TTËË DDRREEJJTTAATT EE NNJJEERRIIUUTT

PRISHTINË 2006 FSK/S – 08/06

Dr. Lada SADIKOVIQ

1

TË DREJTAT E NJERIUT HYRJE Me paraqitjen e Konventës Evropiane për Mbrojtjen e të Drejtave të Njeriut dhe dokumenteve tjera, në fushën e të drejtave të njeriut, kanë ndodhur ndryshime të mëdha në karakterin e të drejtës ndërkombëtare. Gjatë dekadave dhe shekujve kaluar, subjekte të vetme të së drejtës ndërkombëtare ishin shtetet dhe organizimet shtetërore. Zhvillimi i të drejtave të njeriut, që rezultoi sidomos pas katastrofës së Luftës së II Botërore, imponoi nevojën e transformimit të caktuar të raporteve kundruall të drejtës ndërkombëtare. Kështu tashti individi, së drejti, mund t’i mbrojë të drejtat e veta edhe në planin ndërkombëtar. Pas Luftës së II Botërore është arritur tek njohuria, se nuk mund të flitet për ruajtjen e suksesshme të paqes në botë, përderisa nuk bëhen përpjekje konkrete në “nxitjen dhe përparimin e respektimit të të drejtave dhe lirive themelore të njeriut, pa dallim në race ,gjinie, gjuhe apo besimi fetar (Neni 1 i Kartës së OKB) Deklarata Universale mbi të Drejtat e Njeriut e vitit 1948 – dhe dokumentet tjera të njohur, të cilët janë miratuar në bazë të parimeve themelore të saj, kanë ndikuar në domosdonë që të drejtat e njeriut dhe vetë njeriu si shfrytëzues i tyre të marrin vendin e merituar, jo vetëm në të drejtën e brendshme por edhe në atë ndërkombëtare . Në këtë mënyrë, e drejta ndërkombëtare nuk ka ngelur vetëm në rregullimin e marrëdhënieve ndërshtetërore, por ka përfshirë edhe materien e pozicionit të ri të njeriut në raportet ndërkombëtare. Gjithsesi, bazë për pozitën e re të individit në raportet ndërmjet shteteve, është Deklarata Universale e vitit 1948, në të cilën, çështja e të drejtave të njeriut dhe lirive themelore të tij është paraqitur dhe përcaktuar në mënyrë universale . Natyrisht, Deklarata Universale nuk ka përcaktuar edhe mekanizmat, me të cilët do të ushtrohej kontrolli në mbrojtjen e të drejtave të njeriut në planin global, por e ka spikatur në mënyrë të qartë drejtimin e zhvillimit, jo vetëm të të drejtave të njeriut, por edhe të ruajtjes së lirisë, drejtësisë dhe paqes në botë. Deklarata Universale, para së gjithash ka proklamuar të drejtat më të rëndësishme politike, pa mbrojtjen e të cilave nuk do të mendohej as zhvillimi demokratik në disa shtete, por as afirmimi i lirisë, paqes dhe drejtësisë në botë. Në kuadër të këtyre të drejtave, gjithsesi, rëndësinë më të madhe e kanë të drejtat e barabarta, pa diskriminim, për jetë të barabartë, siguri dhe liri për individin, për mbrojtje nga robëria, nga tortura, nga gjykimet drakonike dhe dënimet johumane, për pranimin e individit para ligjit, mbrojtjen e barabartë ligjore, qasje në këshilla juridike me rastin e shkeljeve të të drejtave të njeriut, mbrojtje nga burgimi dhe privimi kundërligjor i individit (mbyllja kundërligjore private ) dhe nga kidnapimi, marrja në pyetje nga gjykata objektive dhe e paanshme, presupozimi i pafajësisë, mbrojtja nga ndikimi retroaktiv i ligjit penal (ex post facto), mbrojtja e jetës private, familjes dhe shtëpisë, liria e

2

lëvizjes, banimit. disponimi të pronës, liria e mendimit, garantimi i lirisë së besimit, liria e të shprehurit dhe shtypit, liria e organizimit dhe bashkimit në grup dhe e drejta e pjesëmarrjes në politikë. Deklarata po ashtu paraqet listë të gjatë të të drejtave sociale, ekonomike siç është sigurimi social, puna nën kushtet e pranueshme, sindikata e pavarur, pushimi dhe rekreacioni, ushqimi, veshmbathje dhe banimi, mbrojtja shëndetësore, mbrojtja e nevojshme e fëmijëve, arsimimi, dhe pjesëmarrja në jetën kulturore. Për realizimin e këtyre të drejtave është i nevojshëm rendi shoqëror-juridik ndërkombëtar. Dimensioni ndërkombëtar i pozitës së njeriut sot, është theksuar posaçërisht në Nenin 28 të Deklaratës ku thuhet: “secili ka të drejtë në rendin shoqëror ndërkombëtar në të cilin të drejtat dhe liritë e individit të paraqitura në këtë deklaratë mund të realizohen në tërësi “ Përparim të veçantë dhe shumë të madh në avancimin e pozitës së individit në të drejtën ndërkombëtare ka bërë Konventa Evropiane për Mbrojtjen e të Drejtave të Njeriut, e cila ka mundësuar që para Gjykatës Evropiane për të Drejtat e Njeriut, në rastin kontestues, të jenë edhe individi, edhe shteti subjekte të barabarta. Literatura mbi të drejtat e njeriut, e cila sot është gjithnjë e më e begatshme dhe e shumë larmishme si në vendin tonë ashtu edhe në botë na bënë me dije se është shumë vështirë të definohet kjo dukuri. Pra është shumë vështirë të gjendet përkufizim gjithëpërfshirës që do të shprehte esencën e këtij fenomeni. Shqyrtimi i të drejtave të njeriut më së shpeshti reduktohet në prezantimin e zhvillimit historik të tyre, klasifikimin e tyre dhe në rëndësinë e tyre për jetën e shoqërisë bashkëkohore në përgjithësi. Megjithatë, as veprat më të njohura të kësaj fushe nuk përmbajnë përkufizim të saktë mbi të drejtat dhe liritë e njeriut, çka vërteton ndërlikueshmërinë, ndjeshmërinë dhe kompleksivitetin e kësaj çështjeje . Pikërisht për këtë, rëndësi veçanërisht të madhe ka përkufizimi, të cilin e jep Luis Henkin, sipas të cilit: “Të drejtat e njeriut janë ato liri, imunitete dhe benifite, të cilat pranohen si vlera bashkëkohore dhe të cilat i takojnë secilës qenie njerëzore në shoqërinë ku ai jeton” Të drejtat e njeriut, të shprehura në këtë mënyrë, supozojnë, sipas prejardhjes dhe esencës së tyre, mënyrën sipas të cilës, individi do të mbrohet nga keqpërdorimet e pushtetit nga ana e shtetit në raport me individin. Në këtë aspekt, për të ekzistuar të drejtat e njeriut duhet të dihet: • titullari apo i shfrytëzuesi i të drejtave të njeriut, në pajtim me Konventën, e ky është

gjithnjë individi, qoftë qytetar vendës apo i huaj, që është nën juridiksionin e shtetit, • “objekti”, i cili i jep përmbajtje të drejtës së caktuar, e në këtë aspekt mund të flitet për

llojllojshmërinë e të drejtave dhe lirive themelore të njeriut; • Kundërshtimi, që është mundësi, e cila i lejohet titullarit të valorizojë të drejtat e veta në

ndonjë instancë më të lartë; • Sanksionet e organizuara Nga kjo që u tha, mund të konkludohet qartë se të drejtat e njeriut në thelb paraqesin normë juridike. Për të ekzistuar ajo normë, është janë të nevojshme instrumentet juridike për

3

mbrojtjen e saj. Domethënë,të drejtat e njeriut janë vetëm ato të drejta, të cilat janë të realizueshme nga secili individ, si i vetmi shfrytëzues apo bartës i tyre. PJESA E PARË E DREJTA EVROPIANE MBI TË DREJTAT E NJERIUT

a) Zhvillimi i të drejtave të Njeriut pas Luftës së II Botërore Me qëllim të saktësimit të të drejtave të njeriut, të cilat janë të përmbledhura në Deklaratën Universale mbi të Drejtat e Njeriut të vitit 1948 dhe zhvillimit të mëtejmë të tyre, Kombet e Bashkuara kanë miratuar dy dokumente shumë të rëndësishëm: • Pakti Ndërkombëtar mbi të Drejtat Qytetare dhe Politike, • Pakti Ndërkombëtar mbi të Drejtat Ekonomike, Sociale dhe Kulturore

1) ZHVILLIMI NË PLANIN GLOBAL

a) Pakti Ndërkombëtar mbi të Drejtat Qytetare dhe Politike Nëse vështrojmë zhvillimin e të drejtave të njeriut gjatë katër dekadave të kaluara, atëherë lehtë mund të konstatohet se nuk është arritur përparim i konsiderueshëm në zhvillimin e vërtetë të tyre. Të drejtat qytetare dhe ato politike, të cilat i përmban Pakti mbi këto të drejta (16 dhjetor i vitit 1996) nuk kanë shënuar përparim thelbësor në botë. Shumë shtete të botës kanë pranuar Paktin mbi të Drejtat Qytetare dhe Politike, dhe në bazë të tij, edhe obligimin që të gjithë personave, nën juridiksionin e tyre tu sigurojnë mbrojtjen e këtyre të drejtave . Me këtë Pakt shtetet kanë marrë obligim, në bazë të Nenit 2 Pika 1, që të mbrojnë të drejtat e njeriut, në harmoni me këtë dokument. “Çdo shtet - palë ratifikuese e këtij Pakti është i obliguar të respektojë dhe të mbrojë të gjithë individët në territorin që është nën juridiksionin e tij dhe të drejtat e pranuara në këtë pakt, pa dallim race, ngjyre, gjinie, gjuhe, religjioni, bindjeje politike, origjine sociale e nacionale, të drejtën e pronës, lindjes (vendit) apo rrethanave tjera “ Që të mund të mbrohen të drejtat e njeriut, të cilat janë përmbledhura në Paktin mbi të Drejtat Politike dhe Qytetare, është themeluar Komiteti mbi të Drejtat e Njeriut. Funksioni themelor i këtij Komiteti është shqyrtimi i raporteve mbi masat e ndërmarra në zbatimin e këtyre të drejtave të njohura, që shtetet janë të obliguara t’i paraqesin. Pakti, parasheh gjithashtu mekanizmin ndërshtetëror paditës, i cili i mundëson njërës palë ratifikuese ta akuzojë palën tjetër ratifikuese për shkeljet eventuale të Paktit. Megjithatë, ky sistem nuk parasheh asnjë

4

shqyrtim të padive të parashtruara, çka ndikon që të drejtat e njeriut të parapara me këtë Pakt të mos realizohen në mënyrë të kënaqshme.

b) Pakti ndërkombëtar mbi të drejtat Ekonomike, Sociale dhe kulturore Pakti Ndërkombëtar mbi të Drejtat Ekonomike Sociale dhe Kulturore, i miratuar me Rezolutën e Asamblesë së Kombeve të Bashkuara të 16 dhjetorit të vitit 1966, përfshinë gjithashtu spektrin më të gjerë të të drejtave të njeriut nga këto sfera, të cilat janë të përmbledhura në Deklaratën Universale mbi të Drejtat e Njeriut, të vitit 1948. Është interesant se ky Pakt përmban edhe disa të drejta, të cilat nuk janë të përfshira në Deklaratë, kurse paraqesin risi të konsiderueshme në këtë aspekt. Pra, fjala është për të drejtën e popujve për vetëvendosje dhe për klauzolat, të cilat kanë të bëjnë me mbrojtjen e pakicave –minoriteteve. Sa i përket mekanizmave kontrollues, Pakti mbi të Drejtat Ekonomike, Sociale dhe Kulturore parasheh tri sisteme të zbatimit: a) sistemi i paraqitjes së raportit, i cili ka karakter obligues; b) sistemi i komunikimit në mes të shteteve dhe ; c) sistemi i pajtimit (ujdisë), i cili ka karakter fakultativ. Shikuar në tërësi, nëse për të drejtat politike e sociale mund të thuhet se ende nuk janë arritur në mënyrën e paraparë në Deklaratë, atëherë për këtë Pakt mund të thuhet se efektet e zbatimit të tij janë edhe më pak të dukshme e të rëndësishme. Natyrisht, është e qartë se për realizimin e këtyre të drejtave është i nevojshëm një nivel i caktuar i zhvillimit ekonomik të shteteve, të cilat janë anëtare të këtij Pakti. Ndërkaq, sot në botë, mundësitë ekonomike të numrit më të madh të shteteve janë të atilla, që çdo pritje e realizimit dhe përmbushjes së të drejtave ekonomike, sociale e kulturore, të cilat i parasheh ky Pakt, do të ishte iluzore. Pikërisht për këtë, rezultatet e përgjithshme pozitive në këtë segment janë dukshëm më të vogla se sa në fushën e të drejtave politike e sociale Dhepse siç kemi thënë më lartë, edhe aty gjendja nuk është shumë e kënaqshme. Në bazë të Kartës së Kombeve te Bashkuara dhe Deklaratës Universale mbi të Drejtat e Njeriut, të vitit 1948, të drejtat e njeriut për herë të parë në histori trajtohen si “bazament i lirisë, drejtësisë dhe paqes në botë”. Qasja e këtillë ndaj materies së të drejtave të njeriut pa dyshim paraqet risinë më të madhe dhe në të njëjtën kohë përparimin të madh në parashtrimin e çështjes së të drejtave të njeriut. Ndërkaq, qëllimi i përpjekjeve të autorëve të Kartës së Kombeve të Bashkuara, të vitit 1945, që materien e të drejtave të njeriut ta paraqesin në mënyrë universale, në të vërtet është ruajtja e paqes në botë, e për këtë është e nevojshme që “të drejtat e njeriut të mbrohen përmes sundimit të ligjit. Kështu mbrojtja e të drejtave të njeriut nuk paraqitet si qëllim në vete, por si kusht i paqes dhe prosperitetit të përgjithshëm në botë. Pikërisht për këtë, karakteristikë themelore e këtij dokumenti është që të drejtat njerëzore në vet titullin e tij t’i trajtojë në mënyrë universale dhe të mundësojë përcaktimin më të

5

rëndësishëm në historinë e të drejtave të njeriut (fjala është për miratimin e dokumentit më të rëndësishëm). Të kuptuarit e të drejtave të njeriut është kusht i ruajtjes së paqes dhe finesë e njohjes së pakontestueshme të tyre, sepse cilado luftë, posaçërisht luftërat botërore, nuk janë të mundura të zhvillohen pa shkeljen masive të këtyre të drejtave. Nga kjo gjithsesi është i kuptueshëm orientimi i natyrshëm i kreatorëve të Kartës së Kombeve të Bashkuara, e më vonë edhe të Deklaratës së vitit 1948, që çështja e të drejtave të njeriut të ndërlidhet me përpjekjet e ruajtjes së paqes në botë. Mbrojtja e të drejtave të njeriut në nivelin botëror është pjesë e pandarë e përpjekjeve të njerëzimit që njëherë e përgjithmonë të parandalohen katastrofat, ngjashëm me ato të Luftës së II Botërore. 2) MBROJTJA E TË DREJTAVE TË NJERIUT NË NIVELIN REGJIONAL Deklarata Universale mbi të Drejtat e Njeriut së bashku me dokumentet e karakterit global lejojnë edhe krijimin e llojeve të ndryshme të sistemeve regjionale të mbrojtjes së të drejtave të njeriut. Në këtë aspekt sot në botë ekzistojnë tri sisteme regjionale të mbrojtjes së të drejtave të njeriut dhe këto janë: Deklarata Amerikane e të Drejtave dhe Obligimeve, e miratuar në kuadër të Organizatës së Shteteve Amerikane. Karta Afrikane e të drejtave të njeriut, e miratuar nga ana e Organizatës së Unitetit Afrikan dhe Konventa Evropiane e të Drejtave të Njeriut, e miratuar si dokument i Këshillit të Evropës, Deklarata Amerikane mbi të Drejtat dhe Obligimet e Njeriut, e themeluar - konstituuar në mbi parimet e Deklaratës Universale mbi të Drejtat e Njeriut nga viti 1948. Ajo deklaratë më vonë ka evoluar në Konventën Ndër Amerikane të të drejtave të njeriut. Kjo konventë përmban kryesisht ato të drejta dhe liri të njeriut, të cilat tashmë kanë janë përfshirë në Paktin mbi të Drejtat e Njeriut të vitit 1966. Si mekanizëm kontrollues paraqitet një Komision, i cili është i autorizuar të organizojë anketimin në kuptimin e gjendjes së të drejtave të njeriut në ndonjërin nga shtetet dhe gjithashtu një Gjykatë, vendimet e së cilës janë të obliguara për anëtarët e kësaj Konvente (shtete anëtare që kanë ratifikuar Konventën). Komisioni poashtu ka kompetenca që të shqyrtojë parashtresat individuale. Fakti që ankesat duhet të kalojnë nëpër Komision, dukshëm zvogëlon efektet e mbrojtjes së të drejtave të njeriut, të cilat arrihen përmes mënyrës së vendimeve të Gjykatës ashtu siç është parashtruar në këtë Konventë. Karta Afrikane mbi të Drejtat e Njeriut dhe Popujve, pranon gjithashtu parimet e Deklaratës Universale, por ka parasysh specifikën e gjendjes së të drejtave të njeriut në Kontinentin e Afrikës. Kjo Kartë vëmendje të posaçme i kushton ndalimit të përjashtimit kolektiv të të huajve dhe obligimeve të individëve ndaj kolektivit, në përputhje me vlerat themelore kulturore afrikane. Kështu që e vë theksin në të drejtat e popujve krahas të drejtave të individit. Karta, në të vërtet, ka parasysh situatën specifike koloniale, e cila është karakteristikë e këtij Kontinenti. Apostrofimi i nevojës së mbrojtjes së individëve dhe popujve, me anë të Kartës Afrikane paraqet përparim të konsiderueshëm në kuptim të zhvillimit të drejtave të njeriut në këtë pjesë të botës.

6

Megjithatë kjo Konventë ka shumë vështirësi rreth mbrojtjes së të drejtave të theksuara, sepse që brenga për realizimin e tyre në pjesën më të madhe u është lënë shteteve anëtare të kësaj Konvente. Komisioni, i cili është konstituuar me qëllim të mbrojtjes së të drejtave të njerëzve dhe popujve ka kompetenca të informojë dhe anketojë, derisa fjala e fundit në aspektin e mbrojtjes së këtyre të drejtave i takon Konferencës së Shefave te Shteteve dhe Qeverive të Organizatës së Unitetit Afrikan, që gjithsesi është pengesë serioze për mbrojtjen e të drejtave, të cilat i përmban kjo Konventë. Konventa Evropiane për Mbrojtjen e të Drejtave të Njeriut padyshim ka arritur përparimin më të madh në aspektin e mbrojtjes së mirëfilltë të të drejtave dhe lirive të njeriut, të cilat i ka proklamuar. Më e rëndësishmja në lidhje me këtë, e që mund të paraqitet si vlerë, është se Konventa Evropiane është e arritur e madhe juridike, e cila në mënyrë harmonike sintetizon të arriturat ndërkombëtare juridike dhe të arriturat e ngjashme të rendit juridik ashtu siç ekzistojnë në disa shtete anëtare të kësaj Konvente. Kjo Konventë krijon një rend juridik mbinacional, në bazat e traditës demokratike të shteteve më të zhvilluara Evropiane. Mekanizmi kontrollues i përcaktuar me qëllim të mbrojtjes së drejtave të njeriut dhe lirive të tij, të cilin e përmban Konventa Evropiane, në esencë është konstruktuar ashtu që të mund të sigurojë mbrojtjen e të drejtave të njeriut në mënyrë efektive. Në këtë kuptim, gjithsesi, janë të arsyeshme vlerësimet se sistemi Evropian i ruajtjes dhe mbrojtjes së të drejtave të njeriut paraqet “përparim revolucionar në pozicionin juridik të individit” a) Rëndësia historike e Konventës Evropiane për Mbrojtjen e të drejtave të Njeriut. Konventa Evropiane për Mbrojtjen e të Drejtave të Njeriut, si dhe konventat tjera, të lartpërmendura deri më tani, në esencë rezultojnë nga dispozitat e Deklaratës Universale mbi të Drejtat e Njeriut e vitit 1948. Nga preambula e këtij dokumenti, shihet qartë, se Qeveritë nënshkruese, si anëtare të Këshillit të Evropës kanë parasysh Deklaratën Universale mbi të Drejtat e Njeriut dhe konsiderojnë se kjo Deklaratë ka për qëllim të ndikojë në mbrojtjen konsekuente dhe të sigurt universale, si dhe pranimin dhe respektimin e të drejtave të proklamuara në të. Megjithatë, dhepse Konventa Evropiane në tërësi mbështetet në të arriturat dhe parimet e Deklaratës Universale, ajo paraqet një bazë themelore për këtë qëllim dhe inovacion të rëndësishëm dhe përparim të madh në raport me Deklaratën. Ndërkaq, që nga vet titulli i këtij dokumenti qartë shihet se qëllimi i Konventës Evropiane nuk është proklamomi i të drejtave të reja dhe lirive të reja, por mbrojtja e numrit të caktuar të atyre të drejtave njerëzore, të cilat janë të përmendura nga viti 1948 në Deklaratën Universale. Edhe nga vet titulli shihet se Konventa Evropiane është miratuar me 03.11.1950 në Romë dhe paraqet mbrojtjen e të drejtave të njeriut në kuptimin themelor dhe arsyen kryesore të vetë ekzistimit. Konventa mëtej nuk është listë e thjeshtë evidencash të të drejtave të njeriut, por dokument mbi mbrojtjen e të drejtave të njeriut dhe lirive themelore të tij dhe e tërë kjo jo vetëm përmes shteteve nënshkruese të kësaj Konvente, por edhe përmes institucioneve mbishtetërore, të cilat gjithashtu i parasheh kjo Konventë. Me nënshkrimin e Konventës Evropiane, shtetet janë obliguar që jo vetëm të sigurojnë mbrojtjen e të drejtave të njeriut të paraparë me këtë Konventë për të gjithë personat, të cilët gjinden në hapësirën–juridiksionin e tyre, por se edhe pranojnë autorizimet e institucioneve mbishtetërore, që të kryejnë kontrollin sistematik mbi kryerjen dhe realizimin e obligimeve të shteteve që rezultojnë nga Konventa.

7

Nëse qëllimi i Këshillit të Evropës është të krijohet uniteti më i madh në radhën e anëtareve, atëherë ashtu siç qëndron në Preambulë të këtij dokumenti, ruajtja dhe zbatimi i mëtejmë i mbrojtjes së të drejtave të njeriut dhe lirive themelore të tij, është njëra ndër mënyrat e arritjes së këtij qëllimi. Qeveritë si anëtare të Konventës, në këtë mënyrë kanë konfirmuar besimin e tyre në ato liri themelore, të cilat përbëjnë bazamentin e drejtësisë dhe paqes në botë, të cilat më së miri mbrohen me demokracinë e mirëfilltë politike, të kuptuarit e përbashkët dhe respektimin e të drejtave të njeriut. Pikërisht për këtë, Konventa Evropiane për Mbrojtjen e të Drejtave të Njeriut paraqet shprehjen e vullnetit dhe orientimin e qeverive të shteteve Evropiane, që në harmoni me trashëgiminë e përbashkët tradicionale, idealet, lirinë dhe dominimin e së drejtës, të ndërmarrin hapa drejtë zbatimit të përbashkët të të drejtave të caktuara, sipas Deklaratës Universale. b) Veçoritë themelore të Konventës Evropiane në mbrojtjen e të drejtave të njeriut 1) Karakteri objektiv i mbrojtjes së të drejtave të njeriut Inovacion themelor dhe karakteristikë kryesore e Konventës Evropiane për Mbrojtjen e të Drejtave të Njeriut është karakteri objektiv i njohjes dhe mbrojtjes së atyre të drejtave dhe lirive themelore të njeriut, të cilat i ajo proklamon. Konventa Evropiane është kontratë ndërkombëtare sui generis nga se nuk e pranon parimin e reciprocitetit, i cili vite me radhë ka karakterizuar të drejtën klasike ndërkombëtare. Shtetet, të cilat kanë pranuar Konventën Evropiane për Mbrojtjen e të Drejtave të Njeriut, garantojnë të drejtat e njeriut pavarësisht nga fakti se shtetet tjera sillen në një mënyrë në tjetrën. Tek rasti i Konventës zbatimi i dispozitave mbi të drejtat e njeriut nuk varet nga ajo se shtetet tjera a i mbrojnë të drejtat e njeriut në mënyrë të njëjtë apo jo. Shtetet anëtare të Konventës Evropiane nuk mund të kushtëzojnë sjelljet e tyre në bazë të parimit të reciprocitetit, i cili në të vërtetë është njëri ndër parimet më fundamentale i të drejtës klasike ndërkombëtare. Komisioni Evropian mbi të drejtat e njeriut u përcaktua qartë për pozicionin që “obligimet nga Konventa, të cilat i pranuan shtetet kanë karakter esencial objektiv ashtu që ato më shumë mbrojnë të drejtat themelore të individit kundër përfshirjes së shteteve anëtare të Konventës se sa që krijojnë të drejta subjektive reciproke në mes të këtyre shteteve” ( Austria kundër Italisë më 11.01.1961). Qëllimi themelor i Konventës është që të sigurojë interesat e individit, i cili gjendet nën juridiksion të shtetit të caktuar-ratifikues i Konventës, natyrisht në emër të vlerave të cilat janë të përbashkëta për tërë anëtarët e Konventës dhe të cilat vlera janë më të larta se vetë interesi i shtetit .Gjykata Evropiane mbi të drejtat e njeriut me vëmendje dhe këmbëngulni të madhe ka insistuar në mënyrë të paanshme në atë që shtetet, që kanë nënshkruar këtë marrëveshje si Konventa e Mbrojtjes së të Drejtave të Njeriut të respektojnë obligimet e tyre që rezultojnë nga kjo pavarësisht nga ajo se si sillen ndaj tyre shtetet tjera anëtare të asaj Konvente. Në këtë aspekt rëndësi vendimtare ka rrethana sipas së cilës në çdo situatë individi është përfituesi i të gjitha të drejtave njerëzore dhe lirive themelore, të cilat i përmban Konventa, kurse shteti është vetëm i obliguar që ato të drejta në ti mbrojë tërësi. Konventa e Vjenës e datës 23.05.1969, Nenin 60 Pika 5, tekstualisht thotë në se, kur fjala është për konventat e mbrojtjes së të drejtave të njeriut, shtetet nuk guxojnë të tërhiqen nga obligimet e tyre që dalin nga Konventa edhe atëherë kur ndonjëri shtetet tjera shkelin ato

8

obligime. Në këtë mënyrë është e qartë se në sferën e obligimeve të shteteve anëtare të Konventës, nga të gjitha, rëndësi relative ka pasur klauzola e reciprocitetit, e cila natyrisht është karakteristikë e rëndësishme e marrëveshjeve ndërkombëtare. Ky raport i ri ndërmjet të shteteve dhe ndaj marrëveshjeve ndërkombëtare, i cili ka të bëjë me materien e mbrojtjes së të drejtave të njeriut, është fondament i një raporti të ri universal ndaj të gjithë individëve, të cilët gjinden nën juridiksionin e këtij shteti. Shteti në bazë të Konventës duhet të ketë raport të barabartë si ndaj qytetarëve të vet ashtu edhe ndaj personave të tjerë, të cilët gjinden nën juridiksionin e tij. Kurse kjo, mëtej do të thotë se është vë në diskutim parimi i mosndërhyrjes “në punët e brendshme të shtetit”, i cili parim ka qenë njëri ndër ato më themeloret në raportet ndërmjet shteteve, në të drejtën ndërkombëtare. Tani në bazë të Konventës, shtetet ratifikuese të saj, janë të autorizuara të parashtrojnë padi në Gjykatën Evropiane për të drejtat e njeriut kundër çdo shteti, i cili konsiderohet se ka shkelur një apo më shumë të drejta të njeriut. Me fjalë tjera, në vend të parimit “të mosndërhyrjes”, është futur e drejta e “ingerencave” e shtetit në punët e brendshme të shteteve tjera atëherë kur fjala është për mbrojtjen e të drejtave të njeriut. Në këtë mënyrë futet në zbatim edhe nocioni i “Interesit Evropian”, i cili si i tillë është edhe interes i secilit shtet nacional Evropian. Shteti pra, nuk heq dorë nga interesi i tij nacional, por e ndërlidhë ngushtë atë me interesin e rendit Evropian, i cili gjithsesi është interes nacional edhe i secilit shtet. 2) Zbatimi i drejtpërdrejtë i Konventës Zbatimi apo implementimi i drejtpërdrejt i Konventës në sistemin e brendshëm juridik të disa shteteve, anëtare-nënshkruese të Konventës do të thotë se për inkorporimin e Konventës në sistemin e vet të brendshëm juridik nuk është e nevojshme ndonjë dispozitë e veçantë e shtetit përkatës. Karakteristika e veçantë e Konventës është pikërisht mundësia që individi, pavarësisht nga procedurat dhe dispozitat e shtetit të tij, të mund paraqitet para Gjykatës Evropiane për të Drejtat e Njeriut, nëse konsideron se është viktimë e shkeljes së të drejtave të njeriut nga ana e shtetit. Parimi i zbatimit të barabartë dhe të drejtpërdrejtë i Konventës, apo me fjalë të tjera parimi shfrytëzimit të dispozitave të Konventës nga ana e individit, gjithsesi është në lidhje të ngushtë me parimin e karakterit objektiv të vetë Konventës dhe vlerave, të cilat duhet t’i mbrojë ajo. Që të realizohet zbatimi i drejtpërdrejt (self-executing) i Konventës nga ana e individit, që nënkupton gjithnjë edhe grupin e njerëzve apo OJQ (organizatave joqeveritare) është e nevojshme që shteti ta pranojë Konventën, në mënyrë të caktuar dhe që dispozita e dhëna të jenë aq të qarta saqë të mund të shfrytëzohet në mënyrë të ekuilibruar pa ndërmjetësim të institucioneve shtetërore apo institucioneve tjera. Që të realizohet suksesshëm parimi i zbatimit të drejtpërdrejt të Konventës, nuk janë të nevojshme dispozitat e veçanta, përmes të cilave Konventa do të inkorporohej në sistemin nacional juridik. Natyrisht, mënyra e pranimit të Konventës në sistemin e brendshëm juridik gjithsesi varet nga sistemi kushtetues i shtetit, për të cilin është fjala. Menjëherë duhet theksuar që vet Konventa nuk imponon nevojën e integrimit të saj në sistemin e brendshëm juridik. Dhepse fillohet nga supozimi se Konventa është e integruar në sistemin e brendshëm juridik, megjithatë mënyrat e pranimit të saj janë të ndryshme dhe varen nga karakteristikat themelore të sistemit juridik të ndonjërit nga shtetet. Kështu që mund të dallohen: qasja monistike apo internacionale e pranimit të Konventës Evropiane në sistemin e brendshëm juridik, dhe një qasje dualiste, e cila kërkon që Konventa të jetë e pranuar formalisht dhe si e tillë e përfshirë në sistemin e brendshëm juridik.

9

Pranimi i Konventës është shprehje e vullnetit të lirë të shteteve. Konventa Evropiane përmban evidencë të caktuar të drejtave të njeriut, të cilat duhet të respektohen nga çdo shtet anëtar i Konventës dhe i Këshillit të Evropës, në kuadër të të cilit është nxjerrë ajo Konventë. Të drejtat e njeriut dhe liritë themelore të tij, të cilat i përmban Konventa janë standard minimum nën të cilin nuk mund të shkojnë shtetet anëtare të Këshillit të Evropës ngase pa të nuk mund të realizohen ato qëllime, të cilat është dashur t’i realizojë vet akti i miratimit të Konventës Evropiane për të Drejtat e Njeriut. Të drejtat e Konventës Evropiane janë kusht i domosdoshëm i integrimit të shteteve demokratike të Evropës, prandaj si të tilla duhet te jenë të respektuara njësoj nga ana e të gjitha shteteve pavarësisht prej mënyrës së pranimit të Konventës. Natyrisht regjistri i të drejtave të njeriut dhe lirive themelore të tij, që përmban Konventa Evropiane nuk është barrierë që disa nga shtetet të zgjerojnë listën e të drejtave të njeriut në përputhje me mundësitë e tyre. Pikërisht për këtë, të drejtat e njeriut në bazë të Konventës, nuk janë mënyrë e ndërrimit të të drejtave interne, por kompletim i listës së të drejtave të njeriut atje ku kjo është e nevojshme apo edhe mënjanim i disa nga të metat e tyre. Shtetet krijojnë sistemet e tyre juridike në harmoni me interesat nacionale, kurse me hyrjen në Këshillin e Evropës dhe pranimin e Konventës, ato krijojnë obligimin e vet që të përshtatin interesin nacional me interesin e rendit publik Evropian. Në këtë aspekt Konventa Evropiane është e qartë: ”asgjë në këtë Konventë nuk do të interpretohet si kufizim, as suspendim i çfarëdo të drejte qoftë a lirie njerëzore, e cilat mund të mbrohet me ligjet e cilësdo palë të lartë kontraktuese në Konventë apo edhe çfarëdo qoftë marrëveshje tjetër ku ajo është anëtare” (Neni 53 i Konventës Evropiane mbi të drejtat e njeriut). Që të zbatohet drejtë Konventa Evropiane për të Drejtat e Njeriut, në sistemin e brendshëm juridik, është e nevojshme që shteti edhe formalisht të pranojë zbatimin e saj. Do të thotë, që dispozitat e Konventës mund të zbatohen drejtë dhe është e nevojshme që në këtë aspekt, shteti të shprehë qartë vullnetin e tij. Esenca e vullnetit të shtetit në zbatimin e dispozitave të Konventës është e prezantuar në Nenin 1 të Konventës kur thuhet: ”palët e larta në Konventë u garantojnë të gjithë personave, të cilët janë nën juridiksionin e tyre, të drejtat dhe liritë themelore të përcaktuara në pjesën e parë të kësaj Konvente” Kushti i dytë i zbatimit të drejtë të normës të Konventës është qartësia dhe saktësia e shprehjes së autorëve të Konventës. Në qoftë se Konventa do t’i ruante parimet programore, deklaratat dhe të ngjashme, atëherë gjithsesi nuk do të ishte e mundur as për individët e as për shtetet që në mënyrë të drejtë të zbatojnë Konventën. Zbatimi i dispozitave programore dhe karakterit të ngjashëm sigurisht do të ishte që të kërkonin aktivitet shtesë të shtetit në atë që dokumenteve të tilla tu jep karakter juridik. Pikërisht për këtë normat e Konventës janë të mundura që të zbatohen drejtpërdrejt për atë që bëhet fjalë, normat e qarta, të sakta, normat e kuptueshme juridike, të cilat mund t’i pranojnë jo vetëm shtetet dhe organet e kontrollit, si dhe vet individët. 3) Karakteri evolutiv i Konventës Në preambulën e Konventës Evropiane për Mbrojtjen e të Drejtave të Njeriut, theksohet nevoja e miratimit të Konventës Evropiane, d.m.th ndërmarrja e “hapave të parë drejtë mbrojtjes së përbashkët të të drejtave të njeriut, të theksuara në Deklaratën Universale” të cilat i ndërmarrin Qeveritë e shteteve Evropiane për qëllime të realizimit të unitetit më të madh të

10

tyre. Konventa Evropiane që nga ai moment vendosmërisht është trajtuar si dokument, i cili nuk shkruhet njëherë e përgjithmonë, por dokumenti duhet të përcjellë zhvillimin e përgjithshëm të ngjarjeve në hapësirën, të cilën e mbulon Këshilli i Evropës dhe vazhdimisht i përshtatet atij zhvillimi. Konventa që nga fillimi ka karakter evolutiv, i cili vërehet në pranimin gjithnjë e më të madh të të drejtave njerëzore dhe obligimeve gjithnjë e më të mëdha të shteteve që ato të drejta njerëzore t’i mbrojnë. Në esencë fjala është për të drejtën Evropiane për të drejtat e njeriut e cila duhet në mënyrë konstante kujdeset për zhvillimin e përgjithshëm politik, ekonomik e kulturor dhe çfarëdo zhvillimi tjetër në truallin apo hapësirën Evropiane dhe se vëllimi i mbrojtjes së të drejtave të njeriut vazhdimisht të zgjerohet në harmoni me at zhvillim. Karakterin evolutiv të Konventës posaçërisht e shprehë Gjykata Evropiane për të Drejtat e Njeriut duke theksuar se “Konventa duhet të interpretohet në frymën e kushteve të tashme jetësore” dhe marrja në konsideratë e zhvillimit të shkencës dhe shoqërisë duhet të jetë preokupim i përhershëm i Konventës. Pikërisht mbështetur në këtë, interpretimi i dispozitave të Konventës duhet përherë të jetë i mbështetur në besimin se shoqëria vazhdimisht zhvillohet e shtetet, bashkë me këtë duhet të lirohen nga çfarëdo anakronizmi gjatë zbatimit të Konventës Evropiane. Pikërisht në bazë të kësaj që u tha, Gjykata Evropiane për të Drejtat e njeriut, që nga fillimi insiston dhe potencon qëllimin e vet për “mbrojtjen e të drejtave njerëzore, jo ato teorike dhe iluzore, por ato konkrete praktike efektive”. Meqë të drejtat e njeriut, sipas Konventës, bazohen në trashëgiminë e përbashkët, në traditën politike, idealin, lirinë dhe sundimin e ligjit atëherë, është normale që zhvillimi i të drejtave njerëzore për nga vëllimi dhe cilësia të përcjell shoqërinë në zhvillimin aktual të saj. Konventa duhet të trajtohet si dokument “i gjallë” që paraqet realitetin Evropian dhe i cili në mënyrë të pandërprerë zhvillohet në dimensionin e vet. Kjo veçanërisht manifestohet në harmonizimin e sistemeve të brendshme juridike të disa shteteve. 4) Mbrojtja e shumëfishtë e të drejtave të njeriut Përveç mekanizmave mbrojtës të Konventës Evropiane mbi mbrojtjen e të drejtave të njeriut, ekzistojnë edhe mekanizmat kontrollues, të cilët rezultojnë nga dokumentet tjerë bashkëkohorë, të cilët i kanë pranuar shumë vende Evropiane. Këtu pikësëpari, mendohet në Paktin Ndërkombëtar Mbi të Drejtat e Njeriut, i cili përfshinë të gjitha ato të drejta të njeriut dhe liritë themelore të ti,j të cilat i përmban Konventa Evropiane. Pikërisht për këtë, është e mundshme që në procesin e mbrojtjes së të drejtave të njeriut të paraqitet ndërhyrja e caktuar e procedurave të Konventës Evropiane, dhe Paktit Ndërkombëtar Mbi të Drejtat e Njeriut ku në të vërtet në të dy rastet mbrohen të drejtat e njëjta të njeriut, pasi që individët, me parashtresat e tyre mbi mbrojtjen e të drejtave të tyre njerëzore mund të paraqiten para Komitetit për Mbrojtjen e të Drejtave të Njeriut në Gjenevë, në harmoni me Paktin Ndërkombëtar Mbi të Drejtat e Njeriut dhe në Strasburg, në pajtim me mundësitë, të cilat i ofron Konventa Evropiane, duhet të ndërmerren masa që të tejkalohet çdo konfuzion i mundshëm, i cili mund të pasojë nga ky aspekt. Nga kjo ekskluzivisht përjashtohet mundësia që individi me kërkesën e vet, në të njëjtën kohë, mund tu drejtohet dy mekanizmave të kontrollit. Konventa në Nenin 35 Pika 2 thekson: ”Gjykata nuk vepron në parashtresat individuale të parashtruara në bazë të Nenit 34, të cilat tashmë janë parashtruar në ndonjë instancë tjetër ndërkombëtare për

11

shqyrtim, gjegjësisht zgjidhje, e që nuk përmbajnë fakte të reja relevante”.Shikuar nga këndvështrimi i Paktit, situata është e ngjashme: sipas Nenit 5 Pika 2 e Paktit Ndërkombëtar Mbi të Drejtat Qytetare Politike, Komiteti nuk është kompetent të shqyrtojë parashtresat individuale në qoftë se çështjen e njëjtë e ka shqyrtuar ndonjë instance tjetër anketuese ndërkombëtare apo rregulle tjetër. Është vërejtur megjithatë se individët me parashtresat e tyre në masë të madhe i drejtohen Gjykatës në Strasburg duke pasur në konsideratë se mekanizmat e kontrollit të Konventës ofrojnë dhe kanë fuqi dukshëm më të madhe që t’i ekzekutojnë vendimet e tyre. c) Klasifikimi i të drejtave të njeriut 1) Ndarja e të drejtave të njeriut në bazë të kohës së paraqitjes apo zanafillës së tyre. Në bazë të kohës së paraqitjes, apo zanafillës, të drejtat e njeriut ndahen në të drejtat: “e gjeneratës së parë”; “ të gjeneratës së dytë” dhe “të gjeneratës se tretë” a) Të drejtat e njeriut “të gjeneratës së parë” Të drejtat e njeriut të “gjeneratës së parë” apo të drejtat klasike të njeriut janë paraqitur në procesin e çlirimit të shoqërisë nga regjimi feudal. Bëhet fjalë për ato të drejta dhe liri të njeriut, të cilat kanë pasur rëndësi në kufizimin e keqpërdorimit të pushtetit shtetëror, që ishte karakteristikë për periudhën e mesjetës. Të drejtat e njeriut të “gjeneratës së parë” më së miri janë paraqitur në Deklaratën Mbi të drejtat e Njeriut dhe Qytetarit, e vitit 1789, të kohës së proceseve të Revolucionit Francez dhe të cilat kanë theksuar rëndësinë dhe karakteristikat më kryesore të pozitës së njeriut në shtetin, i cili po formohej mbi themelet e mesjetare. Të drejtat e njeriut, të cilat i përmbante deklarata e vitit 1789 kanë theksuar ato të drejta më të rëndësishme “natyrore dhe të patjetërsueshme” të njeriut siç janë: liria, prona, siguria, rezistenca…ndaj shtypjes” Numri më i madh i të drejtave të njeriut, të cilat janë proklamuar në ato dokumente kanë shërbyer si bazament i ndërtimit të shtetit demokratik dhe juridik dhe natyrisht pozitës së individit në atë shtet. Të drejtat klasike politike kanë qenë të nevojshme që individi të mbrohet nga keqpërdorimi i pushtetit shtetëror. Në të njëjtën kohë ato të drejta njerëzore kanë mundësuar konstituimin dhe funksionimin e demokracisë moderne përmes sistemit të përfaqësimit demokratik siç janë liria në anëtarësim dhe bashkim në grup, shprehja e mendimit, dispozitat mbi sovranitetin e popullit, ndarjen e pushtetit etj. Nuk bëhej fjalë vetëm për paraqitjen formale të të drejtave të njeriut, por edhe për paraqitjen e parimeve themelore të ndërtimit të shtetit demokratik, i cili do të ishte në gjendje që t’i mbrojë ato të drejta të njeriut. Të drejtat e njeriut, të cilat i proklamoi Deklarata Mbi të Drejtat e Njeriut dhe Qytetarit, e vitit 1948 shërbeu si bazament i ndërtimit dhe perfeksionimit, si të sistemit të të drejtave të njeriut ashtu edhe të sistemit të mbrojtjes së këtyre të drejtave. Pikërisht për këtë nuk është vështirë të shihet se të drejtat e njeriut nga Deklarata në masë të madhe janë prezentë edhe në Konventën Evropiane për mbrojtjen e të drejtave të njeriut, të vitit 1950, të cilat kanë shërbyer si pikëmbështetje për zhvillimin e shteteve moderne dhe demokracisë në Evropë.

12

b) Të drejtat e njeriut “te gjeneratës se dytë”. Deklarata Universale Mbi të Drejtat e Njeriut ka proklamuar përveç listës së të drejtave klasike politike edhe një numër të konsiderueshëm të të ashtuquajturave të drejta sociale dhe ekonomike. Në këtë mënyrë Deklarata Universale ka shprehur përpjekjen e njeriut të Kohës së Re që përveç pozicionit politik, të sigurojë edhe një pozicion të volitshëm ekonomik. Kjo ishte periudha kur nga skena politike e historisë u shua shteti liberal, i cili ishte i karakterizuar me sloganin “Lasser faire, lasser passer”dhe kur rëndësi gjithnjë e më të madhe kishte “shteti modern intervenues”, i cili aktivitetin e vet e ka zgjeruar në jetën ekonomike dhe sociale. Është vërejtur megjithatë se Konventa Evropiane për Mbrojtjen e të Drejtave njeriut përfshinte kryesisht të drejtat politike apo ato klasike politike, derisa në praktikë anashkalonte tërë ato të drejta dhe liri të njeriut që spikaste Deklarata e vitit 1948, të cilat kanë pasur karakter social-ekonomik. Një qasje e tillë e autorëve të Konventës rezulton nga orientimi i tyre që përmes rrugës së Konventës së Evropës të përfshijnë vetëm ato të drejta dhe liri të njeriut, të cilat janë të mundshme të mbrohen dhe realizohen. Të drejtat sociale dhe ato ekonomike janë lënë pas dore, para së gjithash, për shkak se shtetet nuk ishin në gjendje të sigurojnë mbrojtjen e tyre në momentin e miratimit të Konventës. Megjithatë, në pajtim me karakterin evolucionist të Konventës, është lënë mundësia që Konventa vazhdimisht të pasurohet-plotësohet me të drejta të reja të njeriut paralelisht me zhvillimin e mundësive ekonomike dhe mundësive tjera të shtetit në mënyrë që ato të drejta të njeriut vërtetë të realizohen. Autorët e Konventës shumë qartë e kanë theksuar se ata nuk i pranojnë të drejtat abstrakte dhe ato iluzore, porse vetëm ato të drejta të njeriut të cilat mund të jenë efikase dhe plotësisht të mbrojtura. Gjatë kohës (zhvillimit) është arritur gjer tek ndryshimet e mëdha në këtë aspekt. Konventa Evropiane është pasuruar (plotësuar) me numër të konsiderueshëm të të drejtave ekonomike dhe sociale, me anë të protokolleve, të cilët pesë dekadat e kaluara kanë ishin miratuar dhe plotësuar në Konventë si pjesë përbëre të saj. Kështu është arritur deri atje që të proklamohen të drejtat mbi pronën, arsimin etj.

c) Të drejtat e njeriut “ të gjeneratës së tretë “ Të drejtat e njeriut “të gjeneratës së tretë“, të cilat kryesisht përfshijnë të drejtat e ndryshme kolektive, nuk janë fare të përmbledhura në Konventën Evropiane Mbi të Drejtat e Njeriut. Edhe pse është e pakontestueshme se Kontinenti i Evropës është kontinent shtetesh multinacionale, dhe nga të gjitha minoritetet Evropiane jetojnë pakicat e caktuara nacionale. Konventa Evropiane Mbi mbrojtjen e të Drejtave të Njeriut ka ngelur e përforcuar në pikëpamje të caktuar, se individi është shfrytëzues i vetëm i të drejtave të njeriut. Kjo me fjalë tjera, do të thotë se bashkësitë etnike, fetare dhe racore nuk mund të jenë burime të të drejtave të njeriut, por e kundërta, njeriu, individi është i autorizuar që të shpreh tërë lirit e tij duke kyçur këtu edhe lirinë e përkatësisë së ndonjërës nga grupet etnike, religjioze apo racore. Përveç tjerash Konventa është kujdesur që individi të mbrohet nga çfarëdo diskriminimi, i cili mund të jetë në baza etnike, religjioze dhe çfarëdo përkatësie tjetër kolektive përbrenda shtetit. Në mënyrë që të drejtat etnike dhe ato të ngjashme kolektive të radhiten në sistemin e të drejtave të njeriut të Konventës Evropiane, Konventa duhet të jetë e mbrojtur nga ana e shtetit në mënyrë adekuate, siç është me rastin e të gjitha të drejtave të njeriut të përfshira në Konventën Evropiane. Ekzistimi i të drejtave kolektive si mundësi Evropiane do të thotë qartë,

13

të përcaktohet se cili është shfrytëzues i vërtetë i këtyre të drejtave në mënyrë që shteti si obligues i të gjitha të drejtave të njeriut të mund t’i mbrojë ato në mënyrë efikase. Meqë të drejtat e njeriut sipas Konventës janë gjithnjë të drejtat e individit, atëherë gjithsesi ekzistimi i të drejtave kolektive do të thotë rrethanë vështiruese për realizimin e të drejtave të individit nga ana e shtetit demokratike në të cilën mbështetet ekskluzivisht Konventa Evropiane. Gjithsesi, shndërrimi i grupeve etnike dhe grupeve të ngjashme në përfaqësuesi të autorizuar të të drejtave të njeriut do të thotë mohim i të drejtave dhe lirive themelore të njeriut. Konventa megjithatë lejon mundësinë që individi të manifestojë lirisht të gjitha identitetet e veta duke përfshirë këtu gjithsesi përkatësinë e grupeve të ndryshme etnike, religjioze dhe racore . 2. Ndarja e të drejtave të njeriut në të tjetërsueshme dhe të patjetërsueshme Deklarata Mbi të Drejtat e Njeriut dhe Qytetarit përmban katalog të begatshëm të këtyre të drejtave. Megjithatë, vërehet se deklarata nuk është kujdesur që tërë ato të drejta që i proklamonte në mënyrë adekuate edhe t’i mbrojë. Numri më i madh i të drejtave të njeriut, të cilat janë të përmbledhura në deklaratë nuk janë absolutisht të mbrojtura me mjete juridike. Konventa Evropiane megjithatë është nisur nga pikëpamja që ajo të pranojë vetëm ato të drejta dhe liri të njeriut, të cilat ka mundësi që në mënyrë të saktë e të drejtë t’i mbrojë me efikasitet. Autorët e Konventës janë nisur nga ajo që në këtë dokument të përfshijnë vetëm ato të drejta të njeriut, të cilat prezantojnë “standardin minimal “ për ta realizuar atë rol, i cili shteteve demokratike evropiane u është imponuar nga aspekti i të drejtave të njeriut. Konventa Evropiane llogaritë vetëm në ato të drejta, të cilat mund të mbrohen në mënyrë adekuate me anë të mekanizmit kontrollues të brendshëm apo atij mbishtetëror. Në Konventën Evropiane janë të përmbledhura vetëm ato të drejta, të cilat janë “të tjetërsuara“ çka do të thotë se mund të mbrohen me anë të shtetit apo institucioneve evropiane mbi të drejtat e njeriut. Me fjalë të tjera, Konventa Evropiane është në kundërshtim me Deklaratën e vitit 1948 dhe kalon jashtë kornizave të veta. Ato të drejta të cilat nuk janë të tjetërsuara dhe për të cilat nuk është e nevojshme të sigurohet mbrojtja e tyre . Bëhet fjalë për ato të drejta të cilat mund të kenë efekt dhe rëndësi të madhe për individin veçanërisht kur bëhet fjalë për të drejtat ekonomike dhe ato sociale. Megjithatë edhe pse nuk ekziston mbrojtja efikase juridike e të drejtave të njeriut në hapësirën e juridiksionit të secilit shtet veç e veç si anëtar i Konventës apo organeve evropiane për të drejtat e njeriut, atëherë ato të drejta mund të kenë karakter të programeve të caktuara, të cilat natyrisht mund të jenë edhe vet në momentet e caktuara si të drejtat e njeriut sipas Konventës. Për aq sa në momentin e dhënë të jenë të përfshira me Protokoll të caktuar. 3. Ndarja e të drejtave të njeriut sipas regjimit juridik të mbrojtjes . Të drejtat e njeriut, të cilat i ka proklamuar Konventa Evropiane Mbi mbrojtjen e të Drejtave të Njeriut, e qartë është se nuk janë të mbrojtura në mënyrë të njëjtë. Në këtë aspekt, të gjitha të drejtat dhe liritë themelore të njeriut për nga regjimi i mbrojtjes juridike, mund të ndahen në tri grupe: të drejtat e njeriut, të cilat janë plotësisht të mbrojtura, të drejtat e njeriut, të cilat janë relativisht të mbrojtura dhe të drejtat e njeriut, të mbrojtura në mënyrë indirekte.

14

Të drejtat e njeriut të mbrojtura plotësisht janë : - e drejta për jetë, - ndalimi i torturës, - ndalimi i robërisë dhe punës së detyruar, - dënimi vetëm në bazë të ligjit, - non bis in idem

Në këtë grup hyjnë ato të drejta dhe liri themelore të njeriut, të cilat kanë rëndësi të madhe për integritetin fizik e moral të individit, kështu që pikërisht për këtë, Konventa ka siguruar mbrojtjen absolute të tyre . Të drejtat e njeriut të mbrojtura relativisht, janë para së gjithash ato të drejta të njeriut, të cilat mund të suspendohen për një kohë të caktuar, porse nuk mund të reduktohen, si p.sh. e drejta në ankesë, e drejta në arsimim, e drejta për zgjedhje të lira etj. Këtu mëtej bëhet fjalë për ato të drejta të njeriut, të cilat edhe mund të suspendohen dhe të kufizohen siç është shembulli i disa rasteve të privimit nga liria sipas Nenit 5 të Konventës, konkretisht e drejta për liri dhe siguri. Këtu më në fund gjinden edhe ato të drejta, të cilat mund të kufizohen në bazë të klauzolës së interesit të përgjithshëm siç janë: e drejta në respektimin e jetës private e familjare, e drejta e shprehjes, e drejta e bashkimit në grup, liria e manifestimit të religjionit dhe bindjeve tjera dhe liria e lëvizjes. Që të jetë e mundur ndërhyrja e shtetit në realizimin e disa të drejtave të caktuara të njeriut, është e nevojshme që ky aktivitet të jetë : a) i përshkruar me ligj, b) i domosdoshëm në shoqërinë demokratike, c) i arsyetuar me qëllimet e caktuara legjitime, siç është interesi i sigurisë nacionale,

interesi ekonomik i shtetit, evitimi i trazirave, apo parandalimi i kriminalitetit, mbrojtja e shëndetit dhe moralit, mbrojtja e lirive dhe të drejtave të tjerëve etj.

PJESA E DYTË TË DREJTAT DHE LIRITË THEMELORE TË NJERIUT a) Të drejtat që kanë të bëjnë me jetën dhe integritetin fizik të personalitetit 1. E DREJTA PËR JETË “1). E drejta për jetë e çdo individi është e mbrojtur me ligj. Askush nuk guxon qëllimisht të

privojë tjetrin nga jeta, përveç kur zbatohet vendimi i një gjykate pas dënimit të personit për ndonjë krim, për të cilin ky dënim parashikohet me ligj .

2). Privimi nga jeta nuk është në kundërshtim me këtë nen në qoftë se rezulton nga përdorimi i forcës, e cila është absolutisht e domosdoshme :

15

a) në mbrojtje të çdo individi nga dhuna e paligjshme. b) me rastin e privimit të ligjshëm nga liria, apo parandalimin e arratisjes së personit i cili në

mënyrë të ligjshme është privuar nga liria c) në veprimin e marrë në mënyrë të ligjshme me qëllim të shtypjes së një trazire apo

kryengritjeje ”(Neni 2 i Konventës Evropiane) E drejta për jetë paraqet të drejtën themelore të të drejtave të njeriut, njëkohësisht parakushtin juridik e politik të realizimit të gjitha të drejtave dhe lirive tjera themelore të njeriut. Pa ekzistimin e të drejtës për jetë do të ishte absurd të flitet për respektimin dhe garantimin e të drejtave dhe lirive tjera individuale dhe kolektive. E drejta për jetë, para së gjithash, do të thotë obligimi e pushtetit shtetëror që të sigurojë dhe mbrojë të drejtën për jetë e jo mbrojtjen e vetë jetës. Kjo është e realizuar vetëm me kusht që shteti ta respektojë , në bazë të së cilit, dënohet çdo privim i qëllimshëm nga jeta, qoftë kur bëhet fjalë për individin, apo përfaqësuesin legjitim të pushtetit i cili ka tejkaluar kompetencat ligjore. E drejta për jetë përfshinë gjithashtu edhe përmbajtjen nga të sjellja e tillë e cila paarsyeshëm do të mund të rrezikonte të drejtën për jetë. Sjelljet e tilla të shtetit janë qartë të dukshme në ankesat e parashtruara ndaj vendimit të pa bazë të Gjykatës për shpërnguljen e personit të sëmurë nga banesa e vet (Parashtresa nr. 5207| 71), kujdesit të pamjaftueshëm mjekësor në burg (Parashtresa nr. 4330/69), programi i vaksinimit me të cilin janë të lidhur rreziqet për jetë (Parashtresa 7154/75 ) dhe rasti i ekstradimit të personave në SHBA, të cilët kërcoheshin nga reprezaljet e CIA-s (Parashtresa nr. 7317/75) Konventa Evropiane posaçërisht thekson se “ askush nuk guxon të privohet qëllimisht nga jeta, përveç në rast ekzekutimi të dënimit me vdekje në bazë të aktvendimit të Gjykatës, me të cilin shpallet fajtor individi i caktuar për krimin për të cilin ky dënim është i paraparë me ligj.” Shtetet pra nën kushtet e caktuara mund ta përshkruajnë dënimin me vdekje. Megjithatë ,nga ndryshimet e mëdha që në ndërkohë kanë ndodhur, është shprehur synimi i shumicës së anëtarëve të Këshillit të Evropës që dënimi me vdekje të ndalohet. Në protokollin 6 të Konventës Mbi të Drejtat e Njeriut, të vitit 1983 thuhet : “(Neni 1) Dënimi me vdekje ndërpritet. Askush nuk mund të gjykohet - dënohet me vdekje apo me vrasje. (Neni 2) Shteti mund të parasheh në juridiksionin e vet dënimin me vdekje për veprat e kryera në kohë lufte, apo rrezikut të drejtpërdrejt nga lufta; dënimet e tilla do të zbatohen vetëm në rastet e parapara me ligj dhe në harmoni me dispozitat ligjore. Shteti informon Sekretarin e përgjithshëm të Këshillit të Evropës për dispozitat relative të atij ligji. (Neni 3) Asnjëra nga dispozitat e këtij protokoll nuk mund të anulohen në bazë të Nenit 15 të Konventës. (Neni 4) Në dispozitat e këtij Protokolli nuk mund të vihen rezerva në bazë të Nenit 57 të Konventës” Në bazë të tentimeve gjithnjë e më të mëdha që të forcohet-favorizohet e drejta për jetë, pastaj fakti se Protokolli 6 i Konventës nuk e ndalon dënimin me vdekje për veprat e kryera në kohën

16

e luftës apo në kohën e rrezikut nga lufta, kështu që vjen në shprehje përvetësimi i Protokollit 13 të Konventës Evropiane Mbi Mbrojtjen e të Drejtave dhe lirive themelore të Njeriut. Protokolli 13 ka pasuar për bazë bindjen se “e drejta e çdo individi për jetë paraqet vlerën themelore të shoqërisë demokratike dhe ndalimi i dënimit me vdekje është element qenësor i mbrojtjes së kësaj të drejte dhe pranim i plotë i dinjitetit të lindur të çdo qenie njerëzore”. Në Protokoll mëtej thuhet: (Neni 1) Dënimi me vdekje duhet të ndalohet. Askush nuk guxon të jetë i gjykuar,dënuar me dënim të tillë. (Neni 2) Asnjë përjashtim nga dispozita e këtij Protokolli nuk mund të bëhet në bazë të Nenit 15 të Konventës. (Neni 3) Asnjë rezervë të dispozitave të këtij Protokolli nuk mund të vihet në bazë të Nenit 57 të Konventës. Privimi nga jeta nuk është në kundërshtim me Nenin 2 Pika 2 të Konventës nëse rezulton nga përdorimi i forcës e cila ka qenë absolutisht e domosdoshme në mbrojtjen e çdo individi nga dhuna e kundërligjshme me rastin e privimit të ligjshëm nga liria, apo parandalimin e arratisjes së personit, i cili ka qenë në mënyrë të ligjshme i privuar nga liria dhe në aksionin e ndërmarrë, me rastin e shpërndarjes së trazirave apo shuarjen e kryengritjeve”. Duke zbatuar këto përjashtime, shteti duhet të udhëheq në bazë të parimeve të proporcionalitetit, do të thotë që zbatimi i forcës nuk duhet të jetë më i madh se ajo dozë absolutisht e domosdoshme. juridiksioni i Gjykatës Evropiane për të drejtat e njeriut ka veçuar rastin kundër Mbretërisë së Bashkuar të vitit 1995 ku Gjykata duke shqyrtuar dhe vlerësuar vrasjen e kontestuar të tre anëtarëve aktiv të armatës Republikane Irlandeze nga ana e forcave britanike të sigurisë në Gjibraltar, konstatoi se organizimi dhe kontrolli i operacionit në tërësi, e posaçërisht vlerësimi i Qeverisë së Mbretërisë së Bashkuar dhe përcjellja e informatave ushtarëve në kohën e vrasjes, ka qenë joadekuate edhe pse ushtarët Anglez janë sjellë me bindje të plotë se vrasja e atyre ushtarëve tjerë ka qen e domosdoshme në funksion të mbrojtjes së jetëve të të tjerëve. Gjykata konstatoi se është shkelur Neni 2 i Konventës Evropiane. Megjithatë e drejta për jetë ka të bëjë edhe me çështje tjera të rëndësishme siç janë: e drejta për abortim dhe e drejta në eutanazi që imponon nevojën shtesë të rregullimit të këtyre çështjeve. Në aspektin fetar moral, politik e shëndetësor, në shtetet nënshkruese të Kontratës, si dhe në shtetet tjera ekzistojnë dallime të mëdha rreth asaj se e drejta në abortim dhe e drejta në eutanazi paraqet shkelje të drejtave të njeriut apo jo . Nga aspekti i zgjidhjes së çështjes së abortimit, i cili përndryshe paraqet ndërprerjen e dhunshme të shtatzënisë, ekzistojnë tri mundësi. Mundësia e parë ka të bëjë me Nenin 2 të Konventës, do të thotë e drejta për jetë nuk ka të bëjë me frytin apo fetusin, çka do të thotë se nuk bëhet fjalë për vrasje sipas Nenit 2 të Konventës. Mundësia e dytë e shpreh qëndrimin se Neni 2 i Konventës e pranon të drejtën për jetë të pakusht të fetusit, çka do të thotë se abortimin duhet ndaluar. Megjithatë vet fakti se Neni 2 i Konventës mbron jetën dhe shëndetin e nënës, e bënë joreale këtë mundësi.

17

Gjersa mundësia e tretë, të cilën e përfaqësojnë shumë ithtarë paraqet pikëpamjen se Neni 2 i Konventës e pranon të drejtën për jetë të fetusit mirëpo me kufizime specifike. Në shumicën e shteteve ratifikuese të Konventës dominon bindja se abortimi pas muajit të tretë të shtatzanisë paraqet shkeljen e të drejtës për jetë dhe është në kundërshtim me Nenin 2 të Konventës. Duke pasur parasysh faktin se mbrojtja e jetës së nënës e kufizon të drejtën për jetë të frytit, atëherë çdo rast-lëndë duhet shqyrtuar në mënyrë të arsyeshme, para të cilit shqyrtim shtetet ratifikuese të Konventës para marrjes së vendimit në këto raste duhet të kenë një shkallë të caktuar të vlerësimit diskret. EUTANAZIJA - disa janë të prirë që këtë dukuri ta quajnë: vrasje nga mëshira, apo nga keqardhja, gjë që shkakton konfuzion dhe paqartësi të mëdha. Në këtë rast fjala është për ndërprerjen e jetës për dallim nga e drejta në abortim ku bëhet fjalë për fillimin e jetës . Në frymën e Nenit 3 të Konventës, ndalimi i “sjelljes degraduese dhe johumane”eutanazia nuk është krejtësisht në kundërshtim me Nenin 2 të Konventës, gjegjësisht të drejtën për jetë. Megjithatë “ ndihma aktive para vdekjes “paraqet mundësinë për lloj-lloj keqpërdorimi . Rezultuar nga kjo që u tha në praktikë shumë shtete anëtare të Konventës përherë e më shumë përballen me problemin e Eutanazisë,konkretisht me realizimin e fshehtë të sajë, dhe jashtë kornizave juridike .Në njërën anë ekziston bindja se njerëzit kanë të drejtë në vdekje humane dhe kështu arsyetohen përpjekjet e legalizimit të eutanazisë siç e ka bërë këtë Holanda ,Belgjika. Në anën tjetër standard unik lidhur me këtë ende nuk ekziston, kështu që shtetet anëtare të Konventës nuk kanë treguar qëndrim unik në aspektin e pranimit dhe legalizimit të Eutanazisë. Edhe përkundër propozimeve dhe iniciativave të disa shteteve ratifikuese të Konventës (Deklarata mbi Eutanazinë Hubinek/ Voogd nga viti 1976) Asambleja e Këshillit të Evropës edhe mëtej nuk pranon asnjë formë të legalizimit të Eutanazisë . 2. NDALIMI I TORTURËS “Askush nuk guxon të torturohet, të nënçmohet dhe të dënohet e degradohet në mënyrë johumane” (Neni 3. Konventës Evropiane.) Ndalimi i torturës apo e drejta e njeriut që të mos jet i torturuar, dhe të mos i nënçmuar e i degraduar në mënyrë jonjerëzore, para së gjithash ruan integritetin personal dhe dinjitetin njerëzor. Neni 3 i Konventës Evropiane padyshim bën pjesë në grupin e të drejtave absolutisht të mbrojtura dhe nuk i nënshtrohet asnjë kufizimi të të drejtave të njeriut, qoftë kur është fjala për derogim, raste përjashtuese apo restrikcione. Neni 7 i Paktit Ndërkombëtar Mbi të Drejtat Qytetare e Politike, e definon ndalimin e torturës njësoj sikurse Konventa Evropiane, duke e përfshirë edhe ndalimin e “nënshtrimit të ndonjë personi testimit mjekësor apo shkencor pa pëlqimin e tij”. Parandalimi i cilësdo formë të torturës është i rregulluar edhe me dokumente shtesë si Konventa Kundër Torturës dhe Kundër Sjelljeve Tjera të Vrazhda, Dënimeve të Rënda dhe Johumane, e cila është miratuar me 1984, kurse ka hyrë në fuqi në vitin 1987. Domethënie të veçantë, ndalimit të torturës i dha Konventa Evropiane Mbi Parandalimin e Torturës dhe Sjelljeve Tjera të Vrazhda, të cilën e ka themeluar Komiteti Evropian Mbi Parandalimin e Torturës dhe Formave Tjera të Sjelljeve të Vrazhda dhe Trajtimit johuman të njeriut. Përfaqësuesit e këtij Komiteti, përmes vizitave personave të privuarëve nga liria shqyrtojnë rastet me theks të veçantë, se si janë sjellë personat zyrtar ndaj këtyre të privuarëve,

18

me qëllim që, për aq sa është e nevojshme të rritet mbrojtja e atyre personave nga tortura dhe sjellja e vrazhdë e johumane .Shteti nënshkrues i Konventës është i obliguar të sigurojë qasje të pakufizuar në të gjitha vendet ku gjenden personat e privuar nga liria, si dhe tërë informacionet, me të cilat disponon, e të cilat kanë të bëjnë me ta. Para së gjithash, Komiteti ka të drejtë të kontaktojë me individët e privuar nga liria, pa prezencën e dëshmitarëve, me ç’rast më pas i dërgon shtetit raportin e besueshëm me rekomandime, të cilat i konsiderojnë të domosdoshme . Raporti është publik dhe çdo vit i dërgohet Komitetit të Ministrave, mirëpo nuk publikohet as një e dhënë pa pëlqim paraprak të individit për të cilin bëhet fjalë. Asambleja e Përgjithshme e KB, duke u bazuar në gjendjen faktike, ku jo rrallëherë, organet e policisë me qëllim të nxjerrjes së të dhënave dhe informatave ,apo dëshmive të nevojshme në punët e tyre të përditshme, tejkalojnë kompetencat e tyre. Kështu në vitin 1979 Asambleja miraton Kodin e Sjelljes për Personat e Autorizuar për Zbatimin e Ligjit (Rezoluta 34/169), ku në Nenin 5 posaçërisht thuhet: “Asnjë nga personat përgjegjës për zbatimin e ligjit nuk ka të drejtë të ushtrojë, të nxisë torturë si dhe të lejojë në procedurë sjellje, dënime dhe veprime të ashpra e jonjerëzore dhe as ka të drejtë në deklarim, se ka marrë urdhër nga eprori apo arsyetimin në rrethanat e jashtëzakonshme, si gjendja e luftës apo në interesin e rrezikuar nacional, të ushtrojë, të lejojë torturën apo sjelljet tjera si dënime e ndëshkime kundërnjerëzore si dhe veprime tjera të ashpra t’i mbështes në arsyet madhore, përmendura” . Juridiksioni i Gjykatës Evropiane Mbi të Drejtat e Njeriut, dispozitat e këtij Neni, kryesisht i interpreton në mënyrë restriktive, duke pasur parasysh faktin e kriteret, në bazë të të cilëve vlerësohet se a e ka cenuar Nenin 3 secili nga shtetet nënshkruese apo jo,j anë shumë subjektive. Me qenë se Neni 3 i Konventës përfshinë torturën, sjelljen johumane dhe dënimin mizor si dhe veprimet tjera të ngjashme, atëherë paraqitet nevoja e përcaktimit të shkallës së vuajtjes së shkaktuar, shkallës së nënçmimit si dhe nevoja e përcaktimit të natyrës së dënimit. Komisioni për të drejtat e njeriut në raportimin e tij mbi rastin e Greqisë të vitit 1969 ka përkufizuar tri forma të ndaluara të sjelljes sipas Nenit 3 të Konventës Evropiane: “fjala “torturë”, zakonisht përdoret për të përshkruar sjelljen dhe procedurën johumane që ka për qëllim nxjerrjen e informatave dhe të dhënave tjera lidhur me pranimin e ndonjë veprimi, apo thënë ndryshe, me torturë nënkuptojmë formën më të rënd të procedurës johumane. Nocioni i “sjellje johumane” nënkupton më së paku atë sjellje e veprim siç është shkaktimi i qëllimshëm i vuajtjeve të rënda fizike e psikike, të cilat në situatën e dhënë janë të paarsyeshme. Mund të thuhet se dënimi i një personi është nënçmues për aq sa në mënyrë të vrazhdë dhe degraduese kryhet në prani të njerëzve tjerë, apo personi i caktuar detyrohet të veprojë kundër vullnetit dhe bindjes së vet”. Në rastin e Irlandës kundër Mbretërisë së Bashkuar, Gjykata për të Drejtat e Njeriut, sjellë arsyetime të reja lidhur me veprimet dhe sjelljet e ndaluara, që pasojnë me ndërrimin e standardeve:

19

“ mendimi i qëllimshëm dhe sjellja johumane e cila shkakton vuajtje shumë serioze Qasje dhe dënime johumane: shkaktimi i vuajtjeve të mëdha fizike e psikike Sjellja jo humane: keqpërdorim i orientuar kah shkaktimi i frikës te viktima, shkaktimi i vuajtjes dhe i ndjenjës së përuljes me ç’rast thyhet morali dhe potenciali rezistues i sajë (viktimës)”. Në rastin Aksoy, kundër Turqisë më 1996, Gjykata konstatoi cenimin e Nenit 3 dhe për herë të parë sjellja u kualifikua si torturë. Lënda ka të bëjë me “varjen palestineze”, ku personi është zhveshur lakuriq, duart e lidhura pas shpine dhe në këtë mënyrë është varur. Gjykata dha këtë shpjegim: “sjellja e këtillë mund të jetë e ushtruar vetëm me qëllim. Gjithsesi për kryerjen e kësaj vepre është dashur një parapërgatitje dhe përpjekje e caktuar. Nga kjo që u tha rezulton se kjo vepër është detyrim për pranimin e ndonjë vepre të kryer apo të pakryer, apo nxjerrjen e ndonjë informate të rëndësishme nga kjo viktimë e kësaj torture, i cili njëkohësisht është parashtrues i ankesës. Përveç dhimbjeve të mëdha që është detyruar t’i durojë, ekzaminimet mjekësore më pas kanë konstatuar se të dy duart i janë paralizuar viktimës nga gjendja gjendje e tillë, cila ka zgjatur. Gjykata ka konstatuar se veprimet e këtilla kanë qenë të vrazhda dhe kundërnjerëzore humane dhe si të tilla paraqesin torturë”. Në numrin më të madh të rasteve, sjellja torturuese ndërlidhet me veprimet dhe sjelljet joadekuate gjatë ekzekutimit të punëve të policisë shtetërore. Megjithatë, në mënyrë që një sjellje të kualifikohet si torturë, ajo sjellje apo veprim duhet të kalojë një prag të caktuar ose nivelin e caktuar serioz. Komisioni, pikërisht në rastin e Greqisë të vitit 1969, konstatoi se policia e fshehtë e Athinës ka keqpërdorur e torturuar dhe se kushtet që kanë ekzistuar në vetminë (qelitë) e ndërtesës së policisë së fshehtë kanë qenë tërësisht në kundërshtim me Neni 3 të Konventës. Komisioni për të Drejtat e Njeriut në Raportin mbi rastin e Irlandës kundër Mbretërisë së Bashkuar më 1976, unanimisht ka vendosur se teknikat Angleze të intervistës policore si detyrim i personave, të cilët merren në pyetje gjatë dhe qëndrimi i tyre në gishtat e këmbëve të kthyer kah muri, me kokat e mbuluara me kësula të zeza e të nënshtruar zhurmës së madhe, me ndërprerje të gjumit, ushqim të pamjaftueshëm, pra tërë kjo procedurë policore paraqet torturë dhe veprimtari johumane sipas Nenit 3 të Konventës. Megjithatë Gjykata në aktvendimin e vet potencoi se teknikat e lartpërmendura dhe tërë procedura paraqesin veprimtari johumane, por jo edhe torturën në kuptimin e ‘veprimtarisë së paramenduar jo humane e cila shkakton vuajtje të gjatë e të rëndë (P. V. Dijk) Në shqyrtimin e mëtejmë Gjykata ka konstatuar se sjellja dhe procedura duhet të arrijë një nivel minimal të vrazhdësisë në mënyrë që të mos cenohet Neni 3 i Konventës, kështu që Gjykata për çështjen e tillë në rastin e aktgjykimit të Irlandës kundër Mbretërisë ...më 1978 konstatoi : Vlerësimi i këtij minimumi në bazë të natyrës së gjërave është relativ; varet prej shumë faktorëve të rastit, siç janë: zgjatja e veprimit, efekti fizik e psikik dhe në disa raste gjinia, mosha dhe gjendja shëndetësore e viktimës”

20

Sjelljet e ndryshme në vende të posaçme dhe sjelljet degraduese në praninë e të tjerëve poashtu mund ta nënçmojnë e degradojnë dhe poshtërojnë viktimën. Kështu në raportin e vet lidhur me rastin e Greqisë më 1969, në raport me sjelljet ndaj të burgosurve, Komisioni ka konstatuar se: Nga deklarimet e një numri të madh të dëshmitarëve, rezulton se një shkallë e caktuar e vrazhdësisë në sjelljen dhe veprimet ndaj të burgosurve si të policisë, ashtu edhe të pushtetit ushtarak janë toleruar mbi shumë të burgosur, madje janë konsideruar si sjellje të lejuara. Kjo apostrofon edhe nevojën përcaktimit të nivelit se deri në çmasë mund ta pranojnë dhe tolerojnë dhunën fizike të burgosurit dhe opinioni, si jo shumë e vrazhdët dhe e tepruar. Koj ndryshon në shoqëri të ndryshme si dhe në grupe të ndryshme në kuadër të një shoqërie të caktuar”. Gjykata është prononcuar edhe në aspektin e shqiptimit të dënimit johuman. Kështu në rastin Weeks më 1987 është lejuar dënimi me burg të përjetshëm shtatëmbëdhjetëvjeçarit, i cili ka frikuar me armë por me kufizime të caktuara: “Bazuar në moshën e z. Weeks, në at kohë dhe në fakte të veçanta, lidhur me veprën penale, të cilën ai ka kryer (...) ku nuk bëhej fjalë për arsye specifike, të cilat qëndrojnë pas dënimit të shqiptuar, ka vend për dyshime serioze lidhur me kompatibilitetin e këtij vendimi me Nenin 3 të Konventës, e cila mes tjerash ndalon dënimet johumane “ Sjellje në kundërshtim me Nenin 3 paraqet ekstradimi dhe deportimi. Gjykata ka konstatuar sjelljen e ndaluar në rastin Soering kundër Mbretërisë së Bashkuar më 1989, ku një shtetas i ri gjerman, ekstradimin e të cilit e kërkonin SHBA nga Anglia, për akuzën”vrasje”, është përballur me pritjen e gjatë ”në rend për vdekje”. Edhe pse në rastet e ekstradimit shqyrtohen kryesisht arsyet politike, Gjykata në rastin D. kundër Mbretërisë së Bashkuar më 1977 konstatoi shkelje të Nenit 3 të Konventës, si mungesë të mbështetjes emocionale e financiare, cilësia e ultë e shërbimeve mjekësore te personat e infektuar me AIDS në stadin e fundit të sëmundjes. Bazuar në atë se Neni 3 i Konventës paraqet njërën nga të drejtat absolutisht të garantuara, Gjykata konfirmoi parimin, sipas të cilit shteti kur depërton personin i cili është shpallur fajtor për vepra të rënda penale, (Ahmedi kundër Austrisë nga viti 1996), apo personin i cili paraqet rrezik për sigurinë nacionale, (Chahal kundër Anglisë më 1966), duhet të bëjë një vlerësim të pavarur për rrethanat kur personi i ekstraduar mund të ndeshet me rastin e kthimit në vendin e vet. Largimi i personave, të cilët kërkojnë azil, gjegjësisht kthimi i refugjatëve në vendin e prejardhjes është cenim i Nenit 33 (1) të Konventës për Refugjatët. Individi mund të paraqet shkelje të Nenit 3 kur i nënshtrohet rrezikut të trajtimit, i cili shkon tej masës së përcaktuar me Nenin 3 (lënda Vilvarajah më 1991). 3 . NDALIMI I ROBËRISË DHE PUNËS SË DETYRUAR

1. ”Askush nuk duhet të jetë i ndaluar, as të jetë në pozitën e robit, apo në varësi nga robëria

2. .Askush nuk duhet të jetë i detyruar të kryej punë të detyruar apo të obliguar,

21

Në bazë të këtij Neni, shprehja “puna e detyruar dhe e obliguar “ nuk përmban:

a) çfarëdo lloji të punës, e cila normalisht kërkohet nga personi, që gjendet në burg, në përputhje me dispozitat e Nenit 5 të kësaj Konvente, apo gjatë kohës së lirimit me kusht,

b) çfarëdo lloj të shërbimit të natyrës ushtarake apo në rastet e refuzimit të shërbimit ushtarak në shtetet ku kjo është e lejuar; çfarëdo lloj tjetër të shërbimit në vend të shërbimit të obliguar,

c) çfarëdo lloj shërbimi, i cili kërkohet në rastet e situatave të jashtëzakonshme apo katastrofave ku rrezikohet jeta dhe mirëqenia e bashkësisë’,

d) çfarëdo pune apo shërbimi qoftë, të cilat janë pjesë të punëve të obligueshme qytetare “ (Neni 4 Konventës)

4) ROBËRIA DHE POZITA E VARËSISË NGA ROBËRIA Deklarata Universale Mbi të drejtat e njeriut e vitit 1948 në Nenin 4, gjithashtu e potencon se “askush nuk guxon të mbahet në robëri apo në varësi; robëria dhe tregtimi me qenie njerëzore i të gjitha formave është i ndaluar “Në mënyrë të njëjtë robëria përmendet edhe te Neni 8 Pika 1 dhe 2 të Paktit Ndërkombëtar Mbi të Drejtat Qytetare e Politike e vitit 1966. Në Nenin 4 Pika 1 të Konventës Evropiane thuhet se “askush nuk guxon të mbahet në robëri, apo në pozitë të varësisë nga robëria”. Me shprehjen “robëri apo pozita e varësisë nga robëria” përcaktohet statusi i përgjithshëm i personit, të cilin status personi nuk është në gjendje ta ndryshojë dhe i cili status në të njëjtën kohë paraqet formë të caktuar të pronësisë mbi at person. Robëria dhe pozita e varësisë nga robëria janë atribute të shtetit në kohën e dominimit të shtypjes klasore, dhunës dhe formave tjera të dominimit me qëllim të përfitimit material, koha e pabarazive të mëdha në shpërndarjen e të mirave materiale. Shteti i modern demokratik, i cili pretendon të jetë ‘shtet i mirëqenies ‘ konfirmon ndalimin rigoroz të robërisë dhe pozitës së varësisë nga robëria dhe të drejtën që të mos jetë i robëruar e renditë si të drejtë të garantuar në mënyrë absolute, e cila nuk guxon të shkelet as në rrethana lufte e as në rrethana tjera të jashtëzakonshme, madje as atëherë kur është në pyetje interesi nacional. Ndalimi i robërisë para së gjithash është i rregulluar me Konventën Mbi Ndalimin e Robërisë, të vitit 1926 dhe me Protokollin e Konventës Mbi ndalimin e Robërisë, të vitit 1953, ku në Nenin 1.(1), robëria definohet si “gjendje apo pozitë e individit mbi të cilin ushtrohen atributet e zotërimit apo ndonjëri nga ato“. Tregtia me njerëz ashtu siç është e paraqitur në Nenin 1.(2) të Konventës përfshinë: - tërë aktet e privimit nga liria, zotërimin e individit me qëllim të shndërrimit të tij në mall, - tërë aktet e trajtimit të tij si mall e me qëllim të shitjes apo këmbimit të tij, - tërë aktet e zotërimit nga shitja apo këmbimi si mall me qëllim që ai të shitet apo këmbehet

sipas nevojës, - tërë aktet e tregtimit apo transportit të mallit.

22

Në bazë të Konventës Mbi Ndalimin e Robërisë, të vitit 1926, Kombet e bashkuara kanë miratuar Konventën Plotësuese Mbi ndërprerjen e Robërisë, Trafikimin me Qenie Njerëzore dhe Veprimet nga Praktika të Ngjashme me ato të vitit 1956 në Gjenevë, e cila ka hyrë në fuqi në vitin 1957. Në Nenin 1 të Konventës Mbi Ndalimin e Robërisë, Tregtinë e Mallrave dhe Veprimeve të Ngjashme me Robërinë nga praktika e vitit 1956 ku thuhet:

a) Robërimi nga borxhi është gjendje e cila rezulton nga fakti se obliguesi (borxhliu) është obliguar të ofroi si garanci për borxhin shërbimet e veta, apo shërbimet e personit tjetër, të cilin e ka në zotërim për aq sa vlera e saktë e atyre shërbimeve nuk është e përllogaritur në pagesë të borxhit, në qoftë se kohëzgjatja e shërbimit nuk është e kufizuar, apo karakteri i tyre nuk është përcaktuar

b) bujkrobëria është gjendje në të cilën, kushdo qoftë obligohet me ligj, apo zakone ose me kontratë që të jetoi e punoi në tokën e cila i takon personit tjetër dhe pronarit dhe t’i ofrojë shërbime të caktuara, me kundërvlerë apo pa te, pa mundësi që me vullnetin e vet ta përmirësojë pozitën në të cilën gjendet;

c) Çdo institucion apo praktikë:

(i) në bazë së cilës femra, pa të drejtë refuzimi i premtohet apo epet për martesë dhe si

kundërvlerë të caktuar merret sasi e caktuar e parave apo kundërvlerë në natyrë e cila u paguhet prindërve të saj apo tutorit, familjes ose personit tjetër apo grupit të caktuar të personave,

(ii) kur bashkëshorti, familja, apo fisi kanë të drejtë që femrën t’ia japin personit tjetër për kundërvlerë materiale apo tjetër,

(iii)në bazë së cilës femrën, pas vdekjes së burrit të saj e trashëgon personi tjetër,

d) secili institucion apo praktikë ku fëmija apo personi tjetër i mitur, nën moshën 18 veç i epet një prindi apo të dy prindërve, apo kujdestarit të caktuar, personave tjerë me kompensim apo pa kompensim për qëllim të eksploatimit të fëmijës apo personit tjetër të mitur.

Ndalimi i robërisë është e rregulluar, të cilën, përveç Konventave të përmendura mbi ndalimin e robërisë, edhe me dokumentet tjera ndërkombëtare e normojnë, e më të rëndësishmet padyshim janë: Marrëveshja Ndërkombëtare Mbi Mbrojtjen e Suksesshme nga Tregtia Kriminale e njohur më shumë si tregti me qenie njerëzore, e vitit 1904; Protokolli i 4 majit të vitit 1949 përmes të cilit ndërrohet e plotësohet Marrëveshja Ndërkombëtare për Mbrojtje të Suksesshme nga Tregtia Kriminale, më shumë e njohur si tregti me qenie njerëzore, e datës 18 maj 1904 dhe Konventa Ndërkombëtare Mbi Luftimin e tregtisë me Qenie Njerëzore, e vitit 1910; Konventa Ndërkombëtare Mbi Luftimin e Tregtisë me Gra e Fëmijë, e vitit 1921(30 shtator); Konventa Ndërkombëtare Mbi Luftimin dhe Parandalimin e Tregtisë me Persona dhe Eksploatimin e Tyre për Qëllime prostitucioni, e 21 marsit 1950;

23

Konventa e Organizatës Ndërkombëtare të Punës Mbi Ndërprerjen e Punës së Detyruar (nr. 105), e vitit 1957. Në rastin Droogenbrock kundër Belgjikës më 1982, parashtruesi i ankesës, i cili ka qenë i dënuar për vjedhje dhe duke u lënë në dispozicion të organeve të pushtetit në periudhën dhjetëvjeçare, i cili është ankuar se kjo formë e mbikëqyrjes krijon një raport të varësisë dhe nënçmimit, pozicion i cili është ndaluar me Nenin 4 pika 1 e Konventës. Gjykata nuk e ka mbështetur ankesën duke konsideruar se masat e ndërmarra ndaj këtij të ankuari, janë të kufizuara në kohë dhe kanë qenë nën kontrollin e Gjykatës kështu që nuk kanë prekë pozicionin juridik të aplikuesit në kontekst të robërisë apo krijimit të raportit të vartësisë nga robëria. Në rastin tjetër me të cilin është marrë Gjykata Mbi të Drejtat e Njeriut, është W.X.Y.Z kundër Mbretërisë së Bashkuar më 1968, ku bëhej fjalë për katër të rinj të mitur, të moshës 16 - 18 vjeç, të cilët janë obliguar të shërbejnë 9 vjet në marinë. Pasi që kanë kërkuar të demobilizohen, autoritetet ushtarake e kanë refuzuar kërkesën për lirim nga shërbimi në marinë. Djelmoshat kanë iniciuar procedurën pranë Komisionit Evropian duke u bazuar në atë se kjo paraqiste formë të pozicionit robërues sipas Nenit 4 të Konventës. Duke e konsideruar ankesën si të pa bazë, Komisioni së pari e rikonformoi se shërbimi ushtarak mund të konsiderohet si përjashtim në raport me punët tjera të detyrueshme si të ndaluara, sipas Nenit 4, Pika 2 të Konventës, mirëpo nuk mund të konsiderohet pozicion i nënshtruar sipas Nenit 4 pika 1 e Konventës. Komisioni në vazhdim konstatoi se duke pasur në konsideratë atë që juridiksionet vendëse kërkojnë pëlqim nga prindërit e të miturve, të cilët dëshirojnë të kyçen në shërbim ushtarak, gjë që në rastin e lartpërmendur prindërit e këtyre djelmoshave e dhanë pëlqimin, kështu që ata është dashur të përmbushin obligimin e tyre. Komisioni Evropian vendosmërisht konstatoi se: “pozita robëruese dhe puna e detyruar dallojnë dukshëm në mes veti, sipas Nenit 4, dhe pse shpesh ndodhë që në mes veti të ndërlidhen dhe ndeshen, nuk mund të trajtohen si identike, dhe fjalia e cila ekskluzivisht përjashton shërbimin ushtarak nga kornizat e nocionit “punë e detyruar” nuk duhet detyrimisht të përjashtojë këtë shërbim nga të gjitha rrethanat e shqyrtimit në dritën e ndalimit të robërisë dhe pozitës robëruese”(...). Duke marr parasysh faktin se kushtet e shërbimit ushtarak nuk paraqesin gjendjen e pozitës robëruese për personat e pjekur ushtarak, kjo nuk ka karakter të njëjtë edhe për djelmoshat, për të cilët e kanë dhënë pëlqimin prindërit e tyre “.

