tarih Öğretmeni ve kpss uzmanı - tar‹h …...ve tarihe ilginin artmas›, gerekse tarihi...

T.C. ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ YAYINI NO: 2888

AÇIKÖ⁄RET‹M FAKÜLTES‹ YAYINI NO: 1845

TAR‹H FELSEFES‹-II

YazarYrd.Doç.Dr. Cengiz ‹skender ÖZKAN (Ünite 1-8)

EditörProf.Dr. Do¤an ÖZLEM

ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹

Bu kitab›n bas›m, yay›m ve sat›fl haklar› Anadolu Üniversitesine aittir.“Uzaktan Ö¤retim” tekni¤ine uygun olarak haz›rlanan bu kitab›n bütün haklar› sakl›d›r.

‹lgili kurulufltan izin almadan kitab›n tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kay›tveya baflka flekillerde ço¤alt›lamaz, bas›lamaz ve da¤›t›lamaz.

Copyright © 2013 by Anadolu UniversityAll rights reserved

No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmittedin any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without

permission in writing from the University.

UZAKTAN Ö⁄RET‹M TASARIM B‹R‹M‹

Genel Koordinatör Doç.Dr. Müjgan Bozkaya

Genel Koordinatör Yard›mc›s›Arfl.Gör.Dr. ‹rem Erdem Ayd›n

Ö¤retim Tasar›mc›s›Doç.Dr. T. Volkan Yüzer

Grafik Tasar›m YönetmenleriProf. Tevfik Fikret Uçar

Ö¤r.Gör. Cemalettin Y›ld›z Ö¤r.Gör. Nilgün Salur

Ölçme De¤erlendirme SorumlusuÖ¤r.Gör. Atilla Tekin

Dil Yaz›m Dan›flman›Dilek K›lb›y›k

Kitap Koordinasyon BirimiUzm. Nermin Özgür

Kapak DüzeniProf. Tevfik Fikret Uçar

Ö¤r.Gör. Cemalettin Y›ld›z

DizgiAç›kö¤retim Fakültesi Dizgi Ekibi

Tarih Felsefesi-II

ISBN 978-975-06-1551-1

1. Bask›

Bu kitap ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ Web-Ofset Tesislerinde 4.000 adet bas›lm›flt›r.ESK‹fiEH‹R, Ocak 2013

‹çindekiler

Önsöz ............................................................................................................ vi

Ayd›nlanma ve ‹lerleme ‹deas›: Kant ve Herder.................. 2AYDINLANMA FELSEFES‹NDE ‹LERLEME ‹DEASI...................................... 3IMMANUEL KANT’IN EVRENSEL TAR‹H VE ‹LERLEME ANLAYIfiI ........... 6HERDER’‹N EVRENSEL TAR‹H DÜfiÜNCES‹ ............................................... 8Özet ............................................................................................................... 12Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 13Okuma Parças› ........................................................................................... .. 14Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 15S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 16Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 17

19. Yüzy›l Alman ‹dealizmi ve Tarih Metafizi¤i-1: Fichte ve Schelling................................................................... 18

ALMAN ‹DEAL‹ZM‹N‹N TAR‹H TASARIMI VE AKIL ANLAYIfiI ................. 19F‹CHTE’N‹N TAR‹H TASARIMI..................................................................... 20SCHELL‹NG’‹N TAR‹H TASARIMI................................................................. 23Özet................................................................................................................ 28Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 29Okuma Parças› .............................................................................................. 30Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 31S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 31Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 32

19. Yüzy›l Alman ‹dealizmi ve Tarih Metafizi¤i-2: Hegel.... 34HEGEL’‹N GENEL FELSEFES‹ ....................................................................... 35HEGEL’‹N TAR‹H FELSEFES‹ ........................................................................ 37TAR‹HSEL GEL‹fiMEN‹N D‹YALEKT‹K ‹LKES‹ ............................................ 43Özet ............................................................................................................... 46Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 47Okuma Parças› ........................................................................................... .. 48Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 49S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 49Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 50

Marx’›n Tarih Tasar›m› ve Marksist Tarih Kuram›.............. 52MARX’IN ‹NSAN VE TOPLUM ANLAYIfiI .................................................... 53MARX VE ENGELS’‹N MATERYAL‹ST TAR‹H TASARIMI ........................... 54Marx’›n Hegel Elefltirisi ................................................................................. 54Materyalist Tarih Tasar›m›............................................................................. 56MARKS‹ST TAR‹H KURAMLARI.................................................................... 65Özet................................................................................................................ 66Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 67

‹ ç indek i ler iii

1. ÜN‹TE

2. ÜN‹TE

3. ÜN‹TE

4. ÜN‹TE

Okuma Parças› .............................................................................................. 68Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 69S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 69Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 70

Pozitivist Tarih Kuram› ..............................................................72POZ‹T‹V‹ZM‹N TAR‹H GÖRÜfiÜ ................................................................. 73BAfiLICA POZ‹T‹V‹ST DÜfiÜNÜRLER‹N TAR‹H TASARIMLARI ................. 74Auguste Comte .............................................................................................. 74John Stuart Mill ve Di¤er Pozitivistler.......................................................... 78NEOPOZ‹T‹V‹ZM‹N TAR‹H GÖRÜfiÜ ......................................................... 79Özet ............................................................................................................... 80Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 81Okuma Parças› ........................................................................................... .. 82Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 82S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 83Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 83

Tarih Felsefesi Elefltirileri-1: ‹dealizm veMateryalizm Karfl›t› Tarih Felsefeleri.......................................84

G‹R‹fi .............................................................................................................. 85KIERKEGAARD.............................................................................................. 85SCHOPENHAUER .......................................................................................... 87NIETZSCHE VE BURCKHARDT ................................................................... 90Özet................................................................................................................ 93Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 95Okuma Parças› .............................................................................................. 96Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 96S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 97Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 97

Tarih Felsefesi Elefltirileri-2: Pozitivizm Karfl›t› Tarih Felsefeleri. ...................................................................... 98

ANT‹POZ‹T‹V‹ST TAR‹H ANLAYIfiI ............................................................. 99TAR‹H B‹L‹M‹N‹N OLANA⁄INA ‹L‹fiK‹N GÖRÜfiLER ................................ 100Wilhelm Dilthey ............................................................................................ 100Benedetto Croce ve Yeni Hegelci Tarih Anlay›fl›........................................ 103Robin George Collingwood.......................................................................... 104Özet ............................................................................................................... 108Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 109Okuma Parças› ........................................................................................... .. 110Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 111S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 111Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 112

‹ ç indek i leriv

5. ÜN‹TE

6. ÜN‹TE

7. ÜN‹TE

Ça¤dafl Tarih Felsefesi ve Sorunlar›...................................... 114TAR‹HSELC‹L‹K-TAR‹HS‹C‹L‹K TARTIfiMASI............................................... 115DÖNGÜSELL‹K-Ç‹ZG‹SELL‹K TARTIfiMASI ................................................. 118TAR‹HTE ZORUNLULUK-OLUMSALLIK TARTIfiMASI ................................ 120ÇA⁄DAfi (POSTMODERN) TAR‹H ANLAYIfiLARI....................................... 121Özet ............................................................................................................... 124Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 126Okuma Parças› ........................................................................................... .. 127Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 128S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 128Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 129

‹ ç indek i ler v

8. ÜN‹TE

Önsöz

“Tarih Felsefesi”, “tarih” sözcü¤ünün anlamlar›na koflut olarak, ikili bir anlam

içeri¤ine sahiptir. Bu anlamlardan ilki, yaflanm›fl geçmiflin tümü olarak tarih iken,

ikincisi, bu geçmifli konu edinen bir bilime iflaret eder. Dolay›s›yla tarih felsefesi

yaparken, hem tarihi yaflanm›fl geçmifl olarak bir bütün halinde kavramaya ve in-

san yaflam›n› anlamland›rmada tarihsel varl›k alan›n›n yerini ve konumunu belir-

lemeye, hem de bu yaflanm›fl geçmiflte olup bitenlerin anlat›ld›¤› yaz›l› yap›tlar›n

do¤ru, nesnel, bilimsel vb. bilgi verme özelli¤ine sahip olmas› için sa¤lanmas› ge-

reken ölçütleri ortaya koymaya çal›fl›r›z. Ne var ki, Ortaça¤ bafllar›nda Augusti-

nus’un ve Ortaça¤’›n sonlar›na do¤ru ‹bn Haldûn’un gerçeklefltirdi¤i istisna-

i ç›k›fllar dikkate al›nmazsa, gerek tarihe yönelik olumsuz yaklafl›mlar›n azalmas›

ve tarihe ilginin artmas›, gerekse tarihi varl›k ve bilgi sorunlar› çerçevesinde irde-

leyen görüfllerin “tarih felsefesi” ad›yla an›lmas› için, Avrupa kültürü ve insanl›¤›n,

1700’lü y›llara dek beklemesi gerekti¤i söylenebilir.

‹flte elinizdeki ders kitab›, yukar›da de¤inilen sürecin anlat›ld›¤› önceki ders ki-

tab›n›z›n (Tarih Felsefesi-I) bir devam› olarak, “tarih felsefesi” ifadesinin aç›kça di-

le geldi¤i Ayd›nlanma döneminden günümüze, tarih felsefesi disiplininin içinden

geçti¤i süreci, bu sürece damga vurmufl bafll›ca düflünürler ve onlar›n düflünce ta-

rihine kazand›rd›¤› anahtar kavramlarla, aç›k ve anlafl›l›r bir biçimde ama felsefi

içerikten de olabildi¤ince ödün vermeden aktarmay› amaçlamaktad›r. Bu ba¤lam-

da, ilk ünitede, Ayd›nlanma dönemindeki düflünsel iklim bir kez daha ana hatla-

r›yla an›msat›larak bellekler tazelenmifl, Ayd›nlanma dönemi düflünürleri olmala-

r›na karfl›n yer yer bu düflünme tarz›n›n d›fl›na da ç›km›fl iki önemli filozofun, ya-

ni Kant ile Herder’in tarih tasar›mlar› ele al›nm›flt›r.

‹kinci ünitede, düflünsel olarak Kant’tan önemli ölçüde esinlenmekle birlikte

onun düflüncelerini aflmaya yönelen ve kendi tarih metafiziklerini kuran, felsefe

tarihinde Alman ‹dealistleri olarak an›lan filozoflar›n tarihi nas›l gördükleri anlat›l-

m›flt›r. Fakat Alman ‹dealizmi ve 19. yüzy›ldaki etkileri, bir ünitede aktar›lmak için

fazlas›yla genifl kapsaml› bir konu oldu¤undan, bu konunun anlat›lmas›, ikinci

ünitede Fichte ve Schelling ile bafllam›fl ve üçüncü ünitede gerek Alman ‹dealiz-

mi içerisinde gerekse felsefe tarihinde kendisinden ve yap›tlar›ndan en çok söz

edilen Hegel ile tamamlanm›flt›r. Ünitelerdeki bafll›klar da bu bölünmeyi yans›t-

mak üzere ‘1’ ve ‘2’ diye numaraland›r›lm›flt›r.

Dördüncü ünitede, Karl Marx ve Friedrich Engels taraf›ndan gelifltirilen mater-

yalist tarih tasar›m›n›n aç›klanmas›na geçilmifl ve bu tasar›m›n, Marx’›n önceli He-

gel’in diyalekti¤iyle bir hesaplaflmas›n› içerdi¤ine dikkat çekilmifltir. Ayr›ca, ünite-

de, 20. yüzy›lda Marx’›n görüfllerinden beslenen fakat onu elefltirmekten de geri

durmayan baz› Marksist düflünürlerin tarih görüfllerine de k›saca de¤inilmifltir.

Beflinci ünitede, etkileri günümüzde bile toplumsal ve kültürel yaflam›m›z›n

pek çok alan›nda hissedilen bir felsefe görüflünün, yani pozitivizmin tarihi nas›l

de¤erlendirdi¤i ele al›nm›flt›r. Pozitivistlerin tarih anlay›fl›na göre, tarihin de bir

Önsözvi

do¤a bilimi gibi, yani do¤a bilimlerinin ilkelerine uygun olarak kurulmas› gerekir

ki tarih bir bilim olabilsin ve verdi¤i bilgi güvenilir olsun.

Alt›nc›, yedinci ve sekizinci ünitelerin, bir yandan ilk befl ünitede aktar›lan sis-

temli, bütünlüklü tüm tarih felsefesi görüfllerine elefltirel yaklaflan Kierkegaard,

Schopenhauer, Nietzsche, Dilthey, Croce, Collingwood ve daha pek çok filozofun

görüfllerini ele al›p bizi bu filozoflar›n elefltirdikleri noktalar üzerinde düflünmeye

davet ederken, di¤er yandan 20. yüzy›lda tarih felsefesi ekseninde tart›fl›lan bafll›ca

sorunlar›n baflar›l› bir tan›t›m›n› ve özetini içerdi¤i de belirtilmeden geçilmemelidir.

Verdi¤i tüm bu bilgilerin yan›nda, elinizdeki ders kitab›n›n ünitelerinde, hem

metin içinde hem de kaynakça listelerinde, tarih felsefesi üzerine Türkçe’de ya-

y›nlanm›fl baflar›l› çeviriler ve özgün telif eserlerin de bibliyografik bilgileri veril-

mifl, böylelikle bu alanda literatür taramas› yapmak ve temel kaynaklara ulaflmak

isteyen ö¤rencilerimize bir yol aç›lm›flt›r.

Yo¤un çal›flma program›n› bir bahane kabul etmeksizin, k›sa zamanda bu den-

li genifl kapsaml› ve yer yer karmafl›k bilgileri derleyerek aç›k ve anlafl›l›r bir dil-

le siz de¤erli ö¤rencilerimize sunan yazar Yrd.Doç.Dr. Cengiz ‹skender Özkan’a

gösterdi¤i titizlik ve özen için çok teflekkür ediyor, Tarih Felsefesi 2 ders kitab›n›

keyifle ve merakla okuman›z› diliyorum.

Editör

Prof.Dr. Do¤an ÖZLEM

Önsöz vii

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Ayd›nlanma döneminin ak›l anlay›fl›n› ve ilerleme inanc›n› betimleyebilecek,Kant’›n evrensel tarih ve ilerleme düflüncesini aç›klayabilecek,Herder’in “hümanite” kavram› eksenine oturttu¤u tarih felsefesini aç›klayabi-leceksiniz.

‹çindekiler

• Ak›l• Hümanite• Ayd›nlanma• ‹lerleme

• Ereksellik• Nedensellik• Geliflme• Tarih

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NNN

Tarih Felsefesi-II

• AYDINLANMA FELSEFES‹NDE‹LERLEME ‹DEASI

• IMMANUEL KANT’IN EVRENSELTAR‹H VE ‹LERLEME ANLAYIfiI

• HERDER’‹N EVRENSEL TAR‹HDÜfiÜNCES‹

Ayd›nlanma ve‹lerleme ‹deas›:Kant ve Herder

1TAR‹H FELSEFES‹-II

AYDINLANMA FELSEFES‹NDE ‹LERLEME ‹DEASIFelsefe tarihinde Ayd›nlanma olarak adland›r›lan dönem 18. yüzy›la karfl›l›k gelir.18. yüzy›l felsefesine bu nedenle Ayd›nlanma felsefesi de denir.

Bu döneme hakim olan anlay›fl ak›l elefltirileri yan›nda akla duyulan güvendir.Akl›n yanl›fl kullan›m› elefltirilirken do¤ru kullan›m› yüceltilir. Ayd›nlanma felsefe-si genel olarak insan›n bilme yetilerinin elefltirisini yaparken insan akl›n›n neleribilip neleri bilemeyece¤i üzerine odaklanarak akl›n hem bir elefltirisini yapm›flhem de akl›n ancak bilebilece¤i konular üzerinde bilgi ortaya konabilece¤ini ilerisürerek akl›, do¤ru kullan›m›nda bilimi, bilgiyi ortaya ç›karabilecek tek bilme ye-tisi olarak ele alm›fl ve yüceltmifltir.

Ortaça¤›n her fleyin tanr› taraf›ndan belirlendi¤i anlay›fl›n›n karfl›s›na, Ayd›nlan-ma felsefesi, tanr› yerine insan› merkeze alan bir düflünceyle ç›km›flt›r. Ayd›nlan-ma düflüncesi her fleyin belirleyicisi olarak insan e¤ilimlerini ve akl› alm›flt›r. Röne-sans’ta ortaya ç›kan hümanist düflünce Ayd›nlanma döneminde toplumlar için degitgide belirleyici olmufl ve Ortaça¤›n evrensel tanr› devleti anlay›fl›n›n yerini ulusdevlet düflüncesi alarak siyaset kurumlar›n›n ve bilimin üzerindeki dinsel iktidarortadan kalkm›flt›r. Dolay›s›yla Ayd›nlanma’dan “insan yaflam› ile düflüncesinin heryan›n› laiklefltirme çabas› anlafl›l›r” (Collingwood 1996: 111).

Ayd›nlanma bu anlamda insan yaflam›nda geri ve barbarca olan bütün boflinanç ve dinsel dogmalardan kurtulmak demektir. Frans›zlar›n Les Lumières Al-manlar’›n Aufklärung dedi¤i “Ayd›nlanma” terimi “Rönesans” deyimi gibi ‹ngiliz-ler’in climate of opinion dedikleri bir “düflünüfl havas›n›”, “yani olan bitene özel birbak›fl tarz›n› veya yeni bir yaflam anlay›fl›n› dile getirmek amac›yla kullan›lm›fl”ama özgürlük duygusunu aç›¤a vurmak arzusunu da dile getirmifltir (Batuhan1997: 45). Yine ‘Ayd›nlanma’ ile “düflünme ve de¤erlemenin geleneklere ba¤l› ol-maktan kurtulup insan›n kendi usuyla, kendisinin yapm›fl oldu¤u denemeler vegözlemlerle yaflam›n› ayd›nlatmaya giriflmesi anlafl›l›r” (Gökberk 1997: 68).

Collingwood’a göre bu düflünsel hareketin alt›nda yatan düflünce, birtak›m zi-hinsel etkinlik biçimlerinin, zihnin olgunlaflmas›yla yok olaca¤› sav›yd› (Colling-wood 1996: 111). Buna göre Ayd›nlanma Ortaça¤›n bilgiye karfl› inanc› öne ç›ka-ran anlay›fl›n›n yerine, yeni bir anlay›fl›, inanca karfl› akl› öne ç›karan anlay›fl› geçi-rir. Ayd›nlanma düflüncesinin amac› dinin dogmalar›n› ortadan kald›rmak ve böy-lelikle de insan› özgürlefltirmektir. Söz gelifli Voltaire gibi bir çok Ayd›nlanma dü-flünürüne göre Skolastik felsefe gelene¤ine yerleflmifl olan dinin dogmalar› ve boflinançlar insan düflünüflünü, insan akl›n› “tutsak etmiflti” (Batuhan 1997: 46).

Ayd›nlanma ve ‹lerleme‹deas›: Kant ve Herder

18. yüzy›l›n felsefi anlay›fl›nagenel olarak felsefetarihinde Ayd›nlanmadönemi ya da Ayd›nlanmafelsefesi denir.

Ayd›nlanma dönemi Avrupa’n›n her yerinde ayn› karakteri tafl›mam›flt›r. ‹n-giltere’de k›lg›c› bir deneycilik, Almanya’da elefltirel ak›lc›l›k Fransa’da ise radikalbir bilimcilik ve ak›lc›l›¤a dayal› bir din elefltirisi olarak ortaya ç›kar. Bu dönemindüflünürleri düflüncelerini genifl çevrelere yaymak istemifller ve bunda da baflar›l›olmufllard›r. Özellikle Fransa’da Frans›z Devrimi’nin gerçekleflmesinde Frans›z dü-flünürlerinin etkileri oldu¤u genel olarak kabul edilir. Ayd›nlanma’n›n Bat› dünya-s›n›n kültür yap›s›na etkileri keskin olmufltur. Söz gelifli “bu yüzy›l›n sonlar›na do¤-ru patlayan Frans›z Devrimi, bir bak›mdan bu düflüncelerin politik-sosyal alana uy-gulanmas›ndan do¤mufltur” (Gökberk 1985: 325). Tocqueville Frans›z Devrimi’ningeleneksel al›flkanl›klardan de¤il, “insan akl›n›n kullan›lmas› ve do¤a yasas›ndanç›kan yal›n temel kurallar konulmas› oldu¤u inanc›”ndan esinlendi¤ini ileri sürer(Carr 2002: 153).

‹flte böyle bir düflüncenin ortaya ç›kt›¤› Ayd›nlanma döneminde tarih anlay›fl›da her fleyi belirleyen ak›l anlay›fl›yla iliflki içinde ele al›nm›flt›r. Tarih ve tarih ya-z›m› da bu ak›l anlay›fl› çerçevesinde ele al›narak tarihe akl›n gelifliminin bir görü-nüflü olmak görevi yüklenmifltir. Böylece tarih ilerleyen bir süreç olarak tasarlan-m›flt›r. Daha Rönesans’ta Machiavelli (1469-1527) taraf›ndan tarih yaz›m›na geçmifl-te olmufl olaylar›n gerçek nedenlerini keflfetme görevi verilmifl, Francis Bacon dainsan›n sahip oldu¤u üç yeti olan ak›l, hayalgücü ve an›msama içinde tarihin an›m-sama üzerine dayand›¤›n› belirtmifltir (Özlem 2012: 52-54). Her iki anlay›fl›n dasonradan Ayd›nlanmada belirecek olan, insan› belirleyici olarak ele alan anlay›fllaroldu¤u görülebilir. Buna göre bütün bilme etkinli¤i insan yetilerine dayal› etkinlik-ler olarak olgular›n nedenlerini sorufltururlar. Ayd›nlanmac› tav›r, böylece insanmerkezli bir tav›rd›r. ‹nsan merkeze bir kez geçince de insan›n yap›p etmelerindetemellenen tarihsel varl›k alan› da insan›n ürünü olarak karfl›m›za ç›kar. Baflka birdeyiflle “akl›n ürünü olarak tarih” anlay›fl›n›n temelleri ortaya ç›kmaya bafllar. Buanlay›fl tarih yüzy›l› olarak bilinen 19. yüzy›l tarih felsefelerini etkileyecektir.

Bununla birlikte Ayd›nlanma filozoflar› tarih u¤runa bir tarih bilimi kurmak içinçok az fley yapm›fllard›r. Ayd›nlanma filozoflar› geçmifl tarihi usd›fl› ve karanl›k birsüreç olarak görmüfl ve akl›n egemenli¤i ile insanl›¤›n mutlulu¤a ulaflabilece¤iniileri sürerek akl›n geliflmesinin insanl›¤›n da ilerlemesine yol açaca¤›n› düflünmüfl-lerdir. Sözgelifli ‹ngiliz tarihçi Gibbon tarihi insan bilgeli¤inin sergilenifli olarak gö-rürken Frans›z düflünür Condorcet tarihi tiranl›k, kölelik ve dinsel ba¤nazl›ktankurtulman›n tarihi olarak ele alarak insanl›¤›n özgürlük ve mutluluk içeren bir ge-lece¤e do¤ru ilerlemekte oldu¤una inanm›flt›r. Böylece Ayd›nlanma düflüncesikendisinden önceki dönemleri karanl›k olarak ele al›rken kendisiyle bafllayan ge-liflme sürecini de ussal bir ilerleme süreci olarak görmüfltür.

Fransa’da Ayd›nlanma bir yandan akla olan güvenle dine ve bofl inançlara kar-fl› bir hareket olarak geliflirken di¤er yandan bu akla güvenmenin ve bofl inançlar-dan kurtulman›n da insanl›¤a bir bütün olarak ilerleme getirece¤i inanc›n› içerir.Söz gelifli Condorcet Frans›z Devrimi s›ras›nda yazd›¤› ‹nsan Tininin ‹lerlemeleriÜzerine Bir Tablo Tasla¤› adl› yap›t›nda “tiranlarla kölelerin, rahiplerle al›klar›n or-tadan kalkaca¤› ve insanlar›n yaflam ve özgürlük tad›yla, mutluluk aray›fl›yla ussalbir biçimde davranaca¤› ütopyal› bir gelecek umar” (Collingwood 1996: 114). Tur-got ise insanl›¤›n geliflimin bir bireyin geliflimine benzetir. Turgot’ya göre bir filo-zof insanl›¤›n bafllang›c›ndan itibaren insan türünü bir birey gibi çocuklu¤u ve iler-lemeleri olan bir bütünlük gibi görür (Koselleck 2007: 55).

Fransa’da Ayd›nlanman›n en büyük temsilcisi olan Voltairé ayn› zamanda “Ta-rih Felsefesi” ad›n›n da bulucusudur (Bury 1987: 153).

4 Tar ih Fe lsefesi- I I

Ayd›nlanma döneminde ak›lve insan merkezli bak›fl aç›s›dinsel bak›fl aç›s›n›n yerinialm›flt›r. Akla dayal›aç›klamalar yapmak heralanda aran›r hâle gelmifltir.Böylece toplum ve devlethayat›nda, genel olarak hertürlü insan ifllerindelaikleflme bafllam›flt›r.

Tarih felsefesi terimi ilkdefa Voltairé taraf›ndankullan›lm›flt›r ve Voltairé’egöre tarih felsefesi tarihinyasalar›n› araflt›randisiplindir.

Ayd›nlanma düflüncesimodern akla dayal› bilimselyöntemlerin geliflmesiyleinsanl›¤›n ve bir bütünolarak tarihin ilerleyece¤iinanc›ndad›r.

‹lerleme idesinin bir savunucusu olan Voltairé’e göre do¤abiliminde oldu¤u gi-bi “tarihte de tek tek olaylar› birbirine ba¤layan yasalar aranmal›d›r; do¤a bilginigibi tarihçi de olaylar›n çoklu¤u ve ak›fl› arkas›nda gizli bulunan yasay› bulmayaçal›flmal›d›r” (Gökberk 1997: 106). Bu yasalar da tarihte bulundu¤u düflünülen tan-r›sal yasalar de¤il, deneysel yasalard›r ve tarihte de olaylar aç›klan›rken son neden-ler de¤il, deneysel nedenler kullan›lmal›d›r. Voltairé’e göre tarih insan zihninin (es-prit) geliflmesidir. Voltairé Essay on the Manners and Mind of Nations adl› yap›t›n-da olgular›n ayrnt›lar›n› izlemeyi de¤il, insanl›¤›n barbarca bir köylülük durumun-dan hangi ad›mlarla geliflti¤ini göstermeyi önerir (Bury 1987: 99). Bunu yapmak içinde düflüncenin (opinion) tarihini yazmak gereklidir çünkü “dünyay› dönüfltürmüflolan bütün baflar›l› toplumsal ve siyasal de¤iflimler düflüncedeki de¤iflmeden dola-y›” olmufltur ve Voltairé’e göre savafllar ve dinler hümanitenin ilerlemesinin önün-deki en büyük engellerdir, e¤er onlar› ortaya ç›karan önyarg›larla birlikte ortadankald›r›l›rlarsa dünya daha h›zl› ilerleyebilir (Bury 1987: 99). Voltaire olgular›n insanakl›n›n rehberli¤inde güdülmedi¤inde flans taraf›ndan belirleneceklerine inanm›flt›r;e¤er talih olgular› yönetiyorsa imparatorluklar›n yükselifli ve düflüflü, devrimler vetarihteki pek çok büyük bunal›m rastlant›yla oluyor demektir ve bu durumda insanakl›na inanmak için hiçbir inand›r›c› temel yok demektir (Bury 1987: 152).

Condorcet’nin yap›t› “Voltairé’in ideleri ile ilkelerinin daha ileriye götürülme-sinden baflka bir fley de¤ildir” (Gökberk 1997: 106). Frans›z Ayd›nlanma düflünür-lerinden Turgot ve Condorcet insan›n yetkinleflebilece¤ini ve ilerleyebilece¤ini dü-flünerek bilimi ve akl› tarihte ilerlemeyi sa¤alayan güçler olarak görürler ve “bili-min ilerlemesi ile ayd›nlanman›n ve insanl›¤›n birli¤i duygusunun da elele geliflti-¤ini varsayarlar” (Gökberk 1997: 106). Böylece Condorcet “modern bir tav›rla ile-ricili¤in/ilerlemecili¤in ilkesini” betimler (Koselleck 2007: 58). Condorcet’ye göreinsan mükemmelleflebilen bir varl›kt›r ve insan soyu sürekli olarak ilerlemektedir.“‹lerlemenin s›n›rlar› ilerlemenin kendisidir” diyen Condorcet insan›n ilerlemesinins›n›rs›zl›¤›n› vurgulamaktad›r.

‹nsan Tininin ‹lerlemeleri Üzerine Bir Tablo Tasla¤› adl› yap›t›nda Condorcetuygarl›k tarihini on döneme ay›r›r ve onuncu dönem de gelecektedir, henüz ya-flanmam›flt›r. Bu tarih tasla¤›nda tarih dönemleri büyük siyasi de¤iflikler taraf›ndande¤il, bilgideki önemli ilerlemeler taraf›ndan belirlenmektedir; buna göre bilgininilerlemesi tasar›m› toplumun ilerlemesi tasar›m›n›n da temelidir ve Condorcet’yegöre “uygarl›¤›n tarihi Ayd›nlanman›n tarihidir” (Bury 1987: 209). Condorcet’ye gö-re uygarl›k tarihi üzerine yap›lacak çal›flman›n iki yarar› vard›r: Biri, insan› ilerlemeolgusunu kurmaya yönlendirir; di¤eri de ilerlemenin gelecekteki yönünün belirle-nebilmesini sa¤lar. Baflka bir deyiflle gelecekteki olgular› önceden görmeyi olanak-l› k›lar. “Toplum fenomenlerinin genel yasalar› bilinirse olgular› önceden görmekolanakl› olur ve bu yasalar da geçmifl tarihten türetilebilir” (Bury 1987: 212).

Kald› ki Condorcet’nin amac› da uygarl›k tarihinin gelecekte yatan onuncu dö-neminin bir tasla¤›n› ç›karmakt›r. Bu görüfl daha sonraki yüzy›lda Comte taraf›n-dan da öne sürülecektir.

Rousseau ise do¤a durumunda mülkiyet ve devlet olmad›¤›ndan insanlar›n ger-çekten özgür ve eflit oldu¤unu ileri sürerek Ayd›nlanman›n kültür anlay›fl›n› elefl-tirmifltir. Ona göre insanl›¤›n mutlu olaca¤› bir alt›n ça¤› varsa bu ça¤ gelecekte de-¤il, geçmiflte aranmal›d›r. Bu zaman geçmiflte “çok uzaklarda” kalm›flt›r ve “insan›nmutsuz gelece¤ini tehdit eden nedenlerin flimdiki koflullar›” yüzünden insan geç-mifle bile dönmek isteyebilir (Rousseau 1999: 25). Böylece Rousseau’ya göre, tari-hin gidiflinde bir yükselme de¤il, bir gerileme, bir alçalma görülebilir.

51. Ünite - Ayd›nlanma ve ‹ ler leme ‹deas› : Kant ve Herder

Voltairé’e göre tarihe insanakl›n›n egemen olmamas›rastlant›n›n egemen olmas›anlam›na gelir ki bu ilerlemedüflüncesi için zararl›d›r,rastlant› ilerlemeye duyulaninanc› ortadan kald›r›r.

Condorcet uygarl›k tarihiüzerine çal›flmakla tarihinyasalar›n›n keflfedilece¤inive bunun da tarihtekiolgular› önceden bilmeyisa¤layaca¤›n› düflünmüfltür.

Rousseau Ayd›nlanman›nilerleme inanc›n›nkarfl›s›ndaki düflünürlerdenbirisidir ve ona göre tarihingidiflat› bir ilerleme olarakgörülemez. Çünkü tarihteuygarlaflmaya do¤ru gidiflayn› zamanda eflitsizli¤inartmas›ylasonuçlanmaktad›r.

Ayd›nlanmac› tav›r insanl›¤›n mutlulu¤unu flimdide ya da gelecekte ararken Ro-usseau sanat ve bilimlerdeki ilerlemenin insanl›¤›n moral olarak da ilerlemesinisa¤layaca¤› yollu Ayd›nlanmac› tavr›n karfl›s›nda olmakla akl›n ve bilimin geliflme-siyle insanl›¤›n ilerlemesi aras›nda zorunlu bir iliflki oldu¤unu yads›m›flt›r. Tarihingidiflindeki sürekli artan bir eflitsizlikten dolay› tarih asl›nda eflitsizli¤in tarihidir,özgürlü¤ün de¤il. Bu anlamda Rousseau’ya göre akl›n tarihteki ilerleyifli “bir has-tal›¤›n tarihi gibi okunabilir” (Lloyd 2007: 85).

Sonuç olarak Ayd›nlanma düflüncesi tarihi ilerlemenin, üstelik de akl›n ilerle-mesinin tarihi olarak ele alm›flt›r. Bu da ancak akla uygun geliflme süreçlerinin ta-rihi olabilece¤i, ak›l d›fl› süreçlerin ancak tarih öncesi olabilece¤i anlay›fl›n› do¤ur-mufltur. Dolay›s›yla as›l anlam›nda tarih ancak modern akl›n do¤ufluyla bafllayanve gitgide geliflen akl›n tarihi olarak düflünülmüfltür.

Ayd›nlanma düflünürlerine göre tarihte olgular› önceden görmeyi olanakl› k›lan koflullarnelerdir? Tart›fl›n›z.

IMMANUEL KANT’IN EVRENSEL TAR‹H VE ‹LERLEMEANLAYIfiIAyd›nlanma döneminin ne oldu¤una iliflkin en önemli belirleme kendisi de bir 18.yüzy›l Ayd›nlanma filozofu olan Immanuel Kant’tan gelmifltir. Kant’a göre “Ayd›n-lanma, insan›n kendi suçu ile düflmüfl oldu¤u bir ergin olmama durumundan kur-tulmas›d›r”. Kant burada insan›n kendi akl›n› yanl›fl kullanmas› sonucu bir ergin ol-mama durumu içine düfltü¤ünü, ama yine akl›n› kullanarak bu ergin olmay›fl du-rumundan kurtulaca¤›n› kastetmekdir. Bu yüzden de Kant “akl›n› kendi kullanmacesaretini göster” der. Bu düflünce bir ilerleme tasar›m›n› varsayar. Kant insan›nkendi akl›na güvenmesi, akl›n› do¤ru kullanmas› ile bir ayd›nlanma sürecine gire-ce¤ini ileri sürmektedir. Bu da insanl›¤›n bir ak›l elefltirisine gerek duydu¤u anla-m›na gelir. Böyle bir ak›l elefltirisi insanl›¤›n ilerlemesinin önündeki engelleri dekald›racakt›r.

Kant’a göre tarih insan eylemleri alan›d›r ve bu eylemler insan›n amaçl› eylem-leridir. Kant Dünya Yurttafll›¤› Bak›m›ndan Genel Bir Tarih Düflüncesi adl› yaz›-s›nda, tarihe genel bir do¤a plan›na göre geliflen bir süreçmifl gibi bak›lmas› gerek-ti¤ini belirtir. E¤er tarihe böyle bak›lmazsa tarih kör rastlant›n›n egemen oldu¤u birsüreç olarak görünecektir. Kant’a göre tarihte böyle genel bir yasa ya da bir do¤aplan› oldu¤u elbette bilimsel yöntemle kan›tlanamaz ama tarihe sanki böyle birdo¤a plan›na göre ilerliyormufl gibi bakmak gerekir. Böyle bir bak›fl aç›s› insanl›kidealinin geliflmesi aç›s›ndan da son derece yararl›d›r.

Böylece insan eylemlerinin anlat›m›n› üstlenen tarih insan›n özgür eylemlerin-de bir ilerleme keflfedilebilece¤i umudunu verir bize. Tek tek bireylerin eylemle-rinde karmakar›fl›k ve düzensiz görünen fleyleri insan türünün bütününün tarihibak›m›ndan ele al›rsak inana özgü yeteneklerin geliflmesi olarak yani insan türü-nün ilerlemesi olarak anlayabiliriz. Birey olarak insanlar, hatta uluslar her biri ken-di yolunda, üstelik de s›k s›k birbirlerine karfl› bir amaç güderlerken fark›nda ol-madan do¤an›n seçti¤i bir yöne do¤ru gittiklerini düflünmezler; “do¤an›n bilme-dikleri hedefine do¤ru ilerlerler” (Kant 2006: 31).

Oysa Kant’a göre insanlar amaçlar›n› ne sadece do¤al içgüdüyle ne de yaln›z-ca akla dayanan bir plana göre belirlediklerinden, insanl›¤›n bir plana göre iflleyenyasalara ba¤l› tarihini yazmak olanaks›z gibi görünür. Üstelik de dünya tarihindebilgeli¤e dayal› eylemler çok seyrek ortaya ç›kar; bunun yerine daha çok ak›ls›z-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE SIRA S ‹ZDE

AMAÇLARIMIZAMAÇLARIMIZ N NK ‹ T A P

T E L E V ‹ Z Y O N

K ‹ T A P


‹ N T E R N E T ‹ N T E R N E T

1

Kant yazm›fl oldu¤uyap›tlarda insan›n bütünyetilerini elefltiridengeçirmifltir. Yap›tlar›n›n ad›bunun bir göstergesidir. SafAkl›n Elefltirisi (1787) insanakl›n›n teorik kullan›l›fl›n›nbir elefltirisi; Pratik Akl›nElefltirisi (1788) insanakl›n›n eylem alan›ndapratik kullan›fl›n›nelefltirisidir. Üçüncü elefltiriolarak bilinen yap›t Yarg›Gücünün Elefltirisi (1790)estetik ve teleolojikdüflünme yetilerinin birelefltirisidir.

Kant’a göre tarihte genel birdo¤a plan› ya da do¤ayasas›na ba¤l› bir iflleyiflolup olmad›¤›n› ortayaç›karmak zordur. Ama yinede tarihe sanki bir genelyasa ya da evrensel birplana göre iflliyormufl gibibakmak gereklidir.

l›k, çocukça haylazl›kt›r karfl›m›za ç›kan. Bu yüzden bir filozof için tarihe tek an-laml› bak›fl yolu insan eylemlerinin bu anlams›z gidiflinin ard›nda bir amaç bulma-ya çal›flmakt›r. Bir anlamda bir filozof için önemli olan insan türünün tarihinin birdo¤a plan›na göre iflleyip ifllememesinin olanakl› olup olmad›¤›na karar verebil-mektir. E¤er tarihte bir anlam ya da bir evrensel bir yasa bulmak isteniyorsa tarih-te yönetici bir ilke bulmak gereklidir. E¤er böyle bir ilke bulunabilirse tarihin defelsefesi yap›labilir. Kant bu düflüncesiyle kendisinden sonra gelecek olan 19. yüz-y›l›n tarih filozoflar› için önemli temeller ortaya atm›flt›r. Bir tarih felsefesinin ola-nakl›l›¤›n› sorgulam›flt›r. Kant’a göre böyle bir genel ilkeden vazgeçilirse yasayauygun iflleyen bir süreç yerine amaçs›z iflleyen bir süreçle karfl›lafl›r›z ve “akl›n reh-berli¤inin yerini rastlant›n›n kasveti al›r” (Kant 2006: 32).

Kant do¤a plan›ndan ne anlad›¤›n› ise Yarg› Gücünün Elefltirisi adl› yap›t›n›nereksellik tasar›m›n› anlatt›¤› ikinci bölümünde dile getirir. Buna göre do¤an›n biramac› oldu¤u tasar›m› bilimsel olarak kan›tlanamaz veya çürütülemez bir tasar›molsa da onsuz do¤ay› anlayamayaca¤›m›z bir tasar›md›r (Collingwood 1996: 130).Asl›nda böyle bir genel do¤a plan›na ya da do¤a amac›na “bilimsel bir yasayainand›¤›m›z gibi inanm›yoruz ama bir bak›fl aç›s› olarak itiraf edildi¤i gibi do¤a ol-gular›na bakman›n yaln›z olanakl› de¤il yararl›, yaln›z yararl› de¤il, gerekli oldu¤u”bir bak›fl aç›s› olarak onu benimsiyoruz (Collingwood 1996: 130). Buna göre do-¤an›n bir amac› oldu¤u varsay›m›na inanmak olanakl›d›r, ayn› zamanda yararl›d›r,üstelik de gereklidir. ‹flte Kant ayn› bak›fl aç›s›n›n tarih için de olanakl›, yararl› vegerekli oldu¤unu ileri sürer. Baflka bir ifadeyle, tarih konusunda düflünürken baz›ereksel benzetmeler kullan›r›z. Kant’›n ileri sürdü¤ü gibi tarihe böyle bir bak›fl aç›-s›n›n ne anlama geldi¤i konusunda Collingwood’un verdi¤i örnek oldukça aç›kla-y›c› olabilir: Tarih üzerine düflünürken “Roma’n›n Akdeniz dünyas›n› fethedifli gibideyimler kullan›r›z; ama asl›nda Roma’yla kastetti¤imiz ancak flu flu tek Romal›d›r;Akdeniz dünyas›n›n fethiyle kastetti¤imiz de ancak bu insanlar›n yürüttü¤ü flu flutek tek savafl›n ya da yönetimin toplam›d›r” (Collingwood 1996: 130-131). Colling-wood’a göre flu flu tek Romal›lar’›n hiçbiri de “Roma’n›n Akdeniz dünyas›n› fethe-diflinde rol oynuyorum” dememifltir ama öyle demifl gibi eylemifllerdir ve biz de ta-rihe bakarken bu tek Romal›lar’›n amac›n› do¤an›n amac› diye betimleme e¤ilimin-deyizdir. Kant’›n tarih için yararl› ve gerekli gördü¤ü bak›fl aç›s› budur.

Tarihçi, tarihte böyle evrensel bir yasa gibi iflleyen genel bir do¤a plan› bulun-du¤unu söyledi¤inde gerçekten böyle bir plan oldu¤unu kastetmek istemez asl›n-da; tarihçinin bunu söylerken demek istedi¤i daha çok tarihin sanki böyle bir ilkeya da ak›l varm›fl gibi iflledi¤idir. Kant tarihçinin tarihe böyle bakmas› gerekti¤inisöylemektedir.

Bu bak›fl aç›s›n›n olanakl›l›¤›n› sa¤layan fley, akl›n kullan›m›na yönelik do¤alyeteneklerin bireyde de¤il ancak türde geliflebilir olmas›d›r. Çünkü do¤al yetenek-lerinin hepsinin nas›l kullan›laca¤›n› ö¤renebilmesi için her tek insan›n çok uzunyaflamas› gerekirdi. Bu yüzden bu do¤al yeteneklerin hepsinin kullan›m›n ö¤reni-lebilmesi ancak insan türünde kendini gösterecektir. Bir anlamda do¤al yetenekle-rin geliflmesi insan türünde ortaya ç›kacakt›r. Bu geliflmenin varaca¤› zaman nok-tas› da insan›n akl›ndaki bir ide olarak çabalar›n›n hedefi olmal›d›r. Yoksa insan›ndo¤al yeteneklerinin büyük k›sm› boflunaym›fl ve amaçs›zm›fl gibi görünür.

Bu bak›fl aç›s›na göre do¤a sanki insan›n kendi geliflmesini kendine borçlu ol-mas›n› istemifl gibidir (Kant 2006: 33). Do¤a sanki insan türü için neyin iyi oldu¤u-nu bilerek bunu istemifltir. Bu yüzden tarihteki büyük savafllara, uyumsuzluklarabile bir do¤a plan›na göre, bir akla göre olup bitmekteymifl gibi bakmak gerekli-


Kant’a göre bir tarihfelsefesinin olanakl›olabilmesi için tarihteyönetici bir ilke bulmakgereklidir. Tersi durumda,yani böyle bir ilkeninolmad›¤› durumda tarih körrastlant›n›n egemen oldu¤ubir süreç olarak görülür kibu da tarihin genel birfelsefesinin yap›lamayaca¤›anlam›na gelir.

Kant’a göre insan akl›n›ngeliflmesi bireylerde de¤il,türde kendini gösterir ve bugeliflmenin varaca¤› noktada insan akl›ndaki bir ideolarak insan›n bütünçabalar›n›n hedefi olmal›d›r.

dir. Kant “do¤a düzenini, parçalar› bak›m›ndan ere¤e uygunluk, ama bütün olarakerekten yoksunluk olarak” kabul etmenin akla uygun olmayaca¤› düflüncesindedir(Kant 2006: 40). Ayn› flekilde de tarihteki insan eylemlerini, yani tarihin oluflturu-cu ö¤elerini ere¤e uygunluk olarak tasarlay›p tarihin bütününü erekten yoksunlukolarak tasarlamak da akla uygun olmayacakt›r.

‹flte bu nedenle “insan türünün bütün tarihi do¤an›n gizli bir plan›n›n gerçek-leflmesi olarak görülebilir” (Kant 2006: 41). Bu plan da Kant’a göre, insanl›¤›n bü-tün do¤al yeteneklerinin geliflebilmesini sa¤lamakt›r. Do¤an›n en üstün amac› dadünya yurttafll›¤› düzenidir. Kant’a göre tarihe ancak böyle bir bak›fl felsefi tarihyazmak için bize bir temel sa¤layabilir. Böylece Kant tarih felsefesinin olana¤›n›göstermifltir. Tarih felsefesini olanakl› k›lan temel hareket noktas›, tarihe, insanl›-¤›n geliflimini sa¤lama amac› güden bir do¤a plan›n›n iflledi¤i bir süreçmifl gibibakmaktan geçmektedir.

Kant’›n tarih felsefesinin olana¤› konusunda tarihte genel bir do¤a plan›n›n ifllemekte ol-du¤u varsay›m›yla tarihe bakman›n gereklili¤inden söz eder. Bu düflüncenin bilgikuramsalolarak temellendirilebilirli¤i konusunda neler söylenebilir?

HERDER’‹N EVRENSEL TAR‹H DÜfiÜNCES‹Johann Gottfried Herder ‹nsanl›k Tarihi Felsefesi Üzerine Düflünceler adl› yap›t›n-da tarihe ve tarih bilgisine vurgu yaparak 19. yüzy›l›n tarih felsefelerini büyük öl-çüde etkilemifltir. 19. yüzy›lda yap›laca¤› gibi, Herder’in keskin bir do¤a gerçekli-¤i ve tarih gerçekli¤i ay›r›m› olamasa da Tarih gerçekli¤ini ele alarak ve uygarl›¤a,insanl›¤a hümanite kavram› çerçevesinde bakarak kendisinden sonra gelen 19.yüzy›l›n büyük tarih düflünürlerine öncülük etmifltir. Etkiledi¤i düflünürler aras›n-da Hegel gibi tarih metafizi¤i yapan düflünürlerden baflka tarih bilimine önem ve-ren Alman Tarih Okulu’nun temsilcileri de vard›r.

Herder, Kant gibi tarihe d›flar›dan bir ölçüt getirmez, bunun yerine do¤rudantarihin kendisine bakar; “tarihin kendisinde, verisinde kal›r, tarihin birli¤i ve anla-m›n› yine tarihin kendi içinden ç›karmak ister” (Gökberk 1997: 136). Herder’e gö-re tarih içiçe geçmifl aflamalar›n bir olufludur. Ayr›ca Herder, Kant gibi do¤a dün-yas› ile tarih dünyas›n› birbirinden ay›rmaz, tersine bu iki dünyay› birarada bir bü-tün olarak görür; öyle ki do¤a ile tarih içten bir ba¤la birbirine ba¤l› olduklar›ndantarihin yasalar› asl›nda daha yüksek dereceden do¤a yasalar›d›r.

Herder 18. yüzy›l›n, Ayd›nlanma döneminin bir düflünürü olmakla birlikte ken-di ça¤›n›n egemen anlay›fl› olan insan›n ak›l varl›¤› olmas› ve bütün ça¤larda tek-rar eden bir genellik oldu¤u yollu düflüncelere karfl› ç›karak Ayd›nlanma’n›n ‘iler-leme’ tasar›m›n›n da karfl›s›nda olmufltur. Herder’e göre insanl›k tarihinde ortayaç›kan uluslar›n kendilerine özgü tekrar etmeyen ay›rdedici nitelikleri vard›r ve bunitelikler tarihin bütün ça¤lar›n› aç›klayan soyut bir kavrama gidilerek genellefltiri-lemezler. Her ça¤›n insan› kendi ça¤›n›n anlay›fl›ndan hareketle tarihi de¤erlendi-rebilir ama bu de¤erlendirme mutlak bir de¤erlendirme olamaz.

Tarihte mutlak bir genellikten sözedilemeyece¤ini söylemekle birlikte Herderyine de insanl›k tarihinde baz› genelliklerden sözedilebilece¤ini, insanl›k tarihininbu genellikler sayesinde anlamland›r›laca¤›n› ve bütün tarih gelifliminin rastlant›yaindirgenmekten kurtar›labilece¤ini ileri sürer. Tarihte bulunmas› gereken baz› “hü-manite yap›lar›” vard›r ve bu yap›lar sayesinde insanl›k tarihinde “hümanite”ninbelirdi¤i dönemler olmufltur ve insanl›¤›n tarihine gerçek anlam›n› veren de bu dö-nemlerdir.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

Herder tarihe hümanitekavram› ba¤lam›nda bakar.Ona göre tarihin herevresinde görülecekde¤iflmez ilke“hümanite”dir.

Herder’e göre tarihinyasalar› da asl›nda do¤an›nyasalar›d›r. Tarih dünyas›do¤a dünyas›n›n içindekendine yer açan do¤adanfarkl› ama yasalar› olan biraland›r. Bu yasalar tarihindo¤al yasalar› olmakbak›m›ndan do¤an›n dahaüst derecedeki yasalar›d›r.Bir anlamda tarihsel varl›kalan› do¤al varl›k alan›n›nüstünde yükselir.

Herder yap›t›nda “insan yaflam›n› onun do¤a dünyas›ndaki konumuyla yak›n-dan iliflkili görür” (Collingwood 1996: 124). Ayr›ca yine evrende yaflam›n derece-lenmesine iliflkin olarak evrimci bir geliflme teorisi de sunar. Ama do¤aya iliflkingenel görüflleri aç›kça erekseldir. Herder insan türünün do¤a yap›s› içinde tarihiniinceler. Dört bölümden oluflna yap›t›n›n ilk iki bölümü do¤a dünyas›n›, son iki bö-lümü de tarih dünyas›n› inceler. Dolay›s›yla Herder’in asl›nda yapt›¤› insanl›¤›n ta-rihini do¤an›n oluflumuyla birarada ele alarak ortaya koymakt›r. Herder’e göre bü-tün evrenin tarihine bak›l›rsa en basit yaflamdan en karmafl›k yaflama do¤ru bir ev-rim görülür. Yeryüzü sürekli bir olufl sahnesidir; burada maddeden oraganik yafla-ma, organik yaflam içinde de en yüksek örgütlenimlere do¤ru bir yükselifl vard›r(Gökberk 1997: 138). Bu evrim içinde geliflmifl en yüksek canl› da insand›r. Her-der’e göre insan› di¤er canl› varl›klardan yap›ca ay›ran yan›n ne oldu¤u sorusunaverilecek yan›t insan› insan yapan niteli¤in ne oldu¤unu da belirleyecektir.

Herder’e göre insan› di¤er canl›lardan yap›ca ay›ran en önemli fley insan›n dikyürümesidir. Bu sayede insan›n akl› geliflmifl, akl›n›n geliflmesiyle de insan dili kul-lanmaya bafllam›fl ve böylece de sanat ve bilim gelifltirmifl, kültür dünyas›n› olufl-turmufltur. Bütün bunlar da insan› bütün yeryüzünün efendisi k›lm›flt›r. Do¤a insa-n› bütün yeryüzüne egemen k›lmak için bir biçim vermifltir. ‹flte bu biçim insanl›-¤›n en son ere¤inin din ve hümanite oldu¤unu gösterir. Do¤a insana din ve hüma-nite ere¤ine uygun bir biçim vermifltir. Herder’in felsefesinde ‘hümanite’ kavram›-n›n büyük bir önemi vard›r. Buna göre “hem do¤an›n hem tarihin erek bildi¤i hü-manite (Humanität), insan› öteki yarat›klardan ay›ran çizgilerin bütünüdür” (Gök-berk 1997: 138).

Burada vurgulanacak bir nokta, Herder’in karfl› ç›kt›¤› ilerleme anlay›fl› de¤ildir,Ayd›nlanman›n ilerleme anlay›fl›d›r. Bunun aç›kl›¤a kavuflmas› için Herder’in “hü-manite” kavram›ndan ne anlad›¤›na bakmak gereklidir. Çünkü bu kavram Her-der’in tarih tasar›m›nda tarihin bütününde ne oldu¤u sorusuna verdi¤i yan›t bak›-m›ndan büyük bir önem tafl›maktad›r. Bir anlamda “hümanite” tarihsel deviniminyönü bak›m›ndan temele al›nan bir kavram olarak tarihin neli¤ini oluflturmaktad›r.

Herder’e göre edilgin olmayan her fley amac›n› kendi içinde tafl›mak zorunda-d›r. “Hümanite” (mankind) idesi de kendi amac›n› kendinde tafl›r, yani insanl›k ta-rihi kendi içkin yasalar›n› kendinde tafl›r. Buna göre insan do¤as›n›n kendinde ta-fl›d›¤› bir amaç vard›r ve insan türünün kaderi de bu amaç do¤rultusunda insan›nkendisi taraf›ndan belirlenmifltir. Herder’in “hümanite” kavram› onun insan do¤as›tasar›m› üzerinde kuruludur. Herder m›knat›s çubu¤unun hep kuzeye yönelmesi-ni örnek vererek insan›n bu tür bir yönlendirilme içinde olmad›¤›, yani do¤ada ol-du¤u gibi bir zorunlu yönelmifllik ya da belirlenmifllik içinde olmad›¤› konusundado¤al olan ve insan ait olan aras›nda bir ay›r›m yapar. Ona göre insanlar “kör ma-kinalar” de¤ildir (Herder 2006: 23).

Herder’e göre insan› böyle mekanik bir kadere zorunlu b›rakan bir yarat›c› var-l›k olsayd›, bu varl›k oldukça zalim bir varl›k olurdu.

Üstelik insan› zorunlu olarak bir iyiye yönlendirmifl bir varl›k olsayd› bile, insa-n›n yarat›c›s›, yine de “yetkinlikten uzak, zalim bir varl›k olurdu çünkü kendimizinolmayan bir amaca yönelik harekette hiçbir iyi yoktur” (Herder 2006: 23-24). Oy-sa insanl›k tarihine bak›lacak olursa durumun bunun tam tersi oldu¤u görülür. Ör-nekse “kendi içkin yasalar›na göre tan›d›¤›m›z insanl›¤a” bak›lacak olursa görülürki “insanda, hümanitenin üstüne konulabilecek daha yüksek hiçbir amaç yoktur”(Herder 2006: 24). O hâlde insanl›k tarihi insanl›¤›n en yüksek amac›n›n hümani-te oldu¤unu göstermektedir. Herder’e göre bunun nedeni flurada da çaç›kt›r: ‹nsan


Herder’e göre tarihin vedo¤an›n ere¤ini “hümanite”oluflturur. Tarih“hümanite”ye yönelmiflilerleyen bir süreçtir.

Herder insan dünyas›nateleolojik olarak yaklafl›r.‹nsan do¤as› mekaniknedensellikle belirlenmifl birdo¤a de¤il, tersine yüksekamaçlarca belirlenmiflereksel yap›da bir do¤ad›r.

melekleri ve tanr›lar› düflündü¤ü s›rada bile, bu varl›klar› ideallefltirilmifl yüksek in-sanlar olarak tasarlar.

Herder’in insanlar›n “kör makinalar” olmad›¤›n› söylemesi ile onun “hümanite”nin tari-hin amac› oldu¤u düflüncesi aras›nda nas›l bir iliflki kurulabilir?

Herder’e göre Hümanite e¤itim yard›m›yla düzenlenebilir. Bu düzenlemeler deinsan›n yaflam›na yön verirler. Dolay›s›yla insan, yaflam›na kendisi için kurup ta-sarlad›¤› ve var k›ld›¤› bu anlam dünyas›n›n içinde yine kendisi yön verir. Söz ge-lifli insan kendisinin bar›nmas› için konut yapmay›, çevresini düzenlemeyi, geçimiiçin üretmeyi, çeflitli yasalarla yönetim biçimlerini bulmufltur. Bunlar› yapmakla dayeteneklerini s›nayarak daha özgürce yaflamaya hak kazanm›fl, do¤a üzerindeki ege-menli¤ini pekifltirmifl, ifl, ticaret ve zanaat yoluyla insanlar aras› iliflkileri gelifltirmifl,toplumsal durumlar›n düzenlenmesi için toplumsal gereçler bulmufl ve “tüm bunlargiderek bir din içinde düzenlenmifllerdir” (Herder 2006: 25). Bundan baflka savafllaryap›l›p antlaflmalar imzalanarak buradan da bir uluslar hukuku do¤mufltur. ‹flte Her-der’e göre bütün bunlar hümanite ad›na yap›lm›flt›r. “‹mdi tarihte iyi olarak her nebaflar›ld›ysa hümanite kazançl› ç›km›flt›r” ama “tarihte aptalca, sald›rganca veya tik-sindirici her ne suç ifllendiyse hümaniteye karfl› yap›lm›flt›r” (Herder 1803: 272).

Herder’in hümanite kavram›ndan ç›kan sonuç insan›n kendisini kendisine ya-banc› olan bir amaç alt›nda düflünemeyece¤idir. Hümanite insanl›¤›n amac›d›r veinsana yabanc› olan bir amaç de¤il, insanl›k da içkin olan, temelini yine insan do-¤as›nda bulan bir amaçt›r. Bununla Herder insan›n kendisini ancak insana tanr›n›nverdi¤i do¤a ile bu dünyada yaflarken sahip oldu¤u konumlar toplam› içinde dü-flünebilece¤ini kasteder. Buna göre insan soyunun tarihteki amac› ancak insan do-¤as›nda bulunabilir. “Bir nesnenin ne oldu¤unu ve nas›l etkide bulundu¤unu nas›lki ancak o nesnenin genel do¤as› içinde tan›yorsak” der Herder, “insan soyununyeryüzündeki amac› da bize ancak bu soyun genel do¤as›na ve bu soyun tarihinebak›ld›¤›nda en aç›k biçimde verilmifltir” (Herder 2006: 25). Öyleyse insanl›¤›n ta-rihte bir amac› vard›r ve bu amaç insanl›¤a içkindir.

Herder organik güçlerin organik ortamlarda aktar›lmas›n› bir ilerleme olarakgörür. Buna göre “bir güç bir organik ortamdan ötekine geçebilir ve bu geçifl debir ilerlemedir”; do¤adaki biçimler ve güçler aras›nda bir gerileme ve bir durmayoktur (Gökberk 1997: 138-39). Bu güçler bir örgütlenim içinde daha yüksek birfleye do¤ru geliflirler. ‹flte tarihte de böyle bir ilerleme vard›r. Tarihin en yüksekamac› olan hümaniteye do¤ru tarihin içindeki do¤al güçler aflama aflama geliflirler.Bütün bu geliflme hümaniteye eriflmek içinse insanl›k hümaniteye do¤ru ilerle-mektedir. Herder’e göre tarih bir ilerlemenin oldu¤u yerde ve “insanlar aras›ndabir ba¤lant›n›n, karfl›l›kl› etkilerin oldu¤u yerde vard›r” (Gökberk 1997: 140). ‹ler-leme insan›n yeteneklerinin geliflmesidir ve bunun için de insan›n di¤er insanlaragereksinimi vard›r. Herder’e göre insanl›k hiçbir zaman oldu¤u gibi kalmaz, sürek-li de¤iflir, geliflir, sürekli bir olufl içindedir. Bu olufl da insan›n yeteneklerinin gelifl-mesi yönünde oldu¤undan özünde bir ilerlemedir.

Herder’e göre tarihin içindeki dönemler kendilerini kendi do¤alar›ndan dolay›birbirlerine ba¤larken onlarla birlikte “Zaman›n çocu¤u” olan insanl›k da farkl› afla-malar›yla birbirine ba¤alan›r (Herder 1803: 303). Bir bütünün parçalar› gibi birbiri-ne ba¤lanmad›r bu da. Sonuçta ortaya ç›kacak tablo bu parçalar›n toplam›ndan da-ha baflka bir fley olacakt›r. ‹flte bu yüzden de Herder’e göre ça¤lar› birbiriyle kar-fl›laflt›rarak tarihin içindeki hakikati yakalamak olanaks›zd›r.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

Herder’e göre tarihteinsanl›¤›n amac› yineinsan›n kendisi taraf›ndanbelirlenmektedir. Bu amaçbu yüzden insan›n yapt›¤›tarihin yine kendi içindearanmal›d›r. Bu amaç tariheaflk›n olamaz.

Herder’e göre tarihdönemlerinin bir arayagelmesinden daha fazla birfleydir. Tarihin bütünüparçalar›n›n toplam›ndanfazla bir fleydir. Her birdönem de birbiriyle içtenba¤l›d›r.

‹nsanl›¤›n ilerlemesi de zaman›n ilerlemesine ayr›lamaz bir biçimde ba¤l›d›r.Tarihte olmufl olan bir fley olmam›fl k›l›namaz. Zaman›n ak›fl›na ba¤l› tarih içindeyaflayan insan ›rklar›n›n düflünüfl biçimleri de bu ilerlemeden etkilenirler. Art›k hiç-kimse eskilerin düflündü¤ü fleyi düflünemez. Herder “Bir gün baflka bir günü ö¤-retir, bir ça¤ baflka bir ça¤› kurar” der (Herder 1803: 305). Dolay›s›yla Herder’in dü-flüncesinde ilerleme demek tarih demektir, geçmiflin ak›p gitmifl olmas›, geriyedönmemek üzere bitmifl olmas›, ama flimdiyi do¤urmufl olmas› demektir.Bu süreç-te insanl›k da keflfetmifl ve gelifltirmifl oldu¤u sanatlar› daha iyi kullanmay› ö¤ren-mifltir ve bu böyle devam edecektir. Geliflmeyi belirleyen yasalar da do¤adaki ya-salardan farkl› yasalar de¤ildir. Herder “evrendeki her bir aflaman›n bir sonrakinihaz›rlamak için do¤a taraf›ndan tasarlanm›fl oldu¤unu düflünür” (Collingwood1996: 124). Ayn› flekilde tarihte de ça¤lar aras›nda bu iliflkinin oldu¤unu düflünür.Her ça¤ bir sonraki ça¤› haz›rlamak üzere do¤a taraf›ndan haz›rlanm›flt›r.

Sonuç olarak Herder kendi ça¤› olan Ayd›nlanma ça¤›n›n ilerleme anlay›fl›ndanfarkl› bir ilerleme anlay›fl›na sahiptir. Ayd›nlanmadan farkl› olarak bütün tarihinilerlemesinin her evresinde bir hümaniteye do¤ru bir ad›m görmüfltür. Herder ken-di ça¤›n›n önceki ça¤lar›n üzerinde yükseldi¤ini düflünmektedir. Ayd›nlanma ça¤›-n›n di¤er düflünürleri gibi önceki ça¤lar› reddeden bir anlay›fl› yoktur. Tarihe önemveren tutumu da bu anlay›fl›ndan kaynaklan›r görünmektedir. Bu ilerleme ve tarihgörüflüyle de Hegel’in tarih görüflünü etkilemifltir. Herder’in hümanite kavram› ta-rihin erekli bir süreç olarak tasarlanmas›nda temele al›nan bir kavram oldu¤undan19. yüzy›lda Hegel’in teleolojik tarih tasar›m› için önemli bir etki olarak ele al›nma-l›d›r.


Herder her bir tarihseldönemin kendisinden öncekive sonraki tarihseldönemlerle organik olarakba¤l› oldu¤unu düflünür.Böylece ça¤lar›nbirbirlerinden do¤duklar›n›ileri sürer.


Ayd›nlanma döneminin ak›l anlay›fl›n› ve ilerle-me inanc›n› betimlemek.Ayd›nlanma insan yaflam›nda geri ve barbarcaolan bütün bofl inanç ve dinsel dogmalardan kur-tulmak demektir. Ayd›nlanma felsefesi düflüncetarihinde akla ve bilime verilen de¤erle an›l›r. Budönem düflünce tarihinde akl›n gelifliminin in-sanl›¤›n tarihte ilerlemesiyle sonuçlanaca¤› dü-flünülmüfltür. Ayd›nlanma felsefesi 17. yüzy›ldakiNewton’la tamamlanan matematiksel fizi¤in, safdo¤a biliminin baflar›lar›ndan etkilenmifltir ve bubaflar›y› insan iflleri tarihinde ortaya koyabilmekiçin t›pk› bir do¤a biliminin olanakl› olmas› gibibir insan do¤as› biliminin de olanakl› olmas›n›nkoflullar›n› araflt›rm›flt›r. Bu ba¤lamda Voltairé ilkkez “tarih felsefesi” terimini kullanarak insan›ntarihteki geliflimini ortaya ç›karmaya yönelik birbilimden söz etmifltir. Do¤an›n yasalar›n›n keflfe-dilmesi gibi insan eylemlerinin ve olaylar›n›n kefl-fedilmesi tarihteki olaylar›n olgular›n öncedenkeflfine götürebilir. Ayd›nlanma döneminde tarihanlay›fl› da her fleyi belirleyen ak›l anlay›fl›yla ilifl-ki içinde ele al›nm›flt›r. Tarih ve tarih yaz›m› dabu ak›l anlay›fl› çerçevesinde ele al›narak tariheakl›n gelifliminin bir görünüflü olmak görevi yük-lenmifltir. Böylece tarih ilerleyen bir süreç olaraktasarlanm›flt›r. Voltairé ilerleme idesini savun-mufl, Condorcet tarihi tiranl›k, kölelik ve dinselba¤nazl›ktan kurtulman›n tarihi olarak ele alm›fl,Turgot insan›n yetkinleflebilece¤ini ve ilerleyebi-lece¤ini düflünerek bilimi ve akl› tarihte ilerleme-yi sa¤alayan güçler olarak görmüfltür. Ayd›nlan-ma düflüncesi tarihi ilerlemenin, üstelik de akl›nilerlemesinin tarihi olarak ele alm›flt›r. Bu da an-cak akla uygun geliflme süreçlerinin tarihi olabi-lece¤i, ak›l d›fl› süreçlerin ancak tarih öncesi ola-bilece¤i anlay›fl›n› do¤urmufltur.

Kant’›n evrensel tarih ve ilerleme düflüncesiniaç›klamak.Immanuel Kant’a göre insan›n eylemleri amaçl›eylemlerdir ve insan›n özgür istencinin belirle-mesine dayan›rlar. ‹nsan›n böyle özgür istencedayal› eylemlerinin sahnesi de tarihtir. Amaçl›l›kve özgürlük tarihte genel bir do¤a yasas› olabile-ce¤ine iliflkin inanc› ortadan kald›r›r ve tarihinrastlant›ya dayal› bir gidifli oldu¤u izlenimini ya-ratabilir. Ama tarihe böyle bir bak›fl yararl› de¤il-dir çünkü tarihte genel bir yasal›l›k ya da evren-sel bir plan olmad›¤›n› düflünmek tarihin bütü-

nünü düflünmek aç›s›ndan bir fley sa¤lamaz. Kantbu yüzden tarihte genel bir do¤a plan› olup ol-mad›¤›n› bilmenin herhangi bir bilimsel bak›fllaolanaks›z oldu¤unu düflünse de tarihe yine deböyle bir do¤a plan›na göre iflliyormufl gibi bak-man›n gereklili¤inden söz eder. Kant’a göre tari-he böyle bir bak›fl aç›s› yaln›z olanakl› de¤il, ay-n› zamanda yararl› ve gereklidir de. Ancak bu sa-yede insan türünün tarihinde bir geliflme görüle-bilir. Aksi halde bütün tarih rastlant›n›n egemenoldu¤u bir süreç olarak görülecektir. Kant’a göredo¤a yasalar› bilim adamlar› için ne anlama geli-yorsa evrensel bir do¤a plan› da tarihçi için ayn›ayn› anlama gelir. Kant’a göre tarihte böyle birplandan söz eden tarihçi gerçekte tarihte bilinçliolarak plan yapan bir akl›n varl›¤›ndan söz et-mez, yaln›zca tarihin sanki böyle bir ak›l varm›flgibi iflledi¤ini söylemek ister.

Herder’in “hümanite” kavram› eksenine oturttu-¤u tarih felsefesini aç›klamak.Herder Kant’›n yapt›¤› gibi tarihi d›flar›dan bir öl-çütle de¤erlendirmeyip tarihi kendi içinden de-¤erlendirmeye çal›flan bir Ayd›nlanma düflünürü-dür. Tarihteki ilerlemenin ölçütünü yine tarihiniçinde buldu¤u “hümanite” kavram›yla aç›klama-ya çal›flm›flt›r. Herder’e göre tarih iç içe geçmiflaflamalar›n bir olufludur. Bu aflamalar içten birbi-riyle ba¤l›d›r. Bu aflamalar›n her biri kendisindensonraki ça¤› do¤al olarak kendi içinden ç›kar›r.Bu yüzden tarihsel devinimin ilkesi yine tarihinkendisinde aranmal›d›r. Çünkü tarih insan›n ya-p›p etmesiyle oluflan bir aland›r ve insan kendi-sini kendisine yabanc› olan bir amaç alt›nda dü-flünemez. Hümanite insanl›¤›n amac›d›r ve insa-na yabanc› olan bir amaç de¤il, insanl›k da içkinolan, temelini yine insan do¤as›nda bulan biramaçt›r. Dolay›s›yla tarihin devinim ilkesi yinetarihin kendisinde içkindir. Herder’e göre insan-l›k tarihi kendi içkin yasalar›n› kendinde tafl›r.Buna göre insan do¤as›n›n kendinde tafl›d›¤› biramaç vard›r ve insan türünün kaderi de bu amaçdo¤rultusunda insan›n kendisi taraf›ndan belir-lenmifltir. Hümanite bütün tarihin kendisine yö-neldi¤i idedir, tarihte ne yap›ld›yla hep hümani-te ad›na yap›lm›flt›r. Bu anlay›fl da bir tarihsellikö¤esini hesaba katmay› gerektirir. Çünkü tarihe,tarihin kendisinin d›fl›nda olan mutlak bir ölçüt-le de¤il, yine tarihin içinde oldu¤u için tarihselbir ölçütle bakmak gereklidir.

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç


1. Afla¤›daki düflünürlerden hangisi “tarih felsefesi” te-rimini ilk kullanan düflünür olarak bilinir?

a. Kantb. Herderc. Voltairéd. Turgote. Condorcet

2. Ayd›nlanmay› insan›n düflmüfl oldu¤u ergin olmamadurumundan kendi akl›yla kurtulmas› olarak tan›mlaya-rak Ayd›nlanma dönemini tarihte insan akl›n›n ilerle-mesi olarak gören düflünür afla¤›dakilerden hangisidir?

a. Herderb. Voltairéc. Descartesd. Kante. Rousseau

3. “Do¤abiliminde oldu¤u gibi tarihte de tek tek olay-lar› birbirine ba¤layan yasalar aranmal›d›r; do¤a bilginigibi tarihçi de olaylar›n çoklu¤u ve ak›fl› arkas›nda giz-li bulunan yasay› bulmaya çal›flmal›d›r. Bu yasalar datarihte bulundu¤u düflünülen tanr›sal yasalar de¤il, de-neysel yasalard›r ve tarihte de olaylar aç›klan›rken sonnedenler de¤il, deneysel nedenler kullan›lmal›d›r.” Vol-tairé’in bu düflüncelerinden, afla¤›daki sonuçlar›n han-gisi ç›kar›lamaz?

a. 17. yüzy›l›n do¤a biliminin tarih için bir modelolmas› gerekti¤i.

b. Tarihin deneysel bir bilim olmas› gerekti¤i.c. Tarihçinin tarihteki olaylar›n ilk nedenlerini ara-

mas› gerekti¤i.d. Tarihteki olaylar›n ak›fl›n›n belirli yasalara göre

oldu¤u.e. Tarihçinin tarihsel geliflme yasalar›n› keflfedebi-

lece¤i.

4. Kant’a göre tarihi kör rastlant›n›n egemenli¤indenkurtaracak bak›fl aç›s› afla¤›dakilerden hangisinde veril-mifltir?

a. Tarihe belirli bir plana göre iflleyen bir süreçolarak bakmak.

b. Tarihte raslant›sal olarak ortaya ç›kan olaylar›nnedenlerini aç›klamak.

c. Tarihi bireylerin istençlerince belirlenen bir sü-reç olarak ele almak

d. Tarihsel oluflu belirli bir plandan ba¤›ms›z ola-rak anlamaya çal›flmak.

e. Tarihe mekanik nedensel süreçlerin iflledi¤i olay-lar dizisi olarak bakmak.

5. Kant’a göre tarih felsefesinin olana¤›n›n koflulunuoluflturan yaklafl›m afla¤›dakilerden hangisinde do¤ruolarak verilmifltir?

a. Tarihsel süreci mekanik-nedensel yaklafl›mla an-lamaya çal›flmak.

b. Tarihsel süreci erek-nedensel yaklafl›mla anla-maya çal›flmak.

c. Tarihteki tek tek öznelerin bireysel istençleriyletarihsel süreci anlamaya çal›flmak.

d. Tarihin dönemlerinin her birini kendi içinde an-lamaya çal›flmak.

e. Tarihe d›flar›dan bir ilke getirmeden tarihi kendiiçinden anlamaya çal›flmak.

6. Herder insanl›¤›n tarihteki amac› konusunda afla¤›-dakilerden hangisini ileri sürmez?

a. ‹nsanl›¤›n amac› insanl›¤a içkindir.b. Tarihin insan soyu için öngördü¤ü amaç insan›n

kendisidir.c. ‹nsanl›¤›n amac› hümanite hedefidir.d. ‹nsanl›¤›n amac›n› tarihin kendi içinden ç›kara-

biliriz..e. ‹nsanl›¤›n amac›n› tarihin d›fl›ndaki ölçütlerle

anlayabiliriz.

7. Afla¤›dakilerden hangisi Kant’a göre do¤an›n en üs-tün amac›n› ifade eder?

a. Hümanite hedefib. Dünya yurttafll›¤› düzenic. Tarihin kendisid. Do¤aya dönüfle. ‹nsanl›¤›n do¤aya egemen olmas›

Kendimizi S›nayal›m


8. Afla¤›dakilerden hangisinde Herder’in tarihsel ilerle-meyi insanlar aras› karfl›l›kl› etkileflime ba¤lamas›n›nnedeni verilmifltir?

a. ‹nsanl›¤›n yeteneklerinin geliflmesi insanlar›n birarada yaflamas›yla olanakl›d›r.

b. Zamansall›k ilerlemenin ve bir aradal›¤›n nede-nidir.

c. ‹nsanlar›n bir arada yaflamas› devletlerin ortayaç›kmas› için gereklidir.

d. ‹nsanlar bir arada yaflarken ihtiyaçlar›n› en iyiflekilde karfl›larlar.

e. Toplumsall›k ilerlemenin sonucudur.

9. Afla¤›dakilerin hangisinde Herder’in kendi ça¤›n› ön-ceki ça¤lar›n üstünde yükselmesi olarak görmesinin ne-deni verilmifltir?

a. Herder’in ça¤› önceki ça¤lara göre daha çok ge-liflmifltir.

b. Herder her bir ça¤›n bir önceki ça¤›n üstüne da-yand›¤›n› düflünür.

c. Her ça¤›n de¤eri ancak o ça¤›n d›fl›ndan belirle-nebilir.

d. Herder kendi ça¤›ndan önceki ça¤lar› reddet-mektedir.

e. Herder kendi ça¤›n› tarihin son dönemi olarakgörmektedir.

10. Afla¤›dakilerin hangisinde Herder’in “Birgün baflkabir günü ö¤retir, bir ça¤ baflka bir ça¤› kurar” sözününaç›klamas› verilmifltir?

a. Günler ve ça¤lar arka arkaya gelirler.b. Herbir ça¤ kendi içinde de¤erlidir.c. Tarihte ça¤lar aras›nda bir iliflki yoktur.d. Her tarihsel dönem kendi içine kapal›d›r.e. Her bir dönem bir önceki dönemden ç›kar.

Metafiziksel niyetlerle de olsa ne tür bir irade özgürlü-¤ü kavram› oluflturulursa oluflturulsun, iradenin görü-nüflleri olan insan edimleri, gene de her do¤a olay› gi-bi genel do¤a yasalar›nca belirlenir. Tarih, nedenleri nedenli derinlerde gömülü olsa da, bu olaylar›n anlat›m›-n› u¤rafl edinir ve insan iradesinin özgür eylemini geniflboyutlarda incelerken, özgür eylemde düzenli bir iler-leme oldu¤unu keflfedebilece¤i umudunu verir bizlere.Ayn› flekilde, tek tek öznelerin eylemlerinde karmaka-r›fl›k ve düzensiz olarak gözümüze çarpan fleyleri, bü-tün türün tarihi bak›m›ndan insan›n özgün yetenekleri-nin yavafl ama sürekli geliflimi olarak anlamay› umabi-liriz. Evliliklerin, do¤um ve ölümlerin say›lar› da önce-den bir kurala göre aç›klanamaz gibi görünür; çünküinsan›n özgür iradesinin bunlar üzerindeki etkisi bü-yüktür. Oysa büyük ülkelerin y›ll›k istatistikleri bunla-r›n da t›pk› hava de¤iflimleri gibi sabit do¤a yasalar›naba¤l› oldu¤unu kan›tl›yor. Hava de¤iflimleri kendi bafl-lar›na öyle belirsizdirler ki, tek tek olup bitmeleri önce-den hesaplanamaz; ama bitkilerin büyümesinin, ›rmak-lar›n ak›fl›n›n ve di¤er do¤al oluflumlaar›n bir bütün ola-rak tek biçimli, kesintisiz süregitmesini sa¤larlar. Bireyolarak insanlar, hatta uluslar, her biri kendi yolunda ves›k s›k da birbirlerine karfl› bir amaç güderlerken, do¤a-n›n seçti¤i bir yöne do¤ru fark›nda olmadan bu gidiflle-ri üzerine ak›l yormazlar; do¤an›n bilmedikleri hedefi-ne do¤ru ilerlerler; bu hedefin ne oldu¤unu bilselerdibile pek az ilgi duyarlard›. ‹nsanlar amaçlar›n› ne hayvanlar gibi s›rf içgüdüyle nede akla dayanan dünya yurttafllar› gibi önceden çizilenbir plana göre güttüklerinden, insanl›¤›n (ar›larda vekunduzlardaki gibi) bir plana göre iflleyen yasalara ba¤-l› tarihini yazmak olanaks›z gibi görünür. ‹nsan eylem-lerinin dünya sahnesine ç›k›fl›n› seyrederken duydu¤u-muz bir hoflnutsuzlu¤u üstümüzden pek atamay›z; çün-kü bireysel eylemlerde arada bir görünen bilgeli¤e kar-fl›n sonunda bütün her fley ak›ls›zl›k, çocukça oyalan-ma, s›k s›k da haylazl›k ve muz›rl›kt›r. Bunun sonucun-da, üstünlü¤ünden bunca gurur duyan türümüz üzerin-de nas›l bir fikir yürütmemiz gerekti¤ini bilemeyiz. Fi-lozof, insanlar›n toplu eylemlerinin onlar›n kendi ak›l-

lar›na uygun gelen amaçlar›na yöneldi¤ini varsayama-yaca¤›ndan, tek ç›k›fl yolu insan olaylar›n›n bu anlam-s›z gidifli ard›nda do¤ada bir amaç bulmaya giriflmesive kendi planlar› olmaks›z›n eyleyen bu yarat›klar›n birtarihinin, do¤an›n belli bir plan›na göre olanakl› olupolmad›¤›na karar vermesidir -fiimdi böyle bir tarih için

Okuma Parças›


yönetici bir ilke bulmay› baflar›p baflaramayaca¤›m›z›görmek, sonra da bu ilkeye göre bir tarih yazmaya ye-tenekli insan›n yarat›lmas›n› do¤aya b›rakmak istiyoruz.Do¤a, gezegenlerin d›fl merkezli yörüngelerini hiç bek-lenmedik bir tarzda belli yasalara ba¤layan bir Kepler’ive bu yasalar› genel bir do¤al nedene dayand›rarakaç›klayan bir Newton’u böyle yaratm›fl.

