taiala mo le afioaga o faleāse’elā mo su’esu’ega i o latou

GEF-UNDP-GoS Access & Benefit Sharing Project (2018–2020)

Taiala mo le Afioaga o Faleāse’elā mo Su’esu’ega i o latou Puna’oa

Fa’alenātura ma Silafia Fa’aleaganu’u e Feso’ota’i iai

www.theGEF.org

Ministry of Natural Resources and Environment Samoa

Va'aiga Aoao

O le ta’iala lenei a Falease’ela e:

� Fa’amatala ai po o ai mātou, 'aemaise le mātou talafa’asolopito, fa’asinomaga, aganu’u, talitonuga, uiga māsani, faiga māsani, nofoaga ’olo’o iai i le fa’afanua, ma o matou mo'omo'oga fa’atatau i a mātou feso’ota’iga ma tagata mai fafo pe 'ā fia maua le silafia fa’aleaganu’u e feso’ota’i ma puna’oa fa'alenātura.

� Fa’ailoa ma fa’amatala fa'afītāuli ma o matou popōlega i silafia fa’aleaganu’u e feso’ota’i ma puna’oa fa'alenātura, o o mātou fanua fa’aleaganu’u ma puna’oa fa'alenātura.

� Fa’amaumau ai o mātou aiātatau o silafia fa’aleaganu’u e feso'ota'i ma i puna’oa fa'alenātura, o o mātou tuā'oi, 'ōgāsami ma faigāfaiva, le mātou vaomatua ma isi puna’oa fa'alenātura ’olo’o fa’ailoa mai i tūlāfono ma faiga fa’avae fa'avāomālō ma le atunu’u.

� Fa’ata’atia mai ai a matou agatausili fa’atatau i a matou feso’ota’iga ma meaola 'ese'ese ma o lātou ōlaga māsani, aganu’u ma le feso’ota’iga ma isi ’uma vāega ia.

� E fa’amanatu ai ’iā i lātou mai isi fa'alāpotopotoga ’olo’o i Sāmoa ma fafo atu, ’ina ’ia āmana'ia ma fa'atūmau lenei taiala pe a feutaga’ai ma i matou po o le tūlaga fo’i e fia fa’atino ai sailiiliga po’o su’esu’ega i puna’oa fa’alenatura ma silafia fa’aleaganu’u e feso’ota’i ma puna’oa fa’alenatura

� Toe fa’amanatu i tagata mai fafo atu o le nu’u ’ia mautinoa ua iai se fa’atagaga mai ’iā i mātou e fa’aaoga ai a matou pulega fa’alotoifale ’pe 'ā fa’apea e fia fa'aaogaina silafia fa’aleaganu’u e feso’otai ma puna’oa fa'alenātura, ma tulituliloa ma le mautinoa ’olo’o fa’asoa lelei ni fa’amanuiaga ’olo’o iai, i le vā ma i matou ’olo’o umia puna’oa ma le nu’u o Falease’ela, mai le fa’aaogaga o silafia fa’aleaganu’u e feso’otai ma puna’oa fa'alenātura.

Taiala mo le Afioaga o Faleāse’elā mo Su’esu’ega i o latou Puna’oa Fa’alenātura ma Silafia Fa’aleaganu’u e Feso’ota’i iai

Taiala mo le Afioaga o Faleāse’elā mo Su’esu’ega i o latou Puna’oa Fa’alenātura ma Silafia Fa’aleaganu’u e Feso’ota’i iai 1

A. O lo matou tupu’aga, talafa’asolopito & gagana

O i mātou o tagata Faleāse'elā o tagata e tupuga mai le atu Polenisia. Na taunu’u mai o mātou tua'ā i le 3 afe tausaga talu ai. E fa’amaonia lea fa’amatalaga ’ona o le maua ai o ipu ōmea nuti ma iloa ai na nofoia e tagata Sāmoa le lau’ele’ele i le 3 afe tausaga talu ai.

Na ātīna'e, faufau ma fa’asolo mai lea tupulaga i lea tupulaga le fa’asinomaga fa’aleaganu’u o Sāmoa e ’auala mai talatu’ugutu talu ’ona nofoia Sāmoa e ulua’i tagata na nonofo ai. O le māfua’aga lea o le mātou talitonuga o le mātou talafa’asolopito ma le mātou fa’asinomaga fa’aleaganu’u ’ua 'ātoa lelei le 3 afe tausaga.

E ui o ulua’i tagata na nofoia Sāmoa o tagata Polenisia, na 'āmata taunu’u mai fo’i ma isi vāega o tagata e pei o le ’au Melenisia, ’Europa ma Saina ma 'avea ma vāega o tagata Sāmoa. ’Ua 'avea ia tagata o se vāega o mātou tagata i Sāmoa, 'aemaise lava mō Faleāse'elā. O mātou o tagata Faleāse'elā, o tagata lava o le nu’u ma le lau'ele'ele.

Mātou te fia fa’ailoa le fa'aaogāina o le fa’amatalaga o le tagatanu’u e le Feagaiga Fa’ava-o-Malo o le Ola Fa’alenatura o Manu ma Laau , fa’apea ma le Maliega Aufa’atasi Fa’ava-o-Malo mo su’esu’ega/sailiiliga i punaoa fa’alenatura atoa ai ma le fa’asoaina tutusa ma le talafeagai o fa’amanuiaga e maua mai ai , pe 'ā fa’atatau ’iā i lātou ’olo’o umia puna’oa po o i lātou e ana silafia fa’aleaganu’u e feso’ota’i ma puna’oa fa'alenātura. O le fa’amatalaga lenei e aofia ai ma i lātou na ulua’i nofoia se nofoaga ’olo’o i le fa’afanua, fa’apea ma i lātou na taunu’u mulimuli mai i le nofoaga lava lea e tasi. E fetaui lelei lea fa’amatalaga ma le tūlaga ’olo’o iai mātou i Faleāse'elā, ma o le māfua’aga lea mātou te fa’apea atu ai o i mātou lava o tagatanu’u o Faleāse'elā.

