tarihsel kapitalizm

8/10/2019 Tarihsel Kapitalizm

1/51


2/51

Immanuel Wallerstein

Tarihsel Kapitalizm

Immanuel Wallerstein 1930 ylnda New York'ta dodu. Co-lumbia ni!ersitesi'nden 19"1 ylnda lisans# 19"9 ylndadoktora di$lomas ald !e ayn %ni!ersitenin &osyoloi ()l%-m%'nde )retim %yesi oldu. 19""-19*0 d)neminde ba+l,aara+trma alan rika'yd. 19/1'deAfrica: the Politics of In-dependence adl al+mas# 19/*'de iseAfrica: the Politicsof Unity adl al+mas yaymland. 19/ ylnda Columbiani!ersitesi'ndeki reorm 2areketine etkin bir biimde katld.19*1 ylnda ontreal'de ,4ill ni!ersitesi'nde 5)re! ald.19*/'dan bu yana (in52amton'daki New York 6yalet ni!er-sitesi'nde sosyoloi $roes)rl%% ya$maktadr !e 7ernand

(raudel 6konomi# 8ari2sel &istemler !e y5arlk ra+trma-lar erke:i'nin m%d%rl%%n% %stlenmi+tir. 8emel ya$t nite-liindeki % ,iltlik The Modern World-System kitabn srasyla19*;# 190 !e 199 yllarnda yaymlad !e sosyal bilim-lerde !erimli bir damarn ortaya kmasna yol at. ,eopolitik e ,eok*lt*r ?i:# 1993A# Sosyal #ilim-leri )*!*nmemek ?!esta# 1999A# +e$i! .a(/ )*nya Siste-minin 01r*n2esi/ 3456-7876 ?Bo$kins ile birlikte# !esta#@000A# 9topistik ya da 73 0*zyln Tarihsel Se$imleri ?ram#@00@A# )*nya Sistemleri Analizi/ #ir +iri! ?ram# @00;A !eModern )*nya Sistemi/ ;ilt 3-7 ?(ak+# @00;-"A.


3/51

etis YaynlarF$ek &okak 9# 3;;33 (eyolu# FstanbulTel: 212 2454696 Faks: 212 2454519e-$osta> inoGmetiskita$.,omwww.metiskita$.,om

8ari2sel Da$itali:mImmanuel Wallerstein

Fn5ili:,e (asm> Bistori,al Ca$italismHerso# ondra# 193

J Immanuel Wallerstein# 193J etis Yaynlar# 1991J 8%rke Ke!iri> Ne,miye l$ay# 1991

Flk (asm> 6yl%l 199@=)rd%n,% (asm> ays @00/

Da$ak 8asarm> &emi2 &)kmen

Da$ak =eseni> (rue5el'in etis Yayn,lk td.(ask !e Cilt> Yayla,k atbaa,lk td. 7ati2 &anayi&itesi No. 1@M19*-@03 8o$ka$# Fstanbul 8el> @1@"/*003

I&(N 9*"-3;@-1@*-3

Immanuel Wallerstein

Tarihsel Kapitalizm

Fn5ili:,e'den Ke!iren>

Necmiye Alpay
mailto:[email protected]://www.metiskitap.com/http://www.metiskitap.com/mailto:[email protected]


4/51


5/51

Sunu

Bu kitab hazrlamamn ilk eldeki nedeni, art arda gelen iki tale!ldu" Thierr# $a%u!t 19&' g(z(nde bana, $aris)te #a#mlamakta!ldu*u bir dizi i+in ksa bir kita #azma +a*rsnda bulundu"nerdi*i k!nu -.aitalizm-di" /lke !larak b0#le bir kita #azma# istedi*im, anak k!nunun -Tarihsel .aitalizm- !lmasndiledi*im #antn 3erdim"

arksistlerin 3e si#asal s!ldaki daha bakalarnn kaitalizm(st(ne ee# #azdklarn, anak, #azlan kitalardan +!*unun ikihatadan birine d(mekten kurtulamad*n d((n(#!rum" Bunlardan bir t(r(, kaitalizmin, 0z(nde ne !ldu*u d((n(l(#!rsa

bunun tanmlarndan #!la +kl s!nra +eitli #er 3e zamanlardane 0l+(de gelime g0sterdi*inin aratrld*, temelde mantksalt(mdengelimsel +0z(mlemelerdir" i*eri, kaitalist sistemin zaman i+inde #akn bir n!ktadan itibaren ge+irdi*i 3arsa#lan bala d0n((mler (zerinde #!*unlalmas, daha 0neki zamann!ktalarnn ise b(t(n(#le, imdinin amirik ger+ekli*i ele al

nrken, mit!l!iletirilmi bir mihenk ta !larak kullanlmasdr"Bana i3edi gibi gelen g0re3, s!n zamanlardaki +almalar

mn bir anlamda t(m g03desi#le #0neldi*i (zere, kaitalizmin,t(m tarihi 3e s!mut benzersiz ger+ekli*i i+inde, tarihsel bir sistem !larak g0r(lmesidir" Bu nedenle 0n(me, bu ger+ekli*ina+klanmas, ne#in durmadan de*iti*inin 3e 7b(t(n bir ger+ekli


6/51

TARHSEL KAPTALZM 8 SUNU 9

*i tek adla belirtebildi*imize g0re8 ne#in hi+ de*imedi*inin netbir bi+imde betimlenmesi g0re3ini k!#dum"

$ek +!klar gibi ben de bu ger+ekli*in t(mleik bir b(t(n !ldu*u inannda#m" e 3ar ki bu g0r(, sa3unuularnn +!*u tarandan, bakalarnda bulduklar -ek!n!mizm-e, k(lt(rel -idealizm-e #a da si#asal, -3!l!ntarist- etkenlerin azla 3urgulan#!r!lmasna saldr bi+iminde 0ne s(r(l(#!r" Bu t(rden eletirilernerede#se d!*alar gere*i geri teerek, saldrdklar hatann tersi!lan hata#a d(me e*iliminde !lu#!r" Ben bu nedenle genel t(m

leik ger+ekli*i d!*rudan d!*ru#a sunarak, bu ger+ekli*in ek!n!mik, si#asal 3e k(lt(relide!l!ik alanlarda dile geliini e ee ele alma#a +altm"

.itab hazrlama# ilke !larak kabul ediimden ksa bir s(res!nra ;a


7/51

1"

;er e#in etalatrlmas:Serma#e =retimi

.aitalizm her e#den 0ne tarihsel bir t!lumsal sistemdir" .aitalizmin k0kenlerini, ile#iini #a da #(r(rl(kteki ersektilerini anlamak i+in, 3ar !lan ger+ekli*ine bakmamz gerekir" .ukusuz, bu ger+ekli*i bir dizi s!#ut 0nerme#le 0zetleme#e girie

biliriz, anak, bu gibi s!#utlamalar ger+ekli*in de*erlendirilmesinde 3e snlandrlmasnda kullanmak atallk !lur" Bu nedenle, b0#le #amak #erine, kaitalizmin ratikte iilen nasl !ldu*unu, sistem !larak nasl iledi*ini, neden b0#le bir gelimeg0sterdi*ini 3e imdilerde nere#e #0neldi*ini a+klama#a +alma# 0neri#!rum"

.aitalizm s0z(*( kaitalden t(remitir" Bu nedenle, serma#enin kaitalizmde kilit bir 0*e !ldu*unu kabul etmek #erinde!lur" $eki ama, serma#e nedirC Bir t(r kullanm#la, birikmizenginlikten baka bir e# de*ildir" Dnak, tarihsel kaitalizm

ba*lamnda kullanld*nda daha 0zg(l bir tanm 3ardr" Burada

s0z k!nusu !lan #alnza, ara bi+iminde t(ketim mallan st!ku,makineler #a da maddi e#ler (zerinde izin 3erilen hak taleleride*ildir" Tarihsel kaitalizmde serma#enin #ine ge+mite haranan eme*in birikimlerinden t(kenmemi !lanlarna g0ndermede

bulundu*unda kuku #!kturE ama her e# bundan ibaret !lsa#d,geri#e d!*ru, eanderthal adamnkine kadar t(m tarihsel sistemlerin, kendilerinden 0neki eme*in isimlemesi !lan bu gibi


8/51

TARHSEL KAPTALZM 12 HER EYN METALATR1LMAS11

birikmi bir takm st!klar bulunmas bakmndan, kaitalist !ldu*u s0#lenebilirdi"

Tarihsel kaitalizm adn 3erdi*imiz tarihsel t!lumsal sistemin a#rt edii 0zelli*i, bu tarihsel sistemde serma#enin +!k0zel bir #!lla kullanma girmesidir 7#atrlmas8" Bu kullanmda

bala ama+ #a da ni#et, serma#enin kendini b(#(tmesidir" Sistemde, ge+mi birikimler #alnza daha azla serma#e biriktirmek i+in kullanld* 0l+(de -serma#e-dir" >0ree*imiz gibi s0z

k!nusu s(re+ kukusuz karmak, giderek d!lamba+ldr" Dnak,bizim kaitalist adn 3erdi*imiz e#, serma#e#i elinde tutanndur durak bilme#en 3e ilgin+ bir bi+imde kendine d0n(k !lan bugitgide daha +!k serma#e biriktirme hedei 3e serma#e#i elindetutann bu nedenle, hedeine ulamak i+in baka kiilerle kurmak z!runda !ldu*u ilikilerdir" .ukusuz tek ama+ bu de*ildir"=retim s(reine baka etkenler de kendini da#atmtr" ine des!ru, bu etkenlerin birbiri#le +atmas durumunda hangisinina*r basma e*iliminde !ldu*udur" Dlternati ama+lar arasndaserma#e birikimi amann genellikle 0nelik kazand* her zaman i+in, bir kaitalist sistemin ile#iini g0zlemlemekte !ldu*umuzu hakl !larak s0#le#ebiliriz"

Bire#lerin #a da bire# grularnn, daha da +!k serma#e eldeetmek ama#la serma#e #atrma karan almas elbette her zaman !lanakl#d" Dma tarihsel zaman i+inde belli bir andan 0ne, s0z( edilen kiilerin baar#a ulamas hi+ k!la# de*ildi" neki sistemlerde, uzun 3e karmak serma#e birikimi s(rei, balang+ k!ullarnn 3ar !lmas daha 0ne t(ketilmemi mallardan !luan st!klarn az sa#da kiinin elinde t!lanmas #a dam(lki#etinde !lmas durumunda bile hemen her seerinde u#a da bu n!ktada tkan#!rdu" Bizim 3arsa#msal kaitalistin herzaman emek kullanm elde etmesi, baka bir de#ile ii #amak(zere akl +elineek #a da z!rda braklaak kiilerin 3arl* gereki#!rdu" /+iler bulunu mallar (retiline bu mallarn bir bi+imde azarlanmas gereki#!rdu" Bunun anlam da hem bir da

*tm sisteminin, hem de mallan almak i+in #eterli ka#naklan!lan bir allar grubunun gerekmesi#di" allarn, 7sat n!ktasitibari#le8 sat#a !lan mali#etlerinden daha #(ksek bir i#atasatlmas, a#ra bu ark a#nn, satnn kendi ge+imi i+in gerek du#du*u miktarn (st(nde !lmas lazmd" !dern dille, kGrgerekli#di" .Gr sahibi daha s!nra bunu #atrm i+in akla u#gun

bir rsat +kna#a kadar alk!#abilmeli, #atrna da t(m bu s(re+ (retim n!ktasnda kendini #enile#ebilmeli#di"

>er+ekten de, m!dern zamanlardan 0ne 7serma#enin de3ride denen8 bu ilemler ziniri ender !larak tamamlanrd" Bir kere, 0neki tarihsel t!lumsal sistemlerde zinirdeki halkalarn+!*u, si#asal 3e t0rel !t!riteler tarandan akld 3eH#a da t0red sa#l#!rdu" Dnak, ara#a girme g(( !lanlarn d!*rudanara#a girmesi s0z k!nusu !lmasa bile s(re+ genellikle ara bi+iminde birikmi st!k, (retiinin kullanaa* ig((, da*tlara*, satn alaak t(ketiiler gibi bir #a da birka+ 0*esinin bulunmamas s!nuu #arda kesili#!rdu"

Bir #a da birka+ 0*enin bulunma#nn nedeni, 0neki tarihsel t!lumsal sistemlerde bu 0*elerin -metalatrlm- #a da #e terine -metalatnlm- !lmamas#d" Bunun anlam, s0z k!nusus(rein -i#asa- #!lu#la ilem g0rebileek #a da g0rmesi gereken bir s(re+ sa#lmamasdr" Tarihsel kaitalizm bu nedenle,daha 0ne -i#asa- d #!llarla #(r(t(len s(re+lerde #alnzade*i t!ku s(re+lerinde de*il, (retim, da*tm 3e #atrm s(re+lerinde de #a#gn bir metalatrma getirmitir" .aitalistler de,gitgide daha +!k serma#e biriktirme einde, ek!n!mi #aamnn t(m alanlarnda bu t!lumsal s(re+lerin gitgide daha +!*unumetalatrma#a +almtr" .aitalizmin kendine d0n(k bir s(re+ !lmas bakmndan, bunun s!nuu, hi+bir t!lumsal s(rein!las metalatrlmadan 0z( itibari#le ba*k kalmamas !lmutur" Bu nedenle kaitalizmin tarihsel gelimesinin her e#i metalatrma #0n(ndeki itilimi getirdi*ini s0#le#ebiliriz"

T!lumsal s(re+lerin metalatrlmas da #eterli !lmad" =re


9/51

TARHSEL KAPTALZM 1! HER EYN METALAT1R"LMAS11#

tim s(re+leri, karmak meta zinirleri halinde birbirine ba*land" rne*in, t(m tarihsel kaitalizm dene#imi b!#una geni 0l+(de (retili satlan tiik bir (r(n !larak gi#im e#alarn d((n(n" >i#im e#as (retmek i+in genellikle en azndan kuma, ilik, birtakm makineler 3e ig(( gerekir" Dnak, bu kalemlerinher biri de (retilme#i gerektirir" ine, bunlarn (retilmesindekullanlaak kalemlerin de (retilmesi gerekir" eta zinirindekit(m alt s(re+lerin metalatnlmas ka+nlmaz !lmad* gibi,

#a#gn da !lmamtr" ;atta, g0ree*imiz gibi, ger+ekte zinirdeki t(m halkalarn metalatrlmamas durumunda genellikledaha +!k kGr elde edilir" D+k !lan n!kta, b0#le bir zinirde, bilan+!#a mali#et kalemi !larak ka#dedilen birtakm (retler alanemek+ilerden !lumu +!k b(#(k 3e da*nk bir k(menin 3arl*dr" D#ra +!k daha k(+(k, ama #ine genellikle da*nk durumdaki 7(stelik genellikle iktisadi !rtaklar halinde birlemi !lma# a#r iktisadi birimler !larak i g0ren8 insanlardan !lumu 3e zinirin t!lam (retim mali#eti ile, nihai (r(n(n elden+karlmasndan elde edilen t!lam gelir arasndaki s!n ark bir

bi+imde a#laan bir k(me 3ardr"@!k sa#da (retim s(reini birbirine ba*la#an meta zinirleri

bir kez !lutu mu, s0z k!nusu arkn hatr sa#lr dalgalanmalarg0sterebildi*i k!ullarda, t(m kaitalistler i+in ge+erli genel birikim !rannn bu arkn ne 0l+(de b(#(t(lebildi*ine ba*l birduruma geldi*i a+ktr" Buna karlk tek tek kaitalistler i+in ge+erli birikim !ran bir -rekabet- s(reinin ile3i !lmu, #arglarnda daha isabetli !lanlar, ers!nelini daha i#i denetle#ebilenler3e belirli 7genel bir adlandrma#la -tekeller- denen8 i#asa ile#ilerinde si#asal karar k!nusu kstlamalara daha k!la# erienler daha kazan+l +kmtr"

