TAYLORZM VE PYASA BALAMINDA KAPTALST

YNETM TEKNKLERNN EVRENSELL VE

NESNELL

Hasan Engin ENER

zet:Bu makalede ynetim tekniklerinin evrensel olup olmad kapitalist aralarn sosyalist amalar iin kullanlp kullanlamayaca zerinden tartlacaktr. Kapitalist aralar mikro dzeyde Taylorizm ve makro dzeyde piyasadr. V.I. Lenine atfla Taylorizmin Sovyetler Birliinde kullanlmasnn nasl merulatrd, piyasa sosyalistlerine atfla da piyasann sosyalizm amac iin nasl merulatrld tartlacaktr. Makaleye gre Taylorizm ve piyasa her ne kadar farkl bir ama iin kullanlabilir olsalar da ne evrenseldirler ne de nesnel. Farkl bir amala kullanmak iin ncelikle aralarn niteliinin deitirilmesi ve amaca uygun hale getirilmesi gerekmektedir. Kald ki bu noktada da bile sorunsuz bir uygulama sz konusu deildir.Anahtar Szckler: Sovyet Taylorizmi, Piyasa Sosyalizmi, zynetim, Ynetim Teknikleri, Evrensellik.

Summary: In this article, the universality of management techniques will be debated in the context of capitalist means to be used for socialist ends. By capitalist tools the article means Taylorism at the micro-level, and market at the macro-level. It will be debated how the Soviet Unions use of Taylorism is legitimated with reference to V.I. Lenin and how socialist use of markets is legitimated with reference to market socialists. According to this article, neither Taylorism nor market is universal and objective although they have been used for different aims. In order to use these tools for a different aim, primarily the quality of these tools must be changed and adjusted to the aim concerned. Moreover, even at this point, their implementation would still be problematic.Key Words: Soviet Taylorism, Market Socialism, Self-Management, Management Techniques, Universalism.

Bu makalede tartlacak en temel sorun, (ynetim) tekniklerinin ya da

aralarnn ideolojiden bak olup olamayacaklardr. Eer teknikleri

ideolojik olarak konumlandrrsak, farkl amalarla ayn aralarn

kullanlabilir olup olmadklarn da tartmaya eklememiz gerekir. Pratik,

kapitalist bir ynetim teknii olan Taylorizmin sosyalizm tarafndan

kullanldn Lenin rneinde gstermitir. Bu durumda ya tekniin

ideolojik nitelii nermesinden vazgemek gerekecektir ya da kullanlan

tekniin ya da aracn farkl amalarla kullanlmasnn nasl

merulatrldn gstermek gerekecektir. Bu makalede ikinci yol

savunulmutur.

Kapitalist sistemin en temel unsurlarndan biri olan piyasann sosyalizm

tarafndan bir ara olarak kullanlmas ikinci bir tartma boyutu olarak

karmza kmaktadr. Piyasa bir yandan smr ve eitsiz gelimeyi

yaratrken, sosyalizm -geici de olsa- bu araca nasl izin vermektedir?

Belirtmek gerekir ki buradaki tartma kapitalizm ile sosyalizm balamnda

yaplacak olsa da, sosyalizmden anlalmas gereken proletarya

diktatrl ve/ya komnizmin ilk evresidir. Geici olduu iddia edilen bu

dnemde sosyalist devlet, kapitalizmin aralarn (Taylorizm ve piyasa)

komnizm amacyla kullanmaktadr. Dolaysyla bu makalede zlmek

istenen temel sorunsala geri dnlecek olursa: Aralar, farkl amalar ile

kullanldklarnda nasl bir dnme uramaktadrlar ki rnein

sosyalizm/komnizm amacyla kapitalist teknikler bir araya gelmektedir?

Bu sorunun bir adm tesi ise u ekildedir: Kapitalist teknikler/yntemler

sosyalist aralar iin kullanlabilir ise, kapitalist tekniklerin/yntemlerin

evrensel ve nesnel olduklar savunulabilir mi? Bu tartma aslnda

iletmecilik ilkelerinin hem kamu hem de zel sektr iin geerli

olabileceini savunan grn makro lekte tartlmas olarak da

grlebilir. Tartlan balam kamu ve zel sektr deil daha geni bir

ekilde kapitalizm ve sosyalizmdir.

Reel Sosyalizm

Sosyalizm tartmalarnda SSCB (Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birlii)

deneyimi, sosyalizm kavramnn yanna reel sfatn alr. Bu kavramla

anlatlmak istenen hem gerek sosyalizm koullarnn olumad hem de

gei aamasna yaplan vurgudur.

