suhavzalari, kullanimi ve yÖnetİmİ Özel İhtİsas … · dpt: 2555 Œ Öİk: 571 suhavzalari,...

DPT: 2555 � ÖİK: 571

SUHAVZALARI, KULLANIMI VE YÖNETİMİ ÖZEL İHTİSAS KOMİSYONU RAPORU

ANKARA 2001

SEKİZİNCİ BEŞ YILLIK KALKINMA PLANI

Ö N S Ö Z Devlet Planlama Teşkilatõ�nõn Kuruluş ve Görevleri Hakkõnda 540 Sayõlõ Kanun Hükmünde Kararname, �İktisadi ve sosyal sektörlerde uzmanlõk alanlarõ ile ilgili konularda bilgi toplamak, araştõrma yapmak, tedbirler geliştirmek ve önerilerde bulunmak amacõyla Devlet Planlama Teşkilatõ�na, Kalkõnma Planõ çalõşmalarõnda yardõmcõ olmak, Plan hazõrlõklarõna daha geniş kesimlerin katkõsõnõ sağlamak ve ülkemizin bütün imkan ve kaynaklarõnõ değerlendirmek� üzere sürekli ve geçici Özel İhtisas Komisyonlarõnõn kurulacağõ hükmünü getirmektedir. Başbakanlõğõn 14 Ağustos 1999 tarih ve 1999/7 sayõlõ Genelgesi uyarõnca kurulan Özel İhtisas Komisyonlarõnõn hazõrladõğõ raporlar, 8. Beş Yõllõk Kalkõnma Planõ hazõrlõk çalõşmalarõna õşõk tutacak ve toplumun çeşitli kesimlerinin görüşlerini Plan�a yansõtacaktõr. Özel İhtisas Komisyonlarõ çalõşmalarõnõ, 1999/7 sayõlõ Başbakanlõk Genelgesi, 29.9.1961 tarih ve 5/1722 sayõlõ Bakanlar Kurulu Kararõ ile yürürlüğe konulmuş olan tüzük ve Müsteşarlõğõmõzca belirlenen Sekizinci Beş Yõllõk Kalkõnma Planõ Özel İhtisas Komisyonu Raporu genel çerçeveleri dikkate alõnarak tamamlamõşlardõr. Sekizinci Beş Yõllõk Kalkõnma Planõ ile istikrar içinde büyümenin sağlanmasõ, sanayileşmenin başarõlmasõ, uluslararasõ ticaretteki payõmõzõn yükseltilmesi, piyasa ekonomisinin geliştirilmesi, ekonomide toplam verimliliğin arttõrõlmasõ, sanayi ve hizmetler ağõrlõklõ bir istihdam yapõsõna ulaşõlmasõ, işsizliğin azaltõlmasõ, sağlõk hizmetlerinde kalitenin yükseltilmesi, sosyal güvenliğin yaygõnlaştõrõlmasõ, sonuç olarak refah düzeyinin yükseltilmesi ve yaygõnlaştõrõlmasõ hedeflenmekte, ülkemizin hedefleri ile uyumlu olarak yeni bin yõlda Avrupa Topluluğu ve dünya ile bütünleşme amaçlanmaktadõr. 8. Beş Yõllõk Kalkõnma Planõ çalõşmalarõna toplumun tüm kesimlerinin katkõsõ, her sektörde toplam 98 Özel İhtisas Komisyonu kurularak sağlanmaya çalõşõlmõştõr. Planlarõn demokratik katõlõmcõ niteliğini güçlendiren Özel İhtisas Komisyonlarõ çalõşmalarõnõn dünya ile bütünleşen bir Türkiye hedefini gerçekleştireceğine olan inancõmõzla, konularõnda ülkemizin en yetişkin kişileri olan Komisyon Başkan ve Üyelerine, çalõşmalara yaptõklarõ katkõlarõ nedeniyle teşekkür eder, Sekizinci Beş Yõllõk Kalkõnma Planõ�nõn ülkemize hayõrlõ olmasõnõ dilerim.

Sekizinci Beş Yõllõk Kalkõnma Planõ Su Havzalarõ, Kullanõmõ ve Yönetimi ÖİK Raporu

http://ekutup.dpt.gov.tr/suhavza/oik571.pdf� i

SU HAVZALARI, KULLANIMI VE YÖNETİMİ

ÖZEL İHTİSAS KOMİSYONU

BAŞKAN : Doğan YEMİŞEN Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğü

KOORDİNATÖR : Nevin KANADIKIRIK Devlet Planlama Teşkilatõ

RAPORTÖR : Özdemir ÖZBAY Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğü

RAPORTÖR : Adnan BAYRAKÇI Köy Hizmetleri Genel Müdürlüğü


http://ekutup.dpt.gov.tr/suhavza/oik571.pdf� ii

TOPRAK KAYNAKLARI ALT KOMİSYONU BAŞKAN : Faruk Cenap ERDOĞAN RAPORTÖR : Ahmet Zahir ERKAN RAPORTÖR : Mekin TÜZÜN ÜYELER : Mehmet AÇIKGÖZ GAP- Bölge Kalkõnma İdaresi Dr.Lokman ALTUN Karadeniz Teknik Üniversitesi, Orman Fakültesi M. Kemal AŞK Orman Bakanlõğõ (Emekli) Dr.Tüzin BAYCAN LEVENT İstanbul Teknik Üniversitesi, Mimarlõk Fakültesi Metin BİRBUDAK Köy Hizmetleri Genel Müdürlüğü Adil CIRDI Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğü Mustafa ÇELİKEL Köy Hizmetleri Genel Müdürlüğü Gürhan DEMİR Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğü Mevlüt DOĞAN Orman Bakanlõğõ Doç. Dr. Orhan DOĞAN Tema Vakfõ Hasan DURSUN Köy Hizmetleri Genel Müdürlüğü Nilgün EGEMEN Devlet İstatistik Enstitüsü Yücel ERDENER Sivil Organize Semtler Çevre Kültür İşl.Koop. N. Can GÜNEY Çevre Bakanlõğõ Rüştü KASAP Köy Hizmetleri Genel Müdürlüğü Filiz KASAR Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğü Belkõs KAYA Tarõm Reformu Genel Müdürlüğü A. Cengiz KESKİN Orman Bakanlõğõ, AGM İsmail KÜÇÜKKAYA Orman Bakanlõğõ, AGM Sibel MEMİŞ Türkiye Ziraat Odalarõ Birliği M. Şakir ÖZDEMİR Orman Bakanlõğõ Şenay ÖZDEN Köy Hizmetleri Genel Müdürlüğü Doç. Dr.Taşkõn ÖZTAŞ Atatürk Üniversitesi Naci SEVİNÇ Köy Hizmetleri Genel Müdürlüğü Kaplan ŞENER Kentsel Gelişme Vakfõ Nejat ŞENGÜN Köy Hizmetleri Genel Müdürlüğü Prof. Dr. Suat ŞENOL Çukurova Üniversitesi, Ziraat Fakültesi Canan ŞENTÜRK Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğü Sadettin TAKKA Köy Hizmetleri Genel Müdürlüğü Yonca TUĞ Tarõm ve Köyişleri Bakanlõğõ Prof. Dr. İlhami ÜNVER Ankara Üniversitesi Doç. Dr. Tuluhan YILMAZ Çukurova Üniversitesi, Ziraat Fakültesi Dr. Kadri YÜREKLİ Gaziosmanpaşa Üniversitesi


http://ekutup.dpt.gov.tr/suhavza/oik571.pdf� iii

SU KAYNAKLARI ALT KOMİSYONU

BAŞKAN : Cuma ÇAKMAK RAPORTÖR : Cansen AKKAYA RAPORTÖR : Sunat DEMİRCAN ÜYELER : Sücaattin BARAN Özel Çevre Koruma Kurumu Mustafa BAŞKAN Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğü Dr. Tüzin BAYCAN LEVENT İstanbul Teknik Üniversitesi, Mimarlõk Fakültesi Adnan BAYRAKÇI Köy Hizmetleri Genel Müdürlüğü Yusuf CERAN Çevre Bakanlõğõ Prof. Dr. Bahri ÇEVİK Çukurova Üniversitesi Nusret DEĞİRMENCİOĞLU Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğü Doç. Dr. İsmail DURANYILDIZ İstanbul Teknik Üniversitesi, İnşaat Fakültesi Fatma ERDEM Çevre Bakanlõğõ Ahmet Zahir ERKAN Köy Hizmetleri Genel Müdürlüğü Salim FAKIOĞLU Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğü Çetin GÜL Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğü Prof. Dr. H. Zeki KALAY Karadeniz Teknik Üniversitesi, Orman Fakültesi Mehmet KARTAL Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğü Prof. Dr. Yõldõrõm KUMOVA Çukurova Üniversitesi Dr. Mine ORHON Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğü İkbal ORUNDAŞ Mardin Valiliği, İl Planlama ve Koordinasyon Md. Özdemir ÖZBAY Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğü A. Deniz ÖZDEMİR Devlet Meteoroloji İşleri Genel Müdürlüğü Dr. Naili ÖZER Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğü Mehnur ÖZKANOĞLU Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğü Şule ÖZKAYA Dõşişleri Bakanlõğõ Nevnihal PAKER Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğü Bilge SABUNCU Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğü İhsan Uğur SEÇKİN Elektrik İşleri Etüd İdaresi Genel Müdürlüğü Yrd. Doç. Dr. Şükran ŞAHİN Ankara Üniversitesi, Ziraat Fakültesi A. Vahap TURAN Elektrik İşleri Etüd İdaresi Genel Müdürlüğü Doç. Dr. Telat YANIK Atatürk Üniversitesi Prof. Dr. Hasan YAZICIGİL Ortadoğu Teknik Üniversitesi, Jeoloji Mühendisliği Nedim YEŞİL Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğü Prof. Dr.Ülkü YETİŞ Ortadoğu Teknik Üniversitesi, Çevre Mühendisliği Doç. Dr. K. Tuluhan YILMAZ Çukurova Üniversitesi, Ziraat Fakültesi


http://ekutup.dpt.gov.tr/suhavza/oik571.pdf� iv

İÇİNDEKİLER

SU HAVZALARI, KULLANIMI VE YÖNETİMİ ÖZEL İHTİSAS KOMİSYONU....................... i TOPRAK KAYNAKLARI ALT KOMİSYONU .............................................................................. ii SU KAYNAKLARI ALT KOMİSYONU........................................................................................ iii İÇİNDEKİLER ................................................................................................................................. iv

GİRİŞ ................................................................................................................................................. 1 1. MEVCUT DURUM....................................................................................................................... 3 1.1 Dünyada Su Kaynaklarõ ............................................................................................................. 3 1.1.2 Su Kaynaklarõ Yönetimi............................................................................................................ 4 1.1.3 Su Tüketimi .............................................................................................................................. 5 1.1.3.1 Sulama................................................................................................................................... 6 1.1.3.2 İçme-Kullanma ve Sanayi Suyu Temini .............................................................................. 6 1.1.4 Sõnõraşan sular ......................................................................................................................... 8 1.1.5 Avrupa Birliği Su Politikasõ .................................................................................................... 9 1.1.5.1 Entegre Su Kaynaklarõ Yönetimi ........................................................................................ 10 1.1.5.2 Su Kaynaklarõ Çerçeve Talimatõnõn Ana Hatlarõ ............................................................... 11 1.2 Dünyada Toprak Kaynaklarõ .................................................................................................... 12 1.2.1 Avrupa Birliği ........................................................................................................................ 15 1.2.2 Amerika Birleşik Devletleri ................................................................................................... 22 1.2.3 Diğer Ülkeler.......................................................................................................................... 24 1.3 Türkiye�de Su Kaynaklarõ ........................................................................................................ 27 1.3.1 Yerüstü Su Kaynaklarõ ........................................................................................................... 27 1.3.2 Yeraltõ Su Kaynaklarõ............................................................................................................ 28 1.3.3 Su Kaynaklarõ Yönetimi....................................................................................................... 29 1.3.3.1 Kurumsal Yapõ ................................................................................................................... 29 1.3.3.1.1 Çevre Bakanlõğõ.............................................................................................................. 29 1.3.3.1.2 Devlet Su İşleri (DSİ) Genel Müdürlüğü ........................................................................ 30 1.3.3.1.3 Elektrik İşleri Etüt İdaresi (EİEİ) Genel Müdürlüğü....................................................... 30 1.3.3.1.4 Köy Hizmetleri Genel Müdürlüğü (KHGM)................................................................... 31 1.3.3.1.5 İller Bankasõ .................................................................................................................... 31 1.3.3.1.6 Devlet Meteoroloji İşleri (DMİ) Genel Müdürlüğü ........................................................ 31 1.3.3.2 Yasal Yapõ ....................................................................................................................... 32 1.3.3.2.1 T.C. Anayasalarõna Göre Sular........................................................................................ 32 1.3.3.2.2 Medeni Kanun Hükümleri............................................................................................... 34


http://ekutup.dpt.gov.tr/suhavza/oik571.pdf� v

1.3.3.2.3 İlgili Kurumlarla İlişkiler ................................................................................................ 36 1.3.3.3 Finansal Yapõ.................................................................................................................... 37 1.3.3.3.1 Tahmini Gayri Safi Milli Hasõla (GSMH) ....................................................................... 37 1.3.4 Su Kaynaklarõnõn Kullanõmõ............................................................................................... 38 1.3.4.1 Mevcut Durumda Su Tüketimi........................................................................................... 38 1.3.4.2 Sektörel Bazda Su Kullanõmõnõn Gelişimi ......................................................................... 38 1.3.4.2.1 Hidrolik Enerji................................................................................................................. 39 1.3.4.2.2 Tarõm Sektörü.................................................................................................................. 41 1.3.4.2.3 Hizmetler sektörü ............................................................................................................. 45 1.3.5 Su Kaynaklarõnõn Korunmasõ ............................................................................................. 46 1.3.5.1 Su Kirliliği.......................................................................................................................... 46 1.3.5.1.1 Akarsularõmõzda Kirlilik ................................................................................................. 46 1.3.5.1.2 Göllerimizde Kirlilik ....................................................................................................... 48 1.3.5.1.3 Yeraltõ Sularõnda Kirlilik................................................................................................. 49 1.3.5.2 Sulakalanlar ve Sulakalanlara Yönelik Sorunlar.................................................................. 52 1.3.5.3 Su Kaynaklarõnõn Korunmasõna Yönelik İlgili Mevzuat.................................................. 53 1.3.5.3.1 Su Kirliliği Kontrolü Yönetmeliği ................................................................................... 53 1.3.5.3.2 Uluslararasõ Sözleşmeler ................................................................................................. 55 1.3.5.3.3 Çevresel Etki Değerlendirmesi (ÇED) Yönetmeliği ....................................................... 55 1.3.6 Su Kaynaklarõnõn Geliştirilmesine Yönelik Çalõşmalar ......................................................... 56 1.3.6.1 Su Tüketiminin Planlanmasõ Çalõşmalarõ ............................................................................ 56 1.3.6.2 Katõlõmcõ Sulama Yönetimi Çalõşmalarõ ............................................................................ 57 1.3.6.2.1 Devir Şekilleri ................................................................................................................. 58 1.3.6.2.2 Devrin Amaçlarõ ve Bunlarõn Gerçekleştirilmesine Etki Eden Faktörler........................ 59 1.3.6.2.3 Devir Yapõlabilecek Kurum/Örgütler.............................................................................. 59 1.4 Türkiye�de Toprak Kaynaklarõ.............................................................................................. 61 1.4.1 Ülkemizde Toprak ve Arazi Kaynaklarõnõn Potansiyeli........................................................ 61 1.4.1.1 Toprak Kaynaklarõmõzõn Potansiyel Durumu..................................................................... 62 1.4.1.2 Arazi Varlõğõmõz................................................................................................................. 62 1.4.1.3 Tarõmsal Arazi Varlõğõmõz .................................................................................................. 63 1.4.2 Toprak Etütleri�� .................................................................................................... 64 1.4.2.1 Etüt Türleri .......................................................................................................................... 64 1.4.2.2 Etüt Tipleri .......................................................................................................................... 65 1.4.2.3 KHGM ve Mülga TOPRAKSU Çalõşmalarõ ....................................................................... 65 1.4.2.4 DSİ Çalõşmalarõ .................................................................................................................... 70 1.4.3 Toprak Kaynaklarõnda Yasal Yapõ .......................................................................................... 72 1.4.3 Kurumsal Yapõ ........................................................................................................................ 76 2. VII. BEŞ YILLIK PLAN DÖNEMİ DEĞERLENDİRMESİ ..................................................... 77 2.1 Öngörülen Yasal ve Kurumsal Düzenlemeler.......................................................................... 77 2.2 Amaç, İlke ve Politika Önerileri ............................................................................................... 80 2.3 Öngörülen Yatõrõmlar ................................................................................................................ 81


http://ekutup.dpt.gov.tr/suhavza/oik571.pdf� vi

3. SORUNLAR VE ÖNLEYİCİ ÇALIŞMALAR .......................................................................... 85 3.1 Su Kaynaklarõ............................................................................................................................ 85 3.2 Toprak Kaynaklarõ..................................................................................................................... 86 3.2.1 Erozyon .................................................................................................................................. 87 3.2.1.1 Türkiye�de Tarõm, Orman ve Mer�a Arazilerinde Erozyonun Boyutlarõ ........................... 87 3.2.1.2 Ülkemizde Erozyonu Oluşturan Nedenler .......................................................................... 88 3.2.1.2.1 İklim Özellikleri ve Topoğrafik Yapõ............................................................................... 88 3.2.1.2.2 Etkili Toprak Derinliğinin Yetersizliği ............................................................................ 89 3.2.1.2.3 Topraklarõmõzõn Organik Madde Yönünden Fakir Oluşu ................................................ 89 3.2.1.2.4 Teknik Nedenler............................................................................................................... 89 3.2.1.2.5 Sosyo�Ekonomik Nedenler.............................................................................................. 90 3.2.1.3 Erozyonun Zararlarõ ............................................................................................................ 91 3.2.1.3.1 Taşkõnlarõn ve Heyelanlarõn Artmasõ ............................................................................... 91 3.2.1.3.2 Baraj ve Göletlerin Ekonomik Ömürlerinin Kõsalmasõ ................................................... 91 3.2.1.3.3 Kõrsaldan Kente Göçün Hõzlanmasõ ................................................................................. 92 3.2.1.3.4 Meralarõn ve Ormanlarõn Bitki Örtüsünün Zayõflamasõ ................................................... 92 3.2.1.4 Erozyon İle Mücadelede Çalõşan Kuruluşlar....................................................................... 92 3.2.2 Topraklarõn Amaç Dõşõ Kullanõmõ.......................................................................................... 93 3.2.3 Toprak Kirliliği ...................................................................................................................... 97 3.2.3.1 Doğal Toprak Kirliliği......................................................................................................... 97 3.2.3.2 Yapay Toprak Kirliliği ........................................................................................................ 98 3.2.3.3 Endüstriyel Kirlilik ve Tarõm Arazisi Bozulmalarõnõn Etkileri ........................................... 99 3.2.3.4 Kirliliğin Bölgesel Dağõlõmõ................................................................................................ 99 3.2.4 Yanlõş Kullanõm ................................................................................................................... 100 3.2.4.1 Araziler Bazõnda................................................................................................................ 100 3.2.4.2 Toprak Bazõnda ................................................................................................................. 101 3.2.4.3 Girdi Bazõnda .................................................................................................................... 102 3.2.4.4 Politika Bazõnda ............................................................................................................... 104 3.2.5 Sulama, Arazi Toplulaştõrma ve Tarla içi Geliştirme Hizmetleri........................................ 105 3.2.5.1 Sulama............................................................................................................................... 105 3.2.5.2 Arazi Toplulaştõrma ve Tarlaiçi Geliştirme Hizmetleri (TİGH) ....................................... 106 3.2.6 Topoğrafik Sõnõrlamalar ....................................................................................................... 107 3.2.7 Mülkiyet Yapõsõnõn Bozukluğu ve Kadastro Yetersizlikleri ................................................ 107 3.2.8 Ekonomik Kayõplar .............................................................................................................. 108 3.2.8.1 Kaynak Kayõplarõ ............................................................................................................. 108 3.2.8.2 Girdi Kayõplarõ ................................................................................................................. 109 3.2.8.3 Çevresel Kayõplar.............................................................................................................. 110 3.2.9 Detaylõ Temel Toprak Etüdü............................................................................................... 111 3.2.10 Eğitim ve Araştõrma ........................................................................................................... 111 3.2.11 Önleyici Çalõşmalar............................................................................................................ 112 3.2.11.1 Erozyonu Önleyici Çalõşmalar ........................................................................................ 112


http://ekutup.dpt.gov.tr/suhavza/oik571.pdf� vii

3.2.11.2 Amaç Dõşõ Kullanõmõ Önleyici Çalõşmalar ..................................................................... 113 3.2.11.3 Toprak Kirliliğini Önleyici Çalõşmalar ........................................................................... 114 3.2.11.4 Yanlõş Kullanõmõ Önleyici Çalõşmalar ............................................................................ 114 4. ULAŞILMAK İSTENEN AMAÇLAR...................................................................................... 115 4.1 VIII. Plan Döneminde (2001-2005) ........................................................................................ 115 4.2 Uzun Dönemde (2001-2023)................................................................................................... 119 5. PLANLANAN YATIRIMLAR (VIII. PLAN DÖNEMİ) ....................................................... 123 5.1 Su Kaynaklarõ.......................................................................................................................... 123 5.2 Toprak Kaynaklarõ................................................................................................................... 124 6. AMAÇLARA ULAŞMAK İÇİN GEREKLİ DÜZENLEMELER ve UYGULANACAK POLİTİKALAR ............................................................................................................................. 125 6.1 Yasal ve Kurumsal Düzenlemeler............................................................................................ 125 6.1.1 Yasal Düzenlemeler .............................................................................................................. 125 6.1.1.1 Su Kaynaklarõ..................................................................................................................... 125 6.1.1.2. Toprak Kaynaklarõ............................................................................................................ 126 6.1.2 Kurumsal Düzenlemeler...................................................................................................... 129 6.2 İzlenecek Politikalar................................................................................................................ 131 6.2.1 Kõsa dönemde İzlenecek Politikalar ..................................................................................... 131 6.2.2 Uzun Dönemde İzlenecek Politikalar................................................................................... 136 6.2.3 Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğü�nün 2010 Eylem Planõ ................................................. 140 TABLOLAR�. ............................................................................................................................. 146 EKLER........................................................................................................................................... 147

ISBN 975 � 19 � 2638 - 6 (basõlõ nüsha)

Bu Çalõşma Devlet Planlama Teşkilatõnõn görüşlerini yansõtmaz. Sorumluluğu yazarõna aittir. Yayõn ve referans olarak kullanõlmasõ Devlet Planlama Teşkilatõnõn iznini gerektirmez; İnternet adresi belirtilerek yayõn ve referans olarak kullanõlabilir. Bu e-kitap, http://ekutup.dpt.gov.tr/ adresindedir.

Bu yayõn 1500 adet basõlmõştõr. Elektronik olarak, 1 adet pdf dosyasõ üretilmiştir.


http://ekutup.dpt.gov.tr/suhavza/oik571.pdf� 1

GİRİŞ Yirminci yüzyõlõn ikinci yarõsõndan sonra ülkeler ileri teknoloji kullanarak, serbest

piyasa koşullarõnõn oluşturduğu politikalarõ benimsemişler ve devletin etkisini azaltmõşlardõr. VIII. Beş Yõllõk Kalkõnma Planõ hazõrlõklarõnda bu husus göz önünde bulundurularak, zorlayõcõ, buyurucu, devletçi politikalar yerine katõlõmcõ, serbest piyasanõn istediği kalite ve miktarda üretim yapabilen, rekabet ortamõna uyum sağlayabilen, birim sahadan yüksek verim alabilen sistemleri teşvik edici politikalarõn üretilmesi önem arz etmektedir. Bu itibarla tarõmõn ayrõlmaz ikilisi olan su ve toprakla ilgili planlamalarda, ülke tarõmõnõ kalkõndõracak, gelişmiş ülkelerin politikalarõna benzer yeni plan, program ve projeler geliştirilmesi gerekmektedir.

Türkiye�de yaşanan hõzlõ nüfus artõşõna paralel olarak artan gõda ihtiyacõnõn karşõlanmasõ doğrultusunda sulu tarõmõn yoğunlaşmasõ yanõnda sosyo-ekonomik kalkõnmanõn beraberinde getirdiği hõzlõ kentleşme ve yoğun sanayileşme sonucunda sanayi suyu ve içme-kullanma suyu teminine yönelik talepler giderek yoğunlaşmaktadõr. Su kaynaklarõnõn kullanõmõna yönelik sektörel bazda yoğunlaşan bu taleplerin karşõlanmasõ, esasen sonlu bir kaynak olan suyun yönetimini oldukça karmaşõk bir hale getirmektedir. Ülkemizde 1980 yõlõna kadar su kaynaklarõnõn planlanmasõnda temel hedefler, sektörel bazda belli bir ihtiyacõn karşõlanmasõ doğrultusunda su kaynağõnõn geliştirilmesi ve suyun neden olduğu zararlarõn önlenmesine yönelik sistemlerin tasarõmõ şeklinde gelişmiştir. Proje bazõndaki hedeflere ulaşõlabilmesi için, belirlenmesi istenen başlõca unsur, su kaynağõnõn potansiyelinin belirlenmesi ve projeden beklenen faydalarõn tespit edilmesi yönünde olmuştur.

1980�li yõllardan sonra ise çevresel faktörler kendini hissettirmeye başlamõştõr. Hõzlõ kentleşme ve sanayileşme sonucu su kalitesi hõzla bozulmaya başlamõş, kullanõlabilir su kaynaklarõ giderek azalmõştõr. Akarsu havzasõ boyunca görülen kirlilik nedeniyle su kalitesinde meydana gelen kötüleşmeler, esasen başta sanayi ve evsel atõklar olmak üzere tarõmsal amaçlõ su kullanõmlarõ ve arazi kullanõm şekilleri, toprak yapõsõ, sediment taşõnõmõ ve erozyon gibi faktörlere bağlõ bulunmaktadõr.

Fiziksel boyutu itibarõyla da havzayõ karakterize eden bütün unsurlar (akõm, kalite, meteorolojik, hidrolojik, sektörel bazda su kullanõmlarõ, arazi kullanõmõ, sediment, erozyon, data toplama ve işleme) arasõndaki ilişkilerin çok iyi bir şekilde tanõmlanmasõ büyük önem arz etmektedir. Bu çalõşmalar sonucunda eksikliklerin belirlenerek sistemin modernize edilmesi için gerekli tüm hususlarõn belirlenmesi gerekmektedir.

Bütün bunlar su kaynaklarõnõn geliştirilmesi ve yönetiminde yeni yaklaşõmlarõn ve kavramlarõn gündeme gelmesine neden olmuştur. Bu anlamda ülkemizdeki yerüstü ve yeraltõ su kaynaklarõnõn sahip olduğu ekonomik potansiyelinin sürdürülebilir bir yaklaşõmla, diğer bir ifade ile sürekli ve dengeli kalkõnma prensipleri doğrultusunda, çevresel etkiler de dikkate



alõnarak geliştirilmesi, sosyo-ekonomik kalkõnmada sürekliliğin sağlanmasõ açõsõndan büyük önem arz etmektedir.

Sürdürülebilir su kaynaklarõ gelişmesi ise, uygun kurumsal mekanizma, katõlõmcõ yönetim, su ile ilgili hizmetlerin maliyetlerinin faydalananlarca tam olarak kapsanmasõ, araştõrma ve geliştirme etkinliklerinin sürekliliği ve uygun teknolojilerin seçimi ile mümkündür.

Su kaynaklarõnõn ekonomik potansiyelinin değerlendirilmesi amacõyla geliştirilen projelerde, akarsuyun doğal akõş rejimine ve dolayõsõyla ekolojisine müdahale edilmesi kaçõnõlmaz görülmektedir. Ancak, �Çevre İçin Kalkõnmadan, Kalkõnma için Çevreden Vazgeçilemez� prensibinden hareketle teknoloji-ekonomi-çevre yaklaşõmõ doğrultusunda uygun teknolojiler kullanõlarak koruma-kullanma dengesinin sağlanmasõ sonucu çevre ile uyumlu projelerin geliştirilmesine özen gösterilmelidir.

Toprak başta barõnma ve tarõm olmak üzere insanlõğa hizmet veren bütün sektörlerin ihtiyaç duyduğu bir kaynaktõr. Hava, su ve diğer kaynaklar hor kullanõlmalarõnõn sonucu meydana gelen kirlenmeyi hemen göstermelerine rağmen, toprak kirlenmeye karşõ uzun müddet dayanabilmektedir. Kirlenen hava ve suyun temizlenmesi kolaydõr. Nitekim, yağõşlarla, rüzgarla ve diğer doğal olaylarla bu yenilenme, temizlenme kendiliğinden olmaktadõr. Kirlenen toprağõn yeniden üretken hale gelmesi hem çok uzun zaman almakta ve hem de çok pahalõya mal olmaktadõr. Bugün için yerine ikame edilecek başka şey bulunamayan ve üretilmesi de mümkün olmayan toprağõn çok iyi korunmasõ ve kullanõlmasõ gerekmektedir. Üretken tarõm toprağõ mikroorganizmasõ, hava boşluklarõ ve su tutma özelliği ile canlõ bir varlõktõr ve bizatihi temizleyicidir. Toprağõn yanlõş kullanõmlarla bu özelliğini kaybetmemesi veya kaybedilen bu özelliklerin yeniden kazandõrõlmasõ için Birleşmiş Milletler önderliğinde, IFAD, FAO, ISRIC, UNEP vb. birçok kuruluş uluslar arasõ seviyede gayret göstermekte ve proje üretmektedirler. Böylece tabii toprak örtüsünün korunmasõ, geliştirilmesi, erozyonun ve arazinin kabiliyet dõşõ kullanõlmasõnõn önlenmesine çalõşõlmaktadõr.

Dünyada toprağõn elden çõkmasõna sebep olan olgular önem sõralarõna göre, aşõrõ otlatma, ormansõzlaşma, yanlõş tarõmsal faaliyetler, toprağõn amaç dõşõ kullanõlmasõ ve endüstriyel faaliyetler olarak sõralanmaktadõr.

Ülkemizde ise İmar Kanunu ile Belediye�lerin ilgili kuruluşlara danõşmadan imar planlarõ yapmasõ ve kamu kuruluşlarõ arasõndaki koordinasyonsuzluk sebebiyle özellikle karayollarõnõn ucuz ve kolay yapõmõ sebebiyle yollarõ düz ovalardan geçirmesi sonucu oluşan cazibe merkezlerinin iskana açõlmasõ ile verimli ovalarõmõz tarõm dõşõna kaymõştõr. Çukurova, Bursa, Adapazarõ, Düzce, Marmara Denizi civarõ, Yalova ve daha birçok yer buna örnek gösterilebilir. 1999 yõlõnda birbiri peşinden yaşanan deprem afetleri de bu yapõlanmanõn yanlõş olduğunu göstermiştir. Jeolojik olarak genç alüvyonlar üzerinde oluşan bu ovalar üzerinde



depreme dayanõklõ yapõlanma çok pahalõya mal olmakta ve ayrõca bir daha üretilmesi imkansõz olan tarõm arazisinin elden çõkmasõna sebep olmaktadõr. Buna engel olmak için ivedilikle Türkiye detaylõ toprak etütleri tamamlanarak araziye ve toprağa ihtiyaç duyan bütün sektörlere çalõşabilecekleri sahalarõ gösteren haritalar çõkarõlõp bütün kuruluşlarõn hizmetine sunulmalõdõr. Buna bağlõ olarak; İmar Kanunu, Belediyeler Kanunu yeniden gözden geçirilerek imar, iskan, sanayi, yol güzergahõ vb. plan, proje yapõmlarõndan önce oluşturulacak bir toprak komisyonu marifeti ile projelerin arazi kullanõm planlarõna uygunluğu sağlanmalõdõr.

Ülkemiz topraklarõnõn 57 milyon hektarõnda erozyon önemli boyutlardadõr. Avrupa Birliği ülkelerinde ise bu değer 25 milyon hektar civarõndadõr. Bu sorunun diğer arazilere zarar vermesini önlemek için ülke çapõnda seferberlik ilan edilmeli, tabii afetler kapsamõna alõnmalõdõr. Ayrõca yatõrõm öncelikleri yeniden gözden geçirilerek erozyon önleme projelerine sorunun önemine uygun ölçekte kaynak ayrõlmalõdõr.

Avrupa Birliği�ne üye olma çalõşmalarõnõn başladõğõ bu dönemde tarõmõmõzõn üye ülkeler tarõmlarõyla boy ölçüşebilmesi için tarõm topraklarõ üzerinde oluşan olumsuz baskõlarõn kaldõrõlmasõ, arazi parçalanmasõna mani olunmasõ, mer�alarõn aşõrõ otlatõlmasõnõn önlenmesi, mer�a sulamalarõnõn planlanmasõ, münavebeye hayvan yemi konulmasõnõn teşvik edilmesi, kamu yatõrõmlarõnõn havza bazõnda koordineli yürütülmesinin sağlanmasõ, kõrsal kesimin örgütlenmesi, gerekli yasalarõn ve bu yasalarõ uygulayacak kurumsal örgütlenmenin sağlanmasõ önem arz etmektedir. Bunlar, VIII. Beş Yõllõk Planõn önceliklerini oluşturmalõdõr.

1. MEVCUT DURUM 1.1 Dünyada Su Kaynaklarõ Dünyadaki toplam su miktarõ 1.400 milyon km3 tür. Bu suyun % 97,5�i denizlerde ve

okyanuslardaki tuzlu sulardan oluşmaktadõr. Geriye kalan yalnõzca % 2,5�i tatlõ su kaynağõ olup çeşitli amaçlar için kullanõlabilir olduğu belirlenmiştir. Dünyadaki toplam suyun yaklaşõk yõlda ortalama 500.000 km3�ü denizlerde ve toprak yüzeyinde meydana gelen buharlaşmalar ile atmosfere geri dönmekte ve hidrolojik çevrim içerisinde yağmur ve kar olarak tekrar yeryüzüne düşmektedir.

Dünya yüzeyine yağõşla düşen su miktarõ yõlda ortalama yaklaşõk olarak 100.000 km3 olup, yaklaşõk 40.000 km3�ü akõşa geçerek nehirler vasõtasõyla denizlere ve kapalõ havzalardaki göllere ulaşmaktadõr. Bu miktarõn 9.000 km3�ü ise teknik ve ekonomik olarak kullanõlabilir durumdadõr.



Kullanõlabilir suyun dengeli dağõldõğõnõ söylemek çok zordur. Bu nedenledir ki günümüzde dünya nüfusunun 1/3�ü yeterli ve sağlõklõ su kaynaklarõna sahip olamadõklarõ için su sõkõntõlarõ yaşamaktadõrlar.

Bugün pek çok insan tatlõ su kaynaklarõnõn, dünyada insanlõğõn yararõna sunulmuş sonsuz bir doğal kaynak olduğunu düşünmektedir. Oysa, sonlu bir doğal kayak olan tatlõ su, yaşayan bir gezegen olan dünyamõzõn vazgeçilmez bir parçasõdõr. İnsanlõk tarihinden çok daha önce, milyarlarca yõldõr yer kürede bulunan su insanlõk tarihi boyunca doğanõn işlevsel, dinamik bir parçasõ olarak milyarlarca yõl daha varlõğõnõ sürdürecektir.

1.1.2 Su Kaynaklarõ Yönetimi Dünya tarihinde su kaynaklarõ yönetimi uygarlõklarõn gelişmesinde ve hatta

çöküşlerinde her zaman önemli roller oynamõştõr. Mõsõr, Çin, Hindistan, Mezopotamya uygarlõklarõnda hanedanlõklarõn yõkõlmasõ ile su kaynaklarõ yönetimleri arasõnda yakõn ilişkiler bulunmaktaydõ. Mezopotamya�da drenajõn olmayõşõ ya da yetersizliği, sulama suyunun alt katmanlardaki tuzu alarak bitki kök derinliğine çõkartmasõ ve/veya sulama suyundaki suyun bitki kök bölgesinde birikmesi sonucunda tarõm alanlarõnda tuzlanma başlamõştõ. O çağlarda hanedanlõklarõn ve uygarlõklarõn ayakta kalabilmesinin ilk koşulu hidrolik altyapõnõn sürekli onarõlmasõ ve işler kõlõnmasõydõ. Bentlerin ve sulama kanallarõnõn kõrõlmasõ, dolmasõ, drenaj sistemlerinin bozulmasõ üretimin düşmesi demekti. Bu da iktidarlarõ yõkan en temel güçtü. Binlerce yõl önce Anadolu�da tuzlanan, elden çõkan topraklarda ilk kez nadas ve bitki rotasyonu uygulandõ. Bu gün, bir zamanlarõn verimli ay vadisi olarak tanõmlanan Mezopotamya bölgesinde, topraklarõn % 80�i tuzlanarak elden çõkmõştõr.

Dünya tarihi boyunca bu kuralõn hiçbir zaman değişmediği görülmektedir. Su kaynaklarõnõ koruyup, iyi yöneten iktidarlar, tarõmsal üretimlerini ve dolayõsõyla güçlerini artõrmõşlardõr. Tersi durumlarda da su kaynaklarõnõ kötü yönetenler, tarõmsal üretimlerini düşürmekle kalmamõşlar, su ve toprak kaynaklarõnõ da yitirmişlerdir.

Ne yazõk ki binlerce yõl önce yapõlan hatalar, 21. yüzyõlda halen tekrarlanmaya devam edilmektedir. Nüfus artõşõnõn ve dolayõsõyla gõda gereksinmesinin hõzla büyüdüğü Asya�da sulamanõn büyük önem taşõdõğõ kurak dönemlerde akarsular son damlasõna dek kullanõlmaktadõr. Bu yüzden artõk Asya�daki Ganj gibi büyük nehirler havzalarõ içindeki aşõrõ ve plansõz su kullanõmlarõ nedeniyle deltalarõna kavuşamamaktadõr.

Binlerce yõl önceki örnekleri aratmayacak bir yanlõş su yönetimi örneği de Aral Gölü�nde yaşanmõştõr. Gölü besleyen iki nehir Amu Derya ve Siri Derya göle yõlda 55 km3 su akõtõyorlardõ. O zamanlar gölde 24 tür balõk yaşar, yõlda 44.000 ton balõk tutulur ve yaklaşõk 60 bin kişi balõkçõlõkla geçimlerini sağlamaktaydõ. Çölde pamuk yetiştirmek için bu nehirlerin sularõnõn ovaya çevrilmesi sonucu, gezegenimizin en büyük dördüncü gölü olan Aral Gölü�nü besleyen su miktarõ yõlda 7 km3�e düşmüştür. Bu aşõrõ su saptõrmalarõ nedeniyle



göl hacminin dörtte üçü ve alanõnõn yarõsõ kaybedildi ve bunun sonucunda, kõsa süre içinde 20 balõk türü ortadan kalktõ. Balõkçõlõk bitti. Çevre tümüyle tuzlandõ, çölleşti. Göl kenarõ terkedilmiş balõkçõ köyleri ve çölleşmiş topraklarõ ile doldu. Böylelikle bir yanlõş su yönetimi projesi, dünyadaki sayõlõ çevre trajedilerinden biri haline dönüştü. Şimdi Dünya Bankasõ�nõn finansal desteği ile Aral Gölü�ndeki bu tahribatõn durdurulmasõ için projeler geliştirilmektedir. Yapõlan yatõrõmõn onlarca katõ para sadece ortaya çõkan zararõn azaltõlmasõ için harcanmaktadõr.

Dünyada halen pek çok sulama projesi, kõsa vadeli ve akõlcõ olmayan planlamalar yüzünden tarõm topraklarõnda tuzlanmaya neden olmaktadõr. Bugün dünyada tuzlanmanõn yõlda 2 milyon hektar gibi bir miktarla yayõldõğõ ve bu nedenle sulama sayesinde elde edilen üretim artõşõnõn sağladõğõ gelirlerin büyük oranlarda azalmasõna sebep olduğu görülmektedir.

Diğer taraftan pek çok gelişmiş ülke su kaynaklarõnõn akõlcõ kullanõlmasõ gerektiği bilinciyle, kaynaklara farklõ yaklaşmaya başlamõşlardõr. Öncelikle kaynaklar havza boyutunda ele alõnmõş, bütüncül, uzun vadeli ve katõlõmcõ planlamalar hazõrlanmõş, su sisteminin korunmasõnõ garanti altõna alacak ekolojik kriterler oluşturulmuş ve suyun tüketiminde tasarruf, fiyatlandõrma gibi faktörler her zaman göz önünde bulundurulmuştur. Bu anlamda sürdürülebilir kalkõnma yaklaşõmõ çerçevesinde, koruma-kullanma prensipleri doğrultusunda Batõ Avrupa ve ABD�de pek çok akarsu havzasõ geliştirilerek, uzun vadeli programlarla yönetilmiş ve başarõlõ sonuçlar alõnmõştõr.

1.1.3 Su Tüketimi Dünyada hõzlõ nüfus artõşõna bağlõ olarak giderek artan gõda ihtiyacõnõn karşõlanmasõ

doğrultusunda sulu tarõma olan talebin yoğunlaşmasõ yanõnda hõzlõ kentleşme ve sanayileşme sonucu içme-kullanma suyu ihtiyacõnõn hõzlõ bir şekilde artmasõ özellikle büyük kentlerde çok önemli su sõkõntõsõnõn yaşanmasõna neden olmaktadõr.

Dünyada 1940 yõlõnda toplam su tüketimi 1000 km3 iken, 1960 yõlõnda ikiye katlanarak

2000 km3�e ulaşmõş, 1990 yõlõnda tekrar ikiye katlanarak 4130 km

3 olarak gerçekleşmiştir. Bu

suyun 2680 km3�ü (% 65) sulamada, 400 km

3�ü (% 10) içme-kullanma suyu, 950 km3�ü (%

23) sanayi sektöründe kullanõlmõş, geriye kalan 100 km3�ü (% 2) ise rezervuarlardan

buharlaşmõştõr. 2000 yõlõnda ise su tüketiminin % 25 oranõnda artarak 5200 km3�e ulaşmasõ

beklenmektedir. Geri kalmõş ve gelişmekte olan pek çok ülkedeki hõzlõ nüfus artõşõnõn mevcut durumda karşõlaşõlan su sõkõntõsõnõn giderek artmasõna neden olmasõ kuvvetle muhtemel görülmektedir. Dünyada kişi başõna su tüketimi yõlda ortalama 800 m

3 civarõnda

bulunmaktadõr. Dünyada nüfusunun yõlda ortalama 80 milyon kişi arttõğõ göz önünde bulundurulduğunda dünyadaki tatlõ su ihtiyacõnõn yõlda 64 km

3 artmasõ kaçõnõlmaz

görülmektedir.



Pek çok ülkede ekonomik olarak değerlendirilebilir tatlõ su potansiyeli mevcut durumda geliştirilen projeler ile çeşitli sektörlerde kullanõlmakta veya ileriki yõllarda kullanõlmasõ planlanmõş bulunmaktadõr. Dünyada kabul edilen kriterlere göre kişi başõna su potansiyeli 1000 m

3�den az olan ülkeler �Su Fakiri� olarak kabul edilmektedir. Bir ülkedeki

sosyo-ekonomik gelişmenin ve buna bağlõ olarak hayat standardõnõn yükselmesi için kişi başõna geliştirilebilir su potansiyelinin 1000 m

3�den fazla olmasõ gerekmektedir. Bu yaklaşõm

doğrultusunda 1990 yõlõ itibarõyla Afrika�da 11 ülke, Uzakdoğu�da 9 ülke olmak üzere Asya�da, Ortadoğu�da bulunan toplam 26 ülke bu kategoride yer almaktadõr. 2000�li yõllarõn başlarõnda ise hõzlõ nüfus artõşõ sanayi ve evsel atõklarõn neden olduğu kirlilik sonucu su kõsõntõsõ ile karşõ karşõya kalacak ülke sayõsõnõn artmasõ muhtemel görülmektedir.

1.1.3.1 Sulama Dünyadaki toplam su tüketiminin % 73�ü sulamada kullanõlmakta olup, 1990 yõlõnda

2680 km3 su tarõm arazilerinin sulanmasõnda kullanõlmõştõr. Ayrõca, 1990 yõlõnda sulanabilir

arazilerin 1/6�sõ geliştirilen projeler ile sulu tarõm imkanõna kavuşmuş bulunmaktadõr. 1990 yõlõ itibarõyla dünyada sulanan tarõm alanlarõ toplamõ 240 milyon hektar iken yõlda yaklaşõk olarak % 0,8 oranõnda artarak 2010 yõlõnda 280 milyon hektar ulaşmasõ beklenmektedir. Sulanan bu alanlar dünyadaki toplam bitkisel üretimin yaklaşõk 1/3 ünü karşõlamaktadõr. Dünyada 1990 yõlõ itibarõyla sulanan tarõm arazilerinin bölgeler itibarõyla dağõlõmõ Tablo 1.1�de verilmiştir.

Tablo 1.1 Dünya'da Sulanan Alanlar

(Milyon Hektar)

Asya Afrika Gelişmiş Ülkeler Uzakdoğu Latin Amerika

112 14 98 10 16

Kaynak: FAO-�Water for life�, 1994

1.1.3.2 İçme-Kullanma ve Sanayi Suyu Temini Dünya genelinde özellikle gelişmekte olan ülkelerde yaşanan hõzlõ nüfus artõşõ sonucu

ortaya çõkan kõr-kent yönlü göçün neden olduğu kentleşme ve sanayileşme bazõ yörelerde içme-kullanma ve sanayi suyuna olan talebin, her geçen yõl katlanarak artmasõna neden olmaktadõr. Tatlõ suya olan talebin yöresel bazda yoğunlaşmasõ özellikle su kaynaklarõ potansiyelinin bölgesel olarak büyük farklõlõklar gösterdiği ülkelerde havza bazõnda su



transferlerinin yapõlmasõnõ gündeme getirmiş bulunmaktadõr. Belli yörelerde yoğunlaşan su talebinin karşõlanmasõna yönelik olarak büyük ölçekli projelerin geliştirilmesi ve uygulamaya koyulmasõ zorunluluğu yatõrõm maliyeti çok yüksek olan bu projelere finansman sağlanmasõnõ güçleştirmektedir. Ayrõca, belli yörelerde yoğunlaşan içme-kullanma ve sanayi amaçlõ su kullanõmlarõ aynõ yörelerde önemli miktar atõk su deşarjõnõn doğmasõna neden olmaktadõr. Sõnõrlõ bir bölgede oluşan çok büyük miktarlardaki bu atõk sularõn doğal ortamlarda kendi kendini yenileyebilme şansõ ise hemen hemen hiç bulunmamaktadõr. Bu durumda, büyük kentlerdeki atõk sularõn başta sağlõk olmak üzere diğer çevresel nedenlerle arõtõlarak deşarj edilmesi bir zorunluluk arz etmektedir. Mexico City kentinin 2000 yõlõnda 2,6 km

3 atõk su

deşarj edeceği dikkate alõndõğõnda, bu miktardaki bir atõk suyun arõtõlmasõ için çok büyük miktarda finansmana ihtiyaç olacağõ bir gerçektir. Bu durumda, hõzlõ kentleşme, ihtiyaç duyulan uygun kalitede içme-kullanma suyunun temin edilmesini güçleştirdiği gibi, önemli derecede çevresel etkilere sahip olan atõk su miktarõnõn da yerel bazda büyük miktarlara ulaşmasõna neden olmaktadõr.

Arõtõlmadan doğal ortama deşarj edilen evsel ve sanayi atõk sularõ, bazõ bölgelerde yaygõn bir şekilde görülen hastalõklarõn ve ölümlerin ana nedenlerinden biri olarak kabul edilmektedir. Dünya Sağlõk Teşkilatõ tarafõndan yapõlan bir araştõrmaya göre kirli sulardan kaynaklanan hastalõklardan dolayõ dünyada her yõl 4 milyon insanõn hayatõnõ kaybettiği belirlenmiş bulunmaktadõr.

1990 yõlõnda Dünya nüfusunun % 31�inin uygun kalitede içme-kullanma suyundan, % 46�sõnõn ise kanalizasyon sisteminden yoksun bir şekilde yaşadõğõ göz önünde bulundurulduğunda, içme-kullanma suyu temini ve atõk sularõn bertaraf edilmesinin, insanlõğõn geleceği açõsõndan birinci derecede öneme sahip olduğu söylenebilir. Dünyada 1980-2000 yõllarõnõ kapsayan 20 yõllõk dönemde kõrsal ve kentsel alanlarda, içme-kullanma ve kanalizasyon sisteminden faydalanamayan nüfusun gelişimi Tablo 1.2�de verilmiştir.

Tablo 1.2 Kõrsal ve Kentsel Alanlarda, İçme-kullanma ve Kanalizasyon Sisteminden Faydalanamayan Nüfus Gelişimi

(Milyon Kişi) Yõllar Kentsel Su

Temini Kõrsal Su Temini Kentsel Kanalizasyon Kõrsal Kanalizasyon

1980 455 925 635 1270 1990 270 1000 400 1410 2000 230 1655 310 1450



1.1.4 Sõnõraşan sular Suya olan talebin her geçen gün artmasõyla, su kaynaklarõ üzerinde kullanmaya ve

yönetmeye yönelik küçük-büyük pek çok proje gerçekleştirilmektedir. Sõnõr aşan sularda kaynaklar üzerindeki kullanõm haklarõ, çoğu kez mansap ülkelerinin aşõrõ talepleri yüzünden, su sorunlarõnõn yaşanmasõna neden olmaktadõr. Bu konu Birleşmiş Milletler bünyesinde tartõşõlmõş ve �Uluslararasõ Suyollarõnõn Ulaşõm Dõşõ Amaçlarla Kullanõmlarõna İlişkin Sözleşme�, 21 Mayõs 1997 tarihinde Genel Kurul tarafõndan kabul edilmiştir.

Sözleşmeyi bu güne kadar (Kasõm, 1999) 12 ülke imzalamõş olup, bu ülkelerin tamamõ sularõn mansabõnda bulunan ülkelerdir. 12 ülke içinden 6 ülke (Suriye, Finlandiya, Norveç, Güney Afrika Cumhuriyeti, Ürdün, Lübnan) onay işlemlerini tamamlayarak sözleşmeye taraf olmuşlardõr. Sözleşme 35 ülkenin onay belgelerini tamamlayarak Birleşmiş Milletler Genel Sekreterliği�ne iletmelerinin üzerinden 90 gün geçtikten sonra yürürlüğe girecektir. Türkiye söz konusu sözleşmeye yukarõ ve aşağõ kõyõdaş ülkelerin menfaatlerini belirli bir dengede tutacak anlayõştan yoksun olmasõ, ayrõca bir �Çerçeve Sözleşme� niteliği taşõmasõ gerektiği halde, ülkelerin kendi egemenlik sõnõrlarõ içinde planladõklarõ projeler için bir bildirim mekanizmasõ oluşturmasõ ve bu kapsamda önceden diğer kõyõdaş ülkelerin onayõnõn alõnmasõnõ öngörmesi gibi nedenlerle, Çin ve Burundi ile birlikte ret oyu vermiştir. Fransa, İspanya, Hindistan, Pakistan, İsrail, Etiyopya, Kolombiya ve Peru gibi çoğunluğu önemli havza ülkeleri olan 27 ülke ise sözleşmeye çekimser kalmõşlardõr.

Birleşmiş Milletler sistemi içinde sõnõraşan sularla ilgili diğer bir kodifikasyon çalõşmasõ olan BM Avrupa Ekonomik Komisyonu (BM-AEK) �Sõnõraşan Su Yollarõnõn ve Uluslararasõ Göllerin Kullanõmõ ve Korunmasõ Sözleşmesi� 17 Mart 1992�de Helsinki�de kabul edilmiştir ve 6 Ekim 1996 tarihinde yürürlüğe girmiştir. Söz konusu sözleşme beşeri faaliyetler nedeniyle yaratõlan ve sõnõraşan etkisi bulunan olumsuz çevre kirliliğinin önlenmesi, kontrolü ve azaltõlmasõ amacõyla kõyõdaş ülkeler arasõnda işbirliği tesisini amaçlamaktadõr. Sözleşme uyuşmazlõklarõn çözümünde müzakere yolunu önermekte ve gereğinde zorunlu mekanizmalar öngörmektedir. Bu itibarla Türkiye BM-AEK sözleşmesine taraf olmamõştõr. BM-AEK ve BM sözleşmeleri benzer özellikler taşõmaktadõr. Özellikle uyuşmazlõklarõn çözümüne ilişkin kurallarõ benzerlik taşõmaktadõr.

Günümüzde BM sistemine dahil çeşitli kuruluşlarda 21. yüzyõlda su kaynaklarõnõn kullanõmõ, idaresi ve paylaşõmõ yaygõn olarak tartõşõlmaya başlanmõştõr. Tartõşmalarda tatlõ su kaynaklarõnõn �paylaşõlmasõ� nõn 21. yüzyõlda ciddi siyasi çatõşmalara yol açabileceği, dolayõsõyla sõnõraşan sulara ilişkin anlaşmazlõklarõn barõş ve güvenliği tehdit edecek bir boyut kazanabileceği iddialarõna da yer verilmektedir. Avrupa Birliği tarafõndan başlatõlan girişimlerin gerisinde de bu türden düşünce ve yaklaşõmlarõn yattõğõ varsayõlmaktadõr. Bu çevreler su konularõna ilişkin anlaşmazlõklarõn çözümünün daha kapsamlõ siyasi ihtilaflarõn çözümünde tayin edici bir unsur olacağõ görüşünden hareketle bu yönde siyasi inisiyatif almaya hazõr görülmektedir. Bu bağlamda ülkemiz, gerek yürüttüğü GAP, gerek Güneydoğu



komşularõmõzla mevcut sorunlarõmõz ve ayrõca Orta Doğu bölgesindeki diğer su sorunlarõ nedeniyle ilgi odaklarõndan birini oluşturmaktadõr.

Ülkemizin bu konudaki görüşü sõnõraşan sularla ilgili bütün anlaşmazlõklarõn bölge ülkelerinin kendi aralarõnda yapacaklarõ görüşmeler ile barõşçõ yollarla çözülebileceği şeklindedir. Bu nedenle sõnõraşan sular anlaşmazlõklarõn kaynağõ değil, tam tersine bölge ülkeleri arasõnda işbirliğini geliştirici bir kaynak olarak değerlendirilmektedir.

1.1.5 Avrupa Birliği Su Politikasõ Avrupa Birliği�nin Su Politikasõnõn esaslarõ şöyle özetlenebilir.

• Sürdürülebilir Su Politikasõ ile güvenli içmesuyu sağlamak zorunluluğu getirilmektedir. Bu zorunluluğun içeriği ise; �içmesuyu güvenli olmalõdõr ve yeterli miktarda ve yeterli derecede güvenli olarak temin edilmelidir� şeklindedir.

• Su, içmesuyu ihtiyacõ dõşõnda; endüstri, tarõm, balõkçõlõk, taşõmacõlõk, hidroelektrik enerji üretimi ve rekreasyon ihtiyaçlarõ için de yeterli miktarda ve yeterli kalitede olmalõdõr.

• Akvatik çevrenin fiziksel yapõsõ ile birlikte su kaynaklarõnõn kalitesi ve miktarõ, karasal ekosistemin ve doğal hayatõn ihtiyacõ olan suyun karşõlanmasõ da önemlidir.

• Su, sellerin olumsuz etkisini azaltmak veya önlemek ve kuraklõklarõn etkisini en aza indirmek için yönetilmelidir.

• Su kaynaklarõnõn kirliliğinde, nokta kaynaklõ, yaygõn kaynaklõ kirlilik, kazalarõn neden olduğu kirlilik, asit yağmuru nedeniyle kirlilik, besinlerin neden olduğu kirlilik, insan kaynaklõ (antropolojik) kirlilik gibi kirlilik türleri ile mücadele bu politikalarõn önemli bir bölümünü oluşturmaktadõr. Bunun için de muhtemel ilkeler tesbit edilmiştir;

- Yüksek düzeyli koruma ilkesi,

- İhtiyat ilkesi,

- Önleyici çalõşmalar,

- Kaynakta õslah edilecek hasarlar ilkesi,

- Kirleten öder ilkesi,

- Mevcut bilimsel ve teknik verilerin kullanõmõ, topluluk üyesi bütün devletlerce benimsenen ve kendi ulusal mevzuatlarõnda yer verdikleri ilkelerdir. Bu ilkeler dõşõnda henüz tam olarak topluluğun sorumluluğunda olmayan entegrasyon, ayrõca topluluk ülkelerinin bulunduğu bölgede çevresel şartlarõn değişebilirliği, maliyet/fayda, topluluğun bulunduğu bölgedeki gelişimin dengelenmesi, uluslararasõ işbirliği gibi konularda da topluluk üyelerinin mevzuatõnõn birbirine uygun hale getirilmesi çalõşmalarõ sürdürülmektedir.



Topluluğun, üye ülkelerindeki su yönetim politikasõnõn yasal çatõsõ, ulusal önlemler ve topluluk yasalarõndan türetilen önlemlerin bileşimini içermektedir. Topluluk önlemleri; 1970�lerin ilk yõllarõndan beri, orijinal olarak anlaşmanõn 100. ve 235. maddeleri ile son zamanlarda genelde anlaşmanõn 130�lu maddeleri uyarõnca, bir zaman sürecinde benimsenmiştir.

Bütün mevcut Avrupa Topluluğu su yasalarõ Avrupa Birliği Anlaşmalarõndan daha önce kabul edilmiştir ve 130�lu maddelerin ilk durumu veya madde 100 ve madde 235 uyarõnca oybirliği ile benimsenmiştir.

Avrupa Birliği Anlaşmalarõndan beri, 130�lu maddeler teklif edilen çalõşma konularõnõn içeriğine bağlõ olarak üç farklõ yöntem içermektedir. Madde 130s1 çoğu su yasasõnõ içermekte ve Parlemento ile Konseyde nitelikli çoğunluk ile işbirliği oluşturulmasõnõ gerektirmektedir. Madde 130s2 �su kaynaklarõnõn yönetimini� kapsar ve Parlemento ile müzakere yapõlmasõnõ ve Konseyde oybirliğinin sağlanmasõnõ gerektirmektedir. Madde 130s3 genel çalõşma programlarõnõ içerir ve Parlemento ile müşterek karar verilmesini ve Konseyde nitelikli çoğunluk olmasõnõ gerektirir. Kullanõlan verileri öğrenme hakkõ vardõr. Verilere ulaşõmdaki bu hak tüzük ile ilgili sanayi kuruluşlarõna ve çevre veya tüketici haklarõnõ temsil eden ilgili kuruluşlara eşit derecede uygulanõr.

Yasanõn genel ortak çerçevesi içinde, üye ülkelerin makul ölçüde esnekliğe sahip olmalarõnõ sağlamak gerekmektedir. Halkõn katõlõmõ ve sorumluluğu bu esnekliğin düşük standartlarda olmamasõnõ sağlamak için yardõmcõ olacaktõr. Anlaşõlan problemleri çözmek için ilgili kurumlarõn desteği ile uygulanan önlem programõ, açõklamasõz olarak ortaya çõkan problemlerin çözümünden daha fazla şansa sahiptir.

1.1.5.1 Entegre Su Kaynaklarõ Yönetimi �Suyun Ekolojik Kalite Talimatlarõ Hakkõnda Komisyon� önerisi, diğer Avrupa Birliği

ve ulusal bazdaki su yasalarõ uyarõnca gerekli bütün önlemler ile birlikte Talimatlarõ uygulamak için gerekli önlemleri içeren entegre programlarõn tanzim edilmesinde üye ülkeler için kurallarõ içermektedir. Görüş, belirli su kalitesine ilişkin çeşitli politikalarõn amaçlarõnõ başarõ ile sağlamak için ihtiyaç olan önlemlerin idrak edilmesini sağlamaktõr. Bu yaklaşõm aynõ su kütlesini iyileştirmek için bazen farklõ yetkililer tarafõndan alõnan farklõ önlemlerin koordinasyonuna ve gerçekleşmesine imkan tanõr.

Çevresel nedenlerden dolayõ yüzey sularõnõ iyileştirmek için alõnacak önlemlerin, göllerin ve nehirlerin kendi mevcut yasalarõnõn analiz sonuçlarõ, özellikle çevreyi izleme yükümlülükleri açõsõndan su kalitesi yasalarõnõn çeşitli kõsõmlarõ uyarõnca gerekli önlemlerin bazõlarõnõn birlikte değerlendirilmesi için fõrsat olduğunu göstermektedir. Yasa analizi, yasada bulunan çeşitli tanõmlarõ bir araya getirmek için oldukça makuldür. Bu Çerçeve Talimatlarõ ile yapõlabilir.



Avrupa Birliği su politikasõnõn şeffaflõğa ve kamu sorumluluğuna ihtiyacõ vardõr ve bu Çerçeve Talimatõ içinde belirlenmelidir.

1.1.5.2 Su Kaynaklarõ Çerçeve Talimatõnõn Ana Hatlarõ Komisyon Su Kaynaklarõ Çerçeve Talimatõ için yapõlan önerileri dikkate almaktadõr ve

Konsey, Parlamento ve bütün ilgili kuruluşlarõn görüşlerine saygõ duymaktõr.

Komisyon, tanõmlarõnõn bazõlarõnõn izleme kurallarõnõ ve diğer ilgili unsurlarõn Çerçeve Talimatõna ilave edileceği fõrsatõnõ göz önünde bulundurmasõna rağmen aşağõdaki Talimatlar genelde bu önerilerden etkilenmeden kalacaktõr:

- Kullanma Suyu Talimatõ,

- Tehlikeli Maddeler Talimatõ,

- İçmesuyu Talimatõ,

- Bilgi Alõşverişi Talimatõ,

- Şehir Atõk Sularõnõn Arõtõmõ Talimatõ,

- Nitrat Talimatõ,

- Rapor Hazõrlama Talimatõ,

- Teklif Edilen Entegre Kirlilik Önlenmesi ve Kontrolü Talimatõ.

Aşağõda sõralanan talimatlar feshedilebilir ve Çerçeve Talimatõ ile değiştirilebilir:

- Yüzey Sularõ Talimatõ,

- Balõklarõn Yaşadõğõ Sular Talimatõ,

- Kabuklu Su Ürünlerinin Yaşadõğõ Sular Talimatõ,

- Yeraltõsularõ Talimatõ,

- Önerilen Suyun Ekolojik Kalitesi Talimatõ.

Çerçeve Talimatõ, bu bildiride belirtilen amaçlar ve ilkeleri temel olarak alacaktõr ve Topluluk su korumasõnda yüksek düzey ve masraf/fayda arasõndaki ilişkiyi değerlendirecektir. Çerçeve Talimatõ Avrupa Topluluğu Su Politikasõnda kullanõm için ortak tanõmlarõ belirtmektedir.Çerçeve Talimatõ şunlarõ gerektirmektedir:

- Akvatik çevre fonksiyonlarõnõn ve doğal ekolojik durumun korunmasõ ile su kaynaklarõ yönetiminin entegrasyonu,

- Su kalitesi ve su miktarõ yönetiminin entegrasyonu (gerekli olduğu yerlerde su çekim ruhsatõnõn tesis edilmesi hükmünü içerir),



- Yüzey sularõ yönetimi ile (sahil sularõnõ içerir) yeraltõ sularõnõn entegrasyonu.

Çerçeve Talimatõ nehir havzasõ bazõnda entegre su yönetimi planlamasõnõ gerektirmektedir. Bu aşağõda sõralananlarõ gerekli kõlmaktadõr:

- Su miktarõ ve kalitesinin gözlenmesi,

- Toplumun su ihtiyacõnõn ve insan aktiviteleri ile ilgili su kütlesi üzerindeki etkilerinin değerlendirilmesi,

- Amaçlarõn belirlenmesi (Çerçeve Talimatõna dahil olmayan Avrupa Topluluğu yasalarõnõn diğer kõsõmlarõ dõşõnda ortaya çõkan amaçlarõ ve ulusal veya yerel politikalarõn dõşõnda ortaya çõkan amaçlarõ içerir),

- Amaçlarõn sağlanmasõ için tasarlanan önlem programõnõn yapõlmasõ ve yerine getirilmesi (Çerçeve Talimata dahil olmayan Avrupa Topluluğu yasalarõnõn diğer kõsõmlarõ uyarõnca gerekli önlemleri ile ulusal ve yerel önlemleri içerir),

- Karar verme işlemlerinde şeffaflõk ve kamuoyu ile müzakere,

- Talimatõn yerine getirilmesini izleme ve rapor hazõrlama.

Nehir havzasõ içinde özellikle daha büyük nehir havzalarõnda amaçlarõn ve önlemlerin aslõ konuma ve duruma bağlõ olarak değişebilir. Çerçeve Talimatõ çabalarõn ve sonuçlarõn karşõlaştõrmasõnõ yapmak için yukarõda bahsedilenlere rehberlik eder, ama uygulamadaki ayrõntõlarõn çoğu üye ülkelere bõrakõlõr.

Çerçeve Talimatõ, Talimatõn yönetimi ve güncelleştirilmesi için sorumlu bir komite kurulmasõnõ ister. Komite, bu talimatõn ve diğer Avrupa Topluluğu su yasalarõnõn uygulanmasõnõn koordinasyonunu temin etmekle yükümlüdür.

1.2 Dünyada Toprak Kaynaklarõ Dünyada işlenebilir toplam tarõm arazisi 3200 milyon hektardõr. Bu miktarõn 1475

milyon hektarõnda işlemeli tarõm yapõlmaktadõr. Son yõllarda kişi başõna tarõm arazisi gelişmiş ülkelerde % 14,3 , gelişmekte olan ülkelerde ise % 40 azalmõştõr. Uluslararasõ tarõm örgütü FAO�ya göre 2020 yõlõnda dünya nüfusu 1,7 milyar artarak, 7 milyara ulaşacaktõr. Bu durumda kişi başõna düşen tarõm arazisi 2000 yõlõnda 0,23 hektara, 2050 yõlõnda ise 0,15 hektara düşecektir.

İnsan nüfusunun bu derece artmasõ beraberinde arazi bozulmasõ açõsõndan çok büyük problemleri de meydana getirecektir. Dünyadaki karalarõn % 15�i, insanlarõn yanlõş faaliyetleri sonucu doğal üretkenliğini kaybetmiştir. Yapõlan çalõşmalar sonucu dünya arazi varlõğõnõn % 83,7�si su ve rüzgar erozyonu, % 12,5�i kimyasal, % 4,2�si fiziksel degredasyona uğramõştõr. Bütün bunlarõn sonucunda dünya genelinde yerinden taşõnan toprak miktarõ 0,5-



2,0 ton/ha/yõl ve kaybolan toplam toprak miktarõ ise 24 milyar ton/yõl olarak karşõmõza çõkmaktadõr.

Yanlõş arazi kullanõmõ sonucu ise dünya arazilerinin % 26�sõ (1.230 milyon ha) tahrip olmaktadõr. Bu problemin ortaya çõkmasõnda ilk sõrayõ % 34,5 ile aşõrõ otlatma ve sõrasõyla ormansõzlaşma, yanlõş tarõmsal faaliyetler, toprağõn yanlõş kullanõmõ olarak devam etmektedir. Bunun yanõnda dünya genelinde kuru tarõm alanlarõnõn % 70�i çölleşme ve arazi bozulmasõ yoluyla etkilenmektedir. Bunun sonucu her yõl 60 bin km2 alan çölleşmektedir. İnsan müdahalesi sonucu çölleşen alan miktarõ ise 48,3 milyon km2� ye ulaşmakta ve bu alanlarda yaşamak için mücadele eden 900 milyon insanõ etkilemektedir.

Dünyada 1960�lõ yõllara kadar çevre koruyucu, çevre iyileştirici bir sektör olarak tanõmlanan tarõm sektörünün bu özelliği, 1970�li yõllardan itibaren sorgulanmaya, tartõşõlmaya başlanmõş ve tarõm sektörünün toprak işleme tekniklerinden başlayarak, sektörde kullanõlan girdiler, bu girdilerin üretim ve kullanõm süreçleri, kullanõldõğõ ürünler üzerindeki etkileri ile, tarõmsal ürünleri tüketenlerin üzerinde ve çevre üzerindeki olumsuz etkileri sorgulanmaya başlanmõştõr. Bu sorgulama sonucunda ortaya çõkan sonuçlar; tarõm sektörünün çevre kirliliği üzerindeki etkisinin sanõldõğõndan daha fazla olduğunu ortaya koymuştur. Diğer taraftan tarõmõn çevre üzerine olumsuz etkilerinin yanõnda kirlenen çevreninde tarõm üzerine olumsuz etkilerinin olduğu da bilinen bir gerçektir. Bu nedenle üretimin; 1992 yõlõnda yapõlan Rio Deklarasyonu ile belirtildiği gibi sürekli ve dengeli tarõmsal ve kõrsal kalkõnma şeklinde yapõlmasõ gerekmektedir.

Sürekli , dengeli tarõm ve kõrsal kalkõnma ;

- Ulusal politikalarõn geliştirilmesine,

- Halkõn katõlõmõnõn sağlanmasõna,

- Arazi kaynaklarõnõn yeteneğine uygun kullanõlmasõna,

- Arazi muhafazasõ ve rehabilitasyonuna,

- Hayvan ve bitki gen kaynaklarõnõn muhafazasõ ve bunlarõn sürekli ve dengeli kullanõmõna,

- Sürekli ve dengeli bitki beslenmesine,

-Kõrsal alanlarda yenilenebilir enerji kaynaklarõnõn kullanõmõ ve enerji verimliliğinin artõrõlmasõna, bağlõdõr.

Toprak bozulmasõnõn etkileri ulusal boyuttan çõkmõş, tüm insanlõğõn sorunu haline gelmiştir. 1972� de yayõnlanan Avrupa Toprak şartõ ve 1996� da yürürlüğe giren çölleşme ile mücadele sözleşmesi bu sorunun uluslar arasõ boyutunu vurgulayan örneklerdir. Günümüzde toprak bozulmasõ Dünyanõn her yerinde ciddi bir sorun olmaya devam etmektedir. Su ve



rüzgar erozyonu yanõnda kirlenme, toprak sõkõşmasõ ve amaç dõşõ kullanõmlar gibi geri dönüşü olmayan kayõplar sürüp gitmektedir. Bütün bu kayõplar olurken dünyada toprak koruma ile ilgili standartlar, koruma kriterleri ve teknoloji kullanõmõnda birlikteliğin sağlandõğõ söylenemez. Günümüzde Dünya�da toprak ve arazi kaynaklarõ ile ilgili faaliyetlerde bulunan önemli bazõ uluslar arasõ kuruluşlar aşağõda yer almõştõr.

Toprak koruma ve toprak kalitesi ile ilgili uluslararasõ standart organizasyonu (ISO) nun hazõrladõğõ bir doküman mevcuttur. Bu doküman üzerinde tam bir anlaşma sağlanmõş değildir.

Birleşmiş Milletlere bağlõ bir kuruluş olan " Uluslararasõ Tarõmsal Kalkõnma Fonu (IFAD)", daha çok gelişmekte olan ülkelerde tarõmsal ve kõrsal kalkõnma projelerinin desteklenmesinde kullanõlmaktadõr. Fonun pilot uygulamalarõ Aşağõ Sahra Afrika ülkelerinde kuraklõk ve çölleşmenin etkilerinin azaltõlmasõna yönelik olarak ve 47 ayrõ projeyle yürütülmektedir. Bu projelerin mali ve teknik kaynaklarõnõn sağlanmasõnda hem AB, hem de OECD'ye bağlõ 19 Avrupa ülkesi başlõca rolü oynamaktadõr.

Birleşmiş Milletlerin bir yan kuruluşu olan Gõda ve Tarõm Örgütü (FAO), uzun zamandõr kurak, yarõ kurak ve yarõ kurak bölgelerde yürütmekte olduğu çölleşme ile savaşõm programõnõ son dönemde yoğunlaştõrmõştõr. İlgili ülkelere sağlanan teknik destekler, toprak koruma, otlaklarõn ve hayvansal üretimin bütünsel yönetimi, ağaçlandõrma, kumul tepelerinin õslahõ, sulanan arazilerde tuzlulaşmanõn önlenmesi, sürdürülebilir enerji kaynaklarõnõn ve besin güvenliğinin özendirilmesi gibi çok yönlü ve tümüyle kaynak korumaya ve sürdürülebilir kalkõnmaya yönelik programlarõ kapsamaktadõr. Bu amaçla FAO bünyesinde 15 ayrõ bölümden oluşan bir örgütlenme modeli geliştirilmiş olup, 15 ülkede, bu çerçevede Birleşmiş Milletler Çevre Programõ (UNEP) ile işbirliği içinde ve yer yer Dünya Bankasõ gibi uluslar arasõ kuruluşlardan, kimi zaman da gelişmiş ülke hükümetlerinden sağlanan finansmanla 100 kadar proje yürütülmektedir.

Uluslararasõ Toprak Başvuru ve Danõşma Merkezi (ISRIC), dünya topraklarõnõn veri tabanõnõn oluşturulmasõ, araştõrõlmasõ ve eğitim konularõyla ilgilenen bir örgüttür. ISRIC, toprakla ilgili verileri toplar, üretir ve monolitler, veriler, belgeler, haritalar, raporlar ve kitaplar aracõlõğõ ile kullanõcõlara açar. Özellikle gelişmekte olan ülkelerde kurslar düzenler ve çalõşma grubu toplantõlarõ yapar. Bu gruplarda toprak genesisi, sõnõflandõrma, ilişkilendirme (korelasyon), haritalama, CBS' nin toprak veri tabanõnda kullanõmõ, arazi değerlendirme gibi konular tartõşõlõr. ISRIC'in temel hedefleri 4 grup altõnda toplanabilir.

-Toprak ve arazi bilgi sistemlerinin derlenmesi ve geliştirilmesi,

-Toprak ve arazi kaynaklarõnõn sürdürülebilir kullanõmõ için değerlendirilmesi,

-Gelişmekte olan ülkelerde toprakla ilgili kuruluşlarõnõn kapasitelerinin güçlendirilmesi,



-Toprak ve arazi bilgilerine erişimin kolaylaştõrõlmasõdõr. 1.2.1 Avrupa Birliği Avrupa Birliği ülkelerinin tümünde toplam 25 milyon hektar alan erozyona maruzken

ülkemizde 57,6 milyon hektar alanda erozyon çok önemli boyuttadõr. Ülkemizde, bir kilometre karelik alandan oluşan ortalama yõllõk toprak kaybõ; Avrupa�da oluşan kayõbõn 9,5 katõ, Avustralya�da oluşan kaybõn 2,9 katõ, Amerika�da oluşanõn 1,6 katõdõr.

Çeşitli nedenlerle degrade olmuş arazi miktarõnõn tüm arazi alanõna oranõ:

- Avustralya�da % 16,

- Avrupa�da % 25,

- K. Amerika�da % 26 iken,

- TÜRKİYE� de % 80�lere ulaşmaktadõr.

Avrupa Birliğinde işletme başõna düşen ortalama arazi miktarõ 16,5 ha olup, bir çiftçi ailesinin geçimini sağlayacak düzeydedir.

Avrupa Ülkelerinde; arazi toplulaştõrmasõ 1920�li yõllarda genel olarak tarõmsal yapõya yönelik bir önlem iken 1965�lerden sonra toplulaştõrmanõn görev alanõ giderek genişlemiştir. Çağdaş bir toplulaştõrmanõn hedefi kõrsal mekandaki yaşam koşullarõnõn iyileştirilmesi olup, bu hedeften hareketle, bugün artõk toplulaştõrma köy yenilenmesi ile birleşerek Köy ve Arazi gelişimine dönüşmüştür. Avrupa Birliğine göre yeni görüşün adõ �Entegre Kõrsal Gelişim�dir. Modern köy gelişimi sadece tarõmsal üretimi artõrma politikasõ olmayõp, kimliği, tarihi ilişkiyi ve özel kültürel yaşayõşõ ihmal etmeksizin konut şartlarõnõn iyileştirilmesi, toplulaştõrma kapsamõ içerisinde kõrsal ve tarõmsal altyapõnõn oluşturulmasõyla bütün vatandaşlarõn gelir seviyelerinin ve yaşam standartlarõnõn doğrudan iyileştirilmesini ve küçük yerlerin ekonomik güçlerinin artõrõlmasõnõ hedefleyen bir uygunluk stratejisine dönüşmüştür.

Avrupa Birliği, Avrupa Çevre Kurumu (EEA) çatõsõ altõnda, arazi kullanõmõ ve korunmasõ dahil, tüm doğal kaynaklarõn geliştirilmesi için CORINE adlõ bir program paketini yürürlüğe koymuştur. Bu çerçevede öncelikle LANDSAT ve SPOT verilerinden yararlanõlarak ve eldeki hava fotoğraflarõ ve haritalarõn yardõmõyla, 12 üye ülkenin 1:100 000 ölçekli (en küçük haritalama birimi 25 ha) arazi örtüsü verileri çõkarõlmaktadõr. Uydu verilerinin jeokodlamasõ ve yüzey örtüsü verilerinin toplanmasõnda yerel koordinat referans sistemi kullanõlmaktadõr. Daha sonra, elde edilen veriler kenar çakõştõrma tekniği ile, merkezi İsveç'in Kiruna kentinde bulunan Avrupa referans sistemine aktarõlmaktadõr. Eldeki veriler istatistik değerlendirmelerden geçirilerek, her bir yüzey türü için ayrõ ayrõ, 1:3.000.000 ölçekli toplam ve yüzde alanlar ortaya konmaktadõr. AB, bu çalõşma için 44 ayrõ yüzey örtüsü biçimi belirlemiştir. 1997 yõlõnda başlatõlan bu çalõşmanõn önce üye 15 ülkeye, daha sonra da tüm



Avrupa'ya ve Kuzey Afrika ülkelerine yaygõnlaştõrõlmasõ planlanmaktadõr. AB, erozyonun önlenmesi çalõşmalarõnda, anakaranõn en yoğun erozyon riski altõnda olduğunu belirlediği Akdeniz ülkelerini 1997 yõlõnda pilot uygulama projesi kapsamõna almõştõr.

Avrupa Çevre Bilişim ve Gözlem Ağõ (EIONET) çerçevesinde topraklarõn tanõnmasõ, sõnõflandõrõlmasõ, haritalanmasõ, korunmasõ, kullanõmõ ve geliştirilmesine ilişkin çalõşmalar, İspanya'nõn Sevilla kentinde bulunan merkezden yönetilmekte ve özellikle çocuklara yönelik olarak, CORINE programõ adõyla, erozyonun önlenmesi, emisyonlarõn bitkiler üzerindeki olumsuz etkileri, kõyõ aşõnõmõ vb gibi konularda yayõm etkinlikleri sürdürülmektedir.

Avrupa Birliği'nde yürütülen geliştirme projelerinin en önemlilerinden biri, "Çevre ve İklim Programõ (ECP)", 4 alt başlõk altõnda yürütülmektedir. Bunlar;

- Doğal çevre, çevre kalitesi ve küresel değişme: bu projelerin amacõ, iklim ve doğal sistemlerin temel mekanizmalarõnõn ve bunlarõn doğal kaynaklar üzerindeki etkilerinin anlaşõlmasõdõr.

- Çevre teknolojileri: bu proje grubunun amaçlarõ,çevre izleme koruma teknolojilerinin geliştirilmesi, çevrenin zarar görmüş sektörlerinin iyileştirilmesi ve doğal yõkõmlarõn yönetimidir.

- Yeryüzünün gözlenmesi ve çevre araştõrmalarõnda uzay teknolojisinin uygulanmasõ: bu projelerde dünyamõzõn genel esenliğinin izlenmesi ve özel uydu aygõtlarõnõn geliştirilmesi temel amaçlardõr.