E. O lo mātou nu’u moni

O mātou, o tagatanu’u o Faleāse'elā ’olo’o nofoia nei le vāega i saute sisifo o le talafātai o ’Upolu. O Faleāse'elā ’olo’o i totonu o le Itūmālō o Ā’ana. O se tasi o pitonu’u o Lefaga. E 700 le faitau aofa’i o mātou.

I. O lo mātou ōlaga ma aga masani:

’Ua tele tausaga o fa'aaogā e o mātou tua'ā le faigāfa’ato’aga ma le faigāfaiva mātou te feola ai i aso ta’itasi. ’Ua suia nei ia faiga na sau ai 'ona o le suiga o le taimi, ma fa’apea ’ona suia ai le fa’atauina o ā mātou fa'ato'aga ma i’a.

’Ua mātou ātīna'eina ma maua le poto māsani e fofō ai o mātou fa'afītāuli e feagai ma mātou i aso ’uma ’ona o ā mātou fa'ato'aga, faigāfaiva ma isi fa’atinoga. Fa’ata’ita’iga, ’ua mātou fa'aaogāina silafia fa’aleaganu’u e fa'aaogā ai lā'au ma manu e fai ai a mātou vailā'au mō fa'ama'i o le tino, fai ai mea’ai, ma tali i o mātou mana'oga i aso ta’itasi lea e sau ai lava e o’o mai i le taimi nei. ’Ua mātou maua fo’i le iloa fa’aleaganu’u e fa’asao ma fa'aaogā ai le si’osi’omaga i se tūlaga e fa’aauau ai pea lona aogā i tausaga ’uma. ’Ua mātou maua le iloa fa’aleaganu’u fa’atatau i le filifiliga o itū'āiga talo lelei, o le vaitaimi sa'o e talafeagai mo le totōina o lā'au ma le faiga e fa’atama’ia ai manu fa'alafuā ma fa'ama'i.

'Olo'o fa’afoe e le pūlega o matai o Sāmoa mātou tuā'oi fa’aleaganu’u ma le fa'aaogāina o fanua.

O mātou o le nu’u o Faleāse'elā i Sāmoa e mānana'o e fa’amaumauina fa’amatalaga o le

GEF-UNDP-GoS Access & Benefit Sharing Project (2018–2020)2

Ta’iala mo su’esu’ega i o matou puna’oa fa’alenātura ma silafia fa’aleaganu’u e feso’ota’i ma puna’oa fa’alenatura, fa’apea o mātou mo'omo'oga pe 'ā gālulue fa’atasi ma ni tagata ’ese mai fafo ma mātou feso’ota’i po o le mānana'o e fa'aaogā silafia fa’aleaganu’u, ma puna’oa fa'alenātura.

1. O ā mātou agatausili ma le si’osi’omaga

’Ua feso’ota’i 'ātoatoa la mātou aganu’u, talitonuga ma agatausili fa’atatau i lo mātou si’osi’omaga. 'Olo'o āfīfī lelei i le fa'asāmoa le 'āto'atoaga lea i le va'aiga fa’alelalolagi i māfua’aga mātou te talia, puipui ma fa'aaogā ai lo mātou si’osi’omaga. E opogi ’uma ai i le 'ātoaga lea, itū ’uma o le ōlaga i le nu’u ma le aganu’u o tagata Sāmoa. Mātou te fa’amamaluina fo’i le fa'asāmoa i le mātou nu’u o Faleāse'elā.

Mātou te talitonu fo’i ’olo’o mātou feola fa’atasi ma le nātura, ’ona o mātou o se itūtino ma se vāega o meaola 'ese'ese ’olo’o mātou feola ma feso’ota’i fa’atasi i le si’osi’omaga. O le māfua’aga lea e fa’alagolago ai le isi i le isi. ’Ua mātou faia ’auala e toe tauia ai so’otaga ma meaola ’olo’o mātou feso’ota’i fa’atasi i le si’osi’omaga, fa’apea ma isi itū'āiga meaola 'ese'ese ’olo’o lotolotoi fa’atasi i le si’osi’omaga lava lea e tasi. ’Ua maua ai ma le itū'āiga mea’ai fa’aleaganu’u, o le mātou iloa fa’atatau i ’auala e tausia ai nei meaola ma o lātou ōlaga, fa’apea ma le mātou fa’asinomaga fa’aleaganu’u e ala i a mātou feso’ota’iga fa’atasi i o mātou si’osi’omaga. ’Ua suia fo’i le ola fa'alenātura o meaola ma le si’osi’omaga ’olo’o mātou feola fa’atasi ai ’ina ’ia talafeagai ma fetaui.

2. Silafia Fa’aleaganu’u e feso’ota’i ma Puna’oa Fa'alenātura

'Olo'o ’iā i mātou silafia fa’aleaganu’u e feso’ota’i ma puna’oa fa'alenātura na mātou maua mai i o mātou tua'ā ma augātupulaga i le tele o tausaga ’ua te’a. 'Olo'o ’iā i mātou le tomai fa’aleaganu’u o vailā'au ’olo’o mātou fa'aaogāina e fofō ai ma’i 'ese'ese.

3. O o mātou popōlega ma matā'upu e fia mālamalama ai – fa’apitoa i tomai fa’aleaganu’u e feso’ota’i ma puna’oa fa'alenātura ma le si’osi’omaga

Ua 'āmata ’ona mātou mātauina i le taimi nei fōliga va'aia i le fa'alētonu o le gātaifale ma le vaomatua ma meaola 'ese'ese ’olo’o feola ai. ’Ua mātauina suiga i le si’osi’omaga i mea’ai ma le suiga na iai fa’atusatusa i le taimi nei. Fa’ata’ita’iga, o le manogi o le esi pe 'ā tofo ai ’ua 'ese'ese mai le tūlaga na iai i aso ’ua te’a fa’atusatusa i le taimi nei. O le suiga i le si’osi’omaga, 'aemaise lava vailā'au ia ’ua a'afia ai fuālā'au ’aina ma le talo, o le isi a mātou mea’ai 'autū fa’atupu mālosi.

