T.C. TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ

GENEL MÜDÜRLÜĞÜ

2011 YILI HAŞHAŞ RAPORU

ANKARA 2012

1

İÇİNDEKİLER Sayfa 1. Giriş…………………………………………..………………………………………….... 2 2. Haşhaşın Tarımı………………….……………………..…..……………..................... 3 2.1. Haşhaştan Faydalanma Şekilleri ………….…………………….…………..………… 4 2.1.1. Kapsülden Faydalanma ………………………………………..……………..………… 4 2.1.2. Tohumdan Faydalanma…………………………………………………….…………… 4 3. Haşhaş Ekimi ve Opiyat Hammadde Üretimi …………………….………………….. 5 3.1. Dünya ...…………………………………………………….…….………………………. 5 3.1.1. Haşhaş Ekimi …………………….…………………...……….……............................ 5 3.1.2. Opiyat (Morfine Eşdeğer) Hammadde Üretimi………............................................. 6 3.1.3. Opiyat Hammadde Stok Durumu ...…………………………….…………….............. 7 3.2. Türkiye …………………………………………………………………….……………… 8 3.2.1. Haşhaş Ekimi ………………………………………………………………………….... 8 3.2.2. Haşhaş Ekim Alanlarının Kontrolü …………………………………..………………… 10 3.2.3. Haşhaş Kapsülü Üretimi ..……………………………………….……………………… 11 3.2.4. Haşhaş Kapsülü Alımı……………………………………………………………….…... 11 4. Afyon Alkaloidleri Fabrikası …….. …………………………………………….……..... 14 4.1. Ekstraksiyon Ünitesi …………………………………………………………….………. 14 4.2. Türevler Ünitesi.……………………………………………………...………………….. 14 5. Tıbbi Amaçlı Opiyat ve Opiyat Hammadde Ticareti .………………………………... 15 5.1. Dünya .. …………………………………………………………………………….......... 15 5.2. Türkiye ……………………………………………………………………………......... 16 5.2.1. Morfin ve Türevleri İhracatı ..………………………………………………………..….. 16 5.2.2. Pazar Araştırma Çalışmaları ..………………………………………………………….. 17 5.2.3. Yurt İçi İhtiyacını Karşılama ..……………………………………………...................... 17 6. Haşhaş Tohumu Üretimi ve Ticareti ………….……………………………………….. 18 7. İthalat ………………………………………………………..……………………………. 19 8. Araştırma ve Geliştirme (Ar-Ge) Faaliyetleri ……………….………....................... 19 8.1. Tarımsal Ar-Ge Çalışmaları ………………………………………...………………….. 19 8.1.1. Haşhaş Kapsülünde Morfin Oranının Yükseltilmesi ……………………................... 19 8.1.2. Tebain ve Noskapin Oranı Yüksek Haşhaş Çeşidi Geliştirilmesi ...………..……….. 20 8.1.3. Gıda Amaçlı Tohum Verimi Yüksek Haşhaş Çeşidi Geliştirilmesi …...................... 20 8.2. Kimyasal Ar-Ge Çalışmaları ..…………………………………..…….………………... 21 8.2.1. Proses İyileştirme Çalışmaları ...……………………………………………………..... 21 8.2.2. Ürün Çeşitlendirilmesine Yönelik Çalışmalar .…………….…….………………...….. 21 9. Sonuç……………………………………………………………………………………… 22

2

1. GİRİŞ Haşhaş bitkisinin ülkemizde ve dünyanın birçok bölgesinde çağlar boyu yetiştirildiği bilinmektedir. Milattan önce 3000 yıllarında Mezopotamya’da yaşamış olan Sümerlerin kullandıkları dilde afyona ait bazı kelimelere ve Asurlara ait bazı kabartmalarda haşhaş resimlerine rastlanıldığı belirtilmektedir. Birçok kültür bitkisinin gen kaynağı olan Türkiye’de haşhaşın da özel bir yeri vardır. Anadolu’da Hititler döneminden beri haşhaş tarımının yapıldığı birçok yazar tarafından belirtilmektedir.

Türkiye’de 1933 yılına kadar haşhaş ekimi, afyon üretimi ve ticareti serbest olarak yapılırken, 1933 yılında 2253 sayılı kanunla Uyuşturucu Maddeler İnhisar İdaresi kurularak haşhaş ekim alanları Bakanlar Kurulu Kararıyla 17 ilde sınırlandırılmış ve kontrol altına alınmış ve bilahare 1938 yılında Toprak Mahsulleri Ofisi’nin (TMO) kurulmasıyla uyuşturucu maddelerin tekeli TMO’ya verilmiştir. 1959 yılında haşhaş ekiminin kontrolüne dair 7368 sayılı kanun çıkarılarak bu kapsamda üretilen afyonun tamamının ihraç edilmesi ve yasal taleplerin karşılanamaması üzerine 1960 yılında Bakanlar Kurulu Kararı ile haşhaş ekimi izni 42 ile çıkarılmış ve daha sonra tedricen azaltılarak 1970 yılında 7 ile düşürülmüştür.

Türkiye’de 1971 yılına kadar haşhaştan afyon üretimi yapılırken Türkiye’nin yasadışı uyuşturucunun kaynaklarından biri olarak suçlanması nedeni ile Türk Hükümeti bu suçlamaların doğru olmadığını kanıtlamak amacıyla ülkede haşhaş ekimine 26/06/1971 tarihli, 7/2654 sayılı Bakanlar Kurulu kararı ile tam bir yasak getirmiştir.

1971’den 1974’e kadar süren bu yasak sırasında Avrupa ve Amerika’ya yasadışı uyuşturucu girişi devam etmiş, üstelik diğer afyon üreten ülkelerin üretimlerinde artış gözlenmiş ve yeni haşhaş üreticisi ülkelerin ortaya çıkmasına neden olmuştur. Diğer taraftan bu yasak önemli bir gelir kaynağından mahrum olan çiftçilerimiz üzerinde sosyal ve ekonomik olumsuzluklara yol açmıştır. Yaklaşık 1,5 milyon insan bu yasaktan olumsuz etkilenmiştir.

Bütün bu faktörler göz önüne alındığında ve uluslararası sorumluluklar hatırlandığında, 01/07/1974 tarihli, 7/8522 sayılı Bakanlar Kurulu Kararı ile 1974 sonbaharından itibaren ilaç hammaddesi ihtiyacının sağlanması ve geçimi büyük ölçüde haşhaş üretimine bağlı olan çiftçilerin yaşam koşullarının düzeltilmesi amacıyla haşhaş ekimi ve ham afyon üretimi 7 ilde (Afyon, Burdur, Isparta, Denizli, Kütahya ve Uşak illerinin tamamı ile Konya ilinin Akşehir, Beyşehir, Doğanhisar ve Ilgın ilçelerinde) serbest bırakılmış daha sonra 06/12/1974 tarihli, 7/9204 sayılı kararname ile kaçağa kayma riski yüksek olan ve haşhaş kapsülünün çizilmesi ile elde edilen afyon üretimi yasaklanarak daha güvenli bir yöntem olan çizilmemiş haşhaş kapsülü üretimine geçilmiştir.