5. PUNA E OBLIGUAR OSE E DETYRUAR Askush nuk guxon të detyrohet (Nenin 4 Pika 2 e Konventës) të kryen punë të obliguar ose të detyruar. ’Puna e obliguar ose e detyruar paraqet, siç e ka përcaktuar Komisioni në shqyrtimin e rastit X kundër Gjermanisë më 1974, së pari punën dhe shërbimin që punëtori e kryen kundër vullnetit të vetë dhe së dyti, nëse kërkesat e punës dhe shërbimet që duhet t’i kryejë, janë të pa drejta dhe të detyrueshme apo puna dhe shërbimet janë diçka që nënkuptojnë vështirësi ‘.Gjykata Mbi të Drejtat e Njeriut dhe Komisioni me rastin e interpretimit të punës së detyruar janë bazuar në Konventën e Organizatës Ndërkombëtare të Punës. Komisioni gjatë

24

vlerësimit në rastin e X kundër Gjermanisë më 1978, mbështetet në pesë kategoritë përcaktuara e të radhitura në Konventën nr. 105 të Organizatës Ndërkombëtare të Punës: a) detyrimi politik, apo paraedukimi ose dënimi për qëndrime politike; b) dënimi për shkak të kundërvënies ideologjike sistemit ekonomik, social e politik; c) Mobilizimi dhe shfrytëzimi i punës për qëllim të zhvillimit ekonomik, disiplina në punë; d) Dënimi për pjesëmarrje në greva; dhe e) Diskriminimi fetar, social e racor. Gjykata Mbi të Drejtat e Njeriut edhe në rastin Van der Mussele kundër Belgjikës më 1983 ka theksuar përkufizimet nga konventat e caktuara të organizatave ndërkombëtare të punës. Parashtruesi i ankesës në këtë rast është një avokat i ri nga Belgjika i cili ankohet se përfaqësimi i palëve të varfra pa pagesë, në cilësinë e mbrojtësit zyrtar paraqet shkelje të Nenit 4 Pika 2 të Konventës Evropiane. Duke konstatuar se nuk ka pasur shkelje të Nenit 4 Pika 2 të Konventës, Gjykata paraqiti arsyetimin sa vijon: “ Neni 4 nuk përcakton se çka nënkupton nocioni “punë e detyruar apo e obliguar” dhe gjithashtu në dokumentet e ndryshme të Këshillit të Evropës nuk mund të gjenden farë udhëzuesish, që ndërlidhen me punën përgatitore në Konventën Evropiane. Siç ka deklaruar Komisioni Evropian dhe qeveria, qartë shihet se autorët e Konventës Evropiane, shembulli në vijim i autorit të Nenit 8 të Projekt Paktit Ndërkombëtar Mbi të Drejtat Qytetare e Politike, janë bazuar në masë të madhe në marrëveshjen ndërkombëtare më parë të miratuar nga Konventa Ndërkombëtare e Punës (ILO ), pastaj në Konventën Ndërkombëtare Mbi Punën e Detyruar nr. 29 (...). Gjykata Evropiane edhe përkundër krejt kësaj, merr në konsideratë Konventat e lartpërmendur të ILO-s, të cilat janë obliguese gati për tërë shtetet anëtare të Këshillit të Evropës duke e përfshirë këtu edhe Belgjikën, posaçërisht Konventa Nr. 9. Ekziston, së drejti, ngjashmëri e madhe në mes të Pikës 3 të Nenit 4 të Konventës Evropiane dhe Pikës 2 të Nenit 2 të Konventës Nr. 29 Pika 1 e Nenit të cekur, e cila nuk është e rastësishme dhe parashikon që për nevojat e Konventës së fundit shprehja ”puna e obliguar ose e detyruar” përcakton tërë punën dhe shërbimet, të cilat janë të imponuara nga cilido individ qoftë, nën kërcënimin e çfarëdo dënimi dhe i cili person vullnetarisht nuk është ofruar“. Ky përkufizim mund ta sigurojë pikën fillestare për interpretim të Nenit 4 të Konventës Evropiane. Megjithatë nuk duhet harruar pikat e posaçme të Konventës Evropiane, apo realitetin, se ajo është një fakt i gjallë juridik i cili duhet të kuptohet “në dritën e qëndrimeve, të cilët sot dominojnë në shtetet demokratike . Gjykata Evropiane përkujton se z. Va nder Mussele vullnetarisht është orientuar në profesionin e avokatit me njohuri paraprake se ekziston praktika ku palët mund të ankohen. Meqenëse është ashtu, vetëm baraspesha e rëndësishme dhe e pa arsyeshme në mes qëllimit i cili dëshirohet të arrihet, që të kualifikohet si avokat, dhe obligimet e marra në funksion të pranimit të këtij qëllimi kishin janë të mjaftuara për të arsyetuar konstatimin se shërbimi i imponuar ndaj z .Va nder Mussel, lidhur me ofrimin e shërbimit të ndihmës juridike falas ka qenë e imponuar pa pëlqimin e tij. Kurrfarë baraspeshe nuk është zbuluar nga faktet e paraqitura pranë Gjykatës Evropiane, pavarësisht nga mungesa e dëmshpërblimit dhe kompensimit të shpenzimeve, çka vërtetë është larg nga e dëshiruara.

25

Mëtej duke marrë në konsideratë standardet, të cilat ende vlejnë në Belgjikë sikurse dhe në shtetet tjera demokratike, në këtë rast, nuk ka pasur punë të detyruar sipas Nenit 4 Pika 2 të Konventës Evropiane. 6. Rastet përjashtuese, me të cilat nuk ka të bëjë “puna e detyruar”

a) çfarëdo qoftë puna që normalisht kërkohet nga personat, të cilët gjinden në burg, në pajtim me dispozitat e Nenit 5 të kësaj Konvente, apo gjatë kohës së lirimit nga shërbimi ushtarak.

Juridiksioni i Gjykatës Evropiane për të Drejtat e Njeriut në parashtresën 8500/ 79 kundër Zvicrës më 1980 ka treguar se dispozita e Nenit 4 Pika 3 (a) nuk ka të bëjë ekskluzivisht me të burgosur dhe perona tjerë, kur burgimi i tyre mbështet në vendim të Gjykatës, por në të gjitha situatat e privimit nga liria, në përputhje me ligjin, të përshkruara në Pikën 1 të Nenit 5. Në rastin De Wilde, Ooms e Versup kundër Belgjikës më 1971, parashtruesit e ankesës kanë qenë të paraburgosur dhe nga ata është kërkuar punë me pagesë. Edhe pse Gjykata Evropiane konstatoi se është shkelë Neni 5 Pika 4, Gjykata konstatoi se kjo nuk ka sjellë deri tek shkelja e Nenit 4. Gjykata më tej mendon se Pika 3 (a) e Nenit 4, në të vërtetë lejon punën e cila rëndom kërkohet nga individët e privuar nga liria, sipas Nenit 5 .1.(e)”

b) cilindo qoftë shërbim të natyrës ushtarake apo, në rastin e refuzimit të kryerjes së obligimit ushtarak në vendet ku kjo lejohet, cilindo qoftë tjetër shërbim në vend të shërbimit ushtarak të obliguar.

Komisioni për të Drejtat e Njeriut, gjithashtu ka refuzuar disa ankesa, të cilat kanë pasur të bëjnë me dispozitat e Nenit 4 Pika (3) (b), ku nga përkufizimi i “punës së detyruar “ përjashtohet shërbimi i personave të liruar nga shërbimi ushtarak, për shkak të ndërgjegjes, në vendet që këtë e lejojnë. Në të njëjtën kohë lihet në vullnetin e shtetit që vet të vendosë se a do të pranojë të drejtën e thirrjes së ndërgjegjes apo të lirojë ata persona nga shërbimi i cili është zëvendësim me shërbimin ushtarak.

c) çfarëdo qoftë shërbimi, i cili kërkohet në rastet e gjendjes së jashtëzakonshme apo ndonjë katastrofe, e cila rrezikon jetën apo mirëqenien e bashkësisë.

Përveç në disa raste, të cilat mund të kundrohen nën prizmin e gjendjes së jashtëzakonshme, siç është mungesa e stomatologut, tek rasti Inversen. Shërbimi i përfshirë në këtë dispozitë, para së gjithash ka të bëjë me: 1. ndihmë në kundër zjarrit (zjarrfikës); 2. rregullimi urgjente i sistemit të transportit; 3. pendët (puna urgjente në penda); 4. furnizimi me ujë dhe ushqime tjera në rastet e mungesës së pa pritur; 5. transportimi i personave të plagosur, apo evakuimi i personave, të cilëve u kanoset ndonjë

rrezik; 6. nevoja të ngjashme përkohësisht, shërbime të cilat mund të kërkohen nga secili për interes

të përgjithshëm dhe në varësisht nga aftësitë dhe mundësit e individit ( V, Dijk)

26

d) çfarëdo pune qoftë apo shërbime, të cilat janë pjesë e rëndomtë e obligimeve qytetare

Obligime të rëndomta qytetare të përcaktuara me këtë dispozitë janë të gjitha ‘obligimet normale qytetare ‘ të cilat janë në harmoni me interesin e përgjithshëm brenda të cilit mund të llogariten edhe obligimet e qytetarëve që në mënyrë të rregullt t’i pastrojnë banesat e tyre të marra me qira (parashtresa 5593 /72 X kundër Austrisë më 1974). Në lëndën Karlheinz-Schmidt kundër Gjermanisë më 1974 është parashtruar padia për shkak të obligimit, që iu është dhënë vetëm meshkujve, që të shërbejnë në njësit e zjarrfikësve apo në vend të këtij obligimi të paguajnë kontribut financiar. Gjykata Evropiane konstatoi se: “shërbimi i obliguar në Brigadën e Zjarrfikësve, siç ekziston në Baden - Wurttemberg njëra nga “detyrat normale qytetare” të paraparë edhe me Nenin 4 Pika 3 (d). Ai vëren më tej se kontributi financiar i cili mund të paguhet në vend të shërbimit, sipas vendimit të Gjykatës Kushtetuese Federale (...) “një formë e kompensimit “. Gjykata Evropiane, konstaton se duke pasur parasysh lidhjet e afërta me obligimin e shërbimit, obligimi i pagesës së kompensimit poashtu rrjedhë nga Neni 4 Pika 3.(d). b ) Të drejtat që mbrojnë lirinë fizike të njeriut

7. E DREJTA NË LIRI DHE SIGURI “1. Secili ka të drejtë në lirinë dhe sigurinë e personalitetit. Askush nuk guxon të privohet nga liria përveç në rastet e poshtëshënuara “: a) me rastin e privimit të ligjshëm në bazë të aktvendimit të Gjykatës; b) arrestimi ose ndalimi i ligjshëm i një personi për mos zbatim të urdhrit të ligjshëm të një

gjykate ose për të siguruar përmbushjen e një detyrimi të caktuar me ligj; c) arrestimi ose ndalimi i ligjshëm i një personi me qëllim të nxjerrjes së tij para një

autoriteti ligjor kompetent për shkak të dyshimit se ka kryer një vepër penale, ose kur me arsye konsiderohet i nevojshëm për të parandaluar atë të kryejë një vepër penale ose të arratiset pasi ta ketë kryer atë.

d) ndalimi i një të mituri me një urdhër të ligjshëm me qëllim të mbikëqyrjes edukative, ose ndalimi i ligjshëm i tij me qëllim që të nxirret para një autoriteti kompetent ligjor.

e) Ndalimi i ligjshëm i personave me qëllim të parandalimit të përhapjes së sëmundjeve ngjitëse, i personave me të meta mendore, alkoolistëve ose narkomanëve, ose endacakëve

f) Arrestimi ose ndalimi i ligjshëm i një personi për t’ia parandaluar hyrjen e paautorizuar në vend, ose i një personi kundër të cilit ka filluar një proces me qëllim të dëbimit ose të dorëzimit.

2 . Çdo njeri që është arrestuar duhet të informohet menjëherë, në gjuhën që ai e kupton,

lidhur me arsyet e arrestimit të tij dhe me çdo akuzë kundër tij.

27

3 . Çdo njeri që është arrestuar ose ndaluar në përputhje me dispozitat e Paragrafit 1c. të këtij Neni, duhet të nxirret menjëherë para gjykatësit apo para ndonjë zyrtari të autorizuar me ligj, për të ushtruar kompetencë gjyqësore dhe duhet ta ketë të drejtën e gjykimit brenda një kohe të arsyeshme ose të lirimit në pritje të gjykimit. Lirimi mund të kushtëzohet me garancitë për tu paraqitur në gjyq.

4 . Çdo njeri që është privuar nga liria, me arrestim ose me ndalim, ka të drejtë të ndërmarrë procedura me anën e të cilave, brenda një kohe të shkurtër, konstatohet ligjshmëria e ndalimit të tij nga një gjykatë dhe urdhërohet lirimi i tij, në qoftë se ndalimi nuk është i ligjshëm.

5. Çdo njeri që ka qenë viktimë e një arresti ose ndalimi, në kundërshtim me dispozitat e këtij Neni, ka të drejtën e ekzekutueshme për kompensim .

E drejta në liri dhe siguri, si njëra ndër të drejtat më të rëndësishme të të drejtave të njeriut, përmendet që nga Deklarata Mbi të Drejtat e Njeriut e Qytetarit të vitit 1789. Këto të drejta ,sipas Nenit 2 trajtohen si të drejta “natyrore dhe të pa parashkruara” të njeriut, ngjashëm siç janë edhe liria, siguria, prona, rezistenca ndaj shtypjes. Nocioni i‘lirisë’ përcakton lirinë nga arrestimi dhe privimi, derisa ‘siguria’ e individit paraqet mbrojtjen e individit nga ndërhyrja autoritare në lirinë e tij ( parashtresa 5573/72 e 5670/72 e vitit 1977 ). Kështu, në të vërtetë, çdo masë që e privon individin nga liria, duhet të jetë në përputhje me qëllimin e Nenit 5 të Konventës Evropiane, gjegjësisht të mbrojë individin nga abuzimet e ndryshme (lënda Bozano e vitit 1986). Pra, në kuptimin të Konventës Evropiane për Mbrojtjen e të Drejtave të Njeriut, liri në të vërtetë është liria fizike e individit e jo liria si kategori filozofike (Sadikoviq Qazim). Edhe pse Neni 5 i konventës Evropiane mbron çdo individ prej privimit të kundërligjshëm të lirisë apo prej paraburgimit të kundërligjshëm, ky nen nuk ofron mbrojtje nga ato forma të cilat në mënyrë më të lehtë kufizojnë lirit e individit siç janë rregullat në trafik, lajmërimi i obliguar i të huajve, apo edhe vendësve, pastaj një pjesë e madhe që ka të bëjë me mbikëqyrjen e personave të liruar me kusht, ora policore apo edhe format tjera të mbikëqyrjes përmes të cilave nuk kufizohet seriozisht liria e lëvizjes në bashkësi.(Gomien D.) Për qëllim të mbrojtjes prej privimit të kundërligjshëm nga liria ,Neni 5 i Konventës Evropiane, ekskluzivisht veçon gjashtë raste kur është e mundur që ndokush të privohet nga liria, në harmoni me ligjin dhe procedurën e paraparë me ligj, si vijon:

a) Privimi i ligjshëm nga liria në bazë të vendimit të gjykatës kompetente Neni 5 Pika 1 (a) parasheh privim të ligjshëm nga liria në bazë të vendimit të gjykatës kompetente. Shprehja ‘i ligjshëm’ para së gjithash qëndron në lidhje me Nenin 7 të Konventës ( gjykimi vetëm në bazë të ligjit) nga edhe dënimi i caktuar duhet të jetë plotësisht në harmoni me gjykimin e drejtë dhe publik në frymën e Nenit 6 të Konventës ( e drejta në gjykim të drejt dhe objektiv) kurse vet ligji duhet të jetë mjaft i pranuar dhe preciz. Gjykata kompetente vepron si ‘e pa varur nga pushteti ekzekutiv si dhe nga palët në kontest ‘(lënda Neumeister e vitit 1968) dhe pas konstatimit të fajësisë, merr vendim mbi privimin nga liria.

28

b) arrestimi ose ndalimi i ligjshëm i një personi për moszbatim të urdhrit të ligjshëm të një gjykate, ose për të siguruar përmbushjen e një detyrimi të përcaktuar me ligj;

Ndalimi i ligjshëm apo privimi nga liria për shkak të moszbatimit të urdhrit të ligjshëm të një gjykate, apo për qëllim të sigurimit të ekzekutimit të çfarëdo obligimi të përshkruar me ligj, ekzekutohet në funksion të detyrimit të personit t’i kryej obligimet, të cilat nuk i ka përmbushur,kurse ka qenë i detyruar t’i përmbushë. Juridiksioni i Gjykatës Evropiane njeh rastet kur personat e caktuar refuzojnë t’i nënshtrohen testimit për të përcaktuar atësinë (parashtresa 8278/78), pastaj refuzimi i obligimeve ligjore për paraqitjen e pasurisë (parashtresa 9546/81).

c) privimi i ligjshëm apo ndalimi i ligjshëm për dërgim në gjykatën kompetente, atëherë kur ekziston dyshimi i bazuar për një person i cili ka kryer vepër penale apo kur ekzistojnë arsyet e vlefshme që ai person është parandaluar për të kryer vepër penale, apo pas kryerjes së veprës të arratiset;

Privimi nga liria në këtë rast është i mundur në bazë të dyshimit të bazuar se personi i caktuar ka kryer vepër penale, kur ekzistojnë arsyet e pranuara që personi, për kryerje të veprës penale, të parandalohet apo arsyet e njëjta se personi pas kryerjes së veprës mund të arratiset. Këtu mund të konstatohet se me rastin e privimit nga liria ‘arsyeshmëria’ është matur në bazë të asaj se si ka vepruar shteti, të cilit, në të vërtet, i është lënë hapësirë e gjerë e vlerësimit të lirë. Në rastin Fox Campbelle Hartley kundër Mbretërisë së Bashkuar më 1990. Gjykata Mbi të Drejtat e Njeriut konstatoi shkelje të Nenit 5 Paragrafi 1 Pika (c), nga se Qeveria e Mbretërisë së Bashkuar ka arrestuar dhe paraburgosur aplikuesit me dyshim se janë terrorist të IRA-s dhe nuk ka ofruar të dhëna të mjaftueshme për “dyshimin e bazuar se është kryer vepra penale “

d) privimi nga liria e të miturit me vendim të ligjshëm, me qëllim të edukimit nën mbikëqyrje, apo ndalimi me qëllim të dërgimit organeve kompetente;

Me këtë dispozitë lejohet privimi nga liria i të miturve me qëllim të ”edukimit të monitoruar“, çka nënkupton kufizimin i lirisë në kuptimin e qëndrimit të detyruar në institucionin përmirësues apo në klinikë. Gjykata Mbi të Drejtat e Njeriut në rastin Bouamar kundër Belgjikës më 1988 ka konstatuar se organet e pushtetit të Belgjikës nuk mund të thirren në “edukimin mbikëqyrës” duke arrestuar të miturit disa herë gati në kushte të izoluara dhe pa ndihmë e me personel pedagogjik të pa kualifikuar.

e) Ndalimi i ligjshëm i personit që të parandalohet përhapja e ndonjë sëmundje ngjitëse, ndalimi i personave të sëmur mental, alkoolistëve, narkomanëve, bredhësve etj.

Privimi nga liria në këto raste është i mundur në kuptimin e mbikëqyrjes shëndetësore apo shoqërore. Edhe pse dispozita e Nenit 5 Paragrafi 1 Pika (e) përmban nocionet “sëmundje ngjitëse”, ’personat e sëmurë mental’, ’alkoolistët’, ‘narkomanët’ etj. Praktika e Gjykatës Evropiane Mbi të Drejtat e Njeriut ka treguar se raste më të shpeshta të privimit nga liria kanë ndodhur me rastin e ndalimeve të atyre për në spitalet për kurim (shërim) shpirtëror. Gjykata

29

për Mbrojtjen e të Drejtave të Njeriut, pikërisht në rastin Winterwerp kundër Holandës më 1979, ka përcaktuar tri kushte të cilat shteti duhet t’i ketë në konsideratë, në mënyrë që dikush të konsiderohet person ‘shpirtërisht i çrregulluar’ e ato janë: (1) standardet objektive mjekësore për të përcaktuar se dikush mund të konsiderohet person me ‘çrregullime shpirtërore; (2) natyra dhe shkalla e çrregullimit duhet të jenë në nivel të mjaftuar për të arsyetuar privimin nga liria; (3) personi mund të privohet nga liria vetëm për aq sa zgjatë çrregullimi shpirtëror.

f) ndalimi i ligjshëm, apo privimi nga liria e personit me qëllim të parandalimit të hyrjes ilegale në vend apo kundër të cilit është në vijim procedura e deportimit apo ekstradimit ‘.

Dispozitat e Nenit 5 Paragrafi 1 Pika (f) lejojnë edhe përjashtimin e fundit, i cili lejon që dikush të privohet nga liria edhe atë me qëllim të parandalimit të hyrjes ilegale në vend (shtet), apo privimi nga liria i personit ndaj të cilit është iniciuar procedura e deportimit apo ekstradimit. Gjykata, në rastin Amuur kundër Francës më 1996 ka konstatuar se ndalimi i disa personave, të cilët kanë kërkuar azil, dhe të cilët kanë qenë të paraburgosur në aeroportin Francez në pjesën për fluturime ndërkombëtare, gati tri javë pa kurrfarë të drejte për shqyrtimin apo kontestimin eventual të këtij ndalimi, ka qenë në kundërshtim me dispozitat e Nenit 5 të Konventës Evropiane. Arsyet në bazë të cilave shteti mund ta privoi ndonjë person nga liria në mënyrë të ligjshme mund të jenë të mbështetura në të drejtën penale dhe atë civile. Neni 5 Paragrafi 1 Pika (a) dhe (c) dhe kanë të bëjnë me ndalimin në kontekstin e të drejtës penale, derisa Neni 5 Paragrafi 1, pikat (b), (d), (e) dhe (f) i takojnë fushës së drejtës civile. Neni 5 paragrafi 2 i Konventës Evropiane përshkruan se ‘secili që privohet nga liria duhet menjëherë të informohet në gjuhën në të cilën e kupton, mbi arsyet e arrestimit si dhe mbi padinë e ngritur kundër tij’. Secili person i arrestuar duhet të informohet për shkaqet, arsyet e arrestimit në afatin sa më të shkurtë si dhe për çdo akuzë të ngritur ndaj tij në gjuhën që ai e kupton. Në rastin Fox, Campbelle Hartley më 1944, Gjykata për të Drejtat e Njeriut u prononcua se personit të burgosur duhet ti: “bëhet me dije, me gjuhë sa më të thjesht, jo me gjuhë procedurale të pa kuptuar, në mënyrë që personi i ndaluar ta kuptojë në esencë arsyen e ndalimit të tij dhe më pas të mund për aq sa e sheh të nevojshme t’i drejtohet Gjykatës për të shqyrtuar parimin e ligjshmërisë së arrestimit të tij në përputhje me Nenin 4 “. Informata mbi arsyet e arrestimit, mbi akuzën ndaj një personit sipas Nenit 5 Paragrafi 2 duhet kumtuar ‘menjëherë’, që do të thotë ‘pa zhagmitje’ (vonesë). Gjykata dhe komisioni nuk kanë konsideruar se është përmbushur minimumi i domosdoshëm, ngase parashtruesit e ankesës në rastin Fox, Campbell e Hartley, kanë qenë të informuar mbi arsyet e ndalimit gjatë marrjes në pyetje, katër orë e gjysmë, gjashtë orë e gjysmë, tri orë pas ndalimit, gjë që është në kundërshtim me shprehjen “menjëherë”. Megjithatë, Gjykata thekson

30

gjithashtu se polici në momentin e arrestimit të personit të caktuar është i obliguar të jep disa informacione por jo edhe informatat e plota. Në Konventën Evropiane është e përshkruar se ‘secili që arrestohet apo privohet nga liria, sipas dispozitave të Nenit 5 Paragrafi 3 Pika 1(c), menjëherë duhet dërguar në Gjykatë, para gjyqtarit apo personit tjetër zyrtar, të përcaktuar me ligj për kryerjen e punëve gjyqësore dhe duhet të ketë të drejtë për gjykim në afat të arsyeshëm, apo në dalje në liri deri në kohën e gjykimit. Lirimi mund të kushtëzohet me garanci, në mënyrë që personi i liruar të paraqitet në ditën e gjykimit ’. Konventa Evropiane në Nenin 5 Paragrafi 3 garanton të drejtën në gjykim brenda afatit të arsyeshëm dhe ka të bëjë ekskluzivisht me ata që gjinden në paraburgim. Me këtë dispozitë para së gjithash mbrohen personat, të cilët janë paraburgosur përkohësisht nga paraburgimi i pa kufizuar gjatë kohës së hetimeve. Derisa individi i dërguar para gjyqtarit mbrohet nga burgimi apo paraburgimi, është e paligjshme. Gjykata mbi të drejtat e njeriut në rastin Muller kundër Francës më 1997 ka hetuar shkeljen e kësaj dispozite për faktin se personi është mbajtur në paraburgim 4 vjet edhe pse në fillim të fazës hetuese, vullnetarisht, e ka pranuar kryerjen e veprës penale . Konventa Evropiane më tej shton se ‘secilit që i është shkurtuar liria me rastin e arrestimit apo privimit nga liria, ka të drejtë të ushtrojë ankesë Gjykatës, në mënyrë që Gjykata në afatin sa më të shkurtër, ta shqyrtojë ligjshmërinë e privimit nga liria dhe nëse ai është kryer në mënyrë të paligjshme, të urdhërohet lirimi i personit‘ (Neni 5 Paragrafi 4). Qëllimi themelor i dispozitës së Nenit 5 Paragrafi 4 të Konventës është e drejta e personit, i cili është privuar nga liria, që përmes gjykatës të kontestojë ligjshmërinë e privimit të tij nga liria. Ankesa mbi parregullsinë e privimit nga liria duhet në mënyrë sa më të shpejtë të shqyrtohet nga Gjykata dhe nëse konstatohet se privimi ka qenë i kundërligjshëm, atëherë urdhërohet lirimi i personit. Juridiksioni i Gjykatës për të Drejtat e Njeriut ka treguar se shumica e lëndëve të shqyrtuara në bazë të këtij Neni ka pas të bëjë me mungesën e verifikimeve të rregullta periodike të ligjshmërisë së paraburgimeve. Gjykata në rastin De Jong, Baljet e Van den Brink kundër Holandës më 1984 ka dëshmuar se nuk mund të pritet në mes gjashtë e njëmbëdhjetë ditë në shqyrtimin e parë të ligjshmërisë së paraburgimit, derisa tek rasti Koendjibihare kundër Holandës më 1990 bëhej fjalë për katër muaj, kurse në rastin E. kundër Norvegjisë më 1990 tetë javë. Neni 5 Paragrafi 5 i Konventës Evropiane për të Drejtat e Njeriut theksohet se ‘secili që ka qenë viktimë e burgimit apo privimit nga liria në kundërshtim me dispozitat e këtij Neni, ka të drejtë në dëmshpërblim‘. Neni 5 paragrafi 5 i Konventës Evropiane, qartë insiston në ofrimin e ndihmës, secilit për kompensim, nëse konstatohet se burgimi apo paraburgimi është kryer në kundërshtim me dispozitat e Nenit 5 të Konventës. Këtu parashtrohet pyetja e arsyeshmërisë së kësaj dispozite në kontekst të Nenit 41 të Konventës mbi Kompensimin e Drejtë dhe të Arsyeshëm.

31

Edhe pse Neni 41 është në kompetencë të gjykatës, kurse Neni 5 dhe Paragrafi 5 në kompetencë të shtetit, Gjykata konstatoi se këto dy dispozita, reciprokisht nuk përjashtohen dhe parashtrimi i kërkesës në bazë të Nenit 5 Paragrafi 5 i Konventës nuk e përjashton mundësinë që gjykata të vendos për atë çështje në bazë të Nenit 41 të Konventës, gjë që është dëshmuar në rastin e Brogam dhe të tjerët kundër Mbretërisë së Bashkuar më 1988 dhe e Ciula kundër Italisë më 1989. 2. NDALIMI I BURGIMIT PËR SHKAK TË BORGJIT “Askush nuk mund të privohet nga liria vetëm për atë se nuk është në gjendje të përmbushë obligimin nga kontrata” ( Neni 1. i Protokolli 4 i Konventës Evropiane) Në Nenin 1 të Protokollit 4 të Konventës Evropiane thuhet se ‘askush nuk mund të privohet nga liria vetëm se nuk është në gjendje të përmbush obligimet nga kontrata‘. Ky nen i Protokollit plotësohet me Nenin 5 të Konventës Evropiane dhe ka të bëjë me nocionin e privimit nga liria. Neni 1 i Protokollit 4 përmban gjithashtu edhe nocionin ‘obligimin e kontraktuar’, i cili ka domethënie të veçantë. 3 . LIRIA E LËVIZJES “ (1) Secili që gjendet në mënyrë të ligjshme në territorin e një shteti, ka të drejtë e lëvizjes së lirë dhe të zgjedhjes së lirë të vendbanimit në atë shtet.

g) Secili është i lirë ta lëshon (braktisë) secilin shtet, madje edhe shtetin e vetë. h) Kurrfarë kufizimi nuk mund të parashtrohet në raport me realizimin e këtyre të drejtave,

përveç atyre në harmoni me ligjin, të cilat janë të domosdoshme për çdo shoqëri demokratike në interes të sigurisë nacionale apo të sigurisë publike, me qëllim të ruajtjes së rendit shoqëror, për parandalimin e kriminalitetit, për mbrojtjen e moralit apo mbrojtjen e të drejtave të tjerëve.

i) Të drejtat nga Neni 1 , gjithashtu , munden të kufizohen në fushat e caktuara, në pajtim me ligjin dhe të arsyetohen me interesin publik në shoqërinë demokratike “ (Neni 2 Protokolli 4 i Konventës Evropiane)

Në Paragrafin 1 të Nenit 2 Protokolli 4 i Konventës Evropiane thuhet se ‘secili që në mënyrë të ligjshme gjendet në territorin e një shteti ka të drejtë të lëvizë lirshëm dhe poashtu ka të drejtë të zgjedh lirisht vendbanimin e vet’. Edhe pse ky qëndrim është i formuluar në mënyrë të përgjithshme, ai ka të bëjë me të huajt, të cilët në mënyrë të ligjshme gjenden në territorin e shtetit. Komisioni Evropian në rastin A. kundër San Marinës më 1993 konstatoi se kjo dispozitë: “nuk mund të interpretohet ashtu që tu jep të drejtë të huajve të qëndrojnë dhe të vazhdojnë të qëndrojnë në shtetin i cili nuk është i tyre. Arsyeja kryesore e kësaj dispozite është që tu garantojë atyre, të cilët në mënyrë të ligjshme gjenden në territorin e një shteti, qofshin shtetas të tij apo të huaj, lirinë e lëvizjes në territor dhe lirinë e zgjedhjes së vendqëndrimit pa ndërhyrje nga askush“.

32

Çështja e prezencës së ligjshme në territorin e një shteti është përmendur në rastin Paramanathan kundër Gjermanisë më 1986. Komisioni me këtë rast konstatoi se e juridiksioni dhe organet përkatëse vendëse janë kompetentë në përcaktimin e kushteve të qëndrimit të ligjshëm, duke përkujtuar se Konventa Evropiane nuk garanton të drejtën e të huajve për të hyrë, qëndruar apo mbetur në territorin e një shteti të caktuar. Të huajt që janë pranohen në hapësirën e caktuar të një shteti dhe janë në pritje të procedurës lidhur me të drejtën e lejes së qëndrimit, në harmoni me dispozitat ligjore relevante të legjislacionit vendor. Në aktgjykimin Raimondo kundër Italisë më 1994, parashtruesi i ankesës ishte shtetas italian, lëvizja e të cilit ishte kufizuar në shtetin e vet në kontekst të masave mbikëqyrëse ngase ishte i dyshuar se i takonte organizatës kriminale–mafies. Gjykata me këtë rast konstatoi sa vijon: “në kundërshtim me qëndrimin e deklaruar të parashtruesit të ankesës, masat të cilat janë në pyetje nuk paraqesin privim nga liria në kuadër të kuptimit të Nenit 5 Paragrafi 1 i Konventës Evropiane. Kufizimi i thjeshtë i lëvizjes së lirë që rezulton nga mbikëqyrja e veçantë, bëjnë pjesë në Nenin 2 të Protokollit 4 (...) në dritën e kërcënimit të mafisë që paraqet për shoqëritë demokratike, masa e shqiptuar në rastin tonë ka qenë e domosdoshme për ruajtjen e rendit shoqëror dhe parandalimin e kriminalitetit. Masa e shqiptuar konkretisht ka qenë ekuivalente me qëllimin e synuar. deri në momentin kur Gjykata e shkallës së dytë në Catanzaro vendosi që më 4. korrik 1986 të bëjë tërheqjen e kësaj mase. Megjithatë, parashtruesi i ankesës 18 ditë nuk ka qenë i informuar mbi tërheqjen e kësaj mase nga ana e gjykatës së shkallës së dytë, kështu që Gjykata Evropiane konstatoi (...) se ndërhyrja, për të cilën është fjala as nuk ka qen e paraparë me ligj, as që ka qenë e nevojshme. Kështu që në bazë të kësaj, u konstatua se ka pasur cenim të Nenit 2 të Protokolli 4 i Konventës Evropiane. ‘Secili është i lirë ta braktisë cilindo shtet, duke nënkuptuar edhe shtetin e vet’ thuhet në Paragrafin 2 të Nenit 2 të Protokolli 7. Në këtë aspekt në rastin Peltonen kundër Finlandës më 1995, parashtruesi i ankesës ka pasur vend qëndrim të përhershëm në Suedi nga nëntori 1986, nga edhe ka aplikuar për pasaportë me afat vlefshmërie dhjetëvjeçare në Ambasadën e Finlandës në Stokholm. Ambasada më vonë e ka informuar se nuk mund t’i jep pasaportën ngase më parë nuk iu ka përgjigjur ftesës për shërbim ushtarak. Komisioni Evropian me rastin e tillë ka konstatuar: “Refuzimi i dhënies së pasaportës nuk e ka penguar parashtruesin e ankesës që ta braktisë vendin, e as ta pengojë që ta braktisë ndonjë shtet tjetër nordik e pastaj të hyjë në shtetin tjetër nordik. Neni 2 Paragrafi 2 Protokolli 4 parasheh, megjithatë, që secili është i lirë ta braktisë cilindo shtet, sipas zgjedhjes së tij për aq kohë sa i lejohet hyrja në shtetin tjetër‘. Komisioni Evropian konstatoi se refuzimi i dhënies së pasaportës paraqet ndërhyrje në këtë liri të parashtruesit të ankesës. Mbetet të shqyrtohet se kjo ndërhyrje a ishte e arsyeshme sipas Paragrafit 3 të Nenit 2 .

33

Në Paragrafin 3 të Nenit 2 Protokolli 4, ekskluzivisht thuhet se ‘ kurrfarë kufizimi nuk mund të parashtrohet në raport me realizimin e këtyre të drejtave, përveç atyre kufizimeve që janë në harmoni me ligjin dhe të cilat janë të domosdoshme në shoqëritë demokratike në interesin e sigurisë nacionale apo sigurisë publike për ruajtjen e rendit shoqëror, parandalime kriminalitetit, për mbrojtjen e moralit apo të lirive dhe të drejtave të tjerëve’ Komisioni Evropian në lëndët e lartcekura Peltonen konstatoi se refuzimi i parashtruesit që t’i epet pasaporta 10 vjeçare mund të konsiderohet me arsye si e nevojshme në shoqërinë demokratike me qëllim të realizimit të ruajtjes së rendit publik dhe sigurisë nacionale. Në Paragrafin 4 Neni 2 Protokolli $ jepet mundësia që të drejtat nga Paragrafi 1, në rrethana të posaçme mund të kufizohen në pajtim me ligjin dhe të arsyetohen me interesin publik në shoqërinë demokratike. Këtu janë të dukshme dy lloj kufizimesh nga paragrafi paraprak, gjegjësisht Paragrafi 2 Neni 8 – 11 i Konventës Evropiane si kufizim i domosdoshëm që e bënë shteti me të drejtën e kufizimit të lirisë së qarkullimit dhe zgjedhjes së vendbanimit kur kjo është në interesin publik e nevojshme në shoqërinë demokratike. Gjithashtu është e nevojshme të përmendet se shteti nuk mund të thirret në interesin publik që të pengojë ndonjërin të shpërngulet. Pikëpamja e tillë është aktuale sidomos në të ashtuquajturin “problem të ikjes së trurit” apo llojet tjera të humbjes së kuadrove me të cilin sot shtetet ballafaqohen.

(iv) Ndalimi i shpërnguljes së qytetarëve të vet “(1) Askush nuk mund të jetë i ndjekur qoftë individualisht apo në përmasa kolektive nga territori i shtetit, shtetas i të cilit është. (2) Askush nuk mund të privohet nga e drejta të hyjë në territorin e shtetit të vet “. (Neni 3 Protokolli 4 i Konventës Evropiane). Neni 3 Protokolli 4 u ndalon shteteve shpërnguljen e qytetarëve të vet, qoftë individualisht apo me përmasa kolektive. Ky Nen gjithashtu u ndalon shteteve pengimin e shtetasve të vet të hyjnë në territorin tyre. c) Të drejtat që kanë të bëjnë me rregullimin legjislativ. 1. E drejta në gjykim të drejtë “1. Me rastin e përcaktimit të drejtave dhe obligimeve qytetare apo bazës për çfarëdo akuze penale kundër tij, çdonjëri ka të drejtë në shqyrtim të drejtë dhe publik në afat të arsyeshëm para ligjeve dhe gjykatave të themeluara dhe në mënyrë të pavarur e të paanshme, mirëpo gazetarët dhe publiku mund të përjashtohen nga seanca në tërësi apo nga pjesa e saj nëse këtë e kërkon rendi publik apo siguria nacionale në shoqërinë demokratike, për shkak të interesit të të miturit apo jetës private të palës në kontest ose kur këtë gjyqi e konsideron të domosdoshme për shkak të rrethanave të posaçme, në të cilat publikimi mund t’i shkaktojë dëm interesit të gjyqësisë.

34

2. Secili që akuzohet për vepër penale konsiderohet i pafajshëm derisa akuza të mos vërtetohet, sipas ligjit.

3. Secili që akuzohet për vepër penale ka këto të drejta minimale: (a) që menjëherë, në gjuhën që e kupton, të informohet për natyrën dhe arsyen e akuzës

kundër tij; (b) t’i sigurohet koha dhe kushtet e domosdoshme për të përgatitur mbrojtjen; (c) që të mbrohet vet apo me ndihmën e mbrojtësit të cilin e zgjedh, nëse nuk ka mjete

ta paguajë mbrojtësin atëherë atë do ta marrë pa pagesë kur këtë e imponon interesi i të drejtës;

(d) që vet ta marrë në pyetje apo të kërkojë të merret në pyetje dëshmitari i akuzës dhe që prezenca dhe dëgjimi i dëshmitarit të mbrojtjes të miratohet nën kushtet të cilat vazhdojnë për dëshmitarin e akuzës;

(e) të shfrytëzojë falas ndihmën e përkthimit-interpretimit nëse kjo/ky nuk e kupton apo nuk e flet gjuhën e cila përdoret në gjykatë”. (Neni 6 i Konventës Evropiane).

a) Rëndësia e të drejtës në gjykim të drejtë

E drejta në gjykim të drejtë sipas Nenit 6 të Konventës Evropiane për të drejtat e njeriut ka rëndësi të madhe sepse paraqet një ndër të drejtat e domosdoshme për realizimin e të drejtave dhe lirive themelore të njeriut. Në këtë kuptim praktika e Gjykatës Evropiane dhe Komisionit, Neni 6 e ka interpretuar gjerësisht, prandaj Gjykata në lëndën Delcourt kundër Belgjikës më 1970 theksoi se “në shoqërinë demokratike sipas Konventës, e drejta në gjykim të drejtë ka vend aq të rëndësishëm, sa që pa të, interpretimi i ngushtë i Nenit 6 (1) nuk do të ishte në pajtim me qëllimin e kësaj dispozite”. Prandaj, mund të konkludohet se e drejta në gjykim të drejtë është pikërisht “ideali i një gjykimit të vërtetë” (Q. Sadikoviq). b) Shqyrtimi (kontesti) Në Nenin 6 Paragrafi 1 thuhet se “me rastin e përcaktimit të të drejtave dhe detyrimeve qytetare apo bazës së çfarëdo akuze kundër tij, secili ka të drejtë në shqyrtim të drejtë publik dhe në afat të arsyeshëm para ligjit dhe gjykatës së pavarur dhe neutrale”. Njëkohësisht thuhet më tej se “aktgjykimi shqiptohet publikisht, por gazetarët dhe publiku mund të përjashtohen nga pjesa e gjykimit apo gjykimi në tërësi nëse është në interes të rendit publik apo sigurisë nacionale në shoqërinë demokratike kur këtë e dikton interesi i të miturit apo mbrojtja e jetës private të palës në kontest ose kur gjyqi konsideron si të domosdoshme për shkak se publikimi mund t’i sjell dëm interesit të drejtësisë”. Me qëllim të qasjes sa më të qartë lëndëve të cilat kanë të bëjnë me Nenin 6 të Konventës, Gjykata Evropiane për të Drejtat e Njeriut, në gjykimet e veta ka dhënë interpretimin e nocioneve të caktuara. Kështu në aktgjykimin Benthem kundër Holandës më 1985 ka theksuar se shprehja “shqyrtim” ka të bëjë me : a) Harmonizimi me frymën e Konventës Evropiane, kërkon që fjala “shqyrtim” nuk duhet të

kuptohet tepër teknikisht dhe se duhet t’i epet kuptim më tepër esencial se sa formal; b) Shqyrtimi ka të bëjë jo vetëm me ekzistimin e asaj të drejte por edhe me fushën dhe

mënyrën e zbatimit të saj. Ajo ka të bëjë edhe me faktin e veprës dhe çështjen e drejtësisë;

35

c) Shqyrtimi duhet të jetë i drejtë dhe i natyrës serioze; d) Sipas aktgjykimit në rastit Ringeisen më 1971 shqyrtimi mbi të drejtat dhe obligimet

qytetare përfshinë të gjitha procedurat, rrjedha e të cilave është vendimtare për atë të drejtë dhe detyrim. Megjithatë lidhja e dobët dhe pasojat afatgjate nuk janë të mjaftueshme për zbatimin e Nenit 6 Paragrafi 1;

e) dhe obligimet qytetare duhet të jenë objekt ose njëri ndër objektet e shqyrtimit: rrjedha e procedurës duhet të jetë e drejtpërdrejt dhe vendimtare për këto të drejta.

Në lëndën Greek Rafineries dhe Stratis Andreadis kundër Greqisë më 1994, Parlamenti grek ka nxjerrë ligjin me të cilin ia ka marrë kompetencat organit të ngarkuar për arbitrazh dhe e ka konsideruar të pavlefshëm kompensimin që i është ndarë më vonë. Gjykata konstatoi me këtë rast cenimin e Nenit 6 Paragrafi 1 i Konventës dhe theksoi: “Parimi i sundimit të ligjit dhe nocioni gjykim i drejtë që përmban Neni 6, ndalojnë çdo ndërhyrje të pushtetit gjyqësor apo ligjvënës, i cili synon të ndikojë në gjyqësi me rastin e vendimmarrjes për kontestin”. c) Të drejtat dhe detyrat qytetare Në kuptim të shprehjes “të drejta dhe detyra qytetare”, Gjykata në lëndën Konig kundër Gjermanisë më 1978 ka theksuar se nocioni “e drejtë dhe detyrë qytetare” nuk mund të interpretohet vetëm me juridiksionin vendës të shtetit kundër të cilit zhvillohet procedurë”. Pra, gjithashtu, Gjykata në aktgjykimin James dhe të tjerët kundër Mbretërisë së Bashkuar më 1986 përsëri theksoi rolin e posaçëm të juridiksionit të brendshëm dhe theksoi se të drejtat dhe detyrat qytetare, pavarësisht prej natyrës, duhet të jenë definuar si të drejta, me ligje nacionale në harmoni me Nenin 6 të Konventës. d) Aktakuza penale Periudha kohore që konsiderohet e “arsyeshme” fillon të rrjedh nga momenti i akuzimit të personit të caktuar, prandaj për këtë arsye është me rëndësi të precizohet domethënia “aktakuzë penale”. Gjykata për të drejtat e njeriut në lëndën Deweer kundër Belgjikës më 1980 ka theksuar domethënien e “aktakuzës penale” si vijon: “Aktakuza, në kuptim të Nenit 6 Paragrafi 1 mund të definohet si informim zyrtar i individit nga ana e pushtetit kompetent mbi dyshimin se ka bërë vepër penale.” Ndërkaq, në kuptim të nocionit “aktakuzë penale” Gjykata për të Drejtat e Njeriut, në aktgjykimin Ozturk më 1984 ka potencuar pavarësisë e nocionit “aktakuzë penale” duke cekur parimet në vijon:

a) Konventa nuk i kundërvihet asaj që palët kontraktuese të krijojnë ose të kenë dallime ndërmjet në të drejtën penale dhe kundërvajtëse, si dhe të tërheqin vijën kufizuese në

36

mes tyre. Mirëpo, nga kjo nuk rezulton se klasifikimi i tillë vendimtar duhet të vazhdojë në zbatimin e Konventës.

b) Nëse shteteve kontraktuese u jepet e drejta e diskrecionit, në mënyrë që të definojnë veprën si kundërvajtëse apo penale, nuk mund të pengojnë zbatimin e dispozitave themelore të Nenit 6 dhe 7 të Konventës, por zbatimi i këtyre dispozitave duhet t’i nënshtrohet vullnetit sovran. Autorizimet e tilla mund të sjellin tek pasojat që nuk janë në harmoni me dobinë dhe qëllimin e Konventës Evropiane.

e) E drejta në gjykatë Duke shqyrtuar më tej Nenin 6 Paragrafi 1, shtrohet pyetja e të drejtës në gjykatë gjegjësisht Neni 6 i Konventës, i cili garanton esencën e të drejtës në gjykim të drejtë në procedurat ligjore apo këtu bëhet fjalë për të drejtën e veprimit të gjykatës ndaj çdo personi, i cili dëshiron të iniciojë procedurë që të vendoset për të drejtën dhe detyrën e tij qytetare. Gjykata Evropiane në aktgjykimin Delcourt më 1970 konstatoi si vijon: “Neni 6 Paragrafi 1, çdo personi ia garanton të drejtën që për çdo kërkesë lidhur me të drejtën dhe detyrën e tij të vendoset para gjykatës apo tribunalit. Në këtë mënyrë Neni 6 siguron të drejtën në gjykatë, ndërsa qasja gjykatës gjegjësisht e drejta që të iniciohet procedura para gjykatës në çështjet civile paraqet vetëm një aspekt të tij”. Gjykata gjithashtu konstatoi shkelje të Nenit 6 edhe në lëndën Papageorgiou kundër Greqisë më 1997 kur Parlamenti grek ka nxjerrë ligjin lidhur me atë se kërkesat e caktuara nuk mund të kontestohen me gjyq duke i suspenduar të gjitha procedurat, për të cilat disa kanë pritur zgjidhje vite me radhë. Në të njëjtën mënyrë Gjykata, në lëndën Terra Woningen kundër Holandës më 1996 konstatoi se do të kishte shkelje të të drejtës në gjyq, madje edhe nëse ekziston ligji, i cili do të ndikonte në veprimtarinë e gjykatave, në rastet kur gjykata refuzon të hulumtojë faktet që janë vendimtare për vendimmarrje lidhur me kontestin duke privuar në këtë mënyrë kompetencat autentike. f) E drejta efikase në qasje gjykatës Përveç faktit që e drejta në gjykatë duhet siguruar çdonjërit, ajo duhet të jetë edhe efikase. Në lëndën Airey kundër Irlandës më 1979 Gjykata Evropiane konstatoi se shtetet kontraktuese duhet të garantojnë efikasitet të së drejtës në gjykatë dhe konstatoi shkelje të Nenit 6 Paragrafi 1i Konventës kur personit që është ankuar nuk i është mundësuar të gjejë avokat, në mungesë të ndihmës pa pagesë, sepse personi nuk ka pasur mjete të mjaftueshme financiare. Procedura ka qenë mjaftë e ndërlikuar edhe pse personi ka mundur të paraqitet para gjykatës. Prandaj Gjykata Evropiane ka theksuar se mundësia që pala ta përfaqësojë vetveten para gjykatës më të lartë nuk është gjithsesi vendimtare. Prandaj në rastin linguistik belg më 1968 theksoi se “Konventa Evropiane duhet të garantojë të drejtat që janë praktike dhe efikase dhe jo ato teorike dhe iluzore”. g) Gjykimi i pavarur dhe i paanshëm

37

Gjykimi i pavarur dhe i paanshëm është kusht i domosdoshëm, jo vetëm për mbrojtjen e të drejtave dhe lirive të njeriut por edhe për ekzistimin e shtetit juridik. Gjykata Evropiane për të Drejtat e Njeriut, para së gjithash ka përcaktuar kritere të caktuara se organi i cili vendos gjykimin në kuptim të Nenit 6 të Konventës, a është i tillë. Në aktgjykimin H. Kundër Belgjikës më 1987, u konstatua se sipas praktikës së Gjykatës Evropiane “Gjykatën në esencë e karakterizon funksioni gjyqësor, gjegjësisht nxjerrja e vendimit për çështjet në kompetencë të saj në bazë të parimeve të sundimit të ligjit dhe me procedurën, e cila zbatohet në mënyrë të rregullt”. Por gjithashtu Gjykata në lëndën Le Compte, Van Leuven dhe De Meyere të vitit 1981 konstatoi se “Gjykata duhet të plotësojë një varg kërkesash; pavarësinë, paanshmërinë, kërkesat lidhur me kohëzgjatjen e funksionit gjyqësor, garancitë e proceseve, të cilat disa përmenden edhe në vet tekstin e Nenit 6 Paragrafi 1 i Konventës”. Është shumë i rëndësishëm edhe interpretimi i shprehjes “paanshmëri e gjyqit”. Aktgjykimi Saraiva de Carvalho më 1994, me ç’rast paanshmëria e Gjykatës është caktuar si vijon: “ Ekzistimi i paanshmërisë në kuptim të Nenit 6 Paragrafi 1 duhet të bëhet sipas testit subjektiv gjegjësisht në bazë të bindjes personale të gjyqtarit të caktuar sipas rastit dhe testit objektiv që do të thotë të vërtetohet se a e ka siguruar garancinë e mjaftueshëm gjyqtari që të përjashtohen çfarëdo dyshimesh të bazuara lidhur me ekzistimin e paanshmërisë. Gjykata Evropiane për të Drejtat e Njeriut, në disa raste ka definuar nocionin “pavarësi të gjykatës”. Në aktgjykimin Campbell dhe Fell kundër Mbretërisë së Bashkuar më 1984, Gjykata theksoi pikëpamjen si vijon: “Kur përcaktohet se a mund të jetë organi i pavarur nga pushteti ekzekutiv si dhe nga pala në kontest Gjykata Evropiane ka parasysh emërimin e anëtarëve të saj dhe kohëzgjatjen e funksionit të tyre, ekzistimin e mbrojtjes nga presionet e jashtme dhe atë se lënë organi përshtypjen e pavarësisë”. Shembull i qartë i shkeljes së Nenit 6 është padia Sramek kundër Austrisë më 1984 kur një anëtarë i Kolegjit Gjyqësor gjatë kryerjes së detyrës profesionale i është nënshtruar një pale në kontest. Gjykata për të drejtat e njeriut për këtë përfundoi se në kushte të tilla palët në kontest me të drejtë mund të dyshojnë në pavarësinë e gjyqtarit të tillë dhe me atë rast konstatoi se situata e tillë dëmton besimin, të cilin duhet ta kenë gjykatat në shoqërinë demokratike. Nga praktika e Gjykatës Evropiane mund të konstatohet se është vështirë të dallohet çështja e paanshmërisë dhe pavarësisë. Për këtë shkak Gjykata në lëndën Langberger kundër Suedisë më 1990 me ç’rast aplikuesi ka sjellë në pyetje rregullsinë e pjesëmarrjes së disa gjyqtarëve laikë në punën e Gjykatës për Çështje Banesore, sepse ka ardhur deri tek shkelja e Nenit 6 të Konventës. Gjykata për të Drejtat e Njeriut ka theksuar se edhe kur ndonjëri është i kualifikuar teknikisht të merret me disa çështje dhe kur nuk ka arsye subjektive për dyshim në personalitetin e tij, prapë mbetet e rëndësishme të ruhet përshtypja e jashtme për paanshmërinë dhe pavarësinë.

g) Shqyrtimi i drejtë (kontesti)

38

Shqyrtimi para gjykatës, para së gjithash duhet të jetë i drejtë. Që shqyrtimi të jetë i drejtë, duhet të zhvillohet në një periudhe të arsyeshme dhe të plotësojë kërkesat e caktuara lidhur me shqyrtimin në seancë dhe publikimin e vendimeve. Gjykata Evropiane në lëndën Schenk kundër Zvicrës më 1988, me ç’rast dëshmitë janë marrë në mënyrë kundërligjore vërtetoi parimet e caktuara në bazë të së cilave konstatohet se a ka qenë procedura e drejtë si vijon: Edhe pse Neni 6 garanton të drejtën e tillë ai nuk definon rregulla që i përkasin rregullsisë së dëshmive si të tilla dhe kjo është çështje të cilën duhet rregulluar me juridiksionin e brendshëm. Gjykata Evropiane, parimisht, nuk mund të përjashtojë mundësinë që dëshmitë e siguruara në mënyrë kundërligjore siç ishin këto të pranohen. Ajo vetëm mund të konstatojë se gjykimi i zotëriut Schenk a ka qenë në tërësi i drejtë”. Parimi kontradiktor gjithsesi sipas mendimit të Gjykatës është një ndër elementet e gjykimit të drejtë në kuptim të Nenit 6 Paragrafi 1 i Konventës. Prandaj Gjykata në rastin Lobo Machado kundër Portugalisë dhe Vermeulenit kundër Belgjikës më 1996, konstatoi se çdo palë në kontest në parim mund të ketë mundësi jo vetëm t’i paraqesë dëshmitë që janë të nevojshme për kontestin por edhe të informohet dhe të jep mendimin për të gjitha dëshmitë që jepen për të ndikuar në vendimin e gjykatës. Ekzistojnë edhe elementet tjera të gjykimit të drejtë siç është e drejta e heshtjes në kontakt me avokatin. Në këtë kuptim Gjykata për të drejtat e njeriut në lëndën Sanders kundër Mbretërisë së Bashkuar më 1996 theksoi si vijon: “ (...) dhe pse me Nenin 6 të Konventës nuk është paraparë në mënyre eksplicite, e drejta e heshtjes dhe e drejta që të mos dëshmohet kundër vetvetes bëjnë pjesë në standarde të përgjithshme, të njohura ndërkombëtare, të cilat janë në thelbin e procedurave të drejta sipas Neni 6 të Konventës. i) kërkesa që shqyrtimi të jetë në “afatin e arsyeshëm” Çështja e afatit të arsyeshëm për nxjerrjen e vendimit të Gjykatës paraqet një ndër kërkesat më të rëndësishme në gjykimin e drejt. Gjykata para se gjithash duhet të veprojë shpejtë dhe në mënyrë efikase, sepse është njësoj në interes të shtetit dhe të individit. Në një gjë të tillë sugjeron edhe një fjalë e urtë angleze që thotë : „ Drejtësia e vonuar, është drejtësi e mohuar“(Justice delayed, justice denied). Gjykata për të Drejtat e Njeriut në aktgjykimin e Zimmermanit dhe Steiner kundër Zvicrës në vitin 1983 ka futur disa kritere, sipas të cilave mund të vlerësohet se a është zbatuar procedura në afatin e arsyeshëm: „Arsyeshmëria e zgjatjes së procedurës, që përfshihet me Nenin 6 Paragrafi. 1 duhet të vlerësohet në çdo rast individual sipas rrethanave specifike. Gjykata Evropiane ndër të tjera, duhet ta marrë parasysh ndërlikueshmërinë e çështjeve faktike dhe juridike të lidhura për rastin e caktuar, sjelljen e parashtruesit të kërkesës dhe pushtetit kompetent si dhe natyrën e

39

kërkesës së parashtruesit. Përveç kësaj, vetëm ato vonesa, të cilat mund t'u përshkruhen organeve shtetërore mund të sjellin deri tek përfundimi se nuk është respektuar afati i arsyeshëm për kërkesën“. Gjykata për të Drejtat e Njeriut, konceptin „afat i arsyeshëm“ e ka shqyrtuar në procedurat penale civile. Është me rëndësi të theksohet se afati i arsyeshëm në procedurat penale sipas Nenit 6 Paragrafi 1 i Konventës fillon nga momenti – siç e ka theksuar këtë Gjykata në aktgjykimin De Weer kundër Belgjikës të vitit 1980 – kur i është dhënë „informata zyrtare e individit nga ana e organit kompetent për atë se ekziston konstatimi se ai ka kryer vepër penale“. Kështu, në pikëpamje të procedurave penale në parashtresën Pretto dhe të tjerët kundër Italisë më 1983 ka konstatuar se afati prej 6 vjetësh pranë gjykatave vendëse, pas së cilës përsëri kanë vazhduar edhe 6 vjet para organeve të Gjykatës në Strasburg nuk është në kundërshtim me standardin e afatit të arsyeshëm sipas Nenit 6 të Konventës. Ndërkaq, në pikëpamje të procedurave civile, në parashtresën Bock kundër Gjermanisë në vitin 1989, është konstatuar shkelja e Nenit 6 të Konventës kur procedura për shkurorëzim ka zgjatur 9 vjet, apo kur në parashtresën H. kundër Francës më 1989 është dashur që të pritet 7 vjet e 7 muaj që puna të arrijë prej Gjykatës së Shkallës së Parë të Drejtësisë deri tek Këshilli Shtetëror. Gjithashtu është konstatuar shkelja e Nenit 6 në parashtresën Neves dhe Silva kundër Portugalisë më 1989, kur është dashur të pritet 6 vjet e 7 muaj për vendim të kompensimit të dëmit. Në praktikën e saj Gjykata për të Drejtat e Njeriut, shtetit i ka lejuar më tepër kohë me rastin e procedurave civile se sa atyre penale. Mirëpo, Gjykata, rreptësishtë i është përmbajtur standardit të arsyeshëm në parashtresat X kundër Francës më 1992, Karakaya kundër Francës më 1994, si dhe A dhe të tjerët kundër Danimarkës më 1996 me rastin e parashtresës për kompensim personave që kanë qenë të infektuar me virusin HIV përmes rezervave të të gjakut infektuar. j) Transparenca e seancave Qasja publike e shqyrtimit është një segment i rëndësishëm i gjykimit të drejtë. Transparenca e shqyrtimit u shërben jo vetëm interesave të palëve në kontest por edhe interesave të rrethit më të gjerë të qytetarëve. Në këtë mënyrë, para se gjithash, garantohet kontrolli demokratik mbi punën e Gjykatës si një postulat themelor i shtetit modern juridik dhe demokratik. Shqyrtimi i publik dhe procedura e hapur janë pjesë e traditës demokratike juridike të Evropës, e cila është shprehur edhe në parullën „ nuk mjafton që drejtësia vetëm të realizohet por edhe të shihet se është realizuar (Q. Sadikoviq). Në aktgjykimin Golder më 1975, Gjykata ka theksuar se me procedurën e dukshme për publikun i kontribuohet realizimit të Nenit 6 Paragrafi 1, e ky është gjykim i drejtë që paraqet një ndër bazat demokratike të shtetit në raport me Konventën Evropiane. Në këtë mënyrë, Gjykata në parashtresën Axen kundër RF të Gjermanisë më 1983 ka konstatuar se :

40

„Natyra publike e procedurës ndihmon që të sigurohet gjykimi i drejtë dhe mbrojtja e pjesëmarrësit në kontest nga vendimet arbitrare, por edhe mundëson kontrollin shoqëror mbi zbatimin e së drejtës (...). Aktgjykimi i kombinuar me komunikatën publike, dëgjimi i natyrës publike shërben që të sigurojë informimin e rregullt të publikut dhe në kohën e duhur përmes shtypit, ashtu që publiku të mund të përcjellë procesin e drejtësisë. Kjo do t’i kontribuojë sigurimit të besimit në zbatimin e së drejtës. Ndërkaq, Gjykata në aktgjykimin Adolf më 1982 ka konstatuar se në mungesë të shqiptimit publik të aktgjykimit nuk është bërë shkelje e Nenit 6 Paragrafi 1, për arsye se gjykimet e Gjykatës së Apelit dhe Kasative janë bërë publikisht sepse kanë qenë të arkivuara në regjistrin gjyqësor, ashtu që secili ka pasur mundësi që ato t'i marrë, t'i shikojë ose fotokopjojë. Parimi publik i shqyrtimit, ndërkaq, mundëson përjashtime të caktuara të arsyeshme. Gjykata për të Drejtat e Njeriut në parashtresën Le Compte, Van Leuven dhe De Meyere kundër Belgjikës më 1981 ka konstatuar se nuk do të thotë se parimi publik domosdo është i shkelur nëse të dy palët në kontest janë pajtuar që gjykimi të mos jetë i hapur për publikun. Ndërkaq, shmangia nga parimet e transparencës së shqyrtimit nuk guxon të jetë në kundërshtim me interesin publik, të cilin e thekson shteti. Por, sidoqoftë, me rëndësi është të theksohet që aktgjykimi gjithsesi duhet të jetë i shqiptuar publikisht. k) Presupozimi i pafajësisë „Çdonjëri që është akuzuar për vepër penale, konsiderohet i pafajshëm derisa të mos dëshmohet fajësia e tij“. Madje, edhe Deklarata mbi të Drejtat e njeriut, e vitit 1789, në Nenin e 9 të saj ka theksuar se çdo person konsiderohet i pafajshëm derisa të mos vërtetohet se është i fajshëm. Kjo do të thotë se, ai i cili është i akuzuar nuk ka nevojë ta dëshmojë pafajësinë e tij, por përkundrazi ai që e akuzon atë, duhet ta dëshmojë fajësinë e tij. Neni 6, Pika2 e Konventës Evropiane udhëzon në faktin se gjykata doemos duhet të presupozojë pafajësinë e personit të akuzuar, pa kurrfarë paragjykimesh. Pra, atë mund ta shpallë fajtor vetëm në bazë të fakteve, të cilat parashtrohen në procesin gjyqësor. Në këtë kuptim, Gjykata për të Drejtat e Njeriut, aktgjykimin Barbera, Messeque dhe Jabardo më 1988 e ka interpretuar në këtë mënyrë: „ Neni 6 Pika 2 e inkorporon parimin e presupozimit të pafajësisë. Ai, ndër të tjera, kërkon që në kryerjen e detyrës së vet, anëtarët e gjykatës nuk guxojnë të fillojnë nga paragjykimi se i akuzuari e ka bërë kundërvajtjen, për të cilën akuzohet. Barra e dëshmimit është në prokurorin, kurse çdo dilemë duhet të shkojë në dobi të të akuzuarit. Gjithashtu, nga kjo nënkupton se në prokurorin mbetet ta informojë të akuzuarin për lëndën, e cila do të iniciohet kundër tij, në mënyrë që ky të mund të përgatitet, dhe në mënyrë adekuate të parashtrojë mbrojtjen e vet, sikurse që në prokurorin mbetet të parashtrojë dëshmitë e mjaftueshme për gjykimin e tij“. Gjykata për të Drejtat e Njeriut në Strasburg ka konstatuar shkeljen e presupozimit të pafajësisë, në kuptim të Paragrafit 2 të Nenit 6, në disa lëndë. Në parashtresën Minelli kundër Zvicrës, në vitin 1983, parashtruesi i padisë është ankuar se është cenuar Neni 6 Pika 2, me rastin e caktimit të shpenzimeve gjyqësore dhe dëmshpërblimit në procedurën kundër tij, kurse e njëjta procedurë është ndërprerë për arsye të parashkrimit. Gjykata me këtë rast ka

41

konstatuar: „Dhepse i akuzuari, paraprakisht nuk është shpallur fajtor në bazë të ligjit, nëse nuk i është dhënë mundësia që të shfrytëzojë të drejtën e tij për mbrojtje, aktvendimi i gjykatës kundër tij shpreh qëndrimin se ai është fajtor“. Gjykata për të Drejtat e Njeriut, gjithashtu, në lëndën e Sekaninit kundër Austrisë më 1993 ka konstatuar cenimin e Nenit 6 të Konventës Evropiane, me ç’rast gjykatat vendëse kanë refuzuar ta bëjnë gjykimin për dëmshpërblimin gjatë kohës së qëndrimit në paraburgim të personit, i cili është liruar nga aktakuza për vrasje, me ç’rast gjykata ka theksuar se nuk ka qenë e mundur që të eliminohen të gjitha dyshimet lidhur me veprën penale dhe se i akuzuari ka qenë i liruar vetëm pse dyshimi ka shkuar në dobi të tij”. Parimi i pafajësisë, është theksuar sidomos në lëndën Allanet de Ribemont kundër Francës, më 1995, ku është konstatuar cenimi i Nenit 6 Paragrafi 2, kur nëpunësi i qeverisë dhe polici që kanë qenë të ngarkuar për hetimin, në pres konferencë kanë deklaruar se dyshojnë, përpara se të ngrihej aktakuza kundër tij. l) Garancitë procedurale 1. E drejta e individit që, menjëherë; dhe në gjuhën, që e kupton të jetë i informuar mbi detalet e aktakuzës – Neni 6 Paragrafi 3, Pika (a). Konventa Evropiane thekson se çdo njeri, I cili akuzohet për vepër penale, ka të drejtë që menjëherë dhe në mënyrë detale, e në gjuhën që e kupton, të jetë i informuar për arsyet dhe natyrën e aktakuzës së ngritur kundër tij. Këtu është e qartë se vetë aktakuza luan rol të madh në procedurën penale, me vet faktin që i akuzuari nga momenti i dorëzimit të saj informohet mbi bazat juridike të aktakuzës kundër tij. Në lëndën Brozicek kundër italisë, më 1989, është konstatuar shkelja e këtij Neni, kur personi me vendbanim në një shtet, është akuzuar për vepër penale nga tjetri shtet, me ç’rast i janë dorëzuar shkresat në gjuhën e shtetit tjetër. Dhepse personi në fjalë ka kërkuar që t’i dorëzohet aktakuza e përkthyer në një nga gjuhët e Kombeve të Bashkuara, prapë se prapë, shteti tjetër e ka gjykuar në mungesë dhe ka konfirmuar fajësinë e tij duke mos u përgjigjur asnjëherë dhe kurrë në kërkesën e tij. Në anën tjetër Gjykata për të Drejtat e Njeriut e ka refuzuar aplikuesin e parashtresës Kamasinski, kundër Austrisë më 1989, kur paditësi ka pohuar se nuk i janë dhënë informatat e caktuara lidhur me aktakuzën si dhe se procedura e hetimeve dhe vet gjykimi nuk janë zhvilluar në gjuhën që ai e kupton. Gjykata e mori këtë qëndrim, duke pasur parasysh se shteti i ka lënë në dispozicion të akuzuarit një avokat, i cili e ka kuptuar dhe e ka njohur gjuhën e gjykatës dhe gjuhën e të akuzuarit, duke i përmbushur në këtë mënyrë kërkesat nga Neni 5 Paragrafi 3 Pika (a). 2.E drejta në kohë adekuate dhe mundësia për tu përgatitur për mbrojtje – Neni 5 Paragrafi 3 Pika (b). Me Nenin 6 Paragrafi 3 Pika (b) rregullohet koha dhe kushtet e domosdoshme për përgatitjen e mbrojtjes.

42

Në lëndën Can kundër Austrisë më 1985 dhe Campbell dhe Fell kundër Mbretërisë së Bashkuar më 1984, paraqitësit e parashtresën kanë pohuar se me prezencën e nëpunësve policor dhe nëpunësve tjerë gjatë bisedave ndërmjet mbrojtësit dhe të të akuzuarve është shkelur e drejta për mundësi adekuate të përgatitjes së mbrojtjes. Komisioni për të drejtat e njeriut ka konfirmuar se në parim marrëveshja ndërmjet mbrojtësit dhe të të akuzuarit duhet të zhvillohet në të vetëm, në mënyrë që të ruhet konfidencialiteti i marrëdhënieve të tyre si dhe detyrimisht obligimi i mbrojtësit që ta ruaj sekretin. Ndërkaq, në lëndën Campbell dhe Fell, Gjykata ka tjetër qëndrim. Duke i lënë mundësi shtetit, që nën rrethana të caktuara e të jashtëzakonshme të mund të kufizojë konsultimet e tilla private, si p.sh. kur ka bazë të mjaftueshme për supozimin se mbrojtësi i caktuar, në këtë mënyrë, po e keqpërdorë pozitën e tij profesionale, pra se po merret vesh me klientin për të fshehur apo asgjësuar materialin e dëshmisë apo edhe në mënyrën tjetër, seriozisht, po e vështirëson procedurën. Në pikëpamje të kërkesës për kohën dhe mundësinë adekuate, sipas Nenit 6 Paragrafi 3 të Konventës Evropiane, Gjykata për të Drejtat e Njeriut ka konstatuar shkeljen e kësaj dispozite në lëndën Hadjianastassiou kundër Greqisë, më 1992, kur Gjykata Ushtarake ka dhënë arsyetimin e pamjaftueshëm në aktgjykimin e saj me ç’rast ka lejuar vetëm një afat të shkurtër për parashtrimin e ankesës. 3. E drejta e individit që të mbrohet vet apo me anë të zgjedhjes së lirë të avokatit mbrojtës ose përmes mbrojtësit, i cili i lihet në dispozicion pa pagesë, si ndihmë juridike – Neni 6 Paragrafi 3 Pika (c). Komisioni për të Drejtat e Njeriut në lëndën Goddi, më 1982 ka marrë qëndrim se “në të shumtën e rasteve, avokati, të cilin e zgjedh vet i akuzuari, është më i përgatitur për ta marrë mbrojtur atë. Nga kjo del, si rregull e përgjithshme, që të akuzuarit, pa dëshirën dhe njohurinë e tij, nuk guxon t’i ndalohet ndihma e avokatit, të cilin ai vet e zgjedh.” Ndërkaq, Gjykata për të Drejtat e Njeriut në lëndën Kamasinski, kundër Austrisë, më 1989, caktoi detyrimin e shtetit që t’i ofrojë ndihmë juridike dhe konstatoi se“ qëllimi i Konventës nuk është që të garantojë të drejta teorike dhe iluzore, por të drejta reale, të cilat janë praktike dhe efikase (...). Emërimi i përfaqësuesit juridik, nuk siguron vetvetiu ndihmën juridike efikase, kjo edhe për vet faktin se mund të ndodh që ai edhe të vdes, të sëmuret keq, të mos ketë mundësi që ta kryej detyrën e vet për një kohë të gjatë, apo edhe që ta kryej punën në mënyrë të pandërgjegjshme”. Gjykata, gjithashtu dëshmoi se kur është në pyetje interesi i drejtësisë, e drejta në ndihmë juridike falas, nuk është alternativë e të drejtës së njeriut për tu mbrojtur vet. E drejta e tillë është e drejtë e pavarur, mbi të cilën zbatohen standardet objektive. Në këtë kuptim, Gjykata për të Drejtat e Njeriut, në lëndën Pakelli, kundër RF Gjermanisë më 1983 ka konstatuar se i akuzuari nuk mund të merret vet me lëndët në të cilat iniciohen çështje juridike, sepse ato kërkojnë një shkallë të caktuar të njohurive profesionale.

43

4. E drejta për ta marrë dëshmitarin – Neni 6 Paragrafi 3 Pika (d) Sipas Konventës Evropiane, i akuzuari ka të drejtë që vet ta marrë në pyetje, ose të kërkojë marrjen në pyetje të dëshmitarit të aktakuzës, si dhe që prezenca dhe marrja në pyetje e dëshmitarit të mbrojtjes të pranohet nën kushtet e njëjta, të cilat vlejnë edhe për dëshmitarin e akuzës, gjë që tregon barazi parimore. Në lëndën Bönisch kundër Austrisë më 1985, Gjykata për të Drejtat e Njeriut konstatoi se Gjykata Austriake për të Drejtat e Njeriut, duhet t’i marr në pyetje ekspertët e ftuar nga ana e gjykatës dhe ata të mbrojtjes në mënyrë të njëjtë. Shkelja e Nenit 6 Paragrafi 3 Pika (d) është konstatuar në lëndën Kostovski kundër Holandës më 1989 dhe asaj Windsch kundër Austrisë më 1990, kur janë nxjerrë aktvendimet në bazë të dëshmimeve të dëshmitarëve anonim, të cilët nuk ka mundur t’i kontaktojë dhe t’i marr në pyetje pala e mbrojtjes. Është interesant në lëndën Van Mechelen, kundër Holandës më 1996, se nuk është konstatuar shkelje e kësaj dispozite, edhe për arsyen se dëshmitari anonim ka qenë polic. Juridiksioni i Gjykatës Evropiane për të Drejtat e Njeriut ka shënuar edhe disa lëndë lidhur me dhënien e statusit apo pozitës së privilegjuar disa dëshmitarëve, në bazë të ligjeve vendëse. Në këtë mënyrë në lëndën Unterpentinger kundër Austrisë, më 1986, aplikuesi ka qenë i dënuar në bazë të dëshmive të gruas së tij dhe nunëve, të cilat nuk kanë qenë të marra në pyetje, sepse kanë qenë të mbrojtura me ligjet austriake, ndërsa në lëndën Bricmont kundër Belgjikës, më 1989, Gjykata ka konstatuar shkelje të dispozitave, kur të akuzuarit nuk i është lejuar ta marr në pyetje anëtarin e Familjes Mbretërore të Belgjikës, në pohimet e të cilit ka qenë e mbështetur aktakuza. 5. E drejta në përkthim pa pagesë – Neni 6 Paragrafi 3 Pika (e) E drejta që i akuzuari të shfrytëzojë ndihmën në përkthim dhe interpretim falas, kur ai nuk e kupton apo nuk e flet gjuhën e cila përdoret në gjykatë, garantohet me Nenin 6 Paragrafi 3 Pika (e), kurse ka të bëjë me „të gjitha dokumentet apo deklaratat në procedurë, të cilat janë nxjerrë kundër të akuzuarit, e të cilat ai duhet t’i kuptojë, në mënyrë që të ketë gjykim të drejtë”. Ndërkaq, Gjykata në lëndën Kamasinski, më 1989, ka cekur se e drejta e përmendur në interpretim-përkthim nuk nënkupton tërë dokumentacionin e gjykimit, gjegjësisht të gjitha pjesët e tij që të jenë të përkthyera. Kërkesat nga kjo dispozitë janë përmbushur në momentin që i akuzuari mund ta përcjellë procedurën dhe të formojë mendimin për procedurën, në mënyrë që të mund t’i ofrojë gjykatës komentet e veta për ngjarjet. 2. DËNIMI, VETËM NË BAZË TË LIGJIT „ 1. Askush nuk mund të konsiderohet fajtor për veprën penale që ka lindur si rezultat i veprimit apo mosveprimit e që në momentin e kryerjes së saj nuk ka qenë vepër penale, sipas ligjeve kombëtare apo ndërkombëtare. Gjithashtu edhe dënimi i shqiptuar nuk mund të jetë më i rëndë se sa ai, që ka qenë i paraparë në kohën e kryerjes së veprës penale.

44

2. Ky nen nuk ndikon në gjykimin apo dënimin e asnjërit person, që është fajtor për të bërat apo të pabërat e tij, nëse ajo vepër, në momentin e kryerjes së saj ka qenë vepër penale sipas parimeve të përgjithshme të drejtësisë, të njohura tek popujt e civilizuar“(Neni 7 i Konventës Evropiane). Deklarata mbi të Drejtat e Njeriut Qytetarit më 1789, në Nenin 17 të saj thekson se „askush nuk mund të jetë i akuzuar, i ndaluar apo i burgosur, nëse vepra për të cilën akuzohet nuk është e përkufizuar me ligj dhe nëse kjo nuk është bërë sipas procedurave të parapara ligjore“. Miratimi i këtij parimi ka bërë kthesë të madhe në zhvillimin historik, politik dhe demokratik. Në këtë mënyrë, qartë dallohet shteti i sotëm modern demokratik dhe ligjor nga ato format e mëparshme të shteteve, të cilat kanë paraqitur format e atëhershme të arbitraritetit shtetëror me një shkallë shumë të ulët të sigurisë ligjore dhe me një pozitë shumë të keqe sociale të vet njeriut”. Duke pasur parasysh rëndësinë e sigurisë juridike, parimi i ndalimit retroaktiv sot do të thotë, jo vetëm vlerë juridike, por edhe vlerë e përgjithshme civilizuese. Për arsyet e përmendura, e domosdoshme është që autorizimet dhe detyrimet juridike, si dhe përcaktimi i delikteve dhe sanksioneve, të jenë sa më tepër të parashikuar dhe të qëndrueshëm, që do të ishte në përputhje të plotë me parimet e sundimit të ligjit, i të cilat thuhet se qytetarët u nënshtrohen vetëm ligjeve e kurrsesi njerëzve tjerë – (non sub homine sed sub lege). Neni 7 Pika 1. nuk mund të suspendohet (derogohet) sipas Nenit 15 të Konventës Evropiane). Neni 7 Pika 2 përmban përjashtime në kuptim që ky Nen „ nuk ndikon në gjykimin apo dënimin e asnjë personi që është fajtor për veprim apo mosveprim, nëse ajo vepër, në momentin e bërë ka qenë vepër penale sipas parimeve të përgjithshme juridike të njohura në vendet e civilizuara“. Kjo dispozitë është formuluar në mënyrë të përgjithësuar dhe ka të bëjë me veprat e bëra gjatë Luftës së II Botërore (Krimet e luftës, bashkëpunimi me armikun dhe tradhtia), d.m.th. me zbatimin e juridiksionit kombëtar e ndërkombëtar, i cili ka hyrë në fuqi gjatë dhe pas Luftës së II Botërore. Në këtë kuptim, dispozita e përmendur paraqet kodifikimin e parimeve të cilat janë themeluar në Gjykatën e Nyrnbergut dhe Tokios. Dhepse shprehja popujt e civilizuar ka të bëjë me shtetet kontraktuese të Konventës Evropiane duhet të theksohet se Neni 7 Pika 2 nuk ka të bëjë me parimet e përbashkëta të ligjeve të shteteve anëtare, por me parimet e përgjithshme të ligjeve të pranuara nga KB, pra shtetet kontraktuese të Konventës Evropiane nuk mund të trajtohen si grup i izoluar në këtë pikëpamje (P. Van Dijk). Në parashtresat C. R. kundër Mbretërisë së Bashkuar të vitit 1995 dhe S. W. kundër Mbretërisë së Bashkuar të vitit 1995 ku bëhej fjalë për gjykimet penale – tentim dhunimi dhe dhunimi i gruas së vet, gjykata për të drejtat e njeriut ka konstatuar shkelje të Nenit 7 të Konventës dhe në atë rast ka theksuar se “hedhja e idesë së papranueshme se bashkëshorti ka imunitet nga ndjekja penale për dhunimin e bashkëshortes së tij ka qenë në pajtim jo vetëm me konceptin civilizues të martesës por para së gjithash me qëllimet kryesore të Konventës dhe esencën e cila është respektimi i dinjitetit dhe lirisë së njeriut”. Në parashtresën Welsi kundër Mbretërisë së Bashkuar, Gjykata për të drejtat e njeriut ka konstatuar shkelje të Nenit 7 në rastin e konfiskimit të pasurisë të parashtruesit të kërkesës, e cila është bërë sipas ligjit që është miratuar pasi që ai është gjykuar për vepër penale e që ligji i ri e ka paraparë për atë vepër.

45

Shkelja e Nenit 7 gjithashtu është konstatuar në parashtresën e Jamil kundër Francës në vitin 1995 kur shteti ia ka vazhduar dënimin me burg edhe 20 muaj personit, i cili ka bërë lëshim në pagesën e dënimit doganor, me ç’rast dënimi i lejuar maksimal në kohën e kryerjes së veprës ka qenë 4 muaj. 3. E drejt në mjet efikas ligjor “Çdo njëri të cilit të drejtat dhe liritë e pranuara me këtë Konventë i janë mohuar ka të drejtë në mjetin juridik pranë pushtetit nacional, madje edhe në rastet kur shkeljen e këtyre të drejtave dhe lirive e kanë bërë personat gjatë kryerjes së detyrës së tyre zyrtare”. (Neni 13 i Konventës Evropiane). Konventa Evropiane, thekson sidomos obligimin e shteteve që për çdo të drejtë të njeriut të sigurojnë mjet juridik efektiv (Neni 13 ). Nuk ekziston asnjë shtet në të cilin nuk vjen deri tek shkelja e të drejtave të njeriut qoftë ajo me apo pa vetëdije ose bërje apo mos bërje. Në qoftë se vjen deri tek shkelja e ndonjë të drejte të garantuar me Konventë, që ka të bëjë me të ashtuquajturat “të drejtë padie” të ashtuquajturën të drejtë dhe liri të gjeneratës së parë politike – qytetare, personi duhet të ketë mundësi që përsëri ta kthejë atë të drejtë apo, nëse ajo nuk është e mundur, t’i bëhet kompensimi përkatës material. Që të realizohet e drejta në mjetin juridik efektiv shteti para së gjithash duhet ta ketë piramidën e juridiksionit vendës e cila është kusht për ekzistimin e shtetit juridik, por natyrisht edhe organet tjera shtetërore të cilat gjithashtu në masë të caktuar mund të shërbejnë si mjet juridik efektiv. Pikërisht për këtë, Obligimi i mbrojtjes së të drejtave dhe lirive të njeriut sipas Konventës, përfshinë para së gjithash përgjegjësinë e shtetit në pengimin e shkeljes së tyre, por nëse veç vjen deri tek ajo, atëherë shteti është ai i cili ka obligim të mundësojë mjetet efektive ligjore. Mjetet efektive ligjore janë shprehje e obligimit shtetëror që të respektojë detyrimet për të cilat është zotuar, d.m.th. që të sigurojë të drejtat dhe liritë e njeriut që i përmban Konventa, e që njëkohësisht janë edhe bazë ligjore e Gjykatës për të Drejtat e Njeriut të kontrollojë realizimin e atyre të obligimeve. Shteti ka për detyrë të sigurojë mjetin efektiv ligjor madje edhe nëse deri tek shkelja ka ardhur përmes: 1. akteve administrative (që ka të bëjë me të gjitha nivelet e pushtetit administrativ, nga ato më

të ulëtat e deri tek ato më të lartat, d.m.th. akteve të qeverisë); 2.Akteve juridike, (që do të thotë, aktet e pushtetit ligjvënës domosdo duhet të jenë të

harmonizuara me normat e Konventës); 3. Akteve gjyqësore, (nëse deri tek shkelja e të drejtave të njeriut ka ardhur nga ana e pushtetit

gjyqësor, secili duhet mundësuar detyrimisht të drejtën në parashtresë); 4. Akteve private, (që do të thotë se të drejtat e njeriut duhet të mbrohen përgjithësisht, qoftë

fjala për ata, të cilët e bëjnë këtë duke kryer funksionin apo edhe kur është fjala për të gjithë shkelësit tjerë të tyre.);

Shtetet nënshkruese të Konventës janë të detyruara që çdo personi, në kuadër të juridiksionit të vet, t’i mundësojnë Nenin 13, d.m.th. të drejtën në mjet efikas ligjor para pushtetit kombëtar,

46

secilit, që të drejtat dhe liritë e pranuara me këtë Konventë i janë shkelur, gjë që mund të shihet vetëm në lidhni me nenet e Konventës si vijon: a) Neni 1 i Konventës, i cili garanton obligimin e shtetit që t’i respektojë të gjitha të drejtat e

njeriut nga Konventa. b) Neni 19 i Konventës, në të cilin thotë se Gjykata ka për detyrë të sigurojë që shtetet të

respektojnë obligimet, të cilat i kanë marrë mbi vete me rastin e nënshkrimit të Konventës; c) Neni 35 i Konventës, i cili thotë se , pos shterimit të të gjitha mjeteve ligjore kombëtare

apo shtetërore vendëse, secilit, që konsideron se të drejtat e tij janë shkelur, i mundësohet që t’i drejtohet Gjykatës për të Drejtat e Njeriut;

d) Neni 46 i Konventës, i cili thotë se shtetet e marrin për obligim që tu nënshtrohen vendimeve përfundimtare të Gjykatës, për secilën lëndë në të cilën janë palë, dhe se vendimi përfundimtar i Gjykatës i dërgohet Komitetit të Ministrave, i cili e mbikëqyrë këtë ekzekutim.