Bu durum, sistemdeki ilk temel +eliki#i #aratmtr" Sn!larak alnd*nda t(m kaitalistlerin +kan t(m (retim mali#etlerinin d((r(lmesinde #atar gibi g0r(nmesine karlk, ger+ekletirilen mali#et d((leri sk sk bir ksm kaitalistleri di*erle

ri karsnda (st(n duruma getirmi, bu nedenle de baz kaitalistler genel arkn b(#(k !lmas u*runa k(+(k bir a#a raz !lmak #erine daha k(+(k bir genel ark i+inde kendi a#larn b(#(tme#i #e*lemilerdir" Sistemde bir temel +eliki daha 3ardr">itgide daha +!k serma#e biriktirili daha +!k s(re+ metalatrldk+a 3e gitgide daha +!k meta (retildik+e, ak s(rd(rmeninkilit gereklerinden biri, gitgide daha +!k al bulunmas !lmutur"I#sa a#n zaman i+inde, (retim mali#etlerini d((rmek i+in

haranan +aba sklkla ara akn 3e da*tmn da azaltarak,birikim s(reinin tamamlanmas i+in gerekli !lan al artndakis(reklili*i 0nlemitir" te #andan genel kGn al a*n geniletebileek bi+imde #eniden da*tmak sklkla genel kGr marndaraltmtr" Bu nedenle tek tek giriimiler bir #andan kendi iletmeleri i+in bir #0ne d!*ru #(klenirken 70rne*in kendi ig((mali#etlerini d((r(rken8 a#n anda 7k!lekti bir snn mensu

bu !larak8 genel allar a*n genileteek #0ne de #(klenmekdurumunda !lmulardr 7bu da ka+nlmaz !larak, en azndan baz (retiiler i+in, ig(( mali#etlerinde art getirmitir8"

.aitalizm ek!n!misi b0#lelikle birikimin en (st d(ze#e +karlmas gibi akl bir ni#ete tabi !lmutur" Dnak, giriimileri+in akl !lann emek+iler i+in de akl !lmas z!runlulu*u #!ktur" aha da 0nemlisi, k!lekti bir gru !larak t(m giriimileri+in akl !lann 3erili her giriimi i+in de akl !lmas z!runlulu*u bulunmamasdr" Bu nedenle, herkesin kendi +karnn einde !ldu*unu s0#lemek #eterli de*ildir" .endi +karlar, bire#lerigenellikle 3e t(m(#le -akl- bir bi+imde, zt #0nde etkinlikleregirime#e itmektedir" ;erkesin kendi +karlarna ilikin alglamalarnn karmak ide!l!ik 0rt(ler tarandan ne 0l+(de g0lgelendi*ini 3e satrld*n u an bilmi#!rsak da, uzun 3adeli reel +karnhesalanmas s!n deree karmaklamtr" imdilik, tarihsel ka

italizmin ger+ekten bir $omo %&onom'&) #etitirdi*ini ge+ii!larak kabul edi#!rum, anak, bu insann kaasnn hemen hemenka+nlmaz bi+imde bir miktar kark !ldu*unu ekli#!rum"


10/51

TARHSEL KAPTALZM 1 HER EYN METALAT1R"LMAS" 1+

I#sa bu durum, karkl* snrlandran -nesnel- kstlardanbiridir" Belli bir bire# iktisadi #arglarnda durmadan hata #aarsa, hatalarn nedeni ister bilmezlik, atallk, isterse ide!l!ik 0n#arg !lsun, bu bire# 7irma8 i#asada 3arl*n s(rd(rememe#!lundadr" /las, kaitalist sistemin amasz bir temizlik malzemesi !lmu, t(m iktisadi akt0rleri durmadan 3e u #a da bu 0l+(de, +!k +i*nenmi #!llan izleme#e z!rlam, k!lekti !larakgitgide daha +!k serma#e birikmesini sa*la#an #0nde da3ranmalar i+in bask #amtr"

!la#s#la, tarihsel kaitalizm, temel iktisadi etkinlik i+indege+erli !lan #a da a*r basan iktisadi aman #a da -#asa-nn snrsz serma#e birikimi !ldu*u ! s!mut, zamanla snrl, mekGnlasnrl, t(mleik (retim etkinlikleri #eridir" Bu t!lumsal sistem,i+inde b0#lesi kurallara g0re i g0renlerin, b(t(n (zerinde,

bakalarnn da a#n kallara u#mak #a da u#mamann s!nu+larna katlanmak z!runda braklmasnn k!ullarn #arataak 0l+(de etkide bulunabildikleri sistemdir"

Bu t!lumsal sistem, s0z k!nusu kurallara kar t!lumsalmuhaleetin g0r(lmemi 0l+(de anl 3e 0rg(tl( !ldu*u srada

bile, kurallarn kasamnn 7de*er #asas8 g0r(lmemi 0l+(degeniledi*i, u#gula#larnn g0r(lmemi dereede uzlamazduruma geldi*i 3e kurallarn t!lumsal d!ku#a ileme dereesinin g0r(lmemi 0l+(de artt* sistemdir"

Tarihsel kaitalizmle ne kastedildi*ine ilikin bu a+klama#

kullanarak hangi s!mut, zamanla snrl, mekGnla snrl t(mleik #ere g0ndermede bulunuldu*unu heimiz sata#abiliriz" Benim g0r((m, bu tarihsel sistemin d!*uunun !nbeini #(z#ls!nlan D3ruas)nda #er ald*E sistemin zaman i+inde, !nd!kuzunu #(z#l s!nlarna gelindi*inde t(m #erk(resini kala#aak

bi+imde mekGn i+inde de geniledi*iE bug(n hGlG t(m #erk(resini kalamakta !ldu*udur" JamanmekGn snrlarnn b0#lesinealelaele +izilmesinin ek +!k zihinde kuku u#andrd*n arkedi#!rum" Bununla birlikte bu kukular iki t(rl(d(r" Birini t(r

kukular amiriktir" Kus#a !n altn #(z#lda D3rua d(n#aek!n!misinin i+inde mi#di, dnda mC Ismanl /marat!rlu*ukaitalist d(n#a sisteminin b(n#esine tam !larak ne zaman dahil!kluC Lerili bir (lkenin 3erili bir i+ b0lgesini 3erili bir zamandakaitalist d(n#a ek!n!misi#le ger+ekten -t(mlemi- sa#abilirini#izC Bu s!rular hem kendi i+inde hem de #antlarn 3erme#e+alrken tarihsel kaitalizm s(re+lerine ilikin +0z(mlemelerimizi daha bir netletirmek z!runda kalmamz a+sndan 0nem tamaktadr" Dma, (zerinde tartma 3e gelitirmelerin s(rmekte

!ldu*u bu +!k sa#daki amirik s!rgu#u ele almann ne #eri nede zaman"

/kini t(r kukular ise d!*rudan d!*ru#a, az 0ne 0nerdi*imt(me3arm snlandrmann #ararna ilikindir" /#erinde 0zg(l bir t!lumsal iliki bi+imi (retli i+i +altran 0zel giriimilerin s0z k!nusu !ldu*u ilikiler !lmad* durumlarda ka

italizmin 3ar !ldu*unun s0#lenebilee*ini kabul etme#enler3ardr" Lerili bir de3let, sana#i dallarn de3letletirdi 3e s!s#alist 0*retilere ba*ll*n ilan etti#se, ! de3letin, s0z k!nusuedimler 3e s!nu+lan #!lu#la kaitalist d(n#a sistemine katlmn s!na erdirdi*ini s0#lemek iste#enler 3ardr" Bunlar amirikde*il kuramsal s!rgulardr 3e bu tartma b!#una bunlar ele alma#a +alaa*z" Dnak, bu s!runlarn t(mdengelimsel bir bi+imde ele alnmas, akl bir tartma #erine kart inan+larn+atmasndan ibaret kalaa*ndan, #erinde !lma#aaktr" !la

#s#la, t(me3arm snlandrmamzn alternati #0ntemlerdendaha #ararl !ldu*unu, +(nk( bu #0ntemin tarihsel ger+eklik k!nusunda k!lekti !larak u an bildiklerimizi daha k!la# 3e ine

bir bi+imde kasad*n 3e bize bu ger+eklik i+in, imdi#le ilgili!larak daha etkili edimlerde bulunmamz !lanakl klan bir #!rum sa*lad*n 0ne s(rerek, s0z k!nusu s!runlar bulgusal bir

bi+imde ele alaa*z"Bu nedenle, kaitalist sistemin iilen nasl ilemi !ldu*una

bakalm" =retiinin ama serma#e birikimidir demek, (retii,


11/51

TARHSEL KAPTALZM 18 HER EYN METALAT1R"LMAS" 19

3erili bir (r(nden !labildi*ine +!k (reterek kendisine en #(ksek kGr marn sa*la#aak bi+imde sata sunma#a +alaak de mektir" Bununla birlikte (retii bunlar, kulland*mz de#ile-i#asa-da 3ar !lan bir dizi iktisadi kst i+inde #aaaktr" T!lam (retimi ise z!runlu !larak, malzeme girdisi, i+i, m(teriler3e #atrm tabann geniletme#e #ara#aak ara#a eriim gibie#lerin 7g0reli !larak ilk elde8 bulunabilirli*i#le snrldr" =retiinin kGrl bir bi+imde (retebilee*i miktar 3e tale edebilee*ikGr mar, -rakileri-nin a#n mal daha d((k i#atlarla sata

sunma #etisi#le de snrldrE burada s0z k!nusu !lan, d(n#a i#asasnn her #erindeki rakileri de*il, (retiinin iilen sat #at*, snrlan daha belirgin !larak +izilmi, a#n #erel i#asadaki73erili durumda bu i#asa nasl tanmlanrsa tanmlansn8 rakileridir" =retimindeki art a#ra, artan (retim tarandan -#erel-

i#asada #aratlaak i#at d((r(( etkinin, (retiinin kendi t!lam (retimi (zerinden ger+ekletiree*i t!lam reel kGr iilend((rme dereesi#le kstlanaaktr"

Bunlarn t(m( nesnel kstlardr, baka bir de#ile, 3erili bir(retiinin #a da i#asada etkin !lan baka birilerinin ald* birdizi 0zel karar !lmadk+a i#asada 3ar !lan kstlardr 3e s!mut

bir zaman 3e #er i+inde 3ar !lan t!lam t!lumsal s(rein s!nuudur" .ukusuz her zaman, +eki +e3irme#e daha a+k kstlamalar da 3ardr" ;(k(metler, iktisadi se+enekleri 3e bu nedenlekGr hesalann bir bi+imde de*itiren +eitli kurallar sata#abilir#a da satam !labilir" Lerili bir (retii, 3ar !lan kurallarn #ararlans #a da kurban !labilir" ine 3erili bir (retii, si#asalmakamlar, kurallar kendi lehine de*itirme#e ikna etme#e +alabilir"

=retiiler serma#e biriktirme #etilerini en (st d(ze#e +karmak i+in nasl hareket etmilerdirC /g((, (retim s(reinde herzaman +!k 0nemli 3e niel anlam ta#an bir 0*e !lmutur" Birikim eindeki (retii, ig((n(n iki a#r #0n(#le ilgilidir: bulunabilirli*i 3e mali#eti" Bulunabilirlik s!runu genellikle 0#le !r

ta#a k!nmutur: Lerili bir zamanda, i#asann istikrarl, i+i sa# s n n da en i#i sa# !lmas durumunda, sabitletirilmi t!lumsal (retim ilikileri 73erili bir (retii i+in de*ime#en sa#da i+i8d((k mali#et sa*la#abilir" Dnak, (r(n(n azar darald*nda,i+i sa#snn sabit !lmas, (retii i+in reel ig(( mali#etiniartrr" =r(n(n azarnn genilemesi durumunda ise i+i sa#snn sabit !lmas (retiinin kGr rsatlanndan #ararlanmasn !laakszlatnr"

te #andan kaitalist a+sndan de*iken ers!nelin de sakn

alar !lmutur" e*iken ers!nel, tanm gere*i, ille de kesintisiz !larak a#n (retii i+in +almas gerekme#en ers!neldir"Bu nedenle bu gibi i+iler, (retlerinin miktarn ge+imleri bakmndan reel gelirlerindeki !#namalarn etkisini giderme#e #eteek uzunlukta bir zaman aral*na g0re d((nmek z!runda kalmtr" Baka bir de#ile bu i+ilerin, +altklar iten, ge+imlerini (ret alamadklar d0nemlerde de sa*lama#a #eteek kadarkazanmalar gerekmitir" !la#s#la de*iken ers!nelin (retiilere !lan saat 3e kii bana mali#eti genellikle, sabit ers!nelinkine g0re daha azla !lmutur"

Bir +eliki#le kar kar#a kald*mzda burada da kaitalist(retim s(reinin ta i+indeki bir +eliki#le kar kar#a#z bu nun tarihsel !larak s!runlu bir uzlama#la s!nu+lanaa*ndanemin !labiliriz" >er+ekte ne !lu bitti*ini g0zden ge+irelim" Tarihsel kaitalizmden 0neki tarihsel sistemlerde ers!nel +!*un

lukla 7hi+bir zaman t(m(#le de*il8 sabitti" Baz durumlarda (retiinin ers!neli kendisinden #a da ailesinden ibaret, bu nedenlede, tanm gere*i sabitti" Baz durumlarda (retii#e, +eitli #asal3eH#a da geleneksel d(zenlemeler 7+eitli k0lelik bi+imleri, b!r+k0leli*i, t!rak k0leli*i, s(rekli kiralk d(zenlemeleri 3b" dei+inde8 #!lu#la, akrabalk ba* !lma#an emek+iler de ba*l !lu#!rdu" Bu ba*lant bazen 0m(r b!#u, bazen snrl s(reler i+in!lu#!r 3e iste*e ba*l !larak #ineleni#!rduE anak, bu t(r s(resnrlamalarnn anlaml !lmas i+in, #enileme zaman geldi*in


12/51

TARHSEL KAPTALZM 2, HER EYN METALAT"R"LMAS" 21

de ger+ek+i alternatilerin 3arl* gereki#!rdu" Bu durumda d(zenlemelerin sabitli*i, #alnza 3erili bir ers!nelin ba*l !ldu*u(retiiler i+in de*il, di*er t(m (retiiler i+in de s!run #arat#!rduE +(nk( di*er (retiilerin kendi etkinliklerini b(#(tebilmeleride, d!*allkla, sabit !lma#an ers!nel bulunabilmesine ba*l#d"@!k sk a+kland* (zere bu t(r ka#glar, az #a da +!k en#(ksek (reti tekli eden i+in +alma#a hazr bir gru insannher zaman bulunabilmesi anlamna gelen (retli emek kurumunun, (zerinde #(kseldi*i temeli !luturu#!rdu" Bu s(re+ten

emek i#asasnn ile#ii !larak, eme*ini satan insanlardan iser!leter !larak s0z edi#!ruz" Tarihsel kaitalizmde i+iler gitgidedaha +!k r!leterlemitir derken #eni bir e# s0#lemi !lmu#!rum" nerme #eni !lmad* gibi, hi+bir art #an da #!ktur"$r!leterleme s(reinin (retiilere getirdi*i #ararlar b!l b!l

belgelenmitir" art !lan, r!leterlemenin b0#lesine azla!lmas de*il, b0#lesine az !lmasdr" Tarihsel bir t!lumsal sistemin en azndan d0rt #(z #llk 3arl* s!nunda bug(n kaitalistd(n#a ek!n!misinde tam !larak r!leterlemi i+i miktarnn#(zde elli !ldu*u bile s0#lenemez"

