Tácphẩm:ThầnthoạiSisyphusNguyêntác:LeMythedeSisyphe

Tácgiả:AlbertCamusThểloại:Tiểuluận,Triếthọc

Dịchgiả:TrươngThịHoàngYến–PhongSaNhàxuấtbản:Trẻ

Nămxuấtbản:03/2014

Ebookmiễnphítại:www.Sachvui.Com

DựánEbolic#4Shooting:Hanki

Typing:SophieV,QuỳnhMai,TrịnhTrang,ThanhThanhChecking:GiaPhương

Leading&Packaging:TornadNgàyhoànthành:29/4/2017

EboliclàdựánchếbảnebookdoBookaholicthựchiện.Chúngtôihoạtđộnghoàntoànphilợinhuậnvàdựatrêntinhthầntựnguyện,vớimụcđíchmangđếnchođộcgiảnhữngđầusáchhayvàlantỏavănhóađọcchocộngđồng.Chúngtôikhuyếnkhíchđộcgiảmuasáchin,vàchỉnêntìmđếnebooknàykhikhôngthểtiếpcậnsách.

MỤCLỤC

LỜIGIỚITHIỆU

MỘTLẬPLUẬNPHILÝ

PHILÝVÀTỰSÁTNHỮNGTƯỜNGTHÀNHPHILÝ

TỰSÁTTRIẾTHỌC

TỰDOPHILÝ

CONNGƯỜIPHILÝDONJUAN

KỊCHNGHỆ

CUỘCCHINHPHỤC

SÁNGTẠOPHILÝTRIẾTHỌCVÀHƯCẤU

KIRILOV

SÁNGTẠOPHÙDU

THẦNTHOẠISISYPHUSHYVỌNGVÀPHILÝTRONGTÁCPHẨMCỦAFRANZKAFKA

CÁNHCỬAMỞRỘNG

Tủsáchhợptácgiữa

nhàtoánhọcNgôBảoChâu,nhàvănPhanViệt

vớiNhàxuấtbảnTrẻ

TủsáchCÁNHCỬAMỞRỘNGđược thựchiệnnhằmmụcđíchgiớithiệunhữngđầusáchcógiátrịcủathếgiớivàtrongnướcđếnbạnđọcViệtNam,đặcbiệtlàbạnđọctrẻ,gópphầnthúcđẩyviệcđọcsách,tinhthầnhiếuhọc,coi trọng tri thứcvànhữnggiá trịsống.Các tựasách trong tủdonhàtoánhọcNgôBảoChâuvànhàvănPhanViệttuyểnchọnvàgiớithiệu.

Tủsáchđượcphânthànhbamảng:vănhọc,khoahọcxãhội–kinhtế,vàkhoahọctựnhiên;trướcmắtcấutạotủsáchgồm80%cácsáchcókhảnăngtiếpcậnđôngđảobạnđọcvà20%chocácsáchchuyênngành.

“Trangsáchchínhlàcửasổmởsangnhữngcuộcđờikhác,nhữngthếgiớikhác.Vàcũnglàchỗđểánhsángmặttrờirọivàocuộcđờimình”.

–NhàtoánhọcNgôBảoChâu

LỜIGIỚITHIỆUTrong thần thoạiHyLạp,Sisyphusbị cácvị thần trừngphạtphải suốt

đờiphảiđẩymộtkhốiđá lớnlênđỉnhnúi;khi lên tớiđỉnh,anhphảiđứngnhìnkhốiđálănxuốngchânnúi,vàSisyphusphảitrởxuốngđẩyhònđálênđỉnh, cứ như vậy.VớiAlbertCamus, nhà văn đoạt giảiNobel năm 1957,cuộcđờicủaSisyphusđạidiệnchobikịchcuộcsốngcủađasốchúngta:làconngườicóýthức,vềcơbảnđềumuốnsốngmộtcuộcđời tửtế(caocảnếucóthể)nhưngcuốicùngthườngbị“trừngphạt”bằngmộtcuộcđờivớinhữnglặplạivônghĩa.Cànglàanhhùng,càngmuốnvươntớisựcaocả,tửtế,cáibikịchnàydườngnhưcàngrõvàcànglớn.Vànhưthế,AlbertCamushỏi:Sốngđểlàmgì?

Câuhỏiquantrọngvàkhó,thậmchíquákhó.Đứngvềmôhình,thìcảhànhtrìnhsốnglẫnđíchcủahànhtrìnhsống–cáichết–khiếntoànbộmôhìnhdườngnhưtrởnênphilý,vônghĩa.Chonên,vớiđasốchúngta,câuhỏi“Sốngđểlàmgì?”trởthànhmộtcâuhỏitutừchỉđểcườitrừ.Cónghĩahaykhôngcónghĩa,đasốchúngtahiểurằngmìnhphảisống.Cáihiểunàytrởthànhmộtbikịchvìcùngvớicáihiểuđó,tahiểuthêmrằngmìnhkhôngđủcanđảm(hoặckhôngđủhènnhát)đểtựchấmdứtsựsốngcủamình,dođótachớivớitrongsựphilýcủatồntại.Vớimộtsốnhỏ,câuhỏinàyđưatớicâutrảlờiquyếtliệtbằnghànhđộng:tựtử–mộthànhvimàCamuscholàvấnđềtriếthọcduynhấtđángquantâm.

Vớinhữngngườikhôngchọnhai cách trênmàmuốnxemxét câuhỏimộtcáchnghiêmtúc–họthườngđitớihaixuhướng:hoặctìmthấycâutrảlờiởmộtđấngsiêunhiên(vídụnhưChúa)hoặcđitớisựduylýcựcđoanmàrốt ráocũngchỉ làmột thứđức tinkhác– tin rằngconngười làmchủcuộcsốngcủamình,vàdođócâuhỏi“Sốngđểlàmgì?”trởthànhmộtđốitượngcủatròchơitưduylýtính,chứkhôngphảimộtcuộctruytìmýnghĩa.Hỏivềýnghĩacủacuộcsống–vớimộtsốnhàtriếthọc–làmộtcâuhỏidở.

TrongThần thoại Sisyphus, Camus cũng không có câu trả lời rốt ráo,nhưngnhữngsuy tưsâusắccủaông trongviệc tìmcâu trả lờikhiếncuốnsáchnàyrấtđángđọcvớibạnđọcthuộcmọilứatuổi,nhưngnhấtlàcácbạnđọctrẻ.Rađờinăm1942,ThầnthoạiSisyphuscũngnhưcáctácphẩmvănhọccủaCamus(tiểuthuyếtNgườiLạ,DịchHạch,v.v…)nằmtrongtràolưutriết học hiện sinh với những đại diện như Soren Kierkegaard, Jean PaulSatre,Heidegger…ĐâycóthểcoilàmộtcơnđộngtâmchungcủachâuÂutronggiaiđoạnsauChiến tranhthếgiới Ivà trướcChiến tranhthếgiới II,khi tôngiáo(Chúa)ngàycàngkhôngthể thỏamãnnhữngcâuhỏicủaconngườihiệnđạivềmụcđích,ýnghĩacuộcsốngcủamình;khichâuÂuphải

chứngkiếnsựtiêuvongđộtngộtvàkhảnăngtiếptụctiêuvong,dấnthân,hysinh(vônghĩa?)củahàngtriệungườitrongnhữngchuyểnđộnglịchsửmàkhôngaicóthểcamđoanlànhữngchuyểnđộngcósắpđặtvàcóýnghĩa.TriếthọcphilýcủaCamus,cùngvớitràolưutriếthọchiệnsinh,cóthểđượchiểunhưmộtnỗ lựccắtnghĩacâuhỏi“Sốngđể làmgì?”nhằmtránhbiếnmìnhthànhnạnnhânvôýthứctrongcơnlốcxoáycủalịchsử.

Tuynhiên,khácvớicáctácphẩmtriếthọc,ThầnthoạiSisyphus làmộtcuốntiểuluậntriếtcủamộtnhàvănthôngtháivàthôngminh;dođónóchứanhững biện luận triết lý trong cái vỏ của những khámphá trực tâm, nhạycảm,đượcviếtdễhiểuvàđẹp.Trongcuốnsáchchỉhơn100trang,Camustrìnhbàycácluậnđiểmcủaôngvềmộtthứtriếthọcmàônggọilàtriếthọcphilý(Tưduyphilý,Conngườiphilý,Sángtạophilý);đồngthờixemxétsựápdụngcủatriếthọcđóvàonhữngcacụthể,vídụDonJuan.Nếunhưtakếtluậnrằngcảhànhtrìnhlẫnđíchcủahànhtrìnhsống–làcáichết–đềuphi lý, thì có gì khác nhau nếumột người cư xử nhưDon Juan hay nhưMagnum?DonJuanđiênrồhaykhônngoantuyệtvời?DonJuanphùphiếmhay thông thái?Don Juancoi thườngcuộc sốnghaynhìnxuyênquađượctínhphilý(vôthường?)củacuộcsống?

VớiCamus,khôngnêntìmcâutrảlờichocâuhỏi“Sốngđểlàmgì?”ởmôhìnhtổngquanbởivìđiềuđóđồngnghĩavớimặcđịnhcósựhìnhthànhcóýthứcvàcónghĩacủamôhìnhtổngquan–mộtmặcđịnhlậptứcbiếncâuhỏivềmụcđíchtrởthànhcâuhỏivòngtrònkiểucongàvàquảtrứng.Camusxửlýcâuhỏibằngcáchnhậnrõrằngmôhìnhchỉlàsựtồntại–cóthểhoàntoànrờirạc–củacáclátcắtngangvềthờigianmàtacảmtưởng(ảotưởng)làliêntục.Nóicáchkhác,cuộcsốnglàphépcộngkhổnglồcủacácthờiđiểmsống.Khixemxétnhưthế,trongmỗithờiđiểm,tacóthểkhảdĩ trả lờicâuhỏi“Sốngđểlàmgì?”.VớiSisyphus,hãyxemxét thờiđiểmanh buông tay, đứng nhìn khối đá lăn xuống, hoàn toàn ý thức được việcmìnhphảiđixuốngchânnúiđẩykhốiđátrởlại.Đấylàđỉnhcaocủasựphilý.Nhưng chính vì Sisyphus ý thức được điều đó, Sisyphus làm chủ, nênSisyphustrởnêncónghĩavớianh,cuộcđờianhcónghĩavớianh,thuộcvềanh–chứkhôngphảivàkhôngcầnphảicónghĩavớimột tổng thểvũ trụhaymộtaikháccaohơn.Côngnhậnsựthật–dùlàsựthậtvềsựphi lý–chínhlàhànhvixóabỏsựphilý.

“Conngườiphilý,khisuytưvềsựđaukhổcủamình,làmimtiếngtấtcảthầntượng.Bảnthânsựvậtlộnđãđủđểlấpđầytráitimanhta.TabuộcphảihìnhdungrằngSisyphushạnhphúc.”–Camusviết.

Philýhaykhôngphilý,taphảihìnhdungrằngsống,vềcơbản,làhạnh

phúc.

Trân trọnggiới thiệuvớibạnđọc của tủ sáchCánhCửaMởRộng tácphẩmThầnthoạiSisyphuscủanhàvănAlbertCamus,quabảndịchcủadịchgiảTrươngThịHoàngYến–PhongSa.

PHANVIỆT

NhàxuấtbảnTrẻchânthànhcảmơnnhữngýkiếnđónggópquýbáucủanhànghiêncứuBùiVănNamSơnchobảndịchnày.

DànhtặngPASCALPIA

Ôitâmhồnta,khôngmongmuốncuộcsốngbấttử,nhưnghãydốccạnhếtnhữnggiớihạncóthể.

Pindar

Pythianiii

Nhữngtrangtiếpsauđâybànvềcảmthứcphilýcóthểthấyđượctrongnhiều tácphẩmxuyênsuốt thờiđạinày–chứkhôngbànđến thứtriếthọcphilýmàđếnthờichúngta,thẳngthắnmànóithìcũngchưaaibiếtđến.Vìvậy,cũngphải lẽkhi tôixinnói luôntừđầurằngcónhữngđiềutrongcáctrangviếtnàydựavàoquanđiểmsẵncócủamộtsốnhàtưtưởngđươngđại.Tôihoàntoànkhôngcóýgiấugiếmsựthậtnày,cácnhàtưtưởngnóitrênsẽđượctríchdẫnvàbìnhluậnxuyênsuốtcuốnsách.

Nhưngcũngcầnnóirõthêmrằngsựphilý,chođếnnayvẫnđượccácvịkhácluậnxétnhưlàmộtkếtluận,còntrongtiểuluậnnàytôicoisựphilýlàđiểmkhởiđầu.Theonghĩađó,cóthểnóirằngnhữngđiềutôiđưaratrongcuốn sách này phần nàomang tính lâm thời: bởi đâu thể đoán định trướcđượcluậnđiểmnóđưađến.Cuốnsáchnàychỉlànhữngmôtảthuầntúyvềmộttìnhtrạngbấtthườngcủatrítuệ.Nókhôngdínhdấptớicáctriếtlýsiêuhìnhhaytínngưỡng.Cóthểcoiđólànhữnggiớihạnvàthiênkiếnduynhấtcủacuốnsách.Theokinhnghiệm,tôithiếtnghĩnênnóirõnhưvậyngaytừđầu.

MỘTLẬPLUẬNPHILÝ

PHILÝVÀTỰSÁTChỉcómộtvấnđềtriếthọcthựcsựnghiêmtúc,đólàsựtựsát.Đánhgiá

xemcuộcsốngđángsốnghaykhôngđángsốngcũngchínhlàtrảlờichocâuhỏicótínhnềntảngcủatriếthọc.Tấtcảnhữngcâuhỏikhác–đạiloạinhưcóphảithếgiớicóbachiềuhaykhông,hayliệutrítuệnênđượcphânthànhchínhaymườihaiphạmtrù–đềuxếpsau.Chúnglànhữngtròchơi;muốnthamgiathìngườitacầnphảitrảlờicâuhỏiđầutiêntrướcđã.VànếuquảđúngnhưtuyênbốcủaNietzsche,rằngmộtnhàtriếthọcphảilấychínhmìnhlàmgươngchođiềumìnhraogiảngthìmớixứngđượctôntrọng,thì tacóthểthấyrằngcâutrảlờichocâuhỏiđóthậthệtrọng,vìnósẽdẫnđếnmộthànhđộngdứtkhoátrõràng.Đâylànhữngsựthậtmàtacó thểcảmnhậnbằngcontim;nhưngchúngcầnđượcnghiêncứukỹlưỡngthêmthìtâmtrícủatamớihiểurõđược.

Nếuphảicânnhắcxemliệuvấnđềnàycócấpbáchhơnvấnđềkháchaykhông,tôisẽcăncứvàonhữnghànhđộnghệquảmànóđưatới.Chẳnghạntôichưabaogiờthấyaichếtkhiđưaraluậnchứngvềbảnthểcả.Galilethấuhiểumộtchânlýkhoahọcvôcùngquantrọng,nhưngôngđãdễdàngchốibỏnóngaykhimạngsốngcủamìnhbịđedọa.Xéttheomộtnghĩanàođó,ôngđãlàmđúng

1.Chânlýấykhôngđángđểôngchịubịthiêusống.Chodù

tráiđấtquayquanhmặt trờihayngược lại thì cũngchẳngđángquan tâm.Thànhthậtmànói,đólàchuyệnphùphiếm.Tôicũngthấynhiềungườichếtbởihọchorằngcuộcsốngkhôngđángsống.Nghịchlýthay,tôicũngthấycónhữngngườibịgiếtvìnhữngquanniệmhoặcảotưởngchohọmộtlýdođểsống(nhữnggìđượccoilàlýdođểsốngcũngchínhlàlýdotuyệtvờiđểchết).Chínhvìvậytôiđiđếnkếtluậnrằngcâuhỏicấpthiếtnhấtlà:“ýnghĩacuộcsốnglàgì?”.Vậylàmthếnàođể trả lờicâuhỏinày?Khixét tớicácvấnđềquantrọng(ýtôilàcácvấnđềcóthểđẩyngườitađếncáichếthoặclàmtănglònghamsống),cólẽchỉcóhaiphươngthứctưduy:phươngphápcủaLaPalisse

2vàphươngphápcủaDonQuixote

3.Chỉkhicânbằngđược

thựcchứngvàniềmphấnhứng, tamớiđạtđượcđồng thờixúccảmvàsựsángsuốt.Có thể thấy rằng, trướcmộtvấnđềquá tầmthườngvànặngvềcảm xúc, phép biện chứng học kinh điển và uyên bác phải nhường bướctrướclốitưduyđơngiảnhơnbắtnguồnđồngthờitừcáchlậpluậntheolẽthườngtìnhvàsựthấuhiểu.

Vấnđềtựsátchưabaogiờđượcxéttới,ngoạitrừvớitưcáchlàmộthiệntượngxãhội.Cònởđâyngaytừđầuchúngtađãquantâmđếnmốiliênquan

giữasuynghĩcủacánhânvàhànhđộngtựsát.Hànhđộngấyđượcchuẩnbịlặng thầmgiữacõi lòng,nhưquá trình tạo tácmột tácphẩmnghệ thuậtvĩđại.Bảnthânngười(tựsát)cũngkhônghềýthứcvềquátrìnhđó.Đơngiảnlàtrongmộtbuổitốinàođóanhtabópcòsúnghaynhảylầu.Nhânvụmộtngườiquảnlýchungcưtựtử,ngườitakểvớitôirằngnămnămtrướcanhtamấtđứacongái,vàkểtừđóanhđãchuyểnbiếnngàycàngtệhại,vàrằngnỗiđauđóđã“gặmmòn”anhta.Khócóthểtìmra từnàochínhxáchơn.Quá trình tưduybắt đầuđồng thời với quá trình tựhủyhoại.Xãhội bênngoàihầunhưchẳng liênquangìvớivớinhữngkhởinguồnnhư thế.Consâuvốnẩntrongtráitimconngười.Đólànơiphảitìmkiếmnó.Taphảilầntheovàthấuhiểutròchơichếtchócnày,từsựsángsuốtkhiđangtồntạichođếncuộcthoátlikhỏiánhsángdươnggian.

Có nhiều nguyên nhân dẫn đến hành động tự sát; nói chung, nhữngnguyênnhânhiểnnhiênnhấtlạikhôngphảilànhữngnguyênnhânmạnhmẽnhất.Chúngtahiếmkhiquyếtđịnhtựsátsaumộtquátrìnhsuyxétkỹlưỡng(tuy nhiên không loại trừ giả định này). Nguồn cơn của bi kịch hầu nhưkhông bao giờ kiểm chứng được. Báo chí thường nói về “nỗi đau riêng”hoặc“tâmbệnhkhôngthểlành”.Nhữnggiảithíchnàyngheracũnghợplý.Nhưngphảichăngmộtngườibạncủaconngườituyệtvọngđãcưxửvôtâmvớianhtavàođúngcáingàykhôngmayđó.Ngườibạnấychínhlàkẻcólỗi.Sựvôtâmđóđủđểlàmbùngpháttấtcảnhữngnỗihờnoánvàchánchườngchấtchứatrongtâmcanngườiquácố.

Nhưngnếuquákhóđểchỉrađâulàkhoảnhkhắcchínhxác,bướcchuyểnmìnhvitếkhitâmtríconngườilựachọncáichết,thìtacóthểlàmmộtviệcdễdànghơn,đólàsuyluậnvềcáchậuquảhàmchứatronghànhvitựsát.Theomột nghĩa nào đó, giống như trong kịchmêlô

4, tự sát nghĩa là thừa

nhận.Thừanhậnrằngcuộcsốngđã làmta thấyquá tải,hoặc takhông thểhiểunổinónữa.Tuynhiên, takhôngnênđiquáxa trongnhững suy luậnnhưvậymàhãycứdiễnđạttheocáchnóinômnahằngngàythìhơn.Tựsátđơngiảnđồngnghĩavớiviệcthừanhậnrằng“sốngmàphảinhọcnhằnđếnthếthìchẳngđáng”.Sống,tấtnhiênkhôngbaogiờlàdễdàng.

Vìnhiềulýdo,tacứphảitiếptụcnhữnghànhvimàquátrìnhtồntạiđòihỏi.Trongđólýdođầutiênlàthóiquen.Tựnguyệnchếthàmýrằngtađãnhậnra–chodùcóthểchỉlàcảmnhậntheobảnnăng–tínhchấtlốbịchcủanếpsốngtheothóiquenđó,haysựthiếuvắngmộtđộnglựcđủsâusắcđểtiếptụctồntại,tínhchấtđiênrồcủanhữnglotoanhằngngày,vàsựvônghĩacủaviệcchịuđựng.

Vậythì,cáicảmgiáckhônlườngđãtướcđoạttừtrínãotrạngtháithiếpngủvốncầnđểsốngtiếplàgì?Mộtthếgiớiđượcduytrìnhờnhữnglýdotệhạidùsaovẫnlàcáithếgiớiquenthuộc.Nhưngmặtkhác,trongmộtvũtrụđộtnhiênbịtướchếtnhữngảotưởngvàánhsáng,conngườicảmthấyxalạ,một người lạ.Như con người tha hương tuyệt đường vì anh ta chẳng cònchútkýứcnàovềchốnquênhàđãmấtlẫnniềmhyvọngvềmộtmiềnđấthứa.Cuộcphân lynàygiữaconngườivàcuộcđời,giữangườinghệsĩvàmànkịchcủaanhtachínhxáclàcảmgiácvềsựphilý.Tấtcảnhữngngườilànhmạnh đều từng nghĩ đến việc tự sát; và dù không thể giải thích sâuthêm,chúngtavẫncóthểthấyđượcrằngcómốiliênkếttrựctiếpgiữacảmgiácđóvànỗimongmỏihướngtớicáichết.

Chủđềcủatiểuluậnnàychínhlàmốiquanhệgiữasựphilývàtựsát,tiểuluậncũngbànxemđếnchừngmựcchínhxácnàothìtựsátlàmộtgiảiphápchosựphilý.Vềnguyêntắc,cóthểlậpluậnrằngđốivớimộtngườikhônglừadốibảnthân,thìđiềuanhtatinlàđúngphảiquyếtđịnhhànhđộngcủaanhta.Dođó,niềmtinvàocáiphi lýcủakiếp tồn tạiphảiđiềukhiểnhànhvi của anh ta.Cũng là chínhđángkhi đếnđâyquývị hỏi cho rõvàkhôngkèmvẻthốngthiếtgiảtạo,rằngliệukhikếtluậnnhưvậythìcócầnloạitrừngaykhôngxétkiểutìnhtrạngmậpmờkhólýgiảiởmộtsốngườihaykhông.Vâng,tấtnhiênởđâytôiđangbànđếnnhữngngườicóxuhướnghòahợpvớibảnthânhọ.

Mộtkhiđãđượcdiễntảrõràngra,vấnđềnàyxemravừađơngiảnlạivừakhógiảiquyết.Nhưngthậtsailầmnếuchorằngcâutrảlờichonhữngvấnđềđơngiảncũnggiảnđơnchẳngkém,vàrằngcáihiểnnhiênmanghàmýhiểnnhiên.Nếuvậndụngtiênnghiệmvàlậtngượccáchdiễnđạtvấnđề,làchỉxétxemngườitasẽtựsáthaykhôngtựsát,thìcóvẻnhưtachỉcóhaigiảipháptriếthọc,làgiảipháptrảlời“có”hoặcgiảipháptrảlời“không”.Nhưvậythìquádễdàng.Nhưngcũngphảitínhđếnnhữngngườikhôngchịukếtluậnmàcứtiếptụcđặtcâuhỏi.Nóikiểuchâmbiếmnhẹnhàngmộtchút,thìnhữngkẻloạinàychiếmđasố.Tôicũngthấyrằngcónhữngngườitrảlời“không”màhànhđộngnhưthểhọnghĩlà“có”.Trongthựctế,nếutôichấpnhậntiêuchuẩnmangmàusắcnhấtnguyêncủaNietzsche,thìthậtranhữngngườiấyđềunghĩ là“có” theocáchnàyhoặccáchkia.Mặtkhác, thườngnhữngngườitựsátlạicóniềmtinchắcchắnvềýnghĩacuộcsống.Nhữngmâuthuẫnloạinàyvẫnluônluôntồntại,thậmchílànổirõhơncả,vìởđâysuyluậnlogicxemramớilàđiềucầumàkhócó.Việcsosánhlýthuyếttriếthọc và hành vi của những người tuyên xưng theo thuyết ấy chẳng phảichuyệnmớimẻgì.Nhưngphảichỉrarằng,trongsốnhữngnhàtưtưởngtừchốigánchocuộcsốngmộtýnghĩanàođó,chẳngcóaivìkhẳngđịnhlogic

củamìnhmà thực sựkhước từ cuộc sốngcả, ngoại trừKirilov5 trongvăn

học,hay“truyềnkỳ”vềPeregrinos6,haygiảthuyếtcủaJulesLequier

7,ông

chấpnhậnlogiccủamìnhđếnmứcđộcóthểtừchốicuộcđời.ÝkiếncủaSchopenhauer

8 thườngđược người ta trích dẫn đểmà cười, vì ông này ca

ngợiviệctựsáttrongkhiungdungsốngđờiêmấm.Tựsátđâuphảilàchủđềđểđùacợt.Tỏtháiđộkhôngnghiêmtúctrướcmộtvấnđềbikịchkểracũngkhôngphảitộilỗigìquátrầmtrọng,nhưngnócũngphầnnàogiúptađánhgiámộtconngười.

Trướcbaonhiêumâu thuẫnvàmùmờnhưvậy,phảichăng tađànhđiđếnkếtluậnrằngkhôngcómốiliênhệnàogiữaquanđiểmcủamộtngườivềcuộcsốngvàhànhđộngrờibỏcuộcsốngcủangườiđó?Cũngkhôngnênquánghiêng theohướng suy luậnnày.Sựgắnbócủamộtngườivới cuộcsốngcócáigìđómạnhhơntấtcảmọithứtệhạitrênđời.Thểxáctựnócũngcónănglựcphánđoánsángsuốtnhưtâmtrí,vànóbiếtcolạitránhbịhủydiệt.Chúng tahình thành thóiquensống trướckhiđạtđược thóiquensuynghĩ.Trongcuộcđuamỗingàymỗiđẩynhanhchúngtavềphíacáichết,cơthểvẫnluônkiênđịnhxuhướngấycủanó.Nóimộtcáchngắngọn,bảnchấtcủamâuthuẫnđónằmtrongcáimàtôisẽgọilàhànhđộngtránhné,bởivìnóxấpxỉkháiniệmlãnghướngtâmtưcủaPascal

9.Tránhnélàtròchơibất

biến.Hànhđộngđiểnhìnhcủatránhné,sựthoáithácchếtngườicấuthànhchủđềthứbacủatiểuluậnnày,chínhlàhyvọng.Hyvọngvềmộtcuộcđờikhácmàngườitahẳn“xứngđáng”đượcsống,hoặctròtựphỉnhmìnhcủanhữngkẻkhôngđặtlẽsốngởbảnthâncuộcsống,màởýtưởngvĩđạinàođóvượtlêntrêncuộcsống,tinhlọccuộcsống,gánchonómộtýnghĩa,vàphảnbộilạinó.

Nhưvậylàtấtcảđềugópphầnkhiếnmọisựcàngthêmlẫnlộn.

Vàchođếnnay,cácnỗlựcđổracũngkhôngphảilàlãngphí,ngườitalàmxiếcvớingôn từvàvờ tin rằngviệckhônggán cho cuộc sốngmộtýnghĩa tấtyếuphảidẫnđếnnhậnđịnhrằngcuộcđờinàykhôngđángsống.Thật ra làđâunhất thiếtphảiápcùngmột thướcđochohainhậnđịnhđó.Chỉcầnkhôngđểchínhmìnhlầmlạcbởinhữngbốirối,nhữngphânlyvàsựkhôngnhấtquánnhưđãđềcậpbên trên.Người taphảigạt tấtcảmọi thứsangmộtbênvàđithẳngvàothựctếvấnđề.Ngườitatựsátbởivìcuộcsốnglàkhôngđángsống:đóchắcchắnlàmộtchânlý,nhưnglàmộtchânlývôíchbởinóvốnlàsựthậthiểnnhiên.Nhưngphảichăngđiềuđó(hànhđộngtựsát)xúcphạmđếnsựtồntại?Phảichăngsựcựtuyệtdứtkhoátsựsốngđóbắtnguồntừcái thựctếlàcuộcsốngkhôngcóýnghĩa?Cóphảisựphi lý

củacuộc sốngđòihỏingười ta tìm lối thoátquaniềmhyvọnghoặchànhđộngtựsát–ấychínhlàđiềutaphảilàmrõ,chúngtacầnphảigạnlọc,truytậnngọnngành,vàlàmsángtỏtrongkhigạtsangmộtbêntấtcảnhữngphầncònlại.LiệucóphảiSựPhiLýđẩyngườitađếncáichếtkhông?Vấnđềnàyphải được ưu tiên suy xét hơn những vấn đề khác, đứng ngoài tất cả cácphươngpháptưduyvàcáctròluyệntậpcủatâmtrívôtư.Sắctháiýnghĩa,mâu thuẫnvàphươngpháp tâm lýmàmột tâm trí “kháchquan” luônvậndụngchotấtcảcácvấnđềkhôngcóchỗtrongcuộctheođuổivàniềmđammê nghiên cứu vấn đề này. Ở đây chỉ cần một lối tư duy không theo lẽthường,haynóicáchkháclàtưduyhợplý(logic).Điềuđóchẳngdễdànggì.Tưduyhợplýthìquáđơngiản.Nhưngtheođuổicáihợplýđếntậnkỳcùnghầunhưlàbấtkhả.Dovậynhữngngườitựsátthườngđitheokhuynhhướngcảmxúccủahọ.Suytưvềtựsátchotôicơhộinêulênvấnđềduynhấtmàtôiquantâm:liệucótồntạimộtlogicđưađếncáichếthaykhông?Tôikhông thểbiếtchínhxácđiềuđónếu tôikhông theođuổi tớicùng lậpluậnmàởđâytôiđãchỉranguồngốccủanó.Tôilàmviệcnàykhôngphảivớiniềmđammêbồngbộtkhinhsuất,màdướiánhsángduynhấtcủacácbằngchứng.Tôigọiđấy là lập luậnvề sựphi lý.Nhiềungườiđãbắtđầunghiêncứuvấnđềnày.Tôivẫnchưabiếtliệuhọcótiếptụctheođuổinóhaykhông.

KhiKarlJaspers10pháthiện ra rằngkhông thểnàohướng thếgiớinày

thànhmộtthểthốngnhất,ôngđãkêulên:“Sựhạnchếnàydẫntôiquayvềchínhbảnthânmình,nơitôikhôngcòncóthểrútluirađằngsauquanđiểmkháchquanmàtôichỉđanglàngườiđạidiệnnêulên,nơimàcảbảnthântôilẫn sự tồn tại của những người khác đều không còn trở thành đối tượngnghiêncứucủa tôinữa”.Saubaonhiêungười trước,đến lượtônggợi lênhìnhảnhnhữngbãisamạckhôcằn,nơimàtưtưởngđãchạmtớinhữnggiớihạncủanó.Đãbaonhiêungười thử,đúng thựcvậy,họđã tha thiếtmuốnvượtquakhỏinhữnggiớihạnđóbiếtchừngnào!Tạicáingãrẽcuốicùngđó,nơitưduyngậpngừngdaođộng,nhiềungườiđãđến,baogồmmộtvàikẻ tầm thường nhất.Rồi họ bỏ lại cái từng là thứ quý giá nhất vớimình:cuộcsống.Nhữngngườikhác,nhữngchúatrùmvềtưtưởng,cũngtừbỏnhưvậy,nhưnghọkíchkhởisựtựsátcủatưduytrongcuộcnổidậynguyênsơnhấtcủanó.Nỗlựcthựcsựcủahọlàlưulạiởđó,nóiđúnghơnlàlưulạitrongchừngmựccó thể,đểnghiêncứukỹ lưỡngđámthựcbìkỳquặcnơimiền xa xôi đó. Sự ngoan cường và nhạy bén là những khán giả có đặcquyềnxemcuộctrìnhdiễnphinhânnày,xemsựphilý,hyvọngvàcáichếtđối thoại với nhau. Rồi sau đó tâm trí có thể phân tích những bóng hìnhtrongvũđiệuvừanguyênsơvừa tinh tếđó trướckhiminhhọa lạivà làmchúnghồisinh.

NHỮNGTƯỜNGTHÀNHPHILÝGiốngnhưcác tácphẩmlớn,nhữngcảmnhậnsâusắc luônchứađựng

nhiềutầngnghĩahơnnhữnglờitachủtâmdùngđểbiểuđạtchúng.Cơnbốcđồnghoặccảmgiácthôithúctrongtâmhồnthườngxuyêntrỗilêntrongnếpquenhànhđộnghay suynghĩđược tái hiện trongnhữnghệquảmàchínhtâmhồnkhônghềhaybiết.Nhữngcảmnhậnlớnlaocuốntheochúngvũtrụcủariêngmình,huyhoànghaythảmhại.Vớisựmãnhliệtcủamình,nhữngcảmxúcấythắpsángmộtcõiriêngbiệtcómôitrườngphùhợpvớichúng.Cóvũtrụcủalòngghentị,vũtrụcủathamvọng,vũtrụcủathóiíchkỷ,vũtrụcủalòngquảngđại.Mộtvũtrụ,nóicáchkháclàmộtkháiniệmsiêuhình,mộttháiđộtinhthần.Nhữngđặctínhgắnvớinhữngcảmnhậnđãđượcđịnhdanh, thậmchícònmạnhmẽhơnnơinhữngcảmxúcmàvềcơbản làbấtđịnh,vừamơhồvừa“rõ rệt”,vừaxavời lạivừa rất “hiện thực”;hệtnhưnhữngcảmgiácdễchịukhinhìnvẻđẹphoặccảmgiácbịkíchthíchkhivấpphảisựphilý.

Cảmnhậnvềphilýcóthểậpđếnvớibấtkỳaiởbấtcứnơiđâu.Nóhiệnranhưlàchínhnó,trongsựtrầntrụiđếnđauđớn,đượcsoirọitrongthứánhsáng không tô vẽ; thật khómà nắmbắt nó.Nhưng chính sự khó khăn vôcùngđóđángchochúngtasuynghĩ.Quảlàcólẽtamãimãikhônghiểuhếtmột con người, cái cốt lõi tối giản trong anh ta cứ trượt khỏi chúng ta.Nhưng trên thực tế ta cónhậnbiết đượcnhữngngười khác; ta nhậndạngđượchọthôngquacáchcưxử,quatoànbộnhữngviệchọlàm,quanhữnghệquảcuộcsốngmàhọđểlại trongkiếphiệnhữucủahọ.Tươngtự,mặcdùnhữngcảmnhậnbấtduy lýnêu trênkhôngcho ta cơ sởnàođểphân tíchchúng,nhưngtrênthựctếtavẫncóthểđịnhdanhchúng,nhậnthứcđượcvềchúng,bằngcáchthuthậpmọikếtquảsinhratừchúngxéttrongbìnhdiệntrítuệ,bằngcáchnắmbắtvàghinhậnmọikhíacạnhcủachúng,vàvạchnênđườngviềncáivũtrụbaoquanhchúng.

Rõ ràng là dù đã xemmột diễn viên biểu diễn hàng trăm lần, ta cũngkhôngvìthếmàhiểuanhtahơnchútnào.Nhưngnếutađúckếtmọivaidiễnanhđãhóathân,rồinóirằngkhixemanhdiễnđếnvaithứmộttrămthìtôihiểurõanhhơnmộtchút, thì lời tuyênbốấyngheracóphầnnàosựthật.Bởivìcáinghịchlýhiểnnhiênđócũnglàmộtngụngôn.Nóẩnchứabàihọcđạođức.Rằngconngườiđịnhnghĩabảnthânmìnhbằngsựgiảvờbênngoàilẫnnhững thôi thúc rấtchân thựcbên trong.Dođó,cómộtnấccảmnhậnthấphơncủacảmxúc,tuyvẫnkhôngđểtatiếpcậntậncốtlõicủanó,nhưngđượcbộc lộphầnnàoquahànhđộngvà tínhcáchvaidiễncủangườidiễnviên.Rõràngđóchínhlàmộtphươngpháp.Nhưnghiểnnhiênphươngpháp

đó là để phân tích chứ không phải để đạt đến tri thức. Vì bản thân cácphươngphápđềuhàmchứayếutốsiêuhình,nênchúngthườngkhẳngđịnhvẫncònnhiềuđiềuchưabiếtởngay trongnhữngkết luậnrút ra từchúng;cũngnhưnộidungcủanhững trangđầucủamột cuốn sáchcóchứađựngphầnnàonộidungnhữngtrangcuốicùngcủacuốnsáchđó.Mốiliênhệđólàđươngnhiên.Xácđịnhvàvậndụngmộtphươngphápcũngcónghĩa làthừanhậncảmgiácrằngkhôngthểnàođạtđượctoànbộmọihiểubiếtđíchthực.Tachỉcóthểliệtkêranhữngbiểuhiệnđơnlẻvàbốicảnhkhiếntacảmnhậnđượcchúng.

Có lẽchúng tasẽnắmbắtđượccảmgiácphi lýkhónắmbắtđó trongnhữngbìnhdiệnkhácbiệtnhưngcó liênhệmật thiếtnhưtrí tuệ, lốisống,haycảnghệthuật.Hoàncảnhnảysinhsựphilýxuấthiệnởgiaiđoạnkhởiđầu.Điểmkếtthúclàvũtrụphilývàmộttháiđộtinhthầnsoisángthếgiớivớinhữngmàusắcthựccủanó,đưalạichothếgiớimộtdiệnmạorạngngờivàkhônglaychuyểnmàtachỉthấyđượckhinhìnnhậnthếgiớivớitháiđộấy.

***

Tấtcảnhữnghànhđộngvànhữngtưtưởngvĩđạiđềukhởiđầucóphầnkỳcục.Cáctácphẩmlớnrađờingaysaungãrẽởgócđườnghaychỗcửaxoaymộtnhàhàng.Vậynênchúnggắnvớisựphilý.Khácvớinhữngmôitrườngkhác,thếgiớiphilýtríchxuấtđượccáicaonhãtừhoàncảnhrađờitầmthườngnhưvậy.Trongmộtsốtrườnghợpnhấtđịnh,khihỏimộtngườisuynghĩhaycảmnhậnvềđiềugìmàngườiđótrảlời“khônggìcả”,thìcóthểanhtađanggiảvờ.Nhữngkẻđượcyêukhárõđiềuấy.Nhưnggiảsửcâuđáp ấy là thành thật, nếu nó quả thực tượng trưng cho một trạng thái lạthườngcủatâmhồnkhimàcáiphần“không”lạitrởnênhùnghồn,khichuỗihànhvihằngngàybịbẻgãy,khitráitimvôvọngtìmkiếmmốiliênkếtgiúpkếtnốichuỗihànhviđólạimộtlầnnữa,thìkhiấycóthểcoiđóchínhlàdấuhiệuđầutiêncủasựphilý.

Cũngcókhicáiquytrìnhđịnhsẵntừngbướcsụpđổ.Sángdậy,lênxeđilàm,bốngiờtrongvănphònghoặcnhàmáy,ăntrưa,lênxevềchỗlàm,bốngiờcôngviệcchiều,ăntối,ngủnghỉ,vàThứHaiThứBaThứTưThứNămThứSáuvàThứBảycùngtheonhịpđiệunày–cáilốimòntavẫnthườngdễdàngtuântheo.Nhưngmộtngàynàođó,câuhỏi“tạisao”xuấthiện,thếlàmọisựbắtđầutrongcáimệtmỏinhuốmmàukinhngạc.“Bắtđầu”–đâylà

điềuquantrọng.Sựmệtmỏixuấthiệnởngưỡngcuốicùngcủachuỗihànhvisốngnhưcáimáy,nhưngđồngthờinókíchkhởiýthức.Nóđánhthứcýthứcvàkíchkhởinhữnggìtiếpsau.Nghĩalàhoặctatrởlạicáinhịpđiệuđềuđềutrướcđócủađờisống,hoặcđạttớisựtỉnhthứchoàntoàn.Vàkhisựtỉnhthứcđãđiđếnđiểmtộtcùng,thìkếtquảchỉcóthểlàtựsáthayhồiphục.Bảnthânsựmệtmỏichứađựngtrongnócảmgiáckhôngthểchịuđựngnổi,màởđây,tôiphảikếtluậnrằngđiềuđólàtốt.Vìmọisựđềubắtđầuvớiýthức,vàcái“khônggìcả”chỉtrởnêncógiátrịmộtkhingườitaýthứcvềnó.Nhữngnhậnxét trênkhôngcógì làmớimẻđộcđáo.Nhưngchúng làhiểnnhiên,thếđãlàđủchoquátrìnhtakhảosátsơquanguồngốccủaphilý.Chỉcó“nỗibấtan”,nhưHeidegger

11nói,mớilànguồngốccủatấtcảmọi

thứ.

Tươngtự,thờigiangánhđưachúngtatrongdòngchảycủanó,ngàylạingày trong suốt cuộc đời bình lặng.Nhưng thể nào cũngđếnmột khoảnhkhắcmà chúng ta phải gánh lấy thời gian.Chúng ta sống bằng tương lai:“ngàymai”,“sauđó”,“khitađãđịnhrõđượcphươnghướng”,“cứsốngđủlâuđirồihiểuchuyện”.Nhữnglờitrìhoãn“chưatớilúc”ấythậthayho,bởinóichocùng,sốnglàquátrìnhđidầnđếncáichết.Tuynhiên,rồiđếnmộtngàyngườinọđượcnhắcnhởhoặc tựnhận ra rằng anh tađãđến tuổibamươi.Anhkhẳngđịnhsựtrẻtrungcủamìnhvàothờiđiểmđó.Nhưngđồngthờianhcũngđặtmìnhvàomốiliênhệvớithờigian.Anhnhậnlấyvịtrícủamình trongđó.Anh thừanhậnmìnhđangđứngởmộtđiểmnhấtđịnh trênđườngcongthờigianmàanhphảiđichođếntậncùng.Anhtathuộcvềthờigian,vàkhinỗikinhsợbópnghẹtmình,anh tanhậnrakẻ thù tồi tệnhất.Ngàymai,anhtakhaokhátngàymai,trongkhichínhbảnthânanhphảichốibỏnó.Cuộcnổidậyđócủaxácthịtchínhlàmộtsựphilý

12.

Hayởnấc thấphơn làcảmgiácxa lạ:Tanhận thức rằng thếgiớinày“bấtkhảxâmnhập”,tacảmnhậnđượccáihònđákiaxalạ,nókhônghềvìtamàđổihìnhđổidạng;thiênnhiênmãnhliệthayphongcảnhkiađâucầngìsựhiệndiệncủachúngta.Cốtlõicủamọivẻđẹpđềuchứađựngmộtcáigìđó phi nhân tính; và nhữngngọnđồi này, bầu trời dịu êmkia, các đườngviềncủabóngcâynọ,tạichínhgiâyphútnàymấtđiýnghĩahãohuyềnmàchúngtađãkhoáclênchochúng,đểrồichúngtrượtxatahơncảmộtthiênđườngđãmất.Quahàngthiênniênkỷ,sựthùđịchnguyênthủycủathếgiớitrỗidậyđểđốimặtvớichúngta,trongtíchtắctathôikhôngcònhiểuđượcthếgiới,bởivìhàngnhiềuthếkỷnay,tachỉcònthấyđượcnhữnghìnhảnhvàđườngnétmàtagánchonótừtrước;vàbởivìtừtíchtắcấytrởđichúngtakhôngcònsứcmạnhđểvậndụngcáimưumẹođó.Thếgiớinétránhtavìnósẽtrởvềlàchínhnó,mộtlầnnữa.Tấmphôngcảnhtrísânkhấutừngbị

chephủbởinếpsốngtheothóiquenlạimộtlầnnữalộrachânthực.Nólùiracáchtamộtquãng.Cũngnhưcónhữngngày,dướikhuônmặtquenthuộccủa người phụ nữ trong gia đình, chúng ta thấymột phiên bản xa lạ củachínhngườimàchúngtađãyêuthươngnhiềuthánghoặcnhiềunămtrước,vàcólẽchúngtathậmchísẽkhaokhátchínhcáiđiềuđộtnhiênkhiếnchúngtatrởnêncôđơnđếnvậy.Nhưngthờikhắcấyvẫnchưađến.Giờtachỉthấyrõ:sựbấtkhảxâmnhậpvàxalạđócủathếgiớilàsựphilý.

Trongconngườicũngẩngiấuyếutốphinhântính.Vàonhữngthờiđiểmnhấtđịnh,conngườituyvẫnsángsuốtnhưngnhữngcửchỉcứngnhắcnhưmáy,nhữnghànhđộngnhưkịchcâmvônghĩacủahọkhiếnmọi thứxungquanh nhuốm màu ngớ ngẩn. Ví như khi quan sát một người đang nóichuyệnđiệnthoạisaubứcváchbằngkính;takhôngthểngheôngta,nhưngkhixemmànmúamáytaychânngớngẩnấy,hẳntaphảitựhỏiôngtasốngtrênđờivìcáigì.Vẻnhănnhíu trênmặtngườiđànôngchứađựngsựphinhântính,sựsụpđổkhônlườnghìnhảnhcủachúngta,cáisự"buồnnôn”này, nhưmột nhà văn ngày nay gọi nó

13, cũng là sự phi lý.Cũng như có

nhữnglúcthoángquatangỡngàngthấytronggươnglàngườilạ;hìnhảnhthânthuộcmàvẫnkhiếntahoangmangtrongnhữngbứcảnhcũcủachínhmìnhcũnglàsựphilý.

Cuốicùngtôixinbàntớicáichếtvàtháiđộchúngtatrướccáichết.Chođếnthờiđiểmnày,mọiđiềuxoayquanhchủđềấyđềuđãđượcbàntới,vàđiềuduynhấthợplẽbâygiờlàtránhmọiphântíchlâmlythốngthiết.Điềuvô cùng đáng ngạc nhiên chính là, mọi người trên đời đều sống như thểchẳngai“từngbiết”chếtlàgì.Đólàdochưaaitừngcókinhnghiệmvềsựchết.Nóimộtcáchchínhxác,ngườitachỉcókinhnghiệmvềnhữnggìđãlàmtrongthờigiansốngcóýthức.Khôngaicóthểnóivềkinhnghiệmtửvongcủangườikhác.Cáichếtluônlàmộtảoảnh,mộtkinhnghiệmcủaaikhác,vìthếkhôngbaogiờtanhậnthứcđượchoàntoàn.Cáithủtụcusầuấycủađờingườikhôngbaogiờcóthểcótínhthuyếtphục.Tacảmnhậnđượckhíacạnhkhủngkhiếpcủacáichếtkhi tính toánvềnó.Thờigiangâynỗikinhhoàngnơitavìnólàmnảysinhvấnđềmàgiảiphápthìđếnsauđó.Tấtcảnhữnglờihayhovềlinhhồnsẽbịphủđịnh,ítnhấtlàtrongmộtquãngthờigiannhấtđịnh.Trongcáithểxáctrơtrơđếnnỗicáitátcũngkhôngcòncóthểindấu, linhhồnđãbiếnmất.Khíacạnhcơbảnvàtộtcùngnàycủachuyếnhànhtrìnhcuộcđờichứađựngcảmgiácphilý.Dướiánhsoichiếuchếtngườicủasốphận,sựvôdụngcủanótrởnênrõràng.Khôngcóchuẩnmực đạo đức nào, không có nỗ lực nào có thể biện minh một cách tiênnghiệmchophéptínhtànnhẫnquyếtđịnhhoàncảnhcủachúngta.