Mātou te iloa fo’i a’afiaga o tu ma aga mai fafo lea ’ua tauau ’ina mou atu ai le iloa fa'alenātura ma mana'omia ai le tatau ’ona iloa e le tupulaga talavou ’ina ’ia iloa fa'aaogā ma fa’asao ma fa’atūmau lona lelei.

Na o’o mai i Faleāse'elā i aso ’ua mavae tagata mai fafo e fa’atino a lātou su’esu’ega o meaola 'ese'ese ma feso’ota’iga ma le si’osi’omaga, 'aemaise lava i itū'āiga meaola ua lamatia le ola fa’aauau i le lumana’i. Na lātou folafola mai ’'ole'ā fa’asoa mai i’uga o ā lātou su’esu’ega, ’ae e o’o mai i le taimi nei e le’i toe maua mai ai se tala. ’Ua ’ave ’ese motu lava mātou mai su’esu’ega toe lēai ni fa’amanuiaga na maua mai tagata su’esu’e ia mai fafo.


O le māfua’aga lea ’ua mātou va’ava’ai ai ma le mataala i itū'āiga vāega fa’apea ma nisi tagata e toe ō mai.

Mātou te iloa e iai isi nu’u e tutusa silafia fa’aleaganu’u e feso’ota’i ma punaoa fa’alenatura ma mātou, e pei o le fa'aaogāina o nisi o lā'au fa’apitoa. Mātou te popole ai i lea tūlaga ’ona 'ole'ā tauvā vāega 'ese'ese ma lolofi ai e tau fai ni a lātou konekarate. E ono mātou lē mauaina ai lea avanoa ma i’u ai ’ina fa'atalalē i le fa'asaoina o ia lā'au ma silafia fa’aleaganu’u e feso’ota’i i ai.

'Ua lē lava a mātou puna’oa, tagata fesoasoani mai, fa’atupega ma tagata e fa’aleoina nisi o o mātou popōlega ma atugaluga i le nu’u. Mātou te mana'omia ai se fa'apā’aga ma le Matāgaluega o Puna’oa Fa'alenātura ma le Si’osi’omaga ma isi pā'aga e toe fa’aleleia le galuega, su’esu’ega fa’atatau i meaola 'ese'ese ’olo’o iai, toe totō lā'au ma fai galuega fa’asao māsani.

4. O la mātou matāfaioi o le fa’asao ma fa'aaogā le si’osi’omaga ma meaola ’olo’o feola ai i se ’auala e fa'atūmau ma fa’aauau ai pea le lelei

’Ua mātou āmana'ia nei le si’osi’omaga ma meaola 'ese'ese ’olo’o nonofo ai i le taimi nei, o le mātou ola fa’alagolago lea na maua ma tu’uina mai e o mātou tua'ā. ’Ua mātou iloa o le mātou tiute lea i le taimi nei ’ina ’ia fa'aaogā ma le tatau ma le fa’autauta mō o mātou mana'oga i le taimi nei, ma le fa’amoemoe mātou te fa'asaoina ma fa'atūmau lona lelei ’ina ’ia mafai ’ona maua fo’i e augātupulaga i le lumana’i.

’Ua mātou talitonu ai nei i le tatau ’ona mātou fa’asao ma fa'aaogā ma le tatau le si’osi’omaga ma meaola ’olo’o iai ’ina ’ia fa’aauau ai pea lona tūmau ma le lelei. A o mātou feagai ai ma suiga o le si’osi’omaga i totonu o Faleāse'elā, ’ua mātou ūia ’auala e tali mai ai le nu’u i nisi o lu'itau o le si’osi’omaga. ’Ua mātou tāofia le tafana o manulele i Faleāse'elā.

’Ua mātou maua tomai fa’aleaganu’u e fa’aauau ma fa'atūmau ai le lelei o fa'ato'aga, 'aemaise lava i itū'āiga meatotō 'ese'ese e fa’aola, tāofiofia meaola fa'alafuā ma fa'ama'i ma fa'aaogā faiga e fa’aleleia ai le 'ele'ele, fa’apea ma isi faiga ia e taula’i ’uma ai i le lava o mea’ai, soifua mālōlōina ma le ola manuia.

5. O ā mātou aiātatau i lalo o tūlāfono ma faiga fa’avae o Sāmoa

a. Fa’avae o Sāmoa

O le Fa’avae o Sāmoa i le Vāega II ’olo’o fa’amamafa mai ai aiātatau ta’imua. O nisi o ia aiātatau ta’imua ’olo’o fa’ata’atitia mai le Vāega II e a'afia tonu ai mātou pe fa’ata’amilomilo fo’i, pe 'ā va'ai i le mātou iloa fa’aleaganu’u e feso’ota’i ma puna’oa fa'alenātura, o tuā'oi fa’aleaganu’u ma puna’oa fa'alenātura.

O le aiātatau i le ola e pei ’ona fa’ailoa mai i le Vāega 5 ’olo’o fa’apea mai, e lē na’o le fa’apitoa i le puipuiga o le ola, ’ae tatau fo’i ’ona fa’alautele atu ’ina ’ia puipuia ai ma isi mea e ātili ola fiafia ai le tagata. Mātou te mālamalama o le iloa fa’aleaganu’u ’ua telē sona sao i lo mātou ola i aso ta’itasi, ma mafai ’ona ola ma tūmau ai pea ’ona iai mō tausaga e tele. O le māfua’aga lea mātou te va'ai ai i le iloa fa’aleaganu’u, o se mea tāua e aogā tele e fa’afiafia ai o mātou ōlaga, ’ina ’ia mafai ’ona ola ma soifua lelei.