Bu istatisti*in, nasl hesaland*na 3e kimin hesaland*naba*l !larak de*iti*inde kuku #!ktur" Temelde (retli i+i !larak resmen +alabilir durumdaki erikin erkeklere da#al, iktisaden etkin ig(( denen ig((ne ilikin resmi istatistikleri kullanrsak, bug(n (retli i+i #(zdesinin akla u#gun #(kseklikte bir

#(zde !ldu*unun s0#lendi*ini g0r(r(z 7ger+i bu durumda bile,d(n#a d(ze#inde hesalanan iili #(zde, +!*u kuramsal 0nermenin 3arsa#d*ndan daha d((kt(r8" I#sa eme*i#le meta zinirleri b(n#esinde u #a da bu bi+imde #er alan t(m insanlar dikkate alrsak b0#lelikle ratikte t(m erikin kadnlar, a#raerikinlik 0nesi 3e ilkerikinlik s!nras #a grularnn +!k geni bir b0l(m(n( 7#ani gen+leri 3e #allan8 hesaba katt*mzda r!leter #(zdesi keskin bir d(( g0sterir"

;esabmz #amadan 0ne bir adm daha atalm" -$r!leter-

MNtikelinin bire# i+in kullanlmas ka3ramsal !larak #ararl mdrC.ukulu#um" Bire#ler, daha 0neki tarihsel sistemlerde !ldu*ugibi tarihsel kaitalizmde de, hane adn 3erebilee*imiz, arigelir 3e birikmi serma#eden !luan bir !rtak !n kullanan, g0rel!larak istikrarl #alar +er+e3esinde #aama e*iliminde !lmutur"Snrlarnn bire# giri 3e +klar#la s(rekli !larak dei sinesiger+e*i, hane#i gelir 3e harama insinden akla u#gun bir hesa

birimi !lmaktan +karmaz" aamlarn s(rd(rmek ist(m(n(hesalamakta 3e bu gelirleri, #amalar gereken reel haramalar

insinden de*erlendirmektedir" On az d(ze#deki gelirle#aamlarnn s(rd(r(lmesine, bunun azlas !lan gelirle d!#unduruu sa#dklar #aam tarzndan #ararlanma#a, daha azlas ile ise, serma#e biriktirii !larak kaitalist !#una girme#e +almaktadrlar" Bu etkinliklere girien iktisadi birim, t(m reela+lardan, hanedir" ;ane genellikle i+inde akrabalk ilikisi bulunan bir birim !lmakla birlikte, bazen bu iliki #!ktur, #a da enazndan #alnza bu iliki s0z k!nusu de*ildir" ;ane halk +!*udurumda a#n #erde barnmakta, anak metalatrma s(rei ilerledik+e durum gitgide daha az b0#le !lmaktadr"

Omek+i snlara (retken !lan 3e !lma#an emek arasndaki a#nnn da#atlma#a balanmas, b0#le bir hane #as ba*lamnda!lmutur" Fiilen, (retken emek 7bata (ret !lmak (zere8 ara geti re n emek !larak, (retken !lma#an emek ise, +!k gerekli !lmakla birlikte #alnza -ge+im- etkinli*i !ldu*u 3e bu nedenle baka

lar tarandan el k!nabileek bir -artk- (retmedi*i s0#lenenemek !larak tanmlanr !lmutur" =retken !lma#an emek, #a d(ed(z metalatnlmam, #a da k(+(k 7ama bu durumlarda ger+ekten k(+(k8 meta (retimi i+eren emektir" Omek t(rleri arasndaki arkllatrma, bu t(rlere ba*lanm belirli r!ller #aratlmas#!lu#la g(3ene altna alnmtr" =retken 7(retli8 emek 0nelikle erikin erke*inHbabann, ikinil bir d(ze#de de hanedeki di*er 7daha gen+8 erikin erkeklerin ii !lmutur" =retken !lma#an


13/51

TARHSEL KAPTALZM 22 HER EYN METALAT"R"LMAS" 2

7ge+ime #0nelik8 emek ise 0nelikle erikin diininHannenin 3eikinil d(ze#de di*er diilerin, art +!uklarn 3e #allarn iidir"=retken i hane dnda, -i#eri-nde, (retken !lma#an +almaise hane i+inde #almaktadr"

Buradaki a#rm +izgisi kukusuz mutlak de*ildir, anak, tarihsel kaitalizmde !lduk+a net 3e z!rla# bir duruma gelmitir" Pinse 3e #aa g0re reel ib0l(m(n(n tarihsel kaitalizme ait

bir bulu !lmad* !rtadadr" On azndan, baz g0re3ler i+in bi#!l!ik gereklerin 3e snrlamalarn 7inse ba*l snrlamalar, a#

ra #aa ba*l snrlamalar8 3arl* nedeni#le, bu ib0l(m( bir!laslk her zaman 3ar !lmutur" ;i#erarik aile 3eH#a da hane#as da kaitalizmin buluu !lma#, +!ktan beri 3ardr"

Tarihsel kaitalizmde #eni !lan, ib0l(m( ile eme*in de*erlendirilmesi arasndaki ba*ntdrA" >enellikle erkekler kadnlardan arkl 73e erikinler, +!uklarla #allardan arkl8 iler #am !labilirse de, tarihsel kaitalizmde erikin (retli erkek -ekmek aras kazanan- !larak, erikin e3 i+isi kadn ise -e3 kadn- !larak snlandrlmtr" B0#lelikle, kendisi de kaitalistsistemin (r(n( !lan ulusal istatistikler derlenme#e baland*nda, t(m ekmek aras kazananlar iktisadi !larak etkin ig((nden sa#lm, ama hi+bir e3 kadn b0#le sa#lmamtr" Pinsi#et+ilik b0#le kurumlamtr" Ome*in temeldeki bu arkllatr de*erlendirilmesinin ardndan, ga#et mantkl !larak, #asal #ada benzeri ins a#rm #a da a#rmlk mekanizmalar gelmitir"

Burada, uzatlm +!uklukHergenlik ka3ram ile hastal*a #ada za#l*a ba*l !lma#an -emeklilik- ka3ramnn da, tarihselkaitalizmin d!*makta !lan hane #alarnn 0zg(l d!*al s!nu+lar !ldu*unu ka#dedebiliriz" Bu ka3ramlar sk+a, +almaktan

ba*k tutulma #0n(ndeki -ilerii- 0nlemler !larak anlalmtr" I#sa +almann +almama !larak #eniden tanmlanmas di#e anlalmalar daha #erinde !lur" @!uklarn u#gulamal e*i

-or%/)0on 7+"n"8

hin etkinliklerine 3e emekli erikinlerin +eitli g0re3lerine birt(r -e*lenme- etiketi #atrlmas 3e b0#lee emek !larak katklarnn, -asl- +almann -a*rl*-ndan kurtulmalarna u#gun

bir karlk denerek de*erden d((r(lmesi #!lu#la, #aralama#abir de hakaret eklenm'itir"

Bu a#rmlar, ide!l!i !larak, eme*in metalatrlmasnn #a#gn ama a#n zamanda snrl !lmasna katkda bulunmutur" rne*in, d(n#a ek!n!misinde reel gelirlerinin 7#a da t(m bi+imlerde, t!lam gelirlerinin8 #(zde ellisinden azlasn hane dnda

(retli +alma #!lu#la elde eden ka+ hane !ldu*unu hesalarsak,#(zdenin d((kl(*( karsnda sanrm +abuak aknl*a d(erizE bu durum #alnza 0neki #(z#llar i+in de*il, kaitalist d(n#a ek!n!misinin tarihsel gelimesi b!#una #(zdenin s(rekli birart g0stermi !lmas !lasl*na karn, bug(n bile ge+erlidir"

Bunu nasl a+kla#abilirizC @!k z!r !ldu*unu sanm#!rum"=retli emek kullanan (retiinin her zaman 3e her #erde daha#(ksek de*il daha d((k (ret 0deme#i #e*le#ee*i 3arsa#m#la, (retli i+ilerin ii kabul etmede katlanabileekleri d(ze#ind((kl(*(, 0m(rleri b!#una i+inde bulunduklar hanenin t(r(ne ba*l !lmutur" @!k basit bir anlatmla, a#n ii a#n etkililikd(ze#i#le #aan (retli i+ilerden, (ret geliri #(zdesi #(ksek

bir hane halkna 7buna r!leter hane halk di#elim8 mensu !lannn (retli ii daha azna #ama# a+k bir bi+imde akla a#kr

bulaa* arasal eik, (ret geliri #(zdesi d((k !lan bir hane

halkna 7buna da #arr!leter hane halk di#elim8 mensu !lannkinden #(ksektir".abul edilebileek en d((k (ret ei*i adn 3erebilee*imiz

bu eikte g0r(len arkn nedeni, ha#atta kalma ek!n!misi ile ilgilidir" $r!leter hane halknn 0nelikle (ret gelirine ba*ml !ldu*u durumlarda bu (ret, ha#atta kalmann 3e #eniden (retimingerektirdi*i en az giderleri karlamak durumundadr" I#sa (retlerin t!lam hane gelirindeki a# daha k(+(kse, bire#in, hanegelirine, 7+allan saatler insinden8 reel gelirdeki !ransal a#n


14/51

TARHSEL KAPTALZM 2! HER EYN METALAT"R"LMAS" 2#

dan daha az katkda bulunan bir (ret karl*nda ii kabul etmesi genellikle akla u#gun !lmu bu arada ne de !lsa, gerekli nakit

arann kazanlmas 7bu gereklilik genellikle #asal !larak da#atlmtr8 s!nuunu da 3ermi kabul etmemesi halinde ! (retliiin #erini daha da az gelir getiren ilerin almas gerekmitir"

Bu durumda #anr!leter hane halklarnda !lan udur: i*erreel gelir bi+imlerini elde edenler baka bir de#ile temeldekendi t(ketimleri i+in #a da #erel azarda sat i+in, #a da herikisine de #0nelik !larak e3de (retim #aanlar, ister hane hal

knn 7her insten #a da #atan8 di*er mensular, isterse #aamnn di*er zamanlarnda (retli i+inin kendisi s0z k!nusu !lsun, kabul edilebileek en d((k (ret ei*ini d((ren artklar#aratmlardr" B0#lelikle, (retli !lma#an +alma baz (retiiler i+in, i+i#e daha d((k (ret 0de#erek kendi (retim mali#etlerini d((rme 3e kGr marlarn artrma !lana* sa*lamtr" Budurumda genel bir kural !larak (retli i+i +altran her i3erenin, kendi i+ileri r!leter hanelerden +!k #arr!leter hanelerde #er alsn istemesi art de*ildir" imdi zamanmekGn b!#una tarihsel kaitalizmin genel amirik ger+ekli*ine bakarsak(retli i+ilerin, #arr!leter hanelerden +!k r!leter hanelerde#er ald*nn en +!k elde edilen istatistik de*er !ldu*unu hemen

bulgularz" S!runumuz zihinsel !larak birden ba aa* d0nm(t(r" $r!leterlemenin 3arlk nedenlerini a+klama n!ktasndan,

r!leterleme s(reinin neden b0#lesine eksik kald*n a+kla

ma n!ktasna gelmi !lduk" imdi daha da ileri gitmek z!runda#z: $eki neden r!leterleme !lduC(n#ada artan r!leterlemenin, birinil !larak giriimi ta

bakalardan gelen t!lumsalsi#asal basklara ba*lanabilee*inin+!k kukulu !ldu*unu hemen s0#le#e#im" Tam tersine" Bu k!nuda a#aklarn s(r(melerine #!l a+an ek +!k g(d(leri !lmua

benzemektedir" On bata, az 0ne de ileri s(rd(*(m(z gibi, 3erilibir b0lgede 0nemli sa#da #arr!leter hane halknn r!leterhane halkna d0n(mesi (retli i+i +altran i3erenlerin 0dedi

*i en az reel (ret d(ze#ini #(kseltme e*iliminde !lmutur" /kinisi, artan r!leterlemenin ileride tartaa*mz si#asal s!nu+lan !lmu, bu s!nu+lar hem i3erenler i+in !lumsuz hem de k(m(la ti !lmalar nedeni#le 3erili !*raiiktisadi b0lgelerdeki(retmaa d(ze#lerini eninde s!nunda daha da #(kseltii bir r!l!#namtr" >er+ekten de, (retli i+i +altran i3erenler r!leterletirme k!nusunda 0#lesine isteksiz !lmutur ki, inseH#aag0re ib0l(m(n( g(+lendirmenin #ansra, kendi istihdam kallar i+inde 3e si#asal alandaki etkileme g(( #!lu#la, tanmlan

m etnik grularn kabul edilmesini 0zendirerek bu grular ig(( i+inde, #at* ie karlk reel (ret d(ze#leri arkl !lan0zg(l r!llere ba*lama#a da +almtr" Otniklik, #anr!leterhane #as kallann ekitiren k(lt(rel bir kabuk #aratmtr"Bu t(r bir etnikli*in d!*uunun emek+i snlar i+in si#asal bakmdan da b0l(( bir r!l !#namas, i3erenler i+in si#asal bir0zendirii#se de, bu s(rein bata gelen itii g(( !lmamtrd((nesinde#im"

Bununla birlikte, tarihsel kaitalizmde zaman i+inde r!leterlemenin nasl !lu da art g0sterdi*ini anla#abilmemiz i+in,i+erisinde +!k sa#da 0zg(l (retim etkinli*i #er alan meta zinirleri k!nusuna d0nmemiz gereki#!r" .endimizi, -i#asa-nn, ilk(retii ile nihai t(ketiinin #(z #(ze geldi*i #er !ldu*u bi+imindeki basitletirii imgeden kurtarmal#z" .ukusuz bu t(r azar#erleri 3ar 3e he !ldu" Dnak, tarihsel kaitalizmde bu t(r

den azar#eri ilemleri, t(m ilemler i+inde k(+(k bir #er tutmutur" /lemlerin +!*u, uzun bir meta ziniri i+inde #er alan ikiara (retii arasndaki de*i t!ku bi+imindedir" Dl kendi (retim s(rei i+in bir -girdi- satn almaktadr" Sat ise -#an mamul bir (r(n-, #ani, d!*rudan kiisel t(ketime #0nelik !lan ni hai kullanm a+sndan hen(z #an mamul durumunda bir (r(nsatmaktadr"

Bu -ara i#asalar-da 3erilen i#at m(adelesi, al a+sndan,meta ziniri b!#una 0neki t(m emek s(re+lerinden elde edil


