Tumen  Luis  Gonzága    Pues  pa’atik  a  wilik  tene’  yaan  algunos  cuentos  tin  memoria,  in  kíimil  papaile’  yaan  80  cuentos  yojel.    —  80  cuentos?    Jaaj  peor  tene  ma’  seen  nojocheni’,  ka’aj  jo’op’  in  bin  meyaj  táanxalil,  ba’alike’  p’aate’  ma’  tin  wilaji’,  pero  yaan  uláak’,  yaan  uláak’,    este  cuento  wáa,  yaan  jump’éel  cuento  óoli’  mayan  t’aan  u  asunto  rey,  u  asunto  reye’  este..U  reyil  uxmale’  yéetel  u  reyil  K’aba’.  Aaa  bueno.      U  reyil  uxmale’  yéetel  u  reyil  K’aba’e’  yaan  acuerdo  ti’ob.  U  reyil  Uxmale’  México  ku  taal  u  yo’och  kay,  te’  Chetumal  ku  jóok’ol  u  ba’alil  taasik  ma’  k  ojel  wáa  embarcación  le  ora  yaakilo’.  Le  kan  ts’a’abak  ti’  u  juntúul,  le  kan  ts’a’abak  ti’  juntúul  apostado  le  u  yo’och  kay  le  reyo’  ku  ts’iitil  yáalkabe’  u  bisej,  jump’éel  kilometroe’,  ku  k’ubik  ti’e’  ku  ts’iitil  yáalkabe’  uláak’  le  apostado,  ku  ts’a’abal  ti’  lelo’  ku  ts’iitil  yaalkab,  hasta  ken  k’uchuko’ob  Uxmal.    Chetumal  ku  ch’a’abal  yo’och  kay  reye’  las  11  k’iine’  tu  janal  u  reyil  Uxmal  táan  u  janal  u  reyil  K’aba’  u  echicera  Uxamale’  leti’  bisik  yo’och  rey.  Las  11  táan  u  janal  u  reyil  Uxmal,  las  11  táan  u  janal  u  reyil  K’aba’  yaazque,  entoncese’  ma’  ganarta’al  rey  le  eopocayako’.  Le  túun  le  echicerao’  yaan  juntúul  u  chan  áabile’  ka’aj  p’áat  tu  podere’  le  káan  xi’ik  tu  centroi’  Noj  Paata’  yaan  jump’éel  lugere  Labnaj  ti’  ku  bin  u  ch’a’a  ja’i’,  ti’  ku  bin  u  ch’a’  ja’i’.  Ku  estén,  ku  bin  como  túun  echicerai’  beora  ku  suuta’.      U  yaabil  túune’  le  enano,  le  enano  pues  este,  pues  este,  te  ku  p’áataj  te’  najo’  …  juntene’  ka’aj  tu  yojeltej  te’  yaanal  tu’ux  ku  t’abik  u  k’áak’  u  chiicho’  ti’  yaan  le  elemento  sagradoi’  ka’aj  jo’op’u  páanik,  tu  páanik.  Ma’  tu  xáantal  tu  bin  tu  suute’,  tu  bin  tu  suute’,  ka’aj  tu  jolaj  u  fondo  u  p’uul  u  chiiche’,  ka’aj  bin  u  chiich.        Tu  chupik  le  p’uul  beya’,  tu  chupik  le  p’uul  beya’  

Told  By  Luis  Gonzaga    Let  me  think  a  bit,  I  know  a  few  stories  by  heart.  My  late  father,  he  knew  80  stories.    —  80  stories?    But  I  was  little  when  I  went  away  to  work,  so  I  didn't  see  him  much,  but  there  are  other,  others,  other  stories.  These  stories,  there  is  a  story  known  among  Maya  speakers  about  a  king,  it's  about  a  king...  The  king  of  Uxmal  and  the  king  of  K'aba'.  Alright.      The  king  of  Uxmal  and  the  king  of  K'aba'  had  an  agreement.  The  king  of  Uxmal's  fish  came  from  Mexico.  It  arrived  at  Chetmul,  maybe  a  boat,  we  don't  know  what  they  used  back  then.  It  was  brought  to  a  courier  who  ran  with  a  for  a  kilometer  until  he  gave  it  to  another  courier  who  also  took  off,  until  the  fish  reached  Uxmal.          So  the  fish  was  brought  from  Uxmal,  and  at  11  AM  the  kings  of  Uxmal  and  K'aba'  were  eating.  The  sorceress  was  who  brought  the  king's  food.  The  king  of  Uxmal  eats  at  11  AM,  the  king  of  K'aba'  eats  at  11  AM,  and  back  then  no  one  had  beaten  the  king.  So  the  sorceress  had  a  grandson  in  her  care.  When  she  went  to  the  plaza  in  Noh  Pat  there  was  a  place  called  Labnaj  where  she  went  to  get  water.  So  she's  go,  she'd  go  and  since  she  was  a  sorceress  it  never  took  her  long.    Her  grandson  the  dwarf,  the  dwarf  well  he,  he'd  stay  at  home...  And  one  day  he  realized  that  where  his  grandmother  kept  there  fire,  there  was  a  sacred  object  there  and  so  he  began  to  dig  it  up.  The  old  women  didn't  take  long,  she  came  and  went,  she  came  and  went,  so  the  dwarf  had  put  a  hole  in  the  bottom  of  his  grandmother's  water  jug.  Then  she'd  left.      She  filled  the  water  jug  like  this,  she  filled  the  jug  

