studija odrziva energija u bih
DESCRIPTION
Energija budućnostiTRANSCRIPT
-
Unlocking the FUtUreOdriva energija u Bosni i Hercegovini: Izazovi i perspektive
-
HeInrIcH Bll StIftung BoSna i hercegovina
Unlocking the FUtUreOdriva energija u Bosni i Hercegovini: Izazovi i perspektiveAutori: Svetlana ceni, Miodrag Daki, azrudin husika
2013
-
impresum
Unlocking the FUtUre
odriva energija u Bosni i hercegovini: izazovi i perspektive
fondacija Heinrich Bll ured za Bosnu i Hercegovinu
ekalua 42, 71000 Sarajevo, BiH
Mirela grnther-eevi
Svetlana ceni, Miodrag Daki, Azrudin Husika
Sran Dvornik
Ivan Klis
Blotto Design
Infinity Marketing Solutions d.o.o.
300
Stavovi i miljenja iznesena u ovom tekstu
su autorska i ne predstavljaju izriite stavove
i miljenja izdavaa.
Sarajevo, 2013.
izdava
Za izdavaa
autori
lektura / redaktura
Dizajn / Prijelom
hBS vizualni identitet
tisak
tira
-
Sadraj
Lista skraenica i akronima
Kritiki osvrt na strateke dokumente, politikui pravce razvoja sektora energije u Bosni i Hercegovini 1Analiza usvojenih pretpostavki razvoja sektorau stratekim dokumentima 1.1Uee pojedinih izvora energije u ukupnoj primarnoj energiji 1.2
Mogunosti baziranja razvoja sektora energije u Bosni i Hercegovini na zelenoj energiji 2Potencijali i barijere za poveanje energijske efikasnosti i koritenje obnovljivih izvora energije 2.1Energijska efikasnost i obnovljivi izvori energije u funkciji odrivog razvoja 2.2Vizija uea pojedinih izvora energije u primarnoj energiji do 2030. godinevizija nisko-karbonske energetike bazirane na principima odrivog razvoja 2.3Ekoloka ekonomija 2.4Izvor za finansiranje zelene energije
osnivanje Fonda za budunost 2.5Pretpostavke za osnivanje Fonda ili fondova 2.5.1Nain osnivanja fonda ili fondova za budunost 2.5.2Namjena sredstva Fonda/fondova za budunost 2.5.3
Uloga organizacija civilnog drutva u propagiranju nisko-karbonske energetike bazirane na principima odrivog razvoja 2.6O civilnom drutvu 2.6.1Organizacije civilnog drutva u BiH 2.6.2Naini na koje organizacije civilnog drutva mogu dati svoj doprinos postizanju ciljeva 2.6.3Postojea praksa ukljuivanja civilnog drutva u procese donoenja odluka 2.6.4
Studije sluaja investiranja u energijsku efikasnost i obnovljive izvore energije u Bosni i Hercegovini 3Primjeri dobre prakse poveanja energijske efikasnosti 3.1Zgradarstvo 3.1.1Industrija 3.1.2Primjeri dobre prakse koritenja obnovljivih izvora energije 3.2Zamjena fosilnih goriva biomasom 3.2.1Koritenje toplotnih pumpi 3.2.2Koritenje solarne energije 3.2.3
Zakljuak 4Preporuke 5Prilozi 6Literatura 7
7
9
11
16
18
20
23
28
3552
545660
63
646669
73
74
75757880808486
909294
104
-
lista skraenica i akronima
Bruto drutveni proizvodBosna i HercegovinaObnovljivi izvori energijeEvropska banka za obnovu i razvoj Energijska efikasnostEnergetski intenzitetEvropska investicijska bankaMenadment energijeCertifikat o energetskoj efikasnostiInstitut za istraivanje elektrine energijeEnergy Service Company Konvencija o procjeni uticaja na ivotnu sredinu u prekograninom kontekstuEvropska unijaEvropska shema trgovanja emisijama (European Union Emission Trading System)Federacija Bosne i HercegovineStakleniki plinovi Government Pension Fund GlobalHidroelektrana Meunarodna agencija za energijuInterna stopa profitabilnostiMilenijumski razvojni ciljeviMale hidroelektraneNacionalni akcioni plan za energijsku efikasnostNeto domai proizvodNevladina organizacijaOrganizacija civilnog drutvaPorez na dodanu vrijednostPopulacija, planeta i profitRegulatorna komisija za energetiku RSRepublika SrpskaStrategija za odrivu energiju Jugoistone EvropeStrategija niskokarbonskog razvoja (Low Emission Development StrategyLEDS)Strateki plan i program razvoja elektroenergetskog sektora Federacije Bosne i HercegovineDrutvena stopa vremenske preferencijeTermoelektranaTotal Primary Energy SupplyRazvojni program Ujedinjenih nacijaUkapljeni naftni plinZajedniki elektro-energetski koordinacioni centarSvjetska banka
BDPBih oie
eBrDeeei
eiBeM
ePcePrieSco
eSPoo
eUeU etS
FBihghg
gPFghe
ieairr
MDgMhe
neeaPnDPnvoocDPDvPPP
reerSrS
See SePSnkr
SPP FBih
SrtPte
tPeSUnDP
UnPZekc
WB
-
Un
loc
kin
g t
he
FU
tUr
e O
dri
va e
nerg
ija u
Bos
ni i
Her
cego
vini
: Iza
zovi
i pe
rspe
ktiv
e1
Kri
tik
i osv
rt n
a st
rate
ke
doku
men
te, p
olit
iku
i pra
vce
razv
oja
sekt
ora
ener
gije
u B
osni
i H
erce
govi
ni9
Koritenje obnovljivih izvora energije (OIE) i poboljanje energijske efikasnosti (EE) je svjetski trend, podstaknut borbom protiv klimatskih pro-mjena, ime se usmjerava tehnoloki razvoj, poveava zapoljavanje i izvoz, smanjuje zavisnost od fosilnih goriva, poveava sigurnost snabdijevanja energijom i dr. To su ujedno tipini ciljevi energijskih strategija drava. Borba protiv klimatskih promjena, tj. koritenje OIE i EE se odvija oteano, jer se usvajaju samo one mjere i u onom obimu kojima se postiu razvojni ciljevi kao to su zapoljavanje, razvoj inovativnih tehnologija i usluga, smanjenje uvoza energije i dr.
Ogranieni kapaciteti snabdijevanja energijom u odnosu na sve veu potra-nju moraju dovesti do toga da se u razmatranje uzme hitnost revidiranja tre-nutne paradigme koritenja energije u Bosni i Hercegovini (BiH). Osim toga, proces integracije u Evropsku uniju (EU) obavezuje BiH da ispuni evropske standarde o proizvodnji i koritenju energije u ogranienom vremenskom periodu. Prema Ugovoru o energetskoj zajednici veina tih zahtjeva se mora ispuniti do 2017. godine. S tim u vezi, jako je vano razmotriti mjere za ener-gijsku efikasnost1 (EE) i upravljanje energijom (EM) jer su to preduslovi za odrivostkonkurentnost energetike. Najvee prepreke poboljanju EE i veem koritenju OIE su nedostatak sistematskog pristupa, stratekog opredjeljenja, nedostatak savremenih saznanja iz ove oblasti, nejasne admi-nistrativne procedure i neefikasna razmjena informacija izmeu investitora, vlasti i graana.
Potronja energije u BiH je relativno niska, prvenstveno zbog direktnih i in-direktnih posljedica rata. Industrijske aktivnosti su drastino opale nakon 1995. godine u poreenju sa aktivnostima iz 1990. godine. Od 1995. godine, industrija se jako sporo oporavlja, ali je EE manje-vie ista kao 1992. godine, to znai veoma niska. Postoji potreba za ekonominom obnovom i rastom, kao i neophodnost boljeg pristupa formiranju cijena energije, pored rastu-e svjesnosti o zatiti okoline. Ovo namee potrebu za poboljanjem EE pri
1 u ovom radu se za efikasnost koritenja
energije koristi termin energijska efikasnost
umjesto energetska efikasnost, jer fokus
nije efikasnost energetike kao privredne
grane ve koritenja energije, kao robe,
proizvoda energetike, za zadovoljavanje
ljudskih potreba.
kritiki osvrt na strateke dokumente, politiku i pravce razvoja sektora energije u Bosni i hercegovini
1
-
Un
loc
kin
g t
he
FU
tUr
e O
dri
va e
nerg
ija u
Bos
ni i
Her
cego
vini
: Iza
zovi
i pe
rspe
ktiv
e1
Kri
tik
i osv
rt n
a st
rate
ke
doku
men
te, p
olit
iku
i pra
vce
razv
oja
sekt
ora
ener
gije
u B
osni
i H
erce
govi
ni10
koritenju energije, kratkorono i dugorono. Uslijed trenutne ekonomske situacije u BiH i svih gore navedenih faktora, EM jo uvijek nije u potpunosti iskoriten. Postoji jo puno potencijala za EM, posebno u zgradarstvu (uklju-ujui i daljinsko grijanje) kao i u energetici.
U BiH jo uvijek nema zvaninih auriranih podataka o potronji ener-gije, ukljuujui energijske bilanse na dravnom nivou i sektorske indi-katore EE. Podaci postoje u raznim dokumentima, ali ih nema na jednom mjestu jer Agencija za statistiku ne prikuplja podatke o potronji energije. UNacionalnom akcionom planu za energijsku efikasnost (NEEAP)2 je dat znaajan dio ovih podataka, ali zbog toga to taj dokument nije usvojen ti se podaci jo uvijek ne mogu smatrati zvaninim.
Energetski sektor u BiH ima enorman razvojni potencijal. Ve dui niz godina BiH jedina u regiji ima pozitivan bilans izvoza elektrine energije, te je osma zemlja u Evropi s aspekta hidropotencijala, koji trenutno koristi neto preko jedne treine (38%). Takoer, procjenjuje se da BiH ima znaajne potencijale za proizvodnju energije i iz ostalih obnovljivih izvora (vjetar, solarna ener-gija, energija iz biomase, te geotermalna energija), po nekim indikatorima ti potencijali su i 30% vei od prosjeka u EU.
Tokom posljednjih par godina (20082012.), nekoliko stratekih dokumenata i akcionih planova je doneseno i usvojeno. Problem je da je osnovni motiv za donoenje i usvajanje ovih dokumenata povezan sa zahtjevima iz ugovora o energetskoj zajednici. To znai da se jo uvijek EE i OIE ne razmatra (barem ne kod politiara i nekih eksperata) kao priliku za razvoj domae privrede, ve kao jednu u nizu obaveza koju namee EU. Nedostatak transparentnih procedura odabira investitora ve due vremena predstavljaju prepreku zna-ajnijim ulaganjima u energetski sektor.
Procesi donoenja programa i mjera te stratekih dokumenata nisu u do-voljnoj mjeri otvoreni za uee strunjaka, predstavnike lokalnih zajedni-ca, organizacija civilnog drutva, te drugih relevantnih drutvenih aktera. U situacijama kada procesi omogue uee ovih grupa, najee se njiho-vim komentarima i stavovima ne pridaje adekvatnu panju, te za posljedicu imamo konflikte u toku provoenja tih mjera i strategija. Na svim nivoima u BiH je nedovoljno razvijena praksa participativnog planiranja u sektoru energije.
2 nacionalni akcioni plan za energijsku
efikasnost (neeAP) je pripremila grupa
eksperata 2012. godine. Meutim, zbog
nepostojanja politike volje, dokument
jo uvijek nije usvojen.
