tehnologija, kultura, razvoj · 21) saopštenih na xx, jubilarnom, naučnom skupu tehnologija,...

Udruženje ''Tehnologija i društvo''

Ekonomski fakultet Subotica Institut ''Mihajlo Pupin''

Centar za istraživanje razvoja nauke i tehnologije

TEHNOLOGIJA,

KULTURA, RAZVOJ

Tematski zbornik radova XX naučnog skupa

međunarodnog značaja ''Tehnologija, kultura i razvoj''

Kontekst skupa Zapadni Balkan na putu ka Evropskoj uniji

Prva tema skupa

Društva i ekonomije Balkana 2020: vizije i mehanizmi razvoja privrede, obrazovanja, istraživanja i kulture

Druga tema skupa

Razvoj zasnovan na znanju: ekonomske, organizacione i institutcionalne osobenosti

održan na Paliću od 3. do 5. septembra 2013. godine

Beograd, 2013.

Udruženje ''Tehnologija i društvo'' Ekonomski fakultet Subotica

Institut ''Mihajlo Pupin'' Centar za istraživanje razvoja nauke i tehnologije

Štampanje ovog zbornika radova, kao i naučni skup, finansijski su pomogli:

Ministarstvo prosvete, nauke i tehnološkog razvoja Pokrajinski sekretarijat za nauku i tehnološki razvoj

Grad Subotica Ekonomski fakultet Subotica

*

Urednik

Prof.dr Vlastimir Matejić

* Redaktor

Dr Dušica Semenčenko

*

Recenzenti

Prof.dr Dragan Domazet Prof.dr Novak Jauković

ISBN 978-86-915151-2-6

Tiraž: 200 primeraka

Štampa: PRINTEX, Subotica

Organizatori naučnog skupa:

Udruženje ''Tehnologija i društvo'' Ekonomski fakultet Subotica

Institut ''Mihajlo Pupin'' Centar za istraživanje razvoja nauke i tehnologije

Elektrotehnički fakultet Podgorica Grad Subotica

S a d r ž a j Strana NAPOMENE UREDNIKA

1

Drago Pupavac, Danica Drakulić: KONVERGENCIJA IZMEĐU DRŽAVA EU I DRŽAVA ZAPADNOG BALKANA

4

Vlastimir Matejić: SRBIJA OKO 2030. GODINE – SKICA JEDNE VIZIJE

19

Srbijanka Turajlić: VISOKO OBRAZOVANJE U 21. VEKU – IZAZOV ZA TRADICIONALNE UNIVERZITETE

27

Dušica Semenčneko, Đuro Kutlača, Dijana Štrbac, Lazar Živković: KAKO PRATITI RAZVOJ NACIONALNOG INOVACIONOG SISTEMA – INDIKATORI USPOSTAVLJANJA TROSTRUKOG HELIKSA U SRBIJI

40

Trivo Inđić: VODA U POLITICI SRBIJE I EVROPSKE UNIJE

53

Slobodan Miladinović: OČEKIVANJA OD PRISTUPANJA EVROPSKOJ UNIJI

67

Stana Petrović, Velimir Petrović: SRBIJA 2020 - NOVI MODEL RASTA SRPSKE EKONOMIJE I NAUKE

77

Sandra Tinaj, Đuro Kutlača: INOVATIVNE AKTIVNOSTI POSLOVNIH SUBJEKATA U CRNOJ GORI

90

Sanja Popović-Pantić, Tatjana Mamula: ANALIZA KONKURENTNOSTI DOMAĆIH PRUŽALACA TURISTIČKIH USLUGA U SRBIJI U DUNAVSKOM REGIONU

101

Velimir Petrović, Miroljub Tomić, Đuro Borak, Branka Grozdanić, Zlata Bracanović: STRATEGIJA REVITALIZACIJE MOTORSKE INDUSTRIJE U SRBIJI

112

Dragan Ćoćkalo, Dejan Đorđević, Bojana Gligorović, Srđan Bogetić: DRUŠTVENO ODGOVORNO POSLOVANJE I UNAPREĐENJE KONKURENTNOSTI PREDUZEĆA U SRBIJI

121

Ana Radunović-Šebek, Đuro Kutlača: UPRAVLJANJE INTELEKTUALNIM KAPITALOM JAVNE UPRAVE

131

Nada Trivić: VAICTMMETOD MERENJA USPEŠNOSTI INTELEKTUALNOG KAPITALA: KRITIČKA ANALIZA I PRIMENA

140

Ljiljana Stanković, Ana Popović: PRIMENA MARKETING KONCEPTA U CILJU POBOLJŠANJA KONKURENTNOSTI VISOKOŠKOLSKIH USTANOVA

153

Biljana Stošić, Dragan Babić, Radul Milutinović, Đuro Kutlača: ANALIZA ODABRANIH INOVACIONIH INDIKATORA U SRBIJI

167

Milenko Gudić: BORBA PROTIV SIROMAŠTVA KROZ OBRAZOVANJE ZA MENADŽMENT

177

Svetlana Stojanović Kutlača: HERMENEUTIČKI PRISTUP TUMAČENJU FRANSOA KUPRENOVE MUZIČKE FORME “REDOVA”

187

Marina Đurđević: RAZVOJ KREATIVNIH INDUSTRIJA KAO PRIORITET EVROPSKIH KULTURNIH POLITIKA

196

Petar Veselinović: ODLIV MOZGOVA KAO KARAKTERISTIKA SAVREMENIH MIGRACIJA

209

Mimo Drašković, Veselin Drašković: POTREBA INSTITUCIONALNE SINERGIJE DRŽAVNIH I TRŽIŠNIH MEHANIZAMA REGULISANJA PRIVREDE

221

Nikša Grgurević: UTICAJ ULAGANJA U NAUČNO-ISTRAŽIVAČKU DJELATNOST NA EKONOMSKI RAST I EKONOMSKI RAZVOJ S OSVRTOM NA CRNU GORU

231

Napomene urednika _____________________________________________________________________

1

NAPOMENE UREDNIKA

Pred Vama je, poštovana čitateljko i uvaženi čitaoče, Zbornik radova (ukupno

21) saopštenih na XX, jubilarnom, naučnom skupu Tehnologija, kultura i razvoj (TKR), koji je održan od 03. do 05. septembra 2013. godine na Paliću, Subotica, Republika Srbija. Ovaj skup je imao dve osnovne teme, u kontekstu Zapadni Balkan na putu ka Evropskoj uniji koji je uokviravao rad skupa tokom poslednjih desetak godina. Prva osnovna tema skupa je glasila Društva i ekonomije Balkana 2020: vizije i mehanizmi razvoja privrede, obrazovanja, istraživanja i kulture. Druga osnovna tema je bila, u skladu sa dugoročnom programskom politikom ovog skupa, ovogodišnja konkretizacija šireg predmeta skupa koji glasi Razvoj privrede i društva zasnovan na znanju i kulturnim osobenostima koji će ostati, izvan svake sumnje, veoma dugo aktuelan tj. sve dok se ne ostvari razvoj koji je dominantno zasnovan na naučnom znanju.

Ovogodišnji skup je dvanaesti u nizu prethodno održanih TKR skupova koji su posvećeni ključnim problemima ulaska zemalja Zapadnog Balkana u Evropsku uniju. Definisana i podrazumevajuća misija ovih skupova je da doprinosu kvalitetnim pripremama zemalja kandidata i potencijalnih kandidata za ulazak u Evropsku uniju tako što će se, uz sve svoje specifičnosti, efikasno prilagođavati novom institucionalnom, razvojnom, ekonomskom, tehnološkom i drugom okruženju na putu ka Evropskoj uniji. Ovu misiju skup potvrđeno ostvaruje naučno zasnovanim, svestranim, obuhvatnim i otvorenim razmatranjima ideja, problema, poslova, koristi, troškova, očekivanja i svega drugog što je vezi sa ulaskom u Evropsku uniju. Pri svemu tome, rad skupa je posebno usmeren ka traženju institucija, politika, mehanizama, akcija i svega drugog što je potrebno da se ekonomije, drugi sistemi i socijalni standard zemalja Zapadnog Balkana približavaju proseku zemalja članica Evropske unije; drugačije rečeno, da se čim pre napušta periferija Evrope na kojoj se sada nalaze praktično sve zemlje Zapadnog Balkana.

Radovi objavljeni u ovom Zborniku su koncentrisani u dve grupe. U prvoj je četrnaest radova koji se bave prvom osnovnom temom skupa. Ovi radovi su najvećim delom motivisani nalazima prethodnog TKR skupa o defektima i neuspesima do sada obavljene tranzicije političkih, ekonomskih, socijalnih, institucionalnih i drugih sistema zemalja Zapadnog Balkana. Ostalih sedam radova, sa jednim veoma dobrodošlim izuzetkom, bavi se drugom osnovnom temom skupa. Kod ove grupe radova je primetna neizbežna šarolikost koja odražava svu složenost i sav novitet koji nastaje u vezi sa razvojem zasnovanim na znanju, pretežno naučnom. Inače, radovi iz ove grupe svake, pa i ove godine, veoma doprinose unošenju tako neophodne metrike u razmatranju problema razvoja i u formulisanju nalaza i politika zasnovanih na empirijskim činjenicama koje podležu proveri. Ovo je značajan doprinos razvoju


2

kulture činjenica koja potiskuje tradicionalno ukorenjenu kulturu voluntarizma koju sledi odsustvo mogućnosti javne provere kvaliteta i dostignuća javnih politika.

Rad na pripremi i uređivanju ovog zbornika bio je dodatno podstaknut činjenicom da su autori radova iz nekoliko zemalja Zapadnog Balkana što uzimamo kao doprinos, razume se sasvim skroman ali nadamo se delotvoran, na onom povezivanju zemalja iz ovog dela Evrope koje je neophodno za ostvarivanje razvojnih ambicija koje ograničava fragmentacija njihovih razvojnih resursa. Razvoj regionalne saradnje na Zapadnom Balkanu je, to ističemo i ovde, u samom fokusu ovog naučnog skupa; jedne godine to je bila osnovna tema skupa a većina proteklih i budućih skupova ovu saradnju su imali i imaće kao svoju ključnu pozadinu i kontekst.

Tekuću ekonomsku i drugu krizu uzimamo za ključno objašnjenje spore internacionalizacije ovog skupa. Ostaje nada da će se sa prevladavanjem krize bogatiti učešće u radu skupa i radova na njemu saopštenih, te u Zborniku objavljenih. U napomenama urednika Zbornika sa skupa održanog prošle godine izrečena je nada „da će se raznovrsnost učešća povećati već na narednom skupu, 2013. godine, na Paliću, Subotica“. Ovu, kao i mnoštvo nada na Zapadnom Balkanu, zadesila je ista, ponavljajuća, sudbina.

Za razliku od napomena urednika pisanih za ranije zbornike radova sa ovog skupa, ovde odustajemo od opisivanja svrhe i sadržaja dve osnovne teme skupa. Ostaje na čitaocu da se o tome obavesti čitajući radove uređene u ovom zborniku. Umesto toga nekoliko napomena koje se tiču procesa i karakterističnih problema kreiranja Zbornika.

