AGENCIJA ZA POTIKNUVAWE NA RAZVOJOT NA ZEMJODELSTVOTO Bitola, ,,Kliment Ohridski” b.b. Pelagonka II-5/3, P.Fah 18 tel.++389 47 228 330, Faks: +389 47 228-370 E-mail: aprzbitola@t-home.mk http://www.agencija.gov.mk

AGENCIJA ZA POTTIKNUVAWE NA RAZVOJOT NA ZEMJODELSTVOTO

KOMPIR Solanum tuberosum L.

APRIL 2008

IZDAVA^: AGENCIJA ZA POTIKNUVAWE NA RAZVOJOT NA ZEMJODELSTVOTO - BITOLA AVTORI: 1. Docent D-r @ivko Gacovski, Univerzitet ,,Goce Del~ev,, [tip , Zemjodelski fakultet 2. M-r Cvetan Jovanovski, Agencija za pottiknuvawe na razvojot na zemjodelstvoto -Bitola

Redakciski odbor:

1. D-r @ivko Gacovski, Zemjodelski fakultet [tip 2. M-r Cvetan Jovanovski, APRZ - Direkcija,Bitola. 3. Spec. Rankica Bo`inovska, APRZ-R.E. Gostivar 4. Spec. Goran~o Tomeski APRZ-R.E Prilep 5. Dip. ing. agr. Elisaveta Ta{eva, APRZ-R.C. Skopje. 6. Dip. ing. agr. Pan~e Ivanov, APRZ-R.E. Kratovo. 7. Dip. ing. agr Mijal~e An~ev, APRZ-R.C [tip 8. Dip. ing. agr Zorica Ilkova, APRZ-R.C Strumica

STOPANSKO ZNA^EWE Kompirot e kultura, koja po svoeto zna~ewe mo`e da se meri so p~enicata i p~enkata, a vo posevernite delovi vo koi nema optimalni uslovi za nivno odgleduvawe stoi na prvo mesto. Negoviot ,,plod,, -klubenot, najgolemo zna~ewe ima za ishrana na ~ovekot, potoa kako surovina za industrijata i za ishrana na dobitokot. Vo ishranata na lu|eto zavzema glavno mesto, bidej}i se upotrebuva za podgotvuvawe na golem broj predjadewa, salati, supi, glavni jadewa i slatki ili kako dodatok. Vareniot kompir ili negovoto bra{no vo me{avina so p~eni~noto davaat mnogu kvaliteten leb. Nezamenliv e za podgotvuvawe na dietalni jadewa. So industrika postapka kompirot mo`e da se dehidrira i vo takva sostijba polesno se ~uva, i lesno se transportira, a od nego se proizveduva bra{no za proizvodstvo na pire ili drugi prehranbeni proizvodi. Kako surovina kompirot se upotrebuva vo prehranbenata industrija za dobivawe na kompirovo bra{no, pire, pomfrit, suv ili smrznat kompir, ~ips i dr. Isto taka kompirot se koristi i vo drugi industrii za proizvodstvo na: alkohol, skrob, glukoza, dekstrin, maltoza, tutkal, kau~uk i dr. Nao|a {iroka primena vo tekstilnata, konzervnata i farmacevskata industrijata za ko`i, hartija i kozmetika. Vo ishranata na dobitokot ima osobeno zna~ewe za mle~niot i goeniot dobitok, a osobeno za sviwite. Pred upotreba kako hrana za dobitokot kompirite se podvaruvaat ili zaparuvaat.

Toj e odli~na predkultura za site kulturi, a osobeno za `itata. Posle pribiraweto na kompirot, povr{inata ostanuva ~ista i rastresita, {to ja pravi pogodna za podgotovka i seidba na esenskite kulturi.

1 POTEKLO, RASPROSTRANETOST I PRINOSI Kompirot poteknuva od Ju`na Amerika. Kako centar od kade poteknuva kompirot se smetaat visoko-planinskite masivi na Andite vo Ju`na Amerika. Vo Evropa kompirot e prenesen po otkrivaweto na Amerika i toa prv pat vo 1565 god. [panija, a vtor pat ne{to podocna vo Anglija. [ireweto i prifa}aweto od proizvoditelite-selanite vrvelo mnogu bavno. Bilo potrebno da izminat okolu 250 godini za da se pro{iri. Taka, vo 1840 god. po poznatite vojni vo Evropa, po~nuva masovo da se {iri vo Germanija, polska, Rusija,^e{ka, Holandija i dr. Kompirot vo Makedonija e relativno nova kultura. Bil prenesuvan glavno od Srbija i Bosna, a ne{to preku Solun. Vkupnite povr{ini vo svetot vo 1999 godina iznesuvale 18 milioni hektari so prose~en prinos od 1635 kg/ha. Spored podatocite na FAO, najmnogu kompir se proizveduva vo Azija, 6 milioni ha, potoa Evropa 3,5 milioni ha, Ju`na Amerika 1 milion ha a pomalku vo Severna i centralna Amerika i Afrika. Vo Evropa najgolemi proizvoditeli na kompir se: Ukraina (1,5 milioni ha), Polska (1,3 milioni ha0 Belorusija (680.000 ha), Germanija 9289.000 ha) i t.n. Zemji so najvisok prose~en prinos vo svetot se slednite: Belgija 49.000 kg/ha, Holandija 44.809 kg/ha, Izrael 41.675 kg/ha, SAD 40.238 kg/ha i drugi koi se pod granicata od 40 t/ha. Povr{inite pod kompir vo Makedonija iznesuvaat nad 13.000 ha so re~isi sekoja godina se pro{iruvaat. Prose~nite prinosi se dvi`at nad 13

t/ha. So vnesuvaweto na visokoprinosni stranski sorti kompir (prete`no od Holandija, Francija i Germanija) kompirot stanuva se pozastapen prinosite se zgolemuvaat i toj stanuva se poprofitabilen.