-
Un
loc
kin
g t
he
FU
tUr
e O
dri
va e
nerg
ija u
Bos
ni i
Her
cego
vini
: Iza
zovi
i pe
rspe
ktiv
e1
Kri
tik
i osv
rt n
a st
rate
ke
doku
men
te, p
olit
iku
i pra
vce
razv
oja
sekt
ora
ener
gije
u B
osni
i H
erce
govi
ni11
BiH je izvoznik elektrine energije. Ukupna proizvodnja elektrine energije u 2008. godini je bila priblino 14.000 GWh, dok je potronja bila priblino 12.000 GWh. Istovremeno, potronja elektrine energije po glavi stanovnika je relativno niska. Potronja elektrine energije po glavi stanovni-ka u 2000. godini je bila 1.915 kWh, a u 2008. godini je dosegla 3.122 kWh, to premauje svjetski prosjek. Potronja elektrine energije se poveala za 15% u periodu 20042008. godine 3. U budunosti se oekuje dodatno poveanje potronje elektrine energije, a potranja bi mogla dostii nivo ponude. Preko 50% elektrine energije u BiH se proizvodi u termoelektranama, koje koriste domai ugalj i imaju prilino visoke emisije karbondioksida (oko 1 tona CO2/MWh). Ostatak elektrine energije se proizvodi uglavnom u velikim hidroe-lektranama, uz manji doprinos malih hidroelektrana.
3 Strateki plan i program razvoja
energetskog sektora federacije Bosne
i Hercegovine (SPP fBiH, 2009)
1.1 analiza usvojenih pretpostavki razvoja sektora u stratekim dokumentima
taBela 1 instalisani kapaciteti za proizvodnju elektrine energije u Bosni i hercegovini(Derk, 2013)
tip Ukupni instalisani kapacitet MW Procent kapaciteta
termoelektrane na ugalj 1765 44,53 %
Velike hidroelektrane 2048 51,66 %
Male hidroelektrane 60 1,51 %
Industrijske elektrane 91 2,30 %
ukupno 3964 100 %
-
Un
loc
kin
g t
he
FU
tUr
e O
dri
va e
nerg
ija u
Bos
ni i
Her
cego
vini
: Iza
zovi
i pe
rspe
ktiv
e1
Kri
tik
i osv
rt n
a st
rate
ke
doku
men
te, p
olit
iku
i pra
vce
razv
oja
sekt
ora
ener
gije
u B
osni
i H
erce
govi
ni12
Prema stratekim dokumentima, domai ugalj e i dalje ostati glavni izvor u proizvodnji elektrine energije, a kapacitet proizvodnje bi se mogao uve-ati vie nego dvostruko. Postoje relativno znaajne rezerve uglja i radi se o sektoru koji zapoljava veliki broj ljudi. Ukoliko se ovakvi strateki planovi ostvare, emisije staklenikih plinova e se znaajno poveavati. Ukoliko budu izgraene sve planirane termoelektrane na ugalj, trenutni instalisani kapa-citet koji iznosi 1.765 MW e se poveati na 3.200 MW, ime e se ukupne emisije poveati za 4,85 miliona tona CO2 godinjeak i u sluaju unapre-enja efikasnosti sa sadanjih 33% na 40% 4. Meutim, ukoliko bi se samo zamijenili postojei kapaciteti, ukupne emisije bi se smanjile za otprilike 4,8 miliona tona godinje. Pored toga, 0,15 miliona tona ekvivalenta CO2 go-dinje bi se moglo smanjiti izdvajanjem i koritenjem metana iz postojeih rudnika uglja.
Tri kljuna dokumenta u oblasti energije u BiH su:Studija energetskog sektora BiH (2008),Strateki plan i program razvoja energetskog sektora Federacije BiH (2009),Strategija razvoja energetike RS (2012).
Pored ovih dokumenata, dravni parlament je 2010. usvojio Prvi nacionalni izvjetaj o klimatskim promjenama, a u toku je usvajanje Drugog nacional-nog izvjetaja o klimatskim promjenama, Strategije nisko karbonskog razvoja (SNKR) i Nacionalnog akcionog plana za energijsku efikasnost (NEEAP).
Kljuni nedostatak usvojenih dokumenata je primjena konzervativnog pri-stupa energijskom planiranju, a to je predvianje na osnovu dananje zastu-pljenosti pojedinih izvora energije i niza pretpostavki kao to je porast BDP-a, kretanje broja stanovnika itd. Ovakav pristup ne omoguava postizanje una-prijed definisanih ciljeva, ve se kompletna struktura energetike i potronje energije dobija kao rezultat prorauna na bazi, vrlo esto, pogrenih pretpo-stavki. Primjer za to je pretpostavljena stopa rasta BDP-a. Entitetske stra-tegije razvoja energetike kao i Studija energetskog sektora BiH predviaju porast potronje energije na bazi pretpostavljenog porasta BDP. U zavisno-sti od scenarija, pretpostavljeni rast BDP se kree 38% godinje. U 2013. godini je jasno koliko je odstupanje od ove pretpostavke u periodu 20092012. Takoe, jedan od vanih ulaznih podataka za planiranje potranje za energi-jom u BiH jeste broj stanovnika. Budui da popis stanovnitva do nedavno nije bio proveden jo od 1991. godine, a da su se u meuvremenu desili oru-ani sukobi i velika kretanja stanovnitva, procjene broja stanovnika koje se koriste prilikom izrade stratekih dokumenata variraju i do 25%. To pred-stavlja znaajan oteavajui faktor za izradu bilo kojeg relevantnog planskog dokumenta.
Strategije se ne bave dovoljno potrebnim reformama energetskog sektora. Naroito se to odnosi na komunalnu energetiku, gdje se strategije uglav-nom bave mogunostima revitalizacije postojeih sistema daljinskog grija-nja, primjenjujui gotovo isti pristup kao i kod razvijanja ovih sistema prije
4 Strategija niskokarbonskog razvoja
(SnKr, 2012).
-
Un
loc
kin
g t
he
FU
tUr
e O
dri
va e
nerg
ija u
Bos
ni i
Her
cego
vini
: Iza
zovi
i pe
rspe
ktiv
e1
Kri
tik
i osv
rt n
a st
rate
ke
doku
men
te, p
olit
iku
i pra
vce
razv
oja
sekt
ora
ener
gije
u B
osni
i H
erce
govi
ni13
tridesetak i vie godina. Posljedica toga je da se kapacitete sistema daljinskog grijanja planira na osnovu relativno velikih specifinih toplotnih potreba. Na taj nain se zanemaruje efekte provedenih mjera poveanja EE u zgradama kao i mjera koje e se provesti. Naroito velik nedostatak strategija je to to se gotovo nimalo ne bave individualnim grijanjem, tj. tamo gdje nema i gdje se ne planira sistem daljinskog grijanja. Ovo odgovara praksi na terenu jer su ak-tivnosti u oblasti grijanja uglavnom koncentrisane na urbana podruja. Kada se uzme u obzir da se sisteme daljinskog grijanja uglavnom subvencionira iz lokalnih budeta preko tarifnih sistema, a ponekad i direktnim transferima iz budeta, onda se doe do zakljuka da preko grijanja stanovnitvo iz ruralnih dijelova subvencionira gradsko stanovnitvo.
Budui da su entiteti uradili vlastite strategije razvoja energetike, a da se pi-tanjem prenosa elektrine energije bavi dravna kompanija Elektroprenos BiH, razvoj prenosne mree nije dovoljno obuhvaen postojeim strategija-ma. Investiranje u prenosne mree je preduslov za intenzivnije koritenje OIE za proizvodnju elektrine energije.
Iako strategije obuhvataju period do 2030. godine, zbog inertnosti energij-skog sistema one imaju znaajan uticaj i na period poslije 2030. godine. To je period kada e, po veini planova EU, OIE imati znaajno uee u finalnoj potronji energije (znaajno vie od fosilnih).
U strategiji razvoja energetike Republike Srpske (RS)5 se naglaava da po-troai u RS-u plaaju niu cijenu elektrine energije od prosjene cijene u zemljama Jugoistone Evrope. Meutim, to nije rezultat niih trokova proi-zvodnje, prenosa i distribucije ve rezultat direktnih i indirektnih subvencija koje u konanici plaaju svi poreski obveznici. Svrsishodnije je analizirati trokove za energiju koju imaju krajnji potroai kao udio u ukupnim priho-dima, tj. treba govoriti o energijskom siromatvu.
Iako se u Strategiji RS-a kae da je cijena prirodnog plina u RS-u najvia u regionu, predvia se poveanje uea tog energenta u potronji, naroito u domainstvima. Posebno je negativno to se to poveanje predvia na raun smanjenja udjela biomase. Na ovaj nain BiH postaje jo vie ovisna o uvozu energije. Prirodni plin treba usmjeravati u industriju za visoko temperatur-ne procese.
Podaci Evropskog statistikog ureda Eurostata pokazuju (avgust 2012.) da stanovnici BiH, u poreenju sa zemljama regije te ostalim zemljama Evrope, moraju izdvojiti vie novca za plin. Prema podacima iz tog perioda cijena prirodnog plina za domainstva u BiH je iznosila 0,52 eura po kubnom metru, dok je cijena u septembru 2011. prema Eurostatu iznosila 0,54 eura za kWs (1 kWs = 1000 J, 1 kWh = 3600000 J). U isto vrijeme, cijena prirodnog plina u Hrvatskoj je bila za 17 eurocenti nia nego u BiH i iznosila je 0,37 eura po kubnom metru. Prema podacima iz jula 2012. godine, cijena prirodnog plina u Makedoniji iznosila je 0,49 eura po kubnom metru, dok je prema dostupnim
5 Strategija razvoja energetike republike
Srpske do 2030. je usvojena u martu 2013.
Dostupno na http://www.vladars.net/
sr-SP-cyrl/vlada/Ministarstva/mper/std/
Pages/Strategija_razvoja_energetike_rS_
do_2030_godine.aspx
-
Un
loc
kin
g t
he
FU
tUr
e O
dri
va e
nerg
ija u
Bos
ni i
Her
cego
vini
: Iza
zovi
i pe
rspe
ktiv
e1
Kri
tik
i osv
rt n
a st
rate
ke
doku
men
te, p
olit
iku
i pra
vce
razv
oja
sekt
ora
ener
gije
u B
osni
i H
erce
govi
ni14
Slika 1 cijene prirodnog (ruskog) plina za 1000 m u dolarima, februar 2013. (gazprom, 2013)
fInSKA384,8
DAnSKA495
VelIKA BrItAnIJA313,4
nIZOZeMSKA371,4
frAncuSKA393,7
VIcArSKA442,2
ItAlIJA440
SlOVenIJA485,6
AuStrIJA397,4
eKA503,1
nJeMAKA379,3
grKA476,7
MAKeDOnIJA564,3
SrBIJA457,3
BugArSKA501
ruMunJSKA431,8
MAArSKA390,8
BOSnA I HercegOVInA515,2
SlOVAKA429
POlJSKA525,5
-
Un
loc
kin
g t
he
FU
tUr
e O
dri
va e
nerg
ija u
Bos
ni i
Her
cego
vini
: Iza
zovi
i pe
rspe
ktiv
e1
Kri
tik
i osv
rt n
a st
rate
ke
doku
men
te, p
olit
iku
i pra
vce
razv
oja
sekt
ora
ener
gije
u B
osni
i H
erce
govi
ni15
podacima cijena plina u Srbiji iznosila izmeu 0,30 i 0,39 eura po kubnom metru i za 20 do 30 posto je bila nia nego u BiH. Inae, prosjena cijena pri-rodnog plina u EU iznosila je 0,64 eura. Takoer, dok se u veini ostalih drava u svijetu cijena prirodnog plina smanjuje u ljetnim mjesecima, u BiH cijena plina ostaje na istom nivou. Podaci iz marta 2013. godine kau da BiH plaa 515,2 amerika dolara po 1000 kubnih metara za plin iz Rusije. Skuplje ga pla-aju samo Makedonija i Poljska. Plinska infrastruktura u BiH je nerazvijena, a osnova razvoja potronje plina u BiH su proirenje sistema plinovoda, izgrad-nja skladita za plin i poveana potronja u industriji. Meutim, BiH nema skladite za plin i jo uvijek ne postoje realne anse da e ga ubrzo dobiti. BiH sada ima samo jednu mogunost snabdijevanja plinom, preko Srbije, odakle se plin u BiH distribuira od Zvornika do Sarajeva i Zenice. Alternativne mo-gunosti za BiH su da se vee na plinovode u Republici Hrvatskoj.