Kaynak: Immanuel Kant, “Dünya Yurttafll›¤› Amac›naYönelik Genel Bir Tarih Düflüncesi”, Tarih Felsefesi:

Seçme Metinler içinde, ed. Do¤an Özlem-Güçlü Ate-flo¤lu, Do¤uBat› Yay›nlar›, Ankara, 2006, s. 30-31.

1. c Yan›t›n›z yanl›fl ise ünitenin “Ayd›nlanma Felse-fesinde ‹lerleme ‹deas›” bölümünü tekrar oku-yunuz.

2. d Yan›t›n›z yanl›fl ise ünitenin “Ayd›nlanma Felse-fesinde ‹lerleme ‹deas›” bölümünü tekrar oku-yunuz.

3. c Yan›t›n›z yanl›fl ise ünitenin “Immanuel Kant’›nEvrensel Tarih ve ‹lerleme Anlay›fl›” bafll›kl› bö-lümünü tekrar okuyunuz.

4. a Yan›t›n›z yanl›fl ise ünitenin “Immanuel Kant’›nEvrensel Tarih ve ‹lerleme Anlay›fl›” bafll›kl› bö-lümünü tekrar okuyunuz.

5. b Yan›t›n›z yanl›fl ise ünitenin “Immanuel Kant’›nEvrensel Tarih ve ‹lerleme Anlay›fl›” bafll›kl› bö-lümünü tekrar okuyunuz.

6. e Yan›t›n›z yanl›fl ise ünitenin “Herder’in EvrenselTarih Düflüncesi” bafll›kl› bölümünü tekrar oku-yunuz.

7. b Yan›t›n›z yanl›fl ise ünitenin “Immanuel Kant’›nEvrensel Tarih ve ‹lerleme Anlay›fl›” bafll›kl› bö-lümünü tekrar okuyunuz.

8. a Yan›t›n›z yanl›fl ise ünitenin “Herder’in EvrenselTarih Düflüncesi” bafll›kl› bölümünü tekrar oku-yunuz.

9. b Yan›t›n›z yanl›fl ise ünitenin “Herder’in EvrenselTarih Düflüncesi” bafll›kl› bölümünü tekrar oku-yunuz.

10. e Yan›t›n›z yanl›fl ise ünitenin “Herder’in EvrenselTarih Düflüncesi” bafll›kl› bölümünü tekrar oku-yunuz.

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›


S›ra Sizde 1

Felsefe tarihinde 18. yüzy›lda ortaya ç›kan Ayd›nlanmadüflüncesi akla verdi¤i önemle bilinir. Bu ça¤ bütün es-ki metafizik dogmalar›n ve inanç sistemlerinin köktenbir elefltirisinin yap›ld›¤› ça¤d›r. Bu yüzden de Ayd›n-lanma felsefesi akl› ön plana ç›kartm›fl, metafizik inançsistemlerini elefltirmifltir. Bu elefltiriyi yaparken de akladayanman›n ve elefltirel düflünmenin akl›n kendisinigelifltirece¤ini düflünmüfl; buradan hareketle de insanl›-¤›n bütün olarak ilerleyece¤ine inanm›flt›r. Akl›n gelifl-mesinin insanl›¤›n ilerlemesiyle iliflkide oldu¤unu dü-flünmüfltür. Bu anlay›fl›n temelinde 17. yüzy›lda ortayaç›kan ve büyük bir baflar› kazanan matematiksel do¤abilimine duyulan güven de vard›r. Matematiksel do¤abiliminin do¤an›n yasalar›n› bularak do¤al olgular›n ön-ceden bilinmesinde büyük bir baflar› kazanmas›ndandolay› Ayd›nlanma düflünürleri de tarih olgular›na ayn›yöntemle yaklaflmak istemifllerdir. Voltairé, Montesqu-ieu, Turgot ve Condorcet gibi Frans›z Ayd›nlanmac›lar›do¤ada oldu¤u gibi tarihte de olaylar›n ak›fl›n› belirle-yen yasalar› keflfetmenin öneminden söz etmifllerdir.Böylece do¤ada oldu¤u gibi tarihte de olaylar›n ortayaç›k›fl›n› önceden görmek olanakl› olabilecetir. Bu dü-flünceyi ileri sürdüklerinde do¤a olgular›yla tarih olgu-lar› aras›nda özce bir fark görmemifl ve do¤adaki meka-nik zorunluluk ile tarihteki özgür insan eylemlerini ay-n› zeminde ele alm›fllard›r. Böyle bir anlay›fl insan›n öz-gür istemeye dayanan eylemlerini do¤al zorunlulu¤ubelirleyen do¤a yasalar› türünden yasalara ba¤l› k›lmakanlam›na gelir. Bu da tarih olgular›n›n neli¤ini gözdenkaç›rmak anlam›na gelecektir. E¤er insan eylemlerindeözgür istemesiyle hareket eden bir varl›ksa tarihte yasakoymak ve olaylar› önceden görmek olanaks›z olacak-t›r. Dolay›s›yla tarihte önceden görmenin olana¤›n› tari-hin yasalar›na ba¤layan Ayd›nlanma düflünürleri tarihteyasa koyman›n olanaks›zl›¤›n› gözden kaç›rm›fllard›r;böylece tarihte olaylar› önceden bilmenin olanaks›z ol-du¤u sonucunu da gözden kaç›rm›fl olurlar.

S›ra Sizde 2

Kant tarih konusundaki düflüncelerinde tarih yazman›nolana¤›ndan söz ederken tarihte sanki genel bir ak›l yada genel bir do¤a plan› varm›fl gibi tarihin olgular›nabakmaktan söz eder. Böyle bir bak›fl›n olgular›n ard›n-da yatan anlam› anlamam›z› sa¤layabilece¤ini, aksi tak-dirde bütün bir tarih sürecinin kör rastlant›n›n egemen-li¤inde düzensizce iflleyen bir sürece dönüflece¤indensöz eder. Kant’›n bilim anlay›fl› gere¤i bilim ancak dü-zenlilik ve yasal›l›k kurman›n söz konusu oldu¤u alan-larda geçerli oldu¤undan tarihin de bilimi olacaksa yada bir tarih felsefesi olanakl› olacaksa tarihte düzenliyap›lar bulabilmek gereklidir. Bunun için de tarihselsüreci rastalant›ya dayal› bir olufl süreci olarak görmek-ten çok, ilerlemeye dayal› yasal› bir gidifl olarak gör-mek gereklidir. Baflka bir deyiflle tarih sanki bir akl›ninsan türü için koydu¤u bir hedefe do¤ru ilerliyor gibi-dir; veya genel do¤a plan› tarihte ifllemekteymifl ve ta-rihte ortaya ç›kan bütün eylemler bu plana uygun ola-rak gerçekleflmekteymifl gibidir. Ancak Kant’›n da söy-ledi¤i gibi bu sürecin gerçekten belirli bir genel plan yada akl›n hedefi do¤rultusunda geliflmekte olan bir sü-reç olup olmad›¤› konusunda herhangi bir geçerli ak›lyürütmemiz olamaz. Olsa olsa bunu varsayabilir ya dabuna inanabiliriz. Çünkü insan bireyleri olarak tek teközneler tarihin belirli bir döneminde yaflamaktad›rlar vetarihin bütününü görebilmek olanaks›zd›r. Zaten ak›lda insan bireylerinde de¤il ancak insan türünde ger-çekleflebilir. Çünkü insan›n bütün do¤al yeteneklerikendilerini ancak türde, türün yaflam›nda gelifltirebilir-ler. Böyle genifl bir bak›fl aç›s›n›n bilgisel olarak temel-lendirilemezli¤i yüzünden tarihte ancak böyle bir fleyiumabiliriz. Bu da bir beklenti düzeyinde kal›r ya dainanç önermesi olmaktan öteye gidemez. Çünkü böylebir paln›n varl›¤›n› bilebilmemiz için ne deneyim yeter-lidir, ne de herhangi bir a priori ak›l yürütme olanakl›-d›r. Bilgisel temellendirme için bu iki yöntem d›fl›ndainsan akl›n›n baflvurabilece¤i herhangi bir ak›l yürütmeyöntemi olmad›¤›ndan tarihin genel bir akl›n koydu¤uplana göre iflledi¤i sav› yaln›zca inanç düzeyinde te-mellendirilemez olarak kal›r.

S›ra Sizde Yan›t Anahtar›


S›ra Sizde 3

Herder’e göre tarihin ölçütleri yine tarihin kendi için-den ç›kar›labilece¤i için tarihsel olan ölçütlerdir. OysaAyd›nlanma düflüncesi, Kant da dahil olmak üzere tari-he tarihin d›fl›nda olan ölçütlerle yaklaflmak istemifller-dir. Bu da tarihsel ilerlemeyi belirleyen ilkenin tarihind›fl›ndan tarihe dahil edilmesi anlam›na gelir. Oysa Her-der’in düflüncelerine göre tarihe iliflkin bütün ilkeler yi-ne tarihin içinden ç›kar›labilir ve bu yüzden de tarihsel-dirler. Tarihe iliflkin bir ilke olacaksa o da “hümanite”kavram›n›n tarihin amac› oldu¤u ilkesidir ve bu tarihiniçinden ç›kar›labilecek bir ilkedir. Çünkü insanlar tarihiçinde amaçl› eyleyen varl›klard›r ve her zaman eylem-lerinde iyi oldu¤unu düflündükleri fleyi isterler, amaçedinirler. ‹nsanlar “kör makineler” de¤ildirler, her za-man eylemlerinde belirli bir “iyi”yi amaç edinirler. Yal-n›zca insan›n kendisine ait amaçlar›nda iyilik vard›r, bi-ze d›flsal olanda iyilik bulunamaz. Tarih de amaçl› in-san yap›p etmelerinden oluflan bir varl›k alan›d›r. ‹nsankendi yaflam›na kendisi yön veren bir varl›kt›r. Tarihinde varl›k nedeni insan›n bu kendi seçimleridir. Bu yüz-den insanlar kör makineler de¤ildir. Bu böyle ortayakonulunca tarihsel süreç de anlams›z bir süreç olmak-tan ç›kmaktad›r. ‹nsan varl›¤› kendi idealleri do¤rultu-sunda tarihsel sürece anlam veren bir varl›kt›r. ‹nsanl›ktarihinde insan yap›p-etmelerine bak›ld›¤›nda, her za-man, hümanite kavram› insan eylemlerinde içkin ola-rak karfl›m›za ç›kar. ‹nsanlar eylemlerinde hep bir in-sanl›k ideali kurmaya çal›fl›rlar. Öyleyse “hümanite” kav-ram› insanl›k tarihinde de içkin olmal›d›r. Ayr›ca “hü-manite”nin kendisi de amaç olmal›d›r. Bir kavram ken-disi amaç olarak tarihte içkin olarak bulunuyorsa bu ta-rihin de ama c› olacakt›r. O halde tarihinin amac›n›n“hümanite” olmas› insan›n amaçl› eyleyen ve eylemle-rinde hep bir “iyi”yi arayan varl›k olmas›yla, bir “iyi”olan “hümanite”ye göre eylemde bulunmas›yla ba¤lan-t›l› görünmektedir.

Batuhan, h. (1997). “Ayd›nlanma Kavram› Üzerine Baz›Düflünceler”, Türkiye’de Ayd›nlanma Hareketi.

Strasbourg Sempozyumu, ‹stanbul: Adam Yay›nlar›.Bury, J. B. (1987). The Idea of Progress: An inquiry

into its origin and growth, New York: Dover Pub-lications.

Collingwood, R. G. (1996). Tarih Tasar›m›, (Çev. K.Dinçer), Ankara: Gündo¤an Yay›nlar›.

Gökberk, M. (1985). Felsefe Tarihi, ‹stanbul: RemziKitabevi Yay›nlar›.

Gökberk, M. (1997). Kant ile Herder’in Tarih Anla-

y›fllar›, ‹stanbul: Yap› Kredi Yay›nlar›.Herder, J. G. (1803). Outlines of a Philosophy of the

History of Man, (Çev. T. Churchill), Londra: J. John-son.

Herder, J. G. (2006). “‹nsanl›k Tarihi Felsefesi ÜzerineDüflünceler”, (Çev. Do¤an Özlem), Tarih Felsefesi

Seçme Metinler içinde, (Der. D. Özlem-G. Ateflo¤-lu), Ankara: Do¤u Bat› Yay›nlar›.

Koselleck, R. (2007). ‹lerleme, (Çev. M. Özdemir), An-kara: Dost Kitabevi Yay›nlar›.

Lloyd, G. (2007). Erkek Ak›l: Bat› Felsefesinde ‘Er-

kek’ ve ‘Kad›n’ (Çev. M. Özcan), ‹stanbul: Ayr›nt›Yay›nlar›.

Özlem, D. (2012). Tarih Felsefesi, ‹stanbul: Notos Ki-tap Yay›nevi.

Özlem, D.-Ateflo¤lu G. (2006). Tarih Felsefesi Seçme

Metinler, ‹stanbul: Do¤u Bat› Yay›nlar›.

Yararlan›lan ve BaflvurulabilecekKaynaklar

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Alman ‹dealizmi olarak bilinen düflünce sisteminin tarih tasar›m›n› ve ak›l an-lay›fl›n› aç›klayabilecek,Fichte’nin tarih tasar›m›n› çözümleyebilecek ve Alman ‹dealizmi ile iliflkilen-direbilecek,Schelling’in tarih tasar›m›n› çözümleyebilecek ve Alman ‹dealizmi ile iliflki-lendirebileceksiniz.

‹çindekiler

• Ak›l• Metafizik• Alman ‹dealizmi• Mutlak• Diyalektik• Olufl

• Fichte• Schelling• Geliflme• Tarih• ‹lerleme• Tin

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

N

N

N

Tarih Felsefesi-II

• ALMAN ‹DEAL‹ZM‹N‹N TAR‹HTASARIMI VE AKIL ANLAYIfiI

• F‹CHTE’N‹N TAR‹H TASARIMI• SCHELL‹NG’‹N TAR‹H TASARIMI


19. Yüzy›l Alman‹dealizmi ve TarihMetafizi¤i-1: Fichteve Schelling

ALMAN ‹DEAL‹ZM‹N‹N TAR‹H TASARIMI VE AKIL ANLAYIfiIAlman ‹dealizmi olarak bilinen ve 19. yüzy›lda ortaya ç›kan düflünce sistemi ak›l,ilerleme, geliflme gibi kimi kavramlara vurgu yaparak bu kavramlar›, tarihsel olu-flu aç›klamak için kullan›r. Böylece Alman ‹dealizmi düflünürleri olarak Fichte,Schelling ve Hegel, tarihi ilerleme ve ak›l kavramlar›yla iliflki içinde düflünmüfllerve tarihsel oluflu aç›klamak için metafizik sistemler kurmufllard›r.

Tarih yüzy›l› olarak da adland›r›lan 19. yüzy›lda yeni bir ilerleme anlay›fl› or-taya ç›kar. 19. yüzy›lda ‘ilerleme’ kavram›n›n içeri¤inde de¤iflme olur. Ayd›nlanmadöneminin terime verdi¤i anlamla 19. yüzy›l filozoflar›n›n terime verdi¤i anlam ay-n› de¤ildir. Bununla birlikte önceki bölümde de gösterilmeye çal›fl›ld›¤› gibi 18.yüzy›l›n Alman düflünürlerinden Kant ve Herder Tarih Felsefesi’nin olana¤›n›n ta-rihin sonuna bir erek koyulmas›nda olabilece¤ini göstermekle 19. yüzy›l›n erekçitarih tasar›mlar›n› belirlemifllerdir. Bu ba¤lamda ‘ilerleme’ teriminin anlam›ndakikopma asl›nda 18. yüzy›lda bafllam›flt›r da denilebilir. Bununla birlikte Kant veHerder’den önce ama k›smen Kant ve Herder’de de Ayd›nlanma’n›n ilerleme tasa-r›m› bir inanç olarak mükemmelleflme umududur. Bir önceki ünitede söyledikleri-mizden de hat›rlayaca¤›n›z üzere, Yeniça¤’›n ve Ayd›nlanma’n›n ilerleme anlay›fl›bir inançt›r. Bu inanç da bilimlerin ve akl›n kullan›m›n›n geliflmesiyle birlikte in-sanl›¤›n ilerleyece¤ine duyulan bir güvenden kaynaklan›r. Mükemmelleflme olarakileri gitme, iyiye do¤ru kayma gibi Ayd›nlanma kavramlar› zamanla ilgili kavram-lar olmufllard›r. “Spesifik, tarihsel bir kavram olarak ilerleme, özellikle de Kant’›netkisi alt›nda, XVIII. yüzy›l›n ilk yirmi y›l› içinde yavafl yavafl oluflmaya bafllar” (Ko-selleck 2007: 67). Böylece ilerleme kavram›ndan sürekli olarak genel olana do¤rubir yükselme, genel olan›n erek olmas› ve tarihin deviniminin bu erek taraf›ndanbelirlenmesi anlafl›l›r.

Genel bir kavram olarak ‘ilerleme’nin 19. yüzy›lda belirginleflmesi çeflitli afla-malardan sonra olanakl› olmufltur. 18. yüzy›l›n somut dayana¤› olan tek tek iler-lemeler genel olan bir ilerlemeye yerini b›rakm›flt›r. Böylece ilerlemenin öznesievrensellefltirilmifltir ve ilerleme art›k sanat, bilim, teknik gibi s›n›rl› alanlara ilifl-kin olmaktan ç›km›flt›r (Koselleck 2007: 72). Alman ‹dealizmi’nin bütün çabas›ilerlemeye duyulan inanc› ak›l temeline oturtmak ve ilerlemenin ilkesini, yasas›n›ortaya koymakt›r. Bu ilkelerin kendisi de mutlak olmal›d›r. Baflka bir deyiflle Al-man idealist düflüncesi akl›n kavramlar›n› nesnel ve kendi bafl›na gerçekli¤i olan

19. Yüzy›l Alman ‹dealizmive Tarih Metafizi¤i-1:

Fichte ve Schelling

Tarihin “metafizikaç›klamas›” ile kastedilen,tarihsel olufl ve de¤iflmenin,tarihin her türlü deviniminintek bir ilke ya da az say›dailke ile aç›klanmas›d›r.

‹lerleme terimi özellikle19.yüzy›lda belirli bir hedefe,bir ere¤e do¤ru yaklaflmaanlam›nda ele al›nm›flt›r. Buanlam›yla ilerlemeden genelolana do¤ru ya da mutlakolana do¤ru yükselmeanlafl›l›r.

Alman ‹dealizmi’nde mutlakolan ile kastedilenkoflullardan ba¤›ms›z olarakkendi bafl›na varolan vevarolanlar›n varl›¤›n›nkendisine ba¤l› oldu¤u fleyanlam›na gelir. Bu anlamdatarihte ortaya ç›kan her fleymutlak olan›n birgörünüflüdür.

ö¤eler olarak ele alm›fl ve bununla da bütün do¤al ve tarihsel gerçekli¤i akla ba-¤›ml› k›lm›fllard›r.

Almanya’da Kant’tan sonra Alman ‹dealizmi olarak bilinen düflünürler büyükölçüde Kant’›n ak›l ve ilerleme anlay›fl›ndan etkilenerek bu anlay›fl› daha mutlakç›bir anlay›fla do¤ru gelifltirmifllerdir, öyle ki Kant’›n fenomen ile noumen aras›ndayapt›¤› ay›r›m Alman ‹dealizmi’nin düflüncesinde ortadan kalm›flt›r. Bilgi ilkeleriayn› zamanda varl›k ilkeleri olarak ele al›nm›fl ve ak›l, gerçekli¤in kendisinden tü-retilece¤i bir sistem hâline gelmifltir.

Alman ‹dealizmi’nin ak›l tasar›m›nda ak›l mutlak bir sistem olarak ele al›n›r, öy-le ki bu sistemde her bir kavram ve önerme bir di¤erinden mant›ksal olarak türe-tilmelidir. Kavramlar›n mant›ksal türetimi olarak ussal bir sistem insan akl›n›n hertürlü kavray›fl›nda bulunur ve ayn› zamanda gerçeklikte de bulunur. Böylece ak›lgerçekli¤in temeline konulur ya da gerçeklik bir bütün olarak akla indirgenir. Kav-ramlar›n birbirinden mant›ksal türetilmesi ya da bir kavramdan di¤erinin diyalek-tik olarak türetilmesi bir süreçtir, üstelik de diyalektik olarak ilerleyen bir süreçtir.Bu ba¤lamda Alman ‹dealizmi’nin kavramdaki bu diyalektik ilerlemeyi ya da man-t›ksal türetilebilirli¤i, gerçekli¤i akla indirgeyen anlay›fllar› temelinde gerçekli¤e ta-fl›d›klar› görülür. Kavramdaki bu devinim bir ilerleme olarak gerçekli¤e tafl›n›r.Gerçeklik ise ya do¤a gerçekli¤idir ya da tarih gerçekli¤idir. Bir do¤a gerçekli¤iolarak ele al›nd›kta do¤al varl›k alan›nda bu kavramsal devinim do¤al süreç olaraktarihsel varl›k alan›nda ise ilerleme olarak ortaya ç›kar. Hem do¤al varl›k alan›ndahem de tarihsel varl›k alan›nda iflleyen süreç erekli bir süreç olarak tasar›mlan›r.Dolay›s›yla Alman ‹dealist düflüncesinde do¤a da tarih de belirli bir ere¤e do¤rudevinen süreçler olarak tasarlan›r. Bu erek de ak›l sisteminin en bafl›na konulankavram›n kendisidir.

Böylece ak›l hem do¤ay› hem de tarihi, baflka bir ifadeyle varolan gerçekli¤inbütününü aç›klayan ilke hâline gelir. Geliflmenin ilkesi de bir ak›l ilkesi olarak yada bir mant›k ilkesi olarak ‘diyalektik’tir. Kavramlar birbirlerinden mant›ksal, diya-lektik olarak türetilebildiklerinden, bütün bir gerçekli¤in devinimi ve oluflu da diya-lektik olarak aç›klanabilir. Böylece Alman ‹dealizmi tarihi diyalektik olarak geliflenbir süreç olarak tasarlam›flt›r. Yani tarihte her bir dönem bir önceki dönemden di-yalektik olarak ve zorunlulukla ç›kmaktad›r. Tarihin ça¤lar› aras›nda mant›ksal birtüreyifl, bir zorunluluk vard›r. Bu zorunluluk da temelini akl›n kendisinde bulur.

Alman ‹dealizminin gerçekli¤e yükledi¤i diyalektik zorunluluk ile mant›ksal zorunlulukaras›nda kurdu¤u ba¤lant›n›n temeli sizce ne olabilir?

F‹CHTE’N‹N TAR‹H TASARIMIFichte, Kant felsefesini devam ettirmek istemifltir. Bu ba¤lamda Science of Know-ledge adl› yap›t›nda felsefenin kendisini apaç›k bir bilim hâline zorunlu olarak yük-seltece¤i bir yol keflfetmek zorunda oldu¤unu söyler (Fichte 1982: 89). Bir bütünolarak bilim sisteminin kendisine dayanaca¤› bir ilk temel gösterilebilirse bilim sis-teminin temeline konacak bir yal›n temel önermeden hareketle ak›l bir sistem hâ-linde kurulmufl olur.

Böylece ak›l bir sistemlefltirme çabas› olarak ele al›n›r çünkü Fichte’ye göre “birbilim sistematik bir biçime sahiptir” (Fichte 1993: 101). Bu da flu anlama gelir ki bi-limin bütün önermeleri tek bir ilke içinde bir bütünü biçimlendirmek üzere birbiri-ne ba¤l›d›r. Bu ba¤lamda tek tek önermeler bilimsel olamazlar, yaln›zca bütününba¤lam› içinde bilimsel olurlar, yani “bütünle olan iliflkileri ve bütün içindeki ko-


Alman idealist düflüncesindegerçekli¤i ak›ldan türetmekya da gerçekli¤i aklaindirgemek çabas› görülür.Bu anlay›fl tarihi aç›klamaksöz konusu oldu¤unda dageçerlidir.

Alman ‹dealizmi akl›mutlaklaflt›rarakde¤iflmenin ve deviniminbelirleyici ilkesi k›lm›flt›rama akl›n kendisi demant›ksal bir devinimiçindedir. Öyle ki her ak›lkavram›n›n baflka bir ak›lkavram›ndan mant›ksaltüretilifli söz konusudur. Buda kavramlar›n devinimidemektir.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

Fichte’nin ak›l tasar›m›nagöre bilimler tek bir ilkeyedayal› bir sistem hâlindekurulmal›d›r. Bu ak›lanlay›fl›na göre bütün bilgitek bir ilkeden türetilir vebütün gerçeklik de tek birilkeye indirgenebilir. Bu ak›lanlay›fl› Fichte’nin tarihtasar›m›n› da belirler.

numlar› sayesinde” (Fichte 1993: 103). Ancak bir önermeler sisteminin bilim olabil-mesi için kesin (certain) olmas› gereken ve di¤er bütün önermelere de kesinlikle-rini veren en az bir önerme olmal›d›r öyle ki “ilk önerme kesin olabildi¤i ölçüdeikinci de kesin olacakt›r, ikinci önerme kesin olabildi¤i ölçüde üçüncü önerme dekesin olacakt›r ve bu böyle devam edecektir” (Fichte 1993: 103). Bu flekilde bir çokönerme Fichte’ye göre tek bir ortak kesinli¤i paylaflacakt›r ve hepsi ayn› kesinli¤i,tek ve ortak bir kesinli¤i paylaflt›¤› için bu önermeler bir bilim sistemi olabilecektir.

O hâlde Fichte ‘ak›l’dan kesin bir temel üzerine kurulacak olan bir sistemlili¤ianlamaktad›r öyle ki bu sistemlilik de türetilebilirlik demektir yani temel olan ke-sin hakikatten türetilebilirlik. Böylece bir olgunun akla uygun olmas› demek onunbilim sistemi içinde bir yerinin olmas› ve en temel hakikate geri götürülebilir olma-s› ya da bu en temel hakikatten türetilebilir olmas› demektir. Bu bilim sistemi için-de her kavram›n üçlü mant›ksal yap›s› vard›r. Bu üçlü mant›ksal yap› kendisini tez,antitez ve sentez olarak gösterir.

Buna göre kavram ilkin kendindedir, kendisiyle özdefllik içindedir; sonra ken-di karfl›t›n› do¤urur yani kendisinin, kendi olmayanla, özdefl olmad›¤›n› kavrar.Buna göre Ben, Ben olmayan›n antitezi olur. Bu ak›l anlay›fl› yani akl›n kavram›nüç aflamadan oluflan süreci demek olan yap›s›, kendisini gerçeklikte de gösterir vetarihte ilerlemenin temelini oluflturur.

Fichte bu noktada Kant’› izler; söz gelifli tarihte bulunabilecek temel kavram“ussal özgürlüktür ve özgürlü¤ün, herhangi bir kavram gibi bu zorunlu aflamalar-dan geçerek geliflmesi gerekir” (Collingwood 1996: 142). Fichte’nin ak›l anlay›fl›nagöre kavramlar sistemi içinde her kavram çeflitli aflamalardan zorunlu olarak geçer;bu ak›l sistemi de üçlü aflamalardan oluflur. Dolay›s›yla bütün tarih ça¤lar›n›n artardal›¤› bir mant›ksal art aardal›k olarak görülebilir ve a priori olarak belirlenebi-lir. Collingwood Fichte’nin “tarihsel dönemlerin zamansal art ardal›¤›n›n temelindeyatan bir kavramsal flema ortaya ç›karma çabas›”n› Kant’›n kategorilerin flematizmiö¤retisinin tarihe uygulanma çabas› olarak görür.

Böylece bir temel önerme her ussal sistem için bir ilk temel, bir ilke olacaksaFichte’ye göre bir ça¤›n felsefi resmedilifli tek bir ortak ilkeden hareketle yap›labi-lir ve bu tek ilkeden bütün fenomenler türetilebilir ve eksiksiz aç›klanabilir (Fich-te 2006a: 104). Bir ça¤› betimleyecek olan filozof bir ça¤›n ideas›n› bulmaya çal›-fl›r çünkü bir ça¤›n fenomenlerinin her biri altlar›nda yatan ortak idea arac›l›¤›ylabirbirleriyle zorunlu bir ba¤lant› içinde ortaya konulmal›d›r. Dolay›s›yla Fichte’yegöre bir filozofun ifli deneyimin tüm olanakl› fenomenlerini önceden varsayd›¤› il-kenin birli¤inden türetmektir; filozofun “böylelikle de bilimsel söylemde ifadelen-dirilen yöntem olan, mutlak olarak a prioriyi izledi¤i aç›kt›r” (Fichte 2006a: 105).

Böylece filozof zaman› hem bir bütün olarak hem de onun tüm olanakl› devir-lerini a priori betimleyebilir. Fichte’nin ak›l ile ilerleme aras›nda kurdu¤u iliflki in-san soyunun bütün ilerlemelerinin bilimlerin ilerlemesine ba¤l› oldu¤udur; bu yüz-den de “Fichte önderlik görevini bilim adamlar›na yükler” (Koselleck 2007: 87).Fichte’ye göre bilim adamlar›n›n sorumlulu¤u insan neslinin ilerleyiflini ve bu iler-leyiflin süreklili¤ini sa¤lamakt›r.

Fichte’ye göre zaman›n her tikel devrine tikel bir ça¤›n ideas› karfl›l›k gelir. Herça¤ “tek bir tasar›m›n ya da kavram›n cisimleflmesi”dir. Bu nedenle de bir ça¤›ndo¤ru bir flekilde betimlenebilmesi için o ça¤› temsil eden a priorinin anlafl›lm›fl ol-mas› gereklidir. Evrensel zaman anlay›fl› temel bir zaman ideas›n›, yani aflamal› ola-rak geliflen ve her ça¤›n kendinden önce gelen bir ça¤ taraf›ndan belirlendi¤i birideay› önceden varsayar, yani yeryüzündeki tüm insan yaflam›n›n devirlerini ken-

212. Ünite - 19. Yüzy › l A lman ‹deal izmi ve Tar ih Metaf iz i¤ i-1: F ichte ve Schel l ing

Fichte’ye göre önermelersisteminin kesinli¤i sisteminbafllang›c›na konulan temelönermenin kesinli¤indengelir.

Fichte’ye göre bir bilimsisteminde kavram›n üçlümant›ksal yap›s› kendisinigösterir. Bu üçlü mant›ksalyap› tez-antitez-sentezüçlüsüdür. Alman‹dealizmi’nin mant›ktananlad›¤›, kavramlar aras›iliflkileri ele alan diyalektikmant›kt›r.

Fichte’ye göre tarihseldönemleri art ardal›¤›kavramlar›n mant›ksal artardal›¤›na, birbirlerindendiyalektik olarak türetiliflinedayan›r.

Fichte’ye göre tarih a prioriolarak kurulmal›d›r, çünkütarihin dönemleri birbirindenzorunlu olarak ç›kmaktad›rve bu ardardal›k iliflkisininfelsefi serimlemesi ancak apriori olabilir.

disinden do¤ru bir flekilde türetebilece¤i bir dünya plan›n› önceden varsayar. Builerleme anlay›fl› Fichte’nin ak›l tasar›m›na dayan›r çünkü birbirini izleyen her ça-¤›, bu ça¤lar›n karfl›l›k geldi¤i idealar›n birbirinden türetilmesinden hareketle bir-birinden türetilebilir olarak ele al›r. Böylece mant›ksal ard›ll›k tarihsel ard›ll›¤›n ne-deni olur. Bu varsay›mla bütün tarih devirleri birbirleriyle olan ba¤lant›lar› içindekavranabilirler (Fichte 2006a: 106). Fichte’nin idean›n “mant›ksal yap›s›na iliflkinkuram›, ona, tarihi dönemlere ay›rmakta bir ipucu olarak hizmet eder” (Collingwo-od 1996: 142).

Fichte’ye göre “dünyadaki insani yaflam ile dünyasal zaman›n kendisi, TEK B‹RZAMANIN VE TEK B‹R SONSUZ YAfiAMIN ZORUNLU DEV‹RLER‹D‹R” ve bütündünyasal yaflam bu sonsuz yaflam›n temel ideas›ndan türetilebilir (Fichte 2006a:106-107). Burada Fichte yaln›zca türün ilerleyen yaflam›ndan söz etmektedir, bire-yin de¤il. Böylelikle de bir tarih araflt›rmas› bir dünya plan› ideas› gerektirmektedirçünkü dünya üzerindeki insanl›¤›n yaflam amac› bu dünya plan›d›r ve bu dünya ya-flam›nda tüm insanl›k tüm iliflkilerini “Akla uygun bir flekilde Özgürlük ile düzenle-yebileceklerdir” (Fichte 2006a: 107). Fichte’nin özgürlükten anlad›¤› da bireylerinkendi özgürlü¤ü de¤il, “bir tür olarak insanl›¤›n kolektif kapasitesindeki özgürlük-tür” (Fichte 2006a: 107). Bu özgürlük de insan türünün ortak bilincinde görülür.

Fichte ancak akl›n amac›n›n anlafl›lmas›yla tarihin biçimleniflinin anlam kazana-ca¤›n› düflünür ve tarihin ça¤lara bölünüflünü bu ba¤lamda düflünür. Böylece tari-hin ça¤lara ayr›l›fl›n› insanl›¤›n akl›n amac›na uygun olarak dönemlere ayr›lmas›n-dan hareketle aç›klar. Fichte’ye göre tarihin böyle bir bölümlemesi, yani devirleri-nin s›ralanmas› da zorunludur. Bu bölümleme içerisinde ilk dönem “içgüdü olarakakl›n egemenli¤i” dönemidir ki bu Fichte’ye göre insanl›¤›n masumiyet ça¤›d›r.Burada Rousseau’nun insan›n do¤a durumunda masumiyet dönemi içinde oldu¤ugörüflüne benzerlik görülebilir. Bu özgürlük kendi karfl›t›n› do¤urarak ikinci döne-mi oluflturur. Bu dönemde bireyler kendi üzerlerinde bir yetki ile kendi özgürlük-lerini s›n›rlarlar (Collingwood 1996: 143). Son dönem ise “sanat olarak ak›l dev-ri”dir ki bu ça¤da hümanite kendisini akl›n imgesine ve tasar›m›na uygun olarakgelifltirmeye bafllar (Fichte 2006a: 111).

Böylece Herder’in hümanite kavram› da 19. yüzy›lda Fichte ile yeniden ifadeedilmifl olur. Üstelik, Fichte de Herder gibi hümanite kavram›n› ilerleyen bir fleyolarak ele al›r. Ayn› zamanda hümanitenin ilerlemesi kendi öz varl›¤›n› yaratmas›-d›r ki bu da hümanitenin dünya üzerindeki bafllang›ç durumuna geri dönmesi yada bunu kavrayarak flimdiki durumunun içinde kapsamas› demektir. Fichte’ye gö-re hümanite kendi varl›¤›n› yaratamasayd› dünyada gerçek insan yaflam› da varolamazd›, “tüm fleyler ölü, kat› ve hareketsiz kal›rd›” (Fichte 2006a: 112). fiu hâldeFichte ilerleme kavram›na bir hareket kategorisi anlam› yüklemektedir ki bu kate-gori ile tarihin ilerleyen bir süreç olarak anlafl›labilmesi olanakl› hâle gelmektedir.Fichte tarihin zorunlu devirler hâlinde ilerleyiflini tasarlam›flt›r. Bütün tarih ça¤lar›-n›n oldu¤u gibi kendi ça¤›n›n da bu dünya yaflam›n›n bir parças› oldu¤unu ve budünya yaflam›n›n befl devrinden baflka herhangi bir olanakl› devrin olamayaca¤›n›ileri sürmüfltür. Fichte’ye göre bütün dünya yaflam› zorunlu olarak bir bütünlükgösterir, ama ayn› zamanda farkl› devirler hâlinde ortaya ç›kar. Zorunluluk, bütün-lük ve farkl›l›k tarihte bir arada ortaya ç›kar.

Fichte insanl›¤›n içgüdünün egemenli¤indeki masumiyetten kurtularak kendihümanitesini infla etmek üzere, kendini infla etmek üzere, hatta kendi tarihini, hü-manitenin tarihini ya da k›saca tarihi infla etmek üzere aflama aflama ilerledi¤iniöne sürer. Fichte’ye göre felsefe tüm nesneleri genel olan›n ›fl›¤› içinde kavrar, bu


Fichte’nin her ça¤›n apriorisi ile kastetti¤i herça¤›n bir ideas› oldu¤u veher ça¤›n kendi ideas›taraf›ndan belirlendi¤idir.

Fichte’ye göre tarihte akl›nere¤i insan türününözgürlü¤üdür. Bu özgürlükbireylerde de¤il, türdekendini gösterecektir.

Fichte’ye göre tarih farkl›ça¤lardan ol›flmufl birbütünse onu bütün yapantarihin akl›n belirli biramac›na göre deviniyorolmas›d›r.

yüzden de birey olanla ilgilenmez, ideal kavram›n kendisini ele al›r. Bireysel çaba-lar tarihin ilerleyiflini ne h›zland›rabilir ne de yavafllatabilir, yaln›zca “dünyalar›nsonsuz Tin’inin mevcudiyeti bu ilerleyifle yard›m edebilir” (Fichte 2006a: 115). Ohâlde tarihe rastlant›sal bir bireysellik, teklik yön veremez, evrensel, genel bir zo-runluluk yön verir, tarih zorunlulu¤un iflledi¤i bir aland›r. Tarihin ilerlemesinin zo-runlu, a priori ilkelere göre olmas› Fichte’nin ilerleme kavram›n› kendi ak›l tasar›-m›ndan hareketle ortaya koydu¤unu göstermektedir.

Fichte’nin bu anlay›fl›na göre tarihin dönemlerinin zamansal ard›ll›¤› mant›ksalya da ussal içermeye karfl›l›k gelir. Buna göre her tarih dönemi kendi ça¤›n› tem-sil eden bir kavram›n mant›ksal olarak içerdi¤i baflka bir kavram›n karfl›l›k geldi¤ive temsil etti¤i tarih dönemini zaman içinde içerir, ya da bu tarih döneminin ne-deni olur. Zamansal olan ve mant›ksal olan bir uyum içindedir. ‹lerlemenin dayan-d›¤› ak›l temeli de budur. ‹lerleme tarihin itici gücü ya da tarihin dinamik devini-mi olarak anlafl›l›rsa tarih bu itici gücü kavram›n dinamik deviniminden, kavram›nüçlü mant›k yap›s›ndan al›r (Collingwood 1996: 147). Bu da ilerleme ile ak›l ara-s›nda bir iliflki kurmakt›r. Fichte’ye göre ‹dea önce kendi bafl›ndad›r, sonra kendi-ne yabanc› bir fley olarak kendi karfl›t›n› koyar, bu do¤a aflamas›d›r. Bu yabanc›-laflm›fl hâlinden yine kendine dönmesi zorunludur, bu da tarih aflamas›d›r. ‹dea ta-rihte kendi kökenine dönecektir, yani kendi bafl›na kendinde oldu¤u fley hâlinegelecektir. Fichte bir yandan Herder’in yapt›¤› gibi hümaniteyi ilerleyen bir kav-ram olarak ele al›rken di¤er yandan Herder’den ayr› olarak hümanitenin dünyadayapt›¤› bütün ilerlemeyi kendi kökensel durumuna geri dönmek olarak görür ki buda asl›nda Rousseau ve Herder’in bir sentezi gibidir. Bu senteze Kant’›n ak›l veilerleme tasar›mlar›n›n da kat›lmas›yla ortaya Hegel’in tarih ve ilerleme tasar›m›n›nkökleri ç›kacakt›r. Bu anlamda Fichte, Hegel’in ve 18. yüzy›l›n ilerleme tasar›mlar›aras›ndaki ba¤lant›y› sa¤lamaktad›r.

Fichte’nin tarihte olan biten ussal olamayan olaylar› bile genel dünya plan›na hizmet edensüreçler olarak görmesiyle, her ça¤›n kendi ideas› olmas› aras›nda nas›l bir iliflki kurula-bilir? Tart›fl›n›z.

SCHELL‹NG’‹N TAR‹H TASARIMIAlman ‹dealizmi’nin bir baflka önemli düflünürü olan Schelling “Kant ile Fichte’nintasar›mlar›na daha dizgeli bir geliflme getirmifl” ve iki ilke ortaya koymufltur (Col-lingwood 1996: 148). Bu ilkeler de varolan›n tamamen bilinebilir oldu¤u, yanimant›ksal, ussal oldu¤u ya da Mutlak olan›n bir görünümü oldu¤u ilkesi ile karfl›tolanlar›n özdeflli¤i ilkesidir.

Schelling bilinebilir olan› Do¤a ve Tarih olarak ikiye ay›r›r. Her iki alan da Mut-lak olan varl›¤›n birbirine karfl›t iki ayr› görünümüdür (Schelling 2006c: 143). Do-¤a düzenli ve yasal› ba¤›nt›lar içerdi¤inden dolay› bilinebilir olan bir alanken yaniyaln›zca nesne olarak kavran›rken tarih hem bilinebilir olan hem de kendi kendi-si üzerine düflünen zihinlerin eylemlerinden oluflan bir aland›r, dolay›s›yla da hemnesne hem de özne olarak kavranabilir. Ayr›ca Schelling’e göre plans›z ve amaçs›zbir olaylar zincirine tarih ad› verilemez. Salt tarih kavram›nda keyfili¤in hizmet et-ti¤i bir zorunluluk anlam› da içerilir (Schelling 2006a: 117).

Schelling kendisini tekrarlayan fleyin tarihe ait olamayaca¤›n› ileri sürerek tari-hi ilerleyen bir süreç olarak düflünür. Tarih ileri do¤ru yol alan bir fley olmal›d›r(Schelling 2006b: 136) ve “ilerlemeyen fley tarihin nesnesi de¤ildir” (2006b: 139).Schelling’in ilerleme tasar›m›na göre mekanik devinimler de ilerleyen devinimler


Fichte’ye göre tarih zorunluolarak ilerler, bu zorunluluktarihe akl›n kendisindengelir.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

Schelling’e göre karfl›tolanlar özdefltir. A ile A-olmayan özdefltir.Schelling’in diyalektikmant›¤›nda Ben ve Ben-olmayan›n özdeflli¤i sözkonusudur.

gibi ard› ard›na gelseler de ilerleyen bir devinim de¤ildirler çünkü mekanik devi-nimler bir döngü içinde olan devinimlerdir, hep tekrarlan›rlar. “Mekanizmin oldu-¤u yerde tarih yoktur; ayn› flekilde tarihin oldu¤u yerde mekanizm yoktur” (Schel-ling 2006b: 140).

Bir fleyin tarihinin olmas› için o fleyin tekrarlamamas›, döngüsellik içinde devin-memesi, yani ilerlemesi gerekir. Bu yüzden de do¤a olaylar›n›n tarihi olmaz. Schel-ling’e göre oluflan her fley olufltu¤u için tarihin nesnesi olamaz. Örne¤in “do¤aolaylar›, edindikleri tarihsel olma özelliklerini sadece, insanlar›n eylemlerine yap-t›klar› etkiye borçludurlar” (Schelling 2006a: 117).

Ayr›ca Schelling’in ak›l tasar›m›na göre tarih tekilin gerçeklefltirildi¤i yerde de-¤il, ideal olan›n, genel olan›n, bütünün tekille uyuflaca¤› flekilde gerçeklefltirildi¤iyerde vard›r (Schelling 2006a: 118). Hakiki tarih gerçek olan ile ideal olan›n sente-zine dayan›r. ‹deal olan yaln›zca bir tür olma özelli¤ine sahip olan varl›klar için sözkonusudur. Bunun nedeni ideal olan›n gerçekleflmesi olas›l›¤›n›n “yaln›zca bir türözelli¤ine sahip varl›klar yard›m›yla düflünülebilir” olmas›d›r çünkü birey ideal ola-na ulaflma konusunda yetersizdir (Schelling 2006a: 118). Oysa zorunlu bir fley olanidealin ise gerçeklefltirilmesi gerekir. ‹mdi Schelling’e göre tarihin yeni bir özelli¤iolarak söylenebilecek olan, yaln›zca önlerinde bir ideal bulunan varl›klar için tari-hin söz konusu olabilece¤idir. Bu ideal de birey taraf›ndan de¤il ancak tür taraf›n-dan gerçeklefltirilebilir. Bu da flu anlama gelir: Yeni gelen her birey, bir öncekininb›rakt›¤› yerden devam etmelidir; böylelikle birbirini izleyen bireyler aras›nda sü-reklilik olur ve “tarihin ilerlemesinde gerçeklefltirilmesi gereken fley yaln›zca ak›lve özgürlük arac›l›¤›yla mümkün ise gelenek ya da aktarma mümkün” olur (Schel-ling 2006a: 118). Burada Kant’›n ilerleme görüflü hat›rlanacak olursa Schelling’in,Kant’›n insan yetilerinin yetkinleflmesinin bireyde de¤il ancak türde gerçekleflebi-lir oldu¤u yollu görüflünü benimsedi¤i anlafl›labilir.

Schelling’e göre tarih kavram›ndan “ne mutlak olarak yasalardan ba¤›ms›z nede mutlak olarak yasalara ba¤l› bir olaylar zincirine tarih ad› verilebilece¤i” ç›kar›-labilir (Schelling 2006a: 119). Buradan ç›kar›labilecek olan sonuçlar flunlard›r: ‹l-kin, her tarih içinde varsay›lan ilerleme, özgür edimleri k›s›tlayan bir yasall›¤a izinvermez. ‹kinci olarak “belli bir mekanizmaya göre meydana gelen ya da teorisi apriori olan hiçbir fley kesinlikle tarihin nesnesi olamaz” (Schelling 2006a: 119).Çünkü teori ve tarih birbirine karfl›tt›r. “Ne yapaca¤› hiçbir teoriyle önceden hesap-lanamad›¤› için insan tarihe sahiptir” (Schelling 2006a: 119).

Burada Schelling tarihteki keyfilik ö¤esine vurgu yapmaktad›r. ‹çgüdülerin ege-menli¤inden özgürlü¤e do¤ru at›lan ilk ad›mla, yani keyfili¤in ilk d›fla vurumuylatarih bafllar. Üçüncü ç›kar›lacak sonuç ise mutlak olarak yasalardan ba¤›ms›z olan,anlams›z ya da amaçs›z olan olaylar zincirine tarih denemez. “Dahas› tarihi tarihyapan fley sadece, özgürlük ve yasall›¤›n birli¤idir” veya bir idealin yavafl yavaflgerçeklefltirilmesidir (Schelling 2006a: 119).

Bundan anlafl›lmas› gereken Schelling’in tarihi salt yasal›l›k olarak görmeyipkeyfilik ve yasal›l›¤›n bir aradal›¤› olarak görmesidir. Bu yüzden tarih salt teoriyleaç›klanamaz. Tarihte hem bireyler vard›r hem de ideal olan vard›r. Tarihin felsefesidemek tarihin bu transcendental yan›n› ortaya koymak demektir; do¤a felsefesi ku-ramsal felsefe için neyse tarih felsefesi de pratik felsefe için odur (Schelling 2006a:119). Burada da Kant’›n etkisi aç›kt›r; Kant’a göre de tarih insan eylemlerinin alan›oldu¤u için teorik ak›l taraf›ndan de¤il, pratik ak›l taraf›ndan ele al›nabilirdi.

Schelling’e göre bir tarih felsefesinde sorulabilecek ilk soru da tarihin nas›l ola-nakl› oldu¤u sorusudur. Varolan her fley bilince ba¤l› olarak var oldu¤undan tüm


Schelling’e göre mekanizmile tarih aç›klanamaz.

‹nsan amaç koyarak eyleyenbir varl›k oldu¤undaneylemleri teori ile öncedenhesaplanamaz.

Özgürlük ve zorunlulu¤unbirli¤i düflüncesi,Schelling’in karfl›t olanlar›nözdeflli¤i ilkesine dayan›r.

geçmifl tarih de bilince ba¤l› olarak var olabilir. Bunun nedeni, tarihin, yaln›zcageçmiflin üzerinde etki yapt›¤› kifli için var olmas›d›r. Ayr›ca her bir kiflinin bilinci-ni oluflturmak için tüm geçmiflin zorunlu oldu¤u görülür (Schelling 2006a: 120).Schelling’e göre tarih kavram› sonsuz ilerleme kavram›n› da içerir. Öyle ki sanat vebilimlerdeki bulufllar birbirlerine zarar verecek araçlar› ço¤altarak ve baflka kötü-lüklere neden olarak insanl›¤›n genel bir hukuk düzenini kurmaya do¤ru ilerleyi-flini h›zland›r›rlar (Schelling 2006a: 121). Bu da önceki üniteden hat›rlayaca¤›n›z gi-bi, Kant’›n ilerlemenin zorunlu nedeni olarak gösterdi¤i nedendir. Schelling deKant gibi ilerlemenin tarihte zorunlu oldu¤unu, insan dünyas›nda türlü kötü iflle-rin ve ac›lar›n olmas› nedenine dayand›rmaktad›r.

Öyleyse tarihin nas›l olanakl› oldu¤u sorusunun yan›t› özgürlük ve zorunlulu-¤un birlik içinde olmas›d›r. ‹nsan eylemlerinde özgürlük ve yasal›l›k bir birlik için-dedir. Schelling’e göre genel hukuk düzeni özgürlü¤ün kofluludur ama ayn› zaman-da özgürlük arac›l›¤›yla gerçeklefltirilebilir. Bu da genel olan›n oluflmas›n›n rastlan-t›ya b›rak›lmas› demeye gelir ki Schelling’e göre bu da bir çeliflkidir. Bu çeliflki deancak “özgürlü¤ün kendisinde de bir zorunluluk varsa çözülebilir” (Schelling 2006a:123). ‹flte bu transcendental felsefenin en büyük çözülmemifl sorunudur. “Özgür-lük zorunluluk, zorunluluk ise özgürlük olmal›d›r” (Schelling 2006a: 123).

Oysa bunlar çeliflik kavramlard›r çünkü zorunluluk bilinçsiz bir fleydir ve bilinç-siz olan bir fley de istenç d›fl›d›r. “Özgürlükte de zorunluluk olmal›d›r” diyen Schel-ling’e göre bu, özgür olarak eylemde bulunmakla birlikte amaçlanmayan bir fleyinortaya ç›kt›¤› anlam›na gelir. Baflka bir deyiflle “özgürlü¤ün k›s›tlanmadan d›flavu-rumuna ra¤men tamamen istençd›fl›, belki de eylemde bulunan›n istencinin tersi-ne, hatta istenciyle bile hiçbir zaman gerçeklefltiremeyece¤i bir fley ortaya ç›kar”(Schelling 2006a: 124). Schelling’e göre bu tümce paradoks gibi görünse de özgür-lü¤ün zorunlulukla olan iliflkisinin transcendental ifadesinden baflka bir fley de¤il-dir. Buna göre insanlar özgür eylemleriyle istemedikleri bir fleyin nedeni olmak zo-rundad›rlar. Böylece “gizli bir zorunluluk” insan›n özgürlü¤üne kar›fl›r. Schelling’egöre trajedi sanat›n›n varl›¤› bile bu koflula dayan›r. Bu koflul olmadan do¤ru birfley istenemez. ‹nsan›n ait oldu¤u türün ilerlemeyi hep sürdürece¤i inanc› da bukoflula dayan›r. Buna göre bir insan›n eyleminden bu insan›n amaçlad›¤›yla uyufl-mayan, hatta amaçlanana çeliflik düflen sonuçlar ç›kar›labilir. Baflka bir deyiflle, birinsan›n eylemi eyleyene, yani eyleyenin özgürlü¤üne ba¤l› olsa da eylemin sonuç-lar› ya da bu sonuçlardan insanl›k için ç›kacak olan fley o insan›n özgürlü¤üne de-¤il, baflka bir fleye, daha yüce bir fleye ba¤l›d›r. Schelling’e göre “eylem aç›s›ndaninsan›n özgür olmas› ama eylemlerin s›n›rl› sonuçlar› aç›s›ndan insan›n üstünde veonun özgürlü¤ünde parma¤› olan bir zorunlulu¤un bulunmas›, özgürlü¤ün kendi-si için gerekli bir önkofluldur” ama bu yazg› ya da öngörü kavramlar›yla bir ve ay-n› fley demek de¤ildir (Schelling 2006a: 125). Burada kastedilen yaln›zca bireyineylemlerinin en son amac› olarak dayand›klar› fleyin, “sadece birey taraf›ndan de-¤il, yaln›zca bütün tür taraf›ndan gerçeklefltirilebilir” olmas›d›r (Schelling 2006a:125) çünkü “tarih içinde eylem yapan birey de¤il, türdür”, o hâlde “tarihteki nes-nel fley, bütün tür için ayn› fley olmal›d›r” (Schelling 2006a: 127).

Schelling’e göre her eylemde nesnel olan fley türün üyeleri içinde paylafl›lan birfleydir, aksi hâlde bu nesnel olan kavran›lamaz olarak kal›rd›. Schelling’in tarih tasar›-m›nda, tarihin nesne olarak biçimlenmesi tarihte zorunlulu¤a karfl›l›k gelirken tarihinözne olarak biçimlenmesi özgürlü¤e karfl›l›k gelir (Collingwood 1996: 148). Bu yüz-den tarihsel ilerlemenin devaml› oluflu ya da tarih sürecinin kendisi, akl›n kendisinihem özgür hem de yasa taraf›ndan belirlenmifl olarak kavramas›n›n gerçekleflmesidir.


Schelling’e göre tarihteortaya ç›kan kötülüklerinsan türünün hümanitead›na genel bir hukukdüzenine do¤ru geliflmesinih›zland›r›rlar. Dolay›s›ylatarihte ortaya ç›kan her fley,yani erdemli ve erdemsizolan her fley, mutlak olan›nbir ifadesinden baflka birfley de¤ildir.

Transcendental felsefeKant’ta deneyim ve bilgininolana¤›n›n koflullar›n› ortayakoyan felsefe anlam›nageliyordu. Schelling’de isekarfl›tlar›n özdeflli¤ininolana¤›n›n koflulunu ortayakoyan felsefe anlam›nagelir.

Schelling’e göre tariheeylemleriyle yön veren tektek insan bireyleri de¤il,insan türüdür. Tarihtebireysellik ile genel olan›nbirli¤i bu flekilde olanakl›d›r.

Bu zorunluluk Schelling’e göre oluflan her fleyin, yani bütün bir tarihin içindenç›kt›¤› bütün eylemlerin mutlak bir sentezi arac›l›¤›yla düflünülebilir ve kavranabi-lir olan bir fleydir. Bu sentezin kendisi de bütün özgür eylemlerdeki nesnel olanfleydir ve mutlak oldu¤u için de bütün tarih sürecini önceden belirler.

Schelling’e göre bu görüfl bütün eylemleri “türün en yüce hedefine do¤ru yö-nelten bir do¤a mekanizmas›na götürür” (Schelling 2006a: 128) çünkü bütün ak›l-lar için sonsuz ve nesnel olan tek fley bu yasall›kt›r ve bu görüfl bütün tarihin birsentez içinde önceden belirlenmifl oldu¤unu ortaya koyar ki bu sentezin farkl› afla-malarla gerçekleflmesi de tarihin kendisidir. Schelling bütün eylemlerdeki ortak venesnel olan fleye “kendi bafl›na ak›l” der ve tarihteki nesnel yasall›k bu “kendi ba-fl›na ak›l” taraf›ndan önceden belirlenmifltir (Schelling 2006a: 129).

Böylece Schelling’in “dünya Tin’inin bu büyük aynas›” dedi¤i (Schelling 2006c:146) tarih akla uygun olarak geliflmektedir. Tarihteki ilerleme akl›n, yani kavram-daki devinimin kendisidir. “Bütün olarak tarih, Mutlak olan›n ilerleyen ve gizlili¤i-ni yavafl yavafl terk eden aç›¤a vurumudur” (Schelling 2006a: 132). Schelling’e gö-re Mutlak olan›n aç›¤a vurumunun üç dönemi oldu¤u için tarihin de üç dönemi ol-mal›d›r. Buna göre tarihin ilk dönemi “egemen fleyin” yazg› olarak kör bir güç ola-rak ortaya ç›kt›¤› ve insanl›¤›n en yüce yarat›lar›n› yok etti¤i dönemdir. Schellingbu dönemi “trajik” olarak da adland›r›r. Eski ve büyük uygarl›klar›n y›k›l›fl› bu dö-neme aittir. Tarihin ikinci dönemi, ilk dönemde yazg›, kör bir güç olarak ortaya ç›-kan fleyin do¤a olarak ortaya ç›kt›¤› dönemdir. ‹lk döneme egemen olan “karanl›kyasa” bu dönemde keyfili¤i bir do¤a plan›na hizmet etmeye zorlayarak tarihte me-kanik bir yasall›¤a neden olan bir do¤a yasas›na dönüflür. Büyük Roma Cumhuri-yeti’nin yay›lmas›yla bafllayan dönem bu dönemdir. Bu dönemde do¤a yasas› tektek halklar› ve devletleri kendi isteklerinin tersine genel bir milletler birli¤i ve ev-rensel bir devlet oluflturmas› gereken bir do¤a plan›na hizmet etmeye zorlar. “Ro-ma ‹mparatorlu¤u’nun bat›fl›n›n ne trajik ne de ahlaki bir yönü vard›r, aksine do-¤a yasalar›na göre zorunludur ve asl›nda sadece, do¤aya ödenmifl bir bedeldir”(Schelling 2006a: 134). Tarihin üçüncü dönemi ise önceki dönemlerde yazg› vedo¤a olarak görünen fleyin “öngörülmüfllük” olarak geliflece¤i ve ortaya ç›kaca¤›dönem olacakt›r ama bu dönemin ne zaman bafllayaca¤› belirsizdir.

Fichte’de oldu¤u gibi Schelling’in tarih tasar›m›nda da tarih dönemlerinin ard›ard›na içinden geçti¤i aflamalar Mutlak olan kavram›n mant›ksal yap›s› taraf›ndanbelirlenir. Schelling’in bu tarih görüflünde ortaya koydu¤u temel düflünce “Mutla¤›ntarihte tam ve eksiksiz varl›k kazand›¤› anlay›fl›d›r”, oysa “Fichte ise kavram›n man-t›ksal yap›s›n›n, tarih bafllamadan ve sürecin bir say›lt›s› olarak ifl görmeden öncetam oldu¤unu düflünüyordu” (Collingwood 1996: 149). Schelling’in tarih tasar›m›n-da Mutla¤›n dinamik yap›s› ilerlemenin temeli de¤ildir, ilerlemenin kendisidir.

Tarih Tin’in kendisini bilmesinin süreci olarak aflama aflama geliflen bir zamansürecidir. Tarih Mutlak olan›n kendisini gerçeklefltirmesidir. Mutlak ise “buradahem bilinebilir ak›l hem de bilen ak›l demektir” (Collingwood 1996: 149). Kald› kiSchelling’e göre bilen ile bilinen zorunlu olarak özdefltir (Schelling 1994: 143). Buyüzden Mutlak Tin yaln›z do¤ay› bildi¤i durumla yetinemez, Tin’in kendisini debildi¤i daha ileri bir aflama gereklidir ve kendini bilme süreci ilerledikçe - Tin’inkendisinin bilincine varmas› demektir bu ayn› zamanda - Tin’in kendisine de¤ginbilgisinde yeni aflamalar ortaya ç›kar ve bu da “Tin’i zenginlefltirir” öyle ki “Tarihhem bilginin hem de bilinebilirin ilerleyici bir biçimde varl›k kazand›¤› zamansalbir süreçtir ve bu, tarihte Mutla¤›n kendini gerçeklefltirmesi denerek dile getirilir”(Collingwood 1996: 149). Bir anlamda bütün tarih Mutlak olan kavram›n kendinigerçeklefltirmesi olarak tasarlan›r.


Schelling’e göre tarihibelirleyen mutlak oland›r.Mutlak olan da insantürünün eyleminde nesnel vegenel olan ö¤edir.

Schelling’e göre tarihtekibütün eylemleri belirleyen vebütün eylemlerde ortak olankendi bafl›na ak›l mutlakolan akl›n kendisidir.

Schelling’e göre tarihtekiüçüncü dönem ilk ikidönemin sentezi olarakgeliflecek dönemdir. Tarihteher fley kavramsal olanMutlak’›n üçlü ad›mlarlageliflmesi fleklinde diyalektikolarak belirlenir.

Schelling’e göre tarihasl›nda kendisini açanMutlak olandan baflkas›de¤ildir. Mutlak olan›nilerlemesidir tarih süreci.

Böylece Schelling’in tarih tasar›m›nda ilerleme ile ak›l aras›nda kurdu¤u iliflkide ortaya ç›kar. Mutlak olan kavram tarihteki dinamik ö¤e olan ilerlemenin kendi-si oldu¤undan ve bu kavram›n kendisini gerçeklefltirmesi ilerleme demek oldu-¤undan, Mutlak olan da hem bilinebilir olan hem de bilen ak›l demek oldu¤undan,ilerleme bilinebilir akl›n ve bilen akl›n kendisini tarihte görünür k›lmas›ndan bafl-ka bir fley de¤ildir. Böylece Schelling’in tarih tasar›m›nda her türlü nesnelli¤in vezorunlulu¤un temeli olarak Mutlak olan›n kavramsal devinimi ayn› zamanda tarih-te Mutlak olan kavram›n kendi bilincini kendisine erek koyarak bu ere¤e do¤ruilerlemesine dönüflür.

Tarihteki ilerlemenin kendisi Mutla¤›n bu içkin deviniminden baflka bir fley de-¤ildir. Yukar›da Collingwood’dan yap›lan al›nt›da da belirtildi¤i gibi, Fichte’nin gö-rüflünde ak›l ilerlemenin temeliyken Schelling’de ilerlemenin kendisi olur. Böyle-ce Schelling Hegel’in tarih görüflünde ak›l ile gerçekli¤in özdeflli¤i olarak ortayakonulacak olan düflünceyi Hegel’den önce öne sürmüfltür denilebilir. Hegel’in dü-flüncesinde ortaya konulacak olan akl›n varolan›n bütünüyle özdeflli¤i görüflüdürbu. Genel olarak Alman ‹dealizmi’nin temel sav› akla dayal› süreçlerin temelindeMutlak, ‹de ya da Tin gibi bir kavram›n olmas› gerekti¤idir. Ancak bu yolla tarihnesnel olarak kavranabilir bir biçimde tasar›mlanabilir.

Birbirinden farkl› iki varl›k alan› olarak do¤a ve tarihin karfl›tl›¤›, Schelling’in dizgesinintemel ilkesi olan karfl›t olanlar›n özdeflli¤i ilkesine göre nas›l afl›labilir? Tart›fl›n›z.


Schelling’e göre tarih Mutlakolan›n kendi bilincine do¤ruilerlemesidir. ‹lerlemeamaçs›z de¤ildir, belirli birhedefe yönelik bir ilerlemedirve bu hedef de Mutlakolan›n kendi bilincidir.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3


Alman ‹dealizmi olarak bilinen düflünce sistemi-nin tarih tasar›m›n› ve ak›l anlay›fl›n› aç›klamak.Alman ‹dealizmi gerçekli¤i ak›l temelinde aç›kla-m›fl ve bütün gerçekli¤i ak›l tasar›m›ndan hare-ketle türetmeye çal›flm›flt›r. Bu ba¤lamda hemdo¤a hem de tarih olarak bütün varolan akl›n birgörünüflünden baflka bir fley de¤ildir. Bu genelakla Mutlak ya da Tin de demifllerdir. Her ça¤›niçinden o ça¤› belirleyen bir genel idea oldu¤u-nu varsayarak tarihi kavram›n mant›ksal türetimi-nin bir ifadesi olarak ele alm›fllard›r. Buna göre tarihte bireylerin, tek olan›n bir belir-leyicili¤i yoktur. Tarih genel olan, Mutlak olantaraf›ndan belirlenmektedir. Genel ya da Mutlakolan ise kendinde kavram ya da kendinde ak›lolan fleydir. Bu yüzden bütün tarih süreci birey-lerin istemelerinden farkl› olarak akl›n kendisin-ce mutlak bir flekilde belirlenmektedir. Bu anla-y›flta tarihte bütün dönemler mant›ksal ardarda-l›k iliflkisi içinde birbirlerinden ç›kmaktad›rlar.Kavramsal olan mant›ksal oland›r ve tarihin iler-lemesini belirleyen de mant›ksal-kavramsal olan-d›r. Her tarih döneminin bir di¤erinden ç›kmas›bir kavram›n bir di¤erinden mant›ksal zorunlu-lukla ç›kmas›yla ayn› fleydir. Kavramsal olan nes-nel oland›r ve gerçek oland›r. Dolay›s›yla tarihsel gerçeklik asl›nda kavram›nbir görünüflünden baflka bir fley de¤ildir. Bu an-lay›fllar Alman idealist düflüncesinin önemli adla-r› olan Fichte ve Schelling felsefelerinde karfl›m›-za ç›kar. Bir di¤er önemli Alman idealist düflünü-rü de Hegel’dir ve büyük oranda Fichte ve Schel-ling felsefelerini gelifltirmifltir.

Fichte’nin tarih tasar›m›n› çözümlemek ve Al-man ‹dealizmi ile iliflkilendirmek.Fichte Alman idealist düflünürlerinden birisidir.Kant felsefesinden çok etkilenmifl ve bu felsefe-yi gelifltirmeye çal›flm›flt›r. Fichte’ye göre tariheyön veren tekil olan de¤il, genel oland›r. Her ta-rih ça¤›n›n bir ideas› vard›r ve her ça¤ kendi idea-s› taraf›ndan belirlenir. Bu ba¤lamda her ça¤›ninsan› kendi ça¤›n› belirleyen idea taraf›ndan be-lirlenir. Her ça¤›n insan›n›n eylemlerinin arkas›n-da bu genel idea görülebilir. Fichte yeryüzünde-ki tüm insan yaflam›n›n devirlerini kendisindendo¤ru bir flekilde türetebilece¤i bir dünya plan›-n› varsayar. Tarihin dönemleri bu genel dünya

plan›na göre geliflmektedir. Fichte’ye göre tarihzorunlu olarak ilerlemektedir ve bu ilerlemeyibelirleyen fley de genel dünya plan› ya da ussaloland›r. Tarihte ussal olmayan süreçler, olaylarve eylemler dahi bu genel dünya plan›n›n ger-çekleflmesine hizmet ederler. Tarihin ilerlemesibütünüyle a priori ilkelere göre olup biter. Herça¤›n kendi ideas› taraf›ndan belirleniyor olmas›bu a priori belirlemenin ve zorunlulu¤un temeli-dir. Fichte’ye göre tek bir ilkeden hareketle bü-tün fenomenler türetilebilir ve eksiksiz aç›klana-bilir. Her ça¤da ortaya ç›kan zorunlu fenomenlero ça¤›n ideas›n›n görünüflünden ya da gerçeklikkazanmas›ndan baflka bir fley de¤ildir. Fichte’yegöre zamansal olan ve mant›ksal olan bir uyumiçindedir. Tarihin ilerlemesinin dayand›¤› man-t›ksal zemin budur. ‹lerleme tarihin itici gücüdürya da tarihin dinamik devinimidir; öyleyse tarihbu itici gücü kavram›n dinamik deviniminden,kavram›n üçlü mant›k yap›s›ndan almal›d›r.

Schelling’in tarih tasar›m›n› çözümlemek ve Al-man ‹dealizmi ile iliflkilendirmek.Schelling’in bütün felsefesi karfl›t olanlar›n özdefl-li¤i ilkesine dayan›r. Bu ilkeden hareketle hemdo¤al hem de tarihsel gerçeklik aç›klanabilir. Buda bütün gerçekli¤in bir ilkeden türetilmesi ya dabir ilkeye indirgenmesi demektir. Bu temel ak›ltasar›m›n› Schelling tarihe de uygular. Tarihte demutlak olan kendisini karfl›tlar›n birli¤i olarak gös-terir. Tarihte hem özgürlük hem zorunluluk biraradad›r. Özgürlük ve zorunluluk bir ve ayn›d›r.Bu da bir çeliflki de¤ildir. Schelling’e göre de ta-rihte zorunlu bir ilerleme vard›r ve bu zorunlulukasl›nda Mutlak’›n zorunlu olarak kendisini açma-s›ndan gelir. Kavram kendisini açarak gerçek ola-n› belirler. Tarihte olup biten tekil bireyler hâlin-de gerçeklefltirilse de ilerleme asl›nda türde ken-disini gösterir. Bu ilerleme Mutlak’›n kendi bilin-cine do¤ru geliflmesidir. Bu süreç de diyalektikolarak iflleyen bir süreçtir. Schelling’e göre Mut-lak tam ve eksiksiz ifadesini ancak tarihte bulabi-lir. Bütün olarak tarih, Mutlak olan›n ilerleyen vegizlili¤ini yavafl yavafl terk eden aç›¤a vurumu-dur. Böylece Schelling’e göre Mutlak olan›n aç›¤avurumunun üç dönemi oldu¤u için tarihin de üçdönemi olmal›d›r. Tarihin üçüncü dönemi ilk ikidönemin bir sentezidir ve Mutlak kendisinin bi-lincine bu son aflamada varacakt›r.

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç


1. Afla¤›dakilerden hangisinde 19. Yüzy›lda “tarih me-tafizi¤i” ile ne kastedildi¤i verilmifltir?

a. Tarihte olup bitmifl olaylar› betimlemeb. Tarihe yön vermifl büyük adamlar›n eylemleri-

nin anlat›m›c. Tarihte genel yasal› aç›klama yap›lamayaca¤›n›n

vurgulanmas›d. Tarihsel oluflu genel ilke ve idelerden hareketle

aç›klamae. Tarih öncesinden tarihe nas›l geçildi¤i hakk›nda

bilgi verme

2. Afla¤›dakilerden hangisinde Alman ‹dealizminin te-mel düflüncesi do¤ru olarak ifade edilmifltir?

a. Tarihin tekil olan›n anlat›m› oldu¤ub. ‹lerleme inanc›n› ak›l zemininde kurmac. Tarihte ilerlemenin olmad›¤›d. ‹lerlemenin ussal olamayaca¤›e. Tarihsel olan›n mant›ksal olanla uyuflmazl›¤›

3. Fichte’ye göre tarihte akl›n ere¤i afla¤›dakilerdenhangisi olamaz?

a. Bireylerin özgürlü¤üb. ‹nsan türünün özgürlü¤üc. ‹denin kendi ere¤id. Hümanite kavram›e. Kavram›n kendinde ere¤i

4. Afla¤›dakilerden hangisi Schelling’in tarih görüflünegöre tarih de¤ildir?

a. Mutlak olan›n aç›lmas›b. Genel ve tekil olan›n özdeflli¤ic. Özgürlük ve zorunlulu¤un birli¤id. Mutlak olan›n kendisie. Geçmiflin pragmatik anlat›s›

5. Alman ‹dealizmi’nin tarihi nas›l tasarlad›¤› afla¤›da-kilerin hangisinde do¤ru olarak ifade edilmemifltir?

a. Diyalektik olarak geliflen bir süreç olarakb. Ereksel olarak geliflen bir süreç olarakc. Mekanik olarak geliflen bir süreç olarakd. Rastlant›sal olarak geliflen bir süreç olarak.e. Zorunlu olarak ilerleyen bir süreç olarak.

6. Fichte’ye göre tarihin ça¤lara ayr›lmas›n›n nedeniafla¤›dakilerden hangisinde do¤ru olarak verilmifltir?

a. Tarihi ça¤lar›n›n keyfi olarak belirlenmesi.b. Tarih ça¤lar›n›n do¤a yasalar›nca belirlenmesic. Tarihin mekanik aflamalardan oluflmas›d. ‹nsanl›¤›n akl›n amac›na uygun olarak dönemle-

re ayr›lmas›.e. Ça¤lar›n ayr›mlaflmas›n›n rastlat›sal olup bir ne-

deni olmamas›

7. Schelling’e göre tarihin gerçek nesnesi afla¤›dakiler-den hangisidir?

a. Do¤a dünyas›n›n tarihsel geliflimib. Dünya yurttafll›¤›na iliflkin hukuksal düzen.c. Devletlerin siyasi iliflkilerid. Tarihin oluflumuna hizmet eden büyük kifliliklere. Tek tek bireylerin tarihteki eylemleri

8. Schelling’e göre tarihte ortaya ç›kan özgürlü¤ün zo-runlulu¤u sorunu nas›l çözülebilir?

a. Özgürlü¤ün kendisinde de bir zorunluluk varsaçözülebilir.

b. Özgürlü¤ü ortadan kald›rmakla çözülebilir.c. ‹nsan eylemlerinde zorunlulu¤un olmad›¤›n› ka-

bul etmekle çözülebilir.d. Tarihte do¤a yasalar›na uygun eylemekle çözü-

lebilir.e. Özgürlük zorunlulukla uyuflmaz.

9. Fichte’nin her ça¤›n a priori belirlenmesinden sözederken ne kastetti¤i afl¤a›dakilerden hangisinde do¤ruolarak verilmifltir?

a. Tarihteki eylemlerin rastlant›sal olarak belirlendi¤ib. Tarihin deneysel bir bilim oldu¤uc. Her ça¤›n kendi ideas› taraf›ndan belirlendi¤id. Tarihte mant›ksal olan›n etkili olmad›¤›e. Tarihin gerçeklere dayal› oldu¤u

10. Afla¤›daki düflünürlerden hangisi tarihin karfl›tlar›nözdeflli¤i ilkesine göre kurulu olarak ilerledi¤ini düflün-müfltür?

a. Fichteb. Schellingc. Kantd. Hegele. Herder



Bir tarih felsefesine yerinde olarak sorulabilecek ilk so-ru kuflkusuz, tarih nas›l mümkündür sorusudur; çünküvarolan her fley, ancak bilincimiz arac›l›¤›yla vard›r vetüm geçmifl tarih de, her birimiz için ancak bilincimizlevarolabilir. fiimdi gerçekten flunu da iddia ediyoruz;e¤er daha önce tüm tarih oluflmam›flsa, hiçbir bireyselbilinç, sahip oldu¤u tüm belirlenmelerle önceden do-nanm›fl olamaz ve bunlara zorunlu olarak dâhil olanlar,gerekirse örneklerle kolayca ustal›kla gösterilebilir. De-mek ki geçmifl tarih, do¤al olarak sadece görünümdür,t›pk› bilincin bireyselli¤i gibi, yani o her birimiz için bi-reyselli¤imizin gerçekli¤inden ne daha az ne de dahafazla gerçektir. Bu türdeki bir bireysellik, bu özelliktekive kültürel ilerleme içindeki belli bir ça¤› gerektirmek-tedir ama böylesi bir ça¤, tüm geçmifl tarihle mümkün-dür. Zaten dünyan›n flimdiki durumunu aç›klamaktanbaflka bir konusu olmayan tarih bilimi, ayn› zamandaflimdiki durumdan yola ç›karak geçmifl tarihle ilgili ç›-kar›mlar yapabilir ve tüm geçmiflin kat› bir zorunluluk-la flimdiki zamandan ç›kar›labielece¤ini görmek, ilginçbir deneme olurdu.Ama bu aç›klamaya, her bireysel bilinçle ne geçmifl ta-rih ne de tüm geçmifl, aksine sadece geçmiflin önemliolaylar› bilinebilir diye karfl› ç›k›lsa, bu olaylar yaln›zcaflimdiki zamana ve tek tek bireylere kadar ulaflan etki-lerinden tan›n›rlar, o zaman ilkin flu yan›t verilir: Yal-n›zca geçmiflin üzerinde etki yapt›¤› kifli için tarih var-d›r; ikinci olarak, herhangi bir zaman tarihte olmufl birfley, gerçekten de her birimizin bireysel bilinciyle do¤-rudan olmasa da, say›s›z birçok ara parçalarla öyle ba¤-l›d›r ya da ba¤l› olacakt›r ki, o ara parçalar gösterilebil-se, o zaman bu bilinci oluflturmak için tüm geçmiflinzorunlu oldu¤u da aç›¤a ç›kacakt›r. fiimdi art›k kesindirki, her ça¤daki insanlar›n büyük ço¤unlu¤u gibi ayn›flekilde bir y›¤›n olaylar da, hiçbir zaman tarihin as›lolarak dâhil oldu¤u bir varl›¤a dünyada sahip olmad›-lar. Nas›l ki, gelecek kuflaklar taraf›ndan an›lmak üzerefiziksel etkiler yard›m›yla kendimizi sadece fiziksel ne-den olarak ebedilefltirmek için az fley yeterlidir, ayn› fle-kilde sadece zihinsel bir ürün ya da yeni bir gelece¤eneden olmadan, geçmiflte kazan›lm›fl kültürün gelecekkuflaklara üzerinden aktar›ld›¤› bir arac› olmak da, tari-he geçmek için azd›r. Ancak her bireysel bilinçle sade-ce flimdiye kadar ne süregelmifl ise, o vard›r, ama ifltebu da, tarihe ait ve tarihte olmufl yegâne fleydir. Tarihin transzendental zorunlulu¤una gelince, bununç›kar›m› daha önce söylenenlerden yap›lm›flt›r: Evren-

sel, yasalara dayalar› hukuksal düzen sorununu çözmeödevi, ak›ll› varl›klara verilmifltir, ki bu yaln›zca tüm türtaraf›ndan, yani iflte sadece tarih taraf›ndan gerçekleflti-rilebilir. Biz burada art›k sadece flu ç›kar›m› yapmaklayetiniyoruz: Tarihin yegâne gerçek nesnesi, ancak dün-ya yurttafll›¤›na iliflkin hukuksal düzenin gitgide olufl-mas› olabilir, zira iflte bu, tarihin yegâne nedenidir. Ev-rensel olmayan tüm di¤er tarihler, sadece pragmatik,

bu demektir ki, Antikça¤ filozoflar›n›n da tan›d›¤› birkavrama göre belli bir empirik amaca yönelik olabilir.Bunun aksine, pragmatik evrensel bir tarih, kendisiyleçeliflen bir kavramd›r. Sanatlar›n, bilimlerin ve bunabenzer fleylerin ilerlemesi gibi genelde tarihe say›lan di-¤er fleyler, asl›nda kesinlikle as›l anlamda tarihe ait de-¤ildirler ya da bunlar sadece belge ya da ara parça ola-rak tarih içinde hizmet ederler, çünkü sanat ve bilimler-deki bulufllar da özellikle birbirlerine karfl›l›kl› olarakzarar veren araçlar› ço¤altarak ve art›rarak, dahas› ta-n›nmayan bir y›¤›n baflka kötülüklere neden olarak, in-sanl›¤›n genel bir hukuk düzenini kurmaya do¤ru iler-leyiflini h›zland›rmaya hizmet ederle.