Xinnhắc lại: tấtcảnhữngđiều trênđãđượcnhiềungườikhácnóiđếnnhiềulần.Ởđâytôichỉphânloạinhanhnhữngýkiếnấyvàchỉranhữngxuhướngrõrệt,vốnxuấthiệntrongmọinềnvănhọclẫntriếthọc.Tabànvềnhữngchủđềấyhàngngày,nênkhôngcầnthiếtphải“phátminh”chúnglầnnữa.Nhưngquantrọnglàphảichắcchắnvềnhữngđiềutrênđểcóthểđặtcâuhỏitiếptheodựatrêncâuhỏigốc.Điềutôiquantâm,xinnhắclại,khôngđisâuvàokhámpháphilýlàgìmàchútrọnghơnvàonhữnghậuquảcủachúng.Nếucóngườichắcchắnđượcvềnhữngsựthậtnày,thìngườiđócóthể rút rakết luậngì?Vàngườiđóphải tiếnxađếnđâu thìmớiđếnmứckhôngcònphảitránhnécâuhỏinàonữa?Liệukhiấyngườiđósẽchếtmộtcáchvui lòng tựnguyện,hayvẫnômấphyvọngbất chấpmọiđiềumìnhbiết?Trướctiên,tacũngcầnđiểmnhanhquanhữngxuhướngtươngtựtrênbìnhdiệntrítuệ.

***

Quátrìnhđầutiêncủatâmtrílàphânbiệtđâulàđúngđâulàsai.Nhưngkhitabiếtnghĩsuyvềnhữngsuynghĩcủachínhmình,thìpháthiệnđầutiênchính là sựmâu thuẫn.Mọi cốgắng chứngminhmìnhđúng trong trườnghợpnàylàvôdụng.Nhiềuthếkỷnay,khôngaidiễntảvấnđềnàyrõràngvàsúctíchhơnAristotle

14:“Cácýkiếnnàythườngđưađếnkếtquảnựccườilà

chúngphủđịnhchínhmình.Vìkhikhẳngđịnhtấtcảđềuđúng,thìcónghĩalàphảnđềcủanócũngđúng,nhưthếchínhđềcủatatrởthànhsai(bởiphảnđềkhông thừanhận lànóđúng).Cònnếunói tấtcảđềusai, thìchínhbảnthânlậpluậnđóđãsairồi.Nếutachorằngchỉduynhấtlờikhẳngđịnhtráingượcvới lập luận của chúng ta là sai hoặc chỉ duy có lập luận của ta làkhôngsai,thìdùsaotavẫnbuộcphảithừanhậnvôsốcácnhậnđịnhhoặcđúnghoặcsai.Bởingườinêulênmộtkhẳngđịnhđúngđồngthờicũngchorằngnólàđúng,vàcứnhưvậyadinfinitum(vôcùngtận).”

Vòng luẩnquẩnnàychỉ làmắtxíchđầu tiêncủahàng loạt trườnghợpkhimàtrítuệtựnghiềnngẫmvềchínhnóthìbịlạctrongvòngxoáychoángváng.Chínhsựđơngiảnvôcùngcủanhữngnghịchlýnàykhiếnkhôngthểquygiảnchúnghơnnữa.Dùđócólàtròlắtléocủangônngữhaylýluậnđinữa, thì trênhết, sự lĩnhhộiđồngnghĩavới sựquynhất.Mongmuốnsâuthẳmnhấtcủatâmtrí,ngaycảkhiđangtưduyởmứctinhviphứctạpnhất,làcốgắnglàmđồngbộnhữngxúccảmvôýthứctrongthếgiớinónhậnthứcđược:nókhăngkhănghướngvềcáithânthuộc,nókhaokhátsựrõràng.Đối

với conngười, lĩnh hội thế giới chính là quá trình quygiản nó về hệ quychiếu của loài người, đóng con dấu cá nhân vào nó.Vũ trụ của conmèokhôngphảilàvũtrụtrongtổkiến.Sựthậthiểnnhiên“Tấtcảtưduyđềutheothuyếtnhânhình”đúngchínhxáclànhưvậy.Cũngnhưkhitríócmuốnlĩnhhộithựctế,thìnóchỉthỏamãnkhiquyđượccáithựctếấyvềgiớihạncủatưduy.Nếuconngườithấyrằngvũtrụcũngbiếtyêuvàđaukhổnhưanhta,thìanhtađượcanlòng.Cònnếu,quanhữngtấmgươngsoichiếu–chínhlàcáchiện tượngxảy ra, tâm trínhìn thấyđượcnhữngmối tươngquanvĩnhhằng có thể tổngquy tư tưởng cũngnhư tổngquy chính chúng theo cùngmộtnguyêntắcđơnnhất,thìtâmtrísẽđượchưởngniềmvuitrítuệlànhậnrahuyền thoại về cácđấng thánh thầnchẳngqua chỉ là sựmôphỏngnựccười.Nỗihoàivọngvềnhấtnguyênvàniềmkhátkhaovềcáituyệtđốiminhhọachođườngdâyvậnđộngcốtlõitrongvởkịchloàingười.Nỗihoàivọngđótồntại,nhưngkhôngcónghĩalànósẽđượcđápứngngaytứcthì.Vì,nếulấpđiđượcvựcsâucáchbiệtgiữakhaokhátvàchinhphục,thìcoinhưtađãkhẳngđịnhtrướcParmenides

15sựtồntạicủaNhấtThể(bấtkểđólàgì),và

khiđótalạirơivàomâuthuẫnlốbịchkhikhẳngđịnhsựthốngnhấttoànthể,rồidùngchínhsựthốngnhấtđóchứngminhsựkhácbiệtcủanó,cũngnhưsựđadạngmànómuốnquynhấtlại.Thêmcáivòngluẩnquẩnnàynữalàđủđểdậptắthyvọngcủachúngta.

Nhữngđiềutrêncũnglàsựthậtrõrànhrành.Xinnhắclạirằngbảnthânnhữngđiềuhiểnnhiênđókhôngcógìmớilạ,nhưngnhữnghệquảrútratừchúng thì lại đáng quan tâm.Ví như tôi biếtmột sự thật hiển nhiên: rằngngườitaaicũngchết.Cóbiếtbaobộóctừngrútranhữngkếtluậncựcđoantừđiềuhiểnnhiênđó.Khiđọc tiểu luậnnày, luônphảiý thứccáikhoảngcáchgiữađiềutamuốnbiếtvàđiềutathựcsựbiếtđược,giữasựchấpnhậntrênthựctếvàtháiđộvờnhưkhôngbiết,nhờđótasốnganổnvớinhữngtưtưởngmà,nếutathậtsựkiểmnghiệmchúng,thìhẳnlàtoànbộcuộcsốngcủatasẽbịxáolộn.Đứngtrướcnỗimâuthuẫncủatâmtríkhôngbaogiờcóthểdứtbỏđinày,tahiểuđượctrọnvẹnvựcsâuphâncáchgiữachúngtavớinhữnggìchínhtasángtạora.Chừngnàomàtâmtrícònngủyêntrongthếgiớitĩnhtạinhưnómongmuốn,thìmọivậthãycònđượcphảnánhvàsắpđặtđúng theonếphằn trướcnaynó từngbiết.Nhưngchỉcần tâm trí thứcđộng,làcáithếgiớiấyrạnnứtrồisụpđổ,bàyramuônvànmảnhvỡlấplóadộivàohiểubiết.Chúngtaphảimãimãitừbỏhyvọngtáidựngtạicáibềmặtquenthuộc,bìnhlặngkhiếntayênlòngđó.Baonhiêuthếkỷkiếmtìmđãthấtbại,baonhiêunhàtưtưởngphảibỏcuộc,nhưthếđủkhiếntanhậnrõrằng:thựctếđólàchắcchắn,trongtấtcảmọimảngtrithứcconngười.Vàngoạitrừnhữngngườichuyêntheohẳnconđườngduylý,thìđaphầnconngườingàynaykhôngmonggìđạtđượcsựthấutỏthậtsự.Vànếuchỉđược

ghilạimộtquátrìnhlịchsửquantrọngduynhấtcủatưtưởngconngười,thìđóhẳnphảilàlịchsửcủanhữnghốitiếckếtiếptiếcnuốivànỗibấtlựcđikèm.

Tôicóthểthựcsựtuyênbố“Tôicóbiết”vềaihayvềvậtgìđượcđây.Tráitimnàyđậptronglồngngựctôi,tôicóthểcảmthấynó,vàtôichorằngnótồntại.Tươngtự,tôicóthểchạmvàothếgiớinày,nêntôichorằngnótồntại.Hiểubiếtcủatôichỉtớiđó,phầncònlạilàdotôitựdựnglên.Vìnếutôicốgắngđểnắmbắtlấybảnchấtcủathứmàtôingỡmìnhđãbiếtchắc,nếutôicốgắngđịnhnghĩanó,kháiquáthóanó,thìchẳngkhácnàocốdùngtaynắmbắtlànnước,nướccuốicùngcũngchảyhếtquakẽtay.Tôicóthểpháchọa tấtcảcácđặc tínhnócó,nhữngdiệnmạonómang,nhưsựgiáodụcnày,nguồngốcấy,sựnhiệttìnhnhưvậy,nhữngkhoảnglặngkia,vẻcaoquýhoặcđồibạinọ.Nhưngnhữngkhíacạnhấykhôngthểcộnggộplạiđúngbằngmột“nó”chínhxác.Tôikhôngthểxácđịnhrõngaycảchínhtráitimmình.Giữasựchắcchắnmàtôibiếtvềsựtồntạicủamìnhvớinhữngnộidungtôicốgắngđưarađểxácnhậnsựchắcchắnđólàmộtkhoảngcách,vàkhoảngcáchấykhôngbaogiờcóthểlấpđầy.Mãimãi,tôilàmộtngườixalạvớichínhmình.Trongtâmlýhọc,cũnggiốngnhưtronglogic,cónhiềuchânlýnhưngkhôngcósựthật.NhưcâuSocratesnói“Hãytìmbiếtchínhmình”cũngcógiátrịnhưlờirăn“Hãysốngđạođức”tanghetrongphòngxưng tội.Những lờiấy thểhiệnsựhoàivọngcũngnhưsự thiếuhiểubiết.Chúnglànhữngbàiluyệntậpvôíchtrướcnhữngchủđềlớn.Chúngchỉcólýtrongchừngmựctiệmcậnchânlý.

Nhữngcâycốinày, tôibiếtbềmặtxùxì củachúng; lànnướcnày, tôinếmđượcvịmátlànhcủanó.Mùicỏtươivànhữngngôisaotrongđêm,cảnhữngbuổichiềuyênảchocõilòngtanguôidịu;vậythìlàmsaophủnhậnthếgiớinày,khimàtavẫncảmnhậnthấynănglượngvàsứcmạnhcủanó?Tuynhiên,mọihiểubiếttrênđờiđềukhôngđảmbảođượcvớitôirằngthếgiớinàylàcủatôi.Ngườitamiêutảthếgiớichotôi,dạytôiphânloạinhữnggìcótrongnó.Ngườitaliệtkêranhữngquyluậtcủanóvàtrongcơnkháthiểubiết,tôithừanhậnrằngchúnglàsựthật.Đếnlúcngườitachianhỏcấutrúccủanó ra từngphầnđểxemxét,hyvọngcủa tôi càng tăng.Rồicuốicùngngườitadạytôirằngvũtrụkỳdiệuđượctạothànhtừcácnguyêntửvàbảnthânnguyêntửcũngcóthểđượcquythànhcácđiệntử.Hayquá,tôitiếptụcchờđượcbiết thêm.Nhưngrồingười ta lạinóiđếnmộthệ thốnggồmcácđiệntửquayquanhvàhướngvềhạtnhân,màcáihìnhảnhđókhôngthểnhìnthấybằngmắtthường.Thếhóarangườitadùngmộthìnhtượngđểgiảithích thếgiớinàycho tôi.Hóa ra rốtcuộc taquyvềđịahạt thơca: tôi sẽkhôngbaogiờbiết rõ(bảnchấtcủa thếgiới).Tôicó thờigianđểphẫnnộ

không?Nhữnghọc thuyếtđã thayđổi.Thế làkhoahọcvốnnhằmdạy tôihiểubiếtmọiđiềucuốicùngquyvềmộtgiảthiết;cáirõràngminhbạchsaxuốngsựẩndụ,vàđiềukhôngchắcchắnấyđượclàmrõbằngmộttácphẩmnghệthuật.Vậycầngìtôiphảinỗlựcnhiềuđếnvậy?Đườngviềnmềmmạicủanhữngngọnđồivàniềmanủicủabuổichiềutàvớitráitimbốirốinàycònchotôibiếtnhiềuhơnthế.Tôitrởvềđiểmkhởiđầu.Tôinhậnrarằngchodùcóthểthôngquakhoahọcnắmbắtvàliệtkêcáchiệntượng,thìtôivẫnkhôngthểnhờđómàthấutỏđượcthếgiới.Dùcórasứctìmhiểuthậtkỹnhữnggìkhoahọccungcấpcho,thìtôivẫnsẽkhôngbiếtgìthêm.Ngườitabắttôilựachọngiữamộtbênlàmôtảchắcchắnnhưngkhôngdạytôiđiềugì,một bên là những giả thuyết có thể cho tôi kiến thức nhưng bản thânchúnglạikhôngcógìchắcchắn.Tôilàngườilạngayvớibảnthânmìnhvàvớithếgiới,trongtaychỉcóduynhấtmộtýđịnhvốntựphủđịnhngaykhinótrỗilên.Vậytìnhtrạngnàylàgì,khimàtôichỉcóthểsốngyênổnkhitừchốihiểubiếtvàtừchốisống,khimàkhátkhaochinhphụcvaphảinhữngtường thành chẳngxemnỗ lựcđóvàođâu?Tỏý chí đồngnghĩa với việckhuấylênnghịchlý.Tấtcảmọithứđượcsắpxếpchỉnchutheomộttrậttựnhằmđưa lại sựyênbìnhbịđầuđộc,được sản sinh rakhióckhôngnghĩsuy,timkhôngthúcgiụchaybaonhiêulầnbuôngxuôitheocáichết.

Từđây,trítuệcũngmáchbảotôitheocáchcủanó,rằngthếgiớinàylàphilý.Tráingượcvớinó,lýtrímùquángcũngcóthểkhẳngđịnhhùnghồnkhông kém rằng tất cả đều rõ ràng; tôi chờ đợi bằng chứng và khao khátmongnólàđúng.Nhưngbấtkểsaubaonhiêuthếkỷồnào,baonhiêunhânvật giỏi hùng biện và thuyết phục, tôi vẫn biết điều đó là sai. Ít nhất trênphươngdiệnnày,tôikhônghạnhphúcnếutôikhôngthểhiểubiết.Lýtríphổbiếntrongthựctếhaytrongđạođức,thuyếttấtđịnh,nhữngphạmtrùgiúplýgiảitấtcảmọithứđóđủkhiếnmộtngườilịchsựmấycũngphảiphìcười.Chúngchẳnggiúpđượcgìchotrítuệ.Chúngphủnhậnsựthậtsâuxa,đãbịxíchxiềngcủatâmtrí.Rồitrongcáivũtrụbịgiớihạnvàkhôngthểlýgiảiđó,sốphậnconngườiđượckhoácchoýnghĩacủanó.Rồihàngloạtnhữngđiềuphilýbungnởvàbaobọcconngườichođếntậncuốiđời.Rồikhisựsángsuốtđượcphụchồi,vàgiờđâyđikèmvớisựcânnhắccóchủtâm,cảmgiácphilýcàngchắcchắnvàrõràng.Tôicónóirằngthếgiớilàvôlý,nóivậylàquávộivàng.Thếgiớichứađựngđiềukhôngthểlýgiảiđược,tachỉcóthểnóivậy.Cáiphilýnằmởxungđộtgiữasựkhôngthểlýgiảinàyvànỗikhátkhaomãnhliệtđượchiểubiếtrõràngvềthếgiớivốnluôndộitrongtráitimconngười.Sựphilýphụthuộcvàoconngườicũngnhiềunhưphụthuộcvàothếgiới.Tạmthờinólàtấtcảnhữnggìliênkếtconngườivàthếgiớilạivớinhau.Cũngnhưcókhinỗihậnthùlàmốidâyduynhấtgắnkếthaiconngười.Đâylàtấtcảnhữnggìtôicóthểnhậnthứcrõràngtrongvũ

trụkhônlườngnày,nơichuyếnphiêulưucủatôidiễnra.Chúngtahãydừnglạiởđây.Nếutôicoisựphilýđangđiềuchỉnhmốiquanhệcủatôivớicuộcsốnglàthật,nếutôitriệtđểthấmnhuầnquanđiểmneotôilạitrongthếgiớinày,vớisựsángsuốtđặtlêntôidotheođuổimộttrithức,thìtôiphảihysinhtấtcảmọithứchonhữngđiềuchắcchắnnày,vàphảiluônchuyênchúvàochúngmớicóthểduytrìchúng.Trêntấtcả,tôiphảiđiềuchỉnhhànhvicủamìnhchophùhợpvàlầntheomọihậuquảsinhratừchúng.Phéptắcđúngtheo lýphải lànhưvậy.Nhưng trướchết tôimuốnbiết liệu tưduycó thểsốngtrongnhữngsamạcnàyhaykhông.

***

Tôiđãbiếtrằngítnhất,tưduyxâmnhậpđượcvàonhữngsamạcấy.Ởđó,nó tìm thấy thứnuôi sốngnó thực sự.Vàcũngởđó, nónhận ra rằngtrướcđónóchỉđượcnuôibằngảotưởng.Nóđãlấpliếmbiệnhộchomộtsốchủđềsuyngẫmbứcbáchnhấtcủaconngười.

Từthờiđiểmsựphilýđượcnhậnra,nótrởthànhmộtniềmđammêđauđớnnhất.Nhưngvấnđềlàliệucóaisốngđượcvớinhữngđammêcủamình,cóaichấpnhậnđượcquyluậtcủachúng,nhữngquyluậtđốtcháycontimmàchúngđangđồngthờichắpcánh,toànbộvấnđềlàởđó.Nhưngtachưađặtracâuhỏiđóngaybâygiờ.Nóđứngởcốtlõitrảinghiệmnày.Sẽcólúctatrởlạivớinó.Thayvàođó,tahãycảmnhậnnhữngchủđềvànhữngthôithúcbắtnguồntừsamạcnày.Chỉcầnliệtkêchúngralàđủ.Bởingàynaychúngcũngđãđượcbiếtđếnrộngrãi.Luôn luôncónhữngngườiđứngrabảovệquyềncủanhữngđiềukhôngthểlýgiải.Nhữngsuynghĩlàmhạthấpcon người luôn tồn tại xuyên suốt lịch sử.Những chỉ trích nhằmvào chủnghĩaduylýxuấthiệnthườngxuyênđếnnỗicóvẻnhưkhôngcầnthiếtkhơilạinữa.Tuynhiên,kỷnguyêncủachúngtađượcđánhdấubằngsựhồisinhcủanhữnghệ thốngnghịch lýnỗ lựccảnđường lý trí,như thểnó thựcsựluôntiếnvềphíatrước.Nhưngđiềuđókhônghẳnlàmộtbằngchứngvềsựhiệuquảcủalýtrínhưtathiếtthahyvọng.Trênbìnhdiệnlịchsử,sựtồntạibềnbỉhaitháiđộnhưthếlàđiểnhìnhchoniềmđammêtrongbảnchấtcủaconngười,bịgiằngxégiữamộtbênlàthôithúcngảvềnhấtnguyênvàmộtbênlàcáinhìnrõràngvềnhữngtườngthànhvâyquanhconngười.

Nhưngcólẽchưabaogiờcuộctấncôngvàolýtrílạikhốcliệtnhưtrongthời của chúng ta.Kể từ sự bùng nổ củaZarathustra

16: “Sựngẫunhiên là

điềucaoquýlâuđờinhấtthếgian.Tagánđặctínhnàychovạnvậtkhituyênbốrằngởtrênvạnvậtkhôngcóýchíbấtdiệtnàođượcthựcthicả,”

17kểtừ

cănbệnhchếtngườicủaKierkegaard18,“chứngbệnhđưađếncáichết,không

cógìkháctheosaunó”;nhữngchủđềquantrọngvàgâynhiềutrăntrởvềtưduyphilýđãnốinhaurađời.Hoặcítnhất,vàđâylàđiềukiệncốtyếu,lànhững đề tài mang tính tôn giáo và không thể lý giải. Từ Jaspers

19 đến

Heidegger,từKierkegaardđếnChestov20,từnhữngnhàhiệntượnghọcđến

Scheler21;trênbìnhdiệnlogiclẫnbìnhdiệnđạođức,nhữngtrítuệnóitrên

phần nào chung nỗi hoài vọng, nhưng khác nhau ở phương pháp vàmụcđích,đãkiêntrìngănchặnđạilộhoàngkimcủalýtrívàkhơilạinhữngnẻođường trực tiếp dẫn đến sự thật.Ở đây tôi giả sử những tư tưởng này đãđượcbiếtđếnvàđượcduytrì.Bấtkểhọmuốnđạtđượcđiềugì,thìnhữngđiềuđóhẳnđềubắtnguồntừcáivũtrụkhôngthểmôtảnày,nơimàmâuthuẫn,nghịchlý,sựdằnvặtđauđớn,haynỗibấtlựcngựtrị.Vàđiểmchunggiữanhữngtưtưởngấychínhlànhữngchủđềngàynayđãđượcphơibày.Phảinóirằng,đốivớihọ,điềuquantrọnghơnhếtchínhlànhữngkếtluậnhọrútrađượctừnhữngkhámpháđó.Điềuđóquantrọngđếnnỗitacầnđặtnóriêngrađểxemxét.Nhưngởđâychúngtachỉquantâmđếnnhữngkhámphávànhữngthửnghiệmbanđầucủahọ.Chúngtachỉquantâmđếnnhữngđiểmhọđồngthuậnvớinhau.Nếunhưnỗlựcmổxẻtriếtlýcủacácvịấybịcholàquámứctựtin,thìtakhảdĩlàmđượcmộtviệclàgiớithiệuxuhướngchungcủahọ.

Heideggerlạnhlùngxemxétthânphậnconngườivàchorằngkiếpthếnhânquảthựctồitàn.“Nỗibấtan”làđiềuduynhấtcóthậtphủlêntoànbộchuỗi hiện hữu.Đối với con người lạc giữa thế gian thường biến với baođiềukhiếnhọnhãngtâm,thìnỗibấtanchỉ làcảmgiácsợhãi thoángqua.Nhưngnếunỗisợhãiýthứcđượcvềchínhnó,thìnósẽchuyểnthànhnỗithốngkhổdaidẳngđeobámconngườisángsuốt“chứađựngsựtồntạiđậmđặc”.Vịgiáo sư triếthọcnàyviếtkhông run tay,bằng thứngônngữ trừutượngnhấtđờirằng“tínhchấthữuhạnvàbịhạnchếtrongsựtồntạicủaconngườicònnguyênthủyhơnchínhconngười”.ÔngquantâmđếntriếtlýcủaKantchỉđểnhìnnhậnsựhạnchếtrongkháiniệm“Lýtínhthuầntúy”củatriếtgianày.Điềunàykhớpvớiphầncuốitrongphântíchcủaôngrằng“thếgiớikhôngcòncóthểbanthêmbấtcứđiềugìchoconngườimộtkhianhtađãbịnỗithốngkhổchấtđầy.”Đốivớiông,nỗibấtannàydườngnhưquantrọnghơnmọiphạmtrùkhác,nênôngchỉsuyngẫmvàbànluậnvềnó.Ôngliệtkêramọikhíacạnhcủanó:nỗibuồnchánkhiconngườibìnhthườngcốgắngdồnnénvàlàmtêliệtcảmgiácấytrongtâm;nỗikhiếpsợkhitâmtrí

chiêmngắmcáichết.Ôngcũngkhôngtáchbạchýthứcvàsựphilý.Ýthứcvềcáichếtlàtiếnggọicủanỗithốngkhổmà“kiếphiệnhữugửichochínhnólờihiệutriệuthôngquatrunggianlàýthức.”Đólàtiếngnóitộtcùngcủanỗithốngkhổvànókhẩnthiếtgọitồntại“trởvềđi,đểkhỏimấthútgiữacõiNgườiTavôdanh”.Đốivớiông,conngườikhôngđượcyênngủmàphảiluôntỉnhthứcsẵnsàngchođếncùng.Ôngđứnggiữathếgiớiphilýnàyvàchỉratínhchấtphùducủanó.Ôngtìmlốiđigiữanhữngđổnát.

Jasperskhôngtrôngmonggìvàomọiquanđiểmcủabảnthểhọcvìôngtuyênbốrằngchúngtađãmấtđi“tínhngâythơ”.Ôngbiếtconngườikhôngthểđạt tới điềugì siêuviệt, vượt lênkhỏi trò chơi chết chóckhingười taphảilầnlượtrarồivàosânkhấuthếgian.Ôngbiếtrằngkếtcụccủatâmtrílàthấtbại.Ôngdừnglạikhálâuđểnghiềnngẫmnhữngcuộcphiêulưutinhthầnghilạitronglịchsử,vàvạchrakhôngthươngtiếclỗhổngtrongmỗihệthống,cáiảotưởngcứurỗimọiđiều,nhữngbàithuyếtgiáokhôngchegiấuđượcgì.Trongcõithếgianbịtànphánày,nơimàkiếnthứcvấpphảisựbấtkhả,dườngnhưhưvôvĩnhcửulàthựctếduynhất,vànỗituyệtvọngkhôngsao cứu vãn là thái độ duy nhất, ông cố công kết lại sợi chỉ của nàngAdriane

22đểlầnđếnnhữngđiềuthiêngliêngcònẩngiấu.

VềphầnChestov,trongtácphẩmđơnđiệutuyệtvờicủamình,ôngcũngkhôngngừnghướngvềnhữngchânlýtươngtự.Ôngđãrasứcchứngminhmộtcáchkhôngmệtmỏirằngngaycảhệthốngquanniệmchặtchẽnhất,chủnghĩaduylýphổquátnhấtcuốicùngcũngluônphảivấpngãtrênđiềumàtưduyconngườikhôngthểlýgiải.Ôngkhôngbỏsótbấtkỳmộtchânlýmỉamainào,haymộtmâuthuẫnnựccườinàomàtrongđólýtríbịhạthấp.Ôngchỉquan tâmđếnmộtngoại lộduynhất,dù trong tâm tríhay trái timconngười.Quanhữngtrảinghiệmcủaconngườibị trừngphạt trongtácphẩmDostoevsky, qua cuộc phiêu lưu cuồng nộ trong tâm trí Nietzsche, quanhững lờinguyền rủacủaHamlet,quađịavịquý tộcchátđắngcủa lbsen,ônglầntheo,nắmbắt,làmsángtỏ,vàphóngchiếunhữngcuộcnổidậycủaconngườichốnglạinhữngđiềukhôngthểcứuvãn.Ôngkhướctừnhữnglýlẽcủalýtrívàquyếtđịnhlạidấnbướcgiữasamạctrơtrọikhôngsắcmàukia,nơimàmọiđiềuchắcchắnđềubiếnthànhđásỏi.

Trongsốcácvịtôiliệtkêởđây,cólẽngườidấnsâunhấtlàKierkegaard,vìítnhấtmộtphầnsựtồntạicủaônghiếnchoviệctrảinghiệmsựphilýchứkhôngchỉkhámphánó.Conngườiđãviếtnêndòngchữ:“Cáchcônghiệunhất đểgiữ im lặngkhôngphải là ngậmmiệngmà là cất lời” khẳngđịnhngay từđầurằngkhôngsự thậtnào là tuyệtđốihoặccó thể làmthỏamãnkiếphiệnhữumàsựbấtkhảởngaytrongbảnthânnó.LàmộtDonJuancủa

nhậnthức,ôngtạorarấtnhiềubútdanhvànhữngsựmâuthuẫn;ôngviếttácphẩmNhữngbàithuyếtgiảngKhaisáng

23củamìnhcùngmộtthờigianvới

cuốncẩmnangcủathuyếtduylinhyếmthế,Nhậtkýcủakẻquyếnrũ24.Ông

từchốimọisựxoadịu,đạođứcvànhữngnguyêntắcchắcchắn.Ôngluônchúýkhôngdậptắtnỗiđautừcáigainhứcnhốitrongtimmình.Ngượclại,ôngxoáyvàonó,vàtrongniềmvuituyệtvọngcủangườitìmthấyhạnhphúckhibịđóngđinhcâurút,ôngdựngnêntừngmảnhghépmộtcủaconngườiámảnh:sựsángsuốt,sựtừchối,nhữnggiảtưởngẩndụ

25.Khuônmặtvừa

hiềndịuvừakhinhnhạoấy,nhữngquaycuồngđượcnốitiếpbởitiếngthéttừcontimlàtinhthầnphilýđangvậtlộnvớithựctếngoàitầmnắmbắtcủanó.VàcuộcphiêulưutinhthầnđưađẩyKierkegaardtớinhữngvụtaitiếng(doquanđiểmcũngnhưđờitư)bịdưluậnhămhởxâuxé,cũngbắtđầutừnhữngxáotrộnkhimàtrảinghiệmnhânsinhtuộtkhỏiphôngmànlớplangdànsẵnchonóvàtrởvềtrạngtháitrơvơnguyênthủy.

Trênmộtbìnhdiệnhoàntoànkhácvềmặtphươngpháp,Husserlvàcácnhàhiệntượnghọc,vớisựngôngcuồngrấtmực,khôiphụclạithếgiớitrongtrạngtháimuônmàumuônvẻcủanóvàphủnhậnsứcmạnhsiêuviệtcủalýtrí.Quacáchnhìncủahọ,vũtrụtinhthầntrởnênphongphúvôchừng.Cánhhoahồng,cộtmốcchỉdẫn,hoặcbàntayconngườicũngquantrọngnhưtìnhyêu,khátvọng,hoặcđịnhluậthấpdẫn.Suynghĩkhôngcònthốngnhấthoặcđộidanhmộtnguyêntắcphổquátnàođóđểtạoravẻquenthuộcbềngoàiởvạnvật.Tưduytrởthànhquátrìnhhọchỏilạitấtcảmộtlầnnữađểthấy,đểchuyênchú,đểtậptrungýthức;nóbiếnmọiýtưởngvàmọihìnhảnhthànhkhoảnhkhắcđặcquyềntheomộtcáchrấtProust

26.Biệnminhchotưtưởng

làýthứccựcđoancủanó.CáchthứctiếnhànhcủaHusserlmặcdùtíchcựchơnKierkegaardhoặcChestov,nhưngngay từgiai đoạnđầuđãphủnhậnphươngphápduylýcổđiển,dậpđiniềmhyvọng,mởravôsốhiệntượngchotrựcgiácvàtráitimcảmnhận,màsựđadạngtràntrềđóẩnchứanétgìđóphinhântính.Nhữngnẻođườngtưduynàysẽdẫnđếnmọitrithứchoặckhông gì cả.Cũng có nghĩa là trong trường hợp này phương tiện là quantrọnghơnkếtquả.Điềuxétđếnởđâylà“mộttháiđộtrướcsựhiểubiết”chứkhông phải sự xoa dịu.Xin được nhắc lại: ở giai đoạn đầu trong phươngphápcủaông,ítnhấtlàvậy.

Làmsaocóthểkhôngnhậnramốiliênhệcănbảngiữanhữngtrítuệnêutrên!Làmsaocóthểkhôngthấyrằnghọđịnhmộtchỗchomìnhxungquanhkhoảnhkhắcđặcquyềnmàcayđắng,trongđóniềmhyvọngkhôngcònchỗđểlùi?Tôimuốnđượcgiảithíchrõràngvềmọithứ,hoặckhônggìcả.Vàlýtríđànhbấtlựckhinghetiếngthétấytừtráitim.Trítuệbịkíchthíchbởiđòi

hỏikhăngkhăngấy,rasứctìmkiếmnhưngchẳngthấygìngoàinhữngmâuthuẫnvàrốirắmvônghĩa.Điềutôikhônghiểuchínhlàsựvônghĩađó.Thếgiớiđầynhữngphilýnhưvậy.Màmộtkhitôikhônghiểubấtkỳýnghĩanàotrongthếgiớinày,thìbảnthânthếgiớicũngchínhlàmộtbấthợplýkhổnglồ.Nếuaicóthểtuyênbố,dùchỉmộtlầnrằng:“Điềunàylàrõràng,”thìtấtcảsẽđượcvãnhồi.Nhưngcácvịnóitrênđềutranhnhaukhẳngđịnhngượclại,rằngkhôngcógì(cóthểgiảithích)rõràng,tấtcảđềuhỗnloạn,vàrằngconngườichỉcóthểgiữđượcsựsángsuốtvànhậnbiếtnhấtđịnhvềnhữngbứctườngthànhvâyquanhmình.

Tấtcảnhữngtrảinghiệmnóitrênhòahợpvàkhẳngđịnhlẫnnhau.Khitrítuệbịđẩytớigiớihạn,nóphảiđưarađánhgiávàchọnkếtluậnchomình.Đócũnglàthờikhắccólờigiảiđáphaytựsát.Nhưngtôimuốnđảongượcquátrìnhtruyvấnấy,bắtđầutừcuộcdấnthâncủatrítuệvàtrởlạixemxétnhữnghànhvithườngngày,Nhữngtrảinghiệmkhiếntâmtríphảilayđộngsinhragiữasamạcnơitakhôngđượcphéptụtlạiđằngsau.Hayítnhấtcũngphảibiếtnhữngngườikhácđãtiếnxađếnđâurồi.Ởđiểmnày,nỗlựccủacon người đốimặt trực tiếp với sự bất hợp lý.Con người cảm thấy tronglòngnỗikhátkhaohạnhphúcvàlýtrí.Sựphilýđượcsinhratừxungđộtgiữanhucầuconngườivàsự im lặngvô lýcủa thếgiới.Điềunàykhôngđượcphéplãngquên.Phảiluônbámchặtlấynóbởitoànbộhệquảphátsinhtrongđờicó thểphụthuộcvàonó.Sựbấtduylý,niềmhoàivọngcủaconngười,vàsựphilýphátsinhtừcuộcđốiđầucủachúng–đólàbanhânvậttrongvởkịchnhất thiếtsẽtới lúcphảihạmànvớitấtcảcáclogicmàmộtkiếphiệnhữubiếtđược.

TỰSÁTTRIẾTHỌCCảmgiácphilýkhôngphảitoànbộkháiniệmvềsựphilý,màđặtnền

móngchosựphi lý,chỉcóvậy.Cảmgiácphi lýkhôngbóhẹp trongkháiniệmấy,ngoạitrừtrongkhoảnhkhắcngắnngủikhinóđưaranhậnxétvềvũtrụ.Tiếpsauđó,cảmgiácphilýcócơhộitiếnxahơn.Nóvẫnsống;haynóicáchkhác là trừkhinóchếthẳn,cònnếukhôngnósẽđượcánhchiếu lại.Nhưvậy là,nógắnvớinhữngchủđềchúng tađã tổnghợp lạiởđây.Tôikhôngquantâmđếnnhữngtácphẩmhaytưtưởng,việcphêbìnhnhữngthứấy xin dành cho lúc khác, nơi khác; ở đây tôi chỉ để tâm phát hiện điểmchungtrongkếtluậncủanhữngtácphẩmvàtưtưởngđó.Cólẽchưakhinàocáctưtưởnglạikhácnhauđếnvậy.Nhưngtavẫnnhậnrađượcrằngchúngkhởiđầuởnhữngbốicảnhtinhthầngiốngnhaunhưhệt.Vàchodùdấnvàonhữnglĩnhvựctrithứckhácnhau,nhưngtiếngthétchấmdứthànhtrìnhcủachúngđềuvanglêntheocùngmộtcách.Rõrànglàcácnhàtưtưởngchúngtavừanhắctrênđâyđitheomộtxuhướngchung.

Khônghề làchơichữkhinói rằngcáixuhướngchungấynhuốmmùichếtchóc.Sốngdướiáplựcngộtngạtđó,ngườitabuộcphảiđikhỏihoặctrụlại.Quantrọnglàtìmhiểuđượcngườitarờiđinhưthếnàovànếutrụlạithìlàvìsao.Đâylàcáchtôixácđịnhvấnđềtựsátvànhữngđiềuđángquantâmcóthểrútrađượctừcáckếtluậncủatriếthọchiệnsinh.

Nhưngtrướctiêntôimuốntạmvòngtránhkhỏiconđườngtrựctiếp.Chođếnnaychúngtađãkhoanhvùngđượcđịnhnghĩavềsựphilýtừbênngoài.Tuynhiênngườitavẫncóthểđặtcâuhỏikháiniệmđórõràngđếnmứcnàovàtrựctiếpmổxẻnó,đểmộtmặtkhámpháýnghĩacủanó,mặtkháctìmhiểunhữnghệquảliênđớitừnó.

Nếutôibuộcchomộtngườivôtộimộttộiácghêgớm,nếutôinóivớimộtngườisốngrấtđạođứcrằnganhtathèmmuốncôemgáiruột,thìanhtasẽtrảlờirằngcáobuộcấylàphilý.Sựphẫnnộcủaanhtaẩnchứakhíacạnhhàihướctrongnó.Nhưngnócũngđồngthờichứađựnglýtrínềntảng.Khiđáptrảnhưvậy,conngườiđạođứcấychỉrõsựmâuthuẫngiữahànhđộngtôigánchoanhtavàcácnguyêntắcsuốtđờianhtatuânthủ.“Điềuđólàphilý”cónghĩa là“Chuyệnđó làkhông thểnào”,cũngcóý là“Điềuđó thậtmâuthuẫn.”Nếutôinhìnthấymộtngườiđànôngchỉcóthanhgươmtrongtaymà tấn công cả nhómngười cómang súngmáy, tôi sẽ cho rằng hànhđộngcủaanhtalàphilý.Nhưngtôithấyphilýchỉvìýđịnhcủaanhtavàcáithựctếanhtaphảiđốimặtbấtcânxứng;vìtôinhậnthấymâuthuẫngiữasứcmạnhthựcsựanhtacóvàmụctiêuanhmuốnđạtđược.Tươngtựnhưvậy,chúngtacoimộtnhậnđịnhnàođólàphilýkhiđốichiếunóvớiđiều

được thực tếkhẳngđịnh rõ ràng.Vàcũngnhưvậy,phi lýphôbàykhi sosánhhậuquảcủamộtlậpluậnnhưthếvớithựctếhợplýmàngườitamuốndựngnên.Trongmọitrườnghợptươngtự,từtrườnghợpđơngiảnnhấtchođếnphứctạpnhất,khoảngcáchgiữahaivếtrongphépsosánhcủatôicàngxathìđộphilýcànglớn.

Cónhữngcuộchônnhânphilý,nhữngtháchthứcphilý,nhữngthùoánphilý,nhữngsựimlặngphilý,nhữngcuộcchiếntranhphilý,vàthậmchícảnhữnghiệpướchòabìnhphilý.Trongmỗitrườnghợp,sựphilýđềubắtnguồntừphépsosánh.Nhưvậyởđâytôiđangchứngminhrằngcảmgiácvềsựphilýkhôngsinhrakhichỉkhảosátkỹlưỡngmộtsựkiệnhoặccảmtưởngnàođó,mànóbùnglêntừsựsosánhgiữamộtsựkiệnbịtáchrờivớibối cảnhcủanóvàmột thực tế cụ thể; giữamộthànhđộngvàngoạigiớivượtquátầmcủanó.Philý,vềbảnchất,làmộtcuộcphânly.Nókhôngnằmtrongcácyếutốđượcsosánh;nóđượcsinhratừsựđốiđầugiữachúng.

Dođó,trongtrườnghợpđặcbiệtnàyvàtrênbìnhdiệntrítuệ,tôicóthểnói rằngPhi lý khôngở trong conngười (nếu ẩn dụ như thế có ý nghĩa),cũngkhôngsẵnởngoạigiới,màtrongsựhiệndiệncùngnhaucủaconngườivàngoạigiới.Chođến thờiđiểmnàynó làmốidâyduynhất liênkếthaibên.Cònnếunóitheokiểutrìnhbàysựviệcthuầntúy,thìtôibiếtnhữnggìconngườimuốn;tôibiếtnhữnggìngoạigiớihiếnchoanhta,vàbâygiờtôicóthếnóithêmrằngmìnhcũngbiếtnhữnggìliênkếtanhtavàngoạigiới.Tôikhôngcầnphảiđàosâuhơnnữa.Mộtsựđảmbảoduynhấtnhuvậyđãđủchoaiđangtìmkiếm.Giờngườiđóphảinhậnlấymọihệquảtừnó.

Hệquảtrướcmắtcũngchínhlàmộtnguyêntắccủaphươngpháp.Bộbakỳquặcvừađượcđưaraánhsáng theocách trênchắcchắnkhôngphải làmộtpháthiệnđángngạcnhiên.Nhưngnógiốngdữliệucủakinhnghiệmởchỗ:cảhaiđềuvôcùngđơngiảnđồngthờivôcùngphứctạp.Vềmặtnày,điểmkhácbiệtđặctrưngđầutiêncủaphilýchínhlànókhôngthểphânchia.Pháhủymộtvếtrongphépsosánhnghĩalàpháhủytoànbộ.Khôngcóphilýtồntạibênngoàitâmtríconngười.Nhưvậy,giốngnhưmọithứkhác,sựphilýkếtthúcvớicáichết.Nhưngcũngkhôngcóphilýnằmngoàithếgiớinày.Vàcũngbởitiêuchícơbảnnàymàtôicoikháiniệmvềphilýlàquantrọng,cóthểđứngđầutrongdanhsáchcácsựthậttôicôngnhận.Nguyêntắccủaphươngphápđượcnóiđếnbêntrênlạixuấthiệnởđây.Nếutôiđánhgiámộtđiềunàođólàđúngthìtôiphảibảovệnó.Nếutôicốgắnggiảiquyếtmộtbàitoán,thìítnhấttôikhôngđượcdùngcáiphươngphápcựcđoanlàbỏhẳnđimộtthànhtốtrongđầuđề.Đốivớitôi,cứliệuduynhấtlàsựphilý.Điềukiệnđầutiênvàcũnglàđiềukiệnduynhấttrongquátrìnhtìmhiểucủa

tôilàbảovệchínhcáiđiềuvắtkiệttôi,cũnglàtỏsựtôntrọngnhữnggìmàtôicholàquantrọngtrongnó.Tôivừađịnhnghĩaphilýnhưlàcuộcđốiđầuvàđấutranhkhôngngừng.

Rồikhi theođuổi logicphi lýnàycho tới tậnkết luậncủanó, tôiphảithừanhậnrằngcuộcđấutranhđóhàmýsựvắngmặthoàntoàncủahyvọng(vốn chẳng thể làmgì để lấpđầynỗi tuyệt vọng),một sự từ chối liên tục(khôngđượcnhằmlẫnnóvớisựtừbỏ),vàmộtsựkhôngthỏamãncóýthức(khôngđượcsosánhnóvớinỗibấtmãndochưacânnhắcchínchắn).Mọithứphábỏ,lấyđi,hoặcgạtđicácyêucầunày(màđầutiênlàsựđồnglòngthỏahiệpkhiếncuộcphânlykhôngthành)đềulàmtannátsựphilývàlàmgiảmgiátrịquanđiểmcóthểđưaratiếptheođó.Sựphilýcóýnghĩachỉtrongchừngmựcnókhôngnhậnđượcsựđồngtình.

***

Nhưvậy,cómột thực tế rànhrànhxemrahoàn toànphải lẽ: rằngconngườiluônluônlàmộtnạnnhâncủanhữngsựthậtmìnhnhậnra.Mộtkhiđãthừanhậnchúng,anhtakhôngthểtựgiảithoátkhỏichúng.Ngườitaphảitrảmộtgiánhấtđịnhchosựthật.Ngườitamộtkhiđãýthứcđượcvềsựphilýthìmãimãisẽbịràngbuộcvớinó.Mộtngườikhôngcóhyvọngvàýthứcđược tình trạngđó củamìnhkhông còn thuộc về tương lai.Điều đó là tựnhiên.Màviệcanhtacốthoátkhỏivũtrụdochínhmìnhtạodựngcũngtựnhiênkhôngkém.Tấtcảnhữngđiềutrêncóýnghĩachỉnhờnghịchlýnày.Mộtsốngười,bắtđầu từviệcphêbìnhchủnghĩaduy lý,đã thừanhậnxuhướngphi lý.Để thấyrõvềvấnđềnày,cáchhiệuquảnhất làxemxétkỹlưỡngcáchthứchọxâydựngnhữngkếtquảcủamình.

Nếuchỉxéttrongcáclýthuyếttriếthọchiệnsinh,tôithấyrằngkhôngcólýthuyếtnàogợiýđàothoát.Thôngquamộtlậpluậnkỳlạ,bắtnguồntừsựphi lý trênđốngđổnátcủa lý trí, trongmộtvũ trụđóngkíndànhchoconngười,nhữngtriếtlýhiệnsinhnàythầnthánhhóachínhcáiđiềuđãnghiềnnátchúngvàtìmralýlẽđểđặthyvọngtrongchínhcáiđiềuđãépchúngđếnkiệtcùng.Cáctriếtlýđóđềutìmniềmhyvọnggượnggạođótrongtôngiáo.Điềunàyquảđángchúý.

TôisẽchỉphântíchlàmvídụmộtsốchủđềgầngũivớiquanđiểmcủaChestovvàKierkegaard.NhưngJasperscũngchotamộtvídụđiểnhìnhchotháiđộnày,dùdướihìnhthứcbịbópméo.Chínhvìthếquanđiểmcủacác

vị còn lại rõ ràng dễ thấy hơn. Jaspers không thấu tỏ được cái siêu việt,khônglườngđượcđộsâucủakinhnghiệm,vàýthứcđượcrằngvũtrụđảolộnkhiconngườicảmnghiệmsựthấtbại.Ôngsẽđạtđượcbướctiếnnào,hoặcítnhấtrútrađượckếtluậntừđó?Jasperskhôngđónggópgìmới.Ôngđãkhôngtìmthấygìtrongquátrìnhtrảinghiệmngoàilờithúnhậnvềsựbấtlựccủamình,cũngkhôngcócơhộiluậnrabấtkỳnguyêntắcthỏađángnào.Nhưngrồiđộtnhiên,khôngcầnbấtkỳsựchứngminhnào,nhưôngtừngtựthừanhận,ôngđộtnhiêncùnglúckhẳngđịnhcảcáisiêuviệt,bảnchấtcủakinhnghiệm,vàýnghĩaphithườngcủacuộcsốngkhiôngviết:“Vượtngoàimọilờigiảithíchvàdiễngiải,thấtbạicủaconngườibáohiệusựhiệnhữucủasiêuviệt,chứkhôngphảilàsựthiếuvắngnó,khôngphảivậysao?”Độtnhiênbịthúcđẩybởilòngtựtinmùquángcủaconngười,ônglýgiảichotấtcảmọiđiều,màôngđịnhnghĩalà“sựthốngnhấtkhôngthểtưởngtượngcủacáichungtoànthểvàcáicụthể.”Nhưvậysựphilýtrởnênthầnthánh(theonghĩarộngnhấtcủatừnày)vàsựvônănglựcthấuhiểucủaconngườilạitrởthànhmộthiệnhữusoi rọimọiđiều.Lập luậnnàykhôngcó tiềnđề logicnào.Tôigọinólàmộtbướcnhảy.Vànghịchlýthay,cũngcóthểhiểurằngsựkhăngkhăngcủaJaspers,lòngkiênnhẫnvôchừngcủaôngchỉbiếncáisiêu việt thành điều không thể thấu tỏ được. Nói đơn giản hơn, cái địnhnghĩaấycàngtrốngrỗng,thìcáisiêuviệtcàngtrởnênthựcvớiông,vìniềmđammêtậntụyôngdànhđểkhẳngđịnhnótỷlệthuậnvớikhoảngcáchgiữanănglựcgiảithíchcủaôngvàsựkhôngthểlýgiảicủathếgiớilẫncủatrảinghiệm.NhưvậyxemraJasperscàngcayđắngpháhủynhữngđịnhkiếncủalýtríthìôngcànggiảithíchthếgiớimộtcáchtriệtđểhơn.Vịtôngđồmangtưtưởngbịhạnhụcnàysẽtìmthấyởtậncùngcủasựchàđạpđócácphươngtiệnphụchồisựtồntạiởtộtcùngchiềusâucủanó.