ka’aj  tu  ts’aaj  kuentai’  joolol  le  p’uul  beya’,  le  káan  u  chup  le  kaan  u  ts’áaj  beya’  ku  p’áatal  mina’an  ja’alibe’  ka’aj  taalij,  le  ka’aj  taale’  ts’o’ok  u  líik’sa’al  le  elemento  sagrado.  Pero  le  enano  ku  paxik  túun  le  instrumento.  Le  ciudado’  ku  konfundirtik  ma’  táan  u  na’ata’al  tu’uxi’.          Tu  citartaj  tuláakal  le  genteo’,  tu  citartaj  tuláakal  le  genteo’  ma’  estén  mix  máak  ti’  yaan,  ka’aj  yanjij  máax  a’alike’.    —Si  señor  rey  yiknal  le  hechicera  ku  pa’axal  le  instrumento.      —  Ajam,  ma’alob.    Ka’aj  t’a’an  echicera.  —  Ko’oten  weye’,  le  instrumento  ku  pa’axal  tanaj  techo’  yaan  a  taasik  weye’.    —Pues  señor  si  tene’  keen  xi’iken  a  tus  in  beel  beyo’  mix  máak  ku  p’áatal  tanal  ten,  chéen  estén,  chéen  leti’e’  chéen  juntúul  in  chan  áabile’  chan  chichan    —  Jaaj,  pues  tu  taal  a  wáabil.  Le  sagrado  elemento  ka  paxiko  yaan  a  taasik.    Como  ts’o’ok  u  k’uchul  u  yorai  bey  u  kaliartuba’obo’…  tumeen  enanoi’.      —  Ma’  chéen  ka’aj  in  taasi’  wáa  a  wojel  le  máax  kaxt  le  element  sagrado  leti’  u  jeel  rey.      —  A  beeytúun  a  k’áat  wáa  túun  ka’aj  ganarte,  tia’al  ka’aj  ganartene’  jump’éel  kuarto  cocoyol  ku  pa’abil  ta  cien.      Ka’aj  túub  u  yok’ole’  ka’aj  luk’i’.  ka’aj  binij,  ka’aj  k’uch  yiknal  u  abuelai’  táan  yuk’ol.      —  Baan  ka  wok’oltik?    —  Abuela  le  reyo’  ts’o’ok  u  ganartiken,  tin  wa’alaj  ti’e’  le  sagrado  elemento  ma’  tin  k’ubikti’.  Ka’aj  tu  ya’alaj  tene’  jump’éel  kuartaj  tuk’  ku  pa’abil  tin  pool.  Yaake’  tene’  je’el  in  kíimile’.  

and  she  realized  that  the  jug  had  a  hole  in  it.  When  she'd  put  the  water  in  it  would  almost  fill  but  she  sees  that  there's  nothing.  So  she  went  back,  and  when  she  got  home  the  dwarf  had  dug  up  the  sacred  object.  The  dwarf  played  the  instrument.  The  entire  city  became  confused  because  they  didn't  know  where  the  sound  came  from.      The  whole  city  was  called  together,  everyone,  but  no  one  had  the  instrument.  Someone  told  the  king:      —  But  my  Lord,  the  sacred  object  is  being  played  in  the  sorceress's  house.  —  OK.  And  they  went  to  find  the  sorceress.  —  Come  here,  that  instrument  that's  being  played  in  your  house,  you  have  to  bring  it  here.  —  My  Lord,  I'll  obey  your  orders  but  no  one  is  in  my  house,  only  my  grandson  who's  very  small.  —  Well,  then  bring  your  grandson.  You  have  to  bring  the  sacred  object  he'  playing  as  well.      Well,  the  date  that  had  been  prophesied  had  arrived...  the  dwarf.    —  You're  not  bringing  it  to  bring  it,  you  know  that  the  person  who  finds  the  sacred  object  will  be  the  new  king.    —  Ah,  so  you  think  you  can  beat  me?  For  you  to  win  they  are  going  to  break  a  kilo  of  coconuts  on  your  head.      So  then  the  dwarf  began  to  cry  and  went  home,  he  left.  When  he  returned  home  to  his  grandmother  he  was  crying.      —  Why  are  you  crying?  —  Grandmother,  the  king  beat  me.  I  told  him  I  wouldn't  take  him  the  sacred  object.  And  he  told  me  that  they  are  going  to  break  a  kilo  of  coconuts  on  my  head.  So  I'm  going  to  die.  