2 MORFOLO[KI SVOJSTVA Koren. Pri razmno`uvaweo na kompirot od seme se razviva glaven koren na koj se formiraat slaborazvieni strani~ni `ili, dodeka so vegetativno razmno`uvawe preku klubeni, toj formira bradest-`ili~est koren. Korenoviot sistem na kompirot e plitok i slabo razvien. Glavnata masa na korenot se razviva na okolu 30-35 sm dlabo~ina. Steblo. Kaj kompirot postoi nadzemno i podzemno steblo. Nadzemnoto steblo e zeqasto, razgraneto, visoko 40-80 sm, na presek rebrasto. Na edno rastenie ima od 4-8 stebla koi izleguvaat od edna krtola. Podzemnoto steblo e stolon koj na zavr{niot del zadebeluva i se formiraat krtoli. Obi~no se formiraat 6-8 stoloni po rastenie, koi mo`at da bidat kusi ili dolgi. Kluben. Pretstavuva zadebelen vrv na stolonite. Formata na klubenite mo`e da bide top~esta, top~estoovalna, izdol`ena, kiflesta i t.n. Bojata na klubenite mo`e da bide crvenikava, bela ili `olta. Na klubenot se najduvaat okca (od 5-18). Okcata se postaveni plitko, sredno dlaboko ili dlaboko, {to ptrtstavuva sortna karakteristika. Brojot na klubenite vo gnezdo mo`e da se dvi`i od nekolku do pove}e od 30. List. Listot kaj kompirot e slo`en, neparno perest, sostaven od nekolku ~ivta liski (3-7). Kaj nekoi sorti od pazuvite na pogolemite liski izleguvaat zaperci.

Cvet. Cvetovite se sobrani vo mali grozdovidni cvetovi na dolga dr{ka, so 3-5 cvetovi, so bela plava ili lubi~esta boja. Plod. Plodot e dvodelen, so top~esta forma, sodr`i do 200 i pove}e semenki.

3 PRIRODNI USLOVI ZA PROIZVODSTVO. Toplina. Kompirot bara umereno visoka temperatura za svojot rast i razvoj. Klubenite na kompirot rtat na temperatura od 5OS, odnosno na po~vena temperatura od 8-10 SO. Osetlivi se na niska temperatura, propa|aat na -1 do -2OS . Optimalnata temperatura za formirawe na klubenite iznesuva od 16-18 OS. Povisokite temperaturi od 20 OS sigurno predizvikuvaat degeneracija na pupkite, {to e osobeno {tetno za semenskite posevi. Svetlina. Naj~esto sortite kompir se rastenija na kus den, no postojat i neutralni. Ranostasnite sort formiraat klubeni kako na kus taka i na dolg den, dodeka docnite samo na kus den. Vo uslovi na kus den se skratuva dol`inata na vegetativniot period, taka pri kus den od 11 ~asa site sorti imaat pokusa vegetacija za 17-42 dena. Voda. Kompirot vo tekot na vegetacijata bara umerena vla`nost na po~vata, bez visoki vozdu{ni temperaturi. Najvisoki prinosi se postignuvaat vo reoni koi se odlikuvaat so 350-400 mm vrne`i i nivni dobar raspored vo tekot na vegetacijata. Pri dolgotrajna su{a od 5-7 nedeli vo vreme koga klubenite se formirani, narednite do`dovi ili navodnuvaweto klubenite mo`at da prortat i formiraat nova nadzemna masa.

Po~va. Vo sklopot na uslovite za odgleduvawe na kompirot po~vata ima primarno zna~ewe. Kompirot najdobro uspeva na dlaboki, plodni i

rastresiti po~vi. Ne podnesuva te{ki, mnogu vla`ni i vodonepropuslivi po~vi. Po~vata treba da bide bez kamewa i krupen pesok. Optimalnata reakcija na po~vata se dvi`i od 5,5-6,5 rN. Na pokiseli po~vi se dobiva ponizok prinos i so poslab kvalitet.

4 AGROTEHNIKA NA KOMPIROT PLODORED Kompirot e osetliv na odgleduvawe vo monokultura bidej}i go napa|aat mnogu bolesti i {tetnici, doa|a do namaluvawe na prinosot. Na ista povr{ina ne treba da se odgleduva pred 3-4 godini. Najdobri predkulturi se ednogodi{nite ili pove}egodi{nite leguminozi, trevi, trevno leguminoznite smeski i strnite `ita. Kompirot pretstavuva mnogu dobra pretkultura za mnogu poledelski kulturi, bide}i ja ostava po~vata razrovkana i ~ista od pleveli. OBRABOTKA NA PO^VATA Osnovna obrabotka. Se izvr{uva na esen, na pogolema dlabo~ina. Dlabo~inata i na~inot na obrabotka zavisi od osobinite na po~vata.

Vo nizinskite podra~ja, vo koi se zastapeni po~vi so podobri osobini, se obrabotuva podlaboko, na 35-40 sm, dodeka vo planinskite podra~ja kade po~vata e poplitka, obi~no na 20-25 sm.

Na po~vi so lo{a struktura, kako i na nakloneti, poradi erozija, obrabotkata se vr{i na prolet.

Dopolnitelna obrabotka. Ovaa merka se izveduva docna na esen, vo tekot na zimata ili rano naprolet. Celta e da se koregiraat nedostatocite od osnovnata obrabotka, odnosno da se zatvorat brazdite

i razorite, da se isitnat grutkite i da se izravni povr{inata.

Predseidbena obrabotka. Vo proizvod-stvoto na kompir od golemo zna~ewe e podgotvuvaweto

5 na po~vata neposredno pred sadeweto na kompirot. So predseidbenata obrabotka na po~vata, na dlabo~ina od 10-12 sm, se sozdava rastresit povr{inski sloj pogoden za sadewe na kompirot. \UBREWE Koli~inata i vidot na |ubrivoto zavisi od plodnosta na po~vata, planiraniot prinos, predkulturata , izborot i namenata na sortata (za konzumirawe ili za prerabotka).

Kompirot za prinos od 10 t. na klubeni iznesuva: 50kg azot, 25 kg fosfor i 75 kg kalium.

