t.c. tanzİmat’tan cumhurİyet’e modernleŞme …
TRANSCRIPT
T.C. SELÇUK ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
TARİH ANABİLİM DALI
YAKINÇAĞ TARİHİ BİLİM DALI
TANZİMAT’TAN CUMHURİYET’E MODERNLEŞME
SÜRECİNDE ÖĞRETMEN YETİŞTİREN KURUMLARDA EĞİTİM YÖNETİMİ VE DENETİMİ
SEYİT TAŞER
DOKTORA TEZİ
DANIŞMAN
PROF. DR. DURMUŞ YILMAZ
Bu çalışma Bilimsel Araştırma Projeleri Koordinatörlüğü tarafından 09103007 nolu Doktora tez projesi olarak desteklenmiştir.
KONYA-2010
ii
İÇİNDEKİLER
Bilimsel Etik Sayfası.....................................................................................vi Doktora Tezi Kabul Formu.........................................................................vii ÖNSÖZ .......................................................................................................viii ÖZET ............................................................................................................. x SUMMARY .................................................................................................xii KISALTMALAR........................................................................................ xiv TABLO LİSTESİ ....................................................................................... xvi
GİRİŞ...................................................................................................................... 1 BİRİNCİ BÖLÜM
DARÜLMUALLİMİN ve DARÜLMUALLİMATLARIN KURULUŞU 1.1. DARÜLMUALLİMİN VE DARÜLMUALLİMATLARA DUYULAN
İHTİYAÇ ...................................................................................................... 21 1.2. DARÜLMUALLİMİN-İ RÜŞDİYE’NİN KURULUŞU (1848) ................... 26 1.2.1.Darülmuallimin-i İbtidaiye (Sıbyan) Kuruluşu.......................................... 34 1.2.2. Darülmuallimin-i İdadiye.......................................................................... 39 1.2.3. Darülmuallimin-i Âliye............................................................................... 40 1.2.4.Terbiye-i Bedeniye Mektebi ........................................................................ 42 1.2.5.Yatılı Darülmuallimin ................................................................................. 44 1.2.6. Tatbikat Mektebi ........................................................................................ 46 1.3. DARULMUALLİMAT’IN KURULUŞU (1870) .......................................... 48 1.3.1. Yatılı Darülmuallimat ................................................................................ 52 1.3.2. Ana Muallim Mektebi................................................................................. 55 1.4. ÖĞRETMEN YETİŞTİREN DİĞER KURUMLAR................................... 60 1.4.1. Menşe-i Muallimin...................................................................................... 60 1.4.2. Darülmuallimin-i Musiki............................................................................ 61 1.5. TAŞRA DARÜLMUALLİMİNLERİNİN KURULUŞU.............................. 62
İKİNCİ BÖLÜM İSTANBUL DARÜLMUALLİMİNİ ve DARÜLMUALLİMATINDA EĞİTİM
YÖNETİMİ 2.1.YÖNETİM ...................................................................................................... 79 2.1.1.Eğitim Yönetimi ve Tarihçesi ...................................................................... 79 2.1.2.Okul Yönetimi.............................................................................................. 81 2.1.3.Sınıf Yönetimi .............................................................................................. 83 2.2.OSMANLI DEVLETİ’NDE EĞİTİM YÖNETİMİ...................................... 83 2.2.1. Taşrada Eğitim Yönetimi ........................................................................... 89 2.2.1.1. Maârif Müdürleri .................................................................................... 89 2.2.1.1.1. Maârif Müdürlerinin Maârif Meclisi’ndeki Görevleri........................ 91 2.2.1.1.2. Maârif Müdürlerinin Okul Yönetimi İle İlgili Görevleri .................... 92 2.3. İSTANBUL DARÜLMUALLİMİNİ VE DARÜLMUALLİMATI’NDA
EĞİTİM YÖNETİMİ İLE İLGİLİ UNSURLAR........................................ 93 2.3.1. Dersler......................................................................................................... 94 2.3.1.1. Darülmualliminde Okutulan Dersler...................................................... 94 2.3.1.2. Darülmuallimatta Okutulan Dersler..................................................... 111
iii
2.3.2. Eğitim Öğretim Materyalleri ................................................................... 128 2.3.3. Darülmuallimin ve Darülmuallimat’ta Mali Yönetim ............................ 136 2.3.3.1. Maârif Bütçesi........................................................................................ 136 2.3.3.2. Darülmuallimin ve Darülmuallimat Bütçesi......................................... 137 2.3.4. Sınavlar ..................................................................................................... 143 2.3.4.1. Darülmualliminde Sınavlar ................................................................... 143 2.3.4.2. Mümeyyizler .......................................................................................... 146 2.3.4.3. Sınav Çizelgeleri..................................................................................... 150 2.3.4.4. Darülmuallimat Sınavları...................................................................... 153 2.3.5. Eğitim Öğretim Kadrosu.......................................................................... 155 2.3.5.1. Darülmuallimin Muallimleri ................................................................. 155 2.3.5.2. Öğretmenlerin İzin Durumları.............................................................. 164 2.3.5.3. Darülmuallimat Muallimleri ................................................................. 165 2.3.6. Öğrenciler ................................................................................................ 174 2.3.6.1. Darülmuallimin Öğrencileri .................................................................. 174 2.3.6.1.1. Öğrencilerin Yatay Hareketliliği ........................................................ 178 2.3.6.2. Darülmuallimat Öğrencileri .................................................................. 181 2.3.6.3. Öğrenci Kabulü...................................................................................... 184 2.3.6.3.1. Darülmuallimin’e Öğrenci Kabulü .................................................... 184 2.3.6.3.2. Darülmuallimat’a Öğrenci Kabulü .................................................... 188 2.3.7. Mezunlar ................................................................................................... 188 2.3.7.1. Darülmuallimin Mezunları.................................................................... 189 2.3.7.2. Öğretmenliğe Geçiş................................................................................ 207 2.3.7.3. Hususi Mektepler ve Darülmuallimin Mezunları................................. 212 2.3.7.4. Mülkiye ve Hukuk Mezunları ve Muallimlik ....................................... 214 2.3.7.5. Darülmuallimin Mezunları ve Askerlik ................................................ 215 2.3.7.6. Darülmuallimat Mezunları.................................................................... 217 2.3.8. Sosyal ve Kültürel Faaliyetler .................................................................. 227 2.3.8.1. Konferanslar .......................................................................................... 228 2.3.8.2. Kitap ve Dergiler.................................................................................... 229 2.3.8.3. Gazete..................................................................................................... 232 2.3.9. Ders-Tatil Dönemi ile Devamsızlıklar...................................................... 232 2.3.9.1. Darülmualliminde Ders-Tatil Dönemi ile Devamsızlıklar.................... 232 2.3.9.2. Darülmuallimatta Devamsızlıklar......................................................... 236 2.3.10. Darülmuallimin’de İdareci ve Muallimlerin Nöbeti.............................. 239 2.3.11. Daülmuallimin ve Muallimatlara (Yabancı ve Azınlık Mektepleriyle
Birlikte) Ait İstatistikî Veriler.................................................................... 240 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
TAŞRA DARÜLMUALLİMİNLERİ İLE DARÜLMUALLİMATLARI ve EĞİTİM YÖNETİMİ
3.1.TAŞRA DARÜLMUALLİMİNLERİ VE EĞİTİM YÖNETİMİ............... 244 3.1.1.Taşra Darülmualliminlerinde Muallimler................................................ 245 3.1.1.1 Anadolu Darülmualliminlerinde Muallimler, İdareciler ve Diğer
Görevliler .................................................................................................... 246 3.1.1.2. Ortadoğu Darülmualliminleri Muallim, İdareci ve Çalışanları........... 256 3.1.1.3. Rumeli Darülmualliminleri Muallimleri ve Diğer Çalışanları............. 263 3.1.2. Taşra Darülmualliminleri’nde Öğrenciler............................................. 266
iv
3.1.2.1. Öğrenci Sayıları ..................................................................................... 266 3.1.2.2. Öğrencilere Verilen Aylıklar ................................................................. 275 3.1.3. Taşra Darülmualliminlerde Devamsızlıklar............................................ 278 3.1.4. Dersler ve Programlar.............................................................................. 283 3.1.5. Taşra Darülmualliminleri’nde Sınavlar .................................................. 287 3.1.6. Taşra Darülmualliminleri Mezunları ...................................................... 305 3.1.7.Taşra Darülmualliminlerinde Mâli Yönetim............................................ 311 3.1.8. Öğretmen Yetiştiren Kurumlar ile Buradan Mezun Olanların Dille İlgili
Problemleri ................................................................................................. 326 3.1.8.1. Ortadoğu Darülmualliminlerinde Dil Sorunu ...................................... 327 3.1.8.2. Rumeli Darülmualliminlerinde Dil Sorunu .......................................... 330 3.2. Osmanlı Devleti’nde Eğitim Veren Diğer Darülmualliminlerde Eğitim
Yönetimi...................................................................................................... 330 3.2.1. Bingazi Darülmuallimini .......................................................................... 330 3.2.2. Trablusgarp Darülmuallimini.................................................................. 331 3.2.3. Rodos ve Girit Darülmuallimini............................................................... 331 3.3. TAŞRA DARÜLMUALLİMATLARI VE EĞİTİM YÖNETİMİ............. 331 3.3.1.Taşra Darülmuallimatlarının Kuruluşu ................................................... 332 3.3.2. Muallimler ................................................................................................ 333 3.3.3. Bütçe ve Okul Binası................................................................................. 337 3.3.4. Öğrenci ve Mezunlar ................................................................................ 340 3.4. Cumhuriyet’in İlanı Sonrasında Darülmuallimler .................................... 341
DÖRDÜNCÜ BÖLÜM DARÜLMUALLİMİN VE DARÜLMUALLİMATLARDA TEFTİŞ VE
DENETİM 4.1.DENETİM, TEFTİŞ VE DİSİPLİN............................................................. 345 4.1.1.Osmanlı Eğitim Sisteminde Teftişin Tarihi .............................................. 349 4.1.2.Teftişle İlgili Nizamnâme ve Talimatnameler........................................... 352 4.1.2.1.Rumeli Vilayeti Maârif Müfettişlerinin Görevleri ................................ 353 4.1.2.2. Vilayet Maârif Müdürlerinin Teftişle İlgili Görevleri.......................... 354 4.1.2.3. Tahsil-i İbtidaiye Dairesi ve Teftiş İle Muvazzaf Olan Memurinin
Vezaifi Hakkında Nizamnâme ................................................................... 355 4.1.2.4. Maârif-i Umûmiye Teşkilatı ve Nizamnâmesi’nde Teftişle İlgili Hususlar
..................................................................................................................... 357 4.1.2.5. Vilayet Maârif Müfettişlerinin Görevlerine İlişkin Talimatname ....... 358 4.1.2.6. Teftiş Layihaları Hakkında Talimat ..................................................... 362 4.1.2.7.İlk Tedrisat Müfettişlerinin Vezaifine Dair Talimatname .................... 363 4.1.2.8.Maârif Müfettişleri Talimatnamesi........................................................ 364 4.2. DARÜLMUALLİMİN ve DARÜLMUALLİMATLARDA YÜRÜTÜLEN
TEFTİŞ UYGULAMALARI...................................................................... 366 4.2.1. İstanbul Darülmuallimini’nde Uygulanan Teftişler................................ 366 4.2.2. İstanbul Darülmuallimatı’nda Teftiş Uygulamaları ............................... 376 4.3. Vilayet Darülmualliminlerinde Teftiş Uygulamaları ................................. 382 4.3.1. İzmir Darülmuallimini’nde İdareci ve Muallimler Hakkında Yürütülen
Teftiş............................................................................................................ 382 4.3.2. Konya Darülmuallimini’nde Teftiş ve Denetim....................................... 399 4.3.3. Diyarbakır Darülmuallimini’nde Denetim ............................................. 403
v
4.3.4. Mamuretülaziz Dârülmuallimini ve Teftiş .............................................. 404 4.3.5.Bursa Darülmuallimin ve Darülmuallimatı’nda Teftiş ve Denetim ........ 405 4.3.6. Trabzon Darülmuallimini’nde Teftiş Uygulamaları ............................... 406 4.3.7. Medine Darülmuallimini’nde Yapılan Teftiş........................................... 409 4.3.8. Adana Darülmuallimini’nde Yapılan Teftiş ve Denetim......................... 410 4.4. Darülmualliminlerle İlgili Diğer Konularda Yürütülmüş Olan Teftiş
Uygulamaları .............................................................................................. 411 4.4.1. Darülmuallimin’de Ermeni Öğrencilerin Denetimi ................................ 411 4.4.2. Tatbikat Mektebi’nde Yürütülen Uygulamalar İçin Öneriler ve Denetim
..................................................................................................................... 414 4.4.3. Devamsızlıkların Teftişi............................................................................ 417 4.5. ÖDÜL, CEZA, NİŞAN VE TALTİFLER................................................... 418 4.5.1. Ödül ve Nişan............................................................................................ 419 4.5.2.Cezalar ....................................................................................................... 423
BEŞİNCİ BÖLÜM DARÜLMUALLİMİN ve DARÜLMUALLİMATLARLA İLGİLİ
NİZAMNAME VE TALİMATNAMELER 5.1. Darülmuallimin İle İlgili Nizamnâme ve Talimatnameler......................... 428 5.1.1. Darülmuallimin Nizamnâmesi (1851) ...................................................... 428 5.1.2. Darülmuallimin Neharinin Leyliye Tâhvili ve Teferruatı Hakkında
Nizamnâme Layihası (1879) ....................................................................... 431 5.1.3.Darülmuallimin Nizamnâmesi (19 Eylül 1886)......................................... 434 5.1.4. Darülmuallimin ve Darülmuallimat Nizamnâmesi (1915) ...................... 438 5.1.4.1. 1915 Tarihli Darülmuallimin ve Darülmuallimat Nizamnâmesini Tadili
(1916)........................................................................................................... 444 5.1.4.2. Darülmuallimin ve Askerlik Konusunda Bir Kararname (1919) ........ 447 5.1.4.3. Bazı Vilayatlerde İrade-i Seniye ile Açılmış Olan Darülmuallimin-i
Sıbyan Şubelerine Dair Talimat................................................................. 448 5.2. DARÜLMUALLİMATLARLA İLGİLİ TALİMATNAMELER ............. 449 5.2.1.Darülmuallimat İhtiyat Kısmı İle İlgili Talimatname (1895)................... 449 5.2.2. Darülmuallimat Talimatnamesi (1912).................................................... 454 5.3. DİĞER NİZAMNAME VE TALİMATNAMELERDE
DARÜLMUALLİMİN VE DARÜLMUALLİMATLAR.......................... 473 5.3.1. Maârif-i Umûmiye Nizamnâmesi (1869).................................................. 473 5.3.2. Maârif-i Umûmiye Nizamnâmesini Tadilen Kaleleme Alınan Nizamnâme
(1900)........................................................................................................... 475 5.3.3. Tedrisat-ı İbtidaiyye Kanun-ı Muvakkati (1913) .................................... 477 5.3.4. Maârif-i Umûmiye Teşkilatı ve Nizamnâmesi (1914).............................. 479 5.3.5. Maârif Müdürlüğü Görevinin Verilmesi Hususu İle İlgili Talimatname
(1921)........................................................................................................... 481 SONUÇ ............................................................................................................... 482 BİBLİYOGRAFYA............................................................................................ 498 EKLER ............................................................................................................... 516
vi
Bilimsel Etik Sayfası
T.C. SELÇUK ÜNİVERSİTESİ
Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü
BİLİMSEL ETİK SAYFASI
Bu tezin proje safhasından sonuçlanmasına kadarki bütün süreçlerde bilimsel etiğe ve akademik kurallara özenle riayet edildiğini, tez içindeki bütün bilgilerin etik davranış ve akademik kurallar çerçevesinde elde edilerek sunulduğunu, ayrıca tez yazım kurallarına uygun olarak hazırlanan bu çalışmada başkalarının eserlerinden yararlanılması durumunda bilimsel kurallara uygun olarak atıf yapıldığını bildiririm.
Seyit Taşer
Öğrencinin Adı Soyadı
vii
Doktora Tezi Kabul Formu
T.C.
SELÇUK ÜNİVERSİTESİ Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü
DOKTORA TEZİ KABUL FORMU
Seyit Taşer tarafından hazırlanan “Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Modernleşme Sürecinde Öğretmen Yetiştiren Kurumlarda Eğitim Yönetimi ve Denetimi”başlıklı bu çalışma 15/09/2010 tarihinde yapılan savunma sınavı sonucunda oybirliği ile başarılı bulunarak, jürimiz tarafından doktora tezi olarak kabul edilmiştir. Ünvanı, Adı Soyadı Başkan İmza Ünvanı, Adı Soyadı Üye İmza Ünvanı, Adı Soyadı Üye İmza Ünvanı, Adı Soyadı Üye İmza Ünvanı, Adı Soyadı Üye İmza
viii
ÖNSÖZ
Bu çalışmada, Osmanlı Devleti’nin son yüzyılı içinde, modernleşme sürecinde,
eğitim hizmetlerini yaygınlaştırabilmek maksadıyla açılmış olan öğretmen yetiştiren
kurumların (Darülmuallimin ve Darülmuallimat) eğitim yönetimi ve denetimi ele
alınmıştır. Türk ve Müslüman halkın çok düşük olan genel okuryazarlık seviyesini ve
bilgi düzeyini yükseltmek, çevreyi, toplumu, olayları ve dünyayı daha iyi anlamasını
ve algılamasını kolaylaştırmak, ülkedeki gelişmelerden haberdar olmasını sağlamak
maksadına yönelik olarak okullaşma oranının artırılmasına çalışılmıştır. Bunu
gerçekleştirebilmek için de her şeyden önce öğretmene ihtiyaç vardır. Öncelikle
eğitim imkânlarından çok az yararlanabilen taşra halkına eğitim hizmeti verebilmek
için öğretmen yetiştirecek kurumlara ihtiyaç duyulmuştur.
Öğretmen yetiştiren kurumların, Osmanlı Devleti’ndeki yapısı ve işleyişi
hakkında az sayıda çalışma yapılmıştır. Ancak, öğretmen yetiştirme konusu oldukça
kapsamlı olup, çalışmamızda bu kurumların taşradaki durumu, yönetim ve
denetimleri derinlemesine incelenerek eğitim tarihimizin aydınlatılması ve konunun
günümüz eğitim ve öğretmen yetiştirme sistemi ile karşılaştırmalı olarak ele alınması
amaçlanmıştır.
Bu tez çalışmasında, Osmanlı ülkesinin hemen her tarafında açılmış olan
öğretmen okullarının eğitim yönetimi ve denetimi yani ders ve müfredat programları,
öğretmen ve öğrenci sayıları, sınıf geçme ve disiplin durumları, okulların fiziki
yapıları, ders araç gereçleri, okulların mali yönetimleri, okul yöneticilerinin mahalli
ve genel yönetimle ilişkileri ele alınarak incelenmiş, teftişle ilgili uygulamalara ve bu
konuda dikkat edilen noktalara değinilmiştir.
Tanzimat döneminde ilk defa olarak İstanbul’da açılan erkek öğretmen
okulundan sonra (Darülmuallimin-1848) takip eden yıllarda, İstanbul dışındaki
şehirlerde de darülmuallimin açılmaya başlamış ve Osmanlı Devleti’nin Anadolu,
Balkanlar, Ortadoğu bölgelerindeki şehirlere yayılmıştır. Kız öğrencileri okutmak
için de darülmuallimat adıyla kız öğretmen okulları kurulmuştur.
Sayıları zaman içerisinde değişmekle beraber, Osmanlı Devleti’nin farklı
bölgelerinde kırk civarında merkezde darülmuallimin açılmıştı. Cumhuriyetin ilk
yıllarında ise, belli merkezlerde toplanan darülmuallimin ve darülmuallimatlar ile
eğitim hizmetleri yürütülmüştü.
ix
Çalışmada temel kaynağımız arşiv belgeleridir. Başbakanlık Osmanlı
Arşivi’nde (BOA) yapılan araştırmada, öğretmen okullarının kuruluşu ve diğer
hususlarla ilgili nizamnameler ve talimatnameler yanında, okul idaresi ile maarif
idaresi arasında yürütülen her çeşit yazışma, ders, sınav ve sınıf geçme ile ilgili
belgeler, mali konularla ilgili ödeme emirleri, ders araç gereçlerinin temini ile ilgili
yazışmalar, teftiş ve denetimle ilgili soruşturma evrakı vb. belgelere ulaşılmış ve
bunlardan yararlanılmıştır. Bunun yanında, Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi’nde
(BCA) çalışmalar yürütülmüştür.
Araştırmamızda vilayet salnameleri, maarif salnamesi ve takvim-i vekayi gibi
kaynaklardan da yararlanılmıştır. Ayrıca, konuyla ilgili akademik çalışmalar
taranmış, yapılan yüksek lisans ve doktora tezleri incelenmiştir. Öğretmen
okullarının kuruluş ve işleyişi ile ilgili çeşitli araştırmacılar tarafından yazılan tetkik
ve telif eserlere bakılmıştır.
Çalışmamızda imlâ bakımından, kelimeler günümüzdeki şekliyle yer
verilmiştir. Tırnak içerisinde gösterilen alıntılarda da, kelimelerin günümüzdeki
kullanımı tercih edilmiştir. Darülmuallimin ve muallimatların İstanbul dışındaki
merkezlerde açılanları ile ilgili olarak belgelerde genellikle taşra ifadesi kullanıldığı
için, taşra darülmuallimin ve darülmuallimatları tabiri kullanılmıştır.
Doktora tez konusu seçiminde ve çalışmanın her aşamasında yardımlarını
gördüğüm danışman hocam Prof. Dr. Durmuş Yılmaz’a teşekkür etmek istiyorum.
Ayrıca tez çalışmam süresince tavsiye ve yönlendirmelerinden çok yararlandığım
değerli hocalarım ve tez izleme komitesi üyeleri Prof. Dr. Cezmi Eraslan ve Prof. Dr.
Bayram Ürekli’ye katkılarından dolayı teşekkürü bir borç bilirim. Gerekli belgelerin
temininde yardımlarını gördüğüm Başbakanlık Osmanlı Arşivi çalışanlarına; tez
çalışmama maddi destek sağlayan Selçuk Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri
Koordinatörlüğü’ne (BAP) de teşekkür ediyorum. Bu çalışmanın, Osmanlı
Devleti’nin son yüzyılı ile ilgilenenlere ve eğitim tarihi alanında çalışanlara yararlı
olacağını ümit ediyorum.
Seyit TAŞER
x
Türkçe Özet Formu
T.C. SELÇUK ÜNİVERSİTESİ
Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü
Adı Soyadı SEYİT TAŞER
Numarası 064102041003 Ana Bilim / Bilim Dalı TARİH/YAKINÇAĞ TARİHİ
Tez Danışmanı
Prof.Dr.Durmuş YILMAZ
Ö
ğren
cini
n
Tezin Adı Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Modernleşme Sürecinde Öğretmen Yetiştiren Kurumlarda Eğitim Yönetimi Ve Denetimi”
ÖZET Osmanlı Devleti’nin eğitim fakülteleri olan darülmuallimlerin temeli, İstanbul
merkezde 1848 senesinde atılmıştır. Bu tarihten yirmi sene sonra darülmualliminin
ibtidâi şubesi kurulmuş olup, 1870 senesinde ise, bayan öğretmenler yetiştiren
darülmuallimatın İstanbul’da, darülmualliminlerin ise İstanbul dışında açılması söz
konusudur. İstanbul Darülmuallimini yatılı hale getirilmiş ve burada beden
öğretmenleri yetiştiren bir şube ile uygulama mektebi açılmıştır. Aynı şekilde yatılı
olan darülmuallimatta ana muallimleri yetiştiren bir şube ile uygulama mektebi
kurulmuştur.
Eğitim yönetimi konusunda, öncelikle okulların mali durumlarına baktığımızda,
hükümetin bütçeden belli oranlarda bu kurumlara ödenek aktardığı ve bu ödeneklerin
seneler itibariyle farklı olduğu görülmektedir. Darülmuallimlerde okul binası,
öğrencilere ve öğretmenlere verilecek aylıklar ve ders araç gereçlerinin temini gibi
çeşitli giderler için hükümet bu okulları desteklemiştir. Taşra darülmuallimlerinde
eğitime devam edilebilmesi için imkânlar çoğu zaman zorlanmış ve ödeneğin
mahallinden temin edilmesi için çeşitli kalemler değerlendirilmişti. Eğitim yönetimi
konusunda okulun eğitim öğretim kadrosuna bakıldığında, ilk zamanlarda
xi
öğretmenlerin medreselerden, rüşdiye ve idadiye mekteplerinden ve daha sonra
darülmuallimlerden temin edildiği anlaşılır. Bu okulların ders araç ve gereçlerinin
sağlanmasına önem verilmiştir.
Öğretmen yetiştirmiş olması bakımından eğitim tarihimizin önemli bir kurumu
olan darülmuallimin ve muallimatta senede iki defa yürütülen teftiş uygulamaları, bu
kurumlardaki işleyişi ve yaşanan sorunları bizlere yansıtmaktadır. Aynı zamanda
denetim sırasında, müfettişin tuttuğu raporlar, okulun eğitim-öğretim konusunda
geldiği noktayı da göstermektedir. Çeşitli disiplin cezaları öğretmen ve öğrencilerin
farklı suçları için düzenlenmiştir.
Darülmuallimler hakkında hazırlanan dört çeşit nizamnameden söz edebiliriz.
Bunlardan biri darülmuallimine, diğeri darülmuallimata ait nizamname ve
tâimâtnamelerdir. Üçüncü olarak, hem darülmuallimin, hem darülmuallimatı
kapsayıcı bir şekilde hazırlanan nizamnamelerden bahsedebiliriz. Son olarak,
eğitimle ilgili genel nitelikteki nizânâmeler vardır ve bu nizamnamelerde eğitimle
ilgili diğer konular yanında darülmuallimin veya muallimatı ilgilendiren hükümler
yer almaktadır.
xii
İngilizce Özet Formu SUMMARY
EDUCATIONAL ADMINISTRATION AND SUPERVISION IN TEACHER TRAINING INSTITUTIONS IN THE MODERNIZATION PROCESS
FROM THE TANZIMAT TO THE REPUBLIC Faculties of education (darülmuallim) of the Ottoman State founded in 1848 in
İstanbul. Twenty years after primary branch of darülmuallimin was established.
Women’s teacher training institution (Darülmuallimat) was opened in the year 1870.
The dispersion of darülmuallimin outside of İstanbul at the same time.
Darülmuallimin and muallimat of İstanbul were converted to boarding school.
Gymnastics teachers training branch and practice school was opened in İstanbul
Darülmuallimini. Preschool teachers training branch and practice school was also
opened in İstanbul Darülmuallimatı.
When we look to financial management of darülmuallimin and darülmuallimat
related with educational administration, we saw that a certain amount of budget is
allocated to this schools. Government financially supported these school for expenses
like, the needs of the school building, course materials and salaries and scholarships
of teachers and students. Related with educational administration, in the first years of
these school teachers were mostly chosen among the madrasa graduates and schools
of rüşdiye and idadiye and later among teacher training institution (their own
graduates). İt was given very importance to provided course materials.
İnspections were carried out by inspectors twice a year in darülmuallimin and
muallimat. These inspections were reflect the institution’s functioning and the
problems to us. İnspections reports show the status of education. According to these
reports it is difficult to find general expression. But various disciplinary penalties
were given for various offenses.
We can talk about the four types of regulation, prepared on teacher training
institutions. One of them belong to male tacher training institutions, the other one to
female teacher training institutions. Some regulations belong both to the
xiii
darülmuallimin and darülmuallimat. Finally, regulations are generally related to
education. This regulations contains provisionson the darülmuallimin and
darülmuallimat.
xiv
KISALTMALAR
A.AMD. : Sadaret Amedi Kalemi
a.g.b. : Adı Geçen Belge
a.g.e. : Adı Geçen Eser
a.g.m. : Adı Geçen Makale
a.g.t. : Adı Geçen Tez
A.MKT.MHM. : Babıali Evrak Odası Sadaret Mektubi Mühimme Kalemi
B.C.A : Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi
B.O.A. : Başbakanlık Osmanlı Arşivi
bk. : Bakınız
C. : Cilt
Çev. : Çeviren
DH.EUM.KLH.: Dahiliye Nezareti Emniyet-i Umumiye Kalem-i Hususi
DH.EUM.SSM.:Dahiliye Nezareti Emniyet-i Umumiye Seyr-ü Sefer Müdüriyeti
DH.İD. : Dahiliye Nezareti İdare Kalemi
DH.MKT. :Dahiliye Nezareti Mektubi Kalemi
DİA. : Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi
DT. : Darülmuallimat Talimatnamesi
DH.UMVM. :Dahiliye Nezareti Umur-ı Mahalliye ve Vilayat
DUİT. : Dosya Usulü İradeler Tasnifi
Haz. : Hazırlayan
HR.İM : Hariciye Nezareti İstanbul Murahhaslığı
İ.DH. : İrade-i Dâhiliye
İ.HUS. : İrade-i Hususiye
İ.MSM. : İrade-i Mesail-i Mühimme
İ.MVL. : İrade-i Meclis-i Vala
İ.ŞD. : İrade-i Şura-yı Devlet
İ.TAL. : İrade-i Taltifat Kısmı
KND. : Kâvanin ve Nizâmat Defteri
MEB. : Milli Eğitim Bakanlığı
MF.ALY. : Maarif Nezareti Tedrisat-ı Âliye
xv
MF.HTF. : Maarif Nezareti Heyet-i Teftişiye
MF.İST. : Maarif Nezareti İstatistik Kalemi
MF.MKT. : Maarif Nezareti Mektubi Kalemi
M.S. : Maarif Salnamesi
MUN. : Maarif-i Umumiye Nezareti
MV. : Meclis-i Vükela
OTAM : Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi
s. : Sayfa
S. : Sayı
ŞD. : Şura-yı Devlet
TFR.I.KV : Teftişat-ı Rumeli Kosova Evrakı
TTK : Türk Tarih Kurumu
VDT. : Vilayetlerde Açılan Darülmualliminler Hakkında Talimatname
Y. :Yıl
Y.A.RES. : Yıldız Sadaret Resmi Marûzat Evrâkı
Y.MTV. :Yıldız Mütenevvi Maruzat
Y.PRK.AZJ : Yıldız Perakende Evrakı Arzuhal ve Jurnaller
Yay. : Yayınlayan
YKY. : Yapı Kredi Yayınları
Y.PRK.MF. : Yıldız Perakende Evrakı Maarif Nezareti Maruzatı
xvi
TABLO LİSTESİ
Tablo 1. İstanbul Darülmuallimat’ı Öğrencilerinin Her Birine Verilecek Giyecek
Tablo 2. Ana Muallim Mektebi Ders Programı
Tablo 3. Ana Muallim Mektebi Eğitim Öğretim Heyeti
Tablo 4. Vilayetlerde Bulunan Darülmualliminler (1910 Senesi)
Tablo 5. Vilayet Darülmualliminleriyle İlgili 1911-1912 Eğitim Öğretim Senesi
Tablo 6. Taşra Darülmualliminlerinin Açılış Tarihleri
Tablo 7. Maarifi Umumiye Nezaretinin Genel Yapısı
Tablo 8. Darülmuallimlerde Uygulanan Bir Günlük Vakit Çizelgesi
Tablo 9. Darülmuallimin-i İbtidaiye Ders Programı (1878)
Tablo 10. Darülmuallimin-i İbtidaiye Şubesi Programı (1900)
Tablo 11. Darülmuallimin-i İbtidaiye Ders Saatlerini Gösteren Cetvel
Tablo 12. Darülmualliminde Rüşdiye Şubesinde Okutulan Dersler
Tablo 13. Darülmuallimin-i Rüşdiye Şubesi Programı (1900)
Tablo 14. Darülmuallimin-i Rüşdiye Ders Programı (1903)
Tablo 15. Darülmuallimin-i İdadiye Şubesinde Okutulan Dersler
Tablo 16. Darülmuallimin-i Sultaniye Şubesi Dersleri
Tablo 17. Darülmuallimin-i Âliye Şubesi Programı (1900)
Tablo 18. Darülmuallimin-i Âliye Şubesi Ders Programı (1903)
Tablo 19. Darülmuallimin-i Âliye Fen Şubesi Programı
Tablo 20. Darülmuallimin-i Âliye Fen ve Edebiyat Şubeleri Ders Programı (1903)
Tablo 21. Darülmuallimin Dersleri (1915 Nizamnamesine Göre)
Tablo 22. Darülmuallimin-i Âliye Hazırlık Kısmında Okutulan Dersler
Tablo 23. Darülmuallimin-i Âliye’nin İhtiyat Sınıfında Okutulan Dersler
Tablo 24. Maarif-i Umumiye Nizamnamesine Göre Darülmuallimat-ı Sıbyan
Şubesinde Okutulan Dersler
Tablo 25. Maarif-i Umumiye Nizamnamesine Göre Darülmuallimat-ı Rüşdiye
Şubesi’nde Okutulan Dersler
Tablo 26. Darülmuallimat Dersleri (1878)
Tablo 27. Darülmuallimat Dersleri (1900)
Tablo 28. Darülmuallimat Ders Programı (1909)
xvii
Tablo 29. Darülmuallimat-ı İbtidaiye’nin 1922-1923 Senesine Ait Haftalık Ders
Cetveli
Tablo 30. Darülmuallimat Dersleri ve İçerikleri
Tablo 31. Ana Muallim Mektebi Dersleri
Tablo 32. Darülmualliminde Mevcud Bulunan Haritalar
Tablo 33. Darülmuallimin-i Âliye’de Düzenlenen Genel Sınavlarda Görevli
Mümeyyizler
Tablo 34. Darülmuallimin-i Rüşdiye’de Düzenlenen Sınavlarda Görevli Mümeyyizler
Tablo 35. Darülmuallimin-i İbtidaiye’de Düzenlenen Sınavlarda Görevli Mümeyyizler
Tablo 36. Darülmuallimin-i Âliye Edebiyat Şubesi Birinci Sınıf Öğrencilerinin 1893
Senesine Ait Genel Sınav Çizelgesi
Tablo 37. Darülmuallimin 1905-1906 Eğitim Öğretim Senesi Genel Sınav Programı
Tablo 38. Darülmuallimin ve Darülmuallimat Muallimlerinin Maaşları
Tablo 39. Darülmuallimin-i İdadiye Şubesi
Tablo 40. İstanbul Darülmuallimini’nde görevli idareci ve öğretmenler (1902)
Tablo 41. Darülmuallimin’de Görevli Bir Müdürün Çalışma Hayatı Örneği
Tablo 42. Darülmuallimat Müdire ve Muallimlerinin Maaşları
Tablo 43. Darülmuallimat’ın Çalışanları, Öğretmen ve Öğrencileri
Tablo 44. Darülmuallimat’ın 1902 senesindeki İdareci ve Öğretmenleri
Tablo 45. Darülmuallimat-ı Âliye’nin 1918-1919 Eğitim Öğretim Yılında Görev
Yapan İdare ve Öğretim Heyeti
Tablo 46. Darülmuallimin Sınıflarındaki Öğrenci Sayıları (1909)
Tablo 47. Darülmuallimat’ta Öğrenciler Tarafından Yapılan ve Sergilenen El Emeği
Ürünler
Tablo 48. Darülmuallimin-i Âliye’den 1893-1908 Tarihleri Arasında Mezun Olanların
Sayıları
Tablo 49. Darülmuallimin-i Âliye Edebiyat Kısmından Şehadetname Alanlar
Tablo 50. Darülmuallimin-i Âliye Şubesi Fen Kısmından Şehadetname Alanlar Tablo
51. Darülmuallimin-i Âliye Şubesinden Şehadetname İle Mezun Olanlar(1900)
Tablo 52. Darülmuallimin-i Âliye Edebiyat Şubesi’nden 1913 Senesinde Mezun
OlanlarTablo 53. Darülmuallimin-i Âliye Tabiiyat Şubesi’nden 1913 Senesinde Mezun
Olanlar
xviii
Tablo 54. Darülmuallimin-i Âliye Riyaziyat Şubesinden 1913 Senesinde Mezun
Olanlar
Tablo 55. Darülmuallimin-i Rüşdiye Şubesinden 1888 Senesinden İtibaren
Şehadetname Alarak Mezun Olan Öğrencilerin İsimleri
Tablo 56. Darülmuallimin-i Rüşdiye Şubesinden Şehadetname Alarak Mezun Olanlar
(1900)
Tablo 57. Darülmuallimat’tan, Açıldığı Tarihten İtibaren Şehadetname Alarak Mezun
Olan Öğrenciler
Tablo 58. Darülmuallimttan 1883-1897 Yılları Arasında Mezun Olanlar
Tablo 59. Darülmuallimattan Şehadetname İle Mezun Olan Talebelerin İsimleri Ve
Atandıkları Yerler (1900 Senesi)
Tablo 60. Darülmuallimat’tan 1901 senesinde mezun olanlar
Tablo 61. Darülmuallimat’tan 1902 Senesinde Mezun Olanlar
Tablo 62. Darülmuallimat Şubeleri Bir Derse Ait İmza Cetveli
Tablo 63. Taşra Darülmualliminleri’nde Mevcut Memurlar, Muallimler ve
Müstahdemler (1913-1914 Ders Yılı)
Tablo 64. Anadolu’daki Darülmualliminlerde Muallimlerinin Mezuniyetleri
Tablo 65. Darülmuallimin ve Darülmuallimat’ın Muallim ve Muallimelerine
Dercelerine Göre Ödenecek Aylıklar
Tablo 66. Anadolu Darülmualliminlerinde Mevcut Muallimlerin Yaşları ve Maaşları
(1913-1914 Ders Yılı)
Tablo 67. Ortadoğu’daki Bazı Darülmualliminlerde 1900 Senesinde Öğretmen Sayısı
Tablo 68. Ortadoğu’daki Darülmualliminlerde Muallimlerinin Mezuniyetleri
Tablo 69. Ortadoğu Darülmualliminlerinde Mevcut Muallimler ve Müstahdemler
(1913-1914 Ders Yılı)
Tablo 70. Ortadoğu Darülmualliminlerinde Mevcut Muallimlerin Yaşları ve Maaşları
(1913-1914 Ders Yılı)
Tablo 71. Selanik ve Üsküp Darülmualliminlerinin 1900 Senesindeki Öğretmen
Sayıları
Tablo 72.Taşra Darülmualliminlerinde Muallim ve Memur Sayıları (1923-1924)
Tablo 73. Taşra Darülmualliminleri Öğrenci Sayıları
xix
Tablo 74. Vilayet Darülmualliminlerinin Her Birindeki Öğrenci Sayıları (1910
Senesinde)
Tablo 75. Vilayet Darülmualliminlerinde Öğrencilere Ait Bilgiler (1913-1914)
Tablo 76. Taşra Darülmualliminleri Öğrenci Sayıları (1923-1924)
Tablo 77. Manastır Darülmuallimini’nde Üç Aylık Devam Çizelgesi
Tablo 78. San’a Darülmuallimini Öğretim Heyetinin 1328 (1912) Senesinde
Devamsızlıklarını Gösteren Cetvel
Tablo 79. San’a Darülmuallimini 1328 (1912) senesinde Öğretim Heyetinin Okula
Devamsızlıklarını Gösteren Üç Aylık Vukuat Cetveli
Tablo 80. Vilayet Darülmualliminleri’nde Okutulacak Dersler ve İçerikleri
Tablo 81. Prizren Darülmuallimini Muallimleri
Tablo 82. Aydın Vilayeti Darülmuallimin-i İbtidaiye’nin 1900 Senesinde Yapılan
Genel Sınavlarına İlişkin Çizelge
Tablo 83. Edirne Darülmuallimini 1896 Senesinde Yapılan Sınav Çizelgesi
Tablo 84. Manastır Darülmuallimininin 1904 Senesinde Yapılan Genel Sınav Çizelgesi
Tablo 85. Bağdat Darülmuallimin-i İbtidaiye Şubesi Öğrencilerinin 1904 Senesinde
Yapılan Genel Sınav Çizelgesi
Tablo 86. Ankara Vilayeti Darülmuallimin Şubesi Talebe-i Mevcudasının 1902-1903
Senesinde Yapılan Genel İmtihanlara İlişkin Cetvel
Tablo 87. Medine Darülmuallimin-i İbtidaiyesi Birinci Sınıf Öğrencilerine (1911-
1912) Eğitim Öğretim Yılında Yapılan Üç Sınav ve Bu Sınavlarda Alınan Notlara
İlişkin Cetvel
Tablo 88. 1894-1895 Eğitim Öğretim Yılına Kadar Taşra Öğretmen Okullarından
Mezunlar
Tablo 89. Darülmualliminlerden 1327-1328 (1911-1912) Eğitim Öğretim Senesi
Sonunda Mezun Olanların Sayısını İçeren Cetvel
Tablo 90. Vilayet Darülmualliminlerinden (1912-1913 senesinde) Şehadetname
Alanlar
Tablo 91. Sivas Darülmuallimininden Mezun Olanların Uğraşları
Tablo 92. Vilayet Darülmualliminlerine Ayrılan Bütçe (1913-1914 Ders Yılında)
Tablo 93. Vilayet Darülmualliminlerine Ait Binalar (1913-1914)
Tablo 94. Taşra Darülmuallimatlarında Muallim ve Memur Sayıları (1923-1924)
xx
Tablo 95. Taşra Darülmuallimatları Öğrenci Sayıları (1923-1924)
Tablo 96. Muallim Teftiş Raporu
Tablo 97. Muallim Teftiş Raporu
Tablo 98. Muallim Teftiş Raporu
Tablo 99. Bir Sene Süresince Darülmuallimat Öğrencilerine Veriilecek Elbise ve
Eşyanın Çeşidi İle Miktarı
Tablo 100. Darülmuallimatta Her Bir Öğrenciye Verilecek Yiyecek Miktarı
GİRİŞ
“…Maarif-i Umumiye Nizamnamesi’nin, uygulamaya konulmasının önünde iki engel
vardır. Bunlardan biri maarife ayrılan tahsisâtın yetersiz olması, diğeri de yeni usul
ve kaidelere uyulsa bile, o yolda hizmet edecek muallim bulunamamasıdır…”1.
Yukarıda, bir cümlesine yer verdiğimiz, 1882 tarihli “Darülmuallimin’in
Leyli’ye Tahvili ve Mekâtib-i Umumiye’nin Islâhı” konusunda, kaleme alınan
nizamname lâyihasından, Osmanlı Devleti’nde, Tanzimat döneminde, eğitim
alanında yapılan yenilikler çerçevesinde, 1869 senesinde hazırlanan maarif-i
umumiye nizamnamesi ile bir sistem oluşturulmak istendiği anlaşılmaktadır. Fakat
teorinin uygulamaya konulmasında çeşitli sıkıntılarla karşılaşılmıştı. Eğitim
tarihimizde gerçekleştirilmek istenen yeniliklerin hayata geçirilmesinde karşılaşılan
bu engeller, mâli yetersizlikler, öğretmen yetiştirilmesi, yetersizliği ve temini
meselesi olarak sıralanabilir. Bunların yanında, eğitim tarihimizde karşılaşılan farklı
sorunlar da vardı. Fakat bunları da, ekonomik yetersizlikler ve öğretmen yetiştirme
meselesi ile ilişkilendirebiliriz. Zira, ders araç gereçleri, okul binası, okulların yatılı
hale getirilmesi gibi konular mâli imkânlara; usul-ı cedidedinin okullarda
yaygınlaştırılması, eğitim programları ve öğretim yöntemleri gibi çeşitli konular ise,
yeterli nitelik ve nicelikte öğretmenlerin yetiştirilmesine bağlı idi. Bu konuda yapılan
çalışmalar ise modernleşme dönemi ile başlamıştı.
Osmanlı Devleti’nde modernleşme döneminden farklı olarak, kuruluş ve
gelişme dönemine etki eden etmenler vardı. Bunların ayrı ayrı açıklanması, konumuz
dâhilinde değildir. Ancak, belirtmek istediğimiz husus, Osmanlı Devleti’nin yapı ve
kurumlarının oluşması ile kuruluş sürecinde, tarihi ve kültürel mirasın katkılarının
büyük oranda etkili olması ile ilgilidir ve bu etkinin hemen her alanda hissedildiğini
ifade etmek mümkündür.
1 Başbakanlık Osmanlı Arşivi, (BOA), Y.A.RES.15-17, 1299.5.2.
2
Osmanlı Devleti, kurumlarını başta Selçuklular olmak üzere büyük oranda Türk-
İslâm devletlerinden örnek almak suretiyle inşa etmiş olduğundan2 idarî, askerî ve
adlî teşkilatı Anadolu Selçuklularının bir devamı niteliğinde idi3. Eğitim alanında ise,
medreselerin Selçuklular dönemi ve öncesinde görüldüğü bilinmektedir4.
Dolayısıyla modernleşme sürecine kadar geleneklere bağlı bir devlet yapısı
görmekteyiz. Fakat, Osmanlı Devleti’nin temel kurumları zamanla, Avrupa’nın
askeri, ekonomik, politik, diplomatik ve kültürel gelişimi karşısında zayıflamış ve
geri kalmıştır5. Bu durumda, Osmanlı Devleti kuruluşundan itibaren devam ettirdiği
çizgide bir takım değişiklikler yapmak mecburiyetinde kalmış, değişimi algılamış,
kabul etmiş ve uygulamak üzere harekete geçmişti.
Her dönemin getirdiği siyasi, sosyal ve ekonomik şartların, eğitime yansımaları
olmuştur ve bu nedenle eğitim tarihimize ilişkin olumlu veya olumsuz yönde genel
bir ifade kullanmak güçtür. Eğitim tarihimize baktığımızda sıbyan mektepleri ve
medrese ile yapılan eğitimin yanında, enderun mektebi ve askeri mektepleri
görmekteyiz. Bu kurumların sayısı, buralarda okutulan dersler ile müfredatlar ve
okullaşma oranı gibi bilgiler eğitim tarihimizde, eğitime verilen önem hakkında
genel bir kanaat elde etmemizi sağlayacaktır. Genel itibariyle, Osmanlı Devleti’nin
kuruluş döneminde medreselerin açılmaya ve yaygınlaşmaya başladığı, Fatih Sultan
Mehmet ve Kânuni Sultan Süleyman zamanında medreselerin gelişme gösterdiği,
XVI. yüzyıl ortalarından itibaren suhte isyanları ile medrese öğrencilerinin celâli
isyanlarında yer aldığı ve sonrasında medreselerin gerileme sürecine girdiği,
modernleşme sürecinde Tanzimat döneminde medreselerle ilgili önemli bir
düzenlemenin olmadığı, ikinci meşrutiyet sonrasında ise medreselerde bir takım 2 Çeşitli alandaki kurumlar ve sistemler bu temel üzerine inşa edilirken, kurumların ismi değişebilmekteydi. Örneğin Selçuklu’daki ikta sistemi, Osmanlı Devleti’nde tımar sistemi olarak karşımıza çıkmaktadır. Hatta, bu kurum Selçuklular öncesinde de görülmekte idi. Fakat Osmanlı Devleti’ndeki tımar sistemi, Selçuklulardaki şekliyle mevcuttu. Osmanlı Devleti’nde tımar ve vergi sisteminin, memuriyetlerin, ordu teşkilatı gibi çeşitli müesseselerin menşei hakkında bk. Fuat Köprülü, Bizans Müesseselerinin Osmanlı Müesseselerine Tesiri, Ötüken Neşriyat, İstanbul, 1981, s.94-131. 3 Fuat Köprülü, Osmanlı Devleti’nin Kuruluşu, Türk Tarih Kurumu (TTK), Ankara, 1999, s.110. 4 Medrese: “Okumak, anlamak, bir metni öğrenmek ve ezberlemek için tekrarlamak anlamına gelen ders kökünden bir mekân ismi” olup, medreselerin tanımı ve kaynağı hakkında bk. Nebi Bozkurt “Medrese” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi(DİA), C.28, Ankara, 2003, s.323-327 5 Halil İnalcık, The Ottoman Empire The Classical Age 1300-1600, The Trinity Press, London, 1973, s.52.
3
yenilikler yapıldığı ve bu bağlamda Medâris-i İlmiyye Nizamnamesi’nin (1910)
hazırlandığı ve medreselerde ıslah çalışmalarının yapıldığı bilinmektedir.
Dolayısıyla medreseler zaman içerisinde farklı süreçlerden geçmişti. Bunların
ayrıntısına geçmeden önce sıbyan mekteplerinden söz edebiliriz. Sıbyan mektepleri
okul çağına gelmiş çocukların ilk eğitim aldıkları yerdi ve temel bilgiler burada
öğretiliyordu.
Sıbyan mekteplerinde muallimlik yapanlara baktığımızda, bunların da medrese
mezunu olduğu görülür. Bu kişiler, medreselerin ilk basamaklarında temel dini
bilgiler almışlardı6. XV. yüzyılda Fatih Sultan Mehmet zamanında, Eyüp ve
Ayasofya medreselerinde sıbyan mektebi muallimi olacaklar için, genel
medreselerden farklı bir program uygulanmıştı. Programdaki dersler arasında,
Arapça, edebiyat, mantık, hesap, hendese, coğrafya’nın yanında, usul-ı tedris dersi de
bulunmakta idi7. Diğer dersler, muhasebe adâbı, kelâm ve heyet şeklinde idi8.
Medreselerde okutulan dersler ve müfredat zaman içerisinde ve medreselerin
derecesine göre değişebilmekteydi.
Fatih, vakfiyesinde öğretmen vasıflarına da yer verilmiştir. Buna göre,
öğretmen, çok iyi bir mizaca ve karaktere sahip olacak, Allah’ın rızasını kazanmaya
çalışacak, görevini sevecek, öğrencilere bilmediklerini sabırla, güzellikle ve
yumuşaklıkla anlatacaktır9. Klâsik dönemde muallimin görev ve sorumlulukları II.
Bayezid Külliyesi Vakfiyesinde de hatırlatılmıştır. Vakfiyede hoca derse mazeretsiz
olarak girmediği takdirde hizmetsiz ücret alacağından bu paranın haram olacağı
belirtilmiştir10. Dolayısıyla muallim vicdanı ile karşı karşıyadır. Bunun yanında
eğitim hizmetlerinin vakıf yoluyla sağlanmasından dolayı, vakıf mütevellisinin
kontrolü de söz konudur. Fakat, burada, bireyde sorumluluk bilincinin oluşturulması
ve bu bilincin özellikle öğretmenlik mesleğini icra edeceklerde bulunmasına verilen
önem görülmektedir. Sıbyan mektebinden sonra ise, öğrenciler medreselere devam
etmekteydiler.
6 Faik Reşit Unat, Türkiye Eğitim Sisteminin Gelişmesine Tarihi Bir Bakış, Milli Eğitim Bakanlığı (MEB), Ankara, 1964. 7 Yahya Akyüz, Türk Eğitim Tarihi, İstanbul Kültür Üniversitesi Yayınları, İstanbul, 1997, s.76. 8 Nafi Atuf, Türkiye Maarif Tarihi Hakkında Bir Deneme, Muallim Ahmet Halit Kitaphanesi, İstanbul, 1930,s.9. 9 Akyüz, age., s.76, 77. 10 Cevat İzgi, Osmanlı Medreselerinde İlim, Tabii İlimler C. II, İz Yay., İstanbul, 1997, s.21.
4
Gerek kuruluş, gerek yükselme döneminde Osmanlı padişahları ilmi hayata
doğrudan katkı sağlamaya çalışmışlardı. İznik’te açılan ilk medrese Orhan Bey
döneminde 1331 senesinde kurulmuştu.
Osmanlı Devleti’nde medreseler bu tarihten itibaren açılmaya devam etmiş ve I.
Murat zamanında sekiz; I. Bayezid döneminde yirmi; I. Mehmet devrinde yedi; II.
Murat zamanında otuz yedi medrese ihdas edilmişti. Aynı şekilde Sultan II. Mehmet
zamanında Sahn-ı Semân ve Tetimme medreseleri açılmıştı11.
Osmanlı Devleti’nde kuruluştan itibaren eğitimin nasıl yürütüldüğüne ve
özellikle medreselerde müderrislerin12 nasıl yetiştirildiğine bakmak, konunun tarihsel
boyutunun anlaşılması bakımından fayda sağlayacaktır. Eğitim ve öğretmen
yetiştirme meselesinin tarihteki yapısına yer vermek suretiyle, darülmuallimin ve
muallimatların önemi de anlaşılacaktır. Zira modern anlamda öğretmen yetiştiren
kurumların daha önceki tarihlerde kurulması söz konusu olsa idi, tarihte eğitimin
gelişim çizgisi daha farklı olabilirdi.
Medreseler genel ve ihtisas medreseleri olmak üzere iki kısımdan oluşuyordu.
Genel medreseler kadı, müderris ve müftü yetiştirmekte, ihtisas medreseleri ise,
Darülhadis, Tıp Medrsesesi (Darüşşifa), Darülkurra şeklinde olup, sıbyan
mektebinden sonra öğrenciler medreselere devam etmekte ve burada hocalardan ders
alan öğrenci ilimde adım adım yükselmekte idi13.
Osmanlı Devleti’nde modernleşme öncesi dönemde müderris yetiştirme,
medreselerin iç işleyişi ile ilgili bir durum olup, medreseler, burada görev yapacak
müderrisleri yine kendi içinde yetiştiriyordu.
Medreselerde eğitim kadrosu müderris ve müderris yardımcısından oluşmakta14 ,
müderris olmak, medrese veya camideki dersleri okuyup, icazet almayı
gerektirmekte ve müderris terfi edebilmekteydi. Bir müderris ilk rütbe ile son rütbe
arasındaki on basamaklı yolu 25-30 senede alabilmekte idi. Medreselerde boş bir
kadro olması durumunda buraya başvuru birden fazla olursa, aralarında sınav
11 İpşirli, “Medrese-Osmanlı Dönemi” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi(DİA), C.28, İstanbul, 1993, s.328 12 Müderris: Ders hocasına mudarris denilmekte olup, İslamiyet öncesinde de hocalara aynı isim verilirdi. Bk. Semavi Eyice, “Mescid” maddesi, İslam Ansiklopedisi, 8.cilt, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul, 1979, 1-118 13 Cahit Baltacı, XV. ve XVI. Asırlarda Osmanlı Medreseleri, İstanbul, 1976, s. 19-25. 14 Cevat İzgi, Osmanlı Medreselerinde İlim, Riyazi İlimler I, İz Yay., İstanbul, 1997, s.40,41.
5
düzenlenmişti. Bu sınavlar sözlü ve yazılı şekilde gerçekleştirilmekte idi15. Mahalle
mekteplerinde de medrese eğitimi almış bir hoca bulunuyordu ve bu hoca çoğunlukla
bir camiinin imamı veya müezziniydi16.
Medreseler derecelerine göre tasnif edilmişti. İlk basamaktan yani, Haşiye-i
Tecrid’den başlayarak çeşitli hocalardan ders gören bir talebe hariç ve dâhil
medreselerinde ders almak suretiyle, Sahn-ı Seman veya Süleymaniye medreselerine
devam etmekteydi. Bu dereceye gelerek icazet alan talebeye, müderrislik
yapabileceğine dair bir diploma verilmektedir. Müderrisliğe tayin için nevbet adı
verilen bir dönemde sıra bekleyen talebe, “matlab” denilen deftere ismini
kaydettirirdi17.
Sıbyan mektebinden sonra medreselere geçen öğrenciler burada çeşitli dersler
görmekteydi. Müderris adayları, tefsir, hadis, hukuk ve fıkıh dersleri alırdı. Bunun
için uzun ve güç bir eğitimden geçirilirdi18. Medreselerde dersler naklî ve aklî ilimler
olarak iki başlıkta toplanmakta idi. Kelâm, Belagat, Mantık, Heyet, Arap Dili, aklî
ilimler; Tefsir, Hadis, Fıkıh ve Akaid naklî ilimler arasında idi19. Medreselerde
eğitimlerini tamamlayan öğrenciler belli eğitim derecelerini geçtikten sonra,
müderris olarak medreselerde ders vermekteydi20.
Sahn-ı Seman medreseleri ilahiyat, İslâm hukuku ve Arap Edebiyatı Fakültesi
olarak bilinmekteydi. Bu dönemde tıp ve matematik ilimlerinin öğretilmesine de
ihtiyaç duyulmuş ve Tıp ve Riyaziye Fakülteleri de kurulmuştur Tetimme
medreseleri de sahn-ı seman medreselerine öğrenci yetiştirmiştir21. Kanuni Sultan
Süleyman zamanında kurulan, Süleymaniye medreseleri ise, zamanının en önemli ve
üst seviyedeki ilimlerinin okutulduğu bir eğitim merkeziydi.
Devletin kuruluş sürecini tamamlayıp, gelişme dönemine girdiği yıllarda ilmin
gelişmiş olduğu ve ilme verilen önemin arttığı bilinmektedir. Bu dönemde
medreselerin yaygın olması, ilmi hayatın gelişmişliğini gösteren âmillerden biri
15 İzgi, C I, s.44,45. 16 Atuf, age., s.28. 17İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Devleti’nin İlmiye Teşkilatı, TTK., Ankara, 1988, s.46. 18 Engelhardt, Tanzimat, Çev. Ali Reşad, Kaknüs Yay., İstanbul, 1999, s.247. 19 Mustafa Bilge İlk Osmanlı Medreseleri, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, İstanbul, 1984, s.40-64 20 İzgi, age.,C II, s. 25. 21 Uzunçarşılı, age., s.9,33.
6
olarak değerlendirilebilir22. İlme verilen önemi bize yansıtan başka unsurların ele
alınarak incelenmesi de gerekebilir. Bununla ilgili olarak, eğitimin gelişmesi ve
yaygınlaşmasında eğitim yöneticilerinin aldığı kararların önemini vurgulamak
mümkündür. Bu cümleden olmak üzere, devlete ait tüm işlerde son karar mercii olan
padişahların değerlendirmesi yapılabilir.
Devleti idare edenlerin, eğitime bakış açısını, eğitimin gelişimini etkileyecek
unsurlar arasında görmek mümkündür. Yöneticilerin eğitim ve kültürleri, davranış ve
tutumları ve en önemlisi aldığı kararlar bu bakımdan önemlidir. İdari sistemler farklı
olsa dâhi, idare edenin halk üzerinde şekillendirici bir rolünün varlığından söz
edilebilir. Ayrıca, devletin çeşitli kurumlarının sorunsuz ve verimli bir şekilde
işlemesinde yönetimin nasıl bir idare tarzı sergilediğine, tarihsel açıdan bakmak
gerekecektir.
XV. yüzyılda ve XVI. yüzyılın ilk yarısında, ilmi hayatın oldukça gelişmiş
olduğu dönemde, Osmanlı padişahlarına baktığımızda iyi yetişmiş, eğitimli ve
kültürlü kişiler olduğu görülmektedir.
Bu dönemde, Fatih Sultan Mehmet ve II. Bayezid, kütüphanelerinin zenginliği
ile tanınmaktadır23. Bunun bir yansıması olarak, İstanbul önemli bir medeniyet
merkezi olup, kütüphanelerdeki kitapların sayısı oldukça fazlaydı24. Devlet
adamlarının doğrudan ve dolaylı olarak eğitim alanındaki faaliyetleri yanında, sosyal,
siyasi ve ekonomik gelişmelerin de eğitime etkisi bilinmektedir ve bu etki XVI. asrın
ortalarından itibaren, iktisadi alanda yaşanan olumsuzlukların halka yansıması
üzerine medreseleri de olumsuz yönde etkilemişti.
Köylerde geçimini zor temin eden aileler çocuklarını medreselere göndererek
onların iaşelerini temin etmiş olmaktaydı ve bu şekilde medreselerde öğrenci sayısı 22 Osmanlı Devleti’nin kuruluş yıllarında 1331-1451 devresi arasında 84 medresenin yaptırıldığı tespit edilmiştir. bk. Mehmet İpşirli, “Medrese-Osmanlı Dönemi” DİA, s.327-333; XVI. asır sonlarında İstanbul Suru dâhilinde elliden fazla medrese olduğu, sur haricinde ve vilayetlerde birçok medrese bulunduğu bilinmektedir. Medreselerin sayısı konusunda bk. İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Devleti’nin İlmiye Teşkilatı, TTK., Ankara, 1988, s.17; İstanbul’da çeşitli tarihlerdeki medrese sayısı hakkında bilgi veren Mübahat S.Kütükoğlu “XVII. Yüzyıl ortalarında İstanbul’da merkezde 122, Eyüp ve Kasımpaşa ile toplam 131 medrese olduğunu; 1675’de İstanbul’da 126 medresenin bulunduğunu; 1791’de ise medrese sayısının 181 olarak tespit edildiğini; 1869’da 166 medresenin eğitime devam ettiğini” eserinde belirtir. bk. Mübahat S.Kütükoğlu, XX.Asra Erişen İstanbul Medreseleri, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 2000, s.4 23 Süheyl Ünver, “Osmanlı Hükümdarlarının Hususi Kütüphaneleri Hakkında”, IV. Türk Tarih Kongresi, Türk Tarih Kurumu (TTK), Ankara, 1952. 24 W.Barthold, İslam Medeniyeti Tarihi, TTK, Ankara, 1973, s.75,76.
7
XVI. yüzyılda bir hayli artmıştı. Kasaba ve şehirdeki medreselere giderek imaretlere
yerleşen öğrenciler suhte oluyorlar ve bu sırada köyü terk eden işsiz gençlerin sayısı
da çoğalıyordu. Ekonomik sebeplerin doğurduğu neticeler sonrasında, Celali
İsyanları ortaya çıkmış ve bunun içinde suhte isyanları da yer almıştı. III. Murat
döneminde alınan tedbirler de ilk zamanlarda isyanları durdurmak için yeterli
olamamıştı. Celâlî isyanlarının artmaya başlaması üzerine suhte isyanı geri planda
kalmış ve XVI. yüzyıl sonunda etkisini kaybetmişti 25. Medreseler III. Murat (1574-
1595) devrinde uzun süren savaşların, mali yetersizliğin ve bazı devlet ileri
gelenlerinin etkisiyle gerileme sürecine girmiş ve ilme olan rağbet azalmıştı. Aynı
zamanda ilmiyeye ait talimatlara uyulmaması, gerilemede etkili olmuştu.26.
Medreseler çeşitli nedenlerle ilmi karakterini koruyamayınca, Avrupa usulü okullar
kurulması zorunluluk halini almıştı27. Bu nedenler arasında, liyakata bakılmaksızın
müderrislerin seçilmesi, pozitif bilimlere verilen önemin azalması, maddi
yetersizlikler, medreselere alınan öğrenci kalitesinin düşmesi sayılabilir.
Müderris yetiştirilmesinde izlenen yol, XVII. yüzyılda, medreselerden mezun
olanların sayısının artması üzerine, müderrislik başvurusunda bulunanlar arasında bir
sınav yapılması şeklinde düzenlenmiş idi. Bu sınav çoğunlukla Fatih Camii gibi
büyük camilerde gerçekleştirilirdi. Medrese mezunlarından ihtiyaca göre başarılı
olanlar seçilerek müderris yapılmıştı28. Bu dönemde medreselerde öğrenci sayısının
artması, öğrencilerin iaşelerinin medreselerde temin edilebilmesi ile ilgili olup, genel
olarak XVII. yüzyıl başlarından 1773 senesinde askeri yüksekokulların açılmasına
kadar medrselerin ıslahı ile ilgili çalışmalar sürdürülmüştü. Koçi Bey ve Kâtip Çelebi
medreselerin bozulma nedenleri ve ıslahı hakkında yazdıklakları raporlar ile XVII.
yüzyılda medreselerin durumunu bizlere yansıtmışlardır29.
25 Suhte isyanları hakkında bk. Mustafa Akdağ, Celâlî İsyanları (1550-1603), Ankara Üniversitesi Yay., 1963, Ankara, s.44-108. 26 Baltacı, s.60-68. 27 Konrapa, agm., II, s.42,43. 28 Mehmet İpşirli, “Ottoman State Organization”, History of The Otoman State, Society and Civilisation, Editör: Ekmelettin İhsanoğlu, Vol.1, İstanbul, 2001, s.266. 29 Koçi Bey, bilginlerin önemine değindikten sonra işleyişin değiştiğinden, yürürlükteki kanunlara uyulmamasından, sebepsiz azl edilmelerden ve hatır gönül işlerinin artmasından dolayı ilmiye düzeninin bozulduğuna işaret etmiştir. XVI. yüzyıl sonlarındaki durumu naklettikten sonra, ilmiye teşkilatına bilgili ve işe lâyık kişiler seçilmesine önem verilmesi gerktiğine değinen Koçi Bey, şefaat veya rüşvet ile ilmiye görevi verilmesini uygun görmemekte ve imtihan yapılması gerektiğini savunmaktadır. bk.Koçi Bey Risalesi, Haz. Zuhuri Danışman, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul, 1972,
8
Medrese eğitimine bir taraftan devam edilirken, mekteplerin açılmaya
başlaması üzerine eğitim alanında bir değişim söz konusu olmuştu. Artık çeşitli
seviyede mektepler açılıyor, bu okulların ihtiyaçları temin edilmeye çalışılıyor,
öğrenciler bu mekteplere giderken, öğretmenlerin de medrese dışındaki bir eğitim
kurumundan mezun olması için çalışılıyordu. Eğitim alanındaki tüm çabalar,
modernleşme dönemi olarak adlandırılan süreçte gerçekleşiyordu.
Osmanlı yenileşme dönemini Lale Devri’ne (1703–1730) kadar götürmek
mümkündür30. Devlet anlayışımızdaki modernleşmenin gerçek başlangıcını ise
Tanzimat Fermanı (1839) oluşturur31. Aynı zamanda modern anlamda bir
kanunlaştırma hareketi de Tanzimat’ın ilanı ile başlar32. Bu durumda, Lale
Devri’nden Cumhuriyet’in İlanı’na (1923) kadar, Osmanlı Devleti için yaklaşık iki
asırlık bir modernleşme sürecinden söz edilebilir. Dünya tarihi çok hızlı bir gelişim
ve değişime sahne olmuştur. Fakat bu değişim modernleşme sürecinde daha yoğun
bir şekilde gerçekleşir. Osmanlı Devleti de bu değişimden etkilenmiştir.
Osmanlı Devleti modernleşme dönemi, tarihçiler ve özellikle yabancı tarihçiler
tarafından dikkatle incelenmiştir. Modernleşme süreci idari, iktisadi ve sosyal
alanları bünyesine aldığı gibi, eğitimi de kapsamaktadır. Osmanlı Devleti’nin bu
tarihi dönemine verilen önem ve araştırmacıların ilgisinin sonucunda, birçok çalışma
ortaya konmuştur33.
İlme önem veren padişahların tahttaki yerini alması, eğitimde kaybedilen yılları
yerine getirmek için verilen bir mücadelenin başlamasına da vesile olacaktır. Bu
noktada III. Mustafa’yı (1768-1774), III. Selim’i (1789-1807) ve II. Mahmut’u
(1808-1839) anmak gerekecektir. III. Mustafa ve III. Selim’in eğitim alanındaki
yenilikleri askeri mekteplerin açılması ile ilgili olmuştur. II. Mahmut ise, eğitimin
hemen tüm alanını ilgilendirecek yenilikleri uygulamıştır. Bunlardan biri de, ilk
s.24-31 ve127-130 ; Akli bilimlere önem verilmesi gerektiği konusunda bk. Kâtip Çelebi, Mizan’ül Hak fi İhtiyari’l Ehak, Matbaa-i Ebuzziya, İstanbul, 1306, s.4-13 30 Bu konuda bk. Enver Ziya Karal, “Tanzimat’tan Evvel Garplılaşma Hareketleri”, Tanzimat I, MEB, İstanbul, 1999, s. 16. 31 Halil İnalcık, “Sened-i İttifak ve Gülhane Hatt-ı Hümayunu’nda Batı’nın Etkisi”, Belleten, C: XXVIII, S: 112, Ekim 1964, s.605. 32 Hıfzı Veldet, “Kanunlaştırma Hareketleri ve Tanzimat”, Tanzimat I, MEB, İstanbul, 1999, s.165. 33 Osmanlı Devleti’nde modernleşme konusunda birçok çalışma mevcuttur. Bunlardan birkaçını sıralayacak olursak bk. Niyazi Berkes, Türkiye’de Çağdaşlaşma, Yapı Kredi Yay., İstanbul, 2006; Stanford Shaw, Osmanlı İmparatorluğu ve Modern Türkiye, çev.Mehmet Harmancı,İstanbul, 1983; Bernard Lewis, Modern Türkiye’nin Doğuşu, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 1988.
9
rüşdiye mekteplerinin kurulmasıdır. Rüşdiyelerin kurulması öğretmen yetiştiren
kurumlar açısından oldukça önemlidir. Çünkü ilk darülmuallimin34, açılan bu rüşdiye
mekteplerine öğretmen yetiştirmek üzere inşa edilmiştir. Öğretmen okullarının ikinci
olarak açılma tarihleri ise Sultan Abdülaziz dönemine tesadüf etmektedir. Fakat en
önemlisi darülmualliminlerin taşraya yayılma sürecidir. Çünkü Tanzimat dönemi
eğitim alanındaki yenileşme süreci özellikle İstanbul merkezinde etkili olmuştu.
Oysaki taşrada da yeni okulların kurulması gerekmekteydi ve bu süreçte, Sultan II.
Abdülhamit ve zamanının büyük bir önemi vardır.
Darülmualliminlerde Türkçe’ye byük önem verilmişti. maarif nezareti,
darülmualliminin kuruluş amacını, medreselerden ayrı bir eğitim usulü yürütmek ve
eğitimde Türkçeye daha fazla yer ayırmak olarak açıklamıştır. Maarif Nazırı Kemal
Efendi Arapça ve Farsça’ya daha az olmak üzere, asıl Türkçe’ye gayret sarfedilmesi
için çaba gösterilmesi gerektiğini ifade etmiştir35.
Eğitim tarihimizde medreseler dışında, mekteplerin de açılmaya başlaması
üzerine, eğitimde ikililik meydana gelmiştir. Bu iklilik sonrasında özellikle rüşdiye
mekteplerinin sayısında bir artış olmuştu.
Osmanlı Devleti’nin idaresinin sonlarına doğru (1878), Bosna’da 917 mektep, 43
medrese, 28 rüşdiye mektebi bulunduğu anlaşılmaktadır36. 1881’de Trabzon’da tüm
sancaklarla birlikte 1811 mektep, 258 adet medrese ve 22 rüşdiye mektebi
bulunmaktaydı37. Medreseler, modernleşme döneminde bir kenara bırakılmamış,
ihtiyaç dâhilinde medreselerde düzenlemeler olmuştu.
Osmanlı Devleti eğitim sistemi hakkında kanun, tüzük ve yönetmeliklerde yer
alan bilgiler, eğitimdeki işleyişi ve işleyişte daha çok hangi konulara dikkat
edildiğini görmemiz açısından oldukça önemlidir. Eğitimle ilgili son dönemde
yürürlüğe giren nizamnameler içerisinde, 1869 senesinde yayınlanan “Maarif-i
Umumiye Nizamnamesi” nin ayrı bir yeri vardır. Eğitim alanında temel nitelikteki bu
nizamnamenin hükümleri geniş bir alanı ihtiva etmektedir. Nizamname eğitimde
derecelendirme yapmış ve bunun sonucunda, ilk, orta ve yüksek eğitim şeklinde 34 Darülmuallimin erkek muallim mektebi olarak tanımlanmaktadır. Bk. M.Zeki Pakalın, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, MEB, İstanbul, 1993, s.400. 35 Osman Ergin, Türkiye Maarif Tarihi, C 1-2, s.574. 36 Branislav Djurdjev, “Bosna-Hersek” DİA, c.6,İstanbul, 1992,,s. 304 37 Hayrettin Arıcı, XIX. Yüzyılda Trabzon Vilayeti’nde Eğitim, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Atatürk Üniversitesi, Erzurum, 2006 s.29,45
10
kademeler oluşmuştur. Maarif-i umumiye nizamnamesi gibi, 1913 senesinde
yayınlanan “Tedrisat-ı İbtidaiyye Kanun-ı Muvakkati” de eğitim tarihimiz açısından
önemlidir. Bunun dışında, konumuzu teşkil eden darülmuallimin ve
darülmuallimatlar38 hakkında nizamnameler vardır. Bu nizamnamelerden
darülmuallimin ve darülmuallimat için ortak olarak hazırlananları olduğu gibi, yalnız
darülmuallimin veya sadece darülmuallimatla ilgili tüzük ve yönetmelikler de çeşitli
tarihlerde yürürlüğe girmiştir. Bu nizamnamelerde, Osmanlı Devleti’nde öğretmen
yetiştiren kurumların eğitim yönetimi ve denetimi ile ilgili bilgiler yer almaktadır.
Ayrıca, maarif teşkilatı ve teftişle ilgili nizamnameler de mevcuttur.
XIX. yüzyıl sonlarında, eğitimde medreseler dışında bir gelişme söz konusudur.
Fakat gelinen nokta yeterli düzeyde değildir. Bunu, Sultan II. Abdülhamit döneminde
padişaha sunulan bir layihadan anlamak mümkündür.
Miralay Celalettin Bey konuyla ilgili olarak “Medreselerin Islâhı Layihası”nı
kaleme almıştır. Layihada eğitimle ilgili görüşler ifade edilmiştir. Eğitim tarihi ile
ilgili bir konuda, okuma yazma oranı önemli bir veri olarak bilinmektedir. Layihada
bununla ilgili bilgiler yer almaktadır. Buna göre, İngiltere, Fransa ve Almanya’da
halktan %18-20 kadarı okuma yazma bilmekte olduğu halde, Osmanlı Devleti’nde
ise eline aldığı açık bir ibare veya kitabı okuyup anlayabilenlerin oranı %3’ten fazla
değildir39. Tabi bu oranlar eğitimin genel durumunu yansıtması bakımından
önemlidir. Fakat, bu dönemde eğitimin taşrada gelişmesi için öğretmen yetiştiren
kurumların çeşitli merkezlerde açılmaya başlaması söz konusudur ve aynı zamanda
eğitimin gelişmesi için gayret sarf edilmektedir. Layihada öğretmen yetiştirme
meselesine de değinilmiştir.
Layihaya göre, eğitimsizik bir türlü yok edilememiştir. Küçük ve büyük
mektep muallimliklerine adam yetiştirmek için öğrencilerden bir miktarı
darülmuallimine alınmakta ise de oradan yetişen muallimler rüşdiye mektebine dâhi
yeterli gelmemektedir.40. Osmanlı Devleti’nde bir ibtidâîye veya sıbyan mektebi
mezunu sayısı gibi, okuyan sayısı da oldukça sınırlıdır. İdadiler ve sultaniler ise daha
sonraki yıllarda açılmaya başlamıştır. Eğitimde çoğu uygulama veya yeniliğin 38 Darülmuallimat lügatta kız öğretmen okulu olarak geçmektedir. bk. İsmail Parlatır, Osmanlı Türkçesi Sözlüğü, Yargı Yay., Ankara, 2006, s.319. 39 BOA.,Y.PRK.AZJ, 25-71, 1310. 40 BOA.,Y.PRK.AZJ, 25-71, 1310.
11
günümüze yakın bir geçmişte ortaya çıkmaya başladığı görülür. Öğretmen yetiştiren
kurumları da bu kapsamda değerlendirmek mümkündür. Bu kurumların taşrada
açılmaları ile eğitimin gelişmesi hedeflenmiştir.
İstanbul’un eğitim ve kültür merkezi olması, eğitim tarihimizde, öğretmen
yetiştiren kurumlar içerisinde, bu şehirdeki darülmuallimin ve darülmuallimatın daha
fazla tanınmasını sağlar. İstanbul Darülmuallimini, ibtidâîye, rüşdiye, idadiye
mekteplerine öğretmen yetiştirmiştir. Farklı şubelerde eğitim veren darülmuallimin
gibi darülmuallimat da ibtidâîye ve kız rüşdiyeleri için bayan öğretmen adayları
mezun etmiştir. Ayrıca darülmualliminin beden eğitimi ve darülmuallimatın
anaokulu öğretmeni yetiştiren kolları da II. Meşrutiyet sonrasında açılmıştır. Bunun
dışında darülmuallimin ve muallimat’ın uygulama okulları eğitim vermekteydi.
Darülmualliminler, 1870 senesinden itibaren, başta Rumeli ve Anadolu
şehirlerinde olmak üzere, Ortadoğu ve Kuzey Afrika şehirlerinde de kurulmaya
başlamıştır. Aynı şekilde darülmuallimatlar da, Osmanlı Devleti’nin farklı
vilayetlerinde açılmıştır.
Osmanlı Devleti’nde Tanzimat döneminden itibaren, doğrudan ve resmi statüde
öğretmen yetiştiren kurumlar darülmuallimin ve darülmuallimatlardır. Bunun dışında
farklı mekteplerden mezun olanların veya hususi mektepler ile özel ders alanların
öğretmen olarak vazife yaptıkları da görülür. Kaza ve karyelerdeki sıbyan
mekteplerinde, her çeşit mektep mezunu öğretmenlik yapmıştır. Fakat öğretmen
yetiştiren kurumların açılması ile bu durum değişmeye başlamış, dolayısıyla, yalnız
darülmuallimin ve darülmuallimat mezunlarının öğretmenlik yapmaları Osmanlı
Devleti’nde eğitimin bir hedefi olarak belirlenmiştir. Buradan, öğretmenliğin meslek
olarak algılanmasının ve bu mesleği yalnız öğretmen yetiştiren kurumlardan mezun
olanlar tarafından yürütülmesinin gerekliliğine önem verildiği anlaşılmaktadır.
Bunun yanında, özellikle darülfünun ve mülkiye mektebi gibi yüksek okullardan
mezun olan öğrencilerin de, öğretmenlik yapabildikleri bilinmektedir. Eğitimin amaç
ve hedeflerine uygun düşmese de, rüşdiye, idadiye ve sultaniye mektepleri ile çok
farklı alanlarda açılan onlarca mektep mezunlarından da öğretmenlik yapanlar vardır.
Bu çalışmada doğrudan öğretmen yetiştiren resmi kurumlar incelenmiştir.
Osmanlı Devleti geniş sınırlar içerisinde farklı millet ve dinden insanları
barındırmaktaydı. Bunları bir ahenk içerisinde, bir düzen dâhilinde tutmak özellikle
12
son dönemde güç olmuştur. Öğretmen yetiştirmenin gayrimüslim boyutu da
bulunmaktadır. Gayrimüslümlere ait okulların sayısı, Osmanlı Devleti’nin son
döneminde hiç de azimsanacak oranda değildir. Bu okulların da öğretmen ihtiyacı
bulunmaktadır. Gayrimüslim okullara öğretmen yetiştiren kurumlar da, yine
gayrimüslimlere aittir. Bu okullar Osmanlı Devleti’nde “hususi mektepler” sınıfında
yer almaktadır.
Osmanlı Devleti’nde, Tanzimat Fermanı’nın ilanını (1839) çeşitli alanlarda
olduğu gibi eğitim tarihimiz açısından da değişim ve gelişimin bir miladı olarak
değerlendirebiliriz. Çünkü gerek eğitim alanında, gerekse diğer alanlarda alınan
önemli kararların bu tarihten sonra işleme konulduğu bilinmektedir. Her ne kadar
Tanzimat Fermanı olarak bilinen Gülhane Hatt-ı Hümayunu’nda doğrudan eğitimle
ilgili bir düzenleme veya emir bulunmasa da, fermanın ilanını takip eden yıllarda
eğitimle ilgili önemli düzenlemeler yapılmıştır.
Tanzimat’ın kelime köküne bakıldığı zaman “nizam” kelimesi ile karşılaşırız.
Nizam, kelimesinden yola çıkarak, Osmanlı Devleti’nin XIX. yüzyılda düzeninin
tam olarak işlemediği veya yıllardır süren düzensizliğe bir çare arama düşüncesine
gidildiği anlaşılmaktadır.
Tanzimat Fermanı’nda vergi ve tımar sistemi gibi ekonomik veya mâli konular
ele alınmasına rağmen, eğitim konusuna değinilmemiştir41. Bu nedenle tanzimatın
doğrudan değil de, dolaylı olarak eğitimi etkilemesinden söz edilebilir.
Tanzimat sonrası eğitim alanında yapılan çalışmalardan ilki, rüşdiyelerin açılmış
olmasıdır. Rüşdiyelerin açılması, öğretmen okulunun açılmasının da sebebini teşkil
eder. Eğitimin merkez ve taşra teşkilatı da, yine Tanzimat sonrasında şekillenmiştir.
geçici maarif meclisi kurulmuş ve maarif-i umumiye nazırlığı oluşturulmuştur.
Osmanlı Devleti’nde Tanzimat sonrasında öğretmenlik yapabilmek için üç türlü
belge düzenlenmiştir. Bunlardan ilki, darülmuallimin mezunlarına verilen
şehadetname, ikincisi açılan sınavla öğretmenlik için yeterli vasıflara sahip olduğunu
kanıtlayanlara verilen ehliyetnamedir. Üçüncü belge de ehliyetnamesi olup da,
41 Bk. Reşat Kaynar, Mustafa Reşit Paşa ve Tanzimat, TTK, Ankara, 1985, s.174-176.
13
öğretmenliğe seçilen ve tayin edilenlere, memuriyetine ilişkin verilen
itimatnamedir42.
Çalışmamızda cevabını bulmaya çalıştığımız soruları, maddeler halinde şu
şekilde ifade edebiliriz:
Osmanlı Devleti eğitim sistemi içerisinde, öğretmen yetiştiren kurumlar nasıl
bir yer edinmişti?
Darülmuallimin ve darülmuallimatlar ne zaman kuruldu? Taşrada ne zaman
açılmaya başladı?
Darülmuallimin ve darülmuallimatların eğitime katkısı hangi ölçülerde idi?
Bu katkıları nitelik ve nicelik açısından nasıl tasnif edebiliriz?
Öğretmen yetiştiren kurumlar çerçevesinde eğitim tarihimize ilişkin
çıkarımlar yapmak mümkün müdür?
Eğitim tarihimizde, siyasi gelişmelerin eğitime etkileri ne şekilde olmuştu?
Eğitimi ve öğretmen yetiştirmeyi etkileyen diğer unsurlar nelerdi?
Cumhuriyet’in ilanına kadar öğretmen yetiştiren kurumlarda veya öğretmen
yetiştirme sisteminde hedeflere erişme oranı nedir?
Öğretmen yetiştiren kurumları yatılı veya gündüzlü olması ile ibtidaiye veya
rüşdiye şubesine muallim yetiştirmesi gibi özellikler bakımından nasıl tasnif
edebiliriz?
Darülmuallimin, darülmuallimat ile maarifin merkez ve taşra yönetimi
nasıldı?
Darülmuallimin ve darülmuallimat hakkında hangi nizamname ve
talimatnameler hazırlanmıştı? Bu nizamnamelerde yer alan hükümler neler
ihtiva etmekteydi?
Öğretmen yetiştirme konusunda karşılaşılan güçlükler nelerdi?
Darülmuallimin ve darülmuallimatlar öğrencilerini, öğretmenlerini,
binalarını, ders araç gereçlerini yeterli düzeyde temin edebilmiş miydi?
Bunları temin ederken nasıl bir yol izledi?
Öğretmen yetiştiren kurumlar yeterli mezun verebildi mi?
Öğretmen tayininde nasıl bir yol izlenmekteydi?
42 BOA., ŞD, 220-5, 1323.M.15.
14
Darülmuallimin ve muallimatlarda görev yapan öğretmenler hangi okullardan
yetişmekteydi?
Öğretmen yetiştiren kurumlarda medrese etkisi görülüyor muydu?
Darülmuallimin ve darülmuallimatlarda teftiş uygulamaları nasıldı?
Teftiş ve denetim konularında hazırlanmış nizâmnâme ve talimatnameler
nelerdi? Bu nizâmnâme ve talimatnamelerde teftişle ilgili hükümler nelerdi?
Öğretmen yetiştiren kurumlarda bu hükümlere ne ölçüde uyulmaktaydı?
Amaç
Öğretmen yetiştirme ile ilgili olarak yapılan çalışmalar içerisinde telif ve tetkik
eserler yanı sıra, birçok tez çalışmasının olduğu da görülür. Yapılan çalışmaların bir
çoğu cumhuriyet sonrası dönemi içine alırken, cumhuriyet öncesi dönemle ilgili
olarak yapılan çalışmalar da mevcuttur. Ortaya konulan bu çalışmalarda özellikle
İstanbul merkezinde açılan darülmuallimin ve darülmuallimat’a yer verilmektedir.
Ayrıca öğretmen okullarının çeşitli vilayetlerle, sancak merkezlerinde açılarak
sayılarının arttığına değinilmiştir. Fakat, öğretmen okullarının taşradaki durumu ve
bu okullarda eğitim ve öğretimin işleyişine ve teftiş uygulamalarına ilişkin müstakil
çalışmaların fazla olmadığı görülmektedir.
Öğretmen yetiştirme ve öğretmen yetiştiren kurumlar konusunun geniş bir
içeriğe sahip olması nedeniyle, bu konunun kapsamlı bir şekilde incelenmesi gerekli
görülmüştür. Bu kurumların, cumhuriyet öncesindeki durumu, İstanbul dışındaki
merkezlerde eğitime katkıları ve eğitim tarihimizdeki yeri ile ilgili ayrıntılı bir
araştırma ve inceleme yapılmak istenmiş, aynı zamanda bazı hususlar günümüz
eğitim sistemi ile karşılaştırmalı olarak ele alınmıştır.
Osmanlı Devleti’nin geniş coğrafyasının farklı bölgelerinde kurulan
darülmuallimin ve darülmuallimat’ların toplam sayısının seneden seneye değiştiği
tarihi kaynaklardan anlaşılmaktadır. Zira, bazı merkezlerde yeni öğretmen okulları
açılırken, bazı merkezlerde mevcut olanlar kapatılmıştır. Çeşitli nedenlerle kapanan
bu okullar, gerekli fiziksel ve alt yapı imkânları ile öğretim elemanı ve öğrencisi
15
temin edildikten sonra tekrar açılmıştır. Bu nedenle, Osmanlı Devleti’nde toplam şu
kadar öğretmen okulu vardı demek zordur. Ancak Osmanlı Devleti’nde belirli bir
senede, ne kadar öğretmen okulunun eğitim vermekte olduğu kaynaklardan
öğrenilebilir. Dönemler halinde inceleyecek olursak, 1870 senesinde açılmaya
başlayan vilayet darülmualliminlerinin sayısı 1886’da 14; 1905’de 26 ; 1911’de 38;
1914’te 22’dir. 1923 yılına gelindiğinde ise, 13 darülmuallimin, yedi darülmuallimat
eğitim vermekteydi.
Günümüzde öğretmen yetiştirme konusu ile ilgili olarak kitap, makale vb.
yayınlar vardır. Bu tür çalışmaların bazılarında “öğretmen yetiştirme sorunu”
şeklinde meseleye yaklaşılmaktadır. Buradan öğretmen yetiştirmenin bir mesele, bir
sorun olarak algılandığı anlaşılmaktadır. Öğretmen yetiştirme sorunu nitelik ve
nicelik yönünden değerlendirilebilir. Tarihte hem sayısal açıdan, hem nitelik
açısından yeterli öğretmen bulunamıyor idi. Fakat günümüzde bu verimsizliği sayısal
olarak açıklamak zordur. Çünkü yeterli miktarda öğretmenin yetişmekte olduğu
bilinmektedir. Aslında konuyla ilgili olarak yapılan her çalışma, öğretmen yetiştirme
ile ilgili olarak, sorunun bir cephesine ışık tutmaktadır. Bu çalışmalar toplu olarak
değerlendirildiğinde, bu soruna yaklaşımda daha pratik çözüm önerileri
getirilebilecektir.
Eğitim tarihimizde de, öğretmen yetiştirme sorununun olduğunu ifade etmek
mümkündür. Bu sorunlara ilişkin aranan çözüm yollarının ve bulunan çözümlerin
incelenmesi, günümüzde ortaya çıkan benzer sorunlara nasıl yaklaşılması gerektiği
konusuna yardımcı olacaktır. Bu nedenle geçmişteki uygulamaları irdelemek
gerekmektedir.
Çalışmamızda, modernleşme döneminde öğretmen ihtiyacının nasıl
karşılandığı konusu ayrıntılı bir şekilde ele alınmıştır. Osmanlı Devleti’nde tanzimat
sonrasında kurulmuş ve eğitim faaliyetlerini yürütmüş kız ve erkek öğretmen
okullarının daha yakından tanınması hedeflenmiş ve günümüz öğretmen yetiştirme
sisteminin temeline inilmek istenmiştir. Bu okulların seçilmesinde, öğretmenin
eğitim hayatımızdaki rolü etkili olmuştur. Darülmuallimin ve darülmuallimat, aynı
zamanda meslek okulu grubunda yer almaktadır. Bu okulların diğer bir önemi, yalnız
İstanbul’a özgü olmamalarıdır. Osmanlı Devleti’nin hemen her bölgesinde bulunan
öğretmen okullarının nasıl açıldığı, alt yapısının ne şekilde sağlandığı, öğrencilerin
16
nasıl bir eğitim aldığı, dolayısıyla eğitim faaliyetlerinin nasıl yürütüldüğüne ilişkin
bilgi verilmek istenmiştir. Darülmuallimin ve muallimat, teftiş uygulamalarının
eğitim tarihimizdeki işleyişini kurumlar bazında görmek amacıyla ve öğretmen
yetiştiren kurumlar olması nedeniyle özellikle seçilmiştir.
Genel anlamda çalışmamızın amacı ise, eğitim tarihimize ilişkin tespitler
yapmaktır. Eğitimin önemli ve vazgeçilmez bir ögesi olan öğretmeni yetiştiren
darülmuallimin ve darülmuallimat çerçevesinde, yakın tarihte eğitimin işleyişine
ilişkin ayrıntılar ortaya konulmak istenmiştir.
Yöntem ve Kaynaklar
Araştırmamızda kullanılan kaynak, belge, kitap ve süreli yayınlara geçmeden
önce, konumuzla ilgili doğrudan ve dolaylı olarak, daha önce yapılan çalışmalara yer
vermek faydalı olacaktır. Öğretmen yetiştirme meselesi, günümüzde birçok kitap,
makale veya bilimsel çalışmaların konusunu oluşturmaktadır. Bu da meselenin
önemini göstermesi bakımından dikkate değerdir. Bu çalışmaların ortak yönü,
öğretmen yetiştirme sisteminin, cumhuriyetten sonraki sürecine ilişkin ayrıntılardan
bahsetmesidir. Bunun yanı sıra cumhuriyet öncesinde öğretmen yetiştirme
konusunda yapılan çalışmalar da bulunmaktadır. Fakat bu çalışmalar konuyu yalnız
Osmanlı Devleti ile sınırlı tutmamış, konu cumhuriyet sonrasına da taşınmıştır.
Hasan Ali Koçer’in “Türkiye'de Öğretmen Yetiştirme Problemi (1848-1967)” isimli
eseri 1967 senesine kadar konuyu getirmektedir. Cemil Öztürk’ün “Atatürk Devri
Öğretmen Yetiştirme Politikası” adlı daha sonra Türk Tarih Kurumu tarafından
basılan doktora tezinde “Osmanlı İmparatorluğu’nda Öğretmen Yetiştirme ve
Öğretmen Yetiştiren Kurumlara Toplu Bir Bakış” şeklinde bölüm başlığı
bulunmaktadır. Bu eser konuyu 1939 senesine kadar getirmiştir. Öztürk’ün
“Türkiye’de Dünden Bugüne Öğretmen Yetiştiren Kurumlar” başlıklı konuyla ilgili
bir eseri daha bulunmaktadır. Bu eser öğretmen yetiştirme konusunu tanzimattan
itibaren ele alarak, kitabın basım yılı olan 1998’e kadar getirmektedir. Eser,
öğretmen yetiştirmenin tarihini ele alan çok kapsamlı bir çalışmadır. Bunun dışında
eğitim tarihimizin temel eserlerinden, Osman Nuri Ergin’in beş ciltlik “Türkiye
Maarif Tarihi” isimli eseri bulunmaktadır. Burada öğretmen yetiştirme konusuna da
17
yer verilmiştir. Yine, Yahya Akyüz’ün “Türk Eğitim Tarihi” adlı geniş içerikli, temel
nitelikte bir eseri mevcuttur. Belirli bir dönemin eğitim tarihini kaleme almış olan
Mustafa Ergün’ün “II.Meşrutiyet Devri Eğitim Hareketleri” ile “Atatürk Devri
Eğitim Hareketleri” adlı kitaplarını da belirtmek gerekmektedir. Ayrıca, Bayram
Kodaman’ın “II.Abdülhamit Devri Eğitim Sistemi” adlı eserinden bahsedebiliriz.
Yukarıda belirtilen kitapların konumuzla doğrudan ilgili olanı ilk üçüdür. Diğer
kitaplar, eğitim tarihimize ilişkin kaynak nitelikte eserlerdir. Bu kitaplarda, Osmanlı
Devleti’nde öğretmen yetiştirme sistemine ilişkin bilgiler, bölümler içerisinde yer
almıştır. Çalışmamızda bu eserlerden faydalanılmıştır. Ancak kaynaklarımızın büyük
bir bölümünü arşiv belgeleri oluşturmuştur.
Araştırmamız ağırlıklı olarak arşiv vesikalarına dayandırılmıştır. Başbakanlık
Osmanlı Arşivinde, eğitimle ilgili yapılacak araştırmalarda dosya taraması
yapılabilmektedir. Dosyalar konularına göre tasnif edilmiştir. Tasnif edilen bu
dosyalar kodlanmıştır. Buna göre, Maarif Heyet-i Teftişiye (MF.HTF) dosyalarına,
Maarif İstatistik Kalemi (MF.İST) dosyalarına, Maarif Tedrisat-ı Âliye (MF.ALY),
Maarif Meclis-i Kebir (MF.MKB), Maarif Gayr-i Müslim (MF.MGM) gibi
kalemlere ait dosyalara bakılmıştır. Bu kalemlerdeki dosya sayıları farklıdır. Fakat,
dosyaların her birinde ortalama yüz elliye yakın belge ve yaklaşık iki yüz elli sayfa
bulunmaktadır. Maarif Heyet-i Teftişiye ve Maarif İstatistik kalemlerine ait
dosyaların hepsi incelenmiştir. Konuyla ilgili olan bölümlerin fotokopisi alınmak
suretiyle çoğaltılmış ve günümüz Türkçesine çevrilerek, çalışmamızda yer
verilmiştir. Maarif-i Âliye dosyaları 1289-1341 yılları arasındaki belgeleri
içermektedir. Bu dosyaların her yılına ait nüshalar üzerinde çalışılmıştır. Maarifle
ilgili tüm iradeler incelenmiştir.
Arşivde ayrıca, Şura-yı Devlet katologlarındaki, Maarifle ilgili bölümler
taranmıştır. Arşivde değişik konular üzerinde hazırlanmış defterler içinde eğitime ait
bilgilere de bakılmıştır. Taradığımız defterler arasında, Başbakanlık Nezaret Gelen
Giden Defterleri ile Kavanin ve Nizamat Defterleri yer almaktadır.
Başbakanlık Osmanlı Arşivi’nde eğitimle ilgili olarak Maarif Mektubi Kalemi
(MF.MKT) belgelerinin tümü taranmıştır. Mektubi kalemi adından da anlaşılacağı
üzere Osmanlı Devleti’nde maarife ait meselelerde yazışmaların yapıldığı kalemdir.
Sadrazamlıktan maarif nezaretine, bakanlığın, maarif müdürlerine, maarif
18
müdürlerinin öğretmen yetiştiren kurumların idarecilerine vb. gönderdiği yazılar
mektubi kaleminde yer almaktadır.
Başbakanlık Osmanlı Arşivi yanı sıra, Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi’nde de
çalışmalar yapılmıştır. Cumhuriyet Arşivi’nde, konu ile ilgili yaptığımız tarama
sonrasında elde ettiğimiz belgelerin fotokopisi alınmak suretiyle, bugünkü alfabeye
edilmiştir.
Arşiv dışında, çalışmalarımıza kütüphanelerde devam edilmiştir. Bu kütüphaneler
arasında Bayezid Devlet Kütüphanesi, Millet Kütüphanesi, Türk Tarih Kurumu,
Milli Kütüphane, İstanbul İl Halk Kütüphanesi ile Konya’daki kütüphaneler yer
almaktadır.
Kütüphanelerde, gazete (yalnız takvim-i vekâyi), düstur, maarif salnameleri,
vilayet salnameleri, TBMM Zabıt Cerideleri ve Osmanlı Meclis-i Mebusan Zabıt
Cerideleri gibi süreli kaynak eserlerin taramaları yapılmıştır. Bu yayınlarda
konumuzla ilgili bölümler günümüz harflerine çevrilmek suretiyle çalışmamızda
kullanılmıştır.
Çalışmamızda ayrıca Konya Bölge Yazma Eserler Kütüphanesi’ne Konya Maarif
Arşivi’nden getirilen belgelere de bakılarak teftişle ilgili defterler tarandı. Muallim
teftiş defterleri veya teftiş defterlerine bakılmak suretiyle, bu defterlerde
darülmuallimin veya darülmuallimat ile ilgili kayıtlar incelendi.
Arşiv ve kütüphaneler dışında çalışmamızda tez çalışmaları incelenmiştir.
Yükseköğretim Kurumu (YÖK) dökümantasyon dairesinden tez çalışmaları
taranarak, öğretmen yetiştirme konusu ile ilgili tezler tespit edilmiş ve bu tezlerin
içerikleri incelenmiştir. Orijinal içerikli ve konumuzla doğrudan ilgili bölümlerden
alıntılar yapılmıştır.
İçerik
Çalışmamız beş bölümden oluşmaktadır. İlk bölümde Osmanlı Devleti’nde
öğretmen yetiştiren kurumların kuruluşlarına yer verilmiştir. Darülmuallimin ve
darülmuallimat ilk olarak İstanbul’da kurulmuştur. Bu okulların şubeleri de
bulunmaktadır. Bu şubelerin açılış tarihleri ile öğretmen yetiştiren kurumların
kurulma sürecinden bahsedilmiştir. Ayrıca öğretmen okullarının İstanbul dışında
19
kurulanlarının açılış tarihleri belirtilmiştir. Öncelikle vilayet merkezlerinde
kurulmasına izin verilen öğretmen okulları, müstakil sancaklarda da kurulmaya
başlamıştır. Öğretmen okullarının sayısı yıllara göre farklılık göstermiştir. Hangi
sene ne kadar öğretmen okulu olduğu ve bunların hangi vilayet veya livalarda yer
aldığına değinilmiştir. Dolayısıyla Osmanlı Devleti’ndeki öğretmen okulları genel
olarak ve toplu bir bakış açısıyla ele alınmıştır.
İkinci bölümde öğretmen yetiştiren kurumların eğitim yönetimleri incelenmiştir.
Öncelikle yönetim ve eğitim yönetimi kavramlarına ve Osmanlı Devleti’nde eğitimin
genel olarak nasıl idare edildiği konusundaki bilgilere yer verilmiştir. Maarif-i
umumiye nazırı’ndan itibaren hiyerarşik olarak eğitimde görev alan memurlara ve
meclislere değinilmiştir. Ardından öğretmen okullarındaki eğitim yönetimi ile okul
ve sınıf yönetimine bakılmıştır. Eğitim yönetimi, okul ve sınıfın işleyişine ilişkin tüm
unsurları içine almaktadır. Dolayısıyla, öğretmen okullarının dersleri, ders araç
gereçleri, bütçesi ve mâli yapısı, öğrencileri, sınavları, muallimleri, mezunları, sosyal
ve kültürel faaliyetleri gibi konulara açıklık getirilmiştir.
Üçüncü bölüm taşra darülmualliminlerindeki eğitim yönetimi ile ilgilidir. İstanbul
darülmuallimini ve taşra darülmualliminlerinde eğitim yönetimi ayrı bölümler
halinde incelenmiştir. İstanbul dışındaki darülmualliminleri de, çalışmamızda
gruplandırmayı uygun gördük. Gruplamayı Anadolu, Rumeli, Ortadoğu
darülmualliminleri ile diğer darülmualliminler şeklinde tasnif ettik. Her bölümde o
bölgenin darülmualliminlerinin muallimleri, öğrencileri, okul binaları, dersleri,
öğrenim süreleri gibi maddelere ilişkin ayrıntılara ve bu kurumların çeşitli
sorunlarına yer verilmiştir.
Dördüncü bölüm, öğretmen okullarındaki denetim ile ilgilidir. Burada öncelikle
teftiş, denetim, disiplin kavramlarının tanımı yapılmıştır. Ardından, Osmanlı
Devleti’nde teftiş uygulamalarının tarihine kısaca yer verilmiştir. Nizamname ve
talimatnamelerdeki teftişle ilgili maddeler orijinal halinden günümüz harflerine
çevrilmek suretiyle sunulmuş ve eğitim tarihimizde denetimle doğrudan ve dolaylı
olarak görevli memur ve meclislere ilişkin açıklamalar yapılmıştır. Öğretmen
okullarında yapılan teftiş uygulamalarına değinilmiştir. İstanbul Darülmuallimini ve
darülmuallimatında uygulanan teftiş örnekleri ile taşra öğretmen okullarındaki
denetimlerden örnekler verilmiştir. Öğrenciler ve öğretmenler çeşitli nedenlerle
20
ödüllendirilmişlerdir. Aynı şekilde çeşitli cezalar düzenlenmiştir. Öğrenci ve
öğretmenlere verilen ödüller ile maarif madalyaları hakkında bilgi verilmiştir.
Beşinci bölüm, eğitim tarihimizde önemli bir yeri olan öğretmen okullarına ilişkin
hazırlanmış olan nizâmnâme ve talimatnameler hakkındadır. Yalnız darülmuallimine
ilişkin ve yalnız darülmuallimatla ilgili tüzük ve yönetmelikler bulunmaktadır. Aynı
şekilde her ikisi için ortak olarak hazırlanan tüzükler de vardır. Burada da yine toplu
bir bakış açısıyla darülmuallimin ve darülmuallimatlara ilişkin tüm yönetmeliklere
yer verilmeye çalışılmıştır. Aynı zamanda doğrudan darülmuallimin ve
darülmuallimatla ilgili olmayıp maarifle ilgili nizamnameler de vardır ve bunlarda
öğretmen okullarını ilgilendiren maddeler yer almaktadır. Bu yönetmelik ve
tüzüklerin öğretmen okullarına ilişkin hükümleri çalışmamızda belirtilmiştir. Bunun
dışında bazı nizamnameler ilerleyen yıllarda tekrar düzenlenmiştir. Düzenleme
yapıldıktan sonra yürürlüğe giren maddelere ayrıca değinilmiştir.
Tezin sonuç bölümünde çalışmamızda ulaştığımız sonuçlar belirtilmiş, giriş
bölümündeki soruların cevabı verilmiştir.
Ekler kısmında ise, diploma, nizamname, teftiş, öğrencilerin hazırladığı dilekçe,
sınav cetveli, 1915 tarihli darülmuallimin nizamnamesinin feshine ilişkin kararname
gibi çeşitli belgelerden örnekler konulmuştur. Tez çalışmamızın sonunda yararlanılan
kaynaklar tasnif edilerek belirtilmiştir.
21
BİRİNCİ BÖLÜM
DARÜLMUALLİMİN ve DARÜLMUALLİMATLARIN KURULUŞU
Osmanlı Devleti’nde doğrudan ve modern usullerle öğretmen yetiştiren
kurumlardan ilki İstanbul’da kurulmuştur. Bu kurum, erkek öğretmen adaylarını
rüşdiye mektepleri için yetiştirmekle mükellefti. Bu okula “öğretmen yetiştiren yer”
mânasına gelen darülmuallimin ismi verilmiştir. Daha sonra, darülmuallimin’e ait
çeşitli şubeler açılmış, ardından bayan öğretmenler yetiştirmek üzere darülmuallimat
1870 senesinde kurulmuştur. İstanbul’daki bu okulların benzerleri Osmanlı
Devleti’nin farklı vilayetlerinde de açılmaya başlamıştır. Bunların yanında Terbiye-i
Bedeniye Mektebi ve Ana Muallim Mektebi, okul öncesi ve beden öğretmenlerini
yetiştiren şubeler olarak İstanbul’da açılmıştır. Tüm bu okulların kuruluşları ile ilgili
bilgilere bu bölümde yer verilecektir. Fakat öncelikle, eğitim tarihimizde öğretmen
yetiştiren kurumlara neden ihtiyaç duyulduğuna bakabiliriz.
1.1. DARÜLMUALLİMİN VE DARÜLMUALLİMATLARA DUYULAN
İHTİYAÇ
Eğitimin temel ve vazgeçilmez unsurlarından biri öğretmendir. Tarihte muallim
veya müderris olarak isimlendirilen öğretmenin yetişmesi eğitimin niteliği ve
verimliliği açısından önemlidir. Osmanlı eğitim sisteminde medreseler devletin
kuruluş yıllarından, son dönemlerine kadar yerini muhafaza etmiştir. Hatta II.
Meşrutiyet döneminde dahi medreselerde ıslah çalışmaları yürütülmüştür.
Medreseler işleyişini kendi içinde devam ettirmiş, çeşitli şube ve derecelerde eğitim
vermiş, müderrisler de medreselerden yetişmiştir.
İlkokul düzeyinde sıbyan mekteplerinde eğitime devam edilirken, yeni usul
üzere eğitim veren ibtidâîye mektepleri de eğitim tarihimizdeki yerini almıştır.
İbtidâîye mekteplerinde eski usul üzere yetişmiş muallimlerin bulunması, eğitimin
kalitesini etkilemekte ve bu şekilde eğitimde istenilen hedeflere ulaşılması da güç
olmaktaydı. Dolayısıyla eğitim programları ve yöntemleri bakımından eski ve yeni
22
ayrımının olması nitelikli ve istenilen vasıflarda öğretmen yetiştirilmesini
gerektirmişti.
Osmanlı Devleti’nde Tanzimat döneminde, öğretmen yetiştiren kurumların
açılmasında üç faktörün etkili olduğu ifade edilebilir. Bunlardan ilki medresler
dışında modern mekteplerin kurulması, diğeri, yeterli seviyede ve sayıda öğretmen
bulunamamasıdır. Son olarak da eğitimde yeni usulün yerleşmeye başlamasıdır. Yeni
usulle eğitim verecek muallimlerin bu usule aşina olmaları gerekecektir.
“Usul-ı Cedide” (yeni usul) Tanzimat sonrası eğitimdeki gelişmeleri anlatmak
üzere kullanılmıştır. Öğretim usulünün ve izlenen yolun kolaylaştırılması, yani
öğrencilerin kısa sürede ilmi olgunluk kazanabilmelerini ifade etmektedir43.
Öğrenciler, sıbyan mektebinden sonra, rüşdiye mektebine giderek, bu
mekteplerde toplam dokuz sene öğrenim görmüş olmaktaydı. Dolayısıyla çocukların
bu süreyi boş yere geçirmemesi, yani verimli bir şekilde değerlendirebilmeleri için
talim usulünü iyi bilen hocaların eğitim vermesi gerekli görülmüştü44.
Eğitim tarihimizde, modernleşme döneminde yeni usulün yaygınlaşmaya
başlaması, eğitime bir hareketlilik getirmiştir. Bunu, tarihi şahsiyetlerin
hatıralarından da anlamaktayız.
Halit Ziya Uşaklıgil, eski sıbyan mektebinden, yeni ve modern usullerde eğitim
veren ibtidâîye mekteplerine geçişi heyacanlı bir şekilde nakletmiş, yeni usul üzere
eğitim yapan mektebin ayrıntılarına yer vermiştir. Sınıfa girdiğinde sıra sıra sedirler
ve kürsünün yanısıra “genç, sevimli, tatlı bir hoca” gözlemlemiş ve bu mektebin
Sarachane’de olduğunu söylemişti45. Yeni usulü bilen muallimler yetiştiren
darülmuallimin ve muallimatların, ibtidaîye mekteplerinin gelişmesinde önemli
katkılarının olacağı düşünülmüştü.
Sultan II. Abdülhamit zamanında Hamidiye İbtidaiye Mektebi açılmıştı. Bu
okul da yeni usul üzere eğitim vermekteydi. Bu mektepte öğrenciler sıralarda ders
görmekte, hocalar siyah tahtalı kürsüler üzerinden ders vermekteydi. Bu okula eğitim
almak üzere gelen Celal Esat Arseven hatırasında okulla ilgili olarak “…. Şükrü Paşa
isminde münevver bir bahriye paşası müdür tayin olmuş, yüksek mekteplerden mezun 43Akyüz, age.,s.180. 44 BOA., İ.DH., 155-8034; 1263.N.7. 45 Halit Ziya Uşaklıgil, “Yeni Usul Mektep”, Bir Eğitim Tasavvuru Olarak Mahalle/Sıbyan Mektepleri, Haz. İsmail Kara-Ali Birinci, Dergâh Yay.,İstanbul, 2005, s.59-62.
23
hocalar okula alınmıştı” demekteydi. Okulda Kurân-ı kerim dersi yanında hesap,
coğrafya, tarih, Türkçe, hüsn-ü hat ve mûsiki gibi dersler okutulacağı ve öğrencilerin
üniforma ile okula gelecekleri de ifade edilmişti46. II. Abdülhamit dönemi ile ilgili
olarak, eğitim alanında niceliksel bir artışın olduğu inkâr edilmemektedir. Fakat
burada yeni usul üzere kurulan bir okul görmekteyiz. Bu okulda gerek müfredatın,
gerek ders araç gereçlerinin, gerekse idareci ve öğretmenlerin modern bir yapıya
sahip olduğu anlaşılmaktadır. Dolayısıyla gelişimin yalnız niceliksel olmadığı,
nitelik bakımından da gelişmelerin olduğu görülür. Bu gelişmeler İstanbul’da
yaşanmaktaydı. Fakat Anadolu’nun çeşitli merkezlerinde yürütülen eğitimin
durumuna baktığımız zaman farklı bir tablo ile karşılaşırız. Son dönemde
Anadolu’da ve devletin diğer bölgelerinde eğitimin gelişmesi için darülmualliminler
tesis edilmişti. Eğitim alanında yürütülen çalışmalar ve gayretler elbetteki bazı
kurumların modern usullerle eğitim yapmasına imkân vermekte idi. Fakat bunun
yeterli düzeyde olmadığını da belirtmek gerekmektedir. Zira Anadolu’da yeni usul
üzere yetişmiş muallimlere ihtiyacın devam ettiği ve dolayısıyla kalkınmayı eğitim
alanında yapılacak çalışmalarla sağlamayı hedefleyen Osmanlı Devleti’nin, bu
alanda yapması gereken bir hayli işin olduğu söylenebilir.
Öğretmen yetiştiren kurumların eğitim yönetimi ve denetimi konusunun sağlam
bir temel üzerine oturması için, o yıllarda Anadolu’da ilköğretimin nasıl yapıldığına
bakmak gerekecektir. Bu nedenle, öncelikle iptidaîye ve sıbyan mekteplerinin eğitim
tarihimizdeki genel durumuna yer verebiliriz.
Anadolu’da iptidaiye mekteplerinin fiziksel yapıları, ders araç ve gereçleri
öğretmenlerin nitelikleri ve verilen eğitimin yeterli olup olmadığına ilişkin bilgileri
hazırlanan müfettiş raporlarında bulmak mümkündür. Bu raporlarda temel eğitimin
XX. yüzyıl başlarında ne seviyede verildiği anlaşılmaktadır. Bu bilgiler, öğretmen
yetiştiren kurumların önemini göstermesi açısından da dikkate değerdir. Çünkü
darülmuallimin mezunu muallimler yetiştikçe, kaza ve karyelerdeki ibtidaiye
mekteplerinde görev yapan mevcut muallimlere ihtiyaç duyulmayacağı kanaati
bulunmaktadır. Ayrıca, Ahmet Şerif’in47 Anadolu’da yaptığı gezilerde tutmuş
46Celal Esat Arseven,“Sıbyan Mektepleri ile Modern Mektep Arasında”, Bir Eğitim Tasavvuru Olarak Mahalle/Sıbyan Mektepleri, Haz. İsmail Kara-Ali Birinci, Dergâh Yay., İstanbul, 2005,s.270-279 47 Ahmet Şerif, tarihte gazetecilik yapmış bir şahsiyettir.
24
olduğu ve gözlemlerini yazdığı notlar önemli bilgiler içerir. Bu bilgiler ışığında,
Anadolu’daki köy, kaza veya nahiye merkezlerindeki çeşitli okulların genel
durumlarına aşağıda yer verilmiştir. Bu örneklerle, Osmanlı Devleti eğitim
sisteminin son dönemindeki durumu ile ilgili genelleme yapılması amacı
güdülmemiş olup esas gayemiz, öğretmene ve özellikle nitelikli öğretmene duyulan
ihtiyacı göstermektir.
Örneğin, İskenderun’un Hassa kazasında 1910 senesinde eğitime gereken önemin
verilmediği, Hassa’ da rüşdiye mektebinin olmaması ve ibtidâîye mektebi binasının
da sağlıksız bir durumda olmasından anlaşılmaktadır. İbtidaiye mektebinde seksen
civarında öğrenci bulunmaktadır. Hassa Kaymakamı, okula öğretmen geleceğini ve
okul binasının yaptırılacağını söylemiştir48.
Yine, Adana’nın Feke kazasında Mart 1910 tarihinde biri Müslümanlara, diğeri
Ermeniler’e ve biri de Protestanlara ait olmak üzere üç okul bulunmaktaydı.
Müslüman okulda kız ve erkek toplam otuz kadar öğrenci eğitim görmekte olup,
eğitim yapılan yer, çok küçük bir oda idi. 200 kuruş aylıklı öğretmenin aciz birisi
olduğundan bahsedilmekte, Ermeni-Protestan okulunda ise 60–70 civarı öğrenci
bulunmakta ve okulun diğerine göre iyi durumda olduğuna değinilmektedir. Erkek
öğretmen Protestanların vaizi olup, fahri olarak çalışmaktadır. Kızların ayrıca kadın
öğretmenleri bulunmaktadır. Son olarak, Ermeni okulunda da 50-60 kadar talebenin
olduğu ve bu öğrencilerin seviyesinin iyi durumda olduğu ifade edilmiştir49. Müslim
ve gayri müslim çocukların eğitimlerinde önemli farklılıkların olduğu
anlaşılmaktadır.
Konya’da eğitim kurumları karşılaştırıldığında, Türkler arasında eğitim
faaliyetlerinin az olduğu, eğitim kurumları ile öğrenci sayılarından
anlaşılabilmektedir. Nüfus oranları da dikkate alındığı zaman, Türklerde on kişide 1’i
okula giderken; gayr-i müslimlerde dört kişiden biri okula gitmiştir50. Dolayısıyla
okullaşma oranları arasında iki buçuk kat gibi bir fark vardır.
48 Ahmet Şerif, Anadolu’da Tanin, Haz. Mehmet Çetin Börekçi, C.I, TTK, Ankara, 1999, s.146. 49 Şerif, age., s.81. 50 Durmuş Yılmaz “Konya’nın Sosyal, Kültürel ve Ekonomik Durumu”, Yeni İpek Yolu Konya Kitabı VIII Özel Sayı, Konya, Aralık, 2005, s.88 ; Aynı şekilde, Müslim ve gayr-ı Müslim halk okur yazarlık açısından karşılaştırıldığında, Ziya Paşa “Anadolu ve Rumeli’nin hangi şehrine gidilirse iş için katip aransın. Millet-i İslamiye’nin yüzde ikisi yazı bilir çıkmaz. Milel-i saireden ise yüzde yirmi okur yazar
25
Diğer bazı merkezlerdeki eğitim durumuna yer veecek olursak, örneğin, liva
merkezi olan Mersin’de 2 Nisan 1910 tarihinde idadi ve rüşdiye mektebi dahi yoktur.
İbtidaiye mektebi ise düzgün bir vaziyette değildir. Karaman’da da bir Rum ve
Ermeni okul bulunmaktadır ve bu okulların Müslüman okullarına göre düzenli
olduğu belirtilmektedir51.
A.Şerif,10 Kasım 1913’te Adapazarı’nda gördüğü bir kız okulundan
bahsetmiştir. Bu okulun binasının hayli eski ve bakımsız, öğrenci ve hanım
öğretmenlerin ise temiz giyinimli olduğu ifade edilmiştir. Jimnastik dersleri önem
verilerek yapılmaktadır. Öğretmenler nakışla uğraşmakta ve odada bir de piyano
bulunmaktadır. Okulda 105 öğrenci eğitim görmekte olup, bayan öğretmen, kız
öğretmen okulu mezunudur. Adapazarı’nda 1913 senesinde bir de rüşdiye
mektebinde eğitim yapılmaktadır. İki öğretmeni ve 78 öğrencisi bulunan okulda
öğretmenlerin yetersiz olduğu ifade edilmektedir. Düzce’de bulunan rüşdiye
mektebinin de iki öğretmeni olup, bunların genel olarak olumlu vasıflarının
bulunmadığından söz edilmiştir52.
Karye, kaza ve liva merkezlerindeki okulların genel yapısı yanında,
muallimlerin durumu da, Osmanlı’da son dönem eğitim yapısını yansıtması
açısından önemlidir. Müfettişler küçük yerleşim birimlerindeki ibtidâîye
mekteplerinde yaptıkları teftişlerde muallimlerin eğitim durumlarına,
mezuniyetlerine, eğitim öğretime aşinalıklarına vb. hususlara ilişkin bilgiler
vermektedir. Müfettişlerin verdiği raporlar darülmualliminlerin önemini göstermesi
bakımından dikkate değerdir.
Örneğin, müfettiş 1918 senesinde Elazığ’a bağlı Keban kazasındaki okulları
teftiş etmiştir. Okullarda darülmuallimin mezunu olan biri 22, diğeri 23 yaşındaki
muallimle karşılaşmıştır. Müfettişe göre, bu muallimler darülmuallimin mezunu
olduğundan yeni usul üzere eğitim yapmaktadırlar. Ayrıca Maarif müdürünün
uyarılarına dikkat etmekte, özen ve önem göstermektedirler53.
bulunmaktadır” der. bk. Durmuş Yılmaz, Osmanlı’nın Son Yüzyılı-Cumhuriyet’e Giden Yol, Alagöz Yay., Konya, 2000, s.159. 51 Şerif, age., s.193, 222. 52 Şerif, age., s.356-392. 53 BOA., MF. HTF, 5-42, 1336.M.15.
26
Osmanlı devleti’nde ilk, orta ve yüksek mekteplerin XX. yüzyıl başlarındaki
genel yapısına ilişkin olarak yukarıda sunulan örnekler eğitim tarihimize ait bir
dönemin manzarasını yansıtmaktadır. Bu örnekler, okulların genel durumunu ve aynı
zamanda öğretmen ihtiyacını göstermekte olup, ihtiyacın karşılanmasına önem
verilmesi gerektiği sonucunu ortaya koymaktadır. Osmanlı Devletinin bu konuya
verdiği önemi de, yapılan çalışmalarla görmekteyiz.
1.2. DARÜLMUALLİMİN-İ RÜŞDİYE’NİN KURULUŞU (1848)
İstanbul’da geçici bir Maarif Meclisi, mekteplerin düzenlenmesi amacıyla 1846
senesinde kurulmuştur. Bu mecliste gerek sıbyan mektebi ve gerek rüşdiye mektebi
için fen adamı ve bildiğini öğretmeye muktedir hocalar yetiştirilmek üzere
darülmuallimin açılması konusu görüşülmüştür. Talim ve takrir (anlatma) usulünün
diğer derslerle birlikte öğretilmesi planlanmıştır. Burada üç layiha söz konusu
edilmiştir. Biri mekteb-i sıbyanın ıslâhı, diğeri rüşdiye mektepleri isminde ikinci
derecede yeni mektepler açılması, üçüncüsü yüksek tahsile mahsus olmak üzere
darülfünun inşası ve açılmasıdır54.
Darülmuallimin-i Rüşdiye 1848’de Mekâtib-i Umumiye Nazırı Kemal Efendi’nin
öncülüğünde Fatih’te açılmış, darülmuallimin’de baş hoca unvanı ile Yahya Efendi
müderris olarak atanmış, 1850 senesinde de Ahmet Cevdet Paşa okulun müdürlüğüne
getirilmiştir. 1 Mayıs 1851 tarihinde de Ahmet Cevdet Paşa Darülmuallimin ile ilgili
bir nizamname kaleme almıştır. Nizamnameye göre okulda öğrenim süresi üç yıl
olacaktır. Öğrenciler sınavla alınacak olup, adayların Arapça’ yı anlayıp Türkçe’ye
çevirebilecek bilgiye sahip olmaları gerekmektedir. Öğrencilere burs da
verilecektir55. Fatih’te rüşdiye mekteplerine hoca yetiştirmek üzere açılan
Darülmuallimin’e kabul edilen öğrencilere aylık 30’ ar kuruş verilmiştir56. 16 Mart
1848 Perşembe günü İstanbul Darülmuallimin’in açılış nutku baş öğretmen ve
54 Ahmet Cevdet Paşa, Tezâkir-Tetimme-40, Haz. Cavid Baysun, TTK, Ankara, 1991, s.37; BOA, İ.DH., 143-7393; 1263.R.25. 55 BOA., İ.MVL, 211-6894, 1267.B.28 ; Nizamnameye ilişkin ayrıntılı bilgi için bk. Yahya Akyüz, “Darülmuallimin’in İlk Nizamnamesi (1851) Önemi ve Ahmet Cevdet Paşa”, Milli Eğitim Dergisi, S: 95, Mart, 1990, s.3-21. 56 Cevdet, age., s.39,40.
27
Arapça muallimi Yahya Efendi tarafından yapılmıştır57. 1848’te ilk olarak açılan
İstanbul Darülmuallimini’nin meslek kaynağı, rüşdiye şubesi idi ve mezunlar rüşdiye
muallimi yapılmaktaydı. Okulun tam adı “Dersaadet Darülmuallimin-i
Rüşdiyesi”dir58. Sultan Abdülmecid Tanzimat Fermanı’ndaki belirtilen hususların
başarılı olması için eğitime önem verilmesi gerektiğini belirtmiştir59. Sultanın, eğitim
konusundaki hassasiyetinin uygulamada kendisini göstermesi, döneminde
darülmuallimin açılmasından da anlaşılmaktadır.
Darülmuallimin-i Rüşdiye’nin kuruluş yeri planlanmış, 15 Nisan 1263 (27
Nisan 1847) tarihli irade ile, Mekkizâde Asım Efendi’nin türbesi yanındaki yere bir
mektep inşası düşünüldüğü anlaşılmaktadır. Muallim yetiştirilmesi usulünün
uygulanması için bu yerde inşa edilecek mektebin, darülmuallimin olması
kararlaştırılır. Darülmuallimin binasının ileride Darülfünun’a nakli gerçekleşeceği de
hesap edilmiştir. Fakat bu durum gerçekleşse bile buranın ileride rüşdiye mektebi
olabileceği düşünülmüştür60.
27 Nisan 1263 (9 Mayıs 1847) tarihli iradede de belirtildiği üzere, Mekki
zâde Asım Efendi’nin türbesi bitişiğinde, hükümet tarafından yapılan mektep
darülmuallimin olarak kabul edilmiş ve bu şekilde inşasına müsaade edilmiştir.
Meclis-i Maarif-i Umumiye toplanarak konuyu görüşmüştür. Konuyla ilgili ayrıntılı
bir mazbata düzenlenmiş ve Meclis-i Vala’da da okunmuştur. Geçici Maarif
Meclis’inde, Mekâtib-i Rüşdiye Layihası düzenlenmiştir. Bu layihada
darülmuallimin’de okutulacak dersler, Mekâtib-i rüşdiyede öğrencilere gösterilecek
şekilde Arapça, Farsça, Fen ve Hesap ile coğrafya dersleri olarak belirtilmiş, ayrıca
hüsn-ü ifade ve usul-ı tâlim de ilave edilmiştir. Bu okula 30 öğrenci alınması
kararlaştırılmıştır. Bu öğrenciler medreselerde sarf ve nahv görmüş, iyi ahlâklı
kimselerden, Mekâtib-i Umumiye Nezaretince, önem ve dikkatle tayin edilecektir.
Mektebe ilk aşamada bir müdür ve bir hesap ve coğrafya hocası ile bir de Farsça
57 Zekai Konrapa; “İstanbul Öğretmen Okulları I”, Tedrisat Mecmuası, Mart 1951, s.42,43. 58 Zekai Konrapa; “İstanbul Öğretmen OkullarıIII”, Tedrisat Mecmuası, Mayıs 1951, s.37,38. 59 Cemil Öztürk, Atatürk Devri Öğretmen Yetiştirme Politikası, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 1996, s.3. 60 BOA., İ.DH., 143-7393, 1263.R.25.
28
hocası seçileceği ifade edilmiştir. Müdürlük için Huzur-ı Hümayun61’da tefsir
dersleri veren Denizli’li Yahya Efendi’nin ehliyet ve liyakatı yeterli görülmüştür.
Müderrislerden Müneccim-i Sâni Osman Efendi’nin Fen, Hesap ve Coğrafya
derslerine kabiliyeti tam görülmüş olduğundan belirtilen dersler kendisine
verilmiştir. Selâtin-i izam ve cevâmi-i şerif62 üyelerinden Tevfik Efendi de Farsça
hocalığına uygun bulunmuştur. Müdür ile fen, hesap ve coğrafya dersi hocası Osman
Efendi’ye aylık 1.000 kuruş, Tevfik Efendi’ye de 500 kuruş maaş verilmesi
planlanmıştır. Seçilecek 30 öğrenciye de geçici Maarif meclisi’nde tespit edildiği
üzere 30’ar kuruş maaş verilmesi öngörülmüştür. Bunun dışında okulun temizlik
işlerini yürütecek bir veya iki hizmetli de görev alacaktı ve bunlara da uygun bir
maaş verilecekti. Maaşlar ve diğer masrafların ödenmesi geçici Maarif Meclisi
layihasında bulunmaktadır. Mekâtib-i rüşdiyenin genel bir düzenlemesi yapılırken,
İstanbul’da üç, Üsküdar ve Tophane’de birer olmak üzere beş rüşdiye mektebi
açılmasına karar verilmiştir. Civarındaki mekteplerde okuyan ve yeterli ve kabiliyetli
olan öğrencilerin imtihan ile bu mekteplere alınması kararlaştırılmıştır. Yine bu
okullara hoca ve halife tayini ile hocalara aylık 300; halifelere de aylık 150 kuruş
verilmesi uygun görülmüştür. Darülmuallimin öğrencileri ve hocalarına aylık toplam
3.400 kuruş; açılan rüşdiye mektebi hoca ve halifeleri için de aylık 2.850 kuruş ve bu
ikisinin toplamı olan 6.250 kuruş eğitime harcanacaktır.63. Dolayısıyla açılacak
rüşdiye mektepleri ile darülmuallimine ilişkin mâli değerlendirmeler birlikte ele
alınmıştır.
Darülmuallimin kurulmadan önce eğitimin merkezi teşkilatı oluştutulmaya
çalışılmıştı. Bu çalışmalardan biri de rüşdiye mekteplerinin genel idaresi ile ilgiliydi
ve bu amaçla 1838’de Mekâtib-i Rüşdiye Nezareti kurulmuştu64. İmamzade Esat
Efendi Mekâtib-i Rüşdiye Nazırı olarak tayin edilmişti65. Rüşdiye mekteplerinin
kuruluşu Meclis-i Umur-ı Nafia layihasında 1839 senesinde de geçmektedir.66.
61 Huzur-ı Hümayun: Padişahın huzurudur. Sarayda ramazan ayında âlimlerin ders, sohbet ve münazaraları oluyordu ve buna huzur dersleri denilmekteydi. Bk.M.Zeki Pakalın, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, C.1, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul, 1983, s.860. 62 Selatin-i izam ve cevami-i şerif: Padişahların yaptırdığı selâtin camilerinde görevli imam, hatip, kayyım gibi kişiler. 63 BOA., İ.DH.,155-8034; 1263.N.7. 64 Öztürk, age., s.3. 65 Atuf, age., 63. 66 Atuf, age., s.64.
29
Rüşdiyelerin sayısı 1846’da Mekâtib-i Umumiye Nazırlığı kurulduktan sonra
artmıştır. Örneğin, 1852’de İstanbul’da on iki rüşdiye mektebi eğitim
yapmaktaydı67. Rüşdiye mekteplerinin maaş ve masrafları devlet hazinesinden
verilmekte olup, muallimleri Mekâtib-i Umumiye Nazırı tarafından seçilirdi68.
Geçici Maarif Meclisi’nde, rüşdiye mektepleri ile ilgili olarak kaleme alınan
layihada İstanbul ve Bilâd-Selâse69de 120 aded rüşdiye mektebi kurulması gündeme
gelmiştir. Fakat her mektebe bir hoca tayin olsa bunun için 120 adet hocaya ihtiyaç
olacağı düşünülmüştür. Bu okullara halifeler gönderilse dahi bunlara da hocaların
yarısı kadar bir maaş verilmesi gerekmektedir. Buna ayrılacak ödeneğin ayrıntıları
incelenmiştir. Hatta sıbyan mekteplerindeki yürütülen usul tartışılmıştır. Bu usule
göre sıbyan mektebi öğrencilerinin hoca ve halifelerine haftalık verilmektedir. Fakat
miktarın ne olacağı konusunda bir netlik bulunmamaktadır. Sıbyan mekteplerinde
öğrenciler haftalık dışında hoca ve halifelerine atiye ve başka hediyeler de
vermektedir. Dolayısıyla açılacak rüşdiye mekteplerine öğretmen bulunamaması
kaygısı ve bu durumlar göz önüne alındıktan sonra 30 aded rüşdiye mektebinin
açılması ile yetinilmek durumunda kalınmıştır. 7.200 kuruşluk bir ödeneğin bu
okullara gönderilecek 30 hocaya paylaştırılması ve hocaların aylıklarının 300 kuruş
civarında olması planlanmıştır. Fakat daha sonra otuz rüşdiye mektebi yerine ilk
etapta beş rüşdiye mektebi açılabilmişti70. Kurulan bu beş rüşdiyenin günümüzde
pilot uygulama olarak adlandırılan bir yöntemle yürütülmeye çalışıldığı
anlaşılmaktadır. Rüşdiyeler ile darülmualliminin açılışı arasında bir ilişki
bulunmaktadır. Bundan dolayı rüşdiye mekteplerinin ne şekilde açıldığı, ve bu
okullara nasıl muallim tayin edildiği konuları önemlidir. Rüşdiyeler açılmamış olsa
idi belki darülmuallimin daha ileriki tarihlerde kurulacaktı. Fakat şunu da
belirtmeden geçmemek gerekir ki, rüşdiye mekteplerine de sıbyan veya ibtidâîye
mekteplerinde olduğu gibi, mahallinden ve yeterli düzeyde eğitim görmemiş
kimselerden, hoca temin etme yolu seçilebilirdi. Bunun yerine daha planlı hareket
67 Akyüz, age, s.143. 68 Atuf, age., s.105. 69 Bilâd-ı Selâse: İstanbul’da Üsküdar, Galata ve Eyüp semtleri; bk, Ferit Develioğlu, Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lügat, Aydın Kitabevi, Ankara, 2003, s.104. 70 BOA., İ.DH., 155-8034; 1263.N.7.
30
edilmeye çalışılmıştı. Ayrıca planlanan şekilde eğitimde gelişme sağlanabilmesi mali
imkanlar ve öğretmen temin edilememesi gibi nedenlerle gerçekleşemediği anlaşılır.
25 Rebiülahir 1264 (31 Mart 1848) tarihinde hocaları ve talebeleri
tamamlanan Darülmuallimin’de sıra açılışa gelmiştir. Darülmualliminin açılış
gününde Meclis-i Maarifin tüm üyelerinin hazır bulunması ve açılışın padişah
tarafından yapılması planlanmıştır71.
Darülmuallimin açılmış, fakat darülmuallimin’e alınmakta olan öğrencilerin
öğrenim süreleri belirlenmemiştir. Bunun dışında okula gelen öğrencilerin çoğunun
yetersiz olduğu gözlenmiştir. Meclis-i Maarif-i Umumiye ve Meclis-i Vala’da
kaleme alınıp onaylanan mazbatada, öğrenim süresi sınırlanmamış olan bu
öğrencilerin layıkıyla çalışamayacakları göz önüne alınarak, bunların en kısa
zamanda rüşdiye mekteplerine hoca olarak gönderilmesi kararlaştırılmıştır. Bu
noktadan hareketle, darülmuallimin’de mevcut olan eski öğrencilerin tahsil süresi iki
yıl, bundan sonra alınacakların da tahsil süresi üç yıl olarak belirlenmiştir. Bu süre
sonunda öğrenciler bir imtihana tabi tutulacaklardır. Bu sınav sonrasında rüşdiye
mekteplerine hoca olabileceklerdir. Vakti geldikçe sınava giren bu öğrencilerden
sınavı geçenler hocalığa veya mülazımlığa tayin olunacaktır. Yeterli görülmeyenlerin
ise ihraç edilmesine karar verilmiştir72. Darülmualliminde eğitim süresinin üç sene
olması uygun görülmüştür. Fakat okula kaydolan ilk öğrencilerin istenilen seviyede
olmadıkları anlaşılmıştır. Bu öğrencilerden beklenilen verimin elde edilemeyeceğini
anlayan ve bunun üzerine bu öğrencilerden bir an evvel kurtularak, kaliteyi artırmayı
hedefleyen idareciler, ilk kaydolan öğrencilerin öğrenim sürelerini iki sene olarak
belirlemişlerdir. Darülmuallimin-i Rüşdiye’nin açıldığı yıllarda kayıtlı öğrencilere iki
yıllık bir öğrenim süresinin belirlenmesinde bir başka neden de rüşdiye
mekteplerinin öğretmen ihtiyacının oldukça fazla olmasıdır. Yeni kayıt olacak
öğrenciler için de, Maarif Meclisi’nde alınan karar doğrultusunda eğitim süresi üç yıl
olarak düzenlenmiştir. Kararın alınması sırasında Darülmuallimin hocalarının
görüşlerine de başvurulmuştur.
Meclis-i Maarif-i Umumiye’ye, darülmuallimin baş hocası Yahya Efendi ile
Farsça ve Ulum-ı Riyaziye hocaları da davet edilmişleridir. Bu hocalar da,
71 BOA.,İ.MSM., 25-691 , 1264.Ra.25. 72 BOA., İ.MVL.,187-5661, 1266.Z.29.
31
öğrencilerin üç sene zarfında istenilen dereceye denk bir tahsil görebileceklerini
beyan etmişlerdir73. Sonuç olarak Darülmuallimin-i Rüşdiye’de eğitim süresi üç sene
olarak belirlenmiştir.
Darülmuallimin-i Rüşdiye kurulmasının ardından, öncelikli olarak muallim ve
hizmetli temin edilmesi yoluna gidilmiştir. Darülmuallimin ve diğer beş rüşdiye
mektebine birer bevvab74alınmıştır. Darülmuallimin bevvabına aylık 150 kuruş
rüşdiye mektebindeki bevvablara da 75’er kuruş ödenecekti. Bunun yanında,
darülmuallimin-i rüşdiye için gereken ihtiyaçların da alınmasına karar verilmişti75.
Darülmuallimin ve muallimatın okuma ve yazmanın dışında temel düzeyde
eğitim verilmekte olduğu tarihi kayıtlardan anlaşılır. Eğitim tarihimizde,
darülmuallimin ve muallimatların öğretmen yetiştirme açısından önemi yadsınamaz.
Fakat bu okulda verilen eğitimi günümüzdeki eğitim durumu ile kıyaslamak, eğitim
programı ve derslere bakıldığında, zor olacaktır. Mekteplerin genel yapısı ile öğrenci
ve öğretmenlerin de belli seviyede oldukları görülür.
Tanzimat’a kadar sıbyan mekteplerinde yazı öğretilmesi çok yaygın olmayıp,
1847 senesinde çocukların eğitim ve öğretimlerini nasıl yürüteceklerine dair sıbyan
mektebi hocalarına yönelik talimatname yayınlanmıştır. Burada sıbyan
mekteplerinde okuma yanında yazmanın da öğretilmesi gereğine değinilmiştir76. Bu
tâimâtnamede, ana babaların çocuklarını altı yaşına kadar sıbyan mekteplerine
vermemeleri durumunda sözle uyarılacaklarına değinilmiş ve bunları araştırmak
üzere, özel memurlar görevlendirilmiştir77. Temel eğitimin bu şekilde yürütüldüğü
Osmanlı Devleti’nde öğretmen yetiştiren kurumların ilk defa açılışına rüşdiyelerden
başlanılması, tepeden aşağıya doğru bir gelişim takip edilmek istendiğini
göstermektedir.
Ahmet Cevdet Paşa, Osmanlı Devleti’nin son döneminde idari ve siyasi alanda
yetişen ender simalardandır. Cevdet Paşa, aynı zamanda eğitim alanında oldukça
önemli bir isimdir. Çünkü Maarif idaresinde önemli görevler üstlenmiş, aynı
73 BOA., İ.MVL, 187-5661; 1266.Z.29. 74 bevvab: okul hademesi, bk., Ferit Develioğlu, Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lügat, Aydın Kitabevi,Ankara, 2003, s.93. 75 BOA., DH.MKT., 162-8438, 1263.Z.29. 76 Akyüz, age., 140. 77 Talimatname maddeleri için bk. Yahya Akyüz, “İlköğretim Yenileşme Tarihinde Bir Adım”, OTAM (Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi), S:5, 1994, s 1-47-4,5.
32
zamanda darüluallimin müdürlüğünde de bulunmuştur. Eğitim ve darülmuallimin
konusunda eksik gördüğü yerleri ifade etmiş ve kendisi de düzeltmeye çalışmıştır.
Darülmuallimin kurulduktan sonra eğitim ve öğretim yönteminin istenilen
seviyede olmadığı görülmüştür. Ahmet Cevdet Paşa “Malumat-ı Nafia” isimli
Türkçe bir risale kaleme almış ve dönemin Maarif Nazırı Vekili Vehbi Molla’nın, bu
makama gelecek liyakatta olmadığını söylemiştir78. Bu sırada, Maarif Nezareti
Muavinliğine Ahmet Cevdet Bey getirilmiştir. Daha sonra darülmuallimin
müdürlüğünü ve maarif meclisi azalığını yürütmüştür79.
Ahmet Cevdet Paşa, darülmualliminin gelişmesi için çaba sarf etmiştir. Bu
yolda bir takım tedbirler almış, düzenlemeler yapmıştır.
Hem maarif meclisinin işleri ile meşgul olup, hem de darülmuallimin’in
düzenlenmesi ve ıslahatı ile meşgul olan Cevdet Paşa, darülmuallimin için bir
nizamname80 hazırlamıştır. Öğrencilerin sınav usûllerini bu nizamname düzene
koymuştur. Üç şehirde cerr81 uygulaması nedeniyle taşraya gitmemeleri için,
muallimlerin maaşlarını yeterli seviyeye getirmiştir. Darülmuallimin-i rüşdiye
müdürü Ahmet Cevdet Paşa, darülmuallimin’de az bir sürede hayli rüşdiye mektebi
hocaları yetiştiğini ifade etmektedir82.
17 Haziran 1286 (29 Haziran 1870) tarihinde maarif nezaretinden şura-yı
devlet’e gönderilen tezkere meclis-i kebir-i maarif idaresi mazbatası, dâhiliye
dairesinde okunmuştur. Bu mazbatada darülmuallimin-i rüşdiye’nin maarif
nizamnamesi hükümleri çerçevesinde düzenlenerek müdür, muallim ve hademenin
seçilip, tayinlerinin yapılması ve bu görevlilere ve öğrencilere verilecek maaşlar
görüşülmüştür. Tüm bu harcamalar için verilen ödenek 78.564 kuruş iken, bir yük83
5.036 kuruş zam yapılmak suretiyle senelik ödenek tutarı 183.600 kuruşa
yükseltilmiştir. Bu mazbatada aynı zamanda Darülmualliminin aslında birkaç şubeye
bölünmesi gerekliliği yer almıştır. Fakat idadiye ve sultaniye şubelerine yeterli
78 Vehbi Molla hakkında geniş bilgi için bk. Fatma Aliye Hanım,,Ahmet Cevdet Paşa ve Zamanı, s.68-71. 79 Cevdet, age., s.39,40. 80 Ahmet Cevdet Paşa’nın Darülmuallimin için hazırladığı Nizamname 1851 tarihli olup, bu Nizamnameye “Darülmuallimin Nizamname ve Talimatnameleri” bölümünde yer verilecektir. 81 cerr uygulaması: medrese öğrencilerinin Ramazan ayında çeşitli köy ve kasabalara giderek aldıkları teorik bilgileri, pratiğe dönüştürmelerine imkân veren bir uygulama. 82 Cevdet, age., s. 46. 83 1 yük=100.000 kuruş.
33
öğrenci bulunamayacağı öngörülmüştür.17 Haziran 1286 (29 Haziran 1870) tarihi
itibariyle 100 öğrencisi bulunan Darülmualliminde farklı dillerde eğitim yapılması
düşünülmüştür. Fakat bunun pratikte yürütülmesinin çok masraflı ve zor olacağı
görülmüştür. İleride buna bir çare düşünülmek üzere şimdilik yalnız İslâm dairesi
açılmıştır. Darülmuallimin şubelerinin sayısının artırılması ve karma (Müslim ve
gayr-imüslim) olması gerektiği vurgulanmıştır. Gayr-imüslim halktan öğrenciler
olduğu halde bunlara okutturulacak derslerin belirlenmesi ve her bir cemaatin kendi
dili üzere eğitim yapması gerekli görülmüştür. Fakat Darülmuallimin’in buna hazır
olmadığı bilinmektedir. Ayrıca idadiye ve sultaniye şubelerine girmeyi hak edecek
öğrencilerin bulunmadığı belirtilmiştir. Bu iki konu, darülmuallimin’in eksikliği
olarak sayılmaktadır ve bu eksikliğin bir an evvel giderilmesi için çalışılacağı
söylenilmiştir.84. Öyle anlaşılıyor ki darülmualliminde rüşdiye şubesinden sonra,
idadiye ve sultaniye şubelerinin de bir an evvel açılması istenmektedir. İdadiye ve
Sultaniye şubelerinin açılmama gerekçesi de buraya gelebilecek yeterlilikte
öğrencinin bulunmaması ile ilgilidir. İstenilen seviyede öğrencilerin yetişmesi için
biraz daha beklenilmesi gerektiği anlaşılmıştır. Bunun için belli bir süre geçtikten ve
hazırlıklar yapıldıktan sonra, darülmuallimin’in diğer şubeleri de açılmış olacaktır.
Darülmuallimin-i rüşdiye’nin genişletilmesi, diğer şubeleri de içine alması,
Müslim ve gayr-imüslimlerin karma bir şekilde eğitim görmesi ile bu mektepte gayr-
imüslim halkın farklı dillerde eğitim alabilmesi söz konusu edilen uygulamalar
arasındadır. Dolayısıyla İstanbul’da açılan bu ilk darülmuallimin’in cihan şumul bir
anlayışla beynelmilel ve tüm ihtiyaçları karşılayabilecek seviyede olması için çaba
sarfedilmektedir. Darülmuallimin’in fonksiyonu artırılmaya çalışılmaktadır. Burada
dikkat çeken bir diğer nokta da, gerçekleştirilmek istenilen düzenlemelerde
Tanzimat’ın etkilerinin görülmesidir. Müslim ve gayri müslim halkın ayrılmadan bir
bütün halinde değerlendirilmesi üzerinde durulmaktadır. Fakat Darülmuallimin’de
yapılmak istenilen gelişmelerin önündeki engeller belirtilerek, bunlara en kısa
zamanda çare bulunacağı da hemen dile getirilmektedir. Aslında belirtilen bu
hususlarla, batıya bir şekilde mesaj verilmek istenmekte ve biz aslında şunları
yapmak istiyorduk fakat bazı engellerle karşılaştık denilmektedir. Avrupa bilindiği
84 BOA., İ.ŞD, 9-476, 1285.R.7.
34
üzere Osmanlı Devleti’nde bir takım değişmeler görmek istemektedir ve bu
değişimin odak noktasını da gayr-i müslimlere verilecek haklar teşkil etmektedir.
Darülmuallimin açıldıktan sonra çeşitli tarihlerde binasının yeri değiştirilmiştir.
1864-65’te Mülkiye Mektebi ile beraber ticarethaneye, 1865-66 senesinde
Sandıkçılar’daki Atik Ali Paşa Camii karşısına, 1867-68’de Çiçek Pazarı’na 1868-
69’da Şehzade Emâreti karşısında bulunan binaya taşınmıştır85. 1872 senesinde
Mülkiye Mektebi ve Darülmuallimin için Palabıyık Mehmed Bey konağına
taşınmıştır86
Darülmuallimin 1908 senesinde ibtidâî, mahrec ve âli şeklinde üç kısma
ayrılmıştı. Dolayısıyla rüşdiye yerini mahreç sınıfına bırakmıştı87. Bu şekilde mahrec
sınıfı ile Darülmuallimin-i âliye şubesine öğrenci yetiştirilecekti. Darülmuallimin-i
Rüşdiye’ler rüşdiye mektepleri ile birlikte, 1913 senesinde kapatılmıştı88.
Darülmuallimin-i rüşdiye öğretmen okullarına olan ihtiyaca ilişkin anlayışın
başlangıcı olması bakımından da önemlidir89.
1.2.1.Darülmuallimin-i İbtidaiye’nin (Sıbyan) Kuruluşu
Darülmuallimin-i Rüşdiye, rüşdiye mekteplerinin açılması ve sayısının
artması üzerine kurulmuştu. Darülmuallimin-i İbtidai ise, ibtidâîye mektepleri veya
yeni usul üzere eğitim veren okulların açılması sonucunda, ayrı bir şube olarak
eğitime başlamıştır.
Darülmuallimin’in ibtidaî şubesinin açılması şûray-ı devletin maarif dairesi
kaydında yer almaktadır. Bu kayıtta darülmuallimin-i sıbyanın açılmak istenmesinin
gerekçesi, açılması, muallimler ve öğrencileri ile binasına ilişkin bilgiler
bulunmaktadır. Öncelikle sıbyan şubesinin açılma gerekçesi bu kayıtta şu şekilde yer
alır:
“ …Mekatib-i Sıbyaniyede bulunan etfale bir taraftan talim-i kıraat olunmakla
beraber ahlâk risalesi ve mukaddema coğrafya ve ilm-i hesabdan, âmal-i erbaa
85 Öztürk, age., s.7. 86 BOA. Başbakanlık Nezaret Gelen Giden Defteri, Defter No:395, No:96 87 Zekai Konrapa, “İstanbul Darülmualliminin Yüz Yılı”, Yeni Bilgi, S 10, 1948, s.5 88Mustafa Ergün, II. Meşrutiyet Devrinde Eğitim Hareketleri, (1908-1914), Ocak Yay., Ankara, 1996, s. 319 89 Faik Reşit Unat, “Türkiye’de Öğretmen Okullarının Kuruluşuna Toplu Bir Bakış”, Yurt İçinde ve Dışında Eğitim Hareketleri, S.3, 1955, s.21
35
tedris edilmek üzere, dersaadet viladat-ı selâsede kâin mekatib-i sıbyaniyenin ıslahı
ve hocaların tevzifi hakkında bazı nizamat kaleme alınarak icray-ı icabatına
mukaddemce irade-i seniye cenab-ı padişahî müteallik ve şerefsudur buyurulmuş
olmasıyla mekatib-i sıbyaniye muallimlerinden mezkûr dersleri okutmaya liyakatı
olmayanların yerlerine diğer münasibleri intihab ve tayin kılınmak üzere zikrolunan
muallimin takım takım meclis-i maarife celb ile imtihanları icra olunmakda ise de
bunların tasvir olunan surette talim ve terbiye-i etfale muktedir olmadıkları ve
yerlerine konulmak üzere evsaf-ı matlube-i câmi diğer muallimler tedariki dahi
müşkil olacağı anlaşıldığından…”90 Bu ifadelerden anlaşılacağı üzere mevcut sıbyan
mekteplerinde görev yapan öğretmenlerin liyakati yeterli görülmemektedir. Bu
nedenle sıbyan mekteplerinin ıslahı söz konusu olup, bu mekteplere istenilen
vasıflarda öğretmenler görevlendirilmek istenilmektedir.
Bir başka gerekçe de usûl-ı cedide ile ilgilidir. 1863 yılında İstanbul’da eğitim
yapılan sıbyan mekteplerinin otuz beşinde, usul-ı cedide üzere eğitime geçilmiştir.
1864’te Mekâtib-i Sıbyan Müslime Komisyonu kurulmuştur. Bu komisyon on
maddelik bir nizamname hazırlamış ve programa bazı dersler ilave edilmiştir. Maarif
Nazırı Safvet Paşa sıbyan mekteplerinin ıslah edilmesinin yeni muallimlerin
yetiştirilmesi ile çözülebileceğini belirtmiştir91. Sıbyan mekteplerinde de okumada
uzun uzun heceleme yönteminin terk edilerek, kelimeyi doğrudan okuma yönteminin
gelişmesi usul-ı cedide kapsamında idi92.
Bu gerekçelerle kurulması düşünülen darülmuallimin-i sıbyanın açılışı belgede
şöyle ifade edilir:
“…Gerek dersaadet ve gerek taşralarda merkez vilayet ve sancaklar ve
kasabalarda kâin mekatib-i sıbyaniye için muallim yetiştirilmek ve şakirdanı ve
cevami-i şerife derslerine devam etmekte olan talebenin kafiyeye kadar ders görmüş
sınıfından intihab kılınmak üzere mekatib-i sıbyaniye darülmuallimini namıyla bir
mekteb-i mahsusa tesisi…”93 Böylece darülmualliminin sıbyan şubesi 8 Ca 1285 (27
Ağustos 1868) tarihinde açılmıştır. Yeni okulun binası, öğrenci ve öğretmenlerine
ilişkin belgede yer alan bilgiler ise şu şekildedir: 90 BOA., İ.ŞD, 10-484, 1285.Ca.8 91 Öztürk, age., s.8. 92 Akyüz, age., s.182. 93 BOA., agb.
36
“Matbaa-i atika metruki kargir bina olup sıva ve badana ve sair bazı tamirat
için 5-6000 kuruş kadar akçe sarf olunduğu takdirde bir güzel mektep şekline
gireceğinden mahal-i mezkurun işbu mektebe tahsisi ve işbu mektebe alınacak
talebeye coğrafya ve ilm-i hesap derslerinin vermek ve sair Türkçe kitaplar okutmak
üzere iki nefer muallim ve bir müdür ile bir mübaşir tayini ve darülmuallimin
talebesine verilmekte olduğu gibi bunlara dahi şehriye otuzar kuruş maaş itası…”94.
Görüldüğü üzere, darülmualliminin sıbyan şubesi eski bir matbaa binasının
düzenlenmesi ile kurulmuş olacak ve öğrencilere darülmualliminin rüşdiye şubesi
öğrencileri gibi maaş verilecekti. Okul için ilk anda iki öğretmen, bir müdür ile bir
mübaşire ihtiyaç duyulmuştur.
Mahmut Cevat, darülmuallimin-i ibtidâîyenin kuruluşunu şu şekilde ifade
etmiştir. “1285 (1868) senesi darülmuallimince bazı ıslahat icra edilmiş ve bir de
darülmuallimin-i ibtidâîye açılmış ve harbiye nezareti civarında bulunan eski terk
edilmiş matbaa tamir olunarak mahal-i tedrisat kabul olunduğu gibi, taşrada
bulunan sıbyan mekteplerine seyyar ve muvakkat muallimler dahi gönderildiği…”95
Bu cümleden hareketle, darülmualliminin, 1868 senesinde, matbaa binasının tamir
edilmesi suretiyle bu binada eğitime başladığı anlaşılmaktadır.
Darülmuallimin-i İbtidaiye için Bayezid’deki eski matbaa binası düzenlenmiştir96.
1868 senesinde Darülmuallimin-i İbtidaiye ismiyle ilkokullara öğretmen yetiştirecek
olan okul açılır. Darülmualliminin bu şekilde hem ilkokul hem ortaokul şubesi
olmuştur97.
Bu mektebe alınacak mualliminden 20 kişinin vilayet merkezlerinde toplanacak
kazaların muallimlerine usul-ı talimiyeyi anlatacaklarına ilişkin bilgiye, Maarif
nezaretinin darülmualliminle ilgili ilanında yer verilmiştir98 ve Darülmuallimin-i
İbtidaiye şubesine, Maarif Meclisi’nde yapılan sınavla 20 öğrenci alınmıştır99.
Darülmuallimîn-i İbtidaiye 1871 senesinde öğrenci olmadığı gerekçesiyle
kapatılmış, Cevdet Paşa’nın gayretleri ile tekrar açılmıştı. Darülmuallimin-i Sıbyan,
94 BOA., agb. 95 Mahmut Cevad , Maarif-i Umumiye Nezareti Tarihçe Teşkilat ve İcraatı, Matbaa-i Amire, İstanbul, 1338,s.99. 96 Bilim, age., s.194. 97 Zekai Konrapa; “İstanbul Öğretmen Okulları III”, Tedrisat Mecmuası, Mayıs 1951, s.37,38 98 Cevad ,age., s.99. 99 Bilim, age., s.194.
37
İstanbul Darülmuallimini’ne 1874 senesinde bağlanmıştır100. Darülmuallimin
açılırken Türkçe’ye önem verilmiştir. Tüm vilayet ve mutasarrıflıklara gönderilen
Maarif Nezareti’nin 1288 (M.1872) tarihli yazısında sıbyan mekteplerinde görülecek
dersler hesap, yazı, ilm-i hal şeklinde sıralanırken Türkçe’ye daha ziyade önem
verilmesinden bahsedilmiştir. Yazıda, rüşdiye mektebi muallim evvelleri ile ilim
alanında yetkin kişilerden oluşan bir sınav heyeti oluşturulduktan sonra sıbyan
mektebi muallimlerinin bu heyete çağrılacağı ve sınava tabi tutulacağı belirtilmiştir.
Yeterlilik gösterenlere derecesine göre üç türlü ehliyetname düzenlenecektir. Başarılı
olan muallimler mekteplerine geri gönderilerek, muallimliğe devam ettirilmektedir.
İstanbul’da açılacak darülmuallimin’den istenilen seviyede muallimler yetişinceye
kadar geçici bir süre rüşdiye mektebi muallim-i evvelleri ile rika (yazı)
muallimlerinin görev yapması planlanmıştır. Rika muallimi yoksa, rüşdiye
mektebinden daha önce şehadetname ile çıkanlardan hüsn-ü hat’ı bilenlerden, Maarif
Meclisi’nin kararı ile bir muallim seçilecekti. Seçilecek muallimlerin her şeyden
önce Türkçelerine dikkat edilmesi gereği vurgulanmıştır. Fakat bunların sıbyan
mekteplerinde verecekleri derslerin, asli görevlerine engel olmaması
gerekmekteydi101. Kanun-ı Esasi (1876) Türkçe ile ilgili üç ayrı maddenin olduğu
görülür102. Dolayısıyla gerek eğitim alanında gerekse idari alanda Türkçe’ye son
dönemde daha fazla önem verildiği anlaşılır.
M.Cevad, Darülmuallimin-i Sıbyan adıyla müstakil bir darülmualliminin
Süleymaniye Vakf-ı Şerif Dairesi’nde 1873’te açıldığını ve okulun muallim ve
hademesinin temin edildiğini belirtmiştir103. Unat, Darülmuallimin-i sıbyanın ikinci
defa açılış tarihini 1872 olarak ifade eder ve “Bu sefer darülmuallimine vilayetlerde
açılacak darülmualliminler için öğretmen yetiştirme görevi de verilmiştir”, der104.
Arşiv belgesinde ise, Darülmuallimin-i sıbyanın ikinci defa açılış tarihi 1873
olarak geçer. Darülmuallimin’in açıldığı halka veya ilgililere ilanla duyurulmuştur.
11 Eylül 1289 (23 Eylül 1873) tarihinde düzenlenmiş olan ilanda öğrenim hayatının
100 Mehmet Kına, Tanzimat Döneminde Eğitimde Çağdaşlaşma Hamlesi ve Öğretmen Yetiştirme Sistemi, Osmangazi Üniversitesi, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Eskişehir, 2006, s.78, 79 101 BOA., MF.MKT, 2-176, 1289.Ca.17. 102 Enver Ziya Karal, Osmanlı Tarihi, C:4, TTK, Ankara, s.225. 103 Cevad, age., s.126. 104 Faik Reşit Unat, “Türkiye’de Öğretmen Okullarının Kuruluşuna Toplu Bir Bakış”, Yurt İçinde ve Dışında Eğitim Hareketleri, S:4, 1955, s.26-27
38
insanlık ve olgunlaşmanın kaynağı olan sıbyan mekteplerine usul-ı cedide (yeni usul)
üzerine öğretim yapmaya muktedir hocalar yetiştirilmek için, İstanbul’da bir
Darülmuallimin-i Sıbyan açıldığı, hoca ve hizmetlilerinin de temin edildiği
belirtilmiştir. Buraya devam edeceklerden ilk olarak, yazılan elli öğrenciye
darülmuallimin’de bulunacakları sürece 30’ar kuruş maaş verileceği ve alınacak
öğrencilerin sarf ve nahv (kelime ve dil bilgisi) ve mantık ve Farsçadan bir parça
ders görmüş olmaları istenmektedir. Hesap dersinden de dört işlemi bilenlerden, giriş
sınavına katılmak isteyenlerin, maarif meclisine başvurmaları gerektiği
duyurulmuştur105. Dolayısıyla darülmualliminin 1868 senesinde açılmasının
ardından, 1871’de eğitime ara verdiği 1873 yılında ise tekrar açıldığı anlaşılmaktadır.
İlk defa olarak açılan okula 20 öğrenci alınması söz konusu iken; ikinci defa açılan
darülmuallimine 50 öğrencinin alınması planlanmıştır.
1878 senesi ve sonrasında Maarif nezaretine bağlı olan ibtidâî mekteplerin
usul-ı cedide üzere eğitim verdiği bilinirken, evkaf nezaretine bağlı olan sıbyan
mektepleri usul-ı atika sınıfında yer almakta idi106. Darülmuallimin-i İbtidaîye
şubesinin açılması ile yeni usulün yaygınlaşması mümkün olacaktı.
Darülmuallimin-i Sıbyan’ın öğrenim süresi başlangıçta bir senedir. 1874
yılında iki sene olması kararlaştırılır107. 1891 senesinde Darülmuallimin-i İbtidaîye
şubesi tekrar kurulmuş ve burada eğitim süresi aynı şekilde, iki sene olarak
belirlenmiştir108. 1902 senesinde ise, darülmuallimin-i rüşdiye ile edebiyat ve fen
şubelerinden ibaret olan âli şubesi eğitim vermekte olup, ibtidâîye şubesi
kapatılmıştır. 1908 senesinde ise ibtidâîye şubesi tekrar açılmıştır109.
1868 senesinde eski bir basımhanede darülmuallimin-i sıbyan dersleri
verilmekte idi. Buranın tamirat ile döşenmesi için satın alınan eşyalar nedeniyle
22.819 kuruşa ihtiyaç hissedilmişti110. Darülmuallimin binası, Sultan Mahmut’un
105 BOA.,MF.MKT,5-179,1289.Ş.5. 106 Akyüz, age., s.196. 107 Nurettin Başer ve diğerleri, Türkiye’de Öğretmen Yetiştirme (1848-1995), MEB, Ankara, 1995, s.12. 108 Başer, age., s.13. 109 Konrapa, agm., Yeni Bilgi, s.6 110 BOA., A.MKT.MHM, 437-89, 1285.Za.25.
39
türbesi karşısındaki eski Maarif Nezareti binasına ise, 1300 (1884) senesinde
taşınmıştı111.
1.2.2. Darülmuallimin-i İdadiye
Herhangi bir okul hakkında, kuruluş tarihi ve yeri ile ilgili bilgi ile yetinildiği
zaman, bahse konu olan kurumu, tam anlamıyla tamımamız mümkün olamayacaktır.
Okulun kurulma nedeni, zaman içerisindeki gelişimi ve işleyişi gibi konuların iyi bir
şekilde incelenmesi ve irdelenmesi gerekecektir. Darülmuallimin 1848 senesinde
rüşdiye şubesi ile eğitime başlamış, ihtiyaç doğrultusunda 1868 yılında sıbyan şubesi
de açılmıştır. İdadiye mekteplerinin açılmaya başlaması ve yaygınlaşması üzerine de
idadiye mekteplerine öğretmen yetiştirilmesine ihtiyaç hissedilmişti ve
darülmuallimin’de 1874 senesinde idadi şubesinin olduğu görülür.
1874 senesinde İstanbul Darülmuallimini kurulmuştur. Burada sıbyan, rüşdiye
ve idadiye şubeleri vardı112. 1877 senesinde de darülmuallimin’in idadi, rüşdi ve
sıbyan olmak üzere üç şubesi bulunmaktaydı113.
Maarif nezaretinden şura-yı devlet’e 19 Mayıs 1294 (31 Mayıs 1878) tarihinde
bir tezkere gönderilmiştir. Burada Osmanlı Devleti’nin gerekli görülen şehir ve
kasabalarında açılacak idadi mektepleri için muallim yetiştirilmek üzere
darülmuallimin-i rüşdiye’de bir şube açılması ve bu şubeye tayin olacak hocaların
maaşlarına karşılık olmak üzere Darülmuallimin-i rüşdiye öğrencilerine verilen
maaşa ilave olarak 3.500 kuruş eklenmesi planlanmıştır114. 1874 senesinde İstanbul
Darülmuallimini olarak adlandırılan kurum, halen ilk adı olan Darülmuallimin-i
Rüşdiye olarak ifade edilebilmektedir.
Buradan anlaşıldığı üzere, darülmuallimin-i idadiye ayrı bir okul olarak
kurulmadı. Zaten var olan darülmuallimin-i rüşdiye içerisinde farklı bir şube olarak
açılmak istenmişti. Darülmuallimin-i İdadiye’de zaman içerisinde bir takım
düzenlemeler yapılmıştı.
Darülmuallimin-i idadiye’de eğitim süresi iki sene olarak kararlaştırılmıştı ve
buraya alınacak öğrenciler de darülmuallimin-i rüşdiye şubesi mezunlarından 111 BOA., İ.DH, 968-76546, 1303.5.7. 112 Bayram Kodaman, Abdülhamid Devri Eğitim Sistemi, TTK, Ankara, 1991, s.147. 113 Konrapa; agm, s.37,38. 114 BOA.,İ.ŞD,39-2047,1295.C.01.
40
seçilecekti. İlk sene için öğretilmesi düşünülen Türkçe belagat (güzel konuşma),
cebir, hendese (geometri), Fransızca Arapça, Farsça ve resim dersleri için öğretmen
tedarik edilmesi gerekmekteydi. Yukarıda belirtilen öğretmenler için ayrılan 3.500
kuruşun, 2.250 kuruşu ilk sene muallimlerine, 1.250 kuruşu ise ikinci sene hocaları
için ayrılmıştır. Fakat bu para ile özellikle ikinci sene için öğretmen temini oldukça
zor görünmekteydi. Bu şubeye düşünülen öğrenci miktarı 16 idi ve fizik ve ilm-i
mevalid dersleri ortak yapılacaktı. Mantık dersi hocalığına 600 kuruş maaşla Selim
Efendi ; 400’erden 800 kuruş aylıkla kozmoğrafya ve müsellesât (trigonometri)
derslerine geçmiş dönemde Darülfünun Müdürü olan Tahsin Efendi; kimya dersi
için 500 kuruş maaşla binbaşı Doktor Rıza Efendilerin tayin edilmesi; Fransızca
muallimliğine de uygun birinin bulunarak 700 kuruş maaş verilmesi
kararlaştırılmıştır. Resim dersini ise, birinci sınıfların resim hocası yürütecekti115.
Darülmuallimin-i idadiye’de derslerin ağırlaştığı görülmektedir. Cebir,
trigonometri, mantık, hendese, kozmoğrafya gibi derslerin okutulduğu görülür. Her
dersin farklı bir hocaya verilmek istendiği anlaşılmaktadır. Yalnız trigonometri ve
kozmoğrafya derslerini aynı hoca yürütmektedir.
1880 senesinde idadi kısmı kaldırılmış olan darülmualliminin, 1890 senesinde
de yüksek kısmı açılmıştır116.
1.2.3. Darülmuallimin-i Âliye
İstanbul Darülmuallimini rüşdiye, sıbyan ve idadiye şubelerini içermekteydi.
1874’te kurulmuş ve 1890’a kadar rüşdiye ve sıbyan şubeleri ile eğitime devam
etmiştir. 3 Kasım 1891 tarihinde ise âliye şubesi kurulmuştur117.
13 Ağustos 1307 (25 Ağustos 1891) senesinde şura-yı devlet maarif dairesinde
belirtildiği üzere darülmualliminin rüşdiye ve ibtidâîye şubeleri olduğu halde idadiye
şubesi mevcut değildi. İdadiye mekteplerine de muallim yetiştirilmesi için
darülmualliminin ıslâhı ve genişletilmesi gerekmiş, bu amaçla bir düzenlemeye
gidilmiştir. Buna göre her şubede öğrenim süresi 2 sene olmak üzere üç şubeye
ayrılıp, ilki ibtidâîye, ikincisi rüşdiye ve üçüncüsü de idadiye muallimliklerine
115 BOA, İ.ŞD,39-2047, 1295.C.01. 116 Konrapa; agm, s.37,38. 117 Kodaman, age., s.148.
41
taksim edilmiştir. Bu şubelerde okutulacak program da belirlenmiştir. İbtidaiye ve
rüşdiye şubeleri gündüzlü, idadiye şubesi ise yatılı olacaktı ve idadiye şubesine
girecek öğrencilerin idadiye mektebi mezunu olmaları gerekmekteydi.
Darülmualliminde yapılan bu düzenlemeler için 196.200 kuruşa ihtiyaç duyulmuştur.
Darülmuallimine verilmekte olan ödenek ise 134.760 kuruştu ve bu ödeneğe 61.440
kuruş daha ilave edilmesi lazımdı118. Böylece bu gereken miktar ilave edilmişti.
İkinci meşrutiyet sonrasında Darülmuallimin-i Âliye’de ibtidâîye şubesi
müstakil bir okul olarak ayrılmıştır119.
Maarif nezaretinin sadrazamlığa 2 Temmuz 1328 (15 Temmuz 1912) tarihinde
gönderdiği yazıda; Tedrisat’ı tâliye mektepleri (orta okullar) ile vilayet
darülmualliminlerine muallim yetiştirmekte olan İstanbul Darülmuallimini yüksek
öğretimi içerdiğinden “Darülmuallimin-i Âliye” unvanı ile Mekâtib-i âliyeden
sayılmasının uygun görüldüğü belirtilmiştir. Bu konuda düzenlenen kararname
sadrazamlığa takdim edilmiştir. 4 Temmuz 1328 (17 Temmuz 1912) tarihinde de
irade-i seniye ile de kabul edilmiştir120. Darülmuallimin-i Âliye’nin temel vazifesinin
tâli mektepler ile vilayet darülmualliminlerine öğretmen yetiştirmek olduğu
anlaşılmaktadır. Darülmualliminin yüksek öğretimde yer alıp almadığı tartışma
konusudur. Burada İstanbul Darülmualliminin âli statüde olduğu anlaşılmaktadır.
Bunun dışında kalan vilayet ve livalarda açılan darülmualliminler hakkında bir ifade
bulunmamaktadır. Darülmuallimin-i Âliye mezunları muallim olmanın yanı sıra,
çeşitli mekteplerde müdürlük de yapabilmekteydiler.
Darülmualliminde öğrenim süresinin 1915’te üç senesi ibtidâîyeye, üç senesi
tâli ve âliyeye muallim yetiştirmek üzere altı sene olduğu görülür. Aslında bu
kısımlar birbirinden ayrılmamıştır ve âliye olarak isimlendirilmiştir. Daha sonra taşra
darülmualliminleri ile İstanbul Darülmuallimin-i Âliye ibtidâîye programının
birleştirilmesi nedeniyle bu ayrılık fiilen yürütülmüş olur. Ayrıca kabiliyeti olan
ibtidâîye muallimlerinden yükseğini okumak isteyenler için darülmualliminin âliye
bölümlerinden olmak üzere bir hazırlık sınıfı oluşturulması düşünülmüştür. Bu kısmı
tamamlayıp da âli kısmı okumak isteyenler için de, darülmuallimin-i ibtidaiye
118 BOA., ŞD, 211, 32, 1309. Ra. 23. 119 Öztürk, age., s.23. 120 BOA., İrade Maarif, 1330.Ş.2, Vesika No:1.
42
muallimlikleri meslek olarak gösterilmiştir. Bu bölümden mezunlar yetişinceye kadar
geçecek zamanda, İstanbul Darülmuallimin-i Âliye’nin ibtidâîye kısmının önceki
mezunlarından istihdam zaruri görülmüştür121. İstanbul Darülmuallimin-i Aliye
Mekâtib-i Âliyeden sayılmaktadır. Darülmualliminin âliye şubesinden mezun
olanların, yine darülmualliminlerin ibtidaiye şubelerine öğretmen olabilmelerine
çalışılmıştır.
Maarif-i umumiye nizamnamesinde darülmuallimin’in sultani şubesinden
bahsedilmektedir. Hatta bu şubede okutulacak derslere dahi yer verilmiştir. Fakat
darülmualliminde sultaniye şubesi açılmamıştır.
1.2.4.Terbiye-i Bedeniye Muallim Mektebi
Eğitimde Tanzimat sonrasında modern usullerin benimsenmeye başlaması
eğitimin tüm unsurlarını etkilemiş ve bu kapsamda resim ve müzik eğitimi ile ilgili
dersler programdaki yerini almıştır.
Osmanlı Devleti’nde klasik dönemde Enderun Mektebi’nde ok ve cirit atma, ata
binme, güreş gibi sporlar yaptırılmaktaydı122. Beden eğitimi bir ders olarak olmasa
dahi tâlim şeklinde gösteriliyordu. Bu tâlim, sarayda ve askeri mekteplerde, halk
eğitim öğretim kurumlarından tekkelerde vardı. Tanzimat döneminde ise ders olarak
okutulmaya başlamıştı123.
6 Teşrin-i sâni 1289 (18 Kasım 1873) tarihinde rüşdiye mektebi öğrencilerine ve
diğer tüm mekteplerde jimnastik öğretilmesi gerekliliği konuşulmaya başlanmış,
jimnastiğin vücudun sıhhatli olması için gerekli olduğu vurgulanmıştır124. 1910
senesinde de Darülmuallimin programına terbiye-i bedeniye dersi konmuş ve bu ders
Selim Sırrı Bey’e verilmişti. Darülmuallimat’taki terbiye-i bedeniye derslerini de
Vantura Hanım yürütecekti125
Terbiye-i Bedeniye Mektebi için Selim Sırrı Bey tarafından, 1914 senesinde
çalışmalara başlanmış ve Süleymaniye’de okul binası, çeşitli salonlar ve spor alanları 121 BOA., ŞD, 231,9, 1333.B.30. 122 Akyüz, age.,s.88. 123 Nalan Bilge, Beden Eğitimi Öğretmenlerinin Yetiştirilmesi, Kültür Bakanlığı Yay., Ankara, 1989, s.14-24. 124 BOA., ŞD, 207-23, 1291.C.7. 125 Bilge, age., s.41.
43
bulunan bir kompleksin yapımı 1914 senesinde bitirilmiştir. Bu okulun programı
düzenlenirken Belçika’dan etkilenilmiştir. Buradan kız ve erkek beden eğitimi
öğretmenleri yetiştirilmesi planlanmıştır126.
1331 (1915) tarihli Darülmuallimin ve darülmuallimat nizamnamesinde Terbiye-
i Bedeniye Mektebi ile ilgili bilgiler vardır.