Ülkemizde haşhaş tarımı 03/06/1986 tarihli, 3298 Sayılı Uyuşturucu Maddelerle İlgili Kanun ve 18/04/1988 tarihli, 88/12850 sayılı Yönetmelik çerçevesinde yapılmaktadır.

Söz konusu Kanun ve Yönetmelik ile yürütülmekte olan haşhaş ekiminin kontrolü, haşhaş kapsülü, ham afyon ve tıbbi afyon üretimi, satın alınması, bunlardan uyuşturucu madde imalatı, yurt içinde satışı ve ihracı konularında, Bakanlar Kurulunun 13/04/1987 tarihli, 87/11703 sayılı kararıyla TMO Genel Müdürlüğü görevlendirilmiş olup halen bu görev yürütülmektedir.

3

2. HAŞHAŞIN TARIMI

Ülkemizde geleneksel olarak tarımı yapılan haşhaş, Papaver somniferum L. türü olan tek yıllık bir kültür bitkisidir. Bilimsel sınıflandırmaya göre Papaver somniferum L., Rhoedales takımının Papaveraceae familyasındandır. Bu familyanın da Papaver cinsi içerisinde yer almaktadır.

Papaver Latincede gelincik, somniferum ise “rüya görmek” veya “uyku verici” anlamına gelmektedir. Bu sınıflandırmaya göre tarımı yapılan haşhaş; tarlalarda, kırlarda kendiliğinden yetişen gelincikle akrabadır. Anadolu dağlarında kendiliğinden yetişen fakat çok yıllık olan yabani haşhaşlar ise kültür haşhaşı ile aynı cins içinde mütalaa edilmektedir. Türkiye’de haşhaşın daha çok Papaver somniferum ssp. anatolicum’un beyaz ve mor çiçekli çeşitleri ekilmektedir.

Tüm dünyada ekiminden üretimine ve satışına kadar ilgi ile izlenen haşhaş, ülkemizde tohumunun %50 civarında yağ içermesi nedeniyle geleneksel olarak gıda amaçlı, kapsülünün ise ihtiva ettiği morfin ve diğer alkaloidlerin tıbbi ve bilimsel amaçlı kullanımı yönünden önemli bir endüstriyel bitki olma özelliği taşımaktadır.

Ülkemizde haşhaş, yoğun işçilik kullanımı ve güvenlik nedeniyle daha ziyade köy, kasaba vs. gibi yerleşim yerlerine yakın tarlalarda yetiştirilmektedir. Haşhaş tarımının aile işletmesi karakterini taşıması nedeniyle ortalama 7 dekar gibi küçük alanlarda üretimi yapılmaktadır.

Haşhaş kışlık ve yazlık olarak ekilmektedir. Kışlık ekim yörelere göre bazı farklılıklar göstermekle birlikte Ekim ayının ilk haftasında, yazlık ekim ise Mart ayı sonu Nisan ayı başında yapılmaktadır. Çiftçiler genellikle kışlık ekimi tercih etmektedirler. Ülkemizde haşhaş tarımında ekim genellikle elle serpme usulle yapılmakla birlikte son yıllarda mibzerle ekim yaygınlaşmaktadır.

Haşhaş bitkisi 700–1200 metre yükseklikte, organik maddece zengin topraklarda en iyi şekilde yetişmektedir. Toprak yorgunluğu olmaması, hastalık ve zararlılardan olumsuz etkilenmemesi için haşhaş tarımında münavebeli ekim uygulanmaktadır.

Haşhaşın su tüketimi kışlıklarda 752 mm, yazlıklarda 425 mm olarak bulunmuştur. Ülkemizde haşhaş tarımı, % 40’ı taban-sulu arazilerde ve % 60’ı ise kıraç-susuz arazilerde alternatif ürün seçeneği az olan dar gelirli çiftçiler tarafından yapılmaktadır. Haşhaş tarımı yapılan alanlarda uzun yıllar ortalaması göz önüne alındığında dekara ortalama 50 kg. kapsül üretiminin gerçekleştirildiği görülmektedir. Ancak modern tarım tekniklerinin uygulanmasıyla taban-sulu arazilerde çiftçi şartlarında dekar başına 150 kg. haşhaş kapsülü alınabilmektedir.

Haşhaş bitkisinin dayanımını ve toprağın su tutma kapasitesini artırması nedeniyle haşhaş ekimi sırasında çiftlik gübresi tercih edilmektedir. İlk sürümde toprağa dekar başına yaklaşık 2 ton hesabıyla yanmış çiftlik gübresinin derin işlemeyle toprağa verilmesi yeterli faydayı sağlamaktadır. Toprağın yapısı ve besin muhtevasına bağlı olmakla birlikte iyi bir gelişme ve verim için dekara 3 kg. saf fosfor ve 8–10 kg. saf azot içeren kimyevi gübreleme yeterli olmaktadır.

4

Haşhaşta yabancı ot mücadelesi çapalama yöntemiyle yapılmakta olup kimyasal ot mücadelesi yapılmamaktadır. Haşhaşta seyreltme, yabancı ot mücadelesi ve boğaz doldurma amacıyla iki kez çapalama işlemi yapılmaktadır. Hasat işlemleri ise elle yapılmaktadır. Hasat edilen haşhaş kapsülleri çiftçiler tarafından kırılarak kabuk tohumdan ayrılır. Tohum serbest piyasada değerlendirilirken haşhaş kabuğu açıklanan fiyat üzerinden TMO’ya teslim edilir.

2.1. Haşhaştan Faydalanma Şekilleri

Haşhaştan ekonomik değeri olan tohum ve kapsül kabuğu olmak üzere iki önemli ürün elde edilmektedir.

2.1.1. Kapsülden Faydalanma

Haşhaşın milletlerarası ününü sağlayan ihtiva ettiği morfin ve diğer alkaloidlerden kaynaklanan tıbbi özelliğidir. Haşhaş kapsülünün morfin, kodein, tebain, noskapin ve papaverin gibi tıbbi öneme sahip olan ana alkaloidlerin yanı sıra yaklaşık 30 değişik alkaloid ihtiva ettiği bilinmektedir. Bunlardan türevleri olan katma değerleri yüksek, yarı sentetik ilaç aktif hammaddeleri üretilmektedir. Bu alkaloidlerden morfin, kodein ve tebainin uyuşturucu özelliği olmasına rağmen noskapin ve papaverin uyuşturucu özelliğe sahip değillerdir. Tıpta; analjezik (ağrı kesici), anestezik (uyuşturucu) ve antitüssif (öksürük kesici) olarak bu maddelerden yararlanılmaktadır.

2.1.2. Tohumdan Faydalanma

Haşhaş tohumları gri-mavi, sarı, beyaz, çiğ kahve ve pembe renklerde olabilmektedir. Türkiye’de en fazla yetiştirilen haşhaşlar sırasıyla beyaz, mavi ve sarı tohumlu çeşitlerdir.

Üretilen haşhaş tohumlarından bir kısmı çiftçi ihtiyaçları için ayrılmakta geri kalan kısmı ise serbest piyasada işlem görmektedir.

