Te Puke Ki Hikurangi

{KAMA 16 0 TE TAU TUARUA.] WAIRARAPA. OKETOPA MANE 16th 1899. [Wharaffgi No. 1]

TE PUKE KI HIKURANGI.

[PEREHI.]

Kereitaone Oketopa 16th 1899.Waahi Tuaiwa OTeNGAKAU POURI.

E nga morehu i roto i te pountanga, ngakai rapu ite tika ite pono ite ora, he meapaihere na te whakaaro kotahi, mete ngakaurapu ite maramatanga, mo nga Iwi e nohomarara ana i nga topito e wha ote Ao, hemea heke iho f nga whakatipuranga niaha,ine nga putea Wananga o ia whakaaro o iawhakaaro, ko ratau nei te kai pupuri te kaiwehewehe i nga hua o roto ote tau, ahakoapai ahakoa kino ahakoa ora ahakoa mate,he mea tuku iho tenei i o koutou whakahe-kenga tae mai ki tenei wa haere ake nei,heoi ma nga matauranga maha, e tohi ewhakau ki roto i nga ngakau o nga Iwi onga Hapu, e maanu ana e teretere haere anai roto i te atarangi o te mate.

Tenei hoki kei te rapu matau i roto itepouritanga, i te tino take i peneitia ai tatau,ara, i tino heke ai tatau kite po, a, ko ngamea e puta mai ana ki tenei Ao hei whaka-kapi mo nga mea kua mate, he ruarua noaiho, koia i mamae ai o matau ngakau kiterapu', a, e kore e mutu ta matau kimi, kaatimo tena, ka huri ake tenei mo tatau Ka-wanatanga, ara, he whakarite ite ahua otenei Kawanatanga ki nga Kawanatanga omua, he mea tango mai i roto ite Puritini(Bulletin) Nupepa o Ahitereiria (Australia.)

Te Tingaringa o Ehau.Ka tu te pootitanga Mema mo te Paremata

o te Whenua o te Maori, i mua atu o te mu-tunga o tenei tau, otira kua whakakikitia ete taha kite Apitihana toona tatua, kuawhakapai rawa i te man ona kakahu ki tonahope mo te kakari, ahakoa e toru haerenga ote Apitihana kia pootitia ratau hei Kawana-tanga, ara i te 1890, 1898, 1896, me torataukore e whakaatu he tikanga whakahaere maratau, heoi ano he aue ka mate te Whenua ite hoa riri, mete ki kotahi tonu te tangatakai te whakahaere i te Whenua nei ko teHetana, mete taunu hoki ki etahi o ngaMinita o te- Kawanatanga, i hinga ratau ienei poofcitanga ka hori nei, otira e tika anaana ano kia hinga, i te mea ko nga Iwi katoae whai mahara ana, kai te hiahia kia mohioki nga whakahaere i'na tu he Kawanatangahou, ehara ite mea kia mohio ki nga tawaikite Kawanatanga me ona Minita, no rungaite kore Titehga hou a ratau hei whakaatuIda ratau, ka tahuri rata'u kite tono kia wha-katungia ko to ratau tahaki nga turangateitei,' note mea ko Raheta me fiorihanaotira te- taha■■ kia ratau, he hunga harakorehei whakawhirinakitanga, a, ka meatia hokite mea etika ana, erigari i whakataua e teIwi xr te Mote kabre i te pai taua punga.

Bngari i naianei kua whakautia e te tahaki #Rahera he tauirir whakahaere kite Iwio. te Whenua a> kp nga Take nunui anakeeriei ote tauiranei*

(1) Me waiho ki nga tangata e pupurirefci ana te whakaaro, kite noho ki rungai te reti pumau, kite hoko fconu atu ranei ite Whenua m6na ake, ko nga moni e pufcamai ana i runga i enei hoko, me whakahaerehei wbakamahi i nga rori mete whaihangai nga Pereti, kia tae ai ki nga Whenua heiwhakanohonohotanga, kia kaua rawa e tonomoni ki nga kai-tuku moni o Ingarangi.

(2) Kia kaha rawa te whakanohonoho irunga i nga Whenua Maori.

(3) Me whakamama te taake i runga inga mokete.

(4) Me whakatu he Poari Motuhake mataua Poari e whakahaere nga kai-mahi a teKawanatanga, o ia ahua mahi, o ia ahuamahi.

(5) Me pooti nga Mema mo te Whareorunga.

(6) Me whakahaere tonu nga tikangahoou a te Kawanatanga o te hanga iti, kiakite te Iwi i te tino tutukitanga.

(7) Me whakahoki iho nga taake i rungai nga mea e tukua mai ana ki tenei Motu,hei painga mo Le ora o te tangata.

Ko te tauira Lenei hei whakahaere i tetaha kite Ropu "Whenua nunui" ko temotini tenei a te "Puritini Bulletin" kiawhakairia te he" ki runga i tenei Ropu, irunga ano hoki i te tauira. [he hunga tini-hanga he Ito kite katoa.]

Ko te waahi i kitea nuitia ai te ringaringao Ehau, kai roto i te tino kupu nei a teApitihana, ara, ko te whakahaere a teneiKawanatapga he whakahaere whakamatautau, ko nga Ture katoa kua whiwhi nei ite Whenua o te Maori i nga tau e 8 kuahori nei, ara, te Ture whakahaere a te Kawa-katanga he peeke mo te Wnenua, ko tetikanga a te Kawanatanga e hoko nei i ngaWhenua nunui, hei whakanoho i te Iwi kiaua Whenua kia mahi Paamu ai ratau.Tuarua, ko te whakanui haere a te Kawana-tanga i nga taake ki runga i nga Whenuanunui. Tuatoru, ko te taake i hoatu e teKawanatanga ki runga ki etahi tangata ewhai Whenua ana ki Niu Tireni nei, engarie noho mai ana ratau i Ingarangi i etahi atuwaahi ranei, mete kai i nga hua o teWhenua. Tuawha, ko te Penihana Kau-matua. Tuarima, ko te Ture. tiaki i ngakai-mahi o nga Whare nunui, ara, ngaWhare mahi maitai, mahi kahu, me era atuWhare mahi, ko te whakapotoianga i ngahaora hei mahinga, mete tikanga utu i tekai-mahi, a, i nga kai-mahi ranei, ina pangiae te Aitua i runga i taana mahi, metetikanga "Apitereihana," me era atu Turehuhua noa atu -a tenei Kawanatanga, kuakiia iho e te Kaamatua o te Apitihana eKapene Rahera hei whakahaere heimatautau, ahakoa nga painga e puta mai anai enei ritenga hou, mete ki tonu ia ko eneiritenga hou kai te whakamatatauria, a, terae whakakorea aua Ture hou. Me korero akeau mo nga taha e ru» T ko te Apitihana tenei,me tono he moni ki era atu Iwi, hei whaka-haere i nga tikanga o tenei Whenua, heritenga kia noho ai te tangata i runga ake itona Whenua, me whakangawari ngaritenga e taea ai e te tangata te whakanui o

ona eka, kia whakakorea te taake i runga inga Rangatira o nga Whenua nunui, ko teWhare o runga hei Whare mo nga Ranga-tira me era atu wbakahaere e tohea nei e teApitihana, engari kaore ratau i te ki hetikanga whakamatautau enei, engari ko toratau tinokaupapa whakahaere tenei, am, tetaha ki nga tang&ta momona.

Ko nga Tare katoa a te tangata Tupuhi,ara, a te [Hunga iti | he tikanga whakama-tautau, a, me whakakore atu. Ko nga Turei mahia e te tangata momona, e rite ana teahua ki tetahi tangata, e aranga ana teIngoa mo te hara, engari kia taea rano tewhakairi te hara ki runga i a ia, a, hei reirarano ahei ai te kawe kite Whareherehere.Ko nga Ture i mahia mo te tangata Tupuhiara, kite whakaaro o te tangata momona, erite ana ki tetahi tangata i kawea kite here-here, i runga i te whakaingoa kautanga o tehara ki runga ki a ia, a, kia kaua rawa ia eputa ki waho, kia taea rano e ia te whakaatutona hara koretanga. Otira me penei akeano au mo te ahua o te Apitihana o teWhenua o te Maori, ko nga whakahaere ewhakahaeretia ana hei painga mo te tangatamomona [Apitihana] koia nei ngatikanga ekiia e ratau hei tikanga pumau, ko nga Turehei painga mo te Iwi nui tonu ara mo tehunga iti, e ki nei ratau he ritenga whaka-matautau, pahemohemo hoki, ara, e tarewa-noa iho ana i te takiwa kaore e mohiotia tewa e whakakorea atu ai. Kai te tino wha-.kaatu hoki te Apitihana i to ratau puhaehaemete mauahara, ki nga ritenga hou a teneiKawanatanga e tu mad nei, kai te tono aturatau kite Iwi nui kia tukua atu enei meakatoa ki roto ki o ratau ringaringa ma rataue whakahaere, kia taea ai pea e ratau tewhakahaere kino enei ritenga nui a ceKawanatanga, kia kino ai te Iwi ki eneiritenga hou kia taea ai e ratau te muru atu,notemea, kite tukua te pceke Whenua, mete ritenga whakanohonoho tangata, me eraatu mahi nunui a te Kawanatanga, kitetukua ma enei tangata e whakahaere, kuaoti nei hoki e ratau te Poropiti, e kore rawae tutuki enei ritenga me enei mahi, na kiteriro ma ratau e whakahaere kaore e kore teAitua i a ratau, ahakoa nga kupu whakaariaratau mo nga tikanga hou a te Kawanatangaka tautoko ratau i aua tikanga, otira, metitiro ki tenei. Kai te mea ratau kite tuki-tuki i te Ture riihi a te Kawanatanga kiteIwi, kia irhai-mananga tangata kia hokoaaua Whenua riihi mo ratau ake, he hokiwhakamuri tenei ki nga ra o mua, ara, kinga huarahi e riro ai nga Whenua nunui kite tangata kotahi. Ka ono nga tau e whaka-haeretia ana te tikanga riihi pumau, kai te'tino whakaaro te Apitihana, kia tino whaka-korea tenei Ture, kai te mea ano te taha kite Apitihana kia whakahekea te taake irunga i nga mokete, i te mea kai te ututaake nga Whenua katoa, ahakoa moketekore mokete ranei, engari ko te tangatamomona e whai Riona ana ki runga i teWhenua kai te utu i te taake o te mokete,ki tu te taha Apitihana, ka tahuri ratau ki-te whakakore i te taake i runga i te tangatamomona, kia whakakorea hoki etahi o nga

r:aake i runga i nga taonga e kawea mai anaki runga i tenei Motu, ko te take whamutu-uga tenei e korerotia ake nei e te Apitihanakia pootitia nga Mema mo te Whare orunga.Kaati e rua nga alma o te pootiianga Mema,:no te Whare o runga; Tuatahi, ko ngaMema e pootitia ana ete Iwi nui tonu.Tuarua, ko nga mea e whiriwhiria ana enga tangata Rangatira anake, ko tenei rite-nga kai te whakahaeretia ki Wikitoria, kaoret< utua ana nga Mema. ma nga Rangatira:make nga Mema e whakatu kaore e aheicetahi tangata kaore nei i nui ona rawa kiatu hei Mema. Otira kore rawa te hunga itit: ahei kite poofci hei Mema mo te Whare 6runga, e kore hoki e taea te whakarereke ngaritenga a taua Kaunihera te whakatikatikaranei, notemea, e kore rawa nga Mema otaua Whare e pai kia paahitia tetahi Pire,hei whakatikatika i te Whare, mehemea kole hiahia tenei ote Apitihana kite whakatuWhare penei ki Niu Tireni, a, kite whakaaele Iwi kite hiahia ote Apitihana, e korerawa e kitea he Ture hou e paahitia ana heipainga mo te hunga iti, i nga tau e 50 e tumai nei, notemea, hemea tino marama tenei,u kore rawa te Apitihana e pai ma te hungaiti e pooti nga Mema mo taua Whare.

Kaati iho i konei.He mea Whakamaori.

Na "Te Puke Ki Hikurangi."

Turakina.Hepetema 28, 1899.

Kite Etita o "Te Puke Ki Hikurangi,"a hoa tena koe, me to £OOllll whakahaere inga kupu a ia waahi a ia waahi, kia ponokoutou katoa notemea kai waenganui te Ari-ki e tiaki ana i a koutou, e whakakaha anaiioki i te Koiniti whakahaere o "Te Puke,"kaati kiakoutou enga kai hautu o "Te Puke."

E "Puke," ahu iho te titiroki nga. kupu iraro iho nei, ara mo tetahi ruanuku, arakoia tenei ko Ripeka Te Kahuwaero, tetahi onga Wahine rangatira o Ngaati-Tuwharetoa,

1 moe i tetahi Pakeha rangatira, i a TaareReweti, he nui nga tau e moe ana rana, ahe nui hoki a raua tamariki, kaati e hoa mako te Wahine nei, kua mate noa atu tekau;au pea e wehe atu ana i taana taane, i ma-se atu ano ki Korohe waahi 0 Taupo, a koana tamariki kua whanau uri katoa, kaati ehoa ma, no te 23 o nga ra o Hepetema 1899k;a whakakite mai te Wahine nei ki tanacaane, timata mai ano i nga tau ka mahueatu nei ki muri, kaore rawa te Pakeha nei■j kite ana 1 tana Wanine, kaati no te 23 oHepetema nei, i te po 0 taua ra ka hoki tePakeha nei kite moe, i te 8 o nga haora, kahoki ki tona ruuma, ka maunu te potae kamaunu te koti ka maunu te wekete, katahika titiro atu kite wini roa rawa e titiro atuana ka kite ko tona Wahine ko te Kahuwae-ro e pohirihiri mai ana te ringa kia ia kiahaere atu, katahi ka puta te Pakeha nei ki

• waho o te whare titiro atu ai e tu mai ana ijQ keeti, e pohirihiri mai ana kia haere atu ia,ko te tarau me nga puutu e mau tonu ana,katahi te Pakeha nei ka whai atu i tanaWahine whiti atu i te awa o Turakina, kose Wahine nei kai mua 0 te taane e pohiri-hiri mai ana kia haere atu, te mahi tonu te-na a te Wahine ra, mete whakaaro te Pake-ha nei kia mau tona Wahine i a ia kia tangiraua, e haere nei te Pakeha nei e tangi haeretonu atu ana i muri o tana WTahine, kaore ewhakaaro a te Pakeha nei he Wairua e wha-ia nei e ia ta te Pakeha.pai, kaore ana wehimai kite tangata mate, kite whakaaro a tenanakia nei e haere ora tonu ana te **ua-auku nei ara a Ripeka Te Kahuwaero, e hoama e rua maero e haere ana te nanakia neime tana ruanuku, katahi kapa te reo o tenanakia nei ki tana Wahine e Ri e tena koe,kua tino kite puku o te nanakia nei i te are-ha, kua puhake ki waho c te puku, kua korehe waahi hei takotoranga mo tona aroha,koia ka puta ki waho, i konei ka mau i ngaPakeha tokorua e haere ana i te rori, katahika whaia hawhe maero atu hoki e whai ananga tokorua nei i te- nanakia nei, ehara katutuki te waewae ki tetahi, ehara ka hingaki raro ka mau i nga tokorua katahi ka pataie aha ana koe fca ki ake te nanakia nei tukuaau ana taku Wahine kai mua ana e haereana ka tukua te marangatanga ake kua nga-;o tuna Wahine i a ia, katahi ka ki atu teaanakia nei ki nga Pakeha, nana nei ia iwhakararuraru, mei kore ko rua e aru mai iau penei kua mau i au taku Wahine, ko terua tenei 0 nga haora o te po, e mahi haere

nei te ruaniiku nei me t&na taane, ka ngaro ikonei te Wahine nei ka tata nga kawaingao te ata ite putanga o te ra ka tae te Pakthanei kite kaingsro tana tamahine o Ripeka,rokohanga atu e ia kua mate tona Mokopu-na, katahi ka korero atu ki tana tamahineme t&na hunaoaga i kite ia i a Ripeka, itanaWahine, cngari kua ngaro i a ia ko rauatahi i haere mai nei, ka ki mai te tamahinehe Wairua, ka ki atu te Pakeha nei kaorekoia tonu i konei ka miharo te Pakeha nei,ka penei koia ano te korero ate Maori e -kinei he Wairua tangata mate, e haere maiana kite mui, kaati ko te Pakeha nei kairunga tonu i te hoiho e haere ana, tona wha-kaaro tera ano tona whaereere e hoki mai kite torotoro mai i a ia mea raua tamariki, kiatu pono mai i runga ia i te hoiho, ka whaiatonutia eia kia mau ai, ka mntu i konei,he pono tonu tenei korero i korerotia mai,kia au tonu, me oku hoa ko te kainga i kiteaai te roanuku nei, e taria taane ko te Aiowaahi o Turakina, kb taua kainga no TeikiTeutupoto, ko te taina o te Wahine nei imoe i a ia ko Hanata, ka rautu. »

Joe Ngamekameka.Turakina.

Kauangaroa.Hepetema 10/9/99.