Nizamnameye göre, Terbiye-i Bedeniye Mektebi, Darülmuallimin-i Âliyye’ye
bağlı olup, burada öğrenim süresi bir senedir. Terbiye-i Bedeniye Mektebi’nde,
öğretim teorik ve uygulamalı olarak yapılmaktadır. Terbiye-i Bedeniye Mektebi’nde
dersler:
—Mebadi-i teşrih (Anatomiye Giriş)
—İlm-i vezaifi el-aza
—Hıfzısıhha-i etfal
—Usul-ı tedris
—Terbiye-i bedeniye nazariyatından uygulamalı eğitim
—Jimnastik
—Eğitsel oyunlar ve sporlar
—Endaht (atış tâlimi) ve yüzme tâlimlerinden oluşmaktaydı. Terbiye-i Bedeniye
Mektebi’ne tüm darülmualliminlerden veya diğer orta mekteplerden mezun ve
yaşları 18’i geçmemiş olanlar kabul edilmekteydi127.
İstanbul Darülmuallimini Müdürü Sâtı Bey zamanında okulda önemli
değişiklikler yapılmıştır. Bunlardan biri de Selim Sırrı Bey aracılığı ile okula gerçek
manada beden eğitiminin getirtilmesidir128. Darülmuallimin müdürü Satı Bey
zamanında ibtidâîye, rüşdiye ve idadiye mektepleri ile özellikle darülmualliminlerde
terbiye-i bedeniye eğitimine önem verilmiştir129.
Terbiye-i Bedeniye Muallim Mektebi’ne ilişkin tüm materyaller ve ihtiyaçlar temin
edilmiştir130. Fakat okulun açılması, I. Dünya Savaşı yıllarına tesadüf etmiş ve bu
nedenle okulda eğitim verilememiş ve 1926’da tekrar açılabilmiştir131. Terbiye-i
126 Ergün, age., s.323. 127 BOA., DUİT,96-43, 1337.B.29. 128 Ergün, age., s.316. 129 Ergin, age., s.583. 130 Bilge, age., s.43. 131 Necdet Sakaoğlu, Osmanlı’dan Günümüze Eğitim Tarihi, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yay., İstanbul, 2003, age., s.146.
44
bedeniye dersinin Darülmuallimin programlarında yer almaya başlaması tarihi ile bu
alanda öğretmen yetiştirilmesi düşüncesi birbirine yakın tarihlerde ortaya
konulmuştur. Dolayısıyla beden eğitimi II. Meşrutiyet sonrasında gelişme
kaydetmiştir.
1.2.5.Yatılı Darülmuallimin
Osmanlı Devleti’nde II. Abdülhamit döneminde okulların yatılı hale
getirilmesi süreci başlamıştır. Gündüzlü olarak eğitim veren okullardan istenilen
faydanın sağlanamaması, yatılı okullara geçişte bir gerekçe olarak görülmektedir.
Çünkü kaza ve karyelerden gelen öğrencilerin aldıkları ilk eğitimin üstüne
çıkabilmeleri için merkezdeki bir okula gitmesi ve bunun için iaşelerinin sağlanması
gerekmekteydi. Aksi takdirde köy ve kasabada yaşayan bir aile çocuğunu
merkezdeki bir okula göndermekte zorlanıyor ve öğrenci sayısı bu şekilde
azalıyordu.
Darülmualliminin ıslâhı ve düzenlenmesi ile ilgili bir layiha, 1879 senesinde
düzenlenmiş ve bu layihada darülmuallimin ile ilgili hemen her konuya yer
verilmişti. Bu konular arasında öğrenim süresi, darülmuallimin binası ve öğrencilerle
ilgili meseleler ile yatılı okullara ilişkin ayrıntılar da vardı. Öncelikle
darülmualliminde sıbyan, rüşdiye ve idadiye şubelerinde eğitim yapılması, yabancı
dil ve çeşitli bilimlerin düzenlenmesi ve bunların kaç saat olacağının tayini konuları
değerlendirilmiştir. Ayrıca, Mekâtib-i Âliye Müdür Muavini Aziz Bey de çağrılarak
görüşlerine başvurulmuştur. Buna göre darülmualliminin rüşdiye ve idadiye
şubelerinin öğrenim sürelerinin dört yıla çıkarılması düşünülmüştür. Fakat belirtilen
derslerin her şube için kaç ders olacağı tesbit edilememiştir. Bu nedenle hangi dersin
ne kadar sürede eğitimi yapılacağına ilişkin bir süre tayin edilmedikçe ve bir
program düzenlenmedikçe sistemin tam olarak yerleşemeyeceğine karar verilmiştir.
Bunun için öncelikle, derslerin her birinin toplam ders saati ile arasındaki oranları
belirlenmiş ve inceleme yapılmıştır. Ayrıca, darülmuallimine her sene elli öğrenci
alındığı için dört senede öğrenci sayısı 200’e ulaşacağı öngörülmüştür.
Darülmuallimine gelen öğrencilerin fakir ve ihtiyaç sahibi olacağı ve okulun ücretli
olması durumunda kayıt olacak öğrenci bulunamayacağı dikkate alınmıştır. Bu
45
hususlar sadaretçe de 7 Kasım 1295 (19 Kasım 1879) tarihinde kabul edilmiş ve
Darülmuallimin-i Leyli’nin kurulması için yalnız 389.920 kuruşun verilmesine karar
verilmiştir132. Dolayısıyla yatılı darülmualliminin kurulması, darülmualliminin ıslâhı
ile ilgili konuların ele alındığı bir raporda söz konusu edilmiştir. Bu doğrultuda
yapılan çalışmalar neticesinde darülmualliminin yatılı hale getirilme süreci işlemiştir.
14 Ocak 1295 (26 Ocak 1880) tarihinde Maarif nezaretine gönderilen
yazıda, darülmuallimin’in yatılı olması veya yatılıya çevrilmesi konusu yer
almaktadır. Darülmualliminin yatılıya çevrilmesi maddi bir takım külfetler
gerektirmektedir. Bununla ilgili olarak şura-yı devlet mülkiye dairesinde düzenlenen
mazbatada darülmualliminin yatılı hale getirilmesi için gerekli olan miktar toplam,
700.000 kuruş olarak ifade edilmiştir. Darülmualliminin gündüzlü hali için şubeleri
dâhil masrafı 310.080 kuruş olarak hesap edilmiştir. Bunun üstüne ilave olarak
389.920 kuruş daha gerekmektedir. İlave olunan bu miktarla Darülmualliminin iki
sene kadar idaresinin mümkün olacağı belirtilmiştir133. Fakat öğrenciler için
fedakârlıklar yapılmak suretiyle okulun yatılı olması uygun görülmüştür.
Darülmuallimin’in yatılı olması ve bir düzene konması ile ilgili olarak şura-yı
Devlet Tanzimat dairesi mazbatası 13 Rabiülevvel 1299 (2 Şubat 1882) tarihinde
maarif meclisinde okunmuştur. Nizamnameye ilave edilen maddeye göre
darülmuallimin iki şubeye ayrılmıştır. Birinci şube darülmuallimin-i sıbyan ve
rüşdiye, diğer şube de darülmuallimin-i idadiyedir. İdadiye şubesi de ulûm ve
edebiyata mahsus olmak üzere iki şubeye ayrılmaktadır. Darülmuallimin için daha
önce kararlaştırılan, Sultan II. Mahmut türbesi yanındaki okuldan vazgeçilmiş ve
yatılı darülmuallimin için başka bir yer arayışına gidilmiştir. Yeni bir mektep inşası
için 9.000 kuruş kadar bir paraya ihtiyaç olduğu hesaplanmıştır. Ahırkapı civarındaki
Tıbbiye-i Mülkiye Mektebi’nin kendi öğrencilerine yeterli gelmemesi nedeniyle
taşınmasına ve Darülmuallimin’in oraya nakl edilmesine karar verilmiştir134.
II. Meşrutiyetten sonraki yıllarda eğitim bakanlığı görevini yürüten Emrullah
Efendi bir taraftan yeni darülmualliminler yaptırırken, diğer taraftan gündüzlü eğitim
132 BOA., ŞD.MLK., 208-40, 1297.Za.26. 133 BOA., ŞD.MLK., 208-40, 1297.Za.26. 134 BOA., Y.A.RES.,1299.5.2.
46
verenleri yatılıya çevirtmiştir135. Emrullah Efendi, muallimlerin bu okullardan
yetişerek köylere gitmesini ve köylüleri aydınlatmasını hedeflemiştir. 1914 senesinde
yatılı olmayan öğretmen okulu sayısı, üç adet olarak tespit edilmiştir136.
Darülmuallimin, mekteb-i sultani, mülkiye ile darülmuallimat mezunlarından
barınacakları yeri olmayan öğrenciler olur ise bunların yeni ders yılının başlamasına
kadar mekteplerde iaşe ve ianelerine karar verilmiştir137. Darülmualliminler ve
darülmuallimatların yatılı kısımları öğrencilerin barınma, giyecek ve yiyecek vb.
ihtiyaçlarının temin edildiği yerler olarak öğrencilere destek olmuştur.
1922 senesinde sadece o seneye mahsus olmak üzere sivil ve askeri tüm yatılı
mekteplere yeniden ücretsiz öğrenci alınmamasına ilişkin bir kararname
hazırlanmıştır. Bu kararnamenin yürütülmesine heyet-i vükela memur edilmiştir.
Belirtilen mektepler içerisinde darülmuallimin ve darülmuallimat da
bulunmaktadır138. Darülmuallimin ve muallimat öğrencileri yatılı ve ücretsiz olarak
okumaktaydılar ve bu da nizamnameye uygundu. Fakat masrafın artmaması göz
önüne alınarak, bu kararname hazırlanmıştır. Sonuç itibariyle yatılı Darülmuallimin
ve darülmuallimatlara 1922 senesindeki bu kararname ile öğrenci alınmaması hükme
bağlanmıştı.
1.2.6. Tatbikat Mektebi
Darülmualliminde günümüz eğitim fakültelerinde gösterilen özel öğretim
yöntemleri gibi derslerin yerine, usul-ı tedris dersi programda yer almıştır.
Öğretmenlik uygulaması ise, tatbikat mektebinde yürütülmekteydi. İstanbul’da
bulunan öğretmen okullarında olduğu gibi vilayet darülmuallimin ve
darülmuallimatlarında da tatbikat mektebi bulunuyordu.
Darülmualliminde usul-ı tedris dersi 1295 (1877) tarihinden itibaren programdaki
yerini almıştır. Münif Paşa’nın Maarif Nazırlığı sırasında, 1891 yılında ise
darülmuallimat’a fenn-i terbiye ve usul-ı tedris dersi konulmuş ve muallimeliğe Ayşe
135 Ergün, age., s.61. 136 Mustafa Ergün, Emrullah Efendi Hayatı-Görüşleri-Çalışmaları, “Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi Dergisi”, C XXX. S 1-2, 1979-1982, s.7-36. 137 BOA., Nezaret Gelen Giden, No: 351479. 138 BOA., MV., 256-97, 1340.Z.6.
47
Sıdıka Hanım tayin olmuştur 139.1882 senesinde İstanbul’da bir de uygulama okulu
açılmıştır140.
Darülmuallimin ve muallimatlarda tatbikat (uygulama) mektepleri eğitim
vermekteydi. Öğretmen yetiştiren kurumlarda öğrencilerin uygulama yapmalarına
önem verilmişti. Görülen dersler arasında uygulama ile ilgili olanları bulunmaktaydı.
Aynı zamanda darülmuallimin veya muallimata bağlı uygulama okullarında
öğrenciler bir çeşit staj yapmaktaydılar.
1910’larda hazırlanan uygulama dersi ile ilgili yönerge, günümüze yakın bir
tarihe kadar geçerliliğini sürdürmüştür.
Uygulama derslerine ilişkin yönergede, Darülmuallimin-i Âliye ibtidâî
kısmındaki muallim adaylarının uygulama derslerinin, darülmuallimin tatbikat
mektebi’nde yapılacağı ifade edilmektedir. Uygulama dersleri, darülmuallimin
tatbikat mektebi müdürü ile fenn-i terbiye muallimlerinin gözetim ve denetiminde
yapılmaktadır. Tatbikat mektebinde numune dersleri ile tecrübe dersleri
verilmekteydi. Numune dersleri, tatbikat mektebi müdürü, fenn-i terbiye muallimleri
veya darülmuallimin-i âliye’nin diğer muallimleri tarafından yürütülmekteydi.
Muallim adayları, haftada en az bir defa verilecek olan bu numune derslerinde hazır
bulunacaklardı. Muallim adaylarının, tatbikat mektebi öğrencilerine verecekleri
derslere de tecrübe dersleri denilmekteydi. Bu derslerin konusu tatbikat mektebi
müdürü tarafından belirlenecekti ve uygulama derslerinden sonra tartışmalar
yapılacaktır141. Dolayısıyla tatbikat mektebinde öğrenciler hazır bulunuyorlardı ve
hem darülmuallmin muallimleri, darülmuallimin öğrencilerine ders vermekte, hem
de darülmuallimin öğrencileri uygulama mektebi öğrencilerine ders
anlatmaktaydılar.
1881 senesinde ibtidâîye mektebi muallimliğine kaynak olmak üzere, İstanbul
Aksaray’da Darülameliyat isimli bir mektep açılmıştır. Sene sonunda yapılan
sınavlar sonucuna göre on iki öğrenci şehadetname alarak mezun olmuştur. Bu
okulun da tatbikat mektebi olduğu anlaşılmaktadır142. Kodaman’a göre de II.
Abdülhamit devri başlarında sıbyan şubesi “Darülameliyat” olmuştur. Amaç yeni 139 Ergin, age.,, C 1-2, s.574,675. 140 Akyüz, age., s.216. 141 Sakaoğlu, age., s.134. 142 Ergin, age., s.583.
48
usulü bilen muallimlerin bir an evvel yetiştirilmesidir. Geçici bir süre bu halde kalan
okul 1884-1885 ders yılında tekrar eski haline getirilmiştir143. Darülameliyat’ı
kavram olarak tahlil ettiğimizde “uygulama yeri” olarak karşılık bulabiliriz.
Yukarıda uygulama okullarının açılış tarihine baktığımızda 1882’yi görmekteyiz. Bu
durumda darülameliyat’ın uygulama okulu olduğunu söylemek mümkündür.
1.3. DARULMUALLİMAT’IN KURULUŞU (1870)
Darülmuallimin ilk defa açıldıktan yirmi iki sene kadar sonra, darülmuallimat
kurulmuştur. Darülmuallimat da ilk olarak kız rüşdiyelerine öğretmen yetiştirmek
üzere tesis edilmiştir. Fakat zamanla darülmuallimat mezunları sıbyan mekteplerinde
de görev yapmışlardır.
Kızlar için, 1859’da İstanbul’da Cevri Kalfa İnas Rüşdiyesi açılmıştır. Fakat bu
okullara bayan öğretmen bulmak çok zor olmuştur144. 1871-72 eğitim yılında
İstanbul’da sekiz kız rüşdiyesi vardı ve burada 207 öğrenci eğitim görmekteydi145.
Darülmuallimat’ın kurulduğu ilk yıllarda kız rüşdiyelerinin sayısı ile;
darülmulliminin kurulduğu yıllardaki erkek rüşdiyeleri sayısı birbirine yakındır.
Dolayısıyla kız rüşdiyelerinin geç açılması ve yaygınlaşması, darülmuallimatın
açılışını geciktirmiştir, denilebilir.
Darülmuallimat’ın kurulması konusu, maarif-i umumiye nizamnamesinde
geçmektedir ve darülmuallimat’ın kurulması için H.1286 (1869) tarihinde
hazırlıklara başlanmıştır. Öncelikli olarak kurulacak okul için ödenebilecek bütçenin
miktarı tespit edilmiştir. Bu bütçenin içerisinde müdür, muallim, talebe, hademe
maaşları yer almaktadır. Müdür için senelik 24.000 kuruş ayrılmış olup, müdürün
aylığı 2.000 kuruştur. Müdüre ödenecek maaşın darülmuallimat’a ödenecek
meblağda önemli bir yer işgal ettiği görülür. Burada, idari işleyişin nasıl yürüdüğüne
tanık olmaktayız. Buna göre, darülmuallimatın hoca ve talebelerine ödenecek
miktarı, meclis-i kebir-i maarif belirlemekte ve alınan kararlar sadrazama
sunulmaktadır.
143 Kodaman, age., s.147,148. 144 Akyüz, age, s.143. 145 Öztürk, age.,s.10.
49
Maarif-i umumiye nizamnamesinde yer alan bir maddeye göre kurulması
gereken Darülmuallimât için bir senelik 122.400 kuruş tahsisât gerekmekteydi. Bu
miktarın içinde müdür, öğrenci, muallim ve hademe maaşı bulunmaktaydı. Müdür
maaşı olarak belirlenen bir senelik 24.000 kuruş irade-i seniye ile daha önce
ödenmiştir. Bu nedenle bu miktar düşüldüğü zaman 98.400 kuruşun daha ödenmesi
konusu meclis-i kebir-i maarif dairesinde görüşülmüştür. Konuyla ilgili olarak
düzenlenen mazbata, sadrazama 8 Nisan 1286 (20 Nisan 1870) tarihinde
sunulmuştur146.
Darülmuallimat için ayrılan 98.400 kuruşun içinde kapıcı ve hizmetlilere
verilecek aylık 600 kuruşun muhasebesi de yapılmıştır. Ödeme, okulun resmi olarak
açılış tarihinden sonra gerçekleşecekti. Bütçeye ilşkin ödemenin maarif bütçesinden
ve 13. faslın 1. maddesindeki 1.750.000 kuruştan yapılacağı belirtilmiştir. Buna
ilişkin karar da 18 Mayıs 1286 (30 Mayıs 1870) tarihinde alınmıştır147.
Kız rüşdiyelerine bayan öğretmenler yetiştirmek üzere 26 Nisan 1870 tarihinde
“Dersaadet Darülmuallimat-ı Rüşdiye” kurulur148. Belgede de darülmuallimat’ın
açılış tarihi 14 Nisan 1286 (26 Nisan 1870) olarak geçmektedir149. Maarif-i umumiye
nizamnamesi’nin (1869) on bir maddelik kısmı darülmuallimat’a ayrılmıştır.
Nizamnameye göre “kız sıbyan ve rüşdiye mekteplerine muallime yetiştirmek üzere
İstanbul’da bir darülmuallimat kurulmuştur”150 ifadeleri yer alır. Okul için
düzenlenen sınava 32 kişi katılmıştır. Bu öğrenciler dil bilgisi, dört işlem, coğrafya,
yazı, nakış ve terzilik gibi derslerden sınava tabi tutulmuşlardır. Başvuran
öğrencilerin tümü başarılı görülmüş ve öğrenci olarak kabul edilmişlerdir151.
Darülmuallimat-ı Sıbyan’ın öğrenim süresi iki, rüşdiye şubesinin öğrenim süresi ise
üç senedir152.
Darülmuallimat’ın kuruluş amacı inas (kız) sıbyan mektepleri ve rüşdiyelerine
öğretmen yetiştirmekti. İstanbul’da kurulması düşünülen Darülmuallimat için
Ayasofya civarında Yerebatan’da ahşap bir konak kiralanmak istenmiş ve bu durum
146 BOA., İ.DH., 614-42823, 1287.R.13. 147 BOA., İ.DH., 614-42823, 1287.R.13. 148 Konrapa, İstanbul Öğretmen Okulları III, s.37,38. 149 BOA., İ.DH., 614-42823, 1287.R.13. 150 Cevad, age, s.484. 151 Bilim, age., s.197. 152 Başer, age., s.12.
50
bakanlığa bildirilmiştir. Darülmuallimat için gereken hocaların kadın olması istenmiş
ve bayan öğretmen arayışına girilmiştir. Fakat istenilen şekilde bayan öğretmenler
bulunamamıştır. Bu nedenle tayin olunan hocaların çoğu, iyi ahlâkı düzgün ve yaşlı
erkeklerden seçilmiştir. Müdür okulun dışarıyla olan işlerini halletmek için yeterli
görünse de, okulun iç işlerini yürütmek üzere bir müdireye ihtiyaç olduğu görülmüş
ve müdireye aylık 650 kuruş maaş verilmesi uygun görülmüştür. Müdürün ise, erkek
olması tercih edilmiştir. Muallim veya muallimelerin maaşları eşit olarak
düzenlenmemiştir. Öğretmenler yürütecekleri hizmete göre maaşları tespit edilmiş,
öğretmenlerden bazılarına, 400 bazılarına 700 kuruş verilmesi öngörülmüştür. Fakat
vazifenin önemine istinaden bir erkek öğretmen ile iki bayan öğretmene 800’er kuruş
ödenmesi planlanmıştır. Darülmuallimat’a yaşları 15 ile 35 arasında 50 kadar öğrenci
yazılmıştır. Bu öğrenciler, maarif meclisi üyelerinden seçilen bir özel heyet
tarafından sınav yapılmak suretiyle, darülmuallimat’a kabul edilmişler, seçilen
öğrenciler sıbyan ve rüşdiye şubelerine ayrılmışlardır. Birinci şube öğrencilerine
30’ar; ikinci şube öğrencilerine 60’ar kuruş maaş verilecek olup, darülmuallimat’ta
görevlendirilecek olan hizmetlilerden birisinin erkek ve diğerinin kadın olması uygun
görülür. Hizmetlilere 150’şer kuruş verilmesi düşünülmüş, fakat bu paraya çalışacak
hizmetli bulunmasında zorluk çekileceği anlaşılarak 200’er kuruş verilmesine karar
verilir. Yine 200 kuruşa bir kapıcı alınması kararlaştırılır. Darülmuallimat’ta
nizamname gereğince her cemaatin kendilerince eğitim yapması gerekliliği dile
getirilmiş, fakat bunun gerçekleştirilmesi oldukça zor görünmüştür.
Darülmuallimat’ta şimdilik yalnız İslâm dairesi olması kararlaştırılarak, öğretmenler
de buna göre tayin edilmiştir. Darülmuallimat’ta musiki öğretilmesi de kağıt üzerinde
belirtilmiş iken ilk zamanlarda uygulanmamıştır. Gerekçesi ise öğrencilerin diğer
derslerle daha çok vakit geçirmeleri gerektiği düşüncesidir. Müzik dersinin, daha
önemli görülen diğer derslerin öğretimi için ayrılacak zamana ve emeğe engel
olacağı düşünülmüştür. Bu nedenle musikî (müzik) dersinin öğretilmesine bir sene
sonra geçilmesine karar verilir. 31 Mart 1286 (12 Nisan 1870) tarihinde alınan bu
kararların ardından birkaç güne kadar nizamatın her maddesinin tamamlanması ile,
darülmuallimât’ın açılmasının gerçekleşebileceği belirtilmiştir153.
153 BOA., İ.DH., 614-42823, 1287.R.13.
51
Darülmuallimât açılmadan önce her türlü hazırlıklar yapılarak eğitim
programının düzenlendiği, eğitim öğretim ve idare heyetinin belirlendiği ve bütçeden
ayrılan payın, nereye harcanacağının tayininin yapıldığı görülür. Maarif
nizamnamesi temel alınarak, nizamnamede belirtilen hususlar uygulamaya
konulmaya çalışılmıştır. Darülmuallimât ile darülmuallimin arasında bazı farklı
noktaların olduğu anlaşılmaktadır. Darülmuallimin, ilk olarak rüşdiye mekteplerine
öğretmen yetiştirmek üzere kurulmuş, darülmuallimat ise kız sıbyan ve rüşdiye
mekteplerine öğretmen yetiştirmek üzere açılmıştır. Ayrıca idari personellere ilişkin
farklılıklar bulunmaktadır. Darülmuallimin’de bir müdür ve gereği kadar muallim ve
hizmetli bulunmaktadır. Darülmuallimat’ta ise bir müdür ve müdire görev
yapmaktadır. Okulun idari işleyişi de ayrılmıştır. Darülmuallimat’ta iç işleri ve dış
işleri olarak işler taksim edilmiştir. Darülmuallimat’ta kız öğrenciler öğrenim
göreceği için, okulun iç işlerini yürütmek üzere bir müdireye ihtiyaç hissedilmiş
müdirenin dışarıyla olan işleri yürütmede zorluk çekeceği düşünülerek, bir de müdür
tayin edilmiştir.
Darülmuallimat programına baktığımızda nizamnameye göre, müzik dersinin
okutulması gerekmekteydi. Fakat müzik dersinin öğrencilerin diğer dersler için
harcayacakları vakte engel olacağı düşünülmüş ve dersin programa konulması bir
sene ertelenmiştir. Dersin bir sene sonra dahi programa konmuş olması, müzik
dersinin daha okulun ilk yıllarında okutulduğunu göstermesi bakımından önemlidir.
Darülmuallimatın ilk müdürü Emin Efendi idi. İlk dönemde iki nakış öğretmeni
ve bir resim öğretmeni bayan olmak üzere toplam üç bayan öğretmen okulda görev
yapmaktaydı. 1877 senesinde kadroya mûsiki muallimi olarak Refika Hanım, rik’a
muallimi Arif Efendi ile resim muallimi Mösyö Kaz ilave edilmiştir. Haftada dört
gün birer saat Kavaid-i Lisan-ı Osmani ve inşa eğitimi vermesi amacıyla 800 kuruş
maaşla bir muallime ihtiyaç duyulmuştur154. Muallimlerin de farklı ücretler aldığı
anlaşılmaktadır. Muallimlerin ücret farklılığında iki hususa bakıldığı ifade edilebilir.
Birincisi öğretmenlerin yürüttükleri vazife veya ders yükü ağırlığı, diğeri de önemli
olarak görülen ve kabul edilen dersleri yürüten öğretmenlerin ücretlerinin farklı
olmasıdır.
154 Ergin, age., s.673.
52
Darülmuallimat’ın asıl öğrencileri 50 kişiden oluşacaktı. Sıbyan şubesindeki
öğrencilere 30’ar ve rüşdiye şubesi öğrencilerine de 60’ar kuruş aylık verilecekti155.
1881’de kapatılan darülmuallimat 1883’te tekrar açılmıştır156.
Darülmuallimat’ta eğitim süresinde zaman içerisinde değişiklikler olmuş ve eğitim
süresi 1891’de üç seneye çıkartılmıştır157. II. Meşrutiyet döneminde ise okulun
eğitim süresinin beş sene olduğu bilinmektedir.
Darülmuallimat, ibtidâî mektepleri ve rüşdiyelere bayan öğretmen yetiştiren üç
yıllık bir okuldu ve 1893 senesinde yapılan düzenleme ile altı senelik bir de ihtiyat
kısmı açılmıştı. Buradan mezun olanlar ve rüşdiye mektebi mezunları
darülmuallimat’a sınavsız girebilmekteydiler158. 1913 senesinde idadi ve sultanilere
de bayan öğretmen yetiştirmek amacıyla Darülmuallimat-ı Âliye açılmıştır159.
1.3.1. Yatılı Darülmuallimat
İstanbul Darülmuallimatı 1910-1911 eğitim yılında yatılı hale getirilmişti160.
Yatılı Darülmuallimat’ta gündüzlü bir okula göre ihtiyaçlar çok ve çeşitlidir ve bu
ihtiyaçların içerisinde, öğrencilerin yaşamlarını sürdürebilmeleri için gerekli
unsurların hepsi yer alır. Giyecek ve yiyecekleri temin edilen öğrencilere, bu
hizmetleri sağlayan farklı görevliler, okulda vazifelendirilmektedir.
Yatılı darülmuallimat için gereken erzakların alınması için anbar memurları
tarafından bir liste düzenlenmektedir. Anbar memurları bir tezkere ile erzakla ilgili
bilgileri müdüre vermekte ve erzakın temini müdiriyetçe yapılmaktadır161.
Yatılı Darülmuallimat’ta mürebbiyeler de görev yapmaktadırlar. 31 Teşrin-i
evvel 1328 (13 Kasım 1912) tarihli tezkereye verilen cevapta, Matmazel Stephanyan
ve Matmazel Banarviya’nın istenilen vasıf ve şartlara sahip olduğu görülerek,
155 Nafi, age., 486. 156 Konrapa, İstanbul Öğretmen Okulları III, s.37,38. 157 Ergin, age., s.676. 158 Akyüz, age., s.215. 159 Ergün, age., s.322. 160 Cemil Öztürk, Türkiye’de Dünden Bugüne Öğretmen Yetiştiren Kurumlar, MEB., İstanbul, 2005, s.220. 161 BOA., MF.ALY, 33-5, 1330.Z.2.
53
bakanlık tarafından mürebbiyeliğe kabul edildikleri belirtilmiştir162. Mürebbiyelerin
gayr-i müslimlerden seçilmiş olduğu görülür.
Okul yatılı olunca, darülmuallimat öğrencilerinin giysileri için bütçeden 60.000
kuruş ayrılmıştır. Darülmuallimatta mevcut olan 150 öğrenci için alınacak elbiselerin
yazlık ve kışlık olarak satın alınmasına lüzum görülmüştür. Daha önce öğrencilere
elbise dağıtılamamıştı. Fakat öğrencilerin evlerinden getirdikleri elbiseler eskimiş ve
yıpranmış olduğu için buna hemen bir çare bulunması gerekmiş ve bu nedenle zikr
edilen meblağın hemen kullanılması öngörülmüştü. Bir komisyon tarafından
belirlenen eşyalar satın alınacak, bakanlığın onayı ile dağıtılacaktı. Komisyonda
darülmuallimat müdürü, muhasebe mümeyyizi (Osman Bey) ve kâtip (Fazıl Bey)
bulunacaktı163. Darülmuallimat öğrencilerinin her türlü ihtiyaçların karşılanmaya
çalışılmıştır. Darülmuallimat fakir öğrencilerin iaşe edilip, okutulduğu bir kurum
olarak işlev görmüştür. Bu nedenle bazı kız çocukları –on bir ila on üç yaş civarında-
kimsesiz veya fakir olduklarını dilekçelerinde belirterek, darülmuallimatta okumak
istediklerini ifade etmişlerdir.
Yatılı Darülmuallimat Müdürü, Maarif Nezareti’ne 15 Nisan 1328 (28 Nisan
1912) de bir yazı göndermiştir. Yazıda Darülmuallimat için istenilen eşyalardan
bahsetmişti. Buna göre, darülmuallimat yatılı olduğu için öğrencilerin yatak, yorgan
ve çarşafları ile yastık yüzlerinin değişmesi gerekmekteydi. Uzun süreden beri
kullanıldığı belirtilen bu eşyalar eskimiş durumda olup, bunları değiştirmek için
1.200 metre Amerikan bezi ile 300 metre patiskanın satın alınması gerekmiş ve
bunun için 5.000 kuruşa ihtiyaç duyulmuştu164.
Tablo 1. İstanbul Darülmuallimat’ı Öğrencilerinin Her Birine Verilecek
Giyecek165 Giyeceğin Adedi Çift Arşın Çeşidi
4 Gömlek
4 Don
6 Çorap
162 BOA., MF.ALY., 33-23, 1330.Z.9. 163 BOA., MF.ALY., 34-68, 1331, M.23. 164 BOA., MF.ALY., 34-37, 1331.M.14. 165 BOA., MF.ALY., 34-68, 1331.M.23.
54
6 Mendil
2 Bluz
2 Atkılık
2 -
1 Çarşaf
1 Iskarpin
1 -
2 Terlik
2 Yüz Peçesi
10 Amerikan bezi
elbiselik
1 Palto
Darülmuallimat öğrencileri için alınacak giyecekler bir öğrencinin bir senelik
ihtiyacını rahatlıkla karşılayabileceği gibi, her türden giyeceğin bulunduğu görülür.
Giyecekler hem yaz, hem kış mevsiminde öğrencilerin ihtiyaçlarına cevap verecek
şekilde düzenlenmiş olup, tabloda belirtilen miktarların -darülmuallimat’ın 150
öğrencisi olduğu için- bu rakam ile çarpılması gerekmektedir. Dolayısıyla, elde
edilecek sayı kadar giyecek okula alınmış olacaktır. Dâr-ül-muallimat yatılı olduktan
sonra bu şekilde gerek okulun gerek öğrencilerin ihtiyaçlarını karşılamaya
çalışıyordu. Bunun gibi okulun çok çeşitli gereksinimleri oluyordu.
Örneğin, yatılı darülmuallimatın çeşitli ihtiyaçları arasında, bulunan yatak
takımı, sürahi, bardak gibi eşyalar için, 1919 senesinde 12.000 lira kadar bir miktar
para gerekmişti. Bu ihtiyaçların alınması bir komisyon marifetiyle yapılmaktaydı166.
Çeşitli gereksinimleirn karşılanması sırasında izlenen yol, darülmuallimatın yatılı
olduğu süreçte işleyişini göstermesi bakımından önemlidir. Darülmuallimatın yatılı
olması ile farklı meseleler ortaya çıkabilmekteydi.
Örneğin, yangın tehlikesine karşı iki öğrenci itfaiyeci olarak görevlendirilmişti.
Kuvvetli bir terkos suyu marifetiyle yangına müdahale edilmesi için, demir boru ve
hortum yardımıyla okulun gerek içine gerek dışına musluklar konmuştu. Bir yangın
166 BOA., MF.ALY., 140-41, 1338.S.8.
55
tehlikesinde bu muslukların nasıl kullanılacağı tarif edilmişti167. Yangın, XIX.
yüzyılda, yapıların ahşap malzemeden yapılması nedeniyle İstanbul’da ciddi bir
tehlike olarak görülmekteydi ve bu soruna yatılı bir okulda nasıl çözüm önerileri
getirildiği burada anlaşılmaktadır.
Darülmuallimat’ın da darülmualliminde olduğu gibi bir uygulama mektebi
bulunuyordu ve bu tatbikat mektebi ise, 1913-1914 eğitim yılında hizmete
girmişti168. Bunun dışında, Ana Muallim Mektebi de anaokulu öğretmenleri
yetiştirmek üzere darülmuallimatın bünyesinde kurulmuştu. Aşağıda Ana Muallim
Mektebi’ne dair bilgiler yer almaktadır.
1.3.2. Ana Muallim Mektebi
Darülmuallimin ve muallimatta sıbyan, rüşdiye ve idadiye mekteplerine
öğretmen yetiştirilmekte idi. II. Meşrutiyet döneminde okul öncesine de önem
verilmiş ve ana mektepleri açılmaya başlamıştı. Bu dönemde, Ana mekteplerine
öğretmen temin edilmesi amacıyla Ana Muallim Mektebi’nin kurulmasına karar
verilmişti.
Anaokulu öğretmenlerinin yetiştirileceği Ana Muallim Mektebi Darülmuallimat
bünyesinde kurulmuştu. Ana muallim mektebine geçmeden önce eğitim
tarihimizdeki ilk ana mekteplerinin kuruluş amacı, işleyişi ve özelliklerine bakmak
gerekecektir. Bununla ilgili olarak, 1915 tarihli bir nizamnameye yer verebiliriz.
Ana mektebi ile ilgili olarak 2 Mart 1331 (15 Mart 1915) tarihinde hazırlanan Ana
Mektebi Nizamnamesi 169 toplam on altı maddeden oluşmaktadır. Nizamnameye
göre ana mektebi, ibtidâîye sınıfını içeren bir inas (kız) mektebine bağlı olarak veya
müstakil bir şekilde açılabilmektedir. Ana mektebinin açılması için öncelikle
binasının mektep olmaya elverişli ve sıhhi olması gerekmekteydi. Çocukların
sayısına göre okulun müsait bir bahçesi bulunması ve gerekli her türlü eğitim araç
gerecinin temin edilmiş olması lazımdı. Ana mektepleri ücretli veya ücretsiz olarak
öğrenci okutabilmekteydi. Ücretli olarak açılan resmi ana mekteplerinde ücretsiz
167 BOA., MF.ALY., 53-112, 1332.M.23. 168 Öztürk, Türkiye’de Dünden Bugüne.., s. 217. 169 BOA., MF.HTF., 10-40, 1339.Z.3.
56
olarak çocuk kabul edilmemekteydi ve ana mekteplerine 4,5 ve 6 yaşındaki çocuklar
alınmaktaydı. Erkek ve kız çocuklar bir arada yani karma eğitim yapılabilmekte olup,
ana mekteplerine kayıt olacak öğrencilerin bulaşıcı hastalığının olup olmadığı ve
aşılarının yapılıp yapılmadığı tabib tarafından muayene edilecekti. Çocuklar
yaşlarına göre sınıflandırılmakta ve her dershaneye 30 öğrenciden fazla
alınmayacaktı.
Nizamnamede ana mektebinde, ne tür uygulamalar yaptırıldığına da yer
verilmektedir. Buna göre ana mektebinde sıhhi ve ahlâki oyunlar oynanmakta,
mektep içerisinde yürüyüşler düzenlenmekte, bedeni hareketler yapılmakta dini, milli
hikâye ve masallar okunmakta, resim levhalarının incelemesi ve mütalaası ile el işleri
öğretilmektedir. Her ana mektebinde haftada en az bir kere tıbbi muayene yapılacak
ve çocuklar tek tek muayene olunacaktı. Gerekli görülürse muayene sonucu
öğrenciye bildirilecekti170.
Yeni ve yakın çağda, bulaşıcı hastalıkların sık görülmesi nedeniyle gerekli
tedbirlerin alındığı anlaşılmaktadır. Ana mektebindeki öğrencilerin haftada bir kez
tıbbi kontrolden geçirilmeleri, bulaşıcı hastalıklar riski göz önüne alınsa dahi
dönemin şartları dâhilinde modern bir uygulamadır. Ayrıca, çocukların sıhhati ve
temizliğine gereken dikkat ve özenin gösterildiği bu cümleden hareketle ifade
edilebilir.
Ana mektebinde sınıfların sayısı kadar öğretmen ve öğretmen yardımcısı
bulunmaktaydı ve idari işler muallim-i evvele verilmekteydi. Ana mektebinde
muallime olmak için, aday ya darülmuallimatın ana muallime şubesinden mezun
olmalı veya bir ana mektebini iyi bir şekilde idare ettiğine dair vesikasını göstermek
zorundaydı. Bunun dışında ana mektebi muallimliğini yürütecek derecede olduğunu
imtihan ile isbat edip, Türkçeyi iyi ifade edebilenler de ana mektebi muallimi
olabilmekteydiler. Ana mektebi muallimleri Osmanlı tabiiyetinde olmaları
gerekmekte ve herhangi bir özrü veya engeli bulunmadığını doktor raporu ile
belgelemeli idi. Ana mektebi muallimlerinin terfi ve ilerlemeleri tedrisat- ibtidâîye
kanunundaki bayan öğretmenlerle ilgili kısımdaki yazılı kayıt ve şartlara tâbi olup,
Osmanlı’da modern anaokulları II. Meşrutiyet döneminde yaygın hale gelmiştir.
170 BOA., MF.HTF., 10-40, 1339.Z.3.
57
1913 tarihli Tedrisat-ı İbtidaiye Kanunu’nda ana mektepleri ve sıbyan sınıflarından
bahsedilmekte ve 4-6 yaş arasındaki çocukların eğitimi konuları bu kanunda yer
almaktadır171.
Okul öncesi eğitimi ile ilgili çalışmalar, II. Meşrutiyet sonrasında başlamış,
maarif nezaretine bağlı ilk anaokulu 1914’te açılmıştı. Bu tarihten sonra resmi
anaokullarının sayısı hızla artmıştır172.
1918’lere gelindiğinde anaokullarının kazalarda da yaygın olarak açılmakta
olduğu görülür. Ana mektepleri vilayetler dışında birçok merkezde de kurulmuştu.
1918 senesinde Çorlu, Lüleburgaz, Hayrabolu, Malkara, Keşan, Uzunköprü,
Kilis kazalarında ana mektebi açılmıştır. Edirne’ye ait bu yerleşim merkezlerinde
açılan ana mektepleri için tahsisât ayrılmıştır173.
1923 senesine gelindiğinde her vilayette bir veya birden fazla ana mektebi
olduğu görülür. Buna göre, Adana’da 1; Edirne’de 3; İstanbul’da 8; Eskişehir’de 4;
Ordu, İçel, Ertuğrul, Burdur ve Bolu’da 1; Tekfurdağı’nda 4; Teke’de 2; Tokat’ta 2
ana mektebi olduğu anlaşılmaktadır174.
Darülmuallimat bünyesinde 1914 senesinde Ana Muallime Mektebi açılmıştı ve
anaokulları için Avrupa’dan kitap getirtilmiş ve bu kitaplar Türkçe’ye çevriltilmiştir.
Anaokullarının geliştirilmesi sırasında, İsviçre’den örnek alınmıştır175. Ana muallim
mektebinde öğretmen olabilmek için Darülmuallimat ana şubesinden mezun olmak
veya bir ana mektebini iyi bir şekilde idare ettiğini gösterir bir belge olması
gerekmektedir. Bunun dışında ana mektebi muallimliği yapabileceğini sınavla ispat
edenler de muallime olabilmektedirler. Bunlar Türkçeyi iyi konuşabilmesi ve açıkça
yazabilmesi gerekmektedir176.
1915 tarihli darülmuallimin ve darülmuallimat nizamnamesinin otuzuncu
maddesine göre, Ana muallim mektebi programı aşağıdaki gibidir:
171 Niyazi Altunya, Türkiye’de Öğretmen Yetiştirme Deneyimi (1848-2008), İstanbul, 2008, s.19. 172 Ergün, age., s.192,193. 173 BOA., DH.UMVM., 14-55, 1336.Ş.26. 174 Betül Batır, İkinci Meşrutiyet’ten Tevhid-i Tedrisat’a Türkiye’de İlköğretim (1908-1924), İstanbul Üniversitesi A.İ.İ.T. Enstitüsü, (Basılmamış Doktora Tezi), İstanbul, 2007, s.35. 175 Ergün, age., s.192, 193. 176 Osman Ergin, Türkiye Maarif Tarihi, C, 3-4, s.1406, 1407.
58
Tablo 2. Ana Muallim Mektebi Ders Programı177 İlm-i ahval-i ruh
Fenn-i terbiye
El işlerinin nazari kısmı
Hesap
Hendese
Gına (müzik) ve piyano
Tarih-i Osmani
Türkçe (İmla ve kıraat ve kitabet, inşad (şiir okuma))
Ulum-ı tabiye
Hıfzısıhha
Coğrafya-ı Osmani
Terbiye-i Bedeniye
Tatbikat
Resim
Tabloda görüldüğü üzere, ana muallim mektebinde resim, müzik, beden eğitimi
gibi derslerin yanı sıra hesap ve coğrafya gibi dersler de okutulmuştur.
1915 tarihli darülmuallimin ve darülmuallimat nizamnamesinin dördüncü
maddesinde “Ana muallim mektebi darülmuallimat-ı âliyyeye bağlıdır” ifadesi yer
alır. Nizamnameye göre, ana muallim mektebinin öğrenim süresi bir sene olup, ana
mekteplerine öğretmen yetiştirmeye mahsus ana muallim mektebine bağlı bir de ana
mektebi vardır. Nizamnamenin on beşinci maddesine göre, “Ana muallim mektebine
darülmuallimat-ı ibtidâîyenin ikinci sınıfını tamamlayanlar sınavsız kabul edileceği
gibi bu derecede bilgi sahibi olduğunu sınavla kanıtlayanlar da alınmaktadır”
denilmektedir. Nizamnameye göre, bu öğrencilerin yaşları 17’den aşağı ve 24’ten
yukarı olamaz178. Ana muallim mektebininin de, dâr-ül-muallimin ve muallimat gibi
tatbikat mektebinin olduğu anlaşılır. Ana muallim mektebine bağlı bu ana
mektebinde öğrenciler uygulama yapabileceklerdir.
177 BOA., DUİT., 96-43, 1337.B.29. 178 BOA., DUİT., 96-43, 1337.B.29.
59
26 Nisan 1332 (9 Mayıs 1916) tarihinde darülmuallimin ve muallimat
nizamnamesinin bazı maddeleri düzenlenmiştir. Ana muallim mektebi ile ilgili
olarak değişiklik yapılan maddeler şu şekildedir179:
Nizamnamenin dördüncü maddesinde bir düzenleme yapılmış olup, bu maddenin
önceki hali “Terbiye-i bedeniye mektebi Darülmuallimin- Âliye’ye, Ana Muallim
Mektebi de Darülmuallimat-ı Aliyeye bağlıdır. Terbiye-i Bedeniye mektebinin tahsil
süresi bir senedir. Burada eğitim ve öğretim teorik ve uygulamalı olarak
yapılmaktadır. Ana Muallim mektebinin öğrenim süresi bir senedir. Ana
mekteplerine öğretmen yetiştirmektedir. Ana muallim mektebine bağlı bir de ana
mektebi bulunmaktadır” şeklinde idi. Bu maddede yapılan düzenleme ile değişen
yalnız bir kelimedir. Buna göre, “Ana Muallim Mektebi Darülmuallimat-ı İbtidaiyeye
bağlıdır” ifadesi kullanılmıştır. Darülmuallimin ve muallimat nizamnamesinin 4.
maddesinde ana muallim mektebi darülmuallimat-ı âliye’ye bağlı iken, o zamandan
beri darülmuallimatların açılması dikkate alınarak ve ana mekteplerine olan ilgi
süratle arttığı için bunlara öğretmen yetiştiren ana muallim mekteplerinin taşra
darülmuallimatları dahilinde açılmasına ihtiyaç duyulmuştur. Bu nedenle ana
muallim mektepleri darülmuallimat-ı ibtidaiyelere bağlıdır şeklinde nizamnamedeki
madde düzenlenmiştir. Ana muallim mektebindeki öğretmenler ve aylıklarına ilişkin
bilgi aşağıdaki tabloda yer almaktadır.
Tablo.3. Ana Muallim Mektebi Eğitim Öğretim Heyeti180 Görevi Maaşı (kuruş)
Gına ve Piyano Muallimliği 1.000
İlm-i Ahval-i Ruh ve Terbiye 400
İlm-i Ahval-i Ruh ve Terbiye 400
Hıfzısıhha 500
Malumat-ı Tabiye 300
Türkçe 500
Hesap ve Hendese 600
Tarih ve Coğrafya-i Osmani 600
Terbiye-i Bedeniye 500
179 BOA., ŞD., 232-8, 1335.N.10. 180 BOA., MF.ALY., 140-1, 1338.S.1.
60
Resim 400
Tabloda görüleceği üzere öğretmenlerin farklı miktarlarda maaş aldığı anlaşılır.
Bu şekilde II. Meşrutiyet döneminde açılan ana muallim mektebi veya
darülmuallimat ana sınıfı, 1919 senesinde kapatılmıştı181. 1914-1915 eğitim yılında
beş yıllık eğitim neticesinde bu okulda toplam 370 kişiye şehadetname verilmiştir182.
1.4. ÖĞRETMEN YETİŞTİREN DİĞER KURUMLAR
Askeri mekteplere muallim yetiştiren Menşe-i Muallimin eğitim tarihimizde
öğretmen yetiştiren başka bir kurum olarak karşımıza çıkar. Bu mektep ile müzik
öğretmeni yetiştiren Darülmuallimin-i Musiki’ye aşağıda kısaca değinilmiştir.
1.4.1. Menşe-i Muallimin
Osmanlı Devleti’nde sınırlı sayıdaki askeri okulların öğretmen ihtiyaçlarının
önemli bir kısmı yabancı uzmanlarla karşılanmıştı183. Bunun yanında, öğretmenin
yerinden yetiştirilmesi amacıyla, eğitim tarihimizde askeri okullara öğretmen
sağlayan Menşe-i Muallimin isminde bir kurum bulunuyor idi.
Menşe-i Muallimin 1875 senesinde askeri okulların meslek dışı derslerini
okutmak üzere açılan bir eğitim kurumudur. Topoğrafya, tarih, coğrafya, matematik,
edebiyat, resim vb. branşlarda uzman öğretmenlerin yetiştirilmesi düşünülerek
Harbiye Mektebi içinde açılmıştı184. Mekâtib-i Askeriye ve Daruşşafaka ders nazırı
Süleyman Hüsnü Paşa, askeri mekteplerin asker hocalarından sivil muallim
yetiştirmek üzere Menşe-i Muallimin’in açıldığını ifade etmişti. Bu okul idadi ve âli
derecede idi ve programı askeri idadilerin aynısıydı. Beş sınıf üzere kurulan okulda,
dördüncü sınıfı bitirenler beşinciye geçerken edebiyat ve fen diye iki şubeye
ayrılırlardı. Mektepten çıkanlar öncelikle muallim muavinliği yapmaktaydılar ve
okula ilk olarak 50 öğrenci kabul edilmişti185.
181 BOA., MF.ALY., 140-74, 1338.S.11. 182 Ergin, age., s.679. 183 Tayyip Duman, Türkiye’de Ortaöğretime Öğretmen Yetiştirme, MEB, İstanbul, 1991, s.13. 184 Kına, age, s.88. 185 Ergin, age, s.715-720.
61
Askeri mektepte okutulan dersler için menşe-i muallimin açılmasına karar
verilmesinin ardından, mevcut bir mektebin dershanelerinden yararlanılması uygun
görülmüştür.
Askeri mektepler ile umumi mekteplere ulum-ı tabiye ve riyaziye için ehliyetli
muallimler yetiştirmek üzere bakanlık idaresinde ve darülfünun dairesinde bulunan
darülmuallimin tahsisâtının bir miktarının bu okula ayrılması için, 29 Receb 1292
(31 Ağustos 1875) tarihinde irade kılınmıştır. Buradan çıkacak muallimlere 2.300
kuruş maaş verilmesi ve on beş sene muallimlik edenlere de 3.000-5.000 kuruş arası
maaşlarla meclis-i maarif-i askeriye üyeliğine veya mekatib müdürlüğü gibi
hizmetlere getirilmeleri, menşe-i muallimin ile ilgili olarak alınan hükümler
arasındaydı. Menşe-i Muallimine, mekâtib-i idadiye-i askeriye’den gelip muallimlik
yapmak isteyenler eğitim almışlardı186. Menşe’i Muallimin eğitim faaliyetlerine uzun
süre devam edememiş ve 1877’de kapatılmıştı187. Okul hakkında arşivden ve diğer
kaynaklardan elde edilen bilgiler bu şekilde olup, bu okul hakkında fazla bir kayıt
bulunmamaktadır.
1.4.2. Darülmuallimin-i Mûsiki
Darülmuallimin Müdürü Satı Bey zamanında, çocuklara ve gençlere mahsus
müzikler olmadığı görülerek, bestekârlara müracaat edilmek suretiyle
Darülmuallimin-i Mûsiki açılmıştır188. Müzik, ilimlerin tasnifi sonrasında, eğitim
tarihimizde riyazî bilimler grubunda yer almıştır. Medreselerin müfredatlarında da
müzik dersi bulunmamaktaydı189. Darülmuallimin ve muallimat müfredatında da
müzik derslerine yer verilmiştir. Dâr-ül-muallimin-i Mûsiki, Musiki Muallim
Mektebi’nin temelini oluştursa gerektir. Fakat Musiki Muallim Mektebi’nin
Ankara’da açıldığını göz önüne almak gerekmektedir.
186 BOA., MF.MKT, 40-24, 1293.C.26. 187 Akyüz, age., s.238. 188 Ergin, age., s.584. 189 İzgi, age., s.465.
62
Musiki Muallim Mektebi ortamektepler için, musiki eğitimi görmüş musiki
muallimi yetiştirmek maksadıyla 1924-1925 senesinde Ankara’da Cebeci’de dört
sınıf üzere açılmıştı190.
1.5. TAŞRA DARÜLMUALLİMİNLERİNİN KURULUŞU
İstanbul dışında Osmanlı Devleti’nde çeşitli vilayetlerde darülmualliminler
eğitim vermişti. Bu darülmualliminlerin açılış tarihleri ile ilgili arşiv belgeleri ve
çeşitli kaynak eserlerde bilgiler bulunmaktadır. Fakat Osmanlı Devleti’ndeki
darülmualliminlerin toplam sayısını net olarak söylemek zordur. Ancak, belli bir
senede eğitim veren öğretmen okullarının rakamı ifade edilebilir. Çünkü seneden
seneye bu kurumların sayısı değişebilmekteydi. Bazı vilayet darülmualliminleri
açılırken bazıları çeşitli nedenlerle kapanmıştı. Bazıları da mali sebeplerle belli bir
süre tatil edilmekteydi.
Taşrada kurulan ilk darülmualliminler arasında Bosna, Girit ve Konya
darülmualliminleri gelmektedir. Konuyla ilgili muhtelif eserlerde, taşrada ilk
darülmualliminlerin kurulması konusunda, Bosna, Girit ve Konya birlikte ele
alınmakta ve İstanbul dışında kurulan bu ilk darülmualliminlerin 1875’de açıldığına
değinilmektedir191. Oysa, yaptığımız araştırmada Bosna Darülmuallimini 1870
senesinde açılmıştı ve darülmualliminlerin taşrada açılma süreci de 1870 senesinde
başlamıştı. İstanbul’da kurulan Darülmuallimin-i Rüşdiye’den yaklaşık yirmi iki
sene sonra Bosna Darülmuallimini eğitime başlamıştı. Böylece, Bosna
Darülmuallimini ile İstanbul Darülmuallimin-i Sıbyan’ın açılış tarihi kıyas edildiği
zaman arada iki sene gibi bir zaman farkı olduğu görülür. İstanbul Darülmuallimin-i
Sıbyan 1868’de, Bosna Darülmuallimini 1870’de kurulmuştu. Dolayısıyla şöyle bir 190 Hasan Ali Yücel, Türkiye’de Orta Öğretim, Kültür Bakanlığı Yay., Ankara, 1994, s.523. 191 Darülmualliminlerin taşrada kurulması meselesinde Yahya Akyüz’ün “Türk Eğitim Tarihi” adlı kitabında s.250’de “Taşrada ilkokul öğretmeni yetiştirilmesine 1875’lerden itibaren Bosna, Girit ve Konya’da girişilmiştir” ifadeleri yer alır. Faik Reşit Unat’ta “Türkiye Eğitim Sisteminin Gelişmesine Tarihi Bir Bakış” adlı eserinde aynı tarihleri verir ve s.33’te “…1875’de Bosna, Girit ve Konya’da açılanlardan başlayarak…” şeklinde konuya değinir. Bayram Kodaman, “Abdülhamid Devri Eğitim Sistemi” isimli kitabında taşrada darülmuallimin kurulması ile ilgili olarak ilk teşebbüsün 1880’de Kosova Vilayeti’nin Priştine şehrinde gerçekleştiğine (s.150) yer verir. Cemil Öztürk’ün “Türkiye’de Dünden Bugüne Öğretmen Yetiştiren Kurumlar” adlı eserinde de ilk taşra darülmualliminlerinin Bosna, Girit ve Konya:’da 1874-1875 senelerinde açıldığı ifade edilir(s.15). Bu örnekleri çoğaltmak mümkündür
63
sonuç çıkartabiliriz ki, İstanbul’da ve taşrada darülmualliminlerin açılması birbirine
yakın tarihlerde gerçekleşmişti. Zira 1848’de açılan ilk Darülmuallimin rüşdiye
şubesi ile hizmet vermişti. 1868’de İstanbul’da açılan darülmuallimin-i sıbyanın
karşılığı olan kurumlar ise, vilayet merkezlerindeki sıbyan mektepleri için açılmış
olan darülmualliminler olduğu için, değerlendirmeyi buna göre yapmak doğru
olacaktır.
Bosna’da 1288 (1872) tarihinde müceddiden Darülmuallimin kurulduğuna
dair arşiv belgesi ile karşılaşırız192. Fakat, aslında, 1870 senesinde darülmuallimin
Bosna’da açılmıştı193. 1872’de yeniden açıldığına göre, 1870 senesinde açılan Bosna
Darülmuallimini bir süre tatil edilmiş ve tekrar açılmış olmalıdır.
1875 ve 1876’da ise, Konya ve Girit’te darülmuallimin tesis edilmişti194. Taşra
darülmualliminleri 1875’de Girit ve Konya’da olmak üzere; 1885-86’ya kadar
Edirne, Selânik, Kosova, Manastır, Aydın, Bursa, Halep, Mamuretülaziz, Erzurum,
Sivas, Amasya, Musul, Van ve Bolu’da olmak üzere on dört darülmuallimin daha
tesis edilmişti195. 1882-1890 seneleri arasında Sivas, Bursa, Amasya, Kastamonu,
Kudüs, Trabzon, Edirne’de daha sonra da Selânik, Kosova, Manastır, Aydın, Halep,
Elazığ, Erzurum, Musul, Van ve Bolu’da açılmıştı196.
Vilayetlerde yeni usul üzere yetişmiş muallimlere ihtiyaç duyulması sonucunda
darülmualliminlerin çeşitli merkezlerde açılması söz konusu olmuştur. Bu sırada,
ibtidâîyelerde mecburi eğitimin yürütülmesine çalışılmıştı197.
Taşra Darülmualliminlerinin tamamına yakını ibtidâîye mekteplerine öğretmen
yetiştirmek üzere açılmıştır.
1894 senesinde Edirne, Selanik, Hüdavendigar, Erzurum, Konya, Trabzon,
Sivas, Ankara, Halep, Suriye, Beyrut, Adana, Kastamonu, Diyarbakır, Aydın, Yanya,
Manastır vilayetleri Maarif müdürlüklerinden Darülmuallimin ile ilgili bilgi
istenmiştir198. Dolayısıyla 1894 senesinde bu vilayetlerde darülmuallimin’de eğitim
192 BOA.,MF.MKT., 9-60, 1290.M.5. 193 Başbakanlık Devlet Arşivileri Genel Müdürlüğü, Osmanlı Belgelerinde Bosna Hersek, Haz. H.Yıldırım Ağanoğlu vd., Başbakanlık Osmanlı Arşivi Yay., İstanbul, 2009, s.131. 194 Kına, age, s.79. 195 Öztürk, age., s.31. 196 Akyüz, age., s.216. 197 BOA.,Y.ARES., 15-17, 1299.5.2. 198 BOA., MF.MKT., 267-1, 1312.Z.14.
64
öğretimin yapılmakta olduğu anlaşılmaktadır. Bu tarihte Osmanlı Devleti’nde vilayet
merkezlerinde İstanbul hariç, on yedi Darülmuallimin eğitime devam etmekteydi.
II. Abdülhamit döneminde Edirne, Selanik, Üsküp, Ankara, Adana, Sivas,
Trabzon, Kudüs, Kastamonu, Erzurum, Konya, İzmir, Bursa, Bağdat, Musul,
Diyarbakır ve San’a’da darülmuallimin-i ibtidaiye eğitimi verilmekteydi. Bu
okullarda 500 kadar öğrenci öğrenim görmekte idi. Fakat bu sayının yeterli
olamayacağını da eğitimde gerçekleşen gelişimlerden yola çıkarak söylemek
mümkündür. Bu nedenle ehliyetnameli öğretmen yetiştirmek için kısa süreli kurslar
açılmıştı199.
Akyüz, 1900 senesinde on beş vilayette darülmuallimin olduğunu söyler. Bu
darülmualliminler, Edirne, Adana, Ankara, İzmir, Bağdat, Bursa, Diyarbakır,
Selânik, Sivas, Trabzon, Kastamonu, Üsküp, Konya, Musul ve San’a’dadır 200.1905-
1908 senelerinde vilayet ve sancaklardaki resmi okulların sayısını gösteren verilere
göre de, Erzurum’da, Edirne’de, Adana, Ankara, Bitlis, Bağdat, Rodos, Bursa,
Diyarbakır, Kastamonu, Konya, Niğde, Isparta, Antalya, Harput, Üsküp, İşteb,
Prizren, Musul, Manastır, Yanya, San’a, Van, Hakkari, Kudüs, Bingazi’de olmak
üzere toplam 26 merkezde Darülmuallimin’de eğitim verilmektedir 201.
Ergün’e göre, 1911’de 13’ü yatılı olmak üzere 35 öğretmen okulu vardı ve
1911 yılı ortalarında bu rakam 38’e yükselmişti202.
Akyüz’e göre, II. Meşrutiyetten sonra otuz adet darülmuallimin eğitim
vermekteydi. 1913-1914 ders yılında ise, yirmi bir darülmualliminin eğitim verdiği
görülür203. Dolayısıyla II. Meşrutiyet sonrası öğretmen yetiştiren kurumların
sayısında bir düşüş olmuştur. Bu süreç bu şekilde devam etmiştir.
1914’te sayıları 38’e kadar ulaşan öğretmen okullarının sadece 22’si açıktır.
Bunlar, İstanbul, Erzurum, Bitlis, Basra, Van, Yemen, Edirne, Adana, Ankara,
Aydın, Bağdat, Beyrut, Halep, Bursa, Diyarbakır, Şam, Sivas, Trabzon, Kastamonu,
Konya, Mâmuretulaziz ve Musul’dadır204.
199 Sakaoğlu, age., s. 113. 200 Akyüz, age., s.217. 201 Mehmet Ö. Alkan, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Modernleşme Sürecinde Eğitim İstatistikleri (1839-1924) , T.C. Başbakanlık Devlet İstatistik Enstitüsü, Ankara, 2000,s. 119-149. 202 Ergün, age., s.317. 203 Akyüz, age., s.244. 204 Ergün, age., s.317, 318.
65
Osmanlı Devleti’nin Hicaz, Yemen, Suriye gibi vilayetlerine de, merkezi
hükümet eğitim hizmeti götürmeye çalışmıştır.
Osmanlı Devleti bu eğitim hizmetini götürürken, bölge halkının hükümete olan
bağlılık ve itaatlerinin artması da amaçlamıştır. Bu durum Sultan II. Abdülhamit’in
İslamcılık politikasından ayrı tutulmamalıdır205.
Arşivde eğitimle ilgili dosyalarda yer alan bilgilere baktığımız zaman, 1910
senesinde taşra darülmualliminlerine ait bir belge ile karşılaşmaktayız. Bu belgede
darülmualliminlerin yatılı ve gündüzlü oluşu ile öğrenci sayıları yer almaktadır. Aynı
zamanda darülmualliminin rüşdiyelere mi ibtidâîyelere mi öğretmen yetiştirdiği yine
belgede yer alan bilgiler arasındadır. Bununla ilgili tablo aşağıda verilmiştir.
Tablo 4. Vilayetlerde Bulunan Darülmualliminler (1910 Senesi) 206 Mektebin Çeşidi
Gündüzlü Yatılı
Vilayetin İsmi Okulun
Bulunduğu Yer
İbtidâi ve
rüşdi
Kosova Üsküp
Konya Konya
Ankara Ankara
Diyarbakır Diyarbakır
İbtidâi Edirne Edirne
Manastır Manastır
Kastamonu Kastamonu
Sivas Sivas
Bitlis Bitlis
Bağdat Bağdat
Adana Adana
Hüdavendigar Bursa
İbtidâi Üçer
sınıflı
Suriye Şam
Aydın İzmir
205 Cezmi Eraslan, II. Abdülhami ve İslâm Birliği-Osmanlı Devleti’nin İslâm Siyaseti 1856-1908, Ötüken Yayınları, İstanbul, 1992, s.247. 206 MF.İST., 10-12, 1328.L.9.
66
Selanik Selanik
Trabzon Trabzon
Muhtelif
Sınıfları
içerir
Mamuretülaziz
Van Van
Musul Musul
Basra Basra
İşkodra İşkodra
Erzurum Erzurum
Manastır Debre
Yanya Yanya
Halep Halep
Halep Antep
Beyrut Beyrut
Trablusgarp Trablusgarp
Yemen San’a
Medine Medine
Bingazi Bingazi
Karesi Balıkesir
Tabloya göre Osmanlı Devleti’nde 1910 tarihinde otuz iki taşra darülmuallimini
bulunmaktadır. Kosova, Ankara, Konya ve Diyarbakır darülmualliminleri dışında
rüşdiye mekteplerine öğretmen yetiştiren taşra darülmuallimine rastlanmamıştır.
Rüşdiye şubesi olan bu taşra darülmualliminleri, aynı zamanda ibtidâî mektebine de
öğretmen yetiştirmektedir ve yatılıdırlar. Edirne, Manastır, Kastamonu, Sivas, Bitlis,
Bağdat, Adana ve Bursa’daki darülmualliminler de yatılı olarak eğitim vermektedir.
Bunun dışında kalanlar gündüzlüdür.
Taşra Darülmualliminlerinden mezun olanlarla ilgili bir belgeden 1911-1912
ders yılında Osmanlı Devleti’nde eğitim veren erkek öğretmen okullarının sayısına
ulaşmak mümkündür. Bununla ilgili tabloya da aşağıda yer verilmiştir.
67
Tablo 5. Vilayet Darülmualliminleri Hakkında 1911-1912 Eğitim
Öğretim Senesine Ait Tablo207 Vilayetin İsmi Darülmualliminlerin İsmi
Bağdat Bağdat
Sivas Sivas
Edirne Edirne
Van Van
Yanya Yanya
Adana Adana
Beyrut Beyrut
Aydın İzmir
Selânik Drama, Siroz,Selânik
Trabzon Trabzon
Manastır Manastır
Manastır Debre
Kastamonu
Hüdavendigar Bursa
Karahisar
Suriye
Basra
Musul
Diyarbakır
Mamuretülaziz
Bitlis
Kosova
İşkodra
Ankara
Konya Konya
Karahisar
Yemen
Medine
Halep
Erzurum
207 BOA., MF.ALY., 37-24, 1331.R.4.
68
Tabloya göre 1911 senesinde Osmanlı devletinde livalar (sancak) da dâhil
olmak üzere 32 adet Darülmuallimin bulunmaktadır.
1913-1914 eğitim öğretim yılı eğitim istatistiklerine bakıldığı zaman taşra
darülmualliminlerinin açılış tarihlerine de yer verildiği görülmüştür. 1913 senesinde
yirmi bir vilayette darülmuallimin olduğu anlaşılmaktadır ve bu darülmualliminlerin
kuruluş tarihleri ile ilgili tabloya da yine aşağıda yer verilmiştir.
Tablo 6. Taşra Darülmualliminlerinin Açılış Tarihleri 208 Darülmualliminler Kuruluş Tarihleri
Edirne Darülmuallimini 1298 (1882)
İzmir 1327 (1911)
Adana 1325 (1909)
Ankara 1326 (1910)
Bağdat 1316 (1900)
Beyrut 1325 (1909)
Halep 1325 (1909)
Hüdavendigar 1322 (1906)
Diyarbakır 1325 (1909)
Sivas 1325 (1909)
Şam 1325 (1909)
Trabzon 1306 (1890)
Kastamonu 1325 (1909)
Konya 1291 (1875)
Mamuretülaziz 1325 (1909)
Musul 1315 (1899)
Eğitim istatistikleri ile ilgili veriler toplanırken Erzurum, Bitlis, Basra, Van,
Yemen Darülmualliminlerine ilişkin bilgiler ulaşmamış olduğu için tabloda bu
darülmualliminlere ait bilgilere yer verilmemiştir. Bu darülmualliminlerin kuruluş
tarihlerine ilişkin bilgilere ise aşağıda ayrıntılı olarak değinilmiştir. Erzurum, Bitlis,
Basra, Van ve Yemen’deki darülmualliminler ile, Osmanlı Devleti’nin son dönemde
toplam 21 adet darülmuallimine sahip olduğu anlaşılır. Bu tabloda belirtilen açılış
tarihleri resmi kayıtlar doğrultusunda elde edilen bilgilere göre düzenlenmiştir. Bu
208 Maarif-i Umumiye Nezareti, 1329-1330 Senesine Mahsus Maarif-i Umumiye İhsaiyyat Mecmuası, 1336.
69
nedenle bazı vilayet veya liva merkezlerinde daha önce açılmış olan ve bazı
nedenlerle tatil edilip tekrar açılan darülmualliminlerin dikkate alınmadığı görülür.
Örneğin Kastamonu darülmuallimini için kuruluş tarihi 1909 olarak belirtilmiş olsa
dahi bu merkezde, darülmuallimin daha önceki yıllarda vardı. Konuyla ilgili olarak,
belgelerde yer alan bilgilere darülmualliminlerin ayrı ayrı kuruluş tarihlerinden
bahsedilirken değinilecektir.
Öğretmen okullarının İstanbul dışında yayılma süreci, II. Meşrutiyet
döneminde de devam etmiştir. 1910’da Kütahya’da, 1913’te Aydın’da köy okullarına
öğretmen yetiştirmek üzere öğretmen okulları açma girişimleri olmuştur. Kastamonu
milletvekili İsmail Mahir Efendi, 1914 senesinde meclis’te yaptığı konuşmada 70
sancak merkezinin her birinde kız ve erkek öğretmen okulunun açılması
gerektiğinden söz etmiştir209. Dolayısıyla taşra darülmualliminleri yalnız vilayet
merkezleri ile sınırlı değildir.
Osmanlı Devleti’nde hemen her vilayette darülmuallimin açılmıştır.
Aşağıda darülmualliminlerin açılış tarihlerine ilişkin bilgiler yer almaktadır. Burada
yer verilecek bilgiler Osmanlı Devleti’nin varlığını her bölgede hissettirdiğini,
eğitime verdiği önemi ve nerelerde darülmuallimin açıldığını göstermesi bakımından
önemlidir.
Taşra darülmualliminlerinin kuruluşuna üç başlık halinde yer verilecektir.
Darülmualliminleri bulundukları bölgelere göre gruplandırmak mümkündür.
Darülmualliminlerin taşrada kuruluşu, Anadolu, Rumeli ve Ortadoğu
darülmualliminleri başlıkları altında toparlanmıştır.
Öncelikle, Anadolu Darülmualliminlerinin kuruluşu konusunda, Aydın, Konya,
Yozgat, Giresun vb. merkezlerden bahsedilecektir.
Kastamonu’da Darülmuallimin 1884 senesinde açılmıştır. Okulun ilerleyen
yıllarda 11 öğretmeni ve 100 öğrencisi bulunmakta idi210. Bolu’da darülmuallimin
1300 (1884) senesinde açılmıştır211. Bir süre kapalı kalan okul, 29 Eylül 1309 (11
Ekim 1893) tarihinde tekrar kurulmak istenmiştir. Fakat hükümetin, Maarif meclisine
gönderdiği yazıda, “Darülmualliminler yalnız vilayet merkezlerinde kurulmakta
209 Altunya, age., s.27. 210 İbrahim Arslanoğlu, Kastamonu Öğretmen Okulları (1884-1977), MEB., İstanbul, 1998. 211 BOA., MF.ALY., 2-98, 1301.Z.29.
70
olduğundan okulun kurulmasının mümkün olamayacağı” cevabı verilmiştir212. bu
dönemde vilayet merkezleri dışında darülmuallimin kurulmasına izin verilmediği
anlaşılmaktadır. Fakat daha sonraki yıllarda darülmualliminlerin müstakil
sancaklarda açılması yaygınlaşacaktır.
Konya’da bulunan sıbyan mekteplerinin düzene konulması gerektiği Maarif
komisyonunda 20 Haziran 1290 (2 Temmuz 1874) tarihinde görüşülmüştür.
Komisyonca görüşülen konular, sadrazam ve Maarif nezaretine bildirilmiştir.
Konya’da bu tarihlerde 400 çocuğun eğitim görebileceği bir kız mektebi ve 250
erkek çocuğun eğitim görebileceği altı adet sıbyan mektebinin inşası için
girişimlerde bulunulmuştur. Açılan bu kadar mektepler için muallim yetiştirilmesi
yerel olarak da bir Darülmuallimin-i Sıbyanın açılmasını gerekli kılmış ve 1875’te
Konya’da Darülmuallimin açılmıştır213.
Yozgat Darülmuallimini idare-i hususiyece, 1921 tarihinde, yatılı olarak
açılmıştır. Daha sonra Maarif vekâletince bu okul kapatılmıştır. 1923 senesinde bu
okulun kapanma sebebi ile ilgili olarak Bozok milletvekili Süleyman Sırrı ve Hamdi
Beyler’in bir soru önergesi olmuştur214. Trabzon Darülmuallimini ise 1890 senesinde
kurulmuştur215. Aydın vilayetinde 1919 senesinde hem Darülmuallimin, hem
darülmuallimat eğitim vermekteydi216.
Giresun’da da darülmuallimin bulunmaktaydı. Fakat bu okul 1915 senesinde
Trabzon Darülmuallimini ile birleştirilmiştir. Bunun üzerine bölge halkından bazı
kimseler valiliğe şikâyette bulunmuştur. Fakat vali, memleketin eğitiminin gelişmesi
için neye ihtiyaç varsa onu temin etmeye çalıştıklarını ifade etmiştir. Giresun’da
darülmuallimin gibi bir çok mektebe ihtiyaç bulunmaktadır. Fakat bunun sağlanması
için imkânların temin edilmesi gerekmektedir. Bu imkânlar bulunmadığı için
darülmualliminlerin birleştirilmesi uygun görülmüş sonuç itibariyle, Trabzon ve
Giresun darülmualliminleri birleştirilmiştir217.
212 BOA., MF.MKT., 184-116, 1311.R.20. 213 BOA., ŞD., 207-23, 1291.C.7. 214 BCA., 30.10.6.31.2 215 BOA., MF.MKT., 213-22, 1312.M.17. 216 BOA., DH.UMVM., 39-34, 1337.Z.26. 217 BOA., DH.UMVM., 67-6, 1334.Ra.02.
71
Karesi’de 1917 senesinde bir Darülmuallimin bulunmaktaydı. 218 Sivas
darülmuallimin-i ibtidâîsinin açılış tarihi ise 1883 senesidir219. 20 Rebiülahir 1300
(28 Şubat 1883) tarihli bir yazıdan, Elazığ’da da darülmuallimin açıldığı
anlaşılmaktadır220.
İçel’de 1916 senesinde beş aded darülmuallimin kurulmak istenmiştir. Bununla
ilgili layiha genel meclis üyesi Ali Efendi tarafından heyet-i Umumiyeye verilmiştir.
Burada kabul edilen layiha ile ilgili olarak liva mutasarrıflığı da bir yazı kaleme
almıştır. Bakanlık, İçel livası tarafından beş adet darülmuallimin açılmasını
memnuniyet verici olarak görmüş, fakat her kazada bir darülmuallimin kurulmasının
idarede güçlük çıkaracağı ifade edilmiştir. Bu nedenle vilayet darülmualliminlerine
gönderilecek yirmi öğrenci için, bütçeye bir miktar para konulduğu belirtilmiştir.
Merkez livada nizamnameye uygun şekilde gündüzlü bir darülmuallimin açılmasının
onaylandığı 20 Şubat 1331 (4 Mart 1916) tarihinde cevaben bakanlıkça
yazılmıştır221. Dolayısıyla Mersin’de de dâr-ül-muallimin açılmıştır.
Kala-i Sultaniye’de (Çanakkale) 1916 senesinde darülmualliminde eğitim ve
öğretim yapılmaktaydı 222. Erzincan’da ise,1325 (1909) senesinde Darülmuallimin’de
eğitim verilmekte idi 223.
Dersim’de (Tunceli) 1882 senesinde Darülmuallimin açılmıştı 224. 28 Nisan 1332
(11 Mayıs 1916) tarihinde Urfa livası için beş senelik eğitim programı Maarif
nezaretince hazırlanmıştı ve bu programda Urfa merkezinde darülmuallimin ve
darülmuallimat binalarının inşaatına yer verilmişti. Darülmuallimin ve
darülmuallimat binaları için ödenek 1919-1920 senelerine ertelenmiş, fakat daha
sonra Darülmuallimin ve Darülmuallimatın yatılı olmak kaydıyla, binalarının
inşasına 1917 senesinde karar verilmiştir225.
Bazı merkezlerde Darülmuallimin açılmak istenmiş, fakat buna çeşitli nedenlerle
izin verilmemiştir. Örneğin, Antep merkezinde 1916 senesinde gündüzlü bir
218 BOA., DH.UMVM., 30-2, 1336.S.10. 219 BOA., MF.MKT., 478-17, 1317.B.25. 220 BOA., MF.MKT., 79-60, 1300.R.20. 221 BOA., DH.UMVM., 67-9, 1334.C.26. 222 BOA., DH.UMVM., 31-6, 1334.S.3. 223 BOA., MF.MKT., 1134, 25, 1327.C.13. 224 BOA., MF.MKT., 72-65, 1299.M.13. 225 BOA., DH.UMVM., 142-69, 1335.M.25.
72
darülmuallimin ve darülmuallimat açılmak istenmiş, fakat mevcut darülmuallimin ve
darülmuallimatlarda muallim sıkıntısı çekildiği için, Antep’te öğretmen okulu
açılması uygun görülmemiştir226. Tokat227 ve Kangırı’da (Çankırı) darülmuallimin
eğitimi veren merkezlerdendi228. Van’da 1300 (1884) senesinde darülmuallimin
açıktır ve hatta 1300 (1884) senesinde Darülmuallimin’den mezun olanlar hakkında
bakanlık bir cetvel istemiştir229. Dolayısıyla okulun 1882 senesinde açılmış
olabilceği söylenilebilir. Tüm bu darülmualliminler Anadolu’dakilere aittir. Bunun
yanı sıra Ortadoğu olarak bildiğimiz bölgedeki çeşitli merkezlerde de darülmuallimin
vardı.
Ortadoğu’daki darülmualliminlerin kuruluşu bahsinde, Şam, Beyrut, Musul gibi
merkezlere yer verebiliriz.
Ortadoğu’da, 14 Teşrin-isani 1290’da (26 Kasım 1874) Maarif meclisi’nde
Halep, Hicaz, Suriye ve Bağdat gibi vilayetlerde açılacak darülmualliminlerin kararı
ortak alınmış, vilayet merkezi olan Şam’da da Darülmuallimin tesisine karar
verilmiştir230. Darülmualliminler için kurulma kararı verilmesi ile okulun açılması
farklı tarihlere tesadüf edebilmektedir. Aynı zamanda, Darülmuallimin kurulduktan
sonra okul için gereken her türlü ihtiyacın temini için belli bir süre kapalı tutulan
okul, daha sonra tekrar açılabilmektedir.
Örneğin Şam merkezinde 1874 tarihinde Darülmuallimin açılması için karar
verilmiş olduğu arşiv belgesinden anlaşılmaktadır. Fakat burada Darüluallimin-i
Sıbyan’ın kurulması için hazırlıklara 1305 (1889) senesinde başlanmış ve bakanlıkça
bir muallim gönderilmiştir231. Beyrut Darülmuallimini’nde 1885 senesinde eğitim
yapılmaktadır. Fakat bir süre kapalı kalan okul tekrar açılmıştır 232. Beyrut Maarif
müdürlüğüne 25 Kanun-ı evvel 1308 (6 Ocak 1893) tarihinde gönderilen telgrafta
Beyrut’ta darülmuallimin açılmasının uygun görüldüğü bildirilmiştir233. Açılacak
226 BO., DH.UMVM, 29-16, 1337.Z.26. 227 BOA.,MF.MKT, 178-117 228 BOA., MF.ALY., 105-70, 1335.S.23. 229 BOA., MF.ALY., 2-88, 1301.Z.4. 230 BOA., MF.MKT., 21-107, 1291.1.17. 231 BOA., MF.ALY., 5-122, 1307.R.11. 232 BOA., MF.ALY., 5-123, 1307.R.11. 233 BOA., MF.MKT., 160-54, 1310.B.19.
73
darülmualliminin yerinin tespit edildiğini ifade eden maarif müdürü, muallimlere
verilecek maaşı 600 kuruş olarak belirlemiştir 234.
Bazı vilayetlerin sancaklarında bulunan darülmualliminlerin çeşitli nedenlerle
vilayet merkezine naklinin düşünüldüğü ve bunun gerçekleştirildiği vakidir. Bazen,
bu durumun tersi de yaşanabilmiştir. Vilayet merkezindeki Darülmuallimin, sancak
merkezine nakl edilmiştir. Beyrut ve sancağı Nablus buna örnek teşkil etmektedir.
Beyrut vilayetinin bir sancağı olan Nablus’da 27 Şubat 1310 (11 Mart 1895)
tarihinde bir Darülmuallimin açılması için maarif nezaretine yazı gönderilmiştir.
Yazıda, okulun kitap ve ders araç gereç ihtiyaçlarının temini yoluna gidileceği ifade
edlmiştir. Açıldığından beri öğrencisi bulunmayan Beyrut’taki Darülmualliminin’in
Nablus’a nakledilmesi planlanmıştır. Maarif nezaretinin Beyrut vilayetine gönderdiği
yazıda; Nablus sancağında açılacak ibtidâî mekteplerinin çokluğundan dolayı liva
merkezinde bir darülmuallimin açılmasına karar verildiği ifade edilmiştir. Beyrut’ta
bulunan darülmualliminin ise açıldığından beri öğrencisinin olmadığına
değinilmiştir. Bununla ilgili olarak 15 Ramazan 1315 (7 Şubat 1898) tarihli ve 481
nolu bir yazı bulunmaktadır. Yazıda, darülmualliminler vilayet merkezlerinde açılır
denmektedir. Bu nedenle, Beyrut Darülmualliminin Nablus’a nakline izin
verilemeyeceği belirtilmiştir. Öğrencisi olmadığı gerekçesiyle Beyrut
darülmualliminin kapatılaması da mümkün görünmemektedir. İleride bir ihtiyaç
ortaya çıkabileceği düşüncesiyle, şimdilik Beyrut Darülmuallimini’nde eğitime ara
verilmesi uygun görülmüştür. Okul için ayrılan ödenek İstanbul’a gönderilmiştir235.
Okulların vilayet veya sancak merkezlerine nakl edilmesi veya birleştirilmesindeki
temel nedenin öğrenci yokluğu ile ilgili olduğu görülmektedir.
Darülmuallimin kurulan yerlerden biri de Musul’dur. Maarif nezaretinin 11
Haziran 1301 (23 Haziran 1885) tarihli yazısında Musul ve çerçevesinde vaktiyle bir
çok faziletli ve eser sahibi insanlar yetişmiş olmasına rağmen bir süredir cahilliğin
arttığı belirtilmiştir. Bunda en büyük etken de sıbyan mekteplerine, mahalinden hoca
bulunamaması olarak gösterilmiştir. Bu nedenle soruna çare bulmak amacıyla bölge
ahalisinden hocalar yetiştirilmek ve bunları da köylerde açılacak mekteplerde
istihdam etmek üzere, Musul merkezinde bir Darülmuallimin-i İbtidâîye tesis
234 BOA., MF.MKT., 266-10, 1312.Z.5. 235 BOA., MF.MKT., 266-10, 1312.Z.5.
74
edilmesi kararlaştırılmıştır. Darülmuallimin binası olmak üzere, Musul merkezinde
iki yer tespit edilmiştir. Bunlardan uygun olanı tercih edilecektir. İleride de
muntazam bir Darülmuallimin binası inşası planlanmıştır. Bölge halkının fakir
olmasından dolayı devam edecek öğrencilere bir miktar yardım yapılması
amaçlanmıştır. Zira öğrenciler devam etmediği takdirde, Darülmuallimin’den
istenilen fayda sağlanamayacaktır236. Dolayısıyla açılacak eğitim kurumları ile asıl
hedefin cahilliğin önüne geçmek olduğu anlaşılmaktadır. Darülmuallimin açılan bir
diğer merkez ise Yemen’dir.
Yemen merkezinde sıbyan mekteplerinin ıslâhı ile elli haneyi aşan her köyde
ibtidâîye mektebi açılması ve bu mekteplere öğretmen yetiştirilmesi amacıyla 1899
senesinde darülmuallimin açılmıştır237. Bununla yetinilmemiş ve liva merkezlerinde
de darülmuallimin açılmasına karar verilmiştir. Yemen’e bağlı Ta’az sancağında
1315 (1899) senesinde darülmuallimin kurulmuştur238. Yine Yemen’e bağlı, San’a
şehrinde darülmualliminde eğitim verilmiştir239. Osmanlı Devleti’nde dâr-ül-
muallimin eğitimi verilen bu bölgeler dışında Rumeli Bölgesi de yer alır.
Rumeli’de kurulan darülmualliminler bahsinde, Priştina, Üsküp, Kosova ve
İşkodra gibi merkezlere yer verebiliriz.
Maarif-i umumiye nizamnamesi’nin ardından eğitimde yaşanan gelişmeler daha
hızlı bir şekilde ceryan etmişti. Niceliksel artışın yanında niteliksel olarak da bir
gelişme söz konusuydu. Yeni usül üzere eğitim ve öğretim vermeye vâkıf muallimler
yetiştirilmek üzere darülmuallimin’ler, geniş Osmanlı topraklarının her köşesinde
ortaya çıkmaya başlamıştı.
Rumeli’de, eğitime büyük önem verilmiştir. Hatta, Darülmuallimin
kurulmadan dahi muallim yetiştirilmek üzere çalışmalar yapılmıştır. Kosova’da
darülmuallim açılmadan önce, usul-ı cedide üzere muallimler yetiştirilmesi amacıyla
girişimlerde bulunulmuştur.
Kosova’da darülmuallimin açılması için girişimler erken tarihlerde başlamıştı.
Girişimin başarısız olması sonrasında farklı bir yol takip edilmiştir. 11 Haziran 1295
236 BOA., İ.DH, 955-75529, 1302.N.10. 237 Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, Osmanlı Arşiv Belgelerinde Yemen, İstanbul, 2008, s.108. 238 BOA., İ.HUS., 76-1317.R/9, 1317.R.4. 239 BOA., MV., 201-11, 1334.CA.17.
75
(23 Haziran 1879) tarihinde erkek öğretmenler yetiştirmek üzere darülmuallimin,
bayan öğretmenlerin yetişmesi için de darülmuallimat’ın inşası ve açılması
istenmiştir. Fakat bunun gerçekleştirilmesi o an için mümkün olmayınca, mevcut
mektepelerden ikisi ıslah edilmek suretiyle yeni usul üzere eğitim yapılması
amacıyla tüm muallimlerin vazifelendirilmesi planlanmıştır. Bunun için aylık 5000-
6.000 kuruş tahsisinin lüzumu 2 Cemaziyyelevvel 1296 (13 Nisan 1878) tarihli
yazıda belirtilmiştir. Ortaya çıkan bu okullar numune (uygulama) mektebi olarak
isimlendirilmiştir240. Kosova’da Darülmuallimin kurulmadan önce öğretmen
yetiştirmek ve bu işi özellikle yeni usule göre yürütmek için çözüm bulunmaya
çalışılmış fakat, darülmuallimin ve darülmuallimat için yeterli kaynak bulunamamış
olduğundan en azından mevcut öğretmenlerin bir eğitime tabi tutulmaları uygun
görülmüştür. Yeni usul benimsendikten sonra, bu usulü tam olarak uygulamaya
konulamasa da bu yolda çalışılmış ve çözüm bulunmak istenmiştir. Dolayısıyla
öğretmenlerin yetişmesine önem verilmiş, bunun için girişimlerde bulunulmuştur.
Rumeli’de Kosova, Üsküp, Prizren, Bosna vb. vilayetler darülmualliminde
eğitim yapılan yerler arasında idi..
Rumelide bulunan, Bosna Darülmuallimininin açılış süreci, bu okullara ne
kadar ihtiyaç duyulduğunu göstermesi bakımından önemlidir.
Bosna vilayetinde 20 Şubat 1288 ( 20 Temmuz 1871)tarihinde eğitimle ilgili
olarak Maarif meclisinde bazı meseleler görüşülmüştür. Bosna’da sıbyan mektebinin
bir takım cahil öğretmenler elinde olduğu haberi alınmıştır. Bu hocalar hakkında
liyakat dereceleri ve öğretim düzeyleri hakkında maarif nezareti bilgi istemiştir.
Konu, Bosna vilayeti sıbyan mektepleri olduğu için vilayete bağlı kaymakamlıklara
ve mutasarrıflıklara yazı gönderilmiştir. Bosna’ya bağlı bir sancağın idare
meclisinden gelen mazbatada muallimlerin çoğunun ehliyetsiz olduğu dile
getirilmiştir. Bu hocaların ıslâhının mümkün olamayacağından, bu livada ayrı bir
okul açılması gerekliliği dile getirilmiştir241. Dolayısıyla açılan darülmualliminler
aynı zamanda görev yapmakta olan liyakatsiz muallimlerin tasfiye edilmesini de
sağlamış olacaktı.
240 BOA.,MF.MKT., 62-180, 1296.B.4. 241 BOA.,MF.MKT., 9-60, 1290.M.5.
76
Bosna’da 1870 senesinde açılan darülmuallimin, 1288 (1872) tarihinde
müceddiden kurulduğu arşiv belgelerinde yer almaktadır242. Aynı zamanda Bosna
merkez vilayetine bağlı Saray şehrinde de darülmuallimin vardı. Fakat öğretmenlerin
idaresizliklerinden dolayı kapatılmıştı ve bu nedenle, okulun tekrar açılması
planlanmıştır243. Öğretmen yetiştiren kurumların kuruluş tarihleri ifade edilirken ilk
darülmualliminin 1875 tarihinde kurulduğu konuyla ilgili çalışmalarda geçmektedir.
Fakat bunun böyle olmadığı 1870 senesinde dahi Bosna’da darülmualliminde eğitim
verildiği görülmüştür. Bu durumda darülmualliminlerin taşrada açılmaya başladığı
tarih, Sultan Abdülaziz dönemine denk gelmektedir.
Vilayet merkezi Priştina’da bulunduğu sırada Üsküp Darülmuallimini
Priştina’da kurulmuştu. Fakat merkezin Üsküb’e nakli sonrasında, darülmuallimin
ödeneğinin bir kısmı Priştina’daki ibtidâî mekteplerine bırakılmıştır. Daha sonra
darülmuallimin Üsküp’e nakledilmiştir244. Kosova Vilayeti Maarif Müdürlüğüne 4
Eylül 1316 (17 Eylül 1900) tarihinde gönderilen yazıda; padişahın tahta çıkışının 25.
yıldönümüne tesadüf eden tarihte Üsküb’de Darülmualliminin açılışından
bahsedilmiştir245. Bu tarih 1901 senesine tesadüf etmektedir. Dâr-ül-muallimin açılan
bir diğer merkez ise Yanya’dır.
10 Mayıs1310 (22 Mayıs 1894) tarihinde Yanya Vilayeti Maarif Müdürü’nün,
Maarif Nezaretine yazmış olduğu tezkerede Yanya’da açılan Darülmuallimin’den
bahsetmiştir246. Yanya Darülmuallimini 1 Nisan 1310 (13 Nisan 1894) tarihinde
açılmıştı247.
Vilayet darülmualliminlerinden Müslim ve gayrimüslimin bir arada
okuyabileceği okullar da yapılmıştır. Selanik Darülmuallimini 1288 (1872) tarihinde
açılmıştı. Maarif nizamnamesine göre çeşitli okullar açılmadıkça maarif meclisinin
teşkil edilmesine gerek duyulmamıştı. Bu nedenle Selanik’te bilgisi, eğitimi ve
tecrübesi olan kişiler haftada birkaç defa eğitim işlerini görüşmek üzere toplanmışlar
ve bu şekilde bir maarif komisyonu oluşmuştu. Buraya, okulların durumunu
incelemek üzere iki müfettiş ile bir kâtibin istihdamı düşünülmüştür. Ayrıca farklı 242 BOA.,MF.MKT., 9-60, 1290.M.5. 243 BOA.,MF.MKT., 9-60, 1290.M.5. 244 BOA., MF.ALY., 7-57, 1308.Ra.2. 245 BOA., MF.MKT., 539-34, 1318.Ş.13. 246 BOA., MF.MKT., 225-63, 1312.Ra.15. 247 BOA., MF.MKT., 207-11, 1311.Za.13.
77
milletler için açılacak sıbyan mekteplerine muallimler yetiştirilmek üzere karma
(Müslim ve gayri Müslim bir arada) bir Darülmuallimin-i Sıbyan açılması uygun
görülmüştür. Burada ilk anda rüşdiye mektebi muallim-i evvelinden istifade edilmişti
ve bu muallim tarafından, asli görevine engel olmayacak şekilde günde bir iki adet
ders gösterilecekti248.
Prizren’de ise, darülmuallimin 1319 (1903) senesinde açılmıştı249. Manastır’da
da bir darülmuallimin bulunmaktaydı. Manastır’daki darülmuallimin-i ibtidâiye de
1300 (1884) senesinde kurulmuştu. Dört sene sonra 1304’de (1888) okuldan bir
fayda görülemediği gerekçesiyle kapatılmış ve okulun ödeneği tasarruf edilmiştir250.
Manastır’da valinin bakanlığa gönderdiği 17 Ağustos 1304 (29 Ağustos 1888) tarihli
yazıdan Manastır Darülmualliminin kapatıldığı anlaşılmaktadır. Dolayısıyla, bu
okulda eğitime dört sene kadar devam etmiştir. Darülmualliminin kapatılmasına
neden olarak, okul açık olduğu süreçte darülmualliminden istenilen seviyede bir
faydanın görülememesi gösterilmiştir. Bununla birlikte vali, okuldan yetişecek
muallimlere ihtiyaç olması gerekçesiyle, darülmualliminin kapatılmasını
istememiştir251. Fakat sonuç değişmemiştir.
Darülmuallimini eğitimi verilen bir başka merkez olan, Manastır’a bağlı Debre
sancağında da 1317 (1901) senesinde darülmuallimin açılmıştır252. İşkodra
merkezinde 29 Ağustos 1909 tarihinde bir darülmuallimin tesis edilmiştir253.
Osmanlı Devleti’nde Anadolu, Rumeli ve Ortadoğu toprakları dışında da
darülmualliminlerin kurulduğu arşiv belgelerinden anlaşılmaktadır. Bingazi’de 1321
(1905) senesinde bir Darülmuallimin açılmıştır254. Trablusgarp’ta inşa edilen
darülmuallimin 18 Teşrin-isani 1317 (1 Aralık 1901) tarihinde resmi olarak açılacağı
arşiv belgesinde geçmektedir255. Rodos’ta 1306 (1890) senesinde Darülmuallimin
açılırken256. Hanya’da açılmak istenen darülmualliminin bir sene ertelenmesine 1288
248 BOA., MF.MKB., 125, 152, 1323.Za.27. 249 BOA., TFR.I.KV., 69-6883, 1322.6.8. 250 BOA., MF.MKT., 73-152, 1299.S.19. 251 BOA., MF.ALY., 4-98, 1306.Ca.1. 252 BOA., MF.MKT., 598-35, 1319.L.6. 253 Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, Osmanlı Arşiv Belgelerinde Arnavutluk, İstanbul, 2008, s.342,343. 254 BOA., MF.MKT., 864-6, 1323.R.9. 255 BOA., MF.MKT., 600-13, 1319.L.12. 256 BOA., MF.MKT., 152-45, 1310.R.3.
78
(1872) senesinde karar verilmiştir257. Dolayısıyla darülmualliminin Hanya’da 1873
senesinde açıldığı anlaşılmaktadır.
Darülmualliminlerin resmi açılışına büyük önem verilmiş, bu günün özellikle
padişahın tahta çıkış yıldönümüne denkgelmesi için çalışılmış ve çeşitli hazırlıklar da
buna göre yapılmıştır.
Örneğin Manastır Darülmualliminin açılış gününde maarife mensub birkaç kişi
ve davetliler hazır bulunmuştur. Açılış yapılmış ve bu sırada pasta ile kahve ikram
edilmiştir. 258. Bu şekilde Osmanlı Devleti’nin son dönemlerinde eğitime verilen
önem sonrasında öğretmen yetiştiren kurumlarda verilen eğitim cumhuriyet
sonrasında boyut değiştirerek günümüze ulaşmıştır.
1923’te, Cumhuriyet kurulduğu sırada öğretmen okullarının sayısı yirmi olarak
tespit edilmiştir259.
Sonuç itibariyle, Osmanlı Devleti, öğretmen yetiştirmeye önem verilmiş,
birçok merkezde darülmuallimin açılmıştır. Kurulan bu darülmualliminlerin açılış
tarihleri, vilayet veya sancak merkezlerinin sosyo-ekonomik yapısı, eğitim seviyesi
ve eğitime verdiği öneme ve desteğe göre farklılık arzetmiştir.
257 BOA., Nezaret Gelen Giden Defteri 395, No: 39. 258 BOA., MF.MKT., 207-11, 1311.Za.13. 259 Başer, age, s.15.
79
İKİNCİ BÖLÜM
İSTANBUL DARÜLMUALLİMİNİ ve DARÜLMUALLİMATINDA EĞİTİM
YÖNETİMİ
2.1.YÖNETİM
Yönetim, insan potansiyelini ve maddi kaynakları etkili bir biçimde
kullanmak, yapılan çalışmaları izlemek, denetlemek ve geliştirmektir260. Amaçları
gerçekleştirmek için insan ve madde kaynaklarına yön vermek, bunları kullanmak ve
kontrol etmek yönetimin varlığını gerektirir261. Yönetim; kamu yönetimi, eğitim
yönetimi ve okul yönetimi şeklinde bir sıra izler ve yönetim sürecinin karar,
planlama, örgütleme, organizasyon, iletişim, etkileme, koordinasyon ve
değerlendirme gibi aşamaları vardır262
Kavram olarak yönetim, idare etmektir, idare eden de yöneten veya yöneticidir.
Yönetim, kurumsallaşmanın ve teşkilatlanmanın bir sonucu olarak her birimde
görülür. İdari birimlerin her birinin bir yöneticisi vardır. Ekonomide, sosyal ve siyasi
alanda ve diğer alanlarda, hiyerarşik bir şekilde düzenlenmiş yönetim basamakları
bulunmaktadır.
2.1.1.Eğitim Yönetimi ve Tarihçesi
Eğitim yönetimi, idareci, öğretmen ve öğrenci potansiyelini ve ders araç
gereçleri ile eğitime ayrılan ödenek ve mâli imkânları etkili bir şekilde idare
edebilme süreci olarak tarif edilebilir. Eğitim yönetimi, yönetimin eğitim alanında
uygulanmasını da ifade etmektedir.
Eğitim yönetiminin tanımları şu şekillerde yapılabilmektedir:
a)Eğitim sisteminin amaçlarını planlanan düzeyde gerçekleştirebilmek için
çalışan bir meslek alanı, b) genel yönetimin eğitim alanında uygulanma süreci, c)
kamu yönetiminin özel bir alanı, d) eğitim örgütlerini saptanan amaçlara ulaştırmak
üzere insan ve madde kaynaklarını sağlayarak belirlenen politikaları ve anılan 260 Haydar Taymaz, Okul Yönetimi, Pegema Yay., Ankara, 2000, s.17. 261 Musa Gürsel, Okul Yönetimi, Özarı Ofset, Konya, 1994, s.39. 262 Haydar Taymaz, “Okul Yönetimi ve Yönetici Yetiştirme”, Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi Dergisi, C:19, S:1, ss.123-135, Ankara, 1986, s.131,132.
80
kaynakları kullanmak, e) eğitim sistemini mevcut kaynakları en etkili bir şekilde
kullanarak, önceden belirlenen temel amaçlara ulaşabilmek için yapılan etkinlikler 263. Eğitim yönetiminde plan, program ve işleyişin düzenlenmesi eğitim yöneticileri
ile mümkün olabilecektir.
Eğitim yöneticisi , eğitimin değişik kademelerinde görev yapanlardan, görevli
olduğu kademede eğitim sisteminin amaçlarını planlanan düzeyde
gerçekleştirebilmek için çalışan kişiler olarak tanımlanabilir264. Eğitim yönetiminin
çeşitli basamakları bulunmaktadır.
Eğitim yönetimi kamu yönetiminin bir parçasıdır. Okul yönetimi, eğitim
yönetiminin daha sınırlı bir alana uygulanmasıdır. Sınıf yönetimi ise, eğitim yönetimi
yapısının ilk basamağını oluşturmaktadır265. Eğitim yöneticileri günümüzde çok
çeşitli unvanlarla milli eğitimin çeşitli birimlerini idare etmektedirler.
Eğitim yönetiminin geneline bakıldığında, idari yapıda, başta Milli Eğitim
Bakanı olmak üzere bürokratlar ile meclis ve komisyonlar olduğu görülür. İdari yapı
merkez ve taşra şeklinde ayrılmaktadır.
Günümüz eğitim sisteminin, merkezi idarisinde müşavirlikler (bakanlık
müşavirliği, basın ve halkla ilişkiler müşavirliği hukuk müşavirliği), genel
müdürlükler (çıraklık ve yaygın eğitim genel müdürlüğü, dış ilişkiler genel
müdürlüğü, din öğretimi genel müdürlüğü, kız teknik öğretim genel müdürlüğü
eğitim teknolojileri genel müdürlüğü, okul öncesi eğitimi genel müdürlüğü, erkek
teknik öğretim genel müdürlüğü, özel eğitim rehabilitasyon ve danışma hizmetleri
genel müdürlüğü ortaöğretim genel müdürlüğü, personel genel müdürlüğü, özel
öğretim kurumları genel müdürlüğü, ilköğretim genel müdürlüğü, yükseköğretim
kredi ve yurtlar kurumu genel müdürlüğü; yükseköğretim genel müdürlüğü, yurtdışı
eğitim öğretim genel müdürlüğü, öğretmen yetiştirme ve eğitimi genel müdürlüğü,
ticaret ve turizm öğretimi genel müdürlüğü), daire başkanlıkları (çıraklık meslek ve
teknolojik eğitim geliştime ve yayma daire başkanlığı; eğitim araçları ve donatım
dairesi başkanlığı, eğitim araştırma ve geliştirme dairesi başkanlığı, hizmetiçi eğitim
dairesi başkanlığı, idari mali işler dairesi başkanlığı, işletmeler dairesi başkanlığı, 263 Hasan Demirtaş, Hasan Güneş, Eğitim Yönetimi ve Denetimi Sözlüğü, Anı Yay. Ankara, 2002, s.52. 264 Demirtaş, age., s.52. 265 Taymaz, Okul Yönetimi, s.17.
81
okuliçi beden eğitimi spor ve izcilik daire başkanlığı, ortaöğrenim burs ve yurtlar
dairesi başkanlığı, öğretmene hizmet ve sosyal işler dairesi başkanlığı, sağlık işleri
daire başkanlığı, strateji geliştirme dairesi başkanlığı, yatırımlar ve tesisler dairesi
başkanlığı, yayımlar dairesi başkanlığı), sekreterlik (savunma sekreterliği) ve
kurullar (talim ve terbiye kurulu başkanı, teftiş kurulu başkanlığı) vardır.
Eğitim yöneticilerinin, kurum ihtiyaçlarının karşılanması, öğretmen, öğrenci ve
personel uyumunun sağlanması, eğitim programlarının hazırlanması, milli eğitim
politikalarına uygun çalışmalar yürütmek gibi görevleri bulunmaktadır266.
Eğitim Yönetimi kavramının geçmişi yakın tarihe dayanmaktadır. Eğitim
yönetimine kurumsal bir bakış getirilmesi konusu, XX. yüzyıl başlarında söz konusu
olmuştur. Üniversitelerde eğitim yönetimi dersinin okutulmaya başlanması ve eğitim
yönetiminin yaygınlaşması 1950’lere rastlamaktadır. Bu yıllarda eğitim yönetimi
konusunda toplantılar, konferanslar ve seminerler yapılmaya başlanmıştır267.
Eğitimin akademik ve idari yönetimi, yakın tarihte ortaya çıkan eğitim yönetimi
kavramının iki boyutlu incelenebileceğini göstermektedir. Bu incelemenin çeşitli
basamakları da bulunmaktadır ki, bunlardan biri de okul yönetimidir.
2.1.2.Okul Yönetimi
Okul yönetimi, öğrenci aday kaydı ile başlayan ve mezun oluncaya kadar öğrenci
beklentilerini dengeli bir şekilde sürdürmeye çalışan bir sürecin idaresidir. Okul
yönetimi öğrenci başarının objektif bir şekilde ölçülmesini sağlar268. Okul
yönetiminin amacı, ilgili olduğu eğitim örgütünü, eğitim politikasını kurumun
amaçları doğrultusunda yaşatmak ve etkili bir şekilde çalışmasını sağlamaktır269.
Bir okulda yöneticiyi değerlendiren birçok unsur vardır. Bunlar, üst kademe
yöneticeleri, müfettişler, çevredeki birey ve gruplar, veliler, öğretmenler ve
öğrencilerdir270.
266 Gürsel, age.,, s.61,62. 267 Kaya, age., s.46, 47. 268 Taymaz, Okul Yönetimi, s.117, 132. 269 Kaya, age., s.43,44. 270 Okul yönetimi konusunda bk. Haydar Taymaz, “Okul Yönetimi ve Yönetici Yetiştirme”, Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi Dergisi, C:19, S:1, ss.123-135, Ankara, 1986, s.129.
82
Okul yönetimini akademik ve idari olarak ayırmak mümkündür. Okul yönetimi,
akademik ve idari konularda işlerin sorunsuz bir şekilde yürümesini ve bu konuda
ortaya çıkan çeşitli meselelerin çözümünü içerir. Eğitimle ilgili kanun ve
yönetmelikler çerçevesinde okul idaresi sürdürülür. Bu yönetim esnasında, akademik
konular arasında eğitim ve öğretimin işleyişi, öğrenci ve öğretmenlerle ilgili hususlar
yer alır. Okulun fiziki durumu, ihtiyaçları, mali konular, memurların idaresi vb.
başlıklar ise idari konuları teşkil eder.
Okul yönetiminde yapılacak işler şöyle gruplandırılabilir271:
a)Fiziki durumla ilgili olarak: Okulun tüm yerlerinin ihtiyacını karşılar nitelikte
olup olmadığını ve eğitim öğretim işleri, ders araç gereçlerinin bakımı korunması,
yıllık ünite ve günlük planların hazırlanması, yıllık ders dağılım çizelgelerinin
programa uygunluğu, sosyal faaliyetler bu grupta yer alır.
b)Büro İşleri: Tutulması gereken defter, dosya, kayıtlar ve yazışmalar.
c)Öğrenci İşleri: Öğrencilerin kayıtları, nakilleri, devamları, diplomaları, başarı
durumları vb. konular yer almaktadır
d)Personel İşleri: Öğretmen, memur ve diğer personelin devam ve sicil
defterleri, kişisel dosyaları, ders dağılım çizelgeleri, sağlık muayeneleri vb. işlemler
bu grupta yer alan konulardır.
e) Hesap, ayniyat ve döner sermaye işlemleri ve demirbaş eşyalarla ilgili işler de
okul yönetimini ilgilendirmektedir.
Okul yönetimi ile ilgili olarak tutulan defter ve dosyalar bulunmakta olup, bu
defterler personel ve öğrencilere ilişkin olarak tutulmaktadır. Ayrıca sınıf defterleri
bulunmaktadır. Öğretmenler kurulu karar defteri, disiplin kurulu karar defteri, teftiş
defteri, öğretmenler nöbet rapor defteri, gelen giden evraklar defteri, zimmet ve
demirbaş eşya defterleri okulda tutulan diğer defterler arasındadır. Bunların yanında
personel kişilik-özlük dosyası, devam çizelgeleri dosyası, öğretmenler kurulu
toplantı dosyası, deney, gezi, gözlem raporları dosyası, disiplin kurulu belgeleri
dosyaları okul tarafından tutulan dosyaların bir kısmını oluşturmaktadır272.
Dolayısıyla Osmanlı Devleti’nde öğretmen yetiştiren kurumlarda eğitim yönetimi ile
ilgili hususlardan anlaşılması gereken konular okulun fiziksel yapısı, binası, okulda
271 Lütfü Ilgar, Eğitim Yönetimi, Okul Yönetimi, Sınıf Yönetimi, Beta Yay., İstanbul, 2005, s.92. 272 Taymaz, Okul Yönetimi, s.83-85.
83
yürütülen eğitim öğretim işleri, ders araç gereçleri, programlar, sosyal faaliyetler,
tutulması gereken defterler, yazışmalar, öğrenci işleri, öğrencilerin kayıtları, sınavları
okula devamları, mezuniyetleri, müdür, muallim ve diğer görevlilerin vazifeleri ve
sorumlulukları ile mâli konular ve depo, ayniyat vb. birimlerin yaptıkları işler
anlaşılmaktadır. Bütün bu başlıklar açısından, öğretmen yetiştiren kurumlar aşağıda
incelenecektir.
2.1.3.Sınıf Yönetimi
Eğitimin amaçlarına ulaştırılabilmesi için sınıftaki kaynakların ve zamanın etkili
ve verimli bir şekilde yönetilmesine “sınıf yönetimi” denilmektedir273
Sınıf Yönetimi, okul yönetiminden sonra eğitim yönetiminin önemli bir parçasını
oluşturur. Sınıf yönetiminin iyi bir şekilde yerine getirilmesi, eğitimin genel
yönetimindeki sorunları ve aksamaları da en aza indirecektir.
. Öğretmen sınıfta yalnız, eğitim ve öğretimle sınırlı kalmamaktadır. Aynı
zamanda sınıfın yönetimi öğretmene aittir. Öğretmen sınıf yönetiminde, öncelikle
dersin anlaşılmasını sağlayacak uygun bir ortamın oluşmasını temin edecektir274.
Eğitim yönetiminin Osmanlı Devleti’ndeki gelişim süreci, konunun tarihsel açıdan
incelenmesi bakımından önemlidir.
2.2.OSMANLI DEVLETİ’NDE EĞİTİM YÖNETİMİ
Osmanlı Devleti’nde geleneksel olarak eğitimle ilgili işler, daha ziyade
vakıflar kanalıyla yürütülmekte idi. Osmanlı eğitim sisteminde okullar ve kültürel
kurumlar vakıflara bağlı olarak kurulmuş ve devam ettirilmiştir275.
Klasik dönemde liyakata önem verilmiş ve bu durumun neticesinde gerek eğitim
gerekse diğer alanlarda daha iyi sonuçlar alınabilmiştir. Osmanlı devleti klasik
dönemi eğitim yapısının iki temel özelliği bulunmaktadır. Bunlardan ilki eğitimin
vakıflar kanalıyla yürütülmesidir. Diğeri de, eğitime usule uygun bir şekilde ve
herhangi bir suistimal olmaksızın devam edilmesidir. Bu iki özelliğin zamanla
değiştiği söylenilebilir. Osmanlı’da eğitimde kabiliyet, yetenek ve liyakata
273 Ilgar, age., s.160. 274 Ilgar, age., s.160. 275 Ilgar, age., s.19.
84
bakılmaksızın ve belli hassasiyetlere uyulmaksızın hareket edilmesi niteliği
etkilemişti. İkinci olarak da eğitimde yaşanan yenileşme hareketleri çerçevesinde,
eğitim el değiştirerek doğrudan nezarete bağlanmıştı. Bunun sebepleri arasında
eğitimin merkezileşmesi ve kaynakların azalması gösterilebilir.
Vâkıf yönetimi ile sürdürülen eğitim faaliyetleri el değiştirmişti ve Osmanlı
Devleti’nde eğitim yönetiminin başında 1857’den sonra maarif nazırı bulunuyordu.
Maarif nazırına yardımcı olarak, merkez teşkilatında eğitimle ilgili meselelerin
görüşüldüğü maarif meclisi bulunmaktaydı. Eğitimin merkez teşkilatının yanı sıra
taşra (il ve ilçe) teşkilatları da modernleşme sürecinde kurulmuştu. Vilayetlerde, liva,
kaza ve nahiyelerde eğitimle ilgilenen görevlilerin başında, Maarif müdürleri yer
almıştı. Vilayetlerde de maarif meclisleri veya komisyonları teşkil edilmişti.
Osmanlı Devleti’nde tanzimat dönemi olarak bilinen zaman diliminde çeşitli
kademedeki okulların işleyişinin düzgün bir şekilde gerçekleşebilmesi ve eğitimin
merkezi idaresinin sağlıklı bir şekilde yürütülebilmesi amacıyla çeşitli kurumlar
teşkil edilmiş ve görevliler vazifelendirilmişlerdi. Öncelikle bu kurumların neler
olduğuna bakabiliriz.
1838 senesinde “Meclis-i Umur-ı Nafia” kurulmuştu ve böylece eğitimde
uygulanmak istenilen yenilikler ve yapılacak çalışmaların düzenli bir şekilde
yürütülebilmesi amaçlanmıştır. 1838’de Mekâtib-i Rüşdiye Nezareti tesis edilmiş,
1845’te kurulan “Geçici Maarif Meclisi” 1846’da Meclis-i Maarif-i Umumiye olarak
daimi hale gelmiştir. 1847 yılında kurulan “Mekâtib-i Umumiye Nezareti” eğitim
teşkilatının en önemli nüvesini teşkil etmiştir276. Meclis-i Maarif-i Umumiye, devlet
kurumları içinde milli eğitim işlerinde doğrudan sorumlu ve hükümete bağlı idi.
Meclis-i Maarif-i Umumiye’ye bağlı bir yürütme organı olarak, aynı yıl Mekâtib-i
Umumiye Nezareti kuruldu. Bu kurum okullar genel müdürlüğü seviyesinde idi277.
Mekâtib-i Umumiye Nezareti’nin kurulması ardından, bu kurumun başına
Esat Efendi getirilmiştir. Yardımcısı Kemal Efendi’dir. Koçer’e göre, Kemal Efendi
276 Kodaman, age., s.3-12. 277 Ilgar., age., s.22.
85
öğretmen yetiştirme konusunda ilk adımı atan kişidir. Sıbyan ve rüşdiye mektepleri
ile ilgili çalışmaları sonrasında öğretmen okulunun kurulmasında çaba sarfetmiştir278
Osmanlı Devleti’nde eğitim yönetiminin teşkilat yapısı şekillenirken
öncelikle meclis ve genel müdürlüklerin tesis edildiği görülür. Eğitimin tümüyle
idaresinin temini ise Maarif-i Umumiye Nezaretinin kurulması ile mümkün olacaktır.
Günümüzde Milli Eğitim Bakanlığı’nın karşılığı olarak 1857’de Maarif-i Umumiye
Nazırlığı kurulmuştu. Maarif-i Umumiye Nazırlığı kurulmadan önce şeyhülislamın
yetkili olduğu bilinmektedir. Eğitimde kurumsallaşmaya aşağıdan yukarıya doğru
gidildiği anlaşılır. Zira, önce rüşdiye mekteplerinin idaresinin temini için rüşdiye
mektepleri müdürlüğü, ardından genel mektepler müdürlüğü kurulmuştur. Son olarak
da maarifin tüm işlerinin yürütülmesinde yetki alanı geniş olan bir maarif bakanlığı
oluşturulmuş idi. Aynı zamanda genel bir maarif meslisi vardı ve burada üye olan
Ahmet Cevdet Paşa, dâr-ül-muallimin müdürlüğünü de yürütmekteydi.
Ahmet Cevdet Paşa’nın meclis-i maarif-i umumiye üyeliğine ve
darülmuallimin müdürlüğüne getirilmesi Şeyhülislam Arif Hikmet Bey’in kararıyla
gerçekleşmişti279.
1869 senesinde eğitimin merkez teşkilatını Maarif-i umumiye nizamnamesi
hükümlerinden görebiliriz. Bu nizamnameye göre meclis-i kebir-i maarif veya
meclis-i mâarif-i umumiye, maarif idaresinin genel merkezidir. Başında maarif nazırı
bulunmaktadır. Maarif Meclisi İstanbul’da teşkil olunup, daire-i ilmiye ve daire-i
idare olmak üzere iki kısımdı. Bu daireler maarifin ilmi ve idari konuları ile ayrı ayrı
ilgileneceklerdi280.
Eğitimde merkezi teşkilatlanma ile ilgili verdiğimiz kronolojik bilgilerin
ardından, vilayet ve taşrada eğitimin yöneticileri ve görevleri konusuna bakılabilir.
Vilayette eğitimin idaresinden Maarif müdürleri sorumludurlar.
1884 tarihinde her vilayette bir maarif müdürü vardı. Maarif müdürlerinin
başkanlığında maarif meclisi kuruluyordu. Bunlar, il merkezinde darülmuallimin
278 Hasan Ali Koçer, Türkiye’de Öğretmen Yetiştirme Problemi (1848-1967), Yargıçoğlu Matbaası, Ankara, 1960, s.9. 279 Fatma Âliye, age., s.72. 280 Cevad, age., s.394.
86
açmak, iptidaiyeleri düzenlemek, yeni usulü yaygınlaştırmak, ehliyetli öğretmenler
görevlendirmek gibi vazifeleri yürütmekteydiler281.
Osmanlı devleti kurumları yönetim yapısında askeri terimler kullanılmıştı. Zira
Osmanlı toplumunun iki temel unsuru askeri sınıf ile reaya idi. Askeri sınıfı
oluşturan yapı seyfiye, kalemiye ve ilmiye şeklinde üç kısımdı282. Osmanlı Devleti
eğitim yönetimine baktığımızda, idari yapıda askerî ve mülkî terimlerin kullanıldığı
görülür. Osmanlı Devleti’nde ilmi derecelerin hemen her birinin askerî rütbelerde
karşılığı bulunmaktadır. Dolayısıyla ilmi rütbeler ile askerî ve mülkî rütbeler
birbirine paraleldir. Bunlarla ilgili yapılacak açıklamalardan sonra Maarif teşkilatına
ait bir tablo sunulacaktır. Bu tablonun daha iyi anlaşılması için aşağıdaki
açıklamaların başına numara konularak, hiyerarşik bir şekilde rütbelere yer
verilmiştir.
Öztuna eserinde, 1876 senesi “Osmanlı Türkiyesi’nde Devlet Protokolü”ne yer
vemiştir283:
Buna göre, 1. Merdivenin ilk basamağında mülâzım bulunmaktadır. Mülâzım
askeriyede “zabitan” sınıfının ilk basamağıdır. Bugünkü teğmenin karşılığıdır. Hatta
bazı yerlerde mülâzım-ıevvel ve mülâzım-ı sani ayrımının yapıldığını görmekteyiz.
Mülâzım-ı evvel üsteğmen; mülâzım-ı saniyi de asteğmen olarak sınıflandırmak
mümkündür. Mülazımın ilmi derecelerde de yeri vardır.
2. Yüzbaşı, hâmise ve hâcegân; zabitan sınıfının orta basamağındadırlar. İlmi
derecelerde hâmise kullanılmaktadır.
3. Kolağası, râbia, müderris; Bu üçü kıdemli yüzbaşıya eşit bir rütbedir. Aynı
zamanda zabitan sınıfının da en yüksek basamağıdır. İlmi anlamda râbia
kullanılmaktadır.
4. Binbaşı, sâlise, kapıcıbaşı, kibâr-ı müderrisin: Binbaşıya eşit olan bu unvanlar
aynı zamanda ümera sınıfının ilk basamağını oluşturmaktadır. İlmi sınıflamada
kibar-ı müderrisin geçmektedir.
5. Kaymakam, Sâniye, Mîr-i Ümerâ, Mahrec: Bu unvanlar askeriyede yarbaya
eşittir. Ümerâ sınıfının orta basamağıdır. Mahrec ilmî ve dînî bir rütbedir. 281 Sakaoğlu, age., s.109. 282 İlhan Tekeli, Selim İlkin, Osmanlı İmparatorluğu’nda Eğitim ve Bilgi Üretim Sisteminin Oluşumu ve Dönüşümü, TTK, Ankara, 1993, s.4. 283 Yılmaz Öztuna, II. Abdülhamit Zamanı ve Şahsiyeti, Kubbealtı Yay.,2008, s.207,208.
87
6. Miralay, Mütemâyiz, Hamse rütbeleri: Askeriyede albaya eşittir. “Ümerâ”
sınıfının üst basamağıdır. Mütemâyiz idari anlamda kullanılmaktadır. Hamsenin ise
ilmiyede karşılığı vardır.
7. Mîrlivâ, ûlâ sânîsi, mîrmîrân ve Haremeyn rütbeleri bugünkü tümgenerale eşit
askeri, mülki ve ilmi unvanlardır.
8. Ferîk, ûlâ, Rumeli ve İstanbul rütbeleri günümüzde korgenerale eşittir.
9. Vezir, müşîr ve kazasker: Vezir- mülki; müşîr- askeri; kazasker- ilmî
rütbelerin karşılığıdır.
10. Sadaret: Sadrazama karşılık gelir. Şeyhülislam ilmî olarak bu rütbeye
eşittir284.
Aşağıdaki tabloda 1900 senesinde Osmanlı devletinde eğitimin başındaki
görevliler ve isimleri ile göreve başlama tarihleri ile aldıkları madalya veya nişanlara
yer verilmiştir. Bu tablo Osmanlı’da eğitim bakanlığının yapısını göstermektedir.
Tablo 7. Maarif-i Umumiye Nezaretinin Genel Yapısı285 Maarif-i Umumiye Nezaret-i Celilesi
Görevi İsmi Rütbesi Tarihi Madalya Osmani Mecidi
Nazır
(Bakan)
Es-Seyyid Ahmet
Zühdü Paşa
Vezir 1888 Altın ve gümüş
imtiyaz ve altın
liyakat
1
Meclis-i Maarif
Reis
(Başkan)
Ali Haydar
Efendi
Sadr-ı Anadolu 1887 1 1
Aziz Bey Evveli (Ulâ) 1885 Gümüş İmtiyaz 2 2
Hacı Zühtü
Efendi
Evveli (Ulâ) 1894 3 3
Mehmet Naim
Bey
Evveli (Ulâ) 1895 3
Zeynelabidin
Efendi
Haremeyn286 1898 3 2
Ü
Y
E
L
E
R
Hüseyin Şükrü
Efendi
Haremeyn 1899 3 3
284 Öztuna,age., s.207. 285M.S. (1316), s.482, 483. 286 Haremeyn: İlmiye sınıfının Mısır pâyesinden sonra, İstanbul pâyesinden önce ulaştıkları büyük rütbe (bk. Ferit Develioğlu, Osmanlıca-Türkçe, Aydın Kitabevi, Ankara, 2003)
88
Cemal Efendi Haremeyn 1899 3
Aristokali Efendi Evveli Sanisi
(Ulâ Sanisi)
1885 3 3
Rafet Bey Evveli Sanisi
(Ulâ Sanisi)
1899 4 4
Selahaddin Bey Evveli Sanisi(Ulâ
Sanisi)
1899 4 4
İlyas Bey Evveli Sanisi(Ulâ
Sanisi)
1899
Emin Bey Evveli Sanisi(Ulâ
Sanisi)
1899
… Bey Mütemayiz 1895
Hikmet Bey Mütemayiz 1896
Rasih Efendi Mütemayiz 1898 4
Süleyman Bey Mahrec 1894 3 3
Emrah Bey Saniye 4
Mustafa
Mahzumi Bey
Saniye
Ahmet Vasfi Bey Kibar-ı
Müderrisinden
1898 4 4
Said Efendi Müderris
Ü
Y
E
L
E
R
İbrahim Ethem Bey Devriye Müdürü 1899 4
Baş Katib Halil Edip Bey Mütemayiz 1898 4
Katib-i
Sani
Ahmet Zühti Bey Hâmise 1894
Tabloda ilmi rütbeler, askeri ve mülki rütbelerle karışık bir şekilde kullanıldığı
için bu rütbelerin her birinin diğerinde neye karşılık geldiğini belirtmek
gerekecektir287.
287 Rütbeler hakkında bk. M.Zeki Pakalın, age. C.III, s.69; Maarif-i Umumiye Nezaretinin Genel Yapısı ile ilgili tablo ile aşağıdaki tabloya baktığımızda; Ula evveli’nin ilmi rütbedeki karşılığının İstanbul kadılığı; Ula Sânisi’nin karşılığının ise Haremeyn olduğu görülür. Diğer rütbelerin karşılığını da aşağıdaki tablodan bu şekilde çıkartmak mümkündür. İlmi Rütbeler Askeri Rütbeler Mülkiye Rütbeleri 1 Rumeli Kazaskeri Müşirlik Vezir 2 Anadolu Kazaskeri Birinci Feriklik Bala 3 İstanbul Kadılığı Feriklik Ula evveli 4 Haremeyn Mevleviyeti Mirlivalık Ula sanisi 5 Bilad-ı Hamse (Edirne, Bursa, Şam, Mısır,
Filibe) Mevleviyeti Miralaylık Saniye, Sınıf-I
Mütemayizi
89
Tabloya göre Osmanlı Devleti’nde eğitim yönetiminin başında Maarif-i
Umumiye Nazırı bulunmakta, bakanlık bünyesinde maarif meclisi yer almaktadır. Bu
mecliste bir başkan olup, farklı rütbelerde yirmi üye görev yapmaktadır. Ayrıca bir
başkâtip ile katip bu meclisteki görevliler arasındadır.
2.2.1. Taşrada Eğitim Yönetimi
Tanzimat döneminde rüşdiyeler, idadi ve sultaniler kurulurken, taşrada bu
okulların idaresinin yürütülmesi amacıyla maarif müdürlükleri tesis edilmekteydi.
Vilayetlerde eğitim yönetimini maarif müdürleri yürütmekte idi ve eğitim meseleleri
maarif meclisinde görüşülüyordu.
2.2.1.1. Maarif Müdürleri
Günümüzde, Milli Eğitim Taşra Örgütü içerisinde, il ve ilçelerde milli eğitim
müdürlüğü, ilköğretim müfettişliği, halk eğitim merkezi müdürlüğü yer alır. Milli
eğitim müdürü, il içindeki, doğrudan bakanlığa bağlı resmi ve özel tüm eğitim
kurumları ve uygulamalarını, özel dershaneleri, kitaplıkları, okuma odalarını,
müzeleri, pansiyonları, okulları denetleme yetkisine sahiptir. Bunların genel eğitim
politikalarına uygun bir şekilde yönlendirilmesinden sorumludur. Bakanlığın illerde
temsilcisidir. Koordinasyon ve karar verme, planlama, etkilemeve denetleme
merkezidir. İlçe milli eğitim müdürleri de, il milli eğitim müdürünün teklifi üzere
bakanlıkça atanmaktadır288.
6 Mahrec Mevleviyeti (Kudüs, Halep, Eyüp,
Selanik, Yenişehir, Fener, Galata, İzmir, Sofya, Trabzon, Girit Mevleviyetleri)
Kaymakamlık Sâniye
7 Kibâr-ı Müderrisin Binbaşılık Sâlise 8 Müderrislik Alay Eminliği Râbia 9 Sağ Kol Ağalık Hâceganlık 10 Sol Kol Ağalık Hamise 11 Yüzbaşılık 12 Tabur Kâtipliği 13 Mülazım-ı evvellik 14 Mülazım-ı Sânilik 288 Ilgar, age., s.89.
90
Eğitim tarihimizde tanzimat döneminde, vilayetlerde eğitimle ilgili sorumlu
görevli maarif müdürleridir. Vilayet maarif müdürlerinin görevlerini içeren bir
talimatname 1 Kanun-ı evvel 1312 (13 Aralık 1896) tarihinde hazırlanmıştır.
Talimatname atmış bir maddeden oluşmaktadır. Beş bölümden oluşan talimatın ilk
bölümünde, maarif müdürlerinden bahsedilir. İkinci bölüm, maarif meclisleri
hakkında olup, üçüncü bölüm maarifin gelirleri, dördüncü bölüm mektepler, beşinci
bölüm diğer konular hakkındadır289.
Talimatnameye göre, Osmanlı Devleti’nde vilayetlerde maarifin bizzat memuru
ve sorumlu mercii maarif müdürleridir. Maarif müdürleri, idareleri dâhilinde eğitimle
ilgili tüm işleri emir, talimat ve nizamname hükümlerine göre uygulamaktadır.
Ayrıca, memurların görev ve yetkileri dairesinde yaptıkları hizmeti kontrol
etmektedirler. Vilayette maarifle ilgili tüm memur ve muallimlerin resmi işlemleri,
maarif müdürleri vasıtasıyla yürütülmektedir. Çünkü bu memur ve muallimlerin
bakanlıkla direk iletişimde bulunmalarına izin verilmemiştir. Maarif müdürlerinin,
memuriyetlerinin onuruna yakışmayacak bir davranışta bulunmamaları
gerekmektedir. Aynı şekilde memurların düzen içerisinde çalışmalarını maarif
müdürleri kontrol edecektir. Maarif müdürleri, memuriyete aykırı ve hoş olmayan
davranışta bulunanlar olur ise, bu memurları görevini iyi bir şekilde yapmaya davet
edecekler, sözlü ve yazılı uyarı ve tenbihte bulunacaktır. Fakat memurların hoşa
gitmeyen davranışlarında ısrarcı olanları varsa, bunlar da bakanlığa şikâyet
edilecektir. Maarif müdürleri vazifesine devam etmekte kusuru görünen memur ve
muallimler ile diğer görevlilerden suçu sabit olanlar olursa sorumluluğu kendinde
olmak kaydıyla işten el çektirebilmektedir. Fakat memur veya muallimin işten el
çektirilme nedenini o gün bakanlığa bildirmesi gerekmektedir. Maarif müdürleri
çeşitli görevlere mahallince seçilen ve tayin olunan memurlar ve muallimlerin
güvenilir olmalarına ve eğitim görevine yakışır ve layık kimseler olmasına dikkat
edecektir. Talimatnameye göre, maarif müdürleri her üç ayda bir kere yaptığı işleri
ve meydana gelen gelişmeleri içeren kısa bir yazı kaleme alıp bakanlığa
gönderecektir. Ayrıca, her eğitim öğretim senesinde, idareleri altında bulunan tüm
mektepler hakkında bilgi verecektir. Bu bilgide mekteplerle ilgili tüm konulardan
289 M.S. (1316), s.136-138.
91
bahsedilecektir. Mekteplerin dereceleri ifade edilecek, öğrencilerin geçen seneye
oranla ne kadar ilerleme kaydettiği veya geri kaldığına değinilecektir. Bir de
mekteplerin eşya ve gelirleri ile masraflarına ilişkin konular sebep ve gerekli
delilleriyle birlikte, ayrıntılı bir yazı kaleme alınmak suretiyle bakanlığa
gönderilecektir290.
Maarif müdürleri idareleri altındaki resmi, özel, milli veya yabancı tüm
mektepler hakkında, karyelerden başlayarak merkeze kadar derecelerine göre bir özel
defter tutacaktır. Ayrıca bakanlıktan gönderilen örneğe göre, her sene sonunda bir
istatistik düzenleyeceklerdir. Bunun vaktinde bakanlığa gönderilmesi gerekmektedir.
Maarif müdürleri maarif gelirlerinin korunmasından ve bu gelirin boşa
harcanmasının önlenmesinden de sorumludurlar. Görevlerinde kusurları görülürse,
memurları ile birlikte sorumlu sayılacaklardır. Maarif müdürleri tüm mekteplerin
teftişinden, talimata ve uyarılara uygun bir şekilde eğitimin yürütülmesinden ve
vilayet dâhilindeki kitap ve risale ile evrakların korunmasından, matbaaların
nizamname gereğince çalışmasından ve aksi halde uyarılmalarından da
sorumludur291.
Maarif müdürlerinin memur ve muallimler ile okulların idaresi ile ilgili
görevlerinin yanı sıra, maarif meclisinde de vazifeleri vardır.
2.2.1.1.1. Maarif Müdürlerinin Maarif Meclisi’ndeki Görevleri
Vilayet Maarif müdürlerinin görevlerine ilişkin talimatnamede maarif
meclisine de değinilmektedir.
Talimatnamede, vilayet merkezlerindeki maarif meclislerinin başkanının maarif
müdürleri olduğundan bahsedilir. Üyeleri de, eğitime gönül veren ve kabiliyetli
kişilerden seçilmektedir. Üyeler, maarif müdürlerinin verdiği bilgi doğrultusunda,
valiler tarafından tayin olunmaktadırlar. Liva ve kaza merkezlerinde de Maarif
komisyonları bulunmaktadır. Bu komisyonların başkan ve üyeleri idare meclislerince
seçilmektedir ve maarif müdürlerinin onayı üzerine vali tarafından tayin
edilmektedirler292.
290 M.S. (1316), s.136,138. 291 M.S. (1316), s.136-138. 292 M.S. (1316), s.138.
92
Maarif meclisleri kanun, emir ve nizamname hükümlerine uygun bir şekilde
vilayetteki sıbyan veya ibtidâîye mektepleri muallimlerinin seçiminde görev
almışlardır. Ayrıca maarif nizamnamesi gereğince, masrafları o yerin halkından
karşılanacak olan mekteplerin, karye veya nahiyelerde kurulmasını sağlayan maarif
meclisleri İslam mekteplerine ait evkaf-ı münderise ve avarız gelirleri ile diğer
gelirlerin düzenli bir şekilde idare edilmesi görevini yürütmüştür. Evkaf-ı
münderise293nin gelirleri tamamen eğitime ayrılmıştır. Bu gelirlerin ayrıntılı bir
şekilde incelemesinin yapılması ve mekteplerin idare ve ıslâhı için kullanılması,
maarif meclisinin görevleri arasındadır294.
Liva ve kaza Maarif komisyonları başkanları altı ayda bir defa gerek vakıf ve
avarız gelirleri, gerek diğer gelirler ile ilgili olarak ve bunların nerelere harcandığına
ilişkin bir cetvel düzenleyecek ve maarif müdürüne göndereceklerdir. Her sene
sonunda toplu ve kısa bir gelir gider tablosu yapılacaktır. İdadiye mektebi olan liva
merkezlerinde idadi müdürleri ile muallimlerinden biri, maarif komisyonuna dâhil
olacaklardır. Kazalarda da rüşdiye muallim-i evvelleri maarif komisyonunun doğal
üyesi sayılacaklardır. Maarif müdürleri bakanlıktan izin almak suretiyle bir miktar
maaşla bir kâtip istihdam edebilecektir295. Maarif müdürlerinin okul yönetimi ile
ilgili görevleri de bulunuyordu.
2.2.1.1.2. Maarif Müdürlerinin Okul Yönetimi İle İlgili Görevleri
Maarif müdürlerinin görevlerine ilişkin talimatnamede, Osmanlı Devleti’ndeki
okullar tasnif edilmiştir. Talimatnameye göre, Osmanlı Devleti’nde bulunan
mektepler iki kısma ayrılmıştır. Birincisi müdür ve muallim ile diğer memurları
devlet mensubu ve idaresinde bulunanlardı ve bunlara resmi mektepler
denilmektedir. Diğeri cemaatler veya yabancı kişiler tarafından kurulan ve
muallimleri devlet tarafından görevlendirilmemiş ve tayin edilmemiş mekteplerdir ve
bunların kuruluş ve daimi masrafları kurumları tarafından ve öğrencilerden alınan
ücretle karşılanmaktadır. Bu tür mekteplere de gayr-ı resmi mektepler adı verilmiştir.
Resmi mektepler, vilayetlerde ibtidâî, rüşdi ve idadi derecesinde bulunuyorlardı ve
293 Evkaf-ı Münderise: Gelirleri yok olmuş vakıflar, bk. F.Develioğlu Osmanlıca-Türkçe Sözlük. 294 M.S. (1316), s.138. 295M.S. (1316), s.138-142.
93
bu mekteplerin her bir derecesi için talimat hazırlanmıştı. Maarif müdürleri bu
talimatın yürütülmesinde görevli idiler. Aynı zamanda müdür ve muallimlerin
görevlerini iyi bir şekilde yerine getirip getirmediklerini maarif müdürleri
denetlemekteydiler. Maarif müdürleri derslerin programa göre yürütülmesini
sağlarlar, müdür ve muallimlerin görevlerine devamlarını ve sınavlarını vaktinde
yapıp yapmadıklarını kontrol ederlerdi. Tüm mekteplerin programları ve ders
kitapları maarif müdürlerince değerlendirilip onaylanmaktaydı296. Maarif
müdürlerinin okul yönetimi ile ilgili görevleri darülmualliminleri de kapsamaktadır.
Bunun yanında darülmualliminde işlerin doğrudan takibi okulun müdürü tarafından
yürütülmekteydi.
Darülmualliminlerin idari işleyişinden müdür sorumlu olup, darülmualliminlerin
idareleri de maarif nezaretine bağlı idi.
“İdare-i Umumiye-i Vilayet Kanunu”na göre darülmuallimin ve muallimatların
idareleri vilayet ve livalara verilmiştir. 30 Kanun-ı evvel 1331 (12 Ocak 1916)
tarihinde maliye bakanının, dâhiliye bakanına gönderdiği yazıda, darülmuallimin ve
muallimat’ların idarelerinin doğrudan doğruya eğitim bakanlığına bağlanması söz
konusu edilmiştir. Bu durumun memleketin menfaati için gerekli olduğu
belirtilmiştir. Osmanlı Devleti’ndeki tüm darülmuallimin ve muallimatların masrafı
olan 43.880.000 kuruşun vilayet idare-i hususiyesine ait aşar hissesi muadili olarak
maliye bütçesine konulan meblağın maarif bütçesine nakledilmesinden
bahsedilmiştir297. Dolayısıyla vilayetlerdeki eğitim için belirlenen bütçeler, merkeze
çekilmiştir.
2.3. İSTANBUL DARÜLMUALLİMİNİ VE DARÜLMUALLİMATI’NDA
EĞİTİM YÖNETİMİ İLE İLGİLİ UNSURLAR
Osmanlı Devleti’nde tanzimat döneminden başlayarak varlığını sürdüren ve
öğretmen yetiştiren darülmuallimin ve muallimatta eğitim yönetimi konusu oldukça
geniş bir içeriğe sahiptir. Bu içerikte yer alan unsurlar dersler, eğitim öğretim
296 M.S.(1316) , s.142-144. 297 BOA., DH.UMVM, 66-56, 1334.Ra.20.
94
kadrosu, öğrenciler, mali durum, sınavlar şeklinde sıralanabilir. Bu konulara ayrı
başlıklar halinde aşağıda yer verilmiştir.
2.3.1. Dersler
Bu bölümde yalnız İstanbul Darülmuallimini’nde okutulan dersler ve
programlara yer verilmiştir. Fakat şunu belirtmek gerekir ki, İstanbul
darülmuallimini ibtidâiye, rüşdiye ve idadiye gibi şubeleri vardı, bayan öğretmenleri
yetiştiren darülmuallimat ve ana muallim mektebi ve terbiye-i bedeniye öğretmeni
yetiştiren bölümler bulunuyordu. Bunun yanı sıra dersler öğrenim süresinin
değişmesi sonrasında farklılaşmakta ve farklı programlar ortaya çıkmaktaydı.
Dolayısıyla değişen programları ele almak ve ders içeriklerine yer vermek suretiyle
ayrıntılı bir inceleme yapılmış olacaktır. Darülmuallimin’in sıbyan, rüşdiye, idadiye
ve âliye gibi bölümleri bulunmaktadır. Mâarif-i umumiye nizamnamesi’nde
Darülmuallimin-i sultaniye şubesi de yer alır ve bu şubeye ait derslere de,
nizamnamede yer verilmiştir. Bu bölümlere ait dersler ile, darülmuallimin-i âliye’nin
ihtiyat sınıfının dersleri için düzenlenmiş tablolar arşiv belgelerindeki şekliyle
aşağıda gösterilmiştir. Darülmuallimin ve şubelerinde öğrenim süresi ve dolayısıyla
derslerde bazı senelerde değişiklikliğe gidilmiştir. Bu değişiklikler sonucunda oluşan
programlar ve haftalık ders programları ile aynı zamanda, darülmuallimat dersleri ve
haftalık ders programı ile ders içeriklerine ait bilgiler de bu bölümde yer almaktadır.
Darülmuallimin ve muallimatta her sene gösterilen derslere ve programlara yer
vermekten ziyade, müfredatlardaki değişikliklere değinerek, bazı yıllardan seçilen
program örneklerine yer vermek müfredat hakkında genel bir kanaat oluşturacaktır.
2.3.1.1. Darülmualliminde Okutulan Dersler
Darülmuallimin-i Sıbyan açıldıktan birkaç sene sonra, öğretim usulü ve
programlarla ilgili çalışmalar yapılmıştır. Bu çalışmalarda, darülmuallimin ile
okulların genelinde yürütülen derslerde dikkat edilmesi gereken bazı hususlar
üzerinde durulmuştur. Ders programlarında hangi derse kaç saat ayrılması gerektiği
ve bunun nasıl belirleneceği konusunda çalışılmıştır.
95
12 Temmuz 1288 (24 Temmuz 1872) tarihinde maarif meclisine gönderilen
layiha görüşülerek sıbyan mekteplerinin öğretim usulü ve idaresi hakkında
“Rehnüma-i Muallimin” ismiyle bir layiha kaleme alınmıştır298. Bu raporun
muallimlere rehberlik etmesi düşünülmüştür.
Darülmuallimin öğrencileri için, derslerin isimleri ile gün ve saatlerini gösteren
bir cetvel hazırlanmıştı. Her dersin öğretim süresi, dersin ihtiyaç ve önemine göre
belirlenecekti. Hocaların da bu süreye göre kendilerini ayarlamaları öngörülmüştü.
Ayrıca öğretimi yapılacak derslerin öğrenciye birden verilmesinin, öğrencinin zihnini
dolduracağı ve kendilerine bezginlik ve bıkkınlık getireceği düşüncesiyle karşı
çıkılmıştı. Müfredatların düzenlenmesi için ilgili kişilerden görüşlerin alınması ve bu
düzenleme sonucuna göre, hükümete gönderilmesi maarif nezaretine yazılan 16
Muharrem 1290 (16 Mart 1873) tarihli yazıda istenmişti299. Öğrencilere bilgi
yüklemesi yapılmak suretiyle, öğrencilerin zihinlerinin gereksiz yere doldurulmasına
karşı durulması eğitim yönetimi ve öğretim metotları açısından önemlidir. Ayrıca,
öğretmen ihtiyacının karşılanabilmesi için öğrencilerin darülmuallimine devam
etmesi gerekmekteydi ve bu gereklilik bilgi yüklemeye karşı duruşun bir nedeni
olabilir.
Darülmualliminde haftalık ders programı düzenlenmiştir. Bu programa göre
Cumartesi, Pazar, Pazartesi, Salı, Çarşamba ve Perşembe günleri olmak üzere
haftada altı gün dersler devam etmekteydi. Pazartesi ve Perşembe günleri dört saat,
diğer günler ise altı saat ders gösterilmekteydi. Bu altı saat dışında bir saat serbest
çalışma yapılmakta, serbest çalışma için ayrılan bir saat ile birlikte günlük ders saati
yediye çıkmaktadır. Serbest çalışma, her gün farklı bir dersle ilgili olarak
yapılmaktaydı. Örneğin birinci sınıfların cumartesi ve pazar günlerindeki serbest
çalışmada el işleri dersi bulunmaktaydı. Pazartesi ve salı günlerinde terbiye-i
bedeniye dersinin, çarşamba günü de müzik dersinin serbest çalışması
yürütülmekteydi. Darülmualliminde dört sınıf olup, dördüncü sınıflar iki şubeye
ayrılmıştı ve diğer sınıflar tek şubeydi. Dördüncü sınıfların programlarında iki
şubede beşer saat tatbikat dersi konulmuştu. Programda birinci sınıfların haftada
298 BOA., MF.MKT, 2-181, 1289.Ca.18. 299 BOA.,A.MKT.MHM, 450-17, 1290.M.17.
96
toplam 36 saat dersleri vardı. Diğer sınıflarda da haftalık toplam ders saati
aynıydı300.
Öğretmen yetiştiren kurumlarda bir gün nasıl geçiyordu? Kaç saat ders
okutuluyordu? Yatılı olan bu okulda ne zaman yatılıyor, ne zaman kalkılıyordu? gibi
soruların cevaplarına aşağıdaki tablodan ulaşmak mümkündür.
Tablo 8. Darülmuallimlerde Uygulanan Bir Günlük Vakit Çizelgesi301
Saat Yapılacaklar 6:30 Uyanmak
7:00 Mütâlaa ve yoklama
8:00 Birinci ders
9:00 Ders fasılası
9:15 İkinci ders
10:10 Ders fasılası
10:20 Üçüncü ders
11:20 Yemek, öğle namazı, tenefüs
12:50 Dördüncü ders
13:50 Terbiye-i bedeniye, spor oyunları, resim, el işleri, gına ve musiki, ziraat
uygulamaları, dördüncü senenin beşinci dersi, namaz
18:00 Mütalâa
19:00 Yemek ve namaz
20:00 Mütalâa
22:00 Tenefüs ve namaz
22:30 Yatmak
Tablodan anlaşılacağı üzere, Yatılı Darülmuallimin’de sabah 6:30’da kalkılmakta
ve 22:30’da yatılmaktadır. Gün içerisinde dört ders saati olduğu ve bu derslerin her
birinin birer saat sürdüğü anlaşılmaktadır. Dersler arasında on beş dakika tenefüs
arası verilmektedir.
Darülmuallimin-i İbtidaiye’nin öğrenim süresi ve burada okutulan dersler
zaman içerisinde değişmiştir. Programa farklı dersler ilave edilirken, bazıları
300 BOA., MF.HTF, 8-73, 1338.Ra.18. 301 Sakaoğlu, age., s. 135.
97
kaldırılmış veya ders saatlerinde değişiklikler olmuştur. Bu nedenle farklı
senelerdeki ders programlarına aşağıda yer verilmiştir.
Darülmuallimin kurulduğu yıllarda eğitim süresi iki senedir ve burada tarih,
coğrafya, farsça gibi derslerin yanında, elifba-yı tedris usûlü dersi de
okutulmaktaydı302.
Darülmualliminde öğrenim süresi 1878 senesinde dört sene olup, uygulanacak
ders programı da aşağıdaki tabloda görüldüğü şekliyle düzenlenmişti.
Tablo 9. Darülmuallimin-i İbtidaiye Ders Programı (1878) 303.
Dersler 1.sene
haftalık
saat
2.sene 3.sene 4.sene
Terbiye-i Etfal ve
İlm-i Usûl-ı Tahsil
1 1 1 1
Diyanet 1 1 1 1
Ahlâk 1 1 1 -
Lisan-ı Osmani 9 9 8 8
Talim-i Hat 1 1 1 -
Ulum-ı Riyaziye 2 2 3 3
Lisan-ı Arabi 2 2 2 2
Lisan-ı Farisi 2 2 2 2
Lisan-ı Fransevî 2 2 2 2
Coğrafya 2 2 1 -
Tarih 2 2 2 2
Fenn-i Servet - - 1 1
Ulûm-ı Hikemiyye
ve Tabiiye
2 2 3 3
Fenn-i Defteri - - 1 1
Resim 2 2 1 1
Musiki 1 1 1 1
Kavanin-i Teşkilat-ı
Memalik-i Saltanat-ı
Seniyye
- - - 2
Not: öğrenciler tenefüs zamanında jimnastik göreceklerdir.
302 Ergin, age., s.579. 303 BOA., ŞD.MLK, 208-40, 1297..Za.26.
98
Tabloya göre, darülmualliminin programında gelişme kaydedildiği ifade
edilebilir. Dersler dört seneye taksim edilmiş, resim ve müzik gibi dersler programa
eklenmiştir. Ayrıca jimnastiğin, müstakil bir ders şeklinde değil de tenefüs arasında
gösterildiği anlaşılır. Bu programda aynı zamanda, Osmanlı memleketinin teşkilatı
hakkında bir ders bulunmaktadır. Ders saatlerinden o derse verilen önemin
boyutlarını anlamak mümkündür. Yabancı dil olarak Fransızca, Arapça, Farsça’nın
ders saati sürelerinin eşit olduğu görülmektedir. Fakat Osmanlıca’ya haftada 9 saat
ayrılmıştır ve dört sene boyunca toplam 34 saat bu ders okutulacaktır. Birinci sınıflar
haftada 30 saat, 2. sınıflar 30 saat, 3. sınıflar 31 saat , 4. sınıflarda haftada 30 saat
ders görmektedir.
1900 senesinde Darülmualliminin-i İbtidaiye kısmı iki sene olup, okutulan
derslere aşağıda yer verilmiştir:
Tablo 10. Darülmuallimin-i İbtidaiye Şubesi Programı (1900) 304
Dersler I. sene II. sene Kurân-ı Kerim maa Tecvid ve
Fıkh-ı Şerif
4 3
Türkçe Kavaid ve İmlâ 3 0
Usûl-ı Tedris 0 1
İnşa 0 2
Arabi Sarf ve Nahv 2 2
Kavâid-i Farisi 2 2
Fransızca 0 1
Hesap 2 2
İlm-i Eşya 1 1
Coğrafya-yı Umumi ve Osmani 2 2
Tarih-i İslâm 2 1
Hüsn-ü hat 1 1
Toplam 19 18
Tabloya göre Darülmuallimin-i İbtidaiye’de öğrenim süresi 1900 senesinde
iki senedir. İlk sene ve ikinci sene okutulan dersler büyük ölçüde aynıdır.
304 Maarif Salnamesi ( M.S.) 1316 Senesi, Matbaa-i Amire, İstanbul , s.127.
99
Darülmuallimin’de haftalık ders saati toplamının birinci sınıfta 19, 2. sınıfta 18 saat
olduğu anlaşılmaktadır. Derslerin üçte biri dille ilgili olup, bu dersler, Türkçe,
Arapça, Farsça ve Fransızca’dır. Hayat bilgisi, kompozisyon, öğretim usûlü ile
Arapça kelime ve cümle bilgisinin, darülmualliminde okutulan dersler arasında
olduğu görülmektedir.
1903 yılındaki Darülmuallimin-i İbtidaiye ders programına baktığımızda
1900’deki programla önemli bir farkın olmadığı görülür 305. Tekrar olmaması için
1903 senesindeki programa burada ayrıca değinilmeyecektir.
Maarif-i Umumiye Nezaretinin hazırlamış olduğu, “Darülmuallimin-i İbtidailere
Mahsus Müfredat Programı” adlı kitapta yer alan tabloda, yukarıdaki programla
karşılaştırıldığı zaman kısmi farklılıkların olduğu görülür. Bu nedenle bu tabloya
aşağıda yer verilmiştir.
Tablo 11. Darülmuallimin-i İbtidaiye Ders Saatlerini Gösteren Cetvel306
1. sınıf 2. sınıf 3. sınıf 4. sınıf Malumât-ı Diniye-
Kurân-ı Kerim
1 1 - -
İbadet 3 1 1 -
Siret-i Nebeviye - - - 1
Türkçe Sarf ve Nahv 2 2 - -
Türkçe Kıraat ve
İmlâ
2 2 2 -
Türkçe Ezber ve
İnşad
1 1 1 -
Türkçe Tahrir 1 1 1 -
Türkçe Kavaid-i
Edebiye ve Kıraat
1 1 1 -
Türkçe Usûl-ı Tahrir - - 1 1
Hat 1 - - -
Lisan-ı Ecnebi 2 2 1 1
Hesap 3 2 1 -
305 Maarif Salnamesi, (M.S.) 1319 Senesi, Matbaa-i Âmire, İstanbul, s.119. 306 Darülmuallimin-i İbtidailere Mahsus Müfredat Programı, Maarif-i Umumiye Nezareti Telif ve Tercüme Dairesi, Matbaa-i Âmire, İstanbul, 1331, s.5.
100
Cebir - - - 2
Resim Hat, Hendese
ve Fenn-i Mesahe
1 2 2 2
Kozmoğrafya - - - 1
Usul-ı Defteri - - - 1
Coğrafya 2 2 1 1
Tarih 2 2 2 1
Fizik 1 2 1 1
Kimya 1 1 1 -
Hayvanat 2 - - -
Nebatat - 2 - -
Tabakat - - 1 -
Teşrih ve Fizyoloji
Beşer ve Hıfzısıhha
- - 1 1
Hıfzısıhha-i Mekatib - - - 1
Ziraat - - 3 3
Fenn-i Terbiye - - 3 3
Mûsikî ve Gına 2 2 2 -
El İşleri 2 2 2 2
Terbiye-i Bedeniye 2 2 2 -
Resim 2 2 2 1
Ahlak Malumat-ı
Medeniye
- 1 1 1
Tatbikat - - - 9
Tabloya bakıldığı zaman, darülmuallimin ders programının oldukça zenginleşmiş
olduğu görülür. Programda en önemli farklılık, uygulamanın olmasıdır. Dokuz saat
uygulama dersi programa konulmuştur. Ahlâk dersi ile terbiye-i bedeniye, el işleri ve
gınâ gibi birçok ders programa eklenmiştir. Türkçe yazı yazma ve usûlüne ilişkin iki
ayrı ders okutulurken, ziraat, harita bilgisi, ahlâk, müzik ve şarkı söyleme ile sağlık
bilgisi darülmualliminde gösterilen derslerden bazılarıdır.
Darülmualliminin diğer bir şubesi olan rüşdiyede okutulan dersler için,
öncelikle maarif-i umumiye nizamnamesi’ne bakabiliriz.
Maarif-i umumiye nizamnamesine (1869) göre, darülmuallimin üç şubeye
ayrılmaktadır. Rüşdiye, idadiye ve sultaniye mekteplerine öğretmen yetiştirmek
101
üzere kurulan Darülmuallimin’e ait şubelerde edebiyat ve ulum sınıfları
bulunmaktadır. Bu sınıflarda okutulan dersler şöyledir:
Tablo 12. Darülmualliminde Rüşdiye Şubesinde Okutulan Dersler307
Edebiyat Sınıfı
Ulûm Sınıfı
Türkçe kitabet ve inşa Tersim-i Hutut
Tertib-i cedid üzere tedrise iktidar kesb
edilecek derecede Arabi, Farisi
Hesap
Her cemaatin kendi lisanı Defter Tutmak Usulü
Tarih-i Umumi Hendese
Her milletin kendi dili üzere tedris edlecektir.
Mesaha
Her cemaatin kendi dili üzere eğitim
verilecektir.
Maarif-i umumiye nizamnamesi’nde dersler genel hatlarıyla değinilmiş, ders
saatlerine ve hangi sınıfta kaç saat ders okutulduğuna dair bir bilgiye yer
verilmemiştir. Her cemaatin kendi dili üzerine eğitim görebilmesi hususu bu
nizamnamede bulunmaktadır. Bunun yanı sıra, edebiyat ve ulûm olmak üzere rüşdiye
kısmında iki şube öngörülmüştür. Fakat uygulamada derslerin farklı bir şekilde
düzenlendiği görülür.
Darülmuallimin-i Rüşdiye şubesinde 1900 senesinde okutulan dersler aşağıda
tablo halinde gösterilmiştir.
Tablo 13. Darülmuallimin-i Rüşdiye Şubesi Programı (1900)308
Dersler I. sene II. sene Kavâid ve imla 1 0
Usûl-ı Tedris 1 2
307 Nafi, age., s.481-483. 308M.S.(1316), s.128.
102
İnşa 1 1
Arabi 3 3
Farisi 1 1
Fransızca 2 2
Hesap 2 2
Usûl-ı defteri 1 1
Cebir 1 1
Hendese 1 1
Hikmet 1 2
Mevalid 1 1
Coğrafya 2 1
Tarih 2 2
Hüsn-ü Hat 1 1
Resim 1 1
Ulûm-ı Diniye 0 2
Toplam 22 24
Darülmualliminin rüşdiye şubesinde, ibtidâîyeden farklı olarak felsefe ile
maden, nebatat ve hayvanat derslerini kapsayan ilm-i mevalidin olduğu görülür.
Birinci sınıfta toplam yirmi iki; ikinci sınıfta yirmi dört saat ders okutulmuştur.
Ulûm-ı diniye ve kavâid ve imlâ dışındaki tüm dersler her iki sınıfta da vardır. Ders
saati en fazla Arapça’ya ayrılmış ve ders saati üçü geçen bir ders bulunmamaktadır.
Darülmualliminde zaman zaman ders çeşidi ve sayısında değişiklikler
olmuştur. 1903 senesinde, 1900 senesindeki programa göre kısmi değişiklikler
olmuştur. Bu nedenle rüşdiye şubesi dersleri ile ilgili tablo aşağıda verilmiştir.
Tablo 14. Darülmuallimin-i Rüşdiye Ders Programı (1903)309
Rüşdiye Şubesi
Derlerin İsimleri 1. sene haftada 2. sene haftada Kavaid ve İmla 1
Usul-ı Tedrisiye 1 2
İnşa 1 1
Arabi 3 3
309 M.S.(1319), s.120.
103
Farisi 1 1
Fransızca 2 2
Hesab 2 1
Usul-ı Defteri 1 2
Cebr 1 1
Hendese 1 1
Hikmet 1 2
Mevalid 2
Coğrafya 2 1
Tarih 2 2
Hüsn-ü Hat 1 1
Resim 1 1
Ulûm-ı Diniye 2
Toplam 21 25
Darülmuallimin-i Rüşdiye’de 1903 senesinde toplam ders saatinde yapılan
değişiklikle ders saati birinci sınıfta yirmi bire düşürülürken, ikinci sınıfta yirmi beşe
çıkarılmış, dolayısıyla ikinci sınıfa ağırlık verilmiştir.
Darülmuallimin’in diğer bir şubesi olan idadiye kısmında, Maarif-i Umumiye
nizamnamesine göre okutulacak derslerde yine aşağıda gösterilmiştir.
Tablo 15. Darülmuallimin-i İdadiye Şubesinde Okutulan Dersler
Ulûm sınıfı Edebiyat Sınıfı İlm-i Mevalid Arabi ve Farisiden tercüme uygulaması
Hendese-i Resmiye ve Manazır Türkçe şiir ve inşa
Cebir Fransızca
Hikmet-i Tabiye
Kavanin-i Osmaniye
Kimya Mantık
Resim İlm-i Servet-i Milel
104
Maarif-i umumiye nizamnamesi, darülmualliminin üçüncü şubesi olarak
sultaniyeye yer vermiştir. Nizamnameye göre darülmuallimin-i sultaniye’de eğitim
süresi üç senedir. Burada okutulan dersler aşağıda tabloda gösterilmiştir.
Tablo 16. Darülmuallimin-i Sultaniye Şubesi Dersleri
Ulûm Sınıfı Edebiyat Sınıfı Müselleselat, müsteviye ve küreviye Mükemmel Türkçe İnşa ve Eşar
Cebrin hendeseye tatbiki Mükemmel Arabi ve Farisi
Mahrutiyyet Mania
Cerr-i eşkal Türkçe’den Fransızca’ya ve Fransızca’dan
Türkçeye Tercüme Uygulaması
İlm-i Heyet Hukuk-ı Milel
Kimyanın Sınayi ve Ziraate tatbiki
Mükemmel İlm-i Mevalid
Fenn-i Tabakat el-arz
Resim
Fenn-i Tahdit-i Arazi
Tabloda görüldüğü üzere, darülmualliminin sultaniye kısmı ulûm ve edebiyat
olmak üzere iki şubeden müteşekkil olacaktı ve bu şubelerde çok çeşitli ve üst
seviyede dersler okutulacaktı. Trigonometri, hukuk, konik ve yamuk şekiller, maden,
hayvanat ve ziraatin birlikte okutulduğu ilm-i mevalid, cebir, hendese gibi ağır
sayılabilecek derslerin darülmualliminin sultaniye şubesinde bir arada gösterilmesi
planlanmıştır.
Darülmuallimin’de maarif-i umumiye nizamnamesinde zikredilmeyen fakat
daha sonra tesis edilen bir de âliye şubesi vardı ve Darülmualliminin-i Âliye
kısmında okutulan dersler de aşağıdaki tabloda gösterilmiştir.
Tablo 17. Darülmuallimin-i Âliye Şubesi Programı (1900) 310
310 M.S. (1316) s.128.
105
Dersler Birinci sene İkinci sene Üçüncü sene Ulûm-ı Diniye Şerh-i Akâid 1 1 2
Edebiyat-ı Osmani 1 1 1
Kitabet-i Resmiye - 1 1
Usûl-ı Tedris - - 1
Edebiyat-ı Arabiye 1 1 1
Edebiyat-ı Farisiye 1 1 1
Fransızca 4 4 3
Hesap 2 - -
Usul-ı Defteri 1 1 -
Cebir-i Adi ve Ali 2 1 1
Hendese 1 2 1
Müsellesat 1 1 -
Tersimat-ı Riyaziye - - 2
Kozmoğrafya - 1 1
Makine - 1 1
Hikmet-i Tabiye 2 2 1
Mevalid-i Salise 2 1 2
Coğrafya-yı Umumi veUmrani 1 1 1
Tarih-i Umumi ve Osmani 1 1 1
Kimya 2 (Kimya-ı Gayri
Uzvi)
2 (Kimya-ı Uzvi) 1 Tahlilat-ı Kimyevi
Kavanin 1 1 1
İlm-i Servet - 1 1
Toplam 24 25 24
Darülmuallimin-i Âliye’de öğrenim süresinin üç sene olduğu anlaşılmaktadır.
Şubede haftalık ders saati toplamının, ibtidâî kısmına göre fazla olduğu ifade
edilebilir. Aynı zamanda derslerin adedinde de bir artış söz konusudur.
Darülmualliminde 1903 senesinde program edebiyat ve fen şubeleri için ayrı ayrı
hazırlanmıştır. Darülmuallimin-i âliye’nin ders programındaki bazı değişiklikleri
görmek üzere 1903 senesindeki programına bakmak mümkündür. Aşağıda bu
şubenin 1903 senesinde okutulan derslerine ve ders saatlerine yer verilmiştir.
106
Tablo 18. Darülmuallimin-i Âliye şubesi ders programı (1903)311
Âliye Edebiyat Şubesi
Dersler 1. sene haftada 2. sene haftada Belagât-ı Arabiye 1 2
Belagât-ı Türkîye 2 1
Belagât-ı Farisiye 2 1
Kitabet-i Resmiye 1 2
Tarih 1 2
Coğrafya 2 1
Kavanin 2 1
Toplam 11 10
Darülmualliminin âliye şubesinin edebiyat ve fen olmak üzere iki kısım olduğu
anlaşılmaktadır. Edebiyat şubesinde sosyal içerikli dersler gösterilmektedir. Edebiyat
şubesindeki dersler tablodakilerle sınırlı olmayıp, hem edebiyat, hem fen şubelerinde
okutulan ortak dersler de bulunmaktadır.
Âliye şubesinin fen koluna ait dersler şunlardır:
Tablo 19. Darülmuallimin-i Âliye Fen Şubesi Programı
Dersler 1. sene haftada 2. sene haftada Hesab-ı âli 2
Cebr-i adi 3
Cebr-i Ali 1
Usul-ı Defteri 2
Kimya-yı Uzvi, Madeni 2 2
Kimya-yı Tahlili 1
Hayvanat, Nebatat 3
Tabakat el Arz 2
Kozmoğrafya, Mihanik 3
Müselsat 1 1
Hikmet Tabiye 2 3
Hendese 2 2
Tersimat Riyaziye 1
Toplam 17 16
311 M.S.(1319), s.121.
107
Fen şubesindeki derslerde matematiğin hesap, cebir gibi farklı isimlerle
gösterildiği anlaşılmaktadır. Bunun yanında kimya, geometri, iktisat gibi derslerinde
olduğu görülür. Darülmuallimin-i Aliye’nin edebiyat ve fen kısımlarında okutulan
ortak dersler ise şöyledir:
Tablo 20. Darülmuallimin-i Âliye Fen ve Edebiyat Şubeleri Ders Programı
(1903)312
Aliye Fünun ve Edebiyat Şubelerinde Ortak Okutulan Dersler
Ders İsimleri 1. sene haftada 2. sene haftada Akaid 2 2
Ahlak 1 1
Fransızca 4 4
İlm-i Servet, Fenni Mali 1 2
Usul-ı Tedris 1
Toplam 4 4
“Darülmuallimin ve Darülmuallimat Nizamnamesi” 1915 tarihinde yürürlüğe
girmiştir. Nizamnamenin 24. maddesi darülmualliminin ibtidâîye şubesinde
okutulacak derslerle ilgilidir. Hem nizamnamedeki dersleri, hem 1915 yılına
gelindiğinde derslerde nasıl bir değişimin olduğunu görmek amacıyla, bu
nizamnamedeki derslere aşağıda yer verilmiştir.
Tablo 21. Darülmuallimin Dersleri (1915 Nizamnamesine Göre)313: Kurân-ı Kerim, Malumat-ı Diniye ve siyer;
Fenn-i Terbiye ve usul-ı tedris ve ilm-i ahval-i ruh
Türkçe; sarf ve nahv ve tahlil ve imla ve kitabet ve edebiyat ve kıraat ve inşad ve ezber
Elsine-i Ecnebiye
Tarih, Osmani ve Umumi
Coğrafya: Osmanlı ve Umumi ve kozmoğrafya
Riyaziyat: Hesap, resim, hat, ve hendese ve cebir
312 M.S.(1319), s.122. 313 BOA., DUİT, 96-43, 1337.B.29.
108
Malumat-ı tabiiye: Hayvanat ve nebatat ve tabakat ve fizik ve kimya
Malumat-ı Ziraiye ve tatbikatiye
Usul-ı Defteri
Malumat-ı İktisadiye ; Darülmuallimatlarda: İdare-i beytiye ile beraber
Malumat-ı Ahlakiye ve medeniye ve hukukiye
Teşrih-i fizyoloji, beşeri ve hıfzısıhha
Yazı
Musiki ve gına
El işleri (Darülmuallimatlarda el ve iğne işleri, dikiş ve tamir, tabahat, çamaşır yıkama ve ütü, tathir)
Terbiye-i bedeniye: Darülmualliminlerde talim ve izahat ile beraber
Tatbikat-ı Dersiye
Darülmualliminde 1915 senesi programında uygulama dersinin olduğu
görülür. Büyük ölçüde önceki programlarla benzerlik göstermektedir. Bunun yanında
ziraat ve uygulaması gibi farklı derslerle de karşılaşmaktayız.
Darülmuallimin-i Âliyede tatbikat devresi teorik ve pratik olmak üzere iki
kısımdı. Uygulama kısmı Maarif nezaretince de onaylanacak bir sultani mektebinde
yürütülmekteydi. Teorik kısmında ise, bilumum tedrisatın tarihçesi; Avrupa’da ve
Amerika’da tedrisat-ı tâliye teşkilat ve programları, mektebi sultaniye programları ve
usul-ı tedrisiye ile mektebi sultanide disiplin usulü dersleri yer alıyordu314.
Teorik kısmındaki derslerin ayrıntısı aşağıdaki gibidir:
I- Tüm eğitimin tarihçesi
II-Avrupa’da ve Amerika’da tedrisat-ı taliye teşkilat ve programları
III- Mekâtib-i sultaniye programları ve usul vesaiti tedrisiye
IV- Sultaniye mekteplerinde disiplin usulü
V- Ders esnasında intizam
VI-Sultani mektepleri muallimleri ile öğrenciler arasındaki münasebet
VII-Terbiye-i maneviye nokta-i nazarından sultani mektebi muallimlerinin vazifeleri
VIII-Sultani mektebinde terbiye ve disipline ait olarak karşılaşılan güçlükler
IX- Öğretmenliğin vasıfları ve şartları
Bu derslerin haricinde, eğitime ait meseleler tartışılacak ve öğrencilere
fikirlerini söyleme imkânı tanınacak, doğruyu ve yanlışı ortaya çıkarmak ve eğitime
314 BOA., MV, 241-16, 1333.Ş.21.
109
ait meselelerde kendilerini cesaretli kılmak amacı takip edilecekti.
Darülmuallimin-i Âliye kısmında öğleden sonra tamamen uygulama ile meşgul
olunmasının faydalı olacağı düşünülmüştü. Fakat bunun için darülmuallimin sınıfları
yeterli gelmemişti. Konuyla ilgili olarak, edebiyat şubesindeki Batı Edebiyatı Tarihi,
Osmanlı Tarihi ve Tarih-i Asr-ı Hazır, Fenn-i Terbiye ve Fransızca dersleri için
darülfünun müdürlüğü ile yazışılmıştı315. Darülmuallimin-i Âliye’nin ders
programının, darülfünun ile aynı olması ve derslerin de, darülfünun sınıflarında
yapılması iki okul arasındaki bağlantıyı kuvvetlendirmekteydi.
Buraya kadar darülmualliminin tüm şubeleri ile uygulama okulundaki
programlara yer verilmiştir. darülmualliminin çeşitli şubeleri olduğu gibi, farklı
senelerde programlarda değişikliğe gidilmişti. Bu nedenle darülmuallimin dersleri
hakkında birçok veriyle karşılaşılabilmektedir. Burada tek tek hepsine yer vermekten
ziyade programların değişmesi ardından farklılıklar yansıtılmaya çalışılmıştır.
Darülmualliminin beden öğretmenleri yetiştiren bir kolu da açılmıştı. Buradaki
dersler ve programlara da aşağıda kısaca yer verilmiştir.
Darülmuallimin ve darülmuallimat nizamnamesinin yirmi sekizinci maddesi
beden öğretmeni yetiştiren terbiye-i bedeniye mektebi programından bahsetmektedir.
Buna göre, terbiye-i bedeniye mektebinde eğitim; uygulamalı mebadi-i teşrih , ilm-i
vezaif-i el-aza, hıfzısıhha-i etfal, usûl-ı tedris ve terbiye-i bedeniye nazariyatı, tahsil-
i ameli de jimnastik ve eğitsel oyunlar ile sporlar, endaht (atıcılık) ve yüzme
talimlerinden oluşmaktaydı316.
Darülmualliminde 1908 senesinde eğitim kadrolarının nitelik olarak
iyileştirilmesi düşüncesiyle ve okulun modernizasyonu için “ihtiyat” ve “ibtidâî”
şubelerine ayrılması ve öğrenci sayısının artırılmasına karar verilmişti317. Dolayısıyla
rüşdiye şubesi yerine, âliye şubesine hazırlayıcı nitelikte ihtiyat sınıfı açılmıştı.
Darülmuallimin ve darülmuallimat nizamnamesinin yirmi beşinci maddesinde
darülmuallimin-i âliye hazırlık kısmından bahseder ve bu bölümde okutulan derslere
yer verilir. Bunlar aşağıda gösterilmiştir.
315 BOA., MF.ALY, 53-57, 1332.M.17. 316 BOA., MV, 241-16, 1333.Ş.21. 317 Erkan Tural, “II. Meşrutiyet Döneminde Maarif-i Umumiye Nezaretinde Bürokratik Reform”, OTAM Dergisi, S:22, ss.197-206, Ankara, 2009, s.180
110
Tablo 22. Darülmuallimin-i Âliye Hazırlık Kısmında Okutulan Dersler318 İlm- ahval-i ruh ve ilm-i ahval-i ruhun terbiyeye tatbiki ve tarih-i fenn-i terbiye
Mekâtib-i ibtidâîyede idari ve ders teşkilat ve teftişat tatbikatı
Türkçe: Muhtasar tarih-i lisan ve ilm-i iştikak ve kitabet ve edebiyat
Elsine-i ecnebiye tarih: Tarih-i İslam, Tarih-i Osmani, Asr-ı Hazır tarihi
Coğrafya: Tabii, beşeri, kartoğrafya (Harita Bilgisi)
Riyaziyat: Hesap, cebir, müsellesat, hendese, kozmoğrafya (Gök Bilimi)
Mihanik (Mekanik)
Tabiiyat: Fizik, kimya, tarih-i tabii
Resim
Terbiye-i bedeniye nazariyat
Tabloda görüldüğü üzere, âliye şubesi hazırlık kısmında resim, beden eğitimi gibi
derslerin yanında hem sosyal, hem fen bilimlerine ait dersler bir arada verilmektedir.
Darülmuallimin nizamnamesinin yirmi dokuzuncu maddesi de, okulun âliye
kısmı ihtiyat sınıfında okutulan derslere yer verir. Bununla ilgili tablo aşağıda
verilmiştir319.
Tablo 23. Darülmuallimin-i Âliye’nin İhtiyat Sınıfında Okutulan Dersler Kurân-ı Kerim ve Malumat-ı Diniye
Türkçe Kıraat İnşad ve Ezber
Kavaid ve edebiyat ve kitabet ve imlâ
Coğrafya
Kozmoğrafya
Tarih
Elsine-i ecnebiye
Hesap
Hendese
Cebir
Malumat-ı tabiiye; tarih-i tabii, hikmet, kimya
Resim
Musiki ve gına
Terbiye-i bedeniye
Dikiş ve tamir
318 BOA., MV, 241-16, 1333.Ş.21. 319 BOA., DUİT,96-43, 1337.B.29.
111
Tabahat
Çamaşır yıkama ve ütü
İdare-i beytiye
Darülmuallimindeki ders programları hakkında, üzerinde durulması gereken en
önemli konulardan biri eğitim ve öğretim usulü ile ilgili derslerin programda ne
kadar yer aldığı veya alıp almadığı ile programa ihtiyaca göre farklı derslerin
eklenmesi meselesidir.
