teizm i ateizm andrzej Łukasik zakład ontologii i teorii poznania instytut filozofii umcs

Teizm i ateizm

Andrzej Łukasik

Zakład Ontologii i Teorii Poznania

Instytut Filozofii UMCS

http://bacon.umcs.lublin.pl/~lukasik

www.filozofia.umcs.lublin.pl

Uwagi terminologiczne

Politeizm (gr. polys – liczny, theos – bóg) – pogląd przyjmujący istnienie wielu bogów (np. mitologia grecka – przypisywanie dodatnich wartości w

stopniu najwyższym różnym bogom: np. Zeus – najpotężniejszy, Atena – najmądrzejsza, Afrodyta – najpiękniejsza)

Monoteizm (gr. monos – jeden, theos – bóg) – pogląd głoszący istnienie jednego Boga (np. chrześcijaństwo – wszystkie doskonałości przypisuje

się jednej istocie)

Ateizm (gr. atheos – bezbożny) (naturalizm) – odrzucenie tezy o istnieniu boga (bogów): materializm, wielu egzystencjalistów (Sartre) i filozofów

analitycznych (Russell, Kotarbiński)

Deizm (łac. deus – bóg) – pogląd, według którego Bóg stworzył świat, ale nie ingeruje w bieg jego zdarzeń; w filozofii XVII i XVIII w. zastąpienie

objawienia i dogmatów – religią naturalną

Panteizm (gr. pan – wszystko, theos – bóg) – doktryna metafizyczna utożsamiająca Boga ze światem (negacja osobowości i transcendencji

Boga): np. stoicy, neoplatonizm, Spinoza, Hegel

www.umcs.filozofia.lublin.pl

Teistyczne a religijne pojęcie bóstwa

Teizm religijny – tradycyjna „wiara ojców i dziadów”, przyjmowana zwykle bezrefleksyjnie; przykazania moralne (np. dekalog), wiara w

nieśmiertelność duszy (egzystencja pozagrobowa, nagroda i kara), ponowne wcielenie duszy (reinkarnacja), obrzędy religijne; metafizyka religijna

(racjonalna lub irracjonalna – mistycyzm); uczuciowe treści religii, wiara w sens życia i świata, w zwycięstwo dobra nad złem

Teizm filozoficzny – krytyka poglądów tradycyjnej religii, poszukiwanie racjonalnych podstaw dla tezy o istnieniu Boga (odróżnienie Boga filozofii

od Boga religii)


Ksenofanes (ok. 570-470)

Krytyka antropomorficznego pojęcia bóstwa: ludzie stworzyli bogów na swój obraz i podobieństwo

„Gdyby lwy, woły lub konie posiadały sztukę człowieczą, i malować czy rzeźbić umiały swych bogów postacie, obraz by powstał niechybnie lwom,

koniom, wołom podobny, jak gdyby taki właśnie bogowie musieli mieć wygląd”.


Arystoteles (384-322)

Bóg = forma świata

Każda rzecz ma swoją przyczynę, łańcuch przyczyn nie może iść w nieskończoność – musi istnieć pierwsza przyczyna = Bóg

Nieruchomy i niezmienny

Niezłożony (prosty)

Niematerialny – duchowy

Konieczny

Doskonały

Świat przypadkowy, niedoskonały zależny wskazuje na istnienie bytu koniecznego, doskonałego i niezależnego – kosmologiczny dowód istnienia

Boga

Bóg jako primus motor (pierwszy poruszyciel)


Epikur (341-270)

Wszechmocny, wszechwiedzący i nieskończenie dobry Bóg (o ile jest logicznie możliwy) mógłby stworzyć świat pozbawiony zła

Ponieważ świat jest pełen zła, zatem Bóg jest albo zły, albo bezsilny, albo zły i bezsilny zarazem


Quintus Septimius Florens Tertullianus

(Tertulian, ok. 160-230)

Odrzucenie prób uzgodnienia wiary i rozumu

Wrogi stosunek do nauki i rozumu: wiedza rozumowa jest bezużyteczna, szkodliwa i niemożliwa

Dogmaty religii chrześcijańskiej są dla rozumu niedorzeczne

Credo, quia absurdum est (wierzę, ponieważ jest to absurdalne)

Odrzucenie prób uzgodnienia wiary i rozumu

Wrogi stosunek do nauki i rozumu: wiedza rozumowa jest bezużyteczna, szkodliwa i niemożliwa