Haşhaş tohumunun en önemli özelliği % 45–54 yağ ve % 20–30 protein içeriğine sahip olmasıdır. Tohum geleneksel olarak gıda amaçlı ekmeklerde ve ezilerek hamur işlerinde kullanılmaktadır. Tohumun preslenmesi ile elde edilen yağ mutfakta ve gıda sanayisinde kullanılmaktadır. Ayrıca kozmetik ve boya sanayinde de kullanıldığı bilinmektedir.

5

3. HAŞHAŞ EKİMİ VE OPİYAT HAMMADDE ÜRETİMİ 3.1. Dünya

3.1.1. Haşhaş Ekimi

Dünyada uyuşturucu maddelerin ekimi, üretimi, ithali ve ihracını, ülkemizin de imza koyduğu Birleşmiş Milletler (BM) Uyuşturucu Maddelere Dair 1961 TEK Sözleşmesi (Single Convention on Narcotic Drugs) ve tadiline ilişkin 1972 protokolüne göre düzenlenmektedir.

1961 TEK Sözleşmesi dünyadaki uyuşturucu madde işlerinin ülkelere tek elden yürütülmesi hükmünü getirmekte ve BM Teşkilatının uyuşturucu maddelerin kontrolü hususundaki yetkisini kabul etmektedir.

Dünyada, haşhaş ekimi BM Teşkilatı denetiminde yasal ana üretici olarak Türkiye, Hindistan, Avustralya, Fransa, İspanya, Macaristan’da yapılmaktadır (Tablo:1). Türkiye ve Hindistan BM Teşkilatınca geleneksel haşhaş üreticisi ülkeler olarak kabul edilmektedir.

TABLO: 1 - Ana Üretici Ülkeler Bazında Yasal Haşhaş Ekim Alanları (Hektar)

Yıllar Türkiye Hindistan Avustralya Fransa İspanya Macaristan Toplam 2002 50.741 18.447 11.701 6.451 7.912 9.924 105.176

2003 99.430 12.320 9.811 7.919 5.732 2.937 138.149

2004 30.343 18.591 6.644 8.312 5.986 7.084 76.960

2005 25.335 7.833 6.599 8.841 4.802 5.106 58.516

2006 42.023 6.976 3.457 6.632 2.146 4.322 65.556

2007 24.603 5.913 4.661 3.198 5.606 3.269 47.250

2008 20.042 2.653 4.108 3.683 5.507 2.262 38.255

2009 48.893 8.853 4.598 6.750 6.865 1.114 77.073

2010 51.897 12.237 9.127 9.400 6.439 7.308 96.408

2011 54.911 16.518 12.157 8.600 9.488 6.200 107.874

6

GRAFİK:1 - Yasal Haşhaş Ekim Alanları

Tablo ve grafiklerden de görüleceği üzere son beş yıllık kesin verilerin

ortalamasına göre ülkemiz dünya yasal haşhaş ekim alanları içerisinde % 54’lük (Grafik:1) bir paya sahip bulunmaktadır.

3.1.2. Opiyat (Morfine Eşdeğer) Hammadde Üretimi Hindistan dünyadaki en büyük yasal afyon sakızı üreten ülke olup diğer yasal üretici ülkelerde ise üretim çizilmemiş haşhaş kapsülü şeklindedir. BM Uluslararası Uyuşturucu Maddeler Komisyonu (INCB) tarafından takip edilen yasal morfin stoğu, dünyada yasal olarak üretilen haşhaş kapsülü ve afyonun içerdiği morfin karşılığı olarak hesaplanmaktadır (Tablo:2).

TABLO: 2 – Morfine Eşdeğer Opiyat Hammadde Üretimi (Haşhaş Kapsülü + Afyon) (Ton)

Yıllar Türkiye Hindistan Avustralya Fransa İspanya Macaristan Diğer Toplam 2002 47 90 160 66 67 28 8 466 2003 145 57 151 68 44 9 13 487 2004 60 92 96 101 55 30 13 447 2005 64 37 130 96 36 15 13 391 2006 106 38 70 56 17 17 12 316 2007 30 30 58 20 75 14 25 252 2008 48 15 35 36 68 10 21 233 2009 134 45 60 84 70 5 30 428 2010 140 63 128 89 47 18 25 510 2011 148 87 144 63 110 37 36 625

İspanya9%

Diğer3%

Macaristan5%

Fransa8%

Avustralya9%Hindistan

12%

Türkiye54%

7

GRAFİK: 2 - Morfine Eşdeğer Opiyat Hammadde Üretimi

Türkiye haşhaş ekim alanı bakımından % 54’lük bir paya sahip olmasına rağmen morfin üretimi bakımından % 24’lük paya sahiptir (Grafik:2). Bu durum ülkemizde üretilen haşhaş kapsülünün dekar başına üretim veriminin ve morfin içeriğinin diğer ülkelere nazaran düşük olmasından kaynaklanmaktadır.

3.1.3. Opiyat Hammadde Stok Durumu Dünyada haşhaş kökenli opiyat hammadde üretiminin tüketim miktarının üzerinde gerçekleşmesi fazla stok oluşmasına neden olmaktadır (Grafik:3,Tablo:3). Bu durumda da dünyada talebin artmaması nedeniyle üretici ülkeler arasında kıyasıya rekabet yaşanmaktadır.

GRAFİK:3 –Morfine Eşdeğer Opiyat ve Opiyat Hammadde Üretim, Tüketim ve Stok Durumu

0

100

200

300

400

500

600

700

800

900

2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 Yıllar

Ton

Hammadde Üretim Hammadde Tüketim Opiyat Tüketim Hammadde Stok Opiyat Stok

Opiyat Hammadde(Morfine Eşdeğer) : Haşhaş kapsülü, afyon, CPS Opiyat: Morfin Tuzları ve Türevleri

Macaristan4%

Diğer7%

Fransa14%

Türkiye24%

İspanya18%

Avustralya21%

Hindistan12%

8

TABLO: 3 - Morfine Eşdeğer Opiyat ve Opiyat Hammadde Üretim, Tüketim ve

Stok Durumu (Ton) Tüketim Stok Yıllar Hammadde

Üretim Hammadde Opiyat Hammadde Opiyat 2002 466 346 266 560 215 2003 487 387 298 730 218 2004 447 362 292 796 241 2005 391 382 309 838 259 2006 316 400 299 725 283 2007 252 404 330 533 337 2008 233 372 322 379 360 2009 428 386 379 410 370 2010 510 398 378 418 378 2011 625 420 380 623 -

3.2. Türkiye

3.2.1. Haşhaş Ekimi

Ülkemizde haşhaş ekimi 3298 Sayılı Uyuşturucu Maddelerle İlgili Kanun ve Yönetmeliği çerçevesinde lisansa tabii, kontrollü ve çizilmemiş haşhaş kapsülü üretimi şeklinde yapılmaktadır.