Ki Te Etica o "Te Puke Ki Hikurangi"E hoa tena ra koe me to Komiti whiriwhirii tena taonga o to tatau Motu, i raro i teatawhai ate Ariki tohu tangata, kaati temihi. Me uta atu e koe enei kupu ruaruanei hei hari haere maaaa ki nga marae o tehunga nunui mete hunga ririki, hei mata-kitaki ma te Rangatira mete matauranga,koia ka tuhiaKi raro iho nei nga kupu. No te29 o nga ra o Akuhata ka haere atu au itoku kainga kite hu; ate Iwi o Whanganuiki Hiruharama, i te 2 o nga ra ka tuherate korero ate Iwi o Whanganui, mo ngaMema, kia tirohia mehemea kowai o ratauhei tu hei Merna, heoi rapua ana e te Iwi oWhanganui me haere nga Mema ki wahotuhituhi mai ai i a ratau putake ka haeremai ai ka whakamarama i ana putake. Iwhakaaro ia kia tu ia hei Mema mo te Pare-mete o te Koroni o Niu Tireni. Ko ngaMema i tae tinana ki taua hui ko W. Hipa-ngo, ko Takarangi Mete Kiingi, ko te AohauNeketini. Heoi ka tu a Whiu kite whaka-ari i a Eruera Whakaahu Te Kahu, heiMema, ka tautokona e au, ka tu ano a WiPauro, kite whakaari i a Wi Ngapaki,mehemea kite kotahi te whakaaro ote Iwiki ta ratau i kite ai t£ra au e haere kitekorero ki toku Whanaunga tata nei, e hoame tuku to Ingoa ki raro. Heoi rapua anae te Tiamana tu ake ko Wi Te Kiri-wehi,whiriwhiria ana ete Komiti koia tenei ngatangata o te Komiti e 38, ko nga putaketenei a nga Mema i tae ki taua hui.

Na Waata W. Hipango.(1) Nga mahi a Hipango.(2) Nga mate o te Iwi Maori.(3) Me reti nga Whenua koia nei

nga tino take,(4) Me apiira te 21 tau i roto i

nga tai-tara.(5) He kanohi ano tetahi taha

oku kite taha Pakeha.(6) Ko nga Kura Maori.(7) Ko nga pa tuna.(8) Te rori mo Whanganui.(9) He whakatutuki i nga take a etahi

Iwi e noho mate ana, kihei neii uru ki nga Whenua.

(10) He whakakore i nga Kamupenemete hunga Paraiwheti.

(11) He Whenua mo te hungakore Whenua.

(12) Ko te "Tiriti o Waitangi."Ka mutu a Waata putake.

Na te Aohau Neketini.(1) Nga take ote takiwa pooti

o te Tai-Hauauru.(2) Kei te takiwa o Whanganui

me Taupo me Ngati-ManiapotcteßohePotae tau 1883.

(3) Ture hoko Whenua ate Karauna.(4) Ture o nga mahi nuaui.(5) Ture taone Maori.(6) Ture riihi Whenua ote tau 95

epa ana tenei Ture ki ngawaahikatoao te Tai-Hauauru.

(7) Te Eai-tiaki ote katoa- mo te Tai-Hauanru me etahi atu waahi ewhakahaeretia ana a muri ake nei.

(8) Ture Eeiti kei nga waahi katoa tend(9) Te awa o Whanganui..(10) Kooti Whenua Maori kei

nga waahi katoa tenei.Ka mutu a te Aohau Neketini.

Na Takarangi Mete Kiingi.(1) He rapu ite mate raua ko te ora.(2) He titiro ite mate o Whanganui

me era atu waahi o te ,Tai-Hauaum,(3) Ka tautoko ahau ite Pire ate

Kai-tiaki o te katoa mo Ohotu inarite ta te Iwi whakaaro.

(4) Ka tautoko ahau i te "Tiritio Waitangi."

(5) Ka tautoko au i nga mahi atelwi i runga i nga mate e pa anakite Tai-Hauauru.

Ka mutu a Takarangi Mete Kiingi.

Ko te whakataunga tenei a te Koiniti inga putake a nga Mema i korero nei i oratau whakaaro kite aroaro ote Iwi nui oWhanganui, ara, o Waata o te Aohau oTakarangi, e rua nga ra tuturu e whinwhiriana te Komiti i a ratau putake, ko te kauteo taua Komiti 88, otira i pakaru etahi otauaKomiti i te raruraru o nga mahi a tanaKomiti. Heoi whakataua ana ete Tiamana;me nga Komiti 25, te 13 i pakaru, ko ngatangata i a Waata 16, i a te Aohau e 4, i aTakarangi e5. Kaore i pai te whakatau ate Tiamana me nga Komiti e 25, i te meaipakaru t< Komiti mete Iwi nui tonu, kaorete Iwi nui i rongo i te whakatau a te Tia-mana, koia au i mea ai kai whakarongo mainga pito e wha o te Piki e tu nei mo teneihui, i reira tonu au e noho ana e whakaro-ngo ana i nga mahi ate Iwi o Whanganui,e rua oku Wiki tuturu i reira i te hui aNg&ti-Hau, ara, i Hirnharama. Heoi meOkioki au i konei.

Na Pepe Hona Tiamanao Ngawaeriki.

Ngatiki.Hawera 25th 1899.

Kite Etita o te "Puke Ki Hikurangi."E hoa ten a ra koe ara koutou katoa, ko

tou Komiti Taane Wahine Tamariki Kau-matua, e noho huihui maina i tena pito o totatau Motu, e huinaana ko te Ika-roa-a-mauiTikitikiataranga i huina ai e nga Tipuna otua tangata, ko Aotearoa mete Waipounamu,heoi kia ora tonu tatau i raro i te maru o totatau Ariki ite waahi ngaro, kia ora katoakia ora kia ora.

Tenei tetahi panui ka tukua atu e au, heituku atu ma au ki roto ite mangai oto ta-tau Karere, ote "Puke Ki Hikurangi" ma-na e hari atu kia kite iho nga kanohi o ngaIwi EangaLira, e uoho nei i runga i o tatauMotu e rua nei, kia kite tonu iho hoki i teneiRangatiratanga nui kua tae mai nei, koiatene i:— Ka noho te tangata i tona Kainga,ko te Ingoa o te Kainga ko Mouhanga, ko telagoa o te tangata nei ko Hoeta Rim'ene, kanoho nei taua tangata i tona Kainga, iterangi tonu i hoki atu ai i te Hawera nei, i tera i tukua atu ai e ia nga mahuetanga iho ote Iwi o Heta Te Kani-a-takirau, raua ko Ho-ani Ruru o Turanganui, no taua po tonu kamoe a Hoeta Rimene i runga i tona moenga.

Moe rawa iho ka kite tonu iho ia i a ia keiwaenganui Moana a ia e noho ana, no te hu-ringa ake o tona kanohi ki muri i a ia ka ki-te ia he hoa tona iaia e noho ra i wacngaMoana, katahi ia ka ata titiro atu kite ahuao tona hoa, ka kite ia he Kehu katoa ngamakawe o tona hoa, me nga kanohi mete ki-ri o tona hoa he Kehu katoa tae atu kite ti- jnana he Kehu katoa, ka roa raua ko tonahoa e noho tahi ana, ka karanga mai te Ke-hu nei ki a ia, me hoki koe ki uta, ka ui atu* -

a Hoeta kei whea he ara moku e tae ai au kiuta, ka mea atu te Kehu nei kei au, ka taete Kehu nei kite tuporo rakau, kotauaraka-u he Ponga, ka tae te Kehu nei, ka whakaatu-ria atu kia Hoeta, ka mea atu a Hoeta, mepewhea au e tae ai ki uta, ka 'mea mai te Ke-hu nei, me hoehoe o ringaringa ki roto i tewai, engari kia tere kei rokohanga mai koe ete ngaru nui, kei te haere mai, katahi ka to-toro atu te ringa o Hoeta kite tuporo rakaura, katahi ka tukua atu kite Moana me tonapiki atu ano ki runga ite rakau ra, no tonaekenga atu ki runga, heoikaore he tikorikorikatahi ka hoea e ona ringa ka rongo ia itetere o tdaa Waka kite haere, ka tata ia kiuta katahi ia ka tahuri ki muri, kite titiroatu ki.tona hoa, ara, kite Kehu nei, tona

ftfAMA 16. 0 TE TAU 2.] . TE PUKE KI HIKURANGI,. OKEfOPA .MANE j&h 1899. [Wharangi2

Iga atu kua kite atu ia i te ngaru nuimai ana i muri i a ia, katahi ka kaha

>na hoe i tona rakau, kaore i roa kuaia ki tahaki, katahi ano ka hapainga

j a rakau ki tahaki kei riroi te ngarumai ra, i tana ekenga ki tahaki mo-

a ia kite waahi iu atu ai tona Waka kitonei ka oho ake te tangata nei i tanaitahi ka mohio he moeinoea na ana.hi te tangata nei ka kimi i te tikangamoe, roa rawa ia e kimi ana, ka mo-be Ika pea kei te Moana mana, engarira tenei Ika. Heoi oho tonu ake te

l nei a Hoeta i te ata, kaore i kai kuahoiho ote Kaata, ka mea atu ki-te

me, e hoa taua ki tai kite tiki lta ta-kei tai e takoto ana, he Mimiha ta ta-ka mea atu te hoa taane, na au ireira, ka mea atu a Hoeta, he ahakoa

ranei e tupono atu kite tika mo tauaheoi haereana nga.tokorua nei me ta

aata-, ka tae kite Moana ka mea atui ki tona hoa taane, e noho koe i ko-haere au kite whai-taki haere ite

i takoto ai ta taua Ika, ka whakaae10a, katahi ka haere a Hoetakite wa-u i eke mai ai tona Waka ki uta, ara,ro Ponga i piki mai ra iaki runga, kaia ki taua taha, ka kite ia ite Ika e

ana i tahaki kua mate, ka tangohiaa tera Ika ki tahaki, waihotia atu e iaano ia ka ahu atu kite waahi kohatu,>hio tonu ia kaore ano tona moe ieai Ika tuatahi i kitea ra e ia, ka tae atuci te waahi nui te kohatu, mete pukea, hopuapua wai Moana i taua taha,he ana te tae mai ote ngaru ki tauai pena mete aria taua waahi, ka tatakite tonu atu ia ite Ika nei e haere

)to i taua kopua, katahi ia ka rere kitewaho, kua kite rawa mai hoki te Ikaia katahi ka rere whakawaho te Ilia,hoki a Hoeta ka rere tonu atu kiteite Ika, ko te hohonu ote wai kai teaere katoa atu te tangata nei me onaki roto ite wai, hei aha ma ana te

ma kakahu, ka tu te tangata noi kite wai, kua tata tonu mai te Ika, ka-hopuria iho i te hiku o te Ika, waiho

i ana te Ika ra, e wbakawaha ana tei tona Ika ki runga i tona tuara, kaunga i te hauoapa kohatu, katahi kaki reira, ka mate te Ika ata toa nei,ka matakitaki i tona Ika, katahi ho-ite he Taniwha e man nei nga niho3 meatia nei ki nga taringa, ka koa rauei ki tana Ika ka mate,- katahi ka, fce upoko ka haria ki tona hoa, tae;e taha ota raua Kaata, ka karangaata nei ki tona hoa kia hoki mai kua

mate ta raua Ika, katahi to hoa ka hoki maitae mai ka kite i ta raua Ika, ara, i te upokokua waiho atu te tinana kia takoto ana, kamea atu te hoa me tiki ano te tinana o ta ta-ua Ika, hei kai mo runga ita taua Kaata,ka mea atu a Hoeta ae, ka haere te hoa kitetiki i ia raua Ika, ka tae mai ka utaina kirunga ite Kaata, ka hoki .kite kainga, tetaenga atu ka kite nga Wahine i nga makoe mau ana ite waha o taua Ika, katahi kataona kite umu te upoko nei, ite maoata-nga ka tangohia nga mako, ka mutu tena.

Ka noho ano a Hoeta ka haere ki Pariha •

ka, i te marama o Akuhata nei, i te 27 o ta-ua marama, ka hoki mai ano ki tona Kainga

-noho ai, i te po ote3o o taua marama oAkuhata nei 1899, ka moe ano te tangatanei i tetahi moemoea pera ano te ahua metona moe o te tuatahi.

Moe rawa iho a Hoeta i waenga Moanaano hoki ia e noho ana, ka kite ano hoki iai -te tangata Kehu nei, e noho tahi ana rauai waho ite Moana, ka mea mai te Kehu neiki a ia, me hoki koe ki uta kei mate koe i tengaru nui kei te haere mai, ka mea atu aHoeta, kei hea he huarahi mo'ku Ki tahaki kamea mai te Kehu nei tenei,kei au, ka tae teKehu nei.ki nga pitopito paraki potopotonei,katahi ka whakapiripiritia ete Kehu nei,ka oti, katahi ka homai kia Hoeta, ka tango-hia e Hoeta ka tukua kite wai, katahi kapiki atu ki runga noho ai, no tona ekengaatu ki runga, ka huri ke atu tona tuara kimua ko tona" aroaro ki muri, kia titiro tonumai ai ia kite Kehu nei, a, kia kite mai aihoki ia i te aranga atu o te ngaru i ki atu rate Kehu ra ki a ia, kei mate i te ngaru kei tehaere. mai, me tona hoe haere i tona Waka,pena me tehoe poti, no tona ekenga atu kiuta, katahi ia,ka kite mai i te ngaru nei kamaranga atu, katahi ka tangohia ano eia

tona Waka ki uta kei riro atu ano i te ngarue haere mai ra, no tona hapainga akeka whati mai te maramara ki runga ano i teWaka, katahi ka haria atu e ia ki uta takotoai, me tona mohio ano kite waahi i u atuai ia ki uta, no te taenga o tona Waka ki utakatahi ka oho ta ana moe, katahi ia ka mo-hio he moe na ana.

Maranga tonu ake kaore i noho kite kaihaere tonu atu kite Moana, kua mohio ia hemea pera ano me ta ana i moemoeatia ra eia, katahi ka haere ka tae kite Takutai-mo-ana,.ka haere tonu atu kite waahi i waiho aie ia tona Waka pitopito paraki ra, e 2 tiinite tawhititanga mai ona i te taha i mohio aiiaki 4

te takoLoranga o tona Waka kua kite tonuatu ia e takoto mai ana te mea ma ana, kamahara tonu atu ia koia tera, engari i ko ta-ta mai ote waahi i haere stu ra ia, kei liewawata haere ano ia i roto i tona ngakau:—

Penei ana kupu wawata, anei ka tuponoatu au ko te mea nui nei ta utu, ko te Paruo te Weera, ara, ko te Hamufci, e hokona neikite utu nui e te Pakeha, hei whakarewa i teKoura. E tai ka kite tonu atu a Hoeta itaua mea, e takoto mai ana i waenganui inga kohaiiu he tini nga kohatu i runga i tauaKawa, kaore rawa oua kanohi i pohehe, tikatonu atu tona haere ki taua mea, tona taengaatu ka kite ia ko te mea tonu tera e wawata-tia nei e tana ngakau, heoi ka mau te ringao te tangata nei ki taua mea, katahi ka ho-ngi ia kia rongo ia ite piro, i rita tonu tepiro kite mea i kitea e ratau i mua noa atu,i te tai ma kaore ano ratau i mohio kite tika-nga o tera mea, heoi ka tino mohio iako ta-ua mea tera, ka tae a Hoeta ka tangohia akete maati, heitahu i taua Hamuti Weera nei,katahi ka tahuna atu taua mea kite maati,rewa tonu atu mura tonu atu, katahi ia kakoa ka tupekepeke ite rahi o tona koa kitaana mea, kua mohio tonu iho ia kua whi-whi ia ki nga tekau mano pauna e hia ranei,mutu marie te koa o taua tangata ki taanataonga, katahi ka komotia ki roto i tona keteka mutu, katahi ka pakawea e ia ki tona tu-ara, katahi ka hoki kite taha o tona hoiho,no tona taenga atu ki reira, kua tae mai taana Wanine me etahi Wahine atu, katahika ki atu a Hoeta ki taana Wahine, he tao-nga tooku, ka haere atu nga Wahine ra kitematakitaki, heoi ka tae ano te tangata neika komotia ano ki roto i tona kete, ka tui-tuia te kete kei makere ake ki waho, ka hokikite kainga, te taenga atu kite kainga, ka-tahi ka tapahia tetahi waahi iti nei hei harima ana hei whakaatu ki nga Pakeha, mehe-mea koia tera te mea e korerotia nei e te Pa-keha, ko te taha i haria eia ki Opunake,pena mete paaka maati pukapuka nei te rahika tae ki Opunake, ka hoatu kite tangata ote Kimihi Whare Eongoa, ka patai atu ia kite Pakeha. nei.