Lâu nay những tư tướng nhuốmmàu sắc tâm linh thần bí đã khiến taquenthuộcvớinhữngphươngkếnhưvậy.Chúngchínhđángkhôngkémbấtkỳquanđiểmtrítuệnàokhác.Nhưnglúcnàytôiápdụngquytrìnhnhưkhixemxétmộtvấnđềnghiêmtúc.Nghĩalàkhôngđánhgiátrướcgiátrịchungcủaquanđiểmnàyhoặctácdụnggiáodụccủanó,màtôichỉxétxemliệunócóđápứngđượccácđiềukiện tôiđặtrachobản thânmình,và liệunócóphảnánhmốixungđộtmàtôiquantâmhaykhông.BâygiờxintrởlạivớiChestov.Cómộtnhậnxétrấtđángquantâmcủaôngđượcthuậtlạinhưsau:

“Giảiphápduynhấtđúng”,ôngnói,“chínhởnơimàócphánđoáncủacon người không tìm thấy giải pháp. Nếu không, chúng ta có cần gì từThượngđế?Chúng ta tìmvềvớiThượngđếchỉđểmongđạtđượcnhữngđiềubấtkhả.Cònnhữngđiềucóthểthựchiệnđược,thìconngườiđủsứctựgiảiquyết.”NếucómộtcáigọilàtriếthọcChestov,tôicóthểnóicâutrên

kháiquátchocácquanđiểmcủaông.Rồiđểkếtluậnnhữngphântíchhùnghồncủamìnhkhipháthiệnrasựphilýcơbảntrongmọihiệnhữu,Chestovkhông nói: “Đây là sự phi lý”,mà là: “Đây là Thượng đế: chúng ta phảinươngdựavàođấngấyngaycảkhikhôngthểquyngàivàobấtkỳphạmtrùlýtrínàocủachúngta.”Đểloạitrừkhảnăngcóthểgâynhầmlẫn,triếtgiangườiNganàythậmchícònámchỉrằngThượngđếnàycólẽlàchứađầyhậnthùoánghét,khóhiểuvàmâuthuẫn;nhưngbộmặtcủangàicàngghêtởmthìngàicàngkhẳngđịnhrõquyềnlựccủamình.Sựvĩđạicủangàinằmchínhởsựthấtthườngbấtquytắc.Bằngchứngngàitồntạichínhlàsựvônhântínhcủangài.Ngườitaphảinhảyvàongàivànhờbướcnhảyvọtấymàgiảiphóngbảnthânkhỏinhữngảotưởnglýtrí.Nhưvậy,đốivớiChestov,việcchấpnhậnphilýdiễnracùnglúcvớisựxuấthiệncủaphilý.Nhậnthứcvềphilýpháttriểnthànhtháiđộchấpnhậnnó,vàtoànbộnỗlựcsuynghĩlogiccủaônglàđểđưanóraánhsáng,đếcùnglúcniềmhyvọnglớnlaogắnvớinótuôntrào.Xinnhắclạirằngtháiđộnhìnnhậnnàyhoàntoànhợpthức,chưabànđếnđúngsai.Nhưngởđâytôiđangkiêntrìxoáyvàomộtvấnđềduynhấtvàtấtcảcáchệquảcủanó.Tôikhôngphảixétđếnkhíacạnhcảmxúccủamộttưtưởnghoặcmộthànhđộngcủađứctin.Tôicòncócảđờiđểlàmđiềuđó.TòibiếtrằngmộtnhàduylýhẳnsẽthấykhóchịutrướcquanđiểmcủaChestov.Nhưngbảnthântôingảvềquanđiểmcủaônghơncácvịkia,vàtôichỉmuốnbiếtôngtacótrungthànhvànhấtquánvớicácđiềurăncủasựphilýhaykhông.

Bâygiờ,nếuthừanhậnrằngphilýlàđiềutráingượccủahyvọng,thìcóthể thấy là tư tưởng hiện sinh cho phép Chestov tiền giả định về phi lý,nhưngôngchứngminhnótồntạichỉđểgạtnóđi.Tưduylắt léonhưvậyquảlàtròquỷthuậttrongcảmxúccủatayphápsưcaocường.MặtkháckhiChestovđặtsựphi lý theocáchhiểucủaôngđối lậpvớiđạođứcvà lý tríhiệntại,ônggọiđólàsựthậtvàcứuchuộc.Dođó,vềcơbản,địnhnghĩavềphilýcủaChestovđãcósựtánthànhcủaôngtrongđó.Cònnếuthừanhậnrằngtấtcảsứcmạnhcủakháiniệmphilýnằmtrongcáchthứcnóđingượclạivớinhữnghyvọngcơbảncủachúng ta,nếucảmthấyrằngđể tiếp tụcduytrì,sựphilýphảikhôngđượcchấpthuận;thìrõràngnóđãmấtđikhíacạnhthậtsựcủanó,tínhngườicủanóvàcảtínhcáchtươngđốicủanóđểnhậpvàomộtthểvĩnhhằngđồngthờichứađựngcảhaiđiều:viênmãnvàkhôngthểthấuhiểu.Nếucósựphilý,thìnóởtrongvũtrụcủaconngười.Thờiđiểmkháiniệmấybiếnthànhtấmvánđểdậmnhảyvàovĩnhhằng,nóđãkhôngcònkếtnốivớisựsángsuốtcủaconngườinữa.Philýkhôngcònlàbằngchứngmàconngườibiếtchắcchắndùkhôngchấpthuậnnó.Cuộcđốiđầubịlảngtránh.Conngườihòanhậpvớiphilývàtrongsựhiệpthôngđólàmbiếnmấtđặctrưngcơbảncủaphilý,đólàsựđốilập,sựxéráchvà

phânly.Bưócnhảyvọtnàylàmột lối thoát.Chcstov,ngườirất thíchtríchdẫnnhậnxétcủaHamlet:“Thờigiantrôitrậtkhỏidòng”,viếtvềbướcnhảyấyvớimộtniềmhyvọngnguyênthủychừngnhưchỉthuộcvềriêngông.VìnókhôngmangýnghĩanhưShakespearetừngđặtvàolờiHamlct.Cảmgiácsaysưatrướcsựkhôngthểlýgiảicũngnhưtiếnggọitừnướcthiênđàngđãđẩytrítuệsángsuốtcủaôngxakhỏisựphilý.VớiChestovlýtrílàvôdụngnhưnghãycòncáigìđóvượtxangoàilýtrí.Cònđốivớimộttríócthựcsựnhìnthấusựphilý,thìlýtrílàvôdụngvàkhôngcógìvượtngoàinónữa.

Bướcnhảyvọtnày ítnhấtcó thể soi sángchochúng tabiết thêmmộtchútvềbảnchấtthậtsựcủasựphilý.Chúngtabiếtrằngnókhôngcógiátrịgìtrừkhiđặttrongtrạngtháicânbằng,khinónằmtrongphépsosánhchứkhôngphảitrongmộtvếnàocủaphépsosánhấy.MàkhéolàmsaoChestovlạichỉnhấnmạnhvàomộtvếvàphávỡthếcânbằngấy.Tachỉthấutỏđượcniềmkhaokháthiểubiếtvànỗihoàivọngvềcáituyệtđốikhitahiểubiếtvàlýgiảiđượcnhiềuđiềukháctrướcđó.Phủnhậnlýtrímộtcáchtuyệtđốilàvôích.Nóvẫnhiệuquảtronggiớihạncủanó.Nóchínhthựclàmộtphầntrảinghiệmcủaconngười.Dolýtrímàtamuốntìmhiểurõràngmọithứ.Nếuchúngtakhôngthểhiểurõmọithứnhưmongmuốn,nếusựphilýđượcsinh ra, thìnóphảiđượcsinh raởđúngngayđiểmgặpnhaucủa lý trí cóhiệuquảnhưngbịgiớihạnvànhữngđiềukhôngthểlýgiảikhôngngừngtrỗidậy.GiờkhiChestovchốnglạinhữngkhẳngđịnhtheokiểutriếthọcHegelđạiloại“sựchuyểnđộngcủahệmặttrờituântheocácđịnhluậtbấtbiếnvànhữngđịnhluậtnàylàlýtínhcủanó,”khiônghăngháicốlậtngượcquanđiểmduylýcủaSpinoza

27, thì thựcra trongquá trìnhđóông lạiđanglàm

nổirõlêncáihưhuyễntrongmọilýlẽ.Rồitừđó,ôngchuyểnsangkhẳngđịnhrất“ngọt”rằngsựkhôngthểlýgiảivượttrộihơntấtcả

28.Nhưngquá

trìnhchuyểnđổinàykhôngphảirạchròidễthấy.Vìởđâycósựảnhhưởngcủagiớihạnvàcấpđộ.Cácquyluậttựnhiêncóýnghĩatrongmộtgiớihạnnhấtđịnh,cònkhivượtngoàinhữnggiớihạnấychúngquaylạichốngchínhbảnthânchúng,thếlàsựphilýrađời.Hoặcnhữngquyluậtấytỏrahiệuquảkhidừngởcấpđộmôtảsựvậthiệntượng,chứkhôngphảiởcấpđộlýgiảisựvậthiệntượng.

Tấtcảđềubịhiếnsinhchođiềukhôngthểlýgiải,đòihỏihiểubiếtrànhrõ tận tườngmọisựbịgạtđi,cáiphi lýcũngbiếnmấtcùngmộtvế trongphépsosánhcủanó.Conngườiphilýkhônglàmnhưtrên.Anhtathừanhậncuộcđấutranh,khônghoàntoànbácbỏlýtrí,vàthừanhậnnhữnggìkhôngthểlýgiải.Anhtalướtmắtnhìnbaoquátmọithôngtintrongsuốtquátrìnhtrảinghiệmcủamình,vàítkhảnănglàanhtasẽthựchiệncúnhảytrướckhibiếtrõ.Anhtachỉđơngiảnbiếtrằng,nhậnthứctỉnhtáokhôngchừachútdư

địanàochohyvọng.

NhữnggìtathấyđượctrongquanđiểmcủaLeoChestovđượcthểhiện,thậmchícònrõrànghon,trongquanđiểmcủaKierkegaard.Quảlàrấtkhóchỉrõnhậnđịnhcủaôngtrongnhữngtácphẩmcótiếnglàkhóhiểuôngđểlại.Nhưng,dùnhữngtácphẩmcủaôngchịubaophảnbác,dùôngẩnmìnhsaubaonhiêubútdanh,baonhiêucâuchữlắtléohayhàihước,thìtavẫncóthểcảmthấytrongcáctácphẩmđó,nhưnóvốnthế,mộtdựcảm(đồngthờilàsựlĩnhhội)vềmộtsựthậtmàrốtcuộcbùnglêntrongcáctácphẩmcuốicùng:Kierkegaardcũngđãthựchiệnbướcnhảycủađứctin.ThờithơấucủaôngđãbịphủbóngđậmnétbởiđạoThiênChúa,đếncuốiđờiônglạicũngtrởvềvớikhíacạnhkhắcnghiệtnhấtcủanó.Cũngvậy,đốivớiông,mâuthuẫnvànghịchlýtrởthànhtiêuchuẩncủangườituhành.Ồngphêphánsựlạc lốicủađạoThiênChúađương thời, thếnhưngđiềuKierkegaardmuốnđạtđược rõ ràngchính làsựhysinh thứbamà thánhIgnatiusLovolakêugọi:“Sựhysinhtrítuệ”

29

Ýnghĩanàycủa“bướcnhảy”thậtkỳquặc,nhưngkhônglàmchúngtangạcnhiênthêmchútnàonữa.Ôngcoisựphilýlàtiêuchuẩncủathếgiớikhác,trongkhinóđơngiảnchỉlàphầnlắnglạicủakinhnghiệmvềthếgiớinày. “Trong thất bại củamình,”Kierkegaard nói, “người tín hữu tìm thấyniềmvuichiếnthắng.”

Tôikhôngquantâmquanđiểmđóliệucóliênquantớibàithuyếtgiảnghàohứngnàocủaôngkhông.Tôichỉmuốnbiếtsựtrìnhdiễnvàbảnchấtcủaphilýcóđủchứngminhchochínhnóhaykhông,vềđiểmnày,tôibiếtrằnglàkhông.Khixemxétlạinộihàmýnghĩacủaphilý,tahiểurõhơncáicáchthứcđãtruyềncảmhứngchoKierkegaard.Giữasựkhôngthểlýgiảicủathếgiới vànỗi hoài vọngvề sựphi lý đang trỗi dậy, ôngkhôngduy trì đượctrạng tháicânbằng.Ôngkhông tôn trọngđúngmựcmốiquanhệvốncấuthành cảm giác phi lý, nói chính xác là như vậy. Vì biết chắc rằngmìnhkhôngthểthoátkhỏicảmgiáckhônglýgiảiđược,ôngmuốnítnhấttựcứumìnhtránhkhỏinỗihoàivọngmãnhliệtmàdườngnhưôngcholàvôíchvàkhônghàmẩnđiềugì.Nhưngnếunhậnđịnhcủaôngđúngvềđiểmnày,thìsựphủđịnhcủaôngkhông thểđúng.Nếuông lấysự tuânphụccuồng tínthaythếchotiếngkêuphảnkhángcủamình,thìngaykhiđóôngsẽbịđẩytớibướctựbịtmắtmình,khôngthấyđượcsựphilýtừtrướcđếnthờiđiểmấyvẫnsoisángchoông,vàquayrathầnthánhhóađiềuchắcchắnduynhấtôngnắmđượctừlúcấyvềsau:sựkhôngthểlýgiảiđược.NhưtrongthưcủađứcchaAbbeGalianigửibàd’Epinay,điềuquantrọngkhôngphảilàđượcchữalành,màlàsốngchungvớibệnhtậtcủamình.Kierkegaardmuốnđược

chữa lành. Được chữa lành là mong muốn điên cuồng của ông, thể hiệnxuyênsuốttậpnhậtkýcủaông.Toànbộnỗlựctrítuệcủaônglànhằmthoátkhỏimâuthuẫntrongthânphậnconngười.Tacàngthấynỗlựcấymãnhliệthơnkhitrongnhữnglờitựthoại,ôngvẫnthườngxuyênnhậnrasựhưhuyễncủanó,nhưthểnỗikínhsợChúahaylòngmộđạođềukhôngthểchoôngcảmgiácbìnhyên.Rồicuốicùngsaunhiềulầnmiễncưỡnglảngtránh,ôngtraochođiềukhôngthểlýgiảimộtdiệnmạo,vàgánchoChúanhữngthuộctínhcủaphilý:bấtcông,khôngtheolớplangbàibản,vàkhôngthểhiểunổi.Mộtmìnhtríóccủaôngcốcôngápchếnhữngnhucầukhuấtlấpcủatráitimconngười.Vìkhôngcó thứgìđượcchứngminh, tấtcảmọi thứđềuđượcminhchứng.

Quảthực,Kierkegaardcóchỉchochúngtathấyconđườngôngđi.Tôikhôngmuốnđềnghịbấtcứđiềugìởđây,nhưnglàmsaokhiđọccáccôngtrìnhcủaôngmàkhôngnhậnracácdấuhiệucủamộtsựcắtxéngầnnhưcốýcủalinhhồnấy,đểcânxứngvớisựcắtxénphảichấpnhậntrướcsựphilý?ĐâylàchủđềlặpđilặplạitrongtácphẩmNhậtký.“Cáitôithiếulàmộtsinhvậtcũngtuântheosốphậnconngười…Nhưngthếthìhãychotôimộtxác thân.”Và đây nữa: “Ôi!Nhất là trong thời thanh thiếu, tôi đã khôngđược trao cho thứ gì để được là một con người, thậm chí chỉ trong sáutháng…nhữnggìtôithiếu,vềcơbản,làmộtthânxácvàhoàncảnhvậtlýđểtồntại.”Rồiởmộtnơikhác,vẫnlàôngtiếpnốitiếngraotruyềncủahyvọngđãvangquanhiềuthếkỷkhiếnbaocontimlayđộngdậpdồn,ngoạitrừtráitimcủaconngườiphi lý.“NhưngđốivớingườiThiênChúagiáocáichếtchắcchắnkhôngphảilàkếtthúcmọiđiều,nóhứahẹnđưalạichotavôvànhyvọng,hơnnhiềusovớihyvọngcuộcđờinàyđưalại,ngaycảkhicuộcsốngtrànđầysứckhỏevàsinhlực.”Hòagiải

30thôngquamộttrunggianđầy

bêbốivẫncứlàhòagiải.Cólẽnóđểchongườitatìmđượchyvọngtrongphạmtrùtráingượccủanó,làcáichết.Nhưngngaycảkhidođồngtínniệmmàngảtheoquanniệmnày,thìcũngcầnnóirõrằngbướcđisiêunghiệmđócũngkhônggiúpđạtđượcgì.Điềuđóvượtquátầmvócnhânsinh,nhưtừngườitavẫnthườngnói,dođóphảilàsiêunhânmớilàmđược.Nhưngphầnsuyluận“dođó”nàylàthừa.Cáilogicấyvốnkhôngchắcchắn.Cũngchưacósựkiệnthựctếtừngxảyrađểcóthểdựbáođiềuđódựatrênkinhnghiệmvàchứngcứ.Tôichỉcóthểnóirằng,trongthựctế,điềuđóvượtquatầmvócconngườicủa tôi.Vànếukhông rút rakết luậnphủđịnhnào từnó, thì ítnhấttôicũngkhôngmuốndựngnênbấtkỳđiềugìdựatrênnềntảngmìnhkhônghiểuđược.Tôimuốnbiếtliệumìnhcósốngđượcvớinhữnggìmìnhbiết,vàchỉnhữngđiềumìnhbiết thôihaykhông.Phải, tôiđượcnhắcnhởrằngđiềuhứahẹnđódiễnravớiđiềukiệnlàtrítuệphảihiếnsinhniềmtựhàocủanó,vàlýtríphảicúimình.Nhưngdùcótôinhậnranhữnggiớihạn

củalýtrí,tôicũngkhôngvìvậymàphủnhậnnó,tôichỉthấyrõsứcmạnhtươngđốicủanó.Tôichỉmuốndừngởgiữaconđườngnày,nơimàtrítuệhãy cònminhmẫn rõ ràng. Ví như, không có gì sâu sắc hơn quan điểmKierkegaardrằngtuyệtvọngkhôngphảilàmộtthựctếmàlàmộttrạngthái:trạngtháitộtcùngcủatộilỗi.VìtộilỗivốncáchxaChúaTrời.Sựphilý,mộttrạngtháisiêuhìnhcủaconngườicóýthức,khôngdẫndắttađếnvớiChúaTrời

31.Haycólẽsẽrõýhơnnếutôiliềudiễnýtheocáchtáobạonhư

thếnày:philýlàtộilỗinằmngoàisựphánxétcủaChúaTrời.

Vấnđềởđâylàsốngtrongtrạngtháiphilýmàtôibiếtnóhìnhthànhtừđâu;tâmtrívàthếgiớinàycokéolẫnnhaumàkhôngthểgắnbóvớinhau.Tôiđòihỏiđượcbiếtquyluậtcủacuộcsốngởtrạngtháiđó,thếrồitôinhậnđượclờiđềnghịthôihãybỏquanềntảngdựnglênnó,phủđịnhmộttronghaivếcủacuộcsựđốilậpđauđớnđó,vàhãycamchịuchấpnhận.Tôiđặtcâuhỏivềnhữnggìliênquanđếntìnhtrạngmàtôinhìnnhậnlàcủamình;tôibiếtnóhàmẩnnhiềuđiềutốitămkhóhiểuvàsựvôtri;thếrồitôiđượcđảmbảoràngsựvô triấysẽgiúp làmsáng tỏmọiđiều,vàcáiuminhấychínhlàánhsángsoirọichotôi.Nhưngrõràngkhônghềcólờiđáptrảchođiềutôimuốnbiết,nhữngkhuyếndụhùnghồnxúcđộngấykhôngthểchegiấucácnghịchlýkhỏimắttôi.Trongtìnhcảnhđó,hẳnngườitađànhphảiquayđi.Kierkegaardcóthểlớntiếngcảnhbáorằng:“Nếuconngườikhôngcóýthứcbấtdiệt,nếuởđáytấtcảmọithứ,chỉcóđộcmỗimộtlựclượnghoang dại sục sôi sản sinh ra vạn vật, từ cái lớn lao tới cái nhỏ bé tầmthường,trongcơnbãocủanhữngđammêtămtối,nếuđỡlótdướitấtcảmọithứchỉlàsựtrốngrỗngvôtậnkhôngđáy,thìcuộcsốngsẽlàgìkhácngoàinỗithấtvọng?”Tiếngkêunàykhôngngănđượcconngườiphilý.Tìmkiếmsự thật đâuphải là tìmkiếmđiều takỳvọng.Nếuđể tránhné câuhỏi cứkhiếntakhôngyênrằng“Cuộcsốnglàgì?”,màtaphảinuốtđámhoahồngảotưởngnhưconlừa,thìtâmtríphilýkhôngmuốnnhượngbộảotưởngdốilừa, chẳng thà chấp nhận lời đáp không sợ hãi của Kierkegaard: “tuyệtvọng”.Mộttâmhồncảquyếtsẽluôncócáchchịuđựngđượcmọichứmànóxemxét.

***

Ởđây tôimạnphépgọiquanđiểmhiệnsinhnày làsự tựsát triếthọc.Nhưng cách gọi đó khôngphải lời đánh giá,mà chỉ để tiện nhắc đến quátrìnhtưduyvậnđộngphủđịnhchínhnó,vàhướngtớivượtquáchínhnóở

mứcđộphủđịnh tự thân tộtcùng.Vóingười theo thuyếthiệnsinhsựphủđịnhlàThượngđếcủahọ.Nóichochínhxác,vịthượngđếnàychỉđượcduytrìthôngquasựphủđịnhlýtríconngười

32.Nhưng,cũnggiốngnhưngườitự

sátcóthểchếttheonhiềucáchthứckhônggiốngnhau,thầnthánhtrongtâmniệmmỗingườimỗikhác.Cónhiềucáchđểthựchiệnbướcnhảy,điềuquantrọng cốt lõi là phải nhảy. Những phủ định nhằm cứu chuộc này, nhữngchốngđốitốihậuphủnhậnchướngngạichưathểnhảyquanày,hoàntoàncóthểnảysinhtừcảmhứngtôngiáo,cũngnhưtừtưduylýtrítheotrìnhtự(đâycũng lànghịch lýmà lập luậnnàymuốnchỉ ra).Họ luônkêuđòi sựvĩnhhằng,vàchỉduynhấtvìnómàhọthựchiệnbướcnhảy.

CầnnhắclạirằnglốilậpluậntrongtiểuluậnnàyloạitrừtoànbộtháiđộtinhthầnphổbiếnnhấttrongthếkỷKhaiSáng:tháiđộhònglýgiảicảthếgiớidựatrênnguyêntắclýtríbaotrùmtấtcả.Mộtkhiđãchấpnhậnrằngthếgiớinàylàrõràngchắcchắn,thìcóquanđiểmrõràngvềnóâucũnglàđiềutựnhiên.Quanđiểmấythậmchícóthểcoilàchínhđáng,nhưngkhôngliênquanđếnlậpluậncủachúngtaởđây.Mụctiêucủachúngtalàlàmsángtỏnhữngbướcđicủatâmtrí,bắtđầutừtriếtlývềsựthiếuvắngýnghĩatrongthếgiớinày,chođếnbướctậncùnglàtìmraýnghĩavàchiềusâutrongnó.Phầnlâmlynhấttrongnhữngbướcnàylàcáilõitôngiáotrongbảnchất;nóđược thấy rõ ràng trong nội dung bàn về những điều không thể lý giải.Nhưngnghịchlýnhấtvàquantrọngnhấtchắcchắnlàphầnquygánnhữnglýlẽđầylýtríchomộtthếgiớivốnbanđầuđượchìnhdunglàkhôngcóbấtkỳnguyêntắcnàođịnhhướng.Khôngthểnàođạtđượckếtquảmàchúngtaquantâmnếukhôngtrướchếtxétquathànhtựumớinàycủatinhthầnhoàivọng.

Ớđâytôisẽchỉxemxétkháiniệm“Ýhướng”đượcHusserlvàcácnhàhiệntượnghọclàmchotrởnênthịnhhành.Tôiđãcónhắcquavềnó.Thoạtkỳthủy,phươngpháp(hiệntượnghọc)củaHusserlphủđịnhquytrìnhkinhđiểncủalýtrí.Xinnhắclại,tưduykhôngphảilàquátrìnhhợpnhấthaytạoravẻbềngoàiquenthuộcchosựvậthiệntượngdướivỏbọclàmộtnguyêntắcphổquátnàođó.Tưduylàquátrìnhhọchỏilạitấtcảmộtlầnnữacáchnhìnđểthấy,đểtậptrungýthức,đểdànhchomọihìnhảnhghinhậnđượcmộtvị tríđặcquyền.Nóicáchkhác,hiện tượnghọc từchốigiải thích thếgiới,màchỉmuốnđơnthuầnmôtảnhữngtrảinghiệmcóthực.Nóthừanhậntưduyphi lýngaytronglờikhẳngđịnhbanđầurằngchỉcónhiềuchânlýchứkhôngcósự thật.Làngiónhẹbuổi tốihaybàn tayđặt lênvai tôi lúcnày,tấtcảđềuẩnchứachânlýcủanó.Ýthứcsoitỏnóbằngcáchchúýđếnnó.Ýthứckhôngtựtạonênđốitượngđểlýgiải,nóchỉđơnthuầntậptrungchúý;vànếumượnkiểudiễnđạthìnhtượngcủatriếtgiaBergsonthìýthức

giốngnhưchiếcmáyđènchiếuđộtnhiêntậptrungvàomộthìnhảnhnàođó.Chỉkhác làsự tập trungcủaý thứcvàocáchìnhảnhkhông theokịchbảnnhưhìnhphát trênmáychiếu,màchỉ làmột chuỗiminhhọa liên tiếpmàkhôngmạchlạc.Trongcáimáychiếuấy,mọihìnhảnhđềuđượcdànhđặcquyền.Ýthứctạmthờingưngđọngkhitrảinghiệmcácđốitượngnóđangchúývào.Ýthứccôlậpcácđốitượngnhờnănglựckỳdiệucủanó.Từlúcấytrởđi,cácđốitượngấyđãvượtngoàimọiphánxétđánhgiá.Đâychínhlà cái “ý hướng” đặc trưng choý thức.Nhưng thuật ngữ cụ thể ấy khônghàm ý bất kỳ kết luận tối hậu nào; người ta chỉ lấy ra phần ý nghĩa “chỉphươnghướng” của từ ấy: nó chỉ nhưphépđo vẽ cho tamột ý niệmbênngoàiđểdễhìnhdungmàthôi.

Thoạtnhìn,quanđiểmnàyxemrakhôngcógìtráivớitinhthầnphilý.Rõràngởđâytưduykhiêmtốnkhoanhmìnhtrongviệcmôtảnhữnggìnótừchốigiảithích.Cáikỷluậtmàtưduychủtâmkhépmìnhvàoấy,nghịchlýthay,lạikhiếnchotrảinghiệmtrởnêngiàucó,sâusắclên,vàthếgiớitáisinhvớitấtcảvẻrườmràcủanó,đóđềulànhữngquytrìnhphilý.Ítnhấtthoạtnhìntathấyvậy.Cácphươngpháptưduy,trongtrườnghợpnàyhaybấtkỳtrườnghợpnàokhác,luônluônkhoáclênhaidiệnmạo,mộtlàtâmlývàcáikialàsiêuhình

33.Theođó,chúngẩngiấuhaisựthật.Nếuhànhđộng

cóchủtâmnêutrênchíđạibiểuchomộtquanđiểmtâmlý,theođóthựctếbịvắtkiệtchứkhôngđượclýgiải, thìthậtrakhôngcógìcáchbiệtnóvớitinhthầnphilý.Nóchỉnhằmliệtkêranhữnggìnókhôngthểvượtqua.Nóchỉkhẳngđịnhrằngdùkhôngcóbấtkỳnguyêntắcnềntảngthốngnhấtnào,thìtưduyvẫncóthểthỏathíchmôtảvànhậnthứcđượcmọikhíacạnhcủatrảinghiệm.Vànhữngchân lýnhận thức tìmđượcứngvớimỗikhíacạnhnóitrên,vềbảnchất,thuộcphạmtrùtâmlý.Nóchỉđơngiảnchứngnghiệmcho“điềuđángquantâm”màthựctếcungcấp.Đólàmộtcáchthứctỉnhthếgiớiđangimngủ,làmchonótrởnênsinhđộngtrướctâmtrí.Nhungnếuaiđócốgắngđixahơnnữavàđặtmộtnềntảnglýtínhchoýniệmvềchânlýđó,nếuaiđótuyênbốrằngbằngcáchnày,anhtakhámphárađược“bảnchấtcốt lõi” trongtừngđối tượngcủatri thức, thìanhtađồngthờiđàolạivựcthẳmngăncáchnóvớikinhnghiệm.Đốivớimộttâmtríphilý,điềuđókhôngthểhiểunổi.Giờchínhcáidaođộnggiữasựkhoanhmìnhkhiêmtốnvàsựđoanchắcmới làđiềuđángchúý trongquanđiểmýhướngnày,vàhơnbấtkỳđiềugìkhác,vẻlờmờnàycủatưtưởnghiệntượnghọclàminhhọatốtnhấtcholậpluậnphilý.

PhátbiểutươngtựcủaHusserlvề“bảnchấtcốtlõinằmngoàithờigian”đượcchủ tâmđưa raxemxétcómanghơihướngPlato.Tấtcảkhông thểđượclýgiảibởichỉmột,màphảibởitấtcả.Tôithấykhôngcósựkhácbiệt.

Hẳnnhiên,nhữngýniệmhaynhữngtinhchấtcốtlõimàýthức“tạodựng”nêncuốimỗiquátrìnhmôtả(thànhphần)củathếgiớichưaphảilàmẫuhìnhhoànhảo.Nhưngcóthểkhăngđịnhrằngchúngtrựctiếphiệndiệntrongmỗimộtdữkiệncủanhậnthức.Khôngcònnữamộtýniệmduynhấtgiảithíchtấtcảmọithứ,màlàvôsốbảnchấtcốtlõilàmnênýnghĩachovôsốcácđốitượng.Thếgiớichạmđiểmkếtngưng,nhưngđồngthờicũngđượcchiếurọisángbừng.Thuyết duy thựcPlato nhuốmmàu trực cảm, nhưngnó vẫn làquan điểm hiện thực.Kierkegaard đã bị nuốt chửng trongThượng đế củachínhmình;ParmenidesnhậnchìmtưduyvàoNhấtThể.Ởđây tưduy tựnémmìnhvàomộttôngiáođathầntrừutượng.Nhưngchưahết:nhữngảogiácvàhìnhảnhtưởngtượngcũngthuộcvềthếgiớicủa“cácbảnchấtcốtlõi ngoài thời gian”. Trong thế giới mới của các ý niệm, loài nhân mãnghiêngmìnhbắttayvớingườithịdânbìnhthường.

Đốivớiconngườiphi lý,cómộtsựthật lẫnnỗicayđắngtrongýkiếnthuầntúythuộcphạmtrùtâmlýrằngtấtcảcáckhíacạnhcủathếgiớiđềucóvịtríđặcquyền.Nóimọithứđềucóđặcquyềntươngđươngvớinóirằngtấtcảmọithứđềungangnhau.Nhưngkhíacạnhsiêuhìnhcủasựthậtđóđãbịđẩyđiquáxađếnnỗitrongmộtphảnứngnguyênsơ,conngườiphilýcảmthấymìnhcólẽgầnvớiPlatohơn.Anhtađượctruyềnchoýtưởngrằng,mọihình ảnh đều được tiền giả định cómột bản chất cốt lõimang đặc quyềnngangnhau.Trongthếgiớilýtưởngvôcấpbậcnày,quânđộihẳngồmtoàncác tướngquân.Chắcchắn trongđó sự siêuviệtđãbị loạibỏ.Nhungđộtnhiênmộtthayđổiđộtngộttrongtưduymangtrởlạichothếgiớimộtdạngnộitạichắpvá,tùđókhôiphụcchiềusâucủavũtrụ.

Tôi có nên lo ngại rằngmình đã đưa đi quá xamột chủ đề vốn đượcnhữngngườitạoranóxemxétvớisựthậntrọnglớnhơnnhiều?Ởđâytôichỉ xin đọc những nhận định này củaHusserl, nghịch lý rành rành nhưngcũngvôcùngchặtchẽhợplogic,nếunhưtathừanhậnđiềuôngnêuratrướcđó:“Điềugìlàthậtsẽlàsựthậttuyệtđối,tậntrongcốtlõi;sựthậtlàmột,làđồngnhấtvớichínhnó,nhưngnhữngđốitượngcảmnhậnđượcnólạikhôngđồngnhất,cóthểlàconngười,quáivật,thiênthầnhaycácđấngthầnlinh.”Tôi không thểphủnhậnhồi kèn chiến thắng của lý trí vang ra từ câuđó.Nhữngkhẳngđịnh từ tiềnđềđó cóýnghĩagì trong thếgiới phi lý?Cảmnhậncủamộtthiênthầnhaymộtthầnlinhkhôngcóýnghĩađốivớitối.Cáibốicảnhphátsinhhìnhhọc

34nơilýtríthầnthánhânchuẩnchotôiđóluôn

không thểnàohiểunổiđốivới tôi.Cũngởđó, tôi thấy rõđượcmộtbướcnhảy,vàmặcdùchỉđượcthựchiệnmộtcáchtrừutượng,nhưngdùsaođốivớitôi,nóvẫncónghĩalàquênlãngnhữnggìtôikhôngmuốnquên.KhisauđóHusserl thốt lên: “Nếu tất cả cáckhối lượngchịu lựchấpdẫnmàbiến

mất, thìđịnh luậthấpdẫnvẫnkhôngbịphábỏ,màchỉđơngiản làkhôngcònlạibấtkỳcáigìcóthểứngdụngđịnhluậtđónữa,”tôibiếtrằngmìnhphảiđốimặtvớisựanủisiêuhình.Rồinếumuốntìmranơitưduyrờikhỏiconđườngthựcchứng,tôichỉcầnphảiđọclạilậpluậntươngcựcủaHusserlvềtinhthần:“Nếucóthểchiêmngưỡngrõràngnhữngđịnhluậtchínhxácchiphốicácquátrình(hoạtđộng)tinhthần,thìhẳnchúngtacũngsẽthấylàchúngvĩnhcửuvàbấtbiếnnhưnhữngđịnhluậtcơbảntronglýthuyếtkhoahọctựnhiên.Dođóchúngcógiátrị,ngaycảkhikhôngphátsinhbấtkỳhoạtđộngtinhthầnnào.”Ngaycảkhitinhthầnkhôngtồntạithìcácđịnhluậtcủanóvẫntồntại!TôinhậnramộtsựthậttâmlýmàHusserlmuốnbiếnthànhmộtquytắchợplý:saukhiphủnhậnnănglựckếtnốicủalýtríconngười,ôngdùngphươngcáchấyđểnhảytớiLýtrívĩnhcửu.

LuậnđiểmsauđócủaHusserlvềmột“vũtrụcụthể”khônglàmtôibấtngờnữa.Nênkhiđọcthấyrằngtấtcảcácbảnchấtcốtlõikhôngphảiđềulàhìnhthứcmàmộtsốchúnglàvậtchất,rằngloạiđầutiênlàđối tượngcủalogicvàloạithứhailàđốitượngcủakhoahọc,thìđâythuầntúychỉlàcáchđịnhnghĩa.Lạingherằngsựtrừutượngchỉbiểulộmộtphầncủavũtrụcụthể,mà trong chính nó cũng không có sự nhất quán.Chính từ những chỗkhôngvữngtrongcácluậnđiểmtrênmàtôicóthếlàmsángtỏnhữngnhầmlẫntrongđó.Vìnhữngđiềutrêncónghĩarằngđốitượngcụthểmàtôichúýđến,bầutrờinày,sựphảnchiếucủalànnướctrêntàáonày,tựnóbảolưuhơithởhiệnthựcđãbịsựchúýcủatôitáchriêngrakhỏithếgiới.Tôikhôngphủnhậnđiềuđó.Nhưngnhữngđiềutrêncùngcóthểmangnghĩarằngbảnthânchiếcáokhoácnàycũngcótínhphổquát,cóbảnchấtcốtlõiđặcthùhẳnhoi,vànóthuộcvềthếgiớiýniệm

35.Rồitôinhậnrarằngởđâychíđơn

thuần thay đổi thứ tự của quá trình.Thế giới này đã không còn nhận ánhphảnchiếutừmộtvũtrụvượtcaohơnnó,màthiênđườngcủaýniệmgiờhiệnratrongvôvànhìnhảnhtrênthếgiớinày.Vớitôi,chẳngcógìthayđổi.Thayvìnếmđượcývịcủasựrõràngcụthể,vốnlàýnghĩacủahoàncảnhsốngcủaconngười,thìtôitìmthấythuyếtduylýđượcthảcươngđếnđộcóthểtựthânkháiquáthóađượcsựcụthểấy.

***

Chẳngíchgìmàngạcnhiêntrưácnghịchlýhiểnnhiêndẫndắttưtưởngđếnchỗtựphủđịnhnó,theohaiconđườngđốinghịchlàhạthấplýtríhaytônvinhlýtrí.TừvịthượngđếtrừutượngcủaHusserlđếnthiênchúarựcrỡ

củaKierkegaard,khoảngcáchkhôngphảilàquálớn.Lýtrívàbấtduylýđềuđưađếnchủtrươngnhưnhau.Đểđếnvớisựthật,đườngđicũngcóvaitrònhưng không quan trọng lắm; ý chí quyết đi đến nơi là đủ. Triết gia trừutượngvàtriếtgiatôngiáocùngkhởihànhtừnỗitrăntrởnhưnhau,vànângđỡchonhautrongcùngmộtnỗibấtan.Tuynhiên,cốtyếulàhọđềurasứclýgiải.Ởđâynỗihoàivọngmạnhhơntrithức.Điềuquantrọnglàtưtưởngthời đại thấmđẫm trongmột thứ triết học về sự vô nghĩa của thế giới vàđồngthờichiarẽnhiềunhấtởphầnkếtluận.Nódaođộngliêntụcgiữamộtbênlàsựlýgiảithựctếtheohướngduylýcựcđoan,hòngmuốnchianhỏtưtưởngđóthànhcácchânlýchuẩnmực;cònbênkialàquanđiểmchorằngvềsựbất duy lý cũngcựcđoankhôngkém, cóxuhướng thần thánhhóanó.Nhưngsựphânlynàychỉhiểnnhiênrànhrõởvẻngoài.Cònthựcrađâylàsự hòa giải, và trong cả hai trường họp ta đều có thể thực hiện cú nhảy.Ngườitavẫnluônnghĩlầmrằngkháiniệmvềlýtrílàkháiniệmmộtchiều.Thật ra, chodùcómuốnkhắtkhechặtchẽ tớiđâu, thìkháiniệmnàyvẫnkhônghoàntoànvữngchắc,cũngnhưnhữngkháiniệmkhác.Lýtrímangmột khía cạnh rất con người, nhưng nó cũng có thể hướng về phía thầnthánh. Kể từ thời Plotinus, người đầu tiên làm nó hòa hợp được với xuhướngvĩnhcửu,lýtríđãhọcđượccáchnékhỏiphạmtrùyêuchuộngnhấtnhữngnguyêntắccủanó,tứcsựmâuthuẫn,đểnhậpvàotrongnóyếutốlạthườngnhấtvàcũngthậtkỳdiệu

36.Nólàmộtcôngcụcủatưduychứbản

thânkhôngphải là tưduy.Trên tấtcả, tưduyconngườichính lànỗihoàivọngcủaanhta.

CũnggiốngnhưlýtrítừnglàmdịuđượccơnusầucủaPlotinus,giờnócungcấpnhữngphươngtiệnđểnỗithốngkhổhiệnđạitựnguôingoaitrongcáiphôngnềnvĩnhhằngquenthuộc.Tinhthầnphilýítđượcmaymắnnhưthế.Vìđốivớinó,thếgiớikhôngduylýđếnthếmàcũngkhôngbấtduylýđếnthế.Thếgiớinàykhôngthếlýgiảiđược,chỉcóvậy.VớiHusserllýtríkhôngcógiớihạncuốicùng.Ngược lại,phi lýphải thiết lậpgiớihạnchomìnhbởinókhôngcókhảnănglàmnguôidịuđượcnỗithốngkhổnómang.Kierkegaardđộclậpkhẳngđịnhrằngchỉcầnmộtgiớihạnduynhấtlàđủđểlàmtanđinỗikhổđó.Nhưngphilýkhôngđitớiđó.Vớinógiớihạnđóchỉhướngtớinhữngthamvọngmàlýtrímuốnđạtđược.Luậnđiểmvềsựbấtduylý,theonhưcácnhàhiệnsinhquanniệm,chínhlàlýtrítrởnênbốirốivàtrốntránhbằngcáchphủnhậnchínhnó.Cònphilýlàlýtrísángsuốtbiếtlưuýnhậnbiếtnhữnggiớihạncủamình.

Chỉkhiđếncuốiconđườngkhókhănnày,conngườiphilýmớinhậnranhữngđộngcơthựcsựcủamình.Khisosánhgiữanhucầunộitạicấpbáchcủamìnhvàviễncảnhchờđónmình,conngườiphilýđộtnhiêncảmthấy

muốnquayđi.TrongvũtrụcủaHusserlthếgiớitrởnênrõràng,thếnênnỗikhaokhátvềsựquen thuộc,nơi trái timconngườinươngnáu, trởnênvôdụng. Còn trong sự khải huyền của Kierkegaard, trước hết ta phải từ bỏmongmuốnthấuhiểurõràngthếgiớinếumuốnthỏamãnmongmuốnđó.Hiểubiếtvềtộilỗikhôngnhiều(nếukhôngthìaiaicũnggiữđượcmìnhvôtội)bằngniềmmongmuốnhiểubiếtvềtộilỗi.Thậtsự,đólàtộilỗiduynhấtmàconngườiphilýcảmthấynócấuthànhcảlỗilầmlẫnsựvôtộicủaanhta.Anhtađượcbàytrướcmắtmộtgiảipháp,trongđómọimâuthuẫntrongquá khứ trở thành trò luận chiến đơn thuần.Nhung đó không phải là conđườnganhtatừngtrảinghiệmnhữngmâuthuẫnấy.Sựthậttrongchúngphảiđượcbảo toàn,chínhở trạng tháikhôngđược thỏamãn.Conngườiphi lýkhôngmuốnnghelờiraotruyền.

Lậpluậncúatôimuốntrungthànhvớibằngchứngđãkhuấyđộngnólên.Bằngchứngđólàphilý.Đólàcuộcphânlygiữatinhthầnkhátkhaohiểubiếtvàthếgiớigâythấtvọngchonó;giữanỗihoàivọngcủatôivềtrạngtháithốngnhất,vũtrụbịphânmảnhnàyvàcáimâuthuẫnmànốikếtchúnglạivớinhau.Kierkegaardđènénnỗihoàivọngcủatôi,cònHusserlgomhọplạivũtrụđó.Đókhôngphảiđiềutôimongđợi.Vấnđềlàsốngvàtưduyvớinhữngphân liệtđó, làbiếtphânbiệtphảichấpnhậnhaykhước từ.Khôngthể che lấp phi lý hay đè nén sự phi lý bằng cách bỏđimột tronghai vếphươngtrìnhcânbằngcủanó.Điềuquantrọnglàphảibiếttacósốngchungđượcvớinóhaykhông,haymặtkhác,liệutheologictacóbuộcphảichếtvìnóhaykhông.Tôikhôngquan tâmđến tựsát triếthọcbằngsự tựsátđơnthuần.Tôichỉmuốnthanhtẩynókhỏinộihàmcảmxúcvàhiểuđượclogiccủanó,tínhtoànvẹncủanó.Bấtkỳvịtrítiếpcậnnàokhácđềuhàmýsựlừadốitâmtríphilývàsựrútluicủatâmtrítrướckhinóđượcđưaraánhsáng.Husserltuyênbốđitheokhátkhaođượcthoátkhỏi“thóiquenthâmcăncốđếlàsốngvàtưduytronghoàncảnhdễchịumàbảnthântươngđốibiếtrõ,”nhưngbướcnhảycuốicùngđãphụchồitrongôngsựvĩnhcửuvànguồnanủicủanó.Bướcnhảyấykhôngđạidiệnchomốinguyhiểm tột cùngnhưKierkegaardhằngmong.Sựnguyhiểmấy,ngượclại,chỉnằmtrongcáichốclátvi tếngay trướcbướcnhảy.Có thể trụ lạiởđỉnhcaongấtngưởngđếnchóngmặtđólàsựvẹntoàn,phầncònlạilàsựlẩntránh.TôicũngbiếtrằngchưabaogiờsựbấtlựctruyềncảmhứngvàgiúpđạtđượcsựhòahợpđángkinhngạcnhưtrongtrườnghợpcủaKierkegaard.Nhưngnếugiánhưsựbấtlựcấyquảcómộtvị trínào trongcảnhquanvô tưcủa lịchsử, thìnóvẫnkhônglàgìtronglậpluậnmàgiờtađãbiếtđượcnhucầubứcthiếtcủanó.

TỰDOPHILÝGiờchuyệnchínhđãxétxong, tôiquy tụđượcmộtsốnền tảngkhông

thểtáchrời.Nhữnggìtôibiết,nhữnggìlàchắcchắn,nhữnggìtôikhôngthểphủnhận,nhữnggìtôikhôngthểgạtbỏ–đâylànhữngđiềuđángkể.Tôicóthểphủnhậntoànbộcáiphầntrongtôimuốnsốngvớinỗihoàivọngmơhồ,ngoạitrừmongmuốnvềsựhợpnhất,khátkhaolàmsángtỏmọiđiềuvànhucầuthấythếgiớinàylàrõràngvàgắnkết.Tòicóthểbácbỏtấtcảmọithứphạmđếntôihoặckhiếntôisaymêtrongthếgiớixungquanhmình,ngoạitrừsựhỗnloạnnày,cơhộithầndiệunàyvàphéptươngđươngthầnthánhsinhratừchínhtìnhtrạnghỗnloạn.Tôikhôngrõthếgiớinàycóhaykhôngmộtýnghĩavượtcaohơnnó.Nhưngtôibiếtrằngnếucóthìtôicũngkhôngbiết,vàngaylúcnàytôikhôngcócáchnàotìmbiết.Làmsaotôicảmthấuđượcmộtýnghĩasiêunghiệmvượtngoàibốicảnhnhânsinh?Tôichỉcóthểhiểunhữnggì tronggiớihạnconngười.Tôihiểuđược thứ tôichạmđượcvào,nhữngthứchốngkhánglạitôi.Tôicũngbiếtmìnhkhôngthểnàodunghòahaiđiềuchắcchắnnhưnhau:lànỗikhaokháthướngvềsựtuyệtđốivànhấtnguyên,cũngnhưnỗibất lựckhôngthểquygiảnthếgiớinàyvềmộtnguyên tắc lý trí duynhấtmà (conngười) có thể lý giải được.Tôi có thểthừanhận sự thậtnàokhácmàkhôngphảidối trá,màkhông làmnảy lênniềmhyvọngtôivốnthiếuvàcũngchẳngcóýnghĩagìtronghoàncảnhcủatôi?