Bakanlar Kurulunca haşhaş ekimine müsaade edilen yerlerde Toprak Mahsulleri Ofisi Genel Müdürlüğünce yapılan planlama çerçevesinde Birleşmiş Milletler Teşkilatınca ülkemize verilen 700.000 dekar limit dahilinde haşhaş ekimi ve çizilmemiş kapsül üretimi yaptırılmaktadır (Tablo:4, Grafik:4).

Söz konusu 700.000 dekar ekim limiti, ekiliş ve üretim potansiyelleri dikkate alınarak yerleşim birimlerine dağıtılmaktadır. Yerleşim birimi bazında verilen haşhaş ekim limitleri çiftçilere paylaştırılarak bu limit çerçevesinde bir çiftçiye en fazla 3 tarlasında 15 dekar alanda haşhaş ekim izni verilmektedir.

TABLO: 4 - Haşhaş Ekim ve Üretim Alanları

9

Yıllar Ekim Alanı (Da) Üretici Adedi Ekim Alanı (Da) Üretici Adedi2002 1.176.506 153.398 507.412 93.4862003 1.497.113 191.205 994.309 167.6482004 624.920 137.210 303.315 86.2092005 593.856 124.158 256.354 67.1192006 606.300 122.486 420.238 102.6812007 388.509 57.912 246.032 44.7802008 351.040 51.377 200.429 35.0792009 603.286 85.593 488.931 79.1522010 602.396 82.158 518.970 78.5902011 657.767 87.439 549.110 81.137

Ölçüm Sonucuna Göreİzin Belgesine Göre

GRAFİK: 4 - Haşhaş Ekim ve Üretim Alanları

HARİTA: 1- Türkiye’de Haşhaş Ekimine İzin Verilen İller

0

200.000

400.000

600.000

800.000

1.000.000

1.200.000

1.400.000

1.600.000

2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011

YILLAR

(DEKAR ALAN)

İZİN VERİLEN ALAN ÖLÇÜM SONUCUNA GÖRE ALAN

10

11

3.2.2. Haşhaş Ekim Alanlarının Kontrolü 3298 Sayılı Kanun ve Yönetmelik gereğince, Toprak Mahsulleri Ofisince yasal ekim alanlarında haşhaş ekimi ve çizilmemiş kapsül üretimi için izin belgesi verilmekte ve organize bir şekilde kontrol edilmektedir.

Haşhaş ekimine müsaade edilen yerlerde haşhaş ekiminin kontrolü aşağıdaki gibi yapılmaktadır.

Çiftçiler haşhaş ekim izni için TMO işyerlerine Kışlık Ekilişler için : 1 Temmuz-30 Ekim tarihleri arası, Yazlık Ekilişler İçin : 1 Şubat-15 Mart tarihleri arası, müracaat ederler.

Çiftçilerin müracaatları TMO işyerlerince incelenerek yasal sakıncası bulunmayanlara haşhaş ekim izni verilir ve ekilişler gerçekleşir.

TMO işyerlerince 3’er kişiden teşekkül ettirilen kontrol heyetleri vasıtasıyla fiili haşhaş ekim alanlarının izin belgelerinde beyan edilen mevki ve sınırlara uyup uymadığının saptanması amacıyla haşhaş ekili tarlalar tek tek ölçülür ve kontrol edilir.

İzin belgesi almadan veya izin belgesi almasına rağmen belgesinde belirtilen alandan fazla yerde veya izin belgesinde kayıtlı yerden başka yerde haşhaş ekimi yapılması kaçak ekim olarak kabul edildiğinden tarla ölçüm kontrol çalışmaları esnasında bu tür kaçak ekim yaptığı tespit edilen çiftçiler hakkında kanuni kovuşturma yapılmak üzere konu Mahalli Mülki İdare Amirliklerine intikal ettirilir.

Haşhaş ekim alanlarında kapsüllerin afyon üretimi için çizilip çizilmediği TMO heyetlerince kontrol edilmektedir. Çizilen kapsüllere rastlanılması halinde yasal işlem yapılmak üzere durum bir tutanakla Mahalli Mülki İdare Amirliklerine intikal ettirilir.

Üretilen haşhaş kapsüllerinin kaçağa kaymasının önlenmesi maksadıyla TMO ekiplerince haşhaş ekim alanlarında üretim tahmini yapılarak çiftçilerin kapsüllerinin tamamını TMO’ya teslim etmeleri sağlanmaktadır. Ayrıca haşhaş kapsülleri hasat olgunluğuna geldiğinde TMO kontrol heyetlerince köy bazında hasat belgesi verilir ve hasat gerçekleştirilir.

Yasal haşhaş ekim alanlarında uygulanan kontrol sistemimiz uluslararası platformda takdirle karşılanmakta olup diğer ülkelere örnek olarak gösterilmektedir. Haşhaş hassas bir bitki olduğundan olumsuz iklim koşullarından (don, kuraklık, aşırı sıcaklıklar vs.) etkilenmesi nedeniyle uzun yıllar ortalamasına göre % 33 civarında kayıp oluşmaktadır. Ayrıca, haşhaş ekim izni alıp ekim yapmayan çiftçilerden kaynaklanan beyan kayıpları ise % 14 civarında bulunmaktadır. Üretim kaybının bazı yıllarda % 70’lere ulaştığı görülmüştür. Haşhaş ekim izni verilen alanlarda yukarıda belirtilen kayıplardan arta kalan alanlarda haşhaş kapsülü üretimi gerçekleştirilmektedir. (Grafik:5).

12

GRAFİK: 5 - Ölçüm Sonucuna Göre Sağ Kalan, Tabii Afetten Zarar Gören ve Beyan Kaybı Meydana Gelen Alanların Oranları

3.2.3. Haşhaş Kapsülü Üretimi

Afyon Alkaloidleri Fabrikasının (AAF) yıllık işleme kapasitesi olan 20.000 ton haşhaş kapsülü üretilecek ve 10.000 ton kritik stok bulundurulacak şekilde, dünyada tıbbi amaçlı uyuşturucu ihtiyacı ve stok durumu ile yıllara göre ortalama % 50 tabii afet kaybı da göz önüne alınarak üretim planlaması yapılmaktadır. Yapılan üretim planlaması ile stok fazlası eritilerek normal seviyeye getirilmektedir.

3.2.4. Haşhaş Kapsülü Alımı

Haşhaş kapsülü alım fiyatları; memleketin tarımsal ve ekonomik durumu, yurt dışı talep ve fiyatları, yurt içindeki diğer alternatif ürün fiyatları, stok durumu, haşhaş tarla maliyetleri, fabrikanın tam kapasite çalıştırılması için gerekli kapsül üretiminin gerçekleştirilmesi durumları dikkate alınarak Bakanlar Kurulu Kararıyla tespit edilmektedir.

Haşhaş kapsülü uyuşturucu madde içermesi nedeniyle tek ve zorunlu alıcısı

TMO Genel Müdürlüğü’dür. Çiftçiler, ürettikleri haşhaş kapsülünü izin belgelerinde belirtilmiş olan miktarın üstünde de olsa o yılın en geç Eylül ayı sonuna kadar tespit edilen bedeli karşılığında TMO işyerlerine teslim etmek zorundadırlar.