Lenin (2003: 96-105) kapitalizmden komnizme siyasal bir gei dnemi

yani Proletarya Diktatrl dnemi olmakszn gemenin mmkn

olmadn aka belirtir. Devletin olmad yerde zgrln de

olmadn ne sren Lenin, bu dnemin zgrlkler dnemi olmadnn

altn izer. yle ki komnizmin tek bir evresi olmadn, aslnda hem bir

ilk/alt evreden hem de bir st evreden sz edilmesi gerektiini belirten

Len in , k o m n izmin i lk ev r es in d e ad ale t v e e i t l i in

gerekletirilemeyeceini ilave eder. Ancak bu dnemin nemli bir yan

retim aralar mlkiyetinin toplumsallamasdr. Bu dnemde almayan

yemez, ve eit nicelikte emee eit nicelikte rn gibi sosyalist ilkelerin

gerekleeceini ortaya koyar. Herkesten yeteneklerine gre, herkese

gereksinimlerine gre ilkesinin gerekleecei evre (Lenin: 2003: 105,

106) ancak ve ancak komnizmin st evresidir. te bu nedenle reel

sosyalizm dneminin komnizmin st evresi olmadnn altnn izilmesi

gerekir. te bu noktada kapitalist ynetim tekniklerinin kullanm

proletarya devriminde ve/ya komnizmin ilk evresinde merular nk

bu evrede kapitalizmin kalntlar zerine bir ina sz konusudur ki bu

kalntlar arasnda en nemlileri burjuva hukuku ve burjuva devleti yer alr:

Bundan u sonu kar ki, komnist rejimde, belirli bir zaman boyunca,

yalnzca burjuva hukuku deil, burjuva devleti de srer ama burjuvasz

burjuva devlet! (Lenin: 2003: 109). Bu balam, Taylorizmin Leninist

uygulamasna anlam kazandrr: Taylorsuz Taylorizm!

Piyasa ve zynetim

Eagleton sosyalizmin neden kapitalist tekniklere ihtiya duyduunu

aklarken Marxa atfta bulunmaktadr: Marx hibir zaman sosyalizmin

yoksulluk koullarnda gerekleebileceine inanmamtr (2011: 31).

Ancak sosyalizmin pratikte iletilen tarihteki biimine baktmzda

sermaye birikimine ihtiya duyulduunu ortaya koyduktan sonra Eagleton

sermaye birikimini salamann en iyi yolunun kr drtsn

kullanmak (2011: 31) olduunu belirtir. Bu durumda brakn kapitalist bir

tekniin kullanmnn meruluk kazanmasn, bizatihi kapitalist bir deer

olan kr meruluk kazanmaktadr. nk piyasa sosyalizmi ile birlikte

krlar topluma gidecek ama retim piyasa anlamnda etkin

olacakt (Desai, 2011: 298). Bir adm daha ileri giderek Eagleton (2011:

39) piyasa sosyalistlerinin Marx yorumuna atfla gei dneminde

piyasalarn bir sre daha devam edecei ayn zamanda piyasalarn

zgrletirici olabilecei gibi smrc de olabilecei ngrsne yer

verir. Tam da bu noktada bir ayrma yaplmas gereklidir. Piyasa,

kapitalizme zg olarak kabul edilmeli midir? Piyasa sosyalistleri bunu

reddeder nk onlara gre piyasa ilikileri olmakszn iktisadi muhasebe

dnlemez (Balckburnden aktaran Eagleton, 2011: 39). yle ki piyasa

sosyalistleri bir ekonomik mekanizma olarak merkezi planlamay hayli

sorunlu grerek yaayabilir (viable) bir sosyalizm iin piyasann

mkemmel bir ara olmasa da elzem olduunu savunurlar. (Schweickart,

1998: 10) O zaman piyasa, kapitalist ve sosyalist olmak zere ikiye

ayrlrken tm olumlu armlar piyasa sosyalizminde buluur: Piyasa

sosyalizmi zel mlkiyeti, sosyal snflar ve smry ortadan kaldrr.

Ayn zamanda iktisadi gc gerek reticilere verir (Eagleton, 2011: 40).

Eer piyasalar kapitalizme zg olarak grlr ise o zaman gei dnemi

ad hoc varsaymn kullanmak gerekecektir: Troki bile yalnzca gei

dneminde planlamayla birlikte piyasann da var olmas n

desteklemitir (Eagleton, 2011: 39). Gei dnemi varsaymna dayanarak

Marx piyasa sosyalisti ilan eden Lawler (1998), Komnizmin aamal

bir ekilde gerekleeceini, bu nedenle piyasann hemen yok

edil(e)meyeceini savunur. Paris Komnn rnek olarak gsteren

Lawler (1998: 44) burada piyasann yok edilmediini, piyasann insan

ihtiyalarna tabi klndn belirtir.

Kapitalizm, retim aralar mlkiyetinin zel ahslarda bulunduu, fiyat

mekanizmas ile iktisadi kararlarn alnd ve kr amac gdlen ekonomik

bir sistemdir. Bu noktada piyasa mekanizmasnn ilemesinin en nemli

koulu serbest piyasadr. Aren (2009:141) kapitalist ekonomi iinde bunun

fiilen olanaksz olduunun ve kapitalist sistemde var olan tek piyasa

biiminin tam rekabet piyasas olmadnn altn izer. Bu balamda

sosyalist ekonominin kapitalizmden temel fark retim aralarnn (retilen

mal ve hizmetlerin deil) toplumsal ya da kamusal mlkiyetidir. Byle bir

sistemde retimi fiyat mekanizmas deil merkezi planlama belirler. retim

aralarnn mlkiyeti ve fiyat mekanizmas dndaki nc temel fark

kr amacdr. deal sosyalist bir sistemde smr olmayacandan

kr da olmayacaktr. Bu temel noktada birbiriyle elien iki sistemin

varl balamnda asl sorunsala geri dn yaplabilir: Kapitalizme zg

bir arac sosyalizm nasl ve ne amala kullanmaktadr?