Giảnhư tôi làmộtcáicâygiữarừng,giảnhư tôi làmộtconmèogiữamuônloàiđộngvật, thìcuộcsốngnàysẽcómộtýnghĩa,hayđúnghơnlàvấnđềnàysẽkhôngđượcđặtra,bởivìtôithuộcvềthếgiớinày.Khiđótôisẽ là thếgiớinày,cái thếgiớimàgiờ tôichốnglạivới toànbộý thứccủamìnhlẫnnỗikhăngkhănghướngvềnhữnggìthânthuộc.Chínhlýtrílốbịchnàyđặttôivàothếđốilậpvớitấtcảtạovật.Tôikhôngthểđơngiảnlấybútgạchbỏnóđi.Tôiphảibảovệlấyđiềutôitinlàđúng.Tôiphảiủnghộtớicùngđiềutôithấyrõrànhrành,chodùnóchốnglạitôi.Vànếukhôngphảilànhậnthức,thìcòncóthứgìtạonêncơsởcủaxungđộtđó,chosựrạnnứtgiữathếgiớivàtâmtrítôi?Vìthế,nếutôimuốnbảotoànnó,nhậnthứccủatôisẽtrongtìnhtrạngluônluôntỉnhthức,luônluônđượckhuấyđộng.Tạilúcnày,tôiphảinhớnhưvậy.Tạilúcnày,sựphilý,đãquárõràngvàvìthếkhólònggiànhchiếnthắng,quayvềcuộcsốngbìnhthườngcủaconngườivàtìmthấychốnnươngnáucủanó.Cũngchínhtạithờiđiểmnày,tâmtrícóthểrờiconđườngcằnkiệtvàvôvịhướngtớimụctiêusoitỏmọiđiều.Conđườngđóbâygiờmởratrongcuộcsốnghằngngày.Nóchạmtránvớithếgiới“ngườita”vôdanhvôtính,nhưngcũngtừđótrởđiconngườidựphầnvàocùngsựnổidậyvàsángsuốtcủamình.Anhtađãquêncáchhyvọng.ĐịangụcngayphúthiệntạinàychínhlàNướcTrờicùngtận.Mọivấnđềtái

phụchồikhíacạnhsắcbéncủachúng.Chứngcứtrừutượngluibướctrướcchấtthơcủacáchìnhtháivàmàusắc.Cácxungđộttinhthầnnênhìnhnêndạng,quayvềchốntrúẩnbémọnmàtránglệnơitráitimconngười.Khôngmốixungđộttinhthầnnàođượcgiảiquyết.Nhưngtấtcảđềuđượctôncaonổi rõ.Phải chăngngười ta sẽ chết đi, đào thoát bằngbướcnhảy, rồi xâydựnglạidinhthựnguyngacủacácýniệmvàhìnhtháitheochuẩnmựccủariêngmình?Hayngược lại,phảichăngngười tasẽ tiếp tụcgánh lấy tháchthức thốngkhổmàtuyệtdiệucủasựphi lý?Chúngtahãynỗ lực lầncuốicùngvà rút ramọi kết luận liênquan.Xác thân, tình cảm, sáng tạo, hànhđộng,sựcaoquýcủaconngườisauđósẽlấylạivịtrícủachúngtrongthếgiớiđiênrồnày.Ởđó,conngườicuốicùngsẽmộtlầnnữatìmthấythứrượuvangphilývàmónbánhmìcủasựthờơmàanhtadùngnónuôidưỡngsựvĩđạicủamình.

Xinnhấnmạnhmộtlầnnữavềphươngpháp:quantrọnglàphảikiêntrìbềnbỉ.Đếnmộtđiểmnhấtđịnhtrênconđườngcủamình,conngườiphilýthấymìnhbịcámdỗ.Lịchsửkhôngthiếucácloạitôngiáolẫnnhữngđấngtiêntri,thậmchícảkhikhôngcóthánhthần.Conngườiphilýbịthôithúcphảinhảy.Khiđóanhtachỉcóthểđáptrảrằnganhkhônghiểuhết,rằngcúnhảy ấy không rõ ràng. Thật vậy, anh ta khôngmuốn làm bất cứ điều gìngoàinhữnggìanh tahoàn toànhiểurõ.Conngườiphi lý lạinghekhẳngđịnh rằng tháiđộđó là tội lỗi sinh ra từ thóikiêungạo,nhưnganh tavốnkhônghiểukháiniệmtội lỗi;cóthểsaunàyanhphảixuốngđịangụcthật,nhưnghiệngiờanhtakhôngđủtrítưởngtượngđểhìnhdungratươnglaikỳlạđó;rồianhtalạibịthuyếtgiáorằnganhđangtựtayđánhmấtcuộcsốngbấttửvềsau,nhưngđiềuđóđốivớianhxemrachỉlàcáchnhìnnhậnkhôngcăncứ.Tacóthểthấyđượcbaonhiêunỗlựcđểbắtanhphảithừanhậntộilỗicủamình.Cònbảnthânconngườiphilýthấymìnhvôtội.Thậtra,tấtcảnhữnggìanhtacảmthấylàsựvôtộikhônggìsuysuyểnđược.Điềuđóchophép anh ta làmmọi điều.Vậy là anh yêu cầu bản thân là chỉ sống theonhữnggìmìnhbiết,đểthíchnghivớingoạigiớinhưnóvốnthế,vàkhôngxétđếnbấtkỳđiềugìkhôngchắcchắn.Anhđượcraogiảngrằngvạnsựđềulàhưkhông,nhưngnóivậythìítnhấtbảnthâncâukhẳngđịnhđócũnglàmộtđiềuchắcchắn.Vàđóchínhlàđiềukhiếnconngườiphilýquantâm:anhtamuốntìmhiểuxemcóthểsốngmàkhôngviệncầuhaykhông.

Giờxinbắtđầuđivàokháiniệmtựsát.Bêntrênđãnhắctớigiảiphápnóđưalại.Cònởđâyvấnđềđượclậtlại.Banđầulàtìmhiểuxemđểsốngtrênđời,liệucuộcsốngcócầnmangmộtýnghĩanàođókhông.Giờđãrõrằng,ngượclại,cuộcsốngtốthơnnhiềunếunókhôngphảigánhýnghĩanàocả.Đi quamột trải nghiệm, sốnghết số phận cụ thể củamình, chính là chấp

nhậnnóhoàntoàn.Giờkhôngaichấpnhậnsốphậnmộtkhiđãbiếtnólàphilý, trừ khi người đó làm tất cảmọi cách để giữ trướcmặtmình sự phi lýđượcsoitỏdướiánhsángnhậnthứcđó.Phủnhậnmộttronghaivếđốilậpđặtnềnchocuộcsốngcủaanhđồngnghĩavớitrốntránhnó.Dậpđisựnổidậy của ý thức là thoái thác vấn đề.Cuộc nổi dậy lâu dài đó vì thế đượcchuyểnvàotrảinghiệmsốngcủamỗicánhân.Quátrìnhsốngchínhlàquátrìnhgiữchosựphilýsốngđộng.Màlàmnhưvậy,trênhết,làđểsuyngẫmvềnó.KhôngnhưEurydice

37,sựphilýchỉchếtkhitaquaylưnglạivớinó.

Cũngvìvậy,mộttrongnhữnglậptrườngtriếthọcchặtchẽliềnmạchhiếmhoichínhlàsựnổidậy.Nólàcuộcđốiđầuliêntụcgiữaconngườivàsựuminh của chínhmình.Nó đại diện cho thái độ khăng khăng hướng về sựminhbạchrõràngkhôngthểnàođạttới.Nótháchthứcthếgiớitrongtừnggiâytừngphút.Cũnggiốngnhưhoàncảnhhiểmnghèolàthờikhắccómộtkhônghaikhiếnnhậnthứcconngườibừngtỉnh,thìcuộcnổidậysiêuhìnhđókhaimở cho nhận thức vươnphủhết tầm trải nghiệm trong kiếp nhânsinh.Nóđạidiệnchosựhiệndiện liên tụccủaconngười trongmắtchínhanhta.Nókhôngphảilàkhátvọng,bởinókhôngchứađựnghyvọng.Cuộcnổi dậy đó là điều chắc chắn xuyên suốt kiếpmệnh nhân sinh sớmmuộncũng bị cái chết nghiền nát, và dù cho như thế, (con người phi lý) khôngchấpnhậncamchịu.

Cũng ngay điểm này ta có thể chứng kiến trải nghiệm phi lý cách xahànhđộngtựsátđếnmứcnào.Cóthểcóngườichorằngtựsátlàhệquảkéotheotừsựnổidậy—khôngphảivậy.Vìtựsátkhôngphảilàkếtquảhợplýcủaquátrìnhnổidậy.Nóchỉtráingượcvớisựđồngtìnhmànóphỏngđịnhtrướcđó.Tựsát,cũngnhưbướcnhảy,làsựchấpnhậnởmứctộtcùng.Mọithứ kết thúc, con người tự ghi tên vào trang sử đờimình. Tương lai củangườiđó,cáitươnglaiđángsợcủariêngmình—anhtathấyrõvàlaovềphía nó.Tự sát dẹpyên sựphi lý theo cách củanó.Nónhấn chìmphi lýtrongcáichết.Nhưngtôibiếtrằngđểphilývẫntiếptụctồntại,thìnókhôngđượcphépnguôi lắng.Nó tránhkhỏikếtcục tựsát,ởchừngmứcrằngnónhận thứcđượcvàkhước từ cái chết.Sựphi lý chính là sợi dâygiày conngườisắptựsátnhìnthấytrongvệtlóenhậnthứctộtcùng,giữabaonhiêuthứkhác,ngaysátbờvựccủacúnhảychoángváng.Thậtrađiềuđốingượcvớihànhđộngtựsátchínhlàconngườibịkếtántử.

Cuộcnổidậyđóđemlạigiátrịchocuộcsống.Nólấylạivẻcaoquýchocuộcđờinótồntạixuyênsuốt.Ngườinàokhôngmuốnsốngtrongmùlòa,thì tầmnhìntốtnhấtdànhchoanhtachínhlà tầmnhìncủatrí tuệkhihòabện với cái thực tế vốn vượt ngoài tầmnó.Tầmnhìn của lòng kiêu hãnhnhânloạilàvôsong.Khônggìcóthểlàmôdanhnó.Nếpkỷluậtmàtâmtrí

tựkhépmìnhvào,cáiýchísinhradùvôcănvôcội,cuộcđấutranhtrựcdiệnđó, tất cảđềuvôcùngđặcbiệt.Nghèokiệthóacái thực tếmàchínhkhíacạnhphinhânlạnhlùngcủanótônlênvẻuynghicủaconngườicũngchínhlà làmnghèo kiệt chính bản thân người đó.Tôi giờ đã hiểu vì sao nhữngnguyên tắc giáo điều vốn giúp tôi lý giảimọi điều trong ngoại giới cũngđồng thời khiến cho tôi trở nên yếu nhược.Chúng đỡ khỏi tôi gánh nặngcuộcđờimình,nhưngtôivốnphảitựmìnhgánhlấy.Ởđiểmnày,tôikhôngdámtướngtượngrằngphépsiêuhìnhđầyhoàinghiđócóchútgìliênhệvớihànhđộnghysinhquênmình.

Ýthứcvàcuộcnổidậy,nhữngsựkhướctừấy,làtháicựctráivớisựhysinh.Ngượclại,chínhniềmsaymêvàtinhthầnkhôngcamkhuấtphụctrongtráitimconngườithôithúchaiđiềuấy.Điềucốtyếulàchếtmàkhôngcamchịuvàkhôngtựnguyện.Tựsátlàsựphảnđối.Conngườiphilýchỉcóthểbònvắtmọithứchođếntậnkếtthúckiệtcùngcayđắng,vàrútcạncảchínhmình.Cáiphilýchínhlàsựcăngthẳngtộtđộmàanhtamộtmìnhcốgắngduytrìliêntục,vìanhbiếttrongnhậnthứcvàtrongcuộcnổidậytừngngàytừnggiờđó, anhđang tiếp thêmbằngchứngcho sự thậtduynhấtđốivớianh,làsựkhángcựkhôngcamchịu.Đâylàkếtquảđầutiên.

***

Nếucònnánlạivịtrídọnsẵnđểrútramọikếtluận(vàkhônggìkhácnữa)liênquanđếnmộtkháiniệmmớivừakhámphá,thìtôiphảiđốimặtvớinghịchlýthứhai.Đểvẫntrungthànhvớiphươngphápcủamình,tôikhôngxétđến sự tựdo siêuhình.Tôikhôngquan tâmđếnchuyệnconngườicóđượctựdohaykhông.Tôichỉcóthểtrảinghiệmsựtựdocủariêngmình.Đốivớinó,tôikhôngxâydựngcáckháiniệmtổngquát,màchỉđưarađượcmộtsốchiêmnghiệmsâu.Luậnđề“tựdođúngnghĩa”chảngcóýnghĩagì,vìnóliênquanđếnThượngđế,dùtheomộtcáchrấtkhác.Tìmhiểuxemconngườicótựdohaykhôngsẽliênquanđếnviệctìmhiểuxemngườiđócóbịđấngbềtrênnàochiphốihaykhông.Sựphilýởđâylà:chínhkháiniệmbồiđắpnênluậnđềtựdođãtướcđiýnghĩacủatựdo.VìtrongsựhiệndiệncủaThượngđế,xem racáixấuđượcưu tiênhơn tựdo.Tađãbiết cóhaikhảnăngthaythếnhau:Hoặclàchúngtakhôngtựdo,vàđấngThượngđếtoànnăngphảichịutráchnhiệmchomọicáixấucáiáctrênđời.Hoặclàchúngtatự do và chịu trách nhiệm về những điều xấu đã làm, nhưng như vậy thìThượngđếkhôngphảitoànnăng.Mọiquanđiểmkinhviệntinhviđềutránh

khôngthêmgìcũngchẳngbớtgìvàonghịchlýgaygắtđó.

Cũngvìvậymàtôikhôngthểđitheohướngvinhdanhđấngtốicaohaytinvàođịnhnghĩa thuần túycủakháiniệm(tựdo)vốnvượtquá tầmhiểubiếtcủatôi,vàsẽmấtđiýnghĩangaykhinóvượtkhỏicáikhungthamchiếulàtrảinghiệmtựthâncủatôi.Tóikhônghiểuthứtựdogìsẽđượctraochomìnhbởimộtđấngcaohơnmình.Tỏiđãmấtđiýthứcvềthứbậc.Cáchhiểuduynhấtvềtựdomàtôibiếtlàcáchhiểuvềtựdocủamộtngườitùhaycủamộtcánhân trong lãnh thổcóNhànước.Tựdoduynhất tôibiết là tựdotrongtưtưởngvàhànhđộng.Chodùsựphilýtướcđimọicơhộiđếnvớitựdovĩnhcửucủatôi,thìmặtkhácnóphụchồivàmởrộngtựdocủatôitronghành động. Thiếu vắng hy vọng và tương lai chính là tăng tính sẵn sàngtronghiệntạicủaconngười.

Trướckhichạmtránsựphilý,hằngngàyconngườivẫnsốngvớinhữngmục tiêu,mảibận tâmcho tương lai hoặcmột cơ sởđể cậymong (ởđâykhôngxétđếntrôngcậyvàoaihaythứgì).Ngườiđótínhtoánnhữngkhảnăng,trôngmongvào“mộtngàynàođó”,lúcnghỉhưuhayviệclàmcholũcontraitrongnhà.Anhtavẫnnghĩrằngmìnhđịnhhướngđượcphầnnàođótrongcuộcđờimình.Thậtra,anhtahànhđộngnhưthểanhtacótựdo,ngaycảkhitấtcảmọisựdiễnrađềuchứngminhđiềungượclại.Nhưngsaukhivấpphảisựphilý,mọithứđảolộn.Hìnhdungcủatôivềbảnthân,cáchtôihànhxửnhưthểmọiđiềuđềucómộtýnghĩanhấtđịnh(dùthảnghoặctôicũngkêulênrằngmọithứthậtvônghĩa)—tấtcảđềubịgánchomộtniềmtinsailạcđếnchoángvángbởisựphilýtrongcáichếtsaunày.Nhưngtớithờiđiếmđó,tôinhậnrarằngsựtựdoởmứccaohơn,cáitựdosẽcósaunày,vốntựnóđủtrởthànhnềntảngchomộtsựthật,khônghềtồntại.Cáichếtởphútlâmtửlàthựctạiduynhất.Saucáichết,vánbàiđếnhồilậtngửa.Chínhtôicũngkhôngđượctựdođểlàmchobảnthânmìnhbấtdiệt,màtôilàmộtnôlệ,hơnnữacònlàkẻnôlệkhôngcóhyvọngnhưngvẫnphảiduytrìcuộcnổidậykhôngngừngnghỉ,vàkhôngviệnđếnsựhạmình.Vàaicòncóthểlànôlệmộtkhikhôngcònđấutranhvàkhôngphảihạmình?Thứtựdogìcóthểhiệnhữutheonghĩatrọnvẹnnhấtnếukhôngcósựbảođảmđờiđời?

Nhưngđồngthờiconngườiphilýnhậnrarằngchođếnlúcđóanhtavẫnbịgắnchặtvớiđịnhđềvề tựdovốndựng trênnhữngảo tưởngmàanh tađangchungsống.Xéttheomộtnghĩanàođó,điềuđócảntrởanhta.Chừngnàoanhtacòntưởngtượngđếnmộtmụcđíchtrongđời,thìanhtacònuốnmìnhtheocácđòihỏiđểđạtđượcyêucầuđó,vàtrởthànhnôlệcủachínhsựtựdo.Nhưvậytachỉcóthểcưxửnhưmộtngườicha(hoặcngườikỹsư

hoặcngườilãnhđạocủamộtquốcgiahoặcmộttaythưkýquènởbưuđiện),tứcvaitròmàtađangchuẩnbịđểđảmđương.Tanghĩmìnhcóthểchọntrởthànhnhưvậy,chứkhôngphảilàbấtcứgìkhác.Tôinghĩvậymộtcáchvôthức,chắcchắnlàthế.Nhưngđồngthờitôicũngđangcủngcốđịnhđềcủamìnhbằngniềmtinvềnhữnggìxungquanhtôi,bằngnhữnggiảđịnhvềmôitrường tôisống(Nhữngngườikhácđềuchắcmẩmlàhọđangđược tựdo,màtháiđộlạcquanđórấtdễlâylan!)Dùchomộtngườicógiữđượccựlybaoxakhỏinhữnggiảđịnhvềmặtđạođứchayxãhội,thìngườiđódùsaocũngphầnnàochịuảnhhướngtừchúng;vàthậmchí,trướcgiảđịnhmạnhnhấttrongsốđó(cógiảđịnhtốtvàgiảđịnhxấu),ngườiđócònđiềuchỉnhcuộcđờimìnhtheochúng.Khiđóconngườiphilýnhậnraanhtađãkhôngthực sự tự do. Để nói rõ, trong chừng mức tôi gây niềm hy vọng, trongchừngmứctôilonghĩvềsựthậttrongcáchthứctồntạihaysángtạo–cáisựthậtcólẽchỉriêngdànhchotôi, trongchừngmứctôixếpđặtđờimìnhvàquaquátrìnhấychứngminhrằngtôithừanhậncuộcđờimangmộtýnghĩa;thìtôiđangtựdựngnênnhữnghàngràohãmđờimìnhtrongđó.Tôihànhđộnghệtnhưbaonhiêu“taychứcviệc”quanliêuđiềukhiểntâmtrívàtráitimtôi,vốntoànnhồivàotôinhữngđiềukinhtởmvànếtxấuxaduynhấtcủahọ, nhưbâygiờ tôi đãnhận rõ, làđã chủ tâmxét định tựdo của conngười.

Philýsoisángchotôinhậnrõđiểmnày:khôngcótươnglai.Từlúcđó,đâychínhlàlýlẽđểtôivươnđếntựdonộitại.Ởđâyxinnêurahaisosánhnhưsau:Trướchếtlànhữngngườitintheotâmlinhthầnbí,họtìmthấytựdokhihiếnmình.Khiđánhmấtbảnthânvàotayvịthánhthầncủahọ,khichấpnhậnnhữngquytắccủađấngấy,họlặngthầmcóđượctựdo.Khitựnguyệnchấpnhậntìnhtrạngnôlệ,họcóđượcsựđộclậpsâuxahơn.Nhưngsựtựdoấycóýnghĩagì?Cóthểnóirằng,trênhết,họcảmthấyđượctựdotrướcchínhmình,chứkhôngphảitựdovìđượcgiảiphóng.Tươngtự,khitoàntâmhướngvềcáichết(màởđâyđượccoilàsựphilýrõrệtnhất),conngườiphilýcảmthấyđượcgiảithoátkhỏimọithứtrongngoạigiớimàsựsaymêtrướcchúngđãkết tinhtronglònganhta.Anhtậnhưởngsựtựdotrướcnhữnghàngràoquytắchợplẽ thường.Ởđiểmnàycó thể thấyrằngnhữngchủđềkhởiđiểmcủatriếthọchiệnsinhvẫnvẹnnguyêngiátrịcủanó. Quay về với nhận thức, đào thoát khỏi giấc ngủ triềnmiên ngày quangày, tất cả tượng trưng chonhữngbướcđầu tiênhướng tới tự dophi lý.Nhưngnhưthếcũnglàámchỉđếnsựraotruyềncủachủnghĩahiệnsinh,vàcùngvớiđó làbướcnhảy tinh thần thoátkhỏinhận thức.Theocùngcáchnhưvậy (đây là sự so sánh thứhai của tôi), nhữngnô lệ thời cổđại cũngkhônglàmchủchínhhọ.Nhưnghọbiếttựdochínhlàởchỗkhôngcảmthấyphảigánhtráchnhiệm

38.Cáichếtcũngmangnhữngbàntayquýtộc, trong

khinghiềnnátcũngđồngthờigiảiphóngngườita.

Thảmìnhtrongsựchắcchắnvôtận,cảmthấytừnaytrởđiđãlùiđủxakhỏicuộcsốngcủachínhmìnhđểpháttriểnnóvàquansátnótừgócnhìnrộngmở–điềunàybaohàmnguyêntắccơbảncủasựgiảiphóng.Sựđộclậpmớicóđượcđógiớihạnvềmặtthờigian,cũngnhưbấtkỳsựtựdonàotronghànhđộng.Nókhônghứahẹn sựvĩnhhằng.Nhưngnó thế chỗchonhữngảotưởngvềtựdo,vốnsẽtiêutancùngvớicáichết.Tháiđộsẵnsàngcunghiến thiêngliêngcủaconngườibịkếtán trướccánhcửangụcmởratrướcmặt anh ta vàomột sớmmai nào đó, sự ơ hờ khó tin trướcmọi sựngoạitrừngọnlửatinhkhiếtcủacuộcsống–rõràngcáichếtvàsựphilýlànhữngnguyêntắcđưatớisựtựdoduynhấtcóthểlýgiải:thứtựdomàtráitimconngườicóthểthựcsựsốngvàtrảinghiệm.Đâychínhlàkếtquảthứhai.Từđóconngườiphilýcóthểthấusuốtvũtrụhữuhạnvừacháybỏngvừagiábăng,trongđómọiđiềuđềubấtkhảnhưngđồngthờimọithứđềuđượcphôbày,vàvượtngoàivũtrụđóchỉcósụpđổvàhưvô.Conngườiphilýkhiđóquyếtđịnhchấpnhậnvũ trụnàyvà trích rút từnósứcmạnh,sựkhướctừtrướchyvọngvàbằngchứngđanhthépvềmộtcuộcđờikhôngcầnđượcxoadịu.

***

Nhưngtrongmộtvũtrụnhưvậythìcuộcsốngmangýnghĩagì?Khôngcógìkhácngoàisựdửngdưngtrướctươnglaivàmongmuốntậndụngtấtcảmọithứđượctraocho.Niềmtinvàoýnghĩacủacuộcsốngluônluônđồngthờingụýmộtthanggiátrị,mộtsựlựachọn,vànhữngsởthích.Cònniềmtinvàophilý,theođịnhnghĩacủachúngtaởđây,chủtrươngđiềungượclại.Điềunàyđángđểxétkỹ.

Tấtcảnhữnggìtôiquantâmlàtìmhiểuxemliệungườitacóthểsốngmàkhôngviệncầuhaykhông.Tôikhôngmuốnlàmđiềuquátầmhiểubiếtcủamình.Khíacạnhnàycủacuộcsốngđượchélộchotôi,liệutôicóđiềuchỉnhmìnhđểthíchnghivớinó?Trướcmốiquantâmcụthểnày,niềmtinvàosựphilýchẳngkhácnàothaythếsốlượngtrảinghiệmbằngchấtlượngtrảinghiệm.Nếutôithuyếtphụcbảnthânmìnhrằngcuộcsốngnàykhôngcókhíacạnhnàokháchơnsựphilý;nếutôicảmthấyrằngtoànbộtrạngtháicânbằngcủanóphụthuộcvàosựđốilậpvĩnhviễngiữacuộcnổidậytrongýthứccủatôivàsựtămtốinóđấutranhchốnglại;nếutôithừanhậnrằngsựtựdocủamìnhkhôngcóýnghĩagìtrừkhiđặttrongmốiliênhệvớiphận

ngườihữuhạn,vậythìtôiphảinóirằngđiềuquantrọngkhôngphảilàsốngcuộcđờilýtưởngnhấtmàlàsốngtrọnvẹnnhất.Tôikhôngcầnphảitựhỏiđiềunàylàthôtụchayghêtởm,caonhãhaytồitệ.Mộtlầnchomãimãi,cácđánhgiávềgiátrịbịloạibỏ,nhườngchỗchođánhgiádựatrênthựctế.Tôichỉrútrakếtluậntừnhữnggìmìnhthấychứkhôngbaogiờtừgiảđịnh.Nếunhưlốisốngnhưvậychẳngcógìdanhgiá,thìsựđúngđắnđíchthựcbuộctôiphảitrởnênvôdanhgiánhưvậy.

Sốngtrọnvẹnnhất,hiểutheonghĩarộngnhấtcủatừnày,coiquytắclàvônghĩa.Nóđòihỏiđịnhnghĩamọidiều.Chừngnhưnóxuấtphát từ lậpluậnrằngkháiniệmsốlượnghãycònchưađượckhámpháđầyđủ.Vìnócóthểchiếmmộtphầnlớntrongtoànbộtrảinghiệmnhânsinh.Quytắcứngxửvà thang giá trị củamột người không có ý nghĩa gì nếu không nhờ có sốlượngcũngnhưsựđadạngcủacáctrảinghiệmmàngườiđótíchlũy.Giờbối cảnh sốnghiệnđại ápđặt lênphần lớnmọi người cùngmột lượng sựkiệnvàdođótrảinghiệmmỗingườicũngnôngsâutươngđươngnhau.Chắchẳncònphảixétđếnphầnđónggóptựnguyệncủamỗicánhân,tứcyếutố“dânghiến”tronganhta.Nhưngtôikhônglượngxétđượcđiềuđó,vàxinnhắclạirằngquytắccủatôilàchỉdựatrênbằngchứngtrựctiếptrướcmắt.Tôithấyrằngbảnchấtcủachuẩnmựcđạođứcthôngthườngkhôngđặttrongmứcđộquantrọngcủanhữngnguyêntắccơbảnnóbaohàm,mànằmnhiềuhơnở chuẩnmực trải nghiệmnócó thểđo lường.Suyxa thêmmột chút,ngườiHyLạpkhixưacóchuẩnmựcgiải trícủahọcũngnhưchúng tacóchuẩnmựclàmviệctámgiờmộtngày.Nhưngđãnhiềuvídụbikịchtrongloàingườikhiếntađiđếndựbáorằngkẻcótrảinghiệmdàilâuhơnsẽthayđổibảnggiá trị này.Nhữngngườiđókhiến tahìnhdung rằngkẻ chỉđơnthuần trảiquanhữngbiếncốhàngngày,sẽphávỡmọikỷ lục (tôicố tìnhdùngcáchdiễnđạttrongthểthaoởđây)nhờsốlượngtrảinghiệmvàđượctraoquytắcđạođứccủariêngmình

39.Nhưngtahãytránhsavàochủnghĩa

lãngmạnởđây,vànêntựhỏirằngtháiđộđócóýnghĩagìvớimộtngười,khimàtâmtrícủaanhtađượcdọnsẵnđểchấpnhậnvụđánhcượcvàđồngthờiđểgiámsátnghiêmngặtxemanhchọnluậtchơilàgì.

Phávỡ tấtcảcáckỷ lục,đầu tiênvà trênhết,chính làđốimặtvới thếgiớimộtcách thườngxuyênnhấtcó thể.Làmsaođạtđượcđiềuđómànétránh được nhữngmâu thuẫn và không vận dụng đến trò lắt léo của chữnghĩa?Bởivìmộtmặtphilýchủtrươngrằngmọisựkiệntrảinghiệmđềukhôngquan trọng,mặtkhácphi lý lại thúcgiục ta trảinghiệmcàngnhiềucàngtốt.Làmthếnàotránhkhỏivếtxecủabaonhiêungườimàtôiđãnhắctớiởphầntrước–rằngmộtmặtchọnlốisốngchotanhiềuchất liệunhânsinhnhấtcóthể,trongkhimặtkháclốisốngđólạithểhiệnrathanggiátrị

màngườiđóđồngthờituyênbốkhôngchấpnhận?

Mộtlầnnữalạichínhphilývàcuộcđờiphilýđầymâuthuẫnchỉlốichota.Vìthậtsai lầmkhichorằngsốlượngtrảinghiệmphụthuộcvàonhữnghoàncảnhtatrảiquatrongcuộcsống,trongkhithậtranóchỉphụthuộcvàochúngta.Ởđâychúngtaphảithậttốigiản.Thếgiớitraochohaingườicócùngsốnămsốngtrênđờisốlượngtrảinghiệmnhưnhau.Nhậnthứcđượcchúnghaykhônglàtùyởta.Nhậnthứcđượcvềcuộcsống,vềsựnổidậy,vềtựdo,đếnhếtmức,chínhlàsốngvàsốngtrọnvẹnhếtmức.Mộtkhisựsángsuốtđãlênngôi,thìthanggiátrịtrởthànhvôdụng.Hãygắngtinhgiảnhơnnữa.Rằngtrở lựcduynhất, thiếusótduynhấtđể làmđượcnhưvậylàcáichết sớm.Nhưvậy trongmắt conngườiphi lý, khôngchiều sâuhiểubiếtnào, không tình cảm hay niềm saymê nào, không sự hy sinh nào có thểkhiếncuộcđờitỉnhthứctrongbốnmươinămtrởnênngangbằngđượcvớihơnsáumươinămminhmẫn

40 (dùchoanh ta từngmuốn thế).Tình trạng

điênrồvàcáichếtlàđiềukhôngthểcảisửađược.Conngườikhôngchọn.Phi lývà cuộc sống trọnđầyhơnnóđem lại khôngbảovệ choý chí conngườimàchínhlàđốicựccủanó:cáichết

41.Nếucẩnthậnchọntừngữdiễn

đạt, thì đó hoàn toàn là chuyệnmay rủi. Người ta chỉ có thể chấp nhận.Khôngcógìthaythếđượcchohaimươinămsốngvàtrảinghiệm.

Rồitheosaumâuthuẫnkỳquặctrongcuộcđuatỉnhthứcđó,ngườiHyLạptuyênbốrằngnhữngngườichếttrẻlànhữngngườiđượccácvịthầnyêuquý.Điềuđóchỉđúngnếutasẵnlòngtintưởngrằngbướcvàothếgiớivôlýcủacácvịthầnlàmãimãimấtđiniềmvuitinhkhiếtnhất,chínhlàcảmgiác,thứtachỉcóđượctrêntráiđấtnày.Hiệntạivàcáchiệntạitiếpnốiliêntụctrướclinhhồnluônluôntỉnhthứclàlýtưởngcủaconngườiphilý.Nhưngtừ“lýtưởng”lànốtnhạcvangsaitrongmốiliênhệnày.Nóthậmchíkhôngphảilàthiênhướngcủaconngườiphilý,màchỉđơnthuầnlàkếtquảthứbatừlýluậncủaanhta.Khởiđầutừnhậnthứcđớnđauvềcáiphinhântính,suyngẫmvềsựphilýkhiđếncuốicuộchànhtrìnhliềnquayvềngaytâmđiểmngọnlửađammêbùngcháycuộcnổidậycủaconngười

42.

***

Vậytôiđãrútrabakếtquảtừsựphilý,đólàcuộcnổidậycủatôi,tựdocủatôi,vàniềmđammêcủatôi.Bằnghoạtđộngýthứcđơnthuần,tôibiếnlờimờitiếnvàocõichếtthànhquytắccủasựsống–vàtôikhướctừhànhvi

tự sát. Tôi rất biết những phản hồi âm ỉ rung lên trong suốt thời đại này.Nhưngtôivẫnchỉnóimộtlời:nhưthếlàcầnthiết.KhiNietzscheviết:“Rõràngđiềucốtyếutrênthiênđàngcũngnhưđịagiớilàphảituânphụctrongthờigiandàivàchỉtheomộthướng:rồisaucùngsẽhìnhthànhnênthứgìđóđángđểtagắngsốngtiếp,vínhưđứchạnh,nghệthuật,âmnhạc,điệunhảy,lýtrí, tâmtrí—nhữngthứđượctôncaonổirõ,nhữngthứtinhtế,điênrồhay thiêng liêng,” ông giải thích rõ quy luật củamột chuẩnmực đạo đứcthựcsựxuấtsắc.Đồngthờiôngcũngchỉraconđườngchoconngườiphilý.Tuântheongọnlửacuộcsốnglàđiềudễnhấtmàcũnglàđiềukhónhất.Dùsao,thithoảngtựphánxétchínhmìnhcũnglàđiềutốt.Vìchỉmìnhtacóthểlàmđiềuđó.

NhưAlainnói:“cầunguyện,làkhimànđêmphủtrêntưtưởng.”

“Nhưngtâmtrívẫnphảigặpmànđêm”,nhữngngườitheothuyếtthầnbívàhiệnsinhđáptrả.Phải,quáthựcnhưvậy,nhưngkhôngphảilàthứbóngđêmsinhradướimimắtnhắmvàchỉduybởiýchíconngười–cáiđêmđendàyđặckhôngthểxuyênthủngmàtâmtrítriệuhồiđểlaomìnhvàođó.Nếuphảiđươngđầuvớimànđêm,thìchẳngthàđươngđầuvớinỗituyệtvọng,vìkhidùsaovẫngiữđượcsángsuốt—cáiđêmnơiđịacực,đêmcanh thứccủatâmtrí,từđócólẽsẽnảysinhánhchóingờitinhkhiếtbaoviềnlấymọikháchthểtrongánhsángtrítuệ.Ởtầmmứcđó,sựsaymêhiểubiếtđượccânbằng.Khiđóthậmchíviệcđánhgiábướcnhảyhiệnsinhkhôngcònlàvấnđềcầnbànnữa.Nótrởlạivịtrícủamình,làmộtphầntrongbứcbíchhọacũxưathểhiệnmuônvànquanđiểmconngười.Còntừgócđộngườiquansát,nếuđủ tỉnh táo,anh tasẽnhậnrabướcnhảyấydùsaovẫnphi lý.Khinónghĩđãgiảiquyếtđượcnghịchlý,nóphụchồilạinguyênvẹnchínhmình,vềmặtnày,nóvẫnđangvậnđộng,vềmặtnày,mọithứlạitiếptụcvịtrícủanóvàthếgiớiphilýđượctáisinhtrongvẻhuyhoàngvàđadạng.

Nhưng thật đángbuồnkhi ngừng lại tại đây, thật khó hài lòng với lốinhìnnhậnduynhất,thậtsailầmkhitiếptụcmàkhôngcònmâuthuẫn,lựclượngtinhthầncóthểcoilàtinhtếnhất.Nhữngđiềunóitrênchỉvạchraconđườngtưduy.Điềucốtyếulàphảisống.

CONNGƯỜIPHILÝ

NếuStavrogintintưởng,ôngkhôngnghĩrằngmìnhtintưởng.Nếuôngkhôngtintưởng,ôngcũngkhôngnghĩrằngmìnhkhôngtintưởng.

Lũngườiquỷám43

Goethenói: “Đồngđấtcủa tôi là thờigian.”Lờiấyquả làphi lý.Vậythựcra,conngườiphilýlàai?Anhtachínhlàkẻkhônglàmgìđểđạtđượcsựvĩnhcửudùkhôngphủnhậnnó.Nỗiniềmmộtthuởanhtatừngaoướcđókhônglấygìlàmxalạ,nhưngconngườiphilýchọnchomìnhlòngcanđảmvàlýtrí.Lòngcanđảmdạyanhhãysốngkhôngviệncầuvàthíchnghivớicáimìnhcó;lýtríchoanhtabiếtnhữnggiớihạncủamình.Mộtkhiđãbiếtchắcmìnhcóđượcsựtựdodùtronghữuhạn,biếtmìnhsẽtiếptụcnổidậykhôngngừng trongkhi từ chối tương lai vànhận thức rõvề cái chết, conngười phi lý thỏa sức phiêu lưu suốt quãng thời gian cuộc đời dành chomình.Anhbảovệđồngđấtcủamìnhvàhànhđộngcủamìnhtrướcmọisựphánxét,chỉ trừphánxétcủariênganh.Đốivớianh,cuộcđờihuyhoànghơnkhôngcónghĩalàcuộcđờinàokhác.Bởinhưthếlàkhôngcôngbằng.Đólàtôicònchưabànđếnsựvĩnhcửutầmthườngmàngườitavẫngọilàhậuthế.BàRoland

44chỉtrôngcậyvàochínhmình.Sựkhinhsuấtđóđãđược

dạymộtbàihọc.Hậuthếthíchtríchdẫnlờibà,nhưngquênmấtđánhgiánó.BàRolandthờơvớiviệclưutửtruyềntôn.

Ởđâyxinkhôngbàndôngdàivềđạođức.Tôi từngchứngkiếnnhữngngườiđứccaovọngtrọngnhưnghànhxửkhôngrasao,vàmỗingàytôiđềunhậnthấyrằngkhôngcầncóquytắcvẫngiữđượclòngchínhtrực.Nhưngvẫncómộtchuẩnmựcđạođứcmàconngườiphilýchấpnhận,mộtchuẩnbịkhôngtáchrờikhởiThượngđế:Mộtchuẩnmựcbịápđặt.ĐángngạcnhiênởchỗconngườiphilývốnsốngngoàisựdẫndắtcủavịThượngđếấy.Cònvớinhữngngườikhác(ýtôichỉnhữngngườitheothuyếtphiđạođức),conngườiphilýchỉthấyhọđưarađủloạilýlẽbiệnhộ,màanhtathìkhôngcógì để biện hộ chomình. Trước hết xin nói về nguyên tắc vô tội của conngườiphilý.

Sựvôtộiđóquảđángsợ.“Mọiđiềuđềuđượcphép”IvanKaramazov45

nóithế.Câuđócũngthoảngmùiphilý.Nhưngvớiđiềukiệnkhônghiểunótheonghĩathôngtục.Tôikhôngbiếtliệucóaitừngchỉrõrằngcâuấykhông

phảisựvỡòagiảithoáthayvuisướng,màlàsựthừanhậncayđắngtrướcthựctế.SựtồntạichắcchắncủaThượngđế,giúpđemlạiýnghĩachocuộcđời,hấpdẫnhơnnhiềusovớikhảnăngđượchànhxửxấuxamàkhôngsợbịtrừngphạt.Khôngkhókhiphảiđưaralựachọnnào,chínhvìthếmàngườitacayđắng.Sựphilýkhônggiảiphóng,màtróibuộc.Nókhôngchophépmọihànhđộng.“Mọiđiềuđềuđượcphép”khôngcónghĩarằngkhôngthứgìbịcấm.Sựphi lýchỉđơnthuầnđặtmộtdấutươngđươnggiữahậuquảnhữnghànhđộngđó.Sựphi lý khôngkhuyếnkhích tội ác, bởi thế chẳngkhácnàotròtrẻ,nhưngnóchothấycáivôíchtrongsựănnănsauđó.Tươngtự, nếu nhưmọi trải nghiệm đều không tốt cũng chẳng xấu, thì bổn phậnnhiệmvụcũnghợpthứcnhưmọitrảinghiệmkhác.Ngườitacóthểtrởnênđạođứcngaytrongmộtýnghĩchợtnảyra.

Mọihệthốngđạođứcđềudựatrênýtưởngrằngnhữnghậuquảtừmộthànhđộngsẽquyếtđịnhhànhđộngđólàhợplẽhaycầnhủybỏ.Cònmộttâm trí thấm nhuần sự phi lý chỉ đơn thuần cho rằng điềm tĩnh xem xétnhữnghậuquảđó.Nósẵnsàngtrảgiá.Nóicáchkhác,nóchorằngnhữngkẻphảichịutráchnhiệm,nhưngkhôngtồntạiconngườitộilỗi.Cùnglắmthìtâmtríphilýchỉchấpnhậncoitrảinghiệmtrongquákhứlàcơsởchohànhđộngtrongtươnglai.Thờigianbồiđắpchothờigian,vàcuộcsốngphụngsựchochínhnó.Trongkiếpngườivừahữuhạnvừađầyứcáckhảnăngnày,conngườikhôngđoán trướcđượcbấtkỳđiềugì, chỉ trừsựsángsuốtcủariêngmình.Liệunguyêntắcluậtlệnàocóthểsinhratừtrìnhtựkhôngthểlýgiảiđó?Sựthậtduynhấtxemraconngườiphilýchấpnhậndùngđểđịnhhướnglạikhôngđitheotrìnhtựchínhthống:nósinhratừcuộcsống,vàhémởgiữa nhân tâm.Tâm trí phi lý không thể trôngmong rút ra các chuẩnmựcđạođứcởcuốichuỗi lậpluậncủanó,màlàcácminhhọavàhơi thởnhânsinh.Mộtsốhìnhtượngminhhọadướiđâythuộcloạiđó.Chúngnốidài lậpluậnphi lýbằngcáchgópvàođómộtquanđiểmcụthểvàhơiấmcủachúng.

Liệutôicócầnthuyếtminhrằngvídụđưaraminhhọakhôngnhấtthiếtđượclấylàmcăncứsuyxét(mànếucóthìtrongthếgiớiphilýcàngítkhảnăngđóhơn),vànhữngminhhọanàycũngkhôngphảihìnhmẫu?Ngoàikẻngớngẩnbẩmsinh,hẳncũngcóngườisẽtựbiếnmìnhthànhngớngẩntheomọinghĩacủatừnàykhirútrakếtluậntừRousseau

46làconngườiphảiđi

bằngcảbốnchi,vàtừNietzscherằngtaphảingượcđãimẹmình.“Cầnphilý,nhưngkhôngcầntròbịp”,mộttácgiảhiệnđạinóithế.Cókhichỉcầnxétcácmâuthuẫntrongquanđiểmlàthấyđượcýnghĩacủanó.Mộtviênthưkýquèntrongbưuđiệncũngngangbằngvớimộtkẻchinhphụcnếucảhaiđềucó ý thức. Trong trường hợp này, tất cả trải nghiệm cụ thể (của họ) đều

khôngliênquan.Cónhữngđiềuvừagiúpíchvừalàmhạiconngười.Chúnggiúpíchkhingườiđótỉnhthức.Nếukhông,cũngkhôngquantrọng:thấtbạicủaconngườingụýsựđánhgiáchínhanhta,chứkhôngphảinhữnghoàncảnhanhtatrảiqua.

Ởđây tôi chỉbànđếnnhữngngười chỉmuốndùngkiệtbản thânhoặcnhữngngườimàtôithấylàđangdùngkiệtbảnthân.Câunàykhôngngụýgìsâuxahơn.Lúcnàyđây tôichỉmuốnbànvềmột thếgiới trongđócác tưtưởng,cũngnhưcuộcsống,đềuthiếuvắngtươnglai.Mọiýnghĩkíchthíchconngười làmviệcvàcảmthấyhàohứngđềuviệnđếnniềmhyvọng.Vìvậytư tưởngduynhấtkhôngbịxuyên tạcchính là tư tưởngvô ích.Trongthếgiớiphi lý,giá trịcủamộtkháiniệmhaymộtcuộcđờiđượcđolườngbằngsựvôíchcủanó.

DONJUANNếuchỉyêulàđủthìsựđờiquáưđơngiản.Tìnhyêucànglớnthìsựphi

lýcàngtăng.DonJuankhôngngừngtrêuđàoghẹonguyệtchẳngphảivìgãthiếutìnhyêu.Thậtngớngẩnkhicoigãlàmộttínđồtruytầmtìnhyêutuyệtđối.Nhưngquảthựccũngchínhvìgãyêumọingườitìnhbằngniềmđammêcháybỏngnhưnhauvàvớitoànbộconngườigã,nênmỗilầnyêugãphảilặplạisựchođivàcuộctìmkiếmthămthẳmấy.Dođómỗiphụnữquengãđềuhyvọngđemlạichogãđiềumàkhôngcônàokháccóthể.Nhưnglầnnào họ cũng sai, và chỉ khiến gã cảm thấy cần phải yêu lần nữa. “Cuốicùng,”một trong số cácnàngấyphải thốt lên, “emđã cho anh tìnhyêu”.NếuDonJuanbậtcườitrướccâuấythìchúngtacóđángngạcnhiênkhông?“Cuốicùngsao?Khôngđâu,”gãđáp,“phảilà lầnnữamớiđúng.”Tạisaocứphảiítyêuthìmớiyêuđượcsâu?

DonJuanliệucóusầu?Điềunàykhôngcókhảnăng.Tôikhôngtinlắmvào các truyền thuyết về anh chàng này. Cái cười đó, sự chinh phục xấcxược,sựvuiđùađóvàsựtáihiệnnhânvậtnàytrênsânkhấuđềurõràngvàvuivẻ.

Mọisinhvậtkhởemạnhđềucóxuhướngnhângiốngchínhmình.DonJuancũngvậy.Người ta thườngusầuvìhai lýdo:hoặc làhọkhôngbiết,hoặclàhọômhyvọng.CònDonJuanrấtbiếtvàkhônghyvọng.Anhgợichotanghĩđếnngườinghệsĩbiếtđâulàgiớihạncủamìnhvàkhôngbaogiờcốvượtqua,vàtrongquãngđờihữuhạnnơiđặtcáibệđỡtinhthầnđó,họđượchưởngsựthanhthảntuyệtdiệucủangườilàmchủ.Nhưthếlàrấtkhônngoan,cáitrí tuệbiếtđượcgiớihạncủanó.Trướcgiớihạnlàcáichếtcủathểxác,DonJuankhôngbiếtthếnàolàusầu.Anhngộra,vàtừđótrởđichỉcócười, tiếngcười làmchongườita thathứmọiđiều.Anhtừngusầukhianhhyvọng.Cònbâygiờ,từmiệngngườiphụnữđó,anhnhậnravịđắngcaylẫnanủicủahiểubiếtduynhất.Cayđắngư?chẳngđánggì:sựbấttoàncầnthiếtđókhiếntacảmthấyhạnhphúc!

ThậtsailầmkhicốtìmratrongDonJuannhữngnéttínhcáchconngườiđượcnuôilớntheoEcclesiastes

47.Bởiđốivớigã,chínhcáihyvọngvàomột

cuộcsốngkhác(saukhichết)mới làđiềuhưảoduynhất.Gãchứngminhchođiềunàybởigãcượcrằngcuộcsốngkhácấykhôngphảithiênđường.Nỗikhátkhaođượcvùichết trongcảmgiác thỏamãn,điềuthườngthấyởconngườibấtlực,khônglặplạinơigã.NhưngđiềuđóđúngvớiFaust

48,kẻ

tinởChúađủnhiềuđếnmứcbánmìnhchoquỷ.VớiDonJuan,mọichuyệnđơngiảnhơn.Burlador

49 củaMolina thậmchícònđáp trả lờiđedọaphải

đọađịangụcsaukhichết:“Thếthìngàidànhchotôithờigiantrìhoãnkhádàiđấy!”Điềuđếnsaucáichếtchẳngíchgì,vàvớibấtcứaibiếtcáchsốngthì thờigianngàynốingày trênđờinàymớidài làmsao!Faustkhát thèmnhữngđiềutrầntục;kẻnghèokhóchỉbiếtchìatayxin.Kểtừlúcđókhôngcòncóthểđemlạiniềmvuichotâmhồnmình,anhtacoinhưđãbánnórồi.CònsựthỏamãnmàDonJuanluônđòihỏithìtráilại.Gãtừbỏmộtngườiphụnữhoàntoànkhôngphảivìgã thôikhôngcònkhaokhátnàng.Ngườiphụ nữ đẹp lúc nào cũng đáng ước ao.Mà vì gã khao khát thứ khác, vàkhông,khôngphảilàcùngmộtthứ.

Cuộcsốngnàylàmhàilòngmọimongmuốncủagã,khônggìlàtồitệhơnmấtđinó.Gãđànôngđiênrồnàythậtrakhônngoantuyệtvời.Nhưngnhữngkẻsốngbằngniềmhyvọngthậtrakhôngđượchuyhoànglắmtrongvũtrụnày,nơimàsựtửtếnhườngchỗcholòngđộlượng,niềmyêuchuộngnhườngchosựimlặngnamtính,vàsựđồngcảmluilạitrướclòngdũngcảmđơnđộc.Tấtcảđềuthúctaphảinóirằng:“Anhấylàmộtkẻyếuđuổi,mộtngườitheochủnghĩalýtưởnghoặcmộtvịthánh.”Ngườitabuộcphảimiệtthịsựvĩđạichứađiềusỉnhục.