O čemu je reč? Brojnost konferencija, stručnih, naučnih, profesionalnih, strukovnih i drugih, često sa teško prepoznatljivim fokusom i raznovrsnošću koja otežava dostizanje potrebnog kvaliteta skupa, veoma se reflektuje na proces i teškoće osiguranja kvalitetnog zbornika radova. U veoma raširenoj težnji, generisanoj i loše projektovanim sistemom uslova za korišćenje javne finansijske podrške istraživanjima i, zajedno sa time, neadekvatnim sistemom evaluacije istraživačkih i akademskih institucija kao i istraživačkih i akademskih poslenika, nastaje hiperprodukcija tekstova koja, kao i svaka hiperprodukcija, nužno zanemaruje kvalitet za račun kvantiteta. Ovo stanje stvari se veoma reflektuje na sve što se tiče organizacije naučnih skupova; od definisanja ključnih predmeta skupa, preko teškoća da se skup odvija prema svom osnovnom fokusu, sve do procesa radova saopštenih na skupu za štampanje zbornika, papirno ili elektronski, svejedno. Ovaj skup je postavio, nikako vrhunske ali sasvim respektabilne kriterijume za prihvatanje radova koji se saopštavaju na skupu i, sasvim stroge a neophodne, za tekstove koji se objavljuju u Zborniku radova. Problemi do kojih dolazi nisu nikakva novost jer je gotovo pravilo da se teži odstupanju od osnovnih tema skupa koje izražavaju samu svrhu održavanja skupa; postoje teškoće poštovanja standarda formata u kome se pišu radovi za Zbornik da bi sve kulminiralo u završnoj fazi: doradama radova prema prihvaćenim nalazima recenzenata. Cela stvar se, na kraju, završi na valjan način; ovde samo ističemo složenost, teškoće i delikatnost poslova koji su neophodni da se dođe do kvalitetnog Zbornika radova. Jer, primetna je narastajuća težnja da se neosnovanost nalaza i tvrdnji koje se saopštavaju


3

u radu, i koje je nužno korigovati, veoma brani pozivom na demokratiju, neupitnost ličnog mišljenja, neosnovanost zahteva koje uređivanje zbornika postavlja itd.

Navodi saopšteni u prethodnom pasusu su razlog da se, po prvi put u napomenama urednika Zbornika, saopšti zahvalnost recenzentima, lektoru i licu koje obavlja sasvim delikatne poslove komunikacije sa autorima i recenzentima, sve pod pritiskom vremenskog tesnaca, jer se čvrsto držimo obećanja da se Zbornik radova pojavi najkasnije tri meseca po okončanju skupa. Uređivanje ovog Zbornika u potpunosti je sledilo pravilo ustanovljeno pre dvadeset godina i potom poštovano, koje glasi: u Zborniku su očuvani ideje i nalazi svakog autora objavljenih radova uz podrazumevajuće napore na potrebnim doradama dostavljenih tekstova. Stoga i ovde ostaje da su autori jedini nosioci pohvala i naučnih odgovornosti za kvalitet svojih radova. Vlastimir Matejić

Konvergencija između država EU i država Zapadnog Balkana _____________________________________________________________________

4

Prof. dr Drago Pupavac1, Prof. dr Danica Drakulić2

KONVERGENCIJA IZMEĐU DRŽAVA EU I DRŽAVA ZAPADNOG BALKANA

Apstrakt: Temeljni cilj ove znanstvene rasprave jest istražiti teorijski koncept

konvergencije te procijeniti vrijeme potrebno da države Zapadnog Balkana dostignu prosječnu razinu razvijenosti država EU mjereno GDP/p.c. Premda je pridruživanje EU strateški cilj svih država Zapadnog Balkana, za sada je, i to tek nedavno (1.07.2013.) u tome uspjela jedino Republika Hrvatska. Ratna događanja, politička nestabilnost i produljeni proces tranzicije glavni su razlozi propuštenih prilika pridruživanja EU u 2004, 2007. i konačno u 2013. godini. U skladu s tim, polazna pretpostavka ovoga rada jest da su gospodarstva država Zapadnog Balkana u produljenom procesu tranzicije skrenula na stazu vrlo spore konvergencije i time dodatno umanjila mogućnost sustizanja (catch-up) država EU. Naime, prema teoriji konvergencije slabije razvijena gospodarstva imaju tendenciju bržega rasta, pa bi zato rezultat ekonomskih politika država Zapadnog Balkana morale i trebale biti visoke stope gospodarskog rasta, odnosno sustizanje razvijenijih država EU u što je moguće kraćem roku. Da bi se ostvario cilj istraživanja te dokazala hipoteza o konvergenciji kao preduvjetu, cilju i kriteriju za ocjenu upješnosti ekonomskih politika država Zapadnog Balkana u procesu pridruživanja EU primjenjene su znanstvene metode uobičajene u kabinetskom radu od kojih se izdvajaju metoda apstrakcije, statistička i matematička metoda.

Ključne riječi: konvergencija, gospodarski rast, ekonomska politika, tranzicija.

CONVERGENCE BETWEEN COUNTRIES OF EU AND WESTERN BALKAN

Abstract: The basic objective of this scientific debate is to examine the

theoretical concept of convergence and estimate the time required for the countries of Western Balkan to reach the average level of development of EU countries measured by GDP per capita. Although EU integration is the strategic objective of all the countries in Western Balkan, for the time being, and just recently (1/7/2013), the Republic of Croatia is the only one to have succeeded. Warfare, political instability and prolonged transition are the main reasons why other countries failed to integrate

1 Veleučilište u Rijeci, Vukovarska 58, Rijeka, [email protected] 2 Univerzitet u Novom Sadu, Ekonomski fakultet u Subotici, [email protected]


5

the EU in 2004, 2007 and, finally, in 2013. Accordingly, the basic assumption of this paper is that the economies of Western Balkan in prolonged transition process made a turn towards extremely slow divergence and thus further reduced their possibilities of catching up with the EU countries. According to the theory of convergence, less developed economies tend to grow faster, therefore, economic policies of Western Balkans should result in high rate economic growth and catching up with developed EU countries as soon as possible. In order to reach the objective of this paper and to prove the hypothesis of convergence as a precondition, aim and criterion for evaluation of efficacy of economic policies in Western Balkan in the process of EU integration, scientific methods common in cabinet work were applied, especially the method of abstraction, statistical and mathematical method.

Key words: convergence, economic growth, economic policy, transition.

1. Uvod

Konvergencija se javlja kada one države ili regije koje su na početku imale niske dohotke rastu brže od onih s visokim dohotkom (Samuelson,2010,532). Mali je broj tema posvećen istraživanju ekonomskog rasta izazvao toliku pozornost kao što je pitanje ostvaruje li se ekonomska konvergencija između različito razvijenih država ili regija svijeta. Ovo pitanje zaokuplja zanimanje ekonomista diljem svijeta već više od 20 godina. Stotine je studija i članaka napisano na temu konvergencije te se može opravdano postaviti pitanje, zašto su se autori ovoga rada odlučili za ovu temu. Tri su osnovna razloga za to. Prvi je nepobitna činjenica da Europska unija još uvijek uživa velik ugled među državama Zapadnog Balkana, što pokazuje i njihova želja za punopravnim članstvom, odnosno uključenost u proces pridruživanja. Drugi razlog proizlazi iz velikih razlika u gospodarskoj razvijenosti između pojedinih članica EU, mjereno BDP po stanovniku. Tako je primjerice Luksemburg u 2012. imao više od dva i pol puta veći BDP po stanovniku mjereno paritetom kupovne moći od prosjeka Europske unije, dok su Rumunjska i Bugarska u 2012. imale BDP po stanovniku mjereno paritetom kupovne moći nešto više od 50 posto ispod prosjeka Europske unije. Hrvatski je BDP po stanovniku mjereno paritetom kupovne moći u 2012. bio točno 39 posto ispod prosjeka EU-a, Albanije i Bosne i Hercegovine 70, odnosno 72 posto ispod prosjeka EU-a. Sve države Zapadnog Balkana trenutno imaju niže razine BDP po stanovniku od prosjeka EU. U skladu s tim, pitanje konvergencije postaje pitanje održivosti EU i pitanje njenoga daljnjeg proširenja, neovisno o tome što se može opravdano zamjeriti EU da prikriva neke bitne ciljeve svog proširenja, koji su povezani s interesima krupnoga kapitala i dominacijom jačih u odnosu na slabije članice. (Strahinja, 2006, 261). Treći razlog proizlazi iz onoga što ekonomisti danas nazivaju „novom normalom“ („new normal“). Temeljno obilježje nove normale predstavljaju niske (ili negativne) gospodarske stope rasta (ispod 2 %), niske profitne margine, visoka stopa nezaposlenosti, nizak dohodak i male stope povrata na imovinu u odnosu na pred krizno razdoblje. Povratak na staro čini se malo izvjesnim, a


6

mogućnost da države Zapadnog Balkana dostignu razvijene europske države sve manje izgledna. Ovo se čini primjerenim naglasiti iz razloga što je po mišljenju autora Europska unija kao asimetrična integracija dugoročno teško održiva.

2. Problem i metodologija istraživanja

Objašanjavanje dohodovnih razlika između zemalja jedan je od najstarijih ciljeva u ekonomiji. Nije slučajno da je knjiga Adama Smitha iz 1776. godine naslovljena Bogatstvo naroda. Od vremena merkantilista ekonomisti su pokušavali da objasne ne samo zašto se dohoci zemalja razlikuju u datom trenutku u vremenu, nego i rešiti izazovniju zagonetku zašto neke zemlje postaju bogate dok druge stagniraju. Koncept konvergencije razvijen je iz neoklasičnog modela ekonomskog rasta. Osnove neoklasičnog modela rasta postavili su Solow (1956.) i Swan (1956.). Modeli se zasnivaju na proizvodnim funkcijama u kojima deluje zakon opadajućih prinosa proizvodnih faktora. Kada postoje opadajući prinosi, dakle opadajuća produktivnost kapitala, tada države s nižim per capita dohotkom rastu brže od država s visokim per capita dohotkom. Tako se ispoljava tendencija konvergencije GDP per capita u različitim državama. Opadajući prinosi posebno su izraženi u uslovima ne postojanja tehnološkog progresa kada opadajući prinosi dovode do usporavanja i zaustavljanja ekonomskog rasta.

Osnov neklasičnog modela rasta je agregatna proizvodna funkcija. Ako se zanemari tehnološki progres, neoklasična funkcija proizvodnje je oblika Y = f (K, L) (1) gde je Y – bruto domaći proizvod, K – kapital, L – rad.

Ako u jednačini (1) zanemarimo rast stanovništva odnono rast ponude rada i pretpostavimo da je ponuda rada konstantna tada agregatnu proizvodnu funkciju možemo napisati kao funkciju kapitala Y = f (K) (2)

Funkcija (2) pokazuje koji nivo outputa može biti proizveden uz postojeću

zalihu kapitala K. Pretpostavka u ovome radu je da se celokupni kapital i rad koriste efikasno i u celosti te f(K) predstavlja ne samo što se može proizvesti već i što će biti proizvedeno. Polazeći od funkcije (2) vidljivo je da output raste jedino ako se poveća zaliha kapitala. Da bi odredili hoće li i po kojoj stopi rasti zaliha kapitala u određenoj situaciji, sledićemo Solowljevu i Swanovu pretpostavku da stanovništvo štedi prema konstantnoj stopi s od ukupnog outputa Y. Ako ovome dodamo pretpostavku o 100% amortizaciji kapitala nakon jednog razdoblja tada se stopa rasta kapitala (odnosno neto investicija) određene države može predstaviti u sledećem obliku

kt+1=sf(kt) (3)


7

gdje kt – akumulacija kapitala, s fiksna stopa štednje i f agregatna proizvodna funkcija. Ovako uspostavljeni model prezentuje dve teorije ekonomskog rasta: Solowljev model pretpostavlja da je funkcija f(k) konkavnog oblika dok Romer/Lucasom model pretpostavlja da je funkcija f(k) konveksnog oblika. Pretpostavke oba modela prikazane su na grafikonu 1.