He aha tenei mea ka tangohia atu e tePakeha nei ka tirohia taua mea, katahi kawhaka-ta-kotokotoria nga karaaihe ka mutu,ka utaina taua hamuti Weera nei ki runga,ko etahi o nga karaaihe kei tahaki e takotomai ana, no te tirohanga a te Pakeha nei kakite i taua mea, katahi ka patai atu kiteMaori no whea to mea, ka mea atu te Maorihe mea kite naaku i te Moana, ka mea tePakeha kei whea tetahi waahi o tenei mea,ka mea atu a Hoeta heoti nano, ka mea tePakeha ko tenei mea he mea tino nui na tePakeha, koinei te kai-whakarewa i te Kouramoni nei, ko te Ingoa o tenei mea he AmaKiriihu Ka mea te Pakeha kia Hoeta mehomai e koe tenei mea maaku ka hoatu e aue rima pauna mo tenei, ka ki atu a Hoetakaore ia e pai kite hoko i taua mea, no tekorenga o Hoeta e pai ka ki atu taua Pakehataihoa a Hoeta e haere kia hoki mai ia i tetiki i tona hoa Pakeha, ka tae kite Pakehanei ka hoatu te moni ma Hoeta e 5/- herenihe haute mo te kiteatanga o taua taonganui e Hoeta, ka haere te Pakeha nei kitekorero atu ki tona hoa ka rongo te hoa,katahi ka haere mai ka tutaki atu ki a iai te Tiriti, katahi ka karanga atu te Pakehanei me homai e koe to mea kia kite noa ihoau, e kore au e kaha kite tango i to mea kite tango hoki au i to mea kua haere tonuatu koe kite .f irihimana ma te Pirihi etutaki nga waahi katoa o te taha e hokonaai tena mea, katahi ano ka hoatu e Hoetaki taua Pakeha ka totoro atu te ringa o tauaPakeha ka riro mai, katahi taua Pakeha kahongi roa rawa e hongi ana taua Pakehakatahi ka whakahokia mai ano kia Hoeta,ka karanga atu te Pakeha nei kia Hoeta kia

haere ratau kite inu i te Hcteera, ka mutute inu ka pata mai ia ki ton a Hoiho kuamau tonu nga ringa o te tangata o te Hoteraki paa kaokao ka puritia ia e taua Pakeha,ka mea ki aia ma hold caua kite lioteerakia kite an i to taonga, katahi raua ka hokiatu tae atu ki roto i te Hoteera ka karangaatu taua Pakeha tena waihotia to mea i •

- runga i te teepu, ka tae a Hoeta ka whaka-tatoria ki runga i te teepu, ka fcitiro atu tePakeha nei i tahaki roa rawa katahi katotoro atu te ringa kite mea ra, katahi kahongi i te haunga o te taonga nei rnutu ma-rire te hongi a te Pakeha nei, katahi kakaranga mai kia Hoeta. E kore ranei koee pai kite hoko i tena mea mo te £SO pauna,

. ka mea atu a Hoeta kaore ia e pai, heoi ka\vhakahokia mai e taua Pakeha ka mea maitaua Pakeha kia inu ratau, ka muta ta ratauinu ka hoki mai a Hoeta ki tona kainga, hemahara tonu no ona kei te toe atu ano tetahiwaahi o tana taonga i T*atahi i mohiotia e iakite maram'ara o tona Waka i whati mai rai te taima i hikitia mai ra e ia tona Wakaki tahaki, no reira ka mohio ia kei reira anotaua maramara e takoto ana. Tag tonu atukite kainga kaore i au i,e moe a taua tangata,i te po tonu ka maranga ka haere ano kiTatahi, tae atu herea ake te Hoiho ki utawaiho ake, katahi ka haere ano kite waahii kitea ai e ia to te tuatahi kua kore i kitea,katahi ka haere tika i te One puta atu kirunga e haere ana ka kore e kite, ka hokimai ano haere tika ki raro kaore i kite, kamahara ia kaore taua maramara i taka kiwaahi ke atu, katahi ano ka hoki whakaru-nga ka tae ano kite waahi i kitea ai to tetuatahi ka noho i reira i runga i te Kohatu,ka mahara noa iho ka roa te maharatangaka titiro atu kite Putake o te Totara he meatere mai no nga Whenua, kua kite atu i teKohatu e piri ana i te Paiaka o taua Totara,katahi ka haere atu ka kite ia i te pai o tauaKohatu, katahi ka tapahia te Paiaka kitenaihi kopi ka taea, katahi ka wahia kapakaru taua Kohatu, ka titiro ia kite ahuao taua Kohatu anw he karaihe te kanapata-nga o roto, katahi ka whaongia ki roto i tanapakete. Ka noho ano i tana nohanga katitiro atu kite taha o te pan kua kite atu itetahi mea e takoto ana i runga i te rakau,katahi ka haere atu te taenga atu ka kitee takoto ana ko tetahi taha ano o tana meatuatahi i kite ra, engari kua ahua kino teneika koa ano hoki a Hoeta ki t<*ra o ana meaka rua ai ana mea i kite ai i taua rangikotahi, ko te Ama Kiriihi mete Kohatu ra,,.hoki tonu mai a Hoeta tae tonu mai ki( te.'Vk-iinga whakamatau tonu atu i tana Kohatukite tapahi ki nga wini o nga "Whare, tetapahanga atu motu tonu atu nga wini onga Whare i taua Kohatu, ano he Taimanate ahaa mete koi kite tapahi wini Whare.No tona taenga atu kite kainga ka whaka-aturia e ia ki nga tangata o tona kainga anamea e rua te hamuti Weera mete Kohatuna ao ake ka haere taua tangata ki Opunakeano kite weeti i ana tutae Weera e rua nei,tae tcnu atu weeti tonu atu te taimaha o temea i kitea tuatahitia e ia e 6 pauna weetie 6 aunihi 16 nga pene weeti. Ko te meatuarua i kitea e ia e 2 pauna weeti te taima-ha e 2 aunihi e 6 nga pene weeti, e 2 ngakereini weeti, haunga tana Kohatu kaoretena i weetitia eia ka mutu. Ka hoki maiki tona kainga noho ai, i te 18 o Hepetemanei Ka haria ake e Hoeta tetahi o aua mea ki

_Parihaka kia Tohu, no te taenga ake ki reiraka kite matau i taua taooga, engari i te mearahi anake, ko te mea iti iho kei a Hoetaano tera e tiaki ana, mete Kohatu kei a ia

- ano e tiaki ana, ko taua Kohatu naaku tonunei i tuhi taku Ingoa kite wini o Tapuae-haruru me Rangikapuia. Ko te tikanga ote hoko o tenei mea o te paru Weera kaoree utua pauna weetitia, engari kei raro ke atuo te pauna weeti kei te tuawha o nga taima-ha o te weeti te utu o te taimaha, e penatiaana mete utu ote Koura, koia i kiia ske aihe mea nui whakaharahara tenei taonga, koenei korero he tino pono rawa, kite whaka-hawea te tangata haere mai ki Mouhangakei reira a Hoeta, he mea tono na matau kiakorero a Hoeta kia matau ite tikanga ikiteai ia i aua taonga. No reira ka rongo mataui ana korero i roto i te Whare i Tapuaeha-ruru kei Parihaka tenei Whare e tu anaj kote waahi i kite ai matau i te tutae Weera ikite matau kite Kowherawhera kei Parihaka

Nano tenei Whare etu ana. Kite mohio akea te ngakau tena pea e tae te utu o te mea

rNAMA 16, Q-TB'TAU 2.] " TE PUKE KI HIKURANGI QKETOPA MANE 16th 1899. [Wharangi ]3

rahi 0 aua para Weera nei, ki runga noaatui te £50,000 manopauha, i runga aho iteriteotoni ufa ki to te:Koarif^ka.'.' NK<ia.Jinokaha rawa te prrangi o riga' Pakehii,rongo i tinia taonga kua'korero atu ngaKamura hauga Paki ki»Hdeta/ kia hanga eratau he Paki.mo Hoeta taihoa triariref e utu,ahakoa tae; atxi Trite 12 lriaraina ka utu atuai pai noa atn, nga Toa boko Paitikara kuatono ki a Hoeta, kua tono kia hoko Paiti-kara a Hoeta, no reira ka tino mohiotia hetino taonga nui rawa taua taonga. J

Heoti nei nga panui nei hei' han atu kinga marae o'nga Motu erua'nei, kia mata-kitaki iho te iti te rahi k? teriei taonga rahi,engari ina iiiga tarigata e patu Weera anahei whakatika mai i tenei korero, hei wha-kahe mat ranei mehemea e he ana, hei wha-katika mai mehemea e:tika~ana; . Heol akekia ora tatau katbal te ao marama, i raroi te maru o te Ariki, kia ora kia ora kia ora.

Heoi na to koutou hoa pono.Na Kerei Te Hanataua.

O Ngatiki Hatfera.Taranafc? ItfatmgJU'.

Ko te pito whakamutunga tenei b ngakorero o te hw i tu nei'ki Porangahau i temarama 6 Hune ka hori ake nei, ara, kote Taanga tuawfca i te bno o nga ra o Hune1899, koia e whai ake i raronei :

Turei 6/1899.Ka Whakatuheratia Te Whare.

Tiamana:—Mo runga i nga Take ara mo tenei Take

mo te pooti'Mema,: ko taua Take na teHapuku, tautokotia ana e Arapata Meha, epatai ana auki a'te Hapuku mo whea teneiMema : mo ie Kotahitanga ranei, mo teKoroni ranei.

Hapuku:—Mo te Paremete nut o te Koroni taua

Meiaa e whakahuafcia nei e aii, ko tauaMemakoMohi e whakabuatia. nei e tanaTjike. •■•■'

Henare:— . • ,

Taaku whakamanwha ake mo tenei Takemehemea kaore e paatu ana kite tahaPpari, taku hiahianuikia kumea tenei Takekia matau ki nga morehu, a, ma matau ewhiriwhiri tenei Take i te mea kua oti hokite whakamarama, heoi nei aku whakama-rama ete Tiamana me nga Mema honore.

Teira:— ..

•.

He whakamarama riaku r tenei Take Inatatau katoa e pai ana te tono a nga morehu,«ngari ki taku whakaarb me waiho tbnn irotd i te tokomaha whakahaere at tenei Take,kia korero ai a ia'tangata -r tana whakaaromo ; tana Mema mo tana Mema. notemeakaore fae awangawangatanga, notemea ltuku ui te Iwi riui tbnu. ■ te mea kino ki aau he kawe ki wabo- -kbrero kino ai mbtetahi tangata. E rua a tatau Meinia e hohonei i roto i te Whare nei, he mea atu itakuine ki- marama tori'u te tangata mo v teneiTake a tatau peneiha, ko meat taku MfemiJhei whakamiatarigamaaku; ko; te''lwi kuamohioauko nga-tangata b:Wairarapal ki tiracaumv Mema; kua haere hoki i roto i'•Te Hikrfcangi i te Tiupiri" kua inoi au ite pootio ngatfangatwo Wairarapai *ungai te rangi-marie, taku inoi epai ana,inaana kikore i e pai ana. Mo tekorero* a te Ua Mai-rangi, 1 tq-wai aaake/ eunuhia *ua4-runga i tana Take e kqrerb neiiav kua mamma nga mbrebu ■* whaikaatuheiaui ma nga morehu : ahb e whakautu mai.

■■; TeUa:— "■'' ■ •■' : Vi: ' :r:r -■--;;•/> E patai ana te honore Mema •* te Teira

ko wai ma nga tangata e"pnta:: ki waho otenei Take,> e wbakautuana au i tana pataiko au rio-Heretauhsay eki Sna an; mataukatoa ko nga ten'garta-bWalrarapa kiwaho o tenei :Take,-nakti i te pooti"o tig* tangata "o -Wairairapa, -timata nial"i

maT'kr na Mohi ituku ki s te ~Haku" piarrai;- ko tekuMema i- whakaaria ar ko Wite Waitcia, kaore aku i" tetra, i tehui kt-:Pa*mkm aku tbiio pboti;* ja;&'

Hapimana i'kukttme .taSu pboti *i:omAhu ki

Hapimaiia, iWnA";<i * kufcrrme a*ti ki';te{'*?&

BawKiti; :

Kobe o tfgfiti-Porou, na te Arawa i kukuraete pooti o Wi-Perev bßbtoruaJ kei m,nga pukapuka i panuitta' *fMatahiwi, : ka'mnttf aku "torero : iftbirei"'isab*ten«i fake. Kb tdaku^^ieheifcatutanga i'le pobtiino Iftftenabhib

. tpnu fk ; te Teira kp Wi ?ere takn Mema tae* a&ici' <nga tangat*. o Wairarapa. Mo te

kupu Vte ,Teira e ki. nei .kanaka hei korero; ,kpau kaore. ano aa i tu

; noa 1 rotp i nga marae e korero. 'ake nei auJria tu noa kite korero kino, mo Mohi, kaoreau 9 korero kinb ana mo. Mohi,. ka mate i a

* la'nga Vienna o. tpona Iwi ake kore rawaAtu, engiariki tenei,kore rawa atu aku korerokino mo Mohi.ki te, Tai-Rawhiti mete Tai-

'' Hauauru kpre rawa atu.aku. korero kino, koW Teira anake e korero kino ana mo Wi"Pere ka r mate, ia ia nga Whenua. Ko Mohitetahi.'e.korerokino ana mo Wi Pere i etahi

. marae atu e, tu ana a Mohi kite korero. Motenei Take e. takoto nei i o tatau aroaro me

"pula mai matau ko nga tangata o Wairarapaki watio. •_,......

L. Hutana:—Me iaoi atu au kite Mema nana nei tenei

Take, kia whakamaramatia mai e ia ki teneihi»i te.iuunga o taua Mema, notemea e ruanga tana o te Whare, he Kawanatanga tetahihe Apitihana tetahi, kia marama ai te rere0 nga kupu mo tenei Take. -

" Bapuku:— „

Kei te waahianga tangata e; pai; ai ,monga waahi e puta mai ai nga kino kia tataumo nga, taha e rua. Patai. Kei whea hokitaau Mema etu ana? Ihaia. Kei te mohiokatoa tatau ki tona tuunga kei te taha kiteKawanatanga.

Kani:—Me whai ake te Take o taku korero i nga

Take kua oti te korero ake mo te taha kiatatau, tae atu hoki ki nga Iwi o te Mota nei,he kupu tenei kua hakiri. i o koutoo taringaara e penei ana te tangi p taua kupu, eharaite Mema nei taua whakaaro kia tu ia heiMema, engari na etahi o nga Iwi o te Motunei te tono kia tu ia hei Mema tae noa kiteParemete...ote ..Kotahitanga, no reirakawhiakaaetia taua iono a aua IJapUv :

atu taku kuipump te Take, kei te aroaro ote Tiamana e takotp ana, e tautoko ana aui nga kupu a nga morehu o te marae kiatukua atu tenei Take ma ratau e whiriwhiri,ko te Take i ki whera.ai au kua maramatatau, kua rongo hoki..nga taringa i ngawhakaaro b te taha kite Kawanatanga metetaha ki te, Apitihana,. me mea i kotahi tewhakaarQ ihe te., kupu ki runga i te meakotahi e kbre au e ki i tera kupu.

Otene:— *

.

E koa.ana toku ngakau mo tenei Takekia whakaaturia i waengauui o to tatauhuihuinga te. whakaaro o ia tangata, o iatangata .ki tana tangata e pooti ai ia, tae atuhoki ki nga morehu o te marae nei, ua ngaIwi.p.te Mbtu nej i whakiaatu. mai o ratauwhakaaro kia poptitia a Mohi hei Mema, irunga i te Ripoata a Ngapuhi ko Mohi kiteTai-Ra;whiti r ate Heuheukite lai-Hauaunia, taefloij,.maj kite kainga nei e tautoko anai to raua pppti,.kpia i tika ai. tenei Take iwhalcaajrahia nei ki» whakaatu mai ainga "mprehu o teniarae neii ta ratau wha-kaaro mo te,pooti Mema, kua mutu ton»tate Tai-Hauauru tana whakaaro ko Mohitonu hei Mema, tae npa.ki tera hui ki Mo-haka, kua oti ko Mphi.ta ratau. Mema taeatu hoki ki tetahi, waahi x> Tu*anga ko Mohita ratau Mema, ko nga .waahi e toe ana ote MoW nei'jii te hpki atujnatau Jsa whaka-

naere ki aua feakiwa.. Ka takumaliara ina, tae" atu,iaki te Paremata, me tuiaM waenganui p nga. taha. e_ rua heiwhakaaStu i.ngai.- mate, e pa:: jnei kite IwiMaori, la tautokai ato Kawanatanga anaTalced nie iu,(a,:kite :iaha.o te Kawana kitetautokbtiaete me tautpkp ia iretn^lkp mai ano kia ia Kiafpwutia mai ran&e pga.labakJUhi ia k|i, tuku.Ja.tu i tonaLtihanar, Ki ngamoreWp nei tenei.au tewha'kama-rama atu nei \ ,ng# p, .tenei. Take, metij kpntou JH.te.korejcQ i ta .kbutouna iangata £, pobjti M »P niajtau mo; hga

marama ai hoki ta>; !«a bo!£ atuai inatau a te'ra n«» ra» ta .ihatauman i Take q te:hiu'.ner ki etp atumarae 1 h*ere"ai, irunga., j „to. kputou kaham'anawanui' menga tikanga i ..vaiho eokbutibn matws|puna? roto.i,.*enfii Whare,

huaralulngaija jtajboa, ;..,.

..»

" rKofte'TlSe a^oga,mcffie.huje..tonoana kia-

tu]^a%'nmr^ •:.,;"'■

, Henarei— II rang* ite whakamarama a nga MeJ

na nga Iwi me nga Hapu i tautoko kia ttnl.Mohi hei Mema, kei runga i te 1 Ture iM.tenei mea mo te Mema, e tautoko anaß.runga i te whakaaro ma nga Jwi e homai faflkai ka pai kite whakaaro sfce hei kai, me Htono whakamarama ano kia poto nei mwhakamarama mai. £ te Tiamana takSwhakaaro nui kia takaa mai ki nga morehikia wawe te whakaotia, notemea he nui ngimahi kei te aroaro o nga morehu, he kukununo nga Mema i roa ai tenei Take.

Mohi:—Ko te ritenga 6 te whakamarama a tenei

mea a te Mema, he roa atu tana whakataki.Ko te patai kia whakamaramatia e au tgkaha o nga Hapu me nga Iwi kia whakaaeau. . Tuatahi o te kupu, na te Urewera.