15/51

TARHSEL KAPTALZM 2 HER EYN METALAT"R1LMAS" 2+

mi !lan kGrn bir ksmn satdan k!arma +abasn temsil etmitir" Belirli bir mekGnzaman ba*lants i+inde m(adele#i belirle#en elbette ki arz 3e taletir, anak, hi+bir zaman tek banade*il" Bir kere, kukusuz, arz 3e talebin tekeli kstlamalar #!lu#la +eki +e3rilebilmesi s0z k!nusudur 3e bu durum istisnai!lmaktan +!k !la*an durum !lmutur" /kini n!kta, satnn,

ba*lant n!ktasndaki i#at dike# t(mleme #!lu#la etkile#ebilmesidir" -Sat- 3e -al- ger+ekte nihai !larak a#n irma#sai#atla mali 3e di*er bakmlardan istendi*i gibi !#nanm, ama

b0#le bir i#at hi+bir zaman arz ile talebin etkilemesini #anstmamtr" Tk -#ata#- tekel gibi dike# t(mleme de se#rek de*ildir" On g0ze +arar 0rneklerini #akndan bili#!ruz: !n altn#(z#ldan !n sekizini #(z#la kadar, imti#azl irketlerE !n d!kuzunu #(z#ln b(#(k tiarethaneleriE #irmini #(z#ln +!kuluslu irketleri" Bunlar belli bir meta zinirine !labildi*i kadar+!k halka s*drma#a +alan b(t(nsel #alardr" Dma bir zinirde #alnza birka+ 7hatta iki8 halka# kasa#an daha k(+(k dike# t(mleme 0rnekleri daha da #a#gn !lmutur" Tarihsel kaitalizmde istatistik !larak en +!k elde edilen de*erin, sat#laalnn ger+ekten a#r 3e +kar +atmas i+inde !ldu*u metazinirlerinde #er alan -i#asa- ba*lantlarndan +!k dike# ba*lantlar !ldu*unu 0ne s(rmek akla u#gun g0r(nmektedir"

eta zinirleri ise !*rai #0nleri bakmndan rasgele !lumamtr" Jinirlerin t(m( haritalara +izilse, bi+im bakmndan

merkezil !lduklarn g0r(rd(k" @k n!ktalan +!k sa#da, bunakarlk 3ar n!ktalan birka+ alanda birleme e*ilimindedir"Baka bir de#ile, meta zinirleri kaitalist d(n#a ek!n!misinin+e3relerinden merkezlerine d!*ru gitme e*ilimindedir" Dmirikg0zlem !larak bu durumun #adsnmas g(+t(r" Dsl s!run neden

b0#le !ldu*udur" eta zinirlerinden s0z etmek, kaitalizmintarihsel gelimesi b!#una ile3sel 3e !*rai bakmlardan gitgide daha #a#gn, eanl !larak da gitgide daha hi#erarik bir durum alan, geni kasaml bir t!lumsal ib0l(m(nden s0z etmek

demektir" =retim s(re+lerinin #asndaki bu mekGn hi#erariklenesi, d(n#a ek!n!misinin merkez 3e +e3re b0lgeleri arasnda#alnza b0l((m 0l+(tleri 7reel gelir 3e #aam d(ze#leri8 a+sndan de*il, daha da 0nemlisi, serma#e birikiminin #erleri a+sndan g0r(lmemi b(#(kl(kte bir kutulama#a #!l a+mtr"

Balang+ta, s(rein balad* sralar, mekGn arkllamalaraz mekGn temelinde uzmanlama dereesi snrl#d" I#sa kaita li st sistemde, 7ister +e3rebilimsel, ister tarihsel nedenlerle8 3ar!lan arkllamalar her ne !lursa !lsun b(#(t(lm(, g(+lendiril

mi 3e kemikletirilmitir" S(re+ i+inde #aamsal !lan n!kta isei#atlarn belirlenmesine z!run karmasdr" $i#asa ilemlerindetaralardan birinin kendi i#atn artrmak i+in z!ra ba3urmaselbette ki kaitalizmin buluu de*ildir" Oitsiz de*i t!ku eski

bir u#gulamadr" Tarihsel bir sistem !larak kaitalizm bakmndan dikkati +eken, eitsiz de*i t!kuun hangi #!lla gizlenebildi*idirE ger+ekten de gizleme 0#lesine i#i #almtr ki sistemina+k muhalileri bile mekanizmann ile#iini 0rten erde#i sistemli bir bi+imde kaldrma#a anak be #(z #l s!nra bala#abilmitir"

Bu temel 0nemdeki mekanizma# gizlemenin ( n!ktas bizzat kaitalist d(n#a ek!n!misinin #asnda, kaitalist d(n#asistemindeki 7hesi de snrsz serma#e birikimine #0nelik t(mleik (retim s(re+leri#le d(n#a +anda bir t!lumsal ib0l(m(!luturan8 ek!n!mi alan#la 7her biri kendi #arg alan i+indeki

si#asal kararlar k!nusunda 0zerk s!rumluluk ta#an 3e !t!ritesii+in destek !larak emrinde silahl ku33etler bulunduran s0zdea#r egemen de3letlerden !lumu8 si#asal alann g0r(n(te bir

birinden a#rlmasnda #atmaktadr" Keel tarihsel kaitalizm d(n#asnda, b(#(kl(*( ne !lursa !lsun hemen t(m meta zinirleride3let snrlarn am durumdadr" Bu durum #eni bir bulu dade*ildir" Tarihsel kaitalizmin ta balangndan itibaren b0#le!lmutur" =stelik, meta zinirlerinin +!kuluslulu*u, #irmini#(z#ln kaitalist d(n#as i+in !ldu*u kadar, tanmla# bir bi


16/51

TARHSEL KAPTALZM 28 HER EYN METALAT"R"LMAS" 29

+imde, !n altn #(z#ln kaitalist d(n#as i+in de d!*rudur"Bu eitsiz de*i t!ku nasl ilemitirC etalar, #a karmak

bir (retim ileminin 7ge+ii8 ktl* #a da m/n m''t/r'* #aratlan #aa# ktlklar nedeni#le i#asada !rta#a +kan herhangi birreel arkllamadan #!la +karak, b0lgeler arasnda, daha az -kt-mal bulunan b0lgenin, mallarn baka b0lgelere, zt #0nde hareket eden eit i#atl mallardan daha azla bir reel girdi 7i#at8 iade edeek bi+imde -satmas- #!lu#la hareket etmitir" >er+ekte!lu biten, (retilmekte !lan t!lam kGrn 7#a da art*n8 bir ks

mnn bir b0lgeden di*erine aktarlmasdr" Bu t(r bir iliki merkez+e3re !lu ilikisidir" >eniletirsek, #itiren b0lge#e -+e3re-,kazanan b0lge#e de -merkez- di#ebiliriz" Bu adlar ger+ekte iktisadi aklarn !*rai #asn #anstmaktadr"

.armza hemen, tarihsel !larak eitsizli*i artrm !lan bazmekanizmalar +k#!r" Bir meta zinirindeki herhangi iki halkada-dike# t(mleme-nin s0z k!nusu !ldu*u t(m durumlarda t!lamart*n eskisinden daha b(#(k bir ksmnn merkeze d!*ruka#drlmas !lanakl !labilmitir" Drt*n merkeze ka#drlmasserma#e#i de !rada #!*unlatrm 3e daha azla makinelemei+in daha b(#(k !randa ara# kullanlabilir klm, bu iki n!ktann ikisi de, merkez b0lgelerdeki (retiilere 3ar !lan (r(nlerle ilgili ek rekabet (st(nl(kleri getirmi 3e s(rei #enile#ebileekleri, az bulunan #eni (r(nler #aratmalarna !lanak sa*lamtr"

Serma#enin merkez b0lgelerde #!*unlamas, ek +!k #etisi

arasnda +e3re b0lgelerindeki de3let +arklarnn g0reli !larak za#lamasn #a da za# kalmasn sa*lamak da bulunan g0reli!larak g(+l( de3let +arklar #aratlmas i+in gerekli mali temeli3e si#asal itilimi #aratmtr" erkezler b0#lelikle, s0z k!nusu+e3re de3let #alarna, meta ziniri hi#erarisinde alt d(ze#lerde #er alan ilerde daha azla uzmanlama# kabul ederek hattagelitirerek kendi t!raklarnda i+ileri d((k (retle +altrma

A asker marieti#le L/t. +"n"8

lar 3e i+ilerin #aamlarn s(rd(rmelerini sa*la#aak u#gunhane #alar #aratmalar 7g(+lendirmeleri8 #0n(nde bask #aa

bilmi t ir" Tarihsel kaitalizm, d(n#a sistemi i+indeki arkl b0lgelerde dramatik arkllklar g0steren, tarihsel (ret d(ze#leridenen (ret d(ze#lerini ger+ekte b0#le #aratmtr"

Bu s(rein gizlenmi !ldu*unu s0#l(#!ruz" Bununla kastetti*imiz, u#gulamada i#atlarn her zaman d(n#a i#asasnda kiisellikten uzak iktisadi g(+ler temelinde azarlk k!nusu edili#!rgibi g0r(nm( !lmasdr" e*i t!kuta eitsizli*i sa*lamak i+in,

kendisini a+k+a g0sterme#en 7#er #er, sa3alarda 3e s0m(rgeilikle a+k+a kullanlan8 de3 b!#utlu g(+ a#gtnn her al3eritea#r a#r #ardma +a*rlmas gerekmemektedir" >(+ a#gt #alnza, 3ar !lan eitsiz de*i t!ku d(ze#ine 0nemli bir me#dan!kuma #0neldi*inde de3re#e girmektedir" (n#adaki giriimisnlar, sak +atma ge+er ge+mez, d(n#a ek!n!misinin belli

bir arz, 3e tale n!ktasna tarihsel !larak nasl ulat*n 3e tam !n!ktada d(n#a i+ilerinin (ret d(ze#lerindeki 3e reel #aam d(ze#lerindeki -geleneksel- arkllamalar hangi g(+ #alarnndesteklemi !ldu*unu g0rmezlikten geli ek!n!minin #alnzaarz 3e tale 0l+(leri#le iledi*ini 0ne s(rebilmektedir"

imdi, nasl !lu da r!leterleme !labildi s!rusuna d0nebilirizQ Tek tek giriimilerin kiisel +karlar ile t(m kaitalist snlarn k!lekti +karlar arasndaki temel +eliki#i anmsa#alm"Oitsiz de*i t!ku, tanm gere*i bu k!lekti +karlara hizmet et

mi, anak ek +!k bire#sel +kara hizmet etmemitir" !la#s#la, 3erili bir zamanda +karlarna ilk elde hizmet edilmemi!lanlar 7rakilerinden daha az kazanmalar nedeni#le8 bir e#lerin kendi lehlerine d0nmesi i+in s(rekli !larak +aba g0stermitir"Baka bir de#ile, kendi (retimlerini daha etkin klmak #a dakendi lehlerine #eni tekeli (st(nl(kler #aratmak ama#la si#asal etkilerini kullanmak #!lu#la i#asada daha baarl bir bi+imde rekabet etme +abas g0stermilerdir"

.aitalistler aras sak rekabet tarihsel kaitalizm i+in her


17/51

TARHSEL KAPTALZM , HER EYN METALAT1R"LMAS" 1

zaman '33%r%nt'/ )4%&'35&/* !lmutur" Bu rekabetin g0n(ll( !larak 7kartel benzeri d(zenlemelerle8 snrlandrlm g0r(nd(*(durumlarda bile snrlandrmann bala nedeni, rakilerden her

birinin bu #0ntemin kendi marlarn en i#i duruma getiree*inid((nmesidir" Snrsz serma#e birikimine da#anan bir sisteminhi+bir mensubu, kendi kendisini #!k etme rizik!suna girmeden,s(regelen bu uzun 3adede kGrllk itilimini brakamamtr"

B0#lelikle, tekeli u#gulamalar 3e rekabet g(d(s( tarihselkaitalizmin ikiz bir ger+ekli*i !lmutur" Bu k!ullarda (retim

s(re+lerini birbirine ba*la#an hi+bir 0zg(l kalbn istikrarl !lama#aa* a+ktr" Tam tersine: Lerili zaman#erlerin 0zg(l kal

bn de*itirme#e +almak 3e b0#le bir da3rann genel etkilerine ilikin ksa 3adeli ka#glar du#mamak, rekabet i+indeki +!ksa#da giriiminin her zaman +karna !laaktr" Ddam Smith)in-g0r(nmez el-i, -i#asa-nn bire#sel da3rana kstlamalar k!#mas anlamnda kuku g0t(rmez bir bi+imde ge+erli !lmutur,ama bunun s!nuunun u#um !ldu*u bi+imindeki bir tarihsel ka

italizm !kumas +!k tuha !lurdu"S!nu+ daha +!k, #ine amirik g0zlemle, bir b(t(n !larak sis

temde sra#la birbirinin #erini alan bir b(#(meler 3e durgunluklar +e3rimine benzemektedir" @e3rimler, sistemin ile#i mekanizmasnn 0z(nde bulunmadklarna inanlmasn +!k g(+letireek dereede b(#(k 3e d(zenli dalgalanmalar getirmitir" Bunlar, benzetme #erinde#se, kaitalist !rganizmann temizle#ii

!ksieni i+ine +eki zehirli atklar dar 3eren s!luk alma mekanizmalar gibidir" Benzetmeler her zaman tehlikeli !lmaklabirlikte buradaki 0zellikle #erinde g0r(n(#!r" Biriken atklar #ukarda a+klanan eitsiz de*i t!ku s(rei #!lu#la 3e #eniden#eniden si#asal kabuk ba*la#an iktisadi 3erimsizliklerdir" Temizle#ii !ksien ise, meta zinirlerinin d(zenli bir bi+imde #eniden #alandrlmasnn !lanak 3erdi*i daha etkin 7daha da

A a#rt edii 0zellik (L/t. +"n"8

+!k serma#e birikimine !lanak 3ermesi anlamnda etkin8 ka#nakda*lmdr"

Da* #ukar her elli #lda bir ger+eklemie benze#en e#,gitgide daha +!k giriiminin meta zinirlerindeki en kGrl ba*lantlar ele ge+irmek i+in +aba g0stermesi#le, bir 0l+(de #anlt

bir bi+imde ar (retim di#e s0z etti*imiz #atrm !ranszlklarnn !rta#a +kmasdr" Iranszlklarn tek +0z(m(, (retimsisteminde daha d(zenli bir da*lm s!nuu 3eren b(#(k d(zenlemeler !lmutur" Bu durum mantkl 3e basit g0r(nmekle bir

likte, d0k(nt(leri her zaman kitlesel !lmu, her seerinde metazinirlerindeki en tkal halkalarda i#ie #!*unlaan !eras#!nlar anlamna gelmitir" Ieras#!nlar hem baz giriimilerinhem de baz 7ii brakan giriimiler #a da birim (retim banamali#etleri azaltmak ama#la daha +!k makineleme #!luna giden giriimiler tarandan +altrlan8 i+ilerin sa d edilmesini getirmitir" Bu t(r ka#drmalar giriimilere meta zinirii+indeki hi#eraride -kademe indirme- !eras#!nlar ger+ekletirme !lana* sa*lam, b0#lelikle #atrm !nlarn 3e +abalarn, zinir i+indeki, balang+ta -daha kt- girdiler sunmalar a+sndan daha kGrl !lan #enilik+i halkalara a#rabilmilerdir" Belirli s(re+lerin, hi#erari skalasnda bulunduklar kademeden-indirilmesi- genellikle !*rai !larak ksmi bir #eniden k!numlandrma#a da #!l a+mtr" Bu gibi !*rai #eniden k!numlandrmalar i+inde en +ekii bi+imlerden biri, ilgili sana#i dalnn

tand* b0lge a+sndan genellikle baz i+i kesimleri i+in (retd(ze#lerinde #(kselme anlamna gelse bile, emek mali#etlerinindaha d((k !ldu*u alanlara tanmadr" u anda d(n#a !t!m!

bil, +elik 3e elektr!nik sana#ilerinde tam da b0#le d(n#a +anda, kitlesel bir #eniden k!numlandrma #aamakta#z" enidenk!numlandrma g0r(ng(s( batan beri tarihsel kaitalizmin a#rlmaz bir ar+as !lmutur"

eniden d(zenlemelerin (+ b(#(k s!nuu 3ardr" Bunlardanbiri kaitalist d(n#a sisteminin kendisini !*rai bakmdan, s(