Grafikon 1: Solowljev i Romer/Lucasov model rasta

Prema Solowljevu modelu zbog delovanja zakona opadajućih prinosa može se

očekivati veća akumulacija kapitala u područjima gde ga ima manje (klow), odnosno gde beleži veće stope prinosa. Prema tome, stepen ekonomskog razvoja siromašnih država konvergiraće stepenu razvoja razvijenih država. Jednako tako, migracije radne snage iz slabije razvijenih u područja sa većim nadnicama bi trebale doprineti izjednačavanju cena faktora i posledično smanjenju razlika između razvijenosti regija. Empirijske studije o konvergenciji jesu i nisu potvrdile njezino postojanje.

U tablici 1 prikazani su historijski podaci za 17 visokorazvijenih država svijeta, koje Maddison (1995) definira kao „napredne kapitalističke“ države.

U prvoj koloni prikazana je razina dohotka (GDP/p.c) u 1870. godini u vrijednosti dolara iz 1985. godine. Posljednje tri kolone sadržavaju prosječne godišnje stope rasta realnog dohotka per capita u navedenim državama kroz tri razdoblja: 1870-1960, 1960-1980, 1980-1994.

Temeljem podataka iz tablice 1 vidljivo je da postoji jaka konvergencija u GDP/p.c. između odabranih industrijski razvijenih država. Tako je primjerice, najsiromašnijih šest država iz 1870. godini imalo pet od šest najbržih stopa rasta u


8

razdoblju 1870-1960, odnosno pet najrazvijenijih država mjereno GDP/p.c. iz 1870. godine, ostvarile su pet najsporijih stopa rasta u razdoblju 1870-1960.

Tablica 1: Prosječne godišnje stope rasta GDP/p.c. u visoko razvijenim državama svijeta 1870-1989.

Država Razina 1870 1870-1960

1960-1980

1980-1994

Prosjek 1757 1,54 3,19 1,51 Std dev 0,33 1,10 0,51 Australija 3192 0,90 2,43 1,22 GB 2740 1,08 2,02 1,31 Novi Zeland 2615 1,24 1,39 1,28 Belgija 2216 1,05 3,70 1,52 Holandija 2216 1,25 2,90 1,29 USA 2063 1,70 2,48 1,52 Švicarska 1823 1,94 2,07 0,84 Danska 1618 1,66 2,77 1,99 Njemačka 1606 1,66 3,03 1,56 Austrija 1574 1,40 3,81 1,58 Francuska 1560 1,56 3,53 1,31 Švedska 1397 1,85 2,74 0,81 Kanada 1360 1,85 3,32 0,86 Italija 1231 1,54 4,16 1,62 Norveška 1094 1,81 3,78 2,08 Finska 929 1,91 3,77 1,09 Japan 622 1,86 6,28 2,87

(Izvor: Maddison, 1995)

U prilog postojanja konvergenicije idu i podaci koji se odnose na novije razdoblje. Tako je, primjerice, 1950. godine proizvodnja u SAD bila gotovo dvostruko veća od proizvodnje po stanovniku u Francuskoj, te više nego četvorostruko veća od razine proizvodnje po stanovniku u Japanu (cf.3 tablicu 2).

3 Cf. – skraćenica od confer - uporediti, videti, engl. (prim. redaktora).


9

Tablica 2: Promjene proizvodnje po stanovniku u četirima bogatim državama od 1950. godine

Država Godišnja stopa rasta proizvodnje po stanovniku (%)

Realna proizvodnja po stanovniku (u USD iz 2000)

1950.-2004. 1950. 2004. 2004/1950. Francuska 3,3 5920 26168 4,4 Japan 4,6 2187 24661 11,2 GB 2,7 8091 26762 3,3 SAD 2,6 11233 36098 3,2 Prosjek 3,5 6875 28422 3,9

(Izvor: Penn World Table (/pwt.econ.upenn.edu). Prosjek u posljednjoj koloni predstavlja jednostavnu (nevaganu) sredinu)

Iz perspektive Europe i Japana, SAD su izgledale kao zemlja obilja, gdje je

sve izgledalo veće i bolje. Danas su te percepcije izbledjele, a brojke objašnjavaju zašto. Koristeći brojeve PPP američka proizvodnja po stanovniku još je uvijek najveća, ali je 2004. godine bila samo 40% iznad proizvodnje po stanovniku u preostalim trima državama, što je mnogo manja razlika nego 1950-ih godina. Drugi i treći stupac tablice 2 pokazuju da su razine proizvodnje konvergirale (postale bliže) tijekom vremena: brojke za proizvodnju po stanovniku mnogo su sličnije 2004. nego što su bile 1950. godine. Drugim riječima, države koje su zaostajale rasle su brže, pa se jaz između njih i SAD smanjivao.

Međutim, neoklasična teorija ne nudi objašnjenje za slučajeve održavanja i porasta regionalnih razlika, a koji su u stvarnosti također prisutni (cf. tablicu 3).

Tablica 3: Dohodak po glavi stanovnika u odabranim državama, 1960.-

2000. (u USD iz 1996.) Država 1960. 2000. 1960.-2000. Industrijalizirane 1960. Kanada 10419 26922 2,54 Francuska 7860 22371 2,60 Irska 5208 26379 4,10 Italija 6817 21794 2,90 Japan 4657 24672 4,30 Španjolska 4693 18054 3,40 Švedska 10112 23662 2,10 Velika Britanija 9682 22188 2,10 SAD 12414 33308 2,50 Afrika


10

Gana 832 1349 1,20 Kenija 780 1244 1,20 Nigerija 1035 713 Senegal 1833 1622 Latinska Amerika Argentina 7395 10995 1,00 Brazil 2395 7185 2,80 Čile 3818 9920 2,40 Kolumbija 2525 5380 1,90 Meksiko 3970 8766 2,00 Paragvaj 2437 4682 1,60 Peru 3118 4583 1,00 Venezuela 7751 6420 Azija u procesu inudstrijalizacije Kina 685 3747 4,30 Hong Kong 3047 26703 5,60 Malezija 2147 9937 3,90 Singapur 2280 24939 6,90 Južna Koreja 1571 15881 6,00 Tajvan 1468 17056 6,70 Tajland 1121 6857 4,60

(Izvor: Alan Heston, Robert Summers and Bettina Aten, Penn World Table Version 6.1, Center for International Comparisons of Production, Income and Prices at the University of Pennsylvania, October 2002)

Unatoč privlačnosti jednostavne teorije konvergencije, svijet kao cjelinu ne obilježava jasna tendencija konvergencije dohodaka po glavi stanovnika, kao što se može isčitati iz tablice 3. Temeljem podataka iz tablice 3 vidljiva su velika neslaganja u dugoročnim stopama rasta između različitih regionalnih skupina država, ali ne i tendencija bržeg rasta siromašnijih država. Tako, primjerice, stope rasta država Afrike i većine država Latinske Amerike ne samo da nisu konvergirale već su divergirale. Dakle, nema znakova o bilo kakvoj konvergenciji kao što je Solow predviđao.

Paul Romer, jedan od najpoznatijih Solowljevih kritičara, krajem 1980-tih objavio je serije članaka o svojim otkrićima, kasnije nazvanim Nova teorija rasta, ili Endogena teorija rasta. Romerov glavni doprinos je konstrukcija modela koji ističe presudnu ulogu znanja i ideja u ekonomskom rastu. Romer u svome članku "Increasing Returns and Long Run Growth" iz 1986. godine predlaže model prema kojem je za gospodarski rast nužna akumulacija znanja na svim razinama (cf. grafikon 1). Znanje i ideje nikada nisu oskudni, što znači da postoje trajni poticaji za investiranje u gospodarstva sa snažnim ljudskim kapitalom, zbog čega investicije ne moraju biti usmjerene u siromašnije države, odnosno regije radi većih prinosa.


11

Posljedica ovakvih pretpostavki na regionalni razvoj u drugom roku bi bila vjerojatno divergencija.

Konvergencija se može promatrati s dva motrišta: ekonomskog i statističkog. Pod pojmom ekonomska konvergencija podrazumijeva se proces približavanja vrijednosti ekonomskih varijabli među zemljama i to tako da slabije razvijene zemlje bržim razvitkom sustignu razvijenije. Statistički pristup se temelji na ekonometrijskoj analizi, najčešće na višedimenzionalnim regresijskim modelima, čija je zadaća utvrditi ponašanje funkcijske veze između rasta GDP/p.c. i određene grupe eksplanatornih varijabla.

U teoriji su se izdvojili različiti koncepti konvergencije, od kojih se nekima u nastavku ove znanstvene rasprave posvećuje po nekoliko rečenica:

a) Nominalna vs. realna konvergencija

Nominalna konvergencija odnosi se na zahtjeve tranzicijskim državama da zadovolje kriterije iz Kopenhagena i Maastrichta. Vijeće Europe je, naime, u Kopenhagenu (1993), preuzeto Lisabonskim ugovorom, donijelo odluku da je za članstvo u Uniji potrebno ispuniti slijedeće kriterije: 1) Stabilnost cijena: stopa inflacije ne smije prelaziti više od 1,5 posto inflaciju triju zemalja s najstabilnijim cijenama i to godinu dana prije donošenja odluke o pristupanju EMU; 2) Fiskalna disciplina: proračunski deficit ne smije prelaziti 3% BDP-a, a javni dug treba ostati u granicama do 60% BDP-a; 3) Stabilnost tečaja: nužna je minimalno dvogodišnja participacija u mehanizmu valutnih tečajeva (ERM2) poštujući granice fluktuacije od +/-15% prema euru; 4) Dugoročne kamatne stope ne smiju biti veće od 2 posto iznad prosječne kamatne stope triju zemalja članica s najnižom kamatnom stopom.

Realna konvergencija podrazumijeva smanjenje razlika u nivou razvijenosti (BDP-u po stanovniku, visina nominalnih nadnica, pokazatelji o ravnoteži realnog deviznog kursa, kretanje nivoa cijena i odnosu cijena vanjskotrgovinskih i lokalnih dobara; odnos razlika u produktivnosti među zemljama...).

b) Konvergencija unutar ekonomije vs. konvergencije između ekonomija

Osnovni cilj Solowljevog modela je da pokaže da je u agregatnoj funkciji

proizvodnje moguća supstitucija faktora rada i kapitala, što znači da je kapitalni koeficijent varijabilan, odnosno da ekonomija može dostići stabilnu tačku ravnoteže umesto da je izložena stalnoj nestabilnosti koju karakteriše Harrod-Domarov model rasta. Po neoklasičnom modelu rasta nezavisno o početnom nivou odnosa rad-kapital, odnosno nezavisno o tome da li se on nalazi iznad ili ispod ravnotežne vrednosti, zahvaljujući delovanju zakona opadajućih prinosa i mogućnosti suptistucije faktora proizvodnje, ekonomija će konvergirati tačci ravnoteže. Tako se pojam konvergencije koji je prvobitno bio namenjen da pojasni kretanja unutar ekonomije počeo primenjivati da opiše kretanja ekonomskih procesa između ekonomija.


