suara saking bali Édisi xxxv | séptémber 2019

101
Suara Saking Bali Édisi XXXV | Séptémber 2019 i

Upload: others

Post on 17-Nov-2021

3 views

Category:

Documents


0 download

TRANSCRIPT

Suara Saking Bali Édisi XXXV | Séptémber 2019

i

Suara Saking Bali Édisi XXXV | Séptémber 2019

ii

Suara Saking Bali Édisi XXXV | Séptémber 2019

1

Daging Majalah

Lawat-lawat

Yén Awak Ento Gumi (IGA Darma Putra) 2

Isin Lontar

Patapan Ai (Putu Eka Guna Yasa) 5

Pabligbagan

Standarisasi Sastra Bali, Perluké? 8

Satua Cutet

Madé Arak (IBW Widiasa Kenitén) 17

Tresna Kalangin Arta Brana (Ni Putu Asriani Putri) 23

Tresnané Kampih Ning Selat Bali (Pujangga) 28

Fiksi Mini Terjemahan

10 Fiksi Mini Ana Maria Shua 35

Satua Bali

I Juragan Anom 40

Artikel

PKB, Klingkang-klingkung Jalan Mula; Bayu Pramana Nincepang

Wirasa, Wirama lan Wiraga ring Awak (I Gedé Sarjana Putra) 48

Anyar (IDG Trinandita) 52

Puisi Bali

Puisi-puisi Ni Wayan Harik Wahyuni 55

Puisi-puisi I Kadék Darsika Aryanta 59

Puisi-puisi I Putu Supartika 64

Prosa Liris

Gitanjali (Rabindranath Tagoré) 71

Satua Masambung

Sang Boma (2) 74

Mawa Madui (1) -- Ketut Sugiartha 80

Geguritan

Bongkling 88

Gegonjakan ‘Nama Adalah Doa’ (I Gusti Lanang Sutéja Naréndra) 91

Kamus

Kamus 94

Suara Saking Bali Édisi XXXV | Séptémber 2019

2

IGA Darma Putra

Makejang anaké nawang yén gumi ento patuhanga cara awak. Di gumi

ada tanah, di awaké masih ada tanah. Daging koné paragayan tanah. Di

gumi ada yéh, di awaké masih ada. Peluh, getih, enceh, ento madan yéh.

Di guminé ada api, di awaké masih ada. Yén tusing misi api, to nguda

awaké bisa anget bisa kebus. Di gumi ada angin, di awaké masih misi.

Angkihan madan angin. Di gumi ada langit, di awaké masih ada. Langit

di awaké tusing kena baan ngorahang, kéweh. Kéwala ada ané madan

langit-langit.

Lawat-

Lawat

Suara Saking Bali Édisi XXXV | Séptémber 2019

3

uka kéto yén alih patuh gumi ajak awak. Di guminé liu ada gunung,

di awaké masih ada. Ané sakala, awak ento koné patuh cara gunung.

Apa buin yén negak misi mayoga, seken-seken gunung koné ento.

Di gumi ada sagara. Di awaké ada masih sagara. Basang koné sagara, sawiréh

makejang ané macelep uli aungan bibihé kemu maclempung. Peluh koné

orahanga sagara, sawiréh peluhé patuh pakehné.

Ada masih ané orahanga sagara tan patepi. Keneh koné ento. Sagara keneh

ento sajan tusing misi tepi. Kadénang tepin kenehé neked di langit, tau-tau

nagih tegehan ka bulan. Kadén saja tuah neked di bulan, buin nagih johan

neked di matan ai. Neked di matan ai, biin nagih johan neked dija kadén.

Lénan tekén keneh, di tengahan sirahé ada koné sagara. Yéh untek ento

koné adanina sagara. Untek ento yén cara di basa kapara madan polo. Yéh

untek ento cara sagara susu.

Kondén telah bacakan sagara di awaké. Ada buin besik sagara ané taén

tuturina tekén lingsir-lingsiré. Ento suba sagara idu. Ané madan idu, tusing ada

lén tekén paes. Paes koné tusing enyat-enyat cara sagara. Nah kéto malu.

Tukad masih ada di awaké. Tukad ento koné membah pepitu. Ada masih

ané ngorahang sia. Tukadé buka sia ento membah koné uli sagara untek.

Embahané nuluh tukad pitu ané paek. Buin dua sadah ejohan tukadé. Né tutur

mabading abedik. Yén di guminé, yéhé membah uli di tukadé ka sagara. Yén

di awak, uli sagara membah ka tukadé.

Yén gumi ento awak, di gumi ada jalan, di awaké masih ada. Jalané

patuhanga ajak tukad di awaké. Ada jalan ané tetelu. Sawiréh tetelu, orahanga

jalané ento marga tiga. Ada jalan ané méngkol uli kébot, ada jalan ané

méngkol uli tengawan. Ada masih jalan leser di tengah-tengah. Jalan ane leser

koné tongos anginé majalan menék tuun.

Kéto malu baan nyatuang yén awak ento gumi. Liu buin ada satua-satua

ané nyatuayang buka kéto. Pradé lakar ngalih-alihin, kanggoang adéng-adéng.

Pradé suba bakat, adéng-adéngin masih minehin. Eda kanti pati purug ngaku

B

Suara Saking Bali Édisi XXXV | Séptémber 2019

4

paling dueg wiréh marasa suba makatang sarin-sarin tutur. Anak liu masih

shastrané ané nuturang apanga iraga bisa biasa-biasa dogén. Tusing mapi-mapi,

tusing ngaku-ngaku.

Tusing masih bedik satua ané nyekenang apanga iraga tau tekén gagunan

awak. Awak ento tuah tongosé idup. Wiréh awak tongos idup, ditu masih

patongosan mati. Tongos mati, lén ajak mati di patongosan. Kéto budang-

badingang baan ngitungin kruna. Nyak cara tukang tumbeg mudang-

madingang tanah.

Kadén tanah ento ané orahanga pretiwi. Kadén tanah ento masih ané

orahanga lemah. Lemah ento masih kadanin galang. Di lemahé ada galang. Di

galangé ada padang. Padang patuh artiné ajak galang. Galang katemu galang,

orahanga galang apadang. Yén padang ento artiné galang, tegarang takonang

apa sujatiné ané madan padang lantang, padang dawa?

IGA Darma Putra

embas lan magenah ring Bangli. Kakawiannyané kawedar ring makudang-

kudang média, minakadi Bali Post, Pos Bali, Tatkala.co, Suara Saking Bali,

miwah sané lianan. Ngamolihang Hadiah Sastera Rancage 2018 antuk cakepan

“Bulan Sisi Kauh”

Suara Saking Bali Édisi XXXV | Séptémber 2019

5

Putu Éka Guna Yasa

Manawi wantah ring Bali wénten tatagama sané nyaratang mangda

kramané ngaturang bakti nyabran rahina ring Ida Sang Hyang Surya.

Yadiastun nénten sami, para panditané tatkala prabhata satata nyurya

séwana nyeledihi kramané sané kantun leplep sirep ring tila puspané.

Isin

Lontar

Suara Saking Bali Édisi XXXV | Séptémber 2019

6

api ngawinang para panditané sami ngamargiang puja ring Ida

Batara Surya? Sami kramané uning, sangkaning surya wénten

kauripan ring jagaté. Yadiastun kénten, napiké surya ngranjing ring

pawilangan sarwa maurip? Sami taler pawikan, ring jagaté sané ketah kabaos

sarwa tumuwuh sané maurip kepah dados tiga inggih punika punyan-punyanan,

baburon, miwah manusa. Nungkalik. Surya sané kabaos nénten maurip ngicen

kauripan. Napi kawiaktiané surya punika?

Sané sampun ketah, surya wantah paragayan galang. Sané sida kapanggih,

endag ida saking kangin tur surup ring sisi kauh. Sangkaning surya miwah

pinceran jagaté wénten peteng lemah, rahina ratri, masan ujan, panes, miwah

sané tiosan.

Yéning selehin malih, wénten sujana sané maosang surya punika wantah

pupulan api ageng rikala Ida Sang Hyang Parama Kawi ngaréka sadaging

jagaté. Kocap, jagat, wulan, tranggana utawi bintang kareka antuk panca maha

buta: pratiwi, apah, teja, bayu akasa. Panca maha buta sami wénten ring

bhuwana agung, taler ring bhuwana alit. Punika ngawinang, ri kala ida Sang

Jiwatma lepas saking angga sarira, panca maha buta inucap mawali budal ka

pomahannyané: jagat. Pratiwi mawali ka tanah. Apah mawali masikian ring

toya. Bayu mawali mur manados angin. Sané mawit saking akasa, tunggil

malih ring langit. Téja agni, mawali ka Siwa Raditya.

Akéh pisan yasan Ida Sang Hyang Surya ring jagat miwah sadaging jagaté.

Ring sang sané pacang nangun tapa, Ida Mahaguru. Yukti Ida taler paragayan

Batara Guru, duaning wantah Ida sané polih gelar Siwa Raditya. Siwa taler

kabaos Batara Guru, ri kanjekan Ida ngicénin pangajah-ajah ring para

déwatané sami, pamekas ring rabin Ida: Déwi Parwati tatkala ngincepang

Tantrané. Ida taler Mahatapa, doning tan kahanan obah.

Maosang indik tapa, ketah kauningin sadurung Sang Panca Pandawa

maperang tanding ring wadwa korawané, Ida Sang Prabhu Kresna nganikain

mangda sami ngelarang tapa. Yudhistira katitahang nuju telenging wana

N

Suara Saking Bali Édisi XXXV | Séptémber 2019

7

kasarengin rabin Idané Déwi Drupadi. Sang Bima tangkil ring Ratuning

Wanara Hanoman. Sang Nakula-Sadéwa ngelarang tapa ring tengah telagané

mangda molihang waranugraha saking Batara Aswin. Asapunika taler Sang

Arjuna ngelarang tapa ring Gunung Kailasa mangda polih kasaktian saking

Batara Siwa. Saking pratiwimba punika, akéhan jadmané ngelarang tapa

sangkaning perih, sangkaning wénten sané kaulati, wénten sané kaarepang,

pamekas wénten pinunas.

Doh pisan, ring kahanan Ida Sang Hyang Surya. Ida paragayan sunar, agni

tanpa wates. Matapa tan paprih tan papabuat. Yadyastun ri kala Ida masunar,

petaniné ngrenggengang ujan. Jadmané ring kota, ngortaang panes. Jadmané

ring kantor ngarémon opek. Sopiré ring mobil kebus, osek, sesek. Kéwanten

Ida tan obah, ida langgeng ngamargiang darma miwah tapa.

Sané mangkin yéning wénten anggota déwan lekig tan naenin rapet napi

malih masusupan ring désa-pradésa nyelehin kahanan masyarakat, sakéwanten

tatkala pacang pemilihan satata nganken angga paling sutindih, paling satia,

paling merakyat, miwah paling-paling sané lianan. Manawi, ipun patut

nuléngék menék, nakénang suksman tapa miwah yasa, ring sang mahatapa!

Putu Éka Guna Yasa

embas ring Banjar Selat Tengah, Bangli, 6 Januari 1990. Mangkin dados dosén

ring Jurusan Bahasa Bali Unud. Nerjemahang makudang-kudang lontar,

pemenang Pemuda Pegiat Literasi widang jasa saking Paguyuban Duta Bahasa

Provinsi Bali 2018. Kakawiannyané kawedar ring makudang-kudang média

masa, wiadin ring cakepan luiré Bali Post, Pos Bali, Prabhajnana (I, II, III),

Angripta Rum.

Suara Saking Bali Édisi XXXV | Séptémber 2019

8

ugas acara Pasamuhan Alit Bahasa Baliné ané kalaksanaang di

Hotél Puri Nusa Indah, Jalan Waribang 99 Dénpasar, di Komisi

Sastra Bali, dina Buda, 28 Agustus 2019, ada samar-samar

rarincikan lakar ngaé standarisasi Sastra Bali apaké sastra Bali purwa wiadin

sastra Bali modérn. Unduké totonan kapesuang di Ruang Anggrék lan ané

ningehang tuah pamileté ané liuné 25 diri, ada Penyuluh Bahasa Bali, dosén,

penulis, guru, wiadin budayawan. Tatujon standarisasi totonan tuah apang

sastra Baliné koné ngelah standar minimun. Baan standar minimuné totonan

lakar nyidaang koné ngadanin ené madan puisi, gegurtitan, cerpén muah ané

lénan.

Suara Saking Bali, pinaka silih tunggil média mabasa Bali ané digandrungi

generasi jaman now sekala niskala ané kondén ngelah standar minimum lan

tusing nawang kénkén standar minimum puisi, cerpén, satua masambung

wiadin tulisan lén ané kamuat lan suba pasti tusing lakar ngurusang standar,

ngidih pendapat (boya ja pendapatan) tekéning para penulis, budayawan,

D

Pablig-

bagan

Suara Saking Bali Édisi XXXV | Séptémber 2019

9

pendidik, wiadin anaké ané demen maca karya sastra ngenénin indik rarincikan

standarisasi sastrané ené. Kéné pasautné rikala tim redaksi Suara Saking

Baliné nakonin.

Seni to lenyap yéning kastandarisasi. Standarisasi to untuk industrialisasi,

produk pabrik, seragam ia. Yén ada téks sing ngidaang ngadanin ento puisi

atau prosa, ento téks ané hébat. Tapi, da téks ané awag-awagan. Raga ngaé ésai

ané Bali-bali ento kan dotné kéto, gabungan antara fiksi ajak non-fiksi, kija

dadi aba, ngéndah. Ngaé ésai cara nyerpén asané, jeg demen sajan atiné.

Makané ngaé tulisan, ajakan, “Mari menulis bukan cerpen, bukan puisi.

Apakah itu? Apa saja, pokokne tulisan.” Danarto kan taén ngaé puisi

megambar ento. HB Jassin demen gati, pasanga di kantorné. To puisi, apa

kaligrafi? Danarto masé taén ngaé judul cerpén jantung mepanah. Nah, yéning

standarisasi, kréativitas ané kéto-kéto lakar kéweh pesu. Maksud raga, ané

demen ngaé cerpén, jeg gaé gén, ané demen ngaé puisi gaé gén. Ané demen

ngaé dong puisi, sing cerpén, jeg gaé. Seni tari, seni pertunjukan Bali jani kan

liu ané ngorahang berstandar ISI. Jeg patuh. Ipidan anak masing-masing désa

ngelah gaya pedidi-pedidi. Bali nak sugih dugasé to. Jani? Jeg ISI. Masak jani

ada standar puisi i anu. Beh…

Gdé Aryantha Soethama,

pangawi sastra Indonésia

Sastra distandarisasi? Nén malu, asané kéweh ngenehang. Basa Bali ané

anggona ngarya sastra, nak magenepan ada. Suba wikan-wikan anaké

ngenehang ento. Mirib yén kenehang ané anggona matuhang sastra Baliné tuah

basa ajak aksara. Yén basa anggon, ada sastra Bali ané mabasa Bali cara

kadinian, ada basa Bali cara kadituan. Cara kadinian, maksudné cara basa

Suara Saking Bali Édisi XXXV | Séptémber 2019

10

Baliné ané lumbrah ento. Yén ané kadituan, ada basa Bali ané kondén lumbrah,

cara basa sametoné di Kintamani, Nusa Penida, Pedawa, mirib ada buin ané

lénan. Ada masih basa Bali ané madukan ajak basa Malayu [cara geguritan I

Nengah Jimbaran], basa Indonésia, basa Inggris muah ané lénan. Yén ané

madukan ené éngkén lantas dadiné? Jejehin buin pidan ada anak Bali ané lakar

ngaé geguritan aji basa Inggris, apa adané ento? Tiang jeg buut kenehé

ngenehang ento. Yén aksara anggo, sinah suba masih kayunanga tekén para

wikané. Nak ada sastra Bali ané surata aji aksara Bali, tusing bedik ané aji

tulisan latin. Yén di lontaré, ada masih cara kakawin Dharma Sunya ané

maaksara merapi-merbabu. Ada masih cara prasasti-prasastiné ane maaksara

Kawi. Sagét buin pidan ada anak Bali ané nulis geguritan, puisi, cerpén,

nganggon aksara ané tawah-tawah, apa men to adané? Ané tusing kalah

lumbrah, ento gegendingan utawi satua ané tusing kasurat.

Cara gendingan baris dadap ané taén dingehang di Bangli. Ada masih gending-

gending lénan, ané tusing taén cateta mirib tekén pamrentahé. Mirib suba ené

ané madan sastra rerambangan? Yén rerambangan, anak tusing sinah apa ané

orahang, sakéwala né anak jeg seken krunané kruna Bali. Ento mawinan, nak

mulan kéweh ngurusang sastra Bali. Yén éngkén kadén carané ngadanin, tiang

tusing masih nawang. Miribang adan-adan sastra Baliné ené, lakar anggona

nyelasang tekén murid-muridé ané malajah basa, sastra, aksara Bali. Kéto

masih mahasiswa ané jurusan basa Bali, apang nawang sepat siku-siku sastra

Bali. Yén sagét ada patakon, apaké ané madan sastra Bali? Ento apanga

nyidayang nyautin baan pasaut ané pasaja. Nak Mulan kéweh ngadanin sastra.

Apa buin sastra Bali. Liunan sastra Bali ento mulan mategul baan sepat siku-

siku, sakéwala tetujoné tuah apanga cara anak majapa meték-meték genitri.