BiH ima samo jednog snabdjevaa prirodnim plinom, a to je ruski Gazprom, i samo jedan pravac snabdijevanja, odnosno plinovod Srbija-Zvornik-Sarajevo-Zenica, a u pogledu cijena BiH se plinom snabdijeva po dobro po-znatom principu uzmi ili ostavi.
Ukoliko i zaivi projekat Junog toka, postojei plinovod kojim se BiH snabdi-jeva iz Srbije bie spojen na Juni tok i praktino ostaje isti izlaz i isti pravac, a nije poveana sigurnost snabdijevanja. Dalje, trenutna iskoritenost kapa-citeta postojeeg plinovoda je oko 200 miliona kubika, a projektovan je na milijardu kubika godinje. Takoe, na temelju budueg postojanja Junog toka, vlasti Republike Srpske najavile su izgradnju dvije termoelektrane na prirodni plin, kako bi podigle nivo potronje do neke pribline isplativosti, ali je i Srbija isto tako planirala dvije plinske elektrane, Hrvatska na svojoj trasi planira jednu, dok Federacija BiH planira plinsku termoelektranu u Zenici. Uradijusu 300400 kilometara bi trebalo da bude est plinskih elektrana.
-
Un
loc
kin
g t
he
FU
tUr
e O
dri
va e
nerg
ija u
Bos
ni i
Her
cego
vini
: Iza
zovi
i pe
rspe
ktiv
e1
Kri
tik
i osv
rt n
a st
rate
ke
doku
men
te, p
olit
iku
i pra
vce
razv
oja
sekt
ora
ener
gije
u B
osni
i H
erce
govi
ni16
Uee pojedinih izvora energije u stratekim dokumentima je plani-rano na bazi potencijala i aktuelnih projekata. Pod aktuelnim projektima se misli na planirana energetska postrojenja, a aktivnosti na realizaciji tih pla-nova su u razliitim fazama. Za neka postoje idejni projekti dok neka nisu predviena ni prostornim planovima. U sluaju fosilnih goriva pristup preko potencijala (rezervi) moe biti adekvatan uz preduslov da su potencijali pouz-dano utvreni. Meutim, planiranje koritenja OIE samo na bazi potencijala u principu daje iskrivljenu sliku. Za prirodni potencijal OIE u BiH se moe uslovno rei da je u odnosu na energijske potrebe beskonaan. Meutim, po-stoji niz barijera koritenju tih potencijala (tehnike, ekonomske, okolinske, trine, drutvene).
Analiza strukture potronje energije prema vrsti energenta pokazuje da ugalj (mrki ugalj i lignit) predstavlja 45,3%, naftni derivati 21%, ogrijevno drvo 20,5%, dok na ostale energente otpada 13,1% ukupne potronje energije. Domainstva su najvei potroai energije sa oko 52%, industrija i transport po 20%, dok usluge i poljoprivreda pojedinano troe 6% odnosno 2%. Glavni izvor energije za domainstva je ogrijevno drvo sa 57%, elektrina energija sa 18,7% i ugalj sa 10% (CPU, 2010).
Uee OIE u ukupnoj finalnoj potronji energije u BiH u 2009. godini je izno-silo 34,5% (tabela 2). Prema obavezama iz Sporazuma o Energetskoj zajedni-ci, ovaj udio 2020. godine treba da bude 40%.
1.2 Uee pojedinih izvora energije u ukupnoj primarnoj energiji
-
Un
loc
kin
g t
he
FU
tUr
e O
dri
va e
nerg
ija u
Bos
ni i
Her
cego
vini
: Iza
zovi
i pe
rspe
ktiv
e1
Kri
tik
i osv
rt n
a st
rate
ke
doku
men
te, p
olit
iku
i pra
vce
razv
oja
sekt
ora
ener
gije
u B
osni
i H
erce
govi
ni17
taBela 2 energijski indikatori za Bosnu i hercegovinu za 2009. godinu (energy community Secretariat, 2012)
ukupna finalna potronja energije
gubici + potronja pri proizvodnji energije
bruto finalna potronja energije
hidroenergija
vjetar
biomasa
solarna
geotermalna
ukupno OIe
udio OIe
1000 toe
3.579,5
257,3
3.836,8
536,5
789,0
1.325,5
34,5%
-
Un
loc
kin
g t
he
FU
tUr
e O
dri
va e
nerg
ija u
Bos
ni i
Her
cego
vini
: Iza
zovi
i pe
rspe
ktiv
e2
Mog
uno
sti b
azir
anja
raz
voja
sek
tora
ene
rgije
u B
osni
i H
erce
govi
ni n
a ze
leno
j ene
rgiji
18
Nivo koritenja OIE u BiH je skroman u odnosu na potencijale. S pravom se moe rei da pitanje koritenja OIE u BiH nije pitanje potencijala ve pita-nje prevazilaenja barijera njihovom koritenju. Osim energije biomase, koja se uglavnom koristi na tradicionalan nain (sagorijevanje u peima na drva uz nizak stepen efikasnosti), ostali OIE tek u posljednjih nekoliko godina poinju ozbiljnije da se koriste. Posljedica je to uvoenja odreenih meha-nizama za podsticanje koritenja OIE (uglavnom za proizvodnju elektrine energije) i poskupljenja energije iz fosilnih goriva.
Uprkos velikim potencijalima, upotreba solarne energije u BiH je veoma mala. Trenutno, samo vrlo mali broj potroaa u BiH koristi solarnu ener-giju za zagrijavanje vode (ukupno 6.0008.000 m2 solarnih kolektora)6, a u posljednjih par godina je izgraeno nekoliko postrojenja za proizvodnju elektrine energije iz solarne, ukupne snage manje od 1 MW. Osnovni razlo-zi ovako ograniene upotrebe su nedostatak informacija o mogunostima koritenja solarne energije, relativno visoki kapitalni trokovi (900 do 1500 KM/m2 za proizvodnju toplotne energije, zavisno od tipa sistema i kolektora), relativno jeftini drugi izvori energije i nedostatak podsticaja za koritenje solarne energije za proizvodnju toplotne energije. Realno je procijeniti da sa kontinuiranim smanjenjem kapitalnih trokova povrina instalisanih ko-lektora u BiH moe dostii 50.000 m2 do 2020. godine. Na osnovu prosjene godinje solarne iradijacije u BiH od 1.300 kWh/m2, i prosjene efikasnosti kolektora od 70%, ova povrina kolektora moe proizvesti oko 46 GWh toplo-te godinje (UNDP, 2009).
Nivo upotrebe fotonaponskih sistema u BiH je vrlo nizak. Gruba procjena instalisanih kapaciteta fotonaponskih sistema je oko 1 MW. Postoji mali broj autonomnih sistema u kontroli saobraaja, meteorolokim stanicama i domainstvima.
6 Procjena u Prvom nacionalnom izvjetaju
o klimatskim promjenama u BiH je od 4000
do 6000 m ; s obzirom na to da je taj
dokument zavren sredinom 2009. godine
i na trend porasta instalisanih kapaciteta,
procjenjuje se da je od sredine 2009. do
sredine 2013. godine instalisani kapacitet
uvean za oko 30%.
2 Mogunosti baziranja razvoja sektora energije u Bosni i hercegovini na zelenoj energiji
-
Un
loc
kin
g t
he
FU
tUr
e O
dri
va e
nerg
ija u
Bos
ni i
Her
cego
vini
: Iza
zovi
i pe
rspe
ktiv
e2
Mog
uno
sti b
azir
anja
raz
voja
sek
tora
ene
rgije
u B
osni
i H
erce
govi
ni n
a ze
leno
j ene
rgiji
19Geotermalni izvori u BiH koriste se u manjoj mjeri za kupanje, a u jo manjoj mjeri za grijanje prostora. Rekreacioni ili balneoloki (banjski) kapaciteti postoje na vie geotermalnih izvora (Fojnica, Olovo, Viegradska banja, Ilida, Sokovac, Tuzla, Ilida, Dvorovi). Geotermalna voda se u ovim objektima ko-risti cijele godine. Na nekoliko lokacija (Gata, Sanska Ilida, Kreevo, Breza) geotermalna voda se koristi sezonski. U nekim navedenim centrima, kao to je npr. Fojnica, geotermalna energija se, pomou toplotnih pumpi, koristi i za grijanje i pripremu tople potrone vode. Nivo iskoritenja geotermalnih kapaciteta u BiH je iznimno nizak i iznosi samo 5%. Geotermalna energija se koristi u najveem broju sluajeva samo za kupanje. U posljednjih neko-liko godina razvijaju se projekti i vre istraivanja geotermalne energije na vie lokaliteta s ciljem koritenja ove energije za grijanje gradova. Takvi su primjeri Bijeljina i Banja Luka. Priprema projekata i istraivanja se vre uz saradnju sa kompanijama iz EU.
Ako se izuzme elektrinu energiju iz velikih hidroelektrana i energiju iz ogri-jevnog drveta koje se koristi sa niskim stepenom iskoritenja (a i njena obnov-ljivost je vrlo esto upitna), udio OIE u ukupnoj potronji primarne energije je svega nekoliko procenata. Ovaj udio se praktino odnosi na male hidroelek-trane, napredne tehnologije koritenja biomase, solarnu energiju (za toplotnu i elektrinu energiju) i sporadino koritenje geotermalne energije.7
7 Ova procjena uea alternativnih izvora
energije u ukupnoj potronji energije u BiH
ne uzima u obzir koritenja geotermalne
energije kao niskotemperaturnog izvora
za toplotne pumpe.
-
Un
loc
kin
g t
he
FU
tUr
e O
dri
va e
nerg
ija u
Bos
ni i
Her
cego
vini
: Iza
zovi
i pe
rspe
ktiv
e2
Mog
uno
sti b
azir
anja
raz
voja
sek
tora
ene
rgije
u B
osni
i H
erce
govi
ni n
a ze
leno
j ene
rgiji
20
8 u federaciji BiH je na snazi set pravilnika
koji, izmeu ostalog, sadri i zahtjeve
o minimalnim toplotnim karakteristikama
novih zgrada i onih koje se rekonstruie.
Oekuje se da i republika Srpska usvoji
usvoji sline pravilnike nakon usvajanja
Zakona o energetskoj efikasnosti.
Zgradarstvo u BiH troi neto preko 50% primarne energije. To je po-sljedica niske energijske efikasnosti zgrada i niske industrijske aktivnosti. Za razliku od industrije, gdje se mora uloiti odreeni iznos energije za pro-izvodnju jedininog proizvoda, u zgradarstvu potronja energije moe biti dugorono svedena na nulu. Pri tome, u optem sluaju mjere za EE u zgra-darstvu nisu finansijski intenzivne kao mjere u industriji. Kljune mjere za smanjenje trokova grijanja u BiH su:
poveanje EE postojeih zgrada i izgradnja novih u skladu sa zahtjevima o minimalnim toplotnim karakteristikama zgrada8. Prema zahtjevu iz NEEAP-a, ovo poveanje mora biti najmanje 1% godinje.Uvoenje efikasnijih tehnologija za koritenje biomase za individualna grijanja. Na ovaj nain bi se smanjila potronja biomase za individualna grijanja, to bi stvorilo uslove za znaajnije koritenje biomase u sistemu daljinskih grijanja, naroito gradova u centralnom dijelu BiH.Podizanje svijesti javnosti o nunosti i mogunostima racionalne upotrebe energije za grijanje.