Boratava gre (2010: 261-262) piyasa ve planlamann bir arada

bulunabilecei model ngrlebilir. Bu modeller erevesinde iletmeler

plan kst ierisinde serbeste karar alabilir ve kr iin retim yapabilirler.

Boratavn (2010: 263-264) kr iin retim yapan bir iletme gz nnde

bulundurulduunda, Yugoslav zynetim usulne uygun den birinci

modele gre mlkiyet topluma, iletmelerin ynetimi ise iilere aittir.

kinci model ise baz Dou Avrupa lkelerindeki ama zellikle

Macaristana denk den ekonomi politikalarn anlatr. Buna gre yine

mlkiyet topluma aittir, ancak bu modelde ynetici kadro merkezden atanr.

Burada kr amal retimin sosyalist ilkelere uygulanmasnda nemli bir

sorunun altn izen Boratava gre;

Karar serbestisi ile donanm bir iletmenin personeli krlara ksmen veya tamamen sahip kyorsa, sz geen kr eleri bireysel gelirlere yansr ve bunlarn iinde emek d gelir paylarnn olumas filen kanlmaz olur Kr, ilk iki modeldeki gibi, bir blm kategorisi olarak iletme personelinin tmne veya bir grubuna intikal etmeye balaynca, sosyalizmin temel ilkelerine yabanc blm ilikilerinden sz etme imkn doar (2010: 266).

Bununla birlikte Boratava (2010: 267) gre ilk modelin sosyalist yn

iletmenin bnyesinde srekli ve sistematik cret/kr elikisini

iermemesi, baka bir ifade ile iletmede alan tm emekilerin

ekonomik karlarnn ortak ynde olmasdr.

Boratava (2010: 263-264) gre kr amal retim yapan bir iletmenin

sosyalist ilkelere aykr olmas ihtimalini azaltmak iin nc, ancak

uygulamada olmayan hipotetik bir model ngrlmelidir. Bu modele gre

mlkiyet yine topluma aittir. Yneticilerin iilerden veya merkezden

atanm kiiler tarafndan oluturulmas ise nemli deildir. Burada nemli

olan, krn, iletmenin baarsnn bir gstergesi, dolaysyla hesabi bir

kategori olmasdr.

Sonu olarak Boratav (2010: 270) meta retiminin sosyalizmle

badamas iin blm ilkelerinin piyasa srelerinden soyutlanmas

gerektiini sylemektedir. Boratavdan hareketle kr ve piyasa gibi

kapitalist unsurlarn nitelii deimedii mddete sosyalist amalar iin

kullanlamayaca sonucuna varabiliriz. Bununla birlikte iki temel nokta n

plana kar: 1. Mlkiyet topluma ait olacak. 2. letmeler kr amal retim

yaptklarnda, retim yapanlar (iiler veya atama ile gelen yneticiler) bu

krdan -dorudan-faydalanmayacaklar; nk, iletme alanlarnn

krdan nemaland bir sistemde kamu mlkiyetinden ziyade grup

mlkiyeti n plana kacaktr.

Bu sonu, aralarn niteliindeki bir deiim ile farkl amalara

uygulanabileceini gsterir. Leninin Taylorizm hakkndaki grlerine ve

uygulamalarna gemeden nce konuyu farkl bir adan ele almak bu

argman desteklemek asndan nemlidir. Sosyalist bir ara olan

zynetim, kapitalizme uygulandnda nitelik deitirmelidir. Zira

zynetim yalnzca ekonomik meta retimi alanyla snrl deildir, btn

insanlarn kendi btn ilerini, dorudan ve btn dzeylerde kendi

ellerine almalarna olanak verecek bir toplumsal yaplama

sistemidir (Cangzbay, 2003: 155). Aktr ki byle bir sistem her alanda

eitliki bir sistemi ngrr. Byle bir eitlik idealinin kapitalist sistemde

var olmad aktr. Kapitalizm uygulamas bu kapsayc nitelii ortadan

kaldrmak zorundadr. Bunu da zynetimi, iyeri rgtlenme tekniine

indirgeyerek yapar. Bylece zynetim, kapitalizm iinde bir iletmenin

orada alanlarn tm veya iiler tarafndan demokratik

ynetimi (Cangzbay, 2003: 155) olarak tanmlanacaktr. Bu tanmlama

hedeflere gre katlmal ynetim, birlikte/ortaklaa ynetim gibi

noktalara gtrr. Oysa hedeflere gre katlmal ynetim, iiler dnda

belirlenmi bir hedefe, iilerin sonradan dhil edilmesi ile

gerekleecektir. Bunun bir adm tesi olan birlikte ynetim veya

ortaklaa ynetimde iilerin, oy mekanizmas araclyla genel

politikalarn belirlenmesine katlm da salanabilmektedir. Bu noktada

alan, altran karsnda ikincil olduu gibi, zel mlkiyet ile

snrlandrlm bir alanda ibirlii (Cangzbay, 2003: 153) esastr. Oysa

sosyalist zynetim bu ikiliin ve snrllklarn ortadan kalkt bir sistemi

ngrr. te bu nedenledir ki kapitalist bir uygulama ancak zynetimin

niteliini deitirerek kendine uyarlayabilir.

