texto didactizado tercer aÑo de formaciÓn

17
ESCUELA SUPERIOR DE FORMACIÓN DE MAESTROS “MARISCAL SUCRE” TEXTO DIDACTIZADO TERCER AÑO DE FORMACIÓN UNIDAD DE FORMACIÓN: Lengua Originaria Quechua III + TCLO. DOCENTES : Marcelino Flores Alejandro Delfina Picha Soliz Marcelo Oporto Estrada Mariana E. León Seno Rufino Sacaca Sánchez Sucre Bolivia 2021

Upload: others

Post on 31-Jan-2022

4 views

Category:

Documents


0 download

TRANSCRIPT

ESCUELA SUPERIOR DE FORMACIÓN DE MAESTROS “MARISCAL SUCRE”

TEXTO DIDACTIZADO TERCER AÑO DE FORMACIÓN

UNIDAD DE FORMACIÓN: Lengua Originaria Quechua III + TCLO.

DOCENTES : Marcelino Flores Alejandro

Delfina Picha Soliz

Marcelo Oporto Estrada

Mariana E. León Seno

Rufino Sacaca Sánchez

Sucre – Bolivia 2021

Ruri Raphi

Contenido UNIDAD TEMÁTICA:....................................................................................... 1

Riqsichiynin .................................................................................................... 2

AYNIKUY ............................................................................................................ 3

MINK´AKUY ....................................................................................................... 4

Ñawpaq pacha ............................................................................................... 6

Pronombres demostrativos .................................................................. 11

Rimaykunata wakichispa ...................................................................... 14

Actividades a Evaluar (hacer y saber) .............................................. 15

1

UNIDAD TEMÁTICA:

PRÁCTICAS CULTURALES SOCIOCOMUNITARIAS CON ABORDAJE

MORFOLÓGICO DE LA LENGUA QUECHUA

CONTENIDO

Producción de conocimiento a través del (Ayni mink’a y otros saberes

utilizando adecuadamente la ortografía y la semántica.)

2

Riqsichiynin

Yachay yanapaq p’anqaqa kimsa wata yachakuqkunapaq, yachachiq kaqkunapaq, ñawpaq

yachay t’aqa qhichwa kamaypiqa, aynikuymanta chantapis mink´akuymanta yachakuna

kachkan, chaypaq kay yanapaq p’anqapiqa yachakuqkuna imata ruwanankuta ñawpaqpi

willachkawanchik, chaymanjinaqa yachakuqkunaqa junt’anqanku.

Ajinallamantataq kay p’anqapiqa allin qillqayta jinamantapis ñawiriyta willachkawanchik,

chaykunata ñawirispaqa sumaqmanta umanchakunchik, tapuykunaman kutichinapaq,

yuyayninchikta wiñachinapaq, kay yachay yanapaq p’anqapiqa tukuypis qhichwa rimaypi

rimarispa, t’ukurispa yuyayninkutaqa wiñachisunchik.

Kay yachaykunaqa yachay wasikunapiqa imaymana Kay ruwaypata munayninqa,Ilaqta

ukhumanta runakunaman riqsichiy, imachus, imaynachus chay yachakuy yachay chakra

runapaq kasqanta.

3

AYNIKUY

Yawarmasi ukhupi mana chayqa ayllu ukhupi, tukuy laya llamk´aypi yanapakunku,

yanapachikuqqa wak kuti chayjina llamk´alapitaq manaqa wak llamk´api

yanaparikullankutaq.

4

MINK´AKUY

Mink´akuqqa wasimanta wasi kukata thijakuspa, may munaykuywantukuy sunqutaq

yanaparichikunankupaq mink´akun.

Mink´ataqa ayllun ukhupitaq,yawarmasi ukhupitaq mana chayqa pitapis

yanaparikunankupaq ruwanku.Chaymantaqa mikhunata,aqhata,chanta rawutaima

upyanku.

5

Actividades complementarias

Observa el siguiente video sobre el ayni

https://www.youtube.com/watch?v=PewldrTaZMQ

Observa el siguiente video sobre la mink´a

https://www.youtube.com/watch?v=NQl8QpxdB30

6

Ñawpaq pacha

(Pasado simple) Ahora conozcamos el tiempo pasado. Es necesario realizar la diferencia entre el pasado presencial (rqa) y pasado no presencial (sqa). El pasado presencial es considerado para expresar ideas, acciones de las cuales el hablante ha sido testigo o agente activo de dicha situación.

Pronombre personal

Raíz verbal Marca pasado

Terminación verbal

Singular

Llamk´a

rqa

Singular

Ñuqa - ni

Qam - nki

Pay - n

Plural Plural

Ñuqayku - yku

Ñuqanchik - nchik

Qamkuna - nkichik

Paykuna - nku

Ahora conjuga el siguiente verbo (llamk´ay) trabajar. Ñuqa _____________________________

Qam _____________________________

Pay _____________________________

Ñuqayku _____________________________

Ñuqanchik _____________________________

Qamkuna _____________________________

Paykuna _____________________________

Llamk´arqani

7

Mientras que el pasado no presencial, como su nombre lo dice, hace referencia a aquellas situaciones donde el hablante no precisamente haya sido parte activa de la situación.

