Muhammet Atmaca : 1969da Tonyada (Kalen) dodu. Tonya Lisesinin ardndan, Ankara niversitesi DTCF Tarih Blmn bitirdi. Alanyla ilgili almalar yannda, yerel tarih aratrmalaryla da ilgilenmektedir. Tarih inde Tonya, yaymlanm ilk kitabdr.

Tarih inde TonyaMuhammet Atmaca

TONYA BELEDYES YAYINLARI TRABZON-2005

TONYA BELEDYES YAYINLARI No: 2 TARH NDE TONYA Muhammet Atmaca Birinci Bask Ocak-2005 TRABZON ISBN-975-93296-1-1 Kapak/ Dzen smat Tel:0.312.425 36 35 www.ismat.com.tr

Bask/Cilt Topkar Matbaaclk Tel:0.462.228 13 41

TONYA BELEDYES Cumhuriyet Alan 61500 Tonya/Trabzon Tel: (0462) 881 30 10 Faks: (0462) 881 30 36 internet: www.tonya.bl.tr

NDEKLER SUNU .....................................................................................9 NSZ.....................................................................................11 -ICORAFYA...............................................................................13 Corafi Ynden Tonya.............................................................13 Doal Yap................................................................................13 a-Dalar...................................................................................13 b-Yaylalar................................................................................13 c-Akarsular..............................................................................14 Bitki rts...............................................................................14 a-Doal Bitki rts...............................................................14 b-Kltr Bitkileri.....................................................................15 klim..........................................................................................15 Tarm-Hayvanclk-Ekonomi16 Ynetim ve Nfus.....................................................................17 -IILK ALARDAN OSMANLIYA TRABZON EVRESNN SYAS ve ETNK DURUMU19 Blge Tarihinin lk Dnemleri.....19 Blgenin Yerli/Antik Halklar......22 Blgenin Hristiyanlamas ve Rumlamas.23 Osmanl ncesi Durum ve Trabzonun Fethi. 25 -IIIOSMANLI DEVRNE KADAR TONYA................................27 Tonyann Tarihi Gemii.27 Osmanl ncesi Tonya..30 Trabzonun Fethi ve Tonya.......... 31 Fetihten Sonraki Durum............... 33 -IV-

5

OSMANLI DNEMNDE TONYA........................................37 lk Dnemler ve Tahrir Defterleri zerine...37 1583 Tarihli Tahrir Defterinde Tonya.................39 -VXVI. YZYILDA TONYANIN SOSYAL ve EKONOMK DURUMU.................................................................................43 1583de Tonyann Nfusu...................................43 Ziraat ve Yetien rnler..................................43 denen Vergiler................................................44 Ynetim.............................................................46 Tonyada Dini Durum ve Gayri Mslim Nfus47 ahs Adlar.......................................................48 -VIAALIK DEVRNDE TONYA.. 51 Trabzon Aalar ve Hacsaliholu Ali Aa..51 Ayaklanmalar ve Ali Aa.....................................53 I.Tuzculu Ayaklanmas ve Ali Aa................54 Kalcolu-Hacsaliholu-Dedeolu Ayaklanmas57 -VIISALNAMELERDE TONYA...................................................63 -VIIII. DNYA SAVAI ve TRABZONUN GAL....................71 Direni Hareketleri ve Karada arpmalar.. 72 Tonya Rus galinde..............................................73 galin Sonu ve Tonyann Kurtuluu...74 -IXANDREADSN KTAPLARI VESLESYLE......................75 -XKEMENE ve HORON...........................................................81 -XI-

6

TARH YNDEN TONYADA DL ve VE ZELLKLER............................................................................. ..................85 -XIITONYADA MMAR ZELLKLER ve ESK ESERLER...91 Geleneksel Ev Tipi...................................................91 Seranderler...............................................................93 Dier Baz Eski Eserler............................................94 -XIIIVAKIF KAYITLARINDA TONYA.......................................97 Vakfn Tarihi ve Sosyal Yn 97 Dorudan Vakf Olanlara rnekler..................97 Nkut (Nakti) Vakflara rnekler............................98 -XIVTONYADA ESK MESLEKLER ve BAZI EL SANATLARI ................................................................................101 Demircilik...................101 Ta Ustal ve Dlgerlik...................................102 Dokumaclk.......................102 Aa lemecilii103 -XVTONYADA YERLEMLER ve YER ADLARI.................105 Yer Adlar zerine..111 Tonya Ad Hakkndaki Grler.112 Eski Kaynaklarda Tonya Kyleri ve Adlar116 Anabeda......118 Aspuryanl...119 Bahadrl.120 Bekeli120 Fol...121 skenderli/Kumyatak...122 Kokur.123 Manganapo..123

7

Melike124 Mesopliya124 Vamenli...125 KAYNAKA..127 EKLER: Harita-Belgeler ve Fotoraflar131

Ksaltmalar: a.g.e a.g.m : ad geen eser : ad geen makale

8

TD TDK TTK

: Tahrir Defteri : Trk Dil Kurumu : Trk Tarih Kurumu

SUNU Demokrasinin ilk ayan oluturan yerel ynetimlerin ana organ belediyelerdir. Gnmzde ekonomik kalknmasn salam, ileyen ve yneten bir demokrasiye sahip lkelerde, yerel ynetimlere ne kadar nem verildii bilinmektedir. lkemizde kurulu olarak nemli bir gemie sahip olan yerel ynetimler yetki, katlmc ynetim ve hizmet retme imkanlar asndan henz istenen dzeye ulaamamlardr. Son zamanlarda gerekletirilen yapsal reformlarn hayata geirilmesiyle, bu alanda daha olumlu bir dneme girileceine ve yaanan sorunlarn azalacana inanyoruz. Belediyeler temel alt yap hizmetleri yannda, sosyal ve kltrel hizmetleri desteklemek retmek ve topluma sunmakla da ykmldrler. nk sosyal ve kltrel hizmetler de, insan ve toplumun temel ihtiyalar arasndadr. Eskiden beri kltr, bilgi ve eitim dzeyi yksek bir yre olan Tonyamzn daha ileri gidebilmesi iin, tm hemerilerimiz nceden olduu gibi, bundan sonra da sorumluluk bilinciyle destek ve katk salamay

9

srdrmelidirler. lemizin kalknmas ve ileriye gidebilmesi ancak bu ekilde mmkn olabilecektir. Greve geldiimizden itibaren bu anlaytan hareketle, kltrel ve sosyal faaliyetleri desteklemeye imkanlar lsnde- gayret gsterdik. Tonyann tantm iin hazrladmz belgesel, gelenekselleen Tereya festivalimiz, yaymladmz Tonyan Corafi Etdadl kitap ve eitim hizmetlerine verdiimiz destekler hep bu amaca ynelik olmutur. Belediyemizin ikinci yayn olan ve Tonyann tarihi gemiini irdeleyen elinizdeki kitapla, bu yndeki abalara bir yenisini eklemi bulunuyoruz. Gemii ve tarihi bilmek her eyden nce, tarihten gelecee ynelik dersler karmak iin gereklidir. Tarih, kendisinden yararlanmasn bilenlere gerekli dersleri vermektedir. Yakn gemie ve gnmz dnyasna dnp baktmzda bunu ak bir biimde grebilmekteyiz. Tonyann kltr, tarihi, insan, folkloru ve doal gzellikleriyle bir btn olarak ortaya konulmasna ve tantlmasna ynelik almalar bundan sonra da desteklemeye devam edeceiz. Bu ayn zamanda, doup bydmz ve zerinde yaamaya devam ettiimiz topraklara kar olan borcumuzdur. Bu vesileyle, ilemizin tantm iin katk salayan ve bu yndeki almalarmza desteklerini esirgemeyen

10

hemerilerime tekrar teekkr eder, tm Tonyallar en kalbi duygularmla selamlarm.

Ahmet KURT (Sosyal Hiz. Uzm. Babakanlk Eski Maviri) Tonya Belediye Bakan

11

NSZ Bir beldenin veya yre hakknda yaz yazmann kendine zg zorluklar bulunmaktadr. Tonya gibi tarih ierisinde izole olmu, hakknda fazla bilgi bulunmayan bir yrenin tarihi gemiini aydnlatmaya almak kolay bir ura deildir. Sayn Hasan Kalyoncunun Tonya tarihini de irdeleyen almas haricinde, Tonya tarihi hakknda kaleme alnm herhangi bir kitap bulunmamaktadr. Gerek ariv belgeleri ve eski kaynaklar, gerekse ada kaynaklar tarayarak Tonya tarihine k tutmaya altm. Her konuyu ele alabildiimi, btnyle Tonyay anlatabildiimi iddia edemem. Hatasz, her ynyle mkemmel bir alma gerekletirdiim iddiasnda da deilim. Ancak, Tonya ile ilgili Osmanl Tahrir Defterlerinin bir ksm ilk kez elinizdeki kitapta yer almaktadr. Ayrca daha incelenmesi ve zerinde allmas gereken ynla belge bulunduu ve aratrmaclar bekledii bilinmelidir. Dileimiz bu alanda bakalarnn da gayret gstermesidir. Bu kitapta akademik bir yntem izlenilmeye allmtr, fakat sradan bir insann okuyup rahat anlayabilmesi iin akademik dil kullanmaktan zellikle kanlmtr. Bunun iin mmkn olduka baz aklamalar da ilave edilmitir.. Ayrca elinizdeki kitap tarih merkezli bir alma olduundan, ele alnmas gereken bir ok konuya yer verilemedii bilinmelidir. Deinilen konular tarihle ilgisi

12

orannda ilenilmeye allmtr. Dil ve imla ynnden gerekli zeni gsterememi olabileceimi de belirtmek zorundaym. Yabanc baz kaynaklarda Of gibi Tonya tarihinin de muamma olduu yani bilinmezliklerle dolu olduu ileri srlr. Bu bilinmezliklerin bir ksmn da olsa giderebildiime inanyorum. Ne kadarn baarabildiime karar verecek olan sizlersiniz. Bu almaya baladm birka yl nce bana yardmlarn esirgemeyen ve imdi de kitabn basmn gerekletiren Tonya Belediye Bakan Ahmet Kurta teekkr borluyum. Ayrca bu tr bir almaya beni tevik eden ve yardmc olan smail Hacfettaholuna da teekkr ediyorum.

Muhammet Atmaca Aralk 2004 Ankara

13

-ICORAFYA Corafi Ynden Tonya Tonya Dou Karadeniz blgesinde yer alan Trabzon iline bal bir ile merkezi olup, denizden 20 km gneyde, etraf tepelerle evrili Fol deresi vadisinde kuruludur. Trabzona uzakl 65 km olan ilenin, denizden ykseklii (rakm) 755 metredir. le doudan Akaabat, batdan alpazar, kuzeyden Vakfkebir, gneyden ise Torul ile evrilidir. Ayrca kuzeybatdan Beikdz, gneydoudan da Maka ileleri ile komu olan Tonyann yzlm 265 kilometrekaredir. Doal Yap a- Dalar le arazisi genellikle dalktr. Bu dalk arazi akarsular tarafndan derin vadilere blnmtr. 2000 metreye kadar ykselen bu da sralar, denize dik olarak uzanrlar ve denize yaklatka alalarak kaybolurlar. b- Yaylalar Tonyann 1700-2000 metre yksekliklerinde deiik adlar altnda bir ok yayla bulunmaktadr. Bu yaylalarn belli ballar Beypnar, Mandagz, Labazon, Derinoba, Balahor, Karaksrak ve Katrkaya yaylalardr. Ayrca ile snrlar ierisinde kalmakla beraber, komu ilelerden gelenlerin yaz aylarnda

14

oturduu Kolopna, Akise, aman, Karakaya gibi yaylar da bulunmaktadr. c- Akarsular

Eskala,

Kzlaa,

lenin en byk akarsuyu olan Fol deresi, Erikbeli yaylasnn kuzey yamalarndan doar ve Kalnam Kyn ikiye ayrdktan sonra, ile merkezinin dou ynnden geerek Vakfkebirde denize ular. Bir dier akarsu olan amlk deresi (Kumyatak deresi), Toksar tepesinden doar ve derin bir vadi oluturarak Beikdznde denize dklr. Yine Kumanandoz yaylasndan doup, Balahor yaylasndan geerek Akaabat topraklarna giren Kalanima deresi de, Akaabatn dousundan denize ulamaktadr. Su kaynaklar ynnden zengin olan ilede bu byk akarsularn kollarndan olan bir ok kk akarsular da vardr. Bunlarn en nemlisi Toksar tepesinin dou yamalarndan kaynaklanan ve ile merkezini ikiye blerek Fol deresi ile buluan Kastan deresidir. Bitki rts a- Doal bitki rts Tonyann lman bir iklime sahip olmas ve bol ya almas zengin bir bitki rtsnn olumasn salamtr. Dou Karadeniz blgesine mahsus olan yzlerce bitki florasnn hemen hemen her tr ile topraklarnda bulunmaktadr.(Bu zengin bitki rts konusunda uzmanlarca herhangi bir aratrma yaplmam olmasn da lkemize zg geleneksellemi ihmalkar tutumun bir rnei olarak

15

grebiliriz). Geni yaprakl aa trlerinin yannda, ine yaprakl aa trleri de bulunmaktadr.En ok rastlanan aa trleri; grgen, kayn, karaaa, kzlaa, mee, kestane gibi geni yaprakllar ile ladin, saram, kknar gibi daha az olan ine yaprakllardr. Yksee kldka geni yaprakllar yerlerini ine yaprakllara brakrlar. Ancak 2000 metre ykseklikten itibaren artk aa trne rastlanmaz. Bu ykseltilerde ancak eitli bitkiler, iekler ve ayrlar yer alrlar. Yksek boylu aalarn altlarnda daha alak boylu yaprak dkmeyen aa trleri de bulunmaktadr. b- Kltr bitkileri le topraklar kltr bitkileri asndan fazla elverili deildir. Ancak ekonomik deeri az da olsa msr, patates ve fasulye ile kara lahana tarm yaygn olarak yaplmaktadr. Yine bunlarn yannda az olarak kabak ve bezelye de yetitirilmektedir. Ayrca erik, armut ve elma gibi meyvelerde bulunmaktadr. klim Tonya ilesinin iklimi Karadeniz ikliminin tipik bir rneidir. Karadenizin genelinde olduu gibi, her mevsim bol yal olup, yaz aylarnda yksek nem oran grlmektedir. Yaz aylarnn scaklk ortalamas 21 derece civarndadr. En souk olan k aylar (Aralk, Ocak, ubat) ortalamas ise 6