Kada bi se u zagrijavanju zgrada sva fosilna goriva osim prirodnog plina (npr. lo ulje, teni naftni plin i ugalj) zamijenilo biomasom, emisija staklenikih plinova bi se smanjila za 3,65 miliona tona godinje. U BiH postoji dovoljno biomase za ovu namjenu, ali prelazak s jedne na drugu vrstu goriva bi trebale pratiti i odgovarajue mjere EE. Ukoliko bi se EE, poboljanje stanja sistema daljinskog grijanja i prelazak na OIE intenzivnije promovirali, potencijal za smanjenje emisije staklenikih plinova bi bio jo vei.
Pitanje koritenja OIE nije toliko stvar procjene njihovih prirodnih potenci-jala koliko itavog niza barijera njihovom koritenju (tehnike, ekonomske, ekoloke, trine i dr.). Postoje zemlje i sluajevi gdje su prirodni potencijali OIE vrlo visoki, a taj vid energije se ne koristi, jer su visoke neke od barije-ra koritenja. Unato velikom prirodnom potencijalu OIE, u BiH postoji niz
2.1 Potencijali i barijere za poveanje energijske efikasnosti i koritenje obnovljivih izvora energije
-
Un
loc
kin
g t
he
FU
tUr
e O
dri
va e
nerg
ija u
Bos
ni i
Her
cego
vini
: Iza
zovi
i pe
rspe
ktiv
e2
Mog
uno
sti b
azir
anja
raz
voja
sek
tora
ene
rgije
u B
osni
i H
erce
govi
ni n
a ze
leno
j ene
rgiji
21meusobno povezanih barijera koje spreavaju koritenje raspoloivog po-tencijala. Barijere se mogu klasifikovati na vie naina. U ovom radu barijere su podijeljene i analizirane unutar est kategorija:
ekonomske;strateke;informacijske;barijere u svjesnosti i percepciji javnosti;institucionalne;tehnike.
U BiH ne postoje namjenski fondovi za finansiranje projekata koritenja OIE. Evropska komisija putem meunarodnih razvojnih banaka kroz odreene projekte finansiranja OIE daje odreena podsticajna sredstva kao nepovratna sredstva u iznosu od 15 do 20%. U veini sluajeva projekte koritenja OIE se mora finansirati putem komercijalnih kredita. Lokalni finansijski resursi su oskudni, a lista prioriteta veoma je duga (poslijeratna obnova, opskrba hranom, i dr.), to u konanici znai da je odluivanje o ulaganjima sklono mi-nimiziranju investicionih trokova i poveanju operativnih trokova. Cijena opreme pada i moe se oekivati da e se taj trend nastaviti. Cijena opreme pada iz dva razloga: (i) Zbog tzv. learning ratio tehnologije za koritenje OIE; to je iznos pada cijene opreme (u %) kada se instalisani kapaciteti na jednom podruju (tritu) udvostrue. Ovaj indikator za veinu tehnologija za OIE je u rasponu 1520%. (ii) Pojava kvalitetne domae opreme za koritenje OIE. Na primjer, prema podacima vodeih domaih proizvoaa kotlova na bioma-su, za svake dvije do tri godine udvostrui se kapacitet kotlova na biomasu u BiH, to znai da njihova cijena za taj period padne od 15 do 20%.
Neuzimanje u obzir eksternih trokova koritenja uglja i drugih fosilnih goriva je takoe barijera koritenju OIE. Istovremeno, jo uvijek postoje fi-nansijski podsticaji za koritenje fosilnih goriva kao to je npr. neplaanje naknade za eksploataciju uglja. Od poetka 2012. godine u FBiH se poinje plaati naknada za emisije zagaujuih materija u zrak, ime e se ova bari-jera neto smanjiti.
Najznaajnije strateke barijere koritenju OIE u BiH ukljuuju sljedee:
nepostojanje definiranog cilja o udjelu OIE u ukupnoj primarnoj energiji, nepostojanje akcijskih planova na razliitim nivoima upravljanja koji bi podsticali koritenje OIE islabi podsticaji optinama za dugorono planiranje efikasnog pruanja javnih usluga (podrune mree daljinskog grijanja, grijanje opinskih ustanova, kola i sl.).
Najznaajnije informacijske barijere koritenju OIE u BiH ukljuuju sljedee:
ograniena dostupnost i pristup postojeim informacijama o OIE (potrebni podaci ili uopte ne postoje ili su vrlo teko dostupni),nepovezanost relevantnih sektora koji tretiraju problematiku koritenja OIE, kao i nepostojanje centralnog mjesta za informisanje inedostatak potrebnih informacija o privredi, razvoju trita, tehnikim i marketinkim pitanjima.
ekonoMSke BariJere
Strateke BariJere
inForMaciJSke BariJere
-
Un
loc
kin
g t
he
FU
tUr
e O
dri
va e
nerg
ija u
Bos
ni i
Her
cego
vini
: Iza
zovi
i pe
rspe
ktiv
e2
Mog
uno
sti b
azir
anja
raz
voja
sek
tora
ene
rgije
u B
osni
i H
erce
govi
ni n
a ze
leno
j ene
rgiji
22Meu najznaajnije barijere zbog neinformiranosti i krivih percepcija javnosti u BiH ubrajaju se:
neinformiranost o modernim mogunostima primjene OIE ( javnost nije upoznata s injenicom da su trokovi ivotnog ciklusa tehnologija za OIE esto konkurentni ili ak nii od drugih tehnologija),neinformiranost i nedostatak potrebnog iskustva o trokovima i isplativosti raznih dostupnih tehnologija za proizvodnju energije iz OIE,ogranien domai kapacitet za skupljanje i analizu podataka o OIE,nedovoljna saradnja investitora na projektima OIE sa lokalnom zajednicom,nedovoljna saradnja investitora u projekte OIE sa lokalnom zajednicom u pripremnoj fazi projekta,loa iskustva sa nekim projektima izgradnje postrojenja za koritenje OIE u kojima investitor nije ispunio sve dogovorene obaveze.
Najznaajnije institucionalne barijere su sljedee:
nekoordiniranost institucija relevantnih za koritenje OIE. U najveem broju sluajeva, problematikom koritenja OIE se bavi sektor za energiju ili energetiku i zatitu ivotne sredine. Ministarstva i druge institucije zaduene za razvoj privrede su nikako ili vrlo rijetko ukljuene u ovu problematiku. Zbog toga se deava da se propisuju relativno visoke podsticajne tarife za energiju iz tehnologija koje se ni djelomino ne proizvode u BiH (kao npr. vjetroelektrane i fotonaponske elije), a ne radi se na stvaranju ambijenta za pokretanje proizvodnje nekih komponenata za takve tehnologije;nedovoljni institucionalni kapaciteti (mali broj strunjaka, nepostojanje odjela za obnovljive izvore energije pri resornim ministarstvima i dr.).
U najznaajnije tehnike barijere ubrajaju se sljedee:
ogranienost masovne nabavke tehnologija za OIE zbog trenutno malog trita u BiH. U posljednjih nekoliko godina vrlo brzo se poveava instalirani kapacitet nekih OIE, tako da te tehnologije prevazilaze ovu barijeru. Tako npr. postojei domai proizvoai kotlova i pratee opreme za proizvodnju energije iz biomase imaju dovoljno narudbi, a i mrea servisa je na zadovoljavajuem nivou;nepostojanje tehnike infrastrukture koja bi podravala razvoj OIE (nepostojanje instituta za istraivanje i meunarodni transfer tehnologija);slaba ili nepostojea regulativa i standardi u smislu performansi, proizvodnje, instalacije i odravanja opreme. Ne postoje domae akreditovane laboratorije za ispitivanje parametara opreme (kao to su efikasnost, emisije i dr.).
BariJere U SvJeSnoSti i PercePciJi JavnoSti
inStitUcionalne BariJere
tehnike BariJere
-
Un
loc
kin
g t
he
FU
tUr
e O
dri
va e
nerg
ija u
Bos
ni i
Her
cego
vini
: Iza
zovi
i pe
rspe
ktiv
e2
Mog
uno
sti b
azir
anja
raz
voja
sek
tora
ene
rgije
u B
osni
i H
erce
govi
ni n
a ze
leno
j ene
rgiji
23
Kljuni izazov je da se prelazak na niskokarbonsku privredu iskoristi tako da se postigne ciljeve brzog poboljanja ekonomske situacije i socijalne kohezije. U ovom procesu postoji potencijal za ekonomski rast i otvaranje novih radnih mjesta koji bi bili rezultat investiranja u smanjenje emisija za sektore elektrine energije, zgradarstva i transporta.
Prema analizi postojee situacije, moe se rei da postoje dva glavna pravca du kojih bi se moglo definirati mogue scenarije razvoja energetike u BiH. Prvi se odnosi na nivo EE i odrivosti, a drugi na distribuciju investicija u proizvodnji elektrine energije izmeu proizvodnje na ugalj i proizvodnje energije iz OIE. Mogui scenariji su prikazani na slici 2.
2.2 energijska efikasnost i obnovljivi izvori energije u funkciji odrivog razvoja (zelena radna mjesta, sigurnost snabdijevanja, uticaji na ivotnu sredinu)
Slika 2 izbori koji utiu na budui razvoj i scenarije emisija ghg(Snkr Bih, 2012)
viSoka energiJSka eFikaSnoStviSoka oDrivoSt
rast kroztrita
energije
Zamkaresursa i
siromatva
rast kroznove tehnologije
i usluge
iscrpljivanjeuma, rijeka
i predjela
niSka energiJSka eFikaSnoStniSka oDrivoSt
inveStiranJeU UgalJ
inveStiranJe UoBnovlJive iZvore
-
Un
loc
kin
g t
he
FU
tUr
e O
dri
va e
nerg
ija u
Bos
ni i
Her
cego
vini
: Iza
zovi
i pe
rspe
ktiv
e2
Mog
uno
sti b
azir
anja
raz
voja
sek
tora
ene
rgije
u B
osni
i H
erce
govi
ni n
a ze
leno
j ene
rgiji
24Postojee strategije razvoja energetike se uglavnom baziraju na investiranju u ugalj i iscrpljivanje rijeka, a uloga OIE nije dovoljno definisana.
Neke od osnovnih koristi EE u zgradarstvu, pored smanjenja potronje energije i na taj nain smanjenja trokova za energiju, su:zapoljavanje,bolji komfor stanovanja,smanjenje vanjskotrgovinskog deficita,poboljanje sigurnosti snabdijevanja,smanjenje potrebnih kapaciteta za grijanje (npr. ukoliko se nekoliko postojeih zgrada utopli, a onda se napravi nova zgrada u tom naselju, u tomsluaju kapacitet postojee kotlovnice, koja je dimenzionisana za neutopljene zgrade, dovoljan je da grije i novu zgradu); ne kupuje se novu opremu i zbog smanjenja udjela fiksnih trokova graani mogu imati nie cijene grijanja,ekonomski multiplikator (novac koji graani utede zbog manjih trokova za energiju e se potroiti u drugim sektorima privrede),smanjenje emisije staklenikih plinova,smanjenje emisije zagaujuih materija u zrak.
tehnologija / izvor energije prosjena zaposlenost za vrijeme
ivotnog vijeka postrojenja (opreme)
(radno mjesto-godina po gWh)
faktor optereenja % ivotni vijek opreme
(godine)
biomasa 0,2185 40
deponijski plin 0,7285 40
fotonaponske elije 0,8720 25
vjetar 0,1735 25
nuklearna energija 0,1490 40
prirodni plin 0,1180 40
geotermalna 0,2590 40
male hidroelektrane 0,2755 40
toplota iz solarne energije 0,2340 25
hvatanje i skladitenje ugljika 0,1880 40
ugalj 0,1180 40
energijska efikasnost 0,38100 20
taBela 3 Djelovanje tehnologija za proizvodnju energije na zapoljavanje (ghani-eneland i dr., 2009)
-
Un
loc
kin
g t
he
FU
tUr
e O
dri
va e
nerg
ija u
Bos
ni i
Her
cego
vini
: Iza
zovi
i pe
rspe
ktiv
e2
Mog
uno
sti b
azir
anja
raz
voja
sek
tora
ene
rgije
u B
osni
i H
erce
govi
ni n
a ze
leno
j ene
rgiji
25Projekti OIE i EE generiu vie radnih mjesta po MW instalisane snage, kao i po iznosu jedinine investicije, u odnosu na projekte vezane za fosilna goriva. U tabeli 3 dato je poreenje kako razliite tehnologije za proizvodnju ener-gije djeluju na zapoljavanje. Vano je napomenuti da se ovdje i EE smatra izvorom energije.