Kaynak: Friedrich Wilhelm Joseph von Schelling, “Ta-rih Kavram›”, çev. Ali Irgat, Tarih Felsefesi: Seçme

Metinler içinde, ed. Do¤an Özlem - Güçlü Ateflo¤lu,Do¤uBat› Yay›nlar› (1. Bask›), Ankara, 2006, s. 119-121.

Okuma Parças›


1. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Alman ‹dealizminin TarihTasar›m› ve Ak›l Anlay›fl›” bölümünü tekrar oku-yunuz.

2. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Alman ‹dealizminin TarihTasar›m› ve Ak›l Anlay›fl›” bölümünü tekrar oku-yunuz.

3. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Fichte’nin Tarih Tasar›m›”bölümünü tekrar okuyunuz.

4. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Schelling’in Tarih Tasar›m›”bölümünü tekrar okuyunuz.

5. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Alman ‹dealizminin TarihTasar›m› ve Ak›l Anlay›fl›” bölümünü tekrar oku-yunuz.

6. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Fichte’nin Tarih Tasar›m›”bölümünü tekrar okuyunuz.

7. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Schelling’in Tarih Tasar›m›”bölümünü tekrar okuyunuz.

8. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Schelling’in Tarih Tasar›m›”bölümünü tekrar okuyunuz.

9. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Fichte’nin Tarih Tasar›m›”bölümünü tekrar okuyunuz.

10. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Schelling’in Tarih Tasar›m›”bölümünü tekrar okuyunuz.

S›ra Sizde Yan›t Anahtar›S›ra Sizde 1

Alman ‹dealizmi gerçek olanla mant›ksal olan› özdeflgörmüfltür. Bu anlay›fla göre mant›ksal olan kavramdadiyalektik bir zorunluluk vard›r yani kavram›n kendisidiyalektik olarak geliflen bir devinim içindedir. Ayn› de-vinim gerçeklikte de vard›r, gerçeklikteki olufl ve devi-nim de diyalektik bir zorunlulukla olmaktad›r. Bu ba¤-lant›n›n temeli gerçekli¤in insan akl›n›n iflleyifline uy-gun olarak resmedilmesi olabilir. Alman idealist düflün-cesi do¤al ve tarihsel her türlü gerçekli¤in insan akl›n›nnesneleri olan kavramlarca belirlendi¤ini düflünmüfller-dir. Bu belirlenim do¤al gerçeklikten çok tarihsel ger-çeklikte daha aç›k oldu¤undan tarihe yönelmifllerdirçünkü tarih insan eylemleri alan›d›r. Tarihte insan ken-di akl›n›n tam ve eksiksiz ifadelerini bulur. Çünkü in-sanlar bilinçli ve amaçl› eyleyen varl›klard›r. Eylemle-rinde insanlara ak›l ve duygular yön verir. Dolay›s›ylainsan tini eylemlerin belirleyicisi olarak karfl›m›za ç›karki bu da Alman ‹dealizmi taraf›ndan akl›n gerçekli¤i be-lirlemesi olarak yorumlanm›flt›r. Böylece insan akl›n›nkendi diyalekti¤ini gerçekli¤e yüklemifllerdir. Oysa bu

ba¤lant›n›n epistemolojik olarak temellendirilebilirli¤isorunlu olarak kal›r. Çünkü gerçeklik her zaman kav-ramlar›m›za uygun ifllemeyebilir. Alman ‹dealizmininbu geçifli yapabilmesini sa¤layan zemini onlara sa¤la-yan gerçeklikten kavrama de¤il, kavramdan gerçekli¤egitmeleri olmufltur.

S›ra Sizde 2

Fichte’ye göre her ça¤›n kendi ideas› vard›r ve her ça¤›kendi ideas› belirler. Bir ça¤›n insan›n› o ça¤›n insan›yapan kendi zaman›na uygun eylemlerde bulunmas›-d›r. Fichte ayr›ca tarihte akla uygun olmayan süreçleroldu¤unu ama bu süreçlerin bile genel bir ak›l düzeni-ne uygun oldu¤unu düflünmüfltür. Sözgelifli tarihtekisavafllar, katliamlar genel insanl›k ideas›yla uyuflmasa-lar da insan türünün böyle bir ideale ulaflmas›na hizmetederler çünkü insanl›k adaletsiz durumlar›n içinden ç›k-mak için adalet ideas›na uygun kurumlar gerçeklefltir-mek zorunda kal›r. Bu ba¤lamda düflünüldü¤ünde herça¤›n kendi ideas› o ça¤›n içindeki erdemsizliklerden,adaletsizlikliklerden, kötülüklerden insan›n kurtulabil-mesi umuduyla bu olumsuzluklar› aflabilecek kurumla-r›n yarat›lmas›nda belirleyici olur ve ça¤›n›n bir sonrakiça¤a do¤ru yükselmesini sa¤lar. Bir anlamda ça¤›nolumsuzluklar›n› idea kendini gerçeklefltirmek için biraraç olarak kullan›r.

S›ra Sizde 3

Tarih felsefesinin en temel ay›r›mlar›ndan birisi do¤algerçeklik ile tarihsel gerçekli¤in yap›ca birbirinden fark-l› oldu¤u üzerinedir. Buna göre ad›na do¤a dedi¤imizdo¤al varl›k alan› do¤a yasalar›na ba¤l›d›r. Bu alandasalt bir mekanizm söz konusudur. Di¤er yandan ad›natarih dedi¤imiz tarihsel varl›k alan› insan›n amaçl› ya-p›p etmelerinden oluflur ve bu yüzden de bu alanda birmekanizm söz konusu de¤ildir. ‹nsan do¤al bir yan› daoldu¤undan bu do¤al yan› söz konusu oldu¤unda do-¤a yasalar›n›n belirlenimi alt›ndad›r oysa tarihte insando¤a yaalar›n›n belirlenimi alt›nda de¤ildir ve kendi ta-rihi taraf›ndan belirlenmektedir. ‹nsan›n tarihi bir an-lamda düflüncelerin gerçekleflmesinin tarihidir. Schel-ling de tarih felsefesinde bu ay›r›m› aflabilmek için ak›lanlay›fl›ndan hareket etmifl ve tarihsel gerçekli¤i insanakl›n›n gerçekleflme alan› olarak belirlemifltir. Buna gö-re idea kendisini tarihte gerçeklefltirecektir. Bununlabirlikte do¤al varl›k alan› da insan akl›n›n kavramlar›n-ca aç›klanan bir aland›r. Baflka bir deyiflle do¤aya ilifl-


Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar


kin getirilen her aç›klama do¤al varl›¤›n ilkelerini veysalar›n› akl›n kavramlar›ndan türetme giriflimidir. Öy-leyse do¤a da tarihte birbirine karfl›t varl›k alanlar› ol-mas›na ra¤men akl›n belirlenimine ba¤l› olmalar›ndandolay› asl›nda bir ve ayn› varl›¤›n Schelling’in Mutlakolan dedi¤i kendi bafl›na akl›n iki ayr› görünümüdür.Bunlar›n bir ve ayn› olmas› karfl›t olanlar›n özdeflli¤i il-kesine de uygundur. ‹ki karfl›t varl›¤›n özdeflli¤i düflün-cesinde hiçbir çeliflki yoktur. Ayn› durum özgürlük vezorunluluk gibi iki karfl›t ö¤e söz konusu oldu¤unda dageçerlidir. Do¤al varl›k alan›n› zorunlulu¤un söz konu-su oldu¤u alan, tarihsel varl›k alan›n› özgürlü¤ün sözkonusu oldu¤u alan diye düflünürsek hem do¤a hemtarih, hem özgürlük hem de zorunluluk karfl›t olmalar›-na ra¤men bir ve özdefl olurlar. Tarih felsefesini ola-nakl› k›lan da tekil olan ile tümel olan›n özdeflli¤idir.Bu özdeflli¤in dayand›¤› mant›ksal ilke de A A-olma-yand›r da ilkesidir. Bu karfl›tl›¤›n bir sentez içinde afl›l-mas› tarih felsefesini olanakl› k›lar.

Collingwood, R. G. (1996). Tarih Tasar›m›, çev. Kur-tulufl Dinçer, Ankara: Gündo¤an Yay›nlar›.

Fichte, J. G. (1982). The Science of Knowledge. çev.P. Heath - J. Lachs, Cambridge: Cambridge Univer-sity Press.

Fichte, J. G. (1993). Early Philosophical Writings,

çev. ve haz. Daniel Breazeale, New York: CornellUniversity Press.

Fichte, J. G. (2006). “Ça¤›m›z›n Temel Karakteristikleri”,çev. Güçlü Ateflo¤lu, Tarih Felsefesi Seçme Me-

tinler içinde, der. Do¤an Özlem - Güçlü Ateflo¤lu,Ankara: Do¤u-Bat› Yay›nlar›.

Koselleck, R.(2007). ‹lerleme. çev. M. Özdemir, Anka-ra: Dost Kitabevi Yay›nlar›.


Özlem, D-Ateflo¤lu, G. (2006). Tarih Felsefesi: Seçme

Metinler, Ankara: Do¤u Bat› Yay›nlar›.Schelling, F. W. J. (1994). Idealism and the Endgame

of Theory: Three Essays, çev. T . Pfau, Albany:State University Press.

Schelling, F. W. J. (2006a). “Tarih Kavram›”, çev. Ali Ir-gat, Tarih Felsefesi: Seçme Metinler içinde, der.Do¤an Özlem - Güçlü Ateflo¤lu, Ankara: Do¤u-Bat›Yay›nlar›.

Schelling, F. W. J. (2006b). “Tarihin Felsefesi Olur mu?”,çev. Ali Irgat, Tarih Felsefesi: Seçme Metinler

içinde, der. Do¤an Özlem - Güçlü Ateflo¤lu, Anka-ra: Do¤u-Bat› Yay›nlar›.

Schelling, F. W. J. (2006c). “Studium Generale-Akade-mik E¤itimin Yöntemi Üzerine Dersler”, çev. Ali Ir-gat, Tarih Felsefesi Seçme Metinler içinde, der.Do¤an Özlem - Güçlü Ateflo¤lu, Ankara: Do¤u-Bat›Yay›nlar›.

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Alman ‹dealizmi’nin en önemli düflünürü olan Hegel’in tarih konusundakidüflüncelerini betimleyebilecek,Hegel’in ak›l ve tarih aras›nda kurdu¤u iliflkiyi saptayabilecek,Tarih, ak›l, diyalektik, Tin, ‹de, ilerleme gibi bafll›ca kavramlar›n, Hegel’indüflünce sistemi içerisindeki yerini belirleyebileceksiniz.

‹çindekiler

• Ak›l• Olufl• Diyalektik• Tarih

• Geliflme• Tarih Felsefesi• ‹lerleme• Tin

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

N

NN

Tarih Felsefesi-II

• HEGEL’‹N GENEL FELSEFES‹• HEGEL’‹N TAR‹H FELSEFES‹• TAR‹HSEL GEL‹fiMEN‹N

D‹YALEKT‹K ‹LKES‹


19. Yüzy›l Alman‹dealizmi ve TarihMetafizi¤i-2: Hegel

HEGEL’‹N GENEL FELSEFES‹19. yüzy›l›n en önemli düflünürlerinden birisi olan Georg Wilhelm Friedrich Hegel(1770-1831) felsefe tarihinde Mutlak ‹dealizmin düflünürü olarak bilinir. Fichte veSchelling gibi Hegel de bir sistem filozofudur, görüfllerini dizgeli bir biçimde ifadeetmifltir. Bütün felsefe sistemi diyalektik mant›k temelinde kuruludur. Hegel’in ge-nel olarak felsefesini, özel olarak da tarih felsefesini belirleyen diyalektik ilke çe-liflki ilkesi ve çeliflkinin afl›lmas› gereklili¤i üzerine kuruludur. Hegel’e göre tarihteher çeliflki afl›lmal›d›r. Tarihin ileriye do¤ru olan devinimini bu aflma düflüncesineba¤lar. Diyalektik mant›¤› da üçlü ad›mlar hâlinde ilerler: Tez, Anti-tez ve Sentez.Tez ve Anti-tez karfl›t savlar olarak ortaya ç›karlar ve bir çeliflkiye neden olurlar.Hegel’e göre her çeliflkinin ak›l taraf›ndan afl›lmas› gerekti¤i ilkesinden dolay› Tezve Anti-tezin daha yüksek bir sentez içinde birlefltirilmeleri gerekir. Sentez Tez veAnti-tezi kendinde kapsar, ama onlar›n toplam›ndan daha yüksek bir fleydir. Kav-ram›n diyalekti¤indeki bu yükselme veya aflma bir geliflmedir. Ortaya ç›kan yenikavram önceki di¤er iki kavram› kapsamakla beraber onlar karfl›s›nda bir ilerlemeolarak görülmelidir. Kavram›n bu üçlü diyalektik mant›¤› Hegel’in bütün bir ger-çekli¤i türetmek için baflvuraca¤› temel ilke olacakt›r.

Hegel ak›l anlay›fl›nda kavram›n diyalektik geliflimini ele alarak akl› dinamik birsüreç olarak kurar. Alman idealist düflüncesinde diyalektik, mant›¤›n temel ilkesi-dir (daha önce Fichte’de ve Schelling’de de temel ilke oldu¤u vurgulanm›flt›r.) He-gel’in ak›l anlay›fl›nda diyalektik, bir yöntem olarak mant›¤›n temel ilkesidir. Fich-te ve Schelling’in tarih tasar›mlar›nda bütün tarih akl›n kendi bilincine varmas›nado¤ru bir ilerleme olarak ele al›nm›flt›r; Hegel’de bu anlay›fl iyice önem kazan›r veak›l ile ilerleme aras›nda s›k› bir iliflki kurulan bir tarih tasar›m› ortaya konulur. He-gel’in bütün felsefesi “kapal› ve mant›ksal bir sistem” (Akarsu 1979: 1) olarak gö-rülebilir. Hegel de di¤er Alman ‹dealist filozoflar› gibi bir sistem gelifltirmek, bütünö¤retisini dizgeci bir birlik içinde toplamak ister.

Bunun için de yap›lmas› gereken fley çözümlemek de¤il, birlefltirmektir. Bütünayr›l›klar› bir ve tek ayn›l›k içinde birlefltirmek baflka bir deyiflle karfl›tlar› bir sen-tez içinde birlefltirmek gereklidir. Hegel’in ak›l tasar›m›nda ak›l zorunlu olarak ge-liflen bir süreçtir. Bu Hegel’in Mant›k Bilimi adl› yap›t›nda da bu kavram›n içkinzorunlulu¤u olarak ortaya konulur, öyle ki kavramlar aras› iliflkiler yine kavramla-r›n kendi mant›k yap›s›ndan zorunlu olarak türetilmektedir. Hegel’in ak›l anlay›fl›karfl›tlar›n birli¤ini bir sistem içinde toplamaya dayand›¤›ndan ve sistem de bütün

19. Yüzy›l Alman ‹dealizmive Tarih Metafizi¤i-2: Hegel

Hegel’de diyalektik üçlübasamaklar halinde ifadeedilir. Bu basamaklar daTez, Anti-tez ve Sentezbasamaklar›d›r.

Sistem kurmak bütündüflüncelerine dizgeli,sistemli bir birlik verebilmekiçin sistemde yer alanönermeleri bir ya da birkaçtemel önermeden kurmakanlam›na gelir.

Hegel’in mant›k sistemindebütün önermeler tek birönermeden türetilir. Buba¤lamda bütünönermelerin do¤rulu¤usistemin bafllang›c›nda yeralan ilkeye, baflta gelen engenel ilkeye indirgenebilir.

kavramlar›n tek en baflta gelen bir kavrama indirgenmesi demek oldu¤undan birç›k›fl noktas› gereklidir. Di¤er bütün kavramlar ya da ilkeler ve önermeler bu ilkgelen temel önermeden tutarl› olarak türetilebilecektir.

Salt düflünce ya da “‹de” bütün varolan›n nedenidir; yani hem do¤a gerçekli¤i-nin hem de tinsel gerçekli¤in nedeni oldu¤u için Mant›k hem Do¤a felsefesininhem de Tin felsefesinin temelidir (Hegel 1969: 29).

Hegel’e göre hep do¤rulu¤un düflüncenin nesnesine uygunlu¤u görüflü savu-nulmufltur. Oysa bu görüflün tersine nesneyi belirleyen salt düflüncenin kendisidir.Yani düflüncenin kendisini nesneye uyarlamas› de¤il, düflüncenin nesneyi belirle-mesi söz konusudur. Bu belirleme de diyalektik yöntemle olacakt›r.

Hegel felsefesinde bir yöntem olarak diyalektik, kavram›n türetiliflindeki zorun-lulu¤un ifadesidir. Buna göre Kavram›n (Notion) kendi kendisini ortaya koymas›-n› sa¤layan fley, yine kavram›n kendi içinde tafl›d›¤› olumsuzluktur (negation).Böylece kavram›n kendi içkin zorunlulu¤unu diyalektik yöntem ortaya koymal›d›r,gerçek diyalektik ö¤eyi oluflturan kavram›n kendinde tafl›d›¤› olumsuzluktur (He-gel 1969: 55). Hegel’e göre diyalektik karfl›tlar›n birli¤inde ya da olumsuzdakiolumlunun yakalanmas›ndaki spekülatif düflünce olarak anlafl›lmal›d›r (Hegel 1969:56). Hegel diyalektik yöntemi kullanarak kavramlar› birbirinden türetir ve bir kav-ramlar sistemi, ideler sistemi kurar. Hegel’e göre diyalektik, düflüncenin ya da kav-ram›n (‹denin) geliflmesidir.

Ayr›ca diyalektik yöntemin dayand›¤› ilke olan çeliflme ilkesi tüm de¤iflmeninve devinimin de belirleyici olan ilkesidir. Dolay›s›yla Hegel’in mant›¤›nda, yaniak›l tasar›m›nda geliflme kavram› “çeliflme”, “karfl›tlar›n birli¤i”, “süreç”, “devinim”gibi yine birbirleriyle iliflkili olan kavramlarla ba¤›nt› içerisinde çözümlenir. Bu çö-zümleme sonunda “geliflme” kavram› gerçekli¤e, yani gerçekli¤in görünüflleri ola-rak do¤aya ve tarihe - çünkü bilimler sistemi içinde felsefe do¤a felsefesi ve tin fel-sefesi olarak ikiye ayr›l›yordu - tafl›n›r.

Hegel’e göre geliflme öyle bir etkinlik ya da edimdir ki birbirinden farkl› anla-r›/u¤raklar› (moment) içerir. Geliflme sürecinin kendisi ayn› zamanda geliflme sü-recinin içeri¤idir de. Geliflme hem süreçtir hem de içeriktir, bunlar›n ikisi de birdirve ayn›d›r, bu da üçüncü terimi verir. Dolay›s›yla kavramlar sistemi olarak mant›kbiliminde geliflme kavramlar›n birbirinden zorunlu türetilifliyle aç›klanan bir süreçolarak serimlenir. Üçüncü terimin karfl›l›k geldi¤i kavram ayn› zamanda hem dahaönceki iki terimi kapsayan hem de bu iki terimden daha fazla bir fley olarak bu ikiterimi aflan bir terim olarak geliflmeyi kendisinde gösterir.

Hegel’e göre e¤er bilime do¤ru giden yol bir süreçse bu sürecin aflamalar› ara-s›ndaki iliflkiyi de kavramak gereklidir ve birbirini takip eden aflamalar aras›ndakiilerleme de rastlant›sal de¤il, zorunludur (Rockmore 2003: 92). Hegel’in bu anlay›-fl›na göre her geliflme aflamal›l›k gösteren bir etkinlik sürecidir ve her aflama bafl-ka bir aflaman›n sonucudur. Baflka bir deyiflle bir aflaman›n bir durak yeri, u¤ra¤›,bir an› (moment) oldu¤u için, sonuç olan bu aflama, ayn› zamanda yeni bir gelifl-me aflamas›n›n da bafllang›c› olarak yeni bir u¤ra¤›n ilk terimi olur. Diyalektik ge-liflme içindeki her terim ya da kavram bir u¤rak olarak hem baflka bir terimin yada kavram›n sonucudur hem de baflka bir terimin ya da kavram›n öncülüdür. He-gel’e göre felsefe bilgisinde “kavram›n zorunlulu¤u en baflta gelen fleydir ve biroluflun sonucu olarak ona eriflmek için al›nan yol, onun kan›t› ve dedüksiyonudur”(Hegel 1991: 34).


Hegel’in düflüncesinde do¤afelsefesi do¤al varl›¤›nilkelerini nesne edinirken,Tinfelsefesi tarihsel varl›¤›nilkelerini, kültürel bir varl›kolarak insan› ve insan›nyap›p etti¤i tinsel olan herfleyi nesne edinir.

Hegel’in sisteminde herkavram kendi karfl›t›n›içinde bar›nd›r›r. Kendindekavrama bu yüzden kendiolmayan hâline gelir.Kendine yabanc› olan budurumun afl›lmas› gerekir vedaha yüksek bir aflama olansentez aflamas›ndadiyalektik ilerleme son bulur.Bu diyalektik devinim tarihinilerlemesine iliflkin biraç›klamada da karfl›m›zaç›kar.

Hegel’e göre geliflme birsüreçtir, üstelik de ilerleyenbir süreçtir. Herhangi birgeliflme sürecindeki ilerlemede kavramdaki geliflmeyeuygundur. Geliflmenin iticiside kavramlar aras›ndaki iççeliflmenin kendisidir.Dolay›s›yla geliflmekarfl›tl›ktan kaynaklanan birsüreçtir ve kavramsalkarfl›tl›¤›n varolufla geldi¤iher yerde kendisini gösterir,do¤ada da tarihte de. fiuhâlde geliflme bir süreçolarak hem mant›k sistemiiçinde hem de gerçekliktevarolan somut bir etkinliktir.

Hegel’in diyalekti¤inde herbir aflama bir öncekiaflamadan zorunlu olarakç›kar. Bu zorunlulukkavram›n kendi iççeliflkisinin afl›lmas›zorunlulu¤udur. Baflka birdeyiflle geliflme gösteren hersürecin zorunlulu¤ukavram›n zorunlulu¤undangelir.

HEGEL’‹N TAR‹H FELSEFES‹Bir tarih tasar›m› olarak Hegel’in tarih felsefesi, Collingwood’a göre tarihi felsefidüflünce aflamas›na ilk kez tam olarak ulaflt›ran bir yap›t olarak görülebilir (Col-lingwood 1996: 150). Hegel do¤al gerçekli¤in karfl›s›na tinsel gerçekli¤i ikinci birdünya olarak koyar. Tinsel gerçeklik özgürlük dünyas›d›r ve Tin’in “kendi kendi-sinden hareketle ikinci bir do¤a hâlinde meydana getirdi¤i dünyad›r” (Hegel 1991:40). Hegel’in tarih tasar›m› tarihi erekli ve kendi amac›na ilerleyen bir geliflme sü-reci olarak ortaya koyar. Hegel’e göre bilgi ve varl›k aras›ndaki iliflki gere¤i tarih,tarih yaz›m›yla bafllar. Bir dünya tarihi, dünya tarihi kavram› olmadan söz konusuolamaz. “Bir halk›n as›l nesnel tarihi, ilk olarak bir tarih bilimine sahip olmas›ylabafllar” (Hegel 2003: 13).

Tarih yaz›m› söz konusu oldu¤unda Hegel üç tür tarih yaz›m›ndan söz eder,çünkü amac› di¤er tarih yaz›mlar›n›n genel bir dünya tarihi kavram›n› ve genel birdünya tarihi tasar›m›n›n ilkelerini verecek olan dünya tarihi felsefesinden ayr›m›n›ortaya koymakt›r. Bu üç tür tarih yaz›m›n› flöyle belirler: Kaynaktan tarih (originalhistory), refleksiyonlu tarih (reflective history) ve felsefi tarih (philosophical his-tory) ya da tarih felsefesi (Hegel 2001: 14).

‹lk tür tarih yaz›m› Herodotos, Thukydides gibi betimledikleri eylemler, olgula-r› kendileri yaflam›fl ya da anlatt›klar› ça¤›n tininin içinde yaflamlar›n› sürdürmüflolan tarihçilerin yazd›klar› tarihtir. Bu tür tarih yaz›m›nda yazar kendisinin de ka-t›ld›¤›, içinde bulundu¤u olgu durumunu anlat›r. Baflka bir deyiflle kaynaktan tarihdenilen tarih yaz›m›nda “kaleme alan›n tini ile anlatt›¤› eylemlerin tini bir ve ayn›-d›r” (Hegel 2003: 14). Bu yüzden de yazar›n refleksiyona gereksinimi yoktur.

Hegel’e göre ikinci tür tarih yaz›m› ise refleksiyonlu tarih diye adland›r›labilir.Bu tür tarih yaz›m›nda yazar kendi zaman›n›n ötesine geçmektedir. Bu tür tarih ya-z›m›nda yap›lmak istenen “tüm geçmifli tinde bulunan bir fley olarak sergilemektir”(Hegel 2003: 17). Bu tür tarih yaz›m›nda yap›lan tarihçinin kendi tininden ayr› birtinsel içerik tafl›yan malzemeyi ele almas›d›r. Yazar belli bir kültürden gelen bir bi-reyken ele ald›¤› tarih olgular› ve yararland›¤› geçmiflteki tarih yazarlar› baflka birkültürdendir (Hegel 2003: 19). Dolay›s›yla refleksiyonlu tarih yaz›m›nda tarihçininkendi ça¤›n›n bak›fl aç›s›ndan geçmifli de¤erlendirmesi için refleksiyona gereksini-mi vard›r.

Hegel’e göre üçüncü tür tarih yaz›m› da “dünya tarihi felsefesi”dir (Hegel 2003:28). Dünya tarihinin genel bir tasar›m›n› verecek olan bu tür tarih yaz›m› bir geneltarih yaz›m›d›r. Hegel kendi tarih tasar›m›n› da bir dünya tarihi felsefesi olarak su-nar. Hegel’e göre dünya tarihi felsefesinin genel bak›fl aç›s›ndaki genellik soyut birgenellik de¤il, tersine somuttur, oldu¤u gibidir. Bu dünya tarihi felsefesi de “son-ras›z olarak kendinde olan ve kendisi için geçmifl diye bir fleyin olmad›¤› tindir yada ‹de’dir” (Hegel 2003: 28). ‹de halklar›n ve dünyan›n k›lavuzudur, “Tin” ise‹de’nin olaylar› yönlendiren akla dayal› istencidir. Dünya tarihi felsefesinin ya dagenel olarak tarih felsefesinin ere¤i de ‹de’nin bu akla dayal› istencini tarih içindeolaylar› yönlendirmesi içinde tan›makt›r. Tarihin ne oldu¤u konusunda as›l önem-li olan da bu üçüncü tür tarih yaz›m›d›r.

Hegel tarihin ya da genel olarak dünya-tarihinin ne oldu¤unu betimleme iflinitarih felsefesine b›rak›r. Hegel’in dünya tarihi felsefesi dedi¤i fley tarihin ya da ge-nel olarak dünya tarihinin felsefi olarak ele al›nmas› ya da tarihin felsefesinin ya-p›lmas›d›r; bu da tarihin tümel bir tasar›m›n›n kurulmas› demeye gelir. Tarih felse-fesi “tarihi a priori olarak kurar (Hegel 2003: 31). Böylece Hegel’in tarih felsefesi

373. Ünite - 19. Yüzy › l A lman ‹deal izmi ve Tar ih Metaf iz i¤ i-2: Hegel

Hegel’e göre üç tür tarihyaz›m› vard›r: Kaynaktantarih, refleksiyonlu tarih vefelsefi tarih.

Refleksiyonlu tarihte tarihçiele ald›¤› geçmifl dönemintininden ayr› bir tine, kültüreaittir; bu yüzden derefleksiyona gerek vard›r.

Hegel’e göre felsefi tarih yada dünya tarihi felsefesitarihin felsefi olarak eleal›nmas›d›r. Bu tür tarihyaz›m›nda tarihin ere¤inekavram›n ere¤i olarakbak›l›r.

Hegel’e göre tarih felsefesitarihin a priori olarak eleal›nmas›d›r ve bu anlamdadeneysel tarihten farkl›d›r.

dedi¤i yeni bir tür tarih yaz›m›d›r. Tarih felsefesi Hegel’e göre, yaln›zca “tarih üze-rine felsefi olarak düflünme de¤il, daha büyük bir güçle ortaya ç›kan tarihin ken-disidir” (Collingwood 1996: 150) ve salt deneysel tarihten farkl› olarak felsefi tarih,olgular›n niçin olduklar› gibi olup bittiklerinin nedenlerini kavrar. Bu felsefi tarihinsanl›¤›n evrensel bir tarihi olacakt›r. Hegel burada Herder’in düflüncesini izle-mektedir (Collingwood 1996: 150). ‹nsanl›¤›n evrensel tarihi de ilkel ça¤lardan bu-günkü uygarl›¤a do¤ru bir ilerlemeyi sergileyecektir. Felsefi tarihin konusu da ger-çek bir toplumsal iliflkiler dizgesi içinde sergilenen ahlaki insan akl›yla özdefl olanözgürlü¤ün geliflmesidir; bu yüzden de felsefi tarihin yan›tlamas› gereken soru‘devlet’in nas›l ortaya ç›kt›¤› sorusudur. Çünkü özgürlük en somut ifadesini devlet-te bulur.

Hegel’e göre “Tarih felsefesi tarihin düflünme taraf›ndan ele al›nmas›ndan bafl-ka bir fley de¤ildir” (Hegel 2003: 31). Bu yüzden de Hegel’e göre her tarih düflün-ce tarihidir asl›nda, çünkü Hegel’e göre insan düflünendir, insanca olan her fleydedüflünme vard›r. Tarih felsefesinin ifli de tarihte olmufl olan “olaylar›n nedenleri veilkeleriyledir”, ama bunun için de “kavram zorunludur” (Hegel 2003: 31). Hegel’egöre Felsefede mant›ksal düflünmenin zorunlulu¤u kavramdan gelir. Çünkü felse-fede kavrama, kavram›n kendisinin etkinli¤idir, oysa tarihte kavramdan uzaklaflaninsan keyfili¤i ve d›fl zorunluluk da görülür. Hegel’e göre bu d›fl zorunluluklar›nkarfl›s›nda da daha yüksek bir zorunluluk olarak sonsuz bir adalet düflüncesi ilekendinde ve kendisi için do¤ruluk olan mutlak son-erek vard›r. Bunlar do¤al var-l›¤›n karfl›s›nda bulunan soyut ö¤elere, yani kavram›n özgürlük ve zorunlulu¤unadayanmaktad›r. Hegel’e göre dünya tarihinin idesi özgürlük ve zorunluluk aras›n-daki bu karfl›tl›¤› içerir. Hegel tarih felsefesinin amac›yla ilgili olarak “Bu karfl›tl›¤›kendinde ve kendisi için olan dünya-tarihinde çözülmüfl göstermek amac›m›z›d›r”der (Hegel 2003: 32). Ayr›ca “Bu diyalektik içinde genel Tin, dünya tini, kendi ken-disini sonsuz tin olarak yarat›r ve kendi yasas›na dayanarak dünya tarihi [evrenseltarih] içinde sonlu tinleri yarg›lar: dünya tarihi, dünyan›n en yüksek yarg› yeridir”(Hegel 1991: 266).

Hegel felsefi dünya tarihi kavram›n› aç›klamak için felsefenin tarihe getirdi¤itek kavram›n “ak›l” kavram› oldu¤unu söyler. “Buna göre us dünyaya egemendirve dünya tarihinde her fley usa uygun olmufltur” (Hegel 2003: 34). Baflka bir de-yiflle “usun dünyay› yönetti¤ini ve bununla kalmay›p dünya tarihini de yönetti¤i-ni ve yönetmeye devam etti¤ini” söyler. Ak›l (us) hem kendi kendisinin ön koflu-lu ve varmak istedi¤i ere¤i olarak mutlak son-erektir hem de do¤al ve tinsel dün-yalar olarak görünüfl alan›nda kendisinin d›fllaflmas›d›r. “‹flte bu idenin” der He-gel, “do¤ru, sonsuz ve kesinlikle güçlü ide oldu¤u, dünyaya kendisini açt›¤› ve buaçt›¤› fleyin kendi yüceli¤inden baflka bir fley olmad›¤› felsefede kan›tlan›r” (He-gel 2003: 35).

Hegel’e göre felsefe araflt›rmas›n›n rastlant›saldan kurtulmaktan baflka bir ama-c› yoktur, felsefe zorunlu olan›n peflinden gider. Hegel’e göre rastlant›sall›k d›fl zo-runluluk ile ayn› fleydir. Bu yüzden de Hegel tarihte öznel tini ya da tikel bir ne-deni de¤il, “genel bir ere¤i, dünyan›n son ere¤ini aramal›, onu usumuzla kavrama-l›y›z” der (Hegel 2003: 35). Hegel’e göre ak›l tikel ve sonlu bir erekle de¤il, yaln›z-ca mutlak erekle ilgilenir. Dolay›s›yla isteme dünyas› rastlant›ya b›rak›lmam›flt›r.Bu yüzden dünya tarihinde akl›n, ama tikel bir öznenin sonlu akl›n›n de¤il, mut-lak akl›n egemen oldu¤u varsay›lmal›d›r. Bunun kan›t› da dünya tarihi kavram›n›nkendisi olacakt›r. “Dünya tarihi yaln›zca bu tek usun görünüflüdür” (Hegel 2003:35). Dolay›s›yla genel tarih, Hegel’e göre, sadece “kuvvetin yarg›s›, yani kör bir ta-


Dünya tarihinin zorunlulu¤ukavram›n a priorizorunlulu¤undan gelir.Böylece tarihte akl›nbelirledi¤i bir zorunlulukvard›r.

lihin soyut ve irrasyonel (ak›ld›fl›) zorunlulu¤u de¤ildir”. Tersine “Tin kendinde vekendisi için ak›l oldu¤una ve evrensel tarih kendi için varl›¤›n› Tin’de bilgi olarakgösterdi¤ine göre bu tarih, mutlak Tin’in kavram› gere¤i, akl›n u¤raklar›n›n”, yaniTin’in özbilincinin ve özgürlü¤ünün u¤raklar›n›n basamakl› bir biçimde zorunluolarak geliflmesidir (Hegel 1991: 266).

Hegel’e göre “insan›n özgürlü¤ü özgürlü¤ünün bilinciyle ayn› fleydir, yani öz-gürlü¤ün geliflmesi bilinçlili¤in geliflmesidir” ve kavram›n zorunlu aflamalar›n›n yada anlar›n›n (u¤raklar›n›n) birbiri ard›na mant›ksal bir süreç içinde geliflmesidir(Collingwood 1996: 150). Hegel felsefesinde özgürlük, özgürlü¤ün bilinciyle ayn›anlama gelir.

Hegel’e göre ak›l kendisinde durur, ere¤ini de kendisinde tafl›r ve kendisini vareder, bu ere¤i gerçeklefltirir. ‹flte bu yüzden “dünya-tarihinde her fley usa uygunolmaktad›r” der Hegel, “dünya-tarihi, dünya Tin’inin usa uygun zorunlu gidifli ol-mufltur; dünya-tini tarihin tözüdür; bu do¤as› hep bir ve ayn› olan tindir ve dünya-n›n varoluflu bu do¤ay› aç›klar” (Hegel 2003: 36). Schelling’de oldu¤u gibi He-gel’de de felsefi tarih, yaln›zca insan sürecini de¤il, kozmik bir süreci, dünyan›n,kendinin bilinci içinde tin olarak kendini gerçeklefltirdi¤i bir süreci de sergiler(Collingwood 1996: 150).

Öyleyse Hegel’e göre tarih sürecinin itici gücü ak›ld›r ve “Hegel’in bununlasöylemek istedi¤i, tarihte olup biten her fleyin insan istenciyle olup bitti¤idir”, çün-kü insan eylemleri insan istencinin d›flsal olarak ifadesinden baflka bir fley de¤ildir(Collingwood 1996: 152). Böylece tarih düflüncenin nesnesi hâline gelir ve böyleolmakla da belirli kategoriler alt›nda tasar›mlanan bir varl›k alan› hâline gelir.

Hegel’e göre tarihi düflüncenin nesnesi yapar yapmaz, düflüncenin tarihsel ger-çekli¤i bir tasar›m, ide olarak kurmas›nda ifl gören baz› kategoriler ortaya ç›kar. ‹lkkategori tarihsel süreçte bir süre var olmakla dikkat çeken ve sonra yiten bireyle-rin, halklar›n ve devletlerin de¤iflen görünümünden elde edilen “de¤iflme katego-risi”dir (Hegel 2003: 39). Tarihsel varl›k alan› sürekli bir de¤iflme ve olufl sürecidir.Tarihte olaylar ve eylemler hiç durmaks›z›n art arda gelir ve sonsuz çeflitlilikte bi-rey, halk ve devlet oluflumlar› görülür; bir fley yiterse yerini hemen bir baflka fleyal›r. “En soylu en güzel diye bilip ba¤land›¤›m›z fleyi elimizden al›yor tarih; onututkulara kurban ediyor” ve “Her fley, geriye hiçbir fley kalmamacas›na gelip geçi-yor” (Hegel 2003: 40). Dolay›s›yla de¤iflme kategorisi tarihsel olan›n gelip geçicili-¤ini gösterir.

Bu de¤iflme kategorisinin karfl›s›nda “ölümden yeni yaflam›n meydana geldi¤i-ni söyleyen” öteki bak›fl aç›s›, ilerleme kategorisi, geliflme ya da yükselme katego-risi yer al›r (Hegel 2003: 40). Tin her seferinde yaln›zca gençleflmifl olarak do¤maz,ayn› zamanda incelmifl ve yükselmifl olarak do¤ar. “Kendi kendisine do¤all›klakarfl› ç›kar, kendi oldu¤u biçimi yiyip tüketir ve bu yoldan yeni oluflumuna yükse-lir” (Hegel 2003: 41). Bu kategori tinle ilgili ikinci kategoridir. Tin’in gençleflmesiHegel’e göre ayn› biçime bir geri dönüfl de¤ildir, çünkü tarihte yinelenme yoktur;bu kendi kendini düzeltme ve ifllemedir. Tin’in “Kendi oluflumu ona malzeme ol-makta, bu malzeme üzerindeki çal›flmas› da onu yeni tinsel oluflumlara yükselt-mektedir” (Hegel 2003: 41). Hegel’e göre bütün bu oluflumlar›n da bir son-ere¤i ol-mal›d›r. Hegel “Bütün bu kuru gürültünün ard›nda içeride, sessiz, gizli bir yap›tbulunup bulunmad›¤› sorusu” kafam›z› kurcalar der (Hegel 2003: 42). Tarihteki buçeflitlilik Tin’in içerdi¤i karfl›tl›klar›n bir görünüflüdür. Dolay›s›yla ilerleme de He-gel’de bir yükselme, yeni biçimlere do¤ru geliflme anlam›na gelir.


Dünya tarihinde us kendisinigösterir ve tarih asl›ndaTin’in kendisini tarihtesergilemesinden baflka birfley de¤ildir. Tarih süreciTin’in özbilinci veözgürlü¤üne do¤ru aflamal›bir geliflmedir.

Hegel’e göre tarih kendisinido¤a gibi yinelemez vetarihte ortaya ç›kan her yenioluflumun da bir son ere¤ivard›r.

Hegel’e göre karfl›t olanlar›n yerini birbirine b›rakmas›n›n nedenini ide’de bul-ma iste¤i de kendinde ve kendi için olan bir son-erek tasar›m›na götürür. Bu son-erek sorunuyla da üçüncü kategoriye, “us kategorisi”ne var›l›r. Buna göre dünya-ya egemen olan bir usun varl›¤›na inanmak gerekir. Buna göre tarihin gidifli “usuntasarlad›¤› ve eyledi¤i gibidir” (Hegel 2003: 42). Buna göre ak›l kendisini gerçek-likte do¤al gerçeklikte oldu¤u gibi tinsel gerçeklikte de, yani tarihte de açmakta-d›r. Akl›n kendisini tarihte açmas› da genel olan›n, akl›n tek tek bireylerde kendi-ni göstermesi demektir. Hegel dünya-tarihinde bireylerin tek tek halklar ve devlet-ler oldu¤unu söyler (Hegel 2003: 46).

Hegel’in ak›l anlay›fl› gere¤i ak›l ya da tanr›sal ide do¤ada kavrams›zl›k hâlin-deydi oysa flimdi dünya-tarihinde kendindedir; “tinsellik onun kendi vatan›d›r”, buyüzden bu alanda bilinir olmas› gerekir (Hegel 2003: 48). Ak›l ancak dünya tari-hinde kendi ere¤ini gerçeklefltirebilir; “bu arada tek tek bireylerin dayan›ks›zl›¤›usu iflinden al›koymaz: tek tek erekler kendilerini genel erekte yitirirler” (Hegel2003: 54). Dolay›s›yla Hegel’e göre tarih akl›n genel ere¤i yönünde ilerlemektedirve böylece akl›n kendisi de genel ere¤ine do¤ru geliflmektedir. Bireylerin, halkla-r›n, devletlerin tek tek öznel ereklerinin bu genel erekte yitmeleri, dünya tarihineyön verenin Mutlak olan akl›n genel ere¤i oldu¤unu söylemek demeye gelir.

Bu üç kategoriye ek olarak dördüncü bir kategori ise fludur: Halk-Tin’inin so-mut devinimi olarak ortaya ç›kan tinsel etkinlik bir halk›n tarihinde ilerlemeler vegerilemeler yapar. Böylece “kültür kategorisi” ortaya ç›kar (Hegel 2003: 70). Bu dabir halk›n tarihinde kültür bak›m›ndan zenginleflmesini ve kültürsüzleflmesini ta-sarlamaya olanak veren bir kategoridir. Buna göre kültür sayesinde bireyler ku-rumsal davranmaya al›fl›rlar. Kültüre sahip olan insanlar ereklere göre davranmaal›flkanl›¤›ndad›rlar. Böylece Hegel tarihi ele al›nan bu dört kategoriyle tasar›mlar,kavramlaflt›r›r. Felsefi dünya-tarihi idesi, baflka bir deyiflle felsefi dünya-tarihi tasa-r›m› akl›n, düflüncenin dünya-tarihini varl›kta ve düflüncede ortak olan bu katego-rilerle tasarlamas› demektir.

Hegel’e göre ak›l dünyayla ba¤›nt›s› içinde ele al›nd›¤› sürece, akl›n kendindebelirleniminin ne oldu¤u sorunu, dünyan›n son-ere¤inin ne oldu¤u sorunuyla öz-defl oldu¤undan, son ere¤in gerçeklik kazanmas› da gerçekleflmesindeki zorunlu-luk olarak anlafl›lmal›d›r. O hâlde yap›lacak ifl, ilkin bu son-ere¤in ne oldu¤ununyani son-erek olarak belirleniminin ortaya konmas›, sonra da gerçekleflme süreci-nin ve aflamalar›n›n ortaya konmas›d›r. Dünya tarihi akl›n u¤raklar›n›n (moment-lerinin) zorunlu geliflmesidir ve genel Tin’in “kendi kendisini yorumlay›p aç›kla-mas› ve gerçeklefltirmesidir” (Hegel 1991: 266).

Hegel’e göre ‹de ilk olarak kendi bafl›nad›r, baflka bir biçimiyle do¤ad›r, üçün-cü ve sonuncu biçimiyle de Tin denilen fleydir. ‹nsan özgürlü¤ü idesi kendini ger-çeklefltirmek ere¤indedir ve do¤ada bu olamaz, öyleyse tarihte bu gerçekleflecek-tir. Tin dünya-tarihinde bu ere¤i gerçeklefltirmek ister. Dolay›s›yla dünya-tarihininson-ere¤inin ne oldu¤u sorusunun yan›t›, Hegel taraf›ndan, insan özgürlü¤ü ya dagenel olarak Tin’in özgürlü¤ünün kendisi olarak verilir. Özgürlük de Tin’in belir-leniminde “kendi kendisinden baflka hiçbir fleye ba¤l› olmamas› demektir” (Hegel1991: 43). Genel dünya tarihinde Tin’in varl›k kazand›¤› yer etkinlik hâlindeki tin-sel gerçekliktir (Hegel 1991: 266). Öyleyse Hegel’in düflüncelerinden ç›kan bir so-nuç olarak dünya tarihi asl›nda Tin’in tarihidir. Çünkü dünya tarihi Tin’in kendi ey-lemidir, yani Tin’in etkinli¤inin bir sonucudur.

Hegel’e göre dünya-tini kendisini insan bilincinde aç›klad›¤› biçimiyle dünya-n›n tinidir ve insanlar›n onunla iliflkisi de tek tek fleylerin tözsel bütünle olan ilifl-


Hegel’e göre tarihsel varl›kalan›n›n kategorileriereklilik, de¤iflme, geliflme,ilerleme, us ve kültürkategorileridir.

Hegel’e göre tarih akl›nbelirli u¤raklardan,aflamalardan geçerekzorunlu olarak geliflmesidirve bu geliflme de Tin’inkendisinigerçeklefltirmesidir.

Hegel’e göre bir benoldu¤unu düflünme insando¤as›n›n temelinioluflturur. Tinsel varl›kolarak insan, do¤as› gere¤ikendi üzerine dönen birvarl›kt›r. ‹nsan eylemle kendikendisini yapan fleydir. Tinde öznenin kendinedönmesinin bir sonucudur.‹nsan, hayvandan farkl›olarak, olmas› gerekti¤i fleyikendisi olmal›d›r. Dolay›s›ylaTin kendi kendisininsonucudur. Hegel’e göre Tinkendi kendisini bilerekkendisi olabilir ancak.

Hegel’e göre tarihtebireylerin etkisi yoktur,bireyler tarihe yönveremezler.

kisi olarak anlafl›lmal›d›r. Dünya-tini mutlakt›r ve herkesin bilincinde ortaya ç›kar.Hegel’e göre “bir halk›n özel tini yok olup gidebilir fakat o dünya tarihinin ilerle-yifl zincirinde bir halkad›r, bu genel tin ise yok olamaz” ve halk-tini de “özel biçi-me girmifl genel tindir” (Hegel 2003: 65). Genel tin varoluflunu böyle özel biçim-lerde gerçeklefltirir, ama özel biçimleri de aflan bir fleydir. Genel tin halk-tini ola-rak kendisini bir halk›n tanr› tasar›m›nda, dininde, hukukunda, ahlak tasar›mlar›n-da gösterir. Bütün bu fleyler tinsel fleylerdir, dolay›s›yla Hegel halk-Tin’inden neanlad›¤›n› bu flekilde belirler. Bütün özel biçimlerin varoluflunu dünya-tininin ge-nel amac› belirler.

Tin’in ve tarihin genel amac›ndan Tin’in kendi kavram›na uygun olan fleyi ger-çeklefltirmesinin tarihin ere¤i oldu¤unu anlamak gerekir. Hegel “Nas›l a¤ac›n bü-tün yap›s›, meyvelerin tad› ve biçimi çekirdekte içeriliyorsa Tin’in ilk izleri de öy-le olanakl› olarak tüm tarihi kendinde tafl›maktad›r” der (Hegel 2003: 66). O hâldeHegel’e göre bütün tarih olanakl› olarak bafllang›çta vard›r. Olmufl olan her fley buolana¤›n gerçekleflmesinden baflka bir fley de¤ildir. Ama ayn› zamanda Hegel’e gö-re tarihte olmufl olan her fleyin baflka türlü olabilmesi de olanaks›z oldu¤undan bu-radan ç›kacak bir sonuç: Olanakl›n›n gerçekleflmesinin zorunlu oldu¤udur.

Tin tarihte kendisinin bilincine ulaflarak mutlak bilme hâline gelece¤inden ken-di varoluflunu tarihte gerçeklefltirmesi de zorunludur. Tin’in kendi varoluflunu ta-rihte gerçeklefltirmesine Hegel Tin’in kendisini tarihte açmas› der. Hegel’e göredünya tarihinde Tin’in kendisini gösterip açmas›, kendinin bilincine varmak içinkendisini ifllemesiyle olur. Dünya tarihi zorunlulu¤unun tan›nmas› gereken bir iler-leme olarak özgürlük bilincinde bir ilerlemedir. Sözgelifli özgürlük ilkesinin “dün-ya ifllerine uygulanmas›, dünyaya nüfuz etmesi ve biçim vermesi, tarihi meydanagetiren olaylar›n uzun zincirinin ta kendisidir” (Hegel 2003: 67). Dünya tarihi zo-runlulu¤unun tan›nmas› gereken bir ilerleme olarak özgürlük bilincinde bir ilerle-medir.

Hegel’e göre do¤ada da her fley mutlaka sona erer ve sonra yeniden canlan›r,her fley yeni bafltan bafllar. Do¤ada hep yinelenmeler ve döngüler vard›r. “Güne-flin alt›nda yeni bir fley yoktur” der Hegel, “ama Tin’in günefliyle ifl de¤iflir” (Hegel2003: 75). Hegel’e göre Tin’in” devinifli bir kendini yineleme de¤ildir, tersine Tin’indaima baflka baflka biçimlere girmesiyle de¤iflen görünüflü özünde bir ilerlemedir”(Hegel 2003: 75).

Tarihte “k›smen koruyan k›smen de yükselten bir ilke” olarak diyalektik builerlemenin uydu¤u yasad›r. Hegel’e göre belli bir tinsel oluflum do¤al oluflumlar›ntersine zamanla yitip gitmez. Tarihte de geçicilik vard›r, ama bu geçicili¤in do¤as›baflkad›r. Tinsel oluflumlar kendisinin bilincini kendisi gerçeklefltirerek ve kendisi-ni bilen etkinli¤iyle yine kendisi taraf›ndan kald›r›l›r. Bu kald›r›lma da burada dü-flünce etkinli¤i söz konusu oldu¤u için, ayn› zamanda “saklama ve yükseltmedir”.Böylece Tin bir yandan realiteyi olmufl oldu¤u fleyi kald›r›rken bu olmufl oldu¤ufleyin özünü, yani düflüncesini, genel yan›n› korur. Tin’in daha afla¤›daki ilkeylekarfl›tl›k ve çeliflkisi onu daha yüksekteki ilkeye götürür. Hegel’e göre “Tin çelifl-ki içinde kalamaz, birlefltirmeyi ister ve daha yüksek ilkeye geçifl birleflmeyleolur” (Hegel 2003: 76). ‹flte Hegel’e göre Tin’in bu diyalektik devinimi tarihtir, Tinkendisini tarihte böyle bir diyalektik devinim süreci içinde açmaktad›r. TarihteTin sürekli olarak kendini nesnellefltirip, kendi varl›¤›n› düflünerek daha yüksekbir ilkeye geçifl yapar. Bu Tin’in yükselmesidir. Tin bu yükselme içinde varl›¤›n›ngenel yan›n› kavrayarak kendi ilkesine yeni bir belirlenim kazand›rmakta ve ge-liflmektedir.


Hegel’e göre tarihte özel-tinyok olup gitse bile Dünya-tini ya da Mutlak-Tin genelbir biçim olarak yok olamaz.Genel tin özel tine göre dahagerçektir ve yok olamaz.

Hegel’e göre “Tin yaln›zcakendisine iliflkin bilgi sahibioldu¤u ve nesnelleflti¤iölçüde tin olur” (Hegel 2003:132). Dolay›s›yla “tin”kavram› Hegel’de tarihinilerlemesini belirleyen birkavram olarak karfl›m›zaç›kar.

Hegel’e göre tarih olanakl›olan›n etkinlik hâlinegelmesidir. Bafllang›çtakendinde ve kendi içindeolan yani olanak hâlindeolan ‹de’nin kendini açaraketkinlik hâlinde varolmas›tarih dedi¤imiz fleydir.Asl›nda Hegel’in bütünsistemi olanak hâlinde olankavram›n kendisinietkinlefltirmesinden baflkabir fley de¤ildir.

Hegel’e göre do¤ada yeni birfley yoktur, döngüsellik vekendisini tekrar etme vard›roysa tarihte hiçbir fleykendisini tekrar etmez, herfley yeni bir biçim kazanm›flolarak ortaya ç›kar. Buyüzden do¤ada ilerlemeyokken tarihte bir ilerlemevard›r.

Hegel’e göre tarihin felsefi olarak kavran›fl›nda en önemli nokta Tin’in bu dahayüksek ilkeye do¤ru yükselmesini tan›makt›r; çünkü de¤iflmenin içkin, kavramsalzorunlulu¤u buradad›r. Belirli bir halk-tini dünya tarihinin gidiflinde yerini alan birbireydir. Tin do¤as› gere¤i kendi etkinli¤inin sonucu oldu¤undan, varl›¤› kendi et-kinli¤ine ba¤l›d›r. Bu etkinlik ise “dolays›zl›¤› aflmak, yads›mak ve kendine dön-mektir” (Hegel 2003: 77).

Tin’in eylemi kendini bilmek ve tan›makt›r; bu da Hegel’e göre bir anda de¤il,aflama aflama gerçekleflir. Baflka bir deyiflle Tin kendisini tarihte aflama aflama açar.“Tek tek her yeni halk-tini, dünya-Tin’inin kendi bilincini, özgürlü¤ünü kazanma-s› yolunda yeni bir basamakt›r” ve bir halk-Tin’inin ölümü yeniden yaflama geçifldemek olsa da bu do¤adaki gibi bir canl›n›n benzerinin dünyaya gelmesi fleklindeolmaz; tersine “dünya-tini daha afla¤› belirlenimlerden daha yüksek ilkelere, ken-di kavramlar›na, kendi ide’sinin daha geliflkin sunulufllar›na do¤ru ilerler” (Hegel2003: 77). Hegel böylece Tin’in bir son-ere¤e do¤ru yükselmesinin tarihte aflamaaflama oldu¤unu söyleyerek, Tin’in tarihte aç›l›m›n›n bir geliflme oldu¤unu ileri sü-rer. Hegel’de ‘ilerleme’ bir geliflmedir, kavram›n, akl›n kendisinin geliflmesi de-mektir ilerleme. Bu geliflme süreci içinde Tin kendisinin ne oldu¤unu ö¤renenedek durup dinlenme nedir bilmeden yoluna devam eder. ‹lerleme denilen fley debudur. Tin’in amac›na do¤ru bir etkinli¤idir.

Tin’in dünya tarihindeki belirli halklar olarak her bir oluflumu belli bir aflama-ya karfl›l›k gelir. Bu aflamalar da dünya tarihindeki dönemleri gösterirler. “Daha ya-k›ndan bak›ld›¤›nda” der Hegel, “bunlar Tin’in kendisinde buldu¤u ve gerçeklefl-tirmek zorunda oldu¤u ilkelerdir” (Hegel 2003: 79). Böylece dünya tarihindeki herbir döneme karfl›l›k bir ilke vard›r. Bu ilke hem belirli bir dönemin varl›k nedeni-dir hem de aç›klay›c› ilkesidir. Baflka bir ifadeyle belirli bir tarihsel dönemde ol-mufl bitmifl olaylar aç›klanmak istenirse söz konusu tarihsel dönemin ilkesini bil-mek gereklidir. Çünkü belirli bir tarihsel dönemde olmufl bitmifl her fleyin nedenive baflka türlü olamamas›n›n nedeni böyle bir ilke olarak o dönemin Tin’idir (Ze-itgeist).

Böylece dünya tarihi Tin’in mutlak olan sürecinin en yüksek oluflumlar›na gö-re bir serimi, bir aç›l›m›d›r. Bu oluflumlar aflamalar, basamaklar fleklinde dünya ta-rihinde ortaya ç›kan halk-tinleridir. Belirli halklar›n ahlaki yaflam›n›n, anayasalar›-n›n, sanat, din ve bilimlerinin belirlenimleridir. Bu aflamalardan geçmek dünya-ti-ni için zorunludur, bu zorunluluk Tin’in kendi do¤as›ndan gelen, Tin’de içkin olanbir zorunluluktur. Çünkü Hegel’e göre, dünya tarihinin dönemleri olarak bu afla-malar Tin’in kendi kavram›nda içerilmifltir. Bu aflamalar›n serimi kavram›n kendi-sinden gelen bir zorunluluktur. Hegel dünya tarihinin de bunu gösterdi¤ini ilerisürer. Dünya tarihine bak›l›rsa Tin’in nas›l yavafl yavafl, basamaklar hâlinde, afla-mal› olarak bilinçlenip, do¤ruyu istemeyi ö¤rendi¤i görülebilir. Son-ere¤i Tin’inkendi bilincine varmak olan zorunlu basamaklan›fl› içindeki bu süreçte, halk-tinle-ri de ilkeleri genel bir Tin’in ö¤eleri olan oluflumlard›r.

fiu hâlde Hegel’in tarih tasar›m›na göre tarihte ideal olan, akla uygun olan ger-çeklikle uyum içindedir çünkü Tin’in kendi ide’sinde içkin olan fley, kavram›n iç-kin zorunlulu¤uyla tarihte kendisini göstermektedir. Hegel’e göre tarihte kendiamac›n› gerçeklefltirme süreciyle ilgili bu düflüncenin tam karfl›s›nda ideal olan›ngerçeklikle uyuflmayaca¤›n› ileri süren baflka bir tasar›m vard›r. Bu tasar›ma göre,ideal olan gerçek olan› kavramaktan uzakt›r, özellikle tek tek bireylerin durumun-da bu görülür: Tek tek bireylerin kendi ak›llar›n›n ya da fantezilerinin hayalleri veideallerinin gerçeklik karfl›s›nda düfller gibi uçup gitti¤inin söylenmesine Hegel


Hegel’e göre tarihinilerlemesi akl›n tarihte kendibilincine do¤ru geliflmesidir.Bu yüzden ak›l tarihibelirleyen ilkedir. Tarihteolup biten her fley aklauygun olup biter.

Hegel’de zeitgeist ça¤›n tinidemektir ve belirli bir ça¤›belirleyen ilkeye karfl›l›kgelir.

flöyle karfl› ç›kar: Tek tek bireylerin kendileri için sürdü¤ü fleyler gerçeklik için ku-ral olarak al›namaz. Bireyler kendileri için yüksek amaçlar tasarlayabilirler ama bü-tün bu bireysel amaçlar›n, bireyleri kendi ilerlemesi için araç olarak kullanan dün-ya-tarihiyle bir iliflkisi yoktur.

Hegel’e göre bireylerin özel ilgileri ve ç›karlar› genel olandan ayr› tutulamaz;“tutkuyla birlikte ortaya ç›kan özel ilgi ve yarar genelin eyleminden ayr›lamaz:çünkü genel-olan, özel ve belirli olan ile bunun olumsuzlanmas›n›n sonucudur”(Hegel 2003: 108). Özel olana dünya tarihinde kendine özgü bir ilginin karfl›l›kgeldi¤ini söyleyen Hegel’e göre bu ilgi sonlu bir fleydir ve son bulacakt›r. Genelide tutkular› kendi ere¤i için kullan›r. Genel ‹de’nin “tutkular› kendi amac› için kul-lanmas›na” Hegel akl›n hilesi (“the cunning of reason”) der (Hegel 2003: 108).Dolay›s›yla eyleyicilerin kiflili¤inde tutkular› oyuna getiren bir ak›l anlay›fl› var He-gel’in; ama burada söz konusu olan somut bireyin akl› ve tutkusu de¤il, insan ak-l› ve insan tutkusudur (Collingwood 1996: 153). Hegel insan akl› ve insan tutkusuaras›ndaki iliflkiden söz etmektedir burada. Bu iliflki de ak›l d›fl› tutkular›n da akl›nözüne ait oldu¤u say›lt›s›d›r; Hegel’in ak›l anlay›fl› tutkular› da içeren bir akl› var-sayar. Bu anlay›flta bireyler gözden ç›kar›l›r, tarihte etkisizdir.

Bu araçlarla gerçekleflen ere¤in gerçeklikteki oluflumunun ne oldu¤una gelin-ce, ‘Devlet’ bu araçlarla gerçekleflen mutlak ere¤in uygulanaca¤› malzemedir yanibu mutlak son-erek kendisini ‘Devlet’te gerçeklefltirir. Devlet hukukun, sanat›n, bi-limin, felsefenin kendisinde bulufltu¤u birliktir. Devlette özgürlük nesneleflir vegerçekleflir. Çünkü Hegel’e göre tek kiflinin keyfi davran›fllar› özgürlük de¤ildir,özgürlük yasas›zl›k de¤ildir. ‹nsanlar›n gelip geçici olan öznel düflüncelerinde veeylemlerinde kal›c› ö¤e olarak bu genel olan, ussal oland›r. Bunlar›n kal›c› olmas›da Hegel’e göre devletin amac›d›r. Yaln›zca devlet taban› üzerinde sanat ve din di-ye bir fley olabilir. Bu yüzden dünya tarihinde yaln›z devlet kurmufl olan halklar›nsözü edilebilir yani yaln›z devlet kurmufl olan halklar›n tarihi vard›r. Dünya tarihi-nin konusu da devlettir çünkü özgürlük devlette nesnellik kazan›r.

Hegel’e göre bir dünya tarihi dünya tarihi kavram› olmadan söz konusu olamaz. Hegel’inbu düflüncesiyle “Ussal olan gerçektir, gerçek olan ussald›r” sözü aras›nda bir iliflki kuru-labilir mi? Nas›l?

TAR‹HSEL GEL‹fiMEN‹N D‹YALEKT‹K ‹LKES‹Hegel tarih tasar›m›nda ‘tarih’i Tin’in geliflme süreci olarak tasarlar, dolay›s›yla ta-rih bir ilerleme sürecidir. Dünya tarihinin gidifli Hegel’e göre bir ilerlemedir; gelifl-me ilkesi tarihte kendini gösterir. Tarih daha iyiye, daha yetkin olana do¤ru birilerleyifltir. Do¤adaki çeflitlilikler say›ca ne kadar çok olsalar da kendilerini yinele-yen bir döngüyü gösterdi¤i için do¤ada ilerleme yoktur ama tarihte bir yinelemeyoktur, ilerleme vard›r.

Hegel’e göre tarihe “geliflme ilkesi” ile bak›l›rsa bir yetkinleflme görülür. “Tin’ingidiflinin” der Hegel, “bir ilerleme oldu¤una dikkat etmek gerekir” (Hegel 2003:151). Burada Hegel Ayd›nlanma’n›n ilerleme tasar›m›ndan baflka bir ilerleme tasa-r›m› ileri sürmektedir. Hegel’e göre ‘ilerleme’den yaln›zca insan›n yetkinleflme pe-flinde koflmas›, daha kusursuz olman›n olanak ve zorunlulu¤uyla davranmas› an-lafl›l›rsa bu tasar›m yetersizdir. Bu durumda, ayn› bir son-erek ve bir amac›n sözkonusu olmad›¤› durumda ilerleme yaln›zca nicelik düzeyinde kal›r yani nicelikbak›m›ndan bir ilerleme söz konusu olur ancak. Baflka bir deyiflle hep daha çokbilgi, daha ince kültür peflinde gitme anlafl›l›r, nitelik bak›m›ndan ilerleme çok an-


Hegel’e göre dünya tarihindebireylerin tutkular› dagörülür ama bu tutkularakl›n daha yüksek amac›için kullan›lan araçlard›r.

Hegel tutkular› akl›n kendiamac› için kullanmas›naakl›n hilesi der. Akl›n hilesiile tutkular fark›ndaolmadan akl›n daha yüksekere¤ine hizmet ederler. Ak›lbireylerin tutkular›n› araçolarak kullan›r.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

lafl›lamadan kal›r. Böylece ilerleme olgusu belirsizlik içinde kal›r çünkü amaç edi-nilmemifltir. Oysa Hegel’e göre ‘ilerleme’den kavram› belirleyerek söz edilecekse“nicelik bofl laft›r”; bu yüzden de “erek bilinmelidir, ere¤e eriflilmelidir” (Hegel2003: 151). Tin’in etkinli¤iyle ortaya ç›kan oluflumlar›n›n ve ürünlerinin de¤iflimininitelik de¤iflimi olarak tasarlamak gerekir. Geliflim ilkesinin bir sonucu de¤ifliminnitelik bak›m›ndan olmas›d›r.

Hegel’e göre tarihteki geliflme zaman içinde olan bir geliflmedir ve bu da Tinkavram›yla uygunluk içindedir. Hegel bunu flöyle aç›klar: Zaman içinde her fleyde¤iflir. Do¤adaki her fley ve tinle ilgili her fley de¤iflir. Ama do¤ada bireyler de¤i-flerek ortadan kalksa da tür de¤iflmeden kal›r. Do¤ada kendini yineleyen döngü-selli¤in olmas› bu anlama gelir, yani bireyler de¤iflse de do¤ada tür de¤iflmedenkald›¤› için, kendini yineleyen türdür. Oysa tinle ilgili oluflumlar alan›nda, zamaniçinde de¤iflen Tin’dir, yani de¤iflme kavram›n kendisindedir. Tin’de “her de¤iflimilerlemedir” (Hegel 2003: 154). Tin alan›nda daha yüksekte yer alan oluflum dahaönceki daha afla¤› basamaktaki oluflumun yeniden ifllenmesiyle görünüfl alan›nagirer. “Bir sonrakinin bir öncekini ayd›nlatarak görünüfl alan›na girmesi nedeniyle-dir ki, tinsel oluflumlar zaman içinde görünür” (Hegel 2003: 154-155). Bu da gös-terir ki “t›pk› ‹de’nin uzamda do¤a olarak yay›lmas› gibi” dünya tarihi Tin’in zamaniçinde yay›l›m›d›r (Hegel 2003: 155).

Dünya tarihi de içeri¤i özgürlük bilinci olan ilkenin basamak basamak geliflimi-nin sergilenmesinden baflka bir fley de¤ildir. Bu basamaklan›fl da Hegel’in ak›l an-lay›fl›na göre - diyalektik mant›¤a göre - üçlü basamaklar hâlinde ortaya ç›kar. Do-lay›s›yla ilerleme kendisini üçlü basamaklar hâlinde ortaya koyar ya da Tin üçlübasamaklar hâlinde geliflir de denebilir. Buna göre ilk basama¤a Tin’in dolays›zl›kaflamas›, do¤all›k hâlinde oldu¤u aflama. “Bu aflamada” der Hegel, “tin özgür ola-mayan tikelliktir” yani bir kifli özgürdür (Hegel 2003: 156). ‹kinci basamakta Tinkendi içinden ç›karak özgürlü¤ünün bilincine var›r yani kimileri özgürdür. Ancakbu eksik bir özgürlüktür çünkü tin do¤a arac›l›¤›yla ortaya konmufltur, do¤a ile ilifl-ki içindedir yani. Üçüncü basamak ise tikel özgürlü¤ün, özgürlü¤ün saf genelli¤i-ne yükselmesidir ve bu aflamada insan, insan olarak özgürdür. Bu son aflama ken-disinin bilinci aflamas›na, tinselli¤in özünü kendisinde duyma aflamas›na yüksel-mesidir. Dünya tarihinin aflamalar›ndan her biri “dünya-tini ‹de’sinin zorunlu biraflamas›na yani o andaki geliflme basama¤›na karfl›l›k gelir” (Hegel 1991: 268). Buaflamay›, u¤ra¤› (momenti) temsil eden halk, Hegel’e göre parlak bir talihe ve mut-lulu¤a eriflir ve tarihteki görevini tamamlar.

Tin’in bütün bu geliflimlerinin de Hegel tarihin a priori yan›yla ilgili oldu¤unusöyledikten sonra ekler: “deneyim a prioriye uymak zorundad›r” (Hegel 2003:157). fiu hâlde tarihin görünüflte, deneyim alan›nda gerçekleflen tüm süreci ussalolan, genel olan taraf›ndan belirlenmektedir. Bu u¤raklardan, aflamalardan birisi-nin do¤al ilke olarak kendisine verildi¤i bir ulus, “geliflme sürecindeki dünya-Tin’inin kendi bilincini kazanma yolundaki ilerleyiflini” gerçeklefltirmek gibi bir ta-rihsel göreve sahiptir (Hegel 1991: 268). Hegel’e göre, Tin her zaman geçmifli terkederek ilerleyen bir devinim içindedir, dura¤an kalmaz.

Tarihin bafllang›c› sorununa gelince, Hegel bu konuda ileri sürülen do¤a duru-mu varsay›m›n›, varsay›m oldu¤u için ve tarihsel temelleri olmad›¤› gerekçesiylekabul etmez. Ona göre tarih do¤a durumu varsay›m›nda oldu¤u gibi bafllayamaz,insan “hayvan karanl›¤›”ndan gelerek geliflemez, ancak kendi karanl›¤› içinden ç›-karak geliflebilir. Bafllang›c› Tin yapar der Hegel, ama Tin’in en baflta kendinde ol-du¤unu söyler. Bu ilk durumunda Tin insan olma karakteri ön planda olan do¤al


‹lerleme genellikle bilinçbasamaklan›fl› biçimindeolur. Bu da ilerlemenin birbilinç geliflimi olarakyaln›zca niceliksel bir fleyolmad›¤›n›, özsel olanado¤ru yükselen bir bilinçgeliflmesi oldu¤unu gösterir.

tin hâlindedir. “Çocu¤un ussall›¤› yoktur ama ussal olmak için real olana¤a sahip-tir” oysa buna karfl›l›k hayvanda kendisini bilme olana¤› yoktur (Hegel 2003: 162).Hegel’e göre felsefi düflünüfl de tarihi ussall›¤›n bafllad›¤› noktada ele almal›d›r;Tin’in en baflta bir olanak olarak var oldu¤u noktada de¤il, tersine Tin’in bilinç, is-tenç ve eylem olarak ortaya ç›kt›¤› durumda ele almal›d›r. Bu yüzden Hegel halk-lar›n devletsiz yaflad›¤› dönemi “tarih-öncesi” sayar (Hegel 2003: 163) ve tarihin d›-fl›nda b›rak›r.

Hegel ‘tarih’in ikili anlam›na dikkat çekerek tarih sözcü¤ünün bat› dillerindenesnel yan ile öznel yan› birlefltirdi¤ini ileri sürer. Buna göre tarih hem res gestaehem de historia rerum gestarum anlam›na gelir. Hem tarih anlat›m› hem deolmufl, bitmifl olaylar, insan baflar›lar› anlam›nda kullan›l›r.

Hegel’e göre “bu iki anlam›n ayn› sözcükte bir araya gelmesini d›fl bir rastlan-t›dan daha fazla bir fley olarak” anlamak gereklidir (Hegel 2003: 164). Hegel’in bu-nunla söyledi¤i tarihin tarih yaz›m›yla bafllad›¤›d›r. Baflka bir deyiflle tarih Tin’inkendini bilme sürecidir. Dolay›s›yla Hegel’e göre, “ister yüzy›llar› ister bin y›llar›içine als›n, ister devrimlerle, göçlerle, en beklenmedik de¤ifliklerle geçmifl olsun,tarih yaz›m›ndan önce geçmifl olan zamanlar, halklar›n nesnel anlamda tarihinioluflturmazlar” çünkü öznel öge yani tarihin anlat›lmas› ögesi eksiktir (Hegel 2003:165). “Bir rastlant› sonucu o dönemlerde anlat›lmad›¤› için de¤il, anlat›lamad›¤›için tarih olmam›flt›r” (Hegel 2003: 165). Bir halk›n tarihinin olabilmesi için bu hal-k›n bir ere¤inin, üstelik de ussal bir özgürlükle yani devlette ortaya ç›kacak bir öz-gürlükle gerçekleflecek bir ere¤inin olmas› gerekir. Bir halk›n tarihi ancak böylekendisinden yarat›labilir.

Hegel’in tarih anlay›fl›nda ilerleme Tin’in kendi özbilincine varmas›yla son bu-lacakt›r. Hegel kendi felsefesiyle bu sürecin tamamland›¤›n› düflünür ve tarihinkendi felsefesinde sona erdi¤ini iddia eder. Hegel’in bununla kastetti¤i art›k tarih-sel de¤iflmenin bir geliflme olarak yorumlanabilmesini olanakl› k›lan bir kavram›nortaya ç›kamayaca¤›d›r. Yoksa tarihin duraca¤› gibi bir anlam aramamak gerekirbu savda. 20. yüzy›l düflünürlerinden Francis Fukuyama “tarihin sonu” tezinde He-gel’in bu anlay›fl›ndan etkilendi¤ini belirterek tarihin sonunu liberal demokrasi sis-teminin dünya tarihindeki son sistem olmas›ndan hareketle belirlemifltir.

Hegel’in tarih felsefesinde, tarihte ilerlemenin bir geliflme olarak yorumlanabilmesini sa¤-layan olanak nedir?

Hegel’in tarih tasar›m› ile “tarih tekerrürden ibarettir” sözü birlikte tutarl› olabilir mi?Neden?


Res gestae yap›lm›fl ifller,baflar›lar anlam›nda tarihselvarl›k alan›na karfl›l›k gelir.Historia rerum gestarumise bu tarihsel varl›kalan›n›n anlat›m› anlam›ndatarih bilimine karfl›l›k gelir.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3


Alman ‹dealizminin en önemli düflünürü olanHegel’in tarih konusundaki düflüncelerini be-timlemek.Hegel felsefesi olanak hâlinde olan idenin etkin-lik hâline gelmesinin bir sistem dahilinde ifade-sidir Buna göre kavram›n mant›ksal zorunlulu¤ukendisini gerçekli¤e de tafl›r. Bu yüzden de ger-çek olan her fley akla uygundur ve akla uygunolmak zorundad›r. Hegel sisteminin temel ilkesiçeliflme ilkesidir. Diyalektik bütün gerçekli¤i us-sal olarak kurabilmemizi sa¤layan mant›k ilkesi-dir. Hegel’e göre ak›l bütün çeliflkileri aflarak birsenteze varmak ister. Bu kavram›n diyalekti¤i de-vinimli bir diyalektiktir. Böylece kavramlar diya-lektik olarak birbirlerinden türetilebilirler. Bu di-yalektik mant›k anlay›fl›n› Hegel bütün gerçekli-¤e uygular. Böylece gerçeklik akla indirgenmiflya da ak›ldan diyalektik olarak türetilmifl olur.Gerçeklik de do¤al ve tarihsel olarak ayn› akl›niki ayr› görünümüdür. Hegel felsefesinde önceakl› diyalektik olarak kurup sonra da tarihsel var-l›¤› bu ak›ldan türetmifltir.

Hegel’in ak›l ve tarih aras›nda kurdu¤u iliflkiyisaptamak.Hegel üç tür tarih yaz›m›ndan söz eder. ‹lki kay-naktan tarih dedi¤i, yazar›n›n anlatt›¤› olaylar›ntiniyle ayn› tin içinde yer ald›¤› tarih yaz›m›d›r.‹kincisi refleksiyonlu tarih dedi¤i tarih yaz›m›d›r.Burada yazar anlatt›¤› olaylar›n tini içinde olma-d›¤›ndan refleksiyona gerek duyar. Son tarih ya-z›m› da felsefi tarih ya da tarih felsefesi dedi¤igenel dünya tarihidir. Bu tarih yaz›m› tarihe ge-nel olandan hareketle bakar. Bu tür tarihte tariha priori olarak kurulur. Tarih felsefesi tarihtekiolaylar›n nedenleri olarak genel ilkeleri ve kav-ramlar› al›r. Buna göre tarihte olmufl olan her ça-¤a karfl›l›k gelen bir genel ilke veya kavram var-d›r ve tarihte olmufl olan her fley akla uygun ola-rak meydana gelmifltir. Her ça¤›n kendi tini var-d›r; buna Hegel “zeitgeist” der. Tarihte akla uy-gun de¤ilmifl gibi görünen, tutkulara ve özel ç›-karlara göre yap›lm›fl gibi görünen eylemler bileasl›nda akl›n daha yüksek ere¤ine uygundur çün-kü Hegel’e göre ak›l bireylerin öznel tutku ve ç›-karlar›n› kullan›r der ve bunu da “akl›n hilesi”kavram›yla aç›klar.

Tarih, ak›l, diyalektik, Tin, ‹de, ilerleme gibi bafl-

l›ca kavramlar›n, Hegel’in düflünce sistemi içeri-

sindeki yerini belirlemek.

Hegel’in tarih felsefesinde tarih ilerleyen ve geli-flen bir süreç olarak ele al›n›r. Tarih art arda ge-liflen aflamalardan, ça¤lardan oluflur. Tarihtekigeliflmenin formu vard›r ve bu form mant›ksalolan kavram›n geliflimine uygundur. Bu yüzdende tarihin devirleri aras›nda kavramdan zorunlu-lu¤undan gelen bir diyalektik ve geliflme görü-lür. Bütün tarih akl›n kendinde amac› olan Mut-lak Tin aflamas›na do¤ru geliflmektedir. Bu gelifl-menin kendisi diyalektik bir zorunlulukla olurbiter. Mutlak Tin kendinin ve özgürlü¤ünün bi-lincinde olan Tin’dir ve tarihin mutlak son ere¤i-dir. Bütün tarih ‹de’nin (kavram›n) kendi özgür-lü¤ünün bilincine do¤ru bir devinim ve geliflme-dir. Bu zorunluluk içinde her ça¤ baflka bir ça¤-dan zorunlu olarak do¤mufltur ve kendisi de bafl-ka bir ça¤›n do¤umunu içkin bir zorunluluklahaz›rlar. Böylece tarih bir ere¤e do¤ru ad›m ad›myaklaflan bir ilerleme süreci olarak ele al›n›r.

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç


1. Afla¤›dakilerden hangisinde Hegel’in tarihin geliflme-sinde gördü¤ü diyalektik do¤ru s›ralamayla verilmifltir?

a. Antitez-Sentez-Tezb. Tez-Sentez-Antitezc. Tez-Antitez-Sentezd. Sentez-Tez-Geliflmee. Geliflme-Tez-Antitez

2. Hegel’e göre tarihin ere¤ine kavram›n ere¤i olarakbak›lan tarih yaz›m› afla¤›dakilerden hangisidir?

a. Felsefi Tarihb. Kaynaktan Tarihc. Deneysel Tarihd. Refleksiyonlu Tarihe. Bilimsel Tarih

3. Hegel afla¤›dakilerden hangisi için tarihçinin tinininele ald›¤› geçmifl dönemin tininden ayr› oldu¤unu ilerisürmüfltür?

a. Kaynaktan Tarihb. Tarih Felsefesic. A priori Tarihd. Do¤a Tarihie. Refleksiyonlu Tarih

4. Hegel’e göre tarihte her döneme bir genel ilke kar-fl›l›k gelir, her ça¤›n kendi içkin ilkesi vard›r. Hegel’inbu anlay›fl›n› karfl›layan kavram› afla¤›dakilerden hangi-sidir?

a. Diyalektikb. Mant›kc. Zeitgeistd. Senteze. Akl›n hilesi

5. Afla¤›dakilerden hangisi Hegel’in tarihi aç›klarkenkulland›¤› dört kategoriden birisi de¤ildir?

a. Sentez kategorisib. De¤iflme kategorisic. Yükselme kategorisid. Us kategorisie. Kültür kategorisi

6. Hegel’e göre tarihin son ere¤ini afla¤›dakilerden han-gisi biçimsel olarak en iyi ifade eder?

a. Dünya bar›fl›n›n sa¤lanmas›b. Tin’in kendi bilinci.c. Geçmiflin aç›klanmas›d. Akl›n ilerlemesie. Ayd›nlanman›n ere¤i

7. Afla¤›dakilerden hangisi Hegel’e göre do¤a ile tariharas›ndaki fark› ifade edemez?

a. Tin do¤ada kendisine yabanc›d›r, tarihte kendivatan›ndad›r.

b. Do¤ada döngüsellik vard›r, tarihte ilerleme vard›r.c. Do¤a Tin’in uzamdaki, Tarih ise zamandaki ya-

y›l›m›d›r.d. Do¤an›n tarihi vard›r, tarihin do¤as› yoktur.e. Do¤ada tekrarlar vard›r, tarihte tekrarlar yoktur.