16

derece civarndadr. Yaz aylarnda hava genelde sisli ve yal geer. En az sis grlen aylar son bahar aylardr.1 Tarm-Hayvanclk-Ekonomi le ekonomisinin temelleri tarm-hayvanclk ve gurbetilie dayanmaktadr. Halkn byk ounluu tarm ve hayvanclkla megul olmaktadr. Ancak tarma elverili arazi olduka snrl ve doal ynden yetersizdir. klimin olumsuzluu da buna eklenince, tarmsal faaliyetlerin ekonomik deeri daha da azalmaktadr. lede yaygn olarak tarm yaplan msr, patates ve fasulye gibi rnler daha ok i tketime ynelik olup, ekonomik getiri salamazlar. Hayvanclk ise tarma gre daha iyi bir durumdadr. Yaklak yarm yzyldr yerli sr rknn slahna ynelik almalarda olduka mesafe alnm ve Tonya st besicilii gelime gstermitir. Bunun sonucunda ilede, modern anlamda bir retim tesisi olan Tonya St Fabrikas kurulmutur. lenin modern anlamdaki tek retim tesisi olan bu kurulu, toplanan stlerden tereya, kaar peyniri ve beyaz peynir retip, yurdun bir ok yerine pazarlamaktadr. lenin ekonomik ynden yetersizlii halk gurbetilie yneltmi, nceleri yurt iinde zellikle Zonguldak madenlerine almaya ynelen ile halk, 1960l yllardan itibaren de bata Almanya olmak zere bir ok Avrupa lkesine gurbete kmtr. Bu durum gnmzde de devam etmekte ve bir ok1

1973 Trabzon l Yll ve Hasan Kalyoncu, Her Ynyle Tonya, 1989 s. 25

17

Avrupa lkesi yannda, bata Zonguldak, Bursa, stanbul, zmir, Ankara gibi belli bal vilayetlerimizde ok sayda Tonyal yaamaktadr. Gurbetiler sayesinde ile ekonomisi hatr saylr bir girdi elde etmektedir. Ksaca gurbetilik, tarm ve hayvanclk yannda ile ekonomisinin dayand en nemli temellerden birisidir. Ynetim Ve Nfus Osmanl ncesi durum hakknda kesin bilgilere sahip deiliz. Ancak Trabzon imparatorlarnn i kesimlerde ve bu arada Tonya ve civarlar zerinde bir egemenlikleri olmad bilinmektedir. Fetihten sonra yani Osmanl devrinde ise Tonya ve civarlarnn Akaabat nahiyesine (kaza anlamnda) balandn ve bir karye (ky) olarak dzenlenmi olduunu gryoruz. Trabzonun fethinden sonra 15. ve 16. yzyllarda oluturulan bu ynetim biiminin, baz deiikliklerle Tanzimat devrine kadar devam ettii grlmektedir. Tanzimatla birlikte lke ynetiminde yaplan kkl deiiklikler, kazadan daha kk idari bir birim olan nahiyelerin kurulmas sonucunu dourmu ve 1856da Tonya, Vakfkebirle birlikte nahiye yaplm ve bizzat Trabzon merkezden idare edilmeye balanmtr. 1873 ylnda Vakfkebir kaza yaplnca Tonya ksa bir sre Vakfkebire bal kalm, ardndan yine dorudan Trabzondan idare edilen nahiyeler arasna alnmtr. Salnamelerden rnekler verdiimiz blmde de deindiimiz gibi gnmzde Tonyaya bal olan mahalle kyler bu dnemde de yine Tonyaya bal

18

grnmektedir.Cumhuriyet devrinde Tonya bu kez yeniden Vakfkebire bal bir nahiye (yani ayn anlamda bucak) olarak 1954 ylna kadar gelmitir. Nihayet 4 Mart 1954 tarih ve 6325 sayl Yeniden 10 Kaza Kurulmas Hakknda Kanunun, 10 Mart 1954 tarihli resmi gazetede yaymlanp yrrle girmesiyle Tonya ile konumuna ykselmitir. 21 Nisan 1954 tarihinde de ilk kaymakam olan Fevzi Tuncay greve balamtr.2 Gnmzde Tonya merkezde; Bykmahalle, Kalen Mahallesi, Karular Mahallesi, Ortamahalle ve Yenimahalleden oluan be mahalle yer almaktadr. Tonyaya bal skenderli Beldesi ise; skenderli ve Tural mahallelerinden olumaktadr. Kyler ise; Biinlik, aml, ayrii, Hoarl, Kalemli, Kalnam, Karaaal, Karasu, Kayacan, Kozluca, Ksecik, Melikah, Sar, Sayra ve Yakukur olmak zere on be tanedir.Tonyann nfusu ise; (2000 yl saym sonularna gre) 15.414 kylerde, 12.820i ehirde olmak zere toplam 28.234 olarak tespit edilmi bulunmaktadr. phesiz ilenin kaytl nfusu ok daha yksek olup, daha nce ifade ettiimiz gibi yabanc lkelerde ve lkemizin deiik ehirlerinde yaayan ok sayda Tonyal bulunmaktadr. zellikle 1970li yllarda yaanan darya g olgusu ilemiz nfusunun azalmas sonucunu dourmutur. Ekonomik yetersizlik gnmzde de ile insann baka yerlerde gelecek aramaya ynlendirmeye devam edecek gibi grnmektedir.

2

Bkz. Ekler, 10 Mart 1954 tarihli Resmi Gazete

19

-IILK ALARDAN OSMANLIYA TRABZON EVRESNN SYAS ve ETNK DURUMU Blge Tarihinin lk Dnemleri M.. 2000lerden itibaren Anadoluda egemen olan Hititler devrinde, bugnk Trabzon ve Rize civarlarna Azzi (Hayaa) ad verildii bilinmektedir.3 Yine bu dnemlerde blgede madencilik yapld, madencilikte ustalam Halybler adl topluluun Hititlerle ilikileri olduu, blgedeki ta deli yollarn Yunanl kolonicilerden ok nceleri Hititler tarafndan yapld ileri srlmektedir.4 Charles Texiere5 gre ise; Trabzon ehri Yunanl kolonicilerden ok nceleri, Kafkasya zerinden Anadoluya giren Pelasglar/Pelasgaslar tarafndan kurulmutur. Yine Trabzon (Trapezus) adnn Helenler ncesinden kalma bir adn arptlm bir biimi olduu da kimi aratrmaclarca ileri srlmektedir.6 M.. 750 yllarndan itibaren blgede Miletli kolonicilerle karlamaktayz. Miletli kolonicilerin smrge amacyla Trabzon ehrine geldikleri, ehrin surlar iine yerleerek buray bir s haline getirmeye3

Mehmet zsait, lk a Tarihinde Trabzon ve evresi, Trabzon Tarihi Sempozyumu Bildirileri, Trabzon 1999, s. 35-45 4 Mehmet Bilgin, Srmene Tarihi, st. 1990, s. 55-56 5 Charles Texier, Kk Asya, Ali Suad tercmesi, Matbaa-i Amire, st. 13396

Bilge Umar, Trkiyedeki Tarihsel Adlar, st. 1993, s. 798

20

altklar ve bu ilk giriimin Kimmer istilasyla kesintiye urad ilk alarla ilgili kaynaklarda ifade edilmektedir.7 Sz konusu koloniciler M.. 7. yzylln ortalarndan itibaren tekrar blgeye yerlemeye balayacaklardr. Ad geen bu ilk koloniciler daha ok ehrin merkezine yerlemilerdi ve civarlarda yaayan yerli halklarla dmanca bir iliki ierisinde bulunmaktaydlar. Bu dmanln M.. 400 yllarnda da devam etmekte olduunu, Ksenophonun Anabasis (On Binlerin Dn) adl eserinden ayrntl bir biimde renebiliyoruz.8 Ksenophonun M.. 400lerde blgeden getikten sonra yazm olduu Anabasis adl eserinden ve blgeyle ilgili dier kaynaklardan rendiimize gre, ilk alarda Trabzon ve civarlarnda; Makronlar, Driller, Khalbyler, Tibarenler, Kohllar, Helenler, skitler, Mossynoikler gibi topluluklar yaamaktaydlar.9 Yunanl kolonicilerin Karadeniz kylarna yerlemelerinden biraz sonra, M.. 615 ylndan itibaren tm Anadoluyla birlikte Dou Karadeniz ve Trabzon evresi de ranl Medlerin egemenlii altna girmitir. M.. 550 ylnda randa Med devletinin yklmasyla yeni bir topluluk olan Persler Medlerin yerini alm ve Anadoluda Pers egemenlii dnemi balamtr. Bu devirlerde Anadolu, Yunan ehir devletleriyle rana hakim Perslerin uzun yllar sren mcadelelerine sahne olacaktr.7 8

Mehmet zsait, a.g.m. Ksenephon, Anabasis, ev. Hayrullah rs st. 1975, s. 139 vd a.g.e. s. 140-163 Ayrca bkz. Mahmut Gololu, Anadolunun Milli

9

Devleti Pontos Ank. 1973 s. 13 vd

21

Persler Anadolu topraklarn satraplk ad verilen valiliklere blm, Mukiler, Tibarenler, Mossynoikler gibi topluluklarn yaad bugnk Ordu ve Trabzon arasndaki sahay da Pont Kapadokyas Satrapl adyla yeniden dzenlemilerdi.10 Anadoludaki Pers egemenlii Yunanllarla yaplan savalarla devam etmi ve nihayet Makedonyal skenderin M.. 334 ylnda Anadoluya girip Persleri yenmesiyle son bulmutur. skenderle birlikte tm Anadolu ve bu arada Dou Karadeniz blgesi yani Pont satrapl (Pontos) da Makedonyallarn egemenliine girmitir.11 skenderin lmnden sonra Anadolu Makedonyal generallerin egemenlii altnda kalm, nihayet Pers satraplarndan Pont satrab (valisi) II. Ariantesin olu I. Mithradates, Pontos Devletini kurarak Anadolunun nemli bir ksmnda Makedon egemenliine son vermitir.12 Bylece tarihte Pontos Devleti ortaya km oluyordu. Sz konusu bu devlet zannedildii gibi Yunanllarn kurduu bir devlet olmayp, Pers kkenli bir hkmdar ve Anadolunun zellikle Dou Karadenizin yerli topluluklarndan oluan bir halk tarafndan kurulmutur. M.. 298den M.. 63e kadar varln Pontos Devletinin hkmdarlar daima Anadolunun bamszln savunmu, istilac Hellenlere ve Romallara kar amansz bir mcadele srdrmlerdir.13 ki yzyldan fazla varln srdren Pontos M.. 63 ylnda son hkmdar Mithradatesin Romal general10 11

emsettin Gnaltay, Yakn ark IV. II. Ksm, TTK, Ank. 1987 s.36 Gololu, Pontos, s. 47 12 a.g.e. s. 53-54

22

Pompeidusa yenilip intihar etmesiyle tarih sahnesinden silinecektir.14 Bylece Anadoluda Roma ve onun devam olan Bizans dnemi balam olur. Roma egemenlii dnemi M.. 63 ylndan Romann ikiye ayrld M.S. 395 ylna kadar devam eder, bundan sonraki dnem Dou Roma yani Bizans dnemi olacaktr. Bundan sonra Dou Karadeniz ve Trabzon civar Bizans egemenliine girmi ve bu durum Trabzon mparatorluunun kurulduu 1204 ylna kadar devam etmitir. Bizans dneminde yaplan IV. Hal seferi srasnda Hallar stanbulu igal edip burada bir Latin krall kurunca, stanbuldan kaan Aleksios Komnenos Trabzona km ve 1204 ylnda burada bir devlet kurmutur ki; bu devlet Fatih Sultan Mehmetin Trabzonu fethettii 1461 ylna kadar varln srdrmtr. Blgenin Yerli/Antik Halklar Trabzon ve evresinin ilk alardan itibaren iskan edilmi bir blge olduunu, gerek M.. 400lerde blgeden geen Ksenophondan, gerek ilk alarn nl corafya ve tarihisi Strabondan15 ve gerekse blgeyle ilgili bilgi veren dier kaynaklardan renmekteyiz.Bu kaynaklarn verdikleri bilgilere gre, ilk alarda blgede; Makronlar, Driller, Khalbyler, Tibarenler, skitler, Mossynoikler, Kolhklar ve Helenler gibi13

a.g.e. s. 57-72, emsettin Gnaltay, a.g.e. s. 302 Gololu, a.g.e. s. 107 vd Strabon, Antik Anadolu Corafyas, ev. Adnan Pekman st.1993

14 15

23

topluluklarn yaadn daha nce de belirtmitik. Bu topluluklarn kimileri blgenin antik halklar, kimileri ise daha sonradan gelip blgeye yerleenlerden olumaktayd. Ayrca bunlarn yannda blge; Kimmer, Pers, Makedon, Roma istilalarna uram, ticaret kolonileri kurmak amacyla blgeye Yunanl topluluklar da yerlemilerdir. Bu topluluklardan skitler/Sakalarn Trk kkenli olduklar bilinmektedir.16 Yine dalk kesimlerde yaayan ve kolonicilerle devaml atma halinde olan ve kaynaklarda deiik adlarla anlan, Kolhklar, Makronlar, Driller, Mossynoikler, Tibarenler, Khalbyler gibi topluluklarn ise kesin olarak Hellen olmadklar, kaynaklarn zerinde ittifak ettii bir gerektir. Blgenin antik halklar diyebileceimiz bu topluluklar Pelasglarn bakiyeleri olarak kabul eden grler de bulunmaktadr. Bu da bizi; Dou Karadeniz ve Trabzon evresinin tarihini, tek bir halka, ulusa, tek bir kltre indirgemeye alan grlerin bilimsel dayanaktan yoksun ve gereki olmad sonucuna gtrmektedir. Blgenin Hristiyanlamas ve Rumlamas Bilindii gibi Dou Karadeniz ve Trabzon evresi M.S. 3951204 yllar arasnda yaklak 800 yl Dou Roma ve onun devam olan Bizansn egemenlii altnda kalmtr. Bizansn (Dou Roma) Hristiyanl resmi din olarak benimsemi olmas, imparatorluun egemenlii altna giren eitli kavim ve topluluklarn da Hristiyanlamas sonucunu dourmutur. M.S. 6. yzylda, imparator Justinianus zamannda Trabzon, ran16

lhami Durmu, skitler (Sakalar) Ank. 1993

24

seferleri iin askeri bir s haline gelmi ve yine bu dnemden itibaren blgenin etnik ve dini yapsnda kkl dnmler yaanmaya balanmtr.17 mparatorluun ve ncilin dili de olan Yunanca, Hristiyanlkla birlikte blgede yaylmaya balam, Hristiyanlaan blge halklar zamanla kendi dillerini unutarak farkl bir diyalektle Yunanca konumaya balamlardr. Bu sre zaman iinde blgede Rumca olarak adlandrlan Bizans lehesisin gelimesi ve yaygnlamasna yol amtr. Daha sonralar Ortodoks Hristiyanlarn tmne birden Rum denmi olmas, etnik bir tanmlamadan ziyade dini bir tanmlama niteliindedir.18 Yine Bizans devrinde Hristiyanlaan bir ok kavim ve topluluun imparatorluun genellikle u blgelerine, snr boylarna yerletirildiine tank olmaktayz. Bu topluluklar arasnda Bulgarlar, Macarlar, Peenekler, Uzlar, Avarlar ve Kumanlar sayabiliriz. Daha sonralar Osmanl belgelerinde sk sk adlarna rastladmz Kumanlarn 40.000 aile halinde Grcistana inerek Hristiyan olmalar ve Dou Karadeniz ile Dou Anadolu blgelerine yerlemi olmalar da yine Bizans dneminde gerekleecektir. Gnmzde dahi blgede Kumanca isimler ve yer adlarna rastlanyor olmas, Anadoluda Trk egemenliinin balad 11. yzyldan ok nceleri, Karadeniz civarlarna Trk asll topluluklarn yerlemi olduuna iaret etmektedir.1917