Iz tabele 3 se vidi da tehnologije OIE i EE imaju znaajno vei efekat na za-poljavanje. Gledajui iz ugla razvoja jedne drave, bitno je imati u vidu koja radna mjesta se generiu lokalno, a koja u inostranstvu (u drugim dravama). Tako na primjer, iako fotonaponske elije generiu najvie radnih mjesta, taj efekat je dobrim dijelom koncentrisan u samo nekoliko drava u svijetu koje su vodee u proizvodnji materijala i samih fotonaponskih elija. S druge strane, biomasa i EE u najveem dijelu predstavljaju lokalno zapoljavanje.
U okviru istraivanja provedenog od strane EPRI-a (Electrical Power Research Institute Institut za istraivanje elektrine energije, Kalifornija) procijenjeno je direktno zapoljavanje u razliitim tehnologijama obnovlji-vih izvora energije po MW instalisanog kapaciteta (tabela 4).
Generisanje radnih mjesta je podijeljeno na ona koja se javljaju prilikom iz-gradnje i ona koja se javljaju za vrijeme rada postrojenja. Najvei broj radnih mjesta generie proizvodnja elektrine energije iz fotonaponskih elija. Od toga, oko 85% je vezano za izgradnju postrojenja. To znai da se najvei dio radnih mjesta generie u dravama koje proizvode fotonaponske elije, a s druge strane da su ta radna mjesta kratkorona, uglavnom jednogodinja. Zbog toga je vano sagledati broj radnih mjesta u ivotnom vijeku postroje-nja. Pretpostavljanjem ivotnog vijeka od 20 godina za postrojenja za vjetar i biomasu, te 30 za fotonaponske elije i geotermalnu energiju, najvei broj otvorenih radnih mjesta po godini ima geotermalna energija i biomasa sa oko 54, odnosno 49 radnih mjesta po godini. Proizvodnja elektrine energije iz energije vjetra i solarne energije otvara znatno manje radnih mjesta (oko 10 po godini). Na slici 3. je dat pregled broja otvorenih radnih mjesta po godini za obnovljive izvore energije u ivotnom vijeku.
radno mjesto
godina
radno mjesto
godina
obnovljivi izvor
energije
trokovi
izgradnje
trokovi rada
i odravanja
vjetar
2,57
0,29
biomasa
3,71
2,28
fotonaponske
elije
7,14
0,12
geotermalna
4,00
1,67
taBela 4 Broj generisanih radnih mjesta po MW zavisno od obnovljivog izvora energije pri proizvodnji elektrine energije (ePri, 2001)
-
Un
loc
kin
g t
he
FU
tUr
e O
dri
va e
nerg
ija u
Bos
ni i
Her
cego
vini
: Iza
zovi
i pe
rspe
ktiv
e2
Mog
uno
sti b
azir
anja
raz
voja
sek
tora
ene
rgije
u B
osni
i H
erce
govi
ni n
a ze
leno
j ene
rgiji
26
Specifinost sistema koji koriste biomasu u odnosu na druge OIE je da je potrebno kontinuirano snabdijevanje gorivom (biomasom). Upravo najvei broj radnih mjesta je vezan za poslove snabdijevanja gorivom. U tabeli 4 su date procjene otvaranja radnih mjesta postrojenja za kogeneraciju na bio-masu uzimajui u obzir i snabdijevanje biomasom. Vidi se da je najvei broj radnih mjesta vezan za snabdijevanje gorivom, preko 70% od ukupnog broja radnih mjesta.
Procjena uticaja koritenja biomase i poveanja energijske efikasnosti u zgra-darstvu u BiH na otvaranje odrivih radnih mjesta data je u dijelu sa studi-jama sluajeva.
Slika 3 Broj generisanih radnih mjesta u ivotnom vijeku postrojenja izraeni kao radno mjesto godina po MW pri proizvodnji elektrine energije(ePri, 2001)
eksploatacija i odravanje izgradnja
Vjetroenergija geotermalnaenergija
fotonaponskeelije
Biomasa
0 %
10 %
20 %
30 %
40 %
50 %
60 %
5.8
2.57
50.1
4
3.6
7.14
45.6
3.71
-
Un
loc
kin
g t
he
FU
tUr
e O
dri
va e
nerg
ija u
Bos
ni i
Her
cego
vini
: Iza
zovi
i pe
rspe
ktiv
e2
Mog
uno
sti b
azir
anja
raz
voja
sek
tora
ene
rgije
u B
osni
i H
erce
govi
ni n
a ze
leno
j ene
rgiji
27
taBela 5 efekti zapoljavanja od koritenja biomase za proizvodnju energije u kogenerativnim postrojenjima (kjaer, 2006)
zapoljavanje po 1 MW 3-10 MW 400 MW
izgradnja, ukupna 3,1 0,82radno mjesto
o&M 2,55 0,43radno mjesto
godina
Ukupno 9,98 4,52godina
izgradnja, prosjek tokom
ivotnog vijeka
0,15 0,04radno mjesto
godina
gorivo 7,28 4,04radno mjesto
godina
-
Un
loc
kin
g t
he
FU
tUr
e O
dri
va e
nerg
ija u
Bos
ni i
Her
cego
vini
: Iza
zovi
i pe
rspe
ktiv
e2
Mog
uno
sti b
azir
anja
raz
voja
sek
tora
ene
rgije
u B
osni
i H
erce
govi
ni n
a ze
leno
j ene
rgiji
28
Mjere i projekte smanjenja emisije staklenikih plinova u BiH treba razmatrati u kontekstu odrivog razvoja BiH. S tim u vezi, prioritetni su oni projekti i mjere koji doprinose zapoljavanju u BiH i razvoju prioritetnih sek-tora kao to su rudarstvo, poljoprivreda itd. Nakon toga, prednost treba dati projektima koji kotaju najmanje po jedinici izbjegnute emisije. Koristi od implementacije projekata smanjenja emisija staklenikih plinova u BiH po znaaju su:
poveanje zaposlenosti,dovoenje stranih investicija,transfer najboljih raspoloivih tehnologija (Best Available TechniqueBAT), poveanje energijske efikasnosti (EE) i na taj nain poveanje konkurentnosti, dodatni prihod od smanjenja emisije staklenikih plinova i sticanje iskustva o dostupnim opcijama za smanjenje emisije staklenikih plinova u svrhu razvoja regulative o klimatskim promjenama.
Mjere kojima se mogu smanjiti emisije staklenikih plinova u elektroenergetskom sektoru BiH (ili usporiti njihov rast) moe se svrstati u nekoliko grupa:
poveanje energijske efikasnosti postojeih postrojenja za proizvodnju i distribuciju elektrine energije, izgradnja postrojenja za koritenje obnovljivih izvora energije (OIE),izgradnja novih postrojenja na fosilna goriva koja e imati manju specifinuemisiju staklenikih plinova, koritenje biomase ili fosilnih goriva sa manjom emisijom ugljen dioksida po jedinici osloboene energije i koritenje metana iz podzemnih rudnika uglja za proizvodnju energije.
Sva tri scenarija podrazumijevaju i poveanje EE u skladu sa NEEAP-om. Kao bazna godina za sva tri scenarija uzeta je 2010. Za svaki scenarij raunate su emisije za 2015, 2020, 2025. i 2030. godinu.
2.3 vizija uea pojedinih izvora energije u primarnoj energiji do 2030. godine vizija nisko-karbonske energetike bazirane na principima odrivog razvoja
-
Un
loc
kin
g t
he
FU
tUr
e O
dri
va e
nerg
ija u
Bos
ni i
Her
cego
vini
: Iza
zovi
i pe
rspe
ktiv
e2
Mog
uno
sti b
azir
anja
raz
voja
sek
tora
ene
rgije
u B
osni
i H
erce
govi
ni n
a ze
leno
j ene
rgiji
29S1 karakterie relativno nizak stepen efikasnosti proizvodnje elektrine energije. Pri tome, osnovni izvori su termoelektrane na ugalj (oko 60%) i velike hidroelektrane (oko 40%). Od izvora koji se smatraju OIE, zastupljene su male hidroelektrane (MHE) i neto kapaciteta na solarnu energiju (foto-naponske elije). Godine 2010. proizvodnja elektrine energije u BiH je izno-sila oko 17.124 GWh (Agencija za statistiku BiH, 2011). Uz koeficijent ugljen dioksida elektroenergetske mree u BiH od 0,726 tCO2/MWh, to znai da je emisija ugljen dioksida iz elektroenergetskog sektora u BiH u 2010. iznosi-la oko 12.432.000 tona. Pretpostavlja se da u S1 koeficijent ugljen dioksida elektroenergetske mree ostaje isti za itav period. Prema scenariju sa niom potronjom energije iz Studije energetskog sektora u BiH (Studija energet-skog sektora BiH, 2008), proizvodnja elektrine energije u 2015. bi iznosila 78,05 PJ, a u 2020. godini 80,44 PJ. Proizvodnja u 2025. i 2030. godini je izra-unata pretpostavivi isti godinji rast kao u periodu 20152020. Na slici 4 prikazane su emisije ugljen dioksida iz elektroenergetskog sektora u BiH za period 20102030. za S1.
Prema S1, emisija ugljen dioksida iz elektroenergetskog sektora u BiH u 2010. je iznosila oko 12,5 miliona tona. Zbog predvienog porasta proizvodnje, emi-sija u 2015. je skoro 16 miliona, dok je na kraju posmatranog perioda emisija oko 17,2 miliona. Dakle, prema S1, poveanje emisije u posmatranom periodu je oko 34%.
Slika 4 emisije ugljen dioksida iz elektroenergetskog sektora u Bih za period 20102030. za S1
20.000
2010.
godina
hilj
ada
t co
2
2015. 2020. 2025. 2030.
0
2.000
4.000
6.000
8.000
10.000
12.000
14.000
16.000
18.000
16.22217.19416.704
15.740
12.432
-
Un
loc
kin
g t
he
FU
tUr
e O
dri
va e
nerg
ija u
Bos
ni i
Her
cego
vini
: Iza
zovi
i pe
rspe
ktiv
e2
Mog
uno
sti b
azir
anja
raz
voja
sek
tora
ene
rgije
u B
osni
i H
erce
govi
ni n
a ze
leno
j ene
rgiji
30S2 podrazumijeva implementaciju projekata izgradnje elektroenergetskih postrojenja u skladu sa relevantnim entitetskim strategijama. Prema podaci-ma iz SPP FBiH9 i onim dobijenim od Elektroprivrede BiH i Elektroprivrede HZHB, u posmatranom periodu planirana je izgradnja oko 2.300 MW termo-energetskih postrojenja na ugalj, te vjetroelektrana ukupne snage 460 MW, velikih hidroelektrana 254 MW i MHE 37 MW (tabela 6). Paralelno s tim, predvia se izlazak iz pogona nekih termoenergetskih blokova. Neki kapaci-teti poveavaju efikasnost i/ili kapacitet prilikom revitalizacija. Tako je, na primjer, predvieno poveanje kapaciteta HE Rama sa 160 na 180 MW uz istu akumulaciju.
Prema Strategiji razvoja energetike RS-a iz 2012. godine (Studija razvoja energetike Republike Srpske do 2030., 2012), planirana je izgradnja novih kapaciteta ukupne snage 920 MW i oekivane proizvodnje od 4.550 GWh/a. Pored toga, planira se izgradnju MHE ukupne snage oko 160 MW i oekivane proizvodnje od oko 500 GWh/a.