12

c) Konvergencija u smislu gospodarske stope rasta vs. konvergencije u smislu razine dohotka

Konvergecija između ekonomija može biti shvaćena na dva načina, kao

konvergencija u smislu gospodarske stope rasta i konvergencija u smislu razine dohotka. Oba ova pristupa zahtijevaju proširenje koncepta neoklasičnog modela rasta tehnologije na svjetskoj razini. Specifikacija tehnološkog progresa u neoklasičnom modelu teorije rasta utemeljena je na sljedećim pretpostavkama: 1) resursi za generiranje tehnoloških inovacija nisu potrebni, 2) svi imaju jednake koristi od tehnoloških inovacija i 3) nitko ne plaća za koristi od tehnološkog progresa. Proširenjem ovoga na svjetsku razinu moguća je pretpostavka da sve države imaju podjednake koristi od tehnološkog progresa te da mogu rasti po istoj stopi rasta u stabilnom stanju. Ovo dovodi do hipoteze o konvergenicji u smislu stope rasta. Ovome istraživači često dodaju pretpostavku da sve države imaju identičnu proizvodnu funkciju što implicira istu razinu dohotka u stabilnom stanju. Ovo implicira konvergenciju u smislu dohotka.

d) Beta konvergencija vs. sigma konvergencija

Konvergencija u smislu stope rasta i razine dohotka zahtijeva beta

konvergenciju. Ovo proizlazi iz pretpostavke o opadajućim prinosima koji implicira veću graničnu proizvodnost kapitala u kapitalom siromašnim državama. Sa sličnim stopama štednje, siromašnije ekonomije ostvarit će brži rast. Konvergencija je rezultat smanjenih prinosa kapitala. Ovi rezultati potvrđuju pretpostavku o konvergenciji (vidi npr. Barro, Sala-i-Martin (1992)) a to je da u startu siromašnije zemlje ekonomski rastu značajno brže i tako nastoje sustići u startu bogatije zemlje. Djelovanje smanjenih prinosa implicira smanjivanje stope ekonomskoga rasta na dulje razdoblje. Stope rasta bit će veće što je niži omjer kapitala i rada, i smanjivat će se kako taj omjer raste (vidi npr. Barro, Grilli, 1994). Cilj je dostići točku stacionarnosti kapitala i dohotka. Ta je točka ista za ekonomije koje su u osnovi slične.

To dovodi do popularnog metodološkog pristupa izučavanju konvergecije, poznatijeg kao regresija početne razine stope rasta. Koeficijent početne razine dohotka kao varijable u ovim regresijama označava se s β i pretpostavka je da će imati negativanu korelaciju. Konvergencija ocijenjena parametrom β poznata je kao β

konvergencija. Kada je trend koeficijent signifikantno različiti od 0 i negativan

(pozitivan) postoji konvergencija (divergencija), odnosno nejednakost se smanjuje (povećava) tokom vremena.


13

Sigma (δ) konvergencija postoji ako se regionalni dispariteti u stupnju razvijenosti tokom vremena smanjuju. Za mjerenje prisutnosti δ-konvergencije najčešće se koristi standardna devijacija dohodaka per capita. Za grupu ekonomija (zemalja ili regija) se kaže da ih karakterizira δ-konvergencija ako se disperzija odnosno varijanca BDP-a po stanovniku s vremenom smanjuje.

Da li će doći do sigma konvergencije, pored prisustva beta konvergencije, ovisi i o početnoj razini sigma koeficijenta odnosno razine disperzije, odnosno da li se ona nalazi iznad ili ispod svog stabilnog stanja. Tako je, primjerice, raspon društvenog proizvoda po stanovniku između Slovenije i Kosova iznosio 1947. godine 3,3:1 i unatoč opredjeljenju da se u bivšoj zajedničkoj državi SFRJ posebna pažnja posveti bržem razvitku „proizvodnih snaga u privredno nedovoljno razvijenim republikama i autonomnim pokrajinama“, ovaj raspon se povećao na 7,7:1 u 1984, odnosno 8,3:1 u 1988. godini. „Nije preterano reći da se politika regionalnog razvoja Jugoslavije skoro iscrpljivala u podsticanju razvoja nerazvijenih područja“ (Mihailović, 1990, 21). „Pored uvlačenja nerazvijenih područja u ubrzani proces industrijalizacije, sužavanje regionalnih razlika u nivou razvijenosti bio je osnovni cilj, a moglo bi se reći i opsesija politike regionalnog razvoja“ (Mihailović, 1990, 29). Razlika između Opatije, opštine sa najvišim dohotkom, i Dragaša (Kosovo), opštine sa najnižim dohotkom po stanovniku, iznosila je 27:1. Uže, (Mihailović, 1990, 100-101) u Hrvatskoj čak 7,2:1 (Opatija-Drniš).

Pitanje razine i dinamike regionalnih razlika je dobilo posebno važno mjesto u političkom okviru Europske unije. Tako članak 158. Ugovora o osnivanju Europske zajednice kaže da će „…u svrhu promicanja ukupnog uravnoteženog razvoja, Zajednica razvijati i poduzimati aktivnosti koje vode jačanju gospodarske i socijalne kohezije. Zajednica će posebno voditi računa o smanjivanju razlika u stupnju razvijenosti različitih regija, zaostalosti perifernih regija ili otoka uključujući ruralna područja.“ Koliko je pitanje uravnoteženog regionalnog razvoja značajno za Europsku komisiju potvrđuje i podatak da je programima sa ciljem smanjivanja regionalnih razlika i povećanja regionalne konkurentnosti namijenjen najveći udjel u proračunu Europske unije za razdoblje 2007-2013, čime se po prvi put dogodilo da sektor zajedničke poljoprivredne politike ne zauzima najveći udjel u proračunu.

e) Globalna konvergencija vs. klupske konvergencije

Izdvojivši neke nacije iz klupka ostalih, industrijska je revolucija usjekla ponor između bogatih i siromašnih. Kad znamo da je raskorak između Švicarske i Mozambika 400 prema 1 (1800. bio je 5 prema 1), ne vidimo kako bi bilo moguće nadoknaditi takvo „zaostajanje“ (Landes, 22). Ono što nije ostvareno dva stoljeća (Bruckner, 2004, 152), unatoč povoljnim uvjetima, neće biti ni sutra, u trenutku kad se umnožavaju štete prouzročene razvitkom, kad se javljaju nove oskudice (energija, zrak, voda). U skladu s tim može se zaključiti da na razini svjetskog gospodarstva nema konvergencije, dapače postoji divergencija. Lako je moguće da postoji konvergencija klubova, slične države konvergiraju u svoje klubove (države OECD,


14

države EU). Pojedine studije koje su usmjerene na razinu cijele Europe, odnosno Europske unije potvrđuju prisutnost uvjetne konvergencije na regionalnoj razini (Armstrong, 1995; Cuadrado-Roura et al., 2000; Martin, 2001; Maurseth, 2001). Ipak, u većini studija se naglašava kako se jačina konvergencije mijenja. Konvergencija je bila vrlo jaka sve do kraja 70-ih godina prošlog stoljeća. Tijekom većeg dijela 80-ih godina proces konvergencije je praktički stao, da bi se pri kraju opet javio, ali vrlo slabog intenziteta. Magrini (2004) zato zaključuje da je proces konvergencije u Europi puno slabiji nego u drugim područjima (SAD, Japan) i da je u značajnoj mjeri određen specifičnim faktorima tipičnim za pojedine države.

f) Konvergencija dohotka vs. konvergencije ukupne faktorske

produktivnosti

Ekonomisti su u svojim istraživanjima konvergencije uglavnom bili orijentirani na konvergenciju u smislu razine dohotka per capita. Općenito prihvaćena metoda analize procesa rasta jest procjena doprinosa rada i kapitala rastu. Suma doprinosa rastu ovih dvaju proizvodnih faktora nije jednaka ukupnom rastu. Rezidual, pokazuje efikasnost korištenja proizvodnih faktora, a naziva se ukupna faktorska produktivnost (TFP). Važnost povećanja TFP za ekonomski razvoj pokazuje činjenica da bi porast TFP od svega 0,2% u nerazvijenim državama značio za porast standarda u tim državama više od investicija od 100 mlrd. USD (Summers, 1991). U skladu s tim neki autori (Dowrick i Nguyen (1989), Dougherty i Jorgenson (1996, 1997), Wolff (1991) i Dollar i Wolff (1994) svoja su istraživanja usmjerili izravno na procese sustizanja država s visokom produktivnošću. Kako je TFP usko povezana s tehnološkim napretkom oni su u svojim istraživanjima pokušali pronaći odgovor na pitanja, da li različite države u smislu TFP postaju bliže. Ovo je dovelo do koncepta konvergencije ukupne faktorske produktivnosti jer se dohodovna razlika između država može povećati ili smanjiti kao posljedica visoke ili niske produktivnosti. Dakle, stvarna konvergentnost (između Evropske unije i zemalja jugoistočne Evrope) može se postići kroz različita povećanja produktivnosti, a time i konkurentnosti.

3. Rezultati istraživanja i diskusija

Analizirajući gospodarske stope rasta država Europske unije u posljednja dva desetljeća, zamjetno je nekoliko ekstremnih razdoblja. Prvo se odnosi na 1992. godinu kada su države EU-27 ostvarile negativnu stopu rasta od -2%, drugo na 2007. godinu kada je ta stopa iznosila čak 4,92%, treće se odnosi na krizno razdoblje, posebice kriznu 2009. godinu kada su sve države EU-27 izuzev Poljske zabilježile negativne stope rasta. Prosječna negativna stopa rasta država EU-27 u 2009. godini iznosila je -4,5. Kada se činilo da su države EU-27 u 2010. i 2011. godini krenule u fazu dostizanja predkriznih gospodarskih stopa rasta u 2012. godini ponovno je ostvarena negativna prosječna stopa rasta (-0,4%). Za potrebe daljnje analize u radu uzeta je u


15

razmatranje prosječna stopa rasta država EU u posljednjem desetljeću (1.2%) jer ono unutar sebe sadržava gotovo sve elemente ekonomskog ciklusa.

Premda ne postoji globalna (apsolutna) konvergencija postoji klupska. Kako je država Republika Hrvatska postala članicom EU i kako je izvjesno da će u tome uspjeti i ostale države Zapadnog Balkana, logično je očekivati da će države Zapadnog Balkana konvergirati prosječnoj razini razvijenosti kluba čiji će sastavnim dijelom postati. Pitanje je samo, u kom vremenskom razdoblju? Uzimajući u razmatranje inicijalnu (početnu) razinu GDP/p.c. svake od država Zapadnog Balkana (YtWB) i uspoređujući ga s prosječnom inicijalnom razinom GDP/p.c. država EU27 (YtEU), a koristeći determinističi pristup procijenit ćemo vrijeme potrebno da se izjednače ove dvije veličine uz pretpostavku da će GDP/p.c. država Zapadnog Balkana rasti po većoj godišnjoj stopi rasta (rt).

Da bi pronašli odgovor na prethodno postavljeno pitanje te da bi odredili vrijeme potrebno da se ostvari konvergencija pošli smo od sljedeće dvije jednadžbe:

t

tttWB rYY )1( +=

t

EUEUtEU rYY )1( += Proces konvergencije ostvaren je u trenutku kada se ove dvije jednaždbe izjednače:

t

tttWB rYY )1( += = tEUEUtEU rYY )1( += Logaritmiranjem se dobija broj godina potreban da se ostvari konvergencija

)1log()1log(loglog

27rrYYt

t

tWBtEU

+−+−

=

Polazeći od podataka u tablici 4 utvrdit će se broj godina potrebnih da države Zapadnog Balkana dostignu države članice EU-27 ako ostvaruju različite stope rasta. Za države EU-27 pretpostavka je da će rasti po prosječnoj stopi od 1,2%, odnosno po stopi koja je ostvarena u prethodnom desetljeću (2003-2012).

Tablica 4: Razina GDP/p.c. u EU i državama Zapadnog Balkana GDP (PPP) p.c. 2011. Vrijednos

t Vrijednos

t Prosječna

stopa rasta u EU-27 (2003-

2012) GDP/p.c. inicjalni EU-27 (2011.)

25100 GDP/p.c. inicijalni Hrvatska (2011.)

15200 1,2%

GDP/p.c. inicjalni EU-27 (2011.)