Za prinos od 40 t/ha vo prosek treba maksimalno 150 kg/ha azot, 165 kg/ha fosfor i 250 kg/ha kalium. Vo po~etnite fazi od razvojot potrebite za azot i fosfor se mali, a potrebata od niv se zgolemuva i dostignuva svoj maksimum vo vreme na zatvarawe na redovite. Potrebite od kalium se visoki vo po~etnite fazi na razvoj a opa|aat od fazata na cvetawe. Za postignuvawe na visoki i stabilni prinosi treba da se kombiniraat organskite i mineralnite |ubriva. Od organskite |ubriva mo`at da se koristat arskoto i zelenoto |ubrewe. Od mineralnite |ubriva pogodni formulacii se: 8:16:24, 10:20:30,15:15:15 i dr. Va`no zna~ewe za kompirot ima upotrebata na bor koj go spre~uva truleweto na krtolite i magneziumot va`en za kiseli po~vi.

Celokupnata koli~ina na fosfor i kalium i polovina azot se vnesuva so osnovnata obrabotka, a ostatokot od azotot se koristi za prihranuvawe. Pokraj toa, {to mineralnoto |ubrivo se upotrebuva so rasturawe po celata povr{ina, istoto mo`e da se upotrebuva vo lenti (pod ili pokraj

6 klubenite) ili vo gnezda pod sekoj mati~en kompir. Pri sekoj na~in na rasturawe, mineralnite |ubriva na smeat da dojdat vo direkten dopir so klubenite bide}i go uni{tuvaat rtulecot i korewata. SADEWE Izbor na sorta. Prema dol`inata na vegetacijata site sorti na kompir se delat na: Rani (so dol`ina na vegetacijata od 70-90 dena), sredno rani (120-135 dena), i docni (135-150 dena). Po na~inot na upotreba sortite na kompir mo`at da bidat: trpezni (za gotvewe i salata), industriski (treba da sodr`at pove}e od 18% skrob), dobito~ni (da se visokoprinosni i da imaat pove}e belkovini) i kombinirani. Sortite za rano proizvodstvo (mlad kompir) mora da bidat so kratka vegetacija, so rano formirawe na klubenite i nivni brz porast taka {to obrazuvaat poko`ica za pomalku od 100 dena. Kompirot koj se koristi za prerabotka treba da ima klubeni koi odgovaraat za namenata (~ips, pire...). Klubenite mora da bidat izedna~eni po golemina, so visoka sodr`ina na suva materija i mala sodr`ina na {e}er. Glavni parametri za izbor na sorta se: dol`inata na vegetacijata, odale~enost na pazarot i potrebite na pazarot, klimatskite i po~venite uslovi.

Stabilen i visok prinos davaat sortite koi formiraat 10-12 klubeni po rastenie. Vo R. Makedonija postojat golem broj na odobreni i registrirani sorti koj se odgleduvaat, a nivnoto poteklo e od: Holandija, Francija, Srbija, Germanija i dr. Opis na nekoi sorti:

7 -ADORA: Mnogu rana sorta so ubovi top~esto-ovalni klubeni. Stignuva za 80 dena. Dava prose~no 9 klubeni po rastenie.

-JERLA (Jaerla): Mnogu rana sorta so krupni klubeni (85 dena vegetacija). Dava visok prinos so mala sodr`ina na suva materija. Klubenite se mnogu cvrsti a pri gotveweto mo`at da ja promenat bojata. Sredno otporna e na plamenica na listot i klubenite. Otporna e na rak na kompirot i su{a. Pogodna e za rano proizvodstvo na kompir. -KARERA (Carrera): Rana i prinosna sorta (95-100 dena vegetacija). Klubenite imaat pravilna top~esto-ovalen forma. Dava prose~no 11 klubeni.. -KONDOR: Sredno rana (110 dena vegetacija). Klubenite se so izdol`eno ovalna forma, mnogu krupni, poko`icata e crvena, a mesoto bledo`olto a okcata so sredna dlabo~ina. Visokoprinosna sorta, dava mal broj krupni klubeni. Pogodna e za gotvewe. Prili~no otporna na plamenica na listot, stebloto i klubenite.

-DEZIRE (Desiree): Sredno docna sorta (125 dena vegetacija). Klubenite se krupni, izdol`eno ovalni so crveno i mazna poko`ica i svetlo `olta boja na mesoto. Dosta adaptabilna sorta, otporna na sua{a: dobro se ~uva: prili~no osetliva prema plamenica na listot, poslabo osetliva sprema plamenica na klubenite. Prinosot e mnogu dobar. Pogoden e za gotvewe i prerabotka vo pomfrit.

-AGRIA Sredno docna sorta. Krtolite se so izdol`eno ovalna forma, krupni: poko`icata e `olta, a mesoto temno-`olto: plitki okca. Mnogu prinosna sorta, pogodna e za prerabotka vo pomfrit, ~ips, pire i za gotvewe. Ima sredno do visoka sodr`ina na suva materija. Sredno osetliva prema plamenica na listot, a slabo osetliva prema plamenica na klubenite.

8

Adora Jerla

Karera Kondor

Dezire Agria Sl. 1. Sorti na kompiri

9 Izbor i podgotovka na semeto. Izborot na zdravo seme e od najgolemo zna~ewe za rentabilno proizvodstvo. Kvalitetnoto seme od kompirot e dosta skapo, me|utoa proizvodstvoto nosi zarabotka samo ako toa e ona ,,pravoto,, so deklaracija. Sadniot materijal ne smee da ima vidlivi promeni od {tetnici i bolesti (deformacii). Klubenite za sadewe treba da te`at od 50-80 grama. Se prepora~uva koristewe na mali klubeni so golemina 28-35 i 35-45 mm. Optimalnata golemina na klubenite e 40-55 mm, bidej}i se formira optimalen broj na glavni stebla 4-5 (20-25 stebla/m2). Malite krtoli davaat pomal broj na stebla, davaat ponizok prinos i pomal broj, no pokrupni plodovi. Negativniot efekt na su{ata mo`e da se namali so sadewe na rteni kompiri. Rteweto po~nuva mesec dena pred sadeweto vo temni i vla`ni prostorii, i naj~esto se vr{i vo drveni ili plasti~ni plitki gajbi (holandezi). Vo prvata i vtorata nedela na rtewe, temperaturata treba da bide 15-18OS, vo tretata 15OS a vo poslednata (~etvrta) nedela 10-12OS. Osvetluvaweto na prostorijata treba da se zgolemuva od momentot na pojavata na rtulcite.