Disubané bakat baan seken meték, apang nyidayang lepas, cara kedis tuhu-

tuhu ané lepas uli kranjangné. Ditu kéwehné ngadanin sastra. Apa ané

Suara Saking Bali Édisi XXXV | Séptémber 2019

11

makada? Mirib mulan sangkan sastrané tusing ngelah adan. Patuh cara

ngadanin embang, sakéwala tusing tawang ané madan embang. Kéto kéwehné.

IGA Darma Putra,

pangawi sastra Bali modérn

Jelas aku sing setuju. Penulis tetap ngelah standar pedidi. Yén ané gaé raga di

luar standar ané gaéna, lan sing orahanga cerpén wiadin puisi, lan ngaé génré

baru hahahaha

Madé Adnyana Olé,

pangawi sastra Indonésia modérn, pangremba tatkala.co

Jelas sing setuju, krana sastra mula sing perlu standar lan bersifat dinamis,

apaké pengarang wiadin karyané sifatné indepénden. Yéning ada intervénsi

standar, ento makada nada kelas di sastrané, ené berbahaya untuk dunia sastra

yéning stadarisasi kanti makada ada kelas. Iraga ngaénang sastra dadi égalitér

baan ngaé sastra ané tusing ada sekat, kecuali klasifikasi bentuk. Standarisasi

tuah ngaénang dunia sastra Bali ané sepi dadi nyansan sepi, krana penulis baru

lakar ngekoh nulis utawi ngédéngan karyané krana harus nuutin standar.

I Gedé Gita Purnama Arsa Putra,

Dosén Bahasa Bali Unud, pangawi

Yén dalam lomba perlu ada standar anggon patokan. Kéto masi yén nak nu

mlajah, perlu ada standar. Tapi rikala proses berkréativitas ané lebih utuh

Suara Saking Bali Édisi XXXV | Séptémber 2019

12

standarisasi bisa memasung kréasi. Contoné standar kakawin secara tradisional,

ipidan secara isi pasti nuturang Ramayana lan Mahabrata. Nanging dalam

perkembanganné, para pangawiné tusing ja terpatok tekén standaré ento.

Pangawi totonan berkréasi ngaé kakawin baru cara kakawiané Mpu Prapanca

contoné. Artiné uli kréativitasné ada standar ané liwatina. Justru ento ané

kearepang apang ngaénang sastran iraga unggul.

Putu Éka Guna Yasa,

pangwacén sastra Bali purwa, Dosén Bahasa Bali Unud

Standarisasi apané? Tiang inget tekén zaman Balai Pustaka, standarisasi atas

kepentingan penjajah. Acuané? Sastra Modérn? Da, kecuali bentuk-bentuk

tradisional ané suba ada. Standarisasi bentuk, bisa dadi belenggu beréksprési,

pasti dilanggar. Baang ento dadi gagaén peneliti, lan kajian akademik, da kanti

ngaénang senimané terbelenggu.

Putu Oka Sukanta,

pangawi sastra Indonesia, akupunturis

Yéning tuah maang penjelasan bahwa cerpén Bali cara kéné, novél, roman cara

kéné, prosa liris cara kéné, yén sabates ento tusing masalah. Nanging yéning

kanti menyangkut pembatasan berimajinasi, berkréativitas rikala mengarang

muah gerak kreatif ané lénan raga sing setuju. Krana pengarang, penulis, patuh

tekén pencipta lagu. Pang sing iraga saling kadén, luungan ané ngusulang

Suara Saking Bali Édisi XXXV | Séptémber 2019

13

orahin ngaé draft standarisasiné malu, apang para penggiat SBM-é nawang lan

nyidaang nyeléksi, nguangin wiadin ngimbuhin apa ané kaanggep perlu.

I Komang Alit Juliartha,

pangawi sastra Bali modérn

Wénten hal-hal sané ten nyidaang kastandarisasi, krana justru drika kekuatan

sastrané.

Mas Ruscitadéwi,

pangawi

Ngamilunin genré sastra Indonésia manten, yéning konteksné sastra Bali

modérn.

Ari Dwijayanti,

dosén, pangawi lan redaktur Médiaswari (Pos Bali)

Titiang durung cumpu sareng standar sastra Bali. Soang-soang pangawi

maduwé ceciri sané nénten kadruénang pangawi lianan. Kadang-kadang, karya

sastra nika ngenahné saderana, sakéwanten maduwé artos sané dalem sané

nénten prasida kalacalaca.

IBW Widiasa Kenitén,

pangawi, pengawas pendidikan

Suara Saking Bali Édisi XXXV | Séptémber 2019

14

Soléh niki. Sastra napiké puisi Bali modérn wiadin sané lianan sampun wénten

saking suwé. Sastra nika (sastra modérn) kebébasan, sané bébas saking standar.

Cingakin puisi kakawiané Sutardji Calzoum Bachri, napiké wénten standarné,

nanging ring Sastra Indonésia kasungkemin nika puisi. Punika taler cerpén-

cerpén Danarto ring Godlob, ring sastra Indonésia taler kasungkemin nika

cerpén. Sira sané pacang moyanin cerpéné Pak Manda nganikaang nénten ja

cerpén, moyanin puisiné Pak Sanggra tur nganikaang nénten ja puisi. Napiké

nika durung masuk standar? Sané nganikaang standar nika durung tatas uning

ring sastra. Sastra nénten ja baju sané wénten ukuran standar, nénten ja hélm

sané wénten standar. Yéning sampun wénten standar jagi anggén napi? Standar

nika pacang memasung kebébasan kréativitas. Cingakin prosa liris kakawiané

Dharma Putra, nika sampun ngalawan prosa liris Indonésia antuk ngranjingang

unsur tradisi. Yéning wénten standar, sastra punika pacang tetep maduwé pola

konvénsional. Rikala pangawiné mangkin mapikayunan pacang berkréativitas

tan kawatesin, nguda mangkin kawatesin malih. Standarisasi nika pemasungan

karya sastra.

IDK Raka Kusuma,

pangawi sastra Bali miwah Indonésia modérn

Sing setuju. Standarisasi seni, apalagi sastra sing nyidaang, sastra sing

nyidaang ngukur. Karya sastra ento tuah imajinasi nganggon olahrasa lan

estetika uli penulisné ané sifatné personal. Dalemné rasa sing nyidaang ngukur

nganggon standar. Tuah nyidaang kaukur nganggon pangrasa lan makejang

pada ngelah pangrasa ané tusing patuh.

I Gedé Putra Ariawan,

pangawi lan guru

Suara Saking Bali Édisi XXXV | Séptémber 2019

15

Sing ngerti tentang standarisasi

I Madé Sugianto,

pangawi, perbekel Désa Kukuh, Marga, Tabanan

Yéning tiang setuju manten, sabates standarisasi punika mersidayang ngicén

pikenoh becik miwah memotivasi mangda sastra Bali modérn sayan nglimbak,

mangda nénten standarisasi punika mengkerdilkan miwah ngwatesin ruang

gerak saking sang sané seneng, penggiat miwah penulis sastra Bali Modérn.

Mangkin standarisasi punika sedek kaperluang napi nénten

ring panglimbak sastra Bali Modérn puniki, mangda nénten standarisasi

punika wantah “konsép proyék” sané kawacanaang tur kaanggén

ngaruruh keuntungan perseorangan utawi kelompok tan pa tetimbang lan

nguratiang indik éksisténsi sastra Bali sané wénten lan nénten wénten upaya

anggén mendorong lan membina mangda sastra Bali sayan nglimbak lan

prasida katerima miwah kawacén olih kramané sami.

I Nyoman Agus Sudipta,

pangawi sastra Bali modérn

Yén menurut raga, bahasa Bali asané sing ngidaang kal standarisasi kéto. Yén

alasané hanya untuk membédakan cerpén modérn jak satua, kan suba ada

kaidahné. Geguritan jelas ada guru dingdong, yén puisi kan sing. Yén jani

uling bahasa ané anggona misalné, yén standarisasina, misal bahasa modérn

Suara Saking Bali Édisi XXXV | Séptémber 2019

16

tuah anggo puisi modérn, bahasa Bali let anggo geguritan dkk, kan sukeh. Bisa

mematikan kréativitas penulis geguritan ané ngawi geguritan di zaman jani.

Danu Tanaya,

pangwacén sastra Bali

Kirang pas yéning standarisasi nika anggén minayang puisi, cerpén, wiadin

geguritan. Nika sampun galang. Sané dados patakén, saking dija polih idé

sakadi punika. Substansi masalah SBM boya ja ring standarisasi, sakéwanten

sapunapi carané sumangdané dados tuan rumah ring Bali, lan polih

penghargaan layak ring genahnyané embas. Daripada makarya standarisasi

kakawian, becikan makarya desain sapunapi carané mangda SBM punika

sayan nglimbak. Yéning Madé Sugianto mersidayang ngawinang SBM

semarak antuk Gerip Maurip, Ajip Rosidi antuk rancagé mangkin sapunapi

Pak Koster antuk Nangun Sat Kerti Loka Bali punika.

I Ketut Sandiyasa,

pangawi sastra Bali modérn

Standarisasi sastra Bali? Méméh déwa ratu…. sing ngelah ga

I Putu Supartika,

pangremba Suara Saking Bali

Suara Saking Bali Édisi XXXV | Séptémber 2019

17

IBW Widiasa Kenitén

Tiang kendel gati dugasé niki. Suba uli makelo, tiang tusing macunduk

ajak timpal tiangé. Ia ajak tiang uli cerik di Karangasem. Dugas gunung

Agungé meletus, ia ngungsi ka Beléléng. Ditu maan ngalih tongos.

Sinambi nyakap tanah di pisagané ané nyelametang déwékné. Baan

selegné magaé, kanti ngelah umah di Beléléng. Maan somah masi uli

Beléléng. Jegég masi somahné. Lénan tekén maubuh-ubuhan, ia masi

ngulak-ngulak madagang. Uli tanggun kangin Beléléngé kanti madauh

neked tongosné I Jaya Prana Layonsari mati, ia ngalih pangupa jiwa,

baan meledné apang magenti pajalan idupné. Dugasé ajak di Karangasem,

dong pragat ngenepang jukut murab tekén jukut paku masambel. Yén

diageté, maan misi lengis a kecritan, kendel suba ia.

Satua

Cutet

Suara Saking Bali Édisi XXXV | Séptémber 2019

18

ani lén, ia suba nganggon hapé android. Tiang iseng marengin di pisbuk

baan panaké ngaenang. Yén tiang dong tusing bisa ngujang-ngujang.

Orahina tekén panak tiangé mecik niki-niko. Tuutang tiang dogén,

yééééé sagét tiang bareng cara anak buka jani, kabanda baan hapé. Dikénkéné

sampi sépanan ngayehang baan demené ngulik hapé. Nakonin somah kapah-

kapah cara anak tusing masomah rasané. Tiang pragat ngorta kangin-kauh.

Buina apa kadén bakat ortawang sagét suba sanja buina matané suba kubil

baan nelektekang tulisanné ane cenik-cenik.

Liu ané matimpal ajak tiang. Sagét ada anak madan Madé Arak nagih

matimpal tekén tiang. Iseng tiang nerima. Telektekang tiang, rasa-rasanang

tiang mesib cara timpal tiangé ajak di Karangasem ipidan, Madé Raka.

Ngujang dadi adanné balikanga? Ento maan takonang tiang. Kéné pasautné.

“Aké suba uli kudang taun kadén tusing kena arak Karangasem. Baan

meled akéné tekén arak, kabalikang tebongné adané. Sahihang gelek-gelek

dogén adéken suba apang adané dogén miri arak.”

“Ooooooooooooo. Dong kéto. Dadiné nani ené meled tekén arak kéto? Béh,

nani mula jail. Suba katawang nani meled abaang arak ané melah. Nani

nyimbingin aké.” Tiang mamunyi cara beléléngan apang anut satuané. Yén

tiang nganggon kruna matiang nika, sing suba nyak anut. Pejang tiang cara ka

Karangasemé.

“Nani lamun ka Beléléng abaang arak, nah!” Ia ngorahin tiang buka

ngorahin panakné padidi baan leketé ngranayang.

“Aké sing nyak!”

“Dadi kéto?”

“Aké sing nyak ngoyong di bui. Yén aké mabui nani paling mantas nekain

a minggu cepok. Suud kéto, aké padidi ngurik tanah lan mabalih langit-langit

buiné.”

“Hahahahaha! Tusing katangkep. Ngaba mantas a botol akua dogén masak

tangkepa? Orahang lakar anggon matabuh.”

J

Suara Saking Bali Édisi XXXV | Séptémber 2019

19

SSB/ Manik Sudra

Suara Saking Bali Édisi XXXV | Séptémber 2019

20

“Nani dueg dogén ngajahin aké. Ngajahin mogbog adana ento. Tusing dadi

bogbog.”

“Bah, sinah suba nani pepes ningehang darmawacana?”

“Tusing.”

“Man kénkén?”

“Aké suba dadi pamangku.”

“Miiiiih Déwa Ratu. Sing dayanin, dong suba dadi pamangku. Béh malah

ja mamunyi cara dugasé ipidan.”

“Sing kenapa. Aké pamangku nuju ada odalan dogén di pura. Yén sing ada

karya, tusing dadi pamangku. Neka-neka aké dadi pamangku. Kéwala sasukat

aké dadi pamangku nyak tegtegang rasané buin abedik. Dugasé kondén

ngamangkuin pragat inguh dogén.”

“Macihna suba kaswécanan adana.”

“Madak ya.”

“Akéto malu nah, sayan jejeh aké mamunyi jani. Uli tuni ngorahang suba

dadi jan banggul. Sing caah-cauh aké mamunyi. Legaang nah.”

“Sing kenapa. Ajak timpal.”

“Suba ya. Pawintenané ento ané tusing baninin aké. Yén Nyoman, dong

sing kénkén.”

Prajani timpal tiangé, Madé Arak tusing buin nélpun tiang. Mirib baan

tiang ngaku suba mawinten ngranayang. Ia masi suba nawang yén suba anak

mawinten tusing dadi nayub arak. Ia taén nyambat. Araké ento anak manggon

matabuh. Buina taén nyambat patabuh ané adepa jani liunan arak tusing melah.

Yén kariang jeg bisa bengu. Mirib yéh anggona, macampuh arak a bedik. Nyak

lantas bhutha kalané baangin ané tusing arak seken? Nyandang suba ngrubéda

dadiné. Yén alihang, arak ané gumanti melah anggon patabuh. Lek atiné yén

lakar anggon nglolohin kolongan ané melah. Yén lakar anggon matabuh, ané

dadi-dadi.

Suara Saking Bali Édisi XXXV | Séptémber 2019

21

Maan tiang selah tusing gulgula tekén timpal tiangé, Madé Raka alias

Madé Arak. Tiang tasing pati ngrungang buin. Iseng-iseng tiang nganggur ka

dagang araké. Sagét ada anak marérén mamunyi kéné.

“Om Swastyastu, Jro.”

Kipekin tiang. Sagét I Madé Arak. “Dadi suba mawinten nongosin dagang

arak?” kéto ia mamunyi.

“Eda anaké mamunyi kéto. Adéng-adéng malu. Eda nyambat arak jani.

Suba tusing dadi sambat-sambat araké. Suba pepes té katangkep anaké ngadep

arak.”

“Suba katawang, ngorahang ngalih panganget. Jatiné apang kanti punyah,

kanti tusing inget tekén awak padidi. Nah alihang malu a sloki dogén.”

Tiang nyemakang ia arak a sloki. Kendel baongné liwatin arak.

“Suksma. Segeeeeeeeeeeeeeeeeeer! Aik! Aik! Aiiiiiiiiiiiiiiiiiik!” Ia lantas

ngenjuhang botol akua. Tiang suba ngerti. Orahin tiang dagang araké ngisinin.

“Bayahin malu, sesari ngantebé anggon mayah.” Ia lantas magedi. Tusing

med-med ia jail tekén tiang.

Sayan ngliunang anaké teka ka tongos tiangé nganggur. Dagang araké

sayan inguh tepukin tiang. Sasukat madagang arak tumbén jani liu anaké

mablanja meli arak. Tiang nepukin anak gondrong-gondrong. Telektekang

tiang cara wig anggona. Takonin tiang kéné, “Seneng ring arak Pak?”

“Seneng nika Pak. Tiang indeng-indeng ngalih dagang arak. Bapan tiangé

demen tekén arak. Rasané melah gati anggon anget-anget. Dikénkéné boréhné

turuhina arak ané melah. Uli sasukat maboréh arak, rematikné kapahan

ngentah. Ngelah ramuan arak bapan tiangé, kudang kepasilan kadén misi,

kepasilan kélor, kepasilan delima, mimbuh ramuan anget-anget. Mirib araké

ngranayang tetep seger dogén bapan tiangé? Man Bapa Mangku demen tekén

arak?”

“Dadi tawanga tiang dadi pamangku anyar? Sinah suba pepes ngintipin

tiang,” kéto tiang makeneh-keneh. “Nyén sujatiné anaké ené?”

Suara Saking Bali Édisi XXXV | Séptémber 2019

22

“Ten tiang kapah-kapah. Bes kaliwat meledé mara ya ngalih arak.”

“Yén suba dadi pamangku ngalih arak?”