Bu tartmann nda sylenebilir ki Taylorizm, kapitalist ekonomik

sistemin bir arac olarak hem amacn hem de niteliini deitirmedike

sosyalist bir ekonomik sistemde uygulanamaz. Leninin Taylorizm

hakkndaki dncesi ve uygulamas bu argman destekleyici bir rnek

olay niteliindedir.

Taylorsuz Taylorizm ya da Lenine Gre Taylorizm

Nasl ki burjuvasz burjuva devleti, komnizmin ilk evresinde

kullanlyorsa, Taylorsuz Taylorizmin de yine bu evrede kullanlmasnn

anlamsz olmad daha nce belirtilmiti. Burada Leninin Taylorizm

hakkndaki grlerini tartmak nem kazanmaktadr.

Leninin Taylorizm ile ilgili grleri iin ncelikle bir durum tespiti

yaplmas gerekmektedir. Leninin 1913 tarihli -a scientific system of

sweating- adl yazsnda bilimsel kavram trnak iinde yazlmak suretiyle

Taylorzime kar eletirel tavr daha yaznn balnda aka yer alr. Bu

ksa yaz batan sona Taylorizmin eletirisi amacyla yazlmtr. Lenin

burada, Avrupa Burjuvazisinin Amerika Birleik Devletlerinden almak

istedii eyin, siyasal zgrlk veya cumhuriyeti rejim deil, iileri

smrme metotlarnn en yenisi olduunu belirtir. Bu en yeni yntemler

arasnda en ok tartlan ve popler olan ise Taylorun bilimsel

yntemidir. Lenin asndan bu yntem bir iinin ayn sre zarfnda kat

daha fazla almasn ngrmektedir. Bu da ncekinden kat daha fazla

alan iinin tm gcnn tketilmesi, onun tm fiziksel enerjisinin her

damlasnn daha fazla alnmas anlamna gelmektedir. Byle bir muameleye

iilerin dayanamayacan ngren Lenin, kapitalizm iindeki isizler

ordusu nedeniyle kapitalizm asndan bunun sorun yaratmayacan

kinayeli bir dille belirtir.

Leninin (1913) kar kt ikinci bir nokta ise bu retkenlik art sonucu

gereksiz igc nedeniyle ilerinden atlanlardr: lk bata iiler cret

art salayacaklardr. Fakat yzlerce ii de kovulacaktr.

1914 tarihli -The Taylor SystemMans Enslavement by the Machine- adl

bir baka yazsnda Lenin, yine eletirel bir slup ile balar. Taylorun

sistemini insann makine tarafndan kleletirilmesi olarak tanmlar.

Taylorun sistemi yine retim maliyetlerinin azaltlmas ve iinin

smrlmesi aralarndan biri olarak grlr ki bu tavr 1913te yazlan ve

yukarda alntlanan yaz ile tutarldr. inin hibir saniyesini dinlenmeye

ayrmadan nasl daha youn bir ekilde alabileceini iinin kollarna

taklan ampul rnei ile aklar. Lenin (1914) nceki yazlarnda yapt

eletirilere bir yenisini daha ekler. Buna gre drt kat artan bir retkenlik

artna karlk iilerin cretinde sadece yar yarya bir art olduunu ve

bunun da ksa bir sre iin geerli olduunu belirtir.

Devinatz (2003) makalesinde Leninin 1914 ylnda da Taylorizme sadece

eletirel yaklamadn, eer sermaye ba koparld ve idaresi iilere

verildii takdirde iiler iin bu tekniin yardmc olabilecei grn ne

srer. Oysa Devinatzn Leninden (1914) verdii referans o kadar net bir

sonuca ulamamza elverili deildir:

Taylor sistemi -balatclarnn bilgisi veya istei olmadan- proletaryann, tm toplumsal retimi ele geirecei ve tm toplumsal emein dzgn datm ve ussallatrlmas amacyla kendi ii komitelerini atayaca zaman hazrlamaktadr. Byk lekli retim, makineler, demiryollar, telefon bunlarn hepsi rgtlenmi iinin alma zamann drtte orannda azaltma konusunda binlerce frsat sunar ve onlar bugn olduklarndan drt kat daha fazla iyi duruma getirir. i sendikalar tarafndan desteklenen bu ii komiteleri, toplumsal emein ussal datmnn bu ilkelerini, sermayenin kleliinden kurtulduklar zaman uygulayabilecektir.

ncelikle burada Lenin, ii komiteleri tarafndan uygulanacak olan

ilkelerin Taylorun ilkeleri olduu konusunda net bir ey sylememektedir.

kincisi Lenine gre byk lekli retim, makineler vs. bunlar zaten

iinin alma zamann azaltmak iin binlerce frsat sunacaktr. Yani

burada zmni olarak Taylorun prensipleri uygulanmasa da bu olanan

mevcut olduu izlenimini vermektedir Lenin. Toplumsal emein ussal

datm ilkeleri Taylorizme dayansn veya dayanmasn, yine de

Devinatza (2003) u noktada katlmak mmkn olabilir. Sermaye

egemenliinden kurtulan ve iiler tarafndan ynetilen toplumsal emek,

ussal ilkeleri takip etmelidir dncesi Leninde 1914 ylnda dahi

mevcuttur. Lenin 1914te deil ancak 1918de bu ussal ilkelerin Taylor

tarafndan nerilenler olduu grne vardn ne srebiliriz. Bu nokta

Leninin Taylorizme eskiden kar iken 1918de neden taraf olduunu

anlamamz salar.