25100 GDP/p.c. inicijalni Srbija (2011.)

8800 1,2%


25100 GDP/p.c. inicijalni Albanija (2011.)

7800 1,2%


25100 GDP/p.c. inicijalni BiH (2011.)

7300 1,2%


25100 GDP/p.c. inicijalni Crna Gora (2011.)

10542 1,2%


25100 GDP/p.c. inicijalni Makedonija (2011.)

8700 1,2%


16

(Izvor: Priredili atuori prema: http://en.wikipedia.org/wiki/Economy_of_the_European_Union http://epp.eurostat.ec.europa.eu/tgm/refreshTableAction.do?tab=table&plugin=1&pcode=tec00115&language=en)

Broj godina potrebnih da države Zapadnog Balkana dostignu države članice EU-

27 ako ostvaruju različite stope rasta izračunan je i prikazan u tablici 5.

Tablica 5: Procijenjeni broj godina potrebnih da se ostvari konvergencija između država Zapadnog Balkana i država EU pri različitim stopama rasta

Različite prosječne stope rasta (rt) Država 2% 3% 4% 5% 6% 7% 8% 9%

Hrvatska 64 28 18 14 10 9 8 7 Srbija 133 59 38 28 23 19 16 14 Bosna 157 70 45 34 27 22 19 17 Albanija 148 66 43 32 25 21 18 16 Crna Gora 110 49 32 24 19 16 13 12 Makedonija 135 60 39 29 23 19 16 14

(Izvor: Vlastiti izračuni)

Procijenjeni broj godina potrebnih da se ostvari konvergencija između država Zapadnog Balkana i država EU ovisi o prosječnim stopama rasta. Naime, što države Zapadnog Balkana budu ostvarivale veće stope rasta to će se konvergencija ostvariti u kraćem vremenskom razdoblju. Vrijedi i obrnuto. Tako je primjerice iz tablice 5 vidljivo da će pri stopama rasta od svega 2% Republika Hrvatska uz uvjet da države EU rastu po prosječnoj stopi rasta od 1,2 %, dostići prosječnu razinu GDP/p.c. država EU za 64 godine, Republika Srbija za 133 godine, Republika Bosna i Hercegovina tek za 157 godina. Pri stopama rasta država Zapadanog Balkana od 5 % ili 6 %, a što je po mišljenju autora uz vođenje adekvatne ekonomske politike moguće i realno za očekivati, vrijeme konvergencije se značajno skraćuje i ono bi primjerice za Republiku Hrvatsku iznosilo svega 14 odnosno 10 godina, a za Republiku Srbiju 28 odnosno 23 godine.

4. Zaključak

Iako se ne predviđa da će bilo koja država Zapadnog Balkana konvergirati državama EU do 2020. godine, njihove ekonomske politike trebaju biti usmjerene prema visokim gopodarskim stopama rasta, odnosno stvaranju bitnih preduvjeta za konvergenciju: razvoj ljudskog kapitala, institucija, okružja koje potiče poduzetništvo, znanju upravljanja investicijama i strukturi investicija, itd. Pristupanje EU prvi je korak ka osiguranju stvarne konvergencije između EU i država Zapadnog Balkana. Što države Zapadnog Balkana prije uđu u Europsku uniju, to su manji budući dispariteti u GDP p/c. Međutim, postoji upozorenje: razlike u GDP p/c između država


17

Zapadnog Balkana i država Europske unije mogu se, u velikoj mjeri, povećati ako se nastavi vođenje neučinkovitih ekonomskih politika. Da bi se to spriječilo nužan je forenzični pristup faktorima gospodarskog rasta kako bi se kreirala aktivna ekonomska politika koja naglašava inovativnost, produktivnost, konkurentnost i konvergentnost. Tek će se ispunjavanjem ovih pretpostavki moći s većom sigurnošću tvrditi da će konvergencija pojedinih država Zapadnog Balkana i država EU biti postignuta u nekom razumnom roku.

5. Literatura

[1] Armstrong H. (1995). Convergence among regions of the European Union, 1950–1990, Papers in Regional Science 74, 143–152.

[2] Barro, R.J. and V. Grilli (1994). European Macroeconomic&, London, Macmillan.

[3] Barro,Sala-i-Martin, X (1992). Convergance, The Journal of Political Economy, 100 (2), pp. 223-251.

[4] Bruckner, P. (2004). Bijeda blagostanja, Algoritam, Zagreb. [5] Cuadrado-Roura, J.Garrido R., Mancha T. (2000). Convergence And Regional

Mobility In The European Union, ERSA conference papers http://www.ersa.org/ersaconfs/ersa00/pdf-ersa/pdf/450.pdfCuadrado-Roura et al., 2000.

[6] Dollar, David and Edward Wolff (1994). Capital Intensity and TFP Convergence in Manufacturing, 1963–1985, in William J. Baumol, Richard R. Nelson, and Edward N. Wolff, eds.,Convergence of Productivity: Cross National Studies and Historical Evidence. New York, Oxford University Press

[7] Dougherty, Chrys and Dale W. Jorgenson (1996) International Comparison of Sources of Growth. American Economic Review 86, 25–29.

[8] Dougherty, Chrys and Dale W. Jorgenson (1997). There is No Silver Bullet: Investment and Growth in the Growth in the G7.National Institute Economic Review162, 57–74.

[9] Dowrick, Steve and Duc-Tho Nguyen (1989). OECD Comparative Economic Growth 1950–85: Catch-Up and Convergence.American Economic Review79, 1010–30.

[10] http://en.wikipedia.org/wiki/Economy_of_the_European_Union (pristup: 5.04.2013.)

[11] http://epp.eurostat.ec.europa.eu/tgm/refreshTableAction.do?tab=table&plugin=1&pcode=tec00115&language=en (pristup: 5.04.2013.)

[12] Lucas R. E. (1988). On the mechanics of economic development, Journal of Monetary Economics, 22, 3-42.

[13] Madison, A. (1995). Monitoring the World Economy, Development Centre Stuides, OECD, Paris.


18

[14] Magrini, S. (2004). Regional (di)convergence, in: J.V. Henderson, J.-F. Thisse (Eds.), Handbook of Regional and Urban Economics, vol. 4, Elsevier Science, North-Holland, Amsterdam“, 2741–2796.

[15] Martin, R. (2001). EMU versus the regions? Regional convergence and divergence in Euroland, Journal of Economic Geography, Oxford University Press, vol. 1(1), pages 51-80.

[16] Maurseth, P.B. (2001). Convergence, geography and technology, Structural Change and Economic Dynamics, Elsevier, vol. 12(3), pages 247-276.

[17] Mihailović, K. (1990). Regionalna stvarnost Jugoslavije, Ekonomika-BIGZ, Beograd, 1990.

[18] Review 81, 565–579 [19] Romer, P. (1986). Increasing Returns and Long-Run Growth, The Journal of

Political Economy, Vol. 94, No. 5. pp. 1002-1037. [20] Romer, P. (1994) The Origins of Endogenous Growth», Journal of Economic

Perspectives, 8, 1, 3-22 [21] Samuelson,P. & Nordhaus, W. (2010). Ekonomija, 19. Izdanje, MATE, d.o.o. [22] Solow, R.M. (1956). A contribution to the theory of economic growth,

Quarterly Journal of Economics“, 70, 65-94. [23] Strahinja, D. ( 2006). Ekonomija – gdje je tu čovjek?, Digital point, Rijeka. [24] Summers, L.H. (1991). Knowledge for Effectiove Action Proceedings on the

World Bank Annual Conference on Development Economics. 1991. [25] Swan, T.M. (1956). Economic Growth and Capital Accumulation, Economic

record, 32, 334-361. [26] Wolff, E. N. (1991). Capital Fromation and Productivity Convergence.

American Economic.

Srbija oko 2030. godine – skica jedne vizije ____________________________________________________________________

19

Prof. dr Vlastimir Matejić4

SRBIJA OKO 2030. GODINE – SKICA JEDNE VIZIJE

Apstrakt: Tranzicija u Srbiji od 2000. godine obavljana je sa, uglavnom, nezadovoljavajućim ishodima. Tri su glavna razloga tome: prvi, odsustvo vizije (ciljeva i svrhe tranzicije); drugi, neadekvatan tip nameravane tranzicije koji je proistekao iz odsustva vizije i treći, odsustvo javnog interesa i odgovornosti za rezultate tranzicije kod glavnih aktera tranzicije. Ishodi tranzicije bili su manji odnosno lošiji od mogućih ishoda u, praktično, svemu što je bilo u tranziciji: od političkog, institucionalnog, obrazovnog, istraživačkog itd. sve do zdravstvenog sistema zemlje. Otuda veliko nezadovoljstvo većine stanovništva tekućim i izglednim stanjem stvari u zemlji. Pošto tekuća tranzicija ima nepopravljive strukturne defekte, njeno usavršavanje je neizvodljivo te istu treba napustiti i zameniti novom tranzicijom, zasnovanoj na viziji i putevima dostizanja ciljeva koji su jasno definisani i prihvaćeni od najvećeg dela stanovništva i najvećeg broja aktera tranzicije.

Ključne reči: tekuća tranzicija, vizija, akteri, ishodi, politički sistem, institucije, privreda, obrazovanje, istraživački sistem, nova tranzicija.

SERBIA AROUND 2030 – DRAFT OF ONE VISION Abstract: Transition in Serbian economy and society from year 2000 onward

has not resulted in satisfaction of greatest part of the nation. For three main reasons: first, lack of vision (purpose and goals of transition); second, inadequate type of transition and third, goals and behavior of main actors. Inadequate results of transition have been noticed in all of the sectors, from political, institutional, economic, education, research and innovation, to mention only these. As a consequence, the majority of the people are not satisfied with achieved results of transition. Since current transition has non-repairable structural defects, it is not possible to innovate it. Thus, this transition should be abandoned for a new one which, as a minimum, should be based on clear vision and achievable goals, both accepted by the majority of the nation and actors of future transition.

Key words: current transition, vision, actors, outputs, political system, institutions, economy, education, research and innovation, new transition.

4 Predsednik Udruženja „Tehnologija i društvo“, Predsednik Evropskog pokreta u Srbiji, tel:+38111 367 2447 i +381 63 337 142, [email protected];[email protected].


20

1. Uvod

U radu [1] saopštene su sledeće tvrdnje: (a) tekuća tranzicija u Srbiji nije dala socijalno, politički, ekonomski, kulturno itd. zadovoljavajuće rezultate, (b) prvi ključni razlog tome je odsustvo opšteprihvaćene razvojne vizije koja bi osmislila i usmeravala obavljanje tranzicije, (c) drugi ključni razlog je nedostatak institucija i mehanizama koji bi tranziciju obavljali ka i sa opšte željenim ishodima uz eksplicite saopštenu ili implicitnu viziju, (d) nivo ukupnog nezadovoljstva rezultatima tekuće tranzicije je toliki da je osnovano, čak nužno, da se tekuća tranzicija zameni novom tranzicijom i (e) ta Nova tranzicija, da bi bila opšte prihvatljiva i zasnovana na posvećenosti bar većine nacionalnih aktera i kapaciteta, trebalo bi da je zasnovana na odgovarajućoj viziji budućnosti Srbije i izvedena prihvatljivim i produktivnim mehanizmima i institucijama. Polazeći od ovoga, ovaj rad se bavi dizajnom (smišljanjem) vizije Srbije u nešto daljoj budućnosti, oko 2030. godine. U pitanju je izazovan, sadržajno i metodološki „loše definisan“, te za voluntarizam veoma otvoren poduhvat, kvalitet čijih ishoda je veoma teško proveriti exante, dok je provera ex post bez veće praktične svrhe. Uz napomenu da je provera, odnosno pouzdana procena kvaliteta dizajna, jedan od osnovnih zahteva pri izradi dizajna bilo čega. Iz ovih razloga, sam početak ovog rada se bavi kratkim opisom metodologije koja će se koristiti za smišljanje vizije i argumentovanje njene valjanosti.