Izgradnja navedenih kapaciteta e dovesti do poveanja koeficijenta emi-sije ugljen dioksida elektroenergetske mree za oko 10%, u periodu nakon 2015. Proizvodnja elektrine energije u 2015. godini je ista kao i u S1, a nakon 2015. raste prema referentnom scenariju potronje energije iz Studije ener-getskog sektora u BiH (Studija energetskog sektora BiH, 2008), do 2020. U 2025. godini pretpostavljeno je poveanje proizvodnje elektrine energije za 20% u odnosu na 2015. i dodatnih 10% u periodu 20252030. Na slici 5 prikazane su emisije ugljen dioksida iz elektroenergetskog sektora u BiH za period 20102030. za S2.
Prema S2 emisije ugljen dioksida u 2015. godini su iste kao i u S1. Nakon 2015. godine emisije rastu zbog poveanja proizvodnje elektrine energije i pove-anja koeficijenta ugljen dioksida elektroenergetske mree u BiH. Poveanje emisije ugljen dioksida u periodu 20102030. prema S2 je skoro 100%.
9 Strateki plan i program razvoja
elektroenergetskog sektora federacije
Bosne i Hercegovine.
vjetroelektrane
male hidroelektrane
velike hidroelektrane
460
37
snaga MW
254
1185
145
oekivana proizvodnja gWh
1017
taBela 6 Planirana izgradnja nekarbonskih postrojenja za proizvodnju elektrine energije u Federaciji Bih do 2025. u javnim elektroenergetskim preduzeima
-
Un
loc
kin
g t
he
FU
tUr
e O
dri
va e
nerg
ija u
Bos
ni i
Her
cego
vini
: Iza
zovi
i pe
rspe
ktiv
e2
Mog
uno
sti b
azir
anja
raz
voja
sek
tora
ene
rgije
u B
osni
i H
erce
govi
ni n
a ze
leno
j ene
rgiji
31
S3 podrazumijeva intenzivno koritenje potencijala OIE i EE zbog ulaska BiH u EU ETS, to podrazumijeva i plaanje emisionih dozvola (djelomi-no ili potpuno) za staklenike plinove za elektroenergetski sektor. Ta mjera e podstaknuti koritenje nekarbonskih izvora energije. Predvianja su da e jedna emisiona dozvola (za emisiju 1 tone ugljen dioksida) kotati oko 25 EUR. Sagorijevanjem jedne tone uglja (priblinog sastava kao to su bosan-skohercegovaki ugljevi) nastaje oko 1,3 tone ugljen dioksida. To znai da e troak proizvodnje elektrine energije, prema S3, porasti za preko 30 EUR po toni potroenog uglja10. Zbog toga, S3 podrazumijeva iskoritavanje ekonom-skog potencijala OIE. Prema Prvom nacionalnom izvjetaju o klimatskim promjenama ekonomski potencijal za MHE je 3.520 GWh/a, vjetroelektrana 1.950 GWh/a i drvne biomase 1.200 GWh/a. Pored toga, S3 podrazumijeva da se za proizvodnju elektrine energije koristi i prirodni plin, zbog manje specifine emisije ugljen dioksida, a nema poveanja kapaciteta postrojenja na ugalj. Iskoritavanje ekonomskih potencijala OIE i koritenje prirodnog plina za proizvodnju energije e smanjiti koeficijent emisije ugljen dioksi-da elektroenergetske mree oko dva puta. Proizvodnja elektrine energije prema S3 je ista kao i prema S2. Na slici 6 prikazane su emisije ugljen diok-sida iz elektroenergetskog sektora u BiH za period 20102030. za S3.
Prema S3 emisije ugljen dioksida u 2015. godini su iste kao i u S2 i S3. Nakon 2015. godine emisije opadaju zbog poveanja uea nekarbonskih izvora energije u ukupnoj proizvodnji, kao i prirodnog plina. Smanjenje emisije ugljen dioksida u periodu 20102030. prema S3 je oko 30%.
10 Ovo je sluaj plaanja punog iznosa
emisionih dozvola. neke od novih lanica
evropske unije e jedan odreeni period
plaati samo dio emisionih dozvola.
Slika 5 emisije ugljen dioksida iz elektroenergetskog sektora u Bih za period 20102030. za S2
2010.
godina
gg
t co
2
2015. 2020. 2025. 2030.
0
5.000
10.000
15.000
20.000
25.000
12.432
23.22921.334
18.95115.740
-
Un
loc
kin
g t
he
FU
tUr
e O
dri
va e
nerg
ija u
Bos
ni i
Her
cego
vini
: Iza
zovi
i pe
rspe
ktiv
e2
Mog
uno
sti b
azir
anja
raz
voja
sek
tora
ene
rgije
u B
osni
i H
erce
govi
ni n
a ze
leno
j ene
rgiji
32
Slika 7 emisije ugljen dioksida iz elektroenergetskog sektora u Bih za period 20102030.
Slika 6 emisije ugljen dioksida iz elektroenergetskog sektora u Bih za period 20102030. za S3
2010.
godina
gg
t co
2
2015. 2020. 2025. 2030.
0
2.000
4.000
6.000
8.000
10.000
12.000
14.000
16.000
18.000
8.389 8.5009.444
15.740
12.432
2010.
godina
2015. 2020. 2025. 2030.
Mili
ona
t co
2
0
5.000
10.000
15.000
20.000
25.000
S1 S2 S3
-
Un
loc
kin
g t
he
FU
tUr
e O
dri
va e
nerg
ija u
Bos
ni i
Her
cego
vini
: Iza
zovi
i pe
rspe
ktiv
e2
Mog
uno
sti b
azir
anja
raz
voja
sek
tora
ene
rgije
u B
osni
i H
erce
govi
ni n
a ze
leno
j ene
rgiji
33Prema S1 i S2 doi e do porasta emisija ugljen dioksida iz elektroenergetskog sektora u BiH u periodu od 2010. do 2030. godine, za razliku od S3, prema kojem e doi do znaajnog smanjenja emisije, za skoro 30% u odnosu na 2010. Zakljuak je da je najnepovoljniji scenarij S2; to je scenarij koji podra-zumijeva implementaciju jednog dijela elektroenergetskih postrojenja plani-ranih entitetskim strategijama. ak i iz ovakve analize se vidi da implemen-tacija aktuelnih strategija ne vodi ispunjavanju meunarodnih obaveza BiH. Stoga je potrebno u tom smislu doraditi navedene strategije ili uraditi jednu strategiju za itavu dravu. S3, kojom se podrazumijeva intenzivno koritenje OIE i implementaciju mjera EE i koja vodi ka ispunjavanju globalnih planova za smanjenje emisije do 2050. Treba naglasiti da je analiza uraena samo za elektroenergetski sektor.
cijena elektrine energije za domainstva u BiH u 2013. godini iznosi
pft = 12.82 kWh
(elektroprivreda BiH, 2013). ukupna cijena za elektrinu energiju pokriva (ili treba da pokriva) troak proizvodnje elektrine energije (ukljuujuii amortizaciju opreme), troak mrearine, a koji se odnosi na trokove prenosne i distributivne mree (izgradnja i odravanje prenosne i distributivne mree, trokovi u vezi sa odravanjem i oitanjem mjernog mjesta, trokovi gubitaka elektrine energije i trokovi pomonih usluga) i naknada za OIe. nakon ulaska BiH u eu etS proizvodnja elektrine energije iz karbonskih goriva e imati dodatni troak, troak za kupovinu emisionih dozvola za ugljen dioksid. u nastavku e se dati grubu procjenu poveanja trokova proizvodnje elektrine energije iz uglja, to bi trebalo uticati i na cijenu elektrine energije.
Procjena uticajaEvropske sheme trgovanja emisijama na poveanje trokova proizvodnje elektrine energije iz uglja u Bosni i Hercegovini
-
Un
loc
kin
g t
he
FU
tUr
e O
dri
va e
nerg
ija u
Bos
ni i
Her
cego
vini
: Iza
zovi
i pe
rspe
ktiv
e2
Mog
uno
sti b
azir
anja
raz
voja
sek
tora
ene
rgije
u B
osni
i H
erce
govi
ni n
a ze
leno
j ene
rgiji
34 kM
cijena uglja u BiH u 2013. godini za termoelektrane iznosi oko 6 gJ
gJdok se toplotna vrijednost ugljeva u BiH kree od 13 do 15
t
(Studija energetskog sektora u BiH Modul 8, 2008). na osnovu cijene uglja i toplotne vrijednosti moe se izraunati troak po jednoj toni uglja:
gJ kM kMB = 14 6 = 84 t gJ t
Sagorijevanjem jedne tone uglja (priblinog sastava kao to su bosansko-hercegovaki ugljevi) nastaje oko 1.3 tone ugljen dioksida. Maseni udio ugljika u ugljevima se kree od 36% do 40% (Studija energetskog sektorau BiH Modul 8, 2008). emisija ugljen dioksida se rauna na sljedei nain:
Mco 44 tcoe co = c = 0.36 = 0.36 3.66 = 1.32 Mc 12 t uglja
pri emu su Mco i Mc molarne mase ugljen dioksida i ugljika. Pretpostavka je da e cijena emisionih dozvola oko 2020. godine iznositi 25 eur. Iz toga slijedi da je dodatni troak sagorijevanja jedne tone uglja:
eUr tco eUr eUr kM25 => 1.32 25 = 33 = 64.35 tco t uglja tco t uglja t uglja
Stepen efikasnosti postojeih termoelektrana u BiH se kree oko 33%. energija osloboena pri sagorijevanju jedne tone uglja je:
gJ gWs 10 MWh MWhe = ? hd = 0.33 14 = 0.33 14 = 0.33 14 = 1.283
t t 3600 t t
to znai da je specifina potronja uglja:
1 1 t ugljab = = = 0.78
e 1.283 MWh / t MWh
Dakle, dodatni troak proizvodnje elektrine energije u BiH e biti:
t uglja kM kM pft = 0.78 64.35 = 5.0193 = 5.0193 MWh t uglja MWh kWh
troak za nabavku emisionih dozvola iznosi skoro 40% dananje cijene elektrine energije za domainstva.
Vaan cilj upravljanja prirodnim resursima mora biti pomirenje razliitih principa ekonomije i ekologije. ekoloka odrivost ima dimenzije koje se ne odraavaju u ekonomskim analizama koritenja resursa. Dok se ekonomska odrivost prvenstveno bavi odravanjem toka prihoda tokom vremena, ekoloka odrivost zavisi od obnovljivosti sposobnosti oporavka ekosistema koji je pogoen ekonomskom eksploatacijom ili prirodnim fenomenima. Obnovljivost zavisi od ekoloke kompleksnosti, koja je sutinski element odrivih prirodnih sistema. ekonomska eksploatacija voena iskljuivo profitom esto unitava tu kompleksnost.
-
Un
loc
kin
g t
he
FU
tUr
e O
dri
va e
nerg
ija u
Bos
ni i
Her
cego
vini
: Iza
zovi
i pe
rspe
ktiv
e2
Mog
uno
sti b
azir
anja
raz
voja
sek
tora
ene
rgije
u B
osni
i H
erce
govi
ni n
a ze
leno
j ene
rgiji
35
Pristup poznat kao ekoloka ekonomija ne primjenjuje ekonomske kon-cepte na ivotnu sredinu, ve tei da ekonomske aktivnosti postavi u kontekst biolokih i fizikih sistema koji odravaju ivot, ukljuujui sve ljudske ak-tivnosti. Teoretiari ekoloke ekonomije naglaavaju vanost ekonomskih resursa, naroito fosilnih goriva, za savremene ekonomske sisteme. Ubrzani rast ekonomske proizvodnje tokom dvadesetog vijeka zahtijevao je ogromne ulazne koliine energije, a globalni ekonomski sistemi jo veu potranju u ovom vijeku. Centralna pitanja ekoloke ekonomije su raspoloivost energije i implikacije koritenja energije na ivotnu sredinu. Osnovni princip ekolo-ke ekonomije je da ljudska aktivnost mora biti ograniena nosivou ivotne sredine, to se definie kao nivo populacije i potroakih aktivnosti (i ljudi i ivotinja), koje raspoloiva baza prirodnih resursa moe da podri bez iscr-pljivanja. U pristupu ekoloke ekonomije, ekonomski sistem se posmatra kao podskup ireg ekosistema. Ekonomsko vrednovanje izraeno u cijenama ne moe savreno da obuhvati sloenost ekolokih procesa i ponekad dovodi do ozbiljnih sukoba sa zahtjevima ekosistema.