Dhe pse Neni 13 garanton mjetin efikas ligjor para organit shtetëror për secilin që i janë shkelur të drejtat dhe liritë sipas Konventës, prapë se prapë interpretimi i tij ka nxitur një varg vështirësish për Komisionin dhe për Gjykatën për të Drejtat e Njeriut. Në këtë pikëpamje Gjykata për të Drejtat e Njeriut në lëndën e Klass dhe të tjerët kundër mbretërisë së Bashkuar më 1978 konstatoi se mbrojtja në bazë të Nenit 13 të Konventës duhet të shtrihet deri tek çdo person, i cili ka mjaftë bazë për konstatim se i janë shkelur sipas Konventës të drejtat dhe liritë. Gjykata, gjithashtu në lëndën linguistike Belge, më 1968 konstatoi se: « Pushteteve kombëtare u lihet që lirisht të zgjedhin mjetet që ata i konsiderojnë të përshtatshme, për fushën e cila rregullohet me Konventë, ndërkaq mekanizmat ndërkombëtar në tërë këtë kanë karakter subsidiar , pra që kontrolli i gjykatës ka të bëjë vetëm me harmonizimin e masave që dalin nga kërkesat e Konventës». Qëndrimi i tillë i Gjykatës për të Drejtat e Njeriut është shprehur në parashtresën e Silverit kundër Mbretërisë së Bashkuar, më 1983, kur u konstatua si vijon: « Kur personi ka bazë për konstatim se është viktimë e shkeljes së të drejtave të theksuara në Konventë, ai duhet të ketë në dispozicion mjetin ligjor efikas para organeve të shtetit të vet, që të vendoset për kërkesën e tij dhe që të fitojë dëmshpërblimin, nëse për këtë ka bazë.». Në Nenin 13 thuhet se mjeti ligjor duhet të jetë efektiv që të mund të plotësohen kërkesat sipas këtij Neni. Në këtë pikëpamje,Gjykata për të Drejtat e Njeriut në shumë lëndë ka konstatuar se, kur individi pohon se mjetet ekzistuese ligjore janë joefikase, shteti është i detyruar të tregojë zbatimin e atyre mjeteve ligjore në raste të njëjta (Vereinigung Demokratischer Soldaten Östereichs dhe humbi nga Austria më 1994. Valsamis kundër Greqisë më 1996. dhe Efrastratiou kundër Greqisë më 1996.). Me rëndësi të posaçme është deklarata e Gjykatës për të Drejtat e Njeriut, në pikëpamje të Nenit 3 të Konventës nga ana e pushtetit, i cili e mban personin në paraburgim dhe vlerësimi i efektivitetit të mjeteve ligjore sipas Nenit 13 të Konventës, është e qartë në parashtresën Aksoy kundër Turqisë më 1996 ku Gjykata ka konstatuar se lëshimet e pushtetit kompetent për të kryer hetimet për pohimet e keqtrajtimit, janë të njëjta me zvogëlimin e cilitdo mjet ligjor që të mund të ekzistonte, prandaj konstatoi gjithashtu sa vijon:

47

«Nocioni mjet efikas ligjor përfshinë përveç kompensimin, kur ai është i volitshëm , edhe hetimin detaj dhe efikas, i cili mund të sjell deri tek identifikimi efikas dhe dënimi i atyre të cilët janë përgjegjës, si dhe deri tek qasja efikase procedurës hetimore». Në disa lëndë, siç është ajo e Calogero Diana kundër Italisë, më 1996 dhe ajo e Domenichini kundër Italisë, Gjykata për të Drejtat e Njeriut ka konstatuar shkeljen e të drejtës për mjet efikas ligjor. Në lëndët e përmendura, të burgosurit janë ankuar se pushtetarët e burgut i përgjojnë korrespondencat ndërmjet tyre dhe avokatëve. Gjykata me atë rast, gjithashtu ka konstatuar se për këtë çështje asnjë gjykatë deri atëherë nuk ka nxjerrë vendim si dhe se nuk ka mjet efikas, sipas ligjit italian, me të cilin do të bëhej censura e korrespondencave të të burgosurve. Në disa lëndë, siç është ajo e Domenichini kundër Italisë, më 1996, Gjykata për të Drejtat e Njeriut, qartë ka konstatuar shkeljen e të drejtës në mjet ligjor efikas. Në lëndët e përmendura, të burgosurit janë ankuar se pushtetarë e burgut po i lexojnë korrespondencat e ta burgosurve me avokatët e tyre. Gjykata me atë rast, gjithashtu ka konstatuar se për këtë çështje asnjë gjykatë deri atëherë nuk ka nxjerrë vendim si dhe se nuk ka mjet efikas, sipas ligjit italian, me të cilin do të bëhej censura e korrespondencave të të burgosurve. Gjykata për të Drejtat e Njeriut, shumë herë ka shqyrtuar shkeljen e të drejtave të njeriut për mjet ligjor efikas, lidhur me ndonjë nen tjetër të Konventës Evropiane. Në lëndën Platfform «Ärzte für das Leben të vitit 1988, një grup i kundërshtarëve të abortimit, është ankuar se gjatë kohës së demonstrimit të tyre shkalla e mbrojtjes nga ana e policisë ka qenë e pamjaftueshme dhe se për këtë arsye Qeveria e Austrisë e ka shkelur të drejtën e tyre për demonstrim paqësor sipas Nenit 11 të Konventës, si dhe se gjithashtu është shkelur edhe e drejta në mjet efikas ligjor, sepse në sistemin juridik austriak nuk ekziston mjeti efikas ligjor për sigurimin e kësaj të drejte. Gjykata ka konstatuar se, para së gjithash nuk është shkelur Neni 11 i Konventës, sepse pushteti austriak ka ndërmarrë mesa të arsyeshme dhe gjegjëse për mbrojtjen e demonstruesve, si dhe se në mungesë të Nenit 11 të Konventës, nuk është e mundur që të shqyrtohet shkelja eventuale e Nenit 13 të Konventës. Gjykata Evropiane për të Drejtat e Njeriut në aktgjykimin lidhur me lëndën, Leander kundër Suedisë më 1987 ka konstatuar se nocioni „mjet ligjor“, në të vërtetë mund të përfshijë një grumbull mjetesh ligjore, pra e ka nënvizuar se mjeti ligjor efikas mund të jetë i kufizuar me vet kontekstin e rastit të në fjalë, me arsyetimet e sigurisë kombëtare dhe i ka caktuar parimet si vijon, që dalin nga Neni 13 i Konventës Evropiane: «(a) aty ku individi ka bazë për pohimet se është viktimë e shkeljes së të drejtave të parapara

me Konventën Evropiane, ai ishte dashur të ketë të drejtën edhe në mjetin ligjor para pushtetit nacional, që të mund të nxjerrët vendimi për pohimet e tij dhe, nëse kjo është më e përshtatshme të marr dëmshpërblimin.

(b) Pushteti, për të cilin është fjala në Nenin 13, nuk është e thënë të jetë pushteti gjyqësor, nëse nuk është, atëherë autorizimet dhe garantimet, të cilat ata i ofrojnë janë të rëndësishme me rastin e përcaktimit se, mjeti ligjor a është efikas për ta.

(c) Dhe pse asnjë mjet ligjor veç e veç, vetvetiu nuk i plotëson kushtet nga Neni 13, mund të ndodhë që grupi i atyre mjeteve ligjore i paraparë me juridiksionin e vendit, në përgjithësi i plotëson ato kushte

48

(d) Neni 13 nuk garanton mjetin ligjor, i cili lejon që shteti nënshkrues, si të tillë, të jenë të kontestueshëm para të drejtës kombëtare. Në bazë të asaj se janë në kundërshtim me Konventën Evropiane apo me normat e barasvlershme të vendit.

Në aktgjykimin e Boyle dhe Rice kundër Mbretërisë së Bashkuar më 1988, Gjykata për të Drejtat e Njeriut ka konstatuar edhe parimet e rëndësishme si vijon: «Edhe përkundër kushteve të Nenit 13, tekstualisht të shënuar, ekzistimi i shkeljes së dispozitës tjetër të Konventës Evropiane (dispozitës esenciale) nuk është parakusht për zbatimin e Nenit. Nenin 13 garanton ekzistimin e mjetit ligjor në nivelin kombëtar sa për tu siguruar për esencën e të drejtave dhe lirive të njeriut sipas Konventës Evropiane, në çfarëdo forme qofshin ato, me sistemin juridik të vendit. Ndërkaq Neni 13, nuk mund të interpretohet racionalist, ashtu sikur kërkon mjeti ligjor në juridiksionin e brendshëm në pikëpamje të çfarëdo ankese të paraparë me Konventën Evropiane, të cilën mund ta ketë individi, pa e konsideruar edhe atë se ankesa e tij mund të jetë e pabazuar: Ankesa domosdo duhet të dëshmohet në baza të Konventës Evropiane. (...) Gjykata Evropiane nuk konsideron se duhet të jap përkufizim abstrakt të nocionit „dëshmim“. Përkundrazi, në dritën e fakteve konkrete dhe të natyrës së çështjes juridike, apo të shumë çështjeve që shtrohen, duhet vërtetuar se a është çdo pohim individual i bazuar në Nenin 13, dhe nëse kjo është e vërtetë, atëherë edhe atë se a janë të plotësuara kushtet lidhur me këtë, sipas Nenit 13». Gjykata për të Drejtat e Njeriut ka konstatuar sjelljen e shtetit në kundërshtim me Nenin 13 në lëndën e Chacal kundër Mbretërisë së Bashkuar më 1996 ku bëhej fjalë për deportimin e paraqitësit të parashtresës, në bazë të synimit legjitim të „sigurisë nacionale“, e i cili është ankuar në shkeljen e mundshme të Nenit 3 të Konventës në rast të deportimit të tij. Me këtë rast është konstatuar se asnjë organ i pushtetit nuk mund ta rishqyrtojë vendimin e Sekretarit Shtetëror për deportimin e aplikuesit. Gjykata ka konstatuar se mjet ligjor efikas, eventualisht do të mund të ishte rishqyrtimi i rrezikut të keqtrajtimit në shtetin që e kthen, pa u thirrur në rrezikun e sigurisë nacionale,nëse mbetet aplikuesi në vendin ku e ka shtruar kërkesën. Shkelja e Nenit 13 i Konventës Evropiane, është konstatuar edhe në lëndën e Mentes dhe të tjerëve kundër Turqisë më 1997 për shkak se ka munguar hetimi detaj dhe i pavarur lidhur me pohimet se forcat e sigurimit kanë asgjësuar shumë shtëpi, që është në kundërshtim me Nenin 8 të Konventës, pra në lëndën e Abdulazizit, Cabales dhe Balkandalit kundër Mbretërisë së Bashkuar më 1985 ku është konstatuar se paraqitësve të parashtresës nuk u është dhënë e drejta në mjetin ligjor efikas. Gjykata Britanike mund, vetëm të mbikëqyrë rregullsinë e zbatimit të dispozitave ligjore të vendit, në të cilat bënë pjesë edhe Konventa Evropiane për të Drejtat e Njeriut. Gjatë zbatimit me përpikëri të ligjeve relevante të vendit, paraqitësit e parashtresës nuk kanë pasur në dispozicion mjetin ligjor efikas kundër shkeljes së të drejtës nga Neni 8 lidhur me Nenin 14 të Konventës Evropiane Përveç Nenit 13 të Konventës Evropiane, të drejtën për qasje gjykatës, në mënyrë eksplicite e rregullon edhe Neni 5,Pika 4 ku thuhet se «çdonjëri, të cilit i është mohuar e drejta e lirisë me anë të arrestit apo pezullimit të lirisë , ka të drejtë ti paraqes ankesë gjykatës, në mënyrë që

49

gjykata, në një afat të shkurtër, të shqyrtojë ligjshmërinë e pezullimit të lirisë, dhe nëse ajo nuk është e ligjshme, atëherë të urdhërohet lirimi», pra në Nenin 6. Pika 1. të Konventës, ku thuhet se «secili ka të drejtë në shqyrtim publik dhe të drejtë në një afat të arsyeshëm para organeve të pavarura dhe të paanshme të themeluara nga gjykata». Gjykata në praktikën e deritashme ka marrë qëndrim që këto dispozita të ofrojnë nivel më të lartë të mbrojtjes se sa që ofron Neni 13 i Konventës. Në këtë mënyrë, Gjykata për të Drejtat e Njeriut në lëndën e De Wilde, Ooms dhe Versyp kundër Belgjikës më 1971 ka nënvizuar Nenin 13. nën Nenin 5. Pika 4. të Konventës, kurse në lëndën e Airey kundër Irlandës më 1979. Nenin 13. ka nënvizuar Nenin 6. Pika 1. të Konventës.

4.E DREJTA NË ANKESË PËR ÇËSHTJET PENALE «1. Çdo person, i cili është gjykuar për vepër penale me aktvendim të Gjykatës, ka të drejtë t‘i drejtohet gjykatës më të lartë për rishqyrtimin e aktvendimit apo dënimit të tij. Realizimi i kësaj të drejte, përfshirë këtu edhe shfrytëzimin e bazës për përdorimin e saj, e rregullon ligji». 2. Kjo e drejtë mund tu nënshtrohet përjashtimeve në relacion me pjesët më pak të rëndësishme, të cilat janë të caktuara me ligj, apo në rastet kur personin në fjalë, në shkallën e parë, e ka gjykuar gjykata më e lartë ase ka qenë i gjykuar në bazë të ankesës mbi aktgjykimin për».(Neni 2. i Protokollit 7 të Konventës Evropiane) Konventa Evropiane garanton të drejtën që të rishqyrtohet në shkallë më të lartë gjyqësore dënimi i çdo personi, i cili është shpallur fajtor për ndonjë vepër penale, nga ana e gjykatës. Me këtë në mënyrë plotësuese theksohet parimi i paanshmërisë së gjykatës, ashtu që realizimi i kësaj të drejte duhet të jetë në përputhje me ligjin. Në Nenin 2. Pika 2. Protokolli nr. 7. i Konventës Evropiane thuhet se përjashtimet janë të lejuara vetëm në raport me «veprat më pak të rëndësishme, të cilat janë të përcaktuara me ligj, apo në rastet kur personin, në shkallën e parë, e ka gjykuar gjykata më e lartë, ose është gjykuar në bazë të ankesës në aktvendimin për lirim». Në lëndën Näss kundër Suedisë, më 1994, paraqitësi i parashtresës është ankuar në atë se lutja e tij për parashtrim të ankesës gjykatës më të lartë është refuzuar. Duke pasur parasysh se në disa shtete anëtare, siç është Suedia, zbatojnë rregulla të ndryshme mbi rishqyrtimin e vendimeve nga ana e gjykatës më të lartë, Komisioni Evropian ka përfunduar se «procedura sipas lutjes për parashtrim të ankesës gjykatës më të lartë, këtë rast, vetvetiu duhet konsideruar duke rishqyrtuar në suaza të kontekstit të Nenit 2. Protokolli nr. 7». 5. DËMËSHPËRBLIMI PËR DËNIMIN E GABUAR «Nëse ndonjë person, me aktvendim të plotfuqishëm, është dënuar për vepër penale dhe nëse më vonë aktgjykimi i tij është pezulluar apo ka qenë i amnistuar për shkak se është zbuluar më vonë ndonjë fakt që tregon në mënyrë të pakontestueshme se gabimi ka qenë i gjykatës, personi, i cili e ka mbajtur dënimin për shkak të gjykimit të tillë do ta marrë kompensimin në

50

pajtim me ligjin apo praktikën e shtetit përkatës, me përjashtim të rastit kur dëshmohet se ai, plotësisht apo pjesërisht është përgjegjës për atë që fakti i panjohur nuk është zbuluar në kohën e duhur». (Neni 3. Protokolli 7 i Konventës Evropiane) 6. E DREJTA QË TË MOS GJYKOHET APO DËNOHET DY HERË PËR TË

NJËJTËN VEPËR APO PARIMI «NON BIS IN IDEM» «1. Askush nuk mund të jetë i gjykuar apo i dënuar përsëri në procedurën penale, nën kompetencën e të njëjtit shtet, për veprën nga e cila është liruar apo i gjykuar me vendim të plotfuqishëm në pajtim me ligjin dhe procedurën penale të atij shteti. 2. Dispozitat e paragrafit paraprak nuk e pengojnë përtëritjen e procedurës pajtim me ligjin dhe procedurën penale të shtetit përkatës nëse ekzistojnë dëshmitë për faktet e reja ose rishtas të zbuluara, apo nëse edhe në procedurën e mëhershme ka ardhur deri tek shkelja elementare që ka mundur të ndikojë në rrjedhë e tij. 3. Ky Nen, në bazë të Nenit 15 të Konventës, nuk mund të shfuqizohet» (Neni 4. Protokolli 7 i Konventës Evropiane). E drejta për të mos qenë dy herë i gjykuar apo i dënuar për të njëjtën vepër ka lindur gjithashtu edhe për shkak të nevojës për preventivë tekanjoze dhe të vendosjes së sistemit të mbrojtjes së të drejtave të njeriut dhe të drejtave qytetare. Parimi «non bis in idem», edhe njëherë vërteton rëndësinë e sigurisë ligjor, me të cilën, në njërën anë sigurohet autoriteti i aktgjykimi, të nxjerrë në bazë të procedurave dhe hapave të detyrueshëm, paraprakisht të përcaktuar, e në anën tjetër, individi, në këtë mënyrë është plotësisht i mbrojtur nga sjellja tekanjoze në sferën private të tij. Ndërkaq, kjo dispozitë, gjithashtu, u nënshtrohet përjashtimeve në kuptim të mundësive për të «ripërtërirë procedurën në pajtim me ligjin dhe me procedurën penale të shtetit përkatës, natyrisht, nëse për këtë ka dëshmi mbi faktet e zbuluara rishtas apo nëse në procedurën e mëparshme ka ardhur deri tek shkelja elementare, e cila ka mundur të ndikojë në rrjedhën e tij». Në pikëpamje të kësaj dispozite, është interesant mendimi i Komisionit Evropian për lëndën Baragiola kundër Zvicrës më 1993, ku u theksua sa vijon: «Nga kushtet e pikërishme të kësaj dispozite është e qartë se ajo e mbështetë parimin «non bis in idem», vetëm nga aspekti i atyre rasteve, kur personi është gjykuar apo dënuar dy herë për të njëjtën vepër nga ana e gjykatave të të njëjtit shtet. Por, individi i parashtresës së pari është dënuar në Itali, derisa aktgjykimi i dytë për të njëjtën vepër iu ka shqiptuar nga ana e gjykatës Zvicerane». Në lëndën Gradinger kundër Austrisë më 1995, Gjykata Evropiane ka vendosur se a është Neni 4 i zbatueshëm, nëse procedura e re është mbyllur, pas hyrjes në fuqi të këtij Protokolli duke pasur parasysh se ky Protokoll nr. 7. ka hyrë në fuqi për Austrinë më 1. nëntor 1988, pra ka përfunduar se «qëllimi i Nenit 4. Protokolli 7 është që të ndalojë përsëritjen e procedurës

51

penale, e cila është përmbyllur me aktgjykimin e formës së prerë. Prandaj, ajo dispozitë edhe nuk zbatohet para se të hapet procedura rishtas. Në këtë rast, pasi që është përfunduar me procedurën e aktgjykimit i cili është nxjerrë pas hyrjes në fuqi të Protokollit 7, Pra, me aktgjykimin e Gjykatës Administrative, të datës 29 mars 1989, kushtet për zbatimin e „ratione temporis“ janë plotësuar». D) Të drejtat që kanë të bëjnë me jetën private dhe familjare 1. E DREJTA NË RESPEKTIMIN E JETËS PRIVATE, FAMILJARE, E RESPEKTIMIT TË SHTËPISË DHE KORESPONDENCAVE. «1. Çdonjëri ka të drejtë në respektimin e jetës së tij private dhe familjare, si dhe të shtëpisë dhe korrespondencave. 2. Pushteti shtetëror, nuk do të ndërhyjnë në realizimin e këtyre të drejtave, me përjashtim të rasteve kur kjo është e paraparë me ligj, dhe kur kjo është e domosdoshme shoqërinë demokratike për shkak të interesit të sigurisë nacionale, sigurisë publike apo për arsye të mirëqenies ekonomike të Vendit, për të penguar trazirat apo kriminalitetin, për mbrojtjen e shëndetit apo moralit publik ose për mbrojtjen e të drejtave dhe lirive të tjerëv» (Neni 8 i Konventës Evropiane). a) E drejta në jetë private E drejta në respektimin e jetës private dhe familjare, si dhe shtëpisë dhe korrespodencave, në praktikë përdoret me emrin e përbashkët “e drejtë në jetën private”. Kjo e drejtë definohet në mënyrën si vijon: E drejta në jetën private, në esencë përbëhet nga e drejta që të jetohet jeta personale me një minimum të ndërhyrjes. Ajo i përket jetës private, familjare dhe shtëpiake, si dhe integritetit fizik, moral, nderit dhe autoritetit, shmangies nga prezantimi të rrejshëm, mos zbulimi fakteve të turpshme dhe relevante, shpalljes së paautorizuar të fotografive private, mbrojtjes nga zbulimi i informatave, të cilat i jep individi apo i merr ato në besim (Rezoluta 428 e Këshillit të Evropës e vitit 1970). Deklarata Universale e Të Drejtave dhe Lirive të njeriut, gjithashtu në Nenin 12 thotë se “ askush nuk guxon të jetë i ekspozuar ndërhyrjes arbitrare në jetën e tij private dhe familjare, shtëpiake apo të korrespondencave, as sulmeve në autoritetin dhe nderin e tij. Çdonjëri ka të drejtë në mbrojtje kundër këtyre ndërhyrjeve dhe sulmeve”. Në të njëjtën mënyrë e drejta në jetën private është rregulluar edhe me Paktin Ndërkombëtar për të Drejtat dhe Liritë Qytetare të vitit 1966, ku, në Nenin 17 të tij thuhet se “(1) askush nuk mund të jetë i ekspozuar ndërhyrjes arbitrare dhe kundërligjore në jetën private dhe familjare, shtëpiake apo të korrespondencave, as ndërhyrjeve apo sulmeve të tilla». Komisioni dhe Gjykata për të drejtat e njeriut të drejtën për respekt nga Neni 8 Pika 1 e kanë interpretuar në kuptim të pikës 2 ku thuhet se „pushteti publik nuk mund të ndërhyjë në realizimin e këtyre të drejtave“. Kjo çon në faktin se respektimi i këtij Neni në kuptim të

52

liberalizmit realizohet pikërisht me të bërën apo abstenimin e shtetit për të bërë gjë që është vërtetuar edhe në lëndën linguistike belge të vitit 1968. b) Obligimet pozitive dhe negative të shtetit në të drejtën në jetën private dhe familjare Neni 8 i Konventës është specifik për arsye se me rastin e shkeljes eventuale të dispozitave të tij nuk bëhet fjalë vetëm për abstenimin e shtetit në çfarëdo ndërhyrje, që do të thotë obligimit negativ, por edhe ndërhyrjen aktive që paraqet obligim pozitiv të shtetit. Në këtë pikëpamje Gjykata për të drejtat e njeriut në lëndën Airey kundër Irlandës në vitin 1979 parashtruese e së cilës është zonja Airey e cila nuk ka qenë në gjendje ta kryejë procedurën e shkurorëzimit për shkak të mungesës së ndihmës ligjore në Irlandë. Gjykata me këtë rast ka konstatuar : „nuk konsiderohet, as mund të thuhet se Irlanda ka ndërhyrë në jetën private apo familjare të zonjës Airey. Esenca e ankesës së saj nuk është se shteti e ka bërë, por se ai e ka lëshuar pa e bërë. Ndërkaq, edhe pse qëllimi i Nenit 8 në esencë është i tillë që individët të mbrohen nga ndërhyrjet arbitrare të pushtetit publik, ai nuk e detyron shtetin vetëm të abstenoj nga ndërhyrja e tillë, kulmi i këtij obligimit të abstenimit mund të jenë edhe obligimet e pandashme pozitive të respektimit efikas të jetës private dhe familjare (...). Në Irlandë, shumë aspekte të jetës private dhe familjare janë të rregulluara me ligj. Në aspektin e martesës, burri dhe gruaja në parim kanë obligim të jetojnë së bashku, por kanë edhe të drejtë në raste të caktuara, të parashtrojnë kërkesën për vendim për ndarje me gjyq : kjo ka të bëjë me pranimin e faktit se mbrojtja e jetës së tyre private dhe familjare nganjëherë mund të bëhet e domosdoshme që ata të jenë të liruar nga obligimi që të jetojnë së bashku. Respektimi efikas i jetës private dhe familjare e obligon Irlandën që këtë mjet mbrojtjeje ta bëjë praktikisht të kapshëm për secilin që dëshiron ta realizojë. Ndërkaq, kjo nuk i është mundësuar në praktikë parashtruesit të kërkesës për shkak se nuk ka qenë në pozitë që t'i ankohet Gjykatës më të lartë. Ajo nuk ka qenë në gjendje të kërkojë pranimin ligjor të ndarjes së saj de facto nga burri. Prandaj ka qenë viktimë e Nenit 8.“ Për obligimin pozitiv të shtetit Gjykata gjithashtu është deklaruar edhe në rastin e lëndës Rees kundër Mbretërisë së Bashkuar të vitit 1986 : „ Në përcaktimin se a ekziston obligimi pozitiv doemos duhet pasur kujdes për baraspeshën juridike e cila doemos duhet të vendoset ndërmjet interesit të përgjithshëm të bashkësisë dhe interesit të individit dhe hulumtimi i tij duhet të jetë pjesë e pandashme e Konventës Evropiane në tërësi (...). Në zbulimin e kësaj baraspeshe, synimet e përmendura në Paragrafin 2 të Nenit 8 mund të jenë të një rëndësie të caktuar dhe pse kjo dispozitë ka të bëjë vetëm me ndërhyrjen në të drejtën e mbrojtur me Paragrafin 1 – me fjalë tjera merret me obligimet negative, të cilat rezultojnë nga kjo“. Duke u përpjekur që megjithatë në njëfarë mënyre të bëjë dallimin midis obligimeve pozitive dhe negative të shtetit Gjykata për të drejtat e njeriut në lëndën Keegan kundër Irlandës më 1994 ka konstatuar se mungon saktësia lidhur me këtë ndryshim dhe përcaktimi i obligimit pozitiv të shtetit që rrjedh nga ajo dhe ka theksuar si vijon :

53

„Gjykata Evropiane përkujton se qëllimi themelor i Nenit 8 është që të mbrohet individi nga veprimet arbitrare të pushtetit publik. Krahas kësaj mund të ekzistojë edhe obligimi pozitiv i pandashëm nga respektimi i jetës private dhe familjare. Ndërkaq, nuk është lehtë saktë të definohet kufiri ndërmjet obligimeve pozitive dhe negative të shtetit sipas kësaj dispozite. Dhe krahas kësaj parimet të cilat zbatohen janë të ngjashme. Në të dy kontekstet duhet të kihet parasysh për baraspeshën e drejtë e cila duhet të vendoset ndërmjet palëve kundërshtare të interesave të individit dhe bashkësisë si tërësi dhe në të dy kontekstet shteti disponon fushën e e lirë të veprimit deri në një masë të caktuar“. c) E drejta në jetën private Komisioni për të drejtat e njeriut në raportin e vet, në rastin e lëndës Van Oosterwijk kundër Belgjikës të vitit 1979 ka definuar të drejtën në jetë private si vijon : E drejta në respektimin e jetës private është e drejtë e sferës private, e drejtë e njeriut që të jetojë si dëshiron ai, i mbrojtur nga publiku ... ajo, gjithashtu deri në një masë përfshinë të drejtën në vendosjen dhe ruajtjen e marrëdhënieve të tij me qeniet tjera njerëzore sidomos në sferën emocionale, me qëllim të zhvillimit dhe plotësimit të personalitetit të vet. Gjykata Evropiane, gjithashtu në lëndën Niemietz kundër RF të Gjermanisë 1992, në të cilën Zyra e Prokurorit Publik dhe policia kanë bastisur Zyrën e Avokatit, paraqitësit të parashtresës në kërkim të dokumenteve të cilat do të zbulonin identitetin e personit, gjë e cila ka dëmtuar personin e caktuar, ka dhënë sqarim të detajuar të nocionit “jetë private”. “Gjykata Evropiane nuk konsideron se është e mundur apo e domosdoshme përpjekja për të dhënë definicion përfundimtar mbi nocionin “jetë private”. Ndërkaq, do të ishte së tepërmi kufizuese që nocioni mbi rrethin e brendshëm të kufizohet, në të cilin individi mund të jetojë jetën e tij personale ashtu si ai e zgjedh vet dhe së këndejmi në tërësi të përjashtohet bota e jashtme e cila nuk bie në atë rreth. Respektimi i jetës private, gjithashtu duhet domosdo të kyçet deri në një shkallë të caktuar, e drejta që të vendosen dhe të zhvillohen marrëdhëniet me qeniet tjera njerëzore. Pastaj, duket se nuk ekzistojnë arsyet parimore për shkak të cilave ky interpretim i nocionit “jetë private” duhet të merret në atë mënyrë që të përjashtohen aktivitetet profesionale apo të natyrës afariste sepse në fund të fundit pjesa dërrmuese e njerëzve fiton rastin e rëndësishëm nëse jo atë më të madhin që të zhvillojë marrëdhënie me botën e jashtme gjatë jetës së tyre punuese. Këtë vizion e mbështet edhe fakti siç e ka cekur edhe Komisioni Evropian me të drejtë, se nuk është e mundur gjithherë të dallohet qartë cila nga aktivitetet e individit bën pjesën e tij profesionale apo jetën afariste e cila jo. Prandaj, sidomos në rastin e personave të cilët ushtrojnë profesione të lira, puna e tyre në atë moment mund të jetë pjesë e pandashme e jetës së tyre deri në atë shkallë sa bëhet e pamundur të dihet se në çfarë cilësie ata veprojnë në një moment dhe periudhë.” Jeta private përfshinë edhe regjistrimin e personave, dosjet dhe të dhënat, rezultatet mjekësore, homoseksualizmin, abortin, transeksualizmin si pjesë e konceptit të përgjithshëm që nënkupton “jetën private seksuale”, emrin dhe integritetin fizik (P.V.Dijk)

54

d) E drejta në jetën private dhe familjare Në vazhdën e nevojave gjithnjë e më të mëdha të qytetarëve dhe kërkesave që në lidhje me të ata ia drejtojnë shtetit, krijohet gjithashtu edhe obligimi i shtetit që të veprojë d.m.th. të veprojë në këtë sferë në kuptimin e mundësimit të drejtave në jetë private dhe familjare. Kjo pikërisht mund të shihet në lëndën Marckx kundër Belgjikës më 1979 ku Gjykata konstatoi të të drejtave të jetës familjare sipas Nenit 8 të Konventës duke pohuar se “kur shteti në sistemin e vet të brendshëm përcakton regjimin i cili zbatohet mbi disa marrëdhënie familjare (...) ai domosdo duhet të veprojë ashtu që të mundësoi të gjithë të interesuarve që të kalojnë jetë normale familjare.” Gjykata gjithashtu konstatoi se në kuptim të Nenit 8 të Konventës nuk guxon të bëhet kurrfarë dallimi në relacion me statusin e familjes dhe theksoi që : “ pajtohet në tërësi me praktikën e cilën e ka vendosur mbi çështjet kyçe Komisioni Evropian, më saktë, që Neni 8 nuk bën kurrfarë dallimi ndërmjet familjes ligjore dhe joligjore. Dallimi i tillë nuk do të ishte në pajtim me definimin “çdonjëri”, kurse kjo është vërtetuar edhe me Nenin 14 gjegjësisht me ndalimin e diskriminimit që ai e bën të bazuar në lindjen , në gëzimin e të drejtave dhe lirive që i përmban Konventa Evropiane. krahas kësaj Gjykata Evropiane vëren se Komiteti i Ministrave të Këshillit të Evropës konsideron të pamartuar gruan dhe fëmijën e saj si një formë të familjes hiç më pak se format tjera të familjes”. Në lëndën Abdulaziz, Cabales dhe Balkandali kundër Mbretërisë së Bashkuar më 1985, ku paraqitësit e parashtresës ishin bashkëshorte të cilave nuk u lejohej të jetonin me bashkëshortët e tyre apo të t’u bashkoheshin atyre, të cilat kishin vendbanim legal në Mbretërinë e Bashkuar. Gjykata Evropiane për të drejtat e njeriut me këtë rast konstatoi : “presupozimi i ekzistencës së familjes nuk do të thotë se është tërë jeta familjare e cila planifikohet në tërësi jashtë vëllimit të saj. Çka do që do të thotë edhe më tepër shprehja jetë familjare ajo domosdo, gjithsesi nënkupton marrëdhënien e cila lind nga martesa ligjore dhe autentike siç është lidhur ajo në mes zonjës Abdulaziz dhe Balkandali, madje edhe pse jeta familjare e tipit të tillë në të cilin Qeveria tregon nuk është vendosur në tërësi. Këto martesa domosdo duhet të konsiderohen të mjaftueshme në mënyrë që të ofrohet mbrojtja, e garantuar me Neni 8. Krahas kësaj, nocioni jetë familjare në rastin e çiftit të kurorëzuar, normalisht përfshinë jetën e përbashkët. Dispozita e fundit është e përforcuar edhe me Nenin 12 për arsye se, vështirë është të paramendohet që e drejta për të themeluar familje nuk përfshinë të drejtën që të jetohet në bashkësi”. Jeta familjare në suazat e Nenit 8 të Konventës, nuk e përfshinë gjithmonë jetën e përbashkët. Në aktgjykimin Berrehab kundër Holandës më 1988 Gjykata konstatoi se jeta e përbashkët nuk është çdo herë jetë familjare ndërmjet prindërve dhe fëmijëve të moshës jomadhore dhe theksoi se : “marrëdhënia e krijuar ndërmjet bashkëshortëve me martesë të vërtetë ligjore – sikurse ajo që lidhet ndërmjet zotëriut dhe zonjës Berrehab – doemos duhet të konsiderohet si jetë familjare (...). Nga nocioni familje në të cilin bazohet Neni 8, rrjedh se fëmija i lindur në bashkësinë e tillë martesore iso jure është pjesë e marrëdhënies së tillë ; prandaj nga momenti i lindjes së tij

55

dhe me faktin e tillë, ndërmjet tillë dhe prindërve ekziston lidhja e cila është e barabartë me jetën familjare, madje edhe nëse prindërit në atë kohë nuk jetojnë së bashku”. Gjykata për të drejtat e njeriut gjithashtu ka konstatuar se marrëdhëniet me vëllezërit dhe motrat apo me gjyshen dhe gjyshin bien në kuadër të sferës së jetës familjare. Prandaj, në aktgjykimin Marckx konstatoi se “jeta familjare në kuadër të kuptimi të Nenit 8 përfshinë së paku edhe lidhjet ndërmjet gjinisë së afërt, shembull ato ndërmjet gjyshit e gjyshes dhe nipit, për arsye se gjinia e tillë mund të luajë rol të rëndësishëm në jetën familjare.” e) E drejta në jetën private dhe familjare dhe në identitetin seksual 1) Homoseksualët Në aspektin e marrëdhënieve homoseksuale, Gjykata në lëndët Dudgeon kundër Mbretërisë së Bashkuar më 1981, Norris kundër Irlandës më 1988, dhe Modinos kundër Qipros më 1993 ka përfunduar se ndalimi i akteve vullnetare homoseksuale ndërmjet personave të rritur, më të vjetër se 21 vjeç paraqet ndërhyrje të paarsyeshme në jetën private në bazë të Nenit 8 të Konventës. 2) Aktivitetet sado – mazohiste Gjykata në lëndën Laskey, Jaggard dhe Brown kundër Mbretërisë së Bashkuar më 1997 i ka lejuar shtetit që t’i ndjekë penalisht personat e caktuar për shkak të praktikës sado – mazohiste. Gjykata ka konsideruar se nëpërmes zbatimit të drejtës penale duhet rregulluar aktivitetet të cilat përfshijnë shkelje të cilat ligji mund t’ tolerojë në situatat kur viktima pëlqen, e kjo bie në rend të parë në kompetencë të shtetit, për shkak se nga njëra anë, rreziku i cili paraqitet është i lidhur me pikëpamjet e shëndetit publik dhe me efektin e përgjithshëm preventiv të veprës penale, dhe në anën tjetër, është e lidhur për autonominë personale të individit. Me këtë rast u përfundua si vijon : “ Paraqitësit e parashtresës kanë pohuar se në rrethanat për të cilat bën fjalë lënda, sjellja e cila është në fjalë ka qenë pjesë e moralit privat rregullimi i të cilit nuk është punë shteti. Sipas mendimit të tyre çështjet për të cilat kanë qenë të ndjekur dhe të dënuar i kanë përkitur vetëm sjelljes private seksuale. Mirëpo, Gjykata nuk është pajtuar me qëndrimin e tillë nga faktet e konstatuara të Gjykatës Kombëtare është e qartë se aktivitetet sado – mazohiste të parashtruesve të ankesave kanë përfshirë një shkallë të konsideruar të shkaktimit të lëndimeve apo plagëve të cilat nuk kanë mundur të karakterizohen si të parëndësishme dhe kalimtare. Kjo vetvetiu është e mjaftueshme që këtë rast ta dallojë nga ato parashtresa të cilat më parë i ka shqyrtuar Gjykata e të cilat kanë të bëjnë me sjelljen e harmonishme homoseksuale në jetën private ndërmjet personave të rritur me ç’rast nuk ka pasur vendime të tilla sikurse këto.” Edhe pse Gjykata Evropiane deklaroi se jeta seksuale është e mbrojtur me Nenin 8 të Konventës Evropiane ajo gjithashtu konstatoi se : “(...) çdo aktivitet seksual i cili zhvillohet prapa dyerve të mbyllura, nuk do të konsiderohet domosdo brenda suazave të Nenit 8. Në këtë rast parashtruesit e ankesës me pëlqim kanë qenë

56

të implikuar në aktivitetet sado – mazohiste me qëllim të kënaqësisë seksuale. Nuk mund të ketë dyshime në atë se orientimi seksual dhe aktivitetet e tilla i përkasin aspektit intim të jetës private (...). Ndërkaq, një numër i konsideruar njerëzish ka qenë i implikuar në aktivitetet në fjalë të cilat kanë përfshirë ndër të tjera edhe hulumtimin e anëtarëve tjerë, ekzistimin e shumë lokaleve të posaçme të përgatitura për to dhe incizimin e një numri të madh të videokasetave të cilat janë distribuuar ndërmjet anëtarëve. Prandaj, kjo çështje mund të jetë e hapur për shqyrtim lidhur me atë se a janë aktivitetet e të ankuarve në tërësi brenda suazave të nocionit “jetë private” në rrethanat specifike të rastit në fjalë”. 3) Transeksualët Në lëndën B. Kundër Francës më 1992 Gjykata Evropiane ka konstatuar shkelje të Nenit 8 të Konventës Evropiane nga aspekti i transeksualëve, i cili nuk ka arritur në atë që statusi i tij qytetar i mashkullit të përmirësohet në dokumentet e tij zyrtare gjë që ka shkaktuar problema të përditshëm jetësor. Me atë rast Gjykata ka konstatuar se : «pakënaqësitë, për të cilat është ankuar parashtruesi i ankesës në këtë sferë, arrijnë nivelin e mjaftueshëm të seriozitetit për tu marrë në konsideratë për shqyrtim sipas kërkesave të Nenit 8. Në bazë të faktorëve të lartpërmendur, të cilët e dallojnë këtë rast nga ai Rees dhe Cesey, por edhe po të mos ishte e nevojshme që të shqyrtohen argumentet e parashtruesit të ankesës, Gjykata Evropiane (...) vjen në përfundim se ajo për çdo ditë është në një situatë e cila, marrë në përgjithësi, nuk është në pajtim me respektin e domosdoshëm ndaj jetës së saj private. Për shkak të kësaj, madje edhe nëse kihet parasysh fusha e vlerësimit të lirë të shtetit, baraspesha e drejtë, e cila doemos duhet të jetë e themeluar ndërmjet interesave të përgjithshme dhe interesit të individit, nuk është arritur, dhe për këtë arsye ka ekzistuar shkelja e Nenit 8. Shteti i paditur mund të zgjedh në mes të disa mjeteve për përmirësimin e kësaj gjendjeje. Funksioni i Gjykatës nuk është që të sugjerojë se cili mjet do të mund të ishte më i përshtatshëm (...). Gjykata nuk ia imponon shtetit obligimin që të pranojë ndërrimin e gjinisë në dokumentet zyrtare, mirëpo konsideron se shteti duhet të marr masa me këtë rast dhe sipas zgjedhjes së tij të përmirësojë shkeljen e cila lindë nga kjo situatë në të cilën gjendet parashtruesi i ankesës. Në lëndën X. Y. dhe Z. Kundër Mbretërisë së Bashkuar më 1997, parashtruesi X. i ankesës, i cili është transeksual nga femër në mashkull, të cilit nuk i është lejuar të regjistrohet si baba i fëmijës, të cilin e ka lindur partnerja e tij me anë të ngjizjes artificiale, me spermë të donatorit anonim. Gjykata ka konstatuar se këtu ka ekzistuar jeta familjare në kuptim të Nenit 8 të Konventës duke përfunduar me këtë rast si vijon: «Ky rast ka dallim prej rasteve paraprake, të cilat u përkasin transeksualëve të paraqitur para gjykatës (...), për arsye se këtu ankesa e parashtruesit nuk ka të bëjë me atë se juridiksioni i vendit nuk ka dispozita për njohjen ligjore të ndërrimit të identitetit të personit transeksual, por, para së gjithash se personit të tillë nuk i mundësohet të regjistrohet si baba i fëmijës dhe Gjykata Evropiane pikërisht për këtë arsye e ka shqyrtuar rastin para së gjithash në raport me jetën familjare e jo në raport me atë private (...) për shkak se traseksualiteti shtron çështjet komplekse shkencore, ligjore, morale dhe sociale nga aspekti i cili nuk ka fare qasje ndër

57

shtetet kontraktuese. Gjykata Evropiane është e mendimit se Neni 8, në këtë kontekst nuk mund nënkuptohet si obligim i shtetit të paditur që zyrtarisht ta pranojë si babë të fëmijës personin, i cili nuk është babai biologjik. Meqenëse Mbretëria e Bashkuar nuk lejon pranim të posaçëm ligjor të marrëdhënieve ndërmjet X. dhe Z. Nuk është njësoj sikurse lëshimi që të respektohet jeta familjare në kuadër të kontekstit të asaj dispozite». Gjykata për të Drejtat e Njeriut , në lëndën Rees më 1976 dhe në lëndën Cossey 1990 kundër Mbretërisë së Bashkuar konstatoi se sipas Nenit 8. të Konventës, shteti nuk është i detyruar të ndërrojë regjistrat zyrtarë të të lindurve për t'i kënaqur personat të cilët e ndërrojnë seksin. Por, në të ardhmen, megjithatë shteti do të ishte i obliguar që tu mundësojë të drejtën në martesë personave transeksual edhe përkundër klasifikimit të gabuar në amzën e të lindurve. Ndërkaq, është e nevojshme të theksohet, siç përmendet edhe në raportin e Komisionit për të Drejtat e Njeriut,në lëndën Bruggemann dhe Scheuten kundër RF të Gjermanisë më 1977 se e drejta në jetën private , automatikisht, kufizohet në masën në të cilën individi jetën e vet private në kontakt me jetën publike apo në lidhje të ngushtë me interesat tjerë të mbrojtur. f) E drejta në shtëpi E drejta në shtëpi është e mbrojtur relativisht, duke pasur parasysh karakterin e kufizuar të klauzolës së Nenit 8 Pika 2. Në të vërtetë ajo klauzolë i u jep të drejt organeve policore ekzekutive të shtetit, që në shumë raste të bastisin shtëpinë e personit të dyshuar, në rast të çfarëdo dyshimi konkret, por gjithashtu edhe në rastet kur ekziston paqartësia e dyshimit se është kryer vepër penale, si dhe shtëpitë e njerëzve tjerë, ku do të mund të vini deri tek dëshmitë për atë fajësi. Gjykata për të Drejtat e Njeriut konstatoi ashtu që në lëndën Chapell kundër Mbretërisë së Bashkuar më 1989. pushteti i Mbretërisë së Bashkuar nuk e ka cenuar Nenin 8 me rastin e lejimit të ekzekutimit të urdhrit policor për bastisje, njëkohësisht së bashku me aktvendimin e gjykatës me të cilën u lejohet prokurorëve, që në kontestin civil kundër aplikuesit, ta bastisin shtëpinë e tij dhe lokalet punës. Në anën tjetër Gjykata ka konstatuar cenim të Nenit 8. dhe atë të drejtën në shtëpi, me rastin e lëndës Akdivar kundër Turqisë më 1966, me ç'rast shtëpitë e aplikuesve janë djegur apo në ndonjë formë tjetër janë shkatërruar nga ana e forcave turke të sigurimit dhe se Qeveria nuk ka ofruar kurrfarë sqarimi tjetër për atë shkatërrim. Gjykata për të Drejtat e Njeriut, në rastin Mentes kundër Turqisë më 1997, është deklaruar se individi gjithashtu mund të kërkojë respektim të shtëpisë në lidhje me pronën të cilën ai/ajo e shfrytëzon brenda një periudhe të rëndësishme kohore çdo vit. Mirëpo, Gjykata, gjithashtu në lëndën Niemietz kundër RF të Gjermanisë më 1992 ka konstatuar se edhe hapësira afariste, d.m.th. lokalet bien në domen të Nenit 8 të Konventës: «Në këtë kontekst, gjithashtu është e pamundur të caktohen çdoherë dhe saktësisht dallimet, për arsye se aktivitetet të cilat janë të lidhura për profesionin apo punën, lehtë mund të kryhen edhe nga rezidenca private e personit, kurse aktivitetet të cilat nuk janë aq të lidhura për punën mund të kryhen në zyrë ose në lokalet e komerciale. Interpretimi i ngushtë i fjalës „shtëpi“ apo „vendbanim i përhershëm“, prandaj mund të sjell deri tek rreziku i njëjtë i pabarazisë në veprime, sikurse edhe interpretimi i ngushtë i nocionit „jetë private

58

Në kuptimin më të gjerë, fjalët „jetë private“ dhe „shtëpi“ duhet interpretuar ashtu që të përfshihen edhe aktivitetet e caktuara profesionale dhe punuese, apo lokalet do të ishin në harmoni me qëllimin thelbësor dhe kuptimin e Nenit 8. Pra, ta mbrojë individin nga ndërhyrja arbitrare e pushtetit publik (...). Interpretimi i tillë nuk do të pengonte tej mase shtetet kontraktuese, sepse ato do të mbanin të drejtën e tyre që të ndërhyjnë deri në masën e cila është e lejuar me Paragrafin 2 të Nenit 8. Ajo e drejtë, atje ku janë në pyetje lokalet e punës apo profesionale, lehtë mund të jetë lehtë më largpamëse se sa të ishte rasti më ndryshe». g) E drejta në korrespondencë E drejta për respektimin e korrespondencës është njëra ndër të drejtat e rëndësishme për jetën private të njeriut. Kjo e drejt, së pari kishte të bënte vetëm me letërkëmbimet. Mirëpo, me zhvillimin e teknologjisë janë paraqitur edhe mjetet tjera për realizimin e korrespondencës siç është telefoni, faksi,posta elektronike etj. E që shteti në harmoni me ligjin mund t'i kontrollojë ato. Mirëpo këtu më së shpeshti bëhet fjalë për masat sekrete, siç është përgjimi i bisedave për qëllime të policisë hetimore e të ngjashme,të cilat janë në përputhje me ligjin, por individi dhe publiku, në to nuk ka qasje kontrolli. Gjykata për të Drejtat e Njeriut, në lëndët e Kruslinit dhe Huvigut kundër Francës më 1984, drejtpërdrejt ka konstatuar se përgjimi i telefonave nga ana e policisë, paraqet ndërhyrje të organeve publike në të drejtën e parashtruesit të ankesës në respektimin e të drejtës në korrespondencë, jetë private të tij, prandaj së këndejmi konstatoi se: «Përgjimi dhe format tjera të ndërhyrjes në bisedat telefonike paraqesin ndërhyrje serioze në jetën private dhe në korrespondencë, prandaj edhe duhet doemos të jetë i bazuar sidomos, në ligji të formuluar në mënyrë të saktë Është me rëndësi esenciale që për këtë të ketë dispozita detale dhe të qarta, sidomos për arsye se teknologjia në dispozicion po bëhet gjithnjë e më e sofistikuar». Gjykata për të Drejtat e Njeriut në lëndën e Leanderi më 1987 theksoi se në vet ligjin duhet të jetë i precizuar qartë perimetri i diskrecionit i cili bartet në pushtetit e autorizuar. Ai perimetër duhet të jetë mjaftë i qartë në raport me qëllimin legjitim të masës e cila është në pyetje në mënyrë që individit t'i ofrohet mbrojtja adekuate ndaj sjelljeve arbitrare. Në anën tjetër, në lëndën e Lüdit, Gjykata për të Drejtat e Njeriut ka vlerësuar se aktivitetet e agjentit sekret, qofshin ato të vetmet apo me të kombinuara me përgjime telefonike nuk kanë paraqitur cenim të Nenit 8. të Konventës për arsye se aksionet e agjentit sekret janë kryer në kontekst të kontrabandës të 5 kg. Heroinë Numrin më të madh të ankesave, të cilat Gjykata i ka vlerësuar si shkelje të së drejtës së respektimit të korrespondencave, i kanë parashtruar të burgosurit. Gjykata për të Drejtat e Njeriut në lëndët Golder kundër Mbretërisë së Bashkuar më 1975, dhe Campbell kundër Mbretërisë së Bashkuar më 1992, ka konstatuar se e drejta e të burgosurve në korrespondencave nuk mund të kufizohet, sepse ky është mjet kryesor të cilin aktori mund ta përdorë për realizimin e të drejtave të veta

59

«(...) Qeveria nuk e ka kontestuar se letërkëmbimi i të ankuarit dhe avokatit të tij, në të dy drejtimet, përveç asaj të që ka të bëjë me ankesën Komisionit Evropian, ka mundur të shikohet sipas rregullave të burgut. Shhd, në të vërtetë e ka njoftuar parashtruesin e ankesës dhe avokatin e tij se kjo korrespondencë ka qenë e nënshtruar rregullave ekzistuese të cilat kanë lejuar hapjen dhe leximin e letrave të tilla (...). Në këto rrethana parashtruesi i ankesës mund të thotë se është viktimë e ndërhyrjes në të drejtën e tij për të qenë e respektuar korrespondenca, sipas Nenit 8. Gjykata Evropiane në këtë rast ka konstatuar se nuk ka ekzistuar domosdoja e nevojës shoqërore për të hapur dhe lexuar letërkëmbimet e parashtruesit të ankesës me avokatin e tij dhe se hapja e letrave të Komisionit Evropian nuk ka qenë e nevojshme në shoqërinë demokratike në kuptim të Nenit 8 Paragrafi 2». Ndërkaq, gjykata në lëndën Silver dhe të tjerët kundër Mbretërisë së Bashkuar më 1983 ka konstatuar se letërkëmbimet mund të censurohen nëse ajo mund të arsyetohet me praninë e delikuentëve të rrezikshëm në të njëjtin burg, me kryerjen e punëve kundërligjore apo me rrethana tjera të ngjashme, për pengimin e trazirave. Gjykata gjithashtu konstatoi se: « Letrat e z.Cooper nr. 28.-31 janë ndalur, jo vetëm për shkaqe të shprehjeve mjaftë të pakëndshme, por edhe për arsye se kanë përmbajtur kërcënime me forcë (...). Përfaqësuesi i tij e ka kontestuar mendimin e Komisionit Evropian se ndërhyrja ka qenë e nevojshme për shkaqe tjera. Gjykata Evropiane pajtohet me komisionin Evropian. Letrat nr. 28.-31 kanë përmbajtur kërcënime të qarta, kurse letra nr. 31 mund të konsiderohet si vazhdim i asaj të parës. Sipas aktgjykimit të Gjykatës Evropiane, pushteti ka pasur mjaftë arsye për të përfunduar se ndalimi i këtyre letrave e domosdoshme për arsye të pengimit të trazirave apo krimeve, në kontekst të 8. (2)». Kur kihet parasysh rëndësia e madhe e të drejtës në korrespondencë dhe përgjithësisht e drejta në jetë private, shteti, para së gjithash, është i obliguar të mundësojë dhe sigurojë korrespondencë pa implikime të pushtetit shtetëror dhe organeve të tij policore-ekzekutive dhe pa mundësinë e disponimit me informata të natyrës private. Kufizimi i këtyre të drejtave mund të ndërmerret vetëm në pajtim me ligjin, nëse kjo është në interesin e shoqërisë demokratike, sigurisë kombëtare, sigurisë publike, për shkaqe të mirëqenies ekonomike të Vendit, për arsye të parandalimit të trazirave apo krimeve, për mbrojtjen e shëndetit, moralit si dhe për mbrojtjen e të drejtave dhe lirive të të tjerëve. Autorizimet e policisë duhet të jenë rreptësishtë nën kontrollin e pushtetit gjyqësor, pikërisht për tu shmangur çdo keqpërdorim eventual dhe sjelljet arbitrare. h) E drejta në emër Neni 8 i Konventës Evropiane mund të vihet në lidhje me edhe me të drejtën në emër apo mbiemër. Në lëndën Burghartz kundër Zvicrës më 1994, paraqitësi i parashtresës është ankuar se pushteti ia ka mohuar z. Burghartzu të drejtën që ta caktojë mbiemrin e vet para mbiemrit të familjes së tyre edhe pse gruaja e martuar sipas ligjit të Zvicrës e ka pasur atë mundësi. Gjykata me këtë rast konstatoi cenimin e të drejtës sipas Nenit 8. së bashku me Nenin 14 të Konventës dhe konstatoi si vijon:

60

«Për dallim nga disa instrumente ndërkombëtare, siç është Pakti Ndërkombëtar mbi të Drejtat Qytetare dhe Politike (Neni 24. Paragrafi 2.) i Konventës mbi të Drejtat e fëmijës, 20 nëntor 1989 (Nenet 7 dhe 8) apo Konventa Amerikane mbi të Drejtat e Njeriut (Neni 18), Neni 8. i Konventës Evropiane nuk përmban kurrfarë dispozitash kundërthënëse për emrat. Si mjet i identifikimit personal dhe i lidhjes për familjen, emri i personit, kras tërë kësaj, i takon jetës së tij apo saj private dhe familjare. Fakti që shteti dhe shoqëria kanë interes në nevojën e rregullimit të emrave, nuk e përjashton këtë, për arsye se këto aspekte të së drejtës publike janë kompatibile me jetën private, të kuptuar ashtu sikurse të përfshinte deri në një masë të caktuar edhe të drejtën që të vendosen dhe zhvillohen marrëdhëniet me qeniet tjera njerëzore, si në kontekstin profesional dhe afarist, ashtu edhe në kontekstet tjera. (...). Në këtë rast, parashtruesit të ankesës, ndalimi i mbiemrit, me çka, sipas pohimeve të tij, ai është bërë i njohur në qarqet akademike, dukshëm mund të ndikojë në karrierën e tij (...). Gjykata Evropiane, përsëriti se përparimi në barazinë e seksit sot, është një prej qëllimeve kryesore në vendet anëtare të Këshillit të Evropës. Kjo do të thotë se doemos duhet të jepen arsye shumë të forta para se pabarazia në veprimet e gjinive të mund të konsiderohet sikurse të ishte në harmoni me Konventën Evropiane (...). Pabarazive në sjellje, për të cilat ankohet, u mungon arsyetimi objektiv racional dhe ajo është, si rrjedhojë e saj, në kundërshtim me Nenin 14 e lidhur për Nenin 8». Në lëndën e Stjernit kundër Finlandës më 1994, Gjykata për të Drejtat e Njeriut konstatoi se nuk ka pasur cenim të Nenit 8. kur parashtruesi ankohet për vështirësitë në shpjegimin dhe shqiptimin e emrit të tij suedez në Finlandë dhe mundësinë e transformimit të mbiemrit të tij në nofkë. Me këtë rast Gjykata konstatoi se: «refuzimi i pushtetit Finlandez që t'i lejojnë parashtruesit të ankesës që të marr tjetër mbiemër të ri, sipas vizionit të Gjykatës Evropiane duhet konsideruar si ndërhyrje në realizimin e të drejtave të tij, gjegjësisht në respektimin e të drejtës në jetë private, siç do të ishte, p.sh. detyrimi i tij që ta ndërrojë mbiemrin(...). Përkundër nevojës gjithnjë më të madhe për numrat personal të identifikimit, si në Finlandë ashtu edhe në shtetet tjera kontraktuese, prapë se prapë emrat mbajnë rolin kyç në identifikimin e personave. Pra, duke pranuar se, vërtetë duhet të ekzistojnë arsye të forta për ta shty personin në dëshirën e ndërrimit të emrit të tij/saj, Gjykata pranon se kufizimi ligjor i kësaj mundësie, mund të arsyetohet vetëm me interesin publik, p.sh. për arsye të regjistrimit të saktë të popullsisë apo për tu mundësuar mjetet e identifikimit personal dhe lidhja e bartësit të emrave të caktuar për familjen ». i) Mbledhja e informatave (të dhënave) Gjykata për të Drejtat e Njeriut, në lëndën e Leanderit kundër të vitit 1987 konstatoi cenimin e Paragrafit 1. të Nenit 8. të Konventës, pra të drejtën në jetë private, ku ankesa kishte të bënte me faktet se informata e marrë nga dosja e policisë sekrete kishte penguar parashtruesin e ankesës që të punësohet përhershëm (shërbimi në bazën e Marinës Ushtarake) dhe e ka sjellë atë deri tek largimi nga vendi i përkohshëm i punës derisa pushteti ka refuzuar që t'ia zbulojnë

61

atë informatë për arsye të domosdosë së sigurisë nacionale në shoqërinë demokratike. Gjykata me këtë konstatoi: «nga këndi i rrezikut që sistemi i mbikëqyrjes së fshehtë, për ta mbrojtur sigurinë kombëtare, zbulon apo edhe asgjëson demokracinë, në emër të mbrojtjes së tij, Gjykata duhet vërtetuar se ekzistojnë garanci gjegjëse dhe efikase kundër keqpërdorimeve ». Ndërkaq, Gjykata në rastin e Paragrafit2 Neni 8 konstatoi si vijon: «Gjykata Evropiane si dhe Komisioni Evropian, prandaj, konstatoi se garancitë, të cilat i përmban sistemi suedez i kontrollit të të punësuarve, plotësojnë të gjitha kushtet nga Paragrafi 2 i Nenit 8. Duke pasur parasysh sferën e gjerë të vlerësimit të lirë të cilën e ka në dispozicion, shteti i paditur ka të drejtë të konsiderojë se në këtë rast, interesat e sigurisë nacionale janë mbi ato personale të parashtruesit të ankesës ». j) Mbikëqyrja përmes përgjimit të telefonit Në lëndën Malone kundër Mbretërisë së Bashkuar më 1984, Gjykata ka shqyrtuar rastin e përgjimit të telefonit dhe ka konstatuar se ligji kontestues nuk ka qenë mjaft preciz. Ai ligj par nuk i ka cekur mjaftë qartë indikacione mbi gjerësinë dhe mënyrën e përdorimit të autorizimeve diskrete të pushtetit publik dhe se nuk ka konsideruar se është e nevojshme që të hulumtohen edhe kushtet tjera të Paragrafit 2. Gjykata me atë rast konstatoi: «nuk është e kontestueshme se një bisedë telefonike, në të cilën ka marrë pjesë parashtruesi i ankesës, ka qenë i përgjuar me kërkesë të policisë e sipas urdhrit të Ministrit të punëve të brendshme. Meqenëse bisedat telefonike janë të përfshira në nocionet „jetë private“ dhe „korrespondencë“ brenda kontekstit të Nenit 8 (...), masa e përgjimit ka përfshi përzierjen e pushtetit publik në të drejtat të cilat parashtruesit të ankesës i janë garantuar me Paragrafin 1 të Nenit 8 (...). Çështje kryesore kontestuese është se mendimet e formuara këtu, a kanë qenë të arsyeshme sipas kushteve të Paragrafit 2 Neni 8. Në të vërtetë, a kanë qenë atë në pajtim me ligjin dhe të domosdoshme në shoqërinë demokratike për njërin nga qëllimet e numëruara në atë Paragraf (...). Shprehja në pajtim me ligjin, këtu, nuk nënkupton vetëm juridiksioni vendës, por ka të bëjë edhe me cilësinë e ligjit, e cili në mënyrë eksplicite përmendet në preambulën e Konventës Evropiane dhe çështja kryesore e kontestit është se a janë konstatuar (...). Së këndejmi, implikimi që rezulton nga qëllimi i Nenit 8 është se në juridiksionin vendës doemos duhet të ketë mbrojtje ligjore kundër ndërhyrjeve arbitrare të pushtetit publik në të drejtat e garantuara me Paragrafin 1. Sidomos aty ku autorizimet e pushtetit publik janë përdorur në mënyrë sekrete, rreziqet nga arbitrariteti janë të dukshme (...). Prandaj, ligji duhet të jetë i qartë që qytetarëve tu ofrojë indikacione gjegjëse në pikëpamje të rrethanave, në këtë ndërhyrje arbitrare sekrete dhe potencialisht të rrezikshme për të drejtën në respektimin e jetës dhe të korrespondencave».

62

Gjykata për të Drejtat e Njeriut, në të njëjtën lëndë ka theksuar se procedura e masës (procedura që përfshinë përdorimin e pajisjes, e cila regjistron numrat e thirrur nga telefoni i caktuar dhe kohëzgjatjen e çdo thirrjeje) është gjithashtu ndërhyrje në të drejtën e jetës private dhe familjare, d.m.th. Neni 8 i Konventës. Gjykata me këtë rast konkludoi si vijon: «Siç e ka theksuar me të drejtë Qeveria, ky është një pajim që i regjistron të dhënat e të cilin furnizuesi i shërbimeve telefonike, në parim krejtësisht me arsye mund ta marrë, sidomos për arsye se i nevojitet të shoh se a i ka paguar saktë parapaguesit, apo të hulumtojë sipas ankesave, ose edhe të shoh keqpërdorimet e mundshme të shërbimeve. Por, matjet sipas natyrës së tyre duhet dalluar nga përgjimet të cilat janë të padëshirueshme dhe të palejueshme në shoqërinë demokratike, përveç nëse është e arsyeshme. Gjykata, ndërkaq, nuk pranon që përdorimi i të dhënave të marra gjatë matjeve, në çfarëdo rrethanash dhe për çfarëdo qëllimi, të jenë objekt i i tillë, pra nuk mund të jenë ato objekt i Nenit 8. Shënimet e matjeve përmbajnë të dhënat, sidomos për numrat që janë thirr, të cilët paraqesin pjesë përbërëse të komunikimit të vënë përmes telefonit. Në këtë kuptim, dhënia e shënimeve të tilla policisë, pa pëlqimin e parapaguesit, sipas mendimit të Gjykatës,gjithashtu është barazi me ndërhyrjen në të drejtat e garantuara me Nenin 8 ». k) Mbrojtja e të dhënave personale E drejta për jetë private dhe familjare, të cilën e garanton Konventa Evropiane, ka rëndësi të veçantë për mbrojtjen e të dhënave personale. Në lëndën Z. kundër Finlandës më 1997, sipas të cilës, janë publikuar shënimet konfidenciale mjekësore të parashtruesit të ankesës pa pëlqimin e saj, e për qëllime të procedurës penale, e cila kishte të bënte me burrin e saj. Gjykata me këtë rast konkludoi se: «mbrojtja e të dhënave personale, prandaj edhe e të dhënave mjekësore, është e rëndësisë esenciale për të gëzuar të drejtat në respektimin e jetës private të individit, siç është e garantuar me Nenin 8 të Konventës Evropiane. Respektimi i konfidencialiteti të shënimeve shëndetësore është parim vital në të gjitha sistemet ligjore të të gjitha shteteve kontraktuese të Konventës Evropiane. Është vendimtare që jo vetëm të respektohet ndjenja e pacientit, por gjithashtu edhe të ruhet besimi i tij/saj në profesionin mjekësor dhe në shërbimet shëndetësore në tërësi,(...).Prandaj juridiksioni vendës doemos duhet të parashoh garanci gjegjëse në mënyrë që të evitojë çfarëdo kumtimi të të dhënave personale shëndetësore që do të mund të jenë në kundërshtim me garancitë e Nenit 8 të Konventës Evropiane (Konventa për mbrojtjen e individit me rastin e përpunimit automatik të të dhënave personale, Seria e kontratave Evropiane, nr. 108, Strasburg 1981)». Kumtimi i të dhënave kur është fjala për infektimin me virus HIV mund të ndikojë në mënyrë dramatike në jetën private dhe familjare, në jetën e individit, por edhe në situatën e tij në shoqëri dhe punë, sepse ashtu ai i ekspozohet turpërimit dhe krijohet rreziku për dëbimin e tij. Gjithashtu, mund të ndikojë në negativisht në përpjekjet preventive të shoqërisë për lokalizimin e kësaj sëmundjeje, në atë mënyrë që personat përkatës me këtë dekurajohen në kërkimin e diagnozës dhe shërimin e saj. Gjykata me këtë rast deklaroi se:

63

« Në rrethanat e shënimeve shumë të ndjeshme dhe të natyrës intime që kanë të bëjnë me personat me status të HIV virusit, nuk lejohen kurrfarë masash shtetërore me qëllim të detyrimit të dhënies apo publikimit të informatave pa pëlqimin e pacientit, si dhe garancitë e dhëna për sigurimin e mbrojtjes efikase, organet shtetërore ftohen nga Gjykata për shqyrtimin më të kujdesshëm të mundshëm (...). Në të njëjtën kohë, Gjykata Evropiane tërheq vëmendjen se interesi i pacientit, bashkësisë dhe i tërësisë së saj për mbrojtjen e fshehtësisë së shënimeve mjekësore mund të jetë i sforcuar me interesin e hetimit dhe përndjekjes penale si dhe publikimin e procedurës gjyqësore (...). Në këtë rast, në kontekstin e masave të hetuesisë, doemos duhet pasur mendjen se nuk është punë e gjykatës që ajo vet në vend pushtetit nacional të marr qëndrim në pikëpamje të dëshmive relevante të shfrytëzuara në procedurën gjyqësore (...). Sa u përket çështjeve që kanë të bëjnë me qasjen publike në të dhënat personale, Gjykata konsideron, se deri në njëfarë mase duhet të lënë hapësirë për vlerësim të lirë pushtetit publik kompetent për përcaktimin e baraspeshës së drejtë ndërmjet interesit të procedurës së hapur gjyqësore nga njëra anë dhe të interesit të palës apo personit të tretë në anën tjetër. Gjerësia e hapësira së tillë të vlerësimeve të lira do të varet nga faktorët e tillë, siç është natyra dhe serioziteti i interesave, të cilat janë në pyetje, si dhe nga pesha e ndërhyrjes». 2. E DREJTA NË LIDHJEN E MARTESËS DHE THEMELIMIN E FAMILJES «Meshkujt dhe femrat e moshës gjegjëse kanë të drejtë të hyjnë në marrëdhënie martesore dhe të themelojnë familje, në pajtim me ligjet e brendshme, të cilat e rregullojnë realizimin e kësaj të drejte ». (Neni 12 i Konventës Evropiane) Konventa Evropiane, individit i garanton të drejtën në martesë dhe në themelimin e familjes ndërmjet mashkullit dhe femrës, nga momenti kur ata janë të aftë për këtë. Mirëpo, ekzistojnë pikëpamje të ndryshme, kur është fjala për të drejtën për lidhje të marrëdhënies martesore të të burgosurve dhe personave transeksual. Komisioni për të Drejtat e Njeriut ka marrë qëndrimin se shtetet nuk mund tu ndalojnë të drejtën në martesë personave të burgosur. Dhepse Komisioni është i mendimit se personave të martuar, qofshin femra apo meshkuj, mund tu ndalohet jetesa e përbashkët në burg, Gjykata për të Drejtat e Njeriut, në lëndën e Abdulazizit, Cabales dhe Balkandalit kundër Mbretërisë së Bashkuar më 1985 konstatoi se familja lindë me lidhjen e martesës legjitime dhe se është normale që qifti bashkëshortor të jetojë së bashku. Prandaj, është vështirë të mendohet se e drejta për themelimin e familjes, të cilën e garanton Neni 12 i Konventës, të mos përfshijë edhe të drejtën për jetë të përbashkët. Në aspektin e të drejtës në martesë të personave transeksual, mund të konstatohet se, në kohën e lindje së këtij Neni, nocioni martesë ka nënkuptuar ekskluzivisht marrëdhënien tradicionale ndërmjet personave të gjinive të ndryshme. Në lëndën e Van Oosterwijckit më 1979, ligji belg, . Van Oostervijckit ia ka ndaluar lidhjen e marrëdhënies martesore për shkak se ka qenë i regjistruar në librin e amzës së të lindurve si femër. Meqenëse persona e ka ndjerë vetën mashkull edhe në pikëpamje fizike, por edhe

64

psikike, Komisioni ka marrë qëndrim se Qeveria ka bërë lëshim me rastin e provimit detaj të lëndës, pra, ka konstatuar shkeljen e të drejtës së lidhjes së martesës dhe themelimit të familjes. Disa vjet më vonë, duke marrë parasysh se Konventa është instrument i gjallë, në lëndën e Rees-it më 1984, Komisioni ka ndryshuar qëndrimin ndaj lidhjes së martesës ndërmjet personave, të cilët e kanë ndërruar seksin (gjininë). Është përfunduar se shteti duhet të lejojë largimin nga bashkësia martesore anëtarit, kategoria seksuale e të cilit vetvetiu implikon paaftësinë fizike për të krijuar trashëgimtarë, qoftë ajo e plotë (në rastet transeksuale) apo lidhur me kategorinë seksuale të qiftit martesor (në rasti e personave të të njëjtës gjini). Gjykata, definitivisht konstatoi se e drejta në martesë, e garantuar me Nenin 12, ka të bëjë me martesën tradicionale ndërmjet gjinive të ndryshme. Kjo shihet edhe nga teksti i Nenit, ku thuhet se qëllimi themelor i Nenit 12 është mbrojtja e martesës si qelizë e shoqërisë. Duke pasur parasysh rëndësinë e madhe për krijimin e trashëgimtarëve, gjyqtari Martens, në lëndën e Coosy-t më 1990, ka nënvizuar qëndrimin për martesën si vijon: „ Martesa është diçka shumë më tepër se sa jeta e bashkësia e gjinive (sekseve) dhe se aftësia për marrëdhënie seksuale nuk është e rëndësisë esenciale për martesë. Personat të cilët nuk janë të aftë, apo edhe janë bërë në ndërkohë të paaftë për të krijuar trashëgimtar apo për të pasur marrëdhënie seksuale, gjithashtu mund të shprehin dëshirën për të lidhur martesë apo për ta bërë këtë, për arsye se martesa është diçka shumë më tepër se sa bashkësia që e legalizon marrëdhënien seksuale dhe qëllimet e krijimit të trashëgimtarëve – kjo është një institucion legal me anën e të cilit krijohet marrëdhënia e fortë ligjore ndërmjet të dy partnerëve dhe personit të tretë (duke përfshi pushtetin); (...) madje, kjo është një lloj i bashkësisë, në të cilën lidhjet intelektuale dhe shpirtërore janë po aq të rëndësishme sa e dhe lidhja fizike. Është interesante, gjithashtu se në lëndën X, Y dhe Z kundër Britanisë së Madhe më 1995, Komisioni konstatoi cenimin e Nenit 8 ku kishte të bënte me personin transeksual, i cili kishte kërkuar që të pranohet si babë i fëmijës së lindur nga partnerja e tij me anë të ngjizjes artificiale (nga donatori). Nga aspekti i Nenit 12 të Konventës, shtrohet pyetja; a nënkupton e drejta në martesë edhe të drejtën në shkurorëzim dhe kurorëzimin e serishëm ? Neni 12 nuk e garanton të drejtën në shkurorëzim dhe/ose lidhje të re martesore, gjë që shihet në lëndën e Johnston-it më 1986, ku ankesa është paraqitur kundër Irlandës, sepse nuk i është lejuar shkurorëzimi. Ndërkaq, Gjykata ka konstatuar shkeljen e të drejtës për lidhjen e martesës në lëndën F kundër Zvicrrës më 1987, kur mashkullit i është shqiptuar ndalesa e përkohshme e hyrjes së serishme në martesë, për arsye se i njëjti për një periudhë kohore 18 vjeçare tri herë ka lidhë martesë dhe është shkurorëzuar dhe ka dashur që të lidhë sërish martesë për herë të katërt. Sa i përket themelimit të familjes, dispozitat e Konventës Evropiane, ato prioritare e kanë ndalesën e përzierjes në themelimin e familjes nga ana e shtetit, kur është fjala për dekretet për përdorim të detyrueshëm të mjeteve kontraceptive, sterilizimin e padëshiruar ose abortin, apo edhe nëse lejohen gjërat e përmendura.

65

Kur është fjala për abortin apo sterilizimin, me presupozim se ligji e lejon. Neni 12 u përket të dy partnerëve, derisa në rastin e abortit mund të shtrohet edhe çështja e të drejtës dhe interesit të fetusit. Neni 12 i Konventës, gjithashtu ka të bëjë edhe me birësimin e fëmijës, në mënyrë që çështja se, a nënkupton e drejta për themelimin e martesës edhe të drejtën në zgjerimin e familjes apo është e kundërta e asaj të krijuarës me lindjen ose birësimin e fëmijës së parë, Komisioni për të Drejtat e Njeriut këtë çështje e ka lënë ende të hapur. 3. BARAZIA E BASHKËSHORTËVE «Lidhur me martesën, gjatë martesës dhe në rast të shkëputjes së saj, bashkëshortët janë të barabartë në të drejtat dhe detyrimet e karakterit privat-juridik dhe të raportit ndaj fëmijëve të tyre. Sipas këtij Neni, shtetet nuk pengohen që të ndërmarrin masat për mbrojtjen e interesit të fëmijëve». (Neni 5, Protokolli 7 i Konventës Evropiane). Në Nenin 5 të Protokollit 7 së bashku me Konventë thuhet se: „ në lidhje me martesë, gjatë martesës apo edhe në rastin e shkëputjes së saj, bashkëshortët kanë të drejta dhe përgjegjësi të barabarta në aspektin e karakterit privat-juridik ndërmjet tyre dhe në këtë marrëdhënie edhe ndaj fëmijëve me rastin e lidhjes së martesës, gjatë saj dhe në rast të shkëputjes së saj, derisa me këtë Nen, shtetet nuk pendohen që të ndërmarrin masat e tilla, të cilat janë të domosdoshme për mbrojtjen e fëmijëve“. Praktika e Gjykatës evropiane për të Drejtat e Njeriut ka shënuar disa raste në të cilat është konstatuar shkelje e atyre të drejtave, kur ka ndodhur që fëmijës të jepet në birësim, pa dijen dhe pëlqimin paraprak të babait të fëmijës, p.sh. në lëndën e Keegan-it kundër Irlandës më 1994, pra kur babai i fëmijës, i cili ka jetuar si anëtar i familjes ka qenë i trajtuar ndryshe nga nëna e tij në rastin e procedurës për marrjen e përkujdesit ndaj fëmijës. Në lëndën e Michael-it kundër Mbretërisë së Bashkuar më 1995. Gjykata gjithashtu në lëndët Rasmussen kundër Danimarkës më 1984 dhe Kroon kundër Holandës më 1994, me qëllim të përcaktimit të atërisë, ka bërë dallime ndërmjet etërve dhe nënave, pra u ka dhënë më shumë hapësirë nënave. Praktika e sotme ka treguar se edhe komisioni për të Drejtat e njeriut si dhe Gjykata për të Drejtat e Njeriut i kanë lënë shtetit hapësirë shumë të madhe për vlerësim të lirë, dhe janë kufizuar vetëm në shqyrtimin e rregullsisë së procedurave. Mirëpo, edhe në procedurat e tilla, Gjykata megjithatë ka konstatuar shkelje të këtyre të drejtave në rastet kur shteti i ka shkyçur prindërit nga procedura e vendimmarrjes për ndarjen e fëmijës nga familja, apo në disa lëndë, kur prindërve u është ndaluar tu ofrohen fëmijëve të tyre. e) Të drejtat Intelektuale 1. E DREJTA E MENDIMIT, NDËRGJEGJËS DHE RELIGJIONIT «1. Çdokush ka të drejtë në lirinë e mendimit, ndërgjegje dhe religjionit: Kjo e drejtë përfshinë edhe të drejtën për ta ndërruar besimin apo bindjen dhe lirinë që vet apo me të tjerët së bashku,

66

publikisht apo privatisht të manifestoj besimin apo bindjen e vet me ceremoni, rrëfim dhe kryerjen e detyrave fetare dhe ritualet e saj». Liria e manifestimit të besimit të vet apo të bindjeve do t’u nënshtrohet vetëm atyre kufizimeve, të parapara me ligj dhe të cilat janë të domosdoshme në shoqërinë demokratike, në interes të sigurisë nacionale, të integritetit territorial apo të sigurisë publike, të evitimit të trazirave apo krimeve, të mbrojtjes së shëndetit apo moralit ose të mbrojtjes së të drejtave dhe lirive të tjerëve.“(Neni 8 i Konventës). E drejta në lirinë e mendimit, ndërgjegjes dhe religjionit paraqet një ndër themelet e shoqërisë demokratike. Në Nenin 9 pika 1 të Konventës Evropiane garantohet liria e mendimit, ndërgjegjes dhe religjionit e cila realizohet me anë të mendimit dhe të menduarit brenda mendjes së njeriut. Ndërkaq, kur mendimi dhe të menduarit e tillë manifestohet publikisht, lidhet për Nenin 10 të Konventës Evropiane, d.m.th. Për lirinë e të shprehurit apo ndonjë nen tjetër të Konventës dhe bëhet kontroll i jashtëm për shtetin. Gjatë historisë ka pasur përpjekje të shumta që të ndikohet në vetëdijen e njeriut. Procesi i mendimit dhe të menduarit gjatë kohës së inkuizicionit në shekullin e mesëm është përcjellë me krime të tmerrshme ndaj çdonjërit i cili është gjykuar t’i kundërvihet mbikëqyrjes së kishës apo shtetit. Mirëpo. Edhe në kohët e reja, me ardhjen në pushtet të sistemeve bolshevike dhe fashiste të llojllojshme karakterizohet dukuria e indoktrinimit si dhe presioneve të ndryshme politike dhe ideologjike në procesin e mendimit të njeriut, duke mos lejuar atij që lirisht të mendojë për atë se në çfarë shoqërie jeton dhe çka është për të më mirë. Deklarata mbi të drejtat e njeriut dhe të drejtat qytetare të vitit 1789 gjithashtu në Nenin 10 thekson se „askush nuk guxon të shqetësohet për shkak të mendimit të vet, qoftë ai madje edhe mendim fetar, me kusht që me atë të mos çrregullojë rendin publik i cili me ligj është vendosur.“ a.E drejta e mendimit Tërë ajo për të cilën njeriu mendohet, praktikisht është e paprekshme deri sa të mos shprehet. Liria e mendimit, prandaj është liri e mendimit dhe e të menduarit para se ajo në një formë të caktuar të mos jetë e shprehur. Gjithashtu e drejta në lirinë e të menduarit nënkupton çdo abstenim nga procedurat të cilat mund të ndikojnë në ndryshimin e procesit të të menduarit. Gjykata për të drejtat e njeriut ka ndaluar çdo formë të dhunës ndaj shprehjes së mendimit për ta ndryshuar të menduarit apo për t’i zbuluar bindjet fetare (parashtresa nr. 23380/94), mirëpo gjithashtu ka konstatuar se askush nuk mund të jetë i dënuar për qëndrimin e vet ose ndërrimin e fesë apo bindjes që është mbrojtje nga indoktrinimi nga ana e shtetit (parashtresa nr. 17137/90). Është interesante se votimi i detyrueshëm në zgjedhje nuk është në kundërshtim me Nenin 9 të Konventës sepse ka të bëjë vetëm me obligimin e daljes në zgjedhje por jo edhe me obligimin e shkrimit të votës (parashtresa nr. 1718/62). Gjykata Evropiane për të drejtat e njeriut në lëndën e njohur linguistike të Belgjikës më 1968 nuk e ka pranuar pohimin se mendimi dhe gjuha janë aq ngushtë të lidhura sa që çdo kufizim

67

të cilin e imponon shteti në aspektin e përdorimit të gjuhës së zgjedhur, cenon lirinë e mendimit sipas Nenit 9 të Konventës Evropiane. b. Liria e ndërgjegjes dhe kundërshtimi i ndërgjegjes për ta kryer shërbimin e

obligueshëm ushtarak Liria e ndërgjegjes gjithashtu nuk përfshinë manifestimin ekstern por ka të bëjë vetëm me botën e brendshme, d.m.th. Sjellje e pakontrolluar nga jashtë. Mirëpo, nga pikëpamja e praktikës së Gjykatës Evropiane për të drejtat e njeriut, liria e ndërgjegjes më së tepërmi është përmendur në kontekst të kundërshtimit të ndërgjegjes për ta kryer obligimin ushtarake. Me qëllim që në masë të madhe të theksohet nevoja e ekzistimit apo edhe mbrojtjes së kundërshtisë së ndërgjegjes për ta kryer obligimin ushtarak, Kuvendi Parlamentare i Këshillit të Evropës në Rezolutën 377 të vitit 1967 ka nxjerrë konkluzionin si vijon : “1. Personat që i nënshtrohen obligimit të shërbimit ushtarak e të cilët për arsye të ndërgjegjes dhe bindjes së thellë që ka lindur nga motivet fetare, etike , morale, humanitare, filozofike apo motivet e ngjashme refuzojnë ta kryejnë shërbimin ushtarak do ta gëzojnë të drejtën të jenë të liruar nga obligimi i kryerjes së shërbimit të tillë. 2. Do të konsiderohet se kjo e drejtë, logjikisht rezulton nga të drejtat elementare të individit në shtetet e sundimit demokratik të të drejtave të cilat i garanton Neni 9 i Konventës Evropiane mbi të drejtat e njeriut.” Komiteti i Ministrave, për të njëjtën çështje, në rekomandimin nr. R(87)8 të vitit 1987 ka miratuar rekomandimin si vijon : “ Çdo njëri që i nënshtrohet obligimit të shërbimit ushtarak kurse për shkak të arsyeve bindëse të ndërgjegjes, refuzon t’i përdorë armët, ka të drejtë të jetë i liruar nga obligimi që ta kryejë atë shërbim nën kushtet e përcaktuara në tekstin e mëtejmë. Personat e tillë mund t’i nënshtrohen obligimit të kryerjes së shërbimit alternativ”. Edhe pse në rastet e kundërshtimit të ndërgjegjes, fjala është për aspektin pozitiv të Nenit 9, megjithatë kjo nuk do të thotë se nuk është e lejueshme imponimi i shërbimit civil alternativ. Në lëndën Grandrath të vitit 1967 theksohet se, meqë Neni 4 pika 3 par. (b) “në mënyrë eksplicite pranon që shërbimi civil mund t’u imponohet personave të cilët parashtrojnë kundërshtinë e ndërgjegjes si zëvendësim për shërbimin ushtarak , duhet të konkludohet se kundërshtimi i ndërgjegjes sipas Konventës, personit nuk i jep të drejtë që të jetë përjashtim i shërbimit të tillë.” Kryerja alternative e shërbimit ushtarak konsiderohet më pak e mundimshme prandaj ekzistojnë edhe dallime të caktuara ndërmjet obligimit ushtarak dhe shërbimit alternativ. Sipas juridiksionit të Gjykatës Evropiane, madje kohëzgjatja e shërbimit alternativ edhe deri dyfish më tepër se ai ushtarak nuk konsiderohet shkelje e ndalimit të diskriminimit në kuptim të Nenit 9 të Konventës. Mund të vërehet gjithashtu se në disa vende vetëm pjesëtarët e sektit Dëshmitarët e Jehovait janë të liruar nga obligimi i shërbimit të afatit ushtarak.

68

Komisioni për të drejtat e njeriut nuk ka vërejtur sjellje në kundërshtim me Nenin 9 të Konventës në rastin kur Zvicra ka shqiptuar sanksionin penal ndaj personit i cili ka refuzuar të shërbejë obligimin ushtarak (parashtresa nr 10640/83) dhe kur RF e Gjermanisë ka refuzuar të lirojë nga obligimi i kryerjes së shërbimit alternativ (parashtresa nr. 7705/76). a) Liria e besimit (religjionit) Liria e besimit apo e religjionit nënkupton të drejtën e njeriut që të manifestojë religjionin privatisht apo publikisht ose ta manifestojë, mësojë ose predikojë, praktikojë apo të kryejë ceremonialet fetare, ritualet, të lutet apo të kremtojë. Shteti me këtë rast është i obliguar që çdonjërit t’i mundësojë këtë të drejtë pa ndërhyrje në kuptim të diktimit apo ndalimit të religjionit. Shteti gjithashtu është i obliguar të respektojë të drejtën e njeriut për ta ndërruar religjionin duke respektuar me këtë rast edhe të gjitha marrëdhëniet e posaçme të njeriut ndaj religjionit siç janë : agnosticizmi (mësimi idealist – filozofik i cili mohon mundësinë e njohjes së botës objektive), skepticizmi (prirja për dyshim), indiferenca (gjakftohtësia), toleranca (durimi ndaj mendimeve dhe bindjeve të tjerëve) dhe ateizmi (mohimi i të gjitha besimeve religjioze). Me Nenin 9 të Konventës Evropiane garantohet e drejta e pranimit apo ndërrimit të besimit ose bindjes. Nga kjo pikëpamje, praktika e Gjykatës Evropiane është kufizuar në çështjen e obligimit të pagesës së taksës kishtare. Në lëndën Darby kundër Suedisë me 1990 parashtruesi i ankesës ka qenë i detyruar të paguajë tatimin për mbajtjen e kishës liturgjike suedeze dhe pse ai vetëm ka punuar në Suedi kurse ka jetuar në Finlandë, dhe pse personat e regjistruar si banorë të Suedisë kanë mundur të kërkojnë lirimin nga ky tatim. Parashtruesi i ankesës ankohet për cenimin e lirisë së religjionit sipas Nenit 9 të Konventës, të drejtave në imponim të disponimit me pronën sipas Nenit 1 protokolli 1 të Konventës, pra për diskriminim sipas Nenit 14 të Konventës (lidhur me nenet tjera të përmendura). Gjykata për të drejtat e njeriut konstatoi cenimin e Nenit 1 protokolli 1 të Konventës e lidhur me Nenin 14 të saj duke përfunduar se nuk ka nevojë që të shqyrtohet lënda në bazë të Nenit 9 të Konventës. Komisioni për të drejtat e njeriut në anën tjetër në parashtresën X kundër Danimarkës në vitin 1976 ka miratuar imponimin e kufizimeve të caktuara nga ana e Kishës, besimtarëve dhe personave të tjerë të punësuar në të duke konkluduar si vijon: “Përmes të drejtave të garantuara me Nenin 9 edhe Kisha vet është e mbrojtur në të drejtën e saj për ta predikuar fenë, organizuar dhe bërë ceremonialin, mësuar prakticizmin dhe respektin dhe është e lirë të veprojë dhe të zbatojë mësimin mbi këto çështje. Pastaj sistemi kishtar në shtet punëson staf për nevojat e prakticizmit dhe mësimit të besimit të caktuar. Liria individuale e mendimit, ndërgjegjes dhe besimit manifestohet në momentin kur ata persona pranojnë ose refuzojnë punësimin si persona në shërbim të saj dhe të drejtën e tyre që ta lëshojnë Kishën, garantohet e drejta e besimit në rastet kur ata i kundërvihen mësimit të saj. Me fjalë të tjera Kisha nuk është e obliguar të sigurojë lirinë e besimit nëpunësve të saj dhe anëtarëve të saj sikurse që shteti është i obliguar këtë ta bëjë për çdonjërin në suaza të juridiksionit.