***

Ngườitađãkhábựcmình(hoặcmỉmcườiđồnglõahạthấpcáiđiềumàchínhnụcườiấyngưỡngmộ) trướcnhữngtuyênngôncủaDonJuancũngnhưnhậnđịnh chung rằnggã lợi dụngmọi phụnữ.Nhưngvới tư cách làngườiđitínhđếmsốniềmvuicủagã,tachỉquantâmđếnvấnđềhiệuquả.Tácdụngcủanhữngmậtlệnhphứctạpđãtrụvữngsaubaonhiêuthửtháchlàgì?Khôngcóai,dùlàđànônghayđànbà,lắngnghechúng,màchỉnghegiọngnói tuyên cáo chúng.Chúng là quy tắc, ước lệ, vànhững cử chỉ xãgiaolịchsự.Saukhichúngđãđượcnóira,thìđiềuquantrọngnhấtvẫncònchờđượchoànthànhnốt.DonJuanđãsẵnsàngthựchiện.Vìsaogãphảitựrước vấn đề về đạo đức vào thân? Gã đâu phải như trong Manara củaMilosz

50,vị tácgiảđãnhấnchìmgã ta trongkhátvọng trở thànhvị thánh

sống.Đốivớigã,địangụclàthứđểmàtrêucợt.Gãchỉcóduynhấtmộtlờiđáptrảtrướccơngiậncủathánhthần,vàđóchínhlàdanhdựcủaconngười:“Tôicódanhdự,”gãnóivớiViênchỉhuy,và“tôiđang thựchiện lờihứacủamìnhbởitôilàhiệpsĩ.”Nhưngnếucoigãlàngườitheothuyếtphiđạođứcthìđúnglàsailầmlớn.Vềmặtnày,gã“cũngnhưmọingườikhác”:Gãcóchuẩnmựcđạođứcvềnhữngđiềuthíchhaykhôngthíchlàm.Chỉcóthể

hiểu đúng về nhân vật này nếu ta tự liên tục nhắcmình gã thường xuyêntượng trưng cho điều gì:một kẻ quyến rũ bình thường và vận động viêngiườngchiếu.Gãchínhlàmộtkẻquyếnrũbìnhthường

51.Chỉkhácrằnggã

cóýthức,vìvậygãtrởnênphilý.Kẻquyếnrũkhôngthayđổibảntínhkhitrởnênsángsuốt.Quyếnrũvàgạgẫmlàthânphậncủagãtrongcuộcđờinày.Chỉ trong tiểu thuyết thìconngười tamới thayđổi thânphậnhay trởnêntốtđẹphơn.Nhưngphảinóilàtuykhôngcógìthayđổi,nhưngmọithứđềubiếnđổi.ĐiềuDonJuannhậnratronghànhđộngcủagãlàđạolývềsốlượngtrảinghiệm,trongkhingượclại,bậcthánhsốngcoitrọngchấtlượngtrải nghiệm.Không tin vào ý nghĩa sâu xa của sự vật là đặc tính của conngười phi lý. Vì trước những gươngmặt chân thành hay sững sờ choángváng,anhtaquansát,tíchlũy,nhưngkhôngdừnglạiởđó.Thờigiansonghànhvới anh ta.Conngười phi lý khôngđứngngoài thời gian.Don Juankhôngnghĩđếnchuyện“sưutầm”phụnữ.Gãkiệtsứcvớisốlượngđếncùngnhữngcơhộikhácnhau trongđờigã. “Sưu tầm”cónghĩa là cókhảnăngsốngnhờvàoquákhứ.Còngãkhướctừsựhốitiếc,mộthìnhthứckháccủahyvọng.Gãkhôngthểnhìnngắmnhữngtấmchândung.

***

Nhưvậy,phảichẳngDonJuanlàkẻíchkỷ?Cólẽvậy,theocáchcủagã.Nhưngcũngnhư trên,điềucốtyếuởđây làphảinhìn thấuđượcmộtđiềukhác.

Cóngườisinhrađểsốngvàcóngườisinhrađểyêu.ÍtnhấtlàDonJuansẽcóýnóinhưvậy.Nhưngnếucónói,hẳnanh tadùngrất ít lời lẽ,cũngnhưanhtacórấtítkhảnănglựachọn.Vìthứtìnhyêutađangnhắctớiởđâyđượckhoáclênảotưởngvềsựvĩnhhằng.Nhưcácbậcthầyhiểurõthếnàolà đammê dạy ta, tình yêu vĩnh cửu chỉ có thể là tình yêu bị cách ngăn.Không có đammê nào không cần tranh đấu. Tình yêu chỉ lên đỉnh điểmtrongsựđốingượctộtcùnglàcáichết.

NgườitaphảilàmộtWerther52,hoặcchẳnglàgì.Córấtnhiềucáchđểtự

sát,mộttrongsốđólàhoàntoànchođivàquênđicáitôi.DonJuan,cũngnhưbấtcứaikhác,biếtrằngđiềunàygâyxúcđộnglòngngười.Nhưnggãlàmộttrongrấtítngườibiếtrằngđâykhôngphảilàđiềuquantrọng.Gãcũngbiết rằngaiquay lưng lạivớicuộcđời riêngvìmột tìnhyêuvĩđạikhôngchắcsẽlàmgiàuchochínhhọ,nhưngchắcchắnsẽlàmhaomòncùngkiệt

đốitượnghọyêuthương.Mộtngườimẹđầytìnhthươnghaymộtngườivợsayđắmtấtyếucómột trái timkhépkín,vìnóquaylưnglạivới thếgiới.Chỉcònmộtcảmxúcduynhất,nhưngtấtcảđềubịgiàyvò.TìnhyêucủaDonJuanthìkháchẳn,tìnhyêunàycótínhgiảiphóng.Nóhélộmọikhuônmặtchothếgiới,vàsựrungđộngcủanóxuấtpháttừmộtthựctếnóbiếtrõ,rằngtìnhsayắtcólúctàn.DonJuanđãlựachọnkhôngtrởthànhgìcả.

Đốivớigã,vấnđề làphảinhìn thấu.Chúng tagọiđiềugắnkết tavớingườinàođólàtìnhyêuchỉdocăncứtrênquanniệmvềtìnhyêutrongsáchvởhaytruyềnthuyết.Nhưngtrongtìnhyêutôibiết,chỉcósựhòatrộncủakhát khao, niềm yêu thích và trí tuệ gắn kết tôi với người này hay ngườikhác.Sựhòatrộnđóởmỗingườimỗikhác.Tôikhôngcóquyềnđặtchungmột cái tên cho trải nghiệmcủamọingười.Nhưvậyngười takhôngphảiyêu theomộtcáchgiốngnhau.Conngườiphi lýmột lầnnữanhân lêncáiđiềumàanhtakhôngthểhợpnhất.Dođóanhtapháthiệnramộtphươngpháp tồn tại mới có thể giải thoát anh ta, ít nhất cũng bằngmức nó giảiphóngnhữngngười tiếpcậnanh ta.Tìnhyêuchỉcó thểvươn lên tầmcaoquýkhinótựthừanhậnrằngnóngắnngủivànólàđộcnhấtvônhị.TấtcảnhữngsựlụitànvàtáisinhấyhợpthànhbóhoacuộcđờichoDonJuan.Đólàcáchchođivàtraoquyềnsứcsốngcủagã.Tớiđâytôixinnhườngquývịquyếtđịnhxemnhưthếcóphảilàíchkỷkhông.

***

Tớiđây, tôi lạinghĩđếnnhữngngườikhăngkhăngmuốnDonJuanbịtrừngphạt.Khôngchỉởkiếplaisinh,màcảởcuộcđờihiệntại.Tôinghĩvềnhữngtruyệnkể,truyềnthuyếtvànhữnglờicườinhạovềnhânvậtDonJuantínhđếnnayhẳnlàđãgiàlãolắm.NhưngDonJuanđãsẵnsàng.Vớimộtconngườicóýthức,tuổigiàvànhữnggìnóbáotrướckhôngcógìbấtngờ.Thậtra,ý thứccủagãthểhiệnởchừngmựcgãkhôngkhôngchegiấunỗikinhhoàng trướcnó.ỞAthenscómộtngôiđềndành riêngdànhcho tuổigià.Từnhỏ trẻemđãđượcđưađếnđó.ĐốivớiDonJuan,càngcónhiềungườicườigã,hìnhtượngcủagãcàngnổibật.Bởithế,gãtừchốiđiềumànhữngnhàlãngmạnthêmthắtvàochogã.KhôngainỡcườimộtDonJuanbịhànhhạvàđángthương.Gãđượcxótthương,thiênđườngsẽcứurỗigãchăng?Nhưngkhôngphảinhưthế.CáivũtrụmàDonJuanthoángnhìnthấuđượcchútgìnày,cũngbaohàmsựnhạobáng.Hẳngãchorằngbịtrừngphạtthìcũngbìnhthườngthôi.Luậtchơilàthế.Màthậtra,chấpnhậnmọiluật

chơicũnglàtínhcáchđiểnhìnhởngườicóđịavịcaoquýnhưgã.Nhưnggãbiếtmìnhđúng,vàthậtrakhôngcógìgọilàtrừngphạt.Sốphậnkhôngphảilàsựtrừngphạt.

Đólàtộilỗicủagã,cũngdễhiểuvìsaonhữngngườiconcủaChúakêugọiphảigiángsựtrừngphạtxuốngđầugã.Gãđạtđượcsựhiểubiếtkhôngdungchứaảo tưởngvàhiểubiết ấyphủđịnhmọi thứnhữngkẻkia tuyênxưng.Tìnhyêuvàsởhữu,chinhphụcvàhưởngthụ,đólàphươngcáchDonJuantìmbiết.(TrongKinhthánhtừ“tìmbiết”nàycòncónghĩachỉquanhệxácthịt

53)Gãlàkẻthùtồitệnhấtđốivớinhữngkẻkia,dùgãchẳngbiếtgì

vềhọ.MộtnhàchépsửthuậtlạirằngnhânvậtBurladorngoàiđờibịámsátbởinhữngtínđồdòngFransciscan;nhữngngườinàymuốn“đặtdấuchấmhếtchosựtháiquávàphỉbángcủaDonJuan,nhânvậtnàyrađờiđảmbảochokẻấykhôngbịtrừngphạt.”Sauđó,họtuyênbốrằngtrờitrừngphạtanhta.Khôngailàmrõđượccáichếtkỳlạđó.Khôngaicốchứngminhkhácđi.Nhưngdùkhôngthắcmắcchuyệnđócókhảnăngxảyrathậthaykhông,thìtôicũngthấyrằngnónghekháhợplogic.Ởđâytôichỉnhặtratừ“rađời”đểmàchơichữchútđỉnh:chínhviệcsốngtrênđờimớiđảmbảosựvôtộicủaanh ta.Còn tội lỗigiờđã trở thànhhuyền thoạicủaanhđượcrút ra từcáichết.

LiệuViênchỉhuybằngđáđócòncó thểámchỉđiềugìkhác,khimàkhốiđálạnhlẽođượcchocấtbướcđiđểtrừngphạtmáunóngvàlòngcanđảmdámtưduy

54?MọiquyềnnăngcủaLýtrívĩnhcửu,củatrậttự,củađạo

đứcphổquát,trướctấtcảvẻhùngvĩxalạcủamộtĐấngtốicaođangphẫnnộkếttinhtronghìnhtượngđó.Khốiđákhổnglồvàvôhồnđótượngtrưngchomọi lực lượngmàDon Juanmãimãi phủ nhận.Nhưng sứmệnh củaViênchỉhuychỉtớiđó.Sấmsétcóthểquaylạicõithiênđườngmôphỏngnơi chúng được triệu hồi.Bi kịch thực sự diễn ra chẳng liên quan gì đếnnhữngphươngtiệntrừngphạtđó.Không,DonJuankhôngchếtdướibàntayđáấy.Tôimuốntinvàodángvẻngôngngạođãthànhhuyềnthoại,tinvàotiếngcườikhinhcuồngcủaconngườikhởemạnhtrêungươimộtThượngđếkhôngtồntại.Nhưngtrênhết,tôitinrằngvàocáiđêmDonJuanngồiđợiởnhàAnna,Viênchỉhuythậtrakhôngđến,vàsaunửađêm,kẻănnóibángbổchắchẳncảmnhậnđượcnỗiđắngcayđáng sợcủanhữngngười trướcnay luôn luôn đúng. Thậm chí tôi càng sẵn lòng chấp nhậnmột kịch bảnkhácvềcuộcđờiDonJuan,rằnggãtađếncuốiđờilánhmìnhtrongtuviện.Nhưngkhôngphảivìlýdođạođức.Gãcòncóthểcầuxinchỗnươngnáunào từThượng đế nữa?Nhưng kịch bản đó tượng trưng cho kết quả hợplogiccủamộtcuộcđờihoàntoànthấmnhuầnsựphilý,đólàkếtcụcnghiệtngã chomộtkiếp tồn tại luônhướngvềniềmvui sốngngắnngủi.Khiđó

niềmkhoái lạcxác thịt trỗi lên trongnếp tuhànhkhổhạnh,cần thấy rằngchúngcóthểlàhaimặtthểhiệncủacùngmộtsựcùngquẫn.Còngìkhủngkhiếphơncảnhtượngngườiđànôngbịchínhthânxácmìnhbộiphản,màlýdođơngiảnchỉvìôngtađãkhôngchếtvàođúngthờiđiểm;giờphảikéonốtvớivởhàikịchchờphúthạmàn,đốimặttrựctiếpvớivịChúatrờiôngtakhônghềtônsùng,vàphụngsựvịấynhưôngtatừngphụngsựcuộcsống,quỳgốitrướccáitrốngrỗngvàgiangtayvềphíathiênđườngthiếuvắngsứcthuyếtphụcmàôngbiếtlàđốivớimình,nơiđóchẳngcóchiềusâu?

TôinhưthấyDonJuantronghốcphòngnhỏtạimộttrongnhữngtuviệnTâyBanNhanằmkhuấtdạngtrênđỉnhđồi.Vànếugãtacóchiêmngắmthứgì,thìhẳnđókhôngphảilàbóngmacủanhữngcuộctìnhtrongquákhứ,màcó lẽquakhehẹp trênbức tườngđang tắmmìnhdưóinắng,gã thấycảnhbìnhnguyênyên tĩnhởđâuđó trênđấtnướcTâyBanNha,miềnđấtxinhđẹp,vôhồn,nơigãnhậnrachínhmình.Phải,mànphảibuôngxuốngngaycảnhusầumàrựcrỡnày.Kếtcụccuốicùng,đượcchờđợinhưngkhôngbaogiờtrởthànhđiềuaoước,kếtcụcđókhôngcógìđángkể.

KỊCHNGHỆ“Vởkịchlànơi,”Hamletnói,“tabắtlươngtâmcủanhàvua.”

Từ“bắt”ởđâydùngrấtđắt.Vì lươngtâmkhicầncóthể luồnláchrấtnhanhhayrútmìnhnáu trongchínhnó.Vậynênphảibắtnóngay tại thờiđiểmkhảthứchiếmhoikhinóthoángtựliếcnhìnvàochínhmình.Thườngngày,conngườikhôngđượcphépnấnná.Ngượclại,mọithứđềuthúcanhtavộivãlaovềphíatrước.Nhưngđồngthờikhônggìlàmanhquantâmhơnchínhbảnthânmình,đặcbiệtlànhữngtiềmnăng.Dođóconngườithíchsânkhấu,thíchvởdiễn,khibaonhiêusốphậnbàyratrướcmắtanhta,vàanhcóthểthảnnhiênđắmmìnhvàolờithơtrongvởmàkhôngphảithấyđaukhổ.Ítnhấtcóthểnhậnraconngườikhôngsuytưởđó,vàanhtatiếptụcvộivànglaovềhướngniềmhyvọngriêngmìnhhaymụctiêunàokhác.Conngườiphilýxuấthiệnđúngnơiconngườikiarờiđi,khimàtâmtríngừngquansátvởkịchmàmuốndựphầnvào.Đivàonhữngsốphậnkia,điquanhữngtrảinghiệmđadạngcủachúng,chínhlàđóngvainhữngsốphậnđó.Tôikhôngcóýnóirằngcácdiễnviênđềulàconngườiphilývàđềutuântheosựthôithúcđó;tôimuốnnóirằngsốphậncủahọlàsốphậnphilý,chúngmêhoặcvàthuhúttráitimsángsuốt.Cầnphảilàmrõđiềunàyđểhiểumàkhônglầmlẫnphầntrìnhbàytiếpsau.

Vươngquốccủangườidiễnviênlàvươngquốccủaphùdu.Trongmọichứdanhvọng trênđời,danhvọngcủangườidiễnviên làphùdunhất. Ítnhấtngườitathườngcámthánnhưvậy.Nhưngcódanhvọngnàolạichẳngphùdu?NếunhìntừchòmsaoThiênLang

55,cáctácphẩmcủaGoethesau

mườinghìnnămnữasẽthànhtrobụivàtêntuổicủaôngsẽchìmvàolãngquên.Có lẽ chỉ còn vài nhà khảo cổ học đi tìm “dấu chứng” của thời đạichúngta.Viễncảnhđó luônchứađựngbàihọcđánggiá.Khingẫmkỹvềđiềuđó,tabớtquábậnlòngvềsựcaoquýsâusắcmàvềsaucóđượctìmthấycũnglàtrongthờơcủangườiđời.Trênhết,bàihọcđóhướngtachuyênchúvàođiềuchắcchắnnhất,đólànhữngthứngaytrướcmắt.Sựhuyhoàngítgâylóamắtlừamịnhấtlàsựhuyhoàngtạithế.

Bởivậy,ngườidiễnviênđãchọnkhoáclênngườinhữngtêntuổikhácnhau,vốnđãđượctônsùngvàthửtháchquathờigian.Anhrútrakếtluậnhợplýnhấttừthựctếrằngtớimộtngàynàođó,aicũngđềuphảichết.Diễnviênhoặclàthànhcônghoặclàkhôngthànhcông.Mộtnhàvăndùvôdanhvẫnômchúthyvọnglelói,nhữngmongcáctácphẩmđểlạisẽchongườiđờithấyconngườiôngkhitrướcnhưthếnào.Còntốiđangườidiễnviênchỉđểlạiđượcmộttấmảnh,vàkhôngcógìtượngtrưngchoconngườianhtatruyềnlạiđượcvềsau,nhưnhữngcửchỉ,nhữngkhoảnglặng,hơi thởgấp

hay khát khao yêu thương. Đối với người diễn viên, không được biết tớinghĩalàkhôngdiễn,vàkhôngdiễnlàchếtđicảtrămlầncùngvớimọinhânvậtanhđãcóthểlàmsốnglạitrênđời.

***

Saotaphảingạcnhiênkhinhậnradanhtiếngphùduđượcxâydựngtrênnhữngsángtạophùdunhất?NgườidiễnviêncóbagiờđểhóathânthànhIagohayAlceste,PhedrehoặcGloucester.Trongkhoảngthờigianngắnngủiấy,anh làmchohọsống lại rồichếtđi trênbốnchụcmétvuôngsàndiễn.Chưakhinàosựphi lýđượcminhhọa rõnétnhư thếhayđượcminhhọatrongquãngthờigiannhưthế.Cònbảntoátyếunàophơibàyđượcrõrànghơnnhữngcuộcđờituyệtdiệu,nhữngsốphậnkhácthườngđượcbộclộchỉtrongvàigiờtrênkhônggiansânkhấu?Xuốngkhởisânkhấu,Sigismundokhôngcònđượcaiđểýđến.Haitiếngsau,ngườitathấyanhnàyrangoàidùng bữa. Như vậy, có lẽ cuộc đời đó là một giấc mơ. Nhưng tiếp sauSigismundo lại làmộtnhânvậtkhác.Người anhhùngphải chịuđựngnỗichôngchênh thếvai tròcủakẻgầmrốngđòibáo thù.Nhưvậybằngcáchlướtquahàngthếkỷvàbaonhiêutâmtrí,bằngcáchđónggiảnhữngnhânvật ấy theokhảnăng củamình, người diễnviên cónhiềuđiểmchungvớimộtcánhânphilýkhác,làngườilữhành.Cũngnhưngườilữhành,ngườidiễnviênvắtkiệtthứgìđóvàliêntụcvậnđộng.Anhlàngườilữhànhtrongthờigian,và tuyệtvờinhất,anhlàngười lữhànhbịsănđuổi,bịbámtheobởicáclinhhồn.Nếucókhinàochuẩnmựcđạođứctônvinhsốlượngtrảinghiệmtìmđượcchất liệunuôidưỡngnó, thìquảthựcnósẽ tìmthấytrêncáisânkhấulạlùngđó.Cũngkhónóingườidiễnviênđượclợitừcácnhânvậtanhtasắmvaiđếnmứcnào.Nhưngđiềuấykhôngquantrọng.Chỉcầnbiếtanhtatựđánhđồngbảnthânvớinhữngcuộcđờicómộtkhônghaiđếnmức nào. Thường người diễn viên đưa những nhân vật ấy theo vào cuộcsốngcủamình,thếlàởchừngmựcnàođó,chúngtrànquakhônggianthờigiannơichúngrađời.Chúngđồnghànhvớingườidiễnviên,anhnàykhôngthểnàodễdàngtáchrờibảnthânvớinhânvậtmìnhtừnghóathân.Đôilúc,khivươntay lấy lyrượu,anh làmsống lạicửchỉcủaHamletkhinâng ly.Không,khoảngcáchgiữangườidiễnviênvànhữngnhânvậtmàanhtruyềnchosứcsốngkhôngquá lớn.Hàng thánghayhàngngày,anhminhhọarõràngchosựthậtđầykhơigợirằngkhôngcóràocảnnàogiữangườianhtamuốntrởthànhvàconngườihiệntạicủaanhta.Vìlúcnàocũngmuốnnhậpvai cho đạt hơn, anh biểu diễn ởmột tầmmứcmà sự hiện diện (trên sân

khấu)tạoratồntại.Vìđólànghệthuậtcủangườidiễnviên–nghĩalànhậpvai hoàn toàn, là đẩy chính mình càng sâu càng tốt vào những cuộc đờikhôngphảicủamình.Rồiđếntậncùngnỗlựcđó,thiênhướngcủaanhtalộra rõ ràng: là toàn tâmépmình thành cái khônghoặc trở thành rất nhiều.Khoảng giới hạn dành cho người nghệ sĩ khi sáng tạo nhân vật củamìnhcànghạnhẹpthìcàngđòihỏinhiềutàinăng.Anhsẽchếtsaubatiếngdướitấmmặtnạanhmanghômnay.Trongbatiếngđồnghồđó,anhphảisốngvàthểhiệnracảmộtcuộcđờikhácthường.Đógọilàđánhmấtbảnthểđểtìmthấybảnthể.Trongbatiếngđồnghồđó,ngườidiễnviênđihếtconđườngtậncùngbằngcáichết,trongkhikhángiảđiconđườngđóphảimấttrọnmộtđời.

***

Trongnghệ thuậtkịchcâmphùdu,ngườidiễnviên rèn luyệnvàhoànthiệnmìnhchỉtrongnhữnglầnrasânkhấu.Quyướcsânkhấulàtâmýphảiđượctỏbàyvàtruyềntảichỉquacáccửchỉđiệubộvàcơthể–hoặcthôngquagiọngnói,vốncũngbiểuđạt tâmhồnmạnhnhưcơ thể.Quy tắcnghệthuậtđóbuộcmọitâmtưtìnhcảmphảiđượcphóngđạivàchuyểndịchvàoxácthân.Nếutrênsânkhấucầnbàytỏtìnhyêunhưngườitayêungoàiđời,cầndùngđếntiếngnóikhônggìthaythếđượccủacontim,đểsuyxétnhưngườitasuyxétngoàiđời,thìlờilẽcủataphảiđượcmãhóa.Ởđây,nhữngkhoảnglặngkhiếnngườitanghethấu.Khiđótìnhyêucấttiếngvangvọnghơn,vàbảnthânsựbấtđộngtrởnênngoạnmục.Cơthểlàchúatể,khôngphảiaicũngcóthể“đóngkịch”,vàcáitừbịphỉbángmộtcáchbấtcôngđóbaohàmmộtthẩmmỹtoànvẹnvàchuẩnmựcđạođứctoànvẹn.Ngườitamấtnửađờingườiđểnóinăngbónggió,đểnétránh,vàimlặng.Cònởđây,ngườidiễnviênlàkẻxâmnhập.Anhtaphávỡcâuthầnchúxiềngxíchtâmhồn,thảchocáccảmxúcmạnhmẽvộivãlaolênsânkhấudànhchochúng.Chúngcất lờiqua từngcửchỉ;chúngchỉsống trongnhữngtiếng thétgào.Nhưvậyngườidiễnviêntạoranhữngnhânvậtđểtrìnhdiễn.Anhtaphácthảohaykhắcchạmnhữngnhânvậtấy,lặnglẽđivàovỏngoàitưởngtượngvềhọ,truyềnmáumìnhchonhữngbóngmaấy.Tấtnhiênởđâytôiđangđềcậpđếnnhữngtuyệtphẩmsânkhấu,nơingườidiễnviênđược traocơhộihoàn thành số mệnh cho toàn bộ thân thể của mình. Ví như kịch củaShakespeare.Trongtácphẩmkịchtínhcủaông,sựbùngnổcủavũđiệuthânthểnổirõhàngđầu.Chúnggiảithíchchomọisự.Nếukhôngcóchúng,mọithứkhácđềusụpđổ.VuaLearsẽkhôngbaogiờkhăngkhăngtheoýchỉban

ratrongcơnđiênrồnếuôngkhôngcócửchỉtànbạolàlưuđàyCordeliavàkếtánEdgar.Cũnghợplẽkhibikịchmởrasauđódiễnratrongsựđiênrồ.Nhữnglinhhồntrongđóđãbịtraochobọnquỷdữvàvũđiệuxarabancủachúng.Cóítnhấtbốnkẻđiênrồ:Mộtdotrảgiá,mộtdocốý,vàhailinhhồncònlạilàdochịuđựng–bốnthânxácméomórốiloạn,bốnkhíacạnhkhôntảcủacùngmộttìnhtrạng.

Cơthểconngườikhôngđủdiễntả.Mặtnạ,giàysânkhấu,lớphóatranglàmbiếnđốivànổibậtnhữngnétcầnthiếtcủagươngmặt,phụctrangcườngđiệuhaytiếtgiản–toànbộthếgiớiấyhysinhmọithứchovẻngoàichỉduynhấtdànhchothịgiácthưởnglãm.Rồinhờmộtkỳtíchphilý,cũngchínhlàcơthểmanglạisựhiểubiết.TôisẽkhôngbaogiờhiểuđượcIagonếukhôngsắmvaianh ta.Chỉngheanh ta làkhôngđủ,vì tôichỉnắmbắtđược;anhtrongkhoảnhkhắctôinhìnthấyanh.Ngườidiễnviênsởhữusựđơnđiệuphilýtrongbảnchất,cáibóngđơnđộcbịlàmmờ,vừaquenvừalạ,màanhtađưatheokhisắmvaihếtvaianhhùngnàytớivaianhhùngkhác.Cũngchínhnhữngtácphẩmvĩđạigópphầnlàmnênphongtháinhấtquánnày

56.Đólà

khingườidiễnviênmâuthuẫnvớichínhmình:Cùngmột linhhồn,nhưngcũngrấtnhiềulinhhồnkhácnhautíchtụtrongcùngmộtthểxác.Bảnthânđiềuđócũnglàsựmâuthuẫnphilý,khimộtcánhânmuốnđạttớimọiđiềuvàsốngmọikiếpngười,cáinỗlựcvôíchđó,sựkiêntrìvôhiệuđó.Sựmâuthuẫnthườngtrựcluôncótronganh.Thânxácvàtâmtríquytụlạimộtchỗtrongngườidiễnviên,vàkhi tâm trímệtmỏivìbịđánhbại,nóbènquaysangđồngminhtrungthànhnhấtcủamình.Hamletnói,“Sungsướngthaylànhữngngườimàtìnhcảmsôinổicùngvớilýtríđiềuhòamậtthiết,họkhôngcamphậnlàmốngsáođểcấtlênnhữngtiếngtheoýthíchcủathảnSốmệnhđưangóntayđiềukhiển.”

Làm sao Giáo hội có thể bỏ qua không trừng phạt cái lề thói ấy củangườidiễnviên?Trongmônnghệthuậtnày,Giáohộiphảnđốisựnhânbộicáctâmhồndịgiáo,sựbuôngthảtrongcảmxúc,vàvẻngạomạnchướngmắtcủamộttâmtríkhôngcamchỉsốngmộtcuộcđờivànémmìnhvàomọidạng thức vượt ngoài chuẩnmực.Giáo hội bài trừ thái độưu ái đời sốngtrong thực tại cũng như chiến thắng kiểu Proteus

57 vốn đi ngược vớimọi

điềunhàthờrăndạy.Sựbấtdiệtđâucóphảitròchơi.Thếnêntâmtríngungốcnàochọnhàikịch thayvìsựbấtdiệt thìđãđánhmấtsựcứurỗi linhhồn.Giữaởkhắpmọinơivàmãimãikhôngcó thỏahiệp.Cũngtừđómànghềnghiệpbịgánbaođiềutiếngxấuđólàmdậynênxungđộttinhthầntolớn.Nietzschenói,“Điềuquantrọngkhôngphảilàsốngmãimãimàlàsốngđộngmãimãi.”Thậtra,mọivởkịchđềuđặtralựachọnnày.

AdrienneLecouvreur58khihấphối trêngiườngbệnhđã sẵn sàngxưng

tộivàchuẩnbịnhậnsựhiệpthông,nhưngcôtừchốinguyệnbỏnghềnghiệpcủamình.Vìthếcôkhôngđượclàmlễ.Lựachọnnhưthếchẳngphảiđãthểhiện rõ rằng cô thà chọn niềmđammê nồng nàn củamình thay vì ThiênChúađósao?Vàngườiphụnữđó,trongphútvậtlộnvớicáichết,đãkhôngmuốnrơilệchốitừnghệthuậtcủamình;điềuđólàbằngchứngchotầmvócvĩđạimàcôchưabaogiờđạttớidướiánhđènsânkhấu.Đâylàvaidiễnđẹpnhất mà cũng khó nhất cô từng đóng. Lựa chọn giữa thiên đàng và lòngtrungthựcđếnđángcười,nghiêngvềsựbấtdiệthayđánhmấtchínhmìnhvàotayThiênChúalàbikịchxưacũmàaicũngphảiđếnlúcphảinhậnvai.

Cácdiễnviêncủa thờiấybiếthọsẽbị rútphép thôngcông.BướcvàonghềcónghĩalàlựachọnĐịangục.VàGiáohộithấytrongconngườinghệsĩnhữngkẻthùtồitệnhấtcủamình.Cónhữngvịhọcgiảhẳnsẽphảnđối:“Saochứ!TừchốithựchiệncácnghithứctôngiáokhiantángMoliereà!”Nhưngđiềuđólàcócơsở,nhấtlàkhingườidiễnviên

59gụcchếtngaytrên

sânkhấuvàtrúthơithởcuốicùngkhivẫncònnguyênlớphóatrang,saukhidành trọncuộcđờiđểgieo rắcnhữnggìGiáohộiphảnđối.Trong trườnghợpcủaMoliere,ngườitaviệntớilýdorằngônglàthiêntài,lấyđóđểbiệnhộchomọiđiều.Nhưngthiêntàikhôngbiệnhộchobấtcứgì,đơngiảnvìtừchốilàmnhưvậy.

Vào phút ấy, người diễn viên biết hình phạt nào đang đón chờmình.Nhưngnhữngđedọamơhồấyliệucólàgìnếusovớihìnhphạtcuốicùngmàcuộcđờidànhsẵnchoanhta?Đólàđiềuanhđãdựcảmtrướcvàhoàntoànchấpnhận.Đốivớingườidiễnviên,cũngnhưvớiconngườiphilý,cáichếtđếnkhituổiđờicònchưagiàlàđiềukhônggìbùđắpđược.Khônggìcóthểbùchonhữnggươngmặt,nhữngthếkỷmàngườidiễnviênđúngracóthểđiquanếuchưachết.Nhưngdùsaođinữa,aicũngphảichết.Ngườidiễnviênchắcchắnđãcómặtđượcởmọinơi,nhưngthờigiancũngcuốnanhđi,vàđểlạidấuấncủanótrênngườianh.

Chỉcầnchúttrítưởngtượnglàcóthểhìnhdungrasốphậnngườidiễnviêncóýnghĩanhưthếnào.Cóthờianhtạodựngvàtínhđếmcácnhânvật.Cũngđếnthờianhhọcđượccáchlàmchủchúng.Anhcàngsốngquanhiềukiếpđờikhácnhau,thìcàngcóthểgiữmìnhtáchbiệtkhỏichúng.Rồiđếnlúc anh phải chết trên sàn diễn cũng như trong thế giới thực.Những thânphậnanhtừngsốngquađốidiệnvớianh.Anhnhìnthấurõ.Anhcảmnhậnđượcnỗiđauvàphẩmchấtkhônggìthaythếđượctrongcuộcphiêulưuđó.Anhbiết,vàgiờcóthểyênnghỉ.Cóchốnluivềchocácdiễnviênlớntuổi.

CUỘCCHINHPHỤC“Không,”ngườichinhphụcnói,“đừngchorằngvìtôiyêuhànhđộngmà

quên cách suy nghĩ.Ngược lại tôi có thể xác định rất rõ nhữnggì tôi tin.Niềmtinấyvữngchắc,tôithấyđiềutôitinmộtcáchrõràngvàchắcchắn.Hãycảnhgiácvớinhữngainói:‘Tôibiếtđiềunàyquárõrồinênkhôngbàytỏrađược.’Họkhôngthểlàmnhưvậylàvìhọkhôngbiếtcáchtỏbày,hoặcvìlườibiếngmàhọdừnglạiởlớpvỏbênngoài.”

“Tôikhôngcónhiềuýkiến.”Đếncuốiđời,conngườinhậnraanhtađãdànhbaonhiêunămchỉđểbiếtchắcchắnmộtsựthậtduynhất.Nhưngsựthậtduynhấtđó,nếunólàrõrànghiểnnhiên,cũngđãđủđểđịnhhướngmộtkiếptồntại.Vềphầntôi,tôidứtkhoátcóđiềuđểnóivềcánhân.Ngườitaphảinóithẳngvềcánhân,vànếucần,vớimộtsựbấtchấpthíchhợp.

Mộtconngườivượtrakhỏitầmvócchínhmìnhnhờnhữngđiềuanhtagiữchoriêngmình,hơnlànhữngđiềuanhnóira.Córấtnhiềuđiềutôisẽgiữchoriêng tôi.Nhưng tôicũng tin tưởngmạnhmẽrằng tấtcảnhữngaitừng phán xét cá nhân đã làmđiều đó dựa trên cơ sở kinh nghiệm ít hơnchúngtabâygiờ.Trítuệ,cáitrítuệkhôngyênđócólẽđãdựbáođượcđiềuquantrọngcầnghinhận.Nhưngthờiđạinày,nhữngtàntíchcủanó,vàmáucủanólàmtangậptrànvớivôvànsựkiện.Nhữngquốcgiacổđại,vàthậmchí cảnhữngquốcgiagầnhơnvới thời đại kimkhí của ta, đã có thể cânlườngđứchạnhcủaxãhộivàcủacánhân,đểxemcáinàophụngsựchocáinào.Trướctiên,điềuđócóthểthựchiệnvìsựlầmlạcươngngạnhcủatráitimconngười,theođónhânloạiđượcsinhrađểphụngsựhayđượcphụngsự.Thứhai,điềuđócóthểthựchiệnvìcảxãhộilẫncánhânđềuchưabộclộhếtmọikhảnăngcủamình.

Tôiđãthấynhiềubậctrígiảtỏrasửngsốttrướcnhữngkiệttáccủacáchọa sĩHàLan được vẽ ra khi cuộc chiến đẫmmáuởFlanders đang cháybỏng; hay những lời kinh cầu nguyện của ngườimộ đạo tại Silesia trongCuộcchiếnBamươinămkhủngkhiếp.Họngạcnhiênvìnhữnggiátrịvĩnhcửuvẫntồntạiđượcsaunhữngbiếnloạnthếtục.Nhưngtừbấyđếnnay,đãcócảmộttiếntrình.Cáchọasĩngàynayđãbịtướcmấtsựbìnhtâmđó.Chodùvềcơbảnhọvẫnmangtráitimcủamộtngườisángtạo–ýtôilàmộttráitimđóngkín–nhưngthếvẫnvôích;vì tấtcảmọingười,baogồmcảbậcthánh,đềuđượchuyđộngđến.Cólẽđâylàđiềutôicảmnhậnđượcsâusắcnhất.Cáibấtdiệtđã thua trong từng thấtbại trongchiếnhào,haykhimọiđườngnét,ẩndụhay lờicầunguyệnbịnghiềnnátdưới thép lạnh.Ý thứcđược rằngmìnhkhông thể tách rờikhỏi thờigian, tôiquyết trở thànhmộtphầncủanó.Tôichútrọngnghiêncứucánhân,bởinólàmtôisữngsờtrước

sự ngớngẩnvà nhục nhã của nó.Vì biết chẳnghề có nguyênnhân chiếnthắng,nên tôiưaxétnguyênnhân thấtbại:chúngđòihỏimột linhhồnvônhiễm, có thể chịu được thất bại cũng như những chiến thắng nhất thời.Nhữngaicảmthấymìnhgắnbómậtthiếtvớisốmệnhcủathếgiớinày,thìhẳncảmthấycóphầnđauđớntrướcnhữngxungđộtvàvachạmtrongcácnềnvănminh.Tôicũngđónnhậnnỗiđauđókhiquyếtđịnhdấnnhậpvàothếgiới.Giữalịchsửvàsựbấtdiệt,tôichọnlịchsử,vìtôichỉưanhữnggìchắcchắn.Ítnhất,tôichắcchắnvềnó,vàlàmsaotôiphủnhậnđượcrằngchínhlựclượngnàynghiềnnáttôi?

Luônluônsẽđếnmộtthờiđiểmmàngườitaphảichọnlựagiữachiêmnghiệmvàhànhđộng.Đógọilàquátrìnhtrởthànhmộtconngười.Nỗivặnmìnhtrăntrởấyquálàkhủngkhiếp.Nhưngtráitimkiêuhãnhkhôngcóchỗchosựthỏahiệp.Chúatrờihaythờigian,câythậptựkiahaylưỡigươmnày.Thếgiớinàymangmộtýnghĩasiêuvượtkhỏinhữnglolắng,haychẳnggìlàthậtngoàinhữnglolắngấy.Ngườitaphảisốngtrongthờigianvàchếtcùngthờigian,hoặclàtránhđốimặtvớinóđểmongvềmộtcuộcsốnghuyhoànghơn.Tôibiếtngườitavẫncóthểthỏahiệpvàsốngtrongthếgiớinàytrongkhigiữniềmtinvềcõibấtdiệt.Đógọilàchấpnhận.Nhưngtôighêtởmtừấy, tôi chỉmuốnhoặc là tất cả, hoặc làkhôngchútgì.Nếu tôi chọnhànhđộng,thìxinđừngchorằngchiêmnghiệmsuyngẫmtrởthànhphạmtrùxalạvớitôi.Chỉlànókhôngthểchotôimọiđiều,vàmộtkhiđãtáchkhỏibấtdiệt, tôimuốn kết đồngminh với thời gian. Tôi khôngmuốn chỉ tích lấynhữnghoàivọngvàcayđắng,tôichỉmuốnnhìnrõ.Đểtôinóivớiquývị,ngàymai,quývịsẽbịđiềuđộng.Đốivớiquývịcũngnhưđốivớitôi,đólàSựgiảiphóng.Cánhânkhôngthểlàmgì,nhưngcũngcóthểlàmtấtcả.Khiởtrongtrạngtháikhôngbịràngbuộctuyệtvờiđó,quývịsẽhiểuvìsaotôicùng lúc vừa đề cao vừa nghiền nát cá nhân. Thế giới này nghiền nát cánhân,còntôithìgiảiphóng.Tôitraochocánhântấtcảmọiquyền.

Nhữngngườichinhphụchiểurằngtựbảnthânhànhđộngđólàvôdụng.Chỉcómộthànhđộnghữuíchduynhất,làtáitạoconngườivàtráiđất.Tôisẽkhôngbaogiờ tái tạo conngười.Nhưnghãy cứ làm“như thể”.Vì conđườngtranhđấuđưatôiđếnxác thịt.Thậmchídùcóbị làmnhục, thìxácthịtvẫnlàsựchắcchắnduynhấtcủatôi.Tôicóthểchỉdựavàonómàsống.Tôivốnlàmộtsinhvậtsống.Cũngvìvậymàtôichọnthựchiệnnỗlựcphilývàvôhiệunày.Cũngvìvậymàtôiđứngvềphíađấutranh.Thờiđiểmđãchínmùi,nhưtôiđãnói.Chođếnnay,sựvĩđạicủakẻchinhphụcthểhiệnởkhíacạnhđịalý.Ngườitachỉxétxemnhữnglãnhthổchinhphụcđượcrộnglớnbaonhiêu.Ýnghĩacủatừấyđãthayđổi,vànókhôngcòntượngtrưngchochiếnthắngtoàndiện.Sựvĩđạiđãđổiphe.Giờnónằmtrongsựphản

khángvànhữnghysinh thiếuvắng tương lai.Ởđâykhôngcónghĩa làưathíchthấtbại.Chiếnthắnglàđiềuđượckhátkhao.Nhưngchỉcómộtchiếnthắngduynhất,đólàsựbấtdiệt.Màtôikhôngbaogiờcóđượcđiềuđó.Tôivấpngãvàbấuvíuvàođó.Mộtcuộccáchmạngluôndiễnrahòngchốnglạicác vị thần, bắt đầu là cuộc cáchmạng của Prometheus

60, người đầu tiên

trong số những kẻ chinh phục có quan điểmmới.Những đòi hỏi của conngườitráivớisốphậncủahọ;nhữngđòihỏicủakẻnghèokhólàmộtcáicớ.Nhưngtôicóthểnắmbắttinhthầnđótronghànhđộnglịchsửcủanó,vàtôikếtnốiđượcvớinóngayđiểmấy.Nhưngđừngcholàtôithíchlàmnhưvậy:trưócmâuthuẫncốtlõi,tôivẫnkiêntrìmâuthuẫnconngườicủamình.Tôixâyđắpsựsángsuốtgiữanhữngthứphủnhậnnó.Tôitônvinhconngườitrướcnhữnggìnghiềnnátđó,vàtựdocủatôi,sựnổidậycủatôiniềmđammêcủatôihợplạicùngnhautrongtìnhtrạngcăngthẳngđó,sựsángsuốtđó,vàsựlặplạikỳvĩđó.

Phải,conngườilàmụcđíchcủabảnthânanhta.Vàanhtalàmụcđíchduy nhất của chínhmình.Nếu anh ta hướng tới điều gì khác, thì nó phảitrongcuộcđờinày.Giờ tôiđãhiểuquá rõchuyệnấy.Nhữngngườichinhphụcđôikhicóbànvềchếngựvàchiếnthắng.Nhưngýhọluônlà“chiếnthắng bản thân”.Hẳn quý vị hiểu rõ điều đó nghĩa là gì.Ai cũng đều cónhữngkhoảnhkhắcthấymìnhsánhngangvớithánhthần.Ítnhất,ngườitanóivậy.Cảmgiácđóđếntừkhoảnhkhắcchớplóekhiconngườicảmnhậnđượcsựhùngvĩtuyệtvờicủatâmtrí.Nhữngngườichinhphụcđơngiảnlànhữngkẻýthứcđủrõvềsứcmạnhcủamìnhđểliêntụcduytrì trạngtháiđỉnhcaođó,vànhậnthứcrõsựhùngvĩđó.Đâytrởthànhvấnđềsốhọc,vềhơn hay kém. Những người chinh phục có thể vượt trội hơn. Nhưng họkhôngthểvượthơnconngườikhianhtađãmuốn.Chínhvìvậyhọkhôngbaogiờrờikhỏinơitôiluyệnconngười,laomìnhvàolinhhồnsôisụccủanhữngcuộcnổidậy.

Ởđó,họthấynhữngconngườiquècụtbấttoàn,nhưnghọcũnggặpởđócácgiátrịduynhấtmàhọưathíchvàngưỡngmộ,conngườivàsựimlặngcủaanhta.Đâyvừalàsựcùngcựcvừalàsựgiàucócủahọ.Họchỉcóđượcmộtthứxaxỉ,đólànhữngmốiquanhệgiữaconngười.Làmsaocóaikhôngnhậnthấyđượcrằngtrongcõivũtrụdễtổnthươngnày,chỉduyconngườimangđượcmộtýnghĩasốngđộnghơn?Nhữnggươngmặtcăngthẳng,tìnhhuynhđệbịđedọa,tìnhbạnmạnhmẽvàtrongsángđếnvậygiữaconngườivớinhau,đólànhữngcủacảithậtsựvìchúngvốnphùdu.Giữanhữngcủacảiấy,tâmtrínhậnthấyrõràngnhấtnhữngquyềnnăngcũngnhưgiớihạncủanó.Haycóthểnói,tínhhiệuquảcủanó.Đãcóngườibànvềtríócbậcthiên tài.Nhưngchủđềấydễbàn,ởđây tôimuốnnói tới trí tuệ.Phảinói

rằngnócóthểtrởnênvĩđại.Trítuệthắpsángcõisamạcnàyvàlàmchủnó.Trítuệbiếtnhữngnghĩavụcủamìnhvàlàmsángtỏchúng.Nósẽchếtcùnglúcvớithểxác.Nhưngkhibiếtđượcđiềunày,nóđượctựdo.

Chúngtakhôngphảilàkhôngbiếtmọinhàthờđềuchốnglạichúngta.Mộttráitimquásôinổiđếnđộlẩntránhsựbấtdiệt,màcácnhàthờthuầntúyhaynhàthờchínhtrịđềutuyênbốcóthểđưalạiđiềunày.Hạnhphúcvàlòngcanđảm,sựtrừngphạthaycônglýđềulànhữngmụctiêuthứcấpcủahọ.Đó làgiáođiềuhọ rao truyền,vàbuộcngười tachấpnhận.Nhưng tôikhôngquantâmgìđếnsựbấtdiệt.Nhữngchânlýtrongtầmhiểubiếtcủatôicóthểsờtậntay.Tôikhôngthểtáchrờikhỏichúng.Chínhvìvậykhôngthểdựavàotôiđểđặtcơsởchobấtkỳđiềugì:Kẻchinhphụckhôngđểlạibấtkỳgì,kểcảnhữnggiáođiềucủaanhta.

Tậncùngcủatấtcảlàcáichết.Tabiếtcáichếtkếtthúcmọithứ.VìvậynhữngnghĩatrangtrêntoànChâuÂunàyđềutrôngthậtđángghét,cóngườicònbịchúngámảnh.Conngườichỉđiểmtôchonhữnggìhọyêuchuộng,còncáichếtlàmngườitakhóchịuvàbàomònkiênnhẫn.Bảnthânnócũngsẽbị chinhphục.NgườiCarrara cuối cùng, người tù nhânởPadua, thànhphốhoangvắngvìbệnhdịchvàbịngườiVenicevâyhãm,anhtavừachạyvừagàothéttrongcungđiệnkhôngbóngngười:Anhtatriệuhồimaquỷvàkêuđòicáichết.Đólàmộtcáchđểchiếnthắngcáichết.VàcũnglàmộtdấuhiệuvềlòngcanđảmcủangườiphươngTâykhimàcácnghĩatrang,nơicáichếtnghĩlànóđượctônvinh,bịhọxâythànhxấuxíđếnvậy.Trongvũtrụnổiloạn,cáichếttôntụngsựbấtcông.Đólàsựlăngmạtốithượng,

“Cũngcónhữngkẻkhôngchấpnhận thỏahiệp,đãchọnsựbấtdiệtvàphảnđốiảoảnhtrongthếgiớinày.Nhữngnghĩatrangcủahọtrànđầyhoavàchimchóc.Điềuđóchongườichinhphụcthấyrõmìnhđãchốibỏđiềugì.Ngượclại,anhđãchọnnghĩatrangviềnràosắtđenhaythậmchínhữngbãi thamachokẻvôdanh.Nhữngngười tử tếnhất trongsốconcáiChúatrờiđôikhisợhãinghĩtớivàthươnghạichonhữngkẻsốngvớihìnhảnhvềcáichếtnhưthể.Nhưnghọlạitìmthấysứcmạnhvàsựbiệnminhtừđó.Sốphậnđứng trướcmặt ta, ta khiêukhíchnó.Hoàncảnhbất lực của taxuấtpháttừnhậnthứchơnlàtừlòngkiêuhãnh.Bánthânchúngtađôikhicũngthấythươngthân.Đólàlòngthươngcảmduynhấttachấpnhận,cảmgiácấykhó lònghiểuđượcvànóxemracũngchẳngmấyđànông.Nhữngkẻ táogannhấttrongchúngtatừngcảmthấynó.Tacoinhữngngườisángsuốtlàđànôngchânchính,vàtakhôngmuốnnguồnsứcmạnhnàotáchrờikhởisựsángsuốt.