8. Hegel’e göre dünya tarihinde tutku ve ç›karlar›n yeriafla¤›dakilerden hangisinde do¤ru olarak belirtilmifltir?

a. Tin’in ere¤ini tutku ve ç›karlar oluflturur.b. Ak›l bireylerin tutku ve ç›karlar›na hizmet eder.c. Ak›l kendi ere¤i için tutku ve ç›karlar› araç ola-

rak kullan›r.d. Tutku ve ç›karlar dünya tarihine yön verirler.e. Tarihi belirlemede tutku ve ç›karlar›n kendisi

amaçt›r.

9. Hegel’e göre tarih, tarih yaz›m›yla bafllar. Bunun ne-deni afla¤›dakilerden hangisinde verilmifltir?

a. Tarih tarih yaz›m›n› olanakl› k›lar.b. Tarih yaz›m› tarihsel olgulara dayanmal›d›r.c. Tin’in ere¤i tarihsel olgular›n anlat›m›d›r.d. Tarihte Tin’in geliflmesi tarih yaz›m›na göre be-

lirlenir.e. Tarih Tin’in kendini bilme sürecidir.

10. Hegel’in “akl›n hilesi” ile neyi kastetti¤i afla¤›daki-lerden hangisinde ifade edilmifltir?

a. Tarihi bireylerin öznel tutku ve ç›karlar› belirler.b. Bireyler tarihe kendilerinin yön verdi¤ini san›rlar.c. Tarihsel geliflim sürecinde akl›n yeri yoktur.d. Tarihte hileli savafllar sonucu büyük de¤iflimler

olmufltur.e. Tarihte akl› belirleyen bireylerin tutku ve ç›kar-

lar›d›r.



...Tarihin, dünya tarihinin ne oldu¤u konusunda hiçbirfley söyleme ihtiyac› duymuyorum; onun genel tasar›m›bu konuda yeterlidir ve biz bu tasar›mda az çok uzlafl-m›fl›zd›r. Ama ele alaca¤›m›z fley dünya tarihi felsefesioldu¤una, yani tarihi felsefi aç›dan ele almak istedi¤i-mize göre, bu derslerin bafll›¤›na uygun düflen fleyi aç›k-lamak gerekiyor. Tarih felsefesi, hiç kuflkusuz, tarihin düflünsel yoldanincelenmesinden baflka bir fley de¤ildir ve bizler dü-flünmeyi hiçbir zaman bir kenara b›rakamay›z. Çünküinsan düflünen’dir; o bu yönüyle hayvandan ayr›l›r. ‹n-sani olan her fley, duygu, tan›ma ve bilgi, yönelim veirade, -hayvansal olmay›p insani oldu¤u sürece- düflün-medir; bu yüzden tarihe yönelen her u¤rafl›da o olacak-t›r. Düflünme üzerine bu ça¤r›flt›rma, ne var ki, buradahenüz yeterli görünmüyor; çünkü düflünme, tarihte ve-rilmifl ve varolan her fleyin temelindedir; o kendi köke-nine sahiptir ve buradan türer ama felsefe, tarihte veril-mifl ve varolan fleyin ne oldu¤una bakmaks›z›n, yinekendisinden yola ç›karak, spekülasyon yoluyla, kendiürünü olan düflünceleri betimler. O, tarihe böyle yak-laflt›¤›nda, onu bir materyal (içerik) gibi görür; onunnas›l oldu¤una bakmaz; tersine ona düflünme içindenyönelir; çünkü tarih (bilimi) olaylar› ve eylemleri nas›l-sa ve nas›l olmuflsa öylece kavrar ve o verilere yöneldi-¤i oranda do¤ru yoldad›r; oysa bu çaba ile felsefe bir-birine karfl›tl›k içinde görünürler. Bu karfl›tl›k konusun-da burada bir karar vermek gerekir: Sonsuz say›dakihaberlerde ve özel yorumlarda tak›l›p kalmay› isteme-den, tarihsel olanla ve onun felsefe ile olan iliflkisiyle il-gilenmek ve bu iliflkiyi ele almay› aç›klamak ile tarihselolan› her defas›nda yeniden keflfetmek aras›nda, hangi-sine karar verilece¤i saptanmal›d›r.Felsefenin getirdi¤i biricik düflünce, akl›n dünyaya ege-men oldu¤u, o hâlde dünya tarihinin de ak›lsal olarakolufltu¤u hakk›ndaki akl›n yal›n düflüncesidir. Bu inançve bak›fl, bu hâliyle asl›nda tarih üzerine bir tasar›mdanibarettir ama felsefede o art›k bir tasar›m olmaz. O, fel-sefede spekülatif bilgi arac›l›¤›yla kendini gösterir; ak›l-afla¤›daki terimleri tanr› ile ba¤›nt› ve iliflkiye sokmak-s›z›n burada bu hâlleriyle b›rakabiliriz- töz oldu¤u gibisonsuz güçtür de; o bizzat tüm do¤al ve tinsel yaflam›nsonsuz maddesi oldu¤u gibi, kendi içeri¤inin etkime-sinden baflka bir fley olmayan sonsuz formdur da. O,tözdür, yani tüm gerçekli¤in, varl›k ve oluflumunu onunsayesinde ve onda buldu¤u fleydir.

...Önce fluna dikkat etmeliyiz ki, konumuz, yani dünyatarihi, tinsel bir zemin üzerinde süreçleflir. Dünya fizik-sel ve psiflik do¤ay› içine al›r; fiziksel do¤a ayn› zaman-da dünya tarihine de nüfuz eder ki, biz en baflta do¤a-n›n belirledi¤i bu temel iliflkilere dikkat edece¤iz. Amatin ve onun geliflim süreci tözseldir. Burada do¤an›nnas›l bir ak›l sistemi oldu¤una, onun kendine ait özel-liklerine e¤ilmeyece¤iz; tersine onu ancak tine göre elealaca¤›z. Çünkü tin, en somut gerçekli¤i içinde, kendi-sini gözledi¤imiztiyatro sahnesinde, yani dünya tarihin-de görünür ama bu gerçekli¤in kendisi de konumuzde¤ildir; hatta onun somut gerçekli¤inden kalkarak on-daki geneli kavramak için bile, her fleyden önce tinin

do¤as› hakk›nda birkaç soyut belirleme yapmak zorun-day›z...Tinin kendisini göstermesini burada üç aflamada ele al›-yoruz:a) Tinin do¤as›n›n soyut belirlenimleri,b) Tinin kendi idesini gerçeklefltirmek için hangi araç-lar› kulland›¤›,c) En sonunda tinin kendisini varoluflta tam olarak ger-çeklefltirdi¤i konum, yani devlet.

Kaynak: Georg Wilhelm Friedrich Hegel, “Dünya Tari-hi Felsefesi”, çev. Do¤an Özlem, Tarih Felsefesi: Seç-

me Metinler içinde, ed. Do¤an Özlem - Güçlü Ateflo¤-lu, Do¤uBat› Yay›nlar› (1. Bask›), Ankara, 2006, s. 165-167.

Okuma Parças›


1. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Hegel’in Genel Felsefesi”bölümünü yeniden okuyunuz.

2. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Hegel’in Tarih Felsefesi”bölümünü yeniden okuyunuz.

3. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Hegel’in Tarih Felsefesi”bölümünü yeniden okuyunuz.

4. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Hegel’in Tarih Felsefesi”bölümünü yeniden okuyunuz.

5. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Hegel’in Tarih Felsefesi”bölümünü yeniden okuyunuz.

6. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Hegel’in Tarih Felsefesi”bölümünü yeniden okuyunuz.

7. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Tarihsel Geliflmenin Di-yalektik ‹lkesi” bölümünü yeniden okuyunuz.

8. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Tarihsel Geliflmenin Di-yalektik ‹lkesi” bölümünü yeniden okuyunuz.

9. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Tarihsel Geliflmenin Diya-lektik ‹lkesi” bölümünü yeniden okuyunuz.

10. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Hegel’in Tarih Felsefesi”bafll›kl› bölümü yeniden okuyunuz.

S›ra Sizde 1

Hegel ussal olan ile gerçek olan›n bir ve ayn› oldu¤u-nu sisteminin temel hareket noktas› olarak alm›flt›r. Buanlay›fl bütün sisteminde oldu¤u gibi tarihte de kendi-sini gösterir. Buna göre tarihte olmufl olan ve olacakolan her fley akla uygun olarak meydana gelmifltir. Ta-rihte akla uygun de¤ilmifl gibi görünen süreçler bile as-l›nda akla ugundur. Akl›n hile yapmas›ndan dolay› ak-la uygun de¤ilmifl gibi görünürler. Bu anlay›fl tarihinbafllang›c›nda da kendisini gösterir. Tarih akl›n ortayaç›k›fl› ile bafllar. Hegel’in felsefesinde ak›l kavramlar›nbirbirinden diyalektik olarak türetildi¤i bir sistemdir.Tarihi olanakl› k›lan fley ak›ld›r. Ak›l kendi bilincine Tinolarak tarihte varabilir. Tin akl›n kendisini tarih sürecin-de ortaya koymas›d›r ve tarihi olanakl› k›lan akl›n ken-disidir. Ak›l çeliflkileri aflarak Mutlak Tin olma aflamas›-na do¤ru diyalektik ad›mlarla geliflerek ilerler. Tarih debu sürecin ad›d›r. Dolay›s›yla dünya tarihini olanakl› k›-lan fley bir dünya tarihi kavram›d›r. Dünya tarihini aç›k-lamak istersek dünya tarihi kavram›na gerek duyar›z.Kavram›n her belirli aflamas› tarihte kendisini dönemlerolarak gösterir ve bu dönemleri aç›klamak için her dö-neme karfl›l›k gelen kavramdan hareket etmek gerekir.Bu da ussal olan›n gerçek gerçek olan›n da ussal oldu-¤unu söylemeye gelir.

S›ra Sizde 2

Hegel’in tarih felsefesinde tarihsel ilerlemenin geliflmeolarak yorumlanabilmesinin olana¤›n› sa¤layan, diya-lektik olarak türetilebilen kavramlar sistemi olarak man-t›k ve ereksellik ilkesidir. Çünkü Hegel mant›¤› devin-gen bir mant›kt›r. Kavramlar sürekli birbirlerinden diya-lektik bir devinimle türetilirler. Fakat bu tarihe yaln›zcade¤iflme ve devinme eylemlerini yükler. Bu de¤iflme vedevinmenin ayn› zamanda bir ilerleme veya geliflmeolarak yorumlanabilmesi için erekselli¤in de tarihselsürece kat›lmas› gerekir. Böylece tarihsel ilerleme birere¤e yönelik de¤iflme anlam› kazan›r. Bu da Hegel’ingeliflme olarak yorumlad›¤› fleydir. ‹lerlemenin geliflmeolarak ortaya ç›kabilmesinin olana¤›n›n koflulu belirlibir ere¤e, hedefe do¤ru ad›m ad›m yaklaflmad›r. Buere¤e do¤ru aflamal› bir süreçle yaklaflma geliflme ad›n›hakeder. Bu ere¤in kendisine ulaflma ise tarihsel gelifl-menin sona ermesi olacakt›r.

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› S›ra Sizde Yan›t Anahtar›


S›ra Sizde 3

Hegel’in tarih tasar›m›nda tarih kendisini tekrar edenbiçimlerden oluflmaz. Do¤ada bir döngüsellik vard›rçünkü do¤a kendisini tekrar eden süreçlerden oluflur.Oysa tarihte bir defal›k olufllar vard›r. Bununla birliktetarihin kendisini tekrar etti¤ini ileri süren düflünce bubir defal›k olufllar›n hep ayn› biçimler alt›nda ortayaç›kt›¤›n› ileri sürse de yine de Hegel’in tarih anlay›fl›ylaba¤daflmaz. Hegel’in tarih anlay›fl›nda bu bir defal›kolufllar her defas›nda daha yüksek biçimler alt›nda or-taya ç›karlar. Bu yüzden de tarihsel süreç özünde iler-leyen bir süreçtir. Oysa do¤ada bir ilerleme yoktur. Ta-rihin bu özelli¤inden dolay›, tarihin kendisini tekrareden biçimler alt›nda sundu¤u yollu anlay›fl Hegel’intarih tasar›m› ile uyuflamayacak bir anlay›flt›r.

Akarsu, B. (1979). Ça¤dafl Felsefe, ‹stanbul: Milli E¤i-tim Bakanl›¤› Yay›nlar›.


Hegel, G. W. F. (1969). Science of Logic, çev. A. V.Miller, New York: Humanities Press.

Hegel, G. W. F. (1991). Hukuk Felsefesinin Prensip-

leri, çev. Cenap Karakaya, ‹stanbul: Sosyal Yay›nla-r›.

Hegel, G. W. F. (2003). Tarihte Ak›l, çev. Önay Sözer,‹stanbul: Kabalc› Yay›nlar›.

Koselleck, R. (2007). ‹lerleme, çev. M. Özdemir, Anka-ra: Dost Kitabevi Yay›nlar›.


Özlem, D-Ateflo¤lu, G. (2006). Tarih Felsefesi: Seçme

Metinler, Ankara: Do¤u Bat› Yay›nlar›.Rockmore, T. (2003). Before and After Hegel: A His-

torical Introduction to Hegel’s Thought, Indi-anapolis: Hackett Publishing.


Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Marx’›n insan ve toplum anlay›fl›n› aç›klayabilecek,Marx ve Engels’in materyalist tarih tasar›m›n› özetleyebilecek, Marksist tarih kuramlar›n› ana hatlar›yla tan›yabileceksiniz.

‹çindekiler

• Diyalektik• Materyalizm• Geliflme• Olufl• ‹lerleme

• Tarih• Feodalizm• Toplum• ‹dealizm• Komünizm

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NNN

Tarih Felsefesi-II

• MARX’IN ‹NSAN VE TOPLUMANLAYIfiI

• MARX VE ENGELS’‹NMATERYAL‹ST TAR‹H TASARIMI

• MARKS‹ST TAR‹H KURAMLARI

Marx’›n TarihTasar›m› ve MarksistTarih Kuram›


MARX’IN ‹NSAN VE TOPLUM ANLAYIfiIMarx ve Engels’in tarih tasar›mlar› onlar›n diyalektik materyalizm olarak bilinenfelsefe anlay›fllar›nda temelini bulur. Marx’›n tarih kuram›nda tarih, zorunlu yasa-lara göre ilerleyen ve geliflen bir süreç olarak ele al›n›r. Bu zorunlu ilerleme de He-gel felsefesinde oldu¤u gibi diyalektik olarak aflama aflama geliflen bir süreçtir.Karl Marx (1818-1883) ve Friedrich Engels (1820-1895), Hegel’in diyalektik mant›-¤›n› do¤a ve tarih sürecine uygulam›fllard›r. Marx genifl ölçüde Hegel’in düflünce-sinden etkilenmifltir. Marx’a göre Hegel’in diyalekti¤i bafl afla¤› durmaktad›r oysakendisi onu ayaklar› üzerinde do¤rultmufltur. Marx’›n bununla anlatmak istedi¤iHegel’in tarihi ideden hareketle belirledi¤i oysa kendisinin maddi üretim iliflkile-rinden hareketle bunu yapt›¤›d›r. Marx idenin maddi üretim iliflkilerini belirledi¤i-ni de¤il, tersine maddi üretim iliflkilerinin ideyi belirledi¤ini düflünür.

Marx Hegel’in “diyalektik devinim” anlay›fl›n›, yine Hegel taraf›ndan yap›ld›¤›gibi tarihin gidifline uygulam›flt›r. Marx bireylerin yaflamlar›n› ortaya koyufl biçimi-nin bu bireylerin ne olduklar›n› yans›tt›¤›n› düflünür. Bireylerin ne oldu¤u üretim-leriyle, ne ürettikleriyle oldu¤u kadar, nas›l ürettikleriyle de ilgilidir (Marx 1999a:39). Bu yüzden, Marx’a göre insan bireylerinin ilk tarihsel eylemi, insanlar› hay-vanlardan ay›ran ilk eylem, insanlar›n düflünmeleri de¤il, kendi geçim araçlar›n›üretmeye bafllamalar›d›r (Marx 1999a: 39). Bu ba¤lamda Marx materyalizmin bü-tün önceki biçimlerinin baflta gelen kusurunun fleyleri, gerçekli¤i, duyusall›¤› du-yusal insan etkinli¤i, praxis olarak de¤il de nesne biçiminde kavramas›d›r der(Marx 1998: 569). Böylece önceki materyalist ö¤reti insan› yaln›zca içinde bulun-du¤u koflullar›n ürünü sayarken koflullar› de¤ifltirenlerin de insanlar oldu¤unuunutur. Marx’a göre koflullar›n de¤iflmesiyle insan etkinli¤inin de¤iflmesinin çak›fl-mas› yaln›zca “devrimci praxis olarak kavranabilir ve ussal bir flekilde anlafl›labi-lir” (Marx 1998: 570). Marx’a göre insan öyle bir varl›kt›r ki içinde yaflad›¤› koflul-lar› da de¤ifltirebilir.

Marx’a göre bütün insan tarihinin ilk öncülü “yaflayan insan teklerinin varolu-fludur” (Marx 1998: 36). Marx kendi hareket noktas›n›n keyfi öncüller ve dogmalarde¤il, “kendilerinden soyutlaman›n ancak imgelemde yap›labildi¤i gerçek öncül-ler” oldu¤unu söyler (Marx 2004a: 112). Baflka bir deyiflle gerçek bireylerden, bubireylerin gerçek etkinliklerinden ve bu etkinlikleriyle yaratt›klar› ve içinde yafla-d›klar› maddi koflullardan yola ç›kmak gerekti¤inden söz eder. Do¤al üretim iliflki-leri insan› tan›mlamak için kullan›lacak tek olgudur ve bu olgudan hareketle tarih

Marx’›n Tarih Tasar›m› veMarksist Tarih Kuram›

Marx’a göre Hegel’indiyalekti¤i bafl afla¤›durmaktad›r. Oysakendisinin ideyle gerçeklikaras›ndaki iliflkiyi tersineçevirdi¤ini ileri sürer.

Marx bugüne kadar felsefehep dünyay› yorumlam›flt›roysa as›l yap›lmas› gerekenonu de¤ifltirmektir der veinsan›n pratik etkinli¤ineönem verir.

de aç›klanmal›d›r. Marx burada do¤al üretim iliflkileri derken ne kastetti¤ini de or-taya koyar. ‹nsan›n eme¤ini kullanarak bir fleyler üretmesi tamamen do¤al bir et-kinliktir. Do¤a insan eme¤inin üzerinde gerçekleflti¤i malzemeyi sa¤lad›¤› gibi, bugerçekleflmenin araçalar›n› da sa¤lar, yani Marx’a göre insan “do¤adan ve do¤a yo-luyla üretir” (Marx 2003: 76). Marx ile Engels, böylece do¤ay›, yani maddi dünya-y› insan varoluflunun ön koflulu olarak görerek geçim araçlar›n›n üretimini de in-san yaflam›n› ve giderek insan toplumunu belirleyen ön koflul olarak görmüfllerdirdolay›s›yla “materyalist ya da gerçekçi bir ontolojiden” yola koyulmufllard›r (Fos-ter 2001: 162).

Dolay›s›yla Marx’a göre “her tarih yaz›m› hep bu do¤al temellerden ve bu te-mellerin tarihin ak›fl› içinde insan eylemiyle de¤iflmesinden (modification) yolaç›kmal›d›r” (Marx 1998: 37). Çünkü Marx’a göre insan kendi geçim araçlar›n› üret-mesiyle hayvandan ayr›l›r. Bu Marx’›n insan›n özünü onun pratik etkinli¤i olarakgörmesi demeye gelir. ‹nsan› insan yapan fley, insan›n üretici etkinli¤idir. ‹nsan›nne oldu¤u üretim etkinli¤iyle “hem neyle üretti¤iyle hem de nas›l üretti¤iyle” ala-kal›d›r; “bu yüzden” der Marx, insan›n ne oldu¤u “insan›n üretiminin maddi koflul-lar›na dayan›r” (Marx 1998: 37). Marx’a göre insan›n özü, tek tek her bireyin do¤a-s›nda bulunan bir soyutlama de¤ildir. ‹nsan›n özünü toplumsal iliflkiler bütünüoluflturur (Marx 1999a: 23). Her toplumsal yaflam da özü gere¤i pratiktir.

Marx’›n felsefe anlay›fl› da onun insan anlay›fl›n› temele al›r. Çünkü Marx felse-fenin dünyay› de¤ifltirmesi gerekti¤ini söyledi¤inde insan›n pratik etkinli¤iyle için-de yaflad›¤› koflullar› de¤ifltirebilecek bir varl›k olmas›dan hareket etmektedir.Marx’›n bu insan tasar›m› onun insan› de¤erli gören insan anlay›fl›na da temel ol-mufltur ve onun insan› de¤erli bulan anlay›fl› yine onun pek çok düflüncesinde bu-lunabilir. Bu anlamda hümanizm onun felsefesinin tamam›na sinmifltir. Bir çok ya-p›t›nda insan eme¤inin sömürüsüne karfl› ç›kmas› bu insan anlay›fl›n›ndan do¤-maktad›r.

Marx’a göre, Hegel Devletten hareket ederek insan› Devletin bir bireyselleflme-si olarak düflünür. Demokrasi ise insandan hareket eder ve devleti insan›n bir nes-neleflmesi olarak düflünür. T›pk› dinin insan› de¤il, insan›n dini yaratmas› gibi, si-yasal ana yap› da halk› yaratmaz, tersine halk siyasal ana yap›y› yarat›r (Marx 1997:47). Ayn› flekilde insan›n varolufl nedeni yasa de¤il, yasan›n varolufl nedeni insan-d›r; yasa demokraside insan›n varolufludur.

Marx’a göre insan do¤as›n› belirleyen fleyin insan›n pratik etkinli¤i olmas›ndan onun ta-rih görüflüne iliflkin ne gibi sonuçlar ç›kar›labilir?

MARX VE ENGELS’‹N MATERYAL‹ST TAR‹H TASARIMI

Marx’›n Hegel ElefltirisiMarx Hegel’in dünya-tininin yaflam öyküsü olarak tarih kavram›n› alarak yap›s›n›korumufl ama içeri¤ini de¤ifltirmifltir (Cohen 2000: 1). Marx Hegel gibi tarihin öz-nesi olarak ‘dünya Tini’ni ya da ‘ak›l’› görmez. Marx için de tarihte bir ak›l vard›rama bu ak›l kendini tarihte açan, kendi kendini belirleyen bir ak›l de¤ildir, hele birtöz asla de¤ildir. Tersine bu ak›l, maddi iliflkilerce belirlenen bir bilinç durumudur.Yani varl›¤› ve tarihi belirleyen bilinç de¤il, bilinci belirleyen fley varl›k ve toplum-dur. Tarihi belirleyen fley tinsel bir töz de¤il, maddi iliflkiler a¤› olarak toplumunsosyoekonomik yap›s›d›r. Marx’a göre özel mülkiyetin ortaya ç›kmas›ndan itibarenyani toplumsal s›n›flar›n oluflmas›ndan itibaren, tarih bir s›n›f savafllar› süreci ola-


Marx ile Engels sürekliolarak gerçek insanetkinli¤inden, insan›n maddiüretim etkinli¤inden hareketederek tarihe bakt›klar›n›söylemifllerdir. Böylecetarihe Alman ‹deolojisininidealist bak›fl›n›n yerinemateryalist bir bak›fllayaklaflm›fllard›r.

Marx insan›n do¤as›n› onunpratik etkinli¤inde, üreticietkinli¤inde bulur. ‹nsan›insan yapan onun pratiküretim etkinli¤idir.

Marx’›n insan anlay›fl›,yapt›¤› Hegel elefltirisindenç›km›flt›r. Buna göre gerçekinsan üretim etkinli¤ininöznesi olan insan, her türlütarihsel oluflumun daöznesidir, oysa Marx’a göreHegel’de gerçek insan özneolan Tin’in bir nesnesiolmufltur. Bu yüzden de MarxHegel’in tersine tarihioluflturan›n gerçek öznelerolarak insanlar ve onlar›nüretici pratik etkinli¤ioldu¤unu ileri sürer.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

gelmifltir. Tarih, yine Hegel’de oldu¤u gibi, “dünya halklar›n›n birli¤ine” do¤ru iler-lemektedir. Ama bu nokta Hegel’de tarihin sonuyken Marx’ta gerçek insanl›k tari-hinin bafllang›c› olacakt›r.

Marx ve Engels bir tek bilim olarak tarihi tan›d›klar›n› söylemifllerdir. Do¤abili-mi bile tarihin bir ürünüdür. Onlara göre tarihin özü insan etkinli¤inde yani prak-sistedir. Böyle olunca da maddi iliflkiler, üretim iliflkileri toplumsal, siyasal ve tin-sel yaflam› belirlerler. Bu yüzden ilk tarihsel eylem üretim eylemidir. Do¤abilimiinsan›n do¤ay› eme¤iyle biçimlendirmesinin ürünü olsa da ayn› zamanda insan vetoplum do¤an›n da ürünüdür. Bu yüzden tarihte de do¤a yasalar› egemendir.

Tarihte ideler, tanr›sal güçler de¤il, insan eme¤iyle üretilen bir süreç söz konu-sudur. Tarihte rastlant› olsa da bu rastlant›lar›n da ba¤l› bulundu¤u genel yasalarvard›r ve bu yasalar üretim tarzlar›yla iliflkilidir ve de zorunludur (Özlem 2010).Baflka bir deyiflle bütün tarihsel süreci üretim iliflkileri belirler derken kastedilen ta-rihe, insanlar›n pratik etkinli¤i olarak üretim etkinliklerini, karfl›l›kl› üretim iliflkile-rini belirleyen yasalar›n yön verdi¤i ve bu yasalar›n da tarihi zorunlu olarak yönet-ti¤i düflüncesidir. Ayr›ca Marx ve Engels tarihin özünü üretim eyleminde, yanipraksiste gördükleri için felsefenin görevini de tarihin hizmetinde olmak olarak be-lirlemifller, bu yüzden de felsefenin gerçekli¤i teorik olarak de¤il, pratik etkinlikolarak kavramas› gerekti¤ini ileri sürmüfllerdir.

Marx’a göre Hegel’in sand›¤› gibi tarihi yapan kavramlar de¤il, insanlard›r yaniinsan›n amaçl› üretmesidir, çal›flmas›d›r. Marx Hegel’in hukuk felsefesinde, felsefiu¤ra¤›, “fleyin mant›¤› de¤il, mant›¤›n fleyi oluflturmaktad›r” der. Yani Hegel’demant›k devleti tan›tlamaya de¤il, tersine devlet mant›¤› tan›tlamaya yaramaktad›r.Bu yüzden Marx’a göre, Hegel’in felsefesinde asl›nda bir hukuk felsefesi ile de¤il,mant›k biliminin bir bölümü ile karfl› karfl›yay›z.

Marx “Hegel için bütün olup bitenler yaln›zca kendi kafas›n›n içinde olandanibarettir” der. Tarih felsefesi, böylece felsefe tarihinden, kendi felsefesinin tarihin-den baflka bir fley de¤ildir. Art›k tarih s›ras›na uygun bir tarih de¤il, kavray›flta, ya-ni mant›kta birbirini izleyen düflünceler söz konusudur. Hegel düflünce hareketi iledünyay› infla etti¤ini sanm›flt›r oysa Marx’a göre, yaln›zca herkesin kafas›nda varolan düflünceleri sistematik olarak yeniden infla etmifl ve mutlak yönteme göre s›-n›fland›rmakla kalm›flt›r (Marx 1999b: 108).

Marx idealist filozoflar›n tarihsel süreci aç›klamas›n› Hegel’in Hukuk Felsefesi-ni elefltirdi¤i nedenlerle elefltirir. ‹dealist olarak adland›rd›¤› filozoflar›n ilkelerin,ilkelerin yerini almas›yla her fleyin salt düflünce alan›nda olmas›, her fleyin MutlakTin’in ayr›flmas› süreci içinde meydana gelmesi yollu düflüncesini elefltirir. Söz ge-lifli bir Hegelci her fleyi Hegel’in mant›k kategorilerinden birine indirgeyince kav-ramaktad›r. Ama Marx’a göre kendi hareket noktas›n› oluflturan öncüller keyfi te-meller, dogmalar de¤il, gerçek öncüllerdir. Bu öncüller de deneysel olarak olufltu-rulabilirler. Dolay›s›yla tüm insanl›k tarihinin ilk öncülü do¤al, canl› insan bireyi-nin varl›¤›d›r. Bu yüzden ilk saptanmas› gereken olgu, bu bireylerin fiziksel örgüt-leniflleri ve do¤ayla olan iliflkileridir. Her tarih yaz›m› bu do¤al temellerden ve ta-rih boyunca insan eyleminin bu temellerde meydana getirdi¤i de¤ifliklerden hare-ket etmelidir (Marx 1999a: 39).

Toplumsal yap› ve devlet belirli bireylerin yaflam süreçlerinin sonucu olarakoluflur; bu bireyler de gerçek bireylerdir, yani etkide bulunan, maddi üretim yapanbireylerdir. Fikirlerin, anlay›fllar›n ve bilincin üretimi do¤rudan insanlar›n maddietkinli¤ine, karfl›l›kl› maddi iliflkilerine ve gerçek yaflam›n diline ba¤l›d›r. Sahip ol-duklar› anlay›fllar›, düflünceleri üretenler insanlar›n kendileridir. Bilinç bilinçli var-

554. Ünite - Marx ’ ›n Tar ih Tasar ›m› ve Marksist Tar ih Kuram›

Marx ve Engels’e göre insanve toplum do¤an›n ürünüdürve tarihte de do¤a yasalar›egemendir.

Marx ve Engels’e göre ilktarihsel eylem üretimeylemidir yani tarih üretimeylemiyle bafllam›flt›r.

Marx ve Engels’in tarihgörüflüne göre tarihselsüreci insan›n üretimetkinli¤i, baflka bir ifadeyleinsan eme¤i belirler. Bütüntarihsel süreç üretimiliflkilerince belirlenir. Builiflkiler de rastlant›ylabeirlenmez, bu iliflkileribelirleyen yasalar vard›r.

Marx’a göre insan› belirleyendin, devlet, mant›k de¤il,dini, devleti, mant›¤›belirleyen insand›r. Tarihigerçeklefltiren insand›r,insan› gerçeklefltiren tarihde¤ildir.

Marx’a göre Hegel’in tarihfelsefesi tarih s›ras›na görede¤il, mant›ksal s›raya göreyaz›lm›fl bir tarihtir. Bununlakastetti¤i Hegel’inyapt›¤›n›n mant›¤› tariheuydurmak de¤il, tarihimant›¤a uydurmakoldu¤udur.

Marx’a göre Hegel’in hareketnoktas›n› oluflturan öncüllerkeyfidir oysa tarih gerçeköncüllerden hareket etmelidir.

l›ktan baflka bir fley de¤ildir, yani bilinçli varl›¤›n bilincinden ayr› bir bilinç, kendibafl›na bir bilinç yoktur. Marx gökten yere inen Alman felsefesinin tersine yerdengö¤e ç›k›lmas›ndan söz eder. Yani etten ve kemikten insanlara varmak için, insan-lar›n söylediklerinden, tasar›mlar›ndan, düflüncelerinden yola ç›k›lmaz; gerçek et-kin insandan yola ç›k›l›r, bu tasar›mlar›n kendileri de insanlar›n bu gerçek yaflamsüreçlerinden hareketle ortaya konulabilir. Bu yüzden ahlak, din, metafizik ve ide-oloji ve bunlara tekabül eden bilinç biçimleri art›k özerk biçimlerini yitirirler. Bun-lar›n tarihi yoktur, geliflmeleri yoktur; tersine, maddi üretim biçimlerini ve üretimiliflkilerini gelifltiren insanlar, bunlarla birlikte düflüncelerini ve düflüncelerininürünlerini de de¤ifltirirler.

Öyleyse yaflam› belirleyen bilinç de¤il, tersine, bilinci belirleyen yaflamd›r.Marx’a göre birinci yaklafl›mda kalk›fl noktas›, canl› ve kendi bafl›na bir bireymiflgibi bilinçken “ikinci durumda gerçek ve yaflayan bireyin kendisinden yola ç›k›l›rve bilince de o bireyin bilinci olarak bak›l›r” (Marx 1999a: 45-46).

Marx’a göre bu ikinci bak›fl tarz› öncüllerden yoksun de¤ildir, tersine gerçeköncüllerden yola ç›k›lmaktad›r. Bu öncüller de yal›t›lm›fll›k ve de¤iflmezlik içinde-ki insanlar de¤il, belirli koflullar alt›ndaki gerçek, deneysel olarak gözlenebilir ge-liflme süreci içindeki insanlard›r. Bu öncüllerden hareket edilirse tarih deneycilerinyapt›¤› gibi cans›z olgular derlemesi olmaktan ve ‹dealistlerin yapt›¤› gibi hayaliöznelerin hayali eylemi olmaktan ç›kar. Böylece gerçek yaflamda, spekülatif meta-fizi¤in bitti¤i yerde pozitif bilim bafllar. ‹nsanlar›n pratik etkinliklerinin ortaya ko-nuluflu bafllar. Bilinç üzerine söylenen bofl sözler biter, onlar›n yerini gerçek bilgial›r. Gerçek dünyan›n öte dünyayla aç›klanmas› b›rak›lm›fl olur. Marx Hegel’in di-yalekti¤ini tersine çevirdi¤i sav›yla Hegel’in düflünceyle bafllay›p do¤ayla devamederken kendisinin do¤ayla bafllay›p düflünceyle devam etti¤ini söylemek istemifl-tir (Collingwood 1996: 160).

Marx’a göre tüm insan varoluflunun temeli duyusal, maddi koflullar olarak in-san prati¤i, insan›n pratik etkinli¤i oldu¤u için, “tüm tarihin ilk öncülünü, yani in-sanlar›n ‘tarihi yapabilmesi’ için yaflayabilir bir konumda olmas› gerekti¤i öncülü-nü belirtmekle” yola ç›kmak gereklidir (Marx 2004a: 120). ‹nsan›n gereksinimleri-ni karfl›lamak için maddi araçlar›n üretimi insan›n ilk tarihsel etkinli¤i oldu¤udanmaddi yaflam›n üretimi tarihsel geliflmenin ilk koflulu olarak “tüm tarihin temel ko-fluludur”. Alman idealist felsefesi bunu hiç yapmad›¤›ndan “hiçbir zaman dünyevibir tarih temeline” ve bunun sonucu olarak bir tarihçiye sahip olmam›flt›r. Marx’agöre Frans›zlar ve ‹ngilizler insan prati¤inin tarihle olan iliflkisini siyasal ideoloji te-melinde tek yanl› olarak kavram›fl olsalar da “sivil toplum, ticaret ve sanayi tarihi-ni yazan ilk kifliler olmakla tarih yaz›m›na materyalist bir temel vermeye ilk kalk›-flanlar oldular” (Marx 2004a: 120).

Marx kendi felsefesinin Hegel felsefesini tersine çevirmek oldu¤unu söyler. Buna göreMarx’›n tarihe getirdi¤i yorum Hegelci tarzda tarihin ekonomik kavram ve kategorilerleaç›klanmas› olarak yorumlanabilir mi? Neden?

Materyalist Tarih Tasar›m›Marx ilk olarak her tarih yaz›m›n›n materyalist temellerden hareket etmesi gerek-ti¤i görüflündedir. Marx’a göre befl duyunun oluflmas› bile “flimdiye kadarki dünyatarihinin sonucudur” (Marx 2003: 118); dolay›s›yla dünya tarihi bir anlamda insanyetilerinin geliflmesinin tarihidir. “Bütün tarih” Marx’a göre, “duyusal bilinçlili¤ininnesnesi olmaya yönelen ‘insan’› gelifltirme ve haz›rlaman›n, ayn› zamanda kendi


Marx’a göre ahlak, din,ideoloji ve metafizik gibisoyut kavramlar›n tarihibelirlemeleri söz konusude¤ildir.

Collingwood’a göre Marx birfelsefe cahili de¤ildir vehiçbir zaman, Hegel’in,düflüncenin do¤adan öncegeldi¤i sav›n›n, do¤an›ndüflüncenin bir ürünüoldu¤u anlam›na geldi¤inidüflünmemifltir.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

do¤al ihtiyaçlar›na do¤ru yönelen ‘insan olarak insan’›n gereksinimlerini dönüfltür-menin tarihidir” (Marx 2003: 120). Marx’a göre tarihin kendisi, do¤al tarihin gerçekbir parças›d›r, do¤an›n insanlaflmas›n›n parças›d›r. Bu yüzden Marx “insan do¤a bi-liminin dolays›z nesnesidir” der (Marx 2003: 120). Ayn› flekilde do¤a da insan bili-minin dolays›z nesnesidir çünkü insan›n ilk nesnesi duyusall›k olarak do¤ad›r. ‹n-san›n duyusal yetileri ancak do¤a dünyas›n›n biliminde kendilerinin bilincine va-rabilir çünkü “kendi nesnel gerçekleflmelerini sadece do¤al nesnelerde bulabilir-ler” (Marx 2003: 120).

‹kinci koflul, insan›n ilk gereksinimini karfl›lamas›n›n kaç›n›lmaz olarak yeni ge-reksinimlere yol açmas›d›r. Yeni gereksinimler de bunlar› karfl›lamak için yeniaraçlar› gerektirirler. Böylece insan›n gereksinimlerinin karfl›lanmas› üzerinden in-san›n tarihi ortaya ç›kar. Burada bir ilk gereksinimin kaç›n›lmaz olarak baflka ge-reksinimleri do¤urmas› düflüncesi Marx’›n tarihte zorunluluk oldu¤u düflüncesininde zeminini oluflturur.

Tarihsel geliflmenin üçüncü kofluluna gelince bu koflul, “her gün kendi yaflam-lar›n› oluflturan insanlar›n di¤er insanlar› oluflturmaya, kendi türlerini üretmeyebafllamalar›d›r” söz gelifli kad›n ve erke¤in ebeveyn ile çocu¤un iliflkisi olarak aileve bir toplumsal iliflki olarak aileden baflka toplumsal iliflkilerin ç›kmaya bafllama-s› (Marx 2004a: 121). Burada Marx’›n yaflam›n üretimi ile anlatmak istedi¤i fley hemçal›flmayla insan›n kendi yaflam›n› üretmesi hem de üremeyle canl› yaflam›n üreti-midir. Baflka bir deyiflle “bir yanda do¤al bir iliflki di¤er yanda toplumsal bir iliflkiolarak” söz konusudur yaflam›n üretimi. Marx toplumsal olandan anlad›¤› fleyin debirçok bireyin iflbirli¤i oldu¤unu söyler (Marx 2004a: 122). Marx’a göre belli birüretim tarz›, üretim aflamas› her zaman belli bir iflbirli¤i tarz› demek olan belirli birtoplum aflamas›yla ba¤lant›l›d›r. Üretim güçleri toplumun do¤as›n› belirleyen güç-ler olduklar›ndan Marx’a göre “insanl›k tarihi” her zaman “sanayi ve mübadele ta-rihi” ile iliflki içinde ele al›nmal›d›r (Marx 2004a: 122).

Marx materyalist tarih anlay›fl›n›n yaflam›n basit maddi üretiminden bafllayangerçek üretim sürecinin aç›klanmas›na dayal› bir anlay›fl oldu¤unu söyler (Marx1971: 6-7). Materyalist tarih anlay›fl› Marx’a göre bu ç›k›fl noktas›ndan hareketle bi-linç, din, felsefe, ahlak gibi bütün farkl› kuramsal etkinliklerin üretiliflini de aç›klarve bu etkinliklerin do¤ufl ve geliflmelerini izler. ‹dealist tarih anlay›fl›ndan farkl›olarak materyalist tarih anlay›fl› her dönem için aç›klay›c› bir kategori bulmak zo-runda de¤ildir; bu yüzden de her zaman tarihin gerçek alan›nda kal›r, gerçe¤iniötesine geçmez. Prati¤i düflünceden yola ç›karak aç›klamak yerine pratikten yolaç›karak düflüncelerin oluflumunu aç›klar.

Ayr›ca Marx’a göre din, felsefe ve baflka bütün kuram biçimleri gibi tarihin de iti-ci gücü idealist elefltiri de¤il, devrimdir. Tarih “Tin’in idesi” gibi “kendi kendisinin bi-lincine varma”ya dönüflmekle sona ermez, tersine tarihin her aflamas›nda maddi birsonuç, bir üretici güçler toplam› bulunur; bireylerle do¤a aras›nda ve bireyler aras›n-da tarihsel olarak yarat›lm›fl olan bu üretim iliflkileri her kufla¤a bir önceki taraf›ndanaktar›lan bir iliflkidir ve bu maddi sonuç da yeni kuflak taraf›ndan de¤ifltirilir. Ayn› za-manda bu yeni koflullar yeni kufla¤›n da yaflama biçimini belirler ve yeni tarihsel du-ruma bir geliflme sa¤larlar. De¤iflik kuflaklar›n haz›r bulduklar› bu yaflam koflullar›“düzenli aral›klarla ortaya ç›kan devrimci çalkant›lar›n mevcut düzenin temelini y›k-maya yetecek kadar güçlü olup olmayaca¤›n› da belirler” (Marx 1971: 8).

Marx’a göre devrim düflüncesinin ifade edilip edilmemesinden çok devriminkoflullar›n›n oluflmas› devrimin gerçekleflmesi için itici gücü oluflturur. Bu anlam-da da herhangi bir ekonomik yap›n›n devrimci de¤iflmesi düflünceden ya da bi-


Marx’a göre tarihin kendisido¤an›n insanlaflmas›d›r.‹nsan do¤ay› nesne edinipeme¤iyle dönüfltürmeyebafllad›¤› anda tarih ortayaç›km›flt›r.

Marx’a göre tarihtezorunluluk vard›r, buzorunlulu¤un temelini maddiüretim iliflkilerini belirleyenyasalar oluflturur.

Marx belirli bir üretim tarz›belirli bir toplumsal iliflkilerbütününü ya da birtoplumsal aflamay› belirler.

Marx her ça¤›n yaflamkoflullar›n›n o ça¤›n toplumbiçimini düzenledi¤ini veyeni bir toplumsal durumado¤ru bir geliflmenin de iticigücü oldu¤unu ileri sürer.

linçten de¤il, maddi koflullar›n belirlemesinden do¤ar. Bu maddi koflullar da herfleyden önce devrimci kitle demektir. Bugüne kadar ki tarih anlay›fl›nda göz ard›edilen ve tarihin devinimiyle ilgisiz gibi görülen bir sorundur bu. Hatta Marx’a gö-re düflünce tarihi bile düflünsel üretimin maddi üretimle biçim de¤ifltirdi¤ini tan›t-lamaya yeter (Marx, Engels 2006: 111). Dolay›s›yla maddi üretim biçimleri her ta-rih yaz›m›n›n hareket etmesi gereken öncülleridir.

Tarihin bu maddi temellerden ayr› ele al›nmas› sonucu insan›n do¤ayla iliflkisitarihten d›fllanarak do¤a ile tarih antitezi yarat›l›r. Marx burada Alman idealizminintarih anlay›fl›na gönderme yapmaktad›r. ‹dealist tarih anlay›fl›n›n savunucular› tarih-te yaln›zca “prenslerin ve devletlerin siyasal eylemlerini, dinsel ve her türlü teorikmücadeleleri görebilmifl” ama tarihin gerçek maddi koflullar› üzerinde temellenenmücadeleleri görememifllerdir. Oysa Marx’a göre “gelmifl geçmifl bütün toplumlar›ntarihi s›n›f savafl›mlar› tarihidir” (Marx, Engels 2006: 69). Tarih boyunca ezenler veezilenler, efendiler ve köleler sürekli bir çat›flma hâlinde ya toplumun devrimci birbiçim de¤ifltirmesiyle ya da çat›flan s›n›flar›n birlikte çökmesi sonucunu veren birmücadele yürütmüfllerdir. Böylece, Marx ve Engels’e göre, tarih siyasal ilkelerleaç›klanacak bir süreç olmaktan çok ekonomi ilkeleriyle aç›klanacak bir süreçtir.

Bu yüzden de insanlar›n gereksinimleri ve üretim biçimleri taraf›ndan belirle-nen ve “bizzat insanlar kadar eski olan” bu materyalist ba¤lant›lar materyalist tari-hin de olana¤›n›n koflulunu oluflturacakt›r. Marx’a göre bu materyalist ba¤lant›lar,yani insan›n gereksinimleri, üretim biçimleri ve toplum biçimleri aras›ndaki ba¤-lant›lar sürekli yeni biçimler al›r ve bu nedenle de bir “‘tarih’i sunar” (Marx 2004a:122). Öyleyse Marx’a göre tarihte belirleyici etken olarak ekonomi olgular›n› gör-mek gerekir. Marx’a göre “varl›¤› olan, ama kendine özgü hiçbir süreklili¤i bulun-mayan öteki etkenler geliflmelerinin her noktas›nda yaln›zca temel iktisadi olgu-nun” yans›malar›d›r öyle ki Marx’a göre bir tak›m insanlar baz› felsefe görüfllerinibile felsefi gerekçelerle de¤il, ekonomik etkenler temelinde kabul ederler (Colling-wood 1996: 160).

Marx’a göre “sosyalist insan için dünyan›n tarihi denen fleyin tümü, insan›n eme-¤i yoluyla insan›n yarat›lmas›ndan baflka bir fley” de¤ildir (Marx 2003: 123). Marx’agöre sosyalizm insan›n olumlu bir flekilde bilincine var›fl›d›r. Komünizm de de¤ille-menin de¤illemesi olarak evetlemedir, olumsuzlaman›n olumsuzlamas› olarak olum-lamad›r. Komünizm Marx’a göre “insan›n kurtuluflu ve iyileflmesi sürecinde tarihselgeliflmenin bir sonraki aflamas› için zorunlu olan” evredir (Marx 2003: 123).

Dolay›s›yla Marx tarihi ayn› Hegel gibi aflamalar› olan zorunlu bir geliflme süre-ci olarak ele almaktad›r ama Hegel’den farkl› olarak Marx tarihsel geliflmenin birsonraki aflamas›ndan söz etmektedir yani gelece¤e yönelik bir öndeyide bulun-maktad›r. Marx’a göre “Komünizm yak›n gelece¤in zorunlu biçimi ve dinamik il-kesidir” (Marx 2003: 123). Sosyalizmde insan do¤as›n›n güçleri yeniden ortaya ç›-kar, insan do¤as› yeniden zenginleflir oysa özel mülkiyette bunlar›n önemi tersinedönmüfltür. Özel mülkiyette “herkes baflkas›n›n üzerinde d›flsal bir egemenlik ku-rup kendi bencil gereksemelerini doyurmaya bakar” (Marx 2003: 125). Özel mül-kiyette ya da kapitalist aflamada insan›n gereksemelerinde ve bunlar›n karfl›lanmaaraçlar›nda bir yanda incelme olurken di¤er yanda bu bir “barbarlaflmaya”, tam birgerekseme basitli¤ine yol açar. ‹nsan›n yaln›z insanca gereksinimleri de¤il, hay-vanca gereksenimlerinin bile ortadan kalkt›¤›n› ileri sürer Marx. “Gereksinim vedoyurulma araçlar›n›n art›fl›yla gereksinim ve araçlar›n›n nas›l ortadan kalkt›¤›” gö-rülebilir (Marx 2003: 127).


Marx ve Engels’e göre maddiüretim biçimlerindenhareketle tarihebak›lmal›d›r.

Marx ve Engels’e göre bütüninsanl›k tarihi s›n›fsavafl›mlar› tarihi olarak eleal›nabilir ve böyle de eleal›nmal›d›r, tarih her zamangerçek ve maddi öncüllerdenhareket etmelidir.

Tarihte her döneme belirli birtoplum biçimi karfl›l›k gelirve toplum biçimleri sürekligeliflerek ve dönüflerek yenibiçimler al›rlar. Bubiçimlerin ortaya ç›k›fl›demek tarih demektir ve bubiçimleri belirleyen demateryalist iliflkilerdir.

Tarihin zorunlu geliflmesiba¤lam›nda komünizmtarihsel geliflmenin birsonraki aflamas› için zorunluolan evredir.

Böylece, Marx’a göre, insanlar›n kendi yaflamlar›n› üretmeleri gerekti¤i, üstelikde belirli bir biçimde üretmeleri gerekti¤i için bir tarihleri vard›r. Öyleyse tarihinbafllang›c›n› da insan›n gereksinimleri için üretim etkinli¤inde, insan›n kendi yafla-m›n› üretmesinde aramak gerekir. Böylece Marx’›n tarih tasar›m› maddi temellerüzerine kurulu bir tarih tasar›m›d›r. Ayn› zamanda bu maddi temeller üzerinde ge-liflen bir tarih anlay›fl› söz konusudur. ‹flte Marx’›n ad›na tarihsel materyalizmdedi¤i materyalist tarih anlay›fl› tarihin tamamen maddi insan›n üretim etkinli¤iylebiçimlendirdi¤i bir varl›k alan› olarak tasarlanmas›d›r, üstelik de bu temeller üze-rinde aflama aflama geliflen bir süreç olarak tasarlanmas›d›r. Tarihin ilerlemesininaflamal› olarak tasarlanmas› bu ilerlemenin kendisinin bir geliflme süreci olarak eleal›nmas› demektir.

‹lk olarak Marx’›n tarihi bir geliflme süreci olarak tasarlad›¤›n› söylemek gere-kir. Tarihin bir geliflme içinde görülmesi, ayn› zamanda onun ilerleyen bir süreçolarak ele al›nmas›d›r. Burada bu ilerlemenin dayand›¤› temelleri ortaya koymakgereklidir. E¤er böyle temeller bulunabilirse tarihin rastlat›ya dayal› bir olufl olmak-tan ç›kmas› ve akla dayal› ya da yasal› ilerleyen bir süreç olarak ele al›nmas› ola-nakl› olabilir. ‹flte Marx da tarihi yasal› ve bu yasalara dayal› ilerleyen bir süreç ola-rak ele alm›flt›r. Tarihi dönemler hâlinde ortaya koymufl, her döneme karfl›l›k ge-len bir toplumsal iliflki biçimi saptam›fl ve bu toplumsal iliflki biçiminin temelindede bir maddi üretim iliflkisi ve biçimi görmüfltür. Bu anlamda tarihte belirleyici olanbir anlamda ekonomik yap›d›r. Burada, mülkiyet biçimleri, üretim tarzlar›, ekono-mik yap›, toplumsal tabakalaflma ve s›n›f çat›flmalar›, siyasal düzen biçimleri gibibütün bu olgular aras›nda zorunlu bir iliflki gösterilebilirse tarihin de zorunlu birgeliflme içinde oldu¤u gösterilebilir. Kald› ki Marx’a göre “fiimdiye kadar ki bütüntoplumlar›n tarihi s›n›f mücadeleleri tarihidir” (Marx 2004c: 22). Marx bu iliflki-yi/iliflkileri gösterebilmek için “yabanc›laflma”, “devrim” gibi kimi kavramlar› da builiflkiler içinde ele al›r ve tarih tasar›m›n› kurar.

Marx’a göre tarihsel süreçte insan›n do¤ayla olan iliflkisi önce insan›n do¤al bi-lincini, insanlar›n birbiriyle iliflkilerini, insanlar›n birbiriyle iliflkileri de insanlar›ntoplumda yaflad›klar›na iliflkin bilinçlerini, yani toplumsal bilinci ortaya ç›kar›r.Ama bu bilinç yaln›zca sürü bilincidir. Marx’a göre bu aflamada insan yaln›zca bi-lincin içgüdünün yerini almas›, baflka bir deyiflle içgüdüsünün bilinçli bir içgüdüolmas›yla hayvandan ayr›l›r. “Bu koyun benzeri ya da kabile bilinci” der Marx, “ar-tan üretkenlikle, gereksinimlerin art›fl›yla ve bu ikisine temel olan nüfus art›fl›yladaha fazla geliflip yayg›nlafl›r” (Marx 2004a: 124). Bu üç temel olguyla, yani üret-kenli¤in, gereksinimlerin ve nüfusun art›fl›yla iflbölümü geliflir. ‹flbölümü bafllan-g›çta yaln›zca cinsel etkinlik aç›s›ndan bir iflbölümüyken daha sonra do¤al e¤ilim-ler, gereksinimler ve rastlant›lar gibi etkenler sayesinde geliflir. “Maddi ve zihinselbir iflbölümü ortaya ç›kt›¤› andan itibaren iflbölümü, hakikaten iflbölümü olur”(Marx 2004a: 124). Bu andan itibaren bilinç mevcut pratik etkinli¤in bilincindenbaflka bir fley oldu¤unu sanarak “kendisini dünyadan kurtarma ve saf teoriyi, te-olojiyi, felsefeyi, eti¤i vb. oluflturmaya” geçer (Marx 2004a: 124). ‹flbölümüyle deentelektüel ve maddi etkinlikler, e¤lenme ve çal›flma etkinlikleri birbirleriyle karfl›tdurumlar olufltururlar ve oluflturmal›d›rlar. Bu karfl›tl›¤›n ortaya ç›kmamas›n›n tekyolu iflbölümünün ortaya ç›kmamas›d›r, yads›nmas›d›r. ‹flbölümü ortaya ç›kar ç›k-maz bu karfl›tl›¤›n da ortaya ç›kmas› kaç›n›lmazd›r.

Marx’a göre insanlar yapmakta olduklar› toplumsal üretim içinde belirli ve ka-ç›n›lmaz olan baz› iliflkilere girerler. Bu üretim iliflkileri, maddi üretim güçlerininbelirli bir aflamas›na karfl›l›k gelir. Üretim iliflkilerinin tamam› da toplumun ekono-


Tarihsel materyalizm ya damateryalist tarih tasar›m›tarihin insan›n maddiüretim etkinli¤iylebiçimlendirdi¤i bir varl›kalan› olarak tasar›m›d›r.

‹flbölümü tarihsel geliflmeiçin diyalektik bir devinimoluflturacak olan karfl›tl›¤›yarat›r.

mik yap›s›n› oluflturur. Bu ekonomik yap› bir alt yap›, zemin (base) olarak hukuk-sal ve siyasal üst yap›lar›n üzerinde yükseldi¤i ve belirli toplumsal bilinç biçimle-rinin karfl›l›k geldi¤i maddi, gerçek temeli oluflturur. Dolay›s›yla Marx’a göre mad-di yaflam›n üretilme biçimi toplumsal, siyasal ve tinsel yaflam süreçlerini belirle-mektedir. Bu yüzden “insanlar›n” der Marx, yaflamlar›n› “belirleyen fley onlar›n bi-linçleri de¤ildir; tersine bilinçlerini belirleyen fley onlar›n toplumsal yaflamlar›d›r”(Marx 1968: 78-79). Marx’a göre nas›l bir insan hakk›ndaki kan›m›z, o insan›n ken-di kendisi hakk›nda ne düflündü¤ü ile belirlenmiyorsa ayn› flekilde bir toplumsal-tarihsel dönem de kendi bilinciyle yani kendi tiniyle yarg›lanamaz. Tersine bu bi-lincin maddi yaflam›n çeliflkilerinden, üretim güçleri ile üretim iliflkileri aras›ndavar olan çat›flmadan yola ç›k›larak aç›klanmas› gerekir.

Marx’a göre geliflimlerinin belirli bir aflamas›nda toplumdaki maddi üretim güç-leri, o zamana kadar içinde etkin olduklar›, varolan üretim iliflkileriyle, yani mülki-yet iliflkileriyle çat›flmaya bafllarlar. Bu iliflkiler üretim güçlerinin geliflme biçimleriolmaktan ç›karak üretim güçlerini engellemeye bafllar bafllamaz bir toplumsal dev-rim dönemi gelmifl demektir. Buna göre ekonomik temel olan maddi alt yap›n›nde¤iflmesiyle üst yap› da de¤iflecektir. Burada Marx üretimin ekonomik koflullar›n-da görülen maddi de¤iflmelerin do¤a bilimindeki gibi kesinlik içinde belirlenebile-ce¤ini söyler (Marx 1968: 79).

Marx’›n toplum ve tarih görüflüne göre hiçbir toplumsal düzen, içindeki bütünüretici güçler geliflmeden ortadan kalkmaz ve daha üstün üretim iliflkileri de varo-lufllar› için gerekli olan maddi koflullar eski toplum aflamas›n›n “döl yata¤›nda ol-gunlaflmadan” asla ortaya ç›kmazlar (Marx 1968: 80). Bu anlay›fl Hegel’in, belirli birhalk tini ere¤ini tamamlar tamamlamaz tarih sahnesinde yerini daha üstün bir tineb›rak›r yollu görüflüne benzetilebilir. Her iki yaklafl›mda da belirli bir tarih aflama-s›n›n belirli koflullar gerçekleflti¤inde tamamlanarak sona ermesi ve bu yeni koflul-lara uygun daha geliflmifl bir tarih aflamas›n›n eskinin yerini almas› anlay›fl› var.Dolay›s›yla Marx’›n Hegel’in diyalektik geliflme anlay›fl›n› yeni bir bak›flla ele ald›-¤› söylenebilir. De¤iflen fley, Marx’›n görüflünde Hegel’in görüflünden farkl› olarakyaln›zca maddi koflullar›n belirleyici olmas›d›r. Bundan dolay› Marx’a göre insa-no¤lu yaln›zca çözebilece¤i sorunlar› karfl›s›na ç›kar›r çünkü yak›ndan bak›l›rsagörülür ki sorunun kendisi yaln›zca çözümü için zorunlu olan maddi koflullar mev-cutsa ya da mevcut olma yolunda bulunuyorsa ortaya ç›kar.

Toplumun ekenomik yap› temelindeki biçimleniflinde “Asya türü, ilkel, feodalve modern burjuva” üretim biçimlerinin, birbirini izleyen ça¤lar olarak kal›n çizgi-lerle belirlenebilece¤ini ileri süren Marx’a göre, burjuva üretim biçimi de içinde ça-t›flma tafl›yan son üretim biçimidir (Marx 1968: 80). Burada “çat›flma” ile kastedile-nin bireysel çat›flmalar olmay›p toplum içinde bireylerin yaflam›n› kuflatan maddikoflullardan do¤an çat›flma oldu¤unu da belirtir Marx. “Burjuva toplumunun rah-minde geliflmekte olan üretici güçler, çat›flman›n çözümü için gerekli maddi koflul-lar› da yarat›rlar” ve “bundan dolay›” der Marx, “insan toplumunun tarih öncesi debu toplumsal biçimlenmeyle son bulur” (Marx 1968: 80). Dolay›s›yla belirli bir top-lumsal tarihsel aflaman›n dayand›¤› maddi koflullar hem mevcut tarihsel geliflmebasama¤›n› belirlemektedir hem de bu tarihsel aflaman›n ortadan kalkmas› için zo-runlu olan koflullar› da içermektedir öyle ki mevcut tarihsel aflaman›n tafl›d›¤› so-runlar›n çözümü için zorunlu olan maddi koflullar› da içermektedir.

Marx’a göre her toplum durumunda zorunlu olarak iflleyen ekonomi yasalar›vard›r ve bunlar belirli toplum durumlar›nda belirli sonuçlara zorunlu olarak yolaçarlar. Kapital’in “Önsöz”ünde “kapitalist üretimin do¤al yasalar›”n› ele alaca¤›n›


Her tarihsel dönem üretimgüçleri ile üretim iliflkileriaras›nda varolançat›flmadan hareketleaç›klanmal›d›r. Buradakarfl›tl›k üretim güçleri ileüretim iliflkilerinin birbiriyleçat›flmas›d›r.

Her türlü üst yap›de¤iflikli¤ini belirleyen altyap›da meydana gelende¤iflimlerdir. Ekonomiktemel, siyasi, dinsel,ideolojik de¤iflmeleri debelirler.

Marx Hegel’den ald›¤›diyalektik mant›klatoplumsal de¤iflmeleriaç›klar. Buna göre sonragelen toplum biçimi öncekitoplum biçiminde oluflanüretim güçleri ile üretimiliflkilerinin aras›ndakiçeliflkinin afl›lmas›ylaolanakl› olacakt›r.

Marx’a göre bir sonrakitoplumsal aflamada öncekitoplumsal aflaman›n içerdi¤ibütün çeliflkiler giderilir,ama yeni çeliflkiler ortayaç›kar. Bunlar da bir sonrakitoplum aflamas›ndaafl›lacakt›r.

söyleyerek bu yasalar›n “kaç›n›lmaz sonuçlara do¤ru kat› bir zorunlulukla iflleyen”yasalar oldu¤unu da ileri sürer (Marx 2004d: 17). Söz gelifli iflçi için en elveriflli top-lum durumunda bile iflçinin karfl›laca¤› zorunlu sonuç fazla çal›flma sonucu maki-nalaflma, sermayeye kölelik, açl›k ve dilenciliktir (Marx 2003: 22). Buna baflka birörnek de de¤er üretimiyle emek zaman› aras›nda bir do¤ru orant›n›n olmas›d›r.Öyle ki de¤erin üretimi için gereken emek zaman› “kendisini önüne geçilmez birdo¤a yasas› gibi zorla kabul ettirir” (Marx 2004d: 85). Bu yüzden de Marx’a göre,sanayi bak›m›ndan daha geliflmifl bir ülke daha az geliflmifl bir ülkenin gelece¤ininbir imgesidir; baflka bir deyiflle az geliflmifl bir ülkenin gelecekte, zorunlu olarakçok geliflmifl ülkenin geçirdi¤i aflamalardan geçerek bu çok geliflmifl ülkenin vard›-¤› aflamaya ulaflaca¤›n› söylemektedir. Öyleyse toplumlar›n tarihte bir geliflme ya-sas› vard›r. Öyle ki tarihin deviniminin geri döndürülemez olmas› anlam›nda bugeliflme bir ilerlemedir.

Marx’a göre bir toplum kendi tarihsel deviniminin do¤al yasalar›n› bulmufl olsada “bu toplum, normal gelifliminin birbirini izleyen aflamalar›n›n ortaya koydu¤uengelleri, ne gözüpek s›çray›fllarla temizleyebilir, ne de meflru yasalarla ortadankald›rabilir”; olsa olsa “do¤um sanc›lar›n› k›saltabilir ve azaltabilir” (Marx 2004d:18). Marx, Kapital’i yazma amac›n›n da modern toplumun ekonomik devinim ya-salar›n› ortaya koymak oldu¤unu ve yine toplumun ekonomik biçimleniflinin evri-mini de do¤al tarihin bir süreci olarak gördü¤ünü belirtir (Marx 2004d: 18). Marx’agöre toplum de¤iflmez “kaskat›”, dura¤an bir yap›da de¤ildir, tersine devingen, sü-rekli de¤iflen bir yap›dad›r. Dolay›s›yla Marx’a göre belirli bir toplum durumu yada tarih aflamas› olarak kapitalizm kendi içinde bu tür zorunlu oluflumlara yol açanekonomi ilkeleri taraf›ndan belirlenmifltir ve bu belirlemenin sonucu olarak kapi-talist aflama kendinden sonra zorunlu olarak gelecek olan aflaman›n ya da toplumdurumunun da belirleyicisidir.

Marx’›n tarih sürecini bir geliflme süreci olarak ele almas›n›n ya da tarihte birilerleme görmesinin ard›nda yatan temel bir neden olarak bütün tarih süreci sonun-da ortaya ç›kacak bir kurtulufl oldu¤u yollu düflünce de görülebilir. Çünkü Marx’agöre kapitalist aflama tarihin evriminin - ekonomi politi¤in ele ald›¤›n›n tersine - ge-çici bir aflamas› olarak ele al›nmal›d›r, toplumsal üretimin mutlak son biçimi olarakgörülmemelidir. Ayd›nlanma’dan beri insan›n kurtuluflu düflüncesi ilerleme inanc›-n›n temel ilkesi olarak görülmüfltür. Marx’da da insan›n kurtuluflu düflüncesi insa-n›n özgürlü¤ü olarak ortaya konur ama Hegel’in aksine insan›n bu kurtuluflu “Tin’inözbilinci” gibi kuramsal bir temelden de¤il, insan›n pratik etkinli¤inin bir sonucuolarak ortaya ç›kan maddi koflullar›n zorunlu bir sonucu olacakt›r.

Marx’a göre tarih “kendinden önce gelen kuflaklar taraf›ndan kendilerine aktar›-lan malzemeleri, sermayeleri ve üretici güçleri kullanan birbirinden ayr› kuflaklar›nbir art arda geliflinden baflka bir fley de¤ildir” (Marx 1998: 58). Bu yüzden de herkuflak de¤iflen koflullar içinde etkinli¤ini sürdürürken di¤er yandan kendi etkinli-¤iyle eski koflullar› de¤ifltirir. Dolay›s›yla tarihin dönemleri aras›nda bir neden-etkiba¤›nt›s› vard›r. Her yeni dönem eski dönemden gelen geleneksel etkinli¤iyle yenikoflullar›n ortaya ç›kmas›na neden olmaktad›r. Ama Marx’a göre bu olgu öylesineçarp›t›l›r ki, daha sonraki tarihsel dönem önceki dönemin ere¤i hâline getirilir. “Ör-ne¤in Amerika’n›n keflfine Frans›z Devrimi’nin patlamas›n› h›zland›rma amac› yük-lenir” (Marx 1998: 58). Halbuki burada yap›lan asl›nda Marx’a göre, önceki tarihinsonraki tarih üzerinde etkin nüfuzundan (active influence) hareketle oluflturulan birsoyutlamad›r. As›l olan burada, önceki dönemin sonraki tarih dönemini etkin ola-rak etkilemesidir yoksa sonraki dönemin öncekinin ere¤i olmas› de¤ildir.


Kapitalist üretimin do¤alyasalar› kaç›n›lmazsonuçlara do¤ru kat› birzorunlulukla ifllerler. Buyasalar do¤a yasalar› gibikendilerini zorla kabulettirirler.

Belirli bir toplumdurumunun belirleyiciyasalar› ayn› zamanda butoplum durumununde¤iflmesinin ve geliflerekbaflka bir durumadönüflmesinin de belirleyiciyasalar›d›r.

Marx’a göre kapitalistaflamadan sonra gelecekolan s›n›fs›z toplumaflamas› ya da komünisttoplum aflamas› insan›nözgürleflmesini sa¤layacakolan tarih öncesinin sonaflamas›d›r. As›l anlamdatarih ise bundan sonrabafllayacakt›r.

Marx tarihte tek tek bireylerin etkinliklerinin dünya ölçüsünde bir etkinlik hâli-ne dönüflmesiyle bireylerin gittikçe kendilerine yabanc› bir gücün, gittikçe koca-manlaflan ve son kertede kendini dünya pazar› olarak aç›¤a vuran bir gücün kö-lesi hâline gelmelerini de tamamen deneysel bir olgu olarak yorumlar. Oysa “Al-man kuramc›lar›n› böylesine flaflk›na çeviren bu gizemli gücün, [yani bu dünya pa-zar›n›n] varolan toplumsal durumun komünist devrimle afl›lmas›yla ve bu güçle öz-defl olan özel mülkiyetin kald›r›lmas›yla ortadan kalkaca¤› da ayn› derecede de-neysel olarak kan›tlanm›flt›r” (Marx 1998: 59). Bu yüzden her bir bireyin özgürlefl-mesi de tam olarak tarihin tümüyle dünya tarihi hâline dönüflmesi ölçüsünde ger-çekleflecektir.

Marx tarihi genel olarak s›n›f savafl›mlar› tarihi olarak yorumlad›¤›ndan tarihibelirli dönemlere göre ay›rma iflini de bu s›n›flar aras› çat›flmay› temele koyarak ya-par. Marx’a göre tarihin devinimi ele al›n›rken egemen s›n›f›n düflüncelerine, ege-men s›n›ftan ayr› olarak ba¤›ms›z bir varolufl yüklenemez. Örne¤in Aristokrasi’ninegemen oldu¤u bir dönemde onur, sadakat gibi kavramlar; burjuvazinin egemenoldu¤u dönemde de özgürlük, eflitlik gibi kavramlar egemendir (Marx 2004a: 143).Bu nedenle tarihçiler tarihte bir tak›m soyut kavramlar›n hüküm sürdü¤ünü sana-bilirler hatta belirli bir tarih döneminde egemen olan s›n›f kendi düflüncesine ev-rensellik atfedebilir. Belirli bir dönemde egemen olan bir s›n›f›n yerine geçen heregemen s›n›f, kendi amac›n› gerçeklefltirmek için kendi ilgi ve ç›karlar›n›, bütüntoplumun ilgi ve ç›karlar› gibi göstermek zorundad›r. “Kendi düflüncelerine evren-sellik biçimi verip” der Marx, “onlar› tek rasyonel, evrensel olarak geçerli düflün-celer olarak göstermek zorundad›r” (Marx 2004a: 143). Devrim yapan bir s›n›f herzaman belirli bir s›n›f›n de¤il, bütün toplumun temsilcisi olarak ortaya ç›kar. Bafl-lang›çta ç›kar› bütün egemen olmayan s›n›flar›n ç›kar›yla benzer olan s›n›f böylebir iddiayla ortaya ç›kabilir. Sonuçta s›n›flar aras› çat›flma egemen s›n›f ile egemenolmayan s›n›f veya s›n›flar aras›nda olaca¤›ndan, varolan s›n›flar asl›nda iki karfl›tkutup olarak ele al›nabilir.

Marx’a göre iflbölümünün geçirdi¤i türlü geliflme aflamalar› kadar çok say›dafarkl› mülkiyet biçimi vard›r (Marx 1998: 38). Baflka bir deyiflle “emek da¤›l›m›ndagelinen aflama ayn› zamanda eme¤in üretimi, üretim araçlar› ve malzemesini, do-lay›s›yla bireylerin birbirleriyle iliflkilerini de belirler. Buna göre ekonomik yap›,toplumdaki tabakalaflma ve hatta siyasal düzen bile bu mülkiyet iliflkileri üzerindetemellenir. Marx dört farkl› üretim biçimi ve toplumsal ifl bölümüne karfl›l›k gelendört farkl› toplum biçimi oldu¤unu ileri sürer. Bu toplum biçimleri de tarihte ard›ard›na geldiklerinden dört farkl› tarih dönemine karfl›l›k gelirler. Dolay›s›yla her ta-rih dönemine karfl›l›k gelen bir üretim ve iflbölümü biçimi vard›r.

Bu dört mülkiyet ve toplum biçiminin ilki - bu ayn› zamanda tarihin ilk döne-mi demektir - kabile mülkiyetine dayanan ilk komünal toplum biçimidir. Tarihinbu aflamas›nda insan toplulu¤u avc›l›k, bal›kç›l›k ve hayvanc›l›kla, en ileri aflama-s›nda da tar›mla geçinir ve dolay›s›yla bu tarih dönemi ya da toplum biçimi gelifl-memifl bir üretim aflamas›na karfl›l›k gelir. Marx bu aflamada ifl bölümünün yinebafllang›ç aflamas›nda oldu¤unu ve ailede varolan do¤al ifl bölümünün bir geniflle-mesi sonucu olufltu¤unu söyler (Marx 1998: 38). Bu aflamada üretim araçlar› üze-rinde ortak mülkiyet vard›r. Bundan dolay› da toplumun yap›s› ailenin geniflleme-sinden baflka bir fley de¤ildir.

‹kinci mülkiyet biçimine gelince bu da tarihin ikinci dönemine ve ikinci top-lum aflamas›na karfl›l›k gelen ve birçok kabilenin ve ailenin kent devletler biçi-minde birleflmesinden do¤an köleli¤in efllik etti¤i mülkiyet biçimidir. Bu toplum


Marx tarihin teleolojik olarakaç›klanmas›na karfl› ç›kar.Ona göre bir tarihsel dönembir sonrakinin etkinnedenidir, sonraki öncekininteleolojik nedeni de¤ildir.

Özgürlük tarihin tümüyledünya tarihi hâlinegelmesiyle olanakl›olacakt›r.

Her tarih döneminde egemens›n›f kendi düflüncelerineevrensellik atfederek tarihibelirleyen düflüncenin kendidüflüncesi oldu¤unu ilerisürer.

Marx tarihte ardarda gelendört toplum biçimi ay›rt ederve bu her toplum biçimitarihte bir döneme karfl›l›kgeldi¤inden, tarih birbiriniizleyen dört dönemdeincelenebilir.

aflamas›nda ortak mülkiyetin yan›nda özel mülkiyet de geliflmeye bafllar. Bu afla-mada kentliler ile köleler aras›nda bir s›n›f iliflkisi vard›r. Üretici s›n›f kölelerdenoluflan s›n›ft›r.

Üçüncü mülkiyet biçimi “feodal mülkiyettir” (Marx 1998: 39). Bu tarihsel afla-mada geçmifl toplum biçiminde üretici s›n›f olan kölelerin yerini serf ad› verilenküçük köylü s›n›f› alm›flt›r. Bu tarihsel dönemin s›n›f karfl›tl›¤› ya da diyalekti¤isoylular s›n›f›yla k›rsal kesimdeki serfler ve kentlerdeki zanaatçiler aras›ndad›r.“Böylece” der Marx, “feodal dönem boyunca mülkiyet bafll›ca bir yandan toprakmülkiyeti ve ona ba¤lanm›fl olan serf eme¤inden, di¤er yandan kalfalar›n›n eme¤i-ne küçük sermayesiyle egemen olan bireyin kiflisel eme¤inden oluflmaktayd›”(Marx 1998: 40).

Feodal dönemin ard›ndan da Marx’›n burjuva (kentsoyluluk) ça¤› ya da kapita-list dönem dedi¤i dönem gelir. Bu dönemdeki mülkiyet iliflkileri sonucunda datoplum birbirinin karfl›s›nda duran iki büyük s›n›fa ayr›l›r. “Kentsoyluluk ile prole-terya” (Marx, Engels 2006: 71). Marx “proleter” sözcü¤ünü ücret karfl›l›¤› eme¤inisatan iflçi anlam›nda kullan›r. Yeni pazarlar›n ortaya ç›kmas›yla varolan feodal sis-tem talepleri karfl›lamamaya bafllay›nca bu olgudan zorunlu olarak kapitalist dö-nem do¤mufltur. Marx’a göre her devrim bir ça¤›n sonunda ortaya ç›k›p o ça¤›nbütün mülkiyet iliflkilerini y›karak baflka mülkiyet iliflkilerine dayanan baflka birdönemin bafllamas›na yol açm›flt›r. Dolay›s›yla kentsoyluluk da tarihte devrimci birifl görmüfltür ve feodal mülkiyet iliflkilerini ortadan kald›rm›flt›r. “Kentsoyluluk ne-rede egemen olduysa” der Marx, “orada bütün derebeylik iliflkilerini, ataerkil, k›r-g›l iliflkileri yok etti” (Marx, Engels 2006: 73). Marx’a göre kapitalizmin üzerine ku-ruldu¤u temeli oluflturan üretim ile de¤iflim araçlar› feodal düzen içinden do¤mufl-tur (Marx, Engels 2006: 79).

Öyleyse her tarihsel dönem kendi içinde kendisini ortadan kald›racak maddi ko-flullar› tafl›r. Bu koflullar›n belirli bir dönemde içkin olmas› bu koflullar›n do¤al ol-du¤u anlam›na gelir. Ayr›ca kendini ortadan kald›racak koflullar› tafl›yan bir dönem-den yeni bir dönemin do¤mas› da ilerlemenin diyalektik devinimini göstermektedir.Bu dönemler aras› geçifller diyalektik bir zorunlulukla olup bitmektedir. Bu zorun-luluk Marx taraf›ndan flöyle dile getirilmifltir: “Bu üretim ve de¤iflim araçlar›n›n be-lirli bir basama¤›nda, feodal toplumun üretim ile de¤iflim iliflkileri, tar›m ve imala-t›n feodal örgütlenmesi, k›sacas› feodal mülkiyet iliflkileri art›k çok geliflmifl olanüretici güçlere uymaz olmufltu. Üretimi destekleyeceklerine köstekliyorlard›. Bir y›-¤›n engele döndüler. Y›k›lmalar› gerekiyordu, y›k›ld›lar” (Marx 2008: 14).

Marx böylece egemen olan kapitalist kentsoylu s›n›f›n da ayn› flekilde, ayn› di-yalektik iflleyifle maruz kalarak ve kendi içinden do¤acak olan, afl›lmas›, y›k›lma-s› gereken maddi koflullar› aflarak yeni bir tarihsel döneme do¤ru ilerledi¤ini ile-ri sürer. Kentsoylu s›n›f›n ekonomik ve siyasal egemenli¤i demek olan kapitalistaflama da kendi içinden do¤acak olan çeliflkilere boyun e¤ecek ve bu çeliflkilerinortadan kald›r›lmas› gerekti¤i ilkesine göre kendisini ortadan kald›racakt›r ve ye-ni bir toplumsal aflamaya, yeni bir toplumsal örgütlenifl biçimine do¤ru devine-cektir. “Gözlerimizin önünde de benzer bir devinim oluyor” diyerek feodal dö-nemden kapitalist döneme geçifle benzer bir tarihsel devinimin iflledi¤ine iflaretetmektedir (Marx, Engels 2006: 79). Kapitalist aflamadaki çeliflkiler de gitgide ar-tacakt›r. Dolay›s›yla toplum art›k kapitalist aflamada yaflayamaz durumu düflecek-tir. Üstelik de ayn› feodal toplumda yaflanamaz duruma düflülmesi sonucu nas›lkapitalist topluma geçilmesi zorunlu olmuflsa ve yine ayn› flekilde nas›l feodaltoplum biçimi kendisini ortadan kald›racak maddi koflullar› kendi içinde tafl›d›-


¤›ndan onun y›k›l›fl› yine kendisinden do¤muflsa kapitalist aflamada da yine ayn›diyalektik yasa iflleyecektir. Kapitalist toplum da kendisini yok edecek maddi ko-flullar› kendi içinde tafl›maktad›r. Bu nedenle de ortadan kalkmas› zorunludur.Marx bu nedenle kentsoyluluk “kendi mezar kaz›c›lar›n› üretmektedir” der (Marx,Engels 2006: 95). Yeni kurulacak toplum biçimi bütün insanl›¤›n gerçekten özgürolaca¤› s›n›fs›z toplum biçimi olacakt›r. Marx’a göre özgürlük ancak s›n›fs›z top-lum içinde gerçekleflebilir.