II. Abdülhamid devri öğretmen okullarının gelişip yaygınlaştığı bir dönemdir.
Bu dönemde okulların ıslâhı ile bazı yenilikler yapılmış bu yenilikler programlara da
yansımıştır. Ziraat ve sanayiye ait derslere ağırlık verilmişti320. Gerek İstanbul’da
gerekse istanbul dışındaki darülmualliminlerde ziraat dersleri de okutulmuştu.
Çiftçiliğin gelişmesi, öğretmen yetiştiren kurumlar ile diğer eğitim kurumlarında
ziraat derslerinin öğretimini gerekli kılmış ve önemini artırmıştı321. Dolayısıyla
programlar çağın gerektirdiği ihtiyaca binaen düzenlenebilmekteydi. Cumhuriyet
döneminde açılan Köy Enstitüleri’nde de ziraate büyük önem verildiği bilinmektedir.
2.3.1.2. Darülmuallimatta Okutulan Dersler
Darülmuallimatın kurulması kız rüşdiyelerinin açılması ve kız öğrencilerin
okutulmak istenmesi üzerine söz konusu olmuş ve darülmuallimat ile ilgili ilk
bilgiler maâarif-i umumiye nizamnamesinde yer almıştı.
Maarif-i umumiye nizamnamesine (1869) göre, darülmuallimat’ta iki şube
bulunmaktaydı ve bunlar sıbyan ve rüşdiye sınıflarıydı. Sıbyan şubesinde öğrenim
süresi iki sene olup, aşağıdaki dersler okutulmaktaydı.
Tablo 24. Maarif-i Umumiye Nizamnamesine Göre Darülmuallimat-ı
Sıbyan Şubesinde Okutulan Dersler322 Kavâid-i Lisan-ı Osmani ve Kitabet
Mebadi-i Ulûm-ı Diniye
320 Eraslan,age., s.237. 321 Ergün, age., s.110. 322 Nafi, age., s.484.
112
Usûl-ı Tâlim
Her cemaatin kendi lisanı
Risale’i Ahlâk
Hesap ve defter tutmak usulü
Tarih-i Osmani ve coğrafya
Malumat-ı Nafia
Musiki
Dikiş ve Nakış
Not: Her cemaatin kendi dili üzere eğitim yapılacaktır ve gayr-i Müslim çocukların ulum-ı diniye
dersleri çeşitli ruhani kimseler tarafından verilecektir.
Darülmuallimat’ta Darülmuallimin’den farklı olarak dikiş, nakış gibi derslerin
olduğu görülür. Ayrıca, darülmuallimat’la ilgili olarak hazırlanan bu ilk programda,
usûl-ı tâlimin olması önemlidir. Osmanlıca dışında dil dersi ayrı ayrı belirtilmemiştir,
fakat nizamnameye göre tıpkı darülmualliminde olduğu gibi her cemaatin kendi dili
öğretilecekti. Bu noktaya önemle vurgu yapıldığı görülür. Ayrıca her cemaate ait din
bilgisi derslerinin cemaatlerin dini reislerince verilmesi nizamnamede belirtilen bir
diğer husustur.
Darülmuallimat kurulduğu ilk yıllarda üç senelik bir eğitim süresine sahiptir.
1873’de birinci sınıfta Arabi, Farisi, hesap, coğrafya, tarih, rik’a, sülüs, inşa ve nakış
dersleri; ikinci sınıfta ulûm-ı diniye, Arabi, Farisi, hesap, coğrafya, kıraat-ı Türki,
sülüs, rik’a, dikiş ve nakış dersleri; üçüncü sınıfta ulûm-ı diniye, Arabi, Farisi, hesap,
coğrafya, kıraat-ı Türki, sülüs, dikiş ve nakış dersleri gösterilmişti323.
Darülmuallimatın maarif-i umumiye nizamnamesine göre diğer bir şubesi olan
rüşdiye’nin eğitim süresi üç sene idi. Burada okutulan dersler de aşağıdaki tabloda
gösterilmiştir.
Tablo 25. Maarif-i Umumiye Nizamnamesi’ne Göre Darülmuallimat-ı
Rüşdiye Şubesi’nde Okutulan Dersler324 Mebadi’i Ulum-ı Diniye
Kavaid-i Lisan-ı Osmani ve İnşa
Arabi ve Farisi
323 Cevad, age., s.131. 324 Nafi, age., s.485.
113
Her cemaatin kendi dili
İlm-i ahlâk
Tedbir-i menzil (İktisat)
Tarih ve coğrafya
Mebadi-i ulûm-ı riyaziye ve tabiye (Tabîî ve riyazi bilimlere başlangıç)
Resim
Mûsikî
Enva’i Ameliyat-ı Hayatiye
Not: Her cemaatin kendi dili üzere eğitim yapılacaktır ve gayr-i Müslim çocukların ulum-ı diniye
dersleri çeşitli ruhani kimseler tarafından verilecektir325.
Tabloda görüldüğü üzere darülmuallimat programında resim, müzik gibi dersler
yanında hayata dönük dersler de bulunmaktadır.
Maarif-i umumiye nizamnamesi’nin yürürlüğe girmesinden yaklaşık on sene
sonraki programdaki derslerin sınıflara göre taksim edilmiş halini ve darülmuallimat
programındaki bazı değişiklikleri göstermek üzere aşağıda ders cetveline yer
verilmiştir326.
Tablo 26. Darülmuallimat Dersleri (1878)
Birinci sınıf İkinci sınıf Üçüncü sınıf Ulûm-ı Diniye Tarih-i Osmani Arabi
Kıraat-ı Türkiye Arabi Farisi
Arabi Farisi Nakış
Farisi Coğrafya Hesap
Lisan-ı Osmani ve İmlâ Hesap İmlâ ve İnşa
Hesap İnşa-yı Türkî Coğrafya
Resim Kavaid ve İmlâ Tarih-i Osmani
Sülüs Sülüs Sülüs
Rik’a Rik’a Rik’a
Dikiş Resim Resim
Makine Makine
325 Nafi, age., s.485,486. 326 Ergin, age., s.674.
114
Darülmuallimatın 1878 senesinde üç senelik bir eğitim süresinin olduğu görülür.
Bunun dışında tablodan anlaşılacağı üzere, üç sene boyunca her bir sınıfta okutulan
derslerde çok büyük bir farklılık bulunmamaktadır. Darülmuallimatın müfredatında
bulunan derslerin isimleri ve programdaki değişiklikleri görmek amacıyla yine bir on
sene sonraki programa bakabiliriz. Bu doğrultuda 1900 senesindeki derslere aşağıda
yer verdik.
Tablo 27. Darülmuallimat Dersleri (1900) 327
1. sene 2. sene 3. sene Kurân-ı Kerim Kurân-ı Kerim Kurân-ı Kerim
Ulum-ı Diniye Ulum-ı Diniye Ulum-ı Diniye
Arabi Arabi Arabi
Farisi Farisi Usul-ı Talim ve Terbiye
Ahlak Ahlak Coğrafya
Kavaid-i Osmaniye Lügat, Kitabet ve Kavaid Malumat-ı Fenniye
Hesap Hesap Hesap
Coğrafya Coğrafya Ulum-ı Tedbir-i Menzil
Tarih Hendese Hıfzısıhha
Hüsn-ü Hat Tarih Lügat ve Kitabet
Piyano Piyano Piyano
Resim Taklidi Resim Taklidi Resim Taklidi
El Hünerleri Hüsnü Hat Hüsn-ü Hat
El Hünerleri El Hünerleri
Tablodan görüleceği üzere, darülmuallimatın öğrenim süresi üç sene olarak
devam etmiştir. 1878 senesi programından farklı olarak bazı dersler programa
eklenmiştir. El hünerleri ve piyano dersleri bu kapsamda değerlendirilebilir.
Dolayısıyla seneler itibariyle dâr-ül-muallimat programında bir zenginleşme
olduğu ifade edilebilir. Darülmuallimat derslerinde dikkat çeken bir diğer nokta,
birinci sınıfta ve diğer sınıflarda okutulan derslerin önemli ölçüde aynı olmasıdır.
Birinci sınıfta okutulan derslerin çoğu ikinci ve üçüncü sınıfta da
gösterilmektedir. Usûl-ı talim ve terbiye dersi, öğretmenlik formasyonuna ilişkin
bir ders olarak programda yer almıştır.
327 M.S. (1316), s.292.
115
1909 senesi darülmuallimat ders programında, 1900 senesindekine göre
bazı farklılıklar vardır. Bu nedenle ve derslerin her bir sınıfta kaçar saat
okutulduğunu göstermek amacıyla aşağıda 1909 senesi darülmuallimat ders
programına yer verilmiştir.
Tablo 28. Darülmuallimat Ders Programı (1909)328 Dersler Her Sınıfta Bir Hafta Zarfında Okunacak Derslerin Sayısı
1. sene 2.sene 3. sene
Tecvid ve Kurân ı
Kerimde Tatbikat
2 1 1
Ulum-ı Diniye 3 3 3
Arabi 2 2 2
Farisi 1 1 1
Kavaidi Osmaniye ve
Müntehibat
1 1 1
Kitabet ve Tatbikat
Kavaid
1 1 2
Hüsnü Hat 1 1 1
Usul-ı Tedris 1 1 1
Ahlak 1 2 1
İlm-ı Eşya 1 1 1
Hıfz el Sıhha 1 1
İdare-i Beytiye 1 2 2
Hesab 2 1 1
Hendese 1 1 1
Resm 1 1 1
Coğrafya 2 1 1
Tarih 1 1 1
Musiki 1 1 1
El Hünerleri 3 3 3
Toplam 26 26 26
328 M.S.(1319), s.128.
116
1909 senesinde programa eklenen dersler içerisinde hendese, mûsikî, ilm-i eşya
ve hıfzısıhha vardır. 1900 senesindeki piyano dersinin yerini müzik dersinin almış
olduğu görülür.
Darülmuallimat programlarına baktığımızda genel bir sonuç çıkarmak gerekirse,
ders sayısının on yıllık periyodlarda sürekli arttığı gözlenmiştir. Bu nedenle
darülmuallimatın eğitim süresinin beş yıla çıkartılması kararının alınmış olduğunu
söylenebilir.
Darülmuallimatın son sınıflarına 1914 senesinde fenn-i talim ve terbiye dersi
haftada altı saat olmak üzere ilave edilmiştir.329.
Darülmuallimat’ta haftalık ders programına göre eğitim verilmekte idi.
Aşağıdaki tabloda Darülmuallimat’ın haftalık ders programına yer verilmiştir.
329 BOA., MF.ALY, 53-126, 1332.M.24.
117
Tablo 29. Darülmuallimat-ı İbtidaiye’nin 1922-1923 Senesine Ait Haftalık Ders Cetveli330
330 MF.HTF, 10-113, 1341.Ra.1.
I. SINIF
Günler Cumartesi Pazar Pazartesi Salı Çarşamba Perşembe
Ders
Saati
Ders
Muallim
Ders
Muallim
Ders
Muallim
Ders
Muallim
Ders
Muallim
Ders
Muallim
1 Ulûm-ı
Diniye
Alaaddin
Efendi Hat Zahide
Hanım
Kurân-ı
Kerim
Ali Efendi Kitabet Latife
Hanım
Hesap Seniye
Hanım
Coğrafya Mecbure
Hanım
2 Resim Şevket
Bey
Hendese Seniye
Hanım
Kavaid Abdurrahim
Efendi Kavaid Vehbi
Efendi
Gına Süreyya
Bey
Tarih Tevfik
Bey
3 Tarih Tevfik
Bey
Hesab Seniye
Hanım
Resim Şevket Bey - - Hendese Seniye Kurân-ı Kerim Ali
Efendi
4 Biçki,
dikiş
Seniye
Hanım
Kağıt İşi Dürdane
Hanım
Piyano,
keman
Madam
Vakiköj
Hanım
İmlâ Lütfiye
Hanım
Fransızca Madam
Venis
5 Terbiye-i
Bedeniye
Seniye
Şevket
Hanım
Kağıt İşi Dürdane
Hanım
Fransızca Madam
Araniye
Hat Zahide
Hanım
Biçki, dikiş Seniye
Hanım
6 Nakış Dürdane
Hanım
Ulum-ı
Diniye
Azameddin Efendi
Kıraat Lütfiye
Hanım
Fransızca Madam
Venisa
Biçki, dikiş Seniye
Hanım
118
II. SINIF
Gün
ler Cumartesi Pazar Pazartesi Salı Çarşamba Perşembe
Ders
Saati
Ders Muallim Ders Muallim Ders Muallim Ders Muallim Ders Muallim Ders Muallim
1 -
Hendese Seniye
Hanım
Resim Şevket Bey Kavaid Vehbi
Efendi
Gına Süreyya
Hanım
Kurân-ı
Kerim
Ali
Efendi
2 Tarih Tevfik
Bey
Resim Şevket
Bey
Kurân-ı
Kerim
Ali Efendi Kimya Aliye
Hanım
Hendese Seniye Hanım Kavaid Abdullah
Efendi
3 Ulum-ı
Diniye
Azameddin
Efendi Hat Zahide
Hanım
Malumat-ı
Ahlakiye
Tevfik Bey İmla ve
Kitabet
Lütfiye
Hanım
Fransızca Madam Venisa Rika Mecbure
Hanım
4 Hikmet-i
Tabiye
Mahmud
Bey
Hesap Seniye
Hanım
Tarih Tevfik Bey Fransızca Madam
Venisa
Biçki,
dikiş
Seniye Hanım
5 Nakış Dürdane
Hanım
Ulum-ı
Diniye
Azameddin
Efendi Kıraat Lütfiye
Hanım
Biçki,
dikiş
Seniye
Hanım
Piyano,
keman
Madam Köj
6 Terbiye-i
Bedeniye
Seniye
Şevket
Hanım
Kağıt
İşi
Dürdane
Hanım
Fransızca Madam
Araniye
Biçki,
dikiş
Seniye
Hanım
Hesap Seniye Hanım
119
III. SINIF Günler Cumartesi Pazar Pazartesi Salı Çarşamba Perşembe
Ders
Saati
Ders Muallim Ders Muallim Ders Muallim Ders Muallim Ders Muallim Ders Muallim
1 Biçki,
dikiş
Seniye
Hanım
Coğrafya Mecbure
Hanım
Kavaid Vehbi
Efendi
Cebir Rahmi
Bey
Nebatat Hayri Bey Kavaid Abdullah
Efendi
2 Ulum-ı
Diniye
Azameddin
Efendi Ulum-ı
Diniye
Azameddin Efendi
Hıfzısıhha Hayri Bey İmlâ ve
kitabet
Lütfiye
Hanım
Hikmet-i
tabiye Mahmut Bey Coğrafya Mecbure
Hanım
3 Resim Şevket
Bey
İktisat Zahide
Hanım
Kurân-ı
Kerim
Ali Efendi Hesap Hilmi
Bey
Hayvanat Hayri Bey Hayvanat Hayri Bey
4 Nakış Dürdane
Hanım
Kimya Hülya
Hanım
Kıraat Latife
Hanım
Biçki,
dikiş
Seniye
Hanım
Hendese Seniye Hanım
5 Malumat-ı
Hukukiye Tevfik
Bey
Terbiye-i
Bedeniye
Seniye
Hanım
Piyano,
Keman
Madam Köj
Hanım
Fransızca Madam
Venisa
Cebir Hilmi Bey
6 Tarih Tevfik
Bey
- Gına Süreyya Bey Tabahat Halide
Hanım
Fransızca Madam Venisa
120
IV. SINIF Günler Cumartesi Pazar Pazartesi Salı Çarşamba Perşembe
Ders
Saati
Ders Muallim Ders Muallim Ders Muallim Ders Muallim Ders Muallim Ders Mualli
m
1 Tabakat-el
arz
Hayri Bey İlm-i
Ruh
Haydar Bey Hıfzı sıhha Hayri Bey Edebiyat Süleyman
Şevket Bey
Fransızca Madam
Venisa
Hayvanat Hayri
Bey
2 Kıraat-ı
Edebiye
Süleyman
Şevket
Bey
Terbiye-i
Bedeniye
Seniye Şevket
Hanım
Tarih Tevfik Bey Kitabet Süleyman
Şevket Bey
Nebatat Hayri Bey Kurân-ı
Kerim
Ali
Efendi
3 Fen-ni
Terbiye
Haydar
Bey
Resim Şevket Bey Fransızca Madam
Araniye
Kimya Aliye Hanım Hikmeti
Tabiye
Mahmut
Bey
Coğrafya Hamit
Bey
4 Tarih Tevfik
Bey
Ulum-ı
Diniye
Azameddin
Efendi
Coğrafya Hamit Bey Cebir Rahmi Bey Piyano,
keman
Madam Köj
5 Hikmet-i
Tabiye
Mahmud
Bey
Kimya Hülya Hanım Gına Süreyya Bey İlm-i Ruh Haydar Bey Hendese Seniye
Hanım
6 Cebir Rasim
Bey
Tabahat Halide Hanım İktisat Hamit Bey Hesap Hilmi Bey - -
121
V. SINIF Günler Cumartesi Pazar Pazartesi Salı Çarşamba Perşembe
Ders
Saati
Dersi Muallim Ders Muallim Ders Muallim Ders Muallim Ders Muallim Ders Muallim
1 Kıraat-ı
Edebiye
Süleyman
Şevket Bey
Ulum-ı
Diniye
Azameddin
Efendi
Tarih Tevfik Bey Fen-ni terbiye Haydar Bey Hikmet-i
Tabiiye
Mahmut Bey Fransızca Madam
Venisa
2 Fizyoloji Hayri Bey Fen-ni
Terbiye
Haydar Bey Resim Şevket Bey Cebir Hilmi Bey Edebiyat Süleyman
Şevket Bey
İktisat Hamid
Bey
3 Tabakat-el
arz
Hayri Bey Tatbikat-ı
Dersiye
Haydar Bey Hıfzısıhha Hayri Bey Tatbikat-ı
Dersiye
Haydar Bey Kitabet Süleyman
Şevket Bey
Tarih Tevfik
Bey
4 Tatbikat-ı
dersiye
Hayri Bey Terbiye-i
Bedeniye
Seniye
Hanım
Gına Süreyya Bey Tatbikat-ı
Dersiye
Haydar Bey Usul-ı
Defteri
Hilmi Bey
5 Tatbikat-ı
dersiye
Hayri Bey Tatbikat-ı
Dersiyye
Haydar Bey Coğrafya Hamit Bey Kozmoğrafya Hilmi Bey Fransızca Madam Venisa
6 Tatbikat-ı
Dersiye
Hayri Bey Tatbikat-ı
Dersiye
Haydar Bey Piyano,
keman
Madam Köj Kimya Aliye Hanım Cebir Hilmi Bey
122
Darülmuallimat’ın haftalık ders programına göre Cuma günü haricinde haftanın
tüm günlerinde ders yapılmaktadır. Perşembe günü haricinde eğitim yapılan günlerde
altı saat günlük ders okutulmakta olup, programa göre İstanbul’daki
Darülmuallimat’ta öğrenim süresi 1922’de beş senedir. Haftalık ders programı
tablosundan anlaşıldığı üzere otuz civarında hocası bulunan okulda, öğretmenlerin
yarısına yakını bayandır. Bayan öğretmenlerden yabancı olanlar da bulunmaktadır.
Bu programa göre, farklı dersleri farklı öğretmenlerin yürüttüğü, dolayısıyla bir
branşlaşmanın söz konusu olduğu görülmektedir.
Darülmuallimatta okutulan dersler ile haftada kaç saat okutulduğu ve derslerin
içerikleri şöyledir331:
Tablo 30. Darülmuallimat Dersleri ve İçerikleri
Tecvid ve Kurân-ı
Kerim ve
Tatbikatı
1. sınıf 2. sınıf 3. sınıf
2 ders 1 1
Dersin İçeriği Üç senede Kurân’ın güzel okunması ve tecvid uygulamaları
yapılacaktır. Her sene birer defa hatim edilecektir. Tecvid’den öğretilecek
ve uygulaması yapılacak altı bölüm vardır. Namaz sureleri daima tekrar
edilip, ezberlenmesine dikkat edilecektir.
Ulum-ı Diniye 1. sınıf 2.sınıf 3.sınıf
2 ders 2 2
Dersin İçeriği 1. sınıfta: Besmele ve fazileti, hamdele ve fazileti, İslâm milletinin
fazileti, selât ve selamın mânaları, İmanın şartları, Kıyamet
alametleri, Hz. Muhammed hakkında bilinmesi gerekenler, Cüz’i
ve Külli İrade, Namaz. Abdest ve guslün farzları, dualar ve
namazlar, tesbih.
2. sınıfta: 1. sınıfta gösterilen konular tekrar ve takviye edildikten
sonra diğer konuların eğitimi yapılacaktır. Bunlar; kurban
bayramında namazlarda getirilen tekbirler, tilavet secdesi, fidye,
kabirdekilere telkin, zekat ve şartları, oruç ve şartları, iftar, sahur
ve dualar ile sadaka-i fıtr.
331 M.S. (1316), s. 456-480.
123
3. sınıfta: İlme ve inanca ait kaideler ve faydaları, ehl-i sünnet
mezhepleri, İman ve İslâm’ın tarifleri, Allah’ın isimleri, iman ve
ibadetlerin kabul olmasının şartları, nikah ve şartları, boşanma ve
şartları.
Arabi 1. sınıf 2. sınıf 3. sınıf
Haftada 2 ders 2 2
Dersin İçeriği Darülmuallimat birinci sınıfına çeşitli kız rüşdiyelerinden öğrenciler de
dâhil olabileceğinden ilk senede kız rüşdiye mektebi programının Arapça
kısmında görülen konular tekrar okutulacaktır. Dersle ilgili uygulama
yapılacaktır.
2. sınıfta: Arapça kelimeleri oluşturan harfler, elif ve hemzenin farkı, alet
harfleri, ism-i fâil, ism-i mensub, ism-i zaman ve mekân, ism-i âlet.
3. sınıfta cümle bilgisinde kelimeler, zamirler ve çeşitleri, harekeler ve dil
bilgisi
Farsça 1. sınıf 2. sınıf 3. sınıf.
Haftada 1 ders 1 1
Dersin İçeriği Şahıs zamirleri, fiilleri ism-i terkib, harfler ve sayılar gösterilecek. Bu
konular kız rüşdiyelerinde gösterilenden daha ayrıntılı bir şekilde üzerinde
durulacaktır.
2. sene Gülistan’dan eğitim yapılacaktır. 1. sınıfta görülen kaideler
uygulamaya geçirilecektir. Farsça kelimeler öğrencilerin yorumlayacakları
şekilde ezberletilecektir.
3. sınıfta da Gülistan’dan dersin öğretilmesine devam edilecektir.
Öğrencilere tercüme usulü öğretilecektir.
Kavâid-i Osmaniye 1. sınıf 2. sınıf 3. sınıf
Haftada 1 ders 1 1
Dersin İçeriği Darülmuallimat’a gelen öğrenciler kız rüşdiyelerinden şehadetname almış
olacaklarından Osmanlıca’nın kaidelerine ilişkin tüm konuları öğrenmiş
olmaları gerekse de, öğrenciler farklı rüşdiyelerden geldikleri için öncelikle
seviyeleri tespit edilecektir. Fakat Osmanlıca kaideler yine de tekrar
edilecektir. Önemle üzerinde durulması gereken yerler daha teferruatlı bir
şekilde açıklanacaktır. Her derste öğrencilere yazılı görevler verilecektir.
Bazı önemli parçalar ezberletilecektir.
2. sene, uygulamaya devam edilecek. Öğrencilerin anlamadıkları yerler
tekrar izah edilecek. Terkibler ve sıfatlar arası farklılıklar açıklanacaktır.
Önemli ve seçilmiş eserler okunacak ve yazılacaktır.
3. sene Osmanlıca kaideler daha önce öğretildiğinden, bu sene sonunda
124
öğrenciler sınava girecekler, cümle bilgisi ve anlamlar üzerinde durulacak,
dil bilgisi ve gramere devam edilecektir.
Kitabet 1. sınıf 2. sınıf 3. sınıf
1 1 2
Dersin İçeriği İlk sene kitabet dersi kız rüşdiye mektebinde gösterilenlerin tekrarından
ibaret olacaktır. Şiir açıklamaları, hikâye yazmak, elkâb-ı resmiye, tasvirler
bu konular arasındadır.
2. sene güzel yazı yazmak, genel bilgiler öğretmek, mektupların başlangıcı,
sonu, tarihi, imza ve mühür, haşiye, zarfa yazılacaklar, uslûp, uslûp
örnekleri, mektup çeşitleri (nasihat, tebrik vb.),
Üçüncü sene, ilk iki sene öğretilenler tekrar edilecektir. Ayrıca okuma
ve yazmaya ilişkin eğitim usulü öğretilecektir. Mektup çeşitlerine devam
edilecektir (Tavsiyename, teşekkürname, taziyename).
Dersle ilgili bir uyarı yapılmıştır. Uyarıda, derslerde gösterilecek
şeylerin edep ve terbiyeyi kötü etkilemeye meydan verecek şekilde
olmamasına oldukça önem gösterilmesi ve dikkat edilmesi gereği
belirtilmiştir.
Hüsn-ü Hat 1. sınıf 2. sınıf 3. sınıf
Haftada 1 ders 1 1
Dersin İçeiği Darülmuallimat, öğretmen yetiştiren bir kurum olması nedeniyle bu dersin
önemi fazladır. Bu da diğer dersler gibi önemle üzerinde durulacaktır. En
fazla sülüs ve rika yazı çeşitlerinden bahsedilecektir. Fransızca harfler
yerine Türk harflerinin kullanılması için her çeşit süsleme için divanî ve
reyhanî yazılarına ait harfler de öğretilecektir. Öğrenciler siyah tahta veya
muşamba üzerine yazı çalışması yaptırılarak alışkanlık kazanmaları
sağlanacaktır. Birinci ve ikinci seneler sülüs ve rika öğretilecek üçüncü
sene de bunların süslü şekilleri öğretilecektir.
Usûl-ı Talim ve
İdare-i Mekatib
1. sene 2.sene 3.sene
Haftada 2 ders 1
Dersin İçeriği
1. sene; Engelli çocukların eğitimi, sıhhi çocukların kaideleri, âma
çocukların eğitimi, aklın eğitimi, hafızanın kuvvetlenmesi, usûl,
tahlil, kıyas, ahlâki eğitim, irade, vicdan, sorumluluk, çocukların
eğitimi, çocukların huylarını düzeltme ve eğitime alıştırmak.
2. sene; Mektepler, ibtidâîye ve rüşdiye mektepleri, mekteplerin
maddi yapısı, mektep yerleri ve mekteplerin döşenmesi, eğitim
öğretim araçları, koleksiyonlar, kütüphaneler, mektep müzeleri.
125
Eğitim teşkilatı, programlar, sınıf defteri; eğitim usulü, sözlü
anlatıma dayalı eğitim, soru cevap şeklinde eğitim, tekrarlama
veya pekiştirme şeklinde eğitim, sınavlar, şehadetnameler,
tasdiknameler, eğitim kitapları, disiplin usulü, ödül ve cezalar,
muallimin veliler ile münasebeti
3. sene ; İlk iki senede gösterilen konular tekrar edildikten sonra
uygulamasına geçilecektir. Uygulama şu şekillerde
yaptırılmaktadır: öğrencilere ders verdirmek, belirli bir zamanda
mektebi düzen ve disipline sokmak, yazıları düzeltmek
şeklindedir.
Ahlâk 2. sınıf 3. sınıf
Haftada 2 saat 1 saat
Dersin İçeriği
Ahlâkın gayesi, iyi ve kötünün ayrımı, manevi sorumluluk, mecburiyet
ve görev, ahlâki kanunlar, fazilet ile mutluluk arasındaki ilgi.
3. sınıfta İlmi ahlâk uygulaması, şahsi görevler, kendi şahsına karşı insanın
mecbur olduğu saygı, orta yol, tedbir, doğruluk, söz; aile görevi, ailenin
önemi; sosyal görevler, hukuk ve kanunlar, insanlar arasındaki münasebet,
şefkat; diğer görevler, başkasının hayatına, namusuna, şahsına, malına
tecavüz etmemek, padişah ve hükümete itaat.
İlm-i Eşya 1. sınıf 2. sınıf 3. sınıf
Haftada 1 saat 1 1
Dersin İçeriği Kız rüşdiye mekteplerinde okutturulan ilm-i eşya dersi daha açıklamalı ve
ayrıntılı bir şekilde öğretilecektir. Bu ilmin eğitim ve öğretim usulüne yer
verilecektir.
Mevalid ve Hikmet-i
Tabiiye
1. sınıf 2.sınıf 3. sınıf
Haftada 1 saat 1 1
Dersin İçeriği Hayvanlar, bitkiler ve yer kürenin tabakaları hakkında öğrencilere kısa ve
toplu bir şekilde bilgi verilecek ve her ders doğal örnekler üzerinden tarif
ve açıklamalar yapılacaktır. Ders bir sene boyunca öğretilirken üç kısma
ayrılacaktır. İlk olarak hayvanlar âlemi tanıtılacaktır. Daha sonra bitkiler,
ardından madenler (demir, bakır, civa, gümüş) hakkında bilgi verilecektir.
Hava ve suyun yeryüzüne olan etkisine yer verilecektir. Volkanlar ve
depremlerden bahsedilecektir. Jeopolitik açıdan arazilere değinilecektir.
Son sene hava, gazlar, yağmur ve karın yağması olayı, şimşek ve yıldırım,
piller, mıknatıslar, telgraf, yankı, buharın kullanılması, sanayi, hararet,
hareket, kuvvet gibi çok çeşitli konulara yer verilecektir.
126
Hıfzısıhha 2. sınıf 3. sınıf
Haftada 1 ders 1
Dersin İçeriği İnsan vücudunun anatomisi ve fizyolojisi , sular; menbaa suyu, dere suyu,
içilecek sular, hava; vücuda gerekli havanın miktarı, havadaki tehlikeler,
bazı hastalıklar, sara hastalığı, belirtileri, kötü ve pis maddeler, tifo ve
kolera, mektebin sıhhi olması, mektepte uyuz, çiçek, kızamık ve kızıl gibi
hastalıklar, aşı; çocukların korunması ve sıhhatleri, hayvan hastalıklarından
bazıları bu derste gösterilecek konular arasındadır.
İdare-i Beytiyye 1. sınıf 2. sınıf 3. sınıf
Haftada 1 ders 2 2
Dersin İçeriği Rüşdiye mektebinde gösterilen idare-i beytiye dersi daha teferruatlı bir
şekilde öğretilecek ve özellikle çocuğun güzel bir şekilde idaresi ve eğitimi
ve tüm ev işleri hakkında bilgi verilecektir.
Hesap 1. sınıf 2. sınıf 3. sınıf
2 ders 1 1
Dersin İçeriği Hesap formülleri ve kuralları ile uygulaması öğretilecektir. Rüşdiyelerde
gösterilmeyen kısımlar okutulacaktır. Teorik bilgilere yer verilecektir.
Hendese 1. sınıf 2. sınıf 3. sınıf
1 ders 1
Dersin İçeriği Hendese ilminin tarifi yapılacak. “Pi” sayısının ne olduğu ifade edilecek
açı ve üçgenlerden bahsedilecek, bir dairenin çevresinin bulunması, bir
cismin hacminin hesap edilmesi, kürenin ölçülmesi konularına yer
verilecektir. Açıklamalardan ziyade uygulamaya yer verilecektir.
Resim 1. sınıf 2. sınıf 3. sınıf
Haftada 1 ders 1 1
Dersin İçeriği Çizim ve süsleme, çeşitli şekillerin çizimi, yaprak, çiçek, ağaç resmi
2. sene yaprak, çiçek, ağaç resmine devam edilecektir.
3. sene sandalye, masa, bardak, şamdan vb. eşyalar ile çeşitli çiçek ve
ağaçların resminin yapılması ve resimde sulu boya kullanılması
öğretilecektir.
Coğrafya 1. sınıf 2. sınıf 3. sınıf
Haftada 2 ders 1 ders 1 ders
Kozmoğrafyaya dair toplu bir bilgi, arazi hakkında genel bilgi,
coğrafya terimleri, haritalar ve yerküre, kıtalarla denizlere dair genel bilgi,
kıtaların şekilleri dağlar ve ırmaklar, hava ve deniz olayları, insan ırkı,
siyasi coğrafya, Asya, Afrika, Amerika ve Okyanusyada bulunan
develetler hakkında bilgi, Çin, Japonya, Hind Çini, Hindistan, Asya Rus’u.
127
İran, Afganistan ve Belucistan, Asya-yı Osmani, Afrika-yı Osmani, Kuzey
Afrika, Doğu Afrika, Batı Afrika, Güney Afrika, Amerika, Kanada,
Brezilya, Arjantin, ve diğer devletler; Avusturalya ve Avrupa’da ziraat ve
bilinen zirai ürünleri.
2. sene Avrupa’nın doğal yapısı, Her devletin doğal coğrafyası idari, zirai,
sınaî ve ticari yapısı, devletler ve dinleri.
3. sene haftada saat olup, Osmanlı memleketinin doğal coğrafyası, sahilleri
ve sınırları, dağları ve nehirleri vilayetlerin taksimi, vilayetlerin her biri
hakkında bilgi, zirai, sınai,ticari coğrafya.
Tarih 1. sınıf 2. sınıf 3. sınıf
Haftada 1 ders 1 1
Dersin İçeriği Kız rüşdiye mekteplerinde okutturulan tarih dersleri darülmuallimatta daha
fazla ayrıntıya inilerek teferruatlı bir şekilde öğretilecek ve özellikle tarih
ilminin eğitim öğretim usulü öğrencilere verilmeye çalışılacaktır.
Mûsiki 1. sınıf 2. sınıf 3. sınıf
Haftada 1 ders 1 1
Dersin İçeriği İleride genişletilmek üzere şimdilik yalnız piyano gösterilecektir.
Bu ders seçmelidir. Usulüne uygun eğitim yapılacaksa da gösterilecek
notaların seçimi düzgün yapılmalı ve edep ve terbiye sınırları içinde
parçalar belirlenmelidir. Buna mektep idaresince son derecede dikkat
edilecek ve nota, imlâ ve okuma eğitimi yapılacaktır.
El Hünerleri 1. sınıf 2. sınıf 3. sınıf
Haftada 4 saat 3 3
Dersin İçeriği Biçki kaideleri, çamaşır biçmek için yeterlilik kazanmak , giyecekleri
çamaşırları terzilere muhtaç olmayacak surette biçmek, el emeği ürünler
güzel sanatlar yapabilmek için el hünerlerinin çeşitlerine elini alıştırmak,
mesela tülden çeşitli süsleme yapmak, yün kumaş veya parçalarla mümkün
olduğu kadar tabi çiçekler taklit etmek ve pamukları kaleme sarmak ve
çözmek, çile bağlamak ve masura sarmak ve mekik atmak, tezgâha
çıktıktan sonra elbise, gömlek ve peşkir gibi şeyler dokumak, yeni usul
üzerine gömlek için bez kesme- altı ve üstü için kurdela ve mendil kesme
gibi çeşitli türden el hünerleri öğretilecektir.
Darülmuallimat’a başlayan öğrencilerin, kız rüşdiyelerinden mezun olduktan
sonra bu okula başlayacağı düşünülerek, müfredatın şekillendirildiği görülmektedir.
Birinci sınıfta çoğunlukla kız rüşdiyelerinde gösterilen derslere ait içeriğin
128
tekrarından bahsedilmektedir. İkinci ve üçüncü sınıfta ise yeni bilgiler öğretilmekte
ve mevcut bilgilerin üzerine bilgiler inşa edilmektedir. Darülmuallimat müfredatında
seçmeli ders okutulduğu ve bu dersin müzik dersi olduğu anlaşılmaktadır. El
hünerleri dersi ile öğrencilerin melekeleri geliştirilmekte, ahlâk dersi ile öğretmen
adaylarına vicdani sorumluluk kazandırılmaya çalışılışmaktadır. Çeşitli derslerle
uygulamaya önem verildiği görülmektedir.
Darülmuallimat’ın bünyesinde ana mektebi muallimlerini yetiştirmek üzere bir
bölüm açılmıştı. 1915 tarihli darülmuallimin ve darülmuallimat nizamnamesinde ana
muallim mektebi programına da yer verilmiştir. darülmuallimin nizamnamesinin
otuzuncu maddesine göre, ana muallim mektebi programı aşağıdaki gibidir.
Tablo 31. Ana Muallim Mektebi Dersleri332 İlm-i ahvâl-i ruh
Fenn-i terbiye
El işlerinin nazari kısmı
Hesap
Hendese
Gına ve piyano
Tarih-i Osmâni
Türkçe (İmla ve kıraat ve kitabet, inşad)
Ulum-ı tabiye
Hıfzısıhha
Coğrafya-ı Osmani
Terbiye-i Bedeniye
Tatbikat
Resim
Ana muallim mektebinde gösterilen derslerde, darülmuallimat derslerine göre
önemli bir farklılık görülmemektedir. Yalnız farklı olarak terbiye-i bedeniye dersini
görmekteyiz.
2.3.2. Eğitim Öğretim Materyalleri
332 BOA., ŞD, 232-8, 1335.N.10.
129
Osmanlı Devleti, darülmualliminlerin ders araç gereçlerinin temin edilmesine
önemli katkılar sağlamıştı ve böylece, eğitimin öğretimin en başta gelen iki unsuru
olan öğrenci ve öğretmene de yatırım yapmış olmaktaydı.
Osmanlı Devleti’nde, öğretmen yetiştiren kurumlardaki ders araç gereçleri
konusunda ilk anda sınırlı sayı ve çeşitteki materyallerden bahsedilebilir. Bunlar
arasında, sıra, tahta, harita vb. ilk anda sıralanabilir. Osmanlı Devleti’nde eski usülle
eğitim yapan kurumlarda bir iki çeşit ders araç gereçleri vardı. Fakat usul-ı cedide
üzere eğitim yapan kurumların sayısı arttıkça, okullara yetiştirilecek öğretmenlerin
de nitelikli olması ihtiyacı doğmuştur. Bu ihtiyacın sonucunda da ders araç
gereçlerinin niteliklerinde de değişme ve gelişmeler olmuştur. Günümüzde ders araç
gereçleri veya öğretim materyalleri denilince oldukça fazla sayıda alet, edevat, araç
ve gereç akla gelmektedir. Bunların bilgisi de, özel öğretim yöntemleri ve öğretim
teknolojileri ve materyalleri gibi derslerle öğretmen yetiştiren kurumlarda öğretmen
adaylarına verilmektedir.
Günümüz eğitim kurumlarında kullanılan bazı temel eğitim öğretim
materyallerinin okullardaki yerini alması yakın tarihimizde gerçekleşmiştir.
Öğrencilerin oturdukları sıralar, öğretmen kürsüsü, harita ve kürenin okullardaki
yerini alması 1849 senesinde Mekâtib-i Umumiye Nazırı Ahmet Kemal Paşa
zamanına tesadüf etmektedir. 1869’dan sonra tarih, coğrafya ve hesap derslerinin
öğretilmesi için sıra, kara tahta ve harita da okullara girmeye başlamıştır333. Buna
rağmen, sıbyan ve rüşdiye mekteplerinde görülen hasır ve pöstekiler 1909 senesine
kadar öğretmen yetiştiren kurumlarda bulunmaktaydı334. Sıra ve öğretmen kürsüsü
1870’lerde sıbyan mekteplerinde görülmektedir. Kara tahta ve tebeşir de yine
1849’larda rüşdiyelere, 1870’lerde sıbyan mekteplerinde kullanılır olmuştur. Harita,
yer küresi, kalem, mürekkep, kağıt diğer eğitim araç gereçleri arasındadır335.
Dolayısıyla ilk olarak 1849 senesinde, bazı modern ders araç gereçleri bazı
okullarda görülse dahi, bunların yaygınlaşması zaman almıştır. Zaten, ders araç
gereçlerinin, bir anda tüm okullarda yaygınlaşması söz konusu olamaz. Bu süreç
oldukça uzun yıllar almıştır. Hatta 1909 senesine kadar öğrencilerin hasır üzerine
333 Kına, agt, s.91. 334 Atuf, age., s.113. 335 Akyüz, age., s.189,190.
130
oturup dersi dinledikleri, muallimin de post üzerine oturarak ders anlattığı
anlaşılmaktadır.
Maarif-i umumiye nizamnamesinin darülmuallimin ile ilgili kısımlarında
yapılan düzenleme sonrasında oluşan yeni nizamnamede, ders araç gereçleri konusu
da yer alır.
Nizamnameye göre, darülmualliminin bir kütüphanesi ve numunehanesi olacağı
gibi hikmeti tabiye (fizik), kimya ve tersimat-ı riyaziye ile topoğrafya ve tarih-i
tabiiyeye ait alet ve edevat ile gerekli gereçleri dahi mükemmel olacaktır336.
Nizamnamede belirtiln bu hususların uygulamaya geçipgeçmediği konusu önemlidir.
Darülmuallimin ve muallimat, bilindiği üzere yeni usulle eğitim veren
kurumlardır. Bu kurumlarda ders araç ve gereçlerin teminine büyük önem verildiği
arşiv belgelerinden anlaşılabilmektedir. Bazı materyaller yurt dışından getirtilmiştir.
Öğretmen okulları için yurt dışından getirtilen ders araç ve gereçlerinden bazılarına
aşağıda değinilmiştir.
Örneğin, darülmuallimin-i rüşdiye’de, okula alınacak ders araç gereçleri için bir
malzeme listesi hazırlanmaktaydı ve ekim 1857 tarihinde, malzeme listesine ilişkin
defter riyaziye hocası Saffet Bey’den istenmişti. Saffet Bey’in hazırladığı listede
belirtilen malzemelerin bedeli 12.500 frank olarak hesap edilmişti337. Bu liste ders
araç gereçlerini de kapsamakta olup, bu ders araç gereçleri Paris’ten getirtilecekti338.
Darülmuallimin talebesine hikmet-i tabiye (fizik) dersinin öğretilmesi için gerekli
alet ve edevatın alınması için hazırlanan tezkere, ekiyle birlikte padişaha
sunulmuştur. Bu tezkerede, söz konusu alet ve edevatın değerinin hazineden
ödenmesi konusu yer alır ve konu maliye nezaretine havale edilmiştir339. Ders araç
gereçlerinin temini 1858 senesinde gerçekleşebilmiştir340.
Darülmualliminde gösterilen ve sosyal bilimlere ait dersler için gereken bazı ders
araç gereçlerinin temininde de Avrupa ile temasa geçilmiştir. Darülmuallimin,
mekteb-i mülkiye ve mahrec-i aklam ile rüşdiye mektebi öğrencileri için ihtiyaç
oranında Türkçe Harita ve atlas ile küre gibi eşyalar Paris’ten Ekim 1865 tarihinde
336 M.S. (1316), Matbaa-i Amire, 1316, s.130. 337 BOA., İ.DH, 400-26462, 1274.Ş.23. 338 BOA., İ.DH, 450-29771, 1276.C.24. 339 BOA., İ.DH, 400-26462, 1274.Ş.23. 340 BOA., İ.DH, 408-27028, 1274.Z.9.
131
getirtilmişti ve bunun için 10.000 frank Paris’e havale olarak gönderilmişti341.
Darülmuallimin için gereken ders araç gereçleri için çoğunlukla Paris’le temasa
geçildiği görülmektedir. Dolayısıyla, o dönemde Fransa eğitim sisteminin etkisi ders
araç gereçlerinin temininde de kendini hissettirmiştir.
Darülmualliminde kullanılacak ders araç gereçleri ithal edilmek istendiğinde,
diğer bazı okulların bu konudaki ihtiyaçları da gözetilmiş, siparişler buna göre
yapılmıştır. İstanbul’da açılmasına karar verilen mekteb-i idadi ile darülmuallimin-i
idadiye de okutulacak hikmet-i tabiiye ve kimya dersleri için tüccardan Mösyö
Madalati vasıtasıyla Avrupa’dan bazı ders araç gereçleri getirtilmiştir. 1872
senesinde Avrupa’dan darülmuallimin için getirtilecek alet ve edevatın değeri 3.440
frank olarak hesap edilmiştir. Bu miktarın bütçedeki zuhurat tertibinden ödenmesi
planlanmıştır342.
Darülmuallimin ve idadiye mektebinde 24 Kanunısâni 1289 (5 Şubat 1874)
tarihinde fizik ve kimya dersleri için çeşitli ders araçları gerekmiş ve gereken alet ve
edevatların alımı yapılmıştır. Fizik ve kimya dersleri için gereken ders araç gereçleri
İstanbul’da bulunmadığı için, tüccar Mösyö Madelti vasıtasıyla Avrupa’dan
getirtilmesi uygun bulunmuştur. Madelti istenilenleri iki ay zarfında getireceğini
taahhüt etmiştir. Maarif bütçesinden 3.440 frank, ders araç gereçleri teslim
edildiğinde ödenmek üzere, anlaşma sağlanmıştır. Bu meblağ Osmanlı parasıyla
15.000 kuruşa tekabül etmekteydi343. Ders araç gereçleri ihtiyacı fizik ve kimya gibi
derslerin yanı sıra coğrafya ve tarih derslerinde de hissedilmişti ve ders araç
gereçlerinin temininde farklı yollar da takip edilebilmişti. Mesela öğrenciden para
toplanarak eğitim materyali teminine gidildiği de görülür.
Darülmualliminde Osmanlı Devleti haritası mevcud olmadığından 1898
senesinde öğrencilerden para toplanıp bir adet Osmanlı haritası ve bir de Avrupa
haritası alınmıştı. Maarif kütüphanesinden de küçük boyutta Osmanlı haritası ile beş
kıta haritaları, darülmuallimine gönderilmişti. Darülmualliminde mevcut haritaların
çeşidi ve adedini içeren bir defter yapılmış ve bunun eki coğrafya muallimleri
tarafından onaylanmıştır. Onaylanan bu defter bakanlığa 1899 tarihinde
341 BOA., A.MKT.MHM, 352-88, 1288.Za.18. 342 BOA., A.MKT.MHM, 473-11, 1290.Z.5. 343 BOA., İ.DH,678-47234, 1290.Za.30.
132
gönderilmiştir. Buna göre aşağıda belirtilen çeşit ve miktarda haritaların 1899
senesinde Darülmuallimin’de olduğu anlaşılmaktadır.
Tablo 32. Darülmualliminde Mevcud Bulunan Haritalar344
Çeşidi Adedi Açıklama Anadolu Haritası 5 Orta büyüklükte
Anadolu Haritası 1 Küçük
Rumeli Haritası 2 Orta
Rumeli Haritası 1 Küçük Fransızca
Asya Kıtası Haritası 6 Orta kıtada Türkçe
Asya Kıtası Haritası 3 Büyük, Türkçe
Asya Kıtası Haritası 1 Küçük, Türkçe
Asya Kıtası Haritası 3 Orta, Fransızca
Avrupa Kıtası Haritası 3 Küçük, Türkçe
Avrupa Kıtası Haritası 4 Orta, Türkçe
Avrupa Kıtası Haritası 1 Orta, Fransızca
Avrupa Kıtası Haritası 1 Büyük
Avustralya Kıtası Haritası 5 Küçük, Türkçe
Avustralya Kıtası Haritası 1 Orta, Fransızca
Rumeli Haritası 3 İkisi Orta,Türkçe biri Fransızca
Afrika Kıtası Haritası 2 Küçük, Türkçe
Afrika Kıtası Haritası 1 Küçük, Fransızca
Afrika Kıtası Haritası 6 Büyük, Türkçe
Afrika Kıtası Haritası 5 Orta, Türkçe
Afrika Kıtası Haritası 1 Orta, Türkçe
Amerika Kıtası Haritası 1 Büyük, Türkçe
Amerika Kıtası Haritası 4 Büyük, Fransızca
Amerika Kıtası Haritası 2 Orta
Avrupa, Asya, Afrika Hariası 3 Küçük, Kabartma
Kuzey Amerika 1 Orta, Türkçe
Güney Amerika 1 Orta, Türkçe
Yerküre 4
Düzlemküre 5
344 BOA , ŞD, 216-13, 1317.12.17.
133
Derslerin daha anlaşılır ve somut olarak işlenmesine katkı sağlayan haritalar,
günümüzde dahi önemini korumaktadır. Darülmualliminde farklı dillerde
hazırlanmış, çeşitli sayıda ve büyüklükte birçok haritanın olduğu anlaşılmaktadır.
Darülmualliminde derslerin verimli bir şekilde gereçekleşebilmesi için
gerekli ders araç gereçlerin yanında derslerin sağlıklı bir şekilde yürütülebilmesi için
temel ihtiyaçların da karşılanması gerekmekteydi. Bu anlamda, darülmuallimin ve
diğer mekteplerde ısınmak amacıyla kullanılan soba da okulun ihtiyaçları arasında
düşünülmelidir. Lisan Mektebi, Mahrec-i Aklam, Mülkiye Mektebi, Bayazid
Rüşdiye Mektebi ile Darülmuallimin için on bir aded soba alınması gerekmiş ve bu
sobaların değeri 730 kuruş olarak hesap edilmiş ve bu miktarın hazineden
ödenmesine karar verilmişti. Soba için hatıba (odun) da ihtiyaç duyulmuş ve bunun
da temin edilmesi yoluna gidilmiştir345.
Darülmualliminde bazı ders araç ve gereçleri yetersiz kaldığında diğer
mekteplerden de yararlanılabilmiştir. 1895 tarihinde Darülmualliminde kimya dersi
için gerekli araç gereçlerin eksik olduğu görülür. Bu nedenle derslerin mektebi idadi-
i mülkiyenin kimya labaratuarında yürütülmesinin uygun olacağı kanaatine
varılmıştı346.
Dârülmuallimin için yurt dışından getirtilecek ders araç gereçlerinin doğrudan
alınması maliyeti düşürmekteydi. Ders araç gereçleri fabrikadan alınabilirse daha
ucuza mâl olmakta, şayet aracı kullanılarak temin edilme yolu seçilirse maliyet
artmaktaydı. Eğitim materyalleri şayet fabrikadan doğrudan alınabilirse bu ekonomik
oluyordu ve bunun için yurt dışındaki memurlarla irtibat kurulmuştu.
Maarif nezaretinin 8 Mart 1311 (20 Mart 1895) tarihli tezkeresi Darülmuallimin
için alınacak alet ve edevatla ilgilidir. Darülmualliminde okutulan tabakat el arz,
hikmet-i tabiye ve tersimat-ı riyaziye dersleri için araç gereç alınması gerekmiştir.
Aynı zamanda ihtiyaç listesi tıbbiye mektebi ve bazi idadi mektepleri için de
belirlenmiştir. Satın alma komisyonunca değerlendirilen fiyatlardan ilki (taşeron
müteahhid tarafından verilen) çok fazla bulunduğu için vazgeçilmiştir. Bunun
üzerine Viyana, Berlin ve Paris fabrikalarından bazılarıyla iletişime geçilerek ders
araç gereçlerinin getirtilmesi için girişimde bulunulmuştur. Buradan alınan cevaplara
345 BOA., A.MKT.MHM, 434-29, 1285.L.25. 346 BOA., MF.MKT, 288-18, 1313.R.25.
134
göre, doğrudan bu fabrikalardan alındığı zaman %30 civarında bir kâr elde edilecek
ve bundan %20 kadarı nakliye ve sigortaya ödenecekti. Dolayısıyla %10 civarında
ders materyallerinin getirilmesi işi ucuza mâl olmuş olacaktı. Viyana, Berlin ve Paris
elçiliklerindeki memurların aracılığıyla doğrudan fabrikalardan bu materyallerin
alınması uygun görülmüştü. Darülmuallimin ve tıbbiye mektebi için getirtilecek araç
gereçlerin meblağı 132.500 kuruş civarında olduğu tespit edilmişti347.
Darülmuallimin için alınacak alet ve edevatın derslere göre meblağı şu
şekildedir:
Tabakat el arz ve maden dersi için : 4.845 kuruş
Hikmet-i Tabiye (Fizik) :12.000 kuruş
Tersimat-ı Riyaziye : 3.000 kuruş
Darülmuallimin’e 1895 senesi için alınacak ders araç gereçlerinin toplam
miktarının da 19.845 kuruş olduğu arşiv vesaikasından anlaşılmaktadır348.
Darülmuallimin için alınan alet ve edevatlar ve bunun için ayrılan ödenekler yalnız
İstanbul’a münhasır değildi ve diğer darülmualliminler ve darülmuallimatlara da bu
kapsamda önem verilmişti.
Darülmualliminlerin taşralarda açılanları için gereken ders araç gereçlerinin
teminine önem verilmiştir. Bursa Darülmuallimini için 13 Kanun-ı evvel 1310 (25
Aralık 1894) tarihinde bakanlığa bir yazı gönderilerek küre ve haritanın okulda
mevcut olmadığı belirtilmiş ve bunların alınması talep edilmiştir. Küre-i mücesseme
(yerküre) ile beş kıta haritası istenilenler arasındadır, fakat yerkürenin mevcudu
olmadığından küre-i musattaha (düzlemküre) ile beş kıta haritası gönderilebilmiştir.
Ayrıca beş kıta haritasından da yalnız Avrupa, Asya ve Afrika kıtalarına ait olan
haritalar bulunabilmiştir349.
Osmanlı Devleti, çeşitli vilayetlerde bulunan darülmualliminlerde, modern
usullerle eğitim yapılması amacıyla büyük gayret sarfetmişti. Bu amaçla maarif-i
umumiye nezareti Viyana ticarethanelerinden 1910 senesinde 32.557.40 franklık
eşya ve eğitim öğretim araç gereçleri satın alarak okullara göndermişti350.
Bahsi geçen ders araç gereçleri şunlardır: 347 BOA., İrade Maarif, Vesika No:1, 1312.Za.2. 348 BOA., İrade Maarif, Vesika No:1, 1312.Za.2. 349 BOA., MF.MKT, 258-9, 1312.L.23. 350 MF.İST., 10-12, 1328.L.9.
135
İlm-i Heyet, Hayvanat ve Nebatata Dair Muhtelif levhalar
Kartondan imal edilmiş ilmi eşya modelleri
Ölçü aletleri,
Tahtadan imal edilen çeşitli manzaralar örnekleri,
Hareketli elifba harfleri,
Coğrafya haritaları,
Çeşitli kavimleri gösterir levhalar,
Avarız arsa levhaları,
Alçıdan imal edilen fen ile ilgili eşyalar
Tıbbi ve diğer levhalar
Okulların çok çeşitli ihtiyaçları bulunuyordu. 3 Nisan 1329 (16 Nisan 1913)
tarihinde darülmuallimat müdürü maarif nezaretine yazdığı yazıda, okul için bazı
isteklerde bulunmuştu. Müdür, darülmuallimatın, kapanan kız sanayi mektebinin
yerine kurulduğunu söylemiş ve okulda birçok aşınmış, eskimiş eşyanın mevcut
olduğunu ve bunların korunması için özen gösterilmediğini sözlerine eklemiştir.
Fakat geçen zaman içerisinde daha da eskimişlerdir. Müdür, bunların satılması veya
ne gerekiyorsa yapılmasını talep etmiştir351. Bunun üzerine eşyaların bir kısmı
satılmış, kahverengi masa örtüsü, kahverengi adi atlas safir bohça, krem renk atlas
yorgan yüzü, yerli bez bardak altı, yorgan yüzü, yastık örtüsü, gömlek, gecelik,
havlu vb. eşyalar darülmuallimatta kalmışlardı352. Dolayısıyla okulda bu
malzemelere ihtiyaç duyulduğu anlaşılmaktadır.
Ders araç gereçlerinin temininde farklı yollar da izlenmiş, darülmuallimin
için Avrupa’ya ham madde gönderilip, işlenmiş ürünler alınmıştı. 12 Teşrin-i evvel
1332 (25 Ekim 1916) tarihli bir belgede fizik dersi için yaptırılan ders araç
gereçlerinden bahsedilmiştir. Almanya’da Köhler ticarethanesinde bakır ve pirinç
alaşımından fizik dersi aletleri yaptırılmıştır. Bu aletlerin tüm kısımlarının pirinç ve
bakırdan imal edilmesi gerektiğinden, Avrupa’ya hammaddeler gönderilmiştir.
Gönderilecek hammaddenin miktarı 12 kilo bakır ve 90 kilo da pirinç alaşımıdır.353.
351 BOA., MF.ALY., 39-92, 1331.Ca.14. 352 BOA., MF.ALY., 39-92, 1331.Ca.14. 353 BOA., MV, 203-119, 1335.M.4.
136
Osmanlı Devleti’nde gerek taşrada gerek İstanbul’daki öğretmen yetiştiren
kurumlarda ders araç gereçlerinin teminine oldukça önem verilmiştir. Bu okullar için
satın alınacak ders araç gereçlerini en ucuz şekilde elde etmenin yoluna
bakılmaktaydı. Gerekirse Avrupa’dan bu ders araç gereçleri getirtilerek eğitime
kazandırılmıştı. Hammaddenin gönderilerek işlenmiş ürünlerin alındığı bilinmektedir
fakat, o dönemde ders araç gereçlerinin dahi işlenmiş olarak yurt dışından
getirtilmesi dikkat çekmektedir.
2.3.3. Darülmuallimin ve Darülmuallimat’ta Mali Yönetim
2.3.3.1. Maarif Bütçesi
II. Abdülhamit devrinde eğitimdeki sorunların başlıca nedenleri, maddi
yetersizlik ve eğitimde yetişmiş eleman eksikliği idi354.
1881 tarihli tezkerede, eğitimde kullanılacak bütçenin ayrıntılarına yer verilmiş,
eğitim için ayrılacak bütçeye üç kalem uygun görülmüştü. Birincisi tüm üretimden
yüzde yarım alınacaktı, ikincisi evkaf-ı münderise gelirleri idi. Son olarak da
bütçeden doğrudan eğitime ayrılan maarif tahsisâtı eğitim bütçesini karşılayacaktı.
Tezkerede ibtidâîyelerin ıslâhı için gerekenlerin yapılacağı ve fiziksel koşulların
düzeltileceği, okulların teftiş edileceği ve yeni mekteplerin açılacağı konularına da
yer verilmişti355.
Vilayetlerde eğitim işlerinin başındaki sorumlu görevli olan maarif müdürlerinin
maarif bütçesi ile ilgili vazifeleri de bulunmaktaydı.
Maarif müdürleri, maarife ait mal ve mülkün idaresi ve korunmasında, maarif
sandıklarının oluşmasıyla, maarifin yardım hissesinin kabulü ve harcanmasında
görev almaktaydılar. Muhasebe memurlarının görevlerini talimat, emir ve kanun
hükümlerine göre yapmasından, bunun tersinde her hal ve hareket ile uygulamadan
maarif müdürleri birinci derecede sorumlu idiler. Muhasebe memurunun ve sandık
emininin hesaba fesat karıştırdığı anlaşılır ise, işten el çektirilmesi söz konusu
olacaktı. Her ay bakanlığa verilmek üzere hesap cetveli hazırlanacak ve yevmiye
defterleri tutulacaktı. Muhasebe memuru, sandık emini, maarif kâtibi gibi memurlar
354 Eraslan, age.,s.242. 355 BOA., Y.ARES, 15-17, 1299.5.2.
137
maarif müdürlerinin idaresindeydi ve müdürün verdiği emirlere uymak
zorundaydılar356.
2.3.3.2. Darülmuallimin ve Darülmuallimat Bütçesi
Darülmuallimin ve darülmuallimatların çeşitli ihtiyaçları ve bu ihtiyaçların
karşılanması için giderleri bulunuyordu. Giderleri karşılamak üzere okulun belli bir
gelirinin olması da gerekmekteydi. Darülmuallimindeki gelir ve giderler okulun
bütçesini ve bütçeye ait çeşitli kalemleri ortaya çıkmaktadır. Darülmuallimin ve
muallimatların masrafları vilayet bütçelerinden karşılanmaya çalışılmıştır.
Tedrisat-ı İbtidaiyye Kanununa (1913) göre masrafları vilayet bütçesinden
karşılanacak kalemler şöyledir357:
Darülmuallimin-i ibtidâîyelerin memur ve muallimlerinin maaşları,
Darülmuallimin-i ibtidâîyelerde öğrencilerin barınma, iaşe, elbise gibi
diğer masrafları,
Darülmuallimin-i ibtidâîye binalarının inşaat ve tamirat masrafı ile kira
bedelleridir.
Giderler arasında öğretmen, idareci ve memur ile hizmetlilere verilen maaşlar
önemli bir yer tutmakta idi. Bunun yanı sıra öğretmen yetiştiren bu kurumların
bazılarında öğrencilere aylık da verilmişti.
Okulun gelir kaynakları dört başlıkta toplanmıştı. Bunlardan ilki maarif
nezaretinden ayrılan ödenek, diğeri evkafı münderiseden ayrılan pay, üçüncüsü
öğrenci ücretleri, sonuncusu da diğer kaynaklardan elde edilen gelirlerdir. İstanbul
Darülmuallimini’ne yalnız maarif nezaretinden 444.324 kuruşun 1907 senesinde
ayrıldığı görülür358.
Bu okullara maarif bütçesinden de pay ayrılmaktaydı. Maarif bütçelerinden
darülmuallimin ve darülmuallimatlara çeşitli miktarlarda ödenek ayrılabilmekteydi
ve örneğin 1909 senesinde, maarif bütçesinin %37’si darülmuallimin harcamaları ile
vilayetteki ibtidâîye ve rüşdiye okullarının harcamalarına ayrılmıştı359.
356 M.S. (1316), s.142,143. 357 Nizamat, 22-24,s.161. 358 BOA., MF.İST, 9-39. 359 Ergün, age., s.167.
138
Darülmuallimatın gelirleri ise, iki kalemden oluşmaktaydı. Birincisi maarif
nezaretinden gelendir. Örneğin 1907 senesinde 217.218 kuruş maarif nezaretinden
ödenek ayrılmıştı. Diğeri öğrenci ücretleridir ki bu oran da 4.000 kuruştur. Bunların
toplamı, yani darülmuallimatın toplam geliri 1907-1908 eğitim yılı için 221.218
kuruştu 360.
Öğretmen yetiştiren kurumlara her sene farklı başlıklar halinde ödeme
yapılmaktaydı. Kaynakların ve gelir giderlerin durumuna göre, bir kaynaktan
diğerine aktarımlar yapılabilmekteydi.
Darülmuallimin için 21 Mayıs 1916 tarihinde kanun layihası düzenlenmiştir.
Buna göre, maarif-i umumiyenin 1329 (1913) senesi bütçesinin 26. faslı 1. leyli
(yatılı) ve nehari (gündüzlü) vilayet darülmuallimin-i rüşdive ve ibtidâîyeleri
maaşları maddesine “4.800” ve 27. faslı 1. yatılı ve yatısız vilayet darülmuallimin
rüşdiye ve idadiye mektepleri masrafları maddesine “11.400” ve 36. fasıl 2.
darülmualliminler levazım tesisi ve tedrisiyesi maddesine “7.800” olmak üzere
toplam 24.000 kuruşun konulmasına karar verilmişti361.
Darülmuallimin’de kütüphane gibi okula ait kültürel veya sosyal tesislere de
ödenek ayrılması gerekmekteydi.
23 Safer 1303 (1 Aralık 1885) tarihli mazbatada, müze, rasathane ve
darülmuallimin kütüphanesi için ödenecek miktar 35.401 kuruş olarak belirlenmişti.
Bu paranın maarif hisse-i ianesinden verilmek üzere maliyeden ödenmesi
kararlaştırılmıştır362.
Darülmuallimin’e verilen bütçenin ayrı ayrı fasıllardan karşılandığı
anlaşılmaktadır. Darülmuallimine maaşlar için ayrı, yapılacak masraflar için ayrı,
levazım ile ders araç gereçleri için ayrı bölümlerden ödeme yapılabilmekteydi.
Darülmuallimine bütçeden imkânlar ölçüsünde ve azami derecede para aktarılmaya
çalışıldığı görülmektedir.
26 Kanun-ı evvel 1331 (8 Ocak 1916) tarihinde muhasebe-i umumiye
müdüriyeti verilerine göre363;
360 BOA., MF.İST, 9-39. 361 BOA., DUİT, 86-5, 1334.B.20. 362 BOA., A.MKT.MHM, 487-57, 1303.S.29. 363 BOA., DH.UMVM., 66-56, 1334.Ra.20.
139
Her biri 300 mevcutlu 43 yatılı darülmualliminin senelik tahsisâtı
için: 26. 273. 000
Her biri 200 mevcutlu 20 yatılı darülmuallimatın senelik tahsisâtı
için: 10.115.000
Darülmuallimin ve muallimat senelik inşaat ve tamirat ve tesisat
masrafı için: 7.500.000 kuruş ayrılmıştı.
Bu duruma göre Osmanlı Devleti’nin son döneminde öğretmen yetiştiren
kurumlar için yapılan senelik toplam masraf 43.888.000 kuruş olarak hesaplanabilir.
Muhasebe-i Umumiye Müdüriyeti’nin 1912 tarihli yazısında, darülmuallimin ve
darülmuallimatlara istenilen ölçüde önem verilmediğine işaret edilmiştir. Öğretmen
okulları nitelik açısından yeterli görünürken sayı itibari ile az bulunmaktaydı. Çünkü
bazı vilayetlerde ihtiyacın onda birini dahi karşılayacak öğretmen yetiştirilememişti.
On sene zarfında 30.000- 40.000 civarında öğretmen yetiştirilmesine memleketin
kaynakları yeterli gelmemekteydi364. Öğretmen ihtiyacı göz önüne alındığı zaman
belki mevcut darülmualliminler yeterli değildi, fakat yukarıda da belirtildiği üzere
mevcut darülmualliminlerin niteliği yeterli görülüyordu. Şunu da ifade etmek gerekir
ki mevcut darülmualliminlere ayrılan ödenekler de oldukça iyi durumdaydı. Devlet
bu kurumların ihtiyaçlarını karşılamaya çaba sarfetmişti.
Vilayet ve müstakil liva merkezlerinde açılan darülmuallimin ve
darülmuallimatların ödeneklerinin bir kısmı da “mahalli muvazene-i
hususiyeler”inden temin edilmekteydi. Maarif nezaretine ait olan darülmuallimin ve
darülmuallimat’larda idare ve öğretmen kadrosunun gösterdiği gayret ve yaptıkları
hizmetler ile görevlerine verdikleri önem dikkate alınarak, taltif olanların maaşlarının
tedrisat-ı ibtidâîye kanununda (1913) belirtildiği üzere yükseltilmesi için ödeneğe
biraz daha ilave yapılması zorunlu olmuştu. Fakat bazı vilayet ve liva meclisleri ve
encümenleri, muvazene-i hususiyeden her vazife için belirli ödenek konulduğu
gerekçe gösterilerek, öğretmen ve idarecilerin taltifleri ve ilerlemelerine engel
olunmaktaydı. Bu nedenle encümen ve meclisin bu konulara müdahale etmemesi
hakkında, dâhiliye nazırı adına, müsteşar tarafından 8 Nisan 1333 (8 Nisan 1917)
tarihinde uyarı yapılmıştır. Maaşlar ve masrafların içeriğini gösteren cetveller
364 BOA., DH.UMVM., 66-56, 1334.Ra.20.
140
meclis-i umumiyeye verilmekteydi. Darülmuallimin ve muallimat idarecileri ile
öğretmenlerinin maaşlarının umumi meclisce bütçeye konulan ödeneğin miktarını
geçmemek üzere ödenmesi ve herhangi bir eksiltme yapılmaması bakanlıkça ifade
edilmişti365. Ülkenin içinde bulunduğu şartlar nedeniyle, bu tarihlerde terfiler gibi
çeşitli ek ödemeler bir kenara, normal maaşların ödenmesi dahi güç bir hale
gelmekteydi.
I. Dünya Harbi nedeniyele yiyecek ve giyecek fiyatları günden güne
değişmekte, az bir süre zarfında fiyatlar hayli yükselmekteydi. Darülmuallimin ve
muallimat için satın alınmasına lüzum görülen yiyecek ve çeşitli ihtiyaçlar
bulunmaktaydı. Gerektikçe darülmuallimin ve darülmuallimata güveni olan esnaftan
veresiye olmak suretiyle erzak satın alınmıştır. Fakat fiyatların yükselmesi
sonucunda ödenek ile satın alınanlar arasındaki fark artmıştır. 1916 senesinde Bursa
darülmuallimini ve muallimatı için verilen ödeneğe 57.000 kuruş ilave edilmiştir. Bu
meblağa, yardım ödemelerinden fazla gelen meblağ, karşılık olmak üzere
gösterilmiştir366. Dolayısıyla değişen sosyo-ekonomik koşullar eğitimi olumsuz
etkilemekteydi
Okulların tamir ve inşaat masrafları da bütçeye yük getirmekteydi. 3 Aralık
1302 (15 Ocak 1887) tarihinde maarif nezaretinden yazılan tezkerede
Çemberlitaş’daki Darülmuallimin binasında keşf yapılmıştır. Okulun tamir masrafı
20.000 kuruş olarak hesap edilmiştir. Bu masrafın, maarifin 1887 senesi bütçesine
eklenmesine karar verilmişti367. Yine, mevcut okul binaları yetersiz görüldüğü için
genişletilmesi veya nakli gerekebilmekteydi.
21 Kanunisani 1279 (2 Şubat 1864) tarihinde, Mülkiye mektebinden sınav ile
mezun olan öğrencilerin müdürlüklerde istihdam edilmeleri planlanmıştı. Bu amaçla
mektebin genişletilmesi ile daha fazla öğrenci yetiştirilmesi gerekliliği Rumeli teftiş
memuriyetinde bulunmuş olan Suphi Bey imzası ile belirtilmiş ve bu şekilde
Mekteb-i Mülkiyenin öğrenci sayısının artırılması amaçlanmıştır. Bunun yanı sıra
Darülmualliminin ile Mahrec-i Aklam ve Mekteb-i Mülkiye öğrencilerinin,
ticarethane dairesindeki odaları da dar ve bakımsız olduğundan az bir masrafla
365 BOA, DH.UMVM., 147-37, 1335.C.15. 366 BOA., DH.UMVM., 20-27, 1335.N.03. 367 BOA., İ.ŞD.,83-4943, 1304. Ra. 18.
141
okulların nakledilmesi düşünülmüştür. Bu amaçla, Darülfünunun’un gerekli
yerlerinde tamir yapılmak suretiyle bu okulların Darülfünun’a nakledilmesi
planlanmıştır. Nakledilme gerekçesi iki açıdan ele alınarak dile getirilmektedir.
Birincisi, Mekteb-i Mülkiye öğrencilerinin sayısının artacağı düşüncesi, diğeri
Darülmuallimin ve Mahrec-i Aklam talebelerinin eğitiminde fiziki şartlar açısından
sıkıntı yaşanılıyor olmasıdır. Darülfünun’a nakledilmesi düşünülen bu okullarla
ilgili olarak ayrıca, Sedefçiler içinde bulunan merhum Nuri Efendi Konağı da
değerlendirilmek üzere sadrazama sunulmuştur. Müsteşar Paşa ile gidilerek burası
incelenmiş, mevki olarak uygun görülen konak, genişlik olarak da yeterli
bulunmuştur. Bu nedenle hanenin sahibi Asım Bey ile kira bedeli görüşülmüş ve
senelik 45.000 kuruş olmak üzere beş seneliğine kontrat yapılmıştır. Bu paranın
maliye hazinesinden ödenmesi planlanmıştır368. Dolayısıyla, binanın tamir ve
bakımından dolayı ortaya çıkacak masrafı karşılamaktansa, okul binasının
taşınmasının uygun olacağı düşünülmüştür. Çünkü bunun için daha az bir masraf
gerekeceği hesap edilmişti.
Aynı zamanda, nakl edilecek olan okullarla ilgili olarak Nafia Nezareti’nin
Meclis-i Vala’ya gönderilen tezkeresi bulunmaktadır. Burada da aynı hususlar dile
getirilmektedir. Mülkiye mektebinden imtihan ile çıkan öğrencilerin müdürlüklere
memur edilerek idarelerinden istifade edildiğinden bunların sayısının artırılması,
derslerinin geliştirilmesi ve gereken hocaların seçilmesi ve ayrıntıları
kararlaştırılmıştır. Odaların döşenmesi hususu da 29 Şubat 1279 (12 Mart 1864)
tarihinde maliye nezaretine bildirilmiştir369.
Darülmuallimin veya muallimat binalarının çeşitli doğal koşullardan etkilenmesi
durumu da söz konusu olmaktaydı ve bu durum da maliyeye yük getirmekteydi. 7
Temmuz 1310 (19 Temmuz 1894) tarihinde Darülmuallimin müdüriyetine
gönderilen yazıda, depremden dolayı darülmuallimin binasının zarar gördüğünden
bahsedilmiştir. Daha önce yaşanan bir depremden dolayı darülmuallimin binasının
oturulamayacak derecede zarar görmediği, yapılan inceleme sonrasında anlaşılmıştı.
Genel itibariyle mektebin tatil edilecek derecede zarar görmüş olmadığı kalfa ve
368 BOA., İ.MVL., 503-22764,1280.L.12. 369 BOA., İ.MVL., 503-22764,1280.L.12.
142
mühendislerin yaptığı incelemeler sonrasında anlaşılmıştır. Derslerin kesintiye
uğramaması düşüncesiyle, öğretime devam edilmesi kararlaştırılmıştır370.
Darülmuallimin çeşitli tarihlerde binasının yeri değiştirilmiş, hatta
darülmuallimin için bir okul binası inşa edilmiştir. Zira okul binasının kendine ait
olmaması nedeniyle, 30 Eylül 1328 (13 Ekim 1912) tarihinde Çapa’da
darülmuallimin inşa edilmesine karar verilmişti. Darülmuallimin-i Âliye müdürü
aynı zamanda inşaat komisyonu olmuş ve Çapa’da inşa edilecek darülmuallimin
binasının inşaat masrafları görüşülmüştür371.
Çapa’da inşa edilecek Darülmuallimin için binanın iki tarafı arasında bir
yatakhane de yapılacaktı372. 3 Teşrin-i Sani 1328(16 Kasım 1912)de binanın son kat
duvarları yapılmış373, darülmuallimin binasının inşaatının tamamlanması için maarif
nezaretinin 16 Mayıs 1329 (29 Mayıs 1913) tarihli ilave edilmesi gereken meblağa
dair kanun ile, İstanbul Darülmuallimini inşaat masrafı olan 660.000 kuruş 1913
senesine ilave edilmişti374.
Darülmuallimine ayrılan bütçenin seneler itibariyle değişikliğe uğramasında
öğrenci sayısının da rolü bulunmaktaydı. Darülmuallimin’de 1902 senesinde öğrenci
sayısının artışına paralel olarak bütçeden verilen payın da artırılması planlanmıştır.
Buna göre aylık 8.500 kuruş olan ödeneğin 10.000’e çıkarılması meclisce
onaylanmıştır. Aradaki 1.500 kuruşluk fark, merkez masarifat kısmında bulunan
zuhurat (hesapta olmayan) ödeneğinden merkez maaşlar faslına nakledilmiştir375.
Bütçede birçok kaleme ödenek ayrıldıktan sonra, ayrı bir hesabın tutulmakta olduğu,
farklı alanlarda fazladan bir harcama gideri olabileceği düşüncesiyle hazırda bir
miktar bulundurulduğu görülmektedir.
Darülmuallimin’e I. Dünya Harbi yıllarında da verilen ödenekte azalma olsa da
kesinti olmamıştı. 1916 senesi maarif bütçesinin 4. darülmuallimin-i âliye idare ve
tesisat masrafı maddesine 1.125.000 ; 5. darülmuallimat idare ve tesisat masrafı
maddesine 1.500.000 kuruş eklenmişti376. Bu durumda 1916 senesinde
370 BOA., MF.MKT., 213-7, 1312.M.15. 371 BOA., MF.ALY., 33-8, 1330.Z.4. 372 BOA.,MF.ALY., 33-40, 1330.Z.21. 373 BOA.,MF.ALY.,34-29,1331.M.9. 374 BOA., Kavanin ve Nizamat Defteri, No: 22, s.55. 375 BOA., İrade Maarif, 1320.Ş.18, Vesika No:3. 376 BOA., Kavanin ve Nizamat Defteri, No:28, s.11.
143
Darülmuallimat’a Darülmuallimin’den daha fazla pay ayrıldığı görülmektedir.
Bunun nedeni, İstanbul’da darülmuallimat öğrencilerinin sayı itibariyle fazla
olmasından kaynaklanabilir. Darülmuallimattaki öğrenci sayısının daha fazla olması,
darülmuallimat eğitiminin, taşrada II. Meşrutiyetten sonra verilmeye başlamasını da
gerektirmişti.
İstanbul ve taşradaki darülmuallimin binalarının bazıları satın alınmakta, bazıları
kiralanmaktaydı ve bina temini de masraf gerektirmekteydi.
Darülmuallimat için 1894 senesinde Koska dışında bir binanın alınması veya
kiralanması durumu söz konusu olmuş, Koska’da bulunan Darülmuallimat binasının
depremden hasar görmesi sonucu harap olmasından dolayı, dâr-ül-muallimat
binasının buradan taşınması gerekmişti. Darülmuallimat için Laleli’de bulunan bir
konak, ileride satın alınmak üzere kiralanmış ve Laleli’de bulunan bu konağa 2.000
lira ödenmesi konusunda 25 Eylül 1310 (7 Ekim 1894) tarihinde karara varılmıştı377.
Sonuç itibariyle bir eğitim kurumunun çok çeşitli ihtiyaçları olabilmekte idi. Bu
ihtiyaçların karşılanması için farklı kalemlerden ödenek ayrılmıştı. Fakat mümkün
olduğu kadar eğitime ayrılan payda kısıtlamaya gidilmemeye çalışılmış, eğitim
kurumları için gereken maddi olanaklar, çeşitli sıkıntılara rağmen karşılanmaya
çalışılmıştı.
2.3.4. Sınavlar
2.3.4.1. Darülmualliminde Sınavlar
Darülmualliminde sınavların senede kaç sefer düzenlendiği, nasıl yapıldığı,
hangi esaslara göre değerlendiridiklerine ilişkin konular hakkında darülmuallimin ile
ilgili olarak nizâmnâme ve talimatname hükümlerine bakabiliriz. Bunun dışında
öğretmen yetiştiren kurumlara ait genel sınav çizelgeleri ile diğer arşiv belgeleri
sınavların uygulanışı hakkında önemli ayrıntılar içermektedir.
1919 tarihli darülmuallimin ve darülmuallimat nizamnamesinin, otuz üçüncü
maddesi sınavlar hakkında şu bilgileri içerir: “Darülmuallimin ve darülmuallimat-ı
ibtidâîye ile darülmuallimin ve darülmuallimat-ı âliyenin hazırlık kısımlarında biri
yazılı diğeri sözlü olmak üzere senede iki sınav yapılır. Yazılı sınav ocak ayı başında
377 BOA., İrade-i Maarif, 1312.R.21.
144
; sözlü sınav da eğitim öğretim senesi sonunda yapılır. Sözlü sınavlarda sınıf
geçebilmek için her dersten en az beş puan almak gerekmektedir. Son sınıflarda
yalnız bir dersten beşten aşağı puan alan öğrencinin sınavların bitiminden bir hafta
sonra bir kereye mahsus olmak üzere tekrar sınav olması gerekmektedir. Son sınıf
dışında diğer sınıflarda bitirme sınavı yoktur. Darülmuallimin ve darülmuallimat-ı
âliye kısımlarında sınav zamanı ve usulü ile öğrencinin sınıf geçme sistemi
darülfünun nizamnamesi hükümlerine tâbidir” 378. Nizamname hükmünden senede
iki sınav düzenlendiği ve bunlardan birinin yazılı diğerinin sözlü olarak
uygulandığını görmekteyiz. Sınıf geçmek için beş ve üzeri bir not almak
gerekmekteydi.
Darülmuallimin öğrencilerine 1873 senesinde uygulanacak sınavlarla ilgili bir
arşiv belgesine göre, darülmuallimin dersleri recep ayının on beşinde bitmekteydi.
Ders programında yazılı olan derslerden öğrenciler sınava girecekler ve bununla
ilgili bir sınav programı ilan edilecek, sınavın sözlü veya yazılı olarak yapılacağı da
bu ilanda belirtilecekti. Mazeretsiz ve izinsiz sınava gelmeyen öğrenciler daha sonra
sınavlardan başarılı olsa dahi şehadetname verilmeyecek ve bir sonraki sınıfa
geçirilmeyecekti. Bulunduğu sınıfta kalan ve bu durumu tekrarlayan öğrencilerin
okuldan uzaklaştırılması söz konusu olup, bir sınıftan diğerine nakil olan öğrencilerin
sınava kabul olunmadığı takdirde tekrar sınav talep etmeye hakkı yoktu ve mektebe
devam etmeyenlerin bir sonraki sınıfa geçme hakları da bulunmuyordu. Bir
öğrencinin birden fazla sınava gireceği düşünülerek, sınavlar arasında birkaç gün ara
bırakılması düşünülmüş, fakat sınavlar arasında çok zaman geçeceği anlaşılarak bir
süre veya vakit tayinine gerek olmadığına maarif meclisi’nde karar verilmiş ve
darülmuallimin müdürlüğüne alınan kararlar bildirilmiştir379. Darülmualliminde
uygulanan sınavlarda, öğrencinin devam durumuna bakıldığı, mazereti olmadan
sınava gelmeyenlere şehadetname verilmediği, iki kez sınıfta kalan öğrencinin tekrar
sınavlara giremediği anlaşılmaktadır.
Darülmuallimine alınacak öğrencilerde aranan şartlara ayrı bir başlıkta yer
verildi. Fakat burada genel itibariyle yer vermek gerekirse, 25 Teşrin-i evvel 1293
378 BOA., DUİT.,96-43, 1337.B.29. 379 BOA., MF.MKT., 13-7, 1290.Ş.1.
145
(6 Kasım 1877) tarihli bir belgede yer alan ilana bakabiliriz. Bu ilanda
darülmuallimin’e girmek isteyenlerin izleyeceği yol belirtilmektedir380.
Buna göre, darülmuallimine girmek isteyenlerde ilk zamanlarda herhangi bir
okuldan mezuniyet şartı aranmıyordu. Sadece temel seviyede okuma, yazma, hesap
bilmek yeterli görülmekteydi. Daha sonra, Arapça ve Farsça bilmekten ziyade
Arapça kelime bilgisi ve Farsça dilbilgisinin öğrenilmiş olması zorunlu tutulmuştu.
Sınavların uygulanışı hakkında önemli meselelerden biri de sınav sonuçlarının
nasıl değerlendirildiği ile ilgilidir. Günümüzde sınavlar sonrasında uygulanan not
sistemi ve not dilimlerinin karşılıkları şöyledir381:
Pekiyi 5 85-100
İyi 4 70-84
Orta 3 55-69
Geçer 2 45-54
Başarısız 1 0-44
Bu not sistemi ilk ve ortaöğretimde geçerlidir. Fakat darülmualliminle
günümüzdeki eğitim fakültelerini kıyasladığımızda çeşitli üniversitelerde farklı not
sistemleri ile karşılaşmak mümkündür.
Darülmuallimin ve muallimat’larda ise on’luk not sistemi uygulanmaktaydı ve
not sistemi de şöyleydi:
Aliyyü’l-â’lâ 10
Karîbü’l-a’lâ 9
Âlâ 7-8
Vasat 5-6
Zayıf 3-4
Pek zayıf 1-2
Boş 0
Darülmuallimin ve muallimat’ta sınavlarda görev alan mümeyyizler vardı.
Bu mümeyyizler seçici konumdaydılar ve öğrencilerin okula kabul edilmeleri
esnasında ve sonrasında yapılan sınavlarda görev almaktaydılar. Öğretmen yetiştiren
kurumlardaki sınavlarda mümeyyizler yalnız okulun kendi muallimleri veya
380 BOA.,MF.MKT., 51-175, 1294.L.29. 381 Taymaz, Okul Yönetimi, s.134.
146
idarecilerinden oluşmuyordu. İdadiye, sultaniye veya bir başka mektepteki muallim
veya idareci darülmuallimin sınavlarında mümeyyiz olarak görev alabiliyor ve
öğrenci seçimini gerçekleştiriyorlardı.
2.3.4.2. Mümeyyizler
Mümeyyizler sınavlarda seçici kurul olarak görev yapan kişilerdi.
Darülmuallimin’de düzenlenen genel sınavlarda mümeyyizler görev almaktaydılar.
Darülmualliminin genel sınavlarına tayin edilecek mümeyyizlerin isimleri ile sınav
günleri maarif meclisince tespit edilmekteydi382. Bu mümeyyizler şubelere, yapılan
sınava ve zamana göre değişebilmektedir. Fakat öernek olması bakımından
darülmualliminin âliye şubesinde herhangi bir zamanda düzenlenen sınavlarda görev
alan mümeyyizlere, mümeyyizlrin nereden temin edildiklerini göstermek bakımından
yer verebiliriz.
Darülmuallimin-i Âliye şubesi genel sınavları için, 15 Kanun-ı Sani 1311(6
Şubat 1896) tarihinde görevli mümeyyizler belirlenmişti. Buna göre dersler, dersin
hocası ve mümeyyizler şunlardır383:
Tablo 33. Darülmuallimin-i Âliye’de Düzenlenen Genel Sınavlarda Görevli
Mümeyyizler
Dersin İsmi ve Hocası Mümeyyiz Arapça Muallimi Sait Efendi Maarif Meclisi üyesinden Lami Efendi ve
Rüşdiye şubesi öğretmenlerinden Süreyya Efendi
Akaid Muallimi Süleyman Efendi Darülmuallimat Müdürü Mehmet Hulusi ve
Arapça Muallimi Esat Efendiler
Farsça Öğretmeni Hüsnü Efendi Rüşdiye Şubesi Muallimi Süreyya Efendi ve
Arapça öğretmeni Sait Efendiler
Edebiyat Öğretmeni Abdullah Efendi Usul-ı Tedris öğretmeni Selim Sabit Efendi ve
Arapça öğretmeni Sait ve Süreyya Efendiler
Tarih Öğretmeni Azmi Bey Sultani Mektebi Müdürü Abdurrahman Bey ve
Rüşdiye Coğrafya Öğretmeni Alaaddin Efendi
Fransızca Öğretmeni Nail Mehmet Efendi Maâarif Meclisi Üyesinden Artin ve Rüşdiye
Fransızca Öğretmeni Ali Sait Efendi
382 BOA., MF.MKT., 166-114, 1310.L.14. 383 BOA., MF.MKT., 297-40, 1313.C.23.
147
Coğrafya Öğretmeni Hikmet Bey Encümen Üyesi Celal Bey ve Rüşdiye Şubesi
Coğrafya Öğretmeni Muhittin Bey
Hendese Öğretmeni Cevdet Efendi Fünun-ı Tersimat Öğretmeni Cemal ve Rüşdiye
Hendese ve Cebir Muallimi Mülazım-ı Evvel Ali
Rıza Efendi
Fransızca Öğretmeni Şükrü ve Ziya Beyler Meclis Başkâtibi Nail Bey ve Rüşdiye Muallimi
Ali Sait Beyler
Hikmet Muallimi Ziya Bey Mülkiye Hikmet Öğretmeni Zeki Bey ve Maarif
Meclisi Üyesi Hikmet Bey
Kimya Muallimi Doktor Mustafa ve Halit Efendi Âliye Hendese Muallimi Cevdet Efendi ve
Mülkiye-i Şahane Muallimi Neşet Efendiler
Tabakat Muallimi Hüseyin Remzi Efendi Mülkiye Tabakat Muallimi Cemil Bey ve
Harbiye muallimlerinden Doktor Yüzbaşı Ali
İhsan Efendi
Kozmoğrafya Muallimi Cemal Efendi Âliye Hesap Muallimi Ferit Bey ve Mülkiye
Hikmet Muallimi Salih Zeki Beyler
Cebir Ve Makine Muallimi Ziya ve Cemal
Efendi
Rüşdiye Muallimlerinden mülazım-ı evvel Ali
Rıza Efendi ve Mektubat Muallimi Mehmet
Emin Efendi
Tersimat ve Topoğrafya Muallimi Cemal ve
Halit Efendi
Âliye Hendese Muallimi Cevdet Bey ve Mülkiye
Tersimat Muallimi Muhtar Bey
Hesap ve Usul-ı Tedris Muallimi Selim Sabit ve
Ferit Efendiler
Maarif Meclisi Üyelerinden Arto Bey, Âliye
Müsellesat Muallimi Mehmet Emin Efendi
Tabloya göre, her ders için farklı bir mümeyyiz tayin edilmiş olduğu görülür.
Mümeyyizler, rüşdiye ve mülkiye gibi okulların dışında maarif meclisi üyelerinden
de seçilebilmektedir.
6 Şubat 1896 tarihinde Darülmuallimin-i Rüşdiye şubesi genel sınavlarında
görevli mümeyyizler ise şöyledir384:
Tablo 34. Darülmuallimin-i Rüşdiye’de Düzenlenen Sınavlarda Görevli
Mümeyyizler
Dersin İsmi ve Hocası Mümeyyiz Telhis Muallimi Abdurrahman Efendi Edebiyat ve Arapça Muallimi Said ve Edebiyat
384 BOA., MF.MKT., 297-40, 1313.C.23.
148
Farsça Muallimi Hüsnü Efendiler
Akaid ve Mantık Muallimi Süleyman ve Esad
Efendiler
Said ve Süreyya Efendiler ve Dâr-ül-muallimat
Müdürü Mehmet Hulusi Efendi
Farsça Muallimi Hüsnü Efendi İbtidaiye Muallimi Halil ve Mahmudiye Farsça
Muallimi Arif Efendiler
Mevalid Muallimi Celal Bey Mülkiye Müdürü Hacı Ali Paşa ve Fünun-ı Kimya
muallimi Mustafa Efendi
Hikmet Muallimi Bahaeddin Efendi Mülkiye Mektebi hikmet Muallimi Zeki ve Âliye
Hendese muallimi Cevdet Efendiler
Usul-ı Tedris Muallimi Selim Sabit Efendi Maarif Meclisi Üyelerinden Aristo ve Meclis
Başkâtibi Nail Bey
İnşa ve Kozmoğrafya Muallimi Selim Sabit
Efendi
Edebiyat-ı Arabiye Muallimi Sait ve İbtidaiye İnşa
Muallimi Halit Efendiler
Tarih Muallimi Azmi Bey Rüşdiye Coğrafya Muallimi Cemalettin ve Âliye
Hendese Muallimi Cevdet efendiler
Resim Muallimi Hakkı Paşa Bab-ı Seraskeri Erkan-ı Harbiye Beşinci Şube
Memurin-i Kiramdan Kaymakam İsmail Hakkı Bey
Hüsn-ü Hat Muallimi Kerameddin Bey Maarif-i Umumiye Mektubi Kalemi Kitabetinden
Numan ve İbtidaiye Muallimi Ahmet Efendiler
Cebr ve Hendese Muallimi Ali Rıza Efendi Fen Şubesi Muallimlerinden Mehmet Emin ve Ferit
Efendiler
Fransızca Muallimi Ali Seyid Efendi Encümen-i Teftiş ve Muayene Başkâtibi Vehbi Bey
ve Âliye Şubesi Fransızca Muallimlerinde Şükrü Bey
Coğrafya Muallimi Cemaleddin Bey Meclis-i Maarif Başkâtibi Nail ve Encümen Üyesi
Celal Efendiler
Hesap Muallimi Servet Efendi Müsellesat Muallimi Mehmet Emin ve Cebir ve
Hendese Muallimi Mülazım-ı evvel Ali Rıza
Efendiler
Usul-ı Defteri Muallimi Mehmet Sami Efendi Müze-i Hümayun Muhasebecisi Recep Efendi
Bazı derslere iki mümeyyizin görevlendirilmiş olduğu tablodan anlaşılmaktadır.
Mümeyyizlerin görev sahaları, sınavın yapıldığı ders ile uyum göstermektedir.
Örneğin muhasebeci, usul-ı defteri sınavında; hesap dersi sınavında müsellesat ve
hendese muallimleri görev almaktadır. Bunun yanında mümeyyizlerin farklı
memuriyetlerden seçilebildiği gözlenmektedir.
149
6 Şubat 1896 tarihinde Darülmuallimin-i İbtidaiye şubesi genel sınavlarında
görevli mümeyyizler de tespit edilmişti. Buna göre dersler, dersin hocası ve
mümeyyizler şunlardır385:
Tablo 35. Darülmuallimin-i İbtidaîye’de Düzenlenen Sınavlarda Görevli
Mümeyyizler
Dersin İsmi ve Hocası Mümeyyiz Kurân-ı Kerim ve Tecvid ve Ulum-ı Diniye
Muallimleri İsmail Hakkı ve Halil Efendiler
Darülmuallimat Müdürü Mehmet Hulusi ve
Leyli İnas Mektebi Ulum-ı Diniye Muallimi
Hafız Selim Efendi
Hesap Muallimi Mehmet Sami Efendi Müsellesat Muallimi Mehmet Emin ve Rüşdiye
Cebir Muallimi Ali Rıza Efendiler
Kavâid-i Osmaniye ve İmlâ Muallimi Halil
Efendi
Mahmudiye Rüşdiye Müdürü Kamil ve İbtidaiye
İnşa Muallimi Halit Efendiler
Tarih-i İslam Muallimi Enver Efendi Azmi ve Rüşdiye Coğrafya Muallimi Cemalettin
Efendiler
Coğrafya Muallimi Enver Efendi Meclis Başkatibi Nail ve Rüşdiye Coğrafya
Muallimi Cemalettin Efendiler
Hüsn-ü Hat Muallimi Ahmet Hamdi Efendi Mektubi Kaleminden Numan ve Rüşdiye
Muallimi Keramettin Efendiler
Farsça Muallimi Halil Efendi Farsça Muallimi Hüsnü ve Mahmudiye Farsça
Muallimi Arif Efendiler
Elifba Muallimi Esat Efendi Darülmuallimat müdürü Mehmet Hulusi Efendi
ve Âliye Farsça Muallimi Hüsnü Efendiler
Usul-ı Tedris Muallimi Selim Sabit Maarif Meclisi üyesi Aristo ve Başkatib Nail
Beyler
İnşa Muallimi Halid Efendi Selim Sabit Efendi ile Halil Efendi
İlm-i Eşya Muallimi İsmail Bey Maarif Meclisi üyesi Aristo Efendi ve Meclis
Başkâtibi Nail Bey
Fransızca Muallimi Ziya Bey Rüşdiye Şubesi Fransızca Muallimi Ali Seyid
Bey
Bir dersin hocasının başka bir sınavda mümeyyiz olabildiği tablodan
anlaşılmaktadır. Örneğin Fransızca Muallimi Ali Seyid Efendi darülmuallimin-i
385 BOA., MF.MKT., 297-40, 1313.C.23.
150
rüşdiyede kendi dersinin sınavını yapmış, darülmuallimin-i ibtidaiye sınavlarında
mümeyyiz olarak görev almıştır. Cebr ve hendese muallimi Ali Rıza Efendi de aynı
şekilde bir sınavda mümeyyiz-i evvel olarak görev almış, diğer tarafta kendi dersinin
sınavını yürütmüştür. Burada mümeyyizlerin evvel ve sani olarak
derecelendirildikleri de görülmektedir.
2.3.4.3. Sınav Çizelgeleri
Darülmuallimin ve darülmuallimatlarda düzenlenen sınavlara ilişkin sınav
çizelgeleri hazırlanmıştı. Burada darülmualliminin farklı şubelerindeki, sınav
çizelgelerinden bazı örnekler sunulmuştur. Sınav çizelgelerinde, okutulan dersler
hakkında bilgi edinmek mümkündür. Bu çizelgelerde öğrenci numarası, ismi ve
öğrencinin her dersin sınavından aldığı puan ile elde ettiği dereceye yer verilmiştir.
Örnek olması bakımından âliye şubesinde düzenlenen sınav çizelgesine aşağıda yer
verilmiştir.
Tablo 36. Darülmuallimin-i Âliye Edebiyat Şubesi Birinci Sınıf Öğrencilerinin
1893 Senesine Ait Genel Sınav Çizelgesi386
No
İsm
i
Ara
bi
Aka
id
Faris
i
Edeb
iyat
-ı
Türk
î
Coğ
rafy
a-yı
Um
umi
Fran
sızc
a
Tarih
-i
Um
umi
Topl
am
Der
eces
i 340 Hakkı
Efendi-
İzmir
10 10 10 10 10 10 10 70 1.
341 Tahir
Efendi
Tokat
10 10 10 10 10 10 10 70 2.
152 Mehmet
Niyazi
Efendi
Mudanya
9 10 10 9 10 6 8 62 6.
203 Zeki
Efendi-
Asitane
9 10 10 9 9 7 9 63 3.
386 MF.ALY., 8-158, 1311.Ş.22.
151
107 Hasan
Efendi-
Kütahya
10 10 10 10 7 8 8 63 4.
233 Ömer
Fevzi
Efendi-
Köstence
10 8 10 9 9 7 10 63 5.
224 Mehmet
Efendi
10 10 9 9 8 6 8 60 8.
177 Halil
Efendi-
Simav
10 10 8 9 9 6 9 61 7
220 Abbas
Efendi-
Çorum
8 9 8 8 8 5 8 54 9.
219 İbrahim
Efendi-
7 9 9 8 7 6 7 53 10.
Darülmuallimin-i Âliye’ye ait sınav çizelgesinden, öğrenci sayısı, dereceye
giren öğrenciler gibi çeşitli bilgiler elde edilebilir. Bu tabloya göre darülmuallimin-i
âliye kısmında 1893 senesinde on öğrenci sınava girmiştir. Öğrencilerden ikisi tam
puan almışlar ve tüm derslerden en yüksek notu almayı başarmışlardır. Sınavlar
sonucuna göre başarısız öğrenci bulunmamaktadır. En düşük not olarak beş’i
görmekteyiz ki bu da geçer bir puandır.
Darülmualliminde sınavlar belli bir programa göre yürütülmekte idi. Çeşitli
şubelere ait derslerin sınavlarının hangi gün ve saatte yapılacağı bu programda yer
almaktaydı. 1905-1906 ders yılına ait genel sınav çizelgesi programı aşağıda bir
tablo halinde gösterilmiştir.
Tablo 37. Darülmuallimin 1905-1906 Eğitim Öğretim Senesi Genel Sınav
Programı387
Darülmuallimin Şubeleri 1905
Senesi
Günler Fünun 1 Edebiyat 1 Fünun 2 Edebiyat 2 Rüşdiye 1 Rüşdiye 2 Rüşdiye 3
387 BOA., MF.İST., 5-67, 1325.B.1.
152
Temmuz
Ayı
28. günü Cumartesi Hikmet Fransızca Cebir-i Âli Edebiyat-ı
Arabiye
29 Pazar Hesap Fransızca Hikmet
Ağustos
Ayı 1.
günü
Çarşamba Ziraat Mantık Müsellesat Akaid Farisi
4 Cumartesi Arabi Hesap Hendese
7 Salı Hesap Coğrafya Hikmet Fransızca
9 Perşembe Farisi Arabi Cebir
11 Cumartesi Cebir Servet Fransızca Servet
12 Pazar Kavaid-i
Osmaniye
Farisi Coğrafya
15 Çarşamba Kozmoğrafya Mantık
16 Perşembe Fransızca Hendese Kavanin
18 Cumartesi Hayvanat Telhis Ziraat Farisi Kitabet
21 Salı Tarih Coğrafya Fransızca
23 Perşembe Tarih Tarih
25 Cumartesi Coğrafya Ziraat Akâid
28 Salı Belagât-ı
Osmaniye
Coğrafya
30 Perşembe Ulûm-ı
Diniye
Tarih Ziraat
Eylül 2 Pazar Hendese Kavanin Hendese Coğrafya
4 Salı Kitabet Kurân-ı
Kerim,
Hüsn-ü
Hat
Akâid Arabi
5 Çarşamba Usûl-ı
Defteri
Ahlak,
Usul-ı
Tedrisi
Ahlak,
Usûl-ı
Tedrisi
6 Perşembe Farisi Kitabet,
Resim,
Hüsn-ü
Hat
Ahlâk,
Usûl-ı
Tedris,
Resim
8 Cumartesi Müsellesat Akaid Tabakat Kitabet Usul-ı
153
Defteri
13 Perşembe Fransızca Mihanik Kavanin
Tablodan, darülmualliminde genel sınavların ne kadar süre devam ettiği ile
darülmualliminin şube ve sınıfları ve buralarda okutulan dersleri görmek
mümkündür. Sınavların temmuz ayının sonunda başlayıp, eylül ayının ikinci
haftasına kadar sürdüğü anlaşılmaktadır. Fen ve edebiyat şubelerinin ikişer sınıfı,
rüşdiye sınıfının da üç sınıfı bulunmaktadır. Cuma günü haricinde, sınavlar haftanın
her günü yapılabilmektedir. Sınavlar arasında bir veya birden fazla gün ara
bulunabilmektedir. Bir günde sadece bir sınav yapılmakta, fakat, istisna olarak, bir
iki örnek bulunmaktadır. Örneğin rüşdiye şubesinde bir ve ikinci sınıflarda aynı gün
içerisinde iki sınav yapıldığı anlaşılmaktadır.
2.3.4.4. Darülmuallimat Sınavları
Darülmuallimat için 1912 tarihinde bir talimatname hazırlanmıştır388.
Talimatnamede sınavlarla ilgili aşağıdaki hususlar yer almaktadır:
Her eğitim öğretim yılında biri özel diğeri genel olmak üzere iki defa sınav
yapılmakta olup, bunlardan birincisi yazılı, ikincisi sözlü olarak uygulanmaktadır.
Özel sınavlar bir hafta zarfında tamamlanmakta, genel sınavlar için davet olunacak
bayan ve erkek mümeyyiz, darülmuallimat öğretmenlerinden veya İnas İdadi
Mektebi muallim ve muallimelerinden olması gerekmektedir. Sınıf geçmek için
genel derslere ait tam numaranın yarısını almak şarttır. Yalnız iki dersden üçden
aşağı puan alanlar veya bir ders sınavına mazeretli olarak girmeyenler gelecek eğitim
öğretim senesi başında girmedikleri veya başaramadıkları derslerden bir defa daha
sınava tabi tutulurlar. Talimatnameye göre, bu tamamlama sınavında ancak bir
dersden başarılı olunamadığı takdirde üçüncü defa sınav yapılabilmektedir. Gerek bu
son sınavda başarılı olamayanlar ve gerek bitirme sınavında birden fazla dersden
kalanlar sınıfta kalmış sayılmaktadır. Bitirme sınavları mektebin açılmasından
itibaren uzatılmadan 15 gün içinde yapılıp, bu günlerde mazeretli olunsa dahi sınava
388 Maarifi Umumiye Nezareti (MUN), Darülmuallimat Talimatnamesi (D.T.), İstanbul Matbaai Amire, 1328.
154
gelmeyenler sınavdan kalmış sayılmaktadırlar389. Darülmuallimatta uygulanan
sınavlarla ilgili kural ve kaidelerin, darülmualliminde yapılan sınavlardaki yöntemle
benzerlik taşıdığı görülmektedir.
Darülmuallimat talimatnamesine göre, sınavda başarılı olamayarak sınıflarında
kalanlar gelecek sene sınavına girmektedirler, fakat iki dersten başarısız olanlar yine
sınıf tekrarı yapmaktadır. Bu gibilerin ihracına karar verilebileceği gibi, devam
etmek isterlerse bir sene daha devam etmelerine izin verilebilmektedir. Üçüncü sene
sınavında da başarısız olanlar olursa veya ikinci sene sınavında iki dersten fazla
düşük puan alan öğrenciler tasdikname verilerek ihraç edilmektedir390.
Sınavlarda tam puan 10 olup, puanların karşılığı şöyledir:
9-10 aliyy-ül-a’la 7-8 a’lâ; 6 garib-i a’lâ ; 5 vasat ; 3-4 zayıf
Bu derecelerin tayininde yarım veya yarımdan fazla olan küsüratlar
tamamlanmaktadır. Bunlar derece tayininde kullanılmakta puanlarda
uygulanmamaktadır. Çünkü yüz üzerinden puanlar değerlendirilmektedir. Sınavlarda
öğrencilerin vereceği cevaplara göre muallim, muallime ve mümeyyizeler tarafından
tarafsız bir şekilde kâğıtları okunarak belirlenen puanlar verilerek, bu şekilde verilen
puanların ortalaması alınmaktadır. Her sene mektep idaresi sınavların ardından her
öğrencinin künyesini ve her dersden kaç puan aldığını ve sınıfında ortalama olarak
kaçıncı olduğunu içeren iki nüsha cetvel düzenlenerek mümeyyizlere
mühürletildikten sonra, biri mektepte tutulmak üzere alıkonulmakta, diğeri bakanlığa
göderilmektedir. Sınavların sonunda mektep idaresi her öğrenciye sınavlarda
aldıkları puanları gösteren bir pusula vermektedir. Her öğrenci eğitim öğretim senesi
başında bu pusulayı babası veya velisi tarafından görülmüş ve mühürlenmiş olduğu
halde idareye iade edecekti391. Darülmuallimatta sınav sonunda çizelgelerin
hazırlandığı ve öğrencilere, karne gibi bir pusula verildiği, notlar belirlenirken
mümeyyizlerin tayin ettikleri puanların ortalamasının alındığı, eğitim öğretim yılında
iki kez sınav düzenlendiği ve bu sınavların birinin sözlü olarak yapıldığı ve
dolayısıyla sözlü performansa da önem verildiği anlaşılmaktadır.
389 MUN,D.T. 390 MUN,D.T. 391 MUN, D.T
155
Darülmuallimat’ta sınıfını geçemeyen öğrencilere farklı yaptırımlar da
uygulanmaktaydı. Örneğin Darülmuallimat’ta yatılı bölüme kayıtlı iken yapılan
sınavlar sonucunda sınavını geçemeyen bir öğrencinin kaydı talimatname gereğince
gündüzlüye çevrilmiştir. Öğrencinin velisi, kızının okulun uzaklığı nedeniyle okula
devam edemediğini ve tekrar yatılıya kabul edilmesini okul idaresinden talep
etmiştir. Veya kızının Kandilli Sultanisine gündüzlü olarak nakline bakanlıktan izin
verilmesini istemiştir. Fakat isteği, nizamnamenin 35. maddesine göre uygun
görülmemiştir392. Görüldüğü üzere, öğrencinin kaydı başarısızlığı halinde
gündüzlüye alınabilmektedir. Burada, nizamname hükümlerinin uygulandığı veya bu
hükümlere sadık kalındığı anlaşılmaktadır.
2.3.5. Eğitim Öğretim Kadrosu
2.3.5.1. Darülmuallimin Muallimleri
Osmanlı Devleti’nde öğretmenlerin farklı dereceleri veya sınıflarının olduğu
görülür. Gerek öğretmen yetiştiren kurumlarda, gerekse diğer okullarda daimi
muallimler ve seyyar muallimler ayrı tutulmaktaydı. Daimi muallimler okulun
kadrolu öğretmenleri idiler. Seyyar muallimler ise girdikleri derslerin karşılığını
almaktaydılar. Bunun dışında muallim-i evvel, muallim-i sâni şeklinde devam eden
muallimlerin derecelendirilmesi usûlü uygulanagelmekte olup, muallim-i evvellik
birinci derecedeki bir muallimin rütbesi idi.
Öğretmenliğin uzmanlık mesleği olması konusunda bir talimatname XX. yüzyıl
başında yayınlanmıştı. “Muallimlikte Meslek-i İhtisas Tesisine Dair Talimat”
öğretmenleri kadrolu ve seyyar olarak ayırmıştır. Buna göre, daimi öğretmenler her
zaman mektepte bulunmakta, öğretim yanında öğrencilerin ahlâki eğitimlerinde ve
okulun idaresi ve disiplini işlerinde görev yapmaktaydılar. Seyyar muallimler ise ek
görevle başka okullarda da derse girebilmekteydiler393. Seyyar muallimin ücretli
öğretmen statüsünde olduğu anlaşılmaktadır. Bunun yanında muallimler
derecelerinde sabit olmayıp, isterlerse ilerleme kaydedebilmekteydiler.
Muallim evvelliğe geçmek isteyen muallim-i sânilerin 1890 senesinde sınava tabi
tutuldukları anlaşılmaktadır. Muallim-i evvellik isteyen adayların İstanbul’a gelerek
392 BOA., MF.ALY., 151-17, 1339.M.5. 393 Akyüz, age., s.218.
156
darülmuallimin şehadetnamelileri derecesinde sınav vermeleri gerekmekteydi394.
Bunun yanı sıra belirli bir süre görev yapmak da derecelendirmede esas kabul
edilebilmekteydi.
Seyyar ve daimi muallimler dışında muallim vekilleri de bulunmaktadır. Bunlar
daimi muallimler arasından, önemli bir gerekçesi veya mazereti nedeniyle derse
gelmeyen olursa onların yerine görev almaktaydılar.
Önceleri vekil öğretmenler ile daimi öğretmenler arasında maaş farkı oldukça
fazla idi. Muallim vekillerine yarım veya üçte bir maaş verilmekteydi395. Fakat, 15
Mart 1923 tarihinde alınan bir kararla geçici olarak tayin olunan muallim vekillerinin
maaşlarının asıl öğretmenlerin tâbi olduğu şartlara eşit kılınmasına karar verilmişti.
Muallim vekilleri geçici olsa da asilin yerini aldığı için bunlara da asil öğretemenler
gibi haklar verilmesi uygun görülmüştü396.
Eylül 1887 tarihli darülmuallimin nizamnamesinin397, ikinci bölümünde
muallimliğin derecelerine yer verilmiştir. Nizamnameye göre, rüşdiye mektebi
muallimliği için üç sınıf oluşturulmuştur. Her sınıfta iki derecede muallim
bulunmaktadır. Birinci derecede muallimlik için yirmi beş yaşına ulaşmış olmak
gerekmekte olup, bu yaştan aşağı olanlar yirmi beş yaşına ulaşıncaya dek ikinci
derecede muallimlikte istihdam edilmekteydiler. Rüşdiye mektebinde bulunan
muallimlerden biri birinci derece ve diğerleri ikinci derece muallim sayılacaklardı.
Darülmuallimin-i rüşdiyeden şehadetname ile mezun olan öğrenci uygulama görmek
ve tecrübe kazanmak için ikinci derece muallimlikte iki sene görev yapacaktı.
Darülmuallimin-i rüşdiye kısmından şehadetname ile çıkan öğrencilerden isteyenler
ikinci derecede muallimlikte uygulama görüp tecrübe kazandıktan sonra, taşra
darülmuallimin-i sıbyan muallimliğine de tayin olunabilmekteydiler.
Nizamnameye göre, ilk sınıfta muallim-i evvellik derecesi boşta olduğunda,
ikinci sınıf muallim-i evvellik derecesinde ve muallim-i sanilik derecesinde olan
muallimlerden hangisi kıdemli ise bu kadroya o tayin olabilecekti.
Bu derecelere ait maaşlar şu şekildeydi:
1. sınıfın 1. derecesi: 1200 kuruş 394 BOA., MF.ALY., 7-7, 1308.S.5. 395 BCA.,30.18.1.1.7.31.20 396 BCA., 30.10.143.23.5. 397 BOA., MF.ALY.,3-90, 1305.M.9.
157
1. sınıfın 2. derecesi: 1000 kuruş
2. sınıfın 1. derecesi:1000 kuruş
2. sınıfın 2. derecesi: 800 kuruş
3. sınıfın 1. derecesi: 800 kuruş
3. sınıfın 2. derecesi: 600 kuruş
Eğitim bakanlığı yapmış olan Emrullah Efendi, 1910 senesinde“Tedrisat-ı
İbtidaiye Kanunu Lâyihası” hazırlamıştı. Bu layiha ile muallimler arasındaki evvel,
sâni ve sâlis gibi ayrımlar kaldırılarak, muallimler, muallim ve muallim halifesi
olarak iki kısma ayrılmıştır. Muallim halifesi, staj yapan öğretmenlerden oluşacak,
olup bunlar öğretmenin yardımcılığını da yürütecekti. Ehliyetnameli öğretmenlerin
de belli bir süre sonunda asıl öğretmenliğe geçmesine çalışılmıştır398.
Tedrisat-ı İbtidaiyye Kanununda muallimlerin dereceleri ile aldıkları maaşlara
yer verilmiş olup, bununla ilgili tablo aşağıda yer almaktadır.“Tedrisat-ı İbtidaiyye
Kanunu”na göre, darülmuallimin ve darülmuallimat-ı ibtidâîye muallimlerinin
sınıflarına göre aldıkları maaşlar şöyledir399:
Tablo 38. Darülmuallimin ve Darülmuallimat Muallimlerinin Maaşları Birinci sınıf 1000 kuruş
İkinci sınıf 800 kuruş
Üçüncü sınıf 700 kuruş
Dördüncü sınıf 600 kuruş
Beşinci sınıf 500 kuruş
Darülmuallimin ve darülmuallimat müdür yardımcılarının maaşları şöyledir:
Birinci sınıf 1100 kuruş
İkinci sınıf 900 kuruş
Üçüncü sınıf 750 kuruş
Darülmuallimin ve darülmuallimat müdürlerinin maaşları
Birinci sınıf 1400 kuruş
İkinci sınıf 1300 kuruş
Üçüncü sınıf 1200 kuruş
398 Ergün, age, s.60. 399 Nizamat, 22-24, s.162.
158
İbtidaiye mekteplerinde birkaç dersin muallimliğini yapmak üzere itimatname
belgesi de düzenlenmekteydi. Örneğin, Silistreli Selim Efendi’ye darülmuallimin
öğrencilerine Kıraat, Kurân-ı Kerim ile Tecvid eğitimi için 1879 senesinde
itimatname verilmiştir. Aylık 100 kuruş verilecek olan Selim Efendi haftada yalnız
iki ders okutacaktı400. Muallim ihtiyacının karşılanabilmesi amacıyla çeşitli yolların
denendiği görülmektedir.
Darülmualliminde öğretmenler branşlara göre mi derse girmekteydi? veya birkaç
ders bir öğretmene mi verilmekteydi?, taşra darülmualliminlerinde kaç muallim
görev yapmaktaydı?, muallimler ne kadar maaş almaktaydı? Darülmuallimin
muallimleri hangi okullardan mezun olmuşlardı? gibi çoğaltılabilecek sorular
darülmualliminde muallimler bölümünde incelenebilecek meseleler arasındadır.
Darülmualliminin farklı şubelerinde farklı dersler okutulmakta ve çeşitli branştaki
muallimler bu dersleri yürütmekteydiler. Burada örnek teşkil etmesi bakımından
darülmuallimin-i idadiye şubesinin ilk defa kuruluşundan sonra muallimler, branşları
ve muallimlerin alacakları ücretlere ilişkin olarak hazırlanan tablo aşağıda
gösterilmiştir.
Tablo 39. Darülmuallimin-i İdadiye Şubesi401
Dersler 1. sene dersi
kadim
2.sene dersi
zımmiyeten
3.sene dersi
yeniden
Öğretmenin
ismi Mantık 400 kuruş - 600 kuruş Selim Efendi
Kozmoğrafya - - 400 kuruş Tahsin Efendi
Müsellesât
(trigonometri)
- - 400 kuruş Tahsin Efendi
Cebir ve Hendese 700 kuruş - - Cemalettin
Efendi
Kimya - - 500 kuruş Doktor Rıza
Efendi
Fransızca - 700 kuruş Artin Efendi
Resim 200 kuruş 200 kuruş - Mösyö Kesan
Arapça 300 kuruş 300 kuruş - Şeref Efendi
400 BOA., MF.MKT, 62-9, 1296.Ca.12. 401 BOA, İ.ŞD.,39-2047, 1295.C.01.
159
Farsça 300 kuruş 300 kuruş - Rüstem Efendi
Birinci sene
Fransızca
350 kuruş 250 kuruş - Neşat Efendi
Toplam 2600 kuruş 1050 kuruş 2250 kuruş
Fransızca dersini iki farklı muallimin yürüttüğü tablodan anlaşılmaktadır.
Darülmuallimin’de yabancı muallimler de görev yapmış olup, bu hocaların genellikle
Fransızca, Resim, Müzik gibi dersleri yürüttükleri görülmektedir. Tahsin Efendi
kozmoğrafya ve müsellesat dersleri olmak üzere iki dersi idare etmişti. Muallimlerin
aldıkları maaşlar birbirinden farklı olup, bu farkın, girdikleri ders sayısıyla ilgili
olduğu ifade edilebilir.
Darülmualliminde 1902 senesinde görev yapan müdür, müdür muavini ve
muallimler ile bunların dereceleri, göreve başlama tarihleri, aldıkları madalyalar
aşağıdaki tabloda gösterilmiştir. Rütbeler ve karşılıkları konusundaki bilgilere
yukarıda maarif-i umumiye nezaretinin yapısı kısmında yer verilmişti.
Tablo 40. İstanbul Darülmuallimininde görevli idareci ve öğretmenler (1902)402
Memuriyet İsmi Rütbe Tarihi Madalya Müdür Osman Hilmi
Efendi
Mahrec 1898
Muavin Hüsnü Tahsin
Efendi
Salise 1902
Heyet-i Talimiye (Muallimler)
Edebiyat-ı Osmaniye
Kitabat-ı Resmiye
Muallimi
Sadık Bey Bala 1896
Resim Muallimi Hakkı Paşa Ferik Altın ve gümüş
iftihar ve gümüş
liyakat
İnşa, Kavaid-i
Osmaniyye, Usûl-ı
Tedris, Ahlâk ve İlm-i
Terbiye-i Etfal
Selim Sabit Efendi Evveli 1884
402 M.S. (1318), s.737.
160
Muallimi
Belâgat-ı Arabiye
Muallimi
Abdurrahman
Efendi
Evveli
İlm-i Eşya Muallimi İsmail Bey Evveli Gümüş liyakat
Tabakat Muallimi Halil Efendi Evveli sanisi 1896 Sanayi
Coğrafya Muallimi Hikmet Efendi 1899
Coğrafya Muallimi Hayreddin Efendi
Mevalid Muallimi Celal Efendi
Kavanin Muallimi Celal Efendi
Fransızca Muallimi Ali Seyid Efendi
Edebiyat-ı Arabiyye ve
İlm-i Ahlâk Muallimi
Said Efendi Mütemayiz 1901
Nebatat ve Hayvanat
Muallimi
Hüseyin Remzi
Bey
Mütemayiz
Fransızca Muallimi Şükrü Bey Saniye 1896 Sanayi
Tarih-i Umumi
Muallimi
Azmi Bey Saniye 1896
Müsellesat Muallimi Emin Efendi
Usul-ı Defteri
Muallimi
Nazmi Efendi 1899
Kaavaid-i Farisi,
Ulum-ı Diniye
Muallimi
Halil Efendi Mahrec 1897
Elifba, Fıkh-ı Şerif
Muallimi
Esad Efendi Kibar-ı müderrisin 1894
İlm-i Servet Ve Usûl-ı
Maliye Muallimi
Mehmed Cavid
Bey
Salise 1900
Hikmet Muallimi Bahaddin Efendi 1899 Sanayi
Tersimat-ı Riyaziye,
Tahlilat-ı Kimyeviye
Ve İnşa Muallimi
Halid Efendi 1901
Hendese Muallimi Cevdet Efendi 1901
Hesab Muallimi Ferid Efendi Sanayi
Edebiyat-ı Osmaniye,
Kitabatı Resmiye
Muallim Muavini
Şerif Bey
Edebiyat-ı Farisiye Hüsnü Efendi Müderris 1895
161
Muallimi
Akaid Muallimi Haşim Efendi 1871
Kimya-yı Uzvi,
Madeni Muallimi
Mustafa Efendi Kolağası 1897
Usûl-ı defteri, Cer-i
Etfal ve Kozmoğrafya
Muallimi
Cemal Bey Rabia
Cebir, hikmet,
Fransızca Muallimi
Ziya Efendi
Cebir, hendese
Muallimi
Ali Rıza Efendi Yüzbaşı
Hesab Muallimi Servet Efendi
Hesab Muallimi Kemal Efendi
Hesab Muallimi Besim Efendi
Kurân-ı Kerim ve
Tecvid Muallimi
İsmail Hakkı
Efendi
Hüsn-ü Hat Muallimi Kerameddin Bey
Hüsn-ü Hat Muallimi Ahmed Hamdi
Efendi
Coğrafya Muallimi Saim Efendi
İstanbul darülmuallimininde müdür ve müdür muavininin idareci olarak görev
yaptıkları ve bunun dışında farklı branşlardan kırk kadar öğretmenin vazife yaptığı
görülmektedir. Aynı zamanda, 1902 senesinde okulda yabancı hocanın olmadığı
anlaşılmakta olup, hesap, hüsn-ü hat gibi bazı dersler için, okulda birden fazla
öğretmen bulundurulduğu görülmektedir.
Darülmualliminde müdürlük de yapmış olan Bekir Servet Efendi’ye ilişkin
bilgiler, 16 Teşrin-i evvel 1325 (29 Ekim 1909) tarihinde düzenlenen bir cetvelde yer
almaktadır. Bu bilgiler bir muallimin memuriyet hayatındaki geçirdiği safhaları ve
yürüttüğü vazifeleri göstermesi bakımından önemlidir. Bir müdür veya muallimin
hangi memuriyetlerde bulunabileceğine ilişkin ayrıntılar içeren bu cetvelin
düzenlendiği tarihte, Bekir Servet Efendi’nin Mekâtib-i Hususiye İdaresi
162
Kitabeti’nde görev yaptığı anlaşılmaktadır. Bu görevden önceki memuriyetleri ve
sürelerine ilişkin bilgiler tabloda yer almaktadır403.
Tablo 41. Darülmuallimin’de Görevli Bir Müdürün Çalışma Hayatı Örneği
Bulunduğu memuriyetler Aylık maaşı Memuriyet
süresi
Başlangıç Bitiş
Darülmuallimin Müdürlüğü ve
Muallimliği
500 kuruş 7 sene 11 ay 1883 1891
Darülmuallimin Müdürlüğü ve
Muallimliği
750 kuruş 1 sene 3 ay 1891 1892
Darülmuallimin Müdürlüğü ve
Hesap Muallimliği
900 kuruş 1 sene 6 ay 1892 1894
Darülmuallimin Müdürlüğü ve
Hesap Muallimliği
925 kuruş
925 kuruş
muallimliğinden
tekaüdüne verilmiştir.
1 sene 9 ay 1894 1896
Üsküdar İdadisi Müdürlüğü ve
Darülmuallimin Hesap
Muallimliği
825 kuruş 8 ay 1896 1896
Üsküdar İdadisi Müdürlüğü ve
Hesap Muallimliği
697 kuruş 1 sene 2 ay 1897 1898
Üsküdar İdadisi Müdürlüğü ve
Hesap Muallimliği
740 kuruş 5 ay 1898 1898
Mekâtib-i İdadiye İdaresi Kitabeti 315 kuruş 6 gün 1898 1898
Mekâtib-i İdadiye idaresi Kitabeti 400 kuruş 2 sene 4 ay 1898 1901
Vefa İdadisi Kitabeti 400 kuruş 1 ay 1901 1901
Mekâtib-i İdadi Kitabeti 400 kuruş 1 sene 8 ay 1901 1902
Mekâtib-i İdadiye İdaresi Kitabeti 430 kuruş 3 sene 1902 1905
Mekâtib-i Hususiye İdaresi
Kitabeti
430 kuruş 3 sene 7 ay 1905 1909
Tabloya göre Bekir Efendi memuriyet hayatında farklı görevlerde bulunmuştur.
Müdürün aldığı maaş değiştiği için aynı görev birkaç kez yazılmıştır. Tablodan
403 BOA., ŞD, 230-7, 1332.C.8.
163
anlaşıldığı üzere, darülmuallimin müdürü aynı zamanda derslere girebilmektedir. ve
darülmuallimin müdürü Bekir Efendi hesap muallimliği de yapmıştır. Bekir Servet
Efendi on üç sene kadar Darülmuallimin müdürlüğünü yürütmüş, bu görevinden
emekli olmuş, fakat memuriyete devam etmiştir. Üsküdar İdadisi müdürlüğü de
yapan Bekir Efendi, bu görevine devam ederken aynı zamanda darülmuallimindeki
derslerine bir süre devam etmiştir. Dolayısıyla muallimler bir okulda görevli iken bir
diğer okulda derse girebilmekteydi. Muallimin memuriyet hayatında geçirebileceği
süreçler bu şekilde bir örnekle ifade edilebilmiştir. Muallimlerin tayin olurken nasıl
bir süreç izlendiğine de bu noktadan hareketle bakabiliriz.
Muallimler tayin oldukları yerlere giderken kendilerinden seyehat varakası
istenmekteydi. Bu evrak muallime ilişkin çeşitli bilgileri de içermekteydi. Örneğin
İstanbul Darülmuallimin-i İbtidâîye kısmından 1917 senesinde mezun olan Aziz Bey,
Niğde Darülmuallimini riyaziye muallimliğine tayin edilmişti ve bunun üzerine
kendisinden seyahat varakası istenmişti. Bu evrakta, Aziz Efendi’nin Rusya’dan
İstanbul’a eğitim görmek amacıyla gelmiş olduğu ve kendisinin kötü bir halinin
olmadığı ifade edilmektedir404. Dolayısıyla bu evrak muallimlerin sicili hakkında
önemli bilgiler içermekteydi.
Darülmualliminin rüşdiye şubesi ile açıldığı ilk tarihlerde derse giren
muallimlerden, farklı unvanlar taşıyanlarları vardı. Örneğin, darülmuallimin’de
müneccim başı Osman Efendi yerine ulum-ı riyaziye hocası olarak aylık 1000 kuruş
maaş verilmek üzere Miralay Safvet Bey tayin olmuştu. Darülmualliminin Farsça
hocası Hacı Tevfik Efendi’nin vefatı üzerine de Mecid Efendi aylık 1000 kuruş
verilmek üzere, Farsça hocalığına tayin kılınmıştı.405.
Darülmuallimin muallimleri arasında eğitim tarihinde yer edinmiş isimlerin de
olduğu görülür. Bunlardan biri de darülmuallimin muallimi İsmail Hakkı Baltacıoğlu
dur. Baltacıoğlı, 1912’de fenn-i terbiye, yazı ve el işleri muallimliklerini
yürütmüştür406. Bu örnekleri çoğaltmak mümkündür ve mezunlar kısmında diğer
örneklere de yer verilmiştir.
404 BOA., DH. EUM.5.ŞB, 51-18, 1336.Ra.8. 405 BOA., İ.MVL., 414-18088, 1275.Ş.4. 406 Münir Raşid Öymen, “Muallim Mektepleri ve Terbiye Hareketleri”, Yeni Bilgi, S 10, 1948, s.16.
164
Darülmuallimin idarecilerinden yurt dışına çıkanlar ve orada ilmi faaliyetlere
katılanlar oluyordu. Örneğin, Bursa darülmuallimin eski müdürü Cenevre
Darülfünununda pedogoji ve ulum-ı içtimai dersleri görmek üzere İsviçre’ye gitmişti.
Darülmuallimin eski müdürü Şerif Efendi’ye 250 frank da ödeme yapılması
kararlaştırılmıştı407.
Sonuç olarak, İstanbul Darülmuallimini muallimleri farklı derece ve rütbelere
sahip idiler. Farklı dersleri farklı muallimler yürütmekteydi. Fakat ihtiyaç halinde
aynı muallimin uhdesine birkaç ders verilebilmekteydi. İstanbul Darülmuallimininde
muallimlerin yeterli sayıda olduklarını da ifade etmek mümkündür.
2.3.5.2. Öğretmenlerin İzin Durumları
Darülmuallimin öğretmenlerinin izin alırken, nasıl bir yol takip edildiği ve
kimlerle yazışma yapıldığı konusu, darülmuallimin’de okul yönetiminin nasıl
yürütüldüğüne ilişkin ayrıntılar içermesi bakımından önemlidir.
Örneğin, Erzurum Valisi 26 Ağustos 1311 (7 Eylül 1895) tarihinde maarif
nezaretine gönderdiği yazıda, Erzurum Darülmuallimini Muallimi Mehmet Arif
Efendi tarafından verilen dilekçeden bahsetmiştir. Bu dilekçede, Mehmet Arif
Efendi, İstanbul’da eşi ve kız çocuğunu oğlunun yanına bırakmış olduğundan,
İstanbul’daki çocuklarını görmek amacıyla iki ay süre ile izin istemişti. Ayrıca,
Mehmet Arif Efendi’nin oğlu, bir süre önce vefat etmişti. Mehmet Arif Efendi,
çocuklarının yanında olabilmek için mecburen ailesinin yanında bulunmak ve onlara
yardım etmek zorunda olduğunu dilekçesinde belirtmişti. Maarif nezareti buna
verdiği cevapta, tatil dönemi dışında öğretmenlere izin verilmediğini ifade etmişti.
Fakat okulun tatil zamanı kış mevsimine tesadüf etmekteydi ve bu mevsimde
İstanbul’a gitmek güç olacaktı. Sonuçta gerekçeler uygun görülmüş ve Mehmet Arif
Efendi’ye izin verilmesi kararlaştırılmıştır. Yerine bir vekil tayiniyle iki ay süreyle
izinli sayılması Erzurum Maarif Müdüriyeti’ne 31 Ağustos 1311 (12 Eylül 1895)
tarihinde bildirilmiştir408. Dolayısıyla maarif nezareti tarafından verilen izin, maarif
müdürlüğüne bildirmiştir. İklimsel özelliklerin öğretmenlerin izin alma dönemleri
üzerinde etkili olabildiği görülmüştür. Erzurum’un sert iklim koşulları nedeniyle,
407 BOA., MF.ALY., 53-19, 1332.M.14. 408 BOA.,MF.MKT, 284-49, 1313.R.7.
165
muallim kış döneminde İstanbul’a gidemeyeceğini ifade etmiştir. Muallime izin
verilirken yerine vekil tayin edilmiştir.
Konuyla ilgili olarak, maarif nezaretinden bildirilen 1 Teşrin-ievvel 1310 (13
Ekim 1894) tarihli ve 108 no’lu emirnamede; “Memuriyette aralıksız olarak iki sene
bulunan maarif muallim ve memurlarından izin almak isteyenler olursa, tatil
zamanında iki ayı geçmemek üzere izin verilmesi” hükmü yer almıştı409. Günümüzde
de okulların tatile girdiği zaman, öğretmenlerin izinli oldukları bilinmektedir.
Geçmişte iki sene görevine devam eden öğretmenlerin izin alabilmesi uygun
görülmekte iken; günümüzde de aday memurun memuriyetinin ilk senesinde izne
ayrılmasına müsaade edilmemektedir.
Darülmualliminde muallimler izin alabilmek için öncelikle darülmuallimin
müdüriyeti ile görüşmekteydiler. Örneğin, 1918 tarihinde Darülmuallimin-i Âliye
Fotoğraf Muallimi Necati Bey Darülmuallimin-i Âliye müdüriyetinden Bursa
kaplıcalarına gitmek üzere bir ay izin istemişti410. Dolayısıyla izin konusu öncelikle
okul müdürü ve maarif müdürüne intikal etmekte, daha sonra konu bakanlığa
iletilmekteydi.
2.3.5.3. Darülmuallimat Muallimleri
Darülmuallimatın kurulduğu yıllardaki eğitim öğretim heyeti ve personeli sınırlı
sayıda idi.
Maarif-i umumiye nizamnamesine (1869) göre, darülmuallimat’ın bir müdiresi
ve gereği kadar öğretmeni ile nakış ustası ve iki hizmetçisi olacaktı. Kadınlardan
öğretmenler yetişinceye kadar erkek öğretmenlerden yararlanılması hükme
bağlanmıştı. Darülmuallimat’ta idareci, öğretmen, usta ve hizmetçilere verilen
aylıklar ise aşağıdaki tabloda gösterilmiştir.
Tablo 42. Darülmuallimat Müdire ve Muallimlerinin Maaşları 411 Müdire 1500 kuruş
Muallime ve Ustalar 750 kuruş
Hizmetçiler 150 kuruş
409 BOA., MF.MKT, 284-49, 1313.R.7. 410 BOA., MF.MKT, 1216-34, 1334.B.24. 411 Nafi, age., s.486.
166
Tabloya göre, darülmuallimatta müdire ve muallimelerin yanı sıra öğretim
heyeti içerisinde veya muallimlere muadil olarak ustaların bulunduğu
anlaşılmaktadır. Darülmuallimatta mesleki ve teknik dersler de okutulmaktaydı ve
ustalar bu tür derslerde öğrencilere yardımcı olacak ve öğrencilerin el becerilerini
geliştirmek için çalışacaklardı.
Darülmuallimatın kurulmasından yaklaşık on sene sonra 1880 senesinde görev
yapan idareci ve muallim ile muallimeleri hakkında çeşitli bilgileri içeren bir arşiv
belgesinde yer alan ve darülmuallimat’ta okutulan dersler ve ders saatleri ile müdür,
muallim, talebe ve hizmetlilere ait maaşları gösteren tabloya aşağıda yer
verilmiştir412.
Tablo 43. Darülmuallimat’ın Çalışanları, Öğretmen ve Öğrencileri
Memurlar Haftalık Ders
Saati
Aylık Maaş İsimleri
Müdür - 2.000 Daha önce irade-i
seniye ile ödenmiştir.
Müdire - 650 Uygun birisi
seçilecektir.
Mebadi-i Ulum-ı
Diniye ve Âhlak
2 400 Musa Efendi
Kavaid-i Lisan ve İnşa 2 800 Uygun birisi
seçilmiştir.
Hesap 3 700 Darülmuallimin’de
İsmail Efendi
Nakış ve Uygulama 4 800 Eliza
Resim 2 800 Zalker
Sülüs ve Nesih Yazısı 2 400 Hacı Raşit Efendi
Osmanlı Tarihi 2 700 Uygun birisi
bulunacaktır.
Coğrafya 2 700 İsmail Efendi
Talebe 2250 50 nefer
Kapıcı 200
Hizmetci 400 2 nefer
Aylık 10200 kuruş
412 BOA., 614-42823, 1287.R.13.
167
Senelik122400 kuruş
Darülmualliminin kurulmasından sonra on senelik bir süre zarfında gerek
personel sayısı itibariyle gerekse muallim veya muallime sayısı bakımından gelişme
kaydetmiştir. İdare heyetinde müdür ve müdire bulunmakta, öğretim heyetinde sekiz
muallim yer almakta olup, kadroya kapıcı da dâhil edilmiştir. Tablodan anlaşıldığı
üzere müdür ve müdire derse girmemektedir. Müdirenin sorumluluğunun müdüre
göre az olduğu, aralarındaki ücret farklılığından tahmin edilebilmektedir.
Darülmuallimat’ta sekiz dersin olduğu ve haftada toplam 19 saat ders gösterildiği
anlaşılmaktadır. Darülmuallimat’ta iki yabancı hoca olup, müdür ve muallimler
dışında kapıcı ve hizmetçi olarak toplam üç kişi görev yapmaktadır. Darülmuallimata
bazı branşlar için hoca temin edilemediği de görülmektedir. Ancak uygun birinin
seçileceği belirtmiştir. Hesap dersi için darülmuallimin mualliminden
yararlanılmıştır. Darülmuallimat’ın bütçeye yükü aylık 10.200 kuruş iken, bu
rakamın senelik karşılığı 122.400 kuruştur.
1902 senesine ait tabloda darülmuallimatın kadrosunda bulunan görevlilerin
isimleri ve dereceleri de bulunmaktadır. Bu nedenle darülmuallimatta 1902 senesinde
görev yapan müdür ve muallimlerin listesi ile göreve başlama tarihi, rütbesi ve
madalyası da aşağıdaki tabloda gösterilmiştir.
Tablo 44. Darülmuallimat’ın 1902 senesindeki İdareci ve Öğretmenleri413
Memuriyet İsmi Rütbe Tarihi Madalya Müdür Hacı Hafız
Mehmet Hulusi
Efendi
Kibar-ı
Müderrisinden
1878
Hendese ve hesab
Muallimi
Abdüllatif Bey Evveli 1897
Arabi muallimi Halil Efendi Mevaliden 1896
Farisi ve kavaid
ve kitabet
muallimi
Said Efendi Mütemayiz 1898
Ulûm-ı diniye Mustafa Efendi Müderris 1876
413 M.S., (1318), s. 768, 769.
168
muallimi
Kurân-ı Kerim
muallimi
Galib Efendi Müderris 1895
Rika ve sülüs
muallimi
Ziya Efendi Müderris 1887 Altın Sanayi-i
Nefise
Ulûm-ı
mütenevva ve el
hünerleri
muallime-i
evvelisi
Sıddıka Hanım
Müdür muavinesi
ve destgah ve
saire muallimesi
Lütfiye Hanım Sanayi
Nakış ustası şube
ve kavaid ve
ulum-ı saire
muallimesi
Reşide Hanım
İdare-i beytiye ve
saire muallimesi
Hafize Hanife
Hanım
Şube kıraat
muallimesi
Maide Hanım Sanayi
Tarih muallimesi Samiye Hanım
Muallime Sadiye Hanım
Ulum-ı Diniye ve
saire muallimesi
Hatice Hanım Sanayi
Muallime Hayriye Hanım
Muallime Feride Hanım
Nakış ve saire
muallimesi
Naciye Hanım Sanayi
Nakış ve saire
muallimesi
Makbule Hanım Sanayi
Muavene Muhlise Hanım Sanayi
Nakış ve hüsn-ü
hat muavenesi
Fatma hanım
Muavene Leman Hanım
Piyano Ustası Madam Halikça
Nakış Ustası Matmazel Sanayi
169
Aleksandıra
Resim ustası Matmazel
Germiryan
Darülmuallimat kadrosunun iki senede bir kat daha arttığı görülmektedir.
Ayrıca bayan öğretmen temin edilmesinde bir hayli yol alındığı anlaşılmaktadır. Zira
okula önceleri bayan öğretmen bulunamadığı için yaşlı erkek hocalardan istifade
edilmişti. 1869’da darülmuallimatta bayan öğretmenlerin derse girmesi konusunda
yapılan planlama, o devirde bayan öğretmen bulunamadığından uygulamaya
geçememişti. Fakat 1902 senesinde öğretmenlerin büyük bir çoğunluğu bayanlardan
oluşmaktadır ve yabancı bayan öğretmenler de eğitim öğretim heyetinde yer
almaktadır. Dâr-ül-muallimat erkek muallimlerinin de önemli bir kısmının başta
müdür olmak üzere rütbei müderris olması dikkat çekmektedir.
Darülmuallimat için 1912 tarihinde bir talimatname hazırlanmıştı414.
Talimatnamenede muallimlerle ilgili şu hususlara yer verilmekteydi.
Talimatnameye göre, öğretmenler derse vaktinde girmeye dikkat edecekler ve
derslerde çeşitli meseleleri veya konuları güzel bir şekilde açıklayacaklardı. Her
derste bir önceki ders hakkında müzakere yapılacak, öğrencilerin önceki dersten ne
kadar yararlandığı, faydalandığı incelenecektir. Bunun dışında talimatnamede,
muallim veya muallimelerin ders verirken yalnız anlatma yöntemi (takrir) ile sınırlı
kalmamaları belirtilmiş ve öğrencilere sorular yöneltilmesi gerektiği ifade
edilmiştir415.
Bu şekilde öğretmenler açıklama yapmak istediği konuyu, bir de öğrencilere
tekrar ettirmiş olacaktı. Aynı zamanda öğrencilerin dikkatleri konuya çekilerek,
öğrencinin analiz ve sentez yapabilmele kabiliyetleri bu şekilde artırılmaya
çalışılacaktı.
Talimatnameye göre, muallim ve muallimeler mutlaka derse önceden
hazırlanmalı ve konuları düzenlemeliydiler. Her dersden sonra açıklamış olduğu
konuları ve gösterdiği levha, harita ve örnekleri ve yaptığı tecrübeleri ve verdiği
vazifeleri özel deftere kayıt edeceklerdi. Bu yöntemle, müdür veya bir müfettiş, bu
414 MUN, Darül muallimat Talimatnamesi İstanbul Matbaai Amire 1328. 415 MUN, D.T.(1328).
170
deftere bakmak istediğinde öğrencilere ne öğretilmiş ve ne gösterilmiş olduğunu
derhal anlayabilecekti. Mazeretsiz bir şekilde derse girmeyen muallim ve
muallimenin maaşından kesinti yapılmaktaydı. Bir ay içerisinde üç gün derse
gelmeyen muallim veya muallimenin maaşının yarısı ve tekrarı halinde maaşının
tamamı kesilecekti, bu durum yine devam ederse416 görevli kişi istifa etmiş
sayılacaktı. Talimatnameye göre, eğitim öğretim yılı başında bulunmayan tüm
öğretmenler ve muallimler ile müstahdemler hakkında beş gün için maaştan kesinti
yapılır ve beş günden on güne kadar bir maaşı kesilir ve bu süreyi geçirenler de istifa
etmiş sayılırlardı. Eğitim öğretim görevi hastalıktan başka bir mazeretle vekâleten
yürütülmesi uygun değildi. Muallimin hastalığı dolayısıyla yerine görevi yürütmek
üzere tayin olunan vekil ahlâklı olmalıydı ve aynı zamanda görevini iyi bir şekilde
yapmaya ehliyetli ve ehliyetinin de onaylı olması gerekmekteydi. Muallim veya
muallimenin dersine en çok iki defaya mahsus olmak ve müdürün izni bulunmak
şartıyla diğer bir muallim veya muallime verilebilmekteydi. Görevine gelmeyen
muallim ve muallimenin maaşından kesinti yapılmaktaydı. Talimata göre,
darülmuallimat müdürü ve müdüresi lüzum gördüğü takdirde öğretmenlerden
encümen toplayarak, mektebin gerek eğitim öğretimi ve gerek düzeni hakkında
düşüncelerini paylaşabilmekte, bu encümenin temel görevi bütün derslerde tüm
öğretmenlerin eğitim ve öğretimde ve öğrenci ile münasebetinde aynı usulü takip
etmelerini sağlamaktı. Görüşülen konular ve alınan kararlar özel bir deftere kayıt
olunacaktı417. Talimatnamede darülmuallimat öğretmenlerine ilişkin, izin, mazeret,
görevi aksatma, vekil öğretmenlerin belirlenmesi ve vekil öğretmenlerde aranan
nitelikler, öğretmenlerin derse hazırlıklı gelmeleri, yaptıkları faaliyetleri deftere
kaydetmeleri gibi tüm ayrıntıların belirlendiği görülmektedir.
Günümüzde bilindiği üzere okullarda öğretmenler toplantısı olmakta ve belli
günlerde toplanan öğretmenler, okulda eğitimle ilgili konuları görüşmektedirler.
Osmanlı Devleti öğretmen yetiştiren kurumları olan darülmuallimatta da
muallimlerin belli günlerde bir araya geldikleri arşiv kaynaklarından anlaşılmaktadır.
416 Talimatnamede mütenebbih kelimesi geçmektedir. Mütenebbih’in kelime anlamına baktığımızda uslanmak, aklı başına gelmek ifadelerini görmekteyiz. Maaşının tamamı veya yarısı kesilen öğretmen uslanmaz veya aklı başına gelmez ise istifa etmiş sayılacaktır. 417 MUN., D.T. (1328).
171
Darülmuallimat’ta öğretmenler toplantısı düzenlenmekte ve muallim meclisi
darülmuallimat’ta her ayın birinci Perşembe günü saat iki de toplanmaktaydı418.
Darülmuallimatta her faaliyetin kayıt altına alınmakta idi. Derslerle ilgili olarak
düzenlenen cetveller bakanlığa gönderilmekteydi. Darülmuallimatın tatbikat mektebi
ile ibtidâî kısmının haftalık ders cetvelleri de bakanlığa ulaştırılmaktaydı ve bu
defterlerin bakanlığa gönderilmiş olduğu darülmuallimat müdürünün 18 Teşrin-
ievvel 1338 (18 Ekim 1922) tarihinde maarif nezaretine gönderdiği yazıdan
anlaşılmaktadır419.
1918-1919 eğitim öğretim dönemine gelindiğinde, I. Dünya Harbi de dikkate
alndığında darülmuallimatın muallimler bakımından geldiği noktayı görmek
amacıyla, darülmuallimat-ı âliye’nin idarecileri ve muallimlerinin isimleri ve
aldıkları maaşlara ilişkin bilgiler aşağıdaki tabloda yer verilmiştir.
Tablo 45. Darülmuallimat-ı Âliye’nin 1918-1919 Eğitim Öğretim Yılında Görev
Yapan İdare ve Öğretim Heyeti (İdare Heyeti) Görevi İsmi Maaşı (kuruş)
Müdür Ahmet Hilmi Bey 4.000
Müdür Muavini Saliha Hanım 1.800
Muhasebe Memuru Abdurrahman Efendi 1.500
Katip ve Veznedar Ali Rıza Efendi 1.000
Ambar ve Mübayaa Memuru Hüsnü Tahsin Efendi 700
İmam Mehmet Hulusi Efendi 400
Katibe Zehra Hanım 700
Depo Memuru Fevziye Hanım 500
Maide (Mutfaktan sorumlu) Hamide Hanım 500
Fatma Hanım 500
Raziye Hanım 100
(Öğretim Heyeti) Görevi İsmi Maaşı (kuruş)
Kurân-ı Kerim Muallimliği Hacı Abbas Efendi 1.300
Malumat-ı Diniye Azamettin Efendi 1.300
Malumat-ı Diniye Yuşi Bamri Efendi 1.200
İlm-i Ruh Fenn-i Terbiye ve
Kitabet
Şekip Bey 2.000
418 BOA., MF.HTF, 10-13, 1341.Ra.1. 419 BOA., MF.HTF, 10-113, 1341.Ra.1.
172
Ahlak Ve Malumat-ı Medeniye Saniye Hanım 700
Kıraat ve İnşad ve Ezber ve Sarf Latife Hanım 1.300
Kıraat ve Kitabet ve Usul-ı İnşa
ve Ezber
Artin Efendi 1.500
Sarf ve Nahv ve İmla Abdullah Efendi 1.500
Kıraat ve İnşad ve Ezber Adalet Hanım 1.200
İmla Müfize Hanım 500
İmla Mediha Hanım 500
Almanca 1.200
Almanca Aliye Hanım 800
Coğrafya Faik Bey 300
Coğrafya Aliye Hanım 900
Tarih Kazım Bey 800
Tarih Muhsine Hanım 1.000
Kozmoğrafya ve Hesap ve Cebir Rahmi Bey 1.500
Hesap ve Usul-ı Defteri Fatma Hanım 1.400
Hesap ve Usul-ı Defteri Ayşe Hanım 400
Hendese Faik Bey 500
Hendese Tevfik Bey 600
Hikmet-i Kimya Malumat-ı
Tabiye ve Hıfzısıhha
Sabri Bey 2.000
Hat Zahide Hanım 1.200
Pirografi Encila Hanım 300
İktisat ve İdare-i Beytiyye Zehra Hanım 600
Ziraiye İhsan Efendi 1.000
Tatbikat İhsan Bey 1.200
Resim Şevket Bey 600
Resim Madam Rafael 1.000
Resim İhsan Hanım 600
Resim Naşide Hanım 600
Piyano Madam Daksi 300
Piyano Matmazel Hanım 700
Piyano Naile Hanım 1000
Terbiye-i Bedeniye Vendure Hanım 1800
Terbiye-i bedeniye Saniye Hanım 500
Gına İsmail Hakkı Bey 800
Biçki ve dikiş Feriha Hanım 1.000
173
Biçki ve dikiş Avniye Hanım 800
Biçki ve dikiş Müzeyyen Hanım 1.000
Tabahat Halide Hanım 600
Çamaşır ve ütü Zehra Hanım 400
El işleri Feride Hanım 1.100
El işleri Dürdane Hanım 800
El işleri Firdevs Hanım 400
Tasdir Naciye Hanım 100
Tatbikat Fatma Hanım 800
Tatbikat Fatma Hanım 700
Tatbikat Safiye Hanım 600
Tatbikat Emine Cemile Hanım 500
Tatbikat Sıdıka Hanım 500
Tatbikat Halime Hanım 500
Tatbikat Mehmet Hulusi Efendi 500
Tatbikat Nazlı Hanım 300
Darülmuallimatın 1918’e gelindiğinde önemli bir mesafe kaydederek,
kurulduğu dönemden itibaren aradan geçen yaklaşık yarım asırlık dönemde, önemli
bir eğitim kurumu haline geldiği ve kadrosunu fazlasıyla tamamladığı
anlaşılmaktadır. Darülmuallimat’ta resim ve piyano derslerine birden fazla
muallimlin girdiği görülmektedir. Diğerlerinde de birden fazla muallimin yürüttüğü
dersler vardır. Fakat resim ve piyano derslerine giren muallimlerin sayısı bir hayli
fazladır. Bunun dışında tatbikat dersi bir çok hocaya taksim edilmiştir.
Darülmuallimat’ta derslere giren muallimlerin hepsi birbirinden farklı miktarda maaş
almaktadır.
Darülmuallimat idaresinde bir müdür ve müdür muavini görev yapmakta olup,
muhasebe memuru, imam, katibe ve depo memuru diğer görevliler arasındadır.
Darülmuallimatta elli civarına öğretmenin görev yapmakta olduğu görülür. Bu sayı
öğrenci sayısının 500’ler civarında olduğu (yukarıda yer verilmişti) düşünülürse,
hayli fazladır. Öğretmenlerin büyük bir kısmını bayanlar oluşturmuştur. Dini bilgiler
dersi hem Müslim, hem gayrimüslimler için ayrı olarak verildiği anlaşılmaktadır.
Gayr-i Müslim muallimler genelde, resim, müzik ve beden eğitimi gibi dersleri
yürütmektedirler.
174
Darülmuallimatlarda öğretmenliğe kabul edilme usûlünün nasıl olduğuna
bakmak gerekirse, bunun için adayların başvuruda bulunmaları gerektiğini
görmekteyiz. Darülmuallimatta öğretmenlik yapmak isteyen adaylar maarif
nezaretine dilekçe vermekteydiler. Bu dilekçelerden biri de darülmuallimatta münhal
olan resim öğretmenliği için yazılmıştı. Darülmuallimatta 1328 (1912) senesinde
resim öğretmenliğinde açık olması nedeniyle, başvuruda bulunan aday Paris ve
Roma’da resim eğitimi gördüğünü ve en meşhur resim hocalarının teşvik ve takdirine
mazhar olduğunu belirtmiştir420. Dolayısıyla aday, öğretmenliğe kabul edilebilmek
için kendine ait özellikleri belirtmektedir.
Darülmuallimatta öğretmen olmak isteyenler arasında yabancı okullardan
mezun olanlar da bulunmaktaydı. Örneğin, darülmuallimatta Fransızca
öğretmenliğine ihtiyaç olması üzerine, Mekâtib-i Aliye Müdürüyetine başvuruda
bulunan öğretmen adayı, Galata Albani mektebinden mezun olmuştu. Daha sonra bu
okula bağlı tatbikat (uygulama) okulunda iki sene istihdam olunarak tasdiknamesini
almış ve diğer bir yabancı mektepte üç sene Fransızca öğretmenliği yapmıştır.
Ardından Kuruçeşme’de bulunan cemaat mektebinde görev yapmış, 1329 (1913)
senesinde de darülmuallimatta öğretmenlik yapmak üzere müracaatta bulunmuştu421.
Darülmuallimatta görev almak isteyen adayların günümüzde cv olarak
adlandırdığımız bir çeşit özgeçmişlerini yazmak suretiyle dilekçe verdikleri
görülmektedir. Dilekçe maarif nezaretine verilebildiği gibi Mekâtib-i Âliye
müdüriyetine de yazılabilmekteydi.
2.3.6. Öğrenciler
2.3.6.1. Darülmuallimin Öğrencileri
Darülmuallimin’in İstanbul’da açıldığı ilk tarih olan 1848 senesinde okulda
niteliğe önem verilmişti. Zira, açılan rüşdiye mektepleri için, hükümetin acilen
öğretmene ihtiyacı bulunmasına rağmen nitelikten ödün verilmemiş ve öğrenci sayısı
sınırlı tutulmuştu.
Bu ilk dönemde maarif meclisi’nin mazbatasında darülmuallimine yeni kayıt
yaptıran öğrencilerin, bilgi ve genel kültür açısından yetersiz olduklarından
420 BOA., MF.ALY, 37-43, 1331.R.4 421 BOA., MF.ALY, 37-78,1331.R.8.
175
bahsedilmekteydi. Öğrenciler istenilen seviyede dersleri tahsil edememişlerdi. Bu
nedenle öncelikle, mevcut öğrencilerin bir an evvel okuldan mezun edilmeleri veya
kayıtlarının silinmesi veya ihracı ile yerlerine usule uygun olarak yeni öğrenciler
alınmasına karar verilmişti422. 28 Rebiülahir 1267 (2 Mart 1851) tarihinde meclis-i
maarif’in görüşmeleri sonucunda yazılan mazbatada; darülmuallimin
nizamnamesinin hükmü doğrultusunda darülmuallimin’e alınacak öğrenci miktarı
20’ye indirilmiştir423. Dolayısıyla darülmuallimin rüşdiye şubesi ile eğitim verdiği ilk
senelerde yirmi öğrenciye hizmet vermekteydi.
Darülmuallimin’de öğrenci sayısının azaltılmasında okulda müdürlük de
yapan Ahmet Cevdet Paşa’nın rolü olmuştu.
Meclis-i maarif-i umumiye üyelerinden olan Cevdet Paşa darülmuallimin
müdürlüğüne tayin edilmiş ve bu meclise bir yazı göndermişti. Yazı bir rapor veya
layiha şeklinde olup, yazıda öncelikle eğitimde işleyiş ile ilgili fikirler beyan edilmiş,
darülmuallimin nizamnamesinin kuvvetlendirilmesinden ve nizamnameye yön ve
şekil verilmesinden bahsedilmiştir. Bunun dışında Cevdet Paşa, muallim maaşlarının
artması gerektiğini savunmuştur. Ayrıca öğrenciler açısından da, “tenzil-i talebe
tezyid-i maaş” usulünün benimsenmesi faydalı görülmüştür. Darülmuallimin’in
öğrenci sayısı 20’ye çekilirken maaşları da 80 kuruş gibi bir rakama yükseltilmiştir.
Darülmualliminde kabiliyetsiz ve yetersiz öğrencilerin mektepten hemen
gönderilmesi planlanırken zeki ve kabiliyetli öğrencilerin ise mektepte tutulmaya
çalışıldığı anlaşılmaktadır. Darülmuallimin yeni açılmış bir kurumdu ve bu kurumun
bir düzen içinde olması gerekli görülmekteydi. Mazbatada dirayetli, zeki öğrencilerin
kısa zamanda mektebi rüşdiye hocalığına geçtiği belirtilmektedir. Bu öğrencilerin
rüşdiye hocalığına geçinceye kadar, darülmuallimin maaşı ile veya biraz daha zam
yapılmak suretiyle mekâtib-i umumiye hizmetlerinde istihdam edilmesi uygun
görülmüştü. Bu durumda öğrenciler, az bir masrafla pek çok işe yarayacakları gibi
mektep hizmetinde meleke ve maharetlerini artırmış olacaklardı. Darülmuallimin’de
talebenin 20’ye düşürülmesi ile hem eğitimde bir düzenlilik ve sakinlik sağlanmış
olacak, hem öğrencilerin maaşları artmış olacaktı424. Uygulanan çeşitli yöntemler,
422 BOA., A.AMD, 1267.Z.27. 423 BOA., İ.MVL, 211-6894, 1267.8.28. 424 BOA., İ.MVL, 211-6894, 1267.8.28.
176
alınan kararlar ile eğitime ilişkin görüş ve düşünceler eğitimde niteliği artırmaya
daha fazla emek sarfedildiğini gösteren amiller olarak değerlendirilebilir.
Ahmet Cevdet Paşa, Darülmuallimin’in düzeninin güçlü bir hale getirilmesi ve
teftiş edilmesi ile ilgili hususlara da işaret etmiştir. Talebelerin özellikle Arapça,
Farsça ve Riyaziye derslerini öğretmeye hazır hale gelmeleri gerekliliğini
belirtmiştir425.
Taşrada okuyup, İstanbul’da darülmualliminde tahsilini sürdürmek isteyen
öğrenciler vardı ve 20 Mart 1311 (1 Nisan 1895) tarihinde Selanik Maarif Müdürü
maarif nezaretine gönderdiği yazıda, darülmuallimin’e girmek isteyen bir öğrenciden
bahsetmişti. Bu öğrenci Selânik idadi mektebi mezunu olup, İstanbul’da
darülmuallimin okumak istemekteydi. Fakat idadi mektebinden şehadetname alma
tarihi biraz gecikeceğinden, darülmuallimin sınavlarına giremeyecek ve bu durumda
bir senesi kaybolacaktı. Öğrencinin boşta kalmaması için Darülmuallimin-i Âliyeye
kabul olunacak talebe gibi kaydının yapılması istenmiştir. İstanbul’da
Darülmuallimin’i Âliye’ye gimek isteyen fakat süreyi ayarlayamayan İbrahim Ethem
Efendi’nin kaydına izin verilmemiştir. Gerekçede bir mektebden şehadetname
almadan diğer mektebe kayıt olmanın usule aykırı olduğu ifade edilmiştir426. Bu
örnek öğrencilerde okuma azim ve isteğinin olduğunu göstermektedir. Bunun
yanında kural ve kaidelere uygun davranılarak, şehadetnamesiz olarak
darülmuallimine öğrenci kaydedilmediği anlaşılmaktadır. Dolayısıyla taşrada okuyan
öğrenciler İstanbul’da eğitimlerine devam etmek arzusunda olabilmektedir. Taşra
darülmualliminlerinin açılması ve buralarda eğitimin gelişmesi bu bakımdan
önemlidir.
Darülmuallimin öğrencilerinden de Avrupa’ya gönderilenler olmuştur. Örneğin,
1918 senesinde Darülmuallimin-i Âliye ibtidâî kısmından mezun olan 25 öğrenci
Almanya’ya gönderilmişti427.
Darülmualliminde eğitim gören öğrenci sayısı seneden seneye farklılık
göstermekteydi. Örneğin, İstanbul Darülmuallimini’nde 1899-1900 eğitim yılında
168 öğrenci öğrenim görmekte olup, bu okulda 39 öğretmen görev yapmaktaydı428
425 BOA., İ.MVL, 211-6894, 1267.8.28. 426 BOA., MF.MKT, 262-23, 1312.Za.19. 427 BOA., DH.EUM.SSM, 29-66, 1336.Z.4.
177
Tablo 46. Darülmuallimin Sınıflarındaki Öğrenci Sayıları (1909) 429 Sınıflar Öğrenci Sayısı
Rüşdiye Sınıfı 28
Mahrec Sınıfı 53
Edebiyat Birinci 47
Edebiyat İkinci 10
Tabiiyat Birinci 32
Tabiiyat İkinci 6
Riyaziyat Birinci 26
Toplam 202
Tabiiyet-i ecnebiyeyi haiz olup
dinleyici sıfatıyla devam edenler
19
Toplam 221
Bu tablodan yabancı öğrencilerin darülmuallimindeki dersleri dinleyici statüsü
ile takip edebildikleri anlaşılmaktadır. bu öğrencilerin sayısı on dokuzdur. Tabloya
göre, darülmualliminin tüm sınıflarında toplam 221 öğrenci eğitim görmektedir.
İstanbul’da eğitim veren darülmuallimin-i âliye’den mezun olanların,
memleketlerine dair bilgilere de, arşiv vesikalarından ulaşmak mümkündür.
Öğrencilerin memleketlerine ilişkin bilgiler, darülmualliminin hizmet verdiği
coğrafyayı ve darülmuallimine hangi bölgelerden rağbet olduğunu göstermesi
bakımından önemlidir. Belgede yer alan bilgilerden, darülmualliminin yalnız
İstanbul’a münhasır kalıp kalmadığı da anlaşılmaktadır.
Öncelikle Darülmuallimin-i Âliye’den mezun olan iki yüze yakın öğrencinin
neredeyse tamamının farklı memleketlerden geldiğini söylemek mümkündür. O
halde İstanbul darülmualliminin verdiği eğitimden yalnız İstanbul ve çevresinin
yararlandığını söylemek zordur. Öğrencilerin her birinin hangi memleketten
geldiklerine ilişkin bir tablonun hazırlanması, iki yüze yakın yer ismine değinmemizi
gerektirdiği için burada yalnız genel bir bilgi verebiliriz..
428 Sakaoğlu, age., s.117. 429 Darülmuallimin-i Âliye Heyet-i İdare ve Talimiyesiyle Talebe Hakkında Sene ve Ba şehadetname Çıkanlara Ait Malumat, BOA., 1325.
178
Darülmuallimine gelen öğrenciler başta İstanbul olmak üzere Kilis , Sivas,
Ünye, Bor, Arabkir, Ereğli, Birecik, Taşköprü, Niğde, İzmir, Zile, Of, Bolu, Yanya,
İnebolu, Beypazarı, Drama, Ortahisar, Mersin, Seferhisar, Gümüşhane, Hopa, Şam,
Akçaşehir, Amasya, Ermenek, Bosna, Girit, Birecik, Darende, Karaağaç, Çatalca,
Rize, Isparta, Nevşehir, Ordu, Aydın, Antalya, Malatya, Trabzon, Kuşadası, Tokat,
Mudanya, Çorum, Sofya, Sürmene, Bandırma, Balıkesir, Bafra, Aydın, Edremit,
Samsun, Kastamonu, Sinop, Hemşin, Erzurum, Dağıstan, Ankara, Manastır, Kıbrıs,
Çankırı, Boyabad, Üsküp, Rize, Adana, Edirne, Çankırı gibi yerleşim merkezlerinden
gelmişlerdi430.
Ağırlıklı olarak, Marmara ve Karadeniz bölgesi ile Rumeli olmak üzere, hemen
her yerden gelen öğrenciler darülmualliminde eğitim görmüştür. Konya gibi birkaç
vilayetin yukarıda yer verilen merkezler arasında olmaması, darülmuallimin-i rüşdiye
şubesinin bu vilayetlerde zaten eğitim vermesi ile ilgilidir.
1916 senesinde darülmuallimin ve darülmuallimata 100’er öğrenci kabul
edilmişti ve bu öğrencilerin tüm masraflarının bakanlıkça karşılanacağı
belirtilmişti431. Dolayısıyla, öğrencilerin maddi sıkıntılarının giderilmesi ile onların
yalnız eğitime odaklanmalarına çalışılmıştır.
Darülmuallimine gelen öğrencilerin büyük bir kısmı özellikle ilk zamanlarda
medrese çıkışlı idi. Darülmualliminin ibtidaîye şubesine Satı Bey zamanında alınan
öğrencilerin tamamına yakını medreselerden gelmiş öğrencilerdi432.
Darülmualliminde öğrenim gören talebelerin çok az bir kısmı azınlıklardan
oluşmakta idi. Örneğin, 1913-14 eğitim yılında Darülmuallimini Âliye’de 271’i
Müslüman, 22’si Ermeni, 1’i de Rum olmak üzere 294 öğrenci eğitim görmekteydi
ve bu öğrencilerden 1913-14 öğretim yılında 59’u darülmuallimin-i âliyeden mezun
olmuştu433.
2.3.6.1.1. Öğrencilerin Yatay Hareketliliği
430 Darülmuallimine Ait Malumat, agb., 1325. 431 BOA., MF.MKT,1219-1, 1334.Za.6. 432 Öztürk, age., s.24. 433 Öztürk, age., s.26.
179
Öğrenciler başta mâli nedenlerden kaynaklanan okul binası, öğretmen veya
öğrenci olmaması gibi çeşitli sebeplerle vilayet veya liva darülmualliminleri arasında
nakl edilmişlerdi.
Örneğin, İçel livası adına eğitimlerini tamamlamak üzere 1917 senesi eğitim
öğretim yılı başında, Adana Darülmuallimini’ne öğrenci gönderilmişti. Öğrenci
ücretleri karşılık gösterilmek üzere ileride İçel’de gündüzlü bir darülmuallimin
açılması kararlaştırılmıştı. Bunun üzerine muallimler seçilmiş ve Adana’ya
gönderilen öğrenciler çağrılmış ve eğitime başlanmıştır. Fakat bunun için okula bir
miktar ödenek verilmesi gerekmiştir434.Başta İçel’deki öğrencilerin darülmuallimin
eğitimi almak üzere Adana’ya gönderilmesi planlanırken, İçel’de darülmuallimin
açılması üzerine buna lüzum kalmamıştır.
İçel livası tarafından, Adana’ya gönderilen öğrencilerin masrafları karşılık
gösterilmek suretiyle, öğrencilerin Silifke’de açılan gündüzlü Darülmuallimin’e
alınmasına ve yapılacak harcamalar için gereken miktar olarak hesaplanan 20.502
kuruşun ödenmesine karar verilmiştir. İçel livasının 1916 senesinde Adana’ya
gönderdiği öğrenci sayısı 16’dır. Bu öğrencilerin bir senelik eğitim ücretleri de
21.600 kuruş olup, bu miktar liva tarafından gönderilmiştir. Daha sonra İçel’de bir
darülmuallimin kurulmuş ve liva tarafından yapılan ödeme geri istenmiştir.
Adana’da bulundukları sırada öğrencilerin yaptıkları harcama 1.097 kuruş olup,
geriye kalan miktar 20.500 kuruş olarak belirlenmiştir435. Bu miktar da geri
gönderilmiştir.
Öğrencilerin yatay hareketliliklerine bir örnek de Diyarbakır ile Halep
Darülmualliminleri arasında gerçekleşen nakillerden verilebilir. Diyarbakır’dan, on
kız öğrenci 1917 senesinde Halep Darülmuallimat’ına gönderilmişti. Özel bütçede
“Avrupa’ya gönderilecek öğrenciler masrafı” başlıklı bir bölüm bulunmaktaydı ve
bu bölüme ayrılan payın, Halep’e gönderilecek öğrencilerin yatılı ücretlerine karşılık
olmak üzere, sarf edilmesi düşünülmüştü. Çünkü iki ödeneğin de (Avrupa ve Halep
için) esasen aynı amaçta olduğu belirtilmişti. Avrupa’ya öğrenci gönderilmesinin zor
olduğu ve erkek öğrencilerin de birçoğunun savaşta olduğu ifade edilmiş, bu nedenle
434 BOA., DH.UMVM, 16-27, 1335.C.09. 435 BOA., DH.UMVM, 16-27, 1335.C.09.
180
“Avrupa’ya gönderilecek öğrenci masrafı” bölümünden Halep’e gönderilcek
öğrenciler için ödenek ayrılmıştır436
Ankara Darülmuallimini’ne de Canik’ten öğrenci gönderilmiştir. Ankara
Darülmuallimini’ne nakl olunan darülmuallimin öğrencilerinin 1917 senesi
masrafları için liva bütçesine daha önce konulan miktar yetersiz kaldığı için 22.913
kuruş daha ilave yapılmıştır437. Çevreden merkeze doğru bir öğrenci hareketliliği
gözlenmektedir. Darülmuallimin bulunmayan yerleşim yerlerinden, darülmuallimini
olan merkezlere öğrenci gönderilmektedir. Öğrencilerin eğitim amaçlı bu
hareketliliği nedeniyle bütçeye ilaveler yapılmaktadır. Bu şekilde her bölgeden veya
yerleşim yerinden, darülmuallimin öğrencilerin okuması sağlanmaktadır. Dolayısıyla
Osmanlı Devleti’nin tüm coğrafyasında, yaygın bir şekilde öğretmen yetiştirme
faaliyeti sürmüştür.
İstanbul Darülmuallimini için de yine farklı coğrafyalardan öğrenciler eğitim
almak üzere getirtilmişti. 11 Mart 1324 (24 Mart 1908) tarihinde Kırım Kazan ve
Kafkaya’nın Müslüman halkından bir grup İstanbul’a gelerek eğitim ve öğrenim
görmek üzere darülmuallimin ve darülfünun’a kabul edilmelerini istemişlerdir438.
Kafkasyalı Kasım ve Fizanlı Ahmet imzalarıyla bakanlığa dilekçe verilmiş,
dilekçede Fizan, Kırım ve Dağıstan ile diğer bölgenin Müslüman halkından çoğunun
darülmuallimin ve darülfünunda okumak istedikleri ifade edilmiştir. Bu öğrencilerin
darülmuallimin ve darülfünunda ders görmelerine izin verilmiştir. Darülfünuna
girmek isteyen öğrencilerden on ikisinin menşei ve öğrenimlerine göre ulum-ı âliye-i
diniye, edebiyat veya fünun şubelerinde okumalarına karar verilmiştir439.
Bu doğrultuda her sene bu bölgenin halkından sekiz öğrencinin de
darülmuallimin-i rüşdiye’ye kayıt ve kabullerine izin verilmiştir. Bu öğrenciler
manevi ve kültürel birikimleri ile ilmi gelişmeler sağlamak üzere geldikleri
İstanbul’da eğitim gördükten sonra, memleketlerine gidecekler, memleketlerine
giden bu öğrenciler bulundukları yerlerde ilmi yaymaya çalışacaklardı. Aynı
zamanda bu öğrenciler, darülmuallimin ve darülfünunda sınıf ve mezuniyet
sınavlarından da muaf tutulacaklardı. Darülmuallimin-i rüşdiye şubesine kabul 436 BOA., DH.UMVM, 21-46, 1336.Ca.06. 437 BOA., DH.UMVM, 28-18, 1336.L.13. 438 BOA., Y.A.Res, 154-99, 1326.Z.21. 439 BOA., Y.A.Res, 54-59, 1326.Z.21.
181
edilecek bu öğrencilere ayrı bir maaş verilmeyecekti440. Tüm bu imkânların
öğrencilere sağlanması eğitimde adeta bir seferberlik yapıldığını göstermektedir.
Görüldüğü üzere, Osmanlı Devleti modernleşme sürecinde, eğitimin
yaygınlaşmasına büyük önem vermiştir. İstanbul, Adana, Ankara gibi
darülmuallimini olan vilaytlere, gerek çevre sancak ve kazalardan, gerekse Kırım,
Kazan ve Kafkasya’dan öğrenciler, öğretmenlik eğitimi almak üzere getirtilmiştir.
2.3.6.2. Darülmuallimat Öğrencileri
Darülmuallimat 1870’de açılmıştı ve kısa zamanda önemli oranda gelişme
göstererek öğrenci ve muallim sayısı itibariyle oldukça iyi bir noktaya gelmişti.
İstanbul Darülmuallimat’ında 1899-1900 eğitim öğretim yılında 560 kız
öğrencinin eğitim gördüğü anlaşılmaktadır. Bu okulda, aynı tarihte, 19’u bayan, 6’sı
erkek toplam 25 öğretmen görev yapmaktaydı441.
Darülmuallimat’ta öğrenciler öğretmenlik mesleği ile ilgili teorik ve pratik
bilgiler elde ederken, aynı zamanda el işi ve ev idaresi konusunda bayanların bilmesi
gereken temel bilgileri de öğrenmiş olmaktaydılar.
Darülmuallimat öğrencileri 1889 senesinde sarayda açılan sergiye konulmak
üzere el işi, el emeği sanat ürünleri hazırlamışlardı. Bu ürünlerin bedeli 4.200 kuruş
olarak hesap edilmiş ve bu miktarın maliyeden ödenmesine karar verilmişti. Ayrıca
maliyeden ödenen bu para öğrencilere verilecekti442. Darülmüallimatta yapılan el
emeği ürünler sarayı, bakanlığı ve maliyeyi de içine alan geniş bir organizasyon idi.
Bundan dolayı darülmuallimat ve darülmuallimatın çalışmalarının oldukça
önemsendiği söylenilebilir.
Darülmuallimat öğrencilerinin sergiye konulacak ürünleri ile ilgili olarak bir
cetvel hazırlanmıştı. Burada ürünü yapan öğrencinin ismine, yaptığı ürüne, ürünün
sayısı ve bedeline yer verilmiştir.