Ekoloki orijentisana makroekonomija obuhvata nove koncepte mjerenja nacionalnog dohotka, jer se pri izraunavanju nacionalnog dohotka ekspli-citno obraunava uticaje na ivotnu sredinu i iscrpljivanja prirodnih resursa. Uostalom, stvaranje koncepta odrivog razvoja podstaknuto je upravo trae-njem ravnotee izmeu ekonomskog rasta i odrivosti ekosistema. Zato se postavlja pitanje u vezi sa OIE, da li je mogue, uz dananje trine okolnosti i dostignuti tehnoloki razvoj, zamijeniti fosilna goriva sa OIE. to se tie indu-strijski razvijenih zemalja, taj podatak je za sada obeshrabrujui, jer obnovlji-va energija zadovoljava moda nekih 10% tranje za energijom. Tradicionalni naglasak na poveanje ponude energije (kao to je izgradnja novih elektrana) moe da pomjeri fokus na upravljanje tranjom: poveanje efikasnosti i sma-njenje potronje energije, jer, za veinu dobara i usluga, ekonomska teorija predstavlja koristi krivom tranje, a trokove krivom ponude, dok ne uzima u obzir uticaj na ivotnu sredinueksterne trokove negativnog uticaja na i-votnu sredinu. Dakle, mora se internalizovati eksterne trokove, tj. u trinu analizu ukljuiti trokove uticaja na ivotnu sredinu. Najjednostavniji nain je da se pored vlastitih trokova ponude uvede i procijenjene eksterne troko-ve, pa se dobije krivu koja pokazuje kombinaciju trinih trokova i eksternih trokova u vidu drutvenih trokova. Ona pokazuje stvarne trokove drutva i uzima u obzir i trokove proizvodnje i eksterne trokove ivotne sredine.
2.4 ekoloka ekonomija
-
Un
loc
kin
g t
he
FU
tUr
e O
dri
va e
nerg
ija u
Bos
ni i
Her
cego
vini
: Iza
zovi
i pe
rspe
ktiv
e2
Mog
uno
sti b
azir
anja
raz
voja
sek
tora
ene
rgije
u B
osni
i H
erce
govi
ni n
a ze
leno
j ene
rgiji
36Vrlo je vana procjena buduih trokova i koristi primjenom tehnike koja se naziva diskontovanje. Na primjer, u sluaju evaluacije trokova i koristi izgradnje elektrana, u razmatranju moraju biti uzeta u obzir tri vremenska perioda: period izgradnje, period aktivnog rada i period nakon prestanka rada elektrane. Za vrijeme perioda izgradnje postoje trokovi, ali ne i koristi, osim onih ire ekonomski posmatranih direktno i indirektno zapoljavanje. U sljedeem periodu, kada objekat pone da radi, pojavljuju se koristi, ali se pla-aju i dvije vrste trokova: operativni trokovi rada i eksterni trokovi ivotne sredine i drutveni trokovi. Kada objekat prestane da radi, trokovi ivotne sredine i drutveni trokovi mogu se povlaiti i u beskonanost. U analitici trokova i koristi, odabir diskontne stope je vrlo vaan. Na primjer, meuna-rodne agencije, kao to je Svjetska banka, esto koriste stopu od 10% pri eva-luaciji projekata. Problem se moe pokuati da rijei definisanjem drutvene diskontne stope ili drutvene stope vremenske preference (SRTPsocial rate of time preference), te se definie kao:
SrtP = p + cpri emu je: ista stopa vremenske preference, koja predstavlja ljudsku tendenciju da preferiraju sadanjost nad budunou;stopa rasta potronje po glavi stanovnika;mjera stope po kojoj nae dodatno zadovoljstvo od poveane potronje opada sa poveanjem potronje ili, ekonomskim terminom reeno, elastinost granine (marginalne) korisnosti potronje.
Drugi metod za procjenu SRTP moe biti zasnovan na oportunitetnom troku kapitala. Oportunitetni trokovi se jo nazivaju trokovi proputenih mogu-nosti. Na primjer, ako drutvo moe da ostvari stopu prinosa investicije od pet procenata, nema smisla da se zadovolji projektom koji doprinosi samo dva, tri ili etiri procenta. Procjene koje su zasnovane na oportunitetnim trokovima kapitala imaju tendenciju da budu vie od onih koje su zasnivane na dugoro-noj potronji. Meutim sa stanovita ivotne sredine, ovaj metod ima ozbilj-nih nedostataka. Ako se za primjer uzme nuklearna elektrana, nakon to zavri svoj vijek, buduim generacijama ostaje samo nuklearni otpad. Dok je danas izuzetno profitabilna, dugorono njen uticaj na drutvo moe biti negativan.
Bilo koja izabrana diskontna stopa je izazov, jer je u pitanju sagledavanje resursa i ivotne sredine za budunost kao pitanje meugeneracijske jed-nakosti i pravde, te se mora napraviti razliku izmeu pitanja koja se moe razumno rijeiti putem ekonomskog sistema i pitanja u kojima moralni im-perativ ivotne sredine mora imati prioritet. Raunovodstvo nacionalnog do-hotka obuhvata proraun troenja kapitala koji ostvaruju ljudi tokom vre-mena i ta amortizacija kapitala se procjenjuje svake godine i oduzima se od bruto domaeg proizvoda kako bi se dobio neto domai proizvod (NDP). Ali, na amortizaciju prirodnog kapitala ne primjenjuju se sline odredbe. Kada drava sijee ume, kopa ugalj, mijenja tok rijeka, to ulazi u nacionalni do-hodak iskljuivo kao pozitivan doprinos dohotku, koji je jednak vrijednosti preraenih resursa. Nije napravljen obraun gubitka postojeih uma, ruda, vode, itd. ni kao ekonomskog resursa, ni u izrazu njegove ekoloke vrijednosti. Sa stanovita ekoloke ekonomije, to je ozbiljan propust koji se mora ispraviti. Na primjer, sa stopom rasta od samo dva procenta, BDP bi se udvostruavao svakih 35 godina, a u jednom vijeku se moe uveati sedam puta.
p
c
-
Un
loc
kin
g t
he
FU
tUr
e O
dri
va e
nerg
ija u
Bos
ni i
Her
cego
vini
: Iza
zovi
i pe
rspe
ktiv
e2
Mog
uno
sti b
azir
anja
raz
voja
sek
tora
ene
rgije
u B
osni
i H
erce
govi
ni n
a ze
leno
j ene
rgiji
37Takav rast ne bi predstavljao problem, ali resursni faktori i faktori ivotne sredine nameu praktinija ogranienja ekonomskim aktivnostima. Ako se mjeri ekonomsku aktivnost pomou pogrenog arina, ne moe se oekivati da e i ostatak ekonomske analize biti pouzdan. Ekonomski rast sam po sebi ne predstavlja nuno stvarni ekonomski razvoj i moe da smanji ljudsko bla-gostanje ukoliko ga prati rast nejednakosti i degradacija ivotne sredine. U primjeru Indonezije i Kostarike, revidirano mjerilo NDP pokazuje znatno sporiji rast nego standardno mjerilo, jer je indonezijska studija uzela u obzir naftu, ume i tlo, a na primjeru Kostarike poljoprivredu, umarstvo i ribolov. Proirenje mjerila amortizacije prirodnih resursa u Kostariki, koje je vidljivo u rastuem jazu izmeu bruto i neto poljoprivrednog proizvoda, potie od tri faktora: gubitka uma, visoke stope erozije tla na njivama i panjacima i prekomjernog ribolova.
Uticaj na neto investicije jo je primjetniji u odnosu na izmijenjeni model BDP-a. Standardno mjerilo neto investicija koriguje bruto investicije uma-njivanjem za amortizaciju proizvedenog kapitala. Ukoliko se urauna amor-tizaciju prirodnog kapitala, veliki broj zemalja u razvoju, gdje je BiH jedan od primjera, pokazuje mnogo manje ili ak negativne neto investicije. To znatno utie na strategiju razvoja, jer su investicije najvanija ekonomska determi-nanta dugoronog rasta, te ako se ne uzme u obzir amortizaciju resursa i i-votne sredine, sistematski se precjenjuje stvarnu vrijednost investicija.
Kao korak ka integraciji analiza ekonomske politike, politike ivotne sredine i socijalne politike, Sektor za ivotnu sredinu Svjetske banke (World Bank Environmental Department) razvio je mjerilo istinske utede, koje obuhvata amortizaciju prirodnog kapitala i zaduivanja u inostranstvu. To mjerilo tei da utvrdi koliko se nacionalnog dohotka tedi za budunost uzimajui u obzir i iscrpljivanje prirodnih resursa i dodavanje fondovima kapitala. Analiza istinske utede, koja je naroito pogodna za zemlje poput BiH, ukazuje na to da ono to u nekim sluajevima izgleda kao uspjena razvojna pria u sebi skriva ozbiljno iscrpljenje prirodnog kapitala, a u nekim sluajevima ak i negativnu stopu neto ostvarene utede. Interesantno, razvijene zemlje ge-neralno imaju pozitivnu razvojnu utedu.
U skladu sa podacima iznesenim u Studiji energetskog sektora BiH, a zatim i nalazima iz dokumenta Svjetske banke Bosna i Hercegovina: Izazovi i prepo-ruke za reformePregled javnih rashoda i institucija,11 vidljivo je da BiH ima vrlo visok energijski intenzitetiznad svjetskog prosjeka i vie od prosjeka drava u razvoju. Ovo je posljedica strukture privrede, niske EE na strani potronje energije, kako u industriji, tako i u sektoru komunalnih usluga.
Iako je energijski intenzitet u BiH pokazao trend opadanja u periodu od 2000. do 2005. godine, zapaen je rezultat poveanja BDP-a za 66,1% u istom peri-odu. Potronja energije u BiH je opadala do 2002. godine, kada je zabiljeeno intenzivno poveanje potronje energije.
11 Bosna i Hercegovina: Izazovi
i preporuke za reforme Pregled
javnih rashoda i institucija,
Svjetska banka, februar 2012.
-
Un
loc
kin
g t
he
FU
tUr
e O
dri
va e
nerg
ija u
Bos
ni i
Her
cego
vini
: Iza
zovi
i pe
rspe
ktiv
e2
Mog
uno
sti b
azir
anja
raz
voja
sek
tora
ene
rgije
u B
osni
i H
erce
govi
ni n
a ze
leno
j ene
rgiji
38Izmeu 2000. i 2009. godine ekspanzija potranje primarne energije (6,2% prosjeno godinje) bila je vea od rasta BDP-a (4,6% godinje). U istom pe-riodu, rast primarne energije u zemljama OECD bio je samo 0,7% godinje. Kao to je ve naprijed pokazano, u strukturi energije dominira ugalj, koji daje oko 64 procenta TPES (Total Primary Energy Supply)12. Naftni derivati ine oko 19 procenata TPES, dok hidro-energija i prirodni plin uestvuju sa po 6 procenata. Obzirom na oslanjanje zemlje na domai ugalj i hidro-energiju, za-visnost od uvoza energije (37,5 procenata) je znatno manja nego u zemljama OECD (gdje iznosi 48 procenata). Mora se, meutim, napomenuti da se 100 procenata naftnih derivata i prirodnog gasa uvozi, time ukazujui na veliku zavisnost od uvoza tih fosilnih goriva.