Za toa se koristi prirodna ili ve{ta~ka svetlina. Zadol`itelno treba da se provetruva prostorijata. Se~eweto na kompirite e rizi~no, bide}i godi na {ireweto na mnogu bolesti pred i posle sadeweto. Se~eniot kompir pretrpuva taka nare~en ,,pozitiven stres,,, , odnosno po~nuva porano da rti, porano formira krtoli i ima pokratka vegetacija, {to e od golemo zna~ewe za proizvodstvo na mlad kompir. Kompirite treba da se se~at nadol`no, najmalku 5-10 dena pred sadeweto kkako bi bil presekot prekrien so sloj na pluta (zarasten) a no`ot pri sekoe se~ewe da bide dezinficiran vo alkohol. Zarastuvaweto najdobro e pri temperatura od 15-20OS.

10 Vreme na sadewe. Rano proletno sadewe. Doa|a vo predvid vo toplite ju`ni podra~ja, a vo zavisnost od klimatsko-po~venite uslovi kalendarski toa se vr{i vo period od 15 februari do 15 mart. Pri proizvodstvoto na ran kompir vo predvid doa|aat rani sorti koi se koristat prete`no za ishrana. Proletno sadewe. Se vr{i vo ramni~arskiot-kontinentalen del i vo planinskite podra~ja, a proizvedeniot kompir slu`i za ishrana preku cela godina ili za prerabotka. Kalendarski toa se vr{i od 15 april do 15 maj. Letno sadewe se vr{i od 15 juni do 15 juli. So vakvoto sadewe se postignuvaat povisoki prinosi, a istovremeno pogoden e i za proizvodstvo na semenski kompir. Vo na{ata praktika slabo ili voop{to ne se primenuva.

Gustina na posevot i koli~ina na seme. Gustinata na rastenijata vlijae na goleminata i kvalitetot na klubenite. Brojot na rastenijata zavisi od od goleminata na klubenite, od mehaniziranosta na procesot na proizvodstvo (sadewe i berba), dol`inata na vegetacijata

Rastojanieto me|u redovite treba da bide 50-60 sm, za ra~no sadewe, do 70-80 sm za ma{insko sadewe.

Tab.1. Rastojanie na sadewe i koli~ina na seme Koli~ina na seme vo zavisnost od goleminata na klubenite i

gustinata na sadewe Optimalen

broj na rastenija

Pre~nik na

klubenite

Te`ina na klubenite vo

grama

Rastojanie sm

Koli~ina na seme

kg/ha 60.000 28-35 25 70h24 1.500 40.000 35-45 50 70h36 2.000 30.000 45-55 90 70h43 3.000

Broj na rastenija vo zavisnost od na~inot na proizvodstvoRanski 45.000-65.000 rastenija/haMerkantilen 50.000-70.000 rastenija/ha

11 Dlabo~ina na sadewe. Voobi~aenata dlabo~ina na sadewe na kompirot iznesuva od 6-10 sm. Na polesni i pesoklivi po~vi kompirot se sadi na 8-10 sm, a na pote{ki i zbieni po~vi poplitko na 6-8 sm. Na~in na sadewe. Sadeweto na kompirot se vr{i: ra~no ili ma{inski. Ra~noto sadewe se vr{i pod motika ili vo brazda. Brazdite mo`at da se formiraat so motika ili so plug, a sadeweto se vr{i vo dnoto ili na stranata od brazdata, vo zavisnost od nejzinata dlabo~ina. Posle sadeweto brazdite se zatvoraat ra~no so motika ili so brana.

Sl.1 Ra~no sadewe na kompir

Ma{inskoto sadewe se vr{i na pogolemi

povr{ini so: dvoredni, ~etvororedni ili {estoredni obi~ni, poluavtomatski ili avtomatski sada~ki. Celosno avtomatiziranite sada~ki gi o{tetuvaat

12 rtulcite pa zatoa se prepora~uvaat poluavtomatskite, kaj koi klubenite ra~no se zemaat od gajbite vo koi rtele i se postavuvaat vo rabotniot del.

Sl.2 Ma{insko sadewe na kompir

NEGA Najprimenuvani merki na nega se: branosuvawe, pra{ewe, prihranuvawe, nagrnuvawe, navodnuvawe i za{tita od bolesti, {tetnici i pleveli . Branosuvawe. Merka koja se izvr{uva posle sadewe do kolku poradi do`dovi se formira pokorica, so cel istata da se raskr{i. Pra{ewe (kultivirawe). Pra{eweto se izvr{uva ra~no so motika ili ma{inski so pra{a~

13 (kultivator). Me|urednoto kultivirawe se izvr{uva koga rastenijata po~nuvaat da niknat t.e koga se otcrtani redovite. So ovaa merka se uni{tuvaat

plevelite i se vr{i provetruvawe na po~vata. Naj~esto se izvr{uva edno kultivirawe koe treba da se izvr{i na 7-10 dena po nikneweto, a po potreba i vtoro na 10-12 dena potoa. Pra{eweto e so najvisok efekt koga se vr{i na po~va so umerena vla`nost.

Prihranuvawe. Se vr{i so azotni |ubriva, bidej}i azotot ja zabrzuva vegetacijata i vlijae na formirawe na pogolemi klubeni a so toa i na zgolemuvawe na prinosot.

Toa treba da se izvr{i vo vreme na formiraweto na klubenite, odnosno pred pra{eweto ili zagrnuvaweto i toa vo uslovi na vla`na klima, ili vo uslovi na navodnuvawe, no nikako pri su{a.

Ako se koristi azotno |ubre KAN-27% se upotrebuva vo koli~ina od 200-300 kg/ha, ili kompleksni |ubriva so pogolem procent na azot (NPK 20:10:10) vo koli~ina od 200-350 kg/ha.