440 BOA., Y.A.RES, 154-99, 1326.Z.21. 441 Sakaoğlu, age., s.117. 442 BOA., MF.ALY, 7-184, 1308.C.25.
182
Tablo 47. Darülmuallimat’ta Öğrenciler Tarafından Yapılan ve Sergilenen El
Emeği Ürünler Öğrencinin İsmi Ürün Aded Kuruş
Darülmuallimat 3.
sınıftan Hikmet Hanım
Masa Örtüsü 1 400
İşlemeli Uçkur 1 20
1. sınıftan Münevver
Hanım
Kaneviçe 1 300
Küçük Peşkir 1 10
2. sınıftan Nazlı Hanım Atlas üzerine işlemeli bohça 1 100
1. sınıftan Hacer Hanım İşlemeli Bohça 1 100
2 sınıftan Mukime
Hanım
İşlemeli Bohça 1 100
İşlemeli Bohça 1 200
1. sınıftan Makbule
Hanım
Beyaz bez üzerine işlemeli makreme 1 70
Mor kadife üzerine işlemeli yastık yüzü 1 70
2. sınıftan Şerife Hanım Mor kadife üzerine sarı işlemeli seccade 1 460
2. sınıftan Zehra Hanım Atlas üzerine işlemeli seccade 1 350
1. sınıftan Sıdıka
Hanım
Kaneviçe üzerine işlemeli yastık yüzü 1 200
1. sınıftan Cemile
Hanım
Siyah terlik yüzü 1 20
Kaneviçe üzerine kuş işlemeli yastık yüzü 1 100
3. sınıftan Sıdıka
Hanım
Sırma işlemeli çevre 1 30
1. sınıftan Siyah kadife üzerine işlemeli terlik yüzü 1 40
Beyaz ipek mendil 1 20
1. sınıftan Sıdıka
Hanım
Baş örtüsü 1 40
2.sınıftan Hatice Hanım Beyaz atlas üzerine işlemeli yastık yüzü 1 60
2. sınıftan Hacer Hanım Siyah kadife üzerine işlemeli yastık yüzü 1 150
2. sınıftan Kafiye
Hanım
Beyaz bez üzerine işlemeli uçkur 1 10
Atlas üzerine işlemeli yastık yüzü 1 160
2. sınıftan Hayriye Küçük peşkir 1 15
183
Hanım
2. sınıftan Rafia Hanım Çubuklu küçük peşkir 1 15
Bez üzerine işlemeli yaka ve kolluk 3 60
Koyu kurşuni atlas üzerine işlemeli sandalye yüzü 1 100
2. sınıftan Sadiye
Hanım
Dokuma esvablık 1 80
2. sınıftan Naciye
Hanım
Kırmızı atlas üzerine işlemeli yastık yüzü 1 150
2. sınıftan Raziye
Hanım
İşlemeli yorgan yüzü 1 240
3. sınıftan Şükriye
Hanım
Kırmızı bez üzerine işlemeli terlik yüzü 1 60
1. sınıftan Mine Hanım Beyaz gecelik gömlek 1 60
1. sınıftan Selime
Hanım
Siyah pike üzerine işlemeli masa örtüsü 1 260
2. sınıftan Emine
Hanım
Açık zeytini üzerine işlemeli seccade 1 250
1. sınıftan Şefika
Hanım
Mor ipek bez üzerine işlemeli küçük masa örtüsü 1 200
1. sınıftan Adile Hanım Küçük gömlek 1 50
3. sınıftan Saliha
Hanım
Sarı işlemeli yastık yüzü 1 100
2. sınıftan Sahure
Hanım
İşlemeli başörtüsü 1 40
Toplam 4200
Darülmuallimat adeta günümüzdeki Mesleki Eğitim Fakültesi veya kız meslek
lisesi gibi çalışarak çeşitli el emeği ürünler ortaya koymuştur. Darülmuallimatta
yürütülen bu çalışmalar öğrencilerin ne tür uğraşlar edindiklerini göstermesi
bakımından önemlidir.
Darülmuallimat okula öğrenci kabulü sırasında kural ve kaidelere uygun
davranmaktaydı ve farklı taleplerle gelenler her kim olursa bu kaideler çerçevesinde
cevap verilmekteydi. Örneğin Topkapı Sarayı matbah-ı amire ocakbaşısı Mahmut
Ağa’nın kızı Emine Hanım Darülmuallimat’a kayıt olmak istemiştir. Fakat
darülmuallimata girmek isteyenlerin öncelikle kız rüşdiyeleri mezunu olması
184
gerektiği belirtilmiştir. Emine Hanım’ın kız rüşdiyesi şehadetnamesi
bulunmamaktaydı ve bu nedenle kaydı yapılmamıştır443.
Darülmuallimat’ı öğrenci sayısı bakımından incelediğimizde İstanbul
Darülmuallimini’ne göre daha fazla bir sayıyla karşılaşmaktayız. Darülmuallimatın
seneler itibariyle ortalama öğrenci sayısının 500 civarında olduğu söylenebilir.
Darülmuallimat'ta 1897-1898 eğitim öğretim yılında 387 öğrenci eğitim
görmekteydi444. 1899-1900 senesi verilerine göre bu rakam 560’a yükselmişti445.
1902-1903 senesinde ise 542 öğrenci öğrenim görmekteydi446
Darülmuallimat’ta öğrenci sayısı bazı seneler bine dahi ulaşmıştır. Okulun 1916-
17 eğitim yılında 803’ü yatılı olmak üzere toplam 1079 öğrencisi bulunmaktaydı447.
2.3.6.3. Öğrenci Kabulü
Darülmuallimin ve muallimata alınacak öğrencilerde aranan şartlar seneler ve
okullar itibariyle bazı farklar ihtiva edebilmekteydi. Bu nedenle darülmuallimin ve
muallimata öğrenci kabulü konusunda aranan nitelikler aşağıda ayrı başlıklarda
verilmiştir.
2.3.6.3.1. Darülmuallimin’e Öğrenci Kabulü
Darülmuallimin açıldıktan sonra, darülmuallimin-i sıbyan mektebine devam
edeceklerden okula yazılan ilk elli öğrenciye Darülmuallimin’de bulunacakları
sürece 30’ar kuruş maaş verileceği duyurulmuştu. Ayrıca okula alınacak öğrencilerin
sarf ve nahv (kelime ve dil bilgisi) ve mantık bilmeleri, Farsçadan bir parça ders
görmüş olmaları, hesap dersinden de dört işlemi yapabilmeleri gerekmekteydi. Bu
şartları yerine getirebileceklerden, giriş sınavına katılmak isteyenlerin maarif
meclisine başvurmaları gerekmekteydi448. Eğitim kurumları öncelikle aradığı
nitelikleri belirterek, öğrenciler arasında bir seçim yapıyordu. Başvurular okul
müdürlüne değil, maarif meclisine yapılıyordu. Dolayısıyla merkezi bir alım
gerçekleştirildiği ifade edilebilir. 443 BOA., MF.MKT, 62-76, 1296.Ca.19. 444 M.S., 1316 senesi, s.639. 445 M.S., 1318 senesi, s.769. 446 M.S., 1321, s.134. 447 Öztürk, age., s.21. 448 BOA.,MF.MKT,5-179,1289.Ş.5.
185
Darülmualliminde mezun olan öğrenciler yerine okula öğrenci kabul
edilmekteydi. Örneğin, 7 Teşrin-isâni 1289 (19 Kasım 1873) tarihinde öğrenimlerini
tamamlayan öğrenciler yerine, öğrenci alınması kararlaştırılmıştı. Darülmuallimine
alınacak öğrencilerin Arapça, Farsça, Hesap ve işlem ile imlâ ve yazı biliyor olmaları
ve serbestçe Türkçe okur olmaları gerekli görülmüştü. Bu vasıfları sağlayanlardan,
mektebe girmek isteyenlerin şevval ayının sonuna kadar maarif meclisine müracaat
etmeleri gerekmekteydi. Belirtilen tarihten sonra gelenlerin kabul edilmeyecekleri de
yapılan ilanda belirtilmişti ve bu ilanı gazeteye de verilmişti449.
Bir başka tarihte düzenlenen ilanda, 30 Teşrin-isâni 1292 (12 Aralık 1876)
tarihinde darülmualliminden mezun olup, şehadetname alan öğrenciler yerine öğrenci
alınacağı ifade edilmekteydi. Bu ilanda da öğrencilerin Arapça tasrifatı (kelime
türetme, çekme) görmüş olması ve Farsça’dan Gülistan’ı okumuş olması, dört işlemi,
yazı ve imlâyı bilmesi ve serbestçe Türkçe okumaları gerekli görülmüştü. Bu
vasıflara sahip öğrencilerin ilan tarihinden itibaren bir ay içinde imtihan olmak için
maarif meclisine müracaat etmeleri gerekmekteydi450. Darülmualliminin sıbyan
şubesine alınacak öğrencilerde aranan niteliklerin okulun kurulduğu ilk yıllardan
itibaren benzer şartlar içerdiği söylenebilir. İstanbul darülmualliminine başvuracak
öğrenciler arasında taşra darülmualliminden mezun olanlar da vardı ve bu
öğrencilerin başvurularında farklı bir yöntem izlenmekteydi.
Buna göre, 1893 tarihli karara göre taşra darülmualliminlerinin ibtidâîye
şubesinden mezun olanlar İstanbul Darülmuallimini birinci sınıfına sınavsız; ikinci
sınıfına sınavla kayıt olabilmişlerdi451.
“Darülmuallimin-i İbtidailere Mahsus Müfredat Programı” adlı kitapta,
darülmuallimine alınacak öğrencilerde aranan şartlar ayrıntılı bir şekilde belirtilmişti.
Buna göre, birinci sınıfa kabul edilecek öğrencilerin yaşı 15’ten aşağı ve
18’den yukarı olmamalıydı. Mekâtib-i Sultaniye devre-i evvelisinden veya liva
mekteplerinden şehadetnamesi olanlar ile yedi senelik idadiyenin beşinci senesini
tamamlamış olanlar darülmuallimine sınavsız kabul edilmekte, bunların sayısı,
belirlenen oranı geçtiği zaman aralarında müsabaka yapılmaktaydı. Yukarıda
449 BOA., MF.MKT, 21-50, 1291.L.10. 450 BOA., MF.MKT,44-93,1293.L.24. 451 BOA., MF.MKT, 193-75, 1311.B.13.
186
belirtilen şehadetnamelere sahip olmayanlardan, ibtidâî tahsilini tamamlayıp
tasdiknamesi olanlar sınavlarda başarılı olmak şartıyla okula kabul edilmekteydiler.
Sınav yapılacak konular şöyledir452:
I- Ulum-ı Diniye: Akâid ve erkan-ı hamse-i İslam hakkında toplu bilgi
(sözlü)
II- Lisan-ı Osmani: önce yirmi satırlık bir ibare imlâ edilecek ve bu ibare
tamamen okunacak, ondan sonra ibare cümle, imlâ edilecektir. Öğrenciler
yazdıkları müsveddeyi diğer bir kâğıda nakledemeyecekler, yalnız
yazdıklarını tekrar okuyup düzeltebileceklerdir. Sınav heyeti yerine göre
bir yanlışta ve hatanın çeşidi ve derecesine göre yarım veya dört numara
kırabilmektedir. Düzeltme için on beş dakika verilmekte, daha sonra
yazılmış ibaredeki kelime ve cümlelere ait bazı sorular hazırlanıp, kavâid
için bir saat süre tanınmaktadır. Aday, belirli ve basit bir mevzuu üzerine
bir şey kaleme alacak, kitabet için bir buçuk saat verilecek, imlâ
(yazdırma), kavâid ve kitabet için, ayrı ayrı numaralar düzenlenecek ve bu
numaraların (puanların) ortalaması lisan-ı Osmâni puanı olacak,
değerlendirme on üzerinden yapılacaktı. Menşur ve manzum bir parça
yüksek sesle okunacak, sınav heyeti öğrenciye ibareyi okumadan önce,
içeriğine bakacak kadar bir zaman verecekti. Aday öğrenci, okumayı
bitirdikten sonra okuduğunu özetleyecekti. Öğrenciye cümlelerin anlamı
sorulup, adaylar bazı kavâid sorularına da cevap vermek durumundaydı.
III- Hesap: Zihni ve uygulamalı bir hesap sorulmakta, uzunlık, hacim, istiab
ve para karşılaştırmasına dair iki soru yöneltilmekteydi.
IV- Coğrafya: Osmanlı memleketi ve beş kıtaya ilişkin bilgiler sözlü sınavda
sorulmaktaydı.
V- Tarih: İslâm tarihi ve Osmanlı tarihine dair bilgiler sözlü olarak
istenmekteydi.
Darülmuallimine girişte öğrencilerin dini bilgiler, Osmanlıca, matematik,
tarih ve coğrafya alanlarından sınava tabi tutuldukları anlaşılmaktadır.
Osmanlıcaya büyük önem verilmiştir. Öğrencilerin hem okuma, okuduğunu
452 Darülmuallimin-i İbtidailere Mahsus Müfredat Programı, s.3,4.
187
anlama, hem de yazma kabiliyetleri ölçülmektedir. Sınavın uygulanışında
özellikle okuma ve yazma bölümlerine ayrılan süreler dikkate alındığında sınavın
uzun bir süre devam ettiği ifade edilebilir. Sınavda sözlü soruların ağırlıklı olduğu
görülmekte, öğrencilerden herhangibir konu hakkında bir şey yazmalarının
istenilmesi ezbercilikten uzak bir anlayışı yansıtması bakımından dikkate
değerdir.
Darülmualliminlere girmek isteyen kaç öğrencinin olduğu ve bu öğrencilerden
nasıl bir seçim yapıldığı konusunda bir arşiv belgesine de, bu bölümde yer vermek
istiyoruz. Günümüzde üniversiteye başvuran öğrenciler merkezi bir sınava tabi
tutulmakta ve başarılı olanlar puanlarına göre yükseköğretim kurumuna
kaydolmaktadır. Peki cumhuriyetten önce öğretmen yetiştiren bir kuruma girmek
isteyen öğrenciler nasıl bir sınava tabi tutulmaktaydı ve başvuran öğrencilerden ne
kadarı okula kayıt yaptırmaya hak kazanabilmekteydi? Bu sorunun cevabına ilişkin
belgede yer alan bilgiler şu şekildedir:
Darülmuallimin-i Rüşdiye’ye girmek isteyenlere 5 Kanun-ı evvel 1323 (18
Aralık 1907) tarihinde müsabaka sınavı düzenlenmiş ve bu sınava toplam 302 kişi
katılmıştı. Sınava katılanlardan 27 öğrenci Darülmuallimin-i rüşdiye’ye girmeyi hak
etmişti. Öğrenci adayları Kurân-ı Kerim, Arapça, Kavaid-i Osmaniye, İmlâ, Hesap,
Hüsn-ü Hat derslerinden sınava tabi tutulmuşlardı. Darülmuallimin-i Âliye edebiyat
şubesine aynı sene 10: fen şubesine de 10 öğrenci alınmıştı. Bu şubelere sınavla
girenler olduğu gibi bazı okul mezunlarına tanınan haklar nedeniyle sınavsız kabul
edilenler de vardı. Rüşdiye şubesi birinci sınıfına 13 öğrenci sınavsız kabul edilmişti.
Darülmuallimin-i âliye fen şubesine girmek isteyen öğrenci sayısı ise 25’ti. Bu
öğrencilere, rüşdiye şubesi için düzenlenen sınavda uygulanandan farklı olarak
hesap, cebir, hendese gibi derslerden sınav düzenlenmişti453. Dolayısıyla çeşitli
okullardan mezun olanlar arasında darülmuallimne sınavsız girme hakkı olan
öğrenciler vardı ve darülmuallimine kabul sınavla ve sınavsız olarak iki şekilde
yapılmaktaydı. Sınava girenlerin yaklaşık %10’unun darülmualliminin rüşdiye
şubesine kabul edilebildiği anlaşılmaktadır.
453 BOA., İrade Maarif, 1312.R.21, Vesika No:2.
188
2.3.6.3.2. Darülmuallimat’a Öğrenci Kabulü
İstanbul ve bilad-ı selasede bulunan kız rüşdiyelerinin programları 1893
senesinde ıslah edilmiş ve öğretim süresi uzayan okuldan mezun olan bulunmadığı
için, darülmuallimat birinci sınıfına öğrenci bulunamamıştı. Darülmuallimat’a kız
rüşdiyesi mezunlarından ve bilgisi yeterli görünenlerden öğrenciler alınacağı ilanda
ifade edilmekteydi. Okula kayıt olmak isteyen olursa ilan tarihinden itibaren on gün
içerisinde başvuruda bulunmaları istenmişti454. Dolayısıyla önceki senelerde kız
rüşdiyesi mezunlarından öğrenciler darülmuallimata kabul edilmekteydi. Fakat, 1893
senesinde kız rüşdiyelerinden mezun olan bunmadığı için, daha önceki mezunlardan
olup darülmuallimata girmek isteyenlerden veya bilgisi yeterli olanlardan öğrenci
alınabileceği ilanla duyurulmuştu.
Darülmuallimat’a girmek isteyenler sıbyan veya rüşdiye mektebi şehadetnamesi
gösterecekler, bu durumda sınavsız darülmuallimata girebileceklerdi. Şehadetnamesi
olmayanlar ise, bir mümeyyiz heyeti huzurunda sınav olunarak aldığı puana göre
darülmuallimatın iki şubesinden birine kabul edileceklerdi. Mezunlar kız sıbyan
mekteplerinde muallimelik yapacaklardı. Darülmuallimatın sıbyan şubesi mezunları
isterlerse darülmuallimatın rüşdiye şubesine devam edebileceklerdi. Tayin olunan
öğretmenler beş sene görev yapması gerekiyordu ve beş seneden önce görevinden
ayrılmak isteyen olursa öğrencilik sırasında aldığı maaşı geri vermek mecburiyetinde
kalacaktı455.
Yatılı Darülmuallimat’ta okumak amacıyla uzak yerlerden gelen öğrenciler de
bulunmaktaydı. Yatılı darülmuallimata kabul için sağlık raporu istenmekteydi.
Örneğin, İstanbul Darülmuallimatı’na Halep vilayetince seçilmiş olan Naciye ve
Zekiye hanımların kayıtlarının yapılması söz konusu olmuştu ve bu öğrencilerden
belediye tabibliğinden sağlık raporu almaları ve bu raporu okula vermeleri
istenmişti456. İstanbul Darülmuallimat’ına kayıt olmak isteyen öğrencilerin
vilayetlerce seçilerek belirlendiği ve bu şekilde gönderilebildiği de anlaşılmaktadır.
2.3.7. Mezunlar
454 BOA., MF.MKT, 181-28, 1311.Ra.7. 455 Nafi, age., s.486 . 456 BOA., MF.ALY, 33-15, 1330.Z.6.
189
Darülmuallimin ve darülmuallimata kabul edilen öğrencilerin sayılarında yıllara
göre farklılıklar olmuştur. Gerek bu nedenle gerek öğrencilerin devam durumları ile
ilgili olarak, seneden seneye mezun öğrencilerin sayılarının farklı olduğu tespit
edilmiştir. Bunun dışında mezunların tamamı yalnız öğretmenlikle iştigal etmemişti.
Az bir sayı da olsa farklı memuriyetlere yönelenler veya daha üst seviyede bir eğitim
kurumuna gitmek isetyenler yok değildi. Mezunların nerelerde istihdam edildikleri
veya ne işle uğraştıkları hakkında çeşitli belgeler bulunmaktadır. Bu belgelerde
öğrencilerin hangi eğitim kurumunda vazifelendirildiği de yer almaktadır.
Mezunların öğretmenlik yapıp yapmadıkları veya eğitimle ilgili bir görevi yürütüp
yürütmedikleri konumuz açısından önemlidir. Çünkü darülmuallimin veya
darülmuallimatların amacına ulaşmada ne kadar yol katettiğini bu veriler ışığında
değerlendirmek mümkündür.
Darülmuallimin mezunu olup, önemli görevlere gelen kişiler veya gerek eğitim
tarihimizde gerekse sosyal ve siyasi tarihimizde yer edinmiş şahsiyetler
bulunmaktadır. Bunlardan biri de M. Şemsettin Günaltay olup, 1949’da başbakanlık
yapmıştır. 1883 doğumlu olan Ş. Günaltay Darülmuallimin-i Âliye fen şubesinden
mezun olmuştur. Darülmuallimin mezunu olup, bakanlık yapanlar da bulunmaktadır.
Ahmed Şükrü Bey, 1874 doğumludur ve İstanbul Darülmuallimini’nden mezun
olduktan sonra öğretmenlik ve maarif müdürlüğü görevlerini yürütmüştür. 1913
senesinden itibaren de maarif nazırlığı yapmıştır457. Bu örnekleri artırmak
mümkündür.
2.3.7.1. Darülmuallimin Mezunları
Darülmualliminin sıbyan, rüşdiye ve âli şubeleri bulunmaktaydı. Bu şubelerin
her biri her yıl çeşitli sayıda mezun vermekteydi ve mezunlar çeşitli okullara tayin
edilmekteydiler. Mezunların seneler itibariyle sayılarına, isimlerine ve tayin
oldukları okullara mümkün olduğu kadar yer verilmiştir.
Darülmuallimin-i Âliye’de edebiyat, riyaziyat ve tabiiyat şubelerinden
şehadetname alanlarla, sınavlarda başarısız olanların veya sınıfta kalan öğrencilerin
isimleri bir tablo ile aşağıda gösterilmiştir. Öncelikle Dârülmuallimin-i Âliye’nin
457 Ergün, age., s. 143, 180.
190
edebiyat ve fen şubelerinden on altı senede mezun edilenlere ilişkin tabloya
bakabiliriz.
Tablo 48. Darülmuallimin-i Âliye’den 1893-1908 Tarihleri Arasında Mezun
Olanların Sayıları458 Sene Edebiyat Şubesi Fen Şubesi Toplam
1893 10 8 18
1894 5 5 10
1895 5 10 15
1896 - - -
1897 - - 7
1898 - - 10
1899 - - 14
1900 - - 16
1901 7 20 27
1902 9 8 17
1903 10 11 21
1904 11 7 18
1905 10 10 20
1906 8 7 15
1907 9 6 15
1908 8 7 15
Toplam 92 87 238
Tablodan anlaşılacağı üzere, edebiyat ve fen şubelerinden mezun olan öğrenci
sayıları eşit olmayıp, toplam rakamda, edebiyat şubesinden mezun olanlar daha fazla
görünmektedir. 1896 senesinde edebiyat ve fen şubeleri birleştirildiği için o sene
okul mezun verememiştir. 1901 senesine kadar edebiyat ve fen şubeleri ayrımı
olmadan darülmuallimin-i rüşdiye diploması düzenlenmiş, 1901 senesinden itibaren
edebiyat ve fen şubelerinin tekrar ayrıldıkları görülmüştür. Toplam on altı senede
238 mezun veren darülmuallimin-i âliye’de bir senede ortalama on beş mezunla
eğitimin tamamlandığı anlaşılır. Bu rakamın, öğretmen ihtiyacı göz önüne alındığı
zaman oldukça az olduğu ifade edilebilir.
458 Darülmullimine Ait Malumat, agb., 1325.
191
Yukarıda darülmuallimin-i âliyeden 1893-1908 seneleri arasında mezun olanların
sayılarına yer verilmişti. Bu mezunlardan ilk altı yılına ait, darülmuallimin-i
âliye’nin edebiyat ve fen şubelerinden 1893-1899 seneleri arasında mezun olan
öğrencilerin isimleri, memleketleri ve görev yaptıkları yerlere ilişkin tablo aşağıda
gösterilmiştir459.
Tablo 49. Darülmuallimin-i Âliye Edebiyat Kısmından Şehadetname Alanlar 1309 (1893) senesi 1310 (1894) senesi 1311 (1895) senesi
İsmail Hakkı Efendi-İzmir-
Encümen-i Teftiş ve Muayene
Memurlarından
Şakir Efendi-Ayaş-Konya
İdadisi Muallimlerinden
Yusuf Efendi-Şumnu
Tahir Rüştü Efendi-Tokat-Sivas
İdadisi Muavin-i Evveli
Zekeriya-Birecik-Diyarbakır
İdadisi Muallimlerinden
Kadri-Orhaniye
Ahmet Zeki-Asitane-Diyarbakır
Muallimlerinden
Ömer Lütfi-Selanik-Kayseri
İdadisi Muallimlerinden
Mehmet Sait-Edremit
Mehmet Niyazi-Mudanya Şakir Efendi-Bafra-Yozgat
İdadisi Muallimlerinden
Abdurrahim
Ömer Fevzi-Köstence-Ankara
İdadisi Muallimlerinden
İsmail Hakkı-Samsun
Halil-Simav-Üsküp İdadisi
Muallimlerinden
Mehmet-Sürmene-Trabzon
İdadisi Muallimlerinden
Abbas-Çorum-Mekatibi
Rüşdiye Müfettişi
İbrahim-Sofya-Gelibolu
Muallimlerinden
Hüsnü-Köstence-Adana İdadisi
Muallimlerinden
1896 senesi 1897 senesi 1898 senesi
Haşim Efendi Saib Efendi-Erzurum-Konya
İdadisi muallimlerinden
Abdülvahhab Efendi-Ankara
Reşid Efendi Tahir-Kalecik Şemseddin-Kastamonu
Ali Şefik-Balıkesir-Ankara
muallimlerinden
Kamil-Manastır
459 M.S., 1318 senesi, s.751-753.
192
Osman Ali Rıza-Ruscuk Akil-Kıbrıs
Emin İbrahim-Hemşin Rıfat-Kangırı
Mustafa Galib-Trabzon Müştak-Erzurum
Tevfik Hilmi-İzmir-Midilli İdadisi
muallimlerinden
Mehmet Ali
Ziya-İzmir-Konya İdadisi
muallimlerinden
Mahmut
Hüseyin Sami-Dağıstan Abbas-Hemşin
Hüseyin-Adana Hüsnü-Boyabad
Emin-Asitane
Fuad-Kangırı
Nuri-Kozan
Ali-Taşköprü
Tabloda görüldüğü üzere, mezunlardan biri memuriyete girmiş ve encümen-i teftiş
ve muayene memuru olmuş, diğer taraftan yine mezunlardan biri müfettiş olarak
göreve başlamıştır. Mezunlardan birçoğunun da çeşitli mekteplerde muallimlik
yaptıkları anlaşılmaktadır. Aynı dönemde âliye şubesi fen kısmından mezunların
durumuna ilişkin ayrıntılar da aşağıdaki tabloda gösterilmiştir.
Tablo 50. Darülmuallimin-i Âliye Şubesi Fen Kısmından Şehadetname
Alanlar460 1893 senesi 1894 senesi 1895 senesi
Mustafa Nuri Efendi-Tikveş-
Edirne İdadisi Muavin ve
Muallimlerinden
Mehmet Fahri Efendi-Asitane Mehmet Efendi-Kastamonu-
Şam İdadisi Muallimlerinden
Süleyman-Köprü-Erzurum
İdadisi muallimlerinden
Refet Efendi-Asitane-Ankara
İdadisinden
Şerif-Samsun-Erzurum İdadisi
Muallimlerinden
Abdülcelil-Bandırma-Trabzon
İdadisi muavin-i evveli
Rıfat –Aydın Güzelhisarı Ahmet Şükrü-Kastamonu-
Selanik İdadisi muavinlerinden
Mahmut Nail-Asitane-
Kastamonu muavinlerinden
Abdah-Balıkesir-Konya
muavinliğinden münfasıl
Hafız Mehmet-Sinop-Konya
İdadisi Muallimlerinden
Ahmet-Filibe Pazarcığı-Haleb
İdadisi muallimlerinden
Ali Rıza-Asitane Ahmet Tevfik-Köprülüteke-
Üsküp İdadisi muallimlerinden
460 M.S., 1318 senesi, s.754, 755.
193
Bayram Fehmi-Trabzon İdadisi
muallimlerinden
Mehmet Sabri-Edirne İdadisi
muallimlerinden
Bekir-Niğde- Konya İdadisi
muallimlerinden
Hüseyin Avni Efendi-Yanya
İdadisi muallimlerinden
İsmail Hakkı-Balıkesir-
Diyarbakır İdadisi
Muavinlerinden
Mehmet Akif- Tırhala- vefat
etmiştir
Mehmet Tevfik-Elazığ İdadisi
muallimlerinden
İbrahim Fehmi-Tikveş
Darülmuallimin-i Âliye’ye ait şubelerin senede ortalama 5-10 civarında öğrenci
mezun ettiğini görmekteyiz. Âliye şubesinden mezunlar büyük ölçüde idadi
mekteplerinde görev almışlardır.
Yine âliye şubesinden mezun olanlar arasında 1900 senesi mezunlarının
memleketlerine ilişkin bilgiler ise şöyledir:
Tablo 51. Darülmuallimin-i Âliye Şubesinden Şehadetname İle Mezun
Olanlar(1900) 461 İsmi Memleketi İsmi Memleketi
Tevfif Efendi Kilis Mustafa Efendi Ereğli
Refet “ Kilis Mustafa Lami Birecik
Rahmi Sivas Abdah Taşköprü
Hüseyin Arabkir Esad İzmir
Said Asitane Hayri Görice
Hamdi Ünye İbrahim Ethem Sivas
Muhiddin Asitane Davud Fahri Niğde
Nail Efendi Bor Emin Pazarcık
Darülmualliminin aliye şubesi 1900 senesinde tek şube olarak eğitim
vermekteydi ve tabloya göre on altı mezun verdiği anlaşılmaktadır. Mezunların
memlektlerinin farklı coğrafi bölgelere ait olduğu gözlenmektedir.
461 M.S.(1319), s.126, 127.
194
1913 senesinde mezun olan öğrencilere de aşağıda yer verilmiştir. Öğrencilerin
mezun olduktan sonra atandıkları yerler ve öğrencilere ait diğer bilgiler bu tabloda
yer almaktadır.
Tablo 52. Darülmuallimin-i Âliye Edebiyat Şubesi’nden 1913 Senesinde
Mezun Olanlar462 Edebiyat Şubesi
Num
arası
İsmi Babasının
İsmi
Doğum
Tarihi
Doğum
Yeri
Şehadetname Derecesi
ve nereye tayin
oldukları
230 Receb Necati Efendi Halil Efendi 1892 İstanbul İkmal –ala (Bitlis
Sultanisi Türkçe Edebiyat
Muallimliğine)
231 Lütfi Efendi İbrahim Efendi 1892 İstanbul Ala (Urfa İdadisi Tarih ve
Coğrafya muallimliğine)
236 İbrahim Efendi Raif Efendi 1892 İstanbul İkmal-âla (Sınavlara
girerek âla derecesi
almıştır)
237 Hüsnü Tahsin Efendi Puska Ağa 1891 Giresun Aliyülala (Bitlis sultanisi
tarih ve coğrafya
muallimliğine)
249 Mustafa Rahmi Efendi Ömer Lütfi
Efendi
1890 Eskişehir Aliyülala (Erzurum
Sultanisi edebiyat ve
Felsefe Muallimliğine)
252 Kuvaryan Hamparsum 1899 Bayezıd Sınıfta kaldı
Darülmuallimin Edebiyat Şubesi’nden 1913 senesinde altı öğrenci eğitim
görerek mezun olumuş, bunlardan biri de sınıfta kalmıştır. Mezunların idadi ve
sultani mekteplerine tayin edildikleri ve bu şubede 1913 senesinde bir gayrimüslim
öğrencinin olduğu anlaşılmaktadır. Mezun olan öğrencilerden ikisinin İstanbul
nüfusuna kayıtlı, birinin Giresunlu diğerinin de Eskişehirli olduğu görülür. Aynı yıl
diğer bir şube olan tabiiyat şubesinden mezun olanlara ilişkin bilgiler de şu
şekildedir:
462 MF. ALY, 53-13, 1332.M.14.
195
Tablo 53. Darülmuallimin-i Âliye Tabiiyat Şubesi’nden 1913 Senesinde
Mezun Olanlar
Tabiiyat Şubesi
Numarası İsmi Babasının
İsmi
Doğum
Tarihi
Doğum
Yeri
Şehadetname Derecesi
214 Ömer Fikret
Efendi
Mehmed
Mevlüd Efendi
1892 Sivas İbka
216 Vehbi Efendi Mehmet Rafet
Efendi
1891 Haleb İkmâl (imtihan icra edilerek
âla dereceye terfi etmiştir)
Beyrut Sultanisi Ulum-ı
tabiye muallimliğine
217 Fevzi Efendi Hafız Hüseyin
Efendi
1891 Üsküb İkmal (İmtihan icra edilerek
ali dereceye terfi etmişti)
220 Numan Efendi Ali Efendi 1891 Peşte Âla (Lefkoşe İdadisi Ulum-ı
Tabiiye Muallimliğine)
225 Hulusi Efendi İmamzade
Ahmet Efendi
1890 İstanbul Ala (Bitlis sultanisi ulum-ı
tabiye muallimliğine)
245 Vehbi Efendi Hafız Ethem
Efendi
1891 Yozgad Aliyülala (İzmir Nehari
İdadisi Ulum-ı Tabiye
Muallimliğine)
247 Fikret Efendi Mesud Efendi 1891 Kilis İkmal (İmtihan icra edilerek
ala dereceye terfi etmiştir)
453 Abdülcabbar
Efendi
Hacı Kasım
Efendi
1887 İskil Ala (Darüşşafakaya tayin
edilmiştir)
Tabloda görüldüğü üzere, tabiiyat şubesinde eğitim gören sekiz öğrencinin de
memleketleri farklıdır. Dersden kalanların tekrar sınava girmek suretiyle sınıflarını
geçmesinin ardından, bu öğrenciler çeşitli okullara tayin edilmişler, yalnız bir
öğrenci sınıfta kalmıştır.
Darülmuallimin-i Âliye’ye ait bu şubelerin dışında, 1913 senesinde riyaziyat
şunesinin de olduğu görülür ve bu şubeden kaç öğrenci mezun olduğuna ve nerelerde
istihdam edildiklerine ilişkin tabloya aşağıda yer verilmiştir.
196
Tablo 54. Darülmuallimin-i Âliye Riyaziyat Şubesinden 1913 Senesinde Mezun
Olanlar463
Numarası İsmi Babasının
İsmi
Doğum
Tarihi
Doğum
Yeri
Şehadetname Derecesi
200 Halid Efendi Osman 1890 İstanbul İkmal – âli (Bitlis
riyaziye muallimliğine
tayin)
204 Süleyman
Efendi
Ali Ağa 1890 Üsküb Aliyyülâlâ (Gelenbevi
Sultanisi Riyaziye
Muallimliğine)
207 Lütfi Efendi Mustafa
Efendi
1892 Antalya Aliyyülala (Trabzon
Sultanisi Riyaziye
Muallimliğine tayin)
211 Abdülcabbar
Efendi
Mahmud Ağa 1885 Akhisar İbka
212 Ali Rıza Efendi Kadri Ağa 1890 İstanbul İbka
240 Ermenak
Efendi
Patos Ağa 1886 Maraş Aliyyülâlâ (İzmit
Riyaziye
Muallimliğine)
Darülmuallimin-i Âliye riyaziyat şubesinden 1913 senesinde dört öğrencinin
mezun edilip, bunların da çoğunlukla Sultaniye mekteplerinde görev aldıkları
anlaşılmaktadır.
Darülmuallimin-i Âliye’nin farklı şubelerinden mezun olan ve ataması yapılan
öğrenci sayısının gerek 1913 senesinde gerekse önceki yıllarda fazla olmadığı
belirtilebilir. Çünkü her bir şubeden ortalama beş-altı öğrenci mezun olmuştur.
darülmuallimindeki diğer bir şube olan rüşdiye şubesine baktığımız zaman ise,
mezun olanların sayısının daha fazla olduğu görülür. Darülmualliminin rüşdiye
şubesinden ilk yıllarda mezun sayısı, okula kaydolan öğrenci sayısı dikkate
alındığında sayısı az olabilmekte idi. Bu şubeden 1888 senesi ve sonrasında mezun
olanlara ilişkin bilgilere aşağıda tablo halinde yer verilmiştir.
463 MF. ALY, 53-13, 1332.M.14.
197
Tablo 55. Darülmuallimin-i Rüşdiye Şubesinden 1888 Senesinden İtibaren
Şehadetname Alarak Mezun Olan Öğrencilerin İsimleri464 1304 (1888) 1305 (1889) 1306 (1890) 1307 (1891)
Ahmet Rüştü Efendi Nuri Efendi Ali Rıza Efendi İlyas Efendi
Mehmet Cemal Hüseyin Efendi Yusuf Kenan
Ziya Mehmet Tayyib Mehmet Cevdet
Eyüb Mehmet Hüseyin Osman Hilmi
Nuh Mehmet Vasıf Abdah
Hüseyin Aziz İsmail Sabri
Fuat İsmail Asım Ali Rıza
İsmail Osman Ahmet Ali
Mehmet Halid Hüseyin Veysel
Hüsnü Abdurrahman Mustafa Mahmut
Hüsnü Mehmet Tevfik Hamid
Mehmed said Ahmet İbrahim Abdah
Abdülkadir Emin Ali Arif
İsmail Şehabettin Bekir Hüsnü
Süleyman Eşref Vasıf Hüsnü
Ahmet Şakir Mehmet Hüsnü
Abdah Hüsnü Ali Osman Tevfik
Hüsnü Bekir Latif İbrahim
Bekir Hakkı Tahir Mehmet Hakkı
İzzet Abdurrahman Süleyman
1888 senesinde Abdurrahman Ahmet Mustafa
Toplam 19 Hüseyin Mustafa Bayram
Öğrenci mezun Mehmet Ali Ahmet Mustafa
edilmiştir. Ali Ahmet İsmail Hakkı
Mehmet Hüseyin İsmail
Mehmet Ahmet Fazıl Abdüllatif
Ali Ethem Muharrem
Kadri Abdülhamit Osman
İsmail Kamil Mehmed Said
Abdülkerim
1889 senesinde 1890 senesinde Tahir
464 M.S.,(1318), s.740-747.
198
Toplam 29 öğrenci Toplam 29 öğrenci Mustafa
Mezun olmuştur Mezun olmuştur. Ahmet Tevfik
Mustafa
Mehmet ; Halil; Hüsnü
Hüsnü; Emin; Mehmet
Lütfi; Ali;Ali
Abdüllatif;Ömer,
Mustafa; Ahmet Sezai
Resmi; Hıfzı
1891’de 49 öğrenci
mezun olmuştur.
1308 (1892) 1309 (1893) 1310 (1894) 1311 (1895)
Abdülcelil Efendi Rüştü Efendi Mustafa Efendi Tahir Efendi
Ahmet Zeki Abdah Hüsnü İbrahim
Niyazi Rıfat Osman Mahmut
Ali Rıza Refet Mustafa Mehmet Saib
İsmail İbrahim Mehmet Tevfik Hüseyin
Hafız Hüsnü Ali Rıza Abdurrahim Abbas
Ömer Fevzi Abdülkerim Mehmet Sabri Ahmet Kenan
Mehmet Şakir Mehmet Hilmi Halil
İslam Mehmet İbrahim Halil
Mustafa Rami İbrahim Ömer Kadri Ragıb
Mustafa Hilmi Mehmet Osman Azmi
İbrahim Ahmet Adil Ethem
Salih Ali Rıza Mehmet Hilmi Bayram
Osman Mehmet Tevfik Murat Rüştü Emin
Ahmet Haşim Ali Rıza Mustafa Cafer
Bekir Ali Rıza Mehmet İbrahim
Mehmet Zeki Mehmet Mehmet Rasim Ahmet Tevfik
Osman Feyzi Hüseyin Ali Rıza
Mustafa Ömer Lütfi Mustafa
Osman Hafız Şerif
Ahmet Tevfik Abdülhamid
Abbas Hayri Hüsnü 1894’te 19 1895 senesinde
Emin Mehmet Öğrenci mezun 18 öğrenci
Abdullah Hilmi Hafız Mehmet Edilmiştir Mezun olmuştur.
Abdülhakim İsmail
199
Hayrettin Kadri; İsmail; Mustafa
Rıfkı; Mehmet Emin
Mehmet Şükrü Yusuf
Abdurrahim
İsmail Hakkı
1892’de 27 Hüseyin
Öğrenci mezun Mustafa Hulusi
Olmuştur. Ahmet Hamdi
1893’de 35 öğrenci
mezun olmuştur
1312 (1896) 1313 (1897) 1314 (1898) 1315 (1899)
Abdulvahhab Efendi
(Ankara)
Ahmet Rıfat Efendi-
Kilis
Abdullah Efendi- Kemalettin Efendi-
Asitane
Mehmet Ali
(Eskişehir)
Mehmet Tevfik-Kilis Ahmet İzzet-Silistre Mehmet Nuri-İbradi
Bekir Sıtkı (Pervadi) Said-Asitane Şükrü-İbradi Salih-İnebolu
Mehmet –İzmir Muhiddin-Asitane Bahaddin-Ünye Kamil-İbradi
Hafız Hüsnü-Boyabad Yunus-Karaman Mustafa-Isparta Şevket-İnebolu
Mustafa-Sinop Ahmet Nail-Bor Mehmet İzzet-Varna Seyfettin-Priştina
Ahmet Akil-Kıbrıs Ahmet Necib-Nevşehir Fazıl-Mangalya İsmail Hakkı-
Karahisar
Şükrü-Kayseri Ahmet Hamdi-Ünye İzzet-Asitane Mustafa Şükrü-İbradi
Mehmet Refet-Ankara Mustafa Zihni-Ereğli Osman-Ankara İsmail –Tekfurdağı
Hafız Hakkı-Pazarcık İbrahim Fahri-Babaeski Ahmet Ziya-Palu Hüsnü Talat-Bolu
Osman-İnebolu Hüseyin-arbekir Hüseyin-Tırnova Ahmet Hulusi-
Nevşehir
Abdah-Taşköprü Ahmet Talat-Aydın Saib-Kavala İbrahim-Hemşin
Mehmet Emin-Asitane Mehmet Azmi-
Karaman
İbrahim-Rize Bahattin-Of
Mustafa Esat-İzmir Abbas-Vidin Abdülaziz
Hüsnü Rüşdü İbrahim-Temirci İbrahim Edib-
Kastamonu
Hakkı Şinasi-Hemşin
Fuat-Kangırı Mustafa Reşat-Kavala Cemal-Niğde Ahmet Nuri-Asitane
Mehmet Emin-
Pazarcık
Abdulmümin-Kavala Raşid-Mamuratülaziz Yusuf-Terme
Ahmet Hilmi Mehmet Rıfat-İzmid Ömer-Zile
Hüsnü Hilmi-Kazan Galib-Yanya
200
Hafız Kamil-Asitane 1897’de 18 1898’de toplam Ali Osman-Bolu
1896’da 20 Öğrenci mezun 17 öğrenci mezun
edilmiştir
İsmail Hakkı- Of
Öğrenci mezun Olmuştur. 1899’da 21 öğrenci
Olmuştur. Mezun edilmiştir.
Darülmualliminin rüşdiye şubesinden mezun olanların 1899 senesine kadar ki
sayısı ve isimleri tablo halinde verilmiştir. Bu tarihten itibaren devam edecek olursak
1900 senesinde mezun olanlarla ilgili dökümanda mezunların memleketlerine de yer
verilmektedir ve bununla ilgili tablo da aşağıda yer almaktadır.
Tablo 56. Darülmuallimin-i Rüşdiye Şubesinden Şehadetname Alarak
Mezun Olanlar (1900) 465 İsmi Memleketi İsmi Memleketi
Mehmet Efendi Sarıyar Mehmet Bekir Kemah
Hafız Emin - Ahmed Hamdi Tiran
Ahmet İbradi Şakir Yozgad
Abdurrahman Dursun Zile Hüseyin Hüsnü Midilli
Yakup Kırkağaç Şevket Asitane
Abdurrahman Fikri Şam Akif Selanik
Ahmet Asım Mersin Said Akka
Mustafa Said Ereğli Abdülhamid Arabkir
İbrahim Sırrı Bosna İsmail Sinop
Hüseyin Tikveş Derviş Yafa
Abdah Bosna Hüsnü Hilmi Safronbolu
Abdüssaid Keçiborlu
Darülmuallimin-i rüşdiye şubesinden 1888 senesinde 19; 1889 senesinde 29;
1890 senesinde 29; 1891’de 49; 1892’de 27; 1893’de 35; 1894’de 19; 1895’de 18;
1896’da 20; 1897’de 18; 1898 senesinde 17; 1899 yılında 21 öğrenci mezun
olmuştur. 1900 senesinde ise 23 öğrenci mezun edilmiştir. Dolayısıyla 1884-1900
seneleri arasında Darülmuallimin-i Rüşdiye’den toplam 324 öğrenci mezun olmuştur.
465 M.S., (1319), s.126.
201
Osmanlı Devleti’nde II. Meşrutiyet öncesinde 18.893 sıbyan mektebi; 3.057 adet
iptidaiye mektebi olmak üzere toplam 21.940 ilköğretim okul bulunmaktaydı. 1913-
1914 eğitim yılında ise, erkek öğretmen sayısı 11.737, kadın öğretmen sayısı ise
3.373’tü466. Dolayısıyla Osmanlı Devleti’ndeki toplam okul ve öğretmen sayıları
dikkate alındığında darülmuallimin ve darülmuallimatların, mezun ettiği öğrenci
sayısı itibariyle yeterli olmadığı anlaşılmaktadır. Öğretmen yetiştiren kurumların
sınırlı sayıda mezun verebildiği görülür. Ayrıca seneden seneye mezun sayıları
değişmekte olup, belli bir standart yakalanamamıştır.
1893 senesi kanun-ı evvel ayında rüşdiyeler hakkında maarif nazırının bazı
açıklamaları olmuştur. Buna göre Darülmualliminin rüşdiye şubesinden şehadetname
alanların nizamname gereğince ilk olarak üçüncü derece rüşdiyelerde istihdam
edilmelerine karar verilmiştir. Daha sonra kıdemlerine ve ehliyetlerine göre terfi
eden muallimler, ikinci ve birinci derecede rüşdiye muallimliklerine tayin
olabileceklerdi. Buna göre rüşdiye mektebi üç sınıf üzere belirlenmekteydi. Hangi
rüşdiye mektebinin kaçıncı dereceye tekabül edeceği rüşdiye mektebinin
özelliklerine göre tespit edilmişti. Hangi merkezlerde ne kadar rüşdiye mektebi
bulunduğu, her birinin kaç öğrenciye sahip olduğu ve mekteblerin bulunduğu bölge,
rüşdiye mekteplerinin derecesinin tayininde dikkate alınmıştı467.
Darülmuallimin mezunlarının büyük bir bölümü öğretmenlik yapmaktaydı.
Bazıları da belli bir süre öğretmen olarak görev yaptıktan sonra görevinde
yükselebilmekteydi. Müfettişlik bu görevler arasındaydı.
Müfettişliğin darülmuallimin mezunları arasında istenilen bir görev olduğu
tarihi vesikadan anlaşılmaktadır. Yozgat Sultanisi’nde öğretmenlik yapmış olan
Abdülhamit Hamdi Efendi darülmuallimin-i rüşdiye mezunu olup, Ankara maarif
müdüriyetine bir dilekçe yazmıştır. Bu dilekçede kendisinin darülmuallimin mezunu
olmasına rağmen istediği Avanos kazası tedrisat-ı ibtidâîye müfettişliğine
getirilmediğini ifade etmiş ve bu göreve meslekten olmayan bir memurun tayin
edildiğini belirtmiştir468. Hamdi Efendi müfettişliğin kendi hakkı olduğunu iddia
etmiştir.
466 Batır, agt, s.40, 225. 467 BOA., MF.MKT, 191-141, 1311.C.29. 468 BOA.,MF.HTF, 6-143, 1337.R.6.
202
İstanbul Darülmuallimini mezunlarının çoğu İstanbul’a tayin olmakta veya
İstanbul’a tayin olmak istemektedirler. Bu nedenle taşra muallimliklerinde uzun süre
muallim tutabilmek güç olmuştu. Bu duruma bir çözüm bulmak amacıyla,
darülmuallimin mezunlarının taşra rüşdiye mekteplerinde beş sene zorunlu olarak
görev yapmalarının sağlanması düşünülmüştür. Taşra darülmualliminlerinde en az
beş sene görev yapmayan muallimlerin İstanbul’a tayininin yapılmamasına karar
verilmiştir. Taşrada boş kadro oldukça muallimlere teklif edilecekti. Üç defa teklifi
reddedenden, kendisine okulda iken verilen aylıkların geri alınmasına 26 Mart 1325
(8 Nisan 1909) tarihinde mekâtib-i rüşdiye idaresi’nce karar verilmiştir469.
Darülmuallmin-i rüşdiye ve ibtidâîye mezunlarından, muallimlik ile
yetinmeyerek hukuk mektebine devam etmek isteyenler de olmaktaydı. Bu nedenle
taşra mekteplerine muallim bulunamamakta idi.. Fakat rüşdiye muallimliği maaşında
yapılan iyileştirmeler sonrasında, mezunlardan taşra rüşdiye muallimliklerine ilgi
artmaya başlamıştır470. Dolayısıyla, öğretmenliğe ilgi ile maaş miktarı arasında bir
orantı bulunmaktadır. Öğretmenlere verilen maaş miktarı yükseldikçe, öğretmenliğe
rağbet artmıştır.
Darülmuallimat mezunlarından özel okul açanlar da bulunmaktaydı. Bunlardan biri
de Emine Hanım’dır. Emine Hanım Darülmuallimat-ı Âliye Ana Muallimi
kısmından 1916 senesinde aliyyülâlâ derece ile mezun olmuştur.. Daha sonra 700
kuruş maaşla Tekfurdağı’nın Malkara kazası Ana Mektebi muallimliğine tayin
edilmiştir. Fakat atandığı yere gitmemiş ve bu nedenle istifa etmiş sayılmıştır. Bunun
üzerine, Emine Hanım, Bakırköy’de özel bir ana mektebi açmak istemiş ve bunun
için izin alması gerekmiştir. İzin için, Emine Hanım’dan tercüme-i hal varakası talep
edilmiştir. Durumu inceledikten sonra, kendisine okulun açılması için bir mahzur
olmadığı ifade edilmiştir471.
Darülmuallimin mezunu olanlardan özel okul açmak isteyenler de vardı. Ücretli
olmak üzere, 6 sınıflı bir özel okulun açılması için Adana Darülmuallimini müdür
yardımcısı, maarif nezartinden bir talepte bulunmuştu. Aynı zamanda
darülmuallimin-i âliye mezunu olan müdür yardımcısı Kilis kasabasında erkek
469 BOA., MF.MKT, 1136-73, 1327.C.23. 470 BOA., MF.MKT, 1136-73, 1327.C.23. 471 BOA., MF.HTF, 9-7, 1338.Za.24.
203
öğrenciler için bir okul açmak istemiş, 13 Teşrin-i evvel 1335 (13 Ekim 1919)
tarihinde yapılacak okul için ruhsat talebinde bulunmuştur472.
Darülmuallimin mezunlarından bazı öğrenciler Darülfünun okumak
istemişlerdir. Bilindiği üzere nizamnameye göre, darülmuallimin mezunları on sene,
darülmuallimat mezunları da sekiz sene mecburi hizmetle yükümlülerdir. Darülfünun
mezunlarının bir kısmı daha önce darülmuallimat’ta eğitim görmüş ise,
darülmuallimat mezunları gibi resmi okullarda sekiz sene çalışmaları gerekmektedir.
Bunlara memuriyet teklif edilemez ise, boş kadro yok ise, özel okullarda davete göre
müdürlük, muallimlik gibi görevleri yürütmelerinde şimdilik sakınca
görülmemiştir473.
Darülmuallimin mezunlarından özel okul açanlar, daha üst seviyede bir mektepte
okuyanlar, müfettiş olanlar bulunduğu gibi, çeşitli okullarda müdürlük yapanlar da
vardı. Örneğin, Konya İdadi Mektebi Müdürü, Adana’ya tayin olunca, Konya
Darülmualllimin Muallimi Haydar Efendi İdadi Mektebi müdürlüğüne 1890
senesinde getirilmişti474.
Darülmuallimin veya muallimatta muallimlik yapanlar aynı zamanda bulunduğu
merkezdeki bir başka okulda açık olan dersleri yürütebilmekteydi. Örneğin, Ankara
Darülmuallimini muallim-i evveli, aynı zamanda Ankara idadi mektebindeki
coğrafya, hendese veya lisan-ı Osmani ve belagat derslerinden bir veya ikisinin
kendisine verilmesini 1890 tarihinde talep etmişti475. Günümüzde öğretmenlerin
farklı okullara görevlendirildiği bilinmektedir. Bunun dışında, öğretmenin hesap
veya coğrafya derslerini branşa bakılmaksızın yürütmek istediği görülmektedir.
Bakanlık öğretmen adaylarının, öğretmenliğe atanmaları esnasındaki verdikleri
bilgileri gerektiğinde teyit etmekteydi. Bunu yaparken de, aday darülmualliminden
mezun ise bu okuldan bilgiler alınmakta ve kontrol buna göre yapılmaktaydı.
Örneğin Karahisar’lı olup, 1889 senesinde darülmuallimin-i rüşdiyeden şehadetname
almış olduğunu ifade eden, Mustafa Efendi’nin şehadetname alıp almadığı ve
şimdiye kadar bir memuriyete girmemesinin sebebi, bakanlık tarafından
araştırılmıştır. Bu amaçla, Darülmuallimin-i rüşdiye müdürlüğüne 1890 senesinde 472 BOA., MF.HTF, 8-40, 1338.S.2. 473 BOA., MF.HTF, 9-58, 1339.Ra.15. 474 BOA., MF.ALY, 7-52, 1308.S.29. 475 BOA., MF.ALY, 7-185, 1308.C.25.
204
muallimle ilgili bilgiler sorulmuştur. Verilen cevapta Mustafa Efendi’nin vasat
derecede okuldan mezun olduğu ve memuriyet beklediği söylenmiştir476.
Darülmuallimin muallim adaylarına şehadetname verirken muallim vekillerine
de ehliyetname vermekteydi. 15 Mart 1923 tarihinde geçici olarak tayin olunan
muallim vekillerinin maaşlarının asıl öğretmenlerin tabi olduğu şartlara eşit
kılınmasına karar verilmişti. Muallim vekilleri geçici olsa da asilin yerini aldığı için
bunların da asil öğretemenler gibi haklara sahip olması gerekli görülmüştü477.
Örneğin, 23 Şubat 1337 (23 Şubat 1921) tarihinde ki Layiha-i Kanuniye ile
silâhaltına alınan ve henüz dönmeyen öğretmenlerin yerlerine diğer asıllarının
tayinine karar verilmişti478.
Öğretmen adaylarına uygulanacak sınav usulü ile ilgili olarak cumhuriyetin
ilanı sonrasında bir kanun hazırlanmıştır. Buradaki hususlar öğretmen adaylarının
öğretmenliğe atanmalarındaki işlemleri somut olarak göstermesi bakımından
önemlidir.
Cumhurbaşkanı Gazi Mustafa Kemal Atatürk imzası ile, 7 Haziran 1925
tarihinde yürürlüğe giren orta tedrisat muallimleri kanunun 7. maddesi gereğince,
sınavla öğretmen olmak isteyenlere yapılacak sınav usulü hakkında on yedi maddelik
bir talimatname hazırlanmıştı. Buna göre, öğretmenliğe geçmek isteyenler bu
talimatname hükümlerince sınava tabi tutulacaklardı. Orta tedrisat muallimi olmak
isteyenlerin; Türk olmaları, yaşlarının 20’den aşağı ve 45’den yukarı olmaması,
cinayet ile mahkûm olmaması; öğretmenliğe engel bir halinin bulunmaması; tam
devreli lise, yedi senelik idadi, dört veya beş senelik muallim mektebi
şehadetnamesine sahip olması gerekmekteydi. Muallim mektebi mezunlarının en az
iki sene ilkokullarda öğretmenlik yapmış olmaları şarttı. Öğretmenliğe başvuranlar
her sene mayıs ayı içerisinde kendi el yazısı ile yazmış olduğu dilekçeyi doğrudan
maarif vekaletine verecekler, bu yazıya istenilen belgeleri ekleyeceklerdi. Müracaat
zamanı geçtiksen sonra o sene içerisinde başvuru yapılamıyordu. Adayların sınava
tabi tutulduğu dersler şöyledir: Türkçe, tarih, coğrafya, malumat-ı tabiye, fizik,
kimya, riyaziye ve iktisadiye. Sınavların yapılacağı günler yüksek muallim mektebi
476 BOA., MF.ALY, 7-189, 1308.C.29. 477 BCA., 30.10.143.23.5 478 BCA., 30.18.1.1.2.36.14.
205
müdürlüğünce bir program düzenlenerek haziran ayının son haftasında öğrencilere
bildirilecekti. Sınav yazılı olarak, İstanbul’da yüksek muallim mektebi müdürü
başkanlığında darülfünun emini ve müdür tarafından seçilen dört kişilik bir heyet
tarafından yürütülecekti. Diğer yerlerde ise en büyük mülkiye memurunun
başkanlığında maarif müdürü ile lise ve muallim mektebi bulunmayan yerlerde orta
mektep müdürleri ve bunlar tarfından seçilen iki öğretmenden oluşan bir heyet
tarafından sınav yapılacaktı. Sınavlar belirlenen program çerçevesinde temmuz
ayının birinden on beşine kadar devam ediyordu ve öğrenciler belirtilen gün ve saatte
sınav yerinde bulunmak zorundaydılar. Talimatnameye göre, her sınav en fazla dört
saat devam edebilir. Öğrenciler sınav sırasında herhangi bir şekilde dışarı çıkmaları
ve sınav olanlarla konuşmaları yasaktır. İstanbul yüksek muallim mektebinden gelen
sınav sorularını içeren mühürlü zarf incelendikten sonra bir heyet huzurunda alelnen
açılması gerekmektedir. Sınav bittikten sonra cevap kâğıtları yine heyet huzurunda
kapatılarak üyeden her ikisi tarafından mühürlenip ve postaya verilir. Sınav evrakları
heyet tarafından onaylanacak ve her öğrenciye ait evrak ayrı bir zarfa konarak ve
mühürlenerek, yüksek muallim mektebi müdürlüğü bu evrakı ilgili olan ders
zümresinden üç kişiye incelettirecekti. Talimatnameye göre, uzmanlar verdikleri
notu sınav kâğıtlarını hem rakam hem yazı ile yazarak altına imza atacaklar, daha
sonra evrakı müdürlüğü iade edeceklerdi. Sınavlarda en yüksek not 10’du ve başarılı
olmak için her dersden en az yedi puan almak gerekmekteydi. Başarılı olanlar orta
tedrisat kanununun 7. maddesi gereğince muallim muavinliği hakkına sahip
olacaklardır. Staj görmek üzere bakanlık tarafından liselerin birinci devrelerine ve
muallim mekteplerine stajer unvanı ile tayin olmaktadırlar. Bu şekilde göreve
başlayan aday bir sene çalışmakla mükelleftir479. Öğretmenliğe alımdaki bu şartlar
cumhuriyet dönemi ile ilgilidir. Fakat, talimatname öğretmen tayini ile ilgili
hususları ayrıntılı bir şekilde ele almaktadır ve tarihte öğretmenlerin nasıl
görevlendirildiklerini göstermektedir. Darülmuallimin ve darülmuallimatlar muallim
mektebi olarak cumhuriyet sonrasına taşınmışlardı. Osmanlı Devleti döneminde
öğretmen alımı ile ilgili hususlar ise şu şekildeydi:
479 BCA., 30.18(20).01.01.14.35.16.
206
Darülmuallimin mezunları çoğunlukla okulu bitirdikleri sene bir memuriyete
veya muallimliğe tayin edilmekteydiler. Fakat bazen mezunların atamayı bekledikleri
ve bu bekleme süresinin uzadığı da olmuştur. Bu nedenle mezun öğrenciler
hükümete dilekçe yazarak atanmalarını talep etmişlerdir. Bunlar arasında darülfünun
mezunları da bulunmaktadır ve bu mezunlar da öğretmen olmak istiyorlardı.
Darülmuallimin mezunu olup, muallimliğe atanamayanlar olduğu gibi darülfünun
mezunlarından da muallimlik etmek isteyenler bulunmaktaydı. Darülmuallimin
mezunlarından Bekir Lütfi , Mahmut Nedim, Celalettin, Ahmet Şevki ve darülfünun
mezunlarından Ahmet Rasim, Süleyman Servet, Mustafa Zühtü, Mehmet Emin ve
Şevket Hüseyin ile Osman Efendiler hükümete yazdıkları Temmuz 1907 tarihli
dilekçelerinde, eğitim ve öğretimlerini tamamlayıp şehadetname aldıkları halde
henüz bir muallimliğe tayin edilmediklerini ifade etmişlerdi. Sadrazam bu konuda
“madem ki mektepler açılmaktadır, o halde buradan yetişenler arasında bir farkın
olmaması gerekir” şeklinde düşüncesini ifade etmiştir. Darülfünun ve
Darülmuallimin mezunlarından 190 öğrenci bakanlıkta ve diğer devlet dairelerinde
görevlendirilmiş, yalnız 40-60 kişi kadar açıkta kalmıştı. Bunların da muallimliklerde
ve diğer kalemlerde boş kadrolar bulunduğu takdirde tayin edilecekleri kendilerine
söylenmiş, kendilerine bir an evvel memuriyetlere atamalarınnın yapılacağı
konusunda taahhüdde bulunulmuştur480. Darülmuallimin ve darülfünundan mezun
öğrencilerin sayısı ile boş kadroların sayısı arasındaki rakamsal farkın fazla olmadığı
anlaşılmaktadır. “Her darülmuallimini bitiren öğrencinin mezun olur olmaz bir yere
atanacağı” anlayışının hâkim olduğu görülmektedir. Günümüzde bu anlayışın
değiştiği öğretmen adaylarının sayısının fazlalığından anlaşılmaktadır.
Mekteplerde muallimliğin farklı basamakları bulunmaktaydı ve bu
basamaklar arasında maaş farkı da bulunmaktadır. Bu nedenle öğretmenler en üst
basamağa ulaşmak isteğindeydiler. Fakat bu basamak için çeşitli koşullar
aranmaktaydı. Rüşdiye mektebinde muallim sani olan Abdullah Efendi maaşının
yetmediği gerekçesi ile açıkta olan muallim-i evvelliğe geçmek istemişti. Fakat
Rüşdiye muallim-i evvelliğine tayin olmak için İstanbul Darülmuallimininden mezun
olmak gerekliydi. Abdullah Efendi, muallim-i evvel olabilmek için sınava girmek
480 BOA., MF.MKT, 1016-47, 1325.Ş.8.
207
istemişti. Fakat rüşdiye muallim-i evvelliği için İstanbul Darülmuallimini mezunu
olmasının gerekli olduğu, kendisine cevap olarak bildirilmiştir. Dışarıdan sınav ile
muallim tayin edilmesi şeklinde bir uygulama da yapılmamaktadır. Abdullah Efendi
bir iki senedir öğretmenlik yapmıştı. Bu nedenle terfi ettirilmesi de uygun
görülmemiştir481. Öğretmenlerin terfi edebilmeleri için beş sene hizmet etmesi
koşulu aranmaktaydı. Bunun yanında darülmualliminin rüşdiye mezuniyeti arandığı
da görülmektedir.
Sonuç olarak, darülmuallimin ve darülmuallimat mezunlarının büyük bir kısmı
öğretmen olmaktaydı. Bir kısmı görevinde yükselerek, maarif müdürü veya
müfettişliğe geçmekteydi, bir kısmı da özel okul açmıştı veya bunun için girişimde
bulunmuştu. Bazı mezun öğrenciler ise okuduğu yerin bir üstünü okumak için uğraş
vermekteydi. Mezunların büyük bir kısmının ataması, okulu biter bitmez
gerçekleşmekteydi.
2.3.7.2. Öğretmenliğe Geçiş
Darülmuallimin mezunları göreve atanırken başarı dereceleri ve sıraları göz
önünde bulundurulmaktaydı.482 Boş kalan öğretmenlik kadrosuna atama yapılmak
istendiğinde, dönemin resmi gazetesi olan Takvim-i Vekayi’de yapılacak atamaya
ilişkin ilan yer alıyordu.
Takvim-i Vekayi’de 1913 senesinde maarif nezareti tarafından verilen ilanda
“Darülmuallimin şehadetname veyahut ehliyetnamesine haiz ve elyevm açıkta
bulunan muallimlerden Ankara vilayeti dâhilindeki mekâtib-i ibtidâîyeye hazineden
mahsus ücret, üçer yüz kuruş maaş ile tâlib olanların tedrisat-ı ibtidâîye idaresinin
birinci şubesine müracaat eylemeleri”483 şeklinde bir yazı bulunmaktadır.
Vilayet darülmualliminlerindeki boş muallimlik kadrolarına da aynı şekilde atama
yapılmaktadır. 1914 senesindeki ilanda “Erzurum darülmualliminin 800 kuruş
maaşla ziraat ve iktisat-ı zirai muallimliği münhaldir. Tâlib olanların tedrisat-ı
ibtidâîye idaresinin birinci şubesine müracaat eylemeleri”484 şeklinde bir yazı ile
karşılaşmaktayız. Buradan öğretmenlik başvurusunda bulunacakların, ister 481 BOA., MF.MKT, 459-19, 1317.Ra.28. 482 Başer, age, s.23. 483 Takvim-i Vekayi, 24 Teşrin-i evvel 1329, s.4. 484 Takvim-i Vekayi, 15 Mart 1330, s. 2.
208
ibtidâîyedeki muallimlik için, isterse darülmuallimindeki boş kadro için başvuruda
bulunsun, aynı yere yani tedrisat-ı ibtidâîye idaresine başvurdukları anlaşılmaktadır.
İdadi mekteplerinde öğretmenlik yapmak hakkı âli mektepler ile
darülmuallimin mezunlarına verilmekte idi. 17 Haziran 1310 (29 Haziran 1894)
tarihinde bakanlığa bir dilekçe verilmişti. Dilekçeye konu olan şahıs, Edirne İdadi
Mektebi’nde beş sene eğitim gördüğünü ve şehadetname aldığını söylemiştir. Bir
sene de İstanbul’da mülkiye mektebine devam etmiş ve bir iki dersten de imtihan
vermiştir. Fakat bazı nedenlerden dolayı okula devam edememiş, Kırkkilise İdadi
Mektebi’nde açık bulunan muallimliğe tayin olunmak istemiştir. Bakanlığın, Edirne
vilayeti maarif müdürlüğüne gönderdiği yazıda; “idadiye muallimlikleri Mekâtib-i
âliye ve darülmuallimin mezunlarına verilen bir hak olup, dilekçede belirtilen isteğin
kanun ve kurallara aykırı olduğu” ifade edilmiş, idadi mektebinde açık görünen
muallimliğe de uygun birinin seçilerek tayin edilmesi gereği belirtilmiştir485. Kanun,
talimatname veya nizamnamelerde olmasına rağmen bazı maddelerin uygulamada
nasıl bir şekilde yürütüldüğü önemli bir konudur. Çoğu meseleler kanun ve
yönetmeliklerde yer alır. Fakat uygulamada bazı aksaklıklar yaşanabilir. Burada
gördüğümüz örnekte ise, öğretmen ihtiyacının olmasına rağmen, istenilen vasıfları
taşımayan birisinin muallim yapılmadığı görülmektedir.
Vilayet darülmualliminlerinden şehadetname alanların, İstanbul
Darülmuallimini’ne giderken sınavlara dâhil edilip edilmeyecekleri konusu netlik
kazanmamıştı. Hatta bu durum öğrencilerin tercihlerinde önemli bir etkendi. Bursa
Darülmualliminine girmek isteyen öğrenciler, öncelikle bunun yükseğini okumak
niyetinde idiler. 28 Temmuz 1310 (9 Ağustos 1894) tarihinde Bursa Darülmuallimin-
i Sıbyan’dan, maarif nezaretine bir yazı gönderilmişti. Bu yazıda öğrencilerin
darülmualliminden alacakları şehadetname ile İstanbul Darülmuallimini Rüşdiye
şubesine kabul edilip edilmeyecekleri sorulmuştur. Kabul edilmeleri halinde Bursa
Darülmuallimini’ne girmek isteyenlerin artacağı ifade edilmiştir. Bu durumda Bursa
Darülmuallimini daha çok rağbet edilen bir yer olacaktı. 21 Ağustos 1310 (2 Eylül
1894) tarihinde Bursa Maarif Müdürlüğü’ne, bakanlıktan gönderilen cevabi yazıda;
“Taşra Darülmuallimin-i Sıbyan’da öğretilen dersler İstanbul Darülmuallimin
485 BOA., MF.MKT, 233-58, 1312.R.16.
209
programına uygun olmadığından, Taşra Darülmualliminlerinden şehadetname alan
öğrencilerin İstanbul Darülmuallimini programına göre sınav verdikleri takdirde,
Darülmuallimin-i İbtidaiye şubesine kabul olunabilecekleri” belirtilmiştir486. İstanbul
Darülmualliminin rüşdiye ve âliye şubelerinin, taşra darülmuallimin-i ibtidâîyeden
yüksek olduğu bilinmektedir. Fakat burada bakanlığın verdiği cevapta, taşra
darülmuallimini mezunu, İstanbul darülmualliminin-i ibtidâî şubesine sınavla
girebilmektedir. O halde, İstanbul’daki darülmuallimin tüm şubeleri ile taşra
darülmualliminlerinden statü olarak farklıdır.
Öğretmenlerin tayinleri maarif meclisince onaylanmaktaydı. Örneğin, Konya’nın
Hatunsaray nahiyesine bağlı Akviran karyesi ibtidâî mektebi muallimliğine
darülmuallimin-i ibtidâî mezunu İbrahim Efendi 19 Şubat 1320 (4 Mart 1905)
tarihinde tayin olmuş ve tayini meclisce de uygun görülmüştür487.
Darülmuallimat mezunu olup meslek liselerinde görev yapan muallimelerde
vardı ve bunların, bu tür okullarda derse girebilmeleri için sınava tabi tutuldukları
anlaşılmaktadır.
Örneğin, inas sultani mektebinde münhal olan dikiş ve nakış dersleri ile
Selçuk Hatun İnas Sultanisi resim derslerine İnas Sanayi Nefise mektebi
mezunlarından muallim alınacağı ifade edilmişti ve şayet istenilen nitelikte aday
bulunamaz ise, hat, terbiye-i bedeniye, lisan, musiki derslerinde olduğu gibi sınavla
yeterlilik gösterenlerden muallim tayin olunacağı bildirilmiştir. İbtidai derecesinde
resmi izne sahipken daha sonra tali şubesi de eklenmiş ve ruhsatı değişmiş olan özel
bir mektepte dikiş, resim, gına, terbiye-i bedeniye öğretmenliği yapmış ve
darülmuallimat-ı âliye’nin ibtidâîye kısmından mezun olan Neziha Hanım sınava
girmiştir. Neziha Hanım, darülmuallimatta oluşan komisyon tarafından terbiye-i
bedeniye, resim, gına, dikiş nakış derslerinden sınava tabi tutulmuştur. Sınav
sonucunda Neziha Hanım’ın bu derslerde öğretmenlik yapabileceği anlaşılmış, fakat
resim dersi öğretmenliği için yeterli görülmemiştir. Bu nedenle Neziha Hanım’ın
resim dersinden tekrar sınava girmesine karar verilmiştir. Darülmuallimat resim
muallimi, Neziha Hanım’ın sınav esnasında yaptığı resmi değerlendirmiştir. Buna
göre, resim fena değildir. Yalnız muallimlik için yeterli bulunmamıştır. Fakat bu
486 BOA., MF.MKT, 225-40, 1312.Ra.13. 487 BOA., MF.MKB, 120-5, 1323.M.2.
210
görev için çalıştığı ve hazırlandığı takdirde muallime adayının yeterlilik
gösterebileceği belirtilmiştir488. Farklı branşların bir tek muallimin uhdesine verilmek
istendiği görülmektedir. Ayrıca girdiği birkaç dersin sınavından başarılı olan, fakat
bir dersten yetersiz olduğu görülen muallime adayına bir hak daha tanınabilmiştir.
Osmanlı devleti’nin son dönemi savaşlarla ve mücadelelerle geçmişti ve bu
durum eğitimi de etkilemişti. Darülmuallimin mezunlarının karşısına askerlik
meselesi çıkmakta veya savaş dolayısıyla silâhaltına alınabilmekteydirler. Fakat
halkın eğitimi ile milli mücadele arasında bir tercihe gidilmesi söz konusu olmuştu.
Son yüzyılda Osmanlı Devleti’nde ilköğretim istenilen seviyede olmayıp,
bunun en önemli sebebi de öğretmen temini ile ilgili idi. Bu nedenle eğitimin temel
ve vazgeçilemez unsuru öğretmenin okulda tutulabilmesine gayret sarfedilmekteydi.
İbtidaiye mekteplerinde öğretmenlik yapanların bir kısmı darülmuallimin mezunu
değildi. Köy ve kasaba mekteplerinde, zaruri olarak ehliyetname almış, yeterli
olmayan muallimler ve köy imamları öğretmenlik yapmaktaydılar. Darülmuallimin
mezunlarının da silâhaltına alınmaları üzerine, mezunlar daha görev yerine gitmeden
askere çağrılmakta ve bu durum gayrimüslimlere yaramaktaydı.
İİcra Vekilleri Heyeti cephede çarpışmakla, vatan yavrularına ilim vermeye
çalışan bir muallimin vazifeleri arasında bir farkın olmadığını belirtmiştir. 1919
tarihinde toplam 60-70 civarında mezun veren darülmualliminden çıkanların, köylere
öğretmenlik yapmak üzere gönderilmeleri ve askerliklerinin teciline İcra Vekilleri
Heyeti’nce karar verilmiştir489. Darülmuallimin’in cumhuriyetin ilanından önce
etkisini kaybetmeye başladığı anlaşılmaktadır. Uzun süren I. Dünya savaşı
dolayısıyla darülmualliminden mezun öğrencilerin sayısında hayli azalma olacağı ve
eğitimde geri kalınacağı düşünülerek, mezunların eğitimle iştigal etmelerinin daha
önemli olduğu kanaatine varılmıştır.
Darülmuallimin mezunlarının öğretmenlik yapabilmeleri için belirlenmiş bir yaş
sınırının olduğu ve buna dikkat edildiği de yine arşiv vesikalarından anlaşılmaktadır.
Öğretmenliğe atanmalarda yaş durumuna bakılarak aday darülmuallimin mezunu
olsa dahi kurallara aykırı bir hal varsa izin verilmemiştir.
488 BOA., MF.HTF, 9-86, 1339.C.7. 489 BCA., 30.10.57.381.5
211
Maarif nazırının sadrazamlığa gönderdiği yazı, darülmualliminden 1328
(1912) senesinde mezun olan Yozgatlı Mehmet Efendi’nin, Harput Sultani Mektebi
ibtidâî kısmı muallim-i sâniliğine atanması ile ilgili idi. Darülmualliminden mezun
öğrencileri içeren defter daha sonra incelenmiş ve mezun olan, Mehmet Efendi’nin
17 yaşında olduğu anlaşılmıştır. Yaşı 17 olanların nizamname gereğince muallimliğe
tayinleri uygun olmadığından, Mehmet Efendi’nin harcırah muamelesi, muhasebece
durdurulmuş ve üç sene açıkta kalmasına karar verilmiştir490.
Eğitimin her kademesindeki okullarda öğretmenlik yapanların, öğretmen
yetiştiren kurumlardan mezun olmalarına dikkat edilmeye çalışılmıştır. Emrullah
Efendi, maarif nazırlığı sırasında, öğretmenlik dışındaki meslek mezunlarının
öğretmen olmalarının önüne geçileceğine işaret etmişti. 9 Mart 1910 tarihinde alınan
bir kararla diplomasız olan öğrencilere sınav düzenlenmesi suretiyle ehliyetname
almaları, ehliyetnamesiz öğretmenler hakkında da kanuni işlem yapılması uygun
görülmüştü491.
Öğretmen adayları görev yapmak istedikleri okul veya merkezi dilekçelerinde
belirtebilmekteydi. Örneğin, yatılı darülmuallimat’tan mezun olan Binnaz Hanım
Aydın Vilayeti maarif müdürlüğüne dilekçe vererek İzmir ve çevresinde uygun bir
yere öğretmen olarak tayinini istemiştir. Fakat, atanmak için başvurduğu yerde
öğretmen açığı olmaması nedeniyle isteği reddedilmişti. Ayrıca maarif müdürlüğü,
darülmuallimat mezunlarının tayinlerini yapmaya yetkilerinin olmadığını ifade
etmiştir492. Atamalarla doğrudan maarif nezareti ilgilenmekte olduğu görülür.
Yatılı Darülmuallimat Müdürü bu kararın üzerine kendi okulundan mezun
öğrenciye sahip çıkmış ve 24 Kasım 1912 tarihinde maarif nezaretine bir yazı
göndermiştir. Yazıda, öğretmenliği bizzat darülmuallimat gibi bir okulda, yani
okulunda hak eden bir öğrencinin şevk ve gayretinin kırılmaması gerektiği
belirtilmiştir. Gerek Binnaz Hanım’ın gerek diğer mezunların öğretmenliğe tayinde
öncelikli olarak değerlendirilmesi gerektiği ifade edilmiştir. Bu yapılmadığı takdirde
darülmuallimat’ın kuruluş amacına muhalif bir durum ortaya çıkacağı müdür
490 BOA., ŞD, 229-3, 1330.Z.1. 491 Batır, agt, s.232. 492 BOA., MF.ALY, 34-4, 1331.M.1.
212
tarafından izah edilmiştir.493. Dolayısıyla mezun olsa dahi öğrenciye okul tarafından
destek verilmiştir. Öğrenciler mezun olduktan sonra dahi, öğretmenliğe atanmaları
hususunda destek verilerek, maarif nezaretinden bu konuda bir talepte bulunulması,
darülmuallimatın öğrencilere verdiği değeri de göstermektedir.
2.3.7.3. Hususi Mektepler ve Darülmuallimin Mezunları
Osmanlı Devleti’nde mektepler resmi ve özel statüde olmak üzere ikiye
ayrılmaktaydı. Hususi mektepler devletten izin almak suretiyle açılabiliyordu. Özel
mektepler tüm işlerinde serbest bir durumda değildi ki, böyle olması da söz konusu
olamazdı.
Maarif-i umumiye nizamnamesi’nde hususi mekteplerden bahsedilmektedir.
129. maddede “bazı mahallerde cemaatler tarafından veya gerek teba’i devlet-i âliye
ve gerek tebaa’i ecnebiyeden olan fertler ve şahıslar tarafından ücretli veya ücretsiz
olarak açılan mektepler” şeklinde, hususi mekteplerin tarifi yapılmaktadır. Bunların
masrafları ve ödenekleri ya kurucuları tarafından veya bağlı oldukları vakıflar
tarafından karşılanmaktaydı. Bu mekteplerin muallimlerinin, maarif nezaretinden
veya mahalli maarif idaresinden şehadetnamelerinin olması gerekmekteydi. Bu
mekteplerde adâba ve politikaya mugayir ders okutturulmaması için programların
maarif idaresinden tasdik ettirilmesi lazımdı494.
Devlet denetiminde olan bu kurumlara muallimlerin tayininde dikkat edilecek
hususlar bir talimatname ile belirlenmiştir.
Özel Okullar Talimatnamesi’nde (1915) öğretmen yetiştiren kurumlarla ilgili
iki madde yer almaktadır. Buna göre, özel darülmuallimin ve darülmuallimat
açılabilmesi için maarif nezareti, açılacak okulun eğitim kadrosunu yeterli görmesi
gerekmekteydi. İkinci olarak, özel darülmualliminlerin eğitimi, teşkilatı ve idari
yapısı maarif nezareti tarafından onaylanacaktı495.
Mekâtib-i hususiye tâimâtnamesinin 25 ve 26. maddeleri gereğince mekâtib-i
ibtidâîye-i hususiye müdür, müdür muavini ve öğretmenlerinin mekâtib-i taliyeden
veya darülmuallimin ve darülmuallimat-ı ibtidaiyeden mezun olmaları
493 BOA., MF.ALY, 34-4, 1331.M.1. 494 Cevad, age., s.493. 495 Şamil Mutlu, Osmanlı Devleti’nde Misyoner Okulları, Gökkubbe Yay., İstanbul, 2005, s.44.
213
gerekmekteydi. Tedrisat-ı taliye mektepleri için de, darülmuallimin ve
darülmuallimat-ı ibtidâîye müdür, muavin ve öğretmenlerinin darülmuallimin ve
darülmuallimat-ı âliye’den, darülfünun şubelerinden veya diğer yüksek mekteplerden
mezun olmaları şartı aranmıştı. Bunun dışında sınavla yeterlilik gösterenler de
öğretmenliğe atanabileceklerdi. Maarif nezareti teşkilat nizamnamesinin 21.
maddesinde maarif meclisinin muallimlik sınavlarını yapacağı ve sınav evrakını
inceleyeceği belirtilmiştir. İbtidaiye mektebi ve darülmualliminlerde açılacak seyyar
derslerin muallimliklerine ve sultani mektebinde boş olan muallimliklere
başvuracakların, darülmuallimin ve darülfünun’da sınavlarının yapılması ve sınav
evraklarının maarif meclisinde incelenmesi 18 Eylül 1330 (1 Ekim 1914) ve 2
Kanun-ı evvel 1330 (15 Aralık 1914) tarihli mazbatalarla karara bağlanmıştı496.
Dolayısıyla, hususi mekteplerde şehadetnamesiz muallimlerin, maarif meclisinin
yapacağı sınavalara dâhil olmaları uygun görülmüştü.
Tedrisat-ı ibtidâîye kanununun 95. maddesine göre, “Tedrisat-ı ibtidâîye
meclislerinden, maarif nezaretine gönderilecek yazı ile bakanlık tarfından tayinler
gerçekleşecekti”497..
Hususi mekteplerde görev yapacakların resmi statülü sultani veya ibtidâî
mekteplerinde öğretmenlik yapmış olsalar bile, ayrıca hususi mekteplerde çalışmak
için belirtilen vasıflara sahip olması gerekli görülmüştü. Beyazıt’da bulunan Feyziye
Mektebi’ne darülmuallimin mezunlarından Ömer Lütfi Efendi ile darülmuallimat
mezunu Müfize Hanım ders vermek istemişlerdi. Bunların ders verip veremeyeceği
konusu tedrisat-ı âliye müdüriyeti umumisine gönderilen 14 Temmuz 1334 (14
Temmuz 1918) tarihli yazıda söz konusu edilmiştir. Resmi okulda görev yapan
muallimlerin hususi mekteplerde ders vermelerine izin verilmekteydi. Fakat resmi
görevlerine engel olmaması şartı aranmıştı498.
Gerek darülmuallimine, gerek diğer mekteplere atanacak öğretmenlerden
tercüme-i hal varakaları istenmekteydi. Rüşdiye mezunu olmayanlar darülmuallimine
kabul edilmemiş ve sınava girmeleri gerektiği kendilerine belirtilmişti499. Tercüme-i
hal varakaları incelenen öğretmenlerin memuriyette bulundukları yıllarda nasıl bir 496 BOA.,MF.HTF, 3-75, 1334.R.5. 497 BOA., MF.HTF, 3-80, 1334.R.14. 498 BOA., MF.HTF, 6-47, 1337.M.1. 499 BOA., MF.HTF, 8-113, 1338.Ş.2.
214
çalışma hayatı geçirdiği bu varakalarda yer almaktaydı ve gerektiğinde inceleme
yapılabilmekteydi.
Örneğin, Faika Şerife Hanım, darülmuallimat mezunu olup, ibtidâî mektebi ile
inas mektebinde çalışmış, ardından özel bir ibtidâî mektebi açmak istemişti. Bunun
için bakanlıktan ruhsat alması gerekmekteydi. Bunun üzerine, Şerife Hanım’ın
ayrıntılı bilgilerine ulaşılmıştır. Buna göre 1904 senesinde Darülmuallimat-ı
Âliyeden mezun olan Şerife Hanım’ın öğrenciye şiddet uyguladığı tespit edilmiş, bu
nedenle muallim-i evvellikten muallim-i saniliğie tenzil ettirildiği öğrenilmiştir.
Öğrenciye şiddet uygulamaya devam eden Şerife Hanım’ın 5 Kanun-ı Sani 1327 (18
Ocak 1912) tarihinde azl edildiği anlaşılmıştır. Maarif meclisi, maarif müdüriyetine
gönderdiği yazıda, Şerife Hanım’ın öncelikle cevaz-ı istihdam kararı alması gerektiği
belirtilmiştir. Cevaz-ı istihdam500 kararı vilayet tedrisat-ı ibtidâîye meclislerinden
alınmaktaydı501. Bu kararın ardından olur verilmesi halinde kendisine ruhsat
verilebilecekti.
2.3.7.4. Mülkiye ve Hukuk Mezunları ve Muallimlik
İbtidai mekteplerine olduğu gibi rüşdiye ve idadiye seviyesindeki okullara da
öğretmen temininde zorluk yaşanıyordu. Bu nedenle, mülkiye mektebinden mezun
öğrencilerden de muallim olarak istifade edilmişti. Ayrıca darülfünun mezunlarından
da muallimlik yapmak isteyenler bulunmaktaydı.
Mülkiye mektebi mezunları da, idadi mekteplerinde müdür ve öğretmen olarak
çalışabilmekteydi. Mülkiye mektebi mezunlarından, elli beş kişi 1890 senesinde
çeşitli vilayetlerin idadi mekteplerine atanmışlardı502.
İdadi mektepleri için idari kadroda görevli müdür ve muallim bulunmasında
zorluk çekilmişti. Bu idari kadrolara tayinler konusunda da yine mülkiye mektebinde
öğrenimlerini bitirip şehadetname alanlardan yararlanılmıştı. Mülkiye mezunu
öğrencilere, idadiye mekteplerinde müdür ve muallim olarak görev verilmekteydi.
Hatta bu görevlerin bir zorunluluk olarak mülkiye mezunlarına 1887 senesinde
verilmek istendiği tarihi vesikalardan anlaşılmaktadır. Fakat etraflıca düşünüldükten
500 “Cevaz-ı İstihdam” tayine olur vermek anlamını taşıyan bir kavramdır. 501 BOA, MF.HTF, 8-115, 1338.Ş.16. 502 Akyüz, age., s.216.
215
sonra böyle bir karar alınmasından vazgeçilmiştir. Düşüncenin temelinde mülkiye
mektebinin esas açılma nedeni yer almaktadır. Mülkiye mektebi devlet kademelerine
istenilen seviyede memur yetiştirmek üzere açılmış bir kurumdu. İhtiyaç olsa dahi,
mülkiyeden mezun beş altı ücretsiz öğrenciye öğretmenlik veya okul idareciliğinin
zorunlu olark verilmesi uygun görülmemiştir503. Dolayısıyla, gözler tekrar
darülmuallimine çevrilmiştir.
Hukuk mektebi mezunu olup, darülmualliminde görev alan öğretmenler de
vardı. Bunlardan biri şair ve yazar İbrahim Alaaddin Gövsa’dır. Gövsa 1910
senesinde hukuk Mektebi’nden mezun olmuş ve Darülmuallimin-i Âliye’de 1916’da
ruhiyat ve terbiye muallimliğine atanmışt504.
2.3.7.5. Darülmuallimin Mezunları ve Askerlik
Darülmualliminde okuyan ve mezun olanların askerlik görevine tabi tutulup
tutulmayacakları konusunda birçok düzenleme yapılmıştır. Çoğunlukla askerlikten
muaf tutulan darülmuallimin öğrencileri uzun süren savaşlarda bazen silâhaltına da
alınmıştı. Fakat bu konuda bir genelleme yapmak mümkün değildir. Askerlikle ilgili
olarak yapılan düzenlemelere ilişkin ayrıntılara aşağıda yer verilmiştir.
Maarif-i umumiye nizamnamesinin 179. maddesinin ilk fıkrasında tüm sıbyan
mektebi öğretmenlerinin medrese talebeleri gibi askerlikten muaf tutulmak üzere,
sınavlara girebilecekleri belirtilmektedir. Fakat bu karar zaman içerisinde birçok kez
değişikliğe uğramıştır.
Örneğin, Trabzon Darülmuallimini sıbyan şehadetnamesine sahip olup,
ibtidâîye mektebinde öğretmenlik yapan Mahmut Efendi’ye askerlikle ilgili olarak
Trabzon redif kumandanlığından gönderilen yazıda, vilayet darülmuallimin’den
şehadetname ile çıkıp, ibtidâîye mektebi muallimliğine tayin olunanların medrese
talebesi gibi sayılmadıkları belirtilmişti505. Bilindiği üzere medrese öğrencileri
askerlikten muaf tutulmuşlardı.
503 BOA., MF.ALY, 3-90, 1305.M.9. 504 İbrahim Alaaddin Gövsa, Çanakkale İzleri, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, Ankara, 1989. 505 BOA., MF.MKT, 297-75, 1313.B.6.
216
Yüksek mekteplerden mezun olup da devlet hizmetinde görev yapan memurların
ise, askerlikten muaf tutulmaları söz konusuydu. Bu nedenle 8 kanun-ı evvel 1310
(20 Aralık 1894) tarihinde hangi mekteplerin yüksek sınıfında olduğu belirlenmiştir.
Darülmualliminin mekâtib-i âliyeden sayılmasının, maarif nizamnamesinde yer
aldığına değinilmiş, mezun öğrencilerin öncelikle muallimlik yaptığı, sonra idadi
mekteplerinde görev yapabildikleri, maarif müdürlüğü gibi bakanlıkça uygun görülen
yerlerde ve her çeşit memuriyette istihdam edilebildiklerine yer verilmiştir506.
Dolayısıyla darülmualliminin âli mektep olduğu ve mezunların askerlikten muaf
tutulması gerektiği ifade edilmeye çalışılmaktadır.
Ayrıca, Darülmuallimin mezunu bir öğrenci memuriyete atandıktan sonra
görevine gitmediği takdirde askere alınması söz konusu olmaktaydı.
Örneğin, Darülmualliminden şehadetname alarak mezun olan Rusçuklu Hasan
Efendi’ye şayet teklif olunan memuriyete gitmekten kaçınırsa, askeriye dairesine
haber verilmesi, darülmuallimin-i rüşdiye müdüriyetinden 6 Eylül 1306 (18 Eylül
1890) tarihinde talep edilmişti507. Nizamname gereğince öğretmen adayının ilk tayin
edildiği yere gitmeme hakkı bulunuyordu. Fakat, aday ikinci defa bir yere atandığı
zaman oraya gitmesi gerekiyordu. Hasan Efendi’nin ikinci kez de tereddüd yaşaması
halinde askerliğe alınacağı anlaşılmaktadır.
Darülmuallimin mezunları seferberlik zamanında silâhaltına alındıkları da
olmuştur. Mezunların, seferberlik süresince her yerde takdir ile söz edilen hizmetleri
olmuştur. Mezun öğrenciler silâhaltına alınmış olsalar bile, eğitime devam edilmesi
gereği, bu kararın kat’i bir şekilde uygulanmasını zorlaştırmaktaydı. Bu nedenle
bunların asıl mesleklerine geri dönmesi için çalışılmalar yapılmış, bazı tedbirler
düşünülmüş, onlara kolaylık sağlanılmak istenmiştir. Meclis-i kebir-i maarifçe alınan
kararla, darülmuallimin öğrencisi iken silâhaltına alınan ve askeriyeden dönüşünde
darülmuallimini terk ederek başka bir mesleğe geçmek isteyenlerin önü açılmak
istenmiştir. Nizamnamenin 34 ve 35. maddeleri gereğince, darülmuallimin
mezunlarının okulu bitirdikten sonra on sene kadar okullarda öğretmenlik yapması
gerekmekteydi. Aynı şekilde sultani mektebinde ücretsiz ve yatılı olarak eğitim
görmekte iken askere alınanlar da, başka bir okul veya meslek seçmek istemelerine
506 BOA., MF.MKT, 245-50, 1312.B.20. 507 BOA., MF.ALY, 7-5, 1308.S.3.
217
bakılmaksızın darülmuallimine sevk olunmaktaydılar. Nizamnamede düzenleme
yapılmak suretiyle, askerliğe alınan ve geri dönen öğrencilerin bu zorunluluklardan
muaf tutulması düşünülmüştür508. Dolayısıyla darülmualliminden mezun öğrencinin,
on sene boyunca öğretmenlik yapması zorunluluğu ortadan kalkıyordu.
Sonuç olarak, darülmuallimin mezunlarının askerlikleri ile ilgili, farklı tarihlerde
çeşitli uygulamalar ortaya çıkmıştır. Fakat bir şekilde bu öğrencilere kolaylık
sağlanılmış veya silâhaltına alınanların mezuniyet sonrası yükümlülükleri konusunda
serbestlik tanınmıştır.
2.3.7.6. Darülmuallimat Mezunları
Darülmuallimatta da darülmualliminde olduğu gibi seneler itibariyle öğrenim
görenlerin sayısı sabit değildi ve mezun sayısı da bununla beraber değişmekteydi.
Bununla birlikte, ortalama beşyüz öğrencisi olan okuldan her sene yirmi otuz
civarında mezun olabilmekteydi.
Darülmuallimatta 1897-1898 eğitim öğretim yılında 387 öğrenci eğitim
görmekteydi509. Aynı okulda 1899-1900 senesi verilerine göre 560 öğrenci
bulunmaktaydı510. 1902-1903 senesinde ise. 542 öğrenci öğrenim görmekteydi511.
Darülmuallimat 1870 senesinde kurulmuş ve okulun ilk yıllarda eğitim
süresinin üç sene olması nedeniyle, 1873 tarihinden itibaren mezun vermeye
başlamıştır. Mezunların sayısı, hangi sene mezun olduğu ve isimleri aşağıdaki
tabolar ile gösterilmiştir.
Tablo 57. Darülmuallimat’tan, Açıldığı Tarihten İtibaren Şehadetname
Alarak Mezun Olan Öğrenciler512 1873 Senesi 1874 Senesi 1875 Senesi
No’su İsmi İsmi İsmi
1 Hafize Fethiye Hanım Ziğfer Hanım Hafize Seher Hanım
2 Hafize Rüveyda Hanım Fatma Zehra Hanım Meziyne Hanım
3 Hafize Hadice Hanım Lütfiye Hanım Huriye Hanım
4 Fatma Nigar Hanım Hayriye Hanım Naile Hanım
508 BOA., ŞD, 232-28, 1337.C.28. 509 M.S., (1316), s.639. 510 M. S., (1318), s.769. 511 M. S., (1321), s.134. 512 M. S. (1316) s.640.
218
5 Münibe Hanım Nezihe Hanım Ayşe Hanım
6 Hadice Hanım Fatma Hanım Sadiye Hanım
7 Ferdane Hanım Maide Hanım Gülzemin Hanım
8 Büyük Zehra Hanım Şahende Hanım Narine Hanım
9 Cemile Hanım Hadice Hanım Şerife Fatma Hanım
10 Zehra Hanım Afakat Hanım Yıldız Hanım
11 Haddade Emine Hanım Fatma Hanım Hanife Hanım
12 Küçük Fatma Hanım Hadice Hanım Adile Hanım
13 Hüsniye Hanım Adeviye Hanım Emsal Nur Hanım
14 Ayşe Hanım Fatma Hanım Emine Hanım
15 Emine Hanım Fatma Hanım Sabiha Hanım
16 Fatma Hanım Seher Hanım Emine Hanım
17 Nebiye Hanım Hayriye Hanım Hayriye Hanım
18 Hadice Hanım Hayriye Hanım Hüsnü Melek Hanım
19 Ülfet Hanım Hafize Fatma Hanım
20 Nazik Hanım
1876 Senesi 1877 Senesi 1878 Senesi
No’su İsmi İsmi İsmi
1 Hafize Fatma Hanım Ayşe Nazire Hanım Mehibe Hanım
2 Libabe Hanım Fitnat Hanım Hafize Lütfiye Hanım
3 Afet Hanım Mevhibe Hanım Zeynep Hanım
4 Büyük Fitnat Hanım Kamile Hanım Selime Hanım
5 Nefise Hanım Kadriye Hanım Ayşe Hanım
6 Zehra Hanım Huriye Hanım
7 Refika Hanım Ayşe Hanım
8 Aliye Hanım Saniye Hanım
9 Hafize Hayriye Hanım
Tabloda görüleceği üzere, darülmuallimat ilk mezununu 1873 senesinde
vermişti. Bu ilk mezunların sayısı 20 idi. Sonraki iki sene de bu sayıya yakın bir
mezun verilmişti. Fakat daha sonraki üç senenin her birinde mezun sayısının onun
altına düştüğü görülmektedir.
Okulun ilk yıllarında öğrenci sayısı az olan darülmuallimatta, 1878 senesinde 50
öğrenci öğrenim görmekteydi. Bunlardan 8’ine rüşdiye ve 5’ine sıbyan muallimliği
219
şehadetnamesi verilmişti513.1879 - 1880 – 1881 – 1882 Senelerinde şehadetname
verilememişti514. Zira, bu dönem, 1877-78 Osmanlı-Rus savaşı dönemi ve sonrasını
kapsamaktaydı. Savaş sırası ve sonrasında okulun dört sene mezun verememesinin
ardından 1883’te okul tekrar şehadetname vermeye başlamıştır. Bunlara ilişkin
bilgiler de yine aşağıdaki tabloda yer almaktadır.
Tablo 58. Darülmuallimttan 1883-1897 Yılları Arasında Mezun Olanlar515 1883 1884 1885
Nosu İsmi İsmi İsmi
1 Besime Hanım Makbule Hanım Seniye Hanım
2 Fakihe Hanım Servet Hanım Aliye Hanım
3 Nefise Hanım Servet Hanım İhsan Hanım
4 Saime Hanım Naime Hanım İnayet Hanım
5 Atiye Hanım Lütfiye Hanım Fatma Hanım
6 Hayriye Hanım Fethiye Hanım Hayriye Hanım
7 Şevket Hanım Macide Hanım Ayşe Hanım
8 Nezehat Hanım Küçük Seher Hanım Melek Hanım
9 Münire Hanım Seniye Hanım Samiye Hanım
10 Naime Hanım Fatma Hanım Cemal Hanım
11 Büyük Münire Hanım Büyük Seher Hanım Fahriye Hanım
12 Ayşe hanım Fikriye Hanım
13 Emine Hanım Hürmüz Hanım
14 Makbule Hanım Muaddel Hanım
15 Fatma Hanım Şerife Hanım
16 Gülsüm Hanım
17 Melek Hanım
18 Hüsniye Hanım
19 Emine Hanım
1886 1887 1888
Nosu İsmi İsmi İsmi
1 Cemile Hanım Fahriye Hanım Sedye Hanım
2 Adile Hanım Azize Hanım Ahdiye Hanım
3 Zeyne Hanım Kaniye Hanım Emine Hanım
4 Hacer Hanım Saadet Hanım Hadice Hanım
513 Ergin, age., s.674. 514 M. S., (1316), s.641. 515 M. S., (1316), s.642.
220
5 Halide Hanım Hadice Hanım Makbule Hanım
6 Hayriye Hanım Pakize Hanım Niyazi Hanım
7 Safiye Hanım Şaziye Hanım Münire Hanım
8 Ayşe Sadiye Hanım Nebiye Hanım Firdevs Hanım
9 Bezmiye Hanım Sıddıkiye Hanım Zekiye Hanım
10 Mukaddes Hanım Merdane Hanım Binnaz Hanım
11 Sabire Hanım Emine Hanım Hürmüz Hanım
12 Mehpare Hanım Fehmiye Hanım Esma Hanım
13 Kibriye Hanım Büyük Azize Hanım Fatma Hanım
14 Neziha Hanım Muaddel Hanım Nesib Hanım
15 Şadiye Hanım Gılman Hanım Zehra Hanım
16 Nadire Hanım Latife Hanım Hüsniye Hanım
17 Afife Hanım Resmiye Hanım Huriye Hanım
18 Nesime Hanım Şükriye Hanım Hikmet Hanım
19 Zehra Hanım Ruhdal Hanım Seniye Hanım
20 Münire Hanım Hanife Hanım Küçük Makbule Hanım
21 Feza Hanım Ayşe Hanım Nazife Hanım
22 Binnaz Hanım Büyük Emine Hanım Vesile Hanım
23 Huriye Hanım Büyük Afet Hanım
24 Meliha Hanım
25 Şadiye Hanım
26 Saide Hanım
27 Nakiye Hanım
28 Fatma Hanım
29 Zeyre Hanım
30 Fethiye Hanım
1889 Senesi 1890 Senesi 1891 Senesi 1892 Senesi
No’su İsmi İsmi İsmi İsmi
1 Kıymet Hanım Refia Hanım Binnaz Hanım Saad Hanım
2 Şerife Hanım Fethiye Hanım Sedye Hanım Rüşdiye Hanım
3 Hemize Hanım Yakute Hanım Fahriye Hanım Hanife Hanım
4 Afet Hanım Mutiye Hanım Hayriye Hanım Sadiye Hanım
5 Cemaliye Hanım Binnaz Hanım Mürüvvet Hanım
6 Bahriye hanım Zeliha Hanım Nebiha Hanım
7 Müveddet Hanım Saniye Hanım İsmet Hanım
8 Nazlı Hanım Kevser Hanım
9 Vasıfe Hanım Huriye Hanım
221
10 Muhlise Hanım İhsan Hanım
11 Necabet Hanım Zehra Hanım
12 Hadiye Hanım Bedriye Hanım
13 Adile Hanım Saadet Hanım
14 Naciye Hanım Hasibe Hanım
15 Huriye Hanım
16 Naciye Hanım
17 Sabire Hanım
1893 Senesi 1894 Senesi 1895 Senesi
No’su İsmi İsmi İsmi
1 Münire Hanım Zekiye Hanım İzmir
muallim-i evveli
Saliha Hanım
2 Münevver Hanı Sadiye Hanım
Darulmuallimatta
muavene
Hayriye Hanım Darulmuallimatta Muavene
3 Samiye Hanım Nimet Hanım Molla
Küranı Rüşdiyesinde
Muallimli Evvel
Nevber Hanım Üsküdar Kız Sanayi
Mektebinde Muallime
4 Sehure Hanım Remziye Hanım Selanik
Muallim-i Evvel
Binnaz Hanım Molla Kürani Rüşdiyesinde
Muallime
5 Seher Hanım Sıdıka Hanım Feride Hanım Darulmuallimatta Muallime
6 Düriye Hanım Hamide Hanım Huriye Hanım Manastırda Muallimi Evvel
7 Asiye Hanım Feride Hanım
Darulmuallimatta
Muavene
Yaşar Hanım İzmirde Muallimi Saniye
8 Hacer Hanım Meşakkat Hanım Zişan Hanım
9 B.Seher Hanım Makbule Hanım Sivasta
Muallimi Evvel
Düriye Hanım
10 Şerife Hanım Fatma Hanım
Darulmuallimatta
Muavene
Naciye Hanım Darullmullimatta Muavene
11 Halide Hanım Fethiye Hanım At Pazarı Rüşdiyesinde
Muavene
12 Mihriye Hanım
1896 Senesi 1897 Senesi
No’su İsmi İsmi
222
1 Hatice Hanım Darulmuallimatta Muavene Kadriye Hanım
2 Muhlise Hanım Vahide Hanım
3 Zahide Hanım Fındıklıda Muallime Behra Hanım
4 Nazmiye Hanım Aksarayda Nehari Kız Sanayi
Mektebinde Muavene
Hatice Hamide Hanım
5 Kevser Hanım Beşiktaşda Muallime Bergüzar Hanım
6 Remziye Hanım Bursada Muallimi Evvel Talat Hanım, Mirgünde Muallime
7 Sıdıka Hanım Şamda Muallimi Evvel Zehra Hanım Taşlıcada Muallimi Evveli
8 Arize Hanım Seniye Hanım
9 Safvet Hanım Eyüpde Muallime Fatma Hanım
10 Adeviye Hanım Denizlide Muallimi Evvel İkbal Hanım Samsunda Muallime
11 Ayşe Hanım Kırk Kilisede Muallimi Evveli Seher Hanım Şamda Muallimi Saniye
12 Hamide Hanım Leyli Kız Sanayi Mektebinde
Muallime
Beyhan Hanım Küçük Mustafa Paşada
Muallime
13 Seniha Hanım Nehari Kız Sanayi Mektebinde
Muallime
Sabiha Hanım Sandıklıda Muallime
14 Refika Hanım Mamuratelazizede Muallimi Saniye
15 Asiye Hanım Denizlide Muallimi Evveli
Tablodan anlaşılacağı üzere 1883’te 15; 1884’te 11; 1885 senesinde 19 kişi
mezun veren darülmuallimat, 1886’da 22; 1887’de 24; 1888’de 23 mezun vermiştir.
Okul bir sonraki yıl yalnız 4 kişi; 1890’da 14; 1891’de 7; 1892 senesinde 17 öğrenci
mezun etmiştir. 1893’te 12; 1894’te 10; 1895’te 11; 1896’da 15; 1897’de 13 öğrenci
mezun olmuştur. Dolayısıyla darülmuallimat on beş senede toplam 217 öğrenci
mezun edebilmiştir. Darülmuallimatı tamamlayarak şehadetname alanların hangi
okullarda görevlendirildiklerine ilişkin bilgilere de aşağıdaki tabloda yer verilmiştir.
223
Tablo 59. Darülmuallimattan Şehadetname İle Mezun Olan Talebelerin
İsimleri Ve Atandıkları Yerler (1900 Senesi)516 İsim Memuriyet İsmi Memuriyet
Emine Mesude Hanım Emine Nazlı Hanım
Kevser Hanım Kırkkilise Mektebi
Muallim-i Evvelisi
Zehra Hanım
Saniye Hanım Saliha Adile Hanım
Pakize Hadice hanım
Nesibe Remziye Hanım Hacı Fatma Huriye
Hanım
Fatma Zehra Hanım Hafize Şahande Hanım
Hatice Vildan Hanım Adeviye Hanım
Fatma Selanik Muallime-i
Saniyesi
Emine Hayriye Hanım
Fatma Ulviye Emine Vesile Hanım
Zehra Fatma Diyarbakır Muallime-i
Evvelisi
Remziye Emine Hanım
Emine Şaziye Hanım Bakırköy Muavenesi Zehra Hanım İsmehan Gıyasultan
İbtidai Muallime- i
Evvelisi
Hüsna Hanım Ayşe Seher Hanım
Nafia Hanım Azize Hanım
Pederiye Hanım Muallime-i evvel Saniye Sare Hanım
Emine Hanım Şehzade İbtidaiye
Muallime-i Evvelisi
Sahure Hanım
Hatice Hanım Çorum Muallime-i
Evvelisi
Cemile Emine Hanım
Hacer Hanım
1900 senesine gelindiğinde darülmuallimatın verdiği mezun sayısında artışın
olduğu ve bu sayının 33’e ulaştığı tablodan anlaşılmaktadır. mezunların çeşitli 516 M.S., (1319), s. 131, 132.
224
okullarda görevlendirildikleri görülmekte olup, tayin bekleyen öğrenciler de
bulunmaktadır. Aynı şekilde 1901 senesinde mezun olanların aldıkları görevlere
ilişkin bilgilere de aşağıda yer verilmiştir.
Tablo 60. Darülmuallimat’tan 1901 senesinde mezun olanlar517 İsmi Memuriyeti
Feyziye Hanım
Şefika
Zehra Trabzon rüşdiyesi muallime-i evvelisi
Ayşe Mahmure Samsun rüşdiyesi muallime-i evvelisi
Hayriye
Melek Hubyar inas rüşdiyesi muavinesi
Adeviye
Cemile
Feridiye Edirne rüşdiyesi muallime-i saniyesi
Eda
Feride
Hacer Eyüp Sultan İnas Rüşdiye mektebi Muavinesi
Tuti Zehra Sultan Ahmet İnas rüşdiyesi muavinesi
Aliye Cemile
Saime Mirgün İnas rüşdiyesi muavenesi
Samiye
Hadice
Müberra Rodos Rüşdiyesi muallime-i evvelisi
Fatma Şükriye Alasonya Rüşdiyesi muallimei evvelisi
Nigar
Saime Konya rüşdiyesi muallime- i saniyesi
Fatma Zehra Samsun rüşdiyesi muallime-i saniyesi
Fatma Şehide Antalya rüşdiyesi muallimei saniyesi
Cevriye Nefise Hanım Bafra muallime-i evvelisi
Nemciye Hanım Üsküdar Atlamataşı rüşdiyesi muavinesi
517 M.S., (1321) , s.134.
225
1901 senesinde darülmuallimattan mezun yirmi beş öğrenciden on bir öğrencinin
tayinin henüz yapılmadığı ve diğer mezunlarında rüşdiyelerde ve kız rüşdiyelerinde
görevlendirildikleri tabloda görülmektedir.
Tabloda, ataması olanların tayin edildikleri okullar belirtilirken, bazı
öğrencilerin karşısına herhangi bir okul yazılmamıştır. Bu öğretmen adaylarının tayin
edildiği okulu istemeyerek, bir sonraki tayin yerini bekledikleri de düşünülebilir. Bu
tarihte mezunlardan bazılarının, henüz atamalarının yapılmamış olması ihtimali de
bulunmaktadır. Devam edecek olursak, 1902 senesi mezunları hakkındaki bilgiler de
aşağıdaki tabloda yer bulmaktadır.
Tablo 61. Darülmuallimat’tan 1902 Senesinde Mezun Olanlar518 Zahide Hanım
Afet Biga rüşdiyesi muallime-i evvelisi
Şazmend
Leyla Kadıköy inas rüşdiyesi nakış ve hüsn-ü hat
muallimesi
Adile
Kamile
Şazmend Fındıklı inas rüşsiyesi muallime-i salisesi
Hatice Mükerrem
Nazmiye Hanım Ereğli rüşdiyesi muallimei evvelisi
Hacer Ankara rüşdiyesi muallimei evvelisi
Fatma Filibe rüşdiyesi muallimesi
Fatma Kadriye
Emine Pakize
Zehra Fevziye Manisa Rüşdiyesi muallimesi
Fatma Servet
Servet
Şerife Nuriye
Fatma Güzide
Samiye
Adeviye
Hüsna Denizli Rüşdiyesi muallime-i evvelisi
Mesrure Üsküb Rüşdiyesi muallimei evvelisi
518 M.S., (1321), s. 135.
226
Emine
Dilara
Fatma
Halime Halide Burdur Rüşdiyesi Muallime-i Evvelisi
Fatma Saire Bekir Paşa Mektebi İbtidâîsi Muallimesi
Hüsna Hanım
Darülmuallimatın 1902 senesinde 28 mezun verdiği tablodan anlaşılmaktadır. Burada
tayinleri yapılmamış mezun sayısının 17 olduğu görülmektedir.
Darülmuallimat’tan 1873 senesinde 20, 1874’de 18; 1875’de 19; 1876’de 8;
1877 senesinde 9; 1878’de 5 öğrenci mezun olmuştur. Darülmuallimat 1879
senesinden 1883 senesine kadar mezun verememiştir. 1883’te 15 öğrenci mezun
eden okuldan 1884 senesinde 11; 1885’de 19; 1886’da 22; 1887’de 30; 1888’de 23;
1889’da 4; 1890’da 14; 1891’de 7; 1892’de 17; 1893’de 12; 1894’de 10; 1895’de 11;
1896’da 15; 1897’de 13; 1900’da 33; 1901’de 25; 1902’de 28 öğrenci mezun
olmuştur. Dolayısıyla darülmuallimat’tan toplam 309 örenci şehadetname almıştır.
Darülmuallimat’tan mezun olan öğrenci sayıları seneler itibariyle oldukça farklı
olduğu görülmektedir. Fakat özellikle 1900 senesinden itibaren sayının biraz daha
artmış olduğu anlaşılır.
Darülmuallimattan mezun olan öğrencilerden tayinleri yapılmamış olanlara
mezuniyet sonrasında okul tarafından destek verilmeye devam etmiştir.
Darülmuallimat-ı Âliyenin 1920 senesi mezunlarından olan Müzeyyen ve Cemile
Hanımlar Darülmuallimat-ı Âliye müdürlüğüne 27 Eylül 1920 tarihli bir dilekçe
yazmışlardı. Müzeyyen ve Cemile Hanımlar okuldan mezun olduktan sonra kalacak
yerlerinin olmadığını ve kimsesiz olduklarını ifade etmişlerdi. Bu öğrenciler
gerçekten fakir olmakla beraber, hiçbir yerden kendilerine para verecek kimseleri de
bulunmamaktaydı. Bu nedenle cep harçlığı edecek kadar bir maaşla kendilerine
seyyar muallimlik verilmesi düşünülmüştür. Bu öğrenciler aynı zamanda ileride
darülfünun’a devam etmek de istemekteydiler. Bakanlık ise açık bir muallimlik
kadrosu olmadığından bu iki hanım öğrencinin şimdiye kadar bir muallimliğe tayin
edilmediklerini bildirmiş, boş kadro olması durumunda tayinlerinin yapılacağı ifade
227
edilmiştir519. Darülmuallimat mezunlarından bazılarının okuldan şehadetname alır
almaz herhangi bir eğitim kurumuna tayinlerinin yapılamadığı anlaşılmaktadır.
Ayrıca okuldan mezun bulunmalarına rağmen darülmuallimat idaresi, öğrencilerine
sosyal yardımı esirgememiş öğrencilere destek vermiştir. Seyyar muallimliğe verilen
ücret cep harçlığı şeklinde nitelendirilmektedir. Dolayısıyla seyyar muallimin yalnız
girdiği dersin ücretini alabildiği söylenilebilir.
Darülmuallimat mezunlarından özel ilkokul açmak isteyenler olduğu gibi, özel
anaokulu açmak üzere bakanlığa başvuranlar da vardı. Bunlardan, Nesrin, Feride ve
Hacer hanımlar Çengelköy’de özel bir ana mektebi açmıştı520. Yine darülmuallimat
mezunlarından Sâkine Hanım özel bir okul açmak istemişti. Bu hanımın
darülmuallimat mezunu olup olmadığı araştırılmış, hatta ruhsat alabilmesi için sınava
tabi tutulması gerekmişti. Fakat yapılan inceleme sonunda, Sakine Hanım’ın
darülmuallimat’tan 1890 senesinde mezun olduğu anlaşılmıştır521
Darülmuallimat mezunu bir öğrenci yine darülmuallimat’ta muallim
olabilmekteydi. Mezunlardan Refia Hanım, Darülmuallimat’ta musiki dersi
muallimliğine getirtilmişti ve kendisine aylık 250 kuruş ödenmesi planlanmıştı522.
Sonuç itibariyle darülmuallimat mezunlarının sayısı, kurulduğu ilk yıllardan
itibaren biraz artmış olsa dahi, açılan inas rüşdiyeleri ve mektepleri göz önüne
alındığında yeterli düzeyde değildi. Fakat bununla birlikte mezunlardan ataması
hemen yapılamayanlar da vardı. Dolayısıyla mevcut mezunların dahi atamaları
yapılamadığına göre, fazla mezun vermenin getireceği fayda da tartışılabilir olacaktı.
2.3.8. Sosyal ve Kültürel Faaliyetler
Darülmuallimin veya muallimatlarda sosyal ve kültürel faaliyetler denilince
düzenlenen konferanslar, çıkarılan dergi ve kitaplar, seminerler, müsamereler vb.
uygulamalar söz konusu olabilir.
1909 senesinde Darülmuallimin müdürü olan Satı Bey, okulda bazı değişiklikler
yapmıştı. Darülmuallimin Fatih’ten, Cağaloğlu’na getirilmiş, tedrisat-ı ibtidaiye
mecmuası adıyla bir dergi çıkartılmıştı. Öğrenciler sınavdan geçirilerek nitelikli 519 BOA., MF.ALY, 151-71, 1339.M.18. 520 BOA., MF.HTF, 8-96, 1338.Ca.29. 521 BOA., MF.HTF, 8-78, 1338.Ra.28. 522 BOA., A.MKT.MHM, 461-28, 1290.L.16.
228
olmayanları okuldan atılmıştı. Fenn-i terbiye, Usûl-ı Tedris, Musiki, Resim, Elişi,
Terbiye-i Bedeniye derslerine önem verilmiş ve konferanslar düzenlenmişti523.
Vilayetlerden toplam 50, İstanbul’dan da 40 kadar öğretmene öğretim metotları
hakkında konferanslar verilmişti524. Dolayısıyla, II. Meşrutiyet sonrası
Darülmuallimin’de müdürlük görevini yürüten Satı Bey zamanında kültürel
faaliyetlere önem verilmeye çalışılmıştı.
2.3.8.1. Konferanslar
Darülmuallimin’de belli günlerde seminer faaliyetleri düzenlenmekteydi.
Muallimlerin bilimsel ve kültürel gelişmesinde etkili olan darülmuallimin
konferanslarına, okulun tatil döneminde dahi devam edilmekteydi ve bu seminerler
müfettiş tarafından da kontrol ediliyordu. Haftada üç gün düzenlenecek olan
konferansların daha düzenli ve ciddi bir şekilde yapılması gereği, müfettiş tarafından
hazırlanan raporda belirtilmişti. Konferanslardan muallimler oldukça fayda
sağlıyorlardı. Sabahları düzenlenen konferanslar, saat dokuzdan on bire kadar devam
etmekte ve sırasıyla muallimler tarafından gerçekleştirilmekteydi. Muallimlere
konferanslar sonrasında mükâfat verilmesine de karar verilmişti525.
Darülmualliminler bilindiği üzere mevcut sıbyan veya ibtidâî mektepleri
muallimlerine ehliyetname verme gibi bir görevi bulunuyordu. Bu görevi
konferanslar yoluyla, darülmuallimin yerine getirmeye çalışmıştır. Konferanslara
ibtidâî mektebi muallimleri çağrılmakta ve bu muallimlerin bilgi ve kültürlerine
katkıda bulunulmaktaydı.
Konferanslardan biri 14 Haziran 1330 (27 Haziran 1914) tarihinde yapılmıştı.
Bu konferansa ibtidâîye mektebi muallimlerinden katılanlar olmuştu. Konferanslar
dini, sosyal, vatani, ahlaki, iktisadi, sıhhi konularda düzenlenebilmekteydi. Kitap ve
dergiler ve programlar hakkında tartışmalar, münazaralar ve fikir alış verişinde
bulunulmaktaydı. Darülmuallimin’de yapılan konferansların genel adı “Malumat ve
Terbiye-i Meslekiye” dir. 16 Haziran 1330 (29 Haziran 1914) tarihinden itibaren
haftada iki gün yapılması uygun görülmüştür. Her konferans için kırk kuruş
523 Akyüz, age., s.242. 524 Ergün, age., s.316. 525 BOA., MF.MKT, 1197-28, 1332.Ca.30.
229
ödenmekte ve İstanbul vilayeti ibtidâîye mektebi ödeneğinden bu meblağ
karşılanmaktaydı. Konferanslar, Numune Tatbikat Mektebi’nde tertib ediliyordu.
Civar köy ve kasabalardan getirilen muallimler konferansı dinliyorlardı. 4 Mayıs
1330 (17 Mayıs 1914) tarihinde kırk beş muallimin bu şekilde getirtildiği arşiv
vesikasından anlaşılmaktadır. Bu muallimlerin hepsine toplam dokuz bin kuruş
vilayet tedrisat-ı ibtidâîye ödeneğinden ücret verilmişti526. İbtidaiye mektebi muallim
ve muallim muavinlerini yetiştirmek üzere darülmuallimin ve muallimat-ı âliyede
tatbikat dersleri de açılmıştı ve bu derslere ibtidâîye mektebi öğretmenleri hariçten
devam etmekteydi527. Bu faaliyeti de konferanslar kapsamında değelendirmek
mümkündür. Konferanslar aynı zamanda hizmet içi eğitim gibi algılanabilir. Zira
mevcut öğretmenler bu konferaslardan istifade etmekteydiler. Fakat yalnız mesleki
bilgiler ile sınırlı kalınmadığı, farklı konularda çeşitli meselelerin konuşulduğu da
anlaşılmaktadır.
2.3.8.2. Kitap ve Dergiler
Darülmuallimin muallimleri uzmanlık alanları ile ilgili kitaplar
hazırlamışlardı. Hazırlanan bu kitaplar, darülmuallimin öğrencilerine
okutturulmaktaydı. Bunun dışında, dergi yayınlanmasına öncülük eden muallimler de
vardı.
Darülmuallimin hocalarından kitap yazanlar bir hayli fazladır. Bunlardan biri
Ankara Darülmuallimini Mektebi’nde öğretmenlik yapan Musa Kazım Efendi’dir.
Kazım Efendi “Rehber-i Tedris ve Terbiye” isimli bir kitap yazmış, kitap, 1894
senesinde basılmıştır. Bir diğeri darülmuallimatta ahlak, coğrafya, el işleri ve usul-ı
tâlim derslerini yürüten Ayşe Sıdıka Hanım’ın yazdığı “Usul-ı Tâlim ve Terbiye
Dersleri” kitabıdır ve bu da 1897 yılında yayınlanmıştır. Trabzon Darülmuallimini
öğretmenlerinden Abdullah Vehbi tarafından 1899 senesinde yayınlanan, “Usul-ı
İbtidai Yahut Muallimlere Rehnüma” kitabı bulunmaktadır. Yine Darülmuallimin’de
526 BOA., MF.MKT, 1197-28, 1332.Ca.30. 527 BCA., 30.11.1.1.2.2.
230
Usûl-ı Tedris dersini okutan meclis-i maarif üyesi Aristokli Efendi’nin yazmış
olduğu “İlm-i Terbiye-i Etfal” kitabı vardır ve bu kitap, 1907 senesinde basılmıştır528.
Darülmuallimin programlarında ziraat dersleri de bulunmaktaydı. Bu derste
okutulmak üzere “Darülmualliminlerde Ziraat Dersleri” isimli bir kitabı, ziraat
uzmanlarından İzmir milletvekili İhsan Bey hazırlamıştı. Kitap, 1332 (1916)
senesinde İstanbul’da Matbaa-i Amire’de basılmıştı Kitabın içeriğine baktığımızda
öncelikle ziraatin önemine değinilmiştir. Daha sonra buğdayın çeşitleri, toprağın
hazırlanması, arpa ziraati, çavdar, yulaf, mısır, pirinç ziraati konuları ile hububatın
hasadı ve harmanı, çapa yapılması gereken bitkiler, patates ziraati, çeşitleri, toprağı,
pancar ziraati, çayır otları, sanayi bitkiler, susam, haşhaş, pamuk, tütün, kenevir
ziraati, bahçıvanlık, sebzeler, meyve bahçıvanlığı, bağcılık, ormanların idaresi,
hayvanlar, sütçülük, peynir üretilmesi, tavukçuluk, böcekçilik ve arıcılık konuları yer
alır529. Muhasebe-i Umumiye müdüriyetinin 26 Kanun-ı evvel 1331 (8 Ocak 1916)
tarihli yazısında, darülmuallimin mektebinin programından bahsedilmekte ve
muallim olarak yetişeceklere ziraat şubesinin uygulamalı kısmında az çok beceri
kazandırılmak istenildiği ifade edilmektedir. Fakat bu uygulama vilayetlerde
yürütülememişti530.
Darülmualliminde okutulan ders kitapları konusuna birkaç örnek daha vermek
gerekirse; Örneğin coğrafya dersi için darülmuallimin-i âliye coğrafya muallimi Faik
Sabri “Osmanlı Coğrafya-ı Tabii ve İktisadiyesi” adlı kitabını darülmuallimin ve
darülmuallimatların üçüncü sınıfları için 1917 senesinde hazırlamıştır531. Bir dönem
maarif nazırlığı yapmış olan Abdurrahman Şeref Bey’in, Sultani Mektebi Müdürü
iken, mekâtib-i âliye’de okutulması için hazırladığı “Tarih-i Devlet-i Osmaniye”
kitabı vardır532. Darülmuallimin muallimlerinden Ahmet Cevad ise, darülmuallimin
öğrencileri için “Lisân-ı Osmani, Sarf ve Nahv” kitabını 1916 senesinde
yayınlatmıştır533. Bu örnekleri artırmak mümkündür. Fakat yayınlanan kitapların
yanı sıra çeşitli dergilerde bulunmaktaydı ve biraz da bunlardan bahsedelim.
528 Akyüz, age., 184-186. 529 İhsan, Darülmualliminlerde Ziraat Dersleri, Matbaa-i Âmire, İstanbul, 1332. 530 BOA., DH.UMVM., 66-56, 1334.Ra.20. 531 Bk. Faik Sabri, Coğrafya-ı Tabii ve İktisadi, Kanaat Matbaası, İstanb ul, 1333. 532 Bk. Abdurrahman Şeref , Tarih-i Devlet-i Osmaniye, Karabet Matbaası, İstanbul, 1315. 533 Bk. Ahmet Cevad, Lisan-ı Osmani, Sarf ve Nahv, Orhaniye Matbaası, İstanbul, 1332.
231
İstanbul Darülmuallimini Beden Eğitimi öğretmenlerinden Selim Sırrı Tarcan
tarafından “Terbiye ve Oyun” dergisi çıkartılmıştı. Şubat 1911, tarihinde Edirne
Darülmuallimini öğretmenlerinden Nafi Atuf Kansu ve Mehmet Vehbi tarafından
“Say ve Tetebbu” dergisi yayınlanmıştı. Bunun dışında yine İstanbul dışında, Nisan
1911 tarihinde Üsküp Darülmuallimin-i Rüşdüyesi müdürü Sabri Cemil tarafından
“Yeni Mektep” dergisi hazırlanmıştı. Aralık 1911 tarihinde de “Yeni Fikir” dergisi
Manastır Darülmuallimini müdürü Ethem Nejat ve öğretmenlerden Ferit Bey
tarafından yayına girmişti534. Emrullah Efendi’nin maarif nazırlığı zamanında
“Tedrisat-ı İbtidaiye Mecmuası” isimli bir mesleki dergi yayınlanmaya
başlamıştır535. Dolayısıyla gerek kitapların, gerekse dergilerin yayınlanması konusu
yalnız İstanbul Darülmuallimini ile sınırlı kalmamıştı ve vilayetlerden de bu konuda
çeşitli çabaların ve çalışmaların yapıldığı görülür.
Darülmuallimin muallimleri tarafından emek verilerek vücuda getirilen eserler,
fakir öğrencilerden bir kısmına ücretsiz dağıtılabilmekteydi.
Örneğin, “İslam Tarihi” adlı eser Darülmuallimin’de okutulmak üzere uygun
görülmüştü ve kitap, dışarıda 25 kuruşa satılmaktaydı. Öğrencilerin fakir ve ihtiyaç
sahibi kimseler olması nedeniyle, öğrencilerden bir kısmının bu kitabı
alamayabilecekleri düşünülmüştür. Bu durum dikkate alınarak bu kitaptan yirmi
nüshanın yardım amaçlı öğrencilere verilmesi ve bunun her sene bu şekilde
yapılmasına karar verilmişti536. Bazı fakir öğrencilere ücretsiz ders kitabı dağıtılması
uygulamasını eğitim tarihimizde görmekteyiz. Günümüzde de benzeri uygulamalar
ilköğretimde tüm öğrencileri kapsayacak şekilde uygulanmaktadır.
Darülmualliminde görev yapan muallimlerin hazırladıkları kitaplar diğer
eğitim kurumlarında da okutturulabilmekteydi. Örneğin, darülmuallimin-i rüşdiye
müdürü Murat Bey “Tarih-i Muhtasar” adlı bir kitap yazmıştı ve eser güzel
bulunarak, 1885 senesinde bu tarih kitabının rüşdiye mektepleri ile taşralarda açılan
idadi mekteplerinde okutturulması uygun görülmüş ve bu nedenle her nüshası on
kuruş değerindeki kitaptan 3.000 nüsha basılmasına karar verilmişti537.
Darülmualliminlerde yayın faaliyetlerine önem verildiği ve alanında uzman 534 Yahya Akyüz, Türk Eğitim Tarihi, İstanbul Kültür Üniversitesi Yayınları, İstanbul, 1997, s.251. 535 Ergün, age., s.316. 536 BOA., MF.ALY, 2-18, 1299.Za.10. 537 BOA., Y.A.RES, 28-17, 1302.6.4.
232
muallimlerin çeşitli kitap ve dergilerin hazırlanmasını sağladıkları görülmektedir.
Dolayısıyla kültürel faaliyetlere önem verildiği ifade edilebilir.
2.3.8.3. Gazete
Darülmuallimin hocalarından gazete çıkaranlar da olmuştu. Hatta bu faaliyet
bakanlıkça da desteklenmişti. Yayıncılık faaliyetleri ile Türkçenin yaygınlaşması da
hedefleniyordu.
15 Kasım 1302 (27 Kasım 1886) tarihinde maarif nezareti Münif Paşa’nın
başkanlığı altında Türkçe konuşma usulünün düzeltilmesi ve ıslâhı amacıyla siyasi
ve edebi olarak bir gazete çıkartılması gereğini kararlaştırmıştı. “Küçük Gazete”
ismiyle yayınlanacak gazetenin neşrine darülmuallimin muallimlerinden Cafer Bey
ismine ruhsat verilmiştir. Gazete günlüktür538.
Darülmualliminde eğitim haricinde, sosyal faaliyetlere de önem verildiği
anlaşılmaktadır. Bunun dışında Türkçe’ye önem verildiği ve Darülmuallimin’in bu
konuya öncülük yaptığı görülmektedir.
Darülmuallimin hocalarından çeşitli kongrelere katılanlar da olmuştu. Örneğin,
Prag’da uluslar arası olarak düzenlenecek olan “Mekâtib-i Taliye” kongresine maarif
müfettişlerinden Mesut Zeki Bey ile İstanbul Darülfünun ve Darülmuallimat
Muallimi Haydar Bey görevlendirilmişlerdi539. Darülmuallimat öğretmenlerinden de
yurtdışındaki kongrelere katılanlar olmuştu. 1916 tarihinde İsviçre’deki kongreye
Darülmuallimat muallimlerinden Aziz Bey’in de katılması uygun görülmüştü540.
Darülmualliminde geziler de düzenlenmekteydi. Örneğin bir gezide,
öğrencilere İstanbul’un önemli yerleri gezdirilmiş ve sanat eserleri gösterilmişti541.
Kongreler, geziler, çıkarılan gazeteler darülmuallimin ve muallimatlarda düzenlenen
sosyal aktiviteler arasında yer almakta olduğu görülür.
2.3.9. Ders-Tatil Dönemi ile Devamsızlıklar
2.3.9.1. Darülmualliminde Ders-Tatil Dönemi ile Devamsızlıklar 538 BOA., DH.MKT, 1381-21, 1304. Ra.1. 539 BOA., HR.İM, 80- 28, 1923.8.8. 540 BOA., MF.MKT, 1216-66, 1334.Ş.20. 541 Ergün, age., s.316.
233
Osmanlı Devleti’nde Müslüman halkın büyük bir çoğunluğunun tarımla iştigal
ettiği bilinmektedir. Tarımda işler yaz döneminde yoğunlaşmaktadır. Dolayısıyla
öğrenciler ailelerine yardımcı olmak amacıyla bu yaz döneminde memleketlerine
gitmek istemekte, fakat darülmualliminin açıldığı ilk yıllarda nizamname gereğince
okuldan ayrılamamaktaydılar. Bu nedenle yaz döneminde, tatil döneminin biraz daha
uzun olması istenmişti.
Maarif meclisi’nde 8 Zilhicce 1288 (18 Şubat 1872)tarihinde alınan kararla
öğrencilerin bu istekleri makul görülmüştür. Çünkü yaz döneminde öğrencilerin
memleketlerine gitmesi üzerine eğitimden istenilen verim alınamamaktaydı. Bu
durumun derslere bir zarar getirmeyeceğine kanaat getirilmiş ve bu nedenle tatil
dönemi şaban ayına çekilmiştir. Fakat öğrencilerden tatil haricinde mektebi terk
edenler olursa öğrenciye verilen maaşın geri alınmasına karar verilmiştir542.
Bu karar neticesinde ağustos ayı tatil olmuştu. Fakat öğrencilerin okula devam
etmelerini sağlamak yine mümkün olamamıştı. Öğrenciler ağustos ayı sonrasında da
okula gelmiyorlardı ve buna çözüm bulunması düşünülmekteydi. Maarif
nezaretinden şura-yı devlete gönderilen 11 Mayıs 1289 (23 Mayıs 1873) tarihli
maarif nizamnamesi hükmünce darülmuallimin diğer mektepler gibi Ağustos ayında
tatil olduğu ifade edilmekteydi. Darülmualliminin diğer mektepler gibi talebesi fakir
ve ihtiyaç sahibi olduklarından öğrencilerin memleketlerine gitmek istedikleri, ifade
edilmişti. Maaşları yetersiz olan öğrencilerden yarısı taşraya gitmek üzere, izin
talebinde bulunmaktaydı. Bu nedenle ağustos tatilinin uzatılması söz konusu
olmuştu. İzin isteyen talebenin çoğunluğu muvazzaf (asıl), yani maaşlı
öğrencilerden oluşmaktaydı. Bu öğrencilerin devam etmedikleri günler için
maaşlarından kesinti yapılması düşünülmekteydi ve tatil zamanı dışında öğrencilerin
okulu terk etmelerine, devamsızlık yapmalarına engel olunmaya çalışılmıştı543.
Dolayısıyla öğrencilerin okula devamları için onlara aylık verilmesi ve devam
etmemeleri durumunda bu aylıkların kesilmesi söz konusu olmaktaydı. Öğrencilerin
fakir durumda olmaları ve ailelerine yardım etmek istemeleri darülmualliminde
eğitimi aksatmaktaydı ve bunun dışında tatil edilmesi düşünülen aylar ve günler de
ortaya çıkıyordu.
542 BOA., ŞD, 205-32, 1289.M.13. 543 BOA., ŞD, 205-32, 1289.M.13.
234
Darülmuallimin öğrencileri genellikle medrese kökenliydi ve bu nedenle
Ramazan ayının tatil edilmesi de düşünülmüştü544.
Darülmualliminde düzenlenen sınavlar da tatil dönemine göre ayarlanmaktaydı
ve bu nedenle sınavlar daha geç bir tarihte yapılmaya başlamıştı.
4 Kanun-ısâni 1308 (16 Ocak 1893) tarihli Darülmuallimin’e gönderilen
yazıda, ibtidâîye, rüşdiye ve âliye şubelerinin genel sınavlarının Receb ayının
15’inden, şabanın 15’ine kadar (2 Şubat–4 Mart) yapılması gerektiği ifade
edilmekteydi. Fakat 1310 (1895) senesinde eğitim öğretim biraz geç başladığı için,
bu seneye mahsus olmak üzere eğitime şabanın 15’ine kadar (11 Şubat) devam
edilmesi ve şevvalin 15’inde de (11 Nisan) genel imtihanların yapılması uygun
görülmüştü. Sınav dönemi için iki hafta ayrılmaktaydı545.
Darülmuallimin’de devamsızlık konusunda ise, taviz verilmediği arşiv
vesikalarından anlaşılmaktadır. Darülmualliminde derslerin geç başladığına, çeşitli
sebeplerle eğitime istenilen ölçüde devam edilemediğine ve çoğu gün mektebin tatil
olduğununa ilişkin bir bakanlık yazısı ile karşılaşmaktayız. Talimatnameye göre üçte
bir devamsızlık yapan öğrenci sınavlara girme hakkını kaybediyordu546. Dolayısıyla
devamsızlık hakkının üçte bir oranında olduğu görülmektedir.
Devamsızlıklar konusunda taviz verilmediğine ilişkin bir örnek olay
bulunmaktadır. Buna göre, darülmuallimin-i âliye müdürlüğünün, 23 Mayıs 1325 (5
Haziran 1909) tarihinde maarif nezaretine bir yazı göndermişti, bu yazıda,
darülmuallimin öğrencilerinin yapmış oldukları devamsızlıkların tolere edilmesi
müdür tarafından talep edilmişti. Bu talebin gerekçesi, öğrencilerin mağdur
olmaması için o seneye mahsus olmak üzere devamsızlıklara bakılmayarak tüm
öğrencilerin sınava girebilmelerine izin verilmesi şeklindeydi. Bakanlıktan
gönderilen cevapta üçte bir devamsızlık yapılabilmesi uygulamasının dikkate
alınması ve bunun dışında bir uygulamanın usule aykırı olacağı belirtilmiştir547.
Dolayısıyla, darülmuallimin müdürünün devamsızlıkla ilgili yazısına bakanlıktan
olur verilmemiştir. Devamsızlıklara önem verildiği, bakanlığın bu kararından
anlaşılmaktadır. 544 BOA., MF.MKT, 158-71, 1310.C.27. 545 BOA., MF.MKT, 158-71, 1310.C.27. 546 BOA., MF.MKT, 1131-39, 1327.C.3. 547 BOA., MF.MKT, 1131-39, 1327.C.3.
235
Darülmuallimin’de devamsızlık konusu incelemeye tâbi tutulmaktaydı.
Örneğin, Haziran 1288 (17 Haziran 1872) tarihinde darülmuallimin müdürlüğünün
maarif meclisine gönderdiği yazıda, darülmualliminin birinci sınıf öğrencilerinden
Denizli’li Hafız Osman ve ikinci sınıf talebesinden Bolu’lu Abdullah ve Burdur’lu
Hafız Mehmet ile geçen sene üçüncü sınıf öğrencisinden Alaşehir’li Mehmet Efendi
ile Ayaş’lı Hüseyin Efendi’nin ikişer aydan beri devamsız olduklarının tespit
edilmesi konusu yer alıyordu. Ve yine 3. sınıftan Trabzon’lu Mustafa Efendi
muayene olmuş ise de, 20 günden beri devam etmemekte olduğu ve 1. sınıftan
Adapazarı’lı Mehmet Efendi’nin Zilhiccenin 18. gününde vefat ettiği maarif
meclisine bildirilmiştir. Öğrencilerin devamsızlıklarından dolayı nizamname
gereğince mektepten uzaklaştırılarak kayıtlarının silindiği bildirilmiştir. Bunların
yerine mülazımlardan alım yapılmıştı ve buna göre, darülmuallimin mülazımlarından
Trabzonlu Mustafa ve Bolu’lu Mehmet Nazım ve Kayserili Osman ve Ali
Efendilerin alınması ve kayıtlarının yapılması kararlaştırılmıştı. Ayrıca yukarıda
belirtilen kişilerden olup günlük devamsızlıkları olanların da, nizamname gereğince
haklarında gereken işlemlerin yapılacağı ve yevmiyelerinde kesinti yapılacağı ifade
edilmişti548. Dolayısıyla, bu örnek de göstermektedir ki, devamsızlık sınırını (1/3
gün) aşanlar hakkında nizamname kaideleri uygulanmaktaydı. Devamsızlığı az olan
öğrencilerin aylıklarında kesinti yapılırken, devamsızlığı fazla olanların kayıtları
silinmekteydi.
Darülmuallimin’de nizamname hükümlerine uyulmaya çalışıldığı
görülmektedir. Öğrencilerin devamsızlıkları takip edilmekte, devamsız öğrencilerin
hemen kayıtları silinerek, ilişikleri kesilmektedir. Kuralların net ve caydırıcı nitelikte
olduğu söylenebilir. Ayrıca nizamnamede yer alan bir hükmün uygulamadaki yeri
veya uygulanıp uygulanmadığı konusu önemlidir. Burada nizamname kaidelerinin
uygulandığı görülmektedir.
Bunun dışında bir noktayı da belirtmek gerekir ki o da, mülazımlık sisteminin
iyi bir şekilde işlemesi ile ilgilidir. Kayıtları silinen öğrenciler yerine, mülazımlardan
sırası gelenler asıl öğrenciliğe geçirilmektedir. Darülmuallimin’de belirlenen
çerçeve içerisinde hareket edildiği görülmektedir. Örneğin darülmuallimin’e alınacak
548 BOA., MF.MKT,1-117 1289.R.11.
236
öğrenci sayısı bellidir. Bu sayının üstüne çıkılmamaktadır ve öğrenci sayısında çeşitli
sebeplerle azalma olduğu zaman, mülazımlardan takviye yapılmaktadır.
Darülmuallimin’den yetişecek öğretmenlere şiddetle ihtiyaç duyulmakta iken,
kontejanda oynama yapılmaması kayde değerdir. Burada öğrencilere verilen maaşın
etkisini göz ardı etmemek gerekir. Çünkü bütçeden belli belli sayıda öğrenciye maaş
verilmesi için belirli bir miktar pay ayrılmıştı ve ayrılan bu payın üstüne çıkılmak
istenilmemesinin, asıl öğrencilerin sayısında herhangi bir şekilde artış olmasının
önüne geçilmek istenilmesinde etkili olduğu düşünülebilir.
Yukarıda belirtilen öğrencilerden darülmuallimin’in öğrenci profili konusunda
öğrencilerin hangi memleketlerden geldiklerine ilişkin ayrıntılar da görülmektedir.
Buna göre, İstanbul’daki darülmuallimin mektebine yalnız İstanbul ve çevresinden
değil Anadolu’nun farklı yerlerinden öğrenciler gelmekteydi ve Bolu, Denizli,
Trabzon, Kayseri öğrencilerin geldikleri bu merkezlerden bazılarıydı.
2.3.9.2. Darülmuallimatta Devamsızlıklar
Darülmuallimat için 1912 tarihinde bir talimatname hazırlanmıştı549.
Talimatnameye göre: her sene Mayıs ayı sonunda eğitime son verilerek, haziran
ayında sınavlara başlanılmaktaydı. Düzenlenen programa uygun olarak, temmuz
ortasında sınav işleri bitmekte ve darülmuallimat ağustos ayı sonuna kadar tatil
edilmekteydi. Talimatnameye göre, Eylül başlarında darülmuallimat tekrar
açılmakta ve ardından bitirme sınavları yapılmaktaydı. Bu sırada kayıt işleri de
yürütülmekte, Eylül ayının 16’sından itibaren eğitim ve öğretime başlanılmaktaydı.
Mektebin öğrenci kayıt ve kabulü zamanı gazetelerde ilan edilmekteydi. Bir ay izinli
olarak memleketine gidecek öğrencilerin bitirme sınavları yapılmayacak ise,
öğrencilerin Eylül ayının 16. günü okulda olması gerekmekteydi. Bitirme sınavları
olan öğrencilerin Eylül ayının ilk günü mektepte bulunmaları şarttı. Her sene Aralık,
Mart ve Haziran ayı başlarında talimatnameye gereğince darülmuallimat’taki eğitim
öğretimin işleyişine ilişkin gelişmelere dair bir cedvel düzenlenmekteydi ve bu
cetvele, öğretmenlerin gelmedikleri dersler yazılmaktaydı. Devamsızlıklar
konusunda, öğretmenlerin maaşlarından kesinti yapılması görevi, mektep
549 Maarifi Umumiye Nezareti Darülmuallimat Talimatnamesi İstanbul Matbaai Amire 1328.
237
müdüriyetine aitti550. Darülmuallimatta günümüzde açıköğretim fakültesi sınav
programına benzer bir uygulamanın olduğu görülür. Bilindiği üzere açıköğretim
sınavları bütünlemeleri eylül ayı başlarında düzenlenmektedir. Bunun dışında
darülmuallimatta öğrenci ve öğretmenlerin devamsızlıklarına ilişkin kayıt tutulduğu
görülmektedir.
27 Kanun-ı evvel 1313 (8 Ocak 1898) tarihinde Darülmuallimat’ta derslere
ait imza cetveli düzenlenmişti. Darülmuallimat’ta yürütülen dersleree öğrencilerin
devam edip etmediklerinin kayıt altına alındığı anlaşılmaktadır. Aynı zamanda bu
devamsızlık cetveli darülmuallimatta devamsızlıkların kayıt altına alınma şeklini de
göstermektedir. Ders imza cetvelinin farklı bir tarzda düzenlendiği anlaşılmaktadır.
Tablo 62. Darülmuallimat Şubeleri Bir Derse Ait İmza Cetveli551. Sınıf Öğretmenin
İsmi
İmza Yeri Açıklama Mevcut Olmayan
Talebenin Numaraları
3 Süleyman
Efendi
- Nakış ile meşgul
olmuştur.
2 Galib
Efendi
- Şube dersleri ile
meşgul olmuştur.
1 Latif Efendi İmza atılmış
ŞUBELER
6 Hilmi
Efendi
Talebeler tarafından
imza
5 Mustafa
Efendi
4 Hatice
Hanım
3 Maide
Hanım
2 Halime
Hanım
1 Latife
Hanım
Her derste bulunmaları lazım gelen
550 MUN., D.T. 551 BOA., MF.İST, 1-133, 1315.Ş.14.
238
muavinler TALEBELER
Muavinin
İsmi
İmza Yeri Açıklama Mevcut Mevcut
Olmayan
Mezun Hasta Toplam Sınıf
Sadiye
Hanım
13 7 20 3
Hatice
Hanım
12 17 29 2
Hayriye
Hanım
İmza
atmıştır.
Ders
jurnalini
imza
ettirmiştir.
22 24 46 1
Fatma
Hanım
47 48 95 Toplam
Naciye
Hanım
11 8 19 6
Makbule
Hanım
İmza
atmıştır.
14 27 41 5
Leman
Hanım
İmza
atmıştır.
19 28 47 4
7 24 31 3
12 28 40 2
27 83 110 1
90 198 288 Toplam
137 246 383 Genel
Toplam
Tablodan anlaşıldığı üzere, Darülmuallimat’ta 1898 senesinde üç sınıf, altı şube
bulunmaktaydı. İlk derse ait imza cetveline göre üç sınıflık Darülmuallimat’ın 1.
sınıfında 22 öğrenci derse gelmiş, 24 öğrenci gelmemiş; 2. sınıfta 12 öğrenci gelmiş,
17 öğrenci gelmemiş; 3. sınıflarda ise 13 öğrenci derse girmiş, 7 öğrenci girmemiştir.
Dolayısıyla devamsız olan öğrencilerin sayısı devam eden öğrenci sayısı ile eşit,
hatta daha fazla olduğu görülmektedir. Darülmuallimat’ta şubelerle birlikte 1898
senesinde toplam 383 öğrencinin öğrenim gördüğü anlaşılmaktadır.
239
2.3.10. Darülmuallimin’de İdareci ve Muallimlerin Nöbeti
Günümüzde okullarda nöbet uygulaması yapılmaktadır. Buna göre, okullarda
öğretmen sayısı göz önüne alınarak, okul müdürü tarafından nöbet çizelgesi
hazırlanmakta, nöbetçi öğretmen, eğitim ve yönetim işlerinin düzenli olarak
yürütülmesinde okul müdürüne yardımcı olmaktadır. Okulun çalışma süresinden
yarım saat önce okulda bulunan ve çalışma süresinin bitiminden yarım saat sonra
gerekli kontrolleri yaparak nöbetini bitiren nöbetçi öğretmenler okulda günlük eğitim
faaliyetlerini takip etmekte ve bu konuda gerekli tedbirleri almaktadırlar.
Öğretmenler haftada bir defa nöbet tutmakta, fakat öğretmen yeterli olmadığı zaman
okul müdürünce ayarlama yapılmaktadır. Pansiyonlarda ise, belletici öğretmenler
nöbet tutmaktadırlar ve bu süre 24 saattir. Nöbetçi belleticiler gece pansiyonda
kalmakta ve pansiyonda kalan öğrencilerin ders saatleri dışında eğitimleri ile
ilgilenmekte, etüdlerde ders çalışmalarını sağlamakta ve öğrencilere yardımcı
olmaktadırlar. Yemekhane ve yatakhanelerde öğrencilerin başında bulunarak
vaktinde yatıp kalkmalarını düzenli bir şekilde yemek yemelerini sağlamaktadırlar.
Okullarda öğrenciler de nöbet tutmaktadır. Öğrencilerin yönetime katılmalarını
sağlamak, görev ve sorumluluk duygularını geliştirmek amacıyla nöbet
tutturulmaktadır. Nöbetçi öğrenciler günlük nöbet öğretmenlerini tanımak, nöbete
zamanında başlamak, kolluk takmak, okula giriş ve çıkışları kontrol etmek,
ziyaretçileri ziyaretçi defterine kaydetmek ve ziyaretçi kartlarını kontrol etmek,
olumsuz durumları nöbetçi öğretmene bildirmek ve okul idaresinin vereceği
görevleri yerine getirmek gibi sorumlulukları bulunmaktadır. Yatılı okullarda ise
yemekhane ve yatakhane nöbeti tutulur552. Günümüzdeki nöbet uygulamalarının
benzeri ile darülmuallimin ve muallimatlarda da karşılaşmaktayız.
Darülmuallimin’de muallimler düzenli olarak nöbet tutmaktaydılar ve nöbetçi
olacak muallimler etüt ve tenefüs sırasında daima öğrenci ile birlikte bulunmaya
mecburduar. 1917 tarihinde darülmuallimin-i âliye muallimlerine bu kurala dikkat
ederek hareket etmeleri gerektiği duyurulmuştu. Aksi şekilde hareket edeceklerin 552 www.mevzuat.meb.gov.tr, Milli Eğitim Bakanlığı İlköğretim Kurumları Yönetmeliği md.71. Öğrencilerin nöbet hizmetleri için bk. aynı yönetmeliğin 138. maddesi. Yatılı okullarda nöbet hizmetleri için bk. Milli Eğitim Bakanlığına Bağlı Okul Pansiyonları Yönetmeliği. Öğretmenlerin nöbet görevleri ile ilgili olarak bk. Lise ve Ortaokullar Yönetmeliği.
240
derse devam etmemiş gibi, işlem görecekleri ve maaşlarından kesinti yapılacağı
bakanlıkça belirtilmişti553. Dolayısıyla öğretmen yetiştiren kurumlarda nöbetlere
dikkat edilmekte ve önem gösterilmekteydi.
2.3.11. Daülmuallimin ve Muallimatlara (Yabancı ve Azınlık Mektepleriyle
Birlikte) Ait İstatistikî Veriler
Osmanlı Devleti’nde eğitim veren ve öğretmen yetiştiren kurumlara ilişkin
istatistikî bilgilere, Osmanlı Arşivi’nin maarifle ilgili istatistik dosyalarından
ulaşılmıştır. Ayrıca, çeşitli tarihlerde maarif nezaretinin hazırladığı ihsaiyyat
(istatistik) mecmuaları bulunmaktadır. Bu veriler içerisinde, okulun öğrenci sayıları,
öğretmen kadrosu, bütçesi gibi bilgiler yer almaktadır. Bazen bakanlık veya
hükümet, vilayet darülmualliminlerinden bilgi istemekteydi. Ve bu okullar bilgileri
merkeze göndermekte, bu şekilde istatistikî veriler elde edilebilmekteydi. Ayrıca
bakanlık da ihsaiyyat (istatistik) mecmuaları hazırlamaktaydı. Bu istatistiklerden
okullara ilşkin ayrıntılı sayısal verilere ulaşılabilmek mümkündür. Bu bölümde
yalnız 1907-1908 eğitim yılındaki darülmuallimin ve muallimatlara ilişkin
istatistikler yer almaktadır.
Bu verilere göre, İstanbul’da 1907-1908 senesinde bir aded gündüzlü
darülmuallimin bulunmakta ve burada 199 öğrenci öğrenim görmekte idi. Eğitim
öğretim kadrosu 40 kişiden oluşan okula, senelik, idare ve eğitim heyeti için,
272.004 kuruş diğer masrafları için 172.320 kuruş toplamda 444.324 kuruş tahsisât
ayrılmıştı554.
İstanbul’da 1907-1908 eğitim öğretim senesinde bir adet gündüzlü
darulmuallimat bulunmakta ve burada 451 öğrenci öğrenim görmekteydi. Toplam 30
öğretmeni olan okulun 9 öğretmeni erkek, kalan 21 öğretmen bayan idi.
Darulmuaallimatta idare ve öğretmen kadrosu masrafı için 114.060 kuruş diğer
masraflar için 1.260 kuruş olmak üzere toplam 115.320 kuruş tahsisât ayrılmıştı555.
28 Şaban 1325 (6 Ekim 1907) tarihine kadar elde edilen bilgilere istinaden
hazırlanan tabloya göre, 1907-1908 eğitim öğretim senesinde Fransızlara ait bir adet
553 BOA., MF.MKT, 1220-14, 1334.Z.25. 554 BOA., MF.İST, 9-39. 555 BOA., MF.İST, 9-39.
241
yatılı darülmuallimin bulunmakta ve bu okulda 35 öğrenci öğrenim görmekteydi.
Okulun 16 erkek öğretmenden oluşan eğitim kadrosu vardı. Bu okula herhangi bir
tahsisât ayrılmamıştı556.
6 Ekim 1907 tarihine kadar elde edilen bilgilere istinaden hazırlanan tabloya göre
1907-1908 eğitim öğretim senesinde Alman Darülmuallimini bulunuyordu. Alman
Darülmuallimini hem kız öğrenciler için hem erkek öğrenciler için olduğu gibi; hem
yatılı hem gündüzlü şekilde eğitim vermekteydi. Okulun yatılı bölümünde 100 erkek
öğrenci; 20 kız öğrenci bulunuyordu. Gündüzlü bölümde ise 4 erkek öğrenci; 124
kız öğrenci öğrenim görmekteydi. Dolayısıyla okulda toplam 248 öğrenci vardı.
Öğretmenlerin sayısı idarecilerle birlikte 24 idi. Öğretmenlerin 16’sı erkek; 8’i bayan
olan okula herhangi bir tahsisât ayrılmamıştır557.
1907 tarihine kadar alınan bilgilere istinaden hazırlanan tabloya göre Musevilerin
de yine bir darülmuallimini vardı. Burada gündüzlü olarak 11 erkek öğrenci öğrenim
görmekteydi. Okulun öğretmen ve idarecilerinin toplam sayısı 6 idi. Bu
darülmuallimine tahsisât ayrılmıştır. Öğretim ve idare heyeti için 10.500 kuruş; diğer
masraflar için 8.000 kuruş olmak üzere toplam 18.500 kuruş ödenek ayrılmıştır.
Musevi darülmuallimininde gelir kaynaklarından ilki maarif nezaretinden ayrılan
paydır. Bu pay 1.800 kuruştur. Okulun diğer kaynaklardan gelirleri de
bulunmaktadır. Bunun oranı da 18.500 kuruştur. Musevi darülmualliminin toplam
geliri 20.300 kuruştur558.
1907 tarihine kadar elde edilen bilgilere istinaden hazırlanan tabloya göre 1907-
1908 eğitim öğretim senesinde taşra darülmuallimininin sayısı sekiz adettir. Burada
243 öğrenci gündüzlü olarak öğrenim görmektedir. Bu darulmualliminlerde 22 erkek
öğretmen görev yapmaktadır. Bu okulun 2 tane de hademesi bulunmaktadır.
Öğretmen ve idarecilerine 84.900 kuruş, diğer masraflarada 35.438 kuruş olmak
üzere toplam 120.338 kuruş senelik ödenek ayrılmıştır. Okula maarif nezaretinden
120.338 kuruş ayrılmıştır559. Bu veriler istatistik mecmuasına yansıyan rakamları
içermektedir. aslında bu sayıdan daha fazla darülmualliminin 1907-1908 eğitim
öğretim yılında hizmet verdiği bilinmektedir. 556 BOA., MF.İST, 9-39. 557 BOA., MF.İST, 9-39. 558 BOA., MF.İST, 9-39. 559 BOA., MF.İST, 9-39.
242
6 Ekim 1907 tarihine kadar elde edilen bilgilere istinaden hazırlanan tabloya
göre 1907 eğitim öğretim senesinde yatılı bir Rum darulmuallimi bulunmaktadır.
Burada 147 öğrenci öğrenim görmektedir. Toplam 17 öğretmeni olan okulda 14
erkek 3 bayan öğretmen bulunmaktadır560. İstanbul’da, Rumların eğitim gördüğü
liselerin bazılarında öğretmen yetiştiren şubeler de açılmıştı. Örneğin, Fener Özel
Rum Erkek Lisesi’nde 1888 senesinde öğretmen yetiştirmek amacıyla ilköğretmen
okulu şubesi açılmıştı. Aynı şekilde bayan öğretmen yetiştirmek amacıyla Zapyon
Özel Rum Kız Lisesi’nde lisenin üstüne iki yıllık öğretmen okulu açılmıştı. Bundan
sonra bir yıl eğitim görenler ise ana okulu öğretmeni olabilmekteydi.561
Elazığ’da Alman Darülmuallimatı, Cezayir Vilayeti’ne bağlı, Kandiye’de bir
Fransız Darülmuallimini, Kayseri’de bir Fransız Darülmuallimini eğitim tarihimizde
yabancılara ait darülmualliminler arasında yer almıştır. 1915’te Kudüs’te bir Alman
darülmualliminine de ruhsat verilmiştir562.
Osmanlı devleti’nde hem yabancılara, hem azınlıklara ait darülmualliminlerin
olduğu anlaşılmaktadır. 1907-1908 eğitim öğretim yılında yabancılardan, Fransız ve
Almanların; azınlıklardan Musevi ve Rumların darülmuallimine ilişkin bilgiler bu
şekildedir. Bu okullara maarifin ayırmış olduğu bir ödenek söz konusu değildi, fakat
maliye veya maarif nezareti yardımda bulunulabiliyordu ve bu okullar bakanlığın
izni ile kurulmaktaydı.
560 BOA., MF.İST, 9-39. 561 Bk. Süleyman Büyükkarcı, İstanbul Rum Okulları, Mikro Yay., Ankara, 2002, s.38,44 562 Mutlu, age.,s.105, 127, 159,173.
243
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
TAŞRA DARÜLMUALLİMİNLERİ İLE DARÜLMUALLİMATLARI ve
EĞİTİM YÖNETİMİ
Osmanlı Devleti’nde gerek Anadolu’da ve Ortadoğu’da gerekse Balkanlarda
birçok vilayet ve liva merkezinde farklı zamanlarda darülmuallimin ve
darülmuallimat mektepleri açılmıştı. Kız öğretmen okulları sayı itibariyle daha azdı
ve belli merkezlerde eğitim vermişlerdi. İstanbul dışında açılan bu eğitim kurumları
taşra darülmuallimin veya darülmuallimat mektebi olarak kaynaklarda yer almıştır.
Darülmualliminlerin İstanbul dışında yaygınlaşması ile ilgili bir karar 1882
senesinde alınmıştı. 2 Teşrinisani 1298 (14 Kasım 1882) tarihinde alınan bu kararda
“…şimdilik maarif müdürü bulunan vilayet merkezlerinde birer Darülmuallimin-i
Sıbyanın küşadıyla” ifadeleri yer alır. Dolayısıyla öncelikle vilayet merkezlerinde
birer darülmuallimin açılmasına karar verilmişti563. Bu tarihten önce yalnız Bosna,
Girit, Konya gibi vilayetlerde darülmuallimin açılmıştı.
Vilayet darülmualliminleri ile ilgili bir nizamnameye maarif salnamesi’nde
(1316) yer verilmiştir. Bu nizamnamede vilayet darülmualliminlerinin kasaba ve
karyedeki sıbyan mekteplerine yeterli seviyede muallimler yetiştirdiğinden
bahsedilir. Birinci sınıfta Kurân-ı Kerim, Arapça, Farsça, Kavaid-i Türkî ve İmla,
Kavaid-i Lisân-ı Osmani, Hesap, Tarih, Coğrafya ile Rik’a vilayet
darülmualliminlerinde okutulacak dersler arasındadır. İkinci sınıfta okutulan dersler
ise, birinci sınıftaki ile aynı olup derslerin içeriğinde farklılıklar bulunmaktadır.
Darülmuallimin şubelerine alınacak öğrenciler iyi ve ahlak sahibi kişilerden olması,
yaşlarının 20’den aşağı olmaması gerektiği ve Tükçe okuyup yazabilmeleri
nizamnamede belirtilen hususlar arasındadır. Taşra darülmualliminleri öğrencilerinin
sınavları recep ayının 15’inde başlayıp, şaban ayı ortasına kadar devam etmekteydi.
Şevval ayının onunda tatil edilip bundan sonra tekrar dersler başlamaktaydı564.
563 BOA., İ.MMS, 73-3350, 1300.Ra.8. 564 Koçer, age., s.34.
244
Taşra Darülmualliminlerinin kuruluşlarına ilk bölümde yer verilmişti. Bu
bölümde taşra (il-ilçe) darülmualliminleri ve muallimat mekteplerinde eğitim
yönetimine, dolayısıyla eğitimin işleyişi ile ilgili hususlara veya meselelere
değinilecektir.
3.1.TAŞRA DARÜLMUALLİMİNLERİ VE EĞİTİM YÖNETİMİ
Taşra olarak tabir edilen, İstanbul dışındaki vilayetlerde darülmualliminlerin
kurulma süreci 1870 yılında başlamış ve bu süreç uzun bir zaman diliminde diğer
merkezleri kapsayacak şekilde gerçekleşmişti. Taşra darülmualliminleri yeni usule
göre muallimler yetiştirmiş, aynı zamanda kaza ve karyelerdeki mevcut muallimleri
de eğitime tâbi tutmuş ve sınavdan geçirmek suretiyle kendilerine ehliyetname
vermiştir.
Mevcut sıbyan mekteplerinde muallimlik yapan imam ve öğretmene usûl-ı
cedide (yeni usûl) üzere eğitim formasyonu kazandırılmıştı. Bu amaçla örneğin,
Trabzon Darülmuallim mektebine 1890 senesinde köy ve kazalardan 358 imam ve
öğretmen gelmişti565. Emrullah Efendi, II. Meşrutiyet yıllarındaki bakanlığı
sırasında, memur muallimleri temizlemek için gayret sarfetmiş ve muallimliği
meslek haline getirmeye çalışmıştır566. Dolayısıyla yalnız İstanbul değil, Osmanlı
Devleti’nin tüm merkezlerinde eğitimin gelişmesi amacı güdülmüş ve öğretmenliğin
uzmanlık isteyen bir meslek haline getirilmesi hedeflenmiştir. Bu doğrultuda taşrada
eğitim veren öğretmen yetiştiren kurumların işleyişi, eğitimdeki gelişmelere paralel
bir şekilde düzenlenmesi gerekmekteydi.
Taşra Darülmualliminlerinde eğitim yönetimi, başta darülmualliminlerin idari
işleyişi olmak üzere, muallimler, öğrenciler ve mâli yönetim gibi konuları
içermektedir. Vilayet ve liva merkezlerinde, öğretmen yetiştirilmesine yönelik
çabalar sırasında, çeşitli engellerle karşılaşılmakta veya sorunlarla
karşılaşılabilmekteydi. Bu sorunlara nasıl çözüm bulunmaya çalışıldığı meselesi de
eğitim yönetimi kapsamında değerlendirilebilir.
565 Akyüz, age., s.217. 566 Ergün, age., s.60.
245
3.1.1.Taşra Darülmualliminlerinde Muallimler
Osmanlı Devleti geniş sınırlara sahipti ve birçok merkezde çok sayıda
darülmuallimin ve darülmuallimat açılmıştı. Taşra darülmualliminlerinin kuruluşları
ile ilgili ilk bölümde konu tasnif edilerek verilmişti. Zira, bu kurumlarla ilgili
bilgilerin ayrı bölümler halinde incelenmesi uygun olacaktır. Darülmuallimin ve
muallimattaki eğitim yönetimi uygulamalarını incelerken, darülmualliminleri kendi
içerisinde gruplamayı uygun gördük ve Anadolu’da, Rumeli’de, Ortadoğu’da ve
Kuzey Afrika ile diğer bölgelerdeki darülmualliminler tasnif ettik. Bu
darülmualliminlerin eğitim yönetimleri konusunda çeşitli farklılıklar olabilmekteydi.
Ayrıca, tüm darülmuallimin mekteplerinin birlikte ele alınması konu bütünlüğü
açısından sağlıklı bir yol değildi.
Taşrada darülmualliminler kurulmadan önce, öğretmen yetiştirme sistemi
günümüzdeki şekliyle mevcut değildi. Medreselerde belli basamakları geçen
öğrenciler müderris olabilmekteydi. Sıbyan mekteplerinde medrese mezunları,
imamlar veya farklı memuriyetlerde bulunmuş kişiler görev almaktaydılar.
İstanbul’da 1848’de darülmuallimin açılarak rüşdiye mekteplerinin öğretmen ihtiyacı
karşılanmaya çalışılmıştı. İstanbul’da modern anlamda öğretmen yetiştirme konusu
taşraya göre daha önceki tarihlerde ele alınmıştı. Fakat, İstanbul dışında öğretmen
yetiştirmeye yönelik çabalar zaman içerisinde artmaktaydı. Bu çabalar bazı vilayet
merkezlerinde eğitime duyarlı kişilerle gerçekleştirilmekteydi. Bazı vilayetlerde ise,
halktan toplanan yardımlarla bir şeyler yapılmaya çalışılmaktaydı. Bu çabalar
neticesinde öğretmen yetiştirmek üzere bina ve muallimi temin edilen
darülmualliminde sıra öğrenci teminine gelmekteydi. Fakat muallim temin edilmesi
sırasında yaşanan zorluklar nedeniyle, vilâyet darülmuallimin mektepleri özellikle
kuruldukları ilk yıllarda tek muallimle eğitime devam etmekteydi.
Örneğin, Trabzon Darülmuallimininde 1895 tarihinde tek muallim ve tek
hademenin görev yaptığı anlaşılmaktadır. Muallim Abdullah Efendi ve hademe
Osman Efendi’nin görev yaptığı kurumun, 1900 senesinde on bir öğrencisi, 1903’de
on yedi öğrencisi, 1905 senesinde de 25 öğrencisi bulunmaktaydı567.
567 Arıcı, agt., s.96.
246
Darülmualliminlerdeki muallim sayısı öğrenci sayısı ile de ilişkiliydi. Bazı vilayet
darülmualliminlerinde ise muallim sayısının bundan dolayı fazla olabilmekteydi.
Örneğin, 1884 senesinde açılan Kastamonu Darülmuallimini’nde 11 öğretmen ve
100 öğrenci vardı568.
3.1.1.1 Anadolu Darülmualliminlerinde Muallimler, İdareciler ve Diğer
Görevliler
Darülmualliminlerin İstanbul dışında açılmaya başladığı tarihlerde, muallim
sayısı sınırlı iken, muallimlerin büyük bir kısmı darülmuallimin dışındaki
mekteplerden temin edilebiliyor idi. Özellikle yeni kurulan darülmualliminlerin bir
kısmına rüşdiye mektebi muallimlerinden tayin yapılmıştı.
Örneğin, 2 Teşrin-i evvel 1308 (14 Ekim 1892) tarihinde Trabzon Maarif
Müdürlüğüne gönderilen yazıda, Trabzon’da yeni açılan Darülmuallimin
muallimliğine aylık 600 kuruş maaşla; rüşdiye mektebi muallim-i evveli Haydar
Efendi’nin tayin edildiğinden bahsedilmiştir569. Rüşdiye mektebindeki bir öğretmen
ancak muallim-i evvel olması koşuluyla, darülmualliminde muallimliğe
getirilebilmekteydi.
Anadolu’da eğitim veren darülmualliminlerin idareci ve öğretmen sayıları farklı
idi. Konya darülmuallimininde ilk yıllarda bir müdür, bir müdür yardımcısı, bir
memur ve birkaç hizmetli ile az sayıda öğretmen görev yapıyordu570.
Taşra darülmuallimin ve darülmuallimatlarına muallim temininde çeşitli
sıkıntılar ortaya çıkmış, bu gibi nedenlerle muallim sayısı sınırlı kalabilmiştir.
Muallim sıkıntısı çekilen yerlerden biri de Urfa Darülmuallimini’dir. Urfa
darülmuallimininde 1 Nisan 1918 tarihi itibariyle bir muallim görev yapmaktaydı. Bu
muallim ilm-i ruh, malumat-ı fenniye ve diniye gibi dersleri, asli görevine ilave
olarak yürütmekteydi. Urfa Darülmuallimin mektebinde beş muallimin görev
yapması öngörülmüş ve 5000 kuruş ödenek ayrılmıştı. Urfa livası mutasarrıfı,
568 İbrahim Arslanoğlu, Kastamonu Öğretmen Okulları (1884-1977), MEB., İstanbul, 1998. 569 BOA., MF.MKT, 152-46, 1310.R.3. 570 Çıpan, İsmail, Konya Kız Öğretmen Okulu, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yayınlanmamış Doktora Tezi), Konya, 1998, s.24.
247
darülmuallimin boş muallim kadrolarına atama yapılmasını istemişti571. Dolayısıyla
ödenek ayrılmadan önce tek muallimin birçok dersi yürütmek durumunda kaldığı
anlaşılmaktadır.
Anadolu darülmualliminlerindeki muallim sayıları, öğrenci sayısının çoğalması
ve zaman içerisinde okullarda gerekli alt yapının hazırlanması sonucunda artmıştı.
İstanbul dışındaki darülmualliminlerin her birinde ne kadar muallimin görev yaptığı,
darülmualliminlerin gelişmişliğini göstermesi bakımından önemlidir.
Taşra darülmualliminlerin her birinde muallimlerin, idarecilerin ve diğer
görevlilerin sayısını gösteren 1913-1914 ders yılına ait bir tabloya aşağıda yer
verilmiştir.
Tablo 63. Taşra Darülmualliminleri’nde Mevcut Memurlar, Muallimler ve
Müstahdemler (1913-1914 Ders Yılı) 572
Okulun İsmi İdare
Heyeti
Eğitim
Öğretim
Heyeti
Müstahdem Hademe Toplam
Edirne
Darülmuallimini
4 9 1 12 26
İzmir 4 10 2 12 28
Adana 4 8 2 11 25
Ankara 4 14 10 28
Hüdavendigar 4 10 1 15 30
Diyarbakır 4 8 2 12 26
Sivas 4 10 8 22
Trabzon 3 11 4 18
Kastamonu 4 9 10 23
Konya 4 13 11 28
Mamuretülaziz 3 14 4 21
Toplam 42 116 8 109 275
Darülmualliminlerde idare heyeti müdür, müdür muavini, kâtip ve ambar
memurundan oluşmaktaydı. Anadolu Darülmualliminlerinin hemen her birinde idare
571 BOA., DH.UMVM, 67-47, 1336.B.09. 572 Maarif-i Umumiye Nezareti, 1329-1330 Senesine Mahsus Maarif-i Umumiye İhsaiyyat Mecmuası, 1336.
248
heyetinin ikinci meşrutiyet döneminde tamamlandığı anlaşılmaktadır. On bir
darülmualliminde yüz on altı öğretmenin görev yaptığı tablodan anlaşılmaktadır.
Dolayısıyla 1913-14 eğitim öğretim yılında bir darülmuallimine yaklaşık on
öğretmenin düştüğü görülmektedir.
İstanbul dışındaki darülmuallimin mekteplerinde muallimlerin eğitim
durumları veya taşra darülmualliminlerinde görev yapan öğretmenlerin nerelerden
mezun oldukları konusu darülmualliminlerin muallim kaynağını göstermesi
bakımından önemlidir. Darülmualliminlerde öğretmenlik yapanlar içerisinde,
darülmuallimin mezunu olanların oranı, çeşitli mekteplerden mezun darülmuallimin
muallimlerinin sayısı gibi çeşitli veriler değerlendirilmek suretiyle darülmuallimin
muallimleri hakkında genel bir kanaat oluşmuş olacaktır.
Aşağıda İstanbul dışındaki darülmualliminlerde muallimlerin hangi
okullardan mezun olduklarına ilişkin bir tabloya yer verilmiştir.