- Çevre değişikliğinin insan boyutlarõ: sosyal ve ekonomik neden ve etkilerin çevresel etkilerinin ele alõndõğõ projede, Avrupa Birliği'nin çevre politikalarõ ve bunlarõn yönetimlerine ilişkin sonuçlar üretilmeye çalõşõlmaktadõr.

Bu çabalardan en fazla yarar sağlanmasõ için, üye ülkelerin küresel değişim programlarõna "Küresel Değişim Araştõrmalarõ İçin Avrupa Network'ü (ENRICH)" aracõlõğõ ile eşgüdümü planlanmaktadõr.

Avrupa Birliğinin V. Beş Yõllõk Plan dönemine (1998-2002) aldõğõ yoğun tematik konulardan biri "Yaşam Kalitesi ve Canlõ Kaynaklarõnõn Yönetimi (LIFE)" programõdõr. Bu programõn çõkõş noktasõ, insan etkinlikleriyle, doğal kaynaklarõn kullanõlabilirliği arasõndaki açõğõn giderek büyümesidir. AB, LIFE programõnõn gerçekleşmesi için 1998-2002 döneminde 2.413 milyon Euro ödenek ayõrmõştõr.

Avrupa Birliği'ne üye ülkelerce, Avrupa Ortak "Biyolojik ve Peyzaj Çeşitliliği" Stratejisi 1996-2016 aralõğõnõ kapsayacak biçimde yürürlüğe konmuştur. Bu proje ile, Avrupa'da biyolojik ve peyzaj çeşitlilik değerlerindeki gerilemenin önüne geçilmeye çalõşõlmaktadõr. Stratejide, var olan önlemlerin düzenli biçime getirilmesi ve gelecek 20 yõl içinde uygulanmasõ gereken ek önlemler ortaya konmaktadõr. Stratejinin peyzaj çeşitliliğine



ilişkin temeli, belirli bir dönemde kişi veya topluluklarla, topografik tanõmõ yapõlmõş bir arazi parçasõ arasõndaki sayõsõz ilişkilerin formal tanõmõ ile, zaman içinde doğal ve insan etkinlikleri veya ikisinin birlikte etkileri sonucu ortaya çõkacak sonuçlarõn genel nitelemesidir. Bu çerçevede önemli arazi parçalarõ, kõyõ kuşaklarõ, sulak alanlar, dağlõk alanlar ve otlaklar olarak gruplandõrõlmaktadõr.

Avrupa kõtasõnda tarõm teknikleri değişmekte ve eski askeri, endüstriyel ve tarõmsal alanlardan, doğanõn korunmasõ amaçlarõ doğrultusunda arazi kaymalarõ gerçekleşmektedir. Bu yönde bir yandan tüm alanlarda uluslar arasõ ilişkiler güçlendirilirken, biyolojik ve peyzaj değerler çeşitliliğinin önemi, kamuoyu tarafõndan daha fazla anlaşõlõr olmaya başlamõştõr.

Avrupalõlõk bağlamõnda aşağõdaki konularõn açõklõğa kavuşturulmasõ gereği sonucuna varõlmõştõr:

- Avrupa'da sürdürülebilir gelişmenin güvenceye alõnabilmesi için doğal kültürün korunmasõ temel gereksinimdir.

- Avrupa'nõn doğal kültürünün korunmasõ, tüm Avrupa ülkeleri ve bölgelerinin ortak sorumluluğu olup, ancak Avrupa'nõn bütünlüğü çerçevesinde ele alõnõrsa başarõlõ olunabilir.

- Avrupa bütünlüğü işbirliği, Biyolojik Çeşitlilik Sözleşmesi'ne bağlõ ulusal eylemlerin etkinliğini artõracaktõr.

- Peyzaj çeşitliliği konusu, henüz doğayõ koruma ve geliştirme mekanizmalarõna yeterince entegre edilememiştir.

- Toplumun davranõşlarõ, anlayõşõ ve bilinci, biyolojik ve peyzaj değerlerinin korunmasõnda çok etkili bir güvencedir.

- Geçen yõllardaki politik ve ekonomik değişimler, arazi ve doğal kaynaklarõn kullanõmõnda yeni girişimler için, yeni yaklaşõmlar gerektirmiştir.

- Avrupa'da toplumsal gelişim ve başarõ için, doğal kaynaklarõn kalõcõ ekonomik bir araç olarak kullanõmõ için sürdürülebilir yönetimi bir ön koşuldur.

- Biyolojik ve peyzaj çeşitliğinin karşõ karşõya olduğu tehlikeler, var olan ve yürüyen ulusal ve uluslar arasõ eylemlerde ivedi güç birliğini gerektirmektedir.

- Avrupa'da doğal çevrenin bozulmasõna ekonomik ve sosyal etkinlikler neden olduğundan, biyolojik ve peyzaj çeşitliliğin korunmasõ ve sürdürülmesinde koruyucu kavramlarõn sosyo-ekonomik etkinliklerle bütünleştirilmesi ön koşuldur.

- Tüm arazi kullanõcõlarõnõ kapsayacak biçimde, yerel bireylerin sürdürülebilir kalkõnmaya yöneltilebilmeleri için, kõrsal alanda sosyal ve ekonomik dinamiklerle ekolojik stabilite arasõnda bir denge oluşturulmalõdõr.



Stratejide uygulayõcõlar arasõnda bağlarõn kurulmasõ ve güçlendirilmesi için, bir eşgüdüm ve bütünleştirme çatõsõ öngörülmektedir. Yeni bir yasa veya program uygulanmasõ değil, girişimcilerin istenen amaçlara ulaşmadaki potansiyellerinin değerlendirilmesi veya başarõsõzlõklarõn azaltõlmasõ hedeflenmektedir. Strateji ayrõca, tüm ilgili sosyo-ekonomik sektörlerde çevresel boyutun daha kapsamlõ dikkate alõnmasõ için daha etkin bütüncül çevresel yaklaşõmlarõ öngörmekte ve koruma konularõnda halkõn katõlõmõnõ, bilincini ve benimsemesini artõrmayõ amaçlamaktadõr.

Strateji, Avrupa birliği biyolojik ve peyzaj çeşitliliğinin geleceği için, 20 yõllõk bir hedef grubu belirlemiştir.

Bunlar: - Avrupa'nõn biyolojik ve peyzaj çeşitliliğini tehdit eden etmenler önemli oranda

azaltõlacak, olanak bulunduğu yerlerde yok edilecektir.

- Avrupa'nõn biyolojik ve peyzaj çeşitliliğindeki iyileşmeler hõzlandõrõlacaktõr.

- Avrupa'nõn ekolojik bütünselliği, tümüyle güçlendirilecektir.

- Biyolojik ve peyzaj zenginlikleri konularõnda kamunun katõlõmõ ve bilinçlendirilmesi önemli ölçüde artõrõlacaktõr.

Bu 20 yõllõk hedeflere ulaşmak için Strateji'nin yararlanacağõ araçlar:

- Uluslararasõ, ulusal, bölgesel ve yerel düzeylerde var olan tüm yasal, yönetsel ve sosyo-ekonomik mekanizmalarõn kullanõmõ,

- Avrupa Birliği, bölgesel, ulusal ve yerel tüm eylemlerin uygun düzeyde yapõlmasõ,

-Biyolojik ve peyzaj çeşitliliklerinin düzeltilmelerinin hõzlandõrõlmasõ ve güçlendirilmesi için gerekli amenajman uygulamalarõ,

- Yeterli bilimsel, teknik ve finansal kaynaklarõn hazõr hale getirilmesi,

- Stratejinin yürütülmesinde izlemeler için uygun düzenlemelerin gerçekleştirilmesi,

- Geniş çaplõ uygulamalar veya sonuçlara ilişkin önlemler ve etkinliklere özel önem verilmesi

- Birtakõm çok ivedi sorunlarõn öncelikle ele alõnabilmesi için, Strateji 5 yõllõk eylem planlarõ şeklinde yürütülecektir.

Avrupa arazilerinin yaklaşõk % 6'sõ koruma altõnda olmakla birlikte, yasal statüleri genellikle zayõftõr. Öncelikle korunmasõ gereken arazi bölümleri, kumul sistemleri, otlaklar, akarsu ve buzul yatak ve deltalarõ ve bataklõk, turbalõk alanlardõr.

Dobris değerlendirmesine (1991) göre Avrupa'da 7 coğrafi bölge ayõrdedilmiş olup (Boreal, Baltõk, Orta, Atlantik, Doğu, Alpin ve Akdeniz), Strateji, uygulamada bu coğrafi



bölgelere göre öncelikle korunacak arazileri, tundra, tayga, yüksek araziler, orman ve koruluklar, açõk alanlar, bozkõrlar ve kültürel miras alanlarõ olarak belirtmektedir.

Stratejinin tarõma yönelik ana hedefleri, tarõmõn peyzaj değerlerinin ve yarõ doğal habitatlarõn yanõ sõra biyolojik çeşitliliğin korunmasõndaki yaşamsal rolünün karar organlarõnca anlaşõlõr duruma getirilmesi, tarõmsal arazilerin akõlcõ kullanõmõnõn özendirilmesi, organik tarõm yöntemlerinin yaygõnlaştõrõlmasõ ve gübre ve tarõm ilaçlarõ kullanõmõnõn olabildiğince azaltõlmasõdõr.

Ormancõlõğa ilişkin hedefler, stratejik ilkelerin orman işletmeciliğiyle daha fazla bütünselleştirilmesi, endemik ağaç türlerinin artõrõlmasõ, orman alanlarõnõn kendilerini geliştirmek üzere dõş etkilerden uzak tutulmasõ, ormancõlõk politikalarõnõn doğayõ koruma ve arazi kullanõmõ politikalarõyla daha uyumlu hale getirilmesi ve uygun alanlarda gübre ve ilaç kullanõmõna izin verilmesi olarak belirtilmiştir.

Stratejinin yapõsal ve bölgesel politikalarõnda, biyolojik ve peyzaj çeşitlilik ile, özellikle kõrsal ekonomi ve yaygõn tarõm alanlarõndaki yapõsal ve bölgesel politikalarõn karşõlõklõ birbirini desteklemesi, ve destekleme politikalarõnõn ana çizgisinin sürdürülebilir kalkõnma doğrultusuna yönlendirilmesi amaçlanmaktadõr. Kõrsal ve kentsel planlamalarda doğal ve peyzaj değerlerin güvenliğinin gözetilerek, biyolojik ve peyzaj çeşitliliğin önemli olduğu araziler başta olmak üzere, ülke çapõnda bu değerlerin korunmasõ gereği hedeflenmektedir.

- Karar vermede özen,

- Kaçõnma ve çevresel etkisi fazlasõ olan projeleri yürürlükten kaldõrma,

- Önlem alma,

- Yerine başka seçenekler koyma,

- Çevresel bütünlük,

- Düzeltme ve iyileştirme,

- En ileri ve en koruyucu teknikleri uygulama,

- Bozan ve kirleten öder,

- Halkõn katõlõmõ ve bilinçlendirilmesi konularõ, Stratejinin temel ilkeleri olarak yürürlüğe konmuştur.

Stratejinin yürütülmesinde görev alacak organlar:

- Ulusal yetkililer (yerel, bölgesel ve ülkesel yönetim birimleri)

- Çift yönlü bağõşçõlar (bilateral donors),



- Uluslararasõ örgütler ve finans kuruluşlarõ, - Ekonomik sektörlerde etkinlik gösteren kuruluş ve birlikler, özel girişimciler,

- Araştõrma topluluğu (araştõrma enstitüleri, üniversiteler, araştõrõcõlar ve bilim adamlarõ)

- Yayõm kuruluşlarõ (müzeler, hayvanat bahçeleri, botanik parklarõ, gen bankalarõ) ve her düzeydeki eğitim sistemleri,

- Özel ve tüzel arazi sahipleri,

- Hükümet dõşõ kuruluşlar (yerel, ulusal ve uluslar arasõ çevre ve doğa koruma örgütleri),

Stratejinin yürütülebilmesi için harekete geçirilen teknik ve parasal kaynaklar:

- OECD ülkelerinde çift taraflõ yardõm programlarõ,

- Küresel Çevre Olanağõ (GEF),

- Avrupa Yatõrõm Bankasõ (EIB),

- Avrupa Yeniden Yapõlanma ve Kalkõnma Bankasõ (EBRD),

- Dünya Bankasõ (WB),

- Avrupa Sosyal Kalkõnma Konseyi Fonu (CESDF) ile LIFE,

- Uyum Fonu (CF),

- Yapõsal Fonlar (SF),

- Avrupa Birliği Tarõm-çevre Önlemleri (EUAEM),

- Araştõrma ve Teknik Gelişim İçin 4. Ana Plan (FFPRTD),

- Avrupa Sosyal Fonu (ESF)'nun yanõ sõra karşõlõklõ ve çok yönlü teknik, eğitsel ve değişim programlarõdõr.

Bu amaçla, Avrupa ülkeleri arasõnda EECONET adõ verilen bir iletişim ağõ kurulmaktadõr.

Türkiye, 845 km uzunluğundaki kõyõ kumul sistemleriyle, Avrupa'nõn en geniş kõyõ kuşağõna sahiptir. Kumul kuşaklarõ boyunca yol yapõmõ, ağaçlandõrma, yapõlaşma, kum çekme, yakma vb. etkinliklere son verilerek, ülkemizin Stratejiye uyumunda ve arazi varlõğõnõn korunmasõnda önemli bir adõm atõlmõş olacaktõr.

AB, arazi ve çevre korumada kadastro ve arazi bilişim sistemlerinin tamamlanmasõnõn öneminin üzerinde durarak, arazilerin kayõtlarõnõn ve kadastrolarõnõn bitirilmesinin, gerek ekonomik işlevlerinin geliştirilmesi, gerekse korunmalarõ yönünden mutlak gerekli olduğunu,



arazi ve çevre yönetiminin sağlõklõ yürütülebilmesi için ilk aşamada 1:100.000 ölçekli dijital verilerin bitirilmesi gerektiğini bildirmektedir.

Avrupa gönüllü kuruluşlarõnõn Toulouse'da 1996 yõlõnda aldõklarõ kararlara göre, dağlõk alan arazilerinin ve eko sistemlerinin korunmasõ için: Kõrsal dağlõk alanlarda sosyal tarõmcõlõğõn (tarõm-orman kombinasyonu) ve çok yönlü iş alanlarõnõn geliştirilmesi gereklidir.

Dünyada ve çoğu ülkede tarõmsal ürünlerin gerek duyulacak oranda yetiştirilebileceği miktarda toprak yoktur. Yerkürenin, üzerinde tarõm yapõlabilecek bölümü, % 4-5 dolayõnda olup, insanlar, bu arazileri üzerine bina yaparak veya sorumsuzca kullanarak azaltmaktadõr. Aşõrõ yayõlma, yetersiz yönetim ve çevresel yõkõmlar, toprağõn çölleşme ve çoraklaşma gibi yollarla elden çõkmasõnõ hõzlandõrmõştõr. Verimli topraklar giderek pahalõ ve az bulunur nitelik kazanmaktadõr. Tüketim alõşkanlõklarõ, giderek daha fazla atõk üretimine yol açmakta, bunlarõn giderilmesi için her geçen gün daha karmaşõk ve pahalõ teknolojiler gerekmektedir.

Tarõmda atõk değerlendirme işi öteden beri bilinmekte ise de, son yõllarda endüstri işletmelerinin atõklarõnõn bu yolla değerlendirilmesi işi ancak son yõllarda anlaşõlmaya başlanmõştõr.

Avrupa Birliği'nin Atõk Yönetimi Stratejisi, öncelikle atõk oluşturmaktan kaçõnma, teknolojik olarak benimsenebilir atõk kullanõmõ ve atõklarõn biriktirildikleri yerde en az tepkimeye girecek biçimde, en ileri düzeyde arõtõmdan geçirilmiş olmasõ koşullarõnõ getirmektedir. Bu sõralama zorunlu tutulmuştur.

Avrupa Birliği'nin desteğiyle, Leicester'de (18-21 Nisan 1999) gerçekleştirilen bir jeomorfoloji toplantõsõnõn (COST 623-WG3), toprak erozyonu çalõşmalarõnda veri toplanmasõna ilişkin sonuç raporu:

Bu toplantõnõn temel amacõ: a) Erozyon çalõşmalarõnda veri setlerine ilişkin konularõn ele alõnmasõ, b) Önerilen amaçlara ulaşabilmek için gelecek 5 yõlda yürütülecek eylemlerin gündemini oluşturulmasõdõr.

Almanya 1995 yõlõndan bu yana, toprak kirliliğinin önlenmesi için Kapalõ Madde Çevrimi ve Atõk Yönetimi Yasasõ" nõ uygulamaktadõr. Ayrõca iş ve endüstri çevreleri "Duales System Deutschland." Adõyla bir merkez örgütü kurmuşlarõdõr. Bu örgüt, tüketicilerden kullanõlmõş ambalajlarõ toplayõp, yeniden kullanõlabilir duruma getirmektedir. Bu ülkede ayrõca 1996 yõlõnda % 25 dolayõnda olan, geri dönüşümü olanaksõz otomotiv atõklarõnõn 2002 yõlõnda % 15, 2015 yõlõnda ise % 5 düzeyine indirilmesi hedeflenmektedir.

Almanya'nõn toprak kirliliğini önlemek üzere uyguladõğõ katõ önlemlerle 1992-93�de ambalaj kullanõmõnda bir milyon tondan fazla azalma olmuş, 1990-93 yõllarõ arasõnda evsel çöpler % 14 azalmõş, geri dönüşüm oranõ % 30�a çõkarõlmõştõr. Bu ülkede toprak kirliliği çok önemli bir sorun olup, toplam 170 bin adet kirli alan bulunduğu hesaplanmaktadõr. Söz konusu alanlar arasõnda en riskli olanlar, 4.739 adet silah üretim alanõ ve 33.750 adet askeri



alandõr. Bunlardan 4.048�i acil, 10.814�ü incelenmeye değer olarak tanõmlanmõştõr. Almanya'da 1985 yõlõnda Federal Toprak Koruma Tüzüğü yürürlüğe konmuş olup, toprak yasa taslağõ üzerindeki çalõşmalar 1995 yõlõndan bu yana sürdürülmektedir.

1.2.2 Amerika Birleşik Devletleri ABD'de toprak ve su kaynaklarõnõn korunmasõ konusunda sorumlu olan teknik eleman

sayõsõ 15.000 dolayõndadõr. Örneğin Alabama'da 67 bölgenin toplam sorumlularõnõn sayõsõ 335� dir. Her bölgede seçilmiş 5 üyeden oluşan "toprak, su ve doğal kaynaklarõ koruma" kurullarõ yörelerindeki toprak ve su sorunlarõna ilişkin önerileri öncelikle kendileri belirler ve değerlendirir, gerektiğinde ulusal kurula başvururlar. Dayandõklarõ temel ilke "en ucuz denetim ve geliştirme yöntemi, doğal kaynağõn korunmasõdõr".

ABD'de toprak koruma servisi, 1933 yõlõnda kurulmuş ve 1935 yõlõnda yasasõna kavuşmuştr. Bu servisin adõ daha sonra Doğal Kaynaklarõ Koruma Servisi (NRCS) olarak değiştirilmiştir. Tarõm Bakanlõğõ bütçesinin, kimi yõllarda 3/4'üne varan oranlarda harcama yapan servisin, hem toprak koruma temelinde kurulmuş olmasõ, hem de daha sonralarõ tüm doğal kaynaklarõ koruma stratejisinin toprağõ koruma temelinde geliştirilmesiyle, dünyada öncü rol oynadõğõ görülmektedir. Servisin eyaletler düzeyinde kurulu yerel kurullarõna başvuran her yurttaşa, ücretsiz olarak, toprak, su, topografya, drenaj vb. özellikler incelenerek, toprak koruma önerileri iletilmekte uygulama süresince de teknik destek sürdürülmektedir. Eyalet kurullarõ 9 uzmandan oluşur. Bu 9 üyenin en az 6 sõnõn yerel halktan seçilmesi zorunludur. Kurul üyeleri kõrsal kesime ayrõca, eğitsel, yasal ve yönetsel yardõm yapmaktadõr. Kurul gelirlerinin bir bölümü yapõlan işlerden (bu amaçla kurulmuş olan fondan), kalanõ da yerel bütçelerden pay ayrõlarak karşõlanmaktadõr. Kurulun önemli görevlerinden biri, toprak sõnõflama uzmanlarõnõn yeterliğini incelemek ve belgelendirmektir.

Uygulanan projelerin ortak amaçlarõ; erozyonun önlenmesi, su kalitelerinin iyileştirilmesi ve ormanlarõn geliştirilmesidir. İlgili yasa çõkmadan önce işletmeden çõkarõlan ve terk edilen maden alanlarõ da eyalet kurulunun olanaklarõyla geri kazanõlmaya çalõşõlmaktadõr.

ABD'de İçişleri Bakanlõğõ'na bağlõ Arazi Kullanõmõ Bürosu "BLM", kamu arazilerinin kayõtlarõnõn tutulmasõnõ ve işletilmesini sağlamanõn yanõ sõra, arazi kullanõmõ istatistiklerini tutar, yayõnlar, madencilik, petrol ürünleri ve jeotermal kaynaklar, sulak alanlar, orman işletmeciliği, otlatma alanlarõ, dinlenme yerleri, tehlike altõndaki araziler, yaban yaşamõ, avcõlõk, su ürünleri üretimi, yangõn sonrasõ arazi kazanõm işleri, arazi dönüşüm işlemleri, tehlike altõndaki ve potansiyel bitki ve hayvan türlerinin belirlenmesi, yol güzergahlarõnõn seçilmesi ve etkilerinin izlenmesi, arazilere kirletici ve zehirli maddelerin dökülmesi, arazilerin kullanõm potansiyellerinin geliştirilmesi yollarõ, bu amaçlara yönelik bürolarõn ve kurullarõn oluşturulmasõ, mali kaynaklarõn yönetimi gibi, çok bütüncül görevler üstlenmiştir. Büro, federal hükümete ait tüm ABD topraklarõnõn % 38,2�sine karşõlõk gelen, 19.738.512



hektar arazinin sahibidir. Kuşkusuz, ABD'nin yönetim biçimi ülkemizle karşõlaştõrõldõğõnda çok daha karmaşõk olup, eyalet arazileri, kabile arazileri, USPS'e bağlõ araziler, NPS'e bağlõ araziler gibi çok değişik mülkiyet biçimleri söz konusudur ve bu arazilerin yönetim biçimleri, federal yasalarõn yanõ sõra eyaletlere göre de ayrõmlar göstermektedir.

ABD'de arazi kullanõmõ ve korumaya ilişkin önlemler Federal Toprak Koruma ve İçsel Paylaşõm Yasasõ (Soil Conservation and Domestic Allotment Act) hükümlerine göre yürütülmektedir. Bu yasanõn özendirici hükümleri, İçişleri Bakanlõğõnõn uygun görüşü alõnarak, Tarõm Bakanlõğõ'nca yürütülmektedir.

ABD Tarõm Bakanlõğõ bünyesinde kurulan Toprak Koruma Servisi (SCS), 1933 yõlõndan beri görev yapmakta olup, bu konuda yeryüzündeki en eski resmi kuruluştur.

ABD'de özgün bitkisel ve hayvansal türleri korumak, örnek olmak, kamunun ilgisini çekmek, eğitim vb. amaçlarla �ulusal toprak� (state soil) ilanõna başlanmõştõr. Örneğin Maine eyaletinde, ana materyal ve toprak grubu, o yöreye özgü toprak nitelikleri, yüksek verimliliği, tarihi ve doğayõ çağrõştõran niteliğiyle, "Chesooncook" adlõ bir açõk toprak müzesi kurulmuştur. Bu alanlarda zaman zaman şenlikler ve toplantõlar düzenlenerek, toplumun toprağa olan ilgisinin artõrõlmasõna çalõşõlmaktadõr.

ABD'de toprak kullanõmõna ilişkin yasal ve kurumsal düzenlemeler, eyaletlere göre ayrõmlar gösterebilmektedir. Örneğin Michigan eyaletinde "Soil Erosion and Sedimentation Control Act 1972.", adlõ yasaya göre görev yapmakta olan Toprak Erozyonu Ofisi (SEO) nin görevleri, erozyon denetimi, su kaynaklarõnõn sediment birikiminden korunmasõ, devletin ve yerel yönetimlerin yetki, görev ve işlevlerinin belirlenmesi, yasanõn halka duyurulmasõ, çözümlerin ve cezalarõn belirlenmesi olarak özetlenebilir. Yasada 1994 yõlõnda yapõlan bir değişiklikle, 4 dekardan büyük ve su kaynaklarõna 150 metreden yakõn her türlü arazi kullanõm işleri için izin zorunluğu getirilmiştir. Bu eyalette, yer yüzeyi değişikliği örnekleri olarak: her tür karayolu, hava alanõ, boru hatlarõ, kablolar, su yollarõ, kanalizasyonlar, alõşveriş merkezleri, üretim kompleksleri, depolar, parklar, otoparklar, okullar, kiliseler, golf alanlarõ, kooperatifler, kuyular, havuzlar, göletler yasa kapsamõ içinde ele alõnmaktadõr. Yasanõn öngördüğü örnek cezalar ise: süresinde bitmeyen işlerde her gecikme günü için 5 ABD dolarõ, izinsiz başlatõlan her yüzey şekli değişikliği için ücretler iki katõna çõkmakta ve ayrõca 100 ABD dolarõ ceza uygulanmaktadõr.

North Carolina eyaletinde (Soil Additives Act 1977) toprağa eklenen maddeler; istenen karasal veya sucul canlõlara, etiketindeki kullanõm bilgilerine göre kullanõldõğõnda zarar veren maddeler olarak tanõmlanmakta ve etiket kaydõndan ayrõmlõ bileşimi olan madde, zararlõ ot tohumu içeren madde (bu maddeler; toprak düzenleyici, büyüme özendirici, erozyon önleyici vb. olabilir, hiçbiri ambalajsõz ve etiketsiz olamaz) vb. katkõlar için ürün başõna yõlda 100 ABD dolarõ alõnõr.



Utah eyaletinde Toprak Koruma Kurulu (Soil Conservation Commission), toprak ve su kaynaklarõnõn korunmasõ, kullanõmõ, geliştirilmesi konularõnda tek yetkili kurumdur. Utah'ta bu amaçla oluşturulan Tarõm Kaynaklarõ Fonu'nun kullanõldõğõ yerler; mera geliştirme ve yönetimi projeleri, havza koruma ve taşkõn önleme projeleri, tarõm topraklarõ ve su koruma projeleri, enerji etkin çiftlik uygulamalarõnõn özendirilmesi gibi alanlardõr. Gönüllülerin görevleri ise; çevresel önemi olan toprak ve sularõn korunmasõ, geliştirilmesi, kõrsal ve kentsel alanda kamu yararõna olan projelerde çalõşma, kentsel ve kõrsal doğal kaynaklarõn korunmasõ, doğal afetlerde sivil savunma görevleri, yangõn önleme ve sürdürmeye yardõm, enerji kazanõmõna katkõ, kamu hizmetlerini kişilere ulaştõrmak, parklar-dinlence yerleri-tarihsel alanlarõ korumak, yaban yaşamõnõ koruyup geliştirmek, balõklarõn ve yaban canlõlarõnõn çoğalmasõna katkõ, kentsel ve kõrsal ağaçlandõrma olarak özetlenebilir.

Teksas'ta doğal kaynaklarõ korumayõ amaçlayan tüm yasalar, 1983 yõlõnda �Birörnek Korumayõ Kolaylaştõrma� (Uniform Conservation Easement Act) alt başlõğõyla �Doğal Kaynaklarõ Koruma Yasasõ�nda birleştirilerek, toprak ve su kaynaklarõnõn yanõ sõra, kültürel ve arkeolojik değerlerin ve hava kalitesinin korunmasõna değin tüm değerler tek bir "arazi kullanõmõ ve korunmasõ" çatõsõ altõnda toplanmõştõr. Bu yasanõn ilginç yönlerinden biri, tüm arazilerin tarõm önceliği dikkate alõnarak değerlendirilmesi ve başka amaçlara yönelen arazilere ağõr vergi zorunluluklarõnõn konmasõdõr.

ABD'de yeni satõn alõnan çiftlik arazilerinin başka bir amaçla kullanõlabilmesine ilk 5 yõl izin verilmemekte, 5-10 yõl arasõnda ise, kullanõm niteliği değişen araziye giderek azalan oranlarda vergi uygulanmaktadõr.

ABD�de ve Kanada�da çok sayõda eyalette yürürlüğe konan ve kümes yapõmõndan, toprağa gübre dõşõnda her hangi bir şey karõştõrõlmasõna her konuda yetkili olan arazi komisyonlarõnõn tüm giderleri, bu amaçla yapõlmasõ zorunlu başvuru harçlarõndan sağlanmaktadõr.

ABD�de; topraklarõn halka tanõtõmõnõ ve benimsetilmesini kolaylaştõrmak üzere, yöreyi iyi temsil eden, verimli, doğal güzelliklere sahip ve olanak varsa tarihsel (üzerinde önemli bir savaş geçmiş, başkanlarõndan biri duraklamõş, bir kabile yaşamõş vb.) alanlardan biri �toprak müzesi� ilan edilerek, halkõn incelemesine açõlmaktadõr. Toprak müzelerinde o toprağõn oluştuğu kayadan başlayarak tüm özellikleri, belirtilen tarihsel ve doğal zenginlikleriyle birlikte harmanlanõp, ziyaretçilere anlatõlmakta, karşõ karşõya bulunduğu tehlikeler bizzat gösterilmektedir.

1.2.3 Diğer Ülkeler Avustralya'da 1971 yõlõndan beri yürürlükte olan Tarõm Arazilerinde Toprak Kirliliğini

Önleme Yasasõ (Agricultural Land Soil Pollution Prevention Law)'nõn temel felsefesi, "kirli toprakta yetişen ürünlerin insan ve hayvanlar için zehirli olduğu, çevre sağlõğõnõ korumanõn,



toprak kirliliğini önlemekle yakõn ilişkisi bulunduğu" biçimindedir. Avustralya'nõn Victoria eyaletinde 1958 yõlõnda yürürlüğe konan arazi yasasõ, 1998 yõlõnda günün koşullarõna göre büyük ölçüde değiştirilmiş ve Orman, Yeraltõ Sularõ, Toprak Koruma, Kentleşme, Su Toplama Havzalarõ gibi çok sayõda yasal düzenleme ile ilişkileri güçlendirilerek, aykõrõ davrananlara uygulanacak cezalar konusunda puan sistemi getirilmiştir.

Yeni Zelanda, 1991 yõlõnda yürürlüğe koyduğu Kaynak Yönetimi Yasasõ (Resource Management Act) ile, tüm doğal kaynaklarõn korunup geliştirilmesini tek çatõ altõnda toplamõştõr.

Rusya'da petrol ve doğal gaz üretim ve dağõtõmõnõ yapan Gasprom, boru hatlarõ boyunca 1997 yõlõnda 74 bin da arazide õslah ve 52 bin da arazinin kullanõma açõlmasõnõ sağlamõştõr. Yapõlan başlõca çalõşmalar, otlandõrma, ağaçlandõrma, kazõ sõrasõnda üst toprağõ sõyõrõp yerine geri koyma, nehir yatağõ düzenleme ve temizleme, kum ocağõ iyileştirme, atõklarõn beton sõğõnakta saklanmasõ, düzenli toprak kalitesi kontrolu, arazi stabilizasyonu biçiminde özetlenebilir.

Ukrayna, 1994 yõlõnda başlattõğõ atõlõmla 2.310 adet toprak geliştirici arazi kullanõm projesini (kontur sulama) yürürlüğe koymuş ve 8,9 milyon ha arazide sonuca ulaşmõştõr.

Kanada'da 1988 yõlõndan beri yürürlükte olan Çevre Niteliği Yasasõ (Environment Quality Act), Çevre ve Yaban Yaşamõ Bakanlõğõ (MEW) bünyesinde toprak ve yeraltõ sularõnõ korumak üzere üç gruba ayõrmõştõr. Bunlar;

- Organik ve inorganik parametrelerin nitelenmesi (Değerler, yöresel jeolojik koşullar dikkate alõnarak belirlenecektir),

- Yerleşim, dinlence ve kurumsal (okul, hastane vb) yapõlaşmalar için benimsenebilir en yüksek sõnõrlar,

- Yerleşim yerleri ve tarõm alanlarõ dõşõndaki, tüm ticari ve endüstriyel kullanõmlar için sõnõrlardõr.

Yasa, her türlü uygulamalar için üç zorunluluk getirmektedir. Bunlar;

- İşe başlamadan önce toprağõn ve yer altõ suyunun özelliklerinin belirlenmesi,

- Çevreye uyumlu teknolojilerin seçildiğinin kanõtlanmasõ,

- Yüzey ve yeraltõ sularõnõn sürekli izlenmesidir.

Kanada'da 1961 yõlõnda yürürlüğe konan Tarõmsal İyileştirme ve Kalkõnma Yasasõ (ARDA) ile topraklarõn tarõm, ormancõlõk, dinlenme, yaban yaşamõ kullanõmlarõna uygunluğu, şimdiki kullanma durumlarõ, pilot kullanõma uygunluk projeleri gibi konularda, belediye, il ve eyalet yöneticilerine temel veri sağlamak üzere Kanada Arazi Envanteri (CLI) adlõ bir çalõşma yürürlüğe konmuş olup, bu çalõşma projelerin yürütülmesini değil, planlanmasõnõ



kolaylaştõrmakta ve sosyo-ekonomik koşullar değiştikçe yeniden gözden geçirilmektedir. Benzer çalõşmalar ABD ve Kanada'da eyaletler ve kentler düzeyinde de yapõlmaktadõr.

ABD'de olduğu gibi Kanada'da da federal düzenlemelerin yanõ sõra eyaletlerin kurumsal ve yasal alt yapõlarõ bulunmaktadõr. Örneğin British Columbia eyaletinde 1996 yõlõnda yürürlüğe konan Toprak Koruma Yasasõ (Soil Conservation Act) ile, özellikle kazõ ve dolgu işlemlerine kesin sõnõrlamalar getirilmiştir. Bu eyalette Eyalet Arazi Komisyonu ayda 5 gün kendilerinin kararlaştõracağõ yerlerde toplanõr ve başvuru sahiplerinin dosyalarõnõ tek tek inceleyerek ve gerek görürse alanõ da gezerek, kararlar alõr. Bu yasaya göre yaptõrõmlar: Kurallara uymayan, izin verilenden başka tür iş yapan, görevliye karşõ gelenler, Eyalet Yasalarõ'nõ çiğnemekten yargõya gönderilir. Ayrõca, eylem süresince, günde 500 KD�na varan para cezasõ uygulanõr.

Burnaby eyaletinde tarõmsal arazi komisyonu üyeleri: başkan, araştõrõcõ, planlamacõ, toprak koruma yasasõ sorumlusu, agrolojist, petrol, gaz kuyularõ ve boru hatlarõ uzmanõ, politika analisti, özel proje plancõsõ, coğrafi bilgi işlemcisi, sistem yöneticisi ve istatistikçi gibi farklõ disiplinlerin uzmanlarõndan oluşur ve tüm arazi kullanõm türleri konularõnda tek yetkili organdõr.

Brezilya'da 1964 yõlõnda yürürlüğe konan "Toprak Reformu" yasasõ, hõzlõ kentleşme ve diğer sektörlerin öncelik kazanmasõ dolayõsõyla fazla başarõlõ olmamõş, ancak hiçbir dönemde tarõmsal üretime yönelik önlemler göz ardõ edilmemiştir. 1980 yõlõndan başlayarak, hem toprak reformunun etkinliğinin artõrõlmasõ, hem de yeni kolonilerin kurulabilmesi amacõyla, Mülkiyet Konularõ Özel Bakanlõğõ (MEPAF) adlõ bir bakanlõk kurulmuş ve özellikle ülkenin kuzey kesimlerinde reform çalõşmalarõna hõz kazandõrõlmõştõr. Bu uygulama ile birlikte, Brezilya'da toprak reformu kapsamõndan yararlandõrõlan aile sayõsõ, 38.000�den 300.000�e ulaştõrõlmõştõr.

Endonezya'nõn Bogor kentinde yaşanan taşkõn yõkõmlarõ sonrasõnda, 1996 yõlõnda, bu kentte toplanan BM Bölgeler Arasõ Uzmanlar Kurulu Açõklamasõ (Bogor Deklarasyonu), tüm ülkelerin izlemesi gereken arazi politikalarõnõn yasal, kurumsal ve teknik çerçevesini belirlemiştir. Buna göre, gelişme düzeyi ne olursa olsun tüm ülkelerde sağlõklõ arazi politikalarõnõn uygulanmasõ, ekonomik kalkõnmanõn yanõ sõra, toplumsal adalet ve eşitlik ile, siyasal istikrarõn temel ögesidir. Arazi kullanõm haklarõ; yapõsal değişim, çevreyi koruma, sürdürülebilir işletme konularõnõ içermek, çevre ve doğayõ koruyucu nitelikte olmak zorundadõr.

Özellikle araziyi kiracõ, ortakçõ gibi geçici süreyle kullananlarõn, sürdürülebilir işletmecilik ve doğal kaynaklarõ koruma ilkelerine uyabilmelerini sağlamak üzere, arazilerin bu tür geçici kullanõmlarõna yönelik olarak, Norveç (Tarõm Arazileri Kanunu), ABD (Tarõmsal Arazi Kullanõm Kanunu), Almanya (Tarõmsal Arazi Kullanõm Kanunu), Fransa (Tarõmsal Arazi Kanunu), Danimarka (Tarõm Arazileri Kullanõm Kanunu), Hollanda (Tarõm



Arazileri Kanunu), İngiltere (Tarõm Arazisi Mülkiyeti, Arazi Kullanõmõ ve Koruma Kanunu), Fiji ve Belçika (Tarõm Arazileri Kullanõm Kanunu) gibi bir çok ülkede yasal düzenlemeler yer almaktadõr.

1.3 Türkiye�de Su Kaynaklarõ Türkiye sanõldõğõ gibi su zengini bir ülke değildir. Aksine, gerekli önlemler alõnmadõğõ

taktirde yakõn gelecekte su sorunlarõ yaşamaya aday bir ülke konumundadõr.

Bunun başlõca nedenleri de, topografyadaki düzensizlikler nedeniyle kaynaklarõn kontrol edilemeyişi, yağõşlarõn ve kaynaklarõn bölgelere göre dengesiz dağõlõmõ, su kaynaklarõnõn bütüncül�havza bazõnda yaklaşõmlarla uzun vadeli planlamalar yerine bölgesel, bağõmsõz ve kõsa vadeli projelerle kullanõma açõlmasõ girişimleridir.

1.3.1 Yerüstü Su Kaynaklarõ Türkiye'nin yağõş rejimi mevsimlere ve bölgelere göre çok büyük farklõlõk göstermekte

olup, yõllõk ortalama yağõş 643 mm dir. Bu da yõlda ortalama 501 milyar m3 suya karşõlõk

gelmektedir.

Bu miktarõn 274 milyar m3�ünün toprak ve su yüzeylerinden ve bitkilerden olan

buharlaşmalar yoluyla atmosfere geri döndüğü; 41 milyar m3 ünün yüzeyden sõzmalar

suretiyle yeraltõ suyu rezervlerini beslediği; 186 milyar m3 ünün ise çeşitli büyüklükteki

akarsular aracõlõğõ ile denizlere kapalõ havzalardaki göllere boşalmak suretiyle akõşa geçtiği kabul edilmektedir. Ayrõca, komşu ülkelerden doğan akarsular ile yõlda 7 milyar m

3 suyun

ülkemiz su potansiyeline dahil olduğu göz önünde bulundurulduğunda, toplam yenilenebilir tatlõ su potansiyelimiz brüt 234 milyar m

3 olmaktadõr. Türkiye�nin genel su bütçesi Şekil Ek.1�de verilmiştir.

Geliştirilen değişik aşamalardaki projeler esas alõnarak, günümüz koşul ve olanaklarõna göre yapõlan bazõ kabul ve değerlendirmeler sonucunda, çeşitli amaçlara yönelik kullanõmlarda teknik ve ekonomik anlamda tüketilebilecek yüzey ve yeraltõ suyu miktarõnõn 110 milyar m

3 olduğu belirlenmiştir. Bu miktarõn 95 milyar m

3 ünün yurt içinden doğan akarsulardan; 3 milyar m

3 ünün yurt dõşõndan ülkemize ulaşan akarsulardan 12 milyar m

3

ünün ise yeraltõ suyundan sağlanabileceği kabul edilmiştir.

Kişi başõna düşen kullanõlabilir suyumuz 1735 m3, su potansiyeli ise 3690 m3 civarõndadõr. Türkiye kişi başõna düşen kullanõlabilir su varlõğõ bakõmõndan diğer bazõ ülkeler ve dünya ortalamasõ ile karşõlaştõrõldõğõnda su kõsõtõ bulunan ülkeler arasõnda yer aldõğõ görülmektedir (Tablo 1.3).



Tablo 1.3 Bazõ Ülkeler ve Kõtalarõn Kişi Başõna Düşen Kullanõlabilir Su Potansiyeli (m3) IRAK 2.020 LÜBNAN 1.300 TÜRKİYE 1.735 SURİYE 1.200 ASYA ORTALAMASI 3.000 BATI AVRUPA ORTALAMASI 5.000 AFRİKA ORTALAMASI 7.000 GÜNEY AMERİKA ORTALAMASI 23.000 DÜNYA ORTALAMASI 7.600

Günümüzde bir ülkenin su zengini sayõlabilmesi için yõlda ortalama kişi başõna 10.000

m3 su potansiyeline sahip olmasõ gerektiği kabul edilmektedir. Oysa Türkiye kişi başõna düşen su potansiyeli açõsõndan da (3690 m3) bu sayõnõn oldukça gerisindedir.

Bu rakamlar da göstermektedir ki ülkemiz sõnõrlõ miktarda su varlõğõna sahiptir.

Devlet İstatistik Enstitüsü (DİE) 2025 yõlõ için nüfusumuzun 80 milyon olacağõnõ öngörmüştür. Bu durumda 2025 yõlõ için kişi başõna düşen kullanõlabilir su miktarõnõn 1 300 m3�e düşeceği söylenebilir. Mevcut büyüme hõzõ, su tüketim alõşkanlõklarõnõn değişmesi gibi faktörlerin etkisiyle su kaynaklarõ üzerine olabilecek baskõlarõ tahmin etmek olasõdõr. Ayrõca tüm bu tahminler mevcut kaynaklarõn 25 yõl sonrasõna hiç tahrip edilmeden aktarõlmasõ durumunda söz konusu olabilecektir. Dolayõsõyla Türkiye�nin gelecek nesillerine sağlõklõ ve yeterli su bõrakabilmesi için kaynaklarõnõ çok iyi koruyup, akõlcõ kullanmasõ gerekmektedir.

Türkiye 26 adet hidrolojik havzaya ayrõlmõştõr. Tablo Ek 1�de de görüleceği gibi havzalarõn verimleri son derece farklõ olup, Fõrat-Dicle havzalarõnõn toplam ülke potansiyelinin yaklaşõk %28�ine sahip olduğu görülmektedir.

1.3.2 Yeraltõ Su Kaynaklarõ Yõllõk çekilebilir yeraltõ suyu rezervi ( yõllõk güvenilir verim) .........................12,3 km3

DSİ'ce tahsis edilen yõllõk miktar......................................................................9,65 km3 Fiili yõllõk tüketim................................................................................................6,0 km3

Yeraltõna sõzan sularõn önemli bir bölümü ülkemizin kõyõ kesimlerindeki dağlõk bölgelerde yaygõn yeraltõsuyu rezervuarõ oluşturmadan denizlere boşalmaktadõr. Bununla beraber yurdumuzdaki yeraltõsuyu potansiyelini belirleyebilmek için 342 ovada hidrojeolojik etütler yapõlmõş ve 12,3 km3 potansiyele sahip "Emniyetli Yeraltõsuyu İşletme Rezervi" tespit edilmiştir.



1960 yõlõnda yürürlüğe girmiş olan 167 sayõlõ "Yeraltõsularõ Hakkõnda Kanun" hükümlerine göre Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğü yurdumuzdaki yeraltõsularõnõn araştõrõlmasõ, kullanõlmasõ, korunmasõ ve tescili işlemlerinde görevlendirilmiştir. Bu göreve istinaden Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğü bir yandan yeraltõsuyu etüt çalõşmalarõnõ sürdürmekte, diğer yandan tespit ettiği yeraltõsuyu işletme rezervlerini çeşitli amaçlõ kullanõmlara açmaktadõr. Bu amaçla Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğü yurdumuzdaki 12,3 milyar m3 emniyetli yeraltõsuyu işletme rezervinin bugüne kadar 3,51 milyon m3�ünü devlet eliyle yapõlan sulamalarda, 4,42 milyar m3�ünü içme-kullanma ve sanayi suyu ihtiyaçlarõnda ve 1,72 milyar m3�ünü ise münferit özel sulamalarda olmak üzere toplam 9,65 milyar m3�ünü tahsis etmiştir.

Yüzey suyu imkanõ olmayan ve kõsa sürede inşa edilerek faydaya geçebilen yeraltõsuyu kaynaklarõna ilgi her geçen gün artmakta ve kullanõmõ yaygõnlaşmaktadõr. Çeşitli amaçlõ özel kullanõmlarõn yanõ sõra Devlet Su İşleri ve Köy Hizmetleri Genel Müdürlüklerince yapõlan çalõşmalar sonucunda, 1998 yõlõ sonu itibarõyla brüt 470.233 ha (net 406.281 ha.) arazi yeraltõsuyundan sulamaya açõlmõş durumdadõr. Ayrõca başta İzmir, Antalya, Şanlõurfa, Diyarbakõr olmak üzere bir çok ilimizin ve irili ufaklõ birçok yerleşim yerinin içme-kullanma suyu ihtiyacõ yeraltõsuyundan karşõlanmaktadõr.

Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğünce planlama kademesinde hidrojeolojik etüt çalõşmalarõ tamamlanmõş sahalar dõşõnda sulama, içme-kullanma ve sanayi suyu ihtiyaçlarõnõn karşõlanmasõ amacõyla münferit hidrojeolojik etüt çalõşmalarõ yapõlmõştõr.

1.3.3 Su Kaynaklarõ Yönetimi 1.3.3.1 Kurumsal Yapõ Ülkemizde su kaynaklarõnõn korunmasõ ve kullanõlmasõnda ondan fazla merkezi ya da

yerel kurum ve kuruluş vardõr. Çevre Bakanlõğõ, Orman Bakanlõğõ, Kültür Bakanlõğõ, Bayõndõrlõk ve İskan Bakanlõğõ, Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlõğõ (Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğü, Elektrik İşleri Etüt İdaresi), Başbakanlõğa bağlõ Köy Hizmetleri Genel Müdürlüğü gibi kurum ve kuruluşlar kendi teşkilat kanunlarõ uyarõnca ve yasal dayanaklar çerçevesinde görev yapmaktadõrlar.

1.3.3.1.1 Çevre Bakanlõğõ 1991 yõlõnda kurulan Çevre Bakanlõğõ, çevrenin korunmasõ ve iyileştirilmesi, kõrsal ve

kentsel alanda arazinin ve doğal kaynaklarõn en uygun ve verimli şekilde kullanõlmasõ ve korunmasõ, ülkenin doğal bitki ve hayvan varlõğõ ile doğal zenginliklerinin korunarak geliştirilmesi ve her türlü çevre kirliliğinin önlenmesi ile ilgili temel görevleri üstlenmektedir.

2872 sayõlõ Çevre Kanununa dayanõlarak, 1988 yõlõnda çõkarõlan Su Kirliliği Kontrolü Yönetmeliği, ÇED Yönetmeliği, Katõ Atõklarõn Kontrolü Yönetmeliği vb. yönetmeliklerin



uygulanmasõnõ sağlayarak; atõk, artõk ve yakõtlar ile ekolojik dengeyi bozan havada suda ve toprakta kalõcõ özellik gösteren kirleticilerin çevreye zarar vermeyecek şekilde bertaraf edilmesi için denetimler yapmak Çevre Bakanlõğõnõn görevleri arasõndadõr.

1.3.3.1.2 Devlet Su İşleri (DSİ) Genel Müdürlüğü DSİ Genel Müdürlüğü, 1954 yõlõnda Su İşleri Teşkilatõ�nõ yeniden düzenleyen 6200

sayõlõ yasa ile Bayõndõrlõk Vekaleti�ne bağlõ olarak kurulmuştur. Kuruluş aşamasõnda Bayõndõrlõk Bakanlõğõ�na bağlõ olarak faaliyetlerine başlayan DSİ, 1964 yõlõnda Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlõğõ�na bağlanmõştõr. Ancak, İhale Yasasõ, Uygun Bedel Tebliği, müteahhit sicilleri gibi idari ve teknik sorunlarõn yaşanmasõ nedeniyle, 1986 yõlõnda Bayõndõrlõk ve İskan Bakanlõğõ bünyesine alõnmõştõr. Bu kez, ülkemiz kalkõnmasõnda son dönemlerde önem kazanan enerji yatõrõmlarõ konusundaki koordinasyon yetersizliği göz önüne alõnarak, 1996 yõlõnda yeniden Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlõğõ�na bağlanmõştõr.

DSİ�nin çeşitli amaçlar için yürüttüğü faaliyetleri esas itibarõyla üç temel kanuna dayanmaktadõr.

i) Ülkemizdeki su kaynaklarõ yönetimiyle ilgili mevzuat içerisinde temel unsur niteliğini taşõyan 6200 Sayõlõ Kuruluş Kanunu ile, taşkõn koruma, sulama, drenaj yetersizliği olan arazilerin õslahõ, enerji üretimi, akarsu õslahõ, akarsu ulaşõmõ konularõnda gerekli etüt, proje, inşaat, işletme, bakõm ve onarõm işlerini yürütmek,

ii) Su kaynaklarõ potansiyelimizin önemli bir kõsmõnõ teşkil eden yeraltõsularõ konusunda yönetimi tamamen DSİ yetkisi altõna alan 167 Sayõlõ Yeraltõ Sularõ Hakkõnda Kanun ile yeraltõsuyu etüt ve araştõrmalarõ için kuyu açmak veya açtõrmak, kuyularõ devretmek veya kiralamak, yeraltõ sularõnõn korunmasõ ve tescilini yapmak,

iii) Hizmetler sektöründeki DSİ uygulamalarõnõn temelini teşkil eden Ankara, İstanbul ve Nüfusu 100.000� den Yukarõ Olan Şehirlerde İçme, Kullanma ve Endüstri Suyu Temini Hakkõnda 1053 Sayõlõ Kanun ile baraj, isale hattõ ve su tasfiye tesisi için gerekli etüt, proje ve inşaatlarõ yürütmektir.

Kuruluş aşamasõnda 10 Bölge Müdürlüğüne sahip olan DSİ�nin hizmet ihtiyaçlarõnõn artmasõ, proje developmanõ ve uygulama faaliyetlerinin hõzlandõrõlmasõ göz önünde tutularak taşra teşkilatõ 26 Bölge Müdürlüğü�ne ulaştõrõlmõştõr.

1.3.3.1.3 Elektrik İşleri Etüt İdaresi (EİEİ) Genel Müdürlüğü EİEİ Genel Müdürlüğü 1935 yõlõnda kurulmuş olup, özel hukuk hükümlerine tabi,

ticari usullere göre yönetilen ve tüzel kişiliğe sahip bir kamu kuruluşudur. İdare�nin 2819 sayõlõ Kuruluş Kanunu hükümleri çerçevesindeki görevi; ülkemizin su kaynaklarõndan, elektrik enerjisine elverişli olanlarõ saptamak ve bunlarla ilgili hidrolojik, jeoteknik araştõrma



ve etüt ile baraj ve hidroelektrik santrallarõn istikşaf, master plan, fizibilite ve kesin proje aşamalarõndaki etüt, proje mühendislik hizmetlerini yürütmek ve ayrõca 3096 sayõlõ kanun kapsamõnda Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlõğõ tarafõndan verilen kamulaştõrma ve kontrol hizmetlerini yapmaktõr.

1.3.3.1.4 Köy Hizmetleri Genel Müdürlüğü (KHGM) KHGM, 1985�te YSE, TOPRAKSU ve İskan Genel Müdürlüğünün yeniden

organizasyonu ile kurulmuştur. KHGM�nin başlõca görevleri 3202 sayõlõ kanunla tanõmlanmõştõr. Bu kanunda belirtilen görevlerin, su sektörünü kapsayan kõsõmlarõnõn başlõcalarõ şunlardõr: Kalkõnma plan ve programlarõnda yeralan ilke ve politikalar doğrultusunda; toprak ve su kaynaklarõnõn verimli kullanõmõ, korunmasõ ve geliştirilmesini sağlamak, kõrsal alanlardaki su altyapõsõ gelişimine, köylerde (nüfusu 2000�in altõnda) ve civar yerleşimlerde içmesuyu temin tesisleri ve atõksu sistemleri inşa ederek ve küçük ölçekli sulama projeleri (500 l/s�ye kadar su temini, 500 hektardan küçük sulama projeleri) geliştirerek katkõda bulunmak, devletçe ikmal edilmiş sulama tesislerinden alõnan veya tarõm alanlarõnda bulunan suyun sulama tesislerini yapmak.

1.3.3.1.5 İller Bankasõ Halen Bayõndõrlõk ve İskan Bakanlõğõ bünyesinde bulunan İller Bankasõ Genel

Müdürlüğü 1945 yõlõndan beri, belediyelere kanalizasyon sistemleri ve atõksu arõtma tesislerinin planlamasõ ve inşasõnda yardõmcõ olmaktadõr. Ayrõca teknik destekle birlikte küçük belediyelere sõhhi hizmetler ve su temini ile ilgili kredi ve hibe sağlamaktadõr.

1.3.3.1.6 Devlet Meteoroloji İşleri (DMİ) Genel Müdürlüğü Meteoroloji istasyonlarõ açmak ve çalõştõrmak, hizmetlerin gerektirdiği rasatlarõ

yapmak ve değerlendirmek, çeşitli sektörler için hava tahminleri yapmak ve meteorolojik bilgi desteği sağlamak amacõyla kurulmuştur.

Bu kuruluşlarõn yanõsõra: Tarõm ve Köyişleri Bakanlõğõ daha çok Su Ürünleri Kanunu ve Tüzüğü ile kendisine verilen görevler doğrultusunda, su ürünleri üretilen sularõn korunmasõ ve buraya yapõlacak deşarjlarõn kontrolüyle ilgilenir.

Sağlõk Bakanlõğõ, tõbbi kaynak, mineral, içme, banyo ve şifalõ sularõn tescilinden ve hijyenik kalite kontrolünden sorumludur. Ayrõca endüstriyel atõksularõ kontrol eder ve içme sularõnõn ilgili kurumlarca denetlenmesine nezaret eder.

Ayrõca, 15 büyükşehir belediyesinin her birindeki Su ve Kanalizasyon İdareleri (SKİ�ler) kendi içmesuyu ve kanalizasyon sistemlerinin tesisi, işletmesi ve bakõmõndan sorumludur. Atõksu arõtõm tesislerinin kurulmasõ belediyelerin genel gelişme planlarõnda yer almak zorundadõr.



1.3.3.2 Yasal Yapõ 1.3.3.2.1 T.C. Anayasalarõna Göre Sular Yirminci yüzyõlda ekonomik ve toplumsal sorunlar, planlõ kalkõnma politikasõ, su

kaynaklarõnõn tüm potansiyelini en akõlcõ biçimde değerlendirilmesini gerekli kõlmõş, çağõmõzõn teknik imkanlarõ da buna yeterli olduğundan su kaynaklarõnõn kullanõm esaslarõnõn kamu hukuku açõsõndan düzenlenmesini zorunlu hale getirmiştir. Bu nedenle T.C Anayasalarõ, Mecelle'nin sular konusundaki ferdiyetçi ve özel hukukçu tedvin sistemini terk ederek sularla ilgili esaslarõ kamu yararõ açõsõndan yeniden ele almõştõr.

Nitekim 18.10.1982 tarihinde kabul edilen Yeni Anayasanõn "Tabii Servetlerin ve Kaynaklarõn Aranmasõ ve İşletilmesi" başlõklõ 168. Madde de aynõ prensip kabul edilmiştir. Madde "Tabii Servetler ve Kaynaklar Devletin Hüküm ve tasarrufu altõndadõr. Bunlarõn aranmasõ ve işletilmesi hakkõ Devlete aittir. Devlet bu hakkõnõ belli bir süre için, gerçek ve tüzel kişilere devredebilir. Hangi servet ve kaynağõn arama ve işletmesinin, Devletin gerçek ve tüzel kişilerle ortak olarak veya doğrudan gerçek ve tüzel kişiler eliyle yapõlmasõ kanun açõk iznine bağlõdõr.

Bu durumda gerçek ve tüzel kişilerin uymasõ gereken şartlar ve Devletçe yapõlacak gözetim, denetim ve esaslarõ ve müeyyideler kanununda gösterilir" hükmü getirilmiştir.

Türk Medeni Kanunu 1912 tarihli İsviçre Federal Medeni Kanunundan iktibas edildiği için, Mecelle�den tamamen farklõ düzenlemeler getirmiştir. İsviçre Medeni Kanunu 22 kantondan oluşan Federal Devletin kanton özel hukuk sistemlerini tedvin ederek Roma hukukunun genel ilkelerini çağõmõza taşõmõş ve özel hukuk alanõnõ toplamõştõr. Kanunun Türk Medeni Kanuna yansõmayan 6. Maddesinde "Federal Medeni Kanunun kantonlarõn kamu hukuku yönünden haiz olduklarõ yetkileri tahdit veya takyid etmediği" hükmü yer almõştõr.

Bu sebeple medeni hukuk müesseseleri maddeleştirilirken kamu hukuku alanõna giren hususlar söz konusu oldukça: ".....Bu konuda kantonlarca özel hükümler va�zolunur" şeklinde atõflar yapõlmõştõr.

Türkiye'de Medeni Kanun kabul edilirken, Mehaz Kanununun 664. Maddesinde düzenlenen umumi sulara ilişkin hükümler 641. Maddede ele alõnmõş ve İsviçre Medeni Kanunu'nun 664. Maddesine paralel bir şekilde ".....sahipsiz şeyler ile, menfaati umuma ait olan mallar, Devletin hüküm ve tasarrufu altõndadõr. Akarsular ile menfaati umuma ait mallarõn işletilmesi ve kullanõlmasõ hakkõnda ahkamõ mahsusa vazolunur" denilmekte yetinilmiş ve umuma ait sularla ilgili kullanma esaslarõnõn kamu hukuku açõsõndan ve ayrõca düzenleneceği açõklanmõştõr.

Ancak bu husus 74 yõldan bu yana ele alõnarak umuma ait yerüstü sularõ hakkõnda yasal düzenleme yapõlmamõştõr.



İsviçre'de kanton hukuklarõnõn tarihi statü içinde teessüs etmiş mevcut ve kazanõlmõş durumlarõ telif etmek ve Federal Medeni Kanunun tatbikine dair intikal devresi hükümlerini içermek üzere, Kanuna birde "son bab" adlõ bir bölüm eklenmiştir. Aynõ geçiş devresi güçlüğü Türkiye açõsõndan da söz konusu olduğu için bu "son bab" bölümü TBMM'nce "Medeni Kanunun Sureti Meriyeti ve Şekli Tatbiki Hakkõnda Kanun" (Tatbikat Kanunu) adõ altõnda bir kanun olarak kabul edilmiştir.

Medeni kanun sularõ 2 ayrõ kategoride ele almõştõr.

i) Özel Hukuk ve Özel Mülkiyete Konu Sayõlan Sular Bulunduğu arazinin mütemmim cüzü olarak kabul edilmiş ve arazi malikinin

mülkiyetinde sayõlan kaynaklar, gözeler ve kaynak gibi kabul edilen sulardõr. Bu sularla ilgili mülkiyet, irrifak ve intifa haklarõ Medeni Kanunda düzenlenmiş ve tapu sicili esaslarõna tabi tutulmuştur. (MK.674)

ii) Umuma Ait Sular Üzerinde özel mülkiyet konusu olmayan, Devletin hüküm ve tasarrufu altõnda olan

sulardõr. Kullanõm esaslarõ kamu hukuku açõsõndan düzenlenecektir.

Ancak umuma ait sularõ, özel hukuk konusu tarõm alanlarõ ile de doğal ve zorunlu ilişkisi olacağõndan, tapu siciline paralel bir su sicilinin de olmasõ gerekecektir.

Başlangõçta Medeni Kanunun "Umumi Sular" kategorisine yalnõz, yerüstü sularõnõ (akarsular ve göller) aldõğõ halde yeraltõ sularõnõ kaynaklar gibi kabul ederek özel mülkiyet ve özel hukuk konusu saymõştõr. Bu düzenleme hukuki ve ekonomik sorunlar yarattõğõ için 138 sayõlõ Yasa ile Medeni Kanunun 679. Maddesinde değişiklik yapõlmõş, böylece yeraltõ sularõ, özel mülkiyet ve özel hukuk alanõnda çõkarõlõp umumi sulardan sayõlmõş ve Devletin hüküm ve tasarrufu altõna sokulmuştur. Daha sonra 167 sayõlõ "Yeraltõsularõ Hakkõnda Kanun" ile de yeraltõsularõnõn kullanõm şekil ve dereceleri kamu hukuku esaslarõna göre düzenlenmiştir.

Ancak daha sonra 3202 sayõlõ Köy Hizmetleri Genel Müdürlüğü Kanunu ve 2560 sayõlõ İSKİ Kanunu ile 167 sayõlõ kanunun düzenleme sahasõna girilmiş, yeraltõsuyu rezervinin korunmasõ açõsõndan tehlikeli dublikasyonlar yaratõlmõştõr.

Medeni Kanunun Tatbikatõna İlişkin Kanunun 43. Maddesinde; "Mecelle mülgadõr" denildiği halde su uyuşmazlõklarõnõn çözümünde yeni bir düzenleme de bulunmadõğõndan M.K başlangõç hükümleri nedeniyle örf ve adet ve teamül kurullarõna başvurma zorunluluğu süregelmiştir. İslam hukukunda önemli bir yeri olan bu husus, maddede "bir şeyin bulunduğu hal üzere kalmasõ asõldõr. (md.5)" ve "Kadim, kõdemi üzere terkolunur" (md.6) şeklinde yer almõştõr. Bu prensiplerden hareketle "kadim su hakkõ" kavramõ günümüze kadar tartõşmalõ da olsa süregelmiştir.



Dolayõsõyla su ihtilaflarõ Adli Yargõda "kadim su hakkõ" kavramõ ağõrlõklõ olarak çözümlenmeye çalõşõlmõştõr. Oysa idari yargõ, umuma ait sulara ilişkin ihtilaflarda kamu hukuku kurallarõnõn geçerli olmasõ gereğine ağõrlõk vermiş ve içtihatlarda bu doğrultuda gelişmiştir.

1.3.3.2.2 Medeni Kanun Hükümleri Medeni Kanun, sularõ umumi sular ve özel mülkiyet konusu sayõlan sular olmak üzere

iki kategoriye ayõrmaktadõr.

641. Maddesinde, menfaati umuma ait sularõn Devletin hüküm ve tasarrufu altõnda olduğu, dağlar, kayalar, tepeler gibi ziraata elverişli olmayan yerlerden çõkan kaynaklarõn kimsenin mülkü olmadõğõ, akarsular ve yataklar gibi menfaati umuma ait mallarõn işletilmesi ve kullanõlmasõ hakkõnda özel hükümler va�zolunacağõ öngörülmüştür.

Kanunun 679. Maddesinde; kaynağõn arzõn mütemmim cüz�ü olduğu, kaynağõn toprağõn mülkiyeti ile birlikte iktisap edileceği, yeraltõ sularõnõn genel olarak menfaati umuma ait sulardan olduğu, bir arza malik olmanõn onun altõndaki suyu malik olmayõ tazammum etmediği, bunlardan istifade şekli ve derecesinin özel kanunlarda gösterileceği belirtilmiştir.

Keza sularla ilgili olarak Medeni Kanunda 653, 666, 667, 668, 678, 682, ve 684. maddeler bulunmaktadõr.

Medeni Kanunun 661, 680, 681, ve 688. maddelerinde ayrõca su kaynaklarõnõn korunmasõ ile ilgili hükümler yer almõştõr.

Diğer Kanunlar ve İlgili Maddeler:

-6200 sayõlõ DSİ Genel Müdürlüğü�nün Teşkilat ve Görevleri Hakkõnda Kanun,

-Ameliyatõ İskaiye ve İşletme Kanunu Muvakkatõ (Halen yürürlükte bulunan ve özellikle su hakkõ ve koruma ile ilgili hükümler ihtiva eden bir kanundur.),

-167 sayõlõ Yeraltõ Sularõ Hakkõnda Kanun (Yeraltõ sularõnõn yine belirli ölçüde yönetim ve organizasyonu ile ilgili bir kanundur.),

-178 sayõlõ Askeri Garnizonlarõn İçme, Kullanma Sularõnõn Temini Hakkõnda Kanun,

-1053 sayõlõ Ankara, İstanbul ve Nüfusu Yüzbinden Yukarõ Olan Şehirlerde İçme Kullanma ve Endüstri Suyu Temini Hakkõnda Kanun,

-831 sayõlõ Sular Hakkõnda Kanun ve eki 2659 sayõlõ Kanun,

-4373 sayõlõ Taşkõn Sular ve Su Baskõnlarõna Karşõ Korunma Kanunu,

-5516 sayõlõ Bataklõklarõn Kurutulmasõ ve Bunlardan Elde Edilecek Topraklar Hakkõnda Kanun,



-1380 sayõlõ Su Ürünleri Kanunu, -TEK ile ilgili KHK ve Ana Statü ile TEAŞ Statüsü,

-3096 sayõlõ TEK Dõşõndaki Kuruluşlarõn Elektrik Üretimi, İletimi, Dağõtõmõ ve Ticareti ile Görevlendirilmesi Hakkõnda Kanun ile bu kanunla ilgili yönetmelik,

-3083 sayõlõ Sulama Alanlarõnda Arazi Düzenlenmesi Hakkõnda Kanun ve Yönetmelik,

-7478 sayõlõ Köy İçmesularõ Hakkõnda Kanun,

-3086 sayõlõ Kõyõ Kanunu,

-1580 sayõlõ Belediye Kanunu,

-442 sayõlõ Köy Kanununun bazõ maddeleri,

-3039 sayõlõ Çeltik Ekimi Kanunu,

-1593 sayõlõ Umumi Hõfzõsõhha Kanununun bazõ maddeleri,

-2981 sayõlõ İmar ve Gecekondu Mevzuatõna aykõrõ Yapõlara Uygulanacak Bazõ İşlemler ve 6785 sayõlõ İmar Kanununun Bir Maddesinin Değiştirilmesi Hakkõnda Kanunun ilgili maddeleri (14/e) ve yönetmelik,

-6785 sayõlõ İmar Kanununa 1605 sayõlõ Kanunla eklenen ek 7 ve 8. Madde ve yönetmelik,

-Türk Ceza Kanununun (394-395)inci maddeleri,

-2872 sayõlõ Çevre Kanunu ve Yönetmelik,

-2560 sayõlõ İSKİ Kanunu ve ekleri,

-3202 sayõlõ Köy Hizmetleri Genel Müdürlüğünün Teşkilat ve Görevleri Hakkõnda Kanun,

-4759 sayõlõ İller Bankasõ Kanunu,

-5442 sayõlõ İl İdaresi Kanunu,

-2819 sayõlõ EEİ Dairesi Teşkilatõna Dair Kanun,

Bu yasal düzenlemeler dõşõnda;

-441 nolu Tarõm ve Köyişleri Bakanlõğõnõn Kuruluş ve Görevleri Hakkõnda Kanun Hükmünde Kararname,

-443 sayõlõ Çevre Bakanlõğõ Kuruluş ve Görevleri Hakkõnda Kanun Hükmünde Kararname,



-3025 sayõlõ Van Gölü İşletmesi Kanunu, -927 sayõlõ Sõcak ve Soğuk Sularõn İstismarõ ile Kaplõcalar Tesisatõ Hakkõnda Kanun,

-815 sayõlõ Kabotaj Kanunu,

-180 sayõlõ Bayõndõrlõk ve İskan Bakanlõğõnõn Teşkilat ve Görevleri Hakkõnda Kanun Hükmünde Kararname,

-1329 sayõlõ İl Özel İdaresi Kanunu,

-818 sayõlõ Borçlar Kanununun 56, 57, 58, 59 ve 279. Maddeleri,

-2690 sayõlõ Atom Enerjisi Kanunu,

-9.5.1961 tarih ve 299 sayõlõ TBMM kararõ ile onaylanan 15.5.1961 tarih ve 10806 sayõlõ Resmi Gazetede yayõnlanan �Nükleer Enerji Sahasõnda Hukuki Mesuliyete Dair Sözleşme�,

-20.7.1961 tarih ve 5/1465 sayõlõ Kararname ile yürürlüğe giren �Yeraltõ Sularõ Tüzüğü�,

-29.6.1973 tarih ve 7/6719 sayõlõ Kararname ile yürürlüğe giren �Su Ürünleri Tüzüğü�,

-6.9.1964 tarih ve 6/3346 sayõlõ Kararname ile yürürlüğe giren �Zirai Karantina Tüzüğü�,

-Su Kirliliği Kontrolü Yönetmeliği,

-88/13019 sayõlõ �Özel Çevre Koruma Bölgesinin Tesbitine İlişkin Bakanlar Kurulu Kararõ gibi düzenlemelerde sularla ilgili hükümler vardõr.

1.3.3.2.3 İlgili Kurumlarla İlişkiler Çok geniş bir yelpazede kullanõm ve kullanõcõ çeşitliliğine sahip olan su, bu nedenle de

çok farklõ kurum ve kuruluşun ilgi alanlarõna farklõ biçimlerde girebilmektedir.

Çoğu kez aynõ konuda ya da aynõ alanda faaliyet gösteren kurum ve kuruluşlarõn, benzer çalõşmalarõ yapmasõ nedeniyle aynõ amaca yönelik mükerrer çalõşmalarla karşõlaşõlabilmektedir. İşbirliğinden yoksun yapõlan çalõşmalar sonucunda ise, kimi zaman aynõ alan için farklõ kullanõm planlarõ geliştirildiği görülmektedir. Bu durum kaynaklarõn rasyonel kullanõm ilkesi ile uyuşmamakta ve kaynak israfõna neden olmaktadõr.

Doğal kaynak, arazi ve su kullanõmõnõ yürüten ilgili kamu kurumlarõ ve özel sektör kuruluşlarõnõn kõsa ve uzun vade politika ve programlarõnda birbirleriyle işbirliği ne yazõk ki göze çarpmamaktadõr.



1.3.3.3 Finansal Yapõ 1.3.3.3.1 Tahmini Gayri Safi Milli Hasõla (GSMH) Ülkemizde teknik ve ekonomik olarak geliştirilebilir su potansiyeli olan 110 milyar m3

suyun sulama, hidroelektrik enerji, içme-kullanma ve sanayi sektörüne yönelik olarak kullanõlmasõ ve 2030 yõlõnda tüm gerekli yatõrõmlarõn tamamlanacağõ varsayõmõ ile eldeki mevcut veriler kullanõlarak, tahmini GSMH (Katma Değer) değerleri hesaplanmõştõr.

i) Sulama

1998 yõlõ itibarõyla DSİ�ce işletmeye açõlan sulama 2.154.918 ha dõr. DSİ�ce işletilen ve devredilen sulama alanlarõnda yapõlan değerlendirmeye göre sulama oranõ %65 olmuştur. Bu orana göre toplam sulanan alan 1.405.553 ha kabul edilmektedir.

1998 yõlõ fiyatõ ile yine DSİ�ce işletilen ve devredilen sulamalarda tam sayõm veya örnekleme yöntemine göre belirlenen parsellerdeki ekim alanlarõ ürün ve çiftçi eline geçen birim fiyatlar dikkate alõnarak yapõlan çalõşmada projesiz durumda 106.280.000 TL/ha olan GSMZG, sulanan alanda 511.090.000 TL/ha� a ulaşmõştõr. Elde edilen GSMZG artõşõ 404.810.000 Tl/ha�dõr. Toplam sulanan alandaki GSMZG artõşõ 569 trilyon Tl� dir.

Bu değerler esas alõnarak, teknik ve ekonomik olarak sulanabilir arazi potansiyeli olan 8.500.000 ha brüt, 7.344.000 ha net alanõn tamamõnõn, 2030 yõlõnda sulanmasõ halinde GSMZG artõşõnõn 2.973 trilyon TL olmasõ beklenmektedir.

ii) Hidroelektrik Enerji

ABD Dolarõ 300.000 TL ve 1 kWh enerjinin satõş bedeli 8 cent (24.000 TL) kabul edilerek tam developman durumunda ülkemizin hidroelektrik potansiyel olan 124.569 GWh enerjinin, geliştirilen bütün hidroelektrik projelerin 2030 yõlõna kadar inşa edilerek işletmeye açõlacağõ kabul edilerek 1998 yõlõ fiyatlarõyla 2.990 trilyon TL üretim değeri elde edilebileceği hesaplanmõştõr. DSİ tarafõndan inşa edilerek işletmeye açõlan bazõ HES projelerinden elde edilen GSMH esas alõndõğõnda, toplam hidroelektrik enerjinin üretim değerinin % 30� unun GSMH olarak alõnabileceği görülmüştür. Bu durumda, tam developmanda 2030 yõlõnda hidroelektrik enerjiden 1998 yõlõ fiyatlarõyla 897 trilyon TL GSMH elde edilebileceği tahmin edilmiştir.

iii) İçme-Kullanma Suyu

Yapõlan tahminlere göre 2030 yõlõnda ülkemizde içme-kullanma suyu ihtiyacõnõn 25,3 milyar m3�e ulaşmasõ beklenmektedir. 1 m3 içme-kullanma suyunun satõş fiyatõ 50 cent kabul edildiğinde, tüketilen suyun toplam bedeli 3.795 trilyon TL olmaktadõr. DSİ tarafõndan Ankara, İstanbul ve İzmir kentleri için geliştirilen içmesuyu projelerindeki GSMH değerleri



esas alõnarak ülke genelinde içme-kullanma suyundaki GSMH, satõş bedelinin % 50� si olarak kabul edilmiştir. Bu durumda 2030 yõlõnda 1998 yõlõ fiyatlarõyla içme-kullanma suyundan elde edilecek GSMH değeri 1 898 trilyon TL olarak tahmin edilmiştir.

iv) Endüstri Suyu

Ülkemizde 1 m3 sanayi suyunun satõş fiyatõ ortalama 1 ABD dolarõ (300.000 TL) kabul edilerek 2030 yõlõnda tüketileceği kabul edilen 13,2 milyar m3 suyun toplam satõş bedeli 1998 yõlõ fiyatlarõyla 3.960 trilyon TL olmaktadõr. Endüstri suyunun satõş bedelinin % 50 GSMH kabul edilerek toplam GSMH değeri 1.980 trilyon TL olmaktadõr.

Böylece ülkemizin su potansiyeli olan 110 milyar m3 suyun tamamõnõn 2030 yõlõnda develope edileceği varsayõmõnõn 1998 yõlõ fiyatlarõ ile sulama suyundan 2.973 trilyon TL, içme suyundan 1.898 trilyon, sanayi suyundan 1.980 trilyon TL, hidrolik enerjiden 897 trilyon TL olmak üzere toplam 7.748 trilyon TL GSMH elde edilmesi beklenmektedir.

Sektörel bazda elde edilen GSMH değerlerine bakõldõğõnda ise 1 m3 sudan elde edilen 150.000 TL ile en fazla GSMH elde edilen sektörün sanayi olduğu görülmektedir.

1.3.4 Su Kaynaklarõnõn Kullanõmõ 1.3.4.1 Mevcut Durumda Su Tüketimi Ülkemizde başta DSİ olmak üzere su kaynaklarõ developmanõndan sorumlu olan kamu

kurum ve kuruluşlarõnõn 1998 yõlõ sonu itibarõyla geliştirdikleri projeler sonu çeşitli amaçlara yönelik su tüketimi 38,9 milyar m3�e ulaşmõştõr. Bu suyun 29,2 milyar m3�ü (%75) sulama, 5,7 milyar m3�ü (%15) içme-kullanma suyu, 4,0 milyar m3�ü (% 10) ise endüstri suyu ihtiyaçlarõnõn karşõlanmasõnda kullanõlmaktadõr.

1.3.4.2 Sektörel Bazda Su Kullanõmõnõn Gelişimi

Ülkemizde, su kaynaklarõnõn sulama, içme kullanma ve endüstri suyu temini,

hidroelektrik enerji üretilmesi ve taşkõn koruma amacõyla DSİ tarafõndan 683 adet baraj ve çok sayõda gölet yapõlmasõ planlanmõştõr. 1999 yõlõ başõ itibarõyla 196 adet baraj ve 329 adet gölet inşa edilerek işletmeye açõlmõştõr. 111 adet barajõn inşaatõ ise halen devam etmektedir.

Türkiye'de 1990-2000 yõllarõnõ kapsayan 11 yõllõk dönemde çeşitli amaçlar için fiili su kullanõmlarõnõn gelişimi Tablo 1.4�de verilmiştir.



Tablo 1.4 Türkiye'de 2000 Yõlõna Kadar Fiili Su Tüketiminin Gelişimi (Milyon m3)

DEVELOPMAN SU KULLANIMI YIL TOPLAM SU KULLANIMI % SULAMA İÇME-KUL. ENDÜSTRİ

% % % 1990 30.600 28 22.016 72 5.141 17 3.443 11

1992 31.600 29 22.939 73 5.195 16 3.466 11 1998 38.900 35 29.200 75 5.700 15 4.000 10 2000 42.000 38 31.500 75 6.400 15 4.100 10

Ülkemizde 1998 yõlõ itibarõyla tüketilen 38,9 milyar m3 suyun 32,9 milyar m3�ü yerüstü suyundan, 6 milyar m3�ü ise yeraltõ suyundan karşõlanmaktadõr.

Yerüstü suyunda tüketim miktarõna göre sulama (% 82), içme-kullanma (% 10), Sanayi (% 8) şeklinde olan sõralama, Yeraltõ suyunda, içme-kullanma (% 39), sulama (% 37), sanayi (%24) şeklinde gerçekleşmiş bulunmaktadõr.

1.3.4.2.1 Hidrolik Enerji Ülkemizde hõzla büyüyen sanayi sektörüne paralel olarak gelişen sosyo-ekonomik

kalkõnmanõn beraberinde getirdiği hayat standardõnõn yükselmesi, elektrik enerjisine olan talebin giderek artmasõna neden olmaktadõr.

Her türlü ekonomik faaliyetin temel girdisi olan elektrik enerjisinin kullanõm alanõnõn, günümüzde sürekli olarak gelişen teknolojiye bağlõ olarak hõzlõ bir şekilde artmasõ sonucu enerji ve buna bağlõ olarak elektrik enerjisi, sosyal hayatõn kaçõnõlmaz bir unsuru haline gelmiştir. Ayrõca ülke geneline yayõlan enterkonnekte sistemin sağladõğõ güvenilirlik ve süreklilik yanõnda en küçük yerleşim birimine kadar uzanan dağõtõm şebekesinin tüketiciye sağladõğõ kullanõm kolaylõğõ, elektrik enerjisi tüketiminin toplam enerji tüketimi içindeki payõnõn hõzlõ bir şekilde artmasõna neden olmaktadõr.