Do kolku nema uslovi za navodnuvawe, posevot treba da se prihranuva preku listot (folijarno). Naj~esto vo upotreba se te~ni |ubriva (Fertilan, Wuxal..). Brojot na prihranuvawata e 2-3 pati

Nagrnuvawe. Nagrnuvaweto na mali povr{ini se vr{i ra~no so motika, a na pogolemi so nagrnuva~.

Ovaa merka pomaga da se formiraat pogolem broj na klubeni, se namaluva pojavata na zeleni klubeni i go namaluva temperaturniot i vodeniot stres.

Nagrnuvaweto se vr{i koga rastenijata se visoki 15-20 sm, t.e 5-10 dena posle pra{eweto, odnosno neposredno pred po~etokot na formiraweto na klubenite.

14

Sl.3 Prvo nagrnuvawe

Sl.4 Vtoro nagrnuvawe

15

Navodnuvawe. Nedostigot od voda negativno vlijae na prinosot i kvalitetot na klubenite (pomali i deformisani) So navodnuvawe treba da se po~ne najdocna pri minimalna vla`nost na po~vata od 60% MVK, a toa e koga po~vata koja se zema vo rakata od zonata na razvoj na klubenite ne mo`e da ja zadr`i formata pri stegawe so raka ili lesno pa|a od rakata niz prstite. Do kolku se zadocni so navodnuvaweto mo`at da se javat nesakani pojavi kako {to se: izrastoci na klubenite, pukawe na klubenite po povr{inata i vnatre{no pukawe. Kriti~en period i najgolema potreba za voda se: nikneweto i do pokrivawe na redovite. Vremeto na navodnuvawe vo tekot na denot zavisi od na~inot koi se koristi za navodnuvawe. Navodnuvaweto so orosuvawe najdobro e da se izvr{i rano nautro ili pred krajot na denot za da se ubla`i temperaturniot {ok. So koristeweto na sistemot kapka po kapka mo`e da se navodnuva vo bilo koj del od denot bez razlika na temperaturnite uslovi. Zalivnata norma isto taka zavisi od na~inot na navodnuvawe i se dvi`i od 10 do 50 l/m2 .

Navodnuvaweto mo`e da se vr{i na tri na~ini i toa: gravitaciono (so brazdi), so orosuvawe i sistem kapka po kapka.

Za navodnuvawe so brazda potrebna e ramna parcela i golemi koli~ini na voda od 40-50 l/m2 za edna zalivna norma. Zaradi dvi`ewe na vodata od eden kraj na parcelata do drugiot doa|a do erozija.

Pri navodnuvaweto so orosuvawe se vla`ni celoto rastenie taka {to se sozdavaat uslovi za razvoj na bolesti na kompirot, posebno plamenica , pri {to neophodno e prevzemawe na preventivna za{tita.

Pri navodnuvaweto kapka po kapka nema 16

kvasewe na rastenijata, zabaruvawe na po~vata, prenesuvawe na rastitelnite bolesti i ispirawe na hranata. Potrebno e po~esto zalivawe so pomali zalivni normi (8-10 l/m dol`inski). Op{to zemeno kompirot bara od 1.500-2.500 m3 voda vo tekot na vegetacijata.

Sl. 5 Navodnuvawe kapka po kapka

Za{tita od bolesti Plamenica na kompirot - Phitophtora infestans.

Ovaa e edna od najva`nite bolesti kaj kompirot vo svetot i kaj nas. Naj~esto oboluvaat nadzemnite organi no isto taka i samite klubeni. Prviot napad mo`e da bide 3-4 nedeli posle nikneweto. Prvite simptomi se vo oblik na pegi so maslinesto-zelena boja, zarazeniot del od listot postepeno ja menuva bojata se su{i i izumira. Uslovite za razvoj na parazitot se: postoewe na izvor na zaraza,

17

temperatura na vozduhot od 18-22oS i visoka vla`nost na vozduhot.

Borbata se vr{i so primena na agrotehni~ki merki ( sadewe na zdrav semenski materjal, sorti otporni na plamenica, plodored) i hemiski merki (fungicidi: cineb, maneb, mankozeb, propineb, hlortalonil)

Crni damki na listot - Alternaria solani. Bolesta se javuva po celoto rastenie i klubenite. Simptomite najjasni se na listot i se javuvat vo forma na mali crni damki.

Borbata se vr{i so primena na agrotehni~ki merki (odgleduvawe na otporni sorti, izbor na zdrav saden materijal, plodored) i so hemiska merki (so tretirawe na kompirot so preparatite protiv plamenicata se suzbiva i crnata pegavost na listot). Krasta po klubenite. Postojat dva vida krasti: obi~na i pra{nesta.

Obi~nata krastavost na klubenite se javuva na po~vi so alkalna i neutralna reakcija. Naj~esto se javuva vo uslovi na mala vla`nost na po~vata pri vo tekot na zavrzuvawe i po~etokot na nalivawe na klubenite koga se upotrebuva pogolema koli~ina na arsko i mineralno |ubrivo. Ra{irena e vo site kraevi kade se odgleduva kompir.

Pra{nestata krastavost poretko se javuva i spa|a vo grupata karantinski bolesti. Se javuva pri vla`na i ladna prolet. Bolesta se prenesuva preku seme i po~va.

Borbata protiv ovaa bolest se vr{i so primena na agrotehni~ki merki; plodored, upotreba na zdrav semenski materijal, da ne se sadi na vla`na i zbiena po~va, navodnuvawe vo vreme na zavrzuvawe na klubenite.