Leninin Taylor sistemine kar eletirilerini zetlersek:

1. iyi drt kat daha fazla altrr.

2. Gereksiz kalan iileri isiz brakr

3. retkenlik art kadar cret art vermek yerine ksa sreli olarak

daha az cret art verir.

4. Sermaye iiyi smrr.

Leninin ynelttii eletiriler nemlidir zira Taylorizmin reel sosyalizmde

uygulanabilmesi iin bu eletirilere zm bulunmas gerekmektedir. yle

grnyor ki zm ikinci ve nc eletirileri iin sz konusudur, nk

isizlik veya cret sorunu sosyalist sistemde sorun olarak

grlmeyebilir. inin sermaye tarafndan smrlmesi de sz konusu

deildir nk artk iiler yine kendileri iin almaktadr. Ancak iinin

daha fazla altrlmas konusunda herhangi bir deiiklik sz konusu

olamaz. Daha fazla altrma 1918 yl metninde emein disipline

edilmesi kavram ile merulatrlr. Artk Lenin (1918a) iinin daha

verimli yani daha fazla altrlmasna kar gzkmemektedir.

Artk Lenin, Taylorun bilimsel sisteminden bahsederken trnak iinde ve

eletirel bir ekilde kullanmamaktadr. Hatta Taylorun sistemindeki

bilimsel ve ilerlemeci olan ne varsa alnmas gerekliliinden bahseder.

Artk emek retkenliinden de eletirel olarak sz etmemektedir. Onun

yerine gereksiz ve hantal hareketlerin giderilmesi, doru alma

yntemleri gibi unsurlardan bahsetmektedir. Lenin (1918a) her ne

pahasna olursa olsun bu alanda bilim ve teknolojideki baarlarn deerli

olanlarnn benimsenmesi gerekliliini aka belirtir. yi olanla olmayan

arasndaki ayrm belirtirken Lenin aslnda Taylor siteminin ikili ynne

dikkat eker. Bu sistemin ilk ve kt olan yn vahi burjuva

smrsnn rafine edilmi hali olmasdr. Dier ve olumlu olan yn ise

byk bilimsel baarlardr. te bu noktada Lenin iyi yn derken teknik

ve bilimsel balam ortaya koymak istemekte ve kt ynnden

bahsederken smrye atfta bulunmaktadr. Buna gre Lenin, Taylor

sisteminin iyi ynn uygulayacaklarn, kt ynnden ise saknacaklarn

ifade etmektedir aslnda.

Lenine (1918a) gre sosyalizmin kurulmas olasl kesinlikle Sovyet

gc ve Sovyet idari rgtlenmesinin kapitalizmin gncel baarlarn

birletirme baarsna baldr. Yani sosyalizmi kurmak iin kapitalizmden

yardm alacaktr. Bunun anlam, bu bilimsel teknii (Taylorizmi) sosyalist

amalar iin kullanmaktan baka bir ey deildir. Nitekim Lenin, Taylor

sisteminin kendi amalarna adapte edilmesi konusunda nettir. Bunu

yaparken kapitalizmden sosyalizme gei dneminin zelliklerini hesaba

katmay ve rekabetin sosyalist rgtlenmesinin temellerini atmay gerekli

grr.

Lenin (1918b) eklemeler ve aklamalarda bulunduu konumasnda

Taylorizme yeniden deinme gerei duyar. Taylorizme ve para-ba i

anlayna yneltilen eletirilere, hatta reddedilmesi gerektii ynndeki

grlere kar gelir. Lenin bu eletirileri yneltenleri proletarya

diktatrln anlamamakla sular: Proletarya diktatrlmz dzenin,

disiplinin, emek retkenliinin, hesap vermenin ve denetimin proleter

Sovyet gc tarafndan kurulmasdr. Lenin sadece Taylorizmden deil

sosyalizm adna getirilen kapitalistlerden de korkulmamas gerektiini

syler nk onlar bizim sahip olmadmz pratik rgtlenme konusunda

bilgi sahibi olduklar iin getirtilmilerdir. Byk alk alan sloganla bitirir

konumasn Lenin: Sermayeyi fethettik, kendi rgtlenme eksikliimizi

(lack of organisation) de fethedeceiz. Ancak o zaman sosyalizmin tam

zaferine ulaabiliriz!