Tablo 64. Anadolu’daki Darülmualliminlerde Muallimlerinin Mezuniyetleri573
Okullar
Edir
ne
Dar
ülm
ualli
min
i
İzm
ir
Ada
na
Ank
ara
Burs
a
Diy
arba
kır
Siva
s
Trab
zon
Kas
tam
onu
Kon
ya
Elaz
ığ
Topl
am
Darülfünun
Ulûm-ı Şeriye Şubesi 1 1 1 3
Ulûm-ı Edebiye Şubesi 1 1 1 1 1 5
Riyaziyat Şubesi 1 1
Tabiiyat Şubesi 2 1 3
Harbiye Mektebi 1 1 2
Mülkiye Mektebi 1 1
Ticaret Mektebi 1 1
Sanayi-i Nefise Mektebi 1 1
Halkalı Ziraat Mektebi 1 2 2 3 1 1 1 1 1 1 14
Darülmuallimin-i Aliye 3 2 6
5 16
573 Maarif-i Umumiye Nezareti, 1329-1330 Senesine Mahsus Maarif-i Umumiye İhsaiyyat Mecmuası, 1336.
249
Darülmuallimin-i Rüşdiye 1 1 2 2 1 4 3 14
Darülmuallimin-i İbtidaiye 1 1 5 3 1 1 3 2 7 6 30
Dersten Mecaz 3 2 5
İdadiye Mektebi 2 1 2 1 2 4 4 2 1 1 20
Rüşdiye Mektebi 1 2 3
Özel Okullar 1 1 4 6
Avrupa Mektepleri 1 1 1 3
Özel Eğitim Alan 2 1 3
Diğer Mekteplerden 5 1 1 7
Toplam 11 12 10 16 12 10 12 13 11 15 16 138
Tablodan anlaşıldığı üzere, 1913-1914 ders yılı verilerine göre; Anadolu
darülmualliminlerinde görev yapan muallimlerin; 12’si Darülfünun ve şubelerinden
mezundurlar. 2 muallim harbiye; 1 muallim Mülkiye Mektebinden mezunken
öğretmenlerden 1’i Ticaret Mektebi’nden, 1’i Sanayi-i Nefise Mektebi’nden; 14’ü
Halkalı Ziraat Mektebi’nden; 16’sı Darülmuallimin-i Âliye’den; yine 14’ü
Darülmuallimin-i Rüşdiye’den; 30’u Darülmuallimin-i İbtidaiye’den; 20’si idadiye
mektebinden, 7’si rüşdiye mekteplerinden, 6’sı özel okullardan; 7’si de diğer
mekteplerden mezun olmuşlardır. Üç öğretmen Avrupa’da eğitim görmüş; 3 kişi de
özel eğitim almıştır. Dolayısıyla darülmualliminlerdeki öğretmenlerin mezun
oldukları okullar oldukça çeşitlilik arzetmektedir.
Taşra darülmualliminlerindeki muallimlerin yarısına yakın bir oranın
darülmuallimin ve şubelerinden mezun olduğu anlaşılmaktadır. Bunun yanı sıra
idadiye mektebinden mezun olan öğretmenler de bir hayli fazladır. Azımsanmayacak
250
bir sayıda Halkalı Ziraat Mektebi574 mezunlarının olması, bu okulun önemini
göstermesi bakımından kayda değerdir.
Anadolu darülmualliminlerde muallimler, maaşlarının az olmasının da
etkisiyle, farklı mekteplerde derslere girmek durumunda kalabilmekteydiler.
Örneğin, Diyarbakır Darülmuallimin muallimliğine tayin olan Abdullah Efendi
maaşının azlığından dolayı idadi mektebinde de birkaç ders okutmak istemişti. Fakat
idadi mektebinde muallim açığı olmadığı kendisine bildirilmişti575.
Anadolu darülmualliminlerinde birden fazla muallimin görev yaptığı
darülmualliminlerde, ikinci muallim muallim-i sani statüsündeydi ve maaşı da
muallim-i evvele göre bir hayli düşük orandaydı. Örneğin, Erzincan’da 1325 (1909)
senesinde darülmualliminde eğitim verildiği bir sırada, bakanlığın Erzurum Valisi’ne
gönderdiği 3 Mayıs 1325 (16 Mayıs 1909) tarihli yazıda, Erzincan’da açılan
darülmualliminden bahsedilmiştir. Bu darülmuallimin-i ibtidâîye müdürlüğüne, aylık
600 kuruş maaşla İstanbul Darülmuallimin-i Rüşdiye şubesi mezunu Fahrettin
Efendi’nin tayininin uygun görüldüğü ifade edilmiştir. Muallim-i sani için 200 kuruş,
bevvaba 60; diğer masraflar için de 124 kuruş ödenek ayrılmıştı576. Burada
darülmuallimin idaresine, İstanbul Darülmualliminin rüşdiye şubesinden mezun bir
müdürün tayin edildiği görülmektedir.
Muallimler derecelerine göre farklı oranlarda maaş almaktaydılar. Buna ilişkin
bir tabloya aşağıda yer verilmiştir.
Tablo 65. Darülmuallimin Muallim ve Muallimelerine Derecelerine Göre
Ödenecek Aylıklar 577: 1. sınıf 1000 kuruş
2. sınıf 800 kuruş
3. sınıf 700 kuruş
4. sınıf 600 kuruş
5. sınıf 500 kuruş
574 Halkalı Ziraat Mektebi II.Abdülhamid zamanında (1894 senesinde) İstanbul’da açılmış olan eğitim kurumudur. bk.Mehmed Akif Ersoy, “Mektebin Mevkii, Ebniyesi, Tarihçesi”, Halkalı Ziraat Mektebi Alisi Mecmuası, Sayı 1 Nisan 1333 (1917), s.2-8. 575 BOA., MF.MKT, 158-20, 1310.C.21. 576 BOA., MF.MKT, 1134, 25, 1327.C.13. 577 BOA., DH.UMVM, 67-22.
251
Tabloya göre, darülmualliminde muallimlere sınıflarına göre aylık verildiği
anlaşılmaktadır. Muallim-i evveller bin kuruş alırken, muallim-i hamse 500 kuruş
aylık almaktaydı. Bu rakamların seneler itibariyle farklılaştığı ifade edilebilir.
Taşra darülmualliminleri, muallimlerini yeni usul üzere eğitim yapan
darülmualliminlerden karşılama amacındaydı. Darülmualliminlerin vilayet ve
livalara yayılması yakın tarihte gerçekleştiği için buradan mezun olan muallimlerin
genç yaşta bu vilayet ve liva darülmualliminlerine tayin olmaları söz konusu
olmaktaydı. Bu nedenle darülmualliminlerde genellikle genç yaştaki öğretmenler
görev yapmıştı. Bununla ilgili bir tabloya aşağıda yer verilmiştir.
Tablo 66. Anadolu Darülmualliminlerinde Mevcut Muallimlerin Yaşları ve
Maaşları (1913-1914 Ders Yılı) 578 Okulun İsmi Muallimlerin yaşları İdareci ve Muallimlerin
Maaşları
Açıklama
20-2
5
25-3
0
30-4
0
40-5
0
50-6
0
500
kuru
ştan
500-
1000
1000
-150
0
1500
-200
0
Edirne
Darülmuallimini
1 5 5 8 1
İzmir 3 3 3 2 7 6 1 Üçü tatbikat
mektebi
muallimidir
Adana 7 2 1 5 6 1 “
Ankara 2 8 6 8 9 1 İkisi tatbikat
mektebi
muallimidir.
Hüdavendigar 1 7 2 2 6 7 1
Diyarbakır 3 4 3 3 8 1
Sivas 2 5 3 1 1 6 7 1
Trabzon 5 4 3 6 7 1 Üçü tatbikat
mektebi
muallimidir
578 Maarif-i Umumiye Nezareti, 1329-1330 Senesine Mahsus Maarif-i Umumiye İhsaiyyat Mecmuası, 1336.
252
Kastamonu 2 3 2 1 3 6 6 1
Konya 4 9 1 1 7 9 1 Üçü tatbikat
mektebi
muallimidir
Mamuretülaziz 5 5 2 4 8 8 1 Üçü tatbikat
mektebi
muallimidir.
Toplam 35 49 33 11 8 59 76 11
Tabloya göre, muallimler çeşitli yaş gruplarına ve aldıkları maaş miktarına göre
ayrılmıştır. Taşra darülmualliminlerinde 1913-1914 ders yılında iki yüz civarında
öğretmen görev yaptığı tablodan anlaşılmaktadır. Öğretmenlerin yaş ortalaması
oldukça düşüktür ve yarısından fazlası otuz yaşın altında, tamamına yakını ise kırk
yaşın altındadır. Taşra darülmualliminlerinde 1.500 kuruş üzeri maaş alan muallim
bulunmamaktadır. Öğretmenlerin tamamına yakını 1.000 kuruştan az maaş almakta
olup, bir önceki tabloyu göz önüne aldığımızda; 1000 kuruş ve üzerinde alan
muallimlerin muallim-i evvel sınıfında olduğunu söyleyebiliriz. Muallim-i evveller
daha çok darülmuallimin mezunlarından oluşmaktaydı.
Muallim maaşları vilayetlerde çoğunlukla mahallinden temin edilmiştir. Yeterli
kaynak bulunamadığı zaman alternatif kaynaklar da değerlendirme kapsamına
alınmıştır. Örneğin, Sivas Darülmuallimin-i sıbyan, muallimliği maaşı, mahallince
elde edilen gelirden ödenmişti579. Bolu’da, darülmuallimini kurulduğunda, 400 kuruş
maaşla bir muallimin görevlendirilmesi için bakanlıktan talepte bulunulmuştu.
Bakanlıktan gelen cevapta, darülmuallimin muallimliğine mahallerince evkaf-ı
münderise ve diğer kaynaklardan ödenek ayrılabileceği belirtilmişti.
Darülmuallimine rüşdiye mezunlarından bir muallim görevlendirilmesi düşünülmüş
ve bu muallim için verilecek maaşa kaynak, darülmuallimininin bulunduğu yerden
yani Bolu’dan temin edilmişti580. Tunceli’de darülmuallimin 1881 tarihinde
açıldıktan sonra, mektebin muallimliğine Osman Hayri Efendi tayin edilmişti ve
Osman Efendi’ye 985 kuruş harçlık verilmesine karar verilmişti. Fakat bu meblağın
579 BOA., MF.ALY., 2-18, 1301.S.28. 580 BOA., MF.ALY., 2-98, 1301.Z.29.
253
maarif veznesinden ödenmesi mümkün olamamıştı ve bu nedenle hazineden ödeme
yapılmasına karar verilmişti581.
Öğretmen yetiştiren kurumlarda muallimlik yapan kimselerden maaşlarını
çeşitli sebeplerden dolayı alamayanlar olmuştur. Darülmualliminlerde özellikle I.
Dünya savaşı yıllarında, harp hali dolayısıyla muallimler görev yerlerine
gidemedikleri gibi maaşlarını da alamamışlardır. Darülmualliminlerde görev yapan
muallimlerin maaşlarının ödenmesinde sıkıntılar oluşmuş, muallimler tarafından
konuyla ilgili olarak yazılan dilekçeler maarif müdürlüklerine verilmiştir.
Örneğin, Aydın vilayetindeki darülmualliminde, muallimlerin maaşları
ödenmediğinden öğretmenler zor durumda kalmıştı. Bu halin devam etmesi halinde
öğretmenlerin mesleklerinden uzaklaşması ve öğrencilerin de eğitim öğretimden
mahrum kalması sonucu ortaya çıkacaktı. Bu nedenle acilen duruma çözüm
bulunması amacıyla maaşların ödenmesi gerektiği, maarif nezaretinin 11 Eylül 1919
tarihinde maliye nezaretine gönderdiği yazıdan anlaşılmaktadır582. Bazı vilayet
darülmualliminlerinde muallimler maaşlarını uzunca bir süre alamamışlardı ve buna
savaşın olumsuz etkileri sebep olmaktaydı. Sivas vilayetine 29 Eylül 1918 tarihinde
darülmuallimin ve ibtidâîye mektebi öğretmenlerine maaş verilememesinden dolayı
bakanlığa yazı gönderilmişti. Bunun üzerine vilayete 3 milyon kuruşluk yardım
yapılmıştı583. Her şeye rağmen taleplere karşılık verilmek istendiği veya verildiği
anlaşılmaktadır.
Harb nedeniyle görev yerlerine gidemeyen muallimler de bir hayli fazladır.
Bunlardan biri de Karahisar Darülmuallimini Türkçe ve Edebiyat muallimi Rafet
Efendi idi. Yunanlılar’ın Karahisar’ı işgalinden bir gün sonra İstanbul’a gitmeye
mecbur kalan Rafet Efendi maaşlarının bir kısmını alamamış ve bunun üzerine
İstanbul’da muallimlikle eşdeğer bir göreve tayin edilmişti. Rafet Efendi’nin mayıs
ayından itibaren ekim ayı dâhil toplam alacağı 7.800 kuruşa ulaşmıştı584. İzmit
darülmuallimini Halil Edip Efendi585 ve bu şekilde örnekleri artırabileceğimiz
581 BOA., MF.MKT., 72-65, 1299.M.13. 582 BOA., DH.UMVM., 39-34, 1337.Z.26. 583 BOA., DH.UMVM., 38-65, 1337.M.3. 584 BOA., DH.UMVM., 44-106, 1340.Za.18. 585 BOA., DH.UMVM., 44-101, 1340.Ra.30.
254
muallimler, mücadele döneminde maaşlarını almamışlardı ve eğitimde aksaklıklar
ortaya çıkıyordu.
I. Dünya Savaşı’na bağlı olarak bazı darülmualliminlerde öğretmen ve öğrenci
sayısının azalması farklı uygulamaları beraberinde getirmişti. Örneğin, Giresun ve
Trabzon darülmualliminin öğretim kadrosunun yarıdan fazlası eksik olduğu ve
öğrencilerin de önemli bir kısmının çeşitli askeri hizmetlerde bulunması üzerine ne
yapılması gerektiği görüşülmüştür. Muallimleri eksik ve öğrenci sayısı 20-30
civarında olan iki darülmualliminden fayda sağlanamayacağı ve eğitimin de masraflı
olacağı anlaşılmıştır. Bu nedenle Giresun darülmuallimini öğretim heyeti, öğrencileri
ile birlikte Trabzon’a getirtilmiştir. Alınan karar I. Dünya Savaşı süresince geçerli
olacaktı586. Dolayısıyla iki darülmuallimin birleştirilmişti.
Bazı muallimler görev yerlerine gidemedikleri için, darülmuallimin eğitimi
aksamış, muallim sıkıntısı yaşanmıştı. I. Dünya Harbi öğretmenlerin göç etmelerine
de neden olmaktaydı. 1916 tarihinde İzmit Darülmuallimin mektebinde tarih ve
coğrafya derslerini Ahmet Emir Efendi yürütmekteydi. Fakat, Ahmet Efendi
mecburen İstanbul’a gitmek durumunda kalmıştı.587.
Öğretmenlerin maaşlarını alamamaları durumu, yalnız savaş döneminde
değil, farklı tarihlerde mâli yetersizliklere bağlı olarak da ortaya çıkmıştır.
Örneğin, Sivas vilayeti maarif müdürlüğüne 1892 tarihinde Tokat
Darülmuallimin muallimliği yapmış olan Ali Haydar Efendi bir dilekçe yazmıştır.
Dilekçesinde Ali Efendi, hakkı olan on iki bin kuruşa ulaşan maaşını alamadığını
belirtmiştir. Daha sonra bu meblağın kendisine ödenmesine karar verilmiştir588.
Dolayısıyla mâli sebeplerin eğitimin gelişmesinde önemli bir engel olduğu
anlaşılmaktadır.
Darülmuallimin mezunu muallimler askerlik göreviyle karşı karşıya
gelmekteydi. Fakat bunların askerlik yapıp, yapmayacağı konusunda zaman
içerisinde farklı uygulamalar söz konusu olmuştur. Şunu da ifade etmek gerekir ki
muallimler bu görevden muaf tutulmaya çalışılırken, yeni mezunlar askere alınmıştı.
586 BOA., DH.UMVM., 67-6, 1334.Ra.02. 587 BOA., DH.UMVM., 42-23, 1338.Za.29. 588 BOA., DH.UMVM., 158-121, 1310.C.29.
255
Darülmuallimin mezunlarının askerlikle ilgili durumları hakkında, konuyla ilgili
olarak yapılan yazışmalardan bilgi edinmek mümkündür.
Örneğin, Trabzon Darülmuallimin mezunu ve ibtidâîye mektebinde öğretmenlik
yapan Mahmut Efendi askerliğe çağrılmıştı. Fakat Mahmut Efendi askerlikten
muafiyeti hususunu öğrenmek amacıyla seraskeriye yazı göndermiştir. 12 Teşrin-i
sani 1311 (24 Kasım 1895) senesinde Mahmut Efendi’nin aldığı cevapta, vilayet
darülmualliminlerinden şehadetname alıp, ibtidâîye mekteplerinde öğretmenlik
yapanların medrese talebeleri gibi sayılamayacakları belirtilmiştir. Vilayet
darülmuallimin mektepleri, İstanbul Darülmuallimin-i sıbyan kısmının birer şubesi
olarak gösterilmişti589. Osmanlı Devleti’nde medreselerin ağırlığının, medrese
mezunlarına verilen haklardan yola çıkarak, devam ettiği söylenebilir.
Bir diğer konu da, darülmuallimin öğretmenlerin yetersizliği veya
liyakatsizliğidir. Konuyla ilgili olarak, İstanbul’da Darülmuallimin-i rüşdiye
eğitiminin bir kat daha ıslâh edilmesi ve ileride istenilen ölçüde öğretmen
yetiştirilmesi konuları ele alınmıştı ve bu durumun diğer vilayetlerde de aynı
olduğuna işaret edilmişti. Maarif müdürlerinin, eğitimin gelişmesi için gayret sarf
etmesi sonucunda ilerleme kaydedilebilecekti590.
Muallimler çeşitli nedenlerle görevinden azl edildiği zaman yerine vekil muallim
tayin edilmekteydi. Azl edildikten sonra, soruşturma sonuçlanarak suçsuz bulunan
bir muallim görevine devam etmekteydi. Bu durumda muallim azl edildiği tarihten
tekrar göreve başladığı tarihe kadar maaş alamamaktaydı. Örneğin, Bursa
Darülmuallimini Türkçe muallimliğinden azl edilen Hilmi Efendi yapılan incelemede
suçsuz bulunarak görevine geri dönmüştü. 1 Nisan 1335 (1 Nisan 1919) tarihinden
20 Temmuz 1335 (20 Temmuz 1919) tarihine kadar açıkta kalan Hilmi Efendi bu
dönemki maaşını istemiş, fakat olumsuz yanıt almıştır. Çünkü bir memurun azli ile
görevine döndüğü tarih arasındaki sürede yerine biri vekâlet ettiği için memurun
maaş istemeye hakkı bulunmuyordu591.
Sonuç itibariyle, vilayet merkezlerine açılacak darülmualliminlerde ilk olarak
bir muallime, bir bevvaba ve diğer masraflar için ödeneğe ihtiyaç duyulmuştu. Okul
589 BOA., MF.MKT., 297-75. 590 BOA., MF.MKT, 191-126, 1311.C.28. 591 BOA., DH.UMVM., 68-63, 1337.Z.13.
256
açılırken de, öncelikle bu konu açıklığa kavuşturulmuş ve yapılacak harcamalar için
nereden karşılık bulunabileceğine bakılmıştı. Maarif ödeneği hem yeni usul üzere
eğitim yapacak ibtidâî mekteplerinin açılmasına, hem de darülmuallimin kurulmasına
yeterli gelmemekteydi. Darülmualliminlere, darülmualliminin mezunu öğretmenler
tayin edilmek istenmişti. Öğretmenler başta mali sıkıntılar olmak üzere farklı
sıkıntılarla karşılaşabilmişdi.
3.1.1.2. Ortadoğu Darülmualliminleri Muallim, İdareci ve Çalışanları
Ortadoğu’da Bağdat, Beyrut, Halep, Şam, Musul gibi vilayetlerde açılan
darülmualliminlerin muallimlerine ait bilgi ve belgeler eğitim tarihimizde muallim
yetiştirme sistemini daha yakından tanımamızı sağlayacaktır.
İstanbul dışındaki darülmualliminlere muallim temin edilmesi sırasında,
hükümet ve bakanlık çeşitli zorluklar yaşamıştı. Muallim temin edilememesinde mali
sıkıntılar önemli bir nedendi. Fakat tek nedenin bu olmadığı söylenilebilir. Örneğin,
dil sorunu Ortadoğu Darülmualliminleri için, bu nedenlerden bir diğeri idi.
İstanbul’daki darülmuallimin-i âliye mezunları taşra darülmualliminlerinde
görev yapabilmekte ve eğitimleri sırasında Arapça dersi de almaktaydılar. Fakat
muallim adayları okulda Arapça dersi görseler dahi Arapça konuşmakta güçlük
çekiyorlar ve bu nedenle Arapça konuşan Osmanlı Devleti’nin bazı vilayetlerinde
eğitim vermekte güçlük çekiyorlardı. Ortadoğu’daki bazı darülmualliminlerde bu
nedenle muallimlerin mahalinden temin edilmesi yoluna gidilmişti.
Örneğin, Beyrut’ta açılacak olan darülmualliminin yeri ve tayin edilecek
muallim için verilecek 600 kuruş maaş belirlenmişti. Fakat darülmualliminde
okutulacak çeşitli dersler için İstanbul’dan ancak bir muallim getirilebilmişti592. Bu
muallim de Arapça’yı konuşmakta zorluk çekmekteydi. Beyrut darülmuallimininden
istenilen verim alınamayacağı görülmüş ve muallimlerin mahallinden temin edilmesi
yoluna gidilmiştir. Programın aksamaması için okul için ayrılan 600 kuruşun,
Beyrut’taki bilgisi, eğitimi ve tecrübesi yeterli görünen kişilerden seçilecek eğitim
öğretim heyetine taksim edilmesi ve Beyrut’ta çeşitli idari kalemlerde memur
592 BOA., MF.MKT, 266-10, 1312.Z.5.
257
olanlardan yararlanılması planlanmıştır. Bu şekilde temin edilecek muallimler her
ders için ayrı ayrı belirlenecektir. Ayrıca idadi mektebinden boş zamanı olan
muallimlerin değerlendirilmesi de düşünülmüş, diğer uzman kişilerden de
faydalanılması söz konusu olmuştur. Bunlara ellişer veya yetmiş beşer kuruş
verilecek ve bu muallimler haftada bir defa zamanlarını ayırıp ders vereceklerdir.
Dolayısıyla ücretli öğretmenlik yapmış ve böylece muallimler mahallinden temin
edilmiş olacaktır. Aksi takdirde 600 kuruş maaşla Beyrut gibi pahalı bir memlekete
gelmek isteyen bir hoca bulunamayacağı maarif müdürü tarafından dile getirilmiştir.
Darülmuallimin derslerinin yazılı olarak komisyon heyeti tarafından yapılması teklif
edilmiş ve maarif komisyonu bu teklifi kabul etmiştir. Bu şekilde; coğrafya dersi
Defterdar Zühdü Bey’e; Arapça dersi Müftü Beye; usûl-ı tedris dersi Meclis-i İdare
Başkatibi Faik Efendi’ye tarih dersi de maarif müdürü’ne bırakılmış ve bu dersler
haftada bir saat olarak düşünülmüştür. Lisan-ı Osmani dersinin ise, haftada üç saat
yapılması gerekmekteydi. Fakat bu ders de haftada bir defa olmak üzere, İstinaf
Mahkemesi Ceza Reisi Hakkı Efendi’ye verilebilmiştir. Hesap dersi Mülkiye
Mektebi mezunu Feyzi Efendi’ye (75 kuruş); Ulum-ı Diniye Muallimliği, Müftü
Efendinin kardeşi Beyrut ulemasından Abdulvahid Efendi’ye (50 kuruş) ; Farsça
Muallimliği, Askeri Rüşdiye Farsça muallimi Hacı Feyzi Efendi’ye (75 kuruş) ücret
karşılığında verilmiştir. Bu muallimlikler fahri olup, bu memurlardan herhangi
birinin tayini söz konusu olursa, darülmuallimindeki derslerin aksamaması için 600
kuruş bu hocalar arasında pay edilmiştir. Bu nedenle boşalan muallimlik kadrosuna
her zaman için, haftada bir defa olmak üzere, eğitimi ve bilgisi yeterli görülen
kişilerden muallim bulunabilecekti. Darülmuallimine maarif idaresi yoluyla
İstanbul’dan Türkçe kitap getirtilmesi için de girişimlerde bulunulmuştu. Bu sayede
Beyrut ve çevresinde az bulunan Türkçe değerli kitaplar temin edilmiş olacaktı.
Darülmualliminin yapılan hazırlıklar sonucunda bir an evvel açılmasına karar
verilmişti593. Türkçenin yaygın olarak konuşulmadığı Osmanlı Devleti topraklarında
Darülmuallimin’de eğitim yapılması zahmetli bir iş haline geldiği anlaşılmaktadır.
Fakat maarif müdürünün eğitimin gelişmesindeki rolünü burada görmek
mümkündür. Darülmualliminlerde eğitimin bir şekilde devam etmesi için azami
593 BOA., MF.MKT, 266-10, 1312.Z.5.
258
gayret sarfedilmiştir. Merkezi yönetim eğitime ilişkin konularda bir noktaya kadar
yardımcı olabilmektedir. Fakat bu noktadan sonrasını iyi bir gayretle
şekillendirebilmek için bölge halkına da iş düşmektedir. Darülmuallimin’de eğitim
ve öğretimin yapılabilmesi için eldeki bütün imkânlar seferber edilmiştir. Bu durum
bize darülmualliminin önemini göstermektedir. Öğretmen ihtiyacının karşılanması
düşüncesiyle açılan darülmualliminlerin, bir kısmında öğretmen bulunamamaktaydı
ve öncelikle bu okulların öğretmen ihtiyacı kapatılmalıydı ki, buradan yetişen
öğretmenlerin tayin olacağı ilk okullarda istenilen hedefe ulaşmak mümkün olsun.
Bu amaçlarla hareket edilerek Beyrut’ta çeşitli dersler, çeşitli memurlara verilmiş,
dolayısıyla muallim mahallinden temin edilmiştir.
Ortadoğu darülmualliminlerinde muallimlerin mahallinden temin edilmesinde
dil önemli bir etken olmuştu ve bu duruma bir örnek de Musul’dan verilebilir. Bu
vilayette darülmuallimin 1885 tarihinde açıldığı zaman, bu mektebe bir muallim
tayini ve bu tayinin nasıl gerçekleşeceği söz konusu olmuştur. Bu sırada cahilliğin
artmasında en büyük etken, sıbyan mekteplerine mahallinden hoca temin
edilememesi olarak gösterilmiştir. Musul Darülmualliminin mektebine öğretmen
olarak geçmişte Van maarif müfettişliği görevini yapmış olan Süleymaniyeli Resul
Musti Efendi tayin edilmişti ve Resul Efendi’nin tayin edilmesinde asıl gerekçe
bölge halkının dilinden anlaması idi594. Dolayısıyla tecrübesinden istifade edilmek
istenmişti. Darülmualliminde göreve getirilen öğretmenin müfettişlik yapmış
tecrübeli birisi olduğu anlaşılmaktadır. Vilayetlerde açılan ve açılacak öğretmen
okulları bu şartlarda, mahalinden öğretmen yetiştirme amacına hizmet etmiştir. Bazı
vilayetler ise, mahallinden muallim temininde başarılı olamamıştı.
Örneğin, Şam Darülmualliminine tayin edilecek muallimin mutlaka Arapça
bilmesi ve Arapça konuşmaya aşina olması gerektiği söz konusu edilmiştir. Suriye
maarif müdürünün 1 Teşrin-i Sani 1305 (13 Kasım 1889) tarihinde bakanlığa
gönderdiği yazıda, darülmuallimin’e 500 kuruş maaşla mahallinden bir muallimin
seçilmesinin zor olacağı ifadeleri yer almıştı. Arapça, Farsça, Türkçe ve edebiyata
vâkıf ve çeşitli ilimlerde bilgisi olan bir muallim, Şam veya Suriye civarından temin
594 BOA., İ.DH, 955-75529, 1302.N.10.
259
edilememişti595 Darülmualliminler, eğitimin yaygınlaşmasına olan ihtiyacın
karşılanması amacıyla fiziksel alt yapı ve eğitim öğretim materyalleri eksikliklerine
rağmen açılmaktaydı. Fakat, bu sefer başta muallim ihtiyacı olmak üzere çeşitli
problemlere karşı karşıya kalınmaktaydı.
Ortadoğu’daki bazı darülmuallimlerin 1900 senesindeki öğretmen sayıları
aşağıdaki tabloda gösterilmiştir.
Tablo 67. Ortadoğu’daki Bazı Darülmualliminlerde 1900 Senesinde Öğretmen
Sayısı596 Ortadoğu Darülmualliminleri Öğretmen Sayısı
Bağdat 4
Musul 2
San’a 5
Bu tabloda Ortadoğu bölgesindeki darülmualliminlerin bir kısmına ait
öğretmen sayıları yer almakta olup, bu darülmualliminler Bağdat, Musul ve Yemen’e
bağlı San’a şehirlerindedir. Daha sonraki tarihlerde bu mekteplerdeki öğretmen
sayılarının arttığı gözlenmiştir.
Ortadoğu’daki darülmualliminlerde muallimlerin hangi okullardan mezun
olduklarına baktığımız zaman, bu bölgedeki darülmualliminlerin muallim kaynakları
hakkında genel bir kanaat oluşacaktır. Bununla ilgili tabloya aşağıda yer verilmiştir.
Tablo 68. Ortadoğu’daki Darülmualliminlerde Muallimlerinin Mezuniyetleri
(1913-1914)597
Okullar Bağdat Beyrut Halep Şam Musul Toplam
Darülfünun
Ulûm-ı Şeriye Şubesi
Ulûm-ı Edebiye Şubesi 1 1
Riyaziyat Şubesi
Tabiiyat Şubesi
Harbiye Mektebi 1 1 3 5
595 BOA., MF.ALY, 5-122, 1307.R.11. 596 Akyüz, age., s.217. 597 Maarif-i Umumiye Nezareti, 1329-1330 Senesine Mahsus Maarif-i Umumiye İhsaiyyat Mecmuası, 1336.
260
Mülkiye Mektebi 1 1
Ticaret Mektebi
Sanayi-i Nefise Mektebi
Halkalı Ziraat Mektebi 1 1 1 1 1 5
Darülmuallimin-i Aliye 3 3 6
Darülmuallimin-i Rüşdiye 1 3 4 8
Darülmuallimin-i İbtidaiye 2 1 2 2 7
Dersten Mecaz 1 2 3
İdadiye Mektebi 2 3 2 1 2 10
Rüşdiye Mektebi 2 2 4
Özel Okullar 1 1
Avrupa Mektepleri
Özel Eğitim Alan 1 1
Diğer Mekteplerden 2 3 5
Toplam 14 10 11 11 11 57
Tablodan anlaşılacağı üzere, 1913-1914 eğitim öğretim yılında Ortadoğu’da
eğitim veren beş darülmualliminde toplam 57 muallim görev yapmaktaydı ve
darülmualliminler ortalama yaklaşık on muallime sahiptiler. Muallimlerin önemli bir
kısmı darülmualliminin çeşitli şubelerinden mezun olmuştur. İdadiye mektebi
mezunu muallim sayısı da kayda değerdir. Bu tabloda Ortadoğu bölgesinde yer alıp,
bakanlığa bilgi gelmediği için istatistik mecmuasına girmeyen darülmualliminler de
vardır. Bunlardan biri de Kudüs olup, bir diğeri San’a (Yemen) darülmualliminidir.
Kudüs darülmuallimini ile ilgili bir belgede, muallimliğe 1907 senesinde
Abdulvahhab Efendi’nin getirildiği konusu yer alır598. San’a Darülmuallimini
müdürü tarafından düzenlenen cetvele göre ise, eylül ayının ilk haftasında derslere
başlanılan darülmualliminde bir müdür ve muavin bulunmaktadır. Okulda yedi
muallim görev yapmakta olup, birkaç ders bir muallime verilmiştir599.
Ortadoğu bölgesindeki darülmualliminlerin de zaman içerisinde geliştiği ve
muallim sayısını artırdığı 1913-1914 eğitim yılına ait aşağıda sunulan tablodan
anlaşılmaktadır.
598 BOA., MF.MKT, 267-4, 1312.Z.15. 599 BOA., MF.ALY, 35-39, 1331.S.13.
261
Tablo 69. Ortadoğu Darülmualliminlerinde Mevcut Muallimler ve
Müstahdemler (1913-1914 Ders Yılı) 600
Okulun
İsmi
İdare
Heyeti
Eğitim Öğretim
Heyeti
Müstahdem Hademe Toplam
Bağdat 4 12 14 30
Beyrut 4 7 1 11 23
Halep 4 9 1 10 24
Şam 4 9 9 22
Musul 3 9 3 15
Toplam 19 46 2 47 124
Tabloda Ortadoğu bölgesindeki darülmualliminlerden beşi yer almaktadır.
Yukarıda yine aynı dönemdeki muallim sayıları 57 olarak gösterilmekteydi. Bu
sayının içerisinde idare heyetinden müdür ve müdür muavinlerinin de dahil edilmiş
olabileceği anlaşılmaktadır. Bu dönemde Ortadoğu bölgesi darülmualliminlerinin
idare ve eğitim öğretim heyeti ile diğer personellerini temin ettiği görülmektedir.
Mevcut sayıların ilerleyen senelerde de önemli oranda değişmediği söylenebilir.
Örneğin, Beyrut Darülmualliminin 1918 tarihindeki sayısal verilerine
baktığımız zaman, sekiz erkek öğretmenin bu okulda görev yaptığı anlaşılır601.
İstatistik mecmuasında darülmuallimindeki muallimlerin yaşları ve maaşlarına
ilişkin bilgiler de mevcuttur. Bununla ilgili tabloya aşağıda yer verilmiştir.
Tablo 70. Ortadoğu Darülmualliminlerinde Mevcut Muallimlerin Yaş ve Maaş
Gruplarına Göre Dağılımı (1913-1914 Ders Yılı) 602 Okulun İsmi Muallimlerin yaşları İdareci ve Muallimlerin
Maaşları
Açıklama
20-2
5
25-3
0
30-4
0
40-5
0
50-6
0
500
kuru
ştan
500-
1000
1000
-150
0
1500
-200
0
Bağdat
Darülmuallimini
2 8 3 8 6 2 Heyet-i İdareden
Üçü Muallimdir
600 MUN., 1329-1330 Senesi İhsaiyyat Mecmuası, 1336. 601 BOA., MF.HTF, 5-131, 1336.C.22. 602 Maarif-i Umumiye Nezareti, 1329-1330 Senesine Mahsus Maarif-i Umumiye İhsaiyyat Mecmuası, 1336.
262
Beyrut 5 5 4 5 2
Halep 3 3 3 1 1 5 7 1
Şam 1 4 3 3 3 9 1
Musul 3 3 2 3 5 5 2
Toplam 14 23 11 4 4 25 32 8
Tablodan anlaşılacağı üzere, Ortadoğu bölgesindeki darülmualliminlerde
muallimlerin genç yaşta oldukları görülmektedir ve tamamına yakını 1000 kuruşun
altında maaş almaktadır.
Anadolu darülmualliminlerine olumsuz etkileri olan, I. Dünya Savaşı Ortadoğu
bölgesindeki darülmualliminlerde de eğitimin aksamasına sebep olmuştu. Beyrut ve
Musul da I. Dünya savaşının etkisiyle darülmuallimin öğretmenleri İstanbul’a
gelmeye başlamıştı. Musul Darülmuallimini Fransızca muallimi de Musul’un işgali
üzerine Mayıs 1919 tarihinde İstanbul’a gelenler arasındaydı603.
Ortadoğuda eğitim veren darülmualliminlerde, muallimlerin maaşlarının
artırılması için vilayet maarif müdürlükleri girişimlerde bulunmuşdu.
Darülmuallimin muallimlerinin maaşlarına zam yapılması ile ilgili olarak Beyrut
vilayeti maarif müdüriyetinden 1917 senesinde teklif yapılmıştır. Fakat vilayet
encümeni, bu teklifi reddetmişti. Vilayet ve müstakil livalarda kurulan
darülmuallimin ve muallimatların idare ve öğretim heyetinin maaşları mahallerince
muvazene-i hususiyeden temin edilmekteydi. Muallim ve idarecilerin tayinleri de
bakanlıkça yapılmaktaydı604.
Darülmualliminlerden çeşitli sebeplerle farklı tarihlerde zorunlu tatil edilenler
olmuştur. Tatil edilen darülmualliminlerden biri de San’a darülmuallimini idi.
Kapatılan darülmuallimin muallimlerine çalıştıkları süreye kadar olan maaşları
verilmişti.
Yemen’e bağlı San’a şehrinde 1899’dan itibaren, darülmuallimin eğitim
veriyordu. Fakat 1915 senesi başından itibaren bütçeden San’a Darülmuallimini idare
ve öğretmen heyeti için ayrılan ödenek kapatılmıştı. San’a Darülmuallimini bütçesi
1915 senesi başından itibaren kesilmişti. Darülmuallimin’in idare ve öğretim heyeti
603 BOA., DH.UMVM, 40-63, 1338.S.02. 604 BOA., DH.UMVM, 67-22, 1335.B.15.
263
ödeneğinin kapatılmasından dolayı o tarihe kadar görev yapmış olan muallim ve
idarecilerin 1 ay beş günlük maaş ve masrafları olan 10.125 kuruşa bütçeden karşılık
bulunamamıştı. Bu nedenle bu meblağın belirlenmemiş masraflar için ayrılan
paradan ödenmesine karar verilmiştir605.
3.1.1.3. Rumeli Darülmualliminleri Muallimleri ve Diğer Çalışanları
Rumeli bölgesinde kurulan darülmualliminlerde de ilk yıllarda muallim sıkıntısı
çekilmiş ve birkaç muallimle eğitime devam edilmiştir. Bununla ilgili tabloya
aşağıda yer verilmiştir.
Tablo 71. Selanik ve Üsküp Darülmualliminlerinin 1900 Senesindeki Öğretmen
Sayıları606 Rumeli Darülmualliminleri Öğretmen Sayısı
Edirne 1
Selânik 6
Üsküp 2
Tabloda, yalnız Edirne, Selânik ve Üsküp darülmualliminleri yer almaktadır.
Edirne darülmuallimini hariç, Selânik Darülmualliminde 1900 senesinde dahi altı
muallimin görev yapıyor olması, bu şehrin eğitime verdiği önemi göstermektedir.
Edirne darülmuallimini 1904 senesine kadar bir müdür ile idare edilmiş, bu
idareci aynı zamanda dersleri de yürütmüştü. 1905’te Vali Arif Paşa’nın
darülmualliminle ilgilenmesinin ardından okula bir öğretmen kadrosu daha verilmiş,
okulun binası da bir medreseye nakl edilmiştir. Medresede başta iki sınıf verilmiştir.
Meşrutiyet’in ilânından sonra okuldaki eğitim öğretim süresi üç seneye çıkmıştır607.
Zamanla eğitim öğretim kadrosunu geliştiren Edirne darülmuallimininde, 1913-14
eğitim yılında dokuz muallim, müdür ve memurlardan oluşan dört kişi ve
hademelerle birlikte on üç kişi ve toplamda yirmi altı kişi görev yapmaktaydı608.
605 BOA., MV, 201-11, 1334.Ca.17. 606 Akyüz, age., s.217. 607 Koçer, age., s.35. 608 MUN., 1329-1330 Senesi İhsaiyyat Mecmuası, 1336.
264
Darülmualliminde görev yapanlardan biri Harbiye, biri mülkiye, biri Halkalı Ziraat,
Mektebi, ikisi darülmuallimin ikisi de idadiye mektebinden mezun muallimler idi609.
Rumeli’deki darülmualliminlerde muallim temininde, ilk yıllarda rüşdiye
mektepleri muallimlerinden istifade edilmişti. Bunun yanı sıra eğitimde idari görevi
olanlardan da muallim olarak yararlanılmıştı.
Örneğin, Kosova Darülmuallimin muallimliğine de rüşdiye mektebi muallim-i
evvelliği yapmış olan İsmail Efendi uygun görülmüştü610. Saraybosna
darülmuallimini muallimliğine, Kıbrıs Rüşdiyesi muallimliği yapmış olan Rasih
Efendi tayin edilmişti. Fakat, bu öğretmen görev yerine gitmeyince, darülmuallimin
bir süre öğretmensiz kalmış, fakat boşluğun doldurulması için hemen girişimde
bulunulmuş ve Sofya Rüşdiyesi muallim evvelliğinden ayrılan Hasan Hüsnü
Efendi’nin tayini maarif meclisi’nde onaylanmıştı611. Rüşdiye mektebi dışında bazı
idarecilerden de muallim olarak istifade edildiği vakidir.
Bosna Darülmuallimini’nin açılmasının ardından muallimliğe ehliyet ve liyakatı
olduğu bilinen livanın sıbyan mektepleri müdürü Süleyman Efendi tayin olmuştur612.
Darülmualliminlere idadi mektebi muallimlerinden tayin edilen muallimler de vardı.
Örneğin, Prizren Darülmuallimininde Farsça, Hesap, Tarih ve Coğrafya
dersleri için idadi mektebindeki muallimlerden yararlanılmıştır613. Bütün bunların
yanında bu kurumlarda Darülmuallimin mezunlarından da muallimlik yapanlar
elbetteki bulunuyordu.
Örneğin, Manastır Darülmuallimini’nde açılış tarihi olan 23 Şubat 1300 (7
Mart 1885) tarihinden beri İstanbul Darülmuallimini şehadetnamesine sahip olan
Ömer Efendi muallimlik hizmetini yürütmüştü.614.
Rumeli darülmualliminlerinde görev yapan müdür ve diğer memurlar arasında
mübaşirlerin de görev yaptığı anlaşılır. Selanik Darülmuallimininde 1902 senesinde
öğrenci mevcudu 60’ı geçmekte olduğundan, öğrencilerin her türlü hal ve
hareketlerinin kontrol ve denetim altında tutulması gerekmiş ve bu nedenle okula bir
mübaşir alınmasına karar verilmiştir. Mübaşire aylık 200 kuruş verilecek olup, bu 609 MUN., 1329-1330 Senesi İhsaiyyat Mecmuası, 1336. 610 BOA., MF.MKT., 539-34, 1318.Ş.13. 611 BOA.,MF.MKT., 9-60, 1290.M.5. 612 BOA.,MF.MKT., 9-60, 1290.M.5. 613 BOA., TFR.I.KV., 69,6883. 614 BOA., MF.ALY., 4-98, 1306.Ca.1.
265
paranın vilayet bütçesinden temin edilmesine karar verilmiştir615. Bu görevliler ders
öncesinde muallimlere yardımcı olmaktaydılar.
Darülmuallimin olarak isimlendirildiği dönemin sonlarında öğretmen yetiştiren
kurumlardaki muallim sayılarına ilişkin tabloya, tüm bölgelerdeki darülmualliminler
bir arada olmak üzere aşağıda yer verilmiştir.
Tablo 72.Taşra Darülmualliminlerinde Muallim ve Memur Sayıları (1923-
1924)616
Memur Sayısı
Muallim Sayıları
Darülmualliminler
Asıl Vekil Asıl Vekil
Edirne 8 29
Erzurum 9 29 3
İzmir 8 1 24 3
İstanbul 11 37 3
Adana 8 25 2
Ankara 7 1 26 1
Balıkesir 7 1 25 5
Bursa 9 28 -
Diyarbakır 8 29 2
Sivas 7 2 23 5
Trabzon 9 30 -
Kastamonu 9 26 4
Konya 7 2 27 5
Toplam 107 7 358 33
1923-1924 eğitim yılında İstanbul darülmuallimini de dahil edildiği zaman toplam
on üç darülmualliminin eğitim vermekte olduğu görülür. Tablodaki rakamlar
615 BOA., MF.MKT., 681-77, 1320.Za.2. 616 Eğitim İstatistikleri, 1839-1924, s.294
266
darülmualliminin ibtidai ve tali kısımlarındaki tüm öğretmenlerin sayısını içermekte
olup, bu rakamlar aynı dönemde darülmualliminlerde eğitim gören öğrencilerle
oranlandığı zaman, bir öğretmene düşen öğrenci sayısının sadece 6.5 olduğu hesap
edilir ki bu sayı darülmualliminlerde öğretmen sayısının bu dönemde yeterli sayıda
olduğunu gösterir.
3.1.2. Taşra Darülmualliminleri’nde Öğrenciler
3.1.2.1. Öğrenci Sayıları
Anadolu’da eğitim veren darülmualliminlerde eğitim gören öğrenci sayısı
diğer bölgelerdeki darülmualliminler gibi seneler itibariyle farklı olabilmekteydi.
Örneğin, Konya’da 4 Eylül 1305 (16 Eylül 1889) tarihinde darülmuallimin binasının
tamir edilen bölümünde Müslüman ve Hristyan toplam 91 öğrenci öğrenim
görmekteydi617. Birkaç kişi de olsa gayrimüslim öğrencilerden eğitim alanlar vardı
ve öğrenci sayıları darülmualliminden darülmuallmine değişiyordu.
Örneğin, Karesi Darülmuallimini’nde 1917 senesinde öğrencilerin sayısı sekseni
geçmekteydi618. Fakat, Erzurum Darülmuallimini’ne 1893 senesinde devam eden
öğrenci sayısının dört kişiden ibaret olduğu görülmektedir619. Bazı
darülmualliminlere öğrencilerin devam etmemesi nedeniyle çok sınırlı sayıda öğrenci
ile eğitim yürütülmeye çalışılmaktaydı.
Adana Darülmualliminine 20 Haziran 1315 (2 Temmuz 1889) tarihinde devam
eden öğrenci sayısı bir kişi olarak tespit edilmiştir. Bu durumun, öğrencilerin fakir
hallerinden dolayı kaynaklandığı tahmin edilmekteydi620.
Vilayet darülmualliminlerinde öğrenci sayısının çok fazla olmadığı, mevcut
öğrencilerin sayılarının da seneler itibariyle farklılaştığı görülmüştür. Mezunlar da
öğretmenlik dışında işlere yönelebilmekte ve bu durumda öğretmen ihtiyacı
artmaktaydı.
Sivas Darülmuallimin’inden 1305 (M.1889) senesine kadar yetmiş öğrenci
mezun olmuş ve şehadetname almıştır. Bunlardan yirmi beşi merkez vilayet ve yirmi
beşi civardaki kazalar ile bazı karyelerin ibtidâî ve sıbyan mektepleri muallimliğine
tayin olmuştur. Buralara tayin olan muallimlere halk yardımcı olmaktaydı. 617 BOA., MF.ALY., 5-54, 1307.M.21. 618 BOA., DH.UMVM., 30-2, 1336.S.10. 619 BOA., MF.MKT., 200-29, 1311.L.6. 620 BOA., MF.İST., 2-66, 1319.C.27.
267
Mezunlardan biri Karahisar sancağı merkezinde açılan ibtidâî mektebi muallimliğine
200 kuruş maaşla; bir mezun merkez vilayet rüşdiye mektebi hat muallimliğine tayin
edilmişti. Şehadetname alan beş öğrenci İstanbul’a, mezunlardan altısı
memleketlerine gitmişti. Şehadetname alanlardan dördü meslek değiştirmiş ve
kitabet hizmetinde yer almış, üçü medresede eğitimine devam etmişti621.
Eğitimde yeni usule aşina olunabilmesi için mevcut muallimlerin eğitimine
önem verilmiştir. Mevcut muallimlerin darülmualliminde eğitim görmeleri veya
sınava tabi tutulmaları nedeniyle bunları da öğrenci olarak değerlendirebiliriz. Yeni
usulün eğitimi için çevre kaza ve karyelerden müracaat eden muallimler okula kabul
edilmekteydi. Bunlara eğitim verilmesinin yanı sıra okulda mevcut olan öğrenciler
de öğrenimine devam etmekteydi. Devam eden öğrencilerin eğitimi bazı sebeplerle
kesintiye uğrayabiliyordu.
Örneğin, 22 Mart 1306 (3 Nisan 1890) tarihinde vilayete gönderilen telgrafta
Üsküp Darülmuallimin-i Sıbyandan fazla yararlanılamadığı gerekçesiyle okulun
kapatılacağı ifade edilmişti. Oysa ki, ödeneği durdurulan darülmuallimine az bir süre
içerisinde gelen öğrencilerin sayısı 200’ü bulmuştu. Kosova maarif müdürü okula
sahip çıkmış ve düzene girmiş böyle bir okulda öğrencilerin dağıtılmasının, eğitimin
gelişmesi ve ilerlemesi amacına hizmet etmeyeceğini belirtmiş, halk arasında bu
durumun kötü bir etki oluşturacağını ifade etmiş, darülmuallimin masraflarına yeni
bir karşılık bulunabileceğini söylemişti622.
Öğrencilere aylık verilmek suretiyle, öğrencilerin okula devam etmeleri
sağlanılmaya çalışılıyordu ve öğrencilere verilen aylıkların miktarı darülmualliminler
arasında farklı olabilmekteydi.
Bosna Darülmuallimininin açıldığı sene otuz kadar öğrencisi bulunmakta ve
bunlara 30 kuruş maaş verilmekteydi. Burada kısa zamanda istenilen seviyede
öğretmenlerin yetiştirilmesi planlanmıştı623.
Yine merkez vilayette bulunan Saray şehrinde daha önce açılmış olup
öğretmenlerinin idaresizliğinden dolayı kapanmış sayılan darülmuallimin-i sıbyanın
621 BOA., MF.ALY., 7-60, 1308.Ra.4. 622 BOA., MF.ALY., 7-57, 1308.Ra.2. 623 BOA.,MF.MKT., 9-60, 1290.M.5.
268
ıslâhı ile buraya yeterli, konusuna vakıf bir öğretmen tayini düşünülmüş ve okula 20
öğrenci alınması kararlaştırılmıştı624.
Taşra darülmualliminlerinde öğrenci sayısının artması veya azalmasında maarif
müdürlerinin etkisi göz ardı edilemez.
Darülmuallimin, Diyarbakır’da açıldıktan sonraki sürece yer veren bir belgede,
geçmiş maarif müdürünün aldığı bir takım tedbirlerin faydasının görüldüğünden ve
birçok öğrenci himaye edildiğinden bahsedilmektedir. Daha sonra maarif müdürü
değişmiş ve gelişmelere ara verilmiştir. Sonrasında öğrenci sayısında büyük bir
azalma olmuştur. Öğrencilerin büyük bir kısmı dağılarak darülmuallimin’in mevcudu
7-8 kişi kalmıştır. Bunun en önemli nedeni olarak öğrencilerin fakir durumda
olmaları gösterilmiştir. 25 Kanun-ı evvel 1309 (6 Ocak 1894) tarihli yazıda, diğer
vilayetlerde darülmuallimin öğrencilerine maaş verildiği ifade edilmiş, evkaf-ı
münderise gelirinden uygun bir karşılık bulunduğu takdirde öğrencilere maaş
verilmesi planlanmıştır625. Maarif müdürünün eğitimin gelişmesi açısından rolü ve
öneminin oldukça fazla olduğu anlaşılmaktadır. Maarif müdürü bulunduğu vilayette
eğitimle ilgilendiği ve bu konuda çaba gösterdiği takdirde, o yerin eğitimi gelişme
gösterebilmekteydi. Aynı vilayette maarif müdürünün değişmesi eğitimi büyük
oranda etkilemişti. Merkezi yönetimin yetersiz kaldığı durumlarda, vilayet veya liva
merkezlerindeki idarecilerin girişimlerde bulunması ile bazı meselelerin
halledilebileceği anlaşılmaktadır.
Bakanlık darülmualliminlerde eğitim gören öğrenciler hakkında veriler
toplamaktaydı.
8 Mayıs 1310 (20 Mayıs 1894) tarihinde bakanlığa gönderilen yazıda maarif,
vilayet ve sancaklardaki darülmualliminlerde okuyan öğrenci sayıları ile
şehadetname alacak olanların tespit edildiği belirtilmişti. Bakanlık darülmuallimine
devam eden ve şehadetname alanlar hakkında bir defter tutulmasını istemiştir.
Ayrıca, okula alınan kitap ve dergilere ilişkin de darülmualliminlerde ayrı ayrı
defterler düzenlenmesi gerekiyordu626.
624 BOA.,MF.MKT., 9-60, 1290.M.5. 625 BOA., MF.MKT, 191-126, 1311.C.28. 626 BOA., MF.ALY, 2-79, 1301.L.29.
269
Bu şekilde tutulan defterlerdeki kayıtlar hakkında bakanlığa gönderilen
bilgilerden anlaşılanlara göre, Yanya Darülmuallimin’inde, diğer darülmualliminlere
oranla daha az sayıda öğrencinin öğrenim görmekte idi. Yanya’da ilk günlerde
kaydolan öğrenci sayısı beştir ve öğrencilerin tamamı Yanya’lı idi627.Yanya
Darülmuallimini’nden 1896 senesinde altı öğrenci şehadetname almıştı. 1897
senesinde dokuz öğrenci mezun eden okul; 1898’de 2 öğrenciye ve 1899’da üç
öğrenciye şehadetname verebilmiştir. Okulda bakanlık tarafından tayin olunan
muallim dışında başkaca bir muallim görevlendirilmemiştir. Yanya
Darülmuallimini’nde 1899 senesinde ise sadece yedi öğrenci eğitim öğretim görmeye
devam etmekteydi.628 Bakanlık taşra darülmualliminlerinden okuldaki çeşitli
unsurlara dair sayısal bilgiler istediği sırada Yanya’dan gönderilen bu bilgiler
ışığında Yanya Darülmuallimin mektebinin çok sınırlı sayıda öğrenciye hizmet
verdiği ve birkaç öğrenciye şehadetname verebildiği anlaşılmaktadır. Bu bilgileri
elde eden bakanlık, bu bilgilerden yola çıkarak darülmualliminlerde düzenleme
yapmaktaydı. Genel itibariyle taşra darülmualliminlerinde öğrenci sayılarının çok
fazla olmadığı görülür. Bu durumu okulun fiziksel alt yapısı, bütçesi ve mali
kaynakların yetersizliği ile ilişkilendirmek mümkündür. Bunların dışında en önemli
nedenlerden biri de, öğrencilerin fakir durumda olmaları idi.
Darülmualliminde kaç öğrencinin öğrenim gördüğü, kaçının şehadetname aldığı
vb. konulara ilişkin okullarda tutulan kayıtlardan ve defterlerden bahsetmiştik. Taşra
darülmualliminlerinin geneli hakkında öğrencilerle ilgili tutulan kayıtlara aşağıda yer
vermek istedik. Bu kayıtlarda Taşra Darülmualliminlerinde ortalama ne kadar
öğrencinin eğitim gördüğü? Bu okullarda yatılı ve gündüzlü öğrenci miktarının ne
olduğu? Gibi çeşitli sorulara cevap bulmak mümkündür. Kayıtlar, 1899-1904
senelerini kapsamaktadır.
İstanbul dışındaki vilayetlerin darülmualliminlerde eğitim alan öğrencilere
ilişkin üç seneye ait bilgiler aşağıda gösterilmiştir.
Tablo 73. Taşra Darülmualliminleri Öğrenci Sayıları629
627 BOA., MF.MKT, 207-11, 1311.Za.13. 628 BOA., MF.MKT, 478-17, 1317.B.25. 629 Öztürk, Türkiye’de Dünden Bugüne…, s.24.
270
Okulun Adı 1899-1900 1900-1901 1903-1904
Edirne
Darülmuallimini
25 45 68
Adana
Darülmuallimin
3 2 10
Ankara 10 10 17
İzmir 21 26 28
Bursa 20 - 45
Diyarbakır 9 9 10
Selânik 47 71 53
Sivas 9 18 21
Trabzon 5 46 25
Kastamonu 6 6 7
Konya 7 7 80
Manastır 2 2 19
Yanya 8 - 21
San’a - 40 15
Ta’az - - 25
Bağdat - - 42
Kosova - - 4
Debre - - 20
Trablusgarb - - 11
Musul - - 20
Toplam 171 282 571
Taşra darülmualliminlerindeki üç seneye ait öğrenci sayılarına ilişkin bu
tabloya göre, her geçen yıl darülmualliminlerde eğitim gören öğrencilerin sayısı
artmaktadır. Öğrenci sayıları darülmualliminlerin potansiyellerini göstermesi
bakımından önemlidir ve bu verilerden yola çıkarak darülmualliminlerin kapasitesi
anlaşılabilecektir.
Yukarıdaki tabloda 1902 senesine ait bilgi bulunmamaktadır. Fakat örneğin,
Selânik Darülmuallimini’nde 1902 senesinde iki şube vardı ve bu şubelerde atmış
öğrencinin eğitim gördüğünü arşiv vesikalarından anlamaktayız. Selânik
Darülmuallimini gelişmiş bir kurumdu. Buradan mezun olan muallimlerin gayreti ile
271
vilayetin tüm kaza merkezlerindeki ibtidâî mektepleri yeni usul üzere eğitim
yapmaktaydı630.
Darülmualliminlere şehadetnameler matbu olarak gönderilmekteydi Örneğin,
Trabzon Darülmuallimini 1902 senesinde mezun olacaklar için bakanlıktan 200
kadar şehadetname ve uygun miktarda ehliyetname gönderilmesini istemişti631.
Edirne Darülmuallimini de 1905 senesinde genel sınavları yapılan öğrencilere
şehadetname vermek için, telgrafla bakanlıktan 200 nüsha istenmiştir. Yeterli
miktarda şehadetname olmadığı için yeniden basılması gerekmişti632.
On sene sonra vilayet darülmualliminlerinde öğrenci sayılarındaki değişimi
görmek amacıyla,1910 tarihli arşiv belgesindeki bilgilere aşağıda yer verilmiştir.
Tablo 74. Vilayet Darülmualliminlerinin Her Birindeki Öğrenci Sayıları (1910
Senesinde)633
Vilayetin İsmi
Okulun Bulunduğu Yer
Okulun Mevcut Talebesi
Kosova Üsküp 186
Konya Konya 136
Ankara Ankara 96
Diyarbakır Diyarbakır 78
Edirne Edirne 95
Manastır Manastır 92
Kastamonu Kastamonu 90
Sivas Sivas 80
Bitlis Bitlis 49
Bağdat Bağdat 100
Adana Adana 100
Hüdavendigar Bursa
Suriye Şam 96
Aydın İzmir 150
Selanik Selanik 150
630 BOA., MF.MKT, 681-77, 1320.Za.2. 631 BOA., MF.MKT, 675-79, 1320.N.8. 632 BOA., MF.MKT, 906-50, 1323.Za.20. 633 MF.İST., 10-12, 1328.L.9.
272
Trabzon Trabzon 91
Mamuretülaziz Elazığ 32
Van Van 92
Musul Musul 46
Basra Basra 22
İşkodra İşkodra 73
Erzurum Erzurum 67
Manastır Debre
Yanya Yanya 29
Halep Halep 92
Halep Antep
Beyrut Beyrut 50
Trablusgarp Trablusgarp 9
Yemen Sana 26
Medine Medine 21
Bingazi Bingazi 3
Karesi Balıkesir 35
Toplam 2.182
Tabloya göre, 1910 senesinde taşra darülmualliminlerde toplam 2.182 öğrenci
eğitim görmekteydi ve on sene önceki sayıyla kıyaslandığında taşra
darülmualliminlerinin gelişmesini sürdürdüğü ve öğrenci sayısının bir hayli arttığı
anlaşılmaktadır. Öğrenci sayısı itibariyle, Selanik, İzmir, Üsküp ve Konya
darülmualliminleri ilk sıralarda yer almaktadır.
Öğrencilerin 1912-1913 ve 1913-1914 eğitim öğretim dönemlerindeki sayıları
ve yatılı ve gündüzlü eğitim almalarına göre durumları ile azınlıkların bu okullarda
eğitim alıp almadığına ilişkin bilgiler de yine tablo halinde aşağıda yer verilmiştir.
Tablo 75. Vilayet Darülmualliminlerinde Öğrencilere Ait Bilgiler (1913-1914) 634
634 MUN, 1329-1330 İhsaiyyat Mecmuası, 1336.
273
Tabloda, 1912-1913 ile 1913-1914 eğitim öğretim dönemlerindeki her bir
darülmualliminde öğrenci sayısında artma veya eksilme olup olmadığı en sağdaki sütunda
yer almıştır. Tabloya göre, darülmualliminlerdeki öğrenci sayılarında 1910 senesine göre
önemli oranda düşme vardır. Bu düşüşün 1912’den itibaren başladığı görülür. 1912 ve
1913 senelerindeki kayıtlı öğrenciler arasındaki fark tabloda yer almaktadır. 1910,1912 ve
1913 seneleri arasında bir değerlendirme yaptığımız zaman, öğrenci sayısındaki
farklılıkların belirgin olduğu söylenebilir. Bunun yanında 1900 senesi ile 1913’te
darülmualliminlerden eğitim alan öğrenci sayısının birbirine yakın olduğu yukarıdaki tablo
incelendiği zaman anlaşılır. Dolayısıyla 1913 senesinde 1900 senesindeki rakamlara
öğrenci sayısı bakımından geri dönülmüştür.
Ders Yılı Zarfında Kayıt Olan Öğrenci
Müslim Rum Ermeni Musevi
Darülmualliminler
Yatılı
(Y)
Gündüzlü
(G)
Y G Y G Y G
Toplam 1912-
1913
Senesinde
Kayıt
Olanlar
İki
Senenin
Farkı
Edirne
Darülmuallimini
56 56
İzmir 40 40 56 -16
Adana 42 42 72 -30
Ankara 37 37 10 22
Bağdat 32 1 1 1 35 44 -9
Beyrut 39 49 47 2
Halep 32 1 33 41 -8
Hüdavendigar 36 31 67 17 50
Diyarbakır 50 5 55 16 39
Sivas 38 38 30 8
Şam 23 23 35 -12
Trabzon 42 42 27 15
Kastamonu 30 30 40 -10
Konya 76 76 49 27
Mamuretülaziz 53 1 54 39 15
Musul 32 32 34 -2
274
Tablodan anlaşılacağı üzere, 1913-1914 eğitim öğretim yılında taşra
darülmualliminlerinde 531 öğrenci yatılı olarak eğitim görmekteydi. Gündüzlü olarak
öğrenim gören öğrenci sayısı ise 158 idi. Musul, Elazığ, Trabzon Darülmualliminleri
gündüzlü olarak eğitim veren merkezlerdendi. Yatılı ve gündüzlü şekilde eğitim veren
darülmualliminler de vardı Bursa Darülmuallimini hem yatılı hem gündüzlü şekilde eğitim
vermekteydi. Bursa, Ankara, Konya gibi vilayetlerin darülmualliminlerinde öğrenci sayısı
bir önceki seneye oranla artmıştır. İzmir, Adana ve Bağdat darülmualliminlerinde ise
öğrenci sayısında azalma olmuştur. Bağdat, Halep, Diyarbakır ve Elazığ’da azınlıklardan
belli sayıda öğrencinin eğitim aldığı görülür. Azınlıklar arasında Musevi öğrenci
bulunmazken, Rum ve Ermeni öğrencilerin olduğu anlaşılır.
Taşra darülmualliminlerinde asıl öğrencilerin yanı sıra, karye ve kazalarda
muallimlik yapanlar da eğitimden geçirilmişti.
Kastamonu’da bulunan Darülmuallimin-i İbtidaiyeye getirilen, Kastamonu’daki
sıbyan mektebi öğretmenlerinden on dört kişiye sınavda başarı göstermeleri üzerine
itimadname verilmiştir. Daha sonra, öğretmenliklerde istihdam olunmak üzere mahallerine
gönderilmişti635.
I. Dünya savaşı esnasında, darülmualliminlerde öğrenci sayıları azalmıştır. Beyrut
Darülmuallimininde 1914 senesinde yüzyirmi öğrenci eğitim almaktaydı. Beyrut
Darülmuallimininde ilerleyen yıllarda öğrenci sayısı düşmüş ve 1918 senesine
geldiğimizde ve verilere baktığımızda bu okulda otuz beş öğrencinin eğitim gördüğü
anlaşılır636. Öğrenci sayısında önemli oranda bir düşüş gözlenmiştir.
Öğrenciler I. Dünya Savaşı’nın başladığı yıllarda duyarlı davranıp, orduya katılmak
istemişlerdi. Örneğin, Beyrut’ta 1914 senesinde eğitim gören 120 öğrencinin 56’sı gönüllü
sıfatıyla orduya katılmak ve savaşta görev almak istemiş, fakat darülmuallimin
öğrencilerinin muallim olarak yetişmelerinin daha önemli olduğu kendilerine ifade
edilmişti. Harbiye Nezareti daha sonra ihtiyaç olursa askerliğe davet edilebileceklerini
öğrencilere bildirilmiş ve darülmuallimin öğrencilerinden, derslerine devam etmeleri
istenmiştir.637 Darülmualliminde derslerin devam etmesi ve bu şekilde muallimlerin
yetişmesi savaştan daha önemli görüldüğü ve eğitime ağırlık verildiği görülmektedir.
635 BOA., DH.UMVM, 68-59, 1337.C.06. 636 BOA., MF.MKT, 1206-1, 1333.R.6. 637 BOA., MF.MKT, 1206-1, 1333.R.6.
275
Cumhuriyet’in kurulduğu yıllara gelecek olursak darülmualliminlerin sayısı on üçe
inmişti ve tamamı yatılı olan bu darülmualliminlerdeki öğrenci sayılarına ilişkin bilgiler
aşağıda tablo halinde gösterilmiştir.
Tablo 76. Taşra Darülmualliminleri Öğrenci Sayıları (1923-1924)638
Darülmualliminler Öğrenci Sayıları
(Gündüzlü, Yatılı, Parasız ve tüm sınıflar dahil)
Edirne 105
Erzurum 120
İzmir 117
İstanbul 321
Adana 175
Ankara 252
Balıkesir 231
Bursa 168
Diyarbakır 126
Sivas 233
Trabzon 238
Kastamonu 207
Konya 267
Toplam 2560
Cumhuriyetin ilk yıllarında belli merkezlere toplanan darülmualliminlerde eğitim
gören öğrenci sayısının önceki yıllara oranla arttığı tablodan anlaşılmaktadır. 1913-1914
eğitim döneminde her bir darülmuallimine yaklaşık elli öğrenci düşerken, burada
darülmualliminlerde ortalama 150-200 civarında öğrencinin olduğu görülmektedir. Fakat
bu rakamların, darülmuallimin sayısının daha fazla olduğu 1910 senesindeki oranlarla
birbirine yakın olduğunu belirtmek gerekmektedir.
3.1.2.2. Öğrencilere Verilen Aylıklar
638 Eğitim İstatistikleri 1839-1924, age., s.294
276
İstanbul’da darülmuallimin öğrencilerine verilen aylıklarla desteklenen
öğrencilerin iaşeleri de yatılı okullar yoluyla sağlanmaktaydı. Aynı şekilde vilayet
darülmualliminlerinde de öğrencilere aylık verilmek istenmişti. Zira öğrenciyi okulda
tutabilmek, öğrencinin okula devam etmesini sağlayabilmek ancak öğrencileri maddi
yönden desteklenmesiyle mümkün olabilmekteydi. Fakat bazı vilayetlerdeki
darülmualliminler mâli imkânları temin edebildikleri ölçüde aylık verirken bazı
darülmualliminlerin bu konudaki gayretlerinin ve vilayette maarif müdürlerinin
çabalarının yetersiz kalması sonucunda öğrencilere aylık verilememişti. Bunlardan
bazılarına aşağıda yer verilmiştir.
Örneğin, Adana Darülmuallimini’ne gelen ve yeni usulü öğrenmek isteyen
mektep muallimlerinin fakir durumda oldukları tespit edilmişti ve bu nedenle
darülmuallimine devam edenlere, maişetlerinin temini için 15’er kuruş verilmesine
karar verilmişti. Darülmuallimine devam eden muallimlere verilecek bu miktar
avarız gelirinden karşılanmıştır. İzmir ve Musul’da da darülmuallimin öğrencilerine
toplanan yardımlardan aylık verilmiştir639. Dolayısıyla yalnız devam eden
öğrencilere değil, mevcut mekteplerde öğretmenliğe devam ederlerken ehliyetname
almak üzere darülmuallimine gelen öğretmenlere de aylık verilebilmekteydi.
Diğer taraftan, Kütahya Darülmuallimini’nde öğrencilere aylık verilmesi
planlanmıştı. Bunun için, 1916 senesinde ödeme yapılmış, darülmuallimin
öğrencilerine verilmesi kararlaştırılan aylıklar için bütçeden pay ayrılmıştı. Buna
göre Kütahya livasının 1916 senesi özel bütçesinin 14. “Darülmuallimin masrafları”
bölümünün 1. “yiyecek ve giyecek” maddesinden 5.400 kuruş düşülen miktar,
“sıbyan öğrencileri harçlığı” adıyla yeni açılacak 5. maddeye ilave edilmiştir.
Kütahya darülmuallimininde 1916 senesinde 30 öğrenci eğitim görmekteydi. Bu
öğrencilere haftalık olarak 100’er kuruş verilmesi düşünülmüştü. Nisan ayında
mevcut olan öğrencilere toplam 3.600 kuruş; eylülden itibaren alınacak 30 öğrenci
için de, 1.800 kuruş ayrılmıştı. Bütçede öğrenci harçlığına ilişkin bir husus olmaması
nedeniyle, 5.400 kuruş yiyecek ve giyecek maddesinden gösterilmişti640. Öğrencilere
aylık verilebilmesi amacıyla bütçede diğer kaynaklardan değerlendirme
yapılabilmekteydi. Bunun yanı sıra öğrencilere verilen aylıkların değişebildiği
639 BOA., MF.MKT, 222-28, 1312.Ra.2. 640 BOA., DH.UMVM, 33-36, 1334.C.26.
277
gözlenmektedir. Kütahya Darülmuallimini’nde bu rakamın 100 kuruş gibi yüksek bir
rakam olduğu anlaşılır.
Konya Darülmuallimini’nde ise öğrencilere daha düşük miktarda aylık
verilebildiği görülür. Öğrencilere verilen aylıkların miktarı darülmulliminler arasında
farklılık arz etmekteydi ve aylığın miktarının, öğrenci sayısı ile de ilgisi
bulunmaktaydı. Öğrencisi çok olan darülmualliminlerde eldeki kaynak da yeterli
değilse, mecburen öğrencilere az miktarda bir aylık verilmesi gerekmişti.
Konya’da darülmualliminin bir an evvel açılması ile mektebe devam edecek
talebeye 30’ar kuruş maaş verilmesi kararlaştırılmıştı. Bu durumda senelik
masraflarının 30.000 seviyesinde olacağı tahmin edilmişti641.
Bazı vilayetlerin darülmualliminlerinde öğrencilere aylık verilememişti.
Erzurum Darülmuallimini’nde de öğrencilere maaş verilmesi planlanmıştı. Erzurum
Valisi hükümetten talepte bulunmuş ve talebinde, darülmuallimin-i ibtidaiyeye
devam eden öğrencilere ikişer aded gümüş mecidiye verilmesini istemiştir. Erzurum
valiliğine gönderilen cevabi yazıda öğrencilere verilecek ödeneğin olmadığı
söylenmiştir. Ayrıca diğer vilayetlerde olduğu gibi öğrencilerin maaşsız bir şekilde
eğitimlerine devam etmeleri bildirilmiştir642. Doalyısıyla mahalli hükümet yerel
bütçeden kaynak bulabilirse öğrencilere aylık verilebilmişti. Ödenek yok ise merkezi
idareden bu konuda bir yardım yapılmamaktaydı ve bu durumda öğrencilere aylık
veremeyen darülmualliminler oluyordu.
Aynı şekilde Sivas’ta da darülmuallimin öğrencilerine yardım yapılamadığı
görlür. Eğitim öğretim süresi iki sene olan darülmualliminle ilgili olarak Sivas maarif
müdürü 31 Kanun-ı Sani 1315 (12 Şubat 1900) tarihinde maarif nezaretine bir yazı
göndermiştir. Bu yazıda Sivas Darülmualliminin açılış tarihi olan 1883’den beri
öğrencilere maaş verilmediği ifade edilmiştir.643. Dolayısıyla Sivas Darülmuallimini
açıldığı tarihten itibaren yedi sene öğrencilerine aylık verememişti.
641 BOA., ŞD, 207-23, 1291.C.7. 642 BOA., MF.MKT, 213-42, 1312.M.19. 643 BOA., MF.MKT, 478-17, 1317.B.25.
278
Musul Darülmuallimini mektebinde ise, öğrencilere aylık verilmesi planlanmış
ve uzak mesafeden gelecek öğrenciler de düşünülerek aylık toplam 2.000 kuruşun,
öğrencilere taksim edileceği açıklanmıştı644.
Rumeli de bulunan darülmualliminler de öğrencilere aylık verilmesi için çaba
gösterilmişti. Rumeli vilayetinde gerek eskiden mevcut olan, gerek yeni açılan ibtidâî
mektepleri için yeni usûle aşina muallimlere ihtiyaç duyulmuştu ve bu nedenle yalnız
vilayet merkezlerinde değil, liva merkezlerinde de darülmuallimin kurulması gerekli
görülmekteydi. Darülmuallimine devam edecek olan öğrencilerin çoğu ihtiyaç sahibi,
fakir kimseler olması nedeniyle, bunlara eğitim gördükleri sürece yaşamlarını devam
ettirebilmeleri için aylık 50’şer kuruş maaş verilmesi zorunlu bir görev olarak
sayılmıştı. Kosova vilayetindeki darülmuallimine devam eden öğrencilere 1903
tarihli yazı ile aylık verilmesi uygun görülmüştü. Bu aylıkların maarif hissesinden
ödenemeyeceği de ifade edilmişti. Bu nedenle açılacak ibtidâîye mektebi ödeneğine
karşılık olarak gösterilen zenci rüsum sınıfından (köle vergisi) alınacak gelirlerden
ödenmesine karar verilmişti645.
Rumeli’de de bazı vilayet darülmualliminlerinde öğrencilere aylık
ödenmemekteydi. Bunlardan biri de Manastır’dı. Manastır darülmuallimini’nde
öğrencilere maaş verilememişti646. Fakat daha sonra, 1903 senesinde okula devam
eden 40 öğrenciye aylık olarak 50 kuruş verilmesine karar verilmiştir ve gereken
toplam 2.000 kuruşun yine zenci rüsümun’dan karşılanması planlanmıştı647. Maddi
imkânların el verdiği ölçüde öğrencilere aylık verilmesine çalışılmıştı. Öğrencilere
maaş verilmesi darülmualliminlerde eğitimin aksamadan devam edebilmesi açısından
oldukça önemliydi. Bu nedenle yerel yöneticiler başta olmak üzere bu konuya
ehemmiyet verilmiştive bu amaçla tüm imkânlar değerlendirilmişti.
3.1.3. Taşra Darülmualliminlerde Devamsızlıklar
644 BOA., İ.DH, 955-75529, 1302.N.10. 645 BOA., MF.MKT, 759-51, 1321.Za.10. 646 BOA., MF.MKT, 478-17, 1317.B.25. 647 BOA., MF.MKT, 759-51, 1321.Za.10.
279
Taşra Darülmualliminlerinde öğrenciler ve öğretmenlerle ilgili devam çizelgeleri
hazırlanmaktaydı. Burada örnek olması açısından Manastır Darülmuallimini’ne ait
devam durumunu gösteren tabloya aşağıda yer verilmiştir.
Tablo 77. Manastır Darülmuallimini’nde Üç Aylık Devam Çizelgesi648 İsim Mart Nisan Mayıs Açıklama
Devam Terk Devam Terk Devam Terk
Muallim
Ahmet Sıtkı
Efendi
27 - 26 - 27 -
Bevvab
Yusuf Ağa
27 - 26 - 27 -
İkinci Sene
Talebesi
Aziz Efendi 27 - 3 23 - 27 Biraderleri muharib
bulunduğundan ve hanesi
idaresinde bulunduğundan
Baha Efendi 24 3 25 1 19 8 Mazur ve mezun olduğu
Tahir Efendi 26 1 1 25 - 27 Sebepsiz terk etmiştir.
Mehmet
Efendi
26 1 4 22 - 27
Faik Efendi 26 1 7 19 - 27 Kayıtsız olduğu
Davud Efendi 26 1 25 1 27 - Mazur
Yahya Efendi 24 3 26 1 - 27 Biraderleri muharebeye
gittiğinden hanesi idaresinde
olduğu
Celal Efendi 26 1 14 12 - 27 Hasta olduğundan
1. Sene
talebesi
Ziya Efendi 26 1 7 19 - 27 Sebepsiz terk etmiştir.
Hasan Efendi 25 2 11 15 - 27 Asker bulunduğu cihetle terk
etmiştir.
Ali Efendi 25 2 - 26 - 27 Kayseri’ye gitti
Salih Efendi 27 - 24 2 27 -
Hilmi Efendi 26 1 18 8 - 27 Sebepsiz terk etmiştir.
648 BOA., MF.MKT, 445-37, 1316.Z.7.
280
Said Efendi 25 2 16 10 - 27
Yakub Efendi 25 2 5 21 - 27
Hüseyin
Efendi
26 1 24 2 27 -
Baha Efendi 26 1 18 8 6 21 Kayıtsız olduğu
İbrahim
Efendi
24 3 14 12 - 27 Sebepsiz terk etmiştir.
Tablodan anlaşıcağı üzere, öğretmen ve öğrencilere ilişkin devam çizelgeleri
birlikte tutulmaktaydı. Okulda yalnız muallimler için değil, çalışanların da
devamsızlıklarına bakıldığı anlaşılmaktadır. Manastır Darülmuallimini’nde bir
öğretmen ve bir bevvabın görev yaptığı ve bunların da devamsızlıklarının olmadığı
görülür. Öğrencilerden okulu terk edenler ise bulunmaktadır ve mazeretli olarak
gelmeyenlerin, mazeretleri açıklama kısmına yazılmıştır.
Taşra Darülmualliminlerinde öğrenci ve öğretmenler için Manastır’da devam
çizelgesi birlikte tutulurken, Yemen vilayetine bağlı San’a darülmuallimini
muallimleri için hazırlanan devam çizelgesi ayrı bir şekilde hazırlanmıştı. Buna
ilişkin tabloya da yine aşağıda yer verilmiştir.
Tablo 78. San’a Darülmuallimini Öğretim Heyetinin 1328 (1912) Senesinde
Devamsızlıklarını Gösteren Cetvel649
Öğretmenlerin İsimleri Eylül Ekim Kasım Açıklama
Okul Müdürü Ali Haydar Bey Bu üç ayda hiçbir ders terk etmedi.
Muavin Latif Bey Bu üç ayda hiçbir ders terk etmedi.
Muallim Evvel Necmettin Efendi Okulun açılış tarihi olan 9 Eylül
1328’de (22 Eylül 1912)
bulunmamıştır
Muallim Evvel Vekili Seyid Ali
Efendi
9 Eylül 1328’de (22 Eylül 1912)
işe başlamıştır
Muallim Sani Mehmet Hasan Bey Bu üç ayda hiçbir dersi terk
etmemiştir
Muallim Salis Ziya Bey Bu üç ayda hiçbir dersi terk
649 BOA., MF.ALY, 35-39, 1331.S.13.
281
etmemiştir
Kurân-ı Kerim ve Ulum-ı Diniye ve
Arapça Muallimi Seyyid Mehmet
Bey
Bu üç ayda hiçbir dersi terk
etmemiştir.
Orman muallimi Mustafa Efendi Bu üç ayda hiçbir dersi terk
etmemiştir.
Hüsn-ü Hat Muallimi İbrahim Efendi Bu üç ayda hiçbir dersi terk
etmemiştir.
El İşleri Muallimi Mehmet Muhsin
Bey
Bu üç ayda hiçbir dersi terk
etmemiştir.
San’a Darülmuallimin müdürü tarafından düzenlenen bu cetvele göre
öğretmenlerin, ilk üç aylık dönemde derslere devam ettikleri görülmektedir. San’a
Darülmuallimini’nde günümüzde ilköğretimde olduğu gibi, Eylül ayının ilk
haftasında derslere başlanmıştır. Bu cetveller üçer aylık dönemler için
hazırlanmaktaydı. San’a Darülmuallimininde Aralık, Ocak ve Şubat aylarına ait
devamsızlık çizelgesine de aşağıda yer verilmiştir.
Tablo 79. San’a Darülmuallimini 1328 (1912) senesinde Öğretim Heyetinin
Okula Devamsızlıklarını Gösteren Üç Aylık Vukuat Cetveli650
Aralık Ocak Şubat Açıklama Öğretmenlerin
İsimleri Ders
Adedi
Ders
Adedi
Ders
Adedi
Okul Müdürü Ali
Haydar Bey
Okulun Müdür
Muavinliği
1 Aralık 1328’den (14 Aralık 1912) 4 Aralık
1328’e (17 Aralık 1912) kadar boş kalmış ise
de muavinliğe ait dersler diğer
öğretmenlerce yürütülmüştür.
Müdür Muavini Seyid
Ali Efendi
17 Aralık 1912 göreve başlamıştır.
650 BOA., MF.ALY, 35-39, 1331.S.13.
282
Muallim Evvel Hüsnü
Efendi
17 Aralık 1912
Muallim Sani Seyid
Mehmet Bey
17 Aralık 1912
Muallim Salis Ziya
Efendi
12 Aralık 1328’ (25 Aralık 1912) de istifa
etmiştir.
Muallim Salislik 25 Aralık 1912 den 18 Ocak 1923’e kadar
boş kalmış ise de uygun bir vekil
bulunamadığından öğretim heyeti tarafından
yürütülmüştür.
Muallim Salis Vekili
Şuayb Bey
Orman ve Coğrafya ve
Hendese Muallimi Atıf
Efendi
2
Kitabet ve Kıraat
Muallimi Abdülkadir
Bey
2 2
Hüsn-ü Hat Muallimi
İbrahim Efendi
2 9 Ocak 1328’de (22 Ocak 1913) İdadi
Mektebi Hüsn-ü Hat muallimliğine tayin
olunduğundan, okuldan ayrılmıştır.
Hüsn-ü Hat Muallimi
Abdurrahman Efendi
9 Ocak 1328’de (22 Ocak 1913) işe
başlamıştır.
El İşleri Muallimi
Mehmet Muhsin Bey
1
Tablo, San’a Darülmuallimininde 1328 (1912) senesinin üç ayına ait derse
gelemeyen hocalarla ilgili açıklamalara yer vermektedir. Bunun yanında farklı
bilgiler de içermektedir. Örneğin vekil öğretmen bulunamadığı zaman mevcut
öğretmenlerden istifade edilebileceği anlaşılmaktadır. Tabloya göre,
darülmuallimin’de bir müdür ve muavin bulunmaktadır. Bunun dışında muallim
evvel, sani ve salis görevlerini yürüten üç öğretmen ve diğer dört öğretmenle birlikte
toplam 7 öğretmen görev yapmaktadır. Orman, coğrafya ve geometri derslerini aynı
hoca yürütmektedir. Okuma ve yazma dersi ile hüsn-ü hat dersi ayrı tutulmuş ve
farklı hocalar bu dersleri yürütmüşlerdir. Okulda hüsn-ü hat muallimliği boş kalınca,
283
yerine hemen bir hocanın tayin edildiği arada kısa bir süre olmasından
anlaşılmaktadır. Hocaların okula devam ettikleri ve derslerini yürüttükleri
görülmektedir. Üç ay süre zarfında El işleri öğretmeni 1 derse, Hüsn-ü Hat muallimi
2 derse, Kitabet ve Kıraat muallimi 4 derse, orman, coğrafya ve geometri öğretmeni
de 2 derse gelmemiş veya gelememiştir.
Taşra Darülmualliminlerinde dersler veya programlar temelde çok farklı olmasa
da bazı küçük farklılıklar olabilmekteydi. Burada da orman dersinin genel
programlardan farklı olarak yer aldığı görülmektedir. San’a’nın bitki örtüsünde
ormanların önemli bir yer tutmasının, bu dersin programa konulmasında etkili olduğu
ifade edilebilir.
3.1.4. Dersler ve Programlar
Vilayet darülmualliminleri hakkında hazırlanan talimatnamede bu
darülmualliminlerde okutulacak dersler ve içeriklerine yer verilmiştir. bu
talimatnamede belirtilen hususlara aşağıda tablo halinde yer verilmiştir.
Tablo 80. Vilayet Darülmualliminleri’nde Okutulacak Dersler ve İçerikleri 651
Ders İsmi Haftada kaç
saat olduğu
İçeriği
Maa tecvid
Kuran-ı Kerim
3 Kurân-ı Kerim’in tecvide tatbikiyle beraber okunacaktır.
Arabi 2 Metin olarak muhtasar Sarf-ı Arabi okunacaktır
Farisi 2 Küçük rehnüma-yı Farisi
Kavaid-i
Türkiye ve
İmla
2 Kavaid-i lisan-ı Osmani tatbikatıyla talim ve her dersde bir parça
imla yazdırılacak. Düzeltildikten sonra talebenin defterlerine
kayıt ettirilecektir.
Hesap 2 Dört işlem hakkıyla ve talebeye her dersde bazı sualler
yöneltilmek suretiyle talim edilecektir.
Tarih 2 Siyer-i enbiya-i i’zâm ve tarih, hülafa-yı islâm gösterilecektir.
651 M.S. (1316 Senesi) s. 354.
284
Coğrafya 2 Coğrafya-ı riyazî hakkında bir toplu bilgi verildikten sonra
coğrafya tarif edilecektir.
Hat 2 Rika yazısı gösterilecektir
İkinci Sene
Maa tecvid
Kuran-ı Kerim
2 Geçen seneki gibi devam olunacaktır
Arabi 2 Metin olarak gayet muhtasar Nahv-i Arabi okutturulacaktır.
Farisi 1 Geçen seneki kitaba devam edilecek, farsça beyitler tahlil
ettirilecektir
Kavaid-i
Türkiye ve
İmla
2 Geçen senenin usulünde devam olunarak bazı ibareler tahlil
ettirilecek ve imlaya tarif-i vechle devam olunacaktır.
Hesap 1 Dört işlem tekrar ve sayılar talim edilecek ve bazı meseleler dahi
halettirilerek talebenin defter-i mahsusasına kayıt ettirilecektir
Tarih 2 Tarih-i Osmani icmal suretiyle tedris olunacaktır
Coğrafya 2 Coğrafya-ı Osmani okutturulacaktır
Hat 1 Geçen seneki gibi rikaya devam olunacaktır.
Tablodan anlaşılacağı üzere derslerin tekrarı yapılmakta, dersler anlatılarak izah
edilmekte, gerekirse sorular yöneltilmekte ve önemli hususlar öğrencilerin
defterlerine kayıt ettirilmektedir.
İstanbul dışındaki darülmualliminlerde eğitim süresi iki sene olup, bu sürede
birinci sınıfta 17 saat haftada ders okutulurken, ikinci sene on üç saat ders
gösterilmekteydi. İkinci sınıfta okutulan bazı derslerin içerikleri birinci sınıftakilerin
tekrarı niteliğinde olup, her iki sınıfta da ders isimleri büyük ölçüde benzerlik
göstermektedir.
Anadolu darülmualliminlerinde okutulan dersler sayı ve içerik bakımından
benzer olup, çeşitli dersler bir muallimin uhdesinde toplanabilmekteydi.
285
Örneğin, H.1336 (M.1917) senesinde Kütahya’da eğitim veren darülmualliminde
Türkçe, Farsça, El işleri ile mûsiki derslerini, toplam iki öğretmen yürütmekte idi652.
I. Dünya Savaşı yıllarında bazı darülmualliminlerde dersler kesintiye uğramıştı.
Muallimlerin izin dönemlerinde yaptığı yer değişikliği sonrasında, görev yerlerine
ulaşamamaları söz konusu olmuştu ve bu durum derslerin aksamasına yol açmıştı.
Örneğin Kütahya’da, I. Dünya savaşı yıllarında Türkçe ile resim, el işleri ve mûsiki
grubu öğretmenleri olan İsmail Hakkı ve Burhanettin Efendiler, 1915 senesinde bir
dilekçe vermişlerdi. Buna göre, öğretmenler tatil münasebetiyle izinli olarak
İstanbul’a gelmişler, fakat savaş nedeniyle memuriyet yerlerine geri
dönememişlerdi653.
Darülmualliminlerdeki ders programları üzerinde maarif müdürlüğü inceleme
yapabilmekteydi. Programda yer alan derslerin haftada kaç saat okutulduğu veya
okutulması gerektiği konusu maarif meclisinde tartışılmaktaydı.
Bursa maarif müdürü, 1305 (M.1887) tarihli yazısında, Bursa’da daha önce
açılmış olan darülmuallimin’deki eğitim ve öğretimin aciz bir muallime
verilmesinden bahsetmiştir. Maarif müdürü ayrıca ibtidâî mektebi hocalarına, lazım
olmayacak, gereksiz bir çok dersin darülmuallimin de gösterildiğini ifade etmiştir654.
Maarif müdürünün bu ifadeleri darülmuallimindeki ders programının amaca uygun
bir şekilde hazırlanması gerektiğini ortaya koymakta olabileceği gibi, müdürün
kişisel kanaatlerini de yansıtabilir.
Vilayet darülmualliminleri için hazırlanan programlar, okulun niteliğine göre
bazı farklılıklar içerebilmekteydi. Örneğin Prizren ve Üsküp Darülmualliminleri
programları farklı düzenlenmiştı ve programlar okulun amacına göre hazırlanmıştı.
Prizren Darülmuallimini ehliyetname vermek üzere kurulmuş olup, Üsküp
Darülmuallimini ise aynı zamanda şehadetname verebilmekteydi. Bu nedenle Prizren
Darülmuallimini’nden mezun öğrenciler, Üsküp’te eğitimine devam etmek
istemekteydiler.
Prizren Darülmuallimini’nden mezunlara ehliyetname verilmekte ve mezunlar
yalnız karye muallimliği yapabilmekteydiler. Darülmualliminin programının
652 BOA., DH.UMVM.,42-115, 1338.Z.18. 653 BOA., DH.UMVM., 42-115, 1338.Z.18. 654 BOA., MF.ALY., 4-146, 1306.N.6.
286
kasabadaki mekteplere de muallim yetiştirebilecek seviyeye getirilmesi istenmişti.
Darülmualliminlerde, karye ve kasaba muallimliği yetiştirilmesi arasındaki temel
fark ise, eğitim usûlü olarak görülmektedir. Prizren’de darülmuallimin mezunlarına
sadece ehliyetname verilmesi ihtiyacın temin edilmesine yeterli gelmemişti. Çünkü
öğrencilerin birçoğu darülmuallimini bitirdikten sonra bilgisini geliştirmek üzere ve
şehadetname almak amacıyla, Üsküp Darülmuallimini’ne gitmek zorunda
kalmaktaydılar655. Bunun üzerine Prizren darülmuallimini kasabadaki mekteplere
öğretmen yetiştirebileceğini göstermek amacıyla gerekçelerini sıralamıştı.
Öğrencilerin ehliyetname yanında şehadetname de alabilmeleri amacıyla Prizren
maarif komisyonu, bakanlığa bir yazı göndermişti. Yazıda, öğrencilerin birçoğunun
darülmuallimin’de öğrenim gördükten sonra bilgilerini genişletmek, artırmak ve
şehadetname almak amacında olduğu ifade edildikten sonra, Prizren’de yayla
havasının bulunduğuna, fakat Üsküp’ün daha sıcak bir memleket olduğuna işaret
edilmiştir. Prizren’de öğrenim gören öğrencilerin, Üsküp’ün havasına tahammül
edemeyeceği bakanlığa gönderilen yazıda iddia edilmiştir. Prizren’in Arnavutluğun
merkez medeniyeti denecek derecede önemli olduğu ve darülmualliminde eğitim ve
öğretimin geliştiği yazıda belirtilen diğer hususlardır. Ayrıca, Prizren
Darülmuallimini’nde şehadetname verebilecek derecede sınıflar oluşturulur ise,
yalnız Prizren’den değil, İşkodra, Kalkandere vb. yerlerden de öğrencilerin geleceği
ifade edilmiştir. Bütün bunların göz önüne alınması ve Prizren Darülmualliminin
hem ehliyetname hem şehadetname verebilecek dereceye getirilmesi talep
edilmiştir656.
Prizren maarif komisyonuna verilen cevapta darülmuallimin hakkında ifade
edilenler doğru bulunmuştur. Daha önce darülmuallimin için geçici bir program
yapılmıştı. Darülmualliminin eğitim öğretim süresinin iki sene olması ve bakanlıkça
düzenlenen programın uygulanması uygun görülmüştür. Darülmualliminde eğitimi
yapılacak dersler idadi muallimleri tarafından yürütülecekti. Fahri olarak görev
yapacak olan bu hocaların isimleri ve yürütecekleri dersler şöyledir657:
Tablo 81. Prizren Darülmuallimini Muallimleri
655 BOA., TFR.I.KV., 69-6883, 1322.6.8. 656 BOA., TFR.I.KV, 69,6883. 657 BOA., TFR.I.KV, 69,6883.
287
Dersler Haftalık saati Sınıf Görevli olanlar
Farsça
1 2 İdadi mektebi muallimlerinden Cafer Efendi
Hesap
4 1 ve 2 İdadi mektebi muallimlerinden Musa Efendi
Tarih
2 2 İdadi Mektebi Muallim vekili Mülazım Ali Rıza Efendi
Coğrafya
2 2 İdadi Mektebi muallimlerinden İbrahim Efendi
Sonuç itibariyle, eğitim programları darülmualliminler arasında farklılık
gösterebilmekteydi. Bunun yanında temelde aynı derslerin okutulmaktaydı. Vilayet
darülmuallimleri yalnız ibtidaiyeye değil, rüşdiye mektebine de öğretmen
yetiştirebilmek isteğinde idiler. Bu şekilde olan yani rüşdiye mekteplerine muallim
yetiştiren taşra darülmualliminlerinin sayısı ise sınırlı idi.
3.1.5. Taşra Darülmualliminleri’nde Sınavlar
Osmanlı Devleti’nin çeşitli vilayetlerinde açılan darülmualliminlerde düzenlenen
sınavlara ilişkin genel sınav çizelgeleri hazırlanmaktaydı. Bu çizelgelerden taşra
darülmuallimininde uygulanan sınavların işleyişine ilişkin bilgiler elde
edilebilmektedir. Burada, tüm vilayet darülmualliminlerine ait sınav çizelgelerine yer
vermek mümkün olmayacaktır. Fakat çeşitli bölgelerdeki vilayet
darülmualliminlerinden birkaç örneğe yer vermek mümkündür. İlk olarak Aydın
Darülmuallimin’inde yapılan sınavlara ilişkin olarak hazırlanan sınav cetveline
aşağıda yer verilmiştir.
Tablo 82. Aydın Vilayeti Darülmuallimin-i İbtidaiye’nin 1900 Senesinde
Yapılan Genel Sınavlarına İlişkin Çizelge658 İsmi Doğum
Yeri
Doğum
tarihi
Kuran-ı Kerim, Tecvid, Arabi, Farisi, Kavaid-i
Osmaniye, İmla, Kıraat-ı Türkî, Hesab, Coğrafya,
Tarih, Hüsn-ü Hat derslerinden aldıkları notların
658 BOA., MF.ALY, 9-83, 1316.L.9.
288
toplamı
Hafız Şahab
Efendi
Malatya 1877 110
Hafız Salih
Efendi
İzmir 1877 110
Hasan Efendi İzmir 1877 106
Hafız Aladdin
Efendi
Tire 1877 106
Hafız İbrahim
Efendi
Buldan 1874 102
İsmail Efendi Beyşehir 1873 100
İbrahim Ethem
Efendi
Manisa 1875 95
Abdülkerim
Efendi
1875 95
Hafız Zühdi
Efendi
Denizli 1866 93
İbrahim Efendi Ankara 1875 91
Hacı Mehmet
Efendi
Kırım 1857 88
Birinci Sene
Hafız Ali
Efendi
Kula 1881 109
Hafız Salim
Efendi
Aydın 1869 106
Hafız Mehmet
Efendi
Beyşehir 1871 105
Hafız Yusuf
Efendi
İzmir 1871 105
Ali Rıza Efendi İzmir 1878 105
Ahmet Şükrü
Efendi
Dersim 1875 103
Hafız Mehmet
Ali Efendi
Aydın 1878 100
Aydın Vilayeti Darülmuallimin-i İbtidaiyesinin sınav çizelgesi, idadi
mektebi muallimlerinden üç öğretmen tarafından, ayrıca idadi mektebi müdürü
289
ile müdür muavini ile maarif meclisi üyesi ve hat muallimi ile darülmuallimin
muallimi tarafından da imzalanmıştı.
Tablodan anlaşılacağı üzere, Aydın Darülmuallimin mektebinde on bir ders
okutulmaktaydı. Hüsn-ü Hat dışındaki tüm derslerden alınan puanlar toplam
puana dâhil edilmiştir. Öğrencilerden Hafız Şahab Efendi’nin tüm derslerden
tam puan almak suretiyle 110 puan elde ederek birinci olduğu görülür.
Tablodan öncelikli olarak 1900 senesinde Aydın Darülmuallimin’inde eğitim
yapılmakta olduğu anlaşılmaktadır. Daha sonra Aydın Darülmuallimini’ninde
öğrenim süresinin iki sene olduğu görülmektedir. Öğretmen yetiştiren bu
kurumda aynı tarihte, birinci sınıfda yedi; ikinci sınıfında on bir öğrenci eğitim
görmüştü. Öğrencilerden yarısı veya yarısından biraz fazlası, Aydın veya
çevresinde doğmuştur. Bu yerler, İzmir, Denizli, Manisa ve Kula şeklinde
belirtilebilir. Dolayısıyla herhangi bir vilayette bulunan darülmuallimine daha
çok o vilayet ve çevresinden öğrencilerin geldiği söylenebilir. Bunun yanında,
Ankara, Malatya, Dersim doğumlu öğrenciler de bulunmaktadır. “Hüsn-ü Hat”
dışındaki toplam on bir adet desten, tam puan alan öğrenci sayısı iki’dir. Bu
öğrenciler de ikinci sınıfta eğitim görmektedir.
Köy ve kasabalardaki ilk mekteplerde görev yapan öğretmenler şayet
darülmualliminde öğrenim görmemişlerse, vilayet darülmualliminlerinde
sınavlara girmek suretiyle yeterliliklerini sınavla göstermek durumundaydılar ve
yeterli görüldükleri takdirde kendilerine ehliyetname verilmekteydi. Bu şekilde
görevlerine devam edebilmekteydiler. Yeterli görülmezler ise görevi bırakmaları
gerekmekteydi. Ayrıca darülmuallimin mezunu olanlar ile köy ve kasabalardaki
sıbyan ve ibtidâîye mekteplerinde öğretmenlik yapanlardan, rüşdiye mekteplerine
geçmek isteyenler olmaktaydı. Bunlar da darülmualliminde düzenlenecek
sınavda başarı göstermek zorundaydılar.
Ankara’da bir kaza merkezindeki rüşdiye mektebinde öğretmen ihtiyacı
görülmüş ve ihtiyacın mahalinden temin edilmesi yoluna gidilmişti. Maarif
meclisince sınava tabi tutulan Hafız Ali Efendi yeterlilik göstermiş ve
ehliyetname almıştı ve daha sonra rüşdiye mektebine tayin olmuştu. Hafız Ali
Efendi’nin sınava tabi tutulduğu dersler ve aldığı puanlar şöyleydi:
290
Kurân-ı Kerim: 10 puan Tecvid: 8 puan Arapça: 8 puan Farsça: 9
puan Türkçe sarf: 9 puan Hesap: 8 puan Elifba-yı Osmani:10 puan
Coğrafya:9 puan Tarih-i Osmani: 8 puan Hüsn-ü Hat: 9 puan Hendese:10
puan Toplam: 98 puan
Sınavda başarılı olanlar için düzenlenen ehliyetnamede “Mekteb-i rüşdiye
muallim-i saniliğine talip olup meclisce teşkil eden imtihan komisyonunda icra
olunan Hafız Ali Efendi’nin rüşdiye muallimi saniliğine ifa-yı ehliyeti tasdik
kılınmış ve kazandığı numaralar münferiden balada gösterilerek mecliste mahfuz
olan defter-i mahsusa dahi kayıt ve imlâ edilmiş olmakla işbu ehliyetname bi’t
tanzim mumaileyh Hafız Ali Efendi’ye ita olundu” şeklinde bir ifade
bulunmaktadır659. Bu ifadeye göre, Hafız Ali Efendi’nin yapılan sınavla rüşdiye
mektebi muallim-i saniliği için yeterli olduğu anlaşılmış ve çeşitli derslerden
aldığı puanlar yukarıda gösterilmiş ve mecliste bulunan deftere kaydedilmiştir.
Ali Efendi’nin bu ehliyetnameyi almadan önceki eğitim hayatı, ehliyetname alan
bir öğretmenin nasıl bir süreçten geçtiğini göstermesi bakımından önem arzeder.
Hafız Ali Efendi’den tercüme-i hal varakası istenmişti ve o da bir özgeçmiş
hazırlamıştı. Buna göre, 1865 doğumlu olan Ali Efendi, sıbyan mektebine gitmiş,
1876 senesinde öğrenimine medresede devam etmiş ve Müftü Hacı Hilmi
Efendi’den ders almıştı. Arapça, sarf, nahv, mantık ve Farsça’dan Gülistan ve
diğer dersleri görmüştü. 1900 senesinde Ankara Darülmuallimini’ne kaydolarak
eğitimine devam etmiştir. Kurân-ı Kerim, Arapça, Farsça, Tarih, Coğrafya,
Hendese, Sarf-ı Osmani ve Hüsn-ü Hat’tan sınava girip yeterlilik göstererek 7
Mart 1306 (19 Mart 1890) tarihinde şehadetname alarak okuldan ayrılmıştır. Ali
Efendi daha sonra ibtidâî mektebi öğretmenliğine tayin olmuştur. Beş sene sonra
meclis-i kebir-i maarifte rüşdiye mektebi muallim-i saniliğine ait derslerden
sınava girerek yeterlilik göstermiş ve şehadetname almıştır660. Bu bilgiler,
rüşdiye mektebinde muallim-i saniliğe gelen bir öğretmenin geçirdiği süreci
göstermekte ve rüşdiye muallimliği için darülmuallimin ibtidaiye şubesine ait
diplomanın yeterli gelmediği anlaşılmaktadır.
659 BOA., MF.MKT, 344-10, 1314.B.7. 660 BOA., MF.MKT, 344-10, 1314.B.7.
291
Darülmuallimin sınav cetvellerinin düzenlenişi ve bu cetvellerde yer alan
bilgilerin çeşitli bölgelere göre bazı farklılıklar gösterdiğine yukarıda değinmiştik.
Bu nedenle, burada Edirne Darülmuallimini’nde düzenlenen bir sınav cetveline de
yer verilmiştir.
292
Tablo 83. Edirne Darülmuallimini 1896 Senesinde Yapılan Sınav Çizelgesi661
İsm
i
Doğ
um
Yer
i
Kur
ân-ı
Ker
im
Tec
vid
Lisa
n-ı
Ara
bi
Lisa
n-ı
Osm
ani
Hes
ap
Coğ
rafy
a
Tar
ih
Lisa
n-ı
Fari
si
Hat
İmlâ
Top
lam
Açı
klam
a
Hafız Mehmet Efendi Edirne 10 10 10 10 10 9 10 10 10 9 98
Hafız Mustafa Edirne 10 10 10 10 10 10 8 9 10 10 97
Hafız Ahmet Rize 10 10 10 10 10 9 9 10 9 10 97
Hafız Veli Edirne 10 10 10 10 10 10 9 10 8 9 96
Mehmet Efendi İnegöl 10 10 10 10 10 10 10 10 6 10 96
Şerif 10 10 10 9 8 10 9 19 8 10 94
Hafız Mehmet Edirne 10 10 9 10 8 10 10 10 7 10 94
Hafız Sadık 10 10 9 10 9 8 10 9 8 9 92
Ahmet Mustafapaşa 10 10 9 10 9 9 7 8 9 9 90
Ömer Tekfur Dağı 10 10 8 8 10 9 9 9 6 10 89
Hafız Hasan Edirne 10 10 7 10 10 10 8 7 7 10 89
Ali Halep 10 10 10 10 8 8 8 8 6 10 88
Mahmut Ortaköy 8 7 9 10 10 9 9 8 9 9 88
Ahmet Efendi Edirne 9 10 6 10 10 9 9 5 10 10 88
Halil Ortaköy 10 10 10 10 8 8 8 8 5 10 87
Hafız Emin Efendi Karşıkavak 10 10 7 8 9 7 10 7 7 10 87
661 BOA., MF.ALY, 9-30, 1314.Ş.6.
293
Hafız Mehmet Efendi Trabzon 10 10 10 7 6 9 7 10 7 10 86
Hafız Arif Efendi Rize 10 10 10 7 5 7 8 6 10 10 83
Ömer Efendi Edirne 9 9 10 7 9 6 9 9 6 8 82
Mehmet Efendi 10 10 9 5 9 8 7 5 8 9 80
Hüseyin 10 10 10 8 6 8 7 5 6 9 79
İsmail 10 10 8 8 9 8 7 6 7 6 79
Hafız Ahmet 10 10 9 6 5 10 8 5 7 9 79
Hafız Ahmet Efendi 10 10 5 9 7 7 6 5 10 9 78
Ahmet Efendi 10 10 9 6 6 8 7 6 7 8 77
Hüseyin Efendi 10 10 6 7 9 6 9 6 5 9 77
Hafız Ahmet Efendi 10 10 5 5 7 10 10 5 6 9 77
Ali Efendi 10 10 10 10 5 3 7 8 7 7 77
Hafız İbrahim Efendi 10 10 8 7 5 6 8 6 9 7 76
Rasim Efendi 9 10 8 5 7 8 8 9 5 6 76
Osman Efendi 10 8 8 5 5 8 6 7 6 8 71
Numan Efendi 9 9 6 6 5 7 6 9 7 6 70
Osman Efendi 10 10 8 5 6 7 6 6 5 6 69
Salih Efendi 10 9 8 5 6 7 8 5 6 5 69
Ahmet Efendi 8 8 8 9 6 5 5 10 9 68 Girmediği sınavdan
tekrar imtihan
edilecektir.
Hafız Hüseyin Efendi 10 10 8 5 5 6 7 5 5 6 67
Hasan Efendi 9 8 7 5 8 8 7 5 5 5 67
294
Veli Efendi 10 10 8 7 5 5 6 5 6 4 66 İmladan tekrar imtihan
edilecektir.
Hafız Abdurrahim Efendi 10 8 7 5 5 7 7 5 7 5 66
Osman Efendi 8 9 7 9 5 2 5 5 6 7 63 Coğrafyadan tekrar
imtihan edilecektir.
Ahmet Efendi 9 8 7 5 5 5 6 5 7 6 62
Hafız Kadir Efendi 9 8 5 5 4 1 4 2 5 5 48 Sınıfta ibka (kaldı)
Hafız Mustafa Efendi 7 5 3 4 1 3 6 5 5 2 41
Hafız İsmail Efendi 7 7 3 4 5 2 28
Hafız… Efendi İmtihanda bulunmadığı
Osman Efendi
Hacı Mustafa Efendi
Mehmet Efendi
295
Tablodan anlaşılacağı üzere, Edirne Darülmuallimini’nde on ders
okutulmaktaydı. Derslerin isimleri, Aydın’daki darülmuallimin ile büyük ölçüde
aynıdır. Bu okulda öğrenim gören öğrenci sayısının elli civarında olduğu görülür.
Sınava gelmeyen dört öğrenci olmuş, üç öğrenci ise sınıfta kalmıştır. Bir öğrenci
sadece bir dersin sınavına girmediği için bu dersin sınavına daha sonra alınacağı,
açıklama kısmında belirtilmiştir. Notu beşten az olan öğrencilerin, beşten aşağı not
aldıkları dersin sınavına tekrar girmeleri gerekmekteydi. Sınav sonuçlarına göre “bir”
alan öğrencinin ise sınıfta kaldığı görülmektedir.
Rumeli Darülmualliminlerinden bir örnek teşkil etmesi amacıyla Manastır
Darülmuallimi’ninde 1904 senesinde yapılan genel sınavlara ilişkin bir tabloya da
yine aşağıda yer verilmiştir.
Tablo 84. Manastır Darülmuallimininin 1904 Senesinde Yapılan Genel Sınav
Çizelgesi662
II. Sınıf Talebesi
İs
mi
Kur
ân-ı
Ker
im
Ara
bi
Kav
aid-
i
Tür
kî
Fars
ça
Coğ
rafy
a
Hes
ap
Tar
ih
Hüs
n-ü
Hat
Top
lam
Açı
klam
a
Abdi Efendi bin Numan 10 10 8 10 10 10 10 9 77
Süleyman Efendi bin
Rüstem
10 10 8 10 10 8 10 9 75
Timur Efendi bin Veli 10 9 7 8 9 5 10 8 66
Asım Efendi bin İlyas Hasta mazaretli
Zekeriya Efendi bin
Hüseyin
İmtihana
Girmemiştir.
Süleyman Efendi bin
Şerif
9 7 3 4 5 4 10 8 50
Salih Efendi bin Veysel 10 10 10 10 10 10 10 10 80
İlyas Efendi bin Muhtar 10 10 10 10 10 10 10 10 80
Salih Efendi bin Ethem 9 7 3 5 8 4 10 8 54
I. SINIF ÖĞRENCİLERİ– Dersler aynı
İbrahim Efendi bin
Yusuf
10 10 5 8 10 5 9 8 65
Şakir Efendi bin 10 6 5 7 7 7 9 8 59
662 BOA., MF.İST, 3-41, 1322.İ.16.
296
Feramuz
Yahya Efendi bin
Mustafa
8 6 7 4 7 7 4 10 53
Ahmet Efendi bin İlyas 10 10 8 9 10 7 10 8 72
Salih Efendi bin
Murtaza
10 10 7 7 10 7 9 8 68
Hüsnü Efendi bin
Mehmet
10 10 6 6 9 8 9 8 66
Abdülhamid Efendi bin
Adem
Sınava girmedi
Zülfikar Efendi bin
Davud
10 9 6 4 10 3 7 9 56
Talip Efendi bin
Mehmet
10 10 7 7 10 10 10 8 72
Behlül Efendi bin
Yusuf
9 6 7 5 8 7 7 9 58
Sami Efendi bin Halil Sınava
girmemiştir.
İdadi muallimi , maarif müdürü müfettişi, Manastır Darülmuallimini muallimi
bu sınav çizelgesine imza atmışlardı. Sınava gelmeyen öğrenciler arasında mazeret
bildirenlerin olduğu tablodan anlaşılmaktadır. Genel itibariyle başarı oranı yüksek
olup, en düşük notun üç olduğu tabloda görülmektedir. Sekiz dersten tam puan alan
öğrenci bulunmamaktadır. Bağdat Darülmuallimin mektebinde 1904 senesinde
yapılan bu sınavda en yüksek not toplamı yetmiş ikide kalmış, iki sınıfta toplam
yirmi öğrenci eğitim almıştır.
Anadolu ve Rumeli dışında kalan Osmanlı topraklarında da öğretmen
yetiştiren kurumların düzenlemiş oluğu sınav cetvelleri bulunmaktaydı. Bağdat
Darülmuallimininde düzenlenen sınavlara ilişkin örnek tabloya aşağıda yer
verilmiştir663.
663 BOA., MF.İST, 3-65, 1322.L.18.
297
Tablo 85. Bağdat Darülmuallimin-i İbtidaiye Şubesi Öğrencilerine 1904 Senesinde Yapılan Genel Sınav Çizelgesi
Birinci Sınıf
İsm
i
Tec
vid,
Kel
am
Sarf
-ı A
rabi
Kav
aid-
i
Osm
ani
ve
İmla
Kav
aid-
i
Fari
si
Tar
ih-E
cneb
i
Coğ
rafy
a,
riya
zi v
e ta
bii
Hes
ap-
Dör
t
İşle
m
Hüs
n-ü
Hat
-
Rik
a
Ahl
âk
Top
lam
Açı
klam
a
Abdülkadir Efendi 9 10 9 9 9 8 6 9 10 79
Abdülhamit Efendi 7 10 8 4 9 8 5 8 10 69
Abdülvahhab Efendi 9 10 2 4 6 8 5 8 10 62 İkmal
Kasım Efendi 6 9 3 3 4 5 7 6 10 53
Mehmet Sait Efendi 10 9 4 4 5 1 7 10 50 İbka
Mehmet Efendi Sınavda Bulunmadığı
Abdülaziz Efendi Mazaretsiz İmtihanda Bulunmadığı
Seyit İsmail Efendi
Mehmet Efendi Seyit Davut Efendi Seyit Hasan Efendi Seyit Hüseyin Efendi Seyit Abdülcabbar Efendi
298
İKİNCİ SINIF
Öğr
enci
nin
İsm
i
Tec
vid,
Kel
am
Ara
pça
Nah
v
Kav
aid-
i
Osm
aniy
e ve
İmla
Kav
aid-
i
Fari
si
Tar
ih-i
Osm
ani
Coğ
rafy
a-yı
Osm
ani
Hes
ap-D
ört
İşle
m
Hüs
n-ü
Hat
-
Rik
a
Ahl
ak
Top
lam
Açı
klam
a
Seyit Abdürrezzak Efendi 10 10 8 9 8 8 9 6 10 78
Abdülgani Efendi 10 10 8 5 8 4 7 6 10 68
Seyit İsmail Efendi 10 10 10 4 9 4 8 10 65
Seyit Mehmet Efendi 5 8 10 5 10 3 4 9 10 64 İkmal
Abdülgaffur Efendi 8 10 9 4 7 5 7 10 60 İkmal
Muhsin Efendi 5 6 5 6 7 10 10 10 69 Kaldı
Hüseyin Efendi 4 7 9 3 6 5 4 9 10 57
Fazıl Efendi 8 8 8 3 6 3 4 4 10 54
Hayri Efendi Mazeretsiz Sınavda Bulunmadığı
Seyit Mir Efendi
Mehmet Salih Efendi bin Şaban Ağa
Mehmet Efendi
299
İstanbul dışındaki darülmualliminlerde düzenlenen sınavlara ilişkin hazırlanan
cetveller sınıfını geçen, sınıfta kalan, şehadetname alan, sınava çeşitli sebeplerle
gelmeyen öğrencileri göstermektedir.
Burada, Osmanlı Devleti’nin farklı coğrafyalarındaki darülmualliminlerden bir
kısmının sınav çizelgelerine yer verilmektedir. Bunu yaparken, darülmualliminler
farklı bölgelerden seçilmiştir. Aşağıda Ankara darülmualliminine ait bir sınav
çizelgesine yer verilmiştir.
300
Tablo 86. Ankara Vilayeti Darülmuallimin Şubesi Talebe-i Mevcudasının 1902-1903 Senesinde Yapılan Genel İmtihanlara
İlişkin Cetvel664
BİRİNCİ SINIF
İsim
Kur
ân-ı
Ker
im v
e
Tec
vid
Ara
bi
Lisa
n-ı
Osm
ani
Fars
ça
Tar
ih
Coğ
rafy
a-yı
Osm
ani
Dör
t İşle
m v
e
Küs
üret
-ı
Aşa
riye
Rik
a Y
azısı
İlm-i
Hal
Usu
l-ı C
edid
e
Tevf
iken
İbka
-
yı O
sman
i
Hüs
n-ü
Hal
ve
Har
eket
(pua
na
dâhi
l
edilm
emişt
ir)
Top
lam
Açı
klam
a
Mehmet Kamil Efendi 10 10 10 10 10 10 10 9 10 10 10 99 Sınıfını geçmiştir.
Rıfat Efendi 10 10 10 10 10 10 10 9 10 10 10 99
Mustafa Efendi 10 8 9 9 9 8 9 10 10 10 10 92
Hüseyin Efendi 9 10 10 10 9 8 9 4 9 10 10 88
Hüsnü Efendi 8 7 8 10 7 9 8 9 9 9 10 84
Mustafa Efendi 10 10 7 8 9 8 8 4 9 8 10 81
Ahmet Efendi 10 7 7 6 9 7 8 8 10 8 10 90
664 BOA., MF.ALY, 11-55, 1321.Ş.23.
301
Mehmet Efendi 7 9 8 5 7 9 8 6 8 7 10 74
Mehmet Efendi 10 7 6 7 7 5 7 5 10 9 10 76
İsmail Efendi 9 7 7 5 7 5 5 4 9 9 10 70
Mehmet Efendi 6 5 7 5 9 5 5 5 6 6 10 54
Veysel Efendi 5 1 5 6 4 5 5 6 5 6 10 47 Sınıfta kalmıştır.
Mustafa Şevki Efendi Hasta olduğu için
sınava girmemiştir.
Ömer Efendi
İKİNCİ SINIF
İsim
Kur
ân-ı
Ker
im
Tec
vid
Ara
pça
Sarf
ve
Nah
v Li
san-
ı Osm
anid
en
Sarf
ve
Nah
v N
ahv
Fars
ça
Tar
ih
Coğ
rafy
a-yı
Osm
ani
Dör
t İşle
m
Rik
a Y
azısı
İlm-i
Hal
Usu
l-ı C
edid
e
Tevf
iken
İbka
-yı
Osm
ani
Hüs
n-ü
Hal
ve
Har
eket
Not
Top
lam
ı
Açı
klam
a
Hafız Mustafa Efendi 10 10 10 10 10 10 10 10 10 10 10 100 Şehadetname alarak
mezun oldu
Necib Efendi 10 10 10 10 10 10 10 8 10 10 10 98 Ömer Fevzi Efendi 9 10 10 10 10 10 10 10 9 10 10 98
302
İbrahim Hakkı Efendi 10 9 9 9 10 10 10 10 10 9 10 96
Hilmi Efendi 10 9 10 10 8 10 9 9 10 10 10 95
Mustafa Efendi 10 10 10 9 8 7 8 10 10 9 10 91 Sadullah Efendi 10 8 9 9 8 8 8 10 10 8 10 88 Abdullah oğlu Hüseyin Efendi 9 8 7 7 10 8 8 9 9 9 10 86
Ahmet oğlu Hüseyin Efendi 9 8 8 7 8 5 7 6 9 9 10 76
Hacı Efendi 10 9 6 7 8 6 5 7 9 8 10 75 Hasan Efendi 10 5 7 7 7 7 7 6 9 8 10 73 Ahmet Efendi 8 5 7 6 5 5 3 6 7 3 10 55 Sınıfı geçememiştir.
303
Ankara Darülmuallimini’nde 1902-1903 eğitim öğretim yılında 2. sınıf
öğrencilerinden olup yeterli bulunan 11 öğrenciye şehadetname verildiği tablodan
anlaşılmaktadır. 1. sınıf öğrencilerinden de 14’ü sınıflarını geçmiş ve bir üst sınıfa
devam etmeye hak kazanmışlardır.
Ankara Darülmuallimi’ninde öğrencilerin hal ve hareketlerine de not verildiği
anlaşılmaktadır. Günümüzde de ilköğretimde davranış notu olarak öğrencilere not
ortalamasını etkilemeyecek surette ayrıca bir puan verildiği bilinmektedir.
Medine Darülmualliminine ilişkin hazırlanan sınav cetveline de aşağıda yer
verilmiştir.
Tablo 87. Medine Darülmuallimin-i İbtidaiyesi Birinci Sınıf Öğrencilerine
(1911-1912) Eğitim Öğretim Yılında Yapılan Üç Sınav ve Bu Sınavlarda Alınan
Notlara İlişkin Cetvel 665 No İsimleri Yazılı
Olarak
Yapılan
İlk
Sınavda
Kazanılan
Numara
Yazılı
Şeklinde
Yapılan
İkinci
Sınavda
Kazanılan
Numara
Eski
Sınavın
Ortalaması
Sözlü
Olarak
Yapılan
Sınavda
Kazanılan
Numara
Yazılı
Olarak
Yapılan
Sınavların
Ortalaması
İle Sözlü
Sınavın
Ortalaması
İtibar
Edilen
Miktar
25 Abdulkadir
Efendi
162 168 174 202 195 210
31 Ömer
Efendi
160 169 174 200 197 210
26 Hasan
Efendi
130 152 149 189 175 210
36 Ahmet
Sadık
Efendi
120 141 142 162 160 210
27 İbrahim
Efendi
102 118 117 154 141 210
30 Esat
Efendi
86 108 103 133 124 210
665 BOA., MF.ALY, 34-76, 1331.M.25.
304
33 Mehmet
Esat
Efendi
58 128 101 126 120 210
Medine Darülmualliminine ilişkin sınav cetvelerinin farklı bir tarzda
hazırlandığı görülmektedir. Sınavlara ilişkin cetvel okulun müdürü tarafından
düzenlenmişti ve tablodan anlaşılacağı üzere, Medine Darülmuallimin-i
İbtidaiyesi’nde, 1912 senesinde birinci sınıfta yedi öğrenci öğrenim görmekteydi.
Darülmualliminde sınavlar sözlü ve yazılı olarak yapılmıştı. Notların ortalaması
alınmakta ve eski sınavda alınan notlar da hesaplanmaktadır. “İtibar edilen miktar”,
tüm derslerden tam puan alındığı zaman elde edilecek toplam notu karşılamaktadır.
O halde bu puana ulaşabilen öğrenci çıkmamıştır. En yüksek not ortalaması
toplamının 197’de kaldığı görülür.
Sonuç olarak yukarıda, Aydın, Edirne, Manastır, Bağdat, Ankara ve Medine
şehirlerindeki darülmualliminlerde düzenlenen sınavlara ilişkin cetvellere yer
verilmiştir. Bu şehirlerden biri Anadolu, diğeri Ortadoğu, bir diğeri Rumeli
bölgesinden seçilmiştir. Sınav cetvelleri ile ilgili olarak şu hususlar ifade edilebilir:
I- Darülmualliminlerde düzenlenen sınavlardaki ders sayıları
birbirinden farklıdır. Aydın’da on bir ders vardır ve bu derslerin
tümünden tam puan alan öğrenci toplam 110 puan elde
edebilmektedir. Fakat, Edirne’de on ders üzerinden puanlama
yapılmıştır. Bu sayı Manastır’da sekiz; Bağdat’ta dokuz ve Ankara
Darülmualliminleri’nde yine ondur.
II- Ders isimlerinde farklılıkların olduğu görülür. Bu durumun
darülmualliminin bulunduğu bölgeyle de ilgisi kurulabilir.
Örneğin Kurân-ı Kerim dersi tüm darülmualliminlerin sınav
cetvelinde yer alırken, Bağdat Darülmuallimini’nde tecvid ve
kelâm dersleri ile karşılaşırız. Bağdat’ta Arapça konuşuluyor
olmasından dolayı, programda bu dersin olmadığı ifade edilebilir.
Mesela öğrencilere ahlâktan not verilmesi hadisesi sadece Bağdat
Darülmuallimin mektebinde görülür. Diğerlerinde ahlâka ilişkin
bir puanın verilmediği anlaşılmaktadır. Fakat yalnız Ankara
305
Darülmuallimini’nde hüsn-ü hâl’den öğrencilere puan verilmiştir.
Yine Bağdat Darülmuallimini’nde ders isimlerinin uzantılı olarak
yazılmıştır. Diğer darülmualliminlerde örneğin tarih dersi yalnızca
tarih olarak ifade edilirken, Bağdat Darülmuallimini’nde bu ders
“tarih-i ecnebi” olarak isimlendirilmiştir.
III- Başarı düzeylerine göre okullara baktığımızda, Aydın ve Edirne
Darülmuallimini öğrencilerinini elde ettikleri puanların fazla
olduğu söylenebilir. Tabi burada öğrenci sayısını da göz önüne
almamız gerekecektir. Edirne Darülmuallimini’nde öğrenci sayısı
diğerlerine göre fazladır. Fakat sınıfta kalan öğrenci sayısı azdır
ve Aydın Darülmuallimin mektebinde ise tam puan alan iki
öğrenci vardır ve on bir dersten en düşük puan alan öğrenci
toplam 88 puan elde etmiştir. Bağdat Darülmuallimin mektebinde
sınava girmeyen birçok öğrenci bulunmaktadır ve başarı düzeyinin
düşük olduğu görülen okulda, sınıfta kalan öğrenci sayısı da
fazladır.
IV- Aydın, Edirne, Bağdat vb. tüm darülmuallimin programlarında
usûl-ı tedris dersinin olmadığı, sınav cetvellerini içeren yukarıdaki
tablolardan anlaşılmaktadır.
3.1.6. Taşra Darülmualliminleri Mezunları
İstanbul dışındaki öğretmen okulları 1870 senesinden sonra açılmaya başlamıştı
ve yirmi sene zarfında taşra darülmualliminlerinin sayısı 20’yi bulmuştu. Bu okullar
öğrenciler mezun etmekte, şehadetname ve ehliyetnameler vermekte ve bu şekilde
eğitim öğretim faaliyetlerini sürdürmekteydi. Bu öğretmen okullarının mezun ettiği
öğrencilere ilişkin veriler, darülmualliminlerin genel durumu ve eğitime katkısı
hakkında bilgi vermektedir. Aşağıda 1894-1895 eğitim yılında taşra
darülmualliminlerinden mezun olanlara ilişkin bilgiler tablo halinde yer almaktadır.
306
Tablo 88. 1894-1895 Eğitim Öğretim Yılına Kadar Taşra Öğretmen
Okullarından Mezunlar666 Vilayet Öğrenci Diploma Alanlar Ehliyetname Alanlar
Bursa 30 47 4
Ankara 12 311 146
Diyarbakır 16 7 7
Kastamonu 8 21 201
Trabzon 8 12 131
Adana 2 1
Sivas 13 91 96
Konya 23 9 5
İzmir 7 42
Şam 31 25 21
Selanik 29 79 2
Edirne 30 308
Yanya 23
Manastır 45 4 112
Toplam 277 957 722
Tablodan anlaşılacağı üzere, darülmualliminler hem ehliyetname, hem
şehadetname vermektedirler. İşlevsellik açısından değerlendirme yapacak olursak,
bazı darülmualliminlerin ehliyetname, bazılarının ise şehadetname vermeye
yoğunlaştığı görülmektedir. Örneğin Edirne, Selânik, İzmir darülmualliminleri
ağırlıklı olarak şehadetname; Kastamonu, Trabzon darülmualliminleri ise
ehliyetname vermişlerdir. Bazı darülmualliminlerin ise eşit düzeyde şehadetnam ve
ehliyetname verdiği görülür. Ehliyetname veren okulların, daha çok hizmetiçi
eğitime yöneldikleri söylenebilir. Ayrıca yerel idarecilerin de bu konuda etkisinin
olduğu varsayılabilir. Zira yerel idareciler, çevre kaza ve köylerdeki muallimlerin
merkezdeki darülmuallimine getirilmesinde ve eğitim almalarında daha sıkı bir
çalışma sarf etmiş olabilirler.
Taşra’da öğretmen okullarının açılmaya başladığı tarihten itibaren geçen yirmi
senelik bir sürede, 1700’e yakın öğrenci, yeni usulde eğitim almış ve kendilerine
şehadetname ve ehliyetname verilmiştir. 666 Eğitim İstatistikleri 1839-1924,s.119-149.
307
Aşağıda 1911-1912 ders yılında taşra darülmualliminlerinden mezun olan
öğrencilerle ilgili sayısal bilgiler yer almaktadır.
Tablo 89. Darülmualliminlerden 1327-1328 (1911-1912) Eğitim Öğretim Senesi
Sonunda Mezun Olanların Sayısını İçeren Cetvel667
Vilayetin İsmi Darülmualliminlerin İsmi 1911-1912 senesinde mezun
olanların sayıları
Bağdat Bağdat 19
Sivas Sivas 27
Edirne Edirne 38
Van Van 40
Yanya Yanya 7
Adana Adana 29
Beyrut Beyrut 16
Aydın İzmir 41
Selânik Drama, Siroz,Selânik 80
Trabzon Trabzon 33
Manastır 43
Manastır Debre 32
Kastamonu 26
Hüdavendigar Bursa 28
Karahisar 11
Suriye -
Basra 4
Musul 22
Diyarbakır 12 Müslim 6 Gayri Müslim
toplam 18
Mamuretülaziz 31
Bitlis 17
Kosova -
İşkodra 26
Ankara -
Konya Konya 28
Karahisar 5
667 BOA., MF.ALY, 37-24, 1331.R.4.
308
Yemen -
Medine -
Halep 33
Erzurum 17
Tabloya göre 1911 senesinde Osmanlı devletinde livalar (sancak) da dahil
olmak üzere 32 adet Darülmuallimin bulunmaktadır. Bu öğretmen okullarından
bazıları (5 adet darülmuallimin) mezun verememişlerdir. Darülmualliminler
bulundukları vilayet veya livanın ismiyle anılmaktadır. Bir vilayette birden fazla
darülmuallimin olabilmektedir. Tabloda İstanbul Darülmuallimini ve şubeleri yer
almamaktadır. İstanbul dışında erkek öğretmen okullarından mezun öğrenci sayısı
1912 senesi için toplam 671’dir. Diyarbakır darülmuallimininde gayrimüslim
öğrencilerin de öğrenim gördükleri ve mezun oldukları anlaşılmaktadır.
Ortadoğu’da eğitim veren darülmualliminlerin mezun ettiği öğrenci sayısının
çok fazla olmadığı tablodan anlaşılmaktadır. Rumeli bölgesindeki
darülmualliminlerde eğitim ve öğretime büyük önem verildiği ise, tablodan
çıkartılabilecek bir sonuçtur. Çünkü en fazla öğrenci mezun eden, Manastır
Darülmuallimini iken, Selânik’te üç adet darülmuallimin bulunuyordu ve bu eğitim
kurumları 80 öğretmen adayına şehadetname vermişti. Bununla birlikte, Arap
yarımadasında bulunan Darülmualliminlerde eğitim ve öğretime çok fazla önem
verilmediği anlaşılmaktadır. Medine ve Yemen darülmualliminlerinde 1912
senesinde mezun olan öğrenci bulunmamaktadır. En az mezun veren darülmuallimin
ise Basra’dadır.
Taşra Darülmualliminleri her sene belli sayıda mezun vermekteydi ve mezun
olan öğrenciler ibtidâîye mekteplerinde görev yapmaktaydı. Bu okullardan
şehadetname alanların sayısı arttıkça eğitimde yeni usulün yaygınlaşması sağlanmış
olacaktı. Taşra darülmualliminlerinden bir senede ortalama ne kadar öğrencinin
mezun olduğunu gösteren sayısal ifadeler, 1912-1913 ders yılına ait şekliyle
aşağıdaki tabloda yer almaktadır.
309
Tablo 90. Vilayet Darülmualliminlerinden (1912-1913 senesinde) Şehadetname
Alanlar668 Edirne Darülmuallimini -
İzmir 42
Adana 23
Ankara 28
Bağdat 44
Beyrut 23
Halep 35
Hüdavendigar 31
Diyarbakır 24
Sivas 33
Şam 32
Trabzon 29
Kastamonu 33
Konya 38
Mamuretülaziz 24
Musul 15
1911-1912 eğitim yılından bir sene sonraki mezun olanlara ilşkin verilerin
bulunduğuğu tabloya göre, Edirne Darülmuallimini 1912-1913 eğitim yılında kapalı
olduğu için mezun verememiştir. Sivas, Trabzon ve Elazığ Darülmualliminleri’nde
ise öğrenim süresi dört seneye çıkarıldığından mezun öğrenci sayısı az
görünebilmektedir. Diğer darülmualliminlerde ise öğrenim süresi dört senesidir.
Taşra Darülmualliminlerinden bir senede toplam 454 öğrencinin şehadetname
aldıkları anlaşılmaktadır.
Yerel yöneticiler, darülmualliminleri ve dolayısıyla eğitimdeki gelişmeleri takip
etmekteydiler. Okuldan mezun öğrenci sayısı hakkındaki bilgiler okulun yeterli
düzeyde hizmet verip veremediğini göstermesi bakımından önemliydi. Bu konuyu
takip eden idareciler, eğitime destek verirken bu sayıları göz önünde
bulundurmaktaydılar.
Yemen vilayetine bağlı Ta’az livasında 1900 senesinde darülmuallimin
bulunduğu arşiv vesikasından anlaşılmaktadır. Taaz Darülmuallimini’nden 13 Eylül 668 MUN, 1329-1330 İhsaiyyat Mecmuası, 1336.
310
1316 (26 Eylül 1900) tarihinde yedi öğrenci mezun olmuş ve bu öğrencilere
şehadetnameleri verilmiştir. Mezun öğrencilerin her biri kaza ve nahiye
merkezlerinde açılacak ibtidâî muallimliklerine tayin edileceklerdi. Fakat bu kadar
mezunla istenilen amaca ulaşılamayacağı görülmüştür. Bu nedenle liva mutasarrıfı
Arif Bey geliri artırarak, eğitimin yayılmasına hizmet etmeyi planlamıştı669.
Taşra Darülmualliminlerinden mezun olduktan sonra öğrencilerin ne
yaptıkları, neyle meşgul oldukları konusu da önemlidir. Çünkü çoğu vilayet
merkezlerinde ve daha sonra sancaklarda da açılmaya başlayan darülmualliminlerin
amaca ulaşma konusunda ne kadar mesafe katettiği bu şekilde anlaşılabilecektir. Bu
konuda Sivas Darülmuallimininden 1890 senesine kadar mezun olanlar hakkında
arşiv belgesinden elde edilen bilgiler, genel bir kanaat oluşturacak olması
bakımından kayda değerdir.
Tablo 91. Sivas Darülmuallimininden Mezun Olanların Uğraşları670
Sivas Darülmuallimin
Mezunların Sayısı
Ne İş Yaptıkları
25 mezun Sivas merkezde ibtidâî mekteplerinde muallimlik yapmaktadır.
25 mezun Sivas civarındaki kaza ile bazı karyelerin ibtidâî mekteplerinde
muallimlik yapmaktadırlar.
1 mezun Karahisar sancağı merkezinde açılan ibtidâî mektebinde
muallimlik yapmaktadır.
1 mezun Sivas merkezdeki rüşdiye mektebinde hat dersi muallimliği
yapmaktadır.
5 mezun İstanbul’a gitmiştir.
6 mezun Memleketlerine gitmişlerdir.
4 mezun Meslek değiştirmiş ve kitabet hizmetinde görev yapmışlardır.
3 mezun Medresede eğitimlerine devam etmişlerdir.
70 mezun Toplam
Tablodan anlaşılacağı üzere, Sivas Darülmuallimini 1890 senesine kadar
yetmiş öğrenci mezun etmişti. Bu öğrencilerin yaklaşık %35’i merkezde %35’i de
669 BOA., MF.MKT, 544-12, 1318.L.21. 670 BOA., MF.ALY, 7-60, 1308.Ra.4.
311
civar kaza ve karyelerde muallimlik yapmışlardır. Dolayısıyla mezunların %70’i
Sivas’ta ve Sivas’ın ibtidâîye mekteplerinde görev yapmışlardır. %6 gibi bir oran
meslek değiştirmiştir. Bu rakamlardan veya sayısal ifadelerden Sivas
Darülmualliminin açılış amacına uygun olduğu söylenebilir. Çünkü taşra
darülmualliminlerinin amacı bulunduğu bölgeye öğretmen yetiştirmekti.
Taşra darülmualliminlerinden mezun olan ve muallimlik yapanlardan
görevlerinde ilerleyerek maarif müdürü veya müfettiş olanlar vardı. Selânik
Darülmuallimin muallimi İsmail Mahir Efendi’nin hizmetteki uzun yıllarına mükâfat
olarak, kendisine 5 Kanun-ı Sani 1321 (18 Ocak 1906) tarihinde Rumeli Vilayeti
Şahanesi Müfettiş-i Umumiliği görevi verilmiş ve maaşına 160 kuruş zam
yapılmıştı671.
Bazı vilayetlerdeki öğretmen okulu mezunları mali nedenlerle öğretmenliğe
hemen başlatılamamaktaydı.
Trabzon Darülmuallimini’nden mezun olan öğrenciler ibtidâîye mekteplerinin
ödeneği olmaması nedeniyle açıkta kalmışlardı. Şehadetname almış olan bu
öğrencilerin rüşdiye mekteplerinde değerlendirilmesi düşünülmüştür. Trabzon
darülmuallimininden mezun öğrenciler eğitim görmüşler, emek harcamışlardı ve bu
nedenle bu öğrencilerin rüşdiye muallim-i salis veya saniliğine getirilmeleri ile
mağduriyetlerinin giderilmesi planlanmıştı. Fakat taşra darülmualliminlerinde
öğrenim gören öğrenciler, ibtidâî mekteplerine muallim olmak üzere
yetiştirilmişlerdi. Taşra darülmuallimini programında, rüşdiye şubesine ait dersler
bulunmamaktaydı. Bu hususlar göz önüne alınarak darülmuallimin-i ibtidâîyeden
mezun olan öğrencilerin rüşdiye mekteplerinde muallim-i salis veya sani olmalarına
izin verilmemişti672. Vilayet darülmualliminlerinden rüşdiye seviyesinde olanlar da
vardı. Fakat ibtidâîlere öğretmen yetiştiren darülmuallimin mezunlarına, rüşdiye
mekteplerinde görev verilmemiş olduğu görülür.
3.1.7.Taşra Darülmualliminlerinde Mâli Yönetim
671 BOA., MF.MKB, 125, 152, 1323.Za.27. 672 BOA., MF.MKT, 356-59, 1314.Z.24.
312
İstanbul dışındaki öğretmen yetiştiren kurumlara ait gelir ve giderlere ilişkin
kalemler bulunmaktaydı. Ayrıca bu okulların büyük bir kısmı yatılı idi ve yatılı
okullar için gider kalemleri daha fazla olmaktaydı. Taşra darülmualliminlerinde okul
binası, çeşitli masraflar ve öğrencilere verilen aylıklar giderlere ilişkin kalemler
arasındaydı. Osmanlı Devleti’nde II. Meşrutiyet döneminde eğitim öğretim
döneminin iki senesine ait ve tüm vilayet darülmualliminlerini kapsayan bütçelere
ilişkin veriler aşağıda gösterilmiştir.
Tablo 92. Vilayet Darülmualliminlerine Ayrılan Bütçe (1913-1914 Ders Yılında) 673
Senelik Ödenek Darülmualliminin
İsmi Maaşlar Masraflar
Toplam 1912-1913 eğitim
öğretim senesi
ödeneği
Edirne
Darülmuallimini
106.800 167.800 274.600
İzmir 132.800 282.600 415.400 312.000
Adana 129.000 175.150 204.150 260.750
Ankara 108.600 156.800 265.400 265.400
Bağdat 111.600 117.300 228.900 228.900
Beyrut 108.000 219.100 327.100 248.600
Halep 101.800 219.750 321.550 181.400
Hüdavendigar 108.000 160.780 268.780 269.290
Diyarbakır 130.200 164.300 294.500 226.600
Sivas 76.800 140.000 216.800 216.800
Şam 110.400 189.400 299.800 266.200
Trabzon 133.200 268.600 401.800 170.300
Kastamonu 123.000 102.350 225.350 191.600
Konya 123.000 273.180 346.180 302.380
Mamuretülaziz 76.000 133.705 210.205 153.130
Musul Ödenek mahalinden
karşılanmaktadır
Bildirilmemiştir.
673 MUN, 1329-1330, İhsaiyyat Mecmuası, 1336.
313
Toplam 4.125.915 3.293.350
774.600
1.679.700 2.720.810 4.400.515
Tabloda, taşra darülmualliminlerinde 1912-1913 ve 1913-1914 eğitim öğretim
senelerine ait bütçe verileri bulunmaktadır. Maaşlar ve masraflar başlığı altında iki
temel kalemden darülmualliminlere senelik ödenek ayrıldığı anlaşılmaktadır.
Edirne Darülmualliminin 1912-1913 eğitim öğretim senesinde kapalı olduğu ve
Musul darülmualliminine ödeneğin mahallinden verildiği görülmektedir. 1913-1914
ders yılında bir önceki eğitim öğretim yılına göre verilen ödenek 832.565 kuruş
artmıştır.
Tabloya göre gerek 1912-1913 eğitim öğretim yılında, gerek 1913-1914 ders
yılında en yüksek ödenek İzmir Darülmuallimini’ne verilmiştir. Bütçeden ayrılan
pay, seneden seneye farklılık göstermekle birlikte, bazı darülmualliminler için eşit
miktarda olduğu da görülür. Darülmualliminleri tek olarka inceledişğimiz zaman da
bir önceki seneye göre verilen ödeneklerin, hemen tüm darülmualliminlerde arttığı
anlaşılmaktadır. İki sene dikkate alındığında en düşük meblağ Elazığ
darülmuallimini’ne verilmiştir. Darülmualliminlere ayrılan bu ödenekler okulun
genel kapasitesini de yansıtmaktasır.
Darülmualliminlerde mali konuda öncelikli ihtiyaç okul binası konusunda idi.
Osmanlı Devleti’nde darülmualliminlere ait binalardan hangilerinin kirada olduğu
veya hangi darülmualliminlerin kendi binalarında eğitim yaptıklarına ilişkin bilgiler
ile bu binaların bedellerine ait veriler aşağıdaki tabloda yer almaktadır.
Tablo 93. Vilayet Darülmualliminlerine Ait Binalar (1913-1914) 674
Darülmualliminin İsmi Okul binasının değeri Kira Bedeli Edirne Darülmuallimini İnşa halindedir.
İzmir Geçici olarak darülmuallimat
binasındadır.
674 MUN, 1329-1330, İhsaiyyat Mecmuası, 1336.
314
Adana 750.000
Ankara 200.000
Bağdat 18.000
Beyrut 16.000
Halep 9.250
Hüdavendigar 200.000
Diyarbakır 80.000
Sivas 70.000
Şam 513.000
Trabzon 6.156
Kastamonu 175.000
Konya 30.780
Mamuretülaziz 6.000
Musul 6.000
Toplam
1.988.000 92.186
Tablodan anlaşılacağı üzere, taşra darülmualliminlerinin yedisi kendi binasında
eğitim vermekteydi. Edirne Darülmuallimini inşaat halinde olup, İzmir
Darülmuallimini ise geçici olarak darülmuallimat binasında eğitim hizmetini
yürütmekteydi. Bunun dışındaki darülmualliminler ise binalarını kiralamışlardı.
Darülmualliminlerin yedisi kiralanmış bir binada eğitim öğretime devam etmekteydi.
Bu tür darülmualliminlerden en yüksek kira bedelinin, Konya Darülmuallimini’ne ait
olduğu görülür.
Bu tabloda yer almayan örneğin, Beyrut Darülmuallimini’nde de kiralık bir
hanede eğitim sürdürülmekteydi.
Beyrut Darülmuallimini için bir hane kiralanmasına karar verilmişti ve 1
Teşrinisani 1308 (13 Kasım 1892) tarihinde kiralanmak istenen bu hane için 1.000
kuruş verilmesinde karar kılınmıştı675.
Bazı vilayet darülmualliminlerinin kendi binası olmadığı için, bir başka
mektebin binasındaki dersliklerden yararlanmak zorunda kaldığı arşiv vesikalarından
anlaşılmaktadır.
675 BOA., MF.MKT, 159-122, 1310.B.12.
315
Örneğin, Kudüs Darülmuallimininde eğitim, idadi mektebi binasında verilmiştir.
Darülmuallimin için ayrı bir binanın masraflarından kaçınılmış ve idadi mektebi
dâhilinde darülmuallimin kurulmuştur. Fakat 1905 tarihinde idadi mektebi
müdüriyetinin darülmuallimine müdahalesi söz konusu olmuştur. İdadi mektebi
müdürü, darülmualliminle aynı binada eğitim yapmak istememişti. Ancak, idadi
mektebi müdüriyetinin darülmuallimine müdahalesi de aynı şekilde uygun
görülmemişti676. Okulun kendi binasında eğitim yapabilmesi önemli bir husustu. Zira
başka bir eğitim kurumunda sürdürülmek istenen eğitimde aksaklıklar ortaya
çıkabilmekteydi.
Kudüs Darülmuallimini gibi, Yanya’da açılan darülmualliminde de dersler
idadai mektebinden bir oda verilmesi suretiyle yapılabilmekteydi. Fakat
darülmuallimin’in idadi mektebi dahilinde bulunması, eğitimin işleyişine engel bir
durum olarak görülmüştür. Darülmuallimin’in, geleceğin teminatı bir kurum olması
bakımından okulun önemine binaen bir odanın yetmeyeceği maarif müdürü
tarafından bakanlığa bildirilmiştir. Yanya’ya bağlı çevre kaza ve karyelerden de
darülmuallimin’e öğrenci geleceği düşünülerek, okulun fiziki yapısının öğrencilere
yeterli gelmeyeceği anlaşılmıştır. Bunun dışında öğretmen (ler) için ayrı bir tenefüs
odasına ihtiyaç duyulmaktaydı. Ayrıca hademeler ve alet ve edevatın konulması için
başka bir oda daha lazımdı. Dolayısıyla toplamda en az 3-4 oda gerekmekteydi.
Bunun için de ayrı bir hanenin kiralanması daha uygun olacağı düşünülmüştür. Bu
şekilde bir hanenin kira bedeli ise yaklaşık 200 kuruşa mâl olacağı hesaplanmıştır677.
Dolayısıyla okul binası için hane kiralamak dahi mâli açıdan külfet olarak
görülmüştü.
Okul binası gibi bütçelerin kullanımı konusunda da darülmuallimin mektebi
idadiler ile birlikte değerlendirilmekteydi. Musul’da 1917 senesinde idadi mektebi
için vilayet özel bütçesinden 104.600 kuruş ayrılmıştı. Daha sonra, idadi mektebi için
ayrılan ödeneğin darülmuallimine verilmesine karar verilmiştir. Bu miktar para
darülmualliminin inşaat masrafı için sarfedilecekti. Küttab ve hademe maaşlarının
bir senelik karşılığı ise 26.400 kuruş tutmuştur678. Musul’da Darülmuallimin için
676 BOA., MF.MKT, 922-17, 1324.S.15. 677 BOA., MF.MKT, 225-63, 1312.Ra.15. 678 BOA., DH.UMVM, 131-50, 1333.B.30.
316
senelik 1.500 kuruşla bir hane kiralanması gerekmişti. Maarif meclisinin 17 Kanun-ı
Sani 1315 (29 Ocak 1900) tarihli kararı le 1.500 kuruş İstanbul’a ait hisse-i ianeden
ödenecekti. Ayrıca aylık masraf cetveli de bu ödenekten karşılanacaktı679. Musul
darülmuallimini için 1915 senesi olağanüstü bütçesinin 5. faslı darülmualliminin
kuruluş masrafları başlığı altında olarak belirtilen kısım “darülmuallimin inşaat ve
kuruluş masrafı” şeklinde değiştirilmiştir680. Bu beşinci fasıla 26.400 kuruş
aktarılmıştır681.
Çeşitli vilayetlerde açılan darülmualliminlere okul binaları için verilen
ödenekler ile darülmualliminlere çeşitli başlıklar altında verilen tahsisâtlar, eğitim
öğretime verilen önemi göstermesi bakımından önemlidir. Çünkü Osmanlı Devleti
darülmualliminlerin yaygın bir şekilde eğitim yaptığı dönemde, zor bir dönemden
geçmekte ve içte ve dışta çeşitli sorunlarla mücadele etmekteydi. Buna rağmen
darülmualliminlerle ilgilenilmiş, bu okullarda eğitim ve öğretime devam edilmesi
için gerekenler yapılmaya çalışılmıştır.
Darülmualliminlerin mali sıkıntılar çekmesi, eğitimde aksamalara neden
olmaktaydı. Bu sıkıntıların başında ise okul binası gelmekteydi.
Ankara’da H.1336 (M.1917) senesinde bina yetersizliği olan resmi daireler
arasında Ankara Sultanisi ile Darülmuallimini de gelmekte idi. Bu okulların
öğrencileri H.1336-1337 (M.1917-1918) senesi eğitim öğretim yılında öğrenim
görmek üzere maarif vekaleti tarafından Çorum veya Kırşehir’e gönderilmesine karar
verilmiş, öğretmenleri ve idarecileri de geçici olarak açığa çıkartılmıştı682. Fakat
nakil işinin de masraflı olacağı, yapılan hesaplamalardan anlaşılmıştı. Dolayısıyla
okul binasının temini yerine öğrencilerin nakli düşünülmüştü. Burada, I. Dünya
Harbi’nin olumsuz etkileri nedeniyle bu kararın alınmak istendiğini söylemek de
mümkündür. Fakat asıl neden mâli yetersizliklerle ilgiliydi.
Ankara Darülmuallimininin nakli ve tamirat masrafı için 2.000 lira kadar ihtiyaç
bulunmaktaydı. Bunun için, vilayet hususi bütçesinde ödenek yoktu. Ayrıca
muallimlerin maaşları düzgün bir şekilde ödenememekteydi. Böyle bir dönemde bu
miktarın temin edilmesi de imkânsız göründüğü için, maarif vekâletinin 28 Eylül 679 BOA., MF.MKT, 492-48, 1317.Za.12. 680 BOA., DH.UMVM, 147-108, 1335.B.20. 681 BOA., DH.UMVM, 132-63, 1333.L.24. 682 BCA.30.18.1.1.1.7.8.
317
1336 (28 Eylül 1920) tarihli tezkeresinde bildirildiği üzere darülmualliminin
Ankara’da eğitime devam etmesine karar verilmişti683. Taşra
darülmualliminlerindeki mali sıkıntılar, diğer bazı problemleri de beraberinde
getiriyordu.
Taşra darülmualliminlerine bütçeden belli oranlarda ödenek ayrılmaktaydı.
Fakat çoğu zaman verilen miktar yeterli gelmediğinden, bütçenin diğer
kalemlerinden tenzil yapılmak suretiyle darülmuallimine ek ödemeler yapılması
gerekiyordu.
Örneğin, Ankara darülmuallimini için vilayetin 1917 senesi bütçesine ödenek
aktarılmıştı. Başka bir kalemden 50.000 kuruş düşülmek suretiyle Ankara
Darülmualliminine bu meblağ nakledilmişti684.
Karesi Darülmuallimini için gereken tahsisât bütçeye konulmuş, fakat bu
ödeneğin yetmeyeceği anlaşılmıştır. Bunun üzerine tahsisât eklenmesi yoluna
gidilmişti.685.
Darülmuallimine verilecek bütçe ödenekleri çeşitli kalemlerden temin
edilmekteydi.
Ankara’da bulunan Darülmuallimin için 2 Kanun-ı Sani 1337 (2 Ocak 1921)
tarihinde eylül ayı başından şubat ayı sonuna kadarki masraflar için gereken
miktarın, vilayet muavenet ödeneğinden verilmesine, kararname ile izin verilmişti686.
6 Şubat 1309 (18 Şubat 1894) tarihinde Kastamonu maarif müdürlüğüne gönderilen
yazıda, Kastamonu Darülmuallimin’inın tamiri için gereken meblağın ise “hisse-i
ianeden” ödenmesine karar verilmişti687. Taşra darülmualliminlerinin maddi
problemleri bir türlü aşılamamış bu nedenle alternatif kaynaklar denenmişti. Farklı
kalemlerde muallimlerin ve darülmualliminin çeşitli masraflarının ödenmesine
çalışılmıştı ve bu kalemlerden biri de zahire vergileriydi.
1894 tarihinde Yanya Darülmuallimine gereken hanenin kiralanması için
çoban ve bekçi tezakiri gelirinden ödenek ayrılmıştı. Çoban ve bekçi tezakirinin de
683 BCA., 30.18.1.1.1.15.3. 684 BOA., DUİT., 126-5, 1336.R.18. 685 BOA., DH.UMVM, 30-2, 1336.S.10. 686 BCA., 30.18.1.1/2.26.3. 687 BOA., MF.MKT, 197-31, 1311.Ş.20.
318
yetmeme ihtimaline karşı hisse-i ianeden ilave yapılacaktı688. Yine Yanya
Darülmuallimini için 1 Mart 1333 (1 Mart 1917) tarihinde hane kiralanması gerekmiş
ve buna ilişkin meblağ taşra zuhurat tertibinden karşılanmıştı689.
Kangırı sancağına bağlı yerleşim yerlerinden bir ikisine ait vergiler merkez
vilayette kurulan Darülmuallimin-i Sıbyan ile sıbyan mektebi muallimlerinin maaş
ve masraflarına karşılık olarak gösterilmişti. Kastamonu vilayeti bu bilgiyi bakanlığa
7 Teşrin-i evvel 1302 (19 Ekim 1886) tarihinde göndermişti690.
Yatılı darülmualliminlere verilen ödenek gündüzlüye oranla oldukça fazla
olmaktaydı. Darülmualliminlerin büyük bir kısmı yatılı idi. Yatılı okullarda yiyecek,
giyecek gibi çeşitli ihtiyaçlar için, gündüzlü darülmualliminlerden ayrı bir ödeneğe
ihtiyaç duyulmakta ve gündüzlü bir darülmualliminin yatılıya çevrilmesi sürecinde
birçok masraf kalemi ortaya çıkmakta ve bu kapsamda öncelikle ek binaya ihtiyaç
duyulmaktaydı. Binanın yapımında mühendis, kondüktör, tamirci, amele gibi çeşitli
görevliler çalışıyor ve bunun dışında okulun kadrosuna depo ve ayniyat gibi
memurların ilave edilmesi gerekiyordu.
1916 tarihinde Kal’a-i Sultaniye (Çanakkale) livasında darülmuallimin ve
darülmuallimat eğitim vermekteydi. Aynı sene, darülmuallimin’in yatılı olması için
çalışmalara başlanmıştır. Bunun için bütçeden ayrılan payın artırılması gerekmişti.
Bu nedenle 1916 senesinde yatılıya çevrilecek olan darülmualliminin altı aylık genel
masraf tablosu çıkartılmıştır. Buna göre, mühendis maaşı için altı ayda 12.000
kuruş; mühendis yardımcısı için 1.200 kuruş ; bir kondüktör maaşı 1.200 kuruş,
tamirci amele için 21.600 kuruş; inşaat levazımı için 34.270 kuruş; fenn-i
memurların maaşı 18.400 kuruş; ziraat memurları için 21.600 kuruş, depo ve baytar
memur maaşı da 7.830 kuruş gerekmekteydi. Dolayısıyla darülmuallimin ve
muallimata eğitim öğretim için 118.100 kuruş ilave yapılacaktı691. Kala-i Sultaniye
darülmuallimini için 1917 senesinde bütçenin diğer kalemlerinden düşülmek
suretiyle ödenek ayrılmış, liva bütçesinin “Darülmuallimin Daimi Masrafları”
maddesine 45.000 kuruş eklenmişti692. Kala-i Sultaniye Darülmuallimini’nin maaş
688 BOA., MF.MKT, 225-63, 1312.Ra.15. 689 BOA., MF.MKT, 357-30, 1314.Z.27. 690 BOA., MF.ALY, 3-33, 1304.M.20. 691 BOA., DH.UMUM, 31-10. 692 BOA., DH.UMVM, 31-18, 1336.S.27.
319
masraflarının ödenmesi için livanın muvazene-i hususiyesine ödenek konulmasına
liva encümeni tarafından karar verilmiştir. Kala-i sultani sancağı muvazene-i
hususiyesinin 8. faslının 1. “mekatibi ibtidâîye maaşları” maddesinden 36.400 kuruş
düşülerek, “Darülmuallimin maaşları ve kuruluş masrafları” kısmına aktarılması
uygun görülmüştür693. Tüm bu ayrıntılara darülmualliminin yatılıya çevrilmesi
sürecinde ne tür ihtiyaçların oluşabileceğini göstermek amacıyla yer verilmiştir.
Darülmualliminin yatılıya çevrilme sürecinde birçok görevliye vazife düştüğü
anlaşılmaktadır.
Aynı şekilde, Musul Darülmuallimini de 1915 tarihinde yatılıya çevrilmiştir.
Yatılı darülmualliminin ihtiyaçları fazla olduğu için bütçeden kaynak aranılmıştır.
Ayrıca öğrencilere verilen aylıklar ödenememiştir. Fakat okul yatılı olacağı için
öğrencilerin bir takım ihtiyaçlarının karşılanacağından bahsedilmiştir694 Musul
Darülmuallimini yatılıya çevrildiği için ek binaya ihtiyaç duyulmuştur. Bunun
gerekli kısımların inşasının yapılabilmesi için de vilayet bütçesine ödeme
yapılmıştır695. Görüldüğü üzere öğrencilerin okula devam etmeleri amacıyla
verilecek olan aylıkların, darülmualliminin yatılıya çevrilmesi üzerine önemi
kalmayacaktı. Dolayısıyla, öğrencilere aylık verilmektense, ouklların yatılı yapılmak
suretiyle, öğrencilerin iaşelerinin sağlanması daha uygun olacaktı.
Taşra darülmualliminlerine verilen ödenekler yetersiz kaldığı zaman, bu miktara
çeşitli zamanlarda ilaveler yapılabilmekteydi.
Örneğin, Bursa Darülmuallimini ve Darülmuallimatı için 1918 senesinde bir
takım masraflar ile yiyecek, giyecek gibi ihtiyaçlar için vilayetin bütçesinde ayrılan
payın yeterli olmayacağı anlaşılmış, bu nedenle bütçeden aşar hissesi fazlası karşılık
gösterilerek 170.000 kuruş bu okullara aktarılmıştır696. Yine, Ankara’da eğitim veren
yatılı Darülmualliminin 1918 senesi ödeneği 233.000 kuruş olarak tespit edilmiştir.
Fakat bu miktar para harcandığı için darülmualliminde ödeneğe ihtiyaç duyulmuştur.
Bu nedenle okulun tahsisâtsız kalmaması gerektiği düşünülerek 50.000 kuruş daha
ilave yapılmıştır697.
693 BOA., DH.UMVM, 31-6, 1334.S.3. 694 BOA., DH.UMVM, 132-20, 1333.N.13. 695 BOA., DH.UMVM, 132-63, 1333.L.24. 696 BOA., DUİT, 126-89, 1336.Za.25. 697 BOA., DH.UMVM, 17-15, 1336.Ca.3.
320
Belli senelerde, belirli karşılıklar gösterilmek suretiyle bütçeden ödemeler
yapılmaktaydı. Okulun masrafları içerisinde ders araç gereçlerine ilişkin ihtiyaçlar
yanında okul binalarının tamiri konusu da yer almaktaydı.
Manastır Darülmuallimin-i İbtidâîyesine ait binanın bazı yerleri 1900 senesinde
tamire muhtaç bir halde bulunuyordu. Bunun üzerine Manastır belediyesi marifetiyle
binada keşif yapılmıştır. Duvarlarda sıvalar kireçle düzeltilmiş, muallimler odası
üzerindeki eğilmiş olan çatı yeri ile kırılan kiremitler tamir edilmeye çalışılmıştır. Bu
çalışma ile sadece acil müdahale edilmesi gereken yerlere bakım yapılabilmiştir.
Yapılan inceleme sonrasında tamir için gereken miktar 800 kuruş olarak
belirlenmiştir. Bütçenin taşra kısmında bulunan inşaat tertibinden bu meblağın
karşılanmasına karar verilmiştir698.
Aynı şekilde, Konya’da darülmuallimin binasının 1907 senesinde tamir edilmesi
için 3.880 kuruş bütçeden ayrılmış, ödenek “Darülmuallimin binasının inşaat
masrafı” kaleminden karşılanmıştı699. Ödeneğin yeterli olmaması halinde ilave
yapılmaktaydı. Konya vilayetine 1919 senesinde darülmualliminin inşaatı ve diğer
masrafları için bütçeye konulan miktarın yeterli gelmeyceği anlaşıldığından,
vilayetin özel bütçesinde diğer kalemlerden nakl edilmek suretiyle ilave
yapılmıştır700. Darülmualliminlere ait binaların tamir masraflarının da bütçeye ek yük
getirdiği görülmektedir.
Tamir masrafları bazen halktan toplanan yardımlarla da karşılanabilmekteydi.
18 Şubat 1894 tarihinde Kastamonu Darülmualliminine ait binanın tamir edilmesi
konusu ele alınmıştır. İnas rüşdiye mektebi ile Darülmualliminin tamir masrafı
toplamı 2.500 kuruş tutmaktaydı. Bu paranın eğitime destek verecek halktan, yardım
toplanılması suretiyle ödenmesi uygun görülmüştü701. Yardım sandıklarında toplanan
meblağların, eğitimin mali açıklarında kullanıldığı anlaşılmaktadır.
Afyon’da daha önce idadi mektebi iken, görülen lüzum üzerine darülmuallimin
olarak kabul edilen binanın inşaatının tamamlanması için de bir miktar paraya ihtiyaç
olmuştu. Karahisar mutasarrıflığından düzenlenen layihada kaynak talebinde
bulunulmuştu. Gereken miktar fazla-i varidat (gelir fazlası) karşılık gösterilerek 698 BOA., MF.MKT, 529-10, 1318.C.14. 699 BOA., MF.MKT, 995-64, 1325.R.12. 700 BOA., DH.UMVM, 24-27, 1337.R.20. 701 BOA., MF.MKT, 197-31, 1311.Ş.20.
321
ödenmesi irade ile kabul edilmişti702. Bolu’da ise, 27 Nisan 1916 tarihinde resmi
olarak inşasına karar verilen Darülmuallimin binası için livanın hususi bütçesine 500
lira ayrılmıştır. Bu miktar, maliye bütçesinin vilayet muavenat faslından
ödenmişti703. Şam’da eğitim yapan Darülmualliminin tamiri için 1.341 kuruşa
ihtiyaç duyulmuştu. Bu meblağın içinde Numune Terakki Mektebinin tamir masrafı
da yer almaktaydı. Bu miktarın evkaf-ı münderise gelirinden ödenmesine karar
verilmişti. Darülmualliminin kış mevsiminden önce tamir edilmesi planlanmış, 1.341
kuruşun 1.000 kuruşu darülmuallimine ayrılmıştı704. Taşra darülmualliminlerinin
tamir masraflarının evkaf-ı münderise gelirinden de karşılanmaya çalıştığı
anlaşılmaktadır
Taşra darülmualliminlerinden bazıları mali sıkıntılar nedeniyle eğitim
öğretime devam edememişlerdi veya eğitime devam etmeleri verilecek ödeneğe bağlı
idi.
Balıkesir Darülmuallimin ve Darülmuallimatının 1918 senesine ait gereken
1.555.013 kuruşun gönderilmeden açılamayacağı, Karesi maarif müdürlüğünce
bildirilmişti. Ve ödenek istenirken, öğretmen okullarının tatili (belli bir süre kapalı
kalması) nedeniyle memleketin maarifte ilerleyemeyeceğine işaret edilmişti. Bunun
üzerine, 1919 tarihinde maliye nezaretince bu paranın gönderileceği belirtilmişti705.
Ödenek bulunamamasından dolayı taşra darülmualliminlerinde çalışanlara maaş
verilememesi durumuyla karşılaşılmaktadır ve bazı darülmualliminlerde bu nedenle
eğitim ve öğretim kesintiye uğramaktaydı ve bunlardan biri de Erzurum
Darülmuallimini idi. 15 Eylül 1303 (27 Eylül 1887) tarihinde Erzurum
Darülmuallimini zorunlu olarak tatil edilmişti.
Erzurum Darülmualliminin muallimleri ve hademelerinin maaş ve masrafları
için Erzurum’da bulunan zaviyelerin belirli bedelleri karşılık tutulmuştu. 1879
senesinden itibaren bu şekilde ödeme yapılmaktaydı. Fakat 1886 senesinde ödeme
yapılamamıştı. Bakanlığa bununla ilgili bir yazı gönderilmiştir. Yazıda, muallim ve
hademelerin 8-10 aydan beri geciken ödemeler nedeniyle perişan bir hale geldikleri
702 BOA., DH.UMVM, 33-16, 1336.Za.19. 703 BOA., DH.UMVM, 140-95, 1334.L.24. 704 BOA., MF.MKT, 289-27, 1313.Ca.2. 705 BOA., DH.UMVM, 51-44, 1338.M.4.
322
ve hizmeti terk etmeye mecbur kaldıklarını ifade etmişlerdi706. Bu durum bir süre
daha devam etmiş ve darülmualliminde görev yapanlara bir türlü ödeme
yapılamamıştı. Sonunda, darülmualliminde muallim olan Ahmet Efendi dilekçe
vererek maaş alamamasından dolayı istifasının kabulünü istemiştir. Muallimin
istifası üzerine Erzurum Darülmuallimininin zorunlu olarak tatiline karar
verilmiştir707. Burada tatil ifadesi kullanılmaktadır. Çünkü ileride ibtidâî
mekteplerinin artacağı ve buralara öğretmen ihtiyacının olacağı düşünülerek geçici
bir surette okulun kapanması uygun görülmüştür.
Aynı şekilde Musul Darülmuallimini’nde 1888 senesinde eğitime ara
verilmiştir. Kapatılan darülmuallimine verilmesi planlanan ödenek de durdurulmuş,
konuyla ilgili yazışmaları Musul defterdarı yürütmüştü.708
Taşra darülmualliminleri ve darülmuallimatlarındaki muallimlerin maaşlarının
bir kalemden ödenmesine 1918 senesinde karar verilmişti709. Çeşitli kalemler için
ayrılan ödenekler de birleştirilebilmekteydi. Örneğin, Nablus Darülmualliminine
mahallince temin edilecek muallimler ve diğer masraflar için ayrılacak ödeneklerin
birleştirilmesi maarif nezaretinden istenmişti710.
Taşra Darülmualliminlerinde öğrencilere aylık verilmek üzere bir ödenek
ayrılmamıştı. Ancak bazı vilayetlerde karşılık bulunduğu takdirde ödeme
yapılabilmiştir.
Örneğin, Kütahya darülmuallimini için 1916 senesinde darülmuallimin
öğrencilerine verilmesi kararlaştırılan aylıklar için bütçeden pay ayrılmıştı. Kütahya
darülmuallimininde 1916 senesinde 30 öğrenci eğitim görmekteydi. Bu öğrencilere
haftalık olarak 100’er kuruş verilmesi planlanmıştı711.
Darülmuallimin ve darülmuallimatlara çeşitli masraflar başlığı altında pay
ayrılabiliyordu. Bu masraflar içinde okul ihtiyaçları ve ders araç gereçleri de
bulunmaktaydı.
Konya vilayetinde eğitim veren darülmualliminin daimi masrafları için, yeterli
ödenek olmaması üzerine, 1918 senesi olağan özel bütçesinin 9. faslının 2. 706 BOA., MF.ALY, 3-44, 1304.Ra.16. 707 BOA., MF.ALY, 3-94, 1305.M.25. 708 BOA., MF.ALY, 5-130, 1307.R.17. 709 BOA., DH.UMVM, 67-67, 1337.C.06. 710 BOA., MF.MKT, 266-10, 1312.Z.5. 711 BOA., DH.UMVM, 33-36, 1334.C.26.
323
maddesindeki “ibtidâîye mektepleri masrafı” maddesinden 150.000 kuruş düşülerek
10. faslın 3. “Darülmuallimin daimi masrafları” maddesine ilave yapılmasına karar
verilmişti712. Niğde livasının 1917 senesi olağan bütçesinin 10. faslının 2.
maddesinde “tatil dersleri müdavimi iaşe masrafları” şeklinde bir bölüm
bulunmaktaydı ve bu bölümde 15.000 kuruş kadar bir ödenek vardı. Bu meblağın
darülmuallimin için Avrupa’dan getirtilecek ders araç gereçlerine ödenmesine karar
verilmişti713. Dolayısıyla İstanbul Darülmuallimini’nde olduğu gibi taşra
darülmualliminlerinde de ders araç gereçlerinden bazılarının Avrupa’dan getirtildiği
görülmektedir.
Taşra darülmualliminlerinde bina tamir masrafı, muallim maaşları vb.
giderler dışında eğitim öğretimin sağlıklı bir şekilde yapılabilmesi için de ödenek
gerekiyor idi.
Eskişehir Darülmuallimini için 10.000 kuruş ders araç gereçleri için ayrılmıştı.
Darülmualliminde hikmet, kimya dersleri ve fizyoloji labaratuarlarının kurulması
için ve ihtiyaçların temin edilmesi maksadıyla bu miktar ayrılmıştı714. Ayrıca
darülmualliminleirn kitap ihtiyaçları da vardı. Elazığ Darülmuallimini için vilayet
matbaasında olabildiğince elifbâ-yı osmânî basılarak yeni usul ile eğitim yapan beş
mektebe gönderilecek, açılan darülmuallimin-i sıbyan’a 3.000 kuruş ilk altı aylık
dönem için ödenecekti. Evkaf-ı münderise hâsılatından muallim maaşlarının
ödenmesine ise, meclis-i idare-i vilayetçe karar verilmişti715. Aynı şekilde, Kosova
Darülmuallimini açıldıktan sonra darülmualliminin donatılması ve araç gereç gibi
ihtiyaçları için 2.200 kuruş istenmişti716.
Vilayet darülmualliminlerinde öğretim materyallerinden haritaya büyük önem
verilmiş, Diyarbakır Darülmuallimini için 13 Haziran 1316 (26 Haziran 1900)
tarihinde iki parça Anadolu ve Rumeli haritaları gönderilmiştir. Bu haritalar 120
kuruş gibi bir meblağ tutmuştu717.Yanya Darülmuallimini için de, 8 Haziran 1316
712 BOA., DH.UMVM, 24-32, 1337.B.11. 713 BOA., DH.UMVM, 37-44, 1336.M.14. 714 BOA., DH.UMVM, 28-40, 1334.Z.02. 715 BOA., MF.MKT, 79-60, 1300.R.20. 716 BOA., MF.MKT, 539-34, 1318.Ş.13. 717 BOA., MF.MKT, 526-49, 1318.Ca.23.
324
(21 Haziran 1900) tarihinde Avrupa, Asya ve Afrika haritaları satın alınmıştır. Bu
haritalar da 130 kuruş değerinde idi718.
Çoğu sancakların maarif programlarında, kurulacak darülmuallimin ve
muallimatlardan bahsedilmekte veya mevcut darülmualliminlerin ıslâhı
planlanmaktadır. Bu programların veya ıslâhatların gerçekleşebilmesi de yine bütçeyi
ilgilendirmekteydi.
Maarif-i umumiye nazırının, 25 Teşrin-i evvel 1332 (7 Kasım 1916)
senesinde hazırladığı Niğde, Teke, Kütahya ve Kale-i Sultaniye livalarına ait beş
senelik maarif programı bulunmaktadır. 16 Mayıs 1332 (29 Mayıs 1916) tarihli
tezkerede, vilayette ibtidâîye eğitiminin iyi bir noktaya gelebilmesi için birinci
derecede gerekli olanın öğretmen olduğuna işaret edilmiştir. Ve bu öğretmeleri
yetiştirecek olan darülmuallimin ve muallimatlara ihtiyaç duyulduğu ifade edilmiştir.
Bütün eğitim kurumlarına takdim edilmek üzere her yerde yatılı darülmuallimin ve
muallimat binaları ile alet ve edevatının temini gerekmekteydi. Çanakkale dışındaki
livalarda darülmuallimin eğitimi gündüzlü olarak veriliyordu. Ayrıca buralarda
darülmuallimat da yoktu ve mevcut darülmuallimin binaları da yatılı
darülmuallimine elverişli değildi. Bu nedenle yeni binaların inşası gerekiyordu.
Çanakkale livasının maarif programında, her sene on karyede ibtidâî mektebinin inşa
edileceği yazılmıştı. İbtidai mektepleri binalarından feragat edilerek bunların
masrafıyla darülmuallimin ve muallimat ders araç gereçlerinin satın alınması ve
1919- 1920 senelerinde dahi bir darülmuallimat inşa edilmesi düşünülmüştü. Teke
livasının maarif programında livanın tüm eğitim hizmetini içine almak üzere
olağanüstü bütçeye dâhil olacak maddeler yer almıştı. Darülmuallimin inşasına 1917
senesinde başlanacağı programa konulmuş, 1918 senesinde de ders araç gereçlerinin
temin edileceği belirtilmişti. Programda darülmuallimat binasından da
bahsedilmemişti. Fakat 1919-1920 senelerinde darülmuallimat binasının
hazırlanması ile ders araç gereçlerinin temini planlanmaktaydı. Bütçede belirtilen
miktardan, hangi okula ne kadar harcanacağı tespit edilmemişti719.