Türkiye�nin enerji alanõndaki ulusal politikasõnõn temel hedefi; kaliteli, güvenilir, rekabete dayalõ, enerji pazarõ koşullarõnda ucuz elektrik enerjisinin yeterli düzeyde ve zamanõnda temin edilmesidir. Bu çerçevede beş yõllõk kalkõnma planlarõnda belirlenen enerji politikasõ;

-Sosyo-ekonomik kalkõnmada sürekliliğin sağlanmasõ için kaliteli, güvenilir ve ekonomik fiyatlarla enerjinin temin edilmesini,

-Enerji temininde güvenilirliğin sağlanmasõnõ,



-Giderek büyüyen enerji talebinin karşõlanmasõ doğrultusunda yatõrõmlarõn istikrarlõ ve sürekli şekilde yürütülmesini amaçlamaktadõr.

Elektrik enerjisi tüketimi, ekonomik ve sosyal gelişmenin en önemli göstergelerinden birisidir. Bir ülkede kişi başõna düşen elektrik enerjisi üretimi ve/veya tüketimi o ülkedeki hayat standardõnõ yansõtmasõ bakõmõndan önemlidir.

Cumhuriyetin kuruluşunun ilk yõllarõnda kişi başõna 7 kWh olan elektrik enerjisi tüketimi, 1998 yõlõ başõ itibarõyla kişi başõna 1.650 kWh�a ulaşmõş olmasõna rağmen, Avrupa�da kişi başõna düşen elektrik tüketimi 6.000 kWh ve dünya ortalamasõ olan 2.500 kWh ile karşõlaştõrõldõğõnda planlanan hedeflerin çok gerisinde olduğumuz görülmektedir. Bu anlamda ileriki yõllarda ciddi bir enerji krizi ile karşõlaşõlmamasõ için bu alanda çok büyük yatõrõmlar yapmamõz gerektiği açõkça görülmektedir.

Ülkemizdeki doğal enerji kaynaklarõ sõnõrlõ olup, ulusal enerji kaynaklarõmõz; 125 milyar kWh hidrolik, 105 milyar kWh linyit, 16 milyar kWh taş kömürü olmak üzere yõlda ortalama toplam 246 milyar kWh civarõnda bulunmaktadõr.

Türkiye�nin brüt hidroelektrik potansiyeli 433 milyar kWh, teknik yönden değerlendirilebilir potansiyeli ise 216 milyar kWh olarak tahmin edilmektedir. Teknik ve ekonomik olarak değerlendirilebilir kurulu güç kapasitesi 34.592 MW, ekonomik yõllõk ortalama enerji üretimi ise yaklaşõk 125 milyar kWh olarak belirlenmiş bulunmaktadõr.

1999 yõlõ başõ itibarõyla ülkemizde inşa edilerek işletmeye açõlan termik ve hidroelektrik santrallarõn kurulu gücü toplam 23.352 MW�a, yõllõk ortalama enerji üretimi potansiyeli ise yaklaşõk 110 milyar kWh�a ulaşmõş bulunmaktadõr.

İşletmeye açõlan 114 adet hidroelektrik santralõn kurulu güç kapasitesi 10.820 MW, yõllõk ortalama enerji üretim potansiyeli ise 39 milyar kWh�dõr. Bu durum, ülkemizde teknik ve ekonomik olarak değerlendirilebilir hidrolik potansiyelin ancak %30�unun geliştirildiğini göstermektedir.

Hidrolik enerjide 2020 yõlõna kadar planlanan hedeflere ulaşõlabilmesi için elektrik nakil hatlarõ hariç yõlda yaklaşõk olarak 1,5 milyar ABD Dolarõ yatõrõm yapõlmasõ gerekmektedir. Ancak, hidroelektrik enerji alanõnda yatõrõmcõ bir kamu kuruluşu olan DSİ�nin 1985-1997 periyodunda enerji sektöründeki yatõrõm bütçesinin 1985 yõlõnda 501 milyon ABD Dolarõ iken, 1990 yõlõnda 627 milyon ABD Dolarõ olduğu ve daha sonraki yõllarda ise düşerek 1996 yõlõnda 400 milyon ABD Dolarõ, 1997 yõlõnda ise. 477 milyon ABD Dolarõ civarõnda olduğu görülmektedir. Bu durumda hidroelektrik enerji alanõnda programlanan hedeflere yalnõzca kamu bütçesinde sağlanacak kaynaklarla ulaşõlmasõ mümkün görülmemektedir.

Sosyo-ekonomik kalkõnmanõn itici gücü olan elektrik enerjisinin ekonomik kriterler çerçevesinde üretilmesinin önemi bilinmekle beraber, �En pahalõ enerji, olmayan enerjidir.� yaklaşõmõ doğrultusunda, zamanõnda temin edilemeyen 1 kWh elektrik enerjisinin katma



değerinin yaklaşõk 1 ABD Dolarõ olduğu gerçeğinden hareketle ülkemizde enerji politikasõnda son 15 yõlda önemli değişiklikler gerçekleştirilmiştir.

Bu politikanõn temel stratejisi, ülkemizin yenilenebilir doğal enerji kaynağõ olan hidrolojik enerji yatõrõmlarõndaki finansman sorununun aşõlabilmesi amacõyla yerli ve yabancõ özel sektör sermayesinin bu alanda teşvik edilerek kamu bütçesindeki mali yükün hafifletilmesi, teknoloji transferi ve yatõrõmlarõn programlanan zamanda bitirilmesidir. Bu doğrultuda 1984 yõlõnda yürürlüğe giren 3096 sayõlõ kanun ile Yap-İşlet-Devret (YİD) modeli çerçevesinde hidroelektrik projelerin özel sektör tarafõndan gerçekleşmesinde son yõllarda önemli gelişmeler kaydedilmiş bulunmaktadõr.

Diğer taraftan ülkemizde hidroelektrik potansiyeli bugüne kadar değerlendirilmemiş bulunan Çoruh ve Dicle nehirleri ile Zap suyu, Fõrat nehrinin Murat kolu ve Doğu Karadeniz Havzasõndaki nehirler üzerinde yapõmõ planlanan büyük HES projelerinin % 100 Dõş Kredili Anahtar Teslimi Model ile inşa edilmesi yönünde DSİ tarafõndan yürütülen çalõşmalarda önemli ilerlemeler kaydedilmiştir.

1.3.4.2.2 Tarõm Sektörü Cumhuriyetin kuruluşunun ilk yõllarõnda bataklõk alanlarõn õslah edilmesine ağõrlõk

verilmiş olup, kamu tarafõndan geliştirilen ilk sulama ve drenaj projesi 1908-1914 yõllarõ arasõnda inşa edilerek işletmeye açõlan Çumra Sulama Projesidir. Daha sonra 1950�li yõllara kadar muhtelif bölgelerde zamanõn kõsõtlõ teknik ve ekonomik imkanlarõyla bazõ sulama projeleri inşa edilmiştir.

Türkiye�de modern anlamda sulama projelerinin geliştirilmesi, 1950�li yõllarõn başõnda DSİ ve TOPRAKSU gibi kuruluşlarõn kurulmasõ ve ülke genelinde teşkilatlanmasõ ile büyük bir hõz kazanmõştõr. Ülkemizde ekilebilir araziler limitine 1970�li yõllarda ulaşõlmõş, bu tarihten itibaren ise tarõmsal verimin artõrõlmasõ ancak ülke genelinde geliştirilen modern sulama projeleri ile mümkün olabilmiştir.

Türkiye�nin 77,95 milyon ha olan yüzölçümü yaklaşõk olarak 1/3�ünü teşkil eden 28,05 milyon hektarlõk kõsmõnõ ekilebilir araziler teşkil etmekte ve bunun da 25,85 milyon hektarlõk kõsmõ sulanabilir arazilerden oluşmaktadõr. Ancak, yapõlan etütler sonucunda bugünkü koşullarda ekonomik olarak sulanabilir arazi miktarõ 8,5 milyon ha olarak belirlenmiştir.

Türkiye�de ekonomik olarak sulanabilir alan Tablo 1.5�de, sulanabilir alanlarõn kuruluşlara göre dağõlõmõ ise Tablo 1.6�da verilmiştir.



Tablo 1.5 Türkiye�de Ekonomik Olarak Sulanabilir Alan

POTANSİYEL

SU KAYNAĞI Milyon Hektar %

Yerüstü 7,9 93 Yeraltõ 0,6 7 Toplam 8,5 100

Tablo 1.6 İşletmeye Açõlan Alanlarõn Kuruluşlara Göre Dağõlõmõ (1998 Yõlõ)

SULAMAYA AÇILAN ALAN KURUM ADI Milyon Hektar (net) %

DSİ 2,15 53 KHGM 0,94 23

Halk sulamalarõ 1,00 24 Toplam 4,09 100

Kamu kuruluşlarõnca inşa edilerek işletmeye açõlan sulama alanlarõnõn 1963-2000 dönemindeki gelişimi Tablo Ek 2�de, Beş Yõllõk Kalkõnma Planlarõna göre kamu kuruluşlarõnca inşa edilerek işletmeye açõlan sulama alanlarõ Tablo Ek 3�de, havzalara göre işletmeye açõlan sulama tesisleri Tablo Ek 4�de, Türkiye�de 1998 yõlõnda sulanan alanlarõn kaynak ve kuruluş bazõnda dağõlõmõ Tablo Ek 5�de verilmiştir.

i) Devlet Su İşleri (DSİ) Genel Müdürlüğü

Türkiye�de 1998 yõlõ itibarõyla DSİ, KHGM ve halkõn kendi imkanlarõyla inşa ederek sulamaya açtõklarõ araziler toplamõ brüt 4.581.405 hektara ulaşmõş olup, bu alan ekonomik olarak sulanabilir araziler toplamõ olan 8,5 milyon hektarõn % 54�üne tekabül etmektedir.

Sulanmakta olan alanlarõn brüt 2.494.118 hektarõ (2.154.918 ha net) DSİ tarafõndan inşa edilerek işletmeye açõlmõş bulunmaktadõr. 1998 yõlõ itibarõyla DSİ tarafõndan inşaatõ sürdürülmekte olan sulama alanlarõnõn toplamõ ise 630.000 hektardõr. DSİ tarafõndan inşa edilerek işletmeye açõlan sulama alanlarõnõn net 406.281 hektarõ yeraltõ suyundan sulanmakta olup, bunun 400.481 hektarõ YAS kooperatifleri ve diğer kuruluşlar tarafõndan işletilmektedir. Yerüstü suyundan sulanmakta olan net 1.748.637 hektar alanõn 1.428.681 hektarõ sulama birliklerine ve bedeli karşõlõğõ inşa edilen kuruluşlara devredilmiştir. DSİ tarafõndan sulanan alan ise 319.956 hektardõr.



DSİ�ce inşa edilerek işletmeye açõlan sulama alanlarõ Tablo 1.7�de verilmiştir. Tablo 1.7 DSİ�ce İnşa Edilerek İşletmeye Açõlan Sulama Alanlarõ

1998 SULAMA ALANI

1999 SULAMA ALANI

İŞLETEN KURUM

VEYA ÖRGÜT

Bin Hektar (Net)

%

Bin Hektar (Net)

%

DSİ 326 15 313 14

SULAMA BİRLİKLERİ VE DİĞERLERİ

1.484 69 1.530 70

BEDELİ KARŞILIĞI İNŞA EDİLENLER

16

1

16

1

SULAMA KOOPERATİFLERİNCE

İŞLETİLENLER

329

15

344

15

TOPLAM 2.155 100 2.203 100

ii) Köy Hizmetleri Genel Müdürlüğü

• Küçük Sulamalar ve Göletler

Ülkemizde tarõm arazilerinin 12,5 milyon hektarõ sulanabilir özelliktedir. Ancak havzalarõn su imkanlarõ göz önüne alõndõğõnda teknik ve ekonomik olarak sulanabilir alan 8,5 milyon hektardõr.

Bu alanõn 6.5 milyon hektarõnõn DSİ Genel Müdürlüğünce sulamaya açõlarak, 2030 yõlõna kadar tamamlanmasõ planlanmaktadõr. Kalan 2,0 milyon hektarõ ise yerüstü ve yeraltõ su kaynaklarõmõzõn kullanõlmasõ yardõmõyla KHGM�ce sulanacaktõr. 1998 yõlõ itibarõyla KHGM�ce net 939.416 ha alan inşa edilerek işletmeye açõlmõştõr. Bu varsayõmla, geriye kalan 1.060.584 ha alanõn DSİ�nin çalõşmasõna paralel olarak 2030 yõlõna kadar tamamlanabilmesi için KHGM�nün yõlda ortalama 35 bin hektar alanõ sulamaya açmasõ gerekmektedir.

Ayrõca halen sulamaya açõlmõş 939.416 ha sulama şebekesinin büyük kõsmõ eski yapõ olup ekonomik ömrünü tamamlamõştõr. Uygulanan sulama sistemleride daha ziyade salma usulü sulamalardõr. Bu sulama sistemlerinin AB Topluluğu standardõna yükseltilmesi ve gerekli rehabilitasyon çalõşmalarõna başlanabilmesi için 2 yõllõk bir araştõrma projesi uygulanmaya konmalõdõr. Araştõrma sonucu ortaya çõkan durum mahalli çiftçilerle tartõşõlõp,



hazõrlanacak rehabilitasyon proje paketi çiftçilerin katkõlarõ sonucu uygulamaya geçirilmelidir.

• Tarla İçi Geliştirme Hizmetleri

Bu başlõk altõnda, TOPRAKSU Genel Müdürlüğü zamanõnda, tarla içi (tersiyer) sulama kanallarõ, açõk tarla içi drenaj, kapalõ drenaj, toprak õslahõ (tuzlu-alkali, çorak topraklarõn õslahõ) hafif-orta arazi tesviyesi, sekileme (ağõr tesviye), arazi geliştirme (taş temizleme, sert kat kõrõlmasõ, derin sürüm), tarla yollarõ ve arazi toplulaştõrma gibi 9 ayrõ konuda hizmet götürülmüştür. Köy Hizmetleri Genel Müdürlüğü oluşmasõndan sonra bu hizmetlerin çoğu uygulanmaz hale gelmiştir. Şu anda yalnõz arazi toplulaştõrma konusu DSİ sulama yatõrõmlarõyla paralellik arz etmesi sebebiyle güncelliğini korumaktadõr. Tarla İçi Geliştirme Hizmetlerinde ise yalnõz arazi tesviyesi uygulamalarõ yapõlmaktadõr. Çorak, taşlõ v.b. sahalarõn tarõma kazandõrõlmasõ ve mevcut sulama şebekelerinden beklenen faydanõn temin edilebilmesi için bu konulara da önem verilmesi gerekmektedir.

KHGM� ce 1.1.1999 tarihi itibarõyla 915.134 hektar alana tarla içi hizmeti götürülerek çiftçilerimizin kullanõmõna sunulmuştur. Miras yoluyla bölünme nedeniyle tarõm işletmelerimizin önemli bir miktarõnõn ekonomik tarõm yapma imkanõna sahip olamamasõ gibi bir konuma gelmesi; bu hizmetler içerisinde arazi toplulaştõrma hizmetlerinin önemli bir yeri bulunduğunu göstermektedir. Nitekim 1952 yõlõnda 2,5 milyon olan tarõm işletme adeti bugün 5 milyonu aşmõş bulunmaktadõr.

Arazi toplulaştõrmasõ; bu şekilde parçalanmõş, ekonomik işletme büyüklüklerini yitirmiş parçalarõn bir araya getirilerek birleştirilmesi çalõşmalarõdõr. 1999 yõlõna kadar 265.151 hektar alana toplulaştõrma hizmeti götürülmüştür.

Diğer yandan, sulamaya açõlmõş alanlarda tarla içi geliştirme hizmetlerinin yetersizliği aşõrõ ve kontrolsuz sulama; ve ayrõca gerekli yatõrõmlarõn zamanõnda planlanõp istenen miktarda yapõlamamasõ neticesinde oluşan drenaj problemi ve çoraklaşmayõ önemli boyutlarda artõrmaktadõr.

2,8 milyon hektar drenaj probleminin olduğu ülkemizde 1.1.1999 tarihi itibarõyla ancak 323.593 hektar alana drenaj hizmeti götürülmüştür.

Dünya Bankasõ kredisi ile uygulanan Drenaj Nüve Programõ çerçevesinde 1993 yõlõnda 184 adet DSİ sulama tesisinde yapõlan çalõşma sonucunda 530.000 ha alanda tarla içi geliştirme hizmetlerine ihtiyaç olduğu tespit edilmiştir. Halen büyük bir bölümünün işletme bakõm ve yönetim sorumluluğu Sulama Birliklerine teslim edilen bu tesislerde yapõlacak rehabilitasyon çalõşmalarõ yanõnda, sulama oranõnõn düşmesine sebep olan bu engellerinde giderilmesi gerekmektedir.

AB ile ortaklõk sürecinin başladõğõ bu dönemde, tarõmõmõzõn AB devletleri tarõmõ ile rekabet edebilmesi için, sulama sistemlerinin modernleştirilerek sulama randõmanõnõn



yükseltilmesi gerekmektedir. Bu konuda uygulanacak projelere demokratik kimlik kazanmõş Sulama Birliklerinin fikri, fiziki ve mali katkõsõ sağlanmalõdõr.

Köy Hizmetleri Genel Müdürlüğünce, 1.1.1999 tarihi itibarõyla 265.151 ha alanda arazi toplulaştõrmasõ gerçekleştirilmiştir. DSİ�nin sulamaya açmayõ planladõğõ yaklaşõk 4 milyon hektar alanda yatõrõm maliyetlerinin azaltõlmasõ için arazi toplulaştõrma (tarla içi geliştirme hizmetleri dahil) hizmetlerinin yapõlmasõ gerekmektedir. Bu itibarla önümüzdeki beş yõlda her yõl DSİ�ce yeni sulamaya açõlmasõ planlanan 100.000 ha sahanõn öncelikle toplulaştõrmasõnõn yapõlmasõ gerekmektedir. Yine aynõ dönemde, Köy Hizmetlerinin yeni sulamaya açmayõ planladõğõ yõllõk 50.000 ha sahanõn toplulaştõrmasõ da ilave edilirse toplam her yõl 150.000 ha yeni sulamaya açõlacak sahanõn toplulaştõrõlmasõ zorunludur.

DSİ, 1999 yõlõ başõ itibarõyla 2.154.918 hektar sahanõn sulama şebekesini tamamlamõştõr. Bu sahalarda sulama randõmanõnõn yükseltmek için gereken tarla içi geliştirme hizmetleri ve arazi toplulaştõrma çalõşmalarõ yapmak şarttõr. Ancak konu, Sulama Birliklerinin aktif katõlõmõnõ sağlayacak mevzuatõn geliştirilmesinden sonra bir proje paketi şeklinde ele alõnmalõdõr.

Gelişen teknolojiler sonucu son yõllarda AB toplulaştõrma konusundaki görüşünü değiştirmiştir. Yeni yaklaşõmda, arazi toplulaştõrmasõnõn yanõsõra iskan toplulaştõrmasõ da zorunlu olarak yaptõrõlmaktadõr. Bu konu ile ilgili örnek çalõşma Alman Bilim adamlarõ, Yõldõz Teknik Üniversitesi ve KHGM tarafõndan ile Manisa�da uygulanmõştõr. Yasal boşluklar kapatõlõp, AB standartlarõna uygun bir uygulama başlatõlmalõdõr.

1.3.4.2.3 Hizmetler sektörü i) Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğü DSİ Genel Müdürlüğü�nce 1053 sayõlõ yasa kapsamõnda nüfusu 100.000�i aşan 13 adet

kentin uzun dönemli içme kullanma ve endüstri suyu ihtiyaçlarõnõn karşõlamaya yönelik projeler inşa edilerek yõlda toplam 1,632 milyar m3 su sağlanmõştõr. Halen 10 kentin içme kullanma suyu projesinin inşaatõ devam etmektedir. Bu projeler tamamlandõğõnda yõlda toplam 1,133 milyar m3 su sağlanmõş olacaktõr, böylece işletmede olanlar ile birlikte temin edilen içme-kullanma suyu miktarõ 2,77 milyar m3�e ulaşacaktõr.

Ülkemizde içme-kullanma ve endüstri suyu olarak halen kullanõlmakta olan yõllõk 9,7 milyar m3 suya ilaveten nüfus artõşõ ve sosyal gelişme dikkate alõnarak 2030 yõlõnda 26,5 milyar m3 suya ihtiyaç olacağõ tahmin edilmektedir. Bu miktarõn % 75� e isabet eden yõllõk 20 milyar m3 �ünün DSİ tarafõndan karşõlanacağõ kabul edildiğinde önümüzdeki 30 yõllõk periyotta gerekli finansman ihtiyacõ 5 milyar ABD Dolarõ olacaktõr.



ii) Köy Hizmetleri Genel Müdürlüğü 1.1.1999 tarihi itibarõyla Türkiye genelinde mevcut 74.939 üniteden; 11.337 susuz,

8.940 suyu yetersiz ve 22.013 çeşmeli (taşõmalõ) olup, şebekeye dönüşmesi gereken ünite olmak üzere hizmet götürülmesi gereken toplam 42.290 ünite bulunmaktadõr.

Tarõm nüfusunun azaltõlmasõ ve dağõnõk kõrsal alan yerleşiminin toplulaştõrõlmasõ ilkesi çerçevesinde 2000 yõlõna girerken köy nüfusu % 40 dolaylarõna inmiş ancak kõrsal yerleşim ünitelerinin sayõsõ artmõştõr. Önümüzdeki yõllarda kõrsal kesimde cazibe merkezleri oluşturup, dağõnõk yerleşimin buralarda toplanmasõ esas alõnmalõdõr.

Bu cazibe merkezleri tarõmsal ürünleri işleyen imkanlara kavuşturulmalõ böylece sanayi veya diğer sektörlere kayacak nüfusun meslek eğitimi sağlanmalõdõr.

Geleceğe yönelik içmesuyu kapasitesi hesaplarõnda bu hususlar önemle göz önünde tutulmalõ öncelikle, kom, mezra, mahalle v.b. köye bağlõlarõna hizmet götürülmeyerek buralarda yaşayanlarõn köye dönüşü teşvik edilmelidir.

1.3.5 Su Kaynaklarõnõn Korunmasõ 1.3.5.1 Su Kirliliği Türkiye'de su kirliliği konusu Haliç ile İzmir ve İzmit Körfezleri'nin kirlenmesi ile

gündeme gelmiş, bunu diğer akarsular, göller ve denizlerdeki kirlilik sorunlarõ izlemiştir. Su kirliliği, insan etkileri sonucunda, kullanõmõ kõsõtlayan veya engelleyen ve ekolojik dengeleri bozan kalite değişimleri olarak tanõmlanmaktadõr. Bu çerçevede, bir yanda suyun kalitesi, diğer yanda ise bu kaliteye bağlõ olarak çeşitli kullanõmlara yönlendirilecek su potansiyeli büyük önem taşõmaktadõr.

1997 yõlõnda, içme suyunun bakteriyolojik ve kimyasal kalitesi ulusal düzeyde alõnan örneklerin %12�sinde kabul edilemez olarak bulunmuştur. Örneklerin dörtte birinde klor seviyesi standartlara göre fazla olup, içme suyunun fiziksel kalitesi örneklerin %6�sõnda standartlarõn altõnda çõkmõştõr.

1.3.5.1.1 Akarsularõmõzda Kirlilik Türkiye'de nüfus artõşõ, kentleşme, sanayileşme ve tarõmsal ilaçlar ile gübrelere bağlõ

olarak akarsu, göl ve denizlerde su kirliliği hõzla artmaktadõr. Akarsular içinde en fazla kirlenmiş olanlar arasõnda, Ergene, Meriç, Simav (Susurluk) ve kolu olan Nilüfer, Gediz, Küçük ve Büyük Menderes, Sakarya ve kollarõ olan Porsuk, Ankara ve Çark Suyu sayõlabilir.

Ergene Nehri, Çerkezköy Organize Sanayi Bölgesi'nin tekstil, makina ve sanayi tesislerinin arõtõlmadan deşarj edilen atõksularõ, bunun yanõnda Çorlu'da faaliyet gösteren çeşitli fabrikalarõn atõklarõ ve Çerkezköy, Uzunköprü ve Kõrklareli gibi yerleşim yerlerinin



evsel atõksularõ tarafõndan kirletilmektedir. Su Kirliliği Kontrol Yönetmeliği'ne göre Ergene Nehri IV. Sõnõf çok kirli akarsu kategorisinde bulunmaktadõr. Ergene nehriyle birleşen, Meriç, Lalapaşa ve Edirne'nin evsel atõksularõ ile yöredeki sanayi tesislerinin atõksularõnõ alan Meriç Nehri de IV. Sõnõf çok kirli akarsu kategorisine girmektedir.

Bursa Ovasõ'nõn drenajõnõ gerçekleştiren Nilüfer Çayõ, Bursa Organize Sanayi Bölgesi'nin atõksularõ, bölgedeki diğer sanayi tesisleri ve Bursa şehri kanalizasyonu tarafõndan kirletilmektedir. Bursa Organize Sanayi Bölgesi'nden yõlda 3.5 milyon metreküp atõksu arõtõlmaksõzõn Nilüfer Çayõ'nõn bir kolu olan Ayvalõ Deresi'ne boşaltõlmaktadõr. Bursa'nõn kanalizasyonu da 7 noktadan açõk kanallarla Nilüfer Çayõ'na karõşmaktadõr. IV. Sõnõf çok kirli sulara sahip Nilüfer Çayõ, bitki ve hayvan sulamada kullanõldõğõnda tehlikeli sonuçlar doğurmaktadõr. Nilüfer Çayõ ile birleşen Simav Çayõ ise, Bigadiç Boraks Maden İşletmeleri, Balõkesir belediye sõnõrlarõ içinde faaliyet gösteren 70 kadar çeşitli sanayi kuruluşu ile Balõkesir'in evsel atõksularõ tarafõndan kirletilmekte, su kalitesi III. ve IV. sõnõf arasõnda değişmektedir. Çok sayõda yan kollarla beslenerek İzmir Körfezi'ne dökülen Gediz Nehri, endüstriyel gelişme, yoğun tarõm ve havza nüfusunun hõzla artmasõna bağlõ olarak hõzla kirlenmektedir. 1989 yõlõnda Gediz Nehri'nde yaklaşõk 1 tona varan balõk ölümleri ile kirlenmenin boyutlarõ ortaya çõkmõştõr. Gediz Nehri, DSİ tahliye kanallarõ tarafõndan taşõnan Manisa'nõn kullanõlmõş sularõ, Medar Çayõ yoluyla Akhisar'õn kullanõlmõş sularõ, hiç bir arõtma tesisi bulunmayan Manisa Organize Sanayi Bölgesi'nin tüm endüstriyel atõksularõ ve Nif Çayõ ile taşõnan Kemalpaşa yöresinin tüm evsel ve endüstriyel sularõ tarafõndan kirletilmektedir. Nehir suyunda yapõlan ölçümlere göre Gediz, fenolik maddeler ve siyanür açõsõndan IV. sõnõf çok kirlenmiş su sõnõfõna girmektedir. Yapõlan ölçümlere göre, kirlenmenin özellikle fenolik maddeler, siyanür, yağ ve gres, organik maddeler ve zehirlilik açõsõndan fazla olmasõ ve nehirdeki çözünmüş oksijen seviyesinin çok düşük olmasõ, ani balõk ölümlerini arttõrõcõ yönde faktörler olarak değerlendirilmektedir. Kemalpaşa Ovasõ'nõ geçerek Gediz'e dökülen Nif Çayõ ise, başta ağõr makina sanayi, tekstil ve kimya olmak üzere 112 adet kuruluşun faaliyette bulunduğu ve birçoğunun arõtma tesisi olmadõğõ için, atõksularõnõ arõtmaksõzõn deşarj ettikleri bir akarsudur. Bu kadar yoğun bir kirlenme baskõsõ olduğu halde henüz sistematik su kalite gözlemleri yapõlmayan Nif Çayõ'nda, organik kirlenmenin ötesinde, endüstrilerden kaynaklandõğõ kesin olan fenol ve siyanür kirlenmesi önemli boyutlardadõr.

Büyük Menderes havzasõ, tarõmsal potansiyeli çok yüksek geniş alüvyal ovalarõ kapsamaktadõr. Ancak, gelişmekte olan sanayi ve yerleşim yerlerinin atõksularõ ve drenaj sularõ ile nehre karõşan tarõmsal mücadele ilaçlarõ ve gübre kalõntõlarõ Büyük Menderes'in kirlenmesine yol açmakta ve bölgedeki tarõmsal üretimi ciddi bir tehlike ile karşõ karşõya bõrakmaktadõr. Buna karşõn havzada sistematik su kalite gözlemleri yapõlmamaktadõr.

Türkiye'nin en fazla kirlenmiş akarsularõndan olan Sakarya Nehri, Porsuk Çayõ, Ankara Çayõ ve Çark Suyu tarafõndan taşõnan atõksular ile kirletilmektedir. Sakarya Nehri'nin en önemli kolu olan Porsuk Çayõ, Kütahya ve Eskişehir'in evsel atõksularõ ile mezbahalarõn



atõksularõnõ, Kütahya'daki azot, şeker, magnezit fabrikalarõ, Seyitömer Termik Santralõ, Eskişehir'deki Sümerbank tekstil ve şeker fabrikalarõ, Eskişehir Organize Sanayi Bölgesi ve Eskişehir Lokomotif Sanayi endüstriyel atõksularõnõ Sakarya Nehri'ne taşõmaktadõr. Sadece Seyitömer Termik Santralõ, günde 6.5 ton partikül yükünü Porsuk Çayõ'na vermektedir. Bu rakam kirliliğin ne boyutlarda olduğunu göstermektedir. Diğer bir akarsu Ankara Çayõ, Ankara nüfusunun ortalama %90'õnõn evsel atõksularõnõ Sakarya Nehri'ne taşõmaktadõr ve IV. sõnõf çok kirli sular kategorisindedir. Adapazarõ'nõn kentsel ve endüstriyel atõksularõnõ Sakarya Nehri'ne taşõyan ve IV. sõnõf çok kirli su kategorisinde bulunan Çark Suyu da kirliliği yüksek düzeyde olan akarsular arasõndadõr. Ayrõca Adapazarõ'nda kanalizasyon şebekesinin olmayõşõ ve septik çukurlara verilen atõksularõn taşmasõ ve sõzmasõ ile sağlõksõz bir ortam oluşmakta, kentte sarõlõk hastalõğõ çok yaygõn olarak görülmektedir.

Yukarõda Türkiye'de en fazla kirlenmiş akarsulara örnek olmak üzere, sõnõrlõ sayõda akarsuya yer verilmiştir. Oysa, pek çok akarsuda benzer kirlilik sorunlarõ yaşanmaktadõr. Sorunlarõn ortak paydasõnõ ise, arõtõlmaksõzõn alõcõ ortama verilen atõksular oluşturmaktadõr. Devlet İstatistik Enstitüsünün yaptõğõ çalõşmaya göre, 1992 yõlõnda sanayiden kaynaklanan ve arõtõlmaksõzõn deşarj edilen atõksuyun %18.2'si akarsulara verilmiştir. Fõrat ve Dicle Nehirleri'nde henüz nüfus yoğunluğunun düşük olmasõ, sanayileşmenin yaygõnlaşmamasõ ve yoğun tarõm yapõlmamasõ nedeniyle bir su kirlenmesi sorunu yoktur. Ancak Güneydoğu Anadolu Projesi'nin gerçekleşmesiyle birlikte ortaya çõkabilecek sorunlar açõsõndan, bu akarsularda su kalitesi gözlemlerinin yoğunlaştõrõlmasõ büyük önem taşõmaktadõr.

1.3.5.1.2 Göllerimizde Kirlilik Akarsular kadar göller de hõzla kirlenmektedir. Marmara Bölgesi'nde Sapanca,

Manyas ve İznik, Göller Bölgesi, Ege'de Köyceğiz ve İç Anadolu'da Tuz Gölü'nde su kalitesi hõzla bozulmaktadõr. Sapanca Gölü çevresindeki yerleşim, sanayi ve tarõmsal faaliyetler göl sularõnõn kalitesini değiştirmektedir. Manyas Gölü çevresindeki 34 yerleşim ve 40 kadar da sanayi tesisinin atõksularõ ile tarõm alanlarõndan gelen gübreler, ötrofik karakterdeki gölün azot-fosfor dengesini olumsuz yönde etkilemekte, burada konaklayan ve kuluçkaya yatan kuşlar başta olmak üzere, tüm su canlõlarõnõ tehdit etmektedir. İznik Gölü, Orhangazi Sanayi Sitesi'nin atõksularõ ile İznik ilçesinin mezbaha atõklarõ tarafõndan kirletilmektedir. Tuz Gölü, DSİ tarafõndan Konya Ovasõ'nõn yüzey sularõnõ tahliye etmek amacõyla açõlan Konya Ovasõ Ana Tahliye Kanalõ'na verilen evsel ve endüstriyel sularla kirletilmekte, Türkiye'nin tuz üretiminin %55� ini karşõlayan gölün tuz üretimi düşmekte ve tuz kalitesi bozulmaktadõr.

Keban Baraj Gölü, kanalizasyon atõksularõ, sanayi tesislerinin atõklarõ, tarõmsal amaçlõ gübre ve tarõm ilaçlarõ tarafõndan kirletilmekte, bunun yanõnda yağõşlarla taşõnan yõlda 31.5 milyon ton sedimentle dolmaktadõr. Gölde 1974 yõlõndan bu yana toplanan sediment miktarõ, Türkiye'nin erozyonla bir yõlda kaybettiği toprak miktarõna eşittir ve erozyon etkisindeki alan %91 gibi yüksek bir orandadõr.



1.3.5.1.3 Yeraltõ Sularõnda Kirlilik Yeraltõsuyu doğada yenilenebilir bir kaynak olarak, elde edilmesi pratik, çabuk ve

arõtõm masraflarõ az olduğu için tercih edilmektedir. Ayrõca nükleer ve kimyasal kirlenmeye yüzey suyuna göre daha geç maruz kalõr. "Yeraltõsuyunun Kirlenmesi" teriminin tanõmõ; hastalõk veya zehirlenme gibi halk sağlõğõ bakõmõndan aktüel bir tehlike yaratan veya suyun kullanõlamayacak derecede kimyasal ve bakteriyel kirlenmeyle kalitesinin bozulmasõ şeklinde yapõlabilir. Önümüzdeki yõllarda çevre sorunlarõnõn giderek büyüyeceği ve buna paralel olarak yüzey sularõnõn daha fazla . kirleneceği gözönünde bulundurulursa yeraltõsularõnõn değeri daha da artacaktõr. Gelecekte suyun miktarõndan çok su kalitesi önem kazanacaktõr.

Ülkemizde son yõllarda yeraltõsuyu kirlenmesinin artmasõna neden olan faaliyetler genel olarak şu şekilde sõralanabilir:

- Hõzla artan nüfusa paralel olarak endüstrinin gelişmesi,

-Tarõmsal ilaç ve gübre kullanõmõnõn kontrolsüz bir şekilde artmasõ,

-Turizm faaliyetlerinin yoğunlaşmasõ,

-Kõyõ şeritlerinde ikinci konut sayõsõndaki patlama düzeyindeki artõşlar,

-Kõrsal kesimden kentlere göç nedeniyle kent yerleşim alanlarõnõn plansõz şekilde yeraltõsuyu beslenme alanlarõ üzerinde genişlemesi,

-Kuraklõk çekilen yõllarda yeraltõsuyu kullanõmõnõn azaltõlmasõ yerine, yüzey sularõ kullanõlan alanlarda dahi yeraltõsuyu kullanõlarak son derece bilinçsizce aşõrõ yeraltõsuyu kullanõlmasõ.

Yukarõda sayõlan tüm bu nedenler yeraltõsuyu seviyelerinde anormal düşümlerin oluşmasõna ve ileride telafisi olanaksõz veya çok yüksek bedeller ödemeye sebep olabilecek yeraltõsuyu kirlenmesinin artmasõna yol açmaktadõr.

Yeraltõsuyu kirlenme nedenleri, kirletici kaynaklarõnõn çeşitliliğine ve tipine bağlõ olarak değişmekle birlikte ülkemizin koşullarõ ve jeolojik özellikleri gözönüne alõndõğõnda Türkiye'de yeraltõsuyu kirlenme nedenlerini doğal ve yapay nedenler olarak iki ana grupta toplamak mümkündür .

i) Doğal Nedenlerle Yeraltõsuyu Kirlenmesi

• Deniz suyu girişimi ile oluşan yeraltõsuyu kirlenmesi:

Kõyõlarda yeraltõsuyu normal koşullarda denize boşalõr. Yerleşim ve endüstri bölgelerinde suya olan gereksinim nedeniyle, yeraltõsuyunun aşõrõ çekilmesi sonucu denize akan yeraltõsuyu azalmõştõr. Kuyulardan aşõrõ su çekilmesi, denize doğru olan su tabakasõnõn



eğimini azaltõr ve su seviyesi deniz seviyesinin altõna düşer . Bu durumda deniz suyunun yeraltõsuyuna doğru sokulduğu görülür . Tuzlu suyun kõyõlardaki tatlõ su akiferlerine doğru ilerlemesi olayõna "Deniz Suyu Girişimi" denir. Deniz suyunun, tatlõ su akiferine girmesi ile buradaki yeraltõsuyu tuzlanõr ve faydalanõlamaz hale gelir. Tuzlanan yeraltõsuyunun tekrar tatlõ su akiferine dönüşmesi uzun yõllarõ gerektirir.

Deniz suyunun girişimi üç tarafõ denizlerle çevrili ülkemiz için de çok önemlidir . Bilhassa Marmara, Ege ve Akdeniz sahillerindeki kõyõ akiferlerinde açõlan kuyulardan aşõrõ çekim sonucu birçok kuyuda tuzlanma gözlenmiştir. Bu durum içme ve kullanma suyunun büyük bir kõsmõnõ yeraltõsuyundan sağlayan yerleşim merkezlerinde büyük güçlükler yaratmaktadõr.

•••• Kötü kaliteli akarsu, göl, bataklõk nedenleriyle yeraltõsuyu kirlenmesi: Bazõ bölgelerimizde doğal kötü kalitedeki akarsu ve göllerimizle irtibatlõ yeraltõsuyu

akiferleri, bu kötü kaliteli sularõn etkisi altõnda kalmaktadõrlar. Bu yerlerdeki yeraltõsuyu kullanõmlarõnda bilinçsiz ve sorumsuz davranõşlar kötü kaliteli alanlarõn çok daha fazla genişleyerek bu bölgelerdeki yeraltõsuyu rezervlerinin kullanõlamaz hale gelmesine neden olmaktadõr. Buralarda mekanizma deniz suyu girişimi ile benzerlikler gösterir. Bazõ bölgelerde bu mekanizmanõn tersi görülmekte olup kötü kaliteli yeraltõsularõ akarsu ve gölleri etkileyebilmektedir. Örneğin; Büyük Menderes ovasõndaki jeotermal sularõn zehirli elementleriyle kirlenmiş yeraltõsularõnõn Büyük Menderes nehrinin kalitesine oldukça önemli miktarlarda olumsuz etki yapmaktadõr.

• Jeolojik formasyonlardan kaynaklanan yeraltõsuyu kirlenmesi: Ülkemizde küçümsenemeyecek boyutta geniş alanlarda yayõlõm gösteren tuzlu, jipsli,

anhidritli ve borlu formasyonlardaki yeraltõsuyu; sulama, içme ve kullanma suyu limitlerini aşan miktarlarda kirlilik ve kalite bozukluğu göstermektedir. Jipsli, anhidritli formasyonlardan gelen sülfatlõ sular sadece yeraltõsuyu kirlenmesine yol açmaz. Bunun yanõsõra açõlmõş sondaj kuyularõndaki borularõ ve pompa çanak gruplarõnõ çürüterek bunlarõn kullanõlamaz hale gelmesine de neden olmaktadõr.

•••• Jeotermal alanlarõn etkileri: Ülkemizde önemli ölçüde jeotermal özellik gösteren alan mevcuttur. Altõyüz adedin

üzerinde termal kaynağõn mevcudiyeti bu alanlardan sadece olumlu yararlanõlacağõnõ sananlara olumsuz taraflarõnõ dikkate almadõklarõ için yeraltõsuyu kalitesini bozma fõrsatõ vermektedir. Jeotermal alanlar, tektonizmanõn aktif olduğu veya volkanik faaliyetin, özellikle de sönmüş genç volkanlarõn bulunduğu bölgelerde yeralmaktadõr. Çeşitli yönlerde ve atõmlardaki fay zonlarõnõn geliştiği, graben ve horst yapõlarõnõn oluştuğu ve volkanik faaliyetlerin meydana geldiği yerlerde jeotermal alan özellikleri ile karşõlaşõlmasõ olasõlõğõ



oldukça güçlüdür. Termal sular ne kadar derinden yeryüzüne ulaşõrsa veya mağma etkisi ne kadar yüzeye yakõnsa sõcaklõğõ o derecede yüksek olmakta, dolayõsõyla yeryüzüne çõktõğõ çatlaklõ, kõrõklõ zonlarõn çevresindeki kayaçlarõ eritebilme özelliği çok fazla olacağõndan birçok kimyasal elementi bünyesine almaktadõr. Bu elementler içerisinde oldukça fazla miktarda zehirli özellik taşõyan ağõr metallerde bulunmaktadõr. Bu şekilde bünyesinde ağõr metalleri de bulunduran jeotermal sular şifalõ özellikleri ve enerji üretimine katkõlarõ nedeniyle oldukça yararlõ olmalarõnõn yanõsõra çevrelerindeki yeraltõsuyunu kirleterek olumsuz etki de göstermektedirler .

Jeotermal sular içerisinde bulunan bor elementi, az miktarlarda bitki büyümesi için gerekli olduğu halde sulama suyu içerisinde kabul edilebilir limitleri aştõğõ takdirde bitkiyi öldürücü, toprakta birikerek toprağõ çoraklaştõrõcõ ve hatta bir daha kullanõlamaz hale getirici özelliklere sahiptir .

Jeotermal sular içmesuyu açõsõndan da insan ve hayvan sağlõğõnõ olumsuz yönde etkileyecek hatta öldürebilecek miktarlarda arsenik, civa, krom, çinko, kurşun, siyanür vb. elementler içerebilmektedir.

ii) Yapay Nedenlerle Yeraltõsuyu Kirlenmesi

Bölgeler ve özelliklerine göre çok çeşitlilik ve farklõlõk göstermekle birlikte, belli başlõ yapay yeraltõsuyu kirlenme nedenleri evsel atõklar, sanayi atõklarõ, tarõmsal ilaç ve gübrelerdir. Akiferi etkileyen her türlü kirletici kaynak yeraltõsuyunu da kirletmektedir. Özellikle serbest veya karstik akiferlerde ve akiferin beslenme alanlarõ üzerinde kirletici kaynaklar yeraldõğõnda yeraltõsuyu kirliliği olmaktadõr.

Önemli miktarlarda yeraltõsuyu potansiyeline sahip bazõ ovalarda veya karstik alanlarda kentleşmenin akifer üzerinde gelişmesi, ayrõca kentlerin çoğunda sağlõklõ atõk su arõtma sisteminin olmamasõ, yeraltõsuyu beslenme alanlarõ üzerinde çöp depo alanlarõnõn bulunmasõ nedenleriyle her geçen gün yeraltõsuyu kirlenerek pek yakõn bir gelecekte kullanõlamaz hale gelecektir. Günümüzdeki kent merkezlerinin atõk sularõ, geçmiş yõllardaki atõk sulardan oldukça fazla miktarda deterjan, hatta ağõr metaller içermektedir. Organik kirlenmeyi önleyici biyolojik arõtma sistemleriyle atõk sularõn arõtõlmasõ mümkün olmamaktadõr.

Tarõmsal faaliyetlerin önemli akifer konumunda olan alanlarda yoğunlaşmasõ ve buna paralel olarak kimyasal ilaç ve gübre kullanõmõnõn da giderek artmasõ yeraltõsuyunun pestisit ve türevleriyle kirlenmesine neden olmaktadõr. Pestisit kirliliğinin tespiti oldukça güç ve masraflõ olmaktadõr.

Birçok kentimizde yine sanayinin yeraltõsuyu beslenme alanlarõ üzerinde bilinçsiz ve plansõz bir şekilde gelişmesi ile birlikte sanayi atõk sularõnõn da yeraltõna süzülerek yeraltõsuyuna karõşmasõ, ağõr metal kirlenmesine neden olmaktadõr.



Kirletilmiş yüzey sularõ ile irtibatlõ veya bizzat bu sulardan beslenen yeraltõsularõ da olduğu gibi aynõ kirlenmeden etkilenmektedir. Yüzey suyu kirlenmelerinde kirletici kaynağõn ortadan kaldõrõlmasõyla çok çabuk temizlenebilmelerine karşõn bu sulardan kirlenmiş yeraltõsularõ ya çok uzun süre geçtikten sonra temizlenebilmekte ya da temizlenmeleri hiçbir zaman mümkün olmamaktadõr.

1.3.5.2 Sulakalanlar ve Sulakalanlara Yönelik Sorunlar Sulakalan terimi bir dizi ortak özelliğe sahip geniş bir yelpazedeki karasal ve sucul

yaşam ortamlarõnõ biraraya getirir. Sulakalanlar için pek çok tanõm olmakla birlikte bunlar içinde en geniş kapsamlõsõ ve ortak kullanõma sahip olanõ Ramsar Sözleşmesi tanõmõdõr; �Doğal veya yapay; sürekli ya da mevsimsel; tatlõ acõ ya da tuzlu, durgun ya da akan su kütleleri, bataklõklar, turbalõklar ve gelgitin çekilmiş anõnda derinliği altõ metreyi aşmayan deniz sularõdõr�. Bu tanõmda ve Ramsar�õn geliştirdiği sulakalanlar sõnõflandõrma sistemi uyarõnca tüm göller, akarsular, sazlõklar, içinde su bulunan mağaralar, obruklar, sazlõklar gibi ortamlar sulakalan olarak kabul edilmektedir.

Sulakalanlar yeryüzündeki en üretken ekosistemlerin başõnda gelmektedir. Özellikle deltalarõn haliçleri bu üretkenliğin en üst seviyelerde geliştiği alanlardõr (birim alandaki organik madde üretimi ve canlõ sisteme verdiği destek açõsõndan). Norveç�te yapõlan bir araştõrmada haliçlerin işlev ve değerlerinin ekonomik karşõlõğõ ölçülmüş ve hektara yõllõk 20 bin ABD Dolarõ bulunmuştur. Bunun en iyi ispatõ da dünya tarõm alanlarõnõn yalnõzca %16�sõnõ oluşturmasõna karşõn dünya gõda üretiminin yaklaşõk %40�õnõ sulakalanlarõn karşõlamasõdõr (çeltik, balõk, vb.).

Sulak alanlar su döngüsü içinde depo görevini yüklenerek çok önemli bir fonksiyona sahiptir. Bir sulak alan kendinden çok daha geniş bir hidrolojik sistemin elemanlarõndan birini oluşturur ve bu alanõn hidrolojik işleyişi ancak içinde yer aldõğõ havzayla birlikte düşünüldüğünde tam olarak anlaşõlabilir. Bu tür alanlar, bulunduklarõ havzanõn en üst noktasõndan en düşük noktasõna kadar suyun her türlü hareketinden etkilenmekte ve buna göre biçimlenmektedirler. Böylelikle yağõş, yüzey akõşõ, yeraltõ suyu girişi ve çõkõşõ ile taşkõnlar gibi hidrolojik hareketlilik, besin maddeleri ve enerjinin sulak alanlara ulaşmasõnõ sağladõğõ gibi, sulak alanlarõn da diğer sistemleri beslemesini sağlamaktadõr. Sulak alanlar çok basit olarak karasal ve sucul ekosistemler arasõndaki sõnõr üzerinde oluşan ve yaşamsal öneme sahip alanlar olarak dikkati çekmektedir.

Sulak alanlar su kaynağõ olarak çok önemli rezervuarlara sahip, ekolojik ve biyolojik yönden son derece zengin ekosistemler olmasõ nedeniyle doğal haliyle korunmasõ gerekli alanlardan olup, su kullanõm planlamalarõnda alanõn özelliklerinin dikkate alõnmasõ gerekmektedir.



Ancak sahip olduklarõ yüksek değerler nedeniyle sulakalanlar yõllar boyunca kalkõnma planlarõnda potansiyel tarõm-yerleşim-endüstri alanlarõ olarak görülmüşler. Ya da su kaynağõ olarak değerlendirilmişlerdir. Bu yaklaşõmõn suyun değerinin anlaşõlmasõyla birlikte tüm dünyada olduğu gibi Türkiye�de de değişmesi beklenmektedir.

Başlõca su kaynaklarõmõzdan olan sulakalanlarõn korunmasõ için herşeyden önce sisteme bütüncül yaklaşma gereği vardõr. Bunu sağlamanõn tek yolu da ilgili tüm kurumlar, kuruluşlar ve hatta gruplar arasõnda işbirliğinin sağlanmasõdõr.

Ayrõca, su kaynaklarõnõ sadece insanlarõn kullanõmõna sunulacak bir kaynak gözüyle görmekten vazgeçip, suyun bulunduğu ekosistem bütünü içinde, varlõğõnõ sağlõklõ ve yeterli miktarda sürdürmenin yollarõ aranmalõdõr.

1.3.5.3 Su Kaynaklarõnõn Korunmasõna Yönelik İlgili Mevzuat 1.3.5.3.1 Su Kirliliği Kontrolü Yönetmeliği 1988 yõlõnda yürürlüğe giren Su Kirliliği Kontrol Yönetmeliği yeraltõ sularõnõn 3,

yüzey sularõnõn 4 sõnõfa ayrõlmasõna yönelik ve içme suyu havzalarõnõn korunmasõna yönelik esaslarõ ortaya koymaktadõr. Yönetmeliğin amacõ, ülkenin yeraltõ ve yerüstü su kaynaklarõ potansiyelinin her türlü kullanõm amacõyla korunmasõnõ, en iyi şekilde kullanõmõnõn sağlanmasõnõ ve su kirlenmesinin önlenmesini ekonomik ve sosyal kalkõnma hedeflerine uyumlu bir şekilde gerçekleştirmek üzere, su kirliliğinin kontrolü esaslarõnõn belirlenmesi için gerekli olan hukuki ve teknik esaslarõ ortaya koymaktõr. Bu yönetmelik aynõ zamanda ekosistemlerdeki su kaynaklarõnõn kalitesini korumayõ ve ulusal gereksinimleri karşõlamak için su kalitesini iyileştirmeyi de amaçlamaktadõr.

Çevre Bakanlõğõ�nõn çõkardõğõ, Su Kirliliği Kontrolü Yönetmeliği her ne kadar yeraltõ ve yerüstü su kaynaklarõ potansiyelinin her türlü kullanõm amacõyla korunmasõnõ hedeflese de, özellikle içme suyu kaynaklarõnõn kirleticilere karşõ korunmasõ konusuyla ilgilidir ve uygulamada pek çok sorunun yaşandõğõ, güçlüklerle karşõlaşõldõğõ bilinmektedir. Özellikle içme suyu havzalarõnda kirlenmenin önlenmesi ve içme suyu kaynaklarõnõn korunmasõna yönelik çõkarõlan yönetmeliklerin etkin bir şekilde uygulanamamasõ sonucunda, içme suyu kaynaklarõnda gittikçe artan miktarda bozulma gözlenmektedir.

Sürdürülebilir kalkõnma amacõna uygun olarak, Su Kirliliği Kontrolü Yönetmeliğinin bazõ hükümlerinin uygulanmasõnda karşõlaşõlan aksaklõklarõn giderilmesi ve uygulanamayan hükümlerin işlerlik kazanmasõ amacõyla 1 Temmuz 1999 tarih ve 23742 sayõ ile Yönetmelikte değişiklik yapõlmõştõr.

Yönetmeliğin 16-20.maddelerinde içme ve kullanma suyu temin edilen kõta içi yüzeysel sularla ilgili kirletme yasaklarõ ve uygulanmasõ gerekli esaslar düzenlenmiş içme suyu kaynaklarõ etrafõnda mutlak koruma alanõ (0-300 m), kõsa mesafeli koruma alanõ (300m-



1000m), orta mesafeli koruma alanõ (1000 m-2000 m) ,uzun mesafeli koruma alanõ (2000 m-havza sõnõrõ) oluşturulmuş ve bu alanlarda sularõn kirlenmesine neden olacak faaliyetlerin yapõlamayacağõ hükmü getirilmiştir.

Buna göre: Mutlak Koruma Alanõnda, Kanalizasyon şebekelerinin mecburi teknik tesisleri hariç olmak üzere hiçbir faaliyete izin verilmemektedir.

Kõsa mesafeli koruma alanõnda, turizm, iskan ve sanayi yerleşimlerine izin verilemeyeceği, çöp dökülemeyeceği, sõvõ ve katõ yakõt depolarõna ve mezarlõklara izin verilemeyeceği, suni gübre ve tarõm ilaçlarõ kullanmamak şartõ ile ve hayvancõlõk hariç olmak üzere tarõmsal faaliyetlere izin verileceği ancak günübirlik sökülüp takõlabilir yapõlara izin verileceği ve bu alanda kalan mevcut yapõlarõn dondurulacağõ hüküm altõna alõnmõştõr.

Orta mesafeli koruma alanõnda, hiçbir sanayi kuruluşuna ve iskana, maden ocağõ açõlmasõna ve işletilmesine, çöp dökme ve imha alanlarõna izin verilemeyeceği, suni gübre ve tarõm ilaçlarõ kullanmamak şartõ ile tarõmsal faaliyetlere izin verileceği, bu alanda yapõlacak ifrazlardan sonra elde edilebilecek parsel büyüklükleri 5.000 m2�den küçük olamayacağõ bir ailenin oturmasõna mahsus bağ veya sayfiye evleri veya eğlence veya turizm tesisleri ile bu gibi tesislerin müştemilat binalarõnõn yapõlmasõna izin verileceği, ayrõca entegre tesis niteliğinde olmayan mandõra kümes, ahõr, ağõl, su ve yem depolarõ, hububat depolarõ, gübre ve silaj çukurlarõ, arõhaneler, balõk üretim tesisleri ve un değirmenleri gibi konut dõşõ yapõlara şartlõ olarak izin verileceği hüküm altõna alõnmõştõr.

Uzun mesafeli koruma alanõnda, yönetmelik revizyonuyla değiştirilmiş şekliyle; bu alanda orta mesafeli koruma alanõndan itibaren 3 km�lik kõsõmda 31. madde de yer alan sanayi kuruluşlarõ ile çöp depolama alanlarõna ve bertaraf tesislerine izin verilmemekte, turizm ve iskana ise orta mesafeli koruma alanõndaki şartlarda izin verilmektedir.

3 km�den havza sõnõrõna kadar ise; oluşan atõk sularõn Yönetmelikte yer alan Tablo 5�ten Tablo 21�e kadar olan deşarj standartlarõnõ sağlayarak havza dõşõna çõkarõlmasõ veya geri dönüşümlü olarak kullanõlmasõ şartõyla Çevre Bakanlõğõ�nõn uygun görüşü alõnõr. Bu alanda çöp depolama ve bertaraf alanlarõnõn kurulmasõ ilgili idarece Çevre Bakanlõğõ�nõn görüşü alõnarak yapõlacağõ hüküm altõna alõnmõştõr.

Çevre Bakanlõğõ�nca, �Su Kirliliği Kontrolü Yönetmeliği�nin 16. Maddesinde belirtilen �her kaynak için özel hüküm belirlenir� hükmünden hareketle, tüm içme suyu havzalarõna getirilen bu yasaklamalarõn bilimsel temellere dayandõrõlmalarõ için her kaynağõn kendine özgü teknik ve sosyo-ekonomik özellikleri dikkate alõnarak koruma-kullanma dengesi çerçevesinde su kaynaklarõnda koruma ilkelerinin belirlenmesi ile havza koruma planlarõ yapõlmasõnõ ve belirlenecek özel hükümlerin ilgili imar planlarõnda aynen yer almasõ ve idare tarafõndan uygulanmasõ bu yolla tüm gelişmelere yön verilmesi temel politika olarak belirlenmiştir.



Yönetmelikte, yeraltõsularõ ile ilgili kirletme yasaklarõ ve düzenlemeler hüküm altõna alõnmõştõr. Yeraltõsularõnõn kullanõlmasõ ve korunmasõna ilişkin yetki ve sorumluluklar, DSİ Genel Müdürlüğü�ne verilmiştir.

1.3.5.3.2 Uluslararasõ Sözleşmeler Sulakalanlarõn korunmasõna yönelik bir dizi uluslararasõ sözleşmeye taraf olunmuştur.

Bunlar içinde, Türkiye�nin 1994 yõlõnda taraf olduğu Ramsar Sözleşmesi (Uluslararasõ Öneme Sahip Sulak Alanlarõn Korunmasõ Hakkõndaki Sözleşme), 1975�de Akdeniz�de deniz kirlenmesine karşõ Barselona Sözleşmesi (Barselona Sözleşmesi�nin 1995�de kabul ettiği yeni protokoller kapsamda Akdeniz sulak alanlarõna daha fazla önem verilmesi istenmektedir), 1992�de Rio de Janeiro�da kabul edilen Biyolojik çeşitlilik Sözleşmesi sayõlabilir.

Bu sözleşmeler içinde özellikle Ramsar sözleşmesi ile sulakalanlarõn doğal haliyle korunmasõ, akõlcõ kullanõmõ ve uygun bir şekilde yönetilmesi hedeflenmiş olup, taraf ülkeler bu hedefleri taahhüt etmişlerdir. Ramsar Sözleşmesine bugüne kadar 116 ülke taraf olmuştur.

Türkiye 1999 yõlõna kadar 9 sulakalanõnõ Ramsar alanõ ilan ederek, korunmasõ yönünde taahhütte bulunmuştur. Bu alanlar Seyfe Gölü, Manyas Gölü, Burdur Gölü, Uluabat Gölü, Göksu Deltasõ, Sultan Sazlõğõ, Kõzõlõrmak Deltasõ, Akyatan Lagünü, Gediz Deltasõ�dõr.

1.3.5.3.3 Çevresel Etki Değerlendirmesi (ÇED) Yönetmeliği Tüm çevrenin olduğu gibi su kaynaklarõnõn da korunmasõnda önemli bir araç olan

�Çevresel Etki Değerlendirmesi (ÇED)� mekanizmasõ ile ilgili yönetmelik 7 Şubat 1993 tarihinde yürürlüğe girmiş ve 23 Haziran 1997 de revize edilmiştir. Bu yönetmelik ile;

• planlanan faaliyetin gerçekleşmesi halinde çevreye olabilecek muhtemel olumsuz etkilerin alõnacak tedbirlerle en aza indirilmesi,

• halkõn karar sürecine katõlõmõ,

• en uygun yer seçimi ve uygun teknoloji kullanõmõ ile çevrenin korunmasõ,

amaçlanmaktadõr.

Yönetmelik kapsamõna çevreyi etkileyebilecek büyük boyutlu ve önemli endüstriyel ve diğer faaliyetler girdiği gibi, barajlarõn inşasõ ve yeraltõ suyu çekimi gibi su eko-sistemlerini etkileyebilecek faaliyetler de girmektedir.



1.3.6 Su Kaynaklarõnõn Geliştirilmesine Yönelik Çalõşmalar 1.3.6.1 Su Tüketiminin Planlanmasõ Çalõşmalarõ Ülkemizdeki hõzlõ nüfus artõşõ ve buna paralel olarak artan sulama, içme-kullanma

suyu ihtiyacõ yanõnda hõzla gelişen sanayi ve turizm sektörlerindeki su ihtiyaçlarõ göz önünde bulundurularak 2000 ve 2030 yõllarõnda sektörel bazda su tüketimi tahminleri yapõlmõştõr.

Bu tahminlerde ekonomik olarak geliştirilebilir potansiyel olan 110 milyar m3 tatlõ su potansiyelinin başta DSİ olmak üzere diğer kamu kurum ve kuruluşlarõ ile özel sektör tarafõndan geliştirilecek projeler sonucunda 2030 yõlõnda develope edilerek tüketime sunulabileceği tahmin edilmektedir. Sektörel bazda su tüketiminin 1990-2030 yõllarõ periyodundaki gelişimi Tablo 1.8�de verilmiştir.

Sektörel bazda yapõlan su tüketim tahminlerinde, ülkemizin ekonomik olarak sulanabilir toprak kaynağõ olan brüt 8,5 milyon ha (7,34 milyon ha net) alanõn tamamõnõn sulama şebekesi inşa edilerek 2030 yõlõnda işletmeye açõlmasõ ve sulama suyu tüketiminin 71,5 milyar m3 e ulaşmasõ beklenmektedir. Böylece 1997 yõlõ itibarõyla toplam su tüketimi içindeki payõ %75 olan sulamanõn, 2030 yõlõndaki payõnõn modern sulama teknikleri kullanõlarak %65 seviyesine düşürülmesi hedeflenmektedir. Tablo 1.8 Su Tüketiminin Gelişimi

Sulama İçme-Kullanma Sanayi

yõl Tüketim

Milyon m3 % Tüketim

Milyon m3 % Tüketim

Milyon m3 % TOPLAM Milyon m3

1990

22.016 72

5.141 17 3.443 11 30.600

1997

26. 415 74

5.520 15 3.71 0 11 35.645

2000

31.500 75

6.400 15 4.100 10 42.000

2030

71.500 65

25.300 23 13.200 12 110.000

İçme-Kullanma suyu tahmininde ise ülkemizde bugün için yaklaşõk %2 civarõnda olan nüfus artõşõnõn azalarak devam edeceği kabulu ile nüfusumuzun 2030 yõlõnda 90 milyona ulaşmasõ beklenmektedir.



1997 yõlõ itibarõyla kişi başõna 250 l/s olan içme-kullanma suyu tüketiminin, ülkemiz sosyal refahõnõn bugünkü Avrupa ülkeleri seviyesine ulaşacağõ tahmin edilerek kişi başõna 500 l/s�ye ulaşacağõ kabul edilmiştir. Ülkemizde hõzla gelişen turizm sektörü su ihtiyacõnõn 2030 yõlõnda 5 milyar m3�e ulaşacağõ tahmin edilmiştir. Bu durumda 2030 yõlõnda toplam içme-kullanma suyu ihtiyacõnõn 25,3 milyar m3�e ulaşmasõ beklenmektedir.

Sanayi sektörünün ise 2030 yõlõna kadar yõlda ortalama %4 oranõnda bir büyüme göstereceği kabul edilerek 1997 yõlõnda 3,7 milyar m3 olan sanayi suyu ihtiyacõnõn 2030 yõlõnda 13,2 milyar m3� e ulaşabileceği kabul edilmiştir.

Böylece Türkiye�de sektörel bazda 2030 yõlõnda toplam 110 milyar m3 suyun tamamõnõn kullanõlabileceği tahmin edilmektedir.

1.3.6.2 Katõlõmcõ Sulama Yönetimi Çalõşmalarõ DSİ Genel Müdürlüğü, işletme ve bakõmla ilgili genel ilke ve politikalarõ belirleyerek

uygulayõcõ birimleri ile birlikte bu ilkeler çerçevesinde hizmetleri ya doğrudan kendisi yürütmekte ya da yasanõn amir hükmü uyarõnca ve yine yasanõn öngördüğü koşullarõ sağlayarak hizmetlerin yürütülmesini, gerçek ve tüzel kişiliklere devredebilmektedir.

Sulama tesislerinin faydalananlara devri konusunda yasaya göre izlenen ana kural, sulama tesislerinin mülkiyetinin değil, işletme bakõm ve yönetim sorumluluğunun devri olmaktadõr.

6200 sayõlõ yasanõn 2. maddesinin (k) fõkrasõ bu konuyu şu şekilde düzenlemektedir: "Umum müdürlüğün yaptõğõ veya devraldõğõ tesislerden işletmelerini bizzat deruhte etmediklerinin işlemelerini sağlamak üzere işletmeler kurmak ya doğrudan doğruya veyahut da işletmeler marifetiyle ortaklõklar teşkil etmek ve lüzumu halinde tesisleri hakiki ve hükmi şahõslara devretmek üzere Vekalete teklifte bulunmak".

Tüm dünyada olduğu gibi Ülkemizde de, gerçekleştirilen sulama projelerinin işletme ve bakõm hizmetlerinin yürütülmesinde iki ana yol izlenmektedir. Bunlar;

• Devlet Sulama işletmeciliği,

• Faydalananlar tarafõndan oluşturulan örgütler ve yerel yönetimlerce yapõlan sulama işletmeciliği.

Yakõn zamana kadar devlet sulama işletmeciliği tercih edilen bir işletmecilik yöntemi iken, dünyadaki gelişmelere paralel olarak, 1993�ten bu yana faydalananlarõn oluşturduklarõ örgütler ve yerel yönetimlerce yapõlan sulama işletmeciliği tercih sõralamasõnda ön plana çõkmõştõr.

1993 yõlõna kadar alanõ yaklaşõk 3.000 ha� a kadar olan küçük şebekeler kademe kademe her yõl kullanõcõlara devredilmiştir. DSİ, ayrõca 1960� lõ yõllardan bu yana, işletme ve



bakõm yönünden sõnõrlõ sorumluluktaki Sulayõcõ Gruplarõ kurarak katõlõmcõ yaklaşõmõ da teşvik etmiştir. Bu çalõşmalarla birlikte yaklaşõk 62.000 ha alan çeşitli kurum ve örgütlere devredilmiştir. 1993 yõlõndan itibaren seçilen pilot DSİ bölgelerinde �Hõzlandõrõlmõş Devir Programõ� etkin olarak yürütülmeye başlanmõştõr.

1.3.6.2.1 Devir Şekilleri Türkiye�de sulama işletme bakõm ve yönetim sorumluluğunun devir şekilleri üçe

ayrõlabilir:

i) Resmi Olmayan Devir : Göletlerin sulama alanlarõndaki sulama şebekeleri ile diğer küçük ölçekli yüzey sulama şebekeleri Köy Hizmetleri Genel Müdürlüğü tarafõndan yapõlmaktadõr.

Yapõlan bu tesislerin işletme ve bakõmõ, yine aynõ kurumca mahalli kuruluşlara veya doğrudan çiftçiye, herhangi bir sözleşmeye bağlanmaksõzõn bõrakõlmaktadõr. KHGM bu tesislerin çok büyük onarõmlarõnõn dõşõnda işletme ve bakõmõna karõşmamaktadõr. Yaklaşõk 1 milyon ha olan bu alanda herhangi bir izleme ve değerlendirme çalõşmasõ da yapõlmamaktadõr.

ii) Yönetime Ortak Katõlõm : DSİ' nin inşa ederek işletmeye açtõğõ sulama tesislerinde 1960 'lõ yõllardan bu yana uygulanan ve uygulama alanõ giderek gelişen, bir ölçüde hizmetlere çiftçi katõlõmõnõ sağlayan, genelde yedek ve tersiyer kanal kademesindeki işletme ve bakõm hizmetlerinin çiftçiler tarafõndan yürütülmesi amacõnõ güden bir çalõşmadõr.

Sulayõcõ grubunu; DSİ' ce işletilen bir sulama tesisinin bir bölümünde (yedek ve/veya tersiyer kanal seviyesinde), sulama mevsiminde su dağõtõm hizmetleri ile güçleri dahilindeki temizlik bakõm ve onarõm işlerini yapmak üzere, DSİ ve sulayõcõlarõn taraf olduğu bir sözleşme ile saptanan ilkelere göre kurulmuş organizasyonlar veya bunlar gibi çalõşan tüzel kişilikler şeklinde tanõmlamak mümkündür.

Sulayõcõ gruplar; su dağõtõm hizmetleri çalõşmalarõ içerisinde, su taleplerinin toplanmasõndan, kaçak ya da program dõşõ su alõmõnõn engellenmesine, mahsul sayõmõ çalõşmalarõndan sahaya kadar birçok konuda DSİ' ye katkõ sağlamaktadõr. Bakõm onarõm faaliyeti olarak ise sorumluluklarõndaki yedek veya tersiyer kanallar ile bu kanallar üzerindeki sanat yapõlarõ ve servis yollarõnõn güçleri dahilindeki bakõm ve onarõmõnõ yapmaktadõrlar.

Sulayõcõ gruplarõn bu hizmetleri yürütmesine karşõlõk olarak, DSİ tarafõndan alõnacak işletme ve bakõm ücretlerinde % 40' a varan indirim yapõlmakta ve böylece ekonomik açõdan da desteklenmektedirler. Ayrõca, sulayõcõ gruplarõn önemli bir bölümü bugün sulama birliklerine dönüşmüştür.

iii) Tam Devir : DSİ' ce inşa edilmiş, edilmekte veya edilecek olan tesislerin işletme bakõm ve yönetim sorumluluğunun; karşõlõklõ olarak imzalanan sözleşme hükümleri uyarõnca



ve bakanlõk makamõnõn onayõ ile o tesisten faydalananlarca kurulmuş ya da kurulacak olan kamu veya özel hukuk tüzel kişiliklerine devredilerek bu örgütler tarafõndan yerine getirilmesi olarak tanõmlamak mümkündür.

1.3.6.2.2 Devrin Amaçlarõ ve Bunlarõn Gerçekleştirilmesine Etki Eden Faktörler Esas itibarõyla 1960'lõ yõllardan bu yana yapõlan, ancak 1993 yõlõndan sonra hõzlanarak,

büyük sulama alanlarõnda gerçekleştirilen devir çalõşmalarõnõn, çok sayõdaki amacõnõn üç ana bileşeni vardõr. Bunlar;

• Çiftçi Katõlõmõ ve Yerinden Yönetim

• Özdenetim

• İşletme ve Bakõm Giderlerinin Azaltõlmasõdõr.

Bu ana bileşenlerin gerçekleştirilmesinde ise aşağõda ana başlõklar halinde verilen faktörler önemli rol oynamõştõr:

- Sulama şebekelerinin işletme bakõm ve yönetiminden sorumlu olan DSİ Genel Müdürlüğü, bu değişikliği reform olarak benimsemiş ve geliştirmiştir.

- İşletme ve bakõm personelinin motivasyonu ve bilgilendirilmeleri için seminerler ve hizmetiçi eğitim programlarõ düzenlenmiştir.

- Katõlõmcõ sulama yönetiminin yararõna inanan eğitilmiş DSİ personeli, örgütlenme ve katõlõmcõ sulama yönetimi hakkõnda oldukça yoğun bir bilgilendirme çalõşmasõna başlamõşlardõr.

- �Hõzlandõrõlmõş devir programõ� na başlamak için ilk pilot bölgeler seçilmiş, bu bölgelerde yürütülen çalõşmalardan başarõlõ sonuçlar alõnmõştõr.

- Pilot bölgelerden alõnan bu sonuçlar, yakõndaki çiftçiler için somut örnek olmuştur. Onlar da katõlõmcõ sulama yönetimi konusunu kendi aralarõnda değişik açõlardan müzakere etmişler ve çalõşmalar bugün gelinen noktaya taşõnmõştõr.

1.3.6.2.3 Devir Yapõlabilecek Kurum/Örgütler DSİ Genel Müdürlüğüne ait tesislerin; engel bir durumlarõ olmadõğõ sürece kamu veya

özel hukuk tüzel kişilikleri ile gerçek kişilere devredilmesinde yasal açõdan hiçbir sakõnca bulunmamaktadõr.

6200 sayõlõ yasanõn cevaz verdiği ve tüzel kişiliği oluşmuş her kurum/örgüt doğal olarak sorumlu olduğu alandaki tesisi devralmaya gönüllü olarak talip olsa da bu kurum/örgütlerde, devralmak istediği tesisin özelliklerine göre, bazõ nitelikler aranmaktadõr.



Bunlardan bir kõsmõ; - DSİ' nin belirleyeceği standartlara uygun bir işletme ve bakõm düzeni kuracak

nitelik ve imkanlara sahip olmasõ,

- Hukuki esaslar çerçevesinde geri ödeme güvencesi verebilmesi,

- Tesisten faydalananlarõn çoğunluğunu temsil edebilmesi,

- Faydalananlara yürütülecek hizmetler için güven vermesi, olarak sayõlabilir.

Ancak bu koşullar; devir çalõşmalarõnda bir örgüt tercihi anlamõ taşõmamaktadõr. Yaygõn olarak devir yapõlabilen örgütler ve ilgili yasalarõ Tablo 1.9�da sõralanmõştõr. Tablo 1.9 Yaygõn Olarak Devir Yapõlabilen Örgütler ve İlgili Yasalarõ

Kamu Hukuku Tüzel Kişilikleri İlgili Yasa Köy Tüzel Kişiliği 442 sayõlõ Köy yasasõ Belediye 1580 sayõlõ Belediye yasasõ Birlik 1580 sayõlõ Belediye yasasõ Özel Hukuk Tüzel Kişiliği Kooperatif 1163 sayõlõ Kooperatifler yasasõ

i) Köy Tüzel Kişiliği : Kamu hukuku tüzel kişiliğidir. 442 sayõlõ Köy yasasõ ile

kurulmuş yerel yönetim biçimidir. Devre konu olan sulama tesisi sadece bir tek köyün arazisine hizmet ediyorsa, tesisin o köy tüzel kişiliğine devri yapõlabilir.

ii) Belediye : 1580 sayõlõ yasaya tabidirler. Bir sulama tesisinin belediyeye devri de; köy tüzel kişiliğinde olduğu gibi, tesisin ancak bir beldeye hizmet etmesi durumunda söz konusudur.

iii) Kooperatif : 1163 sayõlõ Kooperatifler yasasõna göre kooperatif "tüzel kişiliği haiz olmak üzere ortaklarõnõn belirli ekonomik menfaatlerini ve özellikle meslek ve geçimlerine ait ihtiyaçlarõnõ karşõlõklõ yardõm, dayanõşma ve kefalet suretiyle sağlayõp korumak amacõyla gerçek ve kamu tüzel kişilikleri ile özel idareler, köyler, belediyeler, cemiyetler ve dernekler tarafõndan kurulan değişir ortaklõ ve değişir sermayeli kuruluşlar" olarak tanõmlanmaktadõr. DSİ ve KHGM'ce müşterek olarak yapõlan yeraltõsuyu sulama kooperatifleri hariç sulama tesisinden faydalanacak 15 kişinin kurduğu ve amaçlarõ arasõnda bir sulama tesisinin işletme



ve bakõm hizmetlerinin yürütülmesi de bulunan bir kooperatif, yönetim kurullarõnda ilgili kararlarõ almalarõ durumunda devir işlemine konu olabilirler.

iv) Birlikler : Birlikler ya da ilgili yasadaki genel adõyla " Mahalli İdare Birlikleri 1580 sayõlõ yasaya göre kurularak tüzel kişilik kazanan örgütlerdir. Bu örgütlere devir işlemleri daha yaygõn olarak gerçekleştirilmektedir.

v) Diğer Kurumlar: Yukarõda sayõlan bu dört kurum/örgütün dõşõnda sayõlarõ çok az olmakla birlikte üniversiteler ve araştõrma enstitüsü de devir yapõlan kuruluşlardõr.

31.12.1999 tarihine kadar yapõlan devirler, diğer kurumlarõn dõşõnda 214 köy tüzel kişiliği, 135 belediye, 304 birlik ve 42 sulama kooperatifine dağõlmaktadõr (Tablo 1.10). Tablo 1.10 Devredilen Sulama Ünitelerinin Devralan Örgütlere Göre Dağõlõmõ KURUM/ÖRGÜT ÜNİTE ADEDİ ORAN (%) ALAN (ha) ORAN (%) Köy Tüzel Kişiliği Belediye Sulama Birliği Kooperatif Diğer

214 135 304 42 3

30,7 19,3 43,6

6,0 0,4

32.093 55.646

1.397.001 50.582

957

2,1 3,6

90,9 3,3 0,1

TOPLAM 698 100,0 1.536.279 100,0

1.4 Türkiye�de Toprak Kaynaklarõ 1.4.1 Ülkemizde Toprak ve Arazi Kaynaklarõnõn Potansiyeli Toprak kaynağõ, sõnõrlõ, bitki örtüsü, iklim, ana kaya ile sürekli etkileşim halinde bir

kaynak olup; sürdürülebilirliği bu faktörlerle denge içerisinde bulunmasõna ve bu dengenin korunumu ve geliştirilmesine bağlõdõr.

Toprak potansiyelinin tespiti için etüt aşamasõndan harita ve rapor yazõmõna kadar yapõlan iş ve işlemlerin tümüne birden toprak etüdü denilmektedir. Potansiyel çalõşmalarõnõn doğruluk derecesi, toprak etütlerinin tipi ile yeterlilik ve doğruluk derecesine bağlõdõr. Toprak etütleri; Temel Toprak Etütleri, Planlama Toprak Etütleri, Sulu Ziraat Arazi Sõnõflandõrma ve /veya Drenaj etütleri gibi üç türde ve ön inceleme, yarõ detaylõ ve detaylõ olmak üzere üç tipte gerçekleştirilmektedir.

Toprak kaynaklarõmõzõn sürdürülebilir bir temelde kullanõmõ ve yönetimi için potansiyel tespitinden önce sõnõflandõrõlmalarõ ve karakteristiklerinin tüm ayrõntõlarõ ile tespit



edilmesi gerekmektedir. Bu amaçla standart usul ve esaslar içerisinde, topraklarõn hem arazide yüzey ve kesitleri incelenmekte, hem de değişik katmanlardan alõnan örnekleri laboratuarlarda analiz edilmektedir. Arazi gözlemleri ve laboratuar bulgularõ yanõnda, bulunduklarõ iklim koşullarõ, oluşturduklarõ ana madde, doğal bitki örtüsü, fiziksel, kimyasal, genetik ve morfolojik özellikleri de dikkate alõnarak sõnõflandõrõlmalarõ yapõlmaktadõr. Sõnõflarõn ve her sõnõf içindeki değişik fazlarõn yayõlma alanlarõ ile her fazõn eğim-erozyon, yaşlõlõk ve toprak yetersizliklerinin varlõğõna ve şiddet derecesine göre yorumlarõ yapõlarak, temsil ettikleri arazilerin kullanma kabiliyet sõnõflarõ da tespit edildikten sonra harita ve raporlarõ hazõrlanmaktadõr. Bu haritalar üzerinde yapõlan ölçümler ile de ülkenin toprak ve arazi potansiyeli tespit edilmektedir.

1.4.1.1 Toprak Kaynaklarõmõzõn Potansiyel Durumu 1966-1971 yõllarõ arasõnda gerçekleştirilen toprak etütleri doğrultusunda toprak

kaynaklarõmõzõn potansiyeline yönelik bilgiler Tablo Ek 6, 7, 8, 9, 10, 11� de yer almõştõr. 1.4.1.2 Arazi Varlõğõmõz Arazi ve toprak kaynaklarõnõn kullanõm biçimlerine göre dökümü belirtilmek

istendiğinde karşõlaşõlan ilk boşluk, kurumlar arasõndaki değerlerin uyumsuzluğudur (Tablo 1.11). Doğal kaynaklarõn varlõğõnõn ve kullanõmõnõn böylesine farklõ belirtilmesi, bir yandan kurumlar arasõ eşgüdüm eksikliğini gösterirken, öte yandan planlama çalõşmalarõnõ bilimsel ve güvenilir bir temele oturtmada önemli ve kõsa sürede aşõlmasõ zorunlu bir engel olarak belirmiştir. Tablo 1.11 Değişik Kuruluşlara Göre Arazi Kullanõm Alanlarõ

(Milyon Hektar)

Kaynak Tarõm Arazisi Mer�a Arazisi Orman Arazisi Türkiye�nin İzdüşüm Yüzölçümü

DİE (1991) 21,10 12,38 19,24 77,94

DSİ (1999) 28,06 21,51 23,25 77,95

KHGM (1987) 27,70 21,75 23,47 77,80

OB (1994) 20,20

Ülkemizde arazi varlõğõ, 1966-71 yõllarõ arasõnda mülga TOPRAKSU etüt çalõşmalarõnõn KHGM bünyesinde revize edilmesi sonucu elde edilen �Köy Hizmetleri Genel



Müdürlüğü 1984 Arazi Kullanma Raporu�na göre Türkiye�nin yüzölçümü 77.899.700 hektardõr. Bunun 1.158.109 hektarõnõ su yüzeyleri, 76.741.700 hektarõnõ da arazi yüzeyleri oluşturmaktadõr.