(2) Na te Arawa, he whakautu mai itereca ate Ua i tae atu ai ki reira, i era kupue rua ka whakaaetia e an aua kupu a aua Iwi

(8) Ite hui a nga tangata o' te Wairoa,no tena takiwa ka tono a Taare kia tukmatu taka pooti mo ona ko taku whakautu,kaore i a aui whakabua taku Ingoa ki tenamea, i runga ite hiahiao nga Iwi6 te Mofanei no reira ka whakaaetia, ko tenei IngoaAwhekaihe he nui atu te kino, na enAwhekaihe i mahi te kino ka tae noa maiki aau te ahua kino, kaore' tahi nei okukino. (4) Kite hui ki Awheraka i te2oMaehe, na Arapata i whaka-ta-poko ki rotoi taua hui na etahi o tau hui i tautoko. Kotetahi o nga Take i tc hui ki Awheraka keiroto kei te Kipoata a Ngapuhi e takoto anao maua Ingoa, i whakaae maua i te whaka-huatanga aNgapuhi i o maua Ingoa, ko teHeuheu me ona Hapu e whakaaro ana kiatuia mo te Tai-Hauauru, kiia ana e ia konga Iwi katoa iie Tai-Bawhiti o Taupo meppofei katoa ki a Mohi, taku hokinga mai ite hui a Ngapuhi ka karangatia he hui kiAwheraka, ka whakatakotoria nga Bipoata aNgapuhi whakaaetia katoatia ana nga Take,ko te Take Mema nei ano te mea i; wehenga tangata. I tae au kite hui i Mohakako te nuinga katoatangi o nga tangata oteTai-Bawhiti, ara, timata i Mohaka tae atukia te Urewera, enei Iwi katoa o te Tai-Bawhiti ehara ite mea tono na aku, engaripa oratau matfrratau i wehe mai ai i a WiPere, ka marama pea i te patai nei takuwhakamarama, mo tetahi a nga patai. Keiwhea he tuonga mo oku me mea e whakaaeana nga Iwi o te Motu nei Ida tae an ki rotoi te Pareoiata, ma nga tangata na ana neiau i whakatu ma ratau e whakaatu hetuunga mo oku, ko nga Mema katoa kua tuki taua Paremata ehara i te Iwi, he nui ngaMema i tu ki taua Paremata kaore e haereana i runga i ta te Iwi i whakahau ai, noreira au ka ki i tenei Take na nga Iwi nei.aui pooti ki tera waahi, ma ratau ano e-homai he kupu ma aku, heoti ano nga meae riro ma aku e korero ko nga mea e ahnmai ana i nga Iwi nei, ma ratau e :koreromai ki a au, ma aku ; e korere atu kiteParemata i runga i ta ratau i whakaaro ai.

, Teira:—Ko aku korero he whenei na aku, me mea

kei te whakahe tonu a tena ki ana koreroparau, ko era korero kaore i a au, na ngatangata tonu b Nukutaurua i kerero o rataumate i aWi Pere, na nga tangata tonu oTurangaikorero tona mate i a WiPere, na.Ngati-Hauiti tonti i korero. tona-tnate,: na teUrewera tonu ikorero toaa mate, na Ngati-Kahongunu tonu i korero tona mate. Heoiano te mea i noho ki runga 1 fcokii Ingoa tkorerbiia nei e te Ua ko te reitime te taake,kp tenei te mea i eke ki nmga i tokuffinana;ko tenei Take Lkorerotia tonatia. e au -i tehui nui i tu klPupawai, kia rongo tonu mai

a Wi Pere, ko ehei Ture na -Wi Pere ton"i paahi, ko enei korero e ki- mai nei a te Uakaore i a au, ko, "to korero a te Ua ehara i a,

au, na nga tangata tonu Vpa ana he' matekia ratau ena korero, ko Wi Pere ehara i tetangata whakamau" mo nga korero 'wherakiamohiaai a Wi Pere he tangata kino

;au

ki a ia,.kia mabia ai e ia etahi inahT kinomojoka, te kair-whakamarama ieneTkorero ekorero nei au, ko nga korero a Mohi ekorero;nei, timatamai i tetahi waafcio Turanga taemai kite Wairoa nei', ahci atu kia te Ureweraheiaraiatu i au* mate kua korerotia ake ra.Te teha kia Tuwhajretba.tae atu kia to Arawamo runga i te Kotahjtanga ten*, koine! takuwhakamarama ake mo' enei korero e-koreronei a te Ua mo-oku/ ko ta maua whakatu

TE.PUKE MANE 16th 1889. rWharangf]4[NAMA 16, OTETAU 2.j

ko Tamahau i a Tunuiarangi, ; na te Kota-hitanga.!. whakatu, ko nga korero kino iwhakahaerea i aua. ra i runga i te ahua o. teKotahitanga, kapre i ahu atu ki aua korerokino ra wrbakaara inaj ai, noho.: top'u tonu iroto i te ,i ritenga hpki,. note tau 98 J&tjifoi. ka :pakarukarn. baere. ngatangata menga tikanga.

. TeUa, ,

E rua nga kupu ate Teira e whakautua eau, kupu tuatahi, mo te Nupepa i homai neikia panuitia e te Tiamana, ko keite aroaro p te Tiamana me nga Komiti e ta-koto ana, te rua o aku kupu, e whakahua anaa te Teira i te .Ingoa o Wi Pere i roto i teneihui e noho nei tatau, hei tirohanga mai ma'koutou-.be tangata kino a Wi Pere, ko te takei korero ai au, be korero.no te Teira i.tokinooWi Pere i roto i tenei hui, no reira au ikorero ai, mp te patai a te Teira, mehemeae whakabe ana au ki nga mate 6 nga Iwi ra,taku whakautu, kore rawa atii be mate o auaIwi ia Wi Pere kore rawa atu, ko nga Iwiano tera e hapai mai nei ia Wi Pire i ngatau kua pahura ake. nei, kaore be mate iaWi Pere, i tenei tuunga ko te Teira hei pootikia mohio ko au hei pcotUa Wi Pere,. kaatiko aua Iwi ano hei pooti ia Wi. Pere, kaoree pooti kia Mohi, nga Iwi e. whaJcatu . fiai ate Teira, kua. tu - noa atu taku . pooti r niuaatu o te haerenga oMohi kite hur a Ngapuhi,no muri a Mohi i wbakaaria ai e Ngapuhi,kaore au e haramai ka tono ki nga morebukia pooti mai ki taku Mema, engari kei ngamorebu ano te tikanga mo ta ratau napooti. ...-;

I. Hutana:—Ete Tiamana taku kupu tuatahi, mo te-

nei take, kua marama ia koutou te tuunga oMohi, ara, kei waenganuio te Kawanatangamete Apitihana, ka whakamarama ano aukia koutou, e rua nga kaupapa kua ta&otokite Paremata e pa ana kite Iwi Maori,tuatahi ko te Pire Pcari na fce Kawanatangatena mo te Iwi Maori, tuarua, ko te whaka-kotabi ite Iwi Maori kia penei mete IwiPakeha, na te Apitihana tena, ko taku Memako Wi Pere kei runga i te taba kite Kawa-natanga, kaore e whakaae kite kaupapa ateApitihana, e mea nei kia kotahi te Iwi Maorimete Iwi Pakeha,-ara, kia wehewehea ngaWhenua Maori ki ia tangata ki ia tangatatona hia, kapre hoki taku Mema e whakabeana ki nga tikanga ote Kofcabitanga, kaorehoki e whakaheana kite whakawhiti kiIngarangi, ko te hiahia nui tena o taku Me-ma kia whitingia a Ingarangi mo runga i tetono Mana Motuhake, engari ko tana kahanui etu nei i runga ite taha kawanatangakia paahitia he"Ture mo te toenga o to<tata»oranga, kia rokohang t mai ai e te tono ManaMotuhake e mau ana ano, koa korerotia e iateneipaina i nga hm ate Kotahitanga itukite Waipatu me Papawai ano hoki, kamarama koutou e nga morebu i te kaupapa 6taku Mema, ka marama hoki koutou kitekaupapa ote Mema ate Hapuku, kei wae-nganui.o'nga Tai-Papakirua e tumutunga pea he tahuri no tana Mema ki rotoi te Paremata a totobuatu, ki taku whakaarokia kotahi be Mema ko Wi Pere, kaore betikanga'.e waabi'ai. p.tatau pooti kia rua,kua whakaaetia nei boki e tatau te Poari, koi

j nei boki te take i pakaru ai tatau, a mo tewbea take i wabia ai o tatau pooti kia rua,na tenei take, i : kiia ai kua pakarukaru totatau Kotahitanga, xnehemoa kaore enei takekaore e rongona e tatau te pakarutanga o totatau Kotahitanga, kite penei o tatau pooti,e mota ana jatau i nga tikanga, kiaputamaiai be webewehenga i roto i to tatau Kotahi-tanga, aku whakamarama nei kia koutou,he whakamarama no nga mea kei mua tonui o tatau aroaro e haupu ana, ; ehara ite ko-

■fero i nga mahara, me nga whakaaro atu motenei mea mo tera mea ranei, e wbakaxoakautia atu ana e te mchiotanga.

Mobi Te Atahikoia:— .

Ko tenei Takee takoto nei, kei te Teepu,.ko ta koutou mea me waibo atu ma koutoutenei Take, ko taku tuake nei, he whakautuitekupua te.taha whakabe,' mehemea kawhakaae te Mema nei ki: te ■ una i on* Take -.

korero moku e pai ana, ko ona Take e meanei, hei tena ei baere i te Motu nei, i koneiano aue nohoatu ana, ka whakautu au, emea ana au kia panuitia mai ana korero kiapai ai taku whakautu,. ka panuitia ano nga

te Huta«4>te kupu tuatahi e .korero .ana te tabaApitihana, te tahaKawanatanga,ko ena kaupapa e rua be Pakeha anake, ko

te mahi a era Ingoa-e rua, be whftwhai kiaratau mahi i roto i te Parem%ta> kaore e pe-nei ana era rua, e.hanga i- tepramo te Iwi Maori, mo tenei ktrpu ehanga anste Apitihana Hia kotahi he Ture mo to Iwi.

. Maoriraua.ko.te Pakejaa, *aore.anp kia toerate banga ate Motu nei he Ture mo tatau,mehemea kua oti i te Apitihana te banga heTure mo tatau kiakotahi, ka tika tera koreroktta oti he Ture mo tatau kia kotahi, engari

•ta te Kawanatanga kua puta kite Motu nei,e tango atu ana i nga Whenua nei ki aiarawa anake, mo tenei kupu e awhina tonuana tera Mema i nga mahi ate Kotahitangamo te haere ki Ingarangi, e whakahe ana aui tera kupu, mo tena kupu k'a noho au i wae-nganui o nga Tai-Papakirua, a be tahuritona mutunga, ko tenei ruuri kai roto iteParemata e mahia ana, kei te noho i runga itenei ruuri, hei iwa tenei'mo nga tau o tauaMema e noho ana i rovo i to Paremata, enoho ana boki i te taba Kawanatanga, konga Whenua anake e pakipakia ana e ngatai a ka riro, mo te patai, be aha i. hangaiaai kia rua nga pooti, tenei patai.be mea bourawa atu, kaore i hangaia e tangata nanatenei pataitanga, i te tau ka hori ake nei,hei patai maana, i tono. to.Mema nei i ngatau tuatahi kia tu ia hei Mema, kihei rawa ihangaia eia tenei patai, pooti tonu kia He-nare Tomoana.

I te pooti tuarua kaore te Mema nei i pataii reira, pooti ana ia kia te Wopereki j tauatakiwa kaore a ia.

Ite pooti tiiatoru kaore te Mema nei ipooti kia Wi Pere, i pooti aia kia Henare,ka tu anp ko Wi Pere.

I tenei pootitanga ka hori ake nei, . katahiano ia ka pooti kia Wi Pere, te Mema neikua whakamarama matau, tenei taha eharaia matau, e hiahia kia poptitia au heiMema,mo tenei kupu e hanga ana hei wehewehe-nga, tenei kupu ka ki au, tenei mea kaore hewehewehenga i roto i au kore rawa, mo teneikupu e moto ana tenei kia mate, a, e ki anaau moku ake, kaore au e moto ana i te tika-nga kore rawa, kai to mohio katoa nga Iwi ote Motu nei, kei runga au i te tikanga. otoKotahitanga etu ana, hei whakaatu ki ngamorehu ote Kainga nei, keL. -runga au iteKotahitanga e tu ana, ko to kupu nui a teKotahitanga kaua nga Whenua hei hokonakite Pakeha, tena kupu kaore ano toku ringai whawba ki tetahi o nga kupu ate Kotahi-tanga, he kore moni hei whakawhiti kiIngarangi ite mahi mauako taku tuakanai teramea, mo tetahi waahi o to kupu nei kuamotokia te tikanga, ae kua motokia e to ratautaha, i tonoa e ratau kia paahitia te Pire, i-runga ano i tona tikanga, mo tenei kupu kotona taha e whakatopu ana kia kotahi, e kiana au he korero parau tenei kupu, kaore anohe karangatanga hui a tera taha, koia nei hetake he whakakotahi, i karanga mauahe huiite 2 o Maebe hei whakakotahitanga, korerawa i whakaaetia, kia whakamaramatia ngatake i pakaru ai te Kotahitanga, kua karangaa Ngapubi he hui tera no te Kotahitanga,kaore nga tangata nei i tae, kua karanga anomaua i tetahi hui i taku toenga mai i Nga-pobi, ko enei karangarangatanga hei hangai te Kotahitanga, hei mohiotanga mo koutouko maua kei to banga kia whaiti, ko to meanei ko te pooti Mema kua hangaia noatia atuhei mahi, kaore hoki he patai penei i eraMema, kaati kua whakamarama matau kinga morehu o te Kainga nei, ta matau kupukia whakamarama matau i te whakatikatika,kaore te Mema nei i whakaae kite whakati-katika, takoto tonu mai; i tana kupu, kuamohiotia pea ete Mema nei he kupu be kei-runga ia, ina boki i ki ai a iaka takoto au irunga i te Tai-Papakirua, na te mea na tonamohiotanga iki ai aia i tera kupu, e kore'boki a ia e ki noa i tera kupu, e ki ana au itenei ki, kaore ano i takoto toku Ingoa kii roto i nga whakawa Pakeha, kaore ano hokioku Ingoa kino ki roto i to Kotahitanga, noreira au ka ki kaore e tika eneikupu matohuki runga i au, taku whakaaro mo tenei mahipooti Mema kia pai te whakahaere, ito ti-matanga o tooku Ingoa ki runga i tenei mea,a kaore au i ki ae e pai ana au 4d tenei mea,i taku taenga ki to hui ite Wairoa ka tonoa Taare kia boatui taku pooti mona, takuwhakahokiTd aia kua kino/te, Ingoa nei teAwhekaihe, no etabi te' kinonga mai ka kinonoa atu au, no te kaha o nga Iwi o te Motunei kia tu au hei Mema, katahi an ka wha-kaae' kaore he mahimaku ake mo taku tinsna,mo te Whenua ranei, ka whakarite au ita

te Iwi,. kaore .maku akeka mahiau mo te,Iwi kaore aku, ko taku.biahia.kia penei ngakorepo a nga tangata.e korero nei i- ngaiko-jrerQ ma. tana, korero kino katahi

; a^ia ka.wbai tangata maana, & mobio -anaano au.i.nga. wbakakiooa tera taba moku,kaore, au .e. mobioki nga tikanga o te Pare-inata, otiia. i kore tonu.atu taua tangata ki

, reira-. otira.kua puta i, roto i nga Pepa moWairarapa. ..

Ihaia Hutana:—. £ tu. ake. ana au mo etahi o nga kupu a

.Mohi, mo,nga.mea epa ana ki aku koreromo tenei kupu ana, memea be mabi kino ta-ana.kua kitea. e au, i tikaai takuka - pobaruaia ki roto i te Paremata, me penei atu aukaore ana mabi kino i kitea e aur engari motenei mo texironga~na nga Iwi raiai ki kiatu a ia Jb.ei Mema, na reira au i ki ai i rungai nga mabi ote ra whare, te na; pea *ia etaburi ki reira, memea boki nana tonu tetono kia tu a ia, a kua mobio abau he ta-ngata matau te ra kite wbakatere i tonaWaka i runga i nga ngaru nunui o te rawhare, no reira tera kupu aku, mo tetabi

.

kupu ana eki nei be korero parau naaku,; taku kii. whaka-toopu ite Kotahitanga. penei. taku kupu na. enei tikanga a rua i pakaru-karu ai. to,tatau tikanga, mo tenei ki anakaore ano be Pire a te Apitihana I puta beiwba,ka-kotahi.i te Pakeha, ite Maori, mepenei atu abau kai roto i nga-Nxipepa e ha-ere ana nga korero a te riira o te Apitihana,mo taana kaupapa, a kai roto boki i ngaN upepa e haere ana nga. whskahoki patai ate taba turaki ite Poari, e mobiotia nei koMohi ma mo runga i ta te Apitihana, kau-papa, e whakaae ana ratau he pai rawa te rakaupapa i ta te Eawanatanga kaupapa,- kaite kitea tenei e te hunga titiro Nupepa i Ao-tearoa. mete Waipotmamu, kaati tenei' kairoto i nga pukapuka ote Kotahitanga ngakorero a te waha a Wi Pere, mo te whaka-whiti i te Mana-Motu Hake, kai roto boki io tatau ngakau e man ana a na korero, kaatiana kupu e whakamaramaake ahau, te nui-nga o ana kupu korero ipa ki taku korerome tona whakahoki mo takupatai no reirakaore au e mobio ki.te tino mea e hiahiatia.nei kia pakanga "tatau mo te pooti.