Bela noga na kompirot - Rhizoctonia solani. Bolesta prvenstveno se javuva na korenot i na

18

klubenite. Na povr{inata na klubenite se najduvaat mesta so temno-crvenkasta skrama , ovie klubeni imaat krasta na povr{inata. Borbata protiv ovaa bolest se vr{i so primena na agrotehni~ki merki; odgleduvawe na tolerantni sorti, upotreba na zdrav semenski materijal a najefikasna merka e plodoredot. Suvo gniewe - Fusarium sp. Pri~inuva golemi {teti pri skladiraweto. Bolesta brzo se razviva so porastot na temperaturata vo skladi{teto vo rana prolet. Borbata protiv ovaa bolest se vr{i so primena na agrotehni~ki merki; odgleduvawe na tolerantni sorti, upotreba na zdrav semenski materijal. Crna noga-bakteriozno vla`no gniewe - Erwinia caratovora. Gi napa|a rastenijata vo tekot na cela vegetacija. Na mestoto na zarazata doa|a do promena na bojata na tkivoto vo temno braun. So tekot na razvojot na bolesta damkite se spojuvaat , tkivoto na klubenite i prizemniot del na stebloto postepeno omeknuvaat i gnijat. Klubenite mo`at da se zarazat vo po~vata, ili vo dopir so zarazeni klubeni pri berbata i skladiraweto. Borbata protiv ovaa bolest se vr{i samo so primena na agrotehni~ki merki i toa: izbor na zdrav saden materijal, odgleduvawe na otporni sorti, za sadewe da se koristat celi klubeni, da se izbegnuva obilno navodnuvawe, da se izbalansira ishranata so azotot i dr.

Neparazitni bolesti Vo ovaa grupa na bolesti spa|aat: sekundarni klubeni, zelenilo na klubenite, vnatre{no r’tewe, crno srce, {upliva srcevina i dr.

Virusni bolesti. Pozna~ajni se za seme proizvodstvo na kompir. Tie se prenesuvaat prete`no so lisnite vo{ki no gi prenesuva i ~ovekot i

19

ma{inite so koi se raboti. Pova`ni virusni bolesti se: svitkuva~ na listot, crti~avost na kompirot, te`ok virus, lesen mozaik, m-virus, y-virus i dr.

Plamenica na list Crna damkavost

Obi~na krastavost Pra{na va krastavost

Bela noga Suvo gniewe Sl. 4. Bolesti na kompirot

20

Za{tita od {tetnici Kompirova zlatica. Najgolemi {teti pravi larvata, a prinosite mo`at da bidat pomali za pove}e od 50%. [tetite {to zlaticata gi predizvikuva na kompirot se vo toa {to imagoto i larvata gi uni{tuvaat lisjata i ako ne se sprovedat za{titni merki mo`e da dojde do celosna kompromitacija na prinosot.

Najva`na borba protiv zlaticata e primena na hemiski sredstva. Tretiraweto e najefikasno koga se ispilat pove}e od 60% larvi. Najdobro e da se prska pred najgolemite `e{tini vo tekot na denot, bidej}i mladite larvi odat na opa~inata na listot i kon srednite lisje koga sonceto e najjako. Zemji{ni {tetnici. Ovde spa|aat polifagni {tetnici koi napa|aat golem broj na posevi. [tetite gi pravat larvite koi se hranat so podzemnite delovi na rastenijata. Larvite na sko~i bubite (Elateride) se teleni crvi, larvite na gundelite se vikaat gr~ici, a isto taka zna~ajni {teti pravi i gasenicata na podgrizuva~kata sovica. Telenite crvi i gr~icite pri ishranata gi o{tetuvaat rtulcite, korenot i klubenite, a sovicata go o{tetuva ili go pregrizuva prizemniot del na stebloto i klubenite. Najgolemi {teti se pravat vo periodot avgust-septemvri. Merkite na suzbivawe se: plodored, uni{tuvawe na plevelite. Primena na granulirani insekticidi vo redovi ili po cela povr{ina pred ili vo tekot na sadeweto (Galition G-5, Volaton G-5, Difonat G-10 i dr). Tretirawe na klubenite so sistemi~ni insekticidi. Drugi pozna~ajni {tetnici se: rastitelnite vo{ki i nematodite Vo{kite se hranat so sokot, rastenieto go gubi turgorot, se deformira i izumira. Toa se taka nare~eni primarni {teti. Sekundarnite {teti

21

nastanuvaat so izla~uvawe na medna rosa koja predstavuva odli~na podloga za razvoj na gabni bolesti, osobeno prenositelite na virusni bolesti. Borbata protiv rastitelnite vo{ki e za{tita na posevot so hemiski sredstva (preparati: Decis EC, Fastak 10 EC, Karate 2,5 EC, Lanate L i dr.) Nematodite se smetaat za karantinski. Treba da se vodi stroga kontrola na povr{inite koi se zasadeni so semenski kompir, osobeno da se sledat rastenijata koi se zaostanati vo porastot, `olti i bledi. Merkite na za{tita se primena na plodored i hemiska za{tita (so nematocidi)

Kompirova zlatica Teleni crvi

Gr~ica Sovica Sl.5 [tetnici na kompirot

22

Za{tita od pleveli. Do najgolemo zaplevuvawe na kompirot doa|a

neposredno po nikneweto, bide}i od sadeweto do nikneweto pomininuva relativno dosta vreme. Ranoto zaplevuvawe ima najgolemo vlijanie vrz namaluvawe na prinosot, a podocne`noto ja ote`nuva berbata, osobeno mehaniziranata berba.

Suzbivaweto na plevelite se vr{i so me|uredova obrabotka (kultivirawe), so mul~irawe (plasti~en film, slama i sl.) i po hemiski pat so primena na herbicidi.

Za uni{tuvawe na plevelite vo kompirot postojat pogolem broj na herbicidi koi mo`at da se primenat: pred sadewe, posle sadewe pred niknewe i posle niknewe na kompirot.

Pred sadewe mo`at da se koristat slednite herbicidi:

-BESKOR-E-77 se koristi za suzbivawe na nekoi pove}egodi{ni pleveli (vo faza na poniknuvawe), vo doza od 4-6 l/ha, so zadol`itelna inkorporacija na 5-10 sm. pred sadewe na kompirot. Ne se prepora~uva za semenski kompir.

Posle sadewe pred niknewe na kompirot mo`at da se koristat slednite herbicidi:

-SENCOR se upotrebuva za suzbivawe na ednogodi{ni {irokolisni pleveli. Se koristi vo doza od 0,75 kg/ha na lesni po~vi, 1 kg/ha na sredno te{ki i 1,5 kg/ha na te{ki i so humus bogati po~vi

-STOMP 330-E se upotrebuva za suzbivawe na ednogodi{ni klasesti i nekoi {irokolisni pleveli. Se koristi vo doza od 4-6 l/ha, po seidba apred niknewe.