69

Konventa Evropiane në Nenin 9 gjithashtu garanton të drejtën që vet apo se bashku me të tjerët dhe publikisht apo privatisht të manifestojë besimin e vet apo bindjen. Besimi dhe bindja nuk kanë të bëjnë vetëm me religjionin tradicional dhe me botëkuptimet kundër religjioze, por edhe më gjerë në kuptimin e pacifizmit, komunizmit madje edhe veganizmit. Në lëndën Arrowsmith kundër Mbretërisë së Bashkuar të vitit 1975 parashtruesi i ankesës e cila ishte pacifiste me bindje është ankuar për cenimin e Nenit 9 të Konventës dhe ka pohuar se ka qenë e persekutuar dhe e gjykuar për shkak të shpërndarjes së pamfleteve në mes të ushtarëve me të cilat i ka ftuar që të mos pranojnë transfero për në Irlandën e Veriut dhe i ka bindur ata që të parashtrojnë kundërshtimin e ndërgjegjes. Komisioni për të drejtat e njeriut ka miratuar mbështetjen në Nenin 10 të konventës por gjithashtu ka konkluduar se shpërndarja e pamfleteve nuk është manifestim i bindjeve pacifiste dhe ka miratuar intervenimin e shtetit i cili ka qenë në pajtim me ligjin sepse ka pasur për qëllim mbrojtjen e interesit të sigurisë nacionale dhe evitimin e trazirave në ushtri. Komisioni gjithashtu ka theksuar si vijon: «Neni 9 i jep përparësi mbrojtjes në sferën e bindjeve personale dhe fetare, d.m.th. sferës e cila nganjëherë quhet „forum internum“(bota e brendshme). Krahas kësaj, i mbron edhe pjesët, të cilat janë intimisht të lidhura për qëndrimet e tilla siç janë pjesët e lutjeve dhe ceremonialet, si aspekte të prakticizmit fetar dhe bindjes në formën e pranueshme për të gjithë». Liria e manifestimit të besimit fetar dhe bindjes, u nënshtrohet vetëm atyre kufizimeve, të cilat janë në pajtim me ligjin, të cilat janë të domosdoshme në shoqërinë demokratike dhe të cilat janë të legjitimuara me interesat e sigurisë publike, të mbrojtjes së rendit publik, shëndetit apo moralit, apo të mbrojtjes së të drejtave dhe lirive të tjerëve. Këtu vërehet se Neni 9 i Konventës Evropiane nuk mund të kufizohet në bazë të synimit legjitim „sigurisë kombëtare“, që është ruajtur në të gjitha nenet tjera të cilat renditen nën „Rregullat e Paragrafit 2“, nenet 8 – 11 të Konventës Evropiane. Duke krahasuar Paragrafin 2 të neneve 8 – 11 të Konventës, është e qartë se Neni 9 Pika 2 e Konventës Evropiane përmban numër relativisht të vogël të qëllimeve legjitime, sipas të cilave mund të kufizohet liria e mendimit, e ndërgjegjes dhe e religjionit. Gjykata për të drejtat e Njeriut ka konstatuar shkelje të Nenit 9 të konventës në lëndën e Kokkinakis-it kundër Greqisë më 1993, ku Qeveria nuk ka mundur të dëshmojë se i ankuari është dënuar për prozelitizëm (pasioni i zjarrtë për fenë e pranuar rishtas), se në diskutime me të tjerët, për bindjet fetare, ka përdorur metoda të palejueshme (kundërligjore). Sjellje në kundërshtim me Nenin 9 të Konventës janë konstatuar edhe në lëndën e Manoussakis-it dhe të tjerëve kundër Greqisë më 1996, ku i ankuari ka qenë i akuzuar për krijimin dhe funksionimin e vendit për kryerjen e ceremonive fetare pa lejen e paraparë. Edhe pse, parashtruesi, me këmbëngulje është përpjekur ta marr lejen, pushteti kompetent duke neglizhuar punën e ka pamundësuar procedurën e marrjes së lejes. 2. E DREJTA NË LIRINË E MENDIMIT DHE SHPREJES «1. Çdo person ka të drejt në lirinë e shprehjes. Kjo përfshinë edhe të drejtën e mendimit dhe lirinë e pranimit dhe dërgimit të informatave dhe ideve pa ndërhyrje të pushtetit publik dhe pa

70

marrë parasysh kufijtë. Ky nen nuk paraqet pengesë për shtetet që të kërkojnë lejen për punë nga radiot, televizione dhe nga kompanitë televizive dhe ato të filmit. 2. «Realizimi i këtyre të drejtave dhe lirive, duke pasur parasysh se përfshijnë detyra dhe përgjegjësi, , mund tu nënshtrohen formaliteteve, kushteve, kufizimeve apo sanksioneve të tilla të parapara me ligj dhe të cilat janë të domosdoshme në shoqërinë demokratike, në interesin e sigurisë kombëtare, të integritetit territorial apo sigurisë publike, në interesin evitimit të trazirave apo krimeve, mbrojtjes së shëndetit dhe moralit, mbrojtjes së të drejtave dhe lirive të tjerëve, në interesin e pengimit të shpërndarjes së informatave sekrete apo në interesin e ruajtjes së autoritetit dhe paanshmërisë së gjyqësisë». (Neni 10 i Konventës Evropiane) Liria e shprehjes paraqet parakusht për realizimin e shumë të drejtave dhe lirive tjera, prandaj për këtë arsye është njësoj e rëndësishme, si për individin, ashtu edhe për shtetin modern demokratik. Liria e mendimit, gjithashtu, nuk do të mund të vërehej po të mos ekzistonte liria e e shprehjes, e cila njëkohësisht përfshinë lirinë e pranimit dhe shpërndarjes së. «Liria e shprehjes së mendimit dhe bindjeve, është njëra ndër të drejtat më të vlershme të njeriut. Çdo qytetar, lirisht mund të flas, shkruaj dhe shtypë, por për keqpërdorim të kësaj të drejte do të përgjigjet në rastet të cilat i ka paraparë ligji» - thuhet në Nenin 11 të deklaratës për të Drejtat e njeriut dhe të drejtat qytetare të vitit 1789. Nga aspekti i lirisë së shprehjes dhe rolit të saj në shoqërinë demokratike, një ndër definicionet e shumta, është ajo që e ka dhënë Gjykata për të drejtat e Njeriut në lëndën Handyside kundër mbretërisë së Bashkuar më 1976, si vijon: «Liria e shprehjes paraqet njërën ndër themelet e domosdoshme të shoqërisë së tillë, dhe është një ndër parakushtet themelore për përparimin e tij dhe për zhvillimin e çdo njeriu (...). Ajo përfshinë, jo vetëm informatat apo idetë, të cilat me kënaqësi pranohen, apo konsiderohen të padëmshme e të parëndësishme, por edhe ato të cilat fyejnë, tronditin apo shqetësojnë shtetin ose ndonjë pjesë të popullsisë. Këto janë urdhra të pluralizmit, tolerancës dhe zemërgjerësisë pa të cilat nuk ka shoqëri demokratike». Komisioni për të Drejtat dhe Liritë e njeriut ka refuzuar ankesat nr. 8348/78 dhe 8406/78 në të cilat, dy anëtarë të një partie janë përpjekur për ndjekjen e të gjithë punëtorëve me punë të përkohshme që nuk janë të bardhë. Ata janë ankuar se u është shkelur e drejta e lirisë së shprehjes me faktin se janë dënuar për shpërndarje të pamfleteve në të cilat kanë shprehur qëndrimet e tyre. Lëndët janë shqyrtuar në kuptim të Nenit 10 dhe 17 të Konventës Evropiane, me ç’rast Komisioni, së pari ka konstatuar se në Nenin 10 Pika 2 përcaktohet se individi i cili e shfrytëzon lirinë e shprehjes , me të merr edhe obligimet dhe përgjegjësitë e caktuara, pra ka konstatuar si vijon: «Detyrat dhe përgjegjësitë për të cilat këtu është fjala, . janë theksuar edhe më tepër në një dispozitë tjetër më të përgjithshme. Pra, në Nenin 17 (...), qëllimi i të cilit është të pengojë grupet totalitare që për nevojat e veta t’i shfrytëzojnë parimet e përmendura në Konventë. Në esencë parashtruesit e ankesës dëshirojnë të përdorin Nenin 10, në mënyrë që sipas Konventës

71

të krijojnë kushtet për të drejtën e marrjes me veprimtari të cilat janë (...) në kundërshtim me tekstin dhe frymën e Konventës. Sikur tu jepej ajo e drejtë, atëherë ajo do të kontribuonte në shkatërrimin e të drejtave dhe lirive të parapara me Konventë». 1) Përmbajtja e lirisë së shprehjes Neni10 Paragrafi 1 thotë se e drejta në lirinë e shprehjes përfshinë lirinë e mendimit dhe lirinë e pranimit dhe dërgimit-shpërndarjes së informatave dhe ideve. a) Liria e shprehjes dhe e marrjes së informatave Në lëndën e Leander-it kundër Suedisë më 1977, Qeveria Suedeze ka refuzuar ta punësojë parashtruesin e ankesës si rrjedhojë e mospërmbushjes së kushteve të sigurisë, të nevojshme për atë vend pune. Ai ka kërkuar që të njihet me informatat nga dosja e tij, në mënyrë që të mund të sqarojë ose të demantojë atë që Qeveria e ka refuzuar. Gjykata për të Drejtat e njeriut, vendimin e tillë të Qeverisë e ka mbështetur pjesërisht për arsye se punësimi në shërbimet e shtetit nuk është i mbrojtur me rregullativën e Konventës Evropiane, kurse pjesërisht, për arsye se ajo e drejtë e pranimit të informatave, nuk është e drejtë e pranimit të tyre, nëse personi i cili i ka ato dëshiron t’i mbajë për nevojat e veta. Gjykata për të Drejtat e Njeriut këtë arsyetim e ka interpretuar si vijon: «Klauzola mbi të drejtën e pranimit të informatave nga Neni 10, nuk i jep të drejtë individit që të njihet me regjistrin në të cilin janë shënimet për të. As përmban detyrimin e qeverisë që sqarime të tilla t’i jep atij». Në lëndën Gaskin-ir kundër Mbretërisë së Bashkuar më 1989. parashtruesi i ankesës ka kërkuar qasje në dosjen të cilën e kishte Këshilli i Qytetit e që kishte të bënte me kujdesin e tij nga ana e shërbimit social derisa ka qenë i moshës jomadhore (fëmijë), me qëllim që të fillojë procedurën ligjore kundër pushtetit lokal. Ndërkaq, dhepse Qeveria, ia ka ndaluar këtij të riu qasjen në dosjen me të dhënat lidhur me qëndrimin e tij në jetimore, Gjykata ka konkluduar se Qeveria e Mbretërisë së Bashkuar nuk e ka cenuar Nenin 10 të Konventës Evropiane, duke konstatuar me këtë rast cenimin e Nenit 8 të Konventës. Gjykata për të Drejtat e Njeriut ka konstatuar cenimin e Nenit 10 të Konventës në lëndën Open Door Counselling and Dublin Well Women dhe të tjerët kundër Irlandës më 1992, lidhur me të drejtën në marrjen dhe dhënien e informatave për mundësinë e abortit në shtetet e jashtme. Parashtruesit e ankesës e kanë kontestuar mosdhënien e informatave grave shtatzëna (si formë të funksionit këshillëdhënës të tyre), nga ana e dy kompanive. Gjykata për të Drejtat e Njeriut me këtë rast ka marrë parasysh shumë faktorë, ndër të cilët është edhe atë të ndalimit afatgjatë, qasjen ndaj atyre informatave përmes burimeve tjera dhe mospengimin grave që të kërkojnë kryerjen e abortit në botën e jashtme. b) Liria e shprehjes dhe liria e bartjes së informatave.

72

Neni 10. përfshinë, gjithashtu, lirinë e komunikimit të informatave. Në lëndën e Müller-it dhe të tjerëve kundër Zvicrrës më 1988, Gjykata Evropiane ka konkluduar se liria e shprehjes artistike bënë pjesë në suazat e lirisë së komunikimit të informatave ose ideve dhe theksoi se Neni 10 i Konventës «përfshinë lirinë e shprehjes artistike – sidomos në kuadër të lirisë së marrjes dhe komunikimit të informatave dhe ideve – që ofron rast për pjesëmarrje në shkëmbimin e informatave dhe ideve kulturore, politike dhe shoqërore të të gjitha llojeve ». Dhepse Gjykata për të Drejtat e Njeriut nuk është deklaruar në mënyrë eksplicite lidhur me çështjen e shpalljeve komerciale, në aktgjykimin e Barthold-it kundër RF të Gjermanisë më 1985, prapë se prapë praktika e saj jep orientime të caktuara lidhur me këtë. Në këtë pikëpamje Gjykata ka konstatuar se Neni 10 nuk zbatohet vetëm në lloje të caktuara të informatave apo ideve, apo të lirive të shprehjes, që janë të natyrës politike, për përfshinë shprehjen (aktgjykimi Müller dhe të tjerët kundër Zvicrrës), shpalljet e natyrës komerciale (aktgjykimi Markt Intern Ferlag) si dhe muzikën e lehtë dhe reklamat e emetuara përmes mediave elektronike (aktgjykimi Groppera Radio AG dhe të tjerët). Në lëndën e lartpërmendur Groppera Radio AG dhe të tjerët më 1990, Gjykata ka theksuar posaçërisht« se Neni 10 zbatohet, je vetëm në rastin e përmbajtjes së informatës, por gjithashtu edhe në rastin e mjeteve të imitimit dhe pranimit, duke pasur parasysh se çfarëdo kufizimi i imponuar në mjetet e tilla, domosdo nënkupton ndërhyrje në të drejtën e marrjes dhe bartjes së informatave». c) Liria e shprehjes dhe liria e shtypit. Një ndër mjetet më të rëndësishme lidhur me lirinë e shtypit, gjithsesi është Sunday Times kundër Mbretërisë së Bashkuar më 1979, ku parashtruesit e ankesës kanë dashur të shpallin artikullin mbi mënyrën se si firma e teston barin (Thalidomide) para se ta lëshojë atë në qarkullim tregtar. Bari ka prodhuar pasoja të dëmshme dhe viktimat kanë iniciuar proceset gjyqësore. Firma farmaceutike ia ka dalë që të realizojë urdhëresën për ndalimin e reklamës, gjegjësisht shpalljes së artikullit në fjalë në bazë të asaj se ka paraqitur mosrespekt ndaj gjykatës, që nënkupton ndërhyrje apo dëm për procedurën gjyqësore e cila ishte në rrjedhë e sipër. Duke shqyrtuar lëndën, Gjykata Evropiane konkludoi se vendimi mbi ndalesën paraqet ndërhyrje në të drejtën e shtypit për liri të shprehjes, sipas Nenit 10 Pika 1 e Konventës. Mirëpo, dhepse Gjykata ka konstatuar se vendimi mbi ndalesën e shpalljes së artikullit është në pajtim me kërkesën që të jetë «e rregulluar me ligj», ajo ka konkluduar gjithashtu se Qeveria e Mbretërisë së Bashkuar nuk ka arritur ta dëshmojë që vendimi i tillë i është përgjigjur „nevojës së domosdoshme shoqërore“ dhe se është 'në përputhje me arritjen e qëllimit ligjor', apo se, arsyet e përmendura para gjykatave vendëse 'të mjaftueshme dhe me vend', sipas Nenit 10 Paragrafi 2 i Konventës, me çka është vendosur shkalla më e lartë e mbrojtjes së shtypit. Gjykata për të Drejtat e njeriut, lidhur me çështjen e arritjes së baraspeshës ndërmjet lirisë së shprehjes dhe rrjedhës së imponuar të gjykimit, gjithashtu është deklaruar në mënyrën si vijon: «Në përgjithësi, është e pranueshme se gjykatat nuk mund të veprojnë në hapësira të mbyllura. Edhe pse, gjykatat janë vende ku zgjidhen kontestet, kjo nuk do të thotë se nuk mund të

73

zhvillohet diskutim paraprak edhe gjetiu, si p.sh. në revistat profesionale, në shtyp në përgjithësi ose para publikut të gjerë. Kundruall gjithë kësaj, derisa mjetet e komunikimit masiv nuk mund të tejkalojnë kufijtë e imponuar për qëllim të interesave të procesit të rregulluar të procedurës, prapë, ato janë të detyruara të japin informata dhe të bartin idetë për gjërat të cilat arrijnë para gjykatave, si dhe për të gjitha gjërat tjera me interes publik. Mjetet e informimit, jo vetëm që e kanë detyrë të njoftojnë të tjerët me informatat dhe idetë e tilla, por edhe qytetarët kanë të drejtën e pranimit të tyre». Gjykata ka konstatuar se familjet e implikuara në tragjedi Thalidomidom: «kanë interesin jetik që të njoftohen me të gjitha faktet dhe me vendimet e ndryshme të mundshme. Këto informata, me rëndësi shumë të madhe për to, do të mund tu ndaloheshin vetëm sikur të ekzistonte njohuria e plotë se njohuri mbi to paraqet kanosje për 'rëndësinë e gjykatës'». Në lëndën e Lingens-it kundër Austrisë më 1986, Oberschlick-ut kundër Austrisë (I) më 1991 dhe Oberschlick-ut kundër Austrisë (II) më 1997, redaktorët e magazinit politik, në artikujt e publikuar kanë kritikuar politikanët për shkak të deklaratave të tyre publike mbi çështjet politike. Të gjithë politikanët kanë parashtruar padi private, kundër parashtruesit të ankesës, për shpifje dhe në të gjitha lëndët, aktgjykimet kanë qenë në dobinë e tyre. Gjykata për të Drejtat e Njeriut ndërkaq, është pajtuar me pohimet e të ankuarit, se gjykimet e tilla cenojnë lirinë e tyre të shprehjes, sipas Nenit 10 të Konventës, dhe ka nënvizuar si vijo: «Me lirinë e shtypit (...), qytetarëve u lihet në dispozicion njëri nga mjetet më të mira për tu njohur me idetë dhe qëndrimet, me të drejtat politike, por edhe u mundësohet që të formojnë mendimin për to. Në kuptim të përgjithshëm, liria e debatit politik gjendet në vet esencën e konceptit „shoqëri demokratike“, e cila e përshkon Konventën. Kufijtë e kritikës së pranueshme për këtë janë më të gjerë kur është fjala për politikanin se sa për personin privat. Për ndryshim nga ky i fundit, i pari, pashmangshëm dhe në mënyrë të vetëdijshme i shtrohet mbikëqyrjes së kujdesshme të gazetarëve dhe publikut të gjerë për çdo fjalë dhe veprim (...). Me Nenin 10 Pika 2 mundësohet mbrojtja (...) e prestigjit të personit dhe kjo mbrojtje ngrihet në politikanët (...), por në lëndët e tilla, nevojat e mbrojtjes duhet vlerësuar në proporcion me interesat e diskutimit të hapur për temat». Dispozitat ligjore të Austrisë për shpifjet, të cilat në të akuzuarin e hedhin barrën për tu dëshmuar se pohimet e tyre janë autentike (të vërteta) kanë hasur në kritika të Gjykatës për të Drejtat e Njeriut, e cila ka konsideruar se edhe ajo rrethanë, vetvetiu, do të mund të paraqitet si cenim i Nenit 10 të Konventës. Gjykata më tej theksoi: «Është e nevojshme që me kujdesëm të tërhiqet vija e dallimit ndërmjet fakteve dhe gjykatave vlerësuese. Ekzistimi i faktit mund të dëshmojë, kurse e vërteta e gjykatave vlerësuese nuk i nënshtrohet verifikimit (...). Sipas juridiksionit Austriak, gazetarët në lëndët e tilla, nuk mund tu shmangen gjykimeve (...) përveç nëse e dëshmojë vërtetësinë e pohimeve të tyre (...). Kur është fjala për gjykatat vlerësuese, kjo kërkesë nuk mund të plotësohet me çka kufizohet liria e formimit të mendimit, e cila është pjesë e pandashme e të drejtës së garantuar me Nenin 10 të Konventës».

74

Gjykata për të drejtat e Njeriut, gjithashtu, ka marrë parasysh edhe gazetarin, i cili ka kritikuar personalitetin politik, duke konsideruar se zbatimi i sanksioneve penale paraqet: «një lloj censure, e cila, sigurisht do të mund të dekurajonte gazetarin që të kritikojë (...) në të ardhmen (...). Në kontekst të debatit politik, një gjykim i tillë, sigurisht që do ta largonte gazetarin nga diskutimi publik i çështjeve që u përkasin jetës së bashkësisë. Në të njëjtën mënyrë, sanksioni i tillë do të mund të kufizonte shtypin në kryerjen e detyrës së vet të «furnizuesit të informatave». Në të njëjtën mënyrë, sanksioni i tillë do të mund të kufizonte shtypin me rastin e kryerjes së detyrës së vet për të qenë furnizues i informatave dhe sy vigjilent i publikut ». d) Liria e shprehjes dhe mbrojtja e burimeve gazetareske Në lëndën e Goodwin-it kundër Mbretërisë së Bashkuar më 1996, Gjykata ka konstatuar se është cenuar Neni 10 i Konventës kur Qeveria ka ndaluar publikimin e artikullit deh ka urdhëruar gazetarin, i cili ka raportuar për praktikë afariste të një kompanie, që të zbulojë burimet e informatave të cilat ishin në atë artikull. Gjykata për të Drejtat dhe Liritë e Njeriut, me këtë rast konstatoi se mbrojtja e të drejtave të kompanisë ka paraqitur qëllim ligjor, mirëpo mënyra se si është dëshiruar të arrihet ai qëllim, nuk është proporcionale me atë qëllim. Pas kësaj Gjykata ka shprehur qëndrimin si vijo: «Mbrojtja e burimeve gazetareske është njëri ndër kushtet themelore për lirinë e shtypit. Gjë që është e shprehur edhe me ligje dhe me kodekset e sjelljes në pjesën më të madhe të shteteve kontraktuese dhe është konfirmuar në shumë instrumente ndërkombëtare mbi liritë e gazetarisë. Pa një mbrojtje të tillë, burimet mund të shndërrohen nga ndihmësi i shtypit për informim të publikut për gjërat me interes publik në diç tjetër. Si pasojë e kësaj, roli i shtypit, si „qenë roje“ mund të rrënohet dhe aftësia e shtypit për të siguruar informata të sakte e të besueshme, mund të gjendet në ndikime të papërshtatshme. Duke pasur parasysh rëndësinë e mbrojtjes së burimeve gazetareske për lirinë e shtypit në shoqërinë demokratike dhe veprimin potencial dekurajues, të cilin mund ta ketë urdhri për zbulimin e burimit në implementimin asaj lirie, një masë e tillë nuk mund të jetë në pajtim me Nenin 10 të Konventës, përveç në rastet kur është e arsyetuar me kërkesën madhore të interesit publik (...). Në bazë të fakteve të këtij rasti, Gjykata nuk mund të konkludojë se interesat e Tetre-s në likuidim, me procedurën kundër burimit të informatave, dhe kërcënime tjera të dëmshme për përhapjen e informatave konfidenciale ndryshe nga shtypi, në fitimin e dëmshpërblimit, dhe zbulimin e të punësuarit apo bashkëpunëtorit jolojal, shikuar në tërësi, nëse kanë qenë të mjaftuar që të dominojnë mbi interesin vital publik në mbrojtjen e burimit gazetaresk të të ankuarit. Gjykata, prandaj, nuk konsideron se qëllimet me të cilat është shërbyer urdhërese për zbulim, në krahasim me standardet që i ka themeluar Konventa Evropiane i përgjigjen kërkesës dominuese të interesit publik» (...). Gjykata konstatoi se urdhri i cili kërkon nga i ankuari që të zbulohet burimi i tij dhe dënimi në të holla i cili i është shqiptuar atij për arsye se ka refuzuar ta bëjë këtë, kanë sjellë deri tek cenimi i të drejtës së tij për shprehje të lirë, sipas Nenit 10 të Konventës» Orientimet shumë të rëndësishme në aspektin e lejueshmërisë së imponimit të ndalesës shtypit, Gjykata për Të Drejtat e Njeriut, në lëndën e Observer-it dhe Guardian-it kundër Mbretërisë së

75

Bashkuar më 1991, në të cilën janë vendosur parimet themelore në aspektin e lirisë së shprehjes me rastin e zbatimit të tyre në shtyp: «(a) Liria e shprehjes paraqet një ndër themelet esenciale të shoqërisë demokratike; të nënshtruar kushteve nga Neni 10 Paragrafi 2, zbatohet jo vetëm në rastin e informatave dhe ideve , të cilat janë të përshtatshme për tu bërë, të konsideruara si jo fyese apo nxisin indiferencë , por, gjithashtu, edhe në rastet kur ato fyejnë, përndjekin apo shqetësojnë. Liria e shprehjes, siç është e thënë në Nenin 10, i nënshtrohet një numri të madh përjashtimesh ,të cilat duhet të jenë ngushtë të interpretuara dhe nevoja për to duhet bindshëm të përcaktohet (b) Këto parime janë të rëndësisë së veçantë, kur është në pyetje shtypi. Dhepse ajo nuk guxon të tejkalojë kufijtë e caktuar, ndër tjera, në interesin e sigurisë kombëtare, apo me qëllim të mbrojtjes së autoritetit të gjykatës, prapë është i detyruar të publikojë informatat dhe idetë për çështjet me interes publik. Informatat dhe idetë e tilla nuk është vetëm shtypi i obliguar t’i publikojë, por edhe publiku ato ka të drejtë t’i marr. Sikur të ishte ndryshe, shtypi nuk do të kishte mundësi të luaj rolin e vet vital të „qenit roje publike“». (c) Mbiemri “domosdo“, në kontekstin e Nenit 10 Paragrafi 2 dikton ekzistimin e „nevojës urgjente shoqërore“. Shtetet kontraktuese kanë një hapësirë të caktuar për vlerësimin e lirë të asaj se, a ekziston nevoja e tillë, por kjo shkon krahas mbikëqyrjes evropiane, e cila ka të bëjë edhe me vendimet edhe me ligjet, të cilat ai shtet i zbaton. Madje, edhe të atyre të cilat janë nxjerrë nga ana gjykatave të pavarura. Gjykata Evropiane, prandaj është kompetente të jap gjykimin e fundit për atë se a është e mundur që kufizimi të jetë në harmoni me lirinë me lirinë e shprehjes ashtu siç është e garantuar me Paragrafin e Nenit 10. (d) Detyra e gjykatës Evropiane në zbatimin e kompetencës së saj mbikëqyrëse, nuk është në atë që të zë vendin e pushteteve nacionale, por para së gjithash në atë që të rishqyrtojë në dritën e Nenit 10 vendimet, të cilat ato i kanë nxjerrë në kuadër të fuqisë së tyre vlerësuese. Kjo nuk do të thotë se mbikëqyrja është kufizuar në konstatimin se shteti i paditur i ka zbatuar në mënyrë të arsyeshme kompetencat e tij diskrete, me kujdes dhe bona fide; dhe ajo që Gjykata gjithashtu duhet bërë është që të shqyrtojë ndërhyrjet që janë bërë, se a janë në harmoni me rastin si tërësi dhe të konstatojë , a ka qenë në përputhe me qëllimin i cili është synuar dhe se a janë theksuar arsyet nga ana e pushtetit nacional që ta arsyetojnë se kanë qenë të mjaftueshme dhe relevante (...). Neni 10 i Konventës Evropiane nuk ndalon kufizimet paraprakisht të imponuara për publikimin si të tillë. Kjo është dëshmuar, dhe jo vetëm me fjalët „kushtet“ dhe „kufizimet“ dhe „evitimet“, të cilat paraqiten në atë dispozitë, por gjithashtu edhe me aktgjykimin e Gjykatës Evropiane Sunday Times më 1979 dhe me aktgjykimin e saj Markt Intern Verlag GmbH më 1989. Kjo është kështu, sidomos ku është në pyetje shtypi, sepse lajmi janë mall që prishet dhe shtyrja e publikimit të tij, qoftë edhe për një kohë të shkurtër, mund ta zhveshë atë nga vlerat dhe të mos jetë më interesant». e) Liria e shprehjes dhe procedurat kundër gazetarëve Gjykata Evropiane me një dozë të konsiderueshme të kujdesit i është qasur interpretimit të Nenit 10 lidhur me gazetarët. Në këtë kuptim, në lëndën Jersild kundër Danimarkës më 1994 u

76

konstatua cenimi i Nenit 10 të Konventës Evropiane me ç’rast gazetari i televizionit ishte dënuar me gjobë në të holla për shkak të implikimit në përhapjen e deklaratave raciste të cilat i kishin dhënë të ashtuquajturit “Greenjackets”. Karakteristikë themelore e kësaj lënde është që gazetari i përmendur nuk ka dhënë vet deklaratat të cilat janë për gjykim, por ka ndihmuar në përhapjen e tyre duke punuar për programin e lajmeve në Radio Danimarkë. Gjykata ka konstatuar se dënimi i gazetarit për shkak të ndihmesës në përhapjen e deklaratave të cilat i ka dhënë personi tjetër në intervistë, seriozisht ka kufizuar kontributin e shtypit në debat për çështjet të cilat janë në interes publik dhe nuk ishte dashur të parashihet, përveç nëse për këtë ekzistojnë arsye shumë të forta, një procedurë e tillë. Edhe pse në këtë ankesë fjala është për dënim në të holla, esenca është megjithatë në atë se gazetari është dënuar, pra kur të merret parasysh mënyra se si gazetari e ka përgatitur emisionin për të ashtuquajturit “Greenjackets”, nuk ka qenë i arsyeshëm gjykimi dhe dënimi për kryerje të veprës penale sipas ligjit penal. Lënda Torgir Torgison kundër Islandës më 1991 gjithashtu paraqet shkelje të Nenit 10 të Konventës Evropiane. Këtu është fjala për gjykimin dhe drenimin e shkrimtarit për shpifje me rastin e publikimit të dy artikujve mbi brutalitetin e policisë, në shtypin gazetaresk ditor. Duke shqyrtuar sferën e lirive të shprehjes dhe procedurave kundër gazetarëve është e nevojshme gjithashtu të përmendet edhe lënda Prager dhe Oberschlick kundër Austrisë me 1995. lënda e përmendur i përket gjykimit të gazetarit dhe botuesit për shpifje ndaj gjyqtarit në revistë. Për shkak të “rolit të veçantë të gjykatës në shoqëri”, Gjykata për të drejtat e njeriut konkludoi se shqiptimi i dënimit në të holla dhe konfiskimi i ekzemplarëve të mbetur nga revista fyese nuk paraqesin cenim të Nenit 10 të Konventës, duke konstatuar me këtë rast si vijon: “Se pohimet e drejtuara kundër gjyqtarit kanë qenë jashtëzakonisht serioze; se akuza është shtrirë tej mase (...), në mungesë të fakteve të mjaftueshme, është dukur pa nevojë e dëmshme; dhe se i ankuari (nuk) ka mundur të thirret në qëllimin e tij të mirë apo mbajtjes së etikës gazetareske. Hetimet të cilat i ka ndërmarrë, siç duket nuk ishin të mjaftueshme që ti vërtetojë thëniet e tilla serioze”.

e) Liria e shprehjes dhe publikimet e paturpshme Me t’u publikuar në Mbretërinë e Bashkuar të librit me titull “Schoolbook”, pushteti ka iniciuar procedurën penale për shkak të natyrës së saj të paturpësisë. Parashtruesi i ankesës është dënuar kurse libri është konfiskuar e më vonë edhe asgjësuar. Gjykata Evropiane për të drejtat e njeriut, për këtë arsye në lëndën Handyside kundër Mbretërisë së Bashkuar më 1976 ka vendosur për atë se a është e domosdoshme ndërhyrja e tillë në shoqërinë demokratike dhe ka konkluduar se shteti ka pasur të drejtën e vlerësimit të lirë kur është mbështetur në klauzolën për mbrojtjen e moralit të theksuar në paragrafin 2 Neni 10 i Konventës Evropiane. Shembulli tjetër, karakteristik për qëllimin legjitim “të mbrojtjes së moralit” lidhur me lirinë e shprehjes paraqet lënda e Miller dhe të tjerëve kundër Zvicrës më 1988 në të cilën të ankuarit pohojnë se qeveria ka cenuar Nenin 10 të Konventës Evropiane duke konfiskuar disa fotografi provokuese seksuale dhe piktorët i ka dënuar për publikimin e materialit miklues. Gjykata për të drejtat e njeriut lidhur me këtë lëndë ka konstatuar fushën e gjerë të vlerësimit të lirë e cila i

77

është lënë shtetit me rastin e e përcaktimit të asaj që është e nevojshme për “mbrojtjen e moralit”. Në aktgjykim, ndërkaq, gjithashtu është thënë se shprehja ( të shprehur ) sipas Nenit 10 të Konventës përfshinë shprehjen artistike me të cilën njerëzve u ofrohet mundësia që të marrin pjesë në shkëmbimin e informatave dhe ideve kulturore, politike dhe shoqërore të të gjitha llojeve”.

f) Liria e shprehjes dhe kritika politike Lëndë mjaft e rëndësishme në pikëpamje të lirisë së shprehjes dhe kritikës politike paraqet Castells kundër Spanjës më 1992 kur anëtari i Parlamentit ka kritikuar Qeverinë për mos ndërmarrje të aktiviteteve të nevojshme në hulumtimin e një numri të madh të sulmeve të cilat sipas mendimit të tij i kanë kryer personat që me vonë kanë vazhduar t’i zënë pozicionet përgjegjëse. Parashtruesi i kërkesës pas kësaj është gjykuar kurse Gjykatat kanë refuzuar që t’i lejojnë dëshmimin e vërtetësisë së pohimeve të tij. Aspekti më i rëndësishëm i gjykimit është konstatimi i Gjykatës Evropiane se kufizimet në kritikë janë më të vogla kur në shënjestër të saj është qeveria sesa kur është individi. Gjykata ka konstatuar cenim të Nenit 8 të Konventës Evropiane për shkak se parashtruesit në fjalë nuk i është lejuar t’i paraqesë dëshmitë. Gjykata për të drejtat e njeriut për këtë rast ka konstatuar si vijon: “Kufizimet e kritikës së lejueshme janë më të vogla në raport me Qeverinë sesa me qytetarin privat apo edhe me politikanin. Në sistemin demokratik veprimi apo mosveprimi i Qeverisë duhet t’i nënshtrohet kontrollit të rreptë, jo vetëm nga ana e pushtetit juridik legjislativ por edhe gjithashtu nga ana e shtypit dhe opinionit publik. Kjo madje aq më parë për shkak se pozicioni të cilin e zë Qeveria është dominues, prandaj është e domosdoshme që ajo të përmbahet nga procedurat penale sidomos atëherë kur mjetet tjera janë në dispozicion për t’u përgjigjur në sulmet e paarsyeshme dhe në kritikat e kundërshtarëve të saj apo mediave. Edhe përkundër gjithë kësaj pushtetit kompetent shtetëror i mbetet e hapur të miratojë në cilësinë e vet të garantuesit të rendit publik masat, madje edhe të natyrës penale juridike, me qëllim të përgjigjes në mënyrë adekuate dhe pa tejkalime në akuzat shpifëse të pa baza ose të formuluara me qëllim të keq. Artikulli i cili u paraqit në 'Punto y Hora de Euskalherria' duhet të shqyrtohet si tërësi. Parashtruesi i kërkesës ka filluar me paraqitjen e listës së gjatë së vrasjeve dhe sulmeve të kryera në Baski, pastaj ka vazhduar të theksojë se ato kanë mbetur të padënuara. Ai ka pohuar se në to janë të implikuara organizatat e ndryshme ekstreme të cilat i ka emëruar dhe më në fund ia ka mbështetë përgjegjësinë për situatën qeverisë. Në të vërtetë, shumë nga këto pohime kanë qenë të natyrës së tillë që ka mundur të provohet konstatimi i vërtetësisë së tyre mu ashtu siç z. Castells ka mundur që të përpiqet racionalisht për të dëshmuar se ka vepruar bona fidei. Nuk është e mundur të konstatohet se cili do të ishte rezultati i procedurës sikurse Gjykata Supreme të pranonte dëshmitë të cilat parashtruesi i kërkesës ka dashur t’i paraqesë, por Gjykata i kushton rëndësi vendimtare faktit se ajo dëshmitë e tilla e ka shpallur të papranueshme për veprën e cila është në pyetje. Gjykata konsideron se ndërhyrja e tillë në të gëzuarit e lirisë së shprehjes parashtruesit të kërkesës nuk është e domosdoshme në shoqërinë demokratike“.

78

h) Liria e shprehjes dhe lejet e punës për kompanitë radio-televizive dhe kinematografike

Në Nenin 10 Paragrafi 1 , shteteve në mënyrë eksplicite u lihet sferë e gjerë e vlerësimit të lirë ku thuhet se “ky nen nuk pengon shtetet që të kërkojnë lejet e punës nga kompanitë radiotelevizive dhe kinematografike”. Gjykata për të drejtat e njeriut ka konstatuar cenim të Nenit 10 të Konventës në lëndën Lentia dhe të tjerët kundër Austrisë në vitin 1993 dhe lëndën e Radio ABC kundër Austrisë më 1997 ku parashtruesit kontestojnë refuzimin e Qeverisë për dhënien e lejes për emetim duke kritikuar me këtë rast monopolin në kontinuitet të korporatës austriake për radiodifuzion. Gjykata me këtë rast ka theksuar se monopoli shtetëror në radiodifuzion imponon kufizime më të mëdha pluralizmit dhe shprehjes së mendimit prandaj një gjë e tillë mund të arsyetohet vetëm me nevoja të domosdoshme shoqërore. Gjykata gjithashtu ka theksuar se, duke pasur parasysh përparimin teknologjik në fushën e difuzionit dhe hapjen e një numri të madh të frekuencave të radiodifuzionit, me një nevojë të tillë nuk mund të arsyetohet apriori ndalimi i përgjithshëm i punës së mediave të radiodifuzionit privat. Nga aspekti i pohimeve të Qeverisë, Gjykata ka konstatuar se ato “janë kontradiktore me përvojat e disa shteteve Evropiane, madhësi e të cilave është e krahasueshme me Austrinë, në të cilat njëkohësisht ekzistojnë stacione private dhe publike në pajtim me rregullat, të ndryshme nga shteti në shtet dhe përcjellin me masa të cilat pengojnë zhvillimin e monopoleve private, është treguar se dilemat e paraqitura janë të pa baza. Gjykata për të drejtat e njeriut gjithashtu është marrë me çështjen se e drejta në emetim a nënkupton edhe lirinë nga ndërhyrja e organeve shtetërore në pranimin e emisioneve. Për ndryshim nga lënda paraprake, Gjykata për të drejtat e njeriut ka konsideruar se Neni 10 i Konventës Evropiane nuk është cenuar në rastin e ankesës së Gropper – it dhe të tjerëve kundër Zvicrës më 1990 kur një radiokompani zvicerane me filial në Itali dhe disa individë të lidhur me atë firmë kanë pohuar se ndalesa e kompanisë kabllovike zvicerane për të emetuar radio programe, të cilat të përmendurit i kanë emetuar në Itali, është në kundërshtim me Nenin 10 të Konventës. Gjykata me këtë rast ka konstatuar se ligji zviceran ka qenë i parashikueshëm dhe i pranishëm, kurse kufizimi i është përgjigjur qëllimit ligjor. Cenimi i Nenit 10 nuk është konstatuar për arsye se Qeveria zvicerane ka arritur të kufizojë emetimin në mënyrën e cila duket e domosdoshme për t’u penguar tallja ndaj drejtësisë dhe nuk paraqet formë cezure. Gjykata me këtë rast ka theksuar se: “Qëllimi i fjalisë së tretë të Nenit 10 Paragrafi 1 i Konventës Evropiane është që të sqarojë atë se shteteve u është lejuar që me anë të lejeve për punë, të kontrollojnë mënyrën e organizimit të emetimit në territorin e tyre sidomos aspektet e tyre teknike. Ai, ndërkaq nuk parasheh se masat për dhënien e lejeve të mos jenë të nënshtruara kërkesave nga Paragrafi 2, sepse atëherë një gjë e tillë do të çonte në rezultatin i cili është i kundërt me qëllimin dhe dobinë e Nenit 10 marrë në tërësi”. Gjykata gjithashtu ka qëndruar në anën e shtetit në rastin e lëndës Otto – Preminger – Institut kundër Austrisë më 1994 ku pushteti shtetëror ka ndaluar emetimin e filmit i pa respekt ka paraqitur fotografi dhe interpretime të personaliteteve të caktuara krishtere dhe vepra. Gjykata edhe një herë ka konfirmuar fushën e gjerë të vlerësimit të lirë të shtetit duke pohuar se

79

ndjenjat fetare të pjesës së popullsisë mund të jenë të fyera me shprehjet artistike dhe ka theksuar se : “siç është e paraparë me vet tekstin e Nenit 10 Paragrafi 2, kushdo që shfrytëzon të drejtat dhe liritë që i përmban Paragrafi i parë i këtij Neni obligohet në detyra dhe përgjegjësi. Ndër to – në kontekstin bindjeve dhe mendimeve fetare – me arsye mund të përfshihen edhe obligimet që të shmangen sa herë që është e mundur shprehjet të cilat fyejnë pa ndonjë arsye të tjerët dhe me këtë cenojnë të drejtat e tyre, dhe të cilët për këto arsye nuk i kontribuojnë asnjë forme të diskutimit publik të dobishme për përparimin e zhvillimit të shoqërisë. Meqë kjo është kështu, në parim mund të konsiderohet e domosdoshme në shoqëri demokratike të caktuara, që dënimet pengojnë sulmet e papërshtatshme në lëndët e respektit fetar, me kusht që cilido formalitet, kusht, kufizim apo dënim që është paraparë, gjithmonë janë në proporcion me qëllimin e arsyeshëm i cili synohet të arrihet. Gjykata Evropiane nuk mund të mos e konstatojë faktin se konfesioni Rimo – Katolik është besim i pjesës dominonte të Tirolasve. Me konfiskimin e filmit pushteti i Sutrieskës ka vepruar me qëllim që të sigurojë qetësi religjioze në atë regjion dhe të pengojë që një pjesë e njerëzve të mos ndjehen të atakuar nga aspekti i bindjeve fetare në mënyrë fyese dhe të paarsyeshme. Në rend të parë, pushteti nacional, i cili është në pozitë më të mirë sesa gjykatësit ndërkombëtar ka për detyrë që të vlerësojë nevojën për një masë të tillë në dritën e situatës lokale e cila ekziston në atë moment. Sipas rrethanave të këtij rasti Gjykata Evropiane nuk konsideron se mund të merret se pushteti austriak ka tejkaluar kufirin e fushës së vlerësimit të lirë në këtë pikëpamje.” Nga praktika e Gjykatës Evropiane, gjithashtu mund të ndahet lënda Wingrove kundër Mbretërisë së Bashkuara më 1996 ku parashtruesi i ankesës ka incizuar dhe përgatitur video pamjen me titull “Vizionet e ekstazës”. Këshilli Britanik për kualifikimin e filmit ka refuzuar që t’i japë vërtetimin për distribucion kësaj videoje për shkak se ka konsideruar se është fyes. Gjykata Evropiane ka konstatuar se këtu nuk ka ardhur deri te cenimi i Nenit 10 të Konventës duke theksuar se “pushteti nacional është në pozitë më të mirë sesa Gjykata Evropiane të vlerësojë në pikëpamje të ndikimit të mundshëm të asaj videoje duke marrë parasysh vështirësitë për mbrojtjen e publikut”. i) Liria e shprehjes në kontekstin e shërbimit publik Komisioni dhe Gjykata për të drejtat e njeriut gjithashtu kanë shqyrtuar çështjen e të drejtës së shprehjes sipas Nenit 10 të Konventës të personave të cilët janë përjashtuar apo janë refuzuar nga punësimi. Në lëndën Kosiek kundër RF të Gjermanisë më 1986 dhe Glasenapp kundër RF të Gjermanisë 1986 Gjykata ka shqyrtuar politikën gjermane të kërkesës që të gjithë nëpunësit shtetëror të betohen në besnikëri ndaj kushtetutës dhe vlerave të saj. Zonja Glasenapp ka shprehur simpati ndaj të majtës ekstreme ndërsa zotëriu Kosiek ndaj të djathtës ekstreme. Në të dy lëndët Qeveria ka refuzuar që t’i punësojë të përmendurit dhe pse që të dy kanë qenë në punën provuese si mësues. Gjykata për të drejtat e njeriut ka konstatuar se nuk ka pasur cenim të Nenit 10 të Konventës dhe ka tërhequr vërejtjen se Konventa Evropiane nuk garanton të drejtën në shërbimin shtetëror sidomos duke theksuar si vijon :

80

“Statusi i praktikantëve si nëpunës shtetëror, të cilin zonja Glasenapp e ka kryer përmes përcaktimit të saj si arsimtare në shkollë të mesme, prandaj nuk është e zhveshur nga mbrojtja të cilën e ofron Neni 10. Kjo dispozitë, me siguri është e rëndësishme për këtë rast mirëpo me qëllim që të përcaktohet se a është cenuar, së pari duhet të vërtetohet se masa e kontestueshme a është ndërhyrje në lirinë e shprehjes – p.sh. në formën e kushtit formal, kufizimit apo ndëshkimit – ose ajo masë i përket sferës së juridiksionit në dispozicion të shërbimit shtetëror, e drejtë e cila nuk është e garantuar me drejtën Evropiane. Prandaj u konstatua se në qendër të kësaj materie që i është shtruar Gjykatës Evropiane qëndron qasja e shërbimit të shtetit. Me rastin e refuzimit të zonjës Glasenapp, kësaj mundësie pushteti i Landit ka marrë parasysh mendimet dhe qëndrimet e saj vetëm për qëllim të vërtetimit se a ka poseduar ajo kualifikimet e domosdoshme personale për shërbimin i cili është në pyetje.” Këtu megjithatë është e domosdoshme të theksohet se Organizata Ndërkombëtare e Punës ka formuar edhe Komisionin Anketues për lëndët e këtilla dhe të ngjashme dhe ka konstatuar se RF e Gjermanisë ka cenuar obligimet e veta ndaj Konventës Ndërkombëtare të Organizatës së Punës mbi Diskriminimin (në rastet e punësimit dhe pranimit në shërbim) nr. 111 të vitit 1985. Në lëndën Vogt kundër RF të Gjermanisë më 1995 Gjykata për të drejtat e njeriut ka marrë qëndrim të kundërt dhe ka konstatuar shkelje të Nenit 10 të Konventës. Parashtruesi ka qenë zonja Vogt, nëpunës i përhershëm shtetëror e cila është larguar nga shërbimi dhe përjashtuar përmes masës disiplinore, dënimit për gjoja mos nënshtrimit në punë të cilin e bën çdo nëpunës shtetëror, në mënyrë që të mbështetë sistemin e lirë demokratik në suaza të kontekstit të ligjit themelor. Ajo sipas pohimeve të pushtetit, me veprimet në emër të DKP dhe refuzimin e saj që të distancohet nga ajo parti ka shprehur qëndrime të dëmshme për sistemin e lartpërmendur. j) Liria e shprehjes dhe të drejtat e nëpunësve shtetëror Gjykata Evropiane gjithashtu është angazhuar për qëndrimin se shteti mund të kufizojë lirinë e shprehjes nëpunësve të vet në masën në të cilën mendimet e tyre kanë lidhje me punën dhe detyrat të cilat ata i kryejnë. Në parashtresën nr. 8010/77 kundër Mbretërisë së Bashkuar, Komisioni ka mbajtur anën e shtetit duke pohuar se mund t’i ndalohet mësuesit të shkollës laike që të shprehë shenja përkrahjeje bindjeve të caktuara morale dhe fetare nëse dukshëm mund të fyhen apo shqetësohen fëmijët ose personat tjerë. Pikëpamja e tillë e gjykatës ka të bëjë edhe me lirinë e shprehjes së pjesëtarit të forcave të armatosura. Në lëndën Engel dhe të tjerët kundër Holandës më 1976, Gjykata për të drejtat e njeriut ka mbështetur ndalesën e Qeverisë publikimit në të cilën ushtarët kritikonin disa oficerë të lartë duke thënë se nocioni “rend publik” përfshinë “rendin i cili duhet të dominojë në suaza të grupit të caktuar. Në rastin e forcave të armatosura çrregullimi i atij grupi mund të shprehet në rendin e tërë shoqërisë”. Gjykata, prandaj konstatoi se këtu është fjala për keqpërdorimin e të drejtave në lirinë e shprehjes e jo për pezullimin e të drejtës së shprehjes. Dhe pse me Nenin10 të Konventës mbrohet e drejta e ushtarit, Gjykata konstatoi si vijon:

81

“Shërbimi i mirë në ushtri vështirë mund të paramendohet pa rregulla ligjore, me të cilat ushtarët pengohen që të prishin disiplinën ushtarake, p.sh. me anë të fjalës së shkruar (...). Juridiksioni Holandez është i mbështetur në atë kërkesë legjitime dhe vetvetiu nuk është në kundërshtim me Nenin 10 të Konventës. Gjykata (...) nuk guxon (...) t’i lë pas dore as emblemat e posaçme të jetës ushtarake (..:) dhe “detyrat dhe përgjegjësitë konkrete të pjesëtarëve të forcave të armatosura e as fushën e vlerësimit të lirë të cilën Neni 10 (2) u lë në dispozicion shteteve kontraktuese. Gjykata për të drejtat e njeriut ka konstatuar cenimin e Nenit 10 të Konventës në dy lëndë : Vereinigung Demokratischer Soldaten Österreichs and Gubi kundër Austrisë më 1994 dhe Grigoriades kundër Greqisë më 1997. Në lëndën e parë nuk i është dhënë leja rekrutëve ushtarak të distribuojnë publikimin në të cilin është kritikuar udhëheqja me ushtarë. Gjykata në vazhdim të lëndës konstatoi se publikimi në fjalë nuk ka paraqitur rrezik për disiplinën ushtarake dhe nuk i ka tejkaluar kufijtë e asaj që është e lejuar në kontekst të diskutimit për idetë që mund të tolerohet në ushtri të shtetit demokratik si dhe në shoqërinë ku ajo ushtri shërben. Në lëndën e dytë fjala është për individin që ka qenë i dënuar për disiplinë për shkak të dërgimit të letrave oficerit të tij mbikëqyrës në të cilat ka kritikuar ushtrinë edhe pse letra nuk ka qenë e shpërndarë as e publikuar. Është interesante edhe lënda (parashtresa nr. 8401/81 ) në të cilën nëpunësi i lartë shtetëror i cili ka qenë i sëmurë psikik dhe i shëruar, pohon se transfero e tij nga një detyrë në tjetrën paraqet cenim të Nenit 10 të Konventës, sepse ai transfero ka pasuar pasi që ai publikisht e ka akuzuar shtetin se po e përgjon. Gjykatat norvegjeze e kanë refuzuar ankesën e tij, dhe Komisioni për të drejtat e njeriut është pajtuar me shtetin duke konstatuar: „Mbajtja e personit i cili lë përshtypjen e të sëmurit shpirtëror në pozitën e kryeshefit të atij sektori do të ndikonte në zvogëlimin e autoritetit të brendshëm dhe të jashtëm dhe në besueshmërinë e Ministrisë (...). Duke pasur parasysh (...) obligimin e përgjithshëm të nëpunësve shtetëror sidomos atyre të cilët mbajnë pozita të larta, që të respektojnë në masë të duhur fshehtësinë, Komisioni nuk mund të pajtohet me atë se transferimi i të ankuarit (...) në kushtet e dhëna ka paraqitur shkelje të drejtës së tij në lirinë e shprehjes sipas Nenit 10 të Konventës duke pasur parasysh shfrytëzimin e kësaj të drejte, bartë me vete edhe detyrat dhe përgjegjësitë të cilat personi përkatës duhet t’i ketë parasysh“. Nga pikëpamja e detyrave dhe përgjegjësive të nëpunësve shtetëror dhe përfaqësuesve të zgjedhur të popullit, Qeveria në parashtresën nr. 10293/83 ka iniciuar procedurë disiplinore kundër nëpunësit shtetëror i cili njëkohësisht ka qenë anëtar i zgjedhur i Këshillit të Qarkut. Parashtruesi i ankesës ka dhënë intervistë në kuadër të programit televiziv për çështjet lidhur me punët e tij në shërbimin shtetëror edhe pse paraprakisht ka kërkuar leje për pjesëmarrje në TV e cila nuk i është dhënë. Komisioni për të drejtat e njeriut ka konstatuar se veprimi i Qeverisë ka qenë në pajtim me Nenin 10 Paragrafi të Konventës Evropiane. Në dy parashtresa Komisioni për të drejtat e njeriut është pajtuar me faktin se edhe të drejtat e pjesëtarëve të profesionit të drejtësisë mund të kufizohen në pajtim me Nenin 10 të Konventës. Në parashtresën nr 10414/83 bëhet fjalë për avokatin i cili ka qenë përgjegjës për deklaratat fyese dhe tendencioze, kurse në parashtresën nr. 10279/83 gjyqtari ka ndarë pamflete me

82

komente politike të disa akuzave. Komisioni për të drejtat e njeriut në të dy rastet i ka dhënë të drejtë shtetit duke konstatuar se masat disiplinore kundër tyre të pranueshme në kuptim të Nenit 10 Paragrafi 2 të Konventës Evropiane duke pasur parasysh detyrat dhe përgjegjësitë e avokatit dhe gjyqtarit. k) Liria e shprehjes dhe publikimi i të dhënave shumë konfidenciale Nga pikëpamja e lirisë së shprehjes dhe publikimi i shënimeve shumë konfidenciale, karakteristikë është lënda Vereinigung Weekblad Bluf! kundër Holandës më 1995. Në atë lëndë personi redaktues i gazetës Bluf! ka ardhur në kundërshtim me, tashmë veç të vjetruar raportin e shërbimit të sigurimit të brendshëm (BVD). Ata kanë publikuar raportin por kopjet e gazetës janë konfiskuar nga pushteti. Ndërkaq, meqë policia ka harruar ta konfiskojë pllakën e shtypit, kopjet e reja janë rishtypur dhe dorëzuar. Pushteti nuk ka intervenuar për ta penguar shitjen e këtyre kopjeve, në të vërtetë, ka qenë ditëlindja e Mbretëreshës dhe pushteti nuk ka dashur që të shkaktojë çfarëdo trazire publike. Më vonë Prokurori Publik i ka tërhequr nga qarkullimi. Gjykata Evropiane ka konstatuar se tërheqja e kopjeve ka paraqitur ndërhyrje në lirinë e shprehjes dhe ka deklaruar se edhe pse ajo ndërhyrje ka qenë në pajtim me ligjin dhe ka pasur për qëllim synimin e arsyeshëm të mbrohet siguria kombëtare, megjithatë kjo nuk ka qenë e domosdoshme në shoqërinë demokratike që të arrihet ai synim. Gjatë shqyrtimit të rastit Gjykata Evropiane është mbështetur në kriterin publik dhe informatë. Gjykata ka konstatuar se informata tashmë ishte bërë publike dhe se ajo më nuk ishte konfidenciale, prandaj theksoi si vijon : „E vërteta është se në këtë rast shkalla e publikimit ka qenë e ndryshme. Mirëpo, informatat në fjalë janë bërë publike shumicës së njerëzve të cilët nga ana e tyre kanë qenë në gjendje t’ua përcjellin të tjerëve, madje ngjarjet janë komentuar në mediume. Meqë kjo është kështu atëherë mbrojtja e informatës si sekret shtetëror më tutje nuk ka qenë e arsyeshme dhe tërheqja e botimit nr. 267 të gazetës Bluf! nuk ka qenë tashmë e nevojshme që të arrihet qëllimi i arsyeshëm i cili është synuar. Ka qenë plotësisht e mundur , ndërkaq ndjekja penale e kundërvajtësve. Masa nuk ka qenë e domosdoshme në shoqërinë demokratike, prandaj ka ekzistuar cenimi i Nenit 10 të Konventës“. l) Liria e shprehjes dhe liria komerciale e fjalimit Liria e shprehjes mund të shfrytëzohet edhe për qëllime komerciale . Gjykata për të drejtat e njeriut ka konstatuar se nuk ka ekzistuar cenimi i Nenit 10 të Konventës në rastin e lëndës Jacobowski kundër RF të Gjermanisë më 1994 kur Qeveria penalisht e ka ndjekur parashtruesin e ankesës i cili ka qenë i larguar nga puna e që pastaj ka filluar të merret me biznes privat në të njëjtin qark. Pastaj ka distribuuar pjesë të gazetave dhe materiale tjera duke kritikuar punëdhënësin e mëparshëm dhe kolegët. Në lëndën Barthold kundër RF të Gjermanisë Gjykata për të drejtat e njeriut ka konstatuar cenimin e Nenit 10 të Konventës kur një kirurg i veterinarisë u ka dhënë deklaratë gazetarëve për ofrimin e ndihmës së shpejtë të veterinës për çka pastaj disa kirurg të tjerë të veterinës që kanë punuar në të njëjtin territor janë ankuar tek Shoqata Profesionale duke thënë se ajo intervistë ka bërë reklamë e cila me rregullat profesionale është e ndaluar. Shoqata e ka bërë

83

ndalesën me të cilën parashtruesit të ankesës i ndalohej dhënia e serishme e deklaratave të ngjashme gazetarëve. Gjykata ka konstatuar gjithashtu se dispozitat e Qeverisë gjermane nuk kanë qenë të harmonizuara me lirinë e shprehjes sepse vërtetë pjesëtarëve të profesioneve të caktuar ua kanë ndaluar të marrin pjesë në debate publike, prandaj si të tilla kanë mundur ta pengojnë shtypin që ta kryejë detyrën e vet, të bartë informata dhe të jetë syçelë i publikut. Është e nevojshme prandaj gjithashtu të theksohet se Gjykata për të drejtat e njeriut në kundërshtim me vendimin paraprak ka mbështetur ndalesën e reklamimit të shërbimeve profesionale në lëndën Casada Coca kundër Spanjës më 1995. Në lëndën Markt Intern GmbH i Klaus Beermann kundër RF të Gjermanisë të vitit 1989 botuesit të publikimeve tregtare të cilët kanë akuzuar kompanitë e vogla dhe të mesme kanë publikuar artikullin mbi një incident me të cilin janë ftuar lexuesit të japin informata për incidente të ngjashme apo praktika të tilla dhe me të cilin është kritikuar sjellja e firmës së madhe e cila është marrë me punë të njëjta. Gjykata kompetente e vendit ka konstatuar se parashtruesit e ankesës kanë qenë të përfshirë në praktikën e keqe afariste dhe ka urdhëruar ata që të përmbahen nga publikimi i mëtejmë i deklaratave të tilla. Gjykata për të drejtat e njeriut ka konstatuar se nuk ka pasur cenim të Nenit 10 të Konventës dhe ka theksuar se menjëherë pas njoftimit mbi thëniet e publikuara kundër saj, kompania ka iniciuar hetimin për atë incident dhe ka vërejtur se publikimi i informatës për të ka qenë i parakohshëm dhe ka mundur të sjellë shkaktimin e dëmit të madh kompanisë. 3. E drejta në arsimim «Askush nuk mund të jetë i privuar nga liria për tu arsimuar. Në kryerjen e të gjitha funksioneve të veta në fushën e arsimit dhe edukimit, shteti e respekton të drejtën e prindërve për të siguruar arsimim të tillë dhe proces mësimor në pajtim me bindjet e tyre fetare e filozofike.(Neni 2 i Protokollit të Konventës Evropiane) E drejta në arsimim, hynë në mesin e atyre të drejtave, të cilët pa masë janë të rëndësishme, si për çdo individ, ashtu edhe për funksionimin e shtetit. Pikërisht shkolla është ai institucion, i cili pas pushtetit të prindit, e merr sipër formësimin e personalitetit të njeriut. Me këtë rast, mund të konstatohet, se njëri ndër qëllimet e fundit të çdo edukimi si kusht për përparimin e shoqërisë, formësimin e vetëdijes mbi ekzistimin e universalizmit të ligjit aq sa është e bazuar në formimin e personalitetit të njeriut në frymën vetëkritike e jo në frymën e dëgjueshmërisë. E drejta në arsimim përfshin shkollimin e detyrueshëm fillor, i cili duhet të jetë pa pagesë. Mirëpo, shteti nuk ka obligim që secilit t’i mundësojë, me këtë rast, arritje e llojeve tjera të arsimimit të caktuar, siç është arsimimi shkollor i mesëm dhe i lartë. Ai, përkundrazi është i detyruar që këtë lloj arsimimi ta bëjë të afrueshëm pa asnjë diskriminim, në çfarëdo baze. E drejta në arsimim që garantohet me Nenin 2 të Protokollit 1 të Konventës Evropiane zë një vend të rëndësishëm në çdo shoqëri moderne demokratike. Gjykata evropiane, atë qëndrim e ka konfirmuar në lëndën e Kjeldsen-it, Busk-ut, Madsen-it dhe Pedersen-it kundër Danimarkës më 1976 duke theksuar në fjalinë e dytë të Nenit 2 të Protokollit 1 të Konventës Evropiane se synon sidomos, si vijon:

84

«ofrimi i pluralizmit në arsimim, që është një mundësi e rëndësishme për ruajtjen e shoqërisë demokratike dhe siç e nënkupton Konventa (...). Duke pasur parasysh forcën e shtetit modern ky qëllim doemos duhet realizuar, para së gjithash me mësim, të cilin e organizon shoqëria». Në fjalinë e parë të Nenit 2 të Protokollit 1 të Konventës Evropiane thuhet se „askush nuk mund të jetë i privuar nga e drejta në arsimim, që para së gjithash nënkupton obligimin e shtetit që askënd nuk guxon ta privojë nga ajo e drejtë. Mirëpo, Gjykata Evropiane në lëndën Campbell dhe Cosans kundër Mbretërisë së Bashkuar më 1982 theksoi se: «E drejta në arsimim, e garantuar me fjalinë e parë të Nenit 2, për nga vet natyra e saj kërkon rregullimin e e kësaj të drejte nga ana e shtetit, mirëpo kë rregullim nuk guxon të cenon esencën e kësaj të drejte,as të vijë në konflikt me të drejtat tjera, të parapara me Konventën Evropiane apo protokollet e saj ». Me fjalë tjera, fjalia e dytë e Nenit 2 të Protokollit 1 garanton dy elemente të së drejtës në arsimim siç është e drejta e shtetit që në mënyrë të pavarur të caktojë se në çfarë mase do ta ushtrojë kontrollin mbi arsimin apo procesin mësimor, me ç’rast duhet doemos të ketë kujdes për në të drejtën e bindjeve fetare dhe filozofike të prindërve. Neni 2 Protokolli 1 është specifik për arsye se nuk përmban obligim pozitiv d.m.th. që secilit t’i sigurohet e drejta në arsimim, por përmban obligim negativ, që do të thotë se shteti obligohet që askujt të mos i pengojë në shfrytëzimin e të drejtës në arsimim. Dispozita e këtillë e Nenit 2 të Protokollit 1, individin përfitues të të drejtave të njeriut, në pozitë më të dobët, pikërisht për arsye se me rastin e parashtrimit të kërkesës, individi dihet të dëshmojë se shteti me sjelljet e tij po e pengon të drejtën e tij në arsimim. Në anën tjetër, sikur të ekzistonte obligimi pozitiv, individi do ta kishte shumë më lehtë të dëshmojë se shteti nuk i ka siguruar kushtet për realizimin e të drejtës në arsimim. E vetmja lëndë nga praktika e Gjykatë Evropiane për të Drejtat e Njeriut, në të cilën gjykata e ka konstatuar cenimin e të drejtës në arsimim sipas Nenit 2 Protokolli 1. të Konventës Evropiane është ajo e Campbell-it dhe Cosans-it kundër Mbretërisë së bashkuar më 1982 (dy parashtresa së bashku). Parashtruesit kanë qenë dy nëna të cilat janë ankuar në shqiptim të dënimit fizik si masë disiplinore në shkollat, të cilat i kanë ndjekur fëmijët e tyre në Skoci. Parashtrueset janë mbështetur në pohimet se dënimet trupore në shkolla cenojnë të drejtën e prindërve dhe nuk është në pajtim me bindjet e tyre filozofike sipas Nenit 2 Protokolli 1 të Konventës Evropiane. Njëra nga nënat ka konsideruar se largimi i fëmijës të saj nga shkolla paraqet shkelje të fjalisë së parë të Nenit 2 Protokolli 1 të Konventës Evropiane. Duke konstatuar cenimin e të drejtës në arsimim, në të dy rastet Gjykata së pari është deklaruar për pohimin e Qeverisë së Mbretërisë së Bashkuar se veprimet që janë të lidhura për drejtorinë e brendshme të shkollës nuk bien në fushëveprimin e arsimimit dhe të mësimit: «Arsimimi i fëmijëve është proces i tërësishëm, në të cilin, në çdo shoqëri, të rriturit përpiqen që bindjet e tyre, kulturë dhe vlerat tjera t’i përcjellin në brezat e rinj, derisa, mësimi dhe ligjërata kanë të bëjnë sidomos me bartjen e njohurive dhe zhvillimin intelektual.

85

Mund të thuhet se dënimi fizik, në njëfarë kuptimi të caktuar bënë pjesë në drejtorinë e brendshme të shkollës, por kur ai zbatohet, atëherë është pjesë e pandarë e procesit të shkollës që ajo synon të arrijë, e për çka edhe është themeluar, duke përfshirë këtu edhe formimin dhe zhvillimin e karakterit dhe forcës shpirtërore të nxënësve ». Gjykata për të drejtat e njeriut pas kësaj ka marrë në konsideratë edhe bindjet filozofike të prindërve, duke konstatuar si vijon: «Fjala „bindje“, në kuptimin e saj të rregullt, vetvetiu, nuk është sinonim i fjalës „mendim dhe ide“ siç përdoret në Nenin 10 të Konventës Evropiane, e cila garanton lirinë e shprehjes; ajo është më afër nocionit „besim“ (...) i cili paraqitet në Nenin 9 e me të cilin garantohet e drejta në mendim, besim fetar dhe ndërgjegje dhe shënon pikëpamjet që kanë një nivel të caktuar të bindjes, seriozitetit, kohezionit dhe rëndësisë. Kur është fjala për nocionin „filozofik“, atë është vështirë ta shterojmë së definuari dhe (...) pak mund të arrijmë rreth kuptimit të saktë të tij. Komisioni Evropian ka theksuar se shprehja „filozofik“ ka domethënie të shumta: ajo përdoret për aludim në sistem plotësisht të përpunuar të mendimit ose, mjaftë gjerë në pikëpamjet pak a shumë të gjërave triviale. Gjykata Evropiane pajtohet me Komisionin Evropian se asnjë nga këto raste ekstreme nuk mund të përdoret për nevojat e interpretimit të Nenit 2: Së pari, shumë ngushtë do ta kufizonte vëllimin e të drejtave të cilat u garantohen të gjithë prindërve, kurse së dyti, do të mund to kishte për pasojë përfshirjen e gjërave, të cilat janë me peshë dhe rëndësi më të vogël. Duke pasur parasysh Konventën si tërësi, shprehja „bindje filozofike“ në këtë kontekst shënon , sipas mendimit të Gjykatës, bindjet e tilla të cilat meritojnë respekt në shoqërinë demokratike (...) dhe të cilat, njëherazi nuk janë në kundërshtim me dinjitetin njerëzor, e me këtë ato nuk guxojnë të jenë në kundërshtim me të drejtën e fëmijës për tu arsimuar duke pasur parasysh atë se fjalia e parë dominon në tërë Nenin 2. Bindjet e parashtruesit të ankesës kanë të bëjnë me pikëpamjen e rëndësishme dhe themelore të jetës së njeriut dhe sjelljes së tij, pra ka të bëjë me integritetin e personalitetit, përshtatshmërinë apo papërshtatshmërinë e zbatimit të dënimit fizik dhe me përjashtimin e sëmundjeve që mund të vijnë si rezultat i përdorimit të atij dënimi. Këto janë pikëpamjet, të cilat i kënaqin secilën nga masat e lartcekura». Pas konstatimit se është cenuar e drejta e garantuar me fjalinë e dytë të Nenit 2 Protokolli 1 i Konventës Evropiane, Gjykata për të Drejtat dhe Liritë e Njeriut, duke shqyrtuar cenimin e së drejtës në arsimim të fëmijës, i cili është larguar nga shkolla konkludoi si vijon: «Ekzistimi i dënimit fizik në shkollën, të cilën e ndjek djali i saj (...) qëndron në bazën e të dy (...) kërkesave sipas Nenit 2. Por, ekziston esenca e dallimeve ndërmjet bazës faktike të atyre dy kërkesave të saj. Kur është fjala për fjalinë e dytë, ankesa ka të bëjë me ndjekjen e shkollimit, në të cilën zbatohet praktika e caktuar, derisa në rastin e fjalisë së parë, fjala është për ndalimin e ndjekjes së shkollimit në shkollë. Pasojat e kësaj të dytës janë më afatgjata se sa ato që kanë të bëjnë me parashtresën e parë.

86

Neni 2 përbënë tërësinë, në të cilën dominon fjalia e parë, ashtu që e drejta e përcaktuar në fjalinë e dytë, është plotësim i të drejtës themelore në arsimim. Definitivisht, ekziston edhe esenca e dallimit ndërmjet bazës ligjore të këtyre dy kërkesave, sepse njëra i përket të drejtës së prindit, kurse tjetra të drejtës së fëmijës: E drejta në arsimim e garantuar me fjalinë e parë të Nenit 2, për nga natyra e vet, kërkon rregullimin nga ana e shtetit, por ky rregullim nuk guxon asnjëherë të dëmtojë esencën e së drejtës, as të vijë në kundërshtim me të drejtat tjera të mbrojtura me Konventë ose protokollet e saj». Gjykata, gjithashtu e ka shqyrtuar cenimin e të drejtës në arsim, në lëndën linguistike Belge më 1968 ku, parashtruesit kanë qenë persona që kanë banuar në një territor Belg ,në të cilin gjuha zyrtare është ajo holandeze, dhe kanë pohuar se është cenuar e drejta në arsimim e fëmijëve të tyre, me rastin e refuzimit të Qeverisë belge që tu ofrojë arsimim në gjuhën frënge. Gjykata me këtë rast ka konstatuar: «Formulimi negativ (e të drejtës në arsimim) tregon atë (...) se palët kontraktuese nuk pranojnë të drejtën e tillë në arsimim, e cila nga ata do të kërkonte që në shpenzime të tyre, apo me shtytjen e tyre, të sigurojnë arsimim të tipit të caktuar apo të shkallës së caktuar. Të gjitha shtetet anëtare të Këshillit të Evropës (...) kanë sistem të përgjithshëm dhe zyrtar të shkollimit. Prandaj, nuk është këtu fjala që nga çdo shtet të kërkohet vendosja e një sistemi të tillë, por vetëm për atë që personave nën kompetencën e palës kontraktuese t’u sigurohet, në parim, e drejta që të shfrytëzojnë mjetet për arritjen e diturive të cilat ekzistojnë në momentin e pikërishëm. Në pajtim me këtë, me fjalinë e Nenit 2 të Protokollit 1, garantohet, para së gjithash, e drejta e qasjes, institucioneve shkollore, e cila ekziston në momentin e dhënë, por kjo qasje është vetëm pjesë e së drejtës në arsimim. Që të jetë efikase kjo e drejtë, është e nevojshme që më tej, individi inter alia si shfrytëzues i saj të ketë mundësinë ta shfrytëzojë atë të arritur që do të thotë të arrijë njohjen zyrtare për shkollën e kryer, në pajtim me dispozitat në fuqi, në secilin shtet dhe në formën e përshtatshme. E drejta në arsimim e garantuar me fjalinë e parë të Nenit 2 të Protokollit, për nga natyra e vet, kërkon nga shteti rregullimin (...) dhe ky rregullim asnjëherë nuk guxon të cenojë esencën e të drejtës në arsimim as të jetë në kundërshtim me të drejtat tjera që i përmban Konventa. Në anën tjetër juridiksioni belg ka lejuar shkollimin e fëmijëve në gjuhën flamane në territoret ku gjuha flamane ka qenë zyrtare, prandaj Gjykata për të drejtat e njeriut ka konstatuar cenimin e dispozitës mbi diskriminimin në bazë të Nenit 2 të Protokollit dhe ka konstatuar se : “ Kushti i selisë nuk është vendosur për interesin e shkollave apo për arsye administrative dhe financiare. Kur është fjala për parashtruesin e kërkesës kjo është ekskluzivisht e bazuar në arsyet lidhur me gjuhën. Mbi të gjitha me vendimin e kontestueshëm, kur është fjala për

87

shumicën e kërkesave gjegjësisht fëmijëve të tyre, nuk respektohet plotësisht marrëdhënia proporcionale ndërmjet mjeteve të zbatueshme dhe qëllimit të dëshiruar (...). Cenimi i të drejtës në arsimim, ashtu siç e kupton Gjykata, dhe më për se afërmi, e drejta e qasjes shkollave ekzistuese, sipas kësaj parashtrese, nuk i garantohet çdo personi pa diskriminim, sidomos pa diskriminim gjuhësor. Ndërkaq, në lëndët tjera, Komisioni për të drejtat e njeriut përparësi i dha shtetit duke theksuar se Neni 2 Protokolli 1, apriori ka të bëjë me arsimimin fillor dhe shteti mund ta rregullojë qasjen në format tjera të arsimimit pa cenuar Nenin 2 Protokolli 1 të Konventës kur është fjala për qasje në shkollat e larta dhe të specializuara për të burgosurit (parashtresa nr. 5962/72) dhe për të jashtmit (parashtresa nr. 7671/76). Komisioni në parashtresën nr. 8844/80 me atë rast theksoi : “ Kur shteti lënë në dispozicion mundësinë e arsimit të lartë i cili është specifik dhe i kufizuar, në parim nuk është kundër Nenit 2 Protokolli 1 nëse ai në këtë rast lejon qasjen e tillë vetëm studentëve, të cilët kanë arritur një nivel paraprak të arsimimit që të mund të përcjellin ligjëratën e mëtejme”. Shembull interesant nga praktika e Gjykatës për të drejtat e njeriut është lënda Kjelsdesen, Busk, Madsen dhe Pedersen kundër Danimarkës më 1976 në të cilën parashtruesit kanë qenë prindër që kanë protestuar për shkak të aplikimit arsimimit seksual në programe shkollore në Danimarkë dhe kanë thënë se kjo i fyen bindjet e tyre. Komplikim shtesë ka bërë edhe ajo se arsimimi seksual ka qenë në kuadër të lëndëve të tjera dhe nuk ka qenë e mundur t’u lejohet prindërve që fëmijët e tyre të mund të mos e ndjekin vetëm atë lëndë. Gjykata konstatoi se: “Meqë prindërit janë pikësëpari përgjegjës për arsimim dhe mësim të fëmijëve të tyre, ata mund të kërkojnë nga shteti t’i respektojë bindjet e tyre fetare dhe filozofike lidhur me përmbushjen e obligimit të tyre natyror ndaj fëmijëve. E drejta e tyre, së andejmi i përgjigjet përgjegjësisë e cila është ngushtë e lidhur me ushtrimin dhe gëzimin e të drejtës në arsimim. (...) Përcaktimi dhe planifikimi i programit mësimor bën pjesë në parimet dhe kornizat kompetente të shtetit kontraktues. Kjo kryesisht përfshinë çështjet e dobishme për të cilat Gjykata Evropiane duhet të vendosë dhe vendimi i saj me arsye mund të dallojë varësisht nga shteti dhe periudha për të cilën është fjala. Duhet cekur sidomos se fjalia e dytë e Nenit 2 e protokollit nuk e pengon shtetin që përmes mësimit dhe edukimit t’i bartë informatat apo njohuritë që janë të lidhura drejtpërdrejt apo tërthorazi me natyrën fetare apo filozofike. Ai madje mund të mos lejojë prindërve për shkak të përfshirjes së mësimit të tillë apo arsimimit në planprogram shkollor, sepse në të kundërtën do të ekzistonte rreziku që i tërë mësimi i institucionalizuar të mos tregohet si praktik. Në të vërtetë në rastin e shumë lëndëve të cilat shpjegohen në shkolla është vështirë që të mos ketë në masë të vogël apo më të madhe, ndonjë implikim apo aspekt filozofik. Gjithashtu kjo vazhdon edhe për aspektin fetar, nëse na kujtohet kjo se ka religjione të cilat formojnë entitete shumë të gjëra dogmatike ose morale, të cilat kanë ose mund të kenë përgjigje për çdo çështje filozofike kozmike apo të natyrës morale.