George Ostrogorsky, Bizans Devleti Tarihi, ev. Fikret Iltan TTK Ank. 1991 s. 63 vd.18

Stefanos Yerasimos, Pontus Meselesi Toplum Bilim, Gz 1988

25

Osmanl ncesi Durum ve Trabzonun Fethi 11.yzyldan itibaren Anadoluya yerlemeye balayan Trklerin, Bizans Devletinin nemli merkezlerini ellerine geirmeleri zerine Hristiyan aleminde oluan tepki, tarihte Hal Seferleri olarak bilinen seferlerin dzenlenmesine ve uzun savalara yol amt.Trkleri Anadoludan atmak, Hristiyanln kutsal merkezlerinden olan Kuds Mslmanlardan kurtarmak gibi amalarla dzenlenen seferlerden olan 4. Hal Seferi esnasnda, Hal ordular, Bizansn bakenti olan stanbulu igal etmi ve burada bir Latin krall kurmulard. 1202 ylnda gerekleen bu olay zerine stanbuldan kap Trabzona kan Aleksios Komnenos, Ereliden Batuma kadar uzanan sahada Trabzon mparatorluunu kurarak bu devletin ilk hkmdar oldu (1204). Bu tarihten, Fatihin Trabzonu ald 1461 ylna kadar blge Trabzon hkmdarlarnn elinde kalmtr. Bu devirlerde Anadolunun byk bir ksm Trk egemenliine girmi, Trkler Trabzon imparatorluunun snrlarna kadar yerlemilerdi. 11.yzyldan itibaren Trabzonun bat taraflarna epni Trklerinin yerletii, 13. yzyln ortalarndan itibaren ehrin gney dou taraflarnn Akkoyunlu egemenlii altna girdii bilinmektedir.20 Trabzon hkmdarlar varlklarn19

Faruk Smer, Tirebolu Tarihi st. 1992 s. 1-44, M. Bilgin ,Dou Karadeniz Blgesinin Etnik Tarihi, Trab. Tarihi Sem.Bil. s. 47-8720

Faruk Smer, Ouzlarst. 1992 s.137-138, 241 vd

26

srdrebilmek iin, Trk beylerine vergi vermek, saraydan kz vererek akrabalk kurmak, birine kar dieriyle ittifak yapmak gibi taktiklerle varlklarn srdrmeye almaktaydlar. Hatta Fatih Sultan Mehmetin Trabzon zerine yneldii sralarda imparator David Komnenos Uzun Hasanla ittifak kurmak suretiyle devletini kurtarmaya alm fakat bunda baarl olamamt.

27

-IIIOSMANLI DEVRNE KADAR TONYA Tonyann Tarihi Gemii Trabzon ehrinin milattan nceki yzyllara uzanan bir gemiinin olduuna nceki sayfalarda iaret etmitik. Trabzon civarndaki bir ok yerleim yerinin de yine milattan ok ncelere dayanan tarihi gemilerini olduu bilinmektedir. Konuyla ilgili olarak incelediimiz kaynaklarda, Tonyann ne zaman kurulmu olduunu kesin olarak tespit edecek bir bilgiye rastlanmamaktadr. Ancak unu da belirtmek gerekmektedir ki; gerek Dou Karadeniz ve gerekse Trabzon evresinde eski a tarihi ve arkeolojisi ynnden kapsaml ve yeterli aratrmalar yaplmamtr. Ayrca blgenin iklimi ve bitki rtsnn bu konuda olumsuz bir rol oynad ve belki de var olan eski a yerleimi izlerinin youn bitki rtsnce gizlenmi olabilecei gz ard edilmemesi gereken bir husustur.21 Trabzon evresiyle ilgili bilgiler ieren gezi notlar ve seyahatnamelerde Tonya ile ilgili dorudan bir bilgi yer almamaktadr. zellikle sahilde yer alan Trabzonun dier ileleri hakknda bir ok bilgiler olmasna ramen, Tonyadan bahsedilmemesini, ilenin i kesimde yer almasna balayabiliriz.Yalnzca Vakfkebirde

21

Mehmet zsait, lk a Tarihinde Trabzon ve evresi, Trabzon

Tarihi Sempozyumu Bildiriler Trab. 1999 s. 35-45

28

denize ulaan Fol deresinden sz eden eserler bulunmaktadr ki, bu dnemlerde geziler genellikle deniz yoluyla yaplmaktayd.22 Trabzon ve evresi hakknda en kapsaml bilgileri edindiimiz Ksenophonun Anabasis adl eserinde, bugnk Vakfkebir-Tonya civarlarnn ilk alardaki durumuna k tutabilecek baz ipularna ulaabiliyoruz. M.. 430 ylnda Atina yaknlarnda doan Ksenephon, M.. 401 ylnda Pers kralnn kardei Kyrosun, taht ele geirmek iin toplad Ispartal paral askerlerden oluan orduya katlr. Yunan paral askerlerinden oluan bu ordu, Anadoludan geerek Mezopotamyaya ular ve yaplan savata Kyros lr. Ancak Yunan paral askerleri Pers kralnn ordusunu yenilgiye uratrlar. Balarndaki komutan ld iin geri dnen on bin kadar Yunanl Dicle nehri boyunca kuzeye karak Karadenize ulamak ve yurtlarna varmak iin zorlu bir yolculua giriirler. Tarihte On Binlerin Dn olarak anlan bu yolculuu anlatan Ksenophon, ayn zamanda askeri birliklerin bana seilen be kiiden biridir. Onun kaleme ald Anabasis adl eser blge tarihinin en nemli kaynaklar arasnda yer almaktadr. Sz konusu eserde yer alan bilgilerden rendiimize gre, M.. 400lerde Trabzon evresinde; Driller, Makronlar, Tibarenler, skitler, Mossynoikler, Heptakometler gibi topluluklarn yaadna ve bunlarn ehir22

Ruy Gonzales de Claviyo, Anadolu, Orta Asya ve Timur ev. mer

Rza Dorul st. 1993 ayrca bkz. Per Minas Bjkyan, Karadeniz Kylar Tarih ve Corafyas ev. Hrand D. Andreasyan st. 1969

29

merkezindeki kolonici Hellenlerle atma halinde olduklarna daha nce de deinmitik. Bu topluluklardan Mossyniklerin Trabzonun bat taraflarnda ve zellikle ormanlk i kesimde yaadklar ifade edilmektedir.23 Son derece sava, buyruk altna girmeyen bu topluluklar herhangi bir otoriteye bal deillerdi. Hellen olmadklar kesin olarak bilinen bu halklarn etnik kkenlerini tam olarak tespit edemiyoruz. Kimi aratrmaclar bu topluluklar blgenin en eski yerleimcilerinden olan Pelasglarn bakiyeleri olarak kabul etmektedirler. Yunanllarn bu halklara baz zelliklerinden hareketle isimler verdikleri, rnein Makronlara uzun kafal anlamnda Makron dedikleri gibi, Mossynoiklere de ahap evlerde (seranderi andran tarzda) oturduklarndan dolay Mossynoik (kulubeciler) dediklerini gryoruz. Blgeyle ilgili haritalarda Trabzonun bat ve gney taraflarnn sz konusu bu antik haklarla meskun olduu grlmektedir. Ancak Tonyann bu alarda meskun bir yerleim yeri olduunu syleyebileceimiz verilere ulama imkan bulamyoruz. Sahilden yalnzca 20 km kadar ieride olan Tonyann bu alarda hi bilinmeyen bir yer olduunu da iddia edemeyiz phesiz bu alanda bakaca aratrmalar yaplmaldr. rnein Rumlama ncesi dneme, ilk alara kadar uzanan yer adlarna Tonya evresinde bolca rastlanmaktadr. Yine blgenin antik halklarn meslei olan demirciin gnmzde dahi Tonyada maharetle srdrlmesi, kaynaklarda tarif edilen karakter23

Ksenophon, Anabasis s. 162

30

yaplarnn Tonyal karakteriyle benzemesi bu ynde iaretler olarak kabul edilebilir. Bugnk ile merkezinde olmasa bile civarlarda, ilk a yerleimlerine ait izler olabileceini dnmememiz iin herhangi bir neden bulunmamaktadr. Osmanldan nce Tonya Blgenin M.S. 395 ylndan itibaren Dou Roma (yani Bizans) egemenlii altnda kald, bu dnemden itibaren Hristiyanln blge genelinde yayld bilinmektedir. Bu dneme ilikin Tonya hakknda, Akaabat Tarihi mellifi Muzaffer Lermiolu, Haka Medresesi hocalarndan Lermiolu Hseyin Efendiden kalan el yazmas bir kitaptan baz bilgileri eserinde nakletmektedir. Buna gre; Dou Roma devrinde Hristiyanln blgede yaylmas srasnda, dalk blge Tonyada daha nceden yerlemi olan Trkmen kabilelerinin Hristiyanlatklar ve bunun sonucunda giderek Rumca konumaya baladklar sylenmektedir.24 Bu notta yer alan nceden yerlemi bulunan Trkmen kabileleri ibaresini ihtiyatla karlamakla beraber, blgede Hristiyanln yayld 4. yzyldan nce yerli halklarn yaadn ve bunlarn Yunanl olmadklarn kesin olarak biliyoruz. Yine blgeyle ilgili almalar yapan kimi aratrmaclar da, Hristiyanlaan Trklerin varlna, zellikle Vazelon manastr kaytlarndan bol miktarda rnekler sunmaktadrlar ki, bu konuya yeri

24

Muzaffer Lermiolu, Akaabat Tarihi st. 1949 s. 56

31

geldike deineceiz25 Bu dnemle ilgili kaynaklarda Tonya hakknda baka bir bilgi yer almaz. Ancak Trabzon imparatorluu dnemiyle (1204-1461) ilgili baz kaytlarla karlamaktayz. Esasen Trabzon hkmdarlarnn ehrin civarna zellikle dalk kesimlere egemen olmad, 10. yzyldan itibaren Trabzonun bat taraflarna epnilerin yerlemi olduklar bilinmektedir. Bu blgelere yerleen Trkmenlerle blgenin yerli Hristiyanlarnn birleerek 1280 ylnda Trabzon imparatoru Yorgiyi esir aldklar ve bu olayda Tonyallarn da yer ald baz kaynaklarda zikredilmektedir.26 Bundan da anlalaca gibi fetihten nceki dnemde blgede Trabzon hkmdarlarnn herhangi bir gleri kalmam, blge zaten Trk nfuzunun etkisi altna girmiti. Belki de blge eski zamanlardan beri siyasi glerin egemenliinden kaan, bana buyruk topluluklarn snd yerlerden biriydi. Tonya civarlarna. Trk yerleiminin Osmanldan ok nceleri gerekletii yukardaki olaydan da ayrca anlalmaktadr. Yine yeri geldike izah edeceimiz zere blge Hristiyanlarnn nemli bir blm de zaten Trk asll topluluklar, zellikle Kuman Trkleriydiler. Trabzonun Fethi ve Tonya25

Rustam Shukurov, Dou KaradenizBlgesinde Trke Konuan Bizansllar Trabzon Tarihi Sempozyumu Bildiriler s. 110-12126

Gololu,..Pontos s. 172, M. Lermiolu, Akaabat Tarihi, s. 62

32

1461 ylnn ilk baharnda stanbuldan yola kan Sultan Mehmetin amac Karadenizdeki Kastamonu, Sinop ve nihayet Trabzonu ele geirmekti. Daha padiahlnn ilk yllarnda byle bir niyeti olduunu Hnkar Mahmut Paaya sylemiti. zellikle Trabzon hkmdarlarnn Osmanl aleyhine dier Trk beylikleriyle ibirlii yapmalar ve bu sralarda Akkoyunlularla yaptklar ittifak Trabzona ynelik bu harekat kanlmaz hale getirmekteydi. Fatihin bu harekat srasnda Cenevizlilerin elindeki Amasra, andaroullarnn elindeki Kastamonu ve Sinop Trabzondan nce fethedilmiti. Osmanl ordusu Trabzona doudan ilerlemi, Erzincandan sonra Kelkit civarna gelindiinde, ordu ikiye ayrlarak yoluna devam etmitir. Fatih doudan ilerlerken, vezir Mahmut Paa batdan hareket etmi, byle zor bir yolculuk zellikle artma amacyla tercih edilmiti. Ayrca Kasm Bey emrindeki donanma kuvvetleri de denizden kuatmaya katlmlard. Trabzon hkmdar David Komnenos, bu artlar altnda teslim olmaktan baka are bulamaynca ehir atma olmakszn teslim alnm oldu. Trabzonun fethinin hangi ayda gerekletii konusunda kaynaklarda ihtilaf olmakla beraber kabul edilen gr 1461 ylnn 26 ekiminde olduudur. Tonyann fethiyle ilgili kaynaklarda herhangi bir bilgi yer almamaktadr. Trabzon evresinde yalnz Akaabattaki Akakale ile Torulun direndii, dier byk kk yerleimlerin fethin akabinde sratle teslim alnd

33

bilinmektedir.27 lgili kaynaklarda, Fatih Sultan Mehmetin Trabzonda uzun sre kalmad, ehrin ynetiminin donanma komutanlarndan Kasm Beye verildii, civardaki kale ve yerleim yerlerinin fethedilmesiyle, Amasya sancak beyi Hzr Beyin grevlendirildii yer almaktadr. Hzr Beyin bu grevinin uzun srmedii ve kendisinin 1462 ylnda Trabzon valisi olduu grlmektedir. Hzr Beyin bu grevinin daha civar blge ve yerleimlerde yeni ynetimin oluturulmas olduu anlalmaktadr.Sadece Akakalede ksa sreli bir direni olduu bilinmektedir. Blgede en son fethedilen yer Torul kalesi olup o da Rakkas Sinan Bey tarafndan 1479 ylnda alnmtr. Bu durumda Tonyann Amasya sancak beyi ve Trabzonun ilk valilerinden Hzr Bey tarafndan teslim alnm olmas gerekmektedir. Tonyada bir direni olduu veya Tonyann ok sonralar Trk egemenliine girdii eklindeki rivayetlerin ve baz yerel kaynaklarda yazlanlarn herhangi bir doruluk pay yoktur. Byle bir durum sz konusu olsayd kaynaklarda bununla ilgili bir kayt olmas gerekirdi. Fetihten Sonraki Durum Trabzonun fethiyle ilgili bilgi veren Kritovulos, Tursun Bey, Hoca Sadettin Efendi gibi devrin tarihileri ve tanklar yannda, daha sonradan konuyla ilgili aratrma yapan yerli ve