-PROMETRIN-500 se upotrebuva za suzbivawe na ednogodi{ni {irokolisni pleveli vo doza od 2-3 kg/ha

RACER 25-EC se upotrebuva za suzbivawe na 23

ednogodi{ni {irokolisni i nekoi klasesti pleveli vo doza od 2-4 l/ha, vo zavisnost od svojstvata na po~vata. Posle niknewe na kompirot mo`at da se koristat slednite herbicidi:

-SENCOR se upotrebuva za suzbivawe na ednogodi{ni {irokolisni pleveli. Se koristi koga kompirot }e dostigne visina od 5-10 sm (5-8 lisja) vo doza od 0,5 kg/ha na sredno te{ki po~vi i 0,75 kg/ha na te{ki i so humus bogati po~vi.

-FUSILADE SUPER mo`e da se upotrebi za suzbivawe na ednogodi{ni i pove}egodi{ni klasesti pleveli. Za suzbivawe na ednogodi{nite klasesti pleveli se koristi vo doza od 1-2 l/ha, a za suzbivawe na pove}egodi{nite se koristi 2-4 l/ha. Desikacija na kompirot. Se vr{i pred berbata so cel da se olesni vadeweto od lisnata masa i stebloto. Mo`e da se koristi preparatot reglon vo doza od 4-5 l/ha. BERBA(vadewe) Vreme na berba. Kompirot treba da se vadi koga klubenite se vo tehnolo{ka zrelost. Priznaci na zrelosta se: lisjata i stebloto po`oltuvaat i po~nuvaat da se su{at; pri kornewe na stebloto klubenite ostanuvaat vo zemja a ko`i~kata na klubenot e zatvrdnata i pri triewe ne se lupi. Klubenite koi se koristat za sve`a upotreba ne bi trebalo da imaat pomalku od 18% suva materija, a za prerabotka najmalku 20%. Kompirot treba da se vadi po umereno toplo i suvo vreme. Vremeto na vadewe zavisi od namenata za koja se proizveduvaat.

Za raniot kompir osnovni kriteriumi se goleminata na klubenite, cvrstinata na lu{pata (da mo`e lesno da se lu{ti, no sepak da ima dovolno

24

cvrstina da izdr`i manipulacija i transport). Terminite za po~etok na berba na kompirot se:

mlad kompir-prvata polovina na maj, a merkantilniot- od krajot na juni.

Na~in na berba. Na~inot na vadewe na klubenite zavisi od klimatskite uslovi, vkupnata povr{ina pod kompir i mehanizacijata so koja raspolaga proizvoditelot. Vadeweto mo`e da bide: ra~no so motika , so plug zapre`en ili traktorski, so obi~ni ma{ini za vadewe (vadilici) i so kombajn za kompir.

Vo tekot na vadeweto treba da se prevzemat site merki da klubenite {to pomalku se o{tetat. O{tetenite kompiri gubat od estetskiot izgled i na mo`nosta za ~uvawe. Vadeweto treba da se vr{i koga po~vata ne e premnogu vla`na, a klubenite se suvi i ~isti.

Sl.6 Vadewe na kompiri so zapre`en plug 25

Sl.7 Berba na kompiri so vadilica

Sl.8 Berba na kompir so kombajn 26

SKLADIRAWE

Dokoloku izvadeniot kompir vedna{ ne se iskoristi za ishrana ili ne se upotrebi za industriska prerabotka toj treba da se skladira. Skladiraweto mo`e da bide vo: vizbi (podrumi), trapovi ili magacini ( skladi{ta za kompir). Vizbite se praktikuvaat za ~uvawe na ograni~eni koli~ini. Vo sporedba so trapovite ja imaat taa prednost, {to vo tekot na zimata tie se pristapni, lesno mo`e da se kontrolira i regulira temperaturata so otvorawe i zatvorawe na prozorcite. Vo vizbata kompirot ne treba da se stava vo povisok sloj, najmnogu 1,5 m, bidej}i doa|a do pregrevawe. Trapovite mo`at da bidat: podzemni, polupodzemni i nadzemni. Kaj nas se upotrebuvaat glavno nadzemni trapovi koi se poeftini. Tie treba da se postaveni na suvo i ocedno mesto. Trapovite se {iroki 1,3-1,5 m, a vo dol`ina se okolu 10-12 m. Po dol`ina na trapot se stava drvana skara od letvi {to slu`i za horizontalna ventilacija. Skarite se dolgi 2 m, {iroki 0,3 m a visoki 0,25 m. Na mestoto kade skarite se dopiraat se postavuva vertikalna ventilacija, napravena od letvi, p~enkarnica ili son~ogledovi stebla. Kompirot se stava vo trapot, a po stranite {to se kosi se redi-zida vo visina od 1,0-1,2 m. Koga kompirot }e se naredi, nad nego se stava prvo sloj od slama 10 sm, a potoa zemja i toa vo osnovata 50-60 sm, a kon vrvot 25-30 sm.

Vo eden dol`inski metar od trapot se smestuvaat okolu 500 kgr kompiri, a za 100 toni kompiri e potrebna povr{ina od 0,13 ha. Reguliraweto na temperaturata se vr{i so otvorawe i zatvorawe na ventilacijata.

27

Sl. 9 Popre~en presek na obi~en nadzemen trap Lo{ata strana na ~uvaweto na kompirot vo

trapovi e vo toa {to te{ko se regulira temperaturata i vlagata i {to te{ko se kontroliraat kompirite po odnos na zaraza i na pror’tuvawe.

Magacinite za kompiri se daleku podobri, i vo niv so pomo{ na ventilacijata najlesno se regulira vlagata i temperaturata. Kompirite se dostapni vo sekoe vreme i site manipulacii se mehanizirani. Zagubite pri ~uvaweto vo skladi{ta se minimalni, kompirite ne gubat od svojot kvalitet i ne gi napa|aat bolesti.