Te Kani Hori:—Me timata taku korero i te kaupapa a te

Apitihana mo runga i te korero a te MernaHonore, kua tau iho nei i te mea ka ruarawa ona whakaputanga i tana kupu mehe-mea kua,mararna i tana Mema Honore, irunga i te whakahaerenga o tenei take e tuana te tu nga o Mohi, mo te tautoko i tanaPire a te tabakite Apitihana, kaati ka kitooku whakaaro kia waiho hei Uorerotangama taua Mema, ko tenei kaore rawa he ta-tanga ki rungao taana take, kua oti te wha-kamarama te tu a Mobie tu ana ia i rungai ana kaupapa e rua ko nga mea tika e putamiai ana i te taba kite Apitihana, kaore hemate e puta mai i roto epa ana ki nga Iwi

'Maori, he aha te he o te eke atu kite tauto-ko i tena, pena.ano kite tahaEawanatanga,me peke atu ano tetabi kupu aku mo tonatuingataha e rua hei whakamobio, tenakia tatau e watea ana ia mo nga tikanga anga Iwi, me o ratau.hiabia hoki e boatu aikia ia, ko tana e mabi ai e kore e tapepa iwaahi ke i ta nga Iwi i boatu ai kia ia, en*hoki e kitea i runga i te kupu whakahaere m*runga i tana.tunga kua whakaingoatia neihe Mema a Mohi Teatahikoia, mo te kupua Ihaia ka totohu au ki rote wai, ko te takeko te rironga na,nga Iwi ote Motu nei aui whakatu hei Mema, memea naaku tonu aui whakabua katahi au ka mohio, e kore au etotohu e ki ana au mo teneikupu katahi anote whakahuatanga Mema i tika, na nga Iwinet boki i whakahua mai he kitenga mai hetangata au, ko enei whakaturangaMema ka hori ake nei penei ai nana tanuaia i ki, he.tangata maramaa ia a kua peaukatoa te bunga nei ki xeirar mo te kupu aIhaia mo runga ite kupu ate Apitihana,kia kotahi hekupu mo te Maori raoa ko tePakeha, e tika; ana tera kupu a Ihaia, eng&rikaore ano kia hangaia hei tare, mo ngaWbenua Maoris no reira kaore he take e bo-mai ai tenei korero hei take, kaore anc bokiau ikikatu au hei Mema, ko reira takumana ai hei.ture mo nga Iwi Maori, e ki anaau kite tau kite ra wharema nga Iwi neihe kupu maku ki reira, e tika ana te kupu aIhaia, na tenei mea itu nei ki Papawai, nareira i pakaru aikaorei pakaru i nga pooti-tanga Mema, na te Pire Poari nei i pakaru

NAMA 16r OTE TAU 2.] , .-, ,.TE PUEE-.EI HIKUBANGI, ■ OKETOPAMANE 16th 1599 [Wbarangi5

ai ka tika tera, tooku whakaaro e kia nei nanga poofci Mema nei i pakaru ai te Kotahita-nga, e he ana kua pakaru noa atu te Kotahi-tanga, kua kore noa atu e kohia he moni i tewhakahau a te Kotahitanga, hei whakawhitiki Ingaranga.hei kona titiro ai kua takotonoatu te whakahe, kia pakaru te takiwa o teTai-Rawhiti, kaore tahi he kohi moni, no teArawa katahi ano nga moni, koia nei ra heikai whakaatu, kua turakina te Kotahitanga,heoi ano te tangata o Papawai kai te whaka-rite i tana kohi ko Tamahau, ka hoki anotaku kupu ki taku tunga tuatahi, me whaka-haere o tatau pooti i runga i tekauaka hei waiho hei huarahi wehewehe motatau.

Ihaia Hutana:—Ka pafcai au kia Mohi, e he ana to kupu e

ki nei koe he nohanga kino tc ra mo te A-whekaihe.

Mohi:—A. E kii ana au kua kino te ingoa nei te

Awhekaihe, ki tera whare.Q. E tika ana to korero, kaore o hiahia

kia tu koe hei Mema mo te Paremata.A. Kaore aku hiahia, engari no nga- Iwi

nei taua hiahia tika tonu taku kupu e ki neiau, e haere nei te whakahau a nga Iwi nei,kai te whakaae au ki ta ratau kupu.

Te Ua:—E inoi ana kia Panuitia te Nupepa, mo

aku korero parau.Tiaki Tai:—Mo tena take, mo te Nupena e mau nei i

taku ringa nei e whakahua nei au ko Penite tangata, nana i whakaneke kia tu kite"Tiriti o Waitangi," na Ihaia, na HenareTomoana, na te Hiraka Terango, kotahi teMema Wahine ko te Wahine Auru Peni, ehaere katoa ana nga Mema, o te Kotahita-nga ki ti "Tiriti o Waitangi," i enei take kapaahitia e te Tiamana e te Hapuku, kaatikua hoki mai taua kupu ra kua kite koutoume matau hoki kaore au e kaha, kite unui aku korero, notemea nana ano etahi koreroi tuku kia te Arawa kua, -tu te Komiti, konga Mema i uru kite taha turaki, kaore euru ki roto i tana Komiti, engari nga Memakai te taha curaki ka uru ena.

Te Ua:—E he ana te korero a Teteira e ki nei be

korero parau au kei roto i te Nupepa e hae-re ana, e he ana te korero a Teteira e ki neinaaku nga korero kai roto i te Kahiti a tePirimia whakatu i te Komiti pupuri i temiriona Whenua, na te Pirimia ano ngaMema o taua Komiti i panui i roto i toonaKahiti kai roto i tana- Kahiti e ki ana manae homai he Whenua mo nga tangata koreWhenua, koia nei au i ki ai kia Teteira kiaunuhia ona korero ki waho kaua e waiho iroto i te pukapuka whakaparuparu ai, mo tekupu a Mohi e ki nei: mahara aia kaua heiwhakamauahara nga kai whakahaere pooji,i a raua ko Wi Pere, e tono ana au kiaMohi kia unuhia nga kupu a Teteira rauako te Otene, ko raua hoki nga kai whakaha-ere o te pooti o Mohi, ta raua kupu kino moWi Pere, kia unuhia.

Tiamana:—Kua mutu tenei take, ka tukua atu ki nga

Morehu ma rata e whiriwhiri.Porangahau, Hune 9 1899.

Ko te whiriwhiritanga teneia nga morehu,i roto ito ratau Komiti, inga Take ote hui anga taha e rua, te Poari mete turaki, me taratau whakawhaititanga hoki.(1) Take tuatahi Ko te whakawhaititangaanga morehu i te Take whakatikatika, a kuawhakaae nei nga taha erua kite whakatika-tika, me nga morehu hoki.

Kua paahitia tenei e te Whare.(2) A koia ka whakafcakototia ko te kaupapaanga morehu, he unu na ratau ito ratau ra-rangi Ingoa i roto ite turaki, engari me hokiatu ratau kite- whakatikatika.

Kua paahitia tenei e te Whare(8) He kupu i whakaarohia euga Rangati-ra Maori onga Motu e rua, o Aotearoa meteWaipounamu, tetahi Inoi kia ue Kuini, kiarahuitia nga toenga morehu Whenua, tukuamai ana ki ona Minita, na ona Minita ko tePire Poari. 27 rarangi a oti ana tena, hoatuana kite Pirimia, kihai i paingia taua wha-katikatika. ;

Kua paahitia tenei e te Whare.(4)

~ I muri o tena. ka puta ko te Pire e 49nga rarangi, ko tena kaore ano tatau i wha-katikatika, kaati -me timata ta tatau whaka-tikatika i te Pire 27 tae noa atu kite Pire 49rarangi, tuku atu ai kite Whare Paremata,

kite tahia mai ete Pirimia a tatau whaka-tikatika hei reira ka mohiotia, engari ko tatatau' whakatikatika me haere i runga ingararangi ote Pire 27 tae atu kite Pire 49.

Kua paahitia tenei e te Whare.(5) Kite kore te Pirimia e pai, katahi peaka kaha teneikupu te whakatikatikakiaKuini.

Kua paahitia tene; e te Whare.(6) Mehemea ka haere tatou i waho ongararangi b enei Pire, kite tapahia mai, e ko-re tatou e tika kite haere ki Ingarangi, irunga ite mihi a te Kuini, notemea kua ta-ka tatau ki waho ote mihi a te Kuini.

Kua paahitia tenei e te Whare.(7) Na mo nga kupui roto i taua pukapukae pa ana kinga Whenua Maori, e mea ana teKuini me whakaatu atu kia Wi Pere, he meatena hei whakaarotanga ma ona Minita, iNiu Tireni, a kua pui.a taana kupu, kia tukuaatu taua mea kia whakaarohia e ratau, akoia tenei ko te Pire Poari.

Kua paahitia tenei e te W 7 hare.(8) Ko te whakamarama a Le Pirimia itehui kite Waipatu, ko te Tiriti ,tua rua teneiate Kuini mo tona Iwi maori, ara, ko te PirePoari 27.

Kua paahitia tenei e te Whare.(9) Ko te whakaaro nui anga morehu, mewhakatopu nga taha e rua, te whakatu i tePoari mete taha turaki, ki roto ite whaka-tikatika i enei Pire, ma tenei ka topu ai ngaIwi onga Motu e rua, o Aotearoa mete Wai-pounamu, me whakatikatika i runga i te ra-ngimarie, ite aroha, i te ngakau e herehereana.

Kua paahitia tenei e te Whare.(10) Ko te Takepooti Mema, ko te whakaaroteneianga morehu me noho ratau i waenga-nui o enei Mema e rua, ia Wi Pere raua koMohi Te Atahikoia.

Kua paahitia tenei e te Whare.o(11) Ko Kahungunu Maaka te Tiamana o

tenei huihuinga i tu nei ki Porangahau, i teWenerei 81 onga ra o Mei 1899, ka hiiritiatenei pukapuka hei whakamaharatanga motewhakaotinga onga Take o tenei hui, e mau irunga ake nei.(12) Kupu apiti ki raro ote whakataungao nga Take i runga ake nei. Frofco ite wha-kamarama a Mohi Te Atahikoia, tera ano tetahi hui nui ka ta ki Poneke, ate takiwa otepuaretanga ote Paremata, e whakahaeretiaai te Pire Poari, a me tono kia kowhiria e iahapu e ia hapu, e ia takiwa e ia i,akiwa, ngatangata wnai whakaaro, hei haere ki tauahui, a kua oti inga morehu o Ngwti Kere metona Komiti, te kowhiri tona tangata hei ha-ere ki taua hui. Heoi.

Na nga morehu katoa o Ngati Kere.Henare Te Atua. Pongi Tutaki.Rupuha Te Hianga. Kireka Rapaea.Wi Patene. Waimarama Hawaikirangi.Tipene Matua. Pamoa Tutaki.Huturini Papaka. Takerei Pikari.Ratima Wairoa. Hoani Kuru.Taketake Matua. Haka Turei.Topi Kuru. Mauhaae Hakaraia.Me nga Wahine me nga tamariki katoa.

Koriniti.Hepetema 12, 1899.

Ki Te Etita o "Te Puke Ki Hikurangi"tena koe, tenei ka tukua atu e ahau ngakorero o te hui ki Hiruharama Whanganui.He mea Ripoata mai na etahi o nga Memao te Komiti o taua hui kia ahau, kia tukuaatu ki a panuitia mai e koe, ara, na MaeheRanginui, me Haimona Epiha i tuku maikia ahau, koia tenei aua korsro:—

I tu te hui ki Hiruharama i te awa oWhangaoui i te 31 o nga ra o Akuhata nei.Te Take o taua hui he whakakotahi i teneiIwi i Whanganui kia kotahi mo tepootitangaMema mo te Paremete e haere mai nei mote Tai-Hauauru nei. Ko nga Hapu i taemai o ratau tangata ki taua hui. Nga'ti-Rangi ki Karioi, Ngati-Kura ki Pipiriki,Ngati-Hau ki Hiruharama, Ngati-Ruaka kiRanana, Ngapoutama ki Karatia, ' Ngaati-Pamoana ki Koriniti, Ngaati-Hine ki Atene,Ngaati-Hinearo ki Parikino, Ngaati-Tueraki tePungarehu, Ngaati-Rongo-maitawhiriki Raorikia, Ngapaerangi ki Kai-whaiki,Ngaati-Waikarapu Kite Parapara, Ngaati-Hineteraki Maraetaua, Ngaati-Tumaunu kite Poho-nui-a-taane, me Ngawairiki ki Kau-angaroa. A i tonoa e taua hui nga tangatakua Whakaingoa nei i a ratau hei Mema, aTakarangi Mete Kiingi, a W. W. Hipango,a te Aohau Neketini, kia kauhau i a ratauputake kia pai ai te titiro a te hui ki nga

putake pai tika haki. A i kauhau takitabi'ratau kite hui, kaore tetahi o ratau i rongojkite kauhau a tetahi, he mea ata pera anojna te hui i muri o nga kauhau, ka tuhituhiaa ratau putake ka tukua atu kite Tiamanaote hui, a, kaore boki tetahi o ratau emohio atu ki nga putake a tetahi, no murikatahi ka korero whakamarama tena i anaputake tena i ana, no te mutunga katahi kakowhiria e te hui nga tangata e 88, heiwhiriwhiri i nga Take, a, hei whakatau hokikowai o-ratau hei tu hei whakakotahitangai te pooti o Wnanganui, heoi kaore i oti i teKomiti. Whakahokia ana ete Komiti maratau ano e whiriwhiri kowai o ratau hei tu,heoi kaore i oti i a ratau. Ka mea te Tia-mana me pooti e te hunga i whiriwhiria, araete 88. Kaore etahi ote3B i whakaae, teTake he kite o ratau kaore etahi o taua Ko-miti i te titiro ki sga Take tika, kei te titiroke kite tangata, no reira ka puta ki wahonga Mema te 13 kaore i pooti, engari ko tauate 13 mo te Aohau Neketini. Kaati ko tehunga i pooti e 25, te 16 i a W. W. Hipa-ngo," e 5 i a Takarangi, e 4 i a te Aohau.No konei pakaru kmo ana nga Hapu i tae kitaua hui ite korenga e oti pai he Kotahita-nga mo Whanganui i tenei hui, kaati tena.1 te pakarutanga mai nei o te hui i Hiruha-rama i noho kacoa nga Hapu o te tahawhakararo o Whanganui kite hui a teEingatu, he tekau-ma-rua taua ra ki Kori-niti nei. Ko nga Hapu i noho ki taua huiko Ngapoutama ki Karatia, ko Ngaati-Pamoana ki Koriniti, ko Ngaati-Hine kiAtene, ko Ngaati-Hinearo ki Parikino, koNgaati-Tuera kite Pungarehu, ko Ngaati-Rongo-mai-tawhiri ki Raorikia, ko Ngapae-rangi ki Kai-whaiki, ko Ngaati-Waikarapukite Parapara, ko Ngaati-Hinetera ki Ma-raetaua, ko Ngaati-Tumaunu kite Poho-nui-a-taane. A i whiriwhiria ano e auaHapu nga putake a Takarangi a VVaata a teAohau i korero ai i te hui ki Hiruharama,kitea iho e tenei hui na te Aohau nga Taketika ki nga mate e pa ana kite takiwa oWhanganui me era atu takiwa o te Tai-Hauauru, otira mo te Motu katoa. Kaatino reira ka whakatuturutia e tenei hui heKotahitanga mo nga Hapu i whakahuatia irunga ake nei, ko te Aohau Neketini taratau tangata hei pooti. Ko nga Haputimata atu i Banana Hiruharama Pipirikiahu atu ki Karioi kei te pakarukaru, ara, irunga ano i nga kupu i korerotia ai e etabio nga tangata o aua Hapu i te hui i Hiru-harama.

Heoi ano nga kupu.Na Ngarongo Pokiha.

Kereitaone Wairarapa.Oketopa 5 1899.

Kite Etita o "Te Puke Ki Hikurangi" ehoa tena ra koe, kia ora tonu koe, ito teAriki atawhai, tenei nga knpu toru toru nei,ka tukua atu ~hei niauranga atu mav, ki ngataumata whakapaipai c toku Tipuna Tuanga-huru, o Hou Te pouwhare raua ko tona Tia-mana ko te Amo Kokoru, ine to raua Komiti(100) o TuHoe, e tiro hura mai ra i roto ongakuharu o Ruatoki, e hoa ma tena ra koutou,kia ora tatou katoa. Tenei kua kitea iho takoutou whiriwhiringa i tukua mai nei e kou-tou Te pouwhare, i roto o te "Puke" No 15Whaiangi, No 6, hei whakautu mo te koreroa Tuta Nihoniho, o Ngaati Porou, i roto o te"Puke" koia tenei (1) (2) (8) (4) (5) (6) ngawhakautu, e hoa e/ te Pouwhare, horoia onkanohi kia marama ai koe, kite titiro itekorero a Tuta Nihoniho i roto o te "Puke,"kaati maku e whakautu atu o Take, e ono, iharia noatia nei e koe kite wa patiki tu ai.

Mo te Take (1) (f hoa na Wi Pere te Whe-nua o Tuhoe i mahi kite Kawanata'nga, kiahangaia he Ture, i te tau 1895 mete 96, kiawehca tona rohe potae, hei Whenua papatipuMaori, a kia kaua e ekengia e nga tikangakatoa o te taha Pakeha, i Poneke au i te ma-hinga o teneiTure, i aua tau, ehara i te meana to kaha kite pupuri Whenua.

Take (2) e hoa auaka koe e whakamana-mana ki to ngeri, e ki nei, ukitaue, ukitane,k'aore ano to Waka kia u noa ki uta, kei tewai tonu e hoe ana, memea pea to Komiti itae mai ki Papawai whakatikatika ai i te PirePoari nei penei kua paahi te rahui WhenuaMaori a te Kuini, penei kua tukua. atu kiahaina mai te Kuini i taua rahui, a katahi katuturu to ngeri, tena ko tenei e Koro he au-taia te roro ote Ingarihi, e"kore e tae kite 10o nga tau e toe mai nei ka honoa to ngeri ki

[NAMA. 16. OTE TAU 2.] TE PUKE KIHIKURANGI OKETQPA MANE 16th 1899. [Wharangi6

tenei koi takakoe, koi takakoe, patotoi,patotoi.Mote Take (3) e hoa kaore he araitanga i

te hiahia o te tangata mo te pooti Mema, e-ngari, kaore e penei me taau eki ake nei,me noho tonu mai iro ngee, a tuatahi tonukoe kite ao maarama, ko te tono pooti, kote ruuri iao tenei hanga o te Mema. titiro ai,kite matauranga, kite katia, kite aroha kite Iwi, ma enei hoki e mohiotia ata ai e ngakai pooti, e ka ora tatou i tenei tangata, kaatimepotikoia heiMemamo tatou kiteParemata.