2. Definisanje vizije i pristupa njenom dizajnu

Uzimamo da je vizija sadašnja slika stanja i karakteristika sistema (objekta) o kome je reč, u nekoj više ili manje konkretizovanoj budućoj vremenskoj tački odnosno periodu. U svakom konkretnom slučaju bavljenja vizijom nečega (sistema, procesa, rešenja problema itd.) treba imati na umu, prema našim uverenjima, dole navedenu tipologiju vizija i njima odgovarajuće metodološke pristupe dizajnu vizije, sve sa svrhom da se smanji šansa projektovanja neostvarivih, nepoželjnih i tome sličnih vizija budućnosti.

Prediktivna vizija – je ona slika budućnosti koja je kreirana na čvrstim uverenjima da je budućnost potpuno (ili gotovo potpuno) određena delovanjem (ne)poznatih zakonitosti razvoja sistema čiju viziju, u tom slučaju, ne projektujemo, već pokušavamo da što potpunije „otkrijemo“. Ovaj pristup viziji tvrdi da će budućnost biti nasigurno onakva kako je opisuje „otkrivena“ vizija, te da se ne može učiniti ništa što bi dovelo do drugačije budućnosti. Istorijski najpoznatiji primeri ovog tipa vizije su bile vladajuće u zemljama realnog socijalizma, izvedene na redukcionističkom marksizmu, u okviru determinističke paradigme prihvaćene za spoznaju budućnosti ljudskog društva. To nisu jedini slučajevi; postoji čitavo bogatstvo vizija ljudskog društva izvedenih na pretpostavkama o postojanju neupitnih zakonitosti njegovog razvoja. Vizije ove vrste su zasnovane na mitološkim, religioznim i sličnim znanjima i nemaju nikakve dodirne tačke sa naučnim znanjima.


21

Prognostička vizija – je slika budućnosti koja se formuliše na pretpostavkama da su procesi nastanka i odvijanja budućnosti određeni nizom činilaca, mehanizama i interakcija koji nisu deterministički. Stoga se njihova budućnost može, više ili manje pouzdano prognozirati; to će reći da se razvoj, ponašanje i ishodi posmatranog sistema, za slučaj kada se raspolaže podacima i uvidima o njegovoj (ili njemu sličnih) istoriji (prošlosti). Pristup sagledavanju vizije je, u ovom slučaju, veoma sličan izradi meteorološke prognoze. Utvrđivanje, analiza i korišćenje statističkih koncepata kao što su analiza trenda, korelaciona i regresiona analiza itd. su najčešći alati za sačinjavanje vizija ovog tipa.Vizije ove vrste su često sretane. One više naučno utemeljene, pored napred navedenih statističkih alata, se zasnivaju na Markovskim procesima. Suština ovog pristupa je prepoznavanje vizije društva D1 kao replike razvojnih trajektorija društava D2, D3 itd. koja su već dostigla i prevazišla nivoe razvoja ka kojima stremi društvo D1. Neka vrsta imitacije ostvarenih trajektorija razvoja. U novije vreme ovaj metodološki pristup je obogaćen, metaforično ili sasvim konkretno, rezultatima istraživanja u području kompleksnih adaptivnih sistema, teorije haosa itsl.

Politikantska vizija – je slika budućnosti koja se formuliše kao instrument kojim se motivišu, usmeravaju i manipulišu drugi (najčešće sledbenici), sve sa ciljem da se ostvare ideje, težnje,koristi i tsl. onog(ih) ko naručuje ili sam formuliše viziju.Vizije ove vrste su prethodnice brojnih kolapsa koja je zabeležila istorija. Bilo ih je, i biće ih, i u Srbiji. Najnovije su dve: jedna saopštena početkom 1990-tih, najčešće poznata po obećanju brzog dostizanja „švedskog životnog standarda“; druga, koja je inače htela da zameni ovu tako što je, početkom 2000-tih, obećavala brz oporavak i još brži ulazak u Evropsku uniju sa nizom koristi i dobiti koje su namenjene Srbiji.

Realistična motivaciona vizija – je ona slika budućnosti koja se formuliše kao instrument za motivisanje i usmeravanje ponašanja i napora većine onih koji će deliti „koristi i gubitke“ koji se ostvaruju u sledu te vizije. Ovo je tip vizije kojom se bavimo u ovom radu.

Svaka vizija koja nije „čisto prediktivna“ je izraz nečije želje i više ili manje (ne)ostvariva, što se često kvalifikuje kao više ili manje realistična. Zdrava pamet kaže da je najbolja ona motivaciona vizija koja je (a) ostvariva, (b) najviše, odnosno zadovoljavajuće željena i (c) dovoljno podsticajna za one koji je ostvaruju. Osobina (c) je najvećim delom sadržana u osobini (b) ali je ovde navodimo jer osobina (c) ističe značaj načina na koji se vizija formuliše, saopštava, komunicira i, za slučaj potrebe, tokom vremena inovira. Iz ovoga sledi, i toga ćemo se držati, da vizija treba da sadrži samo stabilne skelete slike budućnosti u kojima postoji prostor za „popunjavanje“ i promene koji je namenjen, pre svega, dolazećim generacijama za projektovanje sopstvenih vizija. Jer, veliki je greh tekuće generacije prema budućim kada im „preda svoju viziju“ u kojoj nema mesta za potrebe, interese i ukuse dolazećih generacija. Jednom projektovani i za uvek „zakovani“ sistemi su jedna od najlošijih ljudskih tvorevina. Dakle, dobra vizija mora biti podložna evoluciji.


22

Vizija koju ćemo formulisati je višeslojni, odnosno višepredmetni skelet, sadržajno i vremenski donekle hijerarhijski uređen, koji se ne fiksira – jer to nije neophodno niti najbolje po samu viziju - za konkretnu vremensku tačku u budućnosti tako što će se utvrditi da je to slika Srbije, na primer, 2030-te ili bilo koje druge fiksirane godine. Umesto stroge vremenske specifikacije uvek mislimo na vremenski period oko neke fiksirane vremenske tačke u budućnosti. To jeste jedan nedostatak ove vizije koji opravdavamo sledećim: 1. Vizija ima svoju napred navedenu svrhu sve dok se uspešno sledi njeno

ostvarivanje tokom vremena mereno: (a) nivoom opredeljenja da se vizija i dalje sledi i (b) stepenom ostvarenja očekivanih efekata sleda vizije. To će reći, sve dok najveći broj aktera njene realizacije ima poverenje u njen ukupan kvalitet i sve dok većina onih koji su dobitnici/gubitnici iskazuju zadovoljstvo neto koristima koje uživaju od ostvarivanja vizije.

2. Stroga konkretizacija vizije za jednu buduću vremensku tačku, kada je u pitanju vizija razvoja društva i države, je praktično, možda i u principu, nemoguća. Stoga ostaje da se vizija definiše za period kome pripada ona konkretna vremenska tačka na koju se misli tako što se kaže, u našem slučaju, da je u pitanju vizija za „negde oko 2030-te godine“.

3. Višeslojni koncept vizije uvažava pretpostavku da je vremensko određenje slojeva vizije različito. Primera radi, prvi sloj vizije, može biti slika onih delova ukupne vizije (ukupne slike budućnosti) koja je sadržajno i vremenska „prethodnica“ drugog sloja vizije; ovaj drugi sloj je ista vrsta prethodnice trećem sloju vizije itd. Jer, to što bi jedno društvo i/ili država trebalo da postane, u našem shvatanju stvari, ima vrednosni, vremenski i drugi poredak. Razume se, ova uređenost nije strogo linearna; postoje međuzavisnosti slojeva vizije; svaki od slojeva je u uzročnoj i posledičnoj vezi sa drugim slojevima.

Sloj vizije čine oni delovi ukupne vizije koji imaju sadržinsku i vrednosnu sličnost; pripadaju po svojoj prirodi istom delu ukupne vizije. Elementi jednog sloja (na primer, prvog) određuju okvire i uslove ostvarivanja elemenata „narednog“ (time svih narednih) sloja; ništa iz jednog sloja ne sme poništavati bilo koji element sloja koji mu „prethodi“. Uz napomenu, da postoji interakcija između elemenata istog sloja vizije i između slojeva tj. elemenata koji ih čine.


23

3. Vizija Srbije oko 2030. godine

U skladu sa ovim metodološkim koncepcijama pristupamo definisanju vizije razvoja Srbije za sagledivu budućnost, negde oko 2030-te godine. Dakle, oslikano izabranim elementima, slika Srbije oko 2030. godine, koja je ostvariva i poželjna izgleda, u najkraćem, ovako5.

Država Srbija i društvo u Srbiji su zasnovani na slobodi svakog koja je ograničena samo slobodama drugih u ovoj zajednici. Garancija takve slobode je u institucijama i mehanizmima države i društva u Srbiji koji uspešno funkcionišu. Srbija je društvo i država pravde preko vladavine prava koje je efikasno, dostižno, jednako za sve, ničim uslovljeno, svakom dostupno. Država Srbija je organizovana na savremenim principima, znanjima, iskustvima i uglednoj praksi. Društvo je prosvećeno i kultivisano, neguje, čuva i razvija kreativnost, umetnost, duhovnost, zaštitu ekološkog sistema, lepotu i kvalitet života. Podstiču se i cene dostignuća članova društva i osigurava socijalna odgovornost, zaštita svih i uzajamna ispomaganja. Država Srbija je efikasna demokratija u kojoj je pravu i narodu odgovorna svaka vrsta vlasti. Osigurana je bezbednost građana, organizacija, imovine, identiteta, itd.

Kratko objašnjenje: Ovaj sloj vizije je osnovni jer bilo koje i koliko materijalno bogatstvo ne može da kompenzuje odsustvo društva slobode, prava i pravde, prosvećenosti, demokratije, bezbednosti, organizovanog i kultivisanog života i međusobnih odnosa ljudi i organizacija. Razume se, materijalno bogatija društva imaju solidnije osnove za ostvarivanje ovog sloja vizije ali važi i da demokratski uređena i prosvećena društva imaju veće izglede da budu ekonomski razvijenija. Ovo se suprostavlja revitalizacijama simpatija prema autoritarnim sistemima, posebno zagovaranjima prosvećenog apsolutizma, koja se sve jače čuju u Srbiji.

Privredna razvijenost, merena bruto domaćim proizvodom po stanovniku (BDP p.c.), se približila prosečnoj vrednosti BDP p.c. zemalja Evropske unije. Privredna struktura je manje izložena izazovima kriza i sposobnija da savladava konkurentne pritiske u odnosu na raniju. Ključni resurs privrede je kvalitetno obrazovano stanovništvo svake životne dobi. Privredu Srbije karakteriše, između ostalog, moderno zadrugarstvo i dobro organizovani klasteri malih i srednjih proizvođača, uglavnom domaćeg vlasništva i porekla. Privreda Srbije je specijalizovana i isplativo izvozi preko 50% BDP, u prvom redu novih i sa zavidnim kvalitetom. Privredu Srbije čine, prema doprinosu BDP-u, u prvom redu, energetika, poljoprivreda, prehrambena i još neke prerađivačke industrije koje su zasnovane na intenzivnom korišćenju kvalifikovanog rada, građevinarstvo, industrija softvera, sofisticirani servisi proizvodne opreme i uređaja. Uspostavljena je produktivna unutarnja i preko-granična privredna saradnja; gaji se uspostavljeno poslovno

5 Tekst ispisan fontom italic (kurziv) je iskaz (opis) vizije. Između opisa dva predmeta ili dela vizije nalazi se tekst koji je ispisan normalnim fontom. Taj tekst nije opis vizije već njeno objašnjenje, komentarisanje itsl.