Mātou te fa’afetai ai fo’i i aiātatau fa’avae fa’atatau i meatōtino (Vāega 14) i lona aotelega ’ina ’ia aofia ai ma meatōtino lē va'aia 'aemaise o mātou aiātatau ma iloa fa’aleaganu’u e feso’ota’i ma puna’oa fa'alenātura, aiātatau fa’aleaganu’u ma talatu’u lea e fai ma vāega patino o o mātou aiātatau i le soifuaga o le ola fa’atasi o tagata ma meaola.

E fa’aopoopo ai ma le mātou fa’afetai ’ona o le tūlāfono o le fa’ailogatagata. Mātou te iloa tātou te tutusa i lalo o le tūlāfono. O nisi lava tūlāfono e pāsia e le palemene o Sāmoa e tatau ’ona āmiotonu ma lē 'ave’esea pe fa’aitiitia ai o mātou aiātatau fa’atatau i o mātou tomai fa’aleaganu’u, fanua fa’aleaganu’u ma puna’oa fa'alenātura.

e. Tūlāfono o Fono a Nu’u 1990

E āmana'ia e le Tūlāfono o Fono a Nu’u le tāua o le fa’aaogaga o tūlāfono ma faiga māsani fa’aleaganu’u, 'aemaise le fa’atāuaina o le pūlega ma le mālosi’aga o Fono po o fono a ali’i ma faipule e fa'atūlāfono ma fa'amālosia ai tūlāfono e tusa ai ma le tātou aganu’u. O nisi o ia fa’atāua ’olo’o fa’ailoa i le puipuia o fa’asinomaga fa’aleaganu’u, tu ma aga, talitonuga ma faiga. E tatau ai le āmana'ia ma le mulimulita’i ai.

’Ua mātou iloa o o matou tomai fa’aleaganu’u e feso’ota’i ma puna’oa fa'alenātura, o fanua fa’aleaganu’u ma puna’oa fa'alenātura, o se itūtino po o se vāega o ā tātou faiga māsani fa’aleganu’u, ma fa’afoe i le tele o taimi i tūlāfono ma faiga māsani. O ā tātou tu ma aga ’olo’o puipuia i ā tātou tūlāfono fa’aleaganu’u, faiga māsani, māliega ma le tulimata’iga o fa'agāsologa o le fa’aaogaga o silafia fa’aleaganu’u e feso’ota’i ma puna’oa fa'alenātura, fanua fa’aleganu’u ma puna’oa fa'alenātura. Mātou te iloa fo’i o le tātou aganu’u e fa’apogai ai le fa’asologa o ā tātou fa'ai'uga fai ma le saofa’iga o pūlega o nu’u e aofia ai ma le ’auala ’olo’o fa’afoe ai Fono a Ali’i ma Faipule.

i. Tūlāfono o Meatōtino o le Māfaufau 2011

E puipuia e le Tūlāfono o Meatōtino o le Māfaufau a mātou aiātatau o tomai fa’aleaganu’u e feso’ota’i ma puna’oa fa'alenātura. E manino lea tūlaga e pei ’ona fa’amamafa ai i tūlaga tau talosaga mō se laisene po o se fa’atagaga e fa'aaogā ai se meatōtino (Vāega 7 (3) (g ma le H), meatōtino fou (Vāega 22 (3) (g ma le h) ma le aiātatau tau lā'au fou na fauga (Vāega 64 (3) (f), (8, 9 ma le 10). E tatau i lē ’olo’o talosaga ’ona fa’ailoa fa’amaoniga o lea ulua’i meatōtino po o se ulua’i nofoaga o se silafia fa’aleaganu’u e feso’ota’i ma puna’oa fa'alenātura e iloa ai e i lātou e ana ia mea ’ua iai le fa’atagaga e fa'aaogā ai silafia fa’aleaganu’u e feso’ota’i ma puna’oa fa'alenātura e ’auala lea i le faia muamua o feuia’iga o talosaga e mālilie fa’atasi i ai i aiaiga ’ua fa’ata’atitia.

Mātou te fa’amaonia le fa'aaogā o aiātatau lelei mō o mātou iloa fa’aleaganu’u e feso’ota’i ma puna’oa fa'alenātura e pei ’ona muamua fa’aata mai e le Tūlāfono o Meatōtino o le Māfaufau.

O le isi fa’alautelega lea o ā mātou aiātatau i lalo o tūlāfono fa’aleaganu’u ma faiga māsani fa’atatau i fa’asinomaga, o aganu’u lē faitino 'aemaise i tomai fa’aleaganu’u.

o. Tūlāfono o Aiā Fa'aletūlāfono e Kopi ai se Meatōtino Patino 1998

'Olo'o fa’ata’atia mai i le Vāega 29 o le Tūlāfono o Āia Fa'aletūlāfono e Kopi ai se meatōtino patino i se isi, le puipuia o talatu’ugutu. Mātou te iloa e felavasa’i ma ō fa’atasi le silafia fa’aleaganu’u ma talatu’ugutu pe 'ā talanoaina puipuiga. Mātou te fa’afetai fo’i i le āmana'ia o talatu’ugutu tu’ufa’atasi ma talatu’ugutu ta’ito’atasi ma ē e ana talatu’u e fa’avae i aganu’u ma la mātou aganu’u tu’ugutu.