Türkiye genelinde şimdiki arazi kullanma şekillerinin kabiliyet sõnõflarõna göre dağõlõmõ ve detaylõ dökümü Tablo Ek 12� de verilmiştir.

Arazi yetenek sõnõfõ; toprak işleme ve diğer kullanõm şekillerinde koruma tedbirlerine ihtiyaç göstermesi bakõmõndan elverişlilik sõnõrlarõnõ gösterir. Temel toprak etütlerine dayanõlarak yapõlan işlemeli tarõm ve genellikle kültür bitkilerinin yetiştiriciliğine uygunluk derecesini belirleyen arazi sõnõflamasõdõr. Buna göre ülkemizde araziler 8 sõnõfa ayrõlarak sõnõflamasõ yapõlmõştõr.

Arazileri 8 sõnõfa ayõran geleneksel arazi kullanõmõ elverişlilik sõnõflamasõnõn yanõ sõra KHGM nün arazi toplulaştõrma işlerinde kullandõğõ �storie indeksi� adõ verilen bir başka değerlendirme sistemi de bulunmaktadõr.

1.4.1.3 Tarõmsal Arazi Varlõğõmõz Ülkemizin tarõmda kullanõlan arazi miktarõnõn yaklaşõk 28.054.054 hektar olduğu

Tablo Ek 12�de görülür. Ancak Tablo 1.12� e göre, ekilebilir arazi miktarõ 26.566.768 hektardõr. Tablo 1.12 Ekilebilir Arazinin Sõnõfsal Dağõlõmõ (Bin Hektar) SINIF → I II III IV Toplam

5.086 6.773 7.283 7.425 26.567

Ayrõca, Tablo 1.13� de bu alandan toplam 4.787 bin ha� nõn ekilemediği ve çayõr-mera, orman-funda ve tarõm dõşõ arazi gibi değişik kullanma şekilleri altõnda bulunduğu, tarõmda kullanõlan arazinin ise sadece 21.780 bin ha olduğu anlaşõlmaktadõr.

Tablo 1.13 Ekilebilir Arazinin Kullanõm Şekli (Bin Hektar) Tarõmda Kullanõlan Çayõr- Mer�a

Kullanõmlõ Orman-Funda Kullanõmlõ

Yerleşim Yerleri Toplam Arazi

21.780 2.972 1.458 357 26.567



Toprak işlemesi sakõncalõ olan arazilerin sõnõfsal dağõlõmõ Tablo 1.14�de verilmiştir.

Tablo 1.14 Ekilmesi Sakõncalõ Olan Arazilerin Sõnõfsal Dağõlõmõ (Bin Hektar) SINIF → V VI VII VIII Toplam

128 10.826 35.836 4.543 51.333

Ayrõca Tablo 1.15�de toprak işlemesi sakõncalõ olduğu halde tarõmda kullanõlan 6.274

bin hektarlõk bir alan olduğu görülmektedir. Bu arazilerin çayõr-mer�a veya orman olarak değerlendirilmesi gerekmektedir. Tablo 1.15 Ekilmesi Sakõncalõ Olan Arazilerin Kullanma Şekline Göre Dağõlõmõ (Bin Hektar) Tarõmda Kullanõlan

Çyõr-Mer�a Kullanõmlõ

Orman-Funda Kullanõmlõ

Tarõm Dõşõ Arazi

Diğer Araziler

Su Yüzeyi

6.274 18.533 21.770 324 3.061 1.158

1.4.2 Toprak Etütleri 1.4.2.1 Etüt Türleri Temel toprak etüt türleri; topraklarõ genetik ve morfolojik biçimlenmeleri yanõnda,

fiziksel ve kimyasal özelliklerini de dikkate alarak sõnõflandõrmak, toprak kullanõmõ ile ilgili tüm uygulamalarõ ve tarõmsal amaçlõ araştõrmalarõ yönlendirmek için yapõlan etütlerdir.

Planlama toprak etütleri; temel toprak etütleri yapõlmamõş olan yerlerde toprak sõnõflandõrmasõ ve tarõmsal araştõrmalar dõşõnda kalan toprak kullanõmõ ve õslahõ ile ilgili uygulamalarõ yönlendirmek amacõyla, topraklarõ fiziksel ve kimyasal özelliklerine göre değerlendirmek için yapõlan etütlerdir.

Sulu ziraat arazi sõnõflamasõ etütleri ise, planlama toprak etütlerinde olduğu gibi temel toprak etütleri yapõlmamõş alanlarda uygulanan bir etüt şekli olup, arazileri sulu tarõma



uygunluk derecelerine göre sõnõflandõrmak amacõyla yapõlmaktadõr. Bu etütte planlama toprak etütlerinden farklõ olarak topraklarõn fiziksel ve kimyasal özellikleri yanõnda üretken kapasite, developman masraflarõ gibi sõnõflandõrmayõ etkileyen ekonomik faktörler de değerlendirilmektedir. Sulu tarõma açõlacak arazilerin drenaj yönünden bir problemleri varsa, problemin şiddet derecesi toprak etütleri ile tespit edilmekle birlikte nereden, nasõl kaynaklandõğõnõ ve nasõl çözümleneceğinin araştõrmak amacõyla, toprak etütlerinden sonra, bir de drenaj etüdü yapõlmaktadõr.

1.4.2.2 Etüt Tipleri Ön İnceleme düzeyindeki etütler; bu etütler gerektiğinde her etüt türünde uygulanan

ve toprak potansiyeli hakkõnda yaklaşõk bir bilgi edinmek için yapõlan etütler olup yaklaşõk %75 oranõnda doğru sonuçlar vermektedir. Ön planlamalar dõşõnda, uygulama amacõyla hazõrlanacak plan ve projeler için kaynak olarak kullanõmlarõ sakõncalõdõr.

Yarõ detaylõ etütler; etüdü planlanan arazilerin toprak potansiyeli yetersiz olan dik ve çok dik eğimli kesimlerinde ön inceleme düzeyinde, toprak potansiyeli yeterli olan orta veya daha az eğimli kesimlerinde de detaylõ olarak uygulanan bir etüt türüdür. Plan ve projelerde kaynak olarak kullanõlabilir. Doğruluk derecesi %90 dolayõndadõr.

Detaylõ etütler; arazide çok sõk aralõklarla inceleme yapõlmasõnõ ve yeterli sayõda toprak örneğinin laboratuar analizini gerektiren bir etüt tipi olup doğruluk derecesi % 97 düzeyindedir.

1.4.2.3 KHGM ve Mülga TOPRAKSU Çalõşmalarõ Dünyada bir çok ülkede olduğu gibi ülkemizde de toprak sõnõflandõrmasõ ve

haritalanmasõ alanõndaki çalõşmalar oldukça yenidir. Ülkemizde 1958 yõlõnda 1:800K ölçekli olarak şematik �Türkiye Umumi Toprak Haritasõ� hazõrlanmõştõr. Hazõrlanan bu harita, ülkemizde toprak biliminin gelişmesine rağmen kullanõlan temel kaynaklar arasõnda yer almaktadõr. Ayrõca söz konusu harita ve bunu tanõmlayan toprak raporu, Türkiye�nin sahip olduğu şimdiki toprak bilimi bilgi düzeyini yansõtmamaktadõr.

Türkiye topraklarõnõn sõnõflandõrõlarak haritalarõnõn oluşturulmasõ ve bu konuda ülke düzeyinde yapõlan çalõşmalarõn koordinasyonu görevi yasal olarak mülga Topraksu Genel Müdürlüğüne (Bugünkü Köy Hizmetleri Genel Müdürlüğü) verilmiştir. Avrupa ülkeleri tarafõndan küçük ölçekli bir Avrupa Toprak Haritasõ hazõrlanmasõna karar verildikten sonra bunun uzantõsõna Türkiye de katõlmõş ve 1966-1971 yõllarõ arasõnda Topraksu Genel Müdürlüğü tarafõndan Türkiye Geliştirilmiş Toprak Haritasõ (TGTH) etütleri çalõşmasõ ile tüm ülke topraklarõ 1:25K ölçekli topoğrafik haritalar kullanõlarak istikşafõ düzeyde incelenerek haritalanmõştõr. Bu çalõşmada haritalama ünitesi olarak 1938 Amerikan sõnõflama sisteminin büyük gruplarõ ile arazi gözlemleriyle saptanan bunlarõn önemli fazlarõ derinlik,



eğim, taşlõlõk, aşõnõm derecesi ve benzer özellikler haritalara işlenmiştir. Elde edilen veriler değerlendirilerek her bir il için 1:100K ölçekli Toprak Kaynağõ Envanter Haritasõ ve Raporu, ayrõca ülkemizde mevcut 26 Büyük Su Toplama Havzasõ�ndan 17 si için 1:200K ölçekli Havza Toprak Haritasõ ve Raporu şeklinde yayõnlanmõştõr. Etüt istikşafi düzeyde olduğundan 1:25K ölçeğin elverdiği bütün ayrõntõlara inilememiştir. Ülke topraklarõnõn ilk kez orijinal arazi etütleri ile geniş anlamda incelenerek haritalandõğõ çalõşmada aynõ zamanda topraklarõn önemli sorunlarõ ve bunlarõn dağõlõm alanlarõ da ortaya konmuştur. Bu çalõşma halen Türkiye topraklarõ, sorunlarõ ve kullanõmlarõ hakkõnda başvurulabilecek başlõca kaynak niteliği taşõmakla birlikte yoklama düzeyinde yapõlan bir etüde olduğu için, plan ve kesin proje uygulanacak alanlar ayrõ parçalar halinde etüt edilmektedir.

1982-1984 yõllarõ arasõnda �Türkiye Toprak Potansiyeli Etütleri ve Tarõm Dõşõ Amaçlõ Arazi Kullanõmõ Planlamalarõ� projesi ile bu çalõşma il bazõnda arazi gözlemleri ile yeniden revize edilmiştir ve 1:100K ölçekli İl Arazi Varlõğõ olarak yayõnlanmõştõr. Bu çalõşmanõn arazi kõsmõ 1982-1984 yõllarõ arasõnda bitirilmiş, fakat büro çalõşmalarõ devam ettiğinden dolayõ bütün iller için yayõnlanamamõştõr ve çalõşmalar halen devam etmektedir.

TOPRAKSU Genel Müdürlüğü tarafõndan 1982-1984 yõllarõ arasõnda �Türkiye Toprak Potansiyelleri Etütleri ve Tarõm Dõşõ Amaçlõ Arazi Kullanõmõ Planlamalarõ Projesi� ile Türkiye Geliştirilmiş Toprak Haritasõ Etütleri yenilenmiştir. Bu çalõşmada bütün illerde araziye çõkõlarak büyük toprak gruplarõnda görülen farklõlõklar, derinlik, taşlõlõk, topraklarõn aşõnõm düzeyi ve yayõlõm alanlarõndaki meydana gelen değişimler, drenaj, tuzluluk ve alkalilik sorunlarõ, arazi kullanõmõnda ve arazi kullanõm kabiliyet sõnõflarõnda görülen farklõlõklar 1:25K ölçekli toprak haritalarõ üzerine yeniden aktarõlarak ülkenin tamamõnda güncelleştirilmiştir.

1987 yõlõnda, Türkiye Geliştirilmiş Toprak Haritasõ etütleri sonucu hazõrlanan 1:100K ölçekli haritalar, KHGM�nce yorumlanõp birleştirilerek 1:2000K ölçekli Türkiye Toprak Kuşaklarõ haritasõ hazõrlanmõş ve Türkiye Genel Toprak Amenajman Planlamasõ adõ altõnda 1987 yõlõnda yayõnlanmõştõr. Ancak, bu çalõşmada da ileride genetik sõnõflarõn yeniden gözden geçirilmesi ve yeni sõnõflandõrmaya uyarlanarak daha ayrõntõlõ ve güncel bir ülke haritasõnõn hazõrlanmasõ gerekliliği vurgulanmõştõr.

Nitekim Harvey Oakes ve Topraksu tarafõndan kullanõlan 1938 Amerikan toprak sõnõflandõrma sistemi, pedojenik bir sistem oluşu ve yeryüzünde yeni tanõmlanan birçok toprağõn girebileceği kategorileri içermemesi nedeniyle, çoğu ülke tarafõndan terk edilerek bunun yerini Toprak Taksonomisi (1975, 1996, 1998-1999) ve FAO-UNESCO (1974 ve 1990) gibi morfometrik sistemler almõştõr.

Bu yeni sõnõflandõrma sistemini esas alan haritalama çalõşmalarõ, KHGM ve Wageningen Üniversitesi Toprak ve Jeoloji Bölümü tarafõndan ilk kez Konya Kapalõ Havzasõnda ve Ege'de gerçekleştirilmiş, ayrõca KHGM ile Ç.Ü. Ziraat Fakültesi Toprak



Bölümü işbirliği çerçevesinde yine aynõ çağdaş sistemler gözetilerek yaklaşõk 850 000 hektarlõk GAP Fõrat Havzasõnõn 1:25K ölçekli detaylõ toprak haritalarõ ve raporlarõ tamamlanmõştõr. Bu havzanõn verimli ovalarõnda ise bu çalõşma 1:5K ölçekte yapõlmõştõr. Ayrõca ülkedeki üniversitelerde araştõrma, master ve doktora çalõşmalarõ ile lokal olarak yeni sõnõflama sistemleri kullanõlarak detaylõ toprak etüt ve haritalama çalõşmalarõ yapõlmaktadõr.

Ülkelerin ekonomik gelişmesi doğal kaynaklarõnõn zenginliğine ve bu kaynaklarõn etkin biçimde kullanõlmasõna bağlõdõr. Ülkemizin hõzla gelişmesi, ancak doğal kaynaklarõn doğru bir şekilde etüt edilmesine, haritalanmasõna, veri tabanõ oluşturulmasõna ve bu verilerin kullanõcõlara ve planlayõcõlara aktarõlmasõna bağlõdõr. Halen ülkemizde ihtiyacõ karşõlayabilecek sağlõklõ bir toprak veri tabanõ oluşturulmuş değildir. Ülkemizin doğal kaynaklarõnõn hõzla saptanmasõna ve veri tabanlarõnõn oluşturulmasõna acilen ihtiyaç vardõr. Bu da gelişmiş teknolojileri kullanmamõzõ zorunlu kõlmaktadõr. Coğrafi Bilgi Sistemleri (CBS) ve Uzaktan Algõlama (UA), bu gereksinimler için günümüzde en ideal metotlar olarak karşõmõza çõkmaktadõr. CBS ve UA, araştõrma ve karar vermeye yardõmcõ olma ya da yönetim süreçleri ile ilgili olan, coğrafi olarak oluşturulmuş çok farklõ kapsamlõ bilgilerin elde edilmesi, işlenmesi ve hizmete sunulmasõ için bir tasarõmdõr. CBS ve UA verilerin sağlanmasõnda, depolanmasõnda, işlenmesinde ve hizmete sunulmasõnda kullanõcõlara büyük kolaylõklar sağlamaktadõr. Ülkemiz toprak sõnõflarõnõn ve toprak bilimi bilgisinin yeniden oluşturulmasõ amacõyla ülke düzeyinde mevcut verilerinin CBS ortamõnda değerlendirilmesi zaman ve ekonomik açõdan en uygun yoldur.

Ülkemizde de yeni bir sõnõflandõrma sistemi geliştirmek yerine, uluslararasõ geçerliliği olan mevcut sistemlerin uygulanmasõ bugün için seçilecek en akõllõca yoldur. Şu anda ülke topraklarõnõn tamamõnõn FAO ve Toprak Taksonomisine göre yeniden detaylõ etüt edilerek haritalanmasõ uzun yõllar alacağõ ve çok pahalõya mal olacağõ bilinen bir gerçektir. Ayrõca bu iş için toprak uzmanlarõ sayõsõnõn yetersiz olacağõ da kabul edilmektedir. Bu durumda yukarda sözü edildiği gibi eldeki var olan verilerin Coğrafi Bilgi Sistemi (CBS) ortamõnda değerlendirmesi, uygun bir ölçekte yeni veri üretimi zaman ve ekonomik açõdan daha uygun olacaktõr. Bu proje ile esas olarak daha önce TOPRAKSU tarafõndan 1938 Amerikan sõnõflandõrma sistemine göre hazõrlanan 1:100K ve 1:200K ölçekli toprak haritalarõ değerlendirilecek, var olan bilgilerin üretilmesi sonucunda, Toprak Taksonomisi kategorilerinin kullanõldõğõ toprak haritalarõn kõsa sürede hazõrlanmasõ gerçekleştirilebilecektir. Bunun yanõ sõra yakõn zamanda çağdaş sõnõflama sistemlerine göre yapõlan toprak haritalama çalõşmalarõ da yine Türkiye topraklarõnõn güncelleştirilmesinde kullanõlacaktõr.

Sahip olduğu doğal kaynaklar bakõmõndan zengin sayõlabilecek bir konumda olan ülkemizde, bu kaynaklarõn sürdürülebilir kullanõmõ için sağlõklõ bir şekilde etüt edilmesi, haritalanmasõ ve oluşturulacak ulusal veri tabanõndan kullanõcõlara, planlamacõlara ve karar verme sürecinde olan organlara yeterli ve doğru veri sağlanmasõ ile mümkün olacaktõr.



Güncelleştirilmiş ve gerekli detaydaki verilerden bir veri tabanõ oluşturulmasõ gerekmektedir. Bu durum verilerin depolanmasõnda, işlenmesinde, ucuz ve gereken hõzda hizmete sunulmasõnda Coğrafi Bilgi Sistemleri (CBS) ve Uzaktan Algõlama (UA) gibi gelişmiş teknolojilerin kullanõlmasõnõ gerektirmektedir. Bu anlayõşla 1999 yõlõnda, 3202 sayõlõ kanunun vermiş olduğu yetkiye dayanarak KHGM�ce Toprak ve Su Kaynaklarõ Ulusal Bilgi Merkezi (UBM) birimi oluşturulmuştur. Bu merkezin amacõ;

- Ulusal toprak ve su kaynaklarõ veri tabanõ oluşturmak,

- Zaman ve hassasiyet açõsõndan doğal kaynaklarõn planlamasõnda ve analizinde çok önemli bir araç olan CBS ve UA teknikleri kullanõlarak, kullanõcõlara ve karar vericilere kararlarõn alõnmasõnda çabukluk ve esneklik kazandõrmak üzere harita tabanlõ ve diğer verileri bilgisayar ortamõna aktarmak,

- Ulusal veri tabanõ kullanõlarak, doğal kaynaklarõn kullanõmõ ve yönetimi ile ilgili, problemlerin çözümlenmesi, yeni verilerin üretilmesi ve sonradan oluşan değişimlerin izlenilmesini sağlayacak güncel veriler hazõrlamak,

- Ülkemizin kalkõnmasõna yönelik Beş Yõllõk Kalkõnma Planlarõnõn hazõrlanmasõna ve kõrsal alana yönelik planlama çalõşmalarõna temel oluşturmak amacõyla mevcut toprak haritalarõnõ sayõsallaştõrarak ulusal toprak kaynaklarõ hizmet haritalarõnõ hazõrlamak.

KHGM belirtilen amaçlar doğrultusunda iki ulusal proje başlatmõştõr. Bunlar;

i) Türkiye Toprak ve Su kaynaklarõ Veri Tabanõ Oluşturulmasõ çalõşmasõdõr. Konumsal ve konumsal olmayan toprak ve su kaynaklarõ verileri ile diğer coğrafi veriler CBS ve UA ortamõnda, yazõlõm ve donanõmlar kullanõlarak ulusal veri tabanõnõn oluşturulmasõ amaçlanmaktadõr. Bu çalõşmada toprak veri tabanõ, kõrsal ve tarõmsal alt yapõ hizmetleri veri tabanõ olmak üzere iki ana veri kaynağõ kullanõlmaktadõr.

ii) KHGM Türkiye Genel Toprak Haritasõ ve Raporunun FAO-UNESCO ve Yeni Toprak Taksonomisine göre güncelleştirilmesi çalõşmasõdõr. Bu projenin amacõ;

- Türkiye�nin 1:1000K ölçekli yeni toprak taksonomisi (1975 ve 1998-1999) ve FAO-UNESCO (1974 ve 1990) kriterlerine göre güncelleştirilmiş �Genel Toprak Haritalarõ ve Raporu� hazõrlamak,

- Dünyanõn birçok ülkesince bõrakõlan ve pedojenik bir sistem olan eski sõnõflandõrma sistemleri yerine benimsenmiş morfometrik sistemler olan Toprak Taksonomisi (1975 ve 1998-1999) ve FAO-UNESCO (1974 ve 1990) kriterlerine göre Türkiye Topraklarõnõ sõnõflandõrmak,

- KHGM�ce bugüne kadar 1938 Amerikan Sõnõflandõrma Sistemine göre yapõlmõş olan başta 1:200K ölçekli Havza Toprak Haritalarõnõn ve bunlarõn tamamlanamadõğõ havzalarda da



1:100K ölçekli İl Arazi Varlõğõ Haritalarõ ile yeni sõnõflandõrmaya göre yapõlmõş değişik ölçeklerdeki toprak haritalarõnõn değerlendirilmesi, genişletilmesi ve güncelleştirilmesi,

- Zaman ve ekonomik açõsõndan doğal kaynaklarõnõn planlanmasõnda ve analizinde çok önemli bir araç olan Coğrafi Bilgi Sistemleri (CBS) ortamõnda mevcut verilerin depolanmasõ, değerlendirilmesi ve güncelleştirilmesi,

- Bu çalõşmanõn temel altlõğõ olan 1:200K ölçekli Havza Toprak Haritalarõnõn ve üretilecek olan 1:1000K ölçekli Türkiye Toprak Haritasõnõ CBS ortamõnda sayõsallaştõrarak ulusal düzeyde toprak kaynaklarõ veri tabanlarõ oluşturmasõ,

Toprak kaynaklarõmõz ile ilgili ulusal ve uluslar arasõ düzeyde bilgi alõşverişini sağlayacak altlõklarõ ve veri tabanlarõnõn oluşturulmasõ,

- Ulusal veri tabanlarõ kullanõlarak, doğal kaynaklarõn kullanõmõ ve yönetimi ile ilgili problemlerin çözümlenmesi, yeni verilerin üretilmesi ve sonradan oluşan değişimlerin izlenebilmesini sağlayacak güncel verilerin hazõrlanmasõ,

- KHGM bünyesinde kurulmasõ planlanan "Türkiye Toprak Müzesi" inde sergilenmek üzere ülkemizdeki toprak çeşitlerini simgeleyen monolitlerin alõnmasõ,

- Avrupa Birliğine katõlõm sürecinde olan ülkemizin her alanda olduğu gibi bu alanda da uyum çalõşmalarõnõn yapõlmasõdõr.

Yukarõda anlatõlan projede ihtiyaç duyulan veriler aşağõda çõkarõlmõştõr. - 1:200K ölçekli havza haritalarõ : 1:5K ölçekli toprak haritalarõ kullanõlarak ülkedeki

26 Büyük Su Toplama Havzasõ�ndan 17�si, 1:200K ölçekli Havza Toprak Haritasõ ve Raporu olarak yayõnlanmõştõr. Daha sonra iki havzanõn da haritalarõ tamamlanmõş fakat raporlarõ yazõlmamõştõr. Yakõn zamanda iki büyük havzanõn daha detaylõ etüt ve haritalamasõ tamamlanmõş ve yayõnlanmõştõr.

1:1000K ölçekli erozyon haritalarõ : 1:25K ölçekli toprak haritalarõ üzerinde yapõlan çalõşma ile haritalama ünitelerinin erozyon durumu baz alõnarak yapõlan genelleştirme çalõşmasõ ile 1:1 000K ölçekli Türkiye Erozyon Haritasõ oluşturulmuştur.

- Türkiye Genel Toprak Amenajman Planlamasõ (Toprak koruma ana planõ ve haritalar),

- Yõllõk ortalama yağõş dağõlõm haritasõ,

- Genel toprak amenajman haritasõ,

- Toprak kuşaklarõ haritasõ,

- Türkiye Jeoloji Haritasõ,



- İklim verileri, - Ülkedeki üniversitelerde araştõrma, master ve doktora çalõşmalarõ ile lokal olarak

yeni sõnõflama sistemleri kullanõlarak yapõlan detaylõ toprak etüt ve haritalama çalõşmalarõ. 1.4.2.4 DSİ Çalõşmalarõ Bilindiği gibi, arazi kavramõ toprak kavramõndan daha geniş bir kavram olup, toprakla

birlikte, tarõmsal amaçla kullanma potansiyelini etkilediği ölçüde iklim, topografya, hidroloji ve bitki örtüsünden oluşan fiziksel çevreyi de içermektedir. Bu nedenle, arazi kaynaklarõnõn sulu tarõma uygunluk durumlarõnõ tespit etmek amacõyla yapõlan sulu tarõm arazi sõnõflamasõnõn etüt ve haritalama yöntemleri, diğer etüt ve haritalama yöntemlerinden oldukça farklõdõr. Planlama toprak etütlerinde uygulanan etüt ve haritalama yöntemlerinden, sõnõflarõn ayõrõmõnda fiziksel ve kimyasal faktörler kadar önemli olan ekonomik faktörleri de ifade edecek şekilde revizyonu ile geliştirilen bir etüt ve haritalama yöntemidir.

DSİ Genel Müdürlüğünde sulu tarõma uygunluk etütlerinde, ABD Arazi Islah Bürosu tarafõndan geliştirilmiş �Sulu Tarõm Arazi Sõnõflamasõ� yöntemi kullanõlmaktadõr.

Her birinin özel standartlarõ olan ve değişik amaçlara hizmet eden 3 tip arazi sõnõflandõrma etüdü vardõr; ön inceleme, planlama, ve ayrõntõlõ etüt olarak adlandõrõlan bu çalõşmalar, sonuçlarõnõn doğruluklarõna ve sağlayabildikleri bilgilerin düzeyine göre birbirlerinden ayrõlõrlar. Arazi sõnõflandõrmada, verilerden istenen doğruluk derecesi ve hangi etüdün ne zaman yapõlacağõ, amaca göre saptanmaktadõr. Arazilerin çok karmaşõk özellikler göstermesi, yapõlacak sõnõflandõrma tipine de etki edecektir. Genellikle, bir projenin ön inceleme aşamasõnda planlamasõ için ön inceleme arazi sõnõflandõrma etüdü ve planlama çalõşmalarõ için planlama aşamasõnda arazi sõnõflandõrma etüdü kullanõlmaktadõr. Kesin proje ve işletme çalõşmalarõnda ise, detaylõ arazi sõnõflandõrma etüdüne ihtiyaç vardõr.

Ön İnceleme Arazi Sõnõflandõrma Etütleri, sulama projelerinin ön planlamasõnda gerekli verilerin sağlanmasõ ve arazinin özelliklerine yönelik genel bir bilgi edinilmesi amacõyla 1/100.000 ölçekli topoğrafik haritalar üzerinde yapõlmaktadõr. Tüm alanõ örnekleyecek düzeyde (100 hektara 2 adet 150 cm ve 750 hektara 1 adet 400 cm derinlikte) örnek çukurlar açõlõr. Toprak örnekleri; toprak bünyesinin değişiklik gösterdiği horizonlardan, renk ayrõmõ belirlenen tabakalardan ve farklõ topoğrafik durum ile tüm araziye oranla ayrõ bir nitelik içeren alanlardan alõnõr. Arazide sağlanan bulgular ile laboratuardan gelecek analiz sonuçlarõ değerlendirilerek, topraklarõn sulanma olanaklarõna ilişkin sağlõklõ verilerin derlenmesine çalõşõlõr. Topoğrafik durum, sulama koşullarõ ile yüzey eğimine ve toprak aşõnõmõna cevap verecek boyutta etüt edilmektedir. Drenaj açõsõndan ise, yüzeysel ve derin drenaj dereceleri ile doğal drenaj ve çõkõş ağzõ koşullarõnõn yeterliliği gibi konular araştõrõlõr. Öninceleme arazi sõnõflandõrma etüdünde genel olarak 1., 2. ve 3. sõnõflarla bunlarõn altsõnõflarõ ve 6. sõnõf kullanõlmaktadõr; özel proje söz konusu olduğunda 4 ve 5. sõnõflarda



verilebilir. Ön inceleme arazi sõnõflandõrma etütleri; ekilebilir arazilerin konumu, genişliği ve niteliğine yönelik olarak, daha ayrõntõlõ aşamada etüt yapõlmasõna karar vermeğe yetecek ön bilgilerin toplanmasõna ve geniş boyutlu alanlarda tarõma uygun kesimin potansiyeli konusunda genel verilerin sağlanmasõnda uygulanmaktadõr. Doğruluk derecesi %75�dir.

Ayrõca KHGM İl Arazi Varlõğõ raporlarõndan yararlanarak, arazi kabiliyet sõnõflarõnõn DSİ standartlarõna çevrilmesi sonucu ön inceleme aşamasõnda gerekli veriler elde edilebilmektedir.

Planlama arazi sõnõflandõrma, ekilebilir ve ekilemez alanlarõn ayrõlmasõ ve ekilebilir alanlar içindeki sulanabilir alanlarõn daha açõklõkla ortaya konulmasõ amacõyla yapõlõr. Arazinin toprak, topografya ve drenaj özellikleri, yaklaşõk 500-700 m de bir açõlan örnek çukurlarõ incelenerek belirlenir. 1/25.000 ölçekli topoğrafik ve 1/20.000 ölçekli hava fotoğraflarõ kullanõlmakta olup, doğruluk derecesi % 90 civarõndadõr. Derin drenaj sorunun varlõğõnda yeterli miktarda görsel ve laboratuar verilerine ulaşmak için 4 m�lik örnek çukurlarõn sayõsõ artõrõlmalõdõr. Planlama seviyesindeki arazi sõnõflandõrma etüdü aşağõdaki durumlarda yapõlõr;

• Proje alanõna ilişkin arazi karakterlerinin çok karmaşõk olmasõ ve öninceleme etüdü ile elde edilen sonuçlarõn, bu sorunlara bir çözüm getirmemesi,

• Proje çalõşmalarõnõn, ön inceleme aşamasõndaki araştõrmalardan daha ileri düzeyde olmasõ,

• Projenin gerçekleştirilmesi uygun görülmediği ancak, ön inceleme etüdleri ile elde edilen verilerin, bu uygun olmama durumunu kanõtlamaya yeterli olmamasõ ve daha ayrõntõlõ verilere ihtiyaç olmasõ,

• Başlangõçta yapõlan proje planlamasõnda sulanmasõ düşünülmemiş ancak nihai proje planlamasõnda sulanma olanağõ bulunan bir kõsõm ek arazilerin de proje kapsamõna dahil edilmesi.

Ayrõntõlõ arazi sõnõflandõrma etüdü, doğruluk derecesi % 97� ye varan proje alanõnõn özelliklerinin son derece sağlõklõ ve kapsamlõ olarak tanõtõldõğõ bir etüt tipidir. 1/10.000 den küçük olmamak koşulu ile genellikle 1/5.000 ölçekli topografik harita ve hava fotoğraflarõ kullanõlõr. Arazinin en iyi şekilde kullanõlabilmesi konusunda işletmelerin büyüklüğü, geri ödeme kapasitesi, sulanabilir alan, sulama koşullarõ, arazinin kõymetlendirilmesi seçeneği, sulama ve drenaj sistemleri, arazi õslah giderleri ile gelirlerinin saptanmasõ gibi amaçlara yönelik drenaj ve topografya koşullarõ ile değişik alt veya üst toprak durumuna ilişkin yeterli düzeyde bilgi elde edilmektedir.

DSİ Genel Müdürlüğünün kuruluşunu takiben, sulu tarõma yönelik ekonomik arazi sõnõflandõrma çalõşmalarõna planlama düzeyinde 1954 ve ayrõntõlõ etütlere ise 1958 yõlõndan



itibaren başlanõlmõştõr. Planlama tarõmsal drenaj etütlerine başlama tarihi 1956 olup, ayrõntõlõ etütlere ilk 1961 yõlõnda girilmiştir.

1.4.3 Toprak Kaynaklarõnda Yasal Yapõ Toprak, bütün gelişmiş ülkelerde öncelikle ve büyük özenle korunmakta olan önemli bir

doğal kaynaktõr. Toprak ile ilgili mevcut yasal yapõyõ, içeriğine göre alt başlõklar altõnda ifade edecek olursak;

i) Toprağõn bütün fonksiyonlarõnõ kapsayan yasa tasarõlarõ:

- Sadece toprağõn belli fonksiyonlarõnõ kapsayan özel yasalar,

- Genel Çevre Kanunu içinde toprakla ilgili düzenlemeler,

- Çeşitli sektörel çevre koruma kanunlarõ içinde toprak korumanõn düşünülmesi,

- Tercihler, anlaşmalar, teşvikler ve desteklemelerin toprak koruma ile yoğun olarak ilgilendirildiği yasal düzenlemeler, (Bu tür yasal düzenlemelerde toprak koruma tedbirlerinin teşvik ve desteklenmesi veya yanlõş kullanõmlarõn vergi yükünün artõrõlmasõ ve bazõ sõnõrlamalar getirilmesi önemli ekonomik tedbirler olarak yer almaktadõr.)

Ülkemizde Anayasa�da yer alan hükümlerle başlayan yasal koruma zinciri her kamu kurum ve kuruluşunun üretmiş olduğu hizmete paralel çõkartõlmõş olan kanunlar ile devam etmektedir. Bunlar, Anayasada yer alan genel hükümler olup;

- Haklarõn Korunmasõ (35. madde),

- Toprak Mülkiyeti (44. madde),

- Tarõm, Hayvancõlõk ve Bu Üretim dallarõnda Çalõşanlarõn Korunmasõ (45. madde),

- Ormanlarõn Korunmasõ ve Geliştirilmesi (169. madde),

ii) Genel düzenlemeler içinde konuya ilişkin birkaç madde içerenler;

- İl Özel İdaresi Kanunu,

- Köy Kanunu (442),

- Medeni Kanun (Yurttaşlar Kanunu) (743),

- Belediye Kanunu (1580) ,

- Umumi Hõfzõsõhha Kanunu (1593),

- İskan Kanunu (2510),

- Zirai Mücadele ve Zirai Karantina Kanunu (6968),

- Kültür ve Tabiat Varlõklarõnõ Koruma Kanunu (2863),



- Milli Parklar Kanunu (2873), - İmar Kanunu (3194),

- Tapulama Kanunu (766),

- Taşõnmaz Mal ZilyetliğineYapõlan Tecavüzlerin Önlenmesi Hakkõnda Kanun (3091),

- Orman Kanunu (6831),

- Çiftçilerin Topraklandõrma Kanunu (4753),

- Çiftçi Mallarõnõn Korunmasõ Hakkõnda Kanun (4081),

- Kadastro Kanunu (3402),

- Maden Kanunu (3213),

- Mer�a Kanunu (4342),

iii) Konuyla ilgili kuruluşlarõn görevlerini düzenleyen yasalar;

- TKB Teşkilat ve Görevleri Hakkõnda KHK (441),

- KHGM Teşkilat ve Görevleri Hakkõnda Kanun (3202),

- DSİ Genel Müdürlüğü Kuruluş ve Teşkilat Görevleri Hakkõnda Kanun (6200),

- Orman Bakanlõğõ Teşkilat ve Görevleri Hakkõnda KHK (3800),

iv) Doğrudan kaynak kullanõmõnõ düzenleyen yasalar;

- Milli Ağaçlandõrma ve Erozyon Kontrolü Seferberlik Kanunu (4122)

- Arazi Kanunu,

- Çevre Kanunu (2872),

- Sulama Alanlarõnda Arazi Düzenlenmesine Dair Tarõm Reformu Kanunu (3083),

- Orman Köylülerinin Kalkõnmalarõnõn Desteklenmesi Hakkõnda Kanun (2924),

Revize edilmekte olan 2872 sayõlõ Çevre Kanunu�na �Toprak Koruma� bölümü konulmuştur. Ayrõca �Toprak Kirliliği Kontrolü ve Toprak Korumasõ Yönetmeliği�nin çõkarõlmasõ çalõşmalarõ yürütülmektedir.

Toprak sanayiinde (tuğla-kiremit üretiminde) kullanõlan killerin içeriğinde A1203 oranõ % 30 ve daha az, 1901 tarihli Taşocaklarõ Nizamnamesi kapsamõnda İl özel İdarelerince, daha yüksek işe; 3213 sayõlõ Maden Kanunu kapsamõnda Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlõğõ, Maden İşleri Genel Müdürlüğü tarafõndan ruhsatlandõrõlmakta, izleme ve denetlemesi yapõlmaktadõr.



Ayrõca; 23 Haziran 1997 tarih ve 23028 sayõlõ Resmi Gazetede yayõmlanarak yürürlüğe giren Çevresel Etki Değerlendirilmesi Yönetmeliğine göre her türlü maden çõkarõlmasõ ve zenginleştirilmesi faaliyetleri Çevresel Etki Değerlendirilmesi Uygulanacak faaliyetler (Yönetmelik EK-1); kum, taş, toprak gibi tabii malzeme ocaklarõ ve maden arama ile Ek-I listesinde yer almayan maddeler ise; ÇED Ön Araştõrmasõ Uygulanacak Faaliyetler (Yönetmelik EK-II) listesinde yer almaktadõr. Bu kapsamda; faaliyet sahibi ÇED Ön Araştõrma Kontrol Listesi ve Değerlendirme Tablosunu doldurarak ilgili belgelerle birlikte (Kamu kurum ve kuruluşlarõndan planlanan faaliyet ile ilgili düşünülen yer hakkõnda mevzuat gereğince bir engel bulunmadõğõnõ belirten belgeler eklenir) Çevre Bakanlõğõ taşra teşkilatõna başvurur. İl Müdürlükleri tarafõndan bu kapsamda hazõrlanan rapor Mahalli Çevre Kuruluna sunulur. Söz konusu Kurul faaliyet için çevresel etkilerin hakkõnda �önemlidir� veya �önemsizdir� kararõnõ verir. Çevresel etkileri �önemlidir� kararõ verilen faaliyetler için faaliyet sahibi, ÇED Raporu hazõrlamakla yükümlüdür. Yukarõda belirtildiği üzere; konu ile ilgili yasa ve yönetmelikler bulunmakla birlikte, yeterli görülmemektedir. Özellikle, 1901 tarihli Taş Ocaklarõ Nizamnamesi günümüz koşullarõna cevap verememektedir. Ocaklarõn denetiminin nasõl ve hangi personel ile yapõlacağõ konusuna açõklõk getirilmemiştir. Bir madencilik faaliyeti olan tabii malzeme üretimi konusunda, maden-jeoloji mühendislerinin görüş ve öneri, ocağõn planlama-çalõştõrõlmasõ sõrasõndaki sorumluluklarõ Taş Ocaklarõ Nizamnamesinde belirtilmemiştir. Ayrõca, madencilik ile çevre arasõnda köprü vazifesi gören �işletme esnasõnda ve işletme sonrasõnda ocak alanlarõnõn rehabilite edilerek ikincil kullanõma açõlmasõ� konusu ile ilgili yasal bir boşluk bulunmaktadõr. Ruhsat verme aşamasõnda �çalõşmalar sõrasõnda meydana gelen çukurlarõn derhal doldurulacağõ ocak terk edilirken de çevrenin düzeltilip teslim alõndõğõ ilk haliyle bõrakõlacağõ� konusu düzenlenen şartname ile taahhüt altõna alõnmaya çalõşõlsa dahi yaptõrõm olarak sağlam güvencelere bağlanmadõğõ için ülkenin her yerinde eski imalat çukurlarõ; taşocaklarõnda 40-50 m yüksekliğe ulaşan dik şevler; kum ocaklarõna ise geniş çukurluklar görülmektedir.

Her türden taş ocağõ ve maden ruhsatlõ sahalarda; ruhsat verilip ilk çalõşmalarõn başlamasõndan itibaren, sahada her aşamada düzenli kontrol edilerek ilerde çalõşma bitip ocak terk edildiğinde, sahanõnõn kullanõlabilir, düzgün bir şekilde bõrakõlmasõ sağlanmalõdõr. Bunun içinde; söz konusu Nizamnamenin günümüz koşullarõna göre yeniden düzenlenmesi, denetleme işlemleri için de her bölgede konu ile ilgili uzman personelden oluşan bir izleme grubunun oluşturulmasõ gerekmektedir. Diğer bir çözüm yolu ise, taş ocağõ ruhsatlarõnõn maden kanunu kapsamõna alõnmasõdõr. Harç ve rüsumlar; eskisi gibi Özel İdareleri tarafõndan alõnabilir ancak, teknik kontrolü Maden İşleri Genel Müdürlüğü yapabilir.

Ayrõca sulak alanlarõ korumak üzere, Uluslararasõ Ramsar Sözleşmesine ve Rio Bildirgesine imza koyan Türkiye'de 5516 sayõlõ "Bataklõklarõn Kurutulmasõ ve Bundan Elde Edilecek Topraklar Hakkõnda Kanun�un yürürlükte kalmasõ bir diğer çelişkidir.



3083 sayõlõ Sulama Alanlarõnda Arazi Düzenlemesine Dair Tarõm Reformu Kanunu, gerekli görülen alanlarda toprağõn verimli işletilmesini, korunmasõnõ, üretimin artõrõlmasõnõ, mülkiyet düzenlemesini, yeni yerleşim birimleri kurulmasõnõ, uygulama alanlarõnda meralar dahil arazi tespit ve tahsisini, kredi düzenlemesini ilgili kuruluşa görev olarak verdiğinden ihtiyaca cevap verecek niteliktedir.

KHGM'nin kuruluş ve görevlerini belirleyen 3202 sayõlõ yasanõn 2. Maddesi, sözkonusu kuruluşa; toprak ve su kaynaklarõnõn etüdü, korunmasõ ve geliştirilmesi dõşõnda, yerleşim birimleri kurmak, yol, içme ve sulama suyu, elektrik, kanalizasyon vb yapõm ve onarõmõ, hazine arazilerini geliştirmek, tarõm arazilerinin amaca uygun kullanõmõnõ sağlamak, sorunlu topraklarõ õslah etmek, arazi toplulaştõrma, birlikler, ortaklõklar kurmak, kõrsal planlama ve kredi, kõrsal konutlarõn yapõm ve onarõmõ, arazi kiralamak, meralarõn tespit ve tahsislerini yapmak, fazlalõklarõ hazine adõna tescil etmek, ülke genelinde veri toplamak ve değerlendirmek, laboratuar, araştõrma kurumlarõ, atölye vb. kurmak ve işletmek, alet-makine almak, işletmek, arazi ve binalarõ kamulaştõrmak, satõn almak gibi görevler vermiştir. Görüldüğü üzere bu hüküm, KHGM'nün kõrsal kesimin hemen tüm ihtiyaçlarõna hizmet götürmesini öngörmektedir.

Ancak; topraklarõmõzõn kullanõmõndan birinci derecede sorumlu olan bu kuruluş yasasõnda öngörülen toprak koruma ve kullanõmõ, arazi õslahõ, sulu tarõm alanlarõnõn işletilmesi, toplulaştõrma, mera tahsisi, tarõm dõşõ toprak kullanõmõ gibi temel konularõn hiçbirinin yasasõ veya yeterli hükümleri yoktur. Ayrõca hukuk düzenimize göre yasasõ olmayan konularda Bakanlar Kurulu'nca yönetmelik çõkarõlamadõğõ için, bakan onayõ, genelge, talimat gibi yaptõrõm gücü olmayan mevzuatlar ile yeterli uygulama yapõlamamaktadõr. Örneğin, belediye sõnõrlarõ içinde çoğu zaman arazi ayrõmõnda KHGM'nin görüşü bile alõnmamaktadõr.

Mer�a Kanunu�nun usul ve esaslarõnõ belirleyen Mer�a Yönetmeliği ile Mer�a Fonunun uygulama usul ve esaslarõnõ belirleyen Mer�a Fonu Yönetmeliği hazõrlanõp, 31.07.1998 tarihli Resmi Gazete�de yayõmlanarak yürürlüğe girmiştir.

Meralarõn haksõz işgalini önleme yetkisi 3091 sayõlõ "Taşõnmaz Mal Zilyedliğine Yapõlan Tecavüzün Önlenmesi Hakkõnda Kanun" ve 743 sayõlõ "Medeni Kanun " ile mülki amirlere verilmiştir. Ancak bu yasalar, hemen hiç işletilmemektedir. Meralarla tarõm arazilerinin birbirinin içine girdiği alanlarda sõnõr düzenlemesi yapõlamamaktadõr. Pratikte bu durum her yerde meralarõn aleyhine işlemektedir.

Meralarõn õslah ve bakõmõ konularõnda herhangi bir sorumluluk getiren, örneğin aşõrõ otlatmayla zarar veren hayvan sahibi için yapõlabilecek bir işlem yoktur. Hatta nadas alanõnda yem bitkisi nöbeti uygulamak isteyen bir yetiştirici, 3091 ve 4081 sayõlõ yasalarõn yetersizliğinden dolayõ komşularõnõn hayvan salmasõndan çekinerek bu işe girişememektedir.



Günümüzde arazi sahibi, ekolojik koşullar ve sõnõfõ ne olursa olsun arazisini dilediği üretim biçimiyle kullanabilmektedir. Bu boşluk VI. ve VII. sõnõf arazilerde 6 milyon hektarõ aşan işlemeli tarõm uygulamasõnõn önemli nedenlerinden biridir.

Ağaçlandõrma ve Erozyon Kontrol Genel Müdürlüğü�nün ağaçlandõrma ödeneği yeterli olmamaktadõr. l995 yõlõnda yürürlüğe giren 4122 sayõlõ yasa ile fona finans desteği sağlayacak kurumlar vecibelerini yeterince yerine getirmediklerinden ağaçlandõrma ve erozyon kontrolu çalõşmalarõ istenilen düzeyde yapõlamamaktadõr.

1.4.3 Kurumsal Yapõ Arazilerimizin ve topraklarõmõzõn etüdünü yapmak, sõnõflandõrmak, kullanõma

uygunluk derecelerini ve şimdiki kullanõm durumlarõnõ belirlemek, tarõm reformu kapsamõndaki alanlar dõşõnda tarõm dõşõ kullanõmõna izin vermek, korumak ve geliştirmek yetki ve sorumluluğu KHGM' nündür. Ancak anõlan kuruluşun mer�a kurma ya da mer�alarõ tarõm arazilerine çevirme gibi kullanõm biçimlerini düzenleme yetkisi kuruluş yasasõnda yer almamaktadõr. Ayrõca; yine yasasõ çerçevesinde KHGM, (500 l/s� den düşük debili) su kaynaklarõnõn içme veya sulama suyu olarak kullanõlabilmesi konusunun yanõsõra, tarla içi geliştirme, yeniden yerleşim, toplulaştõrma, arazi õslahõ, çiftçi eğitimi, kõrsal kesime yol, içmesuyu ve kanalizasyon temini gibi kõrsal ve tarõmsal altyapõya yönelik hizmetler üstlenmiştir.

Orman alanlarõnda havza õslahõ, mera geliştirme ve ağaçlandõrma gibi amenajman çalõşmalarõ ile, orman ürünlerini değerlendirmek, funda-çalõlõk alanlar ve orman içi-çevresi köylerinin sorunlarõna çözüm üretmek, Orman Bakanlõğõ'na bağlõ birimlerin görevidir.

Bitkisel ve hayvansal üretimin tüm yönleriyle yürütülmesi, korunmasõ ve geliştirilmesinde asõl sorumluluk Tarõm ve Köyişleri Bakanlõğõ'nõndõr. Tarõm ve Köyişleri Bakanlõğõ, özel ürünler dõşõndaki girdi, destekleme ve üretim politikalarõndan ayrõ olarak koruma, eğitim ve yayõm çalõşmalarõnõ da yürütmektedir. İl ve ilçe müdürlüklerinin yanõsõra köy grubu teknisyenlikleriyle geniş alana yayõm hizmeti götürülmektedir. TKB�nin tarõm ve mer�a arazilerinin kullanõmõ, yeniden düzenlenmesi ve dönüşümleri konusunda yetkileri sõnõrlõdõr.

Çevre Bakanlõğõ, tüm çevre koruma ve kirlilik önleme çalõşmalarõ çerçevesinde toprak kaynaklarõnõn amaç dõşõ kullanõmõnõn ve kirlenmesinin önlenmesi konularõnda görev yapmaktadõr. 2872 sayõlõ Çevre Kanunu' nun öngördüğü merkez, il ve mahalli çevre kurullarõ; finans yokluğu, yaptõrõm yetersizliği ve Bakanlõğõn taşra örgütünün yetersizliği nedeniyle çeşitli tarihlerde değişikliğe uğramõştõr.



2. VII. BEŞ YILLIK PLAN DÖNEMİ DEĞERLENDİRMESİ 2.1 Öngörülen Yasal ve Kurumsal Düzenlemeler VII. Beş Yõllõk Kalkõnma Planõnõn "Kõrsal Altyapõ" başlõklõ bölümünde;

"Su kaynaklarõnõn sõnõrlõ oluşu ve bu kaynaklarõn yer ve zaman olarak ülke düzeyinde eşit dağõlmamasõ nedeniyle su kaynaklarõ yönetimi oldukça karmaşõk hale gelmiştir. Özellikle yerüstü su kaynaklarõnõn tahsis ve kullanõmõna yönelik bir mevzuatõn olmayõşõ doğal ve ekonomik kaynaklarõn israfõna yol açmaktadõr. Bu nedenle yerüstü sularõnõn tahsisi, korunmasõ, sektörel ve sektörler arasõ kullanõmõnõn planlamasõ gibi tüm hukuksal boşluklarõ dolduracak, 167 sayõlõ Yeraltõ Sularõ Yasasõnõ güncelleştirerek kapsayacak çerçeve nitelikte Su Yasasõ çõkarõlacaktõr.

Kamu eli ile işletilen sulama şebekelerinde yatõrõmlar ile işletme ve bakõm-onarõm masraflarõnõn tespit ve tahsilinde ortaya çõkan aksaklõklarõn giderilmesi amacõyla DSİ Genel Müdürlüğünün 6200 sayõlõ Teşkilat Kanununda gerekli değişiklikler yapõlacaktõr. İçişleri Bakanlõğõnca hazõrlanan Tip Birlik Tüzüğünün bazõ maddeleri değiştirilerek özel nitelik taşõyan sulama hizmetlerinin yapõsõna uygun hale getirilecek ve gerçekleştirme sürecinin kõsaltõlmasõ için Sulama Birlik Tüzüğü tasdikinin Bakanlar Kurulu yerine İçişleri Bakanlõğõnca yapõlmasõ sağlanacaktõr. Böylece sulama bedelinin gerçekçi baza oturtulmasõ, geri ödemelerin ve devrin teşvik edilmesi sağlanacaktõr.

Tarõmsal altyapõ hizmetlerinin gerçekleştirilmesine faydalananlarõn her aşamada katõlõmõ sağlanacak ve yatõrõmlara kaynak yaratõlmasõnõ mümkün kõlacak şekilde DSİ Genel Müdürlüğünün 6200 sayõlõ ve KHGM�nün 3202 sayõlõ Teşkilat Kanunlarõnda düzenleme yapõlacaktõr." açõklamalarõ yer almõştõr.

Yine Planõn "Kentsel Altyapõ" başlõklõ bölümünde;

"Günümüzde stratejik öneme sahip yeraltõ ve yerüstü su kaynaklarõnõn farklõ alanlarda rasyonel kullanõmõ amacõyla planlanmasõ, yönetimi ve korunmasõ için kurumsal reorganizasyonu da içerecek şekilde ve su konusundaki mevzuat dağõnõklõğõnõ giderecek biçimde bir su yasasõ hazõrlanacaktõr. Bu kapsamda Devlet Su İşleri tarafõndan yapõlan içme suyu amaçlõ yatõrõmlarõn geri dönüş sistemi de rasyonel esaslara uygun olarak yeniden düzenlenecek ve Yap-İşlet-Devret Modeline işlerlik kazandõrõlacaktõr." denilmiştir.

Aynõ hususlar Hükümet Programlarõnda da yer almõş olup, 1997 Yõlõ Programõ ile "İçmesuyu Amaçlõ Baraj Yatõrõmlarõnõn Geri Dönüşümünün Sağlanmasõ", "Tarõmsal Alt Yapõ Faaliyetlerine Çiftçi Katõlõmõnõn Sağlanmasõ" ve "Su Yasasõnõn Çõkarõlmasõ" hususundaki çalõşmalarõn, DSİ Genel Müdürlüğünün sorumluluğunda yürütülmesi öngörülmüştür. 29 Nisan 1997 tarihinde Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlõğõ APK Dairesi Başkanlõğõ'nõn Koordinatörlüğünde, DPT ve DSİ yetkililerinin de katõldõğõ bir toplantõ yapõlarak;



- Yerüstü sularõnõn kullanõmõnda, planlamasõnda ve korunmasõnda hukuksal boşluklarõn giderilmesi,

- Yeraltõ sularõ ile ilgili mevzuatõn güncelleştirilmesi,

- Sõnõr ötesi akan sularõn kullanõm haklarõ ile ilgili yetkilendirmeyi de kapsayacak şekilde çerçeve nitelikli �Su Yasasõnõn� hazõrlanmasõ gerektiği ve bunun için öncelikle yurtiçi ve yurtdõşõ ilgili mevzuatõn taranmasõ, incelenmesi, aksaklõklarõn tesbiti çalõşmalarõnõn yapõlmasõ amacõyla bir komisyonun oluşturulmasõ kararlaştõrõlmõştõr.

Aynõ toplantõda "İçmesuyu amaçlõ baraj yatõrõmlarõnõn geri dönüşünün sağlanmasõ" konusu da dahil, 1053 sayõlõ Yasa'da yapõlacak değişiklik çalõşmalarõnõn hõzlandõrõlmasõna da karar verilmiştir.Bu karar doğrultusunda DSİ Genel Müdürlüğü bünyesinde kurulan, �Hukuki ve Kurumsal Düzenlemeler Komisyonu� çalõşmalarõnõ sürdürmüştür. Bu çalõşmalar sonucunda;

- 6200 Sayõlõ DSİ Genel Müdürlüğü Kuruluş ve Vazifeleri Hakkõnda Kanunda yapõlmasõ istenilen tadilatla ilgili çalõşmalar tamamlanarak, 29.07.1998 tarihinde Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlõğõ'na gönderilmiştir. Bakanlõk bu Taslağõ 18.08.1998 tarihinde ilgili Bakanlõklara görüşe göndermiş, Bakanlõklardan alõnan görüşler 23.02.1999 tarihinde DSİ Genel Müdürlüğüne aktarõlmõş ve bu görüşler doğrultusunda komisyonca revizyon çalõşmalarõ yapõlarak taslağõn son şekli gerekçe raporu ile birlikte 03.12.1999 tarihinde Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlõğõ'na yeniden gönderilmiştir.

- 1053 Sayõlõ Ankara, İstanbul Ve Nüfusu Yüzbinden Yukarõ Olan Şehirlerde İçme, Kullanma Ve Endüstri Suyu Temini Hakkõnda Kanun tadilatõna ilişkin çalõşmalar sonuçlandõrõlmõş ve VII. Beş Yõllõk Kalkõnma Planõnda yer alan "......Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğü tarafõndan yapõlan içmesuyu amaçlõ yatõrõmlarõn geri dönüş sistemini rasyonel esaslara uygun şekilde düzenleyen" ibaresine uyarak hazõrlanan "Nüfusu Yüzbini Aşan Kentlere İçme Kullanma Ve Endüstri Suyu Sağlanmasõ Hakkõnda Kanun Tasarõsõ Taslağõ" ve gerekçe raporu 06.12.1999 tarihinde Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlõğõ'na gönderilmiştir.

- Su Kullanõcõ Birlikleri Kanun Tasarõsõ; ülkemizde bulunan bütün sulama birliklerinin temsilcilerinin ve Devlet Su İşleri Teşkilatõnõn işletme ve bakõm uzmanlarõnõn katõlõmõ ile yapõlan çalõşmalar sonucunda hazõrlanarak, 13.11.1997 tarihinde Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlõğõ'na intikal etmiştir. Anõlan taslak 02.12.1997 tarihinde ilgili Bakanlõklara gönderilmiş ve ilgili Bakanlõklarõn taslak hakkõndaki görüşleri toplanarak 23.09.1998 tarihinde Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğü'ne iade edilmiştir. Bütün bu görüşler değerlendirilmiş, bu doğrultuda revize edilip son şeklini alan Taslak 19.11.1999 tarihinde tekrar Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlõğõ�na gönderilmiştir.

- 167 sayõlõ Yeraltõsularõ Hakkõnda Kanun�un mevcut uygulamasõnda, 31.3.1973 tarih ve 7/5763 sayõlõ Bakanlar Kurulu Kararõ ile yeraltõsuyu pompaj tesislerinin sulama



kooperatiflerine devri sağlanmakta ve kooperatiflere devredilen pompaj tesislerinin devredildiği tarihten itibaren altõncõ yõlda başlamak üzere bedeli sulama kooperatifleri tarafõndan 25 yõlda (toplam 30 yõl) ve faizsiz olarak geri ödenmesi söz konusu idi. Bu hususun revize edilerek ödeme süresi devir tarihinden itibaren dördüncü yõldan başlamak üzere (toplam 15) yõla indirilmesi 26.6.1997 tarihli Başbakanlõk Oluru ile kararlaştõrõlmõş ve böylece yeraltõsulamalarõ yatõrõmlarõnõn geri dönüşü hõzlandõrõlmõştõr.

- Çerçeve nitelikli Su Yasasõ�nõn hazõrlanmasõna yönelik; 1998 yõlõnda başlatõlan ve ilgili tüm diğer yasalarõn, teşkil edilen komisyonlar aracõlõğõ ile incelenmesi çalõşmalarõ doğrultusunda ülkemizde meri olan ve "su" yu ilgilendiren tüm mevzuat taranmõştõr.

Bu çalõşmalardan sonra; başta Avrupa Topluluğu'nun ilgili komisyonunca hazõrlanan "Avrupa Topluluğu Su Politikasõ Raporu� olmak üzere, diğer 13 ülke mevzuatlarõ Türkçe�ye çevrilmiştir. (Meksika Ulusal Su Yasasõ, Danimarka Su Yasasõ, Fransõz Su Yönetimi Mevzuatõ, Güney Afrika Cumhuriyeti Yeni Ulusal Su Politikalarõ Hakkõnda Hükümetin Resmi Görüşü, Brezilya Su Yasasõ, İsrail Su Mevzuatõ, Birleşik Krallõkta Su Hizmetleri Yönetimi, Almanya'da Su Kaynaklarõ Yönetimi Mevzuatõ ve İspanya Su Yasasõ.) Bu çevriler ve DSİ Genel Müdürlüğünce 1968 yõlõnda hazõrlanõlan "Su Kaynaklarõnõn Kullanõlmasõ Hakkõnda Kanun Tasarõsõ Taslağõ" içeriği de dikkate alõnarak yapõlan incelemeler sonucunda;

* Tüm ülke mevzuatlarõnõn kaynak olabileceği ancak, ülkemize benzerlikleri açõsõndan İspanya, Meksika ve İsrail'in Su ile ilgili mevzuatlarõnõn, hazõrlanacak olan "Su Yasasõ" için öncelikle dikkate alõnmasõ gerekeceği,

* Avrupa Topluluğu Su Politikasõna ait Mevzuatõn, Avrupa Topluluğuna uyum çerçevesinde dikkate alõnmasõ gerektiği,

* 1968 yõlõnda yine DSİ Genel Müdürlüğü tarafõndan hazõrlanan "Su Kaynaklarõnõn Kullanõlmasõ Hakkõnda Kanun Tasarõsõ Taslağõ" nõn da incelenmesi ve yeni hazõrlanacak olan metne alõnabilecek bölüm ve/veya konularõn belirlenmesine gerek duyulduğu,

* Hazõrlanacak Taslağõn 6200, 167 ve 1053 sayõlõ yasalarõn muhteviyatõnõ da kapsayacak şekilde kaleme alõnmasõnõn gerekeceği anlaşõlmõştõr. Bu veriler çerçevesinde Yasa Tasarõ Taslağõ�nõn hazõrlanmasõna başlanõlmõştõr.

Yine VII. Beş Yõllõk Kalkõnma Plan�nõn da;

- �Tarõmsal altyapõ faaliyetlerinin daha etkin yürütülmesini sağlamak için, halen KHGM bünyesinde yürütülen sulama, toprak muhafaza, arazi toplulaştõrma, tarla içi geliştirme ve drenaj hizmetlerinin gerçekleştirilmesi için yeni bir Genel Müdürlük oluşturulacaktõr.� denilmektedir. Bu konuda bazõ çalõşmalar yapõlmasõna rağmen ihtiyacõ karşõlamaktan uzak kalmõş ve bir gelişme kaydedilememiştir.



- �Tarõm sektörünün yapõsal sorunlarõnõn çözüme kavuşturulmasõ ve belirlenen tarõm politikasõ amaçlarõna ulaşõlabilmesine yönelik olarak, bu sektörde politikalarõ belirleyen ve faaliyetleri yönlendiren ilgili kamu ve özel sektör kuruluşlarõ temsilcilerinden oluşan �Tarõmda Yeniden Yapõlanma Kurulu� oluşturulacaktõr. Tarõm ve Köyişleri Bakanlõğõnõn kanunla kendisine verilmiş görevleri daha etkin bir şekilde yerine getirmesi amacõyla Bakanlõk yeni bir yasa ile yeniden düzenlenecektir.� denilmektedir. Bu konuda; Plan döneminde �Tarõmda Yeniden Yapõlanma ve Destekleme Kurulu� oluşturularak, çalõşmalarõna başlamõştõr. Tarõm ve Köyişleri Bakanlõğõnõn yeniden organizasyonuna dair Yasa Tasarõsõ Taslağõ hazõrlanõlarak, ilgili kurumlarõn görüşüne sunulmuştur.

- �Çevrenin korunmasõ, iyileştirilmesi, kõrsal ve kentsel alanda arazinin ve doğal kaynaklarõn en uygun şekilde kullanõlmasõ ve korunmasõ için yapõlacak düzenlemeleri ve alõnacak önlemleri ekonomik ve sosyal kalkõnma hedefleriyle uyumlu olarak belirli hukuki ve teknik esaslara göre düzenlemek amacõyla çõkarõlan 2872 sayõlõ Çevre Kanunu günün koşullarõna göre revize edilecektir.� denilmiş, ancak belirgin bir gelişme kaydedilememiştir.

- 2510 sayõlõ İskan Kanununda değişiklik yapõlmasõ, Arazi Toplulaştõrma Kanunun çõkarõlmasõ ve KHGM' ce gerçekleştirilen yatõrõmlarõn devir ve geri ödemesini sağlayacak düzenlemelerin, Genel Müdürlüğün 3202 sayõlõ Teşkilat Kanununda yapõlmasõ konularõna dair hukuki düzenlemeler ile ilgili somut gelişme olmamõştõr.

- Toprak Yasa�sõnõn hazõrlanmasõyla ilgili olarak; KHGM ile Tarõm ve Köyişleri Bakanlõğõnca benzer içerikli iki ayrõ Tasarõ hazõrlanmõş olduğundan, bir gelişme kaydedilememiştir.

- 2032 sayõlõ Kanunun yürürlükten kaldõrõlmasõyla ilgili bir çalõşma gündeme getirilmemiştir.

2.2 Amaç, İlke ve Politika Önerileri - �Toprak potansiyelinin tespitine yönelik olarak yapõlan etüt çalõşmalarõnõn

güncelleştirilmesi, ayrõntõlõ toprak etütlerinin yapõlmasõ hõzlandõrõlacak ve arazi kullanõm planlamasõ çalõşmalarõ başlatõlacaktõr� denilmektedir. KHGM bünyesinde �Ulusal Toprak ve Su Kaynaklarõ Veri Tabanõ� adõ altõnda bir proje başlatõlmõş olup, mevcut verilerin sayõsallaştõrõlma işlemleri hõzla devam etmektedir. Ancak teknik ve personel açõsõndan gerekli alt yapõya sahip olunamamasõ nedeniyle toprak etütlerinin güncelleştirilmesi ve ayrõntõlõ toprak etütlerinin yapõlmasõna başlanõlamamõştõr.

- �Bir çok çevresel olumsuzluklara sebep olan erozyon ile mücadele hõzlandõrõlacak ve kapsamõ yaygõnlaştõrõlarak bu konuda devletin alacağõ tedbirler yanõnda gönüllü kuruluşlarõn aktif olarak çalõşmalara destek verilecektir� denilmekte, ancak geliştirilmesi gereken eylem planõ için belirsizlik devam etmekte ve sistematik bir yapõlanma görülmemektedir.



- Yayõm ve araştõrma sonuçlarõnõ gereken düzeyde yaygõnlaştõrõlmadõğõ söylenmekte, ancak aynõ söylem güncelliğini korumaktadõr.

2.3 Öngörülen Yatõrõmlar DSİ Genel Müdürlüğünce su ve toprak kaynaklarõnõn gelişimi ve kullanõmõ için yapõlan yatõrõmlar Tarõm, Enerji, Hizmet ve Çevre sektörleriyle ilgili olup, planlõ dönemlerde yapõlan harcamalarõn yõllõk dağõlõmlarõ Tablo Ek 13�de verilmiştir.

VII. Plan dönemi başlangõcõna kadar 1999 yõlõ fiyatlarõyla 10.109.688 milyar TL yatõrõm yapõlmõş olup, bu miktarõn 4.670.762 milyar TL�si Tarõm, 4.533.950 milyar TL�si Enerji, 903.646 milyar TL�si Hizmet, l.327 milyar TL�si Çevre Sektörüyle ilgilidir. Ayrõca, 3 milyar TL Teknolojik Araştõrma Sektörü için harcanmõştõr.

Planlõ dönemlerde sektörler içerisinde büyüksu işi projeleri için yapõlan harcamalar Tablo Ek 14�de gösterilmiş olup VII. Plan dönemi başlangõcõna kadar tüm büyük su işi projelerine yapõlan harcamalar 1999 yõlõ fiyatlarõyla 6.448.012 milyar TL�dir. Sektörel dağõlõmõ ise Tarõmda 2.504.248 milyar TL, Enerjide 3.230.457 milyar TL, Hizmet Sektöründe 711.980 milyar TL, Çevre Sektöründe ise 1.327 milyar TL�dir.

Taşkõn koruma, taşkõn ve rusubat kontrolu, kurutma, yerüstü sulamalarõ, yer altõ sulamalarõ ve gölet faaliyetlerini kapsayan küçük su işi projelerine yapõlan yatõrõmlar Tablo Ek 15�de gösterilmiştir. Söz konusu faaliyetlere 1999 yõlõ fiyatlarõyla VII. Plan dönemi başlangõcõna kadar yapõlan harcamalar 377.495 milyar TL�dir.

Bu çerçevede; VII. Beş Yõllõk Plan dönemi başlangõcõna kadar 224 adet büyük su işi projesi tamamlanmõştõr. 171 adet baraj (10 adedi DSİ dõşõ kuruluşlarca), 290 adet gölet yapõlmõş, 1.897.850 hektar sulama alanõ işletmeye alõnmõş ve 1.380 hm3 içmesuyu sağlanmõştõr. Ayrõca 99 adet hidroelektrik santral ile 9.933 MW kurulu güçte 36 354 GWh/yõl üretim kapasitesi gerçekleştirilmiştir.

1999 yõlõ sonu itibarõyla, VII. Plan döneminde gerçekleştirilen yatõrõmlarlar ile birlikte toplam 244 adet büyük su işi projesi tamamlanmõştõr. 202 adet baraj (15 adedi DSİ dõşõ kuruluşlarca), 339 adet gölet yapõlmõş, 2.202.562 ha sulama alanõ işletmeye açõlmõş, 1.632 hm3 içmesuyu sağlanmõştõr. Ayrõca 114 adet HES ile 10.820 MW kurulu güçte 39.145 GWh/yõl üretim kapasitesi sağlanmõştõr.

VII. Plan�nõn ilk üç yõlõnda yapõlan harcamalar kesinlik kazanmõş olup, 1998 yõlõ sonu itibarõyla, 1999 fiyatlarõyla toplam 1.495.006 milyar TL olmuştur.

1999 yõlõnda 459.725 milyar TL olarak verilen toplam yatõrõm bütçesi değeri kasõm sonu itibarõyla 486.946 milyar TL�ye ulaşmõştõr. Bu değerin 170.612 milyar TL�sini Tarõm Sektörü, 214.414 milyar TL�sini Enerji Sektörü, 101.825 milyar TL�sini Hizmetler Sektörü, 95 milyar TL�sini Çevre Sektörü ayrõlan ödenekler oluşturmaktadõr. Kasõm sonu itibarõyla



gerçekleşen yatõrõm harcamalarõ toplamõ ise 322.323 milyar TL olmuştur. Bu miktarõn 274.797 milyar TL�sõ büyük su işi projeleri 23.384 milyar TL�sõ ise küçük su işi projeleri ile ilgilidir.

Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğü tarafõndan 1999 yõlõ sonuna kadar toplam 786.391 hektar alanda ayrõntõlõ, 12.636.186 hektar alanda planlama düzeyinde olmak üzere toplam 13.422.577 hektar alanda arazi sõnõflandõrma; 601.144 hektar alanda ayrõntõlõ, 8 176.858 hektar alanda planlama seviyesinde olama üzere toplam 8.778.002 hektar alanda drenaj etütleri yapõlmõştõr. DSİ Genel Müdürlüğü tarafõndan 1999 yõlõ sonu itibarõ ile havza bazõnda yapõlan planlama ve ayrõntõlõ arazi sõnõflandõrma ile drenaj etüt çalõşmalarõ Tablo Ek 23� de yer almaktadõr.

VII. Planõnõn son dilimi olan 2000 yõlõnda fon dahil 3.035.500 milyar TL olarak teklif edilen yatõrõm bütçesi 736.365 milyar TL olarak onaylanmõştõr. Bu ödenekler ile;

- Yatõrõm programõnda yer alan 310 adet (15 adedi yeni proje) büyük su işi projelerinden, (233 adet sulama ve taşkõn, 53 adet enerji, 25 adet içme-kullanma ve endüstri suyu ile 1 adet ekoloji koruma) 15 adet projenin ( 5 adet tarõm, 5 adet enerji, 5 adet hizmetler sektörü) 2000 yõlõnda tamamlanmasõ planlanmõştõr.

- Halen inşaatlarõ sürdürülen 28 adet baraj ve HES�lerden Batman, Karkamõş, Yenice ve Beyköy santralõnõn tüm üniteleri ile Dicle barajõnõn II nolu ünitesinin üretime alõnmasõ planlanmõştõr.

- 2000 yõlõ programõnda bulunan �Büyük Su İşleri� projelerinin toplam sulama alanõ 3.202.770 ha olup bu alanõn 1999 yõlõ sonuna kadar geçmiş yõllarda tamamlananlarda dahil 749.481 hektarõ işletmeye açõlmõştõr. Halen 581.171 hektar alanda sulama şebekesi inşaatõ ve 1.600.000 hektar alanda da baraj veya ana kanal inşaatlarõ devam etmektedir. Yeterli finansman temin edildiği takdirde 10 barajda daha su tutulmasõ hedeflenmiştir.

- 2000 yõlõnda yer altõ suyu sulamalarõnda 450 adet işletme kuyusunun açõlmasõ, elektrifikasyon işleri, motopomp montajõ ile toplam 15.000 hektar alanõn işletmeye alõnmasõ, büyük ve küçük su işleri projelerinden toplam 55.000 hektar alanõn sulamaya açõlmasõ hedeflenmiştir.

- Ayrõca Ankara İline 49 milyon m3, Çorum iline 19 milyon m3 , Diyarbakõr iline ise 95 milyon m3 içme-kullanma ve endüstri suyu temin edilmesi planlanmõştõr.

Köy Hizmetleri Genel Müdürlüğü tarafõndan 01.01.1999 tarihi itibarõyla yapõlan yatõrõmlarla ulaşõlan fiziki büyüklükler; Tablo Ek 16, 17, 18, 19, 20� de verilmiştir. 1980 yõlõndan, 1999 yõlõna kadar toprak ve su kaynaklarõnõn geliştirilmesine ayrõlan ödenek KHGM� nün 3202 sayõlõ kanuna göre hizmet götürdüğü diğer sektörlere yapõlan yatõrõmlar çerçevesinde ve mukayese temelinde Tablo Ek 21 ve Tablo Ek 22�de verilmiştir.



VII. Plan döneminde, arazi toplulaştõrma ve tarlaiçi geliştirme hizmetlerinin sulamaya açõlmõş alanlarda hõzla tamamlanmasõ ve sulama şebekesi yapõlmasõ planlanan alanlarda öncelikle arazi toplulaştõrõlmasõna gidilmesi amaçlanarak, 290 bin hektar alanda tarla içi geliştirme hizmetlerinin gerçekleştirilmesi öngörülmüştür. Ancak, KHGM�ne ayrõlan ödenekler çerçevesinde bu hedefin gerçekleştirmesi mümkün olamamõştõr.

Yine VII. Plan döneminde toplam 735 bin hektar alana sulama yatõrõmõ götürülmesi hedef alõnmõştõr. Ancak, 2000 yõlõnda yapõlmasõ programlanan 64 bin hektar sulama yatõrõmõ ile birlikte, plan hedefinin gerisinde kalõnacaktõr. Tablo 2.1 Sulama ve Tarla İçi Geliştirme Hizmetleri Plan Dönemi Gelişmeleri

( Hektar ) VII. Plan 2000 Sonu Tah. Gerç. Hedefi Tah. Gerç. Yüzdesi Kamu Sulamalarõ 735.000 471.919 64,2 Tarla İçi Geliştirme Hizmetleri 290.000 157.234 54,2

Tarõm Reformu Genel Müdürlüğü faaliyetlerini 3083 sayõlõ yasa gereğince Tarõm Reformu uygulama bölgesi ilan edilen alanlarda arazi toplulaştõrma ve arazi dağõtõm çalõşmalarõ olarak sürdürmektedir. Bu kapsamda; arazi toplulaştõrma çalõşmalarõ biten, devam eden alanlar ve yeni toplulaştõrma projeleri Tablo Ek 24� de verilmiştir. Bu çerçevede; GAP Bölgesinde Atatürk barajõ ve Şanlõurfa tünelleri vasõtasõyla sulanacak olan Harran ovasõnda yer alan 214 köyde, 134.253 hektarlõk alanda toplulaştõrma çalõşmalarõ tamamlanmõştõr. Böylece, bu alanlarda 13 dekar olan ortalama parsel büyüklüğü toplulaştõrma sonrasõ 73 dekara çõkmõştõr.

Toplulaştõrma çalõşmalarõ GAP Bölgesi ile sõnõrlõ bõrakõlmamõş olup Yozgat ili Sekili beldesinde, Aksaray ili Yeşilova kasabasõnda, Polatlõ ilçesi Yassõhöyük köyünde de toplulaştõrma çalõşmalarõ sürdürülmektedir. Bunun yanõsõra Konya, Aydõn, Tekirdağ, Edirne illerinde yeni toplulaştõrma projeleri gündeme alõnmõştõr.

1945-1970 yõllarõ arasõndaki 25 yõllõk dönemde 6700 köyde 430.000 muhtaç çiftçiye 2.200.000 hektar civarõnda işlenebilir arazi dağõtõlmõştõr. Ayrõca 2.600.000 hektarlõk devlet malõ çayõr ve mer� a arazisi çiftçilerin ortak kullanõmõna tahsis edilmiştir.

1973 yõlõnda kabul edilen Toprak ve Tarõm Reformu Kanunu� na göre uygulama alanõ ilan edilen bölgede yer alan 45 köyde 11.075 aileye 17.655 hektarlõk arazinin dağõtõmõ projelenmiştir. Ancak, 1977 yõlõnda 1757 sayõlõ Toprak ve Tarõm Reformu Kanunu Anayasa



Mahkemesi tarafõndan iptal edildiğinden çalõşmalar kesintiye uğramõştõr. Bilahare 22.11.1984 tarihinde kabul edilen 3083 sayõlõ � Sulama Alanlarõnda Arazi Düzenlenmesine Dair Tarõm Reformu Kanunu� na göre topraksõz ve az topraklõ çiftçilere toprak dağõtõm çalõşmalarõ yeniden başlatõlmõştõr. Bu çerçevede, Şanlõurfa ili Ceylanpõnar ilçesinde 30 köyde 2100 hak sahibine toplam 10.760 hektar arazinin dağõtõmõ yapõlmõştõr. Diğer dağõtõm çalõşmalarõ Tablo Ek 25� de verilmiştir.

Çevre Bakanlõğõ tarafõndan Trakya Bölgesinde (İstanbul, Tekirdağ, Çanakkale, Edirne il sõnõrlarõ) halen faaliyet gösteren tuğla-kiremit, çanak, çömlek fabrika ve atölyelerinin kullandõklarõ hammaddelerin nerelerden ve nasõl temin edildiği ve faaliyetlerin neticesinde ne gibi çevre sorunlarõna sebep olduğunun belirlenmesi ile tespit edilecek alternatif alanlardan hammadde alõmõna başlanõldõğõnda çevreye zarar vermeden hammadde alõnmasõnda usul ve esaslarõn belirlenmesi, doğal kaynaklarõn bir bütün olarak korunmasõnda alõcõ ortamlarõn en önemlisi olan topraklarõmõzõn korunmasõ hususunda ilgili kurum, kuruluş ve sektörlere esas olabilecek sonuçlarõn ortaya çõkarõlmasõ amaçlanan �Trakya�da Toprak Sanayiinde Çevre İle Uyumlu Potansiyel Hammadde Alanlarõnõn Belirlenmesi Projesi� adõ ile bir proje yürütülmektedir. Proje çalõşmalarõ halen devam etmekte olup, çalõşmalarõn 2000 yõlõ içerisinde tamamlanmasõ planlanmõştõr.

Orman Bakanlõğõ�nõn VIII. Beş Yõllõk Kalkõnma Planõ dönemine kadar erozyon kontrolu ve mer�a õslahõ gerçekleşmeleri ise Tablo 2.2� de verilmiştir. Tablo 2.2 Erozyon Kontrolu ve Mer�a Islahõ Gerçekleşmeleri (Hektar)

Plan Dönemi Yõllar Erozyon Kontrolu

Mera Islahõ Gerçekleşme

Plan Öncesi (1955-1962) 14.806 961 1.BYKP (1963-1967) 39.886 7.000 2.BYKP (1968-1972) 20.150 5.682 3.BYKP (1973-1977) 29.635 13.925 Ara Dönem (1978) 5.368 3.332 4.BYKP (1979-1983) 29.222 13.858 Ara Dönem (1984) 12.608 1.838 5.BYKP (1985-1989) 92.052 15.214 6.BYKP (1990-1994) 34.119 6.042 Ara Dönem (1995) 6.114 3.455 TOPLAM 283.960 71.307



Orman alanlarõnõn hukuki sõnõrlarõnõn belirlenebilmesi ve saha emniyetlerinin sağlanabilmesi için, VII. Plan döneminde 6 milyon hektar kadastro çalõşmasõ yapõlmasõ ve ormanlarõ daha iyi işletmek, korumak ve geliştirmek amacõyla 15 bin kilometre yeni yol ve 4 bin kilometre stabilize yol çalõşmasõ öngörülmüştür.