18/51

TARHSEL KAPTALZM 2 HER EYN METALAT1R"LMAS"

rekli !larak #eniden #alandrmasdr" Bununla birlikte, metazinirlerinin #aklak her elli #lda bir 0nemli 0l+(de #eniden#alandrlmasna karn, hi#erarik !larak 0rg(tlenmi metazinirleri sistemi alk!nmutur" ;i#erarinin (st kademelerine#eni (retim s(re+leri s!kulduk+a belirli (retim s(re+leri aa*kademelere tanmtr" Belirli !*rai b0lgeler de durmadan ka#an hi#erarik s(re+ d(ze#lerine sahne !lmutur" B0#lelikle, 3erili (r(nler i+in, merkez (r(n( !lmalarndan bala# s!nu+ta+e3re b0lge (r(n( durumuna gelmeleri bi+iminde -(r(n +e3rim

leri- !lumutur" Bundan baka, 3erili #erler de, sakinlerinin g0reli reah bakmndan ini +klar g0stermitir" Dnak, bu gibi#eniden d(zenlemelere -gelime- denebilmesi i+in 0ne sistemin genel kutulamasnda azalma !ldu*unun kantlanmas gerekir" Dmirik !larak bu durum d(ed(z ger+eklememie benzemektedirE daha +!k, kutulamann tarihsel !larak artmas s0zk!nusudur" #le#se !*rai 3e (r(nsel #eniden k!numlandrmalar i+in ger+ek bir +e3rimsellikten s0z edilebilir"

Bununla birlikte, #eniden d(zenlemelerin ikini 3e !lduk+aarkl bir s!nuu da !lmutur" anlt s0z(*(m(z -an (retim-, ilk eldeki ikilemin her zaman sistemin baz kilit (r(nlerined(n#a d(ze#inde #eterli iili tale !lma# #!lu#la iledi*i !lgusuna dikkat +ekmektedir" /+ilerin +karlar ile bir giriimileraznl*nn +karlar, bu durumlarda 0rt(m(t(r" /+iler her zaman artk i+indeki a#larn artrma#a +alm, sistemin iktisadik!ukluk anlar i+iler a+sndan sk sk, sn m(adelesini s(rd(rmek i+in hem d!la#sz 0zendiriiler hem de baz ek rsatlarsa*lamtr" /+iler i+in, reel geliri artrmann en etkili 3e en d!la#sz #!llarndan biri kendi eme*inin gitgide daha +!k metalamas !lmutur" /+iler genellikle, hane halknn (retime #0nelikileri i+inde d((k reel gelir getiren ksmlarn, 0zellikle +eitlik(+(k meta (retimi t(rlerinin #erini (retli eme*in almasna +almtr" $r!leterlemenin arkasnda #atan bala g(+lerden birid(n#a i+ilerinin kendileri !lmutur" (n#a i+ileri, s0m(r(n(n

nasl #anr!leter hanelerde tam r!leter hanelere g0re +!k dahaazla !labildi*ini genellikle, kendisini i+ilerin s0z(s( ilan etmi a#dnlardan daha i#i anlamtr"

urgunluk zamanlarnda baz m(lk sahibi (retiiler, ksmeni+ilerden gelen si#asal basklarn s!nuu !larak ksmen de (retim ilikilerindeki #asal de*iikliklerin raki m(lk sahibi (retiiler karsnda kendi #ararlarna !laa* inan#la, bir #erlerdeki snrl bir i+i kesiminde r!leterleme#i artrmak ama#lagerek (retim gerekse !litika alanlarnda g(+lerini birletirmi

tir" Rzun 3adede kaitalist d(n#a ek!n!misindeki kGr d(ze#lerinin d(mesine #!l a+m !lan r!leterlemenin, nasl !lu daartt*na ilikin bala iuunu, bu s(re+ 3ermektedir"

Tarihsel kaitalizmin m!t!rundan +!k s!nuu !lan tekn!l!ikde*ime s(reini bu ba*lam i+inde d((nmemiz gerekir" ;er b(#(k tekn!l!ik -#enilik-, 0nelikle -kt- !luu#la ha#li kGrl !lan#eni (r(nlerin, ikinil !larak da emekten tasarru sa*la#an s(re+lerin #aratlmasdr" B(#(k tekn!l!ik #enilikler, +e3rim i+erisinde ini d0nemlerine 3erilen birer karlk, serma#e birikimis(reine hizmet edeek -bululara- birer el k!#ma #0ntemidir"eniliklerin sk sk iili (retim 0rg(tlenmesini etkiledi*inde kuku#!ktur" Tarihsel !larak ek +!k i s(reinin 7abrika, m!ntaziniri8 merkezilemesi #0n(nde etkide bulunmulardr" Dnak,ger+ekleen de*iiklik miktarnn abartlmas tehlikesi 3ardr"Fiziksel (retim g0re3lerinin #!*unlamas s(re+leri genellikle,

merkezdlatrma s(re+lerinin kar etkisi g0z 0n(ne alnmadan aratrlmtr"@e3rimsel #eniden d(zenlemenin (+(n( s!nuunu da tabl!

#a ekledi*imizde, bu n!kta 0zellikle d!*ruluk kazanmaktadr"aha 0ne s0z(n( etti*imiz iki s!nu+ bakmndan g0r(n(rdea+klanmas gereken bir arad!ks !ldu*una dikkat edilmelidir"Bir #andan, tarihsel da*lm kutulamasnda serma#e birikiminin kesintisiz #!*unlamasndan s0z ettik" D#n zamanda, kGrd(ze#lerini iilen d((rd(*(n( ileri s(rd(*(m(z #a3a, anak


19/51

TARHSEL KAPTALZM ! HER EYN METALAT"R"LMAS" #

s(rekli bir r!leterleme s(reinden s0z ettik" Burada k!la# +0z(mlerden biri d(ed(z birini s(rein ikinisinden b(#(k !ldu*unu s0#lemektir ki d!*rudur da" Dnak, buna ek !larak, imdi#e de*in artan r!leterlemenin kGr d(ze#lerinde #!l a+t* d((, ters #0nde ile#en baka bir mekanizma tarandan azlas#la giderilmitir"

Tarihsel kaitalizm k!nusunda k!la#a #alaak bir bakaamirik g0zlem, !*rai #erinin zaman i+inde durmadan genilemi !lmasdr" Burada da #ine, s(rein a+klanmasnda en i#i

iuu, hz !lmaktadr" Tarihsel kaitalizmin t!lumsal ib0l(m(ne #eni #eni b0lgelerin girmesi bir anda !lmamtr" Birbiriniizle#en genilemeler kasam bakmndan snrl g0r(nse de, d0nemsel s+ramalar halinde ger+eklemitir" D+klama kukusuzksmen tarihsel kaitalizmin bizzat kendisinin tekn!l!ik gelimesinde #at#!r" Tamalk, iletiim 3e silahlanma alanlarndakigelimeler, merkezden gitgide daha uzak b0lgelere girilmesinigitgide daha az ahal klmtr" Dma bu a+klama bize +!k +!k,s(re+ i+in gerekli !lan anak #eterli !lma#an bir k!ul sa*l#!r"

Jaman zaman, a+klamann kaitalist (retim kGrlarn ger+ekletirmek i+in s(rekli !larak #eni azar aranmasnda #att* 0nes(r(lm(t(r" Dnak, bu a+klama da, tarihsel !lgularla u#umu#!r" Tarihsel kaitalizmin dnda kalan alanlar, b(t(n( itibari#le,ksmen kendi iktisadi sistemleri bakmndan -gereksinme-du#mamalar, ksmen de satn alaak g(+leri !lmamas nedeni#

le, tarihsel kaitalizmin (r(nlerinin isteksiz allar !lmulardr"Olbette bunun istisnalar 3ardr" Dma genel !larak, d alanlarkaitalist d(n#ann de*il, kaitalist d(n#a d alanlarn (r(nlerinin einde !lmutur" e zaman askeri #!llarla belirli #erler elege+irilse, kaitalist giriimiler amaz bir bi+imde !ralarda ger+ek azarlar bulunmad*ndan #aknarak s0m(rge #0netimleri#!lu#la -be*eni #aratma- ilemlerine girimilerdir"

$azar einde a+klamas d(ed(z tutmu#!r" ((k mali#etliig(( ara#, +!k daha sa3unulabilir bir a+klama" (n#a ek!

n!misinin b(n#esine katlan her #eni b0lgede, d(n#a sisteminin(ret d(ze#i hi#erarisinde en altta #er alan reel (ret d(ze#lerinin #erleti*i, tarihsel bir !lgudur" Bu b0lgelerde tam r!leterlemi hane hemen hi+ #!ktur, gelitirilmesi de hi+ 0zendirilmemitir" Tersine, s0m(rge de3letlerinin 73e #eni katlan b0lgelerdeki, resmen s0m(rge !lma#an, #eniden #alandrlm #ars0m(rge de3letlerin8 !litikalar tam da, #ukarda g0rd(*(m(zgibi, (ret d(ze#i ei*ini !labileek en alt d(ze#de tutma# !lanakl klan #arr!leter hanelerin !rta#a +kn desteklemek

(zere tasarlanm gibidir" e3let !litikalar genel !larak, tamr!leterleme !lana*n hatr sa#lr 0l+(de azaltan bir bi+imde,hane mensularnn hareketlili*ine snrlamalar getirilmesi #a daz!rla a#rlmalar ile, bir miktar (retli ie girmelerini z!runlu k lan 3ergi mekanizmalarndan !luan bileimler gerektirmitir"

Bu +0z(mleme#e, d(n#a kaitalizm sisteminin b(n#esine #eni katlmlarn, d(n#a ek!n!misindeki durgunluk d0nemleri#le

ba*ntl !lma e*ilimine ilikin g0zlemi eklersek, d(n#a sistemindeki, #anr!leterleme#e #0neltilmi #eni i+ileri b(n#esine katan !*rai genilemenin, kGr azalt artan r!leterlemes(reini dengeleme#e #arad* a+k+a !rta#a +k#!r" >0r(n(teki arad!ks b0#lee #!k !lu#!r" eni b0lgeler katlmasnn kutulama s(reine etkisi, en azndan imdi#e de*in, r!leterlemenin etkisi#le e, belki de daha azladr" Fabrika benzeri i s(re+leri ise denklemin durmadan b(#(#en a#das g0z 0n(ne

alnd*nda, b(t(n(n #(zdesi !larak genellikle 0ne s(r(lendendaha az b(#(m(t(r"Tarihsel kaitalizmin dar anlamdaki ek!n!mi alannda nasl

iledi*ini betimleme#e ee# zaman a#rm !lduk" imdi kaitalizmin tarihsel bir t!lumsal sistem !larak neden !rta#a +kt*na+klama#a hazrz" Bu n!kta, genellikle d((n(ld(*( kadar k!la# de*il" Tarihsel kaitalizm daha ilk bakta, baz sa3unuularnn 0ne s(rme#e +alt* gibi -d!*al- bir sistem !lmak 0#ledursun, a+k+a sa+ma bir sistemdir" aha azla serma#e (retmek


20/51

TARHSEL KAPTALZM HER EYN METALAT"R"LMAS"+

ama#la serma#e (retilmektedir" .aitalistler, a#ak de*irmeninde daha da hzl k!mak i+in gitgide daha hzl k!an be#azare#e benzi#!r" Bu s(re+ i+inde kukusuz baz insanlar i#i #a#!r, ama di*erleri #!ksul #a#!rE eki, i#i #aa#anlar ne kadar3e nere#e kadar i#i #aa#aakC

Bu n!kta bana (zerinde ne kadar d((nd(#sem ! kadar sa+ma gelmitir" (n#a n(usunun b(#(k +!*unlu*unun 0neki tarihsel sistemlere g0re maddi a+dan 0znel 3e nesnel !larak daha

az i#i durumda !ldu*una inanmamn #an sra, ileride g0ree*imiz gibi, si#asal !larak da daha az i#i durumda !ldu*unun sa3unulabilee*ini d((n(#!rum" ;eimiz bu tarihsel sistemin m!daetti*i, hakll* kendinden menkul ilerleme ide!l!isi#le 0#lesined!lmuuz ki bu sistemin b(#(k sa#da tarihsel !lumsuzluklarnkabul etmekte bile z!rlan#!ruz" .arl ar? gibi kararl bir su+la#s bile tarihsel kaitalizmin tarihsel !larak !#nad* ileriir!le b(#(k a*rlk 3ermitir" -/lerii- s0z( #alnza, tarihsel !larak daha s!nra gelen 3e k0kenleri kendisinden 0neki bir e#lea+klanabilen anlamnda kullanlmad* s(ree, ben buna hi+inanm#!rum" Tarihsel kaitalizmin daha s!nra #eniden ele alaa*m bilan+!su belki karmak bir bilan+!dur, anak, maddimal b0l((m( 3e eneri tahsisi a+sndan ilk hesa benim g0z(mde ger+ekten +!k !lumsuzdur"

I zaman, b0#le bir sistem neden !rta#a +ktC Belki tam dabu amaa ulamak i+in" Bir sistemin k0keninin ger+ekte ulal m !lan amaa ulamak !larak a+klanabilee*ini ileri s(ren birakl #(r(tme d!*rultusundan daha akla #akn ne !labilirC !dern bilimin bizi ereksel neden aramaktan 3e her t(r #0nelmilikd((nesinden 70zellikle amirik kantlannn b0#lesine i+sel

bir bi+imde z!r !lmas nedeni#le8 3azge+irdi*ini bili#!rum"Dma bildi*imiz (zere m!dern bilimle tarihsel kaitalizm sk birittiak i+inde !lmuturE d!la#s#la bilim !t!ritesinden tam da bus!runda, m!dern kaitalizmin k0kenlerini bilme tarz s!runundakukulanmal#z" Bu nedenle burada tarihsel kaitalizmin k0

kenlerine ilikin tarihsel bir a+klama#, b0#le bir tartma i+inamirik bir temel gelitirme giriiminde bulunmakszn #alnzaana hatlar#la 3eree*im"

In d0rd(n( 3e !n beini #(z#llarn d(n#asnda D3rua,d(n#ann 0teki b0lgelerine !ranla, (retim g(+leri, tarihsel sisteminin tutarll* 3e insan bilgisinin g0reli durumu a+larndan !rtalarda ne baz b0lgeler kadar ileri, ne daha baka b0lgeler kadar ilkel !lan bir t!lumsal ib0l(m( #eri#di" D3rua)nn k(l

t(rel 3e iktisadi bakmlardan en -ileri- alt b0lgelerinden birinden gelen ar! $!l!)nun, Ds#a #!luluklarnda rastladklarkarsnda ee#e ezildi*ini unutmamal#z"

I d0nemde e!dal D3rua ek!n!mi alan +!k temelden, i+tengelen 3e t!lumsal temellerini sarsan bir bunalmdan ge+i#!rdu"D3rua egemen snlan birbirini b(#(k !randa #!k ederkent!rak sistemi 7iktisadi #asnn temeli8, eski standartlara g0re+!k daha eitlik+i bir da*lm #0n(nde hatr sa#lr bir #enidend(zenleme#le +0z(l(#!rdu" Bu arada k(+(k k0#l( +it+iler (retii !larak b(#(k bir 3erimlilik g0steri#!rdu" Si#asal #alar genel!larak za#l#!r, si#asal bakmdan g(+l( !lanlarn kendi aralarnda #!k edii m(adelelere dalmalar, halk kitlelerinin artang((n( bastrmak i+in 3akitlerinin azald* anlamna geli#!rdu".at!liklik ide!l!ik d!lgu !larak b(#(k gerilim altnda#d 3e

bizzat .ilise)nin i+inde eitlik+i hareketler d!*u#!rdu" >er+ekten de ek +!k e# aramar+a !lu#!rdu" D3rua gitmekte !ldu*u #!la de3am etse#di #(ksek bir d(ze#de #alandrlm -resmi snlar- sistemi#le e!dal Irta+a* D3ruas kallarnn birdaha ekitirilebilmesi d((k bir !laslkt" Fe!dal D3rua t!lumsal #asnn, arist!krasileri daha da #ere seren 3e si#asal #a

lar merkezdlatran, bir g0reli !larak eit k(+(k 0l+ekli (retiiler sistemine d!*ru e3rimlemesi daha !las#d"