'Olo'o fa’amanino ātili mai i le Vāega 30 o le Tūlāfono o Aiā Fa'aletūlāfono e Kopi ai se meatōtino patino i se isi, e fa’apea, so’o se solitūlāfono o tiute i le Vāega 29 o le Tūlāfono fa’atatau i talatu’ugutu e tu'ua’ia mō le mea fa’aleagaina, sopovale po o nisi fa'ai’uga e ono fa'atonu mai e le fa’amasinoga.

u. Fuafuaga o Galuega mo le Ola Fa’a-natura o Samoa

Mātou te mālamalama i le Fuafuaga o Galuega mo le Ola Fa'alenātura o Sāmoa e fa’apitoa i le Tini 18 mō le mālō na te puipuia 'ātoa silafia fa’aleaganu’u, faiga fou, ma faiga māsani a tagatanu’u e talafeagai ma fetaui mō le fa'asaoina ma le fa'aaogā fa’aauau o le ola fa'alenātura ma le fa’aaogaga fa’aleaganu’u o puna’oa fa'alenātura, e ’auala lea i le pāsiaina o se tūlāfono aoao ’ae le’i o’o i le tausaga 2020, ma mautinoa ’olo’o tu’ufa’atasia ma atagia 'ātoa mai i totonu o fuafuaga fa’ata’atitia aoao ma fuafuaga a vāega, fa’apea ma le fa’agaoioiga o le pāketi.

6. O ā mātou aiātatau i lalo o le tūlāfono fa'avāomālō

a. O le Feagaiga Fa’ava-o-Malo o le Ola Fa’alenātura o manu ma laau

Mātou te fa’afetaia le āmana'ia o a mātou aiātatau o silafia fa’aleaganu’u i lalo o le Vāega 8 (j) o le Feagaiga Fa’ava-o-Malo o le Ōla Fa'alenātura (CBD), 'aemaise lava mō Pātī po o atunu’u ua sainia lea feagaiga lātou te āmana'ia, fa'atūmau ma fa’asao iloa fa’apea, e tusa ai ma tūlāfono aoao, faiga fa’avae po o ālāfua o fa’afoega. E fa’apea fo’i ’ona mātou mālamalama i le tatau ai i Pātī po’o atunu’u o le CBD ’ona mautinoa ’olo’o talafeagai faiga fa’avae, fa’afoega ma ālāfua fa'aletūlāfono e fa’avae mō le puipuia o tatou iloa fa’aleaganu’u e feso’ota’i ma puna’oa fa'alenātura.

Mātou te iloa fo’i o le Vāega 8(j) e mana'omia ai le silafia fa’aleaganu’u le tatau ’ona iai ma le fa’atagaga ma 'auai o i lātou e ana ia iloa. O le itū mulimuli, o le Vaega 8(j) ’olo’o fa'ama'oti mai ai le tatau ’ona fa’asoasoa tutusa ma talafeagai ma i lātou e ana ia tomai ni fa’amanuiaga e maua mai le fa’aaogaga o ia silafia fa’aleaganu’u.

e. Māliega Aufa’atasi Fa’ava-o-Malo mo su’esu’ega/sailiiliga i punaoa fa’alenatura atoa ai ma le fa’asoaina tutusa ma le talafeagai o fa’amanuiaga e maua mai ai (Maliega i Nagoya)

O aiaiga tūtotonu o le Māliega lenei e talafeagai ma silafia fa’aleaganu’u e feso’ota’i ma puna’oa fa'alenātura, ’olo’o i le Vāega 5 (5), 7, 12 ma le 16. 'Olo'o fa’amatala au’ili’ili ia aiaiga i palakalafa ’olo’o soso’o mai.

Mātou te iloa o le Māliega i le Vāega 5 (5) ’olo’o fa'amautū mai ai le tiute mō atunu’u ua maea ona sainia lea maliega e fa'atūlāfono, fa’afoe po o le fai o ālāfua o faiga fa’avae ’ina ’ia mautinoa o fa’amanuiaga e maua mai le fa’aaogaga o silafia fa’aleaganu’u e feso’ota’i ma puna’oa fa'alenātura, ’olo’o fa’asoasoa sa'o lava ma i mātou i se tūlaga āmiotonu ma tutusa. O le fa’alautelega lea o le aiaiga o le Vāega 15 o le Feagaiga Fa’ava-o-Malo o le Ōla Fa'alenātura o manu ma laau ’ina ’ia fa’asoa fa’amanuiaga ma i lātou tonu e ana ia puna’oa fa'alenātura e feso’ota’ ma silafia fa’aleaganu’u.

E fa’aopoopo i ai i le mātou va'ai le Vāega 7 o le Maliega Aufa’atasi Fa’ava-o-Malo mo su’esu’ega/sailiiliga i punaoa fa’alenatura atoa ai ma le fa’asoaina tutusa ma le talafeagai o fa’amanuiaga e maua mai ai le fa’alautelega o ā mātou aiātatau i le fa'agāsologa o gaoioiga


e pei ’ona fa’ailoa mai i le Vāega 8(j) o le Feagaiga Fa’ava-o-Malo o le Ōla Fa'alenātura o manu ma laau e fa’atatau i le fa’agaoioiga o fa'agāsologa ’ina ’ia mulimulita’ia pe 'ā fa'aaogā silafia fa’aleaganu’u e feso’ota’i ma puna’oa fa'alenātura. O le Vāega 7 fo’i ’olo’o toe fa’amautinoa mai ai o mātou aiātatau ’ina ’ia lava lo mātou mālamalama i tūlaga ’uma pe 'ā fa'aaogā silafia fa’aleaganu’u e feso’ota’i ma puna’oa fa'alenātura. O le isi vāega fa’atemokarasi po o fa’asologa o aiātatau o le iai o la mātou aiātatau e fa’ailoa muamua mai ai ia’i mātou le fa’atatau i le nātura, aotelega ma le fa’amoemoe o fa’aaogaga na talosaga mai e aofia ai le fa'aaogā fa’apisinisi po o isi māfua’aga o silafia fa’aleaganu’u e feso’ota’i ma puna’oa fa'alenātura. E iai fo’i ma le mātou aiātatau e iloa ai fa’amanuiaga ma i lātou e manuia ai mai le fa’aaogaga ma a’afiaga e ono tūla'i mai ai.