27

. Hakk Uzunarl, Osmanl Tarihi TTK Ank. 1983, II. Cilt s. 55-

56

34

yabanc tarihilerin eserlerinden28, fetihten sonra ortaya kan durumu u ekilde zetlemek mmkndr: Trabzon ve civarndan 1500 kiiyle birlikte David Komnenos stanbula gnderilmi, ehrin ynetimi Kasm Beye civarlarn fethedilmesi grevi ise Hzr Beye verilmitir. Kanunname hazrlanm, vergiler konmu, kad, dizdar ve kale muhafzlar tayin edilmi ve bundan sonra, Orta Anadolu ehir ve kasabalarndan Mslman Trk nfus getirilerek Trabzon ve evresine yerletirilmitir. Trabzonun fethinden, 16. yzyln sonlarna kadar Trabzon sancanda, byk ounluu srgn yoluyla olmak zere, hem darya hem de ieriye ynelik bir nfus iskan hareketinin takip edildii dnemin tarihilerinin eserlerinden anlalmaktadr. Ayrca Tahrir Defterlerinde de bu konuyla ilgili kaytlara rastlanmaktadr. Bu iskan hareketi Fatihten sonra da devam etmi, Hristiyan nfus Trabzondan Rumeli ve stanbula srlrken, yine srgn yoluyla ve bazen de gnll olarak Mslman nfus Trabzona yerletirilmitir.29 Baka sancaklardan Trabzona yerletirilenlerle ilgili devrin tarihilerinde ayrntl bilgiler yer almaz. Ancak tahrir defterlerinin incelenmesi sonucunda, Trabzona yerletirilen28

Tursun Bey, Tarih Ebul Feth, Hoca Sadettin Efendi Tact-Tevarih, Kritovulos stanbulun Fethi, Heath W. Lowry, Trabzon ehrinin slamlamas ve Trklemesi29

Hanefi Bostan, 15. ve 16. yylarda Trabzon Sancanda Sosyal ve

ktisadi Hayat (Baslmam Doktora Tezi)

35

Mslman-Trk nfusun byk ounluu srgn yoluyla; Niksar, Sonuca (Bugn Amasya Taovada bir ky), Ladik (Samsun), Amasya, Bafra, orum, Osmanck (orum), skilip (orum), Gm (Bugn Amasya Gmhacky), Merzifon, Samsun, Tokat, Zile, Turhal, Gl-Canik (Bugn Ordu Glky), Satlm-Canik (Bugn Ordu Perembe), Kaala ve Kedagere (Bugnk Vezirkpr) gibi Orta Anadolu ehir ve kasabalarndan getirilmiti. Ayrca kendi istei ile gelenler de bulunmaktayd (Toplam 1408 Mslman) yine Trabzonun kazalarna da, 809 kii kale grevlisi ve tmar sahibi olarak yerletirilmitir. (Fetihten itibaren 1486 ylna kadar toplam 2.217 kii)30 Bu nfus iskan etme faaliyetinin fetihten itibaren balayp 16. yzyln sonuna kadar devam ettii Tahrir Defterlerinin incelenmesinden ortaya kmaktadr. Trabzon evresine yaplan iskan hareketlerinin bunlarla snrl kalmayp, zellikle Balkanlardan da blgeye nfus iskan edildii az olmakla beraber- grlmektedir.31 leride de inceleyeceimiz gibi, Tonya bu tarihlerde Akaabata bal bir karye olduundan, buraya yerletirilenlerle ilgili ayrntl bir bilgiye ulaamyoruz. Ancak Akaabat dahiline Mslman-Trk nfusun yerletirilmi olduunu biliyoruz. Anlalyor ki zaten olduka azalm olan Hristiyan nfus gerek srgn yoluyla ve gerekse kaarak blgeden ayrlrken yerlerine Mslman nfus yerletirilmeye gayret gsterilmitir. Bylelikle blgenin Mslmanlamas ve Trklemesi sreci birka yzyl ierisinde tamamlanmtr.30 31

H. Bostan a.g.e. s. 79 vd (Sonradan kitap, TTK Ank. 2002) Mehmet Bilgin, Srmene Tarihi s. 135-136

36

37

-IVOSMANLI DNEMNDE TONYA lk Dnemler ve Tahrir Defterleri zerine Aratrmamzda bir ksmn incelemi olduumuz Tahrir Defterleri hakknda burada biraz bilgi vermemiz gerekmektedir. Zira konuyla dorudan ilgisi olmayanlarn, sz konusu defterler hakknda bilgi sahibi olmalarn bekleyemeyiz. Bu nedenle Tahrir defterleri hakknda ksa bir aklama yapmay uygun grdk. Tahrir kelimesi Arapa kaleme almak, yazya geirmek anlamlarnda olup, Osmanl literatrnde ise; nfus, arazi saym ve saym sonularnn yazlarak defterler halinde saklanmas demektir. Osmanllar zaptettikleri yerleri tescil amacyla ve tayin edilen grevlilerce yazdrrlar ve bunlara dayanarak arazinin, ve nfusun kaytlarn dzenli olarak tuttururlard. 80-100 yl veya daha ksa aralklarla bu yazm ilemi yenilenirdi. Grevli kiiler (yani il yazclar), kasaba ve kyleri birer birer dolaarak, buralarda oturan vergi mkelleflerinin knyelerini, ilerinde vergiden muaf olanlar varsa hangi vergilerden ve ne nedenle muaf olduklarn yazarlard. Bu arada, toprakl veya topraksz kyl, evli ve bekar, ihtiyar, sakat veya ilmiye snfna mensup olanlar ayr ayr yazlrlard. Ayrca her kyn meras, yayla, kla, orman, ayr, cins cins gsterilmek suretiyle yetitirilen rnler (buday, arpa, msr, nohut, ceviz, meyve-sebze, bal vb)

38

ve bu rnlerin yllk retim miktarlar ile en sonunda da, ylda vermekle mkellef olunan vergiler tek tek yazlarak belirlenirdi. Devlet merkezine getirilen bu kaytlar birletirilip temize ekilir ve iki nsha halinde saklanrd. Bu tr defterlerin ayrntl olanlarna mufassal, yalnz idari blmleri ve yllk haslat miktarlarn gsteren daha ksa bir defter hazrlanrd ki, buna da icmal ad verilirdi. Yine bu defterlerde halkn hangi dine mensup olduu da yer almaktayd. Ad geen defterler Osmanl tarihinin en nemli ariv belgeleri olma zelliini tamaktadrlar. Meskun bir yerde yaayanlarn retim faaliyetleri, dinleri, ne yiyip ne itikleri gibi aklmza gelebilecek bir ok sorunun cevabn bu defterlerin incelenmesi suretiyle bulma imkanna sahip olabiliyoruz. Trabzonda ilki 1486 ylnda olmak zere 1520, 1554 ve 1583 yllarnda yaplm olan drt adet Tahrir Defteri bulunmaktadr. Biz bu almamzda bir rnek olmas ve Tonya hakknda kapsaml bilgiler iermesi asndan en son defter olan 1583 tarihli Tahrir Defteri zerindeki inceleme sonularn vereceiz. Dier defterler zerindeki inceleme sonularn da zamanla deerlendirmeye alacaz. Tonya ile ilgili kapsaml bilgiler ieren sz konusu defter; Tapu Kadastro Genel Mdrl (Kuyud- Kadime) arivinde 29 numaral Trabzon Tahrir (mufassal) Defteridir.32 Tonya bu tarihlerde (1583) Akaabata bal bir karye (ky) olarak karmza kmaktadr. Yine Tonya ile birlikte Kumyata (aynen bu ekilde yazlyor)32

TK KKA TD No. 29

39

da bir mezra olarak yer almaktadr. Akaabat nahiyesi (ki kaza olarak dnlmeli, Tanzimattan sonraki nahiye kavramyla sadece isim benzerlii vardr) bu tarihlerde 120 kadar yerleim birimi (ky mezra ve merkez) ile Trabzon sancann en geni nahiyelerinden biri konumundadr. Ayrca Tonya ve Kumyata mezras (113. srada kaytl) yannda Karaaa ve Hola (17. srada kaytl) mezrasnn da yer aldn grmekteyiz. Yine Balahor adl bir karye (ky) daha kaytlarda yer almakta ve Torula bal grlmektedir. Bunun bizim Balahor yaylasyla bir ilgisinin olup olmadn tespit edemedik. Yer adlarndaki deiiklikler ve benzer yer adlarnn blge genelinde sklkla rastlanyor olmas bu konuda zorluklar karmaktadr. Balahor yaylas corafi olarak Torula yakn ve Balahor (Paleo-Khorin) eski ky anlamna gelmektedir. Halk arasnda Balahorun nceden bir ky olduu sylenmekte olduundan, bunu da belirterek asl konumuz olan Tonyaya dnelim. 1583 Tarihli Tahrir Defterinde Tonya Tonya 1583 tarihli tahrir defterinde; Karye-i Tonya maa mezray-i Kumyata ber vech-i serbest tabi-i Akaabad33 eklinde yer almaktadr. Gnmz diline aktarrsak; Tonya karyesi (ky) ve Kumyata mezras (ikisi birlikte) serbest tmar olup Akaabata baldr.Bundan sonra ise baba adlaryla birlikte kaydedilen 171 hane reisinin adlar sralanmakta ve bu isimlerin altnda da tasarruf edilen toprak miktarn gsteren b ve m ibareleri yer almaktadr. Bir rnek verecek olursak; Sleyman veled-i Hseyin b(Hseyinin olu Sleyman33

TKKKA TD No. 29 s. 59-b ve 60-a

40

bennak ) veya Klabi veled-i Mehmed m (Mehmedin olu Klabi mcerred ) gibi. Burada altlarnda b ibaresi olanlar bennak haneyi, yani ellerinde bir iftlik miktarndan daha az topra bulunanlar gstermektedir. Yine isimlerinin altnda m ibaresi yani mcerred olanlar ise; kendi balarna i tutabilecek durumda olan bekar erkekleri anlatmaktadr. Baz hanelerde ise bu ibareler yer almaz, yani hane reisleri yazldktan sonra hibir iaret (b veya m) konmaz ki, bu da bir iftlik miktarndan fazla topra tasarruf ettiini gstermektedir. Bu tarihte Tonyada ounluun bennak hane olduu grlmekte ve bu da ekilip biilebilen toprak miktarnn az olduunu anlatmaktadr. Yani bu tarihlerde de nfusa gre ekilip biilebilen toprak miktar yeterli durumda deildi. 171 hane reisinin isminden sonra; 1- Zemin-i Tural (veya Turali) veled-i Hasan haliya der yed-i Yakub veled-i Hasan 2- Asiyab- Hamza veAleks ve Hseyin haliya der yed-i Mrvet ve Bayazid ve Hamza bab 3 (3 ta) 3- Asiyab der dest-i aban bab 1 (1 ta) ifadeleri yer almaktadr. imdi bunlar aklayalm: Zemin-i Turali (veya Tural her iki ekilde de okunabilir) bugnk Tural mahallesinin o zamanlar bir toprak (yani arazi) olduunu ve nceden Hasan olu Turalye ait olduunu, imdi ise Turaliden Hasan olu Yakuba (muhtemelen Turalnin kardei) getiini

41

gstermektedir. Zemin (yer, arazi), Osmanl dzeninde belli bir topra, yani birisi tarafndan vergisi denerek ilenen arazi parasn ifade etmek zere kullanlan bir kavramdr. Daha sonra da deineceimiz zere zemin-i Hasan olu Tural (veya Turali) ifadesi, bugnk Tural mahallesinin adnn nereden geldiini de aklam olmaktadr. Demek ki Tural mahallesi 400 yl kadar nceleri, vergisi denerek ilenmekte olan bir arazi parasyd ve Hasan olu Tural (veya Turali) tarafndan tasarruf edilmekteydi. Yine Tonya ve Kumyata mezrasnda iki adet Asiyab (yani deirmen) bulunduunu, bunlardan birinin 3 ta, dierinin ise 1 ta olduunu gryoruz. 3 tal deirmen nceleri Hamza, Aleks ve Hseyine ait imi, imdi ise, Bayazid, Hamza ve Mrvet tarafndan senelik kira karl iletilmektedir. Dier bir tal deirmen ise yllk kira karl aban tarafndan iletilmektedir. Kitabmzn arka tarafnda fotokopisi de yer alan belgenin bundan sonraki en alt ksmanda ise; Tonyada yetien rnler, alnan vergiler, hane saylar ve toplam haslat gibi bilgiler kaydedilmi bulunmaktadr. Bunlarla ilgili aklamalar yapmadan nce, yine 1583 tarihli Tahrir Defterinde Karaaa karyesi ile ilgili baz bilgiler verelim. Sz konusu defterde bugnk Karaaa ayn adla ve Hola mezrasyla birlikte yine Akaabata bal olarak; Karye-i Karaaa ma mezray-i Hola eklinde yer almaktadr.34 Demek ki Karaaa ky de Hola mezrasyla beraber kaydedilmi bulunmaktadr. Burada da toplam olarak 53 hane yer almaktadr. Biz incelememizi, bu34

TK KKA TD No: 29 s. 24-a

42

tarihlerde hayli geni bir karye konumunda olan, Tonya merkez zerinde younlatracamz iin dierlerinin ok fazla ayrntsna girmeyeceiz. Yoksa Tonyaya ok yakn olan ve bazen de Tonyaya bal bulunan ova, Sediksa gibi yerlerin kaytlar da ayn defterlerde bulunmaktadr. Bunun yannda Akaabat blmne kaydedilmemi ve muhtemelen snrlarda olan Torul veya epni nahiyesine bal yerler de bulunmaktadr. Bu tarihlerde bir yerleim birimi olarak karyenin ortalama 2000-3000 ake yllk geliri olduu, Tonyann ise 7069 ake yllk gelirle hayli geni bir karye niteliinde bulunduunu gz nne alrsak, bugnk merkez mahallerin ve yakn kylerin sonraki yllarda olutuunu syleyebiliriz.