Bu i#i mi k0t( m(, kimin i+in i#i kimin i+in k0t( !lurdu k!nusu kurgusal bir k!nu 3e ek ilgi +ekii de*il" Dma b0#le bir ers

ektiin D3rua)nn (st tabakalarn dehete d((rd(*(, 0zellikle


21/51


22/51

TARHSEL KAPTALZM !, RKM P:LTKALAR" !1

addi a+dan, 0ne +kanlara giden nimetlerin +!klu*unun #an sra, bir b(t(n !larak alnd*nda d(n#a sisteminde tee ile ta

ban arasnda maddi nimet arkllamalar da b(#(k 3e zamani+inde b(#(r durumda !lmutur" imet da*lmndaki bu kutulamann nedeni !lan iktisadi s(re+leri daha 0ne tartmtk"imdi dikkatlerimizi insanlarn, b0#le bir iktisadi sistem i+inde(st(nl(klerden kendileri #ararlan di*erlerini #!ksun brakmaki+in nasl hareket ettikleri n!ktasna +e3irmeli#iz" D#ra, bu k0t(da*lmn kurban !lanlarn, her e#den 0ne sistemin ile#i

indeki ka#larn en aza indirmek 3e ikini !larak b0#lesinea+k adaletsizliklerin s!rumlusu !lan bu sistemi d0n(t(rmeki+in nasl hareket ettiklerine bakmamz gereki#!r"

Tarihsel kaitalizmde insanlar, insan grular, si#asal m(adelelerini nasl #(r(tm(lerdirC $!litikann k!nusu, iktidar ilikilerini kendi +karna daha u#gun bir #0nde de*itirmek 3e bu#!lla t!lumsal s(re+leri #eniden #0nlendirmektir" Bu u*ran

baar#la #(r(t(lmesi, en az girdi karl*nda en +!k #aran sa*la#aak de*iiklik kaldra+larnn bulunmasn gerektirir" Tarihsel kaitalizm, en etkili si#asal a#arlama kaldra+lar, daha 0nede g0rd(*(m(z (zere inas#la bile kurumsal baarlarnn en0nemlilerinden !lan de3let #alar !laak bi+imde #alanmtr" !la#s#la m!dern kaitalizm tarihi b!#una si#asal alandaki

bala akt0rlerin ana strateik hedeinin, de3let iktidarn denetim altnda tutmak, gereki#!rsa ele ge+irmek !lmas rastlantde*ildir"

Sistemin iilen nasl iledi*ine #akndan bakld* anda, endar #!rumu#la bile de3let iktidarnn iktisadi s(re+ler i+in tad* #aamsal 0nem hemen g0ze +armaktadr" e3let iktidarnnilk 3e en temel 0*esi, kendi t!raklarnda kendi #arg g((n(nge+erli !lmasdr" e3letlerin snrlar 3ardr" Bu snrlar, ksmens0z k!nusu de3let tarandan #asa ilan #!lu#la, ksmen de di*erde3letler tarandan dil!matik tanma #!lu#la, hukuksal !laraksatanan snrlardr" .ukusuz, snrlara itirazlar gelebilir 3e ge

nel !larak gelmitir deE baka bir de#ile, iki ka#naktan 7de3letin kendisi 3e di*er de3letler8 gelen hukuksal tanma +atmai+inde !lmutur" Bu gibi g0r( a#rlklan s!nu+ta #a hakemlik#a da z!r 73e eninde s!nunda bir b!#un e*me8 #!lu#la +0z(lm(t(r" Bir kuaktan azla s(ren anlamazlk ek az !lsa da, +!*u, +!k uzun d0nemler (st( 0rt(l( !larak s(r( gitmitir" Buradaan al !lan n!kta, herkesin kendi a#na bu gibi anlamazlklarn eninde s!nunda +0z(lebilee*i 3e +0z(lee*i gibi s(rekli

bir ide!l!ik 3arsa#m i+inde !lmasdr" !dern de3let sistemin

de ka3ramsal !larak kabul edilemez !lan e#, a#n t!raklardabirden +!k #arg g((n(n kal bir bi+imde 3e a+k+a dile getirilerek tannmasdr" Ogemenlik, ka3ram !larak Drist!)nun (+(n(n(n !lmazl* #asasna da#andrlmtr"

Bu elseihukuksal 0*reti, 3erili de3letlerin snrlarndan giri 3e +klarn denetim altnda tutulmas s!rumlulu*unu belirleme !lana*n sa*lamtr" ;er de3letin, kendi snrlarndakimal, araserma#e 3e ig(( hareketleri (zerinde resmi #arghakk 3ardr" Bu nedenle de her de3let, kaitalist d(n#a ek!n!misinde t!lumsal ib0l(m(n(n ile#i tarzlarn bir deree#ekadar etkile#ebilmitir" =stelik her de3let, bu mekanizmalar,d!*rudan d!*ru#a kendi snrlarndaki (retim akt0r( aknntabi !ldu*u kurallar de*itirmek #!lu#la s(rekli !larak a#arla#abilmitir"

Bu snrlan genellikle hi+ denetim !lma# 7serbest tiaret8

3e hi+ serbest ak !lma# 7!tari8 arasndaki ztlk +er+e3esindetartrz" >er+ekte de3let !litikas, +!*u (lkede 3e +!*u zaman,ratik !larak bu iki u+ arasnda #er almtr" D#ra, mal, araserma#e 3e ig(( hareketleri#le ilgili !litikalar, t(m(#le 0zg(larkllklar g0stermitir" /g(( hareketleri genel !larak mal 3e

araserma#e hareketlerinden daha +!k snrlanmtr"Bir meta zinirinin herhangi bir #erinde bulunan belirli bir

(retii a+sndan, d(n#a i#asasnda a#n mallan (reten baka(retiilerle iktisadi rekabet g(( 3arsa, hareket 0zg(rl(*( isteni


23/51

TARHSEL KAPTALZM !2 RKM P:LTKALAR" !

bir e#dir" Kekabet g(( !lmad*nda ise raki (retiiler i+in snrlara k!naak +eitli kstlamalar, rakilerin mali#etlerini artrarak bu kstlamalarn !lmad* durumda iktisadi etkinli*i d(e

ek !lan (retiinin iine #ara#abileektir" ;erhangi bir 3erilimaln birden azla (retiisi bulunan i#asalarda, tanm gere*i,

+!*unluk aznlktan daha az etkili !laa*ndan, snrlarda serbesthareketlili*e merkantilist kstlamalar k!nmas #0n(nde s(rekli

bir bask 3ar !lmutur" I#sa daha etkili !lan aznlk g0reli !larakdaha zengin 3e g(+l( !ldu*undan, snrlarn a+lmas #a da daha

0zg(l !larak baz snrlarn a+lmas #0n(nde s(rekli bir karbask da !lmutur" Bu nedenle ilk b(#(k die di 3e s(rmekte

!lan m(adele, de3letlerin snr !litikas k!nusunda !rta#a+kmtr" D#ra, 3erili (retiilerden 7ama 0zel !larak b(#(k 3e

g(+l( !lanlardan8 !luan her k(me, #alnza iktisadi (slerininiziksel !larak #er ald* 73atanda !lduklar #a da !lmadklar8

(lkenin de*il, di*er ek +!k (lkenin snr !litikalarndan dad!*rudan d!*ru#a etkilendi*i i+in, 3erili (retiiler a#n anda

birka+, hatta genel !larak ek +!k de3let i+inde si#asal hedelerg(tmekte #arar g0rm(t(r" ;erkesin !litika#a #alnza kendi

(lkesinde karmas gerekir anla#, serma#e biriktirme u*runaserma#e biriktirenlere ters d(en bir tez !lmutur"

.ukusuz, snrlardan ne#in ge+i ne#in ge+eme#ee*ine 3ebu ge+iin k!ullarna ilikin kurallar etkilemenin bir #!lu, 3ar!lan snrlarn bir de3leti b(t(n(#le bir baka de3lete katma7birleme,An)&$))*; s0m(rgeletirme8, t!rak igali, a#rlma#a da s0m(rgelikten kurtulma #!lu#la de*itirilmesidir" Snrde*iikliklerinin d(n#a ek!n!misindeki t!lumsal ib0l(m( kallarn d!la#sz bir bi+imde etkilemesi !lgusu, tek tek snr de*iikliklerinde #anda !lan #a da kar +kanlarn t(m( a+sndan dikkate alnan en 0nemli n!ktalardan biridir" Rluslarn tanmlanmas +er+e3esinde !luan ide!l!ik seerberliklerin belirli

A ilhak (Am. +"n"8

baz snr de*iikliklerini az +!k !lanakl klabilmesi !lgusu,milli#et+i hareketlere, lanlanan snr de*iikliklerinin ardndan

belirli de3let !litikalarnn gelmesi !lasl*nn s0z k!nusu hareketlerin mensular 3e daha bakalar tarandan kabul edilmesi0l+(s(nde d!la#msz bir iktisadi i+erik kazandrmtr"

e3let iktidarnn tarihsel kaitalizmin ile#ileri a+sndantemel 0nemdeki ikini 0*esi, de3letlerin, kendi #arg alanlarndaki t!lumsal (retim ilikilerinin tabi !laa* kurallar satamak!nusundaki #asal hakkdr" !dern de3let #alan, kendine,

allm her t(r ilikiler dizisinin !rtadan kaldrlmas #a da de*iikli*e u*ratlmas hakkn tanmtr" e3letler, hukuk s0z k!nusu !ldu mu, kendi #asama haklarnn kasam (zerinde kendik!#duklarndan baka snr tanmaz" Tek tek de3let ana#asalardinsel #a da d!*al hukuk 0*retilerinden ka#naklanan kstlamalara ide!l!ik !larak s0zde ba*llk g0sterdi*inde bile bu 0*retilerin #!rumlanmas hakkn ana#asal !larak tanmlanm birtakm kurul #a da kiilere a#rr"

Ome*in denetim altnda tutulma tarzlarna ilikin bu #asamahakk hi+bir bi+imde #alnza kuramsal !lmamtr" e3letler buhakk d(zenli !larak, sklkla da 3ar !lan kallarda k0kl( d0n((mler getiren bi+imlerde kullanmtr" Beklenebilee*i gibi, tarihsel kaitalizmde de3letler ig((n(n daha +!k metalatrlmasn sa*la#aak #asamalarda bulunarak, i+ilerin bir i t(r(nden

bir bakasna ge+mesine ilikin +eitli geleneksel kstlamalar

kaldrmtr" D#ra i+iler i+in, genellikle bir ksmn (retli ilere girmek z!runda brakan 3e nakit 0deme gerektiren 3ergi #(k(ml(l(kleri getirmilerdir" Dma 0te #andan, daha 0ne de g0rd(*(m(z gibi, aldklar #asal 0nlemlerle ikamet snrlamalarda#atmak #a da akraba t!luluklarnn kendi mensularna kar

baz bakm #(k(ml(l(klerini s(rd(rmesi k!nusunda srarl !lmak #!lu#la, tam r!leterlemenin 0n(n( de kesmilerdir"

e3letler (retim ilikilerini kendi denetimine almtr" Belirliz!ra da#al +altrma bi+imlerini 7k0lelik, kamusal +alma #(


24/51

TARHSEL KAPTALZM !! RKM P:LTKALAR"!#

k(ml(l(kleri, !na#l hizmet anlamas, 3b"8 0ne #asallatrs!nra #asad klmlardr" =retli +alma s0zlemelerinin tabi!ldu*u, g(3eneleri 3e karlkl #(k(ml(l(klerin (st 3e alt snrlarn da kasa#an kurallar k!#mulardr" alnza (lke snrlarnda de*il, (lke i+inde de, !*rai ig(( hareketlili*ine snrlar getirmilerdir"

e3letin ald* t(m bu kararlan, serma#e birikimi#le ilgili iktisadi s!nu+lara d!*rudan g0nderme #alarak alnmtr" Bu

n!ktann d!*rulu*u, #asal #a da idari se+ilerle ilgili, ka#da ge+mi, +!k b(#(k sa#lara ulaan g0r(meler g0zden ge+irilerekk!la#lkla denetlenebilir" e3letler a#ra dik kaal grulara, en+!k da dik kaal i+ilere kar kendi me3zuatn d(zenli !laraku#gulamak i+in hatr sa#lr miktarda eneri haramtr" /+ilere,e#lemlerine ilikin #asal snrlar bilmezlik etme 0zg(rl(*( ek

braklmamtr" Tam tersine, i+i is#an, bire#sel #a da k! lekti,edilgen #a da etkin !lsun, genellikle de3let mekanizmalarndanga#retke 3e bask bir karlk gelmesine #!l a+mtr" rg(tl(i+i sn hareketlerinin bask etkinliklere zamanla baz snrlargetirebildi*inde 3e ge+erli kurallarn kendi lehlerine bir miktarde*itirilmesini sa*lad*nda kuku #!ksa da bu s!nu+lan b(#(k0l+(de de3let mekanizmalarnn si#asal bileimini etkileme#etileri#le elde etmilerdir"

e3letlerin iktidarndaki (+(n( 0*e, 3ergilendirme g((d(r"Lergilendirme hi+bir bi+imde tarihsel kaitalizmin buluu de*ildirE daha 0neki si#asal #alar da de3let mekanizmalar i+in gelir ka#na* !larak 3ergilendirme#i kullanmtr" Dnak, tarihselkaitalizm 3ergilendirme#i iki a+dan de*iikli*e u*ratmtr"Lergilendirme, de3letin resmi #arg alan i+inde #a da dnda#er alan kimselerden z!r #!lu#la d(zensiz aralarla alnan 7di*erde3letlerden alnanlar da i+inde8 de3let gelirleri !lmaktan +kde3letin bala 7ger+ekten ezii8 d(zenli gelir ka#na* durumunagelmitir" /kini n!kta ise 3ergilendirmenin, kaitalist d(n#aek!n!misinin tarihsel gelimesi b!#una, #aratlan #a da birikti

rilen t!lam de*erin #(zdesi !larak durmadan b(#(#en bir g0r(ng( !lmasdr" Bunun anlam de3letlerin, denetimlerinde tuttuklar 3e serma#e birikimini hzlandrmalarna !lanak sa*lamakla kalma# ka#nak da*lm #!lu#la serma#e birikimined!*rudan #a da d!la#l !larak giren ka#naklar bakmndan 0nemkazanm !lmasdr"

Lergilendirme, d(manlk du#gularn 3e direnii, bakalarnn eme*inin me#3elerine el k!#an bir isimlememi k0t(l(k

!larak g0r(len de3let #asnn kendisine #0nelten bir g(+t(r"Belirli 3ergiler k!nmas lehinde, bu 3ergilerin #eniden da*lms!nuu d!*rudan kendilerine 3erileek !lmas, h(k(mete kendiiktisadi k!numlarn daha i#i klaak dsal ek!n!miler #aratma!lana* sa*lamas #a da iktisadi a+dan #ine kendi lehlerine !laak bi+imde bakalarn ezalandrmas nedeni#le baskda bulunan h(k(met d g(+ler bulundu*u her zaman aklda tutulmaldrE ksaas 3ergilendirme g(( de3letin bakalarnn de*il de

belirli baz grularn lehine !lmak (zere serma#e birikimi s(reine d!*rudan #ardm !ldu*u en d!la#msz #0ntemlerden biri!lmutur"

e3letin #eniden da*lm sa*lama g(( +!*unlukla #alnzaeitletirii gizilg(( a+sndan tartlmtr" Bu izlek reah de3leti izle*idir" I#sa #eniden da*lm ger+ekte reel gelirleri #aknsaklatrmaktan +!k daha b(#(k 0l+(de, da*lm kutulatrmamekanizmas !larak kullanlmtr" imetlerin a#lalmasndaki kutulama# kaitalist i#asann #(r(rl(kteki ilemlerinins!nuu !larak zaten 3ar !lan kutulamann +!k