Prema teoriji koju je 1956. formulisao geolog M. King Hubbert, tipian model potronje resursa energije tokom vremena podsjea na krivu u obliku zvona: u ranom periodu eksploatacije resursa, cijene padaju, proizvodnja se iri, a po-tronja eksponencijalno raste. Meutim, na kraju ograniene zalihe i rastui trokovi iscrpljivanja resursa prave preokret, a potronja poinje da opada.
12 Oslanjanje zemlje na domai ugalj je
ostalo gotovo nepromijenjeno od 1990.
(60 do 65 procenata tPeS) uz ukupan udio
svih fosilnih goriva zajedno od preko 94
procenta u 2009. u strukturi
energije dominira ugalj, koji daje oko
64 procenta tPeS. Svjetska banka:
Bosna i Hercegovina: Izazovi i preporuke
za reforme Pregled javnih rashoda
i institucija (februar 2012.)
Slika 8 Udio pojedinih energenata u ukupnoj potronji u Bosni i hercegovini (agencija za statistiku Bih, tematski bilten 13. mart 2013.)
2008. 2009. 2010.
0
10 %
20 %
30 %
40 %
50 %
60 %
70 %
80 %
90 %
100 %
65
6
7
22
3
63
9
28
nafta
Obnovljivi izvori e
Plin
ugalj
3
8
25
64
-
Un
loc
kin
g t
he
FU
tUr
e O
dri
va e
nerg
ija u
Bos
ni i
Her
cego
vini
: Iza
zovi
i pe
rspe
ktiv
e2
Mog
uno
sti b
azir
anja
raz
voja
sek
tora
ene
rgije
u B
osni
i H
erce
govi
ni n
a ze
leno
j ene
rgiji
39Svjetske rezerve uglja, na primjer, dostatne su po nekim procjenama za na-rednih 200 godina. Energetski potencijal BiH u uglju sagledan je na osnovu bilansa utvrenih rezervi mineralnih sirovina sa 31.12.2006. godine, za koje rudnici posjeduju rjeenja o odobrenim rezervama od nadlenih ministarsta-va, a eksploatacione su procijenjene prema uraenoj tehnikoj dokumenta-ciji sa kojom raspolau rudnici. Ukupne geoloke rezerve uglja u BiH iznose oko 5,76 milijardi tona, od ega je bilansnih 2,540 milijardi tona, i to 1,437 milijarde lignita i 1,103 milijardi mrkog uglja. Iz ovoga se vidi da su potreb-na velika sredstva da bi se potencijalne rezerve istraile i prevele u bilansne. Bilansnih rezervi je svega 45,5 %, vanbilansnih 10,8% i 43,7 % potencijalnih, a to navodi na nizak stepen istraenosti.
Dosadanja proizvodnja uglja je dala iskustvene podatke za ocjenu uslova i mogunosti eksploatacije, koji su najee takvi da se postavlja pitanje bilansnosti jo jednog dijela rezervi, odnosno na sadanjem nivou tehnike i opremljenosti rudnika vei dio bilansnih rezervi se ne moe ekonomino eksploatisati. Faktori zatite ivotne sredine, koji u ranijim propisima nisu uticali na postupak klasifikacije rezervi uglja, sada imaju nepovoljan odraz i vjerovatno e smanjiti koliine bilansnih rezervi uglja u nekim leitima i basenima. U BiH postoje znaajne rezerve uglja na kojima poiva planira-nje razvoja termoenergetike. Eksploatacione rezerve su procijenjene na sa-danjem nivou poznavanja uslova eksploatacije i stanja rudnika i trenutnih cijena uglja na tritu, te cijena trokova eksploatacije, i ona iznose manje od 65,7 % bilansnih rezervi uglja. Ako se prihvati orijentacija na masovno naputanje podzemne eksploatacije, zatim dalja primjena metoda dobivanja uglja (komorne), kojima se koristi svega 20-30 % bilansnih rezervi, nastavi neplanska urbanizacija ugljenih prostora itd., ove rezerve mogu biti i znatno nie. To, konano, zavisi od kretanja cijena energije na svjetskom i domaem tritu, mogunosti drutva da obezbijedi vei obim koritenja domaih ener-getskih resursa, te tempa i nivoa investicionih ulaganja u postojee i nove proizvodne kapacitete u ovoj grani.13
13 Studija energetskog sektora BiH,
konani izvjetaj, Modul 1 energetske
rezerve, proizvodnja, potronja i trgovina,
Knjiga A energetske rezerve i povijesne
energetske bilance, energetski institut
Hrvoje Poar, Hrvatska; Soluziona,
panjolska; ekonomski institut Banjaluka,
BiH; rudarski institut tuzla, BiH, 2008.
taBela 7 Planirana izgradnja nekarbonskih postrojenja za proizvodnju elektrine energije u Federaciji Bih do 2025. u javnim elektroenergetskim preduzeima
5,9753511,3313,8602008. 575 142
6,4051991,6354,0262010. 874 329
6,0341901,5023,8802009. 719 257
UkupnoPlinnaftaUgalj obnovljivi izvori energije elektrina energija
-
Un
loc
kin
g t
he
FU
tUr
e O
dri
va e
nerg
ija u
Bos
ni i
Her
cego
vini
: Iza
zovi
i pe
rspe
ktiv
e2
Mog
uno
sti b
azir
anja
raz
voja
sek
tora
ene
rgije
u B
osni
i H
erce
govi
ni n
a ze
leno
j ene
rgiji
40Analizirajui energiju, mora se uzeti u obzir entropiju, koja proizilazi iz drugog zakona termodinamike. Entropiju se definie kao mjerilo neraspoloive ener-gije energije u obliku koji nije dostupan za rad. Zakon kae da se entropija poveava u svim fizikim procesima. Ugalj u svom prvobitnom stanju sadri dostupnu ili slobodnu energiju. U tom obliku ima nisku entropiju, a kada se zapali, oslobaa energiju. Prema prvom zakonu termodinamike, energija nije unitena, ali je u nedostupnom ili sputanom obliku, odnosno ugalj se pretvara u pepeo i otpadnu toplotu. U tom obliku ima visoku entropiju i vie nije poten-cijalni izvor energije, za razliku od vode, vjetra ili sunca. Svi ekonomski procesi transformiu inpute niske entropije u otpadne proizvode visoke entropije u skladu sa drugim zakonom, odnosno ekonomski procesi su ogranieni dostu-pnou resursa niske entropije, koji se javljaju u dva oblika: fondovi neobnovlji-vih kopnenih resursa, kao to su fosilna goriva, ili tok obnovljive energije sunca. Trenutne ekonomske aktivnosti znatno zavise od koritenja ogranienih zaliha. Koncept entropije se moe posmatrati kao mjerilo neureenosti u sistemu.
Ugalj je visokoureeni oblik materije i energije, dok su pepeo i otpadna toplo-ta dobijeni njegovim sagorijevanjem neureeni oblici. Kako se u bilo kojoj i-votnoj sredini poveavaju entropija i neureenost, ta ivotna sredina postaje manje korisna za podravanje ivota. Otpad i zagaenje predstavljaju stanje visoke entropije materije i energije. U skladu sa drugim zakonom termodina-mike, svi ivotni procesi i svi ekonomski sistemi nuno moraju da stvaraju sve vee koliine otpada visoke entropije kada koriste resurse niske entropije. Dok se rad, kapital, obnovljivi resursi i neki resursi koji imaju mogunost reciklira-nja, mogu stvoriti kroz proireni kruni tok, energija ne moe. Protok energije je ogranien dostupnou resursa i zagaenjem koje proistie iz njihove upo-trebe, to predstavlja fundamentalan faktor, koji odreuje nivoe ekonomske aktivnosti.
Inae, ekonomske zalihe neobnovljih resursa razlikuju se od fizikih zaliha. Rezerve bilo kojeg neobnovljivog resursa su nepromjenjive u fizikom smislu, ali ekonomski obnovljiv dio tih rezervi varira sa promjenama cijena i tehnolo-gija. Energetske rezerve imaju specifian znaaj u ovom procesu, jer je ener-gija esencijalna za crpljenje drugih resursa. Na primjer, ako se koristi glinica visokog kvaliteta, dobijanje aluminijuma iz rude niskog kvaliteta e generalno zahtijevati vie energije po jedinici dobijenog aluminijuma. Dok god grani-ni troak vika energije ne poveava cijene aluminijuma iznad granice koju e trite podnijeti, kompanije e nastaviti da koriste rude niskog kvaliteta u proizvodnji. Ekonomska logika ekstrakcije energetskih rezervi nosi u sebi kljunu razliku u odnosu na druge mineralne rezerve. Energiju se mora troiti da bi se crpjele te rezerve, ime je nastao koncept odnosa neto energije: ako se potroi Y koliina energije da se dobije Z koliina energije iz rezervi, odnos neto energije je jednak Z/Y. Ako taj odnos padne ispod 1, to znai da troimo vie energije nego to je dobijamo, to je neisplativo. Odnos neto energije koji je jednak jedinici predstavlja apsolutnu granicu proizvodnje energije. Savremena proizvodnja energije nije jo na toj granici, osim proizvodnje etanola. Za cr-pljenje neobnovljivih izvora i ekonomsku proizvodnju u cjelini neophodno je izobilje dostupnih energetskih rezervi. Ogranienje ponuda drugih resursa mogu se prevazii pod uslovom da postoji dovoljno energije. Produktivnost poljoprivrednih i industrijskih sistema zavisi od kontinuiranog snabdijevanja visokokvalitetnom energijom. U traenju alternativnih izvora energije ne moe se izbjei zakone termodinamike, koji govore da je obim ekonomske aktivnosti ogranien dostupnim zalihama energije.
-
Un
loc
kin
g t
he
FU
tUr
e O
dri
va e
nerg
ija u
Bos
ni i
Her
cego
vini
: Iza
zovi
i pe
rspe
ktiv
e2
Mog
uno
sti b
azir
anja
raz
voja
sek
tora
ene
rgije
u B
osni
i H
erce
govi
ni n
a ze
leno
j ene
rgiji
41Oslanjanje prvenstveno na ugalj je rezultovalo time da je karbonski intenzitet u BiH meu najveima na zapadnom Balkanu.
Godine 2007. Meunarodna agencija za energetiku (IEA) je procijenila ukupnu emisiju ugljen dioksida u BiH na 16,3 miliona tona14, sa sljedeom strukturom: energetski sektor (52 procenta), graevinarstvo i poljoprivreda (16 procenata), transport (14 procenata), industrija (13 procenata) i stanov-nitvo (5 procenata). Od 1995. godine, kada su stala ratna dejstva na teritoriji BiH, a privreda poela da radi, emisija se utrostruila i poveala za 21 proce-nat izmeu 2000. i 2004., kako je potronja energije rasla. Istovremeno, nije dolo do prelaska na goriva s manje ugljika; ugalj ini 75 procenata emisije, nakon ega slijede naftni derivati (21 procenat) i prirodni gas (4 procenta).
Energijski intenzitet (EI) se popravio od 2000. godine (za oko 10 procenata), ali je i dalje velik zbog neefikasnog koritenja energije. U 2008. EI je pro-cijenjen na 0,71 tone ekvivalentne nafte na hiljadu USD BDP-a, oko 4 puta iznad prosjeka za zemlje OECD i oko 30 procenata iznad prosjeka za zapadni Balkan. To odraava velike gubitke pri konverziji, prenosu i distribuciji ener-gije, a Svjetska banka procjenjuje da se kree oko 50 procenata TPES.
14 Publikacije IeA Meunarodne
Agencije za energiju OecD-a,
Pariz, 2007.
eU 27
Slovaka
Makedonija
Bugarska
Prosjek eu 4
indikator / godina
rumunija
Bih
eU 4 + hr i Mak
Maarska
Hrvatska
:
7,11
4,08
5,96
5,75
2005.
4,2