43

-VXVI. YZYILDA TONYANIN SOSYAL VE EKONOMK DURUMU 1583de Tonyann Nfusu imdi bu tarihlerde Tonyada ne kadar bir nfus yaadn tespit etmeye alalm. Tonya ve Kumyata mezrasna ait 171 nefer (hane reisi kii) kaydedilmi olup; bunlarn 130u bennak hane, 6s hane, 35i de mcerred (yani bekar ama i tutabilecek, kendi geimini alarak salayabilecek yata) olarak yazlmlardr. Kaydedilenler hane reisleri olduuna gre bir hanede ka kii olabileceini tespit etmeye alalm. Tarihiler, zellikle 16. yzylda haneleri ortalama be (5) kii olarak kabul etmektedirler. Buna gre 130u bennak, toplam 136 hanedeki 680 kiiye, 35 mcerredi de (yani bekar ama alabilecek yata) eklersek ortalama 715 kiilik bir nfus elde ediyoruz. Buna Karaaa ve Hola mezrasnda bulunan 53 haneyi de ayn yntemle hesaplayp eklersek yuvarlak olarak 1000 civarnda bir nfus olduu ortaya kmaktadr. Buradan hareketle 16. yzyl sonlarnda, Tonya ve evresinde 1000 civarnda bir nfusun yaamakta olduunu syleyebiliriz. Ziraat ve Yetien rnler 15. ve 16. yzyllarda Trabzon sancandaki topraklarn byk ounluu ziraata ak deildi. Kylerde oturan halk, ziraata elverili topraklarda alarak geimini salamaktayd. Yani iftilikle uraanlar ounluu oluturmaktayd. Bu

44

tarihlerde Tonya halk da iftilikle uramakta ve kstl bir arazide retim yapmaya almaktayd. Hanelerin genelde bennak oluu topran az olduuna delalet etmektedir. Yalnz Karaaa civarnda nfusa gre daha fazla toprak olduunu, burada bennak hane bulunmayndan karabiliyoruz. Tonyay retim asndan incelediimizde, bu tarihlerde Tonyada; hnta yani buday, ayir (arpa), kapluca (kapkl buday), erzen (dar), msr, eitli meyve ve kendir gibi rnlerin yetitirildiini gryoruz. Ayrca vergisi alnan r-i ra, r-i bostan gibi ifadelerden, Tonyada bu tarihlerde zm yetitirildiini, kabak vb. gibi tarla tarmnn da yapldn reniyoruz. Demek ki bugn ekimi yaplamayan buday, arpa ve kapkl buday ile kendir yannda Tonyada o zamanlar zm de yetitirilmekteydi. Yine alnan vergilere ait kaytlardan arclk yapld, bal retildii ve koyun vb hayvan beslendii anlalyor. Bu tarihlerdeki ekonomik ve sosyal dzene uygun olarak Tonyada temel geimin tarma ve daha az olarak hayvancla dayand anlalmaktadr. denen Vergiler Vergiler asndan Tonyay incelemeden nce bu devirde devlet tarafndan alnan vergiler hakknda ksa bir aklama yapmamz gerekecektir. Bu dnemde toprak, gnmzdeki gibi halkn tapulu mal olmayp devlete aitti. Dolaysyla halk, topra ileme karlnda toprak sahibine (devlete) baz vergiler demek durumundayd. Bu vergileri; rsum- eriyye,

45

rsum- rfiye ve tekalif-i divaniye olmak zere ana grupta toplayabiliriz.35 1-Rsum- eriyye: r olarak da bilinen ve genelde yetien rnlerden ona bir orannda alnan vergi trdr. Bu verginin r-i ra, r-i meyve, r-i kendir eklinde Tonyada da verilmekte olduunu gryoruz. Yine bu vergi ylda bir, rnn olgunlat hasat zamannda (biim zamannda) alnmaktayd. 2-Rsum- rfiye: rfi vergi demek olan bu vergi trn, devletin adalet ve gvenlik gibi kamu hizmetleri karl aldn syleyebiliriz. Bunun rneklerine, resm-i asiyab gibi deirmenlerden alnan vergi, resm-i arusiye gibi evlenenlerden alnan vergi ve resm-i kvvare gibi ar yetitirenlerden alnan vergi ekillerinde Tonyada da rastlamaktayz. 3-Tekalif-i divaniye: Bu vergi genelde sefer zamanlarnda (sava halinde) zengin Mslmanlardan yardm olarak alnan bir vergiydi. Ayrca bunlarn yannda gayri mslim halktan alnan ispen adl bir vergi de vard. Bu verginin de yine Tonyada 4 hane reisinden, ylda 25er akeden toplam 100 ake olarak alnmakta olduu grlmektedir.Yani Tonyada bu tarihte drt hane Hristiyan bulunmaktayd. Hristiyan nfusun azl Trabzon evresine gre dikkat ekicidir. Bu konuya birazdan tekrar dneceiz.35

Prof. Dr. Mustafa Akda, Trkiyenin ktisadi ve timai Tarihi st.

1995 II. Cilt s. 188-201

46

Ynetim Tonya ve ona bal Kumyata mezras bu tarihte Akaabat nahiyesine (bu tarihteki nahiye ile Tanzimattan sonraki nahiye farkldr) bal 113. karye konumundadr. Karaaa ve Hola mezras da yine Akaabata bal 17. karye olarak kaytlarda yer almaktadr. Bu tarihlerde ynetimin esas tmar sistemine dayanmaktadr. Tmar ise; sipahi ad verilen hafif svari eyalet askerlerine, hizmetleri karl bir veya birka kyn vergi gelirlerinin tahsis edilmesi temeline dayanmaktayd.36 Tmar sahipleri genellikle askeri kkenli olup, tasarruf ettikleri toprak karl sava zamanlarnda belli miktar askerle orduya katlmakla ykml idiler. Kaytlarda tmar sahiplerinden; an avuan- dergah- ali (padiah ordusunu avularndan), cemaat- azeban (azaplardan), atmacaciyan (atmacaclar), gulam- mir veya gulam- padiah (padiahn yiit genleri) gibi ifadelerle sz edilmektedir. Bu vc ifadelerle tmar sahiplerinin, ayn zamanda mensup olduklar askeri snf ve mesleklerine de gnderme yaplmaktadr. TK KK Arivindeki 348 numaral defterden rendiimize gre Tonya, 7069 ake yllk gelirle padiah ordusunun avularndan Abdulkerim avua tmar olarak verilmi bulunmaktadr. Karaaan da ayn ahsa yllk 3500 ake gelirle verildiini gryoruz. Ayn kiinin baka tmar ve

36

Nicoara Beldiceanu, Osmanl Devletinde Tmar ev. M. Ali Klbay Ank. 1985, Tarih Terimleri ve Deyimleri Szl Cilt 3

47

hisselerinin olduu da anlalmaktadr.37 zerinde tarih olmayan ve icmal olan (bkz. Tahrir Defterleriyle ilgili aklamalar) bu defterin, turasndan Sultan I. Ahmet dnemine ait olduu anlalmaktadr.38 Tmar sahipleri tasarruf ettikleri yerlerin ayn zamanda idari sorumlular yani yneticileriydiler. retimin srdrlmesi, gvenliin salanmas, sefer zamanlarnda orduya asker temin etmek gibi grevleri yannda, tmar sahiplerinin baz konularda yarglama yetkileri de bulunmaktayd. Bu tarihlerde ortalama 1000 civarnda bir nfusa sahip olan Tonyann, devrin ynetim tarzna uygun olarak tmara verildii anlalmaktadr. Tonyada Dini Durum ve Gayri Mslim Nfus Tonyaya ait defter kaytlarnda, 1583 ylnda gayri mslimlerin (Mslman olmayan) dedii ispen adl vergiyi deyen toplam 4 nefer (hane reisi) olduu grlmektedir. Ayn tarihli Karaaa kaytlarnda ise, toplam 53 haneden 36nn gayr-i mslim olduu anlalmaktadr. Tonya merkez yerleim biriminde ve Kumyata mezrasnda yaayan nfusun (715 civarnda) iinde 15-20 Hristiyan olduu ve halkn bu tarihlerde dahi% 90lar orannda Mslmanlardan olutuu ortaya kmaktadr. Ayn tarihli Karaaa ve Hola mezras kaytlarndaysa ounluun gayr-i mslim olduu grlmektedir. Bu tarihlerde Trabzon nfusunun %80den37

Bu kii daha sonralar Tonyann kurtuluunda yararlklar gsteren Kalyoncuolu Kerimavula kartrlmamaldr.38

TKKKA TD No. 348 s. 5-a

48

fazlasnn gayri mslim olduu gz nne alndnda, Tonyadaki Mslman nfusun younluu dikkat ekicidir. Bu durum Tonyaya, ya Osmanl dneminde toplu bir Mslman nfusun yerletirildiini veya slamlamann Osmanldan ok nceleri gerekletiini gstermektedir. ahs Adlar Dikkatimizi eken hususlardan biri de defterlerdeki kii adlarnn eitliliidir. Ahmet Mehmet, Ali, Mustafa, brahim, Sleyman gibi Arapa orijinli adlar yannda, Mirahur, Klabi, irmerd, Rstem gibi Farsa orijinli adlarla da karlamaktayz. Bunlarn yannda, Uur, Bahay, Pirkulu, Balam, Karaca, Kurt, Alagz, Benekli, Aykut, Turhan, Pirali, Memi, Budak, Bahadr gibi Trke orijinli veya Trkelemi adlar da olduka yaygn bir durumdadr. Ayrca ok az miktarda olmakla beraber, Kosta, Tarendefil, Aleks, Yuri, Mihail gibi adlara da rastlanmaktadr. skender adnn ok kullanlan bir ad olduu da gzden kamamaktadr. Bu isimlerin bazlar Trabzon evresinde yaygn olarak kullanlan isimlerdendir. unu hemen ifade edelim ki, bu dnemde blge genelinde orijinal Trke adlar tamakla beraber gayri mslim olan kiiler bulunmaktadr. Yani Trke ad tayan Hristiyanlara rastlanmaktadr. Bu duruma, yani Trke ad tayan Hristiyanlara Trabzonda manastr kaytlarnda da ska rastlanmaktayd. zellikle Vazelon Manastr kaytlarnda ok miktarda Trke, Farsa, Arapa, Moolca isimler bulunduu

49

bilinmektedir.39Bizans dneminde Hristiyanlaan blge halklarnn arasnda ok sayda Trk asll topluluun bulunduu, sz konusu bu kaytlar ve ahs adlarndan da ayrca anlalmaktadr. Macar Trkolog Lazlo Rasonyinin aratrmalarna gre;40 zellikle Kurt, Karaca, Kara, Ko, Kokar, Koal, ura, ora, akr, iman gibi isimler Kuman zel isimlerindendir. Bunlarn baz rneklerine Tonya kaytlarnda rastlanmakta ve gnmzde de bu adlar tayan aileler halen Tonyada bulunmaktadr. Ayrca Pirkulu, Piri, Memi, Pirali, mirze gibi Trkmenler arasnda yaygn olan adlar da bulunmaktadr. Yine Trklerde yaygn olan Bayazid, Murat, Hasan, Hseyin adlar da ska gemektedir. Bir de oka rastlanan skender ad dikkatten kamamaktadr. Bu ad blge genelinde yaygn olarak kullanlan bir addr. 1512de Trabzon valisi olan skender Paaya izafeden konulma ihtimali yksektir. Halk arasnda sevilen devlet byklerinin adlarn ocuklara verme gelenei gnmzde de yaygn bir uygulamadr. Baarl bir vali ve vezir olan skender Paa 1533de vefat edince Trabzonda defnedilmitir. Adna Trabzonda bir cami ve medrese bulunmaktadr. Heath W. Lowrynin41 ileri srd, baba ad Abdullah olanlarn muhtedi (din deitirip Mslman olan)39

Rustam Shukurov, Dou karadeniz Blgesinde Trke Konuan Bizansllar, Trab. Tarihi Sempozyumu, Trab. 1999 s. 110-121 40 Lazlo Rasonyi, Kuman zel Adlar, Trk Kltr Aratrmalar Say: III, IV, V, VI Yl: 1966-1969 s.71-144 41 Heath W. Lowry, Trabzon ehrinin slamlamas ve Trklemesi 1461-1583 st. 1998

50

olduu, bunlarn baba adlar yerine Abdullah yazld tezi, Tonyaya ait kaytlarda karlk bulmuyor, yani Tonya kaytlarnda veled-i Abdullahlara rastlanmyor. Blgede ihtida (din deitirme) yle byk bir younluk tamyor, azda olsa yaanan ihtida srecinin daha ok evlilikler yoluyla gerekletii ve din deitirenlerin gayri mslim kadnlardan olutuu bilinmektedir. Blge genelinde olduu gibi, Tonyada da bir miktar ihtida olay olduunu gryoruz. yle sanld ve bilgisizce iddia edildii gibi, Tonyann silah zoruyla bir anda Mslman yapld doru deildir. Kald ki Anadoluda yzlerce yl egemen olan Trkler; brakn zorla din deitirtmeyi dininden dolay baskya maruz kalan bir ok toplulua kucak amlardr. Bunun en basit rnei spanyadan kap gelen Yahudilerdir, yine asrlarca Anadoluda birlikte yaadmz Hristiyanlardr. Bu konuya deinmemizin nedeni ilerde de aklayacamz gibi hibir bilimsel dayana olmayan baz kitaplarda Tonya hakknda ileri srlen iddialardr.Defter kaytlarndan ve ilgili kaynaklardan ortaya kmaktadr ki, Tonyada slamlama ve Trkleme sreci blge geneline gre ok daha erken bir zamanda balam ve 16. yzyl sonlarnda hemen hemen tamamlanmtr. Ayrca ahs adlar ve nfus oranlarndan, Tonyada deiik Trk boylarnn erken dnemlerde yerlemi olduu ortaya kmaktadr. Yine ayn tarihlerde Trabzon genelinde ve Tonyann bal bulunduu Akaabatta Hristiyan nfusun %80 civarnda olduu gz nne alndnda; Tonya civarlarnn fetihten ok nceleri slamlatn gryoruz. Nitekim kaynaklarda yer alan bilgiler de bu durumu dorulamaktadr.

