T o p o n i m i j a

Imena naselja (ojkonimija)

Imena naselja u našoj onomastici nisu podrobnije proučavana. Još uvijek ne znamo ni koliko služebenih naselja imamo u granicama današnje Bosne i Hercegovine. Napuštanjem, pa nestajanjem naselja gase se i predaju zaboravu mnogi ojkonimi. Neke od njih prepoznajemo u imenima rudina, voda, pustara, pustoselina, crkvina, selišta, grobalja i sl., ili ih nalazimo ucrtane u historijskim kartama, zapisane u katastarski zemljišnicama, ili u historijskim spisima.

Prostor današnjih i bivših naselja razmještajem, gustoćom, veličinom, položajem, načinom gradnje, građom za gradnju (cigla, pleter, pljeva, blato, glib, sohe za sojenice, drvo, kamen), rasterom kuća i ulica (zbijena, akropoljskog tipa, raštrkana, ušorena) odražavaju geografske, historijske i društvene zadanosti nastanka, rasta, trajanja i utrnuća. Gradnjom, opremljenošću i izgledom svjedoče o življenju. Ojkonimi svjedoče o bogatstvu motiva koji su bili poticajem njihovom nastanku. U etimološkoj i tvorbenoj jasnoći svojih likova imena ocrtavaju ne samo jezične i dijalektalne karakteristike nego i raznolikost međujezičnih prožimanja, imenskih tipova koji svjedoče o starosti ojkonima, o putovima različitih zamršenih naseljavanja i raseljavanja. U imenima otkrivamo uzroke mijena i prepoznajemo etnička i jezička raslojvanja. Kao što fizička geografija predočava geografski prostor, tako imena naselja odražavaju načine njegova naseljavanja, življenjea na tom prostoru i jezičnu stvarnost koja se „skamenjena“ ogleda u imenskim oblicima.

K L A S I F I K A C I J E

Do jezičnih i izvanjezičnih spoznaja koje su sadržane u imenima dolazimo prikladnim klasifikacijama onimijske građe, njezinom raznovrsnom, u prvom redu lingvističkom obradom. Iz naše ojkonomastike nema mnogo radova. Više je podataka u knjizi njemačkom onomastičara O. Francka (Studien zur serbokroatischen Orsnamenkunde, Leipzig 1932).

Imena naselja klasificiraju se i razmatraju s apelativnog značenja i apelativne tvorbe, u duhu onoga vremena. Ne uočavaju se specifičnosti onomastičke tvorbe. Autor građu klasificira po sufiksima i drugim oblicima tvorbe, a najveći

dio knjige posvetio je ojkonimima sa sufiksom –tj (-ić). Taj tip južnoslavenskih ojkonima obradio je poljski onomastičar St. Raspond (Poludnowoslowianskie nazwy miejscowe z sufiksem *-itj, Krakov 1937). On po strukturi tog ojkonimnog tipa razvrstava ove skupine na A:

a) Ojkonimi s patronimnim sadržajem: Vukomerići, Omerkići, Lagodušići..., koji imaju dvočlanu antroponimnu osnovu;

b) Ojkonimi sa pokraćenom patronimnom osnovom: Unešići, Milešići...c) Oni sa nadimkom: Ćulići, Hegići, Hrentići... (:Ćule – čovjek malih ušiju;

Hega – čovjek koji ne hoda ispravno; Hrn – koji ima zečje uši)

B. Ojkonime sa etničkim sadržajem i apelativnom osnovom: Dolčići, Tržići...

Dalje, poljski onomastičar W. Lubas obrađivao je ojkonimijski tip na –ci, -ovci/-evci, -inci u knjizi Slowotworstwo poludnioslowianskich nazw miejscowych z sufiksami –ci, ovci, -inci itip, Katowice 1971). On ih klasificira po ovim tipovima:

a) Ojkonimi s antroponimnom osnovom i sufiksom –ci s patronimnim sadržajem: Banci, Rajinci

b) Ojkonimi sa apelativnom osnovom + – ci i s etničkim sadržajem: Brezovci, Gatinci...

c) Ojkonimi s antroponimnom osnovom + -ci i s topografskim sadržajem: Dubovac, Vrhovac...

Lubaševa klasifikacija je zapravo primjena semantičke klasifikacije W. Taszyckoga, koja je vrlo česta u primjeni poljskih onomastičara. Bosna i Hercegovina, kao i cijelo južnoslavensko područje, odlikuje se vrlo izdiferenciranim regijama: panonskoravničarska, brdovita i krševita, kao i primorska. Te su regije u etnografskom i dijelektalnom smislu vrlo različite. Ljudi i naselja u njima oblikovali su se u okrilju balkanskog, srednjoevropskom i mediteranskog kulturnog ozračja, na različitim supstratima pod različitim državnim utjecajima (austrougarskim, turskim, mletačkim...) Ojkonimi su dobrim dijelom odraz i tih prilika.

SKUPINE OJKONIMA

S obzirom na ojkonimni sastav, modele i strukturalne tipove koje nalazimo kod nas moguće je imena naselja razvrstati na ona koja se javljaju isključivo u ojkonimiji. Ona imaju antroponimnu ili apelativnu osnovu. Označavju

„mnoštvo, skupinu na dotičnom lokalitetu“. Njihovi su oblici, zbog takva sadržaja, u množini. Razvrstavamo ih na:

a) Ojkonimi s antroponimima u osnovi. To su rodovski ojkonimi: Maroglave, Nebljusi..., patronimni ojkonimi koji sadržavaju pripadnost kome: Hodžići, Brkovljani, Mikanovci, Biskupići...

b) Ojkonimi s apelativnom (ili toponimnom) osnovom: Lužani, Slatina... oni i maju i etnički sadržaj: „otkud su došli“ Valjevci, Labinci, „gdje su naseljeni“ : Podrupljani...

c) Ojkonimi s apelativom koji iskazuje čime se dotični ljudi bave. To su profesionalni ojkonimi: Kovači, Kolesari, Tkači...