Bailes (1981: 426) Lenine referansla en ileri teknolojinin

benimsenmesini birinci dnya sava deneyimine balar. Lenine gre

savan rettii ey en yksek teknolojiye sahip olma gerekliliidir:

Makineler olmadan, disiplin olmadan modern toplumda yaamak

imknszdr. En yksek teknolojide ustalamanz gereklidir aksi takdirde

ezilirsiniz. (Aktaran, Bailes, 1981: 427) te bu nedenle Lenin Amerikan

sanayi mallarna (lokomotif, otomobil vs.) dier lkelerden daha fazla

ihtiyalar olduunu belirtir. Nitekim Bailese gre Leninin Taylorizmi

artk olumlamasnn yannda Amerikal kapitalistler iin para demeye hazr

olmasnn arkasnda yatan neden de budur. Burada yine Bailesten (1981:

428, 429) ilgin bir anekdot olarak u belirtilebilir: Devrimden sonra

Sovyetler, Alman modelini destekleyen ar dneminden daha fazla

Amerikan teknolojisine ve uzmanlna para yatrm ve desteklemitir.

Buradan anlalyor ki Lenin iin Taylorizm zelinde kapitalist tekniklerin

kullanlmas ve bizatihi kapitalistlerin sosyalizm amacyla kullanlmas,

sosyalizmin kurulmas iin sadece bir gereklilik deil zorunluluktur da.

Kapitalizmin bilgisi ve teknii ile sosyalizmi kurmak istemektedir Lenin.

Devinatz (2003: 516) Leninin bunun bir geri adm olduunu kabul ettiini

ancak geici olduuna da vurgu yaptn sylemektedir. Devlet

kapitalizminin sosyalizme ulama ynnde geici olduunun altn izen

Devinatz (2003: 519) kapitalist unsurlar ieren Yeni Ekonomik Programn

da Taylorizm gibi bu geici politikalardan biri olarak grr.

Taylorizm ve Reel Sosyalizm

En gncel kapitalis t tekniklerin, sosyalis t s is tem ieris inde

kullanlabilmesinin mmkn olmas fikrinin arkasnda Boleviklerin

syledii u dnce vardr: Sovyet giriimleri biimsel olarak kapitalist

firmalara benzerdir, onlar temelde ayndr (Atta, 1986: 327). Attaya gre

Taylorizm sadece iiler zerinden retimin artrlmas ile ilgili teknikler

btn olsayd, bu gr doru olabilirdi. Ancak Taylor kendi sistemini

btn kapitalist firmalarn yeniden organizasyonu iin bir yntem olarak

alglamtr (Atta, 1986: 327). Dolaysyla Attaya gre Sovyetler

Birliinde btn rgtler sistemi kapitalist mantk ierisinde yeniden

dzenlenmeden Taylorizmin gerek anlamda uygulanmas mmkn

olamaz.

Sovyetler Birliinde Taylorismle ilgili iki kart kutup bulunmaktayd

(Sochor, 1981): deologlar (Kezhentsev) ve pragmatikler (Gastev).

Pragmatiklerin temel dayanak noktas Leninin Development and

Capitalismde aka belirttii gibi kapitalizmin, komnizme geite olumlu

karlanaca idi. Bir baka ifadeyle, kapitalist teknikler, kapitalizmin

almas iin kullanlacakt. O zaman iki temel soru gndeme gelir: 1.

Sovyet Taylorizmindeki Marksist girdi nedir? 2. Sovyet Taylorizmini

biricik klan nedir? Leninizm ve Taylorizm arasndaki fark ortaya

konarken, Taylorizmin fabrikaya ynelik bir sistem olduu, bununla

birlikte Leninizmin btn toplumla ilgili olduunun alt izilir. (Sochor,

1981: 248) Dolaysyla Taylorizmi sadece fabrikada brakp, sosyalist

amalar iin kullanlabileceini imler. Burjuvazinin deil, proleteryann

liderliinde bir retim ve toplum sistemi, Taylorizmi Amerikan

uygulamasndan ayrabilecekti. (Sochor, 1981: 252) Taylorizmin kr/

smrc yn ile teknik-bilimsel/retken ynn ayran pragmatikler,

sosyalist kltrn gelitirilmesinde ilkinin atlp sadece teknik-bilimsel/

retkenlik ynne odaklanarak kullanlabileceini dnyordu. (Sochor,

1981: 247, 250)

Taylor benzeri bir uygulama, Sovyetler ierisinde Stakhanov hareketi ile

mevcuttu. Bu hareket temelde teknik yenilik, emek youn alma biimleri

ve para ba crete dayanyordu (Atta, 1986: 331). Ancak bu tarz

hareketler emek asndan sabotaj olarak deerlendirildi. Stakhanovun

planlar yine de uygulanamyordu; onun istedii hzda iiler alamad

gibi para ba sistem ii-ustaba dayanmas sonucunda istendii gibi

ilemiyordu (Atta, 1986: 331). Bireysel rekorlar sz konusu olsa da bu

hibir zaman genel bir baar dzeyinde ulamad, nitekim gerek retimdeki

gerek iilerin yaam artlarndaki dler bu sistemin baarl bir sonu

vermediini gsteriyordu (Atta, 1986: 331-332).