***

Xinnhắclại rằngnhữnghìnhảnhtrênkhôngnhằmđưaraquytắcđạođứchaysựphánxétnào:chúngchỉlànhữngphácthảo.Chúngđơnthuầnđạibiểuchomộtlốisống.Ngườitình,ngườidiễnviên,haykẻlữhànhđóngvaiphilý.Nhưngnếumuốn,ngườitavẫncóthểvàovaingườiđứchạnh,ngườicôngchức,hay tổng thốngmộtnềncộnghòa, lựachọnđócũng tốt tươngđương.Chỉcầnbiếtrõvàkhôngchegiấugìlàđủ.TrongviệnbảotàngÝđôikhitatìmthấynhữngtấmmànnhỏđượctôvẽmàlinhmụcdùngchemặtkẻbị kết tội để hắn ta không thấy đoạn đầu đài. Bước nhảy, trongmọi hìnhthức,đềulàlaovàocõithiêngliênghaybấtdiệt,đầuhàngtrướcnhữngảoảnh trongcuộc sốnghàngngàyhoặcýniệmcủa lý trí– tất cảnhững tấmmànấyđềuchegiấusựphilý.Nhưngcũngcónhữngviênchứcviệckhôngbịchemàn,tôichínhlàmuốnnóiđếnnhữngngườinày.Tôiđãchọnđượcnhữngngườicựcđoannhất.Ởchừngmựcnày,sựphilýtraochohọquyềnnăngđếvương.Quảlànhữngônghoàngấykhôngcóvươngquốccủamình.Nhưnghọcómộtlợithếvượttrộihơnhếtchảy:họbiếtmọivươngtriềuđềulàhưhão.Họbiếtđólàtoànbộvẻcaoquýcủanhữngkẻkia,vàchẳngíchgìkhinóivềnhữngnỗibấthạnhẩngiấuhaytàntrocủasựvỡmộngcủahọ.Bịtướcđihyvọngkhôngphảilàtuyệtvọng.Nhữngngọnlửatrêntráiđấtchắcchắncógiátrịnhưhươngthơmthiênđàng.Khôngcóai,kểcảtôicóquyềnphánxéthọ.Họkhôngphấnđấuđếtrởnêntốthơn;họchỉđangcốgắngđểtrởnênhòahợp.Nếucóthểdùngtừ“conngườikhônngoan”đểchỉnhữngaisốngvớinhữnggìhọcóchứkhôngxétđếnnhữnggìhọkhôngcó,thìhọlànhữngngườikhônngoan.Một trongsốhọ,kẻchinhphục trongđịahạttâmtrí,mộtDonỊuancủatri thức,ngườidiễnviêncủatrí tuệ,biếtrõđiềunàyhơnaihết:“Ngươituyệtkhôngxứngđặcântrêntráiđấtlẫntrênthiênđàngvìđãdẫndắtnhữngconcừunhỏngoanngoãncủangươiđếnsựhoànmỹ;nhưngngươi tốiđavẫnchỉ làconcừunhỏngungốcvớicặpsừngvàkhông gì khác nữa – giả như ngươi không nổ tung với sự phù phiếm vàkhônggâyvụtaitiếngbằngcáchtựchomìnhlàquantòa.”

Trongtrườnghợpnàođinữa,điềuquantrọnglàphảiđưathêmcholậpluậnphilýnhiềuvídụchânthực.Trítưởngtượngcóthểgiúptathêmvàonhiềungườikhác,cũngkhôngtáchrờikhỏithờigianvàsựlưuđày,nhữngngườibiếtlàmsaosốnghòahợpvớimộtvũtrụkhôngcótươnglaivàkhôngcósựyếuhèn.Thểgiớiphilý,vôthầnvôthánhnày,khiđósẽlànơicưngụvớinhữngconngườisuynghĩrõràngvàkhôngcònbấuvíuvàohyvọng.Tôihãycònchưađềcậpđếnnhânvậtphilýnhất,đólàconngườisángtạo.

SÁNGTẠOPHILÝ

TRIẾTHỌCVÀHƯCẤUMọisinhmệnhkiêntrìsốngtrongbầukhôngkhíphilýtinhlọcsẽkhông

trụ lâu được nếu không có những tư duy thường trực và sâu sắc tiếp sứcmạnhchochúng.Chỉriêngsựtrungthànhvớiphilýlàkhôngđủ.Conngườitỉnhthứcđãhoànthànhnghĩavụcủamìnhgiữanhữngcuộcchiếntranhnguxuẩnnhấtmàkhôngtinrằngcósựmâuthuẫn.Bởi lẽquantrọnglàkhôngđượctrốntránhđiềugì.Chịuđựngđượcsựphilýcủathếgiớilàniềmvinhdự siêu hình.Chinh phục hay diễn xuất, hay trải nghiệmnhiều cuộc tình,cuộcnổidậyphilýlàcốngvậtmàconngườidângchophẩmgiácủamìnhtrongmộtchiếndịchanhtađãbịđánhbạitửđầu.

Đâyđơnthuầnlàvấnđềtrungthànhvớinguyêntắccủatrậnchiến.Suynghĩđócólẽđủđểgiúpnuôidưỡngmộttâmtrí,nóđãchốngđỡvàbâygiờvẫnchốngđỡchocácnềnvănminh.Khôngthểphủnhậnchiếntranh.Phảisốngcùngnóhaychếtvìnó.Nhưvậysựphilýởđâylà:phảisốngcùngnóđểnhận ranhữngbàihọc từnóvàgiành lạixương thịtconngười,vềmặtnày,niềmvuiphilýcaonhấtlàsựsángtạo.NhưNietzschenói:“Nghệthuậtvàkhôngcógìngoàinghệthuật,chúngtacónghệthuậtđểkhôngphảichếtvìsựthật.”

Trongtrảinghiệmmàtôiđangcốgắngmôtảvàlàmrõbằngnhiềucáchthức,mộtđiềuchắcchắnrằnghễmộtnỗiđaukhổbịdậptắtthìnỗiđaukhổmớisẽsinhra.Cuộctruytìmngâyngôtheosausựlãngquên, lờikêucầuđược thỏa mãn giờ không tiếng vọng. Nhưng sự căng thẳng thường trựckhiếnconngườiphảiđốimặtvớithếgiới,cơncuồngnhiệttuântheomệnhlệnhthúcgiụcanhtaphảilĩnhhộimọithứkhiếnanhtarơivàomộtcơnsốtkhác.Trongvũtrụnày,tácphẩmnghệthuậttrởthànhcơmayduynhấtđểanhtagiữđượcýthứcvàsắpđặtnhữngchuyếnphiêulưucủanó.Sángtạolà sống nhiều gấp hai lần.Những dọ dẫm, cuộc kiếm tìm đầy bất an củaProust,nhữngtỉmẩnnhặtnhạnhnàohoa,nàogiấydántường,vàcảnhữngnỗiloâucủaôngta,chẳnghàmnghĩađiềugìkháccả.Nócũngkhôngnhiềuýnghĩahơnsựsángtạoliêntụcdùkhóthấynơingườidiễnviên,kẻchinhphục,vàmọiconngườiphilýtrongcuộcsốnghàngngàycủahọ.Tấtcảbọnhọđềuđang thửđóngkịch, lặp lại,và tái tạocái thực tại củahọ.Đến tậncùngta luônđếnbướcđườngđốimặtvớisựthật.Toànbộtồntạicủamộtconngườivốnngoảnhmặttrướcsựbấtdiệtchínhlàvởkịchlớnkhônglờidướilớpmặtnạphilý.Sángtạolàvởkịchcâmvĩđại.

Nhữngkẻnóitrênbiếtcáchbắtđầu,vàsauđótoànbộnỗlựccủahọlàđểkiểmnghiệm,đểphóngchiếu,vàlàmphongphúthêmhònđảophùduhọvừađápxuống.Nhưngtrướchếthọphảibiếtđã.Vìcuộckhámpháphi lýtrùnghợpvớiđoạnngừngkhimànhữngđammêtrongtươnglaiđượcchuẩnbịvàhợpthứchóa.NgaycảnhữngngườikhôngtheophúcâmnàovẫncóngọnNúiOliucủariêngmình

61.Khôngđượcphépngủquêntrênđó.Vìđối

vớiconngườiphilý,điềuquantrọngkhôngphảilàlýgiảivàgiảiquyết,màlàtrảinghiệmvàmôtả.Tấtcảkhởiđầuvớisựdửngdưngsángsuốt.

Môtả,đólàthamvọngtốihậucủamộtsuynghĩphilý.Cũngnhưkhoahọc,mộtkhiđăđiđếntậncùngnhữngnghịchlýcủanó,thìsẽngừngđưaragợi ý lý giải tiếp, để chiêm ngắm và phác họa cảnh quanmuôn đời trinhnguyêncủacáchiệntượng.Từđótráitimhọcđượcrằng,cảmxúclàmlòngtarộnràngkhinhìnthấycáckhíacạnhcủathếgiớinàykhôngphảixuấtpháttừsựsâusắc,màlàtừsựđadạngcủachúng.Lýgiảichẳngíchgì,cảmthụvẫncònmãi,vàứngvớinólànhữngnhữnglờimờigọiliêntụctừmộtvũtrụvôcùngtậnvềsốlượng.Từđâycóthểhiểuđượcvịtrícủatácphẩmnghệthuật.

Tácphẩmnghệthuậtghidấuđồngthờicáichếtcủamộtkinhnghiệmlẫnsựnhân lêncủanó.Nó làmộthình thức lặp lạiđơnđiệumàđầyđammênhữngchủđềđãđượchòaphốibởithếgiới:cơthể,nhữngthánhtượngtrơtrơkhôngbiếtmệttrụtrêntrántường

62cácđềnthờ,cáchìnhtháihaymàu

sắc, con sốhaynỗiđaubuồn.Nhưvậykhimột lầnnữađọnhữngchủđềchínhcủatiểuluậnnàytrongthếgiớituyệtvờivàtươinoncủangườisángtạo,kếtluậnkhônghềdửngdưng.Thậtsailầmkhitìmmộtbiểutượngtrongnóvàchorằngtácphẩmnghệthuậtrốtcuộclànơitrúẩnchosựphilý.Bảnthânnólàmộthiệntượngphilý,vàởđâytachỉquantâmđếnsựmôtảcủanó.Tácphẩmnghệ thuậtkhông là lối thoátchocănbệnh trí tuệ.Mànó làmột trongnhững triệu chứng của cănbệnh ảnhhưởng toànbộ tưduy củamột con người.Nhưng tác phẩm nghệ thuật đã khiến lần đầu tiên tâm tríbước ra ngoài chínhnóvàđặt nóđối diệnvới những tâm trí khác; khôngphảiđểnólạclốimàlàđểchỉrõchonóconđườngcụtmàtấtcảđềuđãdấnvào.Nói theo lập luậnphi lý, thì sự sáng tạo theođuổi sựdửngdưng lẫnkhámphá.Nóđánhdấunơi nhữngđammêphi lý bungnởvà lý lẽ dừngchân.Địavịcủanótrongtiểuluậnnàysẽđượcbiệnluậntheohướngnày.

Ớđâycầnxemxétmộtsốchủđềchungcủangườisáng tạovànhà tưtưởngđểchỉratrongcáctácphẩmnghệthuậtmọimâuthuẫntrongtưduyliênquanđếnsựphi lý.Thậtra,khôngcónhiềukết luậnđồngnhấtchứngminhsựliênquancủatâmtríbằngkết luậnvềcácmâuthuẫnchung.Như

vậynógắnvớitưduyvàsángtạo.Cólẽtôikhôngcầnphảinóirằngcùngmộtnỗithốngkhổđãthúcconngườihướngtớihaiđiềuđó.Tâmtrívàsángtạo trùng nhau ở điểm khởi đầu là đây. Nhưng tôi thấy rằng rất hiếm tưtưởngbắtnguồntừsựphilýtrụlạiđượctrongquátrìnhsángtạo.Vàchínhgiữanhữngsựchệchhướnglẫnbấttrung(sovớitưtưởngphilýbanđầu)đó,tôilượngđượcđiềugìthuộcvềsựphilý.Tôicũngtựhỏi:Liệucóthểnàothựchiệntácphẩmnghệthuậtphilýđượckhông?

***

Khôngthểnàoquákhăngkhăngmộthướngvềbảnchấtdễđổidờicủasựđốilậpxưacũgiữanghệthuậtvàtriếthọc.Nếukhẳngđịnhsựđốilậpđótheonghĩaquábóhẹp,thìhẳnnhiênsẽsai.Cònnếuchỉnóirằnghailĩnhvựcđó,mỗi lĩnh vực đều cómôi trường riêng biệt của chúng, thì có lẽ đúngnhưngvẫncònmơhồ.Luậncứduynhấtkhảdĩchấpnhậnđượccăncứtrênmâuthuẫngiữangườitriếtgiađượcbaobọcbêntronghệthốngcủachínhôngtavàngườinghệsĩkhiđượcđặttrướctácphẩmcủamình.Nhưngluậncứđóchỉthỏađángkhiápdụngtrongmộtsốhìnhthứcnghệthuậtvàtriếthọcnhất định,màởđây ta coi là thứyếu.Ý tưởng cho rằng có thứnghệthuậttáchrờikhởingườisángtạoranókhôngchỉlàđãquálỗithời,màcònsailầm.Tráivớingườinghệsĩ,chưacótriếtgianàosángtạođượcnhiềuhệthống.Nhưng thật rachođếnnay, cũngchưacónghệ sĩnàodiễn tảđượcnhiềuhơnmộtchủđềdùdướinhiềukhíacạnhkhácnhau.Trongnghệthuậtcósự toànhảo tức thờivà luôncầnđổimới,đúng thế,nhưngchỉdựa trênmộtkháiniệmđịnhtrước.Vìtácphẩmnghệthuậtcũngnhưmộtcôngtrìnhxâydựng,vàaicũngbiếtcácnghệsĩsángtácvĩđại“nhấtđiệu”đếnthếnào.Vớilýdotươngtựnhưcácnhàtưtưởng,ngườinghệsĩgắnbóvàhóathântrongtácphẩmhọtạora.Sựthẩmthấuđólàmdấylênnhữngvấnđềquantrọngnhấttrongmỹhọc.Hơnnữa,vớinhữngaitinvàotínhđơnmụcđíchcủatâmtrí,thìsựphânbiệtdựatrênphươngphápvàđốitượngsángtạoquảlàvôích.Giữanhữngmônnghệthuậtmàconngườiđặtrachochínhmìnhnhằmthônghiểuvàyêuthương,khônghềcóràocảnnào.Chúngđancàivàonhau,vàđượcnốikếtbởicùngmộtmốiloâu.

Đầutiêncầnnóirõđiềunày.Việcthựchiệnmộttácphẩmnghệthuậtphilýđòihỏimộttưtưởngsángsuốtnhất.Nhưngđồngthờiđókhôngđượclàmộttưtưởngrõrànghiểnnhiên,ngoạitrừdotrítuệtựđiềuhòa.Mâuthuẫnnàycóthểđượcgiảithíchtheosựphilý.Tácphẩmnghệthuậtrađờikhitrí

tuệkhướctừsuyluậnvềđiềuchắcchắncụthể.Nóđánhdấuchiếnthắngcủaxúc cảm trần tục. Chính tư tưởng sáng suốt khuấy động nó, nhưng chínhtronghànhđộngđó tư tưởngchốibỏnó.Nósẽkhôngđầuhàng trướcnỗicámdỗchấpnhậnthêmthứđượcmôtảlàmộtchiềuýnghĩasâusắchơn,mànóbiếtlàkhônghợplý.Tácphẩmnghệthuậtlàhiệnthâncủamộtvởkịchcủa trí tuệ, chỉ lànóchứng tỏđiềunày theo lốigián tiếp.Tácphẩmnghệthuậtphilýđòihỏingườinghệsĩýthứcđượcnhữnghạnchếnàycũngnhưmộtmônnghệthuậttrongđócáicụthểbiểuhiệnkhônggìkháchơnlàchínhnó.Nókhôngthểlàmụcđích,ýnghĩa,hayniềmanủichocuộcđời.Sángtạohoặckhôngsángtạođềukhôngthayđổiđiềugì.Ngườisángtạophilýkhôngđềcaođánhbóngtácphẩmcủamình.Anhtacóthểchốibỏtácphẩmcủamình.Vàtrênthựctếđãcónhữngtrườnghợpnhưvậy.CứxéttrườnghợpcủaRimbaudtrongthờikỳôngởAbyssinia

63cũngđủrõ.

Đồngthờitacũngthấyđượcmộtnguyêntắcthẩmmỹtrongnghệthuật.Nhữngtácphẩmnghệthuậtthựcthụluônlàthướcđonhânvăn.Vềcơbảnđólànhữngtácphẩmphảnánh“íthơn”.Giữatoànbộtrảinghiệmcủangườinghệsĩvàtácphẩmphảnánhtrảinghiệmđócómốiliênhệnhấtđịnh,nhưgiữadiễntiếncủanhânvậtWilhelmMeỉstervớisựtrưởngthànhcủaGoethe.Mốiquanhệsẽtrởxấukhimuốnbàytoànbộtrảinghiệmlênnhữngtranggiấyđẹpđẽcóhọatiếtviềnquanhtrongmộttácphẩmvănchươngcótínhlýgiải.Cònmốiquanhệđótốtđẹpkhitácphẩmchỉlàmộtmảnhcáttừkinhnghiệm,mộtmặtcủakhốikimcươngtrongđóánhrựcrỡtừbêntrongtỏarakhônggiớihạn.Trongtrườnghợpđầutiên,cósựquátảilẫnkỳvọnghướngđếnvĩnhcửu.Trongtrườnghợpthứhai,tácphẩmphongphúgiàucóvìtoànbộkinhnghiệmẩnhàmtrongđó,vớiđộsâudàykhôndò.Vấnđềcủangườinghệsĩphilýlàphảiđạttớitrìnhđộsavoir-vivre(ởđâytạmdịchlàbiếtxửlýtácphẩm),vốnvượtcaohơnsavoir-faire(khảnăngxửlýtácphẩm).Vàcuốicùng,trêntấtcả,cácnghệsĩvĩđạitrongmôitrườngnàylànhữnghiệnhữusốngtuyệtvời,kháiniệm“sống”ởđâyngangngửavớitrảinghiệmlẫnphảnánh.Dođótácphẩmthểhiệnvởdiễncủatrítuệ.Tácphẩmphilýminhhọasựchốitừcủatưduytrướcdanhgiágánchonó,nótừchốikhôngtrởthànhthứgìhơnlàmộttrí tuệmôtảtỉmỉnhữngvẻngoàivàvỏbọcbằngnhữnghìnhảnhkhôngchứalýgiảilýtrínàotrongđó.Nếuthếgiớinàyrõràngdễhiểu,nghệthuậtsẽkhôngtồntại.

Ởđâytôikhôngnóiđếncácmônnghệthuậtcủahìnhtháihaymàusắc,trongđósựmôtảthắngthếtrongsựgiảndịtuyệtvờicủanó

64.Sựbiểulộbắt

đầunơimàtưtưởngkếtthúc.Nhữngxácướpthiếuniênvớihốcmắttrốngrỗngđượcngười tađưavàođền thờvàviệnbảo tàng– triết lýcủahọ thểhiệntrongcửchỉ.Đốivớiconngườiphilý,điềuđócòndạyhọnhiềuđiều

hơnmọi thư viện trên đời.Điều này cũng đúng cho âmnhạc, ởmột khíacạnhkhác.Nếucómônnghệthuậtkhôngchứađựngbàihọcnào,thìđóhẳnlàâmnhạc.Nóliênquanquámậtthiếtvớitoánhọcđếnnỗikhôngphảivaymượnsựvôvịlợicủamônnày.Tròchơitâmtrítựbàyrachonótuântheonhữngquy luậtđịnh sẵnvànhịpnhàngnày,diễn ra trong tầmâmvang tangheđược, vàxahơnđónhững rungchấngặpnhau trongmộtvũ trụphinhân.Khôngcòncảmthụnàotinhthuầnhơnthế.Nhữngvídụnàyquádễthấy.Conngườiphilýnhìnnhậnnhữnghòaâmvàhìnhtháiấylàcủamình.

Tôimuốnnóiđếnmộtdạngtácphẩmnghệthuậtmàtrongđónỗicámdỗlýgiảivẫnmạnhnhất,ảotưởngtựđộngphơilộ,vàviệcđiđếnkếtluậnhầunhưkhông thể tránhkhỏi.Đó chính là sáng tạohư cấu.Hãy thử tìmxemtrongđósựphilýcótrụđượckhông.

***

Việctưduy,vềcơbảnlàsángtạoramộtthếgiới(Hoặcràochắnthếgiớiriêngcủamình,cảhaiđềudẫnđếncùngmộtkếtquả).Quátrìnhđóphátsinhtừmốibấtđồngcơbảntáchrờiconngườikhỏikinhnghiệmđểtìmramộtđiểmchungtùytheonỗihoàivọngcủanó,mộtvũtrụđượcràogiậubởilýlẽhayđượcthắpsángbởicácphéploạisuy,nhưngchínhnó,dùtrongtrườnghợpnàođinữa,đềuchừalạimộtcơhộiđểhủybỏcuộcphânlykhônkhamđó.Người triết gia, baodùông ta có làKant

65 đi chăngnữa, cũng làmột

người sáng tạo. Triết gia có những nhân vật, những biểu tượng, và hànhđộngđượccheđậy.Ôngcòncósẵncáckếtcụckhácnhauchocốttruyệncủamình.Ngược lại, sựvượt lêncủa thể loại tiểu thuyết sovới thơcavà tiểuluậnđơnthuầntượngtrưngcholượngtríthứchóanghệthuậtlớnhơn,mặcdùnhìnbềngoàikhóthấyđiềuđó.Xinđừngnhầmlẫn,ởđâytôichỉđangnóiđếnnhữngtiểuthuyếtvĩđạinhất.Sựgiàucóvàtầmquantrọngcủamộtthểloạivănhọcthườngđượcđolườngbằnglượng“sảnphẩmrác”trongđó,nhưngkhôngthểvìsốlượngtiểuthuyếttồimàquêngiátrịcủanhữngkiệttác.Nhữngkiệt tác này thực sự đãmang theo cảmột vũ trụ trong chúng.Tiếuthuyếtcólogicriêng,lậpluậnriêng,trựcgiácriêng,vànhữngđịnhđềriêng.Nócũngcóđòihỏiriêngvềmứcđộrõràng

66.

Sựđốilậpkinhđiểnmàtôicónhắcbêntrênthậmchícònítchínhđánghơn trong trườnghợpcụ thểnày.Tácphẩmcógiá trị lâudàikhidễdàngtáchrờitriếtlýkhỏitácgiảcủanó.Ngàynay,khitưduyđãkhôngcònđòi

quyềnbaotrùmphổquát,khilịchsửđángnóinhấtcủatưduylàvềnhữngănnăncủanó,thìtabiếtrằngcáihệthốngtrongtiểuthuyết,nếulàtácphẩmxứng tầm,không thểnào tách rời khỏi tácgiả củanó.Như tácphẩmĐạođức,xét theomột trongnhiềukhíacạnh,chính là lờixưng tộicánhândàidòngnghiêmkhắc.Tưduy trừu tượngcuốicùngcũngquayvềvới trụcộtxác thịt của nó. Tương tự, những hoạt động hư cấu của thân xác và củanhữngđammêđượcđiềuchỉnhhơinghiêngtheohìnhdungvềthếgiớicủatácgiả.Nhàvănđãthôikhôngcònđơnthuầnkểlại“nhữngcâuchuyện”màsáng tạo ravũ trụcủa riêngmình.Những tiểu thuyếtgiavĩđại làcác tiểuthuyếtgia– triếthọc,nghĩa làđốicựcvớicácngườiviết– luậnđề.VídụnhưBalzac,Sade,Melville,Stendhal,Dostoevsky,Proust,Mairaux,Kafka,vànhiềuvịkhác.

Nhưngtrongthựctế,việccáctiểuthuyếtgiaưadùnghìnhtượnghonlàcácluậncứchặtchẽtrongtácphẩmliênquanđếnmộtsuynghĩchung,chorằngnguyênlýdiễngiảinàocũnglàvôdụng, trongkhivẻngoài tácđộngvàocảmthụcủangười tachắcchắn truyềnđiđược thôngđiệpdẫndắthọmuốn.Họcoitácphẩmnghệthuậtvừalàkếtthúcvừalàkhởiđầu.Nólàkếtquảcủamộtthứtriếtlýthườngkhôngđượcbiểuđạtra,làsựminhhọađồngthờilàkếtthúchoànhảochotriếtlýđó.Nhưngnóchỉtrởnêntrọnvẹnđượcnhờnhữnghàmýcủatriếtlýđó.Cuốicùng,nócũnglêntiếngbênhvựcchomộtbiếnthểcủachủđềcũxưavềmộttưtưởngnhỏbébịtáchrờikhỏicuộcsống,trongkhirấtnhiềutưtưởngquayvềhòahợpvớicuộcsống.Khikhôngthểtrauchuốtđượcthựctại,tưduyngừngmôphỏngnó.Thểloạitiểuthuyếtđượcnhắcđếnởđây là thứnhạccụcủa tri thứcvô tậncó liênquan,cũngnhưcủatìnhyêu.Vớitìnhyêu,sángtạohưcấubanđầukhiếntakinhngạcthánphục,sauđógợilênnhữngsuyngẫmphongphủ.

***

Ítnhấtđólànhữngnétmêhoặctôithấyđượcbanđầu.Nhưngtôicũngthấynhữngđiềutươngtựkhichứngkiếnsựtựsátcủanhữngtưtưởngbịlàmnhụccủanhữngngườiưutú.

Điềutôithựcsựquantâmlàtìmbiếtvàmôtảlựclượngđãhướnghọtrởvềconđườngchungcủaảotưởng.Dođóphươngphápbêntrêncũnggiúpđượcchotôiởđây.Vìđãvậndụngquaphươngphápnày,nêntôicóthểrútngắnlậpluậnvàđiđếnkếtluậnluôntrongmộtvídụcụthể.Tôimuốnbiếtliệurằng,khichấpnhậnmộtcuộcsốngkhôngviệncầu,thìngườitaliệucó

đồngthờichấpnhậnlàmviệcvàsángtạokhôngviệncẩuhaykhông,vànếucóthìconđườngđưatớisựgiảiphóngnàylàgì.Tôimuốngiảiphóngvũtrụcủamìnhkhỏinhữngbóngmacủanóvàchấtđầynóchỉbằngnhữngsựthậtcụ thể của phàm nhânmà tôi không thể phủ nhận được sự hiện diện củachúng.Tôicóthểtrìnhdiễntácphẩmphilý,vàchọnquanđiểmsángtạochứkhôngphảiquanđiểmnàokhác.Nhưngmộtquanđiểmphilý,nếuduytrìđược, thìphảiý thức rằngnósonghànhvới sựvôvụ lợi.Tácphẩmnghệthuậtcũngvậy.Nếunhữnglờirăncủasựphilýkhôngđượctuântheo,nếutácphẩmnghệthuậtkhôngminhhọachosựphânlyvànổidậy,nếunóhiếnthânchonhữngảoảnhvàlàmdấylênniềmhyvọng,thìtácphẩmấykhôngcònvôvụlợinữa.Khiđótôicóthểkhôngtáchmìnhrakhỏinónữa.Cuộcđờitôicólẽsẽtìmrađượcýnghĩanàođótrongnó,nhưngđóchỉlàmộtýnghĩatầmthường.Tácphẩmkhôngcònlàcuộcluyệntậpcủasựdửngdưnglẫnniềmđammêvốnđộitấmvươngmiệnhuyhoàngvàphùphiếmlêncuộcsốngconngười.

Trongloạihìnhsángtạotrongđónỗicámdỗđưaragiảithíchlàmạnhmẽnhất,liệungườiviếtcóthếvượtquasựcámdỗđókhông?Trongthếgiớihưcấu trongđónhận thứcvề thếgiới thực là sắcbénnhất, tôi có thểgiữnguyên lòng trung thànhvớisựphi lýmàkhônghiếnmìnhchokhaokhátđượcphánxét đánhgiá?Phải trăn trởvới quánhiều câuhỏi trongnỗ lựccuốicùngnày.Đãquárõnhữngcâuhỏiấytượngtrưngchođiềugì.Chúnglànhữngđắnđotốihậucủanhậnthức,nósợbỏrơibàihọcđầutiênđầykhókhănmànóhọcđượcđểchạy theoảo tưởngcuốicùng.Điềugìđúngchosángtạo,xétnhưlàmộttrongnhữngquanđiểmcóthểcócủamộtconngườiýthứcđượcsựphilý,cũngđúngchomọiphongcáchcủacuộcsốngmởratrướcmặtanhta.Ngườichinhphụchayngườidiễnviên,ngườisángtạohayDon Juan có thể quên rằng sự luyện tập đó của họ trong quá trình sốngkhôngthểnàothựchiệnđượcnếukhôngnhậnthứcrõbảnchấtđiênrồtrongđó.Mộtngườikhátkhaokiếmtiềnđểđượchạnhphúcliềnđổhếtthờigiantinhlựcchoviệcnày.Thếrồihạnhphúcbịlãngquên;phươngtiệnđãbịcoilàmụcđích.Tươngtựnhưvậy,toànbộnỗlựccủangườichinhphụcsẽbịchệchhướng sang thamvọng của anh ta,màđó chỉ làmột conđườngđểhướng tớicuộcđời lớn laohơn.Don Juanbuôngmình theo sốphận, thỏamãnvớikiếptồntạimàsựcaoquýchỉcógiátrịthôngquaphảnkháng.Đốivới người này đó là nhận thức, và đối với kẻ khác, đó là sự phản kháng;trong cả hai trường hơp sự phi lý đều biến mất. Niềm hy vọng cứ ươngngạnhbám lấy trái timconngười.Sựnhânnhượng củanhữngngười trênxuấtpháttừnhucầuđượcyênổn,trongthâmtâm,điềuđótươngđươngvớisựưng thuậnhiện sinh.Nhưvậy là cónhững thánh thần của ánh sángvàthánh thầncủabùn lầy.Điềuquan trọng là tìmraconđườnggiữahai thái

cựcđóđểdẫnđếnnhữnggươngmặtmuônvẻcủaconngườitatìmkiếm.

Chođếnnay,chínhnhữngđòihỏikhôngthựchiệnđượccủaphilýchochúng ta thấy rõnhấtphi lý làgì.Tương tự,nếuđượcbáo trước, thì ta sẽnhậnthấyrằngsángtạohưcấuchứasựmơhồnhưmộtsốtriếtlýkhác.Dođótôichọnlàmvídụminhhọadướiđâymộttácphẩmbaogồmmọiyếutốbiểuthịnhậnthứcvềsựphilý,cókhởiđiểmrõràngvàmộtmôitrưòngsángsuốt.Nhữngkếtquảcủanósẽsoisángchochúngta.Nếuphilýkhôngđượctôntrọngtrongtácphẩmđó,chúngtasẽbiếtlàdoảotưởngquỷquyệt nàochenvào.Nhưvậychỉ cầnphân tíchmộtvídụcụ thể,một chủđề,vàđộtrungthànhcủamộtnhàsángtạothôilàđủ.Đãcónhữngphântíchtưongtựtrướcđónhưngdàihơnnhiều.

Sau đây tôi sẽ nghiên cứumột chủ đề yêu thích củaDostoevsky. Tấtnhiêntôihoàntoàncóthểtìmhiểunhữngtácphẩmkhác

67.Chỉlàtrongtác

phẩmnày,vấnđềđượcxửlýtrựctiếpnhưcáctriếtlýhiệnsinhđãthảoluậnbêntrên,thểhiệnquasựcaoquývàcảmxúc.Trạngtháisongsongnàylàđốitượngnghiêncứucủatôi.

KIRILOV

TấtcảcácnhânvậtchínhcủaDostoevskyđềutựđặtcâuhỏivềýnghĩacủacuộcsống.Vềmặtnàynhữngnhânvậtấykhálàhiệnđại:họkhôngsợbịchếgiễu.Điềuphânbiệtcảmthứchiệnđạivàcảmthứccổđiểnlàcáisautôncaocácvấnđềđạođứccòncáiđầunhấnmạnhvềcácvấnđềsiêuhình.TrongcáctiểuthuyếtcủaDostoevskycâuhỏiđượcđặtradữdộiđếnnỗimànóchỉcóthểthuhútcácgiảiphápcựcđoan.Tồntạilàhưảohoặclàvĩnhcửu.NếuDostoevskybằnglòngdừngởđòihỏilựachọnnày,ôngđãlàmộtnhàtriếthọc.Nhưngônglạiminhhọanhữngkếtquảcủacâuđốtrítuệđótrongđờisốngconngười,nhưvậyỏnglàmộtnghệsĩ.Trongsốnhữngkếtquảnày,ôngđặcbiệtchămchútchotácphẩmcuốicùnglàNhậtkýcủamộtNhàvăn

68,màônggọilàsựtựsátlogic.Trongnhữngbàiviếtđăngtháng12

năm1876,ôngđã thựcsựhìnhdung ra lập luậnvề“tựsát logic.”Khi tinchắcrằngtồntạicủaconngườilàsựphilýtuyệtđốiđốivớinhữngaikhôngtinvàosựbấttử,conngườituyệtvọngđiđếnnhữngkếtluậnsauđây:

“Vìtronglờiđápchonhữngcâuhỏicủatôivềhạnhphúc,tôinghethấy,qua trunggian làý thứccủa tôi, rằng tôikhông thểhạnhphúc trừkhihòahợpvớiĐấngvĩđạimàtôikhônghiểu,vàcũngsẽkhôngbaogiờởvịthếnàođểcóthếhiểuđược,điềuđólàhiểnnhiên...”

“Bởivìcuốicùng,tôiđóngcảhaivainguyênđơnlẫnbịđơn,bịcáolẫnthẩmphán,vàbởivì tôicoi tấnhàikịchmàtôiphạmvàodobảnchấtcủamìnhlàhoàntoànngungốc,tôithậmchíthấynhụcnhãkhihạcốthamgiavào...”

“Với tư cách không thể chối cãi của nguyên đơn và bị đơn, của thẩmphánvàbịcáo,tôikếtáncáibảnchấttrơtráođãđưatôivàocuộcsốngđểbắttôichịuđựngđaukhổ–tôikếtánnóphảibịtiêudiệtcùngvớitôi.”

Quanđiểmấyhãycònchứamộtchúthàihước.Hànhđộngtựgiếtchínhmìnhnày,xétờbìnhdiệnsiêuhình,làbởianhtabịlàmphậtý.Xéttheomộtnghĩanàođó,kẻấyđangthựchiệncuộctrảthùcủamình.Đâylàcáchanhtachúngminh rằngmình“sẽkhôngbị lừa.”Tuynhiên,như tađãbiết, cùngmộtchủđềnàyđượcthểhiệnmộtcáchkháiquáttuyệtvờinhấtởnhânvậtKirilovtrongtácphẩmLũngườiquỷám

69,mộtnhânvậtcũngủnghộsựtự

sátlogic.Kirilov,ngườikỹsưtuyênbốrằngôngmuốnsốngcuộcđờitheoýmìnhbởinó“làýtưởngcủaông.”Rõràngởđâyphảihiểuđúngnghĩatừấy.Nóchỉmộtýtưởng,mộtsuynghĩ,rằngôngtađãsẵnsàngchết.Đâylàsựtự

sátờcấpđộcao siêu.Theodiễn tiếncâu truyện, tronghàng loạt cảnhmàtrongđótấmmặtnạcheđậycủaKirilovdầndượcsoitỏ,cáitưtưởngnhuốmmùichếtchócthôithúcôngtadầnhélộtrướcmắtchúngta.Thậtsự,quanđiểmấycủangườikỹsưlạiquayvềcácluậnđiểmtrongNhậtký.ÔngcảmthấyrằngChúa làcần thiết,vànhưvậyôngphải tồn tại.Nhưngôngcũngbiếtmìnhkhông,vàkhôngthểtồntại.Ôngthốtlên:“Tạisaongườikhôngnhậnrarằngvớilýdođólàđãđủgiếtchínhmình?”Quanđiểmấycũngđưađếnchoôngmộtsốhệquảphilý.Dodửngdưng,ôngkệchovụtựsátcủamìnhbịlợidụngtrongmộtvụgiếtngườimàôngkhinhmiệt.“Tốiquatôiđãquyếtđịnhrằngtôichẳngthèmquantâm.”Vàcuốicùng,ôngchuẩnbịchohànhđộngấycủamìnhtrongtâmtrạnglẫnlộngiữanổidậyvàtựdo.“Tôisẽgiết chínhmìnhđểkhẳngđịnh sựbấtphục tùngcủa tôi, tựdomớimẻvàđángsợcủatôi.”Đókhôngcònlàtrảthù,màđãtrởthànhsựnổidậy.DođóKirilovlàmộtnhânvậtphilý,tuynhiênphảiđikèmvớiđiềukiệntiênquyếtlà:ôngtựsát.Bảnthânconngườiônggiải thíchchomâuthuẫnnày,cùnglúc,hélộbímậtcủaphilýtrongvẻtinhkhiếttrọnvẹn.Thựcvậy,ôngthêmvàocáilogicchếtngườiđómộtthamvọngphithường,đưarachonhânvậtthấytrọnlogicđó:Ôngmuốntựgiếtmìnhđểtrởthànhchúa.

Lập luận thật rõ ràng và kinh điển. Nếu Chúa trời không tồn tại, thìKirilov là chúa.NếuChúa trời không tồn tại, thìKirilov phải tự sát.Nhưvậy,Kirilovphảitựsátđểtrởthànhchúa.Logicđóquảlàphilý,nhưngcầnnhưthế.Tuynhiên,điềuthúvịlàởchỗnógánmộtýnghĩachothếlựcthầnthánhđóđượchồisinhởtráiđất.Điềuđóchẳngkhácnàotuyênbố:“NếuChúatrờikhôngtồntại,thìtôilàchúa”,màlậpluậnnàyvẫnkhálàmùmờ.Quantrọnglàphảichúýngaytừđầurằngngườiđànôngcất lời tuyênbốđiênrồđó thậtsự thuộcvề thếgiớinày.Ôngmỗisángđều tập thểdụcđểbảovệsứckhỏe.ÔngbứtrứtkhôngyênkhithấyShatovvuisướngkhitáihợpvớibàvợ

70.Trênmảnhgiấymàngườitatìmthấysaukhiôngchết,ông

muốnvẽmộtkhuônmặtthèlưỡivào“bọnchúngnó.”Ôngtrẻconvànóngnảy,sôinổi,ngănnắpvànhạycảm.Ôngkhôngcóyếu tốgìcủamộtsiêunhânngoàilogicvànỗiámánh,trongkhiôngcóđầyđủmọiyếutốcủamộtconngười.Tuynhiên,cũngchínhconngườinàynóivềsự thần thánhcủamìnhmộtcáchrấtbìnhtĩnh.Ôngkhôngđiên,bởinếuvậyDostoevskyhẳncũng điên. Do đó thứ kích thích ông không phải là ảo tưởng của chứnghoang tưởng tự đại. Và trong trường hợp này, lẩy ra từng từ để xét theonghĩacụthểlàngớngẩn.

ChínhKirilovgiúp tahiểuông.Khi trả lờimộtcâuhỏi củaStavrogin,ôngnói rõ rằngmình không có ý chỉmột con-người-thần-thánh.Có lẽ cóngườinghĩ rằngôngmuốnphânbiệtmìnhvớiChúaJesus.Nhưng thật ra,

ôngmongmuốnnhập làmmột vớiChúa Jesus.Kirilov rất háo hứcmongchờđếnthờikhắcJesuschếtvàkhôngthấychínhngàiđượclênthiênđàng.KhiđóChúanhậnrasựtratấnngàiphảichịulàvôích.Viênkỹsưnói,“Cácquyluậtcủa tựnhiênkhiếnChúasốnggiữa lầmảovàchết tronglầmảo.”Chỉtrongnétnghĩanày,Jesusthựcsựlàhiệnthâncủatoànbộtấnkịchnhânloại.Ngài làconngườihoànchỉnh, làconngườinhận thứcđượcbốicảnhphi lý nhất. Ông không phải là con-người-thần-thánh mà là một vị-thần-người.Vàcũngnhưôngta,mỗingườichúngtađềucóthếbịđóngđinhcâurúthoặcbịbiếnthànhvậthysinhởmứcđộnàođó.

Vìthếđấngthầnlinhnhắcđếnởđâyhoàntoànởngaytạitráiđấtnày.Kirilov nói: “Trong suốt ba năm, tôi tìm kiếm các thuộc tính thánh thầntrong tôivàđã tìmranó.Thuộc tính thánh thầnchính làsựđộc lập.”Đếnđây tiềnđề lập luậncủaKirilovđã rõ:“NếuChúakhông tồn tại, thì tôi làchúa.”Trởthànhchúachỉđơngiảnlàtrởnêntựdotrêntráiđấtnày,khôngphảiphụngsựmộtđấngbấttửnào.Tấtnhiên,trênhết,cóthếrútramọikếtluậntừsựđộclậpđauđớnđó.NếuChúatồntại,mọisựđềucậyvàongài,vàtakhôngthếlàmgìtráivớiýchícủangài.Cònnếungàikhôngtồntại,thìmọi sự đều tùy thuộc vào chính chúng ta. Đối với Kirilov, cũng như vớiNietzsche,giếtChúa là tựmình trở thànhchúa: lànhận racuộcsốngvĩnhcửutrêntráiđấtnày,nhưPhúcÂmđãviết

71.Nhưngnếuchỉriêngtộiácsiêu

hìnhnàycũngđãđủthànhtoànchoconngười,vậythìcầnthêmtựsátlàmgìnữa?Tạisaophải tựsátvàrờikhỏi thếgiớinàymộtkhiđãgiànhđượctựdo?Đólàđiểmmâuthuẫn.Kirilovcủngnhậnrõđiềuđó,vìôngcónóithêmrằng:“Nếuanhcảmthấyđượcđiềuđó,thìhẳnanhlàSahoàng,vàthayvìtựsát,anhsẽsốngngậptronghuyhoàng.”Nhưngnóichung,conngườikhônghiểuđiềuđó.Họkhôngcảmthấuđượcđiềuđó.Conngườiấpủnhữnghyvọng mù quáng hệt như thời thần Prometheus

72. Họ cần được chỉ lối và

khôngthểlàmgìnếukhôngnghethuyếtgiảng.Dođó,Kirilovphảitựsátvìtìnhyêunhân loại.Ôngphải chonhữngngười anh emcủamình thấyconđườngvươnggiảvàkhókhănmàôngtiênphongdấnbướcvào.Đólàvụtựsátcótínhgiáodục.Kirilovhysinhbảnthân.Nhưngdùôngcóbịhànhhạđinữa, thì ông cũng sẽkhôngbị biến thànhvật hy sinh.Ôngvẫn làmộtvị-thần-người,tintưởngvàocáichếtkhôngcógìsaunónữa,thấmđẫmvẻsầumuộn củakinhphúc âm.Ôngnói: “Tôi bất hạnhbởi tôibuộcphải khẳngđịnhsựtựdocủamình.”

Nhưngmộtkhiôngchếtvàconngườicuốicùngcũngđượcgiácngộ,thìtráiđấtnàysẽtoànlàcácSahoàngvàsángbừngvinhquangcủaconngười.PhátsúnglụccủaKirilovsẽlàsựbáohiệuchocuộccáchmạngcuốicùng.Nhưvậy,khôngphảinỗi tuyệtvọngđẩyôngđếncáichết,màôngchếtvì

tìnhyêuvàlợiíchcủađồngloại.Trướckhikếtliễutrongmáuđỏcuộcphiêulưutinhthầnkhôntảcủamình,Kirilovbuôngmộtcâucũngcũxưanhưnỗiđaukhổcủaconngười:“Mọichuyệnđềutốtđẹp.”

Dođó,chủđềtựsáttrongtácphẩmcủaDostoevskvthựcsựlàmộtchủđềphilý.Cầnlưuýđiểmnày,trướckhitiếptụcxétsựtáihiệncủaKirilovởnhữngnhânvậtkhácmàbản thânnhữngnhânvậtấycũngđượcđặt trongnhữngchủđềphilýkhác.StavroginvàIvanKaramazovthửápnhữngchânlýphilývàođờisốngthựctế.HọlànhữngngườidượcgiảithoátbởicáichếtcủaKirilov.Họ thử vào vai Sa hoàng. Stavrogin sống cuộc đời “đầymỉamai”,vàkhánổi tiếngvềmặtnày.Ônggợi lên lòngcăm thùxungquanhmình.Tuythế,chìakhóađểhiểuđượcnhânvậtnàylạiđượctìmthấytrongláthưvĩnhbiệt:“Tôichưatừngkhinàocókhảnăngghétcayghétđắngbấtcứđiềugì.”ÔngtalàmộtSahoàngtrongsựthờơ.Tươngtự,Ivan“thửvai”bằngcáchkhướctừquyphụcvươngquyềncủatâmtrí.Đốivớinhữngngườidùngcuộcsốngcủachínhmìnhđểchứngminh,nhưemtraicủaIvan,rằngquantrọnglàphảihạthấpbảnthânđiđểgiữniềmtin,Ivancólẽsẽđáptrảrằngđiềukiện ấyquảđángxấuhổ.Nhậnđịnh chủ chốt cúaông là: “Mọiđiềuđềuđượcphép,”ẩndướitánusầuđủrộng.GiốngnhưNietzsche,ngườinổitiếngnhấttrongnhữngkẻrắpranhgiếtchếtChúatrời,ôngtacuốicùnghóađiên.Nhưngđâylàmộtrủirođángđểliều,vàkhiphảiđốimặtnhữngkếtthúcbithảmnhưvậy,sựthôithúcthuộcvềbảnchấtcủatâmtríphilýsẽhỏi:“Điềuđóchứngminhchocáigì?”

***

NhữngtiểuthuyếtnhưNhậtký,nêu lênvấnđềphi lý.Chúngdựnglênlogicdẫnđếncáichết, sự tônvinh, tựdo“đángsợ”,niềmvinhquangcủacácSahoàngtrởnênrấtconngười.Mọichuyệnđềuổn,mọiđiềuđềuđượcphép,khôngcógìlàđángghét–đâylànhữngphánxétphilý.Nhưngđóquảlàthếgiớisángtạotuyệtvời,nơinhữngconngườinhưđồngthờiđượctạoratừlửavàbăngđódườngnhưquáquenthuộcvớichúngta.Thếgiớicủasựdửngdưngmàđầysôinổivangdộitrongtráitimnhữngnhânvậtấy,đốivớichúngtasaochẳngcóvẻgìlàquáigở.Tanhậnranótrongnhữngloâuhàngngày.Vàcó lẽchưacóaiphủcho thếgiớiphi lývẻmêhoặcđauđớnvàquenthuộcnhưDostoevskỵ.