88

Në fjalinë e dytë të Nenit 2 kuptohet nga ana tjetër shteti, duke kryer funksionin në fushën e arsimimit dhe mësimit duhet të kujdeset që informatat dhe dituritë nga programi mësimor të barten në mënyre objektive, kritike dhe pluraliste. Shtetit i ndalohet të bëjë indoktrinimin, i cili do të ishte në kundërshtim me respektimin e bindjeve fetare dhe filozofike të prindërve. Ky është kufiri i cili nuk guxon të tejkalohet. Interpretimi i tillë, njëkohësisht është kompatibil me fjalinë e dytë të Nenit 2 të Protokollit, nenet 8 dhe 10 të Konventës Evropiane dhe në frymën e përgjithshme të vet Konventës Evropiane, pra të armës të krijuar që shteti të promovojë idealet dhe vlerat e shoqërisë demokratike. Duke i dhënë të drejtë shtetit, Gjykata në këtë lëndë gjithashtu theksoi se dhe pse arsimimi seksual mund të lidhet për bartjen e gjykimeve të vlerave vendimi i Qeverisë daneze ka qenë i orientuar në informim e jo në indoktrinimin e nxënësve. F) Të drejtat lidhur me funksionimin e institucioneve demokratike 1. E drejta e lirisë së tubimit paqësor dhe liria e bashkimit “1. Çdo person ka të drejtën e lirisë së tubimit paqësor dhe bashkimit me të tjerë, duke përfshirë edhe të drejtën e themelimit të sindikatës dhe bashkimit të sindikatave për qëllime të mbrojtjes së interesave të veta. 3. Këto të drejta nuk do të kufizohen, përveç në mënyrën e rregulluar me ligj, që është e

domosdoshme në shoqërinë demokratike, në interes të sigurisë nacionale apo sigurisë publike, me qëllim të pengimit të trazirave apo krimit, mbrojtjes së shëndetit apo moralit ose mbrojtjes së të drejtave dhe lirive të të tjerëve. Me këtë Nen nuk ndalohet futja e kufizimeve ligjore prë ato të drejta të cilat i gëzojnë pjesëtarët e forcave të armatosura, policisë apo administratës shtetërore” (Neni 11 i Konventës).

a. E drejta e tubimit paqësor

Liria e tubimit paraqet është një ndër ato të drejta që në esencë e karakterizojnë shtetin demokratik. Ajo nënkupton të drejtën e individit që të takohet me njerëz të tjerë në vend publik me ç’rast shkëmbehen mendimet dhe bindjet. Tubimi paqësor i njerëzve në një vend të caktuar paraqet miting, deri sa tubimi në magjistralet publike paraqet defilim. Për realizimin e të drejtës në tubim paqësor është e nevojshme leja paraprake nga shteti, gjegjësisht nga organet e tij ekzekutive – policore në mënyrë që qytetarëve t’u mundësohet shprehja publike e qëndrimeve dhe bindjeve e njëherazi të pengohet rreziku i trazirave. Organet ekzekutive – policore të shtetit janë të detyruara të sigurojnë të drejtën në tubim paqësor çdonjërit që do të thotë edhe demonstruesve por edhe kundërshtarëve të demonstratave. Me këtë rast është i rëndësishëm roli i policisë në përgatitjen dhe vet zhvillimin e tubimit publik, madje edhe në mundësinë e shpërndarjes së demonstruesve dhe kundërdemonstruesve. Komisioni për të Drejtat e Njeriut në parashtresën nr. 8191/78 konstatoi se leja paraprake për mbajtjen e tubimit publik nuk është në kundërshtim me lirinë për tubim paqësor:

89

“E drejta në tubim paqësor në këtë Nen është e drejtë në shoqëri demokratike (...) dhe një ndër themelet e shoqërisë së tillë (...). Si e tillë kjo e drejtë përfshinë mbledhjet private dhe tubimet në magjistrale publike. Kur janë në pyetje këta të fundit, kushti për dhënien e lejes paraprake sipas rregullit nuk duhet të prekë në këtë të drejtë. Veprimi i tillë është në pajtim me kërkesat e Nenit 11. (1), mos për asgjë tjetër, atëherë për hir të asaj që pushtetit t’i mundësohet të sigurojë karakterin paqësor të tubimit, prandaj vetvetiu kjo nuk paraqet pengesë për realizimin e kësaj të drejte.” Komisioni për të drejtat e njeriut gjithashtu në parashtresën 8440/78 kur Qeveria ka ndaluar të gjitha demonstrimet publike në vendin e caktuar ka hedhur pohimin e Qeverisë se demonstratat kanë mundur të nxisin rezistencë të dhunshme të kundërshtarëve dhe ekstremistëve duke tërhequr vërejtjen si vijon: “E drejta në lirinë e tubimit paqësor është e garantuar për secilin që synon organizimin e demonstratave paqësore (...). Mundësia e kundërdemonstruesve të dhunshëm apo mundësia që ekstremistët e dhunshëm, që nuk kanë anëtarë të shoqatës që organizojnë demonstratën, tu bashkohen vetvetiu demonstratave nuk mund të pengojnë këtë të drejtë. Madje edhe kur ekziston rreziku i vërtetë që lëvizja në kolonë të shndërrohet në trazirë për shkak të asaj se nuk janë nën kontrollin e organizatorit, formimi i kolonës së tillë nuk del nga korniza e Nenit 11 (1) e Konventës vetëm për këtë arsye por se çdo kufizim që imponohet tubimit duhet të jetë në harmoni me dispozitat e paragrafit 2 të këtij Neni”. Ndërkaq, është me rëndësi të theksohet qëndrimi i Gjykatës se e drejta në tubim paqësor përfshinë edhe të drejtën në mbrojtje nga kundërdemonstruesit që e bënë të qartë obligimin pozitiv të shtetit si dhe masat e mundshme në sferën e marrëdhënieve ndërmjet individëve. Kështu Gjykata për të drejtat e njeriut në lëndën Ärzte für das Leben më 1998, duke shqyrtuar masat për mbrojtjen e dy demonstratave kundër ndërhyrjes së kundërdemonstruesve në kuptimin e vlerës dhe arsyes që të mundësohet rrjedha e demonstratave në mënyrë paqësore, konkludoi se : „Pjesëmarrësit e demonstratave duhet të jenë në gjendje të mbajnë demonstrata pa frikë se do të jenë të sulmuar fizikisht nga kundërshtarët e tyre. Frikën e tillë do të mund ta kishte shoqata apo grupi tjetër që kanë ide apo interesa të përbashkët dhe haptazi shprehin mendimin e tyre për çështje shumë kundërthënëse, të cilat janë me rëndësi për bashkësinë. Në demokraci, e drejta në kundërdemonstratës nuk mund të shtrihet ashtu që të pengojë realizimin e së drejtës në demonstratë (...). Liria e vërtetë efikase për tubim paqësor nuk mund të jetë e reduktuar me detyrë nga ana e shtetit, koncepti negativ nuk do të ishte në pajtim me qëllimin dhe interesin e Nenit 11 lidhur me Nenin 8. Neni 11 nganjëherë kërkon ndërmarrje të masave pozitive, nëse është e nevojshme madje edhe në sferën e marrëdhënieve ndërnjerëzore“. Nga tërë sa u tha shihet qartë se shteti ballafaqohet me vështirësi të caktuara lidhur me tubimet publike dhe pse edhe në këtë rast shtetit gjegjësisht organeve të tij ekzekutive – policore u lihet hapësirë për vlerësim të lirë, të vendosin se a do të kërkojnë certifikim paraprak nga demonstruesit apo do të ndërmarrin ndonjë masë tjetër. a) E drejta në bashkim

90

Në Nenin 11 të Konventës Evropiane thuhet se çdokush, krahas të drejtës në tubim ka të drejtën edhe në lirinë e bashkimit me të tjerët duke përfshirë edhe të drejtën e themelimit të sindikatës dhe bashkimit sindikal për qëllime të mbrojtjes së interesave. Duke theksuar që në Nenin 11 të Konventës Evropiane themelimin e sindikatës, Gjykata në njërën nga aktgjykimet e veta ka theksuar se „ e drejta në themelimin dhe bashkimin sindikal, në Nenin 11 është në aspekt i të drejtës së gjerë në lirinë e bashkimit“ (Sigurdur A. Sigurjonsson kundër Islandës më 1993). Në rastin e përmendur bëhet fjalë për taksi shoferin, të cilit i është dhënë leja për kryerjen e veprimtarisë me kusht që t'i bashkohet shoqatës së vozitësve. Vozitësi i është bashkuar shoqatës së taksistëve por ai anëtarësim ka pushuar me ç’rast ai ka mbetur pa leje për kryerjen e veprimtarisë. Pas 3 vjetëve Parlamenti Islandez ka miratuar ligjin, me të cilin kërkohet që të gjithë taksi shoferët të jenë anëtarë të shoqatës pas së cilës Gjykata për të Drejtat e Njeriut ka theksuar se detyrimi ligjor i anëtarësimit në shoqatë ka qenë në disharmoni me qëllimin i cili është dashur të arrihet. Komisioni për të drejtat e njeriut në lëndën Young, James dhe Webster kundër Mbretërisë së Bashkuar më 1979 ka marrë qëndrim se lidhja ndërmjet punëtorëve të punësuar tek punëdhënësi i njëjtë nuk mund të konsiderohet bashkim sipas Nenit 11 për arsye se bazohet vetëm në kontratën e marrëdhënies ndërmjet të punësuarit dhe punëdhënësit. Në këtë kuptim ka shtuar se shprehja bashkim n[nkupton tubimin për arritjen e qëllimit të përbashkët. Këtu është e qartë se para së gjithash fjala është për tubimin e karakterit vullnetar gjegjësisht në bazë vullnetare dhe se ekziston qëllim i caktuar i përbashkët. Gjykata për të drejtat e njeriut në aktgjykimin lidhur me të njëjtën lëndë më 1981 konstatoi se kushtëzimi i aplikuesit me anëtarësim në sindikatë që të mund ta mbajë punën paraqet cenim të lirisë për bashkim sipas Nenit 11 të Konventës dhe konkludoi si vijon: “ E drejta në formimin e sindikatës dhe aderimi në të është një pikëpamje e veçantë e të drejtës në bashkim (...). Nocioni liri mundëson masën e caktuar të lirisë së zgjedhjes me rastin e realizimit të asaj të drejte. Duke pasur parasysh se qëllimi i përmendur i përbashkët sipas Komisionit për të drejtat e njeriut vështirë mundë të shpjegohet ndryshe vetëm si vullnetar, Komisioni në parashtresën nr. 8317/78 në të cilën një numër të burgosurish kanë pohuar se e drejta në bashkim e paraparë me caktimin e vendosjes në qeli, përfundoi se ai Nen nuk ka të bëjë me të drejtat e të burgosurve për bashkim me të burgosurit tjerë, as që kjo mund të konsiderohet bashkim me të tjerët të burgosur. Komisioni prandaj konstatoi se me këtë rast nuk është fjala për qëllimin e përbashkët as për bashkim në kuptim të Nenit 11 të Konventës. Në pikëpamje të të drejtës sindikale u pranua mendimi se ajo sipas Nenit 11 është e realizueshme në momentin kur mund të formohet dhe kur anëtarësia në sindikatë pranohet. Gjykata në këtë pikëpamje madje konstatoi se Neni 11 i Konventës nuk garanton të drejtën në grevë gjegjësisht se ajo e drejtë mund t’u nënshtrohet kufizimeve në suaza të shëndetësisë nacionale. Me këtë rast shtetit i lejohet t’i caktojë mjetet tjera me të cilat sindikatës do t’i mundësohet që të mbrojë interesat profesionale të anëtarëve të vet prandaj në aktgjykimin Schmidt dhe Dahlstrom kundër Suedisë më 1976, Gjykata konstatoi se Konventa garanton të

91

drejtën e sindikatës që të veprojë në mbrojtjen e interesave profesionale të anëtarësisë së vet shtetet duhet të lejojnë dhe të mundësojnë shfrytëzimin dhe zhvillimin e kësaj të drejte. Në pikëpamje të Nenit 11 të Konventës shteti është i obliguar, sikurse edhe në Nenet tjera që të mos ndërhyjë në realizimin e të drejtave. Në parashtresën 10550/83 parashtruesi i kërkesës pohon se largimi i tij nga sindikata ka qenë në kundërshtim me Nenin 11 të Konventës. Komisioni ka konstatuar se Neni 11 nuk është cenuar dhe se qëllimi i Nenit 11 të Konventës është të mbrojë këtë veprimtari kryesisht private nga implikimet shtetërore. Komisioni me këtë rast theksoi si vijon: “ E drejta në formimin e sindikatave dhe aderimi në to është një lloj i posaçëm i lirisë së bashkimit e cila në rend të parë mbron njeriun nga masat e shtetit. Shteti nuk mund të ndërhyjë në formimin e sindikatës dhe anëtarësimin në të (...). Ndërkaq, çështja e cila shtrohet në këtë lëndë i përket asaj se në çfarë mase me këtë dispozitë shteti obligativisht, e mbron anëtarin e sindikatës nga masat, të cilat i ndërmerr sindikata ndaj tij. Për shembull e drejta në formimin e sindikatës nënkupton të drejtën e sindikatës të miratojë rregullat e veta, të kryejë punët e veta dhe të formojë lidhjet sindikale ose së bashku shoqatat (..:). Prandaj, vendimet e sindikatës në këtë për fushat nuk mund të jenë të kufizuara dhe të mbikëqyrura nga shteti. Në pajtim me këtë këto vendime duhet të konsiderohen si akte private për të cilat në parim shteti nuk mund të jetë përgjegjës sipas Konventës. Mbrojtja, e cila jepet me këtë dispozitë, së pari ka të bëjë me mosndërhyrjen e shtetit. Në të njëjtin rast Komisioni konkludoi se në kushte të caktuara shteti mund të jetë i shtyrë që të ndërhyjë në çështjet sindikale në mënyrë që individin ta mbrojë nga : “Çdo keqpërdorim nga pozita dominuese e sindikatës (...). Keqpërdorimi i tillë mund të bëhet p.sh atëherë kur heqja dorë apo shkyçja nga anëtarësia nuk janë në pajtim me Statutin e sindikatës ose kur Statuti është plotësisht i pakuptueshëm apo arbitrar ose kur heqja dorë e anëtarësisë apo shkyçja e tillë ka sjellë deri tek pasojat e rënda siç është humbja e punës për shkak të mbylljes së punëtorisë. Neni 11 pika 2 i Konventës thotë se këto të drejta nuk do të kufizohen, me përjashtim në mënyrën e rregulluar me ligj e cila është e domosdoshme në shoqërinë demokratike, për interesin e sigurisë nacionale dhe asaj publike, në interes të pengimit të trazirave apo krimit, të mbrojtjes së shëndetit apo moralit ose të mbrojtjes së lirive të të tjerëve. Me këtë Nen nuk ndalohet aplikimi i kufizimeve ligjore për ato të drejta të cilat i gëzojnë pjesëtarët e forcave të armatosura, policisë apo administratës shtetërore. Këtu është e qartë se kufizimi i të ashtuquajturit paragrafi 2 dallohet në raport me nenet tjera me vet faktin se shteti kontraktues autorizon kufizimin e të drejtave nga paragrafi 1 i Nenit 11 të Konventës pjesëtarëve të forcave të armatosura, policisë apo administratës shtetërore. Në parashtresën 11603/85 parashtruesit kanë qenë nëpunës shtetëror të punësuar në shtabin e përgjithshëm të Komunikacionit të Qeverisë së Mbretërisë së Bashkuar në ndërmarrjen për komunikacione ushtarake dhe zyrtare të Qeverisë, të cilëve u është ndaluar të formojnë sindikatën dhe t’i bashkohen sindikatës dhe pse atje sindikata tashmë ka vepruar për më tepër

92

se 40 vjet. Dhe pse është konstatuar ndërhyrje në realizimin e të drejtës sipas Nenit 11 të Konventës kurse të punësuarit pa kontestueshëm kanë qenë nëpunës të administratës shtetërore, komisioni u kufizua në shqyrtimin e ligjshmërisë së masave të shtetit me të cilat të ankuarve u është ndaluar anëtarësimi në sindikatë dhe konstatoi se dispozitat gjegjëse kanë bazë në juridiksionin e vendit dhe u nënshtrohen kontrollit të gjykatave vendëse. Liria e bashkimit gjithashtu përfshinë edhe formën më të rëndësishme sot të bashkimit politik si parti politike. Me qëllim të pengimit të keqpërdorimeve të lirive të bashkimit politik e cila gjë do të hapte mundësinë për krijimin e regjimeve autoritare dhe heqjen e të drejtave dhe lirive shoqërive demokratike, janë mjaft të dukshme përpjekjet për konstitucionalizëm apo legalizim të partive politike sidomos pas luftës së dytë botërore. Kushtetutat e para, të cilat kanë nxjerrë dispozitat e tilla ishin ato të Republikës Federale Gjermane (Neni 21 i ligjit themelor), Italisë (Neni 49) , Francës (Neni 4) dhe etj. E DREJTA NË ZGJEDHEJ TË LIRA «Palët e larta kontraktuese obligohen që në distanca të caktuara kohore të mbajnë zgjedhjet e lira me votime të fshehta, nën kushtet të cilat sigurojnë shprehje të lirë të mendimit të popullit me rastin e zgjedhjes së organeve ligjvënës». (Neni 3. Protokolli 1. i Konventës Evropiane) Konventa Evropiane për Mbrojtjen e të Drejtave të Njeriut vendosmërisht thekson obligimin pozitiv të shtetit që në distancat e duhura kohore të organizojë zgjedhjet e lira me votime të fshehta, nën kushtet të cilat sigurojnë shprehjen e lirë të mendimit të popullit me rastin e zgjedhjes së organeve ligjvënëse. Komisioni për të Drejtat e Njeriut në lëndën Greke më 1969 ka theksuar se e drejta në zgjedhje të lira është „ baza e shoqërisë demokratike“ që realizohet me ekzistimin e organeve përfaqësuese ligjvënëse, anëtarët e të cilave zgjidhen në periudha të caktuara kohore. Prandaj, shteti në të cilin nuk ekzistojnë zgjedhjet e lira nuk mund të jetë shtet demokratik. Deklarata Universale e KB-a e viti 1948, në Nenin 21 thotë: «1. Çdo person ka të drejtë të marrë pjesë në drejtimin e punëve publike të vendit të vet, drejtpërdrejt, ose përmes përfaqësuesve të zgjedhur në mënyrë të lirë.. 2. Çdonjëri ka të drejtë që në baza të barabarta të hyjë në shërbim publik të Vendit të vet. 3. Vullneti i popullit është baza e pushtetit shtetëror: ky vullnet duhet të shprehet në zgjedhjet e kohëpaskohshme dhe të lira, të cilat do të zbatohen me të drejtë të përgjithshme dhe të barabartë, me anë të votimit të fshehtë ose me procedurë, e cila mundëson lirinë e votimit». Pakti Ndërkombëtarë për të Drejtat dhe Liritë Qytetare dhe Politike i vitit 1966, Me Nenin 25 i jep rëndësi edhe më të madhe të drejtës për votim të lirë: «Çdo qytetarë ka të drejtë dhe mundësi, pa asnjë diskriminim të përmendur nga Neni 2 dhe pa kufizime të pabaza:

93

(a) Të marr pjesë në udhëheqjen e punëve publike, drejtpërdrejt ose përmes përfaqësuesit të zgjedhur në mënyrë të lirë;

(b) Të zgjedh dhe të jetë i zgjedhur në zgjedhjet e kohëpaskohshme të vërteta, të përgjithshme, të barabarta dhe të fshehta, të cilat sigurojnë shprehjen e lirë të vullnetit të elektoratit (zgjedhësve);

(c) Të jetë i pranuar nën kushtet e përgjithshme të barabarta në shërbimet publike të Vendit të vet ».

Dokumenti nga Mbledhja e Dytë e Konferencës mbi Dimensionin human, Konferencës për Siguri dhe Bashkëpunim, të Mbajtur në Kopenhagë më 1990, gjithashtu rregullon të drejtën në zgjedhje të lira duke theksuar, në paragrafët 7. dhe 8. si vijon: (7) Që pushteti të jetë i mbështetur në vullnetin e popullit, shtetet pjesëmarrëse duhet plotësuar

kushtet e nevojshme si vijon; (7.1) Të mbajë zgjedhjet e lira në intervale të arsyeshme kohore dhe në harmoni me ligjin; (7.2) Të lejojë që të gjitha vendet, së paku në një Dhomë të pushtetit nacional ligjvënës të jenë

të zgjedhurit me votën e lirë të popullit (7.3) Të garantojë votim të përgjithshëm dhe të barabartë të të gjithë qytetarëve të moshës

madhore; (7.4) Të garantojë votim të fshehët apo procedurë tjetër ekuivalente të votimit të lirë si dhe

numërim të ndershëm të votave, raportim për numrin e votave dhe shpallje të rezultateve zyrtare;

(7.5) Të respektojë të drejtën e qytetarit që të kandidohet për funksion politik apo publik, personalisht apo si përfaqësues të partive ose organizatave pa diskriminim;

(7.6) Të respektojë të drejtën e individit dhe grupit për themelimin plotësisht të lirë të partisë

së tij politike dhe organizatës tjetër politike dhe atyre partive apo organizatave politike, të ofrojë garancitë ligjore, të cilat do tu mundësojnë që të garojnë në baza të trajtimeve të barabarta para ligjit dhe pushtetit;

(7.7) Të sigurojë që ligji dhe politika publike të veprojnë ashtu që të lejojnë zhvillimin e politikës së fushatës në atmosferë të lirisë dhe drejtësisë në të cilën partitë dhe individët nuk do të jenë të penguar me forcë , as me administratë, as me frikësim, që lirishtë të shprehin mendimet dhe kualifikimet e veta, të njoftohen dhe për këtë të debatojnë si dhe të votojnë pa frikë se do të dënohen;

(7.8) Të sigurojë që kurrfarë pengese administrative dhe gjyqësore të mos e pengoj

pjesëmarrjen në media, në të cilat mund të marrin pjesë të gjitha grupet politike dhe individët që dëshirojnë të marrin pjesë në procesin zgjedhor pa kurrfarë diskriminimi;

(7.9) Të sigurojë që të gjithë kandidatët , të cilit marrin numrin e domosdoshëm të votave, të paraparë me ligj, menjëherë të vendosën në funksion dhe tu mundësohet që në atë funksion të mbeten deri në fund të mandatit ose derisa mandati të mos përfundojë në

94

një mënyrë tjetër të paraparë me ligj, në pajtim me procedurat parlamentare demokratike dhe kushtetuese.

(8) Shtetet pjesëmarrëse konsiderojnë se prezenca e vëzhguesve ndërkombëtarë dhe vendës

mund të përmirësojë procesin zgjedhor në vendet ku mbahen zgjedhjet. Prandaj, ato i ftojnë vëzhguesit nga të gjitha vendet, KESS, si dhe nga institucionet përkatëse private të cilat dëshirojnë të përcjellin rrjedhën e procesit zgjedhor nacional në atë masë, në të cilën ligji e lejon. Ato, gjithashtu do të përpiqen që të mundësojnë qasje të njëjtë zgjedhjeve të cilat mbahen edhe nën nivelin nacional. Kota vëzhgues kanë për detyrë që të mos ndërhyjnë në rrjedhën e zgjedhjeve;

Të gjitha dokumentet e përmendur tregojnë se shtetet anëtare të Këshillit të Evropës dhe nënshkruese të Konventës Evropiane janë të vendosura të theksojnë rëndësinë e të drejtave që në zgjedhje të lira të eliminojnë gjithashtu mbeturinat e ideologjive fashiste, naciste dhe komuniste duke pasur parasysh faktin se sistemet e përmendura kanë pasur qëndrim negativ ndaj zgjedhjeve të lira dhe demokratike. Kushtet e domosdoshme për ekzistimin e zgjedhjeve të lira në shtetin modern demokratik janë : - Që të realizohet liria, që zakonisht nënkupton barabarësia e qytetarëve aktiv dhe pasiv; - Votimi i drejtpërdrejt; - Baraspeshimi i njësive zgjedhore që të mund të realizohet barazia e votës; - Të sigurohet mundësia që qytetarët të votojnë drejtpërdrejt, së paku për një dhomë të organit

ligjvënës nacional. Për këtë shtetet evropiane i detyron akti i Kopenhagës; - Të realizohet sinqeriteti apo autenticiteti i vullnetit qytetar që do të dëshironte të ishte në ato

zgjedhje; - Të realizohet informimi i nevojshëm i qytetarëve për kandidatët dhe për gjendjen në shoqëri; - Të pengohen të gjitha presionet dhe diskriminimet e mundshme që pengojnë qytetarët të

shprehin vullnetin e tyre; - Që ai vullnet të jetë në pajtim me interesat e tyre ekonomike juridike, sociale dhe interesa të

tjera; - Të krijohet qetësi sociale dhe kushtet tjera, që janë të nevojshme për vështrim të pjekur e të

matur të qytetarëve në sjelljet e garniturave politike që janë të formuara në shoqëri dhe të cilat ndërrohen në pushtet;

- Të kreohet mendimi i lirë publik, i cili do to ndihmonte qytetarët të gjejnë vendin e vërtetë të tyre në atë zgjedhje dhe në jetën e përgjithshme shoqërore e politike (shih për këtë: Ć. Sadikoviq, Evropsko pravo ljudskih prava, 2001.)

Në lëndën Mathieu-Mohin dhe Clerfayt kundër Belgjikës më 1987, Gjykata për të Drejtat e Njeriut nuk ka konstatuar cenimin, në rastin kur parashtruesit gjuha e të cilëve është ajo frënge, kanë pohuar se kushti që e rregullon juridiksioni Belg, i cili thotë se kandidatët e zgjedhur në Dhomën Flamane, japin betimin në gjuhën flamane, i pengon qytetarët që flasin frëngjisht të votojnë për kandidatë të cilët gjithashtu flasin frëngjisht. Gjykata Evropiane në kuptim të së drejtës në zgjedhje të lira ka konkluduar se Neni 3 mbanë të drejtën pozitive që të mbrojë jo vetëm të drejtën, por edhe të drejtën themelore, dhe pse me këtë rast i lehet edhe shtetit hapësirë e gjerë për vlerësim të lirë të zgjedhjes së sistemit zgjedhor të cilin ajo dëshiron ta zbatojë. Qëllimi i çdo sistemi zgjedhor është që në mënyrë besnike të shprehë

95

mendimin e njerëzve, përmes të cilit do të shprehet vullneti politik koherent dhe i qartë. Prandaj vet shprehja, kushtet që do të sigurojnë shprehjen të lirë të mendimit të popullit me rastin e zgjedhjes së organeve ligjvënëse, presupozon parimin e trajtimit të barabartë të të gjithë qytetarëve në realizimin e të drejtës së tyre që të kandidohen në zgjedhje , gjegjësisht të drejtën që të jenë edhe të zgjedhur dhe të zgjedhin, që është e ndarë nga e drejta e shprehjes , e cila tashmë është e mbrojtur me Nenin 10 të Konventës Evropiane. Nga gjithë kjo, gjithsesi rezulton se të gjitha vota duhet të kenë rëndësinë e barabartë në pikëpamje të rezultatit të zgjedhjeve, si dhe të gjithë kandidatët duhet të kenë mundësi të barabarta për të fituar. Gjykata me këëtë rast gjithashtu konkludoi si vijon: «Derisa, pothuaj të gjitha dispozitat esenciale të Konventës Evropiane dhe protokollit 1, 4, 6, dhe 7 përdorin shprehjen „çdonjëri ka të drejtë“ , Neni 3 përdorë frazën „palët e larta kontraktuese detyrohen“. Në bazë të kësaj, nganjëherë është konkluduar se ky Nen nuk i parasheh të drejtat dhe liritë individuale si të siguruara drejtpërdrejt, secilit nga ana e kompetencave të anëtareve kontraktuese(...), por vetëm detyrimet ndërmjet shteteve (...). Interpretimi i tillë nuk mund të pranohet (...). Në pajtim me këtë (edhe ata që janë paraqitur para gjykatës evropiane, janë pajtuar me këtë çështje), 'ndërmjet shteteve' ngjyrosja e tekstit të Nenit 3 nuk shënon kurrfarë dallimi në raport me dispozitat tjera të Konventës evropiane dhe protokolleve të saj e që është me rëndësi esenciale. Arsyeja për këtë qëndron si duket në dëshirën për ti dhënë rëndësi më të madhe solemnitetit të detyrimeve të marra, dhe në faktin se obligimi primarë, në fushën për të cilën flitet, nuk është në bashkim apo mosndërhyrje siç është rasti me shumicën e të drejtave qytetare dhe politike, por në nxjerrjen e masave pozitive nga ana e shtetit, për të „mbajtur“ zgjedhje demokratike. Të drejtat në fjalë nuk janë absolute. Meqenëse ato, Neni 3 i pranon, por nuk i thekson në mënyrë eksplicite, e as që i definon, ekziston hapësirë për kufizim që nënkupton (...). Neni 3zbatohet vetëm në zgjedhje të lira „të organeve ligjvënëse, ose së paku për njërën nga dhomat nëse të tilla janë dy a më tepër(...). Mirëpo fjala „ organ ligjvënës“ nuk nënkupton domosdo vetë Parlamentin Nacional;ato duhet të interpretohen në dritën e rregullimit kushtetues të shtetit i cili është në pyetje. (...). në pikëpamje të metodës „ organet ligjvënëse“, Neni 3 i parasheh vetë „ zgjedhjet e lira në periudhë të arsyeshme kohore, me votim të fshehtë dhe nën kushtet të cilat popullit i i mundësojnë shprehje të lirë të mendimit“. Pra kjo nuk krijon kurrfarë detyrimi për futjen e ndonjë sistemi të ri zgjedhor (...) siç është sistemi proporcional apo sistemi i shumicës me një apo dy valë votimesh». Gjykata për të Drejtat e Njeriut, gjithashtu në lëndën Gitonas dhe të tjerët kundër Greqisë më 1977, ka konstatuar se nuk ka pasur shkelje të Nenit 3, Protokolli 3 i Konventës Evropiane kur juridiksioni vendës ka ndaluar që ai i cili ka ushtruar funksion publik më tepër se tre muaj, tri vjet para zgjedhjeve, mund të jetë kandidat në ato zgjedhje, prandaj për këto arsye të ankuarit janë shkualifikuar për kandidim në zgjedhjet parlamentare. Gjykata me këtë rast konkludoi si vijon: «Neni 3 i protokollit 1 përfshinë të drejtat subjektive për të votuar dhe për tu kandiduar në zgjedhje. Sado që ato të drejta janë të rëndësishme, ato nuk janë absolute. Pasi që Neni 3 i pranon ato, por nuk i shprehë në mënyrë eksplicite, as i definon, ekziston hapësirë për „ implikime kufizuese“(...). Në dispozitat e tyre lidhore të juridiksionit vendës, shtetet kontraktuese, i kushtëzojnë të drejtat që të votohet dhe kandidohet në zgjedhje, që në parim,

96

nuk është kundër Nenit 3. ato kanë hapësirë të gjerë për vlerësim të lirë në këtë fushë, por në Gjykatën Evropiane është që të vendos si instancë e fundit, se a janë respektuar kërkesat e Protokollit; ajo duhet doemos të vërtetojë se këto kushte nuk i zvogëlojnë të drejtat në fjalë deri në atë masë sa do të rrezikonin esencën e tyre dhe do t’i zhvishnin nga efikasiteti; se janë imponuar me qëllim të arsyeshëm; dhe se mjetet, të cilat janë përdorur nuk janë jokompatibile. G. E DREJTA NË PASURI “Çdo person fizik ose juridik ka të drejtë ta shfrytëzojë pasurinë e vet pa pengesa . Askujt nuk mund t’i merret e drejta në pasurinë e tij, përveç nëse është për interesin publik dhe me kushtet e parapara me ligj ose sipas parimit të përgjithshëm të së drejtës ndërkombëtare. Dispozitat e mëparshme, megjithatë, në asnjë mënyrë nuk mund të ndikojnë në të drejtën e shtetit që të aplikojë ligje që i konsideron të nevojshme për mbikëqyrjen e shfrytëzimit të pasurisë, në pajtim me interesin e përgjithshëm ose për të siguruar grumbullimin e tatimit, mbledhjen e kontributeve të tjera dhe të gjobave” (Neni 1, i Protokollit të KE). E drejta e pasurisë është e rregulluar që nga viti 1789 me Deklaratën për të Drejtat e Njeriut dhe Qytetarëve Neni 17 thotë: “pasi që pasuria është e drejtë e pamohueshme dhe e shenjtë, askujt nuk mund t’i cenohet kjo e drejt për pasuri, përveç nëse kjo patjetër është për interesin e përgjithshëm me kushte të caktuara juridike dhe me kompensim paraprak”. Deklarata Universale për të drejtat e njeriut e vitit 1948, në të njëjtën mënyrë, në Nenin 17. (1) thekson se “gjithkush ka të drejtë ketë pasuri personale ose në bashkësi me të tjerët. (2) Askush nuk mund të privohet nga pasuria në mënyrë arbitrare. Konventa Evropiane e mbron të drejtën e shfrytëzimit të papenguar të pasurisë dhe garanton që askush nuk mund të privohet nga pasuria. Nga Neni 1. i Protokollit krahas Konventës, shihet se edhe për çështjen e pasurisë si njërin nga elementet themelore të drejtave të njeriut, shteti mban të drejtën e kufizimit në kuptim të privimit të pasurisë për interesin publik dhe me kushtet e parapara ligjore si dhe me parimet themelore të së drejtës ndërkombëtare. Shtetit edhe më tej i jepet e drejta – ose më mirë të thuhet mundësi e gjerë e vlerësimit të lirë – që t’i aplikojë ligjet për të cilat mendon se janë të nevojshme për mbikëqyrjen e shfrytëzimit të pasurisë në harmoni me interesin e përgjithshëm ose për ta siguruar mbledhjen e tatimeve dhe të kontributeve të tjera, si dhe të gjobave. Jurisprudenca e Gjykatës Evropiane për të Drejtat e Njeriut e ka përcaktuar vërtetë një koncept më të gjerë të kuptimit të fjalës pasuri. Në aktgjykimin e lëndës Gasus Dosier und Fordertechnik GmbH në vitin 1995 është vërtetuar që pasuria përveç posedimit të gjërave fizike përfshinë edhe të drejta dhe interesa të tjera të caktuara. Shprehja “pasuri” përfshin edhe të drejtat e fituara të personit, si: mjetet, dividendi dhe kërkesat materiale të bazuara në kontrata ose në përgjegjësinë nga delikti, si dhe të ardhurat e caktuara ekonomike ose sociale të përcaktuara me ligj (D.Gomien). Në atë mënyrë në Gjykatën për të Drejtat e Njeriut në lëndën Tre Traktörer Aktiebolag kundër Suedisë në vitin 1999, në kuptim të pasurisë, u pranua edhe posedimi i lejes për shërbimin e alkoolit, pasi ka konstatuar se është e rëndësishme për punën e restorantit, dhe se heqja e lejes

97

do te kishte ndikim negativ në famën e mirë të restorantit, dhe për këtë e ka konstatuar se mënyra sipas së cilës e rregullohet heqja, e lejes mbetet në vlerësimin e lirë të shtetit. Është interesant dhe rasti Van Merle dhe të tjerët kundër Holandës në vitin l986, ku Gjykata për të Drejtat e Njeriut e shpalli “vullnetin e mirë” në kuptimin e pasurisë dhe theksoi se me punën e vet parashtruesit e aplikacionit kanë krijuar klientelë: kjo në shumë aspekte ka natyrë të së drejtës private dhe paraqet të mirë materiale, dhe sipas asaj pasuri në kuptimin e Nenit 1. Parashtruesit e ankesës në lëndën James dhe të tjerët kundër Mbretërisë së Bashkuar në vitin 1986 kanë pohuar se shteti e ka shkelë të drejtën e tyre në pasuri kur qiraxhinjve shumëvjeçarë të objekteve për banim ua ka lejuar që të blejnë një pjesë të atyre objekteve në llogari të pronarit të pasurisë së patundshme dhe në disa raste edhe me çmim më të ulët se sa çmimi i tregut. Gjykata për të Drejtat e Njeriut e ka konstatuar që nuk është shkelë e drejta e pasurisë dhe thekson kështu: “Nocioni i interesit publik domosdo është voluminoz. Komisioni veçanërisht ka konstatuar që vendimi për miratimin e ligjit mbi eksproprijimin e pasurisë, zakonisht nënkupton shqyrtimin e çështjeve politike, ekonomike dhe shoqërore në lidhje me të cilat mendimet e shoqërisë demokratike mund të jenë shumë të ndryshme. Duke konstatuar se është e natyrshme që për vlerësim të lirë në kuadër të legjislacionit për zbatimin e politikës ekonomike dhe shoqërore hapësira duhet të jetë e gjerë, Gjykata do ta respektojë aktvendimin e legjislacionit në kuptimin e asaj që është “në interesin publik”. Përveç nëse ky aktgjykim është dukshëm i pa bazuar. (...) Tjetërsimi i pasurisë i bërë pa kurrfarë arsyeje tjetër, pos vetëm të bartet dobia personale te personi privat, nuk mund të jetë “ me interes shoqëror”. Megjithatë, bartja e obligueshme e pasurisë nga një person te tjetri në harmoni me rrethanat, mund të paraqes qëllim legjitim për avancimin e interesit publik. (...). privimi nga pasuria që rrjedh si rezultat i përkrahjes së politikës legjitime shoqërore dhe ekonomike etj. Mund të jetë në `interesin publik`, madje edhe nëse bashkësia fare nuk ka interes të drejtpërdrejtë ose nuk e shfrytëzon pasurinë e privuar”. Në lëndën Loizidiou kundër Turqisë të vitit 1996 Gjykata për të Drejtat e Njeriut konstatoi shkeljen e Nenit 1 të Protokollit 1 krahas Konventës duke konstatuar se pushteti në kontinuitet ia ka mohuar të drejtën t’i qaset pasurisë së vet për 16 vjet. Me atë rast, pa marrë parasysh situatën politike që ishte në atë kohë, janë rrezikuar të drejtat e pronarit në pasurin e vet veçanërisht e drejta për ta gëzuar pasurinë pa pengesa, në kuptim të shfrytëzimit, ose gëzimin e së drejtës së kontrollimit të shfrytëzimit të pasurisë. a) Kontrollimi i shfrytëzimit të pasurisë Konventa Evropiane shtetit ia lejon ta mbikëqyrë pasurinë, d.m.th. t’i zbatojë ligjet për të cilat konsideron se janë të nevojshme dhe në harmoni me interesat e përgjithshme. Nga paragrafi 2 i Nenit 1 shihet se, para së gjithash, kemi të bëjmë me kufizimin e së drejtës së shfrytëzimit të pasurisë, ku shtetit i lihet hapësirë e pakufizuar e vlerësimit. Në kuptim të ligjit që shteti e zbaton, në harmoni me interesin e përgjithshëm, Gjykata për të Drejtat e Njeriut plotësisht ia la shtetit dhe se në lëndën e Handyside nga 1976. ka konstatuar që ligji relevant shtetëror dhe zbatimi i tij mund të rishqyrtohen vetëm nëse nuk janë në harmoni me Nenin 14 që e ndalon diskriminimin, Nenin 18. dhe eventualisht me Nenin 17, të Konventës Evropiane. Për këtë Gjykata e theksoi se `ky qëndrim i përcakton shtetet nënshkruese të kontratës si gjyqtar të

98

vetëm të cilët do të vendosin çfarë është e domosdoshme për intervenim. Në pajtim me këtë, Gjykata duhet të përkufizohet në mbikëqyrjen e ligjshmërisë dhe të qëllimit të kufizimeve, për të cilat bëhet fjalë`. Megjithatë në ndërkohë ndodhë rasti i zgjerimit të mbikëqyrjes së përgjithshme jo vetëm e shtetit si gjyqtarit të vetëm, por edhe proporcionalitetit të masave të ndërmarra dhe qëllimin e vetë ligjit që është aplikuar. Për lëndën e Allan Jacobssonit të vitit 1989 Gjykata ka nxori këtë përfundim: “Në harmoni me paragrafin e dytë Nenit 1, të Protokollit 1, shtetet nënshkruese kanë të drejtë ndër tjera ta kontrollojnë shfrytëzimin e pasurisë në pajtim me interesin e përgjithshëm, duke i imponuar ato ligje që i konsiderojnë të nevojshme për atë qëllim. Megjithatë pasi kjo dispozitë duhet të shpjegohet në kuptimin e parimit të përgjithshëm të pjesës së parë të fjalisë nga paragrafi 1, duhet të bëhet i pranueshëm raporti i proporcionalitetit ndërmjet mjeteve të shfrytëzuara dhe qëllimit që duhet të realizohet. Për arritjen e baraspeshës së ndershme e të nevojshme, ndërmjet interesit të përgjithshëm të bashkësisë dhe nevojave të mbrojtjes së të drejtave themelore të personit, shtetit i është dhënë një hapësirë e gjerë e lirisë së vlerësimit”. Gjykata për të drejtat e njeriut në rastin Rajmondo kundër Italisë në vitin 1994 konstatoi se nuk kishte shkelje të Nenit 1. të Protokollit 1. të Konventës Evropiane kur shteti konfiskoi një sasi të madhe të gjërave që i takonin personit të dyshuar për bashkëpunim me mafinë në kohën kur pushteti nuk kishte dëshmi për krijimin e ligjshëm të asaj pasurie. Gjykata theksin e vet e fokusoi në praktikën e mafies në lidhje me pasurinë, vështirësitë që paraqiten në luftë kundër asaj praktike dhe natyrën e kufizuar të urdhëresës për konfiskimin e pasurisë. Hapësirë e lirë për vlerësim, gjithashtu, i lihet shtetit edhe në kuptimin e sigurimit të mbledhjes së tatimit ose të kontributeve të tjera dhe të gjobave. Sipas saj shtetit i lejohet të aplikojë tatime dhe gjoba dhe ta legjitimo obligimin ligjor të arkëtimit të tyre. Rëndësi të veçantë kanë vendimet e Gjykatës për të Drejtat e Njeriut kur është fjala për vështirësitë e realizimit të kompensimeve për pasurinë e privuar. Gjykata për të Drejtat e Njeriut i ka përcaktuar 4 faktorë që duhet të shqyrtohen me rastin e vlerësimit a ishte ai veprim në harmoni me Nenin 1. të Protokollit 1. të Konventës Evropiane. Në lëndën e Zubanit kundër Italisë, të vitit 1996, Gjykata e shqyrtoi ndërlikueshmërinë e ligjit dhe të veprimeve sipas të cilave bëhet eksproprijimi dhe përcaktohet kompensimi, ndërsa në lëndën Zubani, Matos Silva, Lada dhe të tjerët kundër Portugalisë në vitin 1996 e ka shqyrtuar gjatësinë e këtyre dy veprimeve. Dëmi që shkaktohet për shkak të gjatësisë së privimit, Gjykata e ka shqyrtuar në lëndën e Guillemin kundër Francës në vitin 1997, ndërsa shumën adekuate të kompensimit e ka shqyrtuar në harmoni me shtyrjen e pagesës dhe e ka vlerësuar në lëndën Guelleman dhe Akkus kundër Turqisë në vitin 1997. H) E DREJTA PËR JODISKRIMINIM “Të gëzuarit e të drejtave dhe të lirive, të parapara me Konventë, siguron jodiskriminim në kurrfarë baze, siç janë: gjinia, raca, ngjyra e lëkurës, gjuha, përkatësia fetare, mendimi politik etj., origjina nacionale dhe sociale, lidhjet me ndonjë pakicë kombëtare, gjendja materiale, lindja ose një status tjetër”,(Neni 14. KE).

99

Barazia e të gjithë njerëzve para ligjit është shenjë i shtetit të sotëm modern demokratik. Kohërat e kaluara i ka karakterizuar mu pabarazia jo vetëm në lëmin e marrëdhënieve ekonomiko – shoqërore, por edhe në kuptimin e vet pozitës së personit para ligjit dhe shtetit. Ndalimit të diskriminimit iu ka kushtuar dhe i kushtohet edhe sot kujdes shumë i madh. Edhe Deklarata për të Drejtat e Njeriut dhe të Qytetarit e vitit 1789 në Nenin e parë e ka theksuar se: “njerëzit lindin dhe mbeten barabartë në të drejta. Dallime shoqërore mund të ketë vetëm nëse kemi të bëjmë me të mirën e përgjithshme”. Deklarata universale në atë kuptim thekson: “të gjitha qeniet njerëzore lindin të lira dhe me të drejta të barabarta. Qeniet njerëzore i kanë dhunti mendjen dhe ndërgjegjen dhe se duhet të sillen ndaj njeri tjetrit në harmoni vëllazërore”. Një numër shumë i madh i marrëveshjeve regjionale dhe ndërkombëtare siç janë: Konventa e Kombeve të Bashkuara për të drejtat politike të femrave të vitit 1952; Konventa e Organizatës Ndërkombëtare të Punës për shpërblimin e barabartë dhe diskriminimin në punësim dhe profesione e vitit 1951 dhe 1958; Konventa e UNESCO-s e vitit l960; Konventa e KB për Eliminimin e të Gjitha Formave të diskriminimit të femrave e vitit 1979; por edhe Pakti për të Drejtat Politike dhe Qytetare e vitit 1966 me Nenin 26, merren më çështjen e diskriminimit. Për ta shqyrtuar një veprim ose situatë caktuar, në kuptim të shkeljes së ndalimit të diskriminimit dhe të parimit të barazisë është e nevojshme të ekzistojë trajtim i ndërsjellë i ndryshëm për lëndë të njëjta që shkaktohet pa shpjegim objektiv dhe të arsyeshëm ose nëse mungon baraspesha ndërmjet masave të ndërmarra dhe qëllimit të dëshiruar. Ligjet e Gjykatës Evropiane për të Drejtat e Njeriut kanë shënuar gjer më tani trajtime të ndryshme në bazë të: gjinisë, religjionit, nacionalitetit dhe fëmijëve të lindur në lidhjen martesore dhe jashtëmartesore. Në lëndën e njohur në gjuhësinë e Belgjikës të vitit 1968, një grup i prindërve që flasin gjuhën frënge, janë ankuar për pamundësi që fëmijët e tyre t’i vijojnë shkollat franceze në paralagje të Brukselit për shkak të vendbanimit të prindërve të tyre, ndërsa qytetarët që flasin gjuhën flamane nuk ballafaqohen me ato kufizime. Gjykata me rastin e arsyetimit ka vlerësuar se nëse masat e ndërmarra janë në harmoni me ligjin dhe po të jetë arritur baraspesha ndërmjet të masave dhe qëllimit ligjor, që është specifike për nenet e Konventës, në të cilët janë përfshirë edhe klauzolat restriktive. Me atë rast është konstatuar që: “zbatimi i Nenit 14. nuk kufizohet në rastet në të cilat nuk ekziston shkelje plotësuese e Nenit të dytë. Zbatimi restriktiv do të privonte Nenin 14 nga çdo vlerë praktike. Efekti i vetëm i diskriminimit të tillë do të ishte përkeqësimi i shkeljes së dispozitës së dytë Konventës. Shpjegimi i tillë nuk kishte me qenë në harmoni me dispozitën e Nenit 14. që thotë se: gëzimi e të drejtave dhe lirive të pranuara me Konventë do të sigurohet pa kurrfarë diskriminimi. Në atë mënyrë shtetit i jepet obligimi që nuk është vetëm negativ (...). Neni 14. është me rëndësi të veçantë në lidhje me dispozitat e Konventës që duke e përcaktuar të drejtën ose lirinë, gjithashtu u jep shteteve kompetenca në mënyrë diskrete, që duhet të ndërmerren për të siguruar se do të gëzojnë këto të drejta dhe liri. Kjo nuk është dispozitë normative e llojit të njëjtë sikurse në Nenin 8. të Konventës ose Nenin 2. të Protokollit: ka të

100

bëjë me mjetet ose me shkallën e gëzimit të së drejtës dhe lirive që diku janë shprehur. Mund të ndodhë që masat e ndryshme që i ndërmerr shteti, në pjesë të ndryshme të territorit të vet ose në popullacionin e ndryshëm, nuk përmbajnë në vete cenime të atij Neni të Konventës me të cilin definohet ajo e drejtë, por diferencimi përmban cenime, nëse sjellja e shtetit shqyrtohet nga aspekti i Nenit 14. atëherë do të parashtrohej çështja e cenimit jo vetëm të Nenit 14 por edhe i së drejtës së cekur të theksuar me Nenin relevant në lidhje me Nenin 14: në realitet, personi që ka pësuar dëme, si rezultat i cenimit së Nenit 14. nga shteti nuk i gëzon të drejtën dhe lirinë e theksuar në kushtet ose me shkallën e përcaktuar me Konventë, shikuar si tërësi”. Gjykata për të Drejtat e Njeriut ka marrë qëndrim që ndalimi i diskriminimit nuk ka karakter të përhershëm – absolut dhe se në lëndën Rasmussen kundër Danimarkës në vitin 1984 ka konstatuar si vijon: “Neni 14 i plotëson dispozitat e tjera thelbësore të Konventës Evropiane dhe Protokollit. Neni 14 nuk është i pavarur, sepse është efektiv vetëm në lidhje me `gëzimin e të drejtave dhe të lirive të njeriut` të garantuara me ato dispozita (...) Ky nen mund të zbatohet nëse faktet në fjalë nuk përfshihen në asnjërën nga këto dispozita”. Lënda gjuhësore e Belgjikës e vitit 1969, gjithashtu ka konstatuar: “Garantimi nga Neni 14 i Konventës, `nuk është i qëndrueshëm si i pavarur` dhe në ketë kuptim sipas kushteve të Nenit 14. ka të bëj kryesisht me të drejtat dhe liritë e njeriut të njohura me Konventë; pa marrë ketë parasysh, masa e cila vetvetiu është në harmoni me kërkesat e këtij Neni që e definojnë të drejtën apo lirinë në fjalë, , megjithatë mund ta cenojë ketë nen kur interpretohet në frymën e Nenit 14 . për faktin se ka natyrë diskriminuese”. Në parashtresën nr. 8410/78 Komisioni për të drejtat e njeriut edhe një herë u pajtua që “Neni 14. nuk është i orientuar kundër diskriminimit në përgjithësi, por vetëm kundër diskriminimit ndaj të drejtave dhe lirive që i garanton Konventa”. Sot gjithashtu aktuale është edhe çështja e të ashtuquajturit diskriminim pozitiv, që d.m.th. veprim i ndryshëm me qëllim të qartë drejtë pabarazisë, me qëllim të favorizimit të personave që në një mënyrë tjetër kanë qenë të diskriminuar. Diskriminimi pozitiv është i dukshëm në aspektin e favorizimit të femrave, të grupeve të ndryshme religjioze, etnike ose racore si dhe pjesëtarëve të grupeve të ndryshme. Me diskriminimin pozitiv të grupeve të caktuara e pranojmë edhe diskriminimin e tyre real dhe se shumë pajtohen që është më efikase që të punohet në eliminimin e diskriminimit real sipas të gjitha bazave dhe në forcimin e barazisë sesa të bëhen dallime në veprim. a) Dallimet diskriminuese ose të palejueshme në procedurë sipas Nenit 14 të Konventës Në lëndën Abdylaziz, Cabales dhe Balkan Dali kundër Mbretërisë së Bashkuar në vitin 1985, tre parashtrues të ankesës kanë pohuar se u është cenuar e drejta sipas Nenit 8 të Konventës. Sipas tyre u është cenuar e drejta në jetën familjare sipas Nenit 14 të Konventës që ndalohet diskriminimi. Ligji Britanik për imigrimin (ardhja e shtetasve të huaj në shtet), ka bërë dallime ndërmjet shtetasit e huaj të gjinisë femërore ose mashkullore, ashtu që meshkujt e kanë pasur

101

më vështirë t ‘iu bashkohen të fejuarave ose bashkëshorteve që në mënyrë legjitime gjenden në Mbretërinë e Bashkuar, ndërsa për femrat ishte më lehtë. Gjykata për të Drejtat e Njeriut qëndron pas asaj se e drejta për jetë familjare nuk është e cenuar për arsye se shtetet nënshkruese nuk janë të obliguara ta respektojnë zgjidhjen e vendit të qëndrimit të qiftit bashkëshortor, dhe sipas asaj nuk kanë obligim që t’ua lejojnë imigrimin partnerëve bashkëshortorë që nuk janë shtetas të tyre. Gjykata ka nxjerrë përfundimin si vijon: “Politika e imigrimit të shumicës së vendeve të botës, përveç asaj që kufizon hyrjen e lirë në atë vend, bën edhe dallim në bazë të shtetësisë, në mënyrë indirekte edhe në bazë të racës, në bazë të origjinës etnike, madje ndoshta edhe në bazë të ngjyrës së lëkurës. Edhe pse shteti nënshkrues i Konventës nuk mund ta udhëheqë `politikën e natyrës së plotë raciste`, dhënia e pozitës së favorizuar qytetarëve të saj ose qytetarëve të vendeve me të cilat ka lidhje të ngushta nuk do të thotë edhe ` diskriminim racor `. Pasojat e zbatimit të rregullave në Mbretërinë e Bashkuar nuk do të thotë se janë të papranueshme për shkak të diskriminimit racor, pasi që nuk kishte dëshmi që nuk ekziston vërtet dallimi në veprim në bazë të racës”. Gjykata, megjithatë në kuptimin e diskriminimit në këtë lëndë konstatoi cenimin e Nenit 14 duke theksuar se “kuptimi i diskriminimit sipas Nenit 14. ka të bëjë, në parim me lëndët në të cilat pa arsye të mjaftueshme ndaj një personi ose ndaj një grupi, veprohet në mënyrë të pafavorshme se sa ndaj të tjerëve, madje edhe kur me Konventë nuk kërkohet veprim favorizues” dhe konstatoi kështu: “Pakica e Komisionit Evropian, nga ana tjetër, vërejti se efekti themelor i rregullës ishte që të pengohet imigrimi nga Komonvellti i ri dhe Pakistani. Kjo nuk ishte e rastësishme: diskutimi për Projektligjin ka dëshmuar se qëllimi ishte ` të zvogëlohet numri i imigrantëve me ngjyrë `. Sipas pasojave dhe qëllimit rregullat ishin raciste në mënyrë tërthortë, dhe sipas kësaj është bërë cenim i Nenit 14 sipas kësaj pike”. Kemi një rast interesant nga praktika gjyqësore. Ky është rasti Burghartz kundër Zvicrës në vitin 1994 me ç`rast Gjykata për të Drejtat e Njeriut konstatoi cenim të Nenit 8 të Konventës në lidhje me Nenin 14 të së njëjtës Konventë, që do të thotë diskriminim në bazë të gjinisë. Në rastin e theksuar mashkulli, parashtrues i ankesës, u ankua se pas martesës nuk i është lejuar që ta vendoste mbiemrin e vet para mbiemrit të bashkëshortes ose ta merrte mbiemrin e saj si mbiemër familjar, derisa në të njëjtën kohë bashkëshortes së tij të gjitha i janë lejuar. Gjykata për të Drejtat e Njeriut në rastin Hoffmann kundër Austrisë, konstatoi cenim të Nenit 8 të Konventës, cenim i së drejtës në jetën familjare, me ç’ rast parashtruese e kërkesës ishte një grua me përkatësi fetare Rimo-katolike, pasi që ishte konvertua në religjionin Dëshmitaret e Jehovit. Pas një kohe ka ndodhur divorci dhe me atë rast Gjykata Austriake, përkujdesjen ndaj fëmijëve të tyre ia ka caktuar burrit të sajë, duke e dhënë si arsyetim të vetëm përkatësinë fetare. Gjykata e konstatoi dallimin në veprim dhe se ky ndryshim është bërë në bazë të religjionit duke theksuar si vijon: “Në këtë kontekst duhet të përkujtojmë Nenin 5 të Protokollit nr. 7 që ka hyrë në fuqi në Austri më 1nëntor 1988; edhe pse nuk është veçanërisht e theksuar me këtë procedurë, ai parasheh barazinë themelore të bashkëshortëve, në aspektin e të drejtave prindore dhe

102

shpjegon se në raste të natyrës së tillë më i rëndësishmi është interesi i fëmijëve. Atje ku Gjykata Supreme e Austrisë nuk u bazua në Ligjin federal për arsimimin fetar të fëmijëve, aty janë llogaritur faktet ndryshe nga gjykatat e ulëta, me ç’ rast te vendimi rol kryesor do të kishte mendimi i ekspertit – psikologut. Krahas pohimeve të mundshme, në kuptimin e kundërt, dallimi i bazuar në thelb vetëm në religjion, është i pa pranueshëm. Gjykata Evropiane, nga ky aspekt nuk mund të nxjerrë përfundim se ka ekzistuar raporti i kuptueshëm i balancimit ndërmjet mjeteve të përdorura dhe qëllimit të dëshiruar; në harmoni me këtë është cenuar Neni 8. në lidhje me Nenin 14”. Rast specifik është lënda e Marckx kundër Belgjikës e vitit l979 me të cilin parashtruesit e ankesës, nënë e bir, kanë pohuar se me ligjet e Belgjikës për fëmijën e lindur jashtë martesës është cenua Neni 1 i Protokollit nr. 1 – e drejta për pasuri, Neni 8 e drejta për jetë familjare dhe Neni 14 – ndalimi diskriminimit. Gjykata për të Drejtat e Njeriut me këtë rast ka konstatuar që pozita e nënës dhe e fëmijës është gati e njëjtë me pozitën e nënës së martuar me kurorë dhe të fëmijëve të sajë. Sipas kësaj shteti nuk mund ta arsyetojë veprimin e ndryshëm. Gjykata bëri përjashtim vetëm në aspektin e së drejtës në pronësi, ku përcaktoi se kjo dispozitë nuk mund të zbatohet në lidhje me trashëgiminë e pritur. Lënda e Karlheinz-Schmidt kundër RF të Gjermanisë e vitit 1994 ka të bëjë me obligimin e imponuar vetëm meshkujve për të shërbyer në brigadën e zjarrfikësve ose për të paguar kontributin financiar. Gjykata Evropiane për të Drejtat e Njeriut e konstatoi si vijon: “Pa marrë parasysh se sot ka arsyetime të ndryshme për veprime që dallohen në raport me meshkujt dhe femrat në kuptimin e obligimit të shërbimit në brigadën e zjarrfikësve, vendimtare në këtë lëndë, është që obligimi i kryerjes së shërbimit të tillë ka ekzistuar vetëm në ligj dhe në teori. Pasi që për shkakun se ekziston një numër i mjaftueshëm i vullnetarëve në çdo moment, asnjë mashkull nuk ishte i detyruar në praktikë që të punonte në shërbimin e zjarrfikësve. Kontributi financiar, në praktikë e ka humbur karakterin e kompensimit, por jo edhe me ligj dhe faktikisht ka mbetur obligimi i vetëm. Me imponimin e obligimit të tillë financiar, me vështirësi mund të mund të arsyetohet dallimi në veprim në bazë të gjinisë (...) Sikur edhe pjesëmarrësit në procedurë, Gjykata, konsideron se shërbimi i obliguar kundër zjarrit çfarë është në Baden – Wyrttemberg paraqet njërin prej ‘obligimeve të natyrshme të qytetarëve’ të parapara me Nenin 4. pika 3. (d). mandej vëren se sipas Gjykatës Kushtetuese Federale, kontributi financiar që paguhet – për kompensim të shërbimit – (...) paraqet kompensim material. Duke pasur parasysh lidhjen e ngushtë ndërmjet obligimit të shërbimit dhe obligimit të pagesës, Gjykata nxjerr përfundim se obligimi i theksuar gjithashtu është në kuadër të Nenit 4. pika 3. (d). Sipas kësaj del që Neni 14. i interpretuar në lidhje me Nenin 4. pikën 3. (d) është i aplikueshëm”. B) Dallimet jodiskriminuese ose të lejuara në veprim sipas Nenit 14 të Konventës Në lëndën e theksuar, Ramussen kundër Danimarkës në vitin 1994. parashtruesi i kërkesës ka dashur ta kontestonte atësinë e fëmijës së lindur në martesën ligjore me bashkëshorten e tij. Me këtë rast është refuzuar pasi që ka kaluar afati për inicimin e procedurës, ndërsa bashkëshortes iu ka lejuar inicimi i procedurës deri në moshën madhore të fëmijës. Gjykata

103

për të Drejtat e Njeriut ka konstatuar se dallimi në veprim nuk ishte diskriminues në kuadër të kuptimit të Nenit 14 duke theksuar si vijon: “Gjykata Evropiane kujdes u ka kushtuar rrethanave dhe prapavijës së përgjithshme të lëndës dhe ka pasur para sysh hapësirën e lirë të vlerësimit që në lidhje me këtë çështje duhet ta ketë pushteti. Sipas mendimit të Gjykatat, ata kishin të drejtë konsiderojnë se aplikimi i kufizimit të kohës për inicimin e procedurës së kontestimit të atësisë ishte i arsyeshëm me qëllim që të sigurohet mbrojtja dhe interesi ligjor i fëmijës. Në këtë kuptim, ligji në fjalë nuk ka ndryshuar shumë nga ligjet e shumicës së madhe të shteteve nënshkruese ose nga ligji që momentalisht është në fuqi në Danimarkë. Dallimi në veprim ndaj meshkujve dhe femrave ishte i bazuar në bindjen se kufizimet kohore janë shumë më pak të nevojshme për femrat sesa për meshkujt, pasi që interesat e nënës zakonisht përputhen me interesat e fëmijëve dhe se në shumicën e rasteve të lëndëve të divorcit nënës i caktohet kujdesi për fëmijët”. Veprim që iu ka lejuar absolutisht shtetit është konstatuar në lëndën Van der Mussele kundër Belgjikës në vitin 1983. me ç’ rast parashtruesi i kërkesës praktikanti belg i avokaturës u ankua për cenimin e Nenit 4. që do të thotë punë të detyrueshme dhe cenimin e Nenit 24. të Konventës sepse ishte i obliguar që ti përfaqësojë klientët e vobektë pa kompensim. Gjykata konstatoi se shteti ka të drejtë që avokatëve t’ua imponon këtë obligim për dy arsye: arsyeja e parë është se avokatët ndahen nga pjesëtarët e profesioneve të tjera të cilëve u imponohen obligime të tilla, siç janë: stomatologët, mjekët dhe gjykatësit etj., ndërsa arsyeja tjetër është që kjo praktikë e kontestuar të jetë njëra nga mënyrat me të cilat shteti e siguron të drejtën për gjykim të drejtë sipas Nenit 6. të Konventës. Gjykata për të Drejtat e Njeriut në disa lëndë ka konstatuar cenimin e njërës prej të drejtave të garantuara me Konventë, ndërsa shqyrtimin e lëndës sipas Nenit 14 e ka konsideruar të pa nevojshëm. Në bazë të kësaj Gjykata, për lëndën Johnston e të tjerët kundër Irlandës në vitin 1986 dhe Dudgeon kundër Mbretërisë së Bashkuar në vitin 1981 ka konstatuar cenim të Nenit 8 të Konventës dhe e shpalli të panevojshëm shqyrtimin e lëndës sipas Nenit 14 të Konventës. Në lëndën Dudgeon, Gjykata nxori përfundim që “nuk ka qëllim efektiv juridik që të konstatohet nëse parashtruesi i ankesës ishte viktimë e diskriminimit në krahasim me personat e tjerë, të drejtat e të cilëve më pak u janë kufizuar”. c) Ndalimi i përgjithshëm i diskriminimit Konventa Evropiane, në harmoni me karakterin evolucionist, ka bërë në ndërkohë përparim të madh në ndalimin e diskriminimit. Duke e theksuar rëndësinë e ndalimit të diskriminimit shtetet anëtare të Këshillit të Evropës dhe nënshkruese të Konventës Evropiane me 4 nëntor të vitit 2000 ka nxjerrë Protokollin nr. 12. krahas Konventës Evropiane për ndalimin e përgjithshëm të diskriminimit. Në Protokollin nr. 12. theksohet se shtetet nënshkruese të Konventës e kanë miratuar këtë Protokoll në harmoni me parimet themelore sipas të cilave të gjithë njerëzit janë të barabartë para ligjit dhe kanë të drejtë në mbrojtje të barabartë juridike dhe duke e çuar përpara barazinë e të gjithë njerëzve me anë të forcimit kolektiv të ndalimit të përgjithshëm të diskriminimit me Konventën për Mbrojtjen e të Drejtave të Njeriut. Neni 1. i Protokollit nr. 12. thotë:

104

“1. Të gëzuarit e të gjitha të drejtave të parapara me ligj sigurohet që pa kurrfarë diskriminimi në asnjë bazë, siç janë gjinia, raca, ngjyra e lëkurës, gjuha, feja, mendimi politik ose tjetër, përkatësia sociale dhe nacionale, përkatësia e pakicës kombëtare, pasuria, lindja ose statusi i tjetër. 2. Askush nuk bën të jetë i diskriminuar nga ana e autoritetit publik në asnjë bazë, siç është theksuar në paragrafin 1.” (Protokolli 12 i KE). I) Të drejtat e të huajve

1. KUFIZIMI I AKTIVITETEVE POLITIKE I TË HUAJVE “Asnjë nga dispozitat e neneve 10.,11. dhe 14. nuk do të interpretohet ashtu që t’i pengojë palët nënshkruese që ta kufizojnë veprimtarinë politike të huajve” (Neni 14. KE). Secili shtet nënshkrues i Konventës Evropiane ka marrë për obligim që të gjithë personave nën juridiksionin e vet tua garantojë të drejtat dhe liritë sipas Konventës e njëkohësisht edhe të huajve që ndodhen nën atë juridiksion. Në Nenin 16. Konventa thekson se ‘asnjëra nga dispozitat e neneve 10, 11 dhe 14 nuk do të interpretohet ashtu që t’i pengojë palët nënshkruese që ta kufizojnë veprimtarinë politike të huajve’. Megjithatë është e nevojshme të theksohet se me këtë nen parashihet përjashtim që ka të bëjë me Nenin 14 të Konventës – ndalimin e diskriminimit, që automatikisht do të thotë se bëhet dallimi në mes të shtetasve dhe të huajve, por edhe në mes të huajve në raport me atë se prej cilit shtet vijnë. Edhe pse Konventa Evropiane në tekstin e parë të vitit 1950 me Nenin 16. të saj i kufizon të huajt respektivisht aktivitetin e tyre politik, më vonë me Protokollin nr. 4. krahas Konventës së vitit 1963 ndalohet dëbimi grupor i të huajve, ndërsa në Protokollin nr 7. krahas Konventës së vitit1984 e citon edhe mbrojtjen procedurale në lidhje me dëbimin e të huajve. Njëra nga ankesat e rralla që i është parashtruar Gjykatës për të Drejtat e Njeriut si pas Nenit 16 të Konventës, është lënda Piermont kundër Francës të vitit 1985. Në atë lëndë parashtruese e ankesës ishte shtetasja gjermane, anëtare e Parlamentit Evropian që u ankua për kufizime të caktuara të lirisë së shprehjes dhe të lirisë së lëvizjes - vendimit për dëbim nga Polinezia Franceze dhe ndalimi i hyrjes në Kaledoninë e Re për shkak të pjesëmarrjes në demonstrata kundër provave nukleare dhe prezencës Franceze në Pacifik. Kufizimet e theksuara kanë qenë të aplikuara nga pushteti francez me rastin e udhëtimit të sajë në Polinezinë Franceze. Edhe pse pushteti Francez është mbështetur në Nenin 16. të Konventës që ta arsyetoj kufizimin e lirisë së shprehjes, Gjykata për të Drejtat e Njeriut konsideroi cenim të Nenit të theksuar në bazë të asaj se parashtruesja e kërkesës ishte shtetase e UE dhe anëtare e Parlamentit Evropian. Gjykata, gjithashtu, nxori përfundim: “Parashtruesja e ankesës u përgjigj se kufizimet nga Neni 16 i Konventës nuk vlejnë në rastin e saj, për dy shkaqe: për shkakun e statusit të saj të dyfishtë, si shtetase evropiane dhe anëtare e Parlamentit Evropian. Ajo konsideron se nuk është logjike të thuhet se ajo është e huaj, kur natyra e funksionit të saj kërkon të ketë interesim për tërë territorin e Bashkësisë Evropiane.

105

(...) Gjykata Evropiane nuk mund t’i pranoi arsyet e bazuara në shtetësinë Evropiane, pasi që kontratat e Bashkësisë Evropiane në atë kohë nuk kanë njohur shtetësi të atillë. Krahas të gjithave Gjykata mendon se vetë fakti që zonja Piermond është shtetase e shtetit anëtar të UE dhe krahas asaj ka statusin e anëtarit të Parlamentit Evropian nuk ka lejuar që Neni 16 i Konventës Evropiane të shfrytëzohet kundër saj, veçanërisht duke pasur parasysh faktin që banorët e territoreve të varura marrin pjesë në zgjedhje për Parlamentin Evropian”. 2. NDALIMI I DËBIMIT GRUPORË I TË HUAJVE “Ndalohet dëbimi grupor i të huajve” (Neni 4. i Protokollit nr. 4 të KE).

Me këtë dispozitë Konventës Evropiane qartas theksohet ndalimi i dëbimit kolektiv të huajve, që e ka verifikuar edhe Komisioni Evropian për të Drejtat e Njeriut në parashtresën nr. 7011/75 ku kuptimin e nocionit ‘kolektiv’ e shpjegon në këtë mënyrë: “Çdo masë e pushtetit kompetent, me të cilën të huajt, si grup, janë të obliguar ta lëshojnë vendin, përveç në rastet kur ajo masë është ndërmarrë pasi që në bazë të hulumtimit objektiv të pranueshëm të lëndës së çdo personi të huaj në kuadër të grupit”. 3. MBROJTJET PROCEDURALE NË LIDHJE ME DËBIMIN E TË HUAJVE “1. I huaji që legalisht qëndron në territorin e një shteti nuk mund të dëbohet nga ai shtet përveç në bazë të vendimit të nxjerrë në harmoni me ligjin dhe ka të drejtë: a) T’i parashtrojë arsyet kundër dëbimit; b) Që lënda e tij të rishqyrtohet; dhe c) Që për ato shkaqe të jetë i përfaqësuar para organit kompetent, personit ose personave që

ai organ i cakton. 2. I huaji mund të dëbohet edhe para se t’i shfrytëzojë të drejtat e veta në bazë të paragrafit 1. a, b, dhe c, të këtij Neni, nëse dëbimi është i nevojshëm për interes të rendit publik ose nëse bazohet në arsyet e sigurisë nacionale” (Neni 1. Protokolli 7. KE). Paragrafi 1. i Nenit 1. të Protokollit nr. 7. qartas e thekson se i huaji që legalisht qëndron në territorin e një shteti nuk mund të dëbohet nga ai shtet përveç në bazë të vendimit të nxjerrë në harmoni me ligjin. Këtu është i qartë dallimi ndërmjet të huajve që qëndrojnë në territorin e një shteti në harmoni me ligjet e atij shteti dhe të huajve që qëndrojnë në një shtet për shkaqe të ndryshme. Komisioni Evropian për të Drejtat e Njeriut, nocionin ‘qëndrim legal’ në lëndën Voulfovitch kundër Suedisë në vitin 1993 e ka interpretuar në këtë mënyrë: “Në kontekstin e instrumenteve siç është Konventa Evropiane, që nuk garanton të drejtën në azil ose leje tjetër qëndrimi, nocioni ‘qëndrim legal’ , i përdorur në Nenin 1. të Protokollit nr. 7. duhet të interpretohet sikurse kemi të bëjmë me legjitimitetin e qëndrimit sipas të drejtës nacionale. Sipas asaj, i huaj të cilit viza ose leja e qëndrimit i ka skaduar, zakonisht, nuk mund të konsiderohet se ‘legalisht qëndron’ në atë vend.

106

Pa marrë parasysh vëllimin e saktë të nocionit ‘qëndrim legal’, është e qartë se këtu nuk kyçen të huajt në situatën e parashtruesit të ankesës. Parashtruesit e ankesës kanë pas vetëm vizë transite për vizitë një ditore në Suedi, por janë ndalur aty, pas kalimit të vizës ekskluzivisht për të pritur së pari, vendimin në kërkesën e tyre për azil politik ose lejen e qëndrimit dhe pastaj edhe realizimin e urdhëresës për dëbim”. Masa e dëbimit për të huaj me qëndrim legal, mund të shqiptohet vetëm në bazë të vendimit të gjyqit në harmoni me ligjin. Çdo i huaj me atë rast duhet të informohet për arsyen e dëbimit, dhe ka të drejtë në rishqyrtimin e lëndës si dhe të përfaqësohet para organit kompetent. Konventa Evropiane në paragrafin 2. të Nenit 1. të Protokollit nr. 7. thotë se është e mundur realizimi i dëbimit të huajve edhe para realizimit të garancive nga paragrafi 1. kur është në pyetje veprimi i shtetit në harmoni me qëllimet legjitime siç janë: interesi i rendit publik ose arsyet e sigurisë nacionale, që në teorinë juridike është e njohur si arsye shtetërore ose interes i lartë shtetëror. (reason of state ose raison d’Etat). Megjithatë, të drejtat e të huajve është e mundur që të mbrohen me ndihmën e parimit (zgjidhje indirekte), me atë rast kemi të bëjmë me situatën qe si thotë Q. Sadikoviq – kur zgjerohen të drejtat të cilat për ndryshe Konventa i garanton në territoret që nuk janë të theksuara saktë si të mbrojtura me Konventë. Në këtë mënyrë, i huaj gjithashtu mund të thirret në dispozitat e Nenit 13. të Konventës – e drejta për këshillë juridike, në dispozitën e Nenit 3 të Konventës – ndalimi i torturave dhe i secilës formë të trajtimit degradues dhe johuman, por edhe Neni 8. i Konventës - e drejta e respektimit të jetës private dhe familjare (gjerësisht: Q. Sadikoviq, E drejta Evropiane për të drejtat e njeriut, Magjistrat, Sarajevë 2001.). J ) Ndalimi i keqpërdorimit të së drejtës 1. PENGIMI I KEQPËRDORIMIT TË SË DREJTËS “A nga kjo Konventë nuk mund të interpretohet ashtu që nënkupton të drejtën e ndonjë shteti ose grupi njerëzish që të ndërmarrin ndonjë veprim ose të kryejnë ndonjë akt të orientuar në respektimin e ndonjërës nga të drejtat dhe liritë e njeriut, ose janë të orientuara për ti kufizuar në masë më të madhe se sa janë të parapara me Konventë”.(Neni 17 i KE)”. Konventa Evropiane, veçanërisht e thekson nevojën që sa më shumë të pengohet keqpërdorimi i të drejtave dhe lirive. Nevoja e tillë u paraqit në kohën e Revolucionit Francez në vitin 1789 kur u dhe slogani “ nuk ka liri për kundërshtarët e lirisë”, me qëllim për mbrojtjen e shtetit nga forcat e ndryshme politike që kanë aspirata për të ardhur në pushtet me rrugë legale dhe pastaj për ta vendosur sistemin totalitarë. Njeri nga shkaqet për pengimin e keqpërdorimit të drejtave dhe lirive, gjithsesi është edhe ajo që në Evropë, veçanërisht gjatë decenieve të fundit, kanë ndodhur shumë keqpërdorime të lirive dhe të drejtave demokratike. Mu për qëllimin e pengimit të përvojave tragjike nga Lufta e II botërore kur forcat fashiste në mënyrë demokratike kanë ardhur në pushtet, e pastaj e kanë anuluar atë sistem dhe e kanë aplikuar sistemin totalitar politik.

107

Tendenca të atilla kanë shfaqur edhe partitë komuniste kur në Evropën Lindore u krijuan një varg shtetesh bolshevike të cilat sikurse edhe sistemi fashist, i kanë hequr liritë publike, lirinë e bashkimit politik dhe bashkimeve të tjera, lirinë e shtypit dhe zgjedhjet e lira. Në këtë kuptim shumica e shteteve të Evropës Perëndimore me kushtetutë e kanë normuar lirinë e bashkimit, dhe se në shumicën e kushtetutave është përfshirë dispozita për mundësinë e veprimit të lirë të partive politike, por që nuk guxojnë ta rrezikojnë rendin demokratik në asnjë mënyrë. Struktura dhe veprimi i Nenit 17. të Konventës Evropiane ka të bëjë me dy grupe të lëndëve: dhe ato me rastin e veprimit të grupit ose të personit në kundërshtim me parimet e Konventës dhe rastit kur shteti i tejkalon kompetencat e veta. Praktika e Gjykatës Evropiane gjithashtu ka treguar se në Nenin 17 të Konventës mund të thirremi atëherë kur është në lidhje me cenimin e një ose më tepër të drejtash të garantuara me Konventë. Në këtë kuptim Gjykata për të Drejtat e Njeriut në lëndën Lawless kundër Irlandës në vitin 1961 ka nxjerrë përfundim se Irlanda nuk mund të thirret në Nenin 17. të Konventës për ti arsyetuar veprimet e veta në lidhje me Nenin 5 të sajë – e drejta për liri dhe siguri, ose në Nenin 6. të Konventës – të drejtën për gjykim të drejtë, nga arsyeja se parashtruesi i ankesës nuk i ka keqpërdorë ose kufizuar këto të drejta ndesh me Konventën. Gjykata ka nxjerrë këtë përfundim: “ Qëllimi i Nenit 17. nëse ka të bëjë veçanërisht me grupe ose persona, është që ta pamundësoj që nga Konventa Evropiane të mos ta nxjerrin të drejtën për të marrë pjesë ose për të kryer ndonjë veprim që është i orientuar për anulimin ose çdo veprim tjetër të çdo të drejte dhe lire të theksuar në Konventë. Asnjë person nuk mund të jetë në gjendje të ti shfrytëzojë dispozitat e Konventës Evropiane të kryejë veprime që janë të orientuara për anulimin e të drejtave dhe lirive të cekura më lartë. Kjo dispozitë e cila në vëllimin e vetë është negative, nuk mund të interpretohet me a contrario që ti privoj personat fizikë na të drejtat personale të garantuara me nenet 5 dhe 6 të Konventës Evropiane. Në këtë lëndë G.R.Lawless nuk u mbështet në Konventën Evropiane me qëllim të arsyetimit ose të kryerjes së veprimeve në kundërshtim me liritë dhe të drejtat e njohura në bazë të saj, por ai u ankua se ishte i privuar nga garancitë e parapara me nenet 5 dhe 6 të Konventës Evropiane. Në harmoni me këtë Gjykata Evropiane nuk mundet në këtë bazë, ti pranoi pohimet e Qeverisë Irlandeze”. Në lëndën Glimmerveen dhe Hagenbeek kundër Holandës nga viti 1979 parashtruesit e kërkesës janë gjykuar në bazë të posedimit të pamfleteve me qëllim të shpërndarjes së tyre, për të cilat është menduar që nxisin diskriminimin racor. Ata gjithashtu janë privuar nga pjesëmarrje në zgjedhjet komunale për arsye se një akt i tillë mund të konsiderohet si akt i maskuar i bashkimit të ndaluar në parti politike raciste. Komisioni Evropian i ka dhënë të drejtë shtetit dhe ka nxjerrë këtë përfundim: “Qeveria ia ka tërhequr vërejtjen Komisionit Evropian, (...) për obligimet ndërkombëtare të Holandës sipas Konventës Ndërkombëtare për Eliminimin e të Gjitha Formave të Diskriminimit Racor nga viti 1965 të cilin Holanda e ka nënshkruar në vitin 1971.

108

Pushteti i Holandës, me lejimin që parashtruesit e ankesës lirisht dhe pa u dënuar ti shpallin idetë e tyre, me siguri do të kishin inkurajuar diskriminimin e ndaluar me Konventën Evropiane për të Drejtat e Njeriut, si dhe me Konventën e lartë përmendur të Nju Jorkut nga viti 1965. Komisioni Evropian konsideron se shprehja e ideve politike të parashtruesit të ankesës qartas ka prezantuar veprimtarinë në kuptimin e Nenit 17. të Konventës Evropiane. Parashtruesit e ankesës në të vërtetë janë munduar që ta shfrytëzojnë Nenin 10 për ta siguruar bazën e Konventës Evropiane për të drejtën në këtë veprimtari, e cila, siç u pa më lartë, në kundërshtim me tekstin dhe frymën e Konventës Evropiane që sikur të ishin lejuar, do të kishin ndikuar në cenimin e të drejtave dhe lirive në fjalë. Në harmoni me këtë Komisioni Evropian ka vendosur që parashtruesit e ankesës nuk mund të bazohen në Nenin 10 të Konventës Evropiane, për shkak të Nenit 17. të kësaj Konvente. Komisioni Evropian ka refuzuar që ta shqyrtoi çështjen e cenimit të Nenit 3 Protokollit 1. në lidhje me këtë lëndë dhe ka theksuar që “pasi që konsideron se parashtruesit e ankesës kanë pasur për qëllim që të marrin pjesë në këto zgjidhje dhe ta shfrytëzojnë të drejtën e cekur me qëllim për të cilin Komisioni evropian ka vendosur që është i pa pranueshëm në bazë të Nenit 17. në lidhje me ankesat sipas Nenit 10 të Konventës Evropiane”. Në ato lëndë ku personi ose grupi i personave thirret në Nenin 17 të Konventës, Komisioni ose Gjykata për të Drejtat e Njeriut kanë marrë qëndrim që ku kemi të bëjmë me dispozitat që përmbajnë kufizime të veprohet sipas atyre dispozitave e jo sipas dispozitave që kanë të bëjnë me Nenin 17. të Konventës. Megjithatë në ato lëndë që ai kufizim është më pak i theksuar dhe jep hapësirë për interpretim, Komisioni dhe Gjykata për të Drejtat e Njeriut do të veprojnë në bazë të Nenit 17 të Konventës. Gjykata Evropiane për të Drejtat e Njeriut duke vepruar sipas këtyre kritereve në lëndën Engell dhe të tjerët kundër Holandës në vitin 1976 ka nxjerrë këtë përfundim: nëse kufizimi është arsyetuar në bazë të Nenit 10 pika 2. e Konventës, nuk ka cenim të Nenit 17 të sajë, edhe pse parashtruesit e kërkesës edhe më tej kanë pohuar se në kundërshtim me nenet 17 dhe 18 të Konventës liria e tyre e shprehjes iu ka nënshtruar kufizimeve në masë më të madhe se sa është e paraparë me Nenin 10 dhe për ‘qëllime’ që nuk janë të theksuara në atë nen. Në lëndën Sporrong dhe Lonnrot kundër Suedisë në vitin 1982, parashtruesit e ankesës gjithashtu janë bazuar në nenet 17 dhe 18 të Konventës Evropiane. Ata kanë pohuar se e drejta e tyre për shfrytëzim të papenguar të pasurisë së tyre është cenuar me ‘kufizime’ që kishin pasoja për ata dhe që nuk ishin të parapara me Nenin 1 të Protokollit 1. dhe se kishin për ‘qëllim’ të pa theksuar në atë nen. Gjykata konstatoi cenim të Nenit 1. të Protokollit 1. të Konventës dhe nxori përfundim që nuk kishte nevojë për ta shqyrtuar ekzistimin e cenimit të Nenit 17 të Konventës. Në lëndën Lithgow dhe të tjerët kundër Mbretërisë së Bashkuar në vitin 1976, parashtruesit e ankesës kanë pohuar se u është cenuar e drejta e shfrytëzimit të pa penguar të pasurisë sipas Nenit 1. të Protokolli 1. të Konventës Evropiane dhe me këtë edhe Nenit 17 të Konventës. Gjykata për të Drejtat e Njeriut me këtë rast konstatoi se veprimi i organeve shtetërore ishte në

109

harmoni me Neni 1 të Protokollit 1. të Konventës, dhe se masat e marra kanë pas qëllimin që ishte në harmoni me ligjin dhe nuk janë orientuar në abrogimin ose kufizim të drejtave të parashtruesve të ankesës. 2. KUFIJTË E SHFRYTËZIMIT TË KUFIZIMIT TË DREJTAVE “Kufizimet për të drejtat dhe liritë e cekura, që lejohen sipas kësaj Konvente, nuk do të zbatohen për kurrfarë qëllimesh të tjera përveç qëllimeve të parapara”. (Neni 18 KE). Deklarata Universale për të Drejtat e Njeriut e vitit 1948, në Nenin 29 paragrafi 2. thekson se “në realizimin e të drejtave dhe lirive të veta, secili duhet tu nënshtrohet vetëm atyre kufizimeve të përcaktuara me ligj ekskluzivisht me qëllim të sigurimit të pranimit dhe respektimit të nevojshëm të drejtave dhe lirive të tjerëve me qëllim të realizimit të kërkesave të drejta të moralit, rendit publik dhe mirëqenies së përgjithshme në shoqërinë demokratike”. Autorët e Konventës Evropiane edhe më konkretisht e kanë tërhequr vërejtjen në mundësinë e keqpërdorimit të drejtave dhe lirive të caktuara sipas Konventës, dhe se në atë frymë gjithashtu kanë theksuar se ‘kufizimet e lejuara sipas Konventës Evropiane nuk do të zbatohen për kurrfarë qëllimesh të tjera përveç për qëllimet e parapara’. Neni 18. nuk është i pa varur dhe se mund të zbatohet vetëm së bashku me ndonjërën nga të drejtat dhe liritë tjera të theksuara me Konventë. PJESA E TRETË K) KUFIZIMI I TË DREJTAVE TË NJERIUT Kuptimi i kufizimeve të drejtave të njeriut Konventa Evropiane për Mbrojtjen e të Drejtave të Njeriut, shikuar si tërësi, e siguron regjistrin e të drejtave të njeriut që kanë të bëjnë si me mbrojtjen e personit, ashtu edhe të shtetit në kuadër të secilës na lajmërohen ato të drejta të njeriut. Në të vërtetë shteti demokratik, me vetë ekzistimin e vetë, e mundëson që të mbrohen të drejtat e njeriut dhe liritë themelore në shoqëri. Shteti demokratik gjithashtu mund të ketë situata të ndryshme krize që rregullisht do të thotë edhe zvogëlimin e mundësive të tij për ti mbrojtur të drejtat njerëzore. Konventa Evropiane për Mbrojtjen e të Drejtave të Njeriut dhe lirive themelore kujdes të njëjtë u kushton si mbrojtjes së drejtave të njeriut ashtu edhe mbrojtjes së shtetit që vetëm shteti mund ti mbron të drejtat e njeriut. Zhvillimin e demokracisë të cilin e përcjellë edhe zgjerimi dhe pasurimi i katalogut të drejtave të njeriut, e ka imponuar nevojën e krijimit të mekanizmave të caktuar të cilët, në situatat e krizës, për ta ruajtur tërësinë e shtetit demokratik, e mundësojnë një kufizim të caktuar të drejtave të njeriut. Kuptimi themelor i të drejtave të njeriut pasqyrohet në nevojën që njeriu të mbrohet nga sjellja arbitrare e shtetit. Sot, megjithatë, shteti nuk është armiku më i madh potencial i të drejtave të njeriut, por çdo ditë e më tepër shndërrohet në instrument të mbrojtjes së tyre, nga ato forca të

110

sotme gjithnjë e më të shumta sociale, ekonomike e të tjera, që me qëllim të mbrojtjes së interesave të veta partikulare nuk hezitojnë as nga rrezikimi i të drejtave të njeriut dhe vlerave të tjera të shtetit demokratik. Është me rëndësi të theksohet që nuk mjafton të mbrohen të drejtat e njeriut ndaras nga shteti brenda të cilit ato mbrohen, por, në një mënyrë është e nevojshme të mbrohet edhe shteti që i mbron ato të drejta njerëzore. Kufizimi i të drejtave të njeriut, që Konventa ua lejon shteteve, - sado që paradoksale tingëllojnë - shërbejnë për ti ruajtur dhe mbrojtur të drejtat e njeriut. Por në dukjen e parë ndihet që shteti, “me vlerësimin e lirë” dhe në mënyra të tjera është në pozitë më të mirë që mundësitë e theksuara të kufizimit ti vejë në harmoni me nevojat reale të shoqërisë demokratike. Konventa Evropiane në Nenin 1. në plan të parë e vendos obligimin e shtetit që ta sigurojë mbrojtjen absolute të gjitha të drejtave të njeriut dhe lirive themelore që i përmbajnë Konventa dhe protokollet që janë nxjerrë në harmoni me Konventën. Megjithatë, shtetet në të vërtetë e sigurojnë mbrojtjen absolute të drejtave të njeriut vetëm në raste të veçanta, ndërsa praktikisht në shumicën e rasteve kemi të bëjmë me mbrojtjen relative të drejtave të njeriut ose me kuazi – mbrojtjen absolute. Mbrojtja absolute është e siguruar vetëm në të ashtuquajturën “bërthamën e fortë Konventës”. Kjo ka të bëjë me Nenin 2. paragrafin 1, Nenin 3, Nenin 4, paragrafi 1, Nenin 7, Protokollin 6, Nenin 3, Protokollin 7, Nenin 4, ndërsa kuazi mbrojtja absolute është e siguruar në paragrafin 2. të neneve 8 – 11, kurse me të gjitha nenet tjera është siguruar mbrojtja relative. Pa marrë parasysh se sa paradoksale tingëllon, kufizimet që janë dhënë nën rrethanat qartas të theksuara, duhet të trajtohen si njëri prej aspekteve të mbrojtjes së përgjithshme të drejtave të njeriut, të theksuara me Konventë. Dispozitat që kanë të bëjnë me zbatimin e kufizimit, shtetin e lirojnë nga kundërligjshmëria mund të jenë të përhershme, sikurse janë raste të veçanta dhe kufizime gjithashtu të veçanta, me kohë të kufizuar siç është derogimi dhe rezerva që mund të jetë i natyrës specifike juridike. Është e nevojshme që me këtë rast të kemi para sysh se Konventa Evropiane është dokumenti i parë i madh në lëmin e të drejtave të njeriut, që në mënyrë të qartë dhe konkrete mbrojtjen e të drejtave të njeriut krijon lidhje të ngushta me mbrojtjen e shtetit demokratik. Është dëshmuar se mbrojtja e të drejtave të njeriut duhet të përfshinë edhe nevojën e mbrojtjes së shtetit demokratik si mbrojtësin më të dëshmuar të drejtave të njeriut. Konventa në vokacion e sajë bazë ia imponon shtetit detyrën shumë të rëndë të mbrojtjes së drejtave të njeriut në territorin e juridiksionit të sajë. Por, Konventa gjithashtu, rreth shtetit ka krijuar një mbështjellës që do ta mbrojë nga ndikimi efektiv i gjykatës në shumë lëmi të mbrojtjes së drejtave të njeriut. Komplikimi dhe pozita jashtëzakonisht delikate e shtetit me rastin e kufizimit të drejtave të njeriut është që Konventa parasheh ekzistimin e Gjykatës që nuk është “instanca e katërt” në raport me pushtetin nacional, por është instancë që vlerëson athua shteti i plotëson obligimet e pranuara ndërkombëtare që ti mbrojë të drejtat dhe liritë themelore të njeriut në territorin nën juridiksionin e vetë. Në kuptimin e mbrojtjes së të drejtave të njeriut – kur kemi të bëjmë me raportin në mes të personit dhe shtetit – Konventa Evropiane e mbron personin nga shteti dhe kufizimi arbitrar i të drejtave të njeriut nga ana e shtetit. Me të vërtetë në thelb i tërë problemi i mbrojtjes së të drejtave të njeriut sipas Konventës orientohet në atë që vetëm personi mund ta akuzojë shtetin

111

për çdo gjë që e konsideron cenim të drejtave të njeriut. Nëse kemi të bëjmë me cenimin e të drejtave njerëzore të personit që ia shkaktojnë personat tjerë, kjo mund të shkojë në Gjykatën Evropiane për të Drejtat e Njeriut vetëm atëherë kur shteti, në tendencat për ta zgjidhur këtë problem interno, i cenon të drejtat e caktuara që janë të theksuara në Konventën Evropiane. D.m.th. të drejtat e njeriut, sipas origjinës dhe thelbit janë mënyra që personi të mbrohet nga shteti ose nga shteti të kërkojë mbrojtjen e tyre. Ai disponon edhe me mundësinë e efektit horizontal të Konventës, që veç vërehet kohëve të fundit, kur të drejtat e njeriut shpesh cenohen nga disa grupe monopoliste e të ngjashme se sa nga vetë shteti. Me fjalë të tjera, është evidente që Konventa Evropiane i ka lënë shtetit hapësirë relativisht të gjerë që ti respektojë ose të mos i respektojë të drejtat e njeriut. Edhe pse është dhënë parimi sipas të cilit mbrojtja e disa lirive dhe dinjitetit njerëzor është parimi më i lartë i së drejtës nacionale dhe Evropiane, megjithatë Konventa nuk lejon në tërësi kontrollin se si shteti e realizon të drejtën sipas kuptimit të dispozitave të Nenit 19 të Konventës. Me zbatimin e kufizimeve, edhe ashtu një numër modest i të drejtave të njeriut që i përmbamë Konventa Evropiane në raport me regjistrin e të drejtave të njeriut të cilat janë dhënë dy vjet më herët në Deklaratën Universale për të Drejtat e Njeriut në vitin 1948, kjo tregon që, vetvetiu, përmban kundërthënie të caktuara në mes të interesit të personit dhe interesit të kombit. Nënshkrimi i Konventës me të vërtetë e krijon situatën në të cilën shteti edhe në Këshillin e Evropës si integrim evropian, duhet të mbaj llogari për këtë veti elementare të pozitës së vetë. Sipas kësaj, nëse e kemi situatën që me Konventën Evropiane për Mbrojtjen e të Drejtave të Njeriut që ka më tepër aso të drejtash që kufizohen se sa ato që absolutisht mbrohen, pastaj mundë dhe duhet të nxjerr përfundim se e tërë kjo megjithatë bëhet që të drejtat e njeriut të mbrohen sa më mirë që është e mundur. Gjykata Evropiane për të Drejtat e Njeriut në Strasburg ka bërë të mundur që shteti të ketë mundësi ti kufizojë të drejtat e njeriut, kufizimi i gjerë dhe intensiv i të drejtave të njeriut, të cilat atëherë do të ishin në kundërshtim të ashpër me qëllimet themelore të Konventës, në këto përpjekje Gjykata e ka refuzuar doktrinën e ashtuquajtur të kufizimeve inherente dhe mbanë qëndrimin që shteti vetëm në mënyrë restriktive mund ti interpretojë kufizimet e të drejtave të njeriut të cilat i lejon Konventa. Qëndrimi i Gjykatës është që shtetet nuk mund të bëjnë kufizime pa dhënë arsyetimet e nevojshme, që e theksojnë bartësit e konceptit të kufizimeve inherente. Mos dhënia e arsyetimeve të tilla mund të sjell në situatë që shteti ti keqpërdorë autorizimet e veta. Mu për të iu ikur keqpërdorimeve të kompetencave shtetërore për të bërë kufizime të drejtave të njeriut, Gjykata mendon që, në çdo rast, duhet insistuar në interpretimin strikt dhe të saktë kufizimit të drejtave të njeriut. Duke theksuar nevojën e këtij interpretimi, Gjykata në rastin e Sunday Times ka theksuar se dispozitat duhet interpretuar strikt, dhe se nuk ka asnjë kriter tjetër përveç atij që e përmban klauzola e vetë ekscepsionit (kushtit). Në rastin ku ka përjashtime parimi i interpretimit strikt ballafaqohet me vështirësi të caktuara për shkak të kuptimit të gjerë të kësaj dispozite. Duke pranuar parimin e interpretimit strikt, rëndësi vendimtare kanë dispozitat e vetë Konventës të cilat, për interpretim të atillë, i theksojnë kriteret e caktuara, që ndihmojnë për ti mbrojtur të drejtat e personit atëherë kur shteti kishte dashur që, në harmoni me “interesin e përgjithshëm” ti kufizojë ato të drejta. Pra

112

kemi të bëjmë me kërkesat: “në harmoni me ligjin ose të sanksionuara me ligj”, “të nevojshëm në shoqërinë demokratike” dhe “qëllime legjitime “. 2. Format e kufizimit të drejtave të njeriut Sipas Konventës Evropiane për Mbrojtjen e të Drejtave të Njeriut, janë paraparë katër forma të kufizimeve të drejtave të njeriut që mund ti bënë shteti, siç janë: - Përjashtimet (nenet 2 dhe 5. të Konventës Evropiane); - Kufizimet e veçanta (Neni 8-11 i Konventës Evropiane, Neni 1 i Protokollit 1, Neni 2 i Protokollit 4 etj.); - Derogimi (Neni 15, i Konventës Evropiane); dhe - Rezervat (Neni 57 i Konventës Evropiane). a) Përjashtimet E drejta e shtetit që në kushte të caktuara të mos i përmbahet zbatimit të dispozitave të caktuara të Konventës, me të cilat mbrohen të drejtat dhe lirit themelore të njeriut paraqiten si përjashtime. Përjashtimet kanë të bëjnë me mundësin e përhershme ose me kompetencat e shtetit që të mos i përmbahet zbatimit të së drejtës së caktuar atëherë kur krijohen kushtet sipas Konventës. Përjashtime paraqesin format e kufizimit të drejtave të njeriut që në masë të madhe janë nën kontrollin e Gjykatë për të Drejtat e Njeriut. Sipas Konventës Evropiane, përjashtimet janë të theksuara në lëmin e të drejtave të njeriut në liri dhe siguri (Neni 5 i Konventës) dhe në të drejtën për jetë (Neni 2 i Konventës Evropiane) që kanë karakter të përhershëm. Konventa Evropiane për Mbrojtjen e të Drejtave të Njeriut krahas dispozitës që secili ka të drejtë në liri dhe siguri numëron një regjistër relativisht të gjerë të situatave sipas të cilave, në harmoni me procedurën e paraparë me ligj personat privohen nga liria që është njëra nga të drejtat më të rëndësishme të njeriut. Këtu në rend të parë është fjala për privim nga liria në bazë të së drejtës penale si arrestim i ligjshëm ose privim nga liria. Megjithatë, ekziston edhe një numër i mundësive që të privohen nga liria edhe personat që nuk kanë bërë kurrfarë vepre penale ose kundërvajtëse siç është: privimi nga liria i personave të mitur për arsye të edukimit nën mbikëqyrje, privimi nga liria i personave të sëmurë me sëmurje infektive, privimi nga liria i personave me sëmurje psikike, privimi nga liria i alkoolistëve, narkomanëve, endacakëve, privimi nga liria i të huajve për shkak të depërtimit ose ekstradimit. Mundësitë e njëjta për kufizimin e të drejtave të lirisë dhe sigurisë janë të theksuara në Nenin 2 Protokollit nr. 4 krahas Konventës Evropiane me të cilën sigurohet liria e lëvizjes. Gjykata Evropiane për të Drejtat e Njeriut ka ushtruar kontroll relativisht të suksesshëm mbi realizmin e të drejtave të shtetit ndaj përjashtimeve (rasteve të veçanta). Legjislacioni i Gjykatës Evropiane për të Drejtat e Njeriut veçanërisht thekson që shteti: 1) nuk mund ta zgjerojë regjistrin e përjashtimeve të Konventës; 2) që Përjashtimet nuk mund të aplikohen në rrethanat jo normale; dhe 3) për çdo rast duhet respektuar habeas corpus garancitë.