Pronombre personal

Raíz verbal Marca pasado

Terminación verbal

Singular

Llamk´a

sqa

Singular

Ñuqa - ni

Qam - nki

Pay - n

Plural Plural

Ñuqayku - yku

Ñuqanchik - nchik

Qamkuna - nkichik

Paykuna - nku

Ahora conjuga el siguiente verbo (llamk´ay) trabajar. Ñuqa _____________________________

Qam _____________________________

Pay _____________________________

Ñuqayku _____________________________

Ñuqanchik _____________________________

Qamkuna _____________________________

Paykuna _____________________________

Las marcas del pasado son:

Llamk´asqani

Qayna (ayer), ñawpaqpi (antes), qayna paqarin (ayer por

la mañana), qayna ch'isi (ayer por la noche).

8

Ahora escoge verbos entre las palabras siguientes y escribe en una columna.

1. ______________

2. ______________

3. ______________

4. ______________

5. ______________

6. ______________

7. ______________

8. ______________

9. ______________

10.______________

11. ______________

12. ______________

13. ______________

14. ______________

15. ______________

16. ______________

17. ______________

Kunka, maqay, simi, pukllay, misk'i, kiru, puñuy, jisp’ay,

uywa, yana, qara, quy, tapuy, sinqa, misi, chukuna,

kaykuna, chukuy, qallu, wallpa, takiy, jampiy, chaki, ñawi,

khituy, upyay, puñuna, qillqana, qillqay, kawallu, llankha,

puriy, ñawiriy, allqu, jamuy, q’ipi, q'ipiy, puka, phukuy.

10

Ordene las siguientes oraciones.

Siga el siguiente orden:

Sujeto + tiempo + adjetivo + objeto + verbo en pasado - Kayjina (ejemplo)

Allqu qayna jatún runtuta mikhurqa (ta) 1. Qayna/puka/p’isqu/wasi/yaykuy (man)

____________________________________________

2. Qayna/ñuqayku/puriy/llaqta/karu (man)

____________________________________________

3. Ñuqanchik/qayna/mikhuna wasi/mikhuy (pi)

4. Paykuna/ch’achakuy/qayna/jatun yachay wasi (manta)

____________________________________________

5. Pay/ch’uñu/jatun/mikhuy/qayna (ta)

____________________________________________

6. Qayna/pay/mut’i/t’akay (ta)

____________________________________________

7. Qamkuna/ch'arki/mikhuy/qayna (ta)

____________________________________________

8. Ñuqa/uqata/chayachiy/q’uncha/qayna (pi)

____________________________________________

9. Qam/allay/papa/qayna/puka (ta)

____________________________________________

10. Qamkuna/llimp’iy/pirqa/qayna/jatun (ta)

11

Pronombres demostrativos

Los pronombres demostrativos depende de la distancia en la cual se encuentra el

hablante.

Qhichwa simi

Kastilla simi

Singular Sapan

kay Esta/esta

chay Eso/esa

Jaqay Aquello/aquella

Plural Qutu

Kaykuna Estos

Chaykuna Esos

Jaqaykuna Aquellos

- ¿Imataq kay? ¿Qué es esto?

Kayqa misi

- ¿Imataq chay? ¿Qué es eso?

Chayqa misi

- ¿Imataq jaqay? ¿Qué es aquello?

Jaqayqa misi

Ahora responde a estas preguntas, ¡guíate con el ejemplo!

-¿Imataq kay? ¿Qué es esto?

________________________________

-¿Imataq chay? ¿Qué es eso?

________________________________

-¿Imataq jaqay? ¿Qué es aquello?

________________________________

12

Sutikunankuta churay! (ponga los nombres a cada animal en quechua)

Misi, uwija, k'anka, qallqatu, waka, kawallu, misi, karwa, khuchi

¡Aplique colores, sufijos y animales!

Yana waka yakuta upyan. (la vaca negra bebe agua)

Ahora ordene y construya oraciones similares. Wallpa/ch’iqchi/sara/mikhuy

____________________________________________

Khuchi/ch’umpi/qara/mikhuy

____________________________________________

13

Ahora encuentre 10 animales

Vocabulario verbos

Upyay (beber), mikhuy (comer), quy (dar),

qaray (alimentar), pichay (limpiar), pallay

(escoger), munay (querer), ch’away (ordeñar)

14

Vocabulario de alimentos de animales

Rimaykunata wakichispa

Waka k’achuta mikhun (la vaca come pastó)

Ahora construye oraciones similares usando el vocabulario propuesto.

Misi/yaku/upyay

____________________________________________

Allqu/aycha/mikhuy

____________________________________________

Wallpa/sara/mikhuy

____________________________________________

Khuchi/aqha qunchu/mikhuy

____________________________________________

Waka/mikhuy/qhura

____________________________________________

Pili/yaku/upyay

____________________________________________

Misi/mikhuy/aycha

___________________________________________

Qhura (yerba), aqha qunchu (borra de chicha),

sara (maíz), qara (cascara), aycha (carne),

yaku (agua), kachi (sal), k’achu (pasto),

15

Actividades a Evaluar (hacer y saber)

1.-Realiza un relato mediante un video, sobre el ayni o la mink´a, desde tu experiencia, de

la región o contexto donde te encuentres.

2.- Escribe una historia corta acompañado de imágenes, sobre el trabajo cooperativo ( en

la familia, la ESFM o Unidades Educativas), utilizando todo lo aprendido en el texto.

16

Yanapaq p’anqakuna

Rengifo, G. (1992). Educación en occidente moderna y en la cultura andina.

Laime, Teofilo (2007) Diccionario bilingiie. La Paz- Bolivia.

Quiroz, Alfredo (2010) Iskay simipi simipirwa. Bolivia

LIRA A. ,Jorge Diccionario Kkechua – Español.2da. Edición 1982

Bogotá - Colombia