Niğde livasının maarif programında beş senede birçok ibtidâî mektebinin
açılması konusu yer almıştı. Darülmuallimin daha önce bulunduğu için, 1919-1920
718 BOA., MF.MKT, 524-42, 1318.Ca.11. 719 BOA., DH.UMVM, 81-30, 1335.M.25.
325
senelerinde bir darülmuallimat inşası ve ders araç gereçlerinin temini konularına da
maarif programında yer verilmişti. Gelir fazlası ile de Aksaray ve Ürgüp’te birer
idadi mektebi açılması planlanmıştır. Kütahya livasının maarif programında da
darülmuallimin binası ile pek çok ibtidâî mektebi binası inşaatından bahsedilmiştir.
Fakat darülmuallimin için yalnız 1917 senesine konulan 100.000 kuruşun
yetmeyeceği anlaşılmıştı. İstenilen ölçüde bir yatılı darülmuallimin binasının 1917-
1918 ve darülmuallimat binasının 1919-1920 senelerinde yapılması ile ders araç
gereçlerinin hazırlanması konularına programda değinilmişti. Diğer ibtidâî
mekteplerinin inşası için, masraflarının bütçeye nakli uygun görülmüştür720.
Darülmuallimin bütçelerine çeşitli tarihlerde farklı miktarlarda ödenek ayrılmış,
ayrılan ödenekler, bütçenin ilgili bölümlerinden yapılmıştır. Ayrıca, taşra
darülmualliminlerde tatbikat mektepleri açılmaktaydı ve bu da bütçeye yük
getirmişti. Aşağıda, taşra darülmualliminlerine çeşitli tarihlerde ayrılan ödenekler ile
ayrıntılarına yer verilmiştir.
Örneğin, Konya vilayetinin 1916 senesi olağanüstü bütçesinde “Mekâtib-i
ibtidâîye inşaat masrafları” faslından 350.000 kuruş düşülerek “Darülmuallimin
inşaat masrafı” faslına 150.000 ve “Darülmuallimat inşaat masrafı” kısmına da
200.000 kuruş ilave edilmiştir. Bu miktar Konya’da inşa edilecek tatbikat ibtidâî
mektebine harcanacaktı721.
Darülmualliminlerde uygulamalı olarak yapılacak dersler için ödeneğe ihtiyaç
duyulmuştur. Örneğin, Musul Darülmuallimin mektebinde 1916 senesinde yapılacak
ziraat dersi uygulamaları için arazi kiralanmak istenmiştir. Fakat uygun bir arazinin
bulunması için inceleme yapılmadan bütçeden pay ayrılamayacağı cevaben
bildirilmiştir722.
Vilayet veya livalarda kurulan maarif komisyonları eğitimin mali konularına dair
meseleleri de çözmeye çalışıyorlar idi. Yemen’e bağlı Ta’az sancağında
darülmuallimin kurulmuştu. Bu nedenle eğitime ayrılan payın artırılması konusu, o
bölgece kurulan maarif komisyonunda dile getirilmişti723.
720 BOA., DH.UMVM, 81-30, 1335.M.25. 721 BOA., DH.UMVM, 24-10, 1335.S.11. 722 BOA., DH.UMVM, 140-11, 1334.N.9. 723 BOA., İ.HUS., 76-1317.R/9, 1317.R.4.
326
Darülmualliminde fiziksel alt yapının oluşması ve eğitimin sağlıklı ortamlarda
sürdürülebilmesi konusunda hayırseverlerin de katkıları olmuştur. Bu durum
yukarıda belirtilen halktan toplanan yardımlardan farklı olup, bireysel teşvikler
niteliğindedir. Örneğin, Selânik Darülmuallimini için yeni bir binanın yapımına
H.1338 (1919) senesinde başlanmıştır. Hayırsever tüccarlardan Mahmut Şükrü
Efendi okul için 5.336 lira bağışta bulunmuştur. Bunun karşılığında eğitime
katkısından dolayı Mahmut Şükrü Efendi’ye birinci rütbeden bir kıta maarif nişanı
verilmiştir724. Dolayısıyla, eğitime katkı sağlayan insanların taltif edildikleri
anlaşılmaktadır.
Darülmualliminlerde eğitimin devamı için, maddi sıkıntılara rağmen en uygun
çözüm yolları bulunmaya çalışılması eğitime verilen önemin bir göstergesi olsa
gerektir. Eğitime ayrılan kalemler bellidir. Fakat bu kalemlerin dışında, alternatif
kalemlerden bir şekilde gereken meblağın temin edilmesi yoluna gidilmektedir.
Darülmuallimin için gereken fiziki alt yapının teminine çalışılmaktadır. Taşrada
bulunan öğretmen okullarının fiziksel alt yapısının oluşturulmadan açılmıştı. Bu
nedenle bazı idadi ve rüşdiye mekteplerinde darülmuallimin için sınıf ayrılmıştı.
Oysa ki darülmuallimin müstakil bir okuldur. Dolayısıyla bir okulda neye ihtiyaç
varsa, darülmualliminde de bu ihtiyaçlar temin edilmeli idi. Darülmaulliminlerde
eğitime hemen başlamak amacıyla, gerek ders araç gereçleri gibi donanımlar,
gerekse okul binası vb. ihtiyaçlar temin edilmeden okul açılmıştır. Öğretmen
ihtiyacının yoğun olarak hissedilmesi, bu şekilde davranılmasının bir nedeni olarak
kabul edilebilir.
3.1.8. Öğretmen Yetiştiren Kurumlar ile Buradan Mezun Olanların Dille
İlgili Problemleri
Eğitim tarihimizde dil konusunda yaşanan problemler belli bölgelerde
yoğunlaşmaktaydı. Bu bölgeleri iki ayrı başlık halinde değerlendirmek mümkündür.
Zira Rumeli ve Ortadoğu bölgesinde dille ilgili olarak karşılaşılan problemlerin
muhtevaları farklı ve hatta çözümler de çeşitli şekillerde olmuştu.
724 BCA., 30.18.1.1.5.20.11.
327
3.1.8.1. Ortadoğu Darülmualliminlerinde Dil Sorunu
Öğretmen yetiştiren kurumların Osmanlı Devleti’nde geniş bir coğrafyaya
yayılması sonrasında bir takım sıkıntılar ortaya çıkmış olup, bunlardan biri de dil
problemidir. Özellikle günümüzde Ortadoğu olarak adlandırdığımız topraklarda
kurulan darülmualliminlerde bu sorunun hissedildiği görülür. Çünkü ahalisi Arap
olan bu coğrafyada halkın tamamına yakını Arapça konuşmaktadır.
Örneğin, Şam Darülmualliminine devam edegelmekte olan öğrencilerin %95’i
Osmanlı Türkçesi konuşamayan Arap çocuklarıydı. Bunların mezun olabilmeleri
için, darülmuallimine iki sene süreyle devam etmeleri şartı bulunmakta, fakat dil
nedeniyle bazı problemler yaşamışlardı. Bu nedenle, ibtidâîye mekteplerine yeni
program gereğince Osmanlıca dersinin konulması gerekmiş, fakat bu dersin
okutturulması imkânı zor görünmüştü. Bu durumda bu dersin okutturulması için yedi
senelik idadiyi tamamlayan fakir öğrencilerden istifade edilmek istenmiştir. Suriye
valisinin maarif nezaretine gönderdiği 17 Ağustos 1314 (29 Ağustos 1898) tarihli
yazısında Şam İdadi Mektebi’nde yedi sene öğrenim görerek her sene mezun olan
öğrencilerin büyük kısmının fakir olduğuna işaret edilmiştir. Mezun olan bu
öğrencilere taşra ibtidâîye mekteplerinde öğretmenlik verilirse, büyük bir istekle
kabul edileceğine işaret edilmiştir. Ayrıca idadi mektebi öğrencileri Osmanlıca
eğitiminde kabiliyetliydiler. Hatta, eğitim konusu ileyakından ilgilenen dönemin
valisi, idadi mektebi mezunlarının Osmanlıcadaki kabiliyetlerinin, daha ileride
olduğunu ve bunun tecrübe ile anlaşıldığını iddia etmişti. Vali’ye göre
darülmuallimin için senelik 7.620 kuruş civarında boş yere harcanılmaktaydı. Bu
miktarın lüzum görünen başka yerlere harcanması valiye göre daha uygun olacaktı.
Son olarak Vali Şam Darülmuallimin’in kapanmasını istemişti725. Daha önceki
örneklerde genellikle yerel idarecilerin, darülmuallimin açmak için girişmelerde
bulunduğu veya bölgesinde hizmet veren darülmualliminin kapanmaması için gayret
sarfettiği görülmekteydi. Burada ise bunun zıddı bir durum söz konusu olup, vali,
Şam’daki darülmualliminin istenilen faydayı sağlamayacağını düşünerek
kapanmasını istemişti. Osmanlı Devleti çeşitli milletlerden oluşan vatandaşlarına
eğitim hizmetlerini ulaştırabilmek amacıyla iyi niyetle hareket etmekteydi. Fakat bu
725 BOA., MF.MKT, 407-43, 1316.Ra.2.
328
bölgede dil faktörü önemli bir problem olarak ortaya çıkmıştı. Osmanlı Devleti’nin
farklı coğrafyasında öğretmen okullarına büyük bir önem verilmektedir. Bu okulların
önemli bir görevi yerine getirdiği her vesile ile dile getirilmektedir. Hatta bu önemin
bir sonucu olarak, liva merkezlerinde dahi darülmualliminler açılmaktadır. Fakat
Şam Darülmuallimininde dil engeli darülmualliminin amacına ulaşmasında büyük bir
sorun teşkil etmiştir. Vali dahi okula verilen ödeneğin heba olmaması için okulun
kapanmasını istemiştir. Arapça bilen ve dersini almış olan darülmuallimin mezunları
konuşma konusunda zorluk çekmekteydi ve bu bölgelere tayinleri çıktığı zaman
verim alınamıyor eğitimde aksaklıklar oluyordu. Fakat bunun için başka alternatifler
de düşünülmekteydi.
Örneğin, Arapça bilen bölge halkından seçilecek öğrencilerin, İstanbul
Darülmuallimini’nde eğitim görmeleri gibi bir uygulama benimsenmişti. Suriye ve
civarında Arapça konuşulduğu için, Suriye’de bulunan mekteplere Arapça
konuşmasını bilen muallimler gerekmekteydi. Suriye’de rüşdiye mekteplerinden
Arapça konuşan, gramer ve dilbilgisine hâkim kabiliyetli öğrencilerden seçim
yapılmıştı. Bu öğrencilere aylık 150 kuruş verilecek ve öğrenciler İstanbul
Darülmuallimini’nde öğrenim görecekler ve bu öğrencilerin medreselerde
barınmaları sağlanacaktı. İstanbul’a gönderilecek öğrencilerin sayısı 10 kişi idi ve
bu on öğrenciden Hüsnü, Emin Seyyid ve Ahmet Fehmi ismindeki üç öğrenci
seçilmişti ve bunların harcırah ücretlerinin de ödenmesine karar verilmişti726.
Bilindiği üzere bu yıllarda öğretmen yetiştiren bir kurum olarak İstanbul’da
darülmuallimin hizmet vermekteydi ve buradan yetişen öğretmenler Suriye vb.
vilayetlere gönderilebilirdi. Fakat Suriye ve Halep’teki rüşdiye mektepleri için
öğretmen ihtiyacını karşılamak, zor oluyordu ve bu soruna başka bir çözüm yolu da
daranmıştı.
Bu durumun önüne geçebilmek için darülmuallimin-i rüşdiye programına
geçici olarak Arapça Mükâleme (Konuşma) dersi konmuştu. Darülmuallimin
mezunlarının düzenli bir şekilde Arapça konuşamamaları bu kararda etkili
olmuştu727.
726 BOA., A.MKT.MHM, 437-98, 1285.Za.25. 727 Öztürk, Türkiye’de Dünden Bugüne…, s.214
329
Bu türden sorunlar ve muallimler konusunda başka meseleler de
bulunuyordu. Günümüzde de benzer sıkıntıların yaşandığı görülmektedir. Öğrenciler
dil sınavlarında başarı gösterebilmektedir. Fakat, sınavda başarılı olduğu dili
konuşmakta güçlük çekmektedir. Dolayısıyla eğitim uygulama ile anlam
kazanacaktır. Bilgi pratikte ne kadar kullanılırsa o kadar işlevsel olacağı gibi,
uygulamada kullanılan bilgilerin gelişmesi kolay olacaktır.
Ortadoğu Darülmuallimilerinden Beyrut’ta da benzer sıkıntılar yaşanmıştı.
Burada yaşanan bu türden sorunlara ise daha farklı çözüm yolları düşünülmüştü.
Halkının çoğu Arapça konuşan Beyrut’ta, idadi mektebinde öğretim Arapça
olarak yapılmaktaydı. Beyrut Darülmualliminin 1913 senesi bütçesine ek ödemeler
yapılmıştı. Bu ödemenin nedeni, bu mekteplere Arapça öğretim yapabilecek, yeterli
seviyede muallimlerin yetiştirilmesi için darülmuallimin-i ibtidâîlere birer özel sınıf
açılması ile ilgiliydi. Yapılan çalışma, amaca uygun olmuş ve bu nedenle, özel
sınıfların diğer vilayetlerde de temin edilmesi önerilmişti. Bu sınıf Kanuni sani
başında 1913 senesinde açılmış ve buraya iki aylık maaş ödemesi yapılması
gerekmişti. Maaş ödemesi için gereken miktar ise 4.800 kuruş olarak
hesaplanmıştı728.
Beyrut yatılı darülmuallimininde açılacak özel sınıf için maarif-i umumiyenin
1913 senesi bütçesine zam yapılması gereken meblağa dair, kanun hazırlanmıştı.
Buna göre, 1913 senesi bütçesinin 26. faslının 1. “yatılı ve gündüzlü vilayet
darülmuallimin rüşdi maaşları” maddesine 4.800 kuruş ; 27. faslın 1. “yatılı ve
gündüzlü vilayet darülmuallimin rüşdi ve idadi mektepleri masrafı” maddesine
11.400 kuruş ve 36. faslın 2. “darülmualliminler levazım-ı tesisiye ve tedrisiye”
maddesine 7.800 kuruş olmak üzere toplam 24.000 kuruş miktar zam yapılmıştı729.
Beyrut vilayetindeki darülmuallimin’in kuruluş masraflarına ödenmesi amacıyla
100.000 kuruş vilayetin bütçesine aktarılmış730, bu meblağın karşılığı olarak gelir
fazlası gösterilmişti731.
728 BOA., DUİT, 85-17, 1332.Ra.4. 729 BOA., DUİT, 85-17, 1332.Ra.4. 730 BOA., DH.UMVM, 145-64, 1335.R.17. 731 BOA., DH.UMVM, 146-19, 1335.Ca.4.
330
3.1.8.2. Rumeli Darülmualliminlerinde Dil Sorunu
Osmanlı Devleti’nde geniş bir coğrafyada eğitim veren darülmualliminlerde dil
sorunu yaşanması eğitimin gelişmesi ve yayılmasına engel teşkil etmişti. Farklı
bölgelerde, farklı dil ve dindeki insanlar bir devletin çatısı altındaydı. Ortadoğu
topraklarında yer alan darülmualliminlerde Arapça’dan dolayı bir sıkıntı yaşanırken,
Rumeli Darülmualliminleri’nde Arnavutça nedeniyle sorun yaşanmıştı.
Bütçede ödenek olmamasından dolayı, Rumeli bölgesinde bulunan
darülmualliminlere Arnavutça muallimi tayin etmek zor olmuştu. Ancak maarif
nazırı 15 Eylül 1328 (28 Eylül 1912) tarihinde yaptığı açıklamada, Arnavutçayı bilen
muallimlerin yetiştirilmesi için Rumeli vilayetindeki darülmualliminlerden gerekli
görülenlere Arnavutça dersi ilave edileceği bilgisini vermişti. Bunun için gereken
ödenek bütçeye konmuştur. İstanbul’daki darülmuallimin esasen rüşdiye ve idadiye
mekteplerine muallim yetiştirdiği için, bu okulun programına Arnavutça dilinin
konulmasına ihtiyaç duyulmamıştı732.
3.2. Osmanlı Devleti’nde Eğitim Veren Diğer Darülmualliminlerde Eğitim
Yönetimi
Osmanlı Devleti’nde modern anlamda öğretmen yetiştirme işi yalnız belli
bölgelerde yapılmamış, bu kurumlar hemen her bölgeye yayılmıştı. Kuzey Afrika’da
ise, Trablusgarb ve Bingazi’de ayrıca Rodos ve Girit’te darülmuallimin bulunuyordu.
3.2.1. Bingazi Darülmuallimini Bingazi de 1905 senesinde bir
darülmuallimin açılmıştı. Bingazi Darülmuallimin mektebine Adana İdadisi
muallimlerinden ve darülmuallimin rüşdiye mezunlarından olup, 1892 senesinden
itibaren görev yapan Abdülhayyum Efendi tayin edilmişti. Liva bütçesine,
darülmuallimine aylık 890 kuruş ayrılması için, verilen ödenek artırılmıştı ve bunun
700 kuruşu muallime verilecekti. Ayrıca mahallinden temin edilecek bir hat (yazı)
muallimine aylık 70 kuruş ödenecekti. Bunun dışında, tayin edilecek bir bevvaba 70
kuruş aylık verilmesi planlanmıştı. Kalan 50 kuruş da çeşitli masraflar için
732 BOA., DH.İD, 26/2-6, 1330.L.16.
331
kullanılacaktı. Bingazi Darülmuallimini’ne, Adana İdadi mektebinden tayin olan
Abdulhayyum Efendi’nin terfi maaşı 100 kuruştu ve muallime harcırah da
verilmişti733. Darülmuallimde göreve başlamak idadi mektebi muallimi için terfi
olarak belirtilmiştir. Bingazi Darülmuallimini’nde ilk olarak muallim, bevvab ve hat
mualliminin temin edildiği görülür.
3.2.2. Trablusgarp Darülmuallimini
Trablusgarp Darülmuallimini’nde 1893 senesinde okul binasının tamiri
konusu söz edilmekteydi. 21 Teşrin-i sani 1309 (3 Aralık 1893) tarihinde,
darülmualliminin gerekli görünen yerlerinde tamir yapılabilmesi için 3.995 kuruşa
ihtiyaç duyulmuştu734. Dolayısıyla, okulun bu tarihlerde açık olduğu görülmektedir.
Fakat okulun resmi açılışının 1901 tarihinde yapıldığı arşiv belgesinden
anlaşılmaktadır.
Trablusgarp’ta kurulan Darülmualliminin resmi açılışının yapılacağı ile ilgili
gazetelere ilan verilmişti ve 18 Teşrin-isani 1317 (1 Aralık 1901) tarihi okulun resmi
açılış günü ilan edilmişti735.
3.2.3. Rodos ve Girit Darülmuallimini
Rodos’da bulunan Darülmuallimin Trabzon’daki ile aynı tarihlerde (1890
senesinde) açılmıştı. 12 Teşrin-i evvel 1308 (24 Ekim 1892) tarihli yazıda Rodos’ta
kurulan Darülmuallimin muallimliğine Süleymaniye İnas Mektebi muallimi Halil
Efendi’nin tayin edildiği belirtilmektedir736. Girit Darülmuallimini de açılan ilk
darülmualliminler arasında yer alıyordu.
3.3. TAŞRA DARÜLMUALLİMATLARI VE EĞİTİM YÖNETİMİ
Osmanlı Devleti’nde çeşitli vilayetlerde darülmuallimatlar açılmıştı. İstanbul
Darülmuallimat’ı kız rüşdiyelerine de öğretmen yetiştirmekteydi, taşrada açılan
darülmuallimatlar ise yalnız kız ibtidâî mekteplerine muallim yetiştirmekteydi.
Bununla birlikte, mezunlar ihtiyaç dahilinde rüşdiyelerde de görev 733 BOA., MF.MKT, 864-6, 1323.R.9. 734 BOA., MF.MKT, 188-104, 1311.Ca.24. 735 BOA., MF.MKT, 600-13, 1319.L.12. 736 BOA., MF.MKT, 152-45, 1310.R.3.
332
yapabilmekteydiler. Darülmuallimatların taşrada açılma tarihi II. Meşrutiyet
sonrasına tesadüf etmektedir. Bu nedenle taşrada darülmuallimatların
yaygınlaşmasının, darülmualliminlere göre geç bir tarihte başladığı ifade edilebilir.
Bunun yanında, taşra darülmuallimatlarının sayısı darülmualliminlere göre daha az
ve dolayısıyla eğitim gören öğrenci sayısı da düşük olacaktı.
3.3.1.Taşra Darülmuallimatlarının Kuruluşu
İstanbul’da darülmuallimin-i sıbyan ile darülmuallimat’ın kuruluş tarihleri
arasında iki senelik bir fark bulunmaktaydı. Taşra’da ise ilk darülmuallimin 1870’de
açılmıştı. Darülmuallimatların Anadolu’da açılmaya başlaması ise, II. Meşrutiyet’in
ilanından altı sene sonrasında gerçekleşebilmişti.
İstanbul dışında Edirne, Bursa, İzmir gibi vilayetlerde darülmuallimat 1914-1915
eğitim öğretim yılında açılmış, Konya Darülmuallimatı ise, 1915-1916 senesinde
eğitime başlamıştı. Konya Darülmuallimatı’nda eğitim ilk olarak Mevlana türbesi
civarı Hacı Fasihzade Memduh’un evinde yapılmakta iken, 1924 senesinde şu anki
rektörlük binasına taşınmıştı737. Bursa’da ise, 1917 senesinde darülmuallimatta
eğitime devam edildiği kaynaklardan anlaşılır738. Fakat 1919-20 ders yılında meclis-
i umumi üyeleri tarafından okulun kapatılması kararı alınmıştı739.
Ankara’da İnas İbtidai mektebine muallim yetiştirmek üzere merkez vilayette
bir darülmuallimat açılmasına 1910 tarihinde karar verilmiş, Ankara’da
darülmuallimata olan ihtiyaç Vilayet Genel Meclisi’nde görüşülmüştür740. Bu
merkezde de darülmuallimat daha sonraki tarihlerde kurulabilmişti.
Aydın’da 1919 senesinde darülmuallimat’ta eğitim verilen merkezler
arasındaydı741. Kastamonu’da da darülmuallimat açılmış, fakat 1923 senesinde
kapanmıştı742. Menteşe743 ve Balıkesir’de darülmuallimat eğitimi veren
737 Çıpan,agt, s.12. 738 BOA., DUİT., 126-79, 1335.Ş.16. 739 Yücel, age., s.530. 740 BOA., DH.İD., 26-1/34, 1329.S.19. 741 BOA., DH.UMVM., 39-34, 1337.Z.26. 742 İbrahim Arslanoğlu, Kastamonu Öğretmen Okulları (1884-1977), MEB., İstanbul, 1998. 743 BOA., DH.UMVM., 34-45, 1336.Za.17.
333
merkezlerdendi744 ve bu merkezlerde bayan öğretmen adayları yetiştirilmekteydi745.
Edirne’de 1919 senesinde darülmuallimatta eğitim verildiği arşiv vesikalarından
anlaşılmaktadır746. Adana’da 1916 senesinde darülmuallimatta eğitim
yapılmaktadır747. Muğla’da açılan Darülmuallimat ise 1918 senesinde yatılı hale
getirilmiş748, Halep’te de Darülmuallimat 1915 senesinde açılmıştı749
Açılması planlanan darülmuallimatlara ilişkin maarif programları da
hazırlanmaktaydı. 28 Nisan 1332 (11 Mayıs 1916) tarihinde Urfa livası için beş
senelik eğitim programı maarif nezaretince düzenlenmişti. Bu programda Urfa
merkezde darülmuallimin ve darülmuallimat binaları inşaatına yer verilmiş, fakat
darülmuallimin ve muallimat binaları için ödenek 1919 ve 1920 senelerine
ertelenmiştir. Fakat daha sonra darülmuallimin ve muallimatın yatılı olmak kaydıyla
1917 senesinde binalarının inşasına karar verilmiştir750. Darülmuallimat Kala-i
Sultaniye (Çanakkale) sancağında 1916 senesinde hizmet vermekteydi751. Beyrut
vilayeti de yine darülmuallimat olan yerlerdendi752.
Sonuç olarak, 1915’te açılmaya başlayan darülmuallimatlar ilk olarak Ankara,
Edirne, Bursa, İzmir, Konya gibi vilayetlerde açılmıştı. Aydın, Kastamonu, Menteşe,
Balıkesir, Adana, Muğla, Çanakkale, Halep, Beyrut, Urfa gibi vilayet veya sancaklar
darülmuallimat eğitiminin verildiği diğer vilayetler arasındaydı.
1923-19124 eğitim döneminde ise, Edirne, İzmir, İstanbul, Adana, Bursa, Sivas
ve Konya’da darülmuallimat bulunuyordu753. Dolayısıyla darülmuallimat eğitimi
belli merkezlerde verilmeye başlamıştı.
3.3.2. Muallimler
744 BOA., DH.UMVM., 51-44, 1338.M.4. 745 BOA., DH.UMVM., 30-2, 1336.S.10. 746 BOA., DH.UMVM., 15-18, 1338.M.30. 747 BOA., DH.UMVM., 16-25. 748 BOA., DH.UMVM., 69-35, 1336.Z.10. 749 BOA., MF.ALY, 105-70, 1335.S.23. 750 BOA., DH.UMVM., 142-69, 1335.M.25. 751 BOA., DH.UMVM., 31-10. 752 BOA., DH.UMVM., 19-40, 1336.R.15. 753Eğitim İstatistikleri 1839-1924, age., s.295
334
Vilayet ve müstakil livalarda kurulan darülmuallimin ve muallimatların idare ve
öğretim heyetinin maaşları mahallerince muvazene-i hususiyeden temin
edilmekteydi. Muallim ve idarecilerin tayinleri ise bakanlıkça yapılmaktaydı754.
Edirne, Bursa, İzmir, Konya gibi vilayetlerle birlikte, Osmanlı Devleti’nde birçok
vilayette eğitim veren darülmuallimatlar dışında diğer bazı merkezlerde de
darülmuallimat açılmak istenmiş, fakat yeterli ödenek bulunamadığından veya mali
sıkıntılar nedeniyle ve okula muallim tayin edilemediğinden darülmuallimat açılması
mümkün olamamıştı. Antep, bu duruma bir örnek teşkil etmekteydi.
Antep merkezinde 1916 senesinde gündüzlü bir darülmuallimin ve
darülmuallimat açılmak istenmişti. Fakat mevcut darülmuallimin ve muallimatlarda
muallim sıkıntısı çekilmekteydi. Bu nedenle Antep’te öğretmen okulu açılmasına
izin verilmemiştir755.
Darülmuallimatlarda çeşitli sayıda muallim veya muallime görev yapmıştır. Bu
okullarda bayan idarecilerin de bulunduğu görülür.
Örneğin, Edirne Darülmuallimatı müdiresi Naciye Güzide Hanım756, Konya
Darülmuallimatı’nın müdiresi ise Sabiha Hanım’dır757.
Darülmuallimatlarda muallimlere verilecek ücretin belirli bir miktarda olduğu
anlaşılır ve bu miktarlar sabit idi. Bu konuda nizamname hükümlerince hareket
edildiği görülür.
Halep’de darülmuallimatta eğitim, 1918 senesinde devam etmekteydi. Halep
darülmuallimatı için maarif müdürlüğünden daha önce gönderilen kadroda ulum-ı
riyaziye muallimliğine aylık 1.100 kuruş, ulûm-ı diniye dersi muallimliğine de 500
kuruş maaş ödenmekte idi. Ulûm-ı Diniye mualliminin maaşına 100 kuruş zam
yapılarak maşının 600 kuruşa çıkartılması kararlaştırılmış, ayrıca darülmuallimin ve
muallimatlar için gereken maaş ödeneğinin de tek kalem olarak verilmesi
planlanmıştı. Fakat, bir muallime 1000 kuruştan fazla maaş verilmesine tedrisat-ı
ibtidâîye kanununun 70. maddesi izin vermiyordu. Bu nedenle riyaziye
754 BOA., DH.UMVM., 67-22, 1335.B.15. 755 BO., DH.UMVM, 29-16, 1337.Z.26. 756 Yücel, age., s.533. 757 Teftiş Defterleri, D.No: 85, s.19.
335
öğretmeninden 100 kuruş indirilerek, Arapça öğretmenine 100 kuruş ilave
yapılmasına karar verilmiştir758.
Osmanlı Devleti’nde eğitim veren darülmuallimatlar yatılı olarak eğitim hizmet
vermekteydi. Bu nedenle, nizamnameye göre, darülmuallimin ve muallimatlarda hem
hesap, hem mübayaa hem de ambar memuru olması gerekmekteydi.
Taşra Darülmuallimatları’nda muallimlik yapanlar farklı mezuniyet alanlarına
sahipti. Bu öğretmenlerin eğitim durumları ile ilgili olarak, Konya
Darülmuallimat’ından bir örnek verilebilir.
Konya Darülmuallimat öğretmenlerinden Azize Hanım, İnas Darülfünun’u
Tabiye şubesi mezunu olup, 1919’da Konya Kız Öğretmen Okulu’nda Tabiye
öğretmenliği yapmıştı. Şevkiye Hanım yine aynı okulda ev idaresi öğretmeni olup,
İstanbul Darülmuallimatı mezunu idi. Şaziment Hanım ise, Üsküdar Kız Sanayi
Mektebi mezunu olup milli mücadele döneminde Konya Darülmuallimat’da Nakış
öğretmenliği yapmıştı759.
Darülmuallimin muallimleri gibi, darülmuallimat öğretmenleri de I. Dünya
Harbinden etkilenmiş ve görev yerlerine savaş süresince gitme imkânı
bulamamışlardı.
İzmir Darülmuallimat Müdürü Makbule Hanım, Ankara Darülmuallimat’ı
müdürlüğüne tayin edilmişti. Makbule Hanım yolların kapalı olmasından dolayı,
Ankara’ya varamamıştı. 23 Teşrin-i evvel 1335 (23 Ekim 1919) tarihinde tayin olan
Makbule Hanım karayolu ile ulaşamadığı Ankara’ya, tren yolu ile gitmek istemişti.
Fakat demiryolunun açılması için biraz zaman gerekmekteydi. Bu zaman süresinde
Makbule Hanım’ın başka bir memuriyete atanması söz konusu edilmiş, fakat uygun
bir kadro bulunamamıştır. 1290 (1873) tarihli harcırah kararnamesinin 5.
maddesinde, “Tayin olan bir memur, tayin olduğu yere 30 günden fazla bir süre
geçtiği halde gidemez ve görevine başlayamaz ise memuriyetine mahsus maaşın
ancak yarısını alabilecektir” ifadeleri yer alıyordu. Bu nedenle Makbule Hanım’a
maaşının yarısının verilmesi uygun görülmüştü760.
758 BOA., DH.UMVM., 67-40, 1336.R.10. 759 Çıpan, agt, 28-66. 760 BOA., ŞD., 233-10, 1338.R.14.
336
Taşra’da öğretmen yetiştiren kuurmlarda bir süre görev yapan idarecilerden,
İstanbul Darülmuallimat’ına tayin edilenler de bulunmaktaydı.
Örneğin, darülmuallimat müdürü, Refik Bey’in hastalığı sebebiyle müdürlüğe
vekâleten ve yarım maaşla Selânik Darülmuallimin müdürü 1913 senesinde tayin
edilmişti761. Darülmuallimat Osmanlı Devleti’nin son yıllarında eğitime başlamıştı ve
bir süre sonra cumnuriyetin ilân edilmiş, bu döneme yedi darülmuallimatı ile
girilmişti. 1923-1924 eğitim öğretim yılında darülmuallimatta görev yapan
öğretmenlere ilişkin tabloya aşağıda yer verilmiştir.
Tablo 94.Taşra Darülmuallimatlarında Muallim ve Memur Sayıları (1923-
1924)762
Öğretmen Sayısı (İbtidai ve Tâli Kısım) Darülmuallimatlar Memur Sayısı
Asıl Vekil
Edirne 8 25 9
İzmir 5 30 2
İstanbul 12 49 -
Adana 7 21 3
Bursa 6 30 2
Sivas 7 21 7
Konya 8 29 4
Toplam 53 205 27
Tablodan anlaşılacağı üzere, darülmuallimatlarda 27 vekil, 205 asıl öğretmen
görev yapmaktadır. Bu sayılar çerçevesinde darülmuallimatların memur ve öğretmen
sayılarının yeterli sayıda olduğu söylenilebilir. Zira taşra darülmualliminlerinde daha
önceki yıllarda görev yapan öğretmen sayıları sekiz-on civarında değişmekteydi.
Aynı dönemde toplam 1430 öğrencinin eğitim gördüğü taşra darülmuallimatlarında,
her bir darülmuallimata ortalama otuzbeş öğretmen düşmektedir ve diğer taraftan
hesap edildiği zaman, bir öğretmene düşen öğrenci sayısının 6 olduğu görülür. Bu
rakam dikkate alındığı zaman, öğretim elemanlarının sayılarının fazla olduğu ifade
edilebilir. Diğer taraftan, kapatılan darülmuallimatlardaki eğitim öğretim heyetinden 761 BOA., MF.ALY., 52-37, 1332.M.4. 762 Eğitim İstatistikleri, 1839-1924, s.295
337
bazı kimselerin bu darülmuallimatlara gelmiş olabileceğini de göz önüne almak
gerekecektir.
3.3.3. Bütçe ve Okul Binası
Darülmuallimatlar için bütçeden belli miktarlarda ödenek ayrılmaktaydı. Fakat
bazen yeterli gelmeyen bu miktarların üzerine ilaveler yapılması gerekebilmekteydi.
Örneğin, Ankara vilayeti için, darülmuallimat masraflarına karşılık olarak 1918
senesinde 10.000 kuruş ayrılmıştı763. Ankara Darülmuallimatı’nda 1918 senesi için
verilen ödenek yeterli gelmemişti. Vilayetin özel bütçesinde bulunan ana
mekteplerine ait olan 11. faslın 1. maddesinde bulunan maaşlar kısmından 10.000
kuruş, bütçenin 10. “Darülmuallimat” faslının 2. masraflar kısmına aktarılmıştı764.
Darülmuallimatların kuruluşu, I. Dünya Savaşı arefesine tesadüf etmişti.
Dolayısıyla maddi anlamda sıkıntılar, okulların açılışından itibaren devam
edegelmiştir.
Darülmuallimat muallimleri maaşlarını belli bir süre alamamışlardı. Bu nedenle
öğretmenlerin meslekten ayrılması söz konusu olmaktaydı. Dolayısıyla bu duruma
acilen çözüm bulunması gerekiyordu765.
Darülmuallimatların yatılıya çevrilme sürecinde artan ihtiyaçlara paralel olarak
maddi ilavelere ihtiyaç duyulmaktaydı. Dolayısıyla barınma ve iaşe, öğrenci
tercihlerini etkileyen bir durumdu. Bu tercih, öğretmen ihtiyacının karşılanmasını da
etkilemekteydi.
Bu hususlar dikkate alınarak, Menteşe Darülmuallimatı’nın yatılıya çevrilmesine
karar verilmişti. Fakat okulda eksik olan ve ilaveten inşası gereken yerler arasında
mutfak, kiler ve hamam (banyo) yer alıyordu. Bu yerler için, bütçeden ödenek
ayrılmamıştı fakat bir an evvel inşaatın tamamlanması gerekiyordu. Bu nedenle
1917 senesi aşar hisse-i ianesinden fazla gelir olarak hesap edilen 82.778 kuruşun
darülmuallimat bütçesine aktarılmasına, 1918 tarihinde karar verilmiştir766. Yatılı
darülmuallimatlarda ihtiyaçların çok ve çeşitli olduğu anlaşılmaktadır. Bu nedenle 763 BOA., DH.UMVM., 17-18, 1336.Ş.26. 764 BOA., DH.UMVM., 17-18, 1336.Ş.26. 765 BOA., DH.UMVM., 39-34, 1337.Z.26. 766 BOA., DH.UMVM., 34-45, 1336.Za.17.
338
yatılı okulun masrafı daha fazla olmaktaydı. Ancak çevre kaza ve karyeden gelen
öğrencilerin okulda barınabilmeleri öğrencilerin öğretmen okullarını tercih
etmelerinde önemli rol oynayacaktı.
Bazı vilayet darülmuallimatları mâli sıkıntılar nedeniyle geçici süreliğine
kapanma veya zorunlu tatil edilme noktasına gelmişti.
Karesi’de darülmuallimat eğitimi verilmekteydi. Fakat 1918 senesinde bu okulun
eğitim faaliyetlerinde bulunabilmesi için 1.555.013 kuruşa ihtiyaç duyulmuştu. Mali
sıkıntılar nedeniyle okulun mecburi tatil olduğu ve bu nedenle eğitimde aksamalar
meydana geldiği ifade edilmiştir767. Karesi’de 1917 senesinde eğitim ve öğretim
faaliyetlerini devam ettiren darülmuallimat’ın öğrenci miktarı on sekizdi. Bütçeye
her öğrenci başına günlük altı kuruş ayrılmıştı. Bu şekilde yapılan bir hesapla
gereken tahsisât bütçeye konulmuştur. Fakat bu ödeneğin yetmesinin mümkün
olamayacağı anlaşılmıştır. Bu nedenle süratle miktarın düzenlenmesi 20 Teşrin-i
evvel 1333 (20 Ekim 1917) tarihinde Karesi Mutasarrıfının Dahiliye Nezareti’ne
gönderdiği yazıda belirtilmiştir. Buna ilişkin olarak yapılan geri bildirimde tahsisâtın
110.000 kuruşunun 80 öğrenci mevcudu olan darülmuallimine; 30.000 kuruşunun da
18 öğrencisi olan darülmuallimat’ın daimi masrafları tertibinden ödenmesi uygun
görülmüştür768. Dolayısıyla öğrenci sayısı ile orantılı bir şekilde ödenek verilmesi
söz konusu olmaktaydı ve öğrenci sayısı fazla olan darülmuallimine, daha yüksek bir
oranda pay ayrılmıştı. Darülmuallimatlar vilayetlerde gelişmesi sürdürürken mevcut
ödenekler yeterli gelmiyordu.
Arşiv belgelerine göre, Edirne darülmuallimatı 1919 senesinde eğitim
faaliyetlerini yürütmekteydi ve bu okul için 1919 senesinde bütçeden ayrılan payın
yeterli gelmediği anlaşılmıştır. Edirne darülmuallimatında öğrenci sayısı seneler
itibariyle artmaktaydı. Bu nedenle darülmuallimat’ın yiyecek ve giyecek ihtiyacı için
vilayetin özel bütçesine konulan ödenek sene sonuna kadar yetmemiştir. Bu nedenle
olağanüstü bütçeden olağan bütçeye nakil yapılmasına, vilayet encümeni tarafından
karar verilmiştir. Olağanüstü bütçenin 2. mekteplerin inşaat ödeneği faslından
500.000 kuruş düşülerek olağan bütçenin 13. bölümünün 2. yiyecek maddesine
350.000; 3. giyecek maddesine 60.000, 6. tamirat ve teftişat maddesine 30.000 kuruş
767 BOA., DH.UMVM., 51-44, 1338.M.4. 768 BOA., DH.UMVM., 30-2, 1336.S.10.
339
nakledilmiştir769. Bazı darülmuallimatlarda sosyal veya siyasi olaylar ve mâli
engellere rağmen öğrenci miktarının artmakta olduğu görülür. Ayrıca çeşitli
ödenekler arasında yiyecek, giyedek, tamir gibi kalemlerin olduğu anlaşılır.
Darülmuallimatlarda bir de ana mektebi bulunmaktaydı. Ana mektebinin başta
sınıf veya bina sorunu olmak üzere çeşitli ihtiyaçları oluyordu.
Adana’da da 1916 senesinde Darülmuallimat’ta eğitim yapılmakta olup, bu okula
bağlı Ana Mektebi’nin genişletilmesine karar verilmişti. Adana darülmuallimatı
inşaat masrafı için 1916 senesinde 25.000 kuruş ödenek ayrılmıştır. Fakat bu paranın
yapılacak inşaat ve tadilata yetmeyeceği belirtilmiştir. Bu nedenle ek olarak 11.839
kuruş daha inşaat bedeline ayrılmıştır. Ayrılan bu para ana mektebi için de
kullanılacaktı770.
Ödenek verilirken, darülmuallimin ve darülmuallimat birlikte
değerlendirilebilmekteydi.
Bursa’da 1917 senesinde Darülmuallimat’ta hizmet verdiği sırada, Bursa
Darülmuallimini ve muallimatı için 1917 senesi vilayet bütçesinin 11. faslında
açılacak 3. maddeye 57.000 kuruş ilave edilmişti771
Muğla’da açılan ve 1918 senesinde yatılıya çevrilen darülmuallimat binasına ek
yapılmasına karar verilmişti. Ayrıca okul yatılı olduğu için mutfak, banyo gibi
yerlerin de yapılması gerekmiştir. Bunun için gerekli ödenek alınarak, işlemlerin bir
an önce tamamlanmasına çalışılmıştı772.
1916 tarihinde Kal’a-i Sultaniye livasında Darülmuallimat bulunmaktaydı.
Darülmuallimin ve Darülmuallimat’ta eğitim öğretim için gerekli malzemeler
nedeniyle 1916 senesi bütçesine 118.100 kuruş ilave yapılacaktı773.
Darülmuallimat için farklı kalemlerden ödenek ayrılabilmiştir.
Beyrut’ta da eğitim veren darülmuallimat için, Beyrut vilayetinin 1917 senesi
olağanüstü özel bütçesinden bir kısmı darülmuallimata ayrılmıştır. Buna göre toplam
769 BOA., DH.UMVM., 15-18, 1338.M.30. 770 BOA., DH.UMVM., 16-25. 771 BOA., DUİT, 126-79., 1335.Ş.16. 772 BOA., DH.UMVM., 69-35, 1336.Z.10. 773 BOA., DH.UMUM., 31-10.
340
600.000 kuruş çeşitli kalemlerden düşülerek 16. fasılda yer alan “Darülmuallimat”
faslının 2. daimi masraflara maddesine nakl edilmiştir774.
3.3.4. Öğrenci ve Mezunlar
İncelediğimiz dönem içerisinde darülmuallimatlar sınırlı süre eğitim
vermiştir. Zira çoğu 1915 senesinde açılan vilayet darülmuallimatlarında öğrenim
süresi beş sene olarak belirlenmişti. Böylece vilayet darülmuallimatları ancak 1919
senesinden itibaren mezun verebilmiştir. Mezun sayıları da öğrenci sayısına kıyasla
az sayıdadır. Dolayısıyla ortalama 50-60 öğrencinin eğitim gördüğü
darülmuallimatlarda mezun sayısı on-on beş kişiden ibaretti. Bir de sınıfta kalan
öğrenciler olmaktaydı ve bu da mezun sayısını düşürmekteydi.
Örneğin, Halep’te 1915 senesinde darülmuallimat’ta eğitim verilmekte olup, bu
okulda 1915-1916 eğitim öğretim yılı sonunda yapılan genel sınav sonuçlarına göre
üç öğrenci sınıfını geçememişti. Bunlar: 3 no’lu Emine Hanım, 7 no’lu Emine Hanım
ve 8 no’lu Sakine Hanım’dır775.
Darülmuallimatlarda okuyan öğrenci sayılarına ilişkin örneklere aşağıda
değinilmiştir. Buna göre;
Konya Darülmuallimatı ilk mezununu 1919-1920 eğitim yılında vermişti.
1915—1916 eğitim öğretim yılında birinci sınıfta 18 öğrenci vardı. 1916-1917 de
ise yine ilk sınıfta 28; ikinci sınıfta 13 öğrenci öğrenim görmekteydi. Beş senelik
darülmuallimat’ta beşinci sene sonunda 1919-1920 eğitim yılında sekiz mezun
verilmişti776.
Bursa Darülmuallimatı bir dönem kapanıp tekrar açılmasına rağmen 1921-22
eğitim yılına kadar 549 öğrenciye eğitim vermiştir. Fakat bu seneye kadar okulun
verdiği mezun toplamı 34 kişidir. Edirne Darülmuallimatı 1919-1920 eğitim yılında
ilk defa olarak 27 mezun verebilmiştir.1923-24 öğretim yılında 139 yatılı öğrencisi
olan Edirne Darülmuallimatı yalnız 2 öğrenci mezun etmiştir777. Dolayısıyla öğrenci
sayısı fazla gibi görünen darülmuallimatların beş sene eğitim süresi olması ve çeşitli 774 BOA., DH.UMVM, 19-40, 1336.R.15. 775 BOA., MF.ALY, 105-70, 1335.S.23. 776 Çıpan, agt, s.113. 777 Yücel, age., s.531-533.
341
nedenlerle mezun olamayanları da düşündüğümüz zaman sınırlı sayıda mezunla
karşılaşmaktayız.
1923-1924 eğitim öğretim döneminde taşra darülmuallimatlarında eğitim alan
öğrenci sayıları ise aşağıdaki tabloda gösterilen şekliyledir:
Tablo 95.Taşra Darülmuallimatları Öğrenci Sayıları (1923-1924)778
Darülmuallimatlar Öğrenci Sayısı (Tüm
sınıflar ve gündüzlü ve
yatılı dahil)
Edirne 208
İzmir 181
İstanbul 435
Adana 78
Bursa 230
Sivas 124
Konya 174
Toplam 1430
Tabloya bakıldığında, son defa olarak darülmuallimat adıyla anılan ve
sonrasında muallim mektebi olarak isimlendirilen eğitim kurumlarının öğrenci
sayılarının tarihsel bakış açısıyla önceki yılları da ele aldığımız zaman yüksek olduğu
ifade edilebilir. Tabi bu dönemde darülmuallimatta eğitim süresi beş yıldı ve
yukarıda da ifade edildiği üzere mezun sayısı bu rakamın hayli altında
kalabilmekteydi ki esas önemli olan kısım mezun sayısı olsa gerektir.
3.4. Cumhuriyet’in İlanı Sonrasında Darülmuallimler
Birinci Dünya Savaşının başlaması ve uzun bir süre devam etmesi ve yeni
Türkiye Cumhuriyeti’nin kurulması sürecinde darülmuallimin ve muallimatlar
sayı itibariyle azalmıştı. Fakat belli merkezlere toplanan darülmualliminlerde
778 Eğitim İstatistikleri, 1839-1924, s.295
342
öğrenci sayısı bir hayli fazlaydı. Özellikle milli mücadele yıllarında ve müteareke
döneminde ise, darülmuallimin binaları işgale uğramıştı.
Ankara Darülmuallimini ve muallimatı 1921 senesinde kapatılmıştı. Bu
okulların kapatılması meselesi, mecliste görüşülmüştü. Meclis-i Umumi
tarafından kapatılan bu mektepler için ayrılan ödenekler başka yerlerde
kullanılmak üzere kaldırılmıştı. Dönemin Maarif Vekili Hamdullah Efendi
okulların kapatılmasını maddi gerekçelere dayandırmaktaydı779.
Birinci Dünya Harbi sırasında eğitim veren Darülmualliminlerin sayısı on
dörde düşmüştür. Hatta bir çok vilayette eğitim veren darülmualliminlerin
azaltılması ve bazı büyük merkezlerde toplanması konusu tartışılmıştı.
İzmir Mebusu Hamdi Bey, Ankara Darülmuallimini ve muallimatı maaş
ve masraflarının muvazene-i umumiyeden ödenmesine ilişkin 20 Aralık 1920
tarihinde bir kanun teklifi vermiştir. Bu sırada söz alan Aydın Mebusu Tahsin
Bey; incelemelerine göre işgal altında olmayan on dört darülmualliminin mevcut
olduğunu belirtmiştir. Bu okullarda toplam 900 öğrenci öğrenim gördüğünü
belirten Tahsin Bey, bu 900 öğrencinin 14 darülmuallimine taksim edildiğinde
her okula 50-60 öğrenci düşeceğini hesap etmişti. Tahsin Bey, 50-60 öğrenci
için bir darülmuallimin idare etmenin uygun olmadığını ve bunların
birleştirilmesi gerektiğini söylemiş, binası uygun olan üç dört mektebe bu
okulların toplanmasının uygun olacağını dile getirmişti. Fakat bu görüş o
dönemde reddedilmiş780, daha sonra ise kabul edildiğini on üç darülmualliminin
1923-1924 senesinde eğitim vermesinden anlamaktayız.
Savaş nedeniyle okul binalarından çeşitli şekillerde istifade edilmişti. Bazı
okul binaları işgal edilirken bazıları hastane olarak kullanılmıştır. Bazıları da
askeriye tarafından çeşitli amaçlar için geçici süre alınmıştır.
7 Ocak 1922 tarihinde İzmit Mebusu Hamdi Namık Bey mecliste, Ankara
Darülmuallimat’ının üç aydan beri neden kapalı olduğunu sormuştur. Buna
verilen cevapta Sakarya Harbinde görülen lüzum üzerine hastane olarak askeriye
tarafından kullanıldığı cevabı verilmiştir781.
779 TBMM Zabıt Ceridesi, C:14, TBMM Matbaası, Ankara, 1958, s.68,69. 780 TBMM Zabıt Ceridesi, C 7, TBMM Matbaası, 1944 Ankara, s.193,194. 781 TBMM Zabıt Ceridesi, C:16, TBMM Matbaası, Ankara, 1958, s.261,262.
343
Meclisin açıldığı sene darülmualliminlerin kapatılmasına ilişkin olarak,
meclise teklif dahi verilmiştir. Kütahya mebusu Besim Atalay’ın verdiği kanun
teklifinde “Darülmualliminlerin lağvı ve sultanilerin idadiye dönüştürülmesi” yer
almaktaydı. Besim Bey memlekette öğretmen yokluğuna değinmiş, bunun
yanında sultaniler ile darülmualliminler arasında da bir uyuşmazlık olduğunu
belirtmiştir782.
1923-24 eğitim öğretim yılında mâli sıkıntılar içinde ve çeşitli sorunlara
rağmen eğitime devam eden öğretmen okullarında nicelik azaltılarak nitelik elde
edilmek istenilmiştir. Bu şekilde kız öğretmen okullarının sayısı 7’ye,
darülmualliminlerin sayısı 13’e indirilmiştir783.
Cumhuriyetin kurulduğu yıllarda on üç darülmuallimin ve yedi
darülmuallimat bulunuyordu. Darülmuallimin olan merkezler; Edirne, Erzurum,
İzmir, İstanbul, Adana, Ankara, Balıkesir, Bursa, Diyarbakır, Sivas, Trabzon,
Kastamonu ve Konya idi. Darülmuallimat eğitimi verilen vilayetler ise
darülmuallimini olan merkezlerin bir kısmını teşkil ediyordu ve bu vilayetler
Edirne, İzmir, İstanbul, Adana, Bursa, Sivas ve Konya idi784.
Cumhuriyet’in ilanı (1923) sonrasında darülmuallimin ismi değiştirilmiş,
darülmualliminlere muallim mektebi denilmişti. Daha sonraki tarihlerde bu
okullara öğretmen okulu adı verilmişti.
Örneğin, Kastamonu’da 1884 senesinde açılan Darülmuallimin 1924-1925
ders yılında muallim mektebi olarak anılır olmuştu785.
Mustafa Kemal’in cumhurbaşkanı sıfatıyla imzaladığı bir kararname ile
1915 tarihli darülmuallimin ve darülmuallimat nizamnamesi feshedilmiştir. 22
Haziran 1915 tarihli darülmuallimin ve darülmuallimat nizamnamesinin feshine
dair maarif vekaletince düzenlenen ve şura-yı devlet riyasetinin 17.6.1930 tarihli
ve 6108 numaralı tezkeresi İcra Vekilleri Heyetinin 21.6.1930 tarihli
782 TBMM Zabıt Ceridesi, C:5, TBMM Matbaası, Ankara, 1981, s.133. 783 Koçer, age., s.66. 784Eğitim İstatistikleri 1839-1924, s.294,295. 785 Selman Tunay Kamer, Kastamonu Eğitim Fakültesi Tarihi (1956-1992), Gazi Üniversitesi, (Yayınlanmamış Yükseklisans Tezi), Ankara, 2008, s.6,7.
344
toplantısında kabul edilmişti786. Dolayısıyla, 1930 senesinde 1915 tarihli
darülmuallimin ve muallimat nizamnamesi kaldırılmıştı.
Darülmualliminin açıldığı 1848 senesinden tam bir asır sonra memlekette,
dönemin Milli Eğitim Bakanı Reşat Şemseddin Sirer’in verdiği bilgiye göre, on-
on iki kadar öğretmen okulu bulunmaktaydı787.
786 BCA., 30.18.01.02.12.43.3. 787 Reşat Şemseddin Sirer, “100 Yıl Sonra Muallim Mekteplerinden Eğitim Enstitüsüne Geçişin Mucip Sebepleri”, Yeni Bilgi, S 10, 1948, 2-4
345
DÖRDÜNCÜ BÖLÜM
DARÜLMUALLİMİN VE DARÜLMUALLİMATLARDA TEFTİŞ VE
DENETİM
Teftiş ve denetim kavramlarının tanımı ve teftiş veya denetimin modernleşme
dönemindeki gelişim süreci bu bölümde öncelikli olarak değineceğimiz hususlar
arasındadır. Çeşitli tarihlerde yürürlüğe giren eğitimle ilgili nizamname ve
talimatnamelerde yer alan hükümler darülmuallimin ve muallimatta teftiş konularını
da içermektedir. Bu nedenle doğrudan teftiş konusunda hazırlanan nizamnameleri
veya öğretmen yetiştiren kurumlarla ilgili nizamnamelerde yer alan teftişle ilgili
hükümlerin incelenmesi de gerekecektir. Tanzimat döneminde heyet-i teftişiye,
vilayet maarif ve ibtidâîye müfettişleri gibi görevliler doğrudan eğitimde teftiş
konusuyla vazifelendirilmişlerdir. Gerek bu görevlilerin, gerekse vilayetlerde maarif
müdürleri gibi diğer kimselerin teftiş konusundaki vazifeleri ve uygulamaları
darülmuallimin ve muallimat müdür, muallim ve öğrencilerini de doğrudan veya
dolaylı bir şekilde etkilemekte veya kapsamaktadır.
4.1.DENETİM, TEFTİŞ VE DİSİPLİN
Denetim788, disiplin789 ve teftiş790 kavramlarının anlamsal açıdan yakın oldukları
bilinmektedir. Bu nedenle öncelikle bu kavramların ne ifade ettiklerine bakmak
gerekecektir.
Denetleme, kurumdaki işlerin verilen emirlere, yasalara, planlara, bütçelere
uygun olarak yapılıp yapılmadığının yönetici tarafından gözlemlenmesidir791. Bir
788 Denetim: Denetlemek işi, murakabe, kontrol bk.Türk Dil Kurumu Türkçe Sözlük, cilt:1, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 1998, s.553 789 Disiplin: Bir topluluğun, yasalarına ve düzenle ilgili yazılı ve yazısız kurallarına titizlik ve özenle uyması durumu, sıkı düzen, zapturapt, 2- Kişilerin içinde yaşadıkları topluluğun genel düşünce ve davranışlarına uymalarını sağlamak amacıyla alınan önlemlerin bütünü. 3- Öğretim konusu olan veya olabilecek bilgilerin bütünü, bilim dalı..bk. Türk Dil Kurumu Türkçe Sözlük, cilt:1, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 1998, s.600 790 Teftiş: gereği gibi sorup araştırma, doğrusunu bulmak için arayıp tarama, muayene, kontrol (tahkik) bk.Ferit Develioğlu,age., s.1059
346
kurumda yapılan denetim, kurumun amir veya idarecileri tarafından denetlenmesini
ifade etmektedir792. Denetim, planlı, sürekli, nesnel, açık ve demokratik,
koordinasyon halinde ve bütüncül özellikler taşır793.
Denetim her alanda yapılabilir, eğitim alanındaki denetim ise, bir eğitim
kurumunda öğrenciler için olduğu gibi çalışanları da kapsar. Disiplin ise daha çok
öğrenciler için kullanılan bir tâbir gibi algılanır. Herhangi bir eğitim kurumunda
disiplin kuralları söz konusu edildiğinde, ilk anda bu kuralların öğrencilerle ilişkili
olduğu düşünülür.
Disiplin, öğrencilerin istenilir davranışlar sergilemesine çalışmak ve iyi
davrananların ödüllendirilmesi, kötü yapanların da cezalandırılması sürecinı ifade
eder. Eğitim alanında okul disiplin işlerinin yürütülmesinde müdür sorumlu ve
yetkilidir. Disiplin soruşturmalarının yapılması için disiplin kurulları
oluşturulmaktadır794.
Gerek öğrenciler, gerekse çalışanlar için çeşitli disiplin cezaları
düzenlenmöektedir. Bu cezalardan uyarma, kınama, geçici ve uzun süreli
uzaklaştırma cezaları öğrenciler için uygulanagelmekte iken çalışanlar için de
disiplin cezaları uyarma, kınama, aylıktan kesme, kademe ilerlemesinin
durdurulması, devlet memurluğundan çıkarılma şeklinde sıralanabilir.
Okullarda öğrencilerin disiplinsiz davranışları görüldüğü zaman, cezaların
yetersizliği ve okulun disiplinsiz olması konuları söz konusu olmaktadır. Bu nedenle
daha sıkı bir disiplin ve cezaların artırılması ile soruna çözüm yolu aranmaktadır795.
Oysa, öğretmen sınıfta disiplini sağlamakla görevlidir. Disiplin sağlanırken amaç
öğrencileri baskı altında tutmak değildir. Günümüzde disiplin anlayışı öğrencilerin
iyi taraflarının ön plana çıkartılmasına çalışmak olarak yerleşmektedir796.
Dolayısıyla disiplin zaman içerisinde tutum ve algıların değişim sürecinde farklı
anlamlar kazanmıştır.
791 Kaya, age., s.126. 792 Cavit Binbaşıoğlu, Eğitim Yöneticiliği, Binbaşıoğlu Yayınevi, Ankara, 1988, s.74. 793 Hüseyin Başar, Eğitim Denetçisi, Pegema Yay., İstanbul, 2000, s.10. 794 Taymaz, Okul Yönetimi, s.178, 179. 795 Sadrettin Celâl Antel, Maarifimiz ve Meseleleri, Remzi Kitabevi, İstanbul, 1939, s. 135. 796 Ilgar, age.
347
Denetim ve disiplin kavramlarına göre, teftişin daha somut bir anlam taşıdığı
söylenilebilir. Çünkü teftişte doğrudan bir gözlemleme ve değerlendirme süreci
vardır.
Teftiş kamu yararına davranışı kontrol etme süreci olarak kısaca tanımlanabilir.
Yapılan işlerin kanun, tüzük, yönetmelik ve emirlere uygun olup olmadığı denetlenir.
Kurumun amaca uygun bir şekilde çalışması ancak teftiş veya denetim ile
belirlenebilecektir797. Teftiş yönetim işinin bir parçasını teşkil eder. Belirlenen eğitim
ve öğretim amaçlarının, eğitim kurumlarında gerçekleştirilme derecesi, teftiş ve
değerlendirme ile ortaya çıkmaktadır798.
Günümüzde teftiş ve değerlendirme işleri ilköğretim ve bakanlık müfettişleri
tarafından yerine getirilmektedir. İlköğretim ve bakanlık müfettişleri teftiş ve
denetleme dışında, mesleki yardım ve işbaşında yetiştirme, inceleme ve araştırma ile
soruşturma görevlerini yürütmektedirler799. Günümüzde, Milli Eğitim Bakanlığı
bünyesinde bulunan iki kuruldan biri teftiş kuruludur. Bu kurul “Teftiş Kurulu
Başkanlığı” şeklinde maarifin merkez teşkilatında yer alır.
Tebliğler Dergisi’nde Şubat 2001 tarihinde yayınlanan, 2521 sayılı “Milli
Eğitim Bakanlığı İlköğretim Müfettişleri Başkanlıkları Rehberlik ve Teftiş Yönergesi”
otuz madde ve dört bölümden oluşmaktadır.800 Buna göre, kurumların teftişindeki
amaçlar;
Türk milli eğitiminin genel amaç ve temel ilkelerine uygun olarak, kurum
amaçlarının gerçekleştirilmesinde yönetici, öğretmen ve diğer personelin
çalışmalarını yönlendirmek; Kurumların program ve düzenleyici kurallara uygun
çalışıp çalışmadıklarını denetlemek, düzeltici ve geliştirici önlemler almak; Kurum
personelinin görevi başında yetişmelerini sağlamak, çalışmalarını objektif olarak
ölçmek ve değerlendirmek, kurum personeli arasında birlik ve dayanışmaya,
hizmetin yürütülmesinde, planlama, eş güdüm ve uygulamaya katkıda bulunmak;
Eğitim öğretimle ilgili sorunları belirlemek ve çözümüne yardımcı olmak; İnsan
gücü, tesis, araç-gereç ve zamanın ekonomik ve verimli kullanılmasını sağlamak; 797 Haydar Taymaz, Teftiş-Kavramlar, İlkeler, Yöntemler, Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi Yay., Ankara, 1982, s.1-3. 798 Kaya, age., s.184. 799 Yahya Kemal Kaya, Eğitim Yönetimi-Kuram ve Türkiye’de Uygulama, Bilim Yayıncılık, Ankara, 1999, s.184. 800 www.mevzuat.meb.gov.tr
348
Kurumun çevreyle bütünleşmesine, yönetici, öğretmen ve veliler arasında uyumlu
ilşkiler kurulmasına katkıda bulunmak; Güdülemeyi ve morali artırmak; iş doyumu
sağlamak, üretim ve verimliliği en üst düzeye çıkarmak şeklinde ifade edilir.
Teftiş işleri doğrudan müfettişler eliyle yürütülmektedir. O halde, müfettiş,
eğitim ve öğretimin ilgili yasalar ve öğretim programlarında belirtilen amaç, ilke ve
kurallara göre yürütülüp, yürütülmediğini kontrol etmekle görevli kimsedir801.
Günümüzde, müfettiş ilköğretim okullarına rehberlik ve teftiş olmak üzere iki
amaçla senede iki defa gitmektedir. Öncelikle rehberlik amacıyla okulları inceleyen
müfettiş, daha sonraki vazifesinde ders teftişleri yapmaktadır.
Milli Eğitim Bakanlığı, “İlköğretim Müfettişleri Başkanlıkları Rehberlik ve
Teftiş Yönergesi”nde teftiş ve rehberlik birlikte ele alınmıştır. Milli Eğitim Bakanlığı
Teftiş Kurulu Yönetmeliği’ne göre802, teftiş kurulu eğitim kurumlarının
gelişmelerini, görevlilerin şevk ve liyakatla çalışmalarının sağlanmasında rehberlikte
bulunmakla görevlidir. Yönetmelikte müfettişler için, “…genel denetimler sırasında,
bakanlık merkez, taşra ve yurt dışı teşkilatı ile okul, kurum ve bağlı kuruluşların, her
türlü iş ve işlemlerinin yürürlükteki mevzuat hükümlerine uygunluk durumu
belirlenir. Özellikle öğretim kurumlarında, eğitim öğretim alanında gelişen ve
değişen yeni teknolojiler paralelinde etkinliklere yönelinmesi ve görevlilerin iş
başında yetişmeleri ve göreve yatkınlıklarının artırılması hususlarında rehberlikte
bulunurlar…” ifadeleri yer alır. Günümüzde teftiş denilince ders teftişi
anlaşılmaktadır. Fakat teftiş çok boyutludur.
Eğitim kurumlarında teftiş uygulamaları kapsamında, müfettişin sınıfa girerek
öğrenci, öğretmen ve dersin işleyişini kontrol etme süreci olduğu gibi teftişin
çeşitleri de vardır. Teftişler aşağıdaki şekillerde yapılabilmektedir803:
I- Genel teftişler
II- Ders teftişleri
III- Sınav teftişleri
IV- Soruşturmalar
V- İncelemeler
801 Demirtaş, age., s.107. 802 www.mevzuat.meb.gov.tr 803 Taymaz, Teftiş, s.109.
349
VI- Araştırmalar
Teftiş sürecinin uygulanışına göre, denetim, kontrol, gözetleme, nezaret,
murakabe, tahkik, soruşturma, tetkik, inceleme, araştırma, rehberlik, mesleki yardım,
danışma ve yetiştirme işlemleri vardır. Müfettişlerin bazı mesleki ve kişisel
niteliklere sahip olmaları gerekmektedir804.
Ders teftişi, okullarda öğretmenlerin çalışmalarını, uygulamalarını ve
yöntemlerini, öğrencilerin yetişme düzeylerini kapsamaktadır ve dershane, labaratuar
ile atelyelerde yapılabilmektedir805. Ders teftişi bir anlamda öğretmen ve öğrenci
performansının değerlendirilmesine yönelik çalışmalardır.
Ders denetiminin amaçlarından öncelikli olanı öğretmeni tanımaktır. Öğretmenin
görevlerini yapıp yapmadığını, öğretim yöntemlerindeki eksiklikleri belirlemek ve
gidermek, öğrenci başarısının ölçülmesindeki yöntemleri geliştirmek, öğretmenin
öğretimdeki başarısını denetlemek şeklinde sıralanabilir806.
Teftiş veya denetim sonrasında usule aykırı durumlar ortaya çıkarsa bunların
soruşturulması ve soruşturma sonucuna göre de çeşitli cezaların verilmesi söz konusu
olmaktadır.
Soruşturma üç şekilde başlatılmaktadır. Bunlardan ilki yazılı şikâyetlerdir.
Diğeri yazılı ve belgeli yapılan ihbarlardır. Sonuncusu da teftiş sırasında ortaya çıkan
suçlardır807.
Yönetilenlere yönetsel düzene aykırı davranışlarından dolayı yönetimce verilen
cezalara yönetsel ceza denmektedir. Yönetsel cezalar hukuk kurallarına
dayandırılmış olmalıdır. Bu cezalar kamu görevlilerine ve öğrencilere
verilebilmektedir. Okul müdürünün disiplin amiri ilçede milli eğitim müdürü, üst
disiplin amiri de kaymakam iken, il merkezinde de il milli eğitim müdürüdür808.
4.1.1.Osmanlı Eğitim Sisteminde Teftişin Tarihi
804 Müfettişlerin nitelikleri ve yetiştirilmesi konusunda bk. Haydar Taymaz. “Müfettiş Nitelikleri ve Yetiştirilmesi”, Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi Dergisi, C:9, S:1; 1976, s.357-365. 805 Taymaz, Teftiş, s.89-91. 806 Ders denetimi konusunda bk. Haydar Taymaz, “Ders Denetimi”, Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi Dergisi, C:17, S:1 , ss,9-19 Ankara, 1984, s.10. 807 Taymaz,Teftiş, s.158. 808 Ilgar, age., s.157, 158.
350
Osmanlı Devleti’nin klâsik döneminde eğitim, medreselerde ve sıbyan
mekteplerinde yürütülmekteydi ve bu kurumlarda da teftiş söz konusu idi. Fakat
günümüzdeki eğitim sistemine yakın teftiş uygulamalarını, Osmanlı Devleti’nin son
döneminde görmekteyiz. Modernleşme sürecinde açılan çeşitli derecedeki mektepler
ile teftişin gelişimi paralel olmuştur.
Osmanlı Devleti’nde klâsik dönemde ilmiye sınıfının denetimi medreselerde ve
camilerde, vakfiyelerinde bulunan mütevelli, nâzır ve noktacılar tarafından
yapılmaktaydı. Kaza merkezlerinde ise kadı müfettişleri teftişte bulunuyorlardı809.
Dolayısıyla ilk dönemlerde eğitimde, teftişle ilgili mütevelli, nazır ve noktacı gibi
görevlilerin olduğu anlaşılmaktadır. Çeşitli mekteplerin açılması ile bu görevlilerin
isimleri ve görevleri de değişecektir. Çünkü bu görevliler vakıf çalışanları olup,
eğitimin maarif nezaretine devrinden sonra farklılıklar olmuştur.
Osmanlı Devleti’nde teftişin ne zaman başladığı konusu ile teftiş ve denetimin
amacına uygun ve yaygın bir şekilde yapılıp yapılmadığı hakkında genel bilgiler, bu
konuda bir kanaat oluşturması bakımından önemlidir. Osmanlı Devleti’nde eğitim
alanında önemli gelişmelerin gerçekleştirildiği II. Mahmut zamanında, teftişle ilgili
gelişmelerin temeli de atılmıştır.
Teftiş hizmeti 1838 tarihinde, mahalle mekteplerindeki öğretmenlerin mesleki
yeteneklerini tespit etmek amacıyla başlamıştır.810.1838 senesi bilindiği üzere
rüşdiye mekteplerinin açılmaya başladığı tarihtir. Bu okullarda eğitim ve öğretimin
aksamadan yürümesi ve öğretmenlerin mesleki yeteneklerinin saptanması amacıyla,
görevli memurlarca teftişi söz konusu edilmiştir811 ve Meclis-i Umur-ı Nafia’nın
1839 senesinde hazırlamış olduğu layihada teftiş hizmetlerine değinilmektedir812.
1846 senesinde okulların teftişini yürütecek iki görevli bulunmakta idi. Bunlar;
Mekâtib-i Sıbyan Muinliği ile Mekâtib-i Rüşdiye Muinliği813 idi814. 8 Nisan 1847
809 Baltacı, age., s.58. 810 Kamil Su, Türk Eğitiminde Teftişin Yeri ve Önemi, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul, 1974, s.2. 811 Taymaz, Teftiş, s.12. 812 Su, age., s.53. 813 Muin terimi, müfettiş ile aynı anlamda kullanılmıştır. Teftiş hizmeti görenlere müfettiş denilmektedir. 1862 den sonra muin kelimesi yerini müfettişe bırakmıştır. Bk. Kamil Su “Türk Eğitiminde Teftişin Yeri ve Önemi” Milli Eğitim Basımevi, İstanbul, 1974; Rüşdiye ve sıbyan mekteplerini teftiş etmek üzere 1862 senesinde görevli memurlara müfettiş denilmeye başlanmıştır.bk. Haydar Taymaz, Teftiş-Kavramlar, İlkeler, Yöntemler, Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi Yay., Ankara, 1982.
351
tarihinde yayımlanan “Sıbyan Mekatibi Hocaları Efendilere İta Olunacak Talimat”
ile mektepleri, teftiş etmek ve hocalara yol göstermek üzere müfettişler
görevlendirilmiştir815. Dolayısıyla 1838 senesinden itibaren teftiş konusundaki
gelişmeler neticesinde, müfettişin görevlendirilmesi 1847 senesinde gerçekleşmiştir.
1869 maarif-i umumiye nizamnamesi ile teftiş işi bakanlığın resmi görevi haline
gelmiştir. Maarif-i umumiye nizamnamesi ile iki teftiş memuriyeti kurulmuş idi.
Bunlardan biri, Rumeli Yakası Mekâtib-i Rüşdiye ve Sıbyaniye müfettişliği diğeri
Anadolu Yakası Mekâtib-i Rüşdiye ve Sıbyaniye Müfettişliğidir816. 1870’lerde teftiş
vilayetlerde vilayet maarif meclisi üyeleri tarafından görülüyordu817. Bu meclislerde
müfettişler bulunmaktaydı818. Vilayetlerde oluşturulan maarif meclislerinin görevleri
arasında teftişin de yer aldığı anlaşılmaktadır.
Maarif meclisleri okulların teftiş ve geliştirilmesi ile ilgili işlere bakmak, her yıl
vilayetin eğitim bakımından durumunu, bu konuda yapılması gereken işleri maarif
nezaretine bildirmek ile görevli idi819.
1876 tarihli yönetmelikte geçen meclis-i kebir-i maarif üyesi müfettişlerin,
ilkokulları da teftiş eden umumi maarif müfettişleri olduğu anlaşılmaktadır. İlk
zamanlar müfettişler eğitim öğretim ve yönetim görevi yapanlara yardımcı olacak,
yol gösterecek, rehberlik edecek bir memuriyet olarak düşünülmüştü820.
1897 tarihinde teftiş memurları sekiz gruba ayrılmıştır. Her bir dairenin ayrı
müfettişi bulunmakta idi. Buna göre821,
I- Mekâtib-i âliye ve hususiye müfettiş-i umumisi,
II- İki mekâtib-i idadiye müfettişi,
III- Altı erkek mekâtib-i rüşdiye müfettişi,
IV- Üç kız mekâtib-i rüşdiye müfettişi,
V- Sekiz mekâtib-i ibtidâîye müfettişi,
VI- Dört kütüphaneler müfettişi,
814 Kodaman, age., s.49. 815 Su, age., s.2. 816 Kodaman, age., s.49-51. 817 Su, age., s.54. 818 Taymaz, Teftiş, s.12. 819 Su, age., s.4. 820 Su, age., s.55,66. 821 Kodaman, age., 56.
352
VII- Yedi matbaalar müfettişi,
VIII- Bir kütüb ve risaleler vakfiye müfettişi, bulunuyordu.
Köy veya kasabalarda bulunan ibtidâî mekteplerinde yapılan teftiş sırasında ne
gibi sorular sorulduğunu, bir kazaya ait teftiş raporundan anlayabilmekteyiz. Buna
göre teftişin konuları şöyle sıralanabilir822:
a. Okul binası
b. Ders araç gereçleri
c. Hesap bilgileri
d. Mektebin kütüphane ve müzesi
e. Okulun bulunduğu yer
f. Muallimler
g. Muallimin mektebe özen veya önem gösterip göstermediği
h. Muallimin eğitime özen veya önem gösterip göstermediği
i. Köylerde ihtiyar heyetinin eğitim hizmeti
j. Muallimin mektebin gelişmesine katkıları.
Osmanlı Devleti eğitim sisteminde, teftiş, darülmualliminler kurulmadan önce
başlamış, fakat eğitim sistemine, yakın bir zamanda girmiştir. Bu nedenle Osmanlı
Devleti’nde darülmualliminlerde yaygın bir şekilde eğitim verildiği yıllarda modern
anlamda ve köklü bir teftişten söz etmek zordur.
4.1.2.Teftişle İlgili Nizâmnâme ve Talimatnameler
Osmanlı Devleti eğitim sisteminde, teftişle doğrudan ilgili olarak müfettişlerin
1847 senesinden itibaren vazifelendirildiğine değinmiştik. Bunun yanı sıra,
denetimle dolaylı olarak ilgili görevliler oldukça fazladır. Yerine göre kaymakam,
vali, maarif müdürü, maarif meclisi vb. denetim sürecinde rol oynamaktadırlar.
Maarif alanında yapılan teftişlerde görev alan müfettişlerin çeşitleri ile teftiş
birimleri şöyle sıralanabilir:
I- Heyet-i Teftişiye
II- Vilayet Maarif Müfettişleri
822 BOA., MF.HTF., 5-42, 1336.M.15.
353
III- Tedrisat-ı İbtidaiye Müfettişleri
Bu görevlilerle ilgili bilgilere ve talimatname maddelerine aşağıda
değinilmiştir. Teftişle ilgili nizamnamelere geçmeden önce, maarif-i umumiye
nizamnamesinde teftişle ilgili hükümlerin neler olduğu konusuna açıklık getirilebilir.
1869 tarihli ve eğitim tarihimizde temel nitelikteki bu nizamname mektepleri
derecelerine göre ayırmış ve her mekteple ilgili olarak kayıt, dersler, sınavlar gibi
konulara değinmiştir. Hususi mektepler hakkında da bilgiler bulunan nizamnamede,
teftişle ilgili doğrudan bir bölüm bulunmamaktadır. Nizamnamenin dördüncü
bölümü muallimlere dairdir ve burada bir maddenin teftişle ilgili bir hüküm
içerdiğini görmekteyiz. Buna göre, yüz sekseninci maddede “Sıbyan mektebi
muallimlerinin mekatibin nizamat-ı dâhiliyesine muhalif harekette bulunanlar kusur
ve kabahatleinin derecesine göre resmen tevbih ve tekdir olunur ve o mukavele kusur
ve kabahat tekrar eder ve icra olunacak tevbih ve tekdirin tesiri görülmez ise
hizmetlerinden ihraç edilir”823 ifadeleri yer alır. Bu madde öğretmenlerin denetimi
ile ilgilidir. Öğretmenler hakkındaki bu ifadelerde öncelikle uyarı cezasının
uygulandığını görmekteyiz. Uyarıdan sonra kusur ve kabahat devam ettiği takdirde
öğretmen görevden uzaklaştırılmaktadır. Maaştan kesinti gibi ara cezalar henüz
bulunmamaktadır. Teftişle ilgili olarak çıkarılan nizamname ve talimatnamelere
kronolojik olarak aşağıda yer verilmiştir.
4.1.2.1.Rumeli Vilayeti Maarif Müfettişlerinin Görevleri
Rumeli’de maarif müfettişlerinin görevlerine ilişkin talimatname 1891 tarihine
aittir.Bu talimatname yalnız Rumeli’deki eğitimle ilgilidir ve bu bölgede yer alan
vilayetlerde eğitimin teftişi ile görevli kimselerin görev ve sorumlulukları
talimatnamede yer almaktadır.
18 Mayıs 1307 (30 Mayıs 1891) tarihinde “Rumeli Vilayeti Maarif
Müfettişliğinin Görevlerine Dair Talimat” yayınlanmıştır. Talimatname Edirne,
823 Cevad, age., s.505.
354
Selanik, Yanya, Manastır, Kosova ve İşkodra vilayetlerini kapsamaktadır.
Dolayısıyla, Rumeli Maarif Müfettişliği’nin görevi bu vilayetleri içermektedir824.
Talimatnameye göre, müfettiş, maarifi umumiye nizamnamesinin hükümlerini,
emir ve talimatları uygulamaya dikkat edecek, eğitimle ilgili her çeşit gelir ve
giderleri inceleyeceklerdir. Özel ve acil durumları telgraf veya yazı ile maarif
nezaretine bildireceklerdir.
Müfettiş, doğrudan doğruya maarif nezaretinin idaresinde bulunan tüm
mekteplerin teftişi ile ilgilenecek olup, bu mekteplerin idare ve eğitim öğretim
usullerini, resmi programlarını ve özel durumlarını düzenlemeye ve ıslah etmeye
gayret ve dikkat etmek durumundadırlar.
Müfettişin teftiş edeceği daireler arasında maarif meclis ve komisyonları da
bulunmaktadır. Buradaki idare ve muhasebe memurlarının istenilen vasıflara sahip
olup olmadığını da müfettiş inceleyecektir ve gereğini bakanlığa bildirecektir.
Müfettiş, irade-i seniyye ile maarife terk olunan vakıfların gelirlerinin güzel bir
şekilde idare edilmesini sağlayacak, mekteplerin kurulması ve inşası için teşvikte
bulunacaklardır. Darülmuallimin şehadetnamesine sahip ve istenilen vasıflarda
muallimler temin ve istihdam edilmesine dikkat edeceklerdir.
Müfettiş bir yerden başka bir yere gittiğinde görevini yapmak üzere bakanlıktan
aldığı emir doğrultusunda derhal teftişe başlayarak lüzum gördüğü tüm evrak ve
kayıtları inceleyecektir. Müfettiş her vilayetin teftişi son bulduğunda çeşitli puanlar
vererek bunu bakanlığa gönderecektir. Her senenin sonunda tahsil derecesi, mal ve
mülke ilişkin uygulamalar ile gerekli ıslahata ve maarife ilişkin her çeşit gelir,
yardım ve masraflarla ilgili iki mufassal beyanname verecektir825. Talimatnamede
yer alan maddeler göz önüne alındığı zaman müfettişlerin selahiyetlerinin ve çalışma
alanlarının oldukça geniş olduğu görülmektedir. Zira, gerek mâli konularda, gerek
maarif meclisi veya komisyonlarının teftişinde ve gerekse maarifin vakıflara terk
olunan gelirlerinin idare edilmesinde müfettişlerin görev aldıkları anlaşılmaktadır.
4.1.2.2. Vilayet Maarif Müdürlerinin Teftişle İlgili Görevleri
824 BOA., MF.HTF., 1-2, 1308.L.21. 825 BOA., MF.HTF., 1-2, 1308.L.21.
355
Vilayet maarif müdürlerinin görevlerini içeren 1 Kanun-ı evvel 1312 (13 Aralık
1896) tarihli talimatnamede Maarif müdürünün teftişle ilgili vazifelerinin olduğu
görülür826. Talimatnameye göre, maarif müdürleri tüm mekteplerin teftişinden,
talimata ve uyarılara uygun bir şekilde eğitimin yürütülmesinden, vilayet dâhilindeki
kitap ve dergi ile çeşitli evrakların korunmasından, matbaaların nizamname
gereğince çalışmasından ve aksi halde matbaaların uyarılmasından da sorumludur.
Maarif müdürleri, mektepleri aşağıda belirtilen konular bakımından teftiş
etmekteydi:
I- Mekteplerin ruhsatlı olup olmadığı,
II- Eğitimin talimatnameye uygun yapılıp yapılmadığı,
III- Muallimlerin şehadetnameli olup olmadığı,
IV- Kitapların ruhsatnamede belirtilenlerle aynı olup olmadığı,
V- Programdaki ders saatlerine uyulup uyulmadığı.
Eğitim sisteminde orta dereceli okul öğretmenlerinin değerlendirilmeleri
müfettiş raporları ve amirlerin sicil raporlarına göre yapılmaktaydı827.
30 Mart 1920 tarihinde maarif nazırı tüm maarif müdürlüklerine bir yazı
göndermiştir. Yazıda her okul müdürünün senede en az üç defa, her bir muallimin
dersinde bulunmalarını, muallimlerin hal ve hareketleri ile ilmi seviyelerini,
eğitimini, ders anlatmasını ve öğrenciler üzerindeki etkilerini veya disiplinlerini, huy,
karakter ve mizaçlarını, öğrencilerin devamlarına bakıp bakmadığını ve öğrencilere
verdikleri görevleri incelemeleri gerektiğine yer verilmiştir. Bakan, müdürlerin
inceleme ve teftiş sonuçlarını özel bir deftere kaydetmelerini istemiştir828.
Dolayısıyla müdürler teftişte önemli görevler üstlenmişlerdir. Maarif müdürlerinin
teftiş konusundaki görevlerinin öğretmenleri denetlemeye yönelik olduğu ve bilfiil
yürütüldüğü anlaşılmaktadır.
4.1.2.3. Tahsil-i İbtidaiye Dairesi ve Teftiş İle Muvazzaf Olan Memurinin
Vezaifi Hakkında Nizamname
826 M.S. (1316), s.136-138. 827 Taymaz, Teftiş, s.90. 828 BOA., MF.HTF, 8-107, 1338.B.10.
356
19 Haziran 1326 (2 Temmuz 1910) tarihinde “Tahsil-i İbtidaiye Dairesi ve
Teftiş İle Muvazzaf Olan Memurinin Vezaifi Hakkında Nizamname”
yayınlanmıştır. Nizamname 65 maddeden oluşmaktadır. Buna göre, maarif
müdürü, ibtidâîye mekteplerinde eğitimin nizamname ve talimatname
hükümlerine uygun olarak yürütülmesini sağlamakla görevlidir. İbtidaiye
mekteplerinde ve darülmuallimin-i ibtidâîyelerde eğitim usulünün ıslâhı hakkında
maarif nezaretine teklifte bulunmak maarif müdürünün diğer bir görevidir829.
Nizamnameye göre, maarif müdürü, vali, maarif müfettişi, maarif-i ibtidâîye
müfettişi, maarif müfettiş-i umumileri, kaza kaymakamı ve nahiye müdürünün
teftiş ile ilgili görevleri bulunmaktadır
Teftişle ilgili görevlilerden biri olan maarif müfettişi umumileri, maarif
nezareti tarafından tayin edilmekte olup, belli sayıdadırlar. Tedrisat-ı ibtidâîye
müdürünün başkanlığında bakanlıkta yapılan toplantıda, maarife ilişkin meseleler
görüşülmektedir.
Valilerin eğitimle ilgili iki görevi bulunmaktadır. Biri vilayette hükümeti
temsil etmek, diğeri vilayet maarif meclislerinin başkanlığını yapmaktır. Vali,
vilayete bağlı tüm nahiye ve karyelerde maarif-i ibtidâîye işlerini denetler ve
hükümete ait teftişi yürütür. Darülmuallimin-i ibtidâîyelerin idare meclisi
tarafından her sene düzenlenen raporu maarif müdürü vasıtasıyla vali kabul eder.
Ayrıca vali, maarif nezaretinin hükümet tarafından darülmuallimin-i ibtidâîyeye
ayrılan ödeneği mektebin vergi memuru adına verilmesini emreder.
Vali her sene en az bir defa, tayin edeceği vekil memur ve maarif müfettişi ile
birlikte darülmualliminin müdürü ve vergi memuru da hazır bulunarak mektebin
veznesi ile muhasebesini ve anbardaki mevcudiyeti kontrol ettirir.
Maarif müfettişi de valinin emri altında hareket eder. Vali, aynı zamanda
vilayet dâhilinde bulunan darülmuallimin-i ibtidâîyelerin idare meclislerinin
başkanıdır. İbtidaiye mektepleri muallimlerinin tayini valiye aittir. Fakat maarif
müfettişlerinin de teklif hakkı bulunmaktadır.
Teftişle ilgili olarak diğer bir görevli, maarif-i ibtidâîye müfettişleridir. Bunlar
her sancakta ibtidâîye eğitimine hizmet ederler. Bazı önemli kaza merkezlerinde
829 Düstur, Tertib-i Sâni, C: 2, 1325-1326, Matbaa-i Osmaniye, İstanbul, 1330.
357
de maarif-i ibtidâîye müfettişliği kurulabilir. Maarif-i ibtidâîye müfettişleri
bulundukları sancaklarda ibtidâîye mekteplerini teftiş etmekle görevlidir. Maarif-
i ibtidâîye müfettişleri darülmuallimin-i ibtidâîyelere kabul olunurlar ve
ehliyetname sınavı komisyonlarının üyesidirler.
Kaza kaymakamları ve nahiye müdürlerinin de mektepleri teftişe yetkileri
bulunmaktadır. Bu görevlilerin teftiş konusu, mülkiye memurları, mektep ve bina
yerleri ile hıfzısıhhaya ilişkin idi.
Her kazada çocukların mektebe devamını denetlemek üzere mektep
encümeni oluşturulmaktadır. Vilayetlerde de vilayet maarif-i ibtidâîye meclisleri
bulunmaktadır. Bu meclise vali başkanlık etmektedir. Başkan vekili vilayet
maarif müfettişidir. Üyeler ise, meclis-i idare-i vilayet tarafından seçilen dört
kişi, darülmuallimin müdürü, iki mekteb-i rüşdiye muallimi, iki mekteb-i
ibtidâîye muallimi, maarif nazırı tarafından seçilen iki maarif müfettişi’dir. Liva
maarif-i ibtidâîye meclisleri ise, mutasarrıfın başkanlığında toplanır. Bu
meclisler, liva idare meclisi tarafından seçilen iki üye ile iki rüşdiye ve iki
ibtidâîye muallimininden oluşmaktadır. Liva maarif müfettişleri ile kaza fahri
maarif vekilleri bu meclisin doğal üyesidirler. Bu meclis senede iki defa birer ay
süreyle toplanmaktadır.
Görüldüğü üzere gerek meslisler, gerek müfettişler ve gerekse idari amirler
tarafından teftiş hizmetleri yürütülmektedir. Doğrudan ve dolaylı olarak teftiş
konusunda görevli bu memurlar vasıtasıyla denetimin çok yönlü olarak yerine
getirildiği anlaşılmaktadır.
4.1.2.4. Maarif-i Umumiye Teşkilatı ve Nizamnamesi’nde Teftişle İlgili
Hususlar
Maarif-i Umumiye Teşkilatı ve Nizamnamesi 1914 tarihinde yürürlüğe
girmiştir830. Bu nizamnameye göre, maarif-i umumiye nezaretinin merkezi hizmeti
iki kısma ayrılmaktadır. Bunlar,
I- İdare Hizmeti
II- Teftiş Hizmeti’dir.
830 BOA., Kavanin ve Nizamat Defteri, No: 26-24, s.76-80 ; Düstur, 2.Tertib, C:6, 1 Teşrinisani 1329-31Teşrin-ievvel 1330, İstanbul, Matbaa-i Amire, 1334, s.1036.
358
Nizamnameye göre tüm mektepler ile memurlar ve muallimlerin eğitim ve
öğretime ilişkin durumlarını teftiş görevi heyet-i teftişiyeye aittir. Maarif müdürleri
ile vilayet müfettişlerinin teftişle ilgili görevlerini takip ve bunların teftiş raporlarını
incelemek ve görüşlerini ifade etmek üzere heyet-i teftişiye oluşturulmuştur831.
Nizamname teftiş konusunda heyet-i teftişiyenin oluşturulması hususuna yer vermesi
bakımından önem taşımaktadır.
4.1.2.5. Vilayet Maarif Müfettişlerinin Görevlerine İlişkin Talimatname
1914 senesinde vilayet maarif müfettişlerinin görevlerine ilişkin talimatname
yayınlanmıştır. Talimatname 44 maddeden oluşmaktadır832.
Talimatnameye göre, vilayet maarif müfettişleri doğrudan doğruya maarif-i
umumiye nazırının idaresi altında olup görevleri şöyledir:
I- Eğitimle ilgili kanun ve nizamlar ile talimatname hükümlerinin düzgün bir
şekilde uygulanıp, uygulanmadığını teftiş etmek,
II- Eğitim ve öğretimin, programlara uygun bir şekilde yürütülmesini denetim
altında tutmak.
III- Mecburi eğitimin yürütülmesine, okullar kurulması ve açılmasına çalışmak.
IV- Eğitim ve öğretimi teftiş ve muallimlere yol göstermek ve uyarmak.
V- Mektep binalarının inşaat ve tamiratını ve mekteblerin sağlık durumunu
incelemek.
VI- Vilayet maarif bütçesinin düzenlenmesi sırasında onay vermek.
VII- Mekteplerin genel işleri ile mali işlerini teftiş etmek.
VIII- Maarif nezareti ve vilayetten eğitimle ilgili işlere dair havale edilecek olan
maddeleri incelemek.
IX- Maarif memurlarının ve tüm muallimlerin hal ve hareketlerini teftiş eylemek.
X- Tedrisat-ı ibtidâîye müfettişlerinin görevlerine ilişkin nizamname
hükümlerinin güzel bir şekilde uygulanmasını gözetim altında tutmak.
831 A.g.b. (KND.). 832 BOA., MF.HTF, 1-79, 1332.B.5; Vilayet Maarif Müfettişlerinin Vezaifine Dair Talimatname Matbaai Amire-İstanbul -1330. Metin için bk. Ek-10
359
XI- Tedrisat-ı ibtidâîye meclisleri ile tüm maarif encümenlerinin bütün işlerini
teftiş eylemek833.
Vilayet maarif müfettişlerinin yukarıda belirtilen görevlerini vilayet
merkezlerinde kurulan darülmuallimin ve muallimatları da kapsadığını belirtmek
mümkündür. Talimatnameden anlaşılacağı üzere öğretmen yetiştiren bu
kurumlarda nizamname ve kanun hükümlerine uygun hareket edilip edilmediğini
vilayet maarif müfettişleri kontrol etmektedir. Aynı zamanda programlar, binalar,
bütçe, memur ve muallimler vilayet maarif müfettişlerinin denetimindedir.
Maarif müfettişleri gidecekleri yerlerde en büyük mülkiye memurunu
görerek maarifle ilgili işlere ait meseleler hakkında bilgi alacaklar ve raporlarına
bu bilgileri de ekleyeceklerdir834.
Talimatnameye göre, vilayet maarif müfettişlerinin duruma müdahale etmek
gibi bir görevleri yoktur. Memur ve muallimlere emir veremezler ve işten el
çektirme gibi yetkileri de bulunmamaktadır.
Vilayet maarif müfettişleri önemli ve acil durumlarda tedrisat-ı ibtidâîye
müfettişlerini, ibtidâîye eğitimine ilişkin hususun teftişine sevk eder ve bu
takdirde durumu hemen maarif müdürüne iletir.
Müfettişler lüzum gördükleri resmi evrakları maarif idareleriyle liva
müfettişlerinden talep edebilirler.
Maarif müfettişleri maarif nezaretinin izni olmadıkça hiçbir eseri veya dersi
mekteplere tavsiye edemezler. Talimatnameye göre, müfettişler yaptıkları teftiş
hakkında her sene haziran ayı sonuna kadar bir plan düzenler ve bakanlığa
sunarlar. Bakanlıkça bu planlar incelenerek düzenlenir ve onaylanır.
Talimatnamede teftişin uygulanışına da yer verilir. Buna göre, müfettişler
mekteplere habersiz bir şekilde gitmekte ve teftişlerini kayıt altına almaktadırlar.
Görev yerlerinde resmi işlemler dışında memur ve muallimlerle görüşmeleri
yasaktır. Müfettişler teftişle ilgili meselelerde memur ve muallimlere sözlü veya
yazılı sorgulama yapabilmektedirler.
Müfettişler, teftiş görevine en uygun bir zamanda başlayarak, senede en az
dokuz ay memur oldukları yeri teftiş etmektedirler. Müfettişler hiçbir yerde 15
833 A.g.b. 834 A.g.b.
360
günden fazla kalamazlar. Bu süreden fazla kalınması mecbur olan durumlarda, bu
durumun sebebini bakanlığa bildirmeleri ve izin almaları gerekmektedir.
Memurlar ve muallimlerden biri aleyhinde şikâyet olduğu takdirde müfettiş
konuyla ilgili olarak inceleme yapabilmekte ve şikâyette bulunan kişiden de
açıklama yapmasını istemektedir. Ceza verilmesi gerekiyorsa durum bakanlığa
bildirilecektir.
Müfettiş bir memurla ilgili yaptığı inceleme sonrasında memur aleyhinde bir
suç isnat ediliyorsa bu durumu memura söyleyecek olup, memurdan yazılı
savunma isteyecektir. Bu savunmadan sonra ki durumu gözledikten sonra,
müfettiş ayrıca bir sual evrakı düzenleyecek ve aynı şekilde memura tebliğ
edecek, ardından savunmasını isteyecektir.
Müfettiş sorgulama sırasında şahit dinlenilmesine gerek görürse her şahidi
ayrı ayrı dinleyip, gerçeği ortaya çıkarmak için sorular yöneltecek, şahitlerin
ifadelerini aynen kaydedecektir. Müfettişler sorgu evrakını bakanlığa vermekle
işleri bitmemektedir. Aynı zamanda tarafsız bir şekilde sorgunun içeriğine ilişkin
bir fezleke kaleme almak zorundadırlar.
Müfettişler teftiş ettikleri devlet daireleri arasında bulunan idadi ve sultani
mektepleri ile darülmualliminleri senede en az ikişer defa teftiş ederler. Bir
önceki teftişe oranla gördüğü farkı, mektebin düzeni, nasıl eğitim verildiği,
öğrencilerin bilgi düzeyleri ve genel durum, idareci ve muallimlerin liyakatı ve
kabiliyetleri, görevlerine verdikleri önem, ders araç gereçlerini koruyup
korumadıkları, demir baş ve ambar defterlerinin, sınav cetvellerinin, öğrenci
sicillerinin düzeni, talimat hükümlerine uygun olup olmadığı hakkında bir rapor
düzenler ve bu raporu bakanlığa gönderir. Gözlemlerinin sonucunu numara ve
tarih vermek suretiyle mektebin teftiş defterine imzalayarak kaydeder.
Memur veya muallimler arasında bazı sorunlar ve uyuşmazlıklar
çıkabilmektedir. Bu tür sorunları, maarif müfettişleri bakanlık ve vilayetten
alacakları emir üzerine inceler ve bunlara dair şikâyetleri araştırır. İnceleme
sonucunu, düzenleyeceği rapora kayederek bakanlığa bildirir.
Müfettişler okullarda, sınıflara ve okuma salonlarına girerler. Öğretmenelerin
takip ettikleri eğitim öğretim usulünü dinlerler ve öğrencilerin edindikleri bilgi ve
uygulamaları incelerler.
361
Müfettişler sınav esnasında sınıfta bulunup, soru yöneltebilme hakkına
sahiptir. Fakat puan veremezler. Uygunsuz bir durumla karşılaştığında ise, bunu
derhal maarif veya okul müdürüne bildirir. Bakanlığı da durumdan haberdar
ederler.
Vilayet müfettişleri tedrisat-ı ibtidâîye müfettişlerinin faaliyetlerini teftiş ve
tetkik ederek hakkıyla çalışmayanlar veya yeterli görülmeyenlerler hakkında
vilayetin dikkatini çekerler.
Müfettişler okullarda resmi program haricinde eğitim öğretim yapıldığını veya
bakanlıkça yasaklanmış bir eserin okutulduğunu gördükleri takdirde bu duruma
derhal engel olurlar ve durumu rapor şeklinde bakanlığa bildirirler.
Müfettişler her teftiş için birer ve bir aylık teftişatını içeren her ay sonunda
ayrıca rapor hazırlayacaktır. Bundan başka sene sonunda bir senelik teftiş
bilgisinden ortaya çıkan sonucu içeren genel bir rapor hazırlamak
durumundadırlar. Raporlar müfettişler tarafından doğrudan bakanlığa
gönderilmekte, birer sureti vilayette kalmaktadır.
Müfettişler ders yılı sonunda ilk ve orta dereceli okulların ders programları ve
kitapları üzerinde ne gibi düzenlemelere gerek olduğunu okulların derecelerine
göre ayrı ayrı rapor etmekte ve bakanlığa bildirmektedirler.
Talimatnameye göre, maarif müfettişlerinin tutmaya mecbur oldukları defter
ve evraklar şunlardır:
Tebligat-ı umumiye muhtıra defteri (bu deftere müfettişlerin vazifelerine
taallik eden bilumum tebligatın içeriği yazılır)
Müfettişliğe gelen tüm yazıların asılları ( tarih ve numara sırasıyla)
Müfettişin yazacağı tüm yazılar (tarih ve numara sırasıyla)835.
Vilayet maarif müfettişlerinin denetim konusunda doğrudan görev aldıkları
görülmektedir. Bu talimatnamede öğretmen yetiştiren kurumların senede iki defa
teftiş edildikleri de anlaşılmaktadır. Vilayet maarif müfettişlerinin her konuda
yalnızca raporlar hazırladıkları ve bu raporları üstlerine verdikleri sonucu
çıkmaktadır. Fakat raporda geçen hususlarla ilgili müdahale etmek gibi bir
selahiyetleri bulunmamaktadır.
835BOA., MF.HTF, 1-79, 1332.B.5; Vilayet Maarif Müfettişlerinin Vezaifine Dair Talimatname Matbaai Amire-İstanbul -1330.
362
4.1.2.6. Teftiş Layihaları Hakkında Talimat
Osmanlı Devleti’nde öğretmen yetiştiren kurumlarda yürütülen denetim ve teftiş
uygulamaları sonucu darülmuallimin ile ilgili teftiş raporları maarif müdürlerince
tasnif edilmekteydi. Teftiş lâyihaları hakkında talimat, daha çok tutulacak raporlarda
dikkat edilmesi gereken hususlara yer vermekteydi.
1916 senesinde “Teftiş Lâyihaları Hakkında Talimat” yayınlanmıştır.
Talimatnameye göre maarif müdürleri, teftiş raporlarını alttaki belirtilen maddelere
göre ayrı ayrı düzenlemekteydi836.
Darülmuallimin ve Mekâtib-i ibtidâîyeye ait olanlar.
Mekâtib-i idadiyeye ve sultaniyeye ait olanlar.
İstatistiklere ait olanlar.
Coğrafya ile tarih ve insani bilimlere ait olanlar.
Eski eserler ve kütüphanelere ait olanlar.
Talimatnameye göre raporların sayfa boyutu 23x34 olacak, hangi sene ve
kısmı içerdiği belirtilecek, raporların birer nüshaları mahallerinde kalacak,
raporlar bakanlığa ulaştıkça doğruca heyeti teftişiye’ye verilecekti. Heyet-i
teftişiye bunların talimatname hükümlerine göre düzenlenip düzenlenmediği
inceleyecek, teftiş olunan yerleri özel bir deftere kaydedecekti.
Vilayetlerde eğitimle ilgili teftiş işlerini vilayet maarif müfettişleri
yürütmekteydi.
İstanbul vilayeti maarif müfettişlerinin teftiş raporlarının birer sureti maarif
müdüründe kalmaktaydı. Bunlarla ilgili olarak yapılan muamelenin ardından
maarif müdürleri, görüşlerini bu raporlara ilave ederek bakanlığa
göndereceklerdi.
Teftiş Yapılan Maddeler Şöyledir:
İdare ve bilgi
Mektepte sağlık durumu
Eğitim öğretim ve ders araç gereçleri
Talim ve irşad
836 BOA., MF.HTF, 3-149, 1334.N.9.
363
Tahkikat
İstatistik, coğrafya, kütüphane ve eski eserler
Talimatnameye göre teftiş yapılmasını gerektiren hususlar şunlardır.
Teftiş raporlarının düzenlenmesi.
Teftiş raporlarının tetkiki.
Teftiş raporları üzerine yapılan icraatlar.
Teftişe ait talimatname ve nizamnameler hükümlerinin uygulanıp
uygulanmadığın takibi.
Memurların teftişi.
Tâlimatname, yürütülecek teftişlerle ilgili ayrıntılara yer vermektedir ve teftişin
yalnız ders ile sınırlı olmadığı birçok bakımdan bir okulda denetimin yapılabileceğini
göstermektedir.
4.1.2.7.İlk Tedrisat Müfettişlerinin Vezaifine Dair Talimatname
İlk Tedrisat Müfettişlerinin Vezaifine Dair Talimatname 1922 senesinde
yürürlüğe girmiştir837. Talimatnameye göre, müfettişler memur bulundukları liva
veya kaza maarif encümeninin üyesidirler. Müfettişler, vilayet maarif müdürü veya
eşdeğer görevdeki maarif memuruna tabidirler. Müfettişler maarif müdürleriyle
iletişim halindedirler. Müfettişlerin görevi teftiş, tahkik ile talim ve irşat olmak üzere
üç başlıkta toplanmıştır. Müfettişler memur oldukları liva ve kazayı köy köy gezerek
her karyenin nüfusuna göre burada kaç dershaneli mektebin mevcut olması lazım
geleceğini, maarif müdüriyetine bildireceklerdir. Müfettişlerin muallimlere yol
göstermek üzere görevleri de vardır. Derslerde ve sınavlarda zaman zaman hazır
bulunarak usul-ı talim ve terbiye hakkında gördükleri eksikliklere dair muallimlere
bilgi verip ve yol göstereceklerdir.
Talimatnameden anlaşılacağı üzere, müfettişlerin rehberlik görevi
belirginleşmeye başlamıştı. Müfettişlerin muallimlere yol gösterici nitelikteki
837 Su, age., s.220-228.
364
görevleri, günümüzdeki teftiş anlayışına uygun ve modern bir usûl olarak
değerlendirilebilir.
4.1.2.8.Maarif Müfettişleri Talimatnamesi
Maarif Müfettişleri Talimatnamesi 1923 tarihinde yayınlanmıştır838.Buna göre
maarif heyet-i teftişiyesi, terbiye ve tedrisata, milli harsa, sanayi-i nefiseye, asar-ı
atikaya velhasıl maarif-i umumiyeye ait hususları teftiş ile mükellef ve doğrudan
doğruya bakanlığa bağlı olmak üzere bir müdür ve on müfettişten oluşmaktadır.
Müfettişler, maarif vekâletince belirlenecek yerlerde görev yapacaklardı ve maarif
müfettişleri kanun ve nizamların maarif-i umumiye ile ilgili tüm hükümlerine ait
işlerin uygulanmasıyla beraber, vekâlet tarafından kendilerine emir ve havale olunan
maddeleri teftiş ve tahkik edeceklerdi. Vilayet ve livalarda vekâlete bağlı tüm resmi
ve hususi mektepler, umumi kütüphaneler, sanayi-i nefise sergileri maarif
müfettişlerinin teftiş sahasına dâhildi. Müfettişler doğrudan doğruya vekâlet namına
vazife görmekte olup, maarif müfettişlerinin görevleri şöyledir.
Maarif ve mektep idarelerinin her türlü ilmi ve idari uygulamaları,
Maarif-i umumiyeye ve mekteplere ait istatistik cetvellerinin tertip ve
tanziminde dikkat ve itina göstermek,
Maarif hizmetlerinin ve vilayet ile liva bütçelerinde bahsedilen
maddelerin uygulanması,
Mekteplerde eğitim öğretimin fenn-i terbiye esaslarına ve programlara
uygun yapılması,
Mekteplerde sağlık koşullarına uyulup uyulmadığına dikkat etmek,
Ders araç gereç ve demirbaş eşyanın korunması,
Maarif ve mektep idarelerinin hesap işleri ile ambar ve depolara ait
kayıt ve defterlerin düzenli bir şekilde tutulması,
Öğrenci sicilleri ile sınav cetvellerinin talimatname hükümlerine uygun
olup olmadığı,
Yatılı mekteplerde öğrencilerin yiyecek ve giyeceklerine verilen önem,
838 Su, age., s.101-108.
365
Mecburi eğitimin uygulanmasına mani olan sebebleri ve bu sebeplerin
kaldırılmasına yönelik harcanan mesainin derecesi,
Öğrencilerin mektep içinde ve dışındaki düzen ve terbiyesi,
Mekteplerde inzibat işleri,
Tedrisat-ı ibtidâîye müfettişlerinin vazifelerine ilişkin talimatname
hükümlerinin uygulanması,
Vekâletçe verilen emirlerin uygulanması,
Maarif veya mektep idarelerince yardım toplanmasında ve bunların
harcanmasında kanun ve nizamlara riayet edilip edilmediği
Müfettişler her mektepte ders esnasında sınıfa girip, muallimlerin takip
ettikleri usul-ı tedrisi ve öğrencilerin ilmi seviyelerini inceleyebilirler.
Maarif müfettişleri sınavlara da girmek suretiyle öğrenciye soru
yöneltebilirler. Fakat not verme gibi bir yetkileri yoktur.
Talimatnamede teftişin nasıl uygulanacağına ilişkin ayrıntılara da yer
verilmiştir.
Buna göre, müfettişler senede en az sekiz ay memur oldukları yeri devir ve teftiş
etmek mecburiyetindeydiler. Müfettişler, maarif vekâletine bağlı memur ve
muallimlerden değiştirilmesi gerekenleri vekâlete bildirecekleri gibi mahallin en
büyük mülkiye memuruna da bilgi vereceklerdi. Memur ve muallimlerden biri cezayı
gerektirecek bir fiil işlediği zaman, müfettiş derhal tahkikata başlamakta ve durumu
maarif vekâletine bildirmektedir. Müfettiş teftiş sırasında aleyhindeki şikâyetler için
memurdan yazılı savunma isteyecekti. Bir önceki talimatnamede de yer aldığı üzere,
müfettişler sultani ve idadi mektepleri ile darülmuallimin ve muallimatları senede en
az ikişer defa teftiş ederek, önceki yaptığı teftişe oranla ortaya çıkan farkları
mektebin teftiş defterine kaydedeceklerdi839.
Eğitim tarihimiz ve yukarıda yer verilen nizamnameler ve talimatlara
baktığımızda II. Meşrutiyet döneminde heyet-i teftişiyenin teftişle ilgili tüm
konularda yetkili organ olduğu görülür. Okullar, öğretmenler ve eğitim öğretimin
işleyişi ile ilgili denetim görevi heyet-i teftişiyeye aittir. Bu kurum günümüzde teftiş
kurulu ile benzerlik arz eder. Maarif müfettişlerinin ise, doğrudan ders ve okul teftişi
839 Su, age., s.101-108.
366
ile görevlendirildikleri görülür. Maarif müdürleri de müfettişlerin kendilerine
getirdiği raporları tanzim ve konularına göre tasnif etmektedirler. Teftiş yalnız okul
ve okulda derslerin işleyişini denetlemekle sınırlı tutulmamıştır. İdare, sağlık,
kütüphane, eski eserler ve istatistik gibi çeşitli konular da denetim kapsamındadır.
Vilayetlerde görevlendirilen maarif müfettişleri, tedrisat-ı ibtidâîye müfettişlerinin
vazifelerini yerine getirip getirmediklerini de gözlemlemektedirler. Dolayısıyla
teftişle ilgili görev alanları hiyerarşik olarak heyet-i teftişiye, vilayet maarif
müfettişleri ve tedrisat-ı ibtidâîye müfetişleri şeklinde sıralamak mümkündür.
4.2. DARÜLMUALLİMİN ve DARÜLMUALLİMATLARDA YÜRÜTÜLEN
TEFTİŞ UYGULAMALARI
İdadiler ve darülmualliminler maarif müdürleri ve vilayet müfettişleri tarafından
teftiş edilmekte idi840. Müfettiş okul ve öğretmenler hakkında görüşlerini rapor
halinde belirtiyordu. Aynı zamanda derslerin işleyişi ve özellikle yeni usulün
yaygınlaştırılması konusuna önem verilmişti. Müfettiş, öğretmenlerin mezun
oldukları okulu da göz önüne almak suretiyle, genelde muallimin darülmuallimin
mezunu olup olmadığını raporunda ifade ediyordu.
Müfettişler diğer mekteplerde olduğu gibi, öğretmen yetiştiren kurumlarda da
teftiş yapmaktaydı ve darülmualliminlere teftiş için olağan durumlarda gidebildikleri
gibi, herhangi bir şikâyet durumunda da teftiş yapmaları söz konusu olmaktaydı.
Müfettiş öncelikle okulun genel durumu ile ilgili bilgileri kayıt etmektei ve bunlar
arasında okulun fiziksel koşulları, öğrenci ve muallimlerin durumları geliyordu.
Şikâyet durumunda yapılan teftişlerde ise, konuyla ilgili gerek öğrenciler gerek
muallimler sorguya alınmakta ve olaylar ayrıntılı ve derinlemesine bir şekilde sebep
ve sonuçlarıyla birlikte değerlendirilmektedir.
4.2.1. İstanbul Darülmuallimini’nde Uygulanan Teftişler
Darülmuallimin’in idaresi nizamname ve talimatname hükümleri ile
belirlenmişti ve bu hükümlere memur, öğrenci, muallim ve idarecilerin uyması
840 Kodaman, age., s.54.
367
gerekmekteydi. Nizamname maddelerine aykırı davrananlar hakkında işlem yapıldığı
arşiv vesikalarından anlaşılmaktadır.
Örneğin, 1314 (1898) tarihli bir hadise darülmuallimin’de nizamname
hükümlerine uyulup uyulmadığını göstermesi bakımından önemlidir.
Darülmuallimin müdür muavini bir öğrenciyi idadi şehadetnamesi olmaksızın
mektebe kaydettiği gerekçesiyle görevinden azl edilmişti. Darülmuallimin-i Âliye 1.
sınıf öğrencilerinden Osman Bahri Efendi’nin idadi mektebi şehadetnamesi
bulunmuyordu fakat buna rağmen darülmuallimine kabul edilmişti. Bu nedenle
mektebe gidilerek incelemelerde bulunulmuştur. Osman Bahri Efendi’nin derslere
başladıktan sonra 396 numara ile kayıt olduğu anlaşılmıştır. Müdür muavini, öğrenci
Osman Bahri Efendi’nin İstanbul İdadi Mektebi şehadetnamesini gösterdiğini ifade
etmiştir. Kayıt defterine bakıldığında ise, öğrencinin İstanbul vilayetine kayıtlı
olduğu görülmüş, fakat öğrencinin kimliği hakkında herhangi bir kayda
rastlanılmamıştır. Öğrencinin, 6 Haziran 1314 (18 Haziran 1898) tarihinden sonra
mektebe devam etmediği de anlaşılmıştır. Bu nedenle öncelikle Osman Bahri
Efendi’nin İstanbul İdadisi’nden şehadetname alıp almadığı ile nereli olduğu ve kaç
yaşında bulunduğu tespit edilmeye çalışılılmıştır.
Konuyla ilgili olarak, 23 Haziran 1314 (5 Temmuz 1898) tarihinde,
Darülmuallimin Müdür Muavini Alaaddin Efendi’nin belirlenen bir vakitte maarif
meclisine gelmesi istenmiştir. Konuyu maarif meclisi üyelerinden Hüseyin Şerif
Efendi ile Rafet ve Başkatib Halil Efendiler ve Edib Beyler takip etmiştir. Alaaddin
Bey’in vazifesini fevri yaptığı belirtilmiş ve hakkı olmadığı halde bir öğrenciyi
kaydettiği anlaşılmıştır. Yapılan incelemelerden, Osman Bahri Efendi, İstanbul İdadi
Mektebi mezunu Osman Şerif Efendi ismindeki birinin şehadetnamesini kullanmak
suretiyle darülmuallimin’e kayıt olmuştur. Bunların ardından Alaaddin Bey’in
memuriyetine cevaz verilmeyerek maarif meclisi’nden verilen mazbatada azl
edilmesi ve yerine Siroz Mektebi İdadisi müdürü Sadık Efendi’nin tayini
kararlaştırılmıştır. Alaaddin Bey bu kararın üzerine, dilekçe vererek, maddi ve
manevi hatasını kabul ederek vicdanının rahatsız olduğunu ifade etmiştir. Yeniden
bir memuriyete girme isteğini belirtmiştir. Buna ilişkin cevabi yazıda müdür
368
muavininin azline neden olan sebepten berat etmedikçe başka bir memuriyete
atanamayacağı dile getirilmiştir841.
Darülmualliminde, eğitimin işleyişi sırasında yaşanan usulsüzlükle maarif
meclisinin ilgilendiği bu örnek olayda görülmektedir. Maarif meclisinin üyeleri
konuyu incelemiş, araştırmış ve soruşturmuş, alınan karar da bu mecliste
düzenlenmiştir. Ayrıca, öğrenci adayının başka bir öğrencinin şehadetnamesini
kullanmak suretiyle darülmuallimine girmek istemesi, eğitim tarihimizde
öğrencilerin yapabileceği, evrakta sahteciliğe bir örnek teşkil etmesi bakımından
kaydadeğerdir.
Darülmualliminde muallimlerin değerlendirilmesi yapılmaktadır. Muallimlerin
derse giriş ve çıkışları, ders verişleri vb. hususlara dikkat edilmektedir. Bu konularla
ilgili olarak yapılan şikâyetler de dikkate alınmaktadır. Darülmualliminde görevli bir
öğretmen hakkında geniş bir inceleme yapılmıştır. Bu incelemeler, 1314 (1898)
senesinde başlayıp, 1315 (1899) senesi sonlarına kadar devam etmiştir. Konuyla
ilgili olarak yaklaşık on beş civarında yazışma olmuş ve bu yazışmalar yaklaşık bir
sene sürmüştür.
Hakkındaki şikayetler nedeniyle incelemesi yapılan kişi darülmuallimin-i
ibtidâîye şubesi tarih ve coğrafya hocası olan Enver Efendi idi. Enver Efendi aynı
zamanda Şurayı Devlet Reisliğine gönderdiği yazısından anlaşıldığı üzere daha önce
idadiye mektebi müfettişliği de yapmıştır. Enver Efendi 1314 (1898) tarihli yazısında
on üç seneden beri darülmuallimin’de tarih ve coğrafya derslerine girdiğinden
bahsetmiştir. Fakat üç seneden beri de ücretinde kesintiler yapılmakta olduğunu dile
getirmiştir842.
Darülmuallimin öğrencilerinden otuza yakını darülmuallimin müdüriyetine 1
Mayıs 1315 (13 Mayıs 1899) tarihinde dilekçe vermişlerdir. Bu dilekçeye imza
atanlar arasında Samsun, Tokat, Rodos, Ordu, Konya, Afyon, Koçhisar ve Denizli’li
öğrenciler bulunmaktadır. Dilekçeye göre öğrenciler darülmuallimin-i ibtidâîye
birinci sınıfında okumaktadırlar. Öğrenciler darülmualliminde öğrenim gördükleri
tüm derslerin programının düzgün bir şekilde işlediğinden ve derslerin muntazaman
yürüdüğünden bahsetmişler ve bundan dolayı şükranlarını ifade eden bir giriş
841 BOA., ŞD., 215-25, 1316.R.23. 842 BOA.,ŞD., 216-13, 1317.12.17.
369
yapmışlardır. Daha sonra, yalnız iki dersten istedikleri şekilde faydalanamadıklarını
eklemişlerdir. Öğrenciler, okul açıldığından beri tarih ve coğrafya dersinden sekiz-
on ders okudukları halde (hiçbir ders ile kıyaslanmayacak derecede) bu derslerden
istifade edemediklerini belirtmişlerdir. Öğrencilere göre, maarifin öğrencilerden,
öğrencilerin okuldan beklediği verim bu yüzden elde edilemeyecektir. Öğrenciler
darülmuallimin müdüriyetine verdikleri dilekçenin onaylanarak bakanlığa gitmesini
de istemektedirler. Tarih ve coğrafya muallimi Enver Efendi’nin eğitim ve öğretim
yerine hayat hikâyesini anlattığını ifade eden öğrenciler bu yüzden kafalarının
karıştığını iddia etmişlerdir. Öğrenciler, tarih ve coğrafya gibi önemli bir dersin bu
şekilde geçmemesi için hocanın değiştirilmesini talep etmişlerdir. Bununla ilgili yazı
darülmuallimin müdüriyetinden bakanlığa ulaştırılmıştır. İnceleme yapmak üzere
darülmuallimin’e İlyas Bey ve Şükrü Efendi gelmişlerdir. Öğrenciler tarih ve
coğrafya hocalarına karşı adeta ağız birliği etmişler ve hocalarının dersle ilgili kitabı
sınıfta okutturduğundan söz etmişlerdir. Okunan yerin ezberletildiği ve diğer derste
bir iki soru sorulduğu ve bu şekilde geçen derslerden yararlanılamadıklarını
söylemişlerdir843.
Öğrencilerin düzenledikleri bu şikâyet dilekçesinden darülmuallimindeki
derslerin işleyişi ve muallimler ile öğrenciler hakkında bir kanaat elde etmek
mümkündür. Öncelikle öğrencilerin belli bir kültürel seviyede oldukları
anlaşılmaktadır. Zira, ancak belli bir seviyede ve ideal sahibi öğrenciler dersin
işleyişi ve hocanın dersi nasıl idare ettiği ile ilgilenirler. Öyle anlaşılıyor ki tarih ve
coğrafya muallimi, öğretim metotlarını sınıfta iyi bir şekilde uygulayamamaktadır.
Öğrencilerin ezbere karşı olan tutumları dikkat çekmektedir. Öğrencilerin derslerden
fayda sağlamak, bir şeyler öğrenmek hevesinde oldukları da görülür. Hatta
öğrencilerin hocayı denetlediği sonucu da çıkartılabilir. Dolayısıyla denetimin resmi
boyutu müfettiş ve maarif müdürleri gibi görevliler tarafından icra edilirken,
öğrencilerin de öğretmenlerini gayr-ı resmi olarak denetleyebildikleri ifade edilebilir.
Darülmuallimin öğrencileri tarih ve coğrafya öğretmeni olan Enver Efendi ile
herhangi bir problemleri olmadığı halde böyle bir dilekçe yazdılar ise bu durum
öğrencilerin derse verdikleri ehemmiyeti ve eğitim konusundaki ciddiyetlerini
843 BOA.,ŞD., 216-13, 1317.12.17.
370
göstermeye yeterlidir. Günümüze baktığımız zaman, istisnalar olmak kaydıyla, okula
devam eden öğrencilerin herhangi bir dersi boş geçtiği zaman bundan üzüntü
duymak yerine memnun oldukları söylenebilir. Darülmuallimin öğrencilerinin bu
davranışı takdire şayan bir hareket olarak nitelendirilebilir. Öğrenciler tarafından
yazılan dilekçede ifadeler oldukça düzgündür. Dilekçede öğrenciler isteklerini güzel
bir dille anlatmışlardır. Öncelikle darülmualliminde derslerin ve programın güzel bir
şekilde yürüdüğünü ifade etmişler, dolayısıyla dilekçeye güzel bir başlangıç
yapmışlardır. Öğrencilerin toplu halde hareket etmeleri de önemlidir. Yazılan
dilekçeye öğrencilerin çoğu (mevcut 40 kişiden otuzu ) imza koymuştur. Aslında bu
durum öğrencilerin cesareti açısından da önemlidir. Aksi bir durum olur da,
öğretmen görevine devam ederse, bu öğrencilere öğretmenin kötü muamelede
bulunabileceği düşünülebilir. Konuyla ilgili bir diğer nokta da, öğrencilerin dersin
işlenişine itiraz etmeleridir. Bu durum öğrencilerin bilinçli olduğunu gösterir.
Günümüzde öğrencilerin daha çok not kaygısı ile eğitimlerine devam ettikleri
görülmektedir. Fakat derslerden elde edilecek deneyim, görgü, bilgi ve tecrübe de
oldukça önemlidir.
11 Mayıs 1315 (23 Mayıs 1899) tarihinde Darülmuallimin tarih ve coğrafya
öğretmeni olan Enver Efendi’ye maarif meclisinden yazı gönderilmiştir. Bu yazıda
Enver Efendi’nin belirlenen bir günde maarif meclisinde hazır bulunması istenmiştir.
21 Mayıs 1315 (2 Haziran 1899) tarihinde Enver Efendi şura-yı devlet riyasetinde
hakkındaki iddialara cevap vermiştir. Enver Efendi, coğrafya dersinde öğrencilerden
harita ve defterlerini getirmelerini tenbih ettiği halde, öğrencilerin getirmediklerini
ifade etmiştir. Enver Efendi aynı zamanda Mahmudiye Rüşdiye Mektebi’nde de tarih
ve coğrafya derslerine girmekteydi ve ifadelerinin büyük bir kısmını da bu okula
ayırmıştır. Darülmuallimin’de öğrencilerin, idarenin teşviki ile kendisini şikâyet
ettiğine değinmiştir. Konuyla ilgili olarak darülmuallimin müfettişi 23 Mayıs 1315 (4
Haziran 1899) tarihinde meclis-i kebir-i maarif başkanlığına bir yazı göndermiştir.
Yazıda, Enver Efendinin öğretmenlik mesleğine uygun olmayan davranışları olduğu
ve okulun huzurunu ihlal ettiği belirtilmiştir. Derslerinde meclis-i kebir-i maarif
aleyhinde sözler söylediğini ifade ederek, öğrencileri de tahrik ederek idareye karşı
371
kışkırtmaya çalıştığı yazılmıştır. Böyle bir öğretmenin ders okutmasına daha fazla
müsaade edilmemesi gereği de yazıya eklenmiştir844.
Darülmuallimin’de incelemelerde bulunan maarif meclisi üyeleri aynı zamanda
Darülmuallimin birinci ve ikinci sınıfından ikişer öğrenciyi çağırarak ifadelerine
başvurmuştur. Enver Efendi’nin doğrudan meclis aleyhinde açıklama yapıp
yapmadığı anlaşılamamıştır. Ancak derslerinde Enver Efendi’nin hiçbir zaman ders
anlatmadığı ortaya çıkmıştır. 10 Temmuz 1315’te (22 Temmuz 1899) maarif
nazırının, şura-yı devlet başkanlığına gönderdiği yazıda Enver Efendi’nin görevinden
azl edildiği belirtilmiştir845.
Darülmualliminde teftiş uygulamaları örneklerinde maarif işlerinin idaresi veya
yürütülmesine ilişkin bazı ayrıntılar da görülmektedir. Bunlardan biri de maarif
müfettişliğinin, darülmuallimin müdürlüğünden statü olarak daha yüksek olmasının
anlaşılması ile ilgilir. Buna ilişkin ayrıntılar aşağıdaki örnek olaydan anlaşılmaktadır.
Aydın valisinin, maarif nazırlığına 1328 (1912) senesinde yazdığı yazıda,
darülmuallimin müdürünün maarif müfettişliğine atanması konusu yer almaktadır.
Buna göre, on bir seneden beri eğitime hizmet eden ve bu sürenin yedi senesinde
İstanbul ve İzmir idadilerinde görev yapan Rahmi Efendi dört senedir de
darülmuallimin müdürlüğünü yürütmektedir. Darülmuallimin açıldıktan sonra bu
göreve getirilen Rahmi Efendi, darülmuallimin-i âliye’den birincilikle mezun olmuş
ve Fransızca ve Rumca’yı bilmektedir. Rahmi Efendi, Aydın ve Bursa vilayetleri
maarif müfettişliği görevine tayinini istemiştir. Maarif müdürüyetinden onaylanan
Rahmi Efendi’nin dilekçesi bakanlığa gönderilmiştir846. Burada tayinlerin nasıl
yapıldığı, yazışmaların kimlerle yürütüldüğü de anlaşılmaktadır. Darülmuallimin
müdürlüğüne liyakatlı öğretmenlerin getirildiği görülmüştür. Zira darülmuallimin
kurulduktan sonra bu müdürlüğe getirilen ve dört sene bu görevi yürüten Rahmi
Efendi, iki dil bilmektedir ve birincilikle okulundan mezun olmuştur.
Teftiş yalnız olağanüstü durumlarda ve bir şikayet olması halinde
yapılmamaktadır. Yukarıda değindiğimiz gibi müfettiş, darülmualliminde olağan
olarak yürüttüğü teftiş sonucunda herhangi bir olumsuz duruma rastlamasa dahi bu,
844 BOA., ŞD., 216-13, 1317.12.17. 845 BOA., ŞD., 216-13, 1317.12.17. 846 BOA., MF.ALY., 36-110, 1331.Ra.29.
372
durumu raporuna yazmaktadır. Örnek olması açısından bu doğrultudaki bir teftişe
aşağıda yer verilmiştir.
İstanbul Darülmuallimininde 20 Teşrin-i evvel Perşembe günü 1330 (2
Kasım 1914) senesinde müfettiş teftişte bulunmuştur. Müfettişin raporuna göre,
darülmuallimin’de tüm muallimler derslerine zamanında girip çıkmaktadır ve
memurlar da vazifeleri başındadırlar847. Darülmualliminde yürütülen teftişlerde
olumlu sonuçlanan ve herhangi bir sorunun görülmediği raporlar bu şekildedir. Fakat
darülmualliminin idari işleyişi ve denetimi ile ilgili hususları daha iyi
yansıtacağından yola çıkılarak, burada olumsuz veya olağanüstü durumlarda yapılan
teftiş uygulamalarına yer vermek uygun olacaktır. Darülmuallimin veya
darülmuallimatta yaşanan çeşitli sorunların nelerden kaynaklandığı ve bu sorunlara
nasıl çözüm bulunduğu bu bakımdan önemlidir. Bununla ilgili bir diğer örnek
aşağıda verilmiştir.
İstanbul Darülmuallimini’ndede öğrencilerin bazıları asayişi bozmakta ve
öğretmenlerine gereken saygıyı göstermemekteydiler. Bu durumu haber alan maarif
nezareti 1896 tarihinde darülmuallimin müdürlüğüne bir yazı göndermiştir. Bu
yazıya göre, darülmuallimin öğrencilerinden bazıları ders esnasında öğretmenlerine
göstermesi gereken edep ve hürmet ile uyması gerekli kurallar konusunda kusur
işlemektedir. Bunun bir örneği de Fransızca dersinde görülmüştür. Bu durum terbiye
dışı olduğundan buna kalkışanların tespit edilmesi amacıyla meclis üyesi Şükrü
Efendi gönderilmiş ve gereğinin yapılması istenmiştir848
Darülmualliminde öğrenciler kadar muallim ve idarecilerle ilgili sıkıntılar da
ortaya çıkabilmekteydi. Bu durumda cezai yaptırımlar devreye girebilmektedir.
Teftiş sırasında görevinde hata ve kusuru görülenlerin azl edilmesi veya diğer
cezalardan birinin verilmesi söz konusu olmaktadır.
Darülmuallimin eski müdürü çeşitli konularda suçlu bulunarak kendisine
maaşından kesinti cezası verilmiştir. Buna göre, eski müdürün sorgulaması yapılarak,
nakliye masrafı ile ilgili meblağı uzun süre alıkoyması nedeniyle vazifesinde kusur
847 BOA., MF.HTF., 1-75, 1332.M.7. 848 BOA., MF.MKT., 342-14, 1312.Ca.27.
373
işlediği anlaşılmış ve ceza kanunun 102. maddesi gereğince kendisine dört lira nakdi
para cezası verilmiştir.849.
Müfettişler muallimleri denetlemekteydiler ve bu denetleme sırasında usul ve
kaidelere aykırı davrananlar rapor edilmekteydi.
Müfettiş Enver Efendi 1890 senesinde darülmuallimin hocalarından bazılarına
bazı suçlar yüklemiş ve raporunda bunu belirterek raporu maarif nezaretine vermiştir.
Enver Bey’in ifadesine göre Mekâtib-i Aliye Müdürü Aziz Bey, Darülmuallimin
Müdürü Osman Efendi ve Muallim Cafer Bey sınavlardan meşru olmayan bir şekilde
istifade etmişlerdir. Müfettiş Enver Bey’e göre, bu muallimler darülmuallimin
sınavlarını ertelemişler, öğrencilerden Fazıl Efendi vasıtasıyla ikişer mecidi para
toplanmıştır. Enver Bey, toplanan bu paraların 400 mecidi kadar bir meblağa
ulaştığını iddia etmiş ve darülmuallimin sınavları cemaziyel-ahirin 25’inde
düzenlendiğine işaret etmiş, bu sınavların darülmualliminin açılışından beri bu
şekilde yapıldığını sözlerine eklemiştir. Öğrencilerden toplanan para ile ilgili olarak
da bu durumun darülmualliminin son iki sınıfına mahsus olduğu belirtmiştir. Hatta
bazı öğrencilerden bir mecidi, bazılarından da para alınmadığı müfettiş tarafından
ifade edilmiştir. Fakat maarif nezaretinden yapılan incelemede öğrencilerden alınan
bilgi doğrultusunda müfettiş Enver Efendi’nin verdiği raporun doğru olmadığı
anlaşılmıştır. Bu nedenle kendisine görevi dışında hareket ettiğinden ve iftiradan
dolayı ceza kanunun 217 ve 68. maddeleri gereğince cezalandırılması istenmiştir850.
Teftişte olağan olan müfettişin okulu denetlemesi ve raporunu buna göre yazmasıdır.
Burada olağanüstü bir durum ortaya çıkmıştır. O da müfettişin teftiş edilmesidir.
Aynı zamanda buradan Osmanlı eğitim sistemi ve darülmualliminde denetleme ile
ilgili bir sonuç çıkarmak mümkündür. Buna göre, müfettiş raporları da denetime tabi
tutulmaktadır. Müfettişin verdiği bilgiler kontrol edilmiş, bu kontrolü de bakanlık
yürütmüştür.
Darülmuallimin nizamnamesinin uygulamadaki yerini görmek üzere bir
örnek olaya daha yer vermek mümkündür. Konu, nizamnamede de yer bulan okuldan
ayrılan öğrencilerin tazminat ödemesi ile ilgilidir.
849 BOA., ŞD., 229-4, 1330.Za.26. 850 BOA., ŞD., 211-16., 1308.L.14.
374
Darülmuallimin öğrencisi iken okul tarafından kaydı silinmiş olan Ziyaeddin
Efendi’nin tazminat ödeyip ödemeyeceği konusu bir mesele haline gelmiştir. Öğrenci
tazminattan muaf tutulması için bir dilekçe yazmıştır. Bunun üzerine, nizamname
gereğince öğrencinin tazminata tabi tutulup tutulamayacağı konusu, nizamnamenin
buna ilişkin maddesinin açıklaması ve durumun düzeltilmesinin mümkün olup
olmadığına ilişkin hususlar meclis-i kebir-i maarifte görüşülmüştür. Verilen kararda;
darülmuallimin ve muallimat nizamnamesinin 35. maddesinde “Darülmuallimin ve
darülmuallimat’a yatılı olarak kabul olunanlar babası veya velisi ile birlikte,
kimsesiz ise şahsen maarif nezaretine bir taahhüdname vermesi mecburdur. Bu
taahhüdname öğrencinin öğrenimi bittikten sonra öğretmenlik yapmaya mecbur
olduğu süreyi ifade etmektedir. Vazifeyi kabul etmediği veya hizmete başlayıp terk
ettiği veya mahkûmiyeti nedeniyle uzaklaştıtıldığı veya ihraç ettiği veya öğrenimini
bıraktığı veya mektepten sıhhi sebepler dışında ihraç edildiği takdirde her sene için
öğrenciden 40 osmanlı altını, gündüzlü öğrenci ise 10 osmanlı altını alınmaktadır.
Bu miktar öğrencinin okulda geçirdiği süre ile orantılıdır” ifadeleri bulunmaktadır.
Yukarıdaki meselede, meclis kararı ile okuldan uzaklaştırılan bir öğrenci söz
kunusudur. Maddede sıhhi sebepler dışında ifadesi geçmektedir. Fakat amaç
istenilen vasıflarda öğretmen yetiştirmektedir. Dolayısıyla aldığı ceza nedeniyle
kaydı silinen bir öğrenciden tazminat almanın doğru olmayacağı maarif nazırı
tarafından sadarete gönderilmek üzere 3 Kanun-ı evvel 1334 (3 Aralık 1918)
tarihinde yazılmıştır851.
Darülmuallimin’de memurların soruşturulması ile ilgili olarak maarif
nezaretinde özel bir heyet oluşturulduğu tarihi vesikalardan anlaşılmaktadır. Konuyla
ilgili belgede, darülmualliminde görevli muhasebe memurunun soruşturulmasına
ilişkin kararın verilişine ilişkin bilgiler yer alır.
Bakanlığın oluşturduğu heyette reis-i sani olan Mehmet Celalettin Efendi,
üyelerden Yahya, Hakkı, Ali ve Baha Efendiler ve Hüsnü Paşa, darülmuallimin-i
âliyeyede önceden muhasebe memuru olan Osman Zeki Bey’in görevindeki
suistimalle ilgili olarak soruşturmasına gerek olmadığını ifade etmişlerdir852.
851 BOA., ŞD., MLK.MRF., 232-26, 1337.C.2. 852 BOA., ŞD, MLK.MRF., 234-42, 1337.Z.29.
375
Darülmualliminde ve diğer mekteplerde beden eğitimi derslerine gereken
önemin verilmemesi konusu, II. Meşrutiyet döneminde konuşulmaya başlamıştır. Bu
derse daha fazla önem ve özen gösterilmesi hakkında belli bir süre öğretmenlik
yapmış ve sonra müfettiş olmuş bir eğitimcinin görüşlerini, arşiv belgesinde
görmekteyiz.
On sene kadar darülmuallimin’de gerek teorik, gerek uygulamalı olarak beden
eğitimi dersi veren muallim bu dersten istenilen faydanın sağlanamadığını ifade eden
muallimin konu hakkındaki görüşleri şöyledir: “Avrupa veya Amerika’da beden
eğitimi derslerine oldukça önem verilmektedir. Fakat okullarımızda terbiye-i
bedeniye dersi angarya gibi görülmektedir. Öğrenciler bu derse ilgi göstermemekte
ve sevmemektedirler. Bu derse sarfedilen emek ve para boşa gitmektedir”853.
Darülmualliminde on sene kadar terbiye-i bedeniye derslerini yürüten
muallim, daha sonra heyet-i teftişiyeye memur edilmiş, erkek ve kız sultanilerinde
terbiye-i bedeniye derslerini teftiş etmiştir. Muallime göre, bu okullarda da durum
aynıdır. Muallimin diğer düşünceleri şu şekildedir: “İngiltere, Fransa, Almanya gibi
devletlerde “Terbiye-i Bedeniye Darülmuallimin”leri bulunmaktadır ve bu
darülmualliminler diğer darülmualliminlerden ayrı olarak eğitim vermektedir. Bu
durum Belçika ve Danimarka gibi küçük devletlerde de aynıdır. Burada iki sene
eğitim gören adaylar beden eğitimi öğretmeni olmaktadırlar. Şükrü Bey’in bakanlığı
zamanında da ülkemizde beden eğitimine önem verilmiş ve 2.000 lira gibi bir rakam
sarfedilerek terbiye-i bedeniye salonu oluşturulmuştur. Fakat I. Dünya savaşı
başlarında salon farklı amaçlarla kullanılmış, dokuma tezgâhı olmuştur” 854. Müfettiş
başta darülmuallimin olmak üzere, aslında İstanbul’daki tüm okullarda beden eğitimi
dersine gereken önemin verilmediğini ifade etmektedir. Avrupa’da özel olarak beden
eğitimi öğretmenleri yetiştiren bir öğretmen okulunun bulunduğuna işaret eden
müfettiş, ülkemizde bu dersin “bezdirici” olarak görüldüğünü belirtmiştir. Aslında
bakanlığın bu dersin gelişmesi için çaba gösterdiği anlaşılmaktadır. Fakat
memleketin hali beden eğitiminin önemini kavramaya ve bu doğrultuda gelişmeler
sağlamaya uygun görünmemektedir.
853 BOA., MF.HTF., 9-12,1338. 854 BOA., MF.HTF., 9-12,1338.
376
4.2.2. İstanbul Darülmuallimatı’nda Teftiş Uygulamaları
Darülmuallimat’ta derslerin sağlıklı bir şekilde yürütülmesine önem verilmişti.
Öğrencilerin eğitim ve öğretimine engel teşkil edebilecek unsurların kaldırılarak,
fiziksel koşulların düzenlenmeye çalışıldığı arşiv vesikalarından anlaşılmaktadır.
Örneğin, Koska’da855 bulunan darülmuallimat’a, maarif nezareti müfettişi
gönderilmiştir. 25 Eylül 1316 (8 Ekim 1900) tarihinde müfettişin yazısında
darülmualliamat civarında bulunan aşçı dükkânının bacasının okulun sınıflarına
doğru açık olduğunun tespit edildiği ifade edilmiştir. Buradan çıkan dumanlar
sınıflara dağılarak öğrencileri rahatsız etmektedir. Bu nedenle aşçı dükkânının
bacasının yeniden düzgün bir şekilde yaptırılması istenmiştir. Bu konuda sıhhiye
müfettişliğine bir rapor verilmiştir. Aşçı dükkânının kaldırılması veya
darülmuallimata zarar vermeyecek şekilde bacasının düzenlenmesi konusunun
çözümü için, belediyeye yazı gönderilmiştir856. Darülmuallimatta eğitim ve
öğretimin sağlıklı bir şekilde devam edebilmesi için fiziksel şartların düzenlenmesine
önem verildiği görülmektedir.
Darülmuallimat’ta öğrencilerin davranışları denetim altında tutulmuş, ahlâki
yapıları teftiş raporlarına yansımıştır. Darülmuallimatta teftişle ilgili konularda arşiv
vesikalarından gördüğümüz kadarıyla, özellikle ahlaki yapı ile ilgili meseleler ön
planda tutulmuştur. Bununla ilgili olarak, darülmuallimatı teftiş eden bir müfettişin
yazdıkları İstanbul Darülmuallimatı’na ilişkin önemli bilgiler verir. Müfettişin
raporuna yazdıkları bilgiler yalnız ahlaki yapıyla sınırlı değildir. Diğer bazı konulara
da değinmiştir. Bunlardan birisi muallimler arası uyuşmazlık ve verilen eğitimde
birliğin olmayışıdır.
Müfettişe göre, darülmuallimat’ta uzun süredir hissedilmekte olan tereddi857,
1921 senelerine doğru daha çok yoğunlaşmış üzüntü ve endişe verici bir hale
gelmiştir. Müfettiş yaptığı incelemeleri not etmiştir. Buna göre, darülmuallimatta
yaşananları dış dünyadan ayrı tutmak zordur. Çünkü dışarıdaki hayatta ortaya çıkan
iyi veya kötü her çeşit ahlaki yapı, mektepler üzerinde etkili olmaktadır. Eğitim ve
ilim kurumlarının bu gibi fikri ceryanlara kapılmasına izin verilmemesi
855 Koska: İstanbul Aksaray’da bir semt. 856 BOA., MF.MKT., 533-16, 1318.B.8. 857 Tereddi: Yozlaşma bk.Ferit Develioğlu, age.
377
gerekmektedir. Bunun gerçekleşebilmesi için de idari yapının birbiri ile uyumlu
çalışabilen kişilerden oluşması gerekmektedir. Hâlbuki böyle bir idare birkaç kişi
istisna tutulursa mevcut değildir. Darülmuallimat muallimleri de aynı şekildedir.
Darülmuallimat ahlaki anlayışı, ilmi duruşu ve güzel huyu ile dayanışma içinde bir
eğitim öğretim heyetine sahip değildir. Müfettişe göre öğrencilerin durumu da
aynıdır. Müfettiş görüşlerini şu şekilde ifade etmiştir: “Darülmuallimat öğrencileri
karakterlerini kuvvetli unsurlardan bina edememiş çocuklardan oluşmaktadır.
“Darülmuallimat memlekette mütereddi (soysuzlaşmış) ahlaklı muallime adaylarının
çoğalmasını kolaylaştırmaktan başka maalesef bir fayda sağlayamamaktadır. Maddi
ve manevi unsurlarını koruyamayan bu kurum, bu gün ki haliyle zamanının ruhi
sıkıntılarına sebep veren düzensiz ve karışık, fikir ve düşünceler vermektedir.
Darülmuallimat’ın idare ve öğretim heyeti hiçbir zaman usulde ve ilimde bir birlik
ortaya koyamamıştır. İtikadde (inançta), sosyal hayatta, anlayışlarda ve eğitim
öğretim vasıtalarında uyuşmalarına ve anlaşmalarına imkân olmayan birçok erkek
ve bayan öğretmenler bulunmaktadır. Muallimler kendi kanaatini veya anlayışını,
öğrencilere telkin etmektedirler. Bu şekilde bir öğretim heyeti bulundukça
darülmuallimat’ın genel durumunun düzelmesini beklemek imkânsız gibidir858.
Müfettişin özellikle üzerinde durduğu nokta öğretmenlerin bir arada, ortak hareket
edememesidir. Öğretmenler arasında uyumsuzluk bulunduğundan öğrencilere de
doğru bir yol kazandırmak mümkün olmamaktadır. Müfettişe göre, öğretmenlerin
anlayışları ve çabaları ortak bir noktada buluşursa, öğrencilerin hayatlarını düzene
koymak zor olmayacaktır.
Müfettiş, hocaların öğrencileri farklı düşüncelerle yönlendirmeye çalıştıklarını
da ifade etmektedir. Müfettiş sözlerinin devamında daha somut örnekler vererek
darülmuallimatın tarihteki genel yapısı konusunda bizleri aydınlatmaktadır.
Müfettişe göre, darülmuallimatın amacı ve görevi ibtidâî mektebi çocuklarını halkın
güzel anlayışına uygun olacak şekilde öğretmen adayları yetiştirmek olması
gerekirken bazı hoca hanımlar eğitim ve öğretimi geliştirmek adına bir endişe
duymamaktadır. Üstelik kızlardan kadınlık hukukuna dair birer “inkılabçı” temin
etmeye çalışmaktadır. Ruhiyat muallimesi Aliye Hanım “Şebab” (Gençlik) dergisinin
858 BOA., MF.HTF., 9-75, 1339.Ca.7.
378
15. sayısında “Ailenin Günahı” isminde bir hikâye yayınlamıştır. Hikâyenin hemen
her sayfası çirkinlikle dolu olan böyle bir mecmuanın mektebe girmesine izin
verilmesi müfettişçe uygun görülmemiş ve ahlaki bir cinayet olarak yorumlanmıştır.
Okul idaresinin böyle bir duruma karşı kayıtsız kalması ise, son derece dikkat çekici
bulunmuştur859.
Müfettişe göre, son senelerde çeşitli mekteplerde edebi gazeteler çıkmakta ve
bu şekilde öğrenciler arasında bir sosyal aktivite oluşturulmaktadır. Hem erkek hem
bayanlara ait yazılar toplu bir şekilde bir dergide olması, medeni görgüyü artırdığı
düşünülmektedir. Bu gibi aktiviteler darülmuallimattaki kızlarla, örneğin tıbbiyeli
erkek öğrenciler arasında özel iletişimlere yol açmaktadır. Bunun yansımaları sınıf
ve okuldaki derslerin düzenini bozmaktadır. Örneğin darülmuallimat’ta
öğrencilerden biri tıbbiyeliden aldığı mektubu sınıf içerisinde açıkça okumuştur. Bu
gibi dergilerde bazı bayan öğretmenler de yazı yazmaktadır. Müfettiş, geçen seneki
Kale dergisinde Cemile ve diğer bayan öğretmenlerin yazılarının bulunduğuna işaret
etmiştir. Müfettişe göre, erkek ve bayan mekteplerinin gizli, açık bu gibi ilişkilerine
dünyanın hiçbir yerinde izin verilmez. Müfettişe göre, öğrencilerin dışarıdaki
kurslara katılmaları da bazı zararlara yol açacaktır. Dil, dikiş, rika gibi kurslar ilmi ve
sanatsal olsalar dahi öğrencilerin buralara gitmesi meslekleri için faydalı
olmayacaktır. Ayrıca kız öğrenciler bayan hocalarının evlerine gitmekte ve günlerce
misafir kalmaktadır. Müfettişe göre, bunların kesinlikle olmaması gerekmektedir.
Cumartesi günleri öğrenciler düzenli olarak ve tüm sınıf halinde sınıflarında
bulunmamaktadırlar. Hafta içinde yatılı okuyan kızlar istediği zaman bina dâhilinde
ders dışında bulunabilirlerken, Perşembe ve Cuma günü çok önemli bir mazeretleri
olmasa dahi her zaman izin alabilmektedirler. Öğrenciler ve hocalar arasında
birbirlerine fazla temayül olabilmektedir. Bu gibi durumlar mektebin statüsünü çok
fena bir şekilde düşürmektedir. Müfettişe göre, bunlara son verebilmek için ahlaklı,
liyakatli, ilmi ve eğitim temeli sağlam kimselere iş verilmelidir. Öğrencilerin de
ilmi, mantıki, ciddi bir şekilde gözlemlenmesi ve bir tasniften geçirilerek mevcudun
azaltılması gerekmektedir. Müfettiş, ahlâkı bozuk olan öğrenciler yanında düzgün
859 BOA., MF.HTF., 9-75, 1339.Ca.7.
379
olan öğrencilerin sayısının da az olmadığını söyler. Fakat, müfettişe göre
darülmuallimatta acil tedbirlerin alınması gerekmektedir860.
Darülmuallimat’ta başka bir tarihte yapılan teftişle, öğrencilerin bilgilerinin
yeterli olmadığı müfettiş tarafından ifade edilmiştir.
Ekim ayı 1922 senesinde darülmuallimat’ın teftişi ile ilgili olarak kısa bir
müfettiş ifadesi bulunmaktadır. Buna göre darülmuallimat birinci sınıfına
darüleytam861 çocukları kaydedilerek geçimleri müdüriyet tarafından sağlanmıştır.
Öğrencilerin okula kabulleri açık olarak ve uygun bir yöntemle gerçekleşmiştir. İdare
ve öğretim heyetindeki eksikler müdüre bildirilmiştir. Dördüncü sınıfların Fransızca
dersinde bulunan müfettiş öğrencilerin bir şey bilmediklerini ifade etmiştir862.
Darülmuallimatta yapılan başka bir teftişte, maarif nezaretinin uygun görmediği
iki eserin müfettiş tarafından okulda görülmesi üzerine inceleme başlatılmıştır.
Darülmuallimat’ta heyet-i teftişiye üyesi bir müfettiş, 23 Ekim 1920 tarihinde
teftişte bulunmuştur. Teftiş esnasında, terbiye muallimi Ali Haydar Bey, maarif
nezaretince uygun görülmeyen eserlerin iki kitabevi tarafından yayınlandığını
belirtmiştir. Bu eserlerin nüshalarını da Ali Haydar Bey müfettişe vermiştir. Müfettiş
bu yayınlara kitabevinin birindeki kayıtlarda rastlamamış, fakat diğerinde
darülmuallimat’a ait olduğu kaydını görmüş ve durumu bakanlığa bildirmiştir863.
Darülmuallimat’ta maarif nezaretinin onayı olmadan kitapların okutulmasına izin
verilmediği anlaşılmaktadır.
Öğretmen yetiştiren kurumlarda denetim sırasında incelenen unsurlar arasında
okul tarafından tutulan defterlerin de olduğu görülür. Darülmuallimat’ta 6 Mart 1921
tarihli bir teftiş örneğinde, denetim esnasında darülmuallimat’ta demirbaş eşya
defterinin bulunmadığı görülmüştür. Yapılan incelemede bu durumun müdürün
değişmesinden kaynaklandığı kanaatine varılmıştır. Devir teslim işlerinin henüz
gerçekleşmediği için defterin olmadığı sonucuna ulaşılmıştır864.
Darülmuallimat öğrencilerinin okul dışındaki faaliyetleri de soruşturma konusu
olabilmekteydi. Buna ilişkin bir örnek 1888 senesinde ortaya çıkmıştır. Maarif 860 BOA., MF.HTF., 9-75, 1339.Ca.7. 861 Darüleytam: Kimsesiz çocuklara eğitim vermek üzere II. Meşrutiyet döneminde açılan okul, Yahya Akyüz, Türk Eğitim Tarihi, s.240 862 BOA., MF.HTF., 10-120, 1341.Ra.10. 863 BOA., MF.HTF., 9-43, 1339.S.11. 864 BOA., MF.HTF., 9-93, 1339.C.27.
380
nazırı, 26 Mart 1304 (7 Nisan 1888) tarihinde zabtiye nezaretine, üç genç kızın
sorgulanıp, tahliye edilmelerinin sebebini sormuştur. Zabtiye nazırının verdiği
bilgiye göre, İstanbul Polis Müdüriyeti, darülmuallimat öğrencilerinden Huriye,
Nazife ve Zehra Hanımlar’ın Okçular başında Karabet ismindeki bir fotoğrafçının
dükkânında açık olarak resim çektirdikleri haberini almıştır. Bunlardan yalnız Zehra
Hanım ve Karabet sorguya çağrılmıştır. Öğrencilerin soruşturulma nedeni
teşhirciliktir. Daha sonra yapılan incelemelerin ardından Zehra Hanım salıverilmiştir.
Karabet hakkında da gerekenin yapılacağı belirtilmiştir. Bu öğrencilerin
darülmuallimat son sınıfta oldukları anlaşılmıştır865. Dolayısıyla darülmuallimat
öğrencilerinin okul dışındaki hareketleri kontrol altında tutulmaya çalışılmaktadır ki,
bu olay zabtiye nezaretine de intikal etmiştir.
Darülmuallimat’ta davranışları uygun olmayan öğrencilere okuldan uzaklaştırma
cezasının verildiği yine arşiv vesikâlarından anlaşılmaktadır.
13 Mart 1290 (25 Mart 1874) tarihli darülmuallimat müdüriyetinden alınan
mazbatada darülmuallimat’ta öğrenciler arasında yaşanan bir kavgadan
bahsedilmektedir. Buna göre, iki öğrenci arasında çıkan kavgada, kavgaya karışan
öğrencilerden birinin annesi, diğer öğrencinin evine giderek kötü ve aşağılayıcı
sözler sarf etmiş, hatta küfretmiştir. Buna ilişkin bilgiler yapılan inceleme sonrasında
elde edilmiştir. Kötü sözler eden annenin, kızına ait sicilin de çok iyi olmadığı
öğrenilmiştir. Öğrencinin kötü ahlaklı olduğu ve geçmişten beri bu türden
hareketlerde bulunduğu tespit edilmiştir. Bu mazbatada ifade edildiği şekliyle bu
mütefevvihlerin866 okulda daha fazla kalmalarının uygun olmayacağı belirtilmiştir.
Bu nedenle adı geçen öğrencinin okuldan uzaklaştırılması kararlaştırılmıştır867
Darülmuallimat’ta kız öğrencilerin öğrenim görmek üzere okula gittikleri
sırada bazı sorunlarla karşılaşabilmektedirler. Buna ilişkin bir bilgiyi, Meclis-i maarif
üyesi Rasih Efendi vermektedir. Rasih Efendi’ye göre okul dışında bazı
uygunsuzluklar olabilmekteydi. 1907 senesine ait belgede belirtilenlere göre,
darülmuallimat öğrencilerinin meşru sayılmayan bazı halleri görülebilmekteydi.
Rasih Efendi, darülmuallimat öğrencilerinin her birinin arkasına bazı ne idiğü
865 BOA., MF.ALY., 3-139, 1305.Ş.28. 866 Mütefevvih: Ağzına geleni söyleyen bk. Ferit Develioğlu age.s.765 867 BOA.,MF.MKT., 17-206, 1291.S.17.
381
belirsiz kişilerin takıldığından bahsetmiştir. Haşere veya ayak takımı olarak
nitelendirilen üç dört kişi darülmuallimat öğrencilerini takip etmekte ve münasebet
kurmaya çalışmaktadır. Öğrencilerin okula gelişlerinde ve okuldan dönüşlerinde
görülen bu durum her gün ortaya çıkmaktadır. Bu durum üzüntü verici olarak dile
getirilmektedir. Aslında genel bir ahlaki bozulma da söz konusudur. Çünkü yazıda,
çocukların sabıka giymesi yani suç işlemelerinin günden güne arttığı belirtilmektedir.
Bu tür hareketlere meydan verilmemesi için en azından Ramazan ayında zabıta
heyetinin oluşturularak görevlendirilmesinin lüzumuna işaret edilmiştir 868.
Darülmuallimat öğrencilerinin okul dışındaki olumsuz davranış veya faaliyetleri
gözlem altında tutulmaktadır. Ancak öğrencilerin davranışlarında kötüye doğru bir
gidiş vardır. Bu durumda öğrencilere sahip çıkılmak istenmektedir ve gereken
önlemlerin alınması düşünülmektedir. Öğrencilere özen gösterilmekte ve önem
verilmekte olduğu görülmektedir.
Darülmuallimat’ta öğretmenlerin de asayişi bozucu davranışlar sergilediği vâki
olmuştur.
Yatılı Darülmuallimat müdürünün belirttiği üzere, Darülmuallimat tatbikat
sınıfları el işleri öğretmeninin, on beş yirmi gün önce bir Cuma gecesi sarhoş bir
halde talebeler arasında dolaştığı haberi alınmıştır. Bunun üzerine inceleme yapılmış
muallimenin, sarhoş olarak, ağzından koku yayıldığı halde görüldüğünden
bahsedilmiştir. Müntehi sınıf öğrencilerinden bir kaç hanımın ifadelerine de
başvurulmuştur. Bu gibi kötü ahlaklı bir öğretmenin öğrencilerle temasta bulunması
katiyen uygun görülmemiştir. Öğretmenin azl edilerek istenilen vasıflara sahip bir
öğretmenin tayin edilmesine karar verilmiştir869. Dolayısıyla uygunsuz hal ve
davranış tespit edildiği zaman, bu davranışın çeşitli noktalardan değerlendirilmesi
yapılmaksızın, kuralların kat’i bir şekilde işlediği görülmektedir. Cezai işlemlerin,
suç tespit edilmesi üzerine tatbik ettirildiği ve herhangi bir suistimale fırsat
verilmediği anlaşılmaktadır.
Yatılı darülmuallimatta teftiş konusu bir kat daha zorluklar içeriyordu. Çünkü
hem gündüz hem gece öğrencilerin denetim altında tutulması gerekmekteydi. Yatılı
Darülmuallimat müdürünün maarif nezaretine 18 Teşrinisani 1328 (1 Aralık 1912)
868 BOA., Y.PRK.MF., 5-30, 1325.Z.0. 869 BOA.,MF.ALY., 34-60,1331.M.21.
382
tarihinde gönderdiği yazıdan Darülmuallimat’ta disiplinin nasıl sağlanmaya
çalışıldığı hakkında bilgiler bulunmaktadır. Buna göre, geceleri yatakhane, sofa ve
salonların ve mektebin diğer kısımlarının dolaşılarak teftişinin yapılması gerektiği
yazıda yer almaktadır. Bir yangın ortaya çıksa, olaya gereken müdahaleyi yapmak
için iki hademe istihdam olunmaktadır. Bu hademeler gece boyunca münavebeli
olarak nöbet tutmaktadırlar. Bu hademeler mektep içinde dolaşarak görevlerini
yürütmektedirler. Hatta, hademelerin çalışma saatlerinin kontrolü amacıyla
darülmuallimat’a kontrol saati alınmasına lüzum görülmüştür. Bunun için 350 kuruş
ayrılmıştı870.
Darülmuallimat ile ilgili yürütülen teftiş örneklerinden anlaşılacağı üzere
gerek öğrenciler gerekse öğretmenlerin çeşitli yönlerden denetlendikleri, nizama
aykırı davranışların ise cezalandırıldığı anlaşılmaktadır.
4.3. Vilayet Darülmualliminlerinde Teftiş Uygulamaları
4.3.1. İzmir Darülmuallimini’nde İdareci ve Muallimler Hakkında Yürütülen
Teftiş
Vilayet darülmualliminleri diğer mektepler gibi belli dönemlerde olağan bir
şekilde teftiş edilmekteydi. Fakat bunun dışında, idareci, muallim veya öğrencilerin
şikâyetleri söz konusu olduğu zaman bu tür durumlarda müfettiş, şikâyetlerin
doğruluğunu araştırmak üzere ilgili darülmualliminde incelemeler yapmaktaydı.
İzmir Darülmualliminin’de muallimlerin şikâyette bulunması ve yapılan
ihbarlar sonrasında müfettiş okula gelmiş, okulda geniş bir inceleme ve soruşturma
yapmıştır. Okulun müdürü, müdür yardımcısı ve bazı öğretmenler hakkında farklı
konularda şikâyetler olmuştu. Öğretmenler, müdür ve müdür yardımcısını, müdür ve
müdür yardımcısı ise öğretmenleri suçlamaktaydı. Müfettiş, başta okulun müdürü
olmak üzere, müdür yardımcısı ve bazı öğretmenlerle görüşmüş ve şikâyet konuları
ile ilgili soruşturma yapmıştır. Müfettiş ayrıca okuldaki diğer görevlilerden de söz
konusu meselelere ilişkin bilgi almış, darülmualliminde hangi görevli ile görüşme
870 BOA., MF.ALY, 34-33, 1331.M.12.
383
yaptı ise, sorduğu sorular ile ilgili kendi görüşlerini ifade ettiği raporları
düzenlemiştir. Aşağıda müfettiş ile darülmuallimindeki görevliler arasında birebir
gerçekleşen sorgulara yer verilmiştir. Müfettişin sualleri aynı zamanda sorguya konu
olan meseleleri de ortaya koymaktadır. Bu meseleler bir vilayet darülmuallimininde
ne türden sorunlarla karşılaşılabileceğini göstermesi bakımından kaydadeğerdir.
İzmir Darülmuallimini Müdürü Şerif Bey’in ifadesine 13 Şubat 1918 tarihinde
başvurulmuştur. Müfettiş tarafından yapılan sorgulamaya konu olan hususlardan biri,
talimatname gereğince müdürün haftada bir gün okulda nöbetçi olarak kalması
gerekirken şimdiye kadar bu kurala riayet etmemesi ile ilgilidir. Bu ve bunun
dışındaki konularda müfettişin soruları ve Şerif Bey’in bu sorulara verdiği cevaplar
şu şekildedir871:
Müfettiş: “Teşrin-i sani ve şubat aylarının sonunda, öğretmenlerden her birinin
programında yer alan konulardan üç ay zarfında öğrettiklerini içeren cetveller
düzenlenip, bakanlığa gönderildi mi?”
Müdür: “Her sene eylül başında açılan okullar, bu sene ancak ekim ortalarında
açıldığından ancak üç ay sonra kanun-ı evvel ayında gönderebilirdim. Cetveli
hazırladık ve maarif nezaretine gönderdik. Fakat gönderilen matbu kâğıt
istenilenden farklı olduğu için, evrak bakanlıktan geri gönderildi”.
Müfettiş: “Derslerinde bulunmayan muallimler hakkında yevmiye kesintisi
uygulaması yapıldı mı yapılmadı ise sebebi nedir?”
Müdür: “Derslerine girmeyen Nadir Bey’in iki aylığının kesilmesi için kâtibe
uyarıda bulundum. Fakat Nadir Bey, gerek müdür muavininden, gerek benden affını
istedi. Bunun üzerine tekrar olmasın dedim”.
Müfettiş: “Ders haricinde müsamereler neden yapılmadı?”
Müdür: “Kiminle müsamere edecektik, Nadir Bey gibi muallimlerle mi? Sonra
İzmir’de hangi mektep müsamere düzenlemiştir. Halbuki ben bu sene dört sefer genel
konferans verdim. Ben yaptıklarımı gazete ve saire ile yayınlatan şarlatanlardan
değilim”.
Müfettiş bu sorulara ilişkin kendi görüşünü de ifade etmiştir. Buna göre, meşru
mazeretleri olmayan öğretmenlerin okuldaki derslerinde bulunmadıklarında, okul
871 BOA., MF.HTF, 5-85, 1336. Ca. 17.
384
müdüriyetince yevmiyelerinin kesilmesi uygulaması talimatname hükümlerinden
iken ve bir takım öğretmenlerin yevmiye ders defterleri içeriği ile sabit iken, şimdiye
kadar bu gibiler hakkında yevmiye kesintisi uygulaması yapılmamış olduğu
anlaşılmıştır. Ayrıca Müdür Şerif Bey’in yukarıda geçen şarlatan ifadesini, geçmiş
Maarif Müdürü Ethem Bey’i kastederek söylemesi terbiye ve nezaket dışı bir hareket
olarak kabul edilmiştir. Sorgulama şu şekilde devam eder872.
Müfettiş: “Her zaman öğrenciye dayak attığınızdan ve okulun alt katındaki odayı
hapishane gibi kullanarak çocukları idarece oraya kapatmakla cezalandırdığınız
şahitleri ile ispat edilmiştir”
Müdür:“Bu oda alt katta değildir. Müdür odasının yanındadır. Dört öğrencinin
odaya konduğu doğrudur. Fakat sadece iki saat kalmışlardır”.
Öğrencilere dayak atılması veya hapis cezası ile ilgili eğitim tarihimizde çeşitli
örneklerle karşılaşmak mümkündür. Örneğin, sıbyan mekteplerinde öğrencilere cezai
yaptırımlar içerisinde falakaya da yer verildiği vakidir873. Ahmet Rasim, hatıralarında
sıbyan mekteplerinde öğrencilerin hocadan korktuklarından bahsetmiştir. Tüm
öğrencilerin hoca karşısında “mum direk” durduklarından ve hocanın sesinden ve
önündeki rahleye vuruşundan dolayı öğrencilerin korku duyduklarından söz
etmiştir874. Ömer Seyfettin de bununla ilgili bilgileri “Falaka” isimli eserinde dile
getirmiştir. Eserde okula kaymakamın geldiği günden sonra falakaya son verildiği de
yazmaktadır875. Bunun dışında hapis cezası örneği de vardır. Aslında, 1847
senesindeki sıbyan mektepleri ile ilgili talimatnamede falakanın yasaklandığına yer
verilmiştir.
1847 senesindeki talimatnamede falaka yasaklanmıştır. Hoca tembel ve suçlu
öğrenciyi gerekirse azarlayacak, ayakta durma cezası verebilecek veya bedeni
hizmetlerde kullanabilecektir. Çok gerekirse de yumuşak değneklerle çocuğun nazik
olmayan yerlerine vurabilecektir876.
872 BOA., agb. 873 Atuf, age, s.52. 874 Ahmet Rasim, “Mektep ve Falaka”, Bir Eğitim Tasavvuru Olarak Mahalle/Sıbyan Mektepleri, Haz. İsmail Kara-Ali Birinci, Dergâh Yay.,İstanbul, 2005, s.87. 875 Ömer Seyfettin “Falaka”, Bir Eğitim Tasavvuru Olarak Mahalle/Sıbyan Mektepleri, Haz. İsmail Kara-Ali Birinci, Dergâh Yay.,İstanbul, 2005, s.143-145. 876 Kına, age., s.91.
385
A. Rasim Darüşşafakadaki hapsaneden bahsetmiştir. Hapsane küçük, ahşap,
müstakil bir binadır. Bu binanın içinde karşılıklı üçer gözden altı göz, dar hücreler
bulunmaktadır. Mahkûm edileni, hapishane nöbetçisi getirmektedir. Saat başı gelen
nöbetçi öğrenciyi lavaboya götürmekte, öğle ve akşam yemeği vermekte ve su
içirmektedir. Atuf, hapis olayının resmi mekteplerde olmadığını belirtmiştir. Fakat
öğrenciyi alıkoyma, izinsizlik ve dayağın kullanılagelen cezai uygulamalar olduğunu
ifade etmiştir877. Görüldüğü üzere resmi mekteplerde hapis cezası
uygulanmamaktaydı ve diğer örnekleri münferit olarak değerlendirebiliriz. İzmir
Darülmuallimini müdürünün öğrencilere verdiği hapis cezasını da bu kapsamda
inceleyebiliriz.
İzmir Darülmualliminindeki soruşturmaya geri dönersek, müfettiş ile müdür
arasında gerçekleşen konuşmanın devamında878;
Müfettiş: “Okulda uygulama dersleri ile darülmuallimat derslerindeki
devamsızlığınızın sebebi nedir?” (Müdür darülmuallimat’ta da derse girmekteydi)
Müdür : “Darülmuallimin Müslüman mahalleden uzak ve hristyan mahallesindedir.
Dolayısıyla uygulama sınıfı yoktur. İki sınıf vücuda getirdim. Fakat devamsızlıklar
çok olunca bu sınıf kapatıldı. Darülmuallimat İzmir’in karşıyakasındadır ve günde
ancak üç vapur oraya gider. (Darülmuallimat’ın da uygulama sınıfı o yıllarda
bulunmadığı için, öğrencilerle birlikte çoğu zaman uygulama için İzmir’e
gidilmektedir). Geçen ay altı derste bulunamadım. Bunun sebebi de vapursuzlukla
ilgilidir. Darülmuallimat müdiresi uygulama derslerini teorik gibi kabul ediyordu
derslere gelmiyordu. Bu dersin teorik bir ders olmadığını anlattım”.
Müdürle gerçekleştirilen bu sorgulamadan darülmualliminde işleyişin nasıl olması
gerektiği ve idarecinin nelere dikkat etmesi lâzım geldiği anlaşılmaktadır. Buna göre;
1- Öğretmenlerden her birinin üç ay içinde müfredatın ne kadarlık bir kısmını
gerçekleştirildiği ile ilgili çizelgeler tutması gerekmektedir. Hazırlanan bu
çizelgeler bakanlığa gönderilmektedir.
2- Dersine girmeyen muallimlerin yevmiyesi kesilmektedir.
3- Darülmualliminde müsamereler yapılması gerekmektedir.
4- Öğrencilere dayak atılması uygun görülmemektedir.
877 Atuf, age., s.158, 159. 878 BOA., agb.
386
Müdür Şerif Bey’in, darülmuallimin uygulama derslerine girmediği konusu
öğretmenlerden, Tevfik, Nevzat, Niyazi, Nadir ve Cezmi beylerin Maarif
müdüriyetine birlikte verdikleri 27 Kanun-ı evvel 1333 (27 Aralık 1917) tarihli
şikâyetnamede içeriği ile birlikte yer almaktadır. Bu sene içerisinde müdürün bir iki
defa uygulama dersi için birkaç okula gidip, derse gelmemiş olduğu darülmuallimin
son sınıf öğrencilerinin ifadelerinden de anlaşılmaktadır. Müdür Şerif Bey’in, İzmir
Karşıyaka’da bulunan darülmuallimat’ta ki derslerine bu güne kadar, yani 10 Teşrin-
i evvel 1333 (10 Ekim 1917) den şubat ayının 10’una kadarki süre zarfında 29 gün
devam edip, 71 saat dersinin açık kalmış olduğu, darülmuallimat idaresine müfettişin
yaptığı müracaat ve kayıtların incelenmesi üzerine tespit edilmiştir. Müdür Şerif Bey
kendisini savunurken, darülmuallimin ve darülmuallimat’ta haftada 28 saat ders
vermekle görevli olduğundan ve idari işlerinin de bulunduğundan bahsetmiştir.
Uygulama dersleri haftada sekiz dokuz saat kadardı ve bu derslere son sınıf
öğrencileri devam etmekteydi. Bu ders sağlıklı bir şekilde yapılmaz ise istenilen
verimin alınamayacağına müfettiş tarafından işaret edilmiştir. Diğer bir meselede
okulda tutulan nöbetlerdir. Okulda öğretmenler olmadığında ambar memuru ile
mektep kâtibinin onlar yerine nöbet tutması müfettiş tarafından uygun görülmemiştir.
Ayrıca müdür ve müdür muavini ile öğretmen dışındakilerin öğrenci ile iletişim
kurmasına izin verilmemektedir. Müdürün okulda tutulması gereken nöbetle ilgili
olarak da, görevini tam yapmadığı anlaşılmıştır. Müdürün bu konu ile ilgili olarak
verdiği beyanın yapılan inceleme sonrası doğru olmadığı görülmüştür. Talimatname
gereğince haftada bir kere müdür; iki kere de müdür muavini okulda nöbet tutması
gerekirken, müdürün bu kurala uymadığı tespit edilmiştir. Uygulama ve fenn-i
terbiye derslerine çoğu zaman girmediği öğrenilen müdürün, bu derslere girdiği
zaman 5-10 dakika erken çıktığı, darülmuallimin daimi öğretmenlerinin yaptıkları
şikayette söz konusu edilmiştir. Müfettiş ile müdür arasındaki diyalog şu şekilde
devam etmiştir879:
Müfettiş: “Okulun üçüncü sınıf öğrencisinden Tahir Hayrettin, ikinci sınıf
öğrencilerinden Necati ve Mehmet Ali Efendi ile son sınıf öğrencisi Cemil Efendi
879 BOA., agb.
387
dayak yediklerinden dolayı aleyhinizde şikâyette bulunmuştur. Olayın doğrusu
nedir?”
Müdür: “Tahir Hayrettin sınıfta oturmayıp dışarı çıktığı için kulağından çekilmiştir.
Necati ve Mehmet Ali Efendler ise üç gün geçici olarak okuldan uzaklaştırılmıştır.
Bu inzibat komisyonunun bir kararıdır. Cemil Efendi ise öğretmenlerin olduğu yerde
sigara içtiğinden tekdir edilmiş, azarlanmıştır. Cebinden sigara kutusunu çıkarmak
isterken kendisine bir tokat vurulmuştur. Dördüncü sınıf öğrencilerinden iki öğrenci
okulun karşısındaki bir evin hizmetçisi kız ile( sınıf penceresinden diğer pencere ile)
işaretleştiğinden, bu halde görülüp yakalanmış, saçlarından tutulup, azarlanmıştır”.
Müfettiş: “Şimendifer Şirketi tarafından Avrupa’ya gönderilecek öğrenciler için
yapılan geçen sınavda, maarif müdürü tarafından mümeyyiz olarak tayin edilmiş
bulunan okulunuz ziraat öğretmeni Nadir Bey’in derslere devam edemeyeceğinden
dolayı Nadir Bey’e hakaret etmiş olduğunuz iddia ediliyor. Diğer mümeyyizlerin
okullarında bunlar olmadığı halde bu okulda neden şikâyetler ortaya çıktı?”
Müdür: “Nadir Ney sınavının olduğunu söyledi, derslere girmeyeceğini belirtti. O
gün ders yapmadı. Cumartesi günü yine dersini bırakarak gitti. Sonra Sultani
Mektebi mümeyyizleri ile gelmişlerdi. Bu mümeyyizler bir hafta sürecek olan
sınavlara ders saati haricinde gideceklerini söyledi. Ben de Nadir Bey’den ders saati
dışında sınava (mümeyyiz olarak) gitmesini söyledim. İmzalattım maarif
müdürlüğüne gönderdi. Fakat sınıf defterleri meydanda olmasına rağmen, Nadir
Bey’in derslerinde eksik yok denildi. Şaşırıp kaldım. (Müdür, Müfettişe sınıf
defterini gösterir)”.
Müdür, Nadir Bey’i odasına çağırtmıştır. Nadir Bey’e oturmasını söylemiş, Nadir
Bey de müdüre “sizin odanızda adam dövdüğünüz söyleniyor, oturmam” demiştir.