Mote Take (1) e hoa ko Wi Pere he Memamo tatou, ko Kereru me ata waiho i raro, e-

me tono mai e to Komiti a ia, kia ako-na ki nga huarahi o teaa mabi, ehara hokii te peke kaha i te wai tahere, i te whatu hi-naki ranei, nga mea hoki ra e rawe kia mauanei ko Kereru, tena ko tenei tu mahi e ta-ma ia he mahi na te roro mohio, e kore koee mohio ki ona kokonga maha.

Mote Take (5) e hoa ehara i te mea nanga whakatikatika o te Pire Poari i Papawainei ihe ai, kei te tika kei te pono, kei te to-tika hawerewere te whakatikatika a te Tai-Rawhiti, engari kei te peuei' me taau e tononei, kia tu ko tou tangata hei Mema, na reirai he ai, ara, na te puhaehae, e kore hoki erereke ote Maori tikanga puhaehae o muaiho, penei me tau e tautapa mai nei kio wakakia Matatua kia te Arawa.

Mote Take (6) e hoa kua rua nga whaka-tikati, ko ta te Tai-RawhUi, ko to Waitangi,kaati mau hoki e karaoga he hui, hei tuatorumo nga whakatikatika, heoi, ka ata whaka-marama atu ahau i etahi kupu hei hui-huinga mo taku whakautu i o Take katoa, ite mea kotahi ano te kaupapa o Take, ko tetono mai i te pooti mo Numia Kereru.

Whakarongo mai e Tuhoe, titiro mai e teUrewera katoa, tukua, tukua, tukua, rawatiata koutou Mema ki raro, ki ra>-o rawa, kiatau, kia tau rawa te noho, ka ata titiro maikoutou kinga whakahaere o te ture inaianei,waiho mai kia Wi Pere he Mema mo tatouinaianei, kia hori ki muri te kapititanga oRangi raua ko Papa, hei reira koe e ia Iwi eia Hapu, e ia ' tangata, hapai ake ai i tau ihiahia ai mo taua turanga, otira ka wh.ika-hangai tonu atu taku kia koe e Tuhoe koiatenei. Ko tenei tangata ko te Mema, hj reonote Iwi no* te Kawanatangahoki, kei telva-wanatanga te rua Kumara, e ora ai tenei ta-ngata, engari ko nga Ture a te Kawanatangakoi te peehi i te Iwi, kia ea ai nga moni o teKoroni e akiritia ana ki waho. Ko te roheo Tuhoe kaore te Riihi te Mokete te Reiti teT«ke, me era atu tikanga huhua a te Pakehae tau ki runga inaian-ii, a kaore ano hoki hepainga mo nga moni o te Koroni, e puta maii roto o taua rohe, ako to Mema e hiahia neikoe kia tu, no roto i taua rohe, a tena keiwhea he whakaea mo nga moni o te Koroni,e pau i to Mema kaore ianei koe e mohio inaianei tonu ko te hn-irahi tena e pokapoka-ia ai o maunga nunui, e pehapeha nei koe, erite ai kia Tutepewaarangi i totohu nei kiteKuripureiata, a taka tupou atu ana kitewaha ote Parata, ofci atu ki tawatoiere, a hepera pea tau e whai nei. Otira ka maramamai koe inaianei, kaati tukua atu to koutouhiahia ki raro, waiho mai ia Wi mo enei ra,ehara hoki ite huarahi mutu, ka tuwheratonu ate mutunga rano o te ao. Kanuiaku whakamarama mo* enei korero katoa,mehemea ia e hangai ana, he waha kitengutu. Heoi kei hoha "Te Puke."

t Na Matutaera Nihoniho.Taina o Tuta Nihoniho o Ng/zti Porou.

Tai-Rawhiti.

Kaipo "Waitotara.Hepetenia 21, 1899.

I Ki Te Etita o "Te Puke Ki Hikurangi"kia Purakau Maika, e hoa tena koe me touKomiti me tou Whore katoa, kia ora tonukoe, ma te Atua koe e whakakaha e manaakie tiaki. E hoa maau e tuku atu aku kupuruarua nei kia "Te Puke Ki Hikurangi" kiarongo mai toku hoa a Euka Poniwahio, itokuanei e ia kia "Te Puke" E hoa eRuka tena koe kia ora tonu koe, ma te Afcuakoe e tiaki. E hoa he nuitewhakaharimetewhakamoemiti. E hoa kia rongo mai koe,e tika tonu ana, engari ehara i te mea hekuare i ngaro ai, kaore, engari i warewaretiaehara ite mea he kore *e mohio, kaore, imchio ano ahau ki taua Waka kia Matatuaka hua hoki au i tuhia e au i taua panui akuite putanga mai o taua Nupepa No 11, kakite ano au kua kore taua Waka, ka pena

hoki a#u i toku kitenga iho kua kore a

Matatua Waka. E hoa kaore aku whakahemo to panui i te mea e tiaa ana i wareware-tia e ahau, ehara i te mea kaore au i mohioi mohio ano au ki taua Waka, ko Matatua,te tangata o runga ko Rahiri ko Toroa ngatangata o runga kaati iho i konei, kia oratoku hoa a Ruka Poniwahio o Kauangaroa.

Na Tapapa Whiro.

Rangi tatau.Hepetema 30/9/99.

Ki Te Etita* o "Te Puke" tona koe.Maau e tuku atu tena panui kia haria e "TePake" ki nga waahi e haere ai ia.

E hoa e Tahuna Herangi teaa koe, kamihia taurangitia atu nei e au i te waahimamao i tua o nga pae Maunga e tau-arainei ia koe i kona, i au i konei, te kite ai tauaia taua, he tinana, he tinana, he kanohi, hekanohi, he mangai, he mangai, pai atu teraite penei, ite mamangu kite Pepa. Teneito panui ote 15 o Akuhata 99, kua tae maii "Te Puke" ki a au, a, kna ata titiro ahaa,mete ata whakaaro ahau kite alma o kupu;me aku, i oho ai to Wairua ; kore rawa aui kite i te Take i tuoho ai koe , a, tae no.: kitenei ra, e ata rapu ana ahau kite Take iturapa ai to ngakau. Na, ahakoa kuananuitia aua kupu aku e "Te Puke" i teNo 9 i te 30 o Hune 1599, Wharangi 3, mopanui ano e au kia ata takoto topu ai auakupu aku, me au hoki; me taku utu hoki iau i whakaaro ai; koia tera te ahua. Natenei ka kite lho i nga korero a nga NupepaMaori e rua o Aotearoa nei, nga tono moKingi Mahuta o Waikato mea ake karangatiakite Whare Ariki noho ai hoi Meav.i mo teIwi o "Waikato. Na, e hoa ma e nga Iwikia ata titiro te whakaaro mo tenei; takums whakaoti nga hiahia o Mahuta, me onaIwi ia ia ano e noho ana i runga i tonamana ake ano, kia mutu era ; ka whakaaroai kite haere ki nga turanga pahekeheke, ehomai ana kite tangata. Naaku tenei; keia Waikato ano ia tana ake whakaaro akemo o ratau raruraru. Na, koia tena takupanui i whakawiria ketia nei e TahunaHerangi, na tenei hoki ka panuitia atu anote panui a Tahuna Herangi. E hoa e t'cWhatahoro tena koe, me to ata whakamara-ma i ou whakaaro, mo taua turanga pahe-keheke ka haere nei a Mahuta kite noho.Otira me penei taka whakaatu ki a koe, koMahuta he tama na Tawhiao he Mokopnnana Potatau Te Wherowhero, te Wairua oMahuta ko te Wairua o tona matua o tonaTipuna kia mohio ai te katoa. He nui tekororia i hoatu kia Tawhiao, timaca mai i teKawanatanga o te Makarini Ta, Tanara _Ma-karini tae mai kia Kawana Kerei tae mai kiate Paraihe, tae mai kia te Pi>ranihi._ Ena

kororia kaore rawa tetahi kia tangohia kiakotahi. He nui nga tangata ote Motu_ neikei te mohio kite nui o enei kororia ekorerotia nei e au, he nui kaore ano i rongo.Otira kite whakaaturia eau tera e keteketete nuinga o te tangata mo te ahua i enei ra.

Me penei taku whakamarama, kaore a Ta-whiao i whai kite kororia mo tona tinanamo tona lugoa ranei, ara mo Waikato,cngari i titiro ke ia ki nga Iwi o te Motu,kaati nei taku whakamarama mo te taha kiaTawhiao, kua kite te iti te rahi i te nui otena tangata o Tawhiao, kaati ko Mahutakei runga tonu ite raina o tona matua. Kahoki ano taku korero mo nga whakaaro ataku hoa "Rangatira a te Whatahoro. Kitaku whakaaro ki to panui he ahua tawai;ko te tikanga ma nga tangatanunui he whawhai atu ki o tatau hoaPakeha r-kaua e tahuri mai e ahua taunukia tatau Maori nei ano. E hoa i kite ahaui to Ingoa i roto i te Huia-tangata-kotahi;ko koe tonu tetahi o nga Pou-toko-manawao roto i te Iwi Maori, kaua koe e whakaro-ngo ki nga rongo ahua pohehe mo te IngoaKingi, e tawaitia nei e koe te Kingi oWaikato ; e tika ana no tenei ra. Otira ihangaia mai te Kingi nei i kona i te Upokoote Motu nei, kei te mohio tonu matau ngauri nei ki nga >vhakahaere o nga ra kuapahemo. Te kupu a Potatau whakarongomai e Waikato, a muri kei whakaae he Atuahe tai-tahae, kite whakaae koe ko koe anokite puta. Waihoki mete aha e kau neiWaikato i te wai, tawai noa mai, tawai noamai.

Tahuna Herangi.Na, ka marama nga kai-titiro Pepa kite

takoto o aku kupu ; o a Tahuna Herangi i

konei. Na, tenei ahau ka whakautu i ngakupu ote panui a Tahuna Herangi. E hoae Tahuna Herangi ka nui toku pouri mou iwhakawiri ke nei i te ab.ua o aku kupu itaku panui, kia rite ki taau e whakaaro neikoe; ko taku pouri kaore oku hiahia kiatutara ia tatau ake ano,"penei mete takoto oau kupu i roto i to panui. I te mea kuaki mai etahi o nga Rangatira kia whakautuahau ito panui; he nui taku ata whakaa-roaro kia whakaae ranei ahau, kauaka ranei,otira i naianei, kua whakaaro ahau he meatika kia utua e au to panui.

(1.) He patai atu naku kia koe, na tewheawaahi o taku panui i whakaatu kia koe, hetawai taku, a ta matau ranei ta nga tangataote upoko ote Motu nei, he whakahawearanei, he ki whakaiti ranei, he ki whakara-wakore ranei, he ki ranei taku ehara aa Potatau a Tawhiao a Mahuta i terangatirai a koe e whakapapa mai nei, he ki rane ;naku,kaore a te Kawanatanga honore i hoatuai mo Tawhiao, a he parau ranei aua koro-ria eki nei koe. He reta he pitihana turakiranei taku, ta matau i tuku ai kite Kawana-tanga me ona Apiha, hei turaki ia Potatauia Tawhiao ia Mahuta i te ropu ruanukuwhatukura whakahaere ote Kiingitanga, inga rangatira Hapu ranei o te Iwi o WaikatqIwi nui tonu ranei, whakahe ranei, whaka-wiri ke ranei ite ahua o nga mana e tukuaana, e whakaritea ana ranei, i nga honoreranei e hoatu ana, i penei ai te ahua o kupume tahuri atu matau nga tangata nunui kite whawhai atu kite Iwi Pakeha, kaua heitahuri mai kia tatau whakamaori.

(2.) Na e mea ana tetahi waahi o to panuina nga tangata ote upoko ote Motu nei ikawe atu te Kiingitanga ki runga ia koutoukia Waikato, waiho te raru ia koutou e kauna a Waikato i te wai, na ka pahi.i atu anoau, na tewhea waahi o taku panui nana iwhakaatu mai kia koe, i pera ano tetahi ahua onga kupu o taku panui.

I tae atu ranei a Tutepakihirangi, a teKawekairangi, ate Haeata-ote-rangi, a toIho-ote-rangi, a Tuhokairangi, a Tarawa-ite-rangi, a te Miha-ote-rangi, a te Rangitakai-waho, a te Maari-ote-rangi, a Tamaihotuate-rangi, ate Rangiotu, a TaKatakaputea, aTawhirimafcea,a Taitoko-ki-te-uru, a te Hake-ke, a Kaimokopuna, a Mahuri, a Tiweta, a teAweawe, ate Panau, nga tino ruanukuwhatukura o nga Iwi ote upoko ote Motunei, kite tono kia koe kia Waikato kia wha-kaaetia mai a Potatau hei Kiingi mo te IwiMaori o Aotearoa raua ko te Waipounamu,tine marama to koutou Iwi, * nui a tini oTamatea e pae atu nei. kore rawa tetahi oenei ruanuku whatukura i tae atu i runga itena whakaaro, otira e tika ana pea tau, teraano i tae atu tetahi o ratau, mau tena e wha-kaatu mai te marama te can i'tae atu ai tetahio enei.

E hoa kaore nga whatukura whakahaereo tini o Tamatea o Whatonga o Kupe, itekuare kite titiro atu ki nga whakahaere, anga Iwi o waho atu i nga Iwi ote upoko ote Motu nei, puta noa te Tai-Rawhiti tae noaki tera Motu, mai i o matau Tipuna tae maiki o matau Matua tae mai hoki kia matau,nau katoa nga mahi, heoi ta matau he ma-tau he manaaki atu i o whakahaere, e kiianei e koe na matau koe i raru ai, nau te"Tiriti 0 Waitangi," nau te Kiingitanga iwhakatu, nau te whakatu pakanga, nau teKarakia Hauhau, nau te whakaaro kia haerete Kiingi Tawhiao ki Ingarangi, ehara eneikatoa i te mea naku i hua hei mahi ma tatau,heoi taku ka ara ia koe te mahi, tomo tonuatu ki roto, i a koe e ki nei naku, ahakoa paikino ranei, tapapa tonu atu ki runga i o ma-hi, mate tangata, mate*Whenua, kaore matauite nanu itc aha, penei me tau e uta neikoe iau mahi na matau, kia marama tewhakaaro, kia tika, kia rangimarie kia pono.

Na kia marama i te tangata tuatahi, nanai whakaaro he mea pai kia whakaturia heKiingi Maori, ko Hongi Hika he rangatiratenei no Ngapuhi, heoi kaore i oti tera wha-kaaro ona, tangata tuarua nana i whakahaerete whakaarokia tu heKiingi Maori, ko MateneTe Whiwhi he rangatira no Ngaati Raukawa

,he Hapu nou ano no Waikato, i tu te huituatahi ki Taupo, ka patai a Matene ki a teHeuheu, pewhea ana koe kia tu he KiingiMaori mo te Motu nei? Te Heuheu e pai anaano! kotahi taku e whakaaro nei, tukua kia■whak'aruru nga Whetu kite mangoroa heireira ka whakaari ai, ka haere a Matene mete ropu rangatira ki Maketu, ka whakaaria i

[NAMA 16, 0 TE TAU 2.] TE PUKE KI HIKURANGI, OKETOPA MANE 16th 1899. [Wharangi7

reira, kaore i manakohia mai, ka haere aMatene me tona ropu rangatira ki Rotorua,ka whakaaria ano i reira, kaore i minaia mai,ka haere ano a Matene me tona ropu Ranga-tira ki Waikato kia koe, ka -whakaaria kiawhakaturia he Kiingi Maori, kaore i whaka-ae a te Wherowhero, tana kupu e Waikatoa muri kei whakaae koe a Waikato, he taitahae, kite whakaae koe, ko koe ano kiteputa, i konei ka mohio a Matene me tonaropu Rangatira, kaore a Waikato e whakaae,ka hoki mai ki Otaki noho ai, kaore te wha-kaaro o Matene i tatu ki raro, ka tu tetahi

* hui nai ki Manawapou waahi o Taranaki,i te tau 1854 ka haere a Matene ki taua huika whakaaria e ia taua whakaaro whakatuKiingi, ka takoto nga Take mo taua hui kote whakapono, ko te whakamutu i te hokoWhenua kite Pakeha, ko te whakakotahi inga Iwi o te Motu nei, ka apitiria e Mateneko te Take Kiingi kite taha o era Take kuakia ake nei, i konei ka kaha haere taua wha-kaaro ki roto kite ngakau o te tangata, kawhakatika a te Heuheu ka haere i taua tauano ki Uawa kia te Kani Atakirau, ka tonokia whakaaetia mai e te Kani, kia whakatu-ria he Kiingi Maori, a kite whakaae mai ateKani Atakiraukoia tonu hei Kiingi, te kupua te Kani Atakirau.