O le tiute a tagata mai fafo o le fa’ailoa muamua mai ’iā mātou ’ae le’i faia ni a lātou fuafuaga po o le taumafai e maua mai se lātou fa’atagaga mai ’iā mātou e aunoa ma se taumafaiga e fai i se tūlaga taufa’afefe, fa'amālosia po o le poto leaga.

Mātou te fa’afetaia le matāfaioi a vāega ’ese’ese a le mālō i le taumafaiga e lagolago mātou i le atina’ega o aiaiga a le nu’u, 'aemaise le lagolagoina o o mātou tinā, ma le ūna'ia o ā mātou aiātatau māsani fa’aleaganu’u fa’atatau i le fa'aaogāina fa’aleaganu’u ma le fesuia’iga o silafia fa’aleaganu’u e feso’ota’i ma puna’oa fa'alenātura.

E mana'omia e le Vāega 16 vāega ’ese’ese a le mālō e fa’amautinoa o le lē usita’ia o matāfaioi i lalo o aiaiga o le Māliega i Nagoya fa’atatau i le fa’atagaga ’ina ’ia mālilie fa’atasi i ai, fa’atasi ma le fa’asoaina tutusa ma le talafeagai o fa’amanuiaga i se tūlaga lelei.

i. O le Feagaiga Fa'avāomālō mō Puna’oa Fa'alenātura o Lā'au mō Mea’ai ma Fa'ato'aga

E āmana'ia e le Vāega 9.2 o le Feagaiga Fa'avāomālō le tātou mālamalama i le faiga o mea ma aiātatau fa’afaifa’ato’aga fa’atatau i a tātou sao i mea’ai totō ma le fa'ato'aga. E lagolago e le aiaiga lea le Vāega 8 (j) o le CBD ma le Māliega Aufa’atasi Fa’ava-o-Malo mo su’esu’ega/sailiiliga i punaoa fa’alenatura atoa ai ma le fa’asoaina tutusa ma le talafeagai o fa’amanuiaga e maua mai ai (Maliega i Nagoya). Mātou te mālamalama i le mātou 'auai i nisi ātīna'e fa’atekonolosi e mulimuli mai, o fa'ai'uga fai, galuega tau tamāo'āiga ma fa’amanuiaga e maua mai le fa'aaogāina o silafia fa’aleaganu’u e feso'ota'i ma puna’oa fa'alenātura e feso’ota’i i mea’ai ma fa'ato'aga. E fesoasoani le aiaiga lea i le Tūlāfono o Meatōtino o le Māfaufau 2011, 'aemaise le aiaiga fa’atatau i aiātatau e fa’afailele ai lā'au.

o. O le Feagaiga Fa’ava-o-malo mō le Puipuiga o Fa’asinomaga Lē Faitino Fa’aleaganu’u

Mātou te iloa o le Māliega mō le Puipuiga o Fa’asinomaga Lē Faitino Fa’aleaganu’u e talafeagai i vāega ’ese’ese o tu ma aga o tomai fa’aleaganu’u. Mātou te iloa o le fa’amatalaga o le Māliega e ’auala mai i fa’anaunauga ’ese’ese, 'aemaise i le puipuia o fa’asinomaga lē faitino fa’aleaganu’u ’olo’o i nu’u, vāega ma tagata ta’ito’atasi e a'afia ai, fa’alauiloa i le atunu’u i vāega ’ese’ese le tāua ma le āmana'ia fa’atasi, fa’apea ma le tu’uina atu o le fesoasoani ma le gālulue fa’atasi fa'avāomālō.

’Ua mātou iloa le fa’auigaga o le fa’asinomaga lē faitino fa’aleaganu’u i lalo o le Māliega e fa’atatau i fa’atinoga masani, suitūlaga, fa’aata, iloa, tomai ma meafaigaluega, o se mea, tēuga ma itū fa’aleaganu’u ia e maua i le tele o vāega ’ese’ese e pei o talatu’u ma fa’atinoga, va'aiga māsani o agafeso’ota’i, sauniga ma meatutupu fa’ailogaina, tomai ma le faiga māsani fa’atatau i le nātura ma le lalolagi ma meataulima fa’aleaganu’u.


u. O le Ta’utinoga a Mālō ’Aufa’atasi i Aiātatau o Tagatānu'u

Mātou te fa’afetaia le Ta’utinoga a Mālō ’Aufa’atasi i Aiātatau a Tagatānu'u (UNDRIP), o le isi meafaigaluega o tūlāfono māmā pito i tāua e a'afia ai tagatānu'u i tafa ’ese’ese o lo tātou ōlaga e aofia ai a tātou agafeso’ota’i, tamāo'āiga, polokiki, ātīna'e, itū fa’aleagaga ma le ōlaga fa’aleaganu’u. 'Olo'o aofia ai fo’i i le UNDRIP fa'afītāuli o pūlega mō tagatānu'u. Fa’ata’ita’iga, o le āmana'ia o ā mātou tūlāfono tau tū ma aga, aiaiga ma fa'agāsologa o mea fai. O le itū pito i talafeagai o le puipuiga o silafia fa’aleaganu’u e feso'ota'i ma puna’oa fa'alenātura i le faia muamua o fa’atagaga, āmiotonu ma tutusa le fa’asoasoaina o fa’amanuiaga mai le fa'aaogā o puna’oa fa'alenatura e 'ūmia e tagatānu'u. Mātou te iloa fo’i aiaiga fa’atatau i o mātou aiātatau, o ā mātou fa’asinomaga ia e mafai ai 'ona fa’ailoa a mātou fa’asinomaga e aunoa ma se fa'amālosia mai e nisi mai fafo.