43

44

13

66

16

17

49

41

10

43

48

9

69

20

11

63

26

11

57

34

9

81

10

9

86

68

83

107

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

80%

90%

100%

YILLAR 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011

SAĞLAM EKİM ALANI(%) TABİ AFET ZARARI (%) BEYAN KAYBI (%)

13

TABLO: 5 - Haşhaş Kapsülü Alım ve Stok Miktarı

Ödenen Bedel Yıllar

Alım Öncesi

Stok (Ton)

Alım Miktarı (Ton) (TL-YTL) (USA$)

İşlenen Miktar (Ton)

Yıl Sonu Stok (Ton)

2002 0 17.530 22.410.064 Mil.TL 14.252.703 17.679 11.965 2003 0 47.619 69.979.157 Mil.TL 50.666.616 20.653 39.306 2004 26.796 16.190 26.163.655 Mil.TL 17.809.000 11.761 40.007 2005 31.139 12.403 21.224.279 YTL 16.074.288 18.665 35.645 2006 23.338 27.443 50.489.361 YTL 36.005.216 22.827 40.385 2007 27.512 8.164 15.110.818 YTL 11.447.589 22.413 27.092 2008 15.040 9.849 20.983.371 YTL 12.311.250 22.565 14.720 2009 0 31.086 72.404.094 TL 48.269.396 25.095 21.916 2010 10.649 33.555 82.433.299 TL 53.948.494 23.603 32.262 2011 19.487 40.979 110.050.015 TL 58.850.275 27.203 47.093

GRAFİK: 6 - Haşhaş Kapsülü Alım ve Stok Miktarı

0

5.000

10.000

15.000

20.000

25.000

30.000

35.000

40.000

45.000

50.000

2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011

Yıllar

Stok (Ton)

0

5.000

10.000

15.000

20.000

25.000

30.000

35.000

40.000

45.000

50.000

Alım (Ton)

ALIM ÖNCESİ STOK ALIM MİKTARI

Rezerv Stok

14

TABLO: 6 - Haşhaş Kapsülü Baş Alım Fiyatları ve Artış Oranları

Yıllar Birim Fiyat Artış (%) USA$ / Ton

2002 1,30 TL/kg 32,70 813 2003 1,50 TL/kg 15,40 1.064 2004 1,65 TL/kg 10,00 1.100 2005 1,75 TL/kg 6,06 1.296 2006 1,85 TL/kg 5,71 1.312 2007 2,00 TL/kg 8,10 1.515 2008 2,20 TL/kg 10,00 1.760 2009 2,40 TL/kg 9,09 1.558 2010 2,60 TL/kg 8,33 1.688 2011 2,80 TL/kg 7,69 1.698

Haşhaş kapsülü alımında aşağıdaki prosedür uygulanmaktadır.

Bakanlar Kurulunca belirlenen baş alım fiyatına göre TMO Genel Müdürlüğünce alım baremi ve satın alınabilme şartları tespit edilerek bir Genel Yazı ile işyerlerine bildirilir.

İşyerlerince üretim tahminlerine göre köy bazında alım programı hazırlanır ve muhtarlara bildirilir.

Alım sırasında çiftçilerin elindeki izin belgesi işyerindeki sureti ile karşılaştırılır.

Çiftçilerin getirmiş olduğu kapsül, hazırlanmış olan alım sahasına dökülür, çizim kontrolü yapıldıktan sonra fiyat tespiti için numune alınarak analizi yapılır.

Analiz sonucuna göre fiyat belirlenir, ürün analiz fişi tanzim edilerek kapsül TMO çuvallarına doldurulup tartıya alınır.

Tartımı yapılan ürün stoklanmak üzere depoya alınır.

Çiftçilerin teslim ettiği kapsül bedelinden varsa borçları mahsup edilerek bakiye alacağı çiftçiye nakit olarak ödenir.

Satın alınan kapsüller daha sonra işlenmek üzere Afyon Alkaloidleri Fabrikasına sevk edilir.

15

4. AFYON ALKALOİDLERİ FABRİKASI

Geleneksel haşhaş ürününü değerlendirmek ve piyasanın yasal alkaloid gereksinimini karşılamak amacıyla 1976 yılında Afyonkarahisar ili Bolvadin ilçesinde temeli atılan Afyon Alkaloidleri Fabrikası 1981 yılında deneme üretimine başlamış, 1986 yılında ise kesin kabulü yapılarak esas üretime geçmiştir.

Afyon Alkaloidleri Fabrikası zamanının en modern tekniklerini içeren teknolojisiyle ve 20.000 ton/yıl çizilmemiş haşhaş kapsülü işleme kapasitesiyle dünyanın alanındaki en büyük fabrikasıdır. Afyon Alkaloidleri Fabrikası Ekstraksiyon ve Türevler Ünitesi olmak üzere iki kısımdan oluşmaktadır. 1.867.326 m2 açık alan ve 53.877 m2 kapalı alana kurulmuş olan fabrikada 318 personel çalışmaktadır.

4.1. Ekstraksiyon Ünitesi

Modern ekipmanlardan oluşan ekstraksiyon ünitesi, çizilmemiş ve tohumu ayıklanmış haşhaş kapsüllerini işleyerek morfin hidrat elde etmek üzere dizayn edilmiştir. Fabrikanın bu bölümünde kuru haşhaş kapsülünden katı-sıvı ve sıvı-sıvı ekstraksiyon ile kristalizasyon kademelerinden oluşan proses uygulanarak yaklaşık % 80-90 AMA (susuz morfin alkaloidi) içeren ham morfin elde edilmektedir.

Ham morfindeki AMA yüzdesi (saflık) müşterinin isteğine bağlı olarak ayarlanabilmektedir. Kapsüldeki morfin oranına bağlı olmakla birlikte yılda 80-100 ton civarında morfin üretimi gerçekleştirilmektedir. Tohum ıslah sonucu geliştirilen yüksek morfin ihtiva eden tohumların çiftçilere dağıtılmasıyla üretilen haşhaş kapsülleri işlenerek 2011 yılında 100.900 ton morfin üretilmiştir.

4.2. Türevler Ünitesi

Türevler ünitesi, ekstraksiyon ünitesinde üretilen ham morfinden hareket ederek dünyada kabul gören farmakopik standartlara (EP, USP, BP vb.) uygun katma değeri yüksek yarı sentetik ilaç hammaddeleri (API) sentezlemekte olup esnek bir üretim dizayn ve ekipmana sahiptir. Üretimin tipi ve miktarı, müşteri talebine göre belirlenebilmektedir. Yılda 38 ton morfin hidratı türevlerine çevirme kapasitesine sahiptir.

Üretilen yarı sentetik ürünler,

Kodein Baz Kodein Fosfat Kodein Hidroklorür Kodein Sülfat Dionin (Etil Morfin Hidroklorür) Morfin Hidroklorür Morfin Sülfat Dihidrokodein bitartarat Dihidrokodein tiyosiyanat olarak sıralanabilir.