Waiho atu te Mana tangata ke ki a ia ano,he Mana ano to taua he mea heke iho i oTipuna tae mai kia taua, ka hoatu te kahu-maori o te Kani-a-takirau; ka mea a te Kani-a-takirau kia penei taua mete kahu nei, kahoki a te Heuheu ki Taupo, tena ata titiroiho mehemea naku na nga Iwi o te upoko ote Motu nei tenei whakaaro te whakatu Kii-ngi, he aha te take i riro ai ma te Heuheu ekawe mai tenei whakaaro ki runga ki a auki tini o Tamatea oPorourangi e pae atu nei,na ka kite mai koe, kaore matau i pai atu kitaua whakaaro i kia ake nei e te Kani-a-taki-rau. Ka haere a te Heuheu ki Waikato itaua tau ano, ka tutaki kia te Waharoa kiaManiapoto, me etahi atu o Waikato, ka ko-rero ratou i taua whakaaro ano, a katahi kakaha haere taua whakaaro ia te Waharoa ra-ua ko Rewi, ka hoki mai a te Heuheu ka tute hui ia Tihema, tau 1856 ki Taupo, mo ru-nga i taua Take, kihai i oti taua whakaaro,ka nekehia te hui ki Waikato i te tau 1b57,ka whakahaerea taua Take ano, kihai i oti,ka nekehia ano te hui ki luu Matao, wahi oWaikato ia Mei, o taua tau ano. I mua akeo te tiinga o taua hui ka haere a te Waharoaraua ko Rewi Maniapoto kia Hanawira Pa-keha patai ai i ana whakaaro mo taua mahiKiingi, te kupu a Hanawira kaua korua ewhakatukiingi, he Iwi hae tona Iwi te I-ngarihi, ka mea mai a te Waharoa, e koretenei Kiingi e whakakake he tamariki kai uano ia, ka whakautua e Hanawira, e tika anaotira ki taku whakaaro he tamaiti whakakaketenei i te mea ehara i tona Matua nana ia iwhakakiingi, ka tohe a Hanawira raua koHare Reweti, te mea pai me mahi he piti-hana kia whakataua mai e te Kuini kowai onga Rangatira, hei tino Rangatira mo ngaRangatira o Nui Tireni, kaore a te Waharoai whakaae, i muri o tenei ka tu te hui ki IhuMatao, ka oti te whakaarokia whakaturiakoPotatau he Kiingi Maori. I muri o te wha-kakiingi tanga o Potatau, ka paku katoa terongo ki nga Iwi katoa, tae mai hoki kia ma-tau nei, ka whakatika te ropu Ruanuki* o ngaWhatukura o tini o Tamatea, ka haere atuki Waikato, na ka whakatakotoria tenei ku-pu, kaati mau ma Waikato ko te whakatu-nga i te Kiihgi, engari tukua mai te whakatuhaere ma nga Iwi katoa o nga Motu e ruanei, ka utaa mai e Waikato, e kore e aheikia tukua te whakahaere ki nga tutua maanae whakahaere te Kiingitanga, ka utua eNga-ti Kahungunu e pai ana, kaati, mate ke koemate ke matau, ite tau 1875 ka whakaarotiaano kia tuaruatia te kupu kia koe kia Wai-kato, ka whakatika te ropu o nga Ruanuku oTamatea ka haere atu ki Waikato, na, katakoto te kupu, kaati kia koe ki nga Iwi ka-toa o te Motu nei, tukua mai hoki ki au kiaNgaati Kahungunu te whakahaere, me utakatoa nga Iwi ki runga ia Takitimu, makuhoki tatau e hoe i. naianei, kaore koe i wha-kaae a Waikato, i muri iho ka tae mai koe aWaikato ki nga marae o tini o Tamateawhakaatu ai ka haerekoe ki Ingarangi, a katonoa e Tawhiao kia haere atu a te Rangita-kaiwako hei Hoiho pikau i a ia ki Ingarangi,te utu a te Rangitakaiwahc kia Tawhiao, enoho hei tahuahi mo nga kuia mo ngakoro-ua mo nga pani mo nga rawakore, kaore tenei

kupu i whakaaetia e Tawhiao, e kqe ranei eWaikato, te na ata titiro koe i naianei, kowai o taua kei runga i te turanga e ki neikoe, he tangata tawai ahau, he tangata wha-kakake, me nga Iwi o te upokoo te Motu nei,mo runga i aku kupu whakamahara atu kiakoutou, pai nei, pono, rangimarie, i a koe ee whakangako nei, mo taku kunu te Kiingi oWaikato, a kia ki ia au, te Kiingi o wai, ehara iau ikite Kiingi o Waikato, nau ano itua te Kiingi o Waikato, e mau nei i roto inga pukapuka tiaki i nga whakahaere mahao Nui Tireni, i roto hoki i nga nupepa reoPakeha Maori hoki, ote tau 1857 tae maiki tenei tau, kaore ahau i kite i to panuiwhakaatu kei te he nga panui, pera te Kiingio Waikato, engari te Kiingi o Nui Tireni, owhea ranei, engari heoi te mea i kite mataue whakaae ana koe, ae te Kiingi o Waikato,a katahi rawa nei koe ka whakahe mai, motaku panui pai, whakamahara atu nei, a kakino kia koe. Ite tan 1884, ia Tawhiaoma i Ingarangi ka takoto te Mapi kite aro-aro o te Teputeihana o nga Ruanuku whatu-kura whakahaere i te mana Kiingi Kuini oKeiti Piritini, ka pataia a Tawhiao, ko wheate wahi o Nui Tireni e tono nei koe kia taka.ki raro i to mana, Tawhiao ko Waikato, ikonei ka pa te pouri kia Topia Turoa wha-tukura o Whanganui e ora nei ano, ka meaano te kai patai kei whea te rohe, ka mea aTawhiao kei Parininihi te rohe ki Tauranga,ka mea te kai tuku patai kia Tawhiao, ia waite pito tonga o tenei rohe, ka mea a TopiaTuroa, ia maua ko Hori Ropiha, me o mauahoa Rangatira kei Nui Tireni puta atu kiteWaipounamii. Tena naku ranei, a-nangaRuanuku ranei o te upoko o te Motu nei na-na tenei rohe, whakawhaiti atu i te manaKiingi ki Waikato anake, tena na matau ra-nei i ki kia tapahia mai nga Iwi i mate neiki raro i te whakahaere Kiingi, me o ratauWhenua, ki waho i te rohe o Tawhiao kuakiia ake nei, tena ki tau whakaaro he tohu a-ha tenei he tohu aroha ranei ki nga Iwi owaho ia Waikato, e ki nei koe he whakaarono Tawhiao ki nga Iwi o waho ia Waikato,i kore ai e tango i nga Kororia e hoatu ana enga Kawanatanga, ehara ranei tenei itewhakaaro kino nau. Na mou hoki eki neikoe i kite koe i roto i te Huia Tangata Kota-hi ko ahau tepDii-toko-manawa o te Kotahi-tanga, e tika ana tena, ko taua Kotahitangaano tenei i kawea atu ra e te ropu whatukurao Tamatea kia koe i te tau 1858, tuaruatiaana i te tau 1875, tuatorutia ana i te tau1893. i Papawaiwahi o Wairarapa, kia kotahitatau i runga i te whakaaro kotahi arohapono rangimarie, kite tautoko ite Pire Po-ari rahui i te 5000,000, eka, toenga Whenuao nga Motu e rua nei, hei turanga waewaemo nga kuia mo nga koroua mo nga pani monga rawakore i kia atu ra kia Tawhiao e no-ho kite tahuahi, na kaore ano koe i pai maiki tenei whakaaro pai marama, na he tohupai ranei tenei nau ia koe, e tapabi nei koe ite Motu nei kia rua nga poronga, ko te tahaHauauru mo te ora, a ko te taha Rawhitimo te mate, na mo to whakangako kite nui oPotatau o Tawhiao o Mahuta, i roto i to pa-nui. E mohio ana matau kia Potatau heuri ia na Tupurupuru i aranga ai te whaka-tauki tukua kia takitahi nga Whetu o te Ra-ngi, ko Tupurupuru anake he whatukura moroto ia Tamatea, mehemea nou anake a Po-tatau, e kore koe e kite e tungou atu ana atini o Tamatea kiakoe heiKiingi.

Na ehara i. te whakaaro pewhea raneitaku kupu i ki ai ahau, me whakaotirawa ete Kawanatanga nga raruraru oMahuta ia ia ano e tu ana i runga i to-na ake Mana me Waikato, koia tona teratona hangaitanga. Tena koia; he Ture anokoia tenei me pooti ano nga Kiingi, hei Me-ma mo roto i nga Paremata, ki taku korerawa he Ture pera o te Iwi nona ona manapenei e pootitia ana, hei Memo, mo ie Pare •

inata o te Iwi ke, koia ahau i ki ai mehemeahe ngakau nui to te Kawanatanga kite wha-kaoti i nga raruraru o Mahuta o Waikatowhakaotia i aia ano i runga i tona turanga,ehara i te pena me taau, he tawai, he wha-kahawea ranei, engari waiho ia koe anaketena tu whakaaro kino, tena kp to matuaiwiko tini o Tamatea o Whatonga oKupe, e paeatu nei i roto i o ratau Kuhunga, kore rawahe whakaaro pena, me au e whakamaori na itaku panui, kia tika te whakautu i nga kupuate tangata. Heoi aku whakautu mo topanui, kia tau te aroha kia koe i kona metou Whare katoa.

H.T. Whatahoro.Ko te Whakarapotototanga

Tenei i nga tono a ngaTangata.

Ko nga Ingoa tenei o nga tangata kua taemai'a ratau tono kia tukua atu he Pepa moratau, koia e whai ake nei:—

Wiremu Whaanga. Petane, H. B.Bopata Riwai. Hampden ...

Pakeke. Manaia Hawera.Maehe Ranginui. Karatia Whanganui.Iwi-kino Hauaho. Ruatoki.Wi Pikai. Haroto.TuriaKina. Ngatiki Hawera.Inia R. Ranginui. Te Whiringa Tokanu.Te Apiti. Masterton.Kahungunu Maaka.Enoka Taitea. Waiwhetu Lower Hutt.Wiremu Potae. Wellington.T. T. Paramena. Meremere.

Na Himiona Te KaniTenei tono.

Kia tukua atu he Pepa mo ratau, ara, irunga ano i te whakahau a Wi Pere kiaratau, kia tahuri ratau ki tango Nupepa moratau i a "Te Puke Ki Hikurangi" koia nei

o ratau Ingoa.Himiona Te Kani. Hauiti.Rameka Makuru.Matenga Kahu.Wi Kiingi Hori.Wiremu Kahure.Mihaere Koura.Karepa Kautuku.Peta Kahure. '

- • •

He nui nga reta hei panui ma te "Pukea tera putanga o te Pepa.

Koi warewarerawa koutoukite titiroki teneiwàhi, ara ki tenei kupu, kite nui nga koreroka mau tonukite 8 nga wharangi, a kite itingakorero ka hokiano kite 6 nga wharangi, a metetitiroihoanohoki kiteTauirapotoonga Ture,ara kite Ture 1,ko teutumo tepepaote "Puke"itetau, 10/-moni, kaore ite 10/-PaneKuini, ametetangohoki atetangata'itepepaheitetauanakekaore e hokiiho, beoi kia mau i rotoiokoutou ngakau enei kupu. "Te Puke."

Kahore E'Tau Te Hee, Ki Nga Kai-Mahi0 Tk "Puke," Me To Tatau Nupepa MoNga Whaicu.ro, Anga Rangatira Taane, Wa-hine, E Tukua Mai Ana Kia Panuitia E"Te Puke Ki Hikurangi," Otiba Kia Tupa-to Ano Koutou, Kaua Nga Korero Kino.

MARAMA-TAKA 0 TE "PUKE."Ko nga ra enei hei putanga atu mo te Pepa,i roto ite marama, a, pau noa tenei tau, konga ra hei taenga atu ki o koutou Kaingakaore te "Puke" e mohio, engari te poohita-nga atu i konei, e mohiotia ana, koia e whaiake nei:—

Oketopa. Mane, 16, Kite Turei, 31-Noema. Wenerei, 15, Kite Wenerei, 30.Tihema. Paraire, 15, Kite Hatarei, 30.

TAUIRA POTO.GNGA TURE OTENEI PEPA.

(Tube 1.)Ko te utu mo te Pepa o "Te Puke Ki Hi-

kurangi" i te tau 10/ hereni.(Tube 2-)

Kite tono mai ite Nupepa, me penei to a-hua o te Ingoa ki veaho o te kawa.

Ki Te Etita."0 Te Puke Ki Hikurangi."

Box 20Greytown Wairarapa.

(Tube 8.) •

Kite tuku mom mai koutou, ko te Tauiraano tena i runga ake nei, hei nga moni ootaPoutapeta anake.

(Tube 4.)E rua putanga ote Pepa i roto i te mara-

ma.Na Te Etita o "Te Puke Ki Hikurangi."

[NAMA 16. 0 TE TAU 2.] TE PUKE KI HIKURANGI OKETOPA MANE 16fch 1899. [Wharangi8

Printed and Published by T. Renata.Under the Authority of H. T. Mahxjpukuat his Registered Office, Main-street, Grey-

town North, Wairarapa.

A SUPPLEMENT TO THE "PUKE KI HIKURANGI"NEWSPAPER.

Porangahau.Hepetema 24, 1899.

Kia "Te Puke Ki Hikurangi" E Korotena koe me to Komiti e whakahaere mainei i a kce, he nui te whakamoemiti o te

- ngakau mo to kaha .kite tobutqbu i ngawa'• kiatoa, edgari b mau te pupuri o

; tohutohu e te tangata", he' ahakoa kia. mautonu ki te :ako, me kore e penei mete weraite ahi e mau nei te 'iiawe mete kukuti ote kiri hei aha ra i te ora tonu, kia perahe ora mo'tenei wa' e ako nei koe he paitonu kia pera, me aha te kukuti ite ora tonuq tetahi waahi o. te tinana. Kua pera teahua o te Whenua i naianei kua wera i teahi kua whai-nawe, e kore e hoki atu teWhenua ki tona ahua o mua, e kore tetangata i wera e hoki atu ki tona ahua omua, engari ko nga matauranga katoa metePire Poari hei rongoa kia mahu, ko te naweko te kukuti ka mau tonu a mate noa.Ehara e Koro hei whakaea noa atu mo tomahi e tohutohu nei koe i a marama, i awiki kaore e ea i au to mahi, engari e mohioana aula o kupu katoa o te ra ano i timataai to haere i te Motu nei tae noa mai ki

. tenei Va, he marama rite tonu ki okuwhakaaro, kaati enei kupu.

HE TUPAPAKU. .

E "Puke maau e tuku atu kia rongo ngawhanaunga e noho ana i nga Rohe katoa o"Wairarapa, kua riro to rafcau Tipuna aMeri Heta, i te 20 o Hepetema 1899, hewhakaatu noa kia rongo. Heoi kai ie paitana haere, e haere ana i te huarahi

_

o tekatoa, a, ka haere atu ano te katoa i tauahuarahi, he uri ona kua 2 Mokopunatanga.Heoi "E Puke" kaore he Whakapapa otaua Hakui e hoatu koi whakakapi noa i tePepa, me penei noa e au. He Mokopunana Kahungunu, he Mokopuna na Pinenau,Ko te matua Wahine he uri Atua, he Moko-puna na Hine-te-iwaiwa, kaati noa i konei.

Na Heta Matua.

Parenako.Akuhata 1, 1899.

Ki Te Etita o "Te Puke Ki Hikurangi"e hoa tena koe me ou hoa mahi i to tatautaonga, kia ora koutou me to koutou Kau-raatua me Tamahau, tena koutou te arohao a tatau tamariki me o koutou. Iramututaina. Tenei aku kupu ruarua utaina atuki runga i to tatau "Puke" te Whakapapa otaku"tamaiti, 6 Matua Hamaiwaho.

Koia tenei e wHai ake nei:—

Ko Rua-i- te-matauranga." Ruawharo..." Rangatira." Tupiki." Te Puehu." Tamarakai." Te Aweawe." Rangiihia." Tutemakohurangi." Kuratepa," Te Rai-kau-moana." Hinerangi." Hine-i-te-arorang»." TeHina." .TeNgarehu. -

" Hoka." Tamati." Te Hamaiwaho." Matua Hamaiwaho.

Ko Roararatai." Ruamano." Uenuku." Ruatapu. :" Tamarakaiora.-' Tamakitematangi." Tutewbakaekenuku." Tuwhakaekerahgi." Pito." Rere," Korotoi." . Rongokakol" Tamatea." Kahungunu*" Kahukuranui.

. . " Rakaihikuroa. 1" T.utaetara.

..' '?..

"■ Te Abmataura.'" Te Turuki." Hinetekaretai." Hoata.'" Moana.

••''"- Tatau

, ". Tuarongo..". Ranga-i-waho." Tapu."•*" Hoka."" Tamati,."

, Te .Hamaiwaho.'r Matua Hamaiwaho

Ko Rakaihikuroa." Hine-te-raralro

.."... Eangimatakoha." Rakaimoari." Kahukuramango." Hutnarie. ." Tataiaho." " Tuairau." Rakaipa." Hikawera." ' Te Whatiapiti." Te Rangiwawahia." Hinepa." Te Aranui." Tangimoana." Ruia-i-te-rangi." Puakihau." Hinetutunawai." Te Nonohu." Hoka." Tamati'." Te Hamaiwaho." Matua Hamaiwaho.

Ko Hinematua." Rakai-ka-hewa." Te Angatu." Te Uanga-o-rangi." Hinematika." Te Kai-a-punahau." Patahanga." Te Waiehu." TeKauaha." Tatinoia." Te Waiehu, kuao." Te Riponga." Kiriwai." Pakuahi." Tutohe-nga-rangi.'" Teßaro.

v " Tamati." Te Hamaiwaho.." Matua Hamaiwaho.

Ko Ira." Iwi-pupu." Kahungunu." Kahukuranui." Bakaihikuroa." Takapau." Ruaio." Koura." Kiteroa." Tak'inga." Tarere." Haurarama." Hine-ko-naki-hau." Kini." Rahera." Te Hamaiwaho." Matua Hamaiwaho.

Ko Rakaipakd." Kaukohea." Tute'kanawa." Te Maroiro." Haurarama." Hine-Eo-naki-hau."' Kini." Rahera." Te Hamaiwaho." Matua Hamaiwaho.

Ko Rangi-taane." Kopu-parapara." Toka-tu-moana." Te Puehu." Te Aweawe." Tamarakai." Maino." Kohuhga." Tuwharemoa." Tamaraumoa." Rangiwhakapou."" Te Aqnui.'" Kuratepa." Te Rai-kau-moana.

.„" Hinerangi." Hine-i:te-arorangi.

~ " TeHina," Te Ngarehu." Hoka. •

" Tamati.

" Te Hamaiwaho." Matua Hamaiwaho.

Ko Kahungunu ano.*' Tahukuri.