Druga velika ojkonimna skupina sadržava opis i namjenu geografskog reljefa na kojem je naselje. U osnovi je topografska, mjesna, ili koja druga imenica ili imenička sintagma kojima su motivirani dotični ojkonimi. Njih razvrstavamo:

a) Na one koji su motivirani položajem, izgledom, veličinom, sastavom tla, biljnim i životinjskim svijetom,

b) Na one koji su rezultat čovjekove djelatnosti s obzirom na obradu tla, preobražaj krajolika, poljuprivredne, privredne, vjerske objekte i druge okolnosti koje su sadržane u njihovoj etiologiji. Ti se ojkonimi ističu karakterizacijom: šta je zapravo tamo? – Vrbnik, Zovik, Đurđevik...Kakav je izgled i koje su okolnosti imenovanja? – Požega, Močila, Plješevica.. pripadnošću: čemu je zapravo ime pridruženo? Bosanski Brod, Bosanska Poljana... i lokalizacijom – gdje je to zapravo? Vrljika, Zaglav...

Ojkonimi s antroponimnom osnovom (dvoleksemnog i pokraćenog imena; narodno, strano, svetačko, domaće ime, prezime, priimak...) s pridruženim ojkonimskim sufiksima tvore različite tipove ojkonimskih sadržaja s obzirom na vrijeme, dijalekat, način i prostor naseljavanja, a ojkonimi s imenicom u osnovi opisuju geografski i jezični prostor i oblike života na tom naseljenom prostoru.

SEMANTIČKE OJKONIMNE KATEGORIJE I NJIHOV GEOGRAFSKI RAZMJEŠTAJ

Pod pojmom semantičke ojkonimne kategorije podrazumijevamo etiologiju imena koja se odčitava iz dijelova (osnove i formanata) koji tvore ojkonimijski

lik i značenja koje ti dijelovi sadržavaju u imenu s obzirom na antroponimne ili apelativne (toponimijske) osnove kojima su tvorbeni formanti pridruženi.

A. Ojkonimi sa antroponimijskom osnovom:- Nomina patronimica. Ti su ojkonimi uvijek pridruženi naselju.

Identificiraju mnoštvo ljudi koji su u podređenom odnosu prema osobi čije su ime ili priimak ojkonimi. U srednjem vijeku ta skupnost ljudi izražena je množinskim likom. Pr. Unešići – „Junešina čeljad“...

- Nomina genitilia izražavaju „skupnost rodstvenika“ koja je vezana rodbinskom vezom „po krvi i vrvi“ s rodočelnikom čiji je pluralni priimak u ojkonimu. Pr. Gavranovići, Gaćelezi...

Patronimni i rodbinski ojkonimi pridruženi su malim naseljima, zaseocima... S obzirom na geografski razmještaj patronimni ojkonimi strukturom priimak + -ići/-ovići/-evići/-inići protežu se duž Dinarskog gorja, dakle, u gorovitim, stočarskim dijelovima gdje je patrijarhalni poredak u društvu bio čvršći. U tom arealu potvrđeni su stari patronimni ojkonimi na –ane i rodbinski ojkonimni likovi s priimkom u množini. Ojkonimi sa strukturom priimak + -ci/-ovci/-evci/-inci razmješteni su uglavnom sjeverno, oko Save, u Posavlju.

S obzirom na hronologiju, patronimno-rodbinski ojkonimi potvrđeni su u nas od najranijeg vremena: Vlašići, Omerkići, Šerići...Ti ojkonimi pokrivaju prostore najranijega slavenskog doseljavanja, koji su bili u zaleđu primorskih gradova, u krškim poljima, uz plodnija porječja, na krčevinama u posvuda na naslijeđenim i ponovo obnovljenim kulturnim, oplemenjivanim tlima.

TVORBENE OJKONIMNE KATEGORIJE

U sadržajnim dijelovima ojkonima razabiru se sadržaji njihovih tvorbenih struktura. U onih južnih, naseobinski supstrat je gušći, gradnja kamenom trajnija. U onih sjevernih duže se druži skupljački način pribavaljanja plodina, kasniji način sesilnog života, rodovsko-zadružna organizacija stabilnija, kmetski način življenja i stanovanja.

Među ojkonimima domaćeg postanja izdvajaju se strukturni tipovi:

a) Ojkonimi koji imenovanjem ističu ljude, a potom naselje: Vučići, Suhovare...

b) Oni koji identifikacijom ističu vlasništvo ili koji drugi odnos imenovanog naselja, koji su izraženi u dijelovima imenske strukture: Petrovac, Mladenovac...

c) Oni koji izravno imenuju naselje: Požega, Srebrenik...d) Koji posredno identificiraju naselje: Stara Pazova, Novi Grad...

HRONOLOGIJA

Množinski likovi na –ići i mnogina –ci nastaju otprilike do XVI. stoljeća, kada se singulariziraju: Gospić, Metković... Ojkonimi na –ane, preoblikovali su se u –ani (Vinjani, Brušani)...

Razlozi ovih promjena su višestruki: jezični i izvanjezični. Još nisu na zadovoljavajući način protumačeni.

S XIX. stoljećem počinje jaka štokavizacija i ijekavizacija, prilagođavajući ojkonime književnojezičnoj normi. Premda je pojava nailazila na otpor, bila je aktuelna .