51

-VIAALIK DEVRNDE TONYA Trabzon Aalar ve Tonyada Hacsaliholu Ali Aa 18. yzyldan itibaren Tonya ve Trabzon tarihinde ad n plana kan tarihi ahsiyetlerden biri de Hacsaliholu Ali Aadr. yle ki, bu dnemlerde Onun ad Tonya ile zdelemitir. Ali Aann Trabzon tarihindeki rolne deinmeden nce baz konular aklamamz gerekmektedir. Trabzon tarihinde kargaa ve isyanlar devri olarak da nitelenen aalk dnemi zellikle 18. yzyln sonlar ile 19. yzyln ilk yarsn kapsayan dnem olup, Hacsaliholu Ali Aa da bu zamanlarn etkin ahsiyetleri arasnda yer almaktadr. Trabzon aalarn ve onlarn ortaya kn salayan tarihi artlar, glerini nereden aldklarn deerlendirebilmemiz, ncelikle Osmanl toplumsal hayatnda ve giderek ynetim rgtnde yer alan ayanlk kurumunu bilmemizi zorunlu klmaktadr. Bir yerin ileri gelenleri, sz geenleri, eraf vb. anlamlara gelen ayan kelimesi, Osmanl metinlerinde ayan- vilayet, ayan- belde, ayan ve eraf veya vucuh- memleket (memleket ileri gelenleri) biimlerinde karmza kmaktadr.42 Ayanlk, 16. ve 17. yzyllarda merkezi ynetimle halk arasndaki ilikilerde snrl bir ilev kazanm, adalet, gvenlik42

Musa adrc, Tanzimat Dneminde Anadolu Kentlerinin Sosyal ve Ekonomik Yaplar TTK Ank. 1991 s. 33-38

52

ve yneticilerin deitirilmesi gibi isteklerin padiahlara sunulmas giderek ayan eliyle yaplr olmutu. Halk tarafndan seilen ve vali tarafndan buyrultu verilerek resmen tannan ayan zmresi zamanla glenerek bulunduu yerin yneticisi konumuna ykselmitir. 1682den itibaren drt devletle 16 yl sren uzun savalar, tmar sisteminin bozulmas, yllarca devam eden i isyanlar da bu zmrenin glenmesini hzlandrmtr. 1664 ylndan sonra malikane sistemine geilmesiyle ehir ve kasabalardaki devlet arazilerinin ynetiminin mr boyu ayan zmresine braklmas, ad geen zmrenin zenginlemesini ve daha da glenmesini beraberinde getirmitir. 1768 savann yaratt kt durum, devletin ayandan asker istemesine yol am, 1787-88 sava srasnda ise ayan snf vergi toplamak, asker almak, erzak salamak gibi daha nce kadlarn yapt ileri de stlenmitir.431785 ylnda ayanlk resmen kaldrlmsa da be yl sonra bu sisteme tekrar dnlmek zorunda kalnmtr. II. Mahmut devrinde merkezi otoritenin glendirilmesiyle ayan snf zayflam, Tanzimatla birlikte gcn yitiren bu zmre, zayf da olsa Cumhuriyete kadar varln srdrmtr. te bu artlarda ortaya kan ayan snf dier Osmanl ehir ve kasabalarnda olduu gibi Trabzon ve evresinde de etkin bir durumdayd. Trabzon ve civarlarnda bulunan ok sayda ayan, bazen kendi aralarnda bazen de hkmet kuvvetleriyle atmalara girmi ve hatta bir ara Trabzonun ynetimini bile43

Geni bilgi iin Ycel zkaya, Osmanl mparatorluunda Ayanlk Ank. 1977

53

ellerine geirmilerdi. 17. yzyln ortalarndan itibaren Trabzon valilerinin snr kalelerinin muhafzlna verilmeleri, valilerin sklkla deitirilmeleri, valilerin yerlerini mtesellimlere brakmalar Trabzondaki ayan egemenliinin pekimesine yol amt.44 Blge ayannn yan ileri gelenlerinin belli ballar; Trabzonda Abanozoullar, Akaabatta Sakaoullar, Serdaroullar, Ofta Saralioullar, Srmenede ebioullar, Vakfkebirde Hacfettahoullar, Bahadroullar, Tonyada Hacsalihoullar, Rizede Tuzcuoullar, Ekioullar, Makada Bykoullar ve yine Trabzonda atroullar idiler. Bunlarn yannda zaman zaman ne kan baka aileler ve kiiler de bulunmaktayd.45 Ayaklanmalar ve Ali Aa Ali Aa 1776 ylnda Tonyann Ahur kynde dnyaya gelmitir.(Bugnk Bykmahalle, eski Arky) Hacsalihoullarnn ilk atalar yine ayn kyden Hac Salih Aadr. Ekte verilen 1788 tarihli bir fermandan da anlalaca gibi bu aile Ali Aadan nce de ayan konumundayd.46 Dier blge ayan gibi Ali Aa da; vergi toplamak, asker almak, erzak temin etmek, gvenlii salamak gibi grevleri yapar ve sava zamanlarnda istenen miktarda askeri hazrlayp vali emrine44

Mahmut Gololu, Trabzon Tarihi Trab. 2000 s. 68, 74, 79, 89 Age. s. 101 vd Age. s. 89-90 (Bkz. Blm sonundaki ek)

45

46

54

verirdi. Bu yllarda zellikle Rusya ile younlaan savalar nedeniyle Trabzon valileri snr kalelerinin muhafzlna gitmekteydiler. 1811 ylnda Haznedarolu Sleyman Paa Trabzon valililiine atanmt. Kendisi Fa kalesi muhafzlna gittiinden kethdas eenolu Hasan Aay Canikten (Samsun) kaymakamlk yapmak zere Trabzona ard. Canikten toplad asker ve mhimmat ile yola kan eenolu, Trabzonun batsndaki iskelelere urayarak, buralarda egemen olan Lainolu, Kelaliolu, Kuuolu gibi ayan ve derebeyleri itaat altna ald. eenolunun bu tutumu blge aalarn endielendirdi. Nitekim eenolu Hasan Aa Trabzona gelir gelmez Tonya ayan Ali Aann zerine yrd.47 Ancak Ali Aa elde edilemedi, akrabalarnn da yardmyla Ofa kat. (Bu olaylar esnasnda Ali Aann kulland slerden biri de, Vamenlinin gneyinde bulunan Kale Ta idi ve ad da buradan, yani kale olarak kullanlmasndan gelmektedir.) eenolunun bu sert tavr karsnda blge aalar, dorudan vali Sleyman Paaya mracaat ederek emrine girdiler ve bylece birka yl Trabzon civarnda huzursuzluk kmad.48 Birinci Tuzcuolu Ayaklanmas ve Ali Aa Ancak bu yllarda Rize yan Tuzcuolu Memi Aa ile vali Sleyman Paann aras bir trl dzelemiyordu. Sleyman Paa Memi Aadan iki kez bor alm ve demeden nc defa 250 bin kuru daha istemiti. Memi Aa bu talebi47 48

Gololu, Trabzon Tarihi s.101 vd a.g.e. s. 103

55

reddetmi ve alacandan vazgetiini belirtmek iin eski senetleri de yrtarak vali Sleyman Paaya gndermiti. Vali, Memi Aann bu hakaret ieren tavrn stanbula ayaklanma olarak bildirmi ve idamna ferman istemi, ancak hkmet valinin bu talebini kabul etmemiti.49 Bu durum vali ile Memi Aann ilikilerinin iyice bozulmasna yol amt. Vali Sleyman Pai idam ferman isteinde direniyordu. Yaplan soruturmada Memi Aann baz derebeylerini koruduu sonucuna varld. Vali idam ferman iin tekrar yaz yaznca durum padiaha bildirildi ve padiah; Vali birka defadr bu ekilde yazyor. Eer istei bir dmanla dayanyorsa gnah boynuna diyerek ferman verilmesini emretti. Ferman alan vali Sleyman Paa, uygulama grevini eenolu Hasan Aaya verdi. Memi Aa, fermandan habersiz Trabzona arld. Ancak Srmeneye geldiinde, eenolunun yanndakilerden birinin haberiyle durumu renince derhal geri dnerek Rizeye gitti. Olaylar yakndan izleyen blge aalar bu durumun kendi idamlarna da balang olaca korkusuyla Memi Aaya destek verme karar aldlar. Trabzonda Kalcolu Osman Aa, Abanozolu Sleyman Aa, Tonyada Hacsaliholu Ali Aa, Srmeneli Suimezolu Hasan Aa, Bazolu smail Aa, ebiolu Yakup Aa topladklar kuvvetlerle Memi Aaya katldlar. Bylece I. Tuzcuolu ayaklanmas balam oldu.50 Yardma gelen kuvvetlerle hkmet glerini datan Memi49 50

a.g.e s. 103 a.g.e. s. 103-104

56

Aa ve taraftarlar 26 Temmuz 1816da Akaabat ve Tonyay ele geirdiler. Bir hafta sonra Memi Aa, Yomra ayan Kasapolu brahim, Tonya ayan Hacsaliholu Ali Aa ve kardeleri, Abanozolu Sleyman, Tireboludan Kelaliolu Trabzonu kuatarak 18 Austos 1816 ylnda ehri ellerine geirdiler. Teslim olan eenolu Hasan Aay il dna sren Memi Aa ve taraftarlar ehirde yeni bir idare kurdular. Memi Aa bir tr devlet bakan oldu, Hacsaliholu Ali Aa Trabzon kalesi muhafzlna getirildi.51 Trabzon ve civarn ellerine geiren aalar bir yandan da evrede fetih hareketlerine girimi bulunuyorlard. Ancak bu srada nyeye km bulunan eenolu Hasan Aa, devletten salad askeri yardmla Giresun zerine yrd. Hkmet de, Mehmet Tahir Efendiyi iki gemi ile eenolunun yardmna gnderdi. 26 Ekim 1816da Tireboluyu da kurtaran eenolu Trabzon zerine yneldi. Memi Aa ise bu sralarda fetih hareketlerini srdryordu. Hacsaliholu Ali Aa Gmhane blgesinin fethedilmesiyle grevlendirilmiti. Olaylarn bymesi zerine hkmet vali Sleyman Paay bizzat askeri harekatn bana getirerek civardan da yardmda bulunulmasn emretti. Karadan ve denizden Trabzon zerine yryen Sleyman Paa ve hkmet kuvvetleri Kasm 1816 ylnda ehri aalarn elinden aldlar. Memi Aa Rizeye kat ve en yakn yardmcs olan Hacsaliholu Ali Aa vali Sleyman Paaya mektup yazarak balanmasn istedi.51

a.g.e. s.105

57

Kalcolu Osman ve Srmene aalar da Memi Aadan ayrldlar. Vali ayrlanlar affetti ve hatta dllendirdi. Bir yandan da Memi Aann takibine devam edildi. Yalnz kalan ve Ofa kaan Memi Aa bir yl kadar direndikten sonra, 27 Ekim 1817 ylnda iki ay sren atmadan sonra yakaland. Bu srada 100 yan am bulunan Memi Aann boynu vurularak stanbula gnderildi ve ayaklanma sona ermi oldu.52 Bundan sonra vali ayaklanmaya katlan aalarn yerlerini deitirmeye balad. Hacsaliholu Ali Aa Trabzona, Kalcolu Osman Aa Trabzondan Srmeneye verildi. Aalar yeni yerlerine gitmek istemeyince tekrar bir huzursuzluk kt. Bunun zerine hkmet valiyi grevden alarak Alaiye Sancak Beyliine verdi. Kalcolu, Hacsaliholu, Dedeolu Ayaklanmas 1818 ylnda Trabzon valiliine atanan Abaza Mehmet Hsrev Paa greve balamakta yava davrannca, otorite boluundan dolay ehirde yeniden kprdanmalar grlmeye baland. Nihayet gelip greve balayan yeni vali, nceki ayaklanmalarda aalara kar olan atrolu Osman Beyle yakn dostluk kurdu. Valinin bu davran Hacsaliholu Ali Aa ile Kalcolu Osman Beyi kukulandrd.53 Srmeneye srlm olan Kalcolu, tekrar Trabzonda oturmak iin validen izin istedi, istei reddedilince onunla birlikte Tuzcuolu ailesi taraftarlar da kprdanmaya baladlar.52 53

a.g.e. s. 106 a.g.e. s. 107

58

Deli Ahmet, Alaybeyolu, Gmrkolu gibi tannm teki aileleri de kendilerine uydurarak ayaklanma hazrlna baladlar. Nihayet Kalcolu Osman Bey Srmenede, Hacsaliholu Ali Aa Vakfkebirde, Eynesil ayan Dedeolu Sleyman Bey Grelede, Deli Ahmet ve Alaybeyolu avuluda ayaklandlar.Vali Hsrev Paa toplad kuvvetlerle 17 Ocak 1819da kar saldrya geince Hacsaliholu Ali Aa ve Kalcolu Osman Bey Tonyaya katlar. Kona sarlan Dedeolu Sleyman Bey yakaland. syanclara destek veren Hacfettaholu, Bahadrolu, Hacsaliholu Pir Ali ve dierleri aman dileyerek balanmalarn istediler.54 Vali elebalarn idam iin stanbuldan buyruk istemise de, d tehlike nedeniyle padiah affedilmelerini emretti. 1820 ylnda grevden alnan Hsrev Paann yerine valilie Salih Paa getirildi. Salih Paa aalar sorununu bar yoluyla halletmeye alt. Ancak baarl olamaynca zerlerine kuvvet gnderdi. Yine sonu alamaynca hkmetten askeri yardm talep etti. Fakat bu sralarda douda ranla batda ise Yunan isyanyla uraan hkmet, valiye gerekli yardm gnderemedi. Bu durum aalarn ayaklanmasnn yaylmasna yol at. Of yresinde oturmakta olan Tuzcuolu Ahmet Aa da (boynu vurularak idam edilen Memi Aann olu) 1821 ylnda ayakland. Bylece II. Tuzcuolu ayaklanmas balad. Hkmet olaylar yerinde incelemek zere Kapcba Mehmet Aa Trabzona gnderdi. Mehmet Aa halkn ar vergilerden bunalarak aalara destek verdiini grnce gerekli54

a.g.e. s. 108

59

dzelmeleri yapt. Halk isyanc aalarn peinden ayrd ve hkmete ballklarn salad. Valinin de ynetiminin zayf olduuna karar verilerek o da grevden alnd. Bylece ayaklanma sona erdi. 1822 ylnda Trabzon valiliine Hafz Ali Paa atand, ancak o Trabzona gelmeyerek Dou ordusundaki grevine devam etti. Yerine ehri mtesellim olarak atrolu Osman Aa ynetti. Trabzon drt yl kadar mtesellimler elinde kalnca asayi yeniden bozuldu. 1825 ylnda eenolu Hasan Paa Trabzon valiliine getirildi. eenolunun sert yapsn bilen aalar boyun emek zorunda kaldlar. Bu sralarda Ofa snm bulunan Hacsaliholu Ali Aa valiye bavurarak teslim oldu. Durum stanbula bildirildi ve Ali Aa, bir daha isyana kalkrsa idam edilmek ve eer dorulukla alrsa dllendirilmek zere padiah tarafndan affedildi.55 Hacsaliholu Ali Aa bundan sonra meydana gelen ayaklanmalarn hibirine katlmad. 1827 ylnda Ali Aa ve akrabasndan nde gelenler hkmet tarafndan Akaabata g ettirildiler. Ali Aa ve Gen Osman Aa Kalanimada, Kk Ali Aa Sera deresinde, Mehmet Aa Kalegrada, Tufan Aa Mula ve Sidiksada, Pir Ali Aa Mucura ve Hakada yerletiler. Buralarn yetkili onbalar oldular. Tufan Aa Anapa Kalesi muhafzlna tayin edildi. Pir Ali Aa ise, 1829 ylnda Ruslara kar gnderildii Bayburt cephesinde ehit oldu. Ali Aa bir vakf, medrese gibi hayr ileri yapm55

a.g.e. s. 109

60

alim ve faziletli bir kiilie sahipti.56 Her ne kadar baz Osmanl tarihlerinde asi olarak anlyor ve hakknda ok ikayet gelen ayan arasnda gsteriliyorsa da, dnemin sosyo-ekonomik artlar gz ard edilerek deerlendirme yaplmamaldr. Osmanl ynetim dzeninin zafiyeti, valilerin basiretsiz ynetimi, bazen kiisel husumetlerini devlet gcyle halletmeye girimeleri ve halkn vergilerden bunalarak isyanc aalar destekledii unutulmamaldr. Ve tabii ki yeri geldiinde bu aalarn dmana kar cepheye kotuklar da hatrlanmaldr. Ek: 1788 ylnda Trabzon valiliine atanan Canikli Battal Hseyin Paa, bu srada Ruslar tarafndan kuatlm olan Anapa kalesine gitmekle grevlendirilmi bulunmaktayd. Trabzon mtesellimine gnderilen bir fermanla da, aada adlar yazl blge ayanndan, karlarnda gsterilen miktarda askeri valinin emrine vermeleri emredilmiti. Dou Karadeniz Blgesinin bu tarihlerdeki ileri gelenlerini gstermesi asndan, sz konusu listeyi buraya alyoruz. Aada grlecei gibi, Hacsaliholu ailesi, Ali Aadan nce de Tonyada etkin durumdayd. Yani ayan konumundayd Trabzonda Kalczade mer Trabzonda Kuuzade Sleyman Trabzonda Abanozolu Tonyada Hacsaliholu56