Ülkede ormansõzlaşma, çölleşme, sel, heyelan, kirlenme, toprak erozyonu ve çõğ olgularõnõ önleyerek, sürdürülebilir kalkõnmada büyük rol oynayan bitki-toprak-su kaynaklarõ dengesini korumak iyileştirmek ve odun hammaddesine yurt içi arz açõğõnõ azaltmak amacõyla, VII. Plan döneminde toplam 250 bin hektar ağaçlandõrma, 50 bin hektar erozyon kontrolü ve 8 bin hektar orman içi mera õslah çalõşmasõ öngörülmektedir. Ülke genelinde yapõlacak ağaçlandõrmalarda böcek ve hastalõklara dayanõklõ, biyolojik çöl ortamõ oluşmasõnõ önleyici ve yangõn emniyet yol ve şeritleri ile donatõlmõş orman kurulmasõ esas alõnacaktõr denilmekte AGM tarafõndan yapõlan çalõşmalar Tablo 2.3�de verilmiştir. Tablo 2.3 Ağaçlandõrma, Erozyon Kontrolu ve Mer�a Islahõ Plan Dönemi Gelişmeleri ( Hektar ) VII. Plan 2000 Sonu Tah. Gerç. Hedefi Tah. Gerç. Yüzdesi Ağaçlandõrma 250.000 132.000 52,8 Erozyon Kontrolu 50.000 131.000 262,0 Mer�a Islahõ 8.000 18.000 252,0

3. SORUNLAR VE ÖNLEYİCİ ÇALIŞMALAR 3.1 Su Kaynaklarõ Anayasa ve Türk Medeni Kanunu�nda yer alan hükümler başta olmak üzere, mevcut

olan çok sayõda yasanõn varlõğõ ve Çevre Kanunu ile ilgili Yönetmeliklerde, yine çok sayõda tüzük ve yönetmelikte su kaynaklarõna ilişkin hükümler bulunduğu dikkate alõndõğõnda konunun ne kadar kapsamlõ olduğu ortaya çõkmaktadõr.

Sular Hakkõnda Kanun, Su Ürünleri Kanunu, Su Ürünleri Yönetmeliği, Sular Kanunun Uygulanõşõnõ Gösteren Tüzük, Yeraltõ Sularõ Hakkõnda Kanun, İçme ve Kullanma suyu Temin



Edilecek Olan Yüzeysel Su Kaynaklarõnõn Kirlenmeye Karşõ Korunmasõ Hakkõnda Yönetmelik ve diğer mevzuatlarõn getirdiği düzenlemeler su kaynaklarõnda gözlenen kirlenmenin ve kalite değişiminin önüne geçememiştir. Bu noktada en büyük problem, mevcut düzenlemenin uygulanmasõnda/hayata geçirilmesinde yaşanmaktadõr.

Ülkemizde içmesuyu amaçlõ kullanõlacak yüzey ve yeraltõ sularõnõn kalitelerinin izlenmesi, çok çeşitli kamu kuruluşlarõ; Çevre Bakanlõğõ, İçişleri Bakanlõğõ (Belediyeler), Bayõndõrlõk ve İskan Bakanlõğõ (İller Bankasõ Gn.Md.), Sağlõk Bakanlõğõ, Tarõm ve Köyişleri Bakanlõğõ, Enerji ve Tabii Kaynaklar (DSİ Gn.Md.) Bakanlõğõ tarafõndan yapõlmaktadõr. Her kurum mevzuatõ kendi çalõşma alanõ kapsamõnda yeterli olmakla birlikte farklõ kullanõmlarõn biraraya gelmesi halinde mevzuat ve yetki karmaşasõ yaşanmaktadõr.

Diğer taraftan, su kalite izleme işlevinin gerektiği şekilde sistematik bir biçimde yapõlmamasõ ve çağdaş bilgi sistemlerinin kullanõlmamasõ nedenleriyle, su kaynaklarõnõn kalitesine ilişkin sağlõklõ veriler toplanamamakta, değişimini tam olarak izlemek mümkün olmamaktadõr. Hukuk sisteminin uygulamada başarõya ulaşmasõ, ilgili yasalarõn gerektirdiği başta ilgili kuruluş, personel ve laboratuarlar gibi alt yapõnõn iyi bir şekilde kurumsallaşmasõna ve yeterli düzeye erişmesine bağlõdõr.

3.2 Toprak Kaynaklarõ Çevrenin ve özellikle kõrsal alanda doğal kaynaklarõn korunmasõ konusunda ilgili

yasalar Orman Bakanlõğõ, TKB, Çevre Bakanlõğõ ve KHGM'nün bağlõ olduğu Devlet Bakanlõğõ'na birbirinin içine giren yetki ve yükümlülükler getirmiştir. Şimdilik bu kuruluşlarõn hiçbiri doğal kaynaklarõ korumak (örneğin, erozyonu önleme) üzere yeterince etkili olmadõğõndan bu yetki karmaşasõ fazla sorun yaratmamõştõr. Ancak, aktif koruyucu çalõşmalarõn uygulanmasõ görev sõnõrlarõnõn yeniden gözden geçirilmesini gerektirebilecektir.

Toprak kaynaklarõmõzõn sorunlarõ arasõnda şüphesiz ülke genelinde yaklaşõk 57 milyon hektarda görülen erozyon ilk sõrayõ korumakta ve her geçen gün çõğ gibi büyüyen bir tehdit unsuru olma özelliğini sürdürmektedir.

Tarõmõn dünyada ilk kez başladõğõ yerlerden biri olan medeniyetin de beşiği kabul edilen Anadolu�da doğal kaynaklarõn düzensiz ve aşõrõ düzeyde işletilmelerinin doğurduğu sorunlarõ erozyon, taşlõlõk, yaşlõk (drenaj), çoraklõk (tuzluluk ve alkalilik) ve toprak kirliliği gibi fiziksel sorunlar ve ekolojik şartlara göre optimum işletme büyüklüklerinin belirlenmemesi, arazi kullanõm planlamasõnõn olmamasõ, toprak korumalõ tarõmõn uygulanmamasõ, mülkiyet dağõlõmõndaki düzensizlik, üretim planlamasõnõn olmamasõ, miras hukukundaki yanlõşlõk vb. sosyo-ekonomik sorunlar olarak ana başlõklarla özetlemek mümkündür.

28 milyon hektar arazide taşlõlõk, 2,8 milyon hektar alandaki drenaj bozukluğu, 1,5 milyon hektar alanda görülen çoraklõk, insan etkisinden kaynaklanan sorunlar (yanlõş



gübreleme, endüstriyel atõk sõzõntõlarõ, yerleşim ve endüstriyel gelişimin verimli tarõm arazileri aleyhine genişlemesi, tarõmsal değeri yüksek olan arazilerin tuğla ve kiremit gibi yapõ malzemelerinin yapõmõnda kullanõlmasõ vb.) diğer sorunlar olarak önemini sürdürmektedir.

3.2.1 Erozyon Ülkemizde en önemli çevre sorunu niteliğinde olan ve insanõmõzõ açlõğa, yoksulluğa,

susuzluğa ve göçe zorlayan toprak erozyonu çok önemli bir ekolojik sorundur. Her yõl ortalama kaybolan 500 milyon tona yakõn verimli topraklarla birlikte yaklaşõk 9 milyon ton bitki besin maddeleri de yitirilmektedir. Bu özelliği ile de erozyon, ekosistemin ve sularõn kirletilmesinde en büyük etken olmaktadõr. Çünkü yüzey akõşlar ile taşõnan bitki besin maddeleri (gübre dahil) ve tarõm ilaçlarõ (pestisitler) akarsularõn, göllerin, barajlarõn ve denizlerin kirlenmesine neden olmaktadõr.

Erozyona uğrayan topraklarõmõzõn % 99�u su erozyonundan, geriye kalan % 1�i de rüzgar erozyonundan etkilenmektedir. Su erozyonu V., VI. ve VII. sõnõf arazilerde etkili olmamasõna karşõn, toplam alanõn % 20�sini oluşturan II., III. ve IV. sõnõf tarõma uygun araziler, değişik şiddetteki su erozyonundan etkilenmektedir.

3.2.1.1 Türkiye�de Tarõm, Orman ve Mer�a Arazilerinde Erozyonun Boyutlarõ Ülkemizde yaklaşõk olarak 27,7 milyon hektar işlemeli tarõm, 21,7 milyon hektar çayõr

ve mer�a, 23,4 milyon hektar orman, çalõ ve fundalõk arazi mevcuttur. Cumhuriyet�in başlangõcõndan günümüze kadar tarõm arazileri mer�a ve orman arazileri aleyhine 2,5 kat, tarõm işletmeleri 4 kat artmõştõr. İşletme sayõsõ 4 milyonu aşmõştõr. Daha önce hane bazõnda 77 dekar arazi düşerken bu miktar bugün 59 dekar/hane� ye kadar düşmüştür.

Çeşitli kullanõm altõndaki arazilerde belirlenen erozyon miktarlarõ ve yüzde değerleri aşağõda verilmiştir.

- İşlenen Tarõm Alanlarõnõn % 59�unda (16,4 milyon hektar)

- Mera Alanlarõnõn % 64�ünde (12,8 milyon hektar)

- Orman ve Makiliklerin % 54�ünde (12,6 milyon hektar)

Köy Hizmetleri Genel Müdürlüğü�nce yapõlan toprak etütlerine göre; 15,6 milyon hektarda, diğer bir deyişle toplam alanõmõzõn % 27�sinde orta derecede, 28,3 milyon hektarõnda (% 50) şiddetli ve 13,2 milyon hektarõnda (% 23) çok şiddetli derecede su erozyonu belirlenmiştir. Rüzgar erozyonu alanlarõ ise 0,5 milyon hektara yakõndõr. Görüldüğü gibi ülkemiz topraklarõnõn % 73�ü ileri derecelerde erozyona uğramõştõr. Erozyon görülmeyen arazilerimiz ancak % 14 civarõndadõr. Arazilerimizin kullanma yeteneklerine göre erozyon durumlarõnõn özeti Tablo 3.1�de verilmiş olup, detaylarõ Tablo Ek 8 ve Tablo Ek 11� de yer almaktadõr.



Tablo 3.1 Türkiye�de Erozyon Alanõ (Hektar)

Erozyon Derecesi İşlemeli Tarõma Uygun II-III-IV.

Sõnõf Arazi

İşlemeli Tarõma Uygun Olmayan V-VI-VII.

Sõnõf Arazi

Toplam %

Orta 13.780.260 1.812.215 15.592.475 27,3 Şiddetli 2.077.270 26.257.668 28.334.938 49,6 Çok Şiddetli 1.930 13.219.548 13.221.478 23,1 Toplam 15.859.460 41.289.431 57.148.891 100,0 Rüzgar Erozyonu 330.158 135.755 465.913

Ülkemizde, aslõnda VI. ve VII. sõnõf arazilerin orman rejimi dõşõndaki kõsõmlarõnõn mer�a ya ayrõlmasõ gerekirken, bu alanlarda tarõm yapõldõğõ, bazõ durumlarda I.-IV. sõnõf arazilerde mer�a rejiminin uygulandõğõ da bir gerçektir. Bu nedenle mer�a alanlarõmõzdaki toprak ve su kaynaklarõnõ koruma sorunlarõ çok daha önemli boyutlara ulaşmõştõr.

Bu konudaki çalõşmalara bakõldõğõnda I.-IV. sõnõf arazilerde 1,5 milyon hektar orman ve fundalõk yer alõrken yanlõş arazi kullanõmõ nedeniyle toprak işlemeye elverişli olan yaklaşõk 2,9 milyon hektar arazi mer�a alanõ olarak kullanõlmakta, bunun tersine 6 milyon hektar arazinin mer�a veya orman arazisi olmasõ gerekirken bu alanlar tarõma açõlmõştõr

Tüm Batõ Avrupa ülkelerinde toplam 25 milyon hektar alan erozyon riski taşõrken, ülkemizde yaklaşõk 57 milyon hektar alanõn aşõrõ erozyon riski taşõmasõ oldukça düşündürücüdür. En önemli doğal kaynaklarõmõzdan olan topraklarõmõzõn arzulanan düzeyde korunduğunu, akõlcõ biçimde üretimde kullanõldõğõnõ ve çeşitli nedenlerle yaratõlan sorunlardan arõndõrõldõğõnõ söylemek mümkün değildir. Bu nedenle doğal kaynaklarõmõz aşõrõ düzeyde tahrip edilmekte, kirletilmekte ve ülkemiz giderek stepleşmekte ve yer yer de çölleşmektedir.

3.2.1.2 Ülkemizde Erozyonu Oluşturan Nedenler 3.2.1.2.1 İklim Özellikleri ve Topoğrafik Yapõ Ülkemiz kurak ve yarõ-kurak iklim kuşağõnda yer almaktadõr. Bu nedenle yağõşlar

genelde yetersiz ve dağõlõmõ da çok düzensizdir. Kõş yağõşlarõ hakimdir. Yõllõk yağõş dağõlõmõ 250 ile 2.500 mm arasõnda değişmekte ve aşõndõrma güçleri 15-481 ton-m/ha arasõnda bulunmaktadõr



Türkiye�de yükselti, deniz seviyesi ile 5.165 metre (Ağrõ dağõ) arasõnda dağõlõm göstermektedir. Ortalama yükselti 1.132 metre civarõndadõr. Bu nedenle ülkemiz topoğrafik yönden oldukça dağlõk bir yapõya sahiptir ve dik, sarp eğimler yaygõndõr. (Tablo Ek 7) Topraklarõmõzõn % 35,7�si %0-12 arasõnda, geri kalanõ ise %12�den daha fazla bir eğime sahiptir. Gerekli önlemlerin alõnmamasõ nedeniyle az eğimli arazilerde yüzeysel erozyon, yamaç alanlarda da oluk ve oyuntu erozyonu mevcuttur.

3.2.1.2.2 Etkili Toprak Derinliğinin Yetersizliği Kültür bitkilerinin köklerinin su ve bitki besin maddelerinden yararlanabildiği etkili

toprak derinliğine göre topraklarõmõzõ sõnõflandõrdõğõmõzda, arazilerimizin (Tablo Ek 9);

- 29 milyon hektarõnõn 0-20 cm,



- 11 milyon hektarõnõn 90 cm� den daha fazla derinliğe sahip olduğu ortaya çõkacaktõr.

Görüldüğü gibi, her türlü bitkisel üretime elverişli toprak derinliğine sahip arazi miktarõ yalnõzca 11 milyon hektardõr.

Eğimin dik oluşu, erozyon sorununun etkin biçimde çözümlenemeyişi, yanlõş arazi kullanõmlarõ, yağõşlarõn düzensiz dağõlõmõ, erozyon potansiyelinin değişkenliği gibi iklim faktörlerinin etkileri sonucu toprak derinlikleri giderek azalmakta, tarõmsal üretim düzeyi de düşmektedir.

3.2.1.2.3 Topraklarõmõzõn Organik Madde Yönünden Fakir Oluşu Topraklarõmõzõn % 64�ü organik maddece fakir (%1�den az), %22�si orta (%1-2),

%14�ü ise yeterli (%2�den fazla) düzeydedir. Organik maddenin azalmasõ topraklarõn aşõnõma duyarlõlõğõnõ artõrmaktadõr. Ülkemiz topraklarõ; erozyona çok hassas bir yapõ ve özellik göstermektedir.

3.2.1.2.4 Teknik Nedenler - Arazilerin yeteneklerine göre kullanõlmamasõ,

- Ormanlarõn çeşitli nedenlerle tahrip edilmesi,

- Eğimli tarõm arazilerinde erozyona karşõ gerekli önlem alõnmadan tarõm yapõlmasõ,

- Mer�alarõn düzensiz, kontrolsüz, zamansõz ve ağõr biçimde otlatõlmalarõ ve gerekli õslah tedbirlerinin alõnmamasõ (Tablo Ek 26, 27, 28, 29 ),



- Gerekli bitkisel, kültürel ve fiziksel toprak muhafaza tedbirlerinin yeterince alõnmamasõ vb.

3.2.1.2.5 Sosyo�Ekonomik Nedenler - Arazi mülkiyet dağõlõmõnõn düzensizliği,

- Arazi toplulaştõrmaya yeterince girilememesi,

- Arazilerin büyük bölümünün kiracõlõkla işletilmesi, bu nedenle modern tarõm teknolojisine yeterince önem verilmemesi,

- Tarõmsal işletmelerin küçülmesi ve çok parçalõ hale dönüşmesi,

- Erozyon etkisi altõndaki bölgelerde arazi sahiplerinin genelde düşük gelirli olmalarõ ve araziye yatõrõm yapabilecek ekonomik güçlerinin olmamasõ,

- Toprak kaynaklarõmõzdaki fiziksel sorunlarõn yanõsõra, arazi kullanma şekline ve tarõm arazilerinin tarõm dõşõ amaçlarla kullanõmõna ilişkin sorunlar da topraklarõmõza daha çok önem vermemizi, sahip çõkmamõzõ ve korumamõzõ zorunlu kõlmaktadõr.

Arazi yetenek sõnõflarõna göre I., II., III. ve IV. sõnõf araziler II. sõnõftan IV. sõnõfa doğru artan düzeyde toprak koruma önlemleri alõnarak işlemeli tarõma elverişli; V., VI., VII. sõnõf araziler ise yalnõz mer�a ve orman olarak kullanõma elverişlidir. Bunlardan V. ve VI. sõnõf araziler pahalõ yatõrõmlarla özel ürünlerin yetiştirilebileceği tarõm arazilerine dönüştürülebilecek arazilerdir.

Oysa konut ve sanayi arsalarõ için VI. ve VII. sõnõf sağlam zeminli araziler tahsis edilmelidir (Kötü örnek: 17 Ağustos 1999 Marmara Bölgesi Depremi).

Ülkemizde arazi kabiliyet sõnõflamasõna uygun biçimde veya amacõ doğrultusunda kullanõlan arazi miktarõ, tüm alanõn yaklaşõk % 66�sõ kadardõr. O halde amacõ dõşõnda kullanõlan (yeteneğine uygun kullanõlmayan) yaklaşõk 25 milyon hektar alan mevcuttur (tüm arazi varlõğõmõzõn % 32,6�sõ). Bu gerçekler ülkemizde arazi kullanõm planlamasõnõn yapõlmasõna kesinlikle ihtiyaç olduğunu göstermektedir.

Tarõm kesiminde nüfusun bir bölümünün topraksõz oluşu, tarõm işletmelerinde arazi yetersizliği ve arazi mülkiyetinin dengesiz dağõlõmõ, tarõm işletmelerinde arazilerin küçük parçalar halinde dağõnõk ve şekillerinin düzensiz oluşu, tarõmsal yapõya ilişkin sorunlar olarak karşõmõza çõkmakta ve toprak kaynaklarõmõzõ en iyi şekilde kullanmamõzõ bir başka açõdan engellemektedir.



3.2.1.3 Erozyonun Zararlarõ 3.2.1.3.1 Taşkõnlarõn ve Heyelanlarõn Artmasõ Yağõşlar ve oluşan yüzeysel akõşlar nedeniyle bitki örtüsünün yoksun olduğu alanlarda

sel ve taşkõnlar oluşmakta, yerleşim alanlarõnda büyük felaketler meydana gelmektedir.

Erozyon nedeniyle her yõl yitirilen 500 milyon ton verimli üst toprak ve 9 milyon ton bitki besin maddeleri yanõnda bir çok can ve mal kayõplarõ da oluşmaktadõr.

- 19/21 Mayõs 1998�de Batõ Karadeniz bölgesinde yaşanan sel olayõ,

- 7 Ağustos 1998�deki Trabzon-Sürmene-Köprübaşõ ve Beşköy�de görülen heyelan ve sel felaketi,

- 13 Temmuz 1995�de 74 kişinin ölümü ve trilyonlara ulaşan mal kaybõna neden olan Isparta/Senirkent sel ve taşkõnõ,

- 4/5 Kasõm 1995�de 64 kişinin öldüğü İzmir/Karşõyaka sel baskõnõnõ,

- 19/20 Haziran 1990�da 55 kişinin öldüğü Trabzon taşkõn olayõnõ,

örneklemek mümkündür.

Son 27 yõl içerisinde DSİ envanter kaynaklarõna göre taşkõnlardan kaynaklanan ekonomik kayõp yõlda ortalama 100 milyon dolar civarõndadõr.

3.2.1.3.2 Baraj ve Göletlerin Ekonomik Ömürlerinin Kõsalmasõ Büyük yatõrõmlar yapõlarak tesis edilen baraj ve göletler akarsu ve yüzey akõşlarõn

taşõdõğõ toprak materyali ile planlanan ekonomik ömürlerinden daha kõsa sürede dolmakta ve işlevlerini yitirmektedir. Genelde ekonomik ömrü 50 yõl olarak belirlenen bazõ barajlarõn aşõrõ erozyon etkisiyle planlanmõş ölü hacimlerinin 15-20 yõlda (Karamanlõ 13, Altõnapa 10, Kartalkaya 19, Kemer 22 yõl) dolduğu görülmektedir.

Fõrat üzerinde tesis edilen Keban Barajõ�na her yõl en az 32 milyon ton toprak taşõnmõş ve tesis tarihi olan 1974 yõlõndan 1999 yõlõna kadar toplam 800 milyon ton toprak baraj tabanõnda yõğõlmõştõr.

DSİ ve EİEİ tarafõndan bazõ istasyonlarda yapõlan ölçümlere göre;

- Dicle Nehri-Cizre 26,7 milyon ton/yõl,

- Fõrat�Dutluca 16,8 milyon ton/yõl,

- Kõzõlõrmak�İnözü 15,7 milyon ton/yõl,



- Murat-Palu 15,1 milyon ton/yõl, - Murat Nehri-Akkonak 8,8 milyon ton/yõl,

- Çoruh-Karşõköy 7,8 milyon ton/yõl,

- Kelkit-Faklõ 6,9 milyon ton/yõl,

- Ceyhan-Misis 5,7 milyon ton/yõl, sediment taşõnmaktadõr. 3.2.1.3.3 Kõrsaldan Kente Göçün Hõzlanmasõ Erozyon sonucu arazilerin verimliliğinin azalmasõ ve dere, çay ve põnarlarõn kurumasõ

nedeniyle kõrsal bölge insanõnõn topraktan koparak kente göçünü hõzlandõrmõştõr. Bu gün Anadolu�da terkedilen bir çok tarla ve köy mevcuttur. Aktif çalõşan insan gücünün kentlere yõğõlmasõ, kentlerde varoşlarõn oluşmasõna, sosyo-ekonomik ve siyasal sorunlarõn artmasõna neden olmaktadõr.

Bütün bunlarõn yanõnda arazi mülkiyet sisteminin bozukluğu, işsizlik ve tarõmsal girdi yetersizliğini diğer sosyal ve ekonomik nedenler olarak sõralamak mümkündür.

3.2.1.3.4 Meralarõn ve Ormanlarõn Bitki Örtüsünün Zayõflamasõ Meralarda aşõrõ otlatma, erken otlatma ve amenajman tedbirlerinin yeterince

alõnmamasõ nedeniyle bitki örtüsü tahrip olmakta ve yok olmaktadõr. Bu nedenle hayvancõlõğõmõz giderek gerilemekte ve hayvansal üretim düşmektedir. Bunun sonucu hayvansal üretim yönünden ülkemiz ihracatçõ konumdan ithalatcõ duruma düşmüştür. Ormancõlõk sektörü de benzer olumsuzluklarõ yaşamaktadõr.

3.2.1.4 Erozyon İle Mücadelede Çalõşan Kuruluşlar Toprak ve su kaynaklarõmõzõn sürdürülebilirliğini sağlamak, erozyon, taşkõn, sel ve

heyelanlarla mücadele etmek üzere görevlendirilmiş ana kuruluşlarõ;

Üst havzalarõn orman rejimine tabi alanlarõnda ağaçlandõrma, erozyon kontrolu ve orman içi mer�a õslahõ ve amenajmanõ ile ilgili çalõşmalar yapan Orman Bakanlõğõ,

Tarõm, mer�a, yaylak, kõşlak ve çayõr alanlarõnõn korunmasõ ve geliştirilmesi, toprak kaynaklarõnõn etüt, envanter ve haritalamalarõnõn yapõlmasõna ilişkin hizmetler de veren Köy Hizmetleri Genel Müdürlüğü,

Akarsu yataklarõnõn õslahõ ve yamaçlarõnõn stabilizasyonu çalõşmalarõnõ, akõm ve sediment ölçümlerini, baraj gölleri etrafõnda ağaçlandõrma çalõşmalarõnõ yapan DSİ Genel Müdürlüğü,



Ülkede mevcut 26 büyük su havzasõnda akõm ve sediment ölçümleri yapan E.İ.E. İdaresi Genel Müdürlüğü,

Tarõmsal üretimin arttõrõlmasõ, mer�alarõn amenajmanõnõn sağlanmasõ amacõ ile çalõşmalar yapan Tarõm ve Köyişleri Bakanlõğõ,

Çevrenin korunmasõ, çevre kirliliğinin ve bozulmalarõnõn önlenmesi, çevrenin iyileştirilmesi ve geliştirilmesi çalõşmalarõnda düzenleyici olan ve koordinasyonu sağlayan Çevre Bakanlõğõ,

Güneydoğu Anadolu Projesi kapsamõnda yürütülmekte olan toprak ve su kaynaklarõ projelerinden beklenen faydanõn artõrõlmasõ amacõyla alt havzalar bazõnda, doğrudan erozyona açõk sahalarda konu ile ilgili kuruluşlarla birlikte GAP-BKİ Başkanlõğõ, olarak sõralamak mümkündür.

Bu kuruluşlara ek olarak TEMA, ÇEKÜL, Türkiye Tabiatõnõ Koruma Derneği, Doğal Hayatõ Koruma Derneği vb. sivil toplum örgütleri de erozyon olayõnda kamuoyunun oluşturulmasõnda halkõn bilgilendirilmesinde büyük çabalarõ olmaktadõr.

Erozyon ile mücadelede 1950 yõllarõnda başlanõlmasõna rağmen arzulanan seviyeye ulaşõlamadõğõ da bir gerçektir. Tüm kamu kuruluşlarõnca yapõlan erozyon kontrol ve ağaçlandõrma çalõşmalarõ 50 yõlda toplam 3,5 milyon hektar civarõndadõr. Bugüne kadar 57 milyon hektarlõk erozyon sorununun ancak % 6�sõ çözümlenebilmiştir. Bu sorunun giderilmesine yönelik çalõşmalara öncelik verilmesi ve ilgili kurumlarõn hareket kabiliyetinin nitelikli teknik personel ve yeterli ödenek desteğiyle artõrõlmasõ gerekmektedir.

3.2.2 Topraklarõn Amaç Dõşõ Kullanõmõ Araziler; mühendislik özellikleri, erozyon duyarlõlõğõ, sulama ve drenaj planlamasõ,

ürünlere uygunluk, kent planlamasõ vb. amaçlara göre gruplandõrõlõr. Bu sõnõflandõrmalara uygun olarak değerlendirilemeyen topraklar amaç dõşõnda kullanõlõyor demektir. Çevre ve üretim amaçlõ sõnõflandõrmaya göre amaç dõşõ kullanõlan arazi varlõğõmõz 25,3 milyon hektar (% 32,4) kadardõr (Şekil Ek 3). Bu alanlarõn en geniş bölümünü orman, mera, funda çalõ arazilerinden tarõma ve terkedilmiş tarõma çevrilen araziler oluşturur.

Tarõm arazilerinde azalma ve ürün kayõplarõ, alternatif maliyet artõşõ, işsizlik, tarõmsal yatõrõmlarõn atõl kalmasõ ve tarõm topraklarõnõn ve ürünlerinin kirlenmesi ve bu yolla arazi kaybõ, tarõm arazilerin tarõm dõşõ kullanõmõndan kaynaklanan başlõca sorunlardõr.

Tarõm arazileri konut, sanayi, turistik, kamu yatõrõmlarõ ve diğer alanlarda yapõlan faaliyetlerle tarõm dõşõ amaca tahsis edilmektedir.

Tarõmdõşõ Arazi Kullanõm Yönetmeliği uyarõnca, 1999 yõlõna kadar 510.000 hektar arazi tarõm dõşõna çõkarõlmõştõr. Bunun 1.836 hektarõ sulu tarõm arazisidir. Ancak yasal



boşluklar ve yaptõrõmlarõn olmayõşõ nedeniyle izinsiz olarak tarõm dõşõna çõkan arazi miktarõ sağlõklõ bir veri bulunmamasõna rağmen çok yüksek olup; tarõmsal arazi potansiyelimiz için çok açõk bir tehlike oluşturmaktadõr.

Tarõm alanlarõnõn amaç dõşõ kullanõmõnõn, özellikle verimli tarõm arazilerinin olduğu bölgelerde yoğunlaşmasõ, durumun ciddiyetini ortaya koymaktadõr.

Özellikle I. ve II. sõnõf tarõm topraklarõnõn karayollarõ tarafõndan alternatif aranmaksõzõn yalnõzca uygunluk kolaylõğõ düşünülerek kullanõlmasõ, hem bizzat kapladõğõ geniş alanlar, hem de çevresinde geliştirdiği endüstriyel ve kentsel yerleşim amaç dõşõ kullanõmõ ve beraberinde kirlenmeyi artõrõcõ rol oynamaktadõr. Yürürlükteki mevzuata göre Karayollarõ Genel Müdürlüğü�nün geçiş hatlarõ konusunda ilgili kuruluşlara danõşma zorunluluğu yoktur. Sonuçta karayollarõ çoğu kez toprak ve su kaynaklarõna zarar veren hatlardan geçmektedir. Karayolu, enerji ve iletişim ağlarõnõ da yanõna topladõğõndan, endüstri ve kent gelişiminin verimli ova topraklarõ üzerine yerleşmesinde başlõca sorumlu etmen olmaktadõr.

Organize Sanayi Bölgelerinin yer seçimine gereken özen gösterilmemekte ve bu bölgeler için tahsis edilen 17.990 hektar arazinin % 62�si tarõma elverişli topraklar üzerinde bulunmaktadõr.

Tarõm topraklarõnõn amaca aykõrõ kullanõmõnõn bir diğer nedeni de çoğu kez tarõma elverişsiz arazilerin kamu mülkiyetinde olmasõdõr. Kamu mülkiyetindeki tarõma elverişsiz bir araziyi satõn almak için iyi niyetle harekete geçen bir yatõrõmcõ, yõpratõcõ bürokratik engellerden dolayõ cayarak, daha kolay sahiplenebildiği özel mülkiyet alanlarõna yönelmektedir. Özellikle VI. ve VII. sõnõf hazine arazilerinin endüstri, kentleşme ve turizm gibi amaçlarla devrini kolaylaştõran yasal düzenlemeler ile bu alanlarõ cazip hale getirecek altyapõ kolaylõklarõ bu darboğazõn aşõlmasõnõ sağlayacaktõr.

Sanayi tesisleri; altyapõ kolaylõklarõ, ulaşõm kolaylõğõ ve ucuzluğu nedeniyle düz ve verimli tarõm arazileri üzerinde kurulmakta, kapladõğõ alan itibarõ ile verdikleri zararõn yanõnda, çeşitli atõklarõyla çevredeki tarõm alanlarõnõ kirleterek de zararlõ olmaktadõr.

Tuğla ve kiremit hammaddesi olarak kullanõlan verimli topraklarõn yitirilmesine Antalya�nõn Aksu ve Düden ovalarõnda, Küçük Menderes Ovasõnda, Porsuk, Meriç ve Konya ovalarõnda, Tekirdağ ve Çorum illerimizde, Salihli ve Turgutlu ilçelerinde açõlmõş büyük çukurlar şeklinde rastlanmaktadõr.

Farklõ sektörlerin plansõz olarak tarõm topraklarõna yayõlma nedenleri; bu alanlarõn yol, su, elektrik ve kanalizasyon gibi alt yapõsõ olan yerlere yakõnlõğõdõr. Bu etkenlerin yanõnda toprak sanayii sektörünün verimli tarõm alanlarõ üzerinde kurulmasõnõn bir nedeni de bu fabrikalarõn hammadde alanlarõna yakõnlõğõdõr.



Özellikle tuğla-kiremit fabrikalarõ kurulduklarõ alanlarõn yanõnda, fabrikaya hammadde sağlamak amacõyla; çevresinde bulunan verimli tarõm alanlarõnõ da tahrip etmektedir.

Bilindiği gibi endüstriyel tesislerin üretim için ihtiyaç duyduğu hammaddelerin büyük bir kõsmõ doğal kaynaklardan temin edilmektedir. Gerek hammaddenin temin edilmesinde gerekse bilinçsiz kullanõlmasõnda önemli çevresel bozulmalar görülmektedir. Bundan en fazla etkilenen yine tarõm arazileri olmaktadõr. Çeşitli madenlerin işletilmesinde görülen arazi bozulmalarõ yanõnda bazõ endüstriler toprağõn kendisini hammadde olarak kullanmaktadõr.

Özellikle ülkemizde son yõllarda inşaat sektörünün gelişmesi ile kendini bir kat daha hissettiren toprak sanayi ihtiyacõnõ karşõlamak için verimli tarõm alanlarõ artan bir hõzla tahrip edilmektedir.

Geçmiş yõllarda ülkemizde yapõlan bir araştõrma, tuğla-kiremit tesisleri tarafõndan bir yõlda tüketilen çok değerli alüvyal toprak miktarõnõn 20 milyon ton civarõnda olduğunu göstermektedir. Tuğla-kiremit tesisleri verimli tarõm topraklarõnõ yüzeyden kazõyarak hem toprak kaybõna neden olmakta, hem de toprak yapõsõnõ bozarak drenaj ve verim sorunlarõna yol açmaktadõr. Trakya�da 1.400, Erbaa�da 2.000, Gediz Ovasõ�nda 4.400, Çorum Yöresi�nde 2.000 dekar verimli tarõm arazisini bu şekilde elden çõktõğõ, geride bataklõk ve çukurlarõn kaldõğõ bilinmektedir. Yalnõzca 1983 verilerine göre tuğla-kiremit sanayinin kullanmõş olduğu verimli toprak katmanõ tutarõ 17 milyon tondur. Bu olay sadece toprağõ belirli bir yerde yok etmekle kalmamakta, çevrelerindeki tarõm topraklarõndaki doğal taban suyu seviyesini bozduğu için diğer alanlarda da önemli verim düşüklüğüne neden olmaktadõr. Çok yeni olmayan bilgilere göre bu tür toprak sanayii işletmeleri her yõl 2.000 hektar nitelikli ova toprağõnõ ortadan kaldõrmaktadõr. Ege, Karadeniz, Marmara ve Akdeniz bölgelerinde alüvyal toprak yoğun biçimde sõyrõlarak, tuğla-kiremit yapõmõnda kullanõlmaktadõr. Bu yolla yõlda yaklaşõk 30-34 milyon ton toprak taşlaştõrõlmaktadõr. Drenaj deseni, servis yollarõ, altyapõ vb. bozulmalarõyla birlikte her yõl binlerce dekar arazi elden çõkmaktadõr. Oysa bu sektörün kalõnlõğõ 200 metreye varan, eğimli, tarõma elverişsiz alanlardan hammadde sağlayabileceği, Manisa çevresinde 14 yõllõk deneyimlerle kanõtlanmõştõr. Böylece kaybolan arazinin kalitesi bir yana, alanõ da 10-15 kez küçültülebilmektedir.

İnsanlõğõn geleceği ve kendinden sonraki kuşaklara, sürdürülebilir arazi amenajman sistemleri ve kullanõm planlamalarõ uygulandõğõnda değerini aynen koruyarak bõrakabileceği üretkenliğini kaybetmeyen tek doğal kaynak olan tarõm topraklarõ; her geçen gün amacõ dõşõ kullanõmlar ile verimliliklerini kaybetmekte-yitirmekte ve sonuçta kimisinin üretkenlik kapasiteleri azalmakta ve arazi bozulmalarõna uğramaktadõr. Plansõz kullanõmlar ile bu konudaki sorun, tarõm toprağõnõ geri kazanõlmamak üzere kaybetmektedir. Toprak sanayinin plansõz yapõlanmasõ ve işletilmesi ile de maksimum düzeyde tarõm ürünlerini sağlayabilecek verimli ve iyi nitelikli tarõm topraklarõnõn kaybõna neden olabilmektedir.



Toprak sanayiine hammadde sağlayan ocaklarõn olumsuz çevresel etkileri sadece verimli tarõm alanlarõnõn tahrip edilmesi ile sõnõrlõ değildir. Bütün ocaklarda olduğu gibi toprak (kil) ocaklarõnda da usulüne uygun ve düzenli ocak işletmeciliği yapõlmadõğõ takdirde;

- Hammadde taşõnmasõ sõrasõnda kamyonlardan yayõlan tozlar, fabrika bacalardan çõkan partiküller ve kirletici gazlar ile doğal ekolojik denge bozulmakta,

- Kamyonlara ağõr tonaj yüklenmesi nedeniyle yol güzergahlarõnda çukurlar ve çatlamalar meydana gelmektedir.

Üretim atõklarõnõn ocak alanlarõna ve yol kenarlarõna gelişi güzel dökülmesiyle görsel kirlilik meydana gelmektedir.

Hammadde alõmõnõn madencilik usul ve esaslarõna riayet edilmeden yapõlmamasõndan dolayõ ocak alanlarõnda geniş çukurlar oluşabilmekte, basamak yüksekliği ve açõsõnõn iye ayarlanmamasõndan dolayõ da heyelanlar oluşabilmektedir.

Oluşan çukurlara bölge yer altõ sularõnõn akmasõ sonucu bölgenin yer altõ su dengesi bozulabilmekte, çevre tarõm alanlarõnda kuraklõk yaşanmakta dolayõsõyla verim düşebilmektedir.

Toprağõn üst katmanõnda (30-40 cm yer yer 1m) bulunan verimli toprağõn (organik içeriği fazla ve tuğla-kiremit imalinde istenmeyen bir madde) sõyrõlõp alõnmamasõ sonucu tonlarca verimli toprak heba edilmekte, üstelik işletme sonrasõ yapõlan arazi õslah çalõşmalarõnda da ihtiyaç duyulan verimli toprak elden çõkarõlmõş olmaktadõr.

Madencilik ile çevre arasõnda köprü oluşturan arazi õslah çalõşmalarõnõn işletme aşamasõnda veya işletme sonrasõnda yapõlmamasõ ve ocak alanõnõn olduğu gibi bõrakõlmasõ; görsel kirliliğe neden olmakta, oluşan çukurlar canlõlar için hayati tehlike yaratmakta ve bu alan ikincil kullanõma açõlarak ekonomiye katkõ sağlanamamaktadõr.

Özellikle ülkemizde son yõllarda inşaat sektörünün gelişmesi ile kendini bir kat daha hissettiren toprak sanayi (VII. Plan dönemi tahminlerine göre, her yõl tuğla-kiremit toprağõ artõş oranõ % 6�dõr) ihtiyacõnõ karşõlamak için verimli tarõm alanlarõ artan bir hõzla tahrip edilmektedir. Tuğla, kiremit fabrikalarõ diğer endüstriyel yatõrõmlardan farklõ bir biçimde kurulduklarõ yerin yanõsõra, çevrede bulunan diğer alanlarõ da hammadde sağlamak amacõ ile yok etmektedir. Trakya�da 1.400 dekar alan tarõm arazisi olmaktan çõkmõş ve kullanõlamayan çukurlar ve bataklõklar haline dönüşmüştür. Tuğla-kiremit fabrika ve bu fabrikalara hammadde sağlayan kil ocaklarõ koruma-kullanma dengesi içerisinde, çevreyle uyumlu olarak çalõştõrõlmadõklarõ zaman; verimli tarõm alanlarõ bir daha dönüşümü olamayan bir şekilde tamamen elden çõkmakta; ocak alanlarõnda geniş çukurlar oluşmakta, oluşan çukurlara bölge yer altõ sularõnõn akmasõ sonucu bölgenin yer altõ su dengesi bozulabilmekte ve çevre tarõm alanlarõnda kuraklõk yaşanabilmektedir. Ayrõca terk edilen veya işletmesi sona eren



ocak alanlarõnõn rehabilite edilmeden kendi haline bõrakõlmasõ hem görsel kirliliğe neden olmakta, hem de o alanõn yeniden kullanõlamamasõndan dolayõ ekonomik kayõp oluşmaktadõr.

Sektör yukarõda sõralanmayan çalõşõlan çevresel problemler yanõnda, kendi içerisinde ruhsatlandõrma ve denetimlerin işleyişinde dinamikliği sağlayan mevzuatta da yetersizlik ve kargaşa yaşamaktadõr. Bu nedenle; bu fabrikalarõn istedikleri kalitedeki hammadde yataklarõnõn araştõrõlmasõ, miktar ve özelliklerinin tayin edilmesi ve bir veri tabanõnõn oluşturulmasõ için pilot bölge olarak seçilen Trakya Bölgesinde tuğla-kiremit üretimi ve kil ocaklarõ ile ilgili verilerin toplanmasõ gerekmektedir.

Tarõm topraklarõnõn tarõm dõşõ kullanõmlara kaymasõnda, 3194 sayõlõ İmar Kanunu ve 1580 sayõlõ Belediye Kanunu'nun ülke gerçeğine aykõrõ uygulamalarõ da önemli rol oynamaktadõr. Belediyelerin imar yasasõnõn 8/b maddesinden istifadeyle hiçbir izne gerek duymadan bilinçsizce tarõm alanlarõnõ talep eden imar planlarõ yapmalarõ ve 30 günlük askõ süresi sonucu planlarõn yasallaşmalarõ, arazilerin tarõma uygunluk potansiyellerinin gözardõ edilmesine neden olmaktadõr. Ülkemizde 2.710 adet belediye sõnõrõ içinde 47,2 milyon kişi yaşamaktadõr (1995). Nüfusu 20 binin altõndaki belediye sayõmõz 2.461, buralarda yaşayan insan sayõsõ 9,4 milyondur. Bu kişiler demografi açõsõndan kentli sayõlsalar bile, kõrsalda büyük oranda tarõma bağõmlõdõrlar.

Özetle, hõzlõ sanayileşme ve şehirleşme başta olmak üzere, turizm, karayollarõ ve demiryollarõ, enerji ve boru hatlarõ, hava alanlarõ gibi yatõrõmlar, tuğla ve kiremit ocaklarõ, tarõm alanlarõnõn amaç dõşõ kullanõmõnda önemli rol oynamaktadõr.

3.2.3 Toprak Kirliliği 3.2.3.1 Doğal Toprak Kirliliği Jeolojik kirlilikte herhangi bir bileşik veya madde, toprakta gereğinden fazla

bulunarak bitki, hayvan ya da insan sağlõğõna zarar verir.

Yaşlõk ve çoraklõk, bir çeşit toprak kirliliğidir. Türkiye'de tuzlu, sodyumlu ve borlu topraklar İç Anadolu başta olmak üzere, ülke genelinde 1,6 milyon hektar alan kaplarlar ve tarõmsal üretimi sõnõrlandõrõrlar (Tablo 3.2). Yaşlõğõnda, gerek toprağõ kullanõlamaz duruma getirmesi gerekse bataklõk ve benzeri şekillerde çevreye zararlõ etkileri görülmektedir.



Tablo 3.2 Türkiye Topraklarõnõn Sorunlu Alanlarõ Dağõlõmõ (Hektar)

Genel Alanda Tarõm Arazilerinde Problem Tipi Alan % Alan %

Çoraklõk 1.518.749 1,7 837.405 3,8 Yaşlõk 2.775.115 3,1 1.970.538 9,0 Taşlõlõk 28.484.331 31,5 2.989.033 13,6

Ancak bitkilere doğrudan zararlõ olmayan, solunum, içme suyu ya da besinler yoluyla insan ve hayvanlara ulaşan kirlilik yükleri daha tehlikelidir.

Doğal radyoaktivite, flor, asbest, zeolit, selen, kadmiyum, krom, civa ve arsenik fazlalõklarõ bu kirliliklerin ülkemizdeki en yaygõnlarõdõr. Guatr, diş çürüklüğü, ülser, kretinizm, kanser, simetri bozukluğu vb rahatsõzlõklarõn normalden sõk görüldüğü yörelerde olayõn nedeni çoğu kez çevresel etmenlerdir.

3.2.3.2 Yapay Toprak Kirliliği İnsanlarõn neden olduğu kirliliğin ülkemizde en yaygõn örnekleri; içerdiği tehlikeli

ürünler ayrõlmadan oluşturulan tüm çöplükler ile arõtõlmadan alõcõ ortama salõnan evsel ve endüstriyel artõklardõr. Açõk maden işletmeleri ve stabilize edilmeden bõrakõlan yol yarmalarõ da kaynak kayõplarõnõn yanõsõra görsel kirliliğe neden olmaktadõr.

Toprak kirliliğinin ülke genelinde yaygõn türleri kökenlerine göre beş grupta ifade edilebilir.

- Kirlenen suyla sulanan topraklarda kalõcõ kirlilik oluşmaktadõr. Suda kolay gözlenen kirlilik, toprakta gizlice birikerek, ancak geri dönülemeyen noktaya ulaşõldõğõnda anlaşõlabilmektedir.

- Katkõ maddelerinde ağõr metaller gibi kirlilik öğeleri taşõyan ticari gübrelerin sürekli kullanõmõ, topraktan yõkanmasõ zor olan zehir yüklerinin birikmesine neden olmaktadõr.

- Ayrõşmasõ uzun yõllar alan tarõm ilaçlarõ da toprakta kalõcõ kirliliğe neden olmaktadõr.

- Karayolu yakõnlarõnda yakõtlarõn içerdiği kurşun vb. ağõr metaller gerek bitkilerde, (besinlerde) gerekse toprakta birikmektedir.

- Filtresiz endüstriyel kuruluşlarõn katõ emisyonlarõ toprak kirliliğinin bir diğer nedenidir.



3.2.3.3 Endüstriyel Kirlilik ve Tarõm Arazisi Bozulmalarõnõn Etkileri Endüstri faaliyetlerinin sebep olduğu hava ve su kirliliğinin dolaylõ olarak tarõm

arazilerinde meydana getirdiği kirlenme ve bozulmalarõn topraklarõn fiziko-kimyasal ve biyolojik niteliklerinin etkilemesi sonucu, tarõm toraklarõnda verim düşüklükleri veya bazõ toksik maddelerin tarõm ürünlerinde birikmesi ile gõda zincirindeki kirlenme ve sağlõk üzerine etkileri önemli toprak sorunlarõndandõr.

Şehir ve endüstri atõklarõ, özellikle nehir ve göl sularõnõ kirletip daha sonra da, kirlenen bu sularõn tarõmsal amaçlõ kullanõm sõrasõnda topraklarõ etkilemesi yolu ile olumsuz sonuçlar doğurmaktadõr. Kirli sularõn içinde bulunan ve derişimi artmõş bulunan mikro elementler toprakta birikip, zamanla toksik hale gelerek, toprağõn iyon dengesini bozmakta, böylelikle yetiştirilen tarõmsal ürünlerde kalite ve verim düşüklüğüne sebep olmaktadõr. Özellikle Türkiye�nin bazõ yörelerinde belirlenen bor kirliliği, atõk sularõn sulamada yaygõn şekilde kullanõlmasõ sonucu önem kazanan endüstriyel bir kirlenme örneğidir.

Türkiye�nin çeşitli yörelerinde bulunan değişik endüstriyel kuruluşlar tarafõndan atmosfere verilen SO2 ve F emisyonlarõnõn gerek tarõm arazilerinde ve gerekse orman alanlarõnda asit yağõşlarõ oluşturarak büyük çapta zararlara sebep olduğu yapõlan araştõrmalar sonucu belirlenmiştir.

3.2.3.4 Kirliliğin Bölgesel Dağõlõmõ Çernobil kazasõnõ izleyen aylarda Kütahya ve Uşak yöresinden Avrupa ülkelerine

gönderilen kasaplõk hayvanlar, yüksek radyoaktivite nedeniyle geri çevrildiler. İncelemeler, bu radyasyonun Çernobil' le ilgisi bulunmadõğõnõ, hayvanlarõn otladõğõ meralarda doğal radyasyonun yüksek olduğunu gösterdi (TAEK ve MTA arşivleri). Benzer olay, Yatağan Termik Santrali çevresinde çok önceden yaşanmõştõ. Yöre kömürlerindeki yüksek radyasyon, kömürden arta kalan külde zenginleşerek, izin verilebilir düzeyleri aşmaktadõr.

Ülke toprak ve sularõnda Çernobil' den sonra önem kazanan radyasyon tarama ağõ zamanla unutuldu. Oysa bu radyoaktivitenin önemli bölümünün etkisi yüzyõllar boyu sürmektedir.

Toprak kirliliğinin önem kazandõğõ alanlar doğal olarak kalabalõk yerleşim birimlerinin çöp toplama yerleridir. Buralarda özellikle pil, elektronik parçalarõ, kablo, akü vb. ağõr metal içeren atõklar, çöpte bulunan organik atõklarõn parçalanmasõ sõrasõnda açõğa çõkan asitlerle çözünüp sulara karõşmakta veya toprakta birikmektedir. Bu kalõntõlar çevrede otlayan hayvanlar ve su yoluyla besin zincirine katõlmaktadõr.

Hastane atõklarõnõn yanõsõra ağõr metal içeren atõklarõn da ayõklanmasõ, çöplerin zararsõz hale getirilmesinin ilk aşamasõ olmalõdõr.



Ağõr kirlilik yüküyle sulamada kullanõlan akarsularõmõz akõş hattõ boyunca Sakarya Nehri, Balõkesir ve Susurluk Ovalarõnda Susurluk Nehri, Trakya'da Ergene Nehri, Gediz Ovasõ'nda Gediz Nehri, Nazilli Ovasõ'nda Büyük Menderes, Çukurova'da Seyhan Nehri' dir.

Bir diğer yanlõş uygulama da, Ege Bölgesi'nde tuz ve sodyum oranõ yüksek yeraltõ sularõnõn özellikle kiralanan arazilerde pamuk sulamasõnda kullanõlmasõdõr. Pamuğun tuza oldukça dayanõklõ bir bitki olmasõ, bu zararõn kõsa sürede görülmesini engellemektedir.

3.2.4 Yanlõş Kullanõm 3.2.4.1 Araziler Bazõnda Araziler bazõnda yanlõş kullanõm, topoğrafyanõn aşõrõ eğimi ve süreksizliğinden,

tarlalarõn küçüklüğünden ve şekil bozukluklarõndan kaynaklanmaktadõr. Arazilerin miras yoluyla eğime dik şeritler halinde bölünmesi, eğim aşağõ sürüm uygulamasõnõ özendirici etki yapmaktadõr. Bir iki dönümlük bozuk biçimli bir arazide traktörün çalõşma düzeni hem ekonomik olmamaktadõr, hem de erozyonu artõrõcõ doğrultuda çalõşma zorunluluğu doğurmaktadõr. Erozyon sonucu giderek artan yüzey taşlõlõğõ işleme araçlarõna ve bitki gelişimine engel oluşturmaktadõr (Tablo 3.2).

Eğimli arazilerde toprak muhafaza tedbirleri alõnmadan nadaslõ tarõm, çapa bitkileri yetiştiriciliği ve bağcõlõk, toprağõn sürekli kabartõlmasõ ve yabancõ otlarõn temizlenmesi zorunluluğu erozyona en fazla yol açan uygulamalardõr.

Geleneksel olarak VI. ve VII. sõnõf arazilerin hemen tümü kamu mülkiyetinde ve mera orman veya funda/maki örtüsü ile kaplõ iken son 40-50 yõldõr haksõz işgale uğradõğõndan, bu amaca aykõrõ kullanõmõn yanõsõra kõsõtlayõcõ özellikleri nedeniyle de yanlõş kullanõlmaktadõr.

Meralarõn, yaylak ve kõşlaklarõn haksõz işgaliyle, çoğu kez göz ardõ edilen iki çevresel sonuca dikkat çekmekte yarar vardõr.

Yurdumuzda Doğu Karadeniz Bölgesi dõşõnda yazlarõn kurak ve sõcak geçmesi, akarsularõ besleyen yeraltõ sularõ ve kaynaklarõn önemini göstermektedir. Toprak, üzerindeki bitki örtüsüyle birlikte eşsiz bir rezervuar olarak, eriyen kar sularõnõ ve ilkbahar sağanaklarõnõ emerek bünyesinde biriktirir. Kurak dönemde bu suyun bir bölümünü bitkilere sunarken, daha büyük bölümünü aküferleri ve su kaynaklarõnõ yavaş yavaş beslemek üzere sõzdõrõr. Toprak kalõnlõğõ azaldõkça ve bitki örtüsü yok oldukça bu rezervuarõn yeteneği düştüğünden, taşkõn dönemlerinde sel, yaz aylarõnda da kuraklõk riski giderek artmaktadõr.

Derin profilli, bol su tutan, verimli, erozyon duyarlõğõ en düşük, kõsacasõ tarõma en elverişli topraklar geleneksel olarak ovalarda yer alõr. Aynõ iklim bölgesinde sulu tarõmla taban araziden elde edilen gelir, çoğu kez yamaçlarõn 20-40 katõ kadardõr. Bu durumda taban araziler tarõm dõşõ sektörlere kaydõğõnda, eşdeğer gelirin elde edilebilmesi için 20-40 kat



yamaç arazinin kullanõlmasõ gerekmektedir. Hem ekonomik, hem de çevresel açõdan sorun katlanarak büyümektedir.

Meralarõn yõllar içindeki ve bölgelere göre dağõlõmlarõ incelendiğinde, son yõllarda mera alanlarõnõn yalnõzca Marmara Bölgesi'nde arttõğõ, ülke genelinde önemli oranda düştüğü gözlenmektedir (Tablo Ek 26 ve Tablo Ek 27). Hayvancõlõğõn desteklendiği ve eğitim düzeyinin yüksek olduğu Marmara Bölgesi'nde mera alanõnõn artõşõ, meralarõn korunmasõnõn ve geliştirilmesinin yalnõzca çevresel değil, ekonomik açõdan da akõlcõ bir politika olacağõnõ kanõtlamaktadõr.

Çayõr-mera alanlarõ ve ortalama kuru ot verimlerinin bölgelere dağõlõmõ incelendiğinde, yõllõk kuru ot veriminin 12-16 milyon ton arasõnda değiştiği görülür (Tablo Ek 28). Bu miktar büyükbaş hayvan birimine oranlanõrsa, elde edilecek kaba yemin 90-120 gün yeterli olduğu bulunur. Oysa hayvanlarõmõz bölgelere göre değişmekle birlikte ortalama 180-210 gün açõk alanda otlatõlmaktadõr.

Yem bitkileri üretimine ayrõlan alan toplam ekili alanõn (1991) % 2,9'u düzeyindedir. Bu oranõn düşüklüğünün nedeni bir ara sayõsõ 29�a ulaşan desteklenen tarõmsal ürünler arasõna yem bitkilerinin hiçbir zaman girememesidir.

Mera alanõ olarak değerlendirilen VI. ve özellikle VII. sõnõf arazilerde, amenajman ve õslah uygulanmadõğõndan, toprak üstü bitkiyle kapalõlõk oranõ ile verim düşmekte ve endemik türler yok olmaktadõr. Bu durum bölgelere göre kuru ot verimleri ve bitki ile kapalõlõk oranlarõ incelendiğinde açõkça görülmektedir (Tablo Ek 29).

Nadas alanlarõnda hayvan otlatõlmasõ sonucu topraklarõn erozyona duyarlõlõğõ artarken, su kayõplarõna bağlõ olarak verim azalmaktadõr.

3.2.4.2 Toprak Bazõnda Topraklarõn bünye, erozyon duyarlõlõğõ, tuzluluk, pH, su tutma yeteneği, profil

derinliği gibi özellikleri dikkate alõnarak kullanõlmasõ zorunludur. Örneğin, derinliği 20 cm�nin altõnda olan bir toprak yalnõzca mera, rekreasyon, organize sanayi, yerleşim vb bir amaca hizmet edebilir. Buna karşõn su tutma yeteneği düşük olan bir toprakta hayvan otlatõlmasõ, doğal bitki örtüsünü ve zamanla toprağõ yok etmektedir.

Tuzlu, sodyumlu ve borlu topraklarda yem bitkileri diğer tarõmsal ürünlere göre genellikle daha iyi yetişir. Ağõr bünyeli, bozuk drenajlõ alanlar çayõrlarõ geliştirmeye uygundur.

Elde yeterli veri olmadõğõndan, toprak bazõnda yanlõş kullanõlan alanlarõn toplamõ bilinmemektedir. Arazilerin yeteneğine uygun kullanõmõ için gerekli temel etütler hõzla gerçekleştirilerek, veri tabanõ kurulmalõdõr.



3.2.4.3 Girdi Bazõnda Girdiler arasõnda en ilginç çelişkiler gübre kullanõmõnda yaşanmaktadõr. Bölge, ürün,

verim, arazi büyüklüğü, bilgi birikimi ayrõmõ yapõlmadan gübre tüketiminin özendirilmesi, ekonomik ve çevresel kayõplarõ hõzlandõrmaktadõr.

Örneğin Rize'de çaylõklarõn sürekli amonyum sülfatla gübrelenmesi, aslõnda pH'sõ düşük olan topraklarõn asitliğinin artmasõna neden olmuştur. Son yirmibeş yõlda Nevşehir'de aşõrõ ve tek yönlü azotlu gübreleme sonucu patates yetiştirilen topraklarõn pH'sõ 2 birime varan düzeyde düşmüş yani asitliği 100 kat artmõştõr.

Kil ve kireç kapsamlarõ yüksek olan topraklarõmõzda fosfatlõ ve kompoze gübrelerin bitkilere yararlõ olmasõ ve çevresel sorunlar doğurmamasõ için mutlaka bitki kök derinliğine, yani toprağõn altõna verilmesi gerekirken, en yaygõn uygulama serpme ve karõştõrmadõr. Bu yolla su kaynaklarõnda hõzlandõrõlan ötrofikasyonun yanõsõra, kullanõlan gübrenin yaklaşõk yarõsõnõn kaybolduğu tahmin edilmektedir.

Azotlu ve potaslõ gübrelerin de bölünmeden verilmesi sonucu, buharlaşma ve sõzma kayõplarõnõn yanõsõra yüzey sularõ kirliliği ve kaynak kaybõ gündeme gelmektedir.

Mekanizasyon ve kimyasal gübre kullanõmõ artõşõna karşõn birim alandaki verim gerilemesi, bu gübrelerin bölünerek, fosforlu gübrenin de kök bölgesine uygulanmasõ gereğinin en belirgin örneğidir.

Çiftlik gübresi, kõrsal kesimde õsõnma amacõyla tüketilmektedir. Biyogaz üretimi başta olmak üzere alternatif enerji kaynaklarõnõn sunulmasõ ve konutlarõn izolasyonunun geliştirilmesi, bu değerin korunmasõ ve tarõmsal üretimde kullanõlmasõ için zorunludur. Kõrsal kesim konutlarõnõn õsõ yalõtõmõnõ artõracak önlemler, hem halk sağlõğõ, hem de çevre değerlerinin korunmasõ için ivedi zorunluluktur.

Özellikle batõ ve güney bölgelerimizde aşõrõ sulamalar sonucu toprak özellikleri gerilemiş, tuzlanma, zararlõ ve hastalõk oranlarõ artmõş ve verim düşmeye başlamõştõr. Çukurova, Gediz, Söke ve Amik ovalarõ tipik örneklerdir. Halkõn bu konuda eğitimine ve sulama suyu tahsislerine daha fazla özen gösterilmelidir.

Bitki hastalõk ve zararlõlarõna karşõ kullanõlan pestisitler yağmur, rüzgar gibi çeşitli abiyotik etkenlerle toprağa dolaylõ olarak ulaşabilmektedir. Topraktaki zararlõ böceklere, nematodlara ve tohum ilaçlamalarõ sõrasõnda tohuma uygulanan pestisitler ise direkt olarak toprağa karõşmaktadõr. Bu şekilde toprakta devamlõ birikim halinde pestisitler, tüketilen ürünler aracõlõğõ ile insan, evcil hayvanlar ve yaban hayatõna ulaşarak çevre sağlõğõna olumsuz yönde etkileyebilmektedir.

Pestisitler toprakta kalõcõ yani persistent olmasõ, kullanõlan ilacõn grubuna, formülasyon şekline, toprak bünyesine, ilacõn absorbe edilme durumunda, toprak nemi ve



sõcaklõğõna, ilacõn yağmur sulama veya drenaj sularõ ile yõkanma özelliğine göre değişmektedir. Örneğin dekara 1,12 kg Lindane uygulanmõş, gübreli humuslu topraklardaki kalõcõlõk, kumlu topraklardan çok daha fazla olmuştur. Bazõ granül ilaçlarõn da emülsiyon formülasyonlarõna oranla daha kalõcõ olduklarõ anlaşõlmõştõr.

İlaç kalõntõlarõ ile bulaşmõş topraklarda yetiştirilen ürünlerin, ilaçlarõ topraktan bünyelerine aldõklarõ belirlenmiştir. Örneğin; Aldrin ile ilaçlanmõş tarlalarda yetiştirilen patates ve havuçta Aldrin kalõntõsõ yoğun uygulanmõş topraklarda ise Aldikarbe kalõntõsõ görülmüştür. Yapõlan çeşitli araştõrmalar, yõllar önce yasaklanmõş olmasõna rağmen DDT�nin bazõ topraklardaki miktarlarõnda henüz bariz bir azalmanõn olmadõğõnõ ortaya koymaktadõr. Bu kalõntõlar, yarõlanma ömrü uzun olan bazõ ilaçlarõn toprakta hareketsiz ve depolanmõş halde kaldõğõnõ göstermektedir.

Türkiye�de 1990-1995 döneminde, zirai mücadele ilaçlarõnõn imalat ve tüketim miktarlarõ, Tablo 3.3 ve Tablo 3.4�de verilmiştir.

Tablo 3.3 Türkiye�de Zirai Mücadele İlaçlarõnõn İmalat Miktarlarõ (Ton)

GRUPLAR 1991 1992 1993 1994 1995 İnsektisidler Akarisidler Yağlar Fun ve Nematosidler Mollusidler Fungisidler Herbisidler Diğerleri

9.065 670 2.549 151 74 4.646 6.124 4

9.679 797 2.423 126 41 4.701 4.503 10

11.189 952 2.427 111 50

4.672 9.145 3

10.109 465 2.485 176 42 3.656 6.815 3

12.883 775 2.876

- 80 3.749 7.107 35

TOPLAM 23.283 22 269 28.564 23.686 27.681 Kaynak: Tarõm Bakanlõğõ,Koruma ve Kontrol Genel Müd.-1995.



Tablo 3.4 Türkiye�de Cinslerine Göre Kullanõlan Bazõ Pestisidlerin Miktarlarõ

(Ton) GRUPLAR 1990 1991 1992 1993 1994 1995 İnsektisidler Akarisidler Yağlar Fun ve Nematosidler Mollusidler Fungisidler Herbisidler Diğerleri

17.652 904

2.223 1.152

47 5.503 6.346

228

10.412 982

2.745 984 77

5.599 7.191

230

13.125 1.372 2.428

903 49

5.910 5.861 190

12.265 1.162 2.499 1.216

38 5.868 9.133 182

11.229 697

2.588 875 51

4.862 8.511 145

14.850 1.252 2.982 1.203

81 4.937 7.583

355 TOPLAM 34.055 28.220 29.838 32.363 28.958 33.243

Kaynak: Tarõm Bakanlõğõ,Koruma ve Kontrol Genel Müd.-1995.

3.2.4.4 Politika Bazõnda Mevcut politikalar, kõrsal kesimin kõsa dönemli ve bireysel ekonomik yararlarõna

öncelik tanõmaktadõr. Bu da, kõsa dönemli yaklaşõmlarõn doğal kaynaklar ve çevre üzerinde olumsuz baskõ yaratmasõna neden olmaktadõr.

Doğal kaynaklarõn kullanõmõ ve geliştirilmesi konusunda faaliyet gösteren ve çeşitli biçimlerde yetkilendirilmiş kuruluşlar arasõndaki koordinasyon eksikliği, kurum ve kuruluşlarõn personel sayõsõ ile niteliği ve yatõrõmlarõn kuruluş bazõnda kaynak tahsisi hususunda koordinasyon yetersizliğinden dolayõ faaliyetlerde yaşanan eksikler ve aksamalar, hizmetlerin etkin olarak yerine getirilmesini engellemektedir.

Ülkenin toprak kaynaklarõnõn kullanõmõnõ gösteren envanter bilgiler güncelliğini yitirmiş, bu bilgileri toplamak ve değerlendirmekle görevli KHGM, çok yönlü hizmet gören yapõsõ içinde konuya gereken önemin verilememesi ve konunun uzmanõ nitelikli eleman yetersizliği gibi nedenlerden dolayõ konuya yeterince ilgi gösterememiştir.

Mer�alarõn, çayõrlarõn, yem bitkilerinin, dolayõsõyla hayvancõlõğõn ve çok sayõda bitkisel ürünün geliştirilememesinde ve erozyonun hõzlanmasõna ortam hazõrlanmasõnda bu yanlõşõn rolü büyüktür.

Günümüze kadar uygulanan destekleme politikalarõ ve araçlarõ ile üretici gelirlerinde istikrar sağlanamazken, dünya fiyatlarõ üzerindeki destekleme alõm fiyatlarõ bazõ ürünlerin ekim alanlarõnõn genişlemesine, üretim fazlasõ oluşmasõna ve devletin fazla alõm yaparak yüksek stok maliyetine katlanmasõna neden olmuştur. Örneğin buğdaya verilen destekle, VI. ve VII. sõnõf arazilerde mera ve ormanlarõn yerine bu ürünün yetiştirilmesi prim yapmaktadõr.



Tütün destekleme politikalarõ, Türk tütününün yamaç arazilerde yetişebilmesi ve sürekli çapa isteği nedeniyle eğimli alanlarõn kayõplarõnõ arttõrmõştõr.

Sõnõrlõ alanlar dõşõnda çayõrlarõn ve özellikle V. sõnõf õslak alanlarõn õslah ve gübreleme istekleri ortak kullanõm nedeniyle karşõlanamadõğõndan, verim güçleri düşmüştür.

Ayrõca meralarda amenajman uygulamasõ ve õslah çalõşmalarõnõn altyapõsõ oluşturulamamõştõr.

Ormanlara, otlaklara ve tarõm alanlarõna yapõlan işgallere ilişkin davalar, veri ve yetişmiş eleman açõklarõ nedeniyle yargõda yõllarca sürüncemede bõrakõlmakta, diğer kullanõmlar için kötü örnek olmaktadõr. Ülke gerçekleriyle ve çevre bütünlüğüyle çelişen, politik tercihlere göre yapõlan tahsisleri engelleyebilecek kurumsal yapõlar kurulamamõştõr.

3.2.5 Sulama, Arazi Toplulaştõrma ve Tarla içi Geliştirme Hizmetleri 3.2.5.1 Sulama DSİ Genel Müdürlüğü tarafõndan su ve toprak kaynaklarõnõ geliştirme projelerinden

tamamlanarak işletmeye açõlan sulama tesislerinin işletme bakõm ve yönetim sorumluluğu; çiftçi katõlõmõ gerçekleştirilerek tesislerin yerinden yönetiminin sağlanmasõ, özdenetim mekanizmasõnõn güçlendirilmesi ve her konuda ekonomi sağlanarak yeni yatõrõmlara kaynak aktarõlmasõ amacõyla su kullanõcõ örgütlerine devredilmektedir. DSİ Genel Müdürlüğü tarafõndan bu çalõşma ile 31.12.1999 tarihi itibarõyla toplam 1.536.279 hektar alan devredilmiştir. Ancak; bu tesislerin sorumluluğunu alan örgütlerin desteklenme, izlenme ve yapõlarõnõn daha sağlõklõ yasal bir dayanağa oturtularak, kurumsallaşmalarõna ihtiyaç duyulmaktadõr. Diğer yandan, KHGM�lüğünce gerçekleştirilen benzer nitelikli tesislerin devredilmesi mümkün olamamaktadõr.

Ayrõca, ülkemizde yöre halkõ tarafõndan herhangi bir düzenli tesis olmaksõzõn geliştirilen ve toplam alanõn 1.000.000 hektar olduğu tahmin edilen Halk Sulamalarõ bulunmaktadõr. Bu sulamalarõn envantere alõnmasõnõn temini ile güncel durumunun tespiti gereklidir.

Ülkemizde tarõm arazilerinin 12,5 milyon hektarõ sulanabilir özelliktedir. Ancak, havzalarõn su imkanlarõ göz önüne alõndõğõnda teknik ve ekonomik olarak sulanabilir alan 8,5 milyon hektardõr. Bu alanõn 6,5 milyon hektarõnõn DSİ Genel Müdürlüğü�nce, kalan 2,0 milyon hektarõnõn ise KHGM�ce sulanacağõ öngörülmektedir. Ancak bu alanõn, 98 yõlõ sonu itibarõyla halk sulamalarõ ile birlikte yaklaşõk toplam 4,5 milyon hektarlõk kõsmõ sulamaya açõlmõştõr. Yani, ekonomik olarak sulanabilecek alanõn halen % 47�si su beklemektedir. Oysa; ülkemiz yarõ kurak iklim kuşağõnda olduğundan, özellikle bazõ bölgelerde tarõmsal üretim, yağõş yönüyle hava şartlarõndan önemli ölçüde etkilenmekte ve üretimde dalgalanmalar meydana gelmektedir.



Ayrõca, halen sulamaya açõlmõş alanlarda sulama şebekelerinin bir kõsmõ eski olup, ekonomik ömrünü tamamlamõştõr. Bu sulama sistemlerinin rehabilitasyonu için gerekli çalõşmalarõn kõsa sürede yapõlmasõ ve ortaya çõkan sonuçlarõn çiftçilerle tartõşõlmasõ ile hazõrlanacak rehabilitasyon projelerinin, çiftçi katõlõmõ ile uygulamaya geçirilmesine ihtiyaç duyulmaktadõr.

3.2.5.2 Arazi Toplulaştõrma ve Tarlaiçi Geliştirme Hizmetleri (TİGH) TOPRAKSU Genel Müdürlüğü zamanõnda tarlaiçi (tersiyer) sulama kanallarõ, tarlaiçi

açõk drenaj, kapalõ drenaj, toprak õslahõ (tuzlu-alkali, çorak topraklarõn õslahõ), hafif-orta arazi tesviyesi, sekileme (Ağõr tesviye), arazi geliştirme (taş temizleme, sert kat kõrõlmasõ, derin sürüm), tarla yollarõ ve arazi toplulaştõrma gibi dokuz ayrõ konuda hizmet götürülmüştür. Köy Hizmetleri Genel Müdürlüğünün oluşmasõndan sonra, Genel Müdürlüğün çok yönlü hizmet gören yapõsõ içinde, bu hizmetlerin çoğu yeterince uygulanmaz hale gelmiştir. Şu anda yalnõz arazi toplulaştõrma hizmetleri, sulama yatõrõmlarõ ile paralellik arz etmesi nedeniyle güncelliğini korumaktadõr.

Tarla içi geliştirme hizmetleri kapsamõnda ise sadece arazi tesviyesi uygulamalarõ yapõlmaktadõr. Oysa; çorak, taşlõ vb. sahalarõn tarõma kazandõrõlmasõ ile mevcut sulama şebekelerinden beklenen faydanõn temin edilebilmesi için bu ve benzeri hizmetlere de ağõrlõk verilmesi gerekmektedir.

Tarõmsal işletmeler küçük, parçalõ ve dağõnõk yapõdadõr. Ülkemizde ortalama işletmenin sahip olduğu arazi büyüklüğü 5,16 hektar dolayõnda olup işletme başõna 5,4 adet parsel düşmekte ve ortalama parsel büyüklüğü bir hektar civarõndadõr. Toplam İşletme büyüklükleri içinde 5 hektardan küçük işletmelerin oranõ ise % 70�ini oluşturmaktadõr. Tarõm İşletmelerinin % 42�si 6 veya daha fazla parsel üzerinde tarõm yapmakta, bunlarõn sahip olduklarõ parsel sayõsõ toplam parsel sayõsõnõn % 72,7�sini teşkil etmektedir.

Tarõm topraklarõ 1980-1991 yõllarõ arasõnda % 2,2 artõş gösterirken, aynõ dönemde tarõmsal işletme sayõsõnda % 15 artõş olmuştur. Buda tarõm işletmelerinin işledikleri alanlarõn devamlõ küçüldüğünü ortaya koymaktadõr. Gelişmiş ülkelerde, tarõm işletmelerinin sayõsõ azaltõlõp işletme büyüklükleri artmakta iken Ülkemizde bunun tersi olmaktadõr.

Bu yapõ tarõm sektöründe istihdam edilenlerin gelirlerinin diğer sektörlere nazaran önemli ölçüde düşük olmasõna, hatta tarõm sektörünün kendi içinde dahi gelir dağõlõmõnõn büyük ölçüde bozuk olmasõna neden olmaktadõr. Bu durum ise kõrsal kesimde Toprak-İnsan ilişkileriyle tüm fiziksel faktörleri içine alan oldukça önemli sosyo-ekonomik bir sorunu ortaya çõkarmõştõr.

Kurumlar arasõ koordinasyonsuzluk, finansman yetersizliği ve kurumsal yapõdaki yetki karmaşasõ nedeniyle tarla içi geliştirme hizmetleri, sulama projeleri ile eşgüdümlü uygulanmamõş ve 1.1.1999 tarihi itibari ile KHGM�lüğünce;



Tarla İçi Geliştirme Hizmetleri : 915.134 ha Drenaj ve Toprak Islahõ : 323.593 ha

Toprak Muhafaza : 1.224.561 ha

Arazi Toplulaştõrmasõ : 265.591 ha, alanda gerçekleştirilebilmiştir.

Bunun sonucunda, toplulaştõrmalõ tarla içi geliştirme hizmetleri yapõlmayan, kamu sulama tesislerinde sulama randõmanlarõ ve sulama oranlarõ düşük olmuş ve tesis maliyetleri ile işletme-bakõm masraflarõ artmõştõr.

Diğer yandan sulamaya açõlmõş alanlarda TİGH hizmetlerinin yetersizliği, aşõrõ ve kontrolsuz sulama, ayrõca gerekli yatõrõmlarõn istenen miktarda yapõlamamasõ neticesinde drenaj problemi ve çoraklaşma önemli boyutta artmaktadõr. Drenaj probleminin 2,8 milyon hektara ulaştõğõ ülkemizde henüz ancak 323.593 hektar alana drenaj hizmeti götürülmüştür.

Derin drenaj tesisleri zamanõnda yapõlmadõğõ içinde, toprakta tedavisi zor ve pahalõ olan drenaj bozukluğu, çoraklõk-alkalilik problemleri ve yüzey toprağõnda sulamayla toprak erozyonu hõzlandõrõlmõştõr.

3.2.6 Topoğrafik Sõnõrlamalar Türkiye topraklarõnõn önemli bölümü çok eğimli ve doğal kesintilidir (Tablo Ek 7). Bu

durum özellikle işlemeli tarõmda verim düşüklüğüne, girdi, enerji ve zaman kayõplarõna, taşkõnlara ve şiddetli erozyona neden olmaktadõr.

3.2.7 Mülkiyet Yapõsõnõn Bozukluğu ve Kadastro Yetersizlikleri Arazi mülkiyet yapõsõnõn bozukluğu; net tarõm alanõnõn düşmesi, sõnõr

anlaşmazlõklarõnõn artmasõ, ilginin dağõlmasõ, zaman, enerji ve işgücü kaybõ, altyapõ geliştirme zorluğu, planlama yetersizliği, yeni teknolojilerin uygulanma zorluklarõ gibi çok sayõda soruna neden olmaktadõr.

Tarõm işletmelerimizde mülk işletmeciliği oranõ % 92,6�dõr. Bu oran aile işletmeciliği açõsõndan olumludur. Ancak tarõmda işgücünün % 40,6�sõ atõldõr. Öte yandan, aslõnda sosyal güvenceden yoksun (% 8,7�si sigortalõ) olan işletmeler çok yönlü üretim desenlerine, yani olasõ zararlarõ kendi içinde giderici mekanizmalara sahip değildir.

Tarõmda kimi yõllarda büyüme hõzõnõn eksi çõkmasõ, sektörün yetersiz alt yapõsõnõn ve doğal koşullara-büyük ölçüde iklime- bağõmlõlõğõnõn göstergesidir (Tablo Ek 30). Bu durum, bozuk mülkiyet yapõsõyla birlikte tarõmsal üretim riskini arttõrmaktadõr.

Orman içi ve bitişiği nüfusun yalnõzca % 27�si geçimini ormandan sağlayabilmektedir. Geri kalanõ tarõma ve diğer etkinliklere bağõmlõdõr.



Arazi Mülkiyetinin sağlõksõz yapõsõ, uygulanmaya çalõşõlan politikalarõn başarõsõnõ sõnõrlandõran önemli bir engeldir. Örneğin 1994 yõlõnda gübreye uygulanan % 30�luk sübvansiyon oranõ (toplam 70,4 trilyon TL) büyük işletmelere daha fazla katkõ anlamõnõ taşõmaktadõr ve uygulamanõn sosyal amacõyla çelişmektedir. Yani bozuk mülkiyet yapõsõ ile sağlõklõ destekleme politikalarõ yürütmek zordur. Benzer çelişkiler fiyatõ desteklenen buğday, tütün, çay, fõndõk gibi birçok üründe de yaşanmaktadõr.

Kõrsal kesimde haksõz arazi işgallerinin ve toplumsal huzursuzluklarõn önemli nedenlerinden biri de kadastro yetersizliğidir. Tapu kayõtlarõyla arazi ölçümlerinin sõk rastlanan uyumsuzluğu, uygulanmak istenen projelerde sorunlara yol açmaktadõr. Nirengilerin yokluğu veya yetersizliği hava fotoğraflarõ ve uzaktan algõlama tekniklerinden gereğince yararlanõlmamasõ ve hazine arazilerinin sahipsizliği, bu alanlarda yanlõş ve/veya amaç dõşõ kullanõmlarõ kolaylaştõrmaktõr.

3.2.8 Ekonomik Kayõplar 3.2.8.1 Kaynak Kayõplarõ Erozyonla, kirlilikle ya da yanlõş yapõlaşma ile yitirilen toprağõn miktarõ ölçülebilirse

de ederinin hesaplanmasõ zordur. Ancak bitki besin maddesi kayõplarõnõn ve buna bağlõ bitkisel ve hayvansal üretim değer azalõşõnõn, 1995 yõlõ fiyatlarõyla yõlda 180 trilyon TL kadar olduğu tahmin edilmektedir.

Su yapõlarõnda biriken alüvyonun neden olduğu kaynak kayõplarõ için Atatürk Barajõ örnek olarak alõnabilir. Atatürk Barajõ'nõn yõllõk getirisi, elektrik üretiminden 8-10 trilyon, tarõmsal üretim artõşõndan da 15-20 trilyon TL kadar hesaplanmaktadõr. Havza õslahõ çalõşmalarõnõn eksikliğinden dolayõ birçok barajõmõzõn ekonomik ömrü, uluslararasõ ortalamalarõn yaklaşõk yarõsõ kadar olmaktadõr. Barajõn ekonomiye katkõ süresinin yarõya düşmesi, yõllõk getirisinin yarõya düşmesiyle eşdeğerdir. Bu durumda millenmenin, Atatürk Barajõ'nda yaratacağõ yõllõk zarar 13 trilyon TL olacaktõr.

Bu değer diğer HES ve barajlara oranlanõrsa, Türkiye'nin millenme sonucu barajlarõndaki kaybõ 1995 yõlõ fiyatlarõyla yaklaşõk 70 trilyon TL, %15�lik su şebekesi bakõm ve işletme gideri kayõplarõyla birlikte 80 trilyon TL�ya ulaşacaktõr.

Millenmenin içme-kullanma suyu ve arõtma tesislerine getireceği yük ve iç sularla, körfezlerdeki su ürünleri üretimi ve ulaşõm kayõplarõyla birlikteyaratacağõ değer kayõplarõ gözönüne alõndõğõnda, su erozyonu yoluyla Türkiye'nin kaynak kayõplarõnõn 300 trilyon TL (7,1 milyar ABD Dolarõ) düzeyinde olacağõ ortaya çõkar.