Dogmaty religii chrześcijańskiej są dla rozumu niedorzeczne

Credo, quia absurdum est (wierzę, ponieważ jest to absurdalne)


Aurelius Augistinus (św. Augustyn, 354-430)

Pragnę poznać Boga i duszę. I nic więcej? Nic więcej” (św. Augustyn)

Zerwanie z intelektualizmem i obiektywizmem filozofów greckich – postawa instrospekcyjna, przewaga woli nad rozumem, Boga nad światem

Iluminacja (oświecenie) – nadprzyrodzony akt poznawczy, w którym Bóg udziela człowiekowi bezpośrednio intuicyjnego poznania prawdy

Problem zła w świecie: teodycea – „cokolwiek istnieje, o ile istnieje jest dobrem”; zło wynika z wolnej woli; zło nie jest realne (brak dobra)

Nauka o łasce (supranaturalim) – przeznaczenie: civitas Dei, civitas terrena

Predestynacja


Św. Anzelm z Aosty (1033-1109)

Początki scholastyki

„chrześcijanin powinien przez wiarę dojść do zrozumienia, a przez zrozumienie do wiary”

Wiara poszukująca zrozumienia (fides quaerens intellectum)

Można dowieść zarówno istnienia, jak i właściwości Boga (także stworzenia z niczego, nieśmiertelności i wolności duszy a nawet tajemnic wiary)

Ontologiczny dowód istnienia Boga: z pojęcia Boga, jako istoty najdoskonalszej wynika jej istnienie


Św. Tomasz z Akwinu (1225-1274)


Wiedza(dowody)

Wiara(dogmaty)

Dziedzina rozumu Dziedzina objawienia

Rozum poznaje rzeczy materialne, istnienie Boga i jego własności

Są dla rozumu rzeczy niedostępne (trójca, grzech pierworodny, stworzenie świata w czasie)

Filozofia Teologia

Dowody św. Tomasza na istnienie Boga

Ex motu – z istnienia ruchu wynika, że istnieje pierwsza przyczyna ruchu

Ex ratione causae efficientis – z niesamoistności świata wynika, że istnieje istota samoistna, będąca przyczyną świata

Ex possibili et necessario – z przypadkowości rzeczy wynika, że istnieje poza nimi istota konieczna

Ex gradibus perfectionis – z tego, że istnieją istoty o różnej doskonałości wynika, że istnieje istota najdoskonalsza

Ex gubernatione rerum – z celowości w przyrodzie, wynika, że istnieje poza przyrodą istota działająca celowo


Blaise Pascal (1623-1662)

Porządek serca ≠ porządek rozumu

„Serce ma swoje racje, których rozum nie zna”

„Ogłupi cię wiara? – Przypuśćmy, ale cóż masz do stracenia?”

Zakład Pascala (le pari de Pascal): albo Bóg jest, albo go nie ma. Decyzja, jak żyć, jest nieuchronna. Niepodobna udowodnić istnienia Boga.

Można jednak obstawiać, jak w hazardzie. Stawiając na istnienie Boga ryzykujemy niewiele – jedno doczesne życie, a zyskujemy wieczne życie i

szczęście. Obstawienie „Bóg istnieje” jest dla człowieka korzystniejsze.


Gottried Wilhelm Leibniz (1646-1716)

Teodycea – jeśli Bóg jest dobry, to skąd pochodzi zło w świecie?

Koncepcja świata najlepszego z możliwych: Bóg, tworząc świat, wybrał najlepszy z możliwych. Świat, w którym ludzie są wolni, ale jest zło, jest

lepszy od świata, w którym nie ma zła, ale ludzie nie są wolni.