." Tauiiei. ~

. " Tatawhiwhi." Kaukirangi." Tas-te-rangL" Wharau." Hinepa.■" Te Aranni.■" Tangimoana." Euia-i-te-rangL■" Puakihau."' HinetaiunawaL■" Tetfonohu.-" Hoka." Tamati." Te Hamaiwaho.■" Maiua Hamaiwaho.

Ko Ueugarehupanga." Te Awariki." Ngaropoa-" Tumomoka.■" HifiepL•"' Te Kura-i-huna.•" Hinetaumau.•" Tahupaie.-" Tahu.Xi Tuarongo.*' Eangaiwaho.•" Tapu.•i 4 Te Ngarehu." Hoka."' Tamati.-' Te Hamaiwaho.■" Matua Hamaiwaha

£0 PaMaitu." Pakirahu* l Tumakehua."" Te Aomatangi-' Kahukura.-" Te Amarc.■" Suamancr•" Paikea.•" Whataura-iaka-te-maraiffit.** Ue^te-koroheke-•" Tahunui.•" Ira."" Tafcito-ta-Tere.

'■" Eakaaui.•" Moeuga-wahine.•" Euaiti."" Rangitauira.-" Tutaetara.Xl Marutauhea.*" Te Aomataura.xi Patutu.-" Amoake-te-rangi.•" Te Kuratakawhaki.■" Te Eangitauaouoikura.-" Te Riponga.•" KiriwaL-" Pakuabi.-" Te Eara" Tamati.*" Te Hamaiwaho

■" Matua Hamaiwaho.

Heoi ano nga Whakapapa.Na Te Hamaiwaho Tamati

HE TUPAPAKU.

No te 1 onga ra o Akuhata nei ka mate teTamaiti Wahine a Kapene Tunuiarangi, koKahia te Ingoa, i mate ki Ranana u waahio Turanga Lowev Vally, ko te tamaiti nei erua tonu nga ra i pa mai ai tona mate, i tera tuatoru hoki ka hemo ia, ehara ite meakaore i tae kite Takuta te tamaitinei, e ruanga Takuta i tae ai te tamaiti nei, ko Takuta"Porete" me Takuta "Paama" i roto i eneira e rua, kaati, na runga i te kaha o te matekite tango atu ia ia koia i riro ai ia itemate te tango atu, he nui te pouri o nga Ha-puo roto o te Awa nei o Wairarapa, kitematenga o taua tamaiti i runga i te tango-hanga atu i a ia i waenganui i te Iwi, koianei tonu hoki nga mete e kiia neii he matewhawhati-tata, kite Pakeha he „HeartDisase" he Kotiro Eangatira tenei no rungai nga Tahw Eangatira o Kahungunu, kia oratatau i roto i ijQ pouri.

"Te Puke Ki Hikurangi"

Maungapohatu.Oketopa 3rd: 1899.

KiteEtitao "Te Puke Ki Hikurangi."E hoa tena ra koe me to Komiti katoa e

whakaatu mai nei i nga Rongo-korero menga matenga Tupapakti; heoi, '■ e hoa teneitetahi korero hei uta atu ki runga i to tatautaooga, ia te "Puke," he whakaatu nakui tematenga o tetahi tangata o Tuhoe, tonaJngoa ko Rehua, te Koka o taua tangata heiTamaiti ki au, na taku tuahine, he mea nakukia mauria atu ete "Puice" tona matengakia kite iho ona whanaunga, me to tataujKawanatanga hoki ite kino o tona mate,foeoi ka whakamarama au ite ahua o tonamate, ka whakahaua mai ete Kawana kiaKania he rakau, mo nga Piriti, mo nga Ka-rawata, i Heipipi waahi o Ruatahuna, kawhakaaetia e Tuhoe, ka riro ko Rehua TeKokau te Rangatira whakahaere i laua mahi,ko ana tangata mahi he Maorikatoa tokoonoratau, ko te nui o nga rau putu hei mahi e22,000 mano putu, heoi ka timata te mahika ki atu taua tangata kite Apiha whakaha-ere a te Kawanatanga, ki tana waahi tu ai teWaapu, ka ki a te Peehi te Pakeha, kaore kikonei, pena tonu ta raua tautohe, ka riro i tePakeha te tohe mo te turanga ote Waapu,te waahi nei he pari tahataha, koi nei te takeo te tautohe, he ki atu na te Maori taihoa kamate he tangata i te kino o te turanga o tauaWaapu, heoi ka oti te Waapu, katahi ka mahika moe iho taua tangata, e riri ana raua koPeehi te Apiha a te Kawanatanga, katahi oraua Wairua ka riri, ka mau te Pakeha i terakau ka whiu* ki aia kaore e taha i tonaWairua, ka rongo ia i te mamae ka oho ake,katahi ka korero ki ona hoa kia tupato temahi ko ahaii ka mate, ma te rakau au epatu, heoi ka mahi ratau ka tupato tonu kiaratau, ka kotahi Wiki e mahi ana katahi kawareware noa iho te mahi, ka mahi ahuarekaka haere etahi kite whakatakataka roku ihoi runga ote pari tahataha, ko etahi kai teKani i runga i te Waapu, katahi ka taka ihotaua roku kihai i mau atu i etahi o nga roku,heoi ka oma katoa ratau oro raiti ana kamate, ka whati e 2 nga Kani i whatiwhati,ka mea nga hoa ki to ratau Rangatira kuaea to moe, ka ki a Rehua kaore ano kia rite,engari kia pa rawa he rakau ki tona tinanakatahi ka rite, engari kia tupato ano te mahikite puta au i nga Wiki e rua, heoi kuakore taua mate moku, heoi ka pa te pouri kinga hoa, ka mea kia paahitia ta ratau mahikia tonoa kite Apiha ate Kawanatangahe tono kia hoki ratau kite mahi kai, awhakaaetia mai ana, heoi ka hoki ratau, erua nga ra kua puta atu hoki te whakahau ate Peehi, kia hoki atu ratau, kite mahi,kite kore e hoki atu ka panaia ratauheoi ka hoki ratau kite mahi, katahi kahurihia mai ano tetahi roKu, taka rawa atukite rori, ko te Waapu kei te taha ki rungaote rori, heoi ka mea nga hoa ki to ratauRangatira hei aha tera roku, me wfcakatakaatu kite pari, ka mea a Rehua ka moumoute rakau, te roa o te roku nei 14 putu e whaputu pea te whanui, ka whakahaua e to ratauRangatira kia haria e nga tiaki ki runga o teWaapu.

Ka whakamututia i konei te reta whakaa-tu mai a Tukua Te Rangi, i tetahiaituakinoi pa kia Tuhoe, hei tera putanga o te pepaka tukua katoatia atu ai tetahi pito me ngaWhakapapa hoki o Rehuaiterangi. Heoikei pouri mai te kai tuhi, na runga i te potoote taima i peneitia ai, kia ora.

"Te Puke Ki Hikurangi."

PITOPITO KORERO.

I te Taite i te 12 onga ra o Akuhata nei,ka puta tetahi hau kino, kite whakaaro ihoa te ngakau, katahi ano te hau kino i putakiWairarapa nei, ko te Aitua i pa ki Papawai itaua hau, ko *e Whare takanga kai o Aotea-roa raua ko te Waipounamu, ko te Ingoa otaua Whore, ko Paakewairangi, e mohio ananga Iwi o te Motu nei ki taua Whare, ara,nga Iwi i tae mai kite hui a te Kotahitangai tu neiki Papawai, ko te rahi o taua Wharee 40 putu te roa, e SO puta te whanui, kaati,ka tinamohio mai koutou kite rahi o tauaWhare, ahakoa te rahi o taua Whare, metekaha hoki, kore rawa i tu i te hau, i hikitiatonutia e te hau, tan rawa ata ko roto i Ma-ngarara, he awa tenei kai te tana o auaWhare, ko nga taonga i *cto i taua Wharehe Matiini tiri oti witi tanapu, me etahiatumea. e. tiria ana ki' taua Mataini, i te takiwa

ka rare taua Whare, katahi ka kowhakina tetahi onga wiira, pakaru ana, ara, ngakungakukatoa, ko tetahi mea i roto i tana Whare anohe Tarapi, engari tenei i ora, ara, na ngapou i man ai, he mea kari hoki krraro Whe-nua nga pou, na reira i kore ai-e rere i fee

mutu tens Aitua."

Ko tetahi Aitua ano i pa ki Papawai, kote Tumeee o tetahi onga Whare takanga kaiano o te Waipoonamu, ara, ko Potakaku-ratawhiti i hinga i te han te pupuhi, ko teroa o te wahi i puhia e te hau 10 putu, nekeatu ranei, e mohio ana ano nga Iwi o te Mo-tu nei ki tenei Whare, 1 te wa i tae mai airatau kite htri i Papawai. E rua nga Winio te Waipounamu i pakaru i te hau, me eta-hi mea atu ano o te marae i kino i te hau.

Kotahi tetahi Purukamu, kai te Kainga oTaare Tare i Papawai. etu ana, ka 40 ngatau o taua Purukamu e tu ana, ko taua Pu-rukamu kaor6 rawa e hinga ana i enei haukaha ka hori ake nei, tae rawa ake ki teneiputanga o te hau katahi ano ka hinga, kaatf,ko tetahiWhare e tu ana i te taha o taua Pu-ruKamu, ko nga pakiaka o tauarakau e toroatu anaki raro i taua Whare, no te hingangao taua Purukamu katahi hoki ka kohurea ta-ua Whare, iri ana i runga i nga pakiaka otaua Purukamu, mete Wuruheti hoki a tauaPakeha, pakaru katoa i te hau, me nga Tai-epa pakaru katoa.

Ka hoki mai te whakamarama ki ngaAitua ipa kite Taone o Kereitaone.

Tekau pea nga Mira hau i hinga i te haunei, a kai ko atu i te tckau marua cga Tu-mere i hinga, tae atu kite Tumere ote Wha-re o Raukura Tamahau te hinganga i te hau,mete nui hoki onga rakau Pakeha i hingaki raro, a he nui hoki nga Whare i tihoreanga tini o runga e te hau, i pakaru etahi, menga Whare pakupaku. hingahinga katoa eta-hi i taua hau, me etahi taonga i kino i tauahaute hangakino, kaore te kai tuhi e tinokaha kite whakarapopoto i etahi ata ongamea i hangakinotia e tenei hau, a tena atuhoki pea kai etahi waahi atu, te tino kahangao te hau nei, engari ma. nga Nupepa Pakehae whakaatu atu era Aitua i pa ki era atu wa-ahi, kite ki a nga kai titiro Whetu, koHuripari tenei hau.

Kereitaone.Oketopa 10th 1899.

Kite Efcita, e hoa tukua atu tena panuikia "Te Puke," kua nekehia teKooti WhenuaMaori o Kereitaone nei, te take he mea tonomai na te Minita Maori, kia haere a TiatiMake, hei hoa mo Tiati Mea, ki Tokomaru ite 18 o nga ra o te marama nei. ko aua kee-hi he keehi piira, e2O a e whakaarotia anae kore e tae te Kooti ki Tokomaru ite 18 onga ra o Oketopa nei, i te mea hei te 18 anohaere atu ai a te Omapere Tima, i Nepia nei,ako te Tima tera hei hari atu ite Kooti, atera pea e nekehia te ra e tino tuwhera ai teKooti ki Tokomaru, ko taua Kooti he Kootimo tetahiWnenua koMaungahawini te Ingoahe Whenua tautohe nui taua Whenua e kiaana, ako te Ateha ko E. T. Whatahoro, akite whakaaro ake era epai te whakataungamo taua Whenua, ite mea tokotoru ratauhe marama anake ki nga tikanga o tenei ha-nga ote Whenua Maori, haunga hoki ngatikanga ote Ture, kia mutu taua Kooti kiTokomaru, ka hoki tika mai a Tiati Makemete Ateha aH. T. Whatahoro, kite wha-kaotioti i nga Keehi i toe o Wairarapa nei,ko etahi o nga Keehi kua ofci i a raua te wha-kawa, ko le whakatauanake i toe i a raua,ka tonoa nei kia haere ki Tokomaru.

Heoi.

TE WHAWHAI KI TARANAWARA.

A Te Ingarihi Raua Ko Te Poa,I Timata ITe Taite ITe 12 O

Nga Ra O Akuhata 1899.

No te 9 o nga ra i tae atu ai te Waea a teHekeretari o te taha kite Kawanatanga oTaranawara, kia "Ta, Araweta Mirina" tetino Kai-whakabaere o te Kawanatanga oIngarangi o taha kite Tongs, o Awherika:i mea taoa Hekeretari i roto itana pnknpuka,ko nga mea e tonoa nei e Ingarangi, ma teKawanatanga anake o te Taranawara e

whakaaro e-whakau hoki: ko te noho o ngaHoia o Ingarangi, ki nga waahi e patata anaki nga robe, he takahi tenei i te mana oTaranawara; otira he whakamutu i teneiahuakinoc te takoto o nga whakahaere.Katono ata matau kite Kawanatanga oIngarangi kia whakaaetia mai nga tono iraro iho nei.

(1) Ko nga raruraru katoa i waenganuiia Ingarangi me Taranawara me tuku ma teApitireihana e whakarite.

(2) Kia tere tonu te whakahokihoki inga Hoia katoa o Ingarangi e tata ana kinga robe o te Taranawara.

(3) Ko nga Hoia katoa i u atu kite pitowhaka-te-tonga o Awherika, aw, timatamaii te 1 o Hune t&e noa mai ki tenei ra, metere tonu te whakahoki ki oratan na takiwa.

(4) Ko nga Hoia o Ingarangi e haereana rate Moana: kaua rawa e tukua maikia u mai ki uta o te taha whaka-te-tonga oAwherika.

Kite whakaaetia mai enei Take ete Ka-wanatanga o Ingarangi, ka whakaae hokimatau te Kawariatanga o Taranawara, e korerawa matau e whawhai i te wa e whakahaereai te whakariterite i waenganui i nga Iwi erua, ko a,matau Hoia e tata ana ki nga roheka whakahokihokla e matau.

Engari kite kore e whakaaetia mai eneiTake, i te 5 onga haora o te ahiahi 6 te We-nerei i te 11 onga ra o te Marama nei, kawaiho tenei Take ete Kawanatanga oteTaranawara, he tautapa whawhai na teKawanatanga o Ingarangi.

Ko te tono tenei a te Kawanatanga o ngaPoa, kite Kawanatanga o Ingarangi kitetitiro iho a nga Nupepa katoa o te Ao, katahirawa te tono whakahihi, i na hoki kai te to-no te Iwi nei, kite mana nui o te Ao, kiawhakaaetia atu ona tono whakahihi nei, mete mohio ano ratou e kore rawa te Ingarihi ekaha kite whakaiti i a ratau, ara, kite wha-kaae ki aua tono.

I na hoki tetahi o a ratau kupu, kia wha-kahokia e te Ingarihi a ratau Hoia, ki ngawaahi i haramai ai ratau, i roto inga ra e rua,kitea ana e Ingarangi i roto i enei kupu, hetono ta taua Iwi kia whawhai, a, kua wha-kaaetia e Ingarangi. ,'"^'

Ko nga Hoia o te Ingarihi kai riga waahio Ingarangi, ara, kite pito whaka-te-toriga oAwherika i naianei, 89,000, ko nga mahi manga Hoia nei, he tiaki i nga pa me nga ta-ngata i raro i te mana o Ingarangi, kia tae-atu ra ano te nuinga o nga Hoia, hei reiiakokiri ai kite Whenua ote hoa riri, kitewhakaa<*o o nga Nupepa tera e neke atu i te115,000 mano Hoia a te Ingarihi e uru kitenei whawhai, ko nga Hoia o te hoa riri ka-ore e mohiotia te tokomaha, engari era e taekite 50,000, kaore ano he Parekura, engarikai te whakahuihui tetahi taha i ana Hoia,me tetahi taha hoki, engari kua tata te kokirite Poa ki Neitera, i runga i to ratau hiahiakite raupatu i nga Hoia o Ingarangi i reira,i mua atu o te unga atu o te tokomaha o ngaHoia, engari kua puta te kupu a te Ingarihi,e penei ana:—

Kaore he awangawangatanga mo te Iwie noho ana i reira, ko nga Hoia o te Ingarihikai reira 18,000, he Hoia'marohirohi kuawaia kite Whawhai, ara, kite hapai Patu.Kaati iho; ka hoki mai te whakamarama kinga Hoia o tenei Motu.

Kua -whakaaetia e te Kawanatanga oIngarangi te tono a te Kawanatanga o NiuTireni kia haere kia 200 rau, nga Hoia oNiu Tireni hei whakapiki i nga Hoia a teKuini; kua huihui aua Hoia kai Poneke, ewhakatutungareha ana; hei te 26 o nga rao te marama nei ka hiki te waewae, marunga i a te UP&O Waiwera Tima" ka rereatu kite Whenua ote Pakanga; he nui anonga Maori e hiahia ana kia uru atu ki rotoi aua Hoia, engari kaore e whakaaetia eteKawanatanga, engari no runga i te tono ate Kawanatanga ki nga Rangatira Maori,Pakeha, he Hoiho mo nga Hoia o NiuTireni. Katahi ka hoatu e Tamahau Mahu-puku, e rua nga Hoiho pai, ara. e tau anamo era mahi; kite whakaaro ake tera eneke atu i*te £IOO mo aua Hoiho. he arohanui tenei kite Kawanatanga kite titiro iho.Na Taiawhio te Tau raua ko Pohara te Taue rua nga Hoiho. Na Airini Tonore, e ruanga Hoiho. Me kaati iho te whakamaramamo te raruraru nei,' engari hei tera putangao "Te Puke" mohiotia ai te karapititangao nga Iwi nei kia raua, ara, te tino hekengao te toto.

A SUPPLEMENT TO THE "PUKE KE ffIKURANQI" NEWSPAPER.