Marx’a göre dünya tarihinde komünist devrim geçmiflten gelen mülkiyet iliflki-lerinden en köklü kopuflu oluflturur (Marx, Engels 2006: 113). Proleterya kentsoy-lu toplumuna karfl› savafl›m›nda zorunlu olarak birleflerek önce bir devrimle ege-men s›n›f durumuna gelir; ard›ndan eski üretim iliflkilerini kald›rarak bu eski üre-tim iliflkilerinin yol açt›¤› s›n›f karfl›tl›klar›n› da kald›rm›fl olur. Böylece proleteryakendi s›nf›n›n egemenli¤ini de kald›rm›fl olur (Marx, Engels 2006: 117). Komünistaflamay› insan›n kurtuluflu olarak gören Marx’›n tarihin bu son dönemini nedeninsan›n kurtuluflu olarak ele ald›¤› Marx’›n yabanc›laflma kavram›yla ilgilidir. Çün-kü bütün dünya tarihi yabanc›laflman›n afl›lmas›n›n tarihinden baflka bir fley de¤il-dir. Hegel’de de tarih asl›nda Tin’in kendine yabanc›laflmas›n›n afl›lmas›n›n tari-hiydi. Marx da, Hegel’in bir takipçisi olarak tarihi yabanc›laflman›n afl›lmas› olarakele al›r. Marx’a göre bütün dünya tarihi yabanc›laflman›n afl›lmas›n›n tarihi ve öz-gürlü¤e do¤ru insan›n yürüyüflü oldu¤undan bir ilerleme olarak görülmelidir. Ko-münizm özel mülkiyetin ve insan›n kendine yabanc›laflmas›n›n afl›lmas›d›r, “top-lumsal bir varl›k olarak insan›n kendisine tam dönüflü”dür (Marx 2003: 111). Ko-münizmin dünya tarihinde ortaya ç›k›fl›yla Marx ve Engels’e göre s›n›flar›yla, s›n›fkarfl›tl›klar›yla eski kentsoylu toplumunun yerini “her bir kiflinin özgür geliflimininherkesin özgür gelifliminin koflulu oldu¤u” toplumsal bir birlik al›r (Marx, Engels2006: 117).

Öyleyse özel mülkiyet durumunda insan kendi özüne yabanc›laflmaktad›r, do-¤al olarak sahip oldu¤u yetilerinden yoksun b›rak›lmaktad›r ve bu durumun olum-suzlanmas›yla insan bu yabanc›laflmay› aflabilir. Komünizm böylece özel mülkiye-tin olumsuzlanmas› yoluyla “kendisini kendisiyle buluflturan insan özüne sahip ç›-k›lmas›” olarak özel mülkiyetten do¤an bir durumdur (Marx 2003: 133). Marx’a gö-re özel mülkiyet gerçekli¤ine karfl› sosyalizm gerçekli¤i zorunludur ve “tarih bura-ya gelecektir” (Marx 2003: 134). Marx bu tarihsel devinimin hedefinin önceden bi-lincine var›lmas›n› da “gerçek bir ilerleme saymal›y›z” der. Dolay›s›yla Marx’a gö-re tarihsel geliflme süreci zorunlu olmakla kalmay›p belirli bir durumdan do¤anbaflka bir duruma do¤ru bir ilerleme devinimidir.

Bu da diyalektik bir süreçtir çünkü geliflmenin her bir basama¤› kendi içindekendi karfl›t›n› do¤uracak olana¤› saklamaktad›r. Her bir toplumsal aflama kendisi-ni ortadan kald›racak, kendisini de¤illeyerek, olumsuzlayarak ortadan kald›racakolan kendi karfl›t›n› olanak olarak kendi içinde tafl›maktad›r. Dolay›s›yla diyalektikmateryalist ak›l anlay›fl› gere¤i tarihte hem diyalektik bir süreç ifllemektedir hem debu süreç maddi üretim etkinli¤inin dayand›¤› materyalist yasalara göre, baflka birifadeyle ekonominin demir zorunlulukla iflleyen yasalar›na göre bir sona do¤ruilerlemektedir.

Marx ve Engels’in tarihsel materyalizmine göre tarih zorunlu olarak komünist toplum afla-mas›na do¤ru ilerlemektedir. Sizce tarihe iliflkin böyle bir yorum epistemolojik olarakolanakl› m›d›r? Nedenini tart›fl›n›z.


Marx’›n tarihte ardardagelen ve zorunlu olarakbirbirini izlemesi gerekti¤inidüflünüdü¤ü dört toplumaflamas›; köleci toplumaflamas›, feodal toplumaflamas›, kapitalist toplumaflamas› ve henüzgerçekleflmemifl olan s›n›fs›ztoplum aflamas›d›r.

Marx’a göre bütün insantarihi yabanc›laflman›nafl›lmas› tarihi olarak eleal›nabilir.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

MARKS‹ST TAR‹H KURAMLARIMarksist tarih kuram›n›n Marx ve Engels’in tarih görüfllerinden sonra 20. yüzy›ldada savunucular› olmufltur. Bunlar aras›nda en önemli Marksist düflünürler GeorgLukács, Antonio Gramsci, Ernst Bloch gibi kimi düflünürlerdir ve bunlar Marksistdüflünceyi temsil eden önde gelen isimler aras›ndad›r. Marksist materyalist tarih ta-sar›m›n› Lukacs’›n Hegelci-Marksizmi ile Althusser’in Yap›salc› Marksizmi, farkl› bi-çimlerde yorumlam›fllard›r.

G. Lukacs Yeni Kantç›l›¤›n ve Dilthey’›n tarih anlay›fllar›n› “burjuva tarih kura-m›” olarak betimleyerek elefltirmifltir. Lukacs’a göre burjuva tarih kuramlar› tarihitekil ve özel olaylar olarak ele alarak tarihi ussallaflt›r›lmaz bir süreç ve olgular y›-¤›n› hâline getirmifllerdir. Bu da tarihsel olaylar› akla uygun olmaktan ç›kararak birbelirsizlik içine atmaktad›r (Özlem 2010: 183). Bu tür kuramlar Lukacs’a göre ka-pitalizmin ürünü olan kuramlard›r. Bir Marksist olan Lukacs kapitalizme karfl› ç›k-mak ad›na bu tür burjuva tarih kuramlar›na karfl› ç›k›lmas› gerekti¤ini düflünür. Lu-kacs’a göre tarihsel olaylar› sürekli bir de¤iflim süreci içinde kavrayacak kuramla-ra gerek vard›r. Ayr›ca tarihte bir geliflim vard›r ve bunu görmeyerek tarihi basitdeneysel olgular hâlinde ele almak da hatal›d›r. Tarihteki deneysel olgular›n arka-s›nda bir geliflim çizgisi bulunabilir ve bunun için de tarihe diyalektikle bak›lmal›-d›r. Böylece tarihte diyalektik bir bütünlük görülebilir. Toplumu bir bütün olarakbetimlememizi sa¤layan ve tarihsel sürece yön veren ekonomik kategoriler vard›r.Bu kategorilerin varl›¤› toplumun bütünlü¤ünde zeminini bulur ve bu yüzden detarihte bir belirlenmifllik vard›r. Ekonomik kategoriler her tarihsel dönemde tarih-sel sürece yön vermemifl olsalar bile günümüz kapitalist toplumunda temel belir-leyici etkenler olarak karfl›m›za ç›karlar.

Gramsci ise ekonomi yasalar›n›n her tarihsel dönemi belirlemese bile belirli ta-rihsel dönemlerdeki toplumsal yap›y› belirlediklerini düflünür. Gramsci’ye göre“Marksizm, her fleyi aç›mlayan bir din ya da tüm varl›k alanlar›n› tafl›yan bir onto-loji de¤il, bir genel tarih metodolojisidir” (Özlem 2010: 185). Bu metodoloji de te-killikler olarak tarihsel olaylardaki e¤ilim yasalar›na yönelir. Bu yasalar da temeli-ni tarihteki toplumsal yap›larda bulurlar. Gramsci ayr›ca tarihin hem felsefe hemde siyaset ile özdefl oldu¤unu düflünür. Gramsci’ye göre insan geçmifli her zamaneylem içinde yorumlar. Geçmifli yorumlayan insan ise flimdinin insan›d›r ve flimdi-yi eylemleriyle yapmaktad›r. Bu yüzden her tarih asl›nda flimdinin tarihidir. fiimdiyaflayan ve flimdiyi yapmakta olan insan›n geçmifli yorumlamas›d›r.

E. Bloch’a göre ise tarihin kökeninde insan eme¤i vard›r. Çünkü tarihin ortayaç›k›fl› insan›n çal›flmas›yla olanakl› olmufltur. Bu yüzden de tarih bir üretme süre-cidir ve insan da bu sürecin öznesidir. Baflka bir deyiflle insan üretilmifl olan tari-hin tafl›y›c› öznesidir. Bu anlamda tarih insan eme¤ine dayal› maddi koflullar süre-cidir. Bloch’u Marx’›n görüfllerinde ay›ran nokta tarihin henüz gerçekleflmemifl ola-na do¤ru gidiflinde dolay› tarihin sonuna iliflkin konuflamayaca¤›m›zd›r.

Tarihin gitti¤i nokta hakk›ndaki bütün insan söylemi sonunda gelir ütopik fan-tazilere var›r.


Lukacs’a göre tarihi tekilolgular y›¤›n›na ay›rarakde¤il, bütünlefltirerek elealmak gerekir.

Lukacs’a göre tarihediyalektik ile bak›l›rsa birbütünlük oldu¤u görülür.

Gramsci’ye göre her tarihselyorum bugünü yapaninsan›n geçmifliyorumlamas›d›r, bu yüzdende her tarih bugününtarihidir.

Bloch’a göre tarih henüzgerçekleflmemifl olana do¤rugitmektedir. Bu yüzden degelece¤e iliflkin ütopikfantaziler kurulmamal›d›r.Tarih belirli bir ere¤e do¤rugidebilece¤i gibi hiçbir yeregitmiyor da olabilir.


Marx’›n insan ve toplum anlay›fl›n› aç›klamak.

Marx’a göre insan üretim eylemiyle belirlenenbir insand›r. ‹nsan do¤as›n› belirleyen onun do-¤ay› dönüfltüren eme¤i ve üretim eylemidir. ‹n-san bir kez üretim eyleminde bulununca top-lumsal iliflkiler bafllar. Marx’a göre kendi hareketnoktas› keyfi öncüller ve dogmalar de¤ildir, ger-çek öncüllerdir. ‹nsan›n ne oldu¤u insan›n üre-timinin maddi koflullar›na dayan›r. Her tarih ya-z›m› hep bu do¤al temellerden ve bu temellerintarihin ak›fl› içinde insan eylemiyle de¤iflmesin-den yola ç›kmal›d›r. Marx’a göre insan kendi ge-çim araçlar›n› üretmesiyle hayvandan ayr›l›r. BuMarx’›n insan›n özünü onun pratik etkinli¤i ola-rak görmesi demeye gelir. Tarihin bütün dönem-lerinde ortaya ç›kan toplum biçimleri maddi üre-tim güçlerinin ve üretim iliflkilerinin tarz›na gö-re belirlenir.

Marx ve Engels’in materyalist tarih tasar›m›n›

özetlemek.

Marx kendi felsefesini Hegel felsefesinin elefltiri-si üzerinden kurar. Marx kendi felsefesini Hegelfelsefesinde oldu¤u gibi soyut kavramdan hare-ketle de¤il, insan›n maddi üretim etkinli¤indenhareketle kurdu¤unu söyler. Ona göre tarihte or-taya ç›kan insan›n olgular› belirleyen din, siyasetve ideoloji de¤ildir, tersine din, siyaset ve ide-oloji gibi üst yap› kavramlar›n› belirleyen fley be-lirli bir tarih dönemindeki toplumsal iliflkilerdir.Marx Hegel’in diyalektik ilkesini alarak toplumdurumlar›n›n birbirine dönüflmesini tarihin iler-lemesi olarak al›r. Ayr›ca tarihi belirleyen olgula-r›n insan›n maddi üretim etkinli¤i ve üretim ilifl-kileri olmas›ndan hareketle kendi tarih tasar›m›-n› tarihsel materyalizm olarak adland›r›r. Engelsile birlikte yazd›¤› Komünist Manifesto adl› ya-p›tta da tarihi demir zorunlulukla iflleyen yasala-r›n belirledi¤i bir süreç olarak ele al›r. Buna gö-re tarih zorunlu olarak ard arda gelen belirli dö-nemlerden geçer. Köleci toplum biçimi, feodaltoplum biçimi, kapitalist toplum biçimi ve henüzgerçekleflmemifl olan s›n›fs›z toplum biçimi tari-hin zorunlu aflamalar›n› oluflturur.

Marksist tarih kuramlar›n› ana hatlar›yla tan›mak.

20. yüzy›lda kimi Marksist düflünürler Marx’›n ta-rih kuram›n› de¤iflik biçimlerde yorumlam›fllar-d›r. Bunlardan en önemlileri Lukacs, Gramsci,Bloch gibi kimi düflünürlerdir. Lukacs’a göre bur-juva tarih yaz›m› tarihi bütünlefltirmeden yoksunb›rakarak tekil olgular y›¤›n› olarak ele alm›flt›r.Gramsci ise belirli tarih dönemlerindeki toplum-sal yap›y› ekonomi yasalar›n›n belirledi¤ini ilerisürmüfltür. Tarihi olanakl› k›lan insan›n çal›flmas›-d›r, insan eme¤i tarihin kökeninde olan eylemdir.Bu anlamda tarih bir maddi koflullar sürecidir.

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç


1. Marx tarihi belirleyen maddi koflullardan söz etti¤in-de afla¤›dakilerden hangisini kasteder?

a. Maddenin do¤as›n›b. ‹nsan›n maddi yap›s›n›c. ‹nsan›n üretim etkinli¤inid. Üretimde madde kullan›ld›¤›n›e. Maddenin tarihte ortaya ç›kt›¤›n›

2. Marx’a göre ilk tarihsel eylem afla¤›dakilerden han-gisinde do¤ru olarak verilmifltir?

a. ‹nsan›n düflünmesidirb. ‹nsan›n yaz›y› bulmas›d›rc. ‹nsan›n geçim araçlar›n› üretmesidir.d. ‹nsan›n do¤al yaflamas›d›r.e. ‹nsan›n tarihte ortaya ç›kmas›d›r.

3. Afla¤›dakilerden hangisi Marx’›n tarihle ilgili belirle-melerinden biri olamaz?

a. Tarih s›n›f savafl›mlar›n›n tarihidir.b. Tarih insan›n üretim etkinli¤inin sonucudur.c. Tarih maddi ekonomik yasalarca belirlenen bir

süreçtir.d. Tarin tinsel bir gücün belirledi¤i süreçtir.e. Tarih zorunlu olarak ilerleyen bir süreçtir.

4. Marx’›n gökten yere inen Alman felsefesinin tersineyerden gö¤e ç›k›lmas› gerekti¤i ile ne kastetti¤i afla¤›-dakilerden hangisinde do¤ru olarak ifade edilmifltir?

a. Üst yap›n›n alt yap›y› belirlemesi gerekti¤ib. Alt yap›n›n üst yap›y› belirlemesi gerekti¤ic. Alt yap› ve üst yap›n›n karfl›l›kl› belirlenmesi ge-

rekti¤id. Tinsel yap›n›n do¤al yap›y› belirlemesi gerekti¤ie. Göksel tarihin yeryüzü tarihi ile belirlenmesi ge-

rekti¤i

5. Marx’a göre tarihteki zorunlulu¤un nedenini olufltu-ran fley afla¤›dakilerden hangisinde do¤ru olarak veril-mifltir?

a. ‹de’nin mant›ksal zorunlulu¤ub. Tarihin s›n›f mücadelesi olmas›c. Tarihin bilim olmas›d. Tarihte rastlant›lar›n nedenlerinin olmas›e. Maddi üretim iliflkilerini belirleyen yasalar

6. Tarihsel materyalizme göre tarihin her bir dönemin-deki toplumsal iliflkiler bütününü belirleyen ö¤e afla¤›-dakilerden hangisidir?

a. Üretim iliflkilerib. Toplumun kültürel yap›s›c. Ça¤›n tinid. Akl›n hilesie. Toplumun yasalar›

7. Marx’a ve Engels’e göre gelmifl geçmifl bütün toplum-lar›n tarihi s›n›f savafl›mlar› tarihidir. Tarih boyunca ezen-ler ve ezilenler, efendiler ve köleler sürekli bir çat›flmahâlinde ya toplumun devrimci bir biçim de¤ifltirmesiyleya da çat›flan s›n›flar›n birlikte çökmesi sonucunu verenbir mücadele yürütmüfllerdir. Buna göre afla¤›dakilerdenhangisi bu düflüncenin arkas›ndaki ilke olabilir?

a. Toplumlar›n savafl hâlinde olmas› gerekti¤ib. Tarihin savafllardan meydana geldi¤ic. Ezilenlerin ezenlere karfl› ç›kmas› gerekti¤id. Tarihin diyalektik geliflen bir süreç oldu¤ue. Tarihin devrimlere gerek duymad›¤›

8. Marx’a göre tarihte diyalektik karfl›tl›¤› yaratacakolan geliflmenin ne oldu¤u afla¤›dakilerden hangisindeifade edilmifltir?

a. ‹flbölümünün ortaya ç›k›fl›b. Karfl›tlar›n savafl›c. Kavram›n belirlemesid. Her ça¤›n kendi tinie. Varolan›n karfl›tl›¤›

9. Marx’›n tarih anlay›fl›nda tarihteki toplumsal devrim-lerin nedeni afla¤›dakilerden hangisi olabilir?

a. Toplumdaki suç oran› ve huzursuzlu¤un artmas›b. Üretim güçleri ile üretim iliflkileri aras›ndaki kar-

fl›tl›¤›n artmas›c. Toplumun içinde yeni düflüncelerin ortaya ç›kmas›d. Devrim kavram›n›n kendisinden gelen zorunluluke. Devlet yöneticilerinin beceriksizli¤i

10. Afla¤›dakilerden hangisi Marksist tarih kuramc›s› Lu-kacs’›n burjuva tarih kuram›na yönelik elefltirilerindenbiri de¤ildir?

a. Tarihi tekil ve özel olaylar y›¤›n› olarak ele almas›b. Tarihi bütününde diyalektik bir geliflim olarak

görmesic. Tarihi ussallaflt›r›lamaz bir süreç olarak düflünmesid. Tarihsel olaylar› belirsizlik içine atmas›e. Bu tür kuramlar›n kapitalizmin ürünü olmas›



Materyalist Tarih Anlay›fl›n›n Öncülleri

Bizim hareket noktam›z› oluflturan öncüller, keyfi te-meller, dogmalar de¤illerdir; bunlar, onlara iliflkin so-yutlamalar›n ancak imgelemde yap›labilece¤i gerçek ön-cüllerdir. Bunlar gerçek bireylerdir, bu bireylerin eylem-leri ve -hem haz›r bulunduklar› hem de kendi eylemle-riyle yaratt›klar›- maddi yaflam koflullar›d›r. Bu öncüller,demek ki, ancak ampirik olarak oluflturulabilirler.Tüm insan tarihinin ilk öncülü, do¤al olarak, canl› insanbireylerinin varl›¤›d›r. fiu hâlde saptanmas› gereken ilkolgu, bu bireylerin fiziksel örgütleniflleri ve bu örgütlen-menin sonucu olarak ortaya ç›kan, do¤an›n geri kalanbölümüyle olan iliflkileridir. Burada, do¤ald›r ki, ne biz-zat insan›n fiziki yap›s›n›, ne de insanlar›n tamamen ha-z›r bulduklar› do¤al koflullar›, jeolojik, orografik, hidrog-rafik, klimatik ve öteki koflullar› derinli¤ine inceleyeme-yiz. Her tarih yaz›m›, bu do¤al temellerden ve tarih bo-yunca insan eyleminin bu temellerde meydana getirdi¤ide¤iflikliklerden hareket etmek zorundad›r....Materyalist Tarih Anlay›fl›n›n Özü. Toplumsal Varl›k veToplumsal BilinçDemek ki, söz konusu olgu fludur: belirli bir tarza göreüretici faaliyette bulunan belirli bireyler, bu belirli top-lumsal ve siyasal iliflkilerin içine girerler. Her ayr› du-rumda, ampirik gözlemlerin toplumsal ve siyasal yap›ile üretim aras›ndaki ba¤›, ampirik olarak ve herhangibir kurgu ve aldatmaca olmaks›z›n ortaya koymas› ge-rekir. Toplumsal yap› ve devlet, durmadan belirli birey-lerin yaflam süreçlerinin sonucu olarak meydana gel-mektedir; ama bu bireyler kendilerinin ya da baflkalar›-n›n kafalar›nda canland›rd›klar› bireyler de¤il, gerçekbireyler, yani etkide bulunan maddi üretim yapan, do-lay›s›yla belirli maddi ve kendi iradelerinden ba¤›ms›zs›n›rl›l›klar, verili temeller ve koflullar alt›nda faaliyetgösteren bireylerdir....Gökten yeryüzüne inen Alman felsefesinin tam tersine,burada, yerden gökyüzüne ç›k›l›r. Baflka deyiflle, ettenve kemikten insanlara varmak için, ne insanlar›n söyle-diklerinden, imgelerinden, kavrad›klar›ndan ve ne deanlat›ld›¤›, düflünüldü¤ü, imgelendi¤i ve kavrand›¤› bi-çimiyle insandan yola ç›k›l›r; gerçek faal insanlardanyola ç›k›l›r ve bu yaflam sürecinin ideolojik yans› veyank›lar›n›n geliflmesi de, insanlar›n bu gerçek yaflamsüreçlerinden hareketle ortaya konulabilir... Bu bak›m-dan ahlak, din, metafizik ve ideolojinin tüm geri kalan

k›sm› ve bunlara tekabül eden bilinç biçimleri, art›k oözerk görünümlerini yitirirler. Bunlar›n tarihi yoktur,geliflmeleri yoktur; tersine, maddi üretimlerini ve karfl›-l›kl› maddi iliflkilerini gelifltiren insanlar, kendilerine öz-gü olan bu gerçek ile birlikte hem düflüncelerini, hemde düflüncelerinin ürünlerini de¤ifltirirler. Yaflam› belir-leyen bilinç de¤il, tersine bilinci belirleyen yaflamd›r......... Gerçe¤in kendisi ortaya kondu¤unda, özerk felsefevarl›k ortamn› yitirir. Onun yerini, olsa olsa insanlar›ngösterdikleri tarihsel geliflmenin gözlemlenmesindenç›kart›labilecek en genel sonuçlar›n bir sentezi alabilir.Bu soyutlamalar, gerçek tarihten kopart›larak kendi bafl-lar›na ele al›nd›klar›nda hiçbir de¤er tafl›mazlar. Olsaolsa tarihsel malzemenin daha kolay s›n›fland›r›lmas›n›,ayr› ayr› tabakalar›n›n s›ralan›fl›n› göstermeye yarar.Ama hiçbir biçimde, felsefenin yapt›¤› gibi, tarihsel ça¤-lar› güzelce düzenlemeyi sa¤layabilecek bir reçete, birflema veremezler. Tersine, güçlük, ancak bu materyal,ister tamamlanm›fl bir ça¤ söz konusu olsun, ister için-de bulunulan zaman olsun, incelemeye, s›n›fland›rma-ya ve onu gerçek bir biçimde ortaya koymaya konuldu-¤u zaman bafllar. Bu güçlüklerin afl›lmas› burada ele al-mam›za olanak bulunmayan ve ancak gerçek yaflamsürecinin ve her ça¤›n bireylerinin faaliyetlerinin ince-lenmesiyle anlafl›labilecek öncüllere ba¤l›d›r. Biz, bura-da, ideoloji karfl›s›nda kulland›¤›m›z bu soyutlamalar›nbirkaç›n› al›p, onlar› tarihsel örneklerle aç›klayaca¤›z.

Kaynak: Karl Marx-Friedrich Engels, Alman ‹deoloji-

si, çev. Sevim Belli, Sol Yay›nlar› (6. Bask›), Ankara,2008, s. 38-47.

Okuma Parças›


1. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Marx’›n ‹nsan ve ToplumAnlay›fl›” bölümü yeniden okuyunuz.

2. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Marx’›n ‹nsan ve ToplumAnlay›fl›” bölümü yeniden okuyunuz.

3. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Marx-Engels’in MateryalistTarih Tasar›m›” bölümü yeniden okuyunuz.

4. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Marx-Engels’in MateryalistTarih Tasar›m›” bölümü yeniden okuyunuz.

5. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Marx-Engels’in MateryalistTarih Tasar›m›” bölümü yeniden okuyunuz.

6. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Marx-Engels’in MateryalistTarih Tasar›m›” bölümü yeniden okuyunuz.

7. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Marx-Engels’in MateryalistTarih Tasar›m›”bölümü yeniden okuyunuz.

8. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Marx-Engels’in MateryalistTarih Tasar›m›”bölümü yeniden okuyunuz.

9. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Marx-Engels’in MateryalistTarih Tasar›m›” bölümü yeniden okuyunuz.

10. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Marksist Tarih Kuramla-r›”bölümü yeniden okuyunuz.


Marx’›n insan anlay›fl›na göre insan üreten ve do¤ay›dönüfltüren bir varl›kt›r. Bu anlamda insan›n ilk tarihseleylemi onun üretici etkinli¤idir. Bu yüzden de tarih in-san›n var k›ld›¤› bir alan olmaktad›r. Ama insan›n tarihikendi üretici etkinli¤iyle yapmas› tarihin insan›n üretimeylemince belirlenmesi demeye gelir. Buradan hareket-le insan›n üretim eyleminin belirli türden üretim iliflki-lerine yol açt›¤›n› düflünürsek bu üretim iliflkilerincebelirlenen maddi yasalar›n tarihi yapmas› ya da belirle-mesi sonucuna var›r›z. Bu da tarihin insan›n kendi ey-leminden do¤an yasalarla belirlendi¤i anlam›na gelir.Bu yasalar do¤a yasalar› gibi kendili¤inden olan yasalarolmasa bile do¤a yasalar› gibi zorlay›c› yasalard›r. Oysainsan›n do¤al bir varl›k olmas›ndan dolay› kendi üretimetkinli¤inin sonucu olan yasalar›n asl›nda do¤a yasalar›gibi yasalar oldu¤u sonucuna varmam›z› sa¤lar.

S›ra Sizde 2

Marx Hegel felsefesini elefltirirken Hegel’in diyalekti¤i-ni aynen kabul etti¤ini ama onun felsefesinin bafl afla¤›duran bir felsefe oldu¤unu oysa kendisinin Hegel’infelsefesini ayaklar› üstünde do¤rulttu¤unu söylemifltir.Marx’›n bununla kastetti¤i fley Hegel’in tarihi mant›ksalkavram ve kategorilerden türetti¤i oysa kendisinin man-t›ksal kavram ve kategorileri tarihten türetti¤idir. Oysabu iki anlamda anlafl›labilir. ‹lki Marx’›n da asl›nda tari-hi ekonomi yasalar› ve diyalektik mant›ktan hareketletarihe bakt›¤› fleklinde bir yorum getirilerek kendisininde tarihi üst yap› kavramlar›ndan hareketle kurdu¤usöylenebilir. Di¤er yandan Marx’›n kastetti¤i fley flu daolabilir: Hegel insan›n maddi üretim etkinli¤ini belirlibir ça¤›n tininden hareketle aç›klarken kendisi belirlibir ça¤› belirleyen kavramsal kategorilerin o ça¤›n top-lum biçimini belirleyen maddi iliflkilerden hareketle yo-rumlam›flt›r. ‹lk yoruma göre Marx’›n Hegel elefltirisi birtersine çevirme olmad›¤› için haks›z olmaktad›r amamakul olan di¤er yoruma göre ise Marx’›n Hegel eleflti-risi gerçekten Hegel’i tersine çevirmektir. Bununla bir-likte insan›n, do¤al ya da tarihsel olsun, gerçekli¤e ilifl-kin getirdi¤i bir yorumun sonunda gerçekli¤i kendi kav-ramsal flemalar›na göre yorumlamak d›fl›nda baflka birfley olmad›¤› da söylenmelidir.

S›ra Sizde 3

Marx ve Engels tarihsel materyalist anlay›flla kurduklar›tasar›mlar›nda tarihi zorunlu olarak iflleyen yasalara gö-re ilerleyen bir süreç olarak yorumlam›fllard›r. Buna gö-re tarih ardarda gelen zorunlu toplum durumlar›ndangeçmifltir. Bunlar s›ras›yla köleci toplum biçimi, feodaltoplum biçimi, kapitalist toplum biçimidir. Bu toplumbiçimlerinden sonra gelecek olan toplum biçimi ise s›-n›fs›z toplum biçimidir. Bu gelece¤e yönelik bir varsa-y›m› da içermektedir. Tarihin belirli bir dönemindenhareketle tarihin bütününe iliflkin bir belirlemede bu-lunmak için tarihin d›fl›na ç›kabilmek gereklidir. Ayr›cagelece¤e iliflkin getirilecek bir belirleme insan varl›¤›-n›n amaç koyarak eylemde bulunan varl›k olmas›n› dahesaba katmak zorundad›r. Bu gibi nedenlerden dolay›tarihin bütününe veya gelece¤e iliflkin bir belirlemeninepistemolojik temellendirmesini yapmak zor görün-mektedir. Tarihin nereye do¤ru gidece¤ini kestirmekbilgi kuramsal aç›dan insan›n bilme yetilerini afl›yor gö-rünmektedir.



Cohen, G. A. (1988). History, Labour and Freedom:

Themes from Marx, New York: Oxford UniversityPress.


Marx, K. (1968). Felsefe ‹ncelemeleri, çev. Cem Ero-¤ul, Ankara: Sol Yay›nlar›.

Marx, K. (1971). Marx’›n Toplum Kuram›: Seçme

Metinler, der. ve çev. Ö. Ozankaya, Ankara: Do-¤an Yay›nlar›.

Marx, K. (1997). Hegel’in Hukuk Felsefesinin Eleflti-

risi, çev. Kenan Somer, Ankara: Sol Yay›nlar›.Marx, K- Engels F. (1999a). Alman ‹deolojisi, çev. Se-

vim Belli, Ankara: Sol Yay›nlar›.Marx, K. (1999b). Felsefenin Sefaleti, çev. Ahmet Kar-

dam, Ankara: Sol Yay›nlar›.Marx, K. (2003). 1844 Elyazmalar›, çev. Murat Belge,

‹stanbul: Birikim Yay›nlar›.Marx, K. (2004a). Felsefe Yaz›lar›, çev. Ahmet Fethi,

‹stanbul: Hil Yay›n.Marx, K. (2004b). Ekonomi Yaz›lar›, çev. Ahmet Fet-

hi, ‹stanbul: Hil Yay›n.Marx, K. (2004c). Siyasi Yaz›lar, çev. Ahmet Fethi, ‹s-

tanbul: Hil Yay›n.Marx, K. (2004d). Kapital, çev. Alaattin Bilgi, Ankara:

Sol Yay›nlar›.Marx, K-Engels F. (1998). The German Ideology, New

York: Prometheus Books.Marx, K.-Engels F. (2006). Komünist Manifesto, çev.

Levent Kavas, ‹stanbul: Erifl Yay›nlar›.Marx, K-Engels F. (2008). Alman ‹deolojisi, çev. Se-

vim Belli, Ankara: Sol Yay›nlar›.Özlem, D. (2012). Tarih Felsefesi, ‹stanbul: Notos Ki-

tap Yay›nevi.


Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Pozitivist tarih görüflünün temel özelliklerini tart›flabilecek,Bafll›ca pozitivist düflünürlerin tarih tasar›mlar›n› aç›klayabilecek,Neopozitivizmin tarih görüflünü aç›klayabileceksiniz.

‹çindekiler

• Ak›l• Pozitif• Bilim• Pozitivizm• ‹lerleme

• Tarih• Metafizik• Teolojik• Olgu• Yasa

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NNN

Tarih Felsefesi-II Pozitivist TarihKuram›

• POZ‹T‹V‹ZM‹N TAR‹H GÖRÜfiÜ• BAZI POZ‹T‹V‹ST DÜfiÜNÜRLER‹N

TAR‹H TASARIMLARI• NEOPOZ‹T‹V‹ZM‹N TAR‹H

GÖRÜfiÜ


POZ‹T‹V‹ZM‹N TAR‹H GÖRÜfiÜ19. yüzy›lda Pozitivizm olarak adland›r›lan bir felsefe ak›m› da ortaya ç›km›flt›r.19. yüzy›lda pozitivizme do¤ru genel bir e¤ilim de vard›r ve pozitivizm ise “Orta-ça¤’da felsefenin teolojinin hizmetinde bulunmas› gibi, do¤a biliminin hizmetindebulunan felsefe diye tan›mlanabilir” (Collingwood 1996: 163). Bu görüflün tarih ta-sar›m›nda hem Hegel ve Marx’da ortaya ç›kan tarihin yasal› bir süreç ve bir ilerle-me olarak görülmesi sonucu ilerlemenin belirli yasalara göre aflama aflama ortayaç›kan bir süreç oldu¤u anlay›fl› görülür; hem de 18. yüzy›lda da görüldü¤ü gibi in-sanl›¤›n ilerlemesine duyulan güven olarak bir ilerleme inanc› görülür. Bu ba¤lam-da Auguste Comte gibi pozitivist düflünürler hem Ayd›nlanman›n tini içinde hemde 19. yüzy›l›n tini içinde görülebilir. Pozitivist felsefenin en büyük ismi kuflkusuzAuguste Comte’dur. Saint-Simon ise Bir Cenoval›dan Ça¤dafllar›na Mektuplar ad-l› yap›t›nda ilerleme ile bilimin ve akl›n geliflmesi aras›nda gördü¤ü iliflkiyi dile ge-tirmifltir. Önce Saint-Simon ve sonra da Comte bilimlerin tarihi aç›s›ndan “pozitifbilim ça¤›na girilmifl oldu¤u” iddias›ndad›rlar. Bu da art›k bilim ça¤›n›n bafllad›¤›anlam›na gelir (Akarsu 1979: 6).

Pozitivist ilerleme inanc›n›n arkas›ndaki en temel nedenlerden birisi bilimleringeliflmesiyle ayn› zamanda toplumsal ve siyasal alandaki baz› de¤iflmelerin de or-taya ç›kmaya bafllamas›d›r. Bilimlerdeki geliflmeler önce birer ilerleme olarak gö-rülmüfl, sonra da toplumsal alandaki geliflmelerin de bilimsel olarak düzenlenebi-lece¤i ve toplum bilimin de do¤a bilimi model al›narak kurulabilece¤i inanc›ylatoplumsal alanda da bir ilerleme beklentisi olmufltur. Bilim ve akl›n geliflmesiyletoplumsal alandaki geliflmeler aras›nda kurulan koflutlu¤un ve iliflkinin genel ola-rak nedeni budur. Ayr›ca Pozitivist ilerleme anlay›fl›nda bir tarih tasar›m› da vard›rve tarih bu tasar›mda da ilerleyen bir süreç olarak ele al›n›r.

Claud Henry comte De Saint-Simon’a göre bilimin geliflmesi ile insan akl›n›ngeliflmesi dolay›s›yla insanl›¤›n ilerlemesi aras›nda do¤rudan bir iliflki vard›r. Saint-Simon insanl›¤›n ilerlemesinden de insanl›¤›n refaha ve mutlulu¤a kavuflmas›n› an-lar. Temel sav› bilimlerin kaydetti¤i ilerlemeyle insanl›¤›n da mutlulu¤a kavuflaca-¤›d›r. Marx taraf›ndan ütopyac› sosyalizmin temsilcisi olarak görülen Saint-Simontoplumun mutlulu¤unu toplumbilimsel bir ülkü olarak belirler. O hem bilimlerinbirli¤i ülküsünü savunmaktad›r hem de bilimlerin pozitif dönem ad› verilen döne-me geçerek veya bilimlerin teolojik ve metafizik dönemlerinden kurtularak insan-l›¤›n geliflmesine yön verece¤i düflüncesine inanmaktad›r. Saint-Simon’a göre bili-

Pozitivist Tarih Kuram›

Pozitivizm ya da olguculukolarak bilinen düflünceak›m› 19. yüzy›lda ortayaç›km›fl vebu ak›m›ntemsilcileri, bilimlerinyaln›zca olgular aras›ndakiyasa ba¤›nt›lar›n›keflfetmeleri gerekti¤ini ilerisürmüfllerdir.

Bilim ve akl›n geliflmesiyleinsanl›¤›n da ilerleyece¤iinanc› pozitivist düflünceninkarakteristi¤idir. Buba¤lamda tarihi ilerleyen birsüreç olarak ele alm›fllard›r.


Pozitivistlere göre tarihselsüreç ile do¤al süreçaras›nda hiçbir fark yoktur.Do¤a bilimlerininyöntemlerinin tarihbilimlerine uygulanabilirolmas›n›n nedeni budur.

19. yüzy›l olgular›naraflt›r›l›p, kataloglan›p,derlenip, biriktirildi¤i birça¤d›.

19. yüzy›l pozitivist bilimanlay›fl›na göre bilimselyöntem iki aflamal›d›r: 1. Olgular› belirlemek,2. Olgular aras› yasaba¤›nt›lar›n› keflfetmek.

19. yüzy›lda pozitivizminetkisiyle tarihçiler olgutoplama çal›flmalar›yapm›fllard›r.

min geliflmesi ile sanayinin geliflmesi, dolay›s›yla insanl›¤›n geliflmesi aras›nda birba¤lant› vard›r. Saint-Simon’a göre bütün evren bütün görünümleriyle tek bir de-¤iflmez yasaya göre aç›klanabilir olmal›d›r. Bu tek genel yasa bilinirse do¤a gibitoplum da bu yasaya göre düzenlenebilir. Bu da insanl›¤›n ilerlemesini h›zland›ra-rak insanl›¤›n mutlulu¤u amac›na hizmet eder.

Pozitivist ontoloji tarihsel varl›k alan› ile do¤al varl›k alan› aras›nda bir ayr›myapmaz. Buna göre tek bir gerçeklik vard›r, do¤a ve tarih bu tek gerçekli¤in iki ay-r› görünümüdür. Bu yüzden tarih de do¤a da bilimler taraf›ndan ayn› yönteme gö-re, bilimsel yönteme göre incelenmelidir.

Pozitivizm do¤abiliminin yönteminin iki aflamal› bir süreç oldu¤unu düflünü-yordu. ‹lki olgular› belirleme, di¤eri ise yasalar› formüle etme. Bu anlay›fl yeni birtarih yaz›m›na, pozitivist tarih yaz›m› denilen bir tarih yaz›m›na götürdü. Tarihçilerpozitivist yöntembilgisinin ilk aflamas›n›n etkisinde 19. yüzy›lda olgular› belirle-mek için çal›flmalar yapmaya bafllad›lar. Böylece tarihsel bilgi artmaya bafllad›.“Bu, gizli ve aç›k kay›tlar›n dökümleri gibi, Latin kay›tlar› külliyat›, tarihsel metin-lerin ve her türden kayna¤›n yeniden yay›mlanmalar› gibi, arkeolojik araflt›rman›nbütün malzemesi gibi, dikkatle elenmifl büyük malzeme y›¤›nlar›n›n derlenmesiy-le tarihi zenginlefltiren ça¤d›” (Collingwood 1996: 163).

Böylece evrensel tarih yazma anlay›fl› bir kenara b›rak›larak yaln›zca Hegel’indeneysel tarih dedi¤i olgular› belirleme anlay›fl› yeni bir e¤ilim hâline geldi. Tarih-sel yaz›m bir monografi biçimini ald›. Fakat pozitivist bilim anlay›fl› sadece olgula-r› derlemekten oluflmuyordu, ayn› zamanda olgular aras›ndaki yasa ba¤›nt›lar›n› dakeflfetmeyi içeriyordu. Bu yüzden de pozitivist felsefeciler tarihçilerin sadece olgu-lar› belirleme ve derleme çabalar›n› kendi bilim idealleri aç›s›ndan eksik görüyor-lard›. Çünkü pozitivist bilim anlay›fl›na göre yasalar bulunmadan salt olgular› belir-leme bilimsel olarak düflünülemezdi (Collingwood 1996: 163). Önemli olan olgu-lar› aç›klamakt›.

Böylece pozitivist varl›k anlay›fl› tarihi do¤aya indirgerken pozitivist bilim anla-y›fl› da tarih bilimini do¤a bilimine indirgemifltir. Do¤a bilimindeki nesnelli¤i tarihbilimlerine de aktarmak amac› güden pozitivistler olgular› toplamaya bu yüzdenönem vermifllerdir. Olgular› toplamak anlay›fl› ise basitçe flu varsay›mdan hareketeder: Olgular nesneldir ve tarihçiler de t›pk› do¤a bilimcileri gibi her türlü önyar-g›dan ba¤›ms›z olarak öncelikle olgular› toplamaya, sonra da bunlar aras›ndakiiliflkileri kurmaya yönelmelidir. Bu yüzden pozitivizmin önde gelen düflünürü Au-guste Comte olgular› toplama iflini tarih bilimine b›rak›rken bu olgular aras›ndakiiliflkileri kurma iflinin, ad›na sosyoloji dedi¤i yeni bir bilimin ifli olmas› gerekti¤inisöyleyerek böyle bir bilimin kurulmas› gerekti¤ini söylemifltir.

Pozitivizmin ileri sürdü¤ü gibi nesnellik için önyarg› ve inançlardan ba¤›ms›z olarak ol-gular› toplama çabas› olanakl› m›d›r? De¤erlendiriniz.

BAfiLICA POZ‹T‹V‹ST DÜfiÜNÜRLER‹N TAR‹HTASARIMLARI

Auguste ComteAuguste Comte (1798-1857) 19. yüzy›l›n pozitivist ak›l ve bilim anlay›fl›n›n enönemli temsilcilerindendir. Comte ilerleme anlay›fl› bak›m›ndan Ayd›nlanman›nilerleme tasar›m›na benzer bir görüfl ortaya koymufltur. Buna göre bilim ve akl›ngeliflmesiyle insanl›¤›n da ilerlemesi zorunludur. Ama Comte felsefesinde ayn› za-

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

Comte’a göre tarihsel varl›kalan› sürekli ilerlemegösteren bir olufl sürecidir.

manda 19. yüzy›l›n tarih felsefelerinde oldu¤u gibi tarihsel varl›k alan›na iliflkin birolufl aç›klamas› da görülür. Buna göre tarihsel olufl süreci bir ilerleme sürecidir.Baflka bir ifadeyle Comte’un tarih felsefesi belirli bir ak›l anlay›fl›na ve bu ak›l an-lay›fl› üzerinde temellenen ilerleme kavram›na dayan›r.

Comte’a göre neyin var oldu¤u sorusundan çok, bir fleyin nas›l olufltu¤u soru-su önemlidir. Bu da olgular›n yasalar›n› araflt›rmak demektir. Bilimin görevi olgu-lar›n de¤iflmez do¤a yasalar›na ba¤l› olduklar› hakikatini kabul etmektir. ‹flte bili-min tüm amac› da bu yasalar› keflfetmek ve bu yasalar›n say›lar›n› en aza indirmek-tir. Bu ak›l anlay›fl›na göre gerçeklik, bütün çokluk en çeflitli görünümleriyle enaza, en yal›n olana indirgenerek aç›klanabilmelidir. Bu da önceden görmeyi, ön-deyiyi olanakl› k›lar. Olgular› yöneten yasalar bilinirse e¤er, gelecekte gözlenebi-lecek olgular›n bu yasalardan hareketle önceden bilinebilmeleri olanakl› olacakt›r.

Comte’a göre Pozitif felsefenin temel karakteri fenomenlerin de¤iflmez do¤ayasalar›na ba¤l› olduklar›n› düflünmektir. Bu ilke tarihin pozitif aflamas›nda aç›kçabilinir hâle gelmifltir. Pozitif aflamada olgular› do¤uran nedenleri araflt›rmak zorun-da kal›nmad›¤›n› herkes bilir. Yaln›zca bu olgular›n oluflum koflullar›n› çözümle-mek gereklidir. Bu da olgular aras›ndaki ard›fl›kl›k ve benzeflim iliflkileriyle bu ol-gular› birbirine ba¤lamak demektir. Comte’a göre olgular› birbirine ba¤lamak de-mek olan olgular› yasalarla aç›klamaya, yani olgular› yasalara indirgemeye en gü-zel örnek evrenin genel fenomenlerinin Newton’un genel çekim yasas›yla aç›klan-mas›d›r. Bu kuram evrendeki bütün çeflitli fenomenlerin tek ve genel bir olgudabirbirine ba¤lanabilece¤ini gösterir. Bu yasa “evrendeki her bir atomun kütleleriy-le do¤ru orant›l›, aralar›ndaki uzakl›¤›n karesiyle ters orant›l› olarak birbirlerinedo¤ru de¤iflmez bir e¤ilime sahip oldu¤unu sergiler” yani evrenin bütün fenomen-leri bu de¤iflmez iliflkiye indirgenebilir (Comte 1855: 28).

Comte’un bu felsefe anlay›fl› onun insan akl› hakk›ndaki görüflüne ba¤l›d›r. Bu-na göre insan akl› üç aflamadan geçmifltir. Bu aflamalar da art arda ortaya ç›km›flyöntemlerdir. Dolay›s›yla ussall›k bilimsel yönteme uygun olma anlam›na gelir veinsan akl›n›n son aflamas› olan pozitif aflamada pozitif yöntemin uygulanmas›ylado¤a ve toplum ussal olarak ele al›nabilir ancak. Comte’un ak›l anlay›fl›na göre ak›lkavramsal bir sistemdir. Her felsefe akla dayal› bir kavramlar sistemi demektir.Ama ak›l bir kavramlar sistemi olarak bafllang›çtan itibaren de bugünkü durumun-da olmam›flt›r. Ak›l pozitif aflamaya, insan akl›n›n felsefesi pozitif felsefeye tarihiçinde yavafl yavafl geliflerek ulaflm›flt›r. Böylece insan akl›n›n geliflmesi de tarih sü-recinde ortaya ç›kan bir geliflme olarak ele al›n›r. Bu da Comte’un tarihi ilerleyenbir süreç olarak tasarlamas› demeye gelir.

Comte insanl›k tarihi boyunca iflleyen bir ilerleme yasas›ndan söz eder (Comte1855: 11). Comte insan akl›n›n geliflmesinin bir tarihi oldu¤unu pozitif felsefeninne anlama geldi¤i anlafl›l›rsa anlafl›labilece¤ini, dolay›s›yla insan akl›n›n gelifliminiortaya koyman›n yolunun da, bütün yönlerden ve bütün ça¤lar boyunca akl›n ge-çirdi¤i aflamalar incelenirse olanakl› oldu¤unu söyler. Baflka bir ifadeyle, Comte’agöre pozitif felsefenin do¤as›n› ve kendine özgü karakterini kavrayabilmek için birbütün olarak insan akl›n›n aflama aflama ilerleyen geliflimine genel olarak göz at-mak gerekir çünkü bir kavram yaln›zca kendi tarihsel geliflmesi arac›l›¤›yla en iyibiçimde bilinebilir.

Buna göre insan akl› ilk gelifliminden itibaren eksiksiz bir geliflim içindedir. Buinceleme tek bir büyük yasan›n keflfini ortaya ç›karacakt›r. Bu geliflimin de¤iflmezbir zorunlulukla ba¤l› oldu¤u bu yasa ussal kan›tlar ve tarihsel olgular üzerine ku-rulabilen temel bir yasad›r. Bütün geliflim bu yasaya zorunlu olarak ba¤l›d›r.

755. Ünite - Poz i t iv ist Tar ih Kuram›

Olgular aras› yasaba¤›nt›lar›n› keflfetme do¤abilimlerinde oldu¤u gibitarihte de olgular› öncedengörebilme olana¤› sa¤lar.Bilimde buna öndeyi denir.

Comte’a göre yasalar do¤alya da tarihsel bütünfenomenlerinindirgenebilece¤i de¤iflmeziliflkilerdir.

‹nsan akl›n›n geliflmesitarihsel süreçte aflamaaflama gerçekleflir.

Comte’a göre insan akl›n›ngeliflimi tek bir yasayazorunlu bir flekilde ba¤l›d›r.Geliflmedeki bu yasal›l›kilerlemenin düzenlili¤iolarak karfl›m›za ç›kar.


Comte bu yasa konusunda flöyle der: “Bu yasa da fludur: - yol gösterici kavram-lar›m›z›n her biri - bilgimizin her bir dal› - ardarda üç farkl› kuramsal durumdangeçerler: Teolojik ya da kurgul hâl; metafizik ya da soyut hâl; ve bilimsel ya da po-zitif hâl” (Comte 1855: 25). Baflka bir ifadeyle insan akl› do¤as› gere¤i geliflmesiboyunca üç farkl› felsefe yöntemi kullan›r.

Bu yöntemlerden her biri di¤erlerinde özsel olarak farkl›d›r ve ayn› zamandakeskin bir flekilde birbirine karfl›tt›r. Dolay›s›yla insan akl›n›n geçirdi¤i geliflme afla-malar› asl›nda akl›n kulland›¤› yöntemlerin art ardal›¤› gere¤i bir ilerlemeye karfl›-l›k gelmektedir. Aflamalar›n art ardal›¤› olarak bu geliflme çizgisinin basamaklar›flöyle aç›klanabilir.

Teolojik hâlde insan akl› araflt›rmalar›n› varl›klar›n kendi do¤as›na, ilk ve sonnedenlere, yani mutlak bilgilere yönelterek olgular› keyfi bir biçimde ve do¤aüstüetkenleri iflin içine katarak aç›klamaya çal›fl›r. Teolojik hâl insan akl›n›n ilk aflama-s›d›r ama yine de bir ak›ld›r. Çünkü olgular› aç›klama çabas› vard›r. Comte’a göreteolojik aflama en yüksek seviyesine çok say›daki tanr›sall›klar yerine tek bir varl›-¤›n tanr›sal öngörü eylemini koydu¤u zaman ulaflm›flt›r.

‹kinci aflama olan metafizik hâl Comte’a göre bir geçifl aflamas›d›r. Asl›nda teolo-jik hâlin basit bir dönüflümünden baflka bir fley de¤ildir. Tarihin bu aflamas›nda do-¤aüstü etkenlerin yerini soyut güçler ve soyut kavramlar al›r. Çeflitli varl›klara içkinolan bu soyut kendilikler zaman›n karakterine uygun olarak herkesçe kabul edile-bilir olan aç›klamalar vermifltir. Olgular bu soyut kavramlarla do¤as› gere¤i olankendiliklerle aç›klanm›flt›r. Metafizik aflamada insan akl› en yüksek mükemmelikseviyesi olarak son aflamas›na varl›klar çoklu¤u yerine bütün fenomenlerin en sonnedeni olarak “Do¤a” gibi soyut tek bir kavram› koydu¤u zaman ulaflm›flt›r.

Son olarak pozitif aflamada ise insan akl› mutlak kavramlar› elde etmenin ola-naks›zl›¤›n› kabul ederek kendini yaln›zca iyi düzenlenmifl ak›l yürütmelerin vegözlemlerin kullan›m›yla olgular›n gerçek yasalar›n› yani olgular›n art arda gelifl vebenzeflim iliflkilerini keflfetmeye adar. Pozitif aflamada insan akl› fleylerin ve evre-nin arkhesini, bafllang›c›n› ve gerçek nedenlerini aramaktan vazgeçer. Olgular›naç›klanmas› ifli art›k bilimin ilerleyifliyle say›s› gitgide azalt›lacak olan genel yasa-larla yani çeflitli özel olgularla genel olgular aras›ndaki iliflkilerin dile getirilmesiy-le olacakt›r.

Comte’a göre pozitif aflama da en son mükemmelik seviyesine bütün olgular›tek bir genel olgunun, söz gelifli yerçekimi genel yasas›n›n tikel görünüflleri olarakkoydu¤u zaman, yani çeflitli görünüflleriyle bütün fenomenlerin tek bir genel olgu-dan türetilebilece¤i ya da bu genel olgunun bütün tek tek olgular›n genel bir tem-sili olarak gösterildi¤i zaman ulaflaca¤›n› söyler. Ama böyle bir aflama ancak bek-lenilir bir aflamad›r, bir umuttur yaln›zca (Comte 1855: 26).

Dolay›s›yla Comte’un “üç hâl yasas›” ile ifade etti¤i fley insan akl›n›n tarih bo-yunca üç farkl› aflamadan geçti¤idir. ‹nsan akl›n›n bu üç aflamadan geçmesi de-mek, insan akl›n›n ürünü olan her fleyin, baflka bir biçimde söylenecek olursa bü-tün tarihin, insan›n bütün yap›p etmelerinin, bilimlerin, sanatlar›n arka arkaya ge-len bu üç durumdan, aflamal› olarak geçerek gelifltikleridir. Hatta bir bütün olarakinsanl›k da bu üç aflamadan geçer. Çünkü insan akl›n›n geliflimiyle ilgili temel biryasad›r üç hâl yasas›. Bütün zihisel sistemler bu üç hâlden zorunlulukla geçerler.Comte’a göre en geliflmifl bilimlerin bile pozitif aflamaya geçmifl olsalar da daha hâ-la geçmifl iki aflaman›n izlerini koruyor ve tafl›yor olmas› bu bilimlerin tarihininböyle bir genel yasaya tarihsel kan›t gösterdi¤inin ifadesidir (Comte 1855: 26).

‹nsan tarihi art arda gelenüç dönemden geçmifltir:teolojik dönem, metafizikdönem ve pozitif dönem.

Teolojik aflama bütünfenomenlerin tek bir tanr›salvarl›kla aç›klanmayaça›l›fl›ld›¤› dönemdir.

Metafizk aflama bütünfenomenleri tek bir soyutkavram arac›l›¤›ylaaç›klanmaya çal›fl›ld›¤›dönemdir.

Pozitif aflama bütünfenomenlerin genel yasalararac›l›¤›yla aç›klanmayaçal›fl›ld›¤› dönemdir.

Comte’a göre “üç hâlyasas›”n›n tarihte kan›tlar›vard›r, bütün pozitif bilimlerkendi tarihlerinde aflm›flolduklar› di¤er iki aflaman›nizlerini tafl›rlar.


Comte’a göre “üç hâlyasas›” bütün insanl›ktarihinin de geçirmifl vegeçirmekte oldu¤udönemleri aç›klayabilecektek yasad›r.

Comte’a göre pozitifaflamaya ulaflabilmek içininsan akl› di¤er ikiaflamadan geçmekzorundad›r, bu aflamalardanbiri ya da ikisi atlanarakpozitif aflamaya geçilemez.

Comte’un düflüncesine göreinsanl›k tarihindekiilerlemenin düzenli ve yasal›oldu¤u, ayn› zamanda dazorunlu oldu¤u varsay›lmaktad›r.

Comte’a göre genel insan akl›n›n bu dönüflümü bireysel akl›n geliflimi incele-nerek dolayl› yoldan ortaya konulmufltur çünkü bireyin e¤itimindeki hareket nok-tas› türünkü ile zorunlu olarak ayn›d›r ve bu yüzden de bir bireyin farkl› temel dö-nüflüm evreleri insan türünün dönüflümünün temel evrelerini de gösterir. Hatta herbir kifli kendi tarihi demek olan özgeçmifline bakarsa “çocuklu¤unda bir teolog,gençli¤inde bir metafizikçi ve yetiflkinli¤inde de bir do¤abilimci oldu¤unu hat›rlar”(Comte 1855: 27). Bu gözlemin de tüm insanlar için geçerli oldu¤undan hareketleComte, üç hâl yasas›n›n bütün bir insanl›¤›n özgeçmifli içinde yani bütün insanl›ktarihinde de geçerli oldu¤unu söyler.

Pozitif aflamada geliflmifl insan akl› astrolog ve simyac›lar›n gerçekleflmesi ola-naks›z hayallerini dikkate almadan yaln›zca pozitif bilimin temelini oluflturan uzungözlem ve deney dizilerine kendisini adam›fl durumdad›r. Pozitif aflamada insanzihninin bütün bilimsel etkinli¤i olgular›n yasalar›n› keflfetme umuduyla ve bir ku-ram› do¤rulamak ya da çürütmek iste¤iyle güdülenmifltir. Ama bütün bunlar insanakl›n›n emekleme ça¤›nda da olamazd›. Astrolojinin “çekici bofl düflleri”, simyan›nda düfl k›r›kl›klar› olmadan pozitif aflamaya geçilemezdi. Bütün bunlar, Comte’a gö-re, pozitif felsefenin insan akl›n›n sürekli yöneldi¤i gerçek son durum olup olmad›-¤›n› göstermeye yeter. Buradan anlafl›lan, Comte’un insan akl›n›n pozitif aflamayaulaflabilmesi için, pozitif felsefe yapma yönteminin gerçekleflebilmesi için, akl›n zo-runlu olarak teolojik ve metafizik aflamalardan geçmesi gerekti¤idir. Böylece tarih-te akl›n geçirdi¤i aflamalar aras›nda bir ba¤›nt› kurulmaktad›r ki Comte’un yasa ta-n›m›na göre yasa böyle zorunlu bir ba¤›nt›n›n önerme olarak ifadesidir.

Comte’a göre insan akl›, zorunlu olarak bafllang›çta uzun y›llar boyunca gerekyöntem gerek ö¤reti olarak yaln›zca olanakl› olan ve geliflmeye bafllayan ve insanakl› için yararl› olan tek felsefeyi, teolojik felsefeyi kullanm›flt›r. Teolojik felsefedenpozitif felsefeye geçmek için insan akl› geçifl felsefesi olarak metafizik yöntemleri veö¤retileri yani metafizik felsefeyi kullanmak zorunda kalm›flt›r. Comte’a göre insanakl›n›n bütün bu geliflim çizgisi de üç hâl yasas› olan bu büyük ve genel yasan›n ta-rihte iflledi¤ini göstermek için yeterlidir. Çünkü “insan akl› gelifliminde aflama aflamayavaflça ilerlemek zorundad›r, insan akl›n›n tek ad›mda teolojik felsefeden pozitifaflamaya atlamas› olanakl› de¤ildir” (Comte 1855: 28). Radikal olarak birbirine karfl›tolan teolojik ve pozitif felsefeler aras›nda geçifli olanakl› k›lan ve bu yüzden de zo-runlu olan arac› bir kavram sistemi, arac› bir felsefe olmal›d›r. Bu yüzden insan akl›bu görüfllerin birinden di¤erine geçmek için karma bir karaktere sahip olan ve böy-le olmakla aflama aflama geçifli olanakl› k›lan sistemleri kullanmak zorunda kalm›fl-t›r. Comte’a göre akl›n do¤aüstü olan düflüncelerden do¤al olan düflüncelere, teolo-jik yöntemden pozitif yönteme geçmesini sa¤layabilecek baflka bir yol yoktur.

Comte’a göre insan akl›n›n ilerlemesinin geri döndürülebilmesi olanaks›z oldu-¤undan art›k pozitif araflt›rmalar›n ve sistemlerin, pozitif akl›n insan akl›n›n son yö-nelimi oldu¤u aç›kça ortadad›r. ‹nsan akl›n›n böyle bir yöneliminin olmas› da aç›kçagösterir ki bu temel devrim, yani pozitif döneme geçifl devrimi akl›n kapsad›¤› tümalanlarda zorunlu olarak tamamlanacakt›r. Dolay›s›yla bu devrimin ve ilerlemeningerçekleflmedi¤i bir alan kalm›flsa da bunun gerçekeleflece¤inden emin olunabilir.

Ama pozitif felsefe henüz tüm fenomen sistemlerini kapsamad›¤›ndan yap›lma-s› gereken fley bilimsel bir ifllemle pozitif felsefeye evrensellik karakterinin verile-rek bir yeniden yap›land›r›lmaya gidilmesidir. ‹flte pozitif felsefenin kuruluflununtamamlanabilmesi için giderilmesi gereken tek eksiklik toplumun düzenlenmesikonusunda da yararl› olabilecek pozitif bir toplumbilimin kurulamam›fl olmas›-d›r. ‹nsan akl› gök ve yer fizi¤ini, ayr›ca organik fizi¤i kurmufl oldu¤undan geriye

Comte’a göre “üç hâlyasas›”n›n zorunlulu¤undandolay› tamamlanmam›fl olanher tarihsel süreç zorunluolarak pozitif aflamayaulaflarak tamamlanacakt›r.

Poizitif toplum bilimin(sosyolojinin) kurulmas›ylabilimler tarihinin sonaflamas› da tamamlanm›flolacakt›r.


yap›lmas› gereken toplum fizi¤inin kurulmas› ve gözlem bilimleri sisteminin ta-mamlanmas›d›r. Comte’un yapmak istedi¤i do¤a bilimlerinin ulaflt›¤› geliflmiflliktebir toplumbilim kurmakt›r. Kesin do¤abilimi olarak gördü¤ü fizikten etkilenerekbu toplumbilime toplum fizi¤i der.

Comte’a göre ancak böyle bir pozitif toplumbilim kurulabilirse modern felsefesistemi tamamlanm›fl olacakt›r. Çünkü bu kurulufl gerçekleflti¤i andan itibaren göz-lemlenmifl hiçbir fenomen astronomi, fizik, kimya, fizyoloji ve toplum kategorile-rinden birinin d›fl›nda kalmayacakt›r. Tüm temel kavramlar tek biçimli hâle gelece-¤inden felsefe de pozitif hâle gelecektir. Böylece felsefe evrensel bir karakter ala-cakt›r ve bu üstün konumu sayesinde de yaln›zca birer tarihsel varolufl hâline ge-len teolojik ve metafizik felsefelerin yerini tamamen alm›fl olacakt›r. Böylece olgu-lar› belirleyen tarih biliminden sonra bu olgular aras›ndaki yasa ba¤›nt›lar›n› keflfe-decek bir sosyolojinin kurulmas›yla bilimler sistemi tamamlanm›fl olacakt›r. Bu dabir anlamda insan tarihinin yeni bir bafllang›ca sahip olmas› anlam›na gelmektedir.

Dolay›s›yla Comte bilimler tarihine ya da tarih boyunca ortaya ç›kan felsefeyapma biçimlerine bakarak insan akl›n›n geliflimine iliflkin de¤iflmez bir yasa bul-du¤unu ileri sürmüfltür. Bunun do¤rulamas›n›n yap›labilece¤i tek yer insan akl›n›ntarihte ald›¤› de¤iflik görünümlerdir. Bu yüzden insan›n düflünme etkinli¤ine aba-karak akl›n tarihte geçirdi¤i dönüflümleri saptam›flt›r. Böylece bütün insan tarihiniinsan akl›n›n teolojik hâlden pozitif hâle aflama aflama nas›l ilerdi¤inin bir do¤ru-lamas› olarak ele alm›flt›r. ‹nsan akl›n›n geliflimini ortaya koyabilmek için tarihte in-san akl›n›n yap›p ettiklerine bakm›fl ve tarihsel süreci bu aç›dan ele alm›flt›r.

Auguste Comte’un bütün insan tarihin tek bir ilkeyle, “üç hâl yasas›” ile aç›klanabilmesineiliflkin düflüncesini tart›fl›n›z.

John Stuart Mill ve Di¤er PozitivistlerJ. S. Mill (1806-1873) Comte’un anlay›fl›na bilgi kuramsal bir temel kazand›rmayaçal›flm›flt›r. Mill’e göre pozitif dönemde farkl›l›klar azalarak toplumlar aras› benzer-likler artmaya bafllam›flt›r. Bu da tarih yaz›m› aç›s›ndan daha bilimsel olmak ad›nakolayl›klar sa¤lamaktad›r. Toplumlar›n daha türdefl hâle gelmesi tarihin yasalar›n›bulmay› da kolaylaflt›racak ve tarih yaz›m› sosyoloji olmaya do¤ru gidecektir (Öz-lem 2012: 163).

Mill’e göre sosyoloji olmaya do¤ru giden bir tarih biliminin bulaca¤› yasalar top-lum yasalar› olacakt›r ve toplum yasalar› da do¤a yasalar›ndan farkl› yasalard›r. Çün-kü Mill’in bilim anlay›fl›na göre do¤a yasalar› tümevar›mla elde edilmektedir. Oysatarihteki yasalar›n tümevar›m yoluyla elde edilmesi sorun olarak görünmektedir. Ay-r›ca Mill’e göre sosyal olgular› do¤al olgular gibi yapay deneylerle test etme olana¤›da yoktur. Tarih yasalar› tekil insan do¤as›ndan türetilebilecek olan biyolojik ya dapsikolojik do¤a yasalar›n›n yönlendirdi¤i yasalard›r (Mill 1843: 563). ‹nsan do¤as› ya-salar›ndan türetilen sonuçlar tarihteki genel olgularla tam bir uygunluk içindedirler.

Mill’e göre de Comte’un dedi¤i gibi insanl›k belirli evrelerden geçerek ilerle-mektedir (Özlem 2012: 163). ‹nsanl›¤›n ilerlemesi ise insanl›¤›n entellektüel gelifl-mesinin bir sonucudur ve Comte’un ileri sürdü¤ü üç hâl yasas›n›n tarihsel geliflme-den ç›kar›labilece¤i çok aç›kt›r (Mill 1843: 517-518). Mill’e göre tarihsel geliflimi be-lirleyen yasalar birbirini izleyen toplum aflamalar› aras›ndaki karfl›l›kl› iliflkileri be-lirlerler. Bu yüzden de tarihin yasalar› keflfedilmelidir. Tarihin genel olgular›n›nanaliziyle ilerleme yasas›n›n keflfi ve gelecek olgular›n öndeyisi olanakl› olabile-cektir. Bunun için de do¤a biliminin yöntemi uygulanmal›d›r. Ancak do¤a bilimle-

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

Mill’e göre toplumlar aras›farkl›l›klar tarihte giderekazalmakta, benzerlikler deartmaktad›r. Bubenzerliklerden hareketletoplum aflamalar›n›nbirbirine dönüflümünüaç›klayabilecek yasaba¤›nt›lar› kurmak dakolaylaflmaktad›r.

Mill’e göre tarihi belirleyenyasalar bireysel tek insan›nbiyolojisinden vepsikolojisindentüretilebilecek olanyasalard›r. Tarihsel olgularinsan psikolojisi ve biyolojisiyasalar›yla aç›klanabilir.


Mill tarihsel olgular›aç›klamak için kullan›lmas›gereken yöntemin tersdedüktif yöntem oldu¤unusöyler. Ters dedüktif yöntemnedenlerden etkileriç›karman›n tersineetkilerden nedenlerinbilgisini ç›karmak olaraktan›mlanmaktad›r.

rinde tümevarma yoluyla nedenleri keflfederiz ve tümdengelim yoluyla da neden-lerden etkilere gideriz. Oysa tarihte nedenler olmufl bitmifltir ve art›k karfl›m›zdade¤ildir. Bu yüzden tarihte etkilerden nedenlere gitmek gereklidir. Mill buna “tersdedüktif yöntem” der (Mill 1843: 504). Böylece tarihin olgular›n›n incelenmesiyletarihsel genellefltirmeler yap›labilecek ve tarihte toplum aflamalar›n›n art arda geli-flini belirleyen yasalar›n keflfi olanakl› olacakt›r.

Comte ve Mill’den sonra gelen düflünürler bu düflüncelerin etkisinde tarihe ilifl-kin baz› savlar ortaya koymufllard›r. Buna göre Buckle ve Taine tarihçilerin do¤abilimini model alarak tarih yazmalar› gerekti¤ini savunmufllard›r. Herbert Spencerise biyolojik evrim kuram›n› tarihe uygulayarak tarihte de evrensel bir ilkeye var›-labilece¤ini savunmufltur. Haeckel ise insanl›k tarihinin asl›nda do¤a tarihinin kü-çük bir aflamas› oldu¤unu ileri sürmüfltür.

Tarihin yasalar›n›n keflfiyle gelece¤e iliflkin öndeyilerde bulunabilmek olanakl› m›d›r?Tart›fl›n›z.

NEOPOZ‹T‹V‹ZM‹N TAR‹H GÖRÜfiÜ20. yüzy›lda Mant›kç› Deneycilik olarak da bilinen neopozitivizm birlefltirilmiflbilim ideali ile ortaya ç›k›p tüm bilimlerin birli¤ini savunarak 19. yüzy›l pozitivistdüflüncesini takip etmifl ama baz› bak›mlardan ondan ayr›lm›flt›r. Bununla birlikteneopozitivizmin genel e¤ilimi de olgulara ve deneye yönelmek ve olgular›n yasa-lar›n› keflfetmek yollu bilim anlay›fl› olmufltur. Neopozitivist bilim anlay›fl› bilimkavram›n› do¤a bilimi kavram›na indirgeyerek birlefltirilmifl bilim (unified science)ideali ile bütün bilimler için yöntem birli¤i anlay›fl›n› öne sürmüfltür. Viyana Çev-resi ad›yla bilinen bir grup düflünürün gelifltirdi¤i ö¤reti bilimsellik için de deney-le do¤rulanabilir olma ölçütünü ortaya koymufltur.

Bu düflünürler içinde Carl Gustav Hempel (1908-1997) tarihteki yasalar›n da do¤ayasalar›na benzedi¤i görüflüyle öne ç›kar. Hempel’e göre bir olay› aç›klamak demeko olay› özel bir durumu oldu¤u genel bir yasan›n alt›na koymak ya da bu olay› genelbir yasadan türetmek demektir. Bu aç›klama anlay›fl› do¤a bilimlerinden ç›kar›lm›fl biraç›klama anlay›fl›d›r. Hempel do¤a bilimlerinin ve tarih bilimlerinin aç›klamalar› ara-s›nda yap› bak›m›ndan hiçbir fark görmez. Her iki tür bilimde de aç›klamalar›n yap›-s› bak›m›ndan yasalar›n kulland›¤› görülebilir; aradaki tek fark tarih bilimlerinin aç›k-lamalar›ndaki yasalar›n örtük yasalar olmas›d›r. Böylece neopozitivist düflünürler ta-rihi de bilim hâline getirmek için bir tak›m yöntem ölçütleri önermifl oldular.

Karl Raimund Popper’e (1902-1994) göre ise tarih yasa bulmaz, kuramsal bilim-lerin buldu¤u yasalar› kullanarak aç›klamalar yapar. Popper bilimleri kuramsal bi-limler ve uygulamal› bilimler olarak ikiye ay›r›r. Kuramsal bilimler yasa önermele-ri kurarlar oysa uygulamal› bilimler kuramsal bilimlerin yasa önermelerini kullan›r-lar. ‹flte bu anlamda tarih kuramsal bir bilim de¤ildir. Bu yüzden kuramsal fizik gi-bi bir kuramsal tarih bilimi söz konusu de¤ildir. Tarih olsa olsa kuramsal bilimle-rin yasalar›n› kullanarak geçmifl olgular› aç›klayan bir bilim olabilir ama kuramsalfizik gibi gelece¤e yönelik öndeyide bulunan kuramsal bir bilim olamaz. Bu yüz-den de Hegel ya da Marx’›n yapt›¤› anlamda bir genel dünya tarihi olanaks›zd›r.Çünkü insanl›k tarihinin gidifli insanlar›n amaçl› eylemlerinden ve insan bilgisininart›fl›yla sürekli de¤iflir ve etkilenir. Böyle bir süreci önceden görmek ya da bu sü-recin bütününü görmek olanaks›zd›r.

Tarihte do¤a yasalar›ndan hareketle aç›klamalar›n yap›labilip yap›lamayaca¤›n› de¤erlendiriniz.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

Birlefltirilmifl bilim anlay›fl›bütün bilimlerin tek biryöntem kullanmas›gerekti¤ini savunananlay›flt›r. Buna göre tarihde bilim olacaksa do¤abilimlerinin yöntemlerinikullanmal›d›r.

Hempel’e göre tarihte deaç›klamalar için yasalarkullan›l›r ama bu yasalarörtük yasalard›r.

Hempel’in örtük yasa ilekastetti¤i fludur: Tarihsel birolguyu aç›klamak içinkullan›lan yasa herkesçebilindi¤i gerekçesiyleaç›klamalarda ço¤u kez dilegetirilmez amaaç›klamalarda örtük olarakbulunur. Örne¤in tarihtesavaflan iki devletten birinindi¤erini savaflta yenmenedeni olarak “eflitsilahlanm›fl iki ordudansay›ca fazla olan› say›ca azolan›n› yener” biçimindekiörtük yasa dile getirilebilir.

Popper’e göre tarih yasakoyan bir bilim de¤ildir,dolay›s›yla kuramsal (teorik)bir tarih söz konusu olamaz.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



4


Özet

Pozitivist tarih görüflünün temel özelliklerini

tart›flmak.

Pozitivizm 19. yüzy›lda ortaya ç›km›fl bir düflün-ce ak›m› olarak bir bilimsel yöntem anlay›fl› ge-lifltirmifltir. Ayn› zamanda bütün gerçekli¤i do¤algerçeklik olarak ele ald›¤›ndan bu yöntem anla-y›fl›n› da do¤a bilimlerinin yöntemlerinin anali-zinden hareketle ortaya koymufltur. Buna görebütün bilimler ele ald›klar› fenomenleri do¤a bi-limlerinin yöntemlerine göre ele almal›d›rlar. Ta-rihsel olgular› da bilimsel olarak ele alacaksakbu olgular›n aralar›ndaki iliflkileri bulmak gerek-lidir ve bu iliflkiler de yasa ba¤›nt›lar› olarak ifa-de edilmelidir. Bu bilim anlay›fl›na ba¤l› tarih ya-z›m› görüflü tarihsel varl›k alan›nda olgular aras›karfl›l›kl› yasa ba¤lant›lar›n›n varsay›m›na daya-n›r. Bu da tarih sürecinde tarihsel ilerlemeyi be-lirleyen yasalar›n olmas› demeye gelir. Pozitivisttarih görüflü hem tarih sürecini yasalara ba¤l› veilerleyen bir süreç olarak tasarlam›flt›r hem de ta-rih yaz›m›n›n bilimsel olmas›n›n yolunun olgula-r› belirlemek ve bu olgular aras› yasa ba¤›nt›lar›-n› keflfetmekten geçti¤ini ileri sürmüfltür. Böyle-ce hem tarihsel varl›k alan›na iliflkin bir tasar›mgelifltirmifller hem de bu tasar›m temelinde bilim-sel bir tarih yaz›m› için gerekli olan koflullar› be-lirlemifllerdir.

Bafll›ca pozitivist düflünürlerin tarih tasar›mla-

r›n› aç›klamak.

Pozitivist felsefenin kurucu düflünürlerinden biriolan Comte tarihin olgular› keflfetmesi gerekti¤i-ni ama bu olgular aras›ndaki iliflkileri yasalarlaaç›klayacak olan bir toplum fizi¤inin de kurul-mas› gerekti¤ini söylemifltir. Comte’un fizi¤i ör-nek alarak ad verdi¤i toplum fizi¤i yeni kurula-cak olan sosyolojidir. Sosyoloji toplum aflamala-r›n›n ba¤l› oldu¤u yasalar› keflfedecetir. Sosyolo-jiye incelemesi için gerek duydu¤u olgular› sa¤-layacak olan bilim ise tarihtir. Ayr›ca Comte tari-hin zorunlu aflamalardan geçerek ilerledi¤ini söy-lemifl ve bu ilerlemenin itici gücünün de insanakl› oldu¤unu ileri sürmüfltür. ‹nsan akl› art ardave zorunlu olarak üç aflamadan geçmifltir. Pozitifbilimlerin tarihi bunu kan›tlar. Comte tarihte ak-l›n bu geliflmesini aç›klamak için “üç hâl yasas›”

ad›n› verdi¤i yasay› öne sürmüfltür. Buna görebütün toplumlar, bütün bilimler, genel olarak in-san akl› ya da bütün tarihin geçirdi¤i aflamalarflunlard›r: Teolojik hâl, metafizik hâl ve pozitifhâl.Mill ise toplum aflamalar› aras›nda zorunlu karfl›-l›kl› iliflkiler oldu¤unu ileri sürmüfltür. Bu zorun-lulu¤u belirleyen ise insan biyolojisi ve psikolo-jisine dayanan yasalard›r. Mill tarih için bir deyöntem önermifltir. Bu yöntem ters dedüktif yön-temdir. Çünkü tarihte nedenler karfl›m›zda haz›rve gözlenebilir olgular olarak yoktur. Bu yüzdentarihte nedenlerden etkilere de¤il, etkilerden ne-denlere gitmek gereklidir.

Neopozitivizmin tarih görüflünü aç›klamak.

20. yüzy›lda neopozitivizm ya da mant›kç› de-neycilik ad›yla bilinen bir düflünce ak›m› ortayaç›km›flt›r. Bu görüfle göre bütün bilimler do¤a bi-limlerinin yöntemlerini kullanmal›d›r. Bilim ol-man›n ölçütü budur. Buna da birlefltirilmifl bilimideali ad›n› vermifllerdir. Bu görüflün önde gelendüflünürlerinden Hempel’e göre tarihte de do¤a-da oldu¤u gibi yasalar vard›r. Bu yüzden tarih bi-liminde de aç›klamalrda yasalar kullan›l›r amabu yasalar aç›kça dile getirilmez. Bu yüzden deHempel tarihsel olgular›n aç›klamalar›nda örtükgenel yasalardan söz etmifltir. Popper ise tarihin yasa koyan kuramsal bir bilimolmad›¤›n› söyler. Bu anlamda Hegel ya daMarx’›n yapt›¤› gibi bir evrensel dünya tarihi ola-naks›zd›r. Tarihte tekil olgular vard›r. Ama tarih-sel olgular› ekonomi ya da sosyoloji gibi kuram-sal bilimlerin yasalar›yla aç›klayabilece¤imizi id-dia eder. Çünkü ona göre tarihsel olgular›n ne-denleri vard›r ve yasalarla bu olgular hakk›ndaaç›klamalar ortaya konabilir.

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç


1. ‹nsan akl›n›n tarihte ardarda gelen üç aflamadan geç-ti¤ini ileri süren düflünür afla¤›dakilerden hangisidir?

a. Kantb. Comtec. Popperd. Spencere. Hempel

2. Pozitivizmin bilim anlay›fl›na göre tarih yaz›m›ndaizlenmesi gereken yöntem afla¤›dakilerden hangisindeifade edilmifltir?

a. Tarihsel olgular teleolojik olarak aç›klanmal›d›rb. Tarihsel olgular belirlenmeli ve yasalar› keflfe-

dilmelidir.c. Tarihsel olgular soyut kavramlarla aç›klanmal›d›r.d. Tarihte hangi soyut kavramlar›n ortaya ç›kt›¤›

keflfedilmelidir.e. Tarih yaz›m› herhangi bir yöntemle belirlenemez.