3.2.8.2 Girdi Kayõplarõ Tarõm sektörünün ulusal hasõlaya katkõ oranõ ve dõşsatõmdaki payõ yõldan yõla

düşmektedir (Tablo Ek 31). Bu durum genel ekonomik gelişmenin doğal sonucudur.

Ancak; tarõmda gübre, sulama, traktör sayõsõ gibi girdilerin artõş hõzõ, ortalama verim artõşõnõn üzerinde gelişerek, girdi kayõplarõnõ hõzlandõrmõştõr.

Ülkemiz topraklarõnõn ortalama alõnabilir fosfor kapsamõ 7 ppm, potasyum kapsamõ 330 ppm, azot kapsamõ 20 ppm kabul edilir ve fosforun yarõsõ, azotun da dörtte biri kadarõnõn gübrelerle katõldõğõ dikkate alõnõrsa 1200 milyon ton/yõl düzeyindeki erozyonla yitirilen üç ana besin maddesi miktarõnõn azot için 30 bin ton/yõl, fosfor için 12,6 bin ton/yõl, potasyum için de 345 bin ton/yõl saf madde olduğu sonucuna varõlõr.

Erozyonla, yani toprak taneleriyle birlikte elden çõkan bu üç besin maddesinin 1995 yõlõndaki piyasa değeri ise sõrasõyla:

Azot : 780 milyar TL (18,4 milyon ABD Dolarõ)

Fosfor : 680 milyar TL (16,0 milyon ABD Dolarõ)

Potasyum : 11.420 milyar TL (271,8 milyon ABD Dolarõ), olmaktadõr.

Erozyona neden olan suyun toprağa girmeyip yüzey akõşõna geçmesiyle, çözerek uzaklaştõrdõğõ besin maddesi miktarlarõ da, azot için 1 ppm, fosfor için 0,02 ppm, potasyum için 3 ppm ortalamalarõyla, sõrasõyla 190 bin ton/yõl azot, 4 bin ton fosfor/yõl ve 560 bin ton/yõl potasyum değerlerine ulaşmaktadõr. Bu yolla yitirilen besin maddelerinin yaklaşõk değerleri de;

Azot : 4.900 milyar TL (117,6 milyon ABD Dolarõ)

Fosfor : 530 milyar TL (12,7 milyon ABD Dolarõ)

Potasyum : 18.500 milyar TL (441,4 milyon ABD Dolarõ), olacaktõr.

Erozyon sonucu katõ ve sõvõ ortamla her yõl yitirdiğimiz bu üç besin maddesinin gübre olarak değeri 36,8 trilyon TL (868 milyon ABD Dolarõ) düzeyindedir.

Erozyonla uzaklaşan besin maddelerinin eşdeğer gübre miktarlarõ ile, Türkiye'de tüketilen gübre miktarlarõ (1994) Tablo 3.6�da karşõlaştõrmalõ olarak verilmiştir.



Tablo 3.5 Erozyonla Uzaklaşan Besin Maddelerinin Eşdeğer Gübre Miktarõ ve Türkiye�de Tüketilen Gübre Miktarlarõ (1994)

Kullanõlan gübre miktarõ (ton/yõl)

Yitirilen eşdeğer (ton/yõl)

%

Azot* 3.402.107 846.154 24,9

Fosfor 971.944 70.179 7,2

Potasyum 117.778 1.810.000 1536,8

TOPLAM 4.491.829 2.726.333 60,7

* Gübreler sõrasõyla %26 amonyum nitrat, %42 triple süper fosfat ve %50�lik potasyum sülfat eşdeğerine çevrilmiştir.

Diğer yandan amaç dõşõ kullanõmla yitirilen bir birim I. sõnõf araziden elde edilecek gelirin VII. sõnõf araziden karşõlanmasõ için 20 birim alan gerekmektedir. Yani bu yolla yitirilen emek, yakõt, zaman ve amortisman değerleri 20 ile çarpõlmalõdõr.

Yine parçalõlõk, dağõnõklõk, şekil bozukluğu dolayõsõyla yitirilen girdiler de, normal üretimin iki katõ kadar olmaktadõr.

3.2.8.3 Çevresel Kayõplar Kalkõnma modellerine sürdürülebilirlik kavramõyla yaklaşan güncel eğilim içinde ne

yazõk ki toprağõn değerinin yeterince anlaşõlabildiği söylenemez. Su, hava kirlenmesi, balõk, kuş ölümleri doğrudan gözlem olanağõ bu kayõplarõ hemen gündeme getirmektedir. Toprağõn bu dengedeki dolaylõ etkileri ise, doğrudan işlevinin çok üzerinde ve kamuoyunca yeterince değerlendirilmemektedir.

Toprak, üzerindeki bitki örtüsüyle havayõ ve suyu arõtõr. Yüzey ve yeraltõ sularõnõ düzenler ve yağõşsõz dönemlerde tüm canlõlar için sigorta görevi yapar. Toprak "yenilenebilir" değil, "yenileyebilir" bir doğal kaynaktõr. Bu durumda toprağõn kaybõ, çevresel kayõplarõn ilk ve en önemli halkasõdõr. Üstelik yitirilen bölüm, toprağõn adõnõ ve işlevlerini borçlu olduğu organik madde, bitki besin maddeleri, kil ve silt gibi en değerli kõsõmlarõdõr.

Toprak kaybõ günümüzde erozyon başta olmak üzere, amacõ dõşõnda ve yanlõş kullanõm veya kirlilik yoluyla oluşmaktadõr.

Toprağõn azalmasõ, depo yeteneğinin düşmesi dolayõsõyla su kirliliğin artmasõna ve su bilançosunun bozulmasõna neden olur.



Toprakla birlikte bir yandan tohumlarõ ve genç sürgünleri de sürüklenen doğal bitkiler yok olurken, öte yandan alüvyon birikme alanlarõnda bitkisel ve hayvansal canlõ türlerinin üzeri kaplanmaktadõr. Ülkemizde konunun bu yönünü ele alan araştõrmalarõn bulunmamasõ önemli bir eksikliktir.

Toprak için değerli iki besin maddesi olan fosfor ve azot, yanlõş gübreleme ve yanlõş kullanõm sonucu su kaynaklarõna ulaştõğõnda, hem kayõplarõyla ekonomik, hem de alõcõ ortamda ekolojik dengeyi altüst eden çevresel zararlara neden olmaktadõr.

3.2.9 Detaylõ Temel Toprak Etüdü Toprak ve arazi kaynaklarõmõzõn sürdürülebilir yönetimi, yorumlanmasõ ve plan ve

projelere temel oluşturulabilecek sağlõklõ bir veri tabanõna sahip olabilmek için detaylõ temel toprak etütlerini yapõlmasõ, acil bir ihtiyaç haline gelmiştir. Bundan önceki Beş Yõllõk Kalkõnma Planlarõnda belirtilmesine rağmen bu konuda önemli adõm atõlmamõştõr. Mevcut temel toprak etütleri ön inceleme seviyesinde yapõlmõş olup, plan ve proje çalõşmalarõna yeterli cevap verememekte, projesi yapõlacak alanlar için araziler amaçlarõna göre parça parça etüt edilmekte bu da kaynak israfõ yaratmaktadõr. Detaylõ temel toprak etütleri ayrõntõlarõ içeren bir yeterliliğe sahip olacağõndan, diğer etütlerin yapõlmasõna gerek duyulmayacaktõr.

3.2.10 Eğitim ve Araştõrma Ülkemizde bilindiği gibi toprak bilimi konusunda temel bilgiler en kapsamlõ olarak

ziraat fakültelerimizin �toprak� bölümlerinde verilmektedir. Kuşkusuz bu eğitimin temeli, tüm topraklar ele alõnsa da, öncelikle tarõm topraklarõnõn tanõnmasõ, korunmasõ ve geliştirilmesine yöneliktir. Ayrõca Orman Fakültelerinde Toprak İlmi ve Ekolojileri adõ altõnda dar kapsamlõ olarak da okutulmaktadõr. Jeoloji ve Çevre Mühendisliği fakültelerinde ise konuya fazlaca önem verilmemektedir.

Son dönemde, Ziraat Fakültelerinde yapõlan düzenlemeler ile toprak bölümü ortada kalmõştõr. Bazõ üniversitelerde toprak bölümlerinin birkaçõ bitkisel üretim (Erzurum Atatürk, Konya Selçuk, Antalya Akdeniz, Samsun 19 Mayõs, Van Yüzüncü Yõl, Kahramanmaraş Sütçü İmam, Tokat Cumhuriyet, Çanakkale 18 Mart, Ordu KTÜ, Diyarbakõr Dicle), bir bölümü de tarõm teknolojisi lisans programlarõna (Ankara, İzmir Ege, Şanlõurfa Harran, Hatay Mustafa Kemal) katõlmõşlar, diğerleri ise (Adana Çukurova, Tekirdağ Trakya, Aydõn Adnan Menderes, Bursa Uludağ, Eskişehir Osmangazi) bekleme yolunu seçmişlerdir. Bu üniversitelerdeki genel eğilim toprak bölümlerinin Bitkisel Üretim ve Tarõm Teknolojisi Programlarõnõn her ikisinde de konularõyla ilgili eğitime katkõda bulunmaktõr. Ziraat Fakültelerindeki yeniden yapõlanma öğrencilerin istekleri, daha doğrusu piyasanõn ihtiyaçlarõ doğrultusunda yeniden gözden geçirilmelidir.



Bugünkü koşullarda toprak bölümü mezunu istihdam eden resmi veya özel kuruluşlarõn bulunmamasõ, toprak bölümü mezunlarõnõn işsiz ziraat mühendisleri içerisinde ilk sõrayõ almasõna neden olmuştur. Bunun sonucu toprak bölümleri lise mezunlarõ içerisinden isteksiz ve en düşük puanlõ öğrencilerin hiç yoktan iyidir düşüncesiyle kayõt yaptõrdõğõ yüksek öğrenim kurumu haline gelmiştir.

3.2.11 Önleyici Çalõşmalar 3.2.11.1 Erozyonu Önleyici Çalõşmalar Ülke genelinde erozyonu ağaçlandõrma, sekileme vb. yöntemlerle zararsõz düzeylere

indirebilmek, etki alanõnõn 57 milyon hektar (% 73,9) olduğu dikkate alõnõrsa ekonomik ve teknik anlamda olanaksõzdõr. Bir hektar alanõn ağaçlandõrma maliyeti 1999 yõlõ fiyatlarõyla yaklaşõk 750 ABD Dolarõdõr. Bu gerçek, söz konusu çalõşmalarõn öncelikle aşõrõ duyarlõ pilot bölgelere kanalize edilmesi gereğini göstermektedir. Bugüne değin erozyona karşõ korunabilen alanlarõn toplamõ 1,5 milyon hektar (1994) kadardõr. Ayrõca Orman Bakanlõğõ tarafõndan yaklaşõk 2,7 milyon hektar arazi (1998) ağaçlandõrõlmõştõr. Orman Bakanlõğõ çalõşmalarõnõn doğrudan erozyon kontrolüne yönelik bölümü 380.653 hektar, mera õslah çalõşmalarõ da 81.146 hektar (1998) kadardõr. Bunun dõşõnda kalan ağaçlandõrma çalõşmalarõ da, alanõn etrafõnõn çevrilmesi dolayõsõyla erozyon kontrolünde oldukça etkili sonuçlar vermektedir.

Havzalarõn aşağõ havza-yukarõ havza biçiminde ayrõlmasõ eşgüdümü ve kaynaklarõn akõlcõ kullanõmõnõ zorlaştõrmaktadõr.

KHGM tarafõndan 1960'lõ yõllarda yürütülen riperleme ve sekileme işlemleri, ekonomik ve toplumsal nedenlerle yavaşlamõştõr. Günümüzde taş toplama (seddeleme), milleme (kolmataj), rüzgar perdeleri, doğal florayõ koruma altõna alma gibi pilot çalõşmalara öncelik verilmesi zorunludur.

Orta Fõrat'ta, Malatya, Elazõğ ve Adõyaman illerinde 54 küçük havzayõ kapsayan ve l993 yõlõnda başlatõlan "Doğu Anadolu Su Havzasõ Rehabilitasyon Projesi" adlõ çalõşma, çeşitli yönlerden diğer projelere örnek olabilecek nitelikler taşõmaktadõr.

Proje uygulamalarõnda "çiftçi merkezli problem saptama, problem çözme" (sor-sap-çöz) adõ verilen ve halkõn planlamadan, uygulamaya emek, bilgi, karar ve finans katkõsõnõ temel alan bir yaklaşõm uygulanmaktadõr.

Orman Bakanlõğõ (AGM), TKB (TÜGEM) ve KHGM gibi doğal kaynaklarõ geliştirmek ve kõrsal kesime hizmet götürmekle yükümlü üç kuruluş, bütüncül havza yönetimi konusunda güzel bir işbirliği örneği vermektedirler. Projeler çok amaçlõ olup, örneğin ağaçlandõrma çalõşmalarõnda ekolojik ve ekonomik bileşenler birlikte gözetilmektedir. Projede yurtiçi ve yurtdõşõ hizmet içi eğitimden, çeşitli hedef gruplarõn eğitimine ve halkla



deneyim alõşverişi toplantõlarõna değin, yaygõn bir eğitim ve tanõtma programõ uygulanmaktadõr. Proje ile, bir yandan bozulan doğal dengeler yeniden kurulup geliştirilirken, diğer yandan kõrsal kesimde gelir artõrõcõ önlemlerin etkinleştirilebileceği de gösterilecektir.

Bu çerçevede 62.440 hektar alanda erozyon kontrolu, mera ve orman iyileştirme; l09.312 hektar alanda mera yönetimi uygulama ve tanõtõmõ; 38.l67 hektar alanda agronomik paket ve nadas azaltma uygulama ve tanõtõmõ; 33.988 hektar alanda yoğun tarõm ve özel ürün yetiştirme çalõşmalarõnõn yanõsõra 32.400 adet arõ kovanõ ve donanõmõnõn dağõtõmõ hedeflenmektedir. Proje başarõya ulaştõğõ taktirde, bu modelin ülke çapõnda yaygõnlaştõrõlmasõ planlanmaktadõr.

Devletin ekonomik gücü gözönüne alõndõğõnda ülke genelinde erozyonu önleme çalõşmalarõ daha fazla kaynak ayrõlmasõyla çözülebilecek gibi görünmemektedir. Buna karşõn, yem bitkileri yetiştiriciliği hem ülke hayvancõlõğõnõn ve toprak verimliliğinin gelişmesine katkõda bulunacak, hem de meralarõn üzerindeki baskõyõ azaltacak yani erozyonu ekonomik olarak engelleyebilecek bir seçenektir. Ancak yem bitkilerinin genel tarõmsal üretimdeki % 2,9�luk (TKB�ye göre %5) düşük payõ yõllardõr arttõrõlamamaktadõr. Mera õslahõ ve ağaçlandõrma çalõşmalarõnõn yanõsõra, kaba yem gereksinimini karşõlayacak önlemlere de yeterli ağõrlõk verilmemiştir. Kaba yem açõğõnõ gidermek ve meralarõn üzerindeki otlatma baskõsõnõ azaltmak üzere TKB tarafõndan ülke genelinde 500 köyde �Çayõr-Mera, Yem Bitkileri ve Hayvancõlõğõ Geliştirme� adlõ bir proje yürütülmekte ve model oluşturmaya çalõşõlmaktadõr. Bu çerçevede 64,1 bin hektar mera õslah ve tesisi ile 44,9 bin hektar yem bitkisi ekimi gerçekleştirilmiştir.

Korumalõ su yollarõ, sel tahkim seddeleri, yeniden mera tahsisleri gibi çalõşmalar birkaç örnek çalõşma dõşõnda yaygõnlaşamamõştõr.

3.2.11.2 Amaç Dõşõ Kullanõmõ Önleyici Çalõşmalar Anayasa'nõn 44. ve 45. maddeleri uyarõnca, 2 872 sayõlõ Çevre Kanunu'nda kõrsal ve

kentsel alanda arazinin ve doğal kaynaklarõn korunmasõ hükmü yer almakla birlikte, Çevre Bakanlõğõ, topraklarõn amaç dõşõ kullanõmõnõ önleyecek altyapõ ve yaptõrõm gücüne sahip olmadõğõndan, bu konuda etkili değildir. 3 083 sayõlõ Tarõm Reformu Kanunu ise öncelikle topraksõz köylülere toprak, yerleşim birimi, ekonomik üretim sağlanmasõ gibi hedefleri gözettiğinden, 19. maddesinde yer alan "tarõm arazisi, zorunlu sebepler olmadõkça tarõm dõşõ amaçlarla kullanõlamaz" hükmü işletilemediği gibi, toplam 326,7 bin hektar mera arazisi de uygulama bölgelerinde çeşitli amaçlara ayrõlmõştõr (Tablo Ek 32).

KHGM'nün tarõm topraklarõnõn amaç dõşõ kullanõmõna ilişkin çalõşmalarõ, önceden vasõf değiştirme, yönetmeliği aşan yasalar, yaptõrõm gücünün yetersizliği ve politik tercihler gibi nedenlerle tam olarak uygulanamamaktadõr.



Orman Bakanlõğõ, orman niteliğini yitirerek tarõm ve mera arazisine dönüşen alanlarõ yeniden yerleşime açmak amacõyla orman alanõ dõşõna çõkarmaktadõr. 1994 yõlõna kadar 270 bin hektar alanõn, bu uygulama ile kadastrosu bitirilmişse de, yeniden yerleşimi sağlanan köy sayõsõ ancak 3 olmuştur. Bu durum, özellikle yeniden yerleşim politikalarõnda ekonomik ve toplumsal boyutlarõn, önemli darboğazlar oluşturduğunu göstermektedir.

MTA Genel Müdürlüğü tarafõndan 15 ayrõ yörede yürütülen "arazi kullanõm potansiyeli" çalõşmalarõnda arazilerin endüstri, yerleşim, turizm, katõ atõk birikimi vb. amaçlara uygunluğu çeşitli açõlardan ele alõnmõştõr. Ancak bu çalõşmalarda topraklarõn tarõmsal üretime uygunluklarõ ve erozyon duyarlõklarõ incelenmemiştir, yani sürdürülebilir kalkõnma kavramõyla bağdaşmayan boşluklarõ vardõr.

3.2.11.3 Toprak Kirliliğini Önleyici Çalõşmalar Ülkemizde jeolojik toprak kirliliğini önleyici çalõşmalar yapõlmamaktadõr. Bu

eksikliğin nedeni veri yokluğudur. Sorun görülen pilot bölgeler, küçük yerleşim birimleriyse Bayõndõrlõk ve İskan Bakanlõğõ veya KHGM tarafõndan başka alanlara göç ettirilmektedir. Ancak bu uygulama da yaygõn değildir.

Su kaynaklarõnõ tehdit etmediği sürece hõzlõ ayrõşan evsel atõksular, kesimevi atõklarõ, bitkisel kalõntõlar, ötrofikasyon alanlarõ gibi maddeler toprak için kirlilik yükü doğurmaz. Topraklar için asõl kirlilik tehlikesini katõ atõklarla bulaşan ağõr metaller, dirençli deterjanlar, tarõm ilaçlarõ ve radyoaktif kalõntõlar oluşturur. Bu kirlilik yüklerini diğerlerinden soyutlayacak çalõşmalar hemen hiçbir kuruluş tarafõndan yürütülmemektedir. Örneğin sepicilikte ve böcek ilaçlarõnda kullanõlan kromun, su ve besin yoluyla insanlara geçişi Eskişehir, Denizli, İzmir çevrelerinde gözlenmiştir. Toprağa kadmiyum girişinin en önemli kaynağõ fosforlu gübre ise de, bu gübrenin ve hammaddesinin dõşalõmõnda kadmiyum standardõ uygulanmamakta ve ölçüm yapõlmamaktadõr.

Kamuoyunun ilgisinin su ve hava kirlilikleri üzerinde yoğunlaşmõş olmasõ, toprak kirliliğini önleyici çalõşmalarõn yetersizliğine yol açmaktadõr.

3.2.11.4 Yanlõş Kullanõmõ Önleyici Çalõşmalar Tarõm arazilerinin yanlõş kullanõmõnõ önlemede en etkili yol arazilerin optimum

işletme büyüklüğüne ve geometrik şekle kavuşturulmasõdõr. Tarõm işletmelerimiz giderek küçülmekte ve işletmelerdeki parsel sayõlarõ artmaktadõr (Tablo Ek 33). Bu durumun işletmelerin ekonomik ve çevresel açõlardan yaşatõlmasõnda en önemli engellerden biri olduğu Rio Sözleşmesi ve Gündem 21�de de belirtilmektedir.

KHGM ve Tarõm Reformu Genel Müdürlüğü, sorunun çözümü için kõsaca "arazi toplulaştõrma" adõ verilen çalõşmalarõ yürüten iki kuruluştur. KHGM, ülke genelinde 332 proje uygulayarak 265.151 hektar alanda (1999) toplulaştõrma çalõşmasõ yapmõştõr. Tarõm Reformu



Genel Müdürlüğü ise, arazi toplulaştõrma çalõşmalarõnõ daha etkin bir yetki donanõmõ ile yürütebilmekte olduğundan toplam 9 adet proje kapsamõnda; 137.037 hektarlõk alanda (4 proje) toplulaştõrma çalõşmalarõnõ tamamlamõş, 91.570 hektar (5 Proje) alanda ise çalõşmalarõnõ son aşamasõna getirmiştir.

Nadas alanlarõnõn bir yõl boyunca boş kalmasõ bir diğer eksikliktir. Bu yolla 5,3 milyon hektar alan boş kalmaktadõr (Tablo Ek 34). TKB�nõn nadasõ azaltõcõ çalõşmalarõ bu değeri l970�li yõllardaki 9,5 milyon hektardan, yaklaşõk 3,5-4,0 milyon hektara düşürmeyi hedeflemektedir.

Meralarõn yanlõş kullanõmõnõ önleme yönündeki çabalar ise, TKB ve mülki amirlerin iyi niyet girişimleriyle ve sõnõrlõ alanlarda etkili olabilmektedir. Diğer yandan, 4342 sayõlõ Mera Kanunu 1998 yõlõnda çõkarõlmõş ancak henüz olumlu yansõmalarõ görülmemiştir.

4. ULAŞILMAK İSTENEN AMAÇLAR 4.1 VIII. Plan Döneminde (2001-2005) Su kaynaklarõnõn bütüncül yönetimi ve geliştirilmesini (havza yaklaşõmõnõn

uygulanmasõ), sulakalan ekosistemlerinin işlev ve değerlerinin korunmasõnõ ilke edinen ulusal sürdürülebilir su politikasõ oluşturulmalõdõr.

Sürdürülebilir su politikasõ ile, öncelikli olarak tüm ülke vatandaşlarõna sağlõklõ, yeterli ve güvenli içme suyu sağlanmalõdõr. Bu amacõn altõndaki prensip, sağlõklõ ve yeterli suya ulaşmanõn en temel insan hakkõ olduğudur.

Su; içmesuyu ihtiyacõ dõşõnda; endüstri, tarõm, balõkçõlõk, enerji, rekreasyon, yaban hayatõ gibi farklõ sektörlerin de gereksinimlerini sağlayabilecek miktarda ve kalitede olmalõdõr.

Su; taşkõnlardan korunma, kuraklõklarõn etkisini azaltmak amacõyla, bütüncül yaklaşõmlarla yönetilmelidir.

Su kaynaklarõnõn kirlenmesinin önlenmesi için mevcut yasalarõn etkin uygulanmasõ ve izlenmesi sürdürülecektir. Bu konuda kirleten öder prensibinin yerleşmesi konusunda çalõşmalara hõz verilmelidir.

1993� ten bu yana başarõyla yürütülmekte olan katõlõmcõ sulama yönetimi çalõşmalarõ ile elde edilen sonuçlarõn, örgütlerin kurumsallaşmasõ ve katõlõmcõ sulama yönetiminin sürdürülebilirliğini sağlamak yönünde geliştirilmesi temin edilmelidir.

Diğer bir deyişle; sulama tesislerinin işletme bakõm ve yönetim sorumluluğunu devralan kurum ve su kullanõcõ örgütlerin (SKÖ), yerine getirdikleri hizmetlerin devamlõlõğõnõn sağlanmasõ; mevzuat eksiklerini gidermek, yeni yatõrõmlara çiftçi katõlõmõnõ



sağlamak, sulama tesislerinin modernizasyon ve rehabilitasyon programlarõnõ geliştirmek, gerekli işletme ve bakõm ekipmanõnõ temin etmek, tarla içi geliştirme hizmetlerinin yapõlmasõnõ sağlamak, tesislerin ve hizmetlerin iyileştirilmesi için yönetim, organizasyon, yatõrõm gibi konularda gerekli danõşmanlõk, rehberlik ve eğitim desteğinde bulunmak ve iyi eğitilmiş, kaliteli teknik ve yardõmcõ teknik personele sahip olabilmeleri için örgütlere yoğun bir eğitim programõ uygulamak ve yetişmiş personelin işbaşõ eğitimini yaptõrmak ile mümkün olabilecektir.

Bu çerçevede Katõlõmcõ Sulama Yönetiminin (KSY) sürdürülebilirliği ve kurumsallaşmasõ için;

- Yasal çerçevenin gözden geçirilmesi ve yenilenmesi,

- Yeni sulama tesislerinin yapõmõ için yatõrõma katõlõm sağlamak,

- Sulama tesislerinin devredilmeyen hizmet ve bölümlerinin kullanõcõlara devredilmesini sağlamak,

- Sulama şebekeleri için modernizasyon ve rehabilitasyon programlarõ geliştirmek,

- DSİ ve SKÖ için KSY öncesi ve sonrasõ durumu karşõlaştõrmak için veri tabanõnõ oluşturma çalõşmalarõnõn hõzlandõrõlmasõ,

- DSİ� deki mevcut izleme ve değerlendirme sistemini geliştirmek,

- SKÖ� lerinin iyi eğitilmiş, kaliteli işletme ve bakõm personeline sahip olmalarõ için yoğun eğitim programlarõ uygulamak ve yetişmiş personelin sektörde sürekliliğini sağlamak,

- Mevcut sulama teknolojilerinin uygulama imkanlarõnõ geliştirerek sulama randõmanõnõ yükseltmek,

- Su kullanõcõ örgütlerinin dikey örgütlenmeleri sağlandõktan sonra, bu üst örgütlere ortak tesisler ve su kaynağõ yönetiminin devredilip devredilemeyeceğini, devredilebilirse hangi koşullar altõnda devredilebileceği konularõnda karara varmak için çalõşmalar yapmaktõr.

Ancak, sulamanõn çok iyi bir şekilde yönetildiği koşullarda dahi, diğer tarõmsal politikalarda bir düzensizlik bulunuyorsa katõlõmcõ sulama yönetiminin sürdürülebilirliğini sağlamanõn çok güç olacağõ açõktõr.

Detaylõ Temel Toprak Etütlerinin yapõlmasõ ile ilgili bir çalõşma başlatõlmalõdõr. Bu çalõşma finansman, personel, teknik donanõm vb. bileşenler açõsõndan detaylandõrõlmõş ve belirli bir zaman dilimini öngören bir fizibilite çalõşmasõ olmalõdõr.



Sulama yatõrõmlarõndan beklenen faydanõn sağlanmasõ ve toprak kaynaklarõnõn sürdürülebilir kullanõmõ amacõyla drenaj ve TİGH ayrõlan ödeneklerin artõrõlmasõ ile DSİ ve KHGM yatõrõmlarõ arasõnda koordinasyon sağlanmasõ gerekmektedir.

TİGH kapsamõnda yapõlan açõk ve kapalõ drenaj, tarla içi yolu, sanat yapõlarõ gibi hizmetlerin devlet sulama şebekelerinin işletme ve bakõm hizmetlerinin kullanõcõya (sulama organizasyonlarõna, sulama birliği,kooperatif köy tüzel kişilikleri vb.,) devri kapsamõnda değerlendirilmesi sağlanmalõdõr.

Avrupa Toprak haritasõnda yer almak için 1/1.000.000 ölçekli toprak haritasõ hazõrlanmalõdõr.

3022 sayõlõ yasanõn 43. maddesi gereği hazõrlanan ve 8.11.1986 tarihli 19275 sayõlõ Resmi Gazetede yayõnlanan 86/11126 sayõlõ Bakanlar Kurulu Kararõna göre, çiftçiler KHGM�ce yapõlan tesviye, kapalõ drenaj, toprak õslahõ ve tarla yollarõ hizmetlerinin sermaye yatõrõm maloluşunu belirli yüzde dahilinde hazineye geri ödemeleri gerekmektedir hükmünün, uygulamaya geçirilmesi gerekmektedir.

Toprak ve su kaynaklarõ Ulusal Bilgi Merkezi çalõşmalarõ devam edecek ve bu çerçevede üretilecek olan hizmetler çeşitli medya unsurlarõ ile (CD ROM, İnternet, basõlõ yayõn, vs) kullanõcõlarõn hizmetine sunulacaktõr.

Toprak ve su kaynaklarõ veri tabanõ ve hizmet haritalarõnõn sayõsallaştõrõlarak veri tabanõna dahil edilmesi çalõşmalarõna devam edilecektir.

Göletlerde balõkçõlõk yapõlmasõ konusunda halk aydõnlatõlmalõdõr.

Bazõ göletlerde sediment fazlalõğõ nedeniyle ekonomik ömrünü tamamlamadan çok önce dolma tehlikesi bulunmaktadõr. Bu nedenle toprak muhafaza çalõşmalarõnõn etkin yürütülmesi ve bu çalõşmalara tefrik edilecek ödeneklerin artõrõlmasõ gerekmektedir.

Gövde inşaatõ tamamlanmadõğõ halde sulama şebekesi yapõlmadõğõ için işletmeye açõlamayan 74 adet sulama göleti bulunmaktadõr. Bu tesislerin bir an önce hizmete açõlmasõ için gerekli önlemler alõnmalõdõr. Yine geçmiş yõllarda tamamlanarak hizmete açõlan göletlerden 26�sõ acil onarõm kapsamõna alõnarak iyi bir planlama dahilinde onarõmlarõ yapõlmalõdõr.

KHGM�nce yürütülen hizmetlerde bölge ve yerel gelişmişlik farklarõ dikkate alõnarak katõlõm payõnõ almaya imkan sağlayacak yasal düzenleme yapõlmalõdõr. Bunu önleyici hükümler kaldõrõlmalõdõr.

KHGM akõm gözlemleri devamlõ, hassas bir şekilde yapõlmalõ ve etkin bir izleme ağõ kurulmalõdõr. Bu çalõşmalar bir veri tabanõ ile desteklenmeli ve diğer kuruluşlarõn bu tabana ulaşabilmesi için medya unsurlarõ (internet vb.) devreye sokulmalõdõr.



Tablo 4.1�den anlaşõlacağõ üzere; DSİ Genel Müdürlüğü tarafõndan açõlmõş bazõ Yeraltõ Sulamalarõna ait kuyularõn bir kõsmõnõn enerji nakil hattõ, bir kõsmõnõn ise sulama şebekesi yapõlamamõştõr. Bu nedenle, KHGM tarafõndan yürütülen yeraltõsuyu sulamalarõ çalõşmalarõ hõzlandõrõlmalõdõr.

Tablo 4.1 Yeraltõ Sulamalarõ ile İlgili Çalõşmalar

Kooperatif Adeti Kuyu Adeti Debi (l/sn)

ENH + pompasõ tam olanlar

309 1354 44,964

ENH tamamlanmayanlar

157 636 2,120

Toplam 466 1990 66,084

Tarõmsal elektrifikasyon projelerinin uygulanmasõnda 28.5.1996 tarihli KHGM, DSİ ve TEDAŞ Müdürlükleri arasõnda yapõlan protokole göre tarõmsal sulama amaçlõ derin sondaj kuyusu açõlmasõ, elektromotopomp temini ile montajõ ve ENH yapõlmasõ görevi DSİ Genel Müdürlüğüne, sulama şebekesinin yapõlmasõ görevi ise KHGM ne verilmiştir. Ancak, zaman zaman bu protokol dõşõna çõkõlmakta, gerek Özel İdare, gerekse Muhtarlõk ve Belediyelerce derin sondaj kuyularõ açõlmaktadõr ve bu kuyulara sulama şebekesi ile ENH ve elektromotopomp tahsisi yapõlmasõ talebinde bulunulmaktadõr. Bu tür uygulamalar yeraltõsuyu rezervlerinin bilinçsizce kullanõlmasõna ve kaynak israfõna yol açacağõndan mevcut sistem korunmalõdõr.

Ülkemizin tarõm alanlarõnõn % 64�ünde değişik derecelerde erozyon problemi bulunmaktadõr. Bütçeden şu ana kadar ayrõlan ödeneklerle toprak muhafaza tedbirleri almak mümkün görülmemektedir. Bir kõsõm finansmanõ Dünya Bankasõnca karşõlanan halen devam eden ve başarõlõ olan Doğu Anadolu Havza Rehabilitasyon çalõşmasõ gibi çalõşmalarõn ülke geneline yayõlmasõ gerekmektedir. Bu projenin başarõsõnõn en önemli nedeni çalõşmanõn havza bazõnda yürütülmesidir. Gerek toprak muhafaza çalõşmalarõ ve gerekse diğer toprak ve su kaynaklarõ developman çalõşmalarõnda havza bazõnda bir yönetim anlayõşõnõn alt yapõsõ hazõrlanmalõdõr.

Halen kuru ve sulu tarõm yapõlan V, VI, VII sõnõf arazilerde tarõm yapõlmamasõ için gerekli teşvikler alõnmalõdõr. Toplam 5.115.030 ha. olan bu saha tabii bitki örtüsüne terk edilmeli veya ormana tahsis edilmelidir.



Türkiye�de son yõllarda görülen yağõş azlõğõ, ormanlarõn tahrip olmasõ, bilinçsiz su yönetimi, rezervlerde ve bir kõsõm su kaynaklarõnda azalma ve hatta kurumalara sebep olmuştur. Bu anlamda su kaynaklarõnõn havza bazõnda bir bütünsel yaklaşõm içerisinde yönetilmesi ve kõrsal kesim içme suyunun temininde nehir, gölet, baraj ve yeraltõ su imkanlarõnõn araştõrõlarak bu kaynaklarõn kullanõlmasõ sağlanmalõdõr.

Sulama sahalarõnda münavebeye yem bitkileri sokulmasõ teşvik edilmelidir.

4.2 Uzun Dönemde (2001-2023) Suyun tüm dünyadaki canlõlõğõn devamõ için vazgeçilmez bir kaynak olduğu

düşüncesiyle, Türkiye�nin uzun vadede su kaynaklarõna yaklaşõmõ, su kaynaklarõnõn işlevlerinin ve ekolojik bütünlüklerinin korunmasõ ve akõlcõ kullanõmlarõnõn sağlanmasõ, mevcut su kaynaklarõmõzõn sağlõklõ ve yeterli miktarlarda gelecek nesillere aktarõlmasõ şeklinde olacaktõr.

DSİ Genel Müdürlüğü�nün büyük su işi projeleri kapsamõnda planlamasõ veya ön incelemesi var olan 437 adet projesinin tesis bedeli; 1999 yõlõ fiyatlarõyla tarõm sektöründe 3.262.266 milyar TL, enerji sektöründe 4.885.734 milyar TL, hizmet sektöründe 1.319.482 milyar TL olarak hesaplanmõştõr. Buradan hareketle; 2000 yõlõnda % 40, 2001-2005 yõllarõnda % 30, 2006-2012 yõllarõnda % 20, daha sonraki yõllarda % 10 artõş kabulüyle ve proje demetinin 2006 yõlõnda programa alõnmasõ varsayõmõ ile 2023 yõlõna kadar maliyet dağõlõmõ yapõlmõştõr. Ayrõca; büyük su işi projeleri ve etüdü dõşõnda olabilecek yatõrõmlar için tarõm sektöründe % 25, enerji sektöründe % 10 ve hizmet sektöründe % 5 artõş öngörülmüştür. Bu varsayõmlar çerçevesinde planlanan yatõrõmlar Tablo Ek 35�de gösterilmiştir.

Planlanan yatõrõmlarõn gerçekleşmesindeki fiziki hedeflere gelince; ülkemizin 8,5 milyon hektar olan ekonomik olarak sulanabilir arazi varlõğõnõn nihai durumunda; 6,5 milyon hektarõnõn DSİ, 2,0 milyon hektarõnõn KHGM kapsamõnda geliştirilmesi öngörülmektedir.

DSİ sorumluluğunda geliştirilmesi düşünülen 6,5 milyon hektarõn, 2000 yõlõ itibarõyla yaklaşõk 2,5 milyon hektarõnõn geliştirildiği ve VIII. Beş Yõllõk Kalkõnma dönemi içinde de yõllõk 100.000 hektar alanõn geliştirilmesi kabulü ile 2023 yõlõna kadar işletmeye açõlmasõ gereken sulama sahasõ 3,5 milyon hektar olmaktadõr. Bu kabullerle plan dönemini takip eden 18 yõllõk uzun dönemde yõllõk yaklaşõk 200.000 hektar alanõn sulamaya açõlmasõnõn hedeflenmesi gerekmektedir.

Ülkemizde hidroelektrik potansiyelin teknik ve ekonomik olarak değerlendirilebilir kurulu güç kapasitesi 34.592 MW, ekonomik yõllõk ortalama enerji üretimi ise yaklaşõk 123 milyar kWh olarak belirlenmiş bulunmaktadõr. 2000 yõlõ başõ itibarõyla işletmeye açõlan 114 adet HES�in kurulu güç kapasitesi 10.820 MW� dõr. Bu durumda yaklaşõk 24 MW kurulu



gücüne 2023 yõlõnda tamamlanmasõ hedef alõnmasõ halinde 24 yõllõk uzun dönemde de yõlda ortalama 1.000 MW lõk kurulu güç kapasitesinin sisteme ilavesi gerekmektedir.

Yurdumuzda içme-kullanma ve endüstri suyu olarak halen yõlda 8,5 milyar m3 su kullanõlmaktadõr. İleriki yõllarda nüfus artõşõ ve sosyal gelişme dikkate alõnarak yõllõk bazda ihtiyaç olacağõ düşünülen kapasitenin 20 milyar m3�ü DSİ tarafõndan karşõlanacağõ var sayõmõ ile mevcut kapasiteye uzun dönemde yõllõk 11,5 milyar m3 içme-kullanma ve endüstri suyu kapasitesi ilavesi gerekmektedir.

Su kaynaklarõnõn kullanõlmasõnda özellikle gelişmiş ülkelerde kullanõlan bütünsellik (holistic approach ) ve ortak kullanõma (conjunctive use) dayalõ su yönetim anlayõşõ üzerinde durulmalõdõr.

Detaylõ temel toprak etütleri tamamlanmalõ ve arazi kullanõm harita ve planlarõ hazõrlanmalõdõr.

Arazi toplulaştõrma hizmetlerinin iskan toplulaştõrõlmasõ ile birlikte yapõlmasõ sağlanmalõdõr. Dağõnõk yerleşimi toplulaştõrmak ve köyden kente göçü bir noktada durdurabilmek için köykent veya merkez köy (cazibe merkezleri) uygulamasõ yaygõnlaştõrõlmalõdõr.

DSİ tarafõndan sulamaya açõlan ve açõlacak sahalarda, KHGM�ce yeterli ve gerekli AT ile TİGH projelerinin gerçekleştirilebilmesi için bu projelerin finansmanõnõn, milli bütçenin yanõ sõra dõş kredi imkanlarõ ile desteklenmesi sağlanmalõdõr.

Bir içme suyu tesisinin, 30 yõllõk nüfus projeksiyonuna göre projelendirildiği gözönüne alõnarak nüfus değişimleri neticesinde bugün için suyu yeterli olan kõrsal içmesuyu ünitelerin de yetersiz hale geleceği ve mevcut 32.649 ünitenin de önümüzdeki 30 yõllõk dönem içinde yeniden içme suyu yapõm programõnda değerlendirilmesi gerekmektedir.

Kullanõlabilir yerüstü sularõnõn yetersizliği ister istemez bizleri yeraltõ sularõndan yararlanmaya zorlamaktadõr. Bugün kõrsal kesimde 12 bin civarõnda içme suyu amaçlõ yeni kuyuya ihtiyaç olduğu bildirilmektedir. Ancak bu kaynaklar bir kez kirlendiğinde temizlenmesi oldukça zor ve pahalõdõr. Bu nedenle su kaynaklarõmõzõn havza bazõnda ve bütünsel bir yaklaşõm içinde etkin bir yönetime kavuşmasõ gerekmektedir. Ruhsatsõz yeraltõ suyu kullanõmõnõn kesin olarak önüne geçilmesi ve �kirleten öder� ilkesi gereği ağõr yaptõrõmlar uygulanmasõ gerekmektedir.

Kõrsal kesimde şebekeli ve yeterli içme suyu olan yerleşim birimlerine en kõsa süre içerisinde kanalizasyon ve arõtma tesisi yapõlmalõ, bu tür yatõrõmlarda köylünün iş gücünden faydalanarak köylü katkõsõnõn mutlaka sağlanmasõ gerekmektedir.

KHGM�nün su kaynaklarõnõn geliştirilmesi kapsamõndaki yatõrõmlarõna dair 2023 yõlõ hedefleri Tablo Ek 36�da verilmiştir.



DSİ Genel Müdürlüğünce Sulama Projeleri hazõr olan ve Arazi Toplulaştõrmalõ yapõlmasõ zorunlu görülen 600 bin hektar alanõn toplulaştõrma ve tarla içi geliştirme hizmetleri ile ilgili etüt-plan-proje çalõşmalarõ 2001-2005 yõllarõ arasõnda tamamlanarak, 2006-2010 yõllarõ arasõnda uygulanmalõdõr.

Uzun vadede; sulamaya açõlacak olan ilave yaklaşõk 4 milyon hektar alanõn arazi toplulaştõrma çalõşmalarõnõn sulama projeleri ile eşgüdümlü olarak yürütülebilmesi için gerekli etüt-plan-proje çalõşmalarõ ve uygulamalarõ bir program dahilinde yapõlmalõdõr. Bunun için gerekli kurumsal örgütlenmeler ve yasal düzenlemeler kõsa dönemde yapõlmalõdõr. Kuru tarõm alanlarõnda da arazi toplulaştõrma çalõşmalarõna bir program dahilinde başlanmalõdõr.

VIII. Beş Yõllõk Kalkõnma Planõnõ müteakip eko-havza terimi konu uzmanlarõndan oluşan (su bilimcileri, toprak uzmanlarõ, ormancõlar, meteorologlar, jeomorfologlar, planlama uzmanlarõ, sistem analistleri, istatistik uzmanlarõ, coğrafya uzmanlarõ, mera uzmanlarõ, biyolog ve limnologlar, çevre bilimcileri vb) geniş kapsamlõ bir kurulda tartõşõlarak netleştirilmeli, başta doğal kaynaklarla ilgili kamu kurum ve kuruluşlarõ olmak üzere, tüm yapõnõn eko-havza bazõnda örgütlenmeleri için hazõrlõk çalõşmalarõna başlanmalõdõr. Toprak ve su kaynaklarõnõn entegre yönetimi temelinde havza bazõnda yönetime aşamalõ olarak geçilmelidir.

1: 5.000 ölçekli kadastro, (toprak taksonomisi sistemine göre) toprak gruplarõ, arazi kullanõmõ ve arazilerin kullanõma uygunluk sõnõfõ haritalarõ bitirilmeli, arazi kullanõm haritalarõ her 10 yõlda bir güncelleştirilmeli, veri tabanõ iletim ağõ köyler veya köy gruplarõ düzeyine indirilmelidir.

AB "Biyolojik ve Peyzaj Çeşitliliği (PABLD) Strateji Planõ" ile bütünleşme sağlanmalõdõr.

Arazi dönüşümü işlemleri bitirilmeli, tüm arazi varlõğõmõzõn kullanõma uygunluk sõnõflarõ gereklerine göre değerlendirilmesidir.

Toprak bilimi eğitiminin, ziraat fakültelerinin yanõ sõra, çağdaş gereksinimleri karşõlayacak biçimde tüm arazi ve toprak kullanõmõ konularõnõ kapsayabilecek ve tüm sektörlere hizmet verebilecek bir yapõya kavuşturulmasõ, eko-havzalar bazõnda toprak ve arazi kullanõmõ konularõnõn tüm gereksinimlerini kapsayabilecek araştõrma enstitülerinin oluşturulmasõ sağlanmalõdõr.

Toprak Yasasõ'na koşut olarak, yerel ölçekte seçilmiş gönüllü yurttaşlardan oluşacak arazi kurullarõnõn oluşturulmasõ, sorun belirleme ve çözüm getirmede ilk aşama olarak etkinleşmeleri sağlanmalõdõr.

Kalõcõ kayõt yapan su akõm ve sediment gözlem istasyonlarõ ülke çapõnda yaygõnlaştõrõlmalõdõr.



Erozyonla elden çõkmõş alanlarõn restorasyonu ve rehabilitasyonu çalõşmalarõna başlanmalõ, pilot uygulamalar terk edilmiş maden alanlarõ, kum ocaklarõ, endüstri bölgeleri, kõyõ kuşaklarõ seçilmelidir.

Otlaklarda otlatma takvimleri oluşturulmalõ, dönüşümlü otlatma yaygõnlaştõrõlmalõ, tehlike altõndaki endemik bitki türleri korunmalõ, mera õslah ve amenajmanõ projeler tamamlanmalõdõr. Tablo 4.2�de Orman Bakanlõğõ�nõn uzun dönem eroyon kontrolu ve mer�a õslahõ hedefleri verilmiştir. Tablo 4.2 2001-2023 Yõllarõ Erozyon Kontrolu ve Mer�a Islahõ Hedefleri

(Hektar) Yõllar Mer�a Islahõ Erozyon Kontrolu

2001 7.000 50.000 2002 7.500 50.000 2003 7.500 55.000 2004 7.500 60.000 2005 8.000 65.000 2006 10.000 70.000 2007 10.000 75.000 2008 12.000 75.000 2009 12.000 75.000 2010 12.000 80.000 2011 12.000 85.000 2012 15.000 85.000 2013 15.000 90.000 2014 15.000 90.000 2015 15.000 95.000 2016 15.000 95.000 2017 15.000 95.000 2018 15.000 95.000 2019 15.000 95.000 2020 15.000 95.000 2021 15.000 95.000 2022 15.000 95.000 2023 15.000 100.000

TOPLAM 285.500 1.865.000



Kõsmen veya tümden dolan, baraj, bent, gölet yapõlarõnõn rehabilitasyonuna başlanmalõdõr.

Destekleme politikalarõ, toprağõ uzun süre örten ve verim gücünü artõran ürün ve pratikleri özendirecek doğrultulara kanalize edilmelidir.

Nadas alanlarõ daraltõlmalõ, toprağõ daha uzun süre örten, kuraklõğa, soğuğa, tuzluluğa vb. dayanõklõ tür ve çeşitler yaygõnlaştõrõlmalõdõr.

Ekim nöbeti, çoklu tarõmsal üretim ve kõrsal kesimde tarõm dõşõ ekonomik etkinlikler geliştirilmelidir.

Orman köyleri başta olmak üzere, kõrsal kesim nüfusu benimsenebilir ve doğal dengeleri gözetir düzeylere çekilmeli, göç eğilimi doğal kaynaklara en düşük oranda baskõ yapacak alanlara kanalize edilmelidir. (Beş yõllõk planda bu doğrultuda hazõrlõklar yapõlarak, göçü azaltacak değil, önceden belirlenmiş yöre ve alanlara kaydõracak ve ek işgücü olanaklarõ sağlayacak önlemlere ağõrlõk verilmelidir. GAP alanõ bu konuda gerçekleşmekte olan bir örnektir ve ikinci aşamanõn pilot bölgeleri Konya Ovalarõ ve Batõ Karadeniz yöresi olabilir.)

Ülke genelinde ekonomik ve toplumsal gerçekler, göçün önlenemeyeceğini göstermektedir. Öte yandan kõrsal kesimin yüksek nüfusu, toprak, su ve canlõ kaynaklarõ üzerine aşõrõ yüklenmektedir. Bir süre göç oranõnõn yüksekliğinin toplumsal, kültürel ve ekonomik sõkõntõlarõ ülkemizi sarsacak ise de, uzun dönemli stratejiler açõsõndan kõrsal nüfus dengeleri kurulmalõdõr.

Kõrsal kesimde yalõtõmlõ, çağdaş konutlarõn yapõmõnõn bitirilerek, odun, tezek, sap-saman vb yakõt tüketimi azaltõlmalõdõr.

Endüstriyel ürünlerde ağaç kullanõmõnõ azaltacak seçenekler yaygõnlaştõrõlmalõdõr.

Su kõyõlarõnda yapõlaşmayõ önleyen, özellikle tatil konutlarõ yapõmõna set çeken yasal ve finansal düzenlemeler yürürlüğe konmalõdõr.

5. PLANLANAN YATIRIMLAR (VIII. PLAN DÖNEMİ) 5.1 Su Kaynaklarõ DSİ Genel Müdürlüğü�nce 2000 yõlõ yatõrõm programõ tasarõsõ Tablo Ek 37�de, VIII.

Beş yõllõk plan döneminde hedeflenen yatõrõmlar 1999 yõlõ fiyatlarõyla Tablo Ek 38�de gösterilmiştir. Tablo Ek 38�in içeriği; 2000 yõlõ tasarõsõna teklif edilen 48 adet yeni projeden, programa alõnamayan 33 adet projeye, 28 adet yeni projenin ilavesiyle 2000 yõlõ yatõrõm programõnda yer alan projelerden oluşturulmuştur. Dolayõsõyla plan döneminde, mevcut proje paketine ilaveten 61 adet yeni projenin (415.420 hektar sulama, 12.048,5 hm3 depolama, 3.302 MW kurulu güç ve 10.827,4 GWh/yõl ortalama üretim) yer almasõ önerilmektedir.



DSİ Genel Müdürlüğü�nce VIII. Plan dönemi içerisinde her yõl 100.000 hektar alanõn sulamaya açõlmasõ hedeflenmiştir. Enerji sektöründe de duyulacak enerji ihtiyacõna paralel olarak yõlda ortalama 1.000 MW kurulu güç kapasitenin hidrolik enerji kapasitesine ilave edilmesi hedeflenmektedir.

Ülkemizde içme, kullanma ve endüstri suyu olarak halen kullanõlmakta olan yõllõk 8,5 milyar m3 suya ilaveten plan dönemi ve uzun dönemde nüfus artõşõ ve sosyal gelişme dikkate alõnarak yõllõk bazda 26,5 milyar m3 suya ihtiyaç olacağõ düşünülmektedir. Bu miktarõn %75�ine isabet eden yõllõk 20 milyar m3�ünün DSİ tarafõndan karşõlanmasõ gerekli görülmektedir.

Diğer yandan VIII. Plan döneminde; KHGM�nce yerüstü sulamalarõ ile 50.000, yeraltõ sulamalarõ ile 25.000 ve göletler ile 20.000 hektar olmak üzere her yõl toplam 95.000 hektar alanõn sulamaya açõlmasõ ile muhtelif köy içmesularõ kapsamõnda yõllõk 5.500 üniteye su temini hedeflenmiştir (Tablo Ek 39).

Ancak, hedeflere ulaşõlabilmesi teklif edilen yeni projelerin yatõrõm programlarõna alõnmasõna ve yõllõk yatõrõm teklifi ödeneklerinin aynen karşõlanmasõna bağlõdõr.

5.2 Toprak Kaynaklarõ KHGM�ce 01.01.1999 tarihi itibarõyla 265.151 hektar alanda arazi toplulaştõrmasõ

gerçekleştirilmiştir. DSİ�nin sulamaya açtõğõ ancak toplulaştõrmasõz alanlar ile Plan döneminde her yõl sulamaya açmayõ planladõğõ 100.000 hektar sahanõn toplulaştõrmasõnõn yapõlmasõ gerekmektedir. KHGM�nin yeni sulamaya açacağõ yõllõk 50.000 hektar sahanõn toplulaştõrmasõ da ilave edilirse toplam her yõl 150.000 hektar yeni sulama sahalarõn toplulaştõrmasõ zorunludur.

KHGM�nin yaptõğõ çalõşmalara göre, Dünya Bankasõ kredisiyle uygulanan drenaj nüve programõ çerçevesinde 184 DSİ sulama şebekesinde yapõlan çalõşma sonunda 530.000 hektar alanda TİGH�ne ihtiyaç olduğu tespit edilmiştir. Halen büyük bir bölümü sulama birliklerine devredilen bu şebekelerde, yapõlacak rehabilitasyon çalõşmalarõnõn yanõnda sulama oranõnõn düşmesine neden olan TİGH�nin bir paket program dahilinde uygulanmasõna başlanmalõdõr.

Yine Plan döneminde Orman Bakanlõğõ�nca; toplam 280.000 hektar alanda erozyon koruma ve toplam 37.500 hektar alanda mer�a õslahõ çalõşmalarõnõn yapõlmasõ planlanmõştõr (Tablo 5.1 ).



Tablo 5.1 VIII. Plan Dönemi Erozyon Kontrolu ve Mer�a Islahõ Hedefleri (Hektar)

Yõllar Erozyon Kontrolu Mer�a Islahõ

2001 50.000 7.000 2002 50.000 7.500 2003 55.000 7.500 2004 60.000 7.500 2005 65.000 8.000

TOPLAM 280.000 37.500

6. AMAÇLARA ULAŞMAK İÇİN GEREKLİ DÜZENLEMELER ve UYGULANACAK POLİTİKALAR

6.1 Yasal ve Kurumsal Düzenlemeler 6.1.1 Yasal Düzenlemeler 6.1.1.1 Su Kaynaklarõ

• 6200 Sayõlõ DSİ Genel Müdürlüğü Kuruluş ve Vazifeleri Hakkõnda Kanun�da,

• 1053 sayõlõ Ankara - İstanbul nüfusu yüzbinden fazla olan şehirlerde İçme, Kullanma ve Endüstri Suyu Temini Hakkõnda Kanun'da,

değişiklikler yapõlmasõ konusundaki çalõşmalar VII. Plan döneminde yapõlmõş olduğundan, sözkonusu Kanun Tasarõlarõnõn, 2001 yõlõnda TBMM gündeminde yer almasõ temin edilmelidir.

•Su Kullanõcõ Birlikleri Kanunu Tasarõsõ�nõn, KATILIMCI SULAMA YÖNETİMİNİN sulama sektöründe yarattõğõ ve yaratacağõ kazanõmlar dikkate alõnarak kõsa sürede yasalaşmasõ sağlanmalõdõr.

Bu yasadan beklenenler; sulama birliklerinin taşõdõğõ kamu ciddiyeti ile kooperatiflerin girişim özgürlüğünün entegrasyonu, yatõrõma da çiftçi katõlõmõnõ sağlamak, örgütün kuruluşunda tüzel kişilerin etkin rolü azaltõlarak gerçek kişilere daha etkin rol vermek, birlik organlarõnõn teşekkülündeki demokratik yapõyõ güçlendirmek, hizmetlerin yürütülmesinde mutlak bir özelleştirme ve katõlõm sağlamak, bölge, havza ve ülke düzeyinde dikey örgütlenmeleri (Üst Birlikler) gerçekleştirmek ve birliklerin iç ve dõş kaynaklõ kredi temini, borçlanma yetkisi ile donatõlmasõ, olarak özetlenebilir.



• Su Kanunu�nun hazõrlanmasõna yönelik yapõlan ön çalõşmalar sonucundaki tespitlere göre;

1) Hemen bütün ülkelerde kamuya ait sularõn Devletin Hüküm ve Tasarrufunda olduğu görülmektedir.

2) Nehir havzasõ bazõnda yönetimi kabul eden bazõ ülkeler dõşõnda (ki bunlarda da denetim yine devletin yetkisindedir) Su Yönetiminin Devlet tarafõndan yürütüldüğü anlaşõlmaktadõr.

3) İncelenen yabancõ mevzuatõn hemen hepsinde; su kaynaklarõnõn yararõna en uygun düzeyde optimal kullanõmõ ve faydalanõlmasõnõn esas olduğu, su kalitesini koruma ve sürdürme koşulu ile aşağõdaki önceliğe göre kullanõlmasõ gerektiği konusunda yaklaşõm birliği olduğu müşahade edilmiştir. Bu öncelik sõrasõ şöyle sõralanmaktadõr;

-İçme ve kullanma ihtiyacõ,

-Hayvanlar ve doğal hayatõn idamesi için gerekli su ihtiyacõ,

-Tarõmsal sulama suyu ihtiyaçlarõ,

-Enerji ve sanayi suyu ihtiyaçlarõ,

-Ticaret, turizm, taşõma, balõkçõlõk, avcõlõk, el sanatlarõ ve sair su ihtiyaçlarõ,

4) Hemen her ülke yasasõna su kaynaklarõnõ kullanõm bedelini koymuşlardõr.

5) Hemen her ülke su kaynaklarõnõn korumasõ için "kirleten öder" ilkesini yasalarõna koymuşlardõr.

6) Hemen her ülke su kaynaklarõnõn geliştirilmesi ve kullanõmõnda optimum faydanõn sağlanmasõ için su kaynaklarõ bilgi sisteminin kurulmasõna özen göstermişlerdir.

Bu çerçevede "Su Kanunu Tasarõsõ Taslağõ" ise bu anlayõş ve yaklaşõmlara göre VIII. Beş Yõllõk Plan (2001-2005) döneminde ele alõnmalõdõr.

6.1.1.2. Toprak Kaynaklarõ Tüm yasal düzenlemelerde göz önüne alõnmasõ gereken ilkeler, "halkõn katõlõmõ,

şeffaflõk, sürdürülebilir kalkõnma, özelleştirme, bölgesel ve havza bazõnda örgütlenme" olmalõdõr.

Arazi Kullanma ve Toprak Koruma Yasasõ ile Arazi Toplulaştõrma Yasasõ, Avrupa Birliği mevzuatõna uyum da dikkate alõnarak çõkarõlmalõdõr. Bu yasal düzenlemeler, öngörülen kurumsal düzenlemelerle birlikte ele alõnmalõdõr.

Tarla içi geliştirme hizmetlerinin bedelinin faydalananlardan tahsilini sağlayacak yasal düzenlemenin yapõlarak, bu hizmetin örgütlü çiftçi gruplarõna götürülmesinin sağlanmasõ



faydalõ olacaktõr. Bu hizmetler için kurulmuş çiftçi örgütlerine uygun şartlarda kredi desteği sağlanmasõ da yararlõ olacaktõr.

4122 sayõlõ Milli Ağaçlandõrma ve Erozyon Kontrolü Seferberlik Kanunu ile amaçlanan, ağaçlandõrma ve erozyon kontrolu çalõşmalarõna kaynak yaratmak iken kurumlar bu kanun hükümleri çerçevesinde gerekli finansmanõ ağaçlandõrma fonuna aktarmamaktadõrlar. Bu nedenle kanuna, yaptõrõm gücü kazandõracak ilave hükümler koyulmalõdõr.

Orman içi otlak, yaylak ve kõşlaklar 6831 sayõlõ �Orman Kanunu � gereği orman rejimi içinde olduğundan orman kadastrosu ile tespit, tahdit ve tescile tabi tutulacaktõr. Halbuki 4342 sayõlõ �Mer�a Kanunu� da orman içi mer�a larõ tespit, tahdit ve tescile tabi tutmak istemektedir. Bu çelişki giderilecek şekilde 4342 sayõlõ kanunda gerekli değişiklik yapõlmalõdõr.

4342 sayõlõ Yasada belirtilen orman kenarõ ve orman üstü mer' alarõn tespit, tahdit ve tescili kõsa sürede bitirilmelidir.

Orman rejimine dahil olan veya orman rejimine alõnmak üzere tahsis edilen alanlarda erozyon kontrolü tedbirlerini, havzada bulunan orman köylülerinin kalkõndõrõlmasõ amacõ ile köylünün katõlõmõnõ esas alan 6831 sayõlõ Orman Kanunu�nun 58. maddesini değiştiren kanun teklifi yasalaşmalõdõr.

6831 Sayõlõ Orman Kanunu�nun 61. maddesi sadece orman dõşõ alanlarda yapõlacak ağaçlandõrmalarõ hükme bağlamõştõr. Bu alanlarda erozyon kontrolu çalõşmalarõnõn da dahil edilmesini öngören bu yasanõn 61. maddesini değiştiren kanun teklifi yasalaşmalõdõr.

Ekolojik şartlara göre optimum tarõmsal işletme büyüklüklerinin belirlenmesi ve parçalanmasõnõn önlenmesi için gerekli teknik ve yasal tedbirlerin alõnmasõ şarttõr. Bu nedenle tarõmsal işletmelerin parçalanmasõnõ önlemek amacõyla, Medeni Kanunun veraset ve intikalini düzenleyen maddelerinde gerekli değişiklikler yapõlmalõdõr.

Arazilerin kullanõmõnõ düzenleyen ve hazõrlandõğõ koşullarda üstün nitelikler taşõyan Arazi Kanunu, 1858 yõlõndan beri güncelleştirilmemiştir. Örneğin arazi tahsis yetkilerini ve ilkelerini belirleyen 1757 sayõlõ "Toprak ve Tarõm Reformu Kanunu" iptalinden beri yeniden düzenlenememiştir. Arazi Kanunu, günümüz koşullarõna uyarlanmalõ ve aşõrõ bölünme, amaç dõşõ kullanõm gibi sõnõrlamalarõ netleştirilmelidir.

"Tarõm Alanlarõnõn Tarõm Dõşõ Gaye ile Kullanõlmasõna Dair Yönetmelik" ülkemizde 6831 sayõlõ kanuna göre orman sayõlan yerler ile, 3083 sayõlõ Tarõm Reformu Kanunu uyarõnca uygulama bölgesi ilan edilen alanlar dõşõnda tarõm dõşõ amaçlara arazi ayrõlmasõnõ düzenleyen tek yasal dayanaktõr. Diğer bir ifadeyle, Anayasa' nõn emredici (Madde 44, 45, 169) kanun ve kararname gerektiren hükümleri bugüne değin dikkate alõnmamõştõr. Çeşitli



zamanlarda yapõlan olumsuz değişmeler (8. Madde) tekrar tarõm arazilerini koruyacak şekilde düzeltilmelidir.

Yönetmeliğin çelişkileri ve yetersizliği konusunda iki örnek vermekle yetinilecektir.

Yönetmelik, yayõnlandõğõ l989 yõlõndan bu yana 4 kez değişikliğe uğramõştõr (Yönetmelik Ek 6).

Yönetmeliğin 19. maddesi, 10 yõl boyunca yetki ve sorumluluğu Tarõm ve Köyişleri Bakanõ'na tanõmõştõr. Oysa yönetmeliği hazõrlayan ve uygulayan KHGM, Başbakanlõğa bağlõdõr. Bu çelişki ancak 1998� den sonra giderilmiştir.

Yönetmeliğin uygulandõğõ ilk 6 yõl içinde yönetmeliğin yaptõrõm gücünün yetersizliği ve yasa dõşõ arazi kullanõmõ nedenleriyle örneğin Çukurova'da tarõm dõşõna kayan araziler içinde I. ve II. sõnõf arazilerin oranõ % 93 dolayõndadõr.

1998 yõlõ değerlerine göre yaklaşõk 560.000 hektar verimli tarõm arazisi, başka kullanõmlara kaymõştõr. Tarõmdõşõ kullanõmlara kayan arazi miktarõnõn bu değerin ez az on kat üzerinde olduğu tahmin edilmektedir. Bu alanlarõn mera bazõnda eşdeğeri 9,1 milyon hektar kadardõr. Sorunun ivedi çözümü için tarõm dõşõ amaçlara arazi ayõrma işleminin havza yönetim kurullarõnca yürütülmesi ve merkezde ilgili bakanlõklarca onaylanmasõ gereklidir. Bu yeni düzenleme belediye sõnõrlarõnõ da kapsamalõdõr.

3083 sayõlõ Yasanõn, mer�alarõn kamu yararõ dõşõnda tahsisine izin verecek hükümleri kaldõrõlmalõ, bu alanlarõn tarõma açõlmasõ konusunda yürütülen çalõşmalara son verilmeli, tümüyle teknik hazõrlõk ve uzmanlõk gerektiren bu konular, ilgili kurum ve kuruluşlara bõrakõlmalõdõr.

Çalõşma Bakanlõğõ tarafõndan kõrsal kesimde sosyal güvence sağlayan bir yasa hazõrlanarak orta dönemde yürürlüğe sokulmalõdõr.

4070 sayõlõ �Hazineye Ait Tarõm Arazilerinin Satõşõ Hakkõnda Kanun� un 11. maddesine, V.-VII. sõnõf arazilerin, şu anda işletilmekte olsalar bile işlemeli tarõmda kullanõlamayacağõ hükmü eklenmelidir.

3 Mart 1340 (1924) tarihli ve 431 sayõlõ kanunla, 4071 sayõlõ �Hazineye Kalan Taşõnmaz Mallardan Bazõlarõnõn Zilyedlerine Devri Hakkõnda Kanun� ile Mülga 2613 ve 766 sayõlõ Kanunlara, 4072 sayõlõ �Hazine Adõna Tescil Edilen Miktar Fazlalõklarõnõn İlgilerine Devrine Dair Kanun�da, I-IV. sõnõf arazilerin tarõm dõşõ kullanõmlarõnõ havza yönetim kurulunun ve KHGM'nin iznine bağlayõcõ, VI.-VII. sõnõf arazilerin de mer�a, orman, rekreasyon, endüstri, yerleşim, turizm vb. tarõm dõşõ amaçlarla kullanõmõnda öncelik ve kolaylõklar sağlayõcõ düzenlemeler ivedilikle yapõlmalõdõr.

TZOB'nin kuruluş ve görevleri hakkõnda çõkarõlacak yasada, bu kuruluşun;



- Arazilerin kullanõmõ, korunmasõ ve geliştirilmesiyle ilgili görev sorumluluklarõnõ belirleyici,

- Çiftçi eğitimine ve yayõm hizmetlerine aktif katkõsõnõ sağlayõcõ,

- Tarõm işletmelerine ait istatistik bilgileri toplayõcõ bir yapõya kavuşmasõnõ sağlayan düzenlemeler yer almalõdõr.

Elektrik üretici ve satõcõlarõ, maden, çimento, seramik, tuğla-kiremit vb. tüm endüstriyel kuruluşlarõn ve turizm işletmelerinin, bağõmlõ olduklarõ doğal kaynaklarõ koruyucu finansal destekleriyle "Çevre Koruma Fonu" nu geliştirici yasal düzenlemeler kõsa sürede yapõlmalõdõr.

Mevcut tarõm işletmelerinin ve toplulaştõrõlan alanlarõn optimum işletme büyüklüğünün altõnda, parsellerinde en küçük parsel büyüklüğünden aşağõ bölünmesi önlenmeli ve Miras Hukukunda tarõm işletmelerinin küçülmesini ve tarõm topraklarõnõn parçalanmasõnõ önleyici tedbirler ve teşvikler getirilmelidir.

Yeniden düzenlenmiş bulunan ve TBMM� ye sunulan 2510 sayõlõ İskan Kanunu�nun yasalaşmasõ sağlanmalõdõr.

Türk Medeni Kanunu�nda yapõlacak değişiklikle miras yoluyla arazilerin bölünmesi ve satõş yoluyla parçalanmasõ önlenmelidir.

Baraj ve gölet altõnda kalan yerleşim birimlerinin, proje alanõnda toplulaştõrma kapsamõnda iskan edilmeleri için gerekli yasal düzenleme yapõlmalõdõr.

6.1.2 Kurumsal Düzenlemeler VII. Beş Yõllõk Kalkõnma Planõnda belirtilen �Tarõmsal alt yapõ faaliyetlerinin daha

etkin yürütülmesini sağlamak için, halen KHGM bünyesinde yürütülen sulama, toprak muhafaza, arazi toplulaştõrma, tarla içi geliştirme ve drenaj hizmetlerini gerçekleştirmek üzere eski �TOPRAKSU� nun görevleriyle donatõlmõş yeni bir Genel Müdürlük oluşturulacaktõr� hükmünün uygulanmasõ gereklidir.

Toprak ile ilgili bir çok kurumun olmasõ, toprağõn vazgeçilmez ve üretilemez bir kaynak olmasõ dolayõsõyla bütün kamu kurum ve kuruluşlarõ, üniversiteler, sivil toplum kuruluşlarõ ve özel sektör temsilcilerinden oluşan �Toprak Konseyi� nin kurulmasõ, bu sektörde yaşanan koordinasyon ve darboğazlarõn aşõlmasõnõ sağlayacaktõr. Bu konsey tarafõndan belirlenecek politikalar doğrultusunda hareket edilmesi sağlanmalõ ve çalõşmalarõn birbirleriyle eşgüdümü temin edilmelidir.

Tarõm ve Köyişleri Bakanlõğõ bünyesinde bölgelere ve yörelere göre çoklu tarõmsal üretim modelleri geliştirmek, bitkisel üretimde gerçekleşme, planlama ve yön verme çalõşmalarõnõ yapmak, bu amaçla veri toplamak ve değerlendirmek, tarõmsal üretimi çevre



değerleriyle uyum içinde sürdürecek araştõrma, eğitim ve yayõm hizmetlerini yürütmek üzere, TÜGEM yeniden yapõlanmalõdõr.

Çevre Bakanlõğõ�nda, alõcõ ortam olarak toprağõn amaç dõşõ veya yanlõş kullanõmõ ile, kirlenme ve yok olma tehlikesini önleyecek, ÇED raporlarõnda toprak kaynaklarõnõ da irdeleyebilecek ve ilgili tüm kuruluşlarõ çevresel sorunlar yönünden yönlendirebilecek, izleyebilecek ve eşgüdüm sağlayabilecek bir yapõlanmaya ivedilikle gidilmelidir. Bakanlõk merkezinde çevre veri tabanõ ve bilgi erişim sistemi kurularak, eşgüdüm bu merkezden yönlendirilmelidir.

Toprak ve arazi varlõğõyla ilgili olarak çeşitli kuruluşlarca değişik veriler bildirilmekte ve kullanõlmaktadõr. Bu nedenle toprak kaynaklarõnõn incelenmesi, korunmasõ ve geliştirilmesi için sağlõklõ bir veri tabanõna ihtiyaç olduğu açõktõr. Kõsa vadede öncelikle mevcut veriler biraraya toplanmalõ ve düzeltme çalõşmasõ yapõlmalõdõr. Bu amaçla, DİE ve KHGM ile yapõlacak bir protokol çerçevesinde öncelikle ülke topraklarõnõn kullanõm durumlarõ, marjinal alanlar ve dönüşüm seçenekleri kõsa sürede hazõrlanmalõ ve ilgili kurum ve kuruluşlara veri iletişim ağõ kurularak, hizmet KHGM tarafõndan sağlanmalõdõr.

Türkiye�de toprak etüt ve haritalama çalõşmalarõnõn, bir çok gelişmiş ülkede olduğu gibi bu amaca yönelik bir kuruluşun yetki ve sorumluluğu altõnda yapõlmasõ mutlaka gereklidir. Böylece toprak haritalama çalõşmalarõnda standardizasyon sağlanacak, kalite yükselecek ve kaynak israfõ önlenmiş olacaktõr. Bu amaçla, Köy Hizmetleri Genel Müdürlüğü (bu raporda önerilen eski TOPRAKSU Genel Müdürlüğü yetkileri ile donatõlmõş Toprak Koruma ve Sulama Genel Müdürlüğü) bünyesinde kurulacak Ulusal Toprak Etüt ve Haritalama Enstitüsü, arazi kullanõmõnõn temel alt yapõsõnõ oluşturan temel toprak etütlerini yaparak ülkenin toprak ve arazi varlõğõnõ ayrõntõlõ temel toprak etüt ve haritalama çalõşmalarõyla belirlemeli, uluslararasõ standartlara uygunluk sağlayacak şekilde sõnõflandõrmalõ, envanterini yaparak ve veri tabanõnõ oluşturmalõdõr.

Ulusal Toprak Etüt ve Haritalama Enstitüsü Standart Temel Toprak Haritalarõnõ sistematik bir şekilde ülke çapõnda yapacak veya yaptõrõmõndan sorumlu olacak ve bu haritalarõn çoğaltõlmasõ ve dağõtõmõnõ sağlayacak gerekli laboratuar bilgisayar donanõmõ, alet ekipman ve elemanlarla desteklenmiş olan özel statülü yeni bir enstitü olmalõdõr.

Köy Hizmetleri Genel Müdürlüğü dõşõnda diğer devlet kuruluşlarõda (DSİ, Tarõm Reformu Genel Müdürlüğü vb.) kendi ihtiyaçlarõ doğrultusunda toprak haritasõ yaptõrmaktadõr. Bazõ durumlarda aynõ yerin değişik amaçlarla yapõlmõş orijinal arazi çalõşmalarõna dayanan Sulu Tarõma Uygunluk, Storie Endeks ve Arazi Yetenek Haritasõ gibi devletin çeşitli kuruluşlarõ tarafõnda ayrõ ayrõ yapõlmõş bulunmaktadõr. Çok pahalõ ve zahmetli arazi çalõşmalarõnõ içeren bu çalõşmalarda dublikasyonu ve gereksiz israfõ önlemek ve haritalamada standardizasyonu sağlamak, ancak yukarõda belirtilen özel statüsü olan döner



sermayeli bir �Ulusal Toprak Etüd ve Haritalama Enstitüsü� nün kurulmasõyla mümkün olacaktõr.

Toprak kaynaklarõnõ inceleyen tüm çalõşmalar, kurulacak �Ulusal Toprak Etüd ve Haritalama Enstitüsü� bünyesinde oluşturulacak veri bankasõnda toplanmalõ ve TKB, DSİ, GAP İdaresi, Orman Bakanlõğõ, DİE, MTA, DPT gibi ilgili kuruluşlar arasõnda internet ağõ kurularak her an kullanõma hazõr tutulmalõdõr. Bu amaçla, doğal kaynaklarla ilgili kuruluşlarõn bilgisayar sistemleri ve kullandõklarõ programlar standartlaştõrõlmalõdõr.

DSİ ve Köy Hizmetleri Genel Müdürlükleri bünyesinde, su kirliliğini izlemenin yanõsõra, su kaynaklarõnõ geliştirmenin getireceği çevresel sorunlarõ da analiz edecek ve önlemler üretecek bir daire başkanlõğõ geliştirilmelidir.

Eğitim, yayõm ve araştõrma hizmetlerinin bütünlüğü dikkate alõnarak, araştõrma kuruluşlarõ ile uygulayõcõ kuruluş arasõnda daha sõkõ bağlar kurulmalõdõr. İlk aşamada TKB ve KHGM araştõrma enstitülerinin sorumluluk alanlarõ havzalara veya gruplarõna göre yeniden belirlenmeli, havzasõnõn öncelikli sorunlarõnõn çözüm yollarõnõ araştõrmak bu kurumlara görev olarak verilmeli ve bu kuruluşlarõn uygulayõcõ birimlerle organik bağõnõ güçlendirici ve çalõşmalarõna yön verici bir yapõya kavuşmalarõ sağlanmalõdõr. Yeni araştõrma kurumlarõnõn oluşturulmasõnda, havzanõn tarõmsal ve ekolojik özellikleri baz alõnmalõdõr.

TKB�nõn taşra teşkilatõnda, arazi sõnõrlarõnõn korunmasõ ve amaca uygun kullanõlmasõ için köy grubu teknisyenleri �toprak koruma memuru� olarak da görev yapacak biçimde eğitilmeli, yaygõnlaştõrõlmalõ ve görevlendirilmelidirler. Tarõmsal araştõrma enstitüleri bünyesinde mer�a õslah ve geliştirme birimleri yeniden canlandõrõlmalõdõr.

KHGM araştõrma enstitüleri yeni kurulan yapõlanmalarõ içinde toprak ve su koruma birimlerini güçlendirmeli ve toprak kirliliğini de izleyebilecek altyapõya kavuşturulmalõdõr. Genel Müdürlüğün il verimlilik laboratuarlarõ, kirlilik parametrelerine yönelik analizleri de yürütebilecek biçimde yenilenmelidir. Bu uygulamaya, her bir havza yönetim kurulunun sorumluluk alanõna bir laboratuar düşecek bir planlamayla başlanmalõdõr.

Ağaçlandõrma ve Erozyon Kontrol Genel Müdürlüğünün daha etkin çalõşabilmesi için, taşrada tek bölge müdürlüğü olmalõdõr.

6.2 İzlenecek Politikalar 6.2.1 Kõsa dönemde İzlenecek Politikalar Dünyada ki gelişmelere bakõldõğõnda arazi koruma, erozyon ve sediment çalõşmalarõ

planlamalarõ havza ölçeği bazõnda yapõlmaktadõr. Bu planlamalarõ oluşturan, destekleyen, havzadaki problemlerin çözümüne yönelik projeler üreten ve başka kurum ve kuruluşlarca önerilen projeleri kabul eden, yürüten ve sonuçlarõnõ aktarabileceği resmi ve resmi olmayan



organizasyonlarla işbirliği içinde olan havza yönetim komiteleri, havza yönetim birlikleri veya diğer bir isimle havza yönetim organizasyonlarõ oluşturulmaktadõr. Bu oluşumlarõn vizyonu iletişim ve eğitim amaçlarõnõ da içermekte ve doğal eko sistemlerin korunmasõ ve sürdürülebilirliği hedeflenmektedir.

Bu komite içinde alt komiteler ve alt çalõşma gruplarõ bulunmaktadõr. Çalõşma alt gruplarõ konu bazõnda ele alõnmakta, erozyon ve sediment bu alt çalõşma gruplarõndan en önemlisinin teşkil etmektedir. Bu alt çalõşma grubunun amaçlarõ;

- Havzadaki mevcut erozyon ve sediment durumunu belirlemek,

- Mevcut ve potansiyel havza sediment kaynaklarõnõ tanõmlamak,

- Aktif sediment kaynaklarõnõn stabilizasyonununu ve degradasyona uğrayan alanlarõn rehabilitasyonu için stratejiler belirlemek,

- Havzanõn gelecek durumunu iyileştirmek için uygun önlemleri almak, olarak tanõmlanmaktadõr.

Dünyadaki örnekleri gibi havza bazõnda oluşan ve oluşacak sorunlarõn, yerinde çözülebilmesi için kurulacak olan bu komiteler istişare hüviyetinde olup, yerel koordinasyonu sağlayacaktõr.

Ülkemizde yoğun olarak yaşanan toprak kayõplarõnõn önlenmesinde en önemli unsur faydalananlarõn örgütlü hale getirilmesi ile gerekli yasal düzenlemelerin vakit geçirilmeden yapõlmasõ ile mümkündür. Toprak kayõplarõnõn önlenmesi hususunda devlet politikasõ oluşturulmalõ ve tavizsiz uygulanmalõdõr.

Toplulaştõrma proje alanlarõnda çayõr-mera alanlarõ toplulaştõrma uygulamalarõ esnasõnda yeniden belirlenmeli, hayvancõlõk işletmelerine tahsis edilmeli ve hayvancõlõk özendirilmelidir.

Proje sahalarõnda çevre ve doğanõn korunmasõ, yerleşim birimlerinin iyileştirilmesi iskan ve sanayi alanlarõnõn tespiti, sosyal kültürel ve fiziki tesisler için gerekli arsa ve arazi ihtiyaçlarõ toplulaştõrma kapsamõnda planlanmalõ ve karşõlanmalõdõr.