O le isi fa’aopoopoga, o le Vāega 31.1 ’olo’o maua lelei ai vāega tāua fa’atatau i o mātou iloa fa’aleaganu’u fa’atatau i puna’oa fa'alenātura, ma ’olo’o fa’amatala mai e fa’apea:

“E iai le aiātatau o tagatānu'u e fa'atūmau, tāofiofi, puipui ma ātīna'e ai o lātou fa’asinomaga fa’aleaganu’u, silafia fa’aleaganu’u ma talatu’u fa’aleaganu’u, fa’apea ma le fa'aaogāina o o lātou tomai fa’asaienisi, fa’atekonolosi ma le aganu’u, e aofia ai tagata ma puna’oa fa'alenātura, fatulā'au, vailā'au, iloa i mea tau lau'ele'ele ma lā'au e ola ai, talatu’ugutu, talatūsia, mamanu, ta’aloga ma ta’aloga fa’aleaganu’u, tusigāata ma fa’afiafiaga. E iai fo’i o lātou aiātatau e fa'atūmau, tāofiofi, puipui ma ātīna'e ai a lātou meatōtino o le māfaufau e pei o fa’asinomaga fa’aleaganu’u, silafia fa’aleaganu’u ma fa’afiafiaga fa’aleaganu’u.”

7. O o mātou Mo'omo'oga

O o mātou mo'omo'oga o le āmana'ia ma le mulimulita’i o i lātou mai fafo e aofia ai le mālō, pā’aga o ātīna'e fa'avāomālō, pisinisi o oloa gaosi, fa'alāpotopotoga tūma'oti, nofoaga o su’esu’ega ma faiā'oga, ma tagata ta’ito’atasi e fia gālulue fa’atasi ma mātou ma fa'aaogā o mātou tomai fa’aleaganu’u e feso’ota’i ma puna’oa fa'alenātura, o o mātou mo'omo'oga ia:

a. Āmana'ia o mātou Aiātatau

Mātou te talosaga atu ’iā i lātou mai fafo ’ina ’ia āmana'ia a mātou aiātatau ma le fa'agāsologa o mea e tatau ’ona ūia, e pei ’ona fa’ailoa mai i tūlāfono a Sāmoa, feagaiga fa'avāomālō māsani e pei ’ona fa’ailoa atu i vāega ’ese’ese o lenei Taiala.

e. Usita’ia a mātou Tūlāfono Fa’aleaganu’u, Māliega, Fa'agāsologa o Fa’atautaiga ma Pūlega o Nu’u

Mātou te talosagaina tagata mai fafo ’ina ’ia āmana'ia a mātou tūlāfono fa’aleaganu’u ma mātou tū ma aga, māliega, fa'agāsologa o mea fai ma faigāpūlega a le mātou nu’u ’ina ’ia tutusa tāua ma va’ava’alua ma tūlāfono ma faiga ’aumai mai fafo. Mātou te mana'omia ai lo lātou fa’aaloalo ma mulimulita’i lelei i ia tūlāfono.

i. Sa’ilia Muamua se Fa’atagaga

Mātou te talosagaina tagata mai fafo e fa’agaoioi muamua ’auala e talosaga sa'o mai ai mātou mo se fa’atagaga e mafai ai 'ona lātou fa'aaogā o mātou tomai fa’aleaganu’u e feso’ota’i ma puna’oa fa'alenātura, fanua fa’aleaganu’u ma puna’oa fa'alenātura.


o. Fa’avae Aiaiga e Mālilie Fa’atasi i ai

Mātou te talosagaina tagata mai fafo ’ina ’ia feūtaga'i sa'o ma mātou e fa'amautū aiaiga mātou te mālilie fa’atasi i ai pe 'ā mana'o e fa'aaogā o mātou iloa fa’aleaganu’u e feso'ota'i ma puna’oa fa'alenātura, fanua fa’aleaganu’u ma puna’oa fa'alenātura, e fua i se mātou fa’atagaga ’ua tu’uina muamua i ai.

u. Fa’amautinoa le Fa’asoa Tutusa ma le Talafeagai o Fa'amanuiaga

Mātou te talosagaina le tatau ’ona fa’asoa tutusa ma le āmiotonu ma mātou ni fa’amanuiaga e maua mai le fa'aaogāina o silafia fa’aleaganu’u e feso’ota’i ma puna’oa fa'alenātura, pe maua mai ai se tupe pe lēai. E tatau lava ’ona iai aiaiga e mālilie fa’atasi i ai.

f. Fa'apā’aga

Mātou te talosagaina tagata mai fafo ’ina ’ia mātou ’auai fa'apā’aga i so’o taimi e tatau ai, pe 'ā fa'aaogā ma ātīna'e silafia fa’aleaganu’u e feso’ota’i ma puna’oa fa'alenātura, fanua fa’aleaganu’u ma puna’oa fa'alenātura.

g. Fa'amālosi’au

Mātou te talosagaina tagata mai fafo e fa'amālosi’au mātou ma āmana'ia ai a mātou aiātatau i o mātou tomai fa’aleaganu’u e feso’ota’i ma puna’oa fa'alenātura, fanua fa’aleaganu’u ma puna’oa fa'alenātura, fa’atasi ai ma tūlāfono fa’aleaganu’u ma le saofa’iga o pūlega fa’aleaganu’u ’olo’o puipuia ia vāega. Mātou te talosagaina fo’i i lātou ’ina ’ia faia ni a’oa’oga e fa'aleleia ātili ai a mātou fa’atinoga e ala i a’oa’oga fa’apitoa ma a’oa’oga lautele fa’atatau i matā'upu tau i silafia fa’aleaganu’u e feso'ota'i ma puna’oa fa'alenātura.