Tiang tusing masaut krana suba tawang isiné. Ia jatiné nakonang sesanan

tiangé dadi pamangku. Nyaru-nyaru tiang nyautin. “Baan dinginné ngranayang,

sangkan ngalih arak.”

Buin jebosné buin ada anak teka. “Ngujang ngliunang anaké meli arak?”

Sakéwala, ia tusing liunan patakon. Mémé Ketut tepukin tiang cara jejeh buina

énggal-énggal ngunebang warungné.

IBW Widiasa Kenitén

embas ring Geria Gelumpang, Karangasem, 20 Januari 1967. Oneng ring sastra

Bali klasik, sastra Bali modéren taler sastra Indonésia. Kakawian idané

kawedar ring Bali Post, Buratwangi, Mémorandum, Warta Bali, Bali Aga,

Majalah Sinar Agung, Majalah Éksprési, Bali Tribun, Pos Bali. Ngamolihang

Hadiah Sastra Rancagé ring warsa 2006 antuk pupulan satua cutet Buduh

Nglawang. Ring warsa 2015 ida ngamolihang Penghargaan Widya Pataka

antuk cakepan Jero Lalung Ngutah.

Suara Saking Bali Édisi XXXV | Séptémber 2019

23

Ni Putu Asriani Putri

Kanti lepah Luh Ayu ngantosang hujané nget, nanging ten nyurudang

kenehné lakar ketemu ngajak gélanan ipun Kadék Bayu. Sawatara jam 7

guminé sampun peteng damar di jalan né suba masunar galang serasa

nguin Luh Ayu matemu tekén Kadék Bayu. Luh Ayu laut mekikén lakar

matemu sareng gegélan ipuné, Luh Ayu tusing sanget mapayas, mepupur

melipstik sampun jegég. Sedeng iteh mesuah HP-né Luh Ayu memunyi,

wénten SMS saking Kadék Bayu ngorahang sampun nyantosang ring

taman. Ten lali Luh Ayu mapamit sareng reraman ipun, “Mé tiang lakar

ngaé tugas dumun sik umahné Sari.” Mesaut méméné, “Nah Luh da

mulih bes peteng.” Luh Ayu bog-bog tekén méméné ngorahang lakar

ngaryanin tugas, nanging sujatiné ipun ketemu sareng Kadék Bayu,

sawiréh Luh Ayu sareng Kadék Bayu ten restuina metunangan, ento

mekada Luh Ayu mogbog.

Satua

Cutet

Suara Saking Bali Édisi XXXV | Séptémber 2019

24

déng-adéng pejalan motorné Luh Ayu sawiréh jalané belig wawu

wusan sabeh. Ri sampuné neked ring taman, sagetan Kadék Bayu

sampun sayaga ngantosang negak di kursi tamané. Mekenyem

manis Kadék Bayu tekén Luh Ayu ngaénin Luh Ayu milu mekenyem. Setata

bengong Luh Ayu nepukin Kadék Bayu sawiréh kenyemné manis

menganyudang manah, apa buin Kadék Bayu anakné pangus pesan. “Mai

negak samping beli Luh,” kénten Kadék Bayu ngorahin apang Luh Ayu negak

disampingné. Mesaut Luh Ayu “nggih beli” sambilanga negak. Kesir-kesir

anginé serasa nampingin tresna Luh Ayu tekén Kadék Bayu. Santukan dingin

pesan, tekek Kadék Bayu ngelut Luh Ayu. Galang keneh kerasa Luh Ayu

mangkin. “Luh, Luh.....” kéto Kadék Bayu nyeritin, mesaut Luh Ayu, “nggih

punapi beli?”

“Luh sampun 5 tiban iraga metunangan, liang sebet suba kerasayang

bareng-bareng, keneh beli tusing ja guyu-guyu ngajak I Luh, jinah sampun

sadia, nyak I Luh ngantén ngajak béli? Kéwala kanggoang beli tusing ngelah

apa, beli tuah sopir taksi lan jani beli nu masuk nempuh S1 Teknik Sipil,

bandingan tekén I Luh, I Luh jani suksés dadi dokter.” Mesaut Luh Ayu

kenehné demen nanging sebengné layu, “Beli tiang nak tresna ngajak beli,

kéngkén suba taén kaasanin ngajak beli, tiang nyak nampingin beli nanging

beli kan suba nawang reraman tiang sing ngerestuin hubungan niki beli,”

ngetél yéh peningalan Luh Ayu ngingetin hubungané tusing restuina.

“Luh sampunan I Luh sengsaya, yéning unduké ento suba beli pikirin,

keneh beli suba seken ngajak I Luh, bin mani beli lakar ka umah I Luh ajak

reraman beliné ngeraos tekén reraman I Luhé,” kéto Kadék Bayu masaut

sambilanga ngusap yéh peningalan Luh Ayu. “Nggih beli yin mula kéto

dumogi Ida Sang Hyang Widhi suwéca ngicénin iraga pemargi,” kéto pesaut

Luh Ayu sambilanga ngelut Kadék Bayu. Ten kerasa galahé wengi, hujan

malih tuun ngeripis Kadék Bayu ngajak Luh Ayu lantas mulih.

A

Suara Saking Bali Édisi XXXV | Séptémber 2019

25

SSB/ Manik Sudra

Suara Saking Bali Édisi XXXV | Séptémber 2019

26

Siapé makruyuk, suryané sampun endag di bedangin. Rikala guminé

sampun galang sawatara jam 9, Kadék Bayu mekikén lakar ka umahné Luh

Ayu. Kadék Bayu nyagjagin reramané sedek negak di ambén paoné.

“Mé, Bapa meriki dampingin ja tiang ka umahné Luh Ayu jagi ngeraos

tekén reraman ipuné, keneh tiang suba seken ngajak Luh Ayu ngantén, jinah

sampun siap, metunangan masé sampun mekelo meriki ja dampingin tiang.”

Bapané lantas mesaut, “nah Dék yin suba kéto keneh Dék é, bapa ajak mémé

siap nampingin.” Tusing kanti tengan jam Kadék Bayu lan rerama ipunné

sampun neked ring umahné Luh Ayu. “Om Swastyastu,” kénten Kadék Bayu

ngucapang salam, mesaut méméné Luh Ayu,” nggih Swastyastu wénten napi

niki nggih?”

“Puniki buk tiang meriki sareng kurenan tiang nampingin pianak tiang jagi

ngelamar okan ibuké, sawiréh Luh Ayu sareng Kadék nak sampun mekelo

metunangan kéto raos bapané Kadék Bayu. “Apa?! Kadék Bayu nagih ngajak

panak tiang ngantén? Tiang sing setuju panak tiang ngantén kemu, ngelah apa

awaké ngajakin panak tiang ngantén? Gaé tuah dadi supir jumah sing ngelah

apa, apa kel baang panak somah disubané mekurenan? Dadi baang dakin gigi

gén? Kéto pesautné méméné Luh Ayu bangras. Lantas Kadék Bayu mesaut,

“ampura bu tiang sareng Luh Ayu sampun pada tresna jani mula tiang ten

meduwé napi, nanging tiang lakar ngebuktiang Luh Ayu ten ja kanti makenta

hidup sareng tiang.” Méméné Luh Ayu mesaut sambil nuding Kadék Bayu,

“Éh cai awak tuah dadi sopir taksi, ngidang ngejamin hidup panak tiang luung

ditu? Tiang nyekolahang Luh Ayu kanti dadi dokter keneh tiang apang ya

maan pasangan hidup né melah tusing cara cai lacur!”

Sebet keneh reramané Kadék Bayu ningehang munyin méméné Luh Ayu,

krana merasa déwék sing metampi lantas Kadék Bayu lan reramané mulih.

Mekebyos yéh peningalan Luh Ayuné tresnané sing maarti ulian méméné

tusing ngerestuin hubungané. Tusing ngidang ngorang apa, Luh Ayu nguberin

nyagjagin Kadék Bayu sambilanga ngeling sigsigan. “Beli, beli... ngoyong ja

Suara Saking Bali Édisi XXXV | Séptémber 2019

27

malu,” kéto Luh Ayu nyeritin sambil ngeling sigsigan. “Punapi Luh? Beli suba

sing ngidang ngorang apa mémén I Luhé sing ngerestuin beli dadi kurenan I

Luh (sambil ngetél yéh peningalan né), beneh munyin mémé I Luhé yin I Luh

ngantén ngajak beli apa baang beli? Beli sing sugih, tuna kén harta. Lacur I

Luh nyen makurenan ngajak beli,” kéto pesautné Kadék Bayu sambil ngusap

yéh peningalané.

“Tiang nak tresna ngajak beli sampunang tiang kalina,” kéto pesaut Luh

Ayu sambil ngelut Kadék Bayu.

“Luh yin orang beli tresna ngajak I Luh, seken keneh beli ngajak I Luh

nanging tresnan beli kalangin harta brana. Beli nak sing ngelah apa Luh

sampunang Luh sebet, ngeling, men suba kéné pejalané beli sing ngidang

ngorang apa kanggoang malu ked dini gén hubungan iragé, tresna yin sing ada

restu orang tua sing ja luung pejalané Luh, nanging Luh sampunang sengsaya

tetep percaya yin suba jodoh pasti sing kel kija.” Kéto pesautné Kadék Bayu

lantas magedi. Sebet kenehné Luh Ayu mangkin, ngeling sigsigan.

Ni Putu Asriani Putri

Jurusan Pendidikan Bahasa dan Sastra Agama, Fakultas Dharma Acarya,

Institut Hindu Dharma Negeri Dénpasar

Suara Saking Bali Édisi XXXV | Séptémber 2019

28

Pujangga

“Puuuuuuuuuuut, puuuuuuuuut, puuuuuuut,” munyin bél kapal Feri di

pelabuhan Gilimanuk lakar ka Ketapang pinaka tanda tresna iraga. Uli

duur dék kapalé Adi ningalin Bli nyambil madadaan, misi ngusap yéh

peningalan, jelas katingalin Adi ngeling. Saget kapalé suba joh ngalain

dermaga déwéké nu masi majujuk bengong serasa sing medaya tekén

unduké ané mara gati. Kerudung barak nguda, marupa kenangan-

kenangan tekek baan déwéké ngisi, nu mebo miik awak Adiné di kalungé

ené. Setata Adi nu merasa dini. Kija kadén telah bayun déwéké ané jani.

Satua

Cutet

Suara Saking Bali Édisi XXXV | Séptémber 2019

29

Suara Saking Bali Édisi XXXV | Séptémber 2019

30

ara sing ada semangat idup. Jani mulih déwéké ka Badung serasa tan

panyawa. Makejang kenangan né ipidan uli mara kenal sampai iraga

dadi gegélan ingetang déwéké, dugas ento déwéké nyemput di

Pelabuan. Adi ngirim BBM, “Bli, njaluk tulung susulen aku ning pelabuhan

Gilimanuk. Aku pengin kerjo ning Bali, Wong tuoku wis ngijinin. Aku kangen

banget karo Bli.”

Mih, jeg runtag bayu mekapang-kapangan déwéké ban keliwat demené

lakar ketemuan. Prajani magegas ngumbah motor, nerik baju, mecukur bok,

kumis jak jénggot trus meluncur ka Gilimanuk nyemput Mbak Yu uli

Banyuwangi. Tusing inget tekén jani ada ayahan. Seka truna-truniné ngias

panggung ngadaang ulang tahun misi Lakar ngundang Bupati. Déwéké ngacir

pedidian ka Gilimanuk.

Dugas déwéké nyemput di Pelabuhan, kondén pastika pedas baan cara apa

kadén muané jak bodiné né seken, yan tingalin di fotoné jegég ja, putih buin

langsing kénkén ja cara Luna Maya. Nyak ya saja cara kéto. Déwéké nyaga ia

di terminal sambilang ngetug-ngetug bayuné. Nyak bodo kal pelaibin ndasné.

Déwéké sing ja sombong, goba déwéké nak baguslah oraang.

Sagét mekesyab bayuné ada nundikin uli siduri, “Bli Madé, pie kabare?

Aku Retno Pangastuti Bli.” Bih munyiné lemuh sajan, ngolét cara jaja uli mara

suud metebuk. Mabelengek déwéké sing ngidayang ngomong. Seken jegég,

tumbén nepuk nak luh jegég kéné. Mekelo bengong nolih serasa sing

ngidayang makiba. Sudap-sudap ngusap peningalan. “Bli.. Bli Madé kan? Ini

aku Retno,” buin anaké luh to ngomong nyekenang. Nyak cara di fotoné, bani

ba jani ngajak kundangan. Sambil mapeluh telapak limané nyalamin

makenalan.

“Ia gék, ia luh, ia néng, mbak,” aduh déwéké kabibil mekejang bakat cacab.

“Panggil saja aku Retno Bli,” buin ia mamunyi. Ngénggalangan déwéké

nyauitin, “ia baiklah, senang ketemu Retno,” sambil nu ngisi limané. Sing

tawang kudang menit kadén suba bakat gisiang liman anaké. Jeg suargan

C

Suara Saking Bali Édisi XXXV | Séptémber 2019

31

nyekala sané idup. Padahal tunian bedak jak seduké kaliwat. Jani saget wareg.

Ngénggalang déwéké ngajak ka parkir nyemak sepéda motor, laut berangkat

ka Badung.

Di tengah jalan sengaja déwéké ngadéng-ngadéng sajan nyalanang motor,

pang mekeloan neked di Badung. Madak pang hujan, macet kéto pengidih

tekén Betarené. Liu ané dadi ortaang di jalan cara jak dua sané ngelah jalanné.

Jalan jalur tengkorak, ngesai ada nak ulung di margané, jalané cupit mobil liu.

Aget dugasé ento lancar, buina énggal neked di Badung. Lanjut déwéké ngateh

Retno ka umah misané di Dénpasar. “Bésok Bli ke sini jemput Retno, Bli

ngantar Retno ka tempat kerja.” Sambil ngisiang limané, cara kelet sané

ngelésang. “Ia Bli Retno tunggu.” Sambil makenyem manis ningalin ka muan

déwéké. Karasa suba ada perasaan lén ané karasaang jani.

Dugas ento sing merasa sagét suba duang tiban iraga kenal. Ia suba anggo

gagélan seken yadiastun béda agama. Sing ngitungan kéné kéto. Munyi di sisi

pakrimik. “Énggal Madé ngungsi dauh tukad jani.” Sakéwala munyi-munyi

kéto ba biasa déwéké dingeh. Krana sesenggaké “tresna sing ada né pelih, né

pelih to né ngadanin.” Ia suba nyak lakar nuutin sepolah palih budaya déwéké.

Jani ngantosang persetujuan reramané jak dua. To né sanget kenehang déwéké,

setuju ya sing mémé bapan déwéké ngelah mantu uli Jawa. Yan mun né té

jegégné abaang mantu, jemet magaé pasti nyak. Déwéké yakin seratus persén

setuju.

Sedek hari libur déwéké mulih ka kampung lakar nyambatang unduké ené

tekén mémé bapa. “Retno, Bli pulang minta ijin untuk meminang dedari dari

Banyuangi,” sambil maguyonan. “Éh gombal, tyang perlu milu sing Bli Bagus,”

ia melajah mabahasa Bali, munyiné medok. “Jangan dah dulu, tunggu kalau

nanti orang tua bli setuju, Rétno bli ajak pulang sekalian kenalan.” Sambil

ngusap bokné né selem malengis. Ia ngelut tekek déwéké laut mamunyi,

“terserah Bli, tyang ikut-ikut saja, tyang sayang tekén Bli” Mih sing mekita

mulih bana.

Suara Saking Bali Édisi XXXV | Séptémber 2019

32

Teked jumah tepuk mémé jak bapa negak di saka pat, kebetulan gati pas

lakar ngoraang ngidih nak luh. “Madé, libur jani, sing megaé? “I bapa girang

matakon, “dini negak da, gaénanga kopi, né ada jagung barak malablab, mémé

ngunuh di samping umahé ada ngalap jagung,” munyin i mémé ngarenceng

sambil ka paon nyeduh kopi.

“Mé, pa... ada né oraang tyang jani,” kéto déwéké ngaraos adéng, sedek

pada ngopi matimpal jagung. “Apa to dé, gawat sajan asané? I bapa nyeseh.

“Kéné pa, sebilang tyang pesu ada duén timpalé nyandénin, adi uliang

kurenané dé, kanti memerag ngesikang pengina sing ngeranaang, sing

ngeranaang bedag poléng wak bagus, éngalan kiamat cai ngantén, kanti ping

dasa maganti buku seka trunané nu masé adan tyangé menék ditu. Timpalé

suba pada ngelah pianak déwéké kondén meragatang apa.” I bapa mekenyem

laut masaut, “cié cié, Madé pasti lakar metari ngantén ae.” Lantas mémé

mesaut cara munyin blabar, “seken to Dé, nah éngalin naé, sing sabar mémé

ngantiang cucu, pidan ento, enyén nak luh to, uli dija, nyén bapané, dija magaé,

sugih apa sing.” Mémé cara céncéng kebés mamunyi sing ada jedané. “Wééé

Luh adéngan bedik, baang panaké mamunyi, kuda petakoné to kanggoang

abesik metakon,” i bapa gerimutan.

“Kéné pa, tyang lakar ngantén mumpung ada né demen jak tyang, adané

Retno uli Genténg,” kéto sautin déwéké.