Barajlarõn ve göletlerin yapõmõ amacõyla kamulaştõrma gerektiren projelerde proje alanlarõnõn toplulaştõrma kapsamõna alõnmasõyla hem kamulaştõrma giderlerinin ortadan kalkmasõ, hem de tarõm arazilerinin parçalanmasõ önlenmeli, göl aynasõnda kalan yerleşim birimlerinin proje sahasõ içinde iskan edinmeleri içinde gerekli arsa ve arazinin proje sahasõndan karşõlanmasõ sağlanmalõdõr. Bu suretle projeden mağdur olanlarla faydalananlar arasõnda denge sağlanmalõ yani külfetle nimet paylaşõlmalõdõr.

Topoğrafik sõnõrlamalarõ fazla olan arazilerin mera ve ormana ayrõlmasõ, kaynak kullanõmõ açõsõndan akõlcõ bir yol olacaktõr.



Yanlõş arazi kullanõmõnõ zorlayan sebepler belirlenip çözülmeli, sadece toprağõ yerinde tutmak değil, aynõ zamanda çiftçilere kõsa vadede önemli gelir getirici koruma tedbirlerine önem verilmelidir.

Akõlcõ ve etkin biçimde arazi kullanõmlarõnõn yapõlabilmesi için, her türlü kullanõm altõndaki arazilerin yeteneklerine uygun şekilde yönetimi gerekir. Bu nedenle; I.,II. ve III. Sõnõf tarõm arazilerinin, amaç dõşõ kullanõmlarõnõ engellemek için, �Tarõmsal Sit Alanlarõ� olarak kabul edilmesinde yarar vardõr.

Yerel tarõm sistemlerine kolayca uyabilen toprak koruma tedbir paketleri üretilmelidir.

Köylümüzü ve çiftçimizi toprakla ve tarõmla barõştõrmaya yönelik mekanizmalar geliştirilmelidir.

Tarõmsal alt yapõnõn geliştirilmesi ve erozyon ile mücadelede halkõn katõlõmõ kesinlikle sağlanmalõdõr. Radyo, TV ve basõn yolu ile erozyon olayõnõn önemi halka anlatõlmalõ ve tedbirleri uygulamalõ olarak gösterilmelidir. Kamu kuruluşlarõ, üniversiteler ve sivil toplum örgütleri ile ortak eylem planlarõ hazõrlayõp, yürütmelidir.

Toprak ve su kaynaklarõnõn geliştirilmesi amacõ ile hazõrlanan plan ve projelerde kullanõlan kriterlerin kesinlikle araştõrma bulgularõna dayandõrõlmalarõ gereklidir. Bu kaynaklarõn üretimde kullanõlmasõ büyük yatõrõmlarõ gerektirdiğinden yatõrõm miktarlarõna oranla araştõrma hizmetlerine ayrõlan ödeneklerin de yeterli düzeyde olmasõ sağlanmalõdõr .

Erozyon da deprem, taşkõn, heyelan gibi doğal afet kabul edilmeli, tasarruf tedbirlerinden etkilenmemelidir.

Ayrõntõlõ toprak etütleri, haritalama, arazilerin yeteneklerine göre sõnõflanmasõ ve yerel bazda ve havza bazõnda, daha sonrada ülke genelinde, arazi kullanõm planlarõnõn yapõlmasõ çalõşmalarõna hiç vakit kaybetmeden başlatõlmalõdõr. Arazi varlõğõ ve bunun hangi alanlarda ne amaçla kullanõldõğõnõ tam olarak bilmeyen bir ülke, sağlõklõ ve güvenilir planlamalar yapamaz. Türkiye, bu nedenle her şeyden önce söz konusu eksikliğini gidermek zorundadõr.

Hava fotoğraflarõ, yer haritalarõ ve uydu imajlarõnõn şu andaki sayõsal yetersizliği, uzun süre önce ormandan veya otlaktan açõlan alanlarõn belirlenmesini olanaksõzlaştõrmaktadõr. Bu veriler tüm ülkeyi kapsayacak biçimde bir kez hazõrlanõp onaylõ örnekleri tapu, belediye, muhtarlõk, ilgili kurum gibi yerlerde korunmalõdõr. Tüm ülkeyi kapsayacak bu proje için TKB, MTA Genel Müdürlüğü, DİE, Orman Bakanlõğõ, Harita Genel Komutanlõğõ, KHGM, DSİ ve üniversiteler işbirliği yapmalõdõr.

Uzaktan algõlama ve fotogrametrik imaj yöntemleri, arazi verilerinin toplanmasõnda ve değerlendirilmesinde de önemli kolaylõklar sağlamõştõr. Sayõsal uydu verileri yardõmõyla temel toprak haritalarõnõn oluşturulmasõ, klasik yöntemlere göre kõsa zamanda, ekonomik ve yüksek doğruluğa sahip sonuçlar vermektedir. Bu yolla tarõmsal üretimi yönlendirme, çevre yönetimi,



ormancõlõk, su havzasõ kullanõmõ, arazi kullanõm planlamasõ, harita hazõrlanmasõ, doğal kaynaklarõn incelenmesi, kõrsal gelişme ve kentleşme analizleri gibi çok sayõda kazanç sağlanabilmektedir. DİE bu tür bir ön çalõşmayõ 1994 yõlõnda gerçekleştirmiştir. Sistemin ayrõntõlarõnõn ve güvenirliğinin arazi etütleriyle geliştirilmesi için, KHGM'nin yeterli sayõda teknik elemanla desteklenmesi ve DPT, Çevre Bakanlõğõ, TKB, KHGM, MTA, DİE, Orman Bakanlõğõ, DSİ, Harita Genel Komutanlõğõ gibi kurumlar arasõ işbirliğinin güçlendirilmesi temin edilmelidir.

Özellikle arazilerin uygunluk analizi ile, alternatif kullanõmlar konusundaki başlõca engeller, faydalar ve maliyetler ivedilikle belirlenmelidir.

Bölgelerin ve yörelerin özelliklerine göre kapalõ alan hayvancõlõğõ, çoklu bitkisel üretim, yem bitkisi yetiştiriciliği ve hayvancõlõğõ da kapsayan sulu tarõm, seracõlõk, tarõmsal üretimle ormancõlõğõ birleştiren turizm ile entegre sosyal ormancõlõk, tarõmsal ürünleri işlenmiş veya yarõ işlenmiş biçimde pazarlamaya sunan uğraşlarõn özendirilmesi gibi önlemlere ağõrlõk verilerek, özellikle aile işletmeleri kendi kendine geniş ölçüde yeten ve 12 ay boyunca ilgi isteyen etkinliklere yöneltilerek, düşük verimli, işletilmesi zor alanlardan kendiliğinden çekilmesi sağlanmalõdõr. Bu gelişme doğal kaynaklarõn ve çevre değerlerinin korunmasõnõn yanõsõra, kuraklõk, hastalõk vb zararlara karşõ ailenin geçimini güvenceye alacaktõr.

Meralarõn yükünü hafifletmek, hayvancõlõğõ geliştirmek ve azotlu gübre kullanõmõnõ azaltmak üzere, gerek kuru, gerekse sulu tarõm koşullarõnda ekim nöbetlerinde yem bitkisi yetiştiriciliği yaygõnlaştõrõlmalõdõr. Marjinal alanlarda yem bitkisi üretimini özendirici önlemler alõnmalõdõr.

Tarõm işletmeleri, TKB ve KHGM araştõrma enstitüleri ile üretim ve deneme istasyonlarõnda artan gereksinmeyi karşõlayacak oranda yem tohumu üretimine başlanmalõdõr. TKB ve bağlõ birimlerin denetiminde sözleşmeli çiftçi sistemiyle özel kuruluşlarõn yem bitkisi tohumu üretimi özendirilmelidir.

Mer�alar ve çayõrlar geliştirilmeli, yem bitkisi tarõmõ özendirilmelidir.

Orman örtüsü kalkmõş alanlarda ağaçlandõrma çalõşmalarõnõn meralarõ geliştirmeye göre daha pahalõ, uzun dönemli ve zahmetli olduğu dikkate alõnarak, bu iki etkinliğin sõnõrlarõ iyi çizilmeli, sekileme, riperleme gibi işlemlerde doğal bitki örtüsüne en az zarar verecek yöntemler seçilmelidir.

Kültür õrklarõnõn yaygõnlaştõrõlmasõ ve hayvan õslahõ çalõşmalarõyla, açõk alanda otlayan hayvan sayõlarõ sõnõrlandõrõlmalõdõr.

Sulu tarõm yoğun ilgi ve işgücü isteği nedeniyle yetiştiricilerin çevresel olduğu kadar ekonomik yönden de elverişsiz IV., VI. ve VII. sõnõf arazilere taşmalarõ önlenmelidir.



Sulu tarõm, seracõlõk, kültür hayvancõlõğõ, sosyal ormancõlõk çalõşmalarõ bölgelere ve yörelere göre sõnõflandõrõlõp projelenerek benimsetme, tanõtma, eğitim ve altyapõ desteği çalõşmalarõna girilmelidir. Bu amaçla Ziraat Bankasõ'nõn kredi olanaklarõnõ basit formalitelere indirgeyici ve geliştirici önlemler alõnmalõdõr. Kredilerin kullanõmõnda çiftçi örgütlerine öncelik tanõnmalõdõr.

Mekanizasyon başta olmak üzere, tüm tarõmsal girdiler yeni gereksinimlere karşõlõk verebilecek biçimde yönlendirilmelidir.

Mer�alar için yöresel ve bölgesel amenajman programlarõ oluşturularak, köy grubu teknisyenleri, muhtarlar ve köy korucularõyla yakõndan izleme ortamõ hazõrlanmalõdõr. Bu denetimler havadan periyodik gözlemlerle pekiştirilmelidir.

Sahip olduğu yetişmiş insangücü ile DSİ Genel Müdürlüğü'nün yanõsõra orman içi ve çevresinde Orman Genel Müdürlüğü, arazi etütleri, derecelendirilmesi ve toplulaştõrõlmasõ hizmetinin yürütülmesinde görev almalõdõrlar.

Tarla içi geliştirme hizmetlerinin yapõldõktan sonra bakõm hizmetlerinin faydalananlar tarafõndan örgütlü olarak yapõlmasõnõn temin edilmesi gereklidir. Bu husus ülkemizde hõzla gelişmekte olan çiftçi organizasyonu hüviyetindeki sulama birlikleri ile küçük ölçekli olmakla beraber TOPRAKSU kooperatifleri içerisinde yer alabilir.

Arazi toplulaştõrma çalõşmalarõnõn yapõlmasõnda, arazi parçalarõnõn arasõna dağõlan ve yer yer haksõz işgal edilen kamu arazilerinin gün õşõğõna çõkarõlõp, belirli bir alanda toplanmasõ için aşağõdaki eylemler gerçekleştirilmelidir;

- Tapu ve kadastro kayõtlarõnõn hõzla tamamlanmasõ, dosya kaydõ ve ölçüm uyumsuzluklarõnõn giderilmesi,

- Uygulamanõn sağlayacağõ ekonomik ve çevresel yararlarõ yönetime, kamuoyuna ve özellikle yöre halkõna tanõtõlmasõ, benimsetilmesi,

- Bölge, yöre ve kullanõm biçimi bazõnda minimum işletme büyüklüklerinin belirlenmesi ve daha fazla bölünmeye fõrsat vermeyecek yasal düzenlemelerin yapõlmasõ,

- Uzaktan algõlama ağõnõn tüm yurdu kaplayacak periyodik gözlemlerine, coğrafi bilgi sistemleriyle geçilmesi, ulusal yer istasyonu kurulmasõ, yer etütleriyle bulgularõn kalibrasyonu, genelleştirilmesi, fiziki, toplumsal ve ekonomik verilerin depolanmasõ,

- Koruma bölgelerinin ve gelişme alanlarõnõn sõnõrlarõnõn belirlenmesi,

- Özel ihtisas mahkemelerinin etkinliğini ve çalõşma hõzõnõ artõracak yasal ve kurumsal düzenlemelerle arazi anlaşmazlõklarõnõn giderilmesi,

- Yöre için ideal üretim modellerinin, ekim nöbeti sistemlerinin ve arazi kullanõm tekniklerinin geliştirilmesi, yaygõnlaştõrõlmasõ,



- Altyapõ kurma ve destek programlarõnõn geliştirilmesi, uygulamaya konmasõ. Arazi toplulaştõrma ve geliştirme çalõşmalarõnõn kapsamõnõn genişletilmesi amacõyla,

projeden uygulamaya değin tüm aşamalarõ kapsamak üzere, yeterli altyapõya ve finans kaynağõna sahip tüzel kişilikler de orta dönemde görev üstlenmelidir.

Yoğun işletme modelinin neden olacağõ artan girdi ve atõk miktarlarõndan kaynaklanabilecek çevresel sorunlar izlenmeli ve denetlenmeli, bu sorunlarõ aşabilecek politikalar geliştirilmelidir.

TKB bünyesinde bitkisel ve hayvansal üretim tahminleri, programlarõ ve gerçekleşme oranlarõ sayõsal uydu verileriyle desteklenerek, analiz edilmelidir.

6.2.2 Uzun Dönemde İzlenecek Politikalar Bitkisel ve hayvansal üretimin sorumluluk ve denetimi Tarõm ve Köyişleri

Bakanlõğõ�nda toplanmalõdõr. Böylece tarõmsal üretim hedeflerinin planlanmasõ kolaylaşacaktõr. Bakanlõk, bu düzenlemede ürünlerin pazarlanmasõ organizasyonunda yetki ve sorumluluk üstlenmelidir. Bu yapõ modeli sürdürülebilir kalkõnma programõnõn eksiksiz uygulanabilmesi için ön koşuldur.

Çevre Bakanlõğõ laboratuar örgütlenmesini havzalara, taşra örgütlenmesini de ilçelere göre tamamlamalõ ve toprak kaynaklarõnõn kullanõmõ ve korunmasõnda daha aktif rol üstlenmelidir.

Yatõrõmcõ kuruluşlar, yetkilerinin bir kõsmõnõ yerel yönetimlere devrederek, yani yeniden yapõlandõrõlarak bütçelerini hantallaştõran aşõrõ personel yükünden arõndõrõlarak, makro projelere ve araştõrma-geliştirme çalõşmalarõna daha fazla kaynak ayõracak bir yapõya kavuşturulmalõdõr.

Toprak korunmasõnda, kõrsal kesim insanlarõnõn çözümler bulma ve uygulama konusunda katõlõmcõ olmalarõnõ sağlayan mekanizmalar geliştirilmelidir. Böylece, erozyon vb. sorunlar, havzada yaşayan ve doğal kaynaklarõ kullanan yöre insanõ ile birlikte daha kolay çözülebilecektir.

Başta erozyon olmak üzere toprak ve su kaynaklarõmõzla ilgili sorunlarla mücadele ve gelir artõrõcõ faaliyetlerle desteklenen entegre projeler havzaya hizmet götüren tüm kurum ve kuruluşlarõn yöre halkõnõn katõlõmõ ile hazõrlanarak üretilmeli ve uygulanmalõdõr (Doğu Anadolu Su Havzasõ Rehabilitasyon Projesinde olduğu gibi).

Sürdürülebilir tarõmõ teşvik edecek program ve politikalar geliştirilmeli ve uygulanmalõdõr. Stratejik çevre etki değerlendirmesi etkin ve uygulanabilir olarak projelerde yer almalõdõr.



Tarõmda doğrudan ve dolaylõ sübvansiyonlarla, bölgeler ve toplum kesimleri arasõndaki ekonomik ayrõmlar körüklenmektedir. Çoğu zaman yatõrõm projeleri bu tür sübvansiyonlar göz ardõ edilerek analiz edildiğinden, fizibilite etütleri yanlõş yapõlmakta ve kaynak savurganlõğõ katlanmaktadõr. Türkiye tarõmsal girdilere sağladõğõ sübvansiyonlarõ ve geleneksel ürün destekleme politikalarõnõ kõsa sürede değiştirmelidir. Hangi sektörde ne ölçüde kullanõldõğõ bilinmeyen gübreye, yurtdõşõndan yarõ fiyatõna alõnabilecek buğdaya, yakõlacak tütüne ve sonuçta erozyona, su kirliliğine, mer�a ve orman yõkõmõna prim vermek, hedeflenen üretim artõşõnõn yanõsõra toplumsal adalete de aykõrõ düşmektedir.

Kõrsal kesim için en gerçekçi toplumsal katkõ; çiftçiyi kalkõndõracak, tarõmsal üretimi arttõracak ve üretim planlamasõnõ kolaylaştõracak uygulamalarla sağlanabilir. Ayrõca, bölge ve yörelerarasõ ayrõmlar ile, demografik stratejileri gözeten, aile başõna sosyal yardõm ve hastalõk ve yaşlõlõk güvenceleri sağlanmalõdõr.

Türkiye, Avrupa Birliği�ne üyelik hazõrlõklarõ kapsamõnda çeşitli tarõmsal girdilerin yanõsõra gübre dõş alõmõnda gümrük ve fon uygulamasõnõ kaldõrarak, Tarõm Satõş Kooperatiflerini özerkleştirici adõmlar atarak ve desteklenen tarõm ürünlerinin sayõsõnõ l995 yõlõnda üçe düşürerek önemli adõmlar atmõştõr. Bu kaynaklar, sera, ahõr, ağõl, kümes gibi tarõmsal yapõlar, sulama altyapõsõ, mibzer, fidan, depo, pazarlama, örgütlenme vb. altyapõ hizmetlerinin geliştirilmesinde, diğer bir ifadeyle yetiştiricilerin çok yönlü yoğun tarõmsal etkinliklere yöneltilmelerinde değerlendirilmelidir. Tarõm ürünlerinin, üretim alanõnda işlenmiş veya yarõ işlenmiş duruma getirilmesi, böylece endüstri ile bütünleşmesi için kaynak ve teknik aktarõmõ hõzlandõrõlmalõdõr.

Bir yandan sosyal yardõm sürdürülürken, öte yandan doğal kaynaklarõn amacõ dõşõnda kullanõmõnõ engelleyici yasal düzenlemeler yürürlüğe konmalõdõr.

Verimsiz arazilerin terkedilmesi, ekosistemin korunmasõ, bölgeler ve kentler üzerindeki baskõlarõn zamana yayõlarak azaltõlmasõ, toplumsal huzursuzluk ve anlaşmazlõklarõn yanõsõra girdi kayõplarõnõn önlenmesi, üretim planlamasõ yapõlabilmesi gibi çok sayõda yarar getirecek bu uygulamanõn başarõsõ, kuşkusuz yeterli örgütlenme, altyapõ ve denetim mekanizmalarõnõn geliştirilmesine bağlõdõr. Bu politika değişikliğinin doğal kaynaklarõ koruma dõşõndaki diğer yararlarõ, desteklemelerdeki gecikmenin önüne geçilmesi, aile gelirinin yõla dengeli dağõtõlmasõ ve piyasa dalgalanmalarõnõn sõnõrlanmasõ, kayõt dõşõ ekonominin denetiminin kolaylaşmasõ ve demografik hedefleri kolaylaştõrõcõ bir araç olmasõdõr.

Arazi hazõrlõğõndan pazarlamaya değin tüm işlevleri yürütmek üzere, pancar, domates, arpa gibi ürünlerde uygulanan sözleşmeli yetiştirici sistemi, başlangõçta TKB, KHGM gibi kuruluşlarõn eleman ve araç-gereç parkõ devredilerek veya kiralanarak, orta ve uzun dönemde ise kendi olanaklarõyla özel kuruluşlara yaygõnlaştõrõlmalõdõr.



İleri düzeydeki ülkelerde uygulandõğõ gibi, toprak ve su muhafazasõ dersinin diğer dersler gibi ilkokuldan itibaren öğrencilere okutulmasõnõ ve bu dersin yetkili mühendislerce verilmesini sağlamak gereklidir. Ziraat, Orman, İnşaat ve Çevre Mühendisliği fakültelerinde ayrõntõlõ ve uygulamaya yönelik toprak ve su muhafaza dersleri verilmeli, kamu kuruluşlarõnda hizmet içi eğitimle genç, uygulayõcõ mühendislerin yetişmeleri sağlanmalõdõr.

Kaldõrabileceği optimal nüfus yükü 10 milyon dolayõnda olan kõrsal kesimde, bugün 23 milyonu aşkõn insanõn yaşamasõ, çevre ve ekonomi yönünden doğal bir dengesizliktir. Doğal akõş içinde 2000 yõlõnda kõrsal kesim nüfusunun 19,8 milyon (toplamõn % 23,4�ü) olmasõ beklenmektedir, yani tehlike geleceği de kapsamaktadõr. Bu nedenle, doğudan batõya, iç kesimlerden kõyõlara ve köyden kente doğru göç olaylarõna kõrsal kesim açõsõndan bakõldõğõnda, doğum oranõ yüksekliğinin neden olabileceği toplumsal huzursuzluklarõ sõnõrlama ve kaynaklarõ göreceli koruma yönünden bir sigorta görevi yaptõğõ görülür. Ancak, sözkonusu doğal sigortanõn topluma ağõr bir fatura ödetmesinin yanõsõra kaynak koruma yönünden de çok etkili olmadõğõ bilinmektedir. Bu nedenle;

- İşletme büyüklükleri optimize edilip, verimli işletmecilik özendirilerek, ilgi, sorunlu alanlardan uzaklaştõrõlmaya çalõşõlmalõ,

- Kõrsal kesime çeşitli hizmetler götürülerek daha iyi yaşanabilir bir ortam hazõrlanmalõ,

- Ülkenin ve toplumun diğer kesitlerine baskõ yapmayacak eritme politikalarõ izlenmelidir.

Eğime uyar yönde işleme, ekim, uzun süre yüzeyi örten bitki tür ve çeşitleri ile anõz amenajmanõ konularõnda eğitim çalõşmalarõna ağõrlõk verilmelidir.

"Ortak değerler" bilincinin toplumun tüm kesimlerinde benimsetilmesi için çaba harcanmalõdõr. Kõrsal kesimde uygulanacak projelere halkõn karar, finans ve emek boyutlarõyla katõlõmõnõ ve desteğini sağlayacak tanõtõm etkinlikleri olgunlaştõktan sonra girişilmelidir. Böylece projelerin başarõ şansõ yükseltilirken, kaynak kullanõmõ özdenetime girecektir. Bu yol, herşeyi devletten bekleme alõşkanlõğõnõ da zamanla değiştirecektir. Halkõn katõlõmõ konusunda, mer�a hukuku temel ilkeleri, büyük sulama projeleri, kamulaştõrma, arazi tahsisi gibi kamu düzenine ilişkin projelere bir ayrõcalõk tanõnabilir. Bunun dõşõnda tüm kõrsal kesim çalõşmalarõnda yerel halkõn katõlõm ve desteği, ön koşul olmalõdõr.

Çevresel değerlerin korunmasõnda en etkili araç kamuoyu bilinci ve baskõsõdõr. Kamuoyunu aydõnlatõcõ, sorunlara sahip çõkmasõnõ sağlayõcõ ve sahip olduğu değerleri koruyucu mekanizmalar, tüm araçlar kullanõlarak yaygõnlaştõrõlmalõdõr. Bu amaçla gönüllü kuruluşlarõn örgütlenmesini kolaylaştõrõcõ, finans kaynaklarõnõ güçlendirici önlemler alõnmalõdõr.



Bölgesel bazda arazi toplulaştõrma çalõşmalarõna; küçük işletme sayõlarõnõn fazlalõğõ, nüfus artõşõ baskõsõnõn yanõsõra tarõmsal potansiyelin yüksekliği ve kõrsal kesimde toplum bilincinin gelişim düzeyi dikkate alõnarak Ege, Marmara ve Akdeniz bölgelerinde sulu tarõm alanlarõnda başlanmalõdõr.

GAP bölgesinde sulu tarõma geçilmek üzere olan ve yakõn gelecekte sulanacak yörelerde, birbirinden belirli uzaklõktaki köy gruplarõnda sunuş/örnekleme amaçlõ toplulaştõrma çalõşmalarõ, gerekirse ekonomi faktörü de gözardõ edilerek hõzlandõrõlmalõdõr.

Tarõm işletmelerinin optimum büyüklüğe ulaştõrõlmasõ ve sahipsiz alanlarõn üretime kazandõrõlmasõ çalõşmalarõnda, hem üretim modellerindeki gelişme, hem de toplumsal sorun öncelikleri dikkate alõnarak GAP bölgesi pilot niteliğini korumalõdõr. Bu zorunluluk yoğun tarõmõn yüksek ilgi isteğiyle de bağdaşmaktadõr.

Tarõm arazilerinin yanlõş kullanõmõnõ önleyici ve meralarõ õslah edici çalõşmalarda, en fazla erozyon etkisi altõndaki Doğu ve İç Anadolu bölgeleri, pilot alanlar olarak seçilmelidir.

Yeniden yerleşim çalõşmalarõnõ güçleştiren toplumsal ve ekonomik nedenlerin analizinden elde edilecek sonuçlara göre, boşaltõlmasõ zorunlu orman içi ve çevresi köylere öncelik tanõnmalõdõr.

Marmara, Ege ve kõyõ Akdeniz bölgeleri, tarõm topraklarõnõn diğer amaçlõ kullanõmlarca en fazla baskõ altõnda tutulduğu yörelerdir. Envanter kayõtlarõnõn güncelleşmesi işlemi öncelikle bu bölgelerin I-III. sõnõf arazilerinde bitirilmeli ve uygulama planlarõ elde edilecek verilere göre revize edilmelidir.

Adapazarõ-Çorlu çizgisi, Aydõn-Manisa-Muğla üçgeni, Çukurova ve Antalya ovalarõ dõşõnda yeni endüstriyel odak merkezleri oluşturulmalõdõr.

Arazi kayõplarõnõn doğrudan ve dolaylõ önemli bir nedeni olan karayolu hatlarõ, sõğ profilli, sert zeminli, tarõma elverişsiz alanlara öncelik verecek biçimde projelendirilmelidir.

Mer�aya çevrilecek funda-çalõ alanlarõ, orman rejiminin sõnõrlarõ ve havza amenajmanõ çalõşmalarõnõn öncelikli alanlarõ TKB, Orman Bakanlõğõ ve KHGM işbirliği içinde belirlenmelidir.

Çağdaş ve modern bir tarõmõn modern köylerde yapõlabileceği düşüncesi ile; toprak ve su kaynaklarõnõn ekonomik ve tekniğine uygun kullanõlmasõnda, sulama projelerinin tarlaiçi geliştirme hizmetleriyle birlikte tarõm reformu veya arazi toplulaştõrma bazõna dayandõrõlmasõ, çevrenin, doğanõn ve doğal varlõklarõn korunmasõ, köylerin geliştirilmesi, yenilenmesi, cazibe merkezlerinin oluşturularak birleştirilmesi, çevre planlamasõnõn yapõlmasõ, sosyal, kültürel ve fiziki tesislerle, iskan sahalarõ için arsa ve arazi ihtiyaçlarõnõn karşõlanmasõ, teknik tarõm metotlarõnõn kolaylõkla ve en iyi şekilde uygulanmasõ tarõmda yeniden yapõlanma dediğimiz reform hizmetlerinin uygulanmasõ ile mümkün görülmektedir. Bu suretle ülkemizde mevcut



işletmelerin küçük, parçalõ ve dağõnõk arazileri bütünleştirilerek, rasyonel üretim yapan ve iktisaden yaşayabilen işletmeler kurulmasõ neticesinde ilerde Avrupa Birliği ile bu konularda uyum sağlanabileceği gibi, kõrsal kesimin yaşam şartlarõnõn iyileştirilmesi ile de köyden kente göçün önlenebileceği ve şehirlerdeki gecekondulaşmanõn önüne geçileceği düşünülmektedir.

Çağdaş bir toplulaştõrmada kõrsal alanõn geliştirilmesi iyileştirilmesi bir bütün olarak düşünüldüğünden �Köy ve Arazi Gelişimi� birlikte planlanmalõ, projelendirilmeli ve uygulanmalõdõr.

Toprağõn bir üretim faktörü olarak rasyonel kullanõlmasõ ve ekonomik bir arazi düzenlenmesi için; kamulaştõrma, toplulaştõrma, tahsis, dağõtõm gibi araçlar özendirici olmalõ, caydõrõcõ nitelikleri ve ekonomik araçlarla birlikte ve uyumlu bir şekilde kullanõlmalõ, vergilendirme, vergi bağõşõklõğõ, teşvik uygulamalarõ, kredilendirme, destekleme, borçlandõrma ve hibe gibi ekonomik araçlarla desteklenmelidir.

Bölgeler ve havzalar bazõnda toprak ve ekolojik özelliklerine göre en ekonomik işletme tip ve büyüklükleri belirlenmeli, küçük ve orta büyüklükteki işletmelerin optimum işletme büyüklüklerine kavuşturulmasõ için, hazine arazilerinin kullanõlmasõ ile birlikte çiftçilik yapmayan, arazisini satmak isteyenlerin ve tarõm yapõlamayacak kadar parçalanmõş, küçük tarõm topraklarõnõn satõn alõnmasõ ve satõşlarõ teşvik edilmeli ve bunlar toplulaştõrma kapsamõnda bütünleştirilmelidir.

Bölge ve havza bazõnda optimum işletme büyüklüğünün belli bir oranõndan daha fazla araziye sahip olup, işletmesini optimize etmeyen işletmelerin arazilerine bazõ sõnõrlandõrmalar ve vergilendirmeler getirilmelidir.

6.2.3 Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğü�nün 2010 Eylem Planõ Gelişen ekonomimiz içinde önemli bir yere sahip altyapõ yatõrõmlarõnõn tamamlanarak

faydaya dönüştürülmesini teminen sürdürülmekte olan çalõşmalar kapsamõndaki kamu ve özel sektör kaynaklarõndan daha etkin ve verimli bir şekilde yararlanõlmasõ amacõyla, DSİ Genel Müdürlüğü�ce 2010 yõlõna kadar olan 10 yõllõk bir periyotta yapõlmasõ planlanan çalõşmalar ve öneriler aşağõda belirtilmektedir.

1) Yapõsal Boyut

• DSİ�nin faaliyet alanõna giren hizmetlerin gerektiği şekilde yapõlmasõ ve bu hizmetlerdeki sürekliliğin sağlanmasõ amacõyla personel politikasõnõn yeniden düzenlenmesinde yarar görülmektedir. Bu kapsamda yapõlacak çalõşmalarda nitelik ve nicelik yönünden ihtiyaç duyulan teknik personelin istihdamõna imkan verilmeli ve bunun kalõcõ olmasõnõ teminen sözleşme veya özel statülü ücret politikalarõnõn uygulanmasõna imkan



yaratõlmalõ, yetersiz kadro nedeniyle tedviren yürütülen unvanlõ kadrolara asaleten atama yapõlmasõ amacõyla ihtiyaç duyulan kadrolar karşõlanmalõdõr.

• Su kaynaklarõ yönetimi kapsamõnda çok önemli bir görev üstlenmiş bulunan DSİ�nin bu görevi, Dünyadaki gelişmelere paralel olarak yerine getirebilmesi için mali ve idari yönlerden güçlendirilebilmesi amacõyla mümkün mertebede finansal özerkliğe kavuşturulmasõ gerekmektedir. Bu bağlamda, DSİ�nin değişik sektörlerde yürüttüğü faaliyetlerden belli oranlarda gelir yaratõlarak bir fon oluşturulmalõ ve bu fon kuruluşun kendi ihtiyaçlarõ için değerlendirilmelidir.

• DSİ�nin uluslararasõ alanda tanõnan bir kuruluş olma potansiyelini harekete geçirmek amacõyla gerekli değişiklikler yapõlmalõ ve bu suretle yurt dõşõnda su kaynaklarõ developmanõna ilişkin teknik danõşmanlõk hizmetlerinin verilebilmesi sağlanmalõdõr. Su kaynaklarõ ile ilgili konularda ulusal ve uluslararasõ ilişkilerin geliştirilebilmesi ve somut işbirliği imkanlarõnõn yaratõlmasõ amacõyla DSİ bünyesinde egitim ve araştõrma amacõnõ da kapsayan bir �Su Enstitüsü� kurulmalõdõr.

• DSİ tarafõndan geliştirilen projelerde arazi toplulaştõrma çalõşmalarõnõn DSİ tarafõndan gerçekleştirilmesine imkan sağlanmalõdõr. İçmesuyu temini amaçlõ barajlarõn rezervuarlarõnõn koruma bantlarõ da gözönünde bulundurularak baraj göl alanlarõndan etkilenen ailelerin yeniden yerleşimlerinin planlamasõ, izleme, rehabilitasyon, istihdam ve danõşmanlõk hizmetlerinin temini konularõnda DSİ yetkili kõlõnmalõdõr.

• Su kaynaklarõ ile ilgili konularda faaliyet gösteren, kurum ve kuruluşlar arasõnda mükerrer çalõşmalarõn ve kaynak israfõnõn önüne geçilmesi amacõyla bu konudaki deneyim ve bilgi birikimi de gözönünde bulundurularak DSİ Genel Müdürlüğü, kuruluş kanununda tanõmlandõğõ şekilde yerüstü ve yeraltõ sularõnõn kayõplarõnõ önlemek ve bunlardan çeşitli yönde faydalanmak amacõnõ gerçekleştirmek üzere ülke genelinde su yönetimini elinde bulunduran planlayõcõ, değerlendirici, denetleyici bir yapõya kavuşturulmalõdõr.

2) Yasal Boyut

• Hizmetlerin yaygõnlaştõrõlarak gerçekleştirilmesi amacõyla 6200 sayõlõ Kanun�un geri ödeme ile ilgili 32. Maddesinin Genel Müdürlüğümüzce önerilen şekilde değiştirilmesi sağlanmalõ ve enerji tesisi olan hidroelektrik santrallarõn bedeli mukabilinde TEAŞ�a devrini öngören düzenleme yasallaştõrõlmalõdõr. Hidroelektrik santrallarõn devri ile ilgili 1312 sayõlõ Kanun�un yürürlükten kaldõrõlmasõndan sonra bu alanda bir mevzuat düzenlemesi yapõlmalõdõr.

• 6200 sayõlõ Kanun�un geri ödeme ile ilgili maddelerinin günün şartlarõna uygun hale getirilecek şekilde 3096 sayõlõ Kanun�un öngördüğü doğrultuda, kuruluşumuzca hazõrlanan taslağa uygun olarak değiştirilmesinde yarar görülmektedir.



• Nüfusu 100.000�den büyük şehirlere içme-kullanma ve endüstri suyu temini amaçlõ 1053 sayõlõ Kanun; nüfusa değil, hizmet alanõna göre proje geliştirilmesine imkan sağlayacak şekilde düzenlenmeli ve yine bu yasa kapsamõnda hizmet sahalarõndaki belediyelerce yapõlan geri ödemelerin güncel şartlarda tahsilinin gerçekleştirilmesi amacõyla kuruluşumuzca hazõrlanan şekliyle yasallaşmasõna imkan sağlanmalõdõr.

• Tarõm sektöründe yapõlan yatõrõmlarõn finansmanõnõn bir kõsmõnõn karşõlanmasõ amacõyla; proje geliştirilen bölgenin sosyo-ekonomik yapõsõ, proje ekonomisi, çiftlik büyüklükleri gibi şartlar gözönünde bulundurularak çiftçilerin %5 ile %30 oranõnda yatõrõma iştirakinin uygun olacağõ değerlendirilmektedir.

• Ülkemizde de, gelişmiş ülkelerde olduğu gibi uygulamaya yeni girmekte olan projelerimizde bu sektördeki üstün teknolojilere sahip, su ekonomisi ve işletme pratiği olan otomatik kontrollu sulama sistemleri ile borulu isale sistemlerine dayalõ basõnçlõ sulama metotlarõ son yõllarda yaygõn olarak uygulanmaya başlanmõştõr. Bu sistemlerin prefabrik olmalarõ nedeniyle çiftlik bazõnda birden fazla çiftçi tarafõndan kullanõlmalarõ durumu da gözönünde bulundurularak sulama yatõrõmlarõnõn finansman ihtiyaçlarõnõn karşõlanmasõ ve çiftçilerin ihtiyacõ olan sulama suyuna mümkün olan en kõsa sürede kavuşmasõnõ teminen ikinci kademedeki su dağõtõm sistemlerinden itibaren sulama ekipmanlarõnõn Ziraat Bankasõ ve/veya diğer bankalardan çiftçiler tarafõndan doğrudan alõnacak kredilerle karşõlanmasõ konusunda yasal düzenlemelere gidilmesinde yarar görülmektedir.

• DSİ�nin geliştirdiği bazõ projelerde ihtiyaç duyulmasõ halinde Bakanlar Kurulu Kararõ alõnarak arazi toplulaştõrma çalõşmalarõnõn yapõlabilmesi amacõyla bu konudaki kanun hükmüne bir fõkra eklenmelidir.

• DSİ�ce inşa edilen Baraj göl alanlarõndan etkilenen ailelerin yeniden yerleşimlerinin planlamasõ, izleme, rehabilitasyon, istihdam ve danõşmanlõk hizmetlerinin temini konularõnda DSİ, ana projeyi yürüten kuruluş olarak yetkili kõlõnmalõdõr.

• Yerüstü ve yeraltõ sularõnõn kirlenme ve sair diğer olumsuz etkilere karşõ korunmasõnõ sağlamak amacõyla; gerekli verileri toplamak, bunlarõ değerlendirmek, kullanõm amaçlarõna göre alõcõ ortamõn kirlenmesine ilişkin olarak ilgili kuruluşlarla birlikte teknik, idari ve hukuki tedbirleri alma konularõnda 6200 sayõlõ Kanun�un 2. Maddesine bir fõkra eklenmelidir.

• Çok maksatlõ projelerde, enerji sektörü dõşõndaki sektörlerin yatõrõmdaki hissesinin, inşaat programõna uygun bir şekilde yatõrõmcõya ödenmesini sağlayacak yasal düzenlemelere işlerlik kazandõrõlmalõdõr. Böylece, çok maksatlõ projelerin de YİD modeli kapsamõnda değerlendirilmesine imkan yaratõlmõş olacaktõr.

• Katõlõmcõ Sulama Yönetimi (Devir) çalõşmalarõ için yapõlan planlar çerçevesinde hõzlõ bir şekilde gerçekleşen devir çalõşmalarõ ile, 2000 yõlõnda ulaşõlmasõ hedeflenen alan



miktarõ aşõlmõştõr. Bu kapsamdaki çalõşmalar sõrasõnda sulayõcõ-kurum-DSİ ilişkileri ile ilgili yeni düzenleme ve yaklaşõm arayõşlarõ sonucunda DSİ tarafõndan hazõrlanarak teklif edilen �Su Kullanõcõ Birlikleri Yasa Tasarõsõ� bir an önce gerçekleştirilmelidir.

3) Teknolojik Boyut

•••• DSİ, görev alanõna giren faaliyetlerin bir bütünlük içerisinde doğru ve süratli bir şekilde gerçekleştirilmesine yönelik olarak geliştirilmiş üstün teknolojileri kullanmak suretiyle veri temini ve işletme çalõşmalarõnda uzaktan algõlama ve kontrol sistemlerini kullanmayõ hedeflemiş olup bu konudaki alt yapõ çalõşmalarõnõ başlatmõş bulunmaktadõr. Bu konudaki kredi imkanlarõ da kullanõlarak elektronik ortamdaki donanõm ve yazõlõm ihtiyaçlarõnõn beş yõl içinde karşõlanmasõna çalõşõlacaktõr.

Bu kapsamda yapõlacak çalõşmalarla;

• Görev ve sorumluluklarõn teknoloji-yoğun bir şekilde yerine getirilmesi için gerekli adõmlar atõlarak Coğrafi Bilgi Sistemi (CBS), Uzaktan Algõlama, merkez ve bölge teşkilatõnõ kapsayan bilgisayar ağõ (on-line sistem) gibi teknolojilerin kullanõlmasõ,

• Karar vericilere güvenilir, yeterli, arzu edilen nitelik ve kapsamda süratli bilgi aktarõlmasõnõ sağlayacak Yönetim Bilgi Sistemi (YBS) ve Karar Destekleme Sistemi (KDS)�nin bilgisayar ortamõnda oluşturulmasõ, gerçekleştirilmiş olacaktõr.

4) Finansal Boyut

• DSİ�nin Devlet yatõrõm bütçesinden aldõğõ pay yõllar itibarõ ile azalan bir oranda gerçekleşmektedir. Bu oran 1989 yõlõnda % 36 iken, 1998 yõlõnda % 24�e düşmüştür. Devlet Genel Bütçesi içindeki durum da benzerlik arzetmektedir. Nitekim, Genel Bütçe içindeki DSİ payõ 1989 yõlõnda % 6,4 iken, 1998�de % 2,5�e ve 1999 yõlõnda % 2,1�e düşmüştür.

• DSİ�nin görev alanõna giren büyük projelerin gerçekleştirilerek ekonomiye kazandõrabilmesi için; Tarõm sektöründe 30 milyar ABD Dolarõ, Enerji sektöründe 22 milyar ABD Dolarõ, Hizmetler sektöründe 5 milyar ABD Dolarõ ve Çevre sektöründe 3 milyar ABD Dolarõ olmak üzere gelecek 30 yõllõk süreçte toplam olarak 60 milyar ABD Dolarõ�õna ihtiyacõ olduğu daha önceki bölümlerde ifade edilmeye çalõşõlmõştõr.

• GAP Projesi ile ilgili tüm çalõşmalarõn 2010 yõlõ hedefine göre düzenlenmesine yönelik Bakanlar Kurulu�nun 04.06.1998 tarih ve 98/11231 sayõlõ Kararõ gereği bu projeye ayrõlmasõ gerekli finansman ile diğer bölgelerde sürdürülmekte olan uygulama programlarõndaki projelerin finansman ihtiyacõ nedeniyle ilk 10 yõllõk periyotta yoğun bir finansmana ihtiyaç duyulmaktadõr.

• Bu çerçevede yapõlan değerlendirmelerde ilk 10 yõllõk periyotta GAP Projesi finansman ihtiyacõ; Tarõm sektöründe 6,0 milyar ABD Dolarõ, Enerji sektöründe 2,5 milyar



ABD Dolarõ, Hizmetler sektöründe 0,25 milyar ABD Dolarõ ve Çevre sektöründe 0,25 milyar ABD Dolarõ olmak üzere toplam 9,0 milyar ABD Dolarõ�nõ bulmaktadõr. Bunun gerçekleştirilmesi için yõllõk bazda ayrõlmasõ gerekli finansman ihtiyacõ 0,9 milyar ABD Dolarõ olmaktadõr.

DSİ�nin ilk 10 yõldaki finansman ihtiyacõ;

• Tarõm sektöründe 5.540 trilyon TL olup, 2.243 trilyon TL tutarõndaki GAP ile birlikte toplam finansman ihtiyacõ 7.783 trilyon TL,

• Enerji sektöründe 3.366 trilyon TL olup, 934 trilyon TL tutarõndaki GAP ile birlikte toplam finansman ihtiyacõ 4.300 trilyon TL,

• Hizmetler sektöründe 590 trilyon TL olup, 102 trilyon TL tutarõndaki GAP ile birlikte 692 trilyon TL,

• Çevre sektöründe 345 trilyon TL olup, 85 trilyon TL tutarõndaki GAP ile birlikte 430 trilyon TL olmaktadõr.

• DSİ�nin bu durumda büyük projelere yönelik 2010 yõlõna kadar olan yatõrõm hedeflerini gerçekleştirebilmesi ve bu meyanda GAP Projesinin hizmete alõnabilmesi için 13.205 trilyon TL (35,3 milyar ABD Dolarõ) tutarõnda finansmana ihtiyacõ bulunmaktadõr.

• Toplam finansman ihtiyacõnõn bir miktarõnõn karşõlanmasõ amacõyla �GAP Sulamasõ Projelerinin Hükümetler Arasõ İkili İşbirliği Çerçevesinde Dõş Kredi Temini Usulü İle Gerçekleştirilmesi�ne yönelik bir finansman modeli ile GAP kapsamõnda yer alan 356.560 hektar sahanõn sulanmasõnõ sağlayacak 23 projeye dõş kredi teminine yönelik çalõşmalara devam edilmektedir. Öncelikli olarak ele alõnmalarõnda yarar görülen ve kritik projeler olarak nitelenen bu projelerin toplam finansman ihtiyacõ 795 trilyon TL (2,127 milyar ABD Dolarõ) olarak belirlenmiştir.

• Öncelikli olarak GAP kapsamõndaki projeler olmak üzere genel olarak DSİ projelerinin finansmanõnõn kredili sisteme kaydõrõlabilmesi için özel ihale sistemleri kullanõlmasõ gerekli görülmektedir.

• DSİ Genel Müdürlüğü�nce yürütülmekte olan, ancak finansman yetersizliği nedeniyle planlanan sürede inşaatlarõ tamamlanamayan sulama projelerinin kõsa sürede işletmeye açõlarak verimli hale getirilmesi için dõş finansmana ihtiyaç duyulmuştur. Bu konu, Dünya Bankasõ ile yapõlan üst düzey görüşmelerde gündeme getirilmiş ve Türkiye�nin önerisi üzerine Hükümetimizin Dünya Bankasõ ile hazõrladõğõ Orta Vadeli Ülke Yardõm Stratejisi (CAS) dokümanõnda gerçekleştirilebilir bir proje şeklinde yer almõştõr. Bu maksatla, Devlet Planlama Teşkilatõ Müsteşarlõğõ ile istişare edilerek 46 aday projeden oluşan bir proje listesi hazõrlanmõştõr. Söz konusu kredinin 600 milyon ABD Dolarõ'ndan başlayõp yaklaşõk 1,2 milyar ABD Dolarõ'na yükseltilme ihtimali bulunmaktadõr. Dünya Bankasõ ile yapõlan



görüşmeler sõrasõnda Türkiye�nin tarõm politikasõ ile alakalõ konular gündeme gelmektedir. Söz konusu kredi temin edildiği takdirde orta vadede DSİ�nin bazõ projeleri tamamlanmõş olacaktõr.



TABLOLAR

Tablo 1.1 Dünya�da Sulanan Alanlar Tablo 1.2 Kõrsal ve Kentsel Alanlarda, İçme-Kullanma ve Kanalizasyon

Sisteminden Faydalanamayan Nüfus Gelişimi Tablo 1.3 Bazõ Ülkeler ve Kõtalarõn Kişi Başõna Düşen Kullanõlabilir Su

Potansiyeli Tablo 1.4 Türkiye�de 2000 Yõlõna Kadar Fiili Su Tüketiminin Gelişimi Tablo 1.5 Türkiye�de Ekonomik Olarak Sulanabilir Alan Tablo 1.6 İşletmeye Açõlan Alanlarõn Kuruluşlara Göre Dağõlõmõ Tablo 1.7 DSİ�ce İnşa Edilerek İşletmeye Açõlan Sulama Alanlarõ Tablo 1.8 Su Tüketiminin Gelişimi Tablo 1.9 Yaygõn Olarak Devir Yapõlabilen Örgütler ve İlgili Yasalarõ Tablo 1.10 Devredilen Sulama Ünitelerinin Devralan Örgütlere Göre Dağõlõmõ Tablo 1.11 Değişik Kuruluşlara Göre Arazi Kullanõm Alanlarõ Tablo 1.12 Ekilebilir Arazinin Sõnõfsal Dağõlõmõ Tablo 1.13 Ekilebilir Arazinin Kullanõm Şekli Tablo 1.14 Ekilmesi Sakõncalõ Olan Arazilerin Sõnõfsal Dağõlõmõ Tablo 1.15 Ekilmesi Sakõncalõ Olan Arazilerin Kullanma Şekline Göre Dağõlõmõ Tablo 2.1 Sulama ve Tarla İçi Geliştirme Hizmetleri VII. Plan Dönemi

Gerçekleşmeleri Tablo 2.2 VII. Plan Dönemine Kadar Erozyon Kontrolu ve Mer�a Islahõ

Gerçekleşmeleri Tablo 2.3 Ağaçlandõrma, Erozyon Kontrolu ve Mer�a Islahõ VII. Plan Dönemi

Gerçekleşmeleri Tablo 3.1 Türkiye�de Erozyon Alanõ Tablo 3.2 Türkiye Topraklarõnõn Sorunlu Alanlarõ Dağõlõmõ Tablo 3.3 Türkiye�de Zirai Mücadele İlaçlarõnõn İmalat Miktarlarõ Tablo 3.4 Türkiye�de Cinslerine Göre Kullanõlan Bazõ Pestisidlerin Miktarlarõ Tablo 3.5 Erozyonla Uzaklaşan Besin Maddelerinin Eşdeğer Gübre Miktarõ ve

Türkiye�de Tüketilen Gübre Miktarlarõ Tablo 4.1 Yeraltõ Sulamalarõ İle İlgili Çalõşmalar Tablo 4.2 2001-2023 Yõllarõ Erozyon Kontrolu ve Mer�a Islahõ Hedefleri Tablo 5.1 VIII. Plan Dönemi Erozyon Kontrolu ve Mer�a Islahõ Hedefleri



EKLER

Açõklama Ek 1 Türkiye Topraklarõnõn Başlõca Fiziksel ve Kimyasal Özellikleri

Şekil Ek 1 Türkiye�nin Genel Su Bütçesi Şekil Ek 2 Kullanõma Uygunluk Sõnõflamasõna Göre Arazi Kullanõmlarõ ve

Dönüşümleri Şekil Ek 3 Türkiye�deki Arazilerin Eğim ve Yetenek Sõnõflarõ ve Erozyon

Duyarlõlõklarõ

Tablo Ek 1 Türkiye� nin Su ve Toprak Kaynaklarõ Potansiyeli Tablo Ek 2 Kamu Kurulõşlarõnca İnşa Edilerek İşletmeye Açõlan Sulama

Alanlarõnõn 1963-2000 Dönemi Gelişimi Tablo Ek 3 Beş Yõllõk Kalkõnma Planlarõna Göre Kamu Kuruluşlarõnca İnşa

Edilerek İşletmeye Açõlan Sulama Alanlarõ (Toplam) Tablo Ek 4 DSİ Tarafõndan Havzalara Göre İşletmeye Açõlan Sulama Tesisleri Tablo Ek 5 Kamu Eliyle İnşa Edilerek İşletmeye Açõlan Sulama Alanlarõ Tablo Ek 6 Tuzluluk ve Sodyumluluk Sorunu Dağõlõmõ Tablo Ek 7 Eğim Gruplarõna Göre Arazi Dağõlõmõ Tablo Ek 8 Su Erozyonu Dağõlõmõ Tablo Ek 9 Toprak Derinliğine Göre Arazi Dağõlõmõ Tablo Ek 10 Drenaj Sorunu Dağõlõmõ Tablo Ek 11 Rüzgar Erozyonu Dağõlõmõ Tablo Ek 12 Türkiye Genelinde Şimdiki Arazi Kullanma Şekillerinin Kabiliyet

Sõnõflarõna Dağõlõmõ Tablo Ek 13 DSİ Genel Müdürlüğü�nce Planlõ Dönemlerde Yapõlan Harcamalar Tablo Ek 14 DSİ Genel Müdürlüğü�nce Büyüksu İşi Projelerine Planlõ Dönemlerde

Yapõlan Harcamalar Tablo Ek 15 DSİ Genel Müdürlüğü�nce Küçüksu İşi Projelerine Planlõ Dönemlerde

Yapõlan Harcamalar Tablo Ek 16 KHGM�nün Toprak ve Su Kaynaklarõ Genel Envanter Durumu Tablo Ek 17 KHGM�nün Toprak ve Su Kaynaklarõ Envanteri (Olağanüstü Hal

Bölgesi İlleri) Tablo Ek 18 KHGM�nün Toprak ve Su Kaynaklarõ Envanteri (GAP İlleri)



Tablo Ek 19 KHGM�nün Su Kaynaklarõ Genel Envanteri (1965-1998 Yõllarõ İtibarõyla)

Tablo Ek 20 KHGM�nün Toprak Kaynaklarõ Genel Envanteri (1965-1998 Yõllarõ İtibarõyla)

Tablo Ek 21 KHGM�nün 1980 Yõlõndan 1999 Yõlõna Kadar Yõllõk Yatõrõmlarõ Tablo Ek 22 KHGM 1996-2000 Yõlõ Ödeneklerinin Artõş Oranlarõ Tablo Ek 23 DSİ Genel Müdürlüğü Tarafõndan Yapõlan Etütler Tablo Ek 24 Tarõm Reformu Genel Müdürlüğü Arazi Toplulaştõrma Çalõşmalarõ Tablo Ek 25 Tarõm Reformu Genel Müdürlüğü Arazi Dağõtõm Çalõşmalarõ Tablo Ek 26 Çayõr Mer� a Alanlarõ ve Ot Üretimindeki Değişmeler Tablo Ek 27 Mer�alarõn Bölgelere Göre Dağõlõmõ Tablo Ek 28 Çayõr Mer� a Alanlarõ ve Ortalama Kuru Ot Verimleri Tablo Ek 29 Doğal Mer�alarõn Bölgelere Göre Kuru Ot Verimleri ve Bitki İle

Kapalõlõk Oranlarõ Tablo Ek 30 GSMH� da Sektörel Büyüme Hõzlarõ (1968 Yõlõ Faktör Fiyatlarõyla) Tablo Ek 31 Tarõm Sektörünün Katkõsõ (1987 Yõlõ Fiyatlarõyla) Tablo Ek 32 Tarõm Reformu Genel Müdürlüğü�nün Dönüşüm Çalõşmalarõ Tablo Ek 33 Tarõm İşletmelerinde Toprak Parçalõlõk Durumu Tablo Ek 34 Tarõm Arazilerinin Sulama Gereksinimi Tablo Ek 35 DSİ Genel Müdürlüğü�nce Uzun Dönemde (2006-2023) Planlanan

Yatõrõmlar Tablo Ek 36 Köy Hizmetleri Genel Müdürlüğü 2023 Yõlõ Projeksiyonu Tablo Ek 37 DSİ Genel Müdürlüğü 2000 Yõlõ Programõ Tasarõsõ Tablo Ek 38 DSİ Genel Müdürlüğü�nün 2001-2005 Yõllarõ Arasõnda Planlanan

Yatõrõmlarõ Tablo Ek 39 Köy Hizmetleri Genel Müdürlüğü�nce 2001-2005 Döneminde

Planlanan Yatõrõmlarõ



AÇIKLAMA EK 1. TÜRKİYE TOPRAKLARININ BAŞLICA FİZİKSEL VE KİMYASAL ÖZELLİKLERİ

Toprak özellikleri dikkate alõndõğõnda topografik süreklilik, erozyon duyarlõlõğõ, bitki

örtüsü, profil derinliği, su rejimi ve bitki besin maddeleri içerikleri yönünden bölgeler arasõnda olduğu gibi aynõ yörede de önemli ayrõmlar gözlenir. Bu durum sistematik sõnõflandõrmayõ zorlaştõrmakla birlikte, yaklaşõk 65 bin adet örnekte yapõlan analizlere göre topraklarõmõzõn yaygõn özellikleri aşağõdaki gibi özetlenebilir.

Doygunluk yüzdesine göre topraklarõmõzõn % 3,4�ü kumlu, % 85,8�i tõnlõ ve killi tõnlõ, % 10,8�i ise killi bünyededir.

Kuvvetli asit topraklar Karadeniz ve Marmara Bölgelerinde toplanmõş olup toplam oranlarõ % 0,9�dur. Topraklarõn % 76,5�lik bölümünün pH�sõ 7,0-7,9 arasõndadõr. En yaygõn alkalilik sorunlarõ Akdeniz ile Göller Bölge�sindedir ve Türkiye topraklarõnõn % 4,7�sinin pH�sõ 8�in üzerindedir.

Fazla kireçli topraklarda Akdeniz, Güneydoğu Anadolu ve Göller Bölgelerinde yaygõn olup Türkiye �de % 25�in üzerinde kireç içeren topraklarõn oranõ % 11,9�dur.

Topraklarõmõz yarõkurak õlõman iklimin etkisinin yanõsõra yetersiz ekim nöbeti ve kültüvasyon dolayõsõyla organik maddece yoksuldur. Organik madde kapsamõ % 4�ün üzerinde olan topraklarõmõzõn oranõ % 3 kadar iken, bu kapsamõn % 2�nin altõnda olduğu topraklarõmõz % 69 alan tutar. Bu düşüklük, erozyonun şiddetlenmesinde ve istenen verime ulaşõlmamasõnda su kõsõntõsõ ile birlikte önemli nedenlerden biridir.



ŞEKİL EK 1. TÜRKİYE�NİN GENEL SU BÜTÇESİ

Yõllõk ortalama yağõş 501 km3

Evapotranspirasyon

274 km3

Komşu ülkelerden gelen akõm

7 km3 ------------------- Tüketilebilir : 3 km3 (%43)

Yeraltõsuyu 69 km3

--------------------------------- Tüketilebilir: 12 km3 (%17)

Yüzey akõşõ (ülke dahili) 186 km3

---------------------------------Tüketilebilir: 95 km3 (%49)

Yüzey akõşõ (toplam) 193 km3

--------------------------------Tüketilebilir:98km3(%49)

Kapalõ havza (buharlaşma)

8 km3

Denize deşarj 151 km3

121 km3 (%63)

8 km3 (%4)

30 km3 (%44)

(28+i) km3 (%40)

69 km3 (%14)

158 km3 (%31)

7 km3 (%4)

274 km3

(%55)

Yağõştan gelen akõş

158 km3

i km3

121 km3 (%80)

30 km3 (%20)

186 km3 (%96)

Toplam tüketilebilir su kaynakları 110 km3

Komşu ülkeler

75 km3

11 km3 (%16)

11 km3 (%15)

64 km3 (%85)

64 km3 (%33)



ŞEKİL EK 2. KULLANIMA UYGUNLUK SINIFLAMASINA GÖRE ARAZİ KULLANIMLARI VE DÖNÜŞÜMLERİ (1000 Ha) (CANGIR VD, 1995)

1. SINIF (Çok Yoğun İşlese

II.SINIF (Yoğun İşlese)

III.SINIF (Orta Yoğun İşlese)

VI.SINIF (Sõnõrlõ İşlese)

V.SINIF (Yoğun otlatma ve

Oran)

VI. SINIF (Sõnõrlõ otlatma

ve Oran)

VII. SINIF (Sõnõrlõ otlatma

ve Oran)

VIII. SINIF (Doğal Hayat)

A Belli Bölümü İslah Edilebilir Belli Bölümü Ser�a Belli Bölümü Ormana Arazisi Olarak kalabilir Dönüşebilir Belli Bölümü Belli Bölümü

Ağaçlandõrõlabilir Ser�a arazisi Olarak Kalabilir

B

B Toplamõ 235 772 1.315 2.605 47 3.848 16.503 (Yeteneği İçindeki Oranõ) (%4.6) (%11.4) (%17.4) (%36.21) (%26.7) (%37.6) (%45.5) Genel Toplam 5.013 6.759 7.574 7.201. 165 10.238 36.286 (Tüm alana oranõ) �%6.4) (%8.7) (%9.7) (%9.2) (%0.2) (%13.5) (%46.65) A: AMAÇI DOĞRULTUSUNDA KULLANILAN ARAZI- 51.300 (% 65.8)+ 1.102 (Su yüzeyleri) B: AMAÇ DIŞI KULLANILAN � 25.327 (% 32.4)

Tarõm 4.778

Tarõm 5.987

Tarõm 6.229

Tarõm 4.593

Çayõr Mer�a 103

Orman-Funda 2.237

Orman-Funda 19.694

Yerleşim 292

Sazlõk-Bataklõk

13

Yerleşim 49

Yerleşim 57

Diğer 3.154

Çayõr-Mer�a 178

Çayõr-Mer�a 547

Çayõr-Mer�a 826

Çayõr-Mer�a 1.731

Orman-Funda

31

Tarõm Arazileri

3.848

Çayõr-Mer�a 14.257

Orman-Funda

17

Orman-Funda 172

Orman-Funda 447

Orman-Funda 840 Tarõm

18

Tarõm 2.216

Yerleşim 40

Yerleşim 53

Yerleşim 42

Yerleşim 37

Çayõr Mer�a 4.104



ŞEKİL EK 3. TÜRKİYE�DEKİ ARAZİLERİN EĞİM VE YETENEK SINIFLARI VE EROZYON DUYARLILIKLARI

ALAN ha 19 345 569 7 201 016 46 692 633 3.455.513 76 694 731 % % 25.4 % 9.3 % 60.9 % 4.5 % 100 EĞİM > % 15 EĞİM % 10-15 EĞİM % 5-10 EĞİM < %15 TOPRAK EROZYONU HAFİF 5 611 892 % 7.3 ORTA 15 592 750 21 204 642 % 20.3 ŞİDDETLİ 28 334 933 % 37 45 701 396 ÇOK ŞİDDETLİ 17 366 463 % 59.6 % 22.6 ÇIPLAK KAYALIKLAR 2 930 933 % 3.8 66.906.038. % 87.2

Kaynak: Kantarcõ, D. 1992 Türkiye�de toprak erozyonunun sebepleri, etkileri ve çareleri, Katõ Atõk ve Çevre, 7.7. 1992

ARAZİ YETENEK SINIFLARI

TARIMA UYGUN ARAZI

I+II+II

TOPRAK KORUMA ÖNLEMLERİ GEREKTİRİR

IV

ORMAN VE OTLAĞA UYGUN ARAZİ

V+VI+VII

KAYALIK KUMUL VE ARAZİ

VIII

TOPLAM

ha



TABLO EK 1. TÜRKİYE�NİN SU VE TOPRAK KAYNAKLARI POTANSİYELİ

HAVZA HAVZADAKİ ORTALAMA SU

HAVZADA SU DEPOSU

HAVZADA TOPRAK KAYNAKLARI

DEVELOPMAN SONU ELDE EDİLECEK FAYDALAR

YILLIK YILLIK YILLIK DEPO ENERJİ

ORTALAMA HAVZA TOPLAM BARAJ EDİLEN TARIM SULANABİLİR

DEVELOPMANIN GERÇEKLEŞMESİ

İÇİN GEREKLİ YATIRIM TAŞKIN ORTALAMA İÇMESUYU

YÜZÖLÇÜMÜ YAĞIŞ VERİMİ AKIŞ SU ALANI ALAN (1998 yõlõ fiyatlarõ)

SULAMA KORUMA

KURUTMA

KURULU GÜÇ ÜRETİM

NO

ADI

1997 YILI NÜFUSU

(km2) (mm) (l/s/km2) (km3) Adet (hm3) (ha) (ha) (milyon TL) (ha) (ha) (ha) (MW) (GWh) (hm3/yõl)

1 MERİÇ ERGENE 1 056 473 14 560 604,0 2,9 1,33 21 1 817,0 1 095 320 1 077 992 253 692 265 163 625 82 277 9 018 21,4

2 MARMARA 11 329 437 24 100 728,7 11,0 8,33 58 2 894,5 865 704 729 957 1 165 832 476 123 228 7 866 0,3 2 506,2

3 SUSURLUK 2 674 579 22 399 711,6 7,2 5,43 26 3 848,0 850 046 755 934 558 072 513 183 809 41 528 507,0 1 602 461,0

4 KUZEY EGE 617 011 10 003 624,2 7,4 2,09 15 797,0 367 479 316 348 225 167 292 90 937 720 16,2 42 154,0

5 GEDİZ 2 327 897 18 000 603,0 3,6 1,95 16 3 565,9 667 207 623 403 232 082 653 174 204 74 321 94,0 243

6 K.MENDERES 1 972 770 6 907 727,4 5,3 1,19 17 1 697,7 222 437 194 799 642 821 353 45 681 21 500 48,0 143 685,8

7 B.MENDERES 1 975 402 24 976 664,3 3,9 3,03 22 2 739,9 1 044 296 907 383 805 153 225 324 798 55 851 221,1 831 70,6

8 BATI AKDENİZ 890 441 20 953 875,8 12,4 8,93 25 1 830,0 437 356 406 601 465 775 865 133 724 8 203 4 723 673,6 2 534 106,8

9 ANTALYA 1 558 219 19 577 1 000,4 24,2 11,06 14 2 858,0 451 224 448 111 448 314 783 149 901 18 631 15 994 1 432,8 5 163 320,6

10 BURDUR GÖLLER 200 200 6 374 446,3 1,8 0,50 9 161,7 251 403 249 484 88 063 611 43 037

11 AKARÇAY 665 447 7 605 451,8 1,9 0,49 3 172,0 364 411 359 938 51 936 016 33 380 12 000 0,3

12 SAKARYA 5 703 375 58 160 524,7 3,6 6,40 45 6 827,9 2 814 341 2 681 137 1 966 088 519 377 514 68 657 46 939 1 095,7 2 373 1 578,8

13 BATI K.DENİZ 1 892 776 29 598 811,0 10,6 9,93 28 2 784,0 855 008 640 557 360 303 235 101 934 10 132 308 624,0 2 176 1 389,2

14 YEŞİLIRMAK 2 290 024 36 114 496,5 5,1 5,80 44 6 194,9 1 617 206 1 401 213 936 015 451 343 219 80 852 1 259,0 5 297 169,5

15 KIZILIRMAK 3 963 186 78 180 446,1 2,6 6,48 78 23 774,3 4 049 796 3 761 142 1 411 762 258 623 981 57 762 12 119 2 093,5 6 320 94,2

16 KONYA KAPALI 2 430 709 53 850 416,8 2,5 4,52 25 2 800,8 2 182 762 2 134 915 809 505 879 426 439 1 600 32,1 104 37,8

17 DOĞU AKDENİZ 2 051 695 22 048 745,0 15,6 11,07 11 10 173,5 438 281 327 790 705 554 425 99 969 3 350 5 265 1 389,5 5 029 328,2

18 SEYHAN 1 695 572 20 450 624,0 12,3 8,01 18 6 124,5 764 673 714 014 703 522 810 310 940 42 440 60 2 000,8 7 571 681,5

19 ASİ 1 277 313 7 796 815,6 3,4 1,17 8 1 086,5 376 240 331 719 233 407 428 97 881 33 000 20 000 37,3 102 17,7

20 CEYHAN 1 418 391 21 982 731,6 10,7 7,18 27 8 229,3 779 792 713 670 1 202 697 026 515 642 79 622 11 300 1 413,2 4 652 567,9

21 FIRAT 7 199 119 127 304 540,1 8,3 31,61 89 112 193,2 4 293 793 4 111 316 7 163 774 901 1 869 660 9 648,3 37 961 395,3

22 DOĞU KARADENİZ

2 494 663 24 077 1 198,2 19,5 14,90 41 1 491,6 712 575 350 717 1 297 333 256 1 792 3 307,5 11 062 127,7

23 ÇORUH 467 718 19 872 629,4 10,1 6,30 21 7 467,3 326 220 303 362 2 107 024 050 42 535 624 3 133,9 10 540

24 ARAS 889 157 27 548 432,4 5,3 4,63 20 4 085,2 642 017 641 137 530 897 401 279 165 3 740 587,9 2 287 17,8

25 VAN KAPALI 1 005 209 19 405 474,3 5,0 2,39 7 608,7 436 485 433 319 202 454 322 90 027 3 000 61,9 257

26 DİCLE 2 818 791 57 614 807,2 13,1 21,33 42 30 630,5 1 148 238 1 137 628 3 371 718 502 609 224 5 050,8 16 751 124,3

TOPLAM 62 865 574 779 452 642,6 209,3 186,05 730 246 853,9 28 054 310 25 753 586 27 938 971 515 7 254 454 704 868 130 326 34 728,7 123 040 9 856,3

(XX) (X)

Not: (x) Ortalama değer, (xx) Akarsu havzalarõnõn Türkiye dõşõndaki alanlarõ dahil edilmemiştir.



TABLO EK 2. KAMU KURULUŞLARINCA İNŞA EDİLEREK İŞLETMEYE AÇILAN SULAMA ALANLARININ 1963-2000 DÖNEMİ GELİŞİMİ

KAMU KURULUŞLARINCA İNŞA EDİLEREK İŞLETMEYE AÇILAN SULAMA ALANLARI

Yõllar DSİ�ce İnşa Edilerek İşletmeye Açõlan Sulama

Alanõ, Ha (net)

KHGM�ce İnşa Edilerek İşletmeye Açõlan Sulama

Alanõ, Ha (net)

İşletmeye Açõlan Toplam Sulama Alanõ

Ha (net) 1963 yõlõna kadar 264.195 11.254 275.449

1963 268.856 20.450 289.306 1964 296.698 38.187 334.885 1965 332.329 90.573 422.902 1966 356.582 119.295 475.877 1967 447.364 150.728 598.092 1968 499.338 171.677 671.015 1969 558.993 192.383 751.376 1970 597.717 205.612 803.329 1971 619.998 225.100 845.098 1972 666.412 250.426 916.838 1973 715.901 280.405 996.306 1974 776.600 318.529 1.095.129 1975 838.015 349.538 1.187.553 1976 886.631 400.612 1.287.243 1977 933.704 457.838 1.391.542 1978 968.086 479.693 1.447.779 1979 1.000.176 507.791 1.507.967 1980 1.000.574 527.918 1.528.492 1981 1.051.356 565.447 1.616.803 1982 1.117.040 597.864 1.714.904 1983 1.181.985 630.436 1.812.421 1984 1.265.065 673.738 1.938.803 1985 1.370.870 709.107 2.079.977 1986 1.457.635 739.100 2.196.735 1987 1.507.435 770.912 2.278.347 1988 1.536.230 793.213 2.329.443 1989 1.597.173 813.882 2.411.055 1990 1.626.170 827.497 2.453.667 1991 1.687.894 849.055 2.536.949 1992 1.722.728 858.139 2.580.867 1993 1.790.979 869.592 2.660.571 1994 1.832.006 876.148 2.708.154 1995 1.897.850 897.419 2.795.269 1996 1.979.376 899.733 2.879.109 1997 2.058.148 931.990 2.990.138 1998 2.154.918 939.416 3.094.334

*1999 2.255.703 942.558 3.198.261 **2000 2.310.893 968.172 3.279.065

* 1999 yõlõ program değerleridir. ** 2000 yõlõ tahmini değerlerdir.



TABLO EK 3. BEŞ YILLIK KALKINMA PLANLARINA GÖRE KAMU KURULUŞLARINCA İNŞA EDİLEREK İŞLETMEYE

AÇILAN SULAMA ALANLARI

BEŞ YILLIK KALKINMA PLANLARINA GÖRE KAMU KURULUŞLARINCA İNŞA EDİLEREK İŞLETMEYE AÇILAN SULAMA ALANLARI *

Yõllar

DSİ�ce İnşa Edilerek İşletmeye Açõlan

Sulama Alanõ (Ha)

KHGM�ce İnşa Edilerek İşletmeye

Açõlan Sulama Alanõ (Ha)

İşletmeye Açõlan Toplam

Sulama Alanõ (Ha)

1963 yõlõna kadar 264.195 11.254 275.449

I. BEŞ YILLIK PLAN DÖNEMİ (1963-1967) 183.169 139.474 322.643

II. BEŞ YILLIK PLAN DÖNEMİ (1968-1972) 219.048 99.698 318.746

III. BEŞ YILLIK PLAN DÖNEMİ (1973-1977) 267.292 207.412 474.704

1978 YILI ARA DÖNEMİ 34.382 21.855 56.237

IV. BEŞ YILLIK PLAN DÖNEMİ (1979-1983) 213.899 150.743 364.642

1984 YILI ARA DÖNEMİ 83.080 43.302 126.382

V. BEŞ YILLIK PLAN DÖNEMİ (1985-1989) 332.108 140.144 472.252

VI. BEŞ YILLIK PLAN DÖNEMİ (1990-1994) 234.833 62.266 297.099

1995 YILI ARA DÖNEMİ 65.844 21.271 87.115

VII.BEŞ YILLIK PLAN DÖNEMİ (1996-2000) 413.043 70.753 483.796

TOPLAM 2.310.893 968.172 3.279.065

* Çizelge yõlõ içinde açõlan alanlara göre düzenlenmiştir. Kümülatif değildir.



TABLO EK 4. DSİ TARAFINDAN HAVZALARA GÖRE İŞLETMEYE AÇILAN SULAMA TESİSLERİ (1998 YILI)

SULAMA ALANI HAVZA NO

HAVZA ADI Hektar %

1 Meriç Ergene 42.763 2

2 Marmara 15.577 1

3 Susurluk 75.048 4

4 Kuzey Ege 9.809 1

5 Gediz 110.822 6

6 Küçük Menderes 1.410 0

7 Büyük Menderes 148.379 8

8 Batõ Akdeniz 46.776 3

9 Antalya 107.605 6

10 Burdur Göller 22.548 1

11 Akarçay 20.445 1

12 Sakarya 96.498 5

13 Batõ Akdeniz 23.562 1

14 Yeşilõrmak 77.377 4

15 Kõzõlõrmak 90.179 5

16 Konya Kapalõ 161.409 9

17 Doğu Akdeniz 39.335 2

18 Seyhan 128.697 7

19 Asi 20.650 1

20 Ceyhan 148.392 8

21 Fõrat 283.217 16

22 Doğu Karadeniz 0

23 Çoruh 6.131 0

24 Aras 77.900 4

25 Van Kapalõ 45.100 4

26 Dicle 25.804 1

TOPLAM (*) 1.825.433 100 (*)329.485 ha yeraltõsuyu sulama kooperatiflerince işletilen sulama alanõ dahil değildir.