l. Fa’atalanoaga Āloa'ia

Mātou te talosagaina tagata mai fafo ’olo’o a'afia pe feso’ota’i ma puna’oa, ’ina ’ia lātou fa’afeso’ota’i ma fa’atalanoa āloa'ia ma i mātou, tafa ’uma tau le fa'aaogāina o silafia fa’aleaganu’u e feso’ota’i ma puna’oa fa'alenātura, fanua fa’aleaganu’u ma puna’oa fa'alenātura, pe 'ā fa’apea lenā e fa’atalanoa ma i mātou

m. Fa’aaogaga Fa’aleaganu’u

Mātou te talosagaina le āmana'ia ma fa’ataga le fa’aauau ai pea o le fa’aaogaga fa’aleaganu’u ma fa’afesuia’i silafia fa’aleaganu’u e feso’ota’i ma puna’oa fa'alenātura.

n. Fofō o Fe’ese’esea’iga

O o mātou lava mo'omo'oga o le ’alofia i taimi ’uma o fe’ese’esea’iga ’uma e ono tūla'i mai i le fa'aaogaga o silafia fa’aleaganu’u e feso’ota’i ma puna’oa fa'alenātura. ’Ae 'āfai ’ae lē mafai ’ona fō'ia, ’ona fa'aaogā lea o le isi faiga e fofō ai fe’ese’esea’iga ’olo’o i lalo o le Tūlāfono o Fofō Fa’aleoleo mo Fe’ese’esea’iga 2007. E tatau ’ona fai ma le manatu i aiaiga e fa’asoa ai fa’amanuiaga ma aiaiga na mālilie fa’atasi i ai. E tāua fo’i le va'ai toto’a i le fa’atinoga o fofō fa’aleaganu’u e aofia ai le faiga o Fono a le Nu’u ma le fa’amatai, o se isi filifiliga e ono fofō ai fe’ese’esea’iga. 'Āfai ’ae lē o’o lava i se māliega po o se fa’aleleiga, ’ona toe fa’afo’i lea o silafia fa’aleaganu’u e feso'ota'i ma puna’oa fa'alenātura ’iā i lātou ’olo’o puipuia puna’oa. ’Ia tāofiofia ai fo’i ma nisi fa’aaogaga se’ia o’o i se isi taimi mulimuli mai e ono fofō ai le fa'afītāuli.


MANATUA: O le Taiala a lenei a le Nu’u o Faleāse'elā na tapena mai fa’atalanoaga ma suio le nu’u o Faleāse'elā i le aso 14 o Nōvema 2018 mai le 9 i le taeao i le 12 i le aoauli. Nasa'ilia muamua le fa’atagaga mai ’iā i lātou e fa’apepa ma fa’amauina ai le lātou Māliegama Fa'alāpotopotoga i le fa'aaogāina o silafia fa’aleaganu’u e feso'ota'i ma puna’oafa'alenātura, fanua fa’aleaganu’u ma puna’oa fa'alenatura.

Na tatalaina le fa’atalanoaga i le tatalo ma le pese. E tusa ai ma tu māsani, e muamua lava le ’Ava o le Feiloa’iga, ’ae e le’i faia ’ona o le fa’aeteete i le taimi. O le ’Ava o le Feiloa’iga o le vāega o tū māsani e fa’afeiloa’i ai mālō i taimi o feiloa’iga, fa’atalanoaga ma fa’atasiga. Na 'auai sui ’ese’ese o le nu’u o Faleāse'elā e aofia ai ali’i, tama’ita’i, toea’i’ina, 'autalavou ma tamaiti. E to’atele atu sui tama’ita’i na iai i lo’o ali’i. Na fa’atautaia fa’atalanoaga i le Gagana Sāmoa.

Na fa’alautele ma fa’amanino e sui o le Matāgaluega o Puna’oa Fa'alenātura ma le Si’osi’omaga (MNRE) tala’aga ma matā'upu tau le e Feagaiga Fa’ava-o-Malo o le Ola Fa’alenatura o Manu ma Laau ma le Maliega Aufa’atasi Fa’ava-o-Malo mo su’esu’ega/sailiiliga i punaoa fa’alenatura atoa ai ma le fa’asoaina tutusa ma le talafeagai o fa’amanuiaga e maua mai ai. Na soso’o ai loa ma le taliga o fesili, fa'amālamalamaga ma fa’amatalaga tu’uina mai. Na mafai ’ona soālaupule e le nu’u a lātou matā'upu, lu’itau ma popōlega. Na fa'ai'u i le taumafataga na saunia e le nu’u o Faleāse'elā.

Na fuafua ma tapenaina le fa’atalanoaga ma le nu’u o Faleāse'elā e le Matāgaluega o Puna’oa Fa'alenātura ma le Si’osi’omaga o Sāmoa, ma le Fa'alāpotopotoga o Mālō’Aufa’atasi o Galuega Ātīna'e (UNDP). O le atina’ega o lenei Māliega a Faleāse'elā ma isiFa'alāpotopotoga, o se vāega o le Polōketi a le Lalolagi UNDP GEF fa’atatau i le ABS.O Sāmoa o le isi atunu’u o atunu’u e 24 ’olo’o 'auai fa’atasi ma atunu’u mai ’Āsia ma lePasefika, ’Aferika ma ’Europa i Sasa’e.

E ono toe iloiloina le Māliega lenei a Faleāse'elā ma isi Fa'alāpotopotoga i se taimi mulimuli mai ’ina ’ia tu’ufa’atasi ma nisi ātīna'e e pei o tūlāfono, faiga fa’avae, fa’atinoga fuafuaina, ma fuafuaga fa’aleatunu’u, fa'aitūlagi po o le fa'avāomālō ma atagia mai ai le tūlaga ’olo’o iai nei.


Vatapuia Maiava

Vatapuia Maiava

Alvaro Hoyos

Alvaro Hoyos

GEF-UNDP-GoS Access & Benefit Sharing Project (2018–2020)

www.theGEF.org

Ministry of Natural Resources and Environment Samoa

taiala mo le afioaga o faleāse’elā mo su’esu’ega i o latou

Documents