Immanuel Kant (1724-1804)

Idea Boga wykracza poza wszelkie możliwe doświadczenie, jest hipotezą konieczną do zaspokojenia rozumu, nigdy zaś faktem stwierdzonym

przez rozum

Krytyka dowodów na istnienie Boga:

Ontologicznego – z pojęcia Boga nie wynika jego istnienie, bo istnienie czegokolwiek może być stwierdzone tylko przez doświadczenie

Kosmologicznego – z istnienia świata nie można wnosić o istnieniu Boga jako przyczynie świata, bo pojęcie przyczynowości można stosować

tylko wewnątrz świata doświadczalnego, a nie poza nim

Fizyko-teologicznego – z organizacji świata można co najwyżej wnosić o jego budowniczym, ale nie o stwórcy

Kwestia istnienia/nieistnienia Boga nie jest tematem dociekań naukowych

„istnienie nie jest realnym predykatem” (Kant)

Zgodnie z tradycją Hume’a i Kanta błędność dowodu ontologicznego polega na tym, że próbuje się dowodzić, że sąd „Bóg” istnieje jest

analitycznie prawdziwy, podczas gdy sąd nie może być jednocześnie egzystencjalny i w treści i analitycznie prawdziwy


Ludwig Feuerbach (1804-1872)

Naturalizm

„Czym człowiek nie jest sam, a pragnąłby być, to wyobraża sobie jako urzeczywistnione w swych bogach: bogowie są pragnieniami ludzkimi,

wyobrażonymi, jak gdyby były urzeczywistnione, i przekształconymi w realne istoty”


Karol Marks (1818-1883)

Religia to opium dla ludu (niem. Opium des Volkes) – zbiór złudzeń mających na celu uśmierzenie cierpienia ludzkiego.

Religia przeszkadza w zdobywaniu szczęścia ludziom.

„Nędza religijna jest jednocześnie wyrazem rzeczywistej nędzy i protestem przeciw nędzy rzeczywistej. Religia jest westchnieniem uciśnionego

stworzenia, sercem nieczułego świata, jest duszą bezdusznych stosunków. Religia jest opium ludu”.


http://pl.wikipedia.org/wiki/Grafika:Hw-marx.jpg

Friedrich Nietzsche (1844-1900)

Relatywistyczna teoria poznania i wartości

Wszelkie czynności i wytwory ludzi uwarunkowane są potrzebami życiowymi

Prawda dla nas – to, czego życie wymaga (jest subiektywna i względna)

Wszelkie wartości są względne, subiektywnie uwarunkowane

Każdy ma taką moralność, jaką ma naturę

moralność panów (silnych z natury) – dostojność, godność, bezwzględność… / moralność niewolników (słabych) – litość, altruizm…

Moralność chrześcijańska jest moralnością niewolników - resentyment

„Bóg umarł”„Potępiam chrześcijaństwo, wnoszę przeciw Kościołowi chrześcijańskiemu najstraszliwsze ze wszystkich oskarżeń, jakie kiedykolwiek miał na ustach oskarżyciel. Dla mnie oznacza ono

korupcję najgłębszą ze wszystkich jakie można sobie wyobrazić, a także wolę możliwie najskrajniejszego korumpowania. Kościół chrześcijański nie zostawia niczego w stanie

nienaruszonym przez zepsucie z każdej wartości uczynił bezwartość, z każdej prawdy kłamstwo, z każdej rzetelności znikczemnienie duszy”.

Nadczłowiek


Albert Einstein (1879-1955)

„Jestem głęboko wierzącym ateistą”

„Moja religia sprowadza się do pełnego pokory podziwu dla nieskończenie doskonałej istoty duchowej, przejawiającej się w tych drobnych

szczegółach, które jesteśmy w stanie objąć naszymi słabymi, kruchymi umysłami. Owo głębokie przekonanie, że istnieje najwyższy rozum,

objawiający się poprzez niepoznawalny do końca Wszechświat, stanowi podstawę mojej koncepcji Boga”.


Pytania kontrolne

Wyjaśnij pojęcia: teizm, deizm, ateizm, agnostycyzm, monoteizm, politeizm

Pojęcie Boga w filozofii Arystotelesa

Predestynacja u św. Augustyna

Dowód ontologiczny św. Augustyna

Wiara a rozum w ujęciu św. Tomasza z Akwinu

Dowody na istnienie Boga św. Tomasza z Akwinu

Zakład Pascala

Teodycea Leibniza

Naturalizm a supranaturalizm

Religia w ujęciu Marksa

„Bóg umarł” – Nietzsche

Religijność kosmiczna Einsteina



Literatura

K. Ajdukiewicz, Zagadnienia i kierunki filozofii. Teoria poznania. Metafizyka

M. Hempoliński, Filozofia współczesna, (Teizm i ateizm)

L. Kołakowski, Jeśli Boga nie ma…

teizm i ateizm andrzej Łukasik zakład ontologii i teorii poznania instytut filozofii umcs

Documents