“Dija to Dé, Tabanan, tumbén ningeh Désa Genténg,” i mémé héran

maimbuh penasaran.

“Uli Banyuwangi mé, pa, nak Jawa. Tyang sanget demen jak ia, tyang

ngidih olas mémé jak bapa pang setuju,” kéto raos déwéké sambil ngetug. I

bapa makesyab bedik, “Buiikk Madé, joh gati, kadén ja uli Bali, men to né

ajak mulih dugas né nyén sing to ajak ngantén.”

Suara Saking Bali Édisi XXXV | Séptémber 2019

33

“Sing pa, to timpal kuliah kal nyilih surat lamaran.” I mémé sing kalah

tengkejutné, “mih té Madé kadén ja dija, men uli Mengwi koné tunangané, ada

ngoraang uli Selat Duda, ada uli Jimbaran, ade ngoraang uli Buléléng. Men

sing to salah satuné juang naé, joh joh guminé ngalih kurenan, kalud sing bisa

makapalan, takut kelem mémé.” Adéng-adéngin déwéké nyelasin pang sing

salah paham reramané, “oo to mé né uli Mengwi to timpal magaé, né uli Selat

Duda timpal kuliah pidan, né uli Jimbaran ba ngantén, né uli Buléléng sing

cocok sané jak tyang, agak bergaya bedik, yan né Retno seleg mé, magaé

jemet, sing pati bergaya. Nyak cara kenehé. Ia nak suba nyak lakar nuuitin

dresta raga di Bali, sing masalahang budaya.”

Laut i bapa nimpalin, “nah yan suba kéto, bapa jak méméné setuju gén, yan

suba pada demen, bapa lakar maitungan ajak paman-pamané malu.”

“Tapi pa, ia kondén metari jak keluarganné di Jawa.”

“Lamun kéto maling lah, surat gén kirim ka Jawa,” i bapa ngénggalang

masaut. Lantas déwéké masaut sambil héran, “ngamaling pa, Dé lek atiné,

amun né té bagus tyangé misi ngemaling nak Luh, Dé lek atiné, uyaka jak

timpalé nyanan, soalné ada timpalé tukang cacad di kantor.”

I bapa ngakak kedék, “yéé nak biasa ngemaling, i pidan méméné bakat

maling, pelaibang bapa. yan sing kéto sing bakat anggo mémé cai jani, to pa

ada di pertigaan Abang umah gedong to kana nyuang méméké, nu memindon

koné, jeg pelaibang bapa, urusan belakangan, cinta nomor satu.” Mesaut mémé,

“éé wanééé suud ngungkit-ngungkit masa lalu lek tyang, kayang jani nu

ortaanga to jak pisagané. Luh Jepun nak malingan Jak Wayan Keplig tawang

sing, kéto pada anaké ngorta.” I bapa ngawalék, “kadén bapak I Luh nundén

ngemaling, pang sing cemburu sosial nyaman-nyaman Luhé ané demen jak

Luh, petek ba ada lima lelaki né siap nganténin iluh kiksss, nyaak ya Bli

ngemaling bes jegég kéné té méméné. Kalud ujan bis bis, cara penjahat kelas

kakap Bapa Dé, mejanji di tukadé nyaru kayeh, langsung pelaibang Bapa.” I

Suara Saking Bali Édisi XXXV | Séptémber 2019

34

mémé mesaut, “suud-suuud nuturang kéto lek atiné, serius jani,” akhirné mémé

bapa ba setuju, jani tinggal ngajak gagélané mulih kenalan.

Catetan: Satua cutet punika wantah paletan kapertama kémanten, kantun

wénten sambungané.

Pujangga,

madué aran asli I Madé Edy Juniawan. Magenah ring Désa Tulamben, Kubu,

Karangasem. Makarya dados guru.

3 Cerpen Sapardi Djoko Damono

Suara Saking Bali Édisi XXXV | Séptémber 2019

35

Anak Muani di Karpété

Luis ningalin di karpété ané makebat di batarané anaké ento kadéna mati.

“Ia mati.”

“Sing,” méménné masaut. “Ia masaré.”

“Sing ada anak masaré nylempang buka kéto,” Luis nimbalin.

“Ia leleh gati. Di kénkéné mémé meled: apang nyidaang kéto.”

Luis miwah méménné patutné adéng mesuang raos wiréh anaké ento sing

masaré utawi mati nanging magambar di bukuné, tur ningeh déwékné

tuturanga.

Fiksi

Mini

Terje-

mahan

Suara Saking Bali Édisi XXXV | Séptémber 2019

36

Lega Atiné

Tiang milih mati padaang masiksa. Aji belahan kaca gorok tiang baongé.

Tatuné sanget tur dalem gati. Atman tiangé das malecat sibarengan ajak

kebioran getihé. Lega atiné dugas rasaang awaké puyung. Dugasé inget, aget,

engsap tekén kénkén tiang satondéné.

Meték Bintang

Apang dadi masaré tiang meték bintangé makejang. Patpat ané sing nu,

abesik ané pinih maaji barengang tiang ngadéang anggon meli obat tidur ané

sing ngranaang kiap.

Misan Miwah Dadong

Nora, misan tiangé, beling. Panyamaan tiangé makejang demen ningeh

gatrané ené, sawiréh suba uli makelo ngagenang tur tusing sabar ngantiang.

Tiang nakonin I Dadong demen apa tusing ningeh gatrané ené. I Dadong

makenyem di tongosé saru, di tengah sayongé. Seken né, lega rasaang tiang

pasautné I Dadong, bagia ningeh gatrané ténénan sing di pangipian. Embatan

sayongé nges tur lantang gati, paliatné I Dadong ngreresin ati.

Suara Saking Bali Édisi XXXV | Séptémber 2019

37

Suara Saking Bali Édisi XXXV | Séptémber 2019

38

Petékan Pang Liu

3452, 3453, 3454 ... apang dadi masaré ia metékin liun anaké muani (sarwi

ngarawatang makejang ngecosin obag-obag umahé) ané sing taén dadi

gagélané.

Piteket Jelék

Nuutin piteket balian, ia ngaé kemplong muané mirib muan musuh

kapituinné. Laut borbora di tegalé, galang bulan dugasé ento. Inguh tekén

lekahan apiné ané ngabar-abar, musuh kapituinné nekain tur ngojog déwékné

ditu ia matianga aji lembing.

Enjekan Ané Ngranaang Bungeng

Anaké ané pedidina sing ngenah sakéwala tepukin idéwa enjekané. I Déwa

nyidaang nututin ulian ngetut. Soléh. Di pempatané enjekané sempiar. Anaké

ané ajaka liu sing ngenah nanging tepukin idéwa enjekané. I Déwa nyidaang

nututin ulian ngetut. Di pempatané enjekané makejang sempiar.

Dugas Reraman Muridé Sangkep

Dugas reraman muridé sangkep di sekolahan, makejang ngrincikang daya

apang nyidayang ngukum mati guruné. Mén Konuna ngaduk kopi aji jerijinné

ané kadirasa sekabedik ilang serepa baan cangkiré. Napkala tiang masekolah

Suara Saking Bali Édisi XXXV | Séptémber 2019

39

ipidan, guruné macahcah, ané nyahcah muridé. Di alun-alun buka ané suba-

suba, madingehan anak mageluran.

Van Gogh II

Ada anak ngorahang Van Gogh ngetep kopingné baanga anak luh jalir. Ané

lenan kumuh nyambat kopingné pegat ulian masiat ajak Gauguin. Makudang

kudang ilmuwan nyambat ia kakéto ulian ngraksa sindrom méniére sing sida

naanang kopingné makuing peteng lemah. Tiang nu bajang cerik dugasé ento,

ngéténg ngéténg ningalin, pastikaang tiang ia kaketo ulian kopingé anggona

winih, mabukti anak luh tua uli Arles ngraos, bagia nujuang tetaruan apuun

nged misi woh buka bekécot misi bok lan magenyelan.

Rumah Sakit

Keledai, jatma, jelati, sarwa batu gedé lan klesih majeljel di rumah sakit.

Ngaé lek pamréntah dogén apa ya ténénan yén sing tongos macladukan sing

karuan. Sing ada perban, sing ada ubad, sing ada perawat, sing ada sarana

anggon ngoprasi sirah, sing ada ambulan, sing ada ranjang, sing ada dokter,

sing ada laboratorium, sing ada plasma, sing ada panyuntikan, sing ada tongos

operasi, sing makejang anaké matatu miwah gelem, jeg ngaé lek, miribang té

tongosé ténénan sing Rumah Sakit.

Katerjemahang antuk IDK Raka Kusuma sakéng fiksi mini sané mamurda

Pria Di Atas Karpet, Dengan Lega, Menghitung Bintang, Sepupu Dan Nenek,

Jumlah Besar, Nasehat Buruk, Jejak Membingungkan, Pertemuan Orang tua,

Van Gogh II, Rumah Sakit Kaketus sakéng Pemburu Aksara, Penerbit Marjin

Kiri.

Suara Saking Bali Édisi XXXV | Séptémber 2019

40

Ada koné tutur-tuturan satua I Juragan Anom. Kacrita Ida Sarg Prabu

Daha madue putra kakalih lanang istri. Ané duuran lanang, ané alitan

istri. Kari alit-alit putrané, Ida Sang Prabu buin ngambil rabi panawing,

adina tekén I Patih madan Ni Liku. Sekat ento koné Ida Praméswari

miwah putrané makadadua tan kalinguang antuk Ida Sang Prabu, réh

ida takut tekén Ni Liku. Sakéng patuduh Ni Liku, Ida Sri Praméswari

kalih Ida Radén Galuh kakutang di alasé wayah, kakaryanang pondok

cenik. Tan kabekelin apan-apan. Ida Radén Mantri, I Patih koné ngadep

tekén wang prau, tur anggona pianak sayanganga gati tekén juragan

prauné ento, kaadanin I Juragan Anom. Kija ja juragan praune ento

mlayar madedagangan, ajaka dogén koné I Juragan Anom.

Satua

Bali

Suara Saking Bali Édisi XXXV | Séptémber 2019

41

acrita Ida Praméswari peteng lemah koné ida sedih di tengah alasé

sambil ida ngemban putra tur tan mari ida mapasihin putrané.

Sedek ida nangis, lantas teka koné dedari tetelu, kautus antuk Ida

Betara Guru, maktaang Ida Sri Praméswari kalih Radén Galuh rayunan, dadi

mara koné ida pada nepukin rayunan. Sausan ida ngrayunang, ngandika koné

dedariné.

"Inggih Biang Praméswari, mangkin usan I Déwa Sungsut, réh tiang

mangkin kapangandikaang antuk Ida Betara Guru sai-sai maktaang I Déwa

rayunan mriki, kalih ngembanang Ida Radén Galuh."

Kéto koné pangandikan dedariné. Uling sekat ento koné dedariné sai-sai

semeng-semengan suba rauh ngaba rayunan, suba peteng mara koné ida

mantuk ka suargan. Kasuén-suén gelising satua suba koné Ida Radén Galuh

duur, lantas ida makarya tetamanan sareng dedariné di tengah alasé, nandur

punyan bunga soroh ané miik-miik, tur énggal gati koné punyan bungané pada

nedeng mabunga.

Ditu lantas dedariné ngandika tekén Ida Radén Galuh, "Adi Galuh, Adi

Galuh, jani suba nedeng bungané, jalan ja alap! Adi ngadep ka peken Koripané,

embok ja ngatehang Adi. Baanga ja Adi baju, né anggon bajuné, apang Adi

bisa ngenah ilang!"

Kéto koné pangandikan dedariné, lantas ida pada ngalap bunga, kapilihin

sabantas ané melok-melok tur miik. Buin maninné semengan gati koné Ida

Radén Galuh suba mamargi ngadol bunga ka peken, kasarengin dedariné,

nanging Ida Radén Galuh dogén koné ngenah mamargi ngraga. Suba koné ida

rauh di peken lais gati koné ida madolan. Agelindengan koné suba telah sekar

idané, lantas ida mantuk ka alasé. Mara ida rauh di bancingah, ngatuju Ida

Radén Mantri Koripan mlinggih di balé bengongé kairing baan I Punta.

Mara Ida Radén Mantri nyingak Ida Radén Galuh, jag prajani koné ida

buduh tekén Ida Radén Galuh, lantas ida ngandika tekén I Punta, "Paman

K

Suara Saking Bali Édisi XXXV | Séptémber 2019

42

Punta, Paman Punta, anak uli dija sé anaké nyuun sok ento, dong aéng ja

jegégné."

Matur I Punta, "Béh, I Ratu bes lédat lelengeran pisan, sabarang anak luh

raosang I Ratu jegég, dagang tendakan taler buduhang I Ratu, mirib kirangan

Putran Sang Nata Ratu sané pacang anggén I Déwa rabi."

Suara Saking Bali Édisi XXXV | Séptémber 2019

43

Buin ngandika Ida RadenMantri, "Béh, Paman Punta, da té Paman

ngomong kéto, yadin ja liu ada putran ratu, lamun nira sing demen. Yadin ja

dagang tendakan buin wang tani kelen, lamun jegég tur nira demen, ento lakar

anggon kurenan. Cendek, buin mani jalan jaga di jalan, juk anaké ento," kéto

koné pangandikan Ida Radén Mantri, sing dadi pamunguina baan I Punta. Buin

maninné semengan gati koné Ida Radén Mantri sareng I Punta suba medal ka

bancingah lakar nyambangin Ida Radén Galuh. Buin akejepné, rauh koné Ida

Radén Galuh nyuun bunga asok, lantas Ida Radén Mantri ngandika.

"lh Jero dagang, Jero dagang, Jeroné anak uli dija, apa ento kasuun?"

Matur Ida Radén Galuh, "lnggih Ratu Radén Mantri, titiang kaulan Cokor I

Déwa sakéng gunung, titiang jaga ngadol sekar ka pasar."

Buin ngandika Ida Radén Mantri, "Nah, da suba adepa bungané ka peken,

nira meli makejang." Ditu lantas makejang koné tumbas ida bungané, tur

lantas ida ngalemesin Ida Radén Galuh, kagét suba joh gati koné mara aksi ida

lantas Ida Radén Mantri mawali mantuk ka puri. Rauh di puri, lantas ida

ngandika tekén I Punta.

"Paman Punta, Paman Punta anak luh kénkén ya en to dadi bisa ngenah

ilang, mirib sing ento jlema tember-tember apa ento, méh dedari jenengna

ento? Nah mani jalan ajak liunang gati nyaga, apang bakat ja baan ngejuk."

Buin maninné Ida Radén Mantri ngandikaang parekan majaga sabilang dangka

lakar ngejuk Ida Radén Galuh, nanging makejang koné tusing makatang, wiréh

Ida Radén Galuh ngenah ilang. Déning kéto, dadi sengitan gati koné kayun Ida

Radén Mantri, lantas sai-sai ida ngandikaang parekan majaga, nanging masi

tusing ada nyidaang makatang ngejuk Ida Radén Galuh. Déning sai-sai kéto,

jejeh koné kayun Ida Radén Galuh, lantas ida matur tekén biangé, nguningang

indiké kéto lantas Ida Praméswari ngandika.

"Nah yén kéto, suud suba Cening madagang, lamun nyen sai-sai Cening

sing bakat juka, jalané bakatanga, apa ya dadin méméné padidian di tengah

alasé," kéto koné pangandikan Ida Praméswari, lantas usan koné Ida Raden

Suara Saking Bali Édisi XXXV | Séptémber 2019

44

Galuh madolan ka pasar. Déning Ida Radén Galuh suba usan madolan, dadi

osek kayun Ida Radén Mantri, tur makayun ida pacang ngumbara, ngruruh Ida

Radén Galuh, lantas ida mireng pangandika ngambara, "Cening, Cening

Mantri Koripan, da Cening sanget duhkita makayun lakar ngumbara. Yadiapin

jani Cening ngumbara, masih lakar sing bakat baan Cening ngalih anaké luh

ento. Nah mani puan yén suba teka gantinné, sinah Cening lakar matemu tekén

anaké luh ento, tur ditu lakar Cening tatas nawang kamimitannyané." Kéto

koné pangandikané pireng ida, lantas wangdé koné ida ngumbara.

Tan critanan Ida Radén Mantri, kacrita jani I Juragan Anom, suba koné

mati bapanné, lantas ia nimbalin madedagangan malayar maileh ngaba prau,

lantas malabuh di pesisi Koripan nuunang dagangan. Mara neked di pesisir,

teka koné anaké pagrudug mablanja, agelindengan telah koné daganganné

makejang. Yadin suba telah daganganné, masih tusing koné ia makeneh

malayar buin ngalih dagangan, réh ia nau gati ditu, tur sai-sai koné ia malali ka

bancingah. Lemah-lemahé, semengan koné ia suba tuun ka daat, suba peteng

mara koné ia menék ka prauné. Sedek ia mlali di bancingah ngatujuang Ida

Radén Mantri medal kairihg baan I Punta, dadi kacingak koné I Juragan Aom,

lantas Ida Radén Mantri ngandika, tekén I Punta, "Paman Punta, Paman Punta,

anak uli dija sé ento dadi aéng bagusné, kemo koné kaukin tundén mai!"

Suba kaukina I Juragan Anom tekén I Punta, lantas Ida Radén Mantri

ngandika, "Jero, Jero, Jeroné anak uli dija, tumbén ja tepukin tiang Jeroné,

nyén adan Jeroné?"