200 Asker 100 Asker 100 Asker 150 Asker

a.g.e. s. 112-113 ve ayrca bkz. M. Lermiolu, Akaabat Tarihi s. 8890

61

Vakfkebirde Bahadrolu Vakfkebirde Klenkolu skefyede Sakazade Mehmet Pulathanede Hacmusaolu Makada Eybolu Kardeler Yomrada Gmrkolu Mehmet Yomrada Kkibrahimolu Ahmet Srmenede Kkhacolu Ofta Garaolu Ofta Canolu Ofta Saraliolu Rizede Tuzcuolu Rizede Ekiolu Rizede Birolu Rizede Yanbeyolu Rizede Meto Mehmet Pazarda Balta Hac smail Heminde San Hac Hseyin Fndklda Mehmet Bey

150 Asker 150 Asker 150 Asker 100 Asker 200 Asker 150 Asker 150 Asker 150 Asker 200 Asker 150 Asker 200 Asker 100 Asker 200 Asker 100 Asker 150 Asker 150 Asker 150 Asker 100 Asker 100 Asker

62

Hopada Mamoli Mustafa

200 Asker

63

-VIISALNAMELERDE TONYA Salnameler veya yllklar Osmanl dneminde ilk kez Tanzimattan sonra 1847 ylnda karlmaya balanmtr. nceleri ylda bir kez hkmet merkezinde kartlan devlet yll, 1869 ylndan itibaren lkenin belli bal vilayetlerinde de kartlmaya balanmtr. lk vilayet yllklar 1869/70 ylnda Trabzon, Diyarbakr, Hdavendigar, Konya, Kastamonu gibi vilayet merkezlerinde kartlm, ardndan dier vilayetlerde de bu uygulamaya geilmitir.57 Bu yllklar, ait olduklar ehrin idaresi, ekonomik yaps, eitim-retim, tarih ve corafyasna ilikin bilgileri iermekteydiler. Trabzona ait ilk yllk 1286 (1869) tarihli Trabzon vilayeti salnamesi olup, bu salnamede Tonya, bizzat mutasarrflktan (Trabzondan) idare olunan nahiyeler arasnda Vakfkebirle birlikte yer almaktadr. Maa Tonya Vakfkebir (ikisi birlikte) nahiye mdr olarak Ali Haydar Efendi kaydedilmitir. Bu yllkta ilemizle ilgili ayrntl bilgi yer almaz. 1870 tarihli ikinci salnamede, Tonya hakknda biraz daha geni bilgiler bulunmaktadr. Yine Vakfkebirle birlikte Tonyann merkez liva mutasarrflndan idare edildii grlmektedir. Nahiye mdr olarak Halim Aa (hem Tonya hem de Vakfkebirin) grnmekte, sermayesi 64930 guru57

Prof. Dr. Musa adrc, Tanzimat Dneminde Anadolu Kentlerinin Sosyal ve Ekonomik Yaplar, TTK Ank. 1991 s. 293

64

olarak kaydedilmi ve Tonya ile Vakfkebirde gayri mslim olmad, toplam nfusun 15701 olduu belirtilmitir.58 1871, 1872 ve 1873 tarihli salnamelerde nemli bir deiiklik olmad, ancak 1873 ylnda Vakfkebirin kaza yapld bilgisiyle karlayoruz. Tonya hakknda daha ayrntl bilgileri 1876 tarihli 8. salnamede bulmaktayz. Bu salnamede Vakfkebir kazasna bal karyeler (kyler) arasnda Tonya karyesi ile karlayoruz. Bu Tonya karyesi bugnk ile merkezini karlamaktadr. Ayrca, Vamenli, Ortamahalle, Arky, Melike, Kumyatak, Menganabo, Mesopliya, Karaaa, Karular, Anabedama da Vakfkebire bal kyler arasnda yer almaktadr.59 Bu salnamede, Vakfkebir kazasna bal toplam 40 ky yer almaktadr. Tonya ve yukarda adlar geen 10 ky ilemizle ilgili grnmektedir. Bazen kyler blnmekte, bazen de baka yerlere balanabilmekte olduundan ayrntya girmiyoruz. Mesela Fol burada yer almamaktadr. Bir de Mankana ve Mankaniye adl kylerin, Manganabonun mahallelerinden oluturulduunu tahmin ediyoruz. Bu tarihte Tonya merkez karyesinde, 18 hane gzkmektedir. Nfus belirtilmemi, 10 inek, bir koyun yazlm, aar ve vergi miktarlar belirtilmekle yetinilmitir. Buradan da anlalyor ki bu yeni dzenlemede bugnk ile58

Trabzon Vilayeti Salnamesi Cilt II, s. 77, 183 Trabzon Vilayet Salnamesi Cilt 8. s. 146-147, yeni sayfa 303, 305

59

65

merkezi (ar civarlar) bir ky olarak belirlenmitir. Bundan sonraki sayfada bata Vamenli olmak zere dier karyeler (kyler) bulunmaktadr. Vamenli karyesinde; 157 hanede 372 nfus, 30 inek, 2 kz, 5 at, 224 kei, 26 koyun ve bunlarn aar ile vergi miktarlar kaydedilmitir. Ortamahalle karyesinde ise; 88 hanede 229 nfus, 20 inek, 2 kz, 5 at, 87 koyun, 87 kei ve yine aar ile vergi miktarlar grnmektedir. Arky karyesinde; 190 hanede 452 nfus, 50 inek, 3 kz ile 6 at yannda 133 kei ve 6 tane de koyun kaydedilmi ve bunlarn da aar ile vergileri belirtilmitir. Arkadan gelen Melike karyesinde ise; 59 hanede 141 nfus olup burada da 20 inek ile 3 at ve aar ile vergiler yazlmtr. Melikeden sora yazlan Menganopo veya Manganabo karyesinde de; 41 hane 103 nfus, 15 inek 2 at ve 125 kei olduu grnmektedir. Yine burada da aar ile vergiler belirtilmitir. Bundan sonra ise,1583 tahririnde de ayn adla yer alan Kumyatak karyesi bulunmaktadr. Hane saysndaki fazlalk burada civar kylerin sonradan oluturulduunu gstermektedir. Toplam 368 hanede 907 nfusla Kumyatak en kalabalk karye konumundadr. 100 inek, 5 kz, 15 at ile 11 kei ve 36 koyun kaydedilmi ve yine aar ile vergi miktarlar belirtilmitir. Devamnda yer alan Mesopliya karyesinde de; 156 hanede 518 nfus olduu grnyor ki burada hane saysna gre nfusun fazlal dikkat ekiyor. Ayrca 70 inek, 5 at, 78 kei, koyun bulunduu ve bunlarn aar ile vergilerinin yazlm olduu grnyor.

66

1583 tahririnde yine ayn adla yazlm olan Karaaa karyesinde de Kumyatak benzeri bir durumun olduu anlalyor. Yani burada da civarlarn tm Karaaa karyesine bal olmal ki 225 hanede 648 nfus olduu grlmektedir. Yine 130 inek, 10 at, 81 kei, 95 koyunla aar ve vergi miktarlar bulunmaktadr. Bundan sonra gelen Karular karyesinde de; 125 hanede 307 nfus olduu, 130 inek, 10 at, 81 kei ve 95 koyun bulunduu, ayrca aar ile vergi miktarlarnn yazld grnmektedir. En kk ky olarak grnen Anabedama karyesinde ise; 12 hanede 37 nfus ile 5 inek, 1 at, 67 kei bulunduu yazlm bulunmakta ve aar ile vergi miktarlar yer almaktadr. Bylece Tonya ve civar kylerde bu tarihlerde toplam 1439 hane bulunduu, bu kylerdeki nfusun 3714 olduu ve buna belirtilmeyen Tonya merkez karyedeki 18 hanenin tahminen 4050 nfusunu da eklersek ortalama 3750 civarnda bir nfus olduu anlalmaktadr. 1876 tarihli salnamede Vakfkebir kazasna bal olarak gsterilen ve ilerinde Tonya ile kylerinin de yer ald toplam 40 kyde hibir gayri mslim yaamad grnmektedir. Ancak bu kylerle ilgili tm bilgiler verildikten sonra en alt blmde millet-i Ermeniyan olarak kaydedilen 8 hanede 17 nfus gsterilmektedir. Bedel-i askeriye dedikleri belirtilen bu nfusun Vakfkebir merkezde bulunuyor olabileceklerini tahmin ediyoruz.

67

1881 tarihli 12. Trabzon Vilayeti Salnamesinde Tonyann tekrar nahiye yapldn ve yine Trabzon merkezden idare edildiini gryoruz. Yani Vakfkebir kazasndan ayrlarak yeniden nahiye konumuna getirilmitir. 1881 tarihli bu salnamede Tonya: Merkeze mlhak Tonya nahiyesi Mdr:Veliyddin Efendi Naib Vekili:Mehmet Nazif Efendi Katip:Celal Efendi Vukuat Katibi: Ahmet Efendi Tapu Katibi: Musa Efendi Sertahsildar: Mehmet Efendi Vekilleri: Kepemaliolu Ali Aa Hasan Aa Feyziolu Mustafa Efendi Sermayesi: 42230 guru olarak grnmektedir. Yine bu salnamenin ileriki sayfalarnda Tonyada; 1 eme, 19 cami ve mescit, 20 deirmen, 5 dkkan ve maaza, 200 furun, 100 dam ve ahr, 500 sergen, 9 dink, 19 mezaristan- slam, 3 medrese,

68

21867 dnm arazi ve 1507 hane bulunduu grlmektedir.60 Buraya kadar salnamelerden rneklerle Tonyann 19. yzyln sonlarndaki durumuna yzeysel de olsa k tutmaya altk. Bu konuyu kapatmadan nce daha sonraki yllara ait, 1321/ 1903 tarihli henz yaymlanmam olan salnamede Tonya ve Tonyallar hakknda yazlanlar aktaralm Her hangi bir yorum katmakszn evirdiimiz bu metnin yalnzca dilini gnmzde anlalr hale getirmekle yetiniyoruz. Tonya nahiyesi: Tonya nahiyesi merkez vilayete tabi dalk bir yer olup, hayvan yetitirmeye uygun yaylalar vardr. Halknn byk ounluu basit ziraat ile geimlerini salarlar. lerinde demircilik, talk, dlgerlik (yap ustal) ve katrclk yapanlar da bulunur. Silah ekmekte ve zellikle kurun atmakta ve cesarette ve eviklikte hretleri yaylmtr. Arazinin ziraata elverili ksmlarnn az oluu nahiye halkndan bir ok kimselerin; aramba, Terme ile Ereli taraflarna gitmelerine neden olmaktadr.Giyim tarzlar baz evre halknda da olduu gibi ynden retilen alvar ve balk ile mintandr. Merkez nahiye olan karyede (Tonya merkezde, ar civarnda) bir hkmet kona ile civarnda gsterisiz bir cami ve yeni yaplan bir ilk mektep (mekteb-i iptidai) 2 dkkan ile bir furun (aynen byle yazlmakta) 10 ev ve nahiyeye tabi olan 20 kyde ise; 15 cami, 5 medrese, 19 ilk mektep, 2455 ev, 5 dkkan, 2 kahvehane, 22 furun ile 39 su deirmeni vardr.60

1881 tarihli Trabzon Vilayeti Salnamesi, s. 60, 138-147, 160-161

69

Yaz mevsiminde halkn ounluu Kadirala yaylasna karlar. Nahiyenin balca mahsulat msr ile fasulyedir.Baz kylerde kendir de yetitirilir. Buday ve arpa haslat nemsiz bir derecededir. Desdar olarak anlan kilim benzeri dokumalar nahiyede sarf edilmektedir. Nahiyenin hayvansal mahsul tereya, bal, bal mumu ve yumurta ile yalnz ihtiyaca yetebilecek kadar retilen peynirden ibarettir.61

61

1321/1903 Trabzon Vilayet Salnamesi s. 236-237

70

71

-VIIIBRNC DNYA SAVAI VE TRABZONUN GAL Bilindii gibi Osmanl mparatorluunun dalmasyla sonulanan son byk sava olan 1. Dnya savanda, Osmanl bir ok cephede birden savamak zorunda kalmt. Bu cephelerin en nemlilerinden biri de doudaki Kafkas Cephesi veya Dou Cephesi olarak bilinen cepheydi. Osmanl bayra tayan iki Alman gemisinin Karadenize alarak 29 Ekim 1914de Rus limanlarn bombalamas ve ardndan Rusyann 2 Kasm 1914de Dou Cephesine saldrmas ve Trabzonu bombalamasyla sava fiilen balamt. Bu ekilde balayan sava sonunda Ruslar Erzurum, Mu, Bitlis, Erzincan, Bayburt, Rize ve nihayet Trabzonu ellerine geirmilerdi. Olumsuz hava artlarnda yaplan Sarkam Harekat faciayla sonulanm ve Dou cephesinin kmesine neden olmutu. 1914 yl sonlarnda balayan ve bir bucuk yl kadar devam eden atmalarda Rus ilerleyii durdurulamam, Rizenin teslim olmasyla dman Trabzon snrlarna dayanmt. Of evresinde iddetli direnile karlaan Rus kuvvetleri bu direnii de krarak, 18 Nisan 1916 ylnda Trabzona girmilerdi. Trabzon valisi Cemal Azmi Bey ehrin ynetimini Rum patrii Hrisontosa brakarak Orduya gitmiti. Trabzonun ardndan Akaabat igal edilmi, Temmuz 1916da ise Gmhane, Bayburt ve Erzincan da Ruslarn eline gemiti. ehir ve kasabalar igal eden Ruslara kar kylerde ve dalarda direni srdrlmeye allmaktayd.