Müdür de “ben adam döven miyim” cevabını vermiştir. Müdür hakkında daha önce
Bursa’da bir öğretmen dövdüğü, Edirne’de Maarif Müdürü Namık Bey’i odasından
kovduğu iddia edilmiştir. Müdür, “bu tür söylentilerin nereden çıktığı belli değil”
der. Ve Bursa’da hocalar ile arasının çok iyi olduğunu, samimiyetinin bulunduğunu
sözlerine ekler. Edirne Maarif Müdürü Namık Bey’i öven darülmuallimin müdürü
Şerif Bey, Edirne Maarif Müdürü’nden için, şimdiye kadar gördüğüm maarif
müdürlerinin en iyisidir şeklinde ifadede bulunur. Fakat aralarında dâhiliye memuru
388
Agop Efendi nedeniyle bir anlaşmazlık olmuştur. Buna rağmen, Şerif Bey, Namık
Bey’e sonsuz hürmetinin olduğunu belirtir880.
Darülmualliminde düzenlenen sınavlarda diğer mekteplerdeki mümeyyizlerden
istifade edildiği gibi okul haricinde düzenlenen diğer sınavlar için de
darülmualliminden mümeyyiz talebinde bulunulmaktadır. Mümeyyiz olacak
muallim, darülmualliminden izin alarak görevine gitmektedir.
Darülmuallimin müdürü Şerif Bey ile, müfettiş arasındaki soru ve cevaplar şu
şekilde devam eder881:
Müfettiş: “Dersler ve mütalaa zamanlarında hazır bulunmanız, öğretmen ve
öğrencilerin nizamname ve talimatname hükümlerine göre hareket etmelerini
sağlamanız gerekirken bunları yaptınız mı?”
Müdür: “Aslında benim suçum çok söz söylememdir. Öğretmenlerin beni
sevmemelerinin nedeni sürekli derslerine girdiğim ve onları denetlediğim içindir.
Şayet öğretmenler vazifelerini tam yapsalar idi, öğrenciler ile fazla muhatap
olmamış olacaktım”.
Müfettiş: “Kasım, Şubat ve Nisan ayları sonunda öğretmenlerin her birinin
programında bulunan konulardan hangilerini üç ay zarfında öğrettiklerini içeren
cetveller düzenleyip, bakanlığa gönderdiniz mi?”
Müdür : “Cetveller okulun takvimine göredir. Eylül başında açılırsa Kasım ayı
başında cetvel gönderilir. Bu sene okul Eylül ortalarında açıldığı için cetveli ancak
Aralık ayında gönderebilirim”.
Müfettiş, müdüre darülmuallimin ve darülmuallimat derslerine devam
etmemesinin nedenini tekrar sormuştur. Müdür bu soruya verdiği cevapta, iki üç
aydan beri maaş alamadığını, büyük fedakârlıklarla derslere devam etmeye
çalıştığını, vapur masrafının dahi cebinden gittiğini ifade ederek yanıt vermiştir.
Müdür haftada 28 saat dersinin olduğunu, idari işler ve öğretmenlerin dedikoduları
da katıldığında bunların para için yapılmayacağını söylemiştir. Ayrıca uygulama için
okulların hepsine gittiğini, hatta birkaç defa bunu yaptığını söylemiştir.
Darülmuallimin yatılı olması nedeniyle muallimler okulda geceleri sırayla nöbet
tutmaktadırlar. Aynı zamanda müdür ve yardımcısı da haftada belli günlerde gece
880 BOA., agb. 881 BOA., agb.
389
nöbet tutması gerekmektedir. Fakat müdürün ifadelerine göre, yeterli muallim
olmadığı için memurlara nöbet tutturulmuştur. Müfettiş ile müdür arasındaki
konuşma şu şekilde devam etmiştir882:
Müfettiş: “Öğretmen olmadığında yerine ambar memuru ile okul kâtibinin ikame
edilmeleri ve bunların öğrenci ile temasa geçmeleri doğru mudur?”
Müdür: “Okulun öğretmen kadrosu yetersiz olduğundan ambar memuru ve kâtip
nöbetçi olarak bulundu. Fakat bunların öğrenci üzerinde etkisini görünce vazgeçtim.
Öğretmen yoksa ne yapayım. Her gece ben mi nöbet tutayım!”
Müfettiş: “Geçen dönem maarif nazırı olan Rüşdü Bey ve Tedrisat-ı İbtidaiye Genel
Müdürü Şefik Bey’in dostunuz olduğunu ve istediğinizi yapabileceğinizi
söylemişsiniz. Doğru mu?”
Müdür: “Vali beyin pek çok ilgisini kazandım. Okulla ilgili her müracaatım
değerlendirildi. Öğretmenlerin benim hakkımda şikâyetleri oldu. Fakat ben hiçbir
şikâyette bulunmadım”
Darülmuallimin müdürü, öğretmenlerden Nevzat Bey’in okula sarhoş gelmesi
ile ilgili olarak: “Nevzat Bey’in okula sarhoş geldiğini okulun tüm memur, muallim
ve müstahdemleri biliyor. Fakat şimdi bir kısmı inkâr ediyor” demiştir. Müdür,
öğretmenlerden Niyazi Bey hakkında da bazı sözler iddia etmiştir. Buna göre; Niyazi
Bey, darülmuallimin-i ibtidâîyeden geçen sene mezun olmuştur. Müdüre göre,
Niyazi Bey, İzmir Darülmuallimini’nde hendese öğretmenliği dışında kozmoğrafya
dersini bilmediği halde bu derse tayin edilmiştir. Kozmoğrafya dersinden sınav verip
şehadetname alması, bu derse tayin edilmesi için gerekçe gösterilmiştir. Fakat
müdür, “Niyazi Bey’i bir heyet huzurunda kozmoğrafya dersinden sınav yapsınlar,
eğer ilmi derecede ders verebilecek seviyede bulunsun her cezaya razıyım” demiştir.
Nadir Bay’in, darülmuallimin öğrencisi iken mezun olup, hemen darülmualliminde
hoca olmasının, diğer öğretmenlerce de yadırgandığını ifade eden müdür,
öğretmenlerinin başka okullara geçmek istediklerini söylemiştir. Müdür son olarak,
“Darülmualliminlere gönderilmek için hoca bulunamıyormuş, beş olacağına iki
olsun adam akıllı olsun” demiştir883.
882 BOA., agb. 883 BOA., agb.
390
Müfettiş : “Nevzat Bey’in okula sarhoş gelip, cam kırdığı tarihte bir belirsizlik var,
müdür muavini Akif Efendi ile söylemleriniz uyuşmuyor. Bunun nedeni nedir?”
Müdür : “Olay olduğu gün durumu maarif müdürlüğüne bildirdim. Fakat resmi
yazıyı daha sonra yazdım”
Müfettiş :“Nusret Bey, camın sabahleyin okula girerken kazara kırıldığını ve Nevzat
Bey’in suçunun olmadığını belirtiyor. Ne dersiniz?”
Müdür: “Bunlar arkadaş tabiî ki öyle diyecek. Bu şekilde söyleyen başka yoktur”
Müfettiş: “Niyazi Bey’in mektebin bir heykelini alıp, odasına koyduğu ve sonra
tarafınızdan bu heykelin alınması için şiddet kullandığınız iddia ediliyor. Bu doğru
mudur?”
Müdür : “Okulun ambar ve depo memuru tayin olduğu için demirbaş eşyaların
deftere kaydı gerekiyordu. Bu amaçla her şey toplanıyordu. Bu sırada Niyazi
Efendi’nin odasında bir heykel gördüm. Bunu buradan alınız dedim. Daha sonra
Niyazi Bey tekrar aldı. Ambar memurunu gönderdim. Niyazi Bey heykeli vermemiş.
Bu sırada yatak odalarında tek kişi olması uygun değil diyerek, odalarını Nadir Bey
ile birleştirdim. Niyazi Bey’in odası Nadir Bey’in odasına nakl edildi. Niyazi Bey bu
konuda kendisine resmi bir yazı verilmesini talep etti. Müdür Muavini Akif Efendi’ye
bu resmi kâğıdı, Niyazi Bey’e vermesi için teslim ettim. Niyazi Bey’e müdür muavini
kâğıdı uzatırken, Niyazi Bey kâğıdı kapıp uzaklaşmak istemiş, bu sırada muavin bey,
Niyazi Bey’in paltosunu tutmuş, asılınca paltonun bir kısmı kopmuştur”
Müfettiş: “Müdür muavini Akif Efendi’nin öğretmenlerden Niyazi Efendinin
paltosunun bir kısmını kopardığında amacını gizleyerek, nezaket dışı hareket edip
etmediğine ilişkin bilginiz nedir?
Müdür : “Akif Bey’in maksat dışı kaba bir hareket edeceğine ihtimal vermiyorum”
Müfettiş: “Öğretmenler için bir devam defteri tutuldu mu?”
Müdür: “ Öğretmenler için ayrı ayrı bir devam defteri yoktur. Öğretmenlerin
devamını ben sınıf defterlerinden takip ediyorum. Esasen ben Karşıyaka’ya
gitmediğimde genellikle ayakta durur ve öğretmenleri teftiş ederim. Kendim
olmadığımda muavinden bilgi alırım. Öğretmenler için de ayrı ayrı defter
bulundurur idim. Fakat bu sene bakanlık okula ait genel defterler göndermediğinden
ben de tutmadım”
391
Müfettiş: “Ambar memuru Cezmi Efendi’nin işten el çektirilme nedeni nedir? Her
ay ambarda ne var ne yok bakılıyor mu?”
Müdür: “Ambar ve demirbaş eşya defterlerinde düzen yoktu. Fransızlardan kalan
eşya da kötü kullanılmış idi. Ambar memuru düzensiz iş yapınca ambarda nelerin
olduğu, nelerin verildiği tam belli değildir”
Müfettiş: “Satın Alma Komisyonunuz ve İnzibat Meclisi’niz var mıdır ve kimlerdir?”
Müdür: “Satın alma komisyonu azaları: Maarif müdürü (başkan), bendeniz, muavin
Akif Bey, Nusret Bey, Nevzat Bey ve doktor efendi ile kâtipten ibarettir. İnzibat
meclisi için sene başında ulum-ı tabiiye muallimi Reşt Bey ile Edebiyat, tarih ve
coğrafya muallimi seçilmişti. Bu hocalar gitmiş olduğundan şimdi başkan Müdür
Muavini Akif Bey, üye de ben, Cezmi Bey, Nusret Bey ve Eyüp Sabri Beylerdir”.
Müfettiş: “Darülmuallimin öğrencilerinden Necati ve Mehmet Ali izinsiz firar
ettikleri ve talimatname gereğince inzibat meclisinin vereceği karar ile tekdir (uyarı)
cezası verilmesi lazım geldiği halde buna uyulmadığı ve uzaklaştırıldığı ve hapis
edildiği doğru mudur?”
Müdür : “Nasıl uzaklaştırıldıkları inzibat defterinde mevcuttur. Onların okulda
hapislerine dair inzibat meclisi kararı ve maarif müdürünün tezkeresi vardır”
Müdür, soruşturmaya konu olan maddelerle ilgili olarak genel bir açıklama
yapmıştır. Bütün bu sorgu ve şikâyetlerin mevcut maarif müdürü (daha önceleri halef
selef olduklarını belirtir) hakkında yerli yersiz konuştuğundan dolayı, başına gelmiş
olduğunu savunmuştur. Maarif müdürü hakkında “onun olduğu yerde cambazlık
olur” demiştir. Darülmuallimin müdürü, Maarif müdürünün intikam almak amacıyla
öğretmenlerini isyan ettirmeye çalıştığını ifade etmiştir. Müdür “ben altı lisan
bildiğim, üç darülmualliminden mezun olduğum halde yine darülmuallimin müdürü
olarak bulunuyorum. maarif müdürü ne yüksek mektep görmüş ne de yabancı dil
biliyor. Ama maarif müdürü oldu” şeklinde serzenişte bulunmuştur884.
Darülmuallimin Müdürü Şerif Bey’in sorgusu sonrasında müfettiş bir rapor
hazırlamıştır. Öncelikle öğrencilere müdürün dayak atması meselesini
değerlendirmiştir.
884 BOA., agb.
392
Müfettişe göre, öğrenciler dayak yediklerini ifadelerinde belirtmişlerdir. Bu
ifadeleri müdür de doğrulamaktadır. Bu durum müfettişe göre, müdür Şerif Bey’in
kanuna aykırı hareket ettiğini gösterir. Öğrencilerden İsmail ve Mehmet Ali
Efendi’nin izinsiz okuldan çıkmış olmalarından dolayı uzaklaştırılmalarına
hükmeden inzibat meclisi kararını başkan sıfatıyla müdür muavini Akif Bey, üye
sıfatıyla müdür bey ve öğretmen Nusret Bey imzalamıştır. Talimatnamenin 50.
maddesi “Fenn-i terbiye dersi müdür veya müdür muavinine verilirse inzibat
meclisine daimi muallimlerden bir üçüncüsü seçilir” demektedir. Müfettişe göre,
Fenn-i terbiye dersi müdürde olduğu için, komisyon yanlış ve usule uygun
kurulmamıştır885.
Ziraat öğretmeni ile ilgili meselede, mümeyyiz olduğu için ziraat öğretmeni
Nadir Bey’in darülmuallimindeki derslerine girmemesinden dolayı sorun yaşanmıştı.
Bu konuyu müfettiş, müdürün idaresizliğinin bir sonucu olarak değerlendirmiştir.
Dolayısıyla müfettiş, müdürü sorumlu tutmuştur. Niyazi Bey’in müdür muavini Akif
Bey ve müdürle ilgili olan meselesinde de, yine müdür suçlu görünmüştür. Müdür
Şerif Bey, Niyazi Bey’in azlini düşünmüş sonra öğretmen temininin zor olacağı
nedeniyle vazgeçmiştir. Müdür, Nadir Bey’e Niyazi Bey’den için “ben bu adamı
sokağa atacağım” dediği müfettiş tarafından rapor edilmiştir. Müfettiş, müdürün
âliye mektebi mezunu birine bu hareketi yapmasının nezaket ve terbiye dışı bir
davranış olduğunu ve mesuliyetinin olduğunu ifade etmiştir886.
Müdür Şerif Bey’in, derslere gelmediği konusu da sorgulanan meseleler
arasındadır. Müfettiş bu konuda “Müdür Şerif Bey’in derslere gelmemesi, görevinde
kusur işlediğini gösterir” demiştir. Ders devam cetvelleri ile ilgili müfettişin sorusu
olmuş, müdür konuyu okulun geç açılmasına bağlamıştı. Müfettiş, bu cetvellerin
belirlenen bir vakitten, bir süre sonra geldiğini ifade etmiştir887.
Bir diğer konu derslerine girmeyen öğretmenlerin yevmiyelerinde kesinti
yapılması uygulamasının müdür tarafından yerine getirilmemesidir.
Müfettiş, müdürün bu konuda da vafifesinde kusur işlediğini ifade etmiştir.
Müsamerelerin darülmualliminde yapılmaması konusunda, Müfettiş “eğitim öğretim
885 BOA., agb 886 BOA., agb. 887 BOA., agb
393
heyeti müsamereye katılmaya sevkedilselerdi daha faydalı olacaktı” demiştir. Müdür
Bey’in eski maarif müdürünü şarlatanlıkla suçlaması da nezaket ve terbiye dışı
olarak yorumlanmış ve rapora kaydedilmiştir888.
Bir diğer mesele öğrencilere verilen ceza ve hapis uygulaması ile, müdürün
darülmuallimattaki derslerine devam etmemiş olmasıdır.
Öğrencilerin hapsedildiği müdür tarafından doğrulanmıştır. Bu konuda müfettişe
göre talimatnamenin özel hükümleri doğrultusunda hareket edilmesi gerekiyordu.
Ayrıca, darülmuallimattan alınan bilgiye göre, müdürün Karşıyaka’da 71 saat
dersinin boş geçtiği görülmüştür. Şerif Bey’in derslerin ardından tartışmalar ve
öneriler yapması ile darülmuallimin ve darülmuallimattan istenilen faydanın
sağlanabileceği müfettiş tarafından dile getirilmiştir889.
Müdürün dikkat çeken bir diğer uygulaması da memurlara nöbet tutturmasıdır.
Ayrıca, müdürün hocayı odasından kovması da müfettiş tarafından
değerlendirilmiştir.
Öğretmenler bulunmadığı zaman memurlara nöbet görevinin verilmesi müfettişçe
uygun bulunmamıştır. Öğretmen yetersiz olsa bile, müdür ve müdür muavininin
nöbet tutması gerektiği müfettiş tarafından ifade edilmiştir. Nadir Bey uygunsuz
davranışları ile müdür tarafından suçlanmıştı. Bu uygunsuz davranış rum çocuklarını
okula getirme meselesi hakkındaydı. Müfettiş, Nadir Bey’in bilgisi ve yeterliliği
bakımından önemli biri olduğunu söylemiştir. Nadir Bey, şayet Rum çocuklarını
okula getirdi ise, Müdür Şerif Bey’in bu durumu o bölgenin polis idaresine
bildirmesi gerektiğine işaret eden müfettiş, müdürün neden böyle bir yola
başvurmadığını anlayamadığını belirtmiştir890.
Darülmuallimin öğretmenlerinden Nevzat Bey’in okula sarhoş gelme meselesi de
bulunmaktadır. Müfettişe göre, Nevzat Bey’in okula sarhoş geldiği okul müdürü ve
muavini tarafından iddia edilmektedir.
Yapılan incelemeler ve diğer öğretmenlerden alınan bilgiler doğrultusunda
müfettiş, Nevzat Bey’in sarhoşluğunun müdüriyet tarafından yanlış anlaşıldığı
sonucuna ulaşmıştır. Müfettiş, ayrıca, müdür ve müdür muavininin bu konudaki
888 BOA., agb. 889 BOA., agb. 890 BOA., agb.
394
verdikleri bilginin birbirini tutmadığını da ifade etmiştir. Olaya şahit olanlar ve orada
bulunanlar müdürün söylediklerinin tersi ifadelerde bulunmuştur891.
Müfettişin üzerinde durduğu konulardan diğerleri, muallim ve müdür muavini
arasındaki mesele, devam defterinin öğretmenlerce tutulması, ambar memuru ve
satın alma komisyonu hakkındadır.
Niyazi Bey ile Müdür Muavini Akif Bey arasındaki meselede zor kullanan
tarafın müdür muavini Akif Bey olduğu müfettiş tarafından rapora yazılmıştır.
Müdürün öğretmenler hakkında bir devam defteri tutmadığı anlaşılmıştır. Bu nedenle
hangi öğretmenin hangi derse gelip gelmediği belli değildir. Bu defterin tutulması
gerektiği müfettiş tarafından ifade edilmiştir. Müdürle ilgili bir diğer mesele, ambar
memurunun işine son vermesi hakkındadır. Ambar içinde ne olduğu
bilinmediğinden, hesap için ayrıca bir komisyon kurulması gerektiği ifade edilmiştir.
Müfettiş, İzmir Darülmuallimini’ndeki satın alma komisyonundan istenilen faydanın
sağlanamadığı sonucuna varmıştır. Bunun dışında müdürün, maarif müdürü hakkında
söylediklerini usul ve talimata aykırı bulmuştur892.
Müfettiş, İzmir Darülmuallimini Hendese ve Kozmoğrafya Öğretmeni Ahmet
Niyazi Bey ile de görüşmüştür. Çünkü müdür bey ile görüştüğü konular arasında
Niyazi Bey’i ilgilendiren kısımlar da bulunmaktadır. Niyazi Bey 14 Teşrin-i evvel
1333 (14 Ekim 1917) tarihinde göreve başlamıştır. Müfettişin soruları ve Niyazi
Bey’in bu sorulara verdiği yanıtlar şöyledir893:
Müfettiş : “Ziraat öğretmeni Nadir Bey’in mümeyyiz olarak sınava gidince derslere
gelmediği gerekçesi ile Müdür Şerif Bey tarafından Nadir Bey’e hakaret edildiği
doğru mudur?”
Niyazi Bey: “Nadir Bey, Avrupa’ya şimendifer kumpanyası tarafından gönderilecek
öğrencilerin sınavında mümeyyiz idi. Yalnız bir gün doğal olarak
darülmuallimindeki derslerine girememiştir. Bunun üzerine müdür şiddetle bir
mektup yazmıştır. Nadir Bey de bu mektuba cevap yazınca daha da sinirlenmiştir.
Nevzat Bey ile Müdür birlikte otururlarken; müdür Nevzat Bey’e, Niyazi Bey’i dövüp
sokağa atacağını ifade etmiştir. Az sonra Müdür Bey, Nadir Bey’i odasına
891 BOA., agb. 892 BOA., agb. 893 BOA., agb.
395
çağırtmıştı. Daha önce müdürün Nadir Bey’i döveceğini iddia etmesinden dolayı
biz, Nadir Bey ile birlikte müdürün odasına gittik. Müdür Nadir Bey’i görünce
“Nedir o yazdığın mektup gir hele içeri gir diyorum” dedi. Nadir bey bu durumda
içeri giremem diyerek geri döndü. Bilgim bundan ibarettir”
Müfettiş: “Nevzat Bey’in her gece okula sarhoş gelmesi konusunda bildikleriniz
nelerdir?”
Niyazi Bey: “Nevzat Bey’in okula sarhoş geldiğini hiçbir zaman görmedim. Camın
kırılması konusuna gelince; fırtınalı bir havada Nevzat Bey kapıyı hızlı çekince
kapının camı kırılmış”
Müfettiş :“Heykeli alıp, odanızda tuttuğunuz doğru mu?”
Niyazi Bey: “Ben hiçbir heykeli alıp odama saklamadım. Yalnız şunu söyleyeyim ki,
benim şu anda bulunduğum oda, daha önce okulumuz Fizk ve Kimya öğretmeni ve
şimdi de Niğde Darülmuallimin müdür muavini olan Reşit Bey’in idi. Heykel de
orada idi. Daha sonra o gitti. Ben de odaya geçtim. Sonra tarih hocası Eyüp Sabri
Bey heykelin aşağı inmesini teklif etmiş, müdür de kabul etmiş. Benden odamın
anahtarını istedi. Ben heykelin koridora yakışmayacağını söyledim. Fakat illaki
alacaksa müdürün yazılı bir kâğıt göndermesini istedim”
Müfettiş : “Müdür muavini Akif Efendi ile aranızda geçen dayak meselesini
anlatınız. Şahitleriniz kimler?”
Niyazi Bey : “Müdür muavini Akif Bey bir gün beni çağırdı ve Nadir Bey’in odasına
geçmemi söyledi. Geçmezseniz eşyanızı sokağa atacağım dedi. Kâğıdı uzatarak işte
müdür beyin emri dedi. İdarenin bana karşı kasıtlı tutumu deyip kâğıdı geri verdim.
Odadan çıkarken beni tutarak bir tokat attı. Ona karşılık vermedim. Daha sonra
müdür muavini Akif Efendi, boğazımı ve yakamı tuttu. Muallim İsmail Bey gelerek
beni kurtardı. Pardesümün kol tarafı yırtıldı. Muavin beyin elinde kaldı. Kapının
önündeki hademeler de durumu gördü. Derhal maarif müdüriyetine müracaat ettim.
Geldiğimde koridorda muavin Akif Efendi vardı. Bana hücum etti. Ambar memuru
Ali Rıza ve kapıcı bu durumu gördüler. Akif Bey hakaretler ve küfürler etti. Ali Rıza
Bey (ambar memuru) engel oldu.”
Müfettiş Niyazi Bey’e sorduğu sorular neticesinde bir rapor hazırlanıştır ve
buraporda Müdür Muavini Akif Bey’i suçlu görmüş, olayların, Akif Bey’in
idaresizliğinden kaynaklandığını yazmıştır. Öğretmenlerden Cezmi, Nusret ve Nadir
396
Bay’lerin aynı doğrultuda ifadede bulunduklarına yer vermiştir. Nevzat Bey’in okula
sarhoş gelmesi hakkında da müfettiş, raporuna şunları kaydetmiştir. “Nevzat Bey’in
okula sarhoş gelip camı kırdığını müdür ve müdür muavini söylüyor. Fakat gözleri
ile görmemişler. Nevzat Bey’in okula hiçbir zaman sarhoş gelmediğini söyleyenler de
daimi muallimlerden Cezmi, Nusret, Niyazi ve Nadir Beylerdir. Bu durumda Nevzat
Bey’in sarhoşluğu yanlış veya kötü anlamadan olabilir”894.
Müfettiş konuyla ilgili olarak tuttuğu rapora heykel meselesi ile müdür muavini
ile muallim arasında geçen hadiseye de yer vermiştir.
Niyazi Bey’in heykeli okul idaresine vermek istememesini doğru bulmayan
müfettiş bunu raporuna yazmıştır. Bu durumun Müdür Şerif Bey’in hak ve
yetkilerine tecavüz etmek anlamına geleceğini de raporuna eklemiştir. Müfettiş,
Müdür Muavini Akif Efendi ile Niyazi Bey arasında geçen olayda Akif Efendi’yi
suçlu görmüştür. Olayı kısmen veya tamamen gören Terbiye-i Bedeniye Öğretmeni
İsmail Bey ve Ambar Memuru Ali Rıza Bey ile iki hademenin ifadeleri de hadiseyi
doğrulamıştır. Dolayısıyla müfettişe göre, muavin Akif Efendi yaptığından dolayı
kanunen sorumludur895.
Müfettiş, İzmir Darülmuallimini Müdür Muavini Akif Efendi’nin ifadesine de
başvurmuştur. Müfettiş yaptığı sorgulamada müdür muavinine çeşitli konularda
sorular yöneltilmiştir.
Akif Efendi iki seneden beri okulda muavinlik yapmaktadır. Darülmuallimin’in
açılış tarihi olan 1909 tarihinden itibaren dokuz senedir de hesap, cebir, usul-ı defteri
gibi dersleri yürütmektedir. Daha önce de İzmir Karşıyaka rüşdiyesi ile Bingazi’de
çalışmıştır. Muavinle müfettiş arasında geçen diyalog şu şekildedir896:
Müfettiş: “Muallim Nevzat Bey’in okula sarhoş geldiği ve camı kırdığını iddia
etmişsiniz olayın tarihi nedir ve söylediklerinizi kabul ediyor musunuz?”
Muavin Akif Bey: “İki gece görevim gereği okulda kalıyorum. Çoğunlukla Nevzat
Bey’i sarhoş gördüm. Kanun-ı evvelin 21. günü saat 9:00 da müdür beyin odasında
idim. Sarhoş olarak geldi. Kapının camını kırdı. On beş gün sonra yine bir gece
sarhoş gelip, hademeleri kaldırıp, yemek isterim diye bağırıp çağırdıktan sonra
894 BOA., agb. 895 BOA., agb. 896 BOA., agb.
397
muallim odasındaki sehpayı devirdiğini hademelerden işittim. Cam kırılırken kendim
görmedim. Hademenin verdiği bilgi öyle idi”
Müfettiş : “Muallim Nadir Bey’in okula rum çocukları getirmiş bulunduğu ve hiçbir
ahlaka sahip olmadığı iddia ediliyor, doğru mu?”
Muavin Akif Bey : “ Muallim Nadir Bey’in amele kıyafetinde 20-30 yaşında biriyle
birkaç defa okula gelip, beraber çıktıkları 15-20 yaş arasında bir çocukla da okul ve
sokakta görüştüğünü gördüm. Çok geçimsiz biri idi”
Müfettiş : “Niyazi Bey’in okulun bir heykelini alıp odasında saklamış olduğu ve
bunun müdür tarafından zorla alınmak istenmesi konusundaki olayın aslı nedir?”
Muavin Akif Bey :“Heykel Niyazi Bey’den önce tabiiyat muallimi Reşid Bey’in
odasında idi. O gidince Niyazi Bey bu odaya geldi. Müdür Bey odaları dolaşırken
heykelin büyük salonun medhaline konulmasını uygun gördü. Ambar memuruna
heykeli oraya götürmesini söyledi. Niyazi Bey de ben gidinceye kadar katiyen
vermem dedi”
Müfettiş: “Niyazi Bey’in okulda işgal etmiş olduğu odasından çıkmak üzere müdür
Şerif Bey’in emri söylediği sırada bu konuda müdür beyin emir kâğıdını ele geçirip
geri vermemesinden dolayı, Niyazi Bey’in paltosundan tutup koparttığınız iddia
ediliyor. Doğrusu nedir?”
Muavin Akif Bey: “Odaların temizliği ve bakımı zor olduğundan Niyazi Bey’in
Nadir Bey’le aynı odaya yerleşmesini istedik. Kabul etmezlerse ambar memuruna
eşyaları Nadir Bey’in odasına naklediniz dedim. Niyazi Bey’i çağırdım ve durumu
anlattım. Niyazi Bey “heykeli de vermem, odadan da çıkmam” dedi ve emir kâğıdını
elimden kaptı ve bendeniz diğer kâğıdı kaptırmamak için elini tutmak istedim, geri
çektiğimde paltonun kenarı koptu, kâğıt elinde olduğu halde çıktı gitti. Aradan iki
saat geçtikten sonra odamda oturuyorum. Tekrar odamın kapısını açarak “ben sana
göstereceğim” diye bağırdı. Bu duruma güldüm ve bir şey demedim. Vazife
esnasında resmi makamımda tecavüz ve hakarete maruz kaldım. Bu durumu o zaman
maarif müdürüne de söylemiştim”
Müfettiş :“Söylemek istediğiniz başka bir şey var mı?”
Muavin Akif Bey: “Nadir, Niyazi, Nevzat beyler zaten idare ile uğraşmak için ittifak
etmişler ve ittifaklarını da tarih, coğrafya muallimi Sabri Bey’e, Fransızca Muallimi
vekili Abdullah Bey’e Ulum-ı Diniye muallimi Hulusi Efendi’ye defaatle söylemişler
398
ve aynı zamanda kendi ittifaklarına dâhil olmalarını kendilerinden rica etmişlerdir.
Bu gerçeği söylemek istedim”
Bu sorulara verilen cevaplar paralelinde müfettiş bir rapor yazmıştır. Müfettiş
raporunda Akif Bey’in verdiği cevapları değerlendirmiştir.
Müfettiş, Nevzat Bey’in okula sarhoş gelerek camı kırması hususunda birkaç
cümle yazmıştır. Yazıda Nevzat Bey’in okula sarhoş geldiğini iddia edenlerin sadece
müdür ve müdür muavini olduğunu söylemiştir. Müdür ve muavinin, Nevzat Bey’in
okula sarhoş geldiği ve camı kırdığı gün ile ilgili olarak farklı tarihler verdiğini
söyleyen müfettiş, Nadir Bey, Nevzat Bey’in mektebe hiçbir gece sarhoş
gelmediğini iddia ettiğini, Niyazi ve Cezmi Nusret Beyler de Nadir Bey ile aynı
doğrultuda konuştuklarını belirtmiştir. Müfettiş Nevzat Bey’in sarhoşluğunun
müdüriyet tarafından kötü anlaşıldığına hükmetmiştir. Müfettiş, daha sonra oda
meselesine geçmiştir. Müfettiş, bu mesele ile ilgili olarak ambar memuru, müdür ve
müdür muavininin sorumlu olduğunu belirtmiştir. Bu konuda Müdür Muavini Akif
Efendi’yi doğru bulan müfettiş, Niyazi Bey’in oda meselesinden dolayı sorun
çıkarmasını uygun görmemiştir. Akif Efendi ve Niyazi Bey arasındaki tartışma ve
olayla ilgili olarak müfettiş, hademe ve hocalardan bilgi topladığını ifade etmiştir897.
Akif Efendi, Darülmuallimindeki daimi muallimlerin müdür ve kendisine karşı
ittifak kurduklarını belirtmişti. Fakat müfettiş farklı bir açıklamada bulunmuştur.
Müfettişe göre, İzmir Darülmuallimini son birkaç sene zarfında az çok tecrübeli
müdürler zamanında bile bir türlü düzgün ve muntazam bir idareye kavuşamamıştır.
Müfettiş, bu durumun başlıca sebeplerinden birini müdür muavini olarak
göstermiştir. Çünkü darülmualiminde eskiden beri değişen müdürler bile,
öğretmenler arasında ortaya çıkan meselelerde olaylara hakemlik yapıp mesuliyetten
kurtula geldikleri, daimi muallimlerden Cezmi, Nusret, Nadir ve Niyazi Beyler
tarafından ifade edilmiştir.898.
İzmir darülmuallimininde yapılan bu teftiş örneğinde yer alan sorgulamalara
ayrıntılı olarak yer verilmiştir. Zira, müdürün veya müdür muavini ile diğer
öğretmenlerin, sorguya konu olan meseleler hakkında neler söylediği, müfettişin
rapora nasıl not düştüğü, soruları nasıl yönelttiği, müdürün idari alanda neler
897 BOA., agb. 898 BOA., agb.
399
yapması gerektiği, neleri yapmaması gerektiği, öğretmenlerin ve memurların
görevleri ve sorumluluk alanları, öğretmenlerin okul içinde nelere dikkat etmesi
gerektiği, öğrencilerin ne gibi sebeplerle dayak yediği veya hapsedildiği, öğretmen
ve idareciler arasında ne türden sorunlar yaşandığı, kısacası bir darülmualliminde ne
gibi konuların sorun teşkil ettiği, bu teftiş sırasında yapılan sorgulama ve verilen
cevaplardan anlaşılmaktadır.
Bu sorgulamalardan anlaşılacağı üzere, müdürün idari alanda yapması
gerekenler şu şekilde sıralanabilir:
Öğretmenlerin üç ay süresince derslerinde müfredatta yer alan konulardan
neleri gösterdiklerine ilişkin cetvelleri tutup, tutmadıklarını kontrol etmek ve
bu cetvelleri maarif nezaretine göndermek,
Derse gelmeyen muallim hakkında maaşında kesinti yapmak.
Müsamereler yapmak.
Okulda nöbet sisteminin sağlıklı ve kurallara uygun bir şekilde yürütmek.
Derslere zamanında girilmesini sağlamak.
Öğretmenler için devam defterinin tutulması.
Ambarın kontrolü.
Okulda satın alma komisyonu ile inzibat meclisinin oluşmasını sağlamak.
Müfettiş yaptığı sorgulamalar sonrasında, kendi kanaatlerini düzenlediği rapora
kaydetmektedir. Bunu yaparken konuyla ilgili öğrenci, öğretmen ve idarecilerden
bilgi almaktar, gözlemlerine başvurmaktadır. Ayrıca, yatılı bir darülmualliminde,
idareci ve muallimler dışındaki memurların nöbet tutmak gibi bir görevlerinin
olmadığı anlaşılmaktadır. Öğrencilerin görevlilerle resmi işler dışında
konuşmalarının yasak olduğu, yapılan sorgulamalardan anlaşılmaktadır. Öğrencilerin
sigara içme, kızlara laf atma gibi suçlar işleyebildikleri ve bunların da okul müdürü
tarafından cezalandırıldığı görülmektedir.
4.3.2. Konya Darülmuallimini’nde Teftiş ve Denetim
Darülmuallimin ve Sultani mektepleri arasında bir rekabet olduğu tarihi
kayıtlardan anlaşılmaktadır. Bu konuda mecliste de bazı görüşler dile getirilmiştir899.
899 Bk. TBMM Zabıt Ceridesi,C 7.
400
Konya’da darülmuallimine, Sultani Mektebi’ne göre daha fazla önem verildiği de
yine tarihi vesikalarda görülmektedir. Hatta bu durum sorun edilmiştir.
Konya Sultanisi’nde 1918 tarihinde yapılan teftiş, darülmuallimin hakkında genel
bir kanat edinmemizi sağlamaktadır. Sultani mektebinde müdür hakkında öğrenciler
tarafından dile getirilen şikâyetler arasında, darülmualliminle ilgili bir konu da yer
alır. Buna göre 1918 senesi eğitim öğretim yılında darülmuallimin öğrencilerine
Avrupa kumaşından elbise verilmiş olduğu halde, sultani öğrencilerine yerli
kumaştan ve çuldan farksız elbise verildiği söylenmiştir900. Bu durum
darülmuallimine ve darülmuallimin öğrencilerine verilen önemi göstermesi
bakımından kaydadeğerdir.
Konya Darülmuallimini’nde öğrencilerle ilgili sorunlar ortaya çıkabilmekteydi.
Örneğin, öğrencilerinden Cemil Efendi öğrencilikle bağdaşmayan hal ve
hareketlerinden dolayı okuldan atılmıştır. 1916 senesinde Cemil Efendi’nin babası
Kadir Usta’dan 1.400 kuruş alınmasına karar verilmiştir. Cemil Efendi’nin babasının
ödemekle yükümlü olduğu 1.400 kuruş 100’er kuruşluk taksitlerle alınmıştır. Tahsil
edilen 700 kuruş Konya vilayeti namına, vilayet mal sandığına verilmiştir901.
Öğrencilerden hangi durumlarda tazminat alınması hakkındaki hükümlere
nizamnameler bölümünde yer verilmişti. Dolayısıyla Cemil Efendi’nin tazminat
vermek zorunda kaldığı görülür.
Konya Darülmuallimininde yapılan bir teftişte ise, okuldaki muallimler
değerlendirilmiştir. Buna göre, okulun muallimleri ders verme liyakati ve
kabiliyetine sahip bulunmuşlardır. Muallimler darülmualliminde ders verebilecek
seviyede görülmüştür. Türkçe’nin biraz iyi olduğu ifade edilmiş, Arapça’nın ise
yeterli olduğu müfettişçe dile getirilmiştir. Ayrıca tedris usulünün de tekâmül ettiğine
yer verilmiştir902. Konya Darülmuallimini’nde öğretim yöntemleri açısından,
mullimlerin kendilerini geliştirdikleri sonucu bu teftiş sonrasında çıkartılabilecek bir
sonuçtur.
Konya Darülmullimini’nde muallimler için “muallim teftiş raporları” nın
tutulduğu kayıtlardan anlaşılır. Bu kayıtlarda okuldaki muallimler hakkında tüm
900 BOA., MF.HTF., 6-39, 1336.Z.25. 901 BOA., DH.UMVM., 66-62, 1335.Ca.04. 902 Teftiş Defterleri, D.No: 85, s.22, Konya Bölge Yazma Eserler Kütüphanesi (BYEK).
401
ayrıntılara yer verilmektedir. Muallimin istifa ettiği, işten el çektirildiği, vefat ettiği,
işten ayrıldığı gibi bilgilerin yanı sıra muallimin ismi, hangi okuldan mezun olduğu,
memuriyete başlama tarihi, yürüttüğü görevler vb. bilgiler de bu raporlara
yazılmıştır. Bunlardan biri de Konya Darülmuallimin muallimlerinden Hüsnü Fevzi
Efendi hakkında tutulmuş olup, bu bilgilere aşağıda tablo halinde yer verilmiştir.
Tablo 96. Muallim Teftiş Raporu903
Muallimin No’su 615
Muallimin İsmi Hüsnü Fevzi Efendi
Menşe’i Konya Mekteb-i Rüşdiyesi
Mezuniyet Tarihi 1305
Memuriyete Giriş Tarihi 1326
Maaşı 100
Mahal ve sıfat-ı memuriyet Darülmuallimin Hat Muallimi
Suret-i tayini -
Tayinine dair olan emirnamenin Tarihi -
Numarası -
Tarih-i mübaşeret 1331
Tarih-i intikali -
Vukuat-ı sairesi: -
Açıklama: -
Darülmualliminlerde hat muallimi genellikle ücretli muallimlik gibi algılanmış
ve tablodan da anlaşılacağı üzere tayini ile ilgili kısımlar boş bırakılmıştır. Hüsnü
Efendi’ye ait herhangi bir vukuatın veya açıklamanın da yapılmadığı görülür. Konya
Darülmuallimatı muallimesi Şerife Hanım ile müdire Sabiha Hanım’a ait raporlara
da aşağıda yer verilmiştir.
Tablo 97. Muallim Teftiş Raporu904
Muallimin No’su 619
903 TD., s.18. 904 TD., s.25.
402
Muallimin İsmi Şerife Nebahat Hanım
Menşe’i Darülmuallimat
Mezuniyet Tarihi 1331
Memuriyete Giriş Tarihi
Maaşı 700
Mahal ve sıfat-ı memuriyet Darülmuallimat muallimesi ve tarih ve coğrafya
ve el işleri muallimesi
Suret-i tayini Emirname-i nezaretçe
Tayinine dair olan emirnamenin Tarihi
Numarası
Tarih-i mübaşeret 1331
Tarih-i intikali 1332
Vukuat-ı sairesi:
Açıklama: Ahval-i sıhhiyesinden dolayı bir buçuk ay izin
almıştır.
Darülmuallimat mezunu olduğu tablodan anlaşılan Şerife Nebahat Hanım’ın da,
herhangi bir vukuatının olmadığı görülür. Fakat aldığı izine ilişkin bilgi, raporuna not
edilmiştir. Sabiha Hanım’a ait rapor ise, aşağıda gösterilmiştir.
Tablo 98.Muallim Teftiş Raporu905
Muallimin No’su 616
Muallimin İsmi Sabiha Hanım
Menşe’i
Mezuniyet Tarihi
Memuriyete Giriş Tarihi
Maaşı 1200
Cihet-i itası Ahval-i hususiye
Mahal ve sıfat-ı memuriyet Darülmuallimat müdiresi ve nakış muallimesi
Suret-i tayini Emirname-i nezaretçe
Tayinine dair olan emirnamenin Tarihi 1333
Numarası 2933/336513
Tarih-i mübaşeret 1331
905 TD., s.19.
403
Tarih-i intikali 1332
Vukuat-ı sairesi:
Açıklama: Kitabet, imla, kıraat ve inşad sarf ve nahv
derlerine de girmiştir. İstifa etmiştir.
Darülmuallimat müdiresi Sabiha Hanım’ın da herhangi bir vukuatı olmadığı
tablodan anlaşılmaktadır. Fakat istifa ettiği bilgisi yer almaktadır. Açıklama kısmında
muallimlere ait her türlü bilgiler yer alabilmektedir. Bazı muallimler çeşitli
nedenlerle işten el çektirilebilmektedir. Bunlarla ilgili bilgiler de yine muallim teftiş
raporlarında yer almaktaydı.
4.3.3. Diyarbakır Darülmuallimini’nde Denetim
Çeşitli vilayetlerde eğitim veren darülmualliminlerde eğitimin işleyişi kontrol
altında tutuluyordu ve herhangi bir sorunla karşılaşıldığı zaman okulda gerekli
incelemelerde bulunulmaktaydı.
Maarif idaresi, 1899 senesinde Diyarbakır Darülmuallimini’nin kötü idare edildiği
bilgisine ulaşmıştır. Bu nedenle 7 Ağustos 1315 (19 Ağustos 1899) tarihinde
Diyarbakır vilayetine bir yazı gönderilmiştir. Darülmuallimin muallim-i evvelinin
verdiği bilgi doğrultusunda bu konuda gereğinin yapılması istenmiştir906.
Diyarbakır’da darülmuallimin mektebinde bir diğer sorun öğrencilerin fakir
durumda olmaları nedeniyle, okula devam edememelerinden kaynaklanmaktaydı.
Diyarbakır Maarif Müdürü’nün verdiği bilgiye göre darülmuallimine üç dört defa
öğrenci toplanabilmiş ve bu öğrencilerin devamları ile ilerlemelerine gayret
edilmiştir. 1 Haziran 1312 (13 Haziran 1896) tarihli yazıya göre Mayıs ayının
27’sinde açılan şubeye ancak 20 öğrenci kayıt olmuştur. Bu öğrencilerin beş’i
Diyarbakır’dan; beşi ise taşralı olup Diyarbakır’da ikamet edenlerdendir. On öğrenci
de civar köy ve kasabalardan gelmiştir. Öğrencilere 30 kuruş maaş verildiği için bu
defa öğrencilerin devamlarına dikkat edeceği tahmin edilmekteydi. Öğrencilere
verilen maaş Vali Enis Paşa ile Merkez Naibi Fuat Bey ve maarif komisyonu
üyelerin gayretleri ile mümkün olmuştu. Bu kişilerin topladıkları yardımlar ile
906 BOA., MF.MKT., 461-61, 1317.R.12.
404
öğrenci maaşları ödenecekti. Toplanılan yardım miktarı 7.000 kuruşa ulaşmıştı ve bu
para ile şubenin iki üç sene kadar ayakta durabileceği hesap edilmişti907. Öğrencilere
maaş verilmesi uygulaması, diğer vilayetlerdeki öğretmen yetiştiren kurumların
bazılarında da görülmektedir. Diyarbakır’da da öğrenclerin devamları sağlanamadığı
için, vilayette çeşitli devlet görevlilerinin gayreti ile böyle bir uygulamaya
geçilmesinın faydalı olacağı düşünülmüştü.
13 Temmuz 1312’de (25 Temmuz 1896) bakanlığın Diyarbakır’a gönderdiği
yazıdan, Diyarbakır Darülmualliminin’de öğrenci sayısının kırk kişiye ulaştığı
anlaşılmaktadır. Kırk öğrencinin toplandığı darülmuallimin şubesinin tekrar
açılabileceğine işaret edilmişti908. Öğrencilere verilen maaşlar okulun eğitime devam
edebilmesi ile de ilgili idi. Bu şekilde mahalinden öğretmen ihtiyacının
karşılanmasına çaba gösterilmiştir.
4.3.4. Mamuretülaziz Dârülmuallimini ve Teftiş
8 Kanun-ı evvel 1334 (8 Aralık 1918) tarihinde Elazığ’da tüm okulların teftiş
edilmesi ile ilgili bir kayıtta, darülmuallimin hakkında bilgiler de edinebilmekteyiz.
Buna göre, kasabalardaki mekteplerin öğretmenlerinin çoğunluğunun darülmuallimin
mezunu olduğu tespit edilmiştir. Köy mekteplerinde ise ehliyetsiz muallimlerin
olduğuna işaret edilmiştir. Buna göre okullarda, Kurân-ı Kerim, ilm-i hal ve biraz da
kıraat ve hesaptan başka bir şey öğretilmemektedir. Darülmuallimin yatılı olmadıkça
ve masraflar umumi bütçeden ödenmedikçe bunların ilerlemeleri ve ihtiyaca uygun
muallim yetiştirmelerinin mümkün olamayacağı yapılan teftiş sonrasında rapora
yazılmıştır. Elazığ’daki okullarda yapılan teftiş sonrasında varılan sonuçta,
darülmualliminlerde eğitim görmüş muallimlerin görevlerini yerine getirmekte
başarılı oldukları; ehliyetsiz muallimlerin eğitiminden ise kesinlikle istifade
edilemediği anlaşılmıştır909. Buradan, Elazığ Darülmuallimini’nde yapılan eğitimin
niteliği de ortaya çıkmaktadır. Darülmualliminin amaca hizmet ettiği anlaşılmaktadır.
907 BOA., MF.MKT., 329-30, 1314.S.29. 908 BOA., MF.MKT., 329-30, 1314.S.29. 909 BOA., MF.HTF., 6-114, 1337.Ra.4.
405
Çünkü darülmuallimin mezunları ile diğer muallimler arasında belirgin bir fark
görünmektedir.
4.3.5.Bursa Darülmuallimin ve Darülmuallimatı’nda Teftiş ve Denetim
Bursa Darülmuallimin mektebinde yürütülen bir teftiş sonrasında, müfettiş okulu
her açıdan değerlendirmiştir. Buna göre;
“Bursa Darülmuallimin binası mevkisi bakımından güzel bir yerdedir. Fakat 150
yatılı öğrenci kabul edebilecek büyüklükte değildir. Bu nedenle binanın
genişletilmesi veya yakınında bulunan hanenin kiralanarak ilave yapılması
gereklidir. Ders araç gereçleri olarak gereken levhalar ve haritalar bulunmaktadır.
Fakat kimya dersine ait alet ve edevat eksiktir. Fizik dersi için hiçbir ders araç
gereci yoktur. Öğretmenlerinin çoğu darülmuallimin-i âliye mezunu olduklarından
eğitim öğretim fena değildir. Fakat bu öğretmenler kabiliyetli olduklarından ileride
kendilerinden daha fazla yararlanılacaktır”. Müfettiş, öğretmenlerin devam
durumlarını incelemek amacıyla aylık devam cetvelini istemiş, fakat bulunamamıştır.
Bunun üzerine üçüncü ve dördüncü sınıfların sınıf defterini inceleyen müfettiş,
burada da yalnız nisan ayının başından yirmi birinci gününe kadar dördüncü sınıfta
on; üçüncü sınıfta on bir dersin, öğretmenler tarafından imzalanmadığını görmüştür.
İmza yerinde herhangi bir açıklamaya da yer verilmemiştir. Ayrıca müfettiş,
müdürün defterleri incelemediğini ve tasdik etmediğini fark etmiştir. Müfettiş,
müdürün sınıf defterini kontrol etmesi ve dersine gelip, imza etmeyenlerin veya
dersine gelmeyen öğretmenlerin belirlenmesi gerektiğini söylemiştir. Bu konuda
Bursa Darülmuallimini müdür muavini, daha önceki darülmuallimin müdürü Mustafa
Bey’i suçlamıştır. Müdür muavininin bu şekilde suçlama yapmasının nedeni
müdürün, müdür muavinine uyarı vermesinden kaynaklanmış olabileceği müfettiş
tarafından belirtilmiştir910. Bursa darülmuallimin mektebinde yapılan teftişten
anlaşılacağı üzere, okulun öğretmenleri darülmualliminin âliye şubesinden mezun
olmuşlardır ve bu durum okul için bir kazanımdır. Bunun dışında okulda bazı
910 BOA., MF.HTF., 7-2, 1337.R.17.
406
defterlerde eksikler tespit edilmiş, okul binasının da genişletilmesi gerektiği ifade
edilmiştir.
Müfettiş, darülmualliminde yaptığı teftişin ardından Bursa Darülmulallimat’ında
da denetimde bulunmuştur. Okulla ilgili bazı hususları rapor etmiştir. Rapora göre;
“Bursa Darülmuallimat binası eski bir böcekhaneden ibarettir. Okul eğitime hiç
elverişli değildir. Şimdiye kadar orada bulunan eşyalar Fransız mektebine ait
olduğundan ve bu sırada da eşyalar iade edildiğinden okulda hiçbir şey yoktur.
Darülmuallimat’ın gelecek seneden itibaren gündüzlüye dönüştürülmesi
gerekmektedir. Fakat yatılılığın kaldırılması halinde Bursa’ya bağlı köy ve
kasabadan gelen kızların açıkta kalmaları söz konusu olacaktır. Bunların
öğrenimlerini terk etmeleri sonucu ortaya çıkacaktır”. Küçük kasabalara
öğretmenliğe gidecekler bunlardan ibaret iken, bundan sonra vilayet kız mektebine
bu vasıflara sahip öğretmen bulunamayacağı için kesilen yatılı ödeneğinin geri
verilmesi veya maarif nezareti bütçesinden ödenmesi suretiyle Bursa
Darülmuallimat’ının yatılı olarak eğitime devam etmesi uygun görülmüştür. Bursa
Darülmuallimat’ında eğitim öğretimin vasat veya orta derecede olduğu kayıtlara
geçmiştir911. Darülmualliminde oluğu gibi, kız öğretmenleri yetiştiren
darülmuallimatta da okul binası ile ilgili sorunlar göze çarpmaktadır ve bu nedenle
okulun gündüzlüye dönüştürülmesi ihtimali söz konusudur. Fakat okul gündüzlü
olduğu zaman, bu sefer öğrenci temininde sıkıntı yaşanacaktır.
4.3.6. Trabzon Darülmuallimini’nde Teftiş Uygulamaları
Trabzon Darülmuallimini 1891 senesinde kurulmuştu912. Bu okulun ibtidâîye
şubesi öğretmeni Abdullah Efendi talimat ve uyarılara aykırı olarak kendiliğinden
şubeyi tatil ettiği yapılan incelemelerde anlaşılmıştır. Bundan dolayı kendisine on
günlük yevmiye kesintisi cezası verilmiştir. 23 Ağustos 1311 (4 Eylül 1895)
tarihinde Trabzon maarif müdürünün maarif nezaretine gönderdiği yazıda; Abdullah
Efendi’nin aldığı ceza üzerine bir dilekçe gönderdiğinden bahsedilmiştir. Abdullah
Efendinin dilekçesinde şu ifadeler yer alır: “Temmuz ayı başından beri tüm okullar
tatil edilmiş olduğundan bu esnada beş gün kadar Trabzon’a üç saat uzaklıkta
911 BOA., MF.HTF.,7-2,1337.R.17. 912 BOA., MF.MKT., 213-22, 1312.M.7.
407
bulunan bir yere gittim. Maarif müdürü tarfından maaşım kesildi. Hâlbuki bu süre
zarfında okulun tatil münasebeti ile hiçbir işim geri kalmadığı gibi maaşımın
kesilmesinin emir ve kanunda yeri olmayarak hukukumun korunmasını istiyorum” 913. Okulda müdür olmadığı için tek muallimle hizmet veren Trabzon
Darülmuallimini’nde öğretmenin kafasına göre okulu tatil ettiği anlaşılmaktadır.
Fakat bundan dolayı ceza almış olan öğretmen itiraz etmiştir.
Trabzon maarif müdürü, darülmuallimin muallimi Abdullah Efendi’nin tüm gün
kahvehaneye gittiği ve orada tavla vb. oyunlarla vaktini geçirdiğini ifade etmiştir.
Bundan dolayı maarif müdürü, daha önce Abdullah Efendi’ye bu uğraşları
bırakmasını ve görevine devam etmesini söyleyerek uyarıda bulunmuştu. Fakat
Abdullah Efendi’nin kendi kendine okulu tatil etmesi ve öğrencilere de izin vermesi
maarif müdürünün bu uyarısının etkili ve yeterli olmadığı anlamına gelmektedir.
Maarif Müdürü Darülmuallimine yapılan masrafların da boşa gittiğini bakanlığa
gönderdiği yazısında ifade etmiştir914.
Abdullah Efendi’ye verilen cevapta, “Trabzon’da ibtidâî ve sıbyan
mekteplerinin tatil edilmiş olmasına rağmen, darülmuallimin bu mekteplerden
sayılmamaktadır, darülmuallimin’de usul-ı cedide üzere eğitim yapıldığı iki sene
süre sonunda eğitimini tamamlayanların ardından tekrar ibtidâî mekteplerine
öğretmen yetiştirilmeye devam edileceği” belirtilmiştir. Talimata göre tatil süresi iki
ay sürmekteydi ve tatil Şaban ayının on beşinden, Şevval ayının onuna kadardı.
Sağlık engelinden başka bir nedenle okulun tatil edilmesi uygun görülmemiştir.
Öğretmenin tatil hakkındaki müracaatı da kabul edilmemiştir. Buna rağmen
Abdullah Efendi okuldan ayrılıp gitmiştir. Bu nedenle kendisine 200 kuruş
maaşından kesinti cezası uygulanmıştır915.
Trabzon’da Darülmuallimin ve dolayısıyla öğretmen yetiştirme konusunda
farklı bir örnek olaya yer verebiliriz. Bu olayla ilgili mütalaalar sırasında, Trabzon
Maarif Müdürü, Trabzon ve çevresi ile darülmuallimindeki eğitime ilişkin önemli
bilgiler vermektedir. Buna göre, mevcut öğretmenlerden liyakat gösteremediği için
ehliyetname alamayanların köy ve kaza halkı tarafından korunduğu anlaşılmaktadır.
913 BOA., MF.MKT., 290-7, 1313.Ca.10. 914 BOA., MF.MKT., 290-7, 1313.Ca.10. 915 BOA., MF.MKT., 290-7, 1313.Ca.10.
408
Korunmadan kasıt, ehliyetname alamayan öğretmenlerin görevi bırakması gerektiği
halde, köy halkı tarafından görevlerine devam etmelerine çalışılması hadisesidir.
Ehliyetname almayı başaramayan bu kişilerin muallimliğe devam etmeleri köy halkı
tarafından sağlanmaya çalışılmıştır. Bu ve buna benzer meseleleri kontrol amacıyla
bir müfettişin tayin edilmesi söz konusu edilmiştir.
1 Mayıs 1310 (13 Mayıs 1894) tarihinde Trabzon Vilayeti maarif müdürü’nün
verdiği bilgiye göre, Trabzon’da açılan Darülmuallimin ile çevre karye ve
kasabalarda yeni usul ile öğretim yapılması amaçlanmıştı. Darülmuallimin’e mevcut
öğretmenlik yapmakta olanlar da gelmekte, sınav olmakta, yeni usulü öğrenmekte ve
ehliyetname almaktaydı. Trabzon Darülmuallimin mektebine gelen öğretmenin sayısı
1894 senesine kadar 200’ü geçmişti. Bunlardan 129’u liyakat ve yeterlilik göstermek
suretiyle ehliyetname alma hakkını elde etmiştir. Fakat geri kalanı ehliyetsizlikleri ve
eğitimden geri durmaları nedeniyle bir daha öğretmenlikte istihdam edilmemek üzere
memleketlerine gönderilmişlerdir. Fakat karye halkı bunların eğitim seviyelerini
bilmediği için, az bir ücretle yetinen bu muallimleri okullarında istihdam
etmekteydiler. Mahalli hükümetce de bu durum dikkate alınmamaktaydı. Bu nedenle
Müslüman çocuklar eğitim ve öğretimden geri kalmışlardı. Buna meydan vermemek
için vilayete bağlı kaza ve karyelerde mevcut olan ibtidâîye mekteplerinin bir iki
defa teftiş edilmesi amacıyla bir müfettişin tayin edilmesi konusu bakanlığa
bildirilmiştir. Yapılacak teftiş ile; yeni usul üzere eğitim yapılıp yapılmadığı;
darülmuallimin’in yetiştirdiği öğretmenlerin yeni usulle eğitime devam edip
etmedikleri; şehadetnamesiz bir takım cahil muallimlerin eğitim öğretim işinde
bulunup bulunmadığı konuları incelenecekti. Fakat bunun için ayrıca bir müfettiş
tayini gerekmekteydi. Darülmuallimin’e gelip giden hocaları tanıması ve
yeterliliklerini daha yakından bilmesi nedeniyle Trabzon Darülmuallimin muallimi
Abdullah Efendi’ye bu görevin verilmesi istenmiş, Abdullah Efendi’ye uygun bir
harcırah verilerek bu görevin yaptırılması uygun görülmüştür916. Burada yeni usulün
eğitimine verilen önemi görmekteyiz. Ayrıca ibtidâîye mekteplerinin teftişinde
darülmuallimin mualliminine de görev verilebildiği anlaşılmaktadır.
916 BOA., MF.MKT., 213-22, 1312.M.17.
409
Darülmuallimin muallimi Abdullah Efendi Trabzon Darülmualliminin
açıldığı 1891 senesinden beri görev yapmaktaydı. Trabzon Darülmuallimin
Mualliminin 28 Nisan 1310 (10 Mayıs 1894) tarihinde yazdığı rapora göre, ibtidaî
mekteplerinin ıslâhı ve düzenlenmesi için öğretmenler yetiştirmek üzere her vilayette
bir darülmuallimin açılması planlanmıştı. Abdullah Efendi raporunda, mevcut
muallimlerin bulundukları karye ve nahiyede mektep muallimliği yanında, Cuma,
bayram, cenaze gibi işler yaptıklarını da belirtmektedir. Ehliyetlilere de talimat ve
programı takip etmeleri söylenmişken, bu uyarının dikkate alınmadığını ifade etmişti.
Ayrıca ehliyetsiz bu muallimlerin program harici ders okutturduklarına yer vermiştir.
Abdullah Efendi Müslüman öğrencilerin bu şekilde eğitim ve öğretimden geri
kaldıklarına işaret etmiştir917. Darülmuallimin mualliminin, darülmuallimindeki
eğitim ve öğretim faaliyetleri dışında eğitimin diğer konuları ile de ilgilendiği
anlaşılmaktadır. İbtidaiye mekteplerindeki eğitim faaliyetlerinin teftişini isteyen
darülmuallimin muallimi, bu şekilde ehliyetname verdiği öğrencilerinin hocası
olmaya devam edecekti.
4.3.7. Medine Darülmuallimini’nde Yapılan Teftiş
1912 tarihinde Medine şehrinde darülmuallimin eğitimi verilmekte idi. 11
Kanun-ıevvel 1328 (24 Aralık 1912) tarihinde Medine vilayeti muhafız kumandanı
Darülmuallimin Muallim-i Salis’i Abdulvahhab Efendi’ye bir yazı gönderilmiştir. Bu
yazıda, darülmuallimin’deki asayişsizlikten bahsedilmiştir. Maarif müdürü ile
darülmuallimin müdürünün kötü idareleri sebebiyle öğretim heyeti arasında kavga ve
tartışmalar yaşandığı bu yazıda ifade edilmiştir. Bu durum talebeye de sirayet etmiş,
bununla ilgili olarak kumandanlığa ihbar yapılmıştır. İdarenin nasıl bir yönetim
sergilediği, öğretim elemanları arasında ortaya çıkan kavganın nedeni, nasıl
öğrencilere sirayet ettiği ve ayrılığa sebep olduğuna dair soruların cevabı
istenmiştir918.
Medine Darülmuallimini ile ilgili bir meseleyi Medine Muhafaza
Kumandanı’nın yürüttüğü görülmektedir. Darülmuallimin ile ilgili olarak ortaya
917 BOA, MF.MKT., 213-22, 1312.M.17. 918 BOA., MF.ALY., 34-49, 1331.M.19.
410
çıkan iddialar hakkında öğretmenlerden Abdulvahhab Efendi’den bilgi alınmak
istenmiş ve Abdulvahhab Efendi iddialar hakkında bilgi vermiştir.
Darülmuallimin muallim-i sâlisi Abdulvahhab Efendi yöneltilen sorulara,
verdiği cevapta gerek maarif müdürünün ve gerek darülmuallimin müdürünün kötü
idarelerine şahit olmadığını belirtmiştir. Darülmuallimin’in açıldığından beri dört
senede yarı yarıya birleşildiğinden bahseden Abdulvahhab Efendi, gerek öğrencilerin
öğrenimlerine dair, gerek mektebin idaresinde talimata, yönetmeliğe aykırı bir durum
görmediğini eklemiştir. Ayrıca, öğretmenler arasında da bir uyuşmazlığın olmadığını
ifade eden Abdulvahhab Efendi öğretmenlerin yekvücud vazifelerini yürüttüklerini
söylemiştir. Ancak, Abdulvahhab Efendi muallim sani Sırrı Bey’in taraf tuttuğunu ve
bazı öğrencilere taviz verirken bazı öğrencilere hakaret ettiğini, yalnız bu durumun
da bertaraf edildiğini sözlerine eklemiştir. Öğrenciler arasında ayrılık olmadığı,
öğrencilerin ciddi bir şekilde derslerine gelip gittikleri, din, devlet ve millet için
gayret edildiği Abdulvahhab Efendi’nin ifadesinde yer alan diğer sözleridir919.
Abdulvahhab Efendi’ye göre soruşturmaya konu olan fiillerin hiçbiri okulda
işlenmemiştir. Abdulvahhab Efendi’nin, darülmuallimin’de ortaya çıkan olası
karışıklıklarla ilgili tarafsız olduğu ve bu nedenle okulda her şeyin iyi gittiğini ifade
ettiği düşünülebilir.
4.3.8. Adana Darülmuallimini’nde Yapılan Teftiş ve Denetim
Teftişle ilgili konularda muallimlerin azli önemli bir konudur. Azl edilme,
cezaya konu olan memurun olumsuz söz veya hareketlerinin engellenmesi ile ilgili
tüm yollar denendikten sonra uygulanabilmektedir.
Memurlardan azli gerektirecek bir sebep ortaya çıkmadan veya kendileri istifa
etmeden veya devlet tarafından zorunlu bir sebep olmadıkça memurların azl
edilmemesi veya görevlerinin değiştirilememesi idareciler tarafından uygulanması
gereken bir yöntemdir920.
Konuyla ilgili olarak Adana Darülmuallimininden bir örnek verilebilir. Adana
darülmuallimininde Arapça muallimi olan Halil Efendi, 15 Kanun-ı sani 1310 (27
919 BOA., MF.ALY., 34-49, 1331.M.19. 920 BOA., Nezaret Gelen Giden, No: 345526.
411
Ocak 1895) tarihinde işten el çektirilmiştir. Halil Efendinin işten azli, talimata uygun
şekilde oluşturulan komisyon tarafından verilen karar üzerine gerçekleşmiştir.
Muallimin görevini yapmağa yetersiz olduğu gerekçesiyle azl edildiği
anlaşılmaktadır. Halil Efendi bunun üzerine bir dilekçe yazmıştır. Kendisinin otuz
seneden beri sorunsuz bir şekilde eğitime hizmet ettiğini belirtmiştir. Kendisinin
sebepsiz yere işten alındığını ifade etmiştir. Adana Valisi de muallimin maarif
nezaretine danışılmadan işten alınmasının, kanun ve adalete uygun olmadığı
kanaatine varmıştır921. Dolayısıyla okul yöneticisi, bakanlıkatan izin almak suretiyle
işten el çektirme işlemi uyuglayabilmektedir.
4.4. Darülmualliminlerle İlgili Diğer Konularda Yürütülmüş Olan Teftiş
Uygulamaları
4.4.1. Darülmuallimin’de Ermeni Öğrencilerin Denetimi
Darülmualliminde azınlıklardan da eğitim gören öğrenciler bulunmaktaydı.
Rum, Ermeni ve diğer azınlık öğrencilerinin sayılarına ilişkin tabloya öğrenci sayıları
ile ilgili bölümde yer verilmişti. Bu öğrencilerin sayısı çok fazla olmamakla birlikte,
özellikle Ermeni öğrencilerin çok da iyi niyetli bir şekilde eğitim görmedikleri,
amaçlarının farklı olduğu arşiv belgesinden anlaşılmaktadır.
Darülmualliminde Ermeni öğrenciler örgütlenmek üzere hareket etmişler ve
asayişi bozmaya çalışmışlardır. Emniyet Müdürlüğüne yapılan ihbarda
darülmuallimindeki ermeni öğrenciler hakkında aşağıda belirtilen ihbarların yapılmış
olduğu anlaşılır.
Darülmuallimin 3. sınıf öğrencilerinden 5 no’lu Harput’lu Hamparsum
Efendi’nin hafta aralarında izinli çıkınca, daha sonra okuldan te’bid edilen
(uzaklaştırılan) Zartaryan’ın evine gidip gizli görüşmeler yaptığı ve dönüşünde
okuldaki diğer ermeni öğrencileri okulun bir kenarına toplayarak gizli bir takım
şeyler fısıldadığı ihbarlarda yer almaktadır. Zartarya’nın okuldan uzaklaştırılması
nedeniyle, Hamparsum adlı öğrenci, bu uygulamayı “zalimane” olarak açıkça tavsif
921 BOA., MF.MKT., 259-15, 1312.L.28.
412
etmekten (nitelendirmekten) de çekinmediği ihbarı alınmıştır. Hamparsum isimli
öğrenci daha da ileriye giderek, “harb başladığından beri bu muharebede üçlü
itilafın galip geleceğini” Müslüman öğrencilere karşı her zaman tekrar ettiği
duyulmuştur922.
Darülmuallimin üçüncü sınıf öğrencilerinden 25 no’lu Erzurum’lu Yaylak
Efendinin artık bir Türk düşmanı olduğu ve düşmanlığı her vesileden yararlanmak
suretiyle açıkça söylemekten çekinmediği de yapılan ihbarlar arasındaydı. Okulda,
savaş sırası olduğu için donanmaya yardım toplandığı sırada, Yaylak Efendi “bizim
için faydası olmayan, işimize gelmeyen yerlere nasıl para verelim” demiştir. Ayrıca,
Balkan Harbi’nden sonraki intihabat (yağma) münasebetiyle ermenilerin kopardıkları
yaygarayı, müdafaa etmiştir. Ermeni öğrenciler bunu bir fırsat olarak görmüş,
ermenilerin bu fırsatı kaçırmamaları gereğine işaret etmişlerdir. Bu sözleri,
Müslüman öğrencilerin yüzüne karşı söylemekten çekinmedikleri anlaşılmıştır923.
Darülmuallimin üçüncü sınıf öğrencilerinden 100 no’lu Haçin’li Kifdark Efendi,
“hükümetin okulları, eğitimi, idaresi, ordusu kısaca hükümet ile Türk ve İslam halkı
bozuk, çirkin ve murdar” şeklinde konuştuğu ihbarı alınmıştır. Hükümetin ermenileri
mahv etmek istediğini, ermenilerle Türklerin barışamayacağını, çünkü arada kan
davası olduğunu söyleyen Kifdark, ardından hızını alamamış ve bizzat kendisinin
babasının intikamını almaya vekil olduğunu ve hayatta yegâne gayesininin bu
intikam olduğunu açıkça belirtmiştir924.
Yine, darülmuallimin üçüncü sınıf öğrencilerinden 49 no’lu Van’lı Ohannes
Efendi ermeni öğrencilerin başını çekmekteydi. Ohannes, yeni okula kabul olunan
her Ermeni’yi tanısın tanımasın yanına alarak onları örgütlemeye çalışmıştır.
Kendilerince uyulması gereken kurallardan bahsetmiş, ermeni öğrencilere gereken
korumayı sağlayacağını söylemiş ve gizli konuşmaları idare etmiştir. Daha önce haps
edilen ve kürek cezası verilen öğrencilerden Harput’lu Erakil’in haksız yere ve gizli
bir amaç üzere mahkum edildiği Ohannes Efendi ve yandaşlarınca dile getirilmiştir.
922 BOA., DH.EUM.KLH, 3-13, 1335.L.10. 923 BOA., agb. 924 BOA., agb.
413
Ohannes Efendi, “Erakil, üç seneye mahkum olursa bizim toptan idam edilmemiz
gerek” diye söylenip durduğu ihbarı emniyet müdürlüğüne ulaşmıştır925.
Yine Darülmuallimin 3. sınıf öğrencilerinden 48 no’lu Van’lı Aram Efendi’nin her
cumartesi günü sabah okula gelir gelmez ermeni arkadaşlarını bir kenara çekerek
konuştuğu bilinmektedir. Aram Efendi’nin arkadaşlarını toplayarak Babıâli’ye doğru
koşarak oradan geçtikleri ve dönüşlerinde gizli gizli konuştukları tespit edilmiştir. En
önemlisi Aram Efendi okula devam etmesinin nedenini “ermenilerin kurtuluşu”
amacına yönelik olduğunu belirtmiştir926.
Tabiiyat şubesi üçüncü sınıf öğrencilerinden 32 no’lu Van’lı Hüsrev Efendi’nin
çeşitli dillere aşina olması, öğrenimini Rusça üzerine yapması ve Rus Darülfünununa
devam etmiş olması, onun yabancı ülkelerle rahat haberleşebilmesini sağlamıştı.
Öğrencilerden iki Çerkez efendiyi Türklük aleyhine tahrik ettiği duyulmuştur. Uzun
süre Kafkasya’da kalıp Rus diline iyi bir şekilde vakıf olması ve yaşının fazla
olmasına rağmen hala eğitimde bulunması, kendisinin Rus hesabına Türkiye’de
casuslukta bulunması ile alakalı olduğu emniyet istihbaratında yer almıştı927.
Darülmuallimin edebiyat şubesi üçüncü sınıf öğrencilerinden 154 no’lu Maraş’lı
bir Ermeni öğrencinin sultan Osman zırhlısının satın alındığı bir sırada “bu parasızlık
zamanında 3 milyon liraya bir gemi almak bilmem ki hangi akla sığar” cümlesi ile
öteden beri bilinen ve her halinden belli olan hainliğini ispat etmişti928.
İtina ve kurnazlıklarına rağmen hainlik amaçlarını örtmeyi başaramayan bu
öğrencilerin hükümetin ermeni komitesi hakkındaki uygulamasını duymaları üzerine,
üzerlerindeki kâğıtları ve birçok Ermenice evrak ve mektupları yaktıkları haberi de
emniyete ulaşan ihbarlar arasında yer almıştır. Dâhiliye Nezareti Emniyet Umumiye
Müdüriyeti bunun üzerine maarif nezaretine 1 Nisan 1331 (14 Nisan 1915) tarihinde
bir yazı göndermiştir. Bu yazıda gerekenlerin yapılması istenmiştir929. Emniyetin tüm
bu kayıtlarından, errmeni öğrencilerin bütün faaliyetlerinin emniyet müdürlüğünce
bilindiği ve kontrol altında tutulduğu anlaşılmaktadır.
925 BOA., agb. 926 BOA., agb. 927 BOA., agb. 928 BOA., agb. 929 BOA., DH.EUM.KLH, 3-13, 1335.L.10.
414
4.4.2. Tatbikat Mektebi’nde Yürütülen Uygulamalar İçin Öneriler ve Denetim
Darülmualliminlere ait bir de uygulama okulları bulunmaktaydı ve bu okullar
staj okulu şeklinde hizmet vermekteydi. Darülmuallimin ve muallimatlardaki
uygulama mektebinde nasıl bir metot takip edilmesi gerektiği bakanlık tarafından bir
yazıyla bildirilmişti.
1 Mayıs 1922 tarihinde bakanlıktan darülmuallimine yazılan uygulama
muhtırasında darülmuallimin’deki uygulama dersleri ile tatbikat mektebinde görülen
eksiklikler ve yapılması gerekenler belirtilmiştir. Darülmuallimin’de uygulama dersi
haftada 9 saat olarak belirlenmişti. Burada izlenen yönteme göre; her öğrenci senede
ancak iki defa ders verebilmekte, ders anlatacak öğrenciler kura ile seçilmekteydiler.
Bu tür bir uygulamada sırasını geçirerek kuraya dâhil olmayanların, kuraya denk
gelen öğrenci gibi derse hazır ve ilgili olup olmayacakları sorusu akıllara gelmiştir.
Bakanlığın hazırladığı rapora göre, darülmuallimin’e bağlı tatbikat mektebi, tatbikat
dersi öğretmeni olan İhsan Bey’in nezareti ve idaresinde bulunmak suretiyle, amaca
hizmet etmekteydi ve okulun öğretmen kadrosunun çoğu daimi idi. Bu nedenle
eğitim de istenilen seviyeye ulaşılmıştı. Fakat bakanlığa göre, tatbikat dersine hiç
olmazsa bazı öğretmenlerin yardımı dokunursa daha iyi olacaktı. Çünkü uygulama
derslerini tek hocanın yürütmesi önemli bir eksiklik olarak görülmüştü. Uygulama
dersi öğretmeninin ilim ve irfanı ne kadar geniş olursa olsun, derin bir uzmanlık
isteyen zamanın tüm ilimlerini, hem usûl-ı tedrisden hem de esas maddeleri itibariyle
sınırlandırmak mümkün değildi. Özellikle müzik, resim, el işleri gibi derslerin
öğretmenleri uygulama derslerinde hazır bulunurlarsa, görüş ve fikirlerini ifade
ederlerse çok daha faydalı olacaktı. Bu durumda her ders canlı ve ilgili olarak
geçecekti930. Bakanlık uygulama mekteplerinde yürütülen derslere önem
vermekteydi ve bu derslerin farklı uzmanlık alanındaki öğretmenler tarafından
yürütülmesinin uygun olacağı düşünülmüştü.
1 Mayıs 1922 tarihli maarif nezaretinden darülmuallimat’a gönderilen uygulama
muhtırasında, darülmuallimat’taki uygulama dersleri ile tatbikat mektebinde görülen
eksiklikler ve yapılması gerekenlere değinilmiştir. Darülmuallimatın uygulama
930 BOA., MF.HTF., 10-66, 1340.N.4.
415
dersleri ilm-i ruh ve fenn-i terbiye öğretmenlerine verilmişti. Darülmuallimatta
uygulama dersleri için haftada altı saat ayrılmıştı. Fakat ihtiyaç duyulması halinde
ders saatlerinin bir kısmını bu derse ayırmak mümkün olabilmekteydi. Her öğrenci
bir sene zarfında iki veya en fazla dört defa ders veriyordu. Öğretmen Haydar Bey’in
takip ettiği usule göre sınıf iki numaraya ayrılmıştı. Bu numaralardan oluşan
öğrencilere hangi dersleri hazırlamaları lazım geldiği önceden duyurulmaktaydı.
Ders günü kimin ders vereceği tayin olunuyordu ve bu şekilde öğrencilerin hep
birlikte derse hazırlanmaları sağlanmış olacaktı. Böylece, gerek dersin anlatılması
sırasında, gerek yapılacak soru cevap ve tartışmalar esnasında, tüm öğrencilerin
derse ilgili olmaları temin edilmek istenmişti931.
Bakanlığın hazırladığı rapora göre, darülmuallimat’taki diğer öğretmenlerin
uygulama dersi ile ilgili görevleri olmadığı gibi, bu derse katkıları da
bulunmamaktaydı. Fakat rapora göre “Darülmuallimin ve darülmuallimat’ta bulunan
öğretmenlerin tamamı imkân olsa da, kendi derslerinin eğitim öğretim yöntemini
usulünü ve uygulamasını gösterseler çok faydalı olurdu”. Ancak bunun için öncelikle
darülmuallimin ve muallimata tayin edilmiş ve edilecek öğretmenlerin gereken
vasıflara sahip olup olmadıklarının incelenmesi gerekecekti932.
Bakanlığın hazırladığı rapora göre, darülmuallimat’a bağlı uygulama okulu
gerek idare, gerek eğitim öğretim itibariyle amaca hizmet etme yönüyle eksik
bulunmuştu. Çünkü, okulun asıl amacı, öğretmen adaylarının uygulama dersleriyle
bilgilerini pratiğe dönüştürmesi idi ve bunun için bu derse gereken önemin verilmesi
gerekmekteydi. Bu alanı en başarılı bir şekilde düzenlemek, uygulama derslerini
yürüten öğretmenlerin eğitilmesi ile mümkün olacaktı. Uygulama okulu gerek
programı, gerek öğretmenleri, gerek idaresi itibariyle darülmuallimat müdürünün
idaresi altındaydı. Rapora göre, yatılı okul müdürleri, kurumlarının harici ve idari
işleri ile uğraştıklarından, eğitim ve öğretimin daha nitelikli yapılması için
dikkatlerini toparlayamamakta ve bunun için zaman bulamamaktaydılar. Ayrıca,
uygulama okulunun öğretmenleri ile öğrencilerinin düzenli bir şekilde okula
devamları konusunda gerektiği şekilde takibat yapılmıyordu. Okulda öğretmen
kadrosu 29 kişiye ulaşmıştı ve bu öğretmenlerden sekizi daimi öğretmenlerden;
931 BOA., MF.HTF., 10-66, 1340.N.4. 932 BOA., MF.HTF., 10-66, 1340.N.4.
416
diğerleri de seyyar muallimlerden oluşmaktaydı ve bunların tamamı aynı zamanda
darülmuallimat hocaları idi. Raporda, uygulama okulunun amacı, sanki
darülmuallimat’ın lüzumundan fazla olan öğretmenlerine bir meşgale bulmak gibi
yorumlanmıştı ve derslerin sınıf sınıf çeşitli öğretmenler arasında parçalandığına
işaret edilmişti. Bölünen bu dersler de çeşitli öğretmenlere taksim edilmişti. Örneğin
dördüncü sınıfın Türkçe dersinin tahriri Behiye Hanımda; sarf ve imlâsı Sıddıka
Hanım’da; kıraatı da diğer bir öğretmendeydi. Beşinci sınıf Türkçe dersi de aynı
şekilde olu, resim dersi için üç öğretmen vardı. Rapora göre, şubeleri ile birlikte 220
mevcudu olan ve sekiz sınıftan oluşan okulda, 29 öğretmeni yerleştirebilmek için
bundan başka çare yoktu. Bu şekilde bir idareye son vermek için bazı tedbirler
düşünülmüştür. Bunlara maddeler halinde aşağıda yer verilmiştir:
Darülmuallimat tatbikat dersi öğretmeninin resmen ve bilfiil bu dersi
yürütmesi gerektiğidir. Fakat maddi ihtiyaçların temini ve bakanlık ile
haberleşme gibi okulun dışarıyla olan işleri darülmuallimat müdürlüğünde
kalabilir.
İkinci olarak okulun kadrosu düzenlenerek eğitim ve öğretimde birlik
sağlanabilir. Daimi öğretmenlerin sayısı gereken sayıya ulaştıktırılarak,
seyyar öğretmenlerin ancak el işleri, resim, musiki, hat gibi dersler
vermeleri sağlanmalıdır.
Üçüncü olarak daimi öğretmenlerle, darülmuallimat mezunlarından olmak
üzere usûl-ı tedris hususunda öğretmen adaylarına uygulama derslerini
yürütebilecek yeterli ve kabiliyete sahip olanlar arasından sınavla seçilerek
tayin edilmeli ve bunlar darülmuallimat eğitim öğretim heyetine dâhil
olmalıdırlar. Bu kurumun sağlam temellere dayanması, ıslâhı ile
mümkündür933.
Bakanlığın yazısında, uygulama mektebinde görülen eksiklikler dile getirilmiş,
ardından öğretmenlerin görevlendirilmelerinde ve eğitimin işleyişinde nasıl bir yol
takip edilmesi gerektiği izah edilmiştir. Darülmuallimine bağlı çeşitli şubelerde ve
vilayetlerde yürütülen denetimlerde rehberlik amacının da güdüldüğü görülmektedir.
Bu doğrultuda, derslere programda ne kadar yer verileceği, çeşitli derslerle ilgili
933 BOA., MF.HTF, 10-66, 1340.N.4.
417
meseleler ve eğitim öğretim usûlleri gibi konulara ilişkin bakanlık ve teftiş kurumları
ile burada çalışanların raporlar hazırladığı anlaşılmaktadır.
4.4.3. Devamsızlıkların Teftişi
Darülmualliminde devamsızlıkların kontrol altında tutulduğu ve devamsızlıklar
konusunda herhangi bir sorunla karşılaşıldığı zaman, bununla ilgili nizamname
maddesindeki hükümler gereğince hareket edildiğine ilişkin ayrıntılara yukarıda yer
verilmişti. Vilayet darülmualliminlerinde de bu konuya dikkat edilmekte ve
yürütülen teftişlerde bununla ilgili defterler kontrol edilmekteydi.
Darülmuallimin ve muallimatta öğrencilerin devam durumlarına bakılmaktaydı.
Hatta bununla ilgili olarak devam çizelgeleri hazırlanmaktaydı. Konunun teftiş
açısından veya uygulamadaki yerini görmek amacıyla, devamsızlıklar konusunda
nasıl bir yol izlendiğine bakmak gerekecektir.
Örneğin, 1891 senesinde darülmuallimin öğrencilerinden devamsızlık edenler
olmuştu. 1891 senesi ekim ayında devamsız olan öğrenciler pişmanlık duymuşlar ve
okula devam etmek istediklerini belirten bir dilekçe yazmışlardı. Devamsız
öğrencilerden bahsedilirken, “bu gibi münasebetsiz beyler” ifadesi kullanılmıştır. Bu
öğrencilerin tekrar devamsızlık yapmalarına meydan verilmemesi için gerekenin
yapılmasına karar verilmiştir934. Dolayısıyla bir daha devamsızlık etmemeleri
koşuluyla öğrencilerin okul kabul edildikleri anlaşılmaktadır. Zira devamsızlıklar
konusunda süre önemli idi ve sürekli devamsızlık eden bir öğrenci ile birkaç defa
devamsız olan bir öğrenci aynı işlemi görmüyordu.
Darülmualliminde öğrencilerin devamsızlığına bakıldığı gibi, muallimlerin de
derslere devam edip etmedikleri takip edilmekteydi.
22 Ağustos 1308 (3 Eylül 1892) tarihinde Darülmuallimin müdürlüğüne
gönderilen yazıda öğretmenlerin derse devamları ile ilgili bir konuya yer verilmiştir.
Darülmualliminden gelen jurnallere göre muallimlerin çoğunun devam etmedikleri
anlaşılmıştır. Maarif-i Umumiye Nizamnamesinin 186. maddesinde “herhangi bir
engeli olmaksızın eğitim öğretim hizmetini yerine getirmeyen muallimden yevmiye
934 BOA., İ.DH, 1249-97959, 1309.Ra.29.
418
kesintisi yapılmak suretiyle maaşlarının düşürüleceği ve bir ay zarfında on gün
görevinin başında olmayan muallimlerin uyarı yapıldıktan sonra, görevlerine son
verileceği ” yazılı idi. Ayrıca herhangi bir özrü veya engeli olmaksızın ayda üç defa
memuriyetini terk eden, memuriyetten istifa etmiş sayılacaktı. Bu maddenin
öğretmenlere tekrar bildirilmesi gerekmişti. Ayrıca jurnallerin hatır ve gönüle
bakılmaksızın şüpheye yer vermeyecek şekilde düzenlenmesi ve her aybaşında
bakanlığa gönderilmesi istenmişti935.
Öğretmenlerin derslere gelip gelmedikleri ders veya sınıf defterlerinden
anlaşılmaktaydı. Bunun dışında maarif nezareti bu konuda inceleme yapıyordu. 1
Temmuz 1315 (13 Temmuz 1899) tarihinde bakanlık darülmuallimin müdürlüğüne
bir yazı göndermişti. Yazıda, darülmualliminde dersin 3.30 da başladığı, öğrencilerin
derse on beş dakika önce gelmeleri gerektiği, aynı zamanda öğretmenlerin de bu
vakitlerde okulda olması lazım geldiği ifade edilmişti. Fakat müdür ve müdür
muavini okula saat beş ve altı gibi gelmekte, idare ve disiplin işleri mübaşirlere terk
edilmekteydi. Bundan dolayı gerek müdürün gerek müdür muavininin mevsimlere
göre vaktinde okulda bulunmaları ve tatil vaktine kadar idare ve eğitim işlerine bir
kat daha önem göstermeleri konusunda uyarı yapılmıştı936. Darülmualliminde
özellikle yaz mevsiminde bir rehavetin olduğu ve bu tarihte derslerin zamanında
başlayıp, zamanında bitirilmesi ve okula vaktinde gelinmesi konularına riayet
edilmediği anlaşılmaktadır.
4.5. ÖDÜL, CEZA, NİŞAN VE TALTİFLER
Darülmuallimin ve muallimatlarda gerek öğrenciler gerekse öğretmenler çeşitli
nedenlerle ödül veya ceza almışlardı. Öğretmenlere veya öğrencilere çeşitli
durumlarda verilecek ceza veya ödüllerde nasıl bir usûl izlenmesi gerektiği
talimatname veya nizamname hükümlerinde yer almaktadır. Uygulamada karşılaşılan
örneklere de bu bölümde yer verilecektir.
935 BOA., MF.MKT, 149-23, 1310.S.12. 936 BOA., MF.MKT, 459-37, 1317.Ra.30.
419
4.5.1. Ödül ve Nişan
Ödüllendirmenin çeşitli şekilleri bulunmaktaydı. Örneğin, öğretmen çalışkan,
başarılı, iyi ve ahlaklı çocukları bulundukları yerlerden daha yüksek olan kendi
minderinin yanında oturtacaktı937. Bu uygulama da ödüllendirmeye bir örnek teşkil
eder. Öğretmenlerin ödüllendirilmeleri meselesi ise, genellikle maarif nişanı ile
gerçekleşmekteydi.
Öğretmenlere hizmetleri karşılığında çeşitli derecelerde nişanlar verilmekteydi.
Bunların hangi sebeplerle ve hangi usule göre verildiği ile ilgili 2 Mayıs 1326 (15
Mayıs 1910) tarihli “Maarif Nişanı Nizamnamesi” bize bilgi vermektedir.
Nizamnameye göre eğitim alanında üstün hizmeti görülenlere maarif nişanı tevdi
edilmekte ve üç rütbe üzerine maarif nişanı hazırlanmaktaydı. Muallimlerin maarif
nişanının, üçüncü rütbesini hak etmeleri için en az beş sene eğitim ve öğretimde iyi
bir şekilde görevini yürütmüş olmaları gerekmekte, üçüncü rütbeyi alan muallime
ancak beş sene sonra ikinci rütbe verilebilmekte, bundan on sene sonra da birinci
rütbe hak edilebilmekteydi938.
Okulda görev yapan memurlar izlenerek değerlendirilirler ve ve bunun
sonucunda çeşitli şekillerde ödüllendirilirlerdi. Kendisine yasal olarak verilen
görevleri düzgün bir şekilde yapan ve öğretim etkinliklerinin gelişmesine katkıda
bulunanlara okul müdürünün önerisi üzerine kaymakam, vali veya bakanlıkça
teşekkür yazısı verilmekteydi. Olağanüstü gayret gösteren personele de, müdürün
raporunda belirtilmesi halinde memurlar için valilik, öğretmenler için bakanlıktan
takdirname önerisinde bulunulurdu. Müfettiş de teftiş sonrasında örnek nitelik
taşıyan öğretmen, müdür veya diğer personele teşekkür teklifi yapabilirdi.
Olağanüstü gayret gösteren personele yapılan değerlendirmeler sonrasında bir aylık
maaş tutarında ödeme de yapılabilmekteydi939.
Mekâtib-i ibtidâîye memur ve muallimlerinin iyi hizmetleri görüldükçe
kendilerine takdirname, gümüş madalya ve maarif nişanları verilebilmekteydi. Bu
şekilde muallimler taltif edilmekteydiler.
937 Kına, agt, s.94. 938 BOA., Kavanin ve Nizamat Defteri, No:14, s.201,202. 939 Taymaz, Okul Yönetimi, s.109.
420
Aynı zamanda, görevini iyi bir şekilde yerine getirenler terfi edebilmekteydi.
Tedrisat-ı ibtidâîye müfettişlerinden, mekâtib-i ibtidâîye ve darülmuallimin muallim
ve müdürlerinden güzel hizmetlerde bulunanlara ödül veriliyordu940.
Darülmuallimat güzel sanatların, el işlerinin de yapıldığı ve yaptırıldığı bir okul
olarak hizmet vermişti. Kız rüşdiye mekteplerinde el işlerine yönelik derslerin olması
nedeniyle, darülmuallimat’larda da bu derslere aşina öğretmenler yetiştirilmek
istenmişti. Darülmuallimat’ın ilk programında yalnız resim ve nakış dersinin el
becerisine yönelik derslerden olduğu söylenebilir. Fakat ileride program daha da
gelişmiş ve zenginleşerek bu derslerin sayısı ve ders saati artmıştır.
25 Cemaziyyelevvel 1288 (12 Ağustos 1871) tarihinde darülmuallimat’ta yapılan
sınavlar sonucuna göre bir değerlendirmeye gidilmiştir. Düzenlenen sınavda
öğrencilerin aldıkları eğitim ve yaptıkları sanat ürünlerinin istenilen seviyede olduğu
görülmüştür. Öğrencilerden Cenab ve Latife hanımların yaptıkları sanat ürünleri
padişaha takdim edilmiştir. Bu ürünler seccade ve poşidedir. Bunlar öğrencilerin el
yazısı ile yazdıkları dilekçeler ile birlikte gönderilmiştir. Padişah bu öğrencilere
100’er altın ihsan etmiştir. Öğrencilerin yaptıkları bu güzel sanatların memlekette
güzelliklerin yayılması ve ilerlemesine vasıta olacağı söylenmiştir941.
Darülmuallimat’ta yapılan el yapımı ürünlerin sultana sunulması ve padişahın
bunları ödüllendirmesi, Osmanlı Devleti’nde açılan bu ilk kız öğretmen okuluna
verilen önemi göstermektedir. Ayrıca darülmuallimat’tan umut ve beklentilerin
olduğu da anlaşılmaktadır. Yapılan bu çalışmaların ödüllendirilmesi ile diğer
öğrencilere örnek olması sağlanılmak istenmektedir.
Darülmuallimat için 1912 tarihinde bir talimatname hazırlanmıştır942.
Talimatnameye göre, öğrencilere çeşitli sebeplere ve derecelerine göre taltif, takdir
ve imtiyaz namlarıyla üç çeşit mükâfat evrakı verilmektedir. Taltif belgesi derslerine
çalışanlara ve görevlerini hakkıyla yerine getirenlere ve ahlaklı, terbiyeli davranışlar
sergileyenler için düzenlenmektedir. Taltif belgesi dışında takdir ve imtiyaz belgeleri
de vardır. Bu belgeler de öğrencilerden gayreti, hal ve hareketleri ile muallimlerin ve
mürebbiyelerin dikkatlerini çekmiş olanlara verilmektedir. Ayrıca öğrencilerin son
940 Nizamat, 22-24, s.161. 941 BOA., İ.DH, 637-44271, 1288.Ca.25. 942 Maarifi Umumiye Nezareti Darülmuallimat Talimatnamesi, Matbaai Amire,İstanbul, 1328.
421
iki ayda ceza almamış olmaları gerekmektedir. Taltif belgesi muallim ve
mürebbiyeler tarafından, takdir ve imtiyaz belgeleri müdüreler tarafından
verilmektedir. Dört taltif belgesi bir takdir belgesine; iki takdir belgesi bir imtiyaz
belgesine eşittir. Talimatnameye göre, atmış adet taltif belgesi veya on beş aded
takdir belgesi veya sekiz aded imtiyaz belgesi biriktirenlere mektep idaresince ya bir
kitap veya kitap değerinde bir hediye alınır. Bunun dışında zamanını çalışma ve
gayretle geçirdiği için güzel bir yazı ile ile yazılmış bir iftihar levhası verilir. Özel
sınavların sonucunda her dersten birinci çıkanlarına bir takdir belgesi ve ikinci
çıkanlarına iki taltif belgesi verilir.
Darülmuallimat’ta öğretmenler gayretli çalışmalar sonucunda ürünler ortaya
koyduklarında bunun karşılığını almışlardı. 25 Ağustos 1307 (6 Eylül 1891) tarihinde
Darülmuallimat Umumi Tarih ve Lisan-ı Farisi (Farsça) muallimesi Nakiye Hanım’a
hazırlamış olduğu Lügât-i Farisi isimli kitaptan dolayı sanayi madalyası verilmişti943.
Darülmuallimat’ta öğretmen olan Nakiye Hanım yazmış olduğu kitap nedeniyle taltif
edilmiştir. Bu tür çalışmaların teşvik edildiği görülmektedir. Burada kullanılan
sanayi kelimesi emek, ürün, sanat vb. anlamda değerlendirilebilir.
Darülmuallimat öğrenci ve hocalarının yaptıkları el sanatları veya
emeklerinden dolayı ödüllendirilmelerine ilişkin 3 Mayıs 1317 (16 Mayıs 1901)
tarihinde maarif nazırının arz ve istirhamı bulunmaktadır. Darülmuallimat’ta eğitimin
ilerlediğine örnek olması bakımından, geldiği noktayı göstermek amacıyla
darülmuallimat öğrencilerinden bazıları el mahareti sergileyerek padişaha (Sultan II.
Abdülhamit) sunulmak üzere bu ürünleri hazırlamışlardır. Bu güzel çalışmalara
rehberlik eden hocaların da taltif edilmeleri istenmiştir. Bunlar arasında
öğretmenlerden Naciye, Sadiye, Hayriye, Hafize ve Hanife hanımlar bulunmaktadır.
Ayrıca, Sultan Ahmet İnas Rüşdiyesi öğretmenlerinden olup, darülmuallimat
sınavlarında mümeyyizlikte bulunan Adile Hanım ve öğrencilerden Emine, Mesude,
Şefika ve Hayriye hanımlara üçüncü rütbeden şevket nişanı verilmiştir.
Öğrencilerden Feyziye, Pakize ve Fatma hanımlar da sanayi-i nefise madalyası ile
taltif edilmişlerdir944. Darülmuallimatın bu tarz ürünler sergileyebilmesi nedeniyle
943 BOA., İ.TAL, İ.NO:80, 1310.S.16. 944 BOA., Y.MTV,223-47, 1319.Ş.14.
422
taltif veya nişanı hak eden öğretmen veya öğrenciler genellikle darülmuallimattan
çıkmıştır.
İstanbul’da bulunan darülmuallimat öğrencilerine yaptıkları el emeklerine
karşılık olarak hediye verilmekte olduğu görülmektedir ve bunlardan biri de
darülmuallimat dördüncü sınıf öğrencilerinden Nimet Hanım’dır. Nimet Hanım’a
işlediği seccadeden dolayı 150 mecidiye 1884 senesinde hediye olarak (atiye-i
seniyye) verilmiştir945. Darülmuallimin öğretmen veya öğrencileri ise daha çok
gayretli çalışmaları ve yazdıkları eserlerden dolayı ödüllendirilmekteydi.
Darülmuallimin öğrencilerinden Abdulgaffar Efendi Fıkh-ı Kebir’in şerhi olan
“Ebulmüntehi” kitabının bazı belirsiz yerlerini izah eden bir kitap hazırlamıştır. Bu
kitap maarif meclisi mekâtib-i hususiye dairesine sunulmuştur. Yapılan inceleme
sonrasında kitabın güzel bir eser olduğu anlaşılmıştır. Bu nedenle öğrenciye 1863
senesinde bir miktar ödül verilmiştir946. Dolayısıyla kitap yazan öğretmenlere olduğu
gibi, öğrencilere de ödül verilebilmektedir.
Darülmuallimat’ta yapılan gayretli çalışmalar okulun gelişmesini
sağlayacaktı. Örnek çalışmalar, öğrenci ve öğretmenlerin kabiliyet ve maharetlerini
göstermekte ve örnek olmaktaydı. 29 Kanuni sani 1317 (11 Şubat 1902) tarihinde
darülmuallimat öğrenci ve öğretmenlerinin yapmış olduğu eserlerden bazıları
padişaha takdim olunmuştu. Çalışmalarının karşılığı olarak mektep muallimlerinden
Naciye, Şadiye ve Hayriye hanımlara üçüncü rütbeden şevket nişanı verilmişti.
Öğrencilerden Pakize ve Fatma hanımlar da sanayi-i nefise madalyası ile
ödüllendirmişlerdir947.
Yine, darülmuallimat öğrencilerinin yaptıkları el emeği ürünlerden dokuz
parçası 1903 senesinde padişaha sunulmak üzere takdim edilmişti. Padişah da,
öğrencileri, okul müdürü ve öğretmenlerini ödüllendirmişti. Darülmuallimat müdürü
Hacı Numan Efendi’ye üçüncü rütbeden mecidi verilmiş, muallimelerden Dürdane,
Safiye, Atife hanımlar da üçüncü rütbeden şevket nişanı ile mükâfatlandırılmışlardır.
Öğrencilerden Bedriye, Fatma ve Seher ile Latife hanımlar da sanayi nefise
madalyaları ile 11 Teşrin-i sani 1319 (24 Kasım 1903) tarihinde taltif
945 BOA., MF.ALY., 2-77, 1301.L.24. 946 BOA., İ.MVL, 525, 23553, 1281.Ş.10. 947 BOA., Y.MTV., 226-13, 1319.Za.3.
423
edilmişlerdir948. Dolayısıyla ödüller; nişan, madalya ve rütbe yükseltilmesi gibi farklı
biçimlerde yapılabilmektedir. El emeği ürünler sanayi-i nefise madalyası ile karşılık
bulmaktadır.
İstanbul Darülmuallimini ve muallimat’ında olduğu gibi taşra
darülmualliminlerinde de muallimler ödüllendirilmişlerdi. Örneğin, darülmuallimin
mezunlarından, Selânik Darülmuallimini Müdürü İsmail Mahir Efendi’nin
memuriyette olağanüstü hizmetleri olmuş, 28 Haziran 1311 (10 Temmuz 1895)
tarihine kadar seksen öğrenciye şehadetname vermişti. Kabiliyeti ve hizmette
gösterdiği gayretten dolayı kendisine İstanbul Rûusu mükâfat olarak verilmiştir949.
Konya Darülmuallimini muallimi Hüseyin Efendi de hizmette gösterdiği gayretler
nedeniyle beşinci rütbeden bir kıta mecidi nişanı ile maarif nezaretince 1906
senesinde ödüllendirilmişti950. Yine, San’a Darülmuallimin-i İbtidaiye muallimi
Mehmet Zaid Efendi eğitim öğretim hizmetinde görülen gayretleri nedeniyle üçüncü
rütbeden maarif nişanı ile, maarif nezaretince 1911 senesinde taltif edilmiştir951. Bu
türden örnekleri çoğaltmak mümkündür. Gerek İstanbul’daki darülmuallimin ve
muallimattaki öğrenci ve öğretmenler gerekse vilayet darülmualliminlerinden
örneklere bu bölümde yer verilmiştir
4.5.2.Cezalar
Darülmualliminlerde uygulanan teftiş örneklerinde öğrenci veya öğretmene
verilen cezaların nasıl ve ne şekilde düzenlendiği konularına yukarıda yer verilmişti.
Bu kısımda, cezalar konusunun açık bir şekilde izah edilmiş olduğu iki talimatta,
konuyla ilgili hangi hükümlerin olduğuna bakılmıştır.
Darülmuallimat ve ihtiyat (hazırlık) kısmı ile ilgili olarak 17 Temmuz 1311 (29
Temmuz 1895) tarihinde bir talimatname hazırlanmıştı952. Bu talimatnameye göre,
öğrenciler hakkında yürütülecek cezalar sebeb ve derecesine göre yedi çeşitti.
Bunlar:
İhtar ve tenbih
948 BOA., Y.MTV., 253-34, 1321.N.4. 949 BOA., MF.MKT, 276-15, 1313.S.12. 950 BOA., İ.TAL., 1323.B.16, İrade No: 73. 951 BOA., İ.TAL., 1329.M.14, İrade No:13. 952 M.S., 1317 senesi, s.321.
424
Tekdir
Tevkif
Alenen tekdir
İhbar ve şikâyet
Geçici ihraç
Kat’i ihraç
İhtar ve tenbih müdür tarafından uygun görüldüğü şekliyle müdire veya
muavene ve muallime vasıtasıyla nasihatin yürütülmesinden ibaretti. Derslere
dikkat etmemek, vazife yapmamak, dersleri bilmemek ve küçük yaramazlıklarda
bulunmak gibi konularda uygulanmaktaydı. Muallim ve muallime ve muavene ve
mübaşirlerin böyle durumlarda ders defterine ceza alan öğrencilerin ismi hizasına
(filan sebebden dolayı ihtar ve tenbihe müstehak görüldü) şeklinde kayıt
düşülecek ve imza atılacaktı. Tekdir cezası alan öğrenciler ise, müdür veya onun
onayıyla müdire odasında uygun kelimelerle nasihat edilecekti. Derslere
çalışmamak, uyarı ve tenbihlere uymamak, gürültü ve yaramazlık etmek gibi
durumlarda uygulanırdı. Bu gibi durumda ders defterine (felan sebepten dolayı
tekdir cezası verildi) şeklinde yazılıp imzalanmaktaydı. Tevkif edilen öğrenciler
ise, yemek yemekten mahrum edilmekteydiler. Ayrıca sınıfta bir bayan muavin
veya mübaşirin gözetiminde yazı yazdırılmaktaydı. Tevkif cezası tenbih ve
tekdirin yeterli görülmediği durumlarda uygulanır, diğer cezalar gibi ders
defterine kaydedilir ve imzalanırdı. Alenen tekdir müdür tarafından (felan sene
öğrencilerden falan kişi şu sebepten dolayı aleni tekdir cezası almayı hak etti)
şeklinde sicil defterine yazılacaktı. Yine müdürün onayıyla verilen cezaya ilişkin
sicil defterinde yazılanlar bayan müdür tarafından sınıfta okunacaktı. Alenen
tekdir derse çalışmayan ve görevini yapmayan, yapılan uyarıları ve gizli tekdiri
dinlemeyen ve tevkif cezasıyla uslanmayan ve yaramazlık ve arkadaşları ile
kavga yapan, itaat ve saygı göstermeyen kötü konuşanlar hakkında yürütülürdü.
Bayan ve erkek muallimler ile bayan muavin ve mübaşirlerin bu çeşit bir cezayı
ders defterine kayıt etmiş ve imzalamış olması gerekmekteydi953.
953 M.S., 1317 senesi, s.328.
425
Altı ceza çeşidinden diğer üçü de ihbar ve şikâyetler, geçici uzaklaştırma ve
kat’i ihraç şeklindeydi. İhbar ve şikâyetler ise, yukarıda belirtildiği şekliyle
cezalarla sınırlı olmayıp, derslerine çalışmamakta, yaramazlıkta ve başka
suçlarda devam ve ısrar edenler hakkında yürütülmekteydi. Müdür öncelikle bu
öğrencilere yazılı veya sözlü ihbarda bulunuyordu. Geçici uzaklaştırma cezası
öğrencilere suçlarının derecesine göre verilirdi ve bu süre bir haftadan bir aya
kadar olabilmekteydi. Verilen cezanın nedeni öğrencinin velisine yazılı olarak
bildirilirdi ve geçici uzaklaştırma cezası için bakanlıktan onaya gerek yoktu.
Fakat müdür ve müdire ile bir öğretmen ile bir bayan muavin tarafından
hazırlanan mazbata üzerine yürütülürdü. Kat’i ihraç cezası da vardı ve bu ceza
hiçbir şekilde disipline edilemeyen, uslanmayan ve eğitim almayı kabul
etmeyenler ile düzeni bozan öğrenciler ve ahlakı kötü olanlara verilmekteydi.
Okul idaresi tarafından gönderilen mazbataya bakanlıktan onay çıkması üzerine,
öğrenci okuldan uzaklaştırılırdı. Kat’i ve geçici uzaklaştırma cezaları ağır
görülürse ders defterlerine yazılmayıp, yalnız (felan kişi hakkında, müdüriyete
ayrıca bir rapor takdim kılınmıştır) denilerek müdüriyete imzalı rapor verilirdi954.
Darülmuallimat için 1912 tarihinde bir talimatname hazırlanmıştı955. Bu
talimatnamede de cezalar belirlenmişti. Buna göre,
Öğrenciler için herhangi bir sebeple veya derecelerine göre uyarı ve tenbih ve
tekdir ve açıkça tekdir ile ihtar ve ihraç cezaları düzenlenmiştir. Bunlardan ihtar ve
tenbih cezası müdire tarafından verilmekte ve mürebbiye ile öğretmen vasıtasıyla
uygulanmaktadır. Bu ceza türü, derslerine çalışmayan ve ufak tefek yaramazlıkta
bulunanlar hakkında uygulanmaktadır. Tekdir cezası müdüre odasında uygun bir
dille yapılan hareketin düzeltilmesi uyarısıdır. Bu ceza üç defa ihtar ve tenbih cezası
alanlar ve mektep içinde gürültü edenler hakkında verilmektedir. Müdüre tarafından
onaylanacak açıkça tekdir cezası, cezanın açıkça sınıfta yapılmasından ibaretti. İki
defa tekdir cezasına uğrayanlara ve tartışma yapan ve kavga edenlere ve kurallara
uymayanlara ve kötü söz söyleyenlere bu ceza verilmektedir. İhbar ve şikâyet cezası
velisine yazılı veya sözlü olarak bildirilmekte, açıkça tekdir cezası alanlar hakkında
yürütülmektedir. İhraç cezası, hiçbir suretle nasihat ve öğüt dinlemeyen, uslanmayan
954 M.S., 1317 senesi, s.328. 955 Maarifi Umumiye Nezareti, (MUN) Darülmuallimat Talimatnamesi İstanbul Matbaai Amire 1328.
426
ve edep ve terbiye kabul etmeyenler ve ahlakı kötü olanlar hakkında
uygulanmaktadır. Cezanın uygulanması bir heyet tarafından onaylanmasına
bağlıdır956. Çeşitli nedenlerle ceza alan öğretmen veya öğrencilere bir önceki
bölümde yer verilmişti.
956 MUN, aynı yer.
427
BEŞİNCİ BÖLÜM
DARÜLMUALLİMİN ve DARÜLMUALLİMATLARLA İLGİLİ
NİZAMNAME VE TALİMATNAMELER
Günümüzde, yasama ve yürütme gibi organlar tarafından, kurumların işleyişini
ve yönetimini düzenleyici hükümler içeren metinler, ihtiyaca göre çeşitli tarihlerde
hazırlanmaktadır. Bu metinler kararname, tüzük, yönetmelik ve yönerge şeklinde
sıralanabilir. Bu tüzük ve yönetmeliklerde yöneticinin uygulamada karşılaşacağı
durumlar için ayrıntılı bilgiler de yer almaktadır. Tüzük ve yönetmelik gibi çeşitli
yönetsel metinler yakın tarihimizde çeşitli konularda hazırlanmıştır. Bunlar arasında
darülmuallimin ve muallimat için hazırlananları da vardır. Darülmuallimin ve
muallimat için ayrı ayrı veya her ikisini kapsayıcı ortak hükümler içeren metinler, bu
kurumların işleyişini, yönetimini, öğrenci, öğretmen ve idarecilerin uyması gereken
kuralları belirlemiştir.
Her bir kurum gibi eğitim yönetimini de düzenleyen ve çeşitli adlarla
yayınlanan emirlere aşağıda başlıklar halinde yer verilmiştir957:
Yönetmelik: Başbakanlık, bakanlıklar ve kamu tüzel kişilikleri tarafından
hazırlanan kendi görev alanını ilgilendiren yasa ve tüzüklerin uygulanmasına yönelik
düzenlemeleri içeren ve yasalara aykırı olmamak şartıyla çıkarılan yasal metinler.
Tüzük: Danıştayın incelemesinden geçirilen Bakanlar Kurulu kararı ile
çıkartılan, kanunların emrettiği durumları yerine getirmeye ilişkin ayrıntıları
düzenleyen hukuksal metinler.
Genelge: Yönetimin eylem ve işlemlerine açıklık getirmek ve mevzuatın
uygulanmasında ortaya çıkan sorunları pratik olarak çözmek üzere hazırlanan
yönetsel metinler.
Yönerge: Yönetmeliklerde belirlenen konularda, yönetimin genel eylem ve
işlemlerine açıklık getirmek için hazırlanan ve yönetmeliğe göre daha değişken ve
esnek kuralları kapsayan genel nesnel ve düzenleyici metin.
957 Demirtaş, age.,s.63-175.
428
Kanun: Yasama organı tarafından, belirli şekil ve şartlara uygun olarak tanzim
edilip yürürlüğe girmesinden itibaren uyulması mecburi bulunan genel, soyut ve
daimi kaideleri bir arada toplayan tasarruf.
Kanun Hükmünde Kararname: Yasama organının belli bir konuda Bakanlar
Kurulu’na verdiği yetkiye dayanarak, Bakanlar Kurulu’nca çıkarılan ve kaynağını
anayasadan alan yönetsel metin.
Darülmuallimin ve muallimatla ilgili çeşitli tarihlerde hazırlanmış olan izamnâme ve
talimatnameler bulunmaktadır. Bazı yönetmeliklerde ise daha sonraki tarihlerde
düzenlemeler yapılmıştır. Yönetmeliklerin bu düzenlenmiş haline veya değişiklik
olan kısımlara da yer verilmiştir.
Bu bölümde incelenecek nizamname ve talimatnameler şunlardır:
1- Darülmuallimin Nizamnamesi (1851)
2-Maarif-i Umumiye Nizamnamesi (1869)958
3- Maarif-i Umumiye Nizamnamesinin İkinci Faslının Darülmuallimin hakkındaki
maddelerini düzenlemek üzere kaleme alınan Nizamname (1900)
4-Darülmuallimat Talimatnamesi (1912)
5-Tedrisat-ı İbtidaiye Kanun-ı Muvakkati 23 Eylül 1329 (6 Ekim 1913)
6-Darülmuallimin ve Darülmuallimat Nizamnamesi (1915)959
7-Maarif-i Umumiye Teşkilatı ve Nizamnamesi (1914)
8- Darülmuallimin ve Darülmuallimat Nizamnamesinin Bazı Maddelerinde Yapılan
Değişiklikler (1916)
5.1. Darülmuallimin İle İlgili Nizamname ve Talimatnameler
5.1.1. Darülmuallimin Nizamnamesi (1851)
1851 tarihli Ahmet Cevdet imzalı darülmuallimin nizamnamesi,
darülmualliminin rüşdiye şubesi ile kurulduktan sonraki ilk nizamnamedir. Bu
nizamname darülmuallimin’de eğitim yönetimi ve denetimi ile ilgili önemli bilgiler
958 Maarif-i Ümumiye Nizamnamesinin Darülmuallimin ve muallimatla ilgili kısmı için bk. EK-9 959 Bk EK…
429
içermektedir960. Nizamname beş bölümden oluşmaktadır ve bu bölümler de kendi
içerisinde maddelere ayrılmıştır. İlk bölüm, talebenin nitelik ve nicelikleri başlığı
altında olup iki maddeden oluşur. Öncelikle darülmuallimin’in asıl talebesinin
muvazzaf961 olarak 20 kişiden ibaret olacağı belirtilmiştir. Bunlardan başka
mülazımlar da yazılabilecektir. Ancak bunlar asıl öğrenci statüsünde
olamayacaklardı962.
Mülazımları yedek öğrenci, muvazzafları da asıl öğrenciler olarak
değerlendirebiliriz. Asıl öğrencilerden disiplin cezası alarak veya sınavlarda
başarısızlık gösterenler veya devamsız olanlar olur ise kayıtları anında silinerek
mülazımlar yani yedek öğrenciler alınmakta ve asıl öğrenciliğe yükseltilmekteydi963.
Diğer maddede, darülmuallimin talebesinde aranılan nitelikler belirtilmiştir.
Buna göre, darülmuallimin öğrencisi Arapça cümle veya ibarelerden anlam
çıkarabilecek düzeyde olmalı ve Arapça’yı bilmeli ve iyi şekilde ifade edebilmelidir.
Ayrıca Farsça ve riyaziyat derslerine kabiliyetli olmalıdır. Son olarak da resmi bir
dairede çalışmaması (veya resmi dairelerde çalışanların yakınlarından olmaması)
gerekmektedir964.
İkinci bölüm talebe veya mülazım olarak darülmuallimin’e kayıt ve kabulün
usulü hakkındadır. Bu bölümde dört madde yer almaktadır. Darülmuallimin
talebeliğine baş mülazım kim ise o alınmakta idi. Mülazım yok ise bir sınav açılarak
istenilen sıfatlara sahip kim ise o kişi darülmuallimin’e alınacaktı. Şayet bu sıfatları
sağlayan birkaç kişi var ise en yüksek derecede olan öğrenciliğe alınır ve diğerleri
mülazım olarak yazılırlardı. Mülazımlığa yazılacak öğrencilerin de mülazımlık
sıfatlarına sahip olduklarına dair bir mülazamat kâğıdı yazdırılıp, hocaların bu kâğıdı
mühürlemesi gerekmekteydi. Kaçıncı mülazım oldukları da yine bu kâğıtta yer
alacaktı. Talebe ve mülazımların yazılması, meclis-i maarif-i umumiyenin onayıyla
960 BOA., İ.MVL., 211-6894, 1267.B.28. 961 Muvazzaf kelimesinin sözlükte vazifedar anlamı bulunduğu gibi ücretli manasında da kullanıldığı görülmektedir. Burada kastedilen ücretli olmalıdır. 962 BOA., İ.MVL., 211-6894, 1267.B.28. 963 Mülazımın stajer anlamı da vardır. Dolayısıyla darülmuallimine girmek isteyen öğrenciler bir mesleğe başvuruda bulunanlar gibi düşünülmekte ve sıraya konulmaktadır. 964 BOA., İ.MVL., 211-6894, 1267.B.28.
430
gerçekleşecekti. Bu onaydan önce darülmuallimin hocalarından üçünün tasdik etmesi
de gerekmekteydi965.
Darülmuallimin öğrencilerinin mezun olduktan sonra rüşdiye hocalıklarına
gitmeleri istenmektedir. Darülmuallimin öğrencileri belirli bir sürede kendilerine
lazım gelen bilgileri alıp tahsil ettikten sonra, İstanbul’da veya taşralarda rüşdiye
mektebi hocalıklarına memur edildiklerinde görevden kaçmak istemeyeceklerine dair
ellerinden senet alınarak mecliste saklanacağı da yine nizamnamede belirtilmektedir.
Üçüncü bölüm, öğrencilerin ve mülazımların tahsil süreleri ve uğraşları ile ilgilidir.
Darülmuallimin öğrencilerinin tahsil süresi üç sene olarak kararlaştırılmıştır. Ancak
1267 (1851) ve öncesinde girenlerin tahsil süresi iki sene olarak belirlenmişti.
Darülmuallimin’de devamsızlığa bakılmaktaydı ve öğrenciler senenin on ayında
haftada beş gün devam etmek suretiyle gerekli dersleri tahsile mecburdular.
Mülazımların tahsil süresi üç sene olmayacağından devam mecburiyetleri de
bulunmamaktaydı. Belirli bir sürede darülmuallimin öğrencileri talim ve ifade usulü
ile Farsça’dan, riyaziyattan, hesap ve coğrafyadan öğretmenliğe hazır hale
getirileceklerdi. Dördüncü bölüm darülmuallimin öğrencileri hakkında uygulanacak
muamelelere dairdir. Nizamnameye göre, darülmuallimin öğrencilerinden izni
olmaksızın devam etmeyecek olanlar çıkarsa bunların maaşı ve okulla ilişiği kesilip,
yerine başka bir öğrenci alınacaktı966.
Darülmuallimin öğrencilerinin öğrenim süresi bittiğinde sınav yapılarak
rüşdiye mektebi hocalığına liyakati yeterli olanlar seçilmekteydi. Hocaların
mühürleri ile, meclis-i maarif-i umumiyenin büyük mührünün vurulduğu
şehadetnameler, bu öğrencilere verilecekti ve burada kaçıncı olarak seçildikleri yazılı
olacaktı. Yeterli görülmeyen öğrencilerin ise maaşları kesilerek, okulla ilişikleri
kesilerek diğer bir talebe alınacaktı. Öğrenciler bu sınava girmeye mecburdular.
Şayet bu sınava girmezler ise bu durumda da yine kayıt ve ilişikleri kesilecekti.
Okuldan mezun olanların öğretim yardımcılığı veya asistanlık hizmetinde istihdam
edilmeleri mümkündü. Darülmuallimin’de senede bir kere veya gerektiği durumda
birkaç kere sınav açılıp, başarılı olanlar olur ise, şehadetnameleri verilecekti. Sınavda
başarılı olamayanlar ise güdülenecek, cesaretlendirilecek ve diğer sınava hazır hale
965 BOA., agb. 966 BOA., agb.
431
gelmeleri için çalışılacaktı. Öğrencilerin bu sınava girme mecburiyetleri
bulunmamaktaydı967.
Beşinci ve son bölümde de bitirme sınavı sonrasında seçilen öğrencilerin
durumlarına ilişkin ayrıntılara yer verilmiştir. Buna göre şehadetname alan öğrenciler
mektep hizmetinde maharetlerini artırmak amacıyla asistanlık ile istihdam
edileceklerdir. Açıkta bir asistanlık kadrosu yok ise bilgilerini artırmak için
Darülmuallimin’de misafir edilecekler, buraya devam edeceklerdir. Rüşdiye mektebi
hocalığında açık olursa veya yeni bir rüşdiye mektebi açıldığında baş müntehib yani
birinci olarak seçilen öğrenci tayin olacaktır. Kendi isteği ile bir altındakine bu
görevi terk eden baş müntehibin bundan sonraki hakkı korunacak veya baş
müntehipliğine herhangi bir zarar gelmeyecektir. Fakat bu öğrencinin maaşı
kesilecektir. Rüşdiye mektebinde hoca ihtiyacı ortaya çıktığında buraya gitmek baş
müntehibin hakkıdır. Bu ikinci sefer, baş müntehib verilen göreve gitmeye
mecburdur. Şayet buna da gitmez ise, şehadetnamesi elinden alınacak ve bir daha
eğitim hizmetinde çalıştırılmamak üzere uzaklaştırılacaktır968.
Darülmuallimin ile ilgili bu ilk nizamnamenin oldukça kapsamlı olduğu ve
okulun birçok meselesine ilişkin hususlara açıklık getirdiği ifade edilebilir.
Nizamname temel nitelikte olup, uzun bir süre bu nizamname ile okulun teşkilatı ve
işleyişi düzenlenmiştir. Nizamname okulun eğitim süresi, sınavlar, öğrenciler ve
mezunların tayin edilmelerine kadar birçok noktaya ışık tutmuştur.
5.1.2. Darülmuallimin Neharinin Leyliye Tahvili ve Teferruatı Hakkında
Nizamname Layihası (1879)
Gündüzlü darülmualliminin yatılıya çevrilmesi ve buna ilişkin ayrıntılara yer
veren “Darülmuallimin Neharinin Leyliye Tahvili ve Teferruatı Hakkında
Nizamname Layihası” 1879 senesinde yayınlanmıştır969.
Nizamnameye göre tüm şehir ve kasabalarda bulunan ve bundan sonra
açılacak olan mekâtib-i ibtidâîye yani sıbyan ve rüşdiye mekteblerine istenilen
vasıflarda hocalar yetiştirilmek üzere İstanbul’da Maarif nezaretinin idaresinde
967 BOA.,agb. 968 BOA.,agb. 969 BOA., ŞD.MLK., 208-40, 1297.Za.2.
432
bulunan gündüzlü darülmuallimin yatılıya dönüştürülmüştü. Nizamnamaye göre, bu
yatılı darülmualliminin bir müdürü, bir muavini ve bir muhasebeciyle, gereği kadar
muallim ve hademesi bulunacaktı. Müdür ve muavin ve muhasebeci irade-i seniye ile
tayin olup, muallimler ve hademe bakanlık tarafından seçilip tayin olunmaktaydı.
Nizamnameye göre, darülmualliminde öğrenim süresi dört senedir. Ulum-ı diniye,
İlm-i Ahlâk, Ulum-ı Riyaziyeden Hesap, Hendese, Cebr-i Adi, Ulum-ı Tabiiyeden
Hikmet, Mihanik, Kozmoğrafya, Kimya, Resim, Lisan-ı Osmani, Arabi, Farisi,
Fransızca, Tarih-i Umumi, Coğrafya, Mevalid-i Selase (bitki, hayvan, maden), İlm-i
Servet, İsagoci ve Usul-ı Tedris, Hüsn-ü Hat, Musiki, Jimnastik, Kanun-ı Esasi,
Usul-ı Defteri gibi dersler gösterilmektedir970.
Darülmuallimin’e her sene 50’şer öğrenci alınacak, bu şekilde dört sene
zarfında tüm öğrencilerin mevcudu 200’e ulaşacaktır. Bu öğrenciler vilayetlerin
ihtiyacına göre merkez ve liva ve kazalardan getirtilecektir. Öğrenciler şu şartlar
altında kabul ve kayıt olunacaklardır971.
Mekâtib-i rüşdiyeden birinci derecede şehadetnameye sahip olmak
veya bu derecede sınavdan başarı göstermek
On altı yaşından aşağı, yirmi yaşından yukarı olmamak
Eğitim öğretim hizmetini yürütmesine engel olacak şekilde hasta
veya sakat olmamak
Mekteplerde on sene özel bir maaşla eğitim hizmeti yürütmek.
Diğer maddeler şu şekildedir:
Dâhili öğrencilerden başka mektebin durumuna göre harici olarak
ücretli öğrenci de kabul olunmaktadır.
Vilayetlerden getirtilecek dâhili öğrencilerin toplam sayısı her
sene bakanlık tarafından belirlenecektir.
Darülmualliminin dâhili öğrencileri, tıbbiye mektebi öğrencileri
gibi askerlikten muaftırlar.
Dâhili öğrencilerin on sene eğitim öğretim hizmeti yürüteceklerine
dair kendileriyle, velileri tarafından birer senet alınacaktır. Bu
970 BOA., agb. 971 BOA., agb.
433
senetler yerel yönetimlere ait defterlere kayıt edilip onaylandıktan
sonra bakanlığa gönderilecektir.
Eğitim öğretim sonunda sınavla yeterlilik gösterenlere bakanlık
tarafından bir şehadetname verilip, mensup oldukları vilayetler ile
civar yerlerin hizmetinde istihdam olunmaktadırlar.
Şehadetname alarak darülmuallimin’den çıkan dâhili öğrenciler,
bağlı oldukları vilayetlerde veya civarında teklif olunan yerlerde
muallimliği kabul etmeye mecburdurlar.
Harici öğrencilerden şehadetname alanlar da, istedikleri takdirde
muallimlik yapabilmektedirler. Fakat bunlar on sene süreyle
eğitim öğretim hizmetini yürütmedikçe askerlik hizmetinden muaf
olamamaktadırlar.
Dâhili öğrencilerden hiç birisinin eğitim öğretim süresini
tamamlamadan mektebden çıkması uygun görülmemiştir. Ancak
bir hastalığa yakalananlar muayene amacıyla mektepten
çıkabilmektedirler.
Şehadetname ile çıkacak öğrencilerden birinci derecede muallim
olanlar aylık 1.200 kuruş maaşla, ibtidâîye mektebi muallim-i
evvelliğine ve ikinci derecede bulunanlar da aylık 700 kuruş
maaşla, mekâtib-i ibtidâîyenin muallim-i saniliklerinde görev
yaparlar.
Aralıksız beş sene iyi bir şekilde hizmet eden muallim-i evvellere
rütbe-i salise verilecektir. Boşluk olması durumunda da, muallim
sanilerden en kıdemli ve en yeterli olanı muallim-i evvel olacaktır.
On sene iyi bir şekilde görevlerini yerine getiren muallim-i
evvellerin hak ettikleri rütbelerin terfiyle beraber rabiine eşit
olmak üzere, 300 kuruş zam yapılacaktır. Hizmetleri on beş
seneye ulaşanların maaşları da, 1.800 kuruşa yükseltilecektir.
Eğitim öğretim hizmetinde yirmi sene görev yapan muallim-i
evveller sırasıyla vilayet merkezleriyle, livalarda kurulacak maarif
meclisi ve komisyonları müfettişliği, üyeliği ve başkanlığında
değerlendirilebilecektir
434
Darülmualliminin dâhili öğrencilerinden durumlarına bakılmak
suretiyle bir miktar eğitim ücreti alınabilecektir.
Darülmualliminde uygulama şubesi de olacaktır. Burada, eğitimini
tamamlamış öğrencilere bir süre usul-ı tedris uygulaması
yaptırılacaktır972.
Darülmualliminin yatılıya çevrilmesi ile ilgili 1879 tarihli bu
nizamnamenin, birçok hususa da değindiği görülmektedir. Darülmualliminin yatılıya
çevrilmesi ile vilayetlerden öğrenci getirtilmesi konusunda bir maddeye yer verildiği
görülmektedir. Öğretmenlerin maaş ve terfilerine ilişkin çeşitli meselelerin de net bir
şekilde belirlendiği anlaşılmaktadır.
5.1.3.Darülmuallimin Nizamnamesi (19 Eylül 1886)
Darülmullimin nizamnamesi, 19 Eylül 1886 senesinde tekrar ele alınmıştır.
Nizamnamenin hazırlanma sürecinde öğretmen yeterlilikleri dikkate alınmış ve
darülmuallimin mezunlarının yeterli seviyede olmamaması bu nizamnamenin gözden
geçirilmesinde etkili olmuştur.
Darülmualliminin istenilen seviyede eğitim verememesi ve mülkiye
mektebinden mezun olanların öğretmenlikte istihdam edilmeleri konusu bu
nizamnamenin düzenlenmesinde diğer nedenler olarak karşımıza çıkmaktadır.
Eğitimin gelişmesi için öncelikle ihtiyaçların karşılanması gerekmekte idi ve bu
ihtiyaçların başında da muallim geliyordu. Gerekli sayı ve nitelikte muallimler temin
edilmez ve darülmuallimin ıslah olmaz ise yapılan masraflardan ve açılan idadi
mekteplerinden bir fayda görülemeyeceği anlaşılmıştı. Bu nedenle maarif nezaretince
darülmualliminin ıslâhı ile bu okula öğrenci temin etmenin ve her sene ihtiyaç
oranında öğretmen yetiştirmenin çaresine bakılmak üzere harekete geçilmiştir.
Yapılacak ilk iş olarak darülmuallimin nizamnamesinde, ihtiyaç görünen
düzenlemenin yapılmasına karar verilmiştir. Düzenlenen nizamname 20 Zilhicce
1303 (19 Eylül 1886) tarihinde buyuruldu ile maarif nezaretine bildirilmiştir. Bu
nizamnameye göre, darülmuallimin genel mekteplerin çeşitli dereceleri için
972 BOA., agb.
435
mükemmel muallimler yetiştirmek üzere kurulmuştur. Üç şubeye ayrılan
darülmualliminde birinci şube rüşdiye, ikinci idadiye, üçüncü sultaniye olarak
belirlenmiştir. Bu şubeler rüşdi, idadi ve sultani mekteplerine muallim
yetiştireceklerdi. Fakat rüşdiye mekteplerinin de ıslâhı gerekmekteydi. Rüşdiye
mekteplerinde muallim-i evveller darülmuallimin mezunu iken muallim-i saniler
yeterli ve istenilen seviyeden mahrumdular. Bu nedenle rüşdiye mektebinde
muallimlik iki dereceye ayrılıp, muallim-i evvel ve muallim-i sanilerin
darülmuallimin mezunu olmasına karar verilmiştir. Darülmuallimine nizamname
gereği bir sultani şubesi konulmuş ise de, maarif nizamnamesinde belirtilen şekliyle
sultani mektepleri o yıllarda kurulmamıştır. Darülmualliminin idadi şubesi mezunları
sultani mekteplerinde de öğretmenlik yapma hakları bulunmaktaydı. Ayrıca
darülmualliminde eğitimin hem gündüzlü, hem yatılı olarak verilmesi uygun
görülmüştür973.
Eylül 1886 tarihli darülmuallimin nizamnamesi otuz madde ve üç bölümden
oluşmaktadır. Birinci bölüm darülmualliminin temel unsurları hakkında olup, on iki
maddeden oluşur. İkinci bölüm, şube ve derecelerin tayini ile ilgilidir. Bu bölüm ise,
yedi maddedir. Son bölüm de, mükâfat veya ödüllerle ilgili olup, toplam on bir
maddeden ibarettir. Darülmuallimin nizamnamesinin ilk bölümünde darülmuallimine
giriş şartlarından bahsedilmiştir. Öncelikle darülmualliminin rüşdiye ve idadiye
şubelerini içerdiği belirtilmiştir. Nizamnameye göre, darülmualliminin bir müdürü ve
gereği kadar muallim ve memuru bulunacaktı. Darülmuallimin-i sıbyanın idaresi
müdürün elindeydi. Nizamnameye göre, darülmualliminin müdürü, muallimleri ve
memurlarının maaşları maarif nezaretince bir kararname ile belirlenecekti974.
Nizamnamede, darülmuallimine giriş şartlarından ilki “Darülmuallimine sınavsız
girilemeyeceği” ile ilgilidir. Fakat idadi mektebinden şehadetnamesi olanlar
şehadetname tarihinden itibaren bir seneye kadar sınavsız darülmuallimin’e kabul
edilebilmektedir. Darülmuallimin-i rüşdiye şubesinin öğrenim süresi üç senedir. Bu
şubede; Arabi, Farisi, Türkçe, Kitabet ve İnşa, Fransızca, Usûl-ı Defteri, Hesap,
Coğrafya-ı Umumi, Tarih-i Umumi ve Osmani, Hendese, Resim, Hikmet-i Tabiiye,
Cebr-i Âdi, Tarih-i Tabii, Kimya, Kozmoğrafya, İlm-i Mevalid, İlm-i Terbiye ve
973 BOA., MF.ALY., 3-90, 1305.M.9. 974 BOA., agb.
436
Usûl-ı Tedris ile Mebadi-i Ziraat dersleri okutulmaktadır. İdadi şubesinin ulum ile
edebiyat ve lisan kısımları bulunmaktadır bu şubede öğrenim süresi iki senedir.
Ulum sınıfında, Cebr-i Âla, Hendese-i Resmiye (Tasarı Geometri) ve Hendese-i
Haliye (Düzlem Geometri), Müsellesat-ı Müsteviye ve Küreviye (Düzlem
Trigonometri) , Heyet, Hiket, Riyaziye, Cerr-i Eşkal-i Riyazi, İlm-i Tabakat El-Arz,
Coğraya-yı Sanayi, Kimya-yı Uzvi, İlm-i Mevalid, Tahlil-i Arazi, Hıfzısıhha,
Etnoğrafya, İstatistik, Resim, İlm-i Terbiye ve Usul-ı Tedris dersleri
bulunmaktadır.Edebiyat sınıfında ise, Arabi, Farisi, Lisan-ı Osmani ve Kitabet,
Lisan-ı Fransevi, Usul-ı Fıkıh ve Mecelle, İlm-i Hukuk, Usul-ı İdare-i Mülkiye, İlm-i
Servet ve Usul-ı Maliye, Hıfzısıhha, Etnoğrafya, İstatistik, İlm-i Terbiye ve Usul-ı
Tedris dersleri okutulmaktadır975.
Darülmuallimin şubelerindeki öğrencilere burs da verilmektedir. Buna göre
darülmuallimin-i rüşdiye şubesinde bulunan öğrenciye 80, idadiye şubesindeki
öğrenciye 100’er kuruş aylık verilmektedir. Nizamnameye göre, muvazzaf olan asıl
öğrenci miktarı yüz kişiden ibaret olacak ve bunun dışında kalanlara aylık
verilmeyecektir. Asıl öğrencilerin 40’ı rüşdiye ve 60’ı idadiye şubesi öğrencilerinden
olacak, aylık verilecek öğrencilerden bulunamayan olur da aylık boşta kalır ise en
kıdemli öğrenciye verilecektir. Darülmuallimin-i rüşdiye şubesi mezunları okulu
tamamladıktan sonra sınavda yeterlilik gösterebilip, rüşdiye muallimi olabileceği
gibi, idadiye şubesine devam da edebilmektedir. Mezun olan öğrenciler genel
okullarda tayin edildikleri muallimliğe gitmek mecburiyetindeydiler. Mekteplerde
beş sene muallimlik etmeden muallimlikten ayrılmak isteyen olursa
darülmuallimin’de okurken aldıkları aylıklar geri alınacaktı976.
Eylül 1886 tarihli darülmuallimin nizamnamesinin, ikinci bölümünde
muallimliğin derecelerine yer verilmiştir. Rüşdiye muallimliği için üç sınıf
oluşturulmuştur. Her sınıfta iki derecede muallim bulunmaktadır. Birinci derecede
muallimlik için yirmi beş yaşına ulaşmış olmak gerekmektedir. Bu yaştan aşağı
olanlar yirmi beş yaşına ulaşıncaya değin ikinci derecede muallimlikte istihdam
edilmektedir. Bir rüşdiye mektebinde bulunan muallimlerden biri birinci derece ve
diğerleri ikinci derece muallim sayılacaklardır. Darülmuallimin-i rüşdiyeden
975 BOA., agb. 976 BOA., agb.
437
şehadetname ile mezun olan öğrenci uygulama görmek ve tecrübe kazanmak için
ikinci derece muallimlikte iki sene görev yapacaktır. Darülmualliminin rüşdiye
kısmından şehadetname ile çıkan öğrencilerden, isteyen olursa ikinci derecede
muallimlikte uygulama görüp, tecrübe kazandıktan sonra taşra darülmuallimin-i
sıbyan muallimliğine de tayin olunmaktadırlar977.
İlk sınıfta muallim-i evvellik derecesi boşta olduğunda, ikinci sınıf muallim-i
evvellik derecesinde ve muallim-i sanilik derecesinde olan muallimlerden hangisi
kıdemli ise bu kadroya o tayin olacaktır.
Bu derecelere ait maaşlar şu şekildedir:
1. sınıfın 1. derecesi: 1200 kuruş
3. sınıfın 2. derecesi: 1000 kuruş
4. sınıfın 1. derecesi:1000 kuruş
2. sınıfın 2. derecesi: 800 kuruş
3. sınıfın 1. derecesi: 800 kuruş
3. sınıfın 2. derecesi: 600 kuruş
1886 tarihli darülmuallimin nizamnamesinin üçüncü bölümü verilen
ayrıcalıklar ve mükâfatlarla ilgilidir. Buna göre, rüşdiye mektebi muallimleri
belediye vergisi ve askerlik görevinden muaftırlar. Bu muafiyet, muallimlerin on
sene hizmet etmelerine bağlıdır. Muallimler bu şarta uymazlar ise maarif nezaretince
derhal imtiyazları elinden alınacaktır. İdadi ve rüşdiye mektepleri muallimleri elde
ettikleri derecelere göre rütbe ve nişan ile ödüllendirilmektedirler. Darülmuallimin
idadi şubesini bitiren bir öğrenci mezun olduğu şubeye ve eğitim gördüğü derslerdeki
uzmanlığına göre, idadi mektepleri muallimliğine tayin olunmaktadır. İdadi
muallimleri seyyar olacaklarından maaşları yürürlükte olan düzenlemeye göre
verilmektedir. İdadi şubesi mezunlarından boş bir muallimlik kadrosuna atanmak
isteyen varken başka biri bu kadroya tayin olamamaktadır. Darülmuallimin-i rüşdiye
ve idadiye şubesinden mezun olan öğrenci bir süre muallimlik yaptıktan sonra
kıdemine ve hizmetindeki gayretine göre maarif ve mekteb-i idadi müdürlüklerine ve
maarifçe uygun görülecek başka memuriyetlere atanabileceklerdir. Muallimlerin
977 BOA., agb.
438
yükselebilmesi mekteplerdeki eğitimin ilerlemesi ile de alakalıdır.
Darülmualliminin bir kütüphanesi ve uygulama okulu ile fizik ve kimya dersleri için
gerekli alet ve edevatı olacaktır978.
Bu nizamname ile 1851 ve 1879 tarihli nizamnamedeki bazı hususların açıklığa
kavuşturulduğu ve çeşitli konuların daha ayrıntılı bir şekilde ifade edildiği
görülmektedir. Muallimlerin dereceleri ve bu derecelerdeki muallimlerin alacakları
miktarlar belirlenmiş, öğrencilere verilecek aylıklar ve öğrenci sayısı tespit edilmiş,
mezunların atanmasına ilişkin ayrıntılar ifade edilmiş, şubelerde okutulacak derslere
yer verilmiş ve darülmualliminin kütüphane ve labaratuarlarından bahsedilmiştir.
5.1.4. Darülmuallimin ve Darülmuallimat Nizamnamesi (1915)
Darülmuallimin ve darülmuallimat nizamnamesi 1915 tarihinde yürürlüğe
girmiştir. 1915 senesine ait bu nizamnameye ait hükümler, darülmuallimatı da
kapsamaktadır. Bu yönüyle farklı olan nizamname, ayrıca II. Meşrutiyet sonrasında
ve I. Dünya Harbi yıllarında hazırlanmış olması bakımından da farklılık arz eder.
Nizamnamenin ilk bölümünde yer alan maddeler bu okulların teşkilatı ve idari yapısı
ile ilgilidir979.
Nizamnameye göre, İstanbul’da bulunan darülmuallimin-i âliye ile
darülmuallimat-ı âliye ibtidâîye ve hazırlık sınıflarını içermek üzere üç kısımdır.
Vilayet ile idari olarak bir yere bağlı olmayan merkezlerde, liva veya sancaklarda
bulunan darülmuallimin ve muallimatlar yalnız ibtidâîye kısmından ibarettir.
İstanbul’da darülmuallimin-i âliye ibtidâîye kısmının öğrenim süresi dört ve
darülmuallimat-ı âliye ibtidâîye kısmının öğrenim süresi beş senedir. Bu kısımlarda
öğrenimlerini tamamlayanlar ibtidâîye mekteplerinde öğretmen olurlar.
Darülmualllimin ve muallimat-ı âliyenin hazırlık sınıfı öğrenim süresi iki senedir.
Burada öğrenimlerini tamamlayanlar darülmuallimin ve muallimat-ı ibtidâîyede
öğretmen ve tedrisat-ı ibtidâîye müfettişi olmaktadırlar. Âliye kısmının öğrenim
süresi darülmuallimin’de dört ve muallimat’ta üç senedir. Bu kısım edebiyat ve
tabiiyat ile riyaziyat isimleri ile üç şubeye ayrılmıştır. Darülmuallimin’in bu kısmının
978 BOA., MF.ALY., 3-90, 1305.M.9. 979 BOA., DUİT,96-43, 1337.B.29.
439
son seneleri uygulamaya mahsustur. Âli kısımlarda öğrenimlerini tamamlayanlar
taliye mekteplerinde ve âliyede öğretmen olabilmektedirler980.
Her Darülmuallimin ve muallimat’ın ibtidâîye kısmına bağlı birer uygulama
merkezi vardır. Nizamnameye göre, terbiye-i bedeniye mektebi, darülmuallimin-i
âliye’ye ve ana muallim mektebi darülmuallimat-ı âliye’ye bağlıdır. Terbiye-i
bedeniye mektebinde öğrenim süresi bir senedir. Burada öğretim teorik ve uygulama
olarak yapılmaktadır. Ana muallimleri mektebinin öğrenim süresi bir sene olup, ana
mekteplerine öğretmen yetiştirmeye mahsustur. Ana muallim mektebine bağlı bir de
ana mektebi vardır. Darülmuallimin ve darülmuallimat-ı âliye yatılı ve ücretsizdir.
Gündüzlü olarak öğrenci kabul edilebilir. Yatılı öğrencilerin çamaşırları ve eğitim
öğretim araç gereç ve ihtiyaçları tamamen hükümet tarafından temin edilir.
Vilayet ve bağımsız liva merkezlerinde bulunan darülmuallimin-i ibtidâîyelerin
öğrenim süresi dört senedir. Darülmuallimat-ı ibtidâîyelerin ise beş senedir. Bu
darülmuallimin ve darülmuallimatlar da ibtidâîye mekteplerine öğretmen yetiştirirler.
Öğretmenlik için gerekli şartlara ve yeterli bilgiye sahip olanlar sadece mesleğe ait
dersleri öğrenmek üzere darülmuallimin ve muallimatlara kabul olunurlar981.
Nizamnamenin ikinci bölümü okula kabul şartlarını içermektedir. Buna göre,
bilumum darülmuallimin, muallimat ve onlara bağlı diğer mekteplere kabul edilecek
öğrencilerin Osmanlı vatandaşı olması gerekmektedir. Başvuracakların herhangi bir
rahatsızlığı olmaması ve bedensel bir eksikliğinin bulunmaması şarttır.
Darülmuallimin-i âliyyenin ibtidâîye kısmı ile vilayet ve bağımsız liva
merkezlerindeki darülmuallimin-i ibtidâîyeye kabul olunacak öğrencilerin yaşları
16’dan az ve 18’den yukarı olmaması gerekmektedir. Darülmuallimat-ı âliye ibtidâî
kısmı ile vilayet ve liva merkezlerindeki Darülmuallimat-ı ibtidâîye’ye kabul
olunacak öğrencilerin yaşları da 13’ten aşağı ve 17’den yukarı olmaması şarttır.
Darülmuallimin ve muallimat-ı âliye ibtidâî kısımları ile vilayet ve liva merkezindeki
darülmuallimin ve muallimat-ı ibtidâîyeye, ibtidâîye mektebinden mezun olanlar
sınavsız, ibtidâîyeden mezun olmayıp fakat bu derecede bilgi sahibi olduklarını
sınavla ispat edenlerde kabul olunabilmektedir. Darülmuallimin-i âliye hazırlık
980 BOA., agb. 981 BOA.,agb.
440
sınıfına kabul olunacak öğrencilerin yaşları 25’i, darülmuallimat-ı âliyenin hazırlık
sınıfına kabul olunacakların yaşları ise 23’ü geçmemesi gerekmektedir982.
Darülmuallimin ve muallimat-ı âliye hazırlık sınıflarına dört senelik
darülmuallimin ve muallimat-ı ibtidâîyeden mezun olmakla beraber en az iki sene
eğitim hizmetinde bulunmuş olanlar sınavsız ve bunların dışında bu derecede bilgi
sahibi olduğunu sınavla ispat edenler kabul edilmektedir. Darülmuallimat-ı âliye’ye
istenilen vasıflara sahip öğrenci bulunmadığı takdirde darülmuallimat-ı ibtidâîyenin
dördüncü sınıfını tamamlayan öğrenciler sınavsız kabul edilecekleri gibi müracaat
edenlerden bu seviyede bilgi sahibi olanlar sınavla okula kayıt yaptırabileceklerdir.
Darülmuallimin’in âli kısmına kabul edilecek öğrencilerin yaşları 28’i ve
darülmuallimatın âli kısmına alınacak öğrencilerin yaşları 25’i geçmemesi
gerekmektedir. Darülmuallimin ve muallimatın bu kısımlarına hazırlık sınıfında veya
sultani mektebinde öğrenim görmüş olanlar sınavsız, bu seviyede bilgisi olduğunu
kanıtlayanlar da sınavla alınmaktadır. Terbiye-i bedeniye mektebine tüm
darülmualliminlerden veya diğer tâli mekteplerden mezun ve yaşları 18’i geçmemiş
olanlar kabul edilmektedir983.
Ana muallim mektebine ise, darülmuallimat-ı ibtidâîyenin ikinci sınıfını
tamamlayanmlar sınavsız kabul edileceği gibi, bu derecede bilgi sahibi olduğunu
kanıtlayanlar da sınavla alınmaktadır. Bu öğrencilerin yaşları 17’den aşağı ve 24’ten
yukarı olamaz. Erkek sultani mekteplerinde ücretsiz öğrenim gören öğrencilerden 17
yaşını ve kız sultani mektebinde ücretsiz okuyanlardan 14 yaşını tamamlayanlar
hangi sınıfta olursa olsunlar, İstanbul’da darülmuallimin ve muallimat’ın ibtidâîye
kısmına nakledilirler. Fakat bunlardan aliyyülâlâ derecede sınıflarını geçenler
darülmuallimin ve muallimata nakil olmak istemedikleri takdirde bulundukları
sultani mektebinde öğrenimlerini tamamlarlar. Sultani Mektebi müdürleri her sene
genel sınavların ardından darülmuallimin ve muallimata nakil olacak öğrencilerin
isimlerini içeren defteri bakanlığa bir kıta defter halinde gönderir. Sultani mektebinin
altıncı sınıfı, darülmuallimin ve muallimat-ı ibtidâîyenin birinci sınıfına eşittir. Diğer
sınıfların karşılıkları buna göre hesap ve tayin olunur. Erkek sultanilerin ikinci devre
öğrencilerinin yalnız mesleğe ait derslere devamları yeterlidir. Nizamname
982 BOA., agb. 983 BOA., agb.
441
hükümlerine göre, istenilen vasıfları taşıyan yabancılar maarif nazırının özel
müsadesi ile darülmuallimin ve muallimatın belirlediği uygun bir sınıfa kayıt
yaptırabilirler. Bunların Osmanlı vatandaşı darülmuallimin ve muallimat
mezunlarının sahip oldukları haklara sahip olabilmeleri, irade-i seniyye ile
mümkündür984.
Nizamnamenin üçüncü bölümü idare ve muallimlerle ilgilidir. Buna göre, her
darülmuallimin ve muallimatta muallimininden başka bir müdür ve müdür muavini
ve bir muhasebe memuru ve bir kâtip ve satın alma memuru ve bir depo ve ambar
memuru olmak üzere beş memur ve gereği kadar müstahdem bulunur.
Darülmuallimin ve muallimat-ı âliyyede kâtip ile satın alma memuru ve ambar
memuru ile depo memuru icap ederse ayrılabilir. Darülmuallimat’a tayin edilecek
müdür muavini ile kâtip ve depo memurunun kadın olması şarttır. Gündüzlü
darülmuallimin ve muallimat’larda muhasebe, ambar ve satın alma memurları
bulunmaz. Öğretmenler ve memurlar maarif nezareti ve müstahdemler okul
müdürleri tarafından tayin olunur. Memurlar ve müstahdemlerin vazifeleri bir
talimatname ile belirlenmiştir. Her darülmuallimin ve muallimat’ın bir “muallim
meclisi” ve bir de “inzibat meclisi” ile “satın alma komisyonu” vardır. Muallim
meclisi, müdürün başkanlığında toplanır ve okulun öğretmenlerinden oluşur. İnzibat
meclisi, müdür muavininin başkanlığında fenn-i terbiye muallimi ile diğer iki
muallimden oluşur. Satın alma komisyonu, İstanbul Darülmuallimini ve
muallimat’ında mektep müdürlerinin, taşrada maarif müdürlerinin başkanlığında
olmak üzere toplanır. Komisyon, iki muallim ile muhasebe memurlarından ve bir de
mektep tabibinden oluşur. Bu meclisler ile komisyonun vazifeleri bir talimatname ile
belirlenmiştir985.
Darülmuallimin ve muallimat-ı ibtidâîye muallimleri ile müdür ve müdür
muavinlerinin tayinleri ve terfileri tedrisat-ı ibtidâîye kanunu ile belirlenmiştir.
Nizamnamenin dördüncü bölümü inzibat (disiplin) konusundadır. Buna göre,
darülmuallimin ve muallimat’ta disiplinin sağlanması için herhangi bir vukuatta şu
cezalara başvurulur:
1- Tenbih 2- Tescil 3- Tekdir 4- Geçici ihraç 5- Katiyen ihraç
984 BOA., agb. 985 BOA., agb.
442
İnzibat Meclisi tarafından verilen cezaları uygulamak görevi müdüre aittir.
Müdür bu cezaları hafifletebilir. Fakat affetme hakkı yoktur. Tüm darülmuallimin ve
muallimat müdavimlerinin siyaset ile uğraşmaları ve maarif nezaretinin izni
olmadıkça her ne maksatla olursa olsun aralarında bir cemiyet kurmaları veya
dışarıda kurulmuş olan cemiyetlerden birisine katılmaları yasaklanmıştır986.
Beşinci bölüm darülmuallimin ve muallimatta okutulacak dersler hakkındadır.
Bu bölümde öncelikle öğrenim süresi ve sınavlardan bahsedilmiştir. Nizamnameye
göre, tüm darülmuallimin ve muallimatlarda eğitim eylül başında başlar ve mayıs
sonuna kadar devam eder. Darülmuallimin ve muallimat-ı ibtidâîye ile
darülmuallimin ve muallimat-ı aliyenin hazırlık kısımlarında biri yazılı diğeri sözlü
olmak üzere senede iki sınav yapılır. Yazılı sınav Kanun-ı sâni (Ocak) başında, sözlü
sınav da eğitim öğretim senesi sonunda yapılır. Sözlü sınavlarda sınıf geçebilmek
için her dersten en az beş puan almak gerekmektedir. Son sınıflarda yalnız bir
dersten beşten aşağı puan alan öğrencinin sınavların bitiminden bir hafta sonra bir
kereye mahsus olmak üzere tekrar sınav olması gerekmektedir. Son sınıf dışında
diğer sınıflarda bitirme sınavı yoktur. Darülmuallimin ve darülmuallimat-ı âliye
kısımlarında sınav zamanı ve usulü ile öğrencinin sınıf geçme sistemi darülfünun
nizamnamesi hükümlerine tabidir987.
Son bölüm, darülmuallimin ve muallimatlara ilişkin diğer maddeleri içerir. Buna
göre, darülmualliminler ile terbiye-i bedeniye mektebinden yatılı ve gündüzlü olarak
mezun olanların, mezun oldukları tarihten itibaren on sene sonuna kadar okullarda
öğretmenlik yapması gerekmektedir. Nizamnameye göre, darülmuallimat’tan
şehadetname alanlar ise, mezun oldukları tarihten itibaren sekiz sene öğretmenlik
yapacaktır. Darülmuallimin ve muallimata yatılı ve gündüzlü olarak kabul olunanlar
velileri ile birlikte veya kimsesiz oldukları takdirde şahsen, maarif nezaretine bir
taahhüdname vermeye mecburdurlar. Bu taahhüdname öğrencinin eğitimini
tamamladıktan sonra eğitim hizmetinde bulunmaya mecbur olması ile ilgilidir.
Mükellef olduğu sürece tayin olacağı vazifeyi kabul etmez ise veya eğitim
hizmetinden mahkûmiyeti nedeni ile ihraç edilirse veya öğrenimini bırakırsa veya
sıhhi sebepler dışında ihraç edilirse her sene için yatılı öğrenciden 40 “Osmanlı
986 BOA.,agb. 987 BOA., agb.
443
Altını” ve gündüzlü öğrenciden 10 “Osmanlı Altını” alınır. Bu taahhütnameyi
imzalamayanlar Darülmuallimin ve muallimatlara kabul olunmazlar. Darülmuallimin
ve muallimatlara nakil olanlar da bu madde hükümlerine uymak durumundadır988.
Darülmuallimin ve Darülmuallimat talimatnamesinin 35. maddesinde daha
sonraki tarihlerde değişikliğe gidilmiştir. Buna göre, darülmuallimin ve
darülmuallimat’lara yatılı veya gündüzlü olarak kabul edilen öğrenciler öğrenim
süreleri sonunda tayin oldukları vazifeye gitmedikleri veya göreve başlayıp belli bir
süre sonra görevi terk ettikleri veya öğrenimlerini bıraktıkları ve belirli sebepler
dışında mektepten ihraç olduğu takdirde her sene için yatılı öğrenciden kırk Osmanlı
altını, gündüzlü öğrenciden on Osmanlı altını alınmaktadır. Mektepte geçirdiği
süreye denk gelen miktarı kefalet borcu suretiyle tahsil edileceği belirtilmiştir. Fakat
9 Kanun-i sani 1337 (9 Ocak 1921) tarihindeki paranın kıymetine göre; yatılı
talebeden 200, gündüzlü öğrencilerden 50 lira alınması planlanmıştır. Çünkü
öğretmen adaylarından bazıları bu parayı veririm, göreve gitmem şeklinde
düşünebiliyorlardı. Hâlbuki alınan miktar öğrecilerin her birine yapılan masrafın çok
altındaydı. Ayrıca memleketin şiddetle öğretmene ihtiyaç duyduğu bir sırada
vazifesini terk edenlerden daha fazla miktar alınması gerekli görülmüştür989. Burada
görevini veya okulu terk edenlerden alınacak miktarın artırılmak istenmesinin
gerekçesi ifade edilmiş ve bu gerekçede öğretmene olan ihtiyacın her dönemde
devam etmesi önemli bir rol oynamıştır. Darülmualliminin İstanbul’da açıldığı 1848
tarihinden sonra, vilayetlerde de darülmuallimin ve muallimatlar açılmasına rağmen
öğretmen açığı kapanmamıştır. Tabiî ki burada üzerinde durulması gereken bir husus
da, önceki öğretmenlerin tasfiye edilme sürecidir. Çünkü eskiden çeşitli meslek
gruplarından ve öğretmenlik bilgisi ve kabiliyeti olmayan kişilerden öğretmenlik
mesleğini yürütenler çoğunluktaydı. Öğretmenlik mesleğini yapmak üzere eğitim
görenler ve öğretmenliğe atananların da bu şekilde meslekte tutulmaları sağlanmaya
çalışılmaktaydı.
Maarif nezareti her sene sonunda resmi ve gayr-ı resmi darülmuallimin ve
muallimatlara devam eden öğrencilerin ahlâkı ve gayreti gayreti hakkında okul
idareleri tarafından düzenlenip gönderilen raporları inceleyecek ve nezaret durumu
988 BOA., DUİT, 96-43, 1337.B.29. 989 BCA., 30.10.142.19.1.
444
memnuniyet verici olmayanlara şehadetname vermemek veya verilmesini
geciktirmek hakkına sahip olacaktı. Nizamname toplam 39 maddeydi. Son üç
maddede konuyla ilgili bundan önceki nizamnamelerin yürürlükten kalktığı,
yayınlandığı tarihten itibaren bu nizamnamenin geçerli olduğu ve nizamnamenin
yürütülmesine maarif nezaretinin memur olduğu ifade edilir990.
Nizamnamenin darülmuallimin ve muallimatın tüm şubelerini kapsayıcı
nitelikte ve geniş bir içeriğe sahip olduğu görülür. Darülmuallimin ve muallimatın
her bir şubesine alınacak öğrencilere ilişkin kabul şartlarında belli bir yaş sınırının
koyulduğu görülmektedir. Bunun yanında bazı maddelerin bir önceki
nizamnamelerde de yer aldığı ifade edilebilir. Mezunların on sene görev yapması bu
doğrultuda bir maddedir. Ancak bu maddenin ayrıntılarına yer verilmiştir.
Nizamnamenin darülmuallimin ve muallimattaki eğitim yönetimi ve denetimi ile
ilgili hükümler içerdiği de görülür. Örneğin, darülmuallimin ve muallimatta
kurulacak meclis veya komisyonlardan bahsedilmiş, diğer taraftan disiplin
cezalarından söz edilmiştir.
5.1.4.1. 1915 Tarihli Darülmuallimin ve Darülmuallimat Nizamnamesini
Tadili (1916)
26 Nisan 1332 (9 Mayıs 1916) tarihinde Darülmuallimin ve Darülmuallimat
Nizamnamesinde düzenlenmesi gerekli görülen maddeler belirlenmiştir991:
Bu çerçevede, nizamnamenin dördüncü maddesinde bir düzenleme yapılmıştır.
Bu maddenin önceki hali şu şekildedir. “Terbiye-i bedeniye mektebi Darülmuallimin-
i Âliye’ye, Ana Muallim Mektebi de Darülmuallimat-ı Âliyeye bağlıdır. Terbiye-i
Bedeniye mektebinin tahsil süresi bir senedir. Burada eğitim ve öğretim teorik ve
uygulamalı olarak yapılmaktadır. Ana Muallim Mektebi’nin öğrenim süresi bir
senedir. Ana mekteplerine öğretmen yetiştirmektedir. Ana muallim mektebine bağlı
bir de ana mektebi bulunmaktadır” Bu maddede yapılan düzenleme ile değişen
yalnız bir kelimedir. Buna göre, “Ana Muallim Mektebi, Darülmuallimat-ı
İbtidaiyeye bağlıdır” ifadesi kullanılmıştır992. Darülmuallimin ve muallimat
990 BOA., DUİT, 96-43, 1337.B.29. 991 BOA., ŞD, 232-8, 1335.N.10. 992 BOA., agb.
445
nizamnamesinin 4. maddesinde, ana muallim mektebi darülmuallimat-ı âliye’ye
bağlıdır ifadesi kullanılmış iken, o zamandan beri darülmuallimatlar açıldığından ve
ana mekteplerine olan ilgi süratle arttığı için, bunlara öğretmen yetiştiren ana
muallim mekteplerinin taşra darülmuallimatları dâhilinde açılması ihtiyaç
görülmüştür. Bu nedenle ana muallim mektepleri darülmuallimat-ı ibtidaiyelere
bağlıdır şeklinde düzenlenmiştir.
Nizamnamenin on ikinci maddesi de, düzenlenen maddeler arasındadır. Maddenin
önceki şekli şöyledir: “Darülmuallimin ve muallimat-ı Âliye hazırlık kısımlarına,
dört senelik darülmuallimin ve muallimat-ı ibtidâîyeden mezun olmakla beraber en
az iki sene eğitim öğretim hizmetinde bulunmuş olanlar sınavsız kayıt
olabilmektedirler. Öğretmenlik yapmamış olanlarda o derecede bilgi sahibi
olduklarını sınavla ispat ettikleri takdirde darülmuallimin-i âliye hazırlık sınıfına
kayıt yaptırabilmektedirler. Darülmuallimat-ı âliye hazırlık sınıfına kayıt olmak için
bu vasıflara sahip olan yeteri kadar aday bulunmaz ise, darülmuallimat-ı
ibtidâîyenin 4. sınıfını tamamlayan öğrenciler sınavsız kabul edilebilmektedir.
Hariçten müracaat olur ise bu derecede bilgi sahibi olduğunu sınavla ispat
edenlerden öğrenci alınabilmektedir”. Bu maddede, “…dört senelik darülmuallimin
ve darülmuallimat” ifadesinin yer aldığı cümle değişerek, “…dört senelik
darülmuallimin ve beş senelik darülmuallimat-ı ibtidâîyeden mezun olup en az iki
sene eğitim öğretim hizmetinde bulunmuş olanlar ile, erkek sultanilerinin 11. sınıf
öğrencileri sınavla darülmuallimin ve muallimat-ı âliye hazırlık sınıflarına kayıt
olunurlar. Erkek sultanilerin 12. sınıf öğrencileri de, sınavsız hazırlık ikinci sınıfına
kaydolunurlar”şeklinde düzenlenmiştir993.
On ikinci maddede hazırlık sınıflarına dört senelik darülmuallimin ve
muallimat-ı ibtidâîye mezunlarından, iki sene eğitim hizmetinde bulunanların
alınmasına değinilmiş ise de, darülmualliminler dört sene ve darülmuallimatlar beş
sene olarak kabul edilmiştir. Nizamnamenin on üçüncü maddesinde de düzenleme
yapılmıştır. Buna göre; darülmuallimin’in âliye kısmına kabul olunacak öğrencinin
yaşları 28’i; darülmuallimat’ın âli kısmına alınacak öğrencilerin yaşlarının 25’i
geçmemesi gerekmekteydi. Darülmuallimin ve muallimat’ın hazırlık sınıfında veya
993 BOA., agb.
446
sultani mektebi’nde öğrenim görmüş olanlar darülmuallimin veya muallimat’ın âli
kısmına sınavsız kabul olunmaktaydılar. Fakat hazırlık veya sultani mektebi mezunu
olmayanlardan da başvuru olması durumunda bu öğrenciler sınavla bilgilerini ispat
ederlerse âli kısımlara kayıt olabilmekteydiler994.
On altıncı maddede de yapılan değişiklik öncesinde: “Erkek Sultani
Mektepleri’nde ücretsiz öğrenim görmüş olanlar 17 yaşını ve Kız Sultani
Mektepleri’nde ücretsiz öğrenim görmüş öğrenciler 14 yaşını tamamladıktan sonra
hangi sınıfta olurlarsa olsunlar isteklerine bakılmaksızın İstanbul Darülmuallimin ve
muallimat’ın ibtidâî kısımlarına nakl edilirler. Bu öğrencilerden aliyülala derecede
mezun olanlar şayet darülmuallimin ve muallimat’a gitmek istemezler ise,
bulundukları sultani mektebinde öğrenimlerini tamamlarlar. Sultani Mektebi
müdürleri her sene genel sınavların ardından darülmuallimin ve muallimat’a
nakledilecek öğrencilerin isimlerini içeren bir defteri bakanlığa gönderceklerdir.
Sultani Mektebi’nin 6. sınıfı darülmuallimin ve muallimat-ı ibtidâîyenin birinci
sınıfına eşittir. Diğer sınıfların neye muadil olduğu buna göre hesap edilir. Erkek
Sultanilerin ikinci devresi uygulama ile meşgul olmaktadırlar”ifadeleri yer
almaktaydı. On altıncı maddede yapılan tek kelimelik farklılıkla “…İstanbul
Darülmuallimin ve Darülmuallimatına” şeklinde hüküm değiştirilmiş, ibtidâî
kısmına değinilmemiş, bu kelime kaldırılmıştır995.
Otuz dördüncü madde de değişiklik yapılan hükümler içerisindedir. Otuz
dördüncü madde önce şöyledir: “Darülmualliminlerden ve Terbiye-i bedeniye
mektebinden yatılı veya gündüzlü olarak şehadetname alarak mezun olanlar
mezuniyet tarihinden itibaren on sene sonuna kadar okullarda öğretmenlik yapmak
zorundadırlar. Aynı şekilde Darülmuallimat mezunlarının da mezuniyetlerinden
sonra sekiz sene öğretmenlik icra etmeleri şarttır”. Bu madde şu şekilde değişmiştir:
“... bir süre öğretmenlik yaptıktan sonra hazırlık sınıfı veya darülmuallimin-i
âliyeyeye ve kız darülfünununa girerek eğitim öğretimini tamamlamış olanların daha
önce öğretmenliklerinde geçirdiği süre genel okullarda hizmet etmekle mükellef
oldukları süreye mahsub edilir”. Maddenin gerekçesinde, bir eksikliğin giderildiğine
değinilmiştir. Çünkü daha önce bir veya birkaç sene öğretmenlik yapanların,
994 BOA.,agb. 995 BOA.,agb.
447
yaptıkları bu görevleri, mecburi hizmete dâhil etmek gerekmekteydi996. Düzenleme
ile bu gereklilik yerine getirilmiştir. 1915 tarihli nizamnamenin düzenlemesi ile
temel bir takım değişikler olmamış, bazı hususlar aydınlatılmıştır.
Nizamnamelerin ortaya çıkması veya nizamnamelerde düzenleme yapılması
değişen şartlar gereğince ortaya çıkmaktadır ve bir ihtiyaç doğrultusunda, bu tür
girişimlere başvurulmaktadır.
5.1.4.2. Darülmuallimin ve Askerlik Konusunda Bir Kararname (1919)
Darülmuallimin ile ilgili bir kararname 1919 senesinde yürürlüğe girmiştir.
Kararname askerlik konusunda hazırlanmıştır. Ayrıca bu kararname 1915 tarihli
nizamnamenin bir hükmünü kaldırmıştır.
30 Nisan 1919 tarihli kararname, darülmuallimin nizamnamesinin bazı
maddeleri ile ilgili idi. Buna göre, “Darülmuallimin ile sultani mektebi
öğrencilerinden silâhaltına alınıp, dönenlerin 22 Haziran 1331 (5 Temmuz 1915)
tarihli darülmuallimin ve muallimat nizamnamesinin bazı hükümlerinden
istisnasına dair kararname” üç maddeden oluşmaktadır. İlk maddede,
darülmuallimin öğrencisi iken silâhaltına alınıp dönenlerden, mektebi terk etmek
veya muallimlikten başka bir mesleğe geçmek isteyenler 5 Temmuz 1915 tarihli
darülmuallimin ve muallimat nizamnamesinin 34. ve 35. maddelerinde yazılı
mükellefiyetten muaf tutulduklarına yer verilmiştir. Aynı şekilde sultani
mektebinde ücretsiz ve yatılı okurken, silâhaltına alınıp dönenlerden başka bir
mektebe girmek veya diğer bir mesleğe geçmek isteyenler, nizamnamenin 16.
maddesinde belirtilen darülmuallimine nakil mecburiyetinden istisna
bırakılmışlardır997. Nizamnamelerde mezun öğrencilere, belli bir süre muallimlik
yapma mükellefiyeti konulması, öğretmen ihtiyacının temini ve öğrenciye verilen
emeğin karşılığının alınmak istenmesinden kaynaklanmaktaydı. Burada
silâhaltına alınmış olanların uzun yıllar öğretmenlik yapması zorunluluğu
kaldırılmıştır.
996 BOA., ŞD., 232-8, 1335.N.10. 997 BOA., DUİT, 96-43, 1337.B.29.
448
5.1.4.3. Bazı Vilayatlerde İrade-i Seniye ile Açılmış Olan Darülmuallimin-i
Sıbyan Şubelerine Dair Talimat
Vilayetlerde tesis edilen darülmualliminler için ayrı bir nizamnamenin de
kaleme alındığı anlaşılmaktadır. 1316 (1900) senesi Maarif salnamesinde yer alan
“Vilayetlerde Açılan Darülmualliminler Hakkındaki Talimat” dokuz maddeden
oluşmaktadır. Talimatnamede yer alan hükümlere aşağıda yer verilmiştir.998
Vilayat Darülmuallimin şubeleri kasaba ve karyelerde bulunan sıbyan mektepleri
için muktedir muallim yetiştirilmek üzere teşkil ve tahsil süresi iki sene üzerine tertib
olunmuştur. Darülmuallimin şubelerinde tahsillerini tamamlayan talebeye mahalleri
Maarif komisyonları tarafından birer şehadetname verilmekte ve bu şehadetnameler
vülat-ı izam hazretleri tarafından resmi mühür ile tasdik kılınmaktadır999. Vilayet
darülmualliminlerinde 1900 senesinde eğitim süresinin iki sene olarak belirlendiği
anlaşılmaktadır.
Vilayat şubelerinden mezun talib var iken hariçten mektep görmeyen ve
istihkakı mahal-i maarif komisyonunda sabit olmayan kasabalarda ve karyelerde
muallim tayin olunmayacaktır. Darülmuallimin şubelerine alınacak talebe hüsn-ü hal
ve ahlak ashabından olmakla beraber yirmi yaşından aşağı olmayacak ve Türkçe
serbest okuyup yazması bulunacaktır. Bu vasıflardan birinin bulunmaması öğrencinin
kabulüne mani olur1000. Nizamnamede yer alan bu maddeler oldukça önemlidir. Zira
yalnız darülmuallimin mezunlarının muallim olarak tayin edilebilmelerine yer
verilmiştir.
Kasaba ve karyelerde hala istihdam oluna gelen mektep hocaları maarif
idarelerinin takriri üzerine, vilayat idare mecalisinin tensib eyleyeceği mevsimlerde,
bilmünavebe darülmuallimin şubelerine devama mecburdurlar. Fakat bunlar
hakkında iki sene müddet şart olmayıp muallimliğe kifayetlerinden emniyet hâsıl
olacak kadar bir süreyle yetinilir ve yedlerine maarif idaresinden birer itimatname
verilir. Tayin edilecek süre zarfında devamdan imtina eden bulunursa hükümet-i
mahalliye marifetiyle devamları soruşturulacaktır. Şube muallimleri her üç ayda bir 998 M.S. (1316 Senesi), Vilayetlerde Açılan Darülmualliminler Hakkındaki Talimat,(V.D.T.) s.353-357. 999 V.D.T. 1000 V.D.T.
449
talebenin mevcudunu ve devamlarını mübeyyin bir jurnal ile tedrisatın yürütülmesine
ilişkin bir de layiha tanzim ve maarif nezaretine takdim etmesi amacıyla, maarif
müdürüne ita ederler. Sene başı sınavlarında mezuniyet şehadetnamesi ahz eden
efendilerin isimleriyle baba ve dedelerinin isimlerini ve doğduğu memleket veya
karyesini, mahallesini ve tezkere’i osmaniyesi mucibince yaşını ve hane numarasını
gösterir cetvel yapmak ve maarif müdürü marifetiyle maarif nezaretine göndermek
muallimin görevleri arasındadır. Sekizinci maddede gösterilen cetvele esas ve
ma’ahz olmak üzere darülmuallimin muallimi talebenin künye ve defterini tutacak ve
her birinin vukuatını sırasıyla o defterde yürütecektir. Sene başı sınavları zamanı
yaklaştığında idadi muallimleriyle maarif komisyonları üyesinden münasiblerinin
mümeyyizliğe seçilmesi, şube muallimi maarif müdürüne yazıyla ihbar eyleyecek ve
müdüriyetten tertib olunacak cedvel mucibince sınavlara devam olunacaktır. Şube
talebesinin sınavlarına her halde receb ayının 15’inde başlanılıp, şaban ayının
ortasında son verilir ve şevvalin 10’una kadar tatil edilip, ondan sonra tekrar derslere
başlanır1001. Nizamname dokuz maddelik olmasına rağmen, vilayet
darülmualliminlerinde eğitimin işleyişi ile ilgili somut hükümler içermektedir.
mevcut muallimlerin, darülmualliminde eğitim görmesi ve bunlara itimatname
verilmesinden de bahsedilmiş, fakat bunlar için belli bir süre tayin edilmemiştir.
5.2. DARÜLMUALLİMATLARLA İLGİLİ TALİMATNAMELER
5.2.1.Darülmuallimat İhtiyat Kısmı İle İlgili Talimatname (1895)
Darülmuallimat, ihtiyat (hazırlık) kısmı ile ilgili olarak 17 Temmuz 1311 (29
Temmuz 1895) tarihinde bir talimatname hazırlanmıştır. Talimatname 82 maddeden
oluşmaktadır1002.
Talimatnameye göre darülmuallimat, maarifi umumiye nezareti’nin
şubelerinden biridir. Darülmuallimatın idareci ve öğretmenleri bakanlıkça seçilen ve
bakanlığa mensup bir müdür ve maiyetinde bir müdire ve gereği kadar muallim ve
muallime ile muavine, mübaşire, erkek ve bayan hademelerden oluşur.