Matur I Juragan Anom, "Inggih Ratu Radén Mantri titiang jadma

pangumbaran, titiang jadma pangumbaran, titiang panak juragan prau, wastan

titiang I Juragan Anom. Titiang meriki makta prau gumanti madolan,

dagangan titiangé sampun telas durus, nanging titiang demen iriki."

Buin ngandika I Radén Mantri, "Nah, yén kéto, jalan ja suba dini nongos

ajak Beli, Beli anggon cai nyama-nyamaan."

Suara Saking Bali Édisi XXXV | Séptémber 2019

45

Kéto koné pangandikan Ida Radén Mantri, ngiring koné I Juragan Anom.

Sekat ento koné ia seken mamarekan di puri, tur kaeman antuk Ida Radén

Mantri, sing taén palas peteng lemah. Praunné muah isinné pakidianga tekén

timpalné, tur tundena timpalné buin malayar madedagangan.

Kasuén-suén ia mamarekan ditu kacrita Ida Sang Prabu Koripan sungkan

raat, tur kanti telah baliané wewengkon Koripan ngaturang tamba, makejang

koné sing ada mintulin. Ditu lantas ada juru tenung, nenungin panyungkan

idané, patut matamba aji bé kedis manuk déwata. Déning kéto lantas Ida

Radén Mantri ngandikaang I Juragan Anom luas ka alasé ngalih kedis manuk

déwata, tur yén tondén maan, tan kalugra buin matulak. Tan critanan di jalan,

teked koné di alasé maileh koné ditu, masih tusing nepukin kedis kéto. Suba

koné peteng, neked koné ia sig pondok Ida Praméswari, lantas ia kema nyilih

dunungan, lantas matakon Ida Praméswari, "Jero, Jero, Jeroné anak uli dija,

nyén adan Jeroné?"

Matur I Juragan Anom, "Inggih Jero Istri, tiang parekan Ida Radén Mantri,

wastan tiangé I Juragan Anom. Mangkin tiang kautus antuk Ida Radén Mantri

ngrereh kedis manuk déwata, pacang tamban Ida Sang Prabu, tur yén durung

polih, tan kalugra tiang matulak ka puri. Niki ragané sapasira, dados

pakekalihan paturu istri malinggih iriki?"

Ngandika Ida Praméswari sambilang ida nangis, "Apa ja kéto nira neken

cai, nira praméswari di Daha, nanging nira lacur kakutang dini ajak nanak

Galuh, réh Ida Sang Prabu kalimburan. Pianak nirané ané muani nu di puri,

nanging jani yén kénkén kadén, yén nu idup apa suba mati."

Mara kéto pangandikan Ida Praméswari lantas ngeling koné I Juragan

Anom, sambilanga ngaturang undukné sakadi-kadi. Ditu lantas ida sareng

tetiga saling gelut saling tangisin, réh sami éling ring kasangsaran.

Kacrita buin maninné semengan, buin koné rauh dedariné kemo, lantas Ida

Praméswari midartaang indik idané kapanggih ring putrané lanang, tur

kapidartaang putrané kautus ngrereh kedis manuk déwata, pacang tamban Ida

Suara Saking Bali Édisi XXXV | Séptémber 2019

46

Sang Prabu Koripan. Ditu lantas dedariné buin tulak ka suargan, nunas kedis

manuk déwata tekén Ida Betara Guru. Suba kaicén, lantas buin matulak kalasé,

tur kapaicaang kedisé ento tekén Ida Radén Mantri Daha. Suba koné kéto,

lantas I Juragan Anom mapamit tekén biangé kalih ariné, lakar tulak ka

Koripan, tur sumanggup ida pacang sering matetinjo ka alasé. Rauh di puri,

lantas katurang kedisé ento tekén Ida Radén Mantri Koripan. Ditu lantas

kapangandikaang panyeroané nampah nglantas ngrateng kedisé ento, lakar

rayunan Ida Sang Prabu, tur di subanné rateng, lantas katur tekén Ida Sang

Prabu. Sausan Ida ngrayunang bé kedisé ento, lantas ida kénak prajani, waluha

buka ané suba-suba. Sekat ento koné I Juragan Anom sumingkin kaéman di

puri.

Kacritang geising satua, sesukat Ida Sang Prabu kénak, pepes gati koné I

Juragan Anom ilang uli di puri. Kanti makapuan makatelun koné di alasé.

Nuju peteng, mara I Juragan Anom teka uli di alasé, lantas Ida Radén Mantri

matakén, "Adi, ento kija sé Adi dadi pepes gati ilang uli jumah?" Kanti

makatelun tusing morahan tekén Beli. Kanti paling Beli nundénang nakonang

Adi, kija sé Adi?"

Matur I Juragan Anom, "Inggih Ratu Radén Mantri napi titiang kadung

saud atur, daweg Cokor I Déwa ngandikaang titiang ngrereh manuk déwata,

wénten sesangin titiang ring alasé. Yén titiang polih paksi sapunika, titiang

sumanggup pacang mitung raina merika, nginep ring tengah alasé, tur tan

dados matimpal." Kéto koné aturné I Juragan Anom, lantas meneng koné Ida

Radén Mantri.

Nuju I Juragan Anom kalasé, lantas Ida Radén Mantri luga kairing baan I

Punta, Jrudeh ngintip I Juragan Anom. Rauh Ida di alasé,diwangan pondok Ida

Praméswari, kacingak Ida Radén Galuh kalih Praméswari malinggih di

ambéné sareng I Juragan Anom. Ditu lantass Ida Radén Mantri bendu, tur

ngandika makisi-kisi tekén I Punta Jrudeh, "Paman Punta, Jrudeh, ento apa

anaké luh ané ukana kejuk i pidan. Kalingké kéné kenehné I Juragan Anom, ia

Suara Saking Bali Édisi XXXV | Séptémber 2019

47

jene demen tekén anaké luh ento, beneh sabilang takonin sing taén nyak ngaku,

jalan matiang tendasné."

Kéto koné pangandikan Ida Radén Mantri, tur lantas Ida ngembus keris,

nrojog ka ambéné kairing baan I Punta, Jrudeh. Mara ukuh katebek I Juragan

Anom, lantas lemet tangn idané tan nyidaang mapaksa. Ditu lantas Ida

Praméswari ngandika tekén Ida Radén Mantri, ngandikaang kasujatin raganida

kalih putrané makadadua, tur kapidartaang saparindik kasangsaran raganida

sakadi-kadi. Mara kéto pangandikan Ida Praméswari, lantas Ida Radén Mantri

nangis ngaturang kasisipan, tur prajani ida sami kairing mantuk ka Koripan.

Sarauhé di puri lantas Ida Radén Mantri Koripan nguningang ring ibu ajiné,

saparindik Ida Praméswari ring Daha sareng putrané makekalih. Ditu lantas

Ida Sang Prabu ngandikaang I Patih, I Punta Jrudeh muah kaula lénan luas ka

Daha, ngaturin Ida Sang Prabu Daha mangda lunga ka Koripan, tur

nguningang rabi kalih putrané makakalih suba di Koripan, muah katurin

ngamatiang Ni Limbur.

Tan critanan gelising satua, suba koné Ni Limbur mati, lantas Ida Sang

Prabu Daha lunga mairingan panjak ka Koripan. Rauh ida ditu lantas kagelut

rabiné kalih putrané makadadua katangisin, sinambi ida nglukuang raga. Suba

koné kéto, lantas Ida Radén Mantri Koripan kabuncingang tekén Ida Radén

Galuh Daha. Suba koné suud pabuncingan lantas Ida Sang Prabu Daha,

Praméswari miwah Ida Radén Mantri Daha mantuk ka Daha.

Catetan: Satua puniki kaambil saking cakepan Dongeng Panji dalam

Kesusatraan Bali Pengantar, Teks, Terjemahan sané kasusun antuk I Gusti

Ngurah Bagus, I Ketut Lama, miwah Ida Bagus Udara Narayana tur kawedar

warsa 1986.

Suara Saking Bali Édisi XXXV | Séptémber 2019

48

Bayu Pramana Nincepang Wirasa, Wirama lan Wiraga ring Awak

I Gedé Sarjana Putra

Napi sané kasurat iriki, nénten ja mamanah éwér saking pamargin Pésta

Kesenian Bali (PKB). Napi malih PKB sampun mamargi petang dasa siki

warsa lintang. Niki wantah nyuratang akedik pikobet saking wargi sané

rauh saking seniman, budayawan, akademisi miwah wargi sané tiyosan

sané wénten uratian ring PKB.

Artikel

Suara Saking Bali Édisi XXXV | Séptémber 2019

49

itatkala titiang nyurat opini PKB niki, madasar antuk ‘Bayu

Pramana,’ titiang mireng gending Dék Ulik ‘Bangkung Ngamah

Gula.’ Titiang sakadi polih idé, antuk pamargin PKB sakadi

‘bangkung ngamah gula,’ sekadi ‘klingkang klingkung jalan mula.’

Sakéwanten, napiké patut sekadi punika, utawi sampun mamargi antar lan

becik? Wénten malih indik pamarginnyané napi sampun mamargi nagingin

dasar pemargi antuk Bayu Pramana.

Saking pemerintah saking wit PKB, sampun mamanah becik, ngaturang

sané utama antuk warga Bali, tamiu doméstik lan tamiu saking dura negara.

Napi malih jinah ngalaksanayang PKB sampun katingkatang nyabran warsa.

Para seniman, budayawan, sampun polih genah utama lan polih penghargaan,

miwah seniman saking tanah Jawi lan dura negara polih masolah. Tiosan

punika, pembinaan kesenian lan budaya sampun mamargi ring sajebag désa.

Wiadin asapunika pemargin PKB nyabran warsa, ten surut-surut wénten

pikobet saking wargi sané sampun aturang titiang wawu. Pikobetnyané ngawit

genah parkir, peken utawi warung sané wénten ring sisi kauh Art Cénter muah

sasolahan sané kasengguh amontoan, utawi bangkung ngamah gula, klingkang

klingkung jalan mula, sakadi gending Dék Ulik.

Yéning ten iwang, dasa warsa sané sampun lintang, titiang polih matakén

saking budayawan lan penulis Aryantha Soetama. Pitakén titiang, “Napi

mawinan PKB mamargi amontoan dogén?’ Aryantha Soetama lantas nyaurin

égar, “Yéning pamargin PKB wantah amontoan dogén, minabang budaya lan

seni Bali sampun sami kakeduk saking sémér seni budaya Bali. Ngalantur ten

wénten napi malih ring sémér. Diastun asapunika, angga seniman sané

kaloktah sampun lesu ngrereh kautaman seni lan budaya Bali.”

Dumun, titiang satinut napi sané kawedar olih Aryantha Soetama, sami

sampun telas makeduk ring dasar sémér budaya Bali. Sakéwanten wénten

pikobet titiang, napiké sané kakeduk punika sampun jangkep, Wirasa (Idep),

Wirama (Sabda) lan Wiraga (Bayu). Napi sané makeduk wantah Wirama lan

R

Suara Saking Bali Édisi XXXV | Séptémber 2019

50

Wiraga, sakéwanten idepnyané (Wirasa) durung kapanggih! Utawi wénten

malih sémér sané tiosan, sané durung makeduk.

Wénten manah titiang, sapunapi yéning pemargin PKB kelaksanayang

sekadi pemargin piodalan pura, sekadi piodalan ring Pura Puseh,

umpaminnyané. Pemargin PKB ring nyabran warsa wantah PKB sané alit, ring

nyabran limang tiban kamargiang PKB madya, muah nyabran selaé tiban

mamargi PKB agung. Saking nyabran warsa, seniman, budayawan, pedagang

kari polih kalangan masolah.

Tiosan nika, pemerintah sampun kasengguh ngamargiang lestari seni lan

budaya. Nyabran limang warsa, kalaksanayang PKB Madya. Ring iriki, sané

kasengguh seni lan budaya utama ring PKB sedurungné jagi kajudi malih.

Ring PKB Ageng, sinamian sané luwih mautama ring PKB sané sampun

lintang lan sané anyar lan mautama kasolahang. Ring iriki nemuang sasolahan

sané sampun lintang, lan sasohalahan modérn. Tiosan punika, ngerauhang

seniman saking Jawi lan Dura Negara antuk nandingin pemargin seni lan

budaya Bali.

Wirasa, Wirama lan Wiraga

Wargi Bali sané mawit Bali, sakadi petani sané nandur pangan, nelayan,

pedagang, miwah pakaryan tiyosan sampun sarahina ngamargiang daging

tatujon sané wénten ring PKB. Tiosan ngamargiang pangupa jiwa, wargi Bali

sampun nyarengin mapakardi seni lan budaya Bali. Wusan ngamargiang

pangupa jiwa ritatkala semeng, ring soré wénten sané nandurin karang awak

antuk ngalengkara aksara, mawirama, ngarawit gong utawi rerindikan, lan sané

istri wénten sané masolah utawi nyangkepang antuk daging upakara sarahina

utawi nyabran sasih.

Suara Saking Bali Édisi XXXV | Séptémber 2019

51

Nika mawinan, wargi Bali ten wénten sané palas saking Wirama, Wiraga

lan Wirasa. Napi malih ring piodalan ring pura, kebisaan sané wénten ring

awak, katur ring Sanghyang Widhi. Wiadin mangkin PKB madasar antuk

Bayu Pramana, mawinan wargi Bali sampun jangkep gagelaran Wirama,

Wiraga lan Wirasa, sujatinnyané sami ten wénten palas. Bayu Pramana jagi

ngawetuang manah égar, liang selanturnyané polih galah malih antuk merarian,

mangda Bayu Pramana ten osah ring awak. Tiosan punika, Bayu Pramana

nénten jagi malasang antuk Wirama, Wiraga lan Wirasa.

Catetan: Artikel puniki ngamolihang jayanti I ring pacentokan nyurat artikel

mabasa Bali ring Pesta Kesenian Bali warsa 2019

I Gedé Sarjana Putra,

embas ring Désa Titab, Busungbiu, Buléléng, 8 Séptember 1970, ring Désa

Titab, Busungbiu, Buléléng. Masekolah SD, SMP, SMA ring Buléléng.

Mangkin makarya dados Wartawan Koran Harian Fajar Bali. Taler sampun

ngamedalang cakepan sané mamurda ‘Cetik Taluh,’. Makekawian nganggen

basa Indonesia wiadin Bali. Puisinnyané taler sareng ring ‘Antologi Puisi

Klungkung Tanah Tua Tanah Cinta.’ Naanin dados Juri Monolog PKB warsa

2006, partisipan PKB 2005 ring ‘Pesta Baca Puisi dan Keroncong.’ Mangkin

meneng ring Perum Wira Kumala Asri, E1, Banjarangkan, Klungkung, Bali.

Email : [email protected]

Suara Saking Bali Édisi XXXV | Séptémber 2019

52

IDG Trinandita

Anyar maartos baru. Wénten Warsa Anyar, Baju anyar, lan sané tiosan.

Maosang anyar utawi baru. Minabang sami jatmané jagi seneng. Sekadi

maduwé mobil anyar, baju anyar, sepatu anyar, sepeda anyar lan setios

nyané. Yéning pinehin anyar punika wantah sangkanin wau kapolihang,

wau kacingak, wau kakaryanin lan wau pragat. Anyar punika wantah

galah sané ngawinang. Memargi galahé sinah sami sané mawasta anyar

pastika jagi matilar. Mobil anyar dumun sané mangkin dados mobil kuno,

sepéda anyar sané dumun mangkin dados sepéda antik, warsa anyar sané

wau ngalintang benjangan dados warsa ilu.

Artikel

Suara Saking Bali Édisi XXXV | Séptémber 2019

53

uaning asapunika sepatutné jatmané tan perlu nyumbungan raga

utawi bangga pisan nyantenang separi indik sané kabaos anyar

punika. Sané patut kadadabin wantah sané anyar punika patut

kapiara, keanggé sekadi patut sumangdané napi sané anyar punika nénten gelis

usak nénten gelis uug lan awét. Yéning marupa barang utawi perabot patut

kapiara becik-becik. Yéning marupa ajeng-ajengan patut kasimpen utawi

genahang sekadi patut. Yéning ajeng-ajengan anyar genahang nénten patut

bisa ngawinang masem raris yéning ajeng sinah ngawinang sungkan napi

malih yéning ajeng-ajengané punika nénten matekep sinah buyung jagi rauh

nyebarang panyungkan.

Raris yéning lanturang sekadi jatmané sané makurenan sinah wénten sané

kasengguh pengantin anyar. Wénten kabaos bulan madu. Rikanjekan punika

sinah rasa anut lan adung sané karasayang tur kalaksanayang sareng kalih.

Mamargi galahé pangantén anyar punika kasuwén-suwén sinah nénten malih

sekadi asapunika. Raris métu sampun sané mawasta pikobet rumah tangga.

Yéning anyar sané satata ajumang sinah risampuné nénten dados kaséngguh

anyar sinah jagi kakutang. Indiké puniki patut kayunin becik-becik.

Sumangdané yéning nirgamayang sekadi anaké makurenan nénten ja patut

médayang anyar lan buuk. Riantukan makurenan punika wantah nunggilang

jatma lanang-istri antuk upacara manusa yadnya mawidiwidana sareng kalih

nemuang semara ratih niténin sané kawastanin gréhasta asrama. Punika patut

kapiara. Yéning bandingan sekadi numbas kuaca minabang nénten pateh

mapan yéning kuaca sané wau katumbas kasengguh pinaka kuaca anyar raris

kasuwén-suwén menados kuaca buuk, kumel, kesét, daki raris kakutang.