16

AAF, TS EN ISO 9001:2008 Kalite Sistem Belgesine sahip olup üretim, GMP (Good Manufacturing Practice) kurallarına uygun olarak yapılmaktadır. En çok talep edilen kodein baz, kodein fosfata ait İlaç Ana Dosyası (DMF-Drug Master File) ile Avrupa Farmakopisine Uygunluk Belgesi (CEP-Certifcate of European Pharmacopeia) belgeleri mevcuttur.

TABLO: 7 - AAF’ de İşlenen Kapsül, Üretilen Morfin Ve Türev Miktarları

Yıllar İşlenen Kapsül (Ton)

Üretilen Morfin (AMA) (Kg)

İşletme Verimi (%)

Türev Üretimi (Kg)

2002 17.781 56.894 81,5 1.834 2003 20.380 69.048 82,7 5.445 2004 15.254 56.550 88,2 2.902 2005 17.508 71.371 86,1 6.435 2006 22.827 83.325 86,2 7.988 2007 22.413 76.433 84,5 4.369 2008 22.565 98.971 84,9 6.153 2009 25.095 101.546 84,4 5.416 2010 23.603 93.407 85,3 8.225 2011 27.203 100.900 85,9 12.305

5. TIBBİ AMAÇLI OPİYAT VE OPİYAT HAMMADDE TİCARETİ 5.1. Dünya

Dünyada, haşhaştan elde edilen tıbbi ve bilimsel amaçlı opiyat tüketimi yılda yaklaşık 350 ton civarındadır. Üretim ise yıldan yıla değişiklik göstermekle birlikte son yıllarda tüketim miktarının üzerinde gerçekleşmiştir. Bu durum dünyada fazla stok oluşmasına ve satış fiyatlarının düşmesine neden olmaktadır (Grafik:7).

Bu itibarla dünyada önde gelen yasal haşhaş üreticisi ülkelerden Avustralya, Türkiye, Hindistan, Fransa, İspanya, Macaristan arasında kıyasıya rekabet bulunmaktadır.

Birleşmiş Milletler Teşkilatının, üye olan tüm ülkelere “tıbbi ve bilimsel amaçlı opiyat hammadde ihtiyaçlarını öncelikle geleneksel haşhaş üreticisi ülkelerden temin etmeleri” yönündeki tavsiye kararı çerçevesinde en büyük opiyat hammadde ithalatçısı olan ABD, aldığı kararla ithalatının % 80’lik kısmını geleneksel tedarik edici ülke olan Türkiye ve Hindistan’dan, % 20’lik kısmını da diğer ülkelerden gerçekleştirmektedir. Bu uygulama kısaca 80/20 kuralı olarak bilinmektedir.

17

GRAFİK: 7 - Dünya Morfin Hammadde Stok ve Fiyatı

5.2. Türkiye

5.2.1. Morfin ve Türevleri İhracatı Alternatif tarım ürünü yetiştirme imkanı kısıtlı olan geleneksel haşhaş üretimi

yapan çiftçilerimizin bu üründen azami ölçüde istifade etmeleri için uluslararası sözleşmeler çerçevesinde üretimin sürdürülebilirliğinin sağlanması, kapsülden üretilen ilaç hammaddelerinin istikrarlı bir müşteri potansiyeli oluşturarak pazarlamada sürekliliğin oluşturulmasına bağlıdır.

Arz fazlalığı nedeniyle yoğun bir rekabetin yaşandığı dünya pazarında istikrarlı bir müşteri potansiyelinin oluşturulması için müşterinin aradığı en önemli şartlardan birisi istenildiği zamanda ve miktarda tedarik edilebilen ürün stokuna sahip olunması, diğeri ise istenilen kalitenin ve fiyat istikrarının sağlanabilmesidir. Ayrıca BM Teşkilatının tavsiye kararları doğrultusunda ülkelerin ihtiyacı olan ilaç hammaddeleri tedariğinde ülkemize önemli sorumluluk da yüklemektedir.

AAF’ de üretilen morfin ve türevleri yurt içi ihtiyacı karşılandıktan sonra kalan % 95’i tıbbi amaçlı olarak ihtiyaç sahibi ülkelere ihraç edilmektedir.

0

100

200

300

400

500

600

700

800

900

02 03 04 05 06 07 08 09 10 1100

100

200

300

400

500

600

700

800

900

Tüketim Üretim Hammadde Stok FiyatlarYıllar

USA$/Kg Ton

18

Üretilen morfin ve türevleri, başta ABD olmak üzere 18 ülkeden 31 firmaya ihraç edilmektedir. Pazara konu olan dünya morfin ve türevleri ihtiyacının yaklaşık % 30’u karşılanabilmektedir.

AAF’ de üretilen morfin ve türevlerinin ihracatından yıllara göre değişmekle birlikte ortalama 40 Milyon USA$ civarında ülkemize döviz girdisi sağlanmaktadır. Bu rakam 2011 yılında 42.822.747 USA$ olarak gerçekleşmiştir (Tablo:8).

TABLO: 8 - Türkiye Morfin ve Türevleri İhracat Miktarı

Yıllar İhracat Miktarı (Kg)

Toplam İhracat Tutarı (USA$)

2002 27.582 15.024.372 2003 81.445 37.315.692 2004 59.311 25.626.221 2005 49.101 20.218.102 2006 87.687 29.870.797 2007 123.219 38.573.288 2008 124.282 42.521.262 2009 96.004 37.840.602 2010 96.747 44.691.867 2011 85.892 42.822.747

5.2.2. Pazar Araştırma Çalışmaları

Yasal opiyat satışlarında dünyada herhangi bir borsa bulunmamakta ve fiyatlar gizli tutulmaktadır.

Opiyat satış fiyatları uluslararası ihalelerdeki oluşan fiyatlar göz önünde tutularak uluslararası resmi toplantılarda ve karşılıklı ziyaretler sırasında firma yetkilileri ile yapılan ikili görüşmelerde belirlenmektedir.

Pazar araştırmalarımız kapsamında uluslararası toplantılar ve ikili görüşmelerin yanı sıra her yıl Uluslararası İlaç Hammaddesi ve Ara Maddelerin Üreticileri Fuarına (CPHI) iştirak edilerek fuara katılan ilaç firmalarına ürünlerimiz tanıtılmakta yeni müşteriler edinilmektedir.

Fuar sırasında standımızda yapılan ikili görüşmelerin yanı sıra fuar kataloglarında ve elektronik ortamda Kurumumuz adının yer alması sağlanarak yeni müşteriler kazanılmaktadır. Bu sayede ürünlerimiz dünyanın dört bir yanında pazarlanabilmektedir.

5.2.3. Yurt İçi İhtiyacını Karşılama

Yurt içi tıbbi ve bilimsel amaçlı opiyat ihtiyacının tamamı Kurumumuzca karşılanmaktadır. Yıllara göre değişmekle birlikte yurt içi opiyat ihtiyaç miktarı 2 ton civarında bulunmaktadır (Tablo:9). Gerek BM ve gerekse Dünya Sağlık Örgütü (WHO), opiyatların en fazla gelişmiş ülkeler tarafından kullanıldığı, diğer ülkelerde de tıbbi amaçlı kullanımının yaygınlaştırılması hususundaki tavsiye kararları doğrultusunda

19

ülkemizde de morfin ve türevlerinin tıbbi kullanımının artırılması için Sağlık Bakanlığı ile çalışmalarımız yürütülmektedir.

