leh a. Satel chu
a theih anga rag chuan a tlanchhe leh ta a.
Nakinah chuan a lum leh a, mura in a zuk
deng leh ta a. Mura chu a rawn chhuak a
“Tunge ka in deng?” a rawn ti a, satel chuan “
Keimah tel hrawta, ka tlanchhia a,” a ti a , a
tlanchhiat chhan chu a hrilh leh a. Mura chua
“ Ka hum ang che ,” a lo ti a. Satel chu
thlamuang takin a awm ta a.
65
Nakin deuhah chuan rulpui chu a lo thleng
ta a. Mura chuan satel hnenah chuan “ Ka thla
hnuaiah hian biru rawh,” a ti a. Rulpui chuan “
Tela ilo hmu em?” a ti a, Mura chuan “ Hmu
teh suh ei,” a lo ti a. Rulpui chuan “I thukru
aniang, I in chinah hian a ke hniak a tawp sia,”
a ti a, Mura chuan “Thukru suh e,” a ti leh a.
Rulpui chuan “ Nihleh I I thla kha han zar teh,”
a ti a, Mura chuan a thla lehlam chu an zar
duai mai a, Rulpui chuan “A lehlam kha han
zar leh teh,” a ti a. Mura chuan “A na,” a ti ta
tlat mai a. Rulpui chuan “ Anih leh tlemin han
kau teh,” a ti a, Mura chuan tlem in an kau a,
Satel mei tlema rawn lawr tet chu a hmu ta a.
Rulpui leh Mura chu an in hau ta hrep mai a.
Rulpui chuan hnuai leng ho chu a ko
khawm ta a, sai te, sakei te, savawm te leh
ramsa dang dang te an lo kal bawk a. Mura
chuan chungleng ho zawng zawng a ko ve leh
a, sava chi hrang hrang chu an lo thlawk khawm
a, Bungpui zarah fu khawm luai luai a. Satel
chu a kak puiah an zep a. An in ep nasa mai a,
an inbeih dan tur chu an rel nasa mai a.
Rulpui chu a ding ta ur ur a, bung zar
lehlam chu a han vaw bal hlawk mai a, sava ho
66
zawng zawng chu an thlawk darh ta chum
chum a. Hnuaileng lam chuan “Kan chak,” tiin
an au dur dur a. Chungleng ho chu an
thlaphang em em mai a. An zingah chuan bak
hi a awm ve a, hnuaileng ho an chak dawna a
hriat vang chuan a thlawk thla a an hnenah
chuan “ Min han en teh u, nangmahni ang tho
ka nih hi, ha leh tin te ka neih hi,” a ti a.
Hnuaileng ho zingah chuan a awm ve ta a.
Rulpui chu a ding leh ta uau uau a, bungpui
zar lehlam chu a han vaw tliak leh ta thawk
mai a. Sava ho chu a thlawk darh leh ta suau a.
An indo chu an bei ngawrh em em a. Vate
te hian changpat te chu man an tum a, a te leh
a te a inbei a, a lian leh a lian te an inbei nasa
mai a. Rulpui chuan bung zar chu vuak a tum
leh a, chutia a tum leh lai tak chuan Mura
chuan a hnugzang ah a rawn chuk ta hlawk
mai a. Rul chua a a ti a, a duh ang chuan a che
leh thei ta lo a. Chungleng lam chu an au ri ve
ta dur dur a. Bak chu a phakar em vang chuan
chungleng lam zingah chuan a thlawk chho leh
ta a, “ Min han en teh u, thla pawh ka neih hi,
chungleng ka ih hi ,” a ti a. An lo lawm tha duh
meuh lo va.
67
An indo nasa em em a. Rulpui chuan
thingzar tih tliah leh a tum lai tak chuan Mura
chuan a lo chuk leh ta hlawk mai a, na ti lutuk
chu a thing kak lai ah chuan a inbang ta hnawp
mai a. A che thei ta reng reng lo va. Chutia an
hotupa ber a chet theih tak loh avang chuan
hnuaileng ho chu a tlanchhe ta a.
Chungleng leh hnuaileng ho chuan remthu
an sawi ta a. Mahse an indo laia bak awmdan
kha an duh lo em em a. An zing atang chuan a
theh chhuak ta daih mai a. Tuman an kawm
duh ta lo va. Chuvang chuan bak chu chhunah
puk rimchhe deuh ah a tawm bo tlat a, zanah
hmuh lohvah a leng chhuak ngam ta chauh a.
Tun thleng hian bak hi khaw thim hnu ah lo
chuan a vak chhuak ngam lo a tia lawm.