Minabang puniki sampun lumrah lan nénten mapisalah.

Puniki wantah gendu wirasa, sakémawon yéning uratiang minabang

tetueknyané patut kapikayunin. Yéning cutetang gendu wirasa puniki

nguningayang sumangdané sami mapikayunin. Minab patut taler kawikanin

D

Suara Saking Bali Édisi XXXV | Séptémber 2019

54

anyar punika magenah ring kayun. Sakadi numbas motor bekas yéning sané

ngadol minabang rumasa motor punika sampun buuk utawi jelék sakémawon

sang sané numbas rumasa motor sané katumbas punika wantah kantun anyar

utawi baru. Macihna jatmané maduwê rasa angayubagia ring kahuripanné.

Nénten kabanda ring sané kabaos anyar punika. Taler motor sané lawas

sakéwanten kari becik mesin, pelaib nyané mejanten durung patut kagentos.

Sumangdané tan kasengguh boros utawi ajum. Minabang jatmané patut niténin

kahuripan antuk ngawigunayang sané kari dados kawigumayang lan nénten

lipia ring angga. Nénten satata ngaruruh lan nyumbungang sané kawastanin

anyar kémanten.

IDG Trinandita

wastan sujatiné I Déwa Gedé Trinandita. Dané urati lan seneng ring parikrama

Bali.

Suara Saking Bali Édisi XXXV | Séptémber 2019

55

Puisi-puisi Ni Wayan Harik Wahyuni

Puisi

Bali

Suara Saking Bali Édisi XXXV | Séptémber 2019

56

Ubad Suung

Peteng malénan

Lemah malénan

Kaukin semeng, peteng

Kaukin peteng, semeng

Sawat

Iraga majohan

Makelo

Saja makelo rasaang

Sebet

Mula sebet nglingkeb

Limané sing sida saling gisiang

Paningalané sing sida saling neneng

Tuah rasa malunlun

Maliah maluab

Pasuaran I ati

Sebet…

Sakit…

Tuah I Kala

Ia I Kala

Ané lakar sida ngubadin

Suara Saking Bali Édisi XXXV | Séptémber 2019

57

Oncor

Dinané nyansan peteng

Sunar bulan ngremeng

Remrem kalingkubin ambu masenteng

Tusing sida ngaé kenehé lengeng

Sayan peteng sayan mameteng

Tuah sunar i oncor ngeber

Andus selem melbel

Kaampehang i angin dingin

Tegehang ia, ulap iraga

Endepang ia, nyorsor mata

Suara Saking Bali Édisi XXXV | Séptémber 2019

58

Paro

Mabungkulan saja

Buleh-buleh mula

Patuhé tuara

Apa buin rasa

Ah… tusing buina

Kedeng ia…

Angsokang masi…

Luung yén dadi besik

Jelé yéning mamesik

Patuté sujati

Pelihé pasti

Nanging …

Paro, Ning …

Sing ja makejang

Ni Wayan Harik Wahyuni,

magenah ring Br. Dinas Telaga, Désa Sibetan, Bebandem, Karangasem. Sané

mangkin makarya dados Penyuluh Bahasa Bali

Suara Saking Bali Édisi XXXV | Séptémber 2019

59

Puisi-puisi I Kadék Darsika Aryanta

Puisi

Bali

Suara Saking Bali Édisi XXXV | Séptémber 2019

60

Kacunduk di Lovina

Semilir angin dingin nyusup ring angga

Kembang sandat miik ngalub

Rikala peteng katimpalin bintang di langit

Suaran alus ombak satmaka saksi memadu tresna

Punyan ketapang setata neduhin karma iraga

Kacunduk di lovina

Tresna intan lan soca

Tan bina sekadi sang hyang semara

Ngiket janji tanpa lara

Kacunduk di lovina

Ngiringang manah metemu ring ati

Tresna sujati tanpa ganti

Mamucuk ring manah matemu ring lovina.

Nanging mangkin

Ombak sayu tan paangin

Angin kalu tanpa matan ai

Matan ai remrem nuju ngilang tanpa daya adi tuah selat bukit

Love-ina, 2018

Suara Saking Bali Édisi XXXV | Séptémber 2019

61

Ngerug Bencana

Sayaga rikala wengi

Sadia rikala galang

Gerudug bencana, pabriak panjak mesuryak

Pajerit jerit ngalih selamat

Para jana, praja miwah rupaka makasami mamesik

Ngewangun tudung guleman

Ngewangun paon anggo nyakan

Ngewangun sami mangda rahayu

Kibaran kuning mesliweran

Nunas ica ring Hyang Widhi

Anggo majalaran

Selamat makasami

Dénpasar, 2019

Suara Saking Bali Édisi XXXV | Séptémber 2019

62

Dini Ditu

Bangun ditu

Manjus ditu

Megaé ditu melali ditu

Pules ditu

Nguél ditu

Nanging....

Sakit dini

Pengeng dini

Kiap dini

Dumogi

Liang ditu

Nau ditu

Bagia ditu

Pabriak ditu

Astungkara

Rahayu lan kerta raharja dini

Dénpasar, 2019

Suara Saking Bali Édisi XXXV | Séptémber 2019

63

Wayang Gadang

Suaran yéh ngelincik jangih ring telaga asri

Nundunin arsa mangda nemu bagia

Sawah lintang nundunin liang nemu semara

Nunas ica ring ida sanghyang widhi

Sang surya kailidin tudung manah kelangen ati

Misadya mejanji sareng adi

Dini negak di bataran sepi

Metimpal téh sané panes gati

Sliab slieb wong jalaran dauh jalan

Kangin kauh ki gundul melingseb nyungseb

Roko sik luh.....

apang anget tangkah beliné

Ngantosang adi apang metalin radio

Nyuratang jeriji kelik-kelik ningalin kopi

Luh... antosang beli

Lakar misadya nyujuh atin tresnan beli

Kecicang, 2019

I Kadék Darsika Aryanta,

embas warsa 1987 saking guru rupaka sané magenah ring Karangasem. Seneng

magegonjakan, maliang-liangan lan malelanguan. Seneng melajah fisika lan

komputer sareng sisya ring Kubutambahan, Buléléng.

Suara Saking Bali Édisi XXXV | Séptémber 2019

64

Puisi-puisi I Putu Supartika

Puisi

Bali

Suara Saking Bali Édisi XXXV | Séptémber 2019

65

Tata Titi Dadi Youtuber Suksés

Jaman géjet

Jaman canggih

Gumi 4.0

Industri révolusi dilaktasi kastrasi

Dot dadi youtuber

bit.ly/2zIPZPX

Ngartis dadi artis

Neléngék ngetél nolih

bit.ly/2ZwlQ56

Dot terkenal

Sesai nolih

bit.ly/2PxRviV

Apang sugih meliah

Ulian subscriber motah

bit.ly/2MPdVcY

Like share, 500 k

Bibih makuah

bit.ly/2UixbR2

Ngalih pipis uli aluh

Upload video

bit.ly/2UjHsws

Suara Saking Bali Édisi XXXV | Séptémber 2019

66

Tata Titi Dadi Sélebgram Séksi

Bukak Instagram

Tingalin ené

bit.ly/2UjHZhW

bit.ly/2PwHtON

bit.ly/2PvHimS

bit.ly/2PvHimS

bit.ly/2MPbcAi

bit.ly/2LcLB2q

bit.ly/2NHNUMw

Suara Saking Bali Édisi XXXV | Séptémber 2019

67

BO Nganggon Michat

Haiii di kost panes, dadi BO?

Dadi

Kuda?

300

Sérvis

Full sérvis

Dija?

Kost Jalan xxx

Mayahné kénkén?

DP 100, sisané bayah yén suba

Kija kirim?

Rek. xxxxxxxxxxxxxxxxxx

Nah

Ingetang kirim bukti transferné

Bin maniné pesenané teka

Kipas angin cap Miya**

Ia lega

Sisané bayaha

Suara Saking Bali Édisi XXXV | Séptémber 2019

68

Malajah Sastra Bali Modérn

Tit tit tit tit tit tit tit ték tok ték tok ték tok

Puisi wantah.....

Puisi wantah pupulan...

Puisi wantah tét tét tét tét tot tét tét tot tét tét tot tét

Puisi

Puisi wantah...

Puisi wantah...

Puisi tét tét tét tét tét tét tét

Puisi wantah, wantah wantah wantah wantah wantah

Puisi wantah wangun tik tok tik tok tik tok tik tok

Mangkin ngiring melajah cerpén

Cerpén, cerpén napi alit-alité sareng sami?

Cerpén?

Cerpén! Napi nika?

Napi cerpén?

Cerpén! Tegarang bukak bukuné halaman tuuuuuuuuuttttttttttttt

Sampun!

Sira bisa maca? Napi nika cerpén?

Tiang bu

T*** tegarang baca

Cerpén inggih punika cruat cruit cruat cruit crut crut crut cut cut cruat cruit

crut crut crut cruat cruit cruat cruit crut crut crut crut cut

Becik nika, tepuk tangannnnn

Plak plok plak plok koplok koplok koplok koplok plok plok

Suara Saking Bali Édisi XXXV | Séptémber 2019

69

Wangun kriya sastra sané tak tik tuk tak tik tuk tak tik tuk tak tik tuk tak tik

tuk tuut tuuut tuutt *********** mawasta novél

Yééééééé plak plok plak plok koplok koplok koplok koplok plok plok

Mangkin prosa liris

Prosa lilis? Prosa rilis?

Sira uning?

Krik krik krik krik

Téétttt téééttttt tééétttt téééttt

Yéééé mulihhhhhh

Timpal Nyatua

Tiang malali mai

bit.ly/2UjzcwB

Pedidian

Untung katemu timpal

Timpalé potrék tiang

Muané cara kéné

bit.ly/1hBMm3q

Anggon kenang-kenangan

Fotoné pasang di kamaré

Sabilang peteng tinggalin tiang

sambilang ngenehang dedari

bit.ly/2Lriw2e

Suara Saking Bali Édisi XXXV | Séptémber 2019

70

Nyama Tua

I Putu Supartika

embas ring Désa Selumbung, 16 Juni 1994. Reriptannyané sané mabasa Bali

naanin kawedar ring Bali Orti (Bali Post), Médiaswari (Pos Bali), Majalah

Éksprési, Majalah Buratwangi, Majalah Suara Saking Bali, lan Majalah Satua.

Ngamolihang Hadiah Sastera Rancagé 2017 ring widang jasa.

Suara Saking Bali Édisi XXXV | Séptémber 2019

71

Rabindranath Tagore

/29/

Ipun sané tanem titiang antuk wastan titiangé, mesengilngilan ring aungan

pangkéng titiangé. Bincuh titiang mekarya bidal ring suter ipuné; raris duk

bidalé nenegeh kantos ka ambarané, nénten keni antuk titiang ngetonin

bungkulan titiangé, duaning kelawatan bidal

Gargita titiang medué bidal ageng, raris labur titiang antuk buk miwah apuh,

mangda nénten kantun wénten song, yadin sané alit pisan, ring wastan titiangé;

raris antuk nges ipuné, nénten keni antuk titiang ngetonin bungkulan titiangé.

/30/

Pedéwékan titiang ka jaba jagi ka genahé sané sampun cumpuin titiang sareng

ipun. Sepi singid wenginé, sekéwanten sapa sira sané nutugin titiang?

Nyamping titiang, jagi ngelidin ipun, sekéwanten nénten sida antuk titiang

mekelid. Buké mesepuk antuk kudusan ipuné, tunggil atur titiangé urugin ipun

antuk geluran ipuné.

Prosa

Liris

Suara Saking Bali Édisi XXXV | Séptémber 2019

72

Ratu Sesuhunan titiangé, ipun wantah manah titiangé, ipun nénten medué

manah kémad; sekéwanten kémad antuka titiang tangkil ring I Ratu pét ipun

nutugin titiang.

/31/

“Jero, Jero sané mepangkéng, nikaang ring titiang sapa sira sané mangkéng

anggan Jeroné?”

“Ida Sesuhunan titiangé,” ipun mesaur. “Manahang titiang jagi sida antuk

titiang ngungkulin sapa sira ugi antuk kesugihan miwah wisésan titiangé, raris

ring sambin titiangé, sepel titiang jinahé sané ugin ipun katur ring Ida

Sesuhunan titiangé. Duk titiang kiap, titiang medem ring pemereman Ida

Sesuhunan titiangé. Duk titiang enten, dapetang titiang sikian titiangé sampun

mepangkéng ring sambin titiangé.”

“Jero sané mepangkéng, nikaang ring titiang, sapa sira sané ngaryanin anténé

punika sané nénten keni antuk megatang?”

“Titiang,” ipun mesaur. “Titiang sampun sané utun pisan ngaryanin anténé

puniki. Manahang titiang, wisésan titiangé sané nénten kesoran, sida

ngungkulin jagaté tur nyukén titiang mardikané sané nénten kencelan. Raina

wengi raris karyanin titiang anténé puniki, lemid daldal titiang ring geniné

sané ageng. Duk sampun puput, tur buntaran ipuné sampun jangkep, tur nénten

keni antuk titiang ngelungang, dapetang titiang sikian titiangé sampun mimpus

antuk anténé puniki.”

Suara Saking Bali Édisi XXXV | Séptémber 2019

73

/32/

Ipun sané tresna asih ring titiang, nyadia ngemit sikian titiangé sapunapi ja

antuka mangda titiang nemu bagia. Sekéwanten nénten sekadi asapunika sih

swécan I Ratuné sané agengan ring tresna asih ipuné. I Ratu ngélahin titiang.

Ipun nénten purun ngaonin titiang pedéwékan, mangda neng akijapan titiang

nénten kantos lali ring ipun. Sasihan antos-antosang titiang, nénten guan I Ratu

tedun. Yadin nénten onék titiang I Ratu ring astiti baktin titiangé, yadin nénten

sepel titiang I Ratu ring manah titiangé, sekéwanten sih I Ratuné ring titiang,

kantun setata ngantosang sih titiangé. (masambung….)

Catetan: Kabasabaliang olih Komang Berata lan kawedar antuk Sanggar

Buratwangi warsa 2002

Suara Saking Bali Édisi XXXV | Séptémber 2019

74

Critayang sané mangkin Ida Begawan Narada nyaritayang indik

katuturan Sang Boma, ring Ida Sang Kresna ”Duké riin Ida Betara

Wisnu mabebaosan sareng Betara Brahma maosang indik kawisésan

idané sané nénten wénten nyaménin, napimalih pacang nglangkungin.

Kabaos wantah ida sané ngardi sakancan jagat tigané. Sedek ida

mabebaosan sagét wénten lingga manik nyeleg ring ajengidané. Wau

lingga manik punika pacang ka teen antuk tangan kiwa tan dumadé

lingga punika sayan negehang. Sang kalih duka tur sahasa ngadeg raris

niwakang senjata, nanging lingga punika nénten punapa-punapi.

Maweweh-weweh érang pikayun Ida Betara Brahma miwah Betara

Wisnu raris ida nyuti rupa. Ida Betara Brahma dados paksi gagak, tumuli

makeber ngungsi pucak lingga maniké. Nanging nénten prasida,

saantukan sayan kaungsi pucaknyané sayan negehang. Ida Betara Wisnu

magentos warni dados bawi ageng, raris nglumbih bongkol lingga maniké

mapikayun pacang ngrereh dasarnyané.

Satua

Masam

bung

Suara Saking Bali Édisi XXXV | Séptémber 2019

75

ampun kalintang dalem pretiwiné kalumbih durung taler kapanggih

bongkol linggané. Raris kacingak Déwi Pretiwi ayuné mangayang-

ngayang. Irika Ida Betara Wisnu matemu karasmin sareng Ida Déwi

Pretiwi. Kasuén-suén Déwi Pretiwi madué putra marupa danawa, saantukan

daweg ida ngrempini ida setata éling ring warnin Ida Betara Wisnu marupa

céléng. Betara Brahma kalintang pariangen ring raréné punika raris kaicén

panugrahan mangda nénten wénten sané nyidayang ngaonang tur kaparabin

Sang Naraka. Sampun sué raris kaadegang ratu mapeséngan Sang Boma. Sang

Boma kalintang bangga ring kasaktian ragané, punika mawinan setata

mapikayun mayuda. Ida raris lunga ka segara kairing antuk wadua asurané,

ngebug tur ngasorang Sang Hyang Baruna, usan punika sami masuka-sukan

wénten sané negakin gajah mina, wénten negak ring parangané tangkeb ombak

ri kala toyan segarané kebek. Sasampun mawali saking segara ida mapikayun

pacang ngebug Sang Danésuara. Yan sampun kaon panegaranidané pacang

karampas. Sasampuné igum pawilangané digelis Sang Boma mamargi

magegebug ngrejek Sang Danésuara. Pangamuk panjak-panjak Sang Bomané

tan bina sakadi gulungan geni ngabar-abar kabinawa. Sang Danésuara kalilih

mawastu wimana manikidané sané mawasta I Puspaka, keni kajarah. Sang

Boma ngwisésayang jagaté kaler miwah kauh sawewidangan sané kagamel

antuk Sang Hyang Baruna miwah Sang Danésuara. Sasampuné molih ring

payudan gelis Ida Sang Boma ngwangun karaton. Puriné kawastanin Prajoti.