TABLO: 9 - Yurt İçi Satış Durumu

Yıllar Ürün Miktarı (Kg) Bedeli (TL-YTL)

2002 1.421 1.164.128 Mil.TL 2003 1.667 1.503.208 Mil.TL 2004 1.974 1.948.969 Mil.TL 2005 1.592 1.559.138 YTL 2006 1.865 1.884.067 YTL 2007 1.783 1.755.800 YTL 2008 1.838 1.937.254 YTL 2009 1.759 2.251.926 TL 2010 1.518 1.943.074 TL 2011 1.885 2.410.249 TL

6. HAŞHAŞ TOHUMU ÜRETİMİ VE TİCARETİ Ülkemizde haşhaş tohumu gıda amaçlı kullanıldığından serbest piyasada işlem görmektedir. Ancak haşhaş tohumunun çiftçinin elinde kalmaması, değer fiyatının altında satılmaması amacıyla 1988 yılından itibaren TMO haşhaş tohumu destekleme alımıyla görevlendirilmektedir.

1988 yılından bu yana haşhaş tohumu için TMO’ca alım fiyatı ilan edilmesine rağmen, serbest piyasada haşhaş tohumu fiyatlarının daha yüksek seyretmesi nedeniyle, üretilen tohumlar piyasada rahatlıkla değerinden alıcı bulmaktadır.

Yıllara göre farklılık göstermekle birlikte yılda 20.000 ton civarında haşhaş tohumu ihracatı gerçekleşmekte olup, bu ihracattan ortalama 40 Milyon USA$ dolar civarında döviz girdisi sağlanmaktadır. 2011 yılında ise bu rakam 64.350.769 USA$ olarak gerçekleşmiştir(Tablo:10).

TABLO: 10 - Haşhaş Tohumu İhracat Durumu

Yıllar İhracat Miktarı (Ton)

Ortalama İhracat Bedeli (USA$/Ton)

Toplam İhracat Bedeli (USA$)

2002 17.661 904 15.968.886 2003 33.778 976 32.974.381 2004 23.859 1.349 32.190.483 2005 14.052 2.032 28.550.831 2006 22.468 1.910 42.931.322 2007 14.355 3.396 48.744.534 2008 10.085 5.389 54.345.530

20

2009 13.751 3.416 46.976.487 2010 14.721 3.311 48.735.618 2011 24.014 2.680 64.350.769 Kaynak: Ege İhracatçı Birlikleri

7. İTHALAT

Ülkemizde gerek hammadde (haşhaş kapsülü) gerekse AAF’de mamul madde üretiminin yeterli düzeyde olması nedeniyle morfin ve türevleri ithalatı yapılmamaktadır. Ayrıca iç tüketimi karşılayacak yeterli düzeyde haşhaş tohumu üretimi bulunduğundan haşhaş tohumunda da ithalat yapılmamaktadır.

8. ARAŞTIRMA VE GELİŞTİRME (AR-GE) FAALİYETLERİ AAF’de yürütülen Ar-Ge faaliyetleri tarımsal ve kimyasal alanda, üretim veriminin

artırılması, maliyetin düşürülmesi ile ürün çeşitlendirilmesi amacına yönelik olarak sürdürülmektedir.

8.1. Tarımsal Ar-Ge Çalışmaları

Ülkemizde çiftçilerin elinde bulunan geleneksel haşhaş tohumlarından üretilen haşhaş kapsüllerinin morfin oranı % 0,4 civarında bulunmaktadır. Ancak, dünyada ticari amaçla haşhaş ekimi yapan, morfin ve türevleri üreten ülkelerde kapsüldeki morfin oranı % 2 civarında seyretmektedir. Bu ülkeler birim kapsülden daha fazla morfin üretmek suretiyle üretim maliyetlerini düşürmekte ve uluslararası rekabette avantaj sağlamaktadırlar.

Bu itibarla haşhaş tarımında verimliliğin, karlılığın ve rekabet gücümüzün artırılması amacıyla 1983 yılından bu yana Genel Müdürlüğümüz bünyesinde ve Kamu Araştırma Kurumları (TAGEM, Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi, TÜBİTAK) ile yapılan ortak projeler dahilinde haşhaş tohumu ıslah çalışmaları sürdürülmektedir.

Haşhaş tohumu ıslahındaki hedefimiz; Türkiye ortalaması % 0,4 civarında olan kapsüldeki mevcut morfin oranını rakibimiz olan diğer ülkeler düzeyine çıkarmak, katma değeri yüksek diğer alkaloidlerce (tebain, noskapin) zengin çeşitlerin geliştirilerek üretime aktarılması suretiyle pazar payımızı arttırmak, kapsül ve tohum verimi yüksek, kış zararlarına, kuraklığa, hastalık ve zararlılara dayanıklı haşhaş tohumluğu elde ederek, bu tohumlukların büyük alanlarda çoğaltarak çiftçilere intikal ettirmektir. Bu sayede hem çiftçimizin reel geliri artırılacak hem de morfin maliyetindeki azalma nedeniyle opiyat pazarındaki etkinliğimiz daha da artırılmış olacaktır.

Tohum ıslah çalışmaları ile yüksek morfin içeren çeşitlerin geliştirilmesine paralel olarak morfin üretiminde de artış olması nedeniyle pazarlanabilecek miktarda morfin için haşhaş ekimi yapılacağından, tebain ve noskapin üretimi ile tohum amaçlı alternatif haşhaş ekimi de yaptırılarak BM’nin ülkemize vermiş olduğu 70.000 hektar limitin korunması ve sürdürülebilir haşhaş tarımı amaçlanmaktadır.

Ayrıca tıbbi ve ekonomik değeri olan diğer yabani haşhaş türlerinin de ıslah edilmesi suretiyle ülke ekonomisine kazandırılarak gerek ilaç hammaddesi ve gerekse haşhaş tohumu üretiminde dünyada lider konumuna gelmek hedeflerimiz arasındadır.

8.1.1. Haşhaş Kapsülünde Morfin Oranının Yükseltilmesi

21

Genel Müdürlüğümüz bünyesinde yürütülen ıslah çalışmaları neticesinde haşhaş kapsülündeki morfin oranı % 0.4’ten % 0.8 seviyelerine yükseltilmiş, bugüne kadar 10 çeşit tescil ettirilmiştir.

Son yıllarda ulaşılan morfin ve türevleri ihracat miktarının karşılanabilmesi için yüksek morfin içeren haşhaş tohumluklarının dağıtılarak ektirilmesi önem arz etmektedir.