Vậynhưngkếtluậncuốicùngcủaônglàgì?Haicâutríchdướiđâythểhiện quan điểm siêu hình đối ngược hoàn toàn của tác giả. Lập luận của

ngườicamnguyệntựtửlogicđãlàmdấylênnhữngchỉtrích;tácgiả,trongphầnđăngtiếptheocủaNhậtký,bànsâurộnghơnvềquanđiểmcủamìnhvàkếtluận:“Nếuconngườicầnđứctinvàosựbấtdiệtđếnnhưvậy(đếnnỗikhi không cónó thì tự sát), thì nóphải làmột trạng thái bình thường củanhânloại.Mànếuvậy,linhhồnconngườichắcchắnbấttử,khônghồnghigìnữa.”Rồiởnhữngtrangcuốicủacuốntiểuthuyếtcuốicùng,ởđoạnkếtcuộcchiếnvĩđạiởChúa,nhữngđứatrẻhỏiAliosha:“Karamazov,cóphảitôngiáodạy rằngchúng ta sẽhồi sinh từcáichết,vàsẽđượchộingộ lầnnữa?”Alioshađáp:“Hẳnrồi,chúngtasẽhộingộlầnnữa,khiđóchúngtasẽvuisướngkểchonhaunghemọiđiềuđãxảyra.”

Nói như vậy, Kirilov, Stavrogin và cả Ivan đều đã bại. Anh em nhàKaramazovdãđáplờichoLũngườiquỷám.Vàđóchính làmộtkết luận.TrườnghợpcủaAlioshakhônghềmơhồnhưhoàng thânMyshkin

73.Ông

hoàngốmyếusốngtrongmộtthựctạimiênviễn,nhànnhạtnhữngnụcườivàsựdửngdưng,vàtrạngtháihạnhphúcấycólẽchínhlàcuộcđờivĩnhcửumàôngnóiđến.Ngượclại,Alioshanóirấtrõràng:“Chúngtasẽgặpnhaulầnnữa.”Chuyệntựtửhayhóađiênkhôngcònđặtraởđây.Bởinhữngkẻđãnắmchắcsựbấtdiệtcùngnhữngniềmhạnhphúcnóđưalạiđâucầnđếnchúnglàmgì?Conngườiđánhđổisựthầnthánhcủamìnhlấyhạnhphúc.“Chúngtasẽvuisướngkểchonhaunghemọiđiềuđãxảyra.”NhưvậylàmộtlầnnữatiếngsúngcủaKirilovlạivanglênđâuđóởnướcNga,nhưngthếgiớinàyvẫntiếptụctôntụngnhữnghyvọngmùquáng.Conngườiđãkhônghiểuđượcđiềuđó.

Dovậyởđâykhôngphảimộttiểuthuyếtgiaphilýđangnóivớichúngtamộttiểuthuyếtgiahiệnsinh.Ởđâybướcnhảythậtthốngthiết,làmcaoquýthêm chomôn nghệ thuật đã truyền cảmhứng cho nó.Nó làmột sự camthuậnkhôngyên,lổnnhổnnhữngnghingờ,khôngchắcchắnvàcháybỏng,về tácphẩmAnh emnhàKaramazov củamình,Dostoevskyviết: “Vấnđềchínhyếuđượcđặtraxuyênsuốttácphẩmnàychínhlàđiềudằnvặttôisuốtđời,mộtcáchcóýthứchayvôýthức:ĐólàsựtồntạicủaChúa.”Thậtkhólòngtinnổimộttiểuthuyếtcóthểchuyểnbiếnnỗiđaukhổsuốtđờiđóthànhniềmhạnhphúcchắcchắn.Mộtnhàphêbình

74đãchỉrarấtchínhxácrằng

DostoevskyđứngvềphíaIvan,vànhữngchươngtiểuthuyếtđầytínhkhẳngđịnhđóđượcviết trongbathángròngnỗlực, trongkhinhữngphần“bángbổ”,nóinhư lờiông, đượcviết trongvỏnvẹnba tuần trong tâm thếphấnkhích.Khôngnhânvậtnàocủaôngkhôngphảimanggainhọnđớnđautrongda thịt, không ai không vạch ngoáy nó thêm hay cố tìm cách chữa trị nóthôngquacảmthứchaysựbấtdiệt

75.Dùcáchnàođinữa,chúngtahãycứ

giữmốihoàinghinày.Đâylàmộttácphẩmphốihợpthủpháptươngphảnvôcùngrõràng,chophépchúngtahiểuthấucuộcđấutranhcủamộtngườichốnglạinhữnghyvọngcủamình.Mộtkhiđãđếntậncùng,ngườisángtạolạiquyếtđịnhchốnglạinhânvậtcủaông.Mâuthuẫnđógiúptaphânbiệtrõ.Đâykhôngpháilàmộttácphẩmphilý,màlàtácphẩmgọilênvấnđềphilý.

CâutrảlờicủaDostoevskylànhụcnhã,haynóinhưStavroginlà“đángxấuhổ.”Ngượclại, tácphẩmphi lýkhôngđưaracâutrả lời;sựkhácbiệtchínhlànằmởđó.Hãyđểýkỹđiềunàytrongphầnkết:Trongtácphẩmđó,đốingượcvớisựphilýkhôngphảilàbảnchấtThiênChúatrongnó,màlàtuyênngônvềcuộcsốngtươnglai.Hoàntoàncóthể làngườiThiênChúagiáovà làngườiphi lý.Đãcónhữngvídụvềngười theođạoThiênChúanhưngkhôngtinvàokiếplaisinh.Xétvềtácphẩmnghệthuật,đúngranócóthểvạchramộttrongsốnhữnghướngphântíchphilývốnđãđượctiênbáotrongnhữngtrangtrước.Nókhơilên“sựphilýcủaPhúcÂm.”Nósoisángý tưởng này, vun bón bằng những hậu quả, sự chắc chắn ấy không ngănđượcmốihoàinghi.Ngượclại,dễthấyrằngtácgiảcủaLũngườiquỷám,dođãquáquenvớinhữngnẻođườngnhưvậy,khikếtluậnlạichọnconđườnghoàntoànkhác.Câutrảlờiđángngạcnhiêncủangườisángtạochonhữngnhânvậtcủamình,củaDostoevskyvớiKirilov,cóthểtómtắtbằngmộtcâu:Tồntạilàảotưởngvànóbấtdiệt.

SÁNGTẠOPHÙDUĐếnđâytôinhậnrarằngkhôngthểmãilảngtránhhyvọng,nóthậmchí

quấn lấycảnhữngngườimuốn thoátkhỏinó.Tôipháthiện rađiều thúvịnàytrongnhữngtácphẩmtabànởđây.Ítnhất,trongđịahạtsángtạo,tôicóthểliệtkêramộtvàitácphẩmphilýđíchthực

76.Nhưngthứgìcũngcókhởi

đầu.Đốitượngtatìmkiếmởđâylàlòngtrungthànhởmứcđộnhấtđịnh.CólẽkhitrướcGiáohộikhắcnghiệtvớinhữngkẻdịgiáođếnvậychỉvìGiáohộichorằngkhôngcókẻthùnàotồitệhơnmộtđứaconlầmđườnglạclối.Nhưng “thành tích” của những kẻ (bị coi là) vô liêm sỉ theo thuyết NgộĐạo

77vàsựkiêntrìcủatràolưuManigiáođónggópvàoviệcxâydựngtín

điềuchínhthốngcònnhiềuhơnmọilờicầunguyện.Xétkỹra,điềutươngtựcũngđúngvớisựphilý.Tanhậnrahướngđicủamộtngườithôngquaviệcphát hiện những nẻo đường lệch khỏi nó. Cũng như ở kết luận cuốimộtchuỗi suy luận theo logic phi lý, thì điềuquan trọngkhôngphảiở chỗ sựdửngdưngsẽđưaniềmhyvọngquaytrởlại trongvỏbọcthốngthiếtnhấtcủanó.Điềuđóchothấyrấtkhóđểsựphilýkhépmìnhtheokỷluậtnghiêmkhắcđãđặtra

78.Trênhết,điềuđóchothấycầnphảiliêntụcgiữđượcsựtỉnh

thứcvàxácđịnhhướngđichungcủatiểuluậnnày.

Nếunhưđếnđâyhãycònquásớmđểliệtkêcáctácphẩmphilý,thìítnhất ta đi tới đượcmột kết luận về quanđiểm sáng tạo,một trong nhữngquanđiểmgiúptồntạiphilýtrởnênhoànchỉnh.Khônggìphụngsựnghệthuậttốtbằngtưtưởngtiêucực.Đểhiểuđượctácphẩmlớn,cầntồntạicảnhữngcáchtiếpcậndốtnátvàbịhạnhục,cũngnhưcầncóđenđểhiểuthếnàolà trắng.Laođộngvàsángtạo“khôngvìđiềugì”,chạmkhắctrênđấtsét,biết rằngsựsáng tạocủamìnhkhôngcó tương lai, thấy tácphẩmcủamìnhbịpháhủychỉ trongmộtngày trongkhinhận thứcđược rằngvềcơbản,nócũngkhônghềquantrọnghơnnhữngtạotáctồntạiđượchàngthếkỷ—đâylànhữngthấungộđầykhókhănmàtưduyphilýcôngnhận.Thựchiệnđồngthờihaiviệcnày,nghĩalàmộtmặtthìphủđịnhcònmặtkháctándương,làmởraconđườngchongườisángtạophilý.Ngườiấyphảitômàuchohưkhông.

Điềunàycũngdẫntớimộtquanniệmđặcbiệtvềtácphẩmnghệthuật.Thường tác phẩm của nhà sáng tạo được coi là một loạt những chứngnghiệmriêngbiệt.Nhưvậykháiniệmngườinghệsĩvàngườihọcgiảbịlẫnlộnvớinhau.Mộttưtưởngsâusắcluôntrongtrạngtháiđiềuchỉnhliêntục;nóthunạptrảinghiệmtrongcuộcsốngđểnênhìnhnêndạng,tươngtự,sựsángtạocủamộtngườiđượccủngcốquanhiềukhíacạnhliêntục:chínhlàcáctácphẩmcủangườiđó.Tácphẩmsaunốitácphẩmtrước,chúngbổsung

chonhau,điềuchỉnhhayvượtqua, thậmchímâu thuẫnnhau.Nếuquảcóđiềugìđưasựsángtạođếnđiểmtậncùng,thìđókhôngphảilàtiếngthétảotưởngmừngchiếnthángcủanhànghệsĩmùquáng,rằng“Tađãthểhiệnhếtmọiđiều,”màchínhlàcáichếtcủangườisángtạo,cáichếtđónglạichặngđườngtrảinghiệmlẫncuốnsáchthểhiệntàinăngthiênphúcủangườiấy.

Nỗlựcđó,ýthứcsiêunhânđókhôngnhấtthiếtrõràngdễthấytrongmắtngườiđọc.Sựsángtạocủaconngườikhôngcógìlàkỳbí.Chínhýchítạorađiềukỳdiệuấy.Nhưngquảlàkhôngcósựsángtạođíchthựcnàokhôngẩnchứabímật.Nhữngtácphẩmnốitiếpnhaukhônglàgìkhácngoàihàngloạtnhữngbiếnthếxấpxỉnhaucủacùngmộttưduygốc.Nhungmộtdạngsángtạokháccóthểhìnhthànhkhiđặtcáctácphẩmđócạnhnhau.Khiđóchúng trôngcóvẻkhông liênquangì tớinhau.Xétởmột cấpđộnàođó,chúngmâuthuẫnnhau.

Nhưngkhiđượcđặtcạnhnhauđểcùngxemxét,thìnhữngtácphẩmấyvẫn toát lênđặc tínhchung tựnhiên.Vídụ, từ cái chết chúng tìmđượcýnghĩađángtincậynhấtvềmình.Chúngtiếpnhậnthứánhsángrõràngnhấttừcuộcđờicủachínhngườitácgiả.Vàothờikhắcngườiấychếtđi,nhữngtácphẩmtiếpnốinhauôngtừngsángtácchỉlàmộtbộsưutậpnhữngthấtbại.Nhưngnếugiảnhưnhữngthấtbạiấyđềucóđộngânvangnhưnhau,thìngườisángtạođãlàmđượcviệclàphỏnglặplại thânphậncủamình, làmchocáibímậtvôíchmàôngsởhữuvangvọngtrongkhônggian.

Ởđâynỗ lựckiềmchế là rấtđángkể.Nhưng trí tuệconngườicókhảnăngvượtcaohơnthếnữa.Nóchỉrõkhíacạnhtựnguyệncủasángtạo.Tỏitừngviết trongmộtbàikhácrằngýchíconngườikhôngcómụcđíchnàokháchơnlàduytrìsựtỉnhthức.Nhưngkhôngthểlàmvậynếukhôngcókỷluật.Sángtạolàtrườnghọcrèntínhkiênnhẫnvàsựsángsuốthiệuquảnhất.Nó cũng là bằng chứng đáng ngạc nhiên về phẩm giá duy nhất của conngười:chínhlàcuộcnổidậybềnbỉchốnglại thânphậncủamình,kiêntrìtheođuổimộtnỗlựcđượccholàvôích.Nóđòihỏisựcốgắnghàngngày,sựtựchủ,vàphánđoánchínhxácvềnhữnggiớihạncủasựthật,mứcđộvàsức mạnh. Tất cả đó, là một chế độ khố hạnh. Và tất cả đều “vì cái hưkhông,”đểphỏnglặpvàđểlạidấuchânmìnhtrongdòngchảythờigian.Tácphẩmnghệthuậtvĩđạilàthửtháchđặtrachoconngười,cũnglàcơhộiđểngườisángtạovượtquanhữngbóngmacủamìnhvàtiếngầnhơnmộtchútđếnsựthậttrầntrụi.Vaitrònàycủacáctácphẩmlớncólẽcònquantrọnghơngiátrịtựthâncủanó.

***

Đừngnhầmlẫnkhixétđếnkhíacạnhthẩmmỹ.Ởđâytôikhôngcầnđếnnhữngphântíchvôíchbấttậncủanhữngbàiluậnvăn.Hoàntoànngượclại.Tiểu thuyết– luậnđề, loại tácphẩmđểchứngminh,cái thể loạiđángghétnhất, thườngnảy sinh từmột ý nghĩ tựmãn. Tác giả chứng tỏmình chắcchắnvềchânlýmìnhnắmgiữ.Nhưngđóchỉlànhữngýkiếnđưara,màýkiếnlàsựtráingượccủatưduy.Mànhữngnhàsángtạoấylạichínhlàtriếtgia, thậtđángxấuhổ.Tôichỉmuốnbànđếnởđâycácnhà tư tưởngsángsuốt.Ởmộtmứcnàođó,khitưduyquayvềnghiềnngẫmchínhnó,thìnóhìnhdungtácphẩmnhưlàbiểutượnghiểnnhiêncủamộttưduygiớihạn,khôngphảilàbấttử,vàcótínhphảnkháng.

Cólẽnhữngngườitôinóiđếncũngcóchứngtỏđiềugìđó.Nhưngđólànhữngbằngchứngmàtiểuthuyếtgiacungcấpchochínhmìnhhơnlàchothếgiới.Điềucốtyếulà,tiểuthuyếtgiamừngchiếnthắngtrongcáicụthể,vàchínhđiềunàylàmnênsựcaoquýcủahọ.Cáichiếnthắnghoàntoàntrầntụcnàyđãđượcdọn sẵn chờhọnhờnhững thế lực trừu tượngbị hạ thấptrongtưduycủahọ.Vàkhichúngbịhạthấphoàntoàn,thìcùnglúcnhữngyếutốthuộccõiphàmnàysẽkhiếntácphẩmsánglênlấplánhtrongvẻhuyhoàngphilý.Rốtcuộc,nhữngtriếtlýmỉamaisảnsinhratácphẩmđầyđammê.

Bấtkỳtưduynàophảnđốinhấtnguyêncũngđềutônvinhsựđadạng.Màsựđadạnglàngôinhàcủanghệthuật.Tưduyđộcnhấtgiảiphóngtâmtrílàtưduykhôngcanthiệpđếnnó,chắcchắnvềnhữnggiớihạncũngnhưkếtthúcsớmmuộnsẽđếnvớinó.Khônghọcthuyết,giáođiềunàocámdỗđược tưduyấy.Nóchờđợisựchínmuồicủacác tácphẩmvàcuộcsống.Mộtkhikhônglệthuộcvàonó,tácphẩmsẽcấtlêntiếngnóikhôngbịbópnghẹtcủamột linhhồnMãimãiđượcgiải thoátkhỏiniềmhyvọng.Hoặcngượclại,nókhôngbiểulộđiềugì,nếungườisángtạođãmệtmỏivàmuốnquayđi.Haicáchdiễnđạtđótươngđươngnhau.

***

Vậylà,tôiđòihỏiởsángtạophilýđúngnhữnggìtôiđòihỏitừtưtưởng—sựphảnkháng,tựdo,vàđadạng.Rồisauđó,sángtạophilýsẽthểhiện

sựvôíchhoàntoàncủanó.Trongnhữngnỗlựcngàythường,khimàtrítuệvàniềmđammêhòaquyệnvàkhơigợilẫnnhau,conngườiphilýpháthiệnranếpkỷluậtđưalạichoanhsứcmạnhlớnlaonhất.Sựcầnmẫnbắtbuộc,tínhngoancườngbềnbỉvàsựsángsuốt,nhữngyếutốđócũngtươngtựnhưquan điểm của người chinh phục. Sáng tạo cũng giống như tạo hình địnhdạngchomộtsốphậnconngười.Vớinhữngngườinày,tácphẩmsángtạocủahọcũngđịnhnghĩahọ,ítralàngangbằngvớimứchọđịnhnghĩachúng.Ngườidiễnviêndạy tamộtđiều rằng:giữabảnchấtvaidiễnvàvẻngoàitrìnhdiễnkhôngcógìngăncách.

Xinđượcnhắclại.Khônggìtrongsốnhữngđiềunàymangýnghĩathựcsự.Trênconđườngđạttớisựgiảiphóng,hãycòncảmộtquátrình.Nỗlựccuốicùngcủanhữngtâmtríđềcậpởđây,dùcủangườisángtạohayngườichinhphục,làgiảithoáthọkhỏigánhnặngđangmang:làcôngnhậnnhữngcôngviệccủahọ,chodùnólàsựchinhphục,yêuđươnghaysángtạocóthểkhôngphải lànhưthế;hoàn thànhsựvô ích tộtcùngcủacuộcđờimộtcánhân.Thậtra,điềuđóchohọthêmnhiềutựdođểnhìnnhậntácphẩmđó,cũngnhưnhận thứcđượcsựphi lýcủacuộcđờiđãchophéphọ laomìnhvàonóhếtmình,khônggìkiềmchế.

Tấtcảnhữnggìcònlạilàmộtsốphậnmàchỉcókếtcụclànhuốmmàuchếtchóc.Ngoàicáichếtđãđịnhduynhấtđó,mọithứkhác,niềmvuisướnghayhạnhphúc,làsựgiảiphóng.Thếgiớidiễntiếnvớingườichủnhânduynhấtlàconngười.Nhữnggìtừngtróibuộcanhtalàảotưởngcủamộtthếgiới khác.Kết quả của tư duy người ấy, vốn không còn bị khước từ nữa,bungnởtrongvôvànhìnhtượng.Nóđùanghịch—cólẽchỉtrongnhữngđiềuhưcấu,nhưngnhữnghưcấuđókhôngcóchiềusâunàongoàichiềusâucủa nỗi khổ con người và cũng vô tận như thế. Không phải trong nhữngtruyền thuyết thánh thần đáng cười và mù quáng, mà chính trong nhữnggươngmặt,hànhvi,vàvởkịchngay trên tráiđấtnàymàsự thấungộđầykhókhănvàniềmđammêphùduđượckếttinh.

THẦNTHOẠISISYPHUS

CácvịthầnđãphạtSisyphuskhôngngừngvầnmộttầngđálênđỉnhmộtngọnnúi, rồi tảngđá lại tự lănxuống.Họđãcó lýkhichorằngkhôngcóhìnhphạtnàokhủngkhiếphơnlaođộnghoàicôngvàvôvọng.

NếutinlờiHomer79thìSisyphuslàngườikhônngoanvàhiểubiếtnhất

trongthếgiớinhữngloàikhảtử.Tuynhiên,theomộtgiaithoạikhác,chàngbịcholàlụclâmthảokhấu.Bảnthântôithấykhôngcógìmâuthuẫnởđây.Cónhiềuýkiếnkhácnhauvềnguyênnhânchàngphảilaođộngkhổsaivôíchnhưvậyởđịangục.Trướchết,chàngbịkếttộikhinhthườngcácvịthần.Chàngđãđánhcắpnhữngbímậtcủahọ.Aegina,congáicủaAesopus,bịJupiterbắtđi.NgườicharúngđộngvìchuyệnđóvàkểvớiSisyphus.Chàngvốnbiết rõđầuđuôivụbắt cócnày, bènhứa sẽnói sự thật vớiđiềukiệnAesopuscungcấpnướccho thànhđôCorinth.Đểcóđượcdòngnướcmátlành,Sisyphusbấtchấpcơnthịnhnộcủatrời.Vậylàchàngbịphạtphảiđọađịangục.HomercònkểthêmlàchínhSisyphusđãxíchthầnChếtlại.DiêmVươngkhông thểchịuđựngnổicảnh tượng trống trải imlìmtrongđếchếcủaông ta.Thế làông tađãphái thầnChiến tranh lênmặtđất,giảiphóngthầnChếtkhỏitaykẻđãhàngphụcđượcthần.

Người ta cũngnói rằngSisyphus, lúcgần từgiã cõi đời, đãmuốn thửtháchtìnhyêucủavợmìnhmộtcáchthiếusuynghĩ.Chàngralệnhchonàngphơixácmìnhlộthiênngaygiữaquảngtrườngcôngcộng.Sisyphustỉnhdậyởcõiâm.Chànggiậndữvìcôvợquámứcvânglờiđếnnỗilàmchuyệnđingượclạicảtìnhcảmconngười,chàngxinđượcDiêmVươngchophéptrởlạimặtđấtđểtrừngtrịcôvợ.Nhưngkhichàngnhìnlạiđượcmặtđất,sungsướngvìlạiđượchưởnglànnướcvàmặttrời,nhữngtảngđáấmápvàbiểncả,Sisyphuskhôngmuốnquayvềđịangụctốitămnữa.Nhữnglờitriệuhồi,nhữngdấuhiệugiậndữ,nhữnglờicảnhcáođềuvôhiệu.Chàngsốngthêmnhiềunămnữađểngắmnhìnđườngcongcủabờvịnh,mặtbiểnlấplánhvànhữngnụcườicủamặtđất.Cuốicùngphảicầnđếnmộtsắcdụcủacácvịthần. ThầnMercury đến và túm lấy cổ áo kẻ trơ tráo, kéo chàng ra khỏinhữngniềmvuisướng,ápgiảichàngtrởlạiđịangục,nơitảngđáhìnhphạtđangchờsẵn.

NhưvậyquývịđãthấySisyphuslàmộtanhhùngphilý.Chànglàngườihùngphilýdonhữngđammêlẫnkhổhìnhchàngphảichịu,hailýdonàytươngđươngnhau.Sựkhinhthườngcủachàngvớicácvịthần,nỗithùghét

cáichếtvàtìnhyêucuộcsốngnồngnhiệtđãbắtchàngchịuhìnhphạtkhôntả,khimàtoànbộkiếpbìnhsinhbịdốcvàomộtviệckhôngđạtđếngìcả.Đólàcáigiáphảitrảchonhữngđammêtrầnthế.Khôngnghenóigìthêmvề cuộc sống Sisyphus ở cõi âm.Các thần thoại được tạo ra để trí tưởngtượngthổisinhkhívàochúng.Trongthầnthoạinày,tachỉthấynỗlựccủamột thânhìnhgồng lêncốsứcnâng tảngđá lớn,vầnđẩynó lênsườndốchàngtrămlần;tathấykhuônmặtrắnđanhlại,mátìchặtvàotảngđá,bờvaiđỡlấykhốinặngphủđầyđấtsét,bànchânchènkhốiđá,mỗilầnđẩylênlàđôicánhtaycăngrướn,tấtcảchỉdựavàohaibàntaylấmđất.Đếntậncùngnỗ lực dài dằng dặc sánh với không gian không có bầu trời và thời giankhôngcóchiềusâu,chàngđãđếnđích.ThếrồiSisyphusnhìntảngđálănàoxuốngdướichỉtrongvàikhoảnhkhắc,vềlạicáinơimàtừđóchàngsẽphảiđẩynólênlạiđỉnhnúi.Chàngđitrởxuốngchânnúi.

Chínhvàolúctrởlạiđó,trongkhoảngkhácngừngtayđó,Sisyphuslôicuốnsựchúýcủatôi.Mộtkhuônmặtcựcnhọcluônphảiápsátmặtđáđếnnỗitrôngcũngnhưđá!Tôinhìnthấyconngườiđóđitrởxuốngbằngnhữngbướcchânnặngnềnhưngđềuđặn,vềphíakhổhìnhmàchàngkhôngbaogiờbiếtđếnsựkếtthúc.Giờkhắcđócũnggiốngnhưquãngtạmnghỉ,vốnchắcchắnsẽlặplạinhưsựhànhxác,đóchínhlàgiờkhắccủaýthức.Tạimỗikhoảnhkhắctrênchặngđườngtừđỉnhcaotừtừngậpdầnvàosàohuyệtcủacácvịthầnđó,chàngvượtlêncaohơnsốphậnmình.Chàngmạnhhơntảngđá.

Thầnthoạinàybiđátlàdonhânvậtchínhởđâytỉnhthức.Quảvậy,nếucóniềmhyvọngđạttớithànhcôngnângtừngbướcchânanhthìđâucòngìlà hành xác?Ngày nay người lao động cũng phải làmđi làm lại suốt đờinhững việc giống nhau, số phận như thế cũng chẳng kémphần phi lý.Bikịchbùnglênngaytrongnhữngkhoảnhkhắchiếmhoikhinóđượcýthứctới.Sisyphus, kẻvô thầnvô thánh,khôngquyền lựcmàdámphảnkháng,thấuhiểuhoàntoànsốphậncùngcựccủamình:đóhẳnlànhữnggìchàngnghĩngợitronglúcxuốngnúi.Sựsángsuốtlàmnênkhổhìnhcủachànglạicũngđồngthờiđộichochàngvònghoachiếnthắng.Khôngcósốphậnnàokhôngthểvượtquabằngsựkhinhngạoấy.

Nếuchặngđườngđixuốngđóđôikhidiễnratrongsầuthảm,thìnócũngcó thểđihết trongniềmvui.Nóinhưvậykhônghềquá.Một lầnnữa, tôihìnhdungthấySisyphusquaytrởlạitảngđácủachàngta,vànỗiđaukhổlạibắtđầu.Khihìnhảnhtrầngianbámquáchặttrongkýức,khitiếnggọicủahạnhphúc trở nên quá dai dẳng, thì sự u sầu trào dâng trong trái tim conngười:đâylàchiếnthắngcủatảngđá,đâychínhlàtảngđá.Nỗithươngđau

vô hạn quá là nặng nề quá sức chịu đựng. Đây là những đêm ở vườnGethsemane

80.Nhưngnhững sự thậtnghiềnnát conngười ấy sẽ tàn lụi đi

saukhiđượcnhậnchân.CũngnhưOedipus,lúcđầutuânphụcsốphậnmàkhônghềhaybiết.Nhưngtừlúcôngtapháthiệnrathìbikịchcủaôngmớibắtđầu.Cùngtừthờiđiểmđó,giữamùloàvàtuyệtvọng,ôngtanhậnraliênkếtduynhấtnốimìnhvớithếgiớilàbàntaycủamộtngườicongái.Thếrồiôngcấtlênnhậnxétlớnlao:“Dùphảichịubaonhiêuthửthách,tuổitácdãidầuvàsựcaoquýcủa tâmhồn ta làmcho takết luậnrằngmọisựđều tốtđẹp.” Oedipus của Sophocles, hệt nhưKirilov củaDostoevsky, đã đưa racôngthứcchosựchiếnthắngphilý.Sựkhônngoancổxưakhẳngđịnhchochủnghĩaanhhùnghiệnđại.

Ngườitakhôngkhámpháracáiphilýkhichưabịlôikéovàoviệcviếtsáchhướngdẫnchohạnhphúc.“Saochứ!Bằngnhữngphươngcách thiểncậnnhưvậyư...?”.Dùsaothìcũngchỉcómộtthếgiới.Hạnhphúcvàphilýlà hai đứa con của cùngmột thế gian.Chúng không thể nào phân chia rađược.Thậtsailầmkhinóirằnghạnhphúcnhấtthiếtsẽnảyratừviệckhámphácáiphilý.Cũngtươngtựkhinóirằngcảmgiácphilýnảysinhtừhạnhphúc.“Takếtluậnrằngmọisựđềutốtđẹp”,Oedipusnói,nhậnxétnàythậtthiêng liêng.Nóvangvọng trongvũ trụhoangdại vàbị giới hạn của conngười.Nó dạy rằngmọi sự không phải, chưa phải, đã cùng kiệt.Nó đuổikhỏithếgiớinàymộtđấngthánhthầnđãđếntrongsựbấtmãnvàưanhữngkhổđauvôích.Nóbiếnsốphậnthànhmộtvấnđềcủaconngười,màphảiđượcdànxếpbởiconngười.

ChínhtrongđiềunàychứađựngniềmvuilặnglẽcủaSisyphus.Sốphậncủachàngthuộcvềchínhchàng.Tảngđákialàcôngviệccủachàng.Cũngnhưvậy,conngườiphilý,khisuytưvềsựđaukhổcủamình,làmimtiếngtấtcảthầntượng.Trongvũtrụđộtnhiênđượchoànlạisựtĩnhlặng,vôvànnhữngtiếngnóinhỏbécủathếgiancấtlên.Vôthức,nhữngthôithúcbímật,nhữnglờimờigọitừđủkhuônmặt,chúnglàmặttráivàcáigiácầnthiếtcủachiếnthắng.Khôngcómặttrờinàokhôngcóbóng,vàhiểubiếtvềđêmtốilàđiềucốtyếu.Conngườiphilýđáplờivàtừđóvềsau,nỗlựccủaanhtasẽkhôngngừngnghỉ.Nếucócáigìgọilàsốphậncánhân,thìkhôngcònđịnhmệnhnàocaohơn,hoặcgiảnếucóthìđólàđịnhmệnhmàanhtaxácđịnhlàkhôngtránhkhỏivàđángkhinh.Ngoàira,anhtabiếtbảnthânmìnhlàchủnhâncủamọingàytrongcuộcđờimình.Vàogiâyphútmơhồkhiconngườiliếcnhìnlạicuộcđờimìnhsaulưng,Sisyphustrởvềphíatảngđá,trongcáiquayđầu nhẹ bẫng ấy chàng ta suy ngẫm lại chuỗi hànhđộngkhông liênquanvớinhauđãtrởthànhsốphậncủamình,dochínhchàngtạora,kếthợplạidướiconmắtcủakýứcchàng,vàchẳngbaolâubịphongkínlạibởicái

chếtcủachàng.Vìvậy,khihoàntoàntinrằngnguồngốccủatấtcảnhữnggìthuộc về con người đều mang tính con người, một người mù sẽ hăm hởmuốngặpaiđóbiết rằngbóngđêmdàivỏhạn,nhưnganh tavẫn tiếp tụcbướcđi.Tảngđálạitiếptụclăn.

Tôibỏđi,đểlạiSisyphusdướichânnúi!Ngườitasẽluônluôntìmthấylạigánhnặngcủamình.NhưngSisyphusdạycho tamột sựchân thậtcaohơn,đếnđộcóthểphủnhậncácvịthầnvànângnhữngtảngđálên.Chàngcũngkếtluậnmọisựđềutốtđẹp.Vũtrụtừđâykhôngcònchủnhândườngnhưkhôngcòntrơtrụihayvôíchđốivớichàng.Mỗinguyêntửcủatảngđákia,mỗivảykhoángvậttrongngọnnúingậpbóngđêmkia,trongbảnthânnótạothànhmộtthếgiới.Bảnthâncuộctranhđấuhướngtớiđỉnhcaolàđủđếlấpđầytráitimconngười.TaphảitưởngtượnglàSisyphushạnhphúc.

HYVỌNGVÀPHILÝTRONGTÁCPHẨMCỦAFRANZKAFKAToàn bộ nghệ thuật củaKafka là ở chỗ buộc độc giả phải đọc lại tác

phẩmcủamình.Nhữngkếtcụctrongtácphẩmcủaông,haysựvắngmặtcủaông trongnhữngkết cục,gợi chochođộcgiảnhững lờigiải thích,nhưngnhữnglờigiảithíchnàykhôngđượcviếtrõràngra,vàngườitaphảiđọclạicâutruyệntừmộtgócnhìnkhácthìmớithấylànócóvẻhợplý.Tácphẩmthithoảngđiểmnhữngđoạncóthểdiễngiảitheohaicách,nhưvậyđộcgiảphảiđọctớihailần.Tácgiảchínhlàmuốnnhưvậy.NhưngsẽthậtsailầmnếucốdiễngiảichitiếtmọiđiềutrongtácphẩmcủaKafka.Biểutượngthìlúcnàocũngchungchung,vàdùchocóchuyển tảinóchínhxácđếnđâuchăngnữa,thìngườinghệsĩcũngchỉcóthểtáidựngsựvậnđộngcủanó:khôngthểdiễndịchsáttheotừngchữmột.Vảlại,khônggìkhókhănhơnlàhiểumột tácphấmmang tínhbiểu tượng.Biểu tượng luôn luônvượtkhỏitầmngườitạonóvàtrênthựctế,nókhiếntácgiảbàytỏđượcnhiềuđiềuhơnlànhữnggìtácgiảthểhiệnmộtcáchcóýthức.Vềmặtnày,cáchchắcchắnnhấtđế“cầmcương”nólàđừngkíchđộngnó,cứbắtđầuviếttácphẩmvớitháiđộkhôngđịnhkiếnvàđừngcốtìmnhữngdòngchảyẩncủanó.TrongtrườnghợpKafka,quả lànên tuân theoquy tắccủaông,nghĩa làxemxétmộtvởkịchquanhữnggìthấytừmàndiễnvàxéttácphẩmtiểuthuyếtquahìnhthứccủanó.

Một độc giả bình thường, thoạt đọc sẽ cảm thấy những tác phẩm củaKafkalànhữngcuộcphiêulưuđọcphátmệtngười,đưatheonónhữngrungchấnvàcácnhânvậtcứnhấtđịnhtheođuổinhữngvấnđềmàhọkhôngbaogiờbàytỏchorõràngrađược.NhưngtrongtiểuthuyếtVụán

81,JosephK.

bịbuộc tội.Nhưngông takhôngbiếtbịbuộc tộigì.Chắcchắnông ta rấtmuốnbàochữachomình,nhưnglạikhôngbiếtvìsaophảilàmnhưvậy.Cácluậtsưthấytrườnghợpnàyquảkhónhằn.Màtrongthờigianđó,ôngvẫnkhônghềxao lãngchuyệnănuống,yêuđương,hay thậmchí là thóiquenđọcbáo.Rồiôngbịkếtán.Nhưngphòngxửánrấttốităm.Ồngkhônghiểucholắm,Ôngchỉlángmángchorằngmìnhđãbịkếtán,nhưngvềtộigìthìôngkhôngchắc.Đôilúcmốithắcmắcấydấylên,vàôngvẫntiếptụcsống.Rồimộtthờigiansau,haiquýônglịchsựănmặcbảnhbaođếngặpvàmờiôngtheohọ.Mộtcáchrấttaonhã,họđưaôngramộtkhungoạiôbầncùng,ápđầuông lênmột tảngđá,vàrạchđứtcổhọngông.Trướckhichết,conngườibịkếtánđóchỉnói:"Thậtnhưmộtconchó.”

Cóthểthấyrằngrấtkhóđểdiễnđạtmộtbiểutượngtrongcâuchuyệnmàđặctrưngrõràngnhấtcủanótìnhcờlạichínhlàvẻtựnhiên.Nhưngrấtkhóhiểuthếnàolà“cóvẻtựnhiên.”Cónhiềutácphẩmmôtảsựkiệnmàngườiđọccảmthấy tựnhiên.Nhưngcũngcónhững tácphẩm(tấtnhiên làhiếm

hơn), trong đó nhân vật cho rằng những chuyện xảy đến với mình là tựnhiên.Bởi theomộtnghịch lýkỳ lạnhưnghiểnnhiên,cuộcphiêu lưucủanhânvậtchínhcàngphithườngthìtínhtựnhiêncủacâuchuyệncàngnổirõ:nó tỉ lệvớisự táchbiệtngườiđọccảmthấyđượcgiữacuộcđời lạkỳcủanhânvậtvàsựchấpnhậnđơngiảncủaanh ta trướcnó.Có lẽsự tựnhiêntrongtácphẩmKafkathuộckiểunày.NgườiđọcbiếtchínhxácVụÁnnóivềnội dung gì.Một hình tượng về số phận con người. Chắc chắn như vậy.Nhưngđiềuđóchỉkhiếntácphẩmvừađơngiảnvừaphứctạphơn.Ýtôilà,ýnghĩacủatácphẩmcótínhcụthểriêngtưhơnđốivớiKafka.Vìnóicáchnàođó,lờithúnhậncấtlêntừchínhông,dùhướngđếntôimànói.Ôngsốngvàôngbịkếtán.Ôngđãdầnbiếtđượcđiềunàyngay từnhững trangđầutiêncủacuốn tiểu thuyết, thứôngchọn theođuổi trên thếgian,vàchodùphảicốchốngchọivớiđiềunày,thìôngvẫnlàmnhưvậymàkhônghềngạcnhiên.Ôngsẽkhôngbaogiờtỏrangạcnhiênmộtcáchđíchđángtrướctháiđộkhôngngạcnhiênđó.Nhờnhữngmâuthuẫnnhưvậymàtanhậnrađượcnhữngdấuhiệuđầutiêncủamộttácphẩmphilý.Tâmtríphóngchiếuvàobốicảnhcụthểbikịchtinhthầncủanó.Vànóchỉcóthểlàmnhưvậythôngquaphươngcáchcủamộtnghịchlýbấtdiệt,traochocácmàusắcquyềnthểhiệncáihưkhôngvàtraochonhữnghànhvihàngngàysứcmạnhchuyểntảinhữngthamvọngvĩnhcửu.

Tươngtự,tiểuthuyếtLâuđài82cólẽlànghiêncứuthầnhọcthểhiệnqua

hànhđộng,nhưngtrướchết,đó làcuộcphiêu lưucủamột linhhồnđể tìmkiếmhồngândànhchonó,cuộcphiêulưucủamộtngườitìmhỏiđiềubímậtvươnggiảcủanhữngkháchthếtrênthếgiớinàyvàhỏicácphụnữdấuhiệucủavị thầnngủyên tronghọ.RồiHóa thân

83 rõ ràngmiêu tả hình tượng

kinhkhủngcủamộtnguyêntắcxửthếcựckỳrõràngminhmẫn.Nhưngđócũnglàkếtquảcủanỗikinhngạckhônxiếtmànhânvậtchínhcảmthấykhiýthứcđượcvềconquáivậtmìnhđangdễdàngchuyểnhóathành.Trạngtháimơhồcốt lõiđóẩnchứamộtbímậtcủaKafka.Nhữngdaođộng liên tụcgiữasựtựnhiênvàkhácthường,giữacánhânvàtoànvũtrụ,giữabikịchvànhững chuyện thườngngày, giữaphi lý vàhợp logic, tất cả đềuđược tìmthấytrongsuốttácphẩmnày,đemlạichonóýnghĩalẫnsứccộnghưởng.Cầnphảikêđếmranhữngnghịchlýnày,cầntôđậmnhữngmâuthuẫnđểthấuhiểuđượctácphẩmphilý.

Mộtbiểutượngthậtrađứngởhaibìnhdiện,haithếgiớicủacácýkiếnvàthụcảm,vàmộtphonhữnghồiđápqualạigiữahaibên.Cáiđấymớilàphầnkhóviếtnhất.Nhưngýthứcrõđượcvềhaithếgiớiđượcđặtđốidiệnlẫnnhaucũngđồngnghĩavớiviệcnắmđượcdấutíchvềnhữngmốiquanhệbímật giữa chúng.Trong tác phẩmKafka,mộtmặt hai thế giới này nằm

trong đời sống hàng ngày, một mặt nằm trong nỗi lo lắng siêu nhiên84.

Dườngnhưởđâytađangđượcchứngkiếnquátrìnhkhaitriểndàidòngmộtnhận định củaNietzsche rằng: “Biến cố lớn lao hãy còn trên đường khaidiễn.”

Trong thânphậnconngười (vàđâycũng làđiểm tươngđồngcủamọiloạihìnhvănchương),cóđiềuphilýcơbảncũngnhưsựcaoquýkhônggìlaychuyếnđược.Haiđiềuấytrùngkhớpvớinhau,nhưmộtđiềutựnhiên.Xinnhắclại,cảhaiđềuđượcthểhiệntrongsựphânlyngớngẩnchiatáchsựvượtquágiớihạnvềmặttinhthầnvàniềmvuiphùducủathểxác.Điềuphilýlàởchỗlinhhồnvượtcaohơnquámứctấmthânchứađựngnó.Bấtkỳaimuốnmô tả sựphi lýnàyđềuphải làmnó sống lại trongmột loạt nhữngtươngphản tươngđươngnhau.VìvậyKafkadiễn tảbikịchquanhữnggìxảyrahàngngàyvàdiễntảsựphilýquanhữngđiềuhợplogic.

Ngườidiễnviêncàngdồnnhiềutâmlựcthểhiệnvàonhânvậtbikịchthìcàngcẩnthậncốtránhcườngđiệunó.Nếuanhtabiếtchừngmực,hiệuquảlayđộngcủavaidiễnsẽvôchừngmực.Vềmặtnày,bikịchHyLạplàbàihọclớn.Trongđósốphậnluôntựkhiếnnótrởnênđẹpđẽhơndướilớpvỏlogichaysựtựnhiên.SốphậnOdiepusđãđượcđịnhtừtrước.Mộtcáchhếtsứcsiêunhiên,chàngđượcđịnhlàsẽgiếtchavàloạnluânvớimẹ.Toànbộvởkịchlàđểthểhiệnchuỗilogicmà,từsuydiễnnàytớisuydiễnkhác,sẽđội vòng hoa cho sự bất hạnh của người anh hùng.Nếu vở kịch chỉ đơnthuầnphảnánhtrướcmắttasốphậnkhácthườngcủachàngthìchẳngcógìlàrúngđộng,bởilẽđơngiảnlàsốphậnđókhôngcóthực.Nhưngnếusựtấtyếucủabikịchđóđượctrìnhbàytrongbốicảnhcuộcsốnghàngnàycủacánhân,xãhội,quốcgia,vànhữngcảmxúcquenthuộc,thìnỗikinhsợđượctôn cao. Trong sự phản kháng khiến người ta rúng động mà thốt lên:“Chuyệnđó thậtkhông thểnào,”, thì trong lòngngườinóicâuấycũngđãmanh nha hình thành một chấm niềm tin chắc chắn mà tuyệt vọng rằng“chuyệnđó"quảcókhảnăngxảyrathật.

ĐâylàtoànbộbímậtcủabikịchHyLạp,hoặcítnhấtlàbímậtcủamộttrongnhữngkhíacạnhcủathểloạinày.VìhãycònmộtkhíacạnhkháccũnggiúptahiểutácphẩmcủaKafka,tuytheomộtcáchkháchẳn.Tráitimconngườicómộtxuhướngrấtphiềnlàluôngánnhãn“sốphận”chonhữnggìnghiềnnátnó.Nhưngniềmhạnhphúccũngbịgánlàdosốphận,dùkhôngvìlýdogì,bởikhôngthểkhácđược.Cònconngườihiệnđạilạichorằngbấthạnhhayhạnhphúclàởmình,tấtnhiênlàkhinhậnrađượcnhữngconcớấy.TacũngthấyđượcnhiềuđiềutừnhữngsốphậnđượcưuáitrongbikịchHyLạp hay trong truyền thuyết; ví nhưOdysseus

85, họ đã được cứu khỏi

chínhmìnhkhiđangtrầmluângiữacuộcphiêulưutồitệnhất.TrởvềIthacaquảchẳngdễdànggì.

Điềucầnnhớtrongmọitrườnghợplàsựthôngđồngbímật,kếtnốilogicvàbốicảnhhàngngàyvàobikịch.ChínhvìvậymàSamsa,nhânvậtchínhtrongHóathân,đượcthiếtkếlàngườibánhàngrong.Cũngchínhvìvậymàđiềuduynhấtkhiếnôngphiền lòngkhiđộtnhiên thấymìnhbịbiến thànhconbọlạilà:ônglochủtứcgiậnvìôngkhôngthếđilàmtronglốtsâubọ.Nhữngcẳngchânvàxúctumọcratừngườiông,xươngsốnguốnconglại,nhữngchấm trắnghiện ra trênbụngvà— tôi khôngnênnói rằngchuyệnnhưvậykhôngkhiếnôngngạcnhiênbởisẽlàmhỏnghiệuứngtácphẩm—nhưngnhữngchuyệnấychỉkhiếnông“hơithấyphiềnlòng.”ToànbộnghệthuậtcủaKafkanằmtrongnétđộcđáođó.Trongtácphẩmchínhcủamình,LâuĐài,nhữngchitiếttrongcuộcsốnghàngngàynổibậtrànhrành,nhưngtrong tiểu thuyết lạ lùngkhông cókết luậnvàmọi chuyện lại bắt đầu lầnnữa, thìđiềucốtyếuđượcthểhiệnlại làchuyếntìmkiếmânhuệcủamộtlinhhồn.Tacũngcóthểthấysựtruyềnđạtvấnđềquahànhđộng,sựtrùngkhớpgiữacáiphổquátvàcáicụ thểquanhữngthủphápnhỏmàmọinhàsángtạovĩđạiđềuvậndụng.TrongtácphẩmVụán,nhânvậtchínhcũngcóthểtênSchmidthayFranzKafka.NhưngôngtađượcđặtlàJosephK.ÔngkhôngphảiKafkanhưngôngcũngchínhlàKafka.ÔnglàmộtngườiChâuÂubìnhthường.Ônggiốngnhưbấtkỳaikhác.NhưngôngcũngđồngthờilàmộtthựcthểtồntạitênK.,ẩnsốxtrongphươngtrìnhxácthâncụthểnày.

Tươngtự,nếuKafkamuốnthểhiệnsựphi lý,ôngsẽvậndụngđếnsựnhấtquán.Tađãbiếtcâuchuyệnvềkẻđiêncâucángaytrongbồntắm.Mộtbácsĩchorằngôngbịbệnhtâmthần,bènhỏi“cácócắncâukhông,”kẻnàybèngắt:“Tấtnhiênlàkhông,đồngốc,đâylàcáibồntắmmà.”Câuchuyệnnàycóphầnkhoatrươngkiểuphongcáchbaroque.Nhưngnónắmbắtkhárõảnhhưởngphilýđượcnốikếtvớisự“vượtrào”logicđếnmứcđộnào.ThếgiớicủaKafkatrênthựctếcũnglàmộtcõimơhồkhôntả,nơingườitachophéptựdằnvặtmìnhmộtcáchxaxỉlàcâucángaytrongbồntắm,dùbiếtrằngsẽchẳngđượcgì.

Bởivậy, tôinhậnrađây làmột tácphẩmphi lý từcácnguyên tắcxâydựngnó.CũngnhưtrongtácphẩmVụÁn,tôiphảinóirằngđólàmộtthànhcônghoàntoàn.Cáiđờithườngđãthắng.Tácphẩmấykhôngthiếugì,cảsựphảnkhángkhôngđượcbiểulộra(nhưngchínhnó làđiềuđangđượcviếtvề), lẫn sự sáng suốtvànỗi tuyệtvọngcâm lặng (nhưngchínhnó là điềuđangđượctạora),vàsựtựdohànhxửđángkinhngạcmàcácnhânvậttrongtácphẩmlàminhhọacụthểchođếntậnkhichết.