Sampun puput ngardi kadatuan raris ida malih ngrusak patapané ring Gunung

Himalaya. Asapunika katuturan Sang Boma kairing antuk waduannyané.

Mangkin Bapa sareng para panditané puniki mapinunas mangda suéca Sang

Prabu ngemit para tapané. Sangkaning wecanan Ida Sang Hyang Siwa sané

gumanti prasida pacang mademang Sang Boma boya tios wantah Ratu Sang

Prabu. Becik-becik mikayunin! Samalihnya mangkin Sang Boma sedek

ngebug suargané nglurug Ida Sang Hyang Indra. Sané mangkin becikan

waduannyané telasang, sakancan sané ngrusak patapan para wikuné. Indayang

S

Suara Saking Bali Édisi XXXV | Séptémber 2019

76

nikain Bapa, sapasira pacang utus I Ratu ngemit para tapasuiné ring Gunung

Himalaya? Sapunika Déwa, ampurayang pisan atur pinunas Bapané.”

Suara Saking Bali Édisi XXXV | Séptémber 2019

77

Sang Prabu Kresna matur, ”Inggih Ratu Sang Maha Resi, titiang boya

tempal ring dauh wecana Sang Maha Resi. Sané pacang utus titiang pinaka

pamucuk wantah pianak titiangé sané mawasta Sang Samba.”

Ri kala Sang Prabu Kresna matur asapunika sedeng becika Sang Samba

rauh tur sampun kacingak antuk Ida Sang Maha Resi sami. Saantukan

bebaosané sampun puput raris para resinya mawali budal ka suargaloka.

Critayang mangkin Sang Prabu Kresna nauhin para patihidané minakadi

Patih Udawa. Sasampuné tatas sami kapireng wecanan Ida Sang Prabu Kresna

digelis Patih Udawa matur, ”Inggih Ratu Sang Prabu ampura atur titiangé.

Sakadi wecanan Palungguh Cokor I Ratu kamanah antuk titiang patut pisan.

Wantah putran Cokor I Ratu Sang Samba sané patut nikayang ngemit watek

tapasuiné kairing antuk bala waduanidané. Yan pradé kapesan bala waduan

putran Cokor I Déwa, kala punika nikayang watek Yaduné mapitulung.

Kamanah antuk titiang panjak Sang Boma akéh sané ngiring magegebug ka

Indraloka. Punika mawinan akidik kantun ring panegaranipuné sané ngrusak

patapané. Yan pidabdab Palungguh Cokor I Ratu puniki nénten margiang

janten ical swadarman Palungguh Cokor I Ratu. Danujané sayan ngrusak

patapan sang tapasui mawastu para tapasuiné rarud ngrereh kanti ring praratu

lianan. Yan jantos asapunika wibawan Palungguh Cokor I Ratu pacang surud.

Samaliha meseh Palungguh Cokor I Ratu pacang ngagengang angkaranipuné,

punika waluya agni nilap raab, patut gelis pademang. Malih wénten

pratiwimba uningayang titiang, sakadi jadma makarya ka sawah, wiakti tanah

sawah punika lemek samaliha nénten wénten mrana. Duaning asapunika dados

tleman i wong tani miara pantunnyané, mawastu samah jukutan sawahipuné.

Panadosannya andapan entikan pantunipuné ring jukutané mawastu karebreb

entikan pantunnyané. Pamuput pocol wong tani punika malarapan saking

tleman manahipuné. Kawicaksanan Palungguh Cokor I Déwa sampun

kasumbung, yan inargamayang tan bina sakadi suar tan mari ngalangin jagat.

Wibawan Cokor I Déwa tan bina sakadi Sang Hyang Sutengsu tan mari

Suara Saking Bali Édisi XXXV | Séptémber 2019

78

ngwetuang kalédangan kayun sang sujana. Punika sami wantah sangkaning

kautaman pikayunan Cokor I Ratu. Punika mawinan rajegang pisan ngamel tur

ngamargiang swadarman Cokor I Déwané mangdené prasida jagaté setata

rahajeng.”

Atur patih Udawa punika kapikayun antuk Ida Sang Prabu Kresna wantah

patut pisan. Baudandané sami lédang miarsayang, yan upamiang sakadi i sekar

menuh sané layu kapanesan katibénin sabeh ri kala wengi mawastu ipun seger

sakadi jati mula.

Critayang mangkin panangkilané sampun bubar, Ida Sang Prabu Kresna

raris ngranjing ka puri. Kacingak Sang Samba sampun sayaga mendak

sapangrauh ajinidané.

Sasampuné sami malinggih Sang Prabu Kresna raris ngandika, ”Cening Samba

pianak Bapa, boya sangkaning las Bapa nundén I Déwa luas ka Gunung

Himalaya lakar ngemit watek tapasuiné. Kasujatianné sangkaning pitresnan

Bapané dot ngelah pianak luih prawira. Mungpung cening enu bajang patut

ngulati laksanané rahayu mangdené jagaté asih tekén cening. Bapa setata

ngajap-ajap mangdené I Déwa dadi putra luih mawisésa. Apanga kasidan buka

akéto kasih kumasihé pinaka jalarannyané. I Déwa dadi pianak paling kelih

patut bisa ngawénang liang keneh rerama. Yan parilaksanan i pianak jelé

mawastu kaceda olih guminé ento ngranayang reramané sebet. Jelé kaucap

yasané i rerama yan ngelah pianak laksanannya tusing manut tekén putra

sesana minakadi bani nungkasin rerama. Pianak ané mautama tuah ané astiti

bakti setata teleb ngulati kaduegan. Ené ada piteket ida sang luihing purusa

indik parisolah ané patut laksanayang mangdené prasida manggihin kautaman.

Patut utsahayang upayané ané melah, mangdené prasida ngalahang kasaktian

musuhé. Buina i pianak patut ngawénang karahayuan reramanné. Saluir

gegaén i rerama patut kalaksanayang olih i pianak, majalaran saking

subaktinnya tekén i rerama. Yéning suba kéto teked nyama brayanné milu

marasa lega. Yan upamiang cara punyan binginé tumbuh di sisin

Suara Saking Bali Édisi XXXV | Séptémber 2019

79

jalané nayuhin anak majalan di beténnyané. Cutet raos Bapané eda cening

tulak tekén idep Bapané. Kertiang anaké buka Bapa!” (masambung...)

Catetan: Satua puniki kaambil saking cakepan Sang Boma sané kamedalang

antuk Dinas Pendidikan Dasar Provinsi Daérah tingkat I Bali warsa

1989/1990

Suara Saking Bali Édisi XXXV | Séptémber 2019

80

Ketut Sugiartha

Yéning ada tongos di guminé ané setata kelidina tekén anaké, sinah ento

bui. Tongos nyalanin ukuman krana mabukti taén malaksana tusing anut

tekén awig-awig panegara. Sinah tusing ada anak nau ngoyong ditu

mapan sakancan jalema ané celepanga kema tusing nu ngelah aji buka

luu ané kaentungang.

Satua

Masam

bung

Suara Saking Bali Édisi XXXV | Séptémber 2019

81

using taén Putu Mastra mabui ulian palu vonis ané getokanga tekén

hakim di méjané. Maprakara masi tusing taén mapan joh para tekén

laksana ané nungkasin awig-awig panegara tongosné idup. Nanging

ulian solahné ané tusing anut tekén adat ia lantas maan ukuman. Tusing ja

mabui kéwala idup ané jalanina tusing ja sanget malénan tekén idup anaké ané

ngoyong di tongosé ané kaiter baan témbok tegeh: bui.

Aslabsaban sinah anaké ngadén ia tusing ngelah pikobet mapan ia ngoyong

di tongos ané dadi orahang melah, apabuin ia nu nyidaang klicak-klicak kema-

mai. Pastika anaké tusing ngadén ia sedeng nyalanin ukuman, mapan ané

marasa kaukum tuah déwékné padidi. Bapané dogén tusing ja marasa ngukum,

malah ia marasa suba nylametang pianakné.

“Seken ané dingeh bapa to?” Lugra nyedsedang dugas negakang Putu.

Makadadua batun paningalanné curenganga ka muan pianakné. Mapan suba

nawang apa ané sedeng selehina tekén reramané, Putu lantas manggutan.

“Ngudiang kéto, Putu? Ngudiang Gung Ayu? Kadén liu ada bajang-bajang

ané sedeng pilihin?”

Putu nguntul tusing nyidaang masaut. Yéning i bapa inget taén teruna, kéto

ia mapineh, miribné ia tusing ja lakar matakon buka kéto. Apa mirib i bapa

ipidan ngantén ajak i mémé tusing madasar baan tresna? Nanging ané ilis, ené

ulian Anak Agung Ayu Prami okané Anak Agung Ngurah Gedé, nak lingsir

ané sanget ajianga tekén kramané mapan dané sentanan raja ané taén nyeneng

di puri.

“Putu suba kelih,” bapané buin ngingetin. “Tusing pantes bapa melid

nglémékin Putu. Patilesang awaké, iraga ené wang sudra. Tongosé di betén,

eda pesan ngapti lakar nyujuh bulan di langité.”

Putu maplengek. Tusing madaya ia yéning bapané ngelah papineh ané ngaé

ia prihatin. Di jaman ané suba maju cara jani nu masé bapané sanget

ngrambang wangsa, buinsada ngorahang sudra tusing pantes masanding ajak

wangsa ané lénan. Méh-méhan liu krama ané ngelah papineh patuh buka kéto.

T

Suara Saking Bali Édisi XXXV | Séptémber 2019

82

Suara Saking Bali Édisi XXXV | Séptémber 2019

83

Nanging Putu nawang, adat ané dadi ageman kramané suba sanget sajan

kena ius papineh penjajahé ané nyelap ngidupang wangsa apang kramané pada

mabina-binaan. Yén suba kéto aluh baana mombong kanti kramané muyutan

ajak braya padidi.

Sujatiné anut tekén ajahan Catur Warna, kéto Putu mapineh, tusing beneh

yéning ada ané marasa pinih penting. Anak makejang pada ngelah guna lan

karma ané mabuat tur perluanga tekén ané lénan. Yén tusing ada sudra ané

ngarap carik atawa abian, apa lakar anggon ajeng-ajengan? Yén tusing ada

wésya ané madagang, dija lakar mabelanja? Yén tusing ada kesatria, nyén

lakar ngundukang panegarané? Yén tusing ada brahmana, nyén lakar tunasin

pamuput nuju mayadnya?

Meled Putu ngingetin reramané nanging ané pesu uli bibihné tuah, “Gung

Ayu nak tresna tekén Putu.”

“Eda tuah minehin déwék padidi, pinehin masi apa solah Putuné makada

melah apa jelék marep anak lén,” bapané ngopak. “Suba tawang kénkén

panadian solah Putu totonan?”

Putu nlektekang bapané aji paliat ané nyiriang dot sajan nawang.

“Gung Ayu tusing icéna ngigel buin.”

Putu marasa buka kaentungang ka tukadé ane nyat yéhné. Marasa

paukudané benyah latig. Nadaksara marawat-rawat timpalné makejang ané

ajaka bareng masekaa séndratari. Kéto masi wantilan désané ané bareng

kawangun aji asil ngadaang balih-balihan séndratari.

“Yén saja kéto, sinah sekaané lakar kélangan,” Putu mapangenan.

“Kéto suba dadiné, mapan tusing ada ané lakar ngantinin Gung Ayu. Bapa

bani matoh sekaa séndratariné tusing ja makelo buin tuuhné sajaba obah

pikayun Gung Aji.”

Putu nguntul mecik péléngan. Tusing madaya ia lakar kéné panadiané.

Makejang timpal ané ajaka masekaa sinah lakar maselselan krana lakar ilang

akénjang pangupajiwané. Torisé masi lakar kélangan silih tunggil obyék

Suara Saking Bali Édisi XXXV | Séptémber 2019

84

wisata ané ngalangenin. Lebihan tekén ento dagang-dagangé sinah lakar surud

sekayané.

“Kejokan pikayun Gung Aji,” Putu masaut.

“Kejokan kénkén? Gung Ayu ento okané. Gung Aji tuah nylametang

wibawan puriné.”

Béh! Mabuat sajan ané madan wibawa kanti tindihina buka kéto tan

pangrambang kramané ajak liu. Putu kituk-kituk sambilanga ngrenggeng. “Bas

ngapak-ngapak ené.”

“Sing dadi ngomong kéto.”

“Gung Aji sing adil.”

“Dija tongos sing adilné? Gung Aji tuah némbang okané.”

“To lakar makrana anaké liu maselselan. Benehné Gung Aji mikayunin

yéning marasa dadi krama di désané ené.”

“Putu!” bapané nengkik. “Makejang ené ulian solah Putu, ngudiang Gung

Aji pelihang.”

Putu mendep. Ia ngeh jani yéning sujatiné ia suba kadalih, buka tersangka

ané sedeng ngarepin hakim nganggar palu vonis sayaga lakar ngulungang

ukuman. Tusing nyidaang ia mélanin paukudan kala bapané ngulungang

munyi apang ia makisid ja ka tongos pamanné di Jakarta.

“Putu eda salah tampi, bapa tusing ja nundung Putu,” bapané nerangang.

“Buin pidan sinah Putu lakar nawang nguda iraga perlu nglaksanain ené.”

Putu tusing masaut. Tusing ja ulian tusing nu ngelah raos nanging krana

marasa suba tusing ada gunané buin nyauitin bapané; nak muani matuuh séket

tiban ané piliha dadi bendésa adat tekén kramané. Ulesné apang tusing likad

ajak Anak Agung Ngurah, ia marasa perlu nabdab pianakné ané suba

malaksana tusing anut tekén sima.

Nyapnyap masih kenehné Putu, eda-eda bapané lakar pelihanga tekén

kramané mapan makejang suba nawang yéning ulian déwékné sekaa

Suara Saking Bali Édisi XXXV | Séptémber 2019

85

sendratariné sida kawangun. Ia padidi ané saat kema mai ngalih panguruk

kanti nyidaang ngaé balih-balihan ané demenina tekén torisé.

Lebihan tekén ento, ia masih bareng ngigel dadi Rajapala, anak muani

tiwas ané lantas makurenan ajak dedari ané madan Kén Sulasih. Ané ngigel

dadi dedari ento tusing ja lénan tekén Anak Agung Ayu Prami.

***

Papineh ané kaliwat samben makada Putu tusing nyidaang ngidemang

paningalan. Petengé magaang banban nimpalin kenehné ané sekel. Di duur

dipané ané besikan Duarsa nyalempang cara gedebong bah, tusing makrisikan

tur ngerok nyiriang tis pulesné. Kanti madingehan siapé makruyuk sawat

saling sautin Putu tusing maan pules nang aketélan.

Adéng-adéng ia bangun uli pasaréané laut ngidig bangkiangné Duarsa ané

lantas makliud muadan cara méong.

“Jam kuda ené?” Duarsa matakon sambilanga ngusap-usap mata.

“Suba jam pat, lan kayeh malu.”

Duarsa majalan sambilanga ngisi sénter di durin Putu, ngaliwatin rurung

mabatu-batu nyujur pancoran tongos manjus kramané. Tusing makelo

makadua lantas teked di pancoran. Ada tetelu liuné pancoran ané malakar aji

batu mabolongin. Makejang batu ané masib nyonyon raksasa ento malumut

mapan setata beseg. Munyin grojogan yéhé ané membah gédé ngalahang

kruyukan siapé ané ngancan ramé.

Mara seger rasaanga awakné Putu disubané suud manjus. Teked jumah

dapetanga méméné suba nyeduh kopi duang gelas. Tusing ngantiang Putu suud

mapamit di sanggah, Duarsa laut nyiup kopiné. Umah kulawargan Putu suba

satmaka umahné padidi. Méméné Putu demen nepukin ia buka kéto.

Suud mataki-taki Putu lantas pesu uli kamarné néngténg tas panganggo.

Muan méméné tepukina makelus sedih. Ngenah sajan ia marasa kélangan.

“Melahang nyén ngaba awak, Tu. Gumin anaké sing ja patuh tekén gumin

iraga dini. Patilesang awaké,” besen méméné sambilanga ngetélang yén mata.

Suara Saking Bali Édisi XXXV | Séptémber 2019

86

Madé Santi, adiné, tusing pesu munyi nang akatih. Tuah paningalanné ané

makaca-kaca nyiriang ia marasa sebet kalahina tekén beliné.

Putu tusing nawang apa ané pinehina tekén bapané. Reramané ené tusing

ada ngaraos apa-apa buin. Mirib marasa suba bas liu mesuang munyi atawa

mautsaha ngengkebang sebet kenehné.

Negak magandéng nganggon montorné Duarsa, sawatara ada tengan jam

mara ia teked di Terminal Ubung. Nanging bis ané lakar tegakina ka Jakarta

tondén teka. Sinambi ngantiang, Duarsa ajaka singgah ka warung nasi ané ada

di bucun terminalé.

“Melah-melah nyén awaké ditu,” Duarsa mara pesu munyi pas negak di

dampar warungé.

“Cang suba majanji,” Putu masaut.

“Majanji kénkén?”

“Diapin kénkén cang lakar tetep tresna tekén Gung Ayu.”