3. A. Comte’a göre insanl›k tarihinin geçirdi¤i üçaflama afla¤›dakilerden hangisinde do¤ru s›ralama ileverilmifltir?

a. Pozitif hâl-Teolojik hâl-Metafizik hâlb. Metafizik hâl-Teolojik hâl-Pozitif hâlc. Teolojik hâl-Pozitif hâl-Metafizik hâld. Teolojik hâl-Metafizik hâl-Poizitif hâle. Metafizik hâl-Pozitif hâl-Teolojik hâl

4. J. S. Mill’e göre tarihte uygulanmas› gereken “tersdedüktif yöntem” nedir?

a. Olgulardan yasalara gitmeb. Nedenlerden etkilere gitmec. Etkilerden nedenlere gitmed. Tümevarma yoluyla nedenleri keflfetmee. Yasalar› tümdengelimle keflfetme

5. J. S. Mill’in düflünceleri ba¤lam›nda tarihte iflleyenyasalar›n türetiminin nereden yap›ld›¤› afla¤›dakilerdenhangisinde do¤ru olarak dile getirilmifltir?

a. Dinsel ve mitolojik kaynaklardanb. Tarihin kendisindenc. ‹nsan biyolojisi ve psikolojisindend. Soyut kavramlar aras› iliflkilerdene. ‹nsan›n tinsel yap›s›ndan

6. Bütün bilimlerin yöntem birli¤i içinde do¤a bilimle-rinin aç›klama yöntemlerini kullanmas› gerekti¤ini ilerisürerek “birlefltirilmifl bilim” anlay›fl›n› öne süren ve ta-rihi de do¤a bilimi modelinde ele alan düflünce ak›m›afla¤›dakilerden hangisidir?

a. Marksizmb. Pozitivizmc. Tarihselcilikd. Rasyonalizme. Neopozitivizm

7. “‹nsan do¤as› yasalar›ndan türetilen sonuçlar tarih-teki genel olgularla tam bir uygunluk içindedirler” ifa-desiyle tarihi insan do¤as›na ba¤layan poizitivist düflü-nür afla¤›dakilerden hangisidir?

a. Spencerb. Comtec. Milld. Tainee. Hempel

8. Tarihsel aç›klamada genel yasalar›n kullan›ld›¤›n›,ama bu yasalar›n örtük yasalar oldu¤unu ileri süren dü-flünür afla¤›dakilerden hangisidir?

a. Popperb. Comtec. Milld. Hempele. Marx

9. Popper’e göre tarih neden kuramsal de¤ildir?

a. Yasalar koymad›¤›ndanb. Tümevar›m yöntemini kulland›¤›ndanc. Tarihte aç›klama yap›lamad›¤›ndand. Tarihin sonunun öngörmek olanaks›z oldu¤un-

dane. Tarihte iflleyen yasalar olmad›¤›ndan

10. Popper’e göre tarihte gelece¤i kestirmenin olanak-s›z olma nedeni afla¤›dakilerden hangisidir?

a. Tarihte yasalar yokturb. Tarih insan bilgisinin art›fl›ndan etkilenirc. Tarihin yasalar› kesindird. Tarihte aç›klama yap›lamaze. Tarihsel düflünceler sürekli de¤iflir



Okuma Parças›...Pozitif felsefenin gerçek do¤as›n› ve kendine has ka-rakterini uygun flekilde göstermek için, kendi bütünlü-¤ünde düflünülmüfl, insan zihninin kadem kademe iler-leyen geliflimine genel olarak göz atmak gerekir, çünkübir kavram yaln›zca kendi tarihi sayesinde iyi bir biçim-de bilinebilir. ‹nsan zihninin en basit olan ilk gelifliminden günümü-ze kadar eksiksiz geliflimini bu flekilde de¤iflik etkinlikalanlar›nda incelerken, bu geliflimin de¤iflmez bir zo-runlulukla ba¤l› oldu¤u ve bana, gerek bizim organi-zasyonumuzun bilgisiyle donat›lm›fl rasyonel kan›tlarüzerine, gerekse geçmiflin dikkatli bir biçimde incelen-mesinin sonucu olan tarihsel do¤rulamalar üzerine sa¤-lam bir biçimde kurulabilir görünen temel bir yasa kefl-fetti¤imi san›yorum. Bu yasa tüm temel kavramlar›m›-z›n her birinin, her bilgi branfl›m›z›n art arda üç farkl›teorik hâlden geçmesine dayan›r; teolojik ya da kurgulhâl; metafizik ya da soyut hâl; bilimsel ya da pozitif hâl.Baflka bir deyiflle, insan zihni, do¤as› gere¤i, tüm arafl-t›rmalar›nda, her fleyden önce karakterleri farkl› olan vehatta kesinlikle birbirine z›t olan bu üç felsefe yapmayöntemini kullan›r; önce teolojik yöntem sonra metafi-zik yöntem ve son olarak pozitif yöntem...... ‹lk planda, bana öyle geliyor ki, bilimlerinin genel ta-rihinin derinlefltirilmifl bir bilgisine sahip olan herkestaraf›ndan do¤rulu¤u onaylans›n diye böylesi bir yasa-y› aç›klamak yeterlidir. Asl›nda, geçmiflte her fleydenönce metafizik soyutlamalardan oluflmufl ve de¤eri ye-niden artarken teolojik kavramlar taraf›ndan hemenbast›r›lm›fl tek bir bilim yoktur ki, herkesin gkolayl›klagözünde canland›ramayaca¤› pozitif hâle bugün erifl-mifl olsun. Hatta maalesef, bu kursun çeflitli bölümlerin-de, en olgun bilimlerin bile bu ilk iki hâlin çok önemliizlerini bugün hâla muhafaza etti¤ini daha çok görmekf›rsat›na sahip olaca¤›z. Zaten bugün, insan zihninin bu genel dönüflümü, do-layl› da olsa ço›k duygusal bir biçimde, bireysel zihningeliflimi incelenerek ortaya konulabilmifltir. Bireyin e¤i-timindeki hareket noktas› türünki ile zorunlu olarak ay-n› oldu¤undan bireyinkinin farkl› temel evreleri türünki-nin bafll›ca dönemlerini göstermelidir. Oysa her birimizözgeçmiflimize flöyle bir bakt›¤›m›zda, en önemli kav-ramlar›m›z konusunda s›ras›yla; çoçuklu¤umuzda tanr›-bilimci, gençli¤imizde metafizikçi ve yetiflkinli¤imizdefizikçi oldu¤umuzu hat›rlam›yor muyuz? Bu gözlem tüminsanlar için kendi ça¤lar› çerçevesinde geçerlidir.

...

... yaln›zca, neredeyse belirsiz ad›mlarla ilerlemek zo-runda olan zekam›z›n, teolojik felsefeden pozitif felse-feye aniden ve bir arac› olmaks›z›n geçemedi¤i asl›ndakolayca anlafl›l›r. Teoloji ve fizik çok derin bir biçimdebirbirlerine ayk›r›d›rlar, görüflleri karfl›l›kl› olarak çokderin bir z›tl›¤› içerir. ‹nsan zihni bu görüfllerden birinikullanmak için di¤erini kullanmadan önce, karma birkaraktere sahip ve bu sayede kadem kademe bir geçifligerçeklefltirmeye özgü arac› görüflleri kullanmak zo-runda kalm›flt›r. Metafizik görüfllerin do¤al yönelimiböyledir; baflka bir faydaya sahip de¤ildirler...

Kaynak: Comte, A. (2001). Pozitif Felsefe Kurslar›,

Çev. Erkan Ataçay, ‹stanbul: Sosyal Yay›nlar.

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›1. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Baz› Pozitivist Düflünürlerin

Tarih Tasar›mlar›” bölümü yeniden okuyunuz.2. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Pozitivizmin Tarih Görüflü”

bölümü yeniden okuyunuz.3. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Pozitivizmin Tarih Görüflü”

bölümü yeniden okuyunuz.4. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Pozitivizmin Tarih Görüflü”

bölümü yeniden okuyunuz.5. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Pozitivizmin Tarih Görüflü”

bölümü yeniden okuyunuz. 6. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Neopozitivizmin Tarih

Görüflü” bölümü yeniden okuyunuz.7. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Pozitivizmin Tarih Görüflü”

bölümü yeniden okuyunuz.8. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Neopozitivizmin Tarih

Görüflü” bölümü yeniden okuyunuz.9. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Neopozitivizmin Tarih

Görüflü” bölümü yeniden okuyunuz.10. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Neopozitivizmin Tarih

Görüflü” bölümü yeniden okuyunuz.


S›ra Sizde 1

Pozitivist düflünce bilimsel nesnellik için olgular› topla-ma ve aralar›ndaki yasa ba¤›nt›lar›n› bulmak gerekti¤iniileri sürmüfltür. Oysa tarih dünyas› bir anlam dünyas›d›r.Olgular anlam yukludur. Tarihçiler olgular› seçerler veseçimlerinde baz› inanç ve e¤ilimler de etkili olur. Tarih-çi içinde yaflad›¤› ça¤›n genel ruhuyla belirlenmifltir veolgulara yönelirken belirli bir bak›fl aç›s›yla olgular› se-çer, baz› olgular› görmezden gelir. Bu da tarihçinin nes-nelli¤ini sorgulan›r hâle getirir. Pozitivizm 19. yüzy›ldado¤a bilimlerinin baflar›lar›ndan etkilenerek do¤a bilim-leri yöntemini tarih bilimleri için öngörmüfltür. Oysa do-¤al olgular insan eylemlerinden ba¤›ms›z olarak ortada-d›r ve do¤a bilimlerinde bu do¤al olgular› aç›klamak on-lar› genel yasalara indirgemekle olanakl›d›r. Pozitivizmtarih olgular›n› do¤al olgularla ayn› türden görmüfltür.Oysa tarihte amaçl› eyleyen insanlar›n gerçeklefltirdi¤ianlam yüklü olgular vard›r ve bu olgular yap›ca do¤al ol-0gulardan farkl›d›r. Di¤er yandan pozitivist yöntem anla-y›fl›n› salt biçimsel bir kurallar toplulu¤u olarak ele al›r-sak bu durumda pozitivist yöntem anlay›fl› tarih için deuygulanabilir gibi görünmektedir. Ama e¤er aç›klamala-r›n yap›s›na bakarken salt biçimsel olarak yaklaflmay›polgular›n içeri¤ine de bak›lacaksa nesnellik ad›na olgula-r› önyarg›s›z belirleme gereklili¤i tarihi do¤a ile bir ve ay-n› görme anlay›fl›ndan kaynaklanmaktad›r.

S›ra Sizde 2

Tarih insan eylemlerinden, insan›n yap›p ettiklerindenoluflan karmafl›k bir yap›s› olan varl›k alan›d›r. Bir bütünolarak tarih sürekli de¤iflim gösteren bir süreçtir. Tarihinbütününü aç›klamaya yönelik görüfllere bakt›¤›m›zdatarihi hep tek ilkeden hareketle aç›klamaya çal›flt›klar›görülür. Bunun arkas›nda yatan neden tarihin bütününeiliflkin yal›n bir aç›klama getirmektir. Hegel tarihi tek birilkeden hareketle aç›klamaya çal›flm›flt›r, Marksist tarihkuram› da insanl›k tarihini üretim iliflkilerine indirgemifl-tir. Bütün bu giriflimler karmafl›k olup bitmeler alan›olan tarihi basit ilkelerden hareketle aç›klama giriflimle-ridir. Comte da “üç hâl yasas›” ile böyle bir basite indir-geyerek aç›klama çabas›na girmifltir. Comte bu anlay›fl›do¤a bilimlerinin do¤al fenomenleri yasa benzeri basitilkelerden hareketle aç›klama girifliminden alm›flt›r. Oy-sa tarihin tümü basite indirgenemeyecek ölçüde karma-fl›k olgulardan oluflur. Bütün olgular› tek bir ilkeden tü-retmek denemesi olgular aras› farkl›l›klar› görmezdengelmektir. Comte bilimlerin gelifliminden ç›kard›¤› ilke-yi genellefltirerek tüm tarihe, insan akl›na ve tekil insanbireyinin yaflam›na bile uygulam›flt›r. Genellefltirmenin

uygulama kolayl›¤› vard›r. Yeterince genel ölçütler yada ilkeler bütün olgulara uygulanabilirler ama bununlabirlikte tekil olgular›n kendine özgü yanlar›n› aç›klaya-mazlar olsa olsa benzerliklerini aç›klarlar.

S›ra Sizde 3

Tarihte genel yasalar›n bulunudu¤una iliflkin anlay›fl›ntemelinde tarihte gelece¤e iliflkin öndeyilerde buluna-bilme umudu yatar. Oysa tarih amaçl› insan eylemlerin-den oluflan bir varl›k alan› oldu¤undan gelece¤e yöne-lik öndeyilerde bulunabilmek olanaks›zd›r. Geçmifl ta-rihten ç›kar›lan ilkelerin ve yasalar›n gelece¤e de uygu-lanabilir oldu¤unu gösteren herhangi bir deneysel yada mant›ksal ölçüt yoktur. Ayr›ca geçmifl tarihten türe-tilen ilkelerin de bütün geçmifl tarihi özdefllefltirerekbunu yapt›¤› görülebilir. Böyle genellefltirmeler birey-sel olan› aç›klamaktan uzakt›rlar, daha çok tekrar ede-bilen olgular› aç›klamak için uygundurlar. Oysa tarihtebir defal›k olan olufllar vard›r, tekrarlar yoktur. Böyletekillikler alan› olan bir sürece iliflkin yasalardan hare-ketle öndeyilerde bulunmak olanaks›z görünmektedir.

S›ra Sizde 4

Tarih do¤adan farkl› süreçlerin iflledi¤i bir alan oldu¤un-dan tarihsel olgular için do¤a yasalar›n› kullanmak uygunde¤ildir. Tarihi yapan insand›r. ‹nsan›n ise hem do¤al ya-n› vard›r ve bu yan›yla do¤a yasalar›na ba¤l›d›r; hem detinsel yan› vard›r ve bu yan›yla do¤a yasalar›n›n belirle-mesine ba¤l› de¤ildir. Tarihsel olgulara iliflkin daha çokteleolojik aç›klamalara gidilmesinin nedeni budur. Do¤ayasalar› teleolojik aç›klamalar için uygun de¤ildir. Ayr›catarihsel varl›k olarak insan do¤al varl›ktan farkl› bir yap›-da oldu¤undan insan›n yap›p etmelerine do¤a yasalar›-n›n belirlemeleriyle bakmak yanl›fl olacakt›r. Bu da tarih-te do¤a yasalar›yla aç›klama yap›lamayac›¤›n› gösterir.

Yararlan›lan ve BaflvurulabilecekKaynaklarAkarsu, B. (1979). Ça¤dafl Felsefe, ‹stanbul: Milli E¤itim

Bakanl›¤› Yay›nlar›.Collingwood, R. G. (1996). Tarih Tasar›m›, çev. K.

Dinçer, Ankara: Gündo¤an Yay›nlar›.Comte, A. (1855). The Positive Philosophy, çev. H.

Martineau, New York: Calvin Blanchard. Mill, J. S. (1843). A System of Logic Vol. 2, London:

Harrison and co. Printers.Özlem, D. (2012). Tarih Felsefesi, ‹stanbul: Notos Kitap

Yay›nevi.


Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;‹dealizm ve Marksizm karfl›t› tarih felsefelerinin temel çizgilerini Kierkegaardfelsefesi ba¤lam›nda betimleyebilecek,Tarih felsefesi elefltirisi yapan düflünürlerin tarih kavram›na ve insana yöne-lik düflüncelerini Schopenhauer örne¤i üzerinden tan›yabilecek,Nietzsche ve Burckhardt’›n görüfllerinden yararlanarak 19. yüzy›lda tarih fel-sefelerine yönelik elefltirileri nedenleriyle saptayabileceksiniz.

‹çindekiler

• Bilim• ‹dealizm• Tarih• De¤iflme• ‹lerleme

• Varolufl• Do¤a• ‹nsan• Yaflama

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

N

N

N

Tarih Felsefesi-II

• G‹R‹fi• KIERKEGAARD• SCHOPENHAUER• NIETZSCHE VE BURCKHARDT


Tarih FelsefesiElefltirileri-1: ‹dealizmve Materyalizm Karfl›t›Tarih Felsefeleri

G‹R‹fi‹dealizm karfl›t› tarih felsefelerinde önceki ünitelerde Marksist tarih felsefesiyle Po-izitivist tarih felsefesi ele al›nm›flt›r. Burada Marksist ve Pozitivist çizgide olmay›p19. yüzy›lda ‹dealist tarih felsefesini ve genel olarak tarihçi felsefeleri elefltiren ta-rih anlay›fllar› ele al›nacakt›r. Alman ‹dealistleri, idealist ve mutlakç› bir anlay›flla ta-rihi ve tarih kavram›n› ele alm›fllard›r. 19. yüzy›lda Marksist materyalist tarih anla-y›fl› idealizmi, bütün tarihi soyut mant›ksal kavramla belirledi¤i için; pozitivist tarihanlay›fl› ise idealizmi tarihsel olgular› tek bir metafizik kavramdan türetti¤i için za-ten elefltirmiflti. Bununla birlikte idealizme yönelen tepkiler sadece Marksizm vePozitivizmden de gelmemifltir. 19. yüzy›lda ortaya ç›kan tarih elefltirileri büyük öl-çüde Alman ‹dealistleri’nin ve özellikle de Hegel’in tarih felsefelerine yönelmifller-di. Bunlar aras›nda Marksist ve Pozitivist çizgide olmayan tarih elefltirileri özellikleKierkegaaard, Schopenhauer, Nietzsche ve Burckhardt’tan gelmifltir. Bu elefltirile-rin ortak noktas› insani ve tarihsel varoluflun yaln›zca mant›ktan hareketle aç›kla-namayaca¤› olmufltur. ‹dealist, Marksist ve Pozitivist tarihçi anlay›fllar› elefltiren buelefltirel felsefelerin ortak noktas› yaflamaya ve insani varolufla verdikleri önemdir.Bu düflünürlerden en baflta gelenleri Kierkegaard, Schopenhauer, Nietzsche veBurckhardt’t›r.

KIERKEGAARDDanimarkal› varoluflçu filozof Søren Kierkegaard (1813-1855) tarih kavram›na va-rolufl kavram›ndan hareketle yaklaflm›flt›r. Kierkegaard, felsefe tarihinin soyut man-t›ksal kurgularla geliflti¤ini ve bu nedenle bireyi, bireyin gerçek yaflam›n› ve ger-çek varoluflunu gözden kaç›rd›¤›n› düflünür. Oysa as›l önemli olan somut insan va-rolufludur. Kierkegaard’un en çok elefltirdi¤i filozoflar›n bafl›nda Hegel gelir. Çün-kü Hegel ak›lc› ve mutlakç› bir sistem filozofudur. Oysa tarih böyle kat› bir ak›lc›ve mutlakç› çizgide ele al›namaz. Kierkegaard’a göre Hegel’in yapt›¤› gibi dünyatarihi üzerine kurulan bütün kavramsal sistemler saçma spekülasyonlardan ibaret-tir. Çünkü e¤er gerçekten de ilerleyen bir dünya tarihi sürecinin varoldu¤u sav›do¤ruysa, gerçekten basamakl› olarak geliflen bir tarihsel süreç varsa bizler bu ta-rihin belirli bir basama¤›nda ya da belirli bir zaman noktas›nda bulunudu¤umuziçin bu tarihsel sürece iliflkin hakikatin tümelli¤i üzerine hiçbir fley söyleyemeyiz.Bu durum da bizi skeptik (kuflkucu) bir güvensizlik durumunda tutar (Özlem2012: 170). Tarihe iliflkin böyle bir tümel kavray›fl olanaks›z görünmektedir.

Tarih Felsefesi Elefltirileri-1:‹dealizm ve MateryalizmKarfl›t› Tarih Felsefeleri

‹dealizm sonras› tarihelefltirileri Alman‹dealizmi’nin, özellikle deHegel’in tarih felsefesineyönelik olmufltur.

‹dealizm sonras› tarihelefltirilerinin tekelefltirdikleri ‹dealist tarihçianlay›fllar olmay›p ayn›zamanda Marksist vePozitivist tarihçianlay›fllard›r.

Kierkegaard’a göre tarihitümel olarak kavramakolanaks›zd›r. Çünkü her tekinsan tarihsel geliflmeçizgisinin belirli birnoktas›nda yaflamaktad›r.

Kierkegaard’a göre Hegel ve Marx’›n tarih felsefeleri “tarihsellik” kavram›n›yanl›fl olarak gelece¤e de tafl›maktad›rlar. Çünkü “tarihsel olma”, her fleyden önceolup bitmifl olmad›r; “Tarihsellik olup bitmifl olman›n yüklemidir” (Özlem 2012:170). Bu kavram› en fazla bugünü de içine alacak flekilde, yani flu anda olup bit-mekte olan› da kapsayacak flekilde geniflletebilsek de gelece¤i de kapsayacak fle-kilde geniflletemeyiz. Çünkü gelecek tarihsel de¤ildir, henüz olmam›flt›r. Tarihselolma, olup bitmifl olma ile ilgili oldu¤undan, gelecek ise henüz olmam›fl oldu¤un-dan, dünya tarihinin bütününe yönelik spekülasyonlar tarihe iliflkin savlar›n› gele-cek için de ileri sürmekte ve bu durum da “tarihsellik” kavram›yla ve tarihsel olmaile ba¤daflmamaktad›r. Bu henüz tarihselleflmemifl olan gelece¤i tarihsellefltirmek-tir ki bu da Kierkegaard’a göre bir çeliflkidir. Buradaki çeliflki tarihsel olmayan›n ta-rihsel oldu¤unu söylemektir.

Kierkegaard’a göre tarihin ne oldu¤una ancak öznel bir yan›t verilebilir; buyüzden de tarihin mutlak bir anlam›ndan söz edilemez. Kierkegaard’un elefltirisiAlman ‹dealizmi’nin tarih anlay›fl›na yönelik oldu¤u kadar Marksizm ve Pozitiviz-min tarih anlay›fllar›na da yöneliktir. Ona göre bu üç tarih kuram› da tarihin bü-tünü hakk›nda konuflmakla tarihe mutlak ve nesnel bir anlam yüklemek istemifl-lerdir. Oysa Kierkegaard’a göre tarih böyle nesnel ve mutlak bir anlam› olan birsüreç olarak kavranamaz. Kierkegaard kendi varoluflçu felsefesinden hareketle“tarih” kavram›n› “günah” ve “korku” kavramlar› ile iliflki içerisinde ele alm›flt›r.Ona göre tarih günah ve korkunun ortaya ç›kt›¤› bir süreçtir. Hegel’in tarih kav-ram›yla alay etmek için “tarihe Hegelci bir tan›m vermek gerekirse”, tarih süreci-ne “korkunun bilinçteki geliflme süreci olarak” bak›labilece¤inden söz eder (Öz-lem 2012: 170).

Kierkegaard için tarihin birey aç›s›ndan bir korku ve günah alan› olarak görül-mesi hâlinde bir anlam› vard›r. Baflka bir deyiflle birey kendi bilincini günah›n vekorkunun belirlendi¤i bir vicdan yeri olarak gördü¤ünde tarih bireye Hegel veMarx’›n gördü¤ü biçiminden oldukça farkl› bir alan olarak “bir sonsuz vahiy süre-ci” olarak görünür (Özlem 2012: 170-171). Böylece birey kendi varoluflunun gele-ce¤ini böyle bir “sonsuz”a ba¤layabilir. Bu sonsuzluk da ancak “‹sa’da tarihselle-flen bir süreç” olarak görülürse birey için anlaml›d›r. Ama sonsuzlu¤un Tanr›’dagerçekleflece¤i de ancak bir inanç sorunudur, bir bilgi sorunu de¤ildir. Tarihsel so-ruflturma da yarars›z olmakla kalmaz, ayn› zamanda inanç için zararl›d›r da. YaniKierkegaard tarihsel bir hareket noktas›n› inanç için gerekli görmüfl ama tarihselsoruflturmay› inanç için gereksiz ve zararl› görmüfltür. Böylece tarih kutsall›¤›n ta-rihidir ve insan›n dünyadaki durumu için yol gösteren bir tarihtir.

Kierkegaard’a göre Hegel ve Marx gibi filozoflar›n ortaya koydu¤u tarih anlay›-fl› insan›n seçim yaparak varoluflunu ortaya koyma olana¤›n› gözden kaç›r›r. OysaKierkegaard’a göre insan salt ak›l varl›¤› olarak görülemez; tutkular›, inançlar›, kor-kular›yla ve varolufluyla ele al›nmas› gereken bir varl›kt›r. Dolay›s›yla tarihi ele al›r-ken böyle bir insan anlay›fl›ndan yola ç›kmak gereklidir.

Ayr›ca Kierkegaard’un tarih anlay›fl›n›n Hegel, Marx ve Pozitivist tarih anlay›fl›ndanayr›ld›¤› bir di¤er nokta da onun tarihte bir ilerleme oldu¤u anlay›fl›na karfl› ç›kmas›-d›r. “Her tarihsel olgu, yaln›zca göreli bir olgudur” ve “ancak çocukluk ve aptall›k onuabart›p mutlak hâle getirebilir” (Kierkegaard 2005: 105). Buna göre tarihteki her dö-nem yeni bafltan bafllar, hiçbir dönem bir önceki dönemden yeni bir fley ö¤renemez.Bu yüzden de hiçbir dönem bir önceki dönemin gitti¤inden daha ileri gidemez.


Kierkegaard’a göre Hegel veMarx’›n tarih felsefeleritarihsel olmayan›tarihsellefltiren felsefelerdir.Tarihin bütününe yönelikböyle bir tarih anlay›fl› komikparadokslar içeren bir tarihanlay›fl›d›r.

Kierkegaard tarihi “günah”ve “korku” kavramlar›n›nortaya ç›kt›¤› bir varoluflalan› olarak görür.

Kierkegaard’a göre tarihselsoruflturma gereksizdir veinanç için zararl›d›r. Oysatarihsel bir hareket noktas›inanç için gereklidir çünküTanr› tarih içinde insanolmufltur ve sözlerini tarihteaç›nlam›flt›r.

Kierkegaard’a göre hertarihsel olgu göreli birolgudur, mutlak de¤ildir.Hegel ve Marx tarihselli¤iabartarak mutlak hâlegetirmifllerdir.

Kierkegaard’a göre olmuflolan tarihseldir, dolay›s›ylatarihsel olan olmam›fl halegetirilemez.

Kierkegaard’a göre olmufl olan olmufltur, olmam›fl hâle getirilemez ve de¤ifltiri-lemez. Ama bu tarihin zorunlulu¤unu göstermez. Geçmiflin de¤ifltirilemezli¤i zo-runluluktan gelmemektedir, onun de¤ifltirilemezli¤i olmufl olmas›ndan dolay›d›r.“Olmufl olan, nas›l olmuflsa öyle olmufltur; böylece de de¤ifltirilemez” (Kierkega-ard 2005: 83). Geçmiflin de¤ifltirilemezli¤i onun etkinlik hâlinde nas›lsa öyle ol-mufllu¤unun farkl› hâle gelemeyiflindendir, yoksa bundan geçmiflin olanakl› ‘na-s›l’›n›n farkl› olamayaca¤› sonucu ç›kmaz.

Ayn› flekilde gelecek de zorunlu de¤ildir. Gelecek henüz meydana gelmemifltirve geçmiflten daha az zorunlu de¤ildir. Geçmifl meydana gelmifl olmakla zorunluhâle gelmemifltir; tersine meydana gelmifl olmakla zorunlu olmad›¤›n› göstermifltir.Kierkegaard’a göre geçmiflin zorunlulu¤unu anlamay› istemekle gelece¤i öncedengörmeyi (kehanet) istemek özdefltir. Geçmifl düflünme yoluyla da zorunlu hâle gel-mez. Geçmifli kurarak onu bütünüyle kavrad›¤›n› düflünen kavray›fl, onu bütünüy-le yanl›fl anlam›flt›r.

Sonuç olarak Kierkegaard 19. yüzy›l›n mutlakç› ve ilerlemeci tarih felsefelerinielefltirerek tarihin zorunlulu¤u anlay›fl›na karfl› ç›km›flt›r.

Geçmiflin zorunlu olup olmad›¤› sorunuyla gelece¤in zorunlu olup olmad›¤› sorunu ara-s›nda bir ayr›m yap›labilir mi? Yap›l›rsa ne ba¤lamda bir ayr›m yap›labilir? Aç›klay›n›z.

SCHOPENHAUERAlman filozof Arthur Schopenhauer (1788-1860) hem tarih felsefesine hem detarih bilimine karfl› bir elefltiri ortaya koymufltur. Bunun nedeni onun felsefe an-lay›fl›d›r. Schopenhauer’e göre felsefe her zaman ayn› kalan, de¤iflmeyen ve tü-mel olan›n bilgisidir. Felsefe theoria etkinli¤idir. Oysa tarih alan› de¤iflenler ala-n›d›r, tarihte de¤iflmeden ayn› kalan bir fley yoktur, bu anlamda tarihin felsefe-si olanaks›zd›r.

Oysa Schopenhauer için dünya istemenin bir tasar›m›d›r ve dünyada de¤iflme-den kalan tek fley bu sonsuz istemedir. Dünyadaki ortaya ç›kan bütün de¤iflimlerve de¤iflen fleyler bu sonsuz istemenin nesnelleflmeleri olarak tasar›mlard›r. Onunbu felsefe anlay›fl› tarihe bak›fl aç›s›n› da belirlemifltir.

Schopenhauer’e göre her insan, her ça¤ ve her toplum bu bir ve ayn› isteme-nin nesnelleflmesinden baflka bir fley de¤ildir (Özlem 2012: 171). ‹nsan türünün ta-rihi denilen fley tarihsel olaylar y›¤›n›d›r ve ça¤lar›n geçerek birbirini izlemesi derastlant›sal bir form içinde olur. Ça¤lar›n birbirini izlemesi insan idelerinin art ardagörünüfle ç›kmas›ndan baflka bir fley de¤ildir. Schopenhauer “tarih yüzy›l› olarakan›lan 19. yüzy›l›n ortak e¤ilimlerine tam bir karfl›tl›k içinde” insani yaflam›n özün-den tarihsel olarak söz etmeyi anlams›z bulmufltur (Özlem 2012: 171). Kierkegaardgibi o da tarihsel olan›n nesnelli¤inden söz edilemeyece¤ini çünkü tarihin bir rast-lant›l›l›klar alan› oldu¤unu düflünür.

Tarih rastlant›lardan oluflan ve gelip geçici olan iliflkilerden meydana gelmifltir.Schopenhauer’e göre tarihin rastlant›l›l›¤›ndan bir teorik etkinlik olan felsefenin ç›ka-rabilece¤i hiçbir tümel ilke olamaz. Burada Schopenhauer’in Hegel’in mutlakç› tarihfelsefesini elefltirdi¤i anlafl›labilir. Çünkü Hegel tarihin tümel ilkeler alt›nda kavrana-bilece¤ini ve bu tümel ilkelerinde tarihten ç›kar›labilece¤ini düflünmüfltür. Schopen-hauer’in karfl› ç›kt›¤› anlay›fl bu tarih anlay›fl›d›r. Ona göre sadece felsefe de¤il, bilimde tarihten bir tümel yasa ç›karamaz. Böylece tarihin felsefesi ya da bilimi olanaks›z-d›r. Di¤er tüm bilim dallar›n›n tersine tarihin bir sistemi yoktur; tarih bir bilim de¤il-

876. Ünite - Tar ih Fe lsefesi E leflt i r i le r i -1 : ‹deal izm ve Materyal izm Karfl › t › Tar ih Fe lsefe ler i

Geçmifl art›k olup bitmifloldu¤undan de¤ifltirilemezama bu geçmiflin zorunluoldu¤unu göstermez.

De¤ifltirilemez olmak zorunluolmakla ayn› anlama gelmez.Geçmifl de¤ifltirilemez çünküzorunlu olmad›¤› hâldenas›lsa öyle olan bir etkinlikiçinde olup bitmifltir ama bugeçmiflin nas›lsa öyleolmas›n›n en bafltan zorunluoldu¤unu içermez.

Kierkegaard’a göre geçmifldüflünme yoluyla da zorunluhâle getirilemez. Bu yüzdengeçmiflin bütünüylekavranmas› olanaks›zd›r.Ayn› flekilde tarihe iliflkintümel bir kavray›flolamayaca¤›ndan gelecek deöngörülemez.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

Schopenhauer için felsefe vetarih bir arada olamaz.Felsefe de¤iflmeyeni konuedinir oysa tarih de¤iflenolaylar y›¤›n›d›r ve buanlamda tarihin felsefesiolanaks›zd›r.

Schopenhauer ‹steme veTasar›m Olarak Dünya adl›yap›t›nda dünyay› istemeninbir tasar›m› olarak ele al›r.

‹stemenin nesnelleflmesiolarak kastedilen fleyistemenin görünüflleridir.

Schopenhauer’e göre tarihrastlant›l› olufllardanolufltu¤u için tarihte birnesnellikten söz edilemez.

dir. Çünkü tarihin “tikeli bilmesi, hiçbir yerde evrensel arac›l›¤›yla gerçekleflmez”(Schopenhauer 2006: 222). Bunun yerine tikeli do¤rudan kavrayarak deneyim teme-linden hareket etmek gereklidir. Oysa bilimler tikel olan› aflarak tümel olana yüksel-dikleri için, kapsay›c› kavramlara ulaflt›klar› için ve o ölçüde bilim olurlar. Baflka birdeyiflle bilimler kapsay›c› kavramlar arac›l›¤›yla fleylerin olanakl›l›klar›n› gördükleriiçin gerçekleflecek fleyler hakk›nda öngörüye sahip olurlar. Bilimler kendi kavramla-r› arac›l›¤›yla hep türlerden söz ederler oysa tarih bireylerden, tekil olandan söz eder.

Bu yüzden de tarih bir çeliflkiye iflaret eden tekil fleylerin bilgisi olacakt›r. Bi-limler hep daima “olan fley”den söz ederken tarih yaln›zca “bir kez olan” ve bir da-ha olmayacak olan fleyden söz eder. Üstelik tarih mutlak bir biçimde tikel olanlailgili oldu¤undan her fleyi eksik ve k›smen bilir. Tarihte tümel bir kavram varsay›l-sa bile yine de o nesnel olamaz, öznel olabilir ancak. Schopenhauer’e göre tarihteen tümel olan, uzun dönem sürmüfl ya da çok önemli olan bir olay bile kendi ba-fl›na al›nd›¤›nda bireysel olan tikel bir fleydir.

Tarihte tikel olan›n tümel olanla iliflkisi ise daha çok parçan›n bütünle iliflkisi gi-bidir ama di¤er bilimlerde oldu¤u gibi olay›n kuralla ya da yasayla iliflkisi fleklindebir iliflki de¤ildir. Schopenhauer’e göre bilimler kavramlar› sa¤lar, yal›n olgular› de-¤il. Bu yüzden de bilimler tümelin do¤ru bilgisinden hareketle tikel durumlar› bile-bilir ve kesin bir flekilde belirleyebilirler. Örnekse genel olarak üçgenin, yani tümelüçgenin özelliklerini, yasalar›n› biliyorsam, önümdeki ka¤›tta çizili duran üçgeninde özelliklerinin ne olmas› gerekti¤ini belirleyebilirim. Ya da tüm memeli hayvan-lar için geçerli olan fleyler flu belirli yarasa için de geçerlidir. Oysa tümelin kavram-la ilgili bir tümel olmad›¤›, yani tümelin yüzeysel oldu¤u, sadece kendi bilgimle il-gili öznel bir tümel oldu¤u tarihte durum böyle de¤ildir (Schopenhauer 2006: 224).Bu nedenle söz gelifli, “Otuz y›l savafllar›n›, 17. yüzy›lda ç›km›fl dinsel bir savafl ola-rak genel bir biçimde bilebilirim; fakat bu genel bilgi, olay›n seyri hakk›nda dahaayr›nt›l› bir fley söylememe izin vermez” (Schopenhauer 2006: 224).

Schopenhauer’e göre tarihle bilimler aras›ndaki karfl›tl›k flu noktada da belirir:Bilimlerde en kesin olan tekil ve özel olan fleylerin varl›¤›d›r çünkü dolays›z kav-ray›fla dayan›r ve biz bunlardan soyutlamayla tümel hakikatlere ulaflabiliriz. Buyüzden de hatal› varsay›mlarda bulunabiliriz. Oysa tarihte en tümel olan en kesinoland›r, söz gelifli zamansal dönemler, ça¤lar, krallar›n art arda gelifli, savafllar gibiama özel olanlara gidildikçe belirsizlik de artar, olaylar›n ve onlar›n ba¤lant›lar›n›ntikelli¤i daha belirsizdir (Schopenhauer 2006: 224).

Schopenhauer’in, bu anlay›fl›yla, Antik Ça¤›n theoria-historia ya da ak›l-deneykarfl›tl›¤›na döndü¤ünden söz edilebilir; o tarihçili¤i bir yaz›n türü olarak ele alm›fl-t›r (Özlem 2012: 172). Ona göre tarihçilik hep olgulardan hareket etmek istemifltirama bu yolla tümel olan do¤ruluklara ya da yasalara ulaflmak olanaks›zd›r. Buyüzden de tarihçilik ne bir bilim ne de bir felsefe olabilir. Schopenhauer’e göre ta-rih kendi nesnesi olarak hep tikeli, bireysel durumu konu ald›¤› ve bunu da tekgerçek sayd›¤› sürece, fleyleri tümel bir bak›fl aç›s›yla ele alan ve ay›rt edici nesne-si olarak tümele sahip olan felsefenin do¤rudan karfl›t› durumundad›r. Felsefe herzaman tikelin içinde tümel kavram› görür. Tarih bize her an farkl› bir fleyin olmufloldu¤unu ö¤retirken felsefe bizi tüm zamanlar için ayn› fleyin olmufl oldu¤u, ol-makta oldu¤u ve olaca¤› öngörüsüne ulaflt›rmaya çal›fl›r.

Tarih için her mevcut an geçmiflle tamamlanmas› gereken bir parçad›r. Fakatgeçmiflin uzunlu¤u sonsuzdur ve ona kat›lan fley ise yine sonsuz bir gelecektir.Felsefi ve tarihsel olan zihinler aras›ndaki karfl›tl›k buna dayan›r. Felsefe kavramakve bulmak ister, tarih ise anlatmaya çal›fl›r.


Schopenhauer’e görebilimler tümel kavramlararac›l›¤›yla tümel olantürlerin bilgisine sahiptirleroysa tarih bireysel olan, tekilolan›n bilgisine sahipoldu¤undan bilim olamaz.

Schopenhauer’e göre tarihsahnesinde tümel olan birfley yoktur, her fley bireyselve tikeldir.

Tarihte tümel ve genel olanbir olgudan hareketle tekilolay›n tam aç›klamas›n›vermek olanaks›zd›r oysabilimlerde durum, tamtersine tümel olandanhareketle tekilinaç›klamas›n› vermekbiçiminde olur.

Schopenhauer’e göretarihten tümel ilkelerç›kar›lamaz, bu yüzden denesnel anlamda bir tarihbilimi ya da tarih felsefesiolanaks›zd›r.

Schopenhauer’e göre felsefekavrama, tarih ise anlatmaçabas›d›r.

Tarih ayn› fleyi farkl› biçimler alt›nda gösterir ama ayn› fleyi bir ya da birkaç biçim-de tan›yamayan kifli için bu fleyin bilgisi tüm biçimleri gözden geçirerek zorlukla el-de edilebilir. Halklar›n tarihindeki dönemler temelde sadece adlar› ve tarihleri bak›-m›ndan farkl›d›rlar, “gerçekte özsel içerik her yerde ayn›d›r” (Schopenhauer 2006:225). Bu yüzden de sanat›n ve bilimin nesnesi de¤iflmez çünkü ikisinin de nesnesikavramd›r. Sanat da bilim de “flimdi varolan ve daha sonra varolmayan, flimdi böyleolan ve daha sonra baflka türlü olan fleyle de¤il, tüm zamanlar için her zaman ayn› fle-kilde varolan fleyle” ilgilenirler (Schopenhauer 2006: 225). Oysa tarihin nesnesi ken-di tekilli¤i ve rastlant›sall›¤› içinde bireysel bir fleydir; bu fley bir kez varolduktan son-ra bir daha asla varolmaz. Tarihte bir olay en küçük bir rastlant› sonucu bile bambafl-ka bir flekil alabilir. Tarihte olan her fley insan dünyas›n›n gelip geçici karmaflalar›d›r.

Bu yüzden de insan zihni tarihin nesnesi gibi gelip geçici olan de¤il, hep varo-lan ve hiç de¤iflmeyen fleylere yönelmelidir. Schopenhauer’e göre tarihin gerçekteanlatt›¤› fley uzun ve karmafl›k bir insanl›k rüyas›d›r (Schopenhauer 2006: 227).

Schopenhauer Hegel’in “sözde-felsefe”sinin dünya tarihini planlanm›fl bir bü-tün olarak kavrama çabas›n› da elefltirir. Hegel felsefesi dünyan›n görünür varl›¤›y-la kendinde varl›¤›n› özdefllefltirmifltir. Ayr›ca tüm insanl›¤›n bilince sahip olmas›de¤il ancak bireyin bilince sahip olmas› söz konusudur. Bu yüzden de tüm insan-l›¤›n bilincinin tarihte devinimindeki birlik gibi bir düflünce salt kurmacadan (fic-tion) ibarettir. Schopenhauer bu konuda, “Nas›l ki, do¤ada türler gerçek ve cinslersadece soyutlamad›r; insan soyunda da sadece bireyler ve onlar›n yaflam ak›fl› ger-çek, halklar ve onlar›n süregelen yaflamlar› ise salt soyutlamad›r” der (Schopen-hauer 2006: 226). Böyle kurmaca tarihler s›¤ bir iyimserli¤in k›lavuzlu¤unda kuru-cu bir tarih olarak ortaya ç›kt›klar›ndan, her zaman düflünsel mükemmelli¤e ulafl-m›fl,Anayasa ve adaletleri sa¤lam, tözsel, büyük bir devlet tasar›m›yla sonlan›rlar.

Hegelciler tarih felsefesini tüm felsefenin amac› olarak görmüfllerdir. Schopen-hauer’e göre tarihin gidifli üzerine bu tür yap›lar kuran her felsefe varolan›n hepayn› ve de¤iflmez oldu¤u, tüm ortaya ç›k›fl ve de¤iflmenin sadece görünüfl oldu¤u,sadece idealar›n kal›c› oldu¤u yönündeki tüm felsefenin en temel hakikatini kav-ramam›flt›r. Bu yüzden de Hegelciler kendi felsefelerinde tarihe temel bir konumvermifllerdir. Kendisine göre her fleyin en iyi flekilde düzenlendi¤i varsay›lan birevrensel dünya plan› üzerine tarihi infla etmifllerdir. Bu yüzden de tarihi sona er-mekte olan bir süreç, yani büyük ve ola¤anüstü bir yap› olarak ele alm›fllard›r, ya-ni dünyay› ve tarihi kusursuz bir gerçek olarak ele alm›fllard›r.

Schopenhauer’e göre tarihe övgüler düzen bu filozoflar iyimser ve mutlulukçuolan, ayn› zamanda da “derinli¤i olmayan heriflerdir” ve estetik zevkten de yok-sundurlar (Schopenhauer 2006: 228).

Bu yüzden de gerçek tarih felsefesinin baflka bir anlay›flla, Platoncu bir anlay›fl-la ortaya konmas› gerekir. Baflka bir deyiflle, gerçek tarih felsefesi hep olufl içindeolup hiç varolmayan› ele almaz ve bunu fleylerin gerçek do¤as› olarak görmez; ter-sine gerçek tarih felsefesi hep varolan›, hiç olufl içinde olmayan› ve yitip gitmeye-ni göz önünde tutmal›d›r. Gerçek tarih felsefesi insan›n geçici amaçlar›n› öncesiz,sonras›z ve mutlak amaçlar seviyesine yükseltmez. Böylece gerçek tarih felsefesitarihin sadece kendi düzenlenifli içinde de¤il, ayn› zamanda kendi do¤as› içindede uydurma oldu¤u içgörüsünü içerir.

Bu nedenle gerçek tarih felsefesi “tüm bu sonu gelmeyen de¤iflimler, onlar›n ya-ratt›¤› kaos ve karmaflaya ra¤men,... dün ve her zaman oldu¤u gibi bugün de ayn›biçimde etkin olan biricik ayn›, özdefl, de¤iflmez öze sahip oldu¤umuz içgörüsünüiçerir” (Schopenhauer 2006: 229). Böyle bir tarih felsefesinde antik zamanlar›n tüm


Schopenhauer’e göre tarihteolan her fley gelip geçici birrastlant›sall›k içinde olupbitmektedir. Bu anlamdatarih sanat ve bilimdenfarkl›d›r.

Schopenhauer’e göreHegel’in tarih felsefesibireysel olan de¤il, saltsoyutlamalara dayanan vebu soyutlamalar› gerçeksayan kurmaca bir tarihtir.

Hegel’in tarih felsefesindesona ermekte olan süreçola¤anüstü ve büyük biryap›d›r çünkü sona ermekteolan süreç tamamlanmayado¤ru ilerlemektedir vetamamlanm›fl olan her süreçtamd›r yani mükemmeldir,kusursuzdur.

Gerçek tarih felsefesi saltbireyler ya da tekilolaylardan söz ederken butekil varolufllar hep farkl› birad ve biçim alt›nda ortayaç›ksalarda, asl›nda ayn›fleyin yinelenip durdu¤unubilir.

olaylar›nda oldu¤u gibi modern zamanlar›nkiler de; Bat›’n›n tüm olaylar›nda oldu-¤u gibi Do¤u’nunkiler de özdefl olan› kavramal›d›r. Özel koflullar, k›l›k k›yafet vegeleneklerdeki tüm farkl›l›klara ra¤men her yerde ayn› insanl›¤› görmelidir.

Bu durumda Schopenhauer’e göre tarihin mottosu flöyle olur: Eadem, sed aliter.Schopenhauer’e göre bütün bunlardan ç›kan sonuç insanl›¤›n gerçek do¤as›n›

bilmenin bir arac› olarak düflünülen tarihin asl›nda fliir sanat›ndan bile daha afla¤›bir yerde oldu¤udur. Tarih gerçek anlamda bir bilim de¤ildir. Tarihi bafllang›ç, or-ta ve sondan oluflan bir bütün olarak kurma çabalar› da bofluna olan çabalard›r.

Tarihte bir nesnellikten söz edilemeyecek olsa da belirli bir anlamda öznel ola-rak tarihten söz edilebilir. fiöyle ki tarihin özüne, neli¤ine iliflkin öznel bir sezgimizolabilir. Böyle bir sezgisel bak›flla tarih de do¤a gibi bilinçsiz evrensel bir isteme-nin buyru¤u alt›ndaym›fl gibi ele al›nabilir. Tarih süreci bilinçsiz bir flekilde ak›pgitmektedir. Sezgisel olarak tarih sürecine iliflkin böyle bir belirlemede bulunan birinsan›n bu süreci bilinçli olarak tasarlayabilmesinin tek koflulu bu süreci kendi ak-l›na göre yönlendirebilmesinden geçer. Sadece tarih yoluyla bir halk kendisi hak-k›nda tam anlam›yla bilinçli olur. Dolay›s›yla tarih insan soyunun öz bilinci olarakgörülmelidir. Kendi üzerine düflünen ve ba¤lant› kuran bir bilinç birey için neysetarih de insan türü için odur. Bu yüzden tarihteki her boflluk bir kiflinin kendi bi-lincinde an›msama s›ras›ndaki bir bofllu¤a benzer (Schopenhauer 2006: 231).

Dil nas›l bireylerin ak›l yürütme yetisi için zorunlu bir koflulsa ayn› flekilde ya-z› da bütün insan soyunun ak›l yürütme yetisi için zorunlu bir varl›k kofluludur. Bi-reyin akl›n›n gerçek varoluflu dille bafllar; insan türünün ak›l yetisinin, yani tarihingerçek varoluflu da yaz› ile bafllar. Böylece yaz› sürekli olarak ölümle kesintiye u¤-rayan ve bölünen, parçal› olan insan soyunun bilincini yeniden birlik hâlinde kur-maya hizmet eder. Böylece eskilerde ortaya ç›kan bir düflünce flimdide yaflayanlartaraf›ndan yeniden tasarlanabilir.

Schopenhauer’e göre tarih insan türünün ak›lc› bir flekilde kendi bilincine var-ma süreci olabildi¤i ölçüde bir de¤er tafl›yacakt›r. Baflka bir deyiflle “tarihin anla-m›, bu sürecin ak›l ilkelerine göre yönlenen bir toplumsal yaflama biçimine geçiflsüreci olabilmesinde belirir” (Özlem 2012: 172). Bu tarihin gerçek de¤eridir. Yal-n›zca böyle ak›l ilkelerinin ›fl›¤›nda tarihte geriye do¤ru bak›ld›¤›nda tarihin bir an-lam› varm›fl gibi görünebilir, yani geçmiflin rastlant›ya dayal› olufllar›n›n içindeönemli ve de¤erli olanlar ay›rdedilebilir ki tarihi de¤erli k›lacak olan da budur. Bu-nunla birlikte ak›lc› ilkelere göre yönlenen bir toplumsal yaflama biçimine geçmek,bilinçsiz evrensel istemenin yerine bilinçli insan istemesini koymakla olanakl›d›r.Tarih ancak bilinçli insan istemesinin bilinçsiz evrensel istemeye üstün geldi¤i an-da tam olarak anlaml› bir süreç olabilir (Özlem 2012: 173). Bununla birlikte Scho-penhauer özgür insan istemesiyle zorunlu evrensel isteme aras›ndaki mücadeledeinsan istemesinin üstün gelece¤i konusunda iyimser de¤ildir. Bu ba¤lamda Scho-penhauer tarihin anlaml› hale gelmesi ya da bilinçli toplumsal yaflama biçiminedo¤ru ilerlemesi konusunda kötümser bir filozoftur.

Tarihte her fleyin tikel ve bireysel olmas›ndan hareketle tarihten tümel bir ilkenin ç›k›p ç›-kamayaca¤› konusunda neler söylenebilece¤ini tart›fl›n›z.

NIETZSCHE VE BURCKHARDTTarih felsefesi ve tarih bilimine bir baflka elefltiri de Alman filozof Friedrich Nietzs-che’den (1844-1900) gelir. Nietzsche 19. yüzy›l›n genel e¤ilimi olan “tarihsel an-lam” düflüncesinin hasta bir düflüncenin ürünü oldu¤unu ve bunun bir çöküfl ifla-


Gerçek tarih felsefesi tümdurumlarda farkl›l›klarolmas›na ra¤men herde¤iflimin alt›nda varl›¤›n›sürdüren özdefl olan, kal›c›ö¤eyi görmelidir.

Tarihin mottosu flöyleolmal›d›r: “Ayn›, fakat baflkatürlü”.

Schopenhauer’e göre tarihinsan soyunun kendi üzerinedüflünmüfl olan bilinciolarak ele al›nmal›d›r. Bütüninsan türünde ortak olanözbilinçtir o. Böylece tarihsayesinde insan türü“insanl›k” ad›n› hakeder.

Schopenhauer’e göre yaz›düflüncelerin zamanlaunutulmas›na karfl› zamanabir meydan okuma olaraktarihi olanakl› k›lan fleydir.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

Nietzsche’ye göre tarihçilikhastal›¤› insana kendisinintarihin ürünü oldu¤unuö¤retmifltir.

reti oldu¤unu dile getirmifltir. Nietzsche kendi ça¤›n›n bir tarihçilik hastal›¤›na ya-kaland›¤›n› söyler ve ona göre bu tarihe düflkünlü¤ün yaflama ve kültür aç›s›ndansak›ncalar› vard›r. Nietzsche’ye göre her fleyi tarihsellefltirmek yaflamay› zehirle-mekte ve kültürel yozlaflmaya yol açmaktad›r. Nietzsche “Tarihin, yaflamay› zede-leyecek ve onu soysuzlaflt›racak oranda önemsenmesi”ni kendi ça¤›n›n hastal›kbelirtilerinden olarak görür (Nietzsche 2012: 405). ‹nsan yaflam›ndaki her fleyi ta-rihsellefltiren bu anlay›fl insani ve toplumsal olan her fleyi tarihe tutsak etmifltir(Özlem 2012: 173). ‹nsani olan her fleyi tarihsellefltirmek de insan›n eylem gücüolan güç istencini baltalamakt›r. Çünkü insana tarihin ürünü oldu¤u ö¤retilmifl; buda insan›n kendisini edilgin görmesine, tarihin yapt›¤› bir fley olarak görmesine ne-den olmufltur. Bu anlay›fl, Nietzsche’ye göre, insan›n kendisini tarihsel olan de¤erve inançlar›n, gelenek ve ülkülerin mirasç›s› olarak görmesine yol açm›flt›r. Bununsonucu ise insan›n bu tarihsel oldu¤unu düflündü¤ü gelenek ve de¤erleri sorgula-mamas› olmufltur. Bu tür de¤erlere ve tarihe böylesine bir ba¤l›l›k insan›n yarat›c›-l›¤›n›n önündeki en büyük engeldir.

Nietzsche’nin tarih anlay›fl› onun insan anlay›fl›na dayan›r. Ona göre insan tarih-sel bir yaflam sürdüren bir varl›k olarak, tarihsel yaflam sürdürmeyen bir varl›k olanhayvandan ayr›l›r. Nietzsche’ye göre yaflam ve bugün, yani flimdi tarihe göre, yanigelene¤e ve gelenekten gelen ölçütlere göre de¤erlendirilemez (Özlem 2012: 174).Baflka bir deyiflle flimdinin, bugünün yaflam› tarihe ba¤l› k›l›namaz, tersine tarih flim-dinin ve bugünün yaflam›n›n ölçütlerine göre de¤erlendirilmelidir. Baflka bir deyifllebugün olup bitmekte olanlardan tarihi yeniden yapmak gereklidir. Nietzsche’ye gö-re yaflam› tarihin içinden ç›karmay›p tarihi yaflam›n içinden ç›karmak gerekir. Nietzs-che’nin tarih karfl›s›ndaki tavr› pratik, pedagojik denebilecek bir tav›rd›r (Özlem2012: 174). Tarih e¤itiminin nas›l olmas› gerekti¤i konusunda yaflamaya hizmet ede-bilecek üç tür yararl› tarihten söz eder: an›tsal tarih, antik tarih ve elefltirel tarih.

An›tsal tarih insanlar›n büyük baflar›lar›n›n örnekler verilerek anlat›ld›¤› tarihtirve insanl›¤a büyük yararlar sa¤lar. Antik tarihte ise insanl›¤›n bafl›ndan geçenleriçinde yaflad›¤›m›z ça¤›n dünya görüflü aç›s›ndan anlat›l›r. Antik tarih, Hegel’de ol-du¤u gibi Nietzsche için de tarihçinin kendi dünya görüflü ve düflünce modelinindi¤er dünya görüflleri ve düflünce modellerinden yaln›zca birisi olarak görülmedi-¤i, bu yüzden tüm olup bitenlerin tek bir aç›dan anlat›ld›¤› tarihtir (Özlem 2012:174-175). Ama yine de bu hâliyle tarihten bir fleyler ö¤renmemiz olanakl›d›r. E¤i-tim bak›m›ndan as›l yararl› olan tarih ise elefltirel tarihtir. Çünkü bu tarih insan›zorlay›c›, bask› alt›nda tutucu geleneklerden ve tarihe tutsak olmaktan kurtar›r. Butür tarihte, tarihe bugünün yaflam›n›n istek ve talepleri aç›s›ndan bak›l›r. Tarih “gü-cü isteme”nin belirlemesi alt›ndaki yarat›c› insan›n gelece¤e yönelik amaçlar› vehedefleri aç›s›ndan elefltirel olarak ele al›n›r (Özlem 2012: 175).

Nietzsche’nin tarihe yönelik bir di¤er elefltirisi de bilgikuramsal aç›dan yap›lanbir elefltiridir. Bilgikuramsal aç›dan tarihte bir nesnellikten söz edilemez. Çünkü ta-rihsel olaylar asla tek bir anlama sahip de¤ildirler. Nietzsche’ye göre tarih güç is-tenci peflinde koflan insanlar›n ve gruplar›n kendi varolufllar› aç›s›ndan ba¤l› ol-duklar› s›n›rs›z say›daki ilgilerinin savafl alan›d›r. Tarih böyle s›n›rs›z ilgilerin savaflalan›yken biz de tarihe kendi ilgilerimiz aç›s›ndan yöneldi¤imizde art›k tarihte birnesnellikten söz edemeyiz.

Hegel gibi tarihte bir ak›l oldu¤unu söyleyen herkes tarihin belirli bir dönemin-de insanlar›n gelip geçici olan belirli ilgilerini ve ç›karlar›n› bulabilir. Bu yüzdenHegel tarihte akl›n egemen oldu¤unu söylerken asl›nda kendi ça¤›n›n, Ayd›nlan-ma’n›n ilgi ve ç›karlar›n› tarihte bulmaktad›r. Oysa ayn› tarihe ak›lc› ilgilerin bast›-


Nietzsche’ye göre ça¤›n›nher fleyi tarihsellefltirmesi veinsan› tarihe tutsak etmesi,insanl›¤›n bir çürüme veyozlaflma içine girmesininnedenidir, çünkü kendisinitarihin ürünü olarak göreninsan içinde yaflad›¤›kültürün de¤erlerinisorgulamaz. Bu da insan›nyarat›c›l›¤›n›n önündeki enbüyük engeldir.

Nietzsche’ye göre insan›nilgisi geçmifle de¤il,bugünedir; bu yüzdenbugünkü yaflam geçmifletutsak edilemez.

Nietzsche’ye göre insanayararl› olabilecek üç tarih,an›tsal tarih, antik tarih veelefltirel tarihtir.

Nietzsche’ye göre tarihinsanlar›n s›n›rs›z ilgilerininve güç istençlerinin savaflalan› oldu¤undan ve herkestarihe kendi ilgisi aç›s›ndanyaklaflt›¤›ndan tarihinnesnel bir bilim olmas› sözkonusu olamaz.

r›ld›¤› baflka türlü ilgiler aç›s›ndan bak›l›rsa tarihte akl›n egemen olmad›¤›, baflkailgilerin egemen oldu¤u da görülebilir. Tarih de¤iflik ilgilerin egemen oldu¤u ak›ld›fl› bir süreç olarak da görülebilir.

Nietzsche’ye göre tarihte erek ve yasa arayan Ayd›nlanma tini tarihte rastlant›-n›n anlams›z gücünü görememifl ve bu konuda tam bir körlü¤e düflmüfltür (Özlem2012: 175). Nietzsche’ye göre tarihte bir öz aranmak isteniyorsa bu öz ancak güçistenci olabilir çünkü güç istenci yaflama istenciyle ayn› fleydir ve tüm tarihsel sü-rece yön veren bu yaflama istencidir. Bu güç istenci ak›l yoluyla kavranamayacakbir fley oldu¤undan tarihte bir ak›l aramak ya da genel bir plan ve evrensel bir an-lam aramak da saçmad›r. Nietzsche’ye göre tarihte bir anlam arama çabas› Bat›dünyas›na Hristiyanl›¤›n miras b›rakt›¤› bir fleydir (Özlem 2012: 176). Bütün Bat›felsefesine sinmifl olan tarihin bir anlam› oldu¤u ya da tarihte genel bir plan›n ifl-ledi¤i düflüncesi, Nietzsche’ye göre k›l›k de¤ifltirmifl bir teolojiden baflka bir fleyde¤ildir; Ortaça¤dan kalma bir tutuculu¤un devam›d›r. Nietzsche’ye göre tarih an-cak Hristiyanl›¤›n afl›lmas› ve “Tanr›n›n ölümü”yle bir dönüm noktas›n› aflarakHristiyanl›¤›n ipote¤inden kurtulup özgür insan›n tarihi hâline gelebilir (Özlem2012: 176). Nietzsche kendi ça¤›n›n tarihe büyük de¤er veren ve Ortaça¤’dan mi-ras gelen kültürü için “tarihsici” (historicist) terimini kullan›r ve kendi ça¤›n›n butarihsici anlay›fl›n› bir “illet” olarak görür (Nietzsche 2012: 405). ‘Tarihsicilik” kav-ram› daha sonra tarihselcilik-tarihsicilik tart›flmas› ba¤lam›nda geçecektir.

Jacob Burckhardt da (1818-1897) Nietzsche gibi Alman ‹dealizmi’nin tarih felse-fesini elefltirmifltir. Burckhardt’a göre Alman ‹dealizmi’nin tarih felsefesi tarihin ro-mantik ve ulusçu bir yorumudur. Bu tür tarih felsefelerinde tarihçi idealizmin en yü-ce duygu olarak ele ald›¤› dinsel destekli bir ulusçuluk, en üstün modelse örgütlen-mifl bir güç olan devlettir. Bu anlay›fl da idealist filozoflar› tarihin belirli bir ere¤edo¤ru ilerledi¤i yorumuna götürmüfltür. Oysa Burckhardt’a göre ilerlemeden, erek-ten ve belirlenmifl bir gelecekten söz etmek anlams›zd›r (Özlem 2012: 176).

Burckhardt tarihin özünü de¤iflmede görmüfltür, ilerlemede de¤il. Tarih sürek-li de¤iflip duran bir süreçtir. Tarihte olaylar, kültürler, halklar ve devletler süreklibirbirlerinin yerini al›p dururlar. Ama bu de¤iflmenin bir ilerleme olarak görülme-si beklenemez. Bu de¤iflmenin bir ilerleme olabilmesi için tarihin bir ere¤i ve an-lam›n›n olmas› gerekirdi ama tarihte böyle bir fley de yoktur. Dolay›s›yla tarihinilerledi¤i düflüncesi, yerini tarihin de¤iflmekte oldu¤u düflüncesine b›rakmal›d›r.

Burckhardt’a göre ilerleme tarihteki binlerce de¤iflme tarz›ndan yaln›zca birisi-dir. Tarihteki de¤iflme tarzlar›n›n hepsini bize verebilecek bir tarih bilgisi ise ola-naks›zd›r. Tarihte olup bitenin yasalar› da oluflturulamaz. Bu yüzden bilimler için-de en az bilimsel olan› tarihtir.

Tarihte genel durumlar yoktur çünkü tarih sürekli de¤iflim geçiren bir süreçtir.Bununla birlikte tarihte baz› benzerliklerden hareketle baz› tipsel durumlar belir-lenebilir. Bu tipsel durumlar din, kültür, devlet türünden fleylerdir. Bu durumlartipseldir çünkü tarihin hemen her döneminde de¤iflik biçimler alt›nda hep varol-mufllard›r. Burckhardt tarihi bilimden çok fliire benzetti¤inden tarihe bir anlama ileyaklaflmak gerekti¤inden söz etmifltir. Bu anlay›fl›yla daha sonra ortaya ç›kacakolan Tin bilimleri felsefesi alan›ndaki Dilthey gibi filozoflar› etkilemifltir.

Tarihsel de¤iflme bir ilerleme olarak yorumlanabilir mi? Nedenleriyle tart›fl›n›z.

http://www.sorenkierkegaard.nl/artikelen/Engels/185.%20Pojman_on_faith_and_his-tory.pdf


Burckhardt’a göre tarihte biranlam aramak ya da birilerlemeden söz etmekanlams›zd›r.

Burckhardt’a göre süreklide¤iflen tarihte tekrar edentipleri aramak gereklidir.Ama bu tekrar do¤adaki gibibir tekrar de¤ildir; tarihtedöngüsel anlamda tekrareden hiçbir fley yoktur, tarihsürekli de¤iflir. Ama busürekli de¤iflim içindebirbirine benzeyen tiplerbulunabilir.

Burckhardt’a göre tarihbilimden çok sanatabenzedi¤inden tarihe estetikbir tav›rla, sanatsal biranlamayla yaklaflmakgerekir.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




‹dealizm ve Marksizm karfl›t› tarih felsefelerinin

temel çizgilerini Kierkegaard felsefesi ba¤lam›n-

da betimlemek.

Kierkegaard’a göre tarihin belirli bir noktas›ndayaflayanlar için tarihi bütününde tümel olarakkavramak olanaks›zd›r. Kierkegaard Hegelci veMarksist tarih felsefelerinin tarihsellik anlay›fl›n›elefltirir. Buna göre bu felsefeler tarihsellik anla-y›fllar›n› gelece¤e de tafl›m›fllard›r. Oysa gelecekdaha henüz olmam›flt›r. Ama tarihsel olma olupbitmifl olanlar için, yaln›zca geçmifl için söz ko-nusudur. Böyle bir felsefe anlay›fl› tarihsel olma-yan› tarihsellefltiren çeliflik bir tarih anlay›fl›d›r.Ayr›ca tarihte nesnel veya mutlak bir anlam ara-mak da saçmad›r. Tarihsel olgular öznel olgular-d›r. Kierkegaard bu tarihçi felsefe anlay›fllar›n›nilerleme anlay›fl›na da karfl› ç›km›flt›r. Tarihte birilerlemeden söz edilemez. Çünkü tarihteki herbir dönem yeni bafltan bafllar. Hiçbir tarihsel dö-nem bir önceki dönemden bir fley ö¤renemez.Kierkegaard’a göre geçmifl olup bitti¤i için de¤ifl-tirilemezdir ama zorunlu de¤ildir. Geçmiflin zo-runlu oldu¤unu söylemek gelece¤e de zorunlu-luk yüklemek demektir, oysa bu insan varoluflu-nun gelece¤ini ipotek alt›na al›r. Tarihçi filozof-lar›n geçmiflin de¤ifltirilemezli¤inden hareketleonun zorunlu oldu¤unu düflünmeleri hatad›r.

Tarih felsefesi elefltirisi yapan düflünürlerin tarih

kavram›na ve insana yönelik düflüncelerini

Schopenhauer örne¤i üzerinden tan›mak.

Schopenhauer hem tarih felsefesini hem de tarihbilimini elefltirmifltir. Ona göre felsefe teorik biretkinliktir ve tümel olan› konu edinir. Oysa tarihtümel olanla de¤il, bireysel olanla ilgilenir. Fel-sefe de¤iflmez olan›n peflindedir oysa tarihte herfley de¤iflir. Bu yüzden de tarih ve felsefe birbir-leriyle ba¤daflamazd›r. Bu anlamda da tarihin fel-sefesi olanaks›zd›r. Schopenhauer’e göre her in-san, her ça¤ ve her toplum bir ve ayn› istemeninnesnelleflmesinden baflka bir fley de¤ildir. ‹nsantürünün tarihi denilen fley tarihsel olaylar y›¤›n›-d›r ve ça¤lar›n geçerek birbirini izlemesi de rast-lant›sal bir form içinde olur. Ça¤lar›n birbirini iz-lemesi insan idelerinin art arda görünüfle ç›kma-s›ndan baflka bir fley de¤ildir. Schopenhauer’egöre tarihte rastlant›ya dayal› olufllar oldu¤u içintarihte bir nesnellikten de söz edilemez. Sadecefelsefe de¤il, bilim de tarihten bir tümel yasa ç›-karamaz. Böylece tarihin felsefesi ya da bilimiolanaks›zd›r. Di¤er tüm bilim dallar›n›n tersinetarihin bir sistemi yoktur; tarih bir bilim de¤ildir.Çünkü tarihin tikeli bilmesi, hiçbir yerde evren-sel yasa arac›l›¤›yla gerçekleflmez. Bilimler tikelolan› aflarak tümel olana yükseldikleri için, kap-say›c› kavramlara ulaflt›klar› için ve o ölçüde bi-lim olurlar. Oysa tarih tekil olanla ilgilenir ve buanlamda bilim de¤ildir. Schopenhauer’e göre ger-çek tarih felsefesi hep olufl içinde olup hiç varol-mayan› ele almaz ve bunu fleylerin gerçek do¤a-s› olarak görmez; tersine gerçek tarih felsefesihep varolan›, hiç olufl içinde olmayan› ve yitipgitmeyeni göz önünde tutmal›d›r. Gerçek tarihfelsefesi insan›n geçici amaçlar›n› öncesiz, sonra-s›z ve mutlak amaçlar seviyesine yükseltmez. He-gelci felsefe bunu yaparak tarihte bofluna bir an-lam aram›flt›r. Tarihin gerçek anlam› tarihin için-de de¤iflende de¤il, de¤iflmeyende aranmal›d›r.

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç


Nietzsche ve Burckhardt’›n görüfllerinden yarar-

lanarak, 19. yüzy›lda tarih felsefelerine yönelik

elefltirileri nedenleriyle saptamak.

‹dealist tarihçi felsefeyi elefltiren Nietzsche’ye gö-re her fleyi tarihsellefltirmek yaflamay› zehirle-mekte ve kültürel yozlaflmaya yol açmaktad›r.‹nsan yaflam›ndaki her fleyi tarihsellefltiren buanlay›fl insani ve toplumsal olan her fleyi tarihetutsak etmifltir. Çünkü kendisini tarihin ürünüolarak gören insan içinde yaflad›¤› kültürün de-¤erlerini sorgulamaz. Bu da insan›n yarat›c›l›¤›-n›n önündeki en büyük engeldir. Nietzsche flim-dinin, bugünün yaflam›n›n tarihe ba¤l› k›l›nmas›-na karfl› ç›kar; ona göre tam tersine tarih flimdi-nin ve bugünün yaflam›n›n ölçütlerine göre de-¤erlendirilmelidir. Nietzsche’ye göre yaflam› tari-hin içinden ç›karmay›p tarihi yaflam›n içinden ç›-karmak gerekir. Nietzsche’ye göre üç tür tarihsöz konusudur: an›tsal tarih, antik tarih ve eleflti-rel tarih. Bunlar içinde en insan yaflam› için ende¤erli olan› elefltirel tarihtir. Çünkü bu tarih in-san› zorlay›c›, bask› alt›nda tutucu geleneklerdenve tarihe tutsak olmaktan kurtar›r. Nietzsche’nintarihe yönelik bir di¤er elefltirisi de bilgikuramsalaç›dan yap›lan bir elefltiridir. Bilgikuramsal aç›-dan tarihte bir nesnellikten söz edilemez. Çünkütarihsel olaylar asla tek bir anlama sahip de¤ildir-ler. Nietzsche’ye göre tarihte akl›n egemen oldu-¤unu söylemek Ayd›nlanman›n tiniyle tarihe bak-makt›r. Ayr›ca Nietzsche’ye göre tarihte buluna-bilecek tek öz ancak güç istenci olabilir çünkügüç istenci yaflama istenciyle ayn› fleydir ve tümtarihsel sürece yön veren bu yaflama istencidir.Bu güç istenci ak›l yoluyla kavranamayacak birfley oldu¤undan tarihte bir ak›l aramak ya da ge-nel bir plan ve evrensel bir anlam aramak da saç-mad›r. Nietzsche’ye göre tarihte bir anlam aramaçabas› Bat› dünyas›na Hristiyanl›¤›n miras›ndanbaflka bir fley de¤ildir. Burckhardt’a göre tarihte ilerlemeden, erektenve belirlenmifl bir gelecekten söz etmek anlam-s›zd›r. Bu tür idealist anlay›fllar›n tarihte yeri yok-tur. Burckhardt tarihin özünü de¤iflmede gör-müfltür, ilerlemede de¤il. Tarih sürekli de¤iflipduran bir süreçtir. Tarihte olaylar, kültürler, halk-lar ve devletler sürekli birbirlerinin yerini al›pdururlar. Burckhardt’a göre ilerleme tarihteki bin-lerce de¤iflme tarz›ndan yaln›ca birisidir. Tarihte-ki de¤iflme tarzlar›n›n hepsini bize verebilecek

bir tarih bilgisi ise olanaks›zd›r. Burckhardt’a gö-re tarihte genel durumlar yoktur, çünkü tarih sü-rekli de¤iflim geçiren bir süreçtir. Bununla birlik-te tarihte baz› benzerliklerden hareketle baz› tip-sel durumlar belirlenebilir. Bu tipsel durumlardin, kültür, devlet türünden fleylerdir.

3NA M A Ç


1. Afla¤›dakilerden hangisi Alman ‹dealizminin tarihfelsefesini elefltiren filozoflardan biri de¤ildir?

a. Nietzscheb. Burckhardtc. Schopenhauerd. Schellinge. Kierkegaard

2. Afla¤›dakilerden hangisi insani-toplumsal varolufltanhareketle 19. Yüzy›l›n tarihçi felsefelerini elefltiren dü-flünce ak›m›d›r?

a. Varoluflçulukb. Marksizmc. ‹dealizmd. Pozitivizme. Neopozitivizm

3. Afla¤›daki seçeneklerin hangisinde Kierkegaard’unHegelci ve Marksist felsefelerin tarihsellik anlay›fl›n›nelefltirisi do¤ru olarak ifade edilmifltir?

a. Tarihselli¤i geçmifle uygulam›fllard›rb. Tarihselli¤i öznel hale getirmifllerdirc. Tarihselli¤i gelece¤e uygulam›fllard›rd. Tarihselli¤i görmezden gelmifllerdire. ‹nsan varoluflunu tarihsellefltirmifllerdir

4. Afla¤›dakilerden hangisinde Kierkegaard’un tarihinbütünüyle tümel olarak kavranamayaca¤›na iliflkin gö-rüflünün nedeni verilmifltir?

a. Tarihin tümel yasalar›n› bulmak zordurb. Tarih felsefi bir sistem oldu¤undan tümel olarak

kavranamazc. Tarihin bilimi ve felsefesi olanaks›zd›rd. Tarih belirli bir noktadan tümel olarak kavra-

namaze. Tarihte mutlak ve nesnel anlamlar bulunabilir

5. Schopenhauer’e göre tarihte nesnellikten sözedile-meyiflinin nedeni afla¤›dakilerden hangisinde dile geti-rilmifltir?

a. Tarihte zorunlulu¤un olmas›b. Tarihte rastlant›n›n olmas›c. Tarihte öznelli¤in bulunmamas›d. Tarihin mutlak bir plan›n›n olmas›e. Tarihin nesnelerden ba¤›ms›z olmas›

6. Afla¤›dakilerden hangisi Schopenhauer’e göre tarihiolanakl› k›lan ve insan varoluflunun bir parças› olanö¤edir?

a. Dilb. Yaz›c. Ak›ld. Düflüncee. Kavram

7. Schopenhauer’e göre gerçek tarih felsefesi antik za-manlar›n tüm olaylar›nda oldu¤u gibi modern zaman-lar›nkilerde; Bat›’n›n tüm olaylar›nda oldu¤u gibi Do-¤u’nunkilerde özdefl olan› kavramal›d›r. Özel koflullar,k›l›k k›yafet ve geleneklerdeki tüm farkl›l›klara ra¤menher yerde ayn› insanl›¤› görmelidir. Buna göre gerçektarih felsefesinin tarihte neyi aramas› gerekti¤i afla¤›da-kilerden hangisinde do¤ru biçimde ifade edilmifltir?

a. Bütün ça¤larda de¤iflenlerib. Her ça¤daki bir defal›k olufllar›c. Tarihteki zorunlulu¤ud. Tarihteki rastlant›l›l›¤›e. Bütün ça¤larda de¤iflmeyen özü

8. Afla¤›dakilerden hangisi Nietzsche’nin, ça¤›n›n herfleyi tarihsellefltirmesi ve insan› tarihe tutsak etmesini,insanl›¤›n bir çürüme ve yozlaflma içine girmesinin ne-deni olarak görmesini ifade eder?

a. ‹nsan›n tarihsel bir varl›k olmas›b. ‹nsan›n tarihsel bir varl›k olmamas›c. Toplumsal yaflam›n tarihselli¤e ayk›r› olmas›d. ‹nsan›n kendisini tarihin ürünü olarak görmesie. Ça¤›n›n de¤erlerinin tarihsel olmamas›

9. Afla¤›dakileren hangisinde Nietzsche’nin tarihe yö-nelik bilgikuramsal elefltirisi dile getirilmifltir?

a. Tarihte nesnellikten söz edilemezb. Tarihin mutlak bir anlam› vard›rc. Tarihte yasal› aç›klamalar yap›labilird. Tarihte öznellikten söz edilemeze. Tarihin bütünü hakk›nda bilgi edinilebilir

10. Burckhardt’a göre tarihte genel durumlar yoktur, amabenzerliklerden hareketle baz› tipsel durumlar belirlene-bilir. Bunun nedeni afla¤›dakilerden hangisi olabilir?

a. Tarihte ilerlemenin olmas›b. Tarihin özünün de¤iflmemesic. Tarihin özünün de¤iflme olmas›d. Tarihsel geliflmenin erekli olmas›e. Gelece¤in belirlenebilir olmas›



[...]Ak›l yetisi birey için neyse, tarih de insan soyu içiodur...Sadece tarih yoluyla bir halk, kendisi hakk›ndatam anlam›yla bilinçli olur. Buna göre, tarih insan s›yu-nun rasyonel öz-bilinci olarak görülmelidir; o insan so-yu için, ak›l yetisiyle donat›lm›fl, kendi üzerine düflü-nen ve ba¤lant› kuran bir bilinç birey içi neyse, odur.Böyle bir bilinçten yoksun olmakla hayvan, alg›n›n darflimdisine kapat›lm›fl kal›r. Tarihteki her boflluk, bu ne-denle, bir kiflinin kendi bilincinde an›msama s›ras›nda-ki bir bofllu¤a benzer; dahas›, kendi bilgi ve malûmat›-n› kendisinin ötesine tafl›m›fl antikitenin doru¤una aitbir eserin, örne¤in piramitler ile Yukatan’›n tap›nak vesaraylar› önünde; bir uflak gibi ya da anahtar›n› unut-mufl oldu¤u kendisine ait eski bir flifrenin önündeki birkifli gibi; gerçekte ise, uykusunda ne yapm›fl oldu¤unusabahleyin kalk›nca fark eden bir uyurgezer gibi iliflkiiçinde olunan insani yap›p etmelerin flimdisinde, birhayvan gibi anlams›z ve aptalca durakal›r›z. Dolay›s›ylabu ba¤lamda tarih, ak›l yetisi olarak ya da insan soyu-nun kendi üzerine düflünmüfl bilinci olarak görülmeli-dir; dahas› o, bütün soyda do¤rudan ortak bulunan biöz bilincin yerini al›r; böylece sadece tarih sayesindebu, esas olarak bir bütün, bir insanl›k olur. Bu tarihingerçek de¤eridir ve böylece ona duyulan evrensel vebask›n ilgi, büyük ölçüde onun insan soyunun bireyselbir merak› olmas›na dayan›r. Öyleyse, ak›l yürütme ye-tisinin kullan›m› için kaç›n›lmaz bir koflul olan dil bi-reylerin bu yetisi için neyse, yaz› da, burada iflaret edi-len bütün soyun ak›l yürütme yetisi için odur; çünkübireyin akl›n›n gerçek varoluflu ilk olarak dille bafllad›-¤› gibi, bu ak›l yetisinin gerçek varoluflu da ancak yaz›ile bafllar. Böylece yaz›, sürekli olarak ölümle kesintiyeu¤rayan ve böylece parçal› ve bölük pörçük kalan in-san soyunun bilincini birli¤e yeniden getirmek için hiz-met eder; öyle ki, atalar›m›zda ortaya ç›km›fl bir düflün-ce, onun gelecek torunlar› taraf›ndan sonuna kadar ta-sarlan›r. Yaz›, insan soyunun ve onun bilincinin, k›saömürlü pek çok say›da bireye da¤›l›p parçalanmas›n›nönüne geçer ve böylece, ellerinde unutuflun baflgöster-di¤i karfl› konulmaks›z›n h›zla geçen zamana meydanokumaya davet eder. Tafltan yap›tlar gibi, yaz›l› yap›tlarda bunu baflarmak için bir giriflim olarak görülmelidir;belirli bir yere kadar, tafltan yap›tlar yaz›l› olanlardandaha eskidir. Çünkü binlerce y›l›n ard›ndan hala ayak-ta duran piramitleri, an›tsal sütunlar›, kaya mezarlar›n›,dikili tafllar›, tap›nak ve saraylar› ayaklar› üstüne dik-

mek için uzun y›llar boyunca binlerce insan gücünühesap edilemez bir maliyetle seferber etmifl insanlar›n;görünüflte kendilerinin sadece, infla sürecinin sonunugörebilmeleri için çok k›sa yaflam aral›klar›na sahip ol-mufl olduklar›na, hatta kitlelerin cehaletinin gereksinimduydu¤u bu kimselerin, bir bahane olarak kulland›kla-r› bir sözde amaca sahip olmufl olduklar›na kim inana-cak? Belli ki gerçek amaç, en yeni nesle bunlarla iliflki-ye geçmelerini ve böylece insanl›k bilincini yenidenbirli¤e kavuflturmalar›n› söylemekti...