Darülmuallimat, ibtidâîye ve rüşdiye mekteplerine öğretmen yetiştirmek üzere
1001 V.D.T. 1002 M.S., 1317 senesi, s.321.
450
kurulmuştur. Üç sene öğrenim süresi olan okulda altı senelik bir de ihtiyat kısmı olup
bu da kanunlar çerçevesindedir ve bu okul inas mekatib-i rüşdiyesine eşittir. Diğer
kız rüşdiye mekteplerinden şehadetname alanlar gibi, ihtiyat kısmından şehadetname
alanlar dahi darülmuallimat birinci senesine imtihansız kabul olunmaktadır.
İhtiyat kısmı sınıflarına dâhil olmak isteyenler bir mümeyyiz heyeti huzurunda
sınavları yapılarak hak ettikleri sınıflara kabul olunmaktadırlar. Genel olarak
darülmuallimata girmek isteyen kızların Osmanlı olduklarının belgesini ve iyi hal
kâğıdını, mahallerinden gereken ilmuhaberleri ve aşı şehadetnamesiyle, herhangi bir
hastalığının bulunmadığına dair doktor raporunu göstermeleri şarttır. Talimatnamede
müdür ve müdirenin görevleri belirlenmiştir. Talimatnameye göre, müdür ve müdire
geçerli bir mazeretleri bulunmadıkça tatil günlerinden başka her gün her sabah
öğrenciler gelmeden önce mektebe gelip, akşamları da onlar dağıldıktan sonra
gideceklerdir. Her ikisinin birden mektepte bulunmaması uygun değildir. Dolayısıyla
müdür veya müdireden en az biri okulda bulunmak zorundadır. Talimat hükümlerini
müdür tamamen uygulamakla görevli olup, emir, kanun, tüzük veya yönetmelikleri
uygulamaz veya eksik ve kusurlu uygular ise, bakanlığa karşı ilk olarak müdür ve
ikinci derecede müdire sorumludur. Müdire, dışarıyla olan işlere ve haberleşmeye
asla müdahale etmeyip, her yaptığı işte müdürün onayını alması gerekmektedir.
Müdire daima ve müdür haftada bir iki defa dershaneleri ve nakış odalarını dolaşıp
muallim ve muallime ve muavinelerle öğrencilerin durumunu gözetleyecektir. Ders
esnasında da bizzat hazır bulunup, derslerin işlenişini muallim ve muallimelerle ve
hademelerin hal ve hareketlerini daima teftiş eyleyeceklerdir1003.
Talimatnameye göre, görevine devam etmeyip vazifesinde kusuru görülen
tüm memurlar ve muallimler ile diğer müstahdemlere derecesine göre müdür
tarafından uyarıda bulunulur ve tekrarı halinde merciine bildirilir. Müdür her
akşam ders defterlerini inceleyecektir ve bu deftere “görülmüştür” kelimesini
yazarak altını imzalayacaktır. Darülmuallimat binası dâhiline müdür ile
muallimlerden ve görevli memurlardan başka hiçbir erkeğin hiçbir suretle
girmesine izin verilmez. Öğrencileri mektebe getirip götürdükleri mektebce
bilinen adamlar, müdür tarafından belirlenen yerde bekletileceklerdir.
1003 M.S., 1317 senesi, s.322, 323.
451
Talimatnamede ikinci olarak öğretmenlerin görevleri ve uymaları gereken
maddelere yer verilmiştir. Buna göre, öğretmenler mektebe geldiklerinde
kendilerine ayrılmış olan odalara giderler. Daimi muallimelerden başka tüm
öğretmenler ders vakitleri programında belirlenen ders zamanları gelmeden önce
kesinlikle sınıflara girmezler. Aynı şekilde, dersin sonu belirtilmedikçe ve sınıfa
müdire veya muavine veya mübaşire veya hizmetçi gelmedikçe sınıfları terk
edemezler. Öğretmenler her derse girdiğinde özel bir defterde belirtilen yeri
imzalamak zorundadırlar. İmzalamayanlar ve on dakikadan fazla gecikenler ve
vaktinden evvel çıkanlar o derse gelmemiş sayılmaktadırlar. Geç gelmeyi ve
dersten önce çıkmayı alışkanlık haline getirenlerin maaşları durdurulabilir1004.
Meşru mazeretleri olduğundan derse gelemeyecek öğretmenlerin ders
zamanından önce ve gelecek derse kadar mekteb idaresine durumlarını
bildirmeleri gerekmektedir. Durumlarını bildirmeyenlerin maaşlarından o derse
ait miktarı düşülür. Meşru mazeretleri nedeniyle, bir ayda beş dersten fazla
gelemeyenlerin yerlerine, bu öğretmenin yarım veya üçte bir maaşı miktarı ile
bakanlıktan belirlenen ve en az bir ay süreli vekil tayin olunur. Mazeretlerin
geçerli olabilmesi için mektep idaresince kabul edilecek derecede ispat olunması
gerekmektedir. Mektep müdürü gerekirse bu konuda soruşturma yürütebilir.
Geçerli bir mazereti olmaksızın bir ayda üç defa derse gelmeyen öğretmenlerle,
muavinelere istifa etmiş gözüyle bakılır. Öğretmenler vermeleri gereken dersi
hakkıyla ve programa uygun bir şekilde yerine getirmelidirler. Belirlenen kitaplar
dışında eğitim ve öğretim yapılamayacaktır. Öğrencilerin ellerinde dersle ilgili
olmayan kitap ve dergi bulunmamalıdır1005.
Öğretmenler her derste yazılı ödevler verip, bir sonraki derste
müsveddelerini toplayacaktır. Öğretmenler topladığı bu nüshaları sınıf haricinde
düzeltecek ve öğrenciye geri verecektir. Daha sonra öğrenciler, bunları temiz
defterlerine geçireceklerdir. Öğretmenler derslerine çalışmayan öğrenciler
hakkında ceza verebileceği gibi gayretli olan öğrencilere de ödül verebilecektir.
Öğretmenlerin öğrenciler ile, derslerinden başka konular hakkında görüşmeleri
ve dershanelerde lâubalî davranışta bulunmaları yasaktır. Öğrencilerin karşısında
1004 M.S., 1317 senesi, s.324. 1005 M.S., 1317 senesi, s.325.
452
kahve ve sigara içmeleri ve yemek yemeleri ve öğrencilere hizmet ettirmeleri
katiyen yasaktır. Bunun tersinde harekette bulunanlar sorumluluk altındadırlar.
Üçüncü olarak muavene ve mübaşirlerin görevlerine talimatnamede yer
verilmiştir. Buna göre, muavine ve mübaşirler, öğrenciler mektebe gelmeğe
başlamaları ile birlikte görevli oldukları sınıflarda hazır bulunup yerlerine
öğretmenler gelmedikçe dışarı çıkamamaktadırlar. Derse gelip gelmeyenleri
yoklama yaparak mevcut olmayanları özel bir defterde kendilerine ayrılan
yerlerin karşısına işaretleyeceklerdir1006.
Muavene ve mübaşirlerin sabah müzakeresindeki vazifeleri yalnız
dershanede oturmak ve mevcut olmayanları işaretlemek değildir. Ayrıca o günki
derslerin müzakere ve açıklamasını yapmak, öğrenme yollarının kolaylıklarını
tarif etmek, öğrencilerin üst ve başları temiz olup olmadığına dikkat etmek,
gerekli nasihatlerde bulunmak gibi görevleri vardı. Muavene ve mübaşireler
sabah müzakeresinde bu yolda ifayı vazife ettikten sonra, özel defterde belirlenen
yerleri imzalarlar. Teneffüs zamanlarında öğrenciler hal ve hareketlerine dikkat
etmek durumundaydı ve bu konuya muavine ve mübaşirler önem göstereceklerdi.
Muavine ve mübaşirler müzakere, tenefüs, yemek, abdest, namaz ve ezan
vakitlerinde öğrencilerin yanından ayrılmayacaklar, düzenin korunmasına dikkat
ve özen göstereceklerdi. Öğrenciler sınıflara girip çıktıkları esnada davranışlarına
ve konuşmalarına dikkat edeceklerdi. Ders zamanlarında muavene ve
mübaşirelereden ikisi nöbetleşe olarak sınıflar dışında ve koridorlarda dolaşıp,
dışarıya çıkan öğrencileri gözetim altında tutacaklar, bir dersin öğretmeni
gelmediğinde müdürün emriyle müdire veya daimi muallimelerden biri veya o
dershaneye memur olan muavine ve mübaşire vekâlet edecektir. Bununla ilgili
bilgiler deftere kaydedilecektir1007.
Mübaşirlerin yaptıkları görevlerin bir kısmı bugün yapılmamakta, bir kısmı
ise öğrenci, öğretmen veya müdürler tarafından yerine getirilmektedir.
Günümüzde nöbetçi öğrenciler okulda, idareci tarafından belirlenen yerlerde,
kendilerine verilen görevleri yapmaktadırlar. Sınıfta, öğrenciler arasından seçilen
sınıf başkanı, sınıfı derse hazır hale getirmek için çalışmaktadır. Öğretmen, derse
1006 M.S., 1317 senesi, s.326. 1007 M.S., 1317 senesi, s.327.
453
girdiği zaman ilk iş olarak yoklama yapmaktadır. Müdür ve öğretmen,
öğrencilerin temizliğini kontrol etmektedir. Fakat yatılı okullarda belletmenler
bulunmaktadır. Bunun dışında, tenefüs zamanlarında nöbetçi öğretmenler,
koridorlarda düzeni sağlamaktadır. Aslında, nizamnamedeki belirtilen görevleri,
günümüzde mübaşir statüsünde ayrıca bir görevlinin yürütmesi, eğitimin daha
sağlıklı bir şekilde yapılabilmesine olanak tanıyabilecektir1008.
Talimatnamede yer verilen hususlardan bir diğeri de ödül ve cezalardır.
Öğrenciler hakkında yürütülecek cezalar sebeb ve derecesine göre yedi çeşit
olarak belirlenmiştir. Bunlar, başta ihtar ve tenbih olmak üzere, tekdir, tevkif,
alenen tekdir, ihbar ve şikayet, geçici ihraç, kat’i ihraçtır. İhtar ve tenbih müdür
tarafından uygun görülecek, müdire veya muallime ve muavene vasıtasıyla
nasihatin yürütülmesinden ibarettir. Bu ceza, derslere dikkat etmemek, vazife
yapmamak, dersleri bilmemek ve küçük yaramazlıklarda bulunmak gibi
konularda uygulanır. Muallim ve muallime ve muavene ve mübaşirlerin böyle
durumlarda ders defterine ceza alan öğrencilerin ismi hizasına (filan sebebden
dolayı ihtar ve tenbihe müstehak görüldü) şeklinde kayıt düşülecek ve imza
atılacaktır. Tekdir cezası alan öğrenciler müdür veya onun onayıyla müdire
odasında uygun kelimelerle nasihat edilmektedirler. Derslere çalışmamak ve
uyarı ve tenbihlere uymamak, gürültü ve yaramazlık etmek gibi durumlarda
uygulanır. Bu gibi durumda ders defterine (felan sebepten dolayı tekdir cezası
verildi) şeklinde yazılıp imzalanır. Tevkif edilen öğrenciler yemek yemekten
mahrum edilmektedirler. Ayrıca ayrılan bir sınıfta ve bir bayan muavin veya
mübaşirin gözetiminde yazı yazdırılmaktadır. Tevkif cezası tenbih ve hafiyen
tekdir yeterli görülmeyen durumlarda uygulanır. Diğer cezalar gibi ders defterine
kaydedilir ve imzalanır. Alenen tekdir müdür tarafından (felan sene
öğrencilerden falan hanım şu sebepten dolayı aleni tekdir cezası almayı hak etti)
şeklinde sicil defterine yazılacaktır. Yine müdürün onayıyla verilen cezaya ilişkin
sicil defterinde yazılanlar, bayan müdür tarafından sınıfta okunacaktır.
Alenen tekdir derse çalışmayan ve görevini yapmayan, yapılan uyarıları ve gizli
tekdiri dinlemeyen ve tevkif cezasıyla uslanmayan, yaramazlık yapan,
1008 M.S (1317)
454
arkadaşları ile iyi geçinmeyen, itaat ve saygı göstermeyen ile kötü konuşanlar
hakkında yürütülür. Bayan ve erkek muallimler ile bayan muavin ve mübaşirlerin
bu çeşit bir cezayı ders defterine kayıt etmiş ve imzalamış olması gerekmektedir.
İhbar ve şikâyetler yukarıda belirtildiği şekliyle cezalarla sınırlı olmayıp,
derslerine çalışmamakta ve yaramazlıkta ve başka suçlarda devam ve ısrar
edenler hakkında yürütülmektedir. Müdür öncelikle bu öğrencilere yazılı veya
sözlü ihbarda bulunur. Geçici uzaklaştırma cezası öğrencilere suçlarının
derecesine göre verilir. Bir haftadan bir aya kadar uzaklaştırma verilebilir.
Verilen cezanın nedeni öğrencinin velisine yazılı olarak bildirilir. Geçici
uzaklaştırma cezası için bakanlıktan onaya gerek yoktur. Fakat müdür ve müdire
ile bir öğretmen ile bir bayan muavin tarafından hazırlanan mazbata üzerine
yürütülür. Kat’i ihraç cezası da bulunmaktadır. Bu ceza hiçbir şekilde disipline
edilemeyen uslanmayan ve eğitim almayı kabul etmeyenler, düzeni bozan
öğrenciler ile bozuk ahlaklı olanlara verilmektedir. Talimatnameye göre, okul
idaresi tarafından gönderilen mazbataya bakanlıktan onay çıkması üzerine
öğrenci okuldan uzaklaştırılır. Kat’i ve geçici uzaklaştırma cezaları ağır görülürse
ders defterlerine yazılmayıp, yalnız (felan kişi hakkında müdüriyete ayrıca bir
rapor takdim kılınmıştır) denilerek müdüriyete imzalı rapor verilir1009.
Talimatname okulda vazife yapan müdür, müdire, öğretmen, mübaşir gibi
görevlilere yer vermiş, bu görevlilerin nelere dikkat etmeleri gerektiği konularına
açıklık getirilmiştir. Ayrıca öğrencilere uygulanacak disiplin cezaları ve bunların ne
tür durumlarda verilebileceği açıkça belirtilmiştir.
5.2.2. Darülmuallimat Talimatnamesi (1912)
Darülmuallimat için 1328 (M.1912) tarihinde bir talimatname hazırlanmış olup,
talimatname doksan yedi maddedir1010.
Talimatnameye göre darülmuallimat biri harici ve diğeri dâhili olmak üzere iki
kısımdan oluşmuştur. Talimatnamenin ilk on maddesi darülmuallimatın hârici kısmı
ile olan ilişkiler bölümüne ayrılmıştır. Kısm-ı Harici olarak isimlendirilen bölümde,
1009 M.S., 1317 senesi, s.328. 1010 BOA., MF., 38-26, 1331.R.15 ; Maarifi Umumiye Nezareti Darülmuallimat Talimatnamesi İstanbul Matbaai Amire 1328.
455
müdür, muhasebe memuru, mutemet, mübaya ve ambar memuru, kapıcı, bahçıvan ve
hademeler görevlidir. Talimatnamede tek tek bu görevlilere yer verilmiştir1011.
a)Müdür
Darülmuallimatın genel idaresinden birinci dereceden sorumludur. Okulda bir de
bayan müdür bulunmaktadır. Müdür, bu bayan müdür vasıtasıyla derslerin usulüne
uygun olarak yapılıp yapılmadığını ve idari uygulamaların işleyişini kontrol eder.
Müdür, okulla ilgili tüm emir ve kanunaların geciktirilmeden uygulanması görevleri
ile mükelleftir. Talimatnameye göre, darülmuallimat müdürü, görevini geciktiren
veya eksik yapan memurlara gerekli uyarıyı yapmalıdır. Uyarı sonucunda değişen bir
durum yoksa bu durumu merciine yazıyla bildirmelidir. Olağanüstü bir sebep veya
acil bir konu varsa memur veya muallimi işten el çektirebilir. Fakat bu durumu
anında idareye bildirmesi gerekmektedir.
b)Muhasebe Memuru
Okula ayrılan ödeneğin veya ödeneklerin alınması ve harcanması ile görevlidir.
Muhasebe memuru alınan ve harcanan ödeneklere ilişkin hesapları ve demirbaş
eşyaya ilişkin defteri düzgün bir şekilde tutmalıdır. Memur, ücretli öğrencilerden
alınacak meblağ ile maaş ve masarif olarak ait olduğu merciiden alınacak ücretleri
korumak ve bunları idare etmek ve gerekli yerlere kanun dairesinde harcamakla
görevleridir.
Mektebin gerek bakanlıkla, gerek şubelerin idaresi ile ilgili olarak ceryan
edecek haberleşmesinin sağlanması, yani mektebin yazı işleri de muhasebe
memurunun görevleri arasındadır.
c)Mutemet
Muhasebe memurunun hesap işlerinde ona yardımcı olmak, mutemetin
görevlerindendir. Ödeneklerin alınması ve harcanmasından sorumludur. Okulun iç
idaresinden, verilecek basılı pusulalar üzerine tamam tabelasının düzenlenmesinden
ve yazı işleri de mutemete aittir.
d) Mübayaa ve anbar memuru
Müdür tarafından izin ve emir verildiği takdirde okul için gerekli olan eşya ve
yiyeceklerin usulüne uygun şekilde satın alınması ve gerek bu gibi eşyaların gerekse
1011 BOA., agb.
456
mütahitlerin getirecekleri eşyaları anbara yerleştirerek, bunları korumakla
görevlidirler. Okulla ilgili alım satımların hesabını mübayaa memurunun vermesi
gerekmektedir.
e) Kapıcı
Mektebin genel giriş kapısı yanında ki özel yerde bulunmaktadır. Öğrenciler
dışında hariçten kimselerin okula girme isteklerini, telefonla müdüre bildirmekle
görevlidir. Müdür tarafından verilecek emir üzerine müdürle görüşmek isteyen kişi
bir hademe eşliğinde müdürün yanına götürülür.
Okula gelen kişiler mektebe araç gereç, yiyecek veya erzak getirdiler ise yine
kapıcı tarafından ilgili memura bilgi verilecektir. Bu kişiler dışındakilerin mektebe
müdüriyetinden emir ve izin alınmaksızın okulun giriş kapısından içeri girmeleri
katiyen yasaktır. Buna aykırı davrananlar ve geçici bir süre için olsun yerini boş
bıraktığı anlaşılan kapıcı azl edilecektir. Kapıcıya ait bir baraka vardır ve kapıcının
görev ve sorumlulukları yazılarak buraya asılacaktır.
f)Bahçıvan
Mektep bahçesinde mevcut ağaçların yetiştirilmesi ile limonluğun korunması
ve idaresi ile görevlidir. Vakti geldikçe çiçek ve sebze fidesi yetiştirmekte, mektepçe
bu bitkiler kullanılmaktadır. Bu nedenle müdür tarafından verilecek emir üzere
uygun sebzeler ekilecektir. Zamanı gelince mübaya memurunun taleb edeceeği
miktarı, anbara teslim eylemeye mecburdur.
g) Hademe
Mektep müdürü tarafından gösterilecek düzen dairesinde görevlerini yürütmeye
memurdurlar. Hiçbir gün kötü bir hal ve hareketinin olmaması gerekmektedir.
Mektep idaresi tarafından ciddi bir inceleme yapılmadıkça ve bilinen saygın biri kefil
olmadıkça hiç kimsenin hademeliğe kabulü uygun değildir1012.
Talimatnamede darülmuallimatın iç işleri ilgili ise on iki madde bulunmaktadır.
Talimatnameye göre okulun iç işlerinde görevli memurlar şöyledir: Bayan müdür,
bayan dâhiliye müdürü, bayan depo memuru, bayan kâtip, bayan hastane memuru,
bayan yemekhane memuru ve gereği kadar hademe. Bayan müdür, öğrencilerin ilmi,
dini ve ahlaki eğitim almalarını ve eğitimin ara vermeden yürümesini sağlamakla
1012 BOA.,agb.
457
görevlidir. Öğretmenlerin derslerine vaktinde girip çıkmalarını kontrol eder. Ayrıca
eğitim ve öğretimden istenilen fayda ve sonuç alınıp alınmadığına dikkat edecek,
öğrencilerin birbiriyle iyi bir şekilde geçinmelerini temin edecektir. Her akşam
verilecek sınıf defterlerine ilk inceleme kısmını imzalayacaktır. Öğretmenlerden
görevlerinde kusur işleyenler olursa veya öğrenciler tarafından şikâyet olduğunda
durumu derhal müdüre bildirecektir. Aynı zamada konuyla ilgili inceleme neticesini
yazıyla müdüre verecektir. Talimatnameye göre, bayan müdür, künye defteri ve
imtihan cetveli ve bir de öğrencilere ait olayları içeren genel sicil defteri tutmalıdır.
Bunun dışında, cuma akşamları yoklama yapmak gibi görevleri vardır1013. Diğer
görevliler ve vazifeleri şöyledir:
h) Bayan Dâhiliye Müdürü
Bayan dâhiliye müdürü okulun iç kısımlarının temiz bir şekilde olmasını
sağlayacaktır. Bunun için gerekli ihtiyaçları temin edip, dâhili müstahdemleri
görevlerine göre adil bir şekilde düzenleyip taksim edecektir. Bayan dâhiliye müdürü
memurlara verdiği görevlerin itina ile yapılıp yapılmadığını kontrol edecektir.
Görevlerinde kusuru görüldüğü anlaşılan memurlarla ilgili durum derhal bayan
müdüre bildirilecektir. Aynı zamanda konuyla ilgili olarak bayan dâhiliye müdürü
yapılan incelemenin sonucunu da müdireye söyleyecektir. Mektepte mevcut eşya,
alet ve edevatı ve eğitim öğretim gereçlerini korumak ve bu araç ve gereçlere zarar
verenleri cezalandırmak, yemek ve yatak salonlarının düzenlenmesi ve süslenmesine
dikkat etmek bayan dâhiliye müdürünün görevleri arasındadır. Hergün mektepte
yemek yiyecek öğrencilerin ve müstahdemin sayısını da bildirecektir. Bayan dâhiliye
müdürü öğrencilerin davranışlarını kontrol edecektir. Yemek ve yatak salonlarında
öğrencilere dikkat edilecek, öğrencilikle bağdaşmayan hareketlere meydan
verilmeyecektir.
ı) Bayan Kâtip
Bayan kâtip yazı işleriyle meşguldür. Müdire ile dâhiliye müdiresi tarafından
yazdırılacak evrakı tertip edip yazmakla görevlidir. Öğrencilerin ödül ve cezalarına
ilişkin kayıtları sınıf defterlerinden sicili umumiyeye yazacaktır. Kâtip, sınavlarda
öğretmenler tarafından verilen puanları içeren imzalı kâğıtları istatistik cetveline
1013 BOA.,agb.
458
geçirir, mevcut öğrenciler ile müstahdemlerin miktarına ilişkin tablo veya tabela
düzenler.
i)Depo Memuresi
Bayan depo memuru öğrencilerin yatak, yorgan, çarşaf, çamaşır vb. yatılı araç
gereçlerini korumak ve kirlileri yıkanmak üzere çamaşırcıya teslim etmekle
görevlidir. Bayan depo memuresinin, yıkandıktan sonra çamaşırları ütülemek ve
sökükleri tamir ve eksiklerini tamamlamak, çamaşırları numaraları ve markalarına
göre tasnif etmek ve belirli günlerde öğrencilere dağıtmak, banyo ve yatakhaneye
bakmak, öğrencilerin havlularını kuruttuktan sonra dolaplarında tutmak için teslim
etmek, gibi görevleri bulunmaktadır. Kirli ve temiz çamaşırlar ayrı ayrı odalarda
bulunacaktır. Depo memuresi, temiz çamaşırlar için ayrılan odada bir veya iki adet
ütü masası ve gereği kadar ütü bulunduracaktır. Depo memuresi bu vazifeleri gereği
gibi yababilmek ve aynı zamanda öğrencileri de bu hizmete alıştırmak için birer
hafta nöbetle öğrencilerden on’ar hanımı depoya devam ettirecektir. Bu öğrencilerin
sayısını ve sınıfını tayin etmek görevi, bayan müdüre aittir.
Depo memuresinin diğer görevleri şunlardır: Mektebin tüm araç gereç, alet ve
edevatını, nakış ve dikiş aletlerini ve kitapları ve kırtasiye gibi eşyaları korumak ve
bunların özel bir deftere kayıt etmek, isteyenlere gerekli görüldüğü takdirde, koçanlı
senet mukabilinde vermek.
j) Hastahane Memuresi
Bu görevli, öğrencilerin sağlıklarını kontrol eder. Yatılı mekteplere ait sabiye
(kız çocukları) talimatnamesini harfiyen tatbik etmek, bir ay tedavi için hastahaneye
gelecek öğrencilerin muayenesinde doktorun yanında bulunmak, hastanede tutulması
gereken öğrencileri hastanede muhafaza ederek, ilaçlarını ve yemeklerini vaktiyle
vermek görevleri arasındadır. Hastahanenin hademeler tarafından temizlendiğini
kontrol etmekle de görevlidir.
k)Yemekhane ve Sofra Memuresi
Bu görevli sofraya ait olan masa örtüsü, yemek listesi, tabak, çatal, bıçak
tuzluk, çiçeklik ve çatal, bıçak yıkamaya ve bilemeye mahsus alet ve eşyanın
korunmasına ve bunların daima temiz bir halde bulunmasına dikkat edecektir.
Öğrencileri, sofra hizmetine alıştırmak için, müdireler tarafından bir hafta süreyle
uygun sayıda öğrenci belirlenerek yemekhanede görevlendirilecektir. Kahve
459
aletlerini düzenleyecek olan yemekhane memuru yemeklerin dağıtılmasında da
görevlidir. Memure mutfağın ihtiyaçlarının yeterli olup olmadığına bakacak ve
bunların miktarının öğrencilere yetmeyeceğini anladığında, bayan müdüre durumu
bildirecektir.
l)Hademeler
Dâhiliye müdiresi tarafından yapılacak program çerçevesinde dershaneleri günde
bir defa, pencereler açık olduğu halde ıslak süpürge veya ıslak bez ile süpürmek veya
silmek, hademelerin görevleri arasındadır. Aynı zamanda hademeler, koridorları
talebenin tenefüste bulunduğu ve iş odalarına veya yatak koğuşlarına çıktıkları bir
zamanda ıslak süpürge veya ıslak bez ile süpürecek veya silecektir. Dâhiliye
müdiresi gerekli gördüğü takdirde haftada en az bir kere uygun bir surette koridorları
yıkayacaktır. Helâları her gün en az iki defa bol su ile temizleyecektir. Hademelerin
diğer görevleri talimatnameye göre şöyle belirlenmiştir. Yatak salonunun
pencerelerini öğrenciler çıkdıkdan sonra açarak yorganları karyola üzerine sürmek,
yatakları düzelteceği zaman pencereleri kapamak, yatak salonunu pencereleri açık
olduğu halde iki günde bir kere hijyenik bir şekilde süpürmek veya silmek, yemek
salonunda öğrencilere yemek dağıtmak ve tabaklarını değiştirmek yemek salonunu
en az haftada bir defa yıkamak ve öğrenciler bulunmadığı zamanlarda pencerelerini
açık bulundurmak. Talimatnameye göre, hademelerin kötü bir hal ve hareketi
görülmemeli, öğrenciler ile görüşmemeli, öğrencilere karşı lâubalî hareketleri
olmamalıdır. Ayrıca hademeler sağlıklı olmalıdır ve gündüz mektep dâhilinde
bereleriyle veya başörtüsüyle gezmeye mecburdurlar.1014.
m)Eğitim Öğretim Heyeti
Talimatnameye göre, öğretmenler derse vaktinde girmeye dikkat edeceklerdir.
Derslerde çeşitli meseleleri veya bahisleri güzel bir şekilde açıklayacaklardır. Her
derste bir önceki ders hakkında müzakere yapılacak, öğrencilerin bu dersten ne kadar
yararlandığı, faydalandığı incelenecektir. Bunun dışında muallim veya muallimeler
ders verirken yalnız anlatma yöntemi (takrir) ile sınırlı kalmamalıdırlar. Öğrencilere
sorular yöneltilmelidirler. Bu şekilde öğretmenler açıklama yapmak istediği konuyu
bir de öğrencilere tekrar ettirmiş olacaktır.
1014 BOA., agb.
460
Muallim ve muallimeler mutlaka derse önceden hazırlanmalı ve konuları
düzenlemelidirler. Her dersden sonra açıklamış olduğu bahisleri ve gösterdiği levha,
harita ve örnekleri, yaptığı tecrübeleri ve verdiği vazifeleri özel deftere kayıt
edeceklerdir. Bu yöntemle, müdür veya bir müfettiş bu deftere bakmak istediğinde
öğrencilere ne öğretilmiş ve hangi konular gösterilmiş olduğunu derhal
anlayabilecektir. Mazeretsiz bir şekilde derse girmeyen muallim ve muallimenin
maaşından kesinti yapılmaktadır. Bir ay içerisinde üç gün derse gelmeyen muallim
veya muallimenin maaşının yarısı ve tekrarı halinde maaşının tamamı kesilmektedir.
Yine bu durum devam ederse görevli kişi istifa etmiş sayılacaktır.1015
Eğitim öğretim yılı başında bulunmayan tüm öğretmenler ve muallimler ile
müstahdemler hakkında beş gün için maaştan kesinti yapılır ve beş günden on güne
kadar bir maaşı kesilir, bu süreyi geçirenler de istifa etmiş sayılırlar. Eğitim öğretim
görevinin, hastalıktan başka bir mazeretle vekâleten yürütülmesi talimatnameye
uygun görülmemiştir. Muallimin hastalığı dolayısıyla görevini yürütmek üzere tayin
olunan vekil, ahlaklı olmalıdır. Aynı zamanda görevini iyi bir şekilde yapmaya
ehliyetli ve ehliyetinin de onaylı olması gerekmektedir. Muallim veya muallimenin
dersine en çok iki defaya mahsus olmak ve müdürün izni bulunmak şartıyla diğer bir
muallim veya muallime verebilmektedir. Görevine gelmeyen muallim ve
muallimenin maaşından kesinti yapılmaktadır. Talimata göre, darülmuallimat
müdürü ve müdiresi lüzum gördüğü takdirde öğretmenlerden encümen toplayarak
mektebin gerek eğitim öğretimi ve gerek düzeni hakkında düşüncelerini
paylaşabilirler. Bu encümenin temel görevi bütün derslerde tüm öğretmenlerin eğitim
ve öğretimde ve öğrenci ile münasebetinde aynı usulü takip etmelerini sağlamaktır.
Görüşülen konular ve alınan kararlar özel bir deftere kayıt olunacaktır1016.
n)Mürebbiyeler
Talimatnameye göre, mürebbiyeler öğrencilerin eğitim ve öğrenimle ilgili
zorlandıkları yerde yardımcı olmak üzere ve eksik yerlerin tamamlanmasında görev
almaktadırlar. Mürebbiyeler müdirenin teftişi ve gözetimi altında görevlerini
yürütürler. Mürebbiyeler sınıflara giriş ve çıkışlarında muallim ve muallimelere eşlik 1015 Talimatnamede mütenebbih kelimesi geçmektedir. Mütenebbih’in kelime anlamına baktığımızda uslanmak, aklı başına gelmek ifadelerini görmekteyiz. Maaşının tamamı veya yarısı kesilen öğretmen uslanmaz veya aklı başına gelmez de hatasına devam ederse istifa etmiş sayılacaktır. 1016 BOA.,agb.
461
edecekler, öğrencilerin tüm hal ve hareketlerini gözetim altında tutacaklardır.
Öğrencilerin birbiri ile iyi geçinmelerini ve düzeni sağlayacaklardır. Ayrıca
öğrencilerin temizliklerinin teminine hizmet edeceklerdir. Mürebbiyeler öğrenim
görmüş, edepli ve ahlaklı kimseler olması gerekmektedir. Tayinlerinde bu yönlerine
önem verilecek ve dikkat edilecektir. Yatak salonları mürebbiyelerden birinin
öğrenciler ile birlikte kalabileceği şekilde düzenlenecektir. Bunların yatacakları yer
bir perde ile ayrılacaktır. Mürebbiyeler her sabah öğrencilerden on beş dakika evvel
kalkarak onların bir düzen dairesinde giyinip gerekli temizliklerini yaptıktan sonra
sınıflara inmelerine dikkat edeceklerdir. Eğitime başlamadan önce görüş ve
müzakereler yapılmaktadır ve bunların düzenli bir şekilde yapılması mürebbiyelerin
gözetiminde olmaktadır. Mürebbiyeler yemek salonlarında öğrenciler ile birlikte
yemek yiyerek öğrencilerin düzenli ve görgü kurallarına uygun bir şekilde yemek
yemelerine dikkat edeceklerdir. Mürebbiyeler nöbetleşe olarak haftada bir ve mektep
idaresince izin verildiği takdirde iki defa evlerine gidebilmektedirler.
Mürebbiyeler sınıflarda veya okuma salonlarında öğrencilerin daima faydalı şeylerle
uğraşmalarına dikkat edeceklerdir. Öğrencilerin, kitaplar ve dergiler üzerinden çeşitli
fikirler açıklamamaları konusunda dikkat etmeleri gerekmektedir. Bu hususda kusuru
görülen mürebbiyeler haklarında gereken işlemler yapılacaktır. Okuma sırasında
mürebbiyeler hiçbir şekilde okuma salonunu terk edemezler. Öğrenciler ile
mürebbiyeler arasında resmi sınırlar dışında sohbet edilmesi yasaktır. Mürebbiyelerin
okuma salonlarında uyuklamamaları ve büyük küçük tüm öğrencilere nezaketle
muamelede bulunmaları gerekmektedir1017.
o)Öğrenciler
Talimatnameye göre öğrenciler mektep dâhilinde kurallara uygun bir şekilde
hareket etmeli, idare ve eğitim öğretim heyeti ile mürebbiyelerine karşı hürmet
etmelidirler. Bunların uyarılarına riayet etmeye mecburdurlar. Öğrenciler okul içinde
yeldirme1018 ve başörtüsü ile bulunacaklardır. Ancak eğitimin sonunda yeldirmelerini
çıkaracaklardır. Öğrencilerden birinin okulda uygun olamayacak şekilde bir hal ve
hareketi duyulursa mektep müdürü ile müdireden ve öğretmenlerden iki kişiden
1017 BOA.,agb. 1018 Yeldirme: Kadınların kırlarda serbest gezinmek için ferace yerine giydikleri hafif elbise,bk. İsmail Parlatır, Osmanlı Türkçesi Sözlüğü, Yargı Yay.,Ankara, 2006, s. 1289.
462
oluşan bir komisyonun marifetiyle gerekli inceleme ve soruşturma yapılacaktır.
Düzenlenecek soruşturma sonucu evrak idareye gönderilecek, öğrencinin ihrac
edilmesine karar verilirse, bu durum öğrenci velisine bildirilicektir. Fakat gerekli
koşullarda bu gibi soruşturmanın, dâhiliyede müdireler ile muallimelerden ikisi
tarafından yürütülmesi ve sonucunun da onlar tarafından düzenlenmesi uygun bir
yöntemdir. İstanbul civarında bulunan öğrencilerin, ayda bir kere Cuma geceleri
ailelerinin yanında kalmalarına izin verilmektedir. Fakat öğrenci velisi, Perşembe
günü akşamüzeri okula gelerek, mektep idaresinden izin almak suretiyle öğrenciyi
götürebilir. Ancak, Cuma akşamı öğrenciyi okula getirmesi gerekmektedir. Bundan
başka bir şekilde, öğrencilerin mektep haricine çıkması yasaktır. Ancak olağanüstü
durumlarda bir usul çerçevesinde müsaade edilebilmektedir. Taşralı öğrencilerin
İstanbul’da akrabası olsa dahi, onların yanına gönderilmesi katiyen yasaktır.
Öğrenciler, nöbetleşe olarak iki haftada bir kere yanlarında mürebbiyeleri olmak
şartıyla mektep hademelerinden biri eşlik etmek üzere, iki veya üç saati geçmemek
koşuluyla, onar kişilik gruplar dâhilinde bir gezinti yapabilirler. Bunun için
görevlendirilecek hademenin tayini, müdür ile müdireye aittir. Müdür veya müdire
tarafından verilecek karar üzerine uygun zamanlarda genel gezintiler de
yapılabilmektedir. Öğrencilerden birinin annesi, babası veya akrabası ancak Cuma
günleri mektebe gelebilmektedirler. Ziyaret edecekleri öğrencinin ve müdirenin de
ziyaretten bilgisi olacaktır. On dakikayı geçmemek üzere belirli bir yerde
görüşmelerine müsaade edilmektedir. Öğrencilerden biri, bilimsel bir konuda veya
sosyal bir meselede konferans vermek isterse, bu isteğini müdireye bildirecektir.
Eğitim ve öğretime zarar gelmeyecek şekilde buna izin verilebilmektedir.
Konferanslar özellikle Cuma günlerine veya Perşembe akşamlarına tesadüf
ettirilmektedir. Bir saati geçmemek üzere konferans vermeye uygun bir yerde
yapılmasına müdire tarafından izin verilecektir. Konferans bir sınıf öğrencilerine
verilmektedir. Fakat icap ederse tüm öğrencileri kapsayabilir ama bu durum
müdirenin onayı ve takdirine bağlıdır. Konferansın konusunun irdelenmesi ve
konferanstan bir yarar sağlanması için öğrenciler arasında tartışma veya münazara
yaptırılmaktadır. Bunun idaresi müdireye aittir1019.
1019 BOA.,agb.
463
ö)Sağlık İşleri
Senede bir defa öğrenciler ciddi bir muayeneden geçirilmektedir. Bunun
sonucunu içeren bir rapor düzenlenip mektep müdiresine verilecektir.
Öğrencilere verilen aşı ilmühaberleri tarihini kontrol ederek süresi geçmiş olanları
aşılamak ve diğer bir hastalık ortaya çıktığında ilmi tedbirler alınması gerekmektedir.
Mektep idaresi tabibin göstereceği tedbirleri harfiyen uygulamaya mecburdur.
Gerek öğrencilerden ve gerek müstahdemlerden birinde hastalık ortaya çıktığında,
derhal tabibe muayene ettirilerek, önerilecek tedbirleri kabul etmek müdür ve
müdirelere aittir. Ay sonlarında uygulanması kararlaştırılan ambar yoklamasında
çürümüş eşya ve yiyecek bulunduğu takdirde tabip tarafından bu atıklar attırılacak ve
ambarda üzerine düşen görevi yerine getirecektir. Mekteb tabibi muayene vaktinde
ve sonrasında yapılacak çağrı üzerine gelerek öğrencilerden, tedaviye muhtaç
olanları muayene edecek ve mektebin sağlık işlerine dair bir defter tutarak görüş ve
açıklamalarını rapor ile müdüriyete beyan edeceklerdir. Mutfak ve buna ait yerler en
az, ayda bir defa tabib tarafından muayene edilecek ve bu sırada usule aykırı bir
durum görülürse gerekli tedbirler alınacaktır1020.
p)Ödül
Öğrencilere çeşitli sebeplere ve derecelerine göre taltif ve takdir ve imtiyaz
namlarıyla üç çeşit mükâfat evrakı verilir. Taltif belgesi derslerine çalışanlara ve
görevlerini hakkıyla yerine getirenler ile ahlaklı terbiyeli davranışlar sergileyenlere
verilmektedir. Taltif belgesi dışında takdir ve imtiyaz belgeleri de vardır. Bu belgeler
de öğrencilerden gayreti, hal ve hareketleri ile muallimleri ve mürebbiyelerin
dikkatlerini çekmiş olanlar için düzenlenmektedir. Ayrıca öğrencilerin son iki ayda
ceza almamış olmaları gerekmektedir. Taltif belgesi, muallim ve mürebbiyeler
tarafından; takdir ve imtiyaz belgeleri müdireler tarafından verilmektedir. Dört taltif
belgesi bir takdir belgesine; iki takdir belgesi bir imtiyaz belgesine eşittir. Atmış adet
taltif belgesi veya on beş aded takdir belgesi veya sekiz aded imtiyaz belgesi
biriktirenlere mektep idaresince ya bir kitap veya kitap değerinde bir hediye alınır.
Bunun dışında zamanını çalışma ve gayretle geçirdiği için güzel bir yazı ile ile
1020 BOA.,agb.
464
yazılmış bir iftihar levhası verilir. Özel sınavların sonucunda her dersten birinci
çıkanlara bir takdir belgesi ve ikinci çıkanlara iki taltif belgesi verilir1021.
r)Cezalar
Talimatnameye göre, öğrenciler için herhangi bir sebeple ve derecelerine göre
uyarı ve tenbih, tekdir ve açıkça tekdir ile ihtar ve ihraç cezaları düzenlenmiştir.
Bunlardan ihtar ve tenbih cezası müdire tarafından verilmekte ve mürebbiye ile
öğretmen vasıtasıyla uygulanmaktadır. Bu ceza türü, derslerine çalışmayan ve ufak
tefek yaramazlıkta bulunanlar hakkında uygulanmaktadır. Tekdir cezası müdire
odasında uygun bir dille müdirenin öğrencinin yaptığı uygunsuz davranışın,
düzeltilmesi uyarısıdır. Bu ceza, üç defa ihtar ve tenbih cezası alanlar ve mektep
içinde gürültü edenler hakkında verilmektedir. Müdire tarafından onaylanacak açıkça
tekdir cezası, cezanın açıkça sınıfta yapılmasından ibarettir. İki defa tekdir cezasına
uğrayanlara ve tartışma yapan ve kavga edenlere ve kurallara uymayanlara ve kötü
söz söyleyenlere bu ceza verilmektedir. İhbar ve şikâyet cezası velisine yazılı veya
sözlü olarak bildirilmektedir. Açıkça tekdir cezası alanlar hakkında yürütülmektedir.
İhraç cezası, hiçbir suretle nasihat ve öğüt dinlemeyen, uslanmayan ve edep ve
terbiye kabul etmeyenler ve bozuk ahlak ve terbiyeye sahip olanlar hakkında
uygulanmaktadır. Cezanın uygulanması bir heyet tarafından onaylanmasına
bağlıdır1022.
s)Sınavlar
Her eğitim öğretim yılında biri özel diğeri genel olmak üzere iki defa sınav
yapılmaktadır. Bunlardan birincisi yazılı ikincisi sözlü olarak uygulanmaktadır. Özel
sınavlar bir hafta zarfında tamamlanmaktadır. Genel sınavlar için davet olunacak
bayan ve erkek mümeyyiz darülmuallimat öğretmenlerinden veya İnas İdadi Mektebi
muallim ve muallimelerinden olması gerekmektedir. Sınıf geçmek için genel derslere
ait tam numaranın yarısını almak şarttır. Yalnız iki dersden üçden aşağı puan alanlar
veya bir ders sınavına mazeretli olarak girmeyenler, gelecek eğitim öğretim senesi
başında girmedikleri veya başaramadıkları derslerden bir defa daha sınava tabi
tutulurlar. Bu tamamlama sınavında ancak bir dersden başarılı olunamadığı takdirde
üçüncü defa bir sınavda yapılabilmektedir. Gerek bu son sınavda başarılı
1021 BOA.agb. 1022 BOA.,agb.
465
olamayanlar ve gerek bitirme sınavında birden fazla dersden kalanlar sınıfta kalmış
olur. Bitirme sınavları mektebin açılmasından itibaren uzatılmadan on beş gün içinde
yapılıp, bu günlerde mazeretli olunsa dahi sınava gelmeyenler sınavdan kalmış
sayılırlar. Sınavda başarılı olamayarak sınıfta kalanlar gelecek sene sınavına
katılmakta, fakat iki dersten başarısız olanlar yine sınıflarında bırakılmaktadırlar. Bu
gibilerin ihracına karar verilmesi söz konusu olabilir veya devam etmek isterlerse de
bir sene daha devam etmelerine izin verilir. Üçüncü sene sınavında dahi başarısız
olanlar veya ikinci sene sınavında iki dersten fazla düşük puan alan öğrencilere
tasdikname verilerek ihraç edilir. Sınavlarda tam puan 10’dur. Puanların karşılığı
şöyledir1023:
9-10 aliyy-ül-a’la 7-8 a’lâ; 6 garib-i a’lâ ; 5 vasat ; 3-4 zayıf
Bu derecelerin tayininde yarım veya yarımdan fazla olan küsüratlar
tamamlanır. Bunlar derece tayininde önemlidir. Sınavlarda öğrencilerin vereceği
cevaplara göre muallim muallime ve mümeyyizeler tarafından tarafsız bir şekilde
kâğıtları okunarak, belirlenen puanlar verilmektedir. Bu şekilde düzenlenen
puanların ortalaması alınır. Her sene mektep idaresi, sınavların ardından her
öğrencinin künyesini ve her dersden kaç puan aldığını ve sınıfında ortalama olarak
kaçıncı olduğunu içeren iki nüsha cetvel düzenleyerek, mümeyyizlere mühürlettikten
sonra birini mektepte tutulmak üzere alıkoymaktadır. Diğeri bakanlığa
gönderilecektir. Sınavların sonunda mektep idaresi her öğrenciye sınavlarda aldıkları
puanları gösteren bir pusula verir. Her öğrenci eğitim öğretim senesi başında bu
pusulayı babası veya velisi tarafından görülmüş ve mühürlenmiş olduğu halde
idareye iade edilecektir1024.
t)Satın Alma
Toptan satın alma, sözleşmeye rabt olunacak yiyecek ve eşyanın en çok
kullanıldığı bir mevsimde, mektebin satın alma komisyonu tarafından yapılmaktadır.
Bu komisyon ihalede son yüksek fiyatı vereni de uygun görmediği takdirde emaneten
satın alınması kararını merciine belirtir. İhale ile alınacak eşyadan ne kadarına
ihtiyaç görülür ise sözleşme gereğince örneklerine uygun olarak mütahhitten alınır ve
1023 BOA.,agb. 1024 Günümüzdeki karne sisteminin bir benzerini darülmuallimatta görmekteyiz. Notların pusulalara yazılıp velisine onaylatıldığı görülür.
466
makbuzu mübayaa komisyonu tarafından onaylanarak bedeli ödenir. Mübayaa
komisyonu mektep müdiresinin başkanlığında toplanmaktadır. Muhasebe memuru,
mualliminden iki kişi ve bir de mektep tabibinden oluşan komisyon, haftada en az iki
defa toplanır. Muallimlerden seçilen üyelerin komisyondaki görev süresi bir senedir.
Bu sene sonunda diğer muallimlerden bir seçim yapılır. Her ay sonunda mübayaa
komisyonu yoluyla bir yoklama yapılmaktadır. Anbarda mevcud olan yiyecek ve
eşya sayılmaktadır. Anbar mevcudunda eksik veya fazla olduğu anlaşılır ise anbar
memuruna işden el çektirilirek, derhal soruşturma yapılır. Anbar yoklamasında
eşyanın düzensiz olduğu görülürse, ilk defasında anbar memurunun maaşının yarısı
ve tekrarı halinde maaşının tamamı ceza olarak kesilecektir. Üçüncü defasında ise
görevinden alınacaktır. Satın alma komisyonu sebze ve meyve gibi her gün alınacak
şeyleri belediye dairesindeki fiyatlarla dışarıdaki fiyatları kıyaslamak suretiyle
hangisi daha iyi olursa, o fiyat üzerinden satın alacaktır. Buna ilişkin pusula
saklanacaktır. Satın almaya ilişkin senetler ve içeriği komisyonca onaylanmadıkça
ödeme yapılmamaktadır1025.
u)Yiyecek ve Giyecek
Öğrenciler sağlıklarına bir zarar gelmeyecek şekilde giydirileceklerdir.
Öğrencilere her öğünde biri et veya et yerini tutan bir gıda olmak üzere öğlen ve
akşam üçer kap yemek ve sabah ve ikindi vakitleri de uygun birer kahvealtı
verilecektir. Mektep hastahanesinde tedavide bulunacak talebelere tabibin tertib ve
tavsiye edeceği yiyecek, belirlenen hakları dairesinde hazırlanacaktır. Mektepte
yemekler idareci ve öğretmenler ile müstahdemler için de düzenlenir. Bunlardan hiç
birine öğrencilere verilen yemekten fazla mikdarda bir şey verilmeyeceği gibi,
öğrencilere çıkarılacak yemeklerden başka bir şey verilemez. Yemek salonunda
sofralar 12’şer kişilik olmak üzere hazırlanır. Her sofranın gerektiği şekilde
hazırlanıp hazırlanmadığını ve istenilen düzende olup olmadığı nöbetleşe olarak bir
öğrenci tarafından incelenir. Yemek sırasında öğrencilerin yemek adabına uymaları
ve uygunsuz hal ve hareketlerde bulunmamaları gerekmeketedir. Sofra nöbetçileri
yemekten on dakika önce salona gelerek görevlerini yapmaya başlayacaklardır.
Uygunsuz hal ve hareketleri, dâhiliye müdiresine bildireceklerdir. Öğrencilerin
1025 BOA.,agb.
467
çamaşırı, mektep çamaşırhanesinde yıkatılmak üzere depo memuresine teslim
olunmakta ve her parçanın üzerine talebenin numarası yazılmaktadır. Öğrencilere
mahsus giyecek için elde edilen kumaşlar dikiş ve biçki muallimesinin gözetimi
altında öğrenciler tarafından biçilip dikilecektir. Öğrencilerin bir sene süresince
kullanacağı giyecek ve eşyalar okul tarafından temin edilmektedir. Bunun için
darülmualliminde bir liste düzenlenmiştir. Listede darülmuallimat öğrencilerine
verilecek elbise ve eşyanın sayı ve çeşidi yer almaktadır.
Tablo 99. Bir Sene Süresince Darülmuallimat Öğrencilerine Verilecek Elbise ve
Eşyanın Çeşidi İle Miktarı1026 Çift Aded Eşyanın Çeşidi Açıklama
1 - Iskarpin
1 - Potin
1 - Lastik
3 - Terlik Biri Kışlık biri yazlık
biri jimnastik için
- 4 Gömlek
- 4 Don
6 - Çorap Üç kışlık üç yazlık
2 - Eldiven
- 6 Mendil
- 5 Havlu Üçü yüz, ikisi ayak
için
- 1 Çarşaf
- 2 Yeldirme
- 3 Başörtüsü
- 2 Bluz Biri yazlık biri kışlık
- 2 Palto
- 1 Fanile
- 2 Kemer
- 1 Çorap bağı Lastikli
1 - Amerikan bezi On arşın
- - Tarak
- 2 Diş Fırçası
1026 Darülmuallimat Talimatnamesi (D.T.)(1912), agb.
468
- 1 Elbise Fırçası
- 1 Eteklik
- 1 Baş tarağı Üç parçadan oluşan bir
takım
1 - Terlik
- 1 Yeldirme
- 2 Başörtüsü
- 2 Önlük
Darülmuallimat öğrencilerine verilecek giyecek çeşitleri ve miktarları ile ilgili
ayrıca bir liste düzenlenmiştir ve buna aşağıda yer verilmiştir.
Tablo 100. Darülmuallimatta Her Bir Öğrenciye Verilecek Yiyecek Miktarı1027
Yiyeceğin Çeşidi Miktarı (Gram) Açıklama
Ekmek 600
Et 300
Kuzu eti 350
Pirinç 80 Pilav için
Pirinç 10 Sebze için
Pirinç 35 Patlıcan dolması için
Pirinç 25 Sütlaç ve biber ile kabak
dolması için
Yağ 280 Pilav için (Bir kilo pirinç)
Yağ 25 Börek ve tatlılar için
Yağ 10 Sebze için
Yağ 10 Kuru köfte ve omlet için
Yağ 15 Makarna için
Zeytinyağı 25 Yemekler için
Zeytinyağı 50 Balık, patlıcan ve kabak
kızartmaları için
Şeker 70 Helva, revani, pelte ve hamur
tatlıları için
Şeker 80 Vişneli, kayıslı, ekmek tatlısı,
meyve ve kompostalar için
1027 D.T. agb.
469
Şeker 20 Kahvaltı, süt, yoğurt için
Şeker 30 Süt ve çay için
Şeker 60 Muhallebi ve sütlaç için
Şeker 600 Ekmek Kadayıfı için
Şeker 50 Kuru üzüm, kayısı ve erik
hoşafı için
Şeker 50 Taze meyve hoşafları için
Süt 200 Kahvaltı, muhallebi ve sütlaç
için
Süt 100 Sütlü çay ve güllaç ile irmik
helvası için
Tuz 6 Yemek için
Soğan 20 Soğanlı yahni için
Soğan 50
Kuru fasülye, nohut, mercimek
ve bezelye
70
Kuru fasülye, nohut, mercimek
ve bakla
20 Aşure için
Patates 200 Yahni için
Patates 75 Kızartma yanına ilave
Kuru bamya 18
Un 70 Börek ve tatlılar için
Bulgur 80 Pilav için
Makarna 60
Şehriye, mercimek, tarhana,
pirinç
20 Çorba için
Şehriye, mercimek 10 Pilav için
Çay 1 Kahvaltı için
İrmik nişasta 60 Helva, pelte ve revani için
Nişasta 20 Baklava ve gerekli görülen
tatlılar için
Pirinç unu, güllaç 30 Güllaç ve muhallebi için
Döğülmüş buğday 40 Aşure için
Beyaz peynir 25 Kahvaltı için
Beyaz peynir 15 Börek, omlet ve makarna için
Kaşar peyniri 20 Kahvaltı için
Kaşar peyniri 12 Makarna için
470
Yassı kadayıf 2
Tel kadayıf 70
Ceviz, fındık ve badem içi 20 Güllaç ve diğer tatlılar için
Reçel 30 İki çeşit
Zeytin 12 aded
Kaşar peyniri 10 İftarlık
Zeytin 25 Kahvaltı için
Ceviz, fındık ve badem içi 10 Helva veya aşure için
Kaymak 20 Ekmek ve yassı kadayıf
Taze elma ve ayva 140 Komposto için
Kuru kayısı 60 Komposto için
Kuru üzüm, kayısı ve erik 25 Hoşaf için
Taze elma, ayva ve armut 50 Hoşaf için
Taze vişne ve kayısı 50 Hoşaf için
Taze vişne ve kayısı 50 Ekmek tatlısı için
Üzüm 200
Kiraz 200
Çilek 200
Yoğurt 200
Taze bamya 30
Ispanak, ebe gümeci 250
Taze fasülye, bezelye, bakla,
kabak, kereviz
200
Pırasa 350
Domates 170 Dolma için
Yeşil biber 100 Dolma için
Havuç ve kereviz 20 Pilaki için
Kırmızı domates 50
Kalkan, lüfer balığı 200
Uskumru balığı 2 aded Pilaki ve tava için
Tahin helvası 60
Kuru incir ve hurma 80
Kuzu ayağı 2 aded Paça yahnisi
Yumurta 1 aded Yağ üzerine
Yumurta 2 aded Ispanak üzerine
Patlıcan 1 aded
Enginar 1 aded
471
Mandalina 2 aded
Portakal 1 aded
Sabun 100 gram Banyo için
Sabun 15 gram Çamaşır için
Bunlar dışında, yeterli miktarda, turik ve palamut balığı, limon, sirke, baharat
Bu liste incelendiği zaman darülmuallimat öğrencilerine yiyecek olarak
verilen sebze ve meyvelerin oldukça çeşitli olduğu anlaşılmaktadır. Öğrencilere her
türden sebze ve meyvenin tattırılmak istendiği ve dengeli beslenmeye riayet edildiği
ifade edilebilir. Ayrıca listeye baktığımızda hesapların ayrıntılı bir şekilde yapıldığını
görmekteyiz. Her türlü gıda maddesinden öğrenci başına düşen miktar gram veya
aded olarak belirtilmiştir. Bu listeler, darülmuallimatta öğrencilere önem verildiğini
göstermekte, ayrıca, okulda bir düzen dâhilinde hareket edilmekte olduğu, planlı ve
programlı hareket edildiği anlaşılmaktadır. Öğrencilerin ihtiyaçları karşılanmakta,
beslenmelerine önem verilmektedir. Yatılı darülmuallimatta, hangi tür yemeklerin
hazırlandığı, bu listelerden belli olmaktadır. Bu liste aynı zamanda Osmanlı
Devleti’nin yemek kültürü hakkında bilgi vermektedir. Günümüzde de bu kültürün
büyük ölçüde devam ettirildiği bu bağlamda ifade edilebilir.
v)Diğer Konular
Darülmuallimat için 1912 tarihinde hazırlanan talimatnameye göre her sene
mayıs ayı sonunda eğitime son verilerek haziran ayında sınavlara başlanmaktadır.
Düzenlenen programa uygun olarak temmuz ortasında sınav işleri bitmekte ve
darülmuallimat ağustos ayı sonuna kadar tatil edilmektedir. Eylül başlarında
darülmuallimat tekrar açılmakta ve ardından bitirme sınavları yapılmaktadır. Bu
sırada kayıt işleri de yürütülmekte ve eylül ayının 16’sından itibaren eğitim ve
öğretime başlanmaktadır. Talimatnameye göre, mektebin öğrenci kayıt ve kabulü
zamanı gazetelerde ilan edilecektir. Bir ay izinli olarak memleketine gidecek
öğrencilerin bitirme sınavları yok ise bu öğrencilerin, Eylül ayının 16. günü okulda
olması gerekmektedir. Bitirme sınavları olan öğrencilerin Eylül ayının ilk günü
mektepte bulunması şarttır. Talimatnameye göre, öğrencilerin üzerlerinde ve
çantalarında ziynet eşyası ve mücevher gibi gereğinden fazla para bulunması uygun
değildir. Öğrencilerin bunları ya dolaplarında kilitlemesi veya dâhiliye müdiresine
472
teslim etmesi ve bunların miktarına ilişkin bir pusula alması lazımdır. Her sene
Aralık, Mart ve Haziran ayı başlarında talimatname gereğince darülmuallimat’taki
yaşanan gelişmelere dair bir cetvel düzenlenecektir. Öğretmenlerin gelmedikleri
derslerle ilgili olarak maaşlarından kesinti yapılması görevi mektep müdüriyetine
aittir. Talimatnameye göre, mektebin içinde sigara içilmesi kesinlikle yasaktır. Buna
uymayanları cezalandırmak dâhiliye müdiresinin görevlerindendir. Öğrencilerin
velileri ile mektep idaresi arasındaki haberleşmenin sağlanması için velilerin ikamet
yerleri özel bir deftere kayıt edilecektir. Müdirenin bilgisi olmaksızın ve mecburiyet
olmadıkça erkeklerden birinin darülmuallimata girmesi kesinlikle yasaktır. Eğitimin
son bulduğu ve talebelerin ortada olmadığı bir zamanda mektep müdürü mektebin
dâhilî kısmını teftiş edebilir. Darülmuallimatın iç ve dış kısımları arasında bulunan
kapıların tamamı kilitlenerek anahtarları dâhiliye müdiresine verilmektedir.
Darülmuallimatta öğrencilerin kazandıkları ilmi ve ahlaki gelişmenin velilere
gösterilmesi amacıyla ve öğrencilerin şevk ve gayretlerini artırmak üzere ara sıra
müsamereler düzenlenecektir1028.
Yalnız darülmuallimat için hazırlanan 1912 tarihli talimatnamenin madde sayısı
açısından ve içerik bakımından öğretmen yetiştirme konusunda önemli bir yere sahip
olduğu söylenilebilir. Talimatname okulun dâhili ve hârici işlerini iki kısımda
değerlendirmiş ve bu iki kısımda görevli tüm elemanların vazifeleri ayrıntılı bir
şekilde ele alınmıştır. Yine yalnız darülmuallimata mahsus olan 1895 tarihli bir
önceki talimatnamede öğretmen, muavene ve mübaşir gibi birkaç görevliye yer
verildiği görülür. Fakat bu talimatnamede, başta müdür olmak üzere, bayan dâhiliye
müdürü, muhasebe memuru, ambar, mübayaa, hastane ve depo memuru gibi eğitim
öğretim hizmeti ile diğer memurların yanında, kapıcı, bahçıvan, hademe gibi diğer
hizmetlilere ilişkin de bilgiler verilmiştir. Bahçıvanın görevlerine ilişkin bölümde,
okulda sebze yetiştirilebileceği anlaşılmakta, mürebbiyelerin öğretmenlere yardımcı
olduğu görülmektedir. Öğrencilere müsamereler yaptırılması ve konferans verecek
öğrencilerle ilgili hususlara yer verilmesi talimatnamedeki diğer ayrıntılar olarak
karşımıza çıkmaktadır. Öğrencilerde sorumluluk duygusu oluşturulmaya çalışıldığı
1028 BOA., agb. (D.T.)
473
ve bu amaçla öğrencilerin yemekhane ve yatakhanede görevlendirildikleri
anlaşılmaktadır.
Darülmuallimatta gerek öğrencilere gerekse çalışanlara sahip çıkılmakta ve
onların çeşitli ihtiyaçları temin edilmeye çalışılmaktaydı. Darülmuallimatta
öğrencilere verilecek giyecek ve yiyeceklere yukarıda talimatname maddelerinde
yer verilmişti. Darülmuallimat’ta öğrencilere olduğu gibi çalışanlara da giyecek
konusunda yardımda bulunulmakta ve hademelere elbise verilmekteydi. Fakat
1913’de bayan hademeler için bütçede elbise için karşılık olmadığından elbise
verilemeyeceği, muhasebeden belirtilmiştir. Hademelere elbise verilmediği
takdirde gerek darülmuallimatta gerek dışarıda eski püskü giyeceklerle
dolaşıldığı ifade edilmiş ve bu durumun çirkin bir manzara oluşturacağına işaret
edilmiştir. Okulun öğrencilerine verilen elbise tahsisâtından hademelere de pay
ayrılması düşünülmüştür1029. Bu hususa, darülmuallimat öğrencilerine yapılan
yardımı ve darülmuallimatın sosyal yardıma önem verdiğini vurgulamak
amacıyla, talimatnamede yer almasa dahi burada yer verilmiştir.
5.3. DİĞER NİZAMNAME VE TALİMATNAMELERDE
DARÜLMUALLİMİN VE DARÜLMUALLİMATLAR
Osmanlı Devleti’nde öğretmen yetiştiren kurumlarla doğrudan ilgili olan
nizamnamelerin yanı sıra maarifin geneli ile ilgili hazırlanan nizamnameler de vardı
ve bu nizamnamalerde darülmuallimin ve muallimatla ilgili maddeler
bulunmaktaydı. Bu bölümde eğitim tarihimizde önemli yeri olan nizamnamelerdeki
darülmuallimin ve muallimatlarla ilgili hükümlere yer verilecektir.
5.3.1. Maarif-i Umumiye Nizamnamesi (1869)
Tanzimat döneminde eğitim alanı diğer alanlara göre, daha fazla önem verilen
ve hakkında düzenleme yapılan bir saha idi1030. Eğitim alanında düzenlenen
nizamname ve talimatnameleri de bu çerçevede değerlendirebiliriz.
1029 BOA., MF.ALY., 52-13, 1332.M.3. 1030 Durmuş Yılmaz, Osmanlı’nın Son Yüzyılı-Cumhuriyete Giden Yol, Çizgi Kitabevi, Konya, 2001, s.125.
474
Maarif-i umumiye nizamnamesi 1869 tarihinde yayınlanmış olup, yüz doksan
dört maddeden oluşmaktaydı1031. Bu nizamnamenin darülmuallimin ve muallimatla
ilgili olan kısımlarına aşağıda yer verilmiştir.
Maarif-i umumiye nizamnamesi’nde ilk olarak mekteplerin kısımları ve
derecelerinden bahsedilir. Buna göre, Osmanlı’da mektepler mekâtib-i umumiye ve
mekâtib-i hususiye olarak ayrılmaktadır. Nizamnamede öncelikle genel, yani resmi
mekteplere yer verilmiştir. Genel mektepler de üç kısma ayrılmıştır. Birincisi sıbyan
ve rüşdiye, ikincisi idadiye ve sultaniye ve üçüncüsü mekâtib-i âliyedir.
Nizamnamede sırasıyla bu mekteplere yer verilmiştir.
Maarif-i umumiye nizamnamesine göre, beş yüz haneyi geçen bir kasabada
rüşdiye mektebinin olması gerekmektedir. Her rüşdiye mektebinde öğrenci
mevcuduna göre birer veya ikişer muallim-i evvel ve sani olacaktır ve rüşdiye
mektebinde öğrenim süresi dört senedir. Maarif-i umumiye nizamnamesine göre,
darülmuallimin’in rüşdiye şubesinde bulunan öğrenciye 80’er; idadiye
şubesindekilere de 100’er; sultaniye şubesinde bulunanlara da 120’şer kuruş aylık
verilmektedir. Muvazzaf (asıl) öğrenci sayısının 100 kişiyi geçemeyeceği ve bu
sayıdan fazlasına maaş verilmeyeceği nizamnamede belirtilmiştir. Yüz öğrenciden
kırk’ı rüşdiye; atmış’ı idadi ve sultani şubesi öğrencilerinden olacaktı. Maarif-i
umumiye nizamnamesinin beşinci bölümünde âli mekteplere yer verilmiştir.
Mekâtib-i âliye içerisinde darülmuallimin, darülmuallimat ve darülfünun ile fen ve
çeşitli sanayi mektepleri bulunmaktadır1032.
Maarif-i umumiye nizamnamesi’nde on beş madde darülmuallimin’e ayrılmıştır.
Nizamnameye göre, genel mekteplerin çeşitli derecelerine mükemmel muallimler
yetiştirilmesi için, İstanbul’da darülmuallimin açılmış ve darülmuallimin üç şubeye
ayrılmıştır. Şubeler edebiyat, ulûm ve fünun sınıflarını içermektedir. Birinci şube
rüşdiye, ikincisi idadiye, üçüncüsü sultaniye mekteplerine muallim yetiştirmek üzere
açılmıştır. Rüşdiye şubesinin iki sınıfından biri İslam, diğeri gayrimüslim rüşdiye
mekteplerine muallim yetiştirecektir. Nizamnameye göre, darülmualliminin bir
müdürü ve gereği kadar muallimi ve iki bevvabı vardır. Müdür’e 5000 ve
muallimler’e 2000–4000 kuruş arası maaş verilmektedir. Darülmuallimine girmek
1031 Düstur I.Tertip, II. C, Matbaa-i Amire, İstanbul, 1289, s. 184-220; Nafi, age, s.469-507. 1032 Nafi, age., s.469-481.
475
isteyenler, rüşdiye, idadiye veya sultaniye şehadetnamesini veya mülazemet rûusunu
göstermeleri gerekmektedir. Bu belgeleri gösterenler sınavsız olarak kabul
edilmektedirler. Şehadetname veya mülazemet rüusu olmayanlar bir mümeyyiz
(seçici) heyeti huzurunda sınavla derecesine göre gündüzlü olarak kabul
olunmaktadırlar. Darülmuallimin-i rüşdiye şubesi öğrencileri isterse rüşdiye
muallimi olabilmekte, isterlerse darülmualliminin idadiye şubesine devam
edebilmektedirler. Bu durum darülmualliminin idadiye şubesi için de geçerlidir.
İdadiye şubesindeki öğrenciler mezun olduklarında dilerlerse sultaniye şubesine
devam edebilirler veya idadi muallimi olabilirler. Darülmuallimin mezunu olup tayin
olan bir muallim beş sene görev yapmadan muallimlikten ayrılırsa, darülmualliminde
öğrenci iken almış olduğu maaşı geri ödemek zorundadır. Belirli bir sürede eğitimini
tamamlamadan bulunduğu şube derslerinden sınava girmek uygun görülmüştür.
Başarılı olanlar, bitirdiği derecedeki muallimliğe kabul edilmektedirler1033.
Maarif-i Umumiye Nizamnamesi, darülmualliminin kurulduğu yıllardaki ilk
nizamnameden sonra darülmuallimin ile ilgili hükümler içeren ikinci yönetmeliktir.
Burada on beş maddede darülmuallimine değinilmiş ve darülmualliminin çeşitli
şubeleri ve bu şubelerdeki öğrenci sayıları ile okula kayıt ve kabul şartlarından
bahsedilmiştir. Yalnız maarif-i umumiye nizamnamesine mahsus bir husus vardır ki,
o da darülmualliminde Müslim ve gayr-ı Müslim sınıflardan söz edilmesidir. Diğer
nizamnamelerde böyle bir ayrım yapılmamıştır. Ayrıca maâarif-i umumiye
nizamnamesinde mezun öğrencilerin beş sene öğretmenlik yapma şartı diğer
nizamnamelerde on sene olarak belirlenmiştir.
5.3.2. Maarif-i Umumiye Nizamnamesini Tadilen Kaleleme Alınan Nizamname
(1900)
Maarif-i umumiye nizamnamesinin ikinci faslının darülmuallimin hakkındaki
maddelerini düzenlemek üzere kaleme alınan nizamname, 1900 senesinde yürürlüğe
girmiştir. Bu nizamname toplam 21 maddeden oluşmaktadır1034.
1033 Nafi., s.484. 1034 M.S. (1316), Matbaa-i Amire, 1316, s.130.
476
Nizamnameye göre, darülmuallimin ibtidâîye, rüşdiye ve âliye olmak üzere üç
şubeye sahiptir. Bu şubelerin öğrenim süreleri ikişer senedir. Darülmuallimin idaresi
eğitimci bir müdürün elindedir.
Nizamnameye göre, öğrencilerin darülmuallimine kayıt yaptırabilmeleri için ;
Darülmuallimin ibtidâîye kısmına müracaat edeceklerse, Türkçe sarf, nahv, kıraat
ve imlâdan sınav olmaları gerekmektedir. Ayrıca başvuracakların iyi ahlâklı ve yaşı
20’den aşağı 30’dan yukarı bulunmaması, sakat ve engelli olmaması gerekmektedir.
İleride muallimlik yapmak istemez ise, öğrenci iken aldığı maaş öğrenciden veya
velisinden geri alınacaktı. Darülmuallimin-i rüşdiye şubesi için adayın,
darülmuallimin-i ibtidâîye şubesinden mezun olması veya hariçten başvuracaklar için
idadi mektebi şehadetnamesine sahip olması gerekmektedir. Şehadetnamesi yok ise
darülmuallimin-i ibtidâîye şubesi mezunu kadar bilgili olduğunu sözlü ve yazılı
olarak yapılacak sınavda ispatlaması lazımdır. Başvuran adayın yaşının 20’yi
geçmemesi ve iyi ahlaklı olması da aranan şartlar içerisindedir. Darülmuallimin-i
âliye şubesi nizamnamede belirtilen hususlara göre, şubede edebiyat ve fünun
sınıfları bulunmaktadır. Rüşdiye şubesinden edebiyat sınıfına kayıt yaptıracaklar,
Arapça konuşma sınavında bir olayı sözlü olarak anlatması, Türkçe makale yazması
şeklinde yazılı sınava tabi tutulması, dışarıdan başvuracakların sınava girmeleri, fen
sınıfı için de darülmualliminin rüşdiye şubesi mezunu ise riyaziye ile hikemiyeden
sınava girmeleri ve üç puan alabilmeleri, idadi ve sultani mektebi mezunlarının da
yine yapılacak sınavdan üç puan alabilmeleri gerekmekteydi. Öğrencilerin
darülmuallimine kayıtlarında, ibtidâîye ve rüşdiye kısmından mezun olanlar ancak
bir sene içinde müracaat etmeleri lazımdı. Bir sene geçtikten sonra başvuranlar
sınava tabi tutulacaklardı. Darülmuallimin öğrencilerinin sayısı 140 ile
sınırlandırılmıştır. Bunların hepsi muvazzaf (asıl) öğrencilerdir. Öğrenciler şayet
darülmualliminin ibtidâîye veya rüşdiye şubesinden mezun olduklarında,
muallimliğe geçmek isterlerse kendilerine şehadetname verilecektir. Tadil edilen
nizamnameye göre, rüşdiye mektepleri üç dereceye ayrılmıştır. Buna göre her sınıf
iki derecede muallimle idare olunmaktadır. Her sınıfta muallim-i evvel birinci
derecede diğer muallimler sani, salis gibi ikinci derecededirler.
Darülmualliminde eğitim gördükten sonra muallimlik yapmak istemeyenler olur ise
bunlardan muallimlik yapma hak ve yetkileri alınacak ve kendilerine verilen aylıklar
477
da geri istenecektir. Muallimlerden de beş sene hizmeti olanlar üst kademelere tayin
edilebileceklerdir. Örneğin Maarif müdürlüğü bunlar arasındadır. Nizamnameye
göre, öğrencilere bir defaya mahsus olmak üzere kitaplar her şubede ücretsiz
verilecektir. Muallimler hakkında şikâyetlerin incelemesi, görevden alınma ve
becayişlerin kanuna uygun bir şekilde yapılması, muallimlerin düzenlenmesi Maarif
meclisince yapılmaktadır. Darülmuallimin müdürü, muallimleri ve memurları Maarif
meclisince seçilecektir. Bunlar maarif nezaretinin onayından geçecektir. Sınavlar da
yine Maarif meclisince yürütülecektir. Darülmualliminin bir kütüphanesi ve
uygulama okulu olacak, ayrıca, hikmet-i tabiye, kimya ve tersimat-ı riyaziye ile
topoğrafya ve tarihi tabiiye ait alet ve edavat ve gerekli layihalar bulunacaktır.
Darülmuallimindeki gelişmeler hakkında her ay maarif meclisine bir rapor
verilecektir. Meclisce verilecek talimata uygun hareket etmek üzere
darülmualliminin bir müfettişi olacaktır1035.
Maarif-i umumiye nizamnamesinde belirtilen yüz öğrencinin sayısı, bu
nizamnamede yüzkırk olarak belirlenmiştir. Darülmuallimin şubeleri, maarif-i
umumiye nizamnamesinde rüşdiye, idadi ve sultani olarak belirtilmekte iken, bu
nizamnamede ibtidâiye, rüşdiye ve âliye olarak ifade edilmiştir.
5.3.3. Tedrisat-ı İbtidaiyye Kanun-ı Muvakkati (1913)
İlk maddesinde, ilkokulun mecburi olması hükmünün yer aldığı “Tedrisat-ı
İbtidaiye Kanun-ı Muvakkati” 23 Eylül 1329 (6 Ekim 1913) tarihinde yayınlanmıştır.
Bu kanun yüz bir maddeden oluşmaktadır1036.
Bu kanunda ana mekteplerinden söz edilmiştir. Tedrisat-ı İbtidaiye Kanununa
göre ana mektepleri, çocukların yaşlarıyla uygun olarak faydalı oyunlar düzenlenen,
el işleri yapılan ve dini manzumelerin yer aldığı, eşyaya ilişkin derslerin verildiği,
makale ve mesahibeler ile çocukların ruhi ve bedeni gelişimlerine hizmet edilen
kurumlar olarak tarif edilmektedir. Ana mekteplerine dört yaşından yedi yaşına kadar
olan çocuklar gidebilmektedir. İbtidaiye mektepleri altı sene olup, ana mektebi
1035 M.S. (1316), Matbaa-i Amire, 1316, İstanbul, s.130-134. 1036 BOA., Kavanin ve Nizamat Defterleri, 22-24, s.155-166.
478
bulunmayan yerlerde beş ve altı yaşındaki çocuklar için ibtidâîye mektepleri
dâhilinde ayrıca sıbyan sınıfları açılabilmektedir1037.
Tedrisat-ı İbtidaiyye Kanununda, maarif teşkilatına ilişkin maddeler de
bulunmaktadır. Buna göre her vilayet merkezinde bir tedrisat-ı ibtidâîye meclisi
kurulmaktadır. Bu meclise vali başkanlık etmektedir. Vilayet Maarif müdürü de
ikinci başkandır. Bu mecliste, meclis-i umumi-i vilayet üyesinden üç kişi, vilayet
sıhhiye müfettişi, vilayet maarif müfettişi, darülmuallimin müdürü, merkez mekâtib-i
ibtidâîye-i umumiyesi müdürü ve muallimleri tarafından seçilen iki mekteb-i ibtidâî
muallimi, maarif nazırı tarafından seçilen bir ibtidâî müfettişi, merkez mekâtib-i
ibtidâîye-i hususiye müdürü ve muallimler tarafından seçilen iki müdür veya
muallim bulunmaktadır.. Bu meclis en az on beş günde bir defa toplanmaktadır.
Meclis, Maarif nezaretince kabul olunan programların uygulanması ile teftişin
yürütülmesi konularında görev yapmaktadır1038.
Kaza Maarif encümenleri ise, kazalarda kaymakam ile livalarda mutasarrıf
başkanlığında toplanmaktadır. Encümen, meclis-i idare ve belediye tarafından
seçilen altı üye ile belediye tabibi ve Mekâtib-i ibtidâîye müfettişinden oluşmaktadır.
Bu encümen haftada en az bir kere toplanmaktadır. Ayrıca, karyelerde ihtiyar
meclisleri, nahiyelerde nahiye meclisleri karye ve nahiyenin eğitim işlerinden
sorumludurlar1039.
Muallimler vilayet Maarif müdürünün teklifi üzerine vali tarafından tayin
edilmektedir. Muallimlikte iki sınıf bulunmaktadır. Bunlardan biri muallim muavini
diğeri muallimdir. Muallim muavini olabilmek için öğretim yetkisini gösterir bir
ehliyetnameye sahip olmak gerekmektedir. Muallim olmak için de darülmuallimin-i
ibtidâîyeden mezun olmak şarttır. Darülmuallimin mezunu yeterli gelmediği zaman
vilayet tedrisat ibtidâîye meclisleri boş muallimlikler veya muallim muavinlikleri
için her sene tatil günlerinde bir ehliyetname sınavı açılmak suretiyle başarı
gösterenlere geçici ehliyetname verilmektedir. Bu üç sene geçerlidir. Üç sene
1037 Nizamat, s.155. 1038 Nizamat, s.158. 1039 Nizamat, s.158,159.
479
içerisinde darülmuallimin derslerinden sınav vererek şehadetname alınması
gerekmektedir1040.
Mekâtib-i ibtidâîyeye muallim yetiştirmek üzere her vilayet merkezinde yatılı
bir darülmuallimin-i ibtidâîye açılacaktır. Darülmualliminlerin müdür ve muallimleri
maarif nezaretince tayin olunmaktadır1041. Kız ibtidâî mekteplerine muallime
yetiştirmek üzere vilayet tedrisat ibtidâîye meclislerinin kararı ve maarif nezaretinin
onayı üzerine gereken yerlerde yatılı darülmualliminler açılacaktır1042.
Tedrisat-ı İbtidaiyye Kanunu’na göre, darülmuallimin ve muallimat müdür ve
muallimlerine uygulanacak cezalar şu şekilde sıralanmıştır:
— İhtar
— Tekdir
— Maaşın kesilmesi veya ceza’i Tahvil
— Azl
— Tenzil-i Sınıf
— Görevden geçici olarak ihraç
— Görevden katiyen ihraç 1043
Tedrisat-ı İbtidaiye Kanunu eğitimin genel meselelerini ele almaktadır ve bu
doğrultuda eğitim yönetimi ile ilgili meclis ve müdürlerin vazifelerine
değinmektedir. Diğer nizamnamelerde öğrenciler için belirlenen cezalara yer
verilirken, burada müdür ve muallimlere uygulanacak cezalar ifade edilmiştir.
5.3.4. Maarif-i Umumiye Teşkilatı ve Nizamnamesi (1914)
Maarif-i Umumiye Teşkilatı ve Nizamnamesi, 1914 tarihinde yürürlüğe
girmiştir1044. Nizamnameye göre, eğitim ve öğretime ait ve Maarif kanununa tâbi tüm
kurumlar ile kütüphane ve müze gibi ilim ve sanatla ilgili dairelerin oluşturulması,
idaresi ve teftişi konuları maarif-i umumiye nezaretine aittir. İdare ve teftiş
hizmetleri bakanlık tarafından tayin olunan görevlilerce yürütülmektedir.
1040 Nizamat 22-24, s.159. 1041 Nizamat 22-24, s.159. 1042 Nizamat 22-24, s.159. 1043 Nizamat, 22-24, s.160. 1044 BOA., Kavanin ve Nizamat Defteri, No: 26-24, s.76-80.
480
Merkezdeki eğitim öğretim idareleri ve müfettişler ve vilayetteki Maarif müdür ve
müfettişleri, tedrisat-ı ibtidâîye meclisleri ve müfettişleri; kaza, nahiye ve karye
maarif encümenleri idare ve teftiş hizmetinde yer alan görevliler arasındadır.
Maarif-i Umumiye Nezaretinin merkezi hizmeti iki kısma ayrılmaktadır.
1- İdare Hizmeti
2- Teftiş Hizmeti
Merkez idare hizmeti daireleri ise şunlardır:
1- Tedrisat-ı İbtidaiye Dairesi
2- Tedrisat-ı Taliye Dairesi,
3- Tedrisat-ı Âliye Dairesi,
4- Muhasebe Dairesi,
5- Te’lif ve Tercüme Dairesi
6- Hıfzısıhha’i Mekatib Dairesi
7- İstatistik Dairesi
8- Levazım Kalemi
9- Kalem-i Mahsusa
Nizamnameye göre, tedrisat-ı âliye dairesi iki şubeye ayrılmaktadır.
Birinci şube
- Darülfünunlara ve fakültelere
- Mekâtib-i âliye-i umumiye
- Mekâtib-i âliye-i hususiyeye
- Maarif müdürleriyle, vilayet Maarif müfettişlerinin azli, değiştirilmesi
ve tayinlerine
- Yabancı memleketlerde eğitim gören Osmanlı öğrencilerine ve eğitim
öğretim araç gereçlerinin tayinine ve teberruatına (satın alınmasına)
bakmaktadır.
- Sicil, mazuliyet ve emekliliğe ilişkin işleri yürütmektedir.
İkinci şube, âli kurumların idaresine, tedrisat-ı âliyeye ilişkin talep ve
şikâyetlere, heyet-i ilmiyeye, telif eserlere, kütüphanelerin idare ve teftişi gibi işlere
bakmaktadır. Nizamnameye göre, tüm mektepler ile memurlar ve muallimlerin
eğitim ve öğretime ilişkin durumlarını teftiş görevi heyet-i teftişiye dairesine aittir.
Maarif müdürleri ile vilayet müfettişlerinin teftişle ilgili görevlerini takip ve bunların
481
teftiş raporlarını incelemek ve görüşlerini ifade etmek üzere heyet-i teftişiye
oluşturulmuştur1045.
Maarif-i umumiye teşkilatı nizamnamesi bakanlığın idari ve hiyerarşik
yapısına yer vermiş olup, buna göre bakanlık teşkilatı idare ve teftiş dairesi olmak
üzere iki ana kısma ayrılmıştır. İdare hizmeti dokuz daire ile yürütülmektedir. Bu
nizamnamede darülmuallimin ile ilgili bir hüküm yoktur. Fakat, heyet-i teftişiyeden
söz edilmiş ve tüm mektep ve muallimlerin denetimi bu birime verilmiştir.
5.3.5. Maarif Müdürlüğü Görevinin Verilmesi Hususu İle İlgili Talimatname
(1921)
Maarif müdürlükleri kaldırılan yerlerde bu görevin Sultani, İdadi,
Darülmuallimin müdürleri ile müfettişlere verilmesine dair 23.11.1337 (23 Aralık
1921) tarihinde bir talimatname yayınlanmıştır. Talimatname beş madden
oluşmaktadır. Buna göre, maliye encümeni kararı ile kapatılan maarif müdürlerinin
görevi o mahallerde bulunan okulların müdürlerine verilmiştir. Şayet sultani yoksa,
idadi; idadi yoksa darülmuallimin; darülmuallimin yoksa tedrisat-ı ibtidâîye
müfettişleri bu görevi yürüteceklerdir. Maarif müdürü vazifesi verilen müdür veya
müfettişler doğrudan doğruya bakanlıkla muhabere edeceklerdir. Aynı zamanda
maarif müdürlerinin tüm hak ve yetkilerine sahip olacaklardır. Maarif müdürlüğü
görevi verilen okul müdürlerine ders verilmeyecektir. Senede bir defa bir öğretmeni
yerine vekil bırakarak merkeze bağlı olan yerlere gidecektir. Maarif müdürü vazifesi
verilen müdürler bütçe düzenleyecekler ve meclis-i umumilerde hazır bulunarak
bütçeyi müdafaa edeceklerdir1046. Bu kararname, maarif müdürlüklerinin kaldırılması
ile, darülmuallimin idaresinden sorumlu olan müdüre, vilayet veya sancağın maarif
müdürlüğü görevini de getirmesi bakımından önemlidir.
1045 BOA., Kavanin ve Nizamat Defteri, No: 26-24, s.76-80. 1046 BCA., 30,10.143.23.3.
482
SONUÇ
Modernleşme dönemi Osmanlı Devleti’nin eğitim alanında adeta seferberlik
yaptığı bir süreçtir. Bu dönemde çeşitli okullar açılırken, maarifin merkez ve taşra
idaresi de şekillenmiştir. Öğretmen yetiştirme konusunda önemli adımlar atılmıştır.
Darülmuallimin ve darülmuallimat, ibtidaiye, taliye ve âliye olarak derecelendirilen
eğitim sisteminde orta ve yüksek eğitim veren kurumlar olarak eğitim tarihimizde
önemli bir yer edinmiş, ihtiyaç duyulan nitelikli öğretmen yetiştirme konusunda
üzerine düşeni yapmaya çalışmıştır. Nicelik olarak, sınırlı sayıda öğretmen
yetiştirilse dahi, bu kurumların eğitimin gelişmesi ve yaygınlaşmasına katkı
sağladığını belirtmek mümkündür.
Cumhuriyet’ten sonra öğretmen yetiştirme konusunda çeşitli tarihlerde
düzenlemeler yapıldığı ve bu düzenlemeler ile, öğretmen yetiştirme sisteminde
değişikliğe gidildiği bilinmektedir. Cumhuriyet’ten önce veya Tanzimat döneminde
kurulmaya başlayan darülmuallimin ve darülmuallimatlar ise, uzun bir süre öğretmen
yetiştiren kurumlar olarak varlığını sürdürmüştür.
Öğretmen yetiştiren kurumların yaygınlaşması ve bu kurumlarda eğitimin
istenilen ölçüde verilebilmesi amacıyla verilen uğraşlar, eğitim tarihimizde
darülmuallimin ve muallimatların önemli bir yerinin olduğunu gösterir. Tanzimat
dönemi ile her alanda yapılmaya çalışılan yenilik hareketlerinin, eğitimde de
uygulanması bu kurumlar ile mümkün olmuştur. Köy ve kasabalarda eski usullerle
eğitime devam edilmekte idi ve mevcut öğretmenler bilgi ve genel kültür açısından
yetersiz oldukları gibi, eğitim öğretim metodlarını bilmiyorlardı. Eğitim öğretim
yöntemlerini bilen, bu konuda eğitim almış ve yeni usule aşina öğretmenlerin
darülmuallimin ve muallimatlarda yetişmeleri ile eğitim alanında gelişme
sağlanmıştır. Bu şekilde yetişen öğretmenlerin köy, kasaba ve ilçelerde görev almaya
başlaması ve mevcut öğretmenlerin de darülmualliminlerde yeni usul üzere
eğitilmeleri ile okullarda nitelik artmaya başlamıştır. Ayrıca, darülmuallimin ve
muallimatlar önemli oranda mezun vermişler ve bu mezunlar çeşitli mekteplerde
görev almışlardır.
483
Çalışmamızda, İstanbul dışındaki vilayetlerde darülmualliminin ne zaman
açıldığı konusunda yaygın bir şekilde kullanılan tarihlerin, aslında farklı olduğu
sonucuna ulaşıldı. Taşrada darülmuallimin açılması tarihi 1870 senesine tesadüf
etmektedir. Bu konuda yazılmış çeşitli eserlerde, 1875 veya 1880 gibi farklı
tarihlerin verildiği görülmüştür. Yaptığımız araştırmada 1299 (M.1870) senesinde
dahi Bosna’da dârülmuallimin eğitimi verildiği anlaşılmıştır.
Darülmualliminlerin vilayetlerde açılmaya başlaması tarihini 1870 olarak kabul
ettiğimizde, bu tarih ile, İstanbul’da ibtidâi şubesi ile hizmet veren darülmualliminin
kuruluş senesi (1868) arasında iki senelik bir fark bulunduğu neticesine varılır.
Eğitim tarihimizde öğretmen yetiştirmeye verilen önemi, çeşitli uygulamalardan
yola çıkarak görmek mümkündür. Zira modernleşme sürecinde açılan çeşitli okullar
mülkiye mektebi ve tıp mektebi gibi İstanbul ile sınırlı kalmıştır. Darülmuallimin ve
muallimat ise, bu yönüyle diğer okullardan farklıdır ve tüm bölgelere yayılmıştır.
Darülmuallimin eğitimin yaygın bir şekilde veya hemen her yerde yapılmasına
büyük önem verilmiştir. Örneğin, darülmuallimini olmayan sancak veya yerleşim
merkezlerinden seçilen öğrenciler, darülmuallimini olan bir merkeze eğitim almak
üzere gönderilmiş ve bunun için ödenek ayrılmıştı. Öğrencilerin, belirli bir plan ve
program dâhilinde merkez darülmualliminde eğitim almaları sağlanmıştı. Bu
uygulama, öğretmen yetiştirme konusunda farklı alternatiflerin değerlendirildiğini ve
her bölgenin öğretmen ihtiyacının çözülmesine gayret sarfedilmesi konusuna önem
verildiğini göstermektedir.
Hazırlamış olduğumuz çalışmadan çıkarılabilecek sonuçlar, eğitim yönetimi
(öğrenciler, öğretmenler, mezunlar, ders araç gereçleri, ders programları, mali
yönetim vb) ile teftiş ve denetim gibi çeşitli konu başlıklarına göre, gerekçeleri de
belirtilmek suretiyle maddeler halinde aşağıda yer verilmiştir.
Osmanlı Devleti eğitim tarihinde modernleşme sürecinde önemli bir yeri olan
darülmuallimin ve muallimatlar günümüzdeki öğretmen yetiştirme sisteminin
temelini oluşturmaktadır. Öğretmen yetiştirme sistemimimizin temeli
tanzimattan sonra atılmış ve şekillenerek günümüze kadar ulaşmıştır.
Cumhuriyet’in ilânı ile birlikte çeşitli kurumlarda inkilâplar yapılmıştı.
Örneğin Dârülfünun 1933 senesinde Üniversite Reformu kapsamında bir değişim
yaşamış, öğretim elemanlarının büyük bir bölümü değişen kurumun ismi İstanbul
484
Üniversitesi olmuştu. Fakat bu kurumun temeli, Osmanlı Devleti’nin son
döneminde kurulmuş olan Darülfünun’du. Aynı şekilde cumhuriyet’in ilanı
sonrasında erkek ve kız öğretmen okulları olarak adlandırılan kurumların
temelinin de darülmuallimin ve darülmuallimatlar olduğu söylenebilir. 1848
yılında kurulan ilk darülmuallimin modern manada öğretmen yetiştiren okulların
ilki olarak bilinmektedir. Bundan dolayı da ülkemizde her sene 1848 yılı esas
alınıp “öğretmen okullarının kuruluşu” kutlanmaktadır.
Osmanlı Devleti eğitim sisteminde önemli bir yeri olan darülmuallimin ve
muallimatların kuruluş süreci geniş bir tarihi zaman diliminde
gerçekleşmiştir.
İlk olarak darülmuallimin eğitime rüşdiye şubesi ile başlamış ve bu şube
1848 senesinde kurulmuştur. 1868’de yine İstanbul’da ibtidaiye şubesi açılan
darülmuallimin, İstanbul dışında da açılmaya başlamış ve bu süreç Osmanlı
Devleti’nin son yıllarına kadar devam etmiştir. Aynı şekilde, 1870 senesinde
darülmuallimat kurulmuş, 1915 senesinde ise darülmuallimat İstanbul dışında
açılmıştı. 1848’de erkek öğretmen okulunun kurulmasından yirmi iki sene gibi
bir zaman sonra kız öğretmen okullarının açılabilmiş olması, kızların eğitimine
verilen önemin erkeklerden daha sonra geldiğini göstermektedir.
II. Abdülhamit zamanında eğitim alanında yapılan çalışmalar
darülmualliminleri de kapsamıştı. Darülmualliminlerin İstanbul dışında
yaygınlaşması ve gelişmesi sürecinde Sultan II. Abdülhamit ve döneminin (1876-
1909) önemli payı vardır.
Kızların eğitimine verilen önem ise, II. Meşrutiyet’ten sonra daha çok
hissedilmişti. Kız rüşdiyelerinin açılması ve 1870 senesinde de bu kız
rüşdiyelerine öğretmen yetiştirmesi için darülmuallimat’ın İstanbul’da kurulması
kızların eğitimleri konusunda temel uygulamalardı. Darülmuallimatların İstanbul
dışında açılması ve yaygınlaşması süreci ise, II. Meşrutiyet döneminde
gerçekleşmişti.
Osmanlı Devleti’nde öğretmen yetiştiren kurumların sayısının, o zamanki
nüfus dikkate alındığı zaman, günümüzdeki eğitim fakültelerinin sayısına oranla
azımsanmayacak bir sayıda olduğu görülmüştür.
485
Önce İstanbul’da, ardından vilayetlerde, daha sonra müstakil liva
merkezlerinde darülmualliminler açılmıştır. Ve bu sayı kırka yaklaşmıştır.
Vilayetlerde açılan darülmualliminler, kuruluş amacına uygun olarak hizmet
vermiş, mevcut muallimler de burada eğitimden geçmiştir.
Vilayet darülmualliminlerinin amacı, bulunduğu bölgeye öğretmen
yetiştirmekti. Çünkü İstanbul’daki öğretmen okulunun, tüm Osmanlı topraklarına
yeterli gelmesi mümkün değildi. Darülmuallimin ve muallimatlar Osmanlı
Devleti’nde eğitimde modernleşme sürecine önemli katkılar sağlamıştır.
Modernleşme sürecinde eğitimde kabul edilen yeni usûlün gerek ibtidâîye
mekteplerinde, gerekse rüşdiye ve idadiye mekteplerinde öğretilmesi öğretmen
yetiştiren kurumlardan mezun muallim ve muallimeler vasıtasıyla olmuştur. Köy
ve kasaba merkezlerindeki ibtidâîye mekteplerinde yapılan gözlemlerde mevcut
muallimler ile darülmuallimin mezunu muallimler arasında nitelik açısından
farklar olduğu tespit edilmiştir.
Öğretmen yetiştiren kurumlara muallim temin edilmesi kolay olmamıştı.
Darülmuallimin ve darülmuallimatlara muallim bulunması için vilayet
bütçesinden ödenek ayrılması gerekmiştir. Gerek mâli nedenlerle gerek aranılan
niteliklerin sağlanamaması gibi sebeplerle muallim bulmak güç olmuştur.
Öğretmen yetiştiren kurumlar modernleşme sürecinde kurulmuş olmalarına
ve modern mektepler grubunda yer almasına rağmen bu okullarda kısmen de olsa
medrese etkisinin devam ettiği görülmektedir. Darülmualliminde ilk muallimin,
Müderris Yahya Efendi olduğu görülür.
Öğretmen yetiştiren kurumlarda medrese kısmen etkili olmuştu ve bu etki
zamanla azalmıştı. Özellikle çoğu vilayet darülmualliminlerinde kuruluş döneminde,
başta rüştiye mektebi muallimleri olmak üzere farklı mekteplerden mezun
muallimlerden yararlanılmıştır. Fakat zaman geçtikçe ve darülmuallimin mezunları
arttıkça bu okuldan mezun öğrencilerden öğretmen alınması yoluna gidilmiştir.
Dolayısıyla amaç, darülmuallimin mezunu muallimlerle eğitim öğretim yapılmasıdır.
Eğitim tarihimizde muallimlerin çeşitli şekillerde tasnif edildiği
görülmektedir.
Muallimler evvel, sâni ve sâlis şeklinde derecelendirilmektedirler. Ayrıca,
şehadetnameli ve ehliyetnameli öğretmenler şeklinde bir ayrım vardır. Muallim
486
vekilliği ve seyyar muallimlik gibi, farklı görev veya statüde muallimler de
bulunmaktadır. Günümüzde de öğretmenler farklı kademelerde yer almaktadır. Bu
kademeler sözleşmeli vekil, kadrolu ve ücretli şeklinde sıralanabilir. Bununla birlikte
zaman zaman bunlarda değişiklik yapılmaktadır.
Öğretmen yetiştiren kurumlarda gerek savaş hali gerekse mali sıkıntılar
sebebiyle muallimlere maaş verilemediği zamanlar olmuştur. Muallimlerin
bazıları bu nedenle mesleğini bırakmak noktasına gelmiştir. I. Dünya Harbi
yıllarında Aydın Vilayeti Darülmuallimin mektebinde muallimlere maaş
verilmesinde sıkıntı yaşanmış, savaş dışında ise, 1892 senesinde Sivas
Vilayeti Darülmuallimin mektebinde mâli sıkıntılar nedeniyle muallimlere
vaktinde maaşları verilememişti.
Farklı derecede mekteplere öğretmen yetiştiren darülmuallimin
ve muallimatlarda görev yapan muallimlerin önemli bir bölümü dârülfünun
şubeleri ile dârülmuallimin ve darülmuallimat ile şubeleri ve idadiye mektebi
mezunlarından oluşmaktaydı. Öğretmenlerin önemli bir kısmı da Sultan II.
Abdülhamid döneminde İstanbul’da açılan Halkalı Ziraat Mektebi
mezunudur. Bu okulun da eğitim tarihimizde önemli bir yeri olduğu
anlaşılmaktadır.
İstanbul Dârülmuallimini ile vilayet veya taşra darülmualliminleri ve
darülmuallimatlarında muallim başına düşen öğrenci oranı bakımından
farklılıklar bulunmaktadır.
İstanbul Darülmuallimini ile darülmuallimatında muallimlerin
sayısının fazla olduğu görülmektedir. Vilayet darülmualliminlerinde ortalama
on öğrenciye bir muallim, İstanbul’daki darülmualliminde dört öğrenciye bir
muallim düşmektedir. Bu oranlar değişmekle birlikte, bir kanaat oluştuması
açısından sayısal veriler önemlidir.
Öğretmen yetiştiren kurumlar önemli bir boşluğu doldurmuş olsalar dahi,
gerek öğrenci, gerekse muallim temininde yaşanan sıkıntılar, dil sorunu, mali
yetersizlikler vb. nedenlerle istenilen sayıda öğrenci mezun edememiştir.
Osmanlı Devleti’nin farklı coğrafyalarında bulunan öğretmen
yetiştiren kurumların bazısında dil önemli bir problem olmuştur.
487
Problemi çift yönlü olarak açıklamak mümkündür. Halkın
konuştuğu dil ile öğretim dili farklı olabilmektedir. Dolayısıyla öğrenci
öğretmeni anlamakta zorluk çekmiş, muallim de aynı şekilde sıkıntı
yaşamıştır. Bu soruna farklı çözüm yolları aranmıştır. Bunlar şu şekilde
sıralanabilir:
— O bölgeden belli sayıda öğrenci seçilerek, İstanbul
Darülmuallimini’ne gönderilmiştir
—İstanbul’dan dil bilen öğrenciler seçilerek bunlara muallimlik
eğitimi verilmiştir.
—Programa dil dersi eklenmiştir.
Burada bir noktayı daha ifade etmek gerekebilir ki, o da fasih Arapça
(Kurân Arapçası) ile halk dili (avamca) arasında farklılıkların olmasından
kaynaklanan bir durum olma ihtimalidir. Darülmualliminde görülen
Arapça’nın, konuşma dilinde farklılık gösterebileceği veya ders esnasında
okuma ve yazmaya daha fazla önem verilmiş olduğu düşünülebilir.
Bunun yanında, yabancı bir dilin öğrenilmesinde, konuşmanın veya pratik
yapmanın etkisini ve önemini belirtebiliriz. Ayrıca, dil konusunda
karşılaşılan bu problemler karşısında çeşitli çözüm önerileri getirilmesi ve
düşünülmesi Türkçeye ve Türkçenin yaygınlaşmasına verilen ehemmiyeti
göstermesi bakımından önemlidir.
Vilayet veya taşra darülmualliminleri incelendiğinde Rumeli’de
eğitime daha fazla önem verildiği görülmektedir. Bu bölgede bulunan
çeşitli vilayetlerde cahilliğin önüne geçilmesi ve liyakatli öğretmenler
yetiştirilmesi amacıyla yerel olarak çalışmalar yapılmış ve bu doğrultuda
darülmualliminler açılmıştı. Eğitimin yaygınlaşması için yapılan
çalışmalar, maarif komisyonları ile yürütülmüş, Osmanlı Devleti’nde
eğitime önem veren diğer merkezlerde de bu şekilde hareket edilmişti.
Fakat, bu çalışmaların Rumeli’de birçok merkezde ve daha yoğun olarak
gerçekleştirildiği görülmüştür.
Öğrenci ve muallim sayısı bakımından Rumeli’de bulunan
darülmualliminlerin ön planda yer aldığı söylenebilir. Bu bölgede
öğrenciler bulundukları merkezde aldıkları eğitimle yetinmemişlerdir.
488
Liva da eğitim gören öğrenciler, vilayette eğitime devam etmek istemiştir.
Vilayette eğitim alan öğrencilerden bazıları, İstanbul Darülmuallimini’ne
devam etmek için çaba sarfetmiştir.
Günümüzde eğitimin gelişimiş olduğu yerlerle ilgili harita ile
yakın tarihimizdeki harita benzerlik göstermektedir.
Darülmuallimin ve muallimatların şubelerine, işlevlerine, öğrenci
ve muallim sayılarına bakıldığında bu okulların hangi bölgede daha
gelişmiş olduğu anlaşılmaktadır. Günümüzde eğitimin geri kaldığı,
gelişen dünyaya uyum sağlayamamış olan Ortadoğu ve Kuzey Afrika
topraklarında tarihte de, öğretmen yetiştiren kurumların, dolayısıyla
eğitimin çok gelişemediği anlaşılmaktadır.
Eğitim tarihimizdeki problemlerden bazıları, günümüzde de benzer
şekilde karşımıza çıkmaktadır.
Arapça, ders programlarında bulunmasına rağmen, darülmuallimin
mezunu bir muallim Şam veya Beyrut’taki öğrencilerle konuşmakta
güçlük çekmiştir. Arapça dersinin öğretmen adaylarına konuşma
düzeyinde verilemediği anlaşılır. Benzer durumlar günümüzde de
yaşanmaktadır. Günümüzde İngilizce, ders programlarında önemli bir
yere sahip olup, öğrenciler ve uzun yıllar dil eğitimi almış bireyler dahi
yeterli düzeyde konuşamamaktadır. Bu zorluğun kaynağını da yukarıda
belirtilen gerekçeye dayandırmak mümkündür.
Öğretmen yetiştiren kurumlara öğrenci temin edilmesinde de çeşitli sıkıntılar
yaşanmıştı.
Son dönemde Osmanlı Devleti’nde ekonomik, siyasi ve askeri sıkıntılar
nedeniyle halk fakir bir durumdaydı. Öğrenciler, fakir durumda olmaları
nedeniyle okula devam edemiyorlardı. Özellikle tarımda hasat mevsimi olan yaz
döneminde, bazı darülmualliminler okulu tatil etmek zorunda kalmıştı. Çünkü
öğrenciler ailelerine yardım etmek amacıyla köylerine gidiyorlardı.
Öğretmen yetiştiren kurumlarda öğrencilerin okula devamları konusunda ve
mezun olduktan sonra öğretmenlik yapmaları hususuna büyük önem verilmiş ve
hatta bunun için gerekli önlemler alınmıştır. Darülmuallimin ve muallimatta
489
öğrenciler okulu terk ettiklerinde veya mezun olduktan sonra belli bir süre
öğretmenlik yapmadıklarında ceza olarak, belirlenen bir meblağı ödemeleri
gerekmişti.
Öğretmen yetiştiren kurumların tamamına yakını yatılı ve ücretsizdi.
Öğrencilere, bazı vilayetlerin darülmualliminlerinde aylık verilmiştir. Bu şekilde
öğrencilerin okulda tutulması için gayret sarfedilmiştir.
Öğretmen yetiştiren kurumlardan mezun olan öğrencilere, okul idaresi tarafından
sosyal yardım yapıldığı da görülmüştür. Darülmuallimattan mezun olan bir öğrenci
şayet öğretmenliğe tayin edilememişse, yatılı bir şekilde eğitim alan bu öğrencinin
zor durumda kalmaması için okulda kalmasına izin verilmiş, bu konuda öğrencilere
yardımcı olunmuştur. Öğrencilere öğrenim gördüğü süre boyunca değil, mezun
olduktan sonra da sahip çıkıldığı sonucuna ulaşılmıştır.
Maarif-i umumiye nizamnamesinin (1869) öğretmen yetiştiren kurumlar ile
ilgili hükümlerinin bazıları uygulamaya konamamıştır.
Maarif-i umumiye nizamnamesi, eğitim tarihimizde temel nitelikte ve
önemli bir nizamnamedir. Fakat burada darülmuallimin ile ilgili bazı hususların
uygulamaya geçemediği görülür. Bunlardan biri darülmuallimin-i sultaniye açılması
ile ilgilidir. Darülmualliminde ibtidâîye, rüşdiye, idadiye ve âliye şubelerinde eğitim
verilmiştir. Nizamnamede belirtildiği halde sultaniye şubesi açılmamıştır. Diğer bir
konu, maarif-i umumiye nizamnamesinde darülmuallimin ve darülmuallimatta
derslerin azınlıkların dilinde yapılabilmesi ile ilgili bir maddenin olmasıdır. Bu
madde nizamnamede yer aldığı halde uygulamaya geçememiştir.
Islahat Fermanı ile gayr-i müslim azınlıklara eğitim alanında verilen haklar ile
kendi eğitim kurumlarını açabilmelerine imkan tanınmıştı ve bunun
sonucunda, eğitim alanında hazırlanan nizamnamenin bundan etkilendiği
görülür. Dolayısıyla tarihin her döneminde olduğu gibi, siyasi faktörler eğitim
alanında hissedilmiştir.
Maarif-i umumiye nizamnamesi’nde, azınlık dilinde eğitim ifadesi yer alır.
Nizamnamede, nizamnamenin hazırlanışından on üç yıl önce ilan edilen Islahat
Fermanı’nın (1856) etkisinin olduğu söylenebilir. Son yüzyılda ayrılıkçı
hareketler dikkate alınarak verilen bu ve benzeri haklar, ileride siyasi bir mahiyet
kazanarak gayr-ı müslimlerin ayrışmalarını hızlandırmıştı.
490
Darülmuallimin ve darülmuallimatların eğitim sistemimize önemli bir katkısı
da Türkçe’ye önem verilmesi ile ilgilidir. Kanun-ı Esasi’nin (23 Aralık 1876) 18,
57 ve 65. maddeleri Türkçenin resmi dil olması ve mebus ile memurların Türkçe
bilmeleri şartına değinmektedir. Eğitim sisteminde ve özellikle öğretmen
yetiştiren kurumlarda Türkçe eğitim yapılması ve Türkçe eğitime önem
verilmesinde bu ilk anayasanın etkili olduğu ifade edilebilir.
Sultan II. Abdülhamit döneminde İstanbul dışında açılmaya ve
yaygınlaşmaya başlayan darülmualliminlerde Türkçe’ye büyük önem verilmiştir.
Hazırlanan kanun maddesi ile siyasi iradenin, eğitime yansımasını görmekteyiz.
Darülmuallimin ve muallimatlar düzenli olarak denetlenmişlerdir.
Müfettişler tarafından yapılan denetim ve teftişlerde suçlu bulunan öğrenci
veya öğretmenler hakkında kapsamlı raporlar tanzim edilmiş, yapılan işlem
ve verilen cezalar açık olarak belirtilmiştir. Teftiş konusu ile ilgili rapor ve
diğer yazışmalar Başbakanlık Osmanlı Arşivi belgelerinden tespit edilmiştir.
Bu raporların incelenmesinden, toplumdaki değer yargılarının, tarihte ve
günümüzde farklı olduğu görülmüştür. Darülmuallimat’ta yapılan teftiş sonrası
yazılan raporda belirtilen ve yozlaşma olarak tanımlanan hususların, o zaman için
gayri ahlaki olarak nitelendirildiği anlaşılmaktadır.
Müfettiş raporuna yansıdığı üzere, modernleşme sürecinde kurulan
darülmuallimin ve muallimatta yürütülen eğitim, toplumun değer yargıları ve
hatta ahlâk anlayışındaki değişimden etkilenebilmektedir.
İstanbul Darülmuallimatı ile ilgili bir teftiş raporunda okulda ahlaki
yapının zayıflığından söz edilmektedir. Raporun incelenmesinden okullarda
öğrencilerin birbiri ile ve öğretmenleri ile olan ilişkilerinin daha serbest olması ve
diğer bazı dikkat çeken davranışlar ahlaki değişim olarak nitelendirildiği
anlaşılmaktadır.
Darülmuallimin ve muallimatta yapılan teftişler okulun işleyişi ile ilgili
yapılmıştır. Darülmuallimin ve muallimatta tutulması gereken defterler ve
yapılması gereken faaliyetler teftiş sırasında incelenmiştir. Dolayısıyla idari
açıdan bir teftiş söz konusudur.
491
Muallimler arası birlik ve dayanışmanın olmaması konusunun,
darülmuallimin ve darülmuallimatta yürütülen teftiş ve denetimle ilgili raporlara
yansıdığı görülmüştür.
Öğretmen yetiştiren kurumların eğitim yönetimi ve denetimi dikkate
alındığında darülmuallimin öğrencilerinin, darülmuallimat öğrencilerine kıyasla
derslere karşı daha ilgili, uyumlu ve düzenli olduğu ifade edilebilir. Örneğin,
İstanbul Darülmuallimininde öğrenciler ders işlenirken hocalarının ders
esnasında, dersle ilgisi olmayan konular anlatması nedeniyle okul idaresine
dilekçe yazdıkları görülmüştür. Derslerin işlenişi ile ilgili konuda öğrencilerin
itiraz etmeleri, öğrencilerin derse ilgisini göstermektedir.
Eğitim tarihimizde öğrencilere dayak atılması hususu eğitim tarihi
kitaplarında söz konusu edilen bir meseledir. Fakat modernleşme sürecinde
dayağa karşı bir tutum vardır. Bu tutum uygulamada da kendini göstermiştir.
Öğrencilere şiddetle muamele edilmesi gerek darülmuallimin gerekse
darülmuallimatta uygun görülmemiştir. Aynı şekilde ibtidâîye mekteplerinde de
bu duruma dikkat edilmiştir. Öğretmen yetiştiren kurumlardan mezun olup,
ibtidâîyelerde görev alan muallimler öğrencilere kötü muamelede
bulunduklarında uyarılmış, derecesi düşürülmüş suçun devamı halinde en
sonunda azl edilmiştir.
Osmanlı Devleti son dönemlerinde askeri, ekonomik ve siyasi bakımdan
zayıflamış olmasına ve Avrupalı devlet adamları tarafından “Hasta Adam”
olarak nitelenmesine karşılık eğitim alanında büyük hamleler yapmıştır.
Osmanlı Devleti hastalıktan kurtulmak için eğitime yatırım yapmıştır.
Darülfünun gibi yükseköğretim kurumları yanında, özellikle darülmuallimin
ve darülmuallimatların açılması Osmanlı Türk toplumunun eğitim seviyesinin
yükseltilmesine ve toplumun modern düşünceyle tanışmasına önemli katkıları
olmuştur. Yatılı okulların çoğalması ve öğrencilerin ihtiyaçlarının
karşılanması devletin eğitime verdiği önemi gösterir. Bu süreçte çeşitli
okullar açılmış, muallim ihtiyacının karşılanması için çaba sarf edilmiş, okul
binaları temin edilmiş, tamir edilmiş, öğrencilere aylık verilmiş, öğrencilerin
iaşeleri sağlanılmıştır.
492
Osmanlı Devleti karşılaştığı güç durumlarda dahi, öğrencilerin okula
devam etmesine önem vermiştir. Darülmuallimin mezunlarının askere alınması
konusunda çeşitli düzenlemeler yapılmış, bu düzenlemeler ile mezunlar zaman
zaman askere alınmıştı. Fakat savaş zamanında silâhaltına alınmaları konusu
görüşüldüğü bir sırada ifade edilenler, bu konuda nasıl bir düşünceye sahip
olunduğunu bizlere yanstımaktadır. Buna göre, cephede savaşmakla, eğitim
görmek veya eğitim verecek muallimlerin yetiştirilmesi için çalışmak eşit
tutulmuştur. Muallim adaylarının cephede savaşmak yerine eğitimlerine devam
etmelerinin daha önemli olduğu düşüncesiyle hareket edilmiştir.
Osmanlı Devleti’nde öğretmen yetiştiren kurumlar çeşitli ihtiyaçlarını idadiye
mekteplerinden karşılamak suretiyle bu okullardan ve rüşdiye mekteplerinden
büyük oranda istifade etmişlerdir.
Darülmuallimin ve muallimatlar vilayet veya müstakil liva merkezlerinde
zamanla yaygınlaşmıştı. Öğretmen yetiştiren kurumların açılması için mahalli
idarelerden hükümete talepler gitmekteydi. Fakat kurulan darülmuallimin ve
muallimatlarda fiziksel yetersizlikler ve altyapı eksiklikleri olduğu gibi
muallimlerin temininde de sıkıntılar yaşanmıştı. Bu nedenle bazı öğretmen
okulları okul binası olarak idadiye mektebi binasından yararlanmıştı. İdadiye
mektebine ait binada darülmuallimin için birkaç sınıf ayrılmıştı. Aynı şekilde
muallimlerin temininde de idadiye mekteplerinden istifade edilmişti.
Darülmuallimin ve muallimatın eğitim programlarının günümüze yakın
bir titizlikle hazırlandığını görüyoruz.
Ders programlarının oluşumunda öğrencilerin ilgi ve beklentileri
dikkate alınmıştır. Öğrencileri sıkmayacak şekilde programın hazırlanmasına
önem verilmiştir. Öğrencilere bilgi yüklemesine karşı durulması, eğitime
modern bir bakış açısı ile yaklaşıldığını göstermektedir.
Darülmuallimat programının, modern bir yaklaşımla hazırlandığına dair
çeşitli bulgular da vardır.
Günümüzde öğretmenlik uygulaması, eğitim fakültelerinin dördüncü
sınıf ikinci döneminde on dört hafta boyunca, haftada altışar saat olmak üzere
öğrencilerin ilk veya orta öğretim kurumlarında staj yapmaları suretiyle
yürtütülmektedir. İkinci sınıf programında yer alan okul deneyimi derslerinde
493
ise öğrenci okulları, ders ve müfredatları tanımaktadır. Bunun yanı sıra özel
öğretim yöntemleri dersi haftada dörder saat olmak üzere iki dönem
yapılmaktadır. Darülmuallimatta ise müfredata ilişkin öncelikle şu husus
ifade edilebilir ki, öğretim yöntemleri her ders için ayrı ayrı verilmektedir.
Birçok derste eğitim usûlünün o dersin müfredatında belirtildiği şekilde
öğretildiği görülür. Ders içeriklerine bakıldığında tarih, kitabet, ilm-i eşya
gibi derslerin eğitim usûllerine, yani o dersin eğitiminin nasıl yapılacağı
konusuna, yer verilmiştir. Dolayısıyla eğitim öğretim usûllerinin her ders
için ayrı verilebileceği sonucu, günümüz eğitim sistemi için
değerlendirilebilir.
Darülmuallimat müfredatında dikkat çeken bir diğer husus, eğitim
programlarının hayata dönük olmasıdır. Örneğin kitabet dersini bu kapsamda
değerlendirebiliriz. Kitabet dersinde her çeşit mektubun nasıl yazılacağı
gösterilmektedir. Darülmuallimatta okutulan diğer derslerin de hayata dönük
olduğu görülür ve bir öğretmen adayının, öğretmen olduğu zaman görevini
zorlanmadan yapabilmesi için gerekli bilgiler verilmek istenmiştir.
Darülmualliminde de, yine günlük hayatta öğrencilerin istifade edebileceği
ziraat dersinin, programda olduğu görülür. Cumhuriyetten sonra köylerde çok
yönlü öğretmen yetiştirilmesi amacıyla açılan Köy Enstitüleri ile
darülmuallimin ve muallimattaki ders programlarının hayata dönük olması
benzerlik göstermektedir.
Darülmuallimat, öğrencilerini yalnız öğretmenliğe hazırlamakla
yetinmemiş, onların gelecekte idarecilik görevinde bulunabileceklerini
düşünerek ona göre eğitim vermiştir. Çünkü bazı mezun öğrencilerın ileride
eğitim yöneticisi olmaları muhtemeldir ve eğitim yöneticisinin de yönetim
alanında eğitim alması gerekmektedir. Eğitim veya okul idarecesinin nasıl
olması ve nelere dikkat etmesi gerektiği konuları çerçevesinde
darülmuallimat müfredatında, “usûl-ı tâlim ve idare-i mekatib” dersinin
olduğu görülür. Bu günümüzdeki programlara göre ileri bir anlayıştır. Zira
günümüzde eğitim fakültelerinde okul yönetimi ve idarecilikle ilgili doğrudan
bir ders bulunmamaktadır.
494
Vilayet darülmualliminlerinde ders programları bölgelere göre bazı
farklılıklar göstermektedir.
Aydın darülmuallimininde Kırâât-ı Türki dersi programda yer almıştır.
Edirne darülmuallimininde ise böyle bir ders yoktur. Bağdat
darülmuallimininde farklı olarak kelâm dersi okutuluken, Kurân-ı Kerim
dersi ise programda yer almamıştır. Aynı şekilde bazı darülmualliminlerde
hesap yerine a’mâl-i erbaa (dört işlem), hüsn-ü hat yerine rikâ yazısı şeklinde
ders isimlerinde farklılıklar görülebilmektedir.
Ders programlarındaki farklılık darülmuallimin ile muallimat arasında
da görülür. Darülmualliminde okutulan ziraat dersi darülmuallimatta
bulunmayıp, aynı şekilde dikiş, nakış gibi derslerin de darülmualliminde
olmadığı anlaşılmıştır.
Anadolu veya taşra darülmualliminleri ile İstanbul Darülmuallimini
arasında eğitim yönetimi açısından bazı farklılıklar da bulunmaktadır. Ders
araç gereçleri ve fiziksel altyapı açısından farklılıklar ile öğrenci ve öğretmen
sayısı arasındaki farklılıklar bu bağlamda değerlendirilebilir.
Öğretmen yetiştiren kurumlarda derslerin büyük bir kısmının dille ilgili
olduğu görülür.
İstanbul’daki darülmualliminde Osmanlıca, Farsça, Arapça, Fransızca
dersleri bulunmaktadır. Vilayet darülmualliminlerinde ise Osmanlıca, Arapça
ve Farsça gösterilmektedir. Burada okutulan toplam on dersin üçü yani
neredeyse üçte biri dile ayrılmıştır.
Dârülmuallimin ve darülmuallimatların ibtidaiye şubelerinde derslerin
günümüzdekine göre, oldukça temel düzeyde veya seviyede verildiği görülür.
Darülmualliminin ibtidâîye kısmında okutulan hesap dersinde dört
işlem gösterilmektedir. Yazı, tarih, coğrafya derslerinin yanında, dinî
ilimlerden Kurân-ı Kerim ve Tecvid dersleri bulunmaktadır. Bu derslerden
pozitif ilimlere ait olanlarının çoğu günümüzde ilköğretim seviyesinde
verilmektedir. Fakat darülmualliminin rüşdiye şubesinde derslerin seviyesi
biraz daha yüksek, âliye şubesinde ise derslerin Osmanlı’nın modern anlamda
ilk üniversitesi olan darülfünunla aynı olduğu anlaşılmaktadır.
495
Günümüz eğitim fakültelerinde öğretmenlik meslek bilgisi dersleri olmaktadır.
Bunlardan sataj ile yapılanı öğretmenlik uygulaması dersidir. Bu dersde öğrenciler
okula giderler. Birkaç hafta öğretmeni dinlerler. Birkaç hafta da kendileri ders
anlatır. Ve gösterdikleri performansa göre not alırlar. Not verilirken elbetteki
öğretmen adayının birçok açıdan performansı değerlendirilir. Osmanlı Devleti’nin
son yüzyılında darülmualllimin ve darülmuallimat gibi kurumlarda staj
uygulamasının benzerini görmek mümkündür. Tatbikat mektepleri bu amaca hizmet
etmektedir. Bunun yanı sıra günümüz eğitim fakültelerinde okutulan özel öğretim
yöntemleri dersinin bir benzerini darülmuallimin’de usul-ı tedris dersi olarak
görmekteyiz.
Öğretmen yetiştiren kurumlarda sınav programlarının, ders
programlarındaki gibi ciddi ve düzenli bir şekilde yapıldığı görülür.
Darülmuallimin ve muallimatta sınav programlarına baktığımızda
sınavların ard arda yapılmadığı görülür. Sınavlar arasında bir veya birkaç gün
ara bulunmaktadır. Bu arada öğenciler sınava hazırlanmış olacaklardır.
Osmanlı Devleti’nde eğitim veren, öğretmen yetiştiren kurumların sınav
cetvellerini incelediğimiz zaman öğretmen adaylarının “ahlâk” veya “hüsn-ü
hal ve hareket” lerine de not verildiği anlaşılmaktadır. Bazı
darülmualliminlerde bu notlar toplam puana dâhil edilmese dahi, sınav
cetvelinde bununla ilgili bir bölüm konulmuştur.
Azınlık öğrencileri resmi darülmuallimin ve darülmuallimatlarda sayı
itibariyle fazla değilken, özellikle II. Meşrutiyet’ten sonra arttıkları
söylenebilir. Sayının artması, öğrencilerin bu okullarda öğrenim
görmekten çok siyasi faaliyetleri ile ilgili olduğu ifade edilebilir.
Tehcir meselesine giden süreçte, Ermenilerin tutum ve davranışlarının
tezahürü darülmuallimindeki Ermeni öğrencilerde de görülmüştür.
Osmanlı Devleti’nin büyük hoşgörüsü ve tüm unsurları bir arada
tutma çabası ve bu amaçla gayr-ı müslimlere verdiği haklar
karşısında, Osmanlı Devleti’nin resmi eğitim kurumu olan İstanbul
Darülmuallimini’nde okuma fırsatı bulan bu azınlık öğrencilerinin
düşmanca bir tavır takınmaları dikkat çekmektedir. Ermeni öğrenciler
kendi aralarında örgütlenerek, darülmuallimin ve muallimatta,
496
Osmanlı Devleti aleyhinde faaliyet ve propaganda yapmışlardır. Bu
öğrencilerin faaliyetleri emniyet-i umumiye müdürlüğünce takip
edilmiştir.
Öğretmen yetiştiren kurumlarda çeşitli eksikler olmasına rağmen
eğitimin niteliğine önem verilmiştir.
Modernleşme sürecinde sayıları hızla artan ibtidâîye ve
rüşdiye mekteplerinde öğretmen ihtiyacı da artmıştır. Buna rağmen
darülmuallimin açıldıktan sonra okula alınacak öğrenci sayısı sınırlı
tutulmuştur. Buradaki amaç eğitimin niteliğinden ödün vermemektir.
Eğitimle ilgili yasal düzenlemeler, maarif-i umumiye
nizamnamesini esas alırsak, bu tarihten sonra artarak devam
etmiştir. Darülmuallimin ve muallimatla ilgili de birçok tüzük ve
yönetmelik yayınlanmıştır. Bu nizamnamelerde işleyişle ilgili çoğu
hususun kural ve kaideleri belirlenmiştir. Kanun hükümleri,
öğretmen yetiştiren kurumların idari meselelerinde usûle uygun bir
şekilde uygulanmaya çalışılmıştır. Örneğin darülmuallimin ve
muallimat mezunu dışındakilerin öğretmen olmalarına izin
verilmemiş, mevcut muallimler eğitimden geçirilmiştir.
Öğretmenliğe atanmada ve meslekte yükselmede kriterler
belirlenmiştir. Dolayısıyla öğretmen yetiştiren kurumların
kurumsallaşmış olduğunu, kanun, tüzük ve yönetmelikler
çerçevesinde hareket ettiğini ifade etmek mümkündür.
Günümüzdeki eğitim sistemi ve ders araç gereçleri ile
geçmişteki durumu kıyas etmek oldukça güçtür. Özellikle eğitimli insan
sayısında geçmişle günümüz arasında büyük oranda fark bulunmaktadır.
Osmanlı Devleti’nde okuma yazma oranı çok düşük olduğu gibi, sıbyan
veya ibtidâîye okulundan mezun olanların bu okulun üstünde bir okula
devam etme oranı da oldukça düşüktü. Günümüzde öğretmen yetiştiren
okullara girmek ve mezun olduktan sonra öğretmen olmak için öğrenciler
bir hayli çaba sarf etmektedir.
497
Dârülmuallimin ve muallimatta ders araç gereçlerine büyük önem
verilmiştir.
Derslerde kullanılacak harita, küre, atlas vb. araçların bazıları
Avrupa’dan ithal edilmiştir. Ayrıca ders araç gereçleri için bütçeden gerekli
pay ayrılmıştır. Fizik, kimya gibi dersler için labaratuarların teşkil edilmesine
çalışılmıştır.
Eğitim tarihimizde geçmişle günümüz arasında bir kıyas yapılabildiği gibi,
Müslim ve Gayrimüslim okullar arasında da bir kıyas yapmak mümkündür.
Osmanlı Devleti’nde öğretmen yetiştirme konusuna XIX. yy. sonu ve XX.
Yüzyıl başlarında önem verilmeye başlandığı bilinmektedir. Erkek ve kız
öğretmen okullarına devam eden öğrenci sayısı ise çok fazla değildir. Fakat
gayri Müslim okullarında öğrenim gören öğrencilerin sayısı nüfus oranları göz
önüne alındığı zaman oldukça fazladır.
Osmanlı Devleti’nde tüm zorluklara rağmen eğitimde istenilen hedefe
yaklaşıldığı görülmüştür. Eski usulün yerini yeni usulün yaygınlaşması için
başta mali engeller olmak üzere farklı problemlerle karşılaşılmıştır. Fakat
Tanzimat Fermanı’ından sonra başlayan eğitim alanındaki gelişmelerin,
Osmanlı Devleti’nin en badireli dönemlerinde dahi hız kesmeden devam ettiği
görülmektedir. Örneğin 1838 senesinde açılan ilk rüşdiye mektebi sonrasında
bu noktada kalınmamıştır. Rüşdiye mekteplerinin sayısı hızla artmıştır. Aynı
şekilde yeni usulle eğitim yapan ibtidâîye mektepleri çoğalmıştır. Bu okullara
öğretmen yetiştirilmesi için büyük bir çaba sarfedilmiştir. Bu amaçla açılan
darülmuallimin ve darülmuallimat’ların sayısı hızla çoğalmıştır. Bu okullarda
da çeşitlisıkıntılara rağmen yeni usulü öğretebilecek öğretmenler
yetiştirilebilmiştir. Ayrıca karye, kaza, kasaba ve nahiyelerde darülmuallimin
mezunu olmayan öğretmenler eğitimden geçirilmişler ve sınav sonrasında
kendilerine yeterlilik belgeleri verilmiştir. Kızların eğitimine önem verilmiş ve
kız rüşdiyeleri açılmış ve yaygınlaşmıştır. Dolayısıyla modernleşme döneminde
eğitim alanında yapılan çalışmalar ile gelişme bir süreç dâhilinde devam
etmiştir.
498
BİBLİYOGRAFYA
A.Arşiv Kaynakları
1. Başbakanlık Osmanlı Arşivi
A.AMD. (Sadaret Amedi Kalemi)
BOA., A.AMD, 1267.Z27
A.MKT.MHM. (Babıali Evrak Odası Sadaret Mektubi Mühimme Kalemi)
BOA. A.MKT.MHM, 461-28, 1290.L.16; BOA., A.MKT.MHM, 437-98, 1285.Za.25
; BOA., A.MKT.MHM, 473-11, 1290.Z.5 ; BOA., A.MKT.MHM, 434-29,
1285.L.25; BOA., A.MKT.MHM, 352-88,1288.Za.18; BOA.,A.MKT.MHM, 450-17,
1290.M.17; BOA.,A.MKT.MHM, 437-89,1285.Za.25 ;BOA., A.MKT.MHM, 487-
57, 1303.S.29
DH.İD.(Dahiliye Nezareti İdare)
BOA., DH.İD, 26/2-6, 1330.L.16 ; BOA., DH.İD, 26-1/34, 1329.S.19
DH.MKT. (Dahiliye Nezareti Mektubi Kalemi)
BOA., DH.MKT, 162-8438, 1263.Z.29 ; BOA., DH.MKT, 1381-21, 1304. Ra.1
DH.EUM.5.Şb.(Dahiliye Nezareti Emniyet-i Umumiye 5. Şube)
BOA., DH. EUM.5.ŞB, 51-18, 1336.Ra.8
DH.EUM.SSM. (Dahiliye Nezareti Emniyet-i Umumiye Seyr-ü Sefer
Müdüriyeti)
BOA., DH.EUM.SSM, 29-66, 1336.Z.4
BOA., 614-42823, 1287.R.13
DH.EUM.KLH.(Dahiliye Nezareti Emniyet-i Umumiye Kalem-i Hususi)
BOA., DH.EUM.KLH,3-13, 1335.L.10
DH.UMVM. (Dahiliye Nezareti Umur-ı Mahalliye ve Vilayat)
BOA., DH.UMVM, 51-44, 1338.M.4 ; BOA., DH.UMVM, 28-40, 1334.Z.02 ;
BOA., DH.UMVM, 81-30, 1335.M.25 ; BOA., DH.UMVM, 33-16, 1336.Za.19 ;
BOA., DH.UMVM,33-10, 1336.M.01 ;BOA., DH.UMVM, 21-21, 1333.M.15 ;
BOA., DH.UMVM, 26-19, 1336.C.27 ;BOA., DH.UMVM, 140-95, 1334.L.24 ;
499
BOA., DH.UMVM, 27-53,1337.K.23 ; BOA., DH.UMVM, 27-58, 1338.M.10;
BOA., DH.UMVM, 30-2, 1336.S.10 ; BOA., DH.UMVM., 66-56, 1334.Ra.20 ;
BOA., DH.UMVM, 44-106, 1340.Za.18 ;BOA., DH.UMVM, 44-101, 1340.Ra.30 ;
BOA., DH.UMVM, 16-27, 1335.C.09 ; BOA., DH.UMVM, 37-40, 1335.S.15 ;
BOA., DH.UMVM, 21-46, 1336.Ca.06 ; BOA., DH.UMVM, 28-18, 1336.L.13 ;
BOA., DH.UMVM, 24-10, 1335.S.11 ; BOA., DH.UMVM, 39-34, 1337.Z.26 ;
BOA., DH.UMVM, 158-121, 1310.C.29 ; BOA., DH.UMVM, 68-63, 1337.Z.13;
BOA., DH.UMVM, 67-47, 1336.B.09 ; BOA., DH.UMVM, 81-61-1335.M.12;
BOA., DH.UMVM, 42-23, 1338.Za.29 ; BOA., DH.UMVM, 17-15, 1336.Ca.3 ;
BOA., DH.UMVM, 38-65, 1337.M.3 ; BOA., DH.UMVM, 17-6, 1335.R.17; BOA,
DH.UMVM, 147-37, 1335.C.15 ;BOA., DH.UMVM, 20-27, 1335.N.03; BOA.,
DH.UMVM, 31-6, 1334.S.3 ; BOA., DH.UMVM, 14-55, 1336.Ş.26 ; BOA.,
DH.UMVM, 29-16, 1337.Z.26 ;BOA., DH.UMVM, 33-36, 1334.C.26; BOA.,
DH.UMVM, 24-27, 1337.R.20 ; BOA., DH.UMVM, 24-32, 1337.B.11; BOA.,
DH.UMVM, 37-44, 1336.M.14 ; BOA., DH.UMVM, 67-67, 1337.C.06; BOA.,
DH.UMVM, 68-62, 1337.B.21 ; BOA., DH.UMVM, 66-62, 1335.Ca.04; BOA.,
DH.UMVM, 51-44, 1338.M.4 ; BOA., DH.UMVM, 34-45, 1336.Za.17; BOA.,
DH.UMVM, 15-18, 1338.M.30 ; BOA., DH.UMVM, 16-25; BOA., DH.UMVM, 40-
63, 1338.S.02 ;BOA., DH.UMVM, 67-22, 1335.B.15 ; BOA., DH.UMVM, 146-19,
1335.Ca.4 ; BOA., DH.UMVM, 69-35, 1336.Z.10 ; BOA., DH.UMVM, 142-69,
1335.M.25 ; BOA., DH.UMVM, 31-10 ; BOA., DH.UMVM, 67-40, 1336.R.10 ;
BOA., DH.UMVM, 17-18, 1336.Ş.26 ; BOA., DH.UMVM, 16-25 ; BOA.,
DH.UMVM, 69-35, 1336.Z.10 ; BOA., DH.UMUM, 31-10 ; BOA., DH.UMVM, 67-
6, 1334.Ra.02; BOA., DH.UMVM, 68-59, 1337.C.06 ; BOA., DH.UMVM, 22-3,
1336.Ca. 12 ; BOA., DH.UMVM, 31-18, 1336.S.27 ; BOA., DH.UMVM, 42-115,
1338.Z.18; BOA., DH.UMVM, 131-50, 1333.B.30 ; BOA., DH.UMVM, 132-20,
1333.N.13 ; BOA., DH.UMVM, 147-108, 1335.B.20; BOA., DH.UMVM, 132-63,
1333.L.24 ;BOA., DH.UMVM, 140-11, 1334.N.9 ; BOA., DH.UMVM, 19-40,
1336.R.15; BOA., DH.UMVM, 19-9, 1335.Ca.5 ; BOA., DH.UMVM, 42-114,
1338.Z.18 ; BOA., DH.UMVM, 67-9, 1334.C.26 ; BOA., DH.UMVM, 145-64,
1335.R.17
DUİT. (Dosya Usulü İradeler Tasnifi)
500
BOA, DUİT, 126-79, 1335.Ş.16 ; BOA., DUİT, 85-17, 1332.Ra.4
BOA., DUİT., 126-5, 1336.R.18 ; BOA., DUİT, 86-5, 1334.B.20
BOA., DUİT, 96-43, 1337.B.29 ; BOA., DUİT, 126-89, 1336.Za.25
BOA., DUİT, 128-37, 1336.Ca.14
HR.İM. (Hariciye Nezareti İstanbul Murahhaslığı)
BOA., HR.İM, 80- 28, 1923.8.8.
İ.DH.(İrade-i Dahiliye)
BOA, İ.DH,143-7393; 1263.R.25 ; BOA., İ.DH,155-8034; 1263.N.7 ; BOA., İ.DH,
955-75529, 1302.N.10 ; BOA., İ.DH, 408-27028, 1274.Z.9 ; BOA., İ.DH, 450-
29771, 1276.C.24; BOA., İ.DH, 400-26462, 1274.Ş.23; BOA., İ.DH., 614-42823,
1287.R.13; BOA., İ.DH, 968-76546, 1303.5.7 ; BOA., İ.DH, 678-47234, 1290.Za.30;
BOA., İ.DH, 1249-97959, 1309.Ra.29
BOA., İ.DH, 637-44271, 1288.Ca.25
İ.HUS.(İrade-i Hususi)
BOA., İ.HUS., 76-1317.R/9, 1317.R.4
İ.MSM.(İrade-i Mesail-i Mühimme)
BOA.,İ.MSM 25-691 , 1264.Ra.25
BOA., İ.MMS, 73-3350, 1300.Ra.8
İ.MVL.( İrade-i Meclis-i Vala)
BOA., İ.MVL, 211-6894, 1267.B.28 ; BOA., İ.MVL,187-5661, 1266.Z.29 ; BOA.,
İ.MVL, 414-18088, 1275.Ş.4 ; BOA., İ.MVL, 503-22764,1280.L.12 ; BOA., İ.MVL,
525, 23553, 1281.Ş.10
İrade Maarif
BOA., İrade Maarif, 1320.Ş.18, Vesika No:3 ; BOA., İrade Maarif, Vesika No:1,
1312.Za.2 ;
BOA., İrade Maarif, Vesika No:1, 1312.Za.2; BOA., İrade Maarif, 1312.Za.2, Vesika
No:1
BOA., İrade Maarif, 1330.Ş.2, Vesika No:1
İ.ŞD.(İrade-i Şura-yı Devlet)
BOA, İ.ŞD, 39-2047, 1295.C.01 ;BOA., İ.ŞD, 83-4943, 1304. Ra. 18 ; BOA.,
İ.ŞD,7-352,1285.Ra.21 ; BOA., İ.ŞD, 9-476, 1285.R.7
İ.TAL(İrade-i Taltifat Kısmı)
501
BOA., İ.TAL, İ.NO:80, 1310.S.16 ; BOA., İ.TAL, İrade No:131329.M.14, BOA.,
İ.TAL, İrade No: 73, 1323.B.16
MF.MKB
BOA., MF.MKB, 120-5, 1323.M.2
125- 152, 1323.Za.27
MF.MKT.(Maarif Nezareti Mektubi Kalemi)
BOA., MF.MKT, 1134, 25, 1327.C.13 ; BOA.,MF.MKT,5-179,1289.Ş.5 ; BOA.,
MF.MKT, 2-176, 1289.Ca.17; BOA., MF.MKT, 72-100,1299.M.21 ; BOA.,
MF.MKT, 259-15, 1312.L.28 ; BOA.,MF.MKT, 329-30, 1314.S.29 ; BOA.,
MF.MKT, 213-22, 1312.M.7 ; BOA., MF.MKT, 290-7, 1313.Ca.10 ; BOA.,
MF.MKT, 276-15, 1313.S.12 ; BOA., MF.MKT, 160-54, 1310.B.19 ; BOA.,
MF.MKT, 266-10, 1312.Z.5 ; BOA., MF.MKT, 267-1, 1312.Z.14 ; BOA., MF.MKT,
184-116, 1311.R.20 ; BOA., MF.MKT, 478-17, 1317.B.25 ; BOA., MF.MKT, 72-65,
1299.M.13 ; BOA., MF.MKT, 79-60, 1300.R.20 ; BOA., MF.MKT, 2-181,
1289.Ca.18 ; BOA., MF.MKT, 864-6, 1323.R.9 ; BOA., MF.MKT, 600-13,
1319.L.12 ; BOA., MF.MKT, 152-45, 1310.R.3 ; BOA., MF.MKT, 73-152,
1299.S.19 ; BOA., MF.MKT, 539-34, 1318.Ş.13 ; BOA., MF.MKT, 225-63,
1312.Ra.15 ; BOA., MF.MKT, 262-23, 1312.Za.19 ; BOA., MF.MKT, 288-18,
1313.R.25 ; BOA., MF.MKT, 258-9, 1312.L.23
BOA., MF.MKT, 526-49, 1318.Ca.23 ; BOA., MF.MKT, 524-42, 1318.Ca.11
BOA., MF.MKT, 213-7, 1312.M.15 ; BOA., MF.MKT, 995-64, 1325.R.12
BOA., MF.MKT, 395-22, 1315.Z.29 ; BOA., MF.MKT, 344-10, 1314.B.7
BOA., MF.MKT, 13-7, 1290.Ş.1 ; BOA.,MF.MKT, 51-175, 1294.L.29
BOA., MF.MKT, 166-114, 1310.L.14 ; BOA., MF.MKT, 297-40, 1313.C.23
BOA., MF.MKT,1219-1, 1334.Za.6 ; BOA.,MF.MKT, 284-49, 1313.R.7
BOA., MF.MKT, 62-76, 1296.Ca.19 ; BOA., MF.MKT, 62-9, 1296.Ca.12
BOA., MF.MKT, 1136-73, 1327.C.23 ;BOA., MF.MKT, 1197-28, 1332.Ca.30
BOA., MF.MKT, 1216-34, 1334.B.24 ; BOA., MF.MKT, 1016-47, 1325.Ş.8
BOA., MF.MKT, 459-19, 1317.Ra.28 ; BOA., MF.MKT, 233-58, 1312.R.16
BOA., MF.MKT, 225-40, 1312.Ra.13 ; BOA., MF.MKT, 1216-66, 1334.Ş.20
BOA., MF.MKT, 21-50, 1291.L.10 ; BOA., MF.MKT, 675-79, 1320.N.8
BOA., MF.MKT,44-93,1293.L.24 ; BOA., MF.MKT, 193-75, 1311.B.13
502
BOA., MF.MKT, 181-28, 1311.Ra.7 ; BOA., MF.MKT, 1131-39, 1327.C.3 ; BOA.,
MF.MKT, 158-71, 1310.C.27 ; BOA., MF.MKT, 279-51, 1313.Ra.6 ; BOA.,
MF.MKT, 445-37, 1316.Z.7 ; BOA., MF.MKT, 297-75, 1313.B.6 ; BOA., MF.MKT,
245-50, 1312.B.20 ; BOA., MF.MKT,1-117 1289.R.11 ; BOA., MF.MKT, 1220-14,
1334.Z.25 ; BOA., MF.MKT, 152-46, 1310.R.3 ; BOA., MF.MKT, 158-20,
1310.C.21 ; BOA., MF.MKT, 191-126, 1311.C.28 ; BOA., MF.MKT, 1134-25,
1327.C.13 ; BOA., MF.MKT, 197-31, 1311.Ş.20 ; BOA., MF.MKT, 185-86,
1311.R.26 ; BOA., MF.MKT, 172-118, 1310.Z.16 ; BOA., MF.MKT, 222-28,
1312.Ra.2 ; BOA., MF.MKT, 207-11, 1311.Za.13 ; BOA., MF.MKT, 213-42,
1312.M.19 ; BOA., MF.MKT, 200-29, 1311.L.6 ; BOA., MF.MKT, 922-17,
1324.S.15 ;BOA., MF.MKT, 159-122, 1310.B.12 ; BOA., MF.MKT, 266-10,
1312.Z.5 ; BOA., MF.MKT, 492-48, 1317.Za.12 ; BOA., MF.MKT, 267-4,
1312.Z.15 ; BOA., MF.MKT, 681-77, 1320.Za.2 ; BOA., MF.MKT, 1206-1,
1333.R.6 ; BOA., MF.MKT, 407-43, 1316.Ra.2 ; BOA.,MF.MKT, 62-180, 1296.B.4
; BOA.,MF.MKT, 9-60, 1290.M.5 ; BOA., MF.MKT, 906-50, 1323.Za.20 ; BOA.,
MF.MKT, 759-51, 1321.Za.10
BOA., MF.MKT, 225-63, 1312.Ra.15 ; BOA., MF.MKT, 529-10, 1318.C.14 ; BOA.,
MF.MKT, 357-30, 1314.Z.27 ; BOA., MF.MKT, 149-23, 1310.S.12 ; BOA.,
MF.MKT, 459-37, 1317.Ra.30 ; BOA., MF.MKT, 342-14, 1312.Ca.27 ; BOA.,
MF.MKT, 188-104, 1311.Ca.24 ; BOA., MF.MKT, 544-12, 1318.L.21 ; BOA.,
MF.MKT, 191-141, 1311.C.29 ; BOA., MF.MKT, 533-16, 1318.B.8 ;
BOA.,MF.MKT, 17-206, 1291.S.17 ; BOA., MF.MKT., 461-61, 1317.R.12 ; BOA.,
MF.MKT, 289-27, 1313.Ca.2 ; BOA., MF.MKT, 598-35, 1319.L.6 ; BOA.,
MF.MKT, 21-107, 1291.1.17 ; BOA., MF.MKT, 40-24, 1293.C.26 ;
BOA.,MF.MKT, 178-117
MF.ALY(Maarif Nezareti Tedrisat-ı Âliye)
BOA., MF.ALY, 33-5, 1330.Z.2 ; BOA., MF.ALY, 33-23, 1330.Z.9 ; BOA.,
MF.ALY, 34-68, 1331, M.23 ; BOA., MF.ALY, 34-37, 1331.M.14 ; BOA.,
MF.ALY, 39-92, 1331.Ca.14 ; BOA., MF.ALY, 34-49, 1331.M.19 ; BOA.,
MF.ALY, 53-112, 1332.M.23 ; BOA., MF.ALY, 2-77, 1301.L.24
BOA., MF.ALY, 3-139, 1305.Ş.28 ; BOA., MF.ALY, 36-110, 1331.Ra.29 ;
BOA.,MF.ALY,34-60,1331.M.21 ; BOA., MF.ALY, 34-33, 1331.M.12 ; BOA.,
503
MF.ALY, 52-37, 1332.M.4 ; BOA., MF.ALY, 11-55, 1321.Ş.23 ; BOA., MF.ALY,
34-76, 1331.M.25 ; BOA., MF.ALY, 7-7, 1308.S.5 ; BOA., MF.ALY,3-90,
1305.M.9 ; BOA., MF.ALY, 53-19, 1332.M.14 ; BOA., MF.ALY, 37-43, 1331.R.4 ;
BOA., MF.ALY, 37-78,1331.R.8 ; BOA., MF.ALY, 7-184, 1308.C.25 ;
BOA.,MF.ALY, 8-158, 1311.Ş.22 ; BOA.,MF. ALY, 53-13, 1332.M.14 ; BOA.,
MF.ALY, 34-4, 1331.M.1 ; BOA., MF.ALY, 151-71, 1339.M.18 ; BOA., MF.ALY,
7-52, 1308.S.29 ; BOA., MF.ALY, 7-185, 1308.C.25 ; BOA., MF.ALY, 7-189,
1308.C.29 ; BOA., MF.ALY, 37-24, 1331.R.4 ; BOA., MF.ALY, 7-60, 1308.Ra.4
BOA., MF.ALY, 35-39, 1331.S.13 ; BOA., MF.ALY, 140-41, 1338.S.8 ; BOA.,
MF.ALY, 7-5, 1308.S.3 ; BOA., MF.ALY, 2-18, 1301.S.28 ; BOA., MF.ALY, 2-98,
1301.Z.29 ; BOA., MF.ALY, 34-44, 1331.M16 ; BOA., MF.ALY, 2-18, 1299.Za.10
; BOA., MF.ALY, 33-15, 1330.Z.6 ; BOA., MF.ALY, 5-123, 1307.R.11 ; BOA.,
MF.ALY, 5-122, 1307.R.11 ; BOA., MF.ALY, 5-130, 1307.R.17 ; BOA., MF.ALY,
5-54, 1307.M.21 ; BOA., MF.ALY, 2-79, 1301.L.29 ; BOA., MF.ALY, 4-146,
1306.N.6 ; BOA., MF.ALY, 4-98, 1306.Ca.1 ; BOA., MF.ALY, 7-57, 1308.Ra.2 ;
BOA., MF.ALY, 105-70, 1335.S.23 ; BOA., MF.ALY,3-90, 1305.M.9 ; BOA.,
MF.ALY, 52-13, 1332.M.3 ; BOA., MF.ALY, 2-88, 1301.Z.4 ; BOA., MF.ALY,
140-1, 1338.S.1 ;BOA., MF.ALY, 140-74, 1338.S.11 ; BOA., MF.ALY, 53-57,
1332.M.17 ; BOA., MF.ALY, 53-126, 1332.M.24 ; BOA., MF.ALY, 33-8, 1330.Z.4
; BOA.,MF.ALY, 33-40, 1330.Z.21 ; BOA.,MF.ALY,34-29,1331.M.9 ; BOA.,
MF.ALY, 3-44, 1304.Ra.16 ; BOA., MF.ALY, 3-94, 1305.M.25 ; BOA., MF.ALY,
3-33, 1304.M.20 ; BOA., MF.ALY, 9-83, 1316.L.9 ; BOA., MF.ALY, 9-30,
1314.Ş.6 ; BOA., MF.ALY, 151-17, 1339.M.5
MF.HTF.(Maarif Nezareti Heyet-i Teftişiye)
BOA.,MF.HTF, 10-97,1341.S.11 ; BOA., MF.HTF, 10-40, 1339.Z.3 ; BOA.,
MF.HTF, 9-86, 1339.C.7 ; BOA.,MF.HTF, 6-143, 1337.R.6 ; BOA., MF.HTF, 10-
113, 1341.Ra.1 ; BOA., MF.HTF, 9-75, 1339.Ca.7 ; BOA., MF.HTF, 8-73,
1338.Ra.18 ; BOA., MF.HTF, 9-7, 1338.Za.24 ; BOA., MF.HTF, 8-40, 1338.S.2 ;
BOA., MF.HTF, 9-58, 1339.Ra.15 ; BOA.,MF.HTF, 3-75, 1334.R.5 ; BOA.,
MF.HTF, 3-80, 1334.R.14 ; BOA., MF.HTF, 6-47, 1337.M.1 ; BOA., MF.HTF, 8-
113, 1338.Ş.2 ;BOA, MF.HTF, 8-115, 1338.Ş.16 ; BOA., MF.HTF, 8-96,
1338.Ca.29 ; BOA., MF.HTF, 8-78, 1338.Ra.28 ; BOA., MF.HTF, 8-57, 1338.S.19
504
;BOA., MF.HTF, 10-120, 1341.Ra.10 ;BOA., MF.HTF, 9-43, 1339.S.11 ; BOA.,
MF.HTF, 9-93, 1339.C.27 ; BOA., MF.HTF, 8-107, 1338.B.10 ;BOA., MF.HTF 5-
42, 1336.M.15 ; BOA., MF.HTF, 3-149, 1334.N.9 ; BOA., MF.HTF, 1-79, 1332.B.5
; BOA., MF.HTF., 1-2, 1308.L.21 ; BOA., MF.HTF, 1-75, 1332.M.7 ; BOA.,
MF.HTF, 10-66, 1340.N.4 ; BOA., MF.HTF, 6-39, 1336.Z.25 BOA., MF.HTF, 6-
114, 1337.Ra.4 ; BOA., MF.HTF, 7-2, 1337.R.17 ; BOA., MF.HTF,7-2,1337.R.17 ;
BOA., MF.HTF, 9-12,1338 ; BOA., MF.HTF, 5-131, 1336.C.22 ; BOA., MF.HTF,
5-9, 1335.L.11 ; BOA., MF.HTF, 356-59, 1314.Z.24 ; BOA., MF.HTF, 5-131,
1336.C.22 ; BOA. MF.HTF, 5-85, 1336.Ca.17
MF.İST.(Maarif Nezareti İstatistik Kalemi)
BOA., MF.İST, 2-66, 1319.C.27 ; BOA., MF.İST, 1-133, 1315.Ş.14 ; BOA.MF.İST,
9-1 ; BOA., MF.İST, 3-41, 1322.İ.16
BOA., MF.İST, 3-65, 1322.L.18 ; BOA., MF.İST, 5-67, 1325.B.1
BOA.,MF.İST., 10-12, 1328.L.9 ; BOA., MF.İST, 9-39 ;BOA.MF.38-26, 1331.R.15
MV. (Meclis-i Vükela
BOA., MV, 256-97, 1340.Z.6 ; BOA., MV, 201-11, 1334.CA.17 ; BOA., MV, 203-
119, 1335.M.4 ; BOA., MV, 241-16, 1333.Ş.21
ŞD.(Şura-yı Devlet)
BOA., ŞD, 220-5, 1323.M.15 ; BOA., ŞD, 233-10, 1338.R.14
BOA., ŞD, 207-23, 1291.C.7 ; BOA., ŞD, 232-28, 1337.C.28
BOA., ŞD, 229-3, 1330.Z.1 ; BOA., ŞD, 230-7, 1332.C.8
BOA., ŞD, 205-32, 1289.M.13 ; BOA., ŞD, 207-23, 1291.C.7
BOA., ŞD, 232-8, 1335.N.10 ; BOA., ŞD, 207-23, 1291.C.7
BOA., ŞD., 207-36, 1292.Za.26 ; BOA., ŞD, 232-8, 1335.N.10
BOA., ŞD, 215-25, 1316.R.23 ; BOA.,ŞD, 216-13, 1317.12.17
BOA., ŞD, 229-4, 1330.Za.26 ; BOA., ŞD, 211-16, 1308.L.14
BOA., ŞD, 211, 32, 1309. Ra. 23 ; BOA., ŞD, 231,9, 1333.B.30
BOA., ŞD.MLK, 208-40, 1297.Za.2 ; 208-40, 1297..Za.26
BOA., ŞD, MLK.MRF, 232-26, 1337.C.2 ; 234-42, 1337.Z.29
BOA., ŞD.TNZ, 227-31, 1330.R.25; BOA., ŞD.MLK, 208-40, 1297.Za.26
TFR.I.KV.(Teftişat-ı Rumeli Kosova Evrakı)
505
BOA., TFR.I.KV, 69-6883, 1322.6.8
Y.A.RES.(Yıldız Sadaret Resmi Maruzat)
BOA., Y.A.RES, 15-17,1299.5.2
Y.MTV. (Yıldız Mütenevvi Maruzat)
BOA., Y.MTV,223-47, 1319.Ş.14 ; 253-34, 1321.N.4
226-13, 1319.Za.3 ; 234-142, 1320.C.21
Y.PRK.AZJ. (Yıldız Perakende Evrakı Arzuhal ve Jurnaller)
BOA.,Y.PRK.AZJ, 25-71, 1310
Y.PRK.MF.(Yıldız Perakende Evrakı Maarif Nezareti Maruzatı)
BOA., Y.PRK.MF, 5-30, 1325.Z.0
2.Defterler
Yer Defter No
BOA Kavanin ve Nizamat Defteri 14
BOA Kavanin ve Nizamat Defterleri 22-24,
BOA Kavanin ve Nizamat Defteri 26-24
BOA. Kavanin ve Nizamat Defteri 22
BOA. Kavanin ve Nizamat Defteri 28
BOA. Kavanin ve Nizamat Defteri 31-29
BOA. Nezaret Gelen Giden Defteri 390
BOA. Nezaret Gelen Giden Defteri 395
506
3. Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi
Yer Fon Yer Fon
30.18. 7.31.20 30.10. 143.23.3
30.18.1.1. 2.36.14 30.20. 01.01. 014.35.16
30.11.1.1. 2.2. 30.10. 143.23.5
30.18.1.1. 1.7.8. 30.18.1.1.1. 15.3.
30.18.1.1. 2.26.3. 30.11.1.1. 2.7.
30.18.1.1. 5.20.11. 30.18.01.02. 12.43.3.
30.10. 142.19.1. 30.10. 6.31.2
30.10. 57.381.5.
B.Kitaplar
Adıvar, A.Adnan, Osmanlı Türklerinde İlim, Remzi Kitabevi, İstanbul, 1991.
Akdağ, Mustafa, Celâlî İsyanları, (1550-1603), Ankara Üniversitesi Yayınları,
Ankara, 1963.
Akyüz, Yahya, Türk Eğitim Tarihi, İstanbul Kültür Üniversitesi Yayınları, İstanbul,
1997.
Alkan, Mehmet Ö., Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Modernleşme Sürecinde Eğitim
İstatistikleri (1839-1924), T.C. Başbakanlık Devlet İstatistik Enstitüsü, Ankara,
2000.
Altunya, Niyazi, Türkiye’de Öğretmen Yetiştirme Deneyimi (1848-2008), İstanbul,
2008.
Antel Sadrettin Celâl , Maarifimiz ve Meseleleri, Remzi Kitabevi, İstanbul, 1939.
507
Arslan, Ali, Darülfünun’dan Üniversiteye, Kitabevi, İstanbul, 1995.
Arslanoğlu, İbrahim, Kastamonu Öğretmen Okulları (1884-1977), MEB., İstanbul,
1998.
Atuf, Nafi, Türkiye Maarif Tarihi Hakkında Bir Deneme, Muallim Ahmet Halit
Kitaphanesi, 1930.
Baltacı, Cahit, XV. ve XVI. Asırlarda Osmanlı Medreseleri, İrfan Matbaası, İstanbul,
1976.
Barthold W., İslam Medeniyeti Tarihi, Çev. Fuad Köprülü, TTK, Ankara, 1973.
Başar, Hüseyin, Eğitim Denetçisi, Pegema Yay., İstanbul, 2000.
Başer, Nurettin ve Diğerleri, Türkiye’de Öğretmen Yetiştirme (1848-1995), MEB,
Ankara, 1995.
Başbakanlık Devlet Arşivileri Genel Müdürlüğü, Osmanlı Belgelerinde Bosna
Hersek, Haz. H.Yıldırım Ağanoğlu vd., Başbakanlık Osmanlı Arşivi Yay., İstanbul,
2009.
Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, Osmanlı Arşiv Belgelerinde Yemen,
İstanbul, 2008.
_____________, Osmanlı Arşiv Belgelerinde Arnavutluk, İstanbul, 2008.
Bilge, Mustafa, İlk Osmanlı Medreseleri, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi
Yayınları, İstanbul, 1984.
Bilge,Nalan, Beden Eğitimi Öğretmenlerinin Yetiştirilmesi, Kültür Bakanlığı Yay.,
Ankara, 1989.
508
Binbaşıoğlu, Cavit, Eğitim Yöneticiliği, Binbaşıoğlu Yayınevi, Ankara, 1988.
Büyükkarcı, Süleyman, İstanbul Rum Okulları, Mikro Yay., Ankara, 2002.
Cevad, Ahmet, Lisan-ı Osmani, Sarf ve Nahv, Orhaniye Matbaası, İstanbul, 1332.
Cevad, Mahmut, Maarif-i Umumiye Nezareti Tarihçe Teşkilat ve İcraatı, Matbaa-i
Amire, İstanbul, 1338.
Cevdet, Ahmet, Tezakir, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 1953.
___________, Ma’ruzat, Çağrı Yay., Haz. Yusuf Hallaçoğlu, İstanbul, 1980
Çelebi, Kâtip, Mizan’ül Hak fi İhtiyari’l Ehak, Matbaa-i Ebuzziya, İstanbul, 1306.
Darülmuallimin-i İbtidailere Mahsus Müfredat Programı, Maarif-i Umumiye
Nezareti Telif ve Tercüme Dairesi, Matbaa-i Âmire, İstanbul, 1331.
Demirtaş Hasan, Güneş, Hasan, Eğitim Yönetimi ve Denetimi Sözlüğü, Anı Yay.
Ankara, 2002.
Develioğlu, Ferit Develioğlu, Osmanlıca-Türkçe Lügat, Aydın Kitabevi, Ankara,
2003.
Duman, Tayip, Türkiye’de Ortaöğretime Öğretmen Yetiştirme, MEB, İstanbul,1991.
Engelhardt, Tanzimat, Çev. Ali Reşad, Kaknüs Yay., İstanbul, 1999.
Eraslan, Cezmi, II. Abdülhami ve İslâm Birliği-Osmanlı Devleti’nin İslâm Siyaseti
1856-1908, Ötüken Yayınları, İstanbul, 1992.
509
Ergin, Osman, Türkiye Maarif Tarihi, cilt 1-2.
__________, Türkiye Maarif Tarihi, cilt, 3-4.
Ergün, Mustafa, II. Meşrutiyet Devrinde Eğitim Hareketleri, (1908-1914), Ocak
Yay., Ankara, 1996.
Fatma Âliye Hanım, Ahmet Cevdet Paşa ve Zamanı, Haz.Metin Hasırcı, Pınar Yay.,
İstanbul, 1994.
Gövsa, İbrahim Alaaddin, Çanakkale İzleri, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek
Kurumu, Ankara, 1989.
Gürsel, Musa, Okul Yönetimi, Özarı Ofset, Konya, 1994.
Ilgar, Lütfü , Eğitim Yönetimi, Okul Yönetimi, Sınıf Yönetimi, Beta Yay., İstanbul,
2005.
İpşirli, Mehmet, “Ottoman State Organization”, History of The Otoman State,
Society and Civilisation, Editör: Ekmelettin İhsanoğlu, Vol.1, İstanbul, 2001.
İhsan, Darülmualliminlerde Ziraat Dersleri, Matbaa-i Âmire, İstanbul, 1332.
İnalcık, Halil, The Ottoman Empire The Classical Age 1300-1600, The Trinity Press,
London, 1973.
İzgi, Cevat , Osmanlı Medreselerinde İlim, Riyazi İlimler I, İz Yay., İstanbul, 1997.
_________, Osmanlı Medreselerinde İlim, TabîÎ İlimler II, İz Yay., İstanbul, 1997.
Karal, Enver Ziya, Osmanlı Tarihi, IV. Cilt, TTK, Ankara, 1945.
510
Kaya, Yahya Kemal, Eğitim Yönetimi-Kuram ve Türkiye’de Uygulama, Bilim
Yayıncılık, Ankara, 1999.
Kaynar, Reşat, Mustafa Reşit Paşa ve Tanzimat, TTK, Ankara, 1985.
Koçer, Hasan Ali, Türkiye’de Öğretmen Yetiştirme Problemi (1848-1967),
Yargıçoğlu Matbaası, Ankara, 1960.
Kodaman Bayram, Abdülhamid Devri Eğitim Sistemi, TTK, Ankara, 1991.
Köprülü, Fuat, Bizans Müesseselerinin Osmanlı Müesseselerine Tesiri, Ötüken
Neşriyat, İstanbul, 1981.
Kütükoğlu, Mübahat S., XX.Asra Erişen İstanbul Medreseleri, Türk Tarih Kurumu,
Ankara, 2000.
Maarif-i Umumiye Nezareti, 1329-1330 Senesine Mahsus Maarif-i Umumiye
İhsaiyyat Mecmuası, 1336.
Mutlu, Şamil, Osmanlı Devleti’nde Misyoner Okulları, Gökkubbe Yay., İstanbul,
2005.
Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, MEB, İstanbul, 1993.
Öztuna, Yılmaz, II. Abdülhamit Zamanı ve Şahsiyeti, Kubbealtı Yay, İstanbul, 2008.
Öztürk, Cemil, Türkiye’de Dünden Bugüne Öğretmen Yetiştiren Kurumlar, Marmara
Üniversitesi Eğitim Fakültesi Yay., İstanbul, 1998.
____________, Atatürk Devri Öğretmen Yetiştirme Politikası, Türk Tarih Kurumu,
Ankara, 1996.
511
Parlatır, İsmail, Osmanlı Türkçesi Sözlüğü, Yargı Yay.,Ankara, 2006.
Sakaoğlu, Necdet, Osmanlı’dan Günümüze Eğitim Tarihi, İstanbul Bilgi Üniversitesi
Yay., İstanbul, 2003.
Su, Kamil, Türk Eğitiminde Teftişin Yeri ve Önemi, Milli Eğitim Basımevi,
İstanbul, 1974.
Şeref, Abdurrahman , Tarih-i Devlet-i Osmaniye, Karabet Matbaası, İstanbul, 1315.
Şerif Ahmet , Anadolu’da Tanin, Haz. Mehmet Çetin Börekçi, I. Cilt, TTK, Ankata,
1999.
Taymaz, Haydar, Okul Yönetimi, Pegema Yay., Ankara, 2000.
Taymaz, Haydar , Teftiş-Kavramlar, İlkeler, Yöntemler, Ankara Üniversitesi Eğitim
Bilimleri Fakültesi Yay., Ankara, 1982.
Tekeli İlhan , Selim İlkin, Osmanlı İmparatorluğu’nda Eğitim ve Bilgi Üretim
Sisteminin Oluşumu ve Dönüşümü, TTK, Ankara, 1993.
Türk Dil Kurumu Türkçe Sözlük, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 1998.
Unan, Faik S., Coğrafya-ı Tabii ve İktisadi, Kanaat Matbaası, İstanbul, 1333.
Uzunçarşılı, İsmail Hakkı, Osmanlı Devleti’nin İlmiye Teşkilatı, TTK., Ankara,
1988.
Vilayet Maarif Müfettişlerinin Vezaifine Dair Talimatname Matbaai Amire-İstanbul
-1330.
Yılmaz, Durmuş, Osmanlı’nın Son Yüzyılı-Cumhuriyete Giden Yol, Alagöz Yay.
Konya, 2000.
512
Yılmaz, Durmuş, Osmanlı’nın Son Yüzyılı-Cumhuriyete Giden Yol, Çizgi Kitabevi,
Konya, 2001.
Yücel, Hasan Ali, Türkiye’de Orta Öğretim, Kültür Bakanlığı Yay., Ankara, 1994.
C. Süreli ve Resmi Yayınlar
(Maarif Salnameleri, Gazete, Düstur, Zabıt Cerideleri ve Makaleler)
Akyüz, Yahya, “Darülmuallimin’in İlk Nizamnamesi (1851), Önemi ve Ahmet
Cevdet Paşa”, Milli Eğitim Dergisi, sayı: 95, Mart, 1990.
___________, “İlköğretim Yenileşme tarihinde Bir Adım”, OTAM (Ankara
Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi), sayı:5,
Ankara, 1994.
Arseven, Celal Esat , “Sıbyan Mektepleri ile Modern Mektep Arasında”, Bir Eğitim
Tasavvuru Olarak Mahalle/Sıbyan Mektepleri, Haz. İsmail Kara-Ali Birinci, Dergâh
Yay.,İstanbul, 2005.
Bozkurt, Nebi “Medrese” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C.28, Ankara,
2003.
Düstur I.Tertip, II. Cilt, Matbaa-i Amire, İstanbul, 1289.
_______, Tertib-i Sâni, cilt: 2, 1325-1326, Matbaa-i Osmaniye, İstanbul, 1330.
_______, 2.Tertib, cilt:6, 1 Teşrinisani 1329-31 Teşrin-i evvel Matbaa-i Amire,
İstanbul, 1334.
513
Ergün Mustafa, “Emrullah Efendi Hayatı-Görüşleri-Çalışmaları”, Ankara
Üniversitesi Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi Dergisi, clt XXX. Sayı 1-2, 1979-1982,
s.7-36.
Ersoy, Mehmed Akif, “Mektebin Mevkii, Ebniyesi, Tarihçesi”, Halkalı Ziraat Mektebi Alisi Mecmuası, Sayı 1 Nisan 1333 (1917), s.2-8. Eşme, İsa, “Öğretmen Yetiştirmede 130 Yıllık Bir Sürecin Öyküsü: Yüksek Öğretmen Okulları”, Milli Eğitim, Sayı: 160, Güz 2003, ss.154-165 Eyice, Semavi, “Mescid” İslam Ansiklopedisi, 8.cilt, MEB, İstanbul, 1979, 1-118
İnalcık, Halil, “Sened-i İttifak ve Gülhane Hatt-ı Hümayunu’nda Batı’nın Etkisi”,
Belleten, clt: XXVIII, sayı: 112, Ekim 1964.
İpşirli, Mehmet, “Medrese-Osmanlı Dönemi” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm
Ansiklopedisi, C.28, İstanbul, 1993.
Karal, Enver Ziya, “Tanzimat’tan Evvel Garplılaşma Hareketleri”, Tanzimat I, MEB,
İstanbul, 1999.
Konrapa, Zekai, “İstanbul Öğretmen Okulları I”, Tedrisat Mecmuası, Mart 1951.
____________, “İstanbul Öğretmen Okulları II”, Tedrisat Mecmuası, Nisan 1951.
____________, “İstanbul Öğretmen Okulları III”, Tedrisat Mecmuası, Mayıs 1951.
____________, “İstanbul Darülmualliminin Yüz Yılı”, Yeni Bilgi, Sayı 10, 1948.
Maarif Salnamesi (M.S.), 1316 Senesi, Matbaa-i Amire, 1316, İstanbul ; 1317 ; 1318
; 1319 ; 1321.
Maarifi Umumiye Nezareti Darülmuallimat Talimatnamesi, İstanbul, Matbaa-i
Amire 1328.
514
Maarif-i Umumiye Nezareti, 1329-1330 Senesine Mahsus Maarif-i Umumiye
İhsaiyyat Mecmuası, 1336.
Öymen Münir Raşid, “Muallim Mektepleri ve Terbiye Hareketleri”, Yeni Bilgi, Sayı
10, 1948.
Rasim, Ahmet, “Mektep ve Falaka”, Bir Eğitim Tasavvuru Olarak Mahalle/Sıbyan
Mektepleri, Haz. İsmail Kara-Ali Birinci, Dergâh Yay., İstanbul, 2005.
Seyfettin, Ömer, “Falaka”, Bir Eğitim Tasavvuru Olarak Mahalle/Sıbyan Mektepleri,
Haz. İsmail Kara-Ali Birinci, Dergâh Yay., İstanbul, 2005.
Sirer, Reşat Şemseddin, “100 Yıl Sonra Muallim Mekteplerinden Eğitim Enstitüsüne
Geçişin Mucip Sebepleri”, Yeni Bilgi, Sayı 10, 1948.
Takvim-i Vekayi, 24 Teşrin-i evvel 1329 ; 15 Mart 1330.
Taymaz, Haydar, “Müfettiş Nitelikleri ve Yetiştirilmesi”, Ankara Üniversitesi Eğitim
Bilimleri Fakültesi Dergisi, clt:9, sayı:1; 1976.
___________, “Ders Denetimi”, Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi
Dergisi, cilt:17, sayı:1 , ss,9-19 Ankara, 1984.
TBMM Zabıt Ceridesi, clt:14, TBMM Matbaası, Ankara, 1958.
___________, clt 7, TBMM Matbaası, Ankara, 1944.
___________, clt:16, TBMM Matbaası, Ankara, 1958.
___________, clt:5, TBMM Matbaası, Ankara, 1981.
515
Tural, Erkan, “II. Meşrutiyet Döneminde Maarif-i Umumiye Nezaretinde Bürokratik
Reform”, OTAM Dergisi, sayı:22, ss.197-206, Ankara, 2009.
Unat, Faik Reşit, “Türkiye’de Öğretmen Okullarının Kuruluşuna Toplu Bir Bakış”,
Yurt İçinde ve Dışında Eğitim Hareketleri, Sayı:3, 1955.
__________, “Türkiye’de Öğretmen Okullarının Kuruluşuna Toplu Bir Bakış”, Yurt
İçinde ve Dışında Eğitim Hareketleri, Sayı:4, 1955.
Uşaklıgil, Halit Ziya, “Yeni Usul Mektep”, Bir Eğitim Tasavvuru Olarak
Mahalle/Sıbyan Mektepleri, Haz. İsmail Kara-Ali Birinci, Dergâh Yay., İstanbul,
2005.
Ünver, Süheyl, “Osmanlı Hükümdarlarının Hususi Kütüphaneleri Hakkında”, IV.
Türk Tarih Kongresi, TTK., Ankara, 1952.
Hıfzı Veldet Velidetoğlu, “Kanunlaştırma Hareketleri ve Tanzimat”, Tanzimat I,
MEB, İstanbul, 1999.
Yılmaz, Durmuş, “Konya’nın Sosyal, Kültürel ve Ekonomik Durumu”, Yeni İpek
Yolu Konya Kitabı VIII Özel Sayı, Konya, Aralık, 2005.
Yolalıcı, M.Emin, “Türk Tarihinin Kaynaklarına Genel Bir Bakış”, Uluslar arası
Sosyal Araştırmalar Dergisi, Bahar, 2008.
D.Tezler
Arıcı, Hayrettin, XIX. Yüzyılda Trabzon Vilayeti’nde Eğitim, Basılmamış Yüksek
Lisans Tezi, Atatürk Üniversitesi, Erzurum, 2006.
516
Batır, Betül, İkinci Meşrutiyet’ten Tevhid-i Tedrisat’a Türkiye’de İlköğretim (1908-
1924), İstanbul Üniversitesi A.İ.İ.T. Enstitüsü, (Basılmamış Doktora Tezi), İstanbul,
2007.
Çıpan, İsmail, Konya Kız Öğretmen Okulu, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler
Enstitüsü, (Yayınlanmamış Doktora Tezi), Konya, 1998.
Hadzi, Husen, 19. Yüzyılda Osmanlı Devleti’nin Bosna Eyaletindeki Bilim Adamları
ve Eserleri, Erciyes Üniversitesi (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Kayseri,
2007.
Kamer, Selman Tunay , Kastamonu Eğitim Fakültesi Tarihi (1956-1992), Gazi
Üniversitesi, (Yayınlanmamış Yükseklisans Tezi), Ankara, 2008.
Kına, Mehmet, Tanzimat Döneminde Eğitimde Çağdaşlaşma Hamlesi ve Öğretmen
Yetiştirme Sistemi, Osmangazi Üniversitesi, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi,
Eskişehir, 2006.
517