25/51

TARHSEL KAPTALZM ! "R"K1M P:LTKALAR" !+

t(r" Dma bunlar, #alnza, ahal#a +kan kalknma aamasnntamamlanma n!ktasnda ilgili iktisadi etkinli*i n!minal de*eri(zerinden kamu sekt0r( dndaki giriimilere de3retmek gibi

bir ama+la, daha s!nraki kGrl satlarla karlanabilee*i d((n(lebileek (r(n gelitirme giderlerini de3letin (stlenmesi gibidaha az d!*rudan bir bi+im de almtr"

;(k(metler ikini !larak, b(#(k 0l+ekli 3e ga#ri meru, anak iilen kstlanmam kamu !nu ka+aklar i+in k!la# hedelerdurumuna gelen resmen #asal 3e genellikle merulatrlm 3er

gilendirme kanallar #!lu#la b(#(k miktarda serma#e t!la#abilmitir" Bu gibi kamu geliri hrszlklar 3e bunlarla ilgili #!zlam 0zel 3ergi usulleri, tarihsel kaitalizm b!#una 0zel serma#e birikiminin b(#(k ka#naklarndan biri !lmutur"

;(k(metler, zenginler lehine #eniden da*lmn (+(n( anamekanizmas !larak, kGrn bire#selletirilmesi, rizik!nun t!lumsallatrlmas ilkesini kullanmlardr" .aitalist sistemint(m tarihi b!#una, rizik! 3e zararlar ne kadar b(#(k !lursa, enazndan ka+nmak istedikleri mali kargaa nedeni#le, h(k(metlerin ilaslar 0nlemek hatta zararlar gidermek i+in ara#a girmesi!lasl* da ! kadar artmtr"

Bu eitlik+ilik kart #eniden da*lm u#gulamalar de3let iktidarnn utanlaak 7h(k(metlerin bu etkinlikler k!nusunda birmiktar skntl !lmalar 3e gizli tutulmasna +almalar anlamnda utanlaak8 #ann !lutururken, t!lumsal sabit serma#e#atrmlarnn h(k(metler tarandan sa*lanmas a+k+a g0sterik!nusu !lmu 3e giderek tarihsel kaitalizmin a#akta tutulmasnda de3letin temel r!llerinden biri !larak sa3unulmutur"

(lk sahibi (retiilerden !luan +!k sa#da gru i+in mali#etlerin d((r(lmesinde #aamsal 0nemi !lan haramalard(n#a ek!n!misinin temel eneri, tamalk 3e en!rmas#!nalt#as b(#(k 0l+(de kamu aras#la gelitirilmi 3e desteklenmitir" Bu gibi t!lumsal sabit serma#e #atrmlarndan +!*ukiinin b'r m'-t/r kazan+l !ldu*unda kuku bulunmamakla bir

likte, bu kazan+ hesi i+in eit miktarda !lmamtr" Sa*lanan#arar, +!k daha eitlik+i bir 3ergilendirme sisteminden 0dendi*ihalde, !ransz bir bi+imde, elinde zaten b(#(k serma#e bulunanlarn a#na d(m(t(r" Bu nedenle, t!lumsal sabit serma#e #a

mlar serma#e birikimini 3e #!*unlamasn daha da artrma#a#aramtr"

S!n bir n!kta !larak de3letler silahl g(( tekelletirmi #a datekelletirme#e +almtr" $!lis g(+leri b(#(k 0l+(de i+ d(zenin 7baka bir de#ile, i+ilerin, kendilerine a#rlan r!lleri 3e kar

lklar kabullenmesinin8 a#akta tutulmasna g0re hesalanrken, !rdular da belli bir (lkedeki (retiilere, baka (lkelerde bulunan rakilerinin kendi de3let +arklarnn k!ru#uulu*una ba3urma k!nusundaki !lanaklarn d!*rudan etkileme #etisi sa*la#an mekanizmalar durumundadr" B0#lee, de3let iktidarnn #aamsal 0nem ta#an 0zelli*ine gelmi !lu#!ruz" e3letlerinkulland* g(+ t(rleri birbirine benzemekle birlikte, 3erili de3letmekanizmalarnn ellerindeki g((n dereesi +!k b(#(k 0l+(dearkllk g0stermitir" e3letler, b(r!krasilerinin 3e !rdularnn

b!#utlar 3e tutarll*#la #a da kendilerine ilikin ide!l!ik !rm(las#!nlar#la de*il, kendi snrlar i+inde biriken serma#enin,zaman i+inde raki de3letlerinkinden daha +!k #!*unlamasnsa*lamadaki iili #eterlikleri#le 0l+(lebileek bir iili g(+ hi#erarisi i+inde #er almtr" Bu iili #eterlik, raki askeri g(+lerikstlamaE kendi (lkesinde (st(nl(k sa*la# me3zuat #asalat

nrken di*er de3letlerde a#n e#in #almasn 0nlemeE 3e kendii+ilerini kstlama, rakilerinin ise a#n e#i #ama #eterli*iniazaltma #etisini i+ermitir" e3letin g(+l(l(*(n(n asl 0l+(s(,!rta 3adeli iktisadi s!nu+lardr" =lke i+inde i+ilerin denetim altnda tutulmasnda de3let mekanizmas tarandan a+k ku33etkullanlmas gibi ahal 3e istikrarszlatr teknikler genelliklede3letin g(+l(l(*(nden +!k za#l*nn iaretidir" >er+ekteng(+l( !lan de3let mekanizmalar, i+ilerini u #a da bu bi+imde,ama daha inelikli #!llardan denetim altnda tutabilmitir"


26/51

TARHSEL KAPTALZM !8 RKM P:LTKALAR" !9

e3let b0#lelikle +!k +eitli #!llardan, maksimum serma#ebirikiminin #aamsal mekanizmas !lmutur" .aitalizm kendiide!l!isine g0re de3let mekanizmalarnn m(dahalesinden kurtarlm 0zel giriimilerin etkinli*ini gerektiri#!rdu" I#sa budurum ratikte hi+bir #erde ger+ekten ge+erli !lmamtr" .aitalizm m!dern de3letin etkin r!l( !lmadan serili geliebilirmi#di di#e d((nmek b!unadr" Tarihsel kaitalizmde kaitalistler, de3let mekanizmalarn ana hatlar#la belirtti*imiz +eitli

bi+imlerde kendi #ararlarna kullanma #etilerine g(3enmilerdir"

/kini bir ide!l!ik mit!s de3let egemenli*idir" !dern de3lethi+bir zaman tam 0zerk bir si#asal b(t(n !lmamtr" e3letler,ile#ilerinde u#mak z!runda !lduklar bir dizi kural ile !nsuz#aamlarn s(rd(remedikleri bir dizi merulatrdan !luan birde3letleraras sistemin a#rlmaz ar+alan !larak gelimi 3e

bi+imlendirilmitir" e3letleraras sistem, her 3erili de3letinde3let mekanizmalar a+sndan, istenine #0nelik kstlamalaranlamna gelir" Bu kstlamalar, dil!masi u#gulamalarnda,resmi #arg g((n(n 3e s0zlemelerin tabi !ldu*u kurallarda7uluslararas hukuk8 3e sa3a sanatnn nasl 3e hangi k!ullarda#(r(t(lee*ine ilikin snrlamalarda bulmak !lanakldr" T(m

bu kstlamalar resmi egemenlik ide!l!isine terstir" Bununla birlikte egemenlik hi+bir zaman tam 0zerklik anlamn tamamtr" Bu ka3ram daha +!k, bir de3let mekanizmasnn bir di*erindeki ile#ie !labileek m(dahalesinde meruluk snrlan bulun

du*unu belirtme#e #0neliktir"e3letleraras sistemin kurallar kukusuz, rza #a da ikir birli*i #!lu#la de*il, g(+l( de3letlerin bu kstlamalar 0nelikle daha za# de3letlere, ikini !larak da birbirlerine da#atma iste*i 3e#etisi#le u#gulanmtr" e3letlerin bir g(+ hi#erarisi i+inde #eraldklar unutulmamaldr" e3letlerin 0zerkli*ine ilikin balasnrlama# bizzat bu hi#erarinin 3arl* sa*lamtr" ;i#erarinin, teesinde bir d(zl(k #erine iramitsel bir zir3e ile kurulmu!lmas 0l+(s(nde, durum elbette de3letlerin g((n(n t(mden

#!k !lmasna d!*ru gidebilirdi" Bu !lanak 3arsa#m d(ze#indekalmam, askeri g(+ #!*unlamasnn dinami*i, tekrar tekrar,de3letleraras sistemi bir d(n#a imarat!rlu*una d0n(t(rme irilimi d!*urmutur"

B0#lesi kilimler tarihsel kaitalizmde hi+bir zaman baar kazanamad#sa bunun nedeni iktisadi sistemin #asal temelinin,a#ra bala serma#e biriktiriilerin a+k+a alglanan +karlarnn, d(n#a ek!n!misini bir d(n#a imarat!rlu*una d0n(t(rme#e temelden ters d(mesidir"

;er e#den 0ne, serma#e birikimi rekabete giri i+in s(rekli0zendiriiler i+eren bir !#un !lmu, b0#lelikle en kGrl (retimetkinliklerinde her zaman bir miktar da*lma g0r(lm(t(r" Bunedenle her an +!k sa#da de3let, kendisini g0reli !larak g(+l(klaak bir iktisadi temel edinme e*ilimi g0stermitir" /kini !larak, 3erili her (lkenin serma#e biriktiriileri, kendi de3let #alarn serma#e birikiminde #ardm !larak kullansalar da, #inekendi de3let #alarna -/r=5bir takm denetim kaldra+larnagerek du#maktadr" @(nk( kendi de3let mekanizmalar, azlag(+lenmesi durumunda, i+ si#asal denge#le ilgili nedenlerlei+erdeki eitlik+i basklara karlk 3ermek k!nusunda kendisini0zg(r hissedebileektir" Serma#e biriktiriiler bu tehdide karkendi de3let mekanizmalarnn 0n(n( baka de3let mekanizmalar#la gireekleri ittiaklar #!lu#la almak gibi bir tehdide gerekdu#mulardr" Bu tehdit ise #alnza, hi+bir de3letin b(t(n (ze

rinde (st(nl(k kurmamas durumunda !lanakldr"Bu etmenler, 3erili bir anda de3letleraras sistem i+indeki +!ksa#da g(+l( 3e !rta dereede g(+l( de3letin, tek bana hi+birde3let di*er t(m de3letleri ethetme#i baaramasn di#e ittiaklarn a#akta tutmak 7#a da gerekirse ka#drmak8 e*iliminde !lmasn kastederek g(+ler dengesi dedi*imiz e#in nesnel temelini !luturmutur"

>(+ler dengesini #alnza si#asal ide!l!inin s(rd(rmedi*inig0rebilmek i+in, g(+l( de3letlerden birinin di*erleri (st(nde ge


27/51

TARHSEL KAPTALZM #, RKM P:LTKALAR" #1

ii !larak g0reli bir (st(nl(k hegem!n#a di#ebilee*imiz birg0reli (st(nl(k kurma# baard* (+ 0rne*e baklabilir" Bu (+0rnek, ;!llanda)nn !n #edini #(z#l !rtalarnda, /ngiltere)nin!n d!kuzunu #(z#l !rtalarnda 3e DB)nin #irmini #(z#l !rtalarnda kurdu*u hegem!n#adr"

Bu (+ 0rnekte de hegem!n#a, askeri, etih einde k!an birde3letin 7;absburglar, Fransa, Dlman#a8 #enilgisinin ardndangeldi" ;egem!n#alarn her biri bir -d(n#a sa3ann zamannt(m b(#(k askeri g(+lerini i+ine alan, kitlesel, kara a*rlkl, s!n

deree #k, aralkl !larak !tuz #l s(ren bir m(adelenindamgasn tad" Bunlar sras#la 161&164& Ituz l Sa3alar,

a!l#!n Sa3alar 71921&158 3e #irmini #(z#ldaki, rahat+atek bir uzun -d(n#a sa3a- !larak alnabileek 19141945 aras+atmalardr" rneklerin (+(nde de, kazanann, -d(n#a sa3a-0nesinde 0nelikle bir deniz g(( !ldu*una, anak, d(n#a ek!n!misini bir d(n#a imarat!rlu*una d0n(t(rme#e +alra benze#en, tarihsel !larak g(+l( bir kara g((ne kar sa3a kazanmak i+in, kara g((ne d0n(t(*(ne dikkat edilmelidir"

Bununla birlikte zaerin temeli askeri !lmamtr" Birinilger+eklik iktisadidir: belirli de3letlerdeki serma#e biriktiriilerin, (+ ana iktisadi alann tarmsal 3e snai (retim, tiaret 3emali#e (+(nde de t(m rakilerini rekabet d brakma #etisi"zg(l !larak, hegem!n#a kuran de3letteki serma#e biriktiriilerksa s(reler i+in di*er g(+l( de3letlerdeki rakilerinden daha etkin !lmu 3e b0#lelikle -!nlarn- alanlarnda bile azar kazanmtr" Bu hegem!n#alarn t(m( de ksa s(reli !lmutur" T(m(de si#asalaskeri nedenlerden +!k daha b(#(k 0l+(de, iktisadinedenlerle s!na ermitir" T(m(nde de, ge+ii (+l( iktisadi (st(nl(k, kaitalist ger+ekli*in iki ka#asna +armtr" .a#alardan birinisi, iktisadi etkinlik art getiren etmenlerin her zaman bakalar tarandan ger+ekten za# !lanlar de*il, !rta dereedeg(+l( !lanlar tarandan k!#a edilebilir !lmas 3e 3erili her iktisadi s(ree s!nradan katlanlarn, #!k edilmesi gereken eskimi

d!nanm !lmamak gibi bir (st(nl(*( bulunabilmesidir" /kinisi,hegem!n#a kuran g((n, iktisadi etkinli*i kesintisiz bir bi+imdes(rd(rmekte her anlamda +kar !lmas 3e bu nedenle i+eride #eniden da*lm #!lu#la +alma barn satn alma e*ilimi g0stermesidir" Bu durum zaman i+inde rekabet g((n(n azalmasna 3e

b0#lelikle hegem!n#ann s!na ermesine #!l a+maktadr" D#ra,hegem!n#a kuran g((n karada 3e denizde +!k #a#gn askeri-s!rumluluklar- !lan bir g(e d0n(mesi, b(#(#en bir iktisadi#(k altna girmesini 3e b0#lelikle askeri haramalarda -d(n#a

sa3a- 0nesi d((k d(ze#ine 3eda etmesini getirmektedir"!la#s#la, hem za# hem de g(+l( de3letleri snrla#an

g(+ler dengesi, b!zmas k!la# bir si#asal g0lgeg0r(ng( de*ildir" .0kleri bizzat tarihsel kaitalizmdeki serma#e biriktirme#0ntemlerinde #atmaktadr" Lerili bir (lkede #er alan akt0rlerd!*rudan #a da baka #erlerdeki akt0rlerle ittiak i+inde, her zaman kendi snrlarnn 0tesinde r!l ald*ndan, g(+ler dengeside3let mekanizmalar arasndaki basit bir iliki de de*ildir" Bunedenle, 3erili bir de3letin !litikalar de*erlendirilirken i+Hda#rm t(m(#le bi+imseldir 3e si#asal m(adelelerin ger+ektenasl !lu bitti*ini anlamamza azla bir katks !lmaz"