Kaynak: Arthur Schopenhauer, “Tarih Üzerine”, Bö-lüm 38, çev. Metin Bal, Tarih Felsefesi Seçme Metin-

ler içinde, ed. Do¤an Özlem - Güçlü Ateflo¤lu, Do¤u-Bat› Yay›nlar› (1. Bask›), Ankara, 2006, s. 230-232.

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›1. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kierkegaard”, “Schopen-

hauer”, “Nietzsche ve Burckhardt” bafll›kl› bö-lümleri yeniden okuyunuz.

2. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Tarih Felsefesi Elefltirileri”bafll›kl› bölümü yeniden okuyunuz.

3. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kierkegaard” bafll›kl› bölü-mü yeniden okuyunuz.

4. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kierkegaard” bafll›kl› bölü-mü yeniden okuyunuz.

5. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Schopenhauer” bafll›kl› bö-lümü yeniden okuyunuz.

6. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Schopenhauer” bafll›kl› bö-lümü yeniden okuyunuz.

7. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Schopenhauer” bafll›kl› bafl-l›kl› bölümü yeniden okuyunuz.

8. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Nietzsche” bafll›kl› bölümüyeniden okuyunuz.

9. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Nietzsche” bafll›kl› bölümüyeniden okuyunuz.

10. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Burckhardt” bafll›kl› bölü-mü yeniden okuyunuz.

Okuma Parças›


S›ra Sizde 1

Geçmiflin iki anlamda zorunlulu¤u söz konusu olabilir.Bir anlamda geçmifl olup bitmifltir ve olup bitmifl olanbir fleyin de¤ifltirlemez olmas› anlam›nda zorunlu oldu-¤u söylenebilir ama bu mant›ksal bir zorunluluk de¤il-dir. Yaln›zca rastlant›sal olan›n bir kez olduktan sonrade¤ifltirilememesi anlam›nda bir zorunluluktan söz edi-lebilir. Oysa felsefede zorunlu olma mant›ksal zorunlu-luk demektir, oldu¤undan baflka türlü olamamay› içe-rir. Oysa geçmifl olgular›n hiçbirisi, henüz olmadan ön-ce, oldu¤undan baflka türlü olamayacak olan fleylerdende¤ildir. Rastlant›sald›r, baflka türlü de olabilirlerdi on-lar ama olmam›fllard›r, olduklar› gibi olmufllard›r. Man-t›ksal zorunluluk ise s›k s›k varl›kla ilgisinde ele al›n-m›flt›r. Sözgelifli Hegel felsefesi geçmiflin zorunlu oldu-¤unu söylerken baflka türlü olamayaca¤› anlam›nda,mant›ksal olarak zorunlu oldu¤unu söylemifltir. Gelece¤in ise tek bir anlamda zorunlu oldu¤u söylene-bilir, o da mant›ksal zorunluluktur. Çünkü gelecek he-nüz olmad›¤›ndan onun zorunlu oldu¤u söylenirse ge-lece¤in belirli bir flekilde olmas› gerekti¤i söylenmiflolur. Yani gelece¤in zorunlulu¤u ifadesi gelece¤e bafl-ka türlü olamama yüklemektedir, bir de¤ifltirilemezlikyüklemektedir. Oysa gelecek henüz olmad›¤›ndan vetekil olaylar alan› olarak sürekli de¤iflen tarihte rastlan-t›n›n ve amaçl› insan yap›p etmelerinin rolü gözard›edilemeyece¤inden gelece¤in zorunlulu¤undan hiçbirflekilde söz edilemez.

S›ra Sizde 2

Tarihte her fleyin tikel ve bireysel oldu¤u aç›kt›r. Tarihtekil varolufllar›n arka arkaya ç›kt›¤› bir varl›k alan›d›r.Bununla birlikte do¤a alan› için de ayn› fley söz konu-sudur. Do¤ada da tekil olaylar zinciri aç›kça görülebilir.Bununla birlikte do¤aya iliflkin aç›klamalar›m›zda butekil olaylar›n kendisinden türetilebilece¤i tümel yasa-lar ve ilkeler kullan›r›z. Tarihte bunun yap›labilip yap›-lamayaca¤› sorunludur? Tarihin ne anlamda bilim oldu-¤u bu noktada önem kazan›r. E¤er tarih tekil olan›n bi-limiyse tarih bilimi tümel ilkeler aramayacak, böyle il-kelerle ve yasalarla tarihi aç›klamak yoluna gitmeye-cektir. O do¤rudan insani yaflam› içten kavramaya çal›-flacakt›r. Do¤ada ise tümel ilkeler bizi gelecek do¤a ol-gular›na iliflkin öndeyide bulunmaya götürebilmekedir.19. yüzy›lda hem tarih sürecine iliflkin hem de tarih bi-limine iliflkin tarih felsefeleri yap›lm›flt›r. Tarihsel süre-ce iliflkin tarih felsefesi ise iki anlamda olanakl›d›r. Ya

bu sürecin de¤iflmesini belirleyen ilke ve yasalar› aramaçabas› olarak bir tarih felsefesi olabilir ki buna örnekolarak Hegel, Marx ve Comte’un tarih felsefeleri verile-bilir. Ya da tarihsel varl›k alan›n›nda tarih sürecinde or-taya ç›kan insani ve toplumsal olan olaylarda de¤iflmezolan› kavramaya çal›flan bir felsefe olabilir. Ama bunada ne ölçüde bir tarih felsefesi denilebilece¤i sorunlu-dur. Bu tür bir felsefe bir insan ve toplum felsefesi ola-rak kal›r. Tarihin de¤iflme ilkelerinin, ilerleme yasalar›-n›n bulunabilmesi ise tarihsel sürecin tümel olarak kav-ranabilmesiyle olanakl› olurdu oysa tarihi tümel olarakkavramak olanaks›zd›r çünkü tarih sürekli de¤iflen te-killikler alan›d›r.

S›ra Sizde 3

Tarih bir de¤iflme sürecidir. Her de¤iflme süreci bir iler-leme olarak görülebilir. Ama ilerlemeden ne anlad›¤›-m›z bu noktada önem kazan›r. E¤er ilerleme bir ere¤eya da bir hedefe do¤ru geliflmek ya da ad›m ad›m yak-laflmak ise bu durumda tarihsel de¤iflmeye bir ilerlemeyüklemek için tarihe d›flar›dan bir ölçüt koymak gerek-lidir. Böyle bir ölçütün nesnelli¤iyle ilgili sorun ise tari-hin bir ilerleme olarak görülemeyece¤ini, görülse bileböyle bir anlay›fl›n tarihe kendi öznel ölçütünü dayatt›¤›anlam›na gelir. ‹flte bu yüzden tarihsel de¤iflme Hegelfelsefesince tinin kendisindeki geliflme, Marx felsefesin-ce üretim araçlar›nda ve maddi koflullardaki bir geliflmeolarak farkl› yorumlarla ele al›nm›flt›r. Tarihe herhangibir nesnel ya da mutlak ölçütten ba¤›ms›z olarak bak›l-d›¤›nda tarihsel olufl süreci bir ilerleme ya da geliflme di-ye de¤il, salt bir de¤iflme süreci diye görülecektir.

Yararlan›lan ve BaflvurulabilecekKaynaklarKierkegaard, S. (2005). Felsefe Parçalar› ya da Bir

Parça Felsefe, çev. Do¤an fiahiner, ‹stanbul: Türki-ye ‹fl Bankas› Yay›nlar›.

Nietzsche. F. (2012). “Zamana Uymayan Düflünceler”,çev. Do¤an Özlem, Tarih Felsefesi içinde, ‹stan-bul: Notos Kitap yay›nevi.


Özlem, D-Ateflo¤lu, G. (2006). Tarih Felsefesi Seçme

Metinler, Ankara: Do¤uBat› Yay›nlar›.Schopenhauer, A. (2006) “Tarih Üzerine”, çev. Metin

Bal, Tarih Felsefesi: Seçme Metinler içinde, An-kara: Do¤uBat› Yay›nlar›.


Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Antipozitivist bilim anlay›fl› ve tarih görüflünün temel çizgilerini betimleyebi-lecek,Pozitivizm karfl›t› görüflleri ileri süren düflünürlerin tarihsel varl›¤a ve tarih bi-limine yönelik düflüncelerini tan›yabilecek,Tarihin do¤a bilimlerinden ba¤›ms›z bir bilim olarak özerkli¤ine iliflkin dü-flünceleri ifade edebileceksiniz.

‹çindekiler

• Aç›klama• Pozitivizm• Anlam• Tarih Bilimi• Antipozitivizm

• Tarih Felsefesi• Do¤a• Tin Bilimleri• Hermeneutik• Yasa

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

N

N

N

Tarih Felsefesi-II• ANT‹POZ‹T‹V‹ST TAR‹H ANLAYIfiI• TAR‹H B‹L‹M‹N‹N OLANA⁄INA

‹L‹fiK‹N GÖRÜfiLER


Tarih FelsefesiElefltirileri-2: PozitivizmKarfl›t› Tarih Felsefeleri

ANT‹POZ‹T‹V‹ST TAR‹H ANLAYIfiIAntipozitivizm, pozitivist bilim ve tarih anlay›fl›na bir tepki olarak ortaya ç›km›flt›r.Bilindi¤i üzere pozitivizm, bütün gerçekli¤i yaln›zca do¤a ad›n› verdi¤i tek bir ger-çekli¤e indirgemifl ve tarihi de do¤al gerçekli¤in bir görünümü olarak ele alm›flt›.Do¤a ve tarih aras›nda özce bir fark yoktu ve tarihsel gerçeklik insan do¤as›n›n ya-salar›yla aç›klanabilirdi. Bu tek gerçeklik anlay›fl› da pozitivizmi tek bir yöntem an-lay›fl›na götürmüfltü. Tarihsel süreç de t›pk› do¤a gibi do¤a bilimlerinin yöntemle-ri kullan›larak aç›klanmal›yd›.

‹flte bu pozitivist yöntem ve tarih anlay›fl›na karfl› düflünceler antipozitivist ola-rak nitelenen düflünürlerden gelmifltir. Buna göre do¤a ve tarih birbirine indirge-nemez olan, özce birbirinden farkl› olmakla kalmay›p ayn› zamanda birbirine kar-fl›t özellikleri olan iki ayr› gerçekliktir. Bu yüzden de do¤a bilimlerinin yöntemleritarih bilimleri için uygun de¤ildir. Do¤a bilimlerinin kendine özgü nesnesiyle tarihbilimlerinin kendine özgü nesnesi yap›ca birbirinden farkl›d›r ve ayn› yöntemlerleincelenemezler. Tarih do¤a bilimlerinden tamamen ayr› bir yöntemle ele al›nmal›-d›r ve özerk bir bilim olarak kurulmal›d›r.

Do¤a matematiksel analiz yoluyla incelenebilir oysa tarihte matematiksel olma-yan insan eylemleri vard›r, tinsellik vard›r. Do¤a matematiksel analize uygun olsada tinsellik matematik olarak analiz edilemez. Sözgelifli Newton fizi¤i do¤aya ilifl-kin matematiksel denklemler kurarak ve bu matematiksel yasalarla do¤a olgular›niflleyifline iliflkin aç›klamalar getirebilir. Oysa tarihte böyle aç›klamalar yapmak ola-naks›zd›r.

Do¤ada etkin nedensellik iliflkileri kurulabilir oysa tarihte teleolojik bir neden-sellikten söz edilebilir. Tarih insan yap›p etmelerinin alan› oldu¤undan ve insanyap›p etmeleri de amaçl› eylemler oldu¤undan tarihte do¤adaki gibi bir nedensel-lik de¤il, bunun yerine ereksellik vard›r. Tarihçi olgular aras›nda ereksel ba¤lant›-lar kurar.

Ayr›ca tarih anlam dünyas›d›r, tarih bilimlerinde olgular› anlama çabas› vard›r,do¤a bilimlerinde oldu¤u gibi olgular› aç›klama çabas› yoktur. Bu yüzden de yasa-lara dayal› aç›klama çabas›yla anlam içeren olgular› aç›klayamay›z. Öyleyse tarih vedo¤a birbirine karfl›t iki ayr› aland›r. Tarihin olgular› do¤al olgular türünden olgularde¤ildir. Bütün bu nedenlerden dolay› da tin bilimlerinin ya da tarihsel bilimlerinnesneleri do¤a bilimlerinin ortak yöntemiyle ele al›namazlar. Bu yüzden de insanbilimlerinin olgular›n anlam›n› kavramaya yönelen özerk yöntemleri vard›r.

Tarih Felsefesi Elefltirileri-2:Pozitivizm Karfl›t› Tarih

Felsefeleri

Tarih bilgisinin epistemolojikolana¤› kendine özgüyöntemler üzerinde yenidentemellendirilmesiyle ortayaç›kacakt›r.

Do¤al olgular matematikseldenklemlerle ifadeedilebilirler, oysa tinselolgular, yani tarihsel olgularmantematiksel denklemlerleaç›klanamazlar.

Do¤a nedensel iliflkilerkurularak incelenebilecek birdo¤al olgular alan›yken tarihteleolojik olarakincelenebilecek tinsel varl›kalan›d›r.

TAR‹H B‹L‹M‹N‹N OLANA⁄INA ‹L‹fiK‹N GÖRÜfiLER

Wilhelm DiltheyWilhelm Dilthey (1833-1911) Alman Tarih Okulu içerisinde yetiflmifl ve tarihsellikkonusuna e¤ilmifl olan düflünürlerdendir. Bilim olarak tarihin olana¤›n› sorufltur-mufltur. Dilthey deneyci filozof Francis Bacon’dan beri bilgi kuram›nda bilim tan›-m›n›n hep do¤a bilimleri model al›narak belirlenmesine karfl› ç›km›flt›r (Özlem2012: 192). Baflka bir deyiflle ‘bilim’ denildi¤inde hep do¤a bilimi anlafl›lm›flt›r.Özellikle pozitivizm taraf›ndan tarih bilimleri do¤a bilimi örne¤ine göre kurulmakistenmifl ve tarihsel olaylar do¤a bilimlerinin aç›klamalar›ndaki gibi insan do¤as›n-dan türetilen yasalarla aç›klanmak istenmifltir. Oysa Dilthey’a göre bu anlay›fl tari-hi bilim olmaktan ç›karm›flt›r. Dilthey Antikça¤dan beri geleneksel theoria-historiakarfl›tl›¤› içinde tarihin bilim olarak görülmedi¤ini dile getirerek tarih bilimine birtemel vermek üzere yola ç›kar.

Dilthey do¤a bilimlerinin tersine insan dünyas›na ve tarihe yönelen bilimlerintemeli sorunuyla ilgilenmifltir. ‹nsani-toplumsal yönelen disiplinler aras›nda hu-kuk, siyaset ve devlet ö¤retisi gibi disiplinler vard›r ancak bunlar normatif, yani ya-sa koyucu olduklar›ndan olmas› gerekeni söylerler ve bu nedenle de bilim say›l-mazlar. Bilim olmas› gerekeni de¤il, olan› söyler. Bu yüzden de insani-toplumsalolaylara iliflkin ve olan› söyleyen bilimler de gereklidir ama bu bilimler do¤a bilim-leri örnek al›narak temellendirilemezler. Bu bilimlerin yöneldikleri olaylar özlerigere¤i do¤a olaylar›ndan farkl›d›r. “Bu durumda insani-toplumsal olaylara olan gö-züyle, yani olgu olarak bakabilecek etkinlik olarak geriye, kendisine bir türlü ‘bi-lim’ statüsü tan›nmayan tarihçilik kal›yor” (Özlem 2012: 193).

Dilthey bir tarih yaz›c›s›n›n yarg›lar›n›n, bir iktisatç›n›n vard›¤› sonuçlar›n, birhukukçunun kulland›¤› kavramlar›n alt›nda yatan ilkeleri soruflturmak istemifltir.Metafizik kavramlar›n içine tafl›nd›¤› bir tarih felsefesinin olanakl› olup olmad›¤›sorusunun yan›tlanabilmesi için tin bilimleri ya da tarih bilimleri denilen bilimlerindayand›¤› sa¤lam bir zemin oluflturulmal›d›r. Dilthey’a göre Comte’un sosyolojisibunu baflaramaz. Dilthey bu konuda flöyle der: “Comte’un ve pozitivistlerin, J. S.Mill’in ve empiristlerin bu sorulara verdikleri yan›tlar bana tarihsel gerçekli¤i do¤a-bilimsel kavramlara ve yöntemlere uydurma u¤runa, bu gerçekli¤i çarp›tmak vetahrif etmek olarak görünmektedir” (Dilthey 2011: 15). Bu yüzden de tarihçili¤isa¤lam bir temel üzerinde infla edebilmemizi sa¤layacak yeni bir bilgi kuram›na,bir tarih epistemolojisine gerek vard›r. Aristoteles’ten Kant’a kadar olan bilgi ku-ramlar› bunu baflaramazlar çünkü bu bilgi kuramlar› insan akl›n› tarihsel ve psiko-lojik ö¤elerden ba¤›ms›z olarak ele alm›fllard›r. Oysa Dilthey’a göre ak›l tarihseldir.Çünkü ak›l tarihsel-psikolojik bir varl›k olarak insan›n akl›d›r. Bu yüzden de Kant’›nSaf Akl›n Elefltirisi’ne bir yan›t olarak Tarihsel Akl›n Elefltirisi adl› yap›t›n› yazmakistemifltir.

Dilthey’a göre ak›l insan›n olanaklar›na ayr›lmazcas›na ba¤l›d›r, ama bu olanak-lar da tarih içinde geliflen olanaklard›r. ‹nsan›n tarihselli¤i onun bilme edimlerininkoflullar›n› da oluflturacakt›r. ‹nsan›n tarihsel olan olanaklar› anlafl›lmadan bilmeedimi tam kavran›lamaz. Oysa modern bilgi kuram› bütün bu tarihselli¤i d›fllaya-rak bir bilgi anlay›fl› gelifltirmifltir ve bu bilgi anlay›fl›, tam da bu yüzden, tarihselvarl›¤› kavrayamaz. Modern bilgi kuram›n›n tarihi bilim olarak görmemesinin ne-deni de budur.


Dilthey insani-toplumsaldünyaya ve tarihe yönelen;olmas› gerekeni de¤il, olan›söyleyen bilimlerinolana¤›na iliflkin yeni birbilgi kuram› ortayakoyman›n gereklili¤ini ilerisürer.

Dilthey Kant’›n “saf ak›l”anlay›fl›na karfl› ç›kar,Dilthey’a göre ak›l saf de¤il,tarihseldir.

Dilthey’a göre modern bilgikuram› (epistemoloji)insani-toplumsal olanailiflkin bir bilimin olana¤›hakk›nda bir temeloluflturamam›flt›r. Bu yüzdende tinsel olgular›n kavranmaolana¤› için yeni bir bilgikuram› gereklidir.

Dilthey’a göre insan›n tarihsel varl›¤›n›n kavranabilmesi için gereken koflul safa priori bilgi olana¤›n›n kabulü de¤il, içinde bulunulan koflullar›n toplam›ndan ç›-kan bir geliflim tarihidir (Özlem 2012: 195). “Öyle ki bizi felsefeye yönelten tüm so-rular›n yan›t›n›, bu tarihsel geliflme verebilir” (Dilthey 2011: 17). ‹nsan› felsefeyeyönelten sorular asl›nda insan›n kendisiyle ilgili sorular oldu¤undan ve insan datarihsel varl›k oldu¤undan, Dilthey’›n bununla kastetti¤i fley, felsefi sorular›n tambir çözümlemesinin ancak tarihe yönelmekle olanakl› oldu¤udur. Çünkü insanvarl›¤›n›n bütününde kavranmas› onun tarihsel gelifliminden hareketle yap›labilir.

Dilthey modern bilgi kuram›n›n iddias›n› tersine do¤al olan›n bizim için tamolarak kavranamayaca¤›n› ama tarihsel olan›n daha kesin bir veri oldu¤unu ilerisürer. Ona göre d›fl dünya yaln›zca tasar›mlanan bir gerçeklik olarak fenomen ola-rak kal›r (Dilthey 2011: 17). Bu yüzden de d›fl dünyadaki nedensel süreçleri yete-rince bilemeyiz. Ama nedenselli¤e iliflkin tasar›mlar da insan›n istence dayal› yafla-m›ndan ve tarihsel olan soyutlamalard›r. Baflka bir deyiflle, “d›fl dünya bizim yafla-ma bütünlü¤ümüz sayesinde bize verilidir” (Dilthey 2011: 18). ‹nsan›n hisseden, is-teyen, amaçlayan neli¤i tümüyle bize ait bir fleydir ve kendi belirlenimi içindeki d›fldünya gerçekli¤inden daha kesin bir veri olarak kal›r.

‹nsan “yaflama” içinde belirlenmifl bir varl›kt›r ve bu “yaflama” da tarihsel ola-rak oluflan bir fleydir. Tarihsellik ise do¤adan farkl› bir fley olarak “tinsellik”tenfarkl› bir fley de¤ildir.

‹nsan do¤a durumundan toplum hâlinde yaflamaya geçince tarihsel bir varoluflhâline gelmifltir. ‹nsanlar bir yandan oluflturduklar› normlar, de¤erler ve kurallarlatarihi yaparken di¤er yandan kendi oluflturduklar› bu tarihsel oluflumlar, de¤erlerve kurallar taraf›ndan da belirlenmeye bafllam›fllard›r. Dilthey bu tarihsel varl›¤a“tinsellik” der ve bütün insan yaflam›n› belirleyen bir yap› olarak tinselli¤i öne sü-rer. Böylece tinselli¤in ortaya ç›k›fl›yla do¤a alan›ndan ç›k›l›p tarih alan›na geçilir.Tinsellik alan›nda do¤a alan›ndaki mekanik de¤iflmelerin zorunlulu¤una karfl›tolarak istence dayal› özgür eylemler vard›r. ‹nsan bu tinsellik ve tarihsellik alan›n-da, “do¤an›n ak›fl›ndaki bofl ve ›ss›z tekrar› bilinç yoluyla aflar ve bilincinin tasa-r›mlar› alt›nda kendi tarihsel geliflimini kurar” (Dilthey 2011: 25). Dilthey tin bilim-lerinin konusu için de “iflte, tin bilimlerinin konusu, tamamen insani/tarihsel olanbu gerçekliktir” der.

Bu yüzden de tinsellik alan›nda, tarihte do¤ada oldu¤u gibi bir aç›klama de¤il,anlama söz konusudur. Böylece Dilthey tin bilimleri için “anlama”ya dayal› yenibir epistemoloji kurar. Bu tarih bilimleri için pozitivist bilim anlay›fl›ndan farkl› biranlay›flla kurulmufl yeni bir bilgi kuram› demektir. Dilthey’a göre tarihsel ak›l elefl-tirisi de insanlar›n ve toplumlar›n kendilerini anlama tarzlar›n›n bir elefltirisidir (Öz-lem 2012: 201).

Tarih do¤a gibi teorik ak›lla kavranamaz ancak tarihsel ak›lla kavranabilir. Ta-rih teorik bilmeye de¤il, tarihsel bilmeye aç›kt›r. Tarihsel bilmenin koflulu da tari-hi araflt›ran, bilmeye çal›flan kiflinin ayn› zamanda tarihi yapmakta olan kifli olma-s›d›r. Tarihi yazarken tarihi yapar›z da. Tarih alan›nda bütün yap›l›p edilenler yinetarihi belirlemekte ve de¤ifltirmektedirler. Tarihçi tarihsellikten yoksun olan saltteorik ak›lla tarihe yönelmez, tersine o geçmifli anlamaya çal›fl›r. Bunu da geçmiflyaflant›y› zihninde yeniden canland›rarak yapar. Çünkü tarihsel dünya yaflanan birdünyad›r dolay›s›yla tarih geçmifl yaflant›n›n anlafl›lmas›yla kavranabilir. Tarih aslado¤abilimsel determinizme ba¤l› de¤ildir, tarihte özgürlük vard›r. Bu yüzden de ta-rihe do¤a bilimi yöntemleri uygulanamaz; tarihe e¤ilmek için özel bir yönelime ge-rek vard›r. “Bu da Herder’den Droysen’e kadar Alman Tarih Okulu’nun dedi¤i gi-

1017. Ünite - Tar ih Fe lsefesi E leflt i r i le r i -2 : Poz i t iv izm Karfl › t › Tar ih Fe lsefe ler i

Dilthey’a göre bilen özne herzaman tarihin ürünüdür vetoplumsal bir varl›kt›r.

Do¤a kendi bafl›nal›¤› içindebize yabanc›d›r, biz onukendi tasar›mlar›m›za görebildi¤imiz için ancak göreliolarak biliriz, oysa tarihtümüyle bize ait bir fleyolarak bize kendi bafl›nal›¤›içinde verilidir.

Dilthey “tinsellik” kavram›n›“tarihsellik” ile efl anlaml›kullan›r.

‹nsani ve tarihsel olangerçekli¤i do¤a bilimleride¤il, tin bilimleri inceler.

Tarihsel ak›l elefltirisiinsanlar›n kendi kendilerinive toplumu ve tarihi anlamayetilerinin bir elefltirisidir.

bi geçmifli yeniden yaflamak ve anlamaktan geçer” (Özlem 2012: 202). Tarihçi an-lamak istedi¤i geçmifle ait bir olay›, dönemi ya da bir ça¤› zihninde yeniden kur-ma yoluna gider. Alman Tarih Okulu’ndan etkilenmifl olan Dilthey’a göre her ta-rihsel dönem kendi içinde bir bütündür ve tarihsel dönemler birbirlerine geçifllide¤ildirler; tin bilimlerinin hedefi de kendi içinde tam olan tarihsel dönemlerde yada ça¤lardaki bu geçiflli olmayan fleyin anlam›na ulaflmakt›r (Özlem 2012: 202).Dolay›s›yla her tarihsel dönem kendi bafl›na tektir, biriciktir ve tin bilimleri de buyüzden tekillefltirici bilimlerdir, do¤a bilimleri gibi tümellefltirici bilimler de¤ildir.Her ça¤› kendi bütünlü¤ü, taml›¤› ve tekli¤i içinde kavraman›n gere¤i de bundanötürüdür.

Dilthey’a göre her tarih dönemi kendi içinde tek olsa da kendinden önceki ça¤-lardan baz› fleyleri miras olarak alabilir. Ama her ça¤ kendisinden önceki dönem-lerden ald›¤› tinsellik biçimlerini yine kendi içinde yorumlayarak al›r. Bu yüzdende her ça¤› kendi tekli¤i ve biricikli¤i içinde ele almak gereklidir.

Dilthey her tarihsel dönemde bulunan anlamlar›n, de¤erlerin dilde nesnelleflti-¤ini ileri sürer. Ona göre dil bu anlamlar›n tafl›y›c›s›d›r ve her tarihsel dönem dildekendisini d›flavurur. Tarihsel olaylar› dil ile anlayabiliriz, bu yüzden de tin bilimle-rinin inceleme nesnesi her zaman yaz›l› yap›tlard›r. Belirli bir tarihsel dönemde yada ça¤da insanlar›n nas›l bir tinsellik içinde yaflad›klar›n› anlamak için o döneminyaz›l› yap›tlar›na baflvurmak gereklidir.

Ama tarihçi kendi döneminden hareketle bunu yapacakt›r. Do¤rusu tarihçiele ald›¤› tarihsel dönemin tinselli¤inden baflka bir tinsellik içinde yaflamaktad›r.Çünkü her tarihsel dönem kendi içinde bütün ve tek oldu¤undan farkl› tarihseldönemlerin farkl› tinsellikleri vard›r ve herkes kendi ça¤›n›n tinselli¤i içinde ya-flamaktad›r. Bu yüzden de bir tarihçi yaz›l› yap›tlar› yorumlayarak anlamaya çal›-flacakt›r. Tarihçinin tek yapabilece¤i fley yaz›l› yap›tlar› yorumlayarak anlamak,yani hermeneutik yapmakt›r. Yoksa bir ça¤›n tinselli¤inden veya tarihten d›fla-r› ç›karak bütün ça¤lara bakabilmenin bir yolu yoktur. Bu yüzden de tarihi ince-lemek için kullan›labilecek tek yöntem ya da genel olarak tin bilimlerinin yönte-mi hermeneutiktir.

Dilthey’a göre tin bilimlerinin amac› insan›n kendisini tan›mas›d›r ama insankendisini ancak tarihte tan›r. Bununla birlikte tin bilimleri idealist ya da materya-list tarih felsefelerinin yapt›¤› gibi tarihte belirli son hedefler de görmezler. Çünkütarihin gidiflinde bir rasyonellikten çok irrasyonellik görülür. Bu irrasyonelli¤i ay-d›nlatabilmek için de teorik akl›n aç›klamac› tutumundan çok, tarihsel akl›n anla-mac› tutumuna gerek duyulur (Özlem 2012: 204). Dilthey idealist ve materyalist ta-rih felsefelerini de tarihe özgürlü¤ün gerçekleflme ortam› olarak bakt›klar› için, in-san›n özgür olma olana¤›n› insan›n elinden alarak bu olana¤› bir tanr›sal akla yada bir materyalist tarih yasas›na aktard›klar› için ve insan› edilgin bir özgürlü¤emahkum ettikleri için elefltirir. Dithey’a göre 19. yüzy›l›n tarih felsefelerindeki tari-hin bir sona do¤ru gitti¤ini ileri süren tarih bilinci asl›nda Ortaça¤’dan gelen Au-gustinusçu bir tarih bilincidir. Bu anlay›fl tarihin bir bafl› ve sonu oldu¤unu ileri sü-ren eskatolojik tarih anlay›fl›d›r.

Dilthey’a göre her tarihsel dönem kendi içinde biricik ve bütün oldu¤undan, ta-rih ça¤lar› aras›nda bir geçifllilik olmad›¤›ndan eskatolojik tarih anlay›fllar›n›n yap-t›¤› gibi tarihe ilerleyen bir süreç olarak bak›lamaz. Tarihte ilerleme ve yükseliflça¤lar› oldu¤u gibi düflüfl ve gerileme ça¤lar› da olabilir. Ama hangi ça¤›n ilerlemeya da hangi ça¤›n gerileme oldu¤una iliflkin bilinçler bile belirli bir ça¤›n tinselli¤iiçinden söylenebilir. Tarihte genel geçer olan mutlak bir anlam yoktur, her zaman


Her ça¤ kendi içindebiriciktir, tamd›r, bütündür.Bu yüzden degenellefltirilemez. Her ça¤›kendi biricikli¤i içindeanlamak gerekir.

Yaz›l› yap›tlar nesnelleflmifltinselliklerdir.

Dilthey belirli bir tarihseldöneme ait, ya dabizimkinden farkl› birtinselli¤e ait yaz›l› yap›tlar›yorumlayarak anlamaya“hermeneutik” der.

Tarihin bir bafl›n›n vesonunun oldu¤una iliflkinanlay›fl Ortaça¤ Hristiyaninanc›n›n etkisiyleAugustinus taraf›ndan ilerisürülmüfl ve 19. yüzy›lda çoketkili olmufl bir anlay›flt›r.Dilthey bu anlay›fl› elefltirir.


Tarihsellik hem insan› yapanhem de insan›n yapt›¤› birfley olarak tinselliktir.

de¤iflen bir anlamlar çoklu¤u vard›r. Bu yüzden de tarihte genel geçerlik arayanher türü giriflime karfl› koymak gereklidir; tarihsellik genel geçerli¤e karfl›t olan biroluflumdur. Tarihsellik yaflam ile ilgilidir ve bu yüzden de genel geçer yasalar ara-yan aç›klaman›n de¤il, anlaman›n konusudur. Tarih bilgisine giden yol onu yafla-maktan, yeniden zihinde canland›rmaktan ve anlamaktan geçer. Bu yüzden tarih-teki a pirori olan bile öznel kalmak zorundad›r.

Dilthey tarihsellik kavram›na da yeni bir anlam yükler. Ona göre tarihsellik “in-san›n tarih içinde ne’li¤ini yapan, tarihsel olup-bitmeler (res gestae) içinde insan›hem oluflturan hem de insan›n oluflturdu¤u bir fley” olarak anlafl›lmal›d›r (Özlem2012: 209).

Dilthey’a göre tarihte olup biten her fley insan tinselli¤inin ürünü olmakla bir-likte ayn› zamanda insan› belirleyen bir fleydir. Dilthey bu tarih anlay›fl›yla Herme-neutik tarih anlay›fl›n›n da kurucusu olmufltur.

Tinsellik ve tarihsellik hem insan›n yapt›¤› hem de insan› insan yapan bir fley olabilir mi?Neden?

Benedetto Croce ve Yeni Hegelci Tarih Anlay›fl›Benedetto Croce (1866-1952) bir Hegelci olarak felsefeyi salt kavramsal bir etkin-lik olarak görse de Hegel’den bir noktada ayr›l›r. Ona göre Hegel bütün gerçekli-¤i kavramsal ve mant›ksal olana indirgemifltir (Özlem 2012: 214). Croce’ye göregerçekli¤i salt mant›ksal olarak görmek gerçekli¤in mant›k d›fl› yanlar›n› ve çeflitli-li¤ini, karmafl›kl›¤›n› basite indirgemek demektir. Croce’ye göre Hege,l tini, kendi-sini akla uygun olarak açan ve yine akla uygun olarak kavrayan bir fley olarak elealm›flt›r. Oysa insan tini kendisini sezgisel olarak kavrar, gerçekli¤i kavramada sez-ginin akla önceli¤i vard›r. Ak›l tümel olan› kavrar, sezgi ise tekil olan› kavrar. ‹n-san›n ilk ve dolays›z bilme etkinli¤i tekil olan› tan›maya yönelik olan bir etkinlik-tir. Croce’ye göre yaln›z bir tür yarg› vard›r, o da tekil tarih yarg›s›d›r. Baflka bir de-yiflle, “her gerçeklik tarihtir ve her bilgi tarih bilgisidir” (Collingwood 1996: 237).

Croce tarih bilimine ve tarih felsefesine de bu ay›r›mdan hareketle yaklafl›r.Croce tekili tan›ma etkinli¤ine tarihsel bilme der. ‹nsan›n bütün bilme etkinli¤i detekile yönelen bir tarihsel bilmeyle bafllar, sonra buradan kavram› türetir. Bu tarih-sel bilme etkinli¤i s›ras›nda genel kavramlar›m›z› tekile iliflkin bilgimizden sezgiselolarak türetiriz. Bütün bu kavramlar insan tininin ürünleridir. Ama insan tini de bukendi ürünü olan idelerce belirlenir, hatta bu idelerin ürünüdür. Çünkü tinsellik in-san›n üretti¤i bir fleydir. Tinsellik her zaman olgulardan önce gelir. Croce’ye göretinsellik her zaman olgular›n ve idelerin sentetik birli¤inden oluflur ve böyle birsentetik birli¤i olanakl› k›lar, hatta tinsellik bu sentetik birli¤in kendisidir. ‹nsan ti-ni bu sentetik birli¤e, tinselli¤e ise her zaman tarih içinde ulafl›r. Tarihin her yeniaflamas›nda da bu tinselli¤e yeni ideler, yeni kavramlar ve de¤erler katarak onuzenginlefltirir. Croce’ye göre tarih böyle bir sentez iflleminden ibarettir, tarih insantininin kendi tinselli¤ini gitgide zenginlefltirmesi ve oluflturmas› sürecidir (Özlem2012: 216).

Croce’ye göre tarih insan›n yaflad›¤› yerdir, yuvas›d›r. Bu yüzden de tarihsel bil-gi flimdide yaflad›¤›m›z bu yerden geçmifle yönelmenin ürünü olarak ortaya ç›kar.‹nsan tarihin d›fl›na ç›karak düflünemez; yaln›zca yaflad›¤› zaman›n içinden tariheyönelebilir. ‹nsan tini tarihini ancak son ulaflt›¤› sentetik birlik aflamas›ndan geriyebakarak kavrayabilir ve bu yüzden de Croce “Her gerçek tarih flimdinin tarihidir”der. Geçmifle ancak bugünden hareketle bir anlam verebiliriz. “Geçmifle anlam ve-

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

Croce’ye göre tekili tan›mayolu olan sezginin tümelitan›ma yolu olan aklaönceli¤i vard›r.

Croce’ye göre tarih insantininin oluflmas› sürecidir.‹nsan bu tinselli¤in ürünüolarak onun içine gömülmüfldurumdad›r.

ren fley bugünün tinidir, Hegel’in mutlak Tin’i de¤ildir (Özlem 2012: 216). Her ta-rih ça¤dafl tarihtir çünkü yap›lan insan›n kendi etkinli¤ine iliflkin bilincidir. Bu yüz-den “tarih yaflayan zihnin kendine iliflkin bilgisidir” (Collingwood 1996: 243). Ta-rihçinin inceledi¤i olaylar uzak geçmifle ait olaylar olsa da tarihsel olarak bilinme-lerinin koflulu tarihçinin önünde flimdi ve burada olmalar›d›r. Bu yüzden tarihinkonusu geçmifl de¤ildir, flimdide kan›t› bulunan geçmifltir. Kan›t ve elefltiri olma-dan tarih de yoktur. Geçmifl olaylara iliflkin salt tan›kl›k tarih de¤ildir. Önemli olanbu tan›kl›¤›n flimdide yap›lan bir elefltirisi ve kan›tlar›n›n sunulmas›d›r. Croce’yegöre tarihçiler ne zaman kan›t›n ötesine geçerek tahminlerde bulunmaya ya da ki-flisel duygular›n› dile getirmeye bafllasalar tarihi hep romantiklefltirmifl ve fliirlefltir-mifllerdir. Oysa gerçek tarih olas› olana ya da olanakl›ya aç›klamalar›nda yer ver-mez, gerçek tarih sadece kan›ta dayal› olmal›d›r.

Croce’ye göre bugünün tini de geçmifle yine bugünü kavramak ve tan›mak içinbakar, geçmifle kendini tan›mak amac›yla yönelir. Geçmifli anlayan tin hep bugü-nün tinidir ve geçmifli tan›d›¤›nda kendi geçmiflini tan›m›fl olarak asl›nda kendisi-ni tan›r. Bu yüzden de “tarih Hegel’de oldu¤u gibi bir ‘mutlak tine’ do¤ru ilerleyensüreç olarak da anlafl›lamaz” (Özlem 2012: 217). Tarihte insan›n kendi yap›p etme-lerinin ürünü olan tin vard›r, bu yüzden de mutlak bir tin yoktur. Çünkü e¤er tin,tarihte insan›n yap›p etmeleriyle sürekli bir oluflum içindeyse bu tinin mutlak ola-rak tamamlanabilece¤i bir son varsaymak için tarihin d›fl›ndan bakabilmek gerekir-di oysa bu olanaks›zd›r. Croce’ye göre Hegel’in düflündü¤ü gibi tin kendisini tarih-te açan bir fley de¤ildir, tersine tinin kendisi bizzat tarihtir ve tinin kendisi her dö-nemde katlanarak hem tarihsel bir etken hem de tarihsel bir sonuç olarak geliflimi-ni sürdürür (Özlem 2012: 217).

Croce’ye göre do¤a biliminin kavramsal kurgular› vard›r, gerçek kavramlar›yoktur; bunlar sözde kavramlard›r. Ama bu kavramlar› kullanarak do¤ay› yorum-lar›z. ‹flte sözde kavramlar yoluyla do¤aya dönüfltürdü¤ümüz gerçeklik tarihinkendisidir (Collingwood 1996: 239). Do¤a bilimi yapan insan etkinli¤i tarihsel biretkinliktir. Bir kedinin bir kuflu öldürdü¤ünü gözlemlememiz tarihsel bir olgudur.Croce hem bilime hem felsefeye karfl› tarihin özerkli¤ini savunmufltur. Felsefeyi detarih metodolojisi olarak görmüfltür (Collingwood 1996: 242).

Öyleyse Croce’nin tarih felsefesi de Dilthey’›n felsefesi gibi tarihselci bir felse-fedir. ‹nsan tinini tarih içinde oluflan bir fley olarak al›r ve bu tin ayn› zamanda ta-rihin de oluflturucusudur. Hem Dilthey hem de Croce bir aç›dan Hegel ile ayn› gö-rüflte olmakla birlikte Hegel’in mutlak tin ve tarihin nihai bir mutlak sona do¤rugeliflen bir süreç oldu¤u konusunda Hegel’den ayr›lm›fllard›r.

Croce’nin tarih anlay›fl› ba¤lam›nda, belirli bir döneme iliflkin yaz›l› bir metnin farkl› ça¤-larda yap›lm›fl yorumlar›nda bir tutarl›l›k olabilir mi?

Robin George Collingwood‹ngiliz felsefeci Robin George Collingwood (1889-1943) tarihin konusunun düflü-nülmüfl olmakla tarihin konusu olabilece¤ini ileri sürmüfltür. Tarih her zaman dü-flünülmüfl olan fleylerin, düflüncelerin tarihi olmufltur. Collingwood Hegel’i bunoktada hakl› bulur. Tarih belirli idelere göre yönlenen bir süreçtir. Sözgelifli siya-si tarih hep siyasi idelerin tarihidir. Biz belirli bir ça¤› o ça¤a egemen olan düflün-celerin arac›l›¤›yla anlayabiliriz ancak. Öyleyse her ça¤› o ça¤a egemen olan ide-lerin belirleyicili¤i alt›nda düflünürüz; belirli bir tarihsel dönemi o döneme egemenolan idelerin alt›nda bütün olarak kavrar›z (Özlem 2012: 217).


Croce’ye göre bütün tarihlerça¤dafl tarihtir, ça¤daflolma tarihin karakteridir.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

Collingwood’a göre hertarihsel döneme egemenolan ideler vard›r ve biz herbir dönemi o dönemlereegemen olan düflünceyikavrad›¤›m›zda anlar›z. Buyüzden de her tarih düflüncetarihidir.

Collingwood’a göre tarih asla bir do¤a bilimi olamaz çünkü tarihin ele ald›¤›kendine özgü nesnesi ayn› zamanda tarihin öznesidir. Tarih nesneyi de¤il özneyikonu edinir. Tarihçi kendi kiflili¤inin tarihsel bir kiflilik oldu¤unun bilincinde olanve bu bilinçle tarihteki kiflilere ve düflüncelere yönelen bir insand›r; bu yüzden detarihçinin tavr› do¤a bilimcinin tavr›ndan farkl›d›r, tarihçinin tavr› do¤a bilimineuymaz (Özlem 2012: 218). Tarih bilimi do¤al olgular›n de¤il, insani olanaklar›n, in-sani olgular›n bilimidir.

Tarih bilgisi insan›n kendisi hakk›ndaki bilgidir. Bu bilgiye tarihçi geçmifli ken-di zihninde yeniden canland›rmakla ulafl›r. Collingwood’a göre tarihin yöntemigeçmifl yaflant›y› zihinde yeniden kurmakt›r. Collingwood’a göre tarih felsefesi birtür tarih metodolojisi olacakt›r, tarih biliminin felsefesi olacakt›r yoksa Hegel veMarx’›n yapt›¤› gibi tarih süreci üzerine evrensel bir felsefe sistemi kurmak olamaz.Collingwood’a göre do¤ay› araflt›rman›n yolu bilimsel yöntemi kullanmakt›r, zihniaraflt›rman›n yolu ise tarihsel yöntemdir.

Collingwood tarihçinin geçmifl bir olay› sorufltururken olay›n içi ile olay›n d›fl›denebilecek fleyler aras›nda ay›r›m yapt›¤›n› belirtir. Collingwood’un burada olay›nd›fl› ile kastetti¤i olay›n cisimler ya da onlar›n devinimleriyle betimlenebilen yan›-d›r. Sözgelifli Caesar’›n ordusuyla belirli bir tarihte Rubicon ad›ndaki ›rma¤› geçme-si ve belirli bir tarihte kan›n›n senato binas›na dökülmesi olay›n d›fl›d›r. Olay›n içiise olay›n ancak düflünce arac›l›¤›yla betimlenebilecek olan yan›d›r. Sözgelifli Cae-sar’›n Cumhuriyet Yasas›’na karfl› ç›kmas› ya da Roma Anayasas› konusunda ken-di düflüncelerinin onu öldürenlerin düflüncelerinden farkl›l›k içermesi olay›n içidir.Tarihçi bunlardan yaln›zca biriyle ilgilenmez.

Tarihçi salt olaylarla ilgilenmez tarihsel kifliliklerin eylemleriyle ilgilenir ve ey-lem de olay›n d›fl› ile olay›n içinin birli¤idir. Yani tarihçi Caesar’›n Rubicon’u geçi-fliyle Cumhuriyet Anayasas›’na karfl› ç›k›yor oluflu bak›m›ndan, Caesar’›n öldürül-mesiyle de Anayasa konusunda onu öldürenlerle kendisi aras›ndaki anlaflmazl›kbak›m›ndan ilgilenir (Collingwood 1996: 256).

Tarihçinin ifli bir olay›n d›fl›n›n keflfiyle bafllasa da burada bitmez. Tarihçi olay›nasl›nda bir eylem oldu¤unu ve as›l iflinin kendisini bu eylemin içinde düflünmek ol-du¤unu ve eylemcinin düflüncesini ay›rt etmek oldu¤unu asla unutmamal›d›r.

Oysa do¤a biliminde araflt›r›lan bir olaya iliflkin olarak olay›n d›fl› ve içi aras›n-da böyle bir ay›r›m görülmez. Do¤a bilimci için do¤a olaylar› d›flar›dan seyredilensalt görünüfllerdir oysa tarihçi için tarihsel olaylar salt birer görünüfl de¤ildir, olay-lar›n içindeki düflüncenin yakalanmas› gerekir. Tarihçi tarihsel bir olaya karfl›dande¤il, olay›n içinden bakar. Tarihçi do¤a bilimcisinin yapmas›na gerek olmayan veayn› zamanda yapamayaca¤› bir fleyi yapar. Bu yüzden tarihçinin do¤a bilimcisineöykünmesi gerekmez.

Tarihçi do¤a biliminde oldu¤u gibi salt olaylar› keflfetmekle kalmaz, bu olaylar-da dile gelen düflünceyi de keflfeder. Olayda dile gelen düflünceyi keflfetmek za-ten olay› anlamakt›r. Do¤a biliminde olgular› keflfettikten sonra nedensel ba¤lant›-lar› araflt›r›l›r oysa tarihte olgular keflfedilten sonra ayr›ca nedenleri aramaya gerekyoktur. “Tarihçi ne olup bitti¤ini bilince neden olup bitti¤ini zaten bilir” (Colling-wood 1996: 257).

Collingwood’a göre tarihte ‘neden’ kavram› yok de¤ildir, yaln›zca do¤a bilimin-dekinden farkl› bir anlamda kullan›lmaktad›r. Do¤a biliminde bir olay›n nedeni ilebaflka hangi olay›n bu olay›n ortaya ç›kmas›na sebeb oldu¤u kastedilir. Oysa tarih-te durum farkl›d›r. Sözgelifli ‘Brutus Caesar’› neden b›çaklad›’ diye sordu¤umuzda,‘Brutus’u Caesar’› öldürmeye iten düflünce neydi, Brutus ne düflündü, neden böy-


Collingwood’a göre evrenselbir tarih felsefesiolanaks›zd›r. Bu yüzdentarih felsefesi asl›nda tarihbiliminin felsefesi olarak bubilimin olana¤›n› veyöntemlerini soruflturan biralan olabilir.

Collingwood’a göre tarihçihem olay›n d›fl› ile hem deolay›n içi ile ilgilenir.

Tarihçi olay›n d›fl› ile, olay›niçiyle olan iliflkisibak›m›ndan ilgilenir.

Collingwood’a göre tarihçibir olay›n ne oldu¤unubilince neden oldu¤unu dabilir.

le bir karara vard›?’ demek isteriz. Tarihçi için bir olay›n nedeni eylemiyle bu ola-ya neden olan kiflinin zihnindeki düflüncedir yani olay›n içidir. Baflka bir deyiflletarihçi için bir olay›n nedeni bu olay›n kendisidir.

Bu yüzden de do¤a süreçleri salt olaylar›n art ardal›¤› gibi görülebilir oysa ta-rih süreci böyle görülemez. Tarih süreci salt olaylar süreci de¤il, bu olaylar›n arka-s›ndaki düflünceler sürecidir. ‹flte bu yüzden “her tarih düflünce tarihidir” (Colling-wood 1996: 257).

Collingwood’a göre tarihçinin keflfetmeye çal›flt›¤› düflünceleri keflfedebilmesi-nin tek yolu ise bu düflünceleri kendi zihninde canland›rmas›d›r. Sözgelifli bir fel-sefe tarihçisi Platon okurken Platon’un bir tak›m sözlerle dile getirdi¤i fleyin ne ol-du¤unu bilmeye çal›fl›r. Bunu yapabilmesinin tek yolu kendi kendine düflünmesi-dir. Tarihte bir olay› ‘anlamak’ ile kastedilen fley böyle bir fleydir. Julius Caesar’›nbir tak›m eylemlerini aç›klamaya çal›flan siyaset tarihçisi bu eylemleri anlamaya,yani Caesar’›n kafas›ndaki hangi düflüncelerin o eylemleri yapmas›na neden oldu-¤unu keflfetmeye çal›fl›r. Bu da Caesar’›n içinde bulundu¤u durumu kendi kafas›n-da tasarlamas› ve o durumda Caesar’›n yapabileceklerini kendi kendisine düflün-mesi demektir. “Düflünce tarihi ve dolay›s›yla her tarih, geçmifl düflüncenin tarih-çinin zihninde yeniden canland›r›lmas›d›r” (Collingwood 2012: 258).

‹flte bu yüzden do¤al bir süreç bir olaylar süreciyken tarihsel süreç bir düflün-celer sürecidir. Collingwood’a göre insan düflünen tek hayvan olarak görüldü¤ün-den tarihsel sürecin de tek öznesi diye kabul edilir. Ama insan›n her eylemi de ta-rihe konu olmaz. ‹nsan›n yemesi, içmesi, seviflmesi, uyumas› gibi hayvansal do¤a-s›ndan kaynaklanan do¤al ihtiyaçlar›yla tarihçi ilgilenmez. Bunun yerine insan›ndüflünceleriyle yaratt›klar›yla ilgilenir. Tarihçi d›flsal olaylarla ancak düflüncelerinifadesi olduklar› ölçüde ilgilenir. Collingwood’a göre tarihçi asl›nda yaln›zca dü-flüncelerle ilgilenir, d›flsal olaylarla, bu olaylar ilgilendi¤i düflünceleri ancak d›flavuruyorlarsa ilgilenir.

Collingwood’un bir baflka elefltirisi de do¤a biliminin de¤iflmez ve öncesiz-son-ras›z nesneleri oldu¤u oysa tarih bilgisinin sürekli de¤iflen fleylere yöneldi¤i yolluanlay›flad›r. Dik üçgen ne ölçüde öncesiz-sonras›z bir düflünceyse, Roma Anayasa-s› ve Augustus’un onda yapt›¤› de¤ifliklik de o ölçüde öncesiz-sonras›z bir nesne-dir. Pythagoras’›n hipotenüsün karesine iliflkin keflfi bugün kendi kendimize düflü-nebildi¤imiz bir düflüncedir. Ayn› flekilde Augustus’un Roma Cumhuriyet Anayasa-s› üzerine bir monarflinin afl›lanabilece¤i yollu keflfi de bir tarihçinin kendi kendi-ne düflünebilece¤i bir düflüncedir.

Collingwood’a göre tarihsel bilgi akl›n geçmiflte ne yapt›¤›n›n bilgisidir. Tarih-sel bilgi ayn› zamanda geçmiflte yap›lan›n bugün yeniden yap›lmas›, geçmifl edim-lerin flimdide sürdürülmesidir. Hatta tarihsel bilgi uzak geçmiflle ilgili olmad›¤› gi-bi, tarihsel bilgi de, tarihçinin bir kifli araflt›rma öznesinin baflka bir kifli olmas› dazorunlu de¤ildir. On y›l önce ne düflündü¤ümü o zaman yazd›klar›m› okuyarak yada befl dakika önce ne düflündü¤ümü o zaman yapt›¤›m fley üzerine düflünerek ta-rihsel düflünme yoluyla keflfedebilirim. “Bu anlamda, her zihin bilgisi tarihseldir”(Collingwood 1996: 262).

Collingwood tarihin gelecekteki geliflmeleri ne söyleyebilece¤ini ne de onlarayasa koyabilece¤ini ileri sürer; “Tarihçiye peygamberlik bahfledilmemifltir” der. Ta-rihsel zihin incelemesi, tarihteki düflünelerin keflfi insan düflüncesinin gelecektekigeliflmelerini de söyleyemez, tarihe yasa da koyamaz.

Collingwood tarihin genellemeler arayan bir bilim olmad›¤›n›, tarihçinin tarih-sel olgular› anlamak için genellemelere ihtiyaç duymad›¤›n› belirterek pozitivist bi-


Collingwood’a göre tarihtebir olay›n nedeni yine buolay›n kendisidir. Do¤abiliminde ise bir olay›nnedeni bu olaydan baflkaolan di¤er bir olayd›r.

Her tarih geçmifl düflüncenintarihçinin kafas›nda yenidencanland›r›lmas› iflidir veCollingwood’a göre tarihtekullan›labilecek tek yöntemde geçmifl yaflant›n›nzihinde yenidenkurulmas›d›r.

Collingwood’a göre do¤abiliminin nesneleri bugün dedüflünebildi¤imiz anlamdaöncesiz-sonras›z nesnelersetarih bilgisinin nesnelerinide bugün düflünebilidi¤imiziçin öncesiz-sonras›z olarakkabul etmeliyiz.

Collingwood’a göre geçmiflteolup bitmifl olaylar› anlamakamac›yla zihnimde yenidencanland›rmaya ve oolaylarda dile gelendüflünceyi yakalamayayönelik her türlü düflünüfltarihseldir.

Collingwood’a göre birbaflkas›n›n zihnini ya da birtoplulu¤un, bir ça¤›nortaklafla zihninibilebilmenin tek yolu zihindeyeniden canland›rmabiçimindeki tarihselyöntemdir.

lim anlay›fl›n› da elefltirir. Genellemelerde bulunan bir bilimin tarih alan›na üstün-lük sa¤lad›¤› iddialar› da temelsiz pozitivist iddialard›r. Bu idialar Collingwood’agöre tarihsel ça¤lar›n geçicili¤ini hesaba katmadan belirli bir ça¤dan elde edilengenellemelerin di¤er ça¤lar içinde geçerli oldu¤u varsay›m›na dayan›rlar. Oysa in-san do¤as› tarihseldir ve de¤iflir.

Collingwood’a göre geçmifl ölü de¤ildir, flimdi de yaflamaktad›r. Burada do¤alsüreç ile tarihsel süreç ay›r›m› da ortaya ç›kar. Do¤al bir süreç içerisinde geçmifl,yerini baflkas›n›n ald›¤› ölü bir geçmifltir. Geçmiflin yerini flimdiye b›rakarak ölüpgitti¤i do¤al bir süreç ile geçmiflin, tarihsel olarak bilindi¤i sürece, flimdide yaflad›-¤› tarihsel bir süreç birbirinden özce farkl›d›r. Çünkü tarihsel geçmifl, do¤al geç-miflten farkl› olarak bizzat tarihsel düflünme edimiyle canl› olan, flimdide yaflayanbir geçmifltir.

Öyleyse, “tarihsel süreç, insan›n mirasç›s› oldu¤u geçmifli kendi düflüncesindeyeniden yaratarak kendisi için flu ya da bu insan do¤as›n› yaratmas› sürecidir”(Collingwood 1996: 270). Bu mirasa sahip olmak için onun zihince kavranmas› ge-reklidir ve ona sahip olma çabas›n›n ad› da tarihsel bilgidir. Böylece bütün tarihdüflünce tarihi olmaktad›r.

Collingwood tarihin nesnesinin öncesiz-sonras›z oldu¤unu söylemekle birlikte tarihçiningeçmiflten ö¤rendi¤i düflüncelerin gelece¤e uygulanamaz oldu¤unu da söyler. Onun bu ikisav› aras›nda sizce bir çeliflki var m›d›r? Neden?


Collingwood’a göre tarihselde¤iflme bir düflünmebiçiminden ötekine giden birde¤iflmedir ve bu anlamdageçmifl düflünme biçimleriölü de¤ildir, flimdideyaflamaktad›r.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3


Antipozitivist bilim anlay›fl› ve tarih görüflünün

temel çizgilerini betimlemek.

Antipozitivist tarih anlay›fl› pozitivist bilim ve ta-rih anlay›fl›na bir tepki olarak ortaya ç›km›flt›r.Antipozitivist tarih ve bilim anlay›fl›na göre do¤ave tarih birbirine indirgenemez olan, özce birbi-rinden farkl› olmakla kalmay›p ayn› zamanda bir-birine karfl›t özellikleri olan iki ayr› gerçekliktir.Do¤a bilimlerinin yöntemlerinin tarih bilimlerin-de de kullan›lmas› uygun de¤ildir. Do¤a bilimle-rinin kendine özgü nesnesiyle tarih bilimlerininkendine özgü nesnesi yap›ca birbirinden farkl›-d›r ve ayn› yöntemlerle incelenemezler. Antipo-zitivstler pozitivistlerin karfl›s›na matematikselli-¤e karfl› matematiksel olmay›fl, nedenselli¤e kar-fl› ereksellik, aç›klamaya karfl› anlama ve genel-liklere karfl› biriciklik gibi savlarla ç›km›fllard›r.Antipozitivistlere göre tarih do¤an›n tersine birdefal›k olufllar›n oldu¤u bir süreçtir.

Pozitivizm karfl›t› görüflleri ileri süren düflünür-

lerin tarihsel varl›¤a ve tarih bilimine yönelik dü-

flüncelerini tan›mak.

Antipozitivist düflünürler pozitivist bilim anlay›-fl›na ve do¤a bilimlerinin örnek al›nmas›na kar-fl› tarihin özerkli¤ini savunmufl ve tarih bilimle-rini özerk bir bilim olarak kurma çabas›na gir-mifllerdir. Böylece tarih felsefesi Hegel veMarx’›n tarih felsefeleri gibi oluflu ve de¤iflmeyiaç›klayan bir felsefe olmaktan ç›karak tarih bili-minin bilim olarak olana¤›n› soruflturan bir fel-sefe hâline gelmifltir.

Tarihin do¤a bilimlerinden ba¤›ms›z bir bilim ola-

rak özerkli¤ine iliflkin düflünceleri ifade etmek.

Dilthey tarihsel olan›n do¤a bilimi yöntemleriyleele al›nmayaca¤›n› ileri sürmüfltür. Dilthey’a gö-re modern bilgi kuram› tarihsel varl›¤› kavraya-mam›flt›r; oysa ak›l tarihseldir. Tarihsel varl›k do-¤al varl›ktan farkl›d›r ve aç›klamaya de¤il anla-may verilmifltir. Tarihsel varl›¤› anlaman›n yönte-mi de “hermeneutik”tir. Do¤a kendi bafl›nal›¤›içinde bize yabanc›d›r, biz onu kendi tasar›mla-r›m›za göre bildi¤imiz için ancak göreli olarakbiliriz oysa tarih tümüyle bize ait bir fley olarakbize kendi bafl›nal›¤› içinde verilidir. Dilthey’a

göre insani-toplumsal olana yönelen tin bilimle-ri do¤a bilimleri gibi genellefltirici bilimler de¤il-dir, tekil olan› yorumlayarak anlamaya çal›flanbilimlerdir. Bu yüzden de her ça¤› kendi biricik-li¤i içinde kavramak gereklidir.Croce de Dilthey gibi tarihselci bir filozoftur. Cro-ce’ye göre tarih insan tininin kendi tinselli¤inigitgide zenginlefltirmesi ve oluflturmas› sürecidir.Tin insan›n ürünü olsa da insan› belirleyen birfleydir. Tarih içindeki insan›n bu tinselli¤in d›fl›-na ç›kabilmesi olanakl› de¤ildir; insan bu tinsel-li¤in içine gömülmüfl durumdad›r. Croce’ye göretarihsel bilgi flimdide yaflad›¤›m›z bu yerden geç-mifle yönelmenin ürünü olarak ortaya ç›kar. ‹n-san tarihin d›fl›na ç›karak düflünemez; yaln›zcayaflad›¤› zaman›n içinden tarihe yönelebilir. Buyüzden her tarih ça¤dafl tarihtir. Croce’ye görebugünün tini de geçmifle yine bugünü kavramakve tan›mak için bakar, geçmifle kendini tan›makamac›yla yönelir. Geçmifli anlayan tin hep bugü-nün tinidir ve geçmifli tan›d›¤›nda kendi geçmifli-ni tan›m›fl olarak asl›nda kendisini tan›r.Collingwood da tarihi her zaman düflünülmüflolan fleylerin, düflüncelerin tarihi olarak görmüfl-tür. Ona göre her tarih düflünce tarihidir ve bunoktada Hegel hakl›d›r çünkü tarihte her döne-mi belirleyen, o dönemde yaflam›fl insanlar›n dü-flüncelerine ve eylemlerine yön veren belirli ide-ler olmufltur. Her tarih düflünce tarihi oldu¤un-dan Collingwood tarih biliminin yönteminin degeçmifl yaflant› ve düflüncelerin tarihçinin zihnin-de yeniden canland›r›lmas› oldu¤unu söyler. Onagöre tarih do¤a biliminin yöntemini kullanamaz.Collingwood tarihte olay›n d›fl› ile içi aras›ndabir ay›r›m yapar. Tarihçi olay›n d›fl› ile olay›n içiy-le ilgili oldu¤u ölçüde ilgilenir. Olay›n içi olay›nortaya ç›kmas›na neden olan düflüncedir. Tarihçitarihte olaylar› keflfetmekten çok bu olaylar›n ar-kas›ndaki düflünceyi keflfetmeye çal›fl›r.

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç


1. Do¤a ve tarihin özce birbirinden farkl› ve birbirineindirgenemez oldu¤u düflüncesini savunan ak›ma nead verilir?

a. Pozitivizmb. Yeni Pozitivizmc. Antipozitivizmd. Materyalizme. ‹dealizm

2. Afla¤›dakilerden hangisi antipozitivizmin savlar›n-dan biri de¤ildir?

a. Tarihte nedensel süreçler ifllemektedir.b. Do¤ada nedensel belirlenimler vard›r.c. Tarihte ereksellik söz konusudur.d. Tarihsel süreçlerde aç›klama de¤il anlama söz

konsudur.e. Tarihsel süreçler matematiksel olarak aç›klanamaz.

3. Afla¤›dakilerden hangisi antipozitivist tarih anlay›-fl›yla tutarl› bir düflüncedir?

a. Tarihin olgular›n yasalar›n› arar.b. Tarihin olgular› aç›klamaya çal›fl›r.c. Tarihin olgular› anlamaya çal›fl›r.d. Tarihin nedensel tasar›mlar kurar.e. Tarih do¤a bilimlerinin yöntemlerini kullan›r.

4. ‹nsani-toplumsal olaylara iliflkin ve olan› söyleyenbilimlerin de gerekli oldu¤unu, ama bu bilimlerin do¤abilimleri örnek al›narak temellendirilemeyece¤ini ilerisüren filozof afla¤›dakilerden hangisidir?

a. Comteb. Marxc. Bacond. Mille. Dilthey

5. Dilthey’a göre ak›l insan›n olanaklar›na ayr›lmazca-s›na ba¤l›d›r, ama bu olanaklar da tarih içinde geliflenolanaklard›r. Dilthey’›n bu düflüncesiyle anlat›lmak iste-nen afla¤›dakilerden hangisinde ifade edilmifltir?

a. Akl›n saf oldu¤ub. Akl›n deneysel oldu¤uc. ‹nsan olanaklar›n›n akla dayand›¤›d. Akl›n tarihsel oldu¤ue. Tarihin insan olanaklar›ndan ç›kt›¤›

6. Dilthey’›n felsefesinde “tarihsellik” kavram›n›n eflanlaml›s› afla¤›dakilerden hangisinde verilmifltir?

a. Ussall›kb. Deneycilikc. Tinsellikd. Olgusall›ke. Olanakl›l›k

7. Dilthey’a göre belirli bir tarihsel dönemde ya da ça¤-da insanlar›n nas›l bir tinsellik içinde yaflad›klar›n› anla-mak için o dönemin yaz›l› yap›tlar›na baflvurman›n nede-ni afla¤›dakilerden hangisinde do¤ru olarak verilmifltir?

a. Her dönemin tarihini o dönemin yazarlar›ndanö¤reniriz.

b. Her tarih döneminin nesnelleflmesi dil arac›l›-¤›yla olur.

c. Tarih yaz›n›n icad›yla bafllam›fl olan bir süreçtir.d. Her dönemde baflvurulabilecek tek kaynak ya-

z›l› yap›tlard›r.e. Dil her tarih döneminde farkl›l›k gösterir.

8. Croce’nin “Her gerçek tarih flimdinin tarihidir” der-ken kastetti¤inin ne oldu¤u afla¤›daki seçeneklerdenhangisinde verilmifltir?

a. Geçmifle ancak bugünden hareketle bir anlamverebiliriz.

b. Geçmifle anlam veren fley mutlak tindir.c. Geçmifl ölüp gitmifltir, varolan flimdiki zamand›r.d. Geçmifl ve flimdi bir ve özdefltir.e. Geçmiflin tarihi yaz›lamaz.

9. Collingwood’un tarihsel yöntem ile kastetti¤i afla¤›-daki seçeneklerden hangisinde ifade edilmifltir?

a. Bilimsel yöntemle aç›klamab. Olgular› yasalarla aç›klamac. Geçmifl yaflant›y› zihinde canland›rmad. Geçmiflteki olgular›n yasalar›n› bulmae. Tarih üzerine evrensel bir sistem kurmak

10. Collingwood’un olay›n d›fl› ile olay›n içi aras›ndayapt›¤› ay›r›mdan hareketle afla¤›daki seçeneklerdenhangisi olay›n içine bir örnek olabilir?

a. Caesar’›n kan›n›n senato binas›n›n zeminine dö-külmesi

b. Brutus’un Caesar’›n öldürmesinin arkas›ndakidüflünce

c. Caesar’›n Rubicon ad›ndaki bir ›rma¤› geçmesid. Brutus’un Caesar’› b›çakla öldürmesie. Caesar’›n kendine ba¤l› birliklerle Roma’ya ha-

reketi.



...Böyle bir bilimin olanakl› oldu¤u kuflku götürmez. Amaona iliflkin iki saptamada bulunmak gerek. ‹lkin, böyle bir bilime do¤a bilimi benzeflimine dayal›bir de¤er biçmek tümüyle yanl›fla götürür. Do¤a bili-mindeki genellemenin de¤eri fizik bilimi verilerinin al-g›yla verilmesine dayan›r, alg›lama ise anlama de¤ildir.Dolay›s›yla, do¤a biliminin ham maddesi, gözlenenama anlafl›lmayan, alg›lanm›fl tekli¤i içerisinde bak›ld›-¤›nda kavranmaz olan “salt tekler” dir. Öyleyse, bu tek-lerin genel tipleri aras›ndaki iliflkilerde kavranabilir birfleyi keflfetmek, bilgide gerçek bir ilerlemedir. Kendibafl›na ne olduklar›, bilim adamlar›n›n b›k›p usanma-dan bize hat›rlatt›klar› gibi, bilinmeden kal›r; ama hiçde¤ilse içerisine girdikleri olgu örüntülerine iliflkin bir-fleyler bilebiliriz. Tarihsel olgulardan genellemeler yapan bir bilim çokfarkl› bir durumdad›r. Burada olgular›n veri olarak ifleyaramas› için önce tarihsel olarak bilinmesi gerekir; ta-rihsel bilgi ise alg› de¤ildir, olay›n iç yan› olan düflün-cenin ay›rt edilmesidir. Tarihçi böyle bir olguyu genel-lenecek bir veri olarak zihin bilimcisine teslim etmeyehaz›r oldu¤unda, onu zaten bu biçimde içerisinden an-lam›flt›r. Anlamad›ysa, olgu daha hakk›yla “belirlenme-den” , genellenecek bir veri olarak kullan›l›yor demek-tir. Ama anlad›ysa, genelleme yapmak için hiçbir de¤e-ri kalmaz. Napoléon’un devrim Fransa’s›nda sayg›nl›¤›-n› neden ve nas›l kazand›¤›n› tarihsel düflünme yoluylazaten anl›yorsak, benzer fleylerin baflka yerlerde de ol-du¤u ifadesinin (do¤ru olsa bile) o süreci anlamam›zahiçbir katk›s› olmaz. Böyle ifadelerin ancak belli bir ol-gu kendi bafl›na anlafl›lamad›¤› zaman de¤eri vard›r....‹kincileyin, böyle bir bilimin genellemelerinin nereyekadar geçerli oldu¤unu sorarsak, bu bilimin tarih alan›-na üstünlük sa¤lama iddias›n›n temelsiz oldu¤unu gö-rürüz. Ayn› türden zihinler ayn› türden durumlara yer-lefltirildi¤i sürece, davran›fl tipleri kuflkusuz yinelenir.Bir feodal baronun ›ralay›c› davran›fl-örüntüleri, feodalbir toplumda yaflayan feodal baronlar oldu¤u sürece,kuflkusuz pek de¤iflmezdi. Ne ki, yap›s› bir baflka tür-den olan bir dünyada bunlar bofluna aranacakt›r. ...Öyleyse, böyle bir pozitif zihin bilimini tarih alan›n›nüstüne yükselen, insan do¤as›n›n kal›c› ve de¤iflmezyasalar›n› ortaya koyan bir bilim diye görmek, ancak ta-rihsel bir ça¤›n geçici koflullar›n› insan yaflam›n›n sü-rekli koflullar›yla kar›flt›ran bir kifli için olanakl›d›r. ...

Bu görüfllerdeki ortak yan›lg›, geçmiflin yerini flimdiyeb›rakarak ölüp gitti¤i bir do¤al süreç ile, geçmiflin, ta-rihsel olarak bilindi¤i sürece, flimdide yaflad›¤› bir tarih-sel sürecin birbirine kar›flt›r›lmas›d›r. ... ‹nsan baflkalar›n›n deneyiminden yararlanabilen birhayvan diye tan›mlanm›flt›r. Bedensel yaflam› konusun-da bu hiç do¤ru olmaz: bir baflkas› yemek yiyince o dabeslenmifl ya da bir baflkas› uyuyunca o da dinlenmiflolmaz. Ama zihinsel yaflam› bak›m›ndan do¤rudur bu;bu yarar›n gerçekleflmesi de tarihsel bilgiyle olur. ‹nsandüflüncesinin ya da zihinsel etkinli¤inin bütünü bir or-tak mülktür ve zihnimizin yapt›¤› hemen hemen bütünifllemler, yapmay› onlar› daha önce yapm›fl olanlardanö¤rendi¤imiz ifllemlerdir. Zihin ne yap›yorsa o oldu-¤undan ve insan do¤as› -bu gerçek birfleyin ad›ysa- in-san etkinliklerinin ad›ndan baflka bir fley olmad›¤›ndan,belirli ifllemleri yapabilmenin edinilmesi belirli bir insando¤as›n›n edinilmesidir. Demek ki, tarihsel süreç, insa-n›n mirasç›s› oldu¤u geçmifli kendi düflüncesinde yeni-den yaratarak kendisi için flu ya da bu çeflit insan do¤a-s›n› yaratmas› sürecidir....Dolay›s›yla tarihsel süreç bir düflünce süreci oldu¤un-dan, onun gere¤i olarak, bu sürecin bafllang›c›nda dü-flüncenin zaten varolmas› gerekti¤ini ve düflünceninözünde ve kendinde ne oldu¤una iliflkin bir aç›klama-n›n tarihsel olmayan bir aç›klama olmas› gerekti¤ini ile-ri sürmek safsata olacakt›r. Tarih zihni gerektirmez; an-cak hem tarihsel süreç içerisinde yaflad›¤› hem de ken-dini böyle yaflarken bildi¤i sürece zihin olan zihnin ken-di yaflam›d›r tarih.

Kaynak: Collingwood, R. G. (1996). Tarih Tasar›m›.

(Çev. K. Dinçer), Gündo¤an Yay›nlar›, Ankara, ss. 265-270.

Okuma Parças›


1. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Antipozitivist Tarih Anlay›-fl›” bölümü yeniden okuyunuz.

2. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Antipozitivist Tarih Anlay›-fl›” bölümü yeniden okuyunuz.

3. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Antipozitivist Tarih Anlay›-fl›” bölümü yeniden okuyunuz.

4. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Tarih Biliminin Olana¤›na‹liflkin Görüfller” bölümü yeniden okuyunuz.

5. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Tarih Biliminin Olana¤›na‹liflkin Görüfller” bölümü yeniden okuyunuz.

6. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Tarih Biliminin Olana¤›na‹liflkin Görüfller” bölümü yeniden okuyunuz.

7. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Tarih Biliminin Olana¤›na‹liflkin Görüfller” bölümü yeniden okuyunuz.

8. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Tarih Biliminin Olana¤›na‹liflkin Görüfller” bölümü yeniden okuyunuz.

9. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Tarih Biliminin Olana¤›na‹liflkin Görüfller” bölümü yeniden okuyunuz.

10. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Tarih Biliminin Olana¤›na‹liflkin Görüfller” bölümü yeniden okuyunuz.


Dilthey insan› tinsel varl›k olarak düflünmüfltür çünküinsan tarihte tinsellik taraf›ndan belirlenir. Ama ayn› za-manda insan›n bu tinselli¤i de tarih içinde insan›n ola-naklar›n›n bir sonucu olarak karfl›m›za ç›kar. Yani tin-sellik hem belirleyici bir neden hem de bir sonuç ola-rak ortaya konmaktad›r. Bu nas›l olanakl› olabilir? Bu-nun olana¤› tarihin nedensel de¤il, ereksel tasar›m›ylaolanakl›d›r. Ayn› zamanda tarihi yapan özne olarak dü-flünülen insan bireyleridir. Ama bu bireyler tam da in-san türünün bireyleri olduklar›ndan tarihi yapan özne-nin tür olarak insan oldu¤u da söylenebilir. Öyleysetinsellik insan türünün olanaklar›n›n bir sonucu olarakereksel eylemlerinin ve yaflaman›n bir sonucu olarakortaya ç›kar. Ama tarihsel olma mutlak kavramlar›n ol-mad›¤›, insan olanaklar›n› tarihsel oldu¤u anlam›na dagelir. Böylece insan tarih içinde kendi yapt›¤› tarihselkategoriler taraf›ndan belirlenen bir varl›k hâline gelir.Bireyler yine insan türünün bireyleri oldu¤undan insantürü tarih içinde sürekli yeni tinsel oluflumlar taraf›ndanbelirlenmekle tarihsel bir varl›k olur. Böylece her ça¤›ninsan› kendi ça¤›n›n tinselli¤i taraf›ndan belirlenir. Amabireyler bu tinselli¤in belirlenimi alt›nda yaflarlarkenyap›p ettikleriyle bir önceki dönemden ald›klar› tinsel

oluflumlar› gelifltirirler ve bu tinselli¤i bir sonraki döne-me miras b›rak›rlar. Baflka bir deyiflle insan türü bu tin-selli¤in oluflumunu belirler. Böylece tinsellik hem birbelirlenim hem de bir sonuç olabilir. Bunun olana¤›“tinselli¤i yapan insand›r, insan› yapan da tinselliktir”ifadesinde geçen “insan” terimini bir kavram olarak türolan insan olarak anlafl›l›rsa görülebilir. Yoksa her ça¤-da yaflayan bireyler farkl› bireylerdir. Ama bu bireylerinfarkl› olmas›, her ça¤›n ayr› olmas› dolay›s›yla bu tinsel-lik tarihsel bir tinselliktir. Bütün tarihsel ça¤lar› ba¤la-yan mutlak bir tinsellik yoktur.

S›ra Sizde 2

Croce’ye göre her tarih bugünün tarihidir, ça¤dafl tarih-tir. Bu ba¤lamda geçmifl dönemler ancak bugünden ha-reketle tarihsel inceleme nesnesi olabilir. Ama her ça-¤›n kendi tinselli¤i vard›r. bu durumda ayn› tarihsel dö-eneme iliflkin geçmifl bir olgu farkl› ça¤larda farkl› yo-rumlanacakt›r. Çünkü her ça¤ kendi zaman›n›n tinselli-¤iyle geçmifl olguya yönelecektir ve geçmifli yorumla-yacakt›r. Bu yüzden ayn› geçifl olgunun farkl› ça¤larda-ki yorumlar› aras›nda bir tutarl›l›k beklenemez. Bu ta-rihselli¤in zorunlu bir sonucudur. Tarihsellik diye birfley oldu¤u için farkl› ça¤lar›n ayn› geçmifle iliflkin yo-rumlar› aras›nda bir tutarl›l›k bulunamaz. Croce’de ta-rihsel olma tinsel olma demektir. Farkl› tarihsel dönem-ler farkl› tinsellikler demektir. E¤er tinsellik insan› belir-leyen bir fleyse ve insan bu tinselli¤in d›fl›na ç›kam›yor-sa farkl› ça¤larda geçerli olan düflünme biçimleri de bir-birinden farkl› olacakt›r. Bu da kaç›n›lmaz olarak geç-miflin farkl› yorumlanmas›na neden olacakt›r; farkl› yo-rumlar aras›nda bir tutarl›l›k bulunmas› bu anlamda zo-runlu de¤ildir; üstelik bu yorumlar›n birbirlerinden fark-l› olmas› tarihselli¤in zorunlu sonucudur.

S›ra Sizde 3

Bu iki sav aras›nda bir çeliflki yoktur. Çünkü Colling-wood’a göre tarih biliminin nesnesi doa biliminin nes-nesinden do¤a biliminin nesnesinin öncesiz-sonras›ztarihin nesnesinin ise geçici olmas› dolay›s›yla ayr›lmaz.Her ikisinin de nesnesi öncesiz-sonras›zd›r. Ama do¤a-da tek biçimlilikler oldu¤u için bugün geçerli olan so-nuçlar yar›n›n olgular› için de geçerlidir. Çünkü do¤a-daki tek biçimlilikler genellemeler üzerinde kurulurlar,oysa tarihte genellemeler yap›lmaz, bir olay› içindekidüflünce yoluyla do¤rudan kavrama söz konusudur.Genellemenin olmad›¤› yerde de belirli bir tekil durum-



dan ç›kar›lan sonuçlar›n gelecek durumlara da uygu-lanmas› söz konusu olamaz. Bununla birlikte tarihselgeçmifl yaflayan bir geçmifl oldu¤u için, dik üçgenin ön-cesiz-sonras›z bir nesne olmas› anlam›nda Augustus’unRoma anayasas›na yapt›¤› de¤ifliklik de öncesiz-sonra-s›z bir nesnedir. Çünkü bir tarihçi bunu yeniden düflün-dü¤ü ölçüde Augustus’un Roma Anayasas›na katk›s› si-yasi düflüncelere kal›c› bir katk› sa¤lar. Bu tarihsel olguöncesiz-sonras›z bir olgudur çünkü herhangi bir za-manda tarihsel düflünceyle kavran›labilir. Zaman›n üç-gende bir fark yaratmamas› gibi tarihsel olguda da za-man bir fark yaratmaz.