24

poverenje i dalje razvija inače već solidan inovacioni sistem. Svi su izgledi da će privredni razvoj Srbije uskoro dostići prosek zemalja članica Evropske unije. Kratko objašnjenje: Ovako definisana vizija privrednog rasta i razvoja Srbije zasnovana je na sledećim ključnim činjenicama: (a) potreban rast BDP, kojim bi Srbija napuštala privrednu periferiju Evropske unije iznosi bar 4% prosečno godišnje, je ostvariv jer je polazna osnova veoma niska a pametno vođen razvoj može relativno lako naći razvojne prilike i usmeriti privredne aktere na njihovo korišćenje; (b) nivo tekuće razvijenosti je niži od stanja pre više od 20 godina te je bilo apsolutno krajnje vreme da nacija napusti tu ponižavajuću situaciju, što može ako hoće i ume; (c) Srbija, iz mnoštva razloga a najviše iz činjenice da je mala zemlja sa bogatom strukturom finalne tražnje, mora uvoziti bar 50% BDP što je, ne samo na duži već i na svaki rok, uslovljeno izvozom koji u potpunosti kompenzira uvoz da bi ceo sistem proizvodnje i potrošnje bio stabilan i održiv, (d) domaća tražnja svake male zemlje, pogotovu one sa nedovoljno razvijenom ekonomijom, nema dovoljnu snagu da vuče privredni razvoje te se mora orijentisati na tražnju stranih tržišta i (e) tekuća privredna struktura je veoma ranjiva na krizne izazove iz okruženja, bogata je sopstvenim faktorima generisanja kriznih stanja, proizvodi svašta bez kritičnih potencijala dostizanja potrebne međunarodne konkurentnosti i sasvim nesposobna da poveća nivo zaposlenosti radno sposobnog stanovništva, posebno mladu obrazovanu populaciju. Dalje održavanje tekućeg nivoa nezaposlenosti bi, pored socijalnih nemira, političkih nezadovoljstava i drugog, dovelo do daljeg odliva stanovništva ka razvijenim i brzo rastućim ekonomijama što bi oslabilo bazni resurs privređivanja i razvoja u Srbiji – visokokvalitetnu radnu populaciju. Kreiranje novih radnih mesta, u okviru tradicionalne industrijske strukture, ne može osigurati željeno smanjenje nezaposlenosti (detaljnije o ovome videti u [3] odnosno izvorno u [4] J. Hingel, 1993). Promena privredne strukture na globalnom nivou ide, na jednoj strani, ka daljem rastu multinacionalnih, veoma velikih kompanija i raznih vrsta njihovih koalicija i, na drugoj strani, ka razvoju manjih i srednje velikih preduzeća koja su, po pravilu, uspešna realizacija domaćih preduzetničkih inicijativa. Manja i srednja preduzeća, posebno ona koja su nastala na inovacijama proizvoda, imaju najveći potencijal za rast zaposlenosti.

Iskorenjeno je nevoljno siromaštvo, te svaki žitelj Srbije zadovoljava svoje osnovne potrebe za hranom, smeštajem, sigurnošću i drugim uslovima biološkog preživljavanja. Zaštićeno je zdravlje ljudi i prirode, najviše prosvećivanjem stanovništva i široko primenjenim preventivnim politikama i merama. Nevoljna nezaposlenost stanovništva je oko 5% i u Srbiji se živi isključivo od svog rada. Srednje obrazovanje stanovništva je obavezno i besplatno. Visoko obrazovanje je veoma kvalitetno i stalno raste učešće stanovnika sa visokim obrazovanjem u ukupnoj populaciji Srbije. Vlasnici proizvodnog kapitala su, u prvom redu, inokosni preduzetnici, preduzetnici partneri, mali akcionari, penzioni fondovi, inovativne organizacije i slično. Kratko objašnjenje: Prvo, društvo u kome siromaštvo nije iskorenjeno je loše bez obzira na nivo BDP, BDP p.c, konkurentnost i drugo, jer siromaštvo potiče


25

koliko iz rezultata privređivanja, toliko i iz njegove raspodele. Drugo, javno zdravlje odnosno javna zaštita zdravlja stanovništva je civilizacijska tekovina koja se ne sme napustiti, iz mnoštva razloga među kojima su veoma vidljivi i ekonomski. Treće, svima dostupno, sve više obavezno, kvalitetno obrazovanje stanovništva je najbolja strateška orijentacija jednog društva u bilo kojoj ekonomskoj situaciji da se nalazi. Jer, država treba svakome da osigura kvalitetno obrazovanje, i gotovo ništa više od toga. Obrazovan pojedinac će sam naći način da osigura egzistenciju i lični razvoj, bilo gde na svetu. Vladina strategija [5] zasniva se na ovom opredeljenju. Četvrto, smanjenje velikih razlika između nivoa regionalne razvijenosti neosnovano je tražiti u odlukama direktnih stranih investitora koji bi u većini regiona Srbije otvarali veće industrijske pogone koji bi, pak, zapošljavali veći broj sada nezaposlenih. Regionalni razvoj u Srbiji se ima osloniti najviše na domaće preduzetničke i razvojne inicijative što je osnov za navedenu viziju vlasničke strukture u privredi Srbije oko 2030. godine. Sa napomenom da se problem zapošljavanja ne može u potpunosti rešiti razvojem profitno vođenog preduzetništva i firmi već je potrebno razvijati i socijalno vođeno preduzetništvo. Dakle, jedan deo novog zapošljavanja ima se osigurati tehnološkim inovacijama, imitacijama i transferima a drugi deo socijalnim inovacijama i imitacijama. Ovo nije „sudbina“ zapošljavanja samo u Srbiji; socijalne inovacije su izvor novog zapošljavanja i u drugim zemljama, uključivo najrazvijenije. Materijalni standard života je osrednji, nešto ispod prosečnog u Evropskoj uniji. Ukupan doživljaj kvaliteta života je primetno iznad materijalnog. U Srbiju se sve radije dolazi, raste sklonost da se ostane. Srbija je tehnički i drugačije uređena zemlja. Ekologija i higijena javnog prostora i života su na znatno višem nivou od stanja pre dvadesetak godina. Lokalne i ukupna zajednica Srbije su otvorene prema okruženju. Odnosi sa susedima su bez izgleda za nastanak konflikata. Razvijena je regionalna saradnja. Srbija je postala normalna članica Evropske unije – ni po čemu izuzetna i nenametljivo igra ulogu fokalne tačke mnogih stvari i događaja u svom regionu. Gledano iz spoljnjeg sveta, Srbija je manja zemlja i ekonomija koja se uspešno razvija, sa jasnim kulturnim, istorijskim i razvojnim identitetom, zagledana u budućnost koja je poželjna za najveću većinu njenog stanovništva.

4. Završne napomene

Kao i kod svake vizije, postavlja se izvestan broj pitanja. Prvo, da li je ova vizija ostvariva i ako jeste da li je dovoljno narednih 20-tak godina za takav poduhvat? Naš odgovor je pozitivan i ugrađen je već pri kreiranju ove vizije. Drugo pitanje: Šta bi se moglo naći kao najverovatnija prepreka ostvarivanju ovakve vizije? Da li su te prepreke savladive ili nisu? Odgovor glasi: Ne postoji vizija čije ostvarenje ne nailazi na prepreke. Iz mnoštva razloga. Mi držimo da je onaj deo tih prepreka koje testiraju kvalitet vizije, veoma dobrodošao. Najveće prepreke će poticati iz percepcije raspodele ukupne moći koju bi zahtevalo i do koje bi vodilo ostvarivanje ove vizije. Ali, kako je tekuće stanje veoma nezadovoljavajuće, ne vidimo jake razloge za pojavu


26

prepreka realizaciji ove vizije. Treće pitanje: Na koje kulturne, socijalne, tehnološke, političke, unutrašnje i spoljne faktore se može osloniti u ostvarivanju ove vizije? Mi vidimo čitavo mnoštvo oslonaca za ovu viziju. Počev od nezadovoljstva tekućim stanjem stvari, preko neophodnog izlaska koji će voditi ka rastu tražnje na globalnom nivou sve do nastanka novih tehnologija koje će zamenjivati postojeće i tako kreirati novu privrednu strukturu, nova radna mesta, rast proizvoda i mogućnosti za zadovoljenje javnih potreba. Poslednje pitanje: koji su osnovni nedostaci ove vizije? Da li je moguće iste korigovati ili je razumnije da se pristupi “smišljanju” sasvim drugačije vizije? Odgovor glasi: ne postoji vizija bez nedostataka. Najbolja od svih takvih vizija je ona koja je poželjna, ostvariva i fleksibilna na promene ukupnih okolnosti i stanja na kojima je formulisana njena početna varijanta. Ova vizija je upravo tako i formulisana te se, za njenu realizaciju, ne računa samo na jednu vrstu strategija već na uređeno delovanje administrativno, tržišno i koaliciono generisanih strategija i razvojnih akcija. Isto tako, ova vizija se oslanja na prihvatanje od strane većine stanovništva i aktera jer predstavlja uravnotežen ekonomski, socijalni, kulturni i drugi razvoj tj. vodi ka materijalno bogatijem a socijalno odgovornom razvoju društva, sa osiguranim slobodama i stabilnim uslovima za ostvarivanje svake lične inicijative.

5. Literatura [1] V. Matejić: Zašto napustiti tekuću i kreirati novu tranziciju – slučaj Srbija,

Zbornik radova, Naučni skup „ Tehnologija, kultura i razvoj“, Beograd, 2012. [2] D. Pupavac, D. Drakulić: Konvergencija između država EU i država

Zapadnog Balkana, Zbornik radova, Naučni skup „Tehnologija, kultura i razvoj”, Beograd, 2013. (u štampi).

[3] V. Matejić, Novi proizvodni sistem na globalnom nivou i kultura na jugoslovenskom prostoru: ishodi najverovatnijih interakcija, Zbornik radova, Naučni skup „ Tehnologija, kultura i razvoj“, Beograd, 1995, pp.125-132.

[4] J. Hingel, Note on a New model of European Development, CES, FOP 361- EN, Brixelless, 1993.

[5] Strategija razvoja obrazovanja u Srbiji do 2020. godine, Vlada Republike Srbije, Ministarstvo prosvete, nauke i tehnološkog razvoja, Beograd, 2012.

Visoko obrazovanje u 21. veku – izazov za tradicionalne univerzitete ________________________________________________________________

27

Prof. dr Srbijanka Turajlić6

VISOKO OBRAZOVANJE U 21. VEKU – IZAZOV ZA TRADICIONALNE UNIVERZITETE

Apstrakt: U radu se preispituje sposobnost tradicionalnih evropskih

univerziteta u ostvarivanju ciljeva visokog obrazovanja sa gledišta potreba društva znanja. Rad pokušava da pokaže da je savremeni razvoj ne samo izbrisao znak jednakosti između univerziteta i pojma visokog obrazovanja, već da ozbiljno preti marginalizacijom uloge tradicionalnog univerziteta u zadovoljavanju društvenih potreba. U tom smislu se ističu mogući pravci transformacije univerziteta u ustanovu koja će biti u stanju da ostvari aktuelne ciljeve visokog obrazovanja.

Ključne reči: društvo znanja, kompetencije, neformalno obrazovanje.

HIGHER EDUCATION IN THE 21ST CENTURY – CHALLENGING THE TRADITIONAL UNIVERSITIES

Abstract: This paper questions whether the traditional European university

has the ability to keep up with the requirements imposed by the knowledge based society. It is argued that the new higher education paradigm is significantly undermining the traditional role that a university used to play in a society. Consequently, in order to regain its position it has to radically transform into a new dynamic institution capable of answering the needs of the modern society. Possible reform approaches are discussed.