72

Bu sava esnasnda Dou cephesini 3. Ordu savunmaktayd. Bunun yannda dnemin istihbarat rgt olan Tekilat- Mahsusann organize ettii gnll birlikler ve eteler de nemli bir g konumundayd. 60 bin civarnda kayp veren 3. Ordudan geriye kalanlarla sivillerden oluturulan gruplar dalk kesimler de direni hatlar oluturarak dman ilerleyiini durdurmaya alyorlard. Direni Hareketleri ve Karada arpmalar Trabzon ve Akaabatn igali zerine dalara ekilen Trk kuvvetleri,buralarda direni hatlar oluturarak, zellikle Karada civarndaki Souksu, Eekmeydan ile Beypnar ve Karaabdal yaylalarnda yaklak ay kadar direnmilerdi. Tekilat- Mahsusa ynetiminde bir tr gerilla sava yrten bu kuvvetler ierisin de Vakfkebir, Tonya, Sediksa ve Mula kynden olan siviller nemli baarlar salamlar, Ruslara yaplan basknlarda baz ar silahlar ellerine geirmilerdi. Akaabat Tarihinin yazar Muzaffer Lermiolun verdii bilgilere gre bu direnilerde; Vakfkebirden Kopluolu Ahmet avu, Hacfettaholu Halim Aa, Garbetolu Ahmet avu, Hekimolu Mustafa Aa, Tonyadan Lermiolu Halim ve Kele Aalar, Tekadn Salih Aa, Mollabektaolu Porosot Mehmet avu, Bozahmetolu Mustafa avu, Kalyoncuolu Kerim avu ve Hacsaliholu Piraa gibi kiiler bulunmaktayd. Ayrca Mula kyl akal Mustafa, Katahordan, Bizolu Salih, kszolu Faik, Krolu Cafer, Makal olakolu Ali gibi ve phesiz adlar zikredilmeyen baka kahraman kiiler de bulunmaktayd. zellikle Tonya eteleri psil ve Mucura

73

kylerindeki Rus karakollarna yaplan basknlarda byk baarlar kazanmlard. Karada, Beypnar ve Karaabdal civarlarnda srdrlen bu direni, Bayburtun dmesi ve cephenin daha batya kaydrlmas zerine 1916 sonlarnda durdurulmutur. Tonya Rus galinde (16 Temmuz 1816-17 ubat 1918) Bundan sonra Tonya da Rus kuvvetlerinin igaline uram ve dalardaki direnite verdikleri kayplarn intikamn almak isteyen dman kuvvetleri sivil halk hedef almtr. Orman ve dalara kaanlar kendilerini kurtarrken, kaamayanlar ldrlmekten kurtulamamtr. Bu tr sivil katliamlarn daha Rus kuvvetleri yanndaki Ermeni etecilerin yaptklar konuyla ilgili kaynaklarda yer almaktadr. O gnleri bizzat yaayan Muzaffer Lermiolu Akaabat Tarihide bu olaylar ayrntl bir ekilde anlatmaktadr. Karaaa ve Biinlik arasnda g halinde bulunan Trabzon ve Akaabatl muhacirlere kar yaplan katliamda 300den fazla sivil, kadn ve ocuk katledilmitir. Yine byle bir katliam Karular mahallesinde gerekletirilmitir.Tonyann igali dneminde muhacir kanlar bat taraflarna, Ordu ve Samsuna gitmiler, kalanlarsa Rus egemenlii altnda zor artlarda yaamaya almaktaydlar. Bir ksm Tonya halkysa batya doru kaarken Harit deresinde nleri dman tarafndan geri dndrlmlerdir. Ruslardan cesaret ve destek alan Ermeni ve Rum eteleri de sivil halka kar saldrlarda bulunmaya devam etmekteydi.62 1916da balayan Rus igali yaklak bir bucuk yl devam etmi62

Muzaffer Lermiolu, Akaabat Tarihi st. 1949 s. 242-250

74

bu srada Trk kuvvetleri Harit ayn biraz batsna ekilmi bulunuyordu. 1917 ylnda Rusyada balayan kargaalk nedeniyle Ruslar herhangi bir saldrda bulunmam her iki taraf da konumlarn muhafaza etmiler, yani Ruslar Hariti gememilerdi.63 galin Sonu ve Tonyann Kurtuluu (17 ubat 1918) Nihayet Rusyadaki karklklar sonunda 1917 Ekim Devrimi ile sonulanm ve Aralk 1917de Ruslar, Osmanl Devleti ile Erzincan Mtarekesini imzalamlard. Ruslar bu antlama ile Dou Anadoluyu boaltmay kabul etmilerdi. Ancak Ermeniler antlamay tanmayp saldrlara devam ettiler. 3.Ordu komutan Vehip Paa Rus komutanlara yazl mracaatta bulunmasna ramen bir sonu alnamad.64 Bunun zerine Enver Paa VehipPaaya askeri harekat emri verdi ve Erzincan mtarekesinin tannmad ilan edildi. 12 ubat 1918de Vehip Paa komutasndaki 3. Ordu Albay Hamdi Bey komutasndaki 37. Tmen ve Giresundaki 123. takviye edilerek Trabzon zerine yrd. Blgedeki eteleri temizleyerek ilerleyen birlikler, 15 ubatta Vakfkebir, 17 ubatta Akaabat ve Tonyay ve 24 ubatta da Trabzonu igalden kurtardlar. Bylece bir yl yedi ay kadar dman igalinde kalan Tonya, 17 ubat 1918de dman igalinden kurtarld.

63

Birinci Dnya Harbinde Kafkas Cephesi 3. Ordu Harekat, Cilt II.

T.C. Genelkurmay Bakanl yaynlar Ank. 199364

Aktes Nimet Kurat, Trkiye ve Rusya TTK Ank.

s. 469

75

-IXANDREADSN KTAPLARI VESLESYLE Yorgo Andreadis, 1936 ylnda Selanikte domutur. Babas Kyriakos Andreadis, Pontus Ulusal Meclisi yesi olup, Batumdan Yunanistana g etmitir. Kendi ifadelerinde Anadoludan 1880 ylnda Batuma gtklerini sylemektedir. zellikle Dou Karadeniz blgesini konu edinen kitaplar yazan Andreadisin baz eserleri Trkeye de evrilmitir. Tm kitaplarnda ayn ortak temay ileyen yazarn burada zellikle Tonyallar yakndan ilgilendiren iki kitabn deerlendireceiz. Bunlar; Neden Kardeim Hsn ve Gizli Din Tayanlar adl kitaplardr.65 Ancak unu peinen ifade edelim ki, biz burada zellikle tarihle ilgili tezleri deerlendireceimizden bu kitaplarda yer alan dier konulara girmeyeceiz. Yazarn kitaplar, bilimsel/akademik bir nitelikte olmaktan ok szl rivayetlere dayanmaktadr. Zaten yazar da ileri srd tezlerinin, ailesinin yal fertlerinden dinledii hikayelere dayandn saklamyor.66 Her ne kadar szl tarih denebilecek bir yntem varsa da, sylence ve rivayetlerle tarihi olgular ve olaylar analiz etmek, baka verilerle desteklenmedike yanltc sonulardan kurtulamaz. Bir veya birka kiinin hayat hikayesinden hareket ederek genel sonulara ulamak mmkn65

Yorgo Andreadis, Neden Kardeim Hsn Belge Yay. st. 1995 ve

Gizli Din Tayanlar Belge Yay. st. 199766

Yorgo Andreadis, Neden Kardeim Hsn, st. 1995 s. 9-10

76

deildir. Bir belge, bilimsel bir lt olmadan, bir kaynaa dayanmadan rivayetlerle olsa olsa hikaye veya roman yazlabilir. Yorgo Andreadisin yazd kitaplar da bu niteliktedir.Buna ramen yazarn eserlerini ele almamzn nedeni, baz tarihi tezler iermesi ve kimi yerli yazarlarn da benzer tezleri ne srmeleridir. imdi sz konusu tezleri zetleyelim: a-Karadenizin tm gibi Tonyallarn da Hristiyan/Rum olduu ve 1650den sonra Mslman olduklar67 b- Bu din deitirmenin bask ve zorlamayla gerekletii ve Tonyallarn fanatik Mslmanlar olduklar c-Blge genelinde bu ekilde Mslman olanlarn daha sonra Hristiyanla dndkleri ama Tonyallarn dnmedii -Tonyallarn Hristiyan kylerine byk zulmler yaptklar d-Horon ve kemeneyi blgeden soyutlamak e-Tonyallarla Oflularn birbirilerine dman olduklar68 Yazarn tezlerini bu ekilde zetledikten sonra, bunlar genel bir btnlk iinde deerlendirmeye alacaz.

67

Y. Andreadis a.g.e. s. 88-89 ve Gizli Din Tayanlar s. 82-84 a.g.e. s. 130 vd.

68

77

Her eyden nce unu belirtelim ki Dou Karadeniz ve Trabzon evresinde Mslman Trklerden nce Hristiyanlarn yaadklar bir gerektir ve bunu kimse inkar etmemektedir. Daha nceki blmlerde deindiimiz gibi blge genelinde bir ok etnik topluluk yaamaktayd. Yunanl kolonicilerden nce yaayanlar olduu gibi sonradan gelenler de olmu ve blge birok kez istilalara uramtr. Blgeye ilk alarda verilen Pontos adnn ve bu adn sonradan kazand anlamn da farllklar tad bilinmektedir.Bunun yannda Araplar tarafndan Romal anlamnda kullanlan ve oradan dilimize geen Rum kavram da Yunanl veya Helen anlamlarnda bir kavram deildir. Daha ok bir corafyay ifade eden bu kavram zamanla Anadoludaki Ortodoks Hristiyanlar anlatmak iin kullanlmaya balanmtr. Stefanos Yerasimos bu konuda unlar sylemektedir: Pontus blgesi kabaca Osmanllarn, Gmhane, Lazistan, Samsun (yada Canik) sancaklarn kapsayan Trabzon vilayetini iine almaktadr. Cizye (gayri mslimlerin dedii vergi) kaytlarna gre bu blge 16. yzyldan beri Anadoludaki Hristiyanlarn en kalabalk olduklar yerdi. Bunlarn byk blm Ortodoks Hristiyan idiler. Yani Ermeni deildiler. Ama o dnemde Ortodokslarn Yunanl olduklarn sylemek gt. nk bunlarn esas olarak 4.yzyldan itibaren Grclerin Hristiyanlatrlan iki ana grubu olan Tzanlar ile Lazlarn soylarndan geldikleri, genellikle Rumca konumakla birlikte yerel bir diyalekt kullandklar ve kendilerine zg pek ok adetlerinin bulunduu bilinmekteydi6969

Stefanos Yerasimos Pontus Meselei, Toplu ve Bilim Gz 1988

78

Yerasimosun burada deindii Hristiyanlatrlan Tzanlar ve Lazlarn kim olduklar ayrca tartlabilecek bir konudur. Kald ki blgede Hristiyanlaan topluluklar yalnz bunlardan ibaret deildir. Bu konularla ilgili aklamalar dier blmlerde yapm olduumuzdan ve blgede konuulan Rumcaya ayrca deineceimizden, Andreadisin Tonya ile ilgili dier tezlerine geelim. Yazar Tonyallarn 1650den sonra Mslman olduklarn ileri srerken her hangi bir dayanak gstermiyor. ncelediimiz Tahrir defterlerinde Tonyann 1583 ylnda %90 civarnda Mslman olduunu gstermitik. Tonyaya muhtemelen toplu bir Mslman nfus iskan edildii anlalmaktadr. Yani yle bir anda zorlamayla din deitirme, dnemin idari-dini- ve siyasi artlarna uymamaktadr. Osmanllarn bir blgeyi fethettiklerinde oraya Mslman nfus iskan ettikleri, Hristiyan nfusun yerini deitirdikleri ve bunu kaytlara geirdikleri bilinmektedir. Bu durum Trabzon evresi iin de geerlidir ve bu konuda Osmanl arivlerinde yeterince belge bulunmaktadr. Ama bir topluluun veya bir blge halknn bir anda din deitirmeye zorland grlmemitir. Eer byle bir zorlama olsayd, Anadoluda 1000 yl kadar Trk egemenliinde yaayan onca Hristiyann, rnein Ermenilerin Mslmanlam olmalar gerekmez miydi? Sonra Tonyallarn fanatik Mslman olduklar, tekrar Hristiyanla dnmedikleri, Hristiyan kylerine byk zulmler yaptklar gibi iddialarn da hibir dayana yoktur. Tonyann neresinde fanatik Mslmanlk var? Oflularla Tonyallar neden birbirilerine dman olsunlar? Birbirilerine dman olmalar corafi olarak

79

da imkansz. Of Trabzonun en dousu, Tonya ise batsnda yer almaktadr. Horon ve kemeneyi Yunan kkenli saymak yine duygusal bir yaklamn sonucudur. lgili blmde ayrca deindiimizden burada unu sylemekle yetinelim: Horon ve kemence yazarn da bilebilecei gibi mbadeleyle Yunanistana giden Karadeniz Rumlar tarafndan oraya tanmtr ve onlar arasnda yaygndr. Asrlarca bir arada yaayan toplumlarn birbirinden etkilenmeleri doaldr ve hatta kanlmazdr. Ayn corafyada yzyllarca bir arada yaayan toplumlarn birbirilerinin mziinden, dilinden, kltrnden etkilenmeleri, arada benzerlikler olumas tarihte yaanan olgulardandr. Gnmz Yunanllaryla yemeklerimiz arasndaki benzerlikler bile bunun bir gstergesidir. Ama btn bunlar horonun ve kemenenin Karadenize ait olduu gereini deitirmeye yetmemektedir. Ayrca mbadeleyle Yunanistana gnderilen Anadolu Hristiyanlarnn tmnn Rum olmad, en azndan Karamanllar rneinden de anlalmaktadr. Bunlardan bazlarnn yakn zamanlara kadar kendi aralarnda Trke konutuklar, ancak yeni neslin Yunancay renebildii de bilinen bir gerektir. Bunlar sylerken, komumuz olan, ayn ittifak ierisinde yer aldmz ve yarn ayn birlik (AB) iinde yer alacamz Yunanistana ve Yunan halkna kar bir husumet beslemediimiz bilinmelidir.Tarihteki baz olaylar kartrmak ve bunlardan dmanlklar retmenin kimseye yarar olmam ve bundan sonra da olmayacaktr.

80

Baka bir lkede yazlan kitaplarda Tonyadan bahsedilmesi ilemizin tannmas, tantlmas asndan sevindiricidir. Ama b