Optimalnata temperatura za ~uvawe na merkantilniot kompir e 6-8oS, a za semenskiot 3-4oS. Visokite, kako i niskite temperaturi mnogu vlijaat vrz procesite na razlagawe na skrobot vo {e}er. Ako temperaturata e pomala od +3oS , merkantilniot kompir dobiva sladkav vkus poradi zgolemuvawe na sodr`inata na {e}erot.

Optimalnata vla`nost na vozduhot vo skladi{teto iznesuvav 92-95%. Ako relativnata vla`nost na vozduhot e niska, a temperaturata visoka,

28

doa|a do pogolem intenzitet na vlaga od klubenite i do namaluvawe na nivnata te`ina.

Za spre~uvawe na rteweto mo`at da se koristat hemiski inhibitori za rtulcite (hlorprofam) ili bioinhibitori (carvin).

1. otvor za izleguvawe na vozduh, 2.vrata za cirkulacija na vnatre{niot

vozduh, 3. vrata za vleguvawe na vozduh, 4.ventilator, 5.kanal za ventilacija.

Sl. 10. Presek na magacin za ~uvawe na kompir KLASIRAWE (DORABOTKA) Klasiraweto na kompirot treba da se izvr{i po berbata i toa po golemina i frakcii. Klasiraweto mo`i da se vr{i ra~no ili ma{inski so kalibratori (sortira~i). Klasiraweto po golemina se vr{i na tri frakcii i toa na: -sitni klubeni se smetaat klubeni ~ii pre~nik e pod 28 mm., -sredni klubeni se smetaat klubeni ~ii pre~nik e pome|u 28-55 mm., -krupni klubeni se smetaat klubeni ~ii pre~nik e pogolem od 55 mm. Postojat tri klasi kompir: ekstra klasa, prva klasa i vtora klasa. Vo ekstra klasa spa|a kompir koj e fiziolo{ki

29

zdrav, izedna~en po golemina i boja. Klubenite da imaat neo{tetena poko`ica, bez nabori i bez rkulci. Dozvoleno e 1% strani materii i do 6% rkulci. Vo edno pakuvawe dozvoleno edo 3% pre~nik na klubeni pogolemi ili pomali od 5 mm od dozvolenoto. Vo prva klasa spa|a kompir koj gi ima istite osobini kako i ekstra klasa, me|utoa se dozvoluva do 8% o{teteni klubeni, do 2% primesi od drugi sorti i do 4% klubeni pogolemi od 5 mm od dozvolenoto. Vo vtora klasa spa|a kompir koj ima osnovni karakteristiki na prva klasa, me|utoa dozvoleno e da ima do 10% o{teteni klubeni, do 1% pozeleneti klubeni, gnili do 2% i strani primesi 2%.

Vo nadvore{no-trgovskata razmena na proizvodi (me|u koi e i kompirot) se bara odredeni me|unarodni normi i kvalitet na kompirot. Normite za kvalitetot pri izvoz gi donesuva me|unarodna komisija (Komitet) za zemjodelstvo pri EU so sedi{te vo @eneva. Evropskite standardi za rani i docni sorti kompir koi se primenuvaat vo marketing slu`ba imaat posebni znaci: FFV-30, FFV-31.

Sl.12 Pakovawe na kompir

30

SUMMARI

LITERATURA

1. Vasilevski Goce. (2004). Zrnesti i klubenesti kulturi Univerzitet ,,Sv. Kiril i Metodij,, Skopje.

2. Vu~kovi} Savo. M. (1999). Krmno biqe (monografija). Institut za istra`ivawa u poqoprivredi Srbija, Beograd.

3. Guguv~evski Mihail. (1972). Zrnesti i klubesti kulturi, Univerzitet,, Kiril i Metodij,, Skopje.

4. Kostov Ta{ko. (2006). Herbologija. ,,Sv. Kiril i Metodij,, Skopje.

5. http: www. agrocentar. org. yu / documents / brosura-krompir .pdf

6. htpt: // www. jukrompir. co. yu /sortekrompira.htm 7. Egumenovski Petar. (1994). Odgleduvawe na

kompir. Zemjodelski fakultet Skopje

31

SODR@INA

STOPANSKO ZNA^EWE..................................................................................... POTEKLO, RASPROSTRANETOST I PRINOSI.................................... MORFOLO[KI SVOJSTVA.............................................................................. Koren........................................................................................................................... Steblo......................................................................................................................... Klubeni........................................................................................................................ List.............................................................................................................................. Cvet............................................................................................................................. Plod.............................................................................................................................. PRIRODNI USLOVI ZA PROIZVODSTVO............................................... Toplina........................................................................................................................ Svetlina..................................................................................................................... Voda............................................................................................................................... Po~va............................................................................................................................ AGROTEHNIKA NA KOMPIROT................................................................... PLODORED................................................................................................................ Obrabotka na po~vata.......................................................................................... Osnovna obrabotka.................................................................................................. Dopolnitelna obrabotka...................................................................................... Predseidbena obrabotka........................................................................................ \UBREWE................................................................................................................... SEIDBA...................................................................................................................... Izbor na sorta......................................................................................................... Izbor i podgotovka na semeto............................................................................. Vreme na sadewe......................................................................................................... Gustina na posevot i koli~ina na seme............................................................ Dlabo~ina na sadewe................................................................................................ Na~in na sadewe........................................................................................................ NEGA........................................................................................................................... Branosuvawe............................................................................................................... Pra~ewe....................................................................................................................... Prihranuvawe............................................................................................................ Nagrnuvawe................................................................................................................. Navodnuvawe.............................................................................................................. Za{tita od bolesti.............................................................................................. Za{tita od {tetnici......................................................................................... Za{tita od pleveli.............................................................................................. Desikacija na kompirot........................................................................................ BERBA......................................................................................................................... Vreme na berba.......................................................................................................... Na~in na berba......................................................................................................... Skladirawe................................................................................................................ KLASIRAWE (sortirawe).................................................................................... Summary........................................................................................................................ LITERATURA..........................................................................................................

1 2 3 3 3 3 3 3 3 4 4 4 4 4 5 5 5 5 5 5 6 7 7 10 11 12 12 12 13 13 13 14 14 16 17 21 23 24 24 24 25 27 29 30 31

32