Key words: knowledge based society, competencies, informal education. 1. Uvod – Misija univerziteta

Više od hiljadu godina pre nastanka prvog univerziteta u Evropi, Aristotel je otvorio pitanje stvarne svrhe obrazovanja. Ponudio je tri moguća odgovora: − stvaranje učenog čoveka, koji će biti u stanju da samostalno unapređuje svoje

znanje i doprinosi korpusu opšteg; − učenje vrlinama u smislu sticanja svesti o neophodnosti poštovanja društvenih

etičkih i moralnih normi; − zadovoljenje materijalnih potreba društva putem obučavanja ljudi da rade

profesionalne poslove.

6 Centar za obrazovne politike, Beograd, www.cep.edu.rs, [email protected]


28

Obrazovanje, vrline i korist su uistinu tri osnovna motiva koja se, sa promenljivim značajem koji se daje svakom od njih, mogu pratiti u svim diskusijama o svrsi i ulozi univerziteta koja u Evropi traje već hiljadu godina. Zanimljivo je, međutim da konsenzus između profesora kao davalaca usluga i društva kao korisnika i dominantnog finansijera nikada nije postignut. Društvo je često pokušavalo da univerzitet podvrgne svojim zahtevima, dok su univerziteti odbijali da se podrede duboko verujući da je njihova misija da neguje znanje po sebi. Još u 17. veku univerziteti su optuživani da izvode zastarelu nastavu zastarelim metodama. Predmet rasprave bio je odnos profesionalnog rada i dokolice, odnosno zahtev da se visoko obrazovanje od stvaranja „obrazovanih, indolentnih i neradnih intelektualaca“ usmeri ka razvoju profesionalaca potrebnih u pred-industrijskom i industrijskom društvu [1]. Danas se, redefinisanjem osnovne misije visokog obrazovanja, ovaj sukob ponovo zaoštrava.

Savremeno društvo definiše sledeće ciljeve visokog obrazovanja. Obrazovanje u cilju: − ličnog razvoja, − održivog zapošljavanja (sposobnost za samostalno učenje i sticanje novih

znanja do kojih dovodi ubrzani razvoj tehnologije), − razumevanja principa na kojima počiva demokratsko društvo i razvijanja

sposobnosti za aktivno (informisano) učešće u njegovom razvoju. Istraživanje u cilju: − povećanja i održavanja sveukupne baze znanja, − praktične primene dobijenih rezultata. Društvena odgovornost ustanove visokog obrazovanja koja uključuje: − odgovornost za ekonomski razvoj (prenos znanja i tehnologije), − jačanje veze sa okruženjem u kome ustanova deluje, − preuzimanje aktivne uloge u smislu jačanja društvene kohezije, kao i

promovisanja društvenih i kulturnih vrednosti. Čini se da nema nikakve sumnje da ostvarivanje ovih ciljeva stvara

preduslove za uspešan razvoj kako pojedinca, tako i društva u celini. Posmatrani iz ugla društva oni su izvesno podjednako značajni. Međutim, posmatrano sa pragmatične tačke gledišta pojedinca zapošljavanje bi trebalo da se izdvoji kao cilj, koji izvesno ne može sam po sebi da dovede do ostvarivanja svih ostalih, ali može u značajnoj meri da omete njihovu realizaciju. Evidentno je, naime, da se od nezaposlenog pojedinca koji se bori za dnevno preživljavanje, teško može očekivati da uspe u ličnom razvoju ili da doprinese razvoju sveukupne baze znanja. Štaviše, pojedinac gurnut na društvenu marginu, teško da može da ima priliku da aktivno učestvuje u razvoju demokratskog društva. Otuda ostvarivanje tog aspekta misije visokog obrazovanja zaslužuje da mu se posveti posebna pažnja.

Iz nekog razloga i danas je prisutno predubeđenje da fokusiranje na zapošljavanje, ili bilo koje drugo praktično pitanje, nužno omalovažava samu suština obrazovanja. Ne odričući se ni na koji način tradicionalnog poimanja obrazovanja kao


29

"proširivanja horizonata i pomeranja granica ljudskog znanja i razumevanja", teško je shvatiti zašto se pojam "zapošljavanja" doživljava kao suprotnost ovoj ideji. Ovo pitanje postaje još važnije danas kada se "niko ne može zaista osećati kao kod kuće (u savremenom svetu) i suditi o prirodi problema - i mogućnostima njihovih rešavanja - ako nema osnovnu predstavu o savremenim naučnim saznanjima" [2]. I zaista, ulaskom u eru znanja koja menja niz paradigmi, ključno pitanje nije više da li će pojedinac moći da nađe posao, nego da li će neko biti u stanju da radi nove poslove koji su pred nama. Dakle, prava perspektiva iz koje bi trebalo sagledati ovaj aspekt misije visokog obrazovanja nije mogućnost razvoja profesionalnih kompetencija pojedinca u cilju dobijanja posla, već sticanja sposobnosti za opstanak i život u novom globalizovanom svetu.

2. Era znanja – šta je novo i zašto?

Istorija pokazuje da je znanje uvek bilo u osnovi ne samo ekonomskog rasta već i porasta nivoa društvenog blagostanja. Stoga se čini potpuno prirodnim da svako društvo mora da bude zaokupljeno svojom sposobnošću da proizvodi znanje. O tome svedoči i neprekinuta debata koja se kroz istoriju čovečanstva vodi o ulozi nauke i obrazovanja u društvu. Ipak, u savremenom društvu ova debata iznenada uzima sve više maha. Razlog leži u neverovatnom povećanju brzine kojom se znanje stvara i akumulira što dovodi do radikalnih promena u gotovo svim oblastima ljudskog delovanja. Ekonomisti ističu da danas na razliku u produktivnosti i rastu pojedinih zemalja bogatstvo (ili nedostatak) prirodnih resursa daleko manje utiče od kapaciteta za unapređenje kvaliteta ljudskog kapitala i faktora proizvodnje: drugim rečima od sposobnosti stvaranja i implementacije novih znanja i ideja [3]. Otuda se ova nova faza u koju društva ulaze i označava kao "ekonomija zasnovana na znanju".

Iako se pojam globalizacije uglavnom odnosi na promene u privredi u smislu povećanja otvorenosti trgovine, rastuće ekonomske međuzavisnosti i produbljivanje ekonomske integracije važno je shvatiti da je globalizacija u stvari višedimenzionalni fenomen koji se proteže daleko izvan ekonomije na društvo u celini. U stvari, čini se da se celina ne samo razlikuje, već je moguće i veća od prostog zbira pojedinih delova. Potpuna relativizacija vremena i prostora u kome tržište deluje bitno umanjuje moć nacionalnih država. Stvaranje tržišnog društva koja stavlja naglasak na ostvarivanju materijalnog blagostanja neminovno podriva tradicionalne norme i vrednosti u pogledu obaveza pojedinca i odgovornost prema društvu [4]. Globalizacija kao fenomen zapravo otvara pitanje sposobnosti funkcionisanja pojedinca u potpuno izmenjenim okolnostima. To znači da puko sticanje profesionalnih znanja i veština, koje je bilo preduslov za razvoj industrijskog društva, danas u situaciji kada se okolnosti neprekidno menjaju, samo po sebi više nije dovoljno. Novi, „globalizovani“ svet zahteva integraciju znanja, sposobnosti, ličnih kvaliteta i razumevanja koje će se efikasno koristiti ne samo u poznatom kontekstu, već i u novim i promenljivim okolnostima. Povrh toga se očekuje da svaki pojedinac ima opravdano poverenje u svoje sposobnosti [5].


30

Upravo ovako definisane kompetencije leže u osnovi debate koja se danas vodi između univerziteta i društva.

3. Visoko obrazovanje – šta se suštinski menja? Čini se da postoji opšta saglasnost i društva i akademske zajednice o tome da

se današnji svet visokog obrazovanja promenio gotovo do ne prepoznatljivosti. Nesporazumi jedino nastaju u pogledu identifikacije ključnog uzroka tih promena. Akademska zajednica u najvećoj meri govori o negativnom uticaju koji je tržišni pristup imao na promenu visokog školstva. Nema nikakve sumnje da je teško osporiti da je mogućnost ostvarivanja profita, prikrivena izgovorom o konkurenciji kao ključnom faktoru poboljšanja kvaliteta, dovela do razumevanja visokog obrazovanja kako svojevrsne privredne grane u kojoj kvalitet često strada na uštrb profita. Međutim, neobično je važno da se shvati da je, nezavisno od vrste tržišta, era tradicionalnog visokog obrazovanja sa promenom paradigmi morala da dođe do svog kraja. Naime, tip tržišta svakako utiče na pravac promene, ali je činjenica da su glavni pokretači promena zapravo razlike u potrebnim kompetencijama kao i diversifikacije sredstava za njihovo sticanje.

Iskustvo pokazuje da savremena tehnologija nema više prevashodno potrebu za specijalizovanim znanjem, već pre za sistemskim pristupom rešavanju problema. Moderan "fleksibilni profesionalac" posmatra se kroz sledeće parametre: − sposobnost rešavanja problema - mogućnost korišćenja akademskog

(ekspertskog) znanja u obavljanju profesionalnih radnih zadataka, kreativnost; − radne sposobnosti - sposobnost za rad pod pritiskom ili samostalno, bez jasnih

zadataka; − razumevanje profesionalnih vrednosti - lojalnost, motivacija, ambicija, spremnost

i sposobnost za usavršavanje; − razumevanje profesionalnih odnosa - liderstvo, timski rad, izbegavanje sukoba ili

rešavanje konflikta; − razumevanje konteksta - sposobnost prilagođavanja novim okolnostima,

spremnost na preuzimanje rizika i donošenje odluka. Pored toga, ne treba izgubiti iz vida da je razvoj tehnologije takođe odgovoran

i za diversifikaciju dostupnih načina za sticanje kompetencija. Savremene informacione komunikacione tehnologija otvaraju niz mogućnosti za sticanje potrebnih kompetencija na neformalni način, izvan tradicionalnih obrazovnih ustanova. Šta više, činjenica da u mnogim oblastima stečena znanja u određenoj meri zastarevaju u periodu od pet godina, svakog pojedinca neminovno vodi u neprekidan obrazovni proces označen kao "učenje čitavog života" (LLL). Stoga se čini neizbežno, da uprkos tržišne privrede, institucije visokog obrazovanja moraju da se prilagode i ovoj novoj okolnosti. Doživotno učenje se može posmatrati kao poziv na radikalnu reformu visokog obrazovanja koje treba da pruži početne kompetencije i da obezbedi uslove za podršku produženog obrazovnog procesa. Ova reforma će morati da se koncentriše na tri glavna pitanja.


31

Pre svega, formiranje pojedinca sposobnog da preuzme odgovornost za svoj lični i profesionalni razvoj podrazumeva ozbiljne promenu u nastavnom procesu. Ako se pored osnovnih znanja očekuje da student stekne i niz veština (soft skills) izvesno je da tradicionalni model isporuke sadržaja nastavnog plana i programa mora da bude napušten. Drugim rečima, očekivane kompetencije ne mogu se razvijati pukim praćenjem sadržaja, već primenom stečenih znanja u različitim okolnostima.

Jedan pristup rešavanju ovog pitanja zasnovan na pretpostavci da se različite perspektive mogu steći kroz iskustvo, dovela je do povećanog razvoja co-op obrazovanja u okviru koga se integrišu rad i učenje. Paraleleno sa tim, prošla

tehnologija, kultura, razvoj · 21) saopštenih na xx, jubilarnom, naučnom skupu tehnologija,...

Documents