***

Nhưng thếgiớinàyđâucókhépkínnhưvẻngoài.Kafkađịnhđưahyvọngvàocõivũtrụthiếuvắngsựtiếntriểnnàydướimộthìnhthứckháclạ.Xétvềmặtnày,VụÁnvàLâuĐàikhôngtheocùngmộthướng.Chúngbổsungchonhau.Tiếntriểnkhólòngnhậnthấytừtácphẩmnàyđếntácphẩmkiatượngtrưngchocuộcchinhphụcvĩđạitrongsựlảngtránhthoáithác.VụÁnnêulênvấnđề,LâuĐàigiảiquyếtđó,trongmộtchừngmựcnàođó.Tácphẩmđầumôtảvấnđềtheophươngphápcóvẻkhákhoahọcvàkhôngđưarakếtluận.Còntácphẩmhailýgiảinó,trongchừngmựcnhấtđịnh.VụÁnchẩnbệnh,LâuĐài hìnhdung cách chữa trị.Nhưngphương thuốcđưa rakhôngchữalành.Nóchỉmangchứngbệnhquayvềcuộcsốngbìnhthường.Nógiúpngườitachấpnhậnnó.Theomộtnghĩanàođó(làmtaliêntưởngđếnKierkegaard),nókhiếnngườitađâmramếnchuộngnó.ViênđạcđiềnK.khôngthểmàngđếnmốibậntâmnàokhácngoàiđiềuđangkhiếnônglonghĩ.Nhữngconngườirấtngườiquanhôngdầnquenvớisựtrốngrỗngvànỗiđaukhônglờiđó,nhưthể tronghoàncảnhnày,chịuđựnglàmộtkiểuđặcquyền.FriedanóivớiK:“Emcầnanhbiếtbao.Emthấytrốngvắngbiếtnhườngnào từkhibiết anhmàanhkhôngở cạnhem.”Cáiphương thuốctinhvikhiếntayêumếnchínhđiềudằnvặtmìnhvàlàmchohyvọngbungvọt trongthếgiankhôngcóvấnđềgìđểmàtranhcãi,“cúnhảy”độtngộtquađómọithứđổithay,làbímậtcủacuộccáchmạnghiệnsinhvàcủatácphẩmLâuĐài.

RấthiếmtácphẩmcókếtcấupháttriểnkhắtkhehơnLâuĐài.K.làtêncủaviênđạcđiềncủaLâuĐài,ôngđếnlàngđểlàmviệc.NhưngngôilàngấyvàLâuĐàikhôngcóphương tiệnnàođể liên lạc (nênkhôngxácnhậnđược thânphậncủaông).Trongsuốtmấy trămtrangdàiK.vẫnkiênđịnhtìmcách,cốgắngđạtmọibướctiếncóthể,vậndụngmọimưumẹovàmánhkhóe,khôngbaogiờnổicáu,vàluôngiữthiệnchíkhônglaychuyểnlàcốhoàn thành nhiệm vụ mình được giao phó. Cứ mỗi chương ông lại gặpchuyện buồn bựcmới.Vàmỗi chương cũng là sự khởi đầumới. Phươngphápđókhônglogic,nhưngnhấtquán.Chínhmứcđộkhăngkhăngđócủanhânvậtđãcấu thành tínhbikịchcủa tácphẩm.KhiK.gọiđiệnchoLâuĐài, ông chỉ nghe những giọng người líu nhíu lẫn vào nhau, những tiếngcườivànhữngcâumờichàovăngvẳng.Như thế làđãđủđểôngnuôihyvọng,cũngnhưđôibadấuhiệuxuấthiệntrênbầutrờihèhoặcnhữngđêmVọnglàđãđủlýdođểtatrôngvàomàsống.Ởđâytathấyđượcbímậtcủa

sựlậpdịusầuđốivớiKafka.Thậtratacũngthấyđượcđiềutươngtựtrongtác phẩm của Proust hay bối cảnh của Plotinus

86 nỗi hoài vọng về thiên

đường đã mất. “Tôi trở nên thật buồn”, Olga nói, “Khi sáng ngày raBarnabasnóivới tôi rằngông sẽđếnLâuđài: chuyếnđi có thể làvô ích,ngàyhômđócóthểbịlãngphí,hyvọngđócóthểchẳngđượcgì.”

“Cóthể”–TừnàyngụýKafkađemtoànbộtácphẩmcủamìnhrađặtcược.Nhưngkhôngđượcgì,ởđâycuộckiếmtìmsựbấtdiệtquátỉmỉchitiết.VànhữngnhânvậttựđộngđượctruyềncảmhứngđócủaKafkachotahìnhdungchínhxácmìnhsẽnhưthếnàonếubịtướcđimọitròkhiếntâmtríxaonhãng

87,vàgửigắmbản thânvàonhững thể thứchạmình trướcđấng

thiêngliêng.

TrongLâuđài,sựhàngphụctrướcnhữngsựviệchàngngàyđótrởthànhmộtnếpđạođức.HyvọngtolớnmàK.ômấplàLâuĐàichấpnhậnông.Vìkhôngthểtựmìnhđạtđượcđiềuấy,hòngxứngvớiđặcânấy,ôngdốchếttâmsứcđểtrởthànhmộtcưdântronglàng,đểxóađicáicảmgiác"ngườingoài”mà ông cảm thấy khi tiếp xúc với người làng.Ôngmuốnmột cáinghề,một ngôi nhà,một cuộc sống của người đàn ông bình thường khỏemạnh.Ônghếtchịunổisựđiêncuồngcủamình.Ôngmuốntrởnênhợplý.Ôngmuốn rũbỏ lờinguyềnchỉgiáng lênmình,ôngbiếnông thànhkẻ lạgiữa ngôi làng. Xét trongmục đích này, nhân vật Frieda có vai trò quantrọng.Ôngđịnh cướingườiphụnữnày làdo trướcđây cô cóbiếtmộtvịchứcviệctrongLâuĐài.ÔngcóđượctừcôthứgìđóvượtquáconngườimìnhtrongkhivẫnýthứcđượcđiềugìđãkhiếncômãimãikhôngcònđượcLâu Đài cần đến nữa. Tới đây ta liên tưởng đến tình yêu kỳ lạ củaKierkegaarddànhchoReginaOlsen.Đốivớimộtsốngười,ngọnlửabấtdiệtthiêuđốthọcháymạnhđếnnỗicó thểđốt thành trocả trái timcủangườithâncậnhọnhất.SailầmchếtngườichínhlàởchỗtraochoChúathứkhôngdànhchoChúa,đócũnglàchủđềtrongphầnnàycủaLâuĐài.NhưngđốivớiKafka,xemrađókhôngphảilàsailầm.Đólàmộtnguyêntắc,một“cúnhảy”.KhôngcógìlàkhôngthuộcvềChúa.

MộtsựkiệncònýnghĩahơnlàviênđạcđiềnbỏFriedađểđếnvớichịemnhàBarnabas.VìgiađìnhBarnabaslàgiađìnhduynhấttronglàngbịcảLâuĐài lẫndân làngngoảnhmặt.CôchịAmaliađã từchốinhững lờigạgẫmđánghổthẹncủamộttaychứcviệctrongLâuĐài.LờinguyềnphóngđãngdochuyệnđóđãvĩnhviễngạtcôkhỏitìnhyêucủaChúa.Khôngthểđánhmất danhdự củamình vìChúa cũng có nghĩa rằngkhông còn xứngđángvớihồngâncủangài.Cóthểthấyởđâychủđềquenthuộcvớitriếthọchiệnsinh:sựthậttráingượcvớiđạođức.Tớiđoạnnàymọiyếutốđãdiễn

tiếnkháxa.BởiconđườngmànhânvậtchínhcủaKafkalựachọn,làrờibỏFriedavàchọnchịemBarnabas,làconđườngthựcsựdẫntừtìnhyêuđầytin cậy đến sự tôn sùng phi lý. Ớ đây tư duy của Kafka song hành vớiKierkegaard.Khôngcógìđángngạcnhiênkhi“câuchuyệnnhàBarnabas”đượcđặt tậncuốicuốn tiểu thuyết.Nỗ lựccuốicùngcủaviênđạcđiền làđoạt lạiChúa thôngquahànhđộngphủđịnhngài,đểnhận rangài,khôngphảitheonhữngchuẩnmựcvềsựtửtếvàcáiđẹpcủangườiđời,màngayđằngsaunhữngtrốngrỗngvàghê tởmcủasựdửngdưng,sựbấtcônglẫnlòngcămghétcủaôngta.ConngườixalạxinLâuĐàithâunhậnôngta,đếnđoạncuốisáchtrởthànhkhônghơngìmộtkẻbịlưuđày,bởiđếnthờiđiểmđóôngđãkhôngcòntrungthànhvớichínhmình,vớithứđạođứcbịruồngbỏ,logic,vànhữngchânlýlýtrí,đểcốdânthânvàosamạccủanhữngânhuệthiêngliêng,vớithứduynhấtđượccấpcholàniềmhyvọngđiênrồcủaôngta

88.

***

Từ“hyvọng”được sửdụngởđâykhông cógì đáng cười.Ngược lại,những thânphậndướingòibútKafkacàngbi thảmthìhyvọngcàngchắcchắnvàmạnhmẽ.SựphilýtrongPhiêntòacàngchânthậtthì“bướcnhảy”ngậpcảmxúctrongLâuđàicàngcảmđộngvàxalogic.Mộtlầnnữa,talạithấynghịchlýcủatưduyhiệnsinhđượcbiểuhiệnrarấttinhthuần.Vídụ,Kierkegaardnóirằng:“Mọihyvọngtrầntụcphảibịbópchết;chỉkhiđóconngườimớiđượccứurỗibởihyvọngđíchthực,”

89,câunàycóthếdiễndịch

thành:“NhàvănphảiviếtxongVụÁnthìmớicángđángnổiLâuĐài.”

***

Hầuhếtnhữngngười từngbànvềKafkađềuđịnhnghĩa tácphẩmcủaôngnhưtiếngthéttuyệtvọngcủaconngườikhôngcònnơidựacậy.Nhưngýnàycầnxétlại.Trongtácphẩmcủaôngcóhyvọngvàhyvọng.Đốivớitôi,tácphẩmlạcquancủaHenryBordeaux

90mớiđặcbiệtgâyngãlòng.Vì

nóchẳngcógìđểgiúpngườitaphânbiệtcả.CòntưduycủaMalraux91lúc

nàocũnglàmngườitamạnhmẽlên.Nhưngniềmhyvọngvànỗituyệtvọng

trongtácphẩmcảhaivịnàykhônggiốngnhưtrongtácphẩmKafka.Tôichỉthấyrằngbảnthântácphẩmphilýcóthếdẫnđếnsựphảnbội(vớitínniệmcủamình)mà tôimuốn tránh.Tácphẩmtừng làsựphỏng lặpkhônghoànhảocủamộtthânphậnvôíchvàvinhquangsángsuốtcủasựphùdu,giờtrởthànhmộtmớảotưởng.Nólýgiải,nódựngdánghìnhchohyvọng.Ngườisángtạokhôngcòntáchrờibảnthânmìnhkhỏihyvọng.Nókhôngcònlàtròchơibikịchnhưtừnglà.Nóchocuộcđờinhàvănmộtýnghĩa.

Thậtkỳlạlàcáctácphẩmbắtnguồntừnhữngcảmhứnggầngũinhau,như tác phẩm của Kafka, Kierkegaard hay Chestov — nghĩa là các tiểuthuyếtgiavà triếtgiahiệnsinhhoàn toànhướngvềSựPhiLývàcáchậuquảcủanó–xétvềlâuvềdàilạiđưatớithétvangcủaniềmhyvọng.

HọômlấyvịChúakhiếnhọhéohon.Hyvọngchỉđếnquasựhạmình.Bởisựphilýcủatồntạinàyđảmbảohọcóthêmchútthựctạisiêunhiên.NếuconđườngđờiquảdẫnđếnnơiThiênChúa,thìnóichocùng,nócũngcó một kết quả. Và sự khăng khăng, nhất quán mà các nhân vật củaKierkegaard,Chestov vàKafka lặp đi lặp lại trong chuyến hành trình củamìnhlàsựđảmbảođặcbiệtchothấycómộtsứcmạnhnângđỡchonó

92.

Kafkakhướctừsựđạođứccaoquý,nhữngbằngchứng,đứchạnh,tínhchặtchẽcủađứcchúatrongông,nhưngchỉđểngảvàovòngtayngườisâuthêm.Sựphilýđượcnhậnra,đượcthừanhận,vàrồiconngườicamchịunó,nhưngchínhtừlúcấytabiếtrằngđókhôngcònlàsựphilýnữa.Giữanhữnggiớihạncủathânphậnconngười,còncóhyvọngnàolớnlaohơnhyvọngđượcthoátkhỏicáithânphậnđó?Khitôinhìnlạilầnnữa,tưtưởnghiệnsinhxétvềmặtnày(tráivớiýkiếnđươngthời)thấmđẫmniềmhyvọngvôcùng.Chính niềm hy vọng trong buổi bìnhminh Thiên Chúa khi tin mừng lantruyềnlàmsángbừngthếgianthuởxaxưa.Nhưngtrongbướcnhảytiêubiểuchomọitưduyphilý,trongsựkhẳngđịnhđó,trongsựxemxétmộtđấngthiêng liêngvôdiệnđó, làmsaocó thểkhôngnhận radấuấncủamột tiasáng suốtđãbácbỏchínhnó?Quá trìnhnàychỉđượcdiễn tả rằngđây làniềmkiêuhãnhtừbỏchínhnóđểtựcứunó.Sựbácbỏnhưvậycóthểthànhcông.Nhưngởđây thì không.Giá trị đạođức của sự sáng suốt khônghềgiảmsúttrongmắttôingaycảkhinótựchorằngmìnhvôíchnhưmọiniềmkiêuhãnhkhác.Bởisựthật,theođịnhnghĩatộtcùngcủanó,thìcũngvôíchmàthôi.Mọilậpluậnđềunhưthế.Trongthếgiớimàmọiđiềucứthếđượcđưaramàkhônggìđượclýgiải,thìsựphongphúcủamộtgiátrịhaymộtsiêuhìnhchỉlàmộtkháiniệmthiếuvắngýnghĩa.

Trongtrườnghợpnàođinữa,tacũngthấyđượcnếptưduytrongcáctác

phẩmcủaKafka.RõràngtiếntrìnhdẫntừVụÁnđếnLâuđàilàkhôngthểtránhkhỏi. JosephK.vàviênđạcđiềnK.đơngiản làhai tháicựchút lấyKafka

93.Nóinhưkiểucủatácgiả,thìtácphẩmcủaôngcólẽkhôngphilý.

Nhưngđiềuấykhôngngăntanhậnrasựcaoquývàtínhphổquátcủachúng.Vìrõràngôngđãthểhiệnrađượcvôcùngđầyđủchuyếnđihàngngàytừhyvọngđếnđaukhổ,vàtừsựthôngtuệtuyệtvọngđếnsựmùquángcóchủtâm.Tácphẩmcủaôngcó tínhphổquát (một tácphẩmphi lý thựcsự thìkhôngphổquát),ởchừngmứclànóthểhiệngươngmặtđầybiểucảmđếnrúng động của con người chạy trốn nhân gian; con người rút ra từ nhữngmâuthuẫncủaanhtanhữnglýdođểtintưởng,nhữnglýdođểhyvọngtừvôsốnỗithấtvọng,vàcoicuộcđờilàđợtthựctậpkhủngkhiếpchocáichết.Tácphẩmcótínhphổquátbởinguồncảmhứngcómàusắctôngiáo.Trongmọitôngiáo,conngườiđượcgiảithoátkhỏigánhđời.Nhưngchodùtôibiếtthế,thậmchítôicatụngtácphẩm,thìtôivẫnbiếtrằngmìnhkhôngtìmkiếmđiềuphổquát,màtìmkiếmsựthật.Haiđiềuấykhôngphảilàmột.

Quanđiểmtrênhẳnsẽdễhiểuhơnnếutôinóirằngtưtưởngvôhyvọngthậttìnhcờlạiđượcđịnhnghĩanhờnhưngtiêuchuẩnđốilậpvớinó,vàtácphẩmbikịchcóthểlà tácphẩmmôtảcuộcđờicủaconngườihạnhphúc,saukhimọihyvọngvàotươnglaiđềubịlưuđày.Cuộcđờicàngnồngnhiệt,thìýnghĩđánhmấtnólạicàngphilý.CólẽđâychínhlàbímậtcủavẻkhôcằnkiêuhãnhtacảmthấyđượctrongtácphẩmcủaNietzsche.DườngnhưNietzschelànghệsĩduynhấtrúttríchđượcnhữnghậuquảcựcđoancủamỹhọcvềSựphilýtừthôngđiệpcuốicùngcủaônggửigắmtrongsựsángsuốtđãnắmquyềnchếngựvàvôíchlẫnsựphủđịnhkhăngkhăngtrướcmọisựxoadịutừmọithếlựcsiêunhiên.

NhữngphầnnêutrêncũngđãđủnêubậtnhữngýnghĩaquantrọngcốtlõitrongtácphẩmKafka,xéttrongkhuônkhổbàiluậnnày.Tácphẩmđặtravấnđềvềnhữnggiớihạncủatưduyconngười.Phảinóirằngmọiđiềutrongtácphẩmđóđềuthiếtyếu,xéttheonghĩatoàndiệnnhấtcủatừnày.Trongmọicảnhngộđặtra,tácphẩmđềugợilênvấnđềphilý.Nếucóquývịnàođịnhsosánhnhữngkếtluậnởđâyvớinhữngnhậnđịnhbanđầucủatôi;giữanộidungvàhìnhthức;giữaýnghĩabímậtcủaLâuĐàivớinghệthuậtrấttựnhiênđãkhuônđúcnêntácphẩmấy;giữasựnồngnhiệtvàcuộckiếmtìmđầykiêuhãnhcủaK.vớibốicảnhđờithườngmỗingày,thìhẳncóthểnhậnrađượcđâulàyếutốvĩđạinhấttrongtácphẩmnày.Vìnếunỗihoàivọnglàdấuvếtđónghằnlênnhânloại,thìcólẽchưatừngcóaidiễntảđượcnhữngbóngmanuốitiếcđómộtcáchcụthểvàđồsộnhưvậy.Nhưngđồngthờicólẽtacũngnhậnrarằngsựcaoquýđặcbiệtchỉcóởtácphẩmphilývắngmặtởđây.Nếubảnchấtcủanghệthuậtlàgắnkếtcáichungvớicáicábiệt,giữa

sựbấtdiệtphùducủamộtgiọtnướcvớidiễnxuấtcủanhữngánhsángmuônmàuchiếuvàonó,thìcàngphảilẽkhiđánhgiásựvĩđạicủamộtnhàvănphilýquakhoảngcáchôngchỉrađượcgiữahaithếgiớiđó.Bímậtcủangườiviếtđónằmởkhảnăngtìmđúnggiaođiểmhaithếgiớiấygặpnhau,khisựbấtcânxứngcủachúngđạtđỉnhđiểm.

Vàphảinóithậtrằng,nếucómộttráitimthuầnkhiết,tacóthểthấycáiquỹtíchhìnhhọccủanhânloạivàphinhânởkhắpmọinơi.FaustvàDonQuixotelànhữngsángtạokiệtxuấtcủanghệthuật,bởihainhânvậtấychỉchochúngtathấynhữngnétthanhcaovôlượngbằngchínhbàntaytrầnthếcủahọ.Nhưngluônsẽđếncáikhoảnhkhắckhimàtâmtríphủđịnhnhữngchânlýmànhữngbàntayấychạmđượcđến.Khoảnhkhắcấylàkhinhânvậtkhôngcònđuợctiếpcậntheohướngbikịch,màđượcxửlýnghiêmtúc.Khiđóconngườibắtđầuđặtnặnghyvọng.Nhưngđóđâuphảiviệccủaanhta.Việccủaanhtalàphảitránhxanhữngthủđoạnlảngtránhvấnđề.NhưngtôilạithấyđúngthủđoạnnàytrongkếtluậncủanhữngvụkiệncủaKafkachốnglạitoànthểthếgian.Lờituyênánkhôngsaotinnổicủaôngchínhlà:trong thế giới ghê tởm và khổ não này, cả đến nốt ruồi cũng cả gan hyvọng

94.

...Sángdậy, lênxeđi làm,bốngiờ trongvănphònghoặcnhàmáy, ăntrưa,lênxevéchỗlàm,bốngiờcôngviệcchiều,ăntối,ngủnghỉ;ThứHaiThứBaThứTưThứNămThứSáuvàThứBảycùngtheonhịpđiệunày–cáilốimòntavẫnthườngdễdàngtuântheo.Nhưngmộtngàynàođó,câuhỏi "tại sao”xuấthiệnvà thế làmọi sựbắtđầu trongcáimệtmỏinhuốmmàukinhngạc."Bắtđầu"–đâylàđiềuquantrọng.Sựmệtmỏixuấthiệnởngưỡngcuốicùngcủachuỗihànhvisốngnhưcáimáy,nhưngđồngthờinókíchkhởiýthức.Nóđánhthứcýthứcvàkíchkhởinhữnggìtiếpsau.Nghĩalàhoặctatrởlạicáinhịpđiệuđềudềutrướcđócủađờisống;hoặcđạttớisựtỉnhthứchoàntoàn.Vàkhisựtỉnhthứcđãđiđếntộtcùng,thìkếtquảchicóthểlàtựsáthayhồiphục...

—TríchTHẨNTHOẠISISYPHUS

Notes

[←1]Xéttừgócđộrằngchânlýdùsaocũngchỉcógiátrị tươngđối.Cònxéttừđức

tínhđànông“dámlàmdámchịu”thìsựyếuđuốicủahọcgiảnàycóhơibuồncười–gốc.

[←2]JacquesdelaPalisse,mộtquýtộc–quânnhânngườiPháp,ởđâytượngtrưngcho

lốisuynghĩduylý–BTV

[←3]Nhân vật trong tiểu thuyết cùng tên của nhà văn Tây Ban Nha Miguel de

Cervantes,ởđâytượngtrưngcholốisuynghĩduycảm–BTV

[←4]Loạikịchcónhữngtìnhtiếtéole,lâmly,nhânvậtchínhdiệnthườngbịcácthế

lựcphảndiệnđànáp,cuộcđấutranhgiữahaiphevìthếrấtcăngthẳng.–BTV

[←5]KirilovlànhânvậttrongtácphẩmLũngườiquỷámcủanhàvănDostoevsky–BTV

[←6]TôinghenóicónhàvănthờihậuchiếnlàPeregrinos,saukhiviếtxongtácphẩmđầu

tiênliềntựsátđểsáchcủaôngđượcchúýđến.Mụcđíchấyquảcóđạtđược,nhưngtácphẩmbịcholàkhônghay.–Gốc.

[←7]NhàtriếthọcngườiPhápthếkỷ19,ôngchorằnghànhđộngcủaconngườilàkhởi

nguồnchomộtloạtsựkiệnkháckéotheo.Trướckhiconngườithựchiệnhànhđộng,tươnglaivẫnlàcáckhảnăngmởngỏ.Conngườiđãluôncóthểthựchiệnkhácđisovớiđiềumìnhđãlàm,vànếuconngườiđượctựdoxéttheonghĩanày,thìmỗingườiđềugópphầnsángtạorathếgiới.–BTV

[←8]ArthurSchopenhauer:triếtgiaĐức,contraicủamộtgiađìnhgiàucó.–BTV

[←9]Theo Pascal, con người luôn phải liên tục làm lãng hướng tâm tư (diversion), để

thoátkhỏinhữngđắngcaykhổsởcủađờisống.Vànếumộtngườithựcsựđanghạnhphúctronghoàncảnhhiệntạithìanhtakhôngviệcgìphảitìmcáchtránhnghĩvềthựctrạngcủamình.–BTV

[←10]Triếtgia,nhàphântâmhọcngườiĐức,ôngđềxuấtýniệm“mậtmã”,đó làsự

trừutượnghóatriếthọccóthểđạidiệnchomọihệthốngtưtưởng,chophépchúngdùdịbiệtvẫncó thể chia sẻvớinhauđiểm thỏa thuậnchung.Ôngcũng trìnhbàykhảnăngvềmộtsựthốngnhấtchínhtrịtrêntoànthếgiới.–BTV

[←11]MartinHeidegger: triếthọcgianổi tiếngngườiĐức,một trongnhữngnhàsáng

lập chủ nghĩa hiện sinh, tác phẩmquan trọng nhất có tính đột phá của ông là cuốnBeingandTime(HiệnhữuvàThờigian)–1923–BTV

[←12]Ởđây tôi chưađịnhnghĩa,mà chỉ liệt kê ranhữngcảmgiác cókhảnăng thừa

nhậnsựphilý.Khiviệcliệtkêđãxong,sựphilývẫnchưakhôcạn.–Gốc.

[←13]Tácphẩm“LaNausée” (Buồnnôn),xuấtbảnnăm1938 làmột trongnhững tác

phẩm đáng chú ý nhất của tác gia, nhà triết học hiện sinh Pháp Jean-Paul CharlesAymardSartre.Tácphẩmthểhiệnnhiềuýtưởngvàchủđềtriếthọc.–BTV

[←14]Aristole:nhàtriếthọcvàbáchọcthờiHyLạpcổđại–BTV

[←15]TriếtgiaHylạpcổđại,ôngkhẳngđịnhthựctạilàđơnnhấtvàbấtbiến;tồntạilà

vĩnhviễn,đồngnhất,cầnthiếtvàcũngkhôngthayđổi.–BTV

[←16]Zarathustra:triếtgiacổsánglậpraZoroastrianism,mộttôngiáoIrancổvàlàmột

triếthọctôngiáo–BTV

[←17]Trích Và Zarathustra đã nói như thế (Thus spoke Zarathustra) của Friedrich

Nietzsche.TheoZarathustra,vũtrụnàyđượclèoláikhôngphảibởilýtrívàmụcđích,màbởinhữngsựtìnhcờ,ngẫunhiên.–BTV

[←18]Kierkegaard:triếtgiavànhàthơĐanMạchthếkỷ19.Mộttrongnhữngtácphẩm

nổitiếngcủaôngcótựaThesicknessuntoDeath,nhấnmạnhcáichếtvềtinhthầnchứkhôngphảithểxác,theođónỗituyệtvọngmớilàcănbệnhchếtngười.–BTV

[←19]KarlTheodorJaspers:triếtgiavàbácsĩtâmlýngườiĐức.–BTV

[←20]LevIsaakovichShestov:triếtgiahiệnsinhNga.–BTV

[←21]MaxSchelerFerdinandlàmộttriếtgiaĐứcnổitiếngvớicáccôngtrìnhtronghiện

tượnghọc,đạođức,triếthọcvànhânchủnghọc.–BTV

[←22]CôngchúaAdrianetrongthầnthoạiHyLạp.Nàngtraochongườiyêulàdũngsĩ

Theseusthanhgươmcùngcuộnchỉđểsaukhichànggiếtđượcconquáivậtđầubòthìtìmđượcđườngrakhỏimêcung.–BTV

[←23]TựatiếngAnh:DiscoursesofEdification–BTV

[←24]TựatiếngAnh:TheDiaryoftheSeducer–BTV

[←25]SørenKierkegaard là triếtgia,nhà thầnhọc,nhàphêbìnhxãhộivà tácgianổi

tiếngngườiĐanMạch,sốngvàothếkỷ19.Mộtvídụvềnhữngcâutruyệngiảtưởngmangtínhẩndụcủaônglàvềquốcgiacủanhữngconvịt.VàosángChủnhật,bọnvịtđềuđếnnhàthờ,lạchbạchngồivàochỗ.Rồilinhmụcvịttiếnvào,mởThánhkinhVịtravàđọc,“HỡichúngVịt!Cácngươicócánh,nhờcócánhcácngươicóthểbaylượnnhưđạibàng.Cácngươicóthểlaovútvàobầutrờithẳm!HỡichúngVịt!Cácngươicó cánh!”Bọnvịt reo lên “Amen” rồi trở về nhà.Không connào cất cánhbayhaythậmchíthửlàmthế.–BTV

[←26]Valentin Louis Georges EugèneMarcel Proust: tác giả người Pháp.Một trong

nhữngtácphẩmquantrọngcủaônglàĐitìmthờigianđãmất.–BTV

[←27]BaruchdeSpinoza(têncủaôngcónhiềudịbản),nhàtriếthọctheochủnghĩaduy

lýsốngvàothếkỷ17vớinhiềutácphẩmđượccholàđặtnềnmóngquantrọngchothờikỳKhaisángthếkỷ18.–BTV

[←28]ĐặcbiệttrongkháiniệmvềngoạilệtráingượcvớiquanđiểmAristotle.–Gốc

[←29]Hẳncóquývịchorằngởđâytôiđãbỏsótmộtđiềucốtyếulàđứctin.Nhưngtôi

khôngphảiđangxéttriếtlýcủaKierkegaard,ChestovhayởđoạnsaulàHusserl(vốncầnđượcđềcậpởbàikhácvàvớiquanđiểmsuyxétkhác);ởđâytôichỉmượnmộtchủđềtrongcáctưtưởngcủahọvàxemxétcáchệquảcủachúngcónhấtquánvớicácquytắcđãđặtrahaykhông.–Gốc

[←30]Bí tíchHòaGiải là bí tíchChúaGiêsu lập nên để tha các tộimà con chiên đã

phạmvàgiaohòaconchiênvớiThiênChúa.–ND

[←31]Tôikhôngnói“bácbỏChúaTrời”,bởinhưthếcũnghàmýkhẳngđịnhNgàitồn

tại.

[←32]Xinnhắclại,ởđâykhôngxéttớivấnđềThượngĐếcótồntạihaykhôngmàlà

xétlogicdẫntớisựtồntạiđó.–Gốc

[←33]Ngaycảnhữngnhậnthứcluậnkhắtkhenhấtcũnghàmchứayếutốsiêuhình.Yếu

tốđóởnhiềunhà tư tưởngđươngđại thểhiệnởkhía cạnh là trongnhận thức luậnkhôngchứađựngbấtkỳgìkhácngoàinó.–Gốc

[←34]HusserlcóviếtmộttiểuluậnngắnnhưngcósứcảnhhưởnglớnlàTheOriginof

Geometry(Cộinguồnhìnhhọc),nhằmtìmhiểuýnghĩanguyênsơcủahìnhhọcđốivới người đầu tiên tìm ra nó, các đối tượng củanóvàbối cảnh ra đời khiếnnó trởthànhmộttrithứcđượclưutruyềnvềsau.–BTV

[←35]TheoPlato,ứngvớimỗiđốitượnghaytínhchấtđềucómộtýniệm,ýniệmđólà

tinhtúycốtlõi,vượtngoàikhônggian,thờigian.Thếgiớivậtchấtchỉlàsựphảnchiếunhợtnhạtcủathếgiớiýniệmđó.–BTV

[←36]A.Đếnlúcđólýtríphảitựbiếnđổiđểthíchnghihoặcchết.Vànóchọnbiếnđổi

chínhmình.VớiPlotinus,sauduylýlàmỹhọc.ẨndụthaythếchosuyluậnlogicB.ĐâykhôngphảilàđónggópduynhấtcủaPlotinusđốivớihiệntượnghọc.Quanđiểmnàyđã đượcbaogồm trongkhái niệm rất gầnvới tư tưởng trườngpháiAlexandriarằngkhôngchỉcóýniệmứngvớiconngườimàcòncóýniệmứngvớiSocrates.–Gốc

[←37]Eurydice: một trong những con gái của Apollo (thần ánh sáng) và là vợ của

Orpheus,côchếtvìdẫmvàomộtconrắntronglúcbịthầnrừngđuổi.Orpheusđãcốgắngmangcôtrởlạitừcõichếtvớiâmnhạcmêhoặccủaông.–BTV

[←38]Ởđây tôixét tớisựsosánhgiữahaiđối tượng,chứkhôngbiệnhộchoviệchạ

nhụcconngười.Conngườiphilýlàđốicựccủaconngườicamchịu.–Gốc

[←39]Trongmột số trường hợp, số lượng tạo nên chất lượng.Nếu tôi tin vào thuyết

khoahọcmớinhấthiệnthờirằngvạnvậtđềuđượccấuthànhtừcáctrungtâmnănglượng.Sốlượngnhiềuhayítquyếtđịnhnétđặctrưngrõhaykhông.Mộttỷionhẳnkhác vớimột ion không chỉ vềmặt số lượngmà còn ở chất lượng.Dễ suy ra điềutươngtựchokinhnghiệmcủaconngười.–Gốc

[←40]Mộtkháiniệmhoàntoànkhácnhưngđượcphảnánhtươngtựlàýniệmvềhưvô

vĩnhcữu.Nókhôngthêmcũngkhôngbớtgìtừhiệntại.Trảinghiệmtâmlývềhưvôđặthưvôvĩnhcữutrongtâmthếrằngsauhainghìnnămnữasựhưvôcủachúngtamớithựcsựcóýnghĩa.Xéttheomộtkhíacạnh,hưvôvĩnhcữuđượccấuthànhđúngbằngnhữngsựsốngtíchtụ,khôngphảicủachúngta–sẽxuấthiệntrênthếgiansaunày.–Gốc

[←41]Quan trọng là tínhmạch lạcchặtchẽ.Xuấtphátđiểmcủachúng taởđây là sự

chấp nhận thế giới.Nhưng tư duy phươngĐông dạy rằng vẫn có thể thỏamãn vớicùngnỗlựclậpluậnnếuchọnchốnglại thếgiới.Điểmxuấtphátđócũnghoàntoànchínhđáng,giúpchỉ ranhữnggiớihạncũngnhưđốisánhvới tiểu luậnnày.Nhưngnếusựphủđịnhthếgiớicũngđượcthựchiệnnghiêmngặt,thìngườitacũngthườngđạtđược(trongmộtsốtrườngpháiVedanta,ẤnĐộ)nhữngkếtquảtươngtự,vídụsựdửngdưng trong tácphẩm.Mộtquyển sách rất quan trọng của JeanGrenier làLựaChọn(LeChoix)đãxâydựngtheohướngnàymột triết lýcótêngọirấtxácđánglà“triếtlýcủasựdửngdưng.”–Gốc

[←42]Trongtrườnghợpnàyýchíchỉ là trunggianduytrìýthức.Nógiữkỷluậtcho

cuộcsống,điềuđóquantrọng.–Gốc

[←43]Tựa tiếngAnh:DemonshayThepossessed.Tácphẩmgốcbằng tiếngNga của

nhàvănFyodorMikhailovichDostoyevskv.–BTV

[←44]Marie-JeanePhliponRoland,thườngđượcgọilàMadameRoland,ngườiPháp,bà

ủnghộcáchmạngPhápvàcónhiềuđónggópchopháiônhòaGirondins.Mộttrongnhữngcâunóinổi tiếngcủabàđượchậu thế tríchdẫn rộng rãi:“OLiberté, que decrimesoncommetentonnom!”(Ôitựdo,ngườitanhândanhmiđểgâyrabaotộiác!)Tàiliệukhôngghinhậnbàcóconcái.–BTV

[←45]IvanKaramazov,nhânvật trong tácphẩmAnhemnhàKaramazovcủanhàvăn

Dostoievsky.Nguyênvăncâunóiđại lý:“NếuChúakhôngtồntại, thìmọiđiềuđềuđượcphép.”–BTV

[←46]Jean-JacquesRousseaulànhàtriếthọcthuộctràolưuKhaiminh,ôngtừngviếtbài

luậnvăn“Vềnguồngốccủasựbấtbìnhđẳnggiữaconngười”,chorằngconngườirờikhởitrạngtháitựnhiênđãđánhmấtsựtựdovàbìnhđẳngnguyênthủy.Nhàtriếthọc–đạivănhàoVoltairekhôngđồngtìnhvớiluậnđiểmđóvàchorằng:“Saukhiđọctácphẩmtrên,ngườitachỉmuốntrởlạitrạngtháisơkhaivàđibằngbốnchimàthôi.”–BTV

[←47]SáchGiảngViên,mộtquyểntrongbộCựuƯớc.

[←48]Nhânvậtchínhtrongnhiềutácphẩmdângianvànghệthuật.Faustlàmộthọcgiả

nhưngkhông thỏamãnvớinhữnghiểubiếtcủamình,nênđổi linhhồnvớiconquỷMephistopheleslấytrithứcvôhạnvàtấtcảmọilạcthútrênđời.–BTV

[←49]NhàsoạnkịchngườiTâyBanNhaTirsodeMolinaviếtvởkịchElburladorde

Sevilayelcambidodepierra(KẻquyếnrũởSevillavàbứctượngđá),nhânvậtchínhlàDonJuanhàohoabạctình.–BTV

[←50]Nguyên gốc:Miguel Manara.Mystère en tableaux, tác phẩm kịch của Oscar

VladislasdeLubiczMilosz–BTV

[←51]Theonghĩatrọnvẹnnhấtcủatừnày,vớinhữngkhiếmkhuyếtcủagã.Mộtquan

điểmlànhmạnhcũngcókhiếmkhuyết.–Gốc

[←52]Nhânvật trong tiểu thuyếtNỗi đau của chàngWerther(Die Leiden des jungen

Werther) của đại văn hào Johann Wolfgang von Goethe, chàng yêu sâu sắc nàngLohtéavà tựkết thúcđờimìnhkhichìmđắm trongđammê tìnháicủabản thân.–BTV

[←53]Know.NhưtrongsáchSángthếkí(Genesis)cócâu:“AdamknewEvehiswife”

(AdamđãănởvớivợlàEve)–BTV

[←54]TrongtácphẩmVịkháchđácủaAlexandrePuskin,viếtdựatrêntruyềnthuyếtcủa

TâyBanNhavềDonJuan,nhânvậtnàyquyếnrũbàgóacủaviênchỉhuykhibanàyđiviếngmộchồng,DonJuanngạomạnmờibứctượngôngnàyđếnnhàchứngkiếncuộchẹnhògiữagãvàbàgóa.Rồihômđóhaingườiquảnghetiếngchântượngđábướcvào,vàchìatayravớiDonJuan.Gãnắmlấy,vàcảhaicùngngãxuống.–BTV

[←55]Ởđâycólẽámchỉthủphápkểchuyệntừquanđiểmcủangườikểchuyệnxalạ

(sovớibốicảnhtruyện);đượcdùngphổbiếntrongthếkỷ18,nhằmđưalạicáinhìnsốngđộng,lạthườngvàtươimớivềthựctế.NhưtrongtruyệnngắnTheMicromegascủaVoltaire, nhân vật chính là “những người khổng lồ bé nhỏ” từ chòm saoThiênLang(Sirius)đếntráiđấtđểthámhiểm.Mọithứquenthuộctrêntráiđấtđềutrởnênlạlẫmdướicáinhìncủanhânvậtnàydoxéttheohệquychiếukhác.–BTV

[←56]ỞđâytôiliêntưởngđếnnhânvậtAlcestetrongkịchMoliere.Mọiđiềuvớichàng

đềurấtđơngiản,rõràngvàdungtục.AlcestetươngphảnvớiPhilinte,CelimenetươngphảnvớiElianthe(CácnhânvậttrongvởkịchKẻghétđờicủaMolière),đólàhậuquảphilýcủamộtbảntínhđượcđẩytớimứccựcđoan;vàbảnthânnhữnglờithơtrongvởkịch,nhữngcâu“thơdở”,rấtítdấutrọngâm,đềuđềunhưsựđơnđiệutrongbảnchấtnhânvật.–Gốc

[←57]MộtvịthầntrongthầnthoạiHyLạp,cókhảnăngthayhìnhđổidạnglinhhoạt.–

BTV

[←58]NữdiễnviênngườiPháp.GiáohộiCônggiáotừchốilàmlễantángchocôtheo

nghithứctôngiáo.–BTV

[←59]Khiđangdiễntrênsânkhấu,Molierengãquỵvàquađờivàigiờsauđó,nămđó

ôngmới28tuổi.Phảinhờsựcanthiệpcủađíchthânnhàvua,ôngmớiđượcantángtheonghilễnhàthờ.–BTV

[←60]MộtvịthầntrongthầnthoạiHyLạp,đượccholàđãlấylửacủathầnZeusvàtrao

choloàingười.

[←61]NúiÔliu lànúiở thànhphố Jerusalem,gắnvới các truyền thốngcủangườiDo

TháivàKitôgiáo.

[←62]Phầntrêncùngcủamặttiềnđềnthờ.–BTV

[←63]Nay là Ethiopia.Nhà thơ Pháp JeanNicholasArthurRimbaud từng đã có thời

giansốngởđâynhưngkhôngsángtácthơmàlàmnhàbuôn,trongđócóbuônsúng,cafévàdathú.

[←64]Thậtkỳlạkhinhậnthấyrằngtrongthểloạihộihọagiàutrítuệnhất,cốgắngquy

giảnthựctếthànhnhữngyếutốcốtyếunhấtcủanó,thìkếtquảkhônggìkháchơnlàniềmvuisướngchothịgiác.Nhữngtácphẩmấyđãgiữtrọnđượcmàusắccủathếgiớinày.(ThểhiệnđặcbiệtrõtrongtranhLeger.)–Gốc

[←65]TriếtgiaĐứcđượccholà“khôkhan”,ítmỹcảm,cóthờigiandàikhôngnóivề

mỹhọcvàkhôngcoicáiđẹplàđốitượngcủatriếthọc.MãivềsauôngmớiviếtcuốnPhêphánnănglựcphánđoán(1970),đặtranhiềuvấnđềnềntảngvớinhiềucáchtiếpcậnkhácnhauvềcáiđẹpvànghệthuật.–BTV

[←66]Nếungừngsuyxétđếnkhíacạnhnày,ngườitacóthểchoranhữngtiểuthuyếtdở

nhất.Hầunhưaicũngchorằngmìnhcókhảnăngtưduyvàtrongmộtchừngmựcnàođó,ngườitaquảcósuynghĩthật,chodùlàđúnghaysai.Ngượclại,rấthiếmngườicókhả năng cho rằngmình là nhà thơ hay nghệ sĩ của từ ngữ.Ngay lúc tư duy chiếnthắngphongcách,thìđủloạingườihỗntạpùavàođịahạttiểuthuyết.Kểrađócũngkhôngphảilàtộiácghêgớmgìnhưngườitanói/Nhữngngườigiỏinhấtsẽphảitựđòhỏicaohơnnữa.Cònnhữngaikhôngchốngchọinổithìkhôngxứngtồntại.–Gốc

[←67]VídụnhưtácphẩmcủaMalraux.Nhưngnhưthếcầnphảiđồng thờigiảiquyết

vấnđềxãhộikhôngthểtránhnébằngtưduyphilý(chodùtưduyấycóthểđưaravôsốgiảiphápkhácnhau).Ngườitadùsaocũngphảibiếttựtiếtchế.–Gốc.

[←68]NguyêntáctiếngNga.TựatiếngAnh:ThediaryofaWriter.Đâylàtácphẩmgồm

cácbàiviếthưcấulẫnphihưcấucủanhàvănFyodorDostoyevsky,đượcrút từbàiđăngtrêntạpchíxuấtbảnđịnhkỳ.

[←69]NguyêntắctiếngNga.TựatiếngAnh:DemonshayThePossessed.

[←70]Theotácphẩm,vợShatovlúcnàyđangmangthaiconcủangườikhác.

[←71]StavrogintrongLũngườiquỷámnói:“Anhcótinvàocuộcsốngbấtdiệttrongthế

giới khác không?”Kirilov: “Không, nhưng tôi tin cuộc sống bất diệt trong thế giớinày.”–Gốc.

[←72]“ConngườidựnglênChúađơngiảnlàđểkhôngphảitựgiếtmình.Đólàtổngkết

vềlịchsửvũtrụchođếnthờiđiểmnày.”–Gốc.

[←73]Nhân vật chính trong tiểu thuyếtChàng ngốc (nguyên tác tiếngNga, tựa tiếng

Anh:TheIdiot).HoàngthânLevNikolayevichMyshkinlàhậuduệcủagiađìnhthuộchoàngtộcnhưngđãsuysụp.–BTV

[←74]BorisdeSchloezer.–Gốc

[←75]Nhận định kỳ lạ mà thấm thía của Gide: Hầu như mọi nhân vật chính của

Dostoevskyđềuđathê.–Gốc

[←76]VídụtácphẩmMobyDickcủaMelville.–Gốc

[←77]Gnosticism:Xuấtpháttừchữ“gnosis”trongtiếngHyLạpcổlà“hiểubiết”.

[←78]Ascesis:Khổchế.

[←79]Homer:Nhàthơ,nghệsĩthờicổHyLạp,đượccôngnhậnlàtácgiảcủatácphẩm

IliadvàOdyssey.

[←80]CòngọilàVườnCâyDầu,nơiChúaJesusvàcáctôngđồthườngđến,họcũngở

đâycầunguyệnvàođêmtrướckhingàibịbắtđiđóngđinhcầurút.

[←81]NguyêntácbằngtiếngĐức.TựatiếngAnh:TheTrial.–BTV

[←82]NguyêntáctiếngĐức,tựatiếngAnh:TheCastle–BTV

[←83]NguyêntáctiếngĐức,tựatiếngAnh:Metamorphosis–BTV

[←84]ĐángchúýlàcáctácphẩmcủaKafkacũnghoàntoàncóthểdiễngiảitheochủ

nghĩaphêbìnhxãhội(vínhưtácphẩmVụÁn).Khôngcầnthiếtphảilựachọn,bởicảhaicáchhiểuđềuthỏađáng.Nóitheothuậtngữphilý,sựphảnkhángchốnglạiconngườicũngđồngthờidẫnđếnchốnglạiThượngđế:Nhữngcuộccáchmạngvĩđạiđềusiêuhình.–Gốc

[←85]Theo sử thiOdyssey củaHy Lạp, người anh hùngOdysseus trở về quê hương

IthacasaucuộcchiếnthànhTroy,donhiềusựkiệnxảyra,cuộchànhtrìnhkéodàihơn10năm.Cuốicùngchàngcũngđếnnơivớisựgiúpđỡcủachưthần.–BTV

[←86]Plotinus:triếtgialớnthờiHyLạpcổđại.–BTV

[←87]TrongtácphẩmLâuđài,dườngnhưtừ“nhữngtròxaonhãng”hiểutheotrường

pháiPascaltượngtrưngchonhữngtayphụtágiúpK.“xaonhãng”khỏinỗiloâucủamình.CuốicùngFriedakếthônvớimộttrongnhữngkẻấylàvìcôưacáibốicảnhsânkhấucuộcđờiđãdọnsẵnhơnlàsựthật,ưacuộcsốngđờithườnghơnlàcùngsẻchianỗiđaukhổ.–Gốc.

[←88]ĐiềunàythểhiệnrấtrõtrongbảnthảochưahoàntấtcủatácphẩmLâuĐàimà

Kafkađểlại.Nhưngkhôngrõnếuôngviếtranhữngchươngcuốithìcóphávỡgiọngđiệunhấtquáncủatácphẩmhaykhông.–Gốc

[←89]Tráitimthuầnkhiết.–Gốc

[←90]Nhàvăn, luật sưngườiPháp.Ôngviết nhiều tácphẩm,phản ánhnhữnggiá trị

truyềnthốngcủacộngđồngCônggiáo.–BTV

[←91]AndréMalraux,tiểuthuyếtgia,nhàlýluậnngườiPháp.TácgiảcuốnThânphận

conngười(NguyêntáctiếngPháp,tựatiếngAnh:Man’sfate)vàcáctácphẩmkhác.–BTV

[←92]NhânvậtduynhấtkhôngômhyvọngtrongLâuĐài làAmalia.Cô lànhânvật

tươngphảnmạnhmẽnhấtvớiViênđạcđiền.–Gốc

[←93]Về hai khía cạnh của tư tưởngKafka, thamkhảo thêm trích đoạn sau ở In the

PenalColony(Trạitrừnggiới):“Tộilỗi(ởđâyhiểulàcủaconngười)khôngcógìđểmànghihoặc”,vàmộtcâutrongLâuđàicủaviênthưkýMomus:“TộidanhcủaViênđạcđiềnK.khóthànhlập.”–Gốc

[←94]Nhữngđiều tôi đề cập trênđâyhoàn toàn là sựdiễndịch tác phẩmcủaKafka.

Nhưngcũnglàphảilẽkhinóithêmrằngbấtkểdiễndịchcáchnào,khônggìngănnóđược xem xét từ góc độ mỹ học thuần túy. Ví như trong lời bạt xuất sắc của B.GroethuysenchotácphẩmVụÁn,ôngđãkhônngoanchỉbình luậnvềnhững tưởngtượngđauđớncủa“kẻmơmộng”,mộtcáchgọivôcùngấntượng.Vậnmệnh,vàcólẽsựvĩđạicủatácphẩmlàởchỗnóđưaramọiđiềunhưngkhôngkhẳngđịnhđiềugì.–Gốc.