TABLO: 11- Tohumluk Dağıtım Miktarı

Yıllar Dağıtılan Tohumluk Miktarı (kg)

2002 258.947

2003 268.000

2004 258.672

2005 196.000

2006 366.000

2007 325.890

2008 192.000

2009 232.563

2010 250.000

2011(*) 249.181 (*) Kışlık ekim için dağıtılan 8.1.2. Tebain ve Noskapin Oranı Yüksek Haşhaş Çeşidi Geliştirilmesi

Morfin oranı yüksek çeşitlerin ıslahının yanı sıra katma değeri yüksek olan diğer alkaloidlerce (tebain, noskapin) zengin çeşitlerin ıslah çalışmalarına da devam edilmektedir. Bu kapsamda Kurumumuzca yapılan ıslah çalışmaları neticesinde % 1,8 oranında tebain içeren haşhaş çeşidi geliştirilmiş olup bu çeşit 2010 yılında tescil ettirilmiştir. Ayrıca Kurumumuzca hazırlanan ve Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi ile işbirliği içerisinde TÜBİTAK destekli proje kapsamında noskapince zengin haşhaş çeşidinin ıslah çalışmaları sürdürülmektedir.

8.1.3. Gıda Amaçlı Tohum Verimi Yüksek Haşhaş Çeşidi Geliştirilmesi

Türkiye’nin yıllık 25 bin ton haşhaş tohumu üretimine karşılık yılda 40 bin ton civarında ihracat potansiyeli bulunmaktadır. Bu itibarla, ekonomik anlamda morfin ihtiva etmeyen ancak tohum verimi yüksek gıda amaçlı haşhaş çeşidi geliştirilmesi çalışmalarına başlanılmış olup bu yöndeki çalışmalar sürdürülmektedir. Diğer yandan çiftçilere Haşhaş Üretici Birlikleri vasıtasıyla çiftçilerin gıda amaçlı haşhaş tohumu üretmeleri için ekim izni verilmesine 2007 yılından başlanmış olup devam etmektedir.

22

8.2. Kimyasal Ar-Ge Çalışmaları

Fabrika üretim veriminin artırılması ve maliyetin düşürülmesine yönelik olarak yapılan proses iyileştirme faaliyetlerinin yanı sıra katma değeri yüksek ürün çeşitlendirilmesi için de Ar-Ge çalışmaları yapılmaktadır.

8.2.1. Proses İyileştirme Çalışmaları AAF’nin GMP (İyi İmalat Uygulamaları) kurallarına uygun üretim yapabilmesine

yönelik başta derive olmak üzere gerekli ünitelerde iyileştirme çalışmaları yapılmıştır. Bu kapsamda AAF’nin 1986 yılında kabulü yapılarak devralındıktan sonra emülsiyondaki morfin geri kazanılarak üretim verimi %76’dan % 80’e, akabinde ise küspedeki morfinin geri kazanılması sonucunda haşhaş kapsülünden morfin üretim verimi% 85 ‘e çıkarılmıştır. Hedef bu verimin % 90’ın üzerine çıkarılmasıdır. GRAFİK: 8 - Yıllara Göre AAF Morfin Üretim Verimi (%)

8.2.2. Ürün Çeşitlendirilmesine Yönelik Çalışmalar

Dünyada tıbbi ve ticari değeri olan ancak AAF’ de bugüne kadar üretilemeyen kodein bazdan yarı sentetik dihidrokodein üretilmesine yönelik olarak yürütülen Ar-Ge çalışmalarından olumlu sonuçlar alınmış ve ticari boyutta ilk iki partinin dihidrokodein bitartarat ve dihidrokodein tiyosiyanat şeklinde üretimi ve ihracatı gerçekleştirilmiştir.

Tebainin ticari amaçlı üretimine yönelik olarak TÜBİTAK destekli “Tebainden Oksikodon Üretilmesi” projesi tamamlanmış olup üretim denemesi çalışmalarına başlanılmıştır.

70

75

80

85

90

95

2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011YILLAR

(%)

23

Ayrıca Kurumumuzca hazırlanan Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesiyle ortaklaşa yürütülen TÜBİTAK destekli proje kapsamında noskapince zengin haşhaş çeşidinin ıslah çalışmalarında tescil aşamasına gelinmiştir.

9. SONUÇ

Ülkemizde haşhaş tarımı 3298 sayılı Uyuşturucu Maddelerle İlgili Kanun ve Yönetmeliği dahilinde lisansa tabii, kontrollü ve çizilmemiş haşhaş kapsülü üretimi şeklinde yapılmaktadır.

Ülkemizde, Birleşmiş Milletler Teşkilatınca verilen 70.000 hektar limit dahilinde 13 ilde yaklaşık 100.000 çiftçiye haşhaş ekimi ve çizilmemiş haşhaş kapsülü üretimi yaptırılmaktadır.

Haşhaşın ekiminden, haşhaş kapsülünün Toprak Mahsulleri Ofisi depolarına teslimine kadar ki tüm tarımsal faaliyetler Toprak Mahsulleri Ofisi teşkilatınca kontrol edilmektedir. Bu faaliyetler 29 TMO işyerince yaklaşık 299 personel ile yürütülmektedir. Kontrol faaliyetlerimiz uluslararası platformda takdirle karşılanmaktadır.

Üretilen haşhaş kapsülleri Afyon Alkaloidleri Fabrikası’nda işlenerek üretilen morfin ve türevleri yurt içi ihtiyacı karşılandıktan sonra % 95’i tıbbi amaçlı olarak ihtiyaç sahibi ülkelere ihraç edilmektedir.

Ülkemiz dünya yasal uyuşturucu madde tüketiminin yaklaşık % 30’unu karşılayabilecek düzeydedir.

Haşhaş kapsülünden üretilen morfin ve türevleri ile haşhaş tohumunun ihracatından yıllık ortalama 80 Milyon USA$ civarında döviz girdisi sağlanmaktadır.

Haşhaş tarımında karlılığın ve verimliliğin artırılması amacıyla tarımsal ve teknolojik Ar-Ge çalışmaları aralıksız sürdürülmektedir.

Haşhaş tarımında mekanizasyon ve modern tarım tekniklerinin kullanımının yaygınlaştırılması konularında Kurumumuzca çiftçilere yönelik ekipman ve bilgi desteği sağlanmaktadır.

Haşhaş faaliyetlerinin uluslararası piyasada rekabet edecek şekilde daha etkin ve serbestlik içerisinde yürütülmesi açısından yeniden yapılandırma çalışmaları sürdürülmektedir.

Hedefimiz geleneksel olarak üretilen haşhaş türünün yanı sıra ülkemizde yetişen diğer yabani haşhaş türlerinin de ıslah edilmesi suretiyle ülke ekonomisine kazandırılarak gerek ilaç hammaddesi ve gerekse haşhaş tohumu üretiminde dünyada lider konumuna gelmektir.

Sonuç olarak tohum ıslah çalışmaları ile yüksek morfin içeren çeşitlerin geliştirilmesine paralel olarak morfin üretiminde de artış olacağından ve pazarlanabilecek miktarda morfin için haşhaş ekimi yapılacağından tebain ve noskapin üretimi ile tohum amaçlı alternatif haşhaş ekimi de yaptırılarak BM’nin ülkemize vermiş olduğu 70.000 hektar limitin korunması ve sürdürülebilir haşhaş tarımı amaçlanmaktadır.