TABLO EK 5: 1998 YILI SONU İTİBARİYLE KAMU ELİYLE İNŞA EDİLEREK İŞLETMEYE AÇILAN SULAMA ALANLARI

(Net, Hektar)

Diğer Kuruluşlarca İşletilen 1 428 681

Cazibe 1 262 535

Pompaj 166 146

Cazibe 221 485

Pompaj 98 471

DSİ'ce İşletilen 319 956

DSİ�ce İnşa Edilen 1 748 637

KHGM�ce İnşa Edilen 939 416

DSİ'ce İşletilen 5 800

Diğer Kuruluşlarca İşletilen 59 711

Tarõm İşletmelerince İşletilen 11 285

DSİ'ce İnşa Edilen 76 796

DSİ + KHGM�ce İnşa Edilen 329 485

Yerüstü Sulamalarõ 2 688 053

Yeraltõ Sulamalarõ 406 281

Kamu Sulamalarõ 3 094 334



TABLO EK 6. TUZLULUK VE SODYUMLUK SORUNU DAĞILIMI (Hektar)

HAFİF TUZLU

TUZLU SODYUMLU HAFİF TUZLU- SODYUMLU

TUZLU-SODYUMLU

TOPLAM

İLİN ADI

İşlemeli Tarõm Uygun Arazi 2-3-4

İşlemeli Tarõma Uygun Olmayan Arazi 5-6-7

İşlemeli Tarõma Uygun Arazi 2-3-4










Adana Adõyaman Afyon Ağrõ Amasya Ankara Antalya Artvin Aydõn Balõkesir Bilecik Bingöl Bitlis Bolu Burdur Bursa Çanakkale Çankõrõ Çorum Denizli Diyarbakõr Edirne Elazõğ Erzincan Erzurum Eskişehir Gaziantep Giresun Gümüşhane Hakkari Hatay Isparta İçel İstanbul İzmir Kars Kastamonu Kayseri Kõrklareli

49 669 - 24 092 1 254 9 205 17 479 6 972 - 31 264 5 990 816 - - - 630 3 624 4 448 3 245 4 247 10 936 - 2 523 - 3 947 1 760 26 722 - 234 - 9 197 27 436 847 8 197 - 15 528 16 260 - 15 794 -

88 42 5 620 2 291 - 1 845 715 - 1 701 481 - - - - 231 421 2 721 - - 1 732 - - - - - 6 650 - - - - - 559 - 631 3 835 10 617 927 929 375

6 745 - 12 354 - 7 344 3 634 94 - 7 915 - 122 - - - - 467 - 1 030 898 4 585 - 4 813 - - - 4 277 - - - - 2 094 - 21 092 - 3 633 5 958 - 7 612 -

39 248 - 2 601 - 406 6 557 103 - 3 202 3 388 21 - 2 644 - 169 103 2 262 - 251 628 - 4 449 - 1 270 - 2 484 - - - - 504 - 2 681 452 4 931 2 150 - 12 047 -

187 - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - 2 043 - - - - - -

- - 67 - - - - - - - - - - - 235 - 120 - - - - - - - - - - - - - - - - 129 - - - - -

2 007 - 6 558 - - 950 571 - 6 628 445 145 - - - - 4 064 - 309 648 5 371 - 519 - 640 570 890 - - - 490 - 1 672 8 752 - 7 943 4 472 - 12 222 -

235 - 54 - - 2 662 - - 398 - - - 3 143 - - 100 - - 367 - - - - - 1 470 - - - - - - - - - - - - 132 -

6 031 - 2 626 - - 491 - - 6 167 413 - - 236 - - 53 236 149 1 517 4 866 - 835 - - - 1 802 - - - - - - 3 048 - 14 928 6 897 - 3 364 -

6 965 194 5 817 - - 1 138 1 279 - 13 429 252 - - - - - 1 193 - 8 002 3 070 428 - 14 336 - - - 1 977 - - - - - 950 5 790 2 511 12 014 2 254 - 22 049 -

64 639 - 45 630 1 254 16 549 22 554 7 637 - 51 974 6 848 1 083 - 236 - 630 8 208 4 684 4 733 7 310 25 758 - 8 690 - 4 587 2 330 34 372 - 234 - 9 687 29 530 2 519 43 132 - 42032 33 587 - 38 992 -

46 536 236 14 159 2 291 406 12 202 2 097 - 18 730 4 121 21 - 5 787 - 635 1 817 5 103 8 002 3 688 2 788 - 18 785 - 1 270 1 470 11 111 - - - - 504 1 509 8 471 3 723 20 780 15 021 927 35 157 375



TABLO EK 7. EĞİM GRUPLARINA GÖRE ARAZİ DAĞILIMI (Hektar)

E Ğ İ M G R U P L A R I İLİN ADI Düz

% 0-2 Hafif % 2-6

Orta % 6-12

Dik % 12-20

Çok/Dik % 20-30

Sarp + % 30

Adana Adõyaman Afyon Ağrõ Amasya Ankara Antalya Artvin Aydõn Balõkesir Bilecik Bingöl Bitlis Bolu Burdur Bursa Çanakkale Çankõrõ Çorum Denizli Diyarbakõr Edirne Elazõğ Erzincan Erzurum Eskişehir Gaziantep Giresun Gümüşhane Hakkari Hatay Isparta İçel İstanbul İzmir Kars Kastamonu Kayseri Kõrklareli Kõrşehir Kocaeli Konya Kütahya

401 693 26 282

209 576 127 417 81 015

322 685 205 479

1 472 148 159 102 277 18 483 17 472 48 825 70 156 81 003

141 055 74 289 81 580

166 555 130 630 260 161 115 319 36 193 65 566

127 739 189 722 93 625 2 789

82 778 18 788

120 155 80 367

110 823 29 432

208 857 159 738 70 022

173 098 104 683 97 133 20 123

1 421 809 104 108

99 224 68 615

203 140 119 214 36 674

419 574 92 098 1 346

44 009 91 718 18 471 26 870 56 765 28 426 69 527 48 933 96 057 53 437 82 368

144 365 276 224 192 115 64 240 24 968

176 396 201 261 182 326

1 407 18 334 10 412 42 785 59 358 53 361

102 783 79 268

225 771 40 261

352 685 185 463 163 353 13 746

929 147 70 297

128 520 109 222 232 316 179 804 45 648

747 748 105 428

2 083 65 158

159 291 86 388 98 873 56 890 80 528 62 660

111 879 127 757 130 250 204 766 136 482 360 704 184 638 132 396 73 663

335 694 280 210 148 704

9 560 59 877 25 085 40 049 76 732

121 955 143 369 112 961 416 970 119 098 362 468 146 854 191 735 68 878

391 560 222 651

123 696 117 450 134 254 233 795 94 596

579 691 191 982 35 796

103 814 258 516 49 778

133 676 61 780

176 331 94 371

197 354 176 381 136 858 278 466 235 348 197 374 77 710

132 038 203 330 531 166 118 167 105 064 62 704 86 815 94 235 52 553 90 551

225 972 179 277 201 856 434 438 264 092 339 806 119 368 111 740 125 472 358 407 193 843

220 934 158 172 37 719

193 129 245 180 505 712 198 470 30 139

219 649 294 275 47 772

277 160 277 834 226 207 128 352 172 347 170 739 332 117 423 501 260 412 51 928 29 972

250 225 261 876 678 720 43 462 35 965 65 750 89 850

126 517 47 458 79 656

132 479 60 347

292 056 296 548 530 154 176 427 84 023 33 061 56 701

247 040 228 849

503 746 137 318

2 164 155 767 32 890

272 298 48 881

336 762 157 403 391 320 20 115

140 709 111 178 499 303 10 531

290 882 281 204 89 432 105015 116 334 39 989

- 148 631 350 874 304 726

- 57 217

358 616 262 841 378 379 159 153

34 315 489

7 641 208 306 133 743 264 347 62 463 2 450 7 910

67 131 74 451 38 777



(TABLO EK 7. devamõ ) (Hektar)

E Ğ İ M G R U P L A R I İLİN ADI Düz

% 0-2 Hafif % 2-6

Orta % 6-12

Dik % 12-20

Çok/Dik % 20-30

Sarp + % 30

Malatya Manisa K.Maraş Mardin Muğla Muş Nevşehir Niğde Ordu Rize Sakarya Samsun Siirt Sinop Sivas Tekirdağ Tokat Trabzon Tunceli Ş.Urfa Uşak Van Yozgat Zonguldak

67 150 209 033 153 381 257 086 87 064

144 592 82 420

461 234 4 635 1 276

92 498 158 096 28 406 16 339

213 042 87 638 82 363 1 351 4 185

609 946 18 928

122 734 86 818 39 058

83 042 71 828

110 478 209 480 51 107 69 513

168 070 296 654

6 304 593

17 925 39 040 43 347 8 398

210 750 243 757 58 064

921 16 861

550 913 66 701

108 004 331 671

9 239

167 849 188 014 86 500

221 418 64 257

151 848 162 306 175 813 40 683

- 42 534 94 555

113 436 50 001

590 924 175 406 147 671

2 844 40 994

321 683 134 230 258 113 384 787 81 313

247 879 311 790 93 787

158 578 176 708 167 821 79 533

117 835 126 055

4 301 75 692

134 046 101 530 101 255 486 728 74 418

171 896 27 246 94 816 68 569 97 991

391 102 323 838 225 069

243 805 411 986 143 081 76 302

361 050 187 626 28 969

107 232 283 424

4 305 78 170

501 870 172 078 386 689 521 442 31 689

252 688 41 552

283 314 30 387 66 736

478 277 209 311 225 097

279 445 79 735

367 798 983

298 314 73 172 3 308

74 251 129 062 251 952 147 263

7 612 12 150 11 328

707 596 -

262 885 283 439 161 855

269 5 209

80 932 37 283

261 031 TOPLAM 9 178 404 8 039 452 10 596 581 11 478 394 15 394 904 23 437 536



TABLO EK 8. SU EROZYONU DAĞILIMI (Hektar)

ORTA DERECEDE EROZYON

ŞİDDETLİ DERECEDE EREZYON

ÇOK ŞİDDETLİ DERECEDE EREZYON

TOPLAM İLİN ADI

İşlemeli Tarõmõ Uygun Arazi 2-3-4

İşlemeli Tarõmõ Uygun Olmayan Arazi 5-6-7








181 331 120 519 253 805 280 220 110 096 957 639 128 023 25 281 82 669

157 019 35 318

113 615 86 667

138 482 109 046 109 506 127 046 165 551 29 281

220 821 330 949 224 434 181 677 163 538 625 544 254 492 224 368 48 944

132 907 36 516 71 603

106 397 100 336 106 216 14 206

661 494 228 626 309 054 181 147

21 653 --

202 009 52 454 4 638 1 845 3 986

57 388 6 838

12 347 --

4 444 3 405

-- 1 136

23 460 21 708

1 911 7 329 2 830

11 980 --

1 267 32 136

195 517 --

1 099 56 973 22 551 16 108 21 703

349 32 938

133 8 178

101 625 59 052 59 580 17 459

46 781 19 098 79 031 21 737

4 121 93 006 30 915

-- 2 984

45 502 51 615 10 738 16 793 22 247 15 712 27 260 73 423 12 826

3 230 38 530 51 098 34 350 11 816

8 156 8 990

96 444 51 593

-- --

259 7 352

25 815 27 117 65 146 32 636

3 142 1 033

56 751 2 722

526 064 330 547

673 401 093 247 944 923 583 464 843 170 527 399 362 915 733 102 068 447 316 109 799 778 377 214 968 591 129 616 284 430 599 989 620 550 942 316 187

28 668 402 151 487 454

1 030 375 187 312 150 415 372 261 399 233 213 101 149 017 169 239 510 907 229 795 488 310 452 297 827 744 470 703 160 759

-- -- -- -- -- -- -- --

499 -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- --

295 467 161 998

23 686 60 724 68 961

444 268 833 483

-- 139 847

20 411 29 827 72 242

277 655 63 079

296 543 54 653

4 972 110 989 107 940 191 897 451 485

4 921 101 924 220 195 110 721 495 228

87 861 156 718 306 786 426 360

38 599 278 072 175 066

230 275 138

85 474 82 595

248 947 23 887

228 112 139 617 332 836 301 957 114 217

1 050 645 158 938

25 281 86 152

202 521 86 933

124 353 103 460 160 729 121 758 136 766 200 469 178 377

32 511 259 351 382 047 258 784 193 493 171 694 634 534 350 936 275 961

48 944 132 907

36 775 78 955

132 212 127 453 171 362

46 842 664 636 229 659 365 805 183 869

843 184 492 545 226 368 514 271 321 543

1 369 696 1 302 312

227 915 546 047 948 491 131 895 524 002 390 859 841 456 412 647 669 242 642 964 543 499

1 104 889 745 669 779 652

33 587 505 342 739 785

1 336 613 682 540 239 375 585 952 728 570 655 569 209 319 447 660 718 911 230 158 771 626 729 396 970 391 789 230 202 105



(TABLO EK 8. devamõ) (Hektar)


ŞİDDETLİ DERECEDE EREZYON

ÇOK ŞİDDETLİ DERECEDE EREZYON

TOPLAM İLİN ADI

İşlemeli Tarõmõ Uygun Arazi 2-3-4








Kõrşehir Kocaeli Konya Kütahya Malatya Manisa K.Maraş Mardin Muğla Muş Nevşehir Niğde Ordu Rize Sakarya Samsun Siirt Sinop Sivas Tekirdağ Tokat Trabzon Tunceli Şanlõurfa Uşak Van Yozgat Zonguldak

218 333 36 648

982 727 126 253 217 746 203 226 157 938 211 889

99 834 186 253 208 468 340 553 107 224

5 073 38 385

206 085 76 108

114 720 589 364 225 558 205 271

28 705 87 187

471 842 101 205 423 228 468 368 210 686

19 404 11 188

106 643 1 749 6 830 4 600

13 446 3 427 6 453

43 028 36 956 11 740

4 405 133 751

1 915 --

2 596 1 338

30 611 3 484 2 747

37 788 18 759 26 603

-- 17 718 32 313 64 969

61 652 42 094

8 668 61 721 14 598 27 379 10 218 22 037 11 243

6 971 33 408

191 249 2 254

-- 30 219

-- 16 462

1 404 158 498

1 768 67 215

47 244

29 490 70 247

4 901 101 715

1 599

134 092 233 906 790 849 395 298 546 559 499 368 443 233 352 934 694 189 165 767 139 862

11 523 428 801

96 417 284 691 520 522 179 532 330 268 643 005

50 898 466 620 292 071 393 223 287 794 136 267 435 472 530 311 515 799

-- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- --

1 431 -- -- -- -- -- -- --

71903 8 223

969 143 455 608 203 490 329 133 151 167 307 608 251 596 182 570

54 077 132 679

39 208 98 327 14 619 20 119

685 410 102 687

1 072 026 1 125

151 642 95 478 91 788

372 461 190 512 278 260 147 363

12 202

279 985 78 742

991 395 187 974 232 344 230 605 168 156 233 926 111 077 193 224 241 876 531 802 109 478

5 073 68 604

206 085 92 570

116 124 747 862 227 917 273 917

28 752 87 431

501 332 171 452 428 129 570 083 212 285

225 399 253 317

1 866 635 852 655 756 879 833 101 607 846 663 969 952 238 391 365 230 895 155 942 472 414 328 495 301 225 540 641 867 538 434 293

1 745 642 55 507

621 009 425 337 503 770 686 858 326 779 731 450 709 987 592 970

TOPLAM 15 592 475 28 334 938 13 221 478 57 148 891



TABLO EK 9. TOPRAK DERİNLİĞİNE GÖRE ARAZİ DAĞILIMI (Hektar)

TESİRLİ TOPRAK DERİNLİĞİ (cm) Diğer

Yerleşim

Su

İl

İLİN ADI Çok/Sõğ 0-20

Sõğ 20-50

Orta/Derin 50-90

Derin 90+

Arazi Çeşitleri

Yerleri Yüzeyleri Yüzölçümü


312 792 385 921 552 585 182 569 216 112 839 844

1 218 074 355 943 327 656 735 745 267 093 423 685 242 373 660 344 318 944 574 068 328 195 247 366 176 047 336 929 620 820

18 079 409 399 396 952 724 912 534 307 298 749 289 674 485 948 394 635 148 956 397 920

1 063 918 50 371

413 312 344 864 182 477 811 032

42 392

264 694 182 485 317 152 429 217 157 131 858 663 189 771 221 938 212 320 481 188 102 289 271 703 225 579 274 251 133 535 255 998 464 953 344 574 629 431 515 827 367 657

83 861 224 948 442 580

1 024 136 307 561 199 479 258 920 277 816 336 040 198 959

92 960 265 784 253 594 448 887 543 511 813 888 374 790 255 752

110 707 74 953

193 438 229 996

74 340 591 517

72 489 64 583 55 328 69 998 28 267 76 616

104 715 68 852 44 014 41 872 53 585

119 340 207 787

89 695 246 348 185 354 121 334 175 442 461 196 228 816 104 744

89 965 106 079

46 440 41 347 45 231 44 351 77 124 44 020

620 140 192 333 119 569 142 534

427 545 76 868

249 129 225 198

94 612 610 085 195 487

1 476 189 779 118 589

22 000 29 738 49 148 84 459

120 622 161 713 104 931 112 811 248 192 198 894 239 247 312 460

86 659 73 296

188 494 217 612 152 414

2 497 36 596 23 070

135 146 124 992 120 592 141 757 262 219 253 252 105 413 195 337 236 631

79 355 36 552 88 453 58 598

7 382 53 204

375 752 97 585

5 600 11 881

8 093 7 893

12 157 3 328

60 256 9 074 7 084 4 394 3 090

22 382 50 263 16 328 12 907 95 599 99 948 72 994

3 804 51 239

113 798 132 608

3 018 162 028

79 533 9 020

12 132 63 744

7 739 176 595

1 163

14 239 1 550 8 580 8 285 2 197

68 018 4 467 2 096 7 930

17 154 2 996 1 055 2 637

11 646 3 002

12 206 13 937 10 625

7 745 10 284

5 808 9 150 6 631 6 479 7 205 9 658 3 825 1 059 2 467

514 6 239 2 531 9 327

36 230 19 938 16 054

7 110 10 257

6 428

15 935 3100

6 237 3 716

219 72 618

3 027 23

8 302 18 259

63 1 843

169 952 2 000

25 182 49 370

1 005 6 001 9 690

15 393 5 301 2 363

53 257 -

710 2 300 1 055

55 -

211 6 596

67 645 1 754 3 093 1 338

14 160 1 850 4 169

136

1 725 267 761 399

1 455 574 1 137 573

551 993 3 093 949 2 059 067

743 644 806 915

1 452 814 430 801 812 533 806 561

1 105 080 705 555

1 104 301 973 690 845 111

1 281 082 1 189 404 1 535 444

627 595 915 135

1 190 348 2 506 601 1 365 248

764 170 693 409

1 022 704 933 518 540 261 893 307

1 585 259 571 192

1 201 891 1 855 725 1 310 810 1 691 749

655 036



(TABLO EK 9. devamõ) (Hektar)

TESİRLİ TOPRAK DERİNLİĞİ (cm) Diğer

Yerleşim

Su

İl

İLİN ADI Çok/Sõğ 0-20

Sõğ 20-50

Orta/Derin 50-90

Derin 90+

Arazi Çeşitleri

Yerleri Yüzeyleri Yüzölçümü

Kõrşehir Kocaeli Konya Kütahya Malatya Manisa K.Maraş Mardin Muğla Muş Nevşehir Niğde Ordu Rize Sakarya Samsun Siirt Sinop Sivas Tekirdağ Tokat Trabzon Tunceli Şanlõurfa Uşak Van Yozgat Zonguldak

186 155 94 983

1 537 267 519 849 592 919 559 685 752 239 540 271 659 247

99 260 195 383 337 492 117 774 214 079

82 922 207 843 792 887 207 188

1 082 040 1 734

337 595 199 859 304 281 621 008 199 653 713 705 557 072

254 085 220 305

1 072 177 450 380 322 869 387 653 292 775 254 372 371 328 285 034 244 815 416 107 420 280

78 606 272 291 391 044 118 955 309 290 967 570

60 599 445 052 192 366 288 640 463 535 204 150 599 425 620 966

61 923 13 547

501 940 86 016

166 215 79 966

106 628 176 842

41 186 169 115

42 049 191 541

48 153 66 575 11 353

159 787 45 952 43 255

406 684 119 897 103 088

41 981 85 196

497 949 84 768

331 616 69 294

109 244 24 341

1 265 149 95 161

102 886 252 229 163 375 200 728 104 444 166 434

48 303 386 186

7 315 1 594

95 840 179 452

50 982 18 779

302 156 430 678

91 451 1 860

18 036 288 463

26 721 153 848 132 598

27 499 1 170

239 413 29 611 36 833 20 862 87 567 54 719 57 962 10 276 11 216 97 587

1 466 30 537

3 391 10 853 84 041

3 668 73 096

310 6 669

11 994 51 580 18 729 15 971 91 364

8 693

5 306 7 188

31 059 6 049 6 707

10 416 3 169 3 998 6 533 4 630 3 666

8ç 075 4 380

726 9 983 4 294 3 431 3 484

13 624 8 570 6 740 1 697 2 037 6 949 2 800 6 950 7 623

12 800 1 093

125 054 442

2 887 11 400

1 434 1 356 9 750 5 348 1 228

48 707 144

7 5 871 4 615 4 020

512 3 597

- 5 247

43 27 670

5 424 -

203 396 320

657 012 362 627

4 772 059 1 187 508 1 231 306 1 322 251 1 407 187 1 232 286 1 250 400

831 897 546 660

1 485 685 600 052 392 024 481 651 957 888

1 100 268 586 176

2 848 767 621 788 995 842 449 800 777 440

1 902 057 534 063

2 100 304 1 396 566

TOPLAM 28 908 455 23 696 973 9 299 614 11 108114 3 212 175 569 400 1 102 396 77 797 127



TABLO EK 10. DRENAJ SORUNU DAĞILIMI (Hektar) KİFAYETSİZ

DRENAJLI FENA

DRENAJLI BOZUK

DRENAJLI AŞIRI

DRENAJLI TOPLAM

İLİN ADI

İşlemeli Tarõma Uygun Arazi

2-3-4

İşlemeli Tarõma Uygun

Olmayan Arazi 5-6-7


2-3-4


Olmayan Arazi 5-6-7


2-3-4


Olmayan Arazi 5-6-7


2-3-4


Olmayan Arazi 5-6-7


2-3-4


Olmayan Arazi 5-6-7


89 933 -

57 757 21 850

7 432 40 709 27 776

982 64 197 27 776

4 571 -

3 528 5 039

14 902 41818

23 436 9 164 7 581

34 643 305

21 593 435

10 651 32 870 57 741

2 877 -

10 531 6 799

34 348 20 182

1 376 11 511 58 344 38 851

254 54 430

7 527

- -

2 499 - - - - -

1 701 - - - - - - - - - -

109 - - - - - - -

74 141 - - - - - -

5 585 1 400

- - -

28 149 -

8 308 3 644 9 205 2 022

34 041 -

9 054 6 571

938 -

2 357 1 296

11 574 19 827

2 014 -

351 4 810

- 21 379

- 1 194 5 100 7 330

131 -

1 622 1 955 6 648 5 235

- 1 570 6 196 6 649

- 13 245

-

32 485 1 456 5 738

- 406

12 172 1 382

- 16 257

897 21

- - -

1 184 521

1 400 9 261 2 800

31 -

4 775 -

1 270 -

4 461 - - - -

1 083 - - -

12 251 13 171

1 170 36 535

-

- - - - - - - -

1 670 - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

8 649 -

2 206 - - - - - - -

14 684 236

5 922 2 291

- -

3 726 -

2 972 3 200

- - -

970 3 425 3 870 4 192

- 653

2 699 -

14 710 - -

1 470 6 886

- - - - -

112 -

3 775 2 944 1 129

- - -

- - - - - - - - - - - - - - - - - - -

7 206 - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

- - -

855 - -

144 -

24 - - -

59 - - - - - -

1 277 - - -

890 - - - - - - -

94 - -

477 830

- - -

118 082 -

66 065 25 494 16 637 42 731 61 817

982 74 921 34 347

5 509 -

5 885 6 335

26 476 61 645 25 450

9 164 7 912

46 659 306

42 972 435

11 845 37 970 65 071

3 008 -

12 153 17 403 40 996 27 623

1 376 13 081 64 540 45 500

254 67 675

7 527

47 169 1 652

14 159 46

406 12 172

5 252 -

20 954 4 097

21 -

59 970

4 609 4 391 5 592 9 261 3 453 4 116

- 19 485

- 2 160 1 470

11 347 -

74 141 - -

1 083 206

- 3 775

21 257 16 530

1 170 36 535

-



(TABLO EK 10. devamõ) (Hektar) KİFAYETSİZ

DRENAJLI FENA

DRENAJLI BOZUK

DRENAJLI AŞIRI

DRENAJLI TOPLAM

İLİN ADI


2-3-4


Olmayan Arazi 5-6-7


2-3-4


Olmayan Arazi 5-6-7


2-3-4


Olmayan Arazi 5-6-7


2-3-4


Olmayan Arazi 5-6-7


2-3-4


Olmayan Arazi 5-6-7

Kõrşehir Kocaeli Konya Kütahya Malatya Manisa K.Maraş Mardin Muğla Muş Nevşehir Niğde Ordu Rize Sakarya Samsun Siirt Sinop Sivas Tekirdağ Tokat Trabzon Tunceli Ş.Urfa Uşak Van Yozgat Zonguldak

12 306 11 006

154 250 39 196

- 58 525 25 069

- 25 559 34 013

9 537 39 966

1 185 1 215

48 255 49 370

1 063 -

21 629 4 620 6 787

161 -

31 1 468

37 197 26 326

-

12 867 -

8 528 - -

4 283 - - - - - -

22 440 93 351

- - - - - - - - - - - - - -

3 333 1 279

108 760 4 476

- 4 990 5 663

- 2 422 4 709 1 832

86 032 - -

21 954 1 053

- -

2 506 -

1 236 86

- -

1 513 5 411 3 033 1 724

8 460 -

71 472 1 006

- 4 158

294 -

5 683 1 136 1 552 3 670

- - -

19 273 - -

8 485 218

- - - - -

4 104 1 667

-

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

- 96

111 012 - - - - -

5 335 830

- 44 044

- -

2 931 640

- 173

- 150

- - - - -

25 601 178

-

- - - - -

294 - -

3 652 - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

- -

345 - -

202 - -

3 833 716

1 131 571

- -

3 109 - - -

180 - - - - - - -

229 -

15 639 12 285

263 010 43 672

- 63 809 30 732

- 31 633 38 722 11 369

125 998 1 185 1 215

70 209 50 423

1 063 -

24 135 4 620 8 023

247 -

31 2 981

42 608 29 359

-

21 327 96

191 357 1 006

- 8 643

294 -

14 851 2 682 2 683

48 231 22 440 93 351

6 040 19 913

- 173

8 665 368

- - - - -

29 705 2 074 1 724

TOPLAM 1 689 358 776 312 283 411 15 344 2 774 395



TABLO EK 11. RÜZGAR EROZYONU DAĞILIMI (Hektar) HAFİF

DERECEDE EROZYON


ŞİDDETLİ DERECEDE EROZYON

ÇOK ŞİDDETLİ DERECEDE EROZYON

TOPLAM

İLİN ADI


2-3-4


Olmayan Arazi 5-6-7


2-3-4


Olmayan Arazi 5-6-7


2-3-4


Olmayan Arazi 5-6-7


2-3-4


Olmayan Arazi 5-6-7


2-3-4


Olmayan Arazi 5-6-7

İçel Kars Kayseri Konya Niğde Sakarya

-

-

-

118 116

41 143

-

-

-

-

8 405

-

-

113

2 910

8 659

107 597

49 181

-

-

-

645

31 197

30 739

-

2 439

-

-

-

-

-

-

-

3 590

56 678

1 678

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

2 481

-

2 342

2 552

2 910

8 659

225 713

90 324

-

-

-

4 235

96 761

32 417

2 342 159 259 6 405 168 460 62 581 2 439 61 946 - 4 823 330 158 135 755 TOPLAM 165 664 231 041 64 385 4 823 465 913



TABLO EK 12. TÜRKİYE GENELİNDE ŞİMDİKİ ARAZİ KULLANMA ŞEKİLLERİNİN KABİLİYET SINIFLARINA DAĞILIMI

ARAZİ KULLANMA KABİLİYET SINIFLARI (HEKTAR)

Toprak İşlemesine (Sürüme) Elverişli Araziler Toprak İşlemesine (Sürüme) Elverişsiz) Araziler ARAZİ KULLANMA ŞEKLİ

I II III IV TOPLAM V VI VII TOPLAM VIII

TOPLAM

TARIM ARAZİLERİ 4 825 442 6 040 590 6 036 224 4 877 608 21 779 864 7 969 3 965 201 2 301 020 6 274 190 - 28 054 054 KURU T.(NADASLI) 1 586 720 2 801 963 3 774 460 3 508 127 11 671 270 4 412 2 469 711 873 975 3 348 098 - 15 019 368 KURU T.(NADASSIZ) 944 965 1 695 533 1 202 919 769 313 4 612 730 1 743 867 283 754 124 1 623 150 - 6 235 880 SULU TARIM 1 715 478 973 536 600 307 198 783 3 488 144 1 661 83 095 19 487 104 243 - 3 592 387 YETERSİZ SULU T. 300 040 239 851 126 288 56 555 722 734 - 35 391 4 148 39 539 - 762 273 BAĞ (KURU) 34 297 62 882 110 744 104 334 312 257 22 131 829 90 129 221 980 - 534 237 BAĞ (SULU) 14 477 9 615 4 533 2 958 31 583 81 576 162 819 - 32 402 BAHÇE (KURU) 48 296 43 567 40 595 37 255 169 713 - 37 691 25 238 62 929 - 232 642 BAHÇE (SULU) 129 365 92 630 47 859 35 040 304 894 - 18 744 6 445 25 189 - 330 083 ANTEP FISTIĞI 5 959 17 721 16 543 14 628 54 851 - 16 608 62 355 78 963 - 133 814 ÇAY 500 1 233 1 413 9 339 12 485 - 44 059 31 807 75 866 - 88 351 ZEYTİN 26 885 74 068 78 226 60 693 239 872 50 87 970 169 552 257 572 - 497 444 FINDIK 3 656 10 590 24 544 78 780 117 570 - 162 526 234 963 397 489 - 515 059 KESTANE - 122 - - 122 - 290 1 807 2 097 - 2 219 MUZ 173 1 706 231 - 2 110 - - - - - 2 110 TURUNÇGİLLER 12 291 10 918 3 123 1 177 27 509 - 1 059 44 1 103 - 28 612 ÇAM FISTIĞI - - - - - 579 2 094 2 673 - 2 673 İNCİR - 921 - 921 - - 17 506 17 506 - 18 427 DUT 2 340 4 615 3 518 626 11 099 - 7 790 7 184 14 974 - 26 073 ÇAYIR-MERA 149 151 444 477 737 300 1 640 835 2 971 763 90 028 4 163 387 14 279 443 18 532 858 - 21 504 621 ÇAYIR ARAZİSİ 54 669 158 129 98 553 72 463 383 814 75 137 48 685 138 508 262 330 - 646 144 MERA ARAZİSİ 94 482 286 348 638 747 1 568 372 2 587 949 14 891 4 114 702 4 140 935 18 270 528 - 20 858 477 ORMAN-FUNDA 13 112 178 810 420 315 846 063 1 458 300 27 970 2 624 014 19 117 691 21 769 675 - 23 227 975 ORMAN ARAZİSİ 7 708 112 525 290 924 593 173 1 004 330 9 447 1 639 313 2 531 789 14 180 549 - 15 184 879 FUNDALIK ARAZİ 5 404 66 285 129 391 252 890 453 970 18 523 984 701 6 585 902 7 589 126 - 8 043 096 TARIM DIŞI ARAZİ 98 382 108 996 88 924 60 539 356 841 1 967 73 160 138 186 213 313 323 999 894 153 MİLLİ PARK - 199 68 309 576 258 741 53 658 54 657 31 620 86 853 YERLEŞİM (YOĞ) 18 243 10 844 6 672 7 214 42 973 592 3 704 8 204 12 500 289 468 344 941 YERLEŞİM (AZ YOĞ.) 62 466 81 620 65 565 46 613 256 264 646 56 365 66 688 123 699 1 537 381 500 TURİSTİK ALAN 1 428 2 026 901 238 4 593 49 766 1 572 2 387 725 7 705 SANAYİ ALANI 6 268 6 951 4 845 2 127 20 191 422 4 375 1 577 6 374 603 27 168 ASKERİ ALAN 6 076 4 605 8 870 3 613 23 164 - 6 652 6 400 13 052 46 36 262 HAVA ALANI 3 901 2 751 2 003 425 9 080 - 557 87 644 - 9 724 DİĞER ARAZİLER 3 060 788 3 060 788 SU YÜZEYİ 1 158 109 1 158 109 TOPLAM 5 086 087 6 772 873 7 282 763 7 425 045 26 566 768 127 934 10 825 762 35 836 340 46 790 036 4 542 896 77 899 700



TABLO EK 13. DEVLET SU İŞLERİ GENEL MÜDÜRLÜĞÜ'NCE PLANLI DÖNEMLERDE YAPILAN HARCAMALAR (Milyon TL)

TARIM SEKTÖRÜ ENERJİ SEKTÖRÜ HİZMET SEKTÖRÜ ÇEVRE SEKTÖRÜ TEKNOLOJİK ARAŞTIRMA TOPLAM

RAYİÇ 1999 YILI RAYİÇ 1999 YILI RAYİÇ 1999 YILI RAYİÇ 1999 YILI RAYİÇ 1999 YILI RAYİÇ 1999 YILI

DÖ

NE

ML

ER

YILLAR

DEĞERİ DEĞERİ DEĞERİ DEĞERİ DEĞERİ DEĞERİ DEĞERİ DEĞERİ DEĞERİ DEĞERİ DEĞERİ DEĞERİ 1963 558 81 299 685 115 16 755 311 673 98 054 996 1964 559 80 479 627 175 25 194 874 734 105 674 501 1965 683 90 961 592 179 23 839 129 862 114 800 720 1966 852 108 225 811 273 34 677 989 1 127 026 1 126 143 030 826

I

1967 914 107 915 971 314 37 073 977 6 708 420 1 234 145 698 368 1968 1 169 133 795 276 504 57 684 191 26 2 975 772 1 699 194 455 239 1969 1 131 120 721 504 643 68 633 003 107 11 421 044 1 881 200 775 551 1970 1 220 121 998 634 585 58 499 345 122 12 199 863 1 927 192 697 842 1971 1 067 92 042 717 752 64 869 844 161 13 888 357 1 980 170 800 918

II

1972 1 009 73 762 995 931 68 060 802 159 11 623 703 2 099 153 447 500 1973 1 130 68 571 078 1 219 73 971 809 212 12 864 662 2 561 155 407 550 1974 1 415 60 476 152 1 027 43 893 292 625 26 712 081 3 067 131 081 525 1975 2 239 74 769 345 1 612 53 831 257 734 24 511 255 4 585 153 111 857 1976 4 009 107 096 586 2 580 68 922 223 1 204 32 163 704 7 793 208 182 514

III

1977 6 592 145 543 779 4 629 102 202 997 1 617 35 701 500 12 838 283 448 276 ARA YIL 1978 7 467 105 012 528 6 937 97 558 846 1 665 23 415 811 16 069 225 987 185

1979 8 146 74 392 530 13 133 119 935 809 2 517 22 986 251 23 796 217 314 590 1980 16 900 72 459 088 22 707 97 356 717 5 653 24 237 351 45 260 194 053 155 1981 37 012 110 972 339 40 915 122 674 626 11 782 35 325 735 89 709 268 972 701 1982 42 174 99 566 910 45 907 108 380 000 12 870 30 384 268 100 951 238 331 178

IV

1983 58 708 114 546 940 70 966 138 463 892 17 844 34 815 964 147 518 287 826 795 ARA YIL 1984 82 373 128 575 192 111 802 174 510 624 22 938 35 803 695 217 113 338 889 511

1985 119 781 128 057 867 254 371 271 948 036 45 680 48 836 488 419 832 448 842 391 1986 180 357 141 780 441 396 333 311 561 335 90 469 71 118 586 667 159 524 460 361 1987 296 560 183 564 709 452 008 279 783 912 106 450 65 890 421 855 018 529 239 042 1988 469 588 195 076 247 859 282 356 962 928 109 526 45 499 291 1 438 396 597 538 466

V

1989 942 829 246 332 933 1 246 169 325 586 575 136 562 35 679 554 2 325 560 607 599 061 1990 1 410 109 233 175 624 1 633 851 270 173 601 245 540 40 602 494 3 289 500 543 951 720 1991 2 832 315 296 430 088 2 706 714 283 284 687 411 672 43 085 592 4 795 501 845 5 955 496 623 302 211 1992 4 454 691 275 879 014 4 358 718 269 935 406 662 517 41 029 678 6 638 411 091 9 482 564 587 255 189 1993 8 721 785 331 340 612 6 160 345 234 031 507 1 325 208 50 344 652 7 251 275 465 85 3 229 16 214 674 615 995 465

VI

1994 11 883 033 275 329 875 6 895 768 159 774 945 1 735 277 40 206 368 3 797 87 976 20 517 875 475 399 164 ARA YIL 1995 17 931 191 190 608 560 10 716 502 113 916 416 2 773 929 29 486 865 4 749 50 482 31 426 371 334 062 324

TOPLAM 4 670 762 249 4 533 949 903 903 646 450 1 326 860 3 229 10 109 688 692 1996 41 314 671 242 517 119 30 406 171 178 484 224 8 394 675 49 276 742 25 528 149 849 80 141 045 470 427 934 1997 105 979 393 303 101 064 59 576 041 170 387 477 25 207 488 72 093 416 58 073 166 089 190 820 995 545 748 046 1998 133 731 611 213 970 578 109 022 702 174 436 323 56 477 980 90 364 768 36 670 58 672 299 268 963 478 830 341

1999 * 154 425 000 154 425 000 212 500 000 212 500 000 92 700 000 92 700 000 100 000 100 000 459 725 000 459 725 000 VII

2000 * 255 650 000 255 650 000 359 465 000 359 465 000 121 000 000 121 000 000 250 000 250 000 736 365 000 736 365 000 GENEL TOPLAM 5 840 426 010 5 629 222 928 1 329 081 376 2 051 470 3 229 12 800 785 013

Not : 1 - Değerlere fon miktarlarõ dahil olup 1999 ve 2000 yõllarõ bütçe ile verilen değerleri yansõtmaktadõr. 2 - 1999 Yõlõ fiyatlarõ için DSİ inşaat genel indeksi kullanõlmõştõr.



TABLO EK 14. DSİ GENEL MÜDÜRLÜĞÜNCE BÜYÜKSU İŞİ PROJELERİNE PLANLI DÖNEMLERDE YAPILAN HARCAMALAR (Milyon TL)

TARIM SEKTÖRÜ ENERJİ SEKTÖRÜ HİZMET SEKTÖRÜ ÇEVRE SEKTÖRÜ TOPLAM RAYİÇ 1999 YILI RAYİÇ 1999 YILI RAYİÇ 1999 YILI RAYİÇ 1999 YILI RAYİÇ 1999 YILI

DÖ

NE

ML

ER

YILLAR

DEĞERİ DEĞERİ DEĞERİ DEĞERİ DEĞERİ DEĞERİ DEĞERİ DEĞERİ DEĞERİ DEĞERİ 1963 92 13 404 249 68 9 907 488 160 23 311 738 1964 238 34 265 029 135 19 436 046 373 53 701 075 1965 321 42 750 616 146 19 444 206 467 62 194 822 1966 442 56 145 315 245 31 121 272 1 127 026 688 87 393 613

I

1967 436 51 478 516 290 34 240 297 6 708 420 732 86 427 233 1968 557 63 750 187 449 51 389 289 17 1 945 697 1 023 117 085 173 1969 590 62 975 851 501 53 476 104 61 6 511 063 1 152 122 963 017 1970 577 57 699 354 472 47 199 471 88 8 799 901 1 137 113 698 727 1971 526 45 374 385 625 53 914 431 124 10 696 623 1 275 109 985 440

II

1972 419 30 631 016 784 57 314 359 141 10 307 812 1 344 98 253 187 1973 481 29 188 220 960 58 255 075 184 11 165 556 1 625 98 608 851 1974 691 29 532 877 684 29 233 702 417 17 822 301 1 792 76 588 879 1975 1 027 34 295 720 966 32 258 681 480 16 029 158 2 473 82 583 560 1976 1 496 39 964 204 1 340 35 796 814 819 21 878 799 3 655 97 639 816

III

1977 3 501 77 298 054 2 505 55 307 519 1 522 33 604 010 7 528 166 209 583 ARA YIL 1978 3 739 52 583 613 3 623 50 952 242 1 073 15 090 189 8 435 118 626 044

1979 4 666 42 611 778 7 450 68 036 380 1 842 16 821 881 13 958 127 470 039 1980 7 724 33 116 804 12 454 53 396 774 4 854 20 811 622 25 032 107 325 201 1981 22 065 66 157 048 30 656 91 915 272 9 970 29 892 852 62 691 187 965 171 1982 26 530 62 633 616 34 330 81 048 324 11 109 26 226 794 71 969 169 908 733

IV

1983 35 227 68 732 457 54 363 106 069 280 14 846 28 966 476 104 436 203 768 213 ARA YIL 1984 48 791 76 157 384 92 536 144 438 517 18 476 28 839 004 159 803 249 434 905

1985 77 200 82 534 520 227 376 243 087 682 37 065 39 626 192 341 641 365 248 393 1986 118 451 93 115 516 354 329 278 541 570 81 831 64 328 167 554 611 435 985 253 1987 213 694 132 272 312 387 613 239 924 695 91 839 56 846 504 693 146 429 043 511 1988 267 231 111 013 102 759 539 315 527 691 92 055 38 241 488 1 118 825 464 782 282

V

1989 593 785 155 138 207 983 661 257 001 109 91 283 23 849 509 1 668 729 435 988 826 1990 839 708 138 854 115 1 054 293 174 337 890 185 290 30 639 554 2 079 291 343 831 560 1991 1 363 845 142 740 018 1 436 238 150 316 669 256 965 26 893 957 4 795 501 845 3 061 843 320 452 488 1992 2 143 171 132 726 580 2 042 680 126 503 172 491 402 30 432 526 6 638 411 091 4 683 891 290 073 370 1993 4 308 193 163 668 252 2 306 251 87 614 475 980 563 37 251 588 7 251 275 465 7 602 258 288 809 781

VI

1994 5 717 636 132 477 626 2 854 845 66 146 759 1 274 352 29 526 736 3 797 87 976 9 850 630 228 239 097 ARA YIL 1995 14 013 353 148 961 942 10 094 412 107 303 600 2 643 322 28 098 513 4 749 50 482 26 755 836 284 414 537

TOPLAM 2 504 248 484 3 230 456 856 711 979 917 1 326 860 6 448 012 117 1996 33 009 382 193 765 072 28 951 169 169 943 362 7 787 379 45 711 915 25 528 149 849 69 773 458 409 570 198 1997 83 240 928 238 069 054 56 736 342 162 265 938 23 637 736 67 603 925 58 073 166 089 163 673 079 468 105 006 1998 99 211 090 158 737 744 102 546 291 164 074 066 53 092 918 84 948 669 36 670 58 672 254 886 969 407 819 150

1999 * 104 775 000 104 775 000 199 650 000 199 650 000 89 800 000 89 800 000 100 000 100 000 394 325 000 394 325 000 VII

2000 * 169 840 000 169 840 000 334 315 000 334 315 000 115 400 000 115 400 000 250 000 250 000 619 805 000 619 805 000 GENELTOPLAM 3 369 435 354 4 260 705 222 1 115 444 426 2 051 470 8 747 636 472




TABLO EK 15. DSİ GENEL MÜDÜRLÜĞÜNCE KÜÇÜKSU İŞİ PROJELERİNE PLANLI DÖNEMLERDE YAPILAN HARCAMALAR (Milyon TL)

TAŞKIN KORUMA TAŞKIN VE RUSUBAT DRENAJ KURUTMA YERÜSTÜ SULAMALARI YERALTI SULAMALARI GÖLETLER TOPLAM

RAYİÇ 1999 YILI RAYİÇ 1999 YILI RAYİÇ 1999 YILI RAYİÇ 1999 YILI RAYİÇ 1999 YILI RAYİÇ 1999 YILI RAYİÇ 1999 YILI

DÖ

NE

ML

ER

YILLAR DEĞERİ DEĞERİ DEĞERİ DEĞERİ DEĞERİ DEĞERİ DEĞERİ DEĞERİ DEĞERİ DEĞERİ DEĞERİ DEĞERİ DEĞERİ DEĞERİ

1963 14 2 039 777 6 874 190 0 2 291 397 5 728 492 0 27 3 933 856 1964 11 1 583 678 6 863 824 1 143 971 2 287 941 4 575 883 0 24 3 455 297 1965 8 1 065 436 5 665 897 0 4 532 718 9 1 198 615 0 26 3 462 667 1966 16 2 032 410 3 381 077 0,3 38 108 5 635 128 10 1 270 256 0 34 4 356 978

I

1967 7 826 490 7 826 490 1 118 070 5 590 350 6 708 420 0 26 3 069 820 1968 34 3 891 394 4 457 811 3 343 358 6 686 717 12 1 373 433 2 228 906 61 6 981 618 1969 33 3 522 378 4 426 955 3 320 216 6 640 432 29 3 095 423 1 106 739 76 8 112 143 1970 23 2 299 974 2 199 998 1 99 999 3 299 997 37 3 699 959 1 99 999 67 6 699 925 1971 20 1 725 262 3 258 789 0,1 8 626 0,2 17 253 16 1 380 209 1 86 263 40 3 476 403

II

1972 16 1 169 681 3 219 315 0,1 7 311 0,2 14 621 14 1 023 471 1 73 105 34 2 507 503 1973 25 1 517 059 1 60 682 0 1 60 682 18 1 092 283 1 60 682 46 2 791 389 1974 59 2 521 620 6 256 436 1 42 739 14 598 351 24 1 025 744 6 256 436 110 4 701 326 1975 144 4 808 748 13 434 123 0,1 3 339 36 1 202 187 95 3 172 438 16 534 305 304 10 155 140 1976 124 3 312 541 14 373 997 1 26 714 75 2 003 553 72 1 923 411 30 801 421 316 8 441 637

III

1977 230 5 078 136 25 551 971 1 22 079 80 1 766 308 135 2 980 645 78 1 722 150 549 12 121 289 ARA YIL 1978 163 2 292 359 33 464 097 1 14 064 59 829 749 75 1 054 766 43 604 733 374 5 259 768

1979 219 1 999 996 28 255 707 2 18 265 77 703 195 159 1 452 052 128 1 168 947 613 5 598 161 1980 688 2 949 814 69 295 839 2 8 575 141 604 540 601 2 576 800 223 956 117 1 724 7 391 684 1981 776 2 326 665 75 224 871 9 26 985 290 869 501 571 1 712 018 445 1 334 235 2 166 6 494 274 1982 492 1 161 543 79 186 508 9 21 248 321 757 836 685 1 617 189 331 781 445 1 917 4 525 769

IV

1983 1 190 2 321 845 245 478 027 21 40 974 563 1 098 486 673 1 313 110 622 1 213 603 3 314 6 466 045 ARA YIL 1984 1 670 2 606 686 458 714 888 11 17 170 615 959 947 754 1 176 911 1 504 2 347 579 5 012 7 823 181

1985 2 990 3 196 609 631 674 602 3 3 207 941 1 006 023 1 949 2 083 676 2 556 2 732 620 9 070 9 696 737 1986 4 088 3 213 618 964 757 810 24 18 867 1 207 948 835 2 257 1 774 250 5 992 4 710 371 14 532 11 423 751 1987 6 426 3 977 565 1 072 663 547 33 20 426 1 583 979 845 2 439 1 509 692 6 077 3 761 541 17 630 10 912 617 1988 7 739 3 214 935 1 231 511 382 29 12 047 1 758 730 308 2 654 1 102 525 7 538 3 131 436 20 949 8 702 634

V

1989 14 137 3 693 574 1 697 443 375 75 19 595 7 146 1 867 035 5 701 1 489 500 19 227 5 023 438 47 983 12 536 518 1990 20 436 3 379 297 12 766 2 110 986 73 12 071 13 121 2 169 689 9 520 1 574 227 66 783 11 043 237 122 699 20 289 507 1991 39 880 4 173 841 3 882 406 290 131 13 710 32 131 3 362 830 65 093 6 812 633 143 644 15 033 781 284 761 29 803 086 1992 72 849 4 511 539 8 669 536 871 603 37 344 55 588 3 442 565 95 460 5 911 838 263 576 16 323 262 496 745 30 763 418 1993 200 590 7 620 414 26 033 988 994 199 7 560 152 122 5 779 115 148 974 5 659 522 614 299 23 337 219 1 142 217 43 392 824

VI

1994 139 332 3 228 322 13 241 306 794 0 317 659 7 360 159 147 244 3 411 643 1 239 653 28 722 760 1 857 129 43 029 679 ARA YIL 1995 385 679 4 099 768 57 374 609 886 0 332 894 3 538 663 314 480 3 342 922 1 648 790 17 526 638 2 739 217 29 117 877

TOPLAM 97 362 972 17 482 029 1 466 638 46 635 957 70 823 957 143 722 967 0 377 494 519 1996 819 327 4 809 449 128 868 756 455 793 4 655 744 142 4 368 114 779 132 4 573 505 3 187 221 18 708 987 5 659 483 33 221 165 1997 2 457 515 7 028 493 440 448 1 259 681 2 905 8 308 1 316 494 3 765 173 2 119 817 6 062 677 9 630 103 27 542 095 15 967 282 45 666 427 1998 3 771 285 6 034 056 669 466 1 071 146 1 998 3 197 1 613 837 2 582 139 2 102 594 3 364 150 13 698 603 21 917 765 21 857 783 34 972 453

1999 * 5 000 000 5 000 000 1 500 000 1 500 000 50 000 50 000 3 000 000 3 000 000 3 000 000 3 000 000 17 450 000 17 450 000 30 000 000 30 000 000 VII

2000 * 8 500 000 8 500 000 2 200 000 2 200 000 100 000 100 000 4 150 000 4 150 000 6 500 000 6 500 000 28 550 000 28 550 000 50 000 000 50 000 000 GENEL TOPLAM 128 734 971 24 269 311 1 632 798 0 64 501 383 94 324 288 257 891 813 571 354 564




TABLO EK 16. KHGM�NÜN TOPRAK VE SU KAYNAKLARI GENEL ENVANTER DURUMU (01.01.1999 tarihi itibariyle)

İŞİN CİNSİ SAHA (ha) B.BAŞ (adet) K.BAŞ (adet) SULANAN ALAN 1.224 561 TOPRAK MUHAFAZA 366.205 HAYVAN İÇMESUYU GÖLETİ

2.398 1.298.836 6.200.023

TARLA İÇİ GELİŞTİRME HİZMETLERİ

915.134

DRENAJ VE TOPRAK ISLAHI

323.593

TOPLULAŞTIRMA 265.151 KREDİ 523.591

TABLO EK 17. KHGM�NÜN TOPRAK VE SU KAYNAKLARI ENVANTERİ

(OLAĞANÜSTÜ HAL BÖLGESİ İLLERİ) (01.01.1999 tarihi itibariyle)

SULAMA TOPRAK MUH. T.İ.G.H. DRENAJ NO İLİ Saha (ha) Saha (ha) Saha (ha) Saha (ha)

1 DİYARBAKIR 8.698 14.392 3.588 0 2 HAKKARİ 7.093 3.162 0 0 3 SİİRT 2.743 8.882 0 0 4 ŞIRNAK 559 2.455 0 0 5 TUNCELİ 11.357 391 0 0 6 VAN 28.965 2.949 6.227 1.507

TOPLAM 59.415 32.231 9.815 1.847 TABLO EK 18. KHGM�NÜN TOPRAK VE SU KAYNAKLARI ENVANTERİ

(GAP İLLERİ) (01.01.1999 tarihi itibariyle) SULAMA TOPRAK MUH. T.İ.G.H. DRENAJ NO İLİ Saha (ha) Saha (ha) Saha (ha) Saha (ha)

1 ADIYAMAN 9.366 9.766 737 0 2 BATMAN 964 0 0 0 3 DİYARBAKIR 8.698 14.392 3.588 0 4 GAZİANTEP 11.456 20.784 1.409 110 5 MARDİN 6.267 37.017 2.811 0 6 SİİRT 2.743 8.882 0 0 7 ŞANLIURFA 25.282 20.109 19.514 0 8 ŞIRNAK 559 2.455 0 0 9 KİLİS 140 5.256 0 0 TOPLAM 65.475 118.661 28 .059 140



TABLO EK 19. KHGM�NÜN TOPRAK VE SU KAYNAKLARI GENEL ENVANTERİ (1) (1965-1998 yõllarõ itibariyle)

NO UYGULAMA YILLARI

GÖLETTEN SULAMA

(Ha)

Y.Ü.S SULAMA

(Ha)

Y.A.S SULAMA

(Ha)

TOPLAM SULAMA

(Ha)

1 1965 3 715 86 858 - 90 573 2 1966 4 528 114 767 109 119 404 3 1967 5 042 145 686 3 325 154 053 4 1968 6 628 165 049 13 208 184 885 5 1969 7 664 184 719 23 622 216 005 6 1970 7 699 197 913 29 885 235 497 7 1971 7 800 217 300 39 922 265 022 8 1972 8 079 242 347 53 012 303 438 9 1973 9 257 271 148 69 542 349 947

10 1974 10 729 307 800 81 353 399 882 11 1975 12 975 336 563 92 568 442 106 12 1976 19 289 381 323 105 044 505 656 13 1977 27 714 430 124 119 257 577 095 14 1978 30 499 449 194 123 929 603 622 15 1979 37 169 470 622 134 056 641 847 16 1980 40 803 487 115 144 325 672 243 17 1981 42 753 522 694 157 860 723 307 18 1982 50 639 547 225 172 934 770 798 19 1983 57 365 573 071 184 145 814 584 20 1984 65 364 608 374 194 496 868 234 21 1985 75 914 633 193 205 106 914 213 22 1986 81 340 657 760 212 669 951 769 23 1987 88 442 682 470 220 977 991 889 24 1988 95 505 697 708 226 160 1 019 373 25 1989 102 762 711 120 231 180 1 045 062 26 1990 104 542 722 955 236 252 1 063 749 27 1991 107 518 741 537 240 420 1 089 475 28 1992 108 838 749 301 243 235 1 101 374 29 1993 112 022 757 570 245 396 1 114 988 30 1994 114 444 761 704 248 243 1 124 391 31 1995 119 807 777 612 248 973 1 146 392 32 1996 122 429 777 304 262 377 1 162 110 33 1997 126 937 805 053 278 265 1 210 255 34 1998 128 749 810 667 285 145 1 224 561



TABLO EK 20. KHGM�NÜN TOPRAK VE SU KAYNAKLARI GENEL ENVANTERİ (2) (1965-1998 yõllarõ itibariyle)

NO UYGULAMA YILLARI

TAR. İÇİ GEL. HİZ.

(Ha)

DRENAJ VE T. ISLAHI

(Ha)

TOPRAK MUH. (Ha)

TOPLULAŞTIRMA

(Ha)

TOP.SU KREDİ

(Ha)

1 1965 104 181 49 524 81 762 456 41 263 2 1966 109 331 61 793 85 420 1 300 50 187 3 1967 115 572 72 404 87 817 3 258 60 986 4 1968 122 698 83 660 89 790 6 371 72 933 5 1969 132 024 94 403 91 360 11 755 81 959 6 1970 147 202 101 418 93 533 17 942 90 120 7 1971 169 202 105 519 96 693 23 124 96 863 8 1972 187 953 111 035 100 601 28 349 101 758 9 1973 211 378 118 823 105 818 31 527 108 480

10 1974 231 318 125 674 112 128 34 598 118 333 11 1975 255 685 132 778 121 569 36 000 128 533 12 1976 294 937 143 983 134 313 41 217 140 344 13 1977 334 224 161 688 154 563 43 406 151 746 14 1978 351 808 167 280 157 780 47 658 164 225 15 1979 367 648 174 992 180 919 52 149 175 827 16 1980 385 331 182 106 186 496 52 149 187 046 17 1981 408 876 194 373 198 073 56 459 201 705 18 1982 439 519 206 217 210 885 57 045 223 558 19 1983 469 787 222 027 227 157 62 485 246 641 20 1984 508 440 243 965 250 314 65 517 272 627 21 1985 548 553 259 527 267 190 67 982 295 838 22 1986 596 203 279 208 282 590 72 136 318 038 23 1987 634 217 286 912 298 020 79 475 341 911 24 1988 656 717 291 212 308 372 85 993 362 731 25 1989 669 828 297 329 318 391 88 748 378 586 26 1990 698 065 304 832 327 093 102 525 387 431 27 1991 723 345 308 466 336 453 107 024 397 824 28 1992 741 219 309 822 341 137 119 452 406 934 29 1993 775 888 316 300 344 905 148 800 417 380 30 1994 802 623 317 163 346 767 167 510 426 252 31 1995 823 355 318 756 349 091 174 345 438 375 32 1996 847 509 318 386 347 956 192 253 446 828 33 1997 892 598 322 114 362 603 255 840 520 188 34 1998 915 134 323 593 366 205 265 151 523 591



TABLO EK 21. KHGM�NÜN 1980 YILINDAN 1999 YILINA KADAR YILLIK YATIRIMLARI (1999 Birim Fiyatlarõna Göre)

(Milyon TL)

SEKTÖRLER YILLAR

ULAŞTIRMA İÇMESULARI KIRSAL ALAN TARIM

TOPLAM

1980 68 582 000 28 082 000 5 010 000 53 700 000 155 374 000 1981 97 787 000 22 873 000 6 170 000 87 919 000 214 749 000 1982 92 808 000 22 521 000 6 760 000 83 349 000 205 438 000 1983 91 176 000 26 316 000 11 611 000 90 728 000 219 831 000 1984 78 000 000 22 613 000 9 718 000 81 239 000 191 570 000 1985 87 951 000 24 299 000 6 238 000 68 519 000 187 007 000 1986 63 094 000 25 573 000 6 098 000 66 348 000 161 113 000 1987 81 776 000 27 292 000 5 746 000 66 405 000 181 219 000 1988 59 061 000 26 243 000 4 799 000 46 565 000 136 688 000 1989 69 377 000 26 390 000 5 951 000 59 226 000 160 944 000 1990 104 385 000 32 134 000 4 884 000 75 943 000 217 346 000 1991 96 778 000 47 930 000 7 405 000 79 167 000 231 280 000 1992 99 771 000 39 739 000 6 241 000 75 523 000 221 274 000 1993 115 798 000 44 675 000 7 071 000 66 513 000 234 057 000 1994 101 380 000 37 774 000 4 411 000 62 797 000 206 362 000 1995 35 303 000 11 166 000 3 428 000 20 719 000 70 616 000 1996 37 313 000 11 158 000 6 313 000 25 930 000 80 714 000 1997 53 320 000 28 171 000 8 436 000 31 393 000 121 320 000 1998 36 345 000 18 024 000 8 273 000 29 375 000 92 017 000 1999 34 500 000 17 200 000 8 310 000 27 900 000 87 910 000

Not: Kamu Sabit Sermaye Yatõrõm Deflatörü ile Değerlendirilmiştir. (1999=1.000.000)



TABLO EK 22. KÖY HİZMETLERİ GENEL MÜDÜRLÜĞÜ 1996-2000 YILI ÖDENEKLERİNİN ARTIŞ ORANLARI (Milyon TL)

SEKTÖR 1996 YILI ÖDENEĞİ

1997 YILI ÖDENEĞİ

ARTIŞ YÜZDESİ


ARTIŞ YÜZDESİ


ARTIŞ YÜZDESİ


ARTIŞ YÜZDESİ

ULAŞTIRMA 7 610 000 19 728 000 159 23 150 000 17 34 500 000 49 55 335 000 60

İÇMESULARI 2 410 000 10 485 750 335 11 480 333 9 17 200 000 50 28 730 000 67

İSKAN 1 288 000 3 000 000 133 5 119 667 70 8 200 000 60 14 000 000 70

TARIM 5 040 000 11 591 350 130 18 700 000 61 27 900 000 49 46 000 000 65

ÇEVRE 2 000 - - - - - - - -

TEKNOLOJİK ARAŞTIRMA

2 800 18 000 542 10 000 -45 10 000 - 30 000 200

KONUT 73 500 140 000 90 150 000 7 100 000 -34 500 000 400

TOPLAM 16 426 300 44 963 100 173 58 610 000 30 87 910 000 50 144 595 000 64



TABLO EK 23. DSİ GENEL MÜDÜRLÜĞÜ TARAFINDAN YAPILAN ETÜTLER

E t ü t T ü r ü

P l a n l a m a A y r õ n t õ l õ Arazi Sõnõflandõrma (Ha) Drenaj (Ha) Arazi Sõnõflandõrma Drenaj TOPLAM

Hav

za N

o

Havza Adõ

Etüt Revize Etüt Toplam Sulanabilir Etüt Revize Etüt Toplam (Ha) (Ha) (Ha) 1 Meriç-Ergene 275 857 38 141 313 998 233 607 151 664 8 218 159 882 310 310 620

2 Marmara 174 677 39 865 214 542 150 057 102 586 20 170 122 756 - - -

3 Susurluk 288 891 46 232 335 123 253 774 238 512 5 850 244 362 39 029 31 436 70 465

4 Kuzey Ege 143 465 59 755 203 220 129 682 138 547 36 325 174 842 - - -

5 Gediz 258 762 56 680 315 442 246 401 207 313 12 372 219 685 34 641 16 504 51 145

6 K.Menderes 49 120 - 49 120 45 035 40 424 - 40 424 - - -

7 B.Menderes 403 693 36 733 440 426 371 534 363 574 35 816 399 390 71 874 110 211 182 085

8 B.Akdeniz 204 499 27 906 232 505 175 240 167 920 34 970 202 890 - - -

9 Antalya 285 793 27 697 313 490 242 179 229 037 35 182 264 219 61 181 20 674 81 855

10 Burdur-Göller 91 957 18 205 110 162 84 562 73 578 - 73 578 14 863 - 14 863

11 Akarçay 150 567 20 717 171 284 134 167 147 126 11 315 158 441 - - -

12 Sakarya 652 923 25 934 678 857 589 400 520 329 1 918 522 247 85 515 41 506 127 021

13 B.Karadeniz 133 418 50 343 183 761 111 602 111 956 - 111 956 23 300 23 300 46 600

14 Yeşilõrmak 545 072 318 654 863 726 473 234 520 772 151 682 672 454 228 536 168 356 396 892

15 Kõzõlõrmak 893 456 174 947 1 068 403 744 441 655 352 167 643 822 995 121 526 97 551 219 077

16 Konya Kapalõ 846 154 351 198 1 197 352 758 236 723 029 83 416 806 445 - - -

17 D.Akdeniz 123 299 47 532 170 831 101 901 96 345 37 634 133 979 - - -

18 Seyhan 146 638 8 943 155 581 112 186 121 065 - 121 065 - - -

19 Asi 238 234 6 164 244 938 198 276 173 588 5 650 179 238 - - -

20 Ceyhan 528 382 78 832 607 214 471 922 349 743 38 788 388 531 - - -

21 Fõrat 2 403 073 714 248 3 117 321 2 159 087 1 397 572 85 264 1 482 836 22 405 4 607 27 012

22 D.Karadeniz - - - - - - - - - -

23 Çoruh 52 279 45 651 102 930 52 019 56 779 - 56 779 - - -

24 Aras 353 048 105 832 458 880 328 142 257 666 37 000 294 666 83 211 86 689 169 900

25 Van Gölü 129 913 - 129 913 118 945 102 563 4 781 107 344 - - -

26 Dicle 733 737 233 970 957 707 667 789 7 332 057 844 801 8 176 858 - - - Genel Toplam 10 112 007 2 524 179 12 636 186 8 953 418 7 332 057 844 801 8 176 858 786 391 601 144 1 387 535



TABLO EK 24. TARIM REFORMU GENEL MÜDÜRLÜĞÜ ARAZİ TOPLULAŞTIRMA ÇALIŞMALARI

(25.05.2000 İtibariyle)

ARAZİ TOPLULAŞTIRMA ÇALIŞMALARI TOPLULAŞTIRMASI BİTEN PROJELER

PROJE ADI BAŞLAMA

YILI BİTİŞ YILI

PROJE ALANI

(Da)

KÖY SAYISI

MALİK SAYISI

ŞANLURFA OVASI ARAZİ DÜZENLEME PROJESİ 1989 1995 420 000 87 3 000 HARRAN OVASI II. KISIM SULAMA ALANI ARAZİ TOPLULAŞTIRMA PROJESİ

1990 1998 884 530 125 20 000

MANTARLI KÖYÜ TOPLULAŞTIRMA PROJESİ 1988 1990 38 000 1 400 TOPLAM 1 342 530 213 23 400

TOPLULAŞTIRMASI DEVAM EDEN PROJELER SEKİLİ ARAZİ TOPLULAŞTIRMA VE DAĞITIM PROJESİ

1992 2000 10 950 1 400

YEŞİLOVA ARAZİ TOPLULAŞTIRMA VE DAĞITIM PROJESİ

1991 2001 11 000 1 600

BAZİKİ TOPLULAŞTIRMA PROJESİ 1993 2002 250 000 50 4 000 YASSIHÖYÜK KÖYÜ ARAZİ TOPLULAŞTIRMA VE DAĞITIM PROJESİ

1996 2000 18 050 1 700

HARRAN OVASI TOPLULAŞTIRMA PROJESİ 1998 2002 587 800 81 22 500 TOPLAM 877 800 134 28 200

YENİ PROJELER KONYA-İÇERİÇUMRA TOPLULAŞTIRMA PROJESİ 1999 2003 68 000 1 3 755 AYDIN-SARIKEMER TOPLULAŞTIRMA PROJESİ 1999 2001 60 230 1 2 410 TEKİRDAĞ-KARAMEHMET TOPLULAŞTIRMA PROJESİ

1999 2003 42 320 1 2 220

KIRCASALİH TARIM REFORMU PROJESİ 1999 2001 67 860 1 1 200 TOPLAM 238 410 4 9 585



TABLO EK 25. TARIM REFORMU GENEL MÜDÜRLÜĞÜ ARAZİ DAĞITIM ÇALIŞMALARI

(25.05.2000 İtibariyle)

ARAZİ DAĞITIM ÇALIŞMALARI DAĞITIMI TAMAMLANANLAR

DAĞITILAN ARAZİ MİK. (Da.) DAĞITIM YILI

KÖY SAYISI

ÇİFTÇİ SAYISI SULU KURU BAĞ TOPLAM

AÇIKLAMA

1988 36 754 - 101 103 - 101 103 MÜLGA 1757� SAYILI YASAYA GÖRE HAKSAHİBİ OLANLAR.

1990 4 273 - 14 710 - 14 710 SAYLAKKAYA, ASLANLI, BÖLÜKBAŞI, KURTULUŞ 1994 1 241 6 993 5 020 - 12 013 BEYLİKKÖPRÜ ( POLATLI ) 1996 1 77 1 270 5 273 - 6 543 KIRANHARMANI ( POLATLI ) 1998 30 2 040 65 000 42 600 - 107 600 CEYLANPINAR (30 köy 17 mezra)

1999 16 527 7 444 20 926 735 29 105

BİÇER, ORTAKLAR ( SİVRİHİSAR )�BALABANCIK (İPSALA)- HATİP (YERKÖY) SOFULAR (BALA) � YARIMSU (Ş.URFA MERKEZ), AĞVERAN (HİLVAN) VE

1757� YE GÖRE H.S. OLUP MAH. KARARI iLE 3083'E GÖRETOPRAK ALANLAR

2000 1 101 1 477 12 364 - 13 841 SAZILAR (POLATLI) TOPLAM 80 3 969 82 184 201 996 735 284 915

DAĞITIMA HAZIR OLANLAR

İLİ İLÇESİ KÖYÜ HAKSAHİBİ SAYISI DAĞITILACAK ARAZİ MİK. (Da.)

ANKARA POLATLI YASSIHÖYÜK 48 2 637

HİLVAN ARINIK, BUĞUR, ÇIĞILLI, KUSKUNLU, MANTARLI

SİVEREK BAKMAÇ, ÇATLI, CİNHİSAR,

ERKONAĞI, TAŞLI, UZUNZİYARET, YOĞUNCA, ŞEKERLİ, ELBEĞENDİ

ŞANLIURFA

VİRANŞEHİR

EYYÜPNEBİ, GÖZELİ, GÜLERYÜZ, KADIKÖY

TAPUSUNU ALCAK KİŞİ SAYISI

846 OLUP 934 KİŞİ

TOPRAKLANDIRILABİLİR

172 256

TOPLAM 4 İLÇE 19 KÖY 894 174 893 DAĞITIM ÇALIŞMASI SON AŞAMADA OLANLAR

İLİ İLÇESİ KÖYÜ HAKSAHİBİ SAYISI DAĞITILACAK ARAZİ MİK.(Da.)

YOZGAT YERKÖY SEKİLİ 117 8 318 KONYA KARATAY KARADONA 88 11 210

MERKEZ KÜLÜNÇE HİLVAN ÇATAK ŞANLIURFA HARRAN K.DORUÇ, ULUAĞAÇ

382 9 987

TOPLAM 5 İLÇE 6 KÖY 587 29 515 AYRICA, 8 İLDEKİ 18 İLÇEYE BAĞLI 48 KÖYDE TOPLAM 266 507 DA. ARAZİDE DAĞITIM ÇALIŞMALARINA

DEVAM EDİLMEKTEDİR.



TABLO EK 26. ÇAYIR MER'A ALANLARI VE OT ÜRETİMİNDEKİ DEĞİŞMELER

Yõllar Çayõr Mer'a Alanõ (1000 Hektar)

Toplam Araziye Oranõ (%)

Ot Üretimi (1000 ton)

IBBHB Düşen Mer'a (Hektar)

1940 44 217 48.6 26 530 4.3

1950 37 906 48.6 22 586 3.5

1955 31 009 39.8 18 853 2.8

1960 28 658 36.8 17 424 2.16

1965 28 232 36.6 16 798 2.12

1980 21 749 27.9 15 618 1.40

1991 12 378 15.0 10 494 1.12

Kaynak: DİE Tarõm İstatistikleri, TKB ve Türkiye Arazi Varlõğõ (KHGM)



TABLO EK 27. MERALARIN BÖLGELERE GÖRE DAĞILIMI

1978 1991

BÖLGELER MERA ALANI

(1000 Hektar)

% MERA ALANI

(1000 Hektar)

%

MARMARA B. 483,6 2,2 564,1 4,6 EGE B. 1 027,9 4,7 615,9 5,0 AKDENİZ B. 1 002,4 4,6 434,2 3,5 İÇ ANADOLU B. 5 884,2 27,1 3 890,3 31,4 KARADENİZ 1 993,1 9,2 1 556,0 12,6 D.ANADOLU B. 9 192,6 42,3 4 573,4 36,9 G.D.ANADOLU B. 2 165,1 9,9 743,6 6,0 TOPLAM 21 748,1 100,0 12 377,6 100,0

Kaynak: DİE Tarõm İstatistikleri ve Türkiye Arazi Varlõğõ (KHGM) TABLO EK 28. ÇAYIR-MERA ALANLARI VE ORTALAMA KURU OT VERİMLERİ

MERALAR ÇAYIRLAR

BÖLGELER ALAN (ha) VERİM (kg/ha)

ÜRETİM (ton)

ALAN (ha)

VERİM (kg/ha)

ÜRETİM (ton)

İÇ ANADOLU B. 5 904 547 450 2 657 046 274 581 2 500 686 452 G.D.ANADOLU B. 2 426 642 450 1 091 988 587 2 500 1 467 EGE B. 1 005 127 600 1 003 076 22 341 3 000 67 623 MARMARA B. 475 234 600 205 104 8 407 3 000 25 221 D.ANADOLU B. 8 624 397 900 7 761 957 303 809 3 000 911 427 AKDENİZ 980 319 500 490 159 22 069 2 750 60 689 KARADENİZ B. 1 685 056 1 000 1 685 056 12 576 3 000 44 026 TOPLAM 21 101 322 14 574 422 644 373 1 796 305

Kaynak: VII. 5 Yõllõk Kalk. Pl. Özel İht. Kom. Rap. TABLO EK 29. DOĞAL MERALARIN BÖLGELERE GÖRE KURU OT VERİMLERİ VE

BİTKİ İLE KAPALILIK ORANLARI

BÖLGELER KURU OT VERİMİ (kg/da) BİTKİ İLE KAPLI ALAN (%) ORTA ANADOLU B. 30-60 15-20-35 DOĞU ANADOLU B. 60-90-150 20-35-75 TRAKYA B. 50-90 20-30 EGE B. 35-85 25-40-50 AKDENİZ B. 35-85 25-40 GÜNEYDOĞU ANADOLU B. 20-50-120 15-30-65 KARADENİZ B. 75-125-175 60-90

(*) 1. değer en düşük verim veya alan yüzdesi 2. değer ağõrlõklõ ortalama verim veya alan yüzdesi 3. değer en yüksek verim veya alan yüzdesi (**) Kimi bölgelerde ağõrlõklõ ortalama verimin düşüklüğü, kullanõm uzaklõğõ ve otlatma dönemlerinin

ayrõmõndan kaynaklanmaktadõr. Kaynak: Değişik Araştõrma sonuçlarõndan danõşmanlarca derlenmiştir.



TABLO EK 30. GSMH'DA SEKTÖREL BÜYÜME HIZLARI (1968 yõlõ faktör fiyatlarõyla)

Sektörel I. Plan II. Plan III. Plan IV. Plan V. Plan 1990 1991 1992 1993* 1990/1993 Ort. Değ. Tarõm 3.1 3.5 3.5 2.2 2.0 11.4 -1.2 3.7 0.1 3.5 Sanayi 10.8 7.8 9.8 1.8 6.2 9.0 2.7 5.8 8.1 6.4 Hizmetler 7.3 7.9 7.9 2.6 5.2 8.6 0.9 5.9 7.8 5.8 GSYİH (FF) 6.4 6.8 7.3 2.5 4.7 9.2 1.0 5.5 6.6 5.6 GSMH (PF) 6.6 7.1 6.5 2.1 5.2 9.2 0.5 5.9 6.8 5.6 * Tahmin Kaynak: 1. DPT Beş Yõllõk Kalkõnma Planlarõ , Çeşitli Yõllar 2. DPT, VI. Beş Yõllõk Kalkõnma Planõ, 1994 Yõlõ Programõ, Ankara-1994



TABLO EK 31. TARIM SEKTÖRÜNÜN KATKISI (1987 yõlõ fiyatlarõyla, Milyar TL) 1970 1980 1970-80 1990 1980-90 (1969-71) (1979-81) Mutlak Artõş (1989-91) Mutlak Artõş Tarõm Sektörü Hasõlasõ 9 910 006 11 889 412 1 979 906 13 813 971 1 924 059 GSYİH 31 972 473 50 342 121 18 369 643 79 723 775 29 481 654 Tarõmõn GSYİH (%) payõ 31 24 11 17 7 TABLO EK 32. TARIM REFORMU GENEL MÜDÜRLÜĞÜ'NÜN DÖNÜŞÜM ÇALIŞMALARI

Uygulama Parsel Yüzölçüm Eski Yeni Bölge Toplamõ Bölgeleri Adedi Toplamõ Vasfõ Vasfõ Parsel Yüzölçümü Ankara 84 9 893 Mer'a Tarla 98 17 779 Ankara 6 276 Mer'a Arsa Ankara 8 7 610 Hazine Mer'a Aksaray 39 30 007 Mer'a DSİ Baraj 795 155 505 Aksaray 755 125 458 Mer'a Tarla Aksaray 1 40 Mer'a Kantar Yer Aydõn 19 28 606,25 Mer'a Tarla 19 28 606 Edirne 106 10 314,4 Mer'a Tarla 112 16 585 Edirne 6 115 Hazine Mer'a

Eskişehir İçel Iğdõr 1 16 017 Mer'a Hava Alanõ 1 16 017

Konya 288 4 189,25 Mer'a Tarla 297 46 247 Konya 9 2 058 Hazine Mer'a Şanlõurfa 24 879 Mer'a Köy. Gel. Al. 124 38 844 Şanlõurfa 2 6,5 Mer'a Sağ. Ocağõ Şanlõurfa 11 15 446 Mer'a Üniver. Yeri Şanlõurfa 9 8 696 Mer'a Ağaçl. Alanõ Şanlõurfa 4 1 166 Mer'a Baraj Gölü Şanlõurfa 66 7 156 Mer'a Tarla Şanlõurfa 1 585 Mer'a Demonst. Ala. Şanlõurfa 2 87 Mer'a Arsa Şanlõurfa 5 4 822,5 Mer'a Org. San. Al Yozgat 27 7 175 Mer'a Tarla 27 7 175

Genel Toplam 1 473 326 758 1 473 326 758 Kaynak : TRGM



TABLO EK 33. TARIM İŞLETMELERİNDE TOPRAK PARÇALILIK DURUMU Parça Sayõsõ

1950 1963 1970 1980

İşletme Sayõsõ

Parsel Sayõsõ

İşletme Sayõsõ

Parsel Sayõsõ

İşletme Sayõsõ

Parsel Sayõsõ

İşletme Sayõsõ

Parsel Sayõsõ

1 5.5 0.8 9.6 1.6 14.6 2.9 9.5 1.5 2-3 22.6 8.3 20.8 8.9 32.0 15.0 26.2 10.2 4-5 23.1 15.0 19.9 15.3 21.2 18.8 22.4 15.6 6-9 26.2 27.1 24.9 31.9 19.8 28.2 22.2 24.5

10 - + 22.6 48.8 24.8 42.3 12.4 35.1 19.7 48.2 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 2 527 000 15 725 000 3 100 900 18 167 000 3 058 900 15 379 000 3 943 300 2 290 400

Kaynak: Aksoy, S. 1995. Ziraat Bankasõ Yn. No. 26 (DİE Yayõnlarõndan derlenmiştir.)

TABLO EK 34. TARIM ARAZİLERİNİN SULAMA GEREKSİNİMİ Kullanõm Şekli Alan (Milyon Ha) % Toplam 28.0 100.0 Ekilen Alanlar 19.6 68.5 Nadas Alanlarõ 5.3 18.5 Sebze Bahçeleri 0.6 2.1 Meyve Bahçeleri 1.6 5.6 Zeytinlikler 0.9 3.2 Kaynak: KHGM. 1994 Araştõrma Master Planõ



TABLO EK 35. DSİ GENEL MÜDÜRLÜĞÜ�NCE UZUN DÖNEMDE (2006 - 2023) PLANLANAN YATIRIMLAR

(Milyar TL)

YILLAR TARIM SEKTÖRÜ ENERJİ SEKTÖRÜ HİZMET SEKTÖRÜ TOPLAM

2006 1 625 000 2 142 000 552 000 4 319 000

2007 1 950 000 2 570 000 663 000 5 183 000

2008 2 340 000 3 084 000 795 000 6 219 000

2009 2 808 000 3 701 000 954 000 7 463 000

2010 3 370 000 4 441 000 1 145 000 8 956 000

2011 4 044 000 5 329 000 1 374 000 10 747 000

2012 4 853 000 6 395 000 1 649 000 12 897 000

2013 5 338 000 7 035 000 1 814 000 14 187 000

2014 5 872 000 7 738 000 1 995 000 15 605 000

2015 6 459 000 8 512 000 2 194 000 17 165 000

2016 7 105 000 9 363 000 2 414 000 18 882 000

2017 7 815 000 10 300 000 2 655 000 20 770 000

2018 8 597 000 11 330 000 2 921 000 22 848 000

2019 9 456 000 12 463 000 3 213 000 25 132 000

2020 10 402 000 13 709 000 3 534 000 27 645 000

2021 11 442 000 15 080 000 3 887 000 30 409 000

2022 12 586 000 16 588 000 4 276 000 33 450 000

2023 13 845 000 18 247 000 4 704 000 36 796 000

Not : Değerler, büyüksu işi projeleri kapsamõnda planlamasõ veya ön incelemesi var olan 437 adet ( tarõm

171, enerji 201, hizmet 31, çok amaçlõ 34 adet ) projenin 1999 yõlõ fiyatlarõyla tesis bedeli tutarlarõ baz alõnarak hesaplanmõştõr.



TABLO EK 36. KÖY HİZMETLERİ GENEL MÜDÜRLÜĞÜ 2023 YILI PROJEKSİYONU

PROJE ADI YERİ KARAKTERİSTİK BAŞLAMA BİTİŞ TARİHLERİ

YATIRIM TUTARI ( MİLYAR TL.)

Yerüstü Sulamalarõ Muhtelif 546.000 Ha. 2001-2023 338.550

Yeraltõ Sulamalarõ Muhtelif 469.000 Ha. . 2001-2023 290.780

Göletler Muhtelif 390.000 Ha. 2001-2023 382.200

TOPLAM 1.405.000 Ha. 2001-2023 1.011.530

Köy İçmesularõ Muhtelif 25.031 Ünite 2001-2023 1.251.545

NOT: 1999 Yõlõ Birim Maliyetlerine göre hazõrlanmõştõr.



TABLO EK 37. DSİ GENEL MÜDÜRLÜĞÜ 2000 YILI PROGRAMI TASARISI (Milyon TL)

SEKTÖRÜ PROJE KARAKTERİSTİK PROJE TUTARI 2000 YILI 2001 YILI 2002 YILI 2003 YILI 2004 VE SONRASI

ADEDİ

TARIM TOPLAMI 266 Depolama : 22 978,06 hm3 12 701 468 435 1 776 250 000 2 292 137 000 1 853 536 000 1 536 109 000 1 885 412 000

Sulama : 3 663 225 ha Yenileme : 162 009 ha Drenaj : 120 824 ha Taşkõn : 468 525ha, 682 mah,

600 köy, 147 ilçe, 35 sehir, Kurutma : 35 300 ha

TARIM YENİ PROJELER

34 Depolama : 2 303,05 hm3 1 068 366 000 73 563 000 182 311 000 213 578 000 188 072 000 410 842 000

Sulama : 344 843 ha Yenileme : 1 708 ha Taşkõn : 6 mah

ENERJİ TOPLAMI 53 Depolama : 88 687,96 hm3 8 428 939 706 871 800 000 1 166 446 000 1 276 141 000 1 216 622 000 1 541 191 884

Kurulu Güç : 12 120,54 MW (x) 55 500 000 Ortalama Üretim : 39 521,45 GWh/yõl

ENERJİ YENİ

PROJELER 14 Depolama : 8 394,36 hm3 1 705 963 000 138 265 000 143 434 000 326 081 000 459 569 000 638 614 000

Kurulu Güç : 2 677 MW Ortalama Üretim : 7 874 GWh/yõl

HİZMET TOPLAMI 25 Depolama : 3 661,15 hm3 2 805 672 100 187 200 000 365 281 000 325 857 000 298 044 000 482 979 000

İçmesuyu : 3 894,45 hm3/yõl (x) 144 500 000

İsale hattõ : 1 664,05 km HİZMET YENİ PROJELER

12 363 000 12 363 000

ÇEVRE TOPLAMI 1 Anakanal : 24 975 m 4 252 532 250 000 290 000 290 000 320 000 Yedek kanal : 10 000 m Drenaj anakanal : 46 250 m Derin Drenaj : 643 900 m Çiftlik Drenaj : 482 700 m Islah : 15 792 ha TOPLAM 345 23 940 332 773 2 835 500 000 3 824 154 000 3 455 824 000 3 051 095 000 3 909 582 884 (x) 200 000 000 Not : 1) (x) Hazine Müsteşarlõğõ Kamu Finansmanõ Genel Müdürlüğü'nce karşõlanacak olup, toplama dahil edilmemiştir. 2) Proje adetleri büyüksu işi projelerini göstermektedir.



TABLO EK 38. DSİ GENEL MÜDÜRLÜĞÜNÜN 2001 - 2005 YILLARI ARASINDA PLANLANAN YATIRIMLARI (1999 YILI FİYATLARIYLA)

(Milyar TL)

SEKTÖRÜ PROJE TOPLAM KAPASİTE 2001 YILI 2002 YILI 2003 YILI 2004 YILI 2005 YILI

ADEDİ

TARIM 289 Depolama : 23 735,03 hm3 2 567 193 2 166 331 1 804 734 2 111 661 1 833 413 Sulama : 3 733 802 ha Yenileme : 162 009 ha Drenaj : 120 824 ha Taşkõn : 468 525ha, 682 mah, 600 köy, 147 ilçe, 35 sehir, Kurutma : 35 300 ha

ENERJİ 58 Depolama : 89 401,46 hm3 1 335 750 1 528 859 1 493 858 1 475 310 1 085 284 Kurulu Güç : 12 765,94 MW Ortalama Üretim : 42 477,85 GWh/yõl

HİZMET 25 Depolama : 3 661,15 hm3 383 545 342 150 312 946 360 863 367 500 İçmesuyu : 3 894,45 hm3/yõl İsale hattõ : 1 664,05 km

ÇEVRE 1 Anakanal : 24 975 m 290 290 320 Yedek kanal : 10 000 m Drenaj anakanal : 46 250 m Derin Drenaj : 643 900 m Çiftlik Drenaj : 482 700 m Islah : 15 792 ha

TOPLAM 373 4 286 778 4 037 630 3 611 858 3 947 834 3 286 197



TABLO EK 39. KHGM�NCE 2001- 2005 DÖNEMİNDE PLANLANAN YATIRIMLARI

PROJE ADI YERİ KARAKTERİSTİK BAŞLAMA BİTİŞ YATIRIM TUTARI TARİHLERİ ( MİLYAR TL )

Yerüstü Sulamalarõ Muhtelif 50.000 ha/yõl 2001-2005 31.000

Yeraltõ Sulamalarõ Muhtelif 25.000 ha / yõl 2001-2005 15.500

Göletler Muhtelif 20.000 ha / yõl 2001-2005 19.600

TOPLAM 95.000 ha / yõl 2001-2005 66.100

Köy İçmesularõ Muhtelif 5.500 Ünite / yõl 2001-2005 275.000

Not: 1999 Yõlõ Birim Maliyetlerine Göre Hazõrlanmõşõr.

suhavzalari, kullanimi ve yÖnetİmİ Özel İhtİsas … · dpt: 2555 Œ Öİk: 571 suhavzalari,...

Documents