113

Përjashtimet paraqiten në shumë vende në Konventën Evropiane dhe protokollet e saj. Rëndësi të veçantë kanë përjashtimet në lidhje me të drejtën për jetë. Në paragrafin 1 të Nenit 2 thuhet se “e drejta për jetë e secilit person është e mbrojtur me ligj. Askush nuk mund të privohet qëllimisht nga jeta përveç në rastin kur bëhet ekzekutimi i dënimit me vdekje sipas aktgjykimit të gjykatës, me të cilin është shpallur fajtor për veprën për të cilën ky dënim është i paraparë me ligj”. Dispozitat e këtij Neni, gjithashtu, paraqesin përjashtime të caktuara në raport me ndalimin e privimit nga jeta. Por megjithatë, duhet shtuar se me protokollet nr. 6 të vitit 1985 dhe nr. 13. të vitit 2002 dënimi me vdekje është hequr në tërësi, ashtu që për të gjitha vendet që i kanë ratifikuar këto protokolle dispozita ose përjashtimi nga paragrafi 1 më nuk ka kurrfarë rëndësie praktike. Megjithatë, rëndësi të madhe kanë përjashtimet nga paragrafi 2 i këtij Neni, ku thuhet: “privimi nga jeta nuk është në kundërshtim me këtë nen nëse paraqitet nga nevoja e përdorimit të dhunës që është absolutisht e nevojshme: a) për ta mbrojtur çdo person nga dhuna e kundërligjshme; b) me rastin e privimit ligjor të personit nga dhuna e kundërligjshme; dhe c) në aksionet e ndërmarra, në harmoni me ligjin, për shuarjen e trazirave dhe rebelimeve”. Me atë rast Gjykata për të drejtat e njeriut në rastin Stewart kundër Mbretërisë së Bashkuar në vitin 1984 ka theksuar një interpretim shumë të rëndësishëm që ka të bëjë me përdorimin e dhunës e që si pasojë mund të ketë privimin nga jeta pa qëllim: “ Gjykata Evropiane konsideron që përjashtimet nga paragrafi 2 tregojnë se kjo dispozitë e përfshinë edhe vrasjen me paramendim, dhe se nuk ka të bëjë veçanërisht te. Siç theksoi Komisioni Evropian, teksti i Nenit të dytë, i kuptuar si tërësi, nuk i përcakton rastet primare me të cilat lejohet privimi nga jeta i personit me paramendim, por i përshkruan situatat në të cilat është e lejueshme përdorimi i dhunës që mund të ketë si pasojë të pa qëllimshme privimin nga jeta. Përdorimi i dhunës, megjithatë, nuk guxon të jetë më i madh se sa dhuna absolutisht e nevojshme për ta arritur ndonjërin nga qëllimet e theksuara në nën paragrafët (a),(b) dhe (c)”. Në të gjitha këto raste është fjala për përdorimin e dhunës për shkak të qëllimit të caktuar, por përdorimi i dhunës nuk guxon të jetë më i madh se sa dhuna e nevojshme për realizimin e atij qëllimi. Këtu, në të vërtetë është krijuar zbatimi i parimit të proporcionalitetit në mes të intensitetit të dhunës së aplikuar dhe qëllimit të dëshiruar. Nga jurisprudenca e Gjykatës Evropiane janë të dukshme vendimet e veçanta frekuente që kanë të bëjnë me rastet e rebelimeve dhe trazirave. Gjithashtu numërohen edhe rastet që më së shpeshti hyjnë në kategorinë e privimit nga jeta, në rastet e rebelimeve dhe trazirave, që shihet në parashtresat X kundër Belgjikës të vitit 1966, Farell kundër Mbretërisë së Bashkuar në vitin 1980 dhe Kely kundër Mbretërisë së Bashkuar në vitin 1990, në atë rast Gjykata ishte e mendimit që shteti kishte të drejtë atëherë kur organet e sajë kanë privuar nga jeta disa persona në situatat që kanë mundur të karakterizohen si “trazira” duke e arsyetuar se kufizimi i të drejtave sipas Nenit 2 të Konventës ishte legjitim proporcionalisht me qëllimin e dëshiruar. Me fjalë të tjera, te vrasjet e theksuara të cila i kryejnë organet policore dhe ushtarake, Gjykata ishte e mendimit se përdorimi i dhunës nuk ishte më i madh se sa përdorimi i dhunës absolutisht të nevojshme që shoqëria të mbrohet nga dhuna e kundërligjshme.

114

Rëndësi të veçantë kanë përjashtimet e parapara me dispozitat e Nenit 5 të Konventës. Në pikën 1 të Nenit 5 Konventa thekson me dispozitën themelore që “gjithkush ka të drejtë në liri dhe siguri të personalitetit”. Megjithatë, menjëherë pas saj Konventa cekë se është e mundshme që personit të privohet na jeta nëse kjo është ne harmoni me procedurën e përcaktuar me ligj. Përjashtimet nga paragrafi 1 i Nenit 5 të Konventës duhen të jetë në mënyrë striktive të interpretuara dhe në mënyrë striktive të zbatuara, që u verifikua edhe me aktgjykimin e Gjykatës Evropiane për të Drejtat e Njeriut në rastin Ciulla kundër Italisë në vitin 1989. Nga regjistri i përjashtimeve të caktuara me Nenin 5 të Konventës Evropiane është e dukshme që, në të vërtetë, Konventa në mënyrë të përhershme e ka legjitimuar një numër të caktuar të privimeve nga jeta. Me atë rast gjithsesi kemi të bëjmë në radhë të parë me përjashtimet në lidhje me privimin e lirisë për arsye që dalin nga e drejta penale. Megjithatë, Konventa parasheh edhe një varg tërë të mundësive të organeve shtetërore që ndonjë person ta privojnë nga liria, dhe me atë rast të mos ketë bërë kurrfarë vepre penale, siç janë: të miturit, endacakët, personat e infektuar me sëmundje ngjitëse, personat e retarduar mental, alkoolistët, narkomanët dhe të huajit me rastet e depërtimit ose ekstradimit. Jurisprudenca e Gjykatës Evropiane për të Drejtat e Njeriut tregon që edhe në këto raste nuk është përjashtuar kontrolli i organeve për mbrojtjen e të drejtave të njeriut. Ekzistojnë raste të shumta me të cilat Gjykata ka dënuar sjelljen e shtetit në realizimin e këtyre përjashtimeve, në raport me rregullin e përgjithshëm të mbrojtjes së secilit person nga privimi i lirisë, nëse është konsideruar se shteti i ka tejkaluar kornizat e parapara me Konventë siç janë rastet: Guzzarti kundër Italisë në vitin 1980 dhe Boumar kundër Belgjikës në vitin l988. Gjykata Evropiane në lëndën Bozano kundër Francës të vitit l986, gjithashtu, ka intervenuar atëherë kur masa e privimit nga liria, që paraqesin përjashtime, janë ndërmarrë në kushte jo normale, por në lëndën Winterwerp kundër Holandës në vitin l979 kur nuk është respektuar parimi habeas corpus, e cila për ndryshe nënkupton garancë që personi i arrestuar menjëherë duhet të dërgohet para personit zyrtar dhe duhen ti tregohen shkaqet për të cilat është privuar nga liria. Në të njëjtën mënyrë duhen interpretuar edhe përjashtimet tjera siç janë, p.sh.: Protokolli nr. 1 Neni 1 paragrafi 2 i cili thekson “që dispozitat paraprake, megjithatë, në asnjë mënyrë nuk ndikojnë në të drejtën e shtetit që ti aplikojë ligjet të cilat i konsideron të nevojshme për ta mbikëqyrur shfrytëzimin e pasurisë në harmoni me interesat e përgjithshme ose për ta siguruar arkëtimin e tatimeve ose arkëtimin e kontributeve dhe dënimeve të ndryshme”; Protokolli nr. 7 Neni 1 paragrafi 1 i cili thekson se: “i huaji që ndodhet legalisht në territorin e shtetit të caktuar nuk mund të jetë i dëbuar nga ai shtet, përveç se në bazë të vendimit në harmoni me ligjin, dhe ka të drejtë që: a) të parashtrojë arsye kundër dëbimit të tij; b) që të rishqyrtohet lënda e tij; dhe c) që për atë shkak të jetë i përfaqësuar para organit kompetent, para personave ose personit që ai organ e cakton” dhe Protokolli nr. 7 Neni 2 paragrafi 2 që thotë si në vijim: “kjo e drejtë mund të iu nënshtrohet përjashtimeve në raport me vepra të rëndësisë më të vogël, që janë të përcaktuara me ligj, ose në rastet kur është fjala për personat që në shkallën e parë i ka gjykuar gjyqi më i lartë ose është gjykuar në bazë të ankesës në aktgjykimin me të cilin ishte i liruar”. b) Restrikcionet e veçanta

115

Restrikcionet e veçanta janë kufizimet e të drejtave të njeriut që mund ti bëjë shteti po qe se ekzistojnë kushtet e parapara me Konventë. Kemi të bëjmë me këto tri kushte a) që kufizimet të jenë të caktuara me ligj ose në harmoni me ligjin; b) që këto kufizime të jenë në interes të shoqërisë demokratike; dhe c) që për këto kufizime të ekzistojnë qëllimet e caktuara të shprehura qartas dhe legjitime. Restrikcione të veçanta sipas kësaj pra janë edhe mundësitë që shteti ti kufizojë disa të drejta të caktuara të njeriut nga Konventa. Të gjitha këto kritere janë të përfshira në Preambulën e Konventës Evropiane për mbrojtjen e të drejtave të njeriut. Parimi i harmonizimit me ligj del prej parimit të “sundimit të së drejtës”, parim që është shumë i nevojshëm në shoqërinë demokratike i cili del nga qëndrimi se të drejtat e njeriut, “më së miri mbrohen me demokracinë e vërtetë politike”, ndërsa qëllimet legjitime të shtetit, kryesisht përputhen me “tendencat e njëjta dhe trashëgiminë e përbashkët të traditave politike, të idealeve, të lirisë dhe sundimit të së drejtës”. Parim që del nga Preambula e Konventës që të drejtat e njeriut “nga njëra anë, më së miri mbrohen me demokracinë e vërtetë politike, a në anën tjetër me kuptimin dhe respektimin e përbashkët të drejtave të njeriut nga të cilat ato varën”. Me këtë parim vendoset baraspeshë mu në mes të realizimit të së drejtës individuale dhe nevojës së mbrojtjes së shoqërisë demokratike në tërësi. Thelbi i restrikcioneve të veçanta është që i lejohen shtetit kufizimet e caktuara të drejtave të njeriut dhe në të njëjtën kohë ua mundëson organeve evropiane realizimin e kontrollimit të atyre aktiviteteve shtetërore. Restrikcione të veçanta i lejohen shtetit me kushte të cilat mundësohet kontrolli Evropian i vlerësimit të harmonizimit të tyre me dispozitat e Konventës. Në shumicën e rasteve të restrikcioneve të veçanta që nuk janë të parapara me Konventë, shtetit i është lënë një hapësirë relativisht e gjerë e vlerësimit të lirë. Por megjithatë, ekziston mundësia dhe obligimi i organeve gjyqësore evropiane për të parë se a thua shteti është ndalur brenda kufijve të vlerësimit të lirë që i është lënë sipas Konventës. Konventa Evropiane me arsyetim të thuktë restrikcioneve me paragrafin 2, me të vërtetë ka tentuar që të drejtat e theksuara, sa më shumë të jetë e mundur të mbesin, në formën e vetë integrale, dhe të zbatohen me sa më pak restrikcione. Mu për këtë, gjerësia e këtij paragrafi rezulton nga tendencat e saktësimit të kufizimeve, në mënyrë që arbitrariteti i mundshëm i shtetit në emër të interesit të përgjithshëm të vjen në minimumin më të vogël të mundshëm. Duke penguar që shteti të ketë pushtetin e pa kufizuar të diskrecionit, Konventa qartas nuk e ka pranuar sintencën që qëllimi e arsyeton çdo mjet. Restrikcione të veçanta të përfshira në nenet 8-11 të Konventës Evropiane, kanë funksion të dyfishtë i cili paraqet bazë për shtetin që të bëjë reduktime të drejtave të caktuara të njeriut – d.m.th. shmanget nga obligimi i vetë themelor që ti mbrojë të drejtat e njeriut nga Konventa, por edhe bazë që personi të mbrohet nga arbitrazha e shtetit mirëkuptimin e zvogëlimit të drejtave të njeriut - nëse shtetit veç i është lejuar reduktimi i atyre të drejtave. 1.) Në harmoni me ligjin ose i përcaktuar me ligj Kriteri në harmoni me ligjin ose i përcaktuar me ligj ka të bëjë në rend të parë, me atë që ligjet duhen ta kenë dozën e caktuar të qasjes dhe saktësisë, që Gjykata për të Drejtat e Njeriut veçanërisht i ka theksuar në rastin Sunday Times të vitit 1979 duke konstatuar që në ligj duhet

116

të ketë qasje adekuate dhe normat të konsiderohen “ligj “, nëse nuk janë formuluar në dozë të mjaftueshme të saktësisë që ia mundëson qytetarit kontrollimin e sjelljeve të veta. Shteti, në kuptimin e kufizimit të drejtave të njeriut, gjithashtu ka edhe një shkallë të caktuar të drejtës së diskrecionit. Gjykata për të Drejtat e Njeriut në lëndën Barthold të vitit 1985 gjithashtu e ka theksuar nevojën për një shkallë të caktuar të diskreditonit në legjislacionin nacional kur është fjala për këto kufizime dhe ka theksuar para së gjithash është në kompetenca të pushtit nacional që ta interpretojnë dhe zbatojnë drejtësinë nacionale. Gjithashtu, Gjykata në rastin e gjykimit Goodwin në vitin 1966 e ka theksuar nevojën e fleksibilitetit të caktuar të ligjdhënësit me rastin e nxjerrjes së ligjeve mu për shkak të pamundësisë që të arrihet saktësia absolute e ligjit. Në aktgjykimin e rastit Olsson të vitit 1988, Gjykata për të Drejtat e Njeriut ka mbajtur anën e shtetit dhe e ka vërtetuar përzierjen që ishte në “harmoni me ligjin”, duke theksuar në atë rast se gati është e pa mundur që të hartohen ligje që kishin me i mbuluar të gjitha mundësinë. Në aspektin e lëndës ku bëhet fjalë për aplikimin e ligjit me ndihmën e masave sekrete – siç janë përgjimi i bisedave me qëllim të hetuesisë policore e ngjashëm, në të cilat nuk ka qasje mbikëqyrja e personit ose e publikut të gjerë, Gjykata për të Drejtat e Njeriut në rastin Leander të vitit 1987 ka theksuar se vetë ligji duhet ta theksojë qartas vëllimin e diskrecionit që bartet te organet e pushtetit në raport me qëllimin legjitim: “Ku zbatimi i ligjit përbëhet nga masat sekrete në të cilat nuk kanë qasje mbikëqyrje personat në fjalë ose publiku i gjerë, vet ligji, përballë praktikës përcjellëse administrative, duhet që ta përcaktojë vëllimin e diskrecionit që bartet në organet e pushtetit me qartësi të mjaftueshme dhe në harmoni me qëllim legjitim të masës që është në pyetje, në mënyrë që personit ti ofrohet mbrojtjen adekuate nga ndërhyrja arbitrare” Normimi i saktë ligjor në lëmin e theksuar gjithashtu u vërtetua edhe në lëndën Kruslin dhe Huvig të vitit 1990 ku theksi i veçantë i kushtohet përzierjes serioze në jetën private dhe korrespodencë: “Përgjimi dhe format e tjera të bisedave telefonike paraqesin përzierje serioze në jetën private dhe në korrespodencë dhe duhet, në harmoni me këtë, të jenë të bazuara në ligj i cili është veçanërisht preciz. Thelbësore është që të ekzistojnë dispozitat e qarta dhe detaje për atë lëndë pasi që teknologjia me të cilën disponojmë pa ndërpre përsoset dhe çdo ditë e më tepër është e softisfikuar “. Për ndryshim nga lëna Leandër, Gjykata për të Drejtat e Njeriut në aktgjykimin Malone të vitit 1984 ka shprehur mendimin se saktësisht nuk mund të përcaktohen elementet të cilat inkorporohen në ligj a cilat mbesin në kompetenca diskrete të organit ekzekutiv, dhe sipas asaj mendimi nuk ishte në harmoni me ligjin. Siç u tha më lartë mund të nxjerrim përfundim që vetëm ligji i saktë dhe konciz me qëllimin e theksuar qartë mund të jetë kriteri bazë për kufizimin e të drejtave të njeriut në pajtueshmëri me te. 2). I nevojshëm për shoqërinë demokratike

117

Me fjalën shoqëri demokratike që është gjithëpërfshirëse dhe se në dokumentet evropiane në së shumti, shënohet si pluralizëm, tolerancë, transparencë dhe liri të shprehurit. Komisioni për të Drejtat e Njeriut në lëndën Handyside ka theksuar se qëllimi i shoqërisë demokratike është arritja e pluralizmit, arritja e shoqërisë së hapur e tolerante që do ti përparonte të gjitha segmentet e jetës shoqërore. Mu në kërkesën e nevojës në shoqërinë demokratike është e përfshirë tendenca që, në praktikën e Gjykatës si dhe në përgjithësi, të harmonizohen aq sa është e mundur, të drejtat e njeriut te personit me kërkesat e interesave të përgjithshme me të cilat udhëheqë shteti. Vetë shprehja e nevojshme për shoqërinë të orienton në faktin se kufizimi i imponuar duhet të jetë proporcionalisht me interesat më të rëndësishme të shoqërisë. Me këtë rast parimi i proporcionalitetit në të vërtetë i vlerëson masat e ndërmarra nga shteti nëse janë absolutisht të nevojshme për tu tejkaluar rreziku i caktuar. Në rast të restrikcioneve Konventa në masë të madhe e respekton sovranitetin e shtetit dhe i len hapësirë relativisht të gjerë për vlerësim të lirë. Komisioni dhe Gjykata për të Drejtat e Njeriut në lëndën Dudgeon kanë marrë qëndrim, çka është e nevojshme për ta mbrojtur moralin në shoqërinë demokratike, duke nxjerrë përfundim se nuk mund të gjykohet thjeshtë sipas asaj çka mendon shumica që nuk është e pranueshme si standard i moralit, as që mundet në bazë të moralit të ndalohet diçka për ta mbrojtur moralin në shoqërinë demokratike. Gjykata për të Drejtat e Njeriut në lëndën e Lingens të vitit 1986 i ka theksuar tri kërkesa që shteti duhet ti plotësojë në rastin e kufizimit të drejtave të njeriut sipas kriterit të nevojshëm për shoqërinë demokratike si vijon: a) a janë ato motive të mjaftueshme dhe me vend; b) a është ndërhyrja e shtetit proporcionale me qëllimin e dëshiruar; dhe c) a e mbajnë shtetet baraspeshën në mes të interesave të personit dhe interesit të përgjithshëm. 3) Qëllimet legjitime Si kriter i tretë që shteti duhet ti përmbahet me rastin e kufizimeve të drejtave të njeriut duhet të jenë qëllimet legjitime. Na atë mënyrë në të gjitha nenet e konventave numërohen qëllimet legjitime që njëkohësisht janë edhe udhërrëfyes për mbrojtjen e interesave të shoqërisë demokratike. Në bazë të kësaj mund të nxjerrim përfundim se ndërmarrja e masave me interes të shoqërisë demokratike nuk ishte kriter i mjaftueshëm për kufizimin e të drejtave të njeriut nga ana e shtetit, dhe se gati në të gjitha nenet na paraqiten kategoritë e caktuara dhe qëllimet siç janë: - siguria nacionale, - siguria publike, - mirëqenia ekonomike e vendit, - pengimi i krimeve dhe trazirave, - mbrojtja e shëndetit dhe moralit, - mbrojtja e lirive të tjerëve, - rendi publik (Neni 9 i Konventës Evropiane), dhe

118

- pengimi i përhapjes së informatave të besuara në interes të ruajtjes së autoritetit dhe jo anshmërisë së gjykatave (theksohet vetëm në Nenin 10 të Konventës Evropiane). Ndërhyrja e shtetit – në kuptimin e kufizimit të drejtave të njeriut – duhet të ketë parasysh një qëllim legjitim. Qëllimet legjitime, që veç janë të numëruara, sipas natyrës së vetë janë shumë elastik kur duhet të aplikohen, ashtu që shkakton mundësi shtesë për shtetin që ti interpretojë në mënyrë ekstensive ( gjerësisht). Qëllimi është që të mbrohet rendi, por edhe të drejtat tjera, pra të mbrohet edhe kolektivi dhe personi. Shprehje të caktuara na paraqiten në të njëjtën kohë në shumë nene. Shprehjet siç janë “siguria nacionale” dhe “preventiva ndaj trazirave dhe krimit”, na paraqiten në nenet 8, 10 dhe 11. shprehja nacionale nënkupton ndikimin në shtet si tërësi, dhe se me këtë rast nënkuptohet që situata e tillë kufizohet në një territor të caktuar gjeografik, dhe mund të ketë ndikim në tërë kombin, dhe për këtë shkak shërben si arsyetim për kufizime caktuara të drejtave, ndërsa shprehja siguri duhet të interpretohet në mënyrë konsekuente sipas deklaratës së KB, me të cilën siguria në përgjithësi e karakterizon garantimin e pavarësisë politike dhe integritetit territorial të shtetit, në kontekst me paqen ndërkombëtare, dhe se sipas asaj siguria nacionale si qëllim legjitim mund të përdoret për arsyetimin e kufizimit të drejtave vetëm në rastin e aplikimit të forcës ose kërcënimit me forcë nga jashtë kundër vetë shtetit (H.Hannum). Shprehja rendi publik është një nga qëllimet legjitime që ka vend të rëndësishëm në kuptimin e kufizimeve të drejtave të njeriut. Rendi publik, sipas së drejtës ndërkombëtare në kuptimin e gjerë ka të bëjë me ekzistimin dhe veprimin e organizatës së shtetit që nuk është e angazhuar vetëm për ruajtjen e paqes dhe rendit në shtet, por edhe për të siguruar gjendjen e mirë të shoqërisë duke i ruajtur me atë rast edhe të drejtat e njeriut. Megjithatë, në të gjitha rastet e theksuara vlejnë parimet që janë dhënë si kritere të zbatimit të drejtave të njeriut në bazë të lirive sipas Konventës Evropiane. Sipas kësaj, dhe në bazë të kufizimeve vlen kërkesa e Konventës që shtetet nuk mund ti keqpërdorin të drejtat sipas Nenit 17 të Konventës në harmoni me sintagmën “nuk ka liri për armiqtë e lirës”, me këtë rast duhet të respektohet limiti i shfrytëzimit të kufizimeve që i cakton shteti në mënyrën e përcaktuar me Nenin 18 të Konventës. Gjykata Evropiane gjithashtu në rastet Sporrong – Lonnroth të vitit l982 dhe Fredin të vitit 1991 ka theksuar se, shtetet nënshkruese nuk e kanë mundësinë absolute të vlerësimit me rastin e vendosjes së restrikcioneve, dhe se ato duhen të interpretohen qartë dhe të jenë në harmoni me sundimin e të drejtave dhe parimin e proporcionalitetit. Si formë e veçantë restrikcioneve gjithsesi mund të shtohen restrikcionet e aktiviteteve politike të huajve sipas Nenit 16 të Konventës Evropiane, si në vijim: “asnjëra nga dispozitat e neneve 10, 11 dhe 14 të Konventës Evropiane nuk do të interpretohet në atë mënyrë që ti pengojë palët e larta nënshkruese të Konventës, ta kufizojnë veprimtarinë politike të huajve”. Ato veçanërisht janë të dukshme me shprehjen e mendimit, formimit të asociacioneve, pjesëmarrjen në votime si dhe format e tjera të zgjedhjeve të përfshira në Nenin 3 të Protokollit 1 të Konventës Evropiane. Në kuptimin e zhvillimit të sotëm, dispozita e Nenit 16 duhet të interpretohet saktësisht dhe në formë të kufizuar. Para së gjithash kjo ka të bëjë me nevojën e sigurimit më të mirë të drejtave për informim dhe bashkim të qytetarëve në

119

shoqërinë demokratike, gjithashtu në botën moderne të komunikimeve të ndërsjella. Me këtë rast është e rëndësishme të theksohet se është bërë një përparim i dukshëm përmes masë-mediave në tërë botën, dhe se mund të nxjerrim si përfundim se aplikimi i kufizuar i Nenit 16 duhet të jetë vetëm në aktivitetit politike të cilat shprehen me rastin e pjesëmarrjes në partitë politike, në zgjedhje dhe votime. (shih: L. Sadikoviq Shteti në Rendin Evropian). c) Derogimi Me shprehjen “derogim” në këtë rast kuptojmë lejen e shtetit që të ndërmerr masa me të cilat ndërhynë në të drejtat sipas Konventës dhe protokolleve të sajë (përveç protokollit 6, me të cilin, më saktët, Nenin 3, ndalohet shfuqizimi i ndonjë dispozite të këtij Protokolli në bazë të Nenit 15 të Konventës. Derogimi sipas Nenit 15 parasheh që Konventa Evropiane paraqet mundësinë e shtetit t’i derogojë disa të drejta dhe liri të njeriut në kohë të luftës ose me rastin e ndonjë rreziku publik që i kërcënohet ekzistencës së kombit. Rrethanat e jashtëzakonshme do të thotë gjendje e rrezikut serioz që kërcënon ekzistencën e shtetit ndërsa me mundësinë e derogimit me të vërtetë aktualizohet parimi i vjetër i gjendjes në nevojë ose rrethanave të veçanta, që i lejon shteti që, në çdo situatë ta sigurojë vazhdimësinë. Derogimi i të drejtave të njeriut për herë të parë përmendet në vitin 1947 në propozimin e Mbretërisë së Bashkuar Komisionit për të Drejtat e Njeriut në KB në fillim të hartimit të Projektit të paktit ndërkombëtar për të drejtat qytetare dhe politike. Teoria “e rrethanave të veçanta” gjithashtu është parim i të drejtës publike ndërkombëtare. Konventa e KB në Nenin 2 sektori 7 thekson që KB nuk janë të autorizuara të intervenojnë në lëmit që janë vërtetë themel i juridiksionit të çdo shteti, përveç ndërmarrjes së masave që janë të nevojshme për ta mbajtur ose vendosur paqen dhe stabilitetin ndërkombëtar. Konventa i thekson vetëm një numër të drejtave të njeriut që nuk mund të jenë lëndë e suspendimit, dhe se nga kjo mund të nxjerrim si përfundim se shumica e madhe e të drejtave të njeriut u nënshtrohen suspendimeve, duke përfshirë këtu edhe disa nga të drejtat më të rëndësishme, siç është e drejta në gjykim të ndershëm dhe mbrojtja e lirisë dhe sigurisë së njeriut. Hulumtimi i çështjes së kufizimit të drejtave të njeriut në rrethana të jashtëzakonshme sot është edhe më aktuale pasi që kemi çdo ditë e më tepër situata, duke filluar nga lufta irredentiste e deri te dukuria e theksuar e terrorizmit nacional dhe internacional, si dhe krimit të organizuar që e imponon nevojën e aplikimit të gjendjes së jashtëzakonshme dhe gjithsesi, kufizimit të së drejtave të njeriut që nënkupton për atë gjendje. Konventa Evropiane për mbrojtjen e të drejtave të njeriut, për dallim nga të gjitha dokumentet e njohura për të drejtat e njeriut, ka siguruar instrumente juridike për ti mbrojtur të drejtat e njeriut të proklamuara në planin kombëtar dhe ndërkombëtar. Konventa evropiane duke krijuar instrumente të nevojshme për mbrojtjen e të drejtave të njeriut, krijojë bazë edhe për kufizimin e tyre atëherë kur vërtetë kjo është e arsyeshme, për ta shpëtuar tërësinë e rendit demokratik. Problemi kryesor i derogimit është se kjo mundësi, qartas dhe pa dyshime duhet të mbetet shteteve, atëherë kur ekzistenca e tyre është në pyetje, por gjithashtu shumë vështirë të bëhet kontrolli i sjelljes së shtetit për tu mos u keqpërdor ato mundësi.

120

Rregullimi demokratik ua mundëson forcave demokratike ardhjen në pushtet, por gjithashtu është e mundur që në pushtet të vijnë forcat që me të vërtetë dëshirojnë ta heqin atë demokraci dhe të drejtat e njeriut që e karakterizojnë. Ku shkaktohet rreziku serioz për ekzistimin e kombit, shteti megjithatë nuk i ka duart e lira që të veprojë ashtu si ti teket. Por Neni 15 i Konventës Evropiane përmban një varg dispozitash të cilat e kanë për qëllim zvogëlimin e fuqisë që u lejohet shteteve në ato raste. Në këtë mënyrë shtetit i lejohet i lejohet të veprojë në harmoni me këto masa por duke i plotësuar paraprakisht këto kushte që keqpërdorimi i autorizimeve të zvogëlohet në minimumin më të vogël të mundshëm. Sipas kësaj, Konventa Evropiane i imponon 6 kushte të cilat duhet ti plotësojë secili shtet nënshkrues i kësaj Konvente, nëse dëshiroj që ti kufizojë të drejtat e caktuara sipas autorizimit me Nenin 15 si në vijim: A) lufta ose rreziku serioz që i kërcënohet ekzistimit të kombit, B), baraspesha e masave të ndërmarra në harmoni me seriozitetin e situatës, C), të jenë në harmoni me obligimet tjera nga e drejta ndërkombëtare, D), ndalimi i derogimit të drejtave të caktuara të njeriut, E) obligimi për informimin e sekretarit të përgjithshëm të Kombeve të bashkuara mbi masat e marra (shihe: L.Sadikoviq, Gjendja e Jashtëzakonshme dhe të Drejtat e Njeriut). Problemi themelor që paraqitet në hulumtimin e raporteve në mes të shtetit demokratik në gjendje të jashtëzakonshme dhe të drejtave të njeriut është që të përcaktohet kufiri i së drejtës së shtetit për restrikcionin e të drejtave të njeriut, dhe me atë rast mos ta rrezikojë seriozisht ekzistencën e të drejtave të njeriut në përgjithësi si dhe rregullimit demokratik vetëm në kuadër të cilit ato të drejta të njeriut mund të ekzistojnë. Në gjendje normale mbrojtja e shtetit realizohet përmes ligjit penal dhe ligjeve të tjera. Por në rrethana të veçanta të cilat mund të na paraqiten befas dhe mund ta rrezikojnë shtetin, është e nevojshme që të parashihen masa të veçanta që gjendja e jashtëzakonshme mos të bëhet gjendje e përhershme, që detyrimisht shpien kah diktatura dhe personifikimi i pushtetit. Numri më i madh i shteteve anëtare të Këshillit ë Evropës dhe nënshkruese të Konventës Evropiane, me decenie në kushtetutat e veta i kanë dispozitat për gjendjen e jashtëzakonshme. Do të thotë që, derogimi i të drejtave të njeriut sipas Nenit 15 të Konventës Evropiane paraqet të drejtën e shtetit ti kufizojë të gjitha të drejtat duke respektuar saktësisht përjashtimet e caktuara. Qëllimi i kësaj të drejte të shtetit nuk mund të jetë i ndryshëm nga qëllimi i konventës në tërësi, ndërsa kjo para së gjithash mbrojtja e të drejtave të njeriut. Qëllimi i rregullimit kushtetues i gjendjes së jashtëzakonshme – që mund të paraqitet me forma dhe intensitete të ndryshme – është që shteti të aftësohet për të vepruar në eliminimin e asaj gjendje që ka shkaktuar zbatimin e përkohshëm të masave të parapara për këtë gjendje, dhe se menjëherë pas normalizimit të gjendjes të kthehen të gjithë mekanizmat normal demokratik për ta penguar rrezikun që zgjatja jo normale kohore të bëhet sjellje – gjendje e përhershme. Qëllimi i dispozitave të kushtetutës dhe ligjeve që duhet të jenë të hartuara para se të shpallet gjendja e jashtëzakonshme, është që me këtë krijohet kontrolli i caktuar parlamentar ose gjyqësor i ushtrimit të pushtetit në kohën e gjendjes së krizës. Hulumtimet e bëra për derogimin e të drejtave të njeriut tregojnë që nga dita në ditë, janë edhe më aktuale. Vetëm disa nga shtetet evropiane nuk e kanë dispozitën e përgjithshme për gjendjen e jashtëzakonshme por kanë dispozita të cilat aplikohen në rast lufte, në rast të rrezikut nga lufta ose rreziqeve të tjera, me të cilat u mundësohet që përmes rrugës ligjore të mbrohen rregullimi demokratik dhe të drejtat e njeriut që janë pjesë integral i tij. Në këtë

121

kuptim të gjitha shtetet anëtare të Këshillit të Evropës janë munduar që ta bëjnë konstitucionalizmin ose legalizimin e partive politike me qëllim që në atë mënyrë të pengojnë tentimet e mundshme të keqpërdorimit të lirisë së bashkimit politik, i cili kishte me sjellë rregullim autoritar dhe heqje të lirive dhe rregullimit demokratik në tërësi. Mu, rregullimi me Kushtetutë i gjendjes së jashtëzakonshme e legjitimon veprimin e shtetit në gjendje të jashtëzakonshme, të ndërmarrë për t’iu kundërvu me sukses shkaktarëve të asaj gjendje. Nëse shteti në rrethana kur rrezikohet jeta e shoqërisë, ndërmerr masa të caktuara për mbrojtjen e vetë pa rregullim paraprak me Kushtetutë, do ti mundësonte shtetit të sulmuar që ti shërbejë si burim i keqpërdorimeve të mëdha. Shteti demokratik nuk guxon të lejojë që të mbrohet ekskluzivisht vetëm atëherë kur paraqiten rrethana të jashtëzakonshme, por duhet që në gjendje paqe ti parasheh mekanizmat e veta për veprim në rrethana të jashtëzakonshme, siç është lufta ose ndonjë rrezik tjetër që seriozisht e rrezikon ekzistencën e kombit. Veprimi i shtetit në rrethana të jashtëzakonshme sipas parimeve paraprakisht të përcaktuara me Kushtetutë dhe përpunimin gjegjës ligjor sipas nevojës e përfshinë edhe përqendrimin e pushtetit ekzekutiv, e jo në favor të pushtetit ligjdhënës si burim e dëshirës së popullit e cila normalisht është e koncentruar në pushtetin ligjvënës. Kjo sipas rregullit paraqet ndryshime në procedurën e vendosjes dhe në strukturën e institucioneve ekzistuese, paraqet aplikimin e institucioneve të reja dhe reduktim të drejtave dhe lirive themelore të njeriut. Kjo mundësi e restrikcionit të drejtave të njeriut që jepet me kushtetutë, me të vërtetë është shpatë me dy prerëse, sepse krahas mbrojtjes së të drejtave të njeriut krijohet mundësia e keqpërdorimeve të caktuara ku më shumë ku më pak të atyre të drejtave. Çështja kryesore është që Kushtetuta ta parasheh mundësinë e krijimit të gjendjes së jashtëzakonshme, por edhe masat që duhet ndërmarrë me atë rast. Mund të konstatohet se nëse shteti kishte me u shkatërrua kishte me ndodhë gjithsesi që të shkatërrohen edhe të drejtat themelore të njeriut që ai shtet i mbron. Kufizimi i të drejtave të njeriut për ti mbrojtur ato është sa paradoksal, por në rrethanat dhe kushtet e caktuara, janë mënyrë që të ruhet shteti demokratik që i vetmi është i aftë ti ruajë përherë ato të drejta. Për dallim nga shtetet demokratike ato jo demokratike sipas natyrës së vet, gjithmonë janë të gatshme për mbrojtje duke pasur parasysh rregullimin e vetë brendshëm, pak a shumë organizimin centralist të tipit monarkist, fashizmit ose bolshevizmit me strukturën e pushtetit piramidë që e reflekton përqendrimin e përhershëm të pushtetit në paqe, por nuk është e nevojshme të transferohet në rast të rrezikut publik. Në ato shtete sipas natyrës, pushteti është autokrat dhe për këtë nuk ka të drejta të njeriut që kishin e u bë lëndë e mbrojtjes me Kushtetutë ose e mbrojtjes ndërkombëtare. Kontrolli i derogimit nga Gjykata Evropiane për të Drejtat e Njeriut veçanërisht është e nevojshme pasi që konsiderohet që kontrolli vendor nuk është mjaftë i suksesshëm për shkak se organet e kontrollit brenda shtetit vështirë vendosin ti kontestojnë aktet e pushtetit ekzekutiv të cilat ndërmerren për tu tejkaluar gjendja e rrezikut serioz për ekzistencën e shtetit. Nëse Konventa Evropiane e siguron zbatimin e të gjitha të drejtave të njeriut, atëherë arsye më të shumtë do të kishte kontrolli i zbatimit të drejtave të deroguara meqenëse përmban rreziqe të shumta në vetvete.

122

Në kohën e fundit kanë ndodhur një numër i madh ndryshimesh në interpretimin dhe zbatimin e njërit prej parimeve themelore të së drejtës ndërkombëtare, me at rast është konstatuar se është e mundur të intervenohet në punët e brendshme të shtetit, vetëm atëherë kur aty ndodhin cenime masive të drejtave të njeriut. Derogimi sipas natyrës së vetë më së shumti e prek lëmin e sovranitetit shtetëror, që ka të bëjë para së gjithash me autorizime të caktuara sipas Nenit 2 paragrafit 7 të Konventës së KB-së, që nuk lejojnë përzierje të jashtme. Zbatimi i derogimit sipas Nenit 15 të Konventës, gjithsesi paraqet çështje më të ndjeshme të mekanizmit të përgjithshëm mbrojtës të Konventës mu për shkak se në të njëjtën kohë është e nevojshme të sigurohet e drejta sovrane e shtetit për ta mbrojtur sistemin e vetë demokratik dhe obligimin e Konventës Evropiane që në çdo situatë, t’i sigurojë mbrojtjen e të drejtave të njeriut. Shmangia në rrethana të jashtëzakonshme ose derogimi i të drejtave të njeriut e përmban edhe klauzolën suspenzive, pasi që shteti që ka aplikuar kufizim të drejtave të njeriut në kohën e rrethanave të jashtëzakonshme, ka për obligim që ta informojë Sekretarin e Përgjithshëm të Këshillit të Evropës atëherë kur ato masa nuk funksionojnë më dhe kur dispozitat e Konventës sërish fillojnë të aplikohen në tërësi. Teoria e analizave të derogimit sipas Nenit 15 tregon që ekziston mundësia edhe për klauzola të tjera siç janë: klauzola rebus sictantibus, klauzola e nevojshme dhe klauzola e derogimit. Shmangie nga dispozitat e Konventës Evropiane lejon vetëm derogim me kohë të kufizuar dhe atëherë kur rrethanat publike që e rrezikojnë kombin, për ndryshim nga derogimet që bëhen sipas neneve 8 dhe 11 të Konventës të cilat sipas kohëzgjatjes së tyre lejojnë edhe restrikcione për shkak të sigurisë nacionale, sigurisë publike, mbrojtjes së rendit, preventivë ndaj krimit, mbrojtja e shëndetit ose moralit si dhe mbrojtja e lirive të drejtave të tjerëve. Zbatimi i suksesshëm i Nenit 15 të Konventës gjithashtu në masë të madhe varet edhe nga funksionimi i sistemit demokratik në tërësi. Sprova të vogla dhe rreziqe do të ketë edhe në ato shtete që e kanë të zhvilluar demokracinë, mendimin publik të lirë dhe kritik, si dhe ku ekziston kultura e nevojshme demokratike dhe politike, si të zyrtarët ashtu edhe te vetë qytetarët. Themelore është që të ndërmerren të gjitha masat e nevojshme që zbatimi i këtij Neni mos ta shndërrojë në keqpërdorim i cili do të kishte pasoja katastrofave për shtetin demokratik dhe të drejtat e njeriut. Me këtë rast duhet të konstatojmë se Neni 15 nuk siguron mjaftë dispozita që kishin me i penguar keqpërdorimet e mundshme të shtetit të cilat ia jap Konventa për periudhat e gjendjes së jashtëzakonshme. Pengesë të madhe për punë të suksesshme të Gjykatës Evropiane, veçanërisht, paraqet definimi i pamjaftueshëm i hapësirës për vlerësim të lirë që Konventa ua len shteteve në kuptimin e përcaktimit të rrezikut që i kërcënohet ekzistimit të kombit dhe masa të tjera që duhet të ndërmerr për ta evituar atë rrezik. Shumë autor, kanë theksuar se Konventa nuk ka mjaftë dispozita me të cilat do të pengohet keqpërdorimi i kompetencave të shtetit për të shpallur gjendje të jashtëzakonshme, sikurse që nuk është mjaftë e rregulluar as çështja e balancimit të arsyeshëm në mes të gjendjes së krijuar të jashtëzakonshme dhe masave që i ndërmerr shteti për ta eliminuar këtë gjendje. Mu për këtë shkak problemi më delikat te derogimi paraqet përcaktimi i kritereve për diferencimin e efikasitetit demokratik dhe tendencave totalitare që mund të na paraqiten me qëllim, por edhe pa qëllim. Rreziku një shoqërie mund t’i vije edhe për shkak të

123

shfrytëzimit të tepruar të mjeteve demokratike siç janë: grevat me përmasa shumë të mëdha, si dhe me rastin e veprimit të forcave të ndryshme subversive që kanë intensitet të ndryshëm dhe lëvizin nga të parëndësishmet deri te ato që vërtetë kërcënojnë që ti shembin themelet e shoqërisë demokratike. Edhe në rastin e situatës së paraparë me Kushtetutë prezent është rreziku që: në rast të rrethanave të jashtëzakonshme të cilat e rrezikojnë ekzistencën e kombit mund të ndodhin tejkalime të kompetencave që i jep Kushtetuta dhe që një gjendje e përkohshme “e diktaturës kushtetuese” shndërrohet në gjendje të përhershme. Me këtë rast, në vend të diktaturës legjitime kushtetuese, paraqitet diktatura personale që në të vërtetë është keqpërdorim i rëndë i kompetencave demokratike. Thelbi i problemit gjithsesi është që të përcaktohen rreziqet reale që janë bazë dhe arsye e shpallje së gjendjes së jashtëzakonshme. Me atë rast është evidente që vetëm ai që ka vendosur për nevojën e shpalljes së gjendjes së jashtëzakonshme me kompetencë mund të vendosë edhe për ndërprerjen e sajë. Natyrisht, kjo gjendje mund të vazhdojë edhe më gjatë se sa është e theksuar në nevojat reale të shoqërisë demokratike që të mbrohet nga rreziqet e drejtpërdrejta të rënda e të jashtëzakonshme. Këtu na paraqitet një moment kritik i rrezikshëm për arsye se tejkalimi i kompetencave që i jep kushtetuta munden që nga gjendja e përkohshme e “diktaturës kushtetuese” të shndërrohet në gjendje të përhershme. Mbetet, pra, pyetje e hapur athua masat që i ndërmerr shteti vërtetë i përgjigjen shkallë së rrezikut që i kërcënohet një shoqërie demokratike. Shteti i Bosnjës dhe Hercegovinës në kohën e luftës 1992-1995 gjithashtu e ka shpallur gjendjen e jashtëzakonshme1 . ______________ Kushtetuta e BH-së e vitit 1974 i kishte dispozitat për gjendjen në nevojë në formë të luftës ose rrezikut të drejtpërdrejtë nga lufta. Në bazë të kësaj dispozite BH-ja me 8 prill 1992 e shpalli “gjendjen e rrezikut nga lufta”, që plotësisht u ndërlidh me dispozitën e theksuar mbi “rrezikun publik që seriozisht e kërcënon ekzistimin e kombit” sipas Nenit 15 të Konventës, dhe se me 20 qershor 1992 e nxori Vendimin për shpalljen e gjendjes së luftës. Në periudhën që nga 14 dhjetori 1995 kur në Paris u nënshkrua Marrëveshja kornizë për paqe në BH deri me 22 dhjetor të vitit 1995, kur Kryesia e BH-së nxori Vendim për heqjen e gjendjes së luftës ishte në fuqi pra edhe Konventa Evropiane për Mbrojtjen e të Drejtave të Njeriut, pra me te edhe Neni 15 i saj. Bartja e pushtetit ligjdhënës te pushteti ekzekutiv, por edhe derogimi i të drejtave të njeriut është mundësuar me Kushtetutën e BH-së të vitit 1974, në atë masë të cilën e lejojnë dokumentet ndërkombëtare dhe aq sa ishte e nevojshme të mbrohet shteti. Neni 350 i Kushtetutës së RS të BH-së dhe amendamenteve të vitit 1990 shihet qartas se gjendja e jashtëzakonshme - në këtë rast gjendja e luftës ose e rrezikut të drejtpërdrejtë nga lufta – Kushtetuta parasheh, para së gjithash, bartjen e pushtetit ligjdhënës te pushteti ekzekutiv, me atë rast Kryesia me propozimin e Këshillit Ekzekutiv ose me iniciativë të vetë nxjerr dekret me fuqi ligjore për çështjet që janë në kompetencë të Kuvendit.

124

Kushtetuta, e lejon derogimin e të drejtave të caktuara të njeriut, d.m.th. është e lejuar që me dekrete me fuqi ligjore të ndërpritet zbatimi i disa dispozitave të Kushtetutës – por kurrsesi edhe i të gjitha dispozitave të saja që kanë të bëjnë me liritë e caktuara, me të drejtat dhe obligimet e njeriut dhe qytetarit, që është plotësisht në harmoni jo vetëm me dispozitat e Paktit për të Drejtat Politike dhe Qytetare të KB-së të vitit 1966 por është në harmoni edhe me Nenin 15 të Konventës Evropiane. Lejohet edhe mundësia e riorganizimit të organeve ekzekutive të pushtetit, ndryshimi i përbërjes dhe kompetencave të organeve ekzekutive dhe organeve të administratës, si dhe lejohet krijimi i institucioneve të reja, nëse situata e re shoqërore e krijuar e imponon këtë nevojë. 1) Shmangia në rrethana të jashtëzakonshme “1. Në kohë lufte ose të rrezikut të hapët që i kërcënohet ekzistimit të kombit, secila palë e lartë nënshkruese mund të ndërmerr masa që u shmangen obligimeve të tyre sipas kësaj Konvente, dhe këtë në masën më të nevojshme kur e kërkon urgjenca e situatës, ashtu që ato masa nuk guxojnë të jenë në disharmoni me obligimet e tjera të shtetit ndaj së drejtës ndërkombëtare. 2. Obligimi i shënuar më latë nuk lejon shmangie nga Neni 2 përveç në rast të vdekjeve të shkaktuara me veprimet e ligjshme të luftës, ose Nenit 3 dhe 4 pika 1 dhe Nenit 7 . 4. secila palë e lartë nënshkruese që e shfrytëzon të drejtën e shmangies nga dispozitat e Konventës, e informon plotësisht Sekretarin e Përgjithshëm të Këshillit të Evropës mbi masat që i ndërmerr dhe shkaqet e tyre. Gjithashtu, të njëjtin e informon edhe kur ato masa nuk veprojnë më dhe kur fillojnë të zbatohen plotësisht dispozitat e Konventës” (Neni 15 KE). _______________________ Nga e gjithë kjo, shihet qartas se kemi të bëjmë me një suspendim të përkohshëm të drejtave të njeriut dhe se Kryesia e RS të BH-së Dekretin me fuqi ligjore për çështjet nga kompetencat e Kuvendit do t’ia parashtron Kuvendit për miratim në momentin kur Kuvendi mund të mblidhet, me të cilin qartas është i theksuar kuptimi demokratik dhe karakteri i gjendje së jashtëzakonshme sipas Kushtetutës së vitit 1974. me obligimin që do ta respektojë Paktin për të Drejtat Politike dhe Qytetare, RS e BH-së, respektivisht Republika Bosnja dhe Hercegovina, me 8 prill 1992, kur u nxor vendimi për rrezikun e drejtpërdrejtë luftës dhe nga lufta – ka pasur mundësi që plotësisht në mënyrë legale dhe legjitime të shmanget nga respektimi i disa të drejtave të njeriut në mënyrë që ky Pakt e përcakton. Hulumtimi dhe shqyrtimi i dispozitave të Nenit 350 të Kushtetutës së BH-së dhe karakterit të gjendjes së jashtëzakonshme të krijuar gjatë luftës irredentiste që u zhvillua kundër Republikës së BH-së (1992-1995), pa dyshim, ka rëndësi shumë të madhe edhe për përcaktimin e rregullimit kushtetues dhe karakterit juridik ndërkombëtar të shtetit të BH-së gjatë kësaj periudhe. Dispozitat e Nenit 350 të Kushtetutës së BH-së të vitit l974 kishin rëndësi shumë të madhe historike dhe praktike. RS e BH-së ose Republika e BH-së, prej 8 prillit, kur u nxor Vendimi për Rrezikun e drejtpërdrejtë nga lufta, plotësisht në mënyrë legale dhe legjitime ka mundur tu shmanget obligimeve të respektimit të drejtave të caktuara të njeriut, në mënyrën në të cilën këtë e

125

përcakton Pakti. Pra plotësisht në mënyrë legale ka pasur mundësi që ti aplikojë format e caktuara të punës së detyrueshme në atë masë të cilën e kanë kërkuar interesat e mbrojtjes së shtetit nga forcat e huaja të rregullta dhe forcave të shumta paramilitare dhe jo shtetërore. Asnjë formacion tjetër shtetëror ose jo shtetëror, ushtarak ose paramilitar – që ishin në territorin e Republikës së BH-së në kohën e luftës 1992-1995 nuk kishte të drejtë dhe legjitimitet të kufizojë kurrfarë të drejtash të njeriut. Mu për këtë shkak, kjo temë ka rëndësi të veçantë për përcaktimin e kontinuitetit kushtetues dhe shtetëror të BH-së dhe veçanërisht legjitimitetit të saj. Armata e BH-së dhe mbrojtja e sajë territoriale ishin forcat e vetme legjitime ushtarake dhe politike, që kanë ekzistuar brenda kufijve të njohur ndërkombëtarë. Shteti i BH-së ishte pra i vetmi që kishte kompetenca të zbatojë masa të caktuara të derogimit të drejtave të njeriut në harmoni me dispozitat e Paktit (kufizimi i lirisë së lëvizjes, obligimi i punës, ndalimi i tubimeve etj.) dhe Konventës Evropiane, që tregon se së pari kemi të bëjmë me të drejtën legjitime të Republikës së BH-së që duhet ta kenë parasysh të gjitha institucionet politike dhe gjyqësore ndërkombëtare, veçanërisht gjithsesi Tribunali i Hagës për krime të luftës të kryera në territorin e ish Jugosllavisë. Pranimi aktual i BH-së në Këshillin e Evropës e imponon obligimin që Kushtetuta e BH-së plotësisht të harmonizohet me Konventën Evropiane për Mbrojtjen e të Drejtave të Njeriut. Gjithashtu imponohet edhe nevoja e ekzistimit të dispozitës kushtetuese për sjelljen e shtetit të BH-së në kohën e luftës ose në rast të ndonjë rreziku që e kërcënon ekzistimin e “kombit” të BH-së. (shih: L.Sadikoviq, gjendja e jashtëzakonshme dhe të drejtat e njeriut). Konventa Evropiane ka lejuar që “në kohë të luftës ose në rast të ndonjë rreziku të haptë që i kërcënohet ekzistimit të kombit, secila palë e lartë nënshkruese e kontratës mund të ndërmerr masa të cilat shmangen nga obligimet e tyre sipas Konventës dhe ato në masën më të nevojshme që e kërkon urgjenca e situatës, ashtu që ato masa të jenë në harmoni me obligimet e tjera të shtetit ndaj së drejtës ndërkombëtare. Shmangia e nevojshme nga të drejtat e caktuara të njeriut në rrethana të jashtëzakonshme arsyetohet thellë me nevojën e mbrojtjes së drejtave të njeriut. Duke shpëtuar rendin demokratik të një vendi nga shkatërrimi i përgjithshëm, njëkohësisht është edhe mënyra më e mirë për tu ruajtur të drejtat dhe liritë e njeriut të cilat ai rend shoqëror i mbron. Qëllimi i kufizimit të mundshëm, që nga fillimi ka karakter të kufizuar kohor. Për shkak të rrethanave të jashtëzakonshme në formë lufte, trazira të brendshme ose rebelime me përmasa të mëdha, fatkeqësive natyrore ose katastrofave të tjera, paraqitet nevoja e kufizimit të disa drejtave të njeriut në përmasa më të mëdha, deri sa ajo gjendje mbretëron. Shkaqet e krijimit të rrethanave të jashtëzakonshme mund të jenë: shkaqe politike, ekonomike ose natyrore. Shkaqet politike në shumicën e rasteve janë trazirat e brendshme, kryengritja, grusht-shteti, komplotet, tentimet për ndryshimin e pushtetit me revolucion, lufta qytetare, lufta guerile, kriminaliteti politik ose aktivitetet terroriste. Shkaqet ekonomike në shumicën e rasteve janë nga kriza ekonomike, grevat me përmasa të mëdha, vobektësia akute e banorëve, ndërsa shkaqet natyrore mund të jenë vërshimet e mëdha, tërmetet dhe zjarret me përmasa të mëdha.

126

Shteti para së gjithash duhet ti mbrojë liritë dhe të drejtat e njeriut si në rrethanat normale ashtu edhe në rrethanat e jashtëzakonshme, veçanërisht duhet ti mbrojë ato kur e aplikon edhe një kufizim të caktuar të drejtave në situatat kur sistemit demokratik i kërcënohet rreziku për ekzistim. Masat e kufizimit të drejtave të njeriut të cilat i lejon Kushtetuta në rastin e gjendjes së jashtëzakonshme, aplikohen me qëllim, që pas kalimit të gjendjes së krizës, prapë të vendoset sistemi demokratik që ishte më parë. Konventa Evropiane ua ka caktuar shteteve kushtet në të cilat është i mundur zvogëlimi i të drejtave të njeriut. Shteti mund ta ndalojë aplikimin e disa të drejtave nga Konventa Evropiane atëherë kur ekziston rreziku serioz për ekzistimin e shtetit. Konventa Evropiane i imponon shtetit obligime dhe kushte të caktuara, që rreziqet dhe rreziqet e veprimit të atij shteti në kushte jashtëzakonisht të rënda ti zvogëlojë në masën më të vogël që është e mundur. Konventa për veprim të shtetit në rrethana të jashtëzakonshme i ka përcaktuar një numër relativisht të madh kushtesh themelore dhe formale, me të cilat, e ka zvogëluar, në masën më të vogël mundësinë e keqpërdorimit të atyre autorizimeve. Zbatimi i derogimit në lëmin e mbrojtjes së të drejtave të njeriut në të vërtetë është zbatimi i teorisë për nevojat ekstreme ose në gjendjen e nevojës, si parim që e ka vendin në të drejtën qytetare dhe në çdo të drejtë tjetër. Gjendja e jashtëzakonshme në të cilën mund të gjendet shteti, është mënyrë që në rrethana të jashtëzakonshme të eliminohet kundërligjshmëria në veprimin e shtetit, gjendje që përndryshe do të bëhej në rrethana normale. Por në lëndën e Qipros kundër Turqisë, Gjykata nuk i dha të drejtë Qipros sipas të cilës Turqia do të humbte të drejtën për derogim, dhe këtë pyetje e la anash. Sipas kësaj lufta ofensive ose defensive (sulmuese ose mbrojtëse), ky dallim nuk do të kishte rol në përcaktimin e gjendjes në nevojë dhe zbatimin e derogimit sipas Nenit 15. Në të njëjtën mënyrë trajtohet edhe lufta qytetare, si luftë brenda një shteti. Kjo gjendje pak a shumë është një gjendje e rrezikut për shtetin, dhe se si e atillë ka bazë për zbatimin e klauzolës për heqjen e kundërligjshmërisë. Rasti i parë që e zgjidhi Gjykata Evropiane për të Drejtat e Njeriut ishte mu nga lëmi i Nenit 15 të Konventës Evropiane, në rastin e Greqisë kundër Britanisë së Madhe në rastin e Qipros, Britania e Madhe i mohoj arsyetimet e Greqisë për cenimin e Nenit 3 të Konventës – ndalimit të torturës duke u bazuar në Nenin 15 të Konventës. 2) Kushtet për zbatimin e gjendjes së jashtëzakonshme Konventa Evropiane me Nenin 15 i ka përcaktuar 6 kushte të cilat duhet ti respektojë secili shtet nënshkrues, nëse dëshiron të bëjë kufizime të drejtave të caktuara të njeriut sipas Nenit 15, si vijon: a) lufta ose rrezik serioz që e kërcënon ekzistencën e kombit, b) baraspesha e masave të ndërmarra në harmoni me seriozitetin e situatës, c) harmonia me obligimet tjera nga e drejta publike ndërkombëtare, d) ndalimi i derogimit të disa të drejtave të njeriut, e) detyrimi për ta informuar Sekretarin e Përgjithshëm për masat e marra, dhe

127

f) detyrimi për ta informuar Sekretarin e Përgjithshëm për ndërprerjen e atyre masave. (1) Gjendja e luftës ose e rrezikut publik që e kërcënon ekzistencën e kombit Konventa Evropiane në Nenin 15 thekson: “në kohën e luftës ose të rrezikut publik çdo palë e lartë nënshkruese e Konventës mund të ndërmerr masa që shmangen nga obligimet e saja sipas Konventës”, që do të thotë se për t`i ndërmarrë ato masa duhet të jetë gjendje lufte ose rreziku tjetër publik për ekzistencën e kombit. Ekzistenca e kombit, që përmendet në Neni 15 të Konventës Evropiane, e paraqet qëndrimin sipas të cilit kombi është sinonim i shtetit. Ai qëndrim është vërtetuar në lëndën e Greqisë kundër Britanisë së Madhe në vitin 1952 ku është theksuar si vijon: “në kuptimin që duhet dhënë terminit “komb”, komisioni ka konstatuar që Konventa është e bazuar në kuptimin e shtetit në mënyrën që është definuar në të drejtën ndërkombëtare. Do të thotë, duhet lejuar që shprehja “komb” në kontekst ta fshehë, popullin dhe institucionet e tij (...) ose me fjalë të tjera, shoqëri të organizuar, duke nënkuptuar me atë të drejtën e brendshme dhe atë ndërkombëtare, mbrojtjen e ligjit dhe rendit”. Gjendja e luftës nuk është vështirë të definohet. Lufta në kuptimin e Nenit 15 paraqet konflikt të armatosur ndërshtetëror që me të drejtën ndërkombëtare mund të dallohet si luftë në kuptimin formal dhe në kuptimin material. Lufta dhe gjendja e luftës në kuptimin formal i përfshinë të drejtat dhe obligimet jo vetëm të shteteve që janë të angazhuara drejtpërsëdrejti në atë luftë, por edhe vendeve të treta. Në kuptimin e fjalës lufta, paraqet vëllim të caktuar të veprimeve luftarake, kohëzgjatjen dhe intensitetin e tyre. Luftë në kuptimin e Nenit 15 nuk është çdo luftë, ose çdo armiqësi, por vetëm ajo luftë me të cilën rrezikohet “jeta e kombit” në këtë kuptim lufta në Folklande nuk ka paraqitë “rrezik për ekzistencën e shtetit Britanik” dhe se Britania e Madhe nuk kishte nevojë që ta shpallë gjendjen e jashtëzakonshme në vend, në kuptim të Nenit 15 të Konventës. Shprehja “rrezik publik” me vështirësi definohet, sepse kemi të bëjmë me rreziqet që i kërcënohen ekzistencës së shtetit në paqe dhe janë të shumta dhe të ndryshme. Ato rreziqe mund të kenë natyrë politike siç janë: trazirat e brendshme, kryengritjet, grusht shteti, komplotet, tendencat për ndryshime revolucionare të pushtetit, lufta qytetare, lufta guerile, kriminaliteti politik dhe aktivitetet terroriste. Shkaqet e krijimit të rrezikut për ekzistencën e kombit gjithashtu mund të jenë të natyrës ekonomike ku hyjnë: kriza ekonomike, grevat me përmasa të mëdha, vobektësia akute e popullsisë por edhe shkaqet natyrore siç janë vërshimet e mëdha dhe tërmetet. Mu për shkak të kësaj laramanie, koha e zgjatjes së tyre dhe territorit të shtetit ku ato paraqiten, është e vështirë që të definohet. Komisioni për të Drejtat e Njeriut në lëndën Lawless të vitit 1959 rrethanat e jashtëzakonshme i ka definuar si rrezik për ekzistencën e kombit në kuptim të “situatës së jashtëzakonshme ose krizës që godet tërë populacionin dhe paraqet kërcënim për jetën e organizuar të bashkësisë që e përbënë shtetin”.

128

Gjykata Evropiane për të Drejtat e Njeriut shprehjen rrezik publik e ka definuar në lëndën Lawless kundër Greqisë në lëndën e vitit 1969. Gjykata në lëndën Lawless kundër Irlandës në vitin 1961 ka konstatuar se shprehja rrezik publik kupton ekzistimin e armatës së fshehtë në territorin e Republikës së Irlandës, e cila ndërmerr aksione kundër-kushtetuese dhe përdorë dhunë për t’i arritur qëllimet e veta; faktet që kjo armatë vepron gjithashtu edhe jashtë territorit të shtetit, gjë që seriozisht i rrezikon marrëdhëniet e Republikës së Irlandës me fqiun e vet, si dhe rritjen e përhershme dhe shqetësuese të veprimtarisë terroriste. Gjithashtu në të njëjtën mënyrë edhe në lëndën greke të vitit l969, është theksuar që shprehja rrezik publik i cili e rrezikon ekzistencën e kombit duhet ti përmbajë këto elemente: a) rreziku duhet të jetë real ose i drejtpërdrejtë; b) pasojat e tij duhet të reflektohen në tërë kombin; c) duhet të jetë i rrezikuar zhvillimi i jetës së organizuar të bashkësisë; d) kriza ose rreziku duhen të jenë të veçantë, ashtu që masat e zakonshme ose kufizimet e lejuara me Konventë, për ta ruajtur sigurinë publike, shëndetin dhe rendin, dukshëm janë të pa mjaftueshme. (2) Masat më të nevojshme për situatën (parimi i proporcionalitetit) Konventa Evropiane i lejon shtetit shmangie nga aplikimi i disa të drejtave të njeriut por vetëm në “masën më të nevojshme që e kërkon urgjenca e situatës”. Parimi që shteti në rast lufte ose në rast të rrezikut publik që i kërcënohet ekzistencës së kombit, mund të ndërmerr masa që mund të shmangen nga obligimet e saja sipas Konventës Evropiane, por vetëm në atë masë që e kërkon urgjenca e situatës, është një nga kushtet themelore për aplikimin e Nenit 15 të Konventës. Konventa ia imponon shtetit disa kufizime të cilat ka për qëllim ti zbatojë ose i ka zbatuar dispozita e Nenit 15 në mënyrë që mos të ndodhë që masat e ndërmarra nga shteti të mos jenë në harmoni me rrezikun e caktuar. Dihet që shteti në rrethanat e veçanta për shkaqe psikologjike dhe arsyeve të ndryshme zbaton masa të cilat, shikuar objektivisht nuk janë të nevojshme për eliminimin e atij rreziku. Megjithatë u tregua që, me rastin e zbatimit real të parimit të proporcionalitetit ekzistojnë vështirësi, si nga ana e shtetit kur duhet që ti zbatojë, gjithashtu edhe nga ana e institucioneve të kontrollit kur duhet të konstatojmë a ka ndodhur tejkalime të ndryshme në atë kuptim. Komisioni për të drejtat e njeriut në rastin e Irlandës kundër Mbretërisë së Bashkuar të vitit 1978 ka nxjerrë përfundim që shteti nuk mund të thirret gjithherë në gjendjen e rrezikut publik për të arsyetuar çdo masë që ka marrë në kuptimin e pengimit të rrezikut. Britania e Madhe në aktgjykimin Brogan, konstatoi cenim të Nenit 5 paragrafi 3, në bazë të deklaratës së 23.12.1988, si masë të gjendjes së jashtëzakonshme e ka ndërpre kontrollin gjyqësor sipas Nenit 5 pika 3 e Konventës për rastet e terrorizmit. Me atë rast Gjykata për të Drejtat e Njeriut ka konstatuar se kjo nuk hynë në “hapësirën e vlerësimit të lirë” të Qeverisë. Arsyeja për të cilën e përcaktuar Gjykata kështu ishte gjëja rreziku për pavarësinë e Gjykatës me rastin e vendosjes së zgjatjes së paraburgimit në raste të atij lloji. Konventa Evropiane për mbrojtjen e të drejtave të njeriut, krahas theksimit së kushteve të ekzistimit të rrezikut publik, që i kërcënohet ekzistimit të kombit, e ka theksuar edhe obligimin që masat që i ndërmarrin organet shtetërore duhet të jenë vetëm ato që vërtetë janë të

129

nevojshme për t’ju kundërvu atij rreziku. Për tu liruar shteti nga obligimet e Konventës Evropiane dhe për ti suspenduar disa të drejta të njeriut, shteti ka për detyrë që ti ndërmerr vetëm ato masa që janë të nevojshme për eliminimin e rrezikut për jetën e shtetit. Ky parim shkakton vështirësi shumë të mëdha kur duhet të aplikohet në praktikë. Çështja e masave të nevojshme vërtetë paraqet një hapësirë të gjerë të vlerësimit të shtetit mbi karakterin e rrezikut publik si dhe vëllimin e masave që duhet ndërmarrë, për ta penguar keqpërdorimin e këtij parimi. Në lidhje me këtë Gjykata për të drejtat e njeriut në lëndën Hyndsyde të vitit l978 hapësirën e vlerësimit të lirë të shtetit e ka zgjidhur si vijon: “Në rend të parë, secili shtet nënshkrues ka të drejtë, duke pasur parasysh përgjegjësinë që mbanë për “ekzistimin e kombit” të konstatojë a është e rrezikuar nga rreziku publik dhe nëse është, sa është dhe çka është e nevojshme për ta eliminuar atë rrezik dhe tejkaluar rrethanat e jashtëzakonshme. Në këtë lëndë Neni 15 paragrafi 1 pushtetit i lejon shkallë shumë të lartë vlerësimit. Pa marrë parasysh këtë, shtetet nuk kanë kompetenca të pakufizuara në këtë lëmi. Gjykata e cila së bashku me Komisionin janë përgjegjëse për sigurimin e respektimit të angazhimit të shtetit – Neni 19 – kanë kompetenca që të konstatojnë nëse shtetet “e kanë tejkaluar shkallën” që e ka kërkuar saktësisht situata urgjente”. Shkalla vendore e vlerësimit përcillet me mbikëqyrje të fortë evropiane. (3) Masat e ndërmarra duhet të jenë në harmoni me obligimet e tjera ndërkombëtare Komisioni Evropian thekson me Nenin 15 që masat të cilat i ndërmerr shteti nuk guxojnë të jenë në kundërshtim me obligimet e tjera të cilat për shtetin burojnë nga e drejta ndërkombëtare. Nga kjo dispozitë del se në rend të parë mendohet për Paktin për të Drejtat Politike dhe Qytetare të vitit 1966, pasi që e përmban Nenin 4 i cili e lejon mundësin e derogimit dhe përmban edhe një numër të drejtave të cilat nuk mund të jenë lëndë e derogimit , siç janë: ndalimi i paraburgimit për shkak të pamundësisë së plotësimit të obligimit të nënshkruar (Neni 11) dhe liria e mendimit, liria e ndërgjegjes dhe liria e religjionit ( Neni 18). Deklarata Universale për të drejtat e njeriut e vitit l948, gjithashtu është njëri prej dokumenteve ndërkombëtare, megjithëse shpesh këtu parashtrohet pyetja se a ka karakter obligues ose është akt programor politik. Komisioni Evropian në raportin e vetë vitit l978 ka theksuar se Deklarata Universale nuk ka karakter të kontratës obliguese ndërkombëtare por e njëjta “i paraqet parimet e pranuara në përgjithësi si dhe idealin e përbashkët që dëshirohet të arrihet”. Megjithatë, Deklarata Universale përmban dispozita të caktuara të cilat, në kuptimin e caktuar, mund të trajtohen si klauzola të derogimit. Në Nenin 29 të Deklaratës Universale thekson: “Të gjithë kanë obligim ndaj bashkësisë vetëm nga e cila mundësohet zhvillimi i plotë i personalitetit të tij. Për realizimin e të drejtave dhe lirive secili person duhet tu nënshtrohet vetëm atyre kufizimeve të caktuara me ligj veçanërisht me qëllim të sigurimit të njohjes së patjetërsueshme dhe respektimit të drejtave dhe lirive të njeriut me qëllim të zbatimit të

130

kërkesave të drejta të moralit, kërkesave të rregullimit publik dhe mirëqenies së shoqërisë demokratike. Këto të drejta dhe liri në asnjë mënyrë nuk mund të zbatohen në kundërshtim me qëllimet dhe parimet e KB-së”. Dokumentet ndërkombëtare të cilat e obligojnë shtetin nënshkrues të Konventës, gjithsesi janë Konventat e Gjenevës të vitit l949 dhe dy protokolle të vitit 1977 me të cilat është e rregulluar e drejta ndërkombëtare humanitare. Ushtarët e rregullt e kanë statusin e të burgosurve të luftës, dhe popullata civile. Në situatat e shumta që krijohen në konfliktin e armatosur ndërkombëtar, shteti që e zbaton derogimin, duhet të kujdeset për dispozitat, në harmoni me Nenin 15 të Konventës Evropiane. Megjithatë kur shkaktohet rreziku për ekzistencën e kombit, atëherë mosekzistimi i kontrollit ndërkombëtar i së drejtës humanitare, do të shkaktojë mos efikasitetin e zbatimit të së drejtës humanitare. Konventa e Vjenës mbi kontratat ndërkombëtare gjithashtu saktë e ndalon suspendimin e marrëveshjeve humanitare që kishin me ndodhë si pasoja të cenimit nga pala tjetër (Neni 60 paragrafi 5). (4) Ndalimi i derogimit të disa të drejtave të njeriut Kufizimi i të drejtave të njeriut është shumë i nevojshëm që në situatat kur zbatohet për ti mbrojtur vlerat e caktuara të njohura dhe përgjithësisht të pranuara demokratike, edhe pse ato kufizime të drejtave të njeriut gjithherë paraqesin edhe rrezik të caktuar për ekzistencën e vlerave të theksuara. Të gjitha vendet demokratike në botë e kanë pranuar nevojën e derogimit të një numri të caktuar të drejtave të njeriut në rast se në shoqëri paraqiten disa nga rrethanat që e kërcënojnë ta rrezikojnë sistemin juridik në tërësi. Për megjithatë, qartas duhen theksuar të drejtat e njeriut që nuk guxojnë të jenë lëndë e kurrfarë kufizimeve, madje edhe ato të parapara me Nenin 15 të Konventës Evropiane për të Drejtat dhe Liritë e Njeriut. Kemi të bëjmë me të ashtuquajturat të drejtat dhe liritë fundamentale njerëzore absolutisht të mbrojtura, të cilat në kurrfarë kushtesh nuk mund të kufizohen. Të drejtat e pakufizueshme edhe kur ekzistimi i kombit është në pyetje, veçanërisht janë interesante për shkencat kriminalistike, meqenëse në kuadër të tyre hyjnë edhe të ashtuquajturat “të drejta policore” siç është rasti për të drejtën për jetë, që e thekson rëndësinë e veçantë kësaj materie në raportet e përgjithshme të policisë ndaj të drejtave të njeriut. Konventa Evropiane në Nenin 15 saktësisht thekson se dispozita e pikës 1. sipas të cilës në kohë lufte dhe në kohë të rrezikut tjetër publik që i kërcënohet ekzistimit të kombit çdo palë e lartë nënshkruese mund të ndërmerr masa që shmangen nga obligimet e tyre sipas kësaj konvente, nuk lejohet shmangie nga Neni 2 përveç për rastin e vdekjes që shkaktohet me veprimet ligjore të luftës, Neni 3 dhe 4 pika dhe Neni 7 i Konventës. Parimi i të drejtave absolutisht të mbrojtura e prek edhe fushën e sovranitetit të shtetit sepse numri i të drejtave absolutisht të mbrojtura mund të zgjerohet dhe se faktikisht është në zgjerim e sipër, por shtetet nuk mund ta zvogëlojnë atë numër. Çështja e të drejtave të njeriut në atë mënyrë është e lidhur ngushtë me karakterin e sovranitetit të shteteve që kanë ratifikuar Konventën Evropiane për të drejtat e njeriut, por Pakti i KB-së për të Drejtat Politike dhe Qytetare dhe Konventën Amerikane për të Drejtat e Njeriut, pa marrë parasysh dallimin në

131

kuptimin e të drejtave të mbrojtura absolutisht. Në harmoni me te Konventa Amerikane në mes të atyre të drejtave e radhit edhe të drejtën edhe në aftësinë juridike, të drejtën për familje, të drejtën për emër, të drejtat e fëmijëve, të drejtat në shtetësi, të drejtat për pjesëmarrje në pushtet dhe garanci gjyqësore që janë të rëndësishme për mbrojtjen e atyre të drejtave. Sipas Konventës Evropiane për të Drejtat e mbrojtura absolutisht janë si në vijim: • Neni 2 pika 1 – E drejta për jetë, • Neni 3 – Ndalimi i torturave dhe veprimeve dhe dënimeve të tjera jo humane dhe

nënçmuese, • Neni 4 pika 1 – Ndalimi i robërisë dhe punës së dhunshme, • Neni 7 – Dënime vetëm në bazë të ligjit (ndalimi i përdorimit retroaktiv të ligjeve penale), • Protokolli nr. 6 Neni 3 Ndalimi i shqiptimit të dënimit me vdekje, • Protokolli nr. 7 Neni 4 Ndalimi i përsëritjes së gjykimit personave të gjykuar ose që janë

liruar për atë vepër penale (non bis in idem). (5) Informimi i Sekretarit të Përgjithshëm të Këshillit të Evropës për masat e ndërmarra. Secili shtet - kontraktues, i cili përdor të drejtën për të heq dorë nga dispozitat e Konventës, detyrohet që në tërësi ta informojë Sekretarin e Përgjithshëm të Këshillit të Evropës për masat që i ndërmerr dhe arsyetimet për to. Në këtë mënyrë shtetet theksojnë masat, të cilat i ndërmarrin, por edhe arsyet e vërteta për një veprim të tillë. Kështu mekanizmat e kontrollit evropian kontrollojnë legjitimitetin e masave të ndërmarra. Gjykata Evropiane për të drejtat e njeriut mbështeti qëndrimin se informimi i Sekretarit të Përgjithshëm të Këshillit të Evropës duhet të bëhet „pa vonesë“. Prandaj, duke shqyrtuar më konkretisht këtë çështje në parashtresën „Lawless“ të vitit 1961 theksoi se vonesa prej 12 ditësh nuk ka dalë nga korniza e lejuar, ndërsa në rastin „Greek“, vonesën prej 4 muajsh e konsideroi shumë të madhe, që do të thotë se në rastin e tillë, shteti nuk ka vepruar në përputhje me detyrimin e vet nga Neni 15 i Konventës. Meqenëse nuk ekzistojnë formularë të posaçëm për dërgimin e informatave të tilla nga ana e shteteve kontraktuese, Komisioni në parashtresën e përmendur „Lawless“ ka theksuar se shtetet janë të detyruara që “të dërgojnë informata të mjaftueshme që kanë të bëjnë me masat në fjalë, në mënyrë që palëve tjera të larta kontraktuese dhe Komisionit Evropian t’i mundësohet vlerësimi i natyrës dhe niveli i heqjes dorë nga dispozitat e Konventës me të cilat përfshihen ato masa “. (6) Informimi i Sekretarit të Përgjithshëm të Këshillit të Evropës lidhur me datën e pushimit të masave të ndërmarra në kuptim të Nenit 15 të Konventës. Konventa Evropiane përcakton detyrimin e shtetit për ta informuar Sekretarin e Përgjithshëm lidhur me atë se kur do të pushojnë së vepruari masat e tilla dhe kur do të fillojnë sërish dhe në tërësi të zbatohen dispozitat e Konventës. Pikërisht ky kusht është shumë i rëndësishëm për zbatimin e Konventës sepse mundëson që saktësisht të dihet se kur do të fillojnë sërish të respektohen ato të drejta të njeriut, të cilat janë pezulluar (deroguar) gjatë kohës së gjendjes së jashtëzakonshme. Kjo dispozitë është shumë e rëndësishme edhe për përcaktimin e karakterit

132

të vet derogimit, sepse kjo vetvetiu nënkupton karakterin e përkohshëm të masave të ndërmarra nga ana e shtetit. Dispozita e Nenit 15 ka karakter suspensiv dhe pushon së vepruari në momentin e pushimit së vepruari të shkaqeve dhe motiveve, të cilat paraprakisht e kanë ngacmuar atë, prandaj kjo çështje lidhet drejtpërdrejt me problemin e kohëzgjatjes së gjendjes së jashtëzakonshme. Në shkresën „Brannigan“ dhe „Mcbride“ të vitit 1993. u shtrua pyetja se, mos pushteti britanik tepër herët e ka shpallë gjendjen e jashtëzakonshme. Sipas prezantuesve, kjo vërtetë kishte ndodhur sepse në kohën kur ishte shpallë rreziku, qeveria nuk kishte pasur qëndrim mjaftë fortë dhe definitiv për nevojën e heqjes dorë dhe kishte kumtuar se i duhet edhe një periudhë e caktuar kohore për shqyrtim dhe konsultime. Gjykata Evropiane e ka refuzuar këtë mënyrë të arsyetuarit dhe ka konfirmuar se «validiteti i heqjes dorë nuk mund të sillet në pyetje për arsye të thjesht se qeveria ka vendosur që të shqyrtojë mundësinë, që në të ardhmen. të gjejë mënyrën për të siguruar harmonizim më të plotë me obligimet që dalin nga Konventa. Vërtetë, procesi i tillë i shqyrtimit të vazhdueshëm, jo vetëm që është në pajtueshmëri të plotë me Nenin 15, paragrafi 3, i cili kërkon shqyrtimin e përhershëm të nevojave për masa të jashtëzakonshme, por është i implikuar gjithashtu edhe në vet nocionin e proporcionalitetit“.(shih më gjerësisht në: «Gjendja e Jashtëzakonshme dhe të Drejtat e Njeriut» e autorit L. Sadikoviq, Magjistratura - Sarajevë, 2003.) d) Rezervat Rezervat paraqesin të drejtën e shteteve, që me rastin e ratifikimit të Konventës Evropiane për Mbrojtjen të Drejtave e Njeriut, të përjashtojnë apo modifikojnë detyrimet e tyre që dalin nga ai dokument. Theksimi i rezervave paraqet mundësinë e përshtatjes së shtetit ndaj kërkesave të Konventës Evropiane brenda mundësive dhe nevojave specifike të tyre. Që të mund të zbatohet Konventa Evropiane, e cila ka karakter obligues, është lënë mundësia e angazhimit të caktuar të shtetit për t’iu përshtatur këtij dokumenti, me ç’ rast, posaçërisht karakteristik është rasti i të ashtuquajturave „rezerva“. Ndërkaq, Konventa Evropiane për Mbrojtjen e të Drejtave të Njeriut, me futjen rezervave ka dashur të inkurajojë ratifikimin e këtij dokumenti me bindje se, herët a vonë, do të vijë deri tek harmonizimi i nevojshëm. Neni 57 i Konventës Evropiane thotë: «1. Çdo shtet, me rastin e nënshkrimit të kësaj Konvente apo deponimit të instrumenteve për ratifikim, mund të deklarojë rezervë të caktuar lidhur me secilën nga dispozitat e Konventës përderisa, në territorin e tij ka çfarëdo ligji që është në fuqi e i cili ende nuk është i harmonizuar me atë dispozitë. Ky nen nuk lejon rezerva të karakterit të përgjithshëm 2. Çdo rezervë e shprehur në bazë të këtij Neni duhet të përmbajë informacion të shkurtër për ligjin i cili është në pyetje.» Konventa Evropiane në vet dispozitën e saj thekson se për shprehje të rezervës janë të nevojshme kushtet e caktuara; që rezervat të theksohen në momentin e nënshkrimit të Konventës dhe ato doemos të jenë të formuluara qartë për rastin dispozitës së caktuar të Konventës. Që në shikim të parë, në mënyrë të dukshme, mundësia e kërkimit të rezervave në disa dispozita të Konventës, në të vërtetë, do të thotë çrregullim i proporcioneve të caktuara

133

dhe parimeve, në të cilat është e bazuar Konventa si bazament i rregullimit juridik evropian. Me këtë, para së gjithash çrregullohet parimi i standardeve minimale, gjegjësisht të drejtat i njeriut dhe liritë elementare për shtetet që janë anëtare të Këshillit të Evropës. Mundësia e paraqitjes së rezervave në pikëpamje të disa dispozitave të Konventës nuk është krejtësisht në pajtim me parimet themelore mbi të cilat është e bazuar kjo marrëveshje ndërkombëtare për mbrojtjen e të drejtave të njeriut. Me këtë, sidomos sillet në pyetje parimi i standardit minimal të mbrojtjes së të drejtave të njeriut në të cilin mbështetet Konventa dhe njëherësh rrezikohet parimi universal i të drejtave të njeriut, të cilat janë në listën e Konventës Evropiane. PJESA E IV SISTEMI EVROPIAN I MBROJTJES SË TË DREJTAVE TË NJERIUT 1. Natyra juridike e Gjykatës Evropiane për të Drejtat e Njeriut «Që të garantohet respektimi i detyrimeve, të cilat i kanë marrë për obligim palët e larta kontraktuese me Konventë dhe me protokollet e saj, themelohet Gjykata Evropiane për të Drejtat e Njeriut (në tekstin e mëtejmë «Gjykata»). Gjykata do të veprojë në baza afatgjata ». ( Neni 19. i KE). Gjykata Evropiane për të drejtat e Njeriut, në sistemin evropian të mbrojtjes së të drejtave të njeriut, është organi më i rëndësishëm për mbrojtjen e këtyre të drejtave. Gjykata është themeluar, siç thuhet në Nenin 19 të KE për mbrojtjen e të Drejtave të njeriut - «që të sigurohet respektimi i obligimeve për të cilat, me Konventë dhe protokollet e saj, janë zotuar palët e larta kontraktuese ». Vendimet e gjykatës Evropiane kanë karakter deklarativ, që do të thotë se gjykata nuk ka mjete përkatëse gjyqësore për ekzekutimin e vendimeve, të cilat nxjerrën me rastin e shkeljes së dispozitave të Konventës Evropiane dhe Protokollit të saj. Ekzekutimi i vendimeve të Gjykatës u lihet në vullnetin e tyre shteteve anëtare, sepse vendimet e Gjykatës nuk kanë efekt vetvetiu në jurisprudencën nacionale, që. do të thotë se nuk mund të bëhet abrogimi, anulimi apo modifikimi i normave të jurisprudencës së brendshme të ndonjërit shtet anëtar. Nga kjo gjithashtu mund të konkludohet se vendimet e Gjykatës nuk kanë fuqi krejtësisht ekzekutive, gjegjësisht vendimet e Gjykatës Evropiane nuk mund t’i ekzekutojë drejtpërdrejt Gjykata apo cilido organ i Këshillit të Evropës. Pra, është e dukshme që funksionin e gjykimit e kryen qartë organi gjyqësor kurse funksioni i ekzekutimit të aktgjykimeve i lihet organit politik. Në këtë mënyrë është realizuar efikasitet më i madh në nxjerrjen dhe zbatimin e vendimeve të Gjykatës për të Drejtat e Njeriut, por edhe funksionalitet më i madh i organeve për mbrojtjen e të drejtave të Njeriut. Ndërkaq ato, megjithatë, sigurojnë interpretimin unik të Konventës si dhe barazinë e sistemeve juridike të shteteve anëtare me standardet të cilat i përcakton Konventa.