Attann (1986: 332-333) belirttii gibi, Taylorist mantk her eyden nce

isizler ordusuna gvenir. Oysa Sovyetler Birliinde isizlik

yasaklanmtr. Taylorizmde emek disiplini isiz brakma korkusu ile

salanrken, Sovyetler Birliinde ii brakmak kstlanmtr. Dolaysyla

Sovyetler Birliinde yapacak hi i olmamasna karn, iiler ie gelmek

zorundadrlar. Ayrca yapacak i olsa dahi onlarn retkenliini artrmaya

ynelik disiplin mekanizmas yrrle konamayacaktr. Belirli bir i

dzeninin oturmad yerlerde ise igcnde gereksiz bir art sz konusu

olacaktr. ileri daha youn altrmak yerine, daha fazla ii almaya

dayanan bir sistem tam anlamyla Taylorcu olamaz. Dolaysyla,

Sovyetlerdeki Taylorizm uygulamas, tam istihdam garantisi (Atta, 1986:

335) ile kstlanmtr. Eklemek gerekir ki

Kapitalist patronun yerini komnist patron alr; tek farkla ki, bu yeni patrona kar grev yaplmas sz konusu deildir. Fabrika yneticisi devleti temsil eder, iveren devlettir; devlet ise i Snfnn Devletidir; yani, esas iveren ii snfdr; ii snfnn ii snfna, yani kendi kendisine kar grev hakkna sahip olmas ise dnlemez (Cangzbay, 2003: 233).

Sonu olarak, bu noktalardan hareketle Atta (1986: 334) Sovyetler

Birliindeki uygulamann aslnda Taylorizmin mantnn Sovyet

Toplumu ile kt bir ekilde uyum iinde olduunu syler. Wren (1980:

4) bir adm daha ileri giderek Taylor sisteminin Lenin dneminde her ne

kadar desteklenmi olsa da- pratikte kayda deer bir uygulama

bulmadnn altn izer. Ancak belirtilmelidir ki sadece Lenin dneminde

deil daha sonra da Taylorizm Sovyetler Birliinde destek bulmutur.

Kruschevin Dimocka (1960: 139) ifade ettii gibi Rusyann ABDye

teekkr etmesi gereken iki ey vardr ki bunlardan biri Taylorizmdir.

Sochor (1981: 260) Taylorizm ve Sovyetler Birlii arasndaki ilikiyi

noktada zetler:

1. Taylorizmi reddetmek politik olarak savunulamazd. Uyarlama tek

gerek zm olarak grld.

2. Kapitalist aralarla sosyalizmin kurulmasnn ne kadar mmkn

olaca sorular henz zmlenmedi.

3. Yeni sosyalist toplum vizyonu ile genel Taylorcu kavramlardan

etkilenen ussallatrlm toplum vizyonu berrak bir ekilde

birbirinden ayrlamyordu.

Sonu Yerine: Teknik ve Kltr

Tekniin nesnel ve evrensel olup, kltrn znel olduuna dair grn

Trkiyedeki en nemli temsilcisi Ziya Gkalptir.

Gkalp (2010: 17), teknii ve maneviyat kesin bir ekilde ayrr:

Bugn bizim iin adalamak demek, Avrupallar gibi zrhllar, otomobiller, uaklar yapp kullanabilmek demektir; adalamak, ekilce ve yaaya Avrupallara benzemek deildir aa uyma ihtiyac bize Avrupadan yalnz ilm ve teknik aletlerle fenlerin alnmasn emrediyor. Birtakm manevi ihtiyalarmz vardr ki, aletler ve fenler gibi bunlarn da batdan alnmas gerekmez.

Gkalpin argmannn temelinde medeniyetin nesnellii gr yatar.

Buna gre objektif bir esasa sahip olan ilm gerekler, sala ait, iktisada

ait ve bayndrla ait kaideler, ziraata ve ticarete ait aletler, genellikle

matematie ve manta ait kavramlar bir medeniyet topluluunun

anlaylardr (Gkalp, 2010: 29-30). yle ki medeniyeti oluturan yerel

dzeyde ortaya kan bu kavramlara dayal anlaylar etkileim yolu ile

halklar arasnda yaylarak evrensel bir boyut kazanr. Gkalpin bat

medeniyetiliine, Avrupal uzmanlara ve Avrupa sermayesine taraf

olmasnn nedeni de budur: Medeniyet uluslararas olduu gibi, onun

temsilcileri olan hakik uzmanlar da uluslararas insanlardr (Gkalp,

2010: 101).

Tekniklerin dardan alnabilirlii ve bunun nesnellii ile ilgili olarak

Gkalp bunu medeniyetin bir unsuru olarak grmektedir. Gkalpe

(2007:18) gre medeniyet, yntemle yaplan ve taklit yoluyla bir milletten

dierine geen kavramlarn ve tekniklerin btndr. Taylorizm,

Gkalpi anlamda medeniyetin bir paras olan Bat tekniinin bir

parasdr ve nesneldir.

Ancak bu makalede piyasa ve Taylorizm balamnda tartld gibi

teknikler ne nesneldir ne de evrenseldir. Nesnel ve evrensel olsalard hibir

deiiklie uramadan her koulda ve her yerde uygulanmalar gerekirdi.

Tekniin nesnel olmad tam tersine znel olduuna ilikin olarak

Marcuse, rasyonellemenin politik bir iktidar biimine iaret ettiini

dolaysyla onun hkmetme ve denetim altna alma hedefi gttn imler.