“Cang sadia nulungin yén ada ané perlu. Kéwala, sukeh asané ci lakar

ketemu buin ajak Gung Ayu.”

“Yén ci sadia nulungin, sing ja lakar ada alangan.”

“Kénkén maksudné?”

“Cang lakar nyuratin Gung Ayu. Ci lakar idihan cang tulungan nekedang

suraté.”

“Béh, gaé cenik to. Kéwala…..”

“Sing misi kéwala. Amunkén ja gedén alangané, yén mula jatukarma tusing

ja lakar kija.”

“Nah, madak ja saja kéto.”

“Sing dadi nak sangsaya. Kadén ada nak ngorahang, sangsaya patuh tekén

kalah satondén maadu.”

Jam pitu kuang limolas menit Putu nepok-nepok palané Duarsa. “Suksma

suba ngatehang cang mai tur suba majanji lakar nulungin cang.”

Suara Saking Bali Édisi XXXV | Séptémber 2019

87

”Eda ngomong kéto. Kadén suba uli pidan iraga saling tulung. Yén suba

teked eda engsap ngirim surat.”

Negak di duur montorné, makaelo Duarsa ngiwasin bis ané tegakina tekén

Putu pesu uli terminal. Marasa suung kenehné lakar makelo majohan ajak

timpalné ané pinih leket.

Masadah di kursin bisé Putu bengong. Nadaksara ia inget tekén dinané ané

suba liwat, dugas Duarsa teka ka umahné. Suba makéré sanja dugas ento.

“Saja ci lakar ka Jakarta, Tu?” Duarsa matakon.

“Uli dija ci nawang?” Putu masaut.

Duarsa negneng Putu sekel. Putu ngénggalang ngidih pelih. Ia marasa

tusing pantes matakon buka kéto mapan ia suba satmaka nyama sodetné, ané

sinah suba nawang pasalé totonan. Duarsa suba dadi timpal leketné uli cenik.

Anléhné ané patuh makada makadua énggal leket. Makadua demen sajan tekén

ané madan kesenian. Tusing ja ngambar lan ngukir dogén ané pelajahina,

magambel masih dueg. Dugas nu masuk sekolah dasar sabilang wai tengainé

ajaka dadua pastika klentang-klenténg melajah magambel di balé banjaré.

Nanging disubané tamat sekolah dasar, Duarsa tusing nutugang sekolahné

mapan reramanné tusing ngelah prabéa. (masambung….)

Ketut Sugiartha

embas ring Baturiti, Tabanan, 9 November 1956. Kakawiannyané ring basa

Indonésia sampun kawédar ring Bali Post, Bernas, Detektif & Romantika,

Kartini, Media Hindu, Nova, Sarinah, Selecta, Senang, Simponi, Sinar

Harapan, Suara Karya, Suara Pembaruan miwah média sané lianan. Pensiunan

sinalih tunggil BUMN ring Jakarta puniki mangkin meneng ring Banjar

Beringkit, Belayu, Tabanan.

Suara Saking Bali Édisi XXXV | Séptémber 2019

88

BONGKLING Kaketus saking manuskrip duén Ida I Déwa Gdé Catra, Karangasem

/67/

Apang Hemed nimba dowang,

hidhepang nyéndok yéh pasih,

Pan Bongkling masahut halon,

sok da ndén makranan brangti,

dijaha jwa pang pasti,

patakon icangé malu,

hento igama selam,

tekéning i gama Bali,

hengkén luhur,

hengkén ja madan kasoran.

/68/

Hengkén to lewihan wangsa,

kén liyunan nggelah haji,

nyén déwané néné kawot,

né ngodagang pati hurip,

hengkén né madan mati,

hengkén né maadan hidup,

tatasang apanga pedas,

panga ngéténg besik-besik,

da nyalumur,

anak icang tondén pedas.

Gegu-ritan

Suara Saking Bali Édisi XXXV | Séptémber 2019

89

/69/

Dé dukuh getar narthayang,

nah dingehang apang jati,

yén gama selamé reko,

anak hento paling lewih,

twara kuwangan aji,

nggelah sastra pitungatus,

yén pepekang makejang,

genep nyané dowang tali,

krana kéwuh,

anaké magama selam.

/70/

Anak wangsa lewih pisan,

twara ada manandingin,

yén déwané néné kahot,

Allah taala paling lewih,

ida ngodagang gumi,

to paraning pasuk wetu,

utpati Ian pralina,

tekaning hastuti cahi,

padha ditu,

twarada dadi belasang.

Suara Saking Bali Édisi XXXV | Séptémber 2019

90

/71/

Néné kéné patunggalan,

déwa lalima to cahi,

Abubakar paling henom,

nabhi Muhamat gumanti,

nabhi Adam ngentosin,

gumanti si nabhi Husup,

wekasan Allah taala,

kéto mimitana cahi,

krana liyu,

habeté masalin sastra.

/72/

Pamuput tatwa akétwan,

kén janmané katongosin,

matakon to cahi kéto,

nah bapa ngorahang jani,

né dharma katongosin,

buwin nawang sastra liyu,

déwané takut pisan,

kén né nawang sastra kikit,

krana takut,

apan ya mamumpang lampah.

(pacang kalanturang…)

Suara Saking Bali Édisi XXXV | Séptémber 2019

91

I Gusti Lanang Sutéja Naréndra

ugas I Wayan lekad, tiang mitungan ngajak I Luh unduk adan

raréné. Koné, adané ento pangapti, apang sida raréné nadi suputra,

nadi buka pangapti reramané. Béh, makejang kebitin bukuné,

ngalih-ngalihin adan melah. Matakon masi tekén anak wikan, imbuhin

nyeliksik internét. Pamuput, maan tiang adan melah.

“Nyén payu adané I Wayan, Bli?” matakon I Luh sambilanga manyonyoin

pianakné. Tiang makenyem, nolih nyonyoné I Luh. Béh... Gibungina bapané

tekén I Wayan!

“Tenang Luh. Bli suba maan adan luung pesaja.”

“Nyén?”

D

Gegon-jakan

Suara Saking Bali Édisi XXXV | Séptémber 2019

92

“I Wayan Pascat Sarwa Jnana Wicaksana,” piiih... Seken saja tiang

nyambat adané ento. I Luh bengong, das rebut muring.

“Adan ento? Kadénang anak mamantra,” kéto ia kamemegan.

“Béh, Nyai sing ngerti. Adan ento nak pangapti, Luh. Mawanan ngaé adan

apang seken, apang ngelah arti, apang saja-saja ada sumber sastrané!”

I Luh enu masi bengong. Matakon dangsah megat-megat.

“Men... Apa arti adané ento? Apa pangapti Bliné?”

Tiang negak maekang. Mapan lakar nuturang sastra pingit, sing dadi

témbér.

“Kéné Luh. Wayan artiné pianak kapertama. Pascat artiné dueg. Sarwa

artiné makudang, magenepan. Jnana artiné kaweruhan, ilmu pengetahuan.

Wicaksana artiné ngelah wiwéka panglokika. Bijaksana buka raos janiné. I

Wayan Pascat Sarwa Jnana Wicaksana artiné: Pianak Kapertama ané duég

makudang pangaweruh lan wicaksana di kahuripan.” Mimih... Telah

angkihané nelatarang arti adané ento. Sakéwala paliatné I Luh enu dangsah

dogénan. I Wayan sayan ngatitem nyedot nyonyo.

“Apa pangaptin Bliné?” kéto patakoné sambilanga ngiung-ngiunang

pianak.

“Apang dueg pianaké. Nawang sakancan unduk. Apang dadi tongos

matakon para janané ané nepukin pakéweh,” masaut tiang sambilang

ngerosang kopi. I Luh anggut anggut, mirib suba resep.

“Apang dueg, apang dadi takonin sakancan unduk. Apa ja takonanga tekén

anaké, ia nawang. Apang kéto?” Naaah... Nyansan dueg jani kurenan tiangé!

Sautin tiang semangat pesaja.

“Nah... Pas! Apang kéto suba!”

Sagét kurenan tiangé nelélep, alisné matampih-tampih.

“Yén kéto pangaptiné, bes serem adané ento. Cara mamada-mada batara!”

kéto raosné sinted pesaja. Tiang tengkejut, lantas matakon jeek.

Suara Saking Bali Édisi XXXV | Séptémber 2019

93

“Men... Nyén adanin I Wayan? Dong nah orahang? Ngelah Nyai réferénsi

sastra? Suba Nyai matakén tekén nak wikan?” Mimiiiih... borongan patakon

tiangé, ulian ngilngil basangé kaboyanin. I Luh nyelupang nyonyoné ka

béhané telutuan, lantas ngaraos, “Adan pilihan Bliné bes wayah. Apang

kekinian adané anggo.”

“Nyén?”

“Wayan Google!”

(Macang Rumah Cinta Seribu Jendela)

I Gusti Lanang Sutéja Naréndra

magenah ring Macang, Bebandem, Karangasem. Satua banyolnyané prasida

kawacén ring facebooknyané.

Suara Saking Bali Édisi XXXV | Séptémber 2019

94

2ajum, nga.jum v menggubah; mengatur: ~ sekah menggubah bunga menjadi

simbol arwah; ~ pasarén Bll mengatur gadis-gadis dl rangkaian upacara di

pura;

ajum.an n sesajen berupa hidangan makanan

ajung Asi n ayah: -- idané sampun lingsir ayah beliau sudah tua;

ka.a.jung.ang (ka.jung.ang) v dipanggil ayah (oleh);

ma.a.jung (ma.jung) v berayah;

nga.jung.ang v memanggil ayah

ajur a hancur; lebur: bangkéné berek – mayatnya busuk dan hancur

ajur-ajér a basa-basi

akah n akar;

ma.a.kah (ma.kah) v berakar: dekunganné ~ cangkokannya berakar; ~

jitné, ki kuat duduk krn asyiknya;

nga.kah adv sampai ke akar-akarnya: tetumbeganné ~ caranya mencangkul

sampai ke akar-akarnya: pangopakné ~, ki memarahi dg keras

akal n akal;

akal-akal.an n tipu daya;

akal.in v akali;

akal.ina v diakalinya;

ka.a.kal.in (ka.kal.in) v diakali (oleh);

nga.kal.in v mengakali

Kamus

Suara Saking Bali Édisi XXXV | Séptémber 2019

95

akar n serangga sj bubuk

aka.ra n huruf a yg ditulis secara khusus sehingga tidak akan dibaca ha

akas a besar dan kuat: bokné – rambutnya besar dan kuat: -- balungné besar

dan kuat tulangnya

aka.sa n angkasa

aké Ks n saya, aku;

ma.a.ké (ma.ké) v beraku

akéh Ami a banyak;

akéh.ang v banyakkan;

akéh.anga v diperbanyaknya;

akéh.in v perbanyak;

akéh.ina v diperbanyaknya;

ma.a.kéh (ma.kéh) v banyak: tamiuné sampun ~ rawuh tamu sudah

banyak yg datang;

ma.a.kéh.an (ma.kéh.an) v kebanyakan; lebih banyak: ~ muridé mangkin

nganggé montor gedé kebanyakan murid sekarang naik mobil;

ma.a.kéh.in (ma.kéh.in) v lebihi;

nga.kéh.ang a semakin banyak: bungané ~ bunga itu semakin banyak;

pa.a.kéh.in (pa.kéh.in) v perbanyak

1aken num banyak: -- ia ngelah pipis banyak ia mempunyai uang

2aken a sungguh-sungguh; sengaja: -- pesan ia nrima tamiu sangat

bersungguhsungguh ia menerima tamu;

aken.ang adv dg sungguh-sungguh; dg sengaja;

aken.anga v dilaksanakannya dg sungguh-sungguh; dilaksanakannya dg

sengaja;

ka.a.ken.ang (ka.ken.ang) v diistimewakan (oleh);

ma.a.ken.an (ma.ken.an) v bersungguh-sungguh; melakukan dg sengaja;

nga.ken.ang v bersungguh-sungguh: ~ lakar malali ka Ubud

bersungguhsungguh akan bertamasya ke Ubud

Suara Saking Bali Édisi XXXV | Séptémber 2019

96

akes v gigit (oleh anak pd waktu menyusu); jepit;

akesa v digigitnya; dijepitnya;

ka.a.kes (ka.kes) v digigit (oleh); dijepit (oleh);

ma.a.kes (ma.kes) v tergigit; terjepit;

nga.kes v menggigit; menjepit

aki n alat untuk menghimpun tenaga listrik (dipakai pd mesin mobil dsb)

akik n akik: batu -- batu yg berkilau sbg permata

aking a kering

akit v pasang; susun;

aa.kit n sepasang (merpati, kerbau, dsb);

akita v dipasangnya;

akit.ang v pasangkan;

akit-akit.an 1 n caranya memasang; 2 v dijodohkan;

ka.a.kit (ka.kit) v disusun (oleh);

ma.a.kit (ma.kit) v tersusun;

ma.a.kit.an (ma.kit.an) v berpasangan;

nga.kit v menyusun dg memasang bagian-bagiannya: béngkélé ~ montor

bengkel memasang bagian-bagian motor;

nga.kit.ang v menyusunkan sst dg memasang bagian-bagiannya

akor a setuju; sesuai

akre.ti n wirama dg metrum U U U U – UU U U - U U U U U U - U - U U =

22 suku kata

akro.da v melakukan sst dg tidak marah; tidak suka marah; tanpa kemarahan

ak.sa.ma v maaf;

ak.sa.ma.ang v maafkan: ~ titiang nénten prasida rauh maafkan saya tidak

bisa datang;

ak.sa.ma.anga v dimaafkannya;

ka.ak.sa.ma.ang (kak.sa.ma.ang) v dimaafkan (oleh);

ngak.sa.ma v meminta maaf;

Suara Saking Bali Édisi XXXV | Séptémber 2019

97

ngak.sa.ma.ang v memaafkan: lédang ida ~ keiwangan titiang beliau mau

memaafkan memaafkan kesalahan saya;

pa.ngak.sa.ma n permohonan maaf

ak.sa.ra n sistem tanda grafis yg digunakan manusia untuk berkomunikasi dan

sedikit banyaknya mewakili ujaran; 2 jenis sistem tanda grafis tertentu, msl

aksara Pallawa, aksara Inka, aksara Bali; 3 huruf: -- anceng singkatan

katakata tertentu, msl ca dr caru atau Ca dr Coma; -- legena huruf yg tidak

berisi sandangan suara; -- modré huruf Bali yg dirangkai secara khusus

dipakai dl mantra; -- sualalita huruf Bali yg digunakan menuliskan kata-

kata bahasa Bali dan bahasa Sanskerta; -- suara huruf vokal (a, i, u, é, o, e);

-- wianjana huruf konsonan (ha, na, ca, ra, ka, dst); -- wréastra huruf Bali

yg digunakan menuliskan kata-kata dl bahasa Bali umum (huruf ha, na, ca,

ra, ka, dst)

1ak.si Asi v lihat;

ak.si.nin v lihatlah: ~ sasolahan ipun lihatlah tariannya;

ak.si.nina v dilihatnya;

ka.a.k.si (kak.si) v dilihat (oleh): pasihé ~ pelung laut dilihat biru;

ma.a.k.si (mak.si) v 1 melihat; 2 bermata;

ma.a.k.si.an (mak.si.an) v memandang;

ngak.si v melihat: ida~ saking ba duur beliau melihat dari atas;

ngak.si.nin v melihat;

pa.ngak.si.an n mata; alat penglihatan

2ak.si n aksi; gaya

1aku pron ark saya: nyapa kadi --, pb berlaku sewenang-wenang;

aku.in v akui;

aku.ina v diakuinya: ipun nénten ~ pianak dia tidak diakui sbg anak;

ka.a.ku.in (ka.ku.in) v diakui (oleh);

nga.ku v mengaku: ia ~ nyemak pipis méméné dia mengaku mengambil

uang ibunya;

Suara Saking Bali Édisi XXXV | Séptémber 2019

98

nga.ku.in v mengakui; menyatakan haknya;

nga.ku-nga.ku v menyatakan diri (memiliki, menyanggupi, dsb); ~ agem

menyatakan diri bersedia (mela kukan sst spt petunjuk)

ma.ku, ~ sara bertanggung jawab

2aku, aku.ang v janjikan: ~ dogén malu janjikan saja dulu;

aku.anga v dijanjikannya: tiang ~ kamen batik saya dijanjikan kain batik;

nga.ku.ang v menjanjikan

aku.da p 1 berapa: -- ngelah panak berapa punya anak; 2 betapa: -- kadén

jengah tiangé betapa malu saya

ala a buruk; halangan: -- ayu baik buruk;

ma.a.la (ma.la) a cacat (tt anggota badan); ~ ayu senasib;

sepenanggungan: ia dadi ajak ~ dia bisa diajak untuk senasib

sepenanggungan;

ma.a.la-a.la (ma.la-a.la) v berbuat jahat

alab a 1 segar dan hijau (tt daun, rumput, dsb): padangé -- pesan rumput itu

sangat segar; 2 kemerah-merahan (tt raut wajah): -- gobané kemerah-merahan

wajahnya;

alab.an a lebih merah;

nga.lab.ang a makin segar

Catetan: Kaambil saking Kamus Bali-Indonésia Édisi Ke-3 sané kamedalang

antuk Balai Bahasa Bali

Suara Saking Bali Édisi XXXV | Séptémber 2019

99