134

Sipas Nenit 46 të Konventës, shtetet zotohen se do t’u nënshtrohen vendimeve përfundimtare të Gjykatës lidhur me çdo lëndë në të cilën, ato janë palë. Ky nen thotë: “Palët e larta kontraktuese marrin obligimin se do t’u nënshtrohen aktgjykimeve përfundimtare të Gjykatës lidhur me çdo lëndë, në të ciklën ato janë palë. Vendimi definitiv i gjykatës i dërgohet Komitetit të Ministrave, i cili pastaj mbikëqyrë ekzekutimin e tij”. Vendimi përfundimtar i gjykatës i dërgohet Komitetit të Ministrave i cili mbikëqyrë ekzekutimin e tij. Çdo refuzim i shteteve për t’iu nënshtruar vendimeve të gjykatës sjell deri tek konfrontimi me Komitetin e Ministrave, i cili siç e kemi cekur, është i detyruar ta mbikëqyrë ekzekutimin e vendimeve. Në rastin përfundimtar shtetit, i cili nuk i respekton vendimet e Gjykatës Evropiane për të drejtat e njeriut, i kanoset përjashtimi nga Këshilli i Evropës, me këtë edhe nga Konventa Evropiane. Nëse Gjykata për të Drejtat e njeriut konstaton shkeljen e ndonjërës nga të drejtat e theksuara në Konventë apo në protokollet e saj, kurse jurisprudenca e brendshme e palës kontraktuese që është në pyetje e mundëson vetëm dëmshpërblimin e pjesshëm, Gjykata do t’i ofrojë palës së dëmtuar kompensimin e drejtë. Ndërkaq, Gjykata për të drejtat e njeriut në të shumtën e rasteve vendosë për kompensimin e drejtë nga Neni 41 i Konventës Evropiane në vend se ta kthejë atë në gjendjen paraprake, d.m.th. “restitutio in integrum”. Mirëpo, megjithatë “kompensimi i drejtë” ishte dashur të ketë karakterin subsidiar në raport me “restitutio in integrum” gjë që në të vërtetë do të ishte përcaktim i vërtetë i Gjykatës Evropiane për të Drejtat e Njeriut, por edhe i shtetit që ta realizojë obligimin e vet, gjegjësisht që t’i nënshtrohet çdo vendimi të Gjykatës Evropiane. Mospërputhshmëritë e përmendura, të cilat ende ekzistojnë në procesin e nxjerrjes së vendimeve të Gjykatës, gjithsesi ndikojnë keq edhe në ekzekutimin e vendimeve të Gjykatës. Me fjalë tjera, dhepse zhvillimi i mekanizmit mbrojtës evropian gjatë dekadave të kaluara, siç e kemi parë, po ecën në drejtim të përmirësimit të përhershëm të punës ashtu, ashtu që po shkurtohen procedurat dhe po mundësohet efikasitet më i madh i Gjykatës në zgjidhjen e parashtresave, vështirësitë në efektet e tërësishme të punës së Gjykatës ende janë mjaft të mëdha. Me fjalë tjera, është vërtetuar se vazhdimisht po rritet numri i parashtesave individuale dhe shtetërore dhe se procedurat, të cilat kanë qenë prej fillimit, nuk janë të mjaftueshme dhe adekuate që tu përgjigjen atyre kërkesave të shumta. Përmirësimi që është bërë me 1 janar 1990, gjithsesi kishte domethënie të një përparimi të madh. Mirëpo, shtimi i numrit të parashtresave ka bërë që edhe procedura më të reja të vendosura, të mbeten “fyt i ngushtë”. Përparim të madh gjithsesi, paraqet struktura e Gjykatës, sidomos tash kur në përgjithësi ka pushuar së ekzistuari Komisioni Evropian për të Drejtat e Njeriut dhe tërë puna e realizimit të këtij roli i është lënë një institucioni gjyqësor. Në situatën e tashme vazhdimisht po rritet numri i lëndëve të arritura, për çka në masë të madhe kontribuon rritja e besimit në autoritetin e gjykatës në vendet evropiane në përgjithësi në njërën anë, dhe lëndët nga shtetet e dala nga i ashtuquajturi sistem lindor, në anën tjetër.

135

Gjykata Evropiane për të Drejtat e Njeriut pra, nuk është gjykatë apeli, as gjykatë “e instancës së katërt” në raport me gjykatën nacionale, por ka karakter subsidiar në raport me sistemin shtetëror të mbrojtjes së të drejtave të njeriut. Gjykata Evropiane për të Drejtat e Njeriut në Strasburg, në shumicën e aktgjykimeve ka theksuar se shteteve nënshkruese u takon kujdesi për sigurimin i realizimit të drejtave dhe lirive të njeriut që u takojnë, me ç’rast roli i gjykatës është në planin e dytë. Esenca e parimit të rolit subsidiar të organeve evropiane të kontrollit në mbrojtjen e të drejtave të njeriut pasqyrohet në qëndrimin tashmë të theksuar të Konventës dhe të Gjykatës Evropiane, që shtetet janë përgjegjësit primarë për mbrojtjen e të drejtave të njeriut sipas Konventës. Pikëpamja e tillë e Gjykatës për të Drejtat e Njeriut del nga fakti real, që organet shtetërore janë më mirë të themeluara e më të informuara dhe gjithsesi në situatë më të mirë të shikojnë të gjitha aspektet reale të rastit konkret. Subsidiariteti i Gjykatës Evropiane për Mbrojtjen e të Drejtave të Njeriut, shprehimisht është thënë në rastin e Handyside të vitit 1976, ku me rastin e nevojës së shterjes primare të mjeteve juridike vendëse, u theksua se mekanizmi mbrojtës, të cilin e ka themeluar Konventa, ka karakter subsidiar në raport me sistemet nacionale të garantimit të drejtave të njeriut. Në rastin kur shteti është i detyruar t’i nënshtrohet dikujt tjetër - në këtë rast – pushtetit “mbishtetëror”, natyrisht se gjithmonë shtrohet çështja e sovranitetit. Mirëpo, nëse fillohet nga dispozitat e Nenit 35 të Konventës, d.m.th. që “Gjykata mund ta marrë lëndën në procedurë vetëm pasi të shteren të gjitha mjetet e brendshme juridike”, shumë e qartë është se mbrojtja e të drejtave të njeriut bëhet pikërisht në shtetit. Konventa Evropiane, pikërisht në këtë mënyrë spikatë karakterin primar të shtetit, kurse karakterin subsidiar - Gjykatës Evropiane për Mbrojtjen e të Drejtave të Njeriut. Pra, varet nga mundësia e vet shtetit që të mbrojë të drejtat e njeriut me instrumentet e veta, se a do të angazhohen dhe në çfarë mase do të angazhohen në tërë këtë organet gjyqësore dhe organet tjera evropiane. Pra, nuk është qëllimi i mekanizmave mbrojtës evropian që të vendosin në vend të shtetit, por vetëm t’i largojnë lëshimet e caktuara të shteteve në mbrojtjen e të Drejtave të Njeriut, nëse deri tek ato vjen, që është punë primare dhe detyrë e organeve shtetërore. Praktikisht, dispozitat e Nenit 35 të Konventës Evropiane nënkuptojnë se pushtetet nacionale janë të lira në zgjedhjen e masave, të cilat i konsiderojnë të përshtatshme dhe adekuate për mbrojtjen e të drejtave të njeriut. Pra, detyrë e shtetit është mbrojë të drejtat e njeriut, kurse shtetit i mbetet edhe të vendosë se në cilën mënyrë do ta realizojë atë qëllim themelor të Konventës. Është e qartë se shteti është në situatën më të mirë për ta vlerësuar situatën konkrete, e cila ka lindur me shkeljen e të drejtave të caktuara të njeriut, të përshkruara me Konventë. Gjykata për të Drejtat e Njeriut ka spikatur sidomos karakterin subsidiar të mekanizmave mbrojtës evropian në raport me organet vendëse të pushtetit, në rastin Askoy të vitit 1966. Me atë rast Gjykata konstatoi se është e nevojshme : a) të sigurojë të drejtat e njeriut sipas Konventës, për të gjithë personat nën juridiksionin e

vet;

136

b) të sigurojë mjete efektive juridike, që do të thotë, para së gjithash qasje gjyqësisë dhe organeve tjera shtetërore, të cilat janë në gjendje të sigurojnë mjetin juridik;

c) të sigurojë të gjitha të drejtat e njeriut pa diskriminim (Neni 14) d) që asgjë nuk guxon të shërbejë si arsyetim për aktivitetet e drejtuara në shkeljen e cilësdo

të drejtë njeriut apo në kufizimin në masë më të madhe ngaqë lejon Konventa dhe e) të respektohet ndalimi i keqpërdorimit të autorizimeve (Neni 18) Pikërisht atëherë, kur shteti nuk i siguron mjetet efektive adekuate juridike ose kur procedura e mjetit juridik në sistemin nacional nuk jep rezultate të mjaftueshme, iniciohet mekanizmi i Gjykatës për të Drejtat e Njeriut dhe organeve të tjera të Konventës. Lidhur me këtë Gjykata, shumë herë, raste ka theksuar se shteti, në të vërtetë, është i lirë për zgjedhjen e masa që do t’i ndërmarrë në mënyrë që me sukses t’i mbrojë të drejtat dhe liritë e njeriut sipas Konventës dhe kështu të përmbushë detyrimet e veta nga Konventa. Me fjalë tjera, që shteti t’u përgjigjet obligimeve të veta sipas Konventës, Konventa nuk kërkon sjellje uniforme, por krejtësisht është e mjaftueshme që të sigurohet kompatibiliteti i masave shtetërore me Konventën. Duke e spikatur karakterin subsidiar të organeve të konventës në mbrojtjen e të drejtave të njeriut, Gjykata, në të vërtetë, krahas të gjithave, ka pasur për synim të mundësojë shfaqjen e pluralizmit të sistemeve juridike në Evropë. Gjykata ka pasur parasysh se vendet evropiane kanë specifikat nga pikëpamja e rregullimit juridik dhe shtetëror, por ruajtja e traditave specifike dhe trashëgimive të disa shteteve nuk do të thotë jetë jokompatibile me realizimin e qëllimit themelor të Konventës. 2. Organizimi i Gjykatës a) Numri i gjyqtarëve dhe kushtet për ushtrimin e detyrës.

Numri i gjyqtarëve që e përbëjnë Gjykatën është i barabartë me numrin e palëve të larta kontraktuese. Konventa Evropiane në Nenin 20, numrin e gjyqtarëve e lidhë pikërisht me numrin e shteteve nënshkruese të Konventës, që do të thotë se secili shtet e emëron nga një gjyqtar. Gjyqtarët e Gjykatës Evropiane për të drejtat e njeriut, me rastin e ushtrimit të këtij funksioni shumë me përgjegjësi dhe të ndërlikuar, duhet të kenë virtyte të larta morale dhe kualifikime të caktuara profesionale 1. Anëtarët e zgjedhur të Gjykatës, me këtë rast duhet të veprojnë në cilësinë e vet, me çka theksohet, para së gjithash, nevoja e veprimit me qëllim të mbrojtjes së të drejtave të njeriut e kurrsesi veprimi për interes të vetin apo të shtetit të tij ose të ndonjë shteti tjetër. Ata gjithashtu, gjatë kohës sa zgjatë ushtrimi i funksionit të tyre, nuk mund të merren me veprimtari tjetër që është jokompatibile me pavarësinë, paanshmërinë e tyre në 1 Nëqoftëse gjyqtari, i zgjedhur nga lista e palës së interesuar nënshkruese nuk është në mundëei të gjykojë në Dhomë apo tërhiqet nga gjykimi, Kryetari i Dhomës fton atë palë kontraktuese që të deklarohet në afat prej 30 ditësh, a dëshiron që ta emërojë tjetrin gjyqtar të zgjedhur, apo si gjyqtar ad hoc ndonjë tjetër person i cili ka kualifikimet e kërkuara me Nenin 21, Paragrafi 1 i Konventës dhe nëse është ashtu, atëherë njëkohësisht të jep emërin e personit të emëruar. E njëjta rregull vlenë edhe në rastin kur personi i tillë i emëruar nuk është në mundësi të gjykojë apo tërhiqet. Nëse pala e interesuar kontraktuese nuk deklarohet në afat prej 30 ditësh, atëherë konsiderohet se ajo ështërhequr nga e drejta e saj që të emërojë gjyqtarin (ad hoc). Gjyqtari ad hoc jep betimin ose deklaratën solemne të cekur në Rregullën 3,me rastin e hapjes së seancës së parë të konvokuar për shqyrtimin e lëndës, menjëherë pas emërimit të tij. Ai akt shënohet në procesverbal. (Neni 29. i Rregullores së Punës së Gjykatës)

137

punë, apo me kërkesa tjera të shërbimit gjyqësor 2. Kjo do të thotë se gjatë mandatit të tyre gjyqtarët nuk mund të ushtrojnë kurrfarë aktiviteti politik apo administrativ, as profesional që do të ishte i dëmshëm për pavarësinë apo paanshmërinë e tyre në kryerjen e detyrës, si dhe as me kërkesat e orarit të plotë punës të shërbimit të tyre. Secili gjyqtar, kryetarit të Gjykatës ia deklaron çdo aktivitet plotësues. Në rast të mospajtimit ndërmjet kryetarit dhe ndonjërit nga gjyqtarët përkatës për çfarëdo çështje që do të mund të shtrohej, vendos Gjykata në seancën e saj plenare 3. Gjyqtarët e Gjykatës Evropiane, në pajtim me Nenin 22 të Konventës Evropiane i zgjedh Asambleja Parlamentare me shumicën e votave nga lista prej tre kandidatëve, të cilët i emëron shteti në fjalë. E njëjta procedurë zbatohet edhe me rastin e hyrjes së shteteve të reja në Këshillin e Evropës, si dhe me rastin e plotësimit të vendeve vakante 4. Para marrjes së detyrës secili gjyqtar i zgjedhur në seancën e parë të Gjykatës, në seancën plenare në të cilën duhet të jetë i pranishëm ai gjyqtar ose sipas nevojës edhe para kryetarit të Gjykatës jep betimin apo deklaratën solemne si vijon: «Betohem apo solemnisht deklarohem se detyrën time të gjyqtarit do ta ushtrojë me nder, pavarësi dhe paanshmëri dhe se do ta ruaj fshehtësinë e të gjitha seancave», thuhet në Nenin 3 të Rregullores së Punës së Gjykatës. Kohëzgjatja e mandatit të gjyqtarëve të Gjykatës Evropiane për të Drejtat e Njeriut, rregullohet me Nenin 23 të Konventës 5. Kohëzgjatja e mandatit të gjyqtarit të zgjedhur llogaritet nda dita e zgjedhjes. Mirëpo, nëse ndonjëri nga gjyqtarët është rizgjedhur me rastin e përfundimit të mandatit apo është zgjedhur për të zëvendësuar gjyqtarin, mandati i të cilit ka përfunduar ose përfundon së shpejti, kohëzgjatja e mandatit të tillë, në të dy rastet llogaritet nga momenti i mandatit të tillë. Në pajtim me paragrafin 5 të Nenit 23 të Konventës, gjyqtari i zgjedhur për ta zëvendësuar gjyqtarin, mandati i të cilit ende nuk ka skaduar, e kryen detyrën deri në fund të mandatit të pararendësit të tij, ndërsa në pajtim me paragrafin 7 Neni 23 të Konventës, gjyqtari i zgjedhur e kryen detyrën deri sa pasuesi i tij në detyrë nuk e jep betimin apo deklaratën solemne në pajtim me Nenin 3 të Rregullores së Punës, d.m.th. dhënies së betimit apo deklaratës solemne (Neni 2 i Rregullores së Punës së Gjykatës).

2 «1. Gjyqtarët duhet domosdo të kenë virtyte të larta morale dhe kualifikime të nevojshme për ushtrimin e detyrës së gjyqtarit, gjegjësisht të jenë profesionist të njohur juridik. Ata veprojnë në cilësi personale. Gjatë mandatit të tyre ata nuk mund të merren me me veprimtari jokompatibile me pavarësinë, paanëshmërinë, apo me kërkesat e shërbimit të përhershëm. Të gjitha çështjet lidhur me këtë paragraf i zgjidh Gjykata“ (Neni 21. K E) 3 Neni 4. i Rregullores së Gjykatës 4 «1.Në raport me secilën palë të lartë kontraktuese, gjyqtaret i zgjedh Ansamblea Parlamentare me shumicë votash nga lista prej tre anëtarësh të cilët i emëron pala e lartë kontraktuese. E njëjta procedurë zbatohet edhe për plotësimin e Gjykatës në rastin e anëtarësimit të palëve të larta kontraktuese si dhe me rastin e plotësimit të vendeve të zbrazura. ». 5 «1. gjyqtarët zgjedhen në afat për gjashtë vjet dhe mund të rizgjedhen. Ndërkaq, mandati i gjysmës së parë të gjyqtarëve të zgjedhur në zgjedhjet e para, skadon në fund të periudhës trevjeçare të cilën gje e zgjedh me short Sekretari i Përgjithshëm i Këshillit të Evropës menjëherë pas zgjedhjeve. Që të sigurohet, aq sa është e mundur që mandati i njërës gjsmë të gjaqtarëve të përtëritet çdo tri vjet, Ansamblea Parlamentare para çdo zgjedhje të ardhshme mund të vendos që mandati apo mandatet e një apo më shumë gjyqtarëve të jetë më i shkurtër apo më i gjatë se gjashtë vjet, por jo më i gjatë se nëntë, as më i shkurtër se tri vjet. Në rast se bëhet fjalë[ për më shum,ë mandate, Ansamblea Parlamentare e zbaton paragrafin paraprak, gjegjësisht Sekretari i Përgjithshëm i Këshillit të Evropës, me short i ndan mandatet menjëherë pas zgjedhjeve. Gjyqtari i zgjedhur në vendin e tjetrit gjyqtar, mandati i të cilit nuk ka skaduar, e kryen detyrën deri në fund të mandatit të paraardhësit të tij. Mandati i gjyqtarit skadon kur ai ti ketë mbushur 70 vjet. Gjyqtarët mbeten edhe pas kësaj moshe në detyrë, derisa të mos zëvendësohen me gjyqtarë tjerë. Ndërkaq, ata këtë e bëjnë për të vazhduar me shqyrtimin e lëndëve të filluara ».

138

Gjyqtari nuk mund të shkarkohet nga funksioni, siç theksohet në Nenin 24 të Konventës Evropiane, derisa gjyqtarët tjerë të mos vendosin në seancën plenare me dy të tretat e votave se ai/ajo nuk i plotëson më tutje kushtet e nevojshme. Ai/ajo, së pari duhet të dëgjohet në seancën plenare të Gjykatës. Çdo gjyqtar mund ta fillojë procedurën e shkarkimit (Neni 7 i Rregullores së Punës së Gjykatës). Për dorëheqjen e gjyqtarit informohet Kryetari i Gjykatës, i cili pastaj ia drejton dorëheqjen Sekretarit të Përgjithshëm të Këshillit të Evropës. Përveç në raste të caktuara të parapara me dispozitat e Rregullores së Punës së Gjykatës (Rregulla 24, paragrafi 3-në fund dhe Rregulla 26, paragrafi 2), dorëheqja paraqet fundin e mandatit. b) Sekretariati i Gjykatës Evropiane për të Drejtat e Njeriut Funksioni dhe organizimi i Sekretariatit të Gjykatës Evropiane për të Drejtat e Njeriut sipas Nenit 25 të Konventës Evropiane përcaktohet me Rregulloren e Punës së Gjykatës Evropiane6. Sekretari i gjykatës zgjidhet në seancën plenare të Gjykatës. Kandidatët duhet të kenë virtyte të larta morale dhe juridike, aftësi gjuhësore dhe organizative dhe eksperiencë të domosdoshme për ta ushtruar këtë funksion. Sekretari zgjidhet për 5 vjet dhe mund të rizgjidhet. Sekretari nuk mund të shkarkohet nga funksioni, nëse gjyqtarët në seancën plenare të gjykatës nuk vendosin me 2/3 e shumicës, që personi për të cilin është fjala nuk i plotëson më tutje kushtet e nevojshme. Ai/ajo duhet së pari të dëgjohet në seancën plenare të gjykatës. Procedurën e shkarkimit mund ta iniciojë çdo gjyqtar. Zgjedhjet e rregulluara me këtë dispozitë janë të fshehta. Në to marrin pjesë vetëm gjyqtarët e zgjedhur. Nëse asnjëri nga kandidatët nuk e fiton shumicën absolute të votave të gjyqtarëve të zgjedhur që janë prezent, atëherë zgjidhet njëri nga dy kandidatët të cilët kanë fituar vota më së shumti. Në rast të rezultatit të barabartë, përparësi ka, së pari kandidati femër nëse ajo ekziston dhe, së dyti kandidati më i vjetër. Sekretari para se të fillojë të ushtrojë detyrën e vet jep betimin apo deklaratën solemne në seancën plenare të Gjykatës apo sipas nevojës para Kryetarit të Gjykatës si vijon: “Betohem ose Deklarohem solemnisht se funksionin tim të Sekretarit të Gjykatës Evropiane për të Drejtat e Njeriut do ta kryejë me besnikëri, në mënyrë diskrete dhe me ndërgjegje”. Ky akt regjistrohet në procesverbal (Neni 15 i rregullores së punës së gjykatës). Seanca plenare e Gjykatës, gjithashtu zgjedh dy zëvendëssekretarë sipas kushteve, mënyrës dhe mandatit të përshkruar në Rregullën paraprake. Procedura e shkarkimit, e paraparë për sekretar, gjithashtu vazhdon edhe për zëvendësit e tij. Në të dy rastet, Gjykata së pari kërkon mendimin e sekretarit. Para se të fillojë punën zëvendëssekretari jep betimin apo deklaratën solemne para seancës plenare të Gjykatës ose sipas nevojës para Kryetarit të Gjykatës sipas kushteve të ngjashme me ato të cilat vlejnë për sekretarët. Ky akt regjistrohet në procesverbal. (Neni 16 i Rregullores së Punës së Gjykatës). Rregullorja e Punës së Gjykatës thekson, në pajtim me Nenin 17, që sipas udhëzimeve të Kryetarit të Gjykatës, Sekretari ndihmon Gjykatën në kryerjen e punëve të saj dhe është

6 “Gjykata e ka Sekretariatin, funkcioni dhe orgabnizimi i të cilit rregullohen me rregullorebtë Punës së Gjykatës. Gjykatës i ndihmojnë këshilltarët juridik ”. (Neni 25. i Konventës Evropiane).

139

përgjegjës për organizimin dhe punën e Sekretariatit. Sekretari udhëheq arkivin e Gjykatës dhe përmes tij shkojnë të gjitha kumtesat dhe informatat me shkrim, të cilat i jep Gjykata apo i drejtohen asaj lidhur me rastet gjyqësore apo rastet, të cilat do të arrijnë tek ai. Duke pasur parasysh diskretin që është obligim i lidhur për funksionin e tij, Sekretari përgjigjet kërkesat për informata lidhur me punën e Gjykatës sidomos në pyetjet që vijnë nga shtypi. Udhëzimet e përgjithshme, të cilat i harton Sekretari kurse i miraton Kryetari i Gjykatës rregullojnë punën e Sekretariatit. Sekretariati përbëhet nga sekretariatet e sektorëve, numri i të cilëve është i barabartë me numrin e sektorëve që i themelon Gjykata dhe nga shërbimet, të domosdoshme për ofrimin e ndihmës juridike dhe administrative Gjykatës. Sekretari i sektorit ndihmon sektorin në kryerjen e punëve të tij, kurse atij mund t’i ndihmojë zëvendëssekretari i sektorit. Nëpunësit e sekretariatit, duke llogaritur bashkëpunëtorët profesional por jo edhe sekretarët dhe zëvendësit e tyre i emëron Sekretari i Përgjithshëm i Këshillit të Evropës me pëlqimin e Kryetarit të Gjykatës apo Sekretarit, i cili vepron sipas udhëzimeve të Kryetarit. (Neni 18 i Rregullores së Punës së Gjykatës) 3. Kompetencat dhe struktura e Gjykatës për të Drejtat e Njeriut a) Kompetenca Kompetenca e Gjykatës, sipas Nenit 32 të Konventës Evropiane7, ka të bëjë me të gjitha çështjet të cilat u përkasin interpretimeve dhe zbatimit të kësaj Konvente dhe protokollit të saj e të cilat i drejtohen në bazë të Nenit 338, 34.9 dhe 47.10 të Konventës Evropiane. Në rast të kontestit se a është kompetente Gjykata, vendos Gjyqi. Ndërkaq, Gjykata Evropiane për të Drejtat e Njeriut, në rastin e Irlandës kundër Mbretërisë së Bashkuar të vitit 1978 në pikëpamje të karakterit të vendimeve të saj, ka mbrojtur pikëpamjen se “vendimet gjyqësore faktikisht shërbejnë jo vetëm për të vendosur për ato raste që kanë dalë para gjykatës por edhe shumë më gjerë, të zhvillojnë rregullat të cilat i ka caktuar Konventa, duke kontribuar që shtetet të respektojnë obligimet për të cilat janë zotuar. si palë kontraktuese”. Kompetenca e gjykatës është caktuar në bazë të 4 parimeve si vijon :

7 «1. Kompetencat e Gjykatës shtrihen në të gjitha çështjet që kanë të bëjnë me interpretimin dhe zbatimin e kësaj Konvente apo protokollit të saj, të cilat adresohen në kuptim të Nenit 33, 34. dhe 47. Në rastin kontestuae në kuptim të kompetencës, vendosë vet Gjykata ». 8 «Secila palë e lartë, mund ta paraqes në Gjykatë çdo shkelje të dispozitave të konventës apo protokollit të saj nëse atë e ka bërë ndënjëra palë tjetër e lartë kontraktuese ». 9 «gjykata mund të pranojë parashtresë nga çdo person, OJQ, apo grupe njerëzish që pohojnë se janë viktima të shkeljes së të drejtave të njeriut të theksuara me konventë apo protokollet e saj, nga ana e ndonjë pale të lartë kontraktuese. Palët e larta kontraktuese janë të detyruara që në asnjë mënyrë të mos e pengojnë zgjidhje e drejtë kësaj të drejte. ». 10 «1. me kërkesë të komitetit, gjykata mund të jap mendime këshilluese mbi çështjet juridike lidhur me interpretimin e konventës dhe Protokollit të saj. 2. mendimet e tilla nuk mund të merren m eçështje të cilat kanë të bëjnë me përmbajtjen apo fushveprimin e të drejtave dhe lirive të njeriut të përcaktuara me Konventën Evropiane apo Protokollin e saj, si dhe me asnjë tjetër çështje tjetër, të cilën gjykata apo Komiteti i ministrave do të mund ta shqyrtonin në lidje me procedurat të cilat nuk mund të inicohen në harmoni me Konventën. 3. Për vendimin e Gjykatës që të kërkohet mendimi këshilldhënës i gjyqit, është e nevojëshme shumica e votave të përfaqësuesve që marrin pjesë në punën e Komitetit. ».

140

a) Kompetenca e Gjykatës ratione materiae. Sipas këtij parimi Gjykata mund të shqyrtojë vetëm ato parashtresa që kanë të bëjnë me të drejtat dhe liritë themelore të njeriut, që i përmban Konventa Evropiane për mbrojtjen e të drejtave të njeriut apo Protokolli i Konventës. Gjykata do të shqyrtojë vetëm ato parashtresa, të cilat tregojnë për shkeljen e të drejtave të njeriut që janë të mbrojtura me Konventën Evropiane apo me Protokoll. b) Kompetenca e Gjykatës ratione persone. Ky parim do të thotë se të drejtë në parashtresë kanë vetëm subjektet e caktuara që është e rregulluar me Nenin 34, i cili thotë se “Gjykata mund të pranojë parashtresa nga çdo person, organizatat joqeveritare ose grupe njerëzish, të cilët pohojnë se janë viktima të shkeljes së të drejtave të përcaktuara me Konventë dhe me Protokollin e saj, kurse ato shkelje i ka bërë ndonjëra nga palët e larta kontraktuese. Palët e larta kontraktuese obligohen që në asnjë mënyrë të mos e pengojnë zgjidhjen e vërtetë kësaj të drejte”. Në këtë pikëpamje është me rëndësi të ceket se Gjykata Evropiane në praktikën e vet ka vendosur mundësinë që individi të paraqes çështjen e përgjegjësisë së shtetit në rastet kur nuk i është përgjigjur obligimeve të veta pozitive siç janë të drejtat e formimit të sindikatave ose e drejta në arsimim që është spikatur edhe në rastin e Young, James dhe Webster të vitit 1981. c) Kompetenca e Gjykatës ratione temporis. Në këtë mënyrë është caktuar se Gjykata nuk është kompetente të shqyrtojë rastet e shkeljes së të drejtave të njeriut që kanë ndodhur para se Konventa të hyjë në fuqi apo para se shteti në fjalë ta ketë ratifikuar Konventën. Gjithashtu, Gjykata për të Drejtat e Njeriut nuk mund të marr në shqyrtim kërkesën e cila, sipas Nenit 35 të Konventës, i është paraqitur Gjykatës me vonesë më tepër se 6 muaj nga dita marrjes së vendimit të plotfuqishëm. d) Kompetenca e Gjykatës ratione loci. Ky parim është i përshkruar në Nenin 1 të Konventës Evropiane me të cilin “shtetet garantojnë të gjithë personave që janë nën juridiksionin e tyre, të drejtat dhe liritë, sipas pjesës I të kësaj Konvente”. Ndërkaq, Gjykata ka caktuar se juridiksioni i një shteti nuk është identik me territorin nacional. Me atë rast shteti do të ishte i liruar nga përgjegjësia për gjithë atë që do të mund ta bënte jashtë territorit të vet shtetëror. Gjykata për të Drejtat e Njeriut në rastin e Qipros kundër Turqisë në vitin 1975 ka theksuar bindjen se mund të parashtrohet çështja e përgjegjësisë së shtetit për aktet e veprimtarëve të autorizuar të shtetit, përfaqësuesit konsullorë– diplomatik apo pjesëtarët e forcave të armatosura në rast të veprimit në kundërshtim me dispozitat e Konventës jashtë territorit të vet nacional. Jurisprudenca e Gjykatës Evropiane për të Drejtat e Njeriut ka treguar se janë hedhur të gjitha kërkesat për mbrojtjen e të drejtave të caktuara të njeriut si jokompatibile me parimin ratione materie, nëse ato nuk janë paraparë me dispozitat e caktuara konkrete të Konventës apo Protokollit të saj. Në këtë mënyrë në rastin K dhe W kundër Holandës në vitin 1924 nuk është mbrojtur e drejta në azil, pastaj e drejta në shtetësi të posaçme në rastin McQuiston kundër Mbretërisë së Bashkuar në vitin 1984, si dhe e drejta në punë në rastin X kundër Danimarkës në vitin 1975. Mirëpo, Gjykata për të Drejtat e Njeriut në Strasburg në shumë raste ka theksuar se ajo nuk është “Gjykatë apeli” apo Gjykate “e instancës së katërt” në relacion me vendimet e Gjykatës Nacionale.

141

b) Plenumi i Gjykatës Plenumi i Gjykatës Evropiane për të Drejtat e Njeriut kryen funksione administrative – drejtuese, që para së gjithash kanë të bëjnë me disa funksione të caktuara precize të Gjykatës që nuk janë përcaktuar me Konventën Evropiane për Mbrojtjen e të Drejtave të Njeriut, me ç’rast gjithashtu e bënë me efikas kryerjen e funksioneve këshillëdhënëse gjyqësore të Gjykatës. Gjykata në plenum : a) zgjedh Kryetarin dhe një apo dy nënkryetarë të Gjykatës për periudhë kohore prej 3 vjetëve ; ata mund të rizgjidhen. b) Themelon Këshillat për një periudhë të caktuar kohore 11; c) Zgjedh kryetarët e dhomave të Gjykatës; ata mund të rizgjidhen; d) Miraton Rregulloren e Punës së Gjykatës; e) Zgjedh Sekretarin e Gjykatës apo një a më shumë zëvendës të tij” (Neni 26 i Konventës

Evropiane) Kryesinë e Gjykatës Evropiane e përbëjnë Kryetari dhe Nënkryetari i Gjykatës si dhe Kryetari dhe Nënkryetari i Sektorit. Seanca plenare e Gjykatës zgjedh Kryetarin, dy nënkryetarë dhe kryetarët e sektorëve për një periudhë kohore 3 vjeçare, me kusht që ajo periudhë të mos jetë më e gjatë se mandati i tyre i gjyqtarit. Ata mund të rizgjidhen. Gjithashtu, çdo sektor zgjedh nënkryetarin për një periudhë prej 3 vjeçare, i cili mandat mund të përsëritet kurse Nënkryetari i Sektorit zëvendëson Kryetarin nëse ai nuk është në gjendje të ushtrojë detyrën. Kryetari dhe nënkryetarët ushtrojnë detyrën e tyre deri sa nuk zgjidhen pasuesit e tyre. Nëse Kryetari apo Nënkryetari pushon së qeni anëtar i Gjykatës apo jep dorëheqjen para skadimit të mandatit, Seanca e Përgjithshme e Gjykatës apo sektori nëse ai është në pyetje zgjedh pasuesin për periudhën e mbetur të mandatit. Zgjedhjet e rregulluara sipas kësaj dispozite janë të fshehta. Në to marrin pjesë vetëm gjyqtarët e pranishëm, të zgjedhur. Nëse asnjëri nga kandidatët nuk e fiton shumicën absolute të votave të gjyqtarëve të zgjedhur prezent, atëherë vendoset në mes të dy gjyqtarëve, të cilët kanë fituar më së shumti vota. Në rast të rezultatit të barabartë zgjidhet gjyqtari, i cili ka përparësi në pajtim me Rregullën 5 (Neni 8 i Rregullores së Punës së Gjykatës). Funksioni i Kryetarit dhe Nënkryetarit të Gjykatës është e rregulluar me nenet 9 dhe 10 të Rregullores së Punës së Gjykatës. Kryetari i Gjykatës udhëheq punën dhe administratën e Gjykatës. Kryetari përfaqëson Gjykatën dhe sidomos është përgjegjës për raportet e saj me Këshillin e Evropës. Kryetari kryeson me seancën plenare të Gjykatës, me mbledhjet e Kolegjit të Madh dhe mbledhjet e Kolegjit të Pesë Gjyqtarëve. Kryetari nuk merr pjesë në debat për rastet të cilat gjenden para kolegjeve përveç nëse është gjyqtar i zgjedhur nga lista e palës kontraktuese të interesuar. Nënkryetarët e Gjykatës ndihmojnë Kryetarin. Ata zëvendësojnë Kryetarin nëse ai nuk është në gjendje ta ushtrojë detyrën, nëse vendi i Kryetarit është vakant apo me kërkesë të Kryetarit. Ata gjithashtu e kryejnë detyrën e Kryetarit të Sektorit.

142

Në Rregulloren e Punës së Gjykatës Evropiane për të Drejtat e Njeriut, në Nenin 11, thuhet: nëse Kryetari dhe nënkryetarët e Gjykatës, njëkohësisht nuk janë në gjendje t’i kryejnë detyrat apo nëse vendet e tyre njëkohësisht janë vakante, detyrën e Kryetarit të Gjykatës e ushtron një nga kryetarët e sektorëve apo nëse prapë asnjëri nga ata nuk është në gjendje atëherë e kryen gjyqtari i dytë i zgjedhur sipas rendit me përparësi, në pajtim me rregullën 5. Kryetarët e sektorëve kryesojnë seancat e sektorëve dhe seancat e kolegjeve anëtarë të cilave janë. Nëse nuk janë në gjendje t’i kryejnë detyrat, apo nëse vendi i Kryetarit të sektorit është vakant ose me kërkesën e Kryetarit të Sektorit ata i zëvendësojnë nënkryetarët e sektorëve. Por, nëse edhe ajo nuk është e mundur, atëherë i zëvendësojnë gjyqtarët e atij sektori apo të Kolegjit sipas radhës me përparësi, në pajtim me rregullën 5 (Neni 12 i rregullores së punës së gjykatës). Rregullorja e Punës së Gjykatës Evropiane për të Drejtat e Njeriut, në Nenin 13, sidomos thekson: gjyqtarët nuk mund të kryesojnë me lëndët kur palë është pala kontraktuese shtetase e shtetit nga lista e të cilit ata janë të zgjedhur, ndërsa në Nenin 14 të Rregullores së Punës së Gjykatës qëndron se emërimet e rregulluara në këtë kapitull dhe në kapitullin në vijim të Rregullores së Punës, Gjykata ndjek politikën drejtuese për të siguruar baraspeshën në përfaqësimin e gjinive. c) Puna e Gjykatës Selia e Gjykatës gjendet në selinë e Këshillit të Evropës në Strasburg. Ndërkaq, Gjykata mundet nëse e sheh si të dobishme të kryejë punë edhe në territoret e shteteve anëtare të Këshillit të Evropës. Në çdo fazë të shqyrtimit të ndonjë parashtrese, Gjykata mund të vendosë se është e domosdoshme që Gjykata apo një a më tepër anëtar të saj të bëjnë hetimin apo ndonjë punë tjetër jashtë selisë së Gjykatës. (Neni 19 i Rregullores së punës së gjykatës) Seanca plenare e Gjykatës si dhe seanca e trupave tjerë të Gjykatës rregullohet me nenet 20 dhe 21 të Rregullores së Punës së Gjykatës. Kryetari i Gjykatës konvokon seancën plenare të Gjykatës çdo herë kur këtë e kërkon ushtrimi i detyrës së tij në bazë të konventës apo kësaj Rregulloreje. Kryetari i Gjykatës konvokon seancën plenare nëse këtë e kërkon së paku 1/3 e anëtarëve të Gjykatës dhe gjithsesi një herë në vit në mënyrë që të shqyrtohen çështjet administrative. Kuorumin e seancës plenare të Gjykatës e bëjnë 2/3 e gjyqtarëve të zgjedhur. Nëse nuk ka kuorum, Kryetari e mbyll seancën. Dhoma e Lartë, kolegjet dhe këshillat, vazhdimisht takohen. Ndërkaq, në bazë të propozimit të Kryetarit, Gjykata mund të përcaktojë periudhat e takimeve çdo vit. Jashtë këtyre periudhave të takimeve, kryetarët e këshillave dhe Dhomës së Lartë në rastet urgjente mund të konvokojnë seancat e tyre. Gjykata nxjerr vendime pa praninë e publikut. Vendimmarrja e saj mbetet sekret. Vetëm gjyqtarët marrin pjesë në vendimmarrje. Sekretari apo përfaqësuesi i tij si dhe nëpunësit tjerë të sekretarisë si dhe përkthyesit, prania e të cilëve është e domosdoshme prezantojnë në vendimmarrje.

143

Personat tjerë nuk mund të jenë të pranishëm pa vendim të posaçëm të Gjykatës. Para se të votohet për diçka, Kryetari mund të kërkojë që gjyqtarët të shprehin mendimin e tyre për atë. (Neni 22 i Rregullores së Punës së Gjykatës) Gjykata nxjerr vendime me shumicën e votave të gjyqtarëve të pranishëm. Nëse rezultati i vendimit është i barabartë, votohet përsëri. Nëse përsëri rezultati mbetet i barabartë, Kryetari ka votën vendimtare. Ky qëndrim zbatohet vetëm nëse me këtë Rregullore të Punës nuk është caktuar ndryshe. Vendimet dhe aktgjykimet e Dhomës së Lartë dhe këshillave miratohen me shumicën e votave të gjyqtarëve, të cilët janë anëtarë të tyre. Me rastin e votimit përfundimtar abstenimi nga votimi nuk është i lejuar në rastet e pranimit dhe për esencën e parashtresës. Si rregull e përgjithshme është që të votohet me ngritjen e dorës. Kryetari mund ta zbatojë votimin duke ftuar, në radhën e kundërt sipas përparësisë. Çdo gjë për të cilën votohet caktohet në mënyrë precize. (Neni 23 i Rregullores së Punës së Gjykatës). d) Komitetet, këshillat dhe Dhoma e Lartë “1. Gjykata shqyrton në komitete 3 anëtarësh, këshilla 7 anëtarësh dhe në Dhomën e Lartë 17 anëtarësh. Këshillat e Gjykatës formojnë komitete për periudhë të caktuar kohore. 2. Në përbërje të Këshillit dhe Dhomës së Lartë, me detyrë zyrtare (ex officio) hyjnë gjyqtarët e zgjedhur nga lista e shtetit të interesuar ose nëse të tillë nuk ka apo nuk është e mundur që të marrin pjesë në punë, atëherë merr pjesë personi tjetër sipas zgjedhjes së tij, i cili do ta kryejë funksionin gjyqësor12 3. Në përbërje të Dhomës së Lartë gjithashtu hyn Kryetari i Gjykatës dhe Nënkryetarët si dhe kryetarët e këshillave dhe gjyqtarët tjerë të zgjedhur në pajtim me Rregulloren e Punës së Gjykatës. Kur lënda paraqitet para Dhomës së Lartë, në bazë të Nenit 43, asnjë gjyqtar i Dhomës që e ka nxjerrë aktgjykimin nuk do të marrë pjesë në punën e Dhomës së Lartë me përjashtim të Kryetarit të Dhomës dhe gjyqtarit, i cili ka përfaqësuar anëtarët e interesuar”. (Neni 27 i Konventës Evropiane). e) Komiteti tre anëtarësh Komitetet tre anëtarësh, të cilat i përkasin të njëjtit sektor formohen në bazë të Nenit 27, Paragrafi 1 i Konventës. Pas dëgjimit të Kryetarit të Sektorit, Kryetari i Gjykatës vendos për numrin e komiteteve, të cilat formohen. Komitetet formohen për një periudhë prej 12 muajsh me rotacion të anëtarëve nga çdo sektor duke përjashtuar këtu kryetarët e sektorëve. Gjyqtarët nga i njëjti sektor, të cilët nuk janë anëtarë të Komitetit mund t’i zëvendësojnë anëtarët, të cilët nuk janë në gjendje të gjykojnë në Komitet. Me secilin komitet kryeson anëtari, i cili ka përparësi në sektor. (Neni 27 i Rregullores së Punës së Gjykatës). Gjyqtari, i cili është i penguar të marrë pjesë në seancat e trupave, në përbërjen e të cilave ai është, informon për këtë sa më parë që është e mundur Kryetarin e Dhomës. Gjyqtari mund të mos marr pjesë në shqyrtimet e çdo lënde për të cilën ai ka interes personal apo më herët e ka përfaqësuar atë si agjent, avokat apo këshilltar i palës apo i personave, interesi i të cilëve është paraqitur në lëndën apo edhe nëse ka qenë anëtar Tribunali ose i Komisionit Anketues apo në

144

ndonjë cilësi tjetër. Nëse gjyqtari tërhiqet për shkak të ndonjërës nga arsyet e përmendura apo për shkak të ndonjë arsye të posaçme ai për këtë e informon Kryetarin e Dhomës, i cili nuk llogarit në atë gjyqtar. Nëse Kryetari i Dhomës konsideron se ekzistojnë arsyet që gjyqtari tërhiqet do të dëgjohet për këtë edhe mendimi i gjyqtarit, i cili është në pyetje. Në rast kundërshtimi vendos Dhoma (Neni 28 i Rregullores së Punës së Gjykatës) f) Kolegji shtatë anëtarësh Ky Kolegj është organ themelor i kontrollit i Gjykatës dhe debaton për çdo gjë që nuk i është dhënë nergut për shqyrtim komiteteve apo Dhomës së Lartë. Kolegji 7 anëtarësh vendos për parashtresat individuale apo ndërshtetërore qoftë për pranueshmërinë e tyre apo edhe për vet vendimmarrjen. Kolegji 7 anëtarësh, në të vërtetë është organ qendror i Gjykatës dhepse do theksuar se vendimi i tij nuk është përfundimtar, sepse vendimi i tillë në kushte të caktuara mund të vijë në rishqyrtim para Dhomës së Lartë. Kolegji 7 anëtarësh, i përcaktuar sipas Nenit 27, Paragrafi 1 i Konventës për shqyrtimin e lëndëve të paraqitura Gjykatës, përbëhet nga sektorët si vijon: Në përbërje të Kolegjit në të gjitha rastet hyn Kryetari i Sektorit dhe gjyqtari i zgjedhur nga lista e palës kontraktuese të interesuar. Nëse ai gjyqtar nuk është anëtar i sektorit, të cilit i është ndarë ajo parashtresë sipas rregullave 51 dhe 52, ai hyn ex officio në përbërje të Kolegjit, në pajtim me Nenin 27 Par. 2 të Konventës. Rregulla 29 zbatohet nëse gjyqtari nuk ka mundësi të gjykojë ose nëse ai tërhiqet. Anëtarët tjerë të Kolegjit i cakton Kryetari i Sektorit me rotacion të anëtarëve të sektorit përkatës. Anëtarët e sektorit, të cilët nuk kanë hyrë në përbërje të Kolegjit janë zëvendës të gjyqtarëve për atë lëndë. Gjyqtarët vazhdojnë të punojnë me lëndët, në të cilat kanë marrë pjesë në shqyrtim të esencës së tyre edhe pas skadimit të mandatit. (Neni 26 i Rregullores së Punës së Gjykatës) g) Dhoma e Lartë Dhoma e Lartë, që përbëhet nga 17 gjyqtarë dhe 3 zëvendës, në përbërjen e të cilit hyn Kryetari dhe nënkryetarët e Gjykatës dhe kryetarët e sektorëve rishqyrton parashtresat e caktuara, të cilat kanë rëndësi të veçantë. Në këtë mënyrë zbutet pikëpamja se Gjykata Evropiane për të Drejtat e Njeriut është gjykatë e rëndomtë. Dhoma e Lartë, siç theksohet në Nenin 31 të Konventës Evropiane, vendosë: - Për parashtresat e paraqitura në bazë të Nenit 33, kur “secila palë e lartë kontraktuese mund t’i paraqes Gjykatës çdo shkelje të dispozitave të Konventës apo Protokollit, të cilën me gjasë do ta ketë bërë ndonjëra nga palët tjera nënshkruese. - Për parashtresat e paraqitura në bazë të Nenit 34 ku “Gjykata mund të pranojë parashtresat nga çdo person, OJQ ose grupe njerëzish, të cilët pohojnë se janë viktima të shkeljes së të drejtave të caktuara me Konventë apo protokollet e saj, të bëra nga ana e ndonjë pale të lartë nënshkruese - Kur ndonjë këshill i jep kompetencë në bazë të Nenit 30 të Konventës Evropiane në të cilin thuhet se “nëse me rastin e lëndës të cilën Dhoma e shqyrton iniciohet ndonjë çështje me rëndësi për interpretimin e Konventës apo Protokollit të saj ose nëse zgjidhja e çështjes pranë

145

Dhomës mund të sjell deri tek rezultati, i cili nuk është në harmoni me ndonjë vendim të nxjerrë paraprak të Gjykatës, Këshilli gjithnjë deri sa të mos e ketë nxjerrë aktgjykimin mund t’ia bartë kompetencën Dhomës së lartë me përjashtim kur kësaj i kundërvihet njëra nga palët në kontest”. - Kur lënda i është drejtuar në bazë të Nenit 43 të Konventës Evropiane, në të cilin thuhet se “ në afat prej 3 muajsh nga dita e nxjerrjes së aktgjykimit të këshillit, secila palë mundet, në raste të veçanta, të kërkojë që lënda të bartet në Dhomën e Lartë Gjykatës. Këshilli 5 anëtarësh i Dhomës së Lartë do ta marrë kërkesën nëse lënda ka të bëjë me ndonjë çështje serioze lidhur me interpretimin a Konventës apo çështje serioze me rëndësi të përgjithshme. Nëse Këshilli pranon kërkesën Dhoma e Lartë, me aktgjykim, vendos për lëndën”. - Kur Gjykata me kërkesë të Komitetit të Ministrave sipas Nenit 47 të Konventës Evropiane, mund të japë mendime këshilluese mbi çështjet juridike që kanë të bëjnë me interpretimin e Konventës dhe Protokollit të sa, në të cilin thuhet se “Mendime të tilla nuk mund të merren për çështjet që kanë të bëjnë me përmbajtjen apo fushëveprimin e të drejtave dhe lirive të përcaktuara me kapitullin, Konventën dhe protokollin e saj si dhe me cilëndo çështje të saj, të cilën Gjykata apo Komiteti i Ministrave do të mund ta shqyrtonin lidhur me sjelljet, të cilat nuk mund të iniciohen në bazë të Konventës. Për vendimet e Komitetit të Ministrave që të kërkojë mendime këshilluese të Gjykatës është e nevojshme shumica e votave të përfaqësuesve që marrin pjesë në punën e Komitetit. Dhoma e Lartë zgjidhet për 3 vjet duke filluar nga dita e zgjedhjes së bartësve të funksionit të kryetarit, me të cilët ka të bëjë Rregulla 8. Për plotësimin e Dhomës së Lartë, seanca plenare, me propozimin e Kryetarit i ndanë të gjithë gjyqtarët tjerë në 2 grupe të cilët ndërrohen në çdo 9 muaj dhe përbërja e të cilëve, gjeografikisht do të jetë e baraspeshuar sa herë që kjo është e mundur dhe do të shprehë sisteme të ndryshme juridike midis palëve kontraktuese. Gjyqtarët dhe zëvendësit e tyre, të cilët do të gjykojnë në lëndët e paraqitura në Dhomën e Lartë gjatë periudhës 9 mujore, caktohen me rotacion brenda çdo grupi. Ata mbeten anëtar të Dhomës së Lartë deri sa të mos përfundojë procedura, madje edhe pas skadimit të mandatit të tyre të gjyqtarit. Nëse anëtari i Dhomës së Lartë, në bazë të Paragrafit 3 të kësaj Rregulle nuk është gjyqtari i zgjedhur nga lista e palës kontraktuese, ai hynë me detyrë zyrtare në përbërjen e Dhomës së Lartë Gjykatës në pajtim me Nenin 27 Paragrafi 2 dhe 3 i Konventës. Nëse Kryetari i Sektorit nuk ka mundësi të gjykojë në Dhomën e Lartë Gjykatës, zëvendësohet nga Nënkryetari i Sektorit. Nëse gjyqtarët tjerë janë të penguar të gjykojnë, zëvendësohen nga gjyqtarët zëvendës sipas radhitjes të cilës janë përzgjedhur në bazë të Paragrafi 3 i kësaj Rregulle. Nëse nuk ka mjaftë zëvendës të gjyqtarëve në grupin përkatës për të plotësuar Dhomën e Lartë, numri që mungon i zëvendësve gjyqtar caktohet me short ndërmjet anëtarëve të grupit tjetër. Kolegji 5 anëtarësh i Dhomës së Lartë, i cili shqyrton kërkesat e paraqitura në bazë të Nenit 43 të Konventës përbëhet nga : - Kryetari i Gjykatës - kryetarët apo, nëse ata janë të penguar, nënkryetarët e sektorëve tjerë nga sektorët, prej të cilave është formuar Kolegji, i cili ka hyrë në lëndën që kërkohet të shqyrtohet në Dhomën e Lartë;

146

- dhe një gjyqtar i caktuar me rotacion nga gjyqtarët, të cilët nuk janë në rrjedhën e lëndës që gjendet në Kolegj. Asnjë gjyqtar i zgjedhur nga lista e palës kontraktuese të interesuar as shtetasi i saj nuk mund të jetë anëtar i Kolegjit. Anëtarin e Kolegjit, i cili nuk është në mundësi të gjykojë, do ta zëvendësojë gjyqtari, i cili nuk është i kyçur në lëndën e dhënë në Kolegj, kurse do të caktohet me rotacion.. (Neni 24 i Rregullores së Punës së Gjykatës). 4. Procedura pranë Gjykatës Evropiane për të Drejtat e Njeriut Procedurën pranë Gjykatës për të Drejtat e Njeriut, qenësisht e përcakton karakteri i Konventës Evropiane për Mbrojtjen e të Drejtave të Njeriut. Nëse sipas Nenit 1 të Konventës Evropiane, shteti është i obliguar që çdo personi, i cili është nën juridiksionin e tij t’ia sigurojë mbrojtjen e të gjitha të drejtave njerëzore dhe liritë themelore, të cilat ajo i përmban, atëherë kjo do të thotë se ai është edhe i obliguari kryesor për të drejtat e njeriut. Normalisht, atëherë kjo supozon se si të autorizuar për të drejtat e njeriut pranë Gjykatës Evropiane për Mbrojtjen e të Drejtave të Njeriut mund të paraqiten shtetet si të obliguarit themelorë për të drejtat e njeriut dhe individët si shfrytëzues themelorë të drejtave të njeriut. Për inicimin e procedurës gjyqësore nga ana e shtetit apo individit, është e nevojshme gjithsesi të paraqitet parashtresa përkatëse, forma e së cilës është e përcaktuar me Nenin 45 Par. 1 i Rregullores së Punës së Gjykatës13, qoftë paraqitësi i parashtresës shteti apo individi. a) Parashtresat shtetërore Sipas Konventës Evropiane, të gjitha shtetet nënshkruese të Konventës janë të autorizuara t’i paraqesin parashtresa Gjykatës për rastet e shkeljes së të drejtave të njeriut nga ana e ndonjë shteti tjetër: „Secila palë e lartë nënshkruese mund t’i paraqes Gjykatës çdo shkelje të dispozitave të Konventës apo Protokollit të saj, të cilën do ta ketë bërë ndonjë palë tjetër kontraktuese. (Neni 33 i Konventës Evropiane) Mundësia e shtetit t’i paraqes Gjykatës parashtresën e kësaj natyre rrjedh nga pozicioni i përgjithshëm brenda Konventës Evropiane si kontratë specifike ndërkombëtare. Karakteristikë themelore e këtij pozicioni të ri të shtetit është që ai inicion procedurën pranë Gjykatës Evropiane për Mbrojtjen e të Drejtave të Njeriut atëherë kur këto të drejta janë të rrezikuara pa marrë parasysh se në cilin shtet ka ndodh ai rrezikim. Shteti me këtë rast nuk paraprihet nga interesi personal shtetëror por nga interesi për mbrojtjen e të drejtave të njeriut pavarësisht nga ajo se ku bëhet shkelja e atyre të drejtave të njeriut dhe nga ajo se shtetet tjera anëtare të Konventës Evropiane a e respektojnë atë obligim të njëjtë. Karakteri objektiv i obligimeve nga Konventa, për të cilën është bërë fjalë më herët këtu, do të thotë obligimi i shtetit që të paraqitet me parashtresë para Gjykatës atëherë kur është rrezikuar “Rendi publik Evropian”. Kjo njëkohësisht do të thotë se shtetet nuk paraprihen me parimin e reciprocitetit, siç është rasti me sjelljen e shteteve në bazë të drejtës ndërkombëtare klasike, por me nevojën që të

147

krijohet obligimi, i cili është bazë për Konventën në tërësi në mënyrë që të mbrohen në mënyrë efektive të drejtat e njeriut dhe liritë themelore të tij, së pari në territorin e juridiksionit shtetëror, por edhe në territorin e gjithmbarshëm të “rendit publik Evropian”. Rregullorja e Punës së Gjykatës spikatë se cilat kushte krejtësisht duhet t’i plotësojë parashtresa e shtetit që të pranohet në Gjykatë14. b) Parashtresat individuale E drejta e individit t’i paraqesë parashtresë Gjykatës Evropiane për të Drejtat e Njeriut rezulton nga karakteri i pozitës, të cilën e ka brenda një shteti nënshkrues të Konventës Evropiane për Mbrojtjen e të Drejtave të njeriut. Me nënshkrimin e Konventës Evropiane, e cila ndër të tjera nënkupton pranimin e obligimeve ndërkombëtare që të gjithë personave t’u sigurojë të gjitha të drejtat e njeriut, shteti në të vërtetë e ka sjellë individin në pozitë subjektit të drejtësisë ndërkombëtare. Duke hulumtuar atë relacion të ri Konventa Evropiane thekson : «Gjykata mund të pranojë parashtresa nga çdo individ, OJQ apo grupe njerëzish, të cilët pohojnë se janë viktima të shkeljes së të drejtave, të caktuara me Konventë apo protokollet e saj, të bëra nga ana e ndonjë pale të lartë kontraktuese. Palët e larta kontraktuese obligohen që në asnjë mënyrë të mos pengojnë zgjidhjen e vërtetë kësaj të drejte”. (Neni 34 i Konventës Evropiane) Paraqitësit e parashtresës individuale mund të jenë jo vetëm individët por edhe OJQ dhe grupet. Në tërë këtë, me rëndësi është që shteti dhe kushdo tjetër të mos mund të pengojnë njeriun në qëllimin e tij që të iniciojë mekanizmat e kontrollit evropian atëherë kur konsideron se të drejtat e tij njerëzore janë rrezikuar. Meqenëse Konventa tekstualisht thekson nocionin “viktimë” atëherë gjithsesi është me rëndësi të vërtetohet se kush është ky individ, të drejtat e të cilit janë shkelur. Në këtë kuptim është me rëndësi të veçantë që në mënyrë precize dhe formale ligjore të theksohet esenca e shkeljes së të drejtës së caktuar individuale nga ana e shtetit. Forma me të cilën shprehet ky aplikim i individit si “viktimë “ të cilin e përmend Neni 34 është dhënë në Rregulloren e Punës së Gjykatës15 . 5. Kushtet e pranueshmërisë së parashtresave individuale Gjykata Evropiane e të Drejtave të Njeriut, para së gjithash, analizon pranueshmërinë e parashtresës. Ky obligim ka të bëjë edhe me parashtresat, të cilat i paraqesin shtetet dhe parashtresat, të cilat i paraqesin individët. Analizimi i pranueshmërisë së parashtresave individuale është e nevojshme të bëhet për arsye të shmangies së “pengimit” në punën e mekanizmave kontrollues të Konventës. Natyrisht, fillohet nga parimi krejtësisht i arsyeshëm se për Gjykatën është e papranueshme çdo parashtresë, e cila del jashtë kornizës së kompetencave të Gjykatës Evropiane për të Drejtat e Njeriut që janë caktuar me Konventën Evropiane. nga pikëpamja e pranueshmërisë së parashtresave individuale nga ana e Gjykatës Evropiane fillohet nga disa kërkesa të përgjithshme. Sipas obligimit të përmendur se parashtresat sillen në suaza të kompetencës së Gjykatës Evropiane është e nevojshme që parashtresa e drejtuar në një shtet të caktuar, të jetë e bazuar në argumente relevante për

148

juridiksionin e shtetit, i cili është në pyetje dhe më në fund është e nevojshme që shkelja e supozuar e të drejtave të njeriut të ketë bëjë vetëm me ato të drejta të njeriut, të cilat i ka spikatur Konventa Evropiane për Mbrojtjen e të Drejtave të njeriut. Në Nenin 35 të Konventës Evropiane janë dhënë kushtet e pranueshmërisë si vijon: “1. Gjykata mund të marrë në procedurë lëndën vetëm atëherë, kur të jenë shterur të gjitha

mjetet juridike, në pajtim me parimet e përgjithshme të pranuara të së drejtës ndërkombëtare dhe në afat prej 6 muajsh prej ditës së nxjerrjes së vendimit të plotfuqishëm.

2. Gjykata nuk vepron sipas parashtresës, të paraqitur individualisht në bazë të Nenit 34 e cila :

a) është anonime, b) në esencë është autentike me çështjen të cilën Gjykata e ka shqyrtuar, ose c) është paraqitur tek ndonjë instancë tjetër ndërkombëtare për shqyrtim, gjegjësisht për

zgjidhje kurse nuk përmban fakte të reja relevante . 3. Gjykata e kumton si të papranueshme çdo parashtresë, të paraqitur individualisht në bazë të Nenit 34, për të cilën konsideron se është jokompatibile me dispozitat e Konventës apo Protokollit të saj dhe e cila qartë është e pabazë apo paraqet keqpërdorim të së drejtës në parashtresë. 4. Gjykata hedh çdo parashtresë, të cilën e konsideron të papranueshme në kuptim të këtij Neni dhe këtë ajo mund ta bëjë në çdo fazë të procedurës.” Pra, për të qenë e pranueshme për gjykatën një parashtresë, është e nevojshme të plotësohen 5 kushte si vijon: a) Shterimi i mjeteve të brendshme juridike Ky kusht rezulton nga karakteri subsidiar i Konventës Evropiane për Mbrojtjen e të Drejtave të Njeriut në raport me drejtësinë vendore, gjegjësisht mekanizmat e kontrollit, të cilët i përmban rregullimi i brendshëm juridik i çdo shteti. Ky kusht ka rëndësi të përgjithshme në të drejtën ndërkombëtare duke pasur parasysh rrethanën se individi, për çdo rast, duhet t’i paraqitet atij pushteti, i cili e ka juridiksioni e drejtpërdrejt në territorin e caktuar. Mirëpo, kur është fjala për problematikën e mbrojtjes së të drejtave të njeriut, gjithsesi situata ndryshon dukshëm në raport me pozitën klasike, të cilën e ka individi në të drejtën ndërkombëtare. Këtu, krahas pushtetit nacional ekziston rendi publik evropian, prandaj kur është fjala për pranueshmërinë, atëherë kjo gjithsesi, në këtë fushë, mundëson zgjidhje specifike. Sidoqoftë, paraqitësi i kërkesës është i obliguar që Gjykatës Evropiane t’i dorëzojë dëshmi për atë, se i ka shterur të gjitha mjetet e parapara juridike në rendin e brendshëm juridik16. b) Afati gjashtëmujor Parashtresa duhet t’i paraqitet Gjykatës Evropiane në afat prej 6 muajsh nga dita e nxjerrjes së vendimit të plotfuqishëm. Në këtë mënyrë Gjykata Evropiane realisht pranon atë afat, i cili është i përshtatur me kontrollin e brendshëm të mbrojtjes së të drejtave të njeriut, me çka në

149

realitet edhe me këtë rast shpreh përparësinë e rendit të brendshëm juridik në mbrojtjen e tërësishme të drejtave të njeriut, të cilat janë të caktuara me Konventën Evropiane. Afati prej 6 muajsh, të cilin e parasheh Konventa Evropiane rrjedh nga momenti kur paraqitësi i parashtresës është njoftuar me përmbajtjen e vendimit të plotfuqishëm, e cila duhet të jetë mjaft e kuptueshme për paraqitësin e parashtresës. Në këtë kuptim ka rëndësi gjithsesi edhe data se kur në të vërtetë parashtresa i është paraqitur Gjykatës Evropiane. Në këtë kuptim Rregullorja e Punës së Gjykatës Evropiane, këtë çështje e ka rregulluar ashtu që si datë e paraqitjes së parashtresës, Gjykatës Evropiane, merret dita kur është vënë komunikimi i parë me Gjykatën, madje edhe nëse është fjala për përmbajtje krejtësisht të thuktë parashtresës. Gjykata duhet të ketë kujdes edhe për aspektet praktike të kësaj çështjeje duke pasur parasysh rrethanën që paraqitësi i parashtresës mund të jetë objektivisht i penguar që të paraqes parashtresën në afatin e caktuar për shkak të sëmundjes apo për arsye tjera të ngjashme17. c) Papranueshmëria e parashtresave anonime Parimi i mospranimit të parashtresave anonime imponohet për arsye të kredibilitetit të vet Gjykatës Evropiane për të Drejtat e Njeriut. Kjo, njëkohësisht, është edhe një ndër mënyrat e shmangies së keqpërdorimeve të ndryshme si dhe mundësisë që individi t’i paraqitet Gjykatës Evropiane për të Drejtat e Njeriut për t’i mbrojtur të drejtat e tij njerëzore. Mirëpo, ndonjë paraqitësi të parashtresës, edhe mund t’i lejohet, nëse ai e kërkon për shkaqe të arsyeshme, që të mos zbulojë identitetin e tij për publikun18. d) Njëjtësia e kërkesës me çështjen të cilën Gjykata tashmë e ka shqyrtuar ose tashmë i është paraqitur ndonjë instance tjetër ndërkombëtare për shqyrtim Konventa thekson se Gjykata nuk mund të pranojë parashtresën që inicion çështje të cilat janë autentike me çështjet që tashmë Gjykata i ka shqyrtuar. Në procedurën e Gjykatës Evropiane si dhe në çdo procedurë gjyqësore në përgjithësi pranohet parimi non bis in idem si kusht i gjykimit të drejtë. Gjykata Evropiane nuk mund të lejojë që një kërkesë të shqyrtohet 2 herë në kuadër të procedurës së saj. Gjykata Evropiane gjithashtu nuk pranon kërkesë nëse ajo është paraqitur më herët në ndonjë instance tjetër ndërkombëtare me ç’rast kryesisht kihet parasysh aspekti i mekanizmit kontrollues të Paktit Ndërkombëtar për të Drejtat dhe Liritë Qytetare të vitit 1966. Nëse do të lejohej njëkohësisht shqyrtimi i të njëjtës kërkesë në mekanizmat e kontrollit të Konventës dhe Paktit atëherë do të krijohej mundësia reale që një mekanizëm të rishqyrtojë atë kërkesë pasi që të jetë shqyrtuar në mekanizmin tjetër. Kumulimi i procedurës në këtë mënyrë do të çonte në krijimin e njëfarë hierarkie midis mekanizmave të kontrollit ekzistues ndërkombëtar gjë që në sferën e mbrojtjes së të drejtave të njeriut në të drejtën ndërkombëtare është krejtësisht e papranueshme. e) Papranueshmëria i parashtresave jokompatibile me dispozitat e Konventës, që janë qartësisht të pabazuara apo paraqesin keqpërdorim të së drejtës në parashtresë Mospërputhshmëria e parashtresës me dispozitat ka të bëjë me ato parashtresa, të cilat nuk kanë kujdes për kompetencat e Gjykatës Evropiane për të Drejtat e Njeriut dhe nuk mund të

150

hasin në mbështetje të duhur në ato të drejta dhe liri elementare, të cilat i përmban Konventa Evropiane. në praktikë edhe më tutje ekzistojnë një varg rastesh të parashtresave, të cilat janë qartë pabazuara dhe si të tilla Gjykata në asnjë mënyrë nuk mund t’i pranojë. Më në fund ekzistojnë parashtresa, të cilat paraqesin keqpërdorim të së drejtës në parashtresë. Fjala është këtu për rastet kur paraqitësi i parashtresës paraprihet nga arsyet dhe dëshirat për të provokuar fyer, ndjekur, në atë mënyrë që synon të arrijë disa qëllime politike e të ngjashme. 6) Procesi i vendimmarrjes Pas pranimit të parashtresës, Kryetari i Këshillit ua cakton afatin palëve të interesuara për dorëzimin e dëshmive me shkrim dhe sipas nevojës edhe argumenteve të reja. Pasi që Këshilli vendosë për pranimin e parashtresës së paraqitur në bazë të Nenit 33 të Konventës, Kryetari i Këshillit, pas dëgjimit të palëve kontraktuese të interesuara cakton afatet për dorëzimin e vërejtjeve në formë të shkruar mbi esencën e çështjes dhe propozimin e dëshmive tjera. Ndërkaq, Kryetari në marrëveshje me palët kontraktuese të interesuara mund të urdhërojë që të mos ketë procedurë me shkrim (Neni 58, Paragrafi 1 i Rregullores së Punës së Gjykatës). Ekspertiza për esencën e çështjes mbahet nëse Këshilli vendos kështu sipas mendimit të vet ose me kusht që asnjë afatizim për esencën e çështjes nuk është mbajtur në fazën e vendimmarrjes për pranueshmërinë sipas Rregullës 54 Paragrafi 4 nëse këtë e kërkon njëra nga palët. Ndërkaq, Këshilli në raste të jashtëzakonshme mund të vendosë që përmbushja e obligimeve të tij nga Neni 38 Paragrafi 1 (a) të Konventës të mos kërkojë mbajtjen e afatizimit (Neni 59 Paragrafi 2 i Rregullores së Punë së Gjykatës) a) Procedura e zgjidhjes paqësore Nëse Gjykata konstaton se parashtresa është e pranueshme atëherë ajo ua lë palëve në dispozicion mundësinë për të arritur zgjidhje paqësore (ujdi të përbashkët). Pasi që të jetë kumtuar parashtresa si e pranueshme Sekretari duke vepruar sipas procedurave të Kolegjit apo të Kryetarit të tij vë kontakt me palët me qëllim të arritjes së ujdisë paqësore të kontestit në pajtim me Nenin 38 Paragrafi 1 (b) i Konventës. Këshilli ndërmerr të gjithë hapat që janë të nevojshëm për lehtësimin e zgjidhjes së tillë. Në pajtim me Nenin 38 Paragrafi 2 i Konventës, bisedimet për zgjidhje paqësore janë konfidenciale dhe nuk shkojnë në dëm të argumenteve të palëve në procedurën kontestimore. Nuk mund të ftohen as të mbështeten në procedurën kontestimore, në asnjë kumtesë me shkrim apo me gojë dhe as në ofertë apo koncesion të bërë në kuadër të përpjekjeve që të sigurohet ujdi paqësore. Nëse Sekretari e informon Këshillin se palët janë pajtuar për zgjidhje paqësore ai pasi të jetë bindur se është arritur zgjidhja në bazë të respektimit të drejtave të njeriut të cekura në Konventë dhe protokollet e saj, heq rastin nga lista e Gjykatës në pajtim me rregullën 44 Paragrafi 2 (Neni 62 i Rregullores së Punës së Gjykatës). “1. Nëse Gjykata e shpallë parashtresën si të pranueshme ajo : a) vazhdon shqyrtimin e lëndës së bashku me përfaqësuesit e palëve dhe nëse është e nevojshme ndërmerr hetim për çka puna efikase e shtetit në fjalë do të ofrojë lehtësira të nevojshme.

151

b) Lihet në dispozicion palëve të interesuara në kontest në mënyrë që të arrihet ujdi paqësore e bazuar në respektimin e të drejtave të njeriut të caktuara me Konventë dhe protokollet e saj. 2. Procedura e cila udhëhiqet në bazë të paragrafit 1. b është e natyrës konfidenciale. (Neni 3 i Konventës Evropiane). Zgjidhja paqësore, për dallim nga pajtimi, në të drejtën ndërkombëtare supozon jo shuarjen e shtetit por mundësinë e individit që të bisedojë me shtetin, i cili ka shkelur të drejtat e tij. Kjo procedurë e zgjidhjes paqësore të rasteve ka për qëllim që të dy palët në kontest të vijnë deri tek zgjidhja përmes koncesioneve reciproke. Ndërkaq, ato lëshime reciproke kurrsesi nuk mund të shkojnë deri në atë masë që të jenë në dëm të atyre të drejtave, të cilat i garanton Konventa. Në suaza të kësaj shteti është ai i cili tregon për masat, të cilat do të ndërmerren në dobi të individit kurse individi është ai i cili i pranon ato masa duke konsideruar se në këtë mënyrë është plotësuar kërkesa e tij. Në këtë mënyrë arrihet zgjidhja miqësore e cila me atë rast, sipas Konventës, konsiderohet edhe përfundim i kontestit. “Nëse arrihet zgjidhje paqësore, Gjykata e heq lëndën nga lista e vet me vendimin, i cili përmban një përshkrim të shkurtër të fakteve dhe të zgjidhjes së arritur”. (Neni 39 i Konventës Evropiane) a) Marrja e vendimit Faza e vendimmarrjes është ajo shkallë e procedurës, në të cilën Gjykata Evropiane për të Drejtat e Njeriut nxjerr vendimin për rastin e caktuar. Me atë rast Kolegji 7 anëtarësh apo eventualisht Dhoma e Lartë shpjegojnë shkeljen eventuale të drejtave të njeriut sipas Konventës. Konventa Evropiane parasheh jo kontrollin e shkallës së dytë por dualitet kontrolli. Dhoma 7 anëtarësh është kompetente të nxjerrë vendimin mbi shkeljen e të drejtave të njeriut për kontestin e dhënë kurse Dhoma e Lartë, në raste të jashtëzakonshme mund të ketë vetëm një rol të caktuar në mënyrë që të shmangen në tërësi gabimet eventuale të kësaj procedure konvenciale. Dhoma 7 anëtarësh, në parim është kompetente që përmes një vendimi deklarativ të deklarohet për shkeljen eventuale të normave nga Konventa Evropiane për Mbrojtjen e të Drejtave të Njeriut si dhe për kompensimin e drejtë nëse ai është i nevojshëm. Kryetari i Kolegjit udhëheqë procedurën në mënyrën, të cilën e përcaktojnë dispozitat e Rregullores së Punës së Gjykatës. Kryetari i Gjykatës udhëheq me debatin dhe cakton radhën, sipas të cilës agjentët dhe avokatët apo këshilltarët e palëve ftohen të flasin. Nëse ekspertiza për vërtetimin e fakteve zbatohet para delegacionit të Dhomës, sipas Nenit 42, shefi i delegacionit udhëheq ekspertizën, kurse delegacioni realizon të gjitha autorizimet gjegjëse, të cilat i jepen Dhomës sipas Konventës apo sipas këtyre rregullave (Neni 63 i Rregullores së Punës së Gjykatës). Nëse pala mungon nga seanca pa ofrimin e ndonjë arsyetimi bindës, Dhoma, pa marrë parasysh këtë vazhdon shqyrtimin me kusht që ky të jetë në pajtim me rregullat. (Neni 64 i Rregullores së Punës së Gjykatës). Sekretari ua dërgon ftesën gjyqësore dëshmitarëve, ekspertëve gjyqësor dhe personave tjerë, të cilët Dhoma dëshiron t’i dëgjojë. Në ftesën e Gjykatës shënohet a) lënda lidhur me të cilën ata ftohen,

152

b) lënda për shqyrtim, mendimi profesional apo masat tjera, të cilat i cakton Kolegji apo Kryetari i tij;

c) dispozitat mbi pagesën e shumës gjegjëse personit të ftuar. Nëse personat e ftuar paraqiten me kërkesë apo në emër të palëve kontraktuese në kontest, shpenzimet për pjesëmarrjen e tyre i bartë ajo palë, përveç nëse Dhoma nuk vendosë ndryshe. Në rastet tjera Dhoma vendos se a do t’i bartë shpenzimet Këshilli i Evropës apo ato do të kalojnë në llogari të paraqitësit të parashtresës apo personit të tretë me kërkesën, e të cilit personi i ftuar është lajmëruar. Shpenzimet i cakton Kryetari i Dhomës (Neni 65 i Rregullores së punës së Gjykatës). Pas identifikimit të dëshmitarëve para se të dëshmohet, secili dëshmitarë jep betimin apo deklaratën solemne si vijon: “Betohem “ ose “Solemnisht deklarohem se me nder dhe ndërgjegje” “ do ta flasë të vërtetën, të vërtetën e plotë dhe asgjë përveç të vërtetës”. Ky akt shënohet në procesverbal. Pas identifikimit të ekspertit para se të kryhet detyra e tij, secili prej tyre jep betimin apo deklaratën solemne si vijon: “Betohem” ose “Solemnisht deklarohem” – “se do ta kryejë detyrën e ekspertit me nder dhe ndërgjegje”. Ky akt shënohet në procesverbal. Ky betim jepet, gjegjësisht deklarata solemne jepet para Kryetarit të Dhomës ose para gjyqtarit apo organit tjetër të pushtetit publik, të cilin e cakton Kryetari (Neni 66 i Rregullores së Punës së Gjykatës). Dhoma nxjerr vendimin për rastin kontestues, i cili lind nga ankesa lidhur me dëshmitarin apo ekspertin. Ajo mund të dëgjojë për qëllime informative personin, i cili nuk mund të jetë dëshmitar (Neni 67 i Rregullores së Punës së Gjykatës). Gjyqtari mund t’u parashtrojë pyetje agjentëve, avokatëve ose këshilltarëve të palëve, paraqitësit të parashtresës, dëshmitarëve apo ekspertëve si dhe personave tjerë, të cilët lajmërohen para Kolegjit. Dëshmitarët, ekspertët dhe personat tjerë me të cilët ka të bëjë rregulla 42 Paragrafi 1, nën mbikëqyrjen e Kryetarit të Dhomës mund t’i marrin në pyetje agjentët dhe avokatët apo këshilltarët e palëve. Në rast kundërshtie për rëndësinë e pyetjes së parashtruar vendos Kryetari i Dhomës. (Neni 68 i Rregullores së Punës së Gjykatës). Në rast se pa ndonjë shkak të arsyeshëm dëshmitari apo personi tjetër, të cilit i është dërguar thirrje e rregullt gjyqësore nuk lajmërohet ose refuzon të dëshmojë, sipas kërkesës së Kryetarit të Dhomës për këtë njoftohet pala kontraktuese, në kompetencën e të cilit është dëshmitari apo personi tjetër. E njëjta dispozitë zbatohet nëse sipas mendimit të Dhomës, dëshmitari apo eksperti ka shkelur betimin ose deklaratën solemne sipas Rregullës 66 (Neni 69 i Rregullores së Punë së Gjykatës). Nëse Dhoma kështu urdhëron, Sekretari është përgjegjës për shënimet stenografike të dëgjimit. Shënimet përfshijnë: a) të dhënat mbi përbërjen e Dhomës në ekspertizë;

153

b) listën e personave, të cilët lajmërohen në Gjykatës d.m.th e agjentëve, avokatëve dhe këshilltarëve të palëve si dhe të gjithë personave të tretë që marrin pjesë në procedurë;

c) mbiemrat, emrat, shënimet themelore si dhe adresa e secilit dëshmitarë, ekspert ose persona tjerë, që dëgjohen;

d) tekstin e deklaratës, pyetjet dhe përgjigjet e dhëna; e) tekstin e vendimeve, të cilat në seancë i ka nxjerrë Dhoma dhe Kryetari i saj Nëse shënimet stenografike janë në tërësi apo pjesërisht në njërën nga gjuhët, e cila nuk është në përdorim zyrtar, Sekretari, nëse Dhoma urdhëron, kujdeset për përkthimin e tyre në njërën nga gjuhët zyrtare. Përfaqësuesit e palëve marrin kopjen e shënimeve stenografike në mënyrë që të mund të bëjnë përmirësim nën mbikëqyrjen e Sekretarit apo Kryetarit të Dhomës, por ashtu që ato përmirësime kurrsesi të ndikojnë në kuptimin dhe rëndësinë e asaj që është thënë. Sekretari, në pajtim me udhëzimet e Kryetarit të Dhomës për këtë qëllim cakton afate të pranueshme. Shënimet e tilla stenografike të përmirësuara nënshkruhen nga Kryetari dhe Sekretari. Kështu ato bëhen të vërtetuara (Neni 70 i Rregullores së Punës së Gjykatës). Kryetari i Dhomës vendos për pjesëmarrje të dëshmitarëve, ekspertëve apo personave tjerë. Të gjithë ata japin betimin pas verifikimit të mandatit të tyre19 dhe të gjithë ata mund të largohen nga seanca20. Nën mbikëqyrjen e Kryetarit është e mundur t’u shtrohen pyetje dëshmitarëve dhe ekspertëve si dhe personave tjerë që marrin pjesë në procedurë21. Gjatë tërë kohës mbahet procesverbali, i cili u ofrohet të gjithë pjesëmarrësve në kontest22. Është me rëndësi sidomos të ceket çështja e kundërshtimeve në procedurë para Dhomës kur bëhet fjalë për parashtresat individuale për shkak se ekziston vetëm shteti si palë, i cili mbrohet lidhur me çka bënë fjalë Neni 44 i Konventës: “Aktgjykimi i Dhomës së Lartë është përfundimtar. Aktgjykimi i Dhomës bëhet përfundimtar: a) kur palët deklarohen se nuk do të kërkojnë që lënda të bartet para Dhomës së Lartë ose b) 3 muaj pas nxjerrjes së aktgjykimit nëse nuk kërkohet që lënda të bartet para Dhomës së

Lartë ose c) Kur Kolegji i Dhomës së Lartë refuzon kërkesën për shqyrtim në bazë të Nenit 43.

aktgjykimi përfundimtar shpallet”. c) Procedura në Dhomën e Lartë Kompetencat e Dhomës së Lartë janë përcaktuar me Nenin 30 të Konventës: “Nëse në rastin e lëndës, të cilën Dhoma e shqyrton iniciohet ndonjë çështje serioze me rëndësi për interpretimin e Konventës apo Protokollit të saj ose nëse vendimi i ekspertit gjyqësor para Dhomës mund të sjell deri tek rezultati, i cili nuk është në harmoni me ndonjërën nga vendimet e nxjerra paraprakisht në Gjykatë, Dhoma deri sa të mos e nxjerr vendimin mund t’i lë në kompetencë Dhomës së Lartë, përjashtimisht nëse për këtë nuk kundërshton njëra nga palët në kontest”.