—  Xeen  a  wa’altie’  ma’  jump’éel  kuarta’i’  junmuut  ku  pa’abil  tu  pooli’,  Junmuut  ku  pa’abil  tu  pooli’.  Xeen  a  wa’alej.  —  Ma’alob.  Yuum  rey  bejla’e’  ts’o’ok  u  decidirtikinba’i’  ma’  jump’éel  kuartaj  cocoyol  ku  pa’abil  tin  pooli’  junmuut,  junmuut  xan  techi’.  —  Ma’alob.    —  Ja’alib’  meenta’ak  u  ju’unil.    Ka’aj  beeta’ab  u    esccriturai’,  le  ka’aj  oorachaje’  ka’aj  bisa’ab  enano  tumeen  u  abuela  ka’aj  chikunsa’abe’:          —Tub,  tub,  tub.    Buka’aj  tuklik  u  neek’  u  kokoyolil  u  joola’,  ka’aj  ts’o’ok  túune’  a  ver  rey.  Le  ka’aj  estrenarta’ab  te’ela’  binen  in  cha’ant  u  peliculai’,  estén  juntúul  doctor  beetmai’,  chéen  ka’apuule’  tak’  sin  yooke’  u  pati’.  Entonces  enanoe’  ka’aj  tu  ya’alaje’  bejla’e’  nuka’aj  koronartbil,  óok’otnaj  padreo’,  óok’otnaj  licenciado’ob,  óok’onaj  le  gansos,  óok’otnaj  patos,  óok’otnaj  tuláakal  ts’o’kole’  ka’aj  óok’otnaj  enano  yéetel  u  abuela.  Ti’  yaan  tu  coronae’  leti’e  je’elo’.        —  Ma’alob.  —  Bix  ta  wu’uyik?    —  Jats’uts.  —  Este...    Jaaaj,  u  echicerai’  le  Uxmale’,  u  hechicerai’  K’aba’e’  kíinsa’abe’  tumeen  u  echicerai’  Uxmal,  u  hechicerai’  Uxamale’  kíinsa’abe’  tumen  u  hechicerai’  Mani,  entonces  chéen  u  hechicerai’  mani  p’áatal  yéetel  u  hechicerai’  lela’  láaj  kimentako’ob,  leti’e’  beyo’.      —  Seen  uts,  seen  uts.    —  Jach  úuchben  le  tsikbalo’.  —  Jaaj.  

—  Go  tell  him  that  it's  not  just  a  kilo  but  fours  times  that  is  what  they'll  break  on  your  head.    —  OK,  king,  I've  decided  that  it  won't  be  a  kilo  that  they  break  on  our  heads  but  four  times  that  for  me  and  for  you.  —  Alright.    —  OK,  let's  sign  the  documents.    So  they  made  the  documents  and  when  the  day  arrived  the  dwarf's  grandmother  brought  him  and  he  was  seated:    —  Tub,  tub,  tub.    The  coconuts  were  brought  down  on  his  head  from  here,  and  after  his  turn  it  was  the  king's.  When  it  came  out  I  went  to  see  the  movie,  a  doctor  had  made  it,  and  they  only  broke  two  coconuts  and  he  was  dead.  And  the  dwarf  said  at  that  moment  he'd  be  crowned.  The  priests  danced,  the  lawyers  danced,  the  geese  danced,  the  ducks  danced,  everyone  danced,  even  the  dwarf  with  his  grandmother.  He  was  crowned  king,  that's  the  story.  cuento.    —  OK.  —  What  did  you  think?    —  It's  great.  —  Yes.      Well,  the  sorceress  of  Uxmal,  the  sorceress  of  K'aba'  was  murdered  by  the  sorceress  of  Uxmal,  the  sorceress  of  Uxmal  was  killed  by  the  sorceress  of  Maní,  which  is  why  only  the  sorceress  of  Maní  was  left,  the  rest  of  them  were  dead.  That's  all.      —  Great,  very  nice.    —  It's  a  very  old  story.  —  Yes.