Collingwood, R. G. (1996). Tarih Tasar›m›. çev. Kur-tulufl Dinçer, Ankara: Gündo¤an Yay›nlar›.

Dilthey, W. (2011). Tin Bilimlerine Girifl. çev. Do¤anÖzlem, ‹stanbul: Notos Kitap Yay›nevi.



Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Tarihselcilik-tarihsicilik tart›flmas›n› tan›mlayabilecek,Tarihin döngüselli¤i yahut çizgisellli¤i konusunda ileri sürülen düflünceleritart›flabilecek,Tarihte zorunlulu¤a ve rastlant›l›l›¤a iliflkin düflünceleri betimleyebilecek,Ça¤dafl tarih felsefelerini ve ça¤dafl tarih anlay›fllar›n› kendi cümlelerinizleifade edebileceksiniz.

‹çindekiler

• Çizgisellik• Tarih• Döngüsellik• Tarihselcilik• Ereksellik

• Tarihsellik• Postmodernizm• Tarihsicilik• Rastlant›sall›k• Zorunluluk

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NN

NN

Tarih Felsefesi-II

• TAR‹HSELC‹L‹K-TAR‹HS‹C‹L‹KTARTIfiMASI

• DÖNGÜSELL‹K-Ç‹ZG‹SELL‹KTARTIfiMASI

• TAR‹HTE ZORUNLULUK-OLUMSALLIK TARTIfiMASI

• ÇA⁄DAfi POSTMODERN TAR‹HANLAYIfiLARI

Ça¤dafl TarihFelsefesi veSorunlar›


TAR‹HSELC‹L‹K-TAR‹HS‹C‹L‹K TARTIfiMASI20. yüzy›lda ‘tarih’ kavram› bir yandan tarihselcilik-tarihsicilik tart›flmas› ba¤lam›n-da ele al›n›rken di¤er yandan da tarih biliminin yöntembilgisi aç›s›ndan ve “tarihnedir?” sorusuna verilen yan›t bak›m›ndan ele al›nm›flt›r. Tarihin ne oldu¤u soru-suna farkl› ça¤dafl düflünce ak›mlar›nca farkl› yan›tlar veriilirken, bir yandan da 19.yüzy›lda yap›ld›¤› gibi tarihsel sürecin öngörülebilir olup olmad›¤› ya da tarihin birsonu ya da ere¤inin olup olmad›¤› gibi sorunlar üzerinde de tart›fl›lm›flt›r. Bu so-runlara her biri farkl› düflünce ak›mlar›nca baflka baflka çözümler ve yan›tlar öne-rilmifltir. Bu sorunlar içinde en göze çarpan› tarihsicilik sorunudur.

Özellikle tarihselci filozoflar›n tarihsici olarak adland›rd›klar› felsefeleri elefl-tirmesiyle bafllam›fl bir tart›flmad›r. Yine tarihin döngüsel mi oldu¤u yoksa çizgi-sel mi ilerledi¤i sorunu da tarih felsefesinin ça¤dafl sorunlar› aras›nda bulunur.Ayr›ca tarihin sonu tart›flmas› da Hegel ve Marx’tan sonra 20. yüzy›lda tart›fl›lm›flönemli sorunlardand›r.

19. yüzy›lda Alman ‹dealizmi, Tarihsel Materyalizm ve Pozitivizm tarihi bütü-nünde bir ya da birkaç ilkeden hareketle aç›klamaya çal›flm›fllard›r. Hegel bütüntarihi diyalektik olarak geliflen ve Tin’in kendi özgürlü¤üne ve bu özgürlü¤ün “öz-bilinci”ne do¤ru ilerledi¤i bir süreç olarak ele alm›flt›. Marx tarihi maddi üretim ko-flullar›nca belirlenen ve diyalektik olarak ilerleyen “s›n›f savafl›mlar›” tarihi olarakele alm›flt›. Comte ise bütün tarihi “üç hal yasas›” ile aç›klanabilecek ilerleyen birsüreç olarak ele alm›flt›. Her üç aç›klamada da ortak olan yan tarihin bütününüaç›klayan felsefeler olmalar›d›r. Ayr›ca bu görüfllerde örtük olarak bulunan düflün-ce e¤er tarihsel geliflmenin yasalar› olarak bir ilerleme yasas› ve tarihte bir düzenkeflfedilirse tarihsel geliflmenin önceden belirlenebilece¤ine iliflkin inançt›r. Nietzs-che bu tür tarih felsefelerini “tarihsici” diye adland›rarak elefltirmiflti.

Romantiklerden Novalis tarihselcilik sözcü¤ünü terime olumlu bir anlam yükle-yerek ilk kez kullanan kiflidir (Özlem 2012: 222). Ama terimi olumsuz anlamda kul-lanan Ludwig Feuerbach gibi filozoflar da vard›r. Feuerbach tarihselcili¤i dinsel ge-lene¤in etkisinde olan ve geçmiflin asla tam kavran›lamayacak olaylar›n› tam olarakkavrayabilece¤ini iddia eden bir düflünce olarak elefltirmifltir (Özlem 2012: 223).

Croce ise kendi felsefesini tarihselci felsefe olarak ele alm›flt›. Bir tarihselci ola-rak tarih felsefesini olanaks›z görmüfltü. Gerek ‹dealist gerekse Marksist tarih fel-sefeleri Croce’ye göre olanaks›zd›r ve bu olanaks›zl›¤›n da bilgikuramsal nedenle-ri vard›r. Bu tarih felsefelerinin mitolojik, teolojik ve metafizik karakterleri vard›r

Ça¤dafl Tarih Felsefesi veSorunlar›

Tarihselcilik-tarihsiciliktart›flmas› tarih felsefesiniolanaks›z gören filozoflartaraf›ndan tarihsicili¤in birsorun olarak ele al›nmas›ylaortaya ç›km›flt›r.

Tarihsicilik (historicism)sözcü¤ünü tarihi mutlak vezorunlu olarak ele alanidealist ve materyalistfelsefelerin tarih anlay›fl›n›nelefltirisi ba¤lam›nda ilk kezkullanan FriedrichNietzsche’dir.

‹dealist, Materyalist vePozitivist tarih felsefeleri tekbir ilkeyle bütün tarihiaç›klamaya yönelen tarihsicitarih felsefeleridir.Tarihselcilik her tarihselolay› içinde bulunulan ça¤aözgü koflullardan hareketleaç›klad›¤›ndan bir tarihselolaya tarih d›fl›ndan mutlakbir ölçütle bak›lmas›nakarfl›d›r. 19. yüzy›ldaTarihselcilik (historism)sözcü¤ünü ilk kez kullanankifli Novalis’tir.

ve bu tür tarih felsefelerinde felsefe hep tarihin üzerine yerlefltirilmifltir (Özlem2012: 219). Baflka bir deyiflle tarihe tarihin d›fl›ndan getirilmifl ölçütlerle tarihin bü-tünü hakk›nda yarg›lar verilmifltir. Oysa bu tarih felsefeleri hem bütün insan do¤a-s›n› tarihin ürünü saymakta ve tarih içinde ortaya ç›kan bir fley olarak ele almaktahem de tarihin bütününe bir aç›klama getirmektedirler. Marx ve Hegel insan›n ta-rihi tümüyle görebilece¤i tarih üstü bir noktaya ç›kabilece¤i inanc›ndan hareketlefelsefelerini oluflturmufllard›r. Bu noktaya ç›kma olana¤›n› da felsefeyi tarihin üze-rine yerlefltirmekte bulmufllard›r. Oysa tarihselcilik flunu flöyler: Tüm insani olaylare¤er tarihin içinde ortaya ç›k›yorlarsa tarihseldirler. Baflka bir deyiflle içinde ortayaç›kt›klar› ça¤›n koflullar› demek olan tarihsel koflullara ba¤l›d›rlar. Tarihselcili¤inkarfl›s›nda yer alan tarihin bütünü hakk›nda konuflan ve tarihte s›k› bir belirlenim-cilikle bir ilerleme ya da bir ere¤e do¤ru geliflme gören düflünceler ise “tarihsici-lik” diye adland›r›l›r. O halde tarihselcilik ve tarihsicilik birbirine karfl›t iki düflün-ce biçimidir; tarihe bak›fllar› birbirine karfl›t iki e¤ilimdir.

Bu yüzden bir tarihselci olan Croce’ye göre her tarih felsefesi kendi ça¤›n›n bil-gisiyle s›n›rl› olmak zorundad›r, o asla bütün ça¤lar› bilemez. Çünkü kendi ça¤›n›ntiniyle s›n›rlanm›flt›r; bu da her tarih felsefesinin kendisinin de tarihsel oldu¤unugösterir. Baflka bir deyiflle her tarih felsefesi her bir tarihsel olay› kendi ça¤›n›n ti-ninden hareketle aç›klar. Bu da demektir ki baflka bir ça¤›n tarih felsefesinin ayn›tarihsel olaya iliflkin aç›klamas› da baflka olacakt›r. O halde herhangi bir tarih fel-sefesinin baflka bir ça¤›n tarih felsefesinden daha nesnel ya da daha mutlak olabi-lece¤ini sa¤layacak bir ölçüt yok demektir. Bu yüzden bütün tarih felsefeleri birça¤a iliflkin getirdikleri bir yorumdan, kendi ça¤lar›n›n yorumlar›ndan daha öte birfley olamazlar. Tarihselcili¤in tarih felsefesine yönelik bu elefltirisi epistemolojik birelefltiridir. Croce’ye göre de tarihin belirli bir an›nda yaflayan insan tarihin tümü üs-tüne bir fley söyleme hak ve olana¤›na sahip de¤ildir (Özlem 2012: 219). Bu yüz-de de tarihin tümü üstüne konuflan bir tarih felsefesini epistemolojik olarak ola-naks›z görmüfltür.

Geçmifle yönelik bütün yorumlar s›n›rl› ve bugüne ait yorumlard›r, bu yüzdende tarihseldirler ve bu tür yorumlara felsefe gözüyle bak›lamaz (Özlem 2012: 219).Tarihselcilik tarihin tümünü aç›klamaya çal›flan bütüncü tarih felsefelerini Hristiyanteolojisindeki vahiy anlay›fl›n›n etkisindeki felsefeler olarak ele al›r. Bu felsefelertarihe felseden al›nm›fl bir tümel kavram ya da ilkeyle bakarak tarihi tarih d›fl›ndanbir ilkeyle bilmeye çal›flm›fllard›r. Tarihi tarihin d›fl›ndan bir ilkeyle aç›klamaya kal-k›flmak do¤ay› do¤al olmayan bir ilkeyle aç›klamaya benzer. Tarihi aç›klamak içinbaflvurabilece¤imiz her ilke yine tarihin içinde ortaya ç›km›fl tarihsel bir ilkedir.Croce’ye göre tarihte genellikler bulunamaz; bu yüzden her tarihsici felsefe tarih-te genellikler bulamayaca¤›ndan tarihte kendi üretti¤i genellikleri tafl›yarak tarihibu genellikler alt›nda aç›klamaya çal›flm›flt›r. Bunu da felsefeyi tarihin üstüne ko-yarak, yani tarihe felsefeyle bakarak yapm›fllard›r.

Tarihsici tarih felsefeleri tarihin bütünü hakk›nda konuflabildiklerine inand›kla-r›ndan tarihin sonuna iliflkin de öngörülerde bulunmufllard›r. Baflka bir deyiflle ge-lecek hakk›nda da konuflabileceklerine inanm›fllard›r. Oysa insan›n kendisi tarih-sel bir varl›k oldu¤undan ve tarihin belirli bir an›nda, kendi “bugün”ünde yafla-makta oldu¤undan tarihe iliflkin yorumunun tarihin tümünü kapsamayaca¤›n› vegelecek hakk›nda da hiçbir fley içermeyece¤ini anlamak zorundad›r (Özlem 2012:220). Oysa büyük tarih filozoflar›n›n tamam› da belirli bir ça¤›n bafl›nda olduklar›-na, tarihin bir sonu oldu¤una ve tarihi bütününde kavrad›klar›na inanm›fllard›r.Croce’ye göre böyle bir anlay›fl insan›n kendisini, yine kendi içinde bulundu¤u ta-


Croce tarihi bütünündeaç›klamaya çal›flan tarihfelsefelerini tarihselci bak›flaç›s›ndan tutars›z görür.Tarihsel olan bir varl›k, onagöre, tarihin bütünühakk›nda konuflamaz; buyüzden de tarih felsefesiolanaks›zd›r.

Tarihe yönelimleribak›m›ndan birbirine karfl›tolan iki e¤ilim tarihselcilikve tarihsicilik aras›ndakitart›flma tarihin bütünündebilinip bilinemeyece¤ineiliflkin tart›flmad›r.

Tarihin bütünüylebilinemeyece¤ine yönelikepistemolojik elefltiri tarihinbütününe iliflkinkavray›fl›m›z›de¤erlendirebilecek elimizdenesnel ve mutlak ölçütlerinbulunmad›¤›n›, çünkü buölçütlerin kendilerinin detarihsel olarak göreli veöznel oldu¤unu ileri sürendüflüncedir.

Tarihsiciler tarihtegenellikler bulamayacaklar›için tarihe kendi ürettiklerigenellikleri koymufllard›r vebu tümel kavramlar veilkelerle tarihin tümünübilmeyi olanakl›görmüfllerdir. Oysa Croce’yegöre bu ilkelerin kendileri deonlar› üreten zihinlerintarihsel olmalar›ndan dolay›tarihseldir.

Tarihselcilik tarihsicili¤intersine tarihe iliflkin mutlakbir aç›klamayap›lamayaca¤›n› belirtir.Tarihte ortaya ç›kan birilkeyi mutlak olarakbelirleyebilecek bir ölçüttenyoksun oldu¤umuz içintarihsicili¤e epistemolojikbir itiraz yöneltir.

rihsel koflullar›n d›fl›nda, üstünde bir yerde görmesiyle olanakl› olabilir ama tarihinkoflullar›na ba¤l› olan›n tarihin koflullar›ndan ba¤›ms›z görülmesi çeliflki içerir. Ta-rihin tümünü aç›klamaya çal›flan tarih felsefeleri kendilerini tarihsel koflullar›n üs-tünde görmeye bafllay›nca da gelecek hakk›nda konuflmaya bafllarlar oysa Cro-ce’ye göre bunu yapmak bir kehanette bulunmaktan farks›zd›r.

Dilthey’›n felsefesi de tarihselci felsefeler aras›nda görülür. Dilthey ve DiltheyOkulu’nun tarihselcili¤ine tarihsel görecilik ad› verilir (Özlem 2012: 224). Dilthey’›nfelsefesinde bir görelilik (relativizm) anlay›fl› vard›r. Çünkü Dilthey geçmiflin bugün-den hareketle yorumlanabilece¤ini söylemiflti. Tinselli¤in kendisinin mutlak de¤il,tarihsel göreli oldu¤unu ileri sürmüfltü. Asl›nda Dilthey’›n tin bilimleri için önerdi¤itarihsel düflünme yöntemine 20. yüzy›lda tarihselcilik ad› verilmifltir.

20. Yüzy›l›n bafllar›nda Eric Rothacker (1888-1965) tarihselcilik (historism) vetarihsicilik (historicism) aras›nda bir ay›r›m yapm›flt›r. Tarihsicilik bir çok düflünürtaraf›ndan kötü tarihselcili¤in ya da olumsuz anlamda tarihselcili¤in bir ad› olarakgörülmüfltür. Dilthey’›n tarihsel görelili¤ine de iyi tarihselcilik denerek terimeolumlu bir anlam yüklenmifltir. Sözgelifli Troeltsch iyi tarihselcilik ve kötü tarihsel-cilik aras›nda ay›r›m yapan filozoflardand›r. Bu anlamda kötü tarihselcilik veya ta-rihsicilik tarihi büyük ölçüde genel yasalar, ilkeler, sistemler ve do¤abilimci zorun-luluklar alt›nda yanl›fl bir benzeflimle ele alan tarihselcilik biçimidir (Özlem 2012:226). Kötü tarihselcilik ya da di¤er ad›yla tarihsicilik kehanetçi ve kaderci bir tarihfelsefesi kurmaya çal›flan düflünce biçimidir.

Günümüzde tarihselcilik terimi hem tarihsel görelilik anlam›nda kullan›l›rkenhem de Hegel ve Marx’da oldu¤u gibi tarihe tarih d›fl›ndan bir ilkeyle bakarak ta-rihi mutlaklaflt›ran ve tarihsel süreci belirli ilke ve yasalarla aç›klamaya çal›flan birtarih metafizi¤inin ad› olarak da kullan›lmaktad›r. Tarihsel görelilik anlam›yla tarih-selcili¤e olumlu bir anlam yüklenirken tarih metafizi¤i olan aflk›nc› tarih anlay›fl›anlam›yla tarihselli¤e olumsuz bir anlam yüklenmektedir. Kimi düflünürler olum-suz anlamda tarihselcili¤i olumlu anlamda olan tarihselcilikten ay›rmak için tarih-sicilik terimini kullanm›fllard›r.

20. yüzy›l düflünürlerinden Popper de Rothacker gibi tarihsicilik terimini olum-suz anlamda ele alarak ve tarihsicili¤i elefltirerek bir tarih felsefesinin olana¤›n›yads›r. Popper Tarihsicili¤in Sefaleti adl› yap›t›nda tarihsicili¤i gelece¤e iliflkin ke-hanetlerde bulunan bir düflünce olarak ele al›r. Popper’e göre tarihsici bir kaderanlay›fl› düpedüz hurafedir ve insanl›k tarihinin ak›fl yönünü ne bilimsel ne de bafl-ka bir yolla tahmin etmek olanaks›zd›r. Bu ak›fl yönünü tahmin etmenin olanaks›z-l›¤›n›n mant›ksal nedenleri vard›r. ‹lkin, insanl›k tarihinin ak›fl› insan bilgisinin ar-t›fl›ndan etkilenir. ‹kinci olarak, ussal veya bilimsel yöntemlerle gelecekteki bilgi-mizin art›fl›n› önceden haber veremeyiz. Üçüncü olarak tarihin ak›fl› bilgimizin ar-t›fl›na ba¤l›ysa ve bilgimizin art›fl›n› önceden haber veremezsek o zaman buradanç›kan mant›ksal sonuç insanl›k tarihinin gelecekteki ak›fl›n› da haber veremeyece-¤imizdir. Dördüncü olarak bu anlamda teorik fizik gibi bir teorik toplum bilimi deolamaz. Yani tarihsel öndeyide bulunabilecek bir tarihsel geliflme kuram› olanak-s›zd›r. Beflinci olarak tarihsici yöntem ve tarihsicilik bu nedenlerle olanaks›zd›r. Ta-rihte genel geçer ilkeler, yasalar yoktur ve buna ba¤l› olarak da öndeyide bulun-mak olanaks›zd›r.

Çünkü tarihsel yasalar olamaz (Popper 2000: 230). Popper’e göre geçmifl olay-lar› oldu¤u gibi anlatan bir tarih felsefesi olanaks›zd›r. “Tarihsici felsefe tarih gerçek-lerini bizim seçip düzenledi¤imizin fark›na varmaz”, tarihin kendisinin ya da insan-l›k tarihinin içkin yasalar› sayesinde gelece¤i belirleyebilece¤ine inan›r (Popper

1178. Ünite - Ça¤dafl Tar ih Fe lsefesi ve Sorunlar ›

Tarihselcili¤e göretarihsicili¤in çeliflkisi tarihiniçinde ortaya ç›kan›nkendisini tarihin d›fl›ndagörmesinden kaynaklananbir çeliflkidir.

Kötü ve iyi tarihselcilikay›r›m› yapan düflünürlerinkötü tarihselciliklekastettikleri tarihsiciliktir.Rothacker’in tarihsicilikdedi¤i düflünceye Troeltschkötü tarihselcilik demifltir.Troeltsch’ün tarihselcilikdedi¤i olumlu anlamda olaniyi tarihselcilik ise Dilthey’›ntarihsel görelilik anlay›fl›nakarfl›l›k gelir.

Tarihsel görelilik ile tarihselmutlakl›k birbiriyleba¤daflmaz iki görüfloldu¤undan mutlakç› vebütüncü tarihselcili¤etarihsicilik de denmifltir.

Popper tarihsicili¤in bilimselve mant›ksal olarak bütünsavlar›n›n geçersiz oldu¤unuileri sürmüfltür.

Popper’e göre tarihteöndeyide bulunmakkehanetten farks›zd›r.

2000: 234). Popper’e göre tarihsicilik insanl›¤›n kaderi gere¤i yürümek zorunda ol-du¤u yolu keflfetmenin pefline düflmüfltür oysa bu çaba bofluna olan bir çabad›r.Tarihte bir anlam aramak boflunad›r çünkü tarihin bir anlam› yoktur. Popper’e gö-re “‹nsanl›k tarihi diye bir fley yoktur ancak insan hayat›n›n türlü türlü görünümle-rinin belirsiz say›da tarihleri vard›r” (Popper 2000: 235). Popper için insanl›¤›n ev-rensel tarihi olamaz. fiöyle der: “Somut bir insanl›k tarihi olabilseydi, bütün insanla-r›n tarihi olmal›yd›...Bu somut tarihin yaz›lamayaca¤› aç›kt›r. Soyutlamalar yapma-m›z, baz› olaylar› ihmal edip baz›lar›n› seçmemiz gerekir. Ne var ki böyle yap›ncada, türlü türlü tarihlere ve bu arada insanl›k tarihi olarak reklam edilmifl olan ulus-lararas› cinayetlere ve kitle katliamlar› tarihine var›r›z” (Popper 2000: 235).

Bunun yan›nda tarihsicili¤i farkl› ele alan filozoflar da vard›r. Sözgelifli EdmundHusserl (1859-1938) Dilthey’› tarihselci olarak görmez tarihsici olarak görür. Çün-kü Husserl’e göre her fleyi do¤aya ba¤layarak bütün gerçekli¤i do¤a yasalar›ylaaç›klamaya çal›flan do¤als›c›l›k (naturalicism) gibi her fleyi tarihsel olana ve tineba¤layan tarihsicilik de yan›lg› içindedir. Çünkü Dilthey tüm felsefeleri ve dünyagörüfllerini göreli olarak görmüfltür. Oysa bu sav›n kendisine de tarihsel yöntem-lerle ulaflmak olanaks›zd›r. Dolay›s›yla tarihselcili¤in kendisi de tarihsicili¤in yapt›-¤› hataya düflmüfl ve tarihe tarihin d›fl›nda olan tümel bir ilkeyle her fleyin tarihselgöreli oldu¤u yollu tümel ilkeyle bakm›flt›r.

Sonuçta ça¤dafl felsefenin en önemli tart›flmalar›ndan biri ‘tarihselcilik’ ve ‘tarih-sicilik’ kavramlar› üzerinde dönmektedir. Bir yandan tarihselciler tarihcilik olarakadland›rd›klar› düflünceleri elefltirirken di¤er yandan da tarihselcili¤i elefltiren vetarihselci felsefeleri tarihsicilikten farks›z gören düflünceler de vard›r.

Tarihte tümel ilkeler ve yasalar görme ile gelece¤i bilme aras›nda kurulacak bir iliflkininolanakl› olup olmad›¤› konusunda neler söylenebilece¤ini tart›fl›n›z.

DÖNGÜSELL‹K-Ç‹ZG‹SELL‹K TARTIfiMASITarih üzerine yap›lan tart›flmalardan birisi de tarihin çizgisel bir süreç mi yoksadöngüsel bir süreç mi oldu¤u sorunu üzerinedir. Antikça¤ tarih anlay›fl› tarihin t›p-k› do¤a gibi döngüsel bir süreç oldu¤unu düflünmüfltü. Modern tarih felsefesi iseAntikça¤’›n tarih anlay›fl›n›n tersine tarihi çizgisel ilerleyen bir süreç olarak tasarla-m›flt›r. Sözgelifli Hegel ve Marx’›n tarih felsefelerinde tarih döngüsel de¤ildir, tarih-te ortaya ç›kan her fley yeni bir oluflumdur ve önceki oluflum üzerinde temellenir.Üstelik tarih ilerleyen bir süreçtir. Çizgisel tarih anlay›fllar› tarihte bir geliflme gö-ren, hatta tarihi belirli bir noktaya göre ilerleyen süreçler olarak ele al›r.

20. yüzy›l bafllar›nda çizgisel tarih anlay›fl›n› elefltiren döngüsel tarih anlay›fl›Oswald Spengler (1880-1936) ve Arnold Toynbee (1889-1975) ile yeniden günde-me gelmifltir. Spengler çizgisel tarih anlay›fllar›n›n tarihte bir erek arad›klar›n› oysatarihte bir erek oldu¤unu varsayman›n anlams›z oldu¤unu ileri sürmüfltür. Ona gö-re tarih t›pk› do¤a gibi kör rastlant›l› süreçlerin rol oynad›¤› bir aland›r.

Spengler’e göre tarih kör bir do¤a oyununa benzer ve kendisinde hiçbir erektafl›maz (Özlem 2012: 232). Spengler’e göre tarih bir bilim de¤ildir çünkü tarihtedo¤ru ya da yanl›fl diye bir fley yoktur. Olsa olsa ilgi ve beklentilerimize göreönemli ya dünkü insan tarihe hep kendi ilgi ve beklentileri aç›s›ndan bakar. Buyüzden de tarihe kuramsal olarak bak›lamaz. Tarihte bir gelifligüzellik vard›r ve buyüzden de tarih bir erek tafl›maz. Ona göre tarihe kader kavram›yla bak›labilir.Ama bu çizgisel tarih anlay›fllar›ndaki gibi yasal› bir zorunluluktan do¤an kaderci-lik gibi anlafl›lmamal›d›r. Tarihte kültürler gelifligüzel do¤arlar, yaflarlar ve ölürler.


Tarihselcili¤in her fleyi görelik›lan tümel ilkesinin tariheba¤›ml› olup olmad›¤›sorunu, Husserl’i,tarihselcili¤in, elefltirdi¤itarihsicilikle ayn› hatay›yapt›¤› elefltirisineyöneltmifltir. Tarihselcilikher fley görelidir derkengenel geçer bir yarg›vermekle kendisiyle çeliflmiflolur.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

Çizgisel tarih anlay›fl›döngüsel tarih anlay›fl›n›ntersine tarihte bir belirli birnoktaya do¤ru bir ilerleme,çizgisel bir geliflme görür.

Döngüsel tarih anlay›fl›n›savunanlar 20. yüzy›ldaSpengler ve Toynbee’dir.

Spengler’e göre tarihte erekolmamas›n›n nedeni tarihinraslant›ya dayal› olufludur.

Spengler tarihte üç de¤iflik geliflme basama¤› oldu¤unu söyler: 1. Metafizik-dinselyüksek kültürler, 2. Simgeci erken kültürler, 3. Sivil geç kültürler. Ama bu geliflmebasamaklar› çizgiselli¤i akla getirse de asl›nda de¤ildir. Çünkü her kültür bu üç ba-samaktan geçer ve her kültürü sonunda çöküfl bekler. Bu anlamda tarihte döngü-sellik vard›r. Spengler’e göre tarih bu üç basamaktan geçen kültürlerin art arda ge-liflidir. Her bir kültürün kendine özgü özellikleri ve yap›s› vard›r. Her bir kültürünbir organizman›n oldu¤u gibi bir yaflam dönemi vard›r. Spengler’e göre bu aflama-lar›n döngüleri de¤iflmez; ald›klar› zaman da de¤iflmez. Böylece her bir kültürünhangi aflamada oldu¤u saptanabilir. Spengler böylece tarihsel olmayan do¤alc›olan bir tarih görüflü ortaya koymufltur. Çünkü bir kültürdeki her aflama o kültür-deki tek tek kifliler ne yaparsa yaps›n vakti gelince bir sonraki aflamaya dönüflür(Collingwood 1996: 222). Bu ba¤lamda Spengler Bat› kültürünün de çöküfl döne-minde olan bir kültür oldu¤unu söylemifltir.

Toynbee de Spengler gibi tarihe do¤alc› bir bak›fl aç›s›yla bakm›flt›r. Ona görede tarihin konusu birimler olarak toplumlar ya da kültürlerdir, ama Spengler gibikültürleri birbirlerinden yal›t›lm›fl olarak görmemifltir. “Tarihsel çal›flman›n anlafl›-labilir olan birimi ne tek bir ulus-devleti ne de bir bütün olarak insanl›kt›r, ad›natoplum dedi¤imiz insanl›¤›n belirli bir grubudur” (Toynbee 1987: 11). Toynbee’yegöre tarihte ortaya ç›kan kültürlerin anlafl›labilir çal›flma alanlar› olmalar› d›fl›ndahiçbir ortak karakteristi¤i yoktur. Kültürlerin birbirlerine ba¤l› olmas› Toynbee’ningörüflünün temelidir. Toynbee tarihi yasa-koyucu bilimler ile fliir aras›nda bir yer-de görür. Tarih kültürleri karfl›laflt›rmal› olarak ele alan bir bilimdir. Tarihin nesne-si olan kültürler de dinamik yap›lard›r. Kültürlere bu dinamik yap›y› veren ise herkültürün içindeki yarat›c› kiflilerdir (Özlem 2012: 234). Toynbee’ye göre bütün kül-türler belirli aflamalardan geçerler. Bütün uygarl›klar do¤arlar, geliflirler ve y›k›l›r-lar. Dolay›s›yla tarihte bir döngüsellik vard›r. Sözgelifli Bat› Hristiyan dünyas› Hel-len toplumunun bir devam› de¤ildir, bu anlamda bir çizgisel geliflme çizgisi tarih-te bulunamaz. Bugünkü Bat› toplumunun içinde Hellen toplumundan gelen ö¤e-ler olsa da asl›nda her iki toplum da birbirinden farkl› iki kültürdür. Bir uygarl›¤›nkendi olmay› sürdürerek yine de baflka biçimlere geliflebilece¤i ilkesi do¤ru de¤il-dir. Toynbee’ye göre bir uygarl›k de¤iflirse art›k kendisi olmaz; baflka bir uygarl›kortaya ç›kar. “Bir toplumun nerede bitip di¤erinin nerede bafllad›¤›n› tam olaraksöyleyebilmemiz gerekir” (Collingwood 1996: 201). Bir toplumun bir baflkas›nadönüfltü¤ünden söz edemeyiz.

Toynbee bir toplumun yaflam›n› tinsel bir yaflam olarak de¤il, do¤al bir yaflamolarak görmüfltür (Collingwood 1996: 202). Toynbee kültürlerin geliflimini ise mey-dan okuma ve bu meydan okumaya yan›t verme giriflimi ile aç›klar. ‹lk olarak do-¤aya meydan okuyan kültürler do¤aya egemen olmakla ortaya ç›karlar; daha son-ra ise baflka kültürlere meydan okumakla geliflirler. Kültürlerin meydan okumayayan›t vermeleri ise toplumun içindeki yarat›c› kiflilerce olur. Bu yüzden de kültür-lerin geliflimlerinde yarat›c› kiflilerin rolü vard›r. Bir uygarl›k ortaya ç›kt›ktan son-ra, bunu geliflme dönemi izler, sonra bir k›r›lma yaflan›r ve o uygarl›k da¤›lmaya,parçalanmaya bafllar. Toynbee’ye göre bir uygarl›¤›n ortaya ç›k›fl›, do¤uflu onunçevresine, do¤al, co¤rafi ve siyasi-toplumsal çevresine meydan okumakla olacak-t›r. Sonras›nda Toynbee bir uygarl›¤›n geliflme ve yükselmesini analiz ederek bu-nu bir toplumun içindeki yarat›c› bir az›nl›¤›n ya da tek tek yarat›c› bireylerin ba-flar›s›na ba¤lar. Kültürlerin birbirlerinden farkl›laflmalar›nda bu geliflme dönemle-rinde baflard›klar›n›n büyük etkisi vard›r. Kültürlerin çevreleri üzerindeki egemen-liklerinin yitmesiyle de kültürler geliflmelerinde bir k›r›lma yaflarlar ve da¤›lma sü-


Spengler’e göre her kültürbir organizma gibi do¤ar,yaflar ve ölür. Bir kültürünyaflam›ndaki aflamalar›nardarda gelifli birorganizman›n yaflam›ndakiaflamalar›n ardarda gelifligibidir.

Toynbee’ye göre bütüntoplumlar döngüselsüreçlerden geçerek do¤ar,geliflir ve y›k›l›rlar.

Toynbee’ye göre uygarl›klarbirbirine dönüflerek ya dabirbiri içine geçerek yenibiçimlere de¤iflemezler, heruygarl›k baflkas›ndan kesins›n›rlarla ayr›labilmelidir.

recine girerler. Toynbee’ye göre bu dönemler içinde en kesin olan› da çöküfl dö-nemidir. Ayr›ca uygarl›klar›n birbirlerine dönüflerek geliflebilece¤i yollu çizgiselanlay›fl› elefltirmifltir. Ona göre bir uygarl›k baflka bir uygarl›¤a de¤iflerek yine dekendi olmaya devam edemez.

TAR‹HTE ZORUNLULUK-OLUMSALLIK TARTIfiMASITarihte belirli olgular›n gerçekleflmesinin zorunlu mu oldu¤u yoksa rastlant›ya m›ba¤l› oldu¤u da ça¤dafl tarih felsefesinde ele al›nan konulardan biri olmufltur. He-gel, Marx ve baz› Ayd›nlanma filozoflar› tarihte gerçekleflmifl olan›n kaç›n›lmaz ol-mas›na vurgu yapm›fllard›r. Bu anlay›fl tarihsel kaç›n›lmazl›¤› (inevitability) ileri sü-ren ve tarihte zorunlu bir geliflme çizgisi gören anlay›flt›r. Oysa ça¤dafl felsefede buanlay›fl s›kça elefltirilmifltir. Sözgelifli Nietzsche, Foucault, Berlin ve Rorty gibi dü-flünürler tarihsel olan›n kaç›n›lmaz olmad›¤›n› ileri sürmüfller ve tarihi olumsal birsüreç olarak ele alm›fllard›r. Tarihin geri döndürülemez bir ilerleyifli olup olmad›¤›bu ba¤lamda tart›fl›lan temel konudur. Sözgelifli Isaiah Berlin tarihte kaç›n›lmazl›kdüflüncesinin insan özgürlü¤ü ve sorumlulu¤un önünü kapayan bir düflünce oldu-¤unu ileri sürmüfltür. Bu ba¤lamda Berlin, Hegel’in kulland›¤› anlamda tarihte birereklilik oldu¤u düflüncesine de karfl› ç›km›flt›r. Bu ba¤lamda Hegel ve Marx’›n ta-rihsicili¤ini elefltirmifltir. Tarihsel kaç›n›lmazl›k ve zorunluluk anlay›fl›na karfl› ç›kanfilozoflar genelde tarihte bir ereklilik ya da yasal›l›k oldu¤u anlay›fl›n› elefltirmeküzerinden bunu yapm›fllard›r. Bu ba¤lamda zorunluluk nedensellikle bir tutulmufl,olumsall›k ise talih ya da rastlant›l›l›k ile beraber ele al›nm›flt›r (Ben-Menahem2009: 120).

Tarihin olumsal bir süreç olarak rastlant›ya dayal› olgular dizisi oldu¤unu ilerisüren düflünceye de 20. yüzy›lda baz› elefltiriler gelmifltir. Sözgelifli Edward H. Carrtarihin rastlant›lardan oluflmufl bir olgular dizisi olamayaca¤›n› söyler. Çünkü tarih-te bugün olanlar geçmiflte olanlar›n bir sonucudur. Carr’a göre tarihte olgular ara-s›nda neden-etki iliflkileri kurulabilir. Tarih çal›flmas› da olgular›n nedenleri üzeri-ne bir çal›flmad›r. Ama tarihin rastlant›ya dayal› olgular dizisi olmamas› tarihsel ka-ç›n›lmazl›¤›n oldu¤u anlam›na da gelmez. Üstelik tarihçiler bir olay›n kaç›n›lmazoldu¤unu söylediklerinde bile asl›nda olgular›n kaç›n›lmaz bir zorunlulukla mey-dan geldi¤ini söylemek istemezler. Çünkü tarihte hiçbir fley kaç›n›lmaz olmak an-lam›nda zorunlu de¤ildir. Carr tarihte rastlant›lar›n ve talihin belirleyici oldu¤unailiflkin verilen “Kleopatra’n›n burnu” örne¤ini de elefltirir. Carr’a göre Actium sava-fl›n›n sonucunun Antonius’un Kleoptra’ya duydu¤u aflktan etkilendi¤ini söylemektarihte neden ve etkinin rol oynamad›¤› anlam›na gelmez. Baflka bir deyiflle Carr’agöre “Kleopatra’n›n burnu” türünden etkenler tarihin olgular›n rastgele bir ak›fl› ol-du¤u sav› için yeterli gelmez. Ne Antonius’un Kleopatra’ya aflk› ne de Actium sa-vafl›n›n sonucu rastlant›yla ortaya ç›km›fl fleylerdir. Ama Carr tarihin geçmiflin arafl-t›rmas› oldu¤unu söyleyerek tarihin rastlant›lar›n bir ak›fl› olmamas›n›n, tarihte ne-den ve etkilerin olmas›n›n insan özgürlü¤ünü ortadan kald›ran bir durum olmad›-¤›n› ileri sürer. Çünkü özgürlük yasas›zl›k ya da nedensiz eyleme durumu de¤ildir.Bu yüzden özgürlü¤ün varl›¤›, tarihin rastlant›lar›n ak›fl›ndan oluflan bir süreç ol-mas›na ba¤l› de¤ildir.

Tarihte ayn› nedenler ayn› sonuçlar› do¤ururlar m›? Tart›fl›n›z.


Tarihin zorunlu mu yoksaolumsal m› bir süreç oldu¤u,tarihsel olgular›n kaç›n›lmazolup olmamas›na ba¤l›olarak ele al›n›r.

Carr’a göre tarihte herolgunun rastlant› eserimeydana gelmedi¤ini ilerisürmek tarihsel olufla geridöndürülemezlik anlam›ndabir zorunluluk yüklemekde¤ildir.

Tarihin zorunlu mu yoksaolumsal m› oldu¤utart›flmas› tarih felsefesindeinsan özgürlü¤ü temelindesorgulanmaktad›r.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

ÇA⁄DAfi (POSTMODERN) TAR‹H ANLAYIfiLARI20. yüzy›lda yap›salc› (structuralist) tarih anlay›fl› tarihsel olgular aras›nda yasal›l›k-rastlant›l›l›k tart›flmas›n› bir yana b›rak›p bir dilin, bir kültürün, bir toplumun yafla-ma tarz›n›n kavranmas› gerekti¤ini ileri süren bir düflünce ak›m›d›r (Özlem 2012:246). Bu yüzden de yap›salc›lar daha çok dilbilim ve etnoloji çal›flmalar›na yönel-mek gerekti¤ini ileri sürer. Böylece her tarihsel dönem, ça¤ ya da halk kendi için-deki yap›sal özellikleriyle kavranmal›d›r. Tarihsel süreçte zaman içinde ardarda ge-len yap›lar›n bir dizisidir. Yap›salc› filozof Roland Barthes tarihte dönemlerin böyleyap›sal diziliflinin art›k tarihin erekli ve sürekli geliflen bir süreç olarak çizgisel birsüreç olarak tasarlanamayaca¤›n› gösterdi¤ini söyler. Çünkü tarih art arda gelen ya-p›lardan oluflan bir süreçse bu onun belirli bir hedefe do¤ru kesintisiz ilerleyen birsüreç olmad›¤›n›, tersine kesintili bir süreç oldu¤unu gösterir. Yap›salc›lara göre ta-rih geçmiflte kalm›fl dilbilimsel ve etnografik yap›lar›n saptanmas› için baflvurulabi-lecek bir malzeme deposudur; bu yüzden tarihten herhangi bir yöntemle genelaç›klamalar yapmam›z› sa¤layabilecek bir süreklilik ve düzenlilik ç›kar›lamaz (Öz-lem 2012: 246-247). Çünkü tarihte tarihin tümüne yay›lm›fl ne genel olgular buluna-bilir ne de tarih süreklilik gösteren ve çizgisel bir süreç olarak görülebilir.

Tarihte olgular› yönlendirecek bir neden bulunamaz. Tarihe böyle bakmak ta-rihi döngüsel bir süreç olarak ele almaya götürür. Böylece tarih döngüsel hareket-ler dizisi haline gelir. Nedesellik ve süreklilik ideleriyle çal›flan bir tarih bilimi ta-rihte sonsuz say›da döngülerden baflka bir fley bulamaz ve böyle bir tarih bilimiolanaks›zd›r (Özlem 2012: 247).

Claude Lévi-Strauss’a göre ise tarihçi geçmifle ça¤›n›n ya da kendisinin e¤ilimve talepleriyle yaklaflmamal›d›r çünkü bunu yaparsa bir dönemin kendine özgüyap›s›n› de¤ifltirerek o dönemi kendi ça¤›n›n ilgi ve ç›karlar›na göre yorumlam›flolur. Michel Foucault da modern tarih anlay›fl›n› elefltirmifltir. Ona göre çizgisel ta-rih anlay›fl› nedenselci düflüncenin bir ütopyas›d›r; bu yüzden insan›n ilgi ve yöne-limleri ile tarih kavram› ayr›lmal›d›r. Yap›salc›l›¤a göre tarihi insan eylemlerini ön-ceden belirleyen büyük yap›lar›n dönüflümü olarak görmek gerekir. Lévi-Strausstarihin hep insan merkezli kavramlarca ele al›nd›¤›n›, oysa bunun, tarihi Hristiyanütopyas› olan çizgisel ilerleme anlay›fl› ba¤lam›nda de¤erlendirmek oldu¤unu ilerisürmüfltür. Ona göre bu Hristiyan ütopyas›ndan kurtulmak ve tarihi yap›lardan ha-reketle ele almak gereklidir. Jacques Lacan’a göre de tarih bir tekrardan, yap›lar›ndöngüsel olarak s›ralanmas›ndan baflka bir fley de¤ildir. Bütün bunlardan hareket-le yap›salc›¤›n çizgisel tarih anlay›fl›n› elefltiren döngüsel bir tarih anlay›fl›n› savun-du¤u söylenebilir.

Hermeneutik tarih anlay›fl› ise daha çok Dilthey Okulunun etkisinde ortaya ç›k-m›fl bir düflünce ak›m›d›r. Buna göre Tin bilimleri dilsel ürünlere, yaz›l› metinlereyönelmelidir, çünkü onlar yaflamay› anlamaya çal›flan bilimlerdir ve yaflama, tinsel-lik kendisini dilsel olarak nesnelefltirir. Geçmifle ait tarihsel bir yaz›l› metin bugün-kü tinselli¤in içinden bize verilebilece¤inden her yorumlama ve anlama tarihselolarak görelidir. Hermeneutik tarih anlay›fl› geçmiflin ancak bugünden hareketle,bugünün tinselli¤i içinde yorumlanabilece¤ini söyler. Martin Heidegger Dilthey’›nyaflama kavram› yerine “varolufl” kavram›n› koymufltur. ‹nsan varoluflunun temelyönelimi de insan›n kendisini ve yap›p ettiklerini anlamaya çal›flmas›d›r. Heideg-ger’e göre insan ancak kendi tarihi içinde kendisini anlayabilir. Bu da hermeneu-tik yapmakla olanakl›d›r. Hermeneutik insan varoluflunun kendini anlama biçimi-dir (Özlem 2012: 258).


Modern sonras› dönemdeortaya ç›kan ve modern tarihanlay›fl›n› elefltiren ça¤dafltarih elefltirileri postmoderntarih anlay›fllar›d›r.

Yap›salc›l›k tarihi ardardagelen toplumsal-dilsel-kültürel yap›lardan oluflanve bu yap›lar›nfarkl›l›¤›ndan dolay›süreklilik göstermeyenkesintili bir süreç olarak eleal›r.

Hermeneutik, bir yöntemolarak, yaz›l› metinleriyaz›ld›klar› dil ve tarihseldönemdeki anlam›ylayorumlayarak anlamayöntemidir.

Hermeneutik tarih anlay›fl›her tarih yaz›m›n›n görelioldu¤unu ileri sürer. Bunagöre geçmifle iliflkin bütünyorumlar bugünün tini ileyap›lm›fl yorumlard›r.Yar›n›n tini ayn› geçmiflolgular› farkl›yorumlayacakt›r.

Hans Georg Gadamer’e göre ise tarih bizi önceden belirleyen fleydir. Ona gö-re tarih olmufl ve olmakta oldu¤umuz her fley olarak bizi belirleyen fleydir. ‹nsanvarl›¤› kendisi saran tinsellikten, dolay›s›yla tarihten ba¤›ms›z olabilecek bir varl›kde¤ildir. Bununla birlikte tarihin ve tinselli¤in bütününe iliflkin aç›klamalar yap-mak yine insan tinselli¤inin do¤as›nda vard›r. Bu insan›n dogmatik bir olana¤›d›r.Bu olanaktan yoksun olsayd›k tarihin bütünü hakk›nda konuflamazd›k, e¤er konu-flabiliyorsak böyle bir olana¤a sahibiz demektir. Tarihi anlamak da bir bak›ma buolana¤›n kendisini ve bizi tarihe ait k›lan fleyi anlamakt›r. Varoluflçu hermeneutiktarih anlay›fl›n›n savundu¤u tarihselcilik ile Dilthey’›n hermeneutik tarihselcili¤ibirbirinden farkl›d›r. Varoluflçu hermeneutik Dilthey’›n tarihsel görelili¤inin tersinekendi ç›k›fl noktalar›n›n dogmatik varsay›mlar oldu¤unu kabul etmifltir. Bu yüzdentarihin bütününe iliflkin felsefi bir yorumu olanakl› kabul etmifllerdir. Varoluflçuhermeneutik anlay›flta hal›n›n bir kenar›na bas›ld›¤›nda hal›n›n bütününe bir ad›mat›lm›fl olaca¤› varsay›m›ndan hareketle tarihin bütünü üzerine konuflmak olanak-l› kabul edilmifltir (Özlem 2012: 262). Bunun için de dile yönelmek gerekir çünküher ça¤da ve tarihsel dönemde anlam›n tafl›y›c›s› dildir.

Varoluflçu hermeneutik anlay›fl tarihin bütününü anlamaya yönelik evrenselcibir tutuma sahip olarak Dilthey’›n göreli tarihsel anlay›fl›ndan farkl›lafl›r. Gada-mer’e göre tarihe böyle bir bütünü anlamaya yönelik bir yaklafl›mla bak›ld›¤›ndatarihsel süreçte bir ereksellik bile görülebilir (Özlem 2012: 262).

20. yüzy›l düflünce ak›mlar›ndan birisi de Frankfurt Okuludur. Frankfurt Oku-lu’ndan Jürgen Habermas varoluflçu hermeneuti¤i Hegel’in yapt›¤› anlamda tarih-sici bir tarih felsefesi anlay›fl›na dönüfl olarak görerek elefltirmifltir. Frankfurt Oku-lu bir yandan Hegel ve Marx’›n tarih felsefelerini onaylarken di¤er yandan elefltir-mifltir. Pozitivizme karfl› tav›r almakta Hegel ve Marx’›n tarih felsefelerini onayla-m›fllard›r ama Hegel ve Marx’›n çizgisel ilerleyen tarih anlay›fllar›n› elefltirmifllerdir.Bu ak›m›n önde gelen temsilcileri Max Horkheimer, Theodor Adorno ve HerbertMarcuse’dir. Bu düflünürler tüm tarih sürecini insan›n hem do¤a hem de kendisiüzerinde egemenlik kurma süreci olarak ele alm›fllard›r. Tarihin bundan sonra daböyle devam etmemesi için flimdiye kadar ki tarihin yads›nmas› gereklidir. Dolay›-s›yla Frankfurt Okulu düflünürleri bir yandan tarihe Hegel ve Marx’›n bakt›¤› gibibakarken di¤er yandan tarihin bu hâliyle onaylanamayaca¤›n› ve yads›nmas› ge-rekti¤ini belirtmifllerdir. Yani tarihin bundan sonraki tahakküm kuran yap›s›n›nyads›nabilmesi için öncesinin iyi çözümlenmesi gerekir ve bu çözümlemede Hegelve Marx’›n tarih felsefelerinin önemli etkisi olacakt›r. Bu felsefelerde tarih hep‘tin’in, ‘ak›l’›n ya da ekonomi yasalar›n›n belirledi¤i süreç olarak görülmüfltür. Oy-sa Frankfurt okulu düflünürlerine göre gerçek tarih insan›n tutkular›n›n oluflturdu-¤u bir süreçtir. Tarihte tahakküm kurman›n görülebilmesi için insan›n insana hük-metme tutkusunun anlafl›labilmesi gerekir. Bu anlafl›lmadan da nesnel bir tarihelefltirisi olanaks›z olacakt›r (Özlem 2012: 240).

Frankfurt Okulu’nun tarihsellik elefltirisini belli baz› noktalarda özetlemek ge-rekirse flunlar söylenebilir: Tarihi tarihin d›fl›na ç›karak bütününde bir ilerleme sü-reci olarak tasar›mlamak olanaks›zd›r. Tarihe gerçekçi bak›l›rsa böyle bir iyimser-likten vaz geçmek gerekti¤i anlafl›lacakt›r. Adorno’ya göre tarihin tin gibi ya da ak›lgibi evrensel bir öznesi olmam›flt›r. Üstelik içinde bulunulan ça¤da dünyan›n savafl


Dil tarihsellik ve tinselli¤inkendisini d›fla vurdu¤u,nesnellefltirdi¤i ortamd›r,her fley bize dilsellik içindeverilidir.

Tarih salt kavramlar ya dayasalarla aç›klanabilecek birsüreç olarak görülersetarihte tahakkümün nas›lortaya ç›kt›¤› belirsiz kal›r.Bunun için tarihe insan›negemenlik kurma tutkusuaç›s›ndan da bak›lmal›d›r.

Frankfurt Okulu filozoflar›nagöre tarihte genel bir dünyaplan› bulmak olanaks›zd›r.

Asl›nda Frankfurt Okulu’nuntarihsellik elefltirisini birak›lc›l›k elefltirisi olarak dagörmek gerekir.

gibi felaketler geçirmifl olmas› tarihe ilerleyen bir süreç olarak iyimser bir bak›fllayaklaflmam›z› engeller. Daha gerçekçi bir bak›fl alt›nda görülecektir ki tarih asl›ndainsan›n dünyaya ve baflka insanlara egemen olma sürecidir. Dolay›s›yla tarihte ak›lde¤il, ak›l d›fl› tutkular egemendir. Bu yüzden bu ak›lc› tarih anlay›fllar›n›n elefltirisiüzerinden daha gerçekçi bir tarih anlay›fl›na gitmek gereklidir. Bu ak›lc› tarih anla-y›fl› ak›lc› toplum tasar›m›n›n do¤mas›na yol açm›flt›r ve bu da modern insan› akl›nbask›s› alt›nda yaflamaya maruz b›rakm›flt›r. Baflka bir deyiflle toplum ak›lc› bir an-lay›fla göre belirlenmeye bafllam›flt›r. Bunu flöylede dile getirmek mümkündür: mo-dern toplumda tarih insan›n insan üzerinde egemen olmas› aflamas›ndan akl›n her-kes üzerinde egemen olma aflamas›na geçmifltir (Özlem 2012: 242).

Sonuçta 20. yüzy›lda ortaya ç›kan Yap›salc›l›k, Hermeneutik ve Frankfurt Oku-lu’nun tarih anlay›fllar› modern, çizgisel ilerleyen tarih anlay›fl›n›n elefltirisi olarakortaya ç›kan postmodern dönemin tarih anlay›fllar›d›r.

Tarihin yaln›zca ak›lc› yönden ele al›nabilip al›namayaca¤›n› tart›fl›n›z.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3


Tarihselcilik-tarihsicilik tart›flmas›n› tan›mla-

mak.

19. yüzy›lda tarihsel oluflu belirli baz› ilke ve ya-salardan hareketle aç›klamaya çal›flan ve bütüninsani-toplumsal gerçekli¤i tarihsel k›lan Hegelve Marx’›n felsefelerine sonras›nda çeflitli elefltiri-ler gelmifltir. Bu elefltiriler bu tür tarihselli¤in kö-tü bir tarihsellik anlay›fl›n› ileri sürerek tarihtemutlak bir anlam bulunamayaca¤›n› söylemifller-dir. Tarihselcilik sözcü¤ünü ilk kez kullanan No-valis’ten sonra Troeltsch “tarihselcilik” ile “kötütarihselcilik” aras›nda ay›r›m yapm›flt›r ve ‘kötütarihselcilik’ terimini Hegel ve Marx’›n tarih felse-feleri türünden tarihin bütününü aç›klamaya çal›-flan felsefeler için kullanm›flt›r. Tarihsicilik sözcü-¤ü ise ilk kez Nietzsche taraf›ndan yine Hegel’inve Marx’›n tarih anlay›fllar›n›n elefltirisi için kulla-n›lm›flt›r. Öyleyse 1. Tarihe tarihin d›fl›ndan mut-lak olan ölçütlerle yönelen ve tarihte mutlak an-lamlar ve erekler arayan tarihsici tarih felsefelerivard›r, ve 2. Tarihte mutlak bir anlam bulunamay-ca¤›n› ileri süren, tarihin bütününe iliflkin getiri-len yorumlar›n yine belirli bir ça¤›n tinselli¤inegöreli oldu¤unu savunan ve tarih felsefelerini ola-naks›z gören tarihselci anlay›fllar vard›r. Croce veDilthey’›n felsefeleri bu anlamda tarihselci felse-felerdir. Çünkü tarihsel görelili¤i savunmufllard›r.Popper de tarihsicili¤i elefltirmifl ve tarihsici tarihfelsefelerini gelece¤e yönelik kehanetler ortayakoyan anlay›fllar olarak ele alm›flt›r. Edmund Hus-serl ise Croce ve Dilthey’›n tarihselci anlay›fllar›n›,bu anlay›fllar›n kendilerinin de tarihsel olan›n gö-reli oldu¤unu ileri süren tümel savlar› nedeniyletarihi aflan savlar ortaya koyduklar› gerekçesiyleelefltirmifltir. Sonuç olarak tarihselcilik-tarihsiciliktart›flmas› tarihte tümel bir anlam›n ya da genelbir dünya plan›n›n bulunup bulunmad›¤› ya datarihin bütününün bilinebilip bilinemeyece¤i so-runu üzerine bir tart›flmad›r.

Tarihin döngüselli¤i yahut çizgiselli¤i konusun-

da ileri sürülen düflünceleri tart›flmak.

Modern tarih tasar›m›n›n tarihi çizgisel ve ilerle-yen bir geliflme süreci olarak ayr›ca tarihte belir-li erekler arayarak düflünmesiin karfl›s›nda 20.yüzy›lda tarihi döngüsel olarak tasarlayan düflün-

celer ortaya ç›km›flt›r. Spengler ve Toynbee buanlamda tarihte döngüsel süreçler gören düflü-nürlerdir. Her ikisi de tarihi toplumlar›n, kültür-lerin, uygarl›klar›n art arda gelifl süreci olarak ta-sarlam›flt›r. Bu süreç içinde her kültür belirli afla-malardan geçer. Kültürlerin do¤ufl, geliflme veçöküfl dönemlerini birbirini izeleyen aflamalarolarak ele alm›fllard›r. Spengler bu aflamalar› or-ganik bir varl›¤›n yaflam aflamalar›na benzetmifl-tir. Ayr›ca Spengler tarihi kör bir do¤a oyununabenzetmifltir, bu anlamda tarihte bir rastlant›l›l›kvard›r ve bu yüzden tarihte erekler aramak an-lams›zd›r. Toynbee ise uygarl›klar›n do¤ufl ve ge-liflmesini çevrelerine meydan okumalar› ve bumeydan okumaya toplumdaki yarat›c› kiflilerinkarfl›l›k vermeleri ile aç›klam›flt›r.

Tarihte zorunlulu¤a ve rastlant›l›l›¤a iliflkin dü-

flünceleri betimlemek.

Tarihte olgular›n diziliflinin rastlant›ya m› dayal›oldu¤u yoksa zorunlu mu oldu¤u üzerinden ki-mi filozoflar tarihsel sürecin olumsal bir süreç mioldu¤unu yoksa zorunlu bir süreç mi oldu¤unutart›flm›flt›r. Bu ba¤lamda Hegel ve Marx gibi ki-mi filozoflar›n tarihin zorunlu ilerleyen bir süreçoldu¤unu söylemeleri baz› filozoflar›n bu anlay›-fl› elefltirmelerine neden olmufltur. Nietzsche, Ber-lin, Foucault ve Rorty gibi düflünürler tarihin ka-ç›n›lmaz olan olaylar›n ardarda gelifli oldu¤u dü-flüncesini elefltirmifllerdir. Carr ise tarihin rastlan-t›ya dayal› bir süreç olmad›¤›n› ileri sürmüfltür.Tarihin zorunlu bir süreç oldu¤u görüflüne karfl›ç›kan düflünürler bu düflüncenin insan özgürlü-¤ünü engelleyen bir düflünce olmas›ndan hare-ketle elefltirilerini yapm›fllard›r.

Ça¤dafl tarih felsefelerini ve ça¤dafl tarih anla-

y›fllar›n› kendi cümleleriyle ifade etmek.

20. yüzy›lda modern tarih anlay›fllar›n›n yads›n-mas› üzerinden çok say›da tarihsellik elefltirisiortaya ç›km›flt›r. Yap›salc›l›k tarihte yap›lar›n artardal›¤›n› görmüfl ve tarihe dilbilim ile etnolojiüzerinden yaklaflm›flt›r. Yap›salc›l›¤a göre her ta-rihsel dönem kendi içinde kültürel ve dilsel ya-p›lar tafl›r. Her tarihsel dönem, ça¤ ya da halkkendi içindeki yap›sal özellikleriyle kavranmal›-

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç

4NA M A Ç


d›r Tarih dilbilimsel ve etnografik araflt›rmalariçin malzeme sa¤lar. Modern çizgisel tarih anla-y›fllar›na karfl› ç›km›fllard›r. Yap›salc›lara göre ta-rihte çizgisel bir ilerleme yoktur, tarih kesintilibir süreçtir. Hermeneutik tarih anlay›fl› ise 20. yüzy›lda iki ay-r› çizgide ortaya ç›km›flt›r. Dilthey okulunu takipeden çizgi tarihselcilik sav›yla ortaya ç›karak hertarih yaz›m›n›n kendi ça¤›na göreli oldu¤unu söy-leyerek mutlak ve evrenselci tarih yaz›m›n› yads›-m›flt›r. Varoluflçu hermeneutik felsefe ise insan›tinsel yaflam›n ve tarihin ürünü saymakla bir yan-dan Dilthey felsefesi ile ortak bir e¤ilimi paylafl›r-ken, di¤er yandan tarihe mutlakç› evrenselci birbak›fl›n yine tarihin bir parças› olan insan›n ola-na¤› oldu¤unu söyleyerek Dilthey’›n çizgisindenayr›lm›flt›r. Heidegger insan›n kendisini ancak ta-rih içinde kavrayaca¤›n› ve bunun da hermeneu-tik ile olanakl› oldu¤unu savunmufltur. Gadamerise tarihin bütününe bakman›n yine insan›n birolana¤› oldu¤unu ve böyle bir bak›flla tarihte birereksellik bile görülebilece¤ini söylemifltir.Horkheimer, Adorno, Marcuse ve Habermas gibiFrankfurt Okulu filozoflar› ise modern ilerlemecitarih anlay›fl›n› elefltirmifllerdir. Onlara göre tari-he yöne veren ak›l de¤ildir, daha çok ak›l d›fl›olan insan tutkular›n›n bir gösterisidir tarih. He-gel ve Marx’›n tarihsellik anlay›fllar›n› yads›nma-s› gereken bir tarih anlay›fl› olarak görerek elefl-tirmifllerdir. Frankfurt Okulu’na göre tarihi tari-hin d›fl›na ç›karak bütününde bir ilerleme süreciolarak tasar›mlamak olanaks›zd›r. Tarihe gerçek-çi bak›l›rsa böyle bir iyimserlikten vaz geçmekgerekir çünkü dünya tarihi savafllar›n ve insan›ninsana egemenlik kurmas›n›n tarihidir. Böyle birtarihin yads›nmas› gerekir. Tarihin tin gibi ya daak›l gibi evrensel bir öznesi yoktur. Tarihte tekbulunabilecek fley ak›l d›fl› tutkulard›r. Hegel,Marx ve Pozitivizmin ak›lc› tarih anlay›fllar› top-lumun akl›n belirlemesine göre düzenlenmesianlay›fl›na yol açm›flt›r. Bu da akl›n insan üzerin-de egemenlik kurmas› ve bir tahakküm arac› ha-line gelmesine neden olmufltur.


1. Afla¤›da belirtilen filozoflardan hangisinin tarihe ilifl-kin görüflleri “tarihsicilik” olarak adland›r›lan görüfleuyar?

a. Diltheyb. Crocec. Hegeld. Nietzschee. Carr

2. Afla¤›dakilerden hangisi tarihsicilik elefltirisi yapanfilozoflardan de¤ildir?

a. Nietzscheb. Crocec. Popperd. Hegele. Rothacker

3. Tarihin belirli bir an›nda yaflayan insan›n tarihin tü-mü üstüne bir fley söyleme hak ve olana¤›na sahip ol-mad›¤›n› düflünen filozof a¤a¤›dakilerden hangisidir?

a. Croceb. Hegelc. Marxd. Heideggere. Gadamer

4. Afla¤›dakilerden hangisi tarihsel geliflmenin yasalar›olarak bir ilerleme yasas› ve tarihte bir düzen keflfedi-lirse tarihsel geliflmenin önceden belirlenebilece¤ineinanan düflüncedir?

a. Tarihselcilikb. Frankfurt Okuluc. Hermeneutikd. Yap›salc›l›ke. Tarihsicilik

5. Afla¤›daki düflünürlerden hangisi döngüsel tarih an-lay›fl›n› savunan filozoflardand›r?

a. Toynbeeb. Crocec. Hegeld. Marxe. Comte

6. Tarihte ortaya ç›kan her kültürün do¤up, geliflip son-ra da ortadan kalkt›¤›n› ileri sürerek kültürleri canl› or-ganizmalarla benzeflim kurarak aç›klayan düflünürünad› afla¤›dakilerden hangisinde ifade edilmifltir?

a. Diltheyb. Spenglerc. Croced. Rothackere. Popper

7. Afla¤›daki seçeneklerden hangisinde Popper’e göretarihsici tarih felsefelerinin özelliklerinden biri ifadeedilmifltir?

a. Gelece¤e yönelik kehanetlerde bulunmas›b. Tarihin en do¤ru aç›klamas›n› yapmas›c. Gelece¤i kesin bir do¤rulukla bilebilmesid. Geçmifli günümüzden hareketle aç›klamas›e. Tarihe iliflkin bilimsel aç›klamalar sunmas›

8. Tarihte bir ereklilik ya da yasal›l›k oldu¤u anlay›fl›n›elefltiren filozoflar›n tarihsel sürece iliflkin kavray›fllar›-n›n ne olabilece¤i afla¤›dakilerden hangisinde do¤ruolarak ifade edilmifltir?

a. Tarihin zorunlu bir süreç oldu¤ub. Tarihin yasal› bir süreç oldu¤uc. Tarihin ereksel bir süreç oldu¤ud. Tarihin akla dayal› bir süreç oldu¤ue. Tarihin olumsal bir süreç oldu¤u

9. Tarihi insan eylemlerini önceden belirleyen büyükyap›lar›n dönüflümü olarak gören düflünce ak›m› afla¤›-daki seçeneklerin hangisinde ifade edilmifltir?

a. Pozitivizmb. Materyalizmc. Frankfurt Okulud. Yap›salc›l›ke. Tarihselcilik

10. Tüm tarih sürecini insan›n hem do¤a hem de ken-disi üzerinde ve akl›n birey üzerinde egemenlik kurmasüreci olarak ele alan ça¤dafl düflünce ak›m› afla¤›dakiseçeneklerin hangisinde ifade edilmifltir?

a. Yap›salc›l›kb. Tarihselcilikc. Frankfurt Okulud. Varoluflçu Hermeneutike. Ak›lc›l›k



...Ama tarihsiciye tarihi istedi¤i gibi yorumlamak hakk›n›vermemekte hakl› m›y›m? Daha flimdi herkesin bunahakk› oldu¤unu ilan etmedim mi? Buna verece¤im ya-n›t, tarihsici yorumlar›n garip bir yorum türü olduklar›-d›r. Gerekli olan, hakl› ç›kar›labilen ve birini ya da öte-kini kabul etmek zorunda oldu¤umuz kuramlar, dedi-¤im gibi, bir arama ›fl›lda¤›na benzetilebilirler. Onlar›geçmiflimize yöneltir ve yans›malar›n›n günümüzü ay-d›nlataca¤›n› umar›z. Buna karfl›l›k, tarihsici yorum ken-di üzerimize çevirdi¤imiz bir ›fl›lda¤a benzetilebilir. Çev-remizi görmemizi imkans›z k›lmazsa bile, çok güçleflti-rir ve hareketlerimizi felce u¤rat›r. Bu benzetmeyi aç›k-larsak, tarihsici, tarih gerçeklerini bizim seçip düzenle-di¤imizin fark›na varmaz, “tarihin kendisi”nin ya da “in-sanl›k tarihi”nin, içkin yasalar› sayesinde, sorunlar›m›z›,gelece¤imizi, hatta görüfl aç›m›z› belirledi¤ine inan›r.Tarihsel yorumun karfl›m›za ç›kan uygulama sorunla-r›ndan ve karar verme gerekliliklerinden ç›kan bir ge-reksinmeyi karfl›lamas› gerekti¤inin fark›na varacak yer-de, tarihsel yorumlar yapmak istememizde, tarihe baka-rak insan kaderinin gizini, özünü ortaya ç›karmak iste-di¤imizi gösteren derin anlaml› bir sezginin kendinigösterdi¤ine inan›r. Tarihsicilik, insanl›¤›n kaderi gere-¤i yürümek zorunda yolu keflfetmek peflindedir; Tari-hin ipucunu, ya da -J. macMurray’in dedi¤i gibi- TarihinAnlam›n› bulmak peflindedir.IVAma var m›d›r böyle bir ipucu? Tarihin bir anlam›

var m›d›r?

Buarada, “anlam” sözünün anlam› sorununa girmek is-temiyorum; ço¤u kiflinin “tarihin anlam›”ndan, “ama-c›”ndan smzederken ne demek istediklerini yeterinceaç›kl›kla bildiklerini kabul ediyorum. Ve bu anlamda,tarihin anlam›n›n ne oldu¤u soruldu¤u anlamda, tari-

hin bir anlam› olmad›¤› cevab›n› veriyorum.Bu kan›ya varmam›n nedenini aç›klayabilmek için, biranlam› olup olmad›¤› soruldu¤u zaman sözü edilen ta-rih hakk›nda baz› fleyler söylemem gerek. Buraya dekben de “tarih”ten sanki aç›klanmas› gerekmeyen bir te-rimmifl gibi söz ettim; ama art›k bu mümkün de¤il; çün-kü, aç›kça belirtmek isterim ki, ço¤u kiflinin sözünü et-

ti¤i anlamda “tarih” diye bir fley düpedüz yoktur; vebenim bir anlam› olmad›¤›n› öne sürmemin en az birnedeni budur.

...‹nsanl›k tarihi diye bir fley yoktur, ancak insan hayat›-n›n türlü türlü görünümlerinin belirsiz say›da tarihlerivard›r. Bunlardan biri de siyasal kudret tarihidir. Bu,yüceltilerek insanl›k tarihi say›l›r. Ama ben bunun in-sanl›k hakk›ndaki bütün dürüst düflüncelere yöneltilmiflbir hakaret oldu¤u kan›s›nday›m. Doland›r›c›l›k tarihini,h›rs›zl›k tarihini, insan zehirleme tarihini insanl›k tarihisaymak bundan daha kötü olamaz. Çünkü, siyasal kud-

ret tarihi uluslararas› cinayet ve kütle katliam› tarihin-

den ibarettir...

Ama gerçekten de insanl›¤›n somut bir tarihi anlam›n-da evrensel bir tarih yok mudur? Böyle bir fley olamaz.Her insanc›l kiflinin, özellikle her H›ristiyan›n verece¤icevab›n bu olmas› gerekti¤ine inan›yorum. Somut birinsanl›k tarihi olabilseydi, bütün insanlar›n tarihi olma-l›yd›. Bütün insan çabalar›n›n, s›k›nt› ve umutlar›n›n ta-rihi olmal›yd›. Çünkü, hiçbir insan baflka herhangi birinsandan daha önemli de¤ildir. Bu somut tarihin yaz›la-mayaca¤› aç›kt›r. Soyutlamalar yapmam›z, baz› olaylar›ihmal edip baz›lar›n› seçmemiz gerekir. Ne var ki, böy-le yap›nca da, türlü türlü tarihlere ve bu arada insanl›ktarihi olarak reklam edilmifl olan uluslararas› cinayetlerve kütle katliamlar› tarihine var›r›z.

Kaynak: Karl R. Popper, Aç›k Toplum ve Düflmanla-

r›, 2. Cilt, çev. Harun R›zatepe, Remzi Kitabevi Yay›nla-r› (4. Bask›), ‹stanbul, 2000, s. 234-235.

Okuma Parças›


1. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Tarihselcilik-TarihsicilikTart›flmas›” bafll›kl› bölümü yeniden okuyunuz.

2. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Tarihselcilik-TarihsicilikTart›flmas›” bafll›kl› bölümü yeniden okuyunuz.

3. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Tarihselcilik-TarihsicilikTart›flmas›” bafll›kl› bölümü yeniden okuyunuz.

4. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Tarihselcilik-TarihsicilikTart›flmas›” bafll›kl› bölümü yeniden okuyunuz.

5. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Döngüsellik-Çizgisellik Tar-t›flmas›” bafll›kl› bölümü yeniden okuyunuz.

6. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Döngüsellik-Çizgisellik Tar-t›flmas›” bafll›kl› bölümü yeniden okuyunuz.

7. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Tarihselcilik-TarihsicilikTart›flmas›” bafll›kl› bölümü yeniden okuyunuz.

8. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Tarihte Zorunluluk-Olum-sall›k Tart›flmas›” bafll›kl› bölümü yenidenokuyunuz.

9. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ça¤dafl Tarih Anlay›fllar›”bafll›kl› bölümü yeniden okuyunuz.

10. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ça¤dafl Tarih Anlay›fllar›”bafll›kl› bölümü yeniden okuyunuz.


Tarihsicilik tarihte tümel ilke ve yasalar ç›kart›labilece-¤in inanm›fl ve tarihi yine tarihten ç›kartt›¤›n› düflündü-¤ü tümel kavram ve ilkelerden hareketle aç›klamaya gi-riflmifltir. Bir kez böyle tümel kavram ve ilkeleri ya dayasalar› tarihte görünce art›k tarihin bütününü aç›kla-mak, dolay›s›yla tarihsel sürecin nereye gitti¤inin bili-nebilece¤ine inan›lm›flt›r. Çünkü herhangi ilerleyen birsürecin belirli bir aflamas›nda olup bu sürecin bütünü-nün görülebilmesi içinde bulunulan aflamadan sonras›hakk›nda öndeyiyi olanakl› k›lmaktad›r. Tümel kavram-lar, ilkeler ve yasalar sürecin ilerlemesini aç›kl›yorlarsabu sürecin bütününü aç›kl›yorlar demektir. E¤er bir sü-recin bütünü görülüyorsa her bir aflamas› görülebilir.Dolay›s›yla tarihi de ilerleyen bir süreç olarak kabul et-ti¤imizde tarihin belirli bir aflamas›nda yaflayan bizleriçin e¤er bu süreç tümel olarak kavranabiliyorsa gele-ce¤i bilmek de olanakl› demektir. Bununla birlikte bu-rada epistemolojik olan bir sorun ortaya ç›kar. Sorune¤er tarih içinde ortaya ç›kan her fley tarihe ba¤l›ysa,yani tarihsel olarak göreliyse tarihin belirli bir aflama-s›nda yaflayanlar›n tarihe iliflkin ortaya koyduklar› kav-ram ve ilkeler de tarihsel kavram ve ilkeler olacakt›r.

Düflünce tarihi de bunu do¤rulamaktad›r. Her ça¤ geç-mifli kendi geçmifli olarak ele alarak farkl› yorumlam›fl-t›r. Dolay›s›yla bu kavram ve ilkeler tümel olsalar damutlak olamayacaklar, göreli ya da baflka bir deyiflle ta-rihsel olacaklard›r. Bu durumda bu tümel kavram ve il-kelerin tarihin bütününü aç›klamas›n›n olana¤› sorun-ludur. E¤er bu ilkelerin mutlak olmas› ve tarihin bütü-nünü aç›klamas› bekleniyorsa bunun için tarihin d›fl›n-dan tarihe bakman›n olanakl› olmas› gerekirdi. Oysakendisi de tarihsel bir varl›k olan insan›n tarihin d›fl›n›böyle bir s›çray›fl› gerçeklefltirmesi olanaks›zd›r. Bu du-rumda tarihin tümünün aç›klanabilece¤i ve buradan ha-rektle de gelece¤i bilmenin olanakl› oldu¤u düflüncesikabul edilemez görülmektedir.

S›ra Sizde 2

Tarihin rastlant›ya dayal› bir olaylar dizisi mi oldu¤u yok-sa zorunlu bir süreç mi oldu¤u tart›flmas› tarih felsefesi-nin temel sorunlar›nda olmufltur. Bu tart›flmada baz› dü-flünürler tarihsel oluflun kaç›n›lmaz zorunlulukla gerçek-leflen bir süreç oldu¤unu ileri sürmüfl; baz› düflünürlerise tarihte zorunluluk diye bir fleyin olmad›¤›n› tarihinolumsal bir süreç oldu¤unu ve tarihte ortaya ç›kan herfleyin rastlant›yla ortaya ç›kt›¤›n› iddia etmifllerdir. Tari-hin rastlant›ya dayal› olaylar dizisi olarak ele al›namaya-ca¤› düflüncesi tarihte olaylar›n nedenlerinin oldu¤u,olaylar›n nedensiz ortaya ç›kmad›¤› anlay›fl›yla hareketetmifltir. Burada söz konusu edilmesi gereken bir soru,tarihte nedenselli¤in varolup olmad›¤›d›r. Tarihsel süreç-te ortaya ç›kan olaylar genelde insan eylemleridir. ‹nsan-lar ise nedensiz eylemde bulunmazlar. Bununla birliktedo¤ada ortaya ç›kan olufllar ya da olaylar da nedensizgerçekleflmez. Tarihsel oluflla do¤al oluflu birbirindenay›ran fley ise do¤ada her defas›nda ayn› nedenler ayn›sonuçlar› do¤ururken tarihte bunun olmamas›d›r. Çünkütarihsel nedensellik insan›n amaçl› istemesiyle belirlenenbir nedenselliktir. Bu yüzden de tarihsel aç›klamada ne-denler kullan›l›r. “Tarihin olumsall›¤›” ifadesinden tarihinnedensiz olaylar dizisi oldu¤unu anlamamak gerekir. Bu-nunla birlikte tarihin do¤al zorunlulukla iflleyen bir süreçolmad›¤› da söylenmelidir, çünkü tarihte ayn› nedenlerher zaman ayn› sonuçlar› do¤urmazlar. Bu tarihsellik il-kesine ayk›r› olurdu. Bu ba¤lamda “tarihsel zorunluluk”ifadesinden de olaylar›n öyle olmas›n›n her zaman zo-runlu oldu¤unu de¤il, belirli bir tarihsel dönemin koflul-lar› içinde belirli nedenlere dayal› olarak bir olay›n orta-ya ç›kt›¤›n› anlamak gerekir.



S›ra Sizde 3

20. yüzy›lda çeflitli tarih elefltirileri tarihin salt ak›lc› birdo¤rultuda, yani yaln›zca belirli baz› tümel kavram ve il-kelere ya da yasalara dayal› olarak aç›klanabilece¤i gö-rüflüne karfl› ç›km›fllard›r. Tarihe ak›lla bak›l›rsa tarihteortaya ç›kan her fleyin akla uygun oldu¤u görülür vebütün tarih akl›n bir görünüflü hâline gelebilir. Baflka birdeyiflle tari ak›lc› felsefeler ile yorumlanabilir. Bu du-rumda tarihte ak›l d›fl› olan görmezden gelinecektir. Oy-sa tarihe insan tutkular›n›n bir gösterisi, bir gerçeklefl-mesi olarak da bak›labilir. Bu durumda tarih ak›l d›fl› birsüreç olarak görünecektir. Baflka bir deyiflle tarihin tekyorumu ak›lc› bir yorum de¤ildir. Tarihte akla uygun ey-lemler oldu¤u gibi ak›l d›fl› eylemler de olmufltur. Sözgelifli savafllar, katliamlar gibi ak›l d›fl› olaylar tarihte herzaman ortaya ç›km›flt›r. Bununla birlikte e¤er tarihe ak›l-la bak›l›rsa bu savafllar›n ve katliamlar›n bile akla uygunoldu¤u görülebilir. fiöyleki tarihte her savafltan veya kat-liamdan sonra bar›fl› ve adalet ilkesini yeniden kurmaküzere insanlar aralar›nda anlaflm›fllar ve akla göre dü-zenlenmifl olan ilkeler ve yasalar oluflturmufllard›r. E¤ertarihe ak›lla ya da ak›lc› bir flekilde bak›l›rsa bu savafllarve katliamlar bile adalet ilkesi ve bar›fl› ortaya ç›karmakamac›yla gerçekleflmifl gibi ele al›nabilir. Baflka bir de-yiflle tarihte ortaya ç›kan her olay ereksellik ilkesine gö-re ele al›narak tarihin ak›lc› bir yorumu olanakl›d›r. Amabu yine de tarihin tek olanakl› yorumu oldu¤u anlam›-na gelmeyecektir. Kant’›n görüflüne göre tarihte genelbir dünya plan› oldu¤unu varsaymaya hakk›m›z olmasada yine de sanki tarihte olanlar bir plan dahilinde orta-ya ç›k›yormufl gibi ele al›nabilirler. Bu düflünceden deanlafl›laca¤› üzere tarihe akl›n bir plan› dahilinde bak-mak tarihe iliflkin olanakl› yorumlardan yaln›zca birisidirama tek olanakl› yorum de¤ildir.

Ben-Menahem, Y. (2009). “Historical Necessity and Con-tingency”, A Companion to the Philosophy of

History and Historiography. Der. Aviezer Tuc-ker, Oxford: Blackwell Publications.

Collingwood, R. G. (1996). Tarih Tasar›m›, (Çev. K.Dinçer), Ankara: Gündo¤an Yay›nlar›, 1996.


Popper K. R. (2000). Aç›k Toplum ve Düflmanlar›, 2.cilt, Çev. H. R›zatepe, ‹stanbul: Remzi Kitabevi Ya-y›nlar›.

Popper K. R. (2007). Tarihsicili¤in Sefaleti, Çev. C.Aksoy, ‹stanbul: Remzi Kitabevi Yay›nlar›.

Toynbee, A. J. (1987). A Study of History. Oxford: Ox-ford University Press.


tarih Öğretmeni ve kpss uzmanı - tar‹h …...ve tarihe ilginin artmas›, gerekse tarihi...

Documents