154

Të gjitha këto dispozita në procedurë që kanë të bëjnë me Dhomën 7 anëtarësh kanë të bëjnë në esencë edhe me Dhomën e Lartë. Në Nenin 71 të Rregullores së Punës së Gjykatës thuhet se “të gjitha dispozitat që rregullojnë procedurën në Dhomë zbatohen mutatis mutandis, në procedurë në Dhomën e Lartë. d) Paraqitja Dhomës së Lartë Paraqitja para Dhomës së Lartë Konventës Evropiane parasheh mundësinë që secila palë në kontest para Dhomës në afat prej 3 muajsh nga dita e nxjerrjes së vendimit mund t’i drejtohet Dhomës së Lartë. Në Nenin 43 të Konventës thuhet : Në afat prej 3 muajsh nga dita e nxjerrjes së aktgjykimit të Dhomës, secila palë në raste të veçanta mund të kërkojë që lënda të bartet në Dhomën e Lartë. Kolegji 5 anëtarësh i Dhomë së Lartë do ta pranojë kërkesën nëse lënda ka të bëjë me çështje serioze për interpretimin e Konventës apo çështje serioze me rëndësi të përgjithshme. Nëse Këshilli pranon kërkesën Dhoma e Lartë vendos për kërkesën me aktgjykim. Pas Vendimit të plotfuqishëm të Dhomës 7 anëtarësh, në pajtim me dispozitat e Nenit 44 Paragrafi 2, palët mund t’i drejtohen Dhomës së Lartë, nëse për këtë ekzistojnë rrethana të posaçme. Ato rrethana të posaçme i përcakton Rregullorja e Punës së Gjykatës në Nenin 72 ku thuhet se: nëse me rastin e lëndës, të cilën e shqyrton Dhoma iniciohet ndonjë çështje serioze me rëndësi për interpretimin e Konventës apo Protokollit të saj ose, nëse zgjidhja e çështjes në Dhomë mund të sjellë deri tek rezultati, i cili nuk është në pajtim me ndonjërën nga aktgjykimet paraprake të nxjerra nga Gjykata, Dhoma në pajtim me Nenin 30 të Konventës deri në nxjerrjen e aktgjykimit mund t’i jap kompetencë Dhomës së Madhe, përveç nëse në pajtim me Paragrafin 2 të kësaj Rregulle, nuk kundërvihet njëra nga palët në kontest. Arsyetimi për dhënien e kompetencave nuk është e domosdoshme të jepet. Sekretari informon palët për qëllimin e Dhomës që t’i jep kompetencat. Në afat prej 1 muaji nga dita e pranimit të informimit palët mund t’i dërgojnë Sekretariatit kundërshtim të arsyeshëm. Kundërshtimi, i cili nuk i plotëson këto kushte konsiderohet i pavlefshëm. Nëse ndonjëra nga palët i drejtohet Dhomës Së Lartë, është e nevojshme që të formohet këshilli 5 anëtarësh, i cili do të vendosë për atë kërkesë. Nëse kërkesa miratohet, është e nevojshme të jepet arsyetimi i duhur, ndërkaq nëse ajo refuzohet atëherë arsyetimi nuk është i nevojshëm. Në pajtim me Nenin 43 të Konventës. secila palë në raste të jashtëzakonshme në afat pre 3 muajsh nga dita e shqiptimit të vendimit të Dhomës mund të paraqes kërkesë me shkrim Sekretariatit që lënda t’i drejtohet Dhomës së Lartë. Pala në këtë kërkesë thekson çështjen serioze me rëndësi për interpretimin e Konventës apo Protokollit të saj ose seriozitetin e çështjes me rëndësi të përgjithshme, e cila sipas mendimit të saj meriton shqyrtimin e lëndës në Dhomën e Lartë. Këshilli 5 anëtarësh i Dhomës së Lartë, i përbërë në pajtim me Rregullën 24 Paragrafi 6, shqyrton kërkesën ekskluzivisht në bazë të shënimeve ekzistuese për lëndën. E

155

pranon kërkesën vetëm nëse konsideron se lënda vërtetë i përket ndonjërës nga çështjet e përmendura. Për refuzimin e kërkesës nuk është i domosdoshëm arsyetimi. Nëse Këshilli pranon kërkesën Dhoma e Lartë vendos me aktgjykim për lëndën. (Neni 73 i Rregullores së Punë së Gjykatës). 7. Aktgjykimi a) Forma e aktgjykimit Pas përfundimit të procedurës, Gjykata Evropiane për të Drejtat e Njeriut nxjerr aktgjykimin. Aktgjykimi i Gjykatës, duke pasur parasysh karakterin evropian të mekanizmit kontrollues ka rëndësi jashtëzakonisht të madhe. Forma dhe karakteri i aktgjykimit të Gjykatës Evropiane për të Drejtat e Njeriut janë rregulluar me Rregulloren e Punës së Gjykatës. Aktgjykimi përpilohet në gjuhën frënge apo angleze përveç nëse Gjykata nuk vendosë që aktgjykimi të shqiptohet në të dy gjuhët zyrtare. Aktgjykimet e shqiptuara i ofrohen publikut. Aktgjykimet nxirren në formën zyrtare të Gjykatës, sipas Rregullës 78 në të dy gjuhët zyrtare të Gjykatës (Neni 76 i Rregullores së Punës së Gjykatës) Aktgjykimi i Gjykatës pas nënshkrimit nga ana e Kryetarit dhe gjyqtarëve që ai i ka caktuar i dërgohet Komitetit të Ministrave, ndërkaq Sekretari i Gjykatës, kopjen e aktgjykimit ua dërgon palëve, Sekretarit të Përgjithshëm të Këshillit të Evropës, palës së tretë dhe të gjithë personave, të cilët janë drejtpërdrejt të interesuar. Aktgjykimet i nënshkruajnë Kryetari i Dhomës dhe Sekretari. Aktgjykimin mund ta lexojë Kryetari i Dhomës apo gjyqtari tjetër, të cilin ai e cakton, në ekspertizën e hapur për publikun. Agjentët dhe përfaqësuesit e palëve do të informohen për ditën e mbajtjes së ekspertizës. Në të kundërtën aktgjykimi konsiderohet i shqiptuar vetëm kur të jetë i dërguar në pajtim me Paragrafin 3 të kësaj Rregulle. Aktgjykimi i dërgohet Komitetit të Ministrave. Sekretari i dërgon të kompletuar, Sekretarit të përgjithshëm të Këshillit të Evropës të gjithë personave të tretë dhe personave drejtpërdrejt të interesuar. Materiali burimor i nënshkruar dhe i vulosur arkivohet në Arkivin e Gjykatës (Neni 77 i Rregullores së Punës së Gjykatës). Aktgjykimi kumtohet në mënyrë të rregullt në pajtim me Nenin 44 Paragrafi 3. Aktgjykimet e plotfuqishme të Gjykatës shpallen në formën përkatëse për çka kujdeset Sekretari. Sekretari krahas kësaj kujdeset edhe për shpalljen e publikimeve zyrtare për aktgjykimet e përzgjedhura dhe vendimet dhe çdo dokument, për të cilin Kryetari i Gjykatës konsideron se është e dobishme (Neni 78 i Rregullores së Punës së Gjykatës). b) Përmbajtja e aktgjykimit Duke e nxjerr aktgjykimin – vendimin gjyqtarët shprehin bindjen e tyre lidhur me atë se a ka ekzistuar shkelja e ndonjërës nga të drejtat e njeriut të caktuara me Konventën Evropiane për Mbrojtjen e të Drejtave të Njeriut. Nëse është e nevojshme, ata deklarohet edhe për dëmshpërblimin siç është e rregulluar me Nenin 41 të Konventës, për kompensimin e drejtë. Vendimi i Gjykatës duhet të jetë i arsyetuar në kuptim të Nenit 45 të Konventës si vijon:

156

“Arsyetimi jepet për aktgjykimet dhe vendimet me të cilat parashtresa shpallet e pranueshme apo e papranueshme. Nëse aktgjykimi në tërësi apo në një pjesë të tij nuk paraqet vendimin unik të gjyqtarëve, çdo gjyqtar ka të drejtë ta thotë mendimin e tij ndaras”. Marrja e vendimit për atë se a është shkelur e drejta e caktuar e njeriut, padyshim paraqet rolin themelor të Gjykatës Evropiane për të Drejtat e Njeriut. Ndërkaq, roli i gjyqtarëve është që të vërtetojnë se praktika e caktuar, a është kompatibile me Konventën por pa të drejtë derogimit apo modifikimit të vendimit të inkriminuar. Vendimi i Gjykatës ka karakter deklarativ që do të thotë se Gjykata nuk mund t’i diktojë shtetit kurrfarë masash detyrimi pa marrë parasysh se është vërtetuar se ajo ka shkelur të drejtën e njeriut, të përcaktuar me Konventë. Gjykata në pajtim me Nenin 41 të Konventës mund të deklarohet, nëse për këtë është përmbushur kushti, për dëmshpërblimin e drejtë. Këtë e bën me vendim të posaçëm i cili merret së bashku me vendimin “kryesor”. “ Kur gjykata konstaton shkeljen e Konventës apo Protokollit, kurse juridiksioni i brendshëm i palës së lartë kontraktuese, e cila është në pyetje mundëson vetëm dëmshpërblimin e pjesshëm, Gjykata, nëse është nevojshme, mund të ofrojë kompensimin e drejtë, palës së dëmtuar. Kompensimi i drejtë nuk është asgjë tjetër vetëm se parim ndërkombëtar i të drejtës, sipas të cilës shkelja e ndonjë obligimi pason detyrimet adekuate për reparacion. Nëse Dhoma përfundon se ka ardhur deri tek shkelja e Konventës apo Protokollit, në të njëjtin aktgjykim miraton edhe vendimin për zbatimin e Nenit 41 të Konventës, nëse kjo është në pyetje, dhe e iniciuar në pajtim me Rregullën 60 është plotësuar kushti për vendim. Nëse nuk është plotësuar kushti për vendim Dhoma e mban këtë në tërësi apo pjesërisht dhe cakton procedurën e mëtejme për vendimmarrje për zbatimin e Nenit 41 të Konventës. Dhomën, nëse është e mundur e përbëjnë gjyqtarët e njëjtë që janë marrë me esencën e parashtresës. Nëse nuk është e mundur që të tubohet përbërja burimore e Dhomës, Kryetari i Gjykatës e plotëson apo e rregullon me short. Dhoma, me rastin e ndarjes së kompensimit të drejtë sipas Nenit 41 të Konventës mund të urdhërojë llogaritjen e kamatës në shumën e ndarë, nëse pagesa nuk bëhet në afatin e paraparë. Nëse është i informuar se pala e dëmtuar dhe pala përgjegjëse-nënshkruese kanë arritur marrëveshje, Gjykata shqyrton rregullsinë e marrëveshjes dhe nëse konstaton se është e drejtë, parashtresën e heq nga lista, në pajtim me Rregullën 44 Paragrafi 2 (Neni 75 i Rregullores së Punës së Gjykatës). c) Qëllimi i aktgjykimit Sipas tekstit të Konventës, shtetet janë të detyruara të ekzekutojnë aktgjykimin e Gjykatës Evropiane për të Drejtat e Njeriut. Një ndër dispozitat kyçe të Konventës është ajo e Nenit 46 si vijon: “Palët e larta kontraktuese marrin për obligim që t’i nënshtrohen aktgjykimit përfundimtar të Gjykatës. në të cilin janë palë. Vendimi përfundimtar i Gjykatës i dërgohet Komitetit të Ministrave, i cili mbikëqyrë ekzekutimin e tij.” Mirëpo, meqë vendimet kanë karakter deklarativ ato nuk kanë rëndësi erga omnes dhe kanë të bëjnë vetëm me palët në

157

kontest. Ekzekutimi i vendimeve varet nga dëshira e shtetit me të cilin ka të bëjë vendimi dhe de jure juridiksionit të atij shteti nuk i imponohen. Përndryshe vetëm vendimi i Dhomës së Lartë është përfundimtar ndërsa aktgjykimi i Dhomës bëhet përfundimtar vetëm kur të plotësohen kushtet e caktuara të paraparë me Nenin 44 të Konventës. Në pajtim me këtë vendimet e Dhomës së Lartë shpallen menjëherë. Kur të jenë plotësuar kushtet e parapara me Nenin 44 të Konventës : “Aktgjykimi i Dhomës së Lartë është përfundimtar. Aktgjykimi i Dhomës bëhet përfundimtar: a) kur palët deklarojnë se nuk do të kërkojnë që lënda të bartet në Dhomën e Lartë ose b) 3 muaj pas marrjes së aktgjykimit nëse nuk është kërkuar që lënda të bartet në Dhomën e

Lartë, ose c) Kur Këshilli i Dhomës së lartë hedh kërkesën për shqyrtim, në bazë të Nenit 43,vendimi

përfundimtar shpallet”. d) Fuqia obliguese e aktgjykimit Sipas Nenit 46 të Konventës, shtetet obligohen që tu nënshtrohen vendimeve të Gjykatës. Ndërkaq, ky obligim ka karakter plotësisht relativ. Pikërisht obligimi që shteti t’i nënshtrohet vendimit të Gjykatës buron nga Konventa por jo edhe nga juridiksioni i Gjykatës Evropiane për të Drejtat e Njeriut. Nëse vendimi është vërtetë deklarativ atëherë ai ka domethënie vetëm për marrëdhëniet e palëve në kontest. Mirëpo, shikuar konkretisht aktgjykimet e Gjykatës kanë rëndësi shumë më të madhe se sa që do të mund të konkludohet nga juridiksioni i Gjykatës. Nëse vërtetë ekzekutimi i detyrueshëm i vendimit, që përmban Konventa atëherë – ajo pa marrë parasysh atë se nuk ka vend përkatës në juridiksion, megjithatë ka rëndësi të madhe. Shkelja e Konventës, në realitet është edhe shkelje e Nenit 3 të statutit të Këshillit të Evropës, çka mund të sjell në pyetje edhe ekzistencën e shtetit brenda Këshillit të Evropës. e) Ekzekutimi i aktgjykimit Me rastin e nxjerrjes së vendimit Gjykata Evropiane, shtetit të “gjykuar” i imponon detyrime të caktuara. Që shteti t’i përmbush ato detyrime të veta ka një zgjidhje relative të mjeteve, me ndihmën e të cilave ai do ta bëjë, përveç në rast se është fjala për kompensimin e drejtë ku obligimi theksohet qartë. Praktikisht, aktgjykimi i Gjykatës megjithatë është obligues duke pasur parasysh rrethanën se deri më tash nuk ka pasur rast që ndonjë shtet anëtar i Këshillit të Evropës iu ka shmangur veprimit sipas aktgjykimit të Gjykatës. Rëndësi më të madhe në këtë kuptim kanë dispozitat e Nenit 46, Pika 2, sipas të cilave Gjykata vendimin përfundimtar ia dërgon Komitetit të Ministrave, i cili mbikëqyr ekzekutimin. Është konstatuar se kjo mbikëqyrje e Komitetit të Ministrave në ekzekutimin e vendimeve të Gjykatës është plotësisht e mjaftueshme që të realizohet qëllimi i aktgjykimit dhe lidhur me këtë mundësohet mbrojtja efektive e të drejtave të njeriut të përcaktuara me Konventën Evropiane për Mbrojtjen e të Drejtave të Njeriut.

158

Mbikëqyrja e ekzekutimit të vendimeve të Gjykatës nga ana e Komitetit të Ministrave bëhet ashtu që së pari ftohet shteti që të informojë për atë se çka ka bërë lidhur me vendimin e Gjykatës. Nëse shteti nuk vepron sipas aktgjykimit të Gjykatës, Komiteti i Ministrave përtërinë ftesën për informim lidhur me zbatimin e vendimit. Pastaj Komiteti i Ministrave është i autorizuar që të nxjerrë rezolutën, me të cilën konstaton gjendjen e tërësishme, e cila është krijuar me atë rast në shtetin në fjalë. Projekt protokolli 14 i Konventës evropiane për mbrojtjen e të drejtave dhe lirive të njeriut mbi ndryshimin e sistemit të kontrollit të Konventës Preambula Shtetet anëtare të Këshillit të Evropës, nënshkruese të këtij Protokolli, krahas Konventës për Mbrojtjen e të Drejtave dhe lirive themelore të Njeriut, të nënshkruar në Romë më 4 nëntor 1950 (në tekst „Konventa“), duke marrë parasysh Rezolutën 1. dhe Deklaratën e miratuar në Konferencën Evropiane të Ministrave, për të drejtat e njeriut, të mbajtur në Romë më 3 dhe 4 nëntor të vitit 2000; duke marrë parasysh Deklaratat e miratuara të Këshillit të Ministrave më 8 nëntor 2001, 7 nëntor 2002, dhe më 15 maj 2003 në mbledhjen e tyre të 109, 111, i 112. duke marrë parasysh Mendimin nr. 251 (2004) të miratuar nga Asambleja Parlamentare e Këshillit të Evropës më 28 prill 2004; duke marrë parasysh nevojën urgjente për ndryshimin e disa dispozitave të Konventës me qëllim të përmirësimit të efikasitetit të sistemit të kontrollit, veçanërisht në drejtim të rritjes së mëtejshme të angazhimeve të Gjykatës Evropiane për të Drejtat e Njeriut dhe Këshillit Evropian të Ministrave;duke marrë parasysh veçanërisht nevojën që Gjykatës t'i sigurohet vazhdimi i rolit kryesues në mbrojtën e të drejtave të njeriut në Evropë, arritën këtë marrëveshje: Neni 1 Paragrafi 2 . Neni 22 të Konventës fshihet. Neni 2 Neni 23. i konventës ndryshohet si vijon: “Neni 23. – Kohëzgjatja e mandatit dhe shkarkimi 1. Gjyqtarët emërohen në kohëzgjatje prej nëntë vjetësh dhe nuk mund të rizgjidhen. 2. Mandati i gjyqtarit skadon me të mbushur 70 vjet. 3. Gjyqtarët mbesin në detyrë derisa të zëvendësohen. Megjithatë, ata vazhdojnë punën në rastet që i kanë filluar. 4. „Gjyqtarët nuk mund të shkarkohen nga puna, përveç nëse gjyqtarët tjerë, me dy të tretat e votave, nuk vendosin se ky gjyqtarë nuk i përmbush kushtet kërkuara.”

159

Neni 3.] Neni 24. i Konventës fshihet. Neni 4. Neni 25 i Konventës bëhet Neni 24 dhe teksti i tij ndryshon vi vijon: “Neni 24. – Sekretariati dhe raportuesit 1. Gjykata ka sekretarinë, funksioni dhe organizimi i së cilës përcaktohet me Rregulloren e Punës së Gjykatës. 2. Kur shqyrtimin e mban gjyqtari i vetëm, Gjykatës i ndihmojnë raportuesit, të cilët veprojnë sipas autorizimeve të Kryetarit të Gjykatës. Ata janë pjesë e Sekretarisë së Gjykatës.” Neni 5. Neni 26. bëhet Neni 25. (Seanca plenare) teksti i tij ndryshohet si vijon: 1. Në fund të paragrafit d), presa zëvendësohet me pikëpresje dhe fshihet lidhëza “i”. 2. Në fund të paragrafit e), presja zëvendësohet me pikëpresje. 3. Shtohet paragrafi i ri f) si vijon: “f) parashtrimi i çfarëdo kërkese në bazë të Nenit 26, paragrafi 2.” Neni 6. Neni 27 i Konventës bëhet Neni 26. teksti i tij ndryshohet si vijon: “Neni 26. – Gjyqtari i vetëm, këshilli, kolegji dhe kolegji i lartë, 1. Gjykata shqyrton rastet që janë paraqitur nga Gjyqtari i vetëm, Kolegji i i tre gjyqtarëve, Kolegji i shtatë gjyqtarëve dhe Kolegji i Lartë prej shtatëmbëdhjetë gjyqtarëve. Kolegjet gjyqësore themelojnë këshilla për kohë të caktuar. 2. Me kërkesë të Seancës plenare të Gjykatës, Këshilli ministror i Gjykatës mundet, me vendim unanim dhe në kohë të caktuar, të zvogëlojë numrin në pesë gjyqtarë të këshillit. 3. Gjatë seancës së një gjyqtari të vetëm, ai nuk mund të zgjidhë asnjë kërkesë kundër palës së lartë kontraktuese të interesuar, në emër të së cilës është zgjedhur gjyqtari.

160

4. Në Kolegj dhe Kolegjin e Lartë merr pjesë, sipas detyrës zyrtare, gjyqtari i cili është zgjedhur në emër të palës së lartë kontraktuese të interesuar. Në qoftë se nuk ka të tillë, ose gjyqtari është i penguar, personi që e zgjedhë Kryetari i Gjykatës nga lista e përgatitur më herët nga kjo palë merr pjesë në cilësinë e gjyqtarit. 5. Kolegji i Lartë përfshinë edhe kryetarin e gjykatës, nënkryetarët, kryetarët e kolegjeve dhe gjyqtarët e tjerë të zgjedhur në harmoni me Rregulloren e Punës së gjykatës. Me rastin kur Kolegji i lartë shqyrton ndonjë rast në bazë të Nenit 43, asnjë nga gjyqtarët e Kolegjit që ka marrë vendim nuk mund të marrë pjesë në punën e Kolegjit të Lartë, me përjashtim të kryetarit të Kolegjit dhe gjyqtarit të zgjedhur në emër të palës së lartë kontraktuese të interesuar. Neni 7. Pas Nenit 26., vendoset Neni i ri 27 si vijon: "Neni 27. – Kompetencat e gjyqtarëve të vetëm. 1. Gjyqtari i vetëm mund ta shpallë të papranueshme ose ta heqë nga lista gjyqësore kërkesën e parashtruar sipas Nenit 34, në rast se vendimi i tillë mund të merret pa shqyrtim të mëtejmë. 2. Vendimi është përfundimtarë. 3. Në qoftë se gjyqtari i vetëm nuk e shpallë kërkesën të papranueshme ose nuk e heqë nga lista e rasteve, ai gjyqtar të njëjtën do t’ia dorëzojë Këshillit ose Kolegjit për shqyrtim të mëtejmë" Neni 8. Neni 28. i konventës ndryshohet si vijon: "Neni 28. – Kompetenca e Kolegjit 1. Lidhur me kërkesën e parashtruar në bazë të Nenit 34. Kolegji mundet unanimisht: a. të njëjtën që ta shpallë të papranueshme ose ta heqë nga lista e rasteve, në[ rastin kur vendimin e tillë mund ta marr pa shqyrtim të mëtejmë; ose b. të njëjtën që ta shpallë të pranueshëm dhe njëkohësisht të nxjerr aktgjykim të bazuar, nëse bëhet fjalë për çështje themelore, kur është fjalë për interpretim ose zbatimin e Konventës apo protokolleve shtesë, për lëndën të cilën e ka vërtetuar praktika e gjykatës. 2. Vendimet dhe aktgjykimet nga paragrafi 1 janë përfundimtare. 3. „Në qoftë se gjyqtari i zgjedhur në emër të palës së lartë kontraktuese të interesuar nuk është anëtar i Kolegjit, Kolegji mundet në çdo fazë të procedurës ta ftojë gjyqtarin për ta zënë

161

vendin e një anëtari të Kolegjit, duke marrë parasysh të gjithë faktorët e rëndësishëm, duke përfshirë edhe rastin, nëse pala e ka kundërshtuar zbatimin e procedurës nga paragrafi 1(b)“ Neni 9. Neni 29. Konventa ndryshon si vijon: 1. Paragrafi 1. ndryshohet si vijon: "Në qoftë se nuk është marrë vendimi në bazë të neneve 27 dhe 28 ose nuk ka aktgjykim në bazë të Nenit 28, Kolegji vendos lidhur me pranimin e kërkesave të veçanta të parashtruara në bazë të Nenit 34. Vendimi për pranimin mund të merret ndaras." 2. Në fund të paragrafit 2 shtohet fjalia e re si vijon „Vendimi për pranimin merret ndaras, përveç nëse Gjykata në rastet e jashtëzakonshme nuk vendos ndryshe.“ 3. Paragrafi 3 fshihet. Neni 10. Neni 31 i Konventës ndryshohet si vijon: 1. Në fund të paragrafit a) fshihet lidhëza "i". 2. Paragrafi b) bëhet paragrafi c) dhe inkorporohet paragrafi i ri b) si vijon: "b) vendos për çështjet që Gjykatës ia ka parashtruar Komiteti i Ministrave në pajtim me Nenin 46, paragrafi 4, dhe Neni 11. Neni 32 i Konventës ndryshohet si vijon: Në fund të paragrafit 1 vendoset presa dhe nr. 46. pas numrit 34. Neni 12. Paragrafi 3. i Nenit 35 i Konventës ndryshohet si vijon: 3. Gjykata do ta shpallë të papranueshme çdo kërkesë individuale të parashtruar në bazë të Nenit 34, në qoftë se konsideron se: a) Kërkesa nuk përputhet me dispozitat e Konventës dhe protokollit shtesë,të pabazuar ose

keqpërdorimin e të drejtës për ushtrimin e kërkesës; apo b) që parashtruesi nuk ka pësuar dëmet e cekura, përveç nëse respektimi i të drejtave të

njeriut të garantuara me Konventë dhe protokolle shtesë nuk kërkojnë shqyrtim

162

përmbajtësor të kërkesës dhe me kusht që asnjë rast i cili nuk është shqyrtuar në mënyrë adekuate pranë gjykatës vendore, nuk do të refuzohet mbi këtë bazë. Neni 13. Paragrafi i ri 3 inkorporohet në fund të Nenit 36 të Konventës si vijon: "3. Në të gjitha rastet e shqyrtuara para Kolegjit dhe Kolegjit të lartë, Zyrtari për të drejtat e njeriut i Këshillit të Evropës mund të parashtrojë dëshmi në formë të shkruar dhe të merr pjesë në shqyrtim.» Neni 14. Neni 38. i Konventës ndryshohet si vijon: "Neni 38. – Shqyrtimi i rasteve „Gjykata e shqyrton rastin së bashku me përfaqësuesit e palëve, ndërsa sipas nevojës, zbaton hetimin për zbatimin efikas e të cilit janë të interesuara palët e larta kontraktuese, ofron bashkëpunimin e nevojshëm.." Neni 15. Neni 39 ndryshohet si vijon: "Neni 39. – Zgjidhjet paqësore 1. Në cilën do fazë të procedurës Gjykata mund tu ofrojë palëve të interesuara mundësinë e zgjidhjes paqësore të lëndës, në bazë të respektimit të drejtave të njeriut, të garantuara me Konventë dhe protokolle shtesë. 2. Procedura e kryer sipas paragrafit 1. është konfidenciale ( e besueshme). 3. Me rastin e arritjes së zgjidhjes paqësore, Gjykata do ta heqë rastin nga lista e vet me vendim, i cili do të përmbaj deklaratën e shkurtër lidhur me faktet dhe zgjidhjen e arritur. 4. Ky vendim do t'i dorëzohet Komitetit ministror, i cili mbikëqyrë ekzekutimin e kushteve të zgjidhjes miqësore, në mënyrën që është theksuar në vendim." Neni 16. Neni 46 i Konventës ndryshohet si vijon: "Neni 46. – Forca e detyrimit dhe përmbarimi i aktgjykimeve

163

1. Palët e larta kontraktuese obligohen se do ta respektojnë aktgjykimin përfundimtar të Gjykatës në çdo kontest në të cilin janë palë. 2. Aktgjykimi përfundimtar i Gjykatës do t'i dorëzohet Komitetit të Ministrave,i cili mbikëqyrë ekzekutimin e tij. 3. Në qoftë se Komiteti i Ministrave konsideron se mbikëqyrja e ekzekutimit të aktgjykimit përfundimtar e pengon interpretimin, mund t’ia procedojë për vendosje lëndën Gjykatës lidhur me çështjen e interpretimit. Vendimi lidhur me procedimin e kërkesës merret me dy të tretat e shumicës së përfaqësueseve, të cilët kanë të drejtën të veprojnë në Kolegj. 4. Nëse Komiteti i Ministrave konsideron se ndonjë palë e lartë kontraktuese refuzon të veproj sipas aktgjykimit përfundimtar në rastet kur është palë, i njëjti mundet pas lajmërimit formal dhe në bazë të vendimit të miratuar me shumicën e përfaqësuesve të cilët kanë të drejtën të veprojnë në Kolegj, Gjykatës t'i parashtrojnë pyetje nëse pala ka bërë lëshim për t'i përmbushur obligimet nga paragrafi 1. 5. „Në çoftë se Gjykata konstaton shkelje nga paragrafi 1., ia dorëzon rastin Komitetit të Ministrave me qëllim të shqyrtimit të masave që do të ndërmerren. Në qoftë se Gjykata nuk konstaton shkelje nga paragrafi 1, rastin ia dorëzon Komitetit të Ministrave, i cili përfundon shqyrtimin e rastit.“ Neni 17. Neni 59 i Konventës ndryshohet si vijon: 1. Inkorporohet paragrafi i ri 2. si vijon „ 2. Unioni evropian mund të aderoj në këtë konventë“. 2. Paragrafët 2, 3 dhe 4 bëhen 3. 4. dhe 5. Dispozitat kalimtare dhe përfundimtare Neni 18. 1. Ky protokoll do të jetë i hapur për nënshkrimin e shteteve, anëtare të Këshillit të Evropës, nënshkruese të Konventës, të cilat mund të shfaqin pajtueshmërinë tyre që të jenë të lidhura, a) me nënshkrim e pa rezervë të ratifikimit, të pranimit, lejimit; ose b) me nënshkrimin i cili i nënshtrohet ratifikimit, të pranimit ose lejimit, ndërsa më pas vijon ratifikimi, pranimi ose lejimi.

164

2. Dokumentet për ratifikim, të pranimit ose lejimit i dorëzohen zyrtarit kryesor të Këshillit Evropian.

Neni 19. Ky protokoll hynë në fuqi në ditën e parë të muajit të ardhshëm pas skadimit të periudhës tremujore kur të gjitha palët e Konventës kanë shfaqur pajtueshmërinë e tyre për tu lidhur me këtë protokoll, në pajtim me dispozitat e Nenit 19. Neni 20. 1. Na dita e hyrjes në fuqi të këtij Protokolli, dispozitat e tij aplikohen për të gjitha kërkesat që gjenden në Gjykatë si dhe për të gjitha aktgjykimet, ekzekutimet e të cilave janë në mbikëqyrje të Komitetit të Ministrave. 2. Masa e re e lejueshme, e përfshirë në Nenin 12 të këtij Protokolli, në Nenin 35. paragrafi 3(b) të Konventës, nuk zbatohet në rastin e kërkesave të shpallura të lejueshme para hyrjes në fuqi të këtij Protokolli. Dy vjet pas hyrjes në fuqi të këtij Protokolli, kriteret e reja për lejueshmërinë mund t’i zbatojë vetëm Kolegji dhe Kolegji i lartë i Gjykatës. Neni 21. Kohëzgjatja e mandatit të gjyqtarit, për të cilin, ditën e hyrjes në fuqi të këtij protokolli, është mandati i parë ipso jure vazhdohet deri në kohëzgjatje të plotë deri në nëntë vjet. Kohëzgjatja e mandatit të gjyqtarëve të tjerë, mandati i të cilëve nuk ka skaduar në ditën e hyrjes në fuqi të Protokollit, vazhdohet mandati ipso jure për dy vjet. Neni 22. 1. Zyrtari kryesor i Këshillit të Evropës do t'i bëjë me dije të gjitha shtetet, anëtare të Këshillit të Evropës për: a) çdo nënshkrim; b) pranimin e çdo dokumenti për ratifikim, pranimin ose lejimin; c) ditën e hyrjes në fuqi të këtij Protokolli ose ndonjë dispozite të tij në harmoni me Nenin 20;

dhe d) çdo akt tjetër notifikim ose kumtesë që ka të bëjë me këtë Protokoll. Si dëshmi e kësaj janë nënshkruar, të autorizuar dhe kanë nënshkruar këtë Protokoll. Hartuar në Strasburg më 13 maja 2004. në gjuhën angleze dhe frënge, kështu që të dy tekstet janë të harmonizuara, në një kopje e cila do të vendoset në arkivin e Këshillit të Evropës.

165

Zyrtari kryesor i Këshillit të Evropës do tu dërgojë nga një kopje të dokumentit të gjitha shteteve, anëtare të Këshillit të Evropës. 9. ORGANET E KËSHILLIT TË EVROPËS Përveç Gjykatës evropiane për të drejtat e njeriut, rolin e rëndësishëm në sistemin e përgjithshëm evropian për mbrojtjen e të drejtave të njeriut ekziston edhe organi tjetër i Këshillit të Evropës. Sipas Konventës evropiane organet e Këshillit të Evropës, gjithashtu në një mënyrë kontrollon zbatimin e dispozitave për të drejtat dhe liritë themelore të njeriut, me qëllim që të konstatojnë se në çfarë mase shtetet, nënshkruese të Konventës i respektojnë obligimet që i kanë marrë në fushën e të drejtave dhe lirive të njeriut. Sipas kësaj Këshilli i Evropës ka rol të rëndësishëm në kontrollin e realizimit të Konventës evropiane për mbrojtjen e të drejtave të njeriut nga ana e shteteve, nënshkruese të Konventës. Të gjitha organet më të rëndësishme të Këshillit të Evropës – Kuvendi parlamentar, Komiteti i Ministrave dhe Sekretari i Përgjithshëm – kanë obligimet dhe përgjegjësitë e tyre në fushën e zbatimit dhe mbrojtjes të drejtave të njeriut. Statuti i Këshillit të Evropës, i cili është miratuar më 5 maj 1949, gjithashtu iu ka dhënë kompetenca të caktuara Kuvendit parlamentar dhe Komitetit të Ministrave në pikëpamje të mbrojtjes të drejtave të njeriut dhe aplikimin e neneve të veçanta të Konventës evropiane. a) Komiteti i Ministrave i Këshillit evropian «Komiteti ministror është organ i cili vepron në emër të Këshillit evropian në harmoni me nenet 15.11 dhe 16.12». Kompetencat e tij janë të definuar në Nenin 13. të Statutit të Këshillit të Evropës. Komiteti ministror kujdeset që shtetet anëtare të kësaj organizate ta mundësojnë realizimin e të drejtave të njeriut, dhe në mënyrë të drejtë për drejtë është theksuar në Konventën për mbrojtjen e të drejtave të njeriut. Në Nenin 46 theksohet që “palët e larta të kontraktuara marrin përgjegjësinë për ta respektuar aktgjykimin përfundimtar të Gjykatës për çdo lëndë në të cilën janë palë”. Roli i Komitetit ministror për mbrojtjen e të drejtave të njeriut është përcaktuar në raportin e përgjithshëm të këtij organi dhe në Konventën Evropiane. Komiteti Ministror sipas Nenit 46 të Konventës13 mbikëqyrë ekzekutimin e vendimeve të Gjykatës Evropiane për te drejtat e njeriut. Kjo në esencë paraqet obligim të përbashkët të gjitha shteteve, anëtare të Këshillit Evropian dhe nënshkruese të Konventës në realizimin edhe respektimin e të drejtave të njeriut.

11 «Me propozimin e Kuvendit parlamentar dhe me iniciativë personale, Komiteti ministror shqyrton ndërmarjen masave të nevojshme për realizimin e qëllimeve të Këshillit evropian, duke përfshirë arritjen e konventave dhe marrëveshjeve si dhe miratimin e qeverive të politikës së përgjithshme në pikëpamje të çështjeve të caktuara. Lidhur me konkludimet e Komitetit ministror, anëtaret i informon sekretari i përgjithshëm. Komiteti mundet që t'i ftojë qeveritë, anëtaret që ta informojnë se çfarë kanë ndërmarrë për realizimin e rekomanfimeve të tilla». 12 “Duke mos prekur kompetencat e Kuvendit parlamentar të cilat janë të përcaktuara me nenet 24., 28., 30., 32., 33., i 35., Komiti ministror ka të bëjë me të gjitha çështjet e organizimit të brendshëm dhe rregullimin e Këshillit evropian. Në këtë drejtim Komiteti ministror merr rregullativën e nevojshme finansiare dhe administrative». 13 “1 Palët e larta kontraktuese e marrin përgjegjësinë për ta respektuar aktgjykimin përfundimtar të Gjykatës në çdo lëndë në të cilën janë palë. 2. Vendimi përfundimtar i Gjykatës i dorëzohet Komitetit ministror i cili mbikqyrë ekzekutimin e të njejtit”. – Član 46 Konventa evropiane për mbrojtjen e të drejtave dhe lirive të njeriut

166

Përgjegjësia e Komitetit Ministror nuk përfshinë vetëm mbikëqyrjen e ekzekutimit të vendimeve të Gjykatës Evropiane për te drejtat e njeriut, por edhe aspektet e tjera të realizmit të obligimeve të shtetit. „Përgjegjësia kolektive e Komitetit Ministror, në harmoni me Nenin 54 (tani 46) është që të mbikëqyr përmbarimin e vendimeve, gjë që nënkupton edhe analizimin dhe inspektimin. Komiteti Ministror ka obligim të përgjithshëm për t’i analizuar të gjitha masat që ndërmerr shteti kur është fjala për përmbarimin e vendimit të Gjykatës. Siç është obligimi i shtetit që të përmbaroj, fuqia e Komitetit Ministror është që të mbikëqyr shtetet dhe zgjerohet në të gjitha vendimet që janë të rëndësishme për rastet individuale, masat e përgjithshme dhe përcaktimi i kompensimit të drejtë“.(P. Leuprecht). Në Nenin 54 të Konventës Evropiane theksohet që „asgjë në këtë Konventë nuk është në dëm të Komitetit ministror të përcaktuar me Statutin e Këshillit Evropian“. Sa i përket Statutit të Këshillit Evropian dhe Konventës gjithsesi se i kanë parasysh kompetencat e Komitetit Ministror, sipas të cilave ky organ ka mundësi që të ndërmarrë sanksione ndaj shteteve, të cilat në mënyrë masive shkelin të drejtat e njeriut: „Çdo anëtare e Këshillit Evropian, e cila shkelë dispozitat e Nenit 3 mund t'i suspendohet e drejta e përfaqësimit dhe Komiteti Ministror mund ta revokojë që të tërhiqet me kushte të parapara në Nenin 7. Në qoftë se kjo anëtare nuk i përgjigjet kësaj ftese, Komiteti Ministror mund të vendos që anëtarësimi i saj në Këshill të pushojë në ditën të cilën Komiteti e cakton“. (Neni 8 i Statutit të Këshillit Evropian). Ndërkaq, Komiteti Ministror mundet me sukses të realizojë rolin e vet vetëm atëherë kur shteti, anëtare e Këshillit Evropian dhe nënshkruese e Konventës t'i ofrojë të gjitha informatat relevante. Komiteti Ministror miraton Rezolutën përfundimtare atëherë kur konsideron se janë përmbushur të gjitha kërkesat nga vendimi i Gjykatës, në harmoni me dispozitat përkatëse të Konventës dhe rolin e saj, të përcaktuar me Nenin 46 pika 1 dhe 2. Roli i Komitetit Ministror në ekzekutimin e vendimeve të Gjykatës ka të bëjë me metodën e presioneve politike mbi shtetet për të cilat bëhet fjalë. Vendimi përfundimtar i dorëzohet Komitetit Ministror. Gjykata nuk ka organe të veta, të cilat sikur se gjyqësia nacionale, do të kujdeseshin për realizimin e denjë të vendimeve përfundimtare. Megjithatë, edhe pse është përgjegjës për zbatimin përfundimtar të vendimeve të Gjykatës, Komiteti Ministror nuk ka kurrfarë autorizimesh për tu kyçur për përmbajtjen e vendimeve ose të ndikoj në efektin obligues të këtyre vendimeve. b) Sekretari i përgjithshëm i Këshillit Evropian Roli i Sekretarit të përgjithshëm të Këshillit Evropian është definuar, para së gjithash me pikën 3, Neni 15.14 të Konventës, ku theksohet obligimi i shtetit, i cili i shmanget zbatimit të drejtave dhe lirive të caktuara të njeriut, që ta informojë sekretarin e përgjithshëm lidhur me masat dhe shkaqet e ndërmarrjes, por edhe për pushimin e këtyre masave. Sekretari i përgjithshëm informon, për çështjet më të rëndësishme lidhur me derogimin e të drejtave të

14 «Svaka visoka strana ugovornica je obavezna da koja koristi svoje pravo da odstupi od odredbi Konvencije, obavještava u potpunosti Generalnog sekretara Savjeta Evrope o mjerama koje poduzima i razlozima za njih. Ona, također, obavještava Generalnog sekretara Savjeta Evrope kada takve mjere prestaju djelovati i kada se odredbe Konvencije počinju ponovno u potpunosti primjenjivati».

167

njeriut, të gjitha organet e Konventës Evropiane, të cilat kanë vendin e caktuar në realizimin e Konventës. Komiteti Ministror ka theksuar se çdo informatë e ofruar Sekretarit të përgjithshëm nga ana e ndonjë shteti, anëtare në kuptim të paragrafit 3, Neni 15 i Konventës duhet t’i dërgojë Sekretari në afat sa më të shkurtër të gjitha shteteve anëtare si dhe Konventës Evropiane për të Drejtat e Njeriut“ (Rezoluta 56/16) Informata e tillë i ofrohet Kuvendit parlamentar dhe Këshillit Ministror. Në këtë mënyrë, Sekretari i përgjithshëm fillon procedurën e kontrollit nga ana e organeve të cilët sipas Konventës janë të obliguar për këtë procedurë. Sekretari i përgjithshëm nuk është thjesht transmision teknik i misionit shtetëror, por atij gjithsesi i takon edhe roli i caktuar në mekanizmin e mbrojtjes së të drejtave të njeriut në situatë derogimit. Konventa Evropiane në Nenin 52 thekson që „Me pranimin e kërkesës të Sekretarit të përgjithshëm të Këshillit të Evropës, secila palë e lartë kontraktuese dërgon sqarimin e kërkuar mbi mënyrën sipas të cilës në jurisprudencën e brendshme sigurohet zbatimi i vërtetë i secilës dispozite të kësaj Konvente“. Prandaj, shteti i cili ka filluar aktin e derogimit të drejtave të caktuara të njeriut të Konventës, është i obliguar që të ofrojë sqarime të duhura lidhur me masat që ndërmerr dhe shkaqet për atë. Roli i Sekretarit të përgjithshëm për fillimin e procesit të përgjithshëm të kontrollit të zbatimit të Nenit 15 është theksuar më hollësisht në deklaratën e Kuvendit konsultativ legjislativ në Osllo më 29 gusht 1964 ku theksohet që „Sekretari i përgjithshëm punon në kuadër të përgjegjësisë personale me të drejtën e diskrecionit, në ushtrimin e kompetencave të cilat ia ka besuar Konventa, pavarësisht nga çdo tjetër kompetencë që iu ka dhënë me Statutin e Këshillit Evropian. Autorizimet që i jepen me Nenin 52 nuk i nënshtrohen kontrollit e as instruksioneve“. Konventa Evropiane për mbrojtjen e të drejtave të njeriut parashikon rolin e Sekretarit të përgjithshëm në funksionimin e Gjykatës Evropiane për të drejtat e njeriut dhe në përgjithësi të implementimit të Konventës Evropiane. Në këtë mënyrë, Sekretari i përgjithshëm ushtron rolin e depozituesit të ratifikimit të Konventës Evropiane për Mbrojtjen e të Drejtave të Njeriut, sipas Nenit 59, pika 1, ku theksohet „Kjo Konventë është e hapur për nënshkrimin e anëtareve të Këshillit Evropian. Ajo i nënshtrohet ratifikimit. Ratifikimi deponohet te Sekretari i përgjithshëm i Këshillit Evropian“ Sipas të njëjtit nen, pika 4 „Sekretari i përgjithshëm i Këshillit të Evropës informon të gjitha anëtaret e Këshillit të Evropës për hyrjen në fuqi të kësaj Konvente, të gjitha palët e larta të kontraktuara, të cilat e kanë ratifikuar si dhe me deponimin e çdo instrumenti për ratifikim që është ekzekutuar më vonë“. c) Kuvendi parlamentar i Kuvendit evropian Kuvendi parlamentar është organ këshillëdhënës i Këshillit të Evropës, i cili shqyrton çështjet në kompetencë të tij, të cilat janë të përcaktuara me Statutin e Këshillit të Evropës. Konkludimet e veta Kuvendi parlamentar ia procedon Komitetit ministror në formë të propozimeve (Neni 22. i Statutit të Këshillit të Evropës). Kuvendi parlamentar i Këshillit të Evropës ushtron, gjithashtu ndikim të madh në realizimin e rolit mbikëqyrës në përmbarimin e vendimeve të Gjykatës evropiane. Ai përcjell angazhimin e Komitetit ministrorë në

168

përmbarimin e vendimeve të Gjykatës dhe paralelisht ka mundësi që t’i drejtohet me rezoluta dhe rekomandime, në mënyrë që të forcohet presioni mbi shtetin i cili në njëfarë mënyre kundërshton zbatimin e vendimit të Gjykatës ose zvarritë zbatimin e tij. Kuvendi parlamentar, në harmoni me rolin e tij esencial në Këshillin ministror duhet të ketë rolin e vet edhe në realizimin e Konventës evropiane për të drejtat e njeriut. „Kuvendi parlamentar mund të shqyrtojë dhe formulojë rekomandimet e veta lidhur me të gjitha çështjet që kanë të bëjnë me fushën e kompetencave të Këshillit të Evropës, në mënyrën siç është definuar në kapitullin I. Ai gjithashtu, shqyrton dhe mund të japë propozime lidhur me të gjitha çështjet që i dërgon Komiteti ministror me qëllim të dhënies së mendimit“.(Neni 23 i Statutit të Këshillit të Evropës). Në këtë mënyrë gjithsesi është parashikuar edhe roli i tij në mbikëqyrjen e funksionit të shtetit në realizimin e Konventës evropiane si akt themelor i rendit juridik evropian. SHTESË

a) Marrëveshjet ndërkombëtare të KB sipas të cilave ekziston obligimi i raportimit

trupave kontraktuese:

1. Konventa ndërkombëtare mbi heqjen e të gjitha formave të diskriminimit racor, e miratuar më v.1966, ndërsa ka hyrë në fuqi më 1969, me 162 shtete anëtare;

2. Pakti ndërkombëtar për të drejtat qytetare dhe politike, i miratuar më 1966, ka hyrë në fuqi më 1976, me 148 shtete anëtare;

- Protokolli fakultativ në Paktin ndërkombëtarë për të drejtat qytetare e politike, i miratuar më 1966, në fuqi prej vitit 1976 , 102 shtete anëtare:

Protokolli i dytë fakultativ, i orientuar në heqjen e dënimit me vdekje, i miratuar më 1989, ka hyrë në fuqi më 1991, 47 shtete anëtare,

3. Pakti ndërkombëtar për të drejtat ekonomike, sociale dhe kulturore, i miratuar më 1966, ka hyrë në fuqi 1976, 145 shtetet anëtare,

4. Konventa për heqjen e të gjitha formave të diskriminimit të grave, e miratuar më 18 dhjetor 1979, ka hyrë në fuqi më vitin 1981, 170 shtete anëtare,

Protokolli fakultativ në Konventën për heqjen e të gjitha formave të diskriminimit të grave, i miratuar më 1999, ka hyrë në fuqi më 2000, 40 shtete anëtare.

5. Konventa kundër torturës dhe veprimeve të tjera të ashpra, jonjerëzore, nënçmuese dhe dënimeve, e miratuar më 1984, ka hyrë në fuqi më 1987, 129 shtete anëtare.

Protokolli fakultativ në Konventën, i miratuar më vitin 2002.

169

6. Konventa për të drejtat e fëmijës, e miratuar më 1989, ka hyrë në fuqi më 1990, 191 shtete anëtare.

Protokolli fakultativ për të drejtat e fëmijës lidhur me trafikimin e fëmijëve, prostitucionin e fëmijëve dhe pornografinë e fëmijëve, i miratuar më vitin 2000, ka hyrë në fuqi më 18 janar 2002, 33 shtete anëtare.

Protokolli fakultativ në Konventën për të drejtat e fëmijës mbi përfshirjen e fëmijëve në konfliktet e armatosura, i miratuar më vitin 2000, ka hyrë në fuqi më 2002, 33 shtete anëtare.

A) Lista e instrumenteve ndërkombëtare në fushën e të drejtave të njeriut.

• Pakti ndërkombëtar mbi të drejtat qytetare e politike nga viti 1966. • Protokolli fakultativ mbi të drejtat qytetare e politike nga viti 1966. • Protokolli ndërkombëtar i dytë fakultativ mbi të drejtat qytetare e politike i destinuar për

heqjen e dënimit me vdekje nga viti 1989. • Pakti ndërkombëtar mbi të drejtat ekonomike, sociale e kulturore nga v. 1966. • Konventa për pengimin dhe dënimin e krimeve të gjenocidit nga v. 1948. • Konventa mbi moszbatimin e parashkrimit për krime të luftës dhe krime kundër njerëzimit

nga viti 1968. • Konventa mbi robërinë nga v. 1926. dhe Protokolli në Konventën mbi robërinë nga viti

1953. • Konventa plotësuese për heqjen e robërisë, tregtisë me njerëz dhe instituteve e praktikave që

janë të ngjashme me robërinë nga viti 1956. • Konventa për pengimin e tregtisë me njerëz dhe eksploatimin e prostitucionit nga viti 1950. • Konventa e organizatës ndërkombëtare e punës (nr. 29) për pengimin e punës së

detyrueshme dhe të obliguar nga viti 1930. • Konventa kundër mundimeve dhe sjelljeve të tjera të ashpëria, jonjerëzore e nënçmuese ose

dënimeve nga viti 1984. • Konventa e Organizatës ndërkombëtare e punës (nr.102) mbi nivelin minimal të sigurimit

social nga viti 1952. • Konventa për statusin e refugjatëve nga viti 1951. • Protokolli mbi statusin e refugjatëve nga viti 1967. • Konventa mbi statusin e personave pa shtetësi nga viti 1954. • Konventa e Organizatës ndërkombëtare e punës (nr. 87) mbi lirinë e bashkimit dhe

mbrojtjen e të drejtës për organizim nga viti 1948. • Konventa e Organizatës ndërkombëtare e punës (nr. 98) mbi zbatimin e parimeve për të

drejtën për organizim dhe negociata kolektive nga viti 1949. • Konventa e Organizatës ndërkombëtare e punës (nr. 105) për heqjen e punës së

detyrueshme nga v. 1957. • Konventa e Organizatës ndërkombëtare e punës (nr. 122)mbi politikën e punësimit nga viti

1964. • Konventa e Organizatës ndërkombëtare e punës (nr. 135) mbi mbrojtjen dhe mjeteve të

destinuara për të punësuarit në ndërmarrje nga v.1971. • Konventa e Organizatës ndërkombëtare e punës (nr. 138) mbi kufirin e moshës më të re për

themelimin e marrëdhënies së punës, e vitit 1973.

170

• Konventa për të drejtat politike të grave e vitit 1952. • Konventa e shtetësisë të gruas së martuar të vitit 1957. • Konventa për pëlqimin në martesë, moshës minimale për lidhjen e martesës dhe regjistrimin

e martesave të vitit 1962. • Konventa për të drejtat e fëmijës,e vitit 1989. • Protokolli fakultativ me Konventën për të drejtat e fëmijës dhe përfshirjes së fëmijëve në

konfliktet e armatosura, i vitit 2000. • Protokolli fakultativ me Konventën e të drejtave të fëmijës, trafikimin e fëmijës,

prostitucionin e fëmijës dhe pornografinë e fëmijës, i vitit 2000. • Konventa kundër krimit të organizuar transnacional, e vitit 2000. • Protokolli për pengimin, parandalimin dhe dënimit të trafikimit të njerëzve, veçanërisht të

grave dhe fëmijëve i vitit 2000. • Protokolli kundër kontrabandës së migrantëve në tokë, deti dhe ajër i vitit 2000. • Konventa e Gjenevës për përmirësimin e kushteve të plagosurve dhe të sëmurëve në forcat

e armatosura tokësore, e vitit 1949. • Konventa e Gjenevës për përmirësimin e kushteve të plagosurve, sëmurave dhe viktimave

të anijeve të përmbytur, pjesëtarë të forcave të armatosura detare, e vitit 1949. • Konventa e Gjenevës mbi trajtimin e robërve lufte e vitit 1949. • Konventa e Gjenevës mbi mbrojtjen e personave civil gjatë luftës e vitit 1949. • Protokolli plotësues me Konventën e Gjenevës, 12. gusht 1949. mbi mbrojtjen e viktimave

gjatë konflikteve të armatosura ndërkombëtare, i vitit 1977. • Protokolli plotësues krahas Konventës së Gjenevës të 12 gusht 1949. mbi mbrojtjen e

viktimave gjatë konflikteve të armatosura të brendshme i vitit 1977. • Konventa ndërkombëtare për heqjen e të gjitha formave të diskriminimit racorë e vitit 1965. • Konventa ndërkombëtare për pengimin dhe dënimin e krimeve të aparteidit, e vitit 1973. • Konventa ndërkombëtare kundër aparteidit në sport, e viti 1985. • Konventa për heqjen e të gjitha formave të diskriminimit të grave, e vitit 1979. • Protokolli shtesë me Konventë mbi heqjen e të gjitha formave të diskriminimit të grave, i

vitit 1999. • Konventa e Organizatës ndërkombëtare e punës (nr. 100) mbi paga të barabarta për meshkuj

dhe femra, e vitit 1951. • UNESCO - Konventa kundër diskriminimit në arsimim, e vitit 1960. • Konventa e Organizatës ndërkombëtare e punës (nr. 111) mbi ndalimin e diskriminimit në

profesione dhe punësim, e vitit 1958. • Konventa (ETS nr.5) për mbrojtjen e të drejtave themelore të njeriut, e vitit 1950. • Protokolli nr. 1 me Konventën evropiane për të drejtat e njeriut /emërtim më i shkurtër/, i

vitit 1952. • Protokolli nr. 4 me Konventën evropiane për të drejtat e njeriut me të cilin sigurohen të

drejtat dhe liritë e caktuara, i vitit 1963. • Protokolli nr. 6 me Konventën evropiane mbi të drejtat e njeriut për heqjen e dënimit me

vdekje, i vitit 1983. • Protokolli nr. 7 me Konventën Evropiane për të drejtat e njeriut, i vitit 1984. • Protokolli nr. 11 me Konventën evropiane për të drejtat e njeriut, i vitit 1998.(pjesë

përbërëse e tekstit të Konventës) • Protokolli nr. 12 me Konventën evropiane për të drejtat e njeriut, i vitit 2000.

171

• Protokolli nr. 13 me Konventën evropiane për të drejtat e njeriut, i vitit 2002. mbi heqjen e dënimit me vdekje në të gjitha rrethanat.

• Konventa evropiane (ETS nr. 090) për pengimin e terrorizmit, e vitit 1977. • Konventa evropiane (ETS nr.126) për pengimin e mundimeve dhe trajtimit jonjerëzor dhe

nënçmues ose dënimeve, e vitit 1987. • Protokolli 1. (ETS br.151) me Konventën evropiane për pengimin e mundimeve dhe

trajtimit jonjerëzorë, nënçmues ose dënimeve, i vitit 1993., • Protokolli 2. (ETS br.152) me Konventën evropiane për pengimin e mundimeve dhe

trajtimit jonjerëzor e nënçmues ose dënimeve, i vitit 1993., • Dokumenti evropian (ETS nr.148) mbi gjuhët rajonale ose të pakicave, i vitit 1992. • Konventa kornizë (ETS nr.157) mbi mbrojtjen e pakicave kombëtare, e vitit 1995. • Marrëveshja evropiane (ETS nr. 161) mbi personat që janë në procedurë pranë Gjykatës

për të drejtat e njeriut, e vitit 1996. • Konventa për mbrojtjen e trashëgimisë kulturore në rastet e konflikteve të armatosura, e

vitit 1954, me Protokollin I. • Konventa për ndalimin e përsosjes, prodhimit dhe krijimit të rezervave bakteriologjike

(biologjike) dhe armëve toksike, si dhe shkatërrimi i tyre, e vitit 1972. • Konventa për ndalimin, kufizimin dhe përdorimit të armëve të caktuara konvencionale, me

efekt të tepruar traumatik ose veprim pa marrë parasysh qëllimin, e vitit 1980, me pesë Protokolle.

• Konventa për ndalimin e krijimit të rezervave dhe prodhimit të minave e kundër këmbësorisë dhe asgjësimi i tyre ( Konventa e Otawës), e vitit 1997.

• Statuti Romak i Gjykatës ndëshkuese ndërkombëtare . • Karta evropiane sociale (ETS nr. 35), e vitit 1961. • Protokolli shtesë (ETS nr.128) në Dokumentin social evropian, i vitit 1988.

• Protokolli (ETS nr.142) me të cilin ndryshohet karta evropiane sociale, i vitit 1991. • Protokolli shtesë (ETS nr.158) në Kartën evropiane sociale me të cilin mundësohet sistemi i

padive kolektive, i vitit 1995. • Konventa evropiane (ETS nr.160) për të drejtat e fëmijës, e vitit 1996. • Konventa evropiane (ETS nr.164) për të drejtat e njeriut në bio mjekësi, e vitit 1997. • Konventa për mbrojtjen e të drejtave të njeriut dhe qenies njerëzore në aspektin e aplikimit

të biologjisë dhe mjekësisë: Konventa për të drejtat e njeriut në biomjekësi (ETS br.164) • Protokolli shtesë (ETS nr.168) me Konventën për mbrojtjen e të drejtave të njeriut dhe

dinjitetit të qenies njerëzore në aspektin e aplikimit të biologjisë dhe mjekësisë për pengimin e klonimit të qenieve njerëzore, i vitit 1998.

d) Instrumentet ndërkombëtare të rëndësishme (të cilat nuk janë të obligueshme juridikisht)

• Deklarata e përgjithshme për të drejtat e njeriut, e vitit 1948. • Rregullat minimale standarde për trajtimin e të burgosurve, të vitit 1955. • Deklarata për të drejtat e fëmijës, e vitit 1959. • Deklarata e KB për heqjen e të gjitha formave të diskriminimit racorë, e vitit 1963. • Deklarata mbi edukimin e të rinjve për idealet e paqes, respektimit të ndërsjellë dhe

mirëkuptimit ndërmjet popujve, e vitit 1965.

172

• Deklarata mbi parimet e bashkëpunimit kulturorë ndërkombëtar, e vitit 1966. • Deklarata për heqjen e diskriminimit të grave, e vitit 1967. • Deklarata mbi azilin territorial, e vitit 1967. • Proklamata e Teheranit, e vitit 1968. • Deklarata mbi përparimin dhe zhvillimin social, e viti 1969. • Deklarata mbi të drejtat e personave të sëmurë mental, e vitit 1971. • Deklarata mbi mbrojtjen e grave dhe fëmijëve në rastet e gjendjes së jashtëzakonshme dhe

konflikteve të armatosura, e vitit 1974. • Deklarata mbi përdorimin e rezultateve të përparimit shkencorë e teknologjik në interes të

paqes dhe të mirëqenies të njerëzimit, e vitit 1975. • Deklarata mbi mbrojtjen e të gjitha personave nga mundimet dhe sjelljet e tjera të ashpra,

jonjerëzore e nënçmuese ose dënimeve, e viti 1975. • Deklarata mbi të drejtat e invalidëve, e vitit 1975. • Akti përfundimtarë i Konferencës mbi sigurinë dhe bashkëpunimin në Evropë, e vitit 1975. • Deklarata mbi racën e dhe paragjykimt racore, e vitit 1978. • Deklarata mbi parimet themelore në drejtim të kontributit të mjeteve të informimit për

forcimin e paqes dhe mirëkuptimit ndërkombëtarë, promovimin e të drejtave të njeriut në luftë kundër aparteidit dhe thirrjeve për luftë, e vitit 1978.

• Deklarata për heqjen e të gjitha formave të mosdurimit dhe diskriminimit mbi baza fetare ose të bindjeje, e vitit 1981.

• Deklarata mbi të drejtën e popullit për paqe, e viti 1984. • Deklarata mbi parimet themelore për realizimin e të drejtës për viktimat e krimeve dhe

keqpërdorimin e pushtetit, e vitit 1985. • Deklarata për të drejtat e njeriut të individëve që nuk janë shtetas të shtetit në të cilin

jetojnë, e vitit 1985. • Deklarata mbi parimet sociale e juridike që kanë të bëjnë me mbrojtjen dhe mirëqenien e

fëmijëve, me theks të veçantë në vendosjen në institucione për fëmijë pa përkujdesje dhe adaptimi në nivel kombëtarë ose ndërkombëtar, e vitit 1986.

• Deklarata mbi të drejtën për zhvillim, e vitit 1986. • Dokumenti i takimit të Konferencës së Kopenhagës mbi dimensionin njerëzor KESS, i vitit

1990. • Deklarata mbi të drejtat e pjesëtarëve të pakicave nacionale, etnike, fetare dhe gjuhësore, e

vitit 1992. • Deklarata e Vjenës dhe programi i aksionit, e vitit 1993

Literatura

1. ALFREDSSON G., EIDE A.: The Universal Declaration of Human Rights – A Common

Standard of Achievement, Martinus Nijhoff Publishers 1999. 2. ALSTON P. edited: The United Nations and Human Rights (A Critical Appraisal),

Clarendon Paperbacks, Oxford, 1995. 3. ANDRASSY J., BAKOTIĆ B., VUKAS B.: E drejta ndërkombëtare I, Libri shkollor,

Zagreb 1998. 4. ARBAY R.: «Qendra për të drejtat e njeriut në Bosnjë e Hercegovinë, Aybay publikimi në

bashkëpunim me Fakultetin e shkencave politike të Universitetit të Sarajevës – Qendra për marrëdhënie ndërkombëtare dhe studime strategjike, 1998.

173

5. BAÇIQ A. Dhe autorët: Leksikoni i nocioneve themelore politike, Alfabeti i demokracisë, Fondi shoqëria e hapur B e H, Sarajevë 1994.

6. BAKSHIQ-MUFTIQ J.: Sistemi i të drejtave të njeriut, Magjistraturë, Sarajevë 2002. 7. BEGIQ I. K.: Bosnjë e Hercegovinë nga misioni i Vanceonit dhe në marrëveshjen e

Daytonit, Libri boshnjak, Sarajevë 1997. 8. BENEDEK W., edited: Human Rights in Bosnia and Hercegovina after Dayton – From

Theory to Practice, Martinus Nijhoff Publishers 1999. 9. BERNEGGER S.: Das Recht auf eine wirksame Beschwerde; Art. 13 EMRK, in Machacek

R., Pahr W., Stadler G., (Hrsg.), Grund- und Menschenrechte in Österreich, Bd. 2, Kehl, 1992.

10. BERNHARDT R.: Domestic Jurisdiktion of States and International Human Rights Organs, Human Rights Journal, Vol. 7, No. 2-4, 1986.

11. BERNHARDT R.: Internationaler Menschenrechtsschutz und nationaler gestaltungsspielraum in: Völkerrecht als Rechtsordnug – Internationale Gerichtsbarkeit – Menschenrechte, Festschrift für Hermann Mosler, 1983.

12. BIELEFELDT H.: Zum Ethos der Menschenrechtlichen Demokratie, Eine Einfuhrung am Beispiel des Grundgesetzes, Konigshausen & Neumann, Wurzburg 1991.

13. BLECKMANN A.: Verfassungsrang der Europäischen Menschenrechtskonvention? EuGRZ, 1994.

14. BLUM N.: Die Gedanken-, Gewissens-, und Religionsfreiheit nach Art. 9 der Europäischen Menschenrechtskonvention, Berlin, 1990.

15. BÖKENFÖRDE E.W.: Staat – Geselschaft – Freiheit, Studien zur Verfassungstheorie und zum Verfassungsrecht, Frankfurt am Rein, 1976.

16. BONDIA D.: “Nocioni i demokracisë dhe ndikimin i saj në mbrojtjen ndërkombëtare të drejtave të njeriut: lidhja ndërmjet shoqërisë demokratike dhe të drejtave të njeriut”, Doracak i të drejtave të njeriut, Sarajevë, 2001.

17. BUERGENTHAL T.: Përmbledhja e të drejtave ndërkombëtare të njeriut, Magjistraturë, Sarajevë, 1998.

18. BUERGENTHAL T., SHELTON D.: Protecting Human rights in the Americas, Cases and Materials, N.P. Engel Publisher, Kehl-Strasbourg-Arlington, 1995.

19. BURBON J.L.: Le conseil de l'Europe, PUF 20. CANIVEZ P.: Edukimi qytetarë, Fondi Shoqëria e hapur e Bosnjë Hercegovinës, Sarajevë,

1998. 21. COLIVER S., HOFFMAN P., FITZPATRICK J. and BOWEN S., editors: “Secrecy and

Liberty: National Security, Freedom of Expression and Acces to Information”, Martinus Nijhoff Publishers, 1999.

22. ÇIPLIQ S.: Shteti në rrethanat e jashtëzakonshme, SCI, Novi Sad 1999. 23. DAES E.I.: UN Study on the Individual’s Duties to the Community 24. DE STEFANI P.: Hyrje në sistemin universal për mbrojtjen e të drejtave të njeriut,

Qendra për të drejtat e njeriut, Sarajevë, 2001. 25. DEGAN V.GJ.: E drejta ndërkombëtare, Fakulteti Juridik i Universitetit të Rjekës, Rjekë,

2000. 26. DELMAS-MARTY M.: The European Convention for the Protection of Human Rights:

International Protection Versus National Restrictions, Martinus Nijhof Publishers, 1992. 27. DICEY V.A., MICHENER R.: Introduction to the Study of the Law of the Constitution,

London, 1989.

174

28. DIMITRIJEVIQ V., PAUNOVIQ M. Në bashkëpunim me GJERIQ V.: Të drejtat e njeriut, Qendra e Beogradit për të drejtat e njeriut Dosje, Beograd, 1997.

29. DONNELY J.: Të drejtat ndërkombëtare të njeriut, Komiteti i Helsinkit për të drejtat e njeriut në Bosnjë e Hercegovinë, Sarajevë, 1999.

30. DRZEMCZEWSKI A.: European Human Rights Convention in Domestic Law, Clarendon Press, Oxford, 1983.

31. DRZEMCZEWSKI A.: Un Etat en violations de la Convention europeene des droits de'l homme: l'execution interne des decisions des institutions de Strasbourg in Melange Wiarda

32. DUVNJAK N.: Urdhëresë si akt nënligjor i organit të administratës, Temat kriminalistike – revistë mbi teorinë dhe praktikën kriminalistike, Fakulteti i shkencave kriminalistike, Sarajevë, 1998.

33. DUVNJAK N.: Disa aspekte të Marrëveshjes së Daytonit, Vjetori i Fakultetit juridik në Sarajevë, Sarajevë, 1997.

34. DUVNJAK N.: Shteti i mundshëm i Bosnjë e Hercegovinës, Vjetori i Fakultetit Juridik në Sarajevë, Sarajevë, 2003.

35. EMMERT F.: Europarecht, Verlag C.H.Beck, Munchen, 1987. 36. FAWCETT J.E.S.: Human Rights and Domestic Jurisdiction, in The Internationale

Protection of Human Rights, London; Thames and Hudson, 1967. 37. FAWSETT J.E.S.: The Application of the European Convention on Human Rights, Oxford

Clarendon Press, 1987. 38. FESTIQ I.: Bosnja dhe Kushtetuta, Vjetori i Fakultetit juridik në Sarajevë, Sarajevë, 1997. 39. FESTIQ I.: Të drejtat e njeriut dhe sovraniteti i Bosnjë e Hercegovinës, Vjetori i Fakultetit

juridik në Sarajevë, Sarajevë, 2003. 40. FESTIQ I.: Organet e administratës në sistemin e udhëheqjes parlamentare, Fakulteti

juridik i Universitetit të Sarajevës, Sarajevë, 2003. 41. FESTIQ I.: Çështje të hapura të kushtetutshmërisë në Bosnjë e Hercegovinë, Vjetori i

Fakultetit Juridik në Sarajevë, Sarajevë, 1998. 42. FESTIQ I.: Rregullimi juridik në kushte lufte, “Të drejtat e njeriut” nr. 3-4, Viti 2,

Sarajevë, 2001. 43. FESTIQ I.: Ndarja e kompetencave ligjore ndërmjet federatës dhe njësive federale,

Fakulteti juridik i Universitetit të Sarajevës, Sarajevë, 2003. 44. FESTIQ I.: Lufta, paqja dhe e drejta në Bosnjë Hercegovinë, Fakulteti Juridik në Sarajevë,

Sarajevë, 2004. 45. FIONNUALA N. A.: The Emergence of Diversity: Differences in Human rights

Jurisprudence, 19 Fordham International Law Journal, 1995. 46. FROWEIN J., PEUKERT W.: Europaische Menschenrechtskonvention – EMRK –

Kommentar, N.P. Engel Verlag, Kehl, Strasbourg, Arlington, 1996. 47. GIDDENS A.: The Third way and its Critics, Politiy Press, 2000. 48. GLENEWINKEL W.: Special Grundrechte, Verlag GMBH, Hamburg, 1995. 49. GOMIEN D., HARRIS D., ZWAAK L.: Law and practice of the European Convention on

Human Rights and the European Social Charter, Council of Europe Publishing, 1996. 50. GOMIEN D.: Ciceroni i shkurtër i Konventës evropiane për të drejtat e njeriut, Këshilli

evropian, Strasburg, 1998. 51. GURADZE H.: Die Europäische menschenrechtskonvention, Berin, 1968.

175

52. HAEFLIEGER A.: Das Erfordernis einer nationalen Beschwerde bei Verletzung der Europaischen Menschenrechtskonvention, in Jenny G., Kallin W., (Hrsg), Festgabe zum Schweizerischen Juristen Tag, Bern, 1988.

53. HANNUM H.: The Right to Leave and Return in International Law and Practice, International Studies in Human Rights, Martinus Nijhoff Publishers, 1987.

54. HANNUM H.-edited: Guide to International Human Rights Practice, Second Edition, University of Pennsylvania Press, Phladelphia, 1994.

55. HARRIS D.J., O’BOYLE M., WARBRICK C.: Law of the European Convention on Human Rights, Buterwords, 1995.

56. HIGGS R.: Crisis and Leviathan, Critical Episodes in the Growth of Americas Government, A Pacific Research Institute for Public Policy Book, 1989.

57. HOLOUBEK M.: Das Recht auf wirksame Beschwerde bei eier nationalen Instanz, Juristische Blätter, 1992.

58. IBRAHIMAGIQ O.: Dayton Bosnja në Evropë, Esenca juridike e Daytonit, Këshilli i intelektualëve boshnjak, Sarajevë, 2001.

59. IBRAHIMAGIQ O.: Zhvillimi shtetërorë e juridik i Bosnjë e Hercegovinës, Fakulteti shkencave kriminalistike i Universitetit në Sarajevë, Sarajevë, 1997.

60. ILIOPOULOS-STRANGAS J., (Hrsg.): Grundrechtsschutz im europäischen Raum: Der Beitritt der EG zur EMRK aus der Sicht der Mitgliedstaaten, Baden-Baden, 1993.

61. IMAMOVIQ M.: Historia e shtetit dhe të drejtës së Bosnjë e Hercegovinës, Magjistraturë, Sarajevë 2001.

62. INGLES J.: UN Study on Discrimination in respect of the Right to Leave and Return, 63. IVANÇEVIQ V.: Institucionet e të drejtës administrative, Fakulteti Juridik në Zagreb,

Zagreb, 1983. 64. IYER V.: «Mbrojtja e të drejtave të njeriut në Evropë», Doracak për të drejtat e njeriut,

Qendra për të drejtat e njeriut, Sarajevë, 2001. 65. JACOBS F.: The European Convention on Human Rights, Oxford, 1975. 66. JAEQUE J.P.: Commité europeenne et Convention europeenne des droits de l’homme, in

la convention europe des droits de l’homme, Economica, Paris, 1995. 67. JANN P.: Verfassungsrichtlicher Schutz und internationaler Schutz der Menschenrechte –

Konkurrenz odre Ergänzung? (Länderbericht Österreich zur IX. Konferenz der Europäischen Verfassungsgerichte), EuGRZ, 1994.

68. JOVIÇIQ M.: Mbi kushtetutën – studimi teorik-komparativ, Administrata bashkëkohore, Beograd, 1977.

69. KÄLIN W., RIEDEL E., KARL W., BRYDE B.O.,VON BAR C., GEIMER R., Aktuelle Probleme des Menschenrechtsschutzes, Berichte der Deutschen Gesellschaft für Völkerrecht, Bd.33, Heidelberg, 1994.

70. KASTANAS E.: Unite i diversite: Notions autonomes et marge d'appreciation des Etats dans la jurisprudence de la Cour europeene des droits de'l homme – Bruylant, 1996.

71. KIMLIKA V., OPALSKI M.: Nëse mund të eksportohet pluralizmi liberal, Qendra beogradase për të drejtat e njeriut, Beograd, 2002.

72. KOENIG C., HARATSCH A.: Einfuhrung in das Europarecht, UTB fur Wissenschaft, Tubingen, 1996.

73. KORHONEN O., GRAS J.: International Governance in Post-Conflict Situations, Publication of Faculty of Law, University of Helsinki, 2001.

176

74. LAMBERT P.: Marge nationale d’appreciation et contrale de proportionalité, in F. Sudre, L’interpretation de la convention européenne des droits de l’homme

75. LEJLIQ SH: E drejta kushtetuese, Fakulteti i shkencave kriminalistike pranë Universitetit të Sarajevës, Sarajevë, 2001.

76. LIJNZAAD L.: “Reservations to UN – Human Rights Treaties, Ratify and Ruin?”, International Studies in Human Rights, Martinus Nijhoff Publishers, 1995.

77. LINDER W.: Swiss Democracy, Possible Solutions to conflict in Multicultural Societes, St. martins Press, 1994.

78. LOCKWOOD B.B.: "Working Paper for the Committee of Experts on the Limitation Provisions", 7 Human Rights Quarterly, 35, 58, 1984.

79. LOUCAIDES L. G.: “Essays on the Developing Law of Human Rights”, Martinus Nijhoff Publishers, 1995.

80. MACDONALD R., MATSCHER F., PETZOLD H.: The European System for the Protection of Human Rights, Martinus Nijhoff Publishers, 1993.

81. MACDONALD R.St.J.: "The Margin of Aprecciation in the Jurisprudence of the European Court of Human Rights", u : International Law at the time of its Codification, Essays in honour of Judge Roberto Ago, Milano, 1987.

82. MACHIAVELLI N.: veprat politike, Globus Zagreb, Libri II 83. MAHONEY K., MAHONEY P.: Human Rights in the Twenty-first Century, London,

1993. 84. MAKKONEN T.: Identity, Difference and Otherness, Publication of Faculty of Law,

University of Helsinki, 2000. 85. MARGUENAUD J.P.: La cour europeenne des droits de l’homme, DALOZ, 1997. 86. MARKOVIQ R.: Pushtetit ekzekutiv, Administrata bashkëkohore, Beograd, 1980. 87. MARKS S.P.: Human Rights Applicable in Emergency Situations, in Karel Vasak: The

International Dimensions of Human Rights, Unesco, Paris, France, 1982. 88. MAUNTZ T., ZIPELLIUS R.: Deutsches Staatsrecht, Verlag C.H. Beck, Munchen, 1994. 89. MELANDER G., ALFREDSSON G.: The Raoul Wallenberg Compilation of Human

Rights, martinus Nijhoff Publishers, 1997. 90. MERON T.: Human Rights in Time of Peace and in Time of Armed Strife, Selected

Problems, Oxford University Press, 1984. 91. MERROLLS J. G.: The Development of International Law By The European Court of

Human Rights, 1993. 92. MONTESQUIEU: Fryma e ligjit, Libri II, 93. MÜLLER J.P.: Fundamental Rights in Democracy, Human Rights Law Journal, Vol. 4,

July 1983. 94. NOWAK M., STEURER D., TRETTER H., (Hrsg.): Fortschritt im Bewuβtsein der Grund

und Menschenrechte, FS für Ermacora, Kehl 1988. 95. ORAÁ J.: Human Rights in States of Emergency in International Law, Clarendon Press

Oxford, 1966. 96. ÖZBUDUN E., TURHAN M.: Emergency Powers, Council of Europe Publishing, 1995. 97. PARTSCH K., Die Rechte und Freiheiten der Europäischen Menschenrechtskonvention,

Berlin, 1966. 98. PEJN T.: Të drejtat e njeriut, Libertas, Beograd, 1987. 99. PETRISCH W.: Bosnja e Hercegovina nga Daytoni deri në Evropë, Svjetlost, Sarajevë,

2002.

177

100. PETTITI L.E., DECAUX E., IMBERT P.H.: La Convention Européenne des Droits de l’homme, Ed. Economica, 1995.

101. PETZOLD H. Dhe autorët e tjerë: Ekstrakt nga praktika gjyqësore e Gjykatës evropiane për të drejtat e njeriut 1-2, Këshilli i Evropës, Fondi Shoqëria e hapur e Bosnjë Hercegovinës, Colpi, Sarajevë, 2001.

102. PIEROTH B., SCHLINK B.: Grundrechte – Staatsrecht II, C.F. Muller Verlag, Heidelberg, 2001.

103. POBRIĆ N.: E drejta kushtetuese, Slovo, Mostar, 2000. 104. POPPER K.: Auf der Suche nach einer besseren Welt, Vortrage und Aufsatze aus

dreissig Jahren, Munchen-Zurich, 1984. 105. POPPER K.: Shoqëria e hapur dhe armiqtë e saj 1-2, Fondi Shoqëria e hapur e Bosnjë

Hercegovinës, Sarajevë, 1998. 106. RAMCHARAN B.G.: The concept and Present Status of the International Protection of

Human Rights, London, 1989. 107. REID K.: Practitioner’s Quide to The European Convention of Human Rights, Sweet &

Maxwell, 1998. 108. RENNUCCI J.F.: Droit europeen des droits de l'homme, L.G.D.J., 1999. 109. REUTER P.: Organisations europeennes, Paris, PUF, coll. «Themis», 1965. 110. ROBBERS G.: Sicherheit als Menschenrecht: Aspekte der Geschichte, Begründung und

Wirkung der Grundrechtsfunktion, Baden-Baden, 1987. 111. ROBERTSON A.H. ed.: The Convetion and World - Wide Human Rights: Some

Iconoklastic Inquiries in Privacy and Human Rights, 112. ROBERTSON A.H.: The Relationship between the European Convention on Human

rights and Internal Law in general in European Criminal Law, 1970. 113. ROSAS A., HELGESEN J.: The strenght of Diversity, London, 1992. 114. ROUSSEAU J.J.: Marrëveshje shoqërore, Shqyrtimi mbi zanafillën dhe bazat e

pabarazisë ndërmjet njerëzve, Libri shkollor, Zagreb, 1978. 115. RUDA J.M.: Reservations to Treaties, in: 146 RdC, 1975. III 116. SACHS M.: Verfassungsrecht II - Grundrechte, Springer Verlag, Berlin - Heidelberg,

2002. 117. SADIKOVIQ Q.: Shteti dhe frika nga e nesërmja, Oslobođenje public, Sarajevë, 1992. 118. SADIKOVIQ.Q. : E drejta evropiane e të drejtave të njeriut, Magjistraturë, Sarajevë,

2001. 119. SADIKOVIQ.Q.: Të drejtat e njeriut pa mbrojtje, Bosanska knjiga, Sarajevë, 1998. 120. SADIKOVIQ.Q.: Sistemi politik, Fakulteti Juridik në Sarajevë, Sarajevë, 2000. 121. SADIKOVIQ.Q: Ngrysja e Kombeve të Bashkuara, Qendra ndërkombëtare për paqe,

Sarajevë, 1995. 122. SADIKOVIQ L.: Gjendja e jashtëzakonshme dhe të drejtat e njeriut, Magjistraturë,

Sarajevë, 2003. 123. SADIKOVIQ L.: Shteti në rendin evropian, Shahinpashiq, Sarajevë, 2005. 124. SCHORN H.: Die Europäische Konvention zum Schutze der Menschenrechte und

Grundfreiheiten und ihr Zusatzprotokoll in Einwirkung auf das deutsche Recht, Frankfurt am Mein, 1965.

125. SCHWARZE J., GRAF VITZHUM W. (Hrsg.): Grundrechtsschutz im nationalen und internationalen Recht, Baden-Baden, 1983.

178

126. SIEGHARD P.: Die geltenden Menschenrechte, N.P. Engel Verlag, Kehl am Rhein, Strasbourg, Arlington, 1988.

127. SIEGHARD P.: The International Law of Human Rights, Oxford Clarendon Press, 1983. 128. SOFTIĆ S.: Natyra juridike e luftës në Bosnjë e Hercegovinë, Këshilli i kongresit të

intelektualëve boshnjak, Sarajevë, 2000. 129. SOKOL S., SMERDEL B.: E drejta kushtetuese, Informatori, Zagreb, 1998. 130. SUDRE F.: La Convention Europeenne des droits de l’homme, PUF, 2002. 131. SUDRE F.: Le Convention européenne des droits de l'homme, PUF, 1990. 132. SZABO I.: Historical Foundations of Human rights, in The International Dimensions of

Human Rights, Ed. K. Vasak, Volume 1, Unesco, Paris, France, 1982. 133. SHARÇEVIQ E.: Kushtetuta dhe politika, Këshilli i kongresit të intelektualëve boshnjak,

Sarajevë, 1997. 134. TAYLOR C.: Invokimi i shoqërisë qytetare, Circulus, Beograd, 2000. 135. The place of domestic jurisdiction before international legal tribunals, B.Y.I.L., 1954. 136. THÜRER D., WEBER R., ZÄCH R., (Hrsg.): Aktuelle Fragen zur EMRK, Zürich, 1994. 137. VAN DYKE P., VAN HOOF G.J.H., HERINGA A.W., SCHOKKENBROEK J.G.C.,

VERMEULEN B.P., VIERING M.L.W.M., ZWAAK L.F.: Teoria dhe praktika e Konventës evropiane për të drejtat e njeriut, Muller, Sarajevë 2001.

138. VASAK K.: “Human Rights as a Legal Reality”, in The International Dimensions of Human Rights, Ed. K. Vasak, Volume 1, Unesco, Paris, France, 1982.

139. VELU J., ERGETZ R.: La Convention européenne des droits de l’homme, Bruylant, Bruxelles, 1990.

140. VILLIGER, M.E.: Handbuch der Europäischen Menschenrechtskonvention, Zürich, 1993.

141. VISKOVIĆ N.: Shteti dhe drejtësia, Zagreb, 1995. 142. WEIL G.: The European Convention on Human Rights 143. WEILER J.H.H.: The Constitution of Europe – Do the new clothes have an emperor?

And other essays of European integration, 1999. 144. WEISSBRODT D., PAKER P.: prepared for the Minnesota Advocates for Human Rights

and the International Service for Human Rights, Orientation Manual – The UN Commission on Human Rights, its Subcommission and Related Procedures, Minnesota Advocates, 1993.

145. WONG W.W.M.: "The Sunday Times Case: Freedom of Expression Versus English Contempt of Court Law in the European Court of Human Rights", 17 New York University Journal of International Law and politics 34, 1984.

146. YOUROW H.C.: The Margin of Appreciation Doctrine in the Dynamics of European Human Rights Jurisprudence, Martinus Nijhoff Publishers, 1996.

Përmbajtja

PJESA E PARË E DREJTA EVROPIANE PËR TË DREJTAT E NJERIUT

A) Zhvillimi i të drejtave të njeriut pas luftës së dytë botërore 1. Zhvillimi në planin global a) Pakti ndërkombëtar mbi të drejtën qytetare e politike b) Pakti ndërkombëtar mbi të drejtat ekonomike, sociale e kulturore

179

2. Mbrojtja e të drejtave të njeriut në planin rajonal B) Rëndësia historike e Konventës evropiane për mbrojtjen e të drejtave të

njeriut

C) Karakteristikat themelore të Konventës evropiane 1. Karakteri objektiv për mbrojtjen e të drejtave të njeriut 2. Zbatimi i drejtpërdrejtë i Konventës 3. Karakteri evolues e Konventës 4. Mbrojtja e shumëfishtë e të drejtave të njeriut

D) Klasifikimi i të drejtave të njeriut 1. Ndarja e të drejtave të njeriut sipas zanafillës së tyre a) Të drejtat e njeriut të gjeneratës së parë b) Të drejtat e njeriut të gjeneratës së dytë c) Të drejtat e njeriut të gjeneratës së tretë

2. Ndarja e të drejtave të njeriut të tjetërsueshme dhe të patjetërsueshme PJESA E DYTË TË DREJTAT E NJERIUT DHE LIRITË THEMELORE

A) Të drejtat që kanë të bëjnë me jetën dhe integritetin fizik të personalitetit 1. E drejta në jetë 2. Ndalimi i mundimeve 1) Robëria dhe pozita e varësisë së robërisë 2) Puna e dhunshme dhe e detyrueshme 3) Përjashtimet që kanë të bëjnë me „punën e dhunshme dhe të detyrueshme“

B) Të drejtat që mbrojnë lirinë fizike të njeriut 1. E drejta në liri dhe siguri 2. Ndalimi i privimit nga liria për shkak të borxheve 3. Liria e lëvizjes 4. Ndalimi i dëbimit të shtetasve të vet C) Të drejtat që kanë të bëjnë me rregullimin e legjislacionit 1. E drejta në gjykim të drejtë a) Rëndësia e të drejtës për gjykim të drejtë b) Shqyrtimi(kontesti) c) Të drejtat dhe obligimet qytetare d) Aktakuza penale e) E drejta për Gjykatë f) E drejta efikase e qasjes në Gjykatë g) Gjykata e pavarur dhe e paanshme h) Shqyrtimi(kontesti) i drejtë i) Kërkesa për shqyrtimin në „kohë të arsyeshme“ j) Shqyrtimet publike k) Sypozimet e pafajsisë l) Garancat procedurale (1) E drejta e individëve për informim të menjëhershëm dhe në gjuhën të cilën ai

e kupton lidhur me hollësitë e aktakuzës (2) E drejta për kohën përkatëse dhe mundësinë e përgatitjes së mbrojtës (3) E drejta e individëve për tu mbrojtur vet ose me anë të mbrojtësit të zgjidhur

ose me anë të mbrojtësit i cili pa pagesë i caktohet me qëllim të ofrimit të

180

ndihmës juridike (4) E drejta për marrjen në pyetje të dëshmitarit (5) E drejta për përkthim pa kompensim 2. Dënimi vetëm në bazë të ligjit 3. Të drejtën për këshillë juridik 4. Të drejtën për ankesë për çështjet penale 5. Kompensim për aktgjykim të gabuar 6. Të drejtën për tu mos gjykuar ose dënuar dy herë sipas të një lënde ose parimi

«non bis in idem»

D) Të drejtat që kanë të bëjnë me jetën private ose familjare 1. E drejta për respektimin e jetës familjare, private, shtëpisë dhe korrespodencës a) E drejta për privatitet b) Obligimet pozitive e negative të shtetit për të drejtën e jetës private dhe

familjare c) E drejta për jetë familjare d) E drejta për jetë private e) E drejta për jetë familjare, private dhe identitetin gjinor (1) Homoseksualët (2) Aktivitetet sado-mazohiste (3) Transeksualët f) E drejta në shtëpi g) E drejta për korrespodencë h) E drejta për emër i) Grumbullimin e të dhënave j) Mbikëqyrjen me anë të përgjimit të telefonave k) Mbrojtjen e të dhënave personale

2. E drejta për martesë dhe formim të familjes 3. Barazia e çiftit bashkëshortor E) Të drejtat intelektuale 1. Liria e mendimit, ndërgjegjes dhe religjionit a) Liria e mendimit b) Liria e ndërgjegjes dhe thirrja e ndërgjegjes kundër rasteve për obligimin

ushtarak c) Liria fetare (religjionit)

2. E drejta për lirinë e mendimit dhe shprehjes 1) Përmbledhje e lirisë së mendimit dhe shprehjes a) Liria e të shprehurit dhe liria e marrjes së informatave b) Liria e të shprehurit dhe liria e transmetimit të informatave c) Liria e të shprehurit dhe shtypit të lirë d) Liria e të shprehurit dhe mbrojtja e burimeve gazetareske e) Liria e të shprehurit dhe sjelljet kundër gazetarëve f) Liria e të shprehurit dhe mashtrimet e publikimit g) Liria e të shprehurit dhe kritika politike h) Liria e të shprehurit dhe lejet për radio, televizione dhe kompanitë e filmit i) Liria e të shprehurit në kontekstin e shërbimeve publike j) Liria e të shprehurit dhe të drejtat e nëpunësve shtetëror

181

k) Liria e të shprehurit dhe publikimin e informatave tepër rezervate l) Liria e të shprehurit dhe liria e të shprehurit komercial 3. E drejta për arsimim F) Të drejtat që kanë të bëjnë me funksionimin e institucioneve demokratike

1. E drejta e lirisë së tubimeve paqësore dhe lirinë e bashkimit a) E drejta për tubime paqësore b) E drejta për bashkim

2. E drejta për zgjedhje të lira G) E drejta në pronë a) Kontrolli i shfrytëzimit të pronës H) E drejta për jo diskriminim a) Ndryshimet diskriminuese ose dallimet e palejueshme në veprimet sipas Nenit

14. të Konventës b) Dallimet jo diskriminuese ose të lejuara në veprimet sipas Nenit 4 të

Konventës c) Ndalimi i përgjithshëm i diskriminim

I) Të drejtat e të huajve 1. Kufizimi i aktiviteteve politike të huajve 2. Ndalimi i dëbimit gruporë të huajve 3. Mbrojtja procedurale lidhur me dëbimin e të huajve J) Ndalimi i keqpërdorimit të së drejtës 1. Pengimi i keqpërdorimit të së drejtës 2. Kufijtë e limitimit të shfrytëzimit të kufizimit të së drejtës PJESA E TRETË K) KUFIZIMI I TË DREJTAVE TË NJERIUT

1. Kuptimi i kufizimit të drejtave të njeriut 2. Format e kufizimit të drejtave të njeriut a) Përjashtimet b) Restrikcionet e veçanta 1) Në harmoni me Ligjin dhe të përcaktuara me ligj 2) I domosdoshëm në shoqërinë demokratike 3) Qëllimet legjitime

c) Derogimi 1) Shmangie në rrethanat e jashtëzakonshme 2)Kushtet për shpalljes e gjendjes së jashtëzakonshme (1) Gjendja lufte ose rreziku tjetër publik që rrezikon ekzistencën e kombit (2) Masat e domosdoshme që i imponon situata(parimi i proporcionalitetit) (3) Masat e ndërmarra nuk guxojnë të jenë në kundërshtim me obligimet e tjera

ndërkombëtare juridike (4) Ndalimi i derogimit të drejtave të caktuara (5) Informimi i Sekretarit të Përgjithshëm të Këshillit të Evropës lidhur me masat

që janë ndërmarrë (6) Informimi i Sekretarit të Përgjithshëm të Këshillit evropian lidhur me datën e

pushimit të masave që janë ndërmarrë në bazë Nenit 15 të Konventës

d) Rezerva

182

PJESA E KATËRT SISTEMI EVROPIAN I MBROJTËS TË DREJTAVE TË NJERIUT

1. Natyra juridike e Gjykatës evropiane të për të drejtat e njeriut 2. Organizimi i Gjykatës a) Numri i gjyqtarëve dhe kushtet për kryerjen e punëve b) Sekretariati i Gjykatës evropiane për të drejtat e njeriut

3. Kompetencat dhe struktura e Gjykatës për të drejtat e njeriut a) Kompetenca b) Plenumi i gjykatës c) Puna e Gjykatës d) Komitetet, Kolegji dhe Kolegji i Madh e) Komiteti nga tre gjyqtarë f) Kolegji i shtatë gjyqtarëve g) Kolegji i Madh

4. Procedura pranë Gjykatës evropiane për të drejtat e njeriut a) Parashtresat shtetërore b) Parashtresat individuale

5. Kushtet e pranushmërisë të parashtresave individuale a) Përdorimi i udhëzimeve juridike të brendshme b) Afati gjashtë muaj c) Mospranimi i parashtresave anonime d) Autenciteti i kërkesave me çështjet që i ka shqyrtuar Gjykata, të cilat tani më

janë të dorëzuara ndonjë instance tjetër ndërkombëtare me qëllim të hulumtimit e) Mospranimi i parashtresave që janë inkopatibile me dispozitat e Konventës, të

cilat janë të pabazë ose paraqesin keqpërdorimin e të drejtës në parashtresë

6. Procesi i vendosjes a) Procedura e zgjidhjes paqësore b) Vendimmarrja c) Procedura para Kolegjit të Madh d) Drejtimi Kolegjit të Madh

7. Aktgjykimi a) Forma e aktgjykimit b) Përmbajtja e aktgjykimit c) Efekti i aktgjykimit d) Fuqia obliguese e aktgjykimit e) Përmbarimi i aktgjykimit

8. Protokolli nr. 14. me Konventën evropiane për mbrojtjen e të drejtave të njeriut 9. Roli i Organit të Këshillit evropian për të drejtat e njeriut a) Komiteti ministror i Këshillit të Evropës b) Sekretari i përgjithshëm i Këshillit të Evropës c) Kuvendi parlamentar i Këshillit të Evropës

SHTOJCË LITERATURA