$eki ger+ekte kim kime kar m(adele 3ermitirC Tarihselkaitalizm i+indeki +elikili basklar nedeni#le bu s!run sanld* kadar a+k de*ildir" On temel 3e bir anlamda en a+k se+ik!lan m(adele, sistemin b(#(k #ararlanlarndan !luan k(+(k

grula, sistemin kurbanlarndan !luan b(#(k gru arasndaki!lmutur" Bu m(adelenin ek +!k ad 3e b(r(nd(*( ek +!kklk 3ardr" Lerili bir (lke i+inde serma#e biriktiriilerle bunlarn +altrd* i+iler arasnda ne zaman net hatlar +ekilse bunaserma#e ile emek arasnda sn m(adelesi deme e*iliminde !lduk" B0#lesi sn m(adeleleri iki alanda iktisadi alanda 7hemiili +alma #erinde, hem de b(#(k, ekilsiz -i#asa-da8 3e si#asal alanda #er almtr" /ktisadi alanda d!*rudan, mantkl 3ei3edi bir +kar +atmas !ldu*u a+ktr" /+ilere #alan 0deme


28/51

TARHSEL KAPTALZM #2 RKM P:LTKALAR" #

ne kadar b(#(kse -kGr- !larak kalan artk da ! kadar azdr" .ukusuz bu +atma sk sk uzun 3adeli 3e daha b(#(k 0l+(lereilikin ka#glarla #umuatlmtr" Tekil serma#e biriktiriisi#le+altrd* i+iler, sistem i+inde #er alan di*er ikililer karsnda!rtak +karlar i+inde !lmulardr" /+ilere daha azla 0deme #a

lmas baz k!ullarda, d(n#a ek!n!misindeki genel arasal satn alma g((n( artrmak #!lu#la, ertelenmi kGr !larak serma#e

biriktiriilere d0nebilmitir" ine de bunlarn g0z 0n(ne alnmas,3erili bir art*n b0l((m(nden sr s!nu+ d!*mas !lgusunu

hi+bir zaman 0nle#ememi, d!la#s#la gerilim z!runlu bir bi+imde s(reklilik kazanmtr" Bu nedenle de her zaman +eitli(lkelerde si#asal iktidar rekabetinde anlatmn bulmutur"

I#sa bildi*imiz gibi, serma#e birikimi s(rei serma#enin baz!*rai b0lgelerde #!*unlamasna #!l a+t*, bu durumuna+kla#s !lan eitsiz de*iim de3letler arasnda hi#erari i+eren bir sistemin 3arl* sa#esinde !lanakllat* 3e de3let mekanizmalarnn sistemin ile#iini de*itirme g(( snrl !ldu*ui+in, d(n#a d(ze#inde serma#e biriktiriilerle d(n#a d(ze#indei+iler arasndaki m(adele, anlatmn g(+l( (lkelerdeki serma#e

biriktiriilere kar de3let iktidar kullanmak ama#la 3erili7za#8 (lkelerde +eitli grular tarandan iktidara gelmek i+inharanan +abalarda da bulmutur" Bu durum ne zaman !rta#a+kt#sa, antiemer#alist m(adelelerden s0z etme e*iliminde!lduk" .ukusuz s!run burada da, s0z k!nusu her iki de3lete i+sel !lan +izgilerle, bir b(t(n !larak d(n#a ek!n!misindeki snm(adelesinin altnda #atan itilimin her zaman tam !larak +akmamas !lgusu #(z(nden sk sk karanlkta kalmtr" Ja# (lkelerdeki baz serma#e biriktiriilerle g(+l( (lkedeki baz i+i0*eler, si#asal k!nulan snsalulusal +er+e3ede de*il de srulusal +er+e3ede tanmlamakta ksa 3adeli #ararlar g0rm(t(r"Dma -antiemer#alist- hareketlerde m(adelenin snsal i+eri*i#!ksa 3e hi+ de*ilse 0rt(k bir ide!l!ik izlek !larak da kullanlm#!rsa b(#(k seerberlikler #aratan #(kseliler hi+bir zaman

!lanakl !lmam 3e bu nedenle, snrl hedelere bile se#rek ulalmtr"

D#ra, 3erili (lkelerde etnik grularn !luum s(reinin ig(( !luumu#la t(mleik bir bi+imde ba*lantl !ldu*unu 3eiktisadi #alarda kabataslak bir k!num k!du ile3i g0rd(*(n(ka#detmitik" Bu nedenle, nerede bu durum daha keskin bir bi+imde !rta#a +kt #a da k!ullar ha#atta kalma k!nusunda dahag(+l( ksa 3adeli basklar u#gulad#sa, !rada serma#e biriktiriilerle daha azla ezilen i+i kesimleri arasndaki +atma da, dil

selrksalk(lt(rel betimle#iilerin sn mensulu*u ile !lan#(ksek ba*nts nedeni#le, dilselrksalk(lt(rel m(adele bi+imlerine b(r(nme e*iliminde !lmutur" Bu durum nerede 3e nezaman !rta#a +ksa, etnik m(adelelerden #a da milli#et m(adelelerinden s0z etme e*iliminde !lduk" I#sa tk antiemer#alist m(adeleler gibi bunlar da, altlarnda #atan, kaitalist sistemi+inde (retilen art*a el k!#ma#a #0nelik sn m(adelesindend!*an du#gu 3e d((neler seerber edilmeden k!la# k!la# baar#a ulaamamtr"

Bununla birlikte, a+k se+ik 3e temel bir n!kta !ldu*u i+in#alnza sn m(adelesine dikkat edersek, tarihsel kaitalizmdeen az sn m(adelesi kadar zaman 3e eneri #utan bir bakasi#asal m(adele#i g0zden ka+rm !luruz" @(nk( kaitalist sistem, t(m serma#e biriktiriileri birbirine kar kkrtm bir sistemdir" Snrsz serma#e birikimi i+in izlenen #!l bakalarnnraki +abalarna kar #(r(t(len iktisadi etkinliklerden kGr eldeetme #!lu !ldu*undan, tek tek her giriimi di*er t(m giriimiler i+in anak kararsz bir m(tteik !labilmi, de*ilse rekabetsahnesinden t(m(#le sa d edilmekle kar kar#a kalmtr"

>iriimi giriimi#e kar, iktisadi sekt0r iktisadi sekt0rekar, bir de3letteki giriimiler #a da etkin grular di*erindekilere kar: (adele, tanm gere*i dur durak bilmedi" Bu aralksz m(adele, tam da serma#e birikiminde en 0nemli r!l( de3letler !#nad* i+in, s(rekli !larak si#asal bir bi+im ald" ;er


29/51

TARHSEL KAPTALZM #! RKM P:LTKALAR" ##

de3letin kendi i+inde !lu biten bu m(adelelerin k!nusu bazend(ed(z de3let mekanizmalarnda #er alan ers!nel 3e ksa 3adeli de3let !litikalar !labildi" Bazen de ksa 3adeli m(adele#(r(tme kurallarn, d!la#s#la u #a da bu hizbin a*r basmas!lasl*n belirle#en, daha b(#(k -ana#asal- k!nular (zerindem(adele #(r(t(ld(" (adele, -ana#asal- nitelik kazand* durumlarda daha b(#(k ide!l!ik seerberlikler gerektirdi" Bu durumlarda -de3rimler-den 3e -b(#(k re!rmlar-dan s0z edildi, #itiren taraa ise genellikle k0t(le#ii 7ama +0z(mleme a+sndan

u#gun !lma#an8 etiketler #atrld" rne*in -e!dalizm-e #ada -gelenekler-e kar -dem!krasi- #a da -0zg(rl(k- i+in 3erilensi#asal m(adeleler i+i snnn kaitalizme kar m(adelesi!lmadklar 0l+(de esas !larak serma#e biriktiriilerin serma#e

birikimi i+in kendi aralarnda 3erdikleri m(adeleler !ldu" Bugibi m(adeleler -ilerii- bir buru3azinin gerii tabakalara karzaeri de*il, buru3ai+i m(adelelerdir"

/lerleme#e ilikin -e3renselletirii- ide!l!ik sl!ganlar kullanlmas kukusuz si#asal bakmdan #ararl !lmutur" Bu kullanm, sn m(adelesi seerberli*ini biriktiriiler aras m(adelelerdeki taralardan biri#le ilikilendirmenin bir #!ludur" Dma bugibi ide!l!ik #ararlar genellikle iki #(z( keskin bir b+ak !lututkular dizginsiz brakm 3e sn m(adelesindeki bask #a kstlamalar za#latmtr" Bu durum kukusuz tarihsel kaitalizmde serma#e biriktiriilerin s(regelen ikilemlerinden biri

dir" Sistemin ile#ii, tam ters #0ndeki +karlar i+in emek+ilerinharad* +abalar karsnda serma#e biriktiriileri birbiri#le sn da#anmas i+inde da3ranma#a, ama ezamanl !larak gereksi#asal gerekse iktisadi alanlarda birbiri#le s(rekli !larak ka3gaetme#e z!rlamtr" Sistem i+i +eliki dedi*imizde kastetti*imiztam da budur"

Sn m(adeleleri dnda, haranan t!lam si#asal enerinin+!*unu #utan baka m(adeleler de !ldu*una dikkat +eken +!ksa#da +0z(mlemei, si#asal m(adelenin anlalmasnda sn

+0z(mlemesinin #erindeli*inin kukulu !ldu*u s!nuuna 3ar#!r" Bu +karsama tuhatr" Sn temeline da#al !lma#an si#asalsa3amlarn, baka bir de#ile biriktiriiler arasndaki si#asalkazan+ m(adelelerinin, biriktirii sn i+in d(n#a d(ze#inde s(regelen sn m(adelesinde a*r bir #asal si#asal za#l*n kantlar !ldu*u s!nuunun +karlmas daha anlaml dururdu"

S0z k!nusu si#asal m(adeleler, kaitalist d(n#a ek!n!misindeki kurumsal #alar, belirli iktisadi akt0rlere !t!matik !larak a#ralk sa*la#aak bi+imde ile#en t(rden bir d(n#a i#a

sasnn kurulaa* bir bi+ime s!kma m(adeleleri !larak #eniden iade edilebilir" .aitalist -i#asa- hi+bir zaman 3eri !lmad* gibi, de*imez de*er de !lmamtr" urmadan #eniden #aratlan 3e a#arlanan bir #arat !lmutur"

-$i#asa- her 3erili anda d0rt b(#(k kurum dizisinin karmaketkileiminin s!nuu !lan bir dizi kural #a da kstlama# temsiletmitir: de3letleraras bir sistem i+inde birbirine ba*l +!k sa#da de3letE de3letlerle rahatsz 3e belirsiz ilikiler i+inde !lan,-ulus- !larak tannm #a da kamusal !larak b0#le tannmak i+inm(adele eden +!k sa#da -ulus- 73e -etnik gru- denen altuluslar8E u*ra r!ili e3rimleen 3e bilin+ dereeleri #alalamag0steren snlarE 3e +eitli bi+imlerde emek+i !larak +alan birden +!k kiinin bir ara#a geldi*i, birden +!k ka#naktan gelir elde eden 3e snlarla ilikileri (r(zl( hane halklarn !luturan

birka+ gelirli birimler"

Bu kurumsal g(+ler takmnn de*imez kutu #ldzlar #!ktur" /ktisadi (r(nlerine el k!nmasna direnen i+ilerin m(adelelerinin ard sra bu m(adelelere kar !luturulmas i+in serma#e biriktiriiler tarandan bask u#gulanan kurumsal bi+imlerkarsnda a*r basabileek -temel- b(n#eler #!ktur" .urumsal

bi+imlerin her +eitlemesinin snrlar 3e gerek #asal !larak gerekse iilen destek !labildi*i -haklar-, d(n#a ek!n!misinde b0lgeden b0lge#e hem +e3rimsel hem de +a*l zaman i+inde +eitlilik g0stermitir" ikkatli bir +0z(mlemei bu kurumsal girdaba


30/51

TARHSEL KAPTALZM # RKM P:LTKALAR" #+

bakarken ba d0nerse, tarihsel kaitalizmde biriktiriilerin dahada +!k biriktirmekten daha #(ksek hi+bir hedeleri !lmad*n3e bu nedenle i+ilerin de ha#atta kalmaktan 3e #(k(n( azaltmaktan daha #(ksek hedei !lamad*n anmsa#arak a+k bir#!la #0nelebilir" Bu n!kta bir kez anmsand m m!dern d(n#ann si#asal tarihinden ee# anlam +karlabilir"

zel landa, tarihsel kaitalizmde !rta#a +km !lan sistemkart hareketlerin d!lamba+l 3e genellikle arad!ksal #a da +elikili k!numlarn t(m karmakl* i+inde de*erlendirme#e

bala#abiliriz" /kilemler i+inde en temel !lan#la bala#alm" Tarihsel kaitalizmin ile#ii bir d(n#a ek!n!misi i+inde !lmuturama bir d(n#a de3leti i+inde !lmamtr" Tam tersine" aha 0nede g0rd(*(m(z gibi #asal basklar bir d(n#a de3leti kurulmasna kar #0nde +almtr" Bu sistem i+inde, birden +!k de3leta#n zamanda en g(+l(, ama #ine de g(( snrl si#asal #alar bulunmasnn !#nad* #aamsal r!l(n altn +izmitik" Bunedenle, 3erili de3letlerin #eniden #alandrlmas, i+iler i+ink!numlarnda d(zelme sa*lamann a#n zamanda hem en umut3aat eden hem de snrl de*erde bir #!lu anlamna gelmitir"

ne, sistem kart hareket derken ne#i kastetmi !labilee*imize bakmak gereki#!r" ;areket s0z(*(, anlk !lmann 0tesinde bir nitelik ta#an bir takm k!lekti itilimler anlamn i+eri#!r" >er+ekten de, bilinen t(m tarihsel sistemlerde az +!k kendili*inden i+i r!test!larnn #a da a#aklanmalarnn !rta#a +k

m !ldu*unda kuku #!ktur" Bunlar bastrlan 0kenin g(3enliksualar #a da bazen biraz daha etkin bir bi+imde s0m(r( s(re+lerine k(+(k snrlar getiren mekanizmalar !larak ile3 g0rm(t(r" Dnak, genel !larak ele alrsak is#an bir teknik !larak#alnza merkezi !t!ritenin k#larnda, 0zellikle merkezi b(r!krasiler da*lma aamasnda#sa ie #aramtr"

Tarihsel kaitalizmin #as bu 3erilerden bazlarn de*itirdi" e3letlerin de3letleraras bir sistem i+inde #er almas, is#anlarn #a da a#aklanmalarn, !rta#a +ktklar si#asal #arg alan

nn ilk eldeki snrlar 0tesinde de genellikle !lduk+a hzl bir bi+imde #ank bulmas anlamna geldi" Bu nedenle, -d- deneng(+lerin saldr#a u*ra#an de3let mekanizmasnn #ardmnagelmesi i+in g(+l( nedenler 3ard" Bu durum is#anlar z!rlatrd"te #andan serma#e biriktiriiler 3e d!la#s#la de3let mekanizmalar, i+ilerin g(nl(k #aamna tarihsel kaitalizmden 0neki tarihsel sistemlere g0re genel !larak +!k daha #!*un bir bi+imde burnunu s!ktu" Snrsz serma#e birikimi, i 0rg(tlenmesinin 73e #erinin8 #eniden #alandrlmasna, mutlak emek mik

tarnn artrlmasna 3e i+ilerin sik!l!ikt!lumsal bakmlardan #eniden bi+imlend

tarihsel kapitalizm

Documents