Belki de teknik akl kavram bizzat ideolojidir. Tekniin salt kullanm

deil, bizzat kendisi de (doa ve insan zerinde) iktidardr, yntemli,

bilimsel, hesaplanm ve hesaplayan iktidar. (Marcuseden aktaran

Habermas, 2001: 34). Asl vurucu nokta Marcusenin u szlerinde yer

alr: ktidarn belirli amalar ve ilgileri teknie ancak sonradan ve

dardan empoze edilmi deillerdir onlar bizzat teknik aygtn yapsna

dahildir (Marcuseden aktaran Habermas, 2001: 34).

Tekniin kullanm amac nedir? deolojik ikinlik hesaba katldnda

iktidarn merulatrlmas ya da iktidara itaatin tesis edilmesi olduu

sylenebilir. Bunu makro perspektiften akladmzda kapitalist tekniin

kapitalist sisteme duyulan itaatin merulatrlmas amacn kendinde

tad savunulabilir.

Makalenin temel sorunsal burada aa kmaktadr. Kapitalizme zg bir

teknik zaten kapitalist amalar gerekletirmek iin oluturulmutur. Bu

teknik, bu amalara dsal olarak empoze edilmi deildir, bizatihi teknik

aygtn yapsna dhildir. te bu nedenledir ki teknik ile ama arasndaki

isel ilikiyi aa karmadan ve farkl bir ama/yer iin oluturulmu bir

teknii yenisine uyarlamadan kullanmak mmkn deildir.

KaynakaAren, S. (2009). 100 Soruda Ekonomi Elkitab. 3. Bask. Ankara: mge.Atta, D. V. (1986) Why is There no Taylorism in the Soviet Union?

Comparative Politics, Vol. 18, No. 3, pp. 327-337.

Bailes, K. E. (1981) Ideology and the Transfer of American Technology to the Soviet Union, 1917-1941. Comparative Studies in Society and History, Vol. 23, No. 3, pp. 421-448.

Boratav, K. (2010). Piyasa ve Sosyalizm zerine. Emperyalizm, Soyalizm ve Trkiye (s. 261-274) iinde. stanbul: Yordam.

Cangzbay, K.(2003). Sosyalizm ve zynetim: Reel Sosyalizmden Sosyalist

Realiteye. Ankara: topya.

Desai, M. (2011). Marxn ntikam, (ev: Gker zgr). Ankara: Efil.

Devinatz, V.G. (2003). Lenin as Scientific Manager Under Monopoly Capitalism, State Capitalism, and Socialism: A Response to Scoville. Industrial Relations, 42(3): 620-626.

Dimock, M.E. (1960). Management in the USSR- Comparisons to the United States, Public Administration Review, Vol. 20, No. 3, pp. 139-147.

Gkalp, Z. (2007). Hars ve Medeniyet. Ankara: Elips.

Gkalp, Z. (2010). Trklemek, slamlamak, Muasrlamak. (2. Bask). Ankara: Aka.

Eagleton, T. (2011). Marx Neden Haklyd? stanbul: Yordam.

Habermas, J. (2001). deoloji Olarak Teknik ve Bilim, (ev: Mustafa Tzel). stanbul: Yap Kredi Yaynlar.

Lenin, V.I. (1913). A Scientific System of Sweating.

http://www.marx2mao.com/Lenin/SSS13.html

Lenin, V.I. (1914). The Taylor SystemMans Enslavement by the Machine. http://www.marxists.org/archive/lenin/works/1914/mar/13.htm

Lenin, V.I. (1918a). The Immediate Tasks of the Soviet Government. http://www.marxists.org/archive/lenin/works/1918/mar/x03.htm

Lenin, V:I. (1918b). Session of the All-Russia C.E.C.

h t tp : / /m ar x ists. o r g /a r ch iv e /len in /wo r k s/1 9 1 8 /ap r /2 9 .h tm

Lenin, V.I. (2003) Devlet ve htilal (ev. Kenan Somer). Ankara: Bilim ve Sosyalizm Yaynlar.

Lawler, J. (1998). Marx as Market Socialist. In B. Ollman (Ed.) Market Socialism: the Debate among Socialists (s.23-54).London: Routledge.

http://www.marx2mao.com/Lenin/SSS13.htmlhttp://www.marxists.org/archive/lenin/works/1914/mar/13.htmhttp://www.marxists.org/archive/lenin/works/1914/mar/13.htmhttp://www.marxists.org/archive/lenin/works/1918/mar/x03.htmhttp://marxists.org/archiv

Miller, D. (1989). Why Markets? In J. LeGrand & S. Estrin. Market Socialism. (s.25-49). Oxford: Clarendon Press.

Schweickart, D. (1998). Market Socialism: A Defense. In B.Ollman (Ed.) Market Socialism: the Debate among Socialists (s.7-22).London: Routledge.

Scoville, James G. (2001). The Taylorization of Vladimir Ilich Lenin. Industrial Relations 40(October):6206.

Sochor, Z.A. (1981) Soviet Taylorism Revisited, Soviet Studies, Vol. XXXIII, No. 2, pp. 246-264.

Wren, D. (1980). Scientific management in the U.S.S.R., With Particular Reference to the Contribution of Walter N. Plakov, Academy of Management Review